лі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Свята-Міхайлаўская царква (1762). Каля вёскі могільнік зарубінецкай культуры. РАМЕННАЯ ПЕРАДАЧА, механізм для перадачы вярчальнага руху паміж валамі пры дапамозе прываднога рэменя. Ахоплівае вядучы шкіў (звычайна на вале рухавіка) і вядзёны (на вале рабочага органа). Вызначаецца здольнасцю да перагрузак, плаўнасцю ходу, бясшумнасцю, дазваляе перадаваць вярчэнне на адлегласць да некалькіх дзесяткаў метраў, магутнасць да 30—50 кВт, аднак мае невялікі ккдз, нераўнамернасць вярчэння (з-за праслізгван-
1 — прынцыповая схема; 2—6 — віды перадач паводле формы папярочнага сячэння (плоска-, кліна-, круглараменная, паліклінавая, зубчастая); 7— 10 — тыпы паводле канструкцыі (перакрыжаваная, паўперакрыжаваная. з некалькімі вядзёнымі шківамі, з нацяжным ролікам). Р ам ен н ы я п ер адачы :
ня), ірувасткасць. Выкарыстоўваецца ў прыводах с.-г. машын, станкоў, тэкст. машын і інш. PAMÉHCKA-БбРШАЎСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура славянскіх плямён 8— 10 ст., распаўсюджаная ў басейнах рэк Дзясна, Сейм, Сула, Псёл, Ворскда. Назва ад паселішчаў каля г. Рамны (Сумская вобл., Украіна) і с. Боршава (Варонежская вобл., Расія). Насельніцтва займалася земляробствам, жывёлагадоўляй, рыбалоўствам, бортніцгвам, рамесніцтвам; жыло на гарадзішчах і селішчах y чатырохвугольных аднакамерных паўзямлянках слупавой і зрубнай канструкцый з глінабітнымі печамі. Пахавальны абрад — трупаспаленне; рэшткі крэмацыі змяшчаліся ў ляпных гаршках пад курганнымі насыпамі (сустракаюіша і бескурганныя пахаванні). Кераміка ляпная, арнаментаваная грабеньчатым штампам, насечкамі, наколамі. Знойдэены земляробчыя прылады працы, сякеры, косы, нажы; упрыгожанні — бронзавыя і сярэбраныя бранзалеты, шыйныя грыўні, скроневыя кольцы, пярсцёнкі, пацеркі. Помнікі канца 1-га тыс. н.э., падобныя да помнікаў Р.-Б.к., сустракаюцца на Пд і ПдУ Беларусі: Мазырскае
гарадзішча Кімбараўка, матэрыялы гарадзішча і селішча Чаплін, селішчы Калочын і Насовічы, селішча і курганны могільнік Ходасавічы, курганны могільнік Вароніна, чаепса матэрыялаў гарадзішчаў Чачэрск і Гомель. Частка даследчыкаў лічыць, што Р.-Б.К. паходзіць ад пражскай культуры, a бел. помнікі звязаны з летапіснымі радзімічамі. А.А.Макушнікаў. РАМЕНСКАЯ ПАРОДА гу сей . Выведэена на Украіне каля г. Рамны Сумскай вобл. адборам мясц. гусей. Выкарыстоўвалі пры вывядзенні буйных шэрых гусей. Жывёлы моцнай канстытуцыі, тулава і грудзі шырокія. Галава сярэдніх гюмераў, шыя кароткая, тоўстая. Ногі кароткія. Апярэнне часцей шэрае, бывае белае, рабое. Дзюба і ногі аранжава-чырвоныя. Маса гусакоў 6—6,5, гусак 4,5— 5 кг. Яйцаноскасць 20—30 яец за год, маса яйца да 150 г. М.ЦГарачка. PÂMEHb, тып яловых лясоў на гліністых ці сугліністых, добра дрэнажаваных глебах, якія фарміруюцца ва ўмовах халоднага ці ўмерана халоднага кантынент. клімату. Характэрны высокая прадукцыйнасць і добрая якасць драўніны; ёсць невял. прымесі хвоі, асіны, бярозы. Ельнік са значным удзелам драбналістых парод — п а д р а м е н ь , з удзелам шыракалістых парод — с y р a м е н ь. У шырокім сэнсе да Р. адносяцца таксама насаджэнні з піхты і хвоі кедравай. М.В.Ярмохін. РАМЕСНЫЯ ВУЧЬІЛІШЧЫ, прафесійна-тэхнічныя навуч. ўстановы ў СССР для падрыхтоўкі кваліфікаваных рабочых. Існавалі ў 1940—59. Створаны замест школ фабрычна-заводскага вучнёўства адначасова са школамі фабрычна-заводскага навучання. Рыхтавалі металургаў, гарнякоў, нафтавікоў, работнікаў марскога і рачнога транспарту, прадпрыемстваў сувязі і інш. Прымаліся асобы ва ўзросце 14— 15 гадоў з 7-гадовай адукацыяй, пераважна гарадская моладзь. Тэрмін навучання 2 гады. Падлеткі знаходзіліся на дзярж. забеспячэнні. 3 1943 дзейнічалі спец. Р.в. з 4-гадовым тэрмінам навучання для сірот, дзяцей воінаў, якія загінулі на фронце, і партызан. На Беларусі ў 1940 было 15 Р.в. Пераўтвораны ў прафес.-тэхн. вучылішчы.
Раменская ларода гусей.
РАМЗЕЙ________________
301
РАМЗАЙ, Р э м з і (Ramsay) Уільям (2.10.1852, г. Глазга, Вялікабрытанія — 23.7.1916), англійскі хімік і фізік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1888). Замежны ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1913). Вучыўся ва ун-тах Глазга (1866—70), Гайдэльберга і Цюбінгена (д-р філасофіі; 1872). 3 1872 ва ун-це Глазга, з 1880 праф. Брыстольскага, y 1887— 1913 — Лонданскага ун-таў. Навук. працы па фізічнай, арган. і неарган. хіміі, гісторыі хіміі і фізікі. Адкрыў аргон (1894, разам з Дж. У.Рэлеем), не-
У.Рамэай.
Н.Ф.Рамзей.
он, крыптон і ксенон (1898, разам з М.Траверсам). Вылучыў гелій з газаў клевіту (разнавіднасць уранавай смаляной руды; 1895). Вызначыў месца інертных газаў y перыяд. сістэме хім. элементаў (1900, адначасова з Дз.І.Мендзялеевым). Эксперыментальна назіраў самаадвольны радыеактыўны распад радыю і радону з утварэннем гелію (1903, разам з Ф.Содзі). Нобелеўская прэмія 1904. Літ:. С о л о в ь е в Ю .Н ., П е т р о в Л .П . В н л ь я м Р а м з а й , 1852— 1916. М ., 1971.
РАМЗЕЙ, Р э м з і (Ramsey) Норман Фостэр (н. 27.8.1915, Вашынгтон), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗША (1952), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1950). Скончыў Калумбійскі (1935) і Кембрыджскі (1937) ун-ты. У 1942— 47 y Калумбійскім ун-це (з 1943 удзельнічаў y Манхатэнскім праекце). У 1947—86 y Гарвардскім ун-це (з 1950 праф.), адначасова ў 1968—81 прэзідэнт Н.-д. асацыяцыі ун-таў. Навук. працы па фізіды малекулярных і атамных пучкоў, ядз. фізіды, фізіцы элементарных часцід, тэрмадынаміцы і статыст. механіцы. Адкрыў эл. квадрупольны момант y дэйтрона (1940), вызначыў магн. моманты шэрагу ядзер, пратона і нейтрона, магн. і эл. дыпольны моманты дэйтрона. Распрацаваў метад прасторава разнесеных асцылюючых палёў (1956) і стварыў мазер на атамарным вадароДзе (1960). Удзельнічаў y стварэнні высока-
302______________
PAM i
дакладнага атамнага гадзінніка. Нобелеўская прэмія 1989. Тв.: Р ус. п е р . — М о л е к у л я р н ы е п у ч к н . М ., 1960; Э к с п е р м м с н іы с р а з н е с е н н ы м н о с ц ш іл н р у к ш ш м н п о л я м н н в о д о р о д н ы м н м а зе р а м н / / У спехм ф н з . н а у к . 1990. Т . 160, в ы п . 12. М.М.Касцюковіч.
PÂMI, р а м і белае, кітайс к а я к р а п і в а (Boehmeria nivea), кветкавая расліна сям. крапіўных. Пашырана ў Кітаі і Паўд. Японіі. Культывуецца як тэкст. культура ў трапічных і субтрапічных раёнах. Ш м а т га д о в ы п аў к у ст з д о б р а р а зв іт а й к а р а н ё в а й с іс т э м а й . С ц ё б л ы п р а м а с т о й н ы я , ц ы л ін д р ы ч н ы я , н е г а л ін а с т ы я . Л іс ц е б у й н о е , с э р ц а п а д о б н а е , з н ізу б е л а л я м ц а в а е . К в е т к і д р о б н ы я , адн ап олы я ў ш м аткветкавы х суквеццях. Д о ў гія (д а 500 м м ) ш а ў к а в іс т ы я в а л о к н ы Р . в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а ў в ы т в - с ц і т к а н ін , в ы ш э й ш ы х с ар т о ў п а п е р ы і ін ш . у
В.М.Прохараў.
РАМІШбЎСКІ Ігар Канстанцінавіч (5.5.1932, г. Клайпеда, Літва — 13.11.1999), бел. кінааператар. Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1957). Працаваў на Свярдлоўскай кінастудыі, з 1959 на кінастудыі «Беларусьфільм». 3 1992 выкладаў y Бел. AM. Кінааператар-пастаноўшчык маст. фільмаў «Іду шукаць» (1966), «Саша-Сашачка» (1967), «Бацька» (1971), тэлевізійных «Вашынггонскі карэспавдэнт» (3 серыі, 1973), «Корцік» (3 серыі, 1974), «Бронзавая птушка» (3 серыі, 1975), «Дзяржаўная граніца» (1984—89). Творчай манеры ўласцівы рэаліст. трактоўка выяўл. вырашэння фільма, глыбокае пранікненне ў стылістыку эпохі, якая адлюстроўваецца («Крушэнне імперыі», 1970; «Ятрынская вядзьмарка», 1991), мяккі лірызм харакгарыстык герояў («Чорны бусел», 1993), свядомае абмежаванне выкарыстання выразных сродкаў. К.І.Рамішэўскі.
С х ем ы р а м н ы х м астоў: а, б — з в е р т ы к а л ь н ы м і і н а х іл е н ы м і с т о й к а м і; в — р а м н а - п а д веснага; I — ст о й к а ; 2 — ры гел ь ; 3 — ш а р н ір .
PAMHÔ3A, шасцівугляродны монацукрыд, СбНігОз. Існуе некалькі форм Р.
М а л н н ь о н 1983.
Б я с к о л е р н ы к р ы ш т. п а р а ш о к , с ал о д к аг а с м а к у , д о б р а р а с т в а р а е ц ц а ў в а д з е і с п ір ц е . Т - р а п л . 9 4 — 126 °С . У н е в я л . к о л ь к а с ц я х ё с ц ь y м н о гіх р а с л ін а х (ж э н ь ш э н і, іл ь н а с е м і і ін ш .).
PAMÔHAK (Chamomilla), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 20 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я. На Беларусі 2 віды Р.: аптэчны, ці абадраны (Ch. recutita), i рамонкападобны, або пахучы (Ch. suaveolens). Трапляюцца ўздоўж дарог, на лугах, пашы, палях.
РАМНЫ МОСТ, тып моста, статычная схема якога ўяўляе сабой раму. Пралётныя канструкцыі яго жорстка злучаны з маставымі апорамі (стойкамі, калонамі). Існуюць рамна-падвесныя масты (з бэлькамі, падвешанымі да канцоў рыгеляў) і рамна-кансольныя (з Т-падобных рам, злучаных пасярэдзіне пралёта шарнірам). Невялікія Р.м. звычайна выкарыстоўваюцца як пуцеправоды. Будуюць Р.м. пераважна з жалезабетону (маналітнага і зборнага), часам са сталі. І.І.Леановіч.
PAMÔ (Rameau) Жан Філіп (25.9.1683, г. Дыжон, Францьм — 12.9.1764), французскі кампазітар, арганіст, клавесініст, скрьтач, муз. тэарэтык. Служыў арганістам y саборах Францыі. 3 1723 y Парыжы, набыў славу першага арганіста Францыі. 3 1745 прыдворны кампазітар. Развіваў заснаваны Ж .Б.Люлі жанр лірычнай трагедыі. У оперы ўзмавдіў эмацыянальную выразнасць музыкі, ролю аркестра, увагу да рэчытатыўна-арыёзнай сферы. Аўтар опер, опер-балетаў, балетаў, камедый-балетаў і інш., свецкіх кантат, матэтаў, канцэртаў для клавесіна і камернага ансамбля, п’ес для клавесіна, музыкі для спектахляў і інш. У «Трактаце пра гармонію...» (1722) абгрунтаваў тэрцавую будову акордаў, увёў паняцце «гарманічнага цэнтра» (тонікі), дамінантнай і субдамінантнай функцый. Літ.: A д a м я н А . Э с т е т н к а Р а м о / / В о п р о с ы т е о р н н н э с т е т н к м м у з ы к н . Л ., 1963. В ы п . 2; Б р я н ц е в а В .Н . Ж .Ф .Р а м о н ф р а н ц у з с к н й м у з ы к а л ь н ы й т е а т р . М ., 1981;
Ж . Ж .Ф .Р а м о ; П е р . с ф р . Л .,
А д н а г а д о в ы я т р а в я н іс т ы я п ах у ч ы я р а сл ін ы . С ц ё б л ы п р а м а с т о й н ы я , у ве р с е га л ін ас т ы я в ы ш . д а 80 см . Л іс ц е п е р ы с т а р а с с е ч а н а е . С у к в е ц ц е — к о ш ы к , y я к ім к р а я в ы я к в е т к і я з ы ч к о в ы я , б е л ы я ц і п л ё н ч а т ы я , с я р э д з ін н ы я — трубчасты я, ж оўты я. К о ш ы к і ды ям етрам да 2 ,5 с м . П л о д — с я м я н к а . Т а к с а м а Р . н а з ы в а ю ц ь р а с л ін ы з р о д а ў нівянік, пірэтрум, пупок і ін ш ., y я к іх с я р э д з ін н ы я тр у б ч а с т ы я к в ет к і ў к о ш ы к у ж о ў ты я , a к р а я в ы я п сеўдая з ы ч к о в ы я «кветкі («п ялёсткі») бел ы я. С ап р аў д н ы я Р . — а д н а л е т н ік і з к а н іч н ы м п о л ы м л о ж а м с у к в е ц ц я і з с я м я н к а м і, я к ія ў віл ь го т н ы м с т а н е а с л із н я ю ц ц а . Л е к ., д э к а р . р а с л ін ы .
PAMÔHA4HIK, род кветкавых раслін сям. складанакветных; тое, пгго пірэтрум. PAMÔH-1-КАХАЛЬ (Ramon y Cajal) Сант’яга (1.5.1852, Петылья-дэ-Арагон, Іспанія — 17.10.1934), іспанскі гісголаг. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1909) і Парыжскай АН (1916). Скончыў Сарагоскі ун-т (1873). 3 1877 праф. Сарагоскага, з 1884 — Валенсійскага, з 1887 — Барселонскага, y 1892— 1922 — Мадрыдскага ун-таў. Арганізатар і кіраўнік лабараторыі біял. даследаванняў Мадрьшскага ун-та. Навук. працы па анатоміі і гісталогіі нерв. сістэмы. Адкрыў адросткі нерв. клетак — дэндрыты і неўрыты (аксоны), выканаў класічньш працы па вывучэнні мікраскапічнай струкгуры сятчаткі вока, спіннога мозга, мазжачка і інш. адцзелаў галаўнога мозга. Прасачыў працэсы дэгенерацыі і рэгенерацыі
Р а м о н а к : 1— а п т э ч н ы ; 2 — п ахучы .
нерв. валокнаў, эмбрыянальнага гістагенезу. Стварыў нейронную тэорыю будовы нерв. сістэмы. Нобелеўская прэмія 1906 (разам з К .Гольджы). А. С.Леанцюк.
Ж .Ф .Р я м о .
С .Р а м о н -і-К а х а л ь .
PAMÔHT (франц. remonte ад remonter паправідь, папоўніць, зноў сабраць), сукупнасць тэхніка-эканам. і арганізац. мерапрыемстваў, звязаных з падтрыманнем і частковым або поўным аднаўленнем спажывецкай вартасці асн. фондаў (сродкаў вытв-сці) ці прадметаў асабістага карыстання. Бывае бягучы, сярэдні і капітальны. Р. т э х н . а б ’ек т аў (к а н с т р у к ц ы й , м а ш ы н , вы рабаў) р о б я ц ь з м э т а й а д н а ў л е н н я іх с п р а ў насді і работаздальнасці. Б я r y ч ы Р . п р а в о дзяц ь п р ы н еа б х о д н а с ц і л ік в ід а ц ы і а д к а за ў і н яс п р аў н а сц і а б с т а л я в а н н я . У к л ю ч ае л ік в ід а цы ю д р о б н ы х п а ш к о д ж а н н я ў з а м е н а й а б о а д н аў л енн ем а с о б н ы х ву зл о ў і д э т а л е й , р э гу л ір о вач н ы я р а б о т ы . С я р э д н i Р . в я д у ц ь д л я ад н аў л ен н я з р а с х о д а в а н а га рэсурсу м а ш ы н , аб стал я в ан н я . У к л ю ч ае ч а с т к о в у ю р а зб о р к у п р ы с та с а в а н н я , у с т а р а н е н н е в ы я ў л е н ы х д э ф ектаў, к а п іт а л ь н ы Р . а с о б н ы х ч а с т ак . K a п і т а л ь н ы Р . п р ад у гл ед ж в ае п о ў н у ю р а з борку і д э ф е к т а ц ы ю а гр э га т аў , м а ш ы н , а б с та л я в а н н я , з а м е н у а б о а д н а ў л е н н е ўсіх з н о ш а ны х д э т а л е й , ву зл о ў і м е х а н із м а ў , іх з б о р к у , ко м п л е к сн у ю п р а в е р к у , р э гу л ір о ў к у і в ы п р а баванн е. Р. б я гу ч ы з в ы ч а й н а в ы к о н в а е а б сл у говы п е р с а н а л , с я р э д н і і к а п іт а л ь н ы — с п е ц ы я л іза в а н ы я с л у ж б ы і п р а д п р ы е м с т в ы ; а с а бісты я п радм еты рам антую ць пераваж на службы б ы т. а б с л у г о ў в а н н я . А.Я.Вакар.
PAMÔHT CTÂTKA, сістэма мерапрыемстваў па адборы, вырошчванні і ўводзе ў статак маладых жывёл. Праводзіцца з мэтай павелічэння статка, паляпшэння яго прадукцыйнасці, замены жывёл. Маладняк, які выкарыстоўваюць для Р.с., называюць рамонтным. Пры адборы рамонгнага маладняку ўлічваюцца пародныя і прадукц. якасці бацькоўскай пары, паказчыкі асабістага развідця (хуткасць росту, устойлівасць да хвароб і інш.). У малочнай жывёлагадоўлі штогод для Р.с. пакідаюць не менш як 30% цялушак і праводзяць адбор пасля першага ацёлу. У свінагадоўлі штогод для Р.с. на адну асн. матку вырошчваюць адну рамонтную, якіх выбракоўваюць пасля першага апаросу. У
авечкагадоўлі для папаўнення статка штогод пакідаюць 25—30% маладняку.
РАМЯСТВО
303
П. Ф.Драбышэўскі.
PAMOHTАПРЫДАТНАСЦЬ, адна з асн. уласцівасцей надзейнасці вырабаў, якая характарызуе іх прыстасаванасць да прадухілення, адшукання і ліквідацыі прычын і наступстваў пашкоджанняў (адказаў) правядзеннем прафілактычных работ і рамонтаў. Вызначаецца затратамі працы, часу і сродкаў на падтрыманне і аднаўленне работаздольнасці вырабу. Забяспечваецца пры яго праектаванні і вырабе адпаведным выбарам канструкцыі, асн. вузлоў (частак) і выкананнем тэхналогіі вытв-сці. Р. вырабу ў працэсе яго эксплуатацыі падгрымліваецца рацыянальнай сістэмай тэхн. абслугоўвання. РАМ0ЎІП (RamovS) Фран (14.9.1890, Любляна — 16.9.1952), славенскі філолаг-славіст. Правадз. чл. Славенскай акадэміі навук і мастацгваў (з 1938). Д-р філалогіі (1914). У 1910— 14 вучыўся ў Венскім і Грацкім ун-тах. 3 1919 праф. Люблянскага ун-та. 3 1942 акадэміксакратар, з 1950 прэзідэнт Славенскай акадэміі навук і мастацтваў. Вывучаў гіст. граматыку славенскай мовы і дыялекгалогію. Склаў «Дыялекталагічны атлас славенскай мовы», «Атлас славенскіх дыялектаў» (абодва 1931). Выдаў «Каротхую гісторыю славенскай мовы» (1936), падрыхтаваў навук. выданне «Брыжынскія помнікі» (1937, з М.Косам). Складальнік і рэдакгар некалькіх выданняў «Славенскага правапісу» (1935—50). Збіраў матэрыялы для акад. слоўніка славенскай мовы, запісваў фальклор. І.А.Чарота. РАМПА (ад франц. rampe схіл, пакатасць), 1) канструкцыя для перамяшчэння трансп. сродкаў паміж двума рознымі ўзроўнямі з нахілам, магчымым для іх руху. Выкарыстоўваецца для падымання ірузаў на чыг. платформу, заезду пагрузачна-разгрузачных машын на склады, пераходу цягнікоў метрапа-
літэна з паверхні зямлі пад зямлю, для пераходу на асн. магістраль y месцах развязкі руху y двух узроўнях і інш. (гл. таксама Апарэль , Пандус). 2) Асвятляльнае прыстасаванне, размешчанае на падлозе тэатр. сцэны па яе пярэднім краі, a таксама мяжа паміж глядзельнай залай і сцэнай. PAMCÉC II (троннае імя Усер-маат-Расатэп-ен-Ра), старажытнаегіпецкі фараон [1290— 1224 да н.э.] XIX дынастыі. Пры ім Егіпет дасягнуў значнай магутнасці. Працягваў палітыку свайго бацькі Сеці I, аднавіў уладу Егіпта ў Палесціне. Ваяваў з хетамі (у выніку бітвы каля Кадэша спыніў далейшае прасоўванне хецкага войска), y 1278 да н.э. падпісаў з імі мірны дагавор, чым забяспечыў Егіпту на доўгі час стабільнасць. Перанёс сваю рэзідэнцыю з Фіваў y паўн.-ўсх. Дэльту, пабудаваў «Пер-Рамсес» («Дом Рамсеса», цяпер рыбацкае паселішча Сан-эль-Хагор y Егіпце). Вёў вял. буд-ва: храмы ў Абідасе, Фівах, пячорныя храмы Абу-Сімбел, прыбудовы да храмаў y Карнаку, Луксоры і інш. Л і т Ж a к К . Егнпет велнкнх ф араонов: Н с т о р н я н л е ге н д а : П е р . с ф р . М ., 1992. С . 2 2 6 — 249.
РАМЯЗЫ, вёска ў Ельскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Чэрцень, на аўтадарозе Ельск—Лельчыцы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 15 км на 3 ад горада і чыг. ст. Ельск, 192 км ад Гомеля. 510 ж., 230 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брадкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РАМЯСТВ0, р а м я с т в о і п р о м ы с е л, вытворчасць прамысловых вырабаў з дапамогай нескладаных традыц. інструментаў; майстэрства ўмелых рук (ад стараж.-рус. рукамясло); першая
Д а арт. Р а м я с т в о з с ал о м ы .
Р а зь б а п; д р э в е . П л я ц е н н е
304_________
РАМЯСЦВЯНКА
гіст. стадыя ў развіцці прамысл. вытв-сці. Паралельнае ўжыванне тэрмінаў «P.» і «нромысел» адлюстроўвае поўнае ці частковае супадзенне іх прадметнага зместу, a разыходжанні звязаны з асэнсаваннем іх з пункту гледжання сац.эканам. характарыстыкі, сувязі з земляробствам і інш. Вырашальным для Р. з ’яўляецца асабістае майстэрства рамесніка і індывід. характар вытв-сці (звычайна рамеснік працуе адзін або з невял. колькасцю памочнікаў). У залежнасці ад зыходнага матэрыялу вылучаюць асобныя групы Р. (дрэва- і металаапрацоўчыя, гарбарна-кушнерскае, апрацоўка мінер. сыравіны, валакністай сыравіны і выраб адзення), якія былі пашыраны на Беларусі і далі пачатак розным галінам лрамысл. вытв-сці. Паводле сац. арганізацыі Р. падзяляюць на хатнія (дая ўласных патрэб), на заказ і на рынак (дробнатаварная вытв-сць). У гіст. і сацыяльна-эканам. л-ры прадметны сэнс Р. нярэдка абмяжоўваецца вытв-сцю на заказ, a Р. на рынак наз. саматужным промыслам, хатняе Р. — хатнім промыслам. Паводле харакгару арганізацыі працы вылучаюць таксама стацыянарныя і адыходныя, ці вандроўныя Р. і промыслы (дойлідства, буд-ва мастоў, шапавалыгае і інш.). У асобную грулу вылучаюць маст. промыслы, y якіх найб. яскрава ўвасоблены нар. ■творчасць, маст. густы, духоўныя памкненні i над. вытв. традыцыі народа. У ф еад. п ер ы яд ам ал ь к о ж н ы сял. двор вы ст у п а ў я к с ам ас т . вы тв. к а л е к г ы ў з ш ы р о к ім д ы я л а з о н а м га с п . д з е й н а с ц і. Р а з н а с т а й н ы я ж ы ц ц ё в а н е а б х о д н ы я п р а д м е т ы (харч. п р ы п а с ы , ж ы л л ё , а д з е н н е , т к а н ін ы , с к у р ы , р э ч ы х а т н я га ў ж ы т к у , п о с у д , с .-г . п р ы л а д ы і т р а н с п . с р о д к і) y б о л ь ш а с ц і в ы р а б л я л іс я н а м е с ц ы св а ім і р у к а м і. У н ів е р с а л ь н ы х а р а к та р сял . г а с п а д а р к і б ы ў ш ы р о к а й б а за й в ы т в . в о п ы т у і н ар . ў м е л ь с т в а , ш т о а б у м о в іл а а гу л ь н ы р о с к в іт Р . і п р о м ы с л а ў . 3 с е л ь с к а г а н а с е л ь н іц г в а в ы л у ч а л іс я м а й с т р ы , д л я я к іх Р . с т а н а в іл а с я в а ж н а й ці н а в а т а с н . к р ы н іц а й іс н а в а н н я . Ч а с п с а іх н е с л а д в а р о в у ю с л у ж б у п р ы п а н с к іх ці д зя р ж . (г а с п а д а р с к іх ) м а ё н т к а х і м а н ас т ы р а х . Ч а с а м д в а р ы -с л у ж б ы ў тв ар ал і ц э л ы я п а с я л е н н і р а м е с н ік а ў п э ў н а й с п е ц ы я л ь н а с ц і — ц е с л я р о ў , б о н д а р а ў , га н та р о ў , га р б ар о ў , га н ч а р о ў , іу т н іх а ў , б у д н ік а ў і ін ш .; іх п р а д у к ц ы я за б я с п е ч в а л а п а т р э б ы м а ё н т к а , п р а д а в а л а с я н а к ір м а ш а х , з б ы в а л а с я за м я ж у С га т у ты В К Л з а м а ц о ў в а л і р о ў н ы я п р ы в іл е і д л я р а м е с н ік а ў , я к ія п а в о д л е с в а й г о ю р ы д ы ч н а -п р а в а в о г а с т а н о в іш ч а с т а я л і ў ф е а д . іе р а р хіі в ь ш іэ й за с я л я н -з е м л я р о б а ў . Ч а с т к у з а л е ж н ы х р а м е с н ік а ў ф е а д а л ы с я л іл і ў го р а д зе н а з е м л я х с ваіх юрыдык. Гар. P . ў з н а ч н а й с т у п е н і р а зв ів а л а с я з а к о ш т п р ы т о к у ў г о р а д с е л ь с к іх м а й с т р о ў і а д н а ч а с о в а ў п л ы в а л а н а р а з в іц ц ё і т эх н . ў э р о в е н ь с е л ь с к а г а Р. С е л ь с к а е н а с е л ь н іц г в а , я к о е п е р а с я л я л а с я ў г о р а д , п р ь ш о с іл а з с а б о й а б ш ч ы н н ы я т р а д ы ц ы і, ш т о с к л а д а л іс я ў н о р м ы зв ы ч а ё в а г а п р а в а і а д б ів а л іс я н а п а ў с я д э ё н я ы м ж ы ц ц і браіггваў. Р а з в іц ц ю бел . Р. і п р о м ы с л а ў , іх с п е ц ы я л із а ц ы і і а р га н із а ц . ў п а р а д к а в а н н ю с а д з е й н іч а л а м а г д э б у р гс к а е п р а в а . У 16— 17 ст. y га р а д а х Б е л а ру сі з а ф ік с а в а н а к а л я 200 с п е ц ы я л із а в а н ы х в ід аў Р. і п р о м ы с л а ў . Н а й б . п а ш ы р а н ы б ы л і ў га р а д а х — к а в а л ь с к а е , к р а в е ц к а е , ш а в е ц к а е , г а р б а р н а е , г а н ч а р н а е ; y в ё с к а х — р о з н ы я в ід ы д р э в а а п р а ц о ў к і (в ы р а б п о с у д у , с .-г . п р ы -
л ад, ц ясл яр ств а), апр ац о ў ка л ён у і воўн ы , т к а ц г в а , ш ія ц е н н е . Гар. р а м е с н ік і а б ’я д н о ў в а л іс я ў а с о б н ы я п р а ф е с ій н ы я а р г -ц ы і — цэхі. Т а к ія к а р п а р а ц ы і н а з . б р а ц т в а м і (Б р э с т , Г р о д н а , М ін с к , В іл ь н я ) аб о с т а р о с т в а м і (М а гіл ёў , П о л а ц к ). У с к л а д ц э х а (4 0 — 50 ч а л .) у вах о дзіл і л ю д зі р а м е с н ы х п р а ф е с ій , a т а к с а м а р ы б а л о в ы , б о р т н ік і, ш ь ш к а р ы і ін ш ., ш т о з а й м а л іс я п р о м ы с л а м і ў ш ы р о к ім с э н с е . У 17 ст. н а Б е л а р у с і 116 ц эх а ў , к о ж н ы ц э х м е ў с в о й с тату т, я к і в ы з н а ч а ў я го стр у к ту р у , п а р а д а к п р ы ё м у н о в ы х ч л ен аў , р эгу л яваў у н у тр ы ц э х а в ы я а д н о с ін ы i im n ., a т а к с а м а м е ў с в о й с ц я г , зб р о ю , с ім в а л , а гу л ь н у ю к асу ; y час в а й н ы а б а р іш я ў го р а д . Ц э х а в а я а р г - ц ы я с а д з е й н іч а л а д а л е й ш а м у р а з в іц ц ю Р ., іх с п е ц ы я л із а ц ы і і п а в ь ш іэ н н ю р о л і ў с іс т э м е г р а м а д с к а й в ы т в -с ц і. З н а ч э н н е ц эх а ў в ы х о д зіл а д а л ё к а за м сж ы к а р п а р а т ы ў н а -п р а ф е с . ар г-ц ы і. Я н ы а д ы г р ы в а л і зн а ч н у ю р о л ю ў п ал іт . ж ы ц ц і га р а д о ў , б а р а ц ь б е с у п р а ц ь п р ы г о н н іц г в а , за г р а м а д з я н с к ія п р а в ы і н е з а л е ж н а с ц ь . В а е н н ы я п а д з е і ў 2 -й п ал . 17 — п ач . 18 ст. (в о й н ы Р а с іі з Р э ч ч у П а с п а л іт а й 1654— 67, П а ў н . в а й н а 1700— 21 ) згу б н а ад б іл іс я н а р а зв іц ц і р а м е с н а й в ы т в -с ц і н а Б ел а р у с і. Н а п р ., y В іц ебску, буй ней ш ы м ц эн тры рам есн ай і п рам ы с л . д з е й н а с ц і, y с я р э д з ін е 17 ст. б ы л о больш за 1 ты с. м ай строў розн ы х с п ец ы ял ьн а с ц е й , a ў 1665 з а с т а л іс я 7 2 р а м е с н ік і. У 2 -й п а л . 18 ст. н а з ір а л а с я а д р а д ж э н н е т р а д ы ц . Р , А с а б л ів а х у гх а р а с л а к о л ь к а с ц ь к а в а л ё ў , слесараў, ц есляроў, ш аўцоў, краўцоў, гарбар о ў і ін ш . Д а 19 ст. ц э х а в а е Р . в ы ч а р п а л а св ае м а г ч ы м а с ц і. А д н а к я н о п а д р ы х т а в а л а гл е б у для сучасн ы х ф о р м в ы т в -с ц і. П обач з Р. з н а ч н а п а ш ы р ы л іс я мануфактуры, я к ія ў зн ік л і і п р а ц а в а л і н а б а зе м я с ц . н а р . Р . і п р о м ы с л а ў . П э ў н а е м е с ц а ў в ы т в -с ц і п р а М ысл. т а в а р а ў з а й м а л а т .з в . р а с с е я н а я м а н у ф актура. Ч асам м а н у ф ак ту р н ая і сам атуж н ар а м с с н а я в ы ів - с ц ь а б ’я д н о ў в а л іс я ў а д зін у ю с іс т э м у вы тв. с у в я зе й . Б о л ь ш в ы р а з н ы п а д з е л п р ац ы , я ы ф ер э н ц ы я ц ы я вы тв. п рац эсу на ш э р а г с п е ц ы я л із а в а н ы х р а м е с н ы х з а н я г к а ў с а д з е й н іч а л і н а з а п а ш в а н н ю в ы т в в ед аў , у ст ал яван н ю н овы х, больш даскан алы х і сп ец ы ял із а в а н ы х ін ст р у м е н га ў , ш т о з ’я ў л ял а с я п ер а д у м о в ай в ы н а х о д с т в а м а ш ы н . У 19 ст. р а з а м з а ж ы ў л е н н е м г а н д л ё в а - э к а н а м . а д н о с ін п р ы к м е т н а в ы з н а ч ы л а с я геагр . с п е ц ы я л із а ц ы я с .-г . і с а м а т у ж н а - п р а м ы с л . в ы гв -с ц і- Н а П а д н я п р о ў і б ы л і ш ы р о к а р а з в іт ы г а р б а р н а я , г а н ч а р н а я , ш к л я н а я в ы г в - с ц і, л я с н ы я і д р э в а а п р . п р о м ы с л ы . У П а д з в ін н і в а ж н а е э к а н а м . з н а ч э н н е н абы лі в ы р о ш ч в ан н е л ё н у і яго ап р ац оўка, суднабудаванне, кам ен яч о сн ы і кавальскі п ром ы слы , a з дрэваалрацоўкі — цяслярства. У П ан ям о н н і бы лі болы п п аш ы р а н ы в ы т в -с ц ь су х н а, х ар ч о вая , га р б ар н ая в ы т в -с ц ь , ш а в е ц к а я і к р а в е ц к а я сп равы . Н а П а л е с с і в а ж н а е м е с ц а з а й м а л і зд а б ы ў н ы я п р о м ы с л ы (р ы б а л о ў с г в а , б о р т н іц т в а , зб ір ал ь н іц т в а ) , a з р а м е с н ы х — с у д н а б у д а в а н н е , в ы р а б б а н д а р н а г а і п л е ц е н а г а п о су д у . Р э ф о р м а 1861 у з м а ц н іл а с ац . р а с с л а е н н е , в ы зв а л іў ш ы частку п рац . рэсурсаў д л я н езем ляр о б ч ы х зан я т к а ў . П р ы к м е т н а з м я н іл а с я і с тр у к ту р а Р ., іх м е с ц а ў г р а м а д с к а й в ы т в -с ц і. Р а з в іц ц ё б у й н о й п р а м -с ц і а б у м о в іл а п а с т у п о в а е с к а р а ч э н н е т к а ц г в а , г а н ч а р с т в а , зв у зіл іс я м а ш т а б ы в ы ш ы ў к і, н а б о й к і, к р а ш а н ін ы , а п р а ц о ў к а л іл а ва й к а р ы , вы р аб р аго ж і ц ы н о в ак . А дн ак н е к а т . Р . д а п а ч . 2 0 ст. п а ш ы р ы л іс я , y іх л іх у к р а ве ц к ае , ш а ве ц к ае , ш ап авал ьн ае, аўчы н н а е , к а в а л ь с к а е , в ы р а б ш к л а , ц э г л ы , к а ф л і, a з дрэваапрацоўчы х — сталярнае і цяслярнае. З м я н іл іс я сац . х а р а к т а р Р . і п р о м ы с л а ў , іх с у в я з ь з р ы н к а м з б ь п у , у э а е м а а д н о с ін ы ra p . і с е л ь с к а г а Р ., Р . і б у й н о й п р а м -с ц і. П а с л я К а с т р . р э в а л ю ц ы і 1917 с а м а т у ж н а - р а м е с н іц к а я в ы т в -с ц ь р азгл я д ал ася я к ад н а 3 ф о р м п ер а х о д у д а с а ц ы я л іс г . п р а м - с ц і, ш т о зн а х о д зіл а с в а ё ў в а с а б л е н н е ў п р а м ы с л . к а а п е р а ц ы і.
У сферы грамадскай вытв-сді развід-
цё буйной прам-сці адцясніла Р. і промыслы на другараднае месца. Аднах яны не зніклі, эканамічна апраўданы як дапаможны промысел, як спецыялізаваная дзейнасць майстроў. Асваенне лепшых традыцый нар. Р. — адзін з важнейшых кірункаў y развіцці мясц. прам-сці. Нар. промыслы, пераасэнсаваныя і адроджаныя на новай арганізац.-прававой і тэхн. асновах, набываюдь самаст. ролю як адзін з камерцыйна-эканам. рычагоў грамадскай вытв-сці, a таксама як састаўная частка бел. дац. культуры. 3 мэтай захавання і адраджэння традыцый бел. Р. створаны Саюз майстроў дар. творчасці (1992). Узоры нар. Р. шырока выкарыстоўваюцца ў розных відах лрафесійнага нац. мастацтва. В. С.Цітоў.
РАМЯСЦВЯНКА, рака ў Мсціслаўскім і Дрыбінскім р-нах Магілёўскай вобл., левы лрыток р. Быстрая (бас. р. Ддялро). Даўж. 49 км. Пл. вадазбору 291 км2. Пачыдаецца за 1,2 км на Пн ад в. Рэместава Мсціслаўскага р-да, вусце на паўн.-усх. ускраіне в. Кледдявічы Дрыбінскага р-на. Цячэ ла Горацка-Мсціслаўскай раўніне. Даліна выразная, трапецападобная, y верхнім і сярэднім цячэнні шыр. 0,2—0,5 k m , y вусцевай частцы да 1 км. Рэчышча звілістае, y вытоку лерасыхае: шыр. ракі ў межань да 15 м. РАН Лазар Саулавіч (18.4.1909, г. Даўгаўпілс, Латвія — 5.8.1989), бел. мастак. Скодчыў Віцебскі маст. тэхнікум (1932). Працаваў y станковай графіцы і жывапісе. Сярод ірафічдых твораў: серыі «Брэсцкая крэпасць» (1952), «Мінскае гета» (1970), альбомы купалаўскіх і коласаўскіх мясцід «Мой родны кут, як ты мде мілы...» (1958—60), «Па родлых мясцінах Я.Купалы» ,(1970), партрэты П.Мядзёлкі (1970), Кітэчкідай —удзельніцы французскага сулраціўлелня» (1983), В.Ілатавай (1984). Аўтар жы-
Л .Р а н . П а р т р э т Г .Г р ы го н іс а . 1954.
вапісных кампазідый «Акупанты» (1938), «Дзядуля-герой», «Звесткі з Петраграда» (абедзве 1957), «Сталявары» (1958), «Беларуская легенда», «Я.Колас y Навагрудку» (абедзве 1960), «Перад уборкай ураджаю ў калгасе імя Я.Коласа», «Ф.Скарына» (абедзве 1963), «Сўстрэча ў Вільні» (1980), «Я.Купала і Цётка каля Чорнага возера» (1983). Творы адметныя складанай графічнай тэхнікай, дакладным жывым малюнкам, глыбокім псіхалагізмам. Л.Ф.Салавей. РАНА, механічнае пашкоджанне тканак і органаў дела з парушэннем цэласці іх покрыва. Паводле ўмоў узнікнення адрозніваюць Р. аперацыйныя, выпадковыя, баявыя; паводле механізма ранення і характару пашкоджання — рэзаныя, колатыя, рубленыя, ад укусаў, ірваныя, скальпаваныя (пры адслойцы або адрыве значных участкаў скуры), агнястрэльныя і інш. Адрозніваюць таксама датычньія, сляпыя і навылётныя, пранікальныя (пры раненнях жывата, чэрапа, суставаў) і непранікальныя, з пашкоджаннем унутр. органаў (або без); адзінкавыя, множныя, спалучаныя, камбінаваныя. Паводде асаблівасцей мікробнай флоры- Р. бываюць стэрыльныя і інфіцыраваныя. Пасля ранення адбываецца першаснае ачышчэнне Р. ў выніку траўматычнага ацёку, сціскання Р. і выціскання наверх амярцвелых і прамочаных крывёй тканак; другаснае ачышчэнне — y выніку развідця запалення і дзейнасці мікраарганізмаў. Зажывае Р. з утварэннем руіэца. Прыкметы Р.: боль, мясц. запаленне, крывацёк, кровазліццё і інш. Лячэнне: хірург. апрацоўка, антыбіётыкі і інш. І.М.Семяненя. РАНГ (ням. Rang ад франц. rang месца, рад), ступень адрознення, чын, званне; разрад, катэгорыя, клас і інііі. У большасці краін Р. ўстанаўліваюцца для служачых цывільных ведамстваў, напр., дыпламатычныя рангі. Ва ўзбр. сілах шэрагу дзяржаў існуюць званні воінскія, якія адпавядаюць Р. (напр., y ВМФ Расіі капітан 1-га, 2-га і 3-га Р.). У ВМФ на Р. падзяляюцца караблі (гл. Карабель ваенны), y адпаведнасці з якімі вызначаецца старшынства іх камандзіраў, прававое становііпча экіпажаў і нормы іх матэрыяльнага забеспячэння.
нямецкі перакладчык; адзін з прапагандыстаў бел. л-ры ў Германіі. Скончыў Берлінскі ун-т (1953), y 1955—62 выкладаў y ім балг. л-ру. Перакладае з бел., рус., балг. і інш. слав. моў. Пераклаў на ням. мову вершы Я.Купалы, апавяданні М.Багдановіча, М.Гарэцкага, К.Каганца, М.Чарота, аповссці «Абеліск» (1976), «Здрада» (1978), «Аблава» (1995) В.Быкава (разам з Г. і У.Чапегамі), «Раданіда» А.Кудраўца (1983). Укладальнік і выдавец анталогій бел. апавяданняў «Буслы над балотамі» (1971), «Малады дубок» (1987), зб-каў апавяд. «Казкі жыдця» Я.Коласа (1988), вершаў «Знакі вертыкальнага часу» А.Разанава (1995). Выступае ў ням. друку і энцыкл. выданнях з аргыкуламі па праблемах бел. л-ры, творчасці бел. пісьменнікаў. У.Л. Сакалоўскі. РАНДВІЙР (Randviir) Ційу Аляксандраўна (н. 10.3.1938, г. Тарту, Эстонія), эстонская артыстка балета. Нар. арт. СССР (1977). Скончыла Талінскія харэаграфічнае вучылішча (1955, з 1970 выкладае ў ім) і кансерваторыю (1968). 3 1955 y т-ры «Эстонія» (цяпер Нац. опера «Эстонія»). Дасканала валодае майстэрствам акад. класічнага танца і лексікай сучаснай харэаграфіі. Сярод партый: Меэліке («Золатапапрадухі» Э.Капа), Дзяўчына, Іаана («Балет-сімфонія», «Іаана тэнтата» Э.Тамберга), Адэта—Адылія, Аўрора, фея Дражэ («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня», «Шчаўхунок» П.Чайкоўскага), Раймонда («Раймонда» А.Глазунова), Гаспадыня Меднай гары, Папялушка, Джульета, Прыгажуня («Каменная кветка», «Папялушка», «Рамэо і Джульета», «Блудны сын» С.Пракоф’ева), Сары («Сцежкаю грому» К.Караева) і інш. Л.А. Сівалобчык. РАНДЖЫТ СІНГХ (13.11.1780, Будрукхан, або 2.11.1780, г. Гуджранвала, Пакістан — 27.6.1839), правіцель аб’яднанай дзяржавы сікхаў y Пенджабе ў 1 7 9 9 — 1839. У 1799 захапіў г. Лахор, які зрабіў сваёй сталіцай. Да 1810— 11 падпарадкаваў б.ч. сікхскіх княстваў і стварыў моцную цэнтралізаваную дзяржаву. Правёў шэраг унутр. рэформ, пры дапамозе франц. саветнікаў сфарміраваў моцную армію на еўрап. ўзор. Ажыццяўляў актыўную экспансіянісцкую палітыку, заваяваў Кашмір і Пешавар.
РАНГ0ЎТ (нідэрл. rondhout круглае дрэва), сукупнасць надпалубных частак (канструкцый і дэталей) суднавага абг сталявання, прызначаная для размяшчэння навігацыйных агнёў, антэн радыёсувязі і радыёлакацыі, мацавання грузападымальных сродкаў і інш. На ветразевых суднах Р. служыць для пастаноўкі і расцягвання ветразяў. Асн. дэталі Р.: мачты, р&і, стэньгі, гафелі, гікі і інш. РАНГУН, назва да 1989 горада Янгон, сталіцы М’янмы. РАНДАЎ (Randow) Норберт (н. 27.11.1929, г. Нойштрэліц, Германія),
РАНЕТКІ________________
305
РАНД0 (франд. rondeau ад rond круг), старафранцузскі верш з 8, 13 або 15 радкоў, звязаных дзвюма скразнымі рыфмамі. У адрозненне ад рандэля ў Р. словы (часам радкі), якімі ён пачынаецца, паўтараюцца ў сярэдзіне твора і заканчваюць яго, ствараючы арыгінальнае архітэктадічнае кальцо. Прыкладам 15-радковага Р. можа служыць верш «Рандо» М.Багдановіча: Узор п р ы г о ж ы п е к н ы х з о р Г а р ы ц ь y ц е м н і н еб а с х іл а ; В ад а б а л о т , с т аў к о ў , а зё р Я г о ў гл ы б і с в а ё й а д б іа а . I г ім н с п я в а е ж а б аў х о р К р а с е , к а т о р у ю з ’я в іл а Г р а зь л у ж ; н а п о ў н іц ь м г л а п р а с т о р , I ў с т ан е з іх г а р а ш ч ы м іл а Узор. I сонца дальш клянуц ь, ш то скры ла Л у ж зо р ы д н ё м . I ч у е б о р , I чуе п о л е к р э х а т х іл ы , Д ы ж аб н е ў ч у ц ь в ы ш э й а д г о р , Т а м , д зе ч ы я с ь р у к а зр а б іл а
Узор.
У сучаснай бел. паэзіі сустракаецца рэдка. В.П.Рагойша. РАНДЭВЎ (ад франц. rendez-vous літар. прыходзьце, з’явіцеся), 1) дамоўленае раней спатканне, пераважна любоўнае. 2) У ваен.-марскім флоце вызначанае месца сустрэчы караблёў. Звычайда пры назначэнні Р. акрамя часу, шыраты і даўгаты месца вызначаюцца і курсы падыходу караблёў. РАНДЙЛЬ (франц. rondel ад rond круг), верш з 13 радкоў, звязаных дзвюма скразнымі рыфмамі. Дзеліцца на 3 страфы — два 4-радкоўі і адно 5-радкоўе. Два першыя радкі верша паўтараюцца ў канцьі другога 4-радкоўя, a першы — і ў канцы Р. Узнік y старафрадц. паэзіі, потым перайшоў y англ. і інш. еўрап. л-ры. У канцы 19 — пач. 20 ст. яго выкарыстоўвалі сімвалісты. У бел. л-ру ўвёў М.Багдановіч: Амур і сумны і прыгожы Стаідь з павязкай на вачах Л я с к л еп у . Ч а с а м л ё гк і п ах С ю д ы д а н о с ід д а ад р о ж ы . П а у с ю л ь к р ы ж ы , в я н к і... Ч а г о ж а Т у т, д зе м а гіл ы . с ц е н ь і п р ах ,
Амур і сумны і прыгожы Стаіць з павязкай на вачах? I ц іх а д у м а ў я: б ь ш ь м о ж а , Л ю б о ў , п а л ё г ш ы y тр у н а х , П е р а м а г л а і с м е р ц і жах! С п а ч н іп е ж! В е ч п а н а с т ар о ж ы
Амур і сумны і прыгожы. (« Н а м о гіл ках » ).
У сучаснай бел. паэзіі не атрымаў пашырэння. В.П.Рагойша.
Р а н го ў т тр о х м а ч т а в а й б а р к е н ц ін ы : 1 -— ф о к м ач та; 2 — гр о т -м а ч т а ; 3 — б із а н ь -м а ч т а ; 4 — с т эн ь гі; 5 — б р а м -с т э н ь г і; 6 — б о м б р а м -с т э н ь г і; 7 — р э і; 8 — г а ф е л і; 9 — гік і; 10 — б у ш п р ы т ; 11 — у гл егар .
РАНЕТКІ, група драбнаплодных сартоў яблыні. Атрыманы скрыжаваннем сібірскай яблыні (яблыні ягаднай), яблыні Паласава ці яе гібрыдаў з еўрап. сартамі ці кітайкай. Зімаўстойлівыя, хуткаплодныя, штогод і багата пладаносяць. Выкарыстоўваюць y селекцыі, y паўн. абласцях як прышчэпы для драбнаплод-
306
РАНЕЎСКАЯ
ных сартоў. Асн. сарты: Р. Ермалаева, Р. чырвоная, Р. пурпуровая, Дабрыня і інш. РАНЁЎСКАЯ Фаіна Рыгораўна (27.8.1896, г. Таганрог, Расія — 19.7.1984), расійская актрыса. Нар. арт. СССР (1961). 3 1915 працавала ў правінцыяльных т-рах. 3 1931 y маскоўскіх т-рах — Камерным, Цэнтр. т-ры Чырв.
Арміі, імя Маякоўскага, імя Пушкіна і інш., y 1949—55 і з 1963 y т-ры імя Массавета. Харакгарная актрыса. У яе творчасці спалучаліся эксцэнтрыка і гратэск з мудрай іроніяй, лірыка і камедыйнасць з драм. глыбінёй. Сярод роляў: Змяюкіна («Вяселле»), Мярчуткіна («Юбілей»), Шарлота («Вішнёвы сад»), Наташа («Тры сястры»; усе А.Чэхава), Васа Жалязнова (аднайм. п’еса М.Горкага). Лепшыя ролі: Бэрдзі («Лісічкі» Л.Хэлман, 1945), Спекулянтка («Шторм» У.Біль-Белацаркоўскага, 1951), Эўхенія («Дрэвы паміраюць стоячы» А.Касоны, 1958), місіс Сэвідж («Дзіўная місіс Сэвідж» Дж.Патрыка, 1966), Люсі Купер («Далей цішыня» паводле п’ееы В.Дэльмар, 1969), Фелідата («Праўда — добра, a шчасце леітш» А.Астроўскага, 1980). Здымалася ў кіно: «Пышка» (1934), «Падкідыш» (1940), «Мара» (1943), «Вясна» (1947), «Папялушка» (1947), «У іх ёсць Радзіма» (1950), «Дзяўчына з гітарай» (1958), «Лёгкае жыццё» (1964) і інш. Дзярж. прэміі СССР 1949, 1951 (двойчы). Літ:. О Раневской. М., 19988; 1Д е г л о в Д.А Фална Раневская. М.; Смоленск, 1998; Скороходов Г.А Разговоры с Раневской. М„ 2000. Л.В.Календа. РАНЖЬІР (ням. Rangierung ад франц. ranger ставіць y рад), 1) расстаноўка ваеннаслужачых y шарэнзе (калоне) па росце, пачынаючы з правага фланга (галавы калоны). 2) У пераносным сэнсе — размяшчэнне ў пэўным парадку па ступені важнасці і значнасці. «РАНІЦА», часопіс бел. студэнцкай моладзі дэмакр. кірунку. Выдадзены адзін ігумар y чэрв. 1914 y Пецярбургу. Сгавіў задачу шляхам асветы, вывучэння духоўных і прадукц. сіл Беларусі павышаць грамадскую свядомасць, гуртаваць інтэлігенцыю для служэння народу. Пафас публіцыст. выступленняў (арт. К.Гол-скага і Л.Будзіловіча) — адлюс-
траванне гаротнага становішча працаўніка, вера ў лепшую будучыню і імкненне набліэіць яе змаганнем. У арт. Б.Тарашкевіча (Тараса Язычніка) і К.Душэўскага актуальныя праблемы вывучэння культуры бел. народа — яго мовы, нар. творчасці, мастацгва. У аснове алегарычнага апавяд. «Казка аб крылах» Будзіловіча — ідэя неабходнасці служэння інтэлігенцыі занядбанай роднай зямлі. Змешчаны агляд культ.-грамадскага руху студэнтаў-беларусаў y розных гарадах Расіі, рэкламы пецярб. і віленскіх бел. выданняў. Л і т С е м а ш к е в і ч Р.М. Беларускі літаратурна-грамадскі рух y Пецярбурэе (капец XIX — пачатак XX ст.). Мн., 1971. А.СЛіс. «РАНІЦА». грамадска-палітычная і літаратурная газета. Выдавалася з 22.12.1921 да 16.2.1922 y Вільні на бел. мове штодзённа. Рэдактар-выдавец В.Адамовіч. Надрукавала стэнаграму Бел. з’езда, скліканага ў снеж. 1921 y Вільні прыхільнікамі Польшчы. Насуперак рашэнню Бел. нац. к-та аб байкоце беларусамі выбараў y Віленскі сейм агітавала пасельніцтва за ўдзел y выбарах і выставіла спіс сваіх кандыдатаў y дэпутаты. ГІасля выбараў інфармавала аб дыскусіях y сейме пра будучы лёс Віленшчыны. Шмат увагі аддавала пытанням рээвакуацыі бежанцаў з Сав. Расіі, якія пакінулі Зах. Беларусь y час 1-й сусв. вайны. Публікавала дыскусійныя матэрыялы («Аб рэлігійпай уніі на Беларусі» М.Каляды, «Беларуская інтэлігенцыя і будаўніцтва Беларусі» пад крыггтанінам «С-с» і інш.), агляды міжнар. становішча, выказванні і інтэрв’ю членаў польскага ўрада, весткі з Сав. Беларусі. Змясціла творы Я.Піліпава, Адамовіча (пад псеўд. Дзяргач), А.Шуляка і інш. Закрыта ў сувязі з завяршэннем акцыі афіц. далучэння Віленшчыны да Гіольшчы. Выйшлі 32 нумары. А.С.Ліс. «РАНІЦА», газета для дзяцей школытга ўзросту і падлеткаў. Выдаецца з кастр. 1929 y Мілску на бел. мове штотыднёва; наз. «Піянср Беларусі». 3 1994 сучасная назва. Асвятляе пытанні гісторыі Беларусі, адраджэпня нац. культурьі; патрыят., працоўнага, фіз., эстэт. ныхаваішя дзяцей і падлеткаў, расказвае пра дзейнаець дзіцячых згуртаванняў і арг-цый y школах і дзіцячых устаповах рэспублікі. «РАНІЦА», газета. Выдавалася са снеж. 1939 да крас. 1945 y Берліне на бел. мове 1-—4 разы ў месяц пад кантролем герм. улад. Друкавала прамовы кіраўнікоў фаш. Германіі, ваен. зводкі, тэндэнцыйна асвятляла становішча на фраптах 2-й сусв. вайны, міжнар. адносіпы. Змяшчала матэрыялы пра дзейнасць Беларускага прадстаўніцтва, бел. культ.-асв. супсшак і арг-цый за мяжой, інфармавала пра падзеі на Беларусі. Перадрукоўвала матэрыялы з газет, якія выходзілі на тэр. рэйхскамісарыята «Остланд», a таксама прафаш. рус. і ўкр. прэсы. Публікавала артыкулы гіст. тэ-
матыкі М.Шкялёнка, АЛдамовіча, ме"муары У.Глыбіннага, успаміны К.Езавітава пра С.Палуяна, творы М.Багдановіча, Л.Геніюш, Н.Арсенневай, Я.Палоннага і інш. Выйшлі не менш як 233 нумары. С.У.Жумар. РАНКАГУА (Rancagua), горад y Цэнтр. Чылі. Адм. ц. вобл. Лібертадр. Засн. ў 1743. Каля 200 тыс. ж. (2000). Трансп. вузел. Гандл. цэнтр с.-г. раёна (збожжавыя, люцэрна, бульба, фрукгы, агародніна, жывёлагадоўля). Прам-сць: металаапр., кансервавая, мукамольная, дрэваапрацоўчая. Гіст. музей Б.О ’Хігінса. Арх. помнікі каланіяльнага перыяду. РАНКЕ (Ranke) Леапольд фон (21.12.1795, г. Віе, Германія — 23.5.1886), нямецкі гісторык. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1860). Настаўнік караля Баварыі Максіміляна 11. Скончыў Лейпцыгскі ун-т (1818). У 1825—71 праф. Берлінскага ун-та, адначасова гістарыёграф прускай дзяржавы (з 1841) і старшыня Гіст. камісіі пры Баварскай AH y г. Мюнхен (з 1858). У 1832—36 выдаваў кансерватыўны «Historisch-politische Zeitschrift» («Гістарычна-палітычны часопіс»), Найб. значны прадстаўнік новай ням. гіст. навукі, y аснове якой ляжала строгая крытыка крынід. Для Р. характэрны аб’ектыўнае апісанне гісторыі, выяўленне «агульнай ідэі», што вызначае ход падзей, пры пільнай увазе да дэталей. Аўтар прац «Гісторыя раманскіх і германскіх народаў з 1494 да 1535 г.» (1824), «Рымскія папы, іх царква і дзяржава ў XVI i XVII стст.» (т. 1—3, 1834—36), «Нямецкая гісторыя ў эпоху Рэфармадыі» (т. 1—6, 1839—47), «Дзевяць кніг прускай гісторыі» (т. 1—3, 1847—48; потым пашырана і выдадзена пад назвай «Дванаццаць кніг прускай гісторыі», т. 1—5, 1874), «Французская гісторыя, пераважна ў XVI i XVII стст.» (т. 1—5, 1852—61), «Англійская гісторыя, пераважна ў XVI i XVII стст.» (т. 1—7, 1859—68), «Сусветная гісторыя» (т. 1— 16, 1881—88) і інш. PÂHKIH, Р э н к і н (Rankine) Уільям Джон Макуарн (5.7.1820, г. Эдынбург, Вялікабрытанія — 24.12.1872), шатландскі інжынер і фізік, адзін са стваральнікаў тэхн. тэрмадынамікі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1853). Скончыў Эдынбургскі ун-т (1838). Працаваў на буд-ве партоў і чыгушк. 3 1855 праф. ун-та ў Глазга. Навук. працы па тэрмадынаміцы, малекулярнай фізіцы, тэорыі пругкасці і ваганняў. Разам з Р.Ю.Э. Клаўзіусам распрацаваў ідэальны тэрмадынамічны цыкл паравога рухавіка (гл. Ранкіна цыкл). Заклаў асновы тэорыі цеплавых машын, што працуюць' ад нагрэтага паветра, вывеў формулу ккдз паравой машыны, прапанаваў адну з тэмпературных шкал (гл. Градус Pomti na). Літ:. P a д ц м r А А Нсторня теплотехішкн. М.; Л., 1936; Г е л ь ф е р Я.М. Мсторпя п методолопія термодппамнкп н статвстнческой фнзнкн. 2 нзд. М., 1981.
PAH Kl НА ЦЫКЛ, абарачальны кругавы працэс, y якім цеплавая энергія пераўтвараецца ў работу (ці наадварот); ідэальны рабочы цыкл цеплавога рухавіка. Складаецца з паслядоўна чаргавальных двух ізабарных і двух адыябатных працэсаў. Ад Карно цыкла адрозніваецца тым, што падвод цеплаты да рабочага цела ажыццяўляецца пры пастаянным ціску і павышэнні т-ры. Распрацаваны У.Дж. М.Ранкіным (разам з Р.Юіаўэіусам) як тэарэт. цыкл паравога рухавіка. PAHKÔHI (Ronconi) Джорджа (6.8.1810, г. Мілан, Італія — 8.1.1890), італьянскі спявак (барытон), адзін з буйнейшых спевакоў 19 ст. Спяваць вучыўся ў бацькі Д.Ранконі. На опернай сцэне дэбютаваў y 1830. Выступаў y Італіі і інш. краінах, y т.л. ў Расіі (1851— 55, 1858—59). Яго выкананне вылучалася віртуозным вак. майстэрствам, выразнай фразіроўкай, тэмпераментам. Сярод партый: Рыгалета, Навухаданосар (у аднайм. операх Дж.Вердзі), лорд Генрых Эштан («Лючыя ды Ламермур») і Дулькамара («Любоўны напітак», абедзве Г.Даніцэці), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні). PAHCÂP (Ronsard) П’ер дэ (11.9.1524, замак Ла-Пасаньер; Франдыя — 27.12.1585), французскі паэт; прадстаўнік эпохі Адраджэння. Вучыўся ў Наварскім калежы ў Парыжы (1533—34). Быў прыбліжаны да каралеўскага двара. Узначальваў літ. групу «Плеяда», што адыграла значную ролю ў фарміраванні франц. нац. мовы і паэзіі. У першай кн. «Оды» (кн. 1—5, 1550—52) паспяхова здзейсніў праграму «ўзвышэння» франц. паээіі. Пісаў любоўныя вершы: зб. санетаў «Любоўныя вершы да Касандры» (1552, нап. пад уплывам Ф.Петраркі і італьян. паэтаўнеапетраркістаў), цыклы санетаў «Працяг любоўных вершаў» (1555), «Новы працяг любоўных вершаў» (1556), «Санеты да Алены» (1578). У зб-ках «Кніжка свавольстваў» (1553) і «Гай» (1554) звяртаўся да «нізкага» стылю, натуральнасці і прастаты. Філас. лірыка (зб. «Гімны», кн. 1—2, 1555—56) дрысвечана Сусвету і Космасу, апявае навуку, законы чалавечага быцця і ідэальнага грамадскага ладу. У цыкле «Развагі пра няшчасці гэтага часу» (1560—62) адстойваў права паэта ўмешвадда ў грамадскае жыццё. У празаічным трактаце «Кароткі выклад паэтычнага мастацгва» (1565) сфармуляваў эстэт. прынцыпы, блізкія паэтыцы класіцызму. На бел. мову асобныя яго вершы пераклала Н.Мадяш. Тв:. Бел. пер. — [Вершы] / / Далягляды, 1989. Мн., 1989; Рус. пер. — Лнрнка. М., 1963;. Нзбр. поэзня. М., 1985; О вечном: Нзбр. лнрнка. М., 1996; У кн.: Поэзня Плеяды. М., 1984. Літ.: В н п п е р Ю.Б. Поэзня «Плеяды»: Становленве лнт. школы. М, 1976. А.В.Хадановіч. РАНСАРАВА СТРАФА (назва ад прозвішча франц. паэта 16 ст. ГІ. дэ Ранса-
ра), шасцірадковая страфа з рыфмоўкай ААбВВб. Першы ўзор Р.с. ў бел. паэзіі пакінуў В.Дунін-Марцінкевіч (першы раздзел паэмы «Халімон на каранацыі»). Р.с. напісаны верш Я.Купалы «Час!»: Хай званы зазвоняць з жарам, Хай музыка ў струны ўдара! Гэй, паўстань, народ! За сябе сам пастаяці 1 за Бацькаўшчыну-маці Йдзі, народ, на сход! Ёю карыстаўся Я.Колас (верш «Вольнаму народу») і ігад. В.П.Рагойша. РАНЦАНЦ Арнолвд Аляксандравіч (н. 3.2.1945, г.п. Цінской Ніжнеінгашскага р-на Краснаярскага краю, Расія), украінскі і бел. артыст аперэты, спявак (барытон). Засл. арт. Украіны (1978). Засл. арт. Беларусі (2000). Скончыў Ташкенцкі тэатр.-маст. ін-т (1968). Працаваў y розных т-рах. 3 1979 артыст Беларускага муз. тэатра. Выканаўца рарнапланавых характарных роляў пераважна камедыйнага плана. Р. ўласцівы дакладнасць, лёгкасць і эмацыянальнасць. Сярод партый на бел. сцэне: Яшка-аргылерыст («Вяселле ў Малінаўцы» Б.Аляксавдрава), Фядот («Бабскі бунт» Я.Пцічкіна), Кутузаў («Дзяніс Давыдаў» А.Мдывані), Негаш, барон Зета («Вясёлая ўдава» Ф.Легіра), Франк, сенатар Дэляква («Лятучая мыш», «Ноч y Венецыі» І.Штрауса), Альфрэд Дулітл («Мая цудоўная лэдзі» ФЛоу), Фама («Вольны вецер» І.Дунаеўскага), Нендэль Крык («Біндзюжнік і Кароль» А.Журбіна), граф Кутайсаў («Халопка» М.Стрэльнікава), граф Баргезе («Капялюш Напалеона» О.Штрауса), Зупан («Цыганскі барон» І.Штрауса), Іван Гірысыпкін («Клоп» У.Дашкевіча), лорд Балінгброк («Шклянка вады» У.Кандрусевіча), Пелікан («Прынцэса цырка» І.Кальмана) і інш. А.Я.Ракава. РАНЦЬЁ (франц. rentier ад rente рэнта), асобы, якія жывуць на даходы (працэнты) ад грашовага капіталу, аддадзенага ў пазыку, або каштоўных папер. Гл. таксама Ліхвярства. РАНЧА (ісп. rancho), 1) y краінах Лацінскай Амерыкі сельская сядзіба і зямельнае ўладанне пры ёй. 2) У ЗША — жывёлагадоўчая або інш. ферма з адпаведным зямельным участкам. РАНЧЫ, горад на У Індыі, на плато Чхота-Нагпур, y штаце Біхар. Засн. ў 1869. Каля 1 млн. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: выплаўка сталі, цяжкае машынабудаванне, станкабудаванне. Ун-т. РАПА, насычаны саляны раствор (pacon) y адкрытых прыродных, штучных вадаёмах, падземных пустотах і порах донных адкладаў саляродных азёр. Канцэнтрацыя солей y Р. больш за 50 г/л (паводле класіфікацыі У.І.Вярнадскага), дасягае 300— 370 г/л. Паводле хім. саставу падэяляецда на 4 гал. тыпы: хла-
РАПАЛЬСКІ
307
рыдны кальцыевы, хларыдны магніевы, сульфатны натрыевы і гідракарбанатны натрыевы. Р. падземнай гідрасферы мае павышаную канцэнтрацыю брому, ёду, бору, літыю. Выкарыстоўваецца ў прамысл. і мед. мэтах. РАПАІТЫ, y заходнесеміцкай міфалогіі насельнікі царства мёртвых. У міфалагічных паданнях Р. разам з багамі трапезнічаюць і дапамагаюць y рабоце вярх. богу Ілу, a на зямлі разам з жывымі людзьмі робядь ахвярапрынашэнні. Магчьгма, Р. называлі таксама катэгорыю жывых людзей, што прайшлі спец. абрад пасвячэння (квазісмерць), які ўраўноўваў іх з насельнікамі царства мёртвых і дазваляў далучацца да тайнаў багоў. РАПАК, асобная льдзіна на замёрзлым моры, возеры, вадасховішчы, якая стаіць вертыкальна сярод адносна роўнай паверхні або рэзка выступае сярод таросаў. РАПАКІВІ (фін. rapakivi ад rapa адкіды, гразь + kivi камень; гділы камень), парфірападобды двухлалявашдатавы граніт лавышанай шчолачнасці. Яго авоідная структура ўтворана буйнымі акруглымі ўкраладнікамі артаклазу, акаймаванымі алігаюіаЗам, абумоўлівае адносна хуткае разбурэнне лароды. Складаецца з артаклазу (каля 40%), алігаклазу (каля 20%), кварцу (каля 30%), цёмдай слюды (каля 8%) і другараддых мінералаў (каля 2%). Колер буравата-ружовы, чырвадаваты, радзей зеледаваты, чорны. Шчыльнасць каля 2,65 г/см3, порыстасць 0,3%, супраціўленде сцісканню 100—200 МПа. З’яўляецца субдлатформавым утварэннем, якое ўзнікла ў асацыяцыі з постарагенным магматызмам; буйныя масівы Р. акаймоўваюць стараж. платформы. Выкарыстоўваецца як абліцовачны і бутавы камедь, сыравіна для мікраклінавага канцэнтрату. РАПАЛЁЎСКІ Ян, Iaaн В іц е б с к і, бел. мастак 18 ст. Аформіў «Ілюстраваны нотны ірмалой» (1741) з віцебскай Іаана-Багаслоўскай царквы і стварыў для яго каля 30 заставак. Уставіў y гэты ж рукадіс створаныя ім y 1700 і 1744 мініяцюры «Нараджэнне Хрыста» і «Дванаццацігадовы Хрыстос y Іерусалімскім храме сярод настаўнікаў», y якіх адышоў ад кананічных схем, выявіў кампазіцыйную здольнасць. Літ.\ В ы с о ц к а я Н.Ф. Матерналы к нсторнм станковой жмвопвсн Белорусснв XVI—XVIII вв. / / Музей: Худож. собр. СССР. М., 1983. Сб. 4. Н.Ф.Высоцкая. РАПАЛЬСКІ ДАГАВ0Р 1922, с a в е ц к а - г е р м а н с к і д а г а в о р 1 9 2 2, падпісаны паміж РСФСР (Г.В. Чычэрын) і Германіяй (К.І.Вірт і В.Ратэнаў) y г. Рапала (Італія) 16 крас. ў час Генуэзскай канферэнцыі 1922. Заключэнню дагавора папярэднічалі двухбаковыя перагаворы
308
РАПАНОВІЧ
ў Маскве ў 1921 і ў Берліне ў крас. 1922. Паводле дагавора аднаўляліся дыпламат. і консульскія адносіны паміж абедзвюма дзяржавамі (былі разарваны пасля Ліст. рэвалюцыі 1918 y Германіі), бакі адмаўляліся ад узаемных фін. прэтэнзій (Сав. Расія — ад кампенсацыі ваен. і неваен. страт, нанесеных 1-й сусв. вайной, Германія — ад выплаты ёй даўгоў царскага ўрада і пакрыцця кошту нацыяналізаваных сав. ўладамі герм. прадпрыемстваў), надаваўся статус найб. спрыяння двухбаковым гандл.-эканам. адносінам. Дадатковае сакрэтнае пагадненне да дагавора прадугледжвала супрацоўніцтва герм. узбр. сіл (рэйхсвера) з Чырв. Арміяй (у тл. вытв-сць і выпрабаванне ў Сав. Расіі ням. зброі), што парушала ўмовы Версальскага мірнага дагавора 1919. Дагавор ратыфікаваны ВЦВК РСФСР 16 мая, герм. рэйхстагам — 4 ліп.; 5.11.1922 яго дзеянне пашырана на інш. сав. рэспублікі, y тл . БССР. Р.д. стварыў дагаворна-прававую аснову ддя развіцця паліт., эканам. і культ. сувязей паміж Сав. Расіяй і Германіяй, значна ўмацаваў міжнар. становішча бакоў, y тл . прарваў іх знешнепаліт. валяцыю. Страціў сілу пасля нападу нацысцкай Германіі на СССР (чэрв. 1941). Публ.: Советско-германскяе отношення от переговоров в Брест-Лнтовске до подпнсання Рапалльского договора. Т. 2. (1919— 1922). М., 1971. Літ.: Т р y х н о в Г.М. Поучнтельные уроюі нсторнн: Трм сов.-герм. договора (1922— 1926 гг.). Мн., 1979; К о с м а ч В.А., Р о м а н о в с к н й Д.В. Советская Беларусь н Германня в 1917— 1932 гг.: кампаннн солндарноств, торговля, культурный обмен (урокп нсторнн для современностн). Влтебск, 2001. М.Г.Жаркоў.
лі. Нас. каля 2 тыс. чал. (1999). Каля 40% карэнных жыхароў палінезійцы (рапануйцы), моцна метысаваныя, гавораць на рапануйскай мове, якая ўваходзіць y групу палінезійскіх моў; астатнія пераважна чылійды. Звязаны авіялініяй з г. Сант’яга (Чылі) і в-вам Таіці. Востраў мае форму трохвугольніка, па баках якога ўзвышаюцца вулканы: РанаАроі 539 м (вышэйшы пункт в-ва), Катыкі (377 м), Рана-Као (324 м). Паміж імі ўзгорыстая раўніна, складзеная з вулканічных туфаў і базальтаў і ўкрытая травяністай расліннасцю. Берагі скалістыя, цяжкадаступныя. Клімат трапічны. Сярэднія месячныя т-ры 16—23 °С. Ападкаў больш за 1400 мм за год. Расліннасць: пераважна травы, нешматлікія эўкаліпты. Трапічнае земляробства (бататы, цукр. трыснёг, бананы). Рыбалоўства, авечкагадоўля. Адм. цэнтр — пас. Анга-Роа (Ханга-Роа). Рэпггкі зніклай культуры палінезійцаў (скулыттура, дошчачкі з пісьмёнамі). Адкрыты галандскім мараплаўцам Я.Рогевенам y 1722 y Вялікдзень (адсюль адна з назваў). Нац. парк Рапануі, які займае % вострава, уключаны ЮНЕСКА y сгііс Сусветнай спадчыны. РАПАНЫ (Rapana), род марскіх пярэдняшчэлепных малюскаў сям. пурпуровых смаўжоў. 3 віды. Пашыраны ў морах Д.Усходу. Від Р. тамазіяна (R. thomasiana, або R. venosa) занесена ў Чорнае м., адкуль пашыраецца ўздоўж узбярэжжа Міжземнага мора. Ракавіна даўж. да 22 см, шырокаавальнай формы, шаравата-карычняватая, са спіральпымі рэбрамі. Сіфон кароткі, вусце шырокае, часта ярка афарбаванае (белае, жоўтае, аранжавае). Драпежнікі. Выдзяленні гіпабранхіяльнай заіозы ядавітыя для двухстворкавых малюскаў (вустрыц, мідый), якімі Р. кормяцца. Раздзельнаполыя.
РАПАП0РТ Павел Аляксандравіч (29.6.1913, С.-Пецярбург — 11.9.1988), РАПАН0ВІЧ Яўген Нічыпаравіч рускі археолаг, гісторык архітэклуры. (27.9.1929, в. Холма Мядзельскага р-на Д-р гіст. н. (1965). Скончыў ЛенінградМінскай вобл. — 12.12.1987), бел. мо- скі інж.-буд. ін-т (1937). Працаваў y Левазнавец, фалькларыст. Скончыў БДУ нінградскім аддз. Ін-та археалогіі АН (1956). Працаваў настаўнікам. 3 1960 y СССР (1939—88). Выкладаў гісторыю «Вучэбна-педагагічным выдавецгве» (з 1964 заг. рэдакцыі), y 1967—70 заг. рэ- архітэктуры y Ленінградскім ін-це жыдакцыі ў выд-ве «Беларуская Савецкая вапісу, скулыттуры і архітэісгуры АкадэЭнцыклапедыя», з 1971 гал. рэд. выд-ва міі мастацтваў СССР. Даследаваў пра«Народная асвста», y 1979—82 заг. рэ- блемы гісторыі і археалогіі манум. архідакцыі ў выд-ве «Навука і тэхніка». тэкгуры Кіеўскай Русі і Маскоўскай Займаўся бел. лексікаграфіяй. Самая дзяржавы. Даследаваў 12 помнікаў архігрунтоўная лексікаграфічная праца тэкгуры Беларусі часоў сярэдневякоўя; Р. — слоўнікі назваў населеных пун- абследаваў некалькі дзесяткаў гарадзікгаў Беларусі па абласцях: Віцебскай шчаў на тэр. стараж. Турава-Пінскай і (1977), Брэсцкай (1980), Мінскай Полацкай зямель і ў гарадах т. зв. Чор(1981), Гродзенскай (1982), Магілёўскай най Русі, археалагічна вывучыў канабарончых збудаванняў (1983), Гомельскай (1986). Складальнік струкцыю зб. «Беларускія прыказкі, прымаўкі і за- больш як 10 гарадзішчаў на тэр. Белагадкі» (1958, 2-е выд. 1974), аўтар русі, y тл . абарончыя збудаванні ста«Слоўніка фізічных і астранамічных раж. Ваўкавыска, Навагрудка, гарадзітэрмінаў» (1979, з А.І.Болсунам), апавя- шча Турэцкая горка каля Слоніма і данняў для дзяцей, перакладаў з інш. інш. Гв.: Раскопкп в Волковыске в 1959 г. / / моў. Сов. археологня. 1963. № 1; Полоцхое зодРАПАНЎІ, П а с х і в о с т р а ў , В я - чество XII в. / / Там жа. 1980. № 3; Па.мятннл і к а д н я в о с т р а ў (палінезійская юі культуры: Новые открьгіня, 1979. Л., 1980 (у сааўг); Новые данные об архмтектуре Rapa Nui, ісп. Pascua, англ. Easter древнего Гродпо / / Древнерусское нскусство: Island), вулканічны востраў ва ўсх. ч. Худож. культура X — первой пол. XIII в. М., Ціхага ак. Пл. 165,5 км2. Належыдь Чы- 1988. А.А.Трусаў.
РАПАП0РТ Рыгор Якаўлевіч (1890, г.п. Глуск Магілёўскай вобл. — 10.2.1938), дзяржаўны дзеяч БССР. Камісар дзяржбяспекі 3-га рангу (1935). 3 1918 y органах дзяржбяспекі. У 1929—31 старшыня ДПУ БССР, адначасова паўнамоцны прадстаўнік АДПУ пры СНК СССР па БВА і нач. асобага адцзела БВА; y 1936—37 нач. інспекцыі Наркамата харчовай прам-сці СССР. Чл. ЦК КП(б)Б (1930—31). 16.7.1937 арыштаваны і 8.2.1938 асуджаны да пакарання смерцю «па абвінавачванні ў шпіёнскай дзейнасці і прыналежнасці да антысавецкай арганЬацыі правых». Рэабілітаваны ў 1956.
Ракавіна рапаны тамазіяны.
РАПАРТ, у В М Ф р а п б р т (польск. raport ад франц. rapport паведамленне), 1) вусны або пісьмовы даклад ваеннаслужачага начальніку па службовых пытаннях. У выглядзе Р. афармляюцца таксама заявы, прапановы і асабістыя просьбы ваеннаслужачых. Ва Узбр. сілах Беларусі і шэрару інш. краін парадак аддання (падання) Р. вызначаецца Статугам унутранай службы. 2) Справаздача аб выкананні задання або абавязацельства. РАПЁТ Іван Паўлавіч (сапр. П я т р о ў Іван Мікалаевіч; 1845—25.12.1908), рускі архітэктар; заснавальнік аднаго з кі-
I Рапет «Церамок» y сядзібе Абрамцава пад Масквой. 1873.
рункаў псеўдарускага стылю. Правадз. чл. Пецярбургскай AM (1893). Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1861—71) y А.М.Гарнастаева. У пабудовах і праектах (у тл . эскізах убрання інтэр’ераў і прадметаў дэкар.-прыкладнога мастацтва) шырока выкарыстоўваў дэкар. матывы рус. архітэктуры 17 ст. і нар. мастацтва: «Церамок» y сядзібе Абрамцава (Маскоўская вобл.; 1873), рус. павільёны на выстаўках y Парыжы (1878) і Чыкага (1893), будынак рус. пасольства ў Токіо (1890-я г., з В.Харламавым) і інш. РАПІНЧУК Андрэй Сцяпанавіч (н. 2.10.1960, Мінск), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1991). Скончыў БДУ (1980). У 1991—95 y Ін-це матэматыкі АН Беларусі. 3 1996 y ЗША. Навук. працы па тэорыі алг. груп, алг. тэорыі лікаў. Даследаваў і апісаў нармальныя структуры падгруп рацыянальных пунктаў алг. груп над лікавымі палямі, прынцып Гасе для аднародных прастор, групы канечнай шырыні і інш. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1988. Тв:. Алгебранческпе груішы н теорня чпсел. М., 1991 (разам з У.В.Платонавым). РАПІРА (ням. Rapir ад франц. rapière), колючая, радзей колюча-сякучая зброя. Вядома з 2-й пал. 17 ст. Уяўляла сабой прамы плоскі або гранёны стальны клінок з завостраным (у дуэльных Р.), затупленым або забяспечаным засцерагальным патаўшчэннем (у фехтавальных Р.) канцом і эфес. У канцы 19 ст. на аснове фехтавальнай Р. ўзнікла спартыўная колючая зброя, якая складаецда з лёгкага стальнога эластычнага клінка, эфеса (засцерагальнай чашападобнай гарды і рукаяткі). У звычайных (трэніровачных) Р. наканечнік на клінку нерухомы, y электрыфікаваных (вьікарыстоўваюцца ў афіц. спаборніцтвах па фехтаванні з 1954) — з рухомым электракантактным устройствам.
309
РАПП, гл. Расійская асацыяцыя пралетарскіх пісьменнікаў.
р а п у х і _________________
РАПРЬІНЦАВА Валерыя Міхайлаўна (н. 11.1.1932, г. Варонеж, Расія), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі і біяхіміі. Д-р мед. н. (1989). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1955). 3 1965 y Ін-це фізіялогіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па механізмах рэгуляцыі і выдзялення каіэхаламінаў y гангліях, угоіыў на гэты працэс розных тэмператур. Тв.: Катехоламнны в снмпатаческнх ганглнях. Мн., 1983 (разам э І.АБулыгіным); Высвобожденве катехоламннов в снмпатнческкх ганглнях прн антадромном раздраженіш / / Успехн фнзнол. наук. 1986. Т. 17, № 3. РАПС (Brassica napus var. napus), кветкавая расліна сям. крыжакветных. Спантанны гібрыд капусты агароднай і свірэпіцы. Часам Р. вылучаюць y самастойны від. У культуры вядомы з 4-га тыс. да н.э., y Расіі — з 19 ст. Вырошчваюць як алейную і кармавую расліну ў Індыі, Кітаі, Канадзе, Еўропе, y т.л. на Беларусі. Донагадовая травянісгая, азімая або яравая расліна, пакрытая васковым налётам. Галінасгыя сцёблы выш. 50—150 см. Разетачнае лісце лірападобна-перыста-надрззанае, ніжняе сцябловае — лірападобнае, верхняе — прадаўгавата-авальнае. Кветкі дробныя, жоўтыя, зрэдку белыя, y гронках. Плод — стручок. Насенне мае ў сабе да 50% рапсавага алею, які спажываецца ў ежу. Макуха — высокабялковы (да 32% бялху) канцэнтраваны корм. Зялёная маса, багатая аскарбінавай к-той і карацінам, ідзе на корм жывёле. Тэхн., харч., кармавая і меданосная расліна.
больш за 600 км, пл. басейна каля 30 тыс. км2. Пачынаецда ў Гімалаях, перасякае ў вуэкай цясніне горы Сівалік, ніжняе цячэнне на Інда-Гангскай раўніне. Летнія паводкі. Выкарыстоўваецца для арашэння. Суднаходная ніжэй г. Гаракхпур (Індыя).
Pane.
РАПУХІ с а п р а ў д н ы я (Bufonidae), сямейства бясхвостых земнаводных. Вядомы з верхняй юры і ніжняга мелу
В.М.Прохараў.
РАПСАВЫ АЛЁЙ, тлусты алей з насення рапсу. Атрымліваюць прасаваннем ці экстрагаваннем арган. растваральнікамі. Вадкасць ад светла-жоўтага да цёмнарудога колеру, шчыльн. 914 кг/м3 (15 °С), т-ра застывання ад -4 да -10 °С. Паўвысыхальны алей (гл. Ajief). Выкарыстоўваюць як сыравіну ў вытв-сці мыла, пакостаў, алкідных смол, кампанент змазачных матэрыялаў, сродак для тлушчавання скуры, рафінаваны — сыравіна для атрымання маргарыну. РАПС0ДЫЯ (ад грэч. rhapsodia спяванне ці дэкламацыя эпічных паэм; эпічная песпя, песня рапсода), жанр інструментальнай (зрэдку вакальнай) музыкі, якому ўласцівы эпічны характар, свабодная форма, апора на тэмы нар. паходжання, паслядоўнасць рознахарактарных эпізодаў, кантрастнасць, віртуознае выкладанне. Тэрмін упершыню выкарыстаў для вызначэння серыі сваіх песень і фп. п ’ес Д.Шубарт (1786). Развіццё жанру ў 19—20 ст. звязана са станаўленнем многіх нац. муз. школ. Класічныя ўзоры Р. створаны Ф.Лістам, І.Брамсам, АДворжакам, М.Равелем, Э.Лало, Дж.Гершвінам, С.Рахманінавым і інш. 3 бел. кампазітараў Р. стварылі М.Чуркін, П.Падкавыраў, А.Туранкоў, С.Палонскі, Я.Дзягцярык і інш. Літ.: Ме й е н Е.В.. Рапсодпя. М., 1960. ІДз.Назіна.
Іспанская
рапіра 17 ст
РАПТЫ, рака ў Непале і Іпдыі, левы прыток р. Гхагхра (бас. р. Ганг). Даўж.
Рапухі: 1 — чаротная; 2 — зялёная; 3 — шэрая.
310
(1985); дакумент. аповесРАПУШКІ «Сыноўняе» цей, нарысаў. На ўкр. мову перакладае
(каля 140 млн. г. назад). 21 род, 304 віды. Пашыраны на ўсіх мацерыках, акрамя Антарктыды і Аўстраліі. Найб. вял. род — уласна Р. (Bufo) — каля 200 відаў. Пераважна наземныя жывёлы. Акгыўныя ў змроку. 6 відаў y Чырв. кнізе МСАЛ. На Беларусі 3 віды Р.: зялёная (В. viridis); шэрая, або звычайная (В. bufo); чаротная (B. calamita), занесена ў Чырв. кнііу Беларусі. Даўж. да 25 см. Тулава звычайна шырокае, груэнае, канечнасці кароікія. Зубы ў большасці часткова або цалкам рэдукаваныя. Р. роду Bufo маюць гарыз. зрэнку, пальцы задніх канечнасцей часткова звязаны плавальнай перапонкай. За вачамі — буйныя ядавітыя залозы (паратыды), a па ўсёй спіне — дробныя. Кормяцца дробнымі беспазваночнымі. Большасць размнажаецца ў вадаёмах, нвкат. на сушы; ёсць яйцажывародныя і жывародныя віды. А.М.Петрыкаў. РАПУШКІ, рыбы сям. сіговых атр. ласосепадобных. 2 віды: Р. еўрапейская, або балтыйская, або сялява (Coregonus albula), і Р. сібірская, або зельдзь (С. sardinella). Прэснаводныя і паўпрахадныя рыбы, утвараюць мноства форм. Р. еўрап. пашырана ад Ірландыі да бас. Балт. і Баранцава м., трапляецца ў азёрах вярхоўя Волгі. Буйная Р. з Анежскага і Ладажскага азёр наз. рыпус. Р. сібірская пашырана ў рэках бас. Паўн. Ледавітага ак. ад Белага м. да Аляскі, трапляецца таксама ў вярхоўі Волгі. На Беларусі Р. еўрап. трапляецца ў азёрах бас. рэк Зах. Дзвіна і Нёман, y т.л. воз. Дрывяты, Нарач і інш. Даўж. да 46 см, маса Р. еўрал. да 1,2 кг (на Беларусі даўж. да 25 см, маса да 200 г), сібірскай каля 0,5 кг. Цела верацёнападобнае. Кормяцца планктонам, ракападобнымі, дробнай рыбай. Аб’екты промыслу і акліматыэацыі. А.М.Петрыкаў.
вершы М.Багдановіча, У.Верамейчыка, Н.Гілевіча, А.Грачанікава, В.Зуёнка, Я.Коласа, М.Кусянкова, П.Макаля, А.Пысіна, М.Танка, С.Шушкевіча, Я.Янішчыц, В.Яраца, апавяданні Л.Гаўрылкіна, М.Даніленкі, Я.Каршукова і інш. Яго творы на бел. мову перакладалі Гілевіч, І.Кірэйчык, А.Пісьмянкоў, Пысін, Ярац. Тв.: Бел. пер. — y кн.: Гілевіч Н. Роднасць. Мн., 1983; У кн.: Даляглдцы. Мн., 1978. В.Я.Буран. РАРЫТЭТ (ням. Rari tat ад лац. raritas рэдкасць), выключная рэдкасць; дзіўная рэдкая рэч, якая ўяўляе сабой музейную каштоўнасць. PÀCA (франд. race род, парода) y б і я л о г і і, група арганізмаў, якая адасобілася ўнутры віду або падвіду ў экалагічных, марфал. або геагр. адносінах. Асобіны, што складаюць Р., маюць падобныя морфафізіял. і экалагічныя асаблівасці, аб’яднаны раёнам размяшчэння, які складае ч. арэала віду ці падвіду. Часта розныя Р. трагшяюхада ў адным і тым жа месцы, але адрозніваюцца па ўмовах існавання (экалагічная P.). Напр., y раслін паяўляюцца Р. альпійскага тыпу, ксераморфнага, ценявога; y жывёл — сезонныя Р. ракаладобных і інш. У паразітаў Р. адрозніваюцца функцыян. прыстасаванасцю (спецыялізацыяй) да пэўных гаспадароў — раслін ці жывёл. У іхлыялогіі тэрмін «P.» абазначае мясц. папуляцыі (чароды) рыб. Часам геагр. Р. атаясамліваюць з падвідам. Тэрмін «P.» выкарыстоўваецца таксама ў дачыненні да парод свойскіх жывёл. РАСА, атмасферныя ападкі ў выглядзе кропель вады, якія асаджаюцца пры дадатнай тэмпературы на паверхні зямлі, раслін, наземных прадметаў вечарам, ноччу ці раніцай. Утвараецца ў выніку ахаладжэння паветра і кандэнсацыі вадзяной пары на асобных паверхнях, т-ра якіх апускаецца ніжэй пункту расы ў выніку страты цягша выпраменьваннем. Утварэнню Р. спрыяе яснае надвор’е і слабы вецер. Колькасць ападкаў пры Р. невялікая (каля 0,1—0,3 мм за ноч). На Беларусі за год бывае 80— 120 сут з Р. (у крас.—ліст.).
РА С М а, маладыя расліны, якія вырошчваюць y ахоўным грунце для перасадкі на пастаяннае месца. ВыкарысРапушкі: 1 — сібірская; 2 — еўрапейская. тоўваюць y агародніцтве, кветкаводстве, пладаводстве, лесаводстве і інш. Дае магчымасць скараціць перыяд вегетаРАП’ЯХ Станіслаў Апанасавіч (н. цыі раслін y адкрыгым ррунце, атрымліваць 14.5.1938, г. Глухаў Сумскай вобл., Ук- раннія і высокія ўраджаі агародніны (на 2—3 раіна), украінскі паэт і перакладчык. месяцы раней, чым пры сяўбе насеннем), Засл. работнік культ. Чувашыі (1983). культываваць познаспелыя агароднінныя расСкончыў Вінніцкі пед. ін-т (1962). Дру- ліны ў раёнах з кароткім летам, эканомідь пасяўны магэрыял (у 3—5 разоў). Дадатковае куецца з 1960. Аўтар зб-каў вершаў зл. асвятленне Р. паскарае плоданашэнне і «Тваім імем» (1965), «Колеры» (1967), павышае ўрадлівасць. На Беларусі расадным «Лісце» (1969), «Многавугольнік» (1972), метадам вырошчваюць памідоры, капусту, «Творцы дабра» (1977), «Паэзія» (1983), баклажаны, перац струкавы і інш.
РАСАДАПАСАДАЧНАЯ МАШЫНА, машына ддя пасадкі ў адкрыты грунт расады гароднінных, тэхн. (тытунь), эфіраалейных культур, чаранкоў пладова-ягадных культур і вусоў суніцы. Бываюць навясныя і прычапныя, 2-, 4- і 6-радковыя. Маюць пасадачныя секцыі (апаразы), сашніхі, каткі, паліўную сістэму, механізм прывода, стэлажы для расады і інш. У працэсе работы Р.м. ўгварае ў глебе баразну, падае ў яе расаду і ваду, закрывае каранёвую частку глебай і ўшчыльняе яе вакол расліны. Пашыраны 6-радковыя Р.м. з шырынёй захопу да 4,2 м. Для пасадкі сеянцаў і саджанцаў дрэвавых і хмызняковых парод выкарыстоўваюць лесапасадачныя машыны. В.М.Кандрацьеў.
Расадапасадачная машына: 1 — стэлаж для расады; 2 — бак з вадой; 3 — эжэктар; 4 — палівачнае прыстасаванне; 5 — высоджвальны апарат; 6 — тэнт; 7 — каток; 8 — сашнік. РАСАЛАЙ, возера ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Обаль, за 25 км на ПнЗ ад г.п. Шуміліна. Пл. 0,69 км2, даўж. 1,6 км, найб. шыр. 580 м, даўж. берагавой лініі 3,66 км. Пл. вадазбору 4,13 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы невыразныя. Берагі забалочаныя. Дно сапрапелістае. Выцякае р. Глыбачка.
Расамаха.
PACAMÂXA (Gulo.gulo), млекакормячае сям. куніцавых атр. драпежных звяроў. Адзіны від роду. Пашырана ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. Жыве ў тайзе, лесатундры, трапляецца ў тундры. На Беларусі Р. вадзілася да пач. 19 ст. Даўж. цела да 105 см, хваста да 23 см, маса да 32 кг. Поўсць грубая, доўгая, рыжа- ці карычнева-бурая. Ад асновы хваста па баках цела шырокая рыжаватая ці жоўтая паласа. На лбе, шыі, грудзях белаватыя плямы. Ногі кароткія, масіўныя, хвост кудлаты. Mae каля хваста парныя спецыфічныя скурныя залоэы, сахрэт якіх выпырсквае на адлегласць да 3 м. Драпежніх. Нараджае 2—3 (зрэдку да 5) дзіцйняг двойчы эа год. Аб’ект палявання.
PACAMÂ4ЫН СКАЕ BÔ3EPA. У Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нешчарда, за 10 км на ПдУ ад г.п. Расоны. Пл. 0,48 км2, даўж. больш за 2 км, найб. шыр. 320 м, найб. глыб. 6,2 м, даўж. берагавой лініі 4,76 км. Пл. вадазбору 4,17 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 5— 10 м, на Пн участкамі невыразныя, параслі лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, на Пн тарфяныя, на 3 і Пд зліваюцца са схіламі. Мелкаводдзе пясчанае, глыбей дно ілістае, y паўн.зах. заліве сапрапелістае. Зарастае слаба. Выцякае ручай y р. Нешчарда. РАСАРЫО (Rosario), Р а с а р ы о д э - С а н т а - Ф е (Rosario de Santa Fe), горад на У Аргенціны, на р. Парана. Засн. ў 1730. 1278 тьіс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог, y тл. Панамерыканскай шашы. Аэрапорт. Рачны порт даступны для марскіх суднаў. Прам-сць: металургічная, маш.-буд., мясахоладабойная, мукамольная, цукровая, гарбарна-абутковая, дрэваапр., цэментная. Нац. ун-т. Музеі. PACÂCEHKA, рака ў Дубровенскім р-не Віцебскай воібл., левы прыток р. Дняпро. Даўж. 43 км. Пл. вадазбору 271 км2. Пачынаецца за 1 км на У ад в. Пішчыкі, вусце на паўн. ускраіне в. Расасна. Цячэ па зах. схілах Смаленскага ўзв. Даліна трапецападобндя, шыр. 1—2 км. Рэчышча ў вярхоўі на працягу 2,4 км каналізаванае, на' астатнім працягу звілістае, шыр. 5—7 м, y ніжнім цячэнні да 10 м. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. сістэм. РАСАСНА, вёска ў Маласавінскім с/с Дубровенскага р-па Віцебскай вобл., на р. Расасенка. Цэнтр калгаса. За 17 км на ПнУ ад г. Дуброўна, 109 км ад Віцебска, 25 км ад чыг. ст. Асінаўка. 287 ж., 106 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Вядома з 16 ст. як уладанне Глябовічаў y Аршанскім пав. ВКЛ. 3 1772 y Рас. імперыі, мястэчка Аршанскага, потым Горацкага пав. Магілёўскай губ. У 1897 y мястэчку 1023 ж., 167 двароў, царк.-прыходская школа, 2 драўляныя царквы, яўр. малігоўны дом, багадзельня, хлебазапасны магазін, млын, 3 кузні, 7 крам, карчма; 2 разы на год праводзіліся кірмашы. 3 1919 y Гомельскай, з 1922 y Смаленсхай губ. РСФСР. 3 1924 y БССР, мястачка, цэнтр сельсавета Дубровенскага р-на Аршанскай акр., 1071 ж., 184 двары. У 1940 вёска, 1800 ж., 345 двароў. У Вял. Айч. вайПу ням. фашысты ў кастр. 1943 спалілі вёску, загубілі 343 яе жыхары. 3 1960 y Маласавінскім с/с. У 1962—65 y Аршанскім р-не. У 1963 — 290 ж., 102 двары. В.М.Князева. РАС-ДАШ&Н, найвышэйшая вяршыня Эфіопскага нагор’я, y rapax Семіен, y Эфіопіі. Выш. 4623 м. Складзена з вулканічных парод. У ніжняй ч. схілаў горныя лЯсы з перавагай дрэвападобнага яддоўцу, вышэй — горныя стэпы. PÂCEJI (Russell) Бертран Артур Уільям, лорд (18.5.1872, Трэлек, Вялікабрытанія — 2.2.1970), англійскі матэматык, філосаф, грамадскі цзеяч; адзін са ства-
ральнікаў сучаснай матэматычнай логі311 кі. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1894). РАСЕЦІ Прафесар шэрагу ун-таў Вялікабрытаніі і ЗША. Чл. Лонданскага каралеўскага Паскаль», 1971; «Дэкарт», 1973, і інш.) і т-ва (з 1908). Адкрыў лагічны парадокс гіст. падзеі («Гісторыя амерыканскай (названы яго імем), які прывёў да пабу- рэвалюцыі», 1971; «Італія, год першы», 1975). довы арыгінальнага варыянта аксіяматычнай тэорыі мностваў. Аўтар (з А.Уайтхедам) фундаментальнай працы РАСЁЦІ (Rossetti) Дантэ Габрыэл (сапр. «Асновы матэматыкі» (т. 1—3, 1910— імя Габрыэл Чарлз Дантэ; 12.5.1828, 13). Адзін са стваральнікаў канцэпцыі Лондан — 9.4.1882), англійскі жывапілагічнага атамізму і роданачальнік неа- сец і паэт. Вучыўся ў ЛонДане ў рысапазітывізму. Прызнаваў рэальнасць вальнай школе Х.Сэса (з 1843), y AM (з толькі «пачуццёвых даных», тлумачыў іх 1845), пазней y М.Браўна. Адзін з заснавальнікаў «Брацтва прэрафаэлітаў» y духу «нейтральнага манізму», зыходзячы з якога разглядаў паняцці «дух» і. (гл. Прэрафаэліты). Адвяргаў «вульгар«матэрыя» як лагічныя канструкцыі з «пачуццёвых даных». Дапускаў існаванне «атамарных фактаў», якія, y адрозненне ад «элементаў вопыту», аб’ектыўныя, але іх аб’ектыўнасць заснавана толькі на веры ў быццё знешняга свету. У галіне этыкі лічыў найвышэйшай мэтай жыдцё, якое накіроўваецда пачуццёвай любоўю і зыходзіць з веры ў магутнасць розуму. У палітыцы выступаў супраць тэорый, якія падпарадкоўваюць асобу дзяржаве, асуджаў фашызм і камунізм. Быў адным з ініцыятараў Пагуашскага руху. Аўтар прац «Філасофія лагічнага атамізму» (1918), «Перспекгывы індустрдяльнай цывілізацыі» (1923), «Улада і асоба» (1949), «Цвярозы розум і ядзерная вайна» (1960) і інш. Сааўтар «Маніфеста Расела—Эйкштэйна» (1955), прасякнутага ідэяй неабходнасці мысліць па-новаму ў ядзерны век. Нобелеўская прэмія па л-ры 1950. Te.: Рус. пер. — Воздействне наукн на обіцество. М., 1952; Человеческое позпанне. Д.Г.Расеці. Каханая. 1865—66. Нго сфера я граннцы М., 1957; Почему я не хрнстяаннн. М , 1958; Нсторня западной фнлософнн М-, 1959. Я.М.Бабосаў. ны празаізм» y тагачасным мастацтве, РАСЕЛІНІ (Rossellini) Раберта (8.5.1906, шукаў тэмы і сюжэты ў мастацтве італьРым — 3.6.1977), італьянскі кінарэжы- ян. прымітываў і паэзіі італьян. сярэдсёр. Вучыўся ў Вышэйшай тэхн. школе. невякоўя, Ранняга Адраджэння (асабліУ першых фільмах «Белы карабель» ва ў Дантэ), сярэдневяковых легендах і (1941, пад кіраўніцтвам Ф. Дэ Раберты- хроніках, творах англ. рамантыкаў, наса), «Пілот вяртаецца» і «Чалавек з даваў вобразам адчувальна- пачуццёвы крыжам» (абодва 1942) імкнуўся наблі- характар і містычную афарбоўку. Жывазіць маст. кінематограф да дакументаль- пісныя работы вызначаюцца парадакнага. Фільм «Рым — адкрыты горад» сальным спалучэннем інтэнсіўнасці па(1945, прыз Міжнар. кінафестывалю ў чуццяў гераінь (пісаў выключна жаноКанах, 1946) стаў маніфестам неарэаліз- чыя персанажы) і знешняй статычнасці, му ў кіно. Значным быў і трагічны па скаванасці поз і жэстаў; аб’яднаннем гучанні антыфаш. фільм «Пайза» (1946, аб’ёмна выпісаных фігур з умоўным дэпрыз Міжнар. кінафестывалю ў Вене- кар. фонам (часта ўэор э лісця і кветак); цыі). Тэма маральнай дэградацыі, звя- яркай паліхроміяй і тонкай лінеарнасзанай з грамадскім спадам канца 1940-х цю кампазіцый, якія папярэднічалі стыг., адлюстравана ў карцінах «Германія, лю мадэрн: «Дзяцінства Марыі» (1849), год нулявы», «Машына забівае дрэн- «Дабравешчанне» (1850), «Беата Беатных» (абедзве 1948), «Дзе свабода?» рыкс» (1863), «Каханая» (1865—66), (1953). Зняў шэраг фільмаў на рэліг. тэ- «Сон Дантэ» (1870—71) і інш. Размаляматыку: «Францыск, менестрэль Бо- ваў хол Оксфардскага т-ва ў Лондане жы», «Стромбалі, зямля Божая» (абодва (1857), афармляў кнігі, рабіў эскізы віт1950), «Еўропа, 51» (1952). Пасля твор- ражоў і пано (з У.Морысам). Літ. твочага крызісу вярнуўся да патрыят. і ан- рам уласцівы жыццёвасць і пераканаўтыфаш. тэматыкі: «Генерал Дэла Раве- часць вобразаў, пластычнасць мовы, рэ» (1959, гал. прыз Міжнар. кінафес- дакладнасць метафар, нечаканасць асатывалю ў Венецыі), «У Рыме была цыяцый і сакавітасць дэталей; зб-кі ноч», «Няхай жыве Італія!» (абодва «Вершы» (1870), «Балады і санеты» (т. I960). У сярэдзіне 1960-х г. працаваў на 1—2, 1881). Аўтар п’есы «Трагедыя катэлебачанні, дзе зняў шэраг фільмаў раля», філас. паэмы «Цяжар Ніневіі» пра гіст. дзеячаў («Сакрат», 1970; «Блез (1856) і інш., перакладаў.
312
РАСЕЦІНСКАЯ
Тв.\ Рус. пер. — y кн.: Антологня новой англнйской поэзлн Л., 1937. РАСЁЦІНСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура позняга палеаліту — ранняга мезаліту ў вярхоўях Акі. Назва ад помніка на р. Расета. Прылады прадстаўлены разцамі, скрабкамі, скоблямі, вастрыямі, мікралітамі, наканечнікамі стрэл на мікрапласцінах. Як папярэдніца волга-окскага мезаліту Р.к. стала асновай для ўзнікнення бутаўскай культуры. РАСІЗМ, сукупнасць канцэпцый, аснову якіх складаюць палажэнні аб фізічнай і псіхічнай няроўнасці чалавечых рас і ўплыве расавых адрозненняў на гісторыю і культуру грамадства, аб спрадвечным падзеле людзей на вышэйшыя і ніжэйшыя расы. Сцвярджае, што вышэйшыя расы з ’яўляюцца адзінымі стваральнікамі цывілЬацыі і закліканымі да панавання, a ніжэйшыя не эдояьны да стварэння і нават да засваення высокай культуры і асуджаны на эксшіуатацыю. Першая расісцкая канцэпцыя распрацавана французам Ж.АТабіно, які абвясціў арыйцаў «вышэйшай расай» («Эсэ аб няроўнасці чалавечых рас», 1884). У далейшым Р. пераплёўся з сац. дарвінізмам, мальтузіянствам, еўгенікай (Д.Хайкрафт і Б.Кід y Вялікабрытаніі, Ж.Лапуж y Францыі, Л.Всшьтман, Х.Чэмберлен, ОАман y Германіі). Стаў афід. ідэалогіяй фашызму; выкарыстоўваецца для апраўдання расавай дыскрымінацыі, сегрэгацыі і апартэіду. Р. асуджаны Міжнар. супольнасцю. Гл. та^сама Нардызм. РАСІЙСКА-АМЕРЫКАНСКАЯ КАМ ПАНІЯ, гандлёвае аб’яднанне ў Расіі ў 1799— 1868. Засн. з мэтай асваення рас. уладанняў y Амерыцы, Курыльскіх і інш. астравоў. Напачатку праўленне кампаніі размяшчалася ў Іркуцку, з 1800 — y Пецярбургу. Кампанія атрымала ў манапольнае карыстанне ўсе промыслы і карысныя выкапні гэтых тэрыторый, права арганізоўваць экспедыцыі, займаць новаадкрытыя землі і гандляваць з суседнімі краінамі. Кампанія стварыла ў *Рускай Амерыцы» пастаянныя паселішчы, суднабудаўнічыя верфі, майстэрні і інш., y 1804—40 пры ўдзеле рас. ўрада арганізавала 25 экспедыцый, y тл . 15 кругасветных (І.Ф.Крузенштэрна і Ю.ФЛісянскага і інш.), вяла геагр. і этнаір. даследаванні на Алясцы, удэельнічала ў засяленні в-ва Сахалін і Прыамур’я, садзейнічала пашырэнню ў шэрагу раёнаў агародніцтва, хлебаробства і жывёлагадоўлі. Дзейнасць кампаніі ўскладнялася моцнай канкурэнцыяй брыт. і амер. прадпрымальнікаў. У сувязі з продажам амер. уладанняў Расіі ЗША Р.-а.к. ў 1868 скасавана. Літ.: Нсторня Русской Амерлкя, 1732— 1867. Т. 1—3. М„ 1997—99.
РАСІЙСКАЕ
АВІЯЦЫ ЙНА-КАСМ ІЧ-
НАЕ АГЕНЦТВА, Р а с а в і я к о с м a с, орган выканаўчай улады Расійскай Федэрацыі, які ажыццяўляе дзярж. палітыку ў галіне касм. дэейнасці, эксперым. авіяцыі, мадэрнізацыі і развіцця авіяд. прам-сці. Створана 25.5.1999; правапераемнік Галоўкосмасу СССР (Гал. ўпраўленне па стварэнні і выкарыстанні касм. тэхнікі для нар. гаспадаркі і навук. даследаванняў СССР; існавала з 6.10.1985). Асн. кірункі дзейнасці: развіддё касм. сродкаў сувязі, вяшчання і рэтрансляцыі (касм. сістэмы «Экспрэс-К», «Ямал», «Ганец»), фундаментальныя касм. даследаванні (праекгы «Спектр», «Каронас», «Інтэрбол», «Фобас-грунт»), пілатуемыя палёты (разгортванне рас. сегмента Міжнар. касм. станцыі), стварэнне і мадэрнізацыя ракет-носьбітаў . «Русь*, «Адзінства», «Ангара», «Пратон», «Саюз-2», «Зеніт», «Цыклон», узаемадзеянне з авіяхасм. ведамствамі інш. краін. У. С.Ларыёнаў. РАСІЙСКАЕ ІНФАРМАЦЫЙНАЕ ATÈHЦТВА «НАВІНЫ», P I A «H a в і н ы», кайбуйнейшая расійская дзярж. інфармацыйна-аналіт. арг-цыя. Створана ў 1941 y Маскве як Саўінфармбюро, з 1961 Агенцтва друку «Навіны» (АДН), з 1991 сучасная назва. 3 1998 y складзе Адзінага вытв.-тэхнал. комплексу дзярж. электронных сродкаў масавай інфармацыі (Медыя-Холдзінг УДТРК). Распаўсюджвае актуальную грамадскапаліг., эканам., навук., фін. інфармацыю на рус., асноўных еўрап. і араб. мовах па каналах электроннай сувязі, a таксама ў выглядзе друкаваных веснікаў, бюлетэняў, даведнікаў. Mae разгалінаваную інфарм. інфраструісгуру: 50 бюро ў замежных дзяржавах, 17 прадстаўніцтваў y краінах СНД, y тл . на Беларусі, сетку карпункгаў y Рас. Федэрацыі, краінах СНД і больш чым y 40 краінах свету. Выдае кнігі і перыёдыку, y тл . штотыднёвік «Спутнлк-Новосга», міні-эндыклапедыю на англ. мове «Pa ria ад A да Я», рыхтуе тэлевізійныя праграмы і фотаматэрыялы. В.А.Пола. РАСІЙСКАЙ АКАДЙМІІ НАВЎК БІБЛМТ^КА ў Санкт-Пецярб y р г у, адна з найбуйнейшых бібліятэк y свеце, старэйшая навук. б-ка Pa rii; установа са статусам НДІ ў галіне кніга-, бібліятэка- і бібліяграфазнаўства, рэстаўрацыі і кансервацыі дакументаў; цэнтр міжнар. кнігаабмену. Засн. ў 1714. Аснову фондаў (каля 18 тыс. кніг) склалі кнігі і рукапісы царскіх б-к і б. Алтэкарскага прыказа, вывезеныя ў 1712 з Масквы, зборы Пятра I і інш. прыватных асоб. У 1772 сюды паступіла вывезеная з Нясвіжа б-ка Радзівілаў (каля 15 тыс. кніг). 3 1725 б-ка падначалена Пецярбургскай AH і стала яе першай навук. установай. 3 1783 атрымлівала абавязковы экзэмпляр усіх друкаваных y Рас. імперыі выданняў. 3 1925 наз. Б-ка AH СССР, з 1992 Б-ка
Рас. АН. Кніжныя фонды ўсяго комплексу каля 20 млн. экз. (2000), больш за 40% складаюць замежныя навук. выданні. Захоўваюцца унікальныя зборы рукапісных кніг (каля .20 тыс. экз.), y тл . Іпацьеўскі, Радзівілаўскі летапісы, Нікіфараўскі, Акадэмічны, Супрасльскі спісы бел.-літ. летапісаў 1446, пераклады вЬантыйскіх і зах.-еўрап. хронік (у тл . «Хроніка...» М.Стрыйкоўскага, 16 ст.), творы апалагетаў стараверства (у тл . аўтограф пратапопа Авакума), вял. «заходнярускі» Хранограф 2-й чвэрді 17 ст., Служэбнік архірэйскі 1-й пал. 16 ст. з тэкстам Цвярскога перапісу (рукапіс з «заходнярускімі» палеаграфічнымі прыкметамі). Ёсць стараж. бел. і «заходнярускія» літургічныя, царкоўна-рэліг., гіст. рукапісы, y т.л.: фрагмент «Евангелля апракас» 13— 14 ст. з паметай супрасльскага архімандрыта Яўстафія; «Апостал» з тлумачэннямі 15 ст. з укладным запісам 1460 А.Солтана, гаспадарскага маршалка; «Дзесяціглаў» — арыгінальны біблейскі звод, складзены і напісаны ў 1502—07 y Вільні і Супраслі; Евангелле-тэтр Дабрахотаўскае пач. 16 ст. з укладнымі запісамі Ляшчынскаму манастыру; гіст. зборнік епіскапа Паўла 16 ст. з летапіснымі выпіскамі і палемічнымі творамі; гіст. зб-к 1546 з б-к Супрасльскага, пазней Жыровіцкага манастыроў; «Палея» сярэдзіны 16 ст., «Пандэкты» Нікана Чарнагорца 16 сг.; «Сказанне аб Жыровіцкім абразе Маці Боскай» 17 ст.; зборнік з творамі Максіма Грэка 2-й пал. 16 ст., напісаны заходнярус. паўуставам; «Статут ордэна базыльян» 17 ст., «Зярцала багаслоўя» Кірылы Транквіліёна, спіс дзяка Гладовіча ў Шышаве 1641, Пінскі зб. 1-й пал. 17 ст., збор казанняў полацкіх езуітаў 1669—72, Слуцкі кодэкс «Гісторыі Польшчы» Я.Длугаша (кн. 1—9); «Статут Вялікага княства Літоўскага», перапісаны ў 1613 для Л.Юцінскага; збор з дакумент. матэрыяламі 17— 18 ст. Жыровіцкага манастыра; творы І.Кунцэвіча і інш. царк. і грамадз. дзеячаў, палемістаў 17— 18 ст. Некат. бел. рукапісы ўвайшлі ў Нёманскі і Дзвінскі зборы б-кі. Многія стараж. бел. рукапісы паходзяць са збораў епіскапа Паўла (Дабрахотава). У рукапісным аддзеле вял. картатэка апісанняў рукапіснай кніжнасці 11— 17 ст., складзеная акад. М.К.Нікольскім. У зборах аддзела рэдкай кнігі захоўваюіша бел. старадрукі (выданні брацкіх, рэфармацыйных, каталіцкіх і прыватных друкарняў), y т.л. 18 экз. выданняў Ф.Скарыны, некалькі экзэмпляраў Брэсцкай бібліі 1563, «Трэнас» 1610 і «Абарона апраўдання» 1621 М.Сматрыцкага, «Статут Вялікага княства Літоўскага 1588» (выд. ў Вільні ў 1619), «Святога Юстына філосафа і пакутніка размова» (Нясвіж, 1564), «Вобраз мужнага героя, шчыра вернага Айчыне Паўла Яна Caneri» (Вільна, 1667), «Трыбунал Вялікага княства Літоўскага» 1614 і 1616 (6 экз.), панегірык Я.Карнідкага, творы бел.-ўкр. пісьменніка ІДубовіча, І.Руцкага, І.Пацея і інш. У асабістай калекцыі ГІятра 1 за-
хоўваюцца рэдкія бел. выданні: «Дыёптра, ці Зярцала» (Куцейна, 1651), «Неба новае» (Магілёў, 1699) Іаанікія Галятоўскага, «Духоўныя размовы» (Вільна, 1627) Макарыя Егілецкага і інш. Агульная колькасць рус. і іншаземнай рукапіснай кнігі на пергаменце і паперы — каля 20 тыс. адзінак захавання. Найб. рэдкіх і каштоўных выданняў каля 270 тыс. экз. (ад пач. кнігадрукавання да 20 ст.), інкунабул каля 800 экз., заходнееўрап. кніг 16 ст. больш за 10 тыс. экз. (разам з філіяламі больш за 15 тыс.), заходнееўрап. выданняў 17—20 ст. разам з Бэраўскім фондам і інш. зборамі замежнага фонду больш за 100 тыс. У сектары рэдкай кнігі захоўваюцца таксама выданні 18 — 1-й чвэрці 19 ст., y тл. надрукаваныя ў Магілёве і Полацку польскамоўныя календары і інш. выданні, зборы «вольнага друку» — рускамоўныя замежныя выданні; нелегальны і забаронены друк 19 — пач. 20 ст. У секгары картаграфіі багаты збор карт і атласаў 16—20 ст. (каля 128 тыс. экз.). Бел. фонд славянскага аддзела налічвае каля 1048 экз. кніг і 105 экз. перыяд. выданняў. У ім сабрана амаль усё надрукаванае на бел. мове да 1930, y тл . маст. л-ра: паэма «Тарас на Парнасе», творы В.Дуніна-Марцінкевіча, «Дудка беларуская» Ф.Багушэвіча (1891), публіцыстыка пач. 20 сд. і інш. У лют. 1988 ад пажару найб. пацярпеў самы каштоўны фонд замежнай кнігі (188 тыс. экз.). Усяго сапсавалася або загінула каля 3,6 млн. экз. кніг і газет. У сістэме б-кі 40 філіялаў і спецыялізаваных аддзелаў пры ін-тах Рас. АН. Б-ка з’яўляецда таксама інфармацыйна-бібліягр. цэнтрам, выдае серыю «Кніга ў Расіі ў X V I I I — пач. X I X ст.» і даведнікі «Бібліяграфія выданняў Акадэміі навук», «Шкодныя рэчывы ў навакольным асяроддзі», «Рускі фальклор», «Паказальнік зместу рускіх дарэвалюцыйных газет» і інш. Праводзіць доследы па палеаграфіі, археаграфіі, гісторыі кнігі. Выдае манаграфіі, навук, апісанні рукапісаў, друкаваныя каталогі асобных збораў і калекцый. Літ. : Мстормя Бнблнотекн AH СССР, 1714—1964. М.; Л., 1964; Матерналы н сообідення по фондам отдела рукошісной н редкой югагн Бнблнотекн AH СССР. [Вып. 1— 3], М.; Л., 1966—87; Пергаментные рукопнсн Бнблнотекм AH СССР: Опнсанне рус. н слав. рукопнсей XI—XVI вв. Л., 1976; К о м а р о ва В.П. Славянскнй фонд Бнблмотекн АН СССР н его отражеіше в каталогах. Л., 1987; Опнсашів рукопнсного отдела Бнблнотекн AH СССР. Т. 3—8. Л., 1959—89; Н н к о л a е в Н.В. Нссвнжская бнблнотска князей Радзнвнллов / / Кннга в Россші X V III — середаны X IX в. Л., 1989; Кннга в Росснн XVI — середнны X IX в.; Матерналы н нсслед.: Сб. науч. тр. Л., 1990. Г.Я.Галенчанка, М.В.Нікалаеў, А.А. Савельева. РАСІЙСКАЯ АКАДЭМІЯ МАСТАЦТВАЎ (РАМ), вышэйшая навуковатворчая арганізацыя мастакоў і архітэктараў Расіі. Створана ў Маскве ў 1992 на базе б. AM СССР (з 1947). Размяшчаецда ў б. асабняку І.Марозава (Марозаўскай галерэі), пабудаваным ў сярэдзіне 18 ст. (у 1870—71 перабудаваны ў
духу неабарока, арх. А.Камінскі). Mae РАСІЙСКАЯ 313 аддзяленні: жывапісу, графікі, скульптуры, дэкар. мастацтваў, архітэктуры, мастацтвазнаўства і маст. крытыкі. У цярынбург), Далёкаўсходняе (з 1987, сістэму РАМ уваходзяць таксама Акад. прэзідыум y г. Уладзівасток) і навук. маст. ін-т імя В.Сурыкава з Акад. маст. цэнтры. Усяго каля 300 навук. устаноў ліцэем імя М.Томскага, НДІ тэорыі і (каля 60 тыс. навук. супрацоўнікаў), гісторыі выяўл. мастацгваў (усе ў Mac больш за 200 навук. саветаў. Mae н.-д. rae), Акад. ін-т жывапісу, скулытгуры і флот. Рыхтуе навук. кадры. Публікуе архітэктуры імя Рэпіна з Акад. маст. лінавук. л-ру. Прысуджае медалі і прэміі цэем імя Б.Іагансона, з філіяламі (Муза навук. працы. Падтрымлівае міжнар. зей-сядзіба Рэпіна «Пенаты», Музейг навук. сувязі, y тл . з Нац. АН Беларусі. кватэра І.Бродскага, музеі-майстэрні Прэзідэнты РАН (у 1741—46, 1810— 18 П.Чысцякова, А.Куінджы, С.Канёнкаі ў 1916— 17 не было); Л.Л.Блюментрост ва, Дз.Налбандзяна), навук.-бібліягр. (1725—33), Г.К.Кейзерлінг (1733), архіў (усе ў Пецярбургу), навук. б-ка ў І.А.Корф (1734—40), К. фон Брэверн Пецярбургу з філіялам y Маскве, рэгія(1740—41), К.Р.Разумоўскі (гл. Разумоўнальнае аддзяленне «Урал, Сібір, Далёскія\ 1746—98), АЛ.Нікалаі (1798— кі Усход» з цэнтрам y Краснаярску, 1803), М.М.Навасільцаў (1803— 10), творчыя майстэрні, лабараторыі. ПраС.С.Увараў (1818—55), Дз.М.Блудаў водзіць выстаўкі рас. і замежных маста(1855—64), Ф.П.Ў7«т! (1864—82), Т.В.Пешына. ДзАТалстой (1882—89), вял. кн. Канкоў. станцін Канстанцінавіч (Раманаў; 1889— 1915), А.П.Карпінскі (1917—36), У.Л .Камароў (1936—45), С.І .Вавілаў (1945—51), А.М.Несмяянаў (1951—61), М.У .Келдыш (1961—75), А.П Аляксандраў (1975—86), Г.І.Марчук (1986—91), Ю.С.Осіпаў (з 1991). Л і т Росснйсхая Ахадемня наук: Персональный состав. Кн. 1—3. М., 1999; Уставы Росснйской академгоі наук, 1724— 1999. М., 1999. У.Я.Калаткоў.
Будынак Прэзідыума Расійскай акадэміі навук y Маскве.
РАСІЙСКАЯ АКАДЙМІЯ НАВЎК (РАН), вышэйшая навук. самакіравальная ўстанова Рас. Федэрацыі. Засн. ў пач. 1724 (адкрыта ў канцы 1725). Да мая 1917 наз. Пецярбургская АН, да 1925 — Рас. АН, да 1991 — AH СССР. У 1725 налічвала 17 правадз. чл., y 1917 мела 49 правадз. чл. і аб’ядноўвала каля 30 навук. падраздзяленняў (109 навук. супрацоўнікаў). Прэзідыум y Маскве (з 1934). Аспірантура з 1929. Філіялы і н.-д. базы з 1930-х г. У 1991 рэарганізавана, y яе ўвайшлі члены былой AH СССР і зноў выбраныя. У 1994 больш за 440 правадз. чл., звыш 600 чл.-кар., болып за 120 замежных членаў. Аб’вдноўвае 18 аддэяленняў па галінах і кірунках навук: матэматыкі; агульнай фізікі і астраноміі; ядз. фізікі; фіз.-тэхн. праблем энергетыкі; выліч. тэхнікі і аўтаматызацыі; праблем машыназнаўства, механікі і працэсаў кіравання; агульнай і тэхн. хіміі; фізіка-хіміі і тэхналогіі неарган. матэрыялаў; біяхіміі, біяфізікі і хіміі фізіялагічна актыўных злучэнняў; фізіялогіі; агульнай біялогіі; геалогіі, геафізікі і геахіміі і горных навук; акіяналогіі, фізікі атмасферы і геаграфіі; гісторыі; філасофіі і права; эканомікі; сусв. эканомікі і міжнар. адносін; л-ры і мовы; рэгіянальныя аддзяленні — Сібірскае (з 1957, прэзідыум y г. Новасібірск), Уральскае (з 1987, прэзідыум y г. Ека-
РАСІЙСКАЯ АКАДЭМІЯ ТЭАТРАЛЬНАГА МАСТАЦТВА, адна з буйнейшых тэатр. вышэйшых навуч. устаноў Расіі. Засн. ў 1878 y Маскве як муз. школа, з 1883 Муз.-драм. вучылішча пры Маскоўскім філарманічным т-ве. У 1886 стала першай вышэйшай муз.-тэатр. навуч. установай, дзе выкладалі У.Неміровіч-Данчанка, А.Южын, У.Меерхольд і інш.; сярод выпускнікоў — В.КніперЧэхава, І.Масквін, І.Пяўцоў, А.Ляшкоўская, АГогалева, Л.Собінаў і інш. 3 1935 пасля шэрагу рэарганізацый наз. Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва імя A. В.Луначарскага. 3 1992 сучасная назва. Рыхтуе акцёраў і режысёраў для драм. і муз. т-раў, эстрады і цырка, тэатразнаўцаў, педагогаў-харэографаў, менеджэраў сцэн. мастацгваў і інш. Ф-ты: акдёрскі, рэжысуры, драмы, тэатразнаўчы, прадзюсерскі, балетмайстарскі (уключае каледж), эстрады (уключае ліцэй), муз. т-ра, сцэнаграфіі. Пры акадэміі існуюць навук.-практычны цэнтр па праблемах акцёрскага і рэжысёрскага майстэрства, музеі, вучэбны т-р, вьш-ва, б-ка. Сярод выкладчыкаў акадэміі B. Авдроўская, М.Ахлопкаў, Р.Баяджыеў, М.Гарчакоў, А.Джывелегаў, Ю.Завадскі, С.Ігнатаў, АЛабанаў, ЛЛаўроўскі, С.Макульскі, А.Папоў, М.Пятроў, І.Раеўскі, В.Сахноўскі, Ю.Собалеў, І.Судакоў, М.Тарханаў, У.Філіпаў і інш. РАСІЙСКАЯ АСАЦЫЯЦЫЯ ПРАЛЕTÂPCK1X МАСТАК0Ў (РАПМ), аб’яднанне сав. мастакоў y Маскве ў 1931— 32. Створана мастакамі, якія выйшлі з Асацыяцыі мастакоў рэвалюцыйнай Расіі, Аб’яднання моладэі гэтай асацыяцыі і
314
РАСІЙСКАЯ
Л і т Ше ш у к о в С . Ненстовые ревннтелл: 14з всторнн лнт. борьбы 20-х гг. М., 1970. М.І.Мушынскі.
Т-ва мастакоў-самавукаў. Чл. РАПМ былі Т.Гапоненка, Ф.Конаў, Я.Цырэльсон і інш. Падэялялі мастакоў на «буржуазных» і «пралетарскіх», выступалі за «чысціню пралетарскага мастадтва», схіляліся да адміністравання ў мастацтве. Асацыяцыя выдавала час. «За пролетарское мскусство» (1931—32). РАСІЙСКАЯ АСАЦЫЯЦЫЯ ІІРАЛЕTÂPCKIX ПІСЬМЁННІКАЎ (РАПП), літаратурная арганізацыя, якая існавала ў 1925—32. Аформілася на 1-й Усесаюзнай канферэнцыі пралет. пісьменнікаў, уваходзіла ва Усесаюзную асацыяцыю пралет. пісьменнікаў (ВАГІП), створаную ў 1924 на базе Маскоўскай асацыяцыі пралет. пісьменнікаў (МАПП). Тэарэт. органам МАПП быў час. «На посту» (1923—25). Па яго назве кіраўнікі РАПП тагачасны літ. кірунак характарызавалі як напостаўскі. У сваёй дзейнасці напостаўцы дапусцілі шмат сур’ёзных памылак: камчванства, сектанцкія настроі, нігілістычныя адносіны да класічнай спадчыны, пагарда да пісьменнікаў, якія паходзілі з інтэлігенцыі, прэтэнзіі выстутіаць y л-ры ад імя партыі. Гэта было асуджана ў рэзалюцыі ЦК РКП(б) ад 18.6.1925 «Аб палітыцы партыі ў галіне мастацкай літаратуры». У лют. 1926 y РАПП адбыўся раскол. Частка яго кіруючых дзеячаў (С.Родаў, Г.Лялевіч, І.Вардзін, АБезыменскі) засталася на ранейшых пазіцыях, a большасць (Л.Авербах, Ю.Лібядзінскі, Дз.Фурманаў, У.Кіршон) прыняла рэзалюцыю ЦК РКП(б) як праірамны дахумент. Праз пэўны час y апошнюю групу ўліліся АФадзееў, У.Ярмілаў, A Селіваноўскі і інш Тэарэт. органам РАПП стаў час. «На лнтературном посгу* (1926—32). У літ. дыскусіях канца 1920-х г. з групай «Перавал», са шксшай В.Пераверзева і інш. рапаўская крытыка выступала супраць прыніжэння ролі светапогляду ў маст. працэсе, аднак пры гэтым наклейвала паліт. ярлыкі, з вульгарызатарскіх пазідый ацэньвала творчасць М.Горкага, У.Маякоўскага, АТалстога, М.Шолахава і інш. На 1-м Усесаюзным з’ездэе пралет. пісьменнікаў (крас. — май 1928) структура ВААПП рэарганізавана. Замесг Усесаюзнай асацыяцыі створана Усесаюзнае аб’яднанне асацыяцый пралет. пісьменнікаў (ВААПП), што спрыяла пэўнаму павароту РАПП да масавага літ. руху. РАПП перагледзела некат. ранейшыя ўстаноўкі, але новай канструкгыўнай праграмы не выпрацавала. Па-ранейшаму кіруючыя вярхі РАПП і іх ласлядоўніхі ў асацыяцыях нац. рэспублік, y т.л. ў Беларускай асацыяцыі пралетарскіх пісшеннікаў, беспадстаўна прэтэндавалі на вядучае становішча ў л-ры, выхаваўчую работу падмянялі голым адмінісіраваннем, тактыкай літ. каманды. Яны насаджалі дагмагызм, стваралі атмасферу падазронасці. недаверу, распальвалі варожасць паміж пісьменнікамі пралет. і непралет. паходжання, абвяшчалі паліт. лозунгі, якія дззарыентавалі пісьменніхаў (лозунгі «адзям’яньвання», «арабочвання»). Спьшіла дзейнасць y адпаведнасці з пастановай ЦК ВКП(б) «Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацый* (23.4.1932).
РАСІЙСКАЯ ДЗЯРЖАЎНАЯ БІБЛІЯТЙКА ў М a с к в е, нацыянальная бібліятэка Расіі, адна з найбуйнейшых бібліятэк свету; навукова-даследчы, метадычны і каардынацыйны цэнтр па праблемах кнігазнаўства, бібліяграфіі, бібліятэказнаўства, культуры. Засн. ў 1862 y складзе Маскоўскага публічнага Румянцаўскага музея. Атрымлівала абавязковы экзэмпляр усіх рас., a пазней сав. выданняў. Значна папоўнілася за кошт нацыяналізаваных пасля Кастр. рэвалюцыі прыватных, царкоўна-манастырскіх і некат. дзярж. збораў. 3 1924 наз. Расійская публічная б-ка імя У.ІЛеніна, з 1925 Дзярж. б-ка СССР імя Леніна, з 1992 сучасная назва. У фондах б-кі больш за 41 млн. экз. друкаваных адзінак на 247 мовах, y тл . 16,5 млн. кніг і брашур (2000). У аддзеле рукапісаў захоўваюцца помнікі 6—20 ст. (многія зборы маюць каталогі, апісанні), сярод якіх каля 60 славяна-рус. рукапісных кніг 11— 13 ст., y тл. Архангельскае евангелле 1092, Марыінскае евангелле (або Афонскае) пач. 11 ст., частка Супрасльскага рукапісу 11 ст., Дабрылава евангелле 1164 з мініяцюрамі евангелістаў і ўкладным запісам Івана IV, a таксама больш познія царкоўна-рэліг. рукапісы традыц. жанраў, напр., кодэксы слуцкіх скрыпторыяў (Евангелле 1502, напісанае на заказ слуцкага архімандрыта Аўраамія манахам А.Крыцкім, прыхаджанінам Лаўрышаўскага манастыра; Евангелле 1539, спраўленае на сродкі кн. Ю.С.Слуцкага ў манастыры цудатворца Міколы на Марачы, пісец «раб божкй пречмстый Копысскмй Васшінй»), службовая Мінея пач. 16 ст., напісаная «замыслом н гаданмем» бел. шляхдіца Ф.І.Калантаева, «Кнігі 16 прарокаў тлумачальныя», купленыя ў 1570 y пінскага мешчаніна Б.Куніловіча, Евангелле-тэтр, спіс 1543 з брэсцкага манастыра, рукапіс, напісаны ў Кіеве ў 1610 пінскім ураджэнцам Іванам Васілевічам, і інш. Некат. рэдкія рукапісы трапілі ў Расію ў часы войнаў, палонаў і рэквізіцый, напр., запісы на «Шастадневе» 16 ст. (кодэкс са збораў Т-ва гісторыі і старажытнасцей расійскіх) ці «Пралогу» сярэдзіны 16 ст., які належаў Смаленскаму краязн. музею. У б-цы захоўваюцда і рэдкія стараж. рукапісы інш. жанраў: кормчыя, напісаныя на Беларусі ці ў Літве ў 16— 17 ст., палемічныя і гісг. зборнікі (у тл . пасланні старца Арцемія да С.Буднага, А.Ваяовіча, «Маргарыт новы» ў перакладзе кн. А.Курбскага, напісаны бел. паўуставам, зб. павучанняў з казаннямі Л.Карповіча, «Гутаркі Іаана Златавуста», падараваныя архімандрытам Супрасльскага манастыра кн. Масальскім жаночаму манастыру ў Дубне і інш.). Асобную групу складаюць спісы э твораў Кірылы Тураўскага, шксшьных падручнікаў і даведнікаў С. і Л.Зізаніяў, П.Бярынды, М.Сматрыцкага. 3 Сібіры ў 1875 трапіла ў б-ку берасцяная копія з «Граматыкі»
Сматрыцкага «Кароткае граматыкі выяўленне» сярэдзіны 18 ст. У аддзеле рукапісаў зберагаюцца «Хроніка» 1549 старосты кобрынскага Хвальчэўскага, «Безднінскі летапісец» з пахвалой Вітаўту, Румянцаўскі спіс бел.-літ. летапі"су, мноства хранографаў 16— 17 ст., y іх ліку т.зв. «заходнярускай» рэдакцыі, «Александрыя» ў спісах 17 ст. і 1697, напісаныя мазырскім дзякам В.Г.Мянжынскім. Сярод свецкіх твораў юрьш., гіст., мастацкія помнікі: спісы Статутаў ВКЛ 1566 і 1588, «Хронікі» М.Стрыйкоўскага, «Памяць аб родэе Глінскіх» 16 ст., творы Максіма Грэка, Сімяона Полацкага, Г.Каніскага, копіі з выданняў Ф.Скарыны і інш. У некаторых фондах захоўваюцца дакументальныя, актавыя, генеалагічныя матэрыялы: «Справаводства Віленскай «з’езжай» «ізбы» 1655— 59, «Кніга аб даходах Псшацкага намесніцгва 1792 г>, сац.-эканам. акты зямельных данін і судовых спраў y Навагрудскім ваяводстве ў 1626— 1701. У музеі кнігі (былы аддзел рэдкай кнігі) захоўваецца адна з найбольшых калекцый бел. кірыліцкіх старадрукаў (82 экз. выданняў Скарыны, кнігі Буднага, В.Гарабурды, П.Мсціслаўца, братоў Мамонічаў, брацкіх, уніяцкіх, прыватных бел. друкарань 16— 18 ст.), багатыя зборы польск. і зах.-еўрап. кнігі і графікі, y тл . творы Эразма Ратэрдамскага, К.Манвіда-Дарагастайскага, Кальвіна, Стрыйкоўскага, Сматрыцкага, рэдкія панегірыкі і перыяд. выданні. У спецыялізаваным фондзе багатыя калекцыі замежных, бел., рус., укр., сав. картаграфічных твораў (каля 190 тыс. адзінак), над. і рэгіянальныя атласы, планы гарадоў, сучасныя замежныя выданні. Захоўваюцца творы бел. пісьмейнікаў, пераклады, дысертацыі, прысвечаныя гісторыі Беларусі, духоўнай спадчыне, славянскім культ. сувязям. Б-ка выпускае «Інфармацыйны бюлетэнь новых замежных кніг, якія паступілі ў бібліятэку», «Запіскі аддзела рукапісаў», «Працы дзяржаўнай бібліятэкі імя У.ІЛеніна», «Бібліятэказнаўства і бібліяграфія за мяжой» і інш. Літ:. Пягадесягмлетне Румянцевского музея в Москве, 1862—1912: Нст. очерк. М., 1913; Мсторня Государсгвенной ордена Ленвна бнблнотекв СССР нм. В.М.Леніша за сто лет, 1862—1962. М., 1962; Нацкональная бнблнотека страны: Пробл. » перспектнвы. М., 1975; Труды Государственной ордена Леннна бнблнотекя СССР нм. В.Й.Леннна. Т. 13. Фонды: Состояняе н тенденцнн разввтая. М., 1976; Опвсанве старопечатных нзданнй кярвлловского шрнфга. М., 1979 (выданне працягваецца). Г.Я.Галенчанка. РАСІЙСКАЯ ІМПЁРЫЯ, Р а с і я , манархічная саслоўная шматнац. дзяржава ва Усх. Еўропе і на значнай ч. Азіі ў 1721—1917. Склалася на аснове Рускай цэнтрапізаванай дзяржавы, якую Пётр I y ліст. 1721 абвясціў імперыяй. У 18 ст. y выніку 3-х падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) y склад Р.і. ўключаны Беларусь, паўд., паўд.-ўсх. і зах. Латвія, б.ч. Літвы; пасля войнаў з Турцыяй (1735—39, 1768—74, 1787—91) — Паўн. Прычарнамор’е, Паўн. Каўказ і
Крым; тады ж пачалося асваенне і далучэнне да імперыі паўн.-зах. ускраіны Паўн. Амерыкі (гл. *Руская Амерыка»). У 19 ст. шляхам новых войнаў і мірных ііагадненняў (з Турцыяй, Іранам, Швецыяй, Кітаем і інш.) да Р.і. далучаны Фінляндыя, Бесарабія, б.ч. Полынчы з Варшавай, Закаўказзе, Прыамур’е, Прымор’е і Сярэдняя Азія. Афіц. васаламі Р.і. былі Бухарскі эмірат і Хівінскае ханства. У канцы 19 ст. тэр. Р.і. складала 22,4 млн. км2, нас. 128,2 млн. чал. (1897), больш як 100 нацыянальнасцей. 57% насельнідтва складалі нярус. народы, некат. з іх абмяжоўваліся ў правах, праводзілася палітыка русіфікацыі; аднак некат. тэрыторыі мелі самакіраванне. Рус. мова была афіц. агульнадзярж. мовай, абавязковай для ўсіх дзярж. устаноў. Тэр. Р.і. ў 1914 падзялялася на 81 губерню і 20 абласцей; ч. іх была аб’яднана ў генерал-губернатарствы. У Р.і. быў 931 горад- Р.і. была спадчыннай манархіяй на чале з імператарам з дынастыі Раманавых. Імператар валодаў самадзярж. уладай, ажыццяўляў заканад. уладу шляхам выдання указаў, з 1810 таксама праз Дзяржаўны савет і з 1906 — Дзяржаўную думу, дзярж. апаратам кіраваў праз Сенат, Савет міністраў і міністэрствьі; з ’яўляўся вярх. кіраўніком узбр. сіл. Пануючае становішча займала Рус. правасл. царква, якой кіраваў імператар праз Сінод. Усё насельнідтва лічылася падданымі Р.і. (мужчыны з 20 пшоў прысягалі імператару) і падзялялася на 4 асн. саслоўі, або «станы» (дваранства, духавенства, гар. абывацелі і сельскія абывацелі, г.зн. сяляне). Пануючым саслоўем было дваранства. Карэннае насельнідгва Казахстана, Сібіры і шэраг інш. народаў Р.і. вылучалася ў самаст. «стан» і наз. іншародцамі. Гэтая катэгорыя кіравалася асобнымі законапалажэннямі. Заканадаўства Р.і. было сабрана ў Поўным зборы законаў Расійскай імперыі і Зводзе законаў Р.і. Імперыя мела герб — двухгаловы арол з царскімі рэгаліямі; дзярж. сцяг — палотнішча з белай, сіняй і чырвонай гарыз. палоскамі; дзярж. гімн, які пачынаўся словамі «Боже, царя хранд». Грашовая адзінка — рубель. Р.і. спыніла існаванне ў выніку Лютаўскай рэвалюцыі 1917 (14.9.1917 Расія абвешчана рэспублікай), y 1922— 91 на б.ч. яе тэр. існаваў Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР). Сучасная Рас. Федэрацыя лічыць сябе правапераемнідай як Р.і., так i СССР. Пра гісторыю і культуру Р.і. гл. ў арт. Расія. Л іт Т р о н ц к я й С.М. Русскмй абсолютмзм н дворянство в XVIII в. М„ 1974; Е р о ш к н н Н.П. Самодержавме накануне краха. М. 1975; Росснйская нмперня: Словарь-справ. СПб., 1992. Гл. таксама ліг. пры М.Г.НікіцІн. арт. Расія. РАСІЙСКАЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ БІБЛІЯТ&КА ў С а н к т - П е ц я р б у р г у, універсальная, атульнадаступная навук. б-ка; адно з найб. кнігасховішчаў свету (больш за 32,5 млн. адзінак захоўвання, y тл . кліг і брашур больш за 13
млн.; 2000). Да 1917 наз. Імператарская РАСІЙСКІ 315 публічная, да 1991 Дзярж. публічная імя М.Я.Салтыкова-Шчадрына. Засн. ў 1795 на базе вывезенай А.В.Суворавым з КАКасовіч, бібліятэказнаўцы ІД.ІваВаршавы б-кі Залускіх (паводле Рыж- ноўскі, В.І.Сабальшчыкоў, даследчык скага дагавора 1921 большая яе частка самарыяцкіх рукапісаў АЯ.Гаркаві. У вернута ў Польшчу), для наведвання аддзеле рукапісаў працавалі браты Вікадкрыта ў 1814; з 1811 атрымлівае аба- тар і Кастусь Каліноўскія. М.В.Пікшшеў. вязковы экзэмпляр усёй айч. друкаваРАСТЙСКАЯ САЦЫЯЛ-ДЭМАКРАТЫЧнай прадукцыі. Mae найб. поўны збор рус. кніг, перыёдыкі, картаграфічны НАЯ РАБОЧАЯ ПАРТЫЯ (РСДРП), рэфонд. У аддзеле рукапісаў больш за 310 валюцыйная марксісцкая партыя ў Ратыс. помнікаў пісьменства. Сярод іх 40 сіі. Абвешчана на Першым з ’ездзе тыс. рукапісных кніг, y т.л. Астрамірава РСДРП (1898, Мінск); закончана стваевангелле, Лаўрэнцьеўскі летапіс, Вял. рэнне партыі на II з’еэдзе (1903, Бруфранц. хронікі з мініяцюрамі С.Мармісель—Лондан), які прыняў Праграму і ёна, арабскія і персідскія ілюмінаваныя Статут, сфарміраваў ЦК і цэнтр. орган рукапісы 14— 17 ст. і інш. Захоўваюцца партыі — рэд. газ. «Нскра», замацаваў асабістыя архівы, y іх ліку архівы Дома перамогу радыкальнай большасці (прыРаманавых, дзярж. і ваен. дзеячаў хільнікі У.І Леніна) над больш памяр(А.М.Гарчакова, І.І.Талстога, А.В.Сувокоўнай меншасцю (Л.Мартаў, П.Б.Акрава, М.І.Кутузава), вучоных (П.П.Пясельрод, Т.В.Пляханаў і інш.). Паводле карскага, Р.П.Кавалеўскага, АА.Шахвынікаў II з’езда ў партыі склаліся 2 матава), літаратараў (Г.РДзяржавіна, плыні: камуніст. — балыйавікі і сацыМ.ЮЛермантава, ІАКрылова, М.В.Гоял-дэмакр. — меншавікі; яны вялі пагаля), кампазітараў і мастакоў (М.П.Муміж сабой барацьбу, але заставаліся ў саргскага, М.І.Глінкі, МА.Балакірава, рамках адной РСДРП. VI (Пражская) Дз.С.Бартнянскага, М.А.Рымскага-КорУсерас. канферэнцыя РСДРП (1912) сакава, І.Я.Рэліна) і інш. Зберагаюцца выключыла з партыі меншавікоў-ліквігрэч. і лад. рукапісы, егіп. папірусы, кадатараў (прыхільнікаў пераўтварэння лекцыя гебраістыкі С.Фірковіча, лісты і РСДРП y легальную парламенцкую творы Дж.Байрана, АБалвзака, І.Гётэ, партыю). 3 гэтага часу фактычна існаВ.Гюго, Л.Бетховена, Ж.Бізэ, Ф.Шапэвалі 2 партыі: РСДРП бальшавікоў і на і інш. У фондзе замежных кніг каРСДРП меншавікоў. Пасля Лютаўскай лекцыя «Росіка» (250 тыс. замежных рэвалюцыі 1917 y Расіі (у т.л. на Беларувыданняў пра Расію, надрукаваных да сі) непрацяглы час (да жн.—вер. 1917) існавалі аб’яднаныя с.-д. арганізацыі 1917), асабістая б-ка Вальтэра, буйнейшы ў свеце збор інкунабул. У складзе РСДРП («аб’яднанкі»), якія ліквідаваны б-кі «Дом Г.В.Пляханава» (архіў і б-ка). па інідыятыве балыдавікоў. Ha VII з’еэдзе (1918) РСДРП балыдавікоў пеВыдае інфарм. бюлетэні, бібліягр. дапарайменавана ў Рас. Камуніст. партыю можнікі, каталогі асобных калекцый і (балыдавікоў), на XIV з ’ездзе (1925) — збораў, агульныя і галіновыя бібліяграва Усесаюзную Камуніст. партыю фіі, манаграфіі і зб-кі навук. прац. Бел. (балыпавікоў), на ХЕХ з’ездзе (1952) — матэрыялы прадстаўлены ва ўсіх аддзеy Камуністычную партыю Савецкага Салах б-кі. У аддзеле рукапісаў захоўваюцюза (КПСС). РСДРП меншавікоў адца Полацкія евангеллі, спісы Статутаў моўна ўспрыняла Кастрычніцкую рэваВКЛ 1529 і 1566; бел. літ. зборнік 15 ст., люцыю 1917,- y грамадз. вайну актыўна бел. пераклад «Александрыі» 17 ст., Візмагалася супраць балыдавікоў. У 1924 цебскі летапіс, Магілёўская хроніка і яна як арганізаваная сіла спыніла існаінш. Калекцыя бел. кірылічных старадванне на тэр. СССР. У сак. 1931 на рукаў, апісаная В.ІЛук’яненка ў «Катасфальсіфікаваным суд. працэсе 14 чл. логу беларускіх выданняў кірылаўскага шрыфту XVI—XVII стст.» (вып. 1—2, т.зв. меншавіцкага «Саюзнага Бюро РСДРП» асуджаны на розныя тэрміны 1973—75), бел. і надрукаваныя на бел. пазбаўлення волі. землях кнігі (кірылічныя ў Рус. фондзе Літ:. Нсторня полшнчесюіх партнй Росі аддзеле рэдкай кнігі, надрукаваныя смм. М., 1994; Гл. таксама літ. пры арт. Камулацінкай y калекцыях «Росіка> і «Палігністычная партыя Савецкага Саюза, Меншавірафія»), часопісы (рускі і замежны кі. фонд часопісаў), карты, атласы і планы (аддзелы картаграфіі і рукапісаў), газеты РАСІЙСКАЯ ФЕДЭРАЦЫЯ, афіцый(аддзел газет), рэкламныя афішы, граная назва Расіі з 25.12.1991. вюры, плакаты, паштоўкі (адцзел эстампаў). У кніжных фондах шматлікія кнігі РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АРХІЎ ВАз канфіскаваных y 1831—63 б-к Сапегаў ЕННА-МАРСКбГА ФЛ0ТУ ў С а н к т з Дзярэчына і Коданя, Радзівілаўскай з П е ц я р б у р г у . Створаны ў 1724 пры Нясвіжа, езуіцкіх Гродзенскай калегіі і Дзярж. Адміралцействаў-калегіі для Полацкай акадэміі, Жыровіцкага мазбору і зберагання дакументаў калегіі, настыра і інш. Матэрыялы пра Белаяе экследыцый і кантор. 3 1827 Агульрусь знаходзяцца і ў асабістых архівах ны архіў Марскога мін-ва, з 1917 В.Ф.Ратча, І.П.Карнілава,П.М.БацюшЦэнтр. архіў флоту і марскога ведамкава, ПА.Гільтэбранта, З.ЯДаленгі-Хаства. У 1918 увайшоў y 3-ю секцыю дакоўскага, М.Баяровіча, М.С.Куторгі, Адзінага дзярж. архіўнага фонду як 2-е Л.І.Ракоўскага. Супрацоўнікамі б-кі бы(ваенна-марское) аддзяленне. 3 1922 валі вш адцы з Беларусі санскрытолаг
316
РАСІЙСКІ
ен.-марская секцыя Цэнтр. архіва РСФСР, з 1925 секцыя арміі і флоту Ленінградскага гіст. архіва, э 1929 ваен.марская секцыя Ленінградскага аддзялення Цэнтр. гіст. архіва. У 1934 вылучаны ў самаст. марскі гіст. архіў, з 1937 Цэнтр. дзярж. ваен.-марскі архіў, з 1941 Цэнтр. дзярж. архіў ВМФ СССР, з 1992 сучасная назва. 2909 фондаў, 1 216 800 адзінак захоўвання за 1659— 1940 (асобныя дакументы з 1550 і да сённяшняга дня). Зберагае дакументы цэнтр. органаў кіравання ВМФ, штабоў і ўпраўленняў флатоў, флатылій, эскадраў, ваенна-марскіх баз, партоў, крэпасцей, злучэнняў і часцей флоту, ваен.-марскіх навуч. устаноў, розных усганоў і арг-цый ваен.-марскога ведамства; 30 калекцый дакументаў; асабістыя фонды вядомых флатаводцаў, мараплаўцаў і вучоных. Есць дакументы па адм.-тэр. падзеле тэр. Беларусі ў 18— 19 ст., тапаграфічныя карты бел. губерняў 19 — нач. 20 ст., карты і атласы рэк Дняпро (1784,1886), Сож (1776, 1784), Зах. Дзвіна (1891), Прыпяць (пач. 20 ст.). Захоўвае фонды Дняпроўскай (1919—22, 1932—40), Заходнядзвінскай (Віцебск, 1918—21) і Прыпяцкай (1918—19) ваен. флатылій, Асобнага дывізіёна бранявых катэраў р. Зах. Дзвіна (Віцебск, 1925— 27), ваен. порта ў Гомелі (1919—20), Упраўлення начальніка рачных флатылій дзеючай арміі ў Оршы (1917— 18), Ваен.-марскога ўпраўлення пры штабе Вярх. пшоўнакамандуючага ў Магілёве (1914—17) і інш. Л іт Архнвы Росснн: Москва » Санкт-Петербург. М., 1997. С. 163—167; Дакументы па гісторыі Беларусі, якія зберагаюцца ў цэнтральных дзяржаўных архівах СССР. Мн., 1990. РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АРХІЎ ЮНАФОТАДАКУМЁНТАЎ y K р a с н а г о р с к y (Маскоўская вобл.). Бярэ пачатак са збораў кінадакументаў Маскоўскага і Петраградскага кінакамітэтаў пры Наркамасветы РСФСР (з 1918). Фотадакументы з 1919 канцэнтраваліся ў 8-й секцыі Адзінага дзярж. архіўнага фонду ў іканаграфічным аддзеле Архіва Кастр. рэвалюцыі. У 1926 створаны Цэнтр. архіў кінафотадакументаў РСФСР, з 1934 — Цэнтр. фотафонакінаархіў СССР, з 1941 Цэнтр. дзярж. архіў кінафотафонадакументаў СССР, з 1967 Цэнтр. дзярж. архіў кінафотадакументаў СССР, з 1992 сучасная назва. У 1978 y г. Уладзімір створаны Цэнтр. дзярж. архіў кінафотадакументаў РСФСР, які ў 1992 падпарадкаваны як філіял архіва ў Краснагорску; y 1998 спыніў існаванне ў сувязі з перамяшчэннем дакументаў y Краснагорск. Захоўвае 38 806 адзінак уліку (назваў), што складае 217 982 адзінкі захоўвання (скрыні) кінадакументаў з 1896 да нашага часу; 1 018 140 адзінак захоўвання фотадакументаў з 1855; 217 адзінак захоўвання відэафанаграм з 1988. Зберагае хроніка-дакумент. фільмы і фотаз-
дымкі, якія асвятляюць гісторыю Расіі і СССР з сярэдзіны 19 ст., y тл . Крымскую, рус.-японскую, 1-ю сусв., грамадз., сав.-фінл. войны, Вял. Айч. вайну (больш за 80 500 фотаздымкаў); ваен. вучэнні, парады; паліт. падзеі і мерапрыемствы (жыццё імператарскага двара, пратакольныя прыёмы, з’езды, паліт. працэсы і інш.); новабудоўлі, асваенке космасу, развіццё навукі. Асн. крыніцы камплектавання архіва: Цэнтр. студыя дакумент. фільмаў, акц. т-ва «Фармат», кінастудыі «Бацькаўшчына», «Юнаіггва», «Сучаснік» і інш., агенцтва Фсгга—ІТАР—ТАСС, Рас. інфарм. агенцгва «Весці», «Фатаграфія» Упраўлення справамі Прэзідэнта Рас. Федэрацыі, Дырэкцыя Міжнар. фотавыставак, рэдакцыі рас. газет і часопісаў і інш. Кінафотадакументы архіва асвятляюць і гісторыю Беларусі 1920—80-х г. У пач. 1990-х г. бел. ўлады выкупілі ў архіва шэраг кінафільмаў і сюжэтаў э кіначасопісаў пра падзеі на Беларусі ў пач. — сярэдзіне 20 ст. Літ.: Россмйскнй государственный архнв кннофотодокументов: (Краткмй док. обзор). Красногорск, 1994; Архнвы Россгаі: Москва н Санкт-Петербург. М., 1997. С. 190—195. РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АРХІЎ ЛІТАРАТУРЫ I МАСТАЦТВА ў М а с к в е. Створаны ў 1941 як Цэнтр. дзярж. літ. архіў СССР часткова на базе збору Дзярж. літ. музея. Сюды перададзены профільныя фонды з Цэнтр. дзярж. архіва Кастр. рэвалюцыі СССР, Дзярж. гіст. музея, Цэнтр. архіва стараж. акгаў, Дзярж. Траццякоўскай галерэі і інш. архівасховішчаў. У 1954 перайменаваны ў Цэнтр. дзярж. архіў л-ры і мастаіггва СССР, з 1992 сучасная назва. 2886 фондаў, 1 101 400 адзінак захоўвання з 18 ст. да 1994 (ёсць асобныя дакументы 14, 16, 17 ст.); 5 181 612 кадраў мікрафільмаў. Найбуйнейшае сховішча дакументаў па гісторыі рус. л-ры, грамадскай думкі, музыкі, тэатра, кіно, выяўл. мастацтва. Захоўвае фонды адм. органаў y галіне культуры: К-та па справах мастацтваў пры СНК СССР (1936—53) і РСФСР (1938—53), Галоўмастацгва (1925—28), Мін-ва культуры СССР і яго аддзелаў (1953—91), галіновых органаў упраўлення асобнымі відамі мастацтва. Зберагае дакументы творчых саюзаў, т-ваў і арг-цый, выд-ваў, тэатраў, кінастудый, музеяў і інш., асабістыя фонды дзеячаў л-ры і мастацгва. У дарэв. фондах захоўваюцца дакументы Акадэміі мастацтваў (1757— 1918), Т-ва аматараў рас. славеснасці (1811— 1930), Маскоўскай канторы Імператарскіх тэатраў (1842— 1917), рэдакцый ra ser і часопісаў, y т.л. «Русскнй вестнмк», «Дело», «Русское богатство», «Современнюс». Сярод асабістых фондаў — «Астаф’еўскі архіў» Вяземскіх, фонды Ф.Дастаеўскага, І.Ганчарова, М.Някрасава, І.Тургенева, М.Салтыкова-Шчадрына, А.Астроўскага, А.Сухаво-Кабыліна, А.Чэхава, Г.Ахматавай, А.Блока, М.Цвятаевай, І.Буніна, А.Купрына, АГрына, У.Маякоўскага, К.Паустоўскага, Б.Пастарнака, Ю.Тынянава,
АФадзеева, І.Эрэнбурга, С.Ясеніна і інш. Мастацтва прадстаўлена фондамі І.Рэпіна, П.Чайкоўскага, Дз.Шастаковіча, С.Пракоф'ева, С.Эйзенштэйна, У.Меерхольда, АДаўжэнкі, В.Камісаржэўскай і інш. У архіве зберагаюцца матэрыялы бел. мастацтва: аўтографы вершаў Я.Купалы, М.Багдановіча; пераклады на рус. мову твораў Я.Коласа, П.Броўкі, П.Глебкі, А.Куляшова, П.Панчанкі, М.Танка, Э.Самуйлёнка; лісты АМіцкевіча, Э.Ажэшкі, Я.Купалы, Я.Коласа, М.Лынькова, І.Мележа, Я.Брыля, В.Быкава, Ф.Турука, І.Шамякіна, М.Янчука, П.Малчанава і інш. У фондах НЛойтара і С.Розанава — дакументы пра іх дзейнасць y БДТГ2, рэжысёрская распрацоўка камедыі «Несцерка» В.Вольскага; y фондзе В.Бялынідкага-Бірулі — матэрыялы па бел. выяўл. мастацгве, эскізы і фатаграфіі рабсгг Я.Чамадурава, В.Цвіркі, У.Сухаверхава; y фондзе Ю.Тарыча — матэрыялы пра пастаноўкі кінафільмаў, перапіска з У.Корш-Сабліным. У фондах архіва шмат фатаграфій бел. музыкантаў, акцёраў (Л.Александроўскай, Я.Цікоцкага, Г.Цітовіча), y фондах Галоўрэперткома і «Масфільма» — п’есы К.Крапівы, АМакаёнка, М.Клімковіча, лібрэта і сцэнарыі розных аўтараў і інш. Дакументы архіва публікуюцца ў выданнях «Літаратурная спадчына» (т. 1— 98, 1931—91), «Сустрэчы з мінулым» (вып. 1—8, 1970—96). Літ.: Центральный государственный архнв лмтературы н нскусства СССР: Путеводнгель. Вып. 1—7. М., 1959—98; Архнвы Росснн: Москва п Санкт-Пегербург. М., 1997; Дакументы па гісторыі Беларусі, якія зберагаюцца ў цэнтральных дзяржаўных архівах СССР. Мн., 1990. РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АРХІЎ НАВЕЙШАЙ Г1СТ0РЫІ ў М а с к в е . Створаны ў 1991 як Цэнтр захоўвання сучаснай дакументацыі на базе дакументаў бягучых архіваў структурных падраздзяленняў ЦК КПСС, з 1999 сучасная назва. 1 500 000 млн. адзінак захоўвання за 1952 — жн. 1991. Зберагае дакументы па гісторыі паліт. партый, грамадскіх аб’яднанняў і арг-цый. Сярод іх матэрыялы з’ездаў КПСС, пленумаў ЦК КПСС, Палітбюро і Сакратарыята ЦК КПСС, усесаюзных канферэнцый і нарад пры ЦК КПСС, структурных падраздзяленняў апарата, шфарм.-паліт. цэнтра і рэгіянальных бюро ЦК КПСС, міжнар. нарад і перагавораў з камуніст. і рабочымі партыямі. Захоўвае дакументы вышэйшых і цэнтр. органаў Кампартыі РСФСР за 1990—91, рэдакцый перыяд. выданняў ЦК КПСС, матэрыялы, рассакрэчаныя для Канстытуцыйнага суда Рас. Федэрацыі па «справе КПСС» за 1922—91. Дакументы па гісторыі КЛБ знаходзяцца ў фондах Палітбюро, Сакратарыята і апарата ЦК К.ПСС, y фондзе-калекцыі «па справе КПСС». Літ.\ Архнвы Росснн: Москва н Санкг-Петербург. М., 1997. С. 205—208. Н.Г.Тамшна.
РАСІЙСЫ ДЗЯРЖАЎНЫ АРХІЎ НАВУК0ВА-ТЭХНІЧНАЙ ДАКУМЕНТАЦЫІ з ф і л і я л а м уг . С а м а р а . Створаны ў 1995 y Маскве на базе рэарганізацыі Рас. дзярж. навук.-тэхн. архіва (РДНТА) y г. Самара (засн. ў 1967 y Маскве як Цэнтр. дзярж. архіў навук.тэхн. дакументацыі на базе аддзела навук.-тэхн. дакументацыі Цэнтр. дзярж. архіва нар. гаспадаркі СССР, y 1976 пераведзены ў Самару, з 1992 РДНТА), яго філіяла ў Маскве і Рас. н.-д. цэнтра касм. дакументацыі. 1062 фонды, 2 347 211 адзінак захоўвання з 1855 да нашага часу. Зберагае н.-д., канструкгарскую, праектную і патэнтную дакументацыю ўстаноў Рас. імперыі, арг-цый саюзнага і федэральнага падпарадкавання Рас. Федэрацыі. Сярод фондаў матэрыялы па гісторыі рас. ракетна-касм. тэхнікі і касманаўгыкі, комплексы дакументаў мін-ваў СССР: агульнага машынабудавання, авіяц. прам-сці, сувязі, аховы здароўя і мед. прам-сці, энергетыкі, паліўнай прам-сці, прыладабудавання, сувязі, буд-ва і транспарту; AH СССР, Дзяржкіно, Дзяржтэлерадыё і інш.; асабістыя фовды вучоных і вынаходнікаў, першых касманаўтаў. Матэрыялы ў Самарскім філіяле (больш за 800 фондаў) па гісторыі элекграэнергетыкі, машыдабудавання, металаалрацоўкі, паліўнай, металургічнай, хім. і нафтахім., лясной і дрэваапрацоўчай, лёгкай, харч. прам-сці, транспарту. У асобнае архівасховішча цылучаны дакументы прадпрыемстваў Дзяржкамабаронпрама. Захоўваецца дакументацыя пра ўдзел y міжнар. і нац. выстаўках, кірмашах, матэрыялы навук. і тэхн. з’ездаў, кангрэсаў, нарад, канферэнцый, вядучых н.-д. і праектных устаноў. Зберагаецца праектная дакументацыя нар.-гасп. аб’ектаў Беларусі, Бел. тэатра імя Я.Коласа, запаведна-паляўнічай гаспадаркі «Белавежская пушча» і інш. Частка фондаў архіва засакрэчана ў адпаведнасці з Законам Рас. Федэрацыі «Аб дзяржаўнай тайне». Літ:. Архнвы Росслв: Москва н Санкг-Петербург. М., 1997. С. 180—186. РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АРХІЎ САЦЫЯЛЬНА-ПАЛІТЬІЧНАЙ ГІСТ0РЫІ ў М a с к в е. Створаны ў сак. 1999 шляхам аб’яднання Рас. цэнтра захоўвання і вывучэння дакументаў навейшай гісторыі і Цэнтра захоўвання дакументаў маладзёжных арг-дый, заснаваных y 1991—92 на базе б. Цэнтр. парт. архіва Ін-та марксізму-ленінізму пры ЦК КПСС і Цэнтр. архіва ВЛКСМ. 685 фондаў і калекцый (2,1 млн. адзінак захоўвання) і 2 калекцыі музейных матэрыялаў (болыд за 200 тыс. адзінак захоўвання). Архіў захоўвае 3 асн. дакумент. комплексы. Сац. і паліт. гісторыя Зах. Еўропы 18 — пач. 20 ст. адлюстравана ў калекдыях дакументаў Вял. франц. рэвалюцыі, рэвалюцый 1848— 49 y Германіі, Францыі і інш. краінах, Парыжскай камуны (1871), міжнар. арг-цый «Саюз камуністаў» (1847—52) і 1-га Інтэрнацыянала (1864—76). Сярод
фондаў асабістага паходжання фонды франц. філосафаў-сацыялістаў А.СенСімона, Ш.Фур’е, ням. філосафа Л.Феербаха, К.Маркса, Ф.Энгельса і членаў іх сем’яў, дзеячаў рэв., рабочага і сацыяліст. руху еўрап. краін Ф.Бабёфа, А.Бебеля, Э.Бернйггэйна, Л.Блана, АБланкі, Д.Вайнкапа, В.Вейтлінга, М.Геса, К.Каўцкага, Ф.Ласаля, ПЛафарга, В. і КЛібкнехтаў, РЛюксембург, П.Прудона, К.Цэткін і інш. У дакумент. комплекс па гісторыі дарэв. Расіі ўваходзяць фонды і калекцыі з’ездаў, канферэнцый ЦК. РСДРП, кіруючых цэнтраў, органаў друку, фракцый, арг-цый і груп РСДРП (бальшавіісоў, меншавікоў, СДК.ПІЛ, Бунда і інш.), эсэраў, лібералаў, Паалей-Цыён і інш. Архіў зберагае матэрыялы з’ездаў, канферэнцый, пленумаў, Палітбюро, Аргбюро, Сакратарыята РКП(б) — ВКП(б) за 1917— 52, Саўнаркома, Савета Працы і Абароны (1917—24), Дзярж. к-та абароны СССР (1941—45), Цэнтр. пггаба партыз. руху (1942—44); матэрыялы дзейнасці кампартый саюзных рэспублік, крайкомаў, абкомаў партыі, краявых, абл. партарганізацый за 1918—91; рэдакцый газет і часопісаў, навук і навуч. цэнтраў ЦК КПСС; дакументы з ’ездаў, канферэнцый, ЦК, саюзна-рэспубліканскіх, краявых, абл. к-таў камсамола, органаў друку і ўстаноў ВЛКСМ. Сярод асабістых фондаў дзеячаў кампартыі і сав. дзяржавы фонды У.ІЛеніна, І.В.Сталіна, Р.К.Арджанікідзе, І.ФАрманд, К.Я.Варашылава, Ф.Э.Дзяржынскага, Р.Я.Зіноўева, М.І.Калініна, Л.Б.Каменева, С.М.Кірава, Г.М.КржыжаноўсKa ra, В.У.Куйбышава, А.В.Луначарскага, АІ.Мікаяна, В.М.Молатава, П.К.Панамарэнкі, К.Б.Радака, Я.М.Свярдлова, Г.В.Чычэрыда і інш. Гісторыя міжнар., рабочага, сацыяліст. і камуніст. руху прадстаўлена калекцыямі дакументаў 2-га і Сацыяліст. рабочага інтэрнацыяналаў (1889— 1941), фондамі Камінтэрна і кампартый, якія ў яго ўваходзілі, Камуніст. інтэрнацыянала моладзі, Прафінтэрна (1919—43) і інш. Архіў на дагаворнай аснове папаўняецца дакументамі сучасных рас. паліт. паргый, грамадскіх рухаў і іх лідэраў. Літ.\ Архнвы Росснн: Москва н Санкт-Петербург. М., 1997. С. 196—205; 209—212. 10. М.Аміянтаў. РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АРХ/Ў СТАРАЖЬІТНЫХ АКТАЎ y М a с к в е. Склаўся на базе 5 асн. гіст. архіваў Рас. імперыі: Маскоўскага архіва Мін-ва юстыцыі, Маскоўскага гал. архіва Мін-ва замежных спраў, Дзярж. архіва МЗС (з 1917 Дзярж. архіў Рас. імперыі), Маскоўскага аддз. Агульнага архіва Мін-ва імператарскага двара, Архіва Межавой канцылярыі (у 1919—39 Цэнтр. межавы архіў). У 1918 дакументы гэтых архіваў увайшлі ў склад юрыд. і гіст.-культ. секцый Адзінага дзярж. архіўнага фонду. У 1925 яны (за выключэннем Цэнтр. межавога архіва) зліты ў Старажытнасховішча Маскоўскага ,аддз. Цэнтр гіст. архіва РСФСР, сюды далучаны нацыяналізаваныя архівы маскоўскіх устаноў
РАСІЙСКІ
317
Сінода, манастыроў, асабістыя і родавыя фонды. У 1931 Сгаражытнасховішча пераўтворана ў Дзярж. архіў феад.прыгонніцкай эпохі, y склад якога ўвайшоў і Цэктр. межавы архіў. У 1941 перайменаваны ў Цэнтр. дзярж. архіў стараж. актаў, з 1992 сучасная назва. 1383 фонды, 3313 тыс. адзінак захоўвання з 11 ст. да 1917. Зберагае матэрыялы ўстаноў вышэйшага, цэнгр. і мясц. кіравання Рас. дзяржавы і Рас. імперыі да адм. рэформ канца 18 — пач. 19 ст. (акрамя фондаў Адміралцейскай, Замежнай і Ваен. калегій), цэнтр. межавых устаноў Расіі 18 — пач. 20 ст., дакументы дзярж. і грамадскіх дзеячаў, дзеячаў навукі і культуры, памесна-вотчынныя, родавыя і манастырскія архівы, зборы пісьмовых помнікаў гісторыі, культуры і побыту рус. і інш. народаў Рас. імперыі, зборы рус. і замежных рукапісных кніг, старадрукі і рэдкія выданні 15— 19 ст. Захоўвае асн. частку Метрыкі Вялікага княства Літоўскага, дакументы Прыказа ВКЛ, матэрыялы, якія асвятляюць дыпламат. адносіны і ваен. канфлікгы Расіі з ВКЛ, дзейнасць рас. адміністрацыі на тэр. Беларусі, перапісы бел. насельніцтва, гісторыю Мяшчанскай слабады ў Маскве, заселенай выхадцамі з Беларусі; сувязі рус. і бел. цэркваў 16— 18 ст., выдачу прывілеяў бел. гарадам і інш. У рукапісных зборах архіва ёсць рукапісы бел. асветнікаў, y тл . Сімяона Полацкага, матэрыялы аб іх службе пры маскоўскім двары; y архівасховішчы старадрукаў і рэдкіх выданняў — кнігі Ф.Скарыны і бел. друкароў 16— 18 ст. Літ:. Росснйсклй государственный архнв древннх актов: Путеводаггель. T. 1—4. М., 1991—99 [назва т. 1—2: Центральный государственный архнв древннх актов СССР]; Архнвы Росснв: Москва н Санкг-Петербург. М., 1997. С. 146—151; Дакументы па гісторыі Беларусі, якія зберагаюцца ў цэнтральных дзяржаўных архівах СССР. Мн., 1990. РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АРХІЎ ФОНАДАКУМЕНТАЎ y М a с к в е. Засн. ў 1932 як Цэнтр. архіў гуказапісаў, з 1934 y складзе Цэнтр. фотафонакінаархіва СССР (з 1941 Цэнтр. дзярж. архіў кінафотафонадакументаў СССР), y 1967 вылучаны як Цэнтр. дзярж. архіў гуказапісаў СССР, з 1992 сучасная назва. Зберагае маст. і дакумент. гукавыя запісы з 1898 да нашага часу. 92 фонды, 184 304 адзінкі захоўвання, y тл . 591 васковы валік, больш за 130 тыс. грампласцінак, 1400 матрыд грампласцінак, 1100 тонфідьмаў, 26 тыс. магнітных стужак, шарынафоды, лазерныя кампакт-дыскі. Асд. крыніцы камплектавандя архіва: Дзяржтэлерадыё СССР, Усерас. дзярж. тэлерадыёкампанія «Астанкіна», кампанія «Радыё Расіі», арг-цыі па вытв-сці гуказапісаў (фірмы «Мелодыя», «Рускі дыск» і інш.) і кінапрадукцыі (Цэнтр. студыя навук.-папулярных фільмаў, Цэнтр. студыя дакумедт. фільмаў і інш.), дамы творчых работнікаў, гра-
органаў кіравання арг-цыямі прамысл. і 1654—67, 1792, Паўн. вайну 1700—21, спажывецкай кааперацыі: Савета Усевайну 1812, 1-ю сусв. вайну, барацьбу з рас. каап. з ’ездаў, Цэнтр. каап. савета, Барскай канфедэрадыяй 1768, задушэнмадскія і рэліг. арг-цыі, культ.-асв. галіновых усерас. і ўсесаюзных цэнтраў не паўстанняў 1794, 1830—31 і 1863— ўстановы, тэатры і інш. Асн. частка ар- с.-г. кааперацыі. Сярод фондаў асабістага 64 y Беларусі. Захоўвае фонды вайск. хіўных збораў — маст. запісы муз. і паходжання фонды кіруючых асоб дзярчасцей і ўстаноў, размешчаных на тэр. літ.-драм. твораў. Зберагаюцца гуказапі- жапарата Г.М.Кржыжаноўскага, Р.Г.АрБеларусі ў 19 — пач. 20 ст., тапаграфічсы ўспамінаў членаў «Народнай волі», джанікідзе, дзеячаў навукі і тэхнікі ньгя карты і планы гарадоў Беларусі удзельнікаў рэвалюцыі 1905—07, Лют. і K. Э.Цыялкоўскага, М.Дз.Кандрацьева, канца 18 — пач. 20 ст., карты дзярж. Кастр. рэвалюцый 1917, грамадз. вай- A B. Чаянава і інш. Сярод дакументаў межаў Расіі з Рэччу Паспалітай 18 ст. ны; фанаграмы XX—XXVIII з ’ездаў архіва матэрыялы па падрыхтоўцы плаЛіт:. Архнвы Росснл: Москва н Санкг-Петербург. М., 1997. С. 158—162; Дакументы па КПСС, Гіленумаў ЦК КПСС, XI—XXII наў сац.-эканам. развіцдя Беларусі, выгісторыі Беларусі, якія зберагаюцца ў цэнз'ездаў ВЛКСМ, з ’ездаў прафсаюзаў нікі іх выканання, стат. звесткі пра стан тральных дзяржаўных архівах СССР. Мн., СССР. Значная колькасць фонадаку- людскіх і матэрыяльных рэсурсаў Бела1990. ментаў прысвечана Вял. Айч. вайне, y русі. Комплексы дакументаў асвятляіх ліку ваен. рэпартажы, «гукавыя ліс- юць нацыяналізацыю прам-сці ў БелаРАСІЙСКЛ ДЗЯРЖАЎНЫ ВАЕННЫ ты» на фронт і інш. Захаваліся запісы русі ў 1918—20, далучэнне Зах. Беларусі АРХІЎ y М a с к в е. Засн. ў 1920 як Ар1941—42, дзе паведамляецца пра бая- да СССР y 1939, дзейнасць акупац. улад хіў Чырв. Арміі пры Ваен.-гіст. камісіі выя дзеянні бел. партызан. Партыз. рух на тэр. Беларусі ў 1941—44, пасляваен. Усерас. Гал. штаба ў якасці ведамаснага асвятляецца ва ўспамінах У.Е.Лабанка адбудову гаспадаркі і інш. (1965) , А.Ф.Фёдарава (1965, 1968, 1975), Літ:. Росснйскнй государственный архнв архіва. У 1921 перададзены ваен.-марП.К.Панамарэнкі (1975) і інш. Зберага- экономлкл: Путеводатель: В 4 т. Вып. 1—2. ской секцыі Адзінага дзярж. архіўнага , 1994—96; Архнвы Россмл: Москва нфонду, з 1925 самастойны дзярж. архіў, юцца фанаграма ўрачыстасцей y сувязі M. Саніст-Петербург. М., 1997. С. 168—171; Да- з 1933 Цэнтр. архіў Чырв. Арміі, з 1941 з уручэннем Брэсцкай крэпасці ордэна кументы па гісторыі Беларусі, якія зберагаЛеніна і медаля «Залатая Зорка» (1965), юцца ў цэнтральных дзяржаўных архівах Цэнтр. дзярж. архіў Чырв. Арміі, з 1958 Цэнтр. дзярж. архіў Сав. Арміі, з 1992 успаміны абаронцаў крэпасці (1956, СССР. Мн., 1990. сучасная назва. 32 817 фондаў, 3 393 1965), фанаграма тэлеперадачы, пры110 адзінак захоўвання за 1917—91 свечанай 25-годдзю абароны Магілёва РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ BAÉHHA(асобныя дакументы з 1877). Зберагае (1966) , успаміны П.І.Батава (1972) і ГІСТАРЫЧНЫ АРХІЎ y М а с к в е А.В.Гарбатава (1973) пра аперацыю матэрыялы па гісторыі стварэння і «Баграціён» і вызваленне Беларусі, фа- Бярэ пачатак ад ваен. архіваў Рас. імледзейнасці сав. узбр. сіл за гады грамадз. награмы вечарын, прысвечаных вядо- рыі: створанага ў 1819 Маскоўскага вайны і да 1940, пагранічных і ўнутр. мым военачальнікам. Ёсць фанаграма аддз. архіва Інспектарскага дэпартаменвойск за 1918—91, асабістыя фонды вята Гал. штаба (з 1865 Маскоўскае аддз. ўрачыстага пасяджэння, прысвечанага домых ваен. дзеячаў. Захоўвае фонды Агульнага архіва Гал. штаба, з 1906 50-годдзю БССР і КПБ (1968). Развіццё Наркамата па ваен. справах (1917— 18), культуры асвятляецца ў фанаграмах і Маскоўскае аддз. Агульнага архіва Гал. Штаба Вышэйшага ваен. савета (1918), ўпраўлення Генштаба) і створанага ў запісах асобных выступленняў на з’ез1797 Імператарскага дэпо карт (з 1812 Усерас. гал. штаба (1918—21), РВС дах пісьменнікаў СССР (у т.л. Я.Коласа СССР (1918—30), Штаба РСЧА (1920— на 1-м з’ездзе ў 1934), мастакоў, кампа- Ваен.-тапаграфічнае дэпо Ваен. мін-ва, 24), Палявога штаба Рэўваенсавета з 1863 Ваен.-гіст. і тапаграфічны архіў зітараў, архітэктараў, кінематаграфістаў, РСФСР (1917—21), Канцылярыі галоўнастаўнікаў і інш. Зберагаюцца запісы Гал. ўпраўлення Генштаба, з 1867 Ванакамандуючага Узбр. сіламі (1918— ен.-вучоны архіў Гал. штаба, з 1906 — чытання пісьменнікамі сваіх твораў, 24), Усерас. бюро ваен. камісараў Гал. ўпраўлення Генштаба). 3 1921 гэвыступленні вядомых вучоных, фанаг(1917—20), Паліт. ўпраўлення пры Рэўтыя архівы былі асн. сховішчамі 3-й рамы сесій і гадавых сходаў AH СССР і ваенсавеце (1918—30), упраўленняў (ваен.-марской) секцыі Адзінага дзярж. інш. Зах., Паўд.-Зах., Паўн., Туркестанскага, Літ:. Центральный государственный архнв архіўнага фонду, y 1925 на іх аснове Усх. і Паўд. франтоў і падначаленых ім звукозаішсей СССР Очерк-пугеводаітель. створаны Ваен.-гіст. архіў (да яго далуармій, стралк. і кав. карпусоў, дывізій, М., 1991; Архнвы Росснн: Москва н Оінкт- чаны дакументы б. Маскоўскага ваен.дакументы фарміраванняў белай арміі. Петербург. М., 1997. С. 187— 190. акр. архіва і вылучаны дакументы Чырв. Гісторыя войск спец. прызначэння Арміі), з 1933 Цэнтр. ваен.-гіст. архіў, з РАСІЙСКІ д з я р ж Аў н ы а р х іў э к а - 1941 Цэнтр. дзярж. ваен.-гіст. архіў прадстаўлена ў фондах Усерас. Надзвычайнай Камісіі, Наркамата ўнутр. спраў, HÔMIKI ў М a с к в е. Засн. ў 1961 як СССР, з 1992 сучасная назва. У 1956— Мін-ва ўнутр. спраў, Мін-ва дзярж. Цэнтр. дзярж. архіў нар. гаспадаркі 58 папоўнены дакументамі б. Ленін- бяспекі за 1918—91 і пагранічных СССР шляхам вылучэння з Цэнтр. градскага філіяла (створаны ў 1819 як войск з 1918. Захоўвае фонды Гал. дзярж. архіва Кастр. рэвалюцыі СССР архіў інспектарскага дэпартамента Ваен. ўпраўлення ваен.-навуч. устаноў фондаў устаноў агульнасаюзнага зна- мін-ва, пасля — Агульны архіў Гал. (1917—24), ваен. акадэмій, школ і курштаба, y 1934—41 Ленінградскі ваен.чэння, якія займаліся эканомікай саў, упраўленняў ваен. акруг, y т.л. СССР; з 1992 сучасная назва. 2027 фон- гіст. архіў). 13 870 фондаў, 3 397 628 Мінскай (1918), Зах. (1918—20, 1940), даў, амаль 4 млн. адзінак захоўвання за адзінак захоўвання за 1520— 1918 (асоб- Бел. (1926—40), Наркамата па ваен. 1917—91 (асобныя дакументы з пач. 19 ныя дакументы за 1919—41). Зберагае справах БССР (1920—24) і Бел. ваен. ст. і да 1994). Зберагае фонды цэнтр. матэрыялы дзейнасці вышэйшых, камісарыята (1924—25); вайск. аб’ядорганаў кіравання эканомікай СССР: цэнтр. і мясц. органаў вайск. кіравання нанняў, злучэнняў, камандаванняў арм. ВСНГ РСФСР (1917—22) i СССР і вайск. устаноў Расіі з канца 17 ст. да карпусоў, дывізій і часцей Чырв. Арміі (1923—32), Дзярж. планавага к-та сак. 1918, y тл . Ваен. калегіі (1717— за 1918—41 і інш. СССР (1921—91), Дзярж. банка СССР 1812), Ваен. мін-ва (1808— 1918), Гал. Літ:. Архнвы Росснн: Москва н Санкт-Пе(1921—9), нар. камісарыятаў, мін-ваў, штаба (1865— 1918), Гал. ўпраўлення тербург. М., 1997. С. 176—179; Дакументы па дзярж. к-таў і іх гал. упраўленняў, Генштаба (1905— 18), Штаба Вярх. га- гісгорыі Беларусі, якія зберагаюцца ў цэнДзяржплана і ЦСУ СССР (1918—87); лоўнакамандуючага Стаўкі (1914— 18), тральных дзяржаўных архівах СССР. Мн., вьггв.-гасп. арг-цый: усесаюзных трэс- ваен. акруг, крэпасцей, ваен.-навуч. ус- 1990. таў, аб’яднанняў, глаўкаў, акд. т-ваў; таноў, армій, карпусоў, дывізій, палкоў РАСІЙСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ГІСТАРЫЧн.-д. устаноў, між- і ўнутрыгаліновых і інш. вайск. злучэнняў, зборы картагусесаюзных арг-цый: Усесаюзнай ака- рафічных матэрыялаў. Дакументы ас- НЫ АРХІЎ y С а н к т - П е ц я р дэміі с.-г. навук імя Леніна, Акадэміі вятляюць войны і ваен. кампаніі, якія б y р г у. Засн. ў 1925 як Ленінградскі буд-ва і архітэктуры, галіновых НДІ, вяла Расія: Лівонскую вайну 1558—83, дэнтр. гіст. архіў да базе ленінградскіх гідраметэаслужбы і інш.; фонды цэнтр. войны з Рэччу Паспалітай 1632—34, секцый Цэнтр. архіва РСФСР, створа318
РАСІЙСКІ
нага ў 1922 (секцыі як часткі Адзінага дзярж. архіўнага фонду ствараліся з 1918). У 1929 Маскоўскі і Ленінградскі цэнтр. гіст. архівы аб’яднаны ў Цэнтр. гіст. архіў. У 1934 на яго базе створаны 4 архівы: нар. гаспадаркі, унутр. палітыкі, культуры і побыту, з 1936 наз. цэнтральнымі. У 1941 на іх баэе створаны Цэнтр. дзярж. гіст. архіў y Ленінградзе, з 1961 Цэнтр. дзярж. гіст. архіў СССР, з 1992 сучасная назва. 1367 фондаў, 6 571 911 адзінак захоўвання за 1703— 1918 (асобныя дакументы з 1218 і да 1986). Захоўвае фонды вышэйшых і цэнтр. органаў дзярж. улады і кіравання Расіі з 19 ст. да 1917 (акрамя фондаў арміі, флоту i МЗС), грамадскіх арг-цый, устаноў і прыватных асоб дарэв. Расіі, y тл. Дзярж. савета (1810— 1917) і яго дэпартаментаў, Дзярж. думы (1905— 17); Гал. к-та па сял. справе (1858—61), Кабінета Міністраў (1802—1906) і Савета Міністраў (1857—82, 1905—17), Кадыфікацыйнага аддзела Дзярж. савета, Аддзялення збору законаў Дзярж. канцылярыі і інш. Найбуйнейшымі з’яўляюцца комгшекс фондаў з б. Архіва Урадавага Сената (1711— 1917) і фонды Сінода (1721— 1918); ёсць калекцыі рукапісных кніг 14 — пач. 20 ст., карт, буд. планаў і фотаздымкаў. Зберагае фонды Дзярж. кантролю, амаль усіх мін-ваў і гал. упраўленняў Рас. імперыі 19 — пач. 20 ст., падначаленых ім устаноў, y тл. К-та Зах. губерняў 1831—48, пазаміністэрскіх і міжведамасных устаноў; дакументы прыватных акц. суполак, гандл.-прамысл. т-ваў і банкаў, чыг., параходных і страхавых кампаній, навук., культ.-асв. і маст. устаноў. Захоўвае асабістыя фонды значных дваранскіх родаў (Валконскіх, Вяземскіх, Далгарукіх, Дашкавьіх, Зубавых, Корфаў, Паніных, Талстых і інш.), дзярж. дзеячаў С.Ю.Вітэ, П.А.Сталыпіна і інш., гісторыкаў М.М.Карамзіна, М.П.Паўлава-Сільванскага, М.П.Пагодзіна і інш. Гісторыя правасл. і уніяцкай царквы на Беларусі адлюстравана ў фондах Сінода і Канцылярыі уніяцкіх мітрапалітаў Рэчы Паспалітай і Рас. імперыі, каталіцкай царквы — Бел.-Літ. духоўнай калегіі Сінода, канцылярыі Магілёўскага рымска-каталіцкага мітрапаліта. Развіцдё бел. л-ры асвятляюдь дакументы пра газ. «Мужыцкая праўда», «Наша доля», «Наша ніва», «Мднскмй лмсток», «Северо-Западный край», час. «Гомон», выд-ва «Грамада», пра рэв. дзейнасць А.Гурыновіча і забарону цэнзурай выданняў твораў Ф.Багушэвіча, В.Дуніна-Марцінкевіча, А.Рьіпінскага, Я.Купалы; пра жыццё і дзейнасць Я.Карскага. Зберагаюцца дакументы пра ахову бел. помнікаў старажытнасці, апісанні бел. гарадоў і інш. Архмвы Росснн: Москва н Санкт-Петербург. М., 1997. С. 152— 157; Дакументы па гісторыі Беларусі, якія зберагаюцца ў цэнтральных дзяржаўных архівах СССР. Мн., Л іт .\
1990.
РАСІН (Racine) Жан (21.12.1639, г. ЛаФертэ-Мілон, Францыя — 21.4.1699), французскі паэт і драматург, прадстаў-
нік класіцызму. Чл. Франц. акадэміі (з 1673). Вучыўся ў янсенісцкіх школах і калежах (1649— 59). 3 1677 каралеўскі гістарыёграф. Літ. дзейнасць лачаў як лаэт (ода «Німфа Сены», 1660). Зблізіўся з Ж.Лафантэнам, Мальерам, Н .Буало. Раннія трагедыі «Фіваіда, або Браты-ворагі» (1664), «Аляксандр Вялікі» (ласт 1665, выд. 1666) напісаны .пад уплывам П.Карнеля. У вершаваных драмах «Андрамаха» (ласт. 1667, выд. 1668), «Брытаніх» (паст. 1669, выд. 1670), «Берэні-
ЖРасін
Дж.Расіні.
ка» (паст. 1670, выд. 1671), «Баязет» (1672), «МітрыДат» (1673), «Іфігенія ў Аўлідзе» (паст. 1674, выд. 1675), «Федра» (1677) складаны і шматбаковы ўнутр. свет чалавека, праблемы маральнага выбару, барацьба герояў з самімі сабой y вострых калізіях супярэчнасці паміж пачуццём і абавязкам, розумам і страсцю. У позніх трагедыях на біблейскія сюжэты «Эсфір» (1689) і «Гафалія» (ласт. 1690, выд. 1691) праблемы адносін жорсткага тырана і падуладнага яму народа, які належыць да інш. веравызнання і імкнецца адстаяць сваю веру. Аўтар камедыі «Суцягі» (паст. 1668, выд. 1669), зб. «Духоўныя песні» (1694), кн. «Кароткая гісторыя Пор-Раяля» (выд. 1742) і інш. Тв.: Рус. пер. — Соч. T. 1—2. М., 1984. Л і т О б л о м н е в с к н й Д. Раснн // Обломневскнй Д. Француэсклй класснцнзм. М., 1968; Мо р в а к Ф. Жнзпь Жана Раснна; Нерваль Ж. де. Нсповедь Ннкола: Пер. с фр. М., 1988; К а д ы ш е в В.С. Раснн. М., 1990. Г.В.Сіні/іа. РАСІНІ (Rossini) Джаакіна Антоніо (29.2.1792, г. Пезара, Італія — 13.11.1868), італьянскі кампазітар. Скончыў Балонскі муз. ліцэй (1810). 3 1815 кампазітар т-ра «Сан-Карла» ў Неапалі, дырэктар Італьян. т-ра ў Парыжы, з 1826 каралеўскі кампазітар і гал. інспеклар спеваў. У мастацтве Р. арганічна ўвасоблены традыцыі італьян. нар.-песеннай культуры. 3 яго імем овязаны росквіт італьян. нац. оперы. Найб. лоўна талент Р. раскрыўся ў операх-буф, якія вылучаюцца дасціпнасцю, яскравасцю муз. характарыстык, тэмпераментнасцю і дэмакратычнасцю музыкі, адзінствам драм. і муз. развіцця: «Шаўковая лесвіца» (ласт. 1812) , «Італьянка ў Алжыры» (паст. 1813) , «Севільскі цырульнік» (паст. 1816; ставілася ў Нац. акад. т-ры оперы Беларусі). У шэрагу опер-серыя, y тл.
РАСІЦА_________________
319
«Майсей y Егілце» (паст. 1818), «Магамет II» (паст. 1820), узмацніў ролю масавых хар. сцэн і ансамбляў, спрасціў вак. партыі, узбагаціў функцыі аркестра. Уздым патрыят. руху ў Італіі найб. выразна адлюстраваны ў героіка-рамант. оперы «Вільгельм Тэль» (паст. 1829). Сярод інш. твораў опера-серыя «Сарока-зладзейка», муз. камедыя «Папялушка» (абедзве паст. ў 1817) і інш. Пісаў таксама царк. музыку, кантаты, гімны, камерна-вак. і інстр. творы. Літ. me.'. Рус. пер. — Нзбранные пнсьма. Высказьшанвя. Воспомвнанвя. Л., 1968. Літ:. С н н я і с р Л.С. Джоаккмно Россвнв. М.,1964; Б р о н ф н н Е.Ф. Джоакквно Россннн. 2 нзд. Л., 1986. Г.С.Глушчанка. РАСІЦА, р а с я н к а (Drosera), род кветкавых раслін сям. расіцавых. Каля 100 відаў. Пашыраны ў трапічных і ўмераных паясах, пераважна ў Аўстраліі і Новай Зеландыі. На Беларусі 4 віды Р.: адваротнаяйцападобная (D. obovata), англійская, ці даўгалістая (D. anglica), круглалістая (D. rotundifolia) і лрамежкавая (D. intermedia), занесеная ў Чырв. кнігу. Тралляюцца на балотах, асабліва сфагнавых. Шматгадовыя насякомаедныя травы выш. да 25 см з паўэучым або клубнепадобным карэнішчам. Лісце ў прыкаранёвай разетцы, доўгачаранковае, распасцёртае па зямлі. На верхнім баку і ла краі пакрьітае адчувальнымі валаскамі з чырв. залозістай галоўкай, якая
Расіца прамежкавая. ўтрымлівае кроплю ліпкай вадкасці (здаецца, што на лісці раса, — адсюль назва). Калі насякомае трапляе на ліст, валаскі накрываюць яго і абвалакваюць сліззю. Адначасова ліст складваецца па цэнтры (стрымлівае насякомае) і выдзяляе стрававальныя ферменты. Пасля ператраўлівання насякомага ліст зноу раскрываецда. Кветкі дробныя, белыя, y негустых гронкападобных або мяцёлчатых суквеццях. Плод — каробачка. Лек. і фарбавальныя расліны. В.М.Прохараў.
320
тыс. чал. (2000; 6-е месца ў свеце). Дзярж. распаўсюджаны горныя складкавыя сісмова — руская. Сталіца — г. Масква. тэмы — каледонскай (Саяны, Кузнейкі Падзяляецца на 89 суб’ектаў федэрацыі, Алатау, горы Тывы), герцынскай (Урал, РАСІЧКА (Digitaria), род кветкавых y т.л. 21 рэспубліку, 10 аўт. акруг, 1 аўт. Алтай), кімерыйскай (Сіхатэ-Алінь, гораслін сям. метлюжковых. Каля 350 ві- вобласць, 6 краёў, 49 абласцей, гарады ры ПнУ Сібіры), альпійскай (Каўказ, горы Камчаткі, Сахаліна, ПнУ Сібіры) даў. Пашыраны ў трапічных і субтра- федэральнага значэння Масква і С.-Пескладкавасцей. Значная ч. тэр. Р. сейпічных (пераважна ў Афрыцы) і часткоцярбург (гл. табл., a таксама асобны ва ў цеплаўмераных абласцях. На Бела- арт. пра кожны суб’ект). Усе 89 суб’ексмічная. Землетрасенні сілай да 8 балаў русі 4 віды Р.: егіпецкая (D. aegyptiaca), таў згрупаваньі ў 7 федэральных акруг бываюць на Камчатцы, Сахаліне, Кузвычайная, або лінейная (D. ischae- (Далёкаўсходнюю, Паўднёвую, Прывол- рыльскіх а-вах, y Перадбайкаллі і Заmum), крывава-чырвоная (D. sanguina жскую, Паўн.-Заходнюю, Сібірскую, байкаллі, на Пд Алтая, y перадгор’ях lis) і раснічастая (D. ciliaris). ТрапляюцКаўказа. На Камчатцы актыўная вулкаУральскую, Цэнтральную). Нац. свята — ца на пясках, па берагах вадаёмаў, як Дзень незалежнасці (12 чэрв.). На тэр. нічная дзейнасць. Р. поўнасцю забяспеР. 11 гадзінных паясоў. пустазелле на палях. чана амаль усімі відамі мінер. сыравіны. Шмат-, радэей аднагадовыя травы выш. Дзяржаўны лад. Р. —-дэмакр. федэраНа яе тэр. сканцэнтравана больш за па10—80 см. Сцёблы моцна галінастыя каля ас- тыўная прававая дзяржава з рэсп. формай лавіну сусв. запасаў вугалю і торфу, /з новы, прамастойныя або ляжачыя, часта праўлення. Дзейнічае Канстытуцыя 1993. нафты і прыроднага газу, 2/s жал. руд і чырванаватыя. Лісце лшейна-ланцэтнае. калійных солей, 1/д фасфарытаў і апаАгульнае сухвецце — прамы колас з 2—20 Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які вытытаў. 90% паліўна-энергет. рэсурсаў Р. пальчата сабраных коласападобных галінак біраецца на ўсеагульных выбарах на 4 гана верхавінцы сцябла. Плод — зярняўка. ды. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе знаходзяцца ў яе паўн. і ўсх. частках. 2/з Кармавыя, пераважна пашавыя расліны, не- ўрад. Старшыню ўрада назначае прэзі- запасаў нафты і газу прыпадае на Закат. культывуюць y Паўд.-Усх. Азіі як збож- дэнт са згоды Дзярж. думы. Прадстаўні- ходне-Сібірскую нафтагазаносную пражавыя злакі. Выкарыстоўваюць для барацьбы чы і заканад. орган — двухпалатны Фез эрозіяй, для замацаванпя пяскоў, пасыпаў, дэральны Сход (Савет Федэрацыі і вінцыю. Радовішчы нафты і газу ёсць стварэння газонаў. Салома ідзе на выраб па- Дзярж. дума). У Савет Федэрацыі ўва- таксама ў Паволжы, на Урале (ВолгаУральскі нафтагазаносны басейн), Паўн. перы, цьшовак, кошыкаў і інш. ходзяць па 2 прадстаўнікі ад кожнага В.М.Прохараў. Каўказе, Сахаліне. Асн. запасы каменнасуб’екта федэрацыі: па аднаму ад прадстаўнічага і выканаўчага органаў дзярж. улады. Дзярж. дума складаецца з 450 дэпутатаў, палавіна якіх выбіраецца па аднамавдатных акругах, другая палавіна — па парт. спісах на аснове прапарцыянальнай сістэмы прадстаўніцтва. Рэспублікі, якія ўваходзяць y склад Рас. Федэрацыі, маюць уласныя канстытуіхыі і органы заканад. і выканаўчай улады. Прырода. Паверхня пераважна раўнінная. На 3 Усх.-Еўрапейская раўніна, y межах якой чаргуюцца невысокія (да 250—500 м) узвышшы (Валдайскае, Сярэднярускае, Прыволжскае, Ціманскі краж) і нізіны (Окска-Данская, Прыкаспійская, ч. якой на 28 м ніжэй узр. м.). На Пн і ПнЗ раўніны знаходзяцца горы Хібіны і ўзвышшы Карэліі, на Пд Каўказскія горы (найвышэйшы пункт Р. г. Эльбрус, 5642 м), на У Уральскія горы (выш. да 1895 м, г. Нарадная). На У ад Урала Зах.-Сібірская раўніна. Паміж рэкамі Енісей і Лена — Сярэднесібірскае пласкагор’е (выш. 500—700 м), якое на Пн акаймоўвае плато Путарана (выш. да 1701 м). На п-ве Таймыр горы Быранга і Паўн.-Сібірская нізіна. На Герб і сцяг Расіі. Пд і У ад Сярэднесібірскага пласкагор’я Расічка крывава-чырвоная. пераважаюць горныя вобласці паўд. і паўн.-ўсх. Сібіры і Д. Усходу: Алтай га вугалю ў Кузнецкім вугальным басейне, (выш. да 4506 м, г. Бялуха), Кузнецкі усх. ч. Данецкага вугальнага басейна, ПяРАСІЯ, Р а с і й с к а я Фэдэрац ы я, дзяржава ва Усх. Еўропе і Паўн. Алатау, Зах. і Усх. Саян, хрыбты Перад- чорскім вугальным басейне, Ленскім вуАзіі. На ПнЗ мяжуе з Нарвегіяй і Фін- байкалля і Забайкалля, горы Тывы, гальным басеіше, Тунгускім вугальным баляндыяй, на 3 з Эстоніяй, Латвіяй, Літ- хрыбты Станавы, Верхаянскі, Чэрскага, сейне і інш. Буры вугаль y Падмаскоўным вой, Польшчай, Беларуссю, на ПдЗ з Бурэінскі і Джугджур, Каракскае нагор’е, вугальным басейне, Канска-Ачынскім вуУкраінай, на Пд з Грузіяй, Азербайджа- горы Сіхатэ-Алінь, Камчаткі (выш. да гальным басейне, Алданскім, Кізелаўскім нам, Казахстанам, на ГІдУ з Кітаем, Ман- 4750 м, вулкан Ключаўская Сопка). Боль- і інш. басейнах. Каля 75% запасаў торголіяй і КНДР. На Пн абмываецца водамі шую ч. Р. займаюць Усх.-Еўрап. і Сі- фу прыпадае на Зах. Сібір і Урал. Запасы гаручых сланцаў y Паўн.-Зах. раёне і Паўн. Ледавітага ак. (Баранцава, Белае, бірская платформы, Зах.-Сібірская пліта. Карскае, Лапцевых, Усх.-Сібірскае і Чу- У іх будове вылучаюць ніжнюю ч., Паволжы. Агульныя балансавыя запасы коцкае моры), на У — Ціхага ак. (Берын- прадстаўленую ў асн. крышт. і метамар- жал. руды 65 млрд. т, y т.л. больш за гава, Ахоцкае і Японскае моры), на 3 і фічнымі дакембрыйскімі пародамі, і 30 млрд. т — багатыя руды, якія маюць ПдЗ — Аглантычнага ак. (Балтыйскае, верхнюю, складзеную з палеазойскіх і y сабе да 50% і больш жалеза. Асн. заЧорнае і Азоўскае моры). Працягласць су- мезазойскіх асадкавых парод. У межах пасы прымеркаваны да Курскай магнітхапугных гранід 20,3 тыс. км, марскіх — Балтыйскага і Алданскага шчытоў і най анамаліі. Жал. руды залягаюць таккаля 38 тыс. км. Пл. 17 075,4 тыс. км2 Анабарскага падняцця пароды дакем- сама на Кольскім п-ве, Урале, y Карэ(найбуйнейшая краіна свету). Нас. 145 561 брыю выходзяць на паверхню. Іііырока ліі, Горнай Шорыі, ніжнім цячэнні Ан-
РАСІЧКА
11. Зак. 194.
'ЗША
РА С ІЙ С К А Я Ф ЕД ЭРА Ц Ы Я ГТЛЎНОЧНJ
УСЦЬ-ІЛІМСК
УПАН-БАТАРІ
Ленінградская вобл. 2 Комі-Пярмяцкая АА
8 Краснадарскі край
1Б Чэчэнская Рэспубліка
9 Адыгея
I Грузія
16 Дагестан
II Турцыя
3 Удмурція
10 Стаўрапольскі край
17 Свярдлоўская вобл.
III Арменія
4 Татарстан
11 Карачаева-Чэркесія
18 Рэспубліка Аптай
5 Рэспубліка Марый Эл
12 Кабардзіна-Балкарыя
19 Усць-Ардынская Бурацкая АА
6 Чувашыя
13 Паўн. Асеція-Аланія
20 Агінская Бурацкая АА
7 Мардовія
1^
2 ' Яўрэйская АВ
Рэспубліка Інгушэція
IV Азербайджан V Кыргызстан
Заўвагі. 1. Дзяржаўныя граніцы Расійскай Федэрацыі, дзяржаў - членаў СНД, Латвіі, Літвы, Эстоніі паказаны ў адпаведнасці з заключанымі дагаворамі СССР з сумежнымі дзяржавамі і рэспубліканскім дзяленнем СССР, якое існавала. 2. Граніца паміж Рэспублікай Інгушэція і Чэчэнскай Рэспублікай на карце не паказана. У адпаведнасці з законам Расійскай Федэрацыі 'Аб утварэнні Інгушскай Рэспублікі ў складзе Расійскай Федэрацыі' ад 4 чэрвеня 1992г. для падрыхтоўкі прававых і арганізацыйных мерапрыемстваў па дзяржаўна-тэрытарыяльнаму раз-
межаванню ўстаноўлены пераходны перыяд. 3. Назвы абласцей, аднайменныя з іх цэнтрамі, на карце не падпісаны. Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне Расійскай Федэрацыі дадзена на 1 студзеня 2000 г. Чыгункі Маштаб 1 :3 5 000 000
322
РАСІЯ
гары, Забайкаллі, на Д. Усходзе і інш. Р. багатая запасамі руд каляровых металаў. Руды, як правіла, комплексныя, маюць y сабе золата, серабро, цынк. кобальт і інш. элементы. Медныя руды — на Урале, y Чыцінскай вобл. і Краснаярскім краі, свінцова-цынкавыя — y Кузбасе, Забайкаллі, на Д. Усходзе. Для вытв-сці алюмінію ёсць буйныя паклады баксітаў на Урале, y Ленінградскай і Архангельскай абласцях, нефслінаў — y Кемераўскай вобл. і Краснаярскім краі. Асн. запасы золата — y Саха (Якуція), Магдданскай вобл., на Д. Усходзе, Урале, Алтаі і Іркуцкай вобл. Ёсць вял.'паклады апатытаў (Хібіны), фасфарытаў (Кіраўская вобл.), каменнай солі (Усх. Сібір, Арэнбургская вобл., азёры Эльтон і Баскунчак), слюды [Іркуцкая вобл., Карэлія, Саха (Якуція)), азбесту (Урал), алмазаў Саха (Якуція), Урал], разнастайная сыраві-
на для вытв-сці буд. матэрыялаў і інш. Р. размешчана ў арктычным, субарктычным, умераным і субграпічным паясах. У арктычным поясе, які ахоплівае большую ч. астравоў Паўн. Ледавітага ак., пануе халоднае арктычнае паветра. Т-ра ліп. каля 0 °С (пры адмоўнай сяраднегадавой т-ры). Субарктычны пояс распасціраецца да Паўн. палярнага круга ў еўрап. частцы і да 60° паўн. ш. ў азіяцкай частцы краіны. Сярэднія т-ры ліп. ад 5 да 12 °С, ападкаў 200—400 мм за год. Большая ч. Р. размешчана ва ўмераным поясе, дзе клімат зменьваецца ад умерана кантынентальнага на 3 да рэзка кантынентальнага на У, на Пд Д. Усходу — умераны мусонны. Сярэднія т-ры студз. ад 0 °С y Перадкаўказзі да -50 °С на У Сібіры, дзе ў раёне Верхаянска—Аймякона зафіксавана самая нізкая т-ра ў Еўразіі -72,2 °С. Т-ра ліп. ад 12ю С на Пн зоны да 25 °С на Пд і ў перадгор’ях Каўказа. Ападкаў выпддае аа 600—650 мм за год на 3 да 400—450 мм на У. Мінім. колькасць ападкаў прыпадае на паўпустынныя раёны Прыкаспійскай нізіны (каля 170 мм), макс. — на горныя раёны Каўказа (да 3200 мм) і Пд Д. Усходу (да 2000 мм). Суровы клімат і маласнежныя зімы — прычына фарміравання ў раёнах Сібіры і Д. Усходу вечнай мерзлаты. Невял. паласа на Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа (ад Туапсэ да Адлера) мае субтрапічны клімат. На тэр.
T a б л і ца
Суб’екты Расійскай Федэрацыі
Суб’ект
Плошча, тыс. км2
Насельніцтва ў 2000, тыс. чал.
Цэнтр
i
2
3
4
Адыгея (Рэспубліка Адыгея)
7,6
448
Майкоп
Алтай (Рэснубліка Алтай)
92,6
204
Горна-Алтайск
Алтайскі край
169,1
2654
Барнаул
Амурская вобл.
363,7
998
Благавешчанск
Арлоўская вобл.
24,7
897
Арол
Архангельская вобл.
587,4
1459
Архангельск
у т.л.: Ненецкая аўтаномная акруга
176,7
45
Нар’ян-Мар
Арэнбургская вобл.
124,0
2219
Арэнбург
Астраханская вобл.
44,1
1016
Астрахань
Башкортастан (Рэспубліка Башкортастан)
143,6
4110
Уфа
Белгародская вобл.
27,1
1495
Белгарад
Бранская вобл.
34,9
1438
Бранск
Бурація (Рэспублі&і Бурація)
351,3
1032
Улан-Удэ
Валагодская вобл.
145,7
1319
Волагда
Валгаградская вобл.
113,9
2677
Валгаград
Варонежская вобл.
52,4
2456
Варонеж
Дагестан (Рэспубліка Дагестан)
50,3
2143
Махачкала
Іванаўская вобл.
21,8
1219
Іванава
Інгушэція (Рэспубліка Інгушэція)
3,6
315
Магас Іркуцк
Іркуцкая вобл.
767,9
2742
y т. л.: Усць-Ардынская Бурацкая аўтаномная акруга
22,4
143
Усць-Ардынскі
Кабардзіна-Балкарыя (Кабардзіна-Балкарская Рэспубліка)
12,5
785
Нальчык
Калінінградская•вобл.
15,1
948
Калінінград
Калмыкія (Рэспубліка Калмыкія)
76,1
314
Эліста
Калужская вобл.
29,9
1076
Калуга
Камчацкая вобл.
472,3
389
ПетрапаўлаўскКамчацкі
y т.л : Каракская аўтаномная акруга
301,5
30
Палана
Карачаева-Чэркесія (Карачаева-Чэркеская Рэспубліка)
14,1
431
Карэлія (Рэспубліка Карэлія)
172,4
765
Петразаводск
Кастрамская вобл.
60,1
781
Кастрама
Кемераўская вобл.
95,5
2982
Кемерава
Кіраўская вобл.
120,8
1590
Кіраў
Чэркеск
415,9
1137
Сыктыўкар
Краснадарскі край
76,0
5007
Краснадар
Краснаярскі край
2339,7
3051
Краснаярск
y т.л.: Таймырская (Даўгана-Ненецкая аўтаномная акруга)
862,1
44
Комі (Рэспубліка Комі)
Дудзінка
Працяг
1 Эвенкійская аўтаномная акруга
2
табліцы
3 Тура
767,6
19
Курганская вобл.
71,0
1096
Курская вобл.
29,8
1311
Курск
Курган
Ліпецкая вобл.
24,1
1240
Ліпецк
Магаданская вобл.
461,4
239
Магадан
Мардовія (Рэспубліка Мардовія)
26.2
929
Саранск
Марый Эл (Рэспубліка Марый Эл)
23,2
759
Йашкар-Ала
г. Масква
47,0
Маскоўская вобл.
8537
Масква
6464
Мурманская вобл.
144,9
1001
Мурманск
Наўгародская вобл.
55,3
727
Вялікі Ноўгарад
Ніжагародская вобл.
76,9
3663
Ніжні Ноўгарад
Новасібірская вобл.
178,2
2740
Новасібірск
Омская вобл.
139,7
2164
Омск
Паўночная Асеція—Аланія (Рэспубліка Паўночная Асеція—Аланія)
8,0
670
Пензенская вобл.
43,2
1530
Пенза
Пермская вобл.
160,6
2956
Перм
y т.л.: Комі-Пярмяцкая аўтаномная акруга
32,9
150
Прыморскі край
165,9
2173
Уладзівасток
Пскоўская вобл.
55,3
801
Пскоў
Разанская вобл.
39,9
1286
Разань
100,8
4341
Самарская вобл.
53,6
3295
Самара
Ленінградская вобл. Саратаўская вобл.
Да арт. Расія. Рака Сораць y Пскоўскай вобласці.
4694 1666
Санкт-Пецярбург
100,2
2709
Саратаў
3103,2
989
Якуцк
Сахалінская вобл
87,1
599
Южна-Сахалінск
Свярдлоўская вобл.
194,8
4603
Екацярынбург
Смаленская вобл.
49,8
1128
Смаленск
Стаўрапольскі край
66,5
2660
Стаўрапаль
Саха (Якуція) [Рэспубліка Саха (Якуція))
Р. густая рачная сетка — каля 120 тыс. рэк з даўж. больш за 10 км і агульнай працягласцю 2,3 млн. км. Большасць рэк належаць да бас. Паўн. Ледавітага ак. — Паўн. Дзвіна, Пячора, Об з Іртышом, Енісей, Хатанга, Алянёк, Лена, Індыгірка, Калыма і інш. (пл. вадазбору 12,8 млн. км2, 75% тэр. Р.); да бас. Ціхага ак. — Амур, Анадыр, Пенжына і інш.; Атлантычнага ак. — Нява, Дон, Кубань; да бяссцёкавага Каспійскага м. — Волга, Урал, Церак. Жыўленне рэк пераважна снегавое і дажджавое. Ледастаў ад 1—2 месяцаў на Пд да 8 месяцаў y Сібіры. Рэкі багатыя гідраэнергіяй (гідраэнергет. патэнцыял 340 млн. кВт), выкарыстоўваюцца для суднаходства і арашэння. Азёр каля 2 млн., пераважна на ПнЗ Усх.-Еўрапейскай раўніны і ў Зах. Сібіры. Найб. азёры: Каспійскае, Байкал (самае глыбокае на Зямлі — 1640 м).
Кудымкар
Растоў-на-Доне
85,9
323
Уладзікаўказ
Растоўская вобл.
г. Санкт-Пецярбург
р а с ія
4
Тамбоўская вобл.
34,3
1270
Тамбоў
Татарстан (Рэспубліка Татарстан)
68,0
3783
Казань
Томская вобл.
316,9
1068
Томск
Тульская вобл.
25,7
1740
Тула
Тыва (Рэспубліка Тыва)
170,5
311
Кызыл
Удмурція (Удмурцкая Рэспубліка)
42,1
1629
Іжэўск
Уладзімірская вобл.
29,0
1604
Уладзімір
Ульянаўская вобл.
37,3
1463
Ульянаўск
Хабараўскі край
788,6
1506
Хабараўск
Ладажскае, Анежскае, Таймыр, Ханка і інш. Буйныя вадасховішчы: Куйбышаўскае, Брацкае, Рыбінскае, Валгаградскае, Цымлянскае, Зейскае, Краснаярскае, Усць-Ілімскае і інш. Глебы і расліннасць на раўнінах падпарадкаваны шыротнай занальнасці, y rapax — вышыннай пояснасці. У зоне арктычных пустынь (астравы Паўн. Ледавітага ак. і паўн. ч. ўзбярэжжа Таймыра) прымітыўныя арктычныя глебы заняты перарывістым покрывам з лішайнікаў і імхоў. У зоне тундры з глеевымі глебамі акрамя імхоў і лішайнікаў трапляюцца нізкарослыя хмызнячкі (карлікавая бяроза, вярба). Для лесатундравай зоны характэрна чаргаванне мохавых, лішайнікавых і хмызнячковых тундраў з рэдкалессем з бярозы, елкі, a ў Сібіры — лістоўніцы. Тут пераважаюць тундравыя глеевыя, слабападзолістыя глебы. Каля 65% тэр. Р. прыпадае на лясную зону, якая падзяляецца на падзоны цемнахвойнай тайгі на 3 і лістоўнічнай на У на падзолістых глебах, мяшаных хвойна-шыракалістых лясоў на дзярнова-па-
324
Працяг
РАСІЯ 1
дзолістых глебах y сярэдняй паласе Усх.-Еўрап. раўніны і на Пд Д. Усходу і далей на Пд шыракалістых лясоў. На Пд Д. Усходу мяшаныя лясы ўключаюць элементы маньчжурскай флоры (ільм, амурскі аксаміт, карэйскі кедр, ліяны і інш.). Агульныя запасы драўніны Р. 80,7 млрд. м3 — палавіна запасаў драўніны на Зямлі. На Пд лясная зона пераходзіць y лесастэпавую і стэпавую зоны з шэрымі ляснымі і чарназёмнымі глебамі, з разнатраўна-алакавай і злакавай расліннасцю, y лесастэпе з астраўкамі дуброў y еўрап. ч. і бярозава-асінавых колкаў на Пд Зах. Сібіры. На ПдУ Усх.-Еўрап. раўніны — паўпустынная зона з разрэджаным расл. покрывам з палыну, салянак, стэпавых злакаў на светла-каштанавых і бурых глебах. У горных абласцях вышынная пояснасць розных тыпаў, якая найб. выразная ў гарах Каўказа і Алтая. Жывёльны свет вельмі разнастайны. На палярных астравах і ў морах Паўн. Ледавітага ак. жывуць белы мядзведзь, цюлень, морж, з птушак — чысцікі, люрыкі, rari і інш. У тундры водзяцца пясец, паўн. алень, лемінг, палярная сава, белая курапатка і інш. Для лясной зоны характэрны лось, буры мядзведзь, рысь, расамаха, вавёрка, бурундук, лісіца; y лясах Сібіры — собаль, марал, кабарга; на Д. Усходзе — усурыйскія тыгр і мядзведзь, янотападобны сабака; на астравах Ціхага ак. — лежбішчы марскіх коцікаў; з птушак — цецярук, глушэц, рабчык, крыжадзюб, сініца і інш. У лесастэпавай і стэпавай зонах пераважаюць грызуны — суслікі, тушканчыкі, хамякі, суркі, з птушак — драфа, арол, стрэпет і інш. Моры, што акружаюць Р., багатыя рыбай (траска, селядзец, камбала, палтус, скумбрыя, асятровыя, ласасёвыя і інш ). У Р. ахоўваемыя тэр. займаюць каля 2,5% плошчы. У краіне 99 запаведнікаў агульнай пл. 35,8 млн. га. Найб. вядомыя: Алтайскі, Астраханскі запаведнік, Баргузінскі запаведнік, Варонежскі запаведнік, Каўказскі запаведнік, Прыокска-тэрасны запаведнік, Пячора-Ілыцкі запаведнік і інш. Створаны 34 нац. паркі агульнай пл. 6,6 млн. га (1999).
табліцы
2
3
Хакасія (Рэспубліка Хакасія)
61,9
580
Абакан
Цвярская вобл.
84,1
І595
Цвер
Цюменская вобл.
1435,2
3237
Цюмень
y т.л.: Ханты-Мансійская аўтаномная акруга
523,1
1382
Ханты-Мансійск
750,3
504
Салехард
18,3
1359
Чэбаксары
Чукоцкая аўтаномная акруга
737,7
79
Чыцінская вобл.
431,5
1256
y тл.: Агінская Бурацкая аўтаномная акруга
19,0
.79
Чэлябінская вобл.
87,9
3667
Чэчня (Чэчэнская Рэспубліка)
15,7
768
Грозны
Ямала-Ненецкая аўтаномная акруга Чувашыя (Чувашская Рэспубліка)
4
Анадыр Чыта Агінскае Чэлябінск
Яраслаўская вобл.
36,4
1412'
Яраслаўль
Яўрэйская аўтаномная вобл.
36,0
197
Бірабіджан
Насельніцтва Р. — шматнацыянальная краіна, дзе пражывае больш за 100 нацыянальнасцей і народнасцей, y т.л. рускія складаюць 83%, татары — 3,8, украінцы — 2,4, чувашы — 1,2, башкіры — 0,9, беларусы — 0,7, мардва — 0,6, немцы — 0,5, удмурты — 0,5, армяне — 0,5, аварцы — 0,4, марыйцы — 0,4% і інш. (паводле мікраперапісу і бягучага ўліку насельніцтва, 1999). Асн. нац. меншасці ўтвараюць рэспублікі, аўт. акругі і аўт. вобласць. Рэлігія большасці насельніцтва — праваслаўнае хрысціянства. Есць прадстаўнікі ісламу, будызму, каталіцызму, іудаізму і інш. Сярэдняя шчыльн. насельніцтва 8,5 чап. на 1 км , найб. ў Падмаскоўі (да 300 чал. на 1 км2), найменшая — y паўн. і паўн.-ўсх. раёнах Сібіры (0,1 чал. на 1 км2). Больш за 7 5 усяго насельніцтва пражывае ў еўрап. ч. (укл. Урал). Для Р. характэрна зніжэнне колькасці насельніцтва. Натуральны прырост адзначаецца толькі ў рэспубліках Паўн. Каўказа і некат. раёнах Паволжа, Сальда міграцыі дадатнае, y 1999 y Р. прыбыло 367 тыс. чал., выбы-
Да арт. Расія. Газаперапрацоўчы завод y Ханты-Мансійскай аўтаномнай акрузе.
ла 215 тыс. чал. Гар. насельніцтва 73%. У Р. 1092 гарады і 1875 пасёлкаў rap. тыпу (2000). Найб. гарады (тыс. ж., 2000): Масква —8537, С.-Пецярбург — 4694, Новасібірск — 1399, Ніжні Ноўгарад — 1357, Екацярынбург — 1266, Самара — 1156, Омск — 1149, Казань — 1100 і інш. Эканамічна актыўнае насельнійтва ў 1999 складала 69,7 млн. чал., занятае — 60,6 млн. чал. У прам-сці занята 22% насельніцтва, y сельскай і лясной гаспадарцы — 13,8, y буд-ве — 7,7, на транспарце — 6,3, y сувязі — 1,3, гандлі і грамадскім харчаванні — 14,9%. Гісторыя. Першабытны чалавек пранік на еўрап. тэр. Р. з Закаўказзя ў раннім палеаліце; y сярэднім палеаліце (100—35 тыс. г. назад) паселішчы неандэртальцаў пашыраліся да нізоўяў Дона і Сярэдняга Паволжа. У познім палеаліце (35—10 тыс. г. назад), калі пачаў раставаць ледавік і ўсталёўваўся блізкі да сучаснага клімат, на тэр. Р. сталі пашырацца паселішчы людзей сучаснага тыпу (краманьёнцы). Удасканальвалася тэхніка вырабу каменных і касцяных прылад, пачалі фарміравацца мастацтва і ралігія. Вынайдзеныя ў ме-
Да арт. Расі». Краявід на Паўднёвым Урале.
заліце (12— 10 — 7—5 тыс. г. да н.э.) лук і стрэлы дазволілі людзям весці індывід. паляванне і ствараць запасы харчавання. У неаліце (7—6—2 тыс. да н.э.) пачаўся пераход да вытв. гаспадаркі — земляробства і жывёлагадоўлі. Адбываўся працэс аб’яднання родаў y плямёны, з 3-га тыс. да н.э. пачалося фарміраванне шіем. саюзаў. Вынікам пашырэння ў 1-й пал. 1-га тыс. да н.э. апрацоўкі жалеза (акрамя паўн. і паўн.-ўсх. раёнаў) стала рэзкае павышэнне прадукцыйнасці працы, узнікненне прыватнай уласнасці, паскарэнне распаду першабытнаабшчыннага ладу. Першыя дзярж. ўтварэнні на тэр. Р. ўзніклі ў 6— 5 ст. да н.э. ў Паўн. Прычарнамор’і (грэч. калоніі Фанагорыя, Германаса на Таманскім п-ве, Баспорская дзяржава). Разлажэнне родаплем. ладу суправаджалася складваннем этн. супольнасцей, з якіх утварыліся некаторыя народнасці сучаснай Р. 3 3—6 ст. н.э. пачалося рассяленне славян па Усх.-Еўрап. раўніне. Гэты працэс працягваўся і ў наступныя стагоддзі. Славяне паступова занялі пануючае становішча сярод мясц. этнасаў (балтаў, фіна-угорскіх, цюркскіх і інш), некат. з іх цалкам асіміляваны. У 8—9 ст. на тэр. бас. рэк Дняпро, Зах. Дзвіна, Сож, Дзясна, каля вытокаў Волгі і на воз. Ільмень жыло да 15 усх.-слав. плем. саюзаў (у кожным да 10— 12 плямён). Славяне спалучалі розныя віды гасп. дзейнасці пры дамінуючай ролі земляробства. У 9— 10 ст упершыню ўпамінаюцца ў летапісах усх.-слав. гарады Кіеў, Ноўгарад, Полацк, Ладага, Растоў, Смаленск і інш. Усх. славяне былі язычнікамі, пакланяліся божаствам, што ўвасаблялі сілы прыроды. Паводле «Аповесці мінулых гадоў», y 862 наўгародскія славене і крывічы пры ўдзеле «я/кігяў'стварылі вакол Ноўгарада буйны цэнтр стараж.-слав. дзяржаўнасці. У 882—885 наўгародскі кн. Алег падпарадкаваў сабе ўсх.-слав. плем. саюзы палян (цэнтр y Кіеве), драўлян, севярст, полацкіх крывічоў, да 907 — вяцічаў, дулебаў, ціверцаў. У выніку ўтварылася буйная раннефеад. манархічная дзяржава на чале з велікакняжацкай дынастыяй Рурыкавічаў і з цэнтрам y Кіеве — Кіеўскпя Русь (гл. таксама Русь). У 988 пры вял. кн. Уладзіміру Святаславічу [980— 1015] афіц. рэлігіяй стала хрысціянства ўсх. абраду, пачалося выкараненне язычніцтва. Асаблівасць феадалізму на. Русі — адсутнасйь класічнай формы васальна-сеньярыяльных адносін. У ролі гал. землеўладальніка выступала дзяржава. Кіеўская Русь была нетрывалым ваен.-паліт. аб’яднаннем. Пад уплывам моцных цэнтрабежных тэндэнцый y сярэдзіне 11 ст. пачаўся яе распад на асобныя княствы і землі, які канчаткова адбыўся пасля смерці вял. кн. Мсціслава Уладзіміравіча [1125—32]. Настаў перыяд т.зв. феад. раздробленасці (пач 12 — пач. 16 ст.), калі цэнтр гаспадарчага, паліт. і культ. жыцця перамясціўся ў вотчыны. 3 княстваў і зямель, што ўтварыліся на месцы Кіеўскай дзяржавы, на тэр. Р знаходзіліся Уладзіміра-Суздальскае княства, Разанскае княства, Смаленскае княства (акрамя зах. ч.),
н а н н е П а ў н .-У с х . Р у с і в а к о л М а с к в ы з а в я р ш ы ў в я л . к н . Васіль III [ 1 5 0 5 — 3 3 ] , я к і д а л у чы ў да М аскоўскай д зярж авы П скоўскую з я м л ю (1 5 1 0 ) і Р а з а н с к а е к н я с т в а (1 5 2 1 ). П а с ля п ад зен н я В іза н т ы й с к а й ім п е р ы і бы ла сф арм улявана тэоры я «М асква — трэці Ры м », якая сцвярдж ала зн ач эн н е М асквы як с у с в . п а л іт . і ц а р к . ц э н т р а . П е р ш ы м а г у л ь н а р а с . з в о д а м з а к о н а ў с т а ў Судзебнік 1497. Н а базе М аск о ў скага вял. к н яств а ў кан ц ы
15 —
п а ч . 1 6 с т . ў т в а р ы л а с я Руская цэнтралізаваная У ад р о зн ен н е ад Зах. Еўропы
дзяржава.
д з я р ж . ц э н т р а л із а ц ы я т у т б а з ір а в а л а с я н е н а р а з в іц ц і к а п іт а л іс т . а д н о с ін , a н а ў м а ц а в а н н і ф е а д а л і з м у , y п р ы в а т н а с ц і , і н с т ы т у т а прыгон-
нага права, я к о е а ф і ц ы й н а а ф о р м л е н а Саборным улажэннем 1649. І м к н е н н е м а с к о ў с к і х в я л . к н я з ё ў « в я р н у н ь » б . ў л а д з ім ір с к ія і к іе ў с к і я « в о т ч ы н ы » в ы л і л а с я ў к а н ц ы 15 — п а ч .
Д а арт. Расія. В о зер а Б а й к а л . Б у х та П я с ч а н ая .
вял. д а н ін ы (гл. Ясак) а б у м о в іл а ў з м а ц н е н н е р о л і к н я ж а ц к а й ул ады . П е р а м о гі н аў гар о д ц а ў н а ч а л е з к н . Аляксандрам Неўскім н ад ш в е д а мі ў Неўскай бітве 1240 і н ад н я м . к р ы ж а к а м і ў Лядовым пабоішчы 1242 н адоўга сп ы н іл і іх агр э сію н а У і захавапі за Р у ссю вы хад д а Балт. м о р а . У 14 ст. а к р э с л іл іс я т э н д э н ц ы і д а п е р а а д о л е н н я р аздробл енасці і паліт. а б ’я д н ан н я ўсх. с л ав ян . Н а П н У Р. гэты п р ац э с у зн ачал іл а Маскоўскае вялікае княства, н а 3 — В ял. к н я с т в а Л іт о ў с к а е (В К Л ), я к о е ч асам н азы вал і «другой Руссю ». У 2 -й пал. 14 — пач. 15 ст. п ры вял. кн. літ. Альгердзе і Вітаўце м ір н ы м і ваен. ш ляхам і д а В КЛ д ал у чан ы С м ал ен ш ч ы н а, Б р а н ш ч ы н а , С е в е р ш ч ы н а , К у р ск а-Б е л га р о д с к і р э г іё н , вярхоўі р э к А к а, Зах . Д зв ін а , В алга, я кія р ан ей належ алі Вял. княсгву Уладзімірскаму. З а У л а д зім ір ск і в е л ік а к н я ж а ц к і п р ас то л вял і ў п ар т у ю б а р а ц ь б у з ц в я р с к ім і і н іж а г а р о д с к а с у зд а л ь с к ім і к н я з я м і м а с к о ў с к ія вял. к н я зі, я к ія д а м а г а л іс я « в я р т а н н я » б. у л ад зім ір ск іх з я м е л ь , ш т о а д ы ш л і д а В К Л . Д а к а н ц а 15 ст. а с н . за д а ч а м і м а с к о ў с к іх к н я з ё ў бы л і: д а с я г н е н н е п ал іт. ге ге м о н іі ў П а ў н .-У с х . Русі і в ы зв а л е н н е ад м ан го л а-тат. н яв о л і (п а ч а та к п акл ад зе н ы р азгр о м ам вял. к н . Дзмітрыем Івпнавічам Дітскш п р ав іц ел я З ал ат о й А рды Мамая ў Кулікоўскай бітое 1380). Г эты я за д а ч ы ў з н а ч н ы м а б ’ём е в ы к а н а н ы п р ы вял. кн . Іване / / / [1462— 1505], як і далучы ў д а м аскоўскіх уладан н яў Наўгародскую зямлю (1478) і Цоярское княства (1 4 8 5 ), к а н ч а т к о в а с к ін у ў м а н го л а -т а т . н я в о л ю ў в ы н ік у чстаяітя на Угры» 1480. А б ’я д -
Чарнігаўскага княстаа ( б е з Ч а р н і г а в а ) , Наўгародская феадалышя рэспубліка, Пскоўская феадалыіая рхпубліка, а с о б н ы я ч а с т к і ін ш .
6 .4 .
кн ястваў і зям ель. П р ац эс д р аб н ен н я к н я ст в а ў п р а ц я г в а ў с я і ў 13— 14 с т . Б у й н ы я к н я с т в ы ( н а з . « в я л ік ім і» ) п а д з я л я л і с я н а ў д з е л ь н ы я , з а л е ж н а с ц ь я к і х а д в я л . к н я з я р а б іл а с я ўсё б о л ь ш н а м ін а л ь н а й . Н е к а т . ў д зе л ь н ы я кн яствы (М аско ў скае, Ц вя р ск о е) з ц ягам часу с т а л і « в я л ік ім і* . П а п іт . р а з д р о б л е н а с ц ь Р у с і с п р ы я л а э к а н а м . і к у л ь т. р а з в іц ц ю а с о б н ы х з я м е л ь , а л е а с л а б іл а я е а б а р а н а э д о л ь н а с ц ь . П а м іж к н я с т в а м і і з е м л я м і в я л іс я а м а л ь н я с п ы н н ы я в о й н ы . У в ы н ік у м а н г о л а - т а т . н а ш э с ц я 1237—40 (г л . Мангольскія заваявпнні) 6 .4 . Р у с і т р а п іл а п а д у л а д у Залатой Арды (г л . Мангола-татарская няволя пп Русі), ш т о н а д о ў г а з а т р ы м а л а я е э к а н а м . , с а ц ., к у л ь т . і п а л іт . р а з в і ц ц ё . Н е а б х о д н а с ц ь в ы п л а т ы А р д з е
325
РАСІЯ
Д а а р т. Расія. А б а га ч а л ь н ая ф а б р ы к а Л е б я д з ін с к а г а го р н а -а б а г а ч а л ь н а г а к а м б ін а т а ў Б е л г а р о д с к а й в о б л а с ц і.
16 ст. ў шматлікія войны Маскоўскай дзяржавы (з канца 15 ст. наз. таксама Расія) з ВКЛ — 1492—94, 1500—03, 1507—08, 1512—22, 1534—37 (пра кожную гл. асобны арт ). У выніку да Маскоўскай дзяржавы адышлі Смаленшчына, Севершчына, Чарнігаўшчына, вярхоўі Акі і Волгі. У час праўлення Івана IV [1533—84], які ў 1547 прыняў царскі тытул, пачалося стварэнне структур цэнтралізаванай дзяржавы: адменена чкармленне», стваралася сістэма прыказаў, праведзены губная рэформа і земская рэформа Івана IV, пачалі збірацца земскія саборы, прыняты Судзебнік 1550, ліквідаваны амаль усе ўдзельныя княствы. Сац. апорай самадзярж. ўлады станавілася дваранства. Дваранскае апалчэнне і стральцы складалі аснову ўзбр. сіл адзінай дзяржавы. Апрычніна (1565—72) і інш. надзвычайныя захады Івана IV, накіраваныя на ўмацаванне яго самаўладдзя, былі спробай фарсіраванай цэнтралізацыі дзяржавы, суправаджаліся масавымі рэпрэсіямі, y тл пакараннямі смерцю, зямельнымі канфіскацыямі. Пры Іване IV тэр Р. значна пашырылася: заваяваны і далучаны Казанскае (1552) і Астраханскае (1556) ханствы, пачалося далучэнне Сібіры. Аднак войскі Крымскага ханства працягвалі спусташэнне паўд. зямель; няўдалай была Лівонская впйна 1558—83, што разам з апрычнінай падарвала эканоміку краіны. Гал. падзеяй царавання Федара Іванавіча [1584—98] было заснаванне Маскоўскага патрыярхату правасл. царквы (1589); y Швецыі адваявана частка прыбалт зямепь (1595) Са смерцю Фёдара Іванавіча (1598) дынастыя Рурыкавічаў спынілася. Пачалася шматгадовая «Смута», y час якой Р. апынулася на мяжы нац. катастрофы. Цяжкую сітуацыю грамадз. вайны (гл. Балотнікава паўстанне 1606—07) узмацніла ваен. інтэрвенцыя Рэчы Паспалітай (гл. Вайна Рэчы Паспалітай з Рпсіяіі 1609— 18) і Швецыі Рас. прастол займалі выбарныя цары — Барыс Гадуноў [1598—1605], Васіль Іванавіч Шуйскі [1606—10], сын Гадунова Фёдар Барысавіч [крас.-чэрв. 1605], самазванец Ілжэдзмітрый /[1605—06], a з 1610 (намінальна) сын караля Рэчы Паспалітай Ж ы гім онт а 111 Уладзіслаў (гл. У ла д зісла ў IV ). Значная ч. краіны, y т.л. Масква, бьша акупіравана інтэрвентамі. Патрыят. ўздым насельніцтва (гл. П ерш ае а п а лч эн н е 1611, Н ароднае ст алчэнне 1612) дазволіў аднавіць адзінства і суверэнітэт дзяржавы, хоць былі страчаны значныя тэрыторыі: да Швецыі адышлі землі на балт. узбярэжжы, да Рэчы Паспалітай ( Д э улінска е п ер а м ір ’е 1618) — Смаленская, Чарнігаўская, Ноўгарад-Северская землі Дынастычны крызіс быў пераадалены выбраннем Земскім саборам 1613 на рас. прастол М іхаіла Фёдаравіча [1613—45] — прадстаўніка новай дынасгыі Рам анавы х. У наступныя дзесяцігоддзі царскі абсалю т ы зм узмацняўся. 3 сярэдзіны 17
ст.
ам аль
не
с к л ік а п іс я
зе м с к ія
саборы ,
326
РАСІЯ
згортвалася дзейнасць Баярскай думы. Аамена месніцтва ў 1682 аслабіла пазіцыі вышэйшай арыстакратыі на карысць дваранства. У суп рацьстаянні з патрыярхам Ніканам цар Аляксей Міхайлавіч [1645—76] зацвердзіў перавагу свецкай улады над царкоўнай. Сац. канфлікты 17 ст. выліліся ў шматлікія нар. «бунты», сярод якіх найб. вядомыя маскоўскія «саляны* (1648) і «медны» (1662), сялянская вайна 1670— 71 пад кіраўніцтвам СМ.Разіна.. Паступова адраджалася эканоміка, складваўся адзіны ўсерас. рынак. 3 1630-х г. знешняя палітыка Р набьша наступальны, імперскі хараюар: пастаўлена задача далучэння да Р. ўсіх усх.-слав. («рускіх») зямель і заваяванне выхаду да мораў. Гал. вынікам вайны з Рэччу Паспалітай 1632—34 была адмова караля Уладзіслава IV ад правоў на рас. прастол. У выніку вайны Расіі з Рэччу П а с п а л іт а й 1654—67 Р. вярнула сабе Смаленшчыну, Чарнігаўшчыну, Севершчыну, далучыла Левабярэжную Украіну і Кіеў. Войны са Швецыяй (1656—58) за выхад да Балт. мора і з Турцыяй (1676—81) былі малапаспяховымі, як і паходы на Крым 1687 і 1689. V 17 — пач. 18 ст. да Р. далучаны Усх. Сібір і многія раёны Д. Усходу. Пётр I [1682— 1725, з 1721 імператар] пачаў сістэмную мадэрнізацыю Р. на аснове вопыту зах. краін. Яго рэформы, нягледзячы на вял. выдаткі, спрыялі інтэнсіўнаму эканам. і культ. развіццю краіны. Створаны вышэйшы дзярж. орган Сеппт (1711), калегіі (1718—21, замянілі прыказы), краіна падзелена на губерні і правінцыі', створаны рэгулярная армія і ваен. флот; табель аб рангах (1722) рэгуляваў сістэму грамадз. і ваен. службы. У выніку скасавання патрыяршаства створаны Сінод (1721). У 1721 Р. абвешчана імперыяй. Сталіца ў 1712 перанесена ў г. Санкт-Пецярбург (засн. ў 1703). Вызначальная роля дзяржавы ў рас. эканоміцы выяўлялася ў буд-ве казённых мануфактур і строгай рэгпаментацыі эканам. дзейнасці. Шырокае выкарыстанне ў прам-сці паднявольнай працы (злачынцы, прылісныя сяляне, пасэсійныя сяляне) прадвызначыла ў далейшым эканам адставанне Р. Дваранства кансалідавалася як клас уласнікаў зямлі і сялян (указ 1714 зліў памесці з вотчынамі), але было прымушана да абавязковай службы. Пётр I імкнуўся еўрапеізаваць культуру і быт. Асн. вынік яго знешняй палітыкі — далучэнне да Р. балт. ўзбярэжжа ад Выбарга да Рыгі ў выніку Паўночнай вайны 1700— 21 Агульны вынік войнаў з Турцыяй 1686— 1700 і 1710— 13 быў няўдалым: паражэнне ў Пруцкім паходзе 1711 прымусіла Пятра I вярнуць туркам г. Азоў. Цяжар праволзімых рэформ выклікалі нар. хваляванні, y т.л. Астраханскае паустанне 1705—06, Булавінскае паўстанне 1707—09. У пероваротаў дварцовых эпоху (1725—62), якая настала пасля смерці Пятра I, дваранства ўмацавала сваё пануючае становішча. У 1725—27 прастол займала ўдава Пятра 1 Кацярына 1, пры якой фактычна правіў кн. А.Д. Меншыкаў У час йаравання Пятра П [1727—30] старая маскоўская знаць паспрабавала скасаваць рэформы Пятра I, але яны ўжо сталі неабарачальныя. Драпежніцкім праўленнем прыбалт. немцаў і іншаземцаў характарызаваўся рэжым Э.І.Бірона, фаварыта імператрыцы Ганмы /ванаўны [1730—40] (гл. Бірочаўшчына). Дачка Пятра I Лізавета Пятроўна [1741—62] адрадзіла нац -дзярж курс бацькі Кароткае цараванне Пятра 111 y 1762 адзначана выданнем Маніфеста аб волышсці дваранстаа 1762, які вызваліў дваран ад абавязковай ваен. (у мірны час) і грамадз. службы Праўленне Кацярыны 11 [1762—96] — перыяд адноснай паліт. стабілізацыі. Рэарганізаваны Сенат (1762). секулярызаваны ўладанні манастыроў (1763—64), скасавана гетманства
на Украіне (1764), рэфармаваны губерні (1775). Дправалыіая грамата дваранству (1785) замайавала за ім шырокае кола прывілеяў. Важнас значэнне набыло фарміраванне дзярж. ідэалаг. дактрыны асветнага абсалютызму, зараджэнне вальнадумства (АМ.Радзішчаў, М.І Навікоў). Рост сац. напружанасці ў сувязі з узмацненнем прыгонніцтва выліўся ў сялянскую вайну 1773— 75 пад кіраўніцтвам ЁЗ.Пугачова. Р. ўдзельнічала ў Сямігадовай ваііне 1756—63, y выніку рус.-тур. войнаў 1768—74 і 1787—91 замацавалася на Чорным м., далучыла Паўн. Прычарнамор’е і Крым. Падзелы Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795), праведзеныя з удзелам Р„ прывялі да ўваходжання ў яе склад Правабярэжнай Украіны, бел., літ., зах. ч. лат. зямель. Канчаткова тэр. Рас. імперыі сфарміравалася ў 19 ст.: y яе склад увайшлі Фінляндыя, б.ч. Польшчы, Каўказ, Казахстан, Сярэдняя Азія, але ў 1867 прададзены ЗША рас. ўладанні ў Паўн. Амерыцы. У часы царавання Атксандра /[1801—25] уведзены мін-вы (1802— II), створаны Дзяржаўны савет (1810), Сенат стаў вышэйшай адм.-суд. установай, зроблены частковыя захады па вырашэнні сял. пытання (указ 1803 аб вольных хлебаробах, скасаванне прыгоннага права ў 1816— 19 y Эстляндыі, Ліфляндыі і Курляндыі). Да пач. 1820-х г. ліберальны курс урада Аляксандра I змяніўся антыліберальным рэжымам аракчэеўшчыны. У пач. 19 ст. вырасла грамадская актыўнасць. Дваранскія рэвапюцыянеры — дзекабрысты — імкнуліся мадэрнізаваць Р на ўзор зах.-еўрап. дэмакратый. Спробы дзекабрыстаў y канцы 1825 — пач. 1826 узняць паўстанні ў Пецярбургу і на Украіне скончыліся іх поўным разгромам Цараванне Мікалая 1 [1825—55], — «апагей самадзяржаўя». Асн. намаганні ўлад былі накіраваны на кансервацыю існуючага рэжыму, назіраўся працэс бюракратызацыі і цэнтралізацыі дзярж. апарата Паліт. вышук ажыццяўляла « Трзцяе аддзяленне» імператарскай канцылярыі (1826—80). Праследавапіся дэмакр. аб’яднанні, рухі, выданні. Падаўлена паўстанне 1830—31 на польскіх, бел., укр. і літ. землях, абмежавана (1832) аўтаномія Каралеўства Польскага. Станоўчыя вынікі эпохі — пачатак выдання «Поўнага збору законаў Расійскай імперыі» (1830), рэформа дзяржаўных сялян 1837—41. У цэнтры грамадскай думкі 1830—50-х г. была вострая палеміка пра далейшыя шляхі развіцця краіны паміж прыхільнікамі формулы «самадзяржаўе, праваслаўе, народнасйь», заходнікамі, славянафіламі і рэв. дэмакратамі (АЗ.Герцзн) Міжнар. аўтарытэт Р ўзрос пасля яе перамогі ў вайне 1812 і замежных паходаў рускай арміі 1813— 14, якія адыгралі вял. ролю ў крушэнні імперыі Напалеопа 1 і вызваленні народаў Еўропы ад франц. панавання. Аляксандр I y 1815 інійыіраваў стварэнне Свяшчэшшга саюза Аўстрыі, Прусіі і Р для барайьбы з рэв рухам. 3 1820-х г. асаблівае месйа ў знешняй палітыйы Р займала «ўсходняе пытанне* Каб умацаваць свае пазіцыі на Чорным м , Балканскім п-ве і Б. Усходзе, яна правяла паспяховыя войны з Турйыяй (1828—29) і Персіяй (1826—28), Каўказскую вайну 1817— 64. Але ў Крымскай вайпе 1853—56 супраць каалійыі еўрап. дзяржаў і Турцыі яна пацярпела паражэнне, што выявіла неабходнасць рэфармавання яе адсталай прыгонніцкай сістэмы У часы царавання Аляксандра II [1855—81] праведзены бурж. рэформы: Сялянская рзформа 1861 (адмена прыгоннага права), судовая 1864, гарадская 1870—75, ваен 1862—74 (гл адпаведныя арт ) і інш. Краіна стала на шлях ператварэння феад. манархіі ў буржуаэную Імператар Аляксандр 111 [1881—94) праводзіў палітыку зайвярджзння «непахіснасйі самадзяржаўя», ажыццявіў шэраг ••коптррз<Іюрзы Тым не менш да канйа 19 — пач. 20 ст. захоўваліся створаныя рзформамі спрыяльныя ўмовы для развіцця жаномікі У пач. царавання Мікалая II [1894— 1917], y многім, дзя-
куючы дзейнасйі С.Ю.Вітэ (вінная манаполія 1894, грашовая рэформа 1897, дзярж. падтрымка цяжкай прам-сці і чыг. буд-ва), Р. па шэрагу паказчыкаў эканам. развіцйя наблізілася да вядучых індустр. дзяржаў свету. У парэформенны перыяд актывізавалася грамадскае жыццё краіны, хоць пераважная большасць насельнійтва прытрымлівапася кансерватыўных традьшый. Пашыралася кола прыхільнікаў ліберальных ідэй (земскі рух), на аснове рэв.-дэмакр ідэапогіі Герцэна і М.Г. Чарнышэўскага сфарміравапася народній/пва Прадстаўнікі яго найб. радыкальнай арг-цыі «Народная воляь ў сак. 1881 забілі імператара Аляксандра II. У 1880—90-х г. пашыраўся рабочы рух. Пранікненне ў Р. ідэалогіі марксізму прывяло да заснавання ў 1898 y Мінску Расійскай сацыял-дэмпкрптычнай рабочай партыі (РСДРП), якая ў 1903 раскалолася на бальшавікоў і меншааікоў. Паслядоўнікі народніцтва ў 1901—02 аб’ядналіся ў партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). Гал. дасягненнем рас. знешняй палітыкі 2-й пал. 19 ст. была ліквідацыя наступстваў паражэння ў Крымскай вайне на Лонданскай канферэнцыі 1871 і ў выніку перамогі ў рус тур. вайне 1877—78. Ва ўмовах абвастрэння міжнар. абставін на рубяжы 19—20 ст. Р з Вялікабрытаніяй і Францыяй стварылі y 1907 антыгерм. ваен.-паліт. блок Антанта. Сусв. эканам. крызіс гіач. 20 ст. (спад вытв-сці, беспрацоўе, нізкія заробкі), нявырашанасць зямельнага пытання, паражэнне ў руска-японскай ваіте 1904— 05 сталі прычынамі рэаалюцыі 1905— 07 y Расіі, y час якой царызм быў вымушаны даць насельніцтву пэўныя грамадз і паліт. правы і свабоды (гл. Маніфест 17 кастрычніка 1905). Узніклі паліт. партыі акцябрыстаў, кадэтаў (гл. Кппстытуцыіта-дэмакратычная партыя) і інш., легалізаваліся прафсаюзы Хоць рэвалюцыя была задушана царызмам, стварэнне выбарнага заканод органа Дзяржаўнай думы (1906), нават з абмежаванымі правамі, азначала змену папіт. ладу Рас. імперыі. Ажывіўся і нац.-вызв. рух на ўскраінах. П.А.Сталыпін (старшыня Савета Міністраў y 1906— 11) зрабіў спробу ліквідаваць архаічныя і неадпаведныя ўмовам капіталіст. развіцця абшчынныя формы землекарыстання (гл. Сталыпінская аграрная рзформа). У выніку бурнага росгу прамысл. і с.-г. вытв-сці ў 1912— 14 Р. выйшла на самыя высокія ў яе гісторыі сац.-эканам. паказчыкі. У сувяэі з гэтым асабліва востра адчуваўся цяжар першай сусветнай аайны 1914—18, y якой Р. пасля псршых перамог пачапа цярпець паражэнні (у 1915 герм. і аўстра-венг. войскі акупіравалі Карапеўства Польскае, Літву, Зах. Беларусь, зах. Латвію, ч. Правабярэжнай Украіны). У 1915— 16 узнікла апазіцыя самадзяржаўю ў Дзярж. думе i Дзярж. савеце (гл. ІІрагрзсіўны блок), нарастала незадаволенасйь y народзе Чарговы агульнарас. крызіс канйа 1916 — пач. 1917 (харч. йяжкасці ў Петраградзе, кампраметацыя царскай сям’і Р.ЯРаспуцшым, «міністэрская чахарда» 1 інш.) выліўся ў Лютаўскую рзаалюцыю 1917, y выніку якой y Р ліквілавана манархія. 2(15) 3.1917 Мікалай II адрокся ад прастола. У той жа дзень Часовы камітзт Дзяржаўнай думы сфарміраваў Часовы ўрад (да склікання Устаноўчага сходу) з прадстаўнікоў акцябрыстаў і кадзтаў. Паколькі Часовы ўрад не мог дзейнічайь без падтрымкі Саветаў, узнікла двоеўладдзе. У краіне дзейнічалі больш за 50 паліт. партый, праходэіла вострая паліт барацьба, адбыліся красавіцкі, чзрвеньскі і ліпеньскі паліт. крызісы. Пасля красаоіцкага крызісу 1917 y склад Часовага ўрада ўвайшлі лідэры меншавікоў і эсэраў, y выніку ліпепьскага крызісу 1917 паўната ўлады перайшла да Часовага ўрада (з ліп. 1917 старшыня А.Ф. Керанскі), скончылася двоеўладдзе У жн. (вер ) задушаны Карнілаап мяцеж 1917. 1(14) 9.1917 Р. абвешчана рэспублі-
кай. Няэдольнасць Часовага ўрада стабілізаваць. сітуацыю ў краіне і неадкладна вырашыйь набалелыя пытанні (спыненне вайны, ліквідацыя памешчыцкага землеўладання і сял. малазямелля, скасаванне нац. прыгнёту, барацьба з ваен. разрухай і інш.) выклікала масавую незадаволенасць. На гэтай хвапі значную папулярнасць набылі бальшавікі. Яны (разам з леаымі эсэрамі) заваявалі большасць y Саветах, y выніку Кастрычніцкай рзвалюцыі 1917 улада перайшла да бальшавікоў. Другі Усерасійскі э ’езд Саветаў [7—9.11(25— 27.10). 1917] абвясціў пераход усёй улады ў краіне да Саветаў, утварыў ВЦВК і часовы ўрад — Савет народных камісараў (СНК) на чале з лідэрам бальшавікоў У Л.Леніным, прыняў дэкрэты аб міры (прапанова ўсім урадам пачаць перагаворы аб спыненні І-й сусв. вайны) і зямлі (скасаванне прыватнай уласнасці на зямлю і памешчыцкага землеўладання). Прынцыпы новай най. палітыкі (роўнасць, суверэнітэт і самавызначэнне народаў Р.) былі сфармуляваны ў зацверджанай СНК 2(15)11.1917 Дэкларайыі правоў народаў Расіі. Устаноўчы сход, дзе пераважапі меншавікі і эсэры, 5(18).1.1918 адмовіўся санкцыяніраваць устанаўленне ўлады Саветаў і быў распушчаны бальшавікамі. Ill Усерас. з’езд Саветаў [10— 18(23—31)1.1918] аб’яднаў Саветы рабочых і сапдацкіх дэпутатаў з Саветамі сял. дэпутатаў, выключыў слова «часовы» з назвы сав. ўрада, абвясціў Р. Рас. Сайыяліст. Федэратыўнай Сав. Рэспублікай (РСФСР), прыняў Дэкларацыю правоў працоўнага і эксплуатуемага народа. Пасля працяглых спрэчак y бальшавійкім кіраўніцтве, за час якіх герм і аўстра-венг. войскі ў парушэнне перамір’я акупіравалі Латвію, Эстонію, большую ч. тэр. Беларусі і Украіны, падпісаны Брэсцкі мір /9W (3.3.1918) на вельмі цяжкіх для Р. ўмовах (ануляваны 13.11.1918 y сувязі з рэвалюцыяй y Германіі). Вясной 1918 пачаўся працэс афармлення нац. дзяржаўнасці народаў РСФСР 10.7.1918 V Усерас. з’езд Саветаў прыняў І-ю сав. канстытуцыю. Летам 1918 як вынік нязгоды ч. рас. грамадства з Кастр. рэвалюцыяй, Брэсйкім мірам і сац.-эканам. курсам бальшавікоў (пацыянплпацыя зямлі, прам-сці, буйных нёрухомасцей і інш.) разгарнулася грамадзячская ваччп і впешіая ічтзраенцыя 1918—22, якая ў асн. завяршылася ў 1920 перамогай бальшавікоў. Вайна супра ’ ваджалася тэрорам з абодвух бакоў супраць паліт. і класавых праціўнікаў. Комплекс надзвычайных захадаў сав. ўрада па мабілізацыі ўсіх сіл на вядзенне вайны (паскораная нацыяналізацыя, канфіскацыя лішкаў харчавання ў сялян шляхам харчразвёрсткі і інш.) атрымаў назву •ваеннага камучізму». Незадаволенасць гэтай палітыкай выклікааа шматлікія хваляванні, сярод якіх найб. небяспечнымі для бапышвікоў былі Краччітацкае паўстачче 1921, Антонава паўстачче 1921 (на Тамбоўшчыне), Заходнесібірскае паўстанне 1921 Вынікі І-й сусв., грамааз. войнаў і інтэрвенйыі былі для Р. спусташальнымі. У 1920 прамысл. вытв-сць складала ]/і ад узроўню 1913, с.-г. вытв-сіхь — 62%. У баях грамадз. вайны і інтэрвенцыі, ад тэрору, голаду і хвароб запнулі 8 млн. чал., 2 млн. чал. эмігрыравалі. 3 пач. 1920-х г. партыя бальшавікоў |з 1925 ВКП(б), з 1952 КПСС) была адзінай паліт. арг-цыяй, якая кіравала краінай да 1991 Дднаўленне нар. гаспадаркі ажыццяўлялася на базе човпч 'жачпміччач пплітыкі, якая азначала адыход ад «ваен. камунізму» і частковас вяртанне да рыначных метадаў гаспадарання Імкненне бальшавікоў (перш за ўсё рас ) захаваць фактычнае паліт. і эканам. адзінства тзр б. Рас. імперыі прывяло да аб’яднання (30.12.1922) юрыдычна незалежных сав. рэспублік (РСФСР, Украіна, БССР і Закаўктская Фе&зрацыя) y новую дзяржаву — Quoi Спвецкіх Оіцыялістыччых Рзспублік (СССР), з існаваннем якога (1922—9 1) непарыўна звязаны наступны перынд рас. псюрыі
У 1920—30-я г. тэр. РСФСР значна зменшылася ў выніку вылучэння ў самаст. саюзныя рэспублікі Туркменіі, Узбекістана (1924), Таджыкістана (1929), Кіргізіі, Казахстана (1936) і Карэла-Фінскай Рэспублікі (1940, y 1956 вернута ў склад Р.). Калектывізацыя і ічдустрыялізацыя ў РСФСР праходзілі вельмі супярэчліва, аднак y выніку іх была створана новая машынна-тэхн. база краіны, якая істотна змяніла сац. структуру насельніцтва Да пач. 1940- х г. агульны аб’ём прамысл. вытв-сці на тэр. РСФСР y 8,7 раза перасягнуў адпаведны паказчык 1913. У адрозненне ад інш. саюзных рэспублік, РСФСР не мела асобнай рэсп. камуніст. партыі, асобнай АН і інш. Унутры РСФСР шмат этнасаў атрымапі свае нац.-дзярж. або нац.-адм. ўтварэнні ў выглядзе аўт. рэспублік, абласцей і нац. акруг (з 1977 аўт. акругі). Трагічнымі для лёсу народаў Р. былі рэпрэсіі палітыччыя.
р а с ія __________________
327
ціў К.ПСС. 8.12.1991 лідэры Р., Украіны і Беларусі ў выніку Белавежскіх пагадненняў 1991 заявілі аб дэнансацыі Саюзнага дагавора 1922 і спыненні існавання СССР, замест якога стварылася Садружнасць Незалежных Дзяржаў (СНД). 10— 12.12.1991 Пагадненне пра ўтварэнне СНД ратыфікавана Вярх. Саветамі Беларусі, Р. і Украіны. Са студз. 1992 y Р. пачалася радыкальная рыначная рэформа эканомікі. Урад вызваліў цэны на большасць тавараў ад дзярж. кантролю, з восені 1992 пачаў прыватызацыю дзярж. маёмасці. Распад СССР стварыў пагрозу распаду Р. Аўт. рэспублікі і аўт. вобласці (акраНароды Расіі зрабілі вял. ўклад y перамогу СССР y Вялікай Айчыннай вайне мя Яўрэйскай) адмовіліся ад аўт. стату1941— 45. На яе тэр. выпускалася 80% са і абвясцілі сябе суверэннымі суб’екусёй індустр. прадукцыі, адбыліся выра- тамі федэрацыі. У сак. 1992 паміж фешальныя бітвы — Маскоўская (1941 — дэральным цэнтрам і суб’ектамі падпі42), Сталінградская (1942—43) і Кур- саны Федэратыўны-дагавор, які згладзіў ская (1943). 2 373 068 воінаў з Р. ўзна- вастрыню гэтага пытання, але не зняў яго цалкам. Асобныя Рэспублікі спрагароджаны ордэнамі і медалямі. Матэ- бавалі ўзяць курс на паступовы выхад з рыяльныя страты РСФСР ад акупацыі Р. (Татарстан, Башкортастан, Якуція), a ням.-фаш. захопнікамі шэрагу яе аблас- кіраўніцтва Чэчэнскай Рэспублікі парцей склалі ў тагачасных цэнах 249 млрд. вала ўсе сувязі з федэральным цэнтрам. руб. з 679 млрд. па ўсім СССР. У час 11.12.1994 федэральныя войскі ўвайшлі вайны да РСФСР далучана (1944) тэр. Ту- ў Чэчню з мэтай узяць яе пад кантроль, вінскай Нар. Рэспублікі (з 1961 АССР). што паклала пачатак узбр. канфлікту, Пасля перамогі ў вайне ў склад РСФСР які дагэтуль не затушаны. У час абмеруключаны: на Пн вобласць Пячэнга, на кавання новай Канстытуцыі абвастрыД. Усходзе Паўд. Сахалін і Курыльскія ліся супярэчнасці паміж заканад. і выа-вы, на 3 — г. Кёнігсберг (пераназва- канаўчай уладай. 21.9.1993 прэзідэнт ны ў Калінінград) з прылеглай ч. б. Усх. Ельцын выдаў указ аб роспуску З’езда Прусіі (шіпер Калінінградская вобл.). нар. дэпутатаў і Вярх. Савета, правяПасляваен. аднаўленне гаспадаркі ў асн. дзенні 12.12.1993 рэферэндуму па новай завершана да 1950. У 1954 y гонар 300-год- Канстытуцыі. Вярх. Савет абвясціў гэты дзя ўз’яднання Украіны з Р. са складу ўказ неканстытуцыйным, a прэзідэнта РСФСР y с о а д Украіны перададзена пазбаўленым пасады. Аднак Ельцына Крымская вобл. У пасляваен. перыяд падтрымалі ўзбр. сілы, сілавыя структуРСФСР заставалася найб. эканамічна ры і асн. сродкі масавай інфармацыі. магутнай рэспублікай СССР. У пач. Дзеянні абаронцаў Вярх. Савета, блакі1980-х г. яна вырабляла 62% электра- раваных ў сваім будынку, 3—4 кастр. энергіі, 100% збожжаўборачных камбай- набылі характар узбр. выступлення, наў, здабывала 91% нафты. Вялікія да- якое было ліквідавана з дапамогай васн. сягненні зроблены ў развіцці навукі, сілы. У кастр. 1993 указамі прэзідэнта атамнай энергетыкі, y асваенні косма- ліквідавана сістэма Саветаў. 12.12.1993 су (першым касманаўтам свету стаў на рэферэндуме прынята новая КанЮ.А Гагарын). У перыяд перабудовы (з стытуцыя Р., якая ўсю рэальную ўладу крас. 1985) y СССР пачалі складвацца аддавала прэзідэнту; праведзены выбановыя цэнтры рэальнай улады ў выгля- ры ў 5-ю Дзярж. думу. На чарговых выдзе рэсп. з’ездаў нар. дэпутатаў і Вярх. барах y Дзярж. думу ў снеж. 1999 больСаветаў, выбраных на дэмакр. умовах. шасць месцаў заваявалі паліт. сілы пра1-ы з’езд нар. дэпутатаў РСФСР (май— вай і цэнтрысцкай арыентацыі («Адзінчэрв. 1990) выбраў старшынёй Вярх. ства», «Саюз правых сіл», «Айчына — Савета Б.М Ельцына і абвясціў 12.6.1990 уся Расія» і інш ), самай вял. фракцыяй дзярж. суверэнітэт Р. Рас. кіраўніцтва засталася фракцыя Камуніст. партыі падтрымлівала сепаратызм асобных са- Рас. Федэрацыі (КПРФ, засн. ў 1992 як юзных рэспублік, каб выкарыстаць яго правапераемніца КПСС). 31.12.1999 ў барацьбе з саюзным цэнтрам. Пача- добраахвотна пайшоў y адстаўку прэзілася паскораная дэзінтэграцыя СССР. На агульнасаюзным рэферэндуме 17.3.1991 дэнт Ельцын. 26.3.2000 прэзідэнтам Р. расіяне выказаліся за захаванне СССР як выбраны У.У.Пуцін, які заявіў пра наадзінай дзяржавы і за ўвядзенне пасады мер працягваць рыначныя рэформы, прэзідэнта РСФСР, 12.6.1991 прэзідэнтам умацоўваць федэрацыю і ажыццяўляць выбраны Ельцын. Ельйын і Вярх. Савет Р. незалежную знешнюю палітыку ў інтаўзначалілі барацьбу супраць Дзярж. к-та рэсах народаў P. Р. — член ААН (з па надзвычайным становішчы (19— 1991) і, як правапераемніца СССР, пас21.8.1991), які імкнуўся сарваць падпі- таянны чл. Савета Бяспекі ААН; увахосанне новага саюзнага дагавора і заха- дзіць y многія інш. міжнар. арг-цыі, y ваць старыя парадкі. Пасля яго ліквіда- т.л. ў Савет Еўропы (з 1997), a таксама цыі ўказам ад 6.11.1991 Ельцын распус- ў СНД. Дыпламат. адносіны з Рэспублі-
328
р а с ія
кай Беларусь устаноўлены 25.6.1992. У 1995 заключаны рас.-бел. дагавор аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве і Мытны саюз, да якога ў 1996 далучыліся Казахстан і Кыргызстан, y 1999 — Таджыкістан. Р. і Беларусь падпісалі Дагавор аб супольніцтве Беларусі і Расіі 1996 і Дагавор аб Саюзе Беларусі і Расіі 1997. 8.12.1999 Р. заключыла з Беларуссю дагавор аб стварэнні Саюзнай дзяржавы Р. і Беларусі. Палітычныя партыі і грамадскія арганізадыі. Сістэма паліт. партый y Р. з
канца 1980-х г. знаходзіцца ў стадыі фарміравання. Адзінай масавай партыяй з’яўляецца КПРФ. Большым уплывам, чым партыі, y 1990-я г. карысталіся грамадска-паліт. рухі і аб’яднанні, некат. з якіх зараз знаходзяцца на стадыі пераўтварэння ў паліт. партыі. Акрамя КПРФ, найб. значныя паліт. арг-цыі: «Саюз правых сіл», Ліберальна-дэмакр. партыя, Агр. партыя, Сял. партыя, Партыя эканам. свабоды, Рас. аб’яднаная прамысл. партыя, партыя «Адзінства», аб’яднанні «Яблык», «Айчына — уся Расія», Народна-патрыят. саюз і інш. Найбуйнейшыя прафс. аб’яднанні: Федэрацыя незалежных прафсаюзаў Р., Усеагульная канфедэрацыя працы. Гаспадарка. Р. — індустрыяльна-агр. краіна. Сучасны этап яе эканам. і сац. развіцця звязаны з карэннымі зменамі, якія выкліканы пераходам да рыначных адносін. Адаптацыя Р. да рыначнай эканомікі праходзіць дастаткова цяжка. У 1992—98 назіраўся спад вытв-сці, што было звязана з парушэннем гасп. сувязей, незабяспечанасцю матэрыяльнымі рэсурсамі, фін. цяжкасцямі, зносам асн. фондаў. 3 1999 пачаўся рост вытв-сці. У выніку рыначных рэформ эканоміка стала шматукладнай. Доля акц. прадпрыемстваў пераважае над дзярж. (па колькасці, выпуску прадукцыі, колькасці занятых). Аб’ём валавога ўнутр. прадукту (ВУП) y 1999 склаў 593,4 млрд. долараў (14-е месца ў свеце), каля 4,2 тыс. дол. на душу насельніцтва. Недзярж. сектар дае каля 70%. П р а м ы с л о в а с ц ь — важная састаўная ч. гасп. комплексу Р., на яе долю прыпадае 26,8% ВУП. У 1999 y Р. мелася каля 160 тыс. прамысл. прадпрыемстваў. Зах. раёнам краіны (укл. Урал) належыць 72% кошту прамысл. вытв-сці, усх. (Сібір і Д. Усход) — 28%. Адной з гал. галін прам-сці з’яўляецца паліўна-энергет. комплекс (32,5% паводле кошту прадукцыі, 1998). Гандаль энерганосьбітамі — адзін з гал. профіляў спецыялізацыі Р. ў міжнар. падзеле працы. Здабыча нафты разам з газавым кандэнсатам y 1999 склала 305 млн. т (3-е месца ў свеце). Нафту здабываюць пераважна ў Зах. Сібіры (каля 70%), Паволжы, на Урале. Нафтаперапрацоўчыя з-ды размешчаны і ў раёнах здабычы нафты (Самара, Сызрань, Уфа, Саратаў, Табольск), і ў месцах спажыван-
ня нафтапрадуктаў (Масква, Ніжні Ноўгарад, Яраслаўль, Хабараўск, Камсамольск-на-Амуры і інш.). У нафтавай прам-сці дзейнічае шэраг нафтавых кампаній, найб. з іх: «Лукойл» (53 млн. т, 18% агульнай здабычы Р., 1999), «Сургутнафтагаз» (З7.млн. т, 12%), «ЮКОС» (34 млн. т, 11%), «Татнафта» (24 млн. т, 9%), «Сіданко» (20 млн. т, 7%) і інш. Здабыча прыроднага газу ў 1999 склала 591 млрд. м3 (1-е месца ў свеце). 90% прыроднага газу здабываюць y Зах. Сібіры. Найб. карпарацыя краіны — Рас. акц. т-ва «Гаіпрам». У Р. здабываюць 249 млн. т (5-е месца ў свеце, 1999) каменнага і бурага вугалю, пераважна ў Кузнецкім (27%), Канска-Ачьшскім (15%), Пячорскім, Іркуцкім, Данецкім басейнах. Здабыча торнфу ў Цэнтр., Волга-Вяцкім і Уральскім р-нах, сланцаў — y Ленінградскай вобл. Вытв-сць электраэнергіі 848 млрд. кВт ■гадз (4-е месца ў свеце, 1999). Пераважае цеплавая электраэнергетыка (69,6% агульнай магутнасці і 68% вытв-сці электраэнергіі), на долю гідраэнергетыкі прыпадае адпаведна 20,5% і 19%, атамнай энергетыкі — 9,9% і 13%. Гал. ЦЭС (млн. кВт): Рафцінская (3,8), Кастрамская (3,6), Канакоўская (3,6), Сургуцкая (3,1), Троіцкая (2.4) ; ГЭС: Саяна-Шушанская (6,4) і Краснаярская (6) на р. Енісей, Брацкая (4.5) і Усць-Ілімская (4,3) на р. Ангара, Волжская (2,5, г. Валгаград), Волжская (2,3, г. Самара); АЭС: Ленінградская (4), Курская (4), Балакоўская (3), Смаленская (3), Калінінская (2), Новаваронежская (1,8), Кольская (1,7). Вытв-сць, размеркаванне і экспарт. электраэнергіі ажыццяўляе Рас. акц. т-ва «Адзіная электраэнергет. сістэма Расіі». Чорная металургія (7,7%) поўнасцю забяспечана жал. рудой і коксам, марганец і хром завозяць з Украіны і Казахстана. Асаблівасць галіны — высокая канцэнтрацыя вытв-сці. У Р. сфарміраваліся 3 металургічныя базы: Уральская (46% вытв-сці металу), дзе працуюць буйныя металургічныя камбінаты поўнага цыкла ў Магнітагорску, Ніжнім Тагіле, Наватроіцку, Чэлябінску і пераробныя ў Іжэўску, Златаусце, Сярове і інш.; Цэнтральная з камбінатамі поўнага цыкла ў Ліпецку, Старым Асколе і пераробнымі з-дамі ў Маскве, Электрасталі, Арле і інш.; Сібірская з камбінатамі поўнага цыкла ў Новакузнецку і пераробнымі ў Новасібірску, Краснаярску, Пятроўск-Забайкальску і інш. Буйны камбінат поўнага цыкла ў Чарапаўцы, пераробныя з-ды ў Валгаградзе, Ніжнім Ноўгарадзе, Колпіне і інш. Вытв-сць (млн. т, 1999) чыгуну 40,1 (4-е месца ў свеце), сталі 51,5 (5-е месца), пракату 40,9 (6-е месца). Каляровая металургія (7,6%) працуе пераважна на ўласнай сыравіне, y ёй выплаўляецца больш за 70 відаў разнастайных металаў. Вытв-сць медзі сканцэнтравана ў асн. на Урале (Краснаўральск, Кіраўград, Раўда, Карабаш, Меднагорск), з-ды па рафінаванні медзі ў Маскве, С.-Пецярбургу, Кальчугіне. Свінец і цынк выплаўляюць y Чэлябінску, Уладзікаў-
казе, Бялове, Дальнягорску; нікель — y Нарыльску, Орску, Уфалеі, Манчагорску. Алюмініевая прам-сць прымеркавана да буйных ГЭС, якія вырабляюць танную электраэнергію, — y Краснаярску, Брацку, Саянску, Валгаградзе, Кандалакшы, Волхаве і інш. Здабыча алавянага канцэнтрату ў паўн.-ÿcx. раёнах Сібіры, выплаўка волава ў Новасібірску і Падольску. На Долю Р. прыпадае каля 10% сусв. экспарту каляровых металаў. Машынабудаванне (18%) вызначаецца шматгаліновым характарам (цяжкае, агульнае, сярэдняе, вытв-сць прылад, станкоў і інш.) і паўсюдным пашырэннем па тэр. краіны. Сярод галін машынабудавання вылучаецца вытв-сць абсталявання для металургіі (Орск, Екацярынбург, Краснаярск, Іркуцк, Сызрань), горна-шахтавага (Кемерава, Краснаярск, Чарамхова, Капейск), для нафгавай і газавай прам-сці (Валгаград, Самара, Цюмень, Екацярынбург і інш ), энергег. (С.-Пейярбург, Новасібірск, Екацярынбург, Валгадонск, • Барнаул і інш.), кавальска-прэсавага і цяжкіх станкоў (Колпіна, Іванава, Варонеж, Ульянаўск і інш.), ваеннай тэхнікі і боепрыпасаў (Масква, С.-Пецярбург, Екацярынбург, Тула, Іжэўск, Ніжні Ноўгарад і інш ). Вытв-сць лакаматываў y Мураме, Каломне, Бранску, Людзінаве; электравозаў y Новачаркаску, грузавых вагонаў y Ніжнім Тагіле, Абакане, Цверы, Алтайску, Калінінградзе; пасаж. вагонаў y С.-Пецярбургу, Цверы; вагонаў для метрапалітэна ў С.-Пецярбургу і Мыцішчах. Буйньм цэнтры марскога суднабудавання — С.-Пецярбург, Выбарг, Калінінград, Архангельск, Уладзівасток, Севераморск; рачнога — Ніжні Ноўгарад, Валгаград, Цюмень, Краснаярск і інш.; вытв-сці самалётаў — Смаленск, Варонеж, Саратаў, Іркуцк, Камсамольск-наАмуры; верталётаў — Казань, Растоўна-Доне. Вытв-сць грузавых аўтамабіляў (175 тыс. шт., 1999) y Маскве, Ніжнім Ноўгарадзе, Набярэжных Чаўнах, Міясе; легкавых (954 тыс. шт.) y Маскве, Ніжнім Ноўгарадзе, Ульянаўску, Іжэўску, Елабузе, Серпухаве; аўтобусаў (50 тыс. шт.) y Лікіно-Дулёве, Паўлаве, збожжаўборачных камбайнаў (2 тыс. шт.) y Растове-на-Доне, Таганрогу, Краснаярску; ільноўборачных y Бежацку; бульбаўборачных y Туле, Разані; сіласаўборачных y Люберцах; трактароў (15,4 тыс. шт., 1999) y Валгаградзе, Чэлябінску, Уладзіміры, Чэбаксарах, С.-Пецярбургу і інш. Выпуск металарэзных станкоў (7,7 тыс. шт.) y Маскве, Іванаве, Саратаве, Самары, Екацярынбургу, С.-Пецярбургу і інш. Вытв-сць радыёпрыёмнікаў (332 тыс. шт.) і тэлевізараў (281 тыс. шт.), халадзільнікаў і маразільнікаў (1173 тыс. шт ), электрапыласосаў (745 тыс. шт ), пральных машын (999 тыс. шт.). Электронная прам-сць y Маскве, Арле, Самары, Пензе і інш. Хім. прам-сць (7,3%) поўнасцю забяспечана мясц. сыравінай і вызначаецца шырокім асартыментам прадукцыі. Развіта прам-сць мінер. угнаенняў (11,5 млн. т y пераліку на 100%-нае ўтрыманне дэейных рэчываў; 5-е месйа ў
свеце, 1999), хім. валокнаў (136 тыс. т), сінт. смол і пластмас (2,2 млн. т), шын (28 млн. шт.), сернай к-ты (7,1 млн. т), кальцыніраванай (1,9 млн. т) і каустычнай (1 млн. т) соды. Вытв-сць угнаенняў: азотных y Новамаскоўску, Ніжнім Тагіле, Кемераве, Вял. Ноўгарадзе, Тальяці, Нявіннамыску і інш.; калійных y Беразніках, Салікамску; фосфарных y Васкрасенску, Бранску, Пермі, Краснаўральску і інш.; хім. валокнаў y Энгельсе, Балакове, Цверы, Кліне, Серпухаве, Разані і інш.; пластмас y Ніжнім Тагіле, Цюмені, Уфе, Казані, Мыцішчах; соды ў Беразніках, Салікамску, Стэрлітамаку, Каменск-Уральску і інш. Лясная, дрэваапр. і цэлюлозна-папяровая прам-сць (3,9%) мае трывалую сыравінную базу. Вытв-сць дзелавой драўніны (69,8 млн. м3, 4-е месца ў свеце), піламатэрыялаў (19,1 млн. м3, 6-е месца), паперы (3 млн. т), кардону (1,6 млн. т), фанеры (1,3 млн. м3) y Паўн.-Заходнім (Котлас, Сыктыўкар, Кондапага, Себеж), Уральскім (Краснакамск, Салікамск, Перм), Всшга-Вяцкім (Балахна, Праўдзінск) і Зах.-Сібірскім раёнах. Развіта вытв-сць мэблі, драўнянавапакністых і драўнянастружкавых пліт. Вял. значэнне мае прам-сць буд. матэрыялаў, доля якой y структуры прам-сці, разам са шкляной, складае 4,2%. Ва ўсіх эканам. раёнах пашырана вытв-сць цэменту (28,5 млн. т), зборных жалезабетонных канструкцый і дэтапей (14,2 мпрд. м3), буд. цэглы (10,5 млрд. шт., 2-е месца ў свеце). 3 цэнтраў шкляной прам-сці вылучаецца г. ГусьХрустальны (каля 50% вытв-сці шкла Р.). Эканам. крызіс, які ахапіў усе гапіны прам-сці, y найб. ступені адбіўся на лёгкай прам-сці, асабліва на тэкст. галіне, якая страціла сыравінную базу ў Сярэдняй Азіі. Вытв-сць тканін усіх відаў y 1999 склала 1657 млн. м2 (5-е месца ў свеце па вытв-сці баваўняных і 14-е месца па вытв-сці шарсцяных тканін), абутку — 29,9 млн. пар, шкарпэтачных вырабаў — 251 млн. пар, трыкат. вырабаў — 79,2 мн. шт. Асн. раёнам вытв-сці тканін з’яўляецца Цэнтральны (70%) — Іванава, Масква, Уладзімір, Яраслаўль, Кінешма, Нара-Фамінск. У харч. прам-сці (13,7%) вядучыя галіны — малочная, мясная, цукровая, алейная, рыбная і рыбакансервавая, мукамольная, масларобная, спіртавая, піваварная і інш. Вытв-сць малака 5,5 млн. т, цукру 6,8 млн. т (2-е месца ў свеце), алею 845 тыс. т (1999). Мясная прам-сць развіта ў Цэнтр. і Паўн.-Каўказскім р-нах, цукр. і алейная ў Цэнтр.-Чарназёмным, Паўн.-Каўказскім і Паволжскім р-нах, рыбная і рыбакансервавая ў гарадах Мурманск, Архангельск, Калінінград, Астрахань, Уладзівасток і інш. На долю с е л ь с к а й гаспад а р к і прыпадае 5,5% ВУП. У структуры валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі доля раслінаводства складае 51,8%, жывёлагадоўлі — 48,2% (1999). Вядучая роля ў вытв-сці збожжа, цукр. буракоў, сланечніку (адпаведна 92%, 93,8%, 86,1%) належыць с.-г. прадпрыемствам; бульбы, агародніны, мяса і ма-
лака (адпаведна 93%, 79,1%, 61,3%, 50,9%) фермерскім і асабістым гаспадаркам насельніцтва. Узровень развіцця сел ьскай гаспадаркі Р. не забяспечвае патрэбы насельніцтва ў асн. прадуктах харчавання. Р. імпартуе мяса і малочныя прадукты пераважна з краін Зах. Еўропы. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 222 млн. га, y т.л. 132 млн. га займаюць ворныя землі, 90 млн. га сенажаці і паша. Вял. масівы меліяраваных зямель. Пл. пасяўных зямель y 1999 склала 88,3 млн. га, y т.л. пад збожжавымі культурамі 52,7%, тэхн. 8,5%, кармавымі 34%, бульбай і агароднінай 4,8%. Аснова сельскай гаспадаркі Р. — вытв-сць збожжа, гал. культура — пшаніца ( /з пл.). Яе вырошчваюць y Цэнтр.-Чарназёмным, Паўн.-Каўказскім, Паволжскім, Зах.-Сібірскім р-нах, жыта, ячмень, авёс, грэчку сеюць y лясной зоне, кукурузу, проса — y лесастэпавай і стэпавай, рыс — на Д. Усходзе і Паўн. Каўказе (нізоўі рэк Кубань і Церак), сою — на Д. Усходзе. Гал. тэхн. культуры — цукр. буракі, сланечнік — вырошчваюць пераважна ў Цэнтр.-Чарназёмным р-не, на Паўн.-Каўказе, y Паволжы, лён-даўгунец — y Цэнтр. і Паўн.-Заходнім р-нах, бульбу і агародніну — амаль усюды. Пладова-ягадныя і вінаградныя насаджэнні пераважна на Паўн. Каўказе. Збор (млн. т, 1999) збожжа 54,7 (ураджайнасць 11,7 ц/га), цукр. буракоў 15,2 (169 ц/га), сланечніку 4,1 (7,4 ц/га), лёну-даўгунцу 23,7 (2,3 ц/га), бульбы 31,3 (96 іі/га), агародніны 12,3 (142 ц/га). Жывёлагадоўля мяса-малочнага кірунку Пагалоўе (млн. галоў, 2000) буйн. par. жывёлы 27,5, y т.л. кароў 12,9, свіней 18,3, авечак і коз 14, птушак 350. Вял. пагалоўе буйн. par. жывёлы ў Паволжы, Цэнтр. р-не, Зах. Сібіры, свіней y Цэнтр.-Чарназёмным р-не, Паволжы, на Паўн. Каўказе, авечак і коз y Паволжы, на Паўн. Каўкаэе, Усх. Сібіры. Аленегадоўля ў зоне тундры і лесаіундры, пчалярства ў Татарстане, Башкортастане, на Алтаі, Д. Усходзе. Зверагадоўля і паляванне. Рыбалоўства ў навакольных морах, унутр. вадаёмах, сажалках. Улоў рыбы ў 2000 склаў 4,7 млн. т. Здабываюць таксама крэветак, крабаў, малюскаў, водарасці. Па эканам. і прыродных асаблівасцях y Р. вылучаецца 10 эканам. раёнаў: Паўн.-Заходні, Цэнтр., Волга-Вяцкі, Цэнтр.-Чарназёмны, Паволжскі, Паўн.-Каўказскі, Уральскі, Зах.-Сібірскі, Усх.-Сібірскі, Далёкаўсходні. Т р а н с п а р т . У Р. развіты ўсе віды транспарту. Доля яго ў ВУП складае 6,6% (1999). Асн. віды транспарту — чыгуначны, марскі, рачны, паветраны, трубаправодны — утвараюць адзіную трансп. сістэму, дзе кожны від мае сваю рацыянальную сферу выкарыстання. У грузаабароце краіны доля чыг. транспарту 36,3%, марскога 3,6%, рачнога 1,9%, аўтамаб. 0,7%, трубаправоднага 57,5%. У пасажыраабароце вядучае месца належыць аўтамаб. (36,5%), чыг. (30%) і паветранаму (І1,3%) транспарту. Даўж. чыгунак 86,2 тыс. км (3-е месца ў
р а с ія
329
свеце, пасля ЗША і Канады), y т.л. каля 30% электрыфікавана. Асн. чыг. магістралі маюць шыротны напрамак і лініі, што злучаюць Маскву з рэгіёнамі Расіі. Гал. пасажырапатокі на чыг. лініях паміж Масквой і С.-Пецярбургам, Масквой і курортнымі гарадамі Каўказа. Марскому транспарту належыць асн. роля ў знешніх эканам. сувязях. У Р. 695 суднаў, агульны танаж іх 3,9 млн. рэгістравых т (1999). 90% знешняга грузаабароту прыпадае на Балт. і Азова-Чарнаморскі марскія басейны. Гал. парты С.-Пецярбург, Выбарг, Калінінград, Новарасійск, Уладзівасток, Находка, Туапсэ і інш. Агульная даўж. рачных суднаходных шляхоў 89,1 тыс. км. Усе буйныя рэкі еўрап. ч. пры дапамозе каналаў утвараюць адзіную глыбакаводную сістэму. На долю р. Волга і яе прытокаў прыпадае больш за 60% грузаабароту рачнога транспарту. Вял. значэнне мае рачны транспарт для абслугоўвання паўн. раёнаў Сібіры. Даўж. аўтадарог 573,5 тыс. km , y т.л. 517,4 тыс. км з цвёрдым пакрыццём. Аўтамагістралі веерам разыходзяцца ад Масквы да буйных гарадоў і партоў. Паветраны транспарт выкарыстоўваецца пераважна для перавозкі пасажыраў, хуткапсавальных грузаў і для дастаўкі грузаў y аддаленыя раёны Поўначы. У Р. 845 аэрапортаў, з іх 66 федэральнага і 45 міжнар. значэння. Гал. аэрапорты ў Маскве, С.-Пецярбургу, Новасібірску, Екацярынбургу, Адлеры, Мінеральных Водах, Краснаярску, Растове-на-Доне. У Р. створана адзіная сетка нафта- і газаправодаў, якая злучае асн. раёны здабычы нафты і прыроднага газу з прамысл. цэнтрамі Р. і краінамі Зах. Еўропы. Даўж. трубаправодаў 213,8 тыс. km , y 1999 перамешчана 802 мпн. т грузаў. Агульны аб’ём знешняга гандлю Р. ў 1999 склаў 123,6 млрд. дол., y т.л. экспарт 75,4 млрд. дол., імпарт 48,2 млрд. долараў. Сярод экспартуемых тавараў пераважаюць нафта і нафтапрадукты, прыродны газ, электраэнергія, чорныя і каляровыя металы, кашт. камяні, машыны і абсталяванне, узбраенне, хім. прадукцыя і інш. Сярод імпартуемых пераважаюць машыны і абсталяванне, харч. тавары і с.-г. прадукцыя, хім. прадукцыя, чорныя і каляровыя металы, кашт. камяні і вырабы з іх. Гал. гандл. партнёры: Германія (8,3% экспарту і 12,7% імпарту), Беларусь (6,4 і 10,4), Украіна (7,7 і 7,4), ЗІІІА (7,4 і 9,5), Італія (4,5 і 4,2), Вялікабрытанія (4,1 і 2,8) і інш. Аб’ём знешняга гандлю Р. з Беларуссю ў 1999 склаў 7 млрд. дол., y т.л. экспарт 3,8 млрд. дсш., імпарт 3,2 млрд. долараў. Р. экспартуе ў Беларусь нафту, прыродны газ, каменны вугаль, электраэнергію, цэлюлозу, паперу і кардон, чорныя металы, легкавыя і грузавыя аўтамабілі, станкі і інш.: імпартуе грузавыя аўтамабілі, трактары, тэлевізары, халадзільнікі і маразільнікі, радыёпрыёмнікі, пракат, тавары нар. спажывання і інш. Важнымі формамі эканам. супрацоўніцтва Р. з інш. краі-
330
РАСІЯ
намі з’яўляюцца сумесныя прадпрыемствы (больш за 25 тыс., 1999) і свабодныя эканам. зоны, якія створаны ў С.-Пецярбургу, Выбаргу, на Сахаліне, y Кузбасе, Калінінградскай робл. і інш. У Р. дзейнічае каля 8 тыс. турыстычных фірм, 15,8 млн. турыстаў наведалі краіну ў 1998, прыбытак ад турызму склаў 7,1 млрд. долараў. Грашовая адзінка — рубель. Узброеныя сілы. Падзяляюцца на віды: сухап. войскі, ВПС і ППА, ВМФ, a таксама роды войск, якія не ўваходзяць y віды ўзбр. сіл: ракетныя войскі сіратэг. прызначэння, касмічныя войскі; y ваен.-адм. адносінах — на 6 ваен. акруг: Ленінградская (С.-Пецярбург), Маскоўская (Масква), Паўн.-Каўказская (Растоў-на-Доне), Прьшолжска-Уральская (Екацярынбург), Сібірская (Чыта), Далёкаўсходняя (Хабараўск). Рэгулярныя ўзбр. сілы налічваюць 1 млн. 265 тыс. чал. (2001). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Кіраванне ўзбр. сіламі ажыццяўляюць міністр абароны цераз мін-ва абароны і Ген. штаб. Камплектаванне на аснове прызыву на ваен. службу — па экстэрытарыяльным прынцыпе, a таксама па кантракце. Тэрмін абавязковай службы 2 гады, для некат. катэгорый — 1 год. У сухап. войсках каля 370 тыс. чал., каля 7 тыс. танкаў, 7,2 тыс. баявых машын пяхоты, каля 2,5 тыс. бронетранспарцёраў, больш за 7 тыс. артыл. сістэм калібру 100 мм і больш (артыл. гарматы, мінамёты, рэактыўныя сістэмы залпавага агню), зенітныя ракетньм комплексы, армейская авіяцыя (каля 1 тыс. верталётаў розных класаў). У ВПС і ППА 161,3 тыс. чал., 5,5 тыс. самалётаў, y т.л. 3,6 тыс. баявых, зенітныя ракетныя комплексы С-300 і інш. У ВМФ 135,2 тыс. чал., 168 баявых надводных караблёў, 62 баявыя падводныя лодкі, 300 самалётаў, каля 43 верталётаў, a таксама танкі, баявьм машыны пяхоты, бронетранспарцёры і артылерыя. У паветр.-дэсантных войсках 30,3 тыс. чал., 1100 баявых машын пяхоты, больш за 500 бронетранспарцёраў, больш за 300 артып. сістэм калібру 100 мм і больш, 23 вергалёты. Кантынгенты войск Р. знаходзяцца і па-за яе межамі: на тэр. Закаўказзя, Украіны, Таджыкістана, Прыднястроўскага рэгіёна Рэспублікі Маддова, a таксама Югаславіі і інш. Ваен. дактрына Р. мае абарончы характар, але прадугледжвае выкарыстанне ядз. зброі ў адказ на ядз. нападзенне ці прымяненне інш. відаў зброі масавага знішчэння, буйнамаштабную агрэсію з выкарыстаннем звычайных узбраенняў. Паводле Дагавора аб калектыўнай бяспецы (1992) і інш. Р. праводзіць сумесную з Рэспублікай Беларусь абарончую палітыку. Ахова здароўя. Існуе адзіная федэратыўная сістэма аховы здароўя. 3 агульных расходаў насельнііггва на мед. дапамогу 45% аплачваецца з бюджэту, 15% — за кошт абавязковага мед. страхавання (дзейнічае 90 тэр. фоцдаў), 7% —
за кошт добраахвотнага мед. страхавання і платных паслуг; 33% складае аплата пацыентамі прыватных мед. паслуг. Асн. ўвага аддаеіша развіццю першаснай медыка-сан. дапамогі на базе муніцыпальнай сістэмы аховы здароўя, ін-ту ўрачоў агульнай (сямейнай) практыкі, рэалізацыі мер па зніжэнні захворванняў на сацыяльна-значньм хваробы і інш.; спецыялізаванай службай распрацоўваюцца мерапрыемствы па рэабілітацыі дзяцей і інвалідаў. Першасную мед. дапамогу аказваюць 6250 амбула'торна-паліклінічных устаноў, 1708 паліклінік, y т.л. 591 дзіцячая; дзейнічаюць 54 гаспадарча-разліковыя паліклінікі, 48 кансультацыйна-дыягнастычных цэнтраў, 3135 станцый хугкай мед. дапамогі, 9264 фельчарскіх пунктаў, 942 стаматалагічныя паліклінікі (1999). Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 59 жанчын 71,8 года. Вял. праблема — высокі ўзровень смяротнасці працаздольнага насельніцгва. Смярогнасць y 2000 склала 13,8 на 1 тыс. чал. (у 1970-я — 8,7). Натуральны прырост адмоўны: -0,478%. У 1970-я нараджальнасць на 1 тыс. чал. склала 15,1 чал., y 2000 — 9 чал. Высокая ўдз. в. дзяцей y насельніцтва рэгіёнаў з традыц. пашыранай мнагадзетнасцю (Дагестан, Інгушэція, Калмыкія, Саха, Алтай). За апошнія 10 гадоў агульная колькасць бальнічных устаноў скарацілася на 14,5%. Забяспечанасць бальнічнымі ложкамі — 1 на 85 чал., урачамі — 1 на 215 чал. Дзіцячая смяротнасць y 2000 — 16,5 на 1 тыс. народжаных. У адпаведнасці з Канцэпцыяй (1997) прадугледжваюцца распрацоўка і рэалізацыя мер па зніжэнні захворванняў насельнііггва, гарантаваная мед. дапамога і інш. Асвета і навуковыя ўстановы. Сістэма адукацыі Р. арганізавана як непарыўная паслядоўнасць узроўняў, або ступеняў, адукацыі. Яна ўключае дашкольныя ўстановы, агульнаадук. школы, прафесійныя, сярэднія прафес. і вышэйшьм навуч. ўстановы. Дашкольная адукацыя неабавязковая, ахоплівае дзяцей 3—6(7)-гадовага ўзросту. Агульная сярэдняя ўключае базавую сярэднюю школу, якая дае пач. і базавую сярэднюю адукацыю, і поўную сярэднюю школу, якая дае пач., базавую і закончаную сярэднюю адукацыю. Пач. адукацыя (1-я ступень агульнай сярэдняй адукацыі) — 3—4 гады навучання. Большасць дзяцей паступае ў пач. школу з 7-гадовага ўзросту (каля 20% — з 6 гадоў, калі яны вучацца па 11-гадовай праграме сярэдняй школы). Базавая сярэдняя адукацыя (ніжэйшая сярэдняя; асн. школа) — абавязковая, тэрмін навучання 5 гадоў пасля пач. школы. Поўная сярэдняя — 2-гадовы курс пасля базавай адукацыі. Вышэйшую ступень сярэдняй адукацыі даюць гімназіі. Больш за 20 млн. школьнікаў Р. атрымліваюць адукацыю на рус. мове. Для больш чым 1,1 млн. вучняў выкладанне вядзецца на іх роднай мове. Пач. прафес. адукацыю можна набыць y школах прафес. адукацыі, y т.л. ліцэях на базе асн. школы без атрымання сярэдняй
адукацыі (тэрмін навучання 1—2 гады), на базе асн. школы з атрыманнем сярэдняй адукацыі (3—4 гады навучання) і на базе сярэдняй школы (1—2 гады навучання). Сярэдняя прафес. адукацыя забяспечваецца праз сетку тэхн. прафесійных і сярэдніх спец. навуч. устаноў тэхн., гуманітарнага, мед., мастацкага і інш. профіляў (тэхнікумы, каледжы і інш. прафес. школы). Навучэнцы з базавай адукацыяй y сярэдніх прафес. установах адначасова атрымліваюць спец. і агульнаадук. падрыхтоўку. У сістэме вышэйшай адукацыі ун-ты, акадэміі, ін-ты. Акрамя дзярж. устаноў адкрываюцца і недзярж. (прыватныя, сацыяльныя, рэліг. канфесій). Вышэйшая адукацыя мае 3 узроўні: 1-ы — няпоўная вышэйшая прафес. адукацыя (2-гадовы курс навучання, пасля якога можна атрымаць дыплом аб няпоўнай вышэйшай адукацыі або прадоўжыць вучобу); 2-і ўзровень — вышэйшая прафес. адукацыя (4-гадовы курс навучання дае ртупень бакалаўра або сертыфікат «спецыяліста»); 3-і — вышэйшы ўзровень прафес. падрыхтоўкі (6 гадоў навучання — ступень магістра, пасля 5 — спецыяліст шырокага профілю). У 1996/97 навуч. г. ў Р. 68,6 тыс. дашкольных устаноў (5,6 млн. дзяцей); бсшьш за 70,2 тыс. дзярж. агульнаадук. школ (больш за 2! млн. вучняў), больш за 500 недзярж.; сярод дзённых школ пач. — 17,1 тыс., асн. — 13,7 тыс., поўных сярэдніх — 35,6 тыс. 3 агульнай колькасці вучняў y поўных сярэдніх школах вучылася больш за 19 млн.; адкрыты гімназіі (больш за 900, y іх 730 тыс. навучэндаў), ліцэі (бсшьш за 560 з 390 тыс. навучэнцаў). У сістэме прафес. адукацыі больш за 4,2 тыс. пач. і болын за 2,6 тыс. сярэдніх навуч. устаноў (у іх 3,7 млн. навучэнцаў). У болын як 560 дзярж. ВНУ, y т. л. 75 ун-таў (разам з прафіляванымі), больш за 2,6 млн. студэнтаў, y 200 недзярж. — 25 тыс. студэнтаў. Найбуйнейшыя ВНУ: Маскоўскі універсітэт, Маскоўская дзяржаўная кансерваторыя, Маскоўская дзяржаўная акадэмія харэаграфіі, Расійская акадэмія тэатральнага мастацтва — усе ў Маскве; Растоўскі дзяржаўны універсітэт; Санкт-Пецярбургскі універсітэт, Санкт-Пецярбургская кансерваторыя, Санкт-Пецярбургскі інстытут жывапісу, скульптуры і архітэктуры, тэхн., шляхоў зносін (з 1809), аграрны, Горны, электратэхн., эканомікі і фінансаў, архітэктурна-буд., тэхнал., марскі, Рас. пед. ун-т і інш. ун-ты ў С.-Пецярбургу; Казанскі (з 1804), Томскі (з 1888), Саратаўскі (з 1904), Пермскі (з 1916), Іркуцкі (з 1918), Уральскі (з 1920; y Екацярынбургу), Новасібірскі (з 1959) ун-ты. У Маскве: Рас. ун-т дружбы народаў, ун-т міжнар. адносін, тэхн. ун-т імя Баўмана; радыётэхнікі, электронікі і аўтаматыкі, авіяцыйны, энергетычны, аўтадарожны, інжынерна-фізічны, электронікі і матэматыкі і інш. — ін-ты са статусам тэхн. ун-та; тэхн. ун-т грамадзянскай авіяцыі, Рас. хіміка-тэхнал. ун-т, ін-т сталі і сплаваў (тэхнал. ун-т), тэхнал. ун-т «СТАНКІН», буд., пед., лінгвістычны, Горны, Рас. мед. ун-т,
нафты і газу і інш. ун-ты; ін-ты: мед. стаматалагічны, эканоміка-фін., літ. імя М.Горкага і інш.; акадэміі: Маскоўская духоўная (г. Сергіеў Пасад), Санкт-Пецярбургская духоўная, тэатр. мастацтва, лесатэхн. і інш. ў С.-Пецярбургу, Рас. музыкі, Рас. мед., с.-г. імя Ціміразева, Рас. эканам., Рас. фіз. культуры, тонкай хім. тэхналогіі, вет. медыцыны і біятэхналогіі, фінансава-юрьш., лёгкай прам-сці, прыборабудавання і інфарматыкі (усе ў Маскве) і інш. Найбуйнейшыя б-кі: Расійская дзяржаўная бібліятэка ў Маскве, Расійская нацыянальная бібліятэка, Расійскай Акадэміі навук бібліятэка ў С.-Пецярбургу; Усерас. замежнай л-ры, Маскоўскага ун-та, гіст., Рас. дзіцячая, Рас. па мастацтве, навукова-тэхн., навуковамед., грамадска-паліт., с.-г., Рас. для сляпых, Рас. юнацкая (усе ў Маскве) і інш. Найбуйнейшьш музеі: музейнае аб’яднанне « Траццякоўская галерэя», Музей выяўленчых мастацшваў імя Пушкіна, музеі Маскоўскага Крамля (у т.л. Аружэйная палата), Музей Усходу, Гістарычны музей, Музей народнага мастацтва, Політэхнічны, Дарвінаўскі, Палеанталагічны, сучаснай гісторыі Расіі, Музей архітэктуры імя А.Шчусева і інш. ў Маскве; Эрмітаж, Рускі музей, Расійскі этнаграфічны музей, Аляксандра-Неўская лаўра, комплекс Петрапаўлаўскай крэпасці, н.-д. музей Рас. акадэміі мастацтваў (С.-Пецярбургскага ін-та жывапісу, скульптуры і архітэктуры), ваенна-марскі і інш. ў С.-Пецярбургу; палацы-музеі 18— 19 ст. з паркавымі ансамблямі Гатчына, Паўлаўск, Петрадварэц, y г. Пушкін і інш. прыгарадах С.-Пецярбурга; гіст.-архітэктурны музей-запаведнік Каломенскае, музеі-сядзібы Астанкіна, Кускова ў Маскве, Абрамцава (каля г. Сергіеў Пасад), Л.М.Талстога ў Яснай Паляне (Тульская вобл.); музей-запаведнік А.С.Пушкіна (Пушкінскія Горы, Пскоўская вобл), нар. драўлянага дойлідства і этнаграфіі Карэліі на в-ве Кіжы; музейнае аб’яднанне «Мастацкая культура» рускай Поўначы (г. Архангельск); гіст.-архітэктурныя і мастацкія, выяўл. мастацтваў, драўлянага дойлідства, музеі-запаведнікі і інш. «Залатога кальца Расіі» ў гарадах Сергіеў Пасад, Пераслаўль-Залескі, Растоў, Яраслаўль, Кастрама, Суздаль, Уладзімір; музей зброі ў г. Тула і інш. Навук. даследаванні праводзяцца ў Рас. АН (з 1724) і яе аддзяленнях: Далёкаўсходнім з навук. цэнтрамі (Прыморскі, Амурскі, Камчацкі, Сахалінскі, Паўночна-Усходні, Хабараўскі); Сібірскім з навук. цэнтрамі (Новасібірскі, Бурацкі, Іркуцкі, Кемераўскі, Краснаярскі, Омскі, Томскі, Цюменскі, Якуцкі); Уральскім з навук. цэнтрамі (Пермскі, Комі, Удмурцкі, Чэлябінскі), a таксама ў інш. навук. цэнтрах Рас. AH, y т.л. С.-Пецярбургскім, Дагестанскім, Кабардзіна-Балкарскім, Казанскім, Карэльскім, Кольскім, Самарскім, Саратаўскім, Уфімскім і інш. Навук. даследаванні праводзяць ун-ты, Рас. акадэмія с.-г. навук, Рас. акадэмія адукацыі, Рас. акадэмія мед. навук, Рас. навук. цэнтр «Курчатаўскі ін-т» і інш. Рас. вучоныя эфектыўна выкарыстоўва-
юць навук.-тэхн. патэнцыял, створаны за гады сав. улады ў СССР. Сусв. ўзроўню дасягнулі іх даследаванні ў гапіне прыродазнаўчых (матэматыка, фізіка, y т. л. ядзерная, хімія, геалогія і акіянапогія, біялогія, медыцына), тэхнічных (авіяцыя, ракетабудаванне і касманаўтыка, электратэхніка і электроніка, кібернетыка і выліч. тэхніка), грамадскіх (гісторыя, археалогія, педагогіка, мастацтва- і літаратуразнаўства) і інш. навук. Асн. з гэтых напрамкаў працягваюць паспяхова развівацца. За адкрыцці ў галіне квантавай фізікі паўправаднікоў рас. вучонаму бел. паходжання Ж.Алфёраву ў 2000 прысуджана Нобелеўская прэмія. Друк, радыё, тэлебачанне У 2000 y Р. каля 10 тыс. перыяд. выданняў, y т.л. каля 5 тыс. гаэет. Буйнейшыя агульнарас. газеты: «Россмйская газета» (з 1990), «Комсомольская правда», «Труд», «Мзвестйя», «Красная звезда» (з 1924), «Незавнснмая газета» (з 1990), «Росснйскне вестн» (з 1992), «Правда», «Обшая газета» (з 1991), «Сегодня» (з 1993), «Рабочая трнбуна» (з 1990), «Коммерсантdaily» (з 1992), «Советскнй спорт» (з 1924), «Советская Россня» (з 1956); штотыднёвікі — «Аргументы й факты», «Московскме йовостн» (з 1930 для замежных чытачоў, з 1980 на рус. мове), «Лйтературная газета», «Лнтературная Россня» (з 1958, да 1963 «Лнтература н жнзнь»), «Экономнка н жнзнь» (з 1918, назва мянялася, сучасная з 1990), «Культура» (з 1929, да 1991 «Советская культура»). Выдаюцца таксама газеты рэсп., краявыя, абл. і інш. на рус. і нац. мовах. Інфарм. агенцтвы: ІТАР— ТАСС, Расійскае інфармацыйнае агенцтва «Навіны», Інтэрфакс, Пастфактум (з 1989). Радыёвяшчанне з 1919 (рэгулярнае з 1924). Дзейнасць радыё каардынуе Рас. дзярж. радыёвяшчальная карпарацыя (створана ў 1995 на базе Рас. дзярж. тэлерадыёкампаніі «Астанкіна», з 1991), y складзе якой федэральныя станцыі «Радыё Расіі», «Маяк», «Радыё-1», «Юнацтва», «Арфей», «Голас Расіі» (вядзе перадачы на рус. і 32 замежных мовах на ўсе рэгіёны свету), «Славянка», рэгіянальныя кампаніі «Масква» і «Масковія» (для Маскоўскай вобл.). Працуе Агульнарас. дзярж. радыёвяшчальная кампанія «Маяк» (створана ў 1997 на базе станцый «Маяк» і «Юнацтва— Маладзёжны канал»). Дзейнічаюць камерцыйныя і прыватныя («Еўропа плюс», «Рускае радыё», Радыё Расіі «Настальжы», «Рэха Масквы», «Наша радыё» і інш.), грамадскія («Радыё АРТ», «Радыё РОКС», «Аўтарадыё») і інш. станцыі. Тэлебачанне з 1932 (рэгулярнае з 1939, каляровае з 1967). Найбуйнейшыя тэлекампаніі Р. — Адкрытае акц. т-ва «Грамадскае расійскае тэлебачанне» (ААТ «ГРТ», з 1994), Усерас. дзярж. тэлевізійная і радыёвяшчальная кампанія (РТР, з 1990), Агульнарас. дзярж. тэлевізійны канал «Культура» (з 1997), Незалежная тэлевізійная кампанія (НТВ, з 1993), Маскоўская незалежная вяшчальная карпарацыя «ТВ-6. Масква» (з 1993), тэлевізійная кампанія «ТВ-Цэнтр»
РАСІЯ___________________ 331 (з 1997). Працуюць 90 рэгіянальных, больш за 600 камерцыйных і прыватных кампаній і мясцовыя (муніцыпальныя) y гарадах і раённых цэнтрах. Дзейнічаюць 75 тэлецэнтраў, развіваюцца кабельнае вяшчанне, тэлерадыёвяшчанне ў камп’ютэрнай сетцы Інтэрнет, тэлевізійныя сеткі, якія спалучаюць спадарожнікавае тэлебачанне і розныя інш. формы, зарыентаваныя пераважна на краіны далёкага замежжа («РТР-тэлесетка», «НТВ плюс», «Сусветнае рускае ТВ»), У 1995 створана Нац. асацыяцыя тэлевяшчальнікаў. Літаратура. Рус. л-ра — адна з найважнейшых галін духоўнай культуры рус. народа. Глебай ддя яе развіцця паслужыў фальклор, які бытаваў y розных жанравых формах (казкі, быліны, гераічныя песні, абрадавая паэзія), жывіў пісьмовую л-ру ідэямі, вобразамі і прыёмамі маст. творчасці. Пад яго ўздзеяннем складваліся найважнейшыя асаблівасці рус. л-ры, што ў далейшым сталі яе традыцыямі, — сувязь з жыццём, уменне ацэньваць падзеі з пункту гледжання народа, гарманічнае адзінства зместу і формы. Рус. л-ра спрыяла станаўленню і развіццю інш. нац. л-р, y т.л. суседніх — бел. і ўкр., адначасова ўзбагачаючыся і за іх кошт. Вытокі рус. л-ры, як і бел., і ўкр., y л-ры Кіеўскай Русі — агульнай спадчыне ўсх.-слав. народаў. Помнікі л-ры 11— 12 ст. неслі на сабе адбітак царкоўнасці, кніжнасці, былі вытрыманыя ў традыцыях хрысціянскай культуры (Астрамірава евангелле), але часам выходзілі за межы рэлігійнасці і адлюстроўвалі грамадскія інтарэсы (Павучанне Уладзіміра Манамаха, «Аповесць мінулых часоў», «словы» Кірылы Тураўскага, «Слова пра закон і дар божы» Іларыёна). У гэтых і інш. творах, асабліва ў «Слове аб палку Ігаравым», выдатным помніку ўсх.-слав. л-ры, і сёння гучаць усхваляваныя галасы людзей, занепакоеных лёсам роднага краю, змагароў за захаванне высокіх маральных законаў грамадскага жыцвд, лепшых традыцый чалавечых паводзін і духоўных кашгоўнасцей. Л-ра 13— 14 ст. натхнялася ідэямі патрыятызму («Жыціе Алякеандра Неўскага», «Задоншчына» і інш.). Гэтыя творы пакінулі прыкметны след y літ. працэсе, паўплывалі на далейшы лёс л-ры. У перыяд утварэння рус. народнасці, складвання і ўмацавання Рус. дзяржавы (14— 16 ст.) развіваліся жанры легендарна-гіст. аповесці, дасягнула росквіту рус. летапісанне. Пачалося кнігадрукаванне. Першая дакладна датаваная рус. друкаваная кніга «Апостал» надрукавана ў 1564 y Маскве 1 Фёдаравым і П Мсціслаўцам. Вядомыя жанры (хаджэнні, словы, падарожжы, летапісы, прытчы) папоўніліся творамі грамадз. характару: «Дамастрой», «Ступенная кніга». З’явілася свецкая публіцыстыка (М.Грэк, І.Перасветаў). У 17 ст. пашырыліся сатыр. і бытавая аповесць («Пра Шамякаў суд»), паэзія і драма-
332__________________
р а с ія
тургія, узнік жанр аўтабіяграфіі («Жыціе пратапопа Авакума»). У гэты час л-ра імкнулася перагледзець ранейшыя пастулаты, актыўна засвойвала традыцыі фальклору, выкарыстоўвала магчымасці перакладу на рус. мову твораў зах.-еўрап. л-р. Уклад y станаўленне рус. л-ры гэтага перыяду зрабілі пісьменнікі — выхадцы з Беларусі (Сімяон Полацкі). Паглыбіліся сувязі л-ры з рэчаіснасцю, з бытавой сферай жыцця чалавека, сюжэты некат. твораў наблізіліся да рэальнасці; на жывую размоўную стыхію пачала арыентавацца мова. Л-ра 18 ст. развівалася пад уплывам канонаў класіцызму, іх паступовага пераадолення, з’яўлення высокапатрыят. прафес. пісьменніцкай дзейнасці. Рус. л-ра адчула на сабе ўплыў замежнага мастацтва, далучылася да выяўленых y ім новых тэндэнцый. Пашыралася яе тэматыка, з’явіліся новыя жанры (ода, балада, трагедыя, сатыра), мастацтва слова ўсё больш індывідуалізавалася, узніклі розныя літ. кірункі і школы. У 1730—70-я г. дасягнуў росквіту класіцызм (В.Традзьякоўскі, М.Ламаносаў, К.Сумарокаў). Ён спрыяў развіццю патрыят. тэматыкі, выхаванню грамадз. сумлення, ухваленню подзвігаў y імя Радзімы. Пісьменнікі спрабавалі тыпізаваць пэўныя з’явы, выкрывалі адмоўнае ў жыцці. Дысцыплінаваўся працэс творчасці, культывавалася ўзбагачэнне нац. л-ры здабыткамі інш. л-р, найперш антычнай як узору сапраўднага мастацтва. У 1780-я г. выявіўся крызіс класіцызму («мяшанне» стыляў і жанраў y паэзіі Г Дзяржавіна, пераадоленне статычнасці вобразаў, тэм, канфліктаў y камедыях Дз.Фанвізіна, п у б л і ц ы с т ы ц ы М Навікова, сатыр. творах і артыкулах I.Кршова). Дзяржавін стаў выразнікам суб’ектыўнага пачатку ў новай рус. паэзіі, надаў ёй яскравы нац. характар. Камедыяй «Недаростак» Фанвізін даў плённы кірунак далейшаму літ. працэсу, даказаў, што ўсё звязанае з жыццём чалавека можа быць крыніцай прыгожага, пашырыў магчымасці сатыры. Паступова нараджаўся рус. сентыменталізм («Бедная Ліза» М.Карамзіна, жанры падарожжа, элегіі і інш.)- «Падарожжа з Пецярбурга ў Маскву» А.Радзішчава — яркі ўзор патрыят., антыпрыгоннага твора, сведчанне пераадолення тэматычнай і жанравай «вузкасці» новага літ. кірунку. У 19 ст. рус. л-ра пераадольвала абстрактнасць і кананічнасць, высокую пафаснасць класіцызму, ідэйна-вобразную «камернасць» сентыменталізму і лёгкай паэзіі, павучальнасць Асветніцтва. Яна развівалася ў рэчышчы сінтэзу «высокасці» і «бунтоўнасці» рамантызму (В Жукоўскі, К.Бацюшкаў, Я.Баратынскі, А.Адоеўскі і У.Адоеўскі, ранні A Пушкін, М.Лермантаў) і праўдападобнасці і гіст. канкрэтнасці рэалізму. Рус. рамантызм даў сапраўдныя ўрокі грамадзянскасці і вальналюбства, суб’ектывізаваў і індывідуалізаваў мастацтва сло-
ва, паглыбіў яго спавядальны, маналагічны характар. Ён адкрыў новага героя — змагара за свабоду, вызваліў л-ру ад класіцысцкай нарматыўнасці. Пісьменнікі-рамантыкі ўважліва ставіліся да выкарыстання фальклору, да стварэння ў л-ры нац. каларыту, аднаўлення гераічных старонак нар. гісторыі. У іх творах выразна акрэслівалася асоба мастака як творчай індывідуальнасці, самаахвярнага змагара за ідэалы свабоды і братэрства. Творчасць Крылова і A.Грыбаедвва спрыяла развіццю выпрацаваных раней рэаліст. тэндэнцый, складванню іх y сістэму ідэйна-эстэт. асваення рэчаіснасці, якая і прадвызначыла рэалізм як маст. кірунак. Байкі Крылова — узор беражлівых адносін да нар. поглядаў, маралі, этыкі. У іх — непаўторнасць характару народа, яго мудрасць і годнасць. Камедыя Грыбаедава «Гора ад розуму» — адзін з самых надзённых і вольналюбівых твораў драматургіі 19 ст. Пачынальнік новай рус. л-ры Пушкін упершыню паставіў многія вядучыя праблёмы рус. л-ры: народ як гіст. сіла і маральны крытэрый («Барыс Гадуноў»); асоба ў яе ўзаемаадносінах з асяроддзем і абставінамі («Яўген Анегін», «Медны коннік»), лёс «маленькага чалавска» (цыкл «Аповесці Белкіна»); улада грошай над чалавечымі душамі («Шкавая дама») і інш. Лермантаў сінтэзаваў прынцыпы рамант. і рэаліст. мастацтва ў паэмах «Мцыры» і «Дэман», стварыў першы ў рус. л-ры псіхал. раман «Герой нашага часу». М.Гогаль замацаваў традыцыі рэаліст. метаду, яго новай мадыфікацыі — крытычнага рэалізму, стаў прадвеснікам мадэрнісцкіх пошукаў y слоўнай творчасці Крытык В Бялінскі падтрымаў і тэарэтычна абгрунтаваў наяўнасць y тагачасным мастацтве рэв.-грамадзянскага і маральна-пошукавага кірункаў. Першы кірунак быў прадстаўлены рэв. дэмакратамі М.Чарнышэўскім (раман «Што рабіць?»), М.Дабралюбавым (крытыка), творамі М Някрасава (грамадз. лірыка, паэмы «Чыгунка», «Каму на Русі жыць добра»), М.Салтыкова-Шадрына (нарысы, казкі, раманы «Гісторыя аднаго горада», «Паны Галаўлёвы»), часткова У Гаршына, М Ляскова, Дз. Маміна-Сібірака, М.Памялоўскага, Ф Рашэтнікава, В.Сляпцова, a ў канцы 19 ст. — пралетарскімі пісьменнікамі, y першую чаргу М Горкім. Другі кірунак прадстаўлялі сваімі раманамі 1 Ганчароў, Х.Тургенеў, Ф.Дастаеўскі, Я.Талстой, апавяданнямі і п’есамі А.Чэхаў, п’есамі А.Астроўскі. Тургенеў, Ганчароў, Дастаеўскі змагаліся супраць зла, сцвярджалі ідэі дабра і справядлівасці, даследавалі складаны духоўны свет чалавека. Дзякуючы ім на перадавыя пазіцыі ў літ. працэсе выйшаў раман, неад’емнай рысай мастацтва стаў глыбокі псіхалагізм. Рэв. ідэям Талстой проціпаставіў ідэю маральнага ўдасканалення чалавека і чалавецтва ў цэлым, устаноўку на пошук гармоніі нерэв. шляхам (раманы «Вайна і мір», «Ганна Карэніна», «Уваскрэсенне», аповесць
«Хаджы-Мурат» і інш.). Блізкім да яго быў шлях y л-ры Чэхава, які маральнае зло ставіў вышэй за сацыяльнае і выводзіў адно з аднаго. У п’есах Астроўскага выкрывалася 'змрочнае царства цемры. Ф Цютчаў замацаваў і развіў традыцыі філас. лірыкі. Яскравую старонку рус. л-ры склала творчасць А.Фета, Г Успенскага, У Караленкі, І .Аксакава, С.Аксакава, КЛявонцьева. У канцы 19 ст. ў л-ру прыйшлі «малодшыя рэалісты» I Бунін, A. Купрын, В Верасаеў, Л Андрэеў, \ .Шмялёў, Б.Зайцаў і інш.; пісьменнікі сацыяліст. арыентацыі М.Горкі, A Серафімовіч, пралетарскія паэты, a таксама дэкадэнты (раннія сімвалісты). У 1910-я г. пачалася творчасць «неарэалістаў» А.М.Талстога, Ы Прышвіна, К Транёва, В.Шышкова, «новасялянскіх» паэтаў М Клюева, С.Ясеніна і інш. На аснове рэаліст. традыцыі развівалася сатыра (А.Аверчанка, Н.Тэфі, С.Чорны). Зарадзіўся футурызм. Рэакцыяй на пазітывізм і эмпірызм стаў сімваJіізм, які грунтаваўся на метафіз., інтуітыўным спасціжэнні тайнаў светабудовы Праз суб’ектыўнае ўспрыманне творцы. Старэйшыя сімвалісты (Дз.Меражкоўскі, 3 Гіпіус, В Брусаў, К.Бальмонт, У.Салаўёў) спадзяваліся на рэліг. ператварэнне свету, «младасімвалісты» (А.Блок, А.Белы, B. Іванаў і інш.) — на яго эстэт. пераўгварэнне па законах прыгажосці. На змену сімвалізму прыйшоў акмеізм (М.Уумілёў, Г.Ахматава, В.Мандзлыйтам, С.Гарадзецкі), які вярнуў паэзію ад абагульненай сімволікі да прадметна-канкрэтнай вобразнасці. Сімвалізм і акмеізм узбагацілі л-ру эстэт. адкрыццямі, паэт. культурай, засвоенай спадчынай айч. і сусв. л-ры. Футурызм вылучаўся агрэсіўна-прагматычным характарам, гуманіст. пафасам і антыбурж. скіраванасцю, разрывам з класічнай традыцыяй, «разбурэннем эстэтыкі», але фугурысты (асабліва В.Хлебнікаў і У.Маякоўскі) адкрылі нявыкарыстаныя рэсурсы паэт. мовы, рэфармавалі вершаваную сістэму. Для л-ры да 1917 характэрны барацьба і ўзаемадзеянне рэаліст. і нерэаліст. тэндэнцый, узнікненне прамежкавых маст. з’яў: сінтэз рэалізму і рамантызму ў ранніх творах М.Горкага, рэалізму і экспрэсіянізму ў творчасці Андрэева, рэалізму і імпрэсіянізму ў ранніх Буніна і Зайцава, неакласічныя тэндэнцыі ў творчасці М Валошына, У.Хадасевіча. Гэта сведчанне разнастайнасці і унікальнасці рус. л-ры таго перыяду. Пасля 1917 y Расіі пачаўся працэс фарміравання новай л-ры. У перыяд грамадз. вайны л-ра выконвала пераважна агітацыйна-прапагандысцкую функньпо, але яе змест не абмяжоўваўся рэв. тэмапьпаш. Рэвалюцыя і грамадз. вайна паказваліся ў гіпербалічнмх, алегарычных, сімвалічных вобразах («Дванаццаць» Блока, рэв. паэмы Ясеніна, «150 000 000» і «Містэрыя-буф» Маякоўскага), y масавых тэатр. «дзействах», y абстрактных вобразах паэзіі Пралеткульта. У 1-й пал. 1920-х г. рус. л-ра развівалася ва ўмовах адноснай свабоды творчасці, суіснавання літ. груп (« Серапіёнавы браты», «ЛЕФ», «Перавал», Расійская асацыяцыя
пралетарскіх пісшеннікаў, канструкты- таталітарнай дзяржаве прадказваў Я.Завісты), розных кірункаў (рэалізм, ра- мяцін y антыутопіі «Мы». Супраць міфа пра сацыяліст. рай, супраць пабудовы мантызм, сімвалізм), эксперыментавансацыялізму любой цаной скіраваны ання ў галіне мовы. Неадназначна вырашаліся асн. праблемы часу: рэвалюцыя тыутопіі «Катлаван», «Чавянгур», «Ювенільнае мора» Платонава. На агульным і гуманізм, стыхійнасць і свядомасць, герой і народ, асоба і грамадства. Гра- фоне шматлікіх твораў пра грамадз. вайну, пра правадыроў і герояў асабліва мадз. вайна паказвалася з класавых павылучыўся «Ціхі Дон», y якім Шолахаў зіцый («Жалезны паток» Серафімовіча, «Разгром» A Фадзеева, «Чапаеў» Дз Фур- паказаў, што жыццё больш універсальманава, «Данскія апавяданні» М .Шола- нае і багатае, чым ідэі класавай барацьбы, што вольналюбівы чалавек здольхава) і з пазіцьій надкласавых, агульначаны супраціўляцца гвалту над сабой. лавечых («Белая гвардыя» М Булгакава, «Лебядзіны стан» М.Цвятаевай, вершы А.М.Талстой y эпапеі «Блуканне па пакутах» пайшоў на кампраміс з уладай і пра грамадз. вайну Валошына). 3 творчысфальсіфікаваў некат. моманты грамадз. мі пошукамі звязаны тэмы рэвалюцыі і інвайны; y рамане «Пётр Першы» ён петалігенцыі («Гарады і гады» К.Федзіна, раадолеў антыцарскую канцэпцыю, па«Зайздрасць» ЮАлешы, «Вар’яцкі караказаў і адмоўны, і прагрэсіўны бакі рас. бель» В Форш, «Севастопаль» A Малышкіна і інш.), рэвалюцыі ў вёсцы (Л Ляво- дзяржаўнасці. Шырокім ахопам падзей наў, У.Іванаў, А.Нявераў, Л . Сейфуліна і вылучаліся рэв.-гіст. і ваен.-гіст. рамаінш.). У гады нэпа ў вострай палеміцы ны «Угрум-рака» Шышкова, «Емяльян вырашаліся праблемы маралі, кахання, Пугачоў» і «Цусіма» А.Новікава-Прыбоя, сям’і. У пэўных межах дапускалася са«Гарачая пара ў Севастопалі» С.Сяргевтыра на бюракратызм і мяшчанства ва-Цэнскага. У паэзіі ўзмацніліся рысы (Булгакаў, М.Зошчанка, Ільф і Лятроў, эпічнасці (паэмы А.Твардоўскага, П ВаМаякоўскі). Але з сярэдзіны 1920-х г. сільева, Л .Мартынава). У драматургіі узмацніўся класавы падыход да рэчаісраспрацоўвалася героіка-рэв. тэматыка насці, сцвярджалася перамога рэв. аба(«Першая Конная» і «Аптымістычная вязку над пачуццём («Любоў Яравая» трагедыя У.Вішнеўскага, «Чалавек з ружТранёва, «Сорак першы» Б.Лаўранёва). жом» і «Крамлёўскія куранты» М.ПагоГіст. мінулае ацэньвалася з пункту гледзіна), псіхал. драма («Таня» А.Арбузава, джання класавай барацьбы, гіст. проза «Машачка» A.Афінагенава). Развівалася 1920-х г. грунтавалася на антыцарскай дзіцячая л-ра (К .Чукоўскі, С.Маршак, канцэпцыі («Апрануты каменем» Форш, А.Гайдар і інш.). Л-ра канца 1930-х г. «Кзохля» Ю.Тынянава, «Разін Сцяпан» усё глыбей напаўнялася антываен. і анA Чапыгіна). Раманам «Цэмент» Ф.Гладтыфаш. пафасам (творы Афінагенава, кова пачалася распрацоўка наватарскай Ціханава, I Эрэнбурга). Яна паказвала тэмы працы. Дасятенне прозы 1920-х г. — трыумф, але прыхоўвала трагедыю часу — зараджэнне жанру рамана-эпапеі («Жыц- масавыя рэпрэсіі. У гэтыя гады цяжка цё Кліма Самгіна» М.Горкага, 2 кнігі складваўся лёс многіх таленавітых пісьтрылогіі «Блуканне па пакугах» А-М.Тал- меннікаў. Вызначальная рыса рус. л-ры часоў стога, 2 кнігі «Ціхага Дона» Шолахава). Вял. Айч. вайны — аптымізм, вера ў Рамантычна-абагульнены стыль прозы першых паслярэв. гадоў змяніўся рэа- перамогу над ворагам, гуманізм. Масаліст. паказам характараў і падзей. Ад- ваму гераізму народа, подзвігам воінаў і крыццём y паэзіі з’явіліся наватарскія партызан прысвечаны публіцыст. артылірыка і «лірычны эпас» Маякоўскага. кулы і нарысы А.М.Талстога, ШолахаЗначны ўклад y паэзію Ясеніна, М.Асее- ва, Лявонава, Эрэнбурга, Фадзеева, К.С7ва, Э.Багрыцкага, М.Забалоцкага, У.Лу- манава і інш., аповесці «Няскораныя» гаўскога; Б.Пастарнака, І.Сяльвінскага, Б.Гарбатава, «Дні і ночы» Сіманава, М.Ціханава і інш. Ранняя сав. драма- «Валакаламская шаша» А.Бека, раман тургія, пераадолеўшы абстрактнасць і «Маладая гвардыя» Фадзеева, паэмы побытавасць, раскрывала гіст. падзеі «Пулкаўскі мерыдыян» В Інбер, «Сын» П .Антакольскага, «Зоя» М.Алігер, вершы праз лёс асобы і ўзаемадзеянне характараў («Браняпоезд 14—69» У.Іванава, Цз.Беднага, Б.Лебедзева-Кумача, М Іса«Разлом» Лаўранёва і інш.). 1930-я г. — коўскага, С.Шчьтачова, А.Суркова, Сяльпербіяд складанага і супярэчлівага раз- вінскага і інш. Л-ра ваен. гадоў прадаўвіцця рус. л-ры. Негатыўны ўплыў зра- жала гераічныя традыцыі рус. класічнай біў нарматыўны метад сацыялістычнага л-ры і фальклору («Рускі характар» рэалізму. Аднак насуперак яго кано- А.М.Талстога, «Навука нянавісці», «Яны нам былі створаны значныя творы, змагаліся за Радзіму» Шолахава). Вылепшыя з якіх адлюстравалі самаадда- шэйшым увасабленнем самасвядомасці ную працу, масавы энтузіязм наро- народа з ’явіліся паэма-эпапея «Васіль да, раскры лі філас., маральную і Цёркін» Твардоўскага. Традыцыям рус. эстэт. значнасць працы («Соць» Ляво- воінскай славы прысвечаны «Порт-Арнава, «Людзі з глухамані» А.Малышкі- тур» A.Сцяпанава, часткі «Брусілаўскі на, апавяданні A.Платонава, «Узнятая прарыў» і «Пушкі выстаўляюдь» эпапеі цаліна» Шолахава, творы пра гармонію «Ператварэнне Расіі» Сяргеева-Цэнскага. Л-ра пасляваен. 10-годдзя прадаўжала чалавека з прыродай Прышвіна, К.Паустоўскага) і інш. У л-ры сцвердзілася маст. асэнсаванне подзвігу народа ў канцэпцыя гераічнай асобы, якая фак- Вял. Айч. вайну: «Аповесць пра саптычна ігнаравала яе самакаштоўнасць. раўднага чалавека» Б Палявога, «Зорка» Небяспеку стандартызацыі чалавека ў Э.Казакевіча, «У акопах Сталінграда»
РАСІЯ__________________
333
В Някрасава, «Бура» Эрэнбурга, паэзія К.Ваншэнкіна, Ю.Друнінай, М.Луконіна, С.Нараўчатава, Р.Пажаняна, М.Старшынава і інш. Аднаўленне разбуранай вайной гаспадаркі, працоўныя будні горада і вёскі паказаны ў раманах «Далёка ад Масквы» В.Ажаева, «Кружыліха» В Паноеай, «Вадзіцелі» A.Рыбакова, «Вышыня» Я Вараб’ёва, «Журбіны» У.Кочатава, «Жніво» Г.Нікалаевай і інш., y нарысах «Раённыя будні» В Авечкіна. Дасягненнем пасляваен. прозы стаў раман Лявонава «Рускі лес», які адыграў вял. ролю ў выхаванні патрыятызму, разумных адносін да прыроды. Найб. актуальныя тэмы тагачаснай паэзіі — пераход ад вайны да мірнай працы («Дом ля дарогі» Твардоўскага, «Рабочы дзень» Луконіна), барацьба за мір (цыклы вершаў Сіманава, Ціханава, Суркова і інш.). На развіццё л-ры, асабліва драматурпі, тады адмоўна паўплывалі тэорыі станоўчага героя і бесканфліктнасці. Літ. жыццё актывізавалася на мяжы 1950—60-х г. на хвалі дэмакр. ўздыму пасля развянчання культу асобы Сталіна. Актам маральнага прасвятлення грамадства стала публікацыя аповесці «Адзін дзень Івана Дзянісавіча» А.Салжаніцына. Апавяданне Салжаніцына «Матронін двор» паклала пачатак т.зв. вясковай прозе (Ф Абрамаў, Б.Бялоў, Б Мажаеў, Ь.Распуцін) з яе суровай праўдай пра жыццё вёскі і становішча сялянства. Раманы «Рускі лес» Лявонава, «Асударава дарога» Прышвіна, «Майстар і Маргарыта» Булгакава садзейнічалі развіццю філас. рамана. У раманах «Цар-рыба» В Астаф’ева, «Камісія» С.Залыгіна, аповесцях У.Цендракова і інш. ставіліся пытанні ўзаемаадносін чалавека з прыродай і людзьмі, праблемы творчасці. Змяніўся характар прозы пра Вял. Айч. вайну. Пачынаючы з «Жывых і мёртвых» Сіманава, вайна стала паказвацца ў яе гераічнай і трагічнай цэльнасці, на ўзроўні філас. абагульненняў і маральнага падыходу, паглыбленага псіхалагізму. Пашырыўся лірычны кірунак (В.Бергольц, Паустоўскі, У.Салаухін, С.Круцілін, Ю Казакоў). Настрой «шасцідзесятнікаў» энергічна выявіла маладая паэзія (Ь.Акуджава, А.Вазнясенскі, У.Высоцкі, Я.Еўтушэнка, Р.Раждзественскі). Творчым развіццём фалькл. тэм і вобразаў, песеннасцю пазначана паэзія У Сакалова, A .Дзяменцьева, М.Дарызо, Л .Ашаніна, С.Вікулава, М.Трапкіна і інш. Філас. лірыку ўзбагацілі Антакольскі, Асееў, Твардоўскі, Мартынаў, Маршак, Я.Вінакураў, М Святлоў, А.Таркоўскі, Д.Самойлаў і інш. Спалучэнне глыбока асабістага з роздумам пра Радзіму і час характэрна для паэзіі С .Арлова, А.Жыгуліна, А.Межырава, Нараўчатава, Салгухіна, Б.Слуцкага, Я.Смелякова, В. Тушншш, В Фёдарава, А.Яшына і інш. Імкненне асэнсаваць супярэчнасці стагоддзя і пошукі новай гармоніі ўласцівы паэзіі Л .Васільевай, Ю Кузйяцова, М Рубцова, А.Чухон-
334__________________
тыпы (нуварыш, аўтсайдэр, бомж), герояў «безгеройнага» часу, засяроджваецца гал. чынам на цяжкім лёсе «маленькацава і інш. У 1960—70-я г. дасягнула га» і «сярэдняга» чалавека, паступова пеапагея ваен. проза, пашырыла сферу раадольвае ранейшую бязвыхаднасць, паказу і дамаглася жанрава-стылявой песімізм, бытапісаннс і падыходзіць да разнастайнасці («Гарачы снег» і «Бераг», задачы «аднаўлення» чалавека. У асобЮ.Бондарава, аповесці і апавяданні ных выпадках проза ўздымаецца да «вечР.Бакланава, Б.Васільева, В.Кандрацьеных тэм» быцця, грунтуецца на дыхатава і інш.). «Гарадская проза» (Р.Кірэеў, міі Дабра і Зла, Хрыста і Антыхрыста У.Маканін, Ю.Трыфанаў і інш.) выявіла (раман Лявонава «Піраміда», апубл. ў сімптом бездухоўнасці, мяшчанскай 1994, які паставіў пытанне пра чалавепсіхалогіі ў жыцці інтэлігенцыі. Гэта чую цывілізацЫю, што апынулася на была рэакцыя на грамадскі застой, які ракавой мяжы самазнішчэння). Значны пачаўся з 2-й пал. 1960-х г. Л-ра дыягўклад y сучасную прозу А.Бітава, В Ганаставала сац. хваробы грамадства нічава, М.Кураева, Ю.Палякова, Л.Пет(«Сумны дэтэктыў» Астаф’ева, «Пажар» рушэўскай, А.Праханава, Т.Талстой, Распуціна). Пашырылі межы і навукоВ.Токаравай і інш. Развіваецца гіст. ва-сац. фантастыка (К .Булычоў, A. і проза (Дз. Балашоў, Л.Барадзін, А.СеБ. Стругацкія, \.Яфрэмаў і інш.), прыгень, Ю.Фёдараў і інш.)- Драматургія годніцкая і дэтэктыўная л-ра (A. і спрабуе асэнсаваць канфлікты часу пеГ. Вайнеры, Ю Сямёнаў і інш.). Дзіцячая рабудовы (У.Аро, А.Галін, А.Казанцаў, л-ра прадстаўлена прозай В.ДрагунскаМ.Каляда, М.Арбатава, В.Рысееў і га, A.Ліханава, С.Міхалкова, В.Мядзвеінш ). У сучаснай паэзіі працуюць Б.Ахдзева, Ы.Носава, Рыбакова, паэзіяй мадуліна, Ваншэнкін, Р.Казакова, КузС.Баруздзіна, В.Берастава, Б.Захадэра, няцоў, П.Кошаль, С.Куняеў, В.Ліпневіч, Міхалкова, І.Такмаковай, Э.Успенскага і І.Ляпін, Ю.Морыц, В.Сарокін, У.Фірсаў, інш. Сфарміраваліся л-ра трэцяй хвалі І.Шклярэўскі і інш. пісьменніцкай эміграцыі (В .Аксёнаў, Руска-беларускія літаратурГ.Уладзімаў, С.Даўлатаў, У.Максімаў і н ы я ў з а е м а с у в я з і маюць даўнія інш.), авангардызм (І.Жданаў, Дз.Прытрадыцыі. Бел. і рус. стараж. л-ры развігаў, Л.Рубінштэйн і інш.) і постмаваліся ў межах адных і тых жа літ. жандэрнізм. раў, на агульнай жыццёвай аснове. Асабліва дынамічны і драм. перыяд Значную ролю ў станаўленні л-р абодразвіцця рус. л-ры з канца 1980-х г. выкліканы зменамі паліт. і эканам. ладу вух народаў y стараж. часы адыгралі агульныя літ. помнікі: «Слова аб палку ў Расіі. Вызваленне ад цэнзуры, легаліІгаравым», «словы» Кірылы Тураўскага, зацыя забароненай і эмігранцкай л-ры рэгіянальныя летапісы, перакладная л-ра. надалі л-ры шырокае дыханне. Пасля Вял. значэнне для ўмацавання сувязей публікацыі «Ахіпелага ГУЛАГа» Салжамела дзейнасць заснавальніка ўсх.-слав. ніцына актывізавалася «лагерная тэма» і бел. кнігадрукавання Ф.Скарыны. (В.Шаламаў, Рыбакоў, Ю.Дамброўскі). У Традыцыі «Слова аб палку Ігаравым» канцы 1980-х г. упершыню апублікаваадчувальныя ў помніку стараж. бел. ны «Рэквіе.м» Ахматавай, «Па праву па- л-ры — паэме Міколы Гусоўскага мяці» Твардоўскага, «Доктар Жывага» «Песня пра зубра». Агульная для бел. і Пастарнака, «Жыццё і лёс» В.Гросмана, рус. л-р 2-й пал. 17— 18 ст. была твор«Факультэт непатрэбных рэчаў» Дам- часць Сімяона Полацкага і Андрэя броўскага, антыутопіі Платонава, сатыр. (Яна) Белабоцкага. Фанвізін y лістах з аповесці Булгакава. Даступнымі сталі дарогі ў Парыж апісаў гарады Мінск, творы да таго часу невядомых ці забытых Оршу, Стоўбцы, Мір, Слонім і інш. пісьменнікаў (М.Алданаў, Валошын, Гу- Яму належала в. Лісна (Верхнядзвінскі мілёў, Г.Іванаў, У.Набокаў, В.Розанаў, р-н), дзе ён працаваў над апошняй сваA. Рэмізаў, Хадасевіч і інш ). Вярнуліся з ёй камедыяй «Выбар гувернёра». На Беэміграцыі 1 Адоеўцава, У.Вайновіч, А.Зі- ларусі пасля яе далучэння да Расіі (каноўеў, Салжаніцын і інш. Крытыка пе- нец 18 ст.) распаўсюджваліся творы рус. раглядапа традыц. тэмы сав. л-ры, най- пісьменнікаў. Літ. сувязі паміж народаперш тэму калектывізацыі. Радыкальная мі-суседзямі ніколі не перапыняліся, пераацэнка творчасці М.Горкага, Мая- асабліва ўмацаваліся яны ў 19 ст., калі коўскага, А.М.Талстога, Шолахава па- Вільня і Пецярбург сталі асяродкамі ступова змянілася аб’ектыўным падыхо- шматнац. культуры і л-ры. У гэты час дам. Побач з шырока разгалінаванай маст. многія рус. і бел. маст. творы з’явіліся сістэмай рэалізму сфарміравалася маст. на агульнай аснове («Энеіда навыварат» сістэма постмадэрнізму з яго варыянта- В.Равінскага і падобны рускамоўны твор мі («мета-метафарызм», канцэптуалізм, М.Осіпава). Паэма «Тарас на Парнасе» сац-арт і інш.). Жывы струмень постма- арыентуе чытача на ўспрыманне і высодэрнізму ўзбагаціў л-ру таленавітымі кую ацэнку творчасці класікаў рус. л-ры творамі («Школа для дурняў» С.Сакало- Пушкіна, Лермантава, Жукоўскага, Гова, «Масква—Петушкі» Венядзікта Ера- галя. Асветніцкія, гуманістычныя ідэалы феева, «Амон Ра», «Жыццё насякомых» польскамоўнай л-ры Беларусі (А МіцкеB. Пялевіна), але і дыскрэдытаваў чала- віч, У.Сыракомля, Я.Чачот і інш.) жывека, проціпаставіў розуму культ цела, віліся творчасцю рус. класікі. 3 жыццём фізіялогію, паталогію (Віктар Ерафееў, беларусаў былі знаёмыя Дзяржавін, ВяЮ.Мамлееў, У.Сарокін). земскі, Рылееў, А.Бястужаў-Марлінскі, Проза канца 20 — пач. 21 ст. выяўляе Глінка. Бел. зямля — радзіма Дастаеўсац. супярэчнасці, адкрывае новыя псіхал. р а с ія
скага і Ф.Булгарына. Першыя выступленні ў друку Грыбаедава звязаны са службай y Кобрыне і Брэсце, дзе ён знаёміўся з побытам і вуснай нар. творчасцю беларусаў, назіраў за будучымі прататыпамі сваіх твораў. Жыццём бел. народа цікавіліся Пушкін (сюжэт і лёс гал. героя рамана «Дуброўскі» ўзяты з бел. жыцця), Лермантаў (паводле бел. гісторыі напісаны паэмы «Ліцвінка» і «Баярын Орша»), Рылееў (дума «Рагнеда»), Гогаль. Някрасаў адзін з першых y рус. паэзіі стварыў вобраз беларуса (паэма «Чыгунка»), 3 глыбокай павагай пісаў пра беларусаў Дабрапюбаў. У арт. «Рысы для характарыстыкі рускага простанароддзя» ён выкрываў выдумкі пра «забітасць» і адсталасць бел. сялянства. На рус. мову перакладалі бел. фальклорныя творы А.Майкаў, М.Гербель. Ляскоў падарожнічаў з В.Каратынскім па Беларусі, на бел. матэрыяле напісаў антынігілістычныя раманы «Няма куды» (пра паўстанцаў 1863—64) і «На нажах». На бел. матэрыяле створаны і некат. творы Рашэтнікава, І.Лажэчнікава, К.Масальскага, У.Крастоўскага. Ад падарожных нататкаў, успамінаў, артыкулаў, паліт. трактатаў, вершаў і гісторыка-этнагр. нарысаў л-ра пераходзіла да стварэння абагульненага вобраза бел. народа, да маст. ўвасаблення яго духоўнага свету. Традыцыі рус. рэалістычнай вольнапюбівай л-ры шанавалі і выкарыстоўвалі Ф.Багушэвіч, А.Гурыновіч, ЯДучына і інш. У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. вывучэнне бел. краю на навук. аснове вялі М.Без-Карніловіч, П.Шпілеўскі, І.Насовіч, Е.Раманаў, Я.Карскі, П.ІІІэйн, М.Нікіфароўскі, якія знаёмілі рас. чытача з маст. л-рай, звычаямі, фальклорам беларусаў. На працы БезКарніловіча і Шпілеўскага адгукнуўся ў друку Чарнышэўскі. Для прапаганды бел. л-ры ў рас. друку шмат зрабіў А.Пагодзін, y полі зроку якога апынулася творчасць Багушэвіча, Я.Лучыны, Я.Купапы, Я.Коласа, М.Багдановіча. У Пецярбургу Я.Купала пад уплывам сімвалістаў напісаў драму «Раскіданае гняздо», пазней — паэмы «На Куццю», «Адвечная песня» (уплыў Андрэева). Свой зб. «Шляхам жыцця» ён падпісаў Брусаву і Бальмонту. У многіх творах Цёткі паказана жыццё пецярбургскіх студэнтаў і рабочых. У Пецярбургу была створана выдавецкая суполка «Загляне сонца і ў наша аконца», дзе выдадзены першыя кнігі Я.Купапы («Жалейка») і Я.Коласа («Песні-жальбы»), y 1912— 14 дзейнічаў Беларускі навукова-літаратурны гурток. Важнае значэнне мелі прызнанне і высокая ацэнка творчасці Я.Купалы і Я.Коласа М.Горкім, які адзначыў прастату, народнасць, меладычнасць іх твораў, пераклаў на рус. мову верш Я.Купалы «А хто там ідзе?», прыраўняўшы яго да гімна беларусаў. Я.Купала, Цётка, Ц.Гартны прызнавалі ўплыў на сваю творчасць Пушкіна, Лермантава, Някрасава, Гогаля, Л.Талстога. Багдановіч частку твораў напісаў на рус. мове, пераклаў на яе зб. вершаў «Вянок», апублікаваў артыкулы на рус. мове пра
творчасць Ламаносава, Баратынскага, С.Дрожжына і інш. рус. пісьменнікаў. Творчасцю бел. паэтаў цікавіўся Брусаў. Ён стаў адным з першых перакладчыкаў вершаў Я.Купалы на рус. мову. Творы Я.Купалы ў дакастр. час. перакладаў i А. Карынфскі. Служба на тэр. Беларусі ў гады 1-й сусв. вайны адбілася на творчасці Блока. У канцы 19 ст. зроблены першыя пераклады на бел. мову асобных твораў рус. паэзіі (вершы Пушкіна, Някрасава, А.К.Талстога, байкі Крылова ў перакладах Гурыновіча, Багушэвіча, А.Абуховіча; апавяданне «Сігнал...» У.Гаршына). У 1903 М.Косіч выдала ў Чарнігаве зборнік вольных наследаванняў «Пералажэнне некаторых баек Крылова на беларускую мову». Бел. тэматыкай цікавіўся Бунін. Газ. «Наша ніва» друкавала ў перакладзе на бел. мову творы Л.Талстога, Тургенева, Чэхава, М.Горкага, Караленкі, Брусава, урыўкі з артыкулаў Бялінскага, адзначала юбілеі Л.Талстога, Гогаля і інш. Артыкулы пра творчасць рус. пісьменнікаў, іх творы змяшчалі газеты, што выходзілі на Беларусі («Северо-Западный край», .«Голос провннцнм», «Ммнскнй курьер» і інш.). Пасля 1917 літ. сувязі паміж Беларуссю і Расіяй паглыбіліся. Больш частымі сталі творчыя кантакты (прыезды на Беларусь Маякоўскага, Пастарнака, Сіманава і інш. пісьменнікаў). Плённымі формамі сувязей сталі ўзаемныя пераклады твораў, святкаванні юбілеяў, з’езды пісьменнікаў, дэкады л-ры і мастацтва і інш. Я.Купала зрабіў пераклады на бел. мову «Слова аб палку Ігаравым» — празаічны (1919) і вершаваны (1921). Бел. газеты і часопісы («Звязда», «Беларуская вёска», «Маладняк», «Полымя» і інш.) друкавалі творы Маякоўскага, Дз.Беднага, «камсамольскіх паэтаў» A. Жарава, А.Безыменскага, Святлова. У 1920—30-я г. творы рус. пісьменнікаў перакладапі З.Астапенка («Маці» М.Горкага), П.Броўка («Уладзімір Ільіч Ленін» Маякоўскага), М.Гарэцкі (апавяданні М.Горкага, «Разгром» Фадзеева), М.Грамыка (творы Л.Талстога), І.Дварчанін і А.Дудар («Дванаццаць» Блока), М.Зарэцкі («Цэмент» Гладкова), Я.Колас («Палтава» Пуійкіна), К.Крапіва (творы Фанвізіна, Крылова, Пушкіна, Гогаля, Астроўскага, Маякоўскага), Я.Купала («Медны коннік» Пушкіна), А.Куляшоў («Цыганы» Пушкіна), Р.Лынькоў і B. Вітка («Добра!» МаяКоўскага), М.Багун, С.Баранавых, Р.Бахта, М.Клімковіч, Я.Скрыган, Ю.Таўбін, К.Чорны, А.Якімовіч і інш. Засваенне традыцый рус. класікі стала важным фактарам развіцця бел. л-ры. Пушкін паўплываў на станаўленне бел. паэзіі (Я.Купала, Я.Колас, Багдановіч), рус. класічны раман садзейнічаў нараджэнню гэтага жанру ў бел. л-ры (Ц.Гартны, К.Чорны, П.Галавач і інш ). Філас. пошукі К.Чорнага абумовілі яго цікавасць да творчасці Дастаеўскага, М.Горкага. Горкаўскія традыцыі шмат y чым паўплывалі на творчасць М.Чарота, Ц.Гартнага, Зарэцкага. Моцнае ўздзеянне на паэзію
М.Чарота, Броўкі, Куляшова зрабіў Маякоўскі; творчасць яго і Дз.Беднага садзейнічала развіццю бел. сатыры. Уплыў Ясеніна адчуваецца ў паэзіі П.Труса, Я.Пушчы і інш. маладнякоўцаў. Плённай традыцыяй рус. л-ры стала імкненне знаёміць сваіх чытачоў са здабыткамі бел. л-ры. У 1919 y Маскве выйшла кніга Я.Купалы «Выбраныя вершы ў перакладах рускіх паэтаў» (складальнік і рэдактар І.Белавусаў). У 1920—30-я г. на рус. мове выдадзены творы Я.Коласа' «У палескай глушы», М.Чарота «Апавяданні», Ц.Гартнага «Трэскі на хвалях» і «Аповесці і апавяданні», Галавача «Праз гады», А.Александровіча «Шчаслівая дарога»; «Анталогія беларускай літаратуры» і зб. «Паэзія Савецкай Беларусі». У 1931 М.Горкі рэкамендаваў выдаць y серыі «Бібліятэка паэта» творы В.Дуніна-Марцінкевіча, Я.Коласа, Багдановіча. Серафімовіч y прывітанні 1-му з’езду БелАПП прадказаў росквіт бел. л-ры, раіў перакладаць яе на інш. мовы. Умацаванню рус.-бел. сувязей садзейнічалі 1-ы Усесаюзны з’езд сав. пісьменнікаў (1934), усенар. святкаванне юбілею Пушкіна (1937), 750-годдзя «Слова аб палку Ігаравым» (1938). У 1936 y Мінску адбыўся 3-і пленум праўлення Саюза сав. пісьменнікаў СССР, прысвечаны бел. і башкірскай л-рам, y перакладзе на бел. мову выйшла «Анталогія рускай савецкай паэзіі». Наладжваліся творчыя кантакты бел. пісьменнікаў з пісьменнікамі Масквы, Смаленска і інш. гарадоў. Вял. Айч. вайна' вызначыла агульнасйь тэм, ідэй, вобразаў y творах рус. і бел. пісьменнікаў. На рус. мове выдадзены кніга Я.Купалы «Народ-мсцівец», зб-кі твораў бел. пісьменнікаў «За Савецкую Беларусь» і «Беларусь змагаецца», кнігі вершаў Я.Коласа, Броўкі, П.Панчанкі, паэма Куляшова «Сцяг брыгады», зб-кі «Апавяданні» і «Васількі» М.Лынькова. У пасляваенны час узаемадзеянне рус. і бел. л-р узмацняецца, пашыраюцца кантакты паміж пісьменнікамі і перакладчыцкая дзейнасць. На рус. мове выдаюцца найб. значныя творы бел. празаікаў, паэтаў, драматургаў (зб. «Паэты Беларусі», 1947; «Анталогія беларускай паэзіі», 1952; зб. «Беларускія апавяданні», 1955, і інш.). Адначасова на бел. мове выдадзены зб-кі «Паэты Ленінграда» (1948), «Рускія асілкі. Быліны» (1950), «Апавяданні ленінградскіх пісьменнікаў» (1951), анталогія «Руская савецкая паэзія» (1953) і інш. Актывізавалася вывучэнне ўзаемадзеяння рус. і бел. л-р (кн. М.Клімковіча «Аб жыватворчым уплыве рускай літаратуры на беларускую літаратуру», 1955; В.Івашына «М.Горкі і беларуская літаратура пачатку XX ст.», 1956). ІІІмат увагі бел. л-ры аддаваў Фадзееў. У 1943 ён пісаў пра «Выбраныя творы» Я.Купалы, што «даўно не чытаў больш чыстай кнігі»; y 1950-я г. ў лістах да І.Мележа, П.Пестрака, М.Паслядовіча, А.Вольскага выказваў свае думкі і заўвагі пра раманы «Мінскі напрамак», «Сустрэнемся на барыкадах», «Святло над Ліпскам» і
р а с ія __________________
335
п’есу «Несцерка». Вял. роля ў папулярызацыі бел. л-ры належыць Твардоўскаму. Ён прысвяціў Беларусі вершы «Запрашэнне гасцей», «Мінская шаша», «Зяць і цешча» і інш., нарысы «У Віцебску», «Першы дзень y Мінску», «Сэрйа народа», «Пра ластаўку», «Паездка ў Гродна», «Лявоніха», «Слаўны дзед», перакладаў на рус. мову бел. нар. песні, творы Я.Купалы, Я.Коласа, Куляшова, М.Засіма, М.Сурначова і інш. На бел. мову яго творы перакладалі Броўка, А.Бялевіч, М.Калачынскі, К.Крапіва, Куляшоў, Р.Няхай, А.Русак, М.Танк і інш. Твардоўскі прызнаваў уплыў на яго творчасць Я.Купалы, сведчыў, што паэма Куляшова «Сцяг брыгады» паўплывала на яго паэму «Дом ля дарогі». Творчасці Куляшова ён прысвяціў арт. «Паэма «Сцяг брыгады» і «Сталасць таленту». Памяці Твардоўскага прысвечана паэма «Варшаўскі шлях» Куляшова. Побач з перакладчыцкай дзейнасцю інтэнсіўна развіваліся інш. формы літ. узаемасувязей, рэгулярна праводзіліся дэкады, тыдні, дні л-ры і мастацтва. У 1965 пачаў дзейнічаць Савет па бел. л-ры пры Саюзе пісьменнікаў СССР, які каардынаваў работу па літ. узаемасувязях. У перакладзе на рус. мову вьшадзены зборы тв. Я.Купалы (т. 1— 3, 1982), Я Коласа (т. 1— 4, 1951—52; т. 1— 4, 1982—83), Броўкі (т. 1—4, 1981—82), В Быкава (т. 1—4, 1985—86) і інш. Творы рус. пісьменнікаў выдаваліся на Беларусі і ў арыгінале. Над перакладамі твораў бел. л-ры актыўна працавалі і працуюць рус. паэты Ісакоўскі, Пракоф’еў, М.Рыленкаў, С.Гарадзецкі, М.Галодны, Дз.Кавалёў, М.Камісарава, К.Шавялёва, І.Шклярэўскі, перакладчыкі — А.Астроўскі, М.Гарбачоў, П.Кабзарэўскі, Я.Мазалькоў, Я.Хелемскі, В.Шчадрына і інш. Сведчанне сталасці бел. перакладчыцкай школы — зварот да тонкай лірыка-псіхал. прозы Паустоўскага, Казакова, метафарычнай паэзіі Ясеніна. Многія рус. пісьменнікі звярталіся і звяртаюцца да бел. тэматыкі. Пра жыццё бел. народа, яго ўдзел y Вял. Айч. вайне, працоўныя будні пісалі Л.Абухава (аповесйі «Глыбінь-Гарадок» і «Віцьбічы»), В.Кажэўнікаў (нарыс «Па дарогах Беларусі»), І.Шток (п’еса «Гастэла»), Л.Ракоўскі (аповесць «Канстанцін Заслонаў»), Б.Касцюкоўскі (аповесць «Нітка Арыядны»), Вараб’ёў (раман «Зямля, да запатрабавання») і інш. Ваен. дарогі і памяць пра вайну навек зраднілі з бел. зямлёю Сіманава. Ён не раз прыязджаў на Беларусь, прысвяціў ёй многія старонкі свайго дзённіка «Розныя дні вайны» і раман «Апошняе лета», пераклаў на рус. мову паэму Таўлая «Таварыш». Бел. матэрыял выкарыстаны ў раманах «Касцёр» К.Федзіна, «Вёрсты любві» А.Ананьева, «Момант ісціны» У.Багамолава, «Вайна» Стаднюка. Шырокі водгук y рус. л-ры атрымала гераічная абарона Брэсцкай крэпасці («Крэпасць
336
РАСІЯ
над Бугам», «Брэсцкая крэпасць» і «Героі Брэсцкай крэпасці» С.Смірнова, «БессмярОтны гарнізон» Сіманава, «Дзяўчына з Брэста» Ю.Якаўлева, «Пеця Клыпа» М.Лісянскага, «У спісах не значыўся» Васільева, зб-кі вершаў «Рэха ў граніце» і «Табе, Беларусь»). Беларусі прысвечаны вершы Дз.Беднага, Вазнясенскага, Ю.Воранава, Гарадзецкага, Я.Далматоўскага, Ісакоўскага, Камісаравай, Кошаля, Куняева, Ляпіна, Пракоф’ева, Смелякова, Шавялёвай, паэма В.Саянава «Белавежская аповесць» і інш. Вобраз Расіі паўстае ў вершах Я.Купалы, Я.Коласа, А.Вялюгіна, Я.Каршукова, Куляшова, Е.Лось, Панчанкі, Г.Пашкова, А.Пысіна, Ю.Свіркі, У.Скарынкіна', Э.Скобелева, Б.Спрынчана, В.Спрынчана, М.Танка, Я.Янішчыц і інш. У 1999 y выд-ве «Беларуская Энцыклапедыя» выйшла кніга «Роднасць: Анталогія братэрства», y якой змешчаны вершы, літ., публіцыст. эсэ бел. паэтаў пра Р., рус. паэтаў — пра Беларусь. На Беларусі жылі і працавалі рускамоўныя пісьменнікі Ю.Багушэвіч, М.Гарулёў, М.Герасімаў, М.Кругавых, У.Машкоў, І.Мяла, Г.Папоў, П.Харкоў, К.Цітоў, І.Шапавалаў, М.Аляксееў, працуюць А.Дракахруст, А.Скарынкін, Скобелеў, Б.Спрынчан, В.Спрынчан, М.Чаргінец, Э.Ялугін, С.Яўсеева і інш. Шматгранныя сувязі рус. і бел. л-р удасканальваюцца, набываюць новыя формы, напр., творчае супрацоўніцтва пісьменнікаў («Блакадная кніга» Адамовіча і Граніна, ч. 1—2, 1977—81), літ.-знаўчыя даследаванні. У вывучэнне бел. л-ры зрабілі ўклад рус. даследчыкі Мазалькоў («Янка Купала», 1949, 5-е вьш. 1961; «Якуб Колас», 1960; «Зямля, якая спявае», 1965), ААўчарэнка («Сучасны беларускі раман», 1971, 2-е вьш. 1978), І.Вішнеўская («Камедыя на арбіце», 1979), ЛЛазараў («Васіль Быкаў», 1979), І.Дзядкоў («Васіль Быкаў», 1980). У сучасным літзнаўстве літ. ўзаемасувязі — прадмет і сродак вывучэння заканамернасцей літ. працэсу. Кожная праблема вывучаецца з улікам узаемасувязі і ўзаемадзеяння братніх л-р, найб. дэталёва даследуюцца традыцыі і наватарства, творчая індыві-
Да арт.
Р а с ія .
Да арт Р а с ія . Дзмітрыеўскі сабор ва Уладзіміры. Каля 1197.
дуальнасць пісьменнікаў, тыпалагічная агульнасць і адрозненні. Вывучэнню рус.-бел. сувязей прысвечаны працы Н.Перкіна «У сям’і братніх літаратур» (1967), МЛарчанкі «Яднанне братніх літаратур» (1974), Р.Бярозкіна «Звенні», А.Ленсу «Дакастрычніцкая творчасць Я.Купалы ў святле літаратурных сувязей і традыцый» (абедзве 1976), В.Гапавай «Беларуска-рускае паэтычнае ўзаемадзеянне» (1979). Глыбока вывучаюцца традыцыі Л.Талстога і Дастаеўскага ў бел. прозе (Адамовіч «Кузьма Чорны: Урокі творчасці», 1977; «Леў Талстой і беларуская літаратура: (Вайна і чалавек)», 1978), выявілася цікавасць даследчыкаў да шолахаўскай традыцыі ў творчасці Мележа і інш. празаікаў, да традыцыі Фадзеева, y творчасці якога спалучаліся трагедыйнасць і рамант. пафас. Рус. л-ру даследавалі і даследуюць бел. літ.-знаўцы А.Жакаў, В.Івашын, Л.Кароткая, Ф.Куляшоў, А.Лемешаў, Г.Няфагіна, І.Скарапанава, А.Станюта, С.Чубакоў, А.Шалемава і інш. Вывучэнне традыцый памагае глыбей зразумець наватарства і нац. спецыфіку бел. л-ры. Засвоіўшы вопыт. рус. л-ры, бел. л-ра ў сваю чаргу ўзбагаціла яе самабытнай паэзіяй, арганічна звязанай з
Валагодскі крэмль. Сафійскі сабор. 1568—70.
Да арт.
Р а с ія .
фальклорам, наватарскімі адкрыццямі ў ваен. прозе (шырокі паказ партыз. вайны, захаванне памяці пра нар. вайну — «Я з вогненнай вёскі...» Адамовіча, Брыля, У.Калесніка, 1975; аповесці Быкава і інш ). Да 200-годдзя з дня нараджэння Пушкіна выдадзены кнігі «Аляксандр Пушкін і Якуб Колас» М.Тычыны, «А.С.Пушкін і Беларусь = А.С.Пушкнн м Беларусь» (абедзве 1999) і інш. Выдатным дасягненнем бел. літ.-знаўцаў пад эгідай Ін-та л-ры імя Я.Купалы з’яўляецца даследаванне «Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей» (т. 1—4 , 1993—95). Архітэктура. 3 эпохі палеаліту даследчыкамі выяўлены паселішчы з прымітыўнымі жытламі зямляначнага ці паўзямляначнага тыпу. У неаліце пашырыліся наземныя пабудовы, паселішчы на палях. У эпоху энеаліту і бронз. веку рабілі пабудовы з бярвення. У 8—7 ст. да н.э. пашырыўся тып паселішча, абкружанага валам і частаколам. 3 10 ст. ў рамках мастацтва Кіеўскай Русі развіваліся мясц. арх. школы (гл. Наўгародская школа дойлідства, Пскоўская школа дойлідства, Уладзіміра-Суздальская школа дойлідства). Перапыненае мангола-татарскім нашэсцем развіццё стараж.-рус. архітэктуры з канца 13 ст. аднавілася як працэс фарміравання ўласна рус. маст. культуры. Асаблівага росквіту дасягнула наўгародская школа, y пабудовах якой 5ыў выпрацаваны новы тып храма з 3-лопасцевым або шчыпцовым завяршэннем. Будаваліся велічныя манастырскія ансамблі: Аляксандра-Неўская лаўра, Андронікаў манастыр, Валаамскі манастыр, Данскі манастыр, Кірыла-Белазерскі манастыр, Новадзявочы манастыр, Новаіерусалімскі манастыр, Ноўгарад-Северскі Спаса-Праабражэнскі манастыр, Пскова-Пячорскі манастыр, Салавецкі манастыр, Ферапонтаў манастыр і інш. Вызначальная роля ў развіцці архітэктуры з 14 ст. належыць Маскве, якая сінтэзавала дасягненні мясц. школ (гл. Маскоўская школа дойлідства). У канцы 14 — пач. 15 ст. склаўся маскоўскі тып храма з павышанымі падпружнымі аркамі і ярусамі какошнікаў (Успенскі сабор «на Гарадку» ў г. Звянігарад). Да пач. 16 ст. склаўся велічны ансамбль Крамля Маскоўскага, y 16— 17 ст. — Пскоўскага крамля, Рас-
Пераслаўль-Залескі Від часткі
горада.
тоўскага крамля, пабудаваны крамлі ў Волагдзе, Зарайску, Каломне, Ніжнім Ноўгарадзе, Серпухаве, Смаленску, Туле і інш. У 16 сг. ў маскоўскім дойлідстве ўзнік своеасаблівы тып каменнага храма — вежа, крытая шатром (царква Ушэсця ў Каломенскім, Васіля Блажэннага храм y Маскве), будаваліся 4-стоўпныя мураваныя храмы з 5 купаламі (сабор Новадзявочага манастыра ў Маскве). Дамінавала драўлянае дойлідства: y свецкай архітэктуры найб. пашырыўся тып ізбызруба пад двухсхільным дахам, y культавай — кубічнага храма, унутр. прастора якога члянілася на паралельныя нефы слупамі, што падтрымлівалі скляпенні і 1— 5 купалоў. У мураванай царк. архітэктуры пераважалі невял. цагляныя ці каменныя храмы без слупоў, перакрытыя крыжовымі скляпеннямі. 3 17 ст. склаўся тып палаца-харомаў, які складаўся са зрубаў-церамоў, аб’яднаных пераходамі (царскі палац y Каломенскім, 1667—81). Зменшылася адрозненне паміж культавым і свецкім дойлідствам: унутр. прастора вырашалася як вял. светлая зала, узмацнілася роля лесвіц і аздобленых шатрамі ганкаў. У 2- й пал. 17 ст. архітэктура цэркваў набывала ўсё больш маляўнічы, «узорысты» характар (рельефная муроўка, кафляныя ўстаўкі і інш.), асабліва ў пабудовах нарышкінскага барока. Узнік новы ярусны тып храма (царква Пакрова ў арт. Р а с ія . Астанкінская тэлевізійная вежа Філях пад Масквой, 1693—94, і інш.). Да ў Маскве. 1960—67. Новыя гарады і крэпасці будаваліся на Пд і ў Сібіры. Высокім маст. узроўнем вызначаліся пабудовы ў Архангельску (Гасціны двор), Капузе (дом Корабавых), Пераслаўлі-Залескім, Пскове (палаты Паганкіных і дом Лапіна), Яраслаўлі (царква Іаана Прадйечы ў Тапчкове) і інш. У 17— 18 сг. вельмі цікавае своеасаблівае драўлянае дойлідсгва (арх. ансамбль на в-ве Кіжы. цэрквы ў Кондапазе). Пераўтварэнні Пятра I прывялі да карэнных змен y архітэктуры: з’явілася рэгулярная планіроўка ў духу еўрап. горадабудаўніцтва, выкарыстоўвалася ордэрная сістэма і інш. Пачалося буд-ва Пецярбурга, для чаго былі запрошаны еўрап. архітэктары Ж.Б.Леблон, Д.Трэзіні, А.Шлютэр і інш. У 1-й пал. 18 ст. дамінавала баро- Да арт. Р а с ія . Расійскі культурны цэнтр на ка, на 2-ю пал. 18 — 1-ю чвэрць 19 ст. Краснахолмскай Стрэлцы. Арх. Ю.Гнядоўскі, прыпадае станаўленне і росквіт рус. В.Красільнікаў, Дз.Салопаў, М.Гаўрылава, С.Гнякласіцызму і ампіру. Выдатныя ансам- доўскі. 1995. блі стварылі В Бавэ, В Бажэнаў, М.Be nya, А.Вараніхін, Д .Жылярдзі, А.Захараў, Ч.Камерон, М Казакоў, А.Какорынаў, Цж.Кварэнгі, \.Корабаў, М.Львоў, В Растрэлі, К.Росі, 1 Староў, В.Стасаў, Дз.Ухтамскі, С.Чавакінскі і інш. (гл. таксама Адміралцейства, Зімні палац, Ісакіеўскі сабор, Казанскі сабор, Летні сад, Петрадварэц, Петрапаўлаўская крэпасць, Смольньі). У буйных загарадных сядзібах ясная і строгая класіцыстычная архітэктура палацаў спалучалася з характэрнымі для таго часу рэгулярнымі і пейзажнымі паркамі (гл. Абрамцава, Астанкі'на, Кускова). У архітэктуры 2-й пал. 19 ст. пераважалі эклектыка і сты- Да арт Р а с ія . Будынак банка ў Ніжнім Ноўлізацыя. У канцы 19 — пач. 20 ст. уз- гарадзе. Арх. Е.Пестаў, А.Харытонаў, І.Гольніклі новыя горадабудаўнічыя ідэі: па- наў, С.Палеў. 1993—^95.
р а с ія ___________________
337
сёлкі тыпу горада-сада (арх. У.Сямёнаў), праекты новых раёнаў (I Фамін) і частковай рэканструкцыі (Л Бенуа) Пейярбурга. Пэўныя змены ў аблічча гарадоў унеслі мадэрн (Ф.Лідваль, Ф Шэхтэль) і кірункі, якія выкарыстоўвалі традыцыі стараж.-рус. дойлідства (У.Пакроўскі, A Шчусеў), класіцызму (Фамін), рэнесансу (I Жалтоўскі). У 1920-я г. ствараліся новыя тыпы жылых і грамадскіх пабудоў — дамы-камуны, рабочыя клубы і інш. Пашырыпіся плыні, якія распрацоўвалі функцыянальна-канструктыўныя ідэі, пабудовы вызначаліся геаметрычнасцю і строгасцю аб’ёмаў, рацыянальнасцю планіровачных і канструктыўных вырашэнняў. Узніклі новыя прамысл. цэнтры — Магнітагорск, Новакузнецк і інш. Архітэктура 2-й пал. 1930-х г. вызначалася паваротам да манументалізаваных вобразаў, засн. на класічнай традыцыі. Вяліся рэканструкцыя гарадоў, комплексная забудова жылых раёнаў, пачаў будавацца маскоўскі метрапалітэн. Аднак нятворчае стаўленне да спадчыны часта прыводзіла да эклектызму і халоднай параднасці. Сярод вядучых архітэктараў Р.Бархін, A., В. і Л. Весніны, А.Гегела, У.Гельфрэйх, М.Гінзбург, I. і П. Голасавы, Б Іафан, \.Леанідаў, К Мельнікаў, І.Нікалаеў, Л Руднеў, У.Шчуко і інш. У канцы 1940-х — 1950-я г. значнымі сталі аднаўленне і рэканструкцыя гарадоў (К.Алабян, Г.Арлоў, М.Баранаў, Бархін, Г Гольц, В.Каменскі, А.Навумаў, В Сімбірцаў і інш.), стварэнне вышынных будынкаў y Маскве (Гельфрэйх, М.Мінкус, А.Мндаянц, М.Пасохін), адмаўленне ад пераймання гіст. стыляў, пашырэнне індустр. канструкцый, перанос гал. акцэнту на жыллёвае буд-ва. Асаблівая ўвага звярталася на ўзаемасувязі прамысл. і жылых раёнаў, развіццё трансп. артэрый і комплексаў абслугоўвання; y буд-ве асобных будынкаў — на выкарыстанне функцыянальна апраўданых форм, адпаведных спецыфіцы матэрыялаў, актыўнае ўвядзенне ў фарміраванне арх. аблічча твораў дэкар прыкладнога мастацтва. У 1960—80-я г. тыпалогія буйнапанэльнага домабудаўніцтва набыла большую разнастайнасць, змешаная забудова раёнаў будынкамі розных паверхаў дазволіла пераадолець аднастайнасць масавай жылой архітэктуры і ўзмацніць выразнасць арх. комплексаў, y т. л. і грамадскіх (напр., Астанкінская тэлевізійная вежа ў Маскве). Сярод вядучых архітэктараў Л.Баталаў, Я.Белапольскі, С.Галаджава, С.Еўдакімаў, А.Жук, Б.Злобін, С.Ісмаілаў, ЮДапаткін, І.Пакроўскі, А.Палянскі, Ь.Рубаненка, Р.Семярджыеў, С.Спяранскі, Я.Стома, Б.Тхор, М.Улас, Ю.Шавярдзяеў і інш. У 1990-я г. ўзрасла эстэт. выразнасць забудовы, лаканічнасць і яснасць форм, пашырылася буд-ва жылых дамоў палепшанай планіроўкі, дзярж., грамадскіх, прыватных банкаўскіх, офісных і інш. будынкаў y рэчышчы сучасных кірункаў зах. архі-
338
РАСІЯ
тэктуры, культавых пабудоў y традыц. канфесіянальных формах. У 1983 створаны Саюз архітэктараў Р. Выяўленчае і дэкараты ўна-пры кладное мастацтва. На тэр. Р. выяўлены помнікі
культуры палеаліту (размалёўкі Капавай пячоры на Урале, каменныя і касцяныя статуэткі з Касцёнак y Варонежскай вобл. і Мальты каля Іркуцка і інш.) і неаліту (наскальныя выявы ў Карэліі і Сібіры, арнаментаваная кераміка, разьбяное драўлянае начынне і інш ). 3 энеаліту і бронз. веку вядомы манум. каменная скульптура, арнаментаваныя вырабы з бронзы (зброя, статуэткі і інш.). У 8—7 ст. да н.э. быў пашыраны звярыны стшь. 3 9— 10 ст. развівалася культура ўсходнеслав. плямён y межах культуры Кіеўскай Русі. Уласна рус. мастацтва пачало складвацца з канца 13 ст. Развіваўся жывапіс, пачалі складвацца маст. школы: Наўгародская школа жыДа арт. Р а с ія . Абраз Маці Божай Уладзімірвапісу, Пскоўская школа жывапісу, Ула- скай. 1-я пал. 12 ст. дзіміра-Суздальская школа жывапісу. У 2-й пал. 14 — пач. 15 ст. высокім маст. узроўнем вызначаліся творы Феафана Грэка, Данііла Чорнага, A Рублёва, y павялічылася цікавасць да больш рэаканцы 15 — пач. 16 ст. — Дыянісія, ліст. перадачы прасторы, аб’ёму і святскульптуры В Ярмоліна. 3 2-й пал. 15 ст. лаценю (С.Ушакоў). Манум. жывапісу цэнтрам рус. маст. культуры стала Мас- ўласцівы апавядальнасць сюжэтаў і ярква, y якой для аздаблення храмаў і па- кая дэкаратыўнасць (размалёўкі храмаў лацаў былі сканцэнтраваны буйныя Кастрамы, Масквы, Яраслаўля і інш ). творчыя сілы, y т.л. з Беларусі (старцы Пачало складвацца свецкае мастацтва, Арсеній і Іпаліт, К Міхайлаў, С.Палубес і узнік партрэтны жанр — парсуна. 1нінш.; гл. таксама Беларуская рэзь). У 16 ст. тэнсіўна развівалася дэкар.-прыкладное гарманічная стройнасць і святочная мастацтва: ювелірная справа, разьба па ўрачыстасць жывапісу змянілася ім- дрэве і камені, кераміка, вышыўка, кненнем да алегарычнасці і павучаль- маст. апрацоўка металу. У 18 ст. пачало насці, рабіліся спробы звязаць іканапіс дамінаваць свецкае мастацтва: развіваўз рэальнай гісторыяй (абраз «Царква ся партрэтны жанр y жывапісе (А.Анваяўнічая», напісаны ў гонар узяцця тропаў, І .Аргуноў, У.Баравікоўскі, I ВішКазані). Пачала развівацца гравюра някоў, Л . Каравак, Дз. Лявіцкі, A Мацве(дрэварыты да кн. «Апостал», 1564)- На еў, \.Нікіцін, Ф.Рокатаў) і скульптуры мяжы 16— 17 ст. склалася Строганаў- (Б.К Растрэлі, Ф.Шубін), узніклі гіст. ская школа жывапісу з яе вытанчана-мі- (А.Ласенка, Р.Угрумаў), быт. (I Фірсаў, ніяцюрным пісьмом. У іканапісе 17 ст. М.Шыбанаў, I .Ермянёў) і пейзажны
Да apt.
Р а с ія .
В. Пя р о ў . Праводзіны нябожчыка. 1865.
Да арт.
Р а с ія .
Да арт Расія 1 A р r y н о ў. Партрэт невядомай сялянкі ў рускім касцюме. 1784.
(Ф .Аляксееў, С.Шчадрын) жанры. Пашыраліся відавая і батальная гравюра, дэкар. размалёўка. 2-я пал. 18 — 1-я чвэрць 19 ст. — перыяд станаўлення рус. класіцызму, прынцыпы якоГа вызначала Пецярбургская акадэмія мастацтваў. Грамадз. пафас класіцызму найб. ярка выявіўся ў станковай (М.Казлоўс/сі, Х.Пракоф’еў), мемарыяльнай (Ф.Гардзееў, I Мартас), манум.-дэкар. (В.ДэмутМаліноўскі, С.Піменаў, Э.Фальканб, Ф.Шчадрын) скульптуры. У 1-й пал. 19 ст. побач з класіцьістычным жывапісам (А.А Іванаў, А.І./ванаў, В.Шабуеў) узнікла мастацтва, прасякнутае павевамі рамантызму (партрэты К.Брулова, /к.Кіпрэнскага, В.Трапініна, жывапіс і графіка A.Арлоўскага, пейзажы М.Вараб 'ёва, М.Лебедзева, Шчадрына, пазней — I Айвазоўскага). Увагай да
І.Крамской.
Невядомая. 1883.
нар. жыцйя адзначаны творы А.Венецьіянава і яго школы. У жывапісе П.Фядотава, графіцы А.Агіна і Я.Бярнардскага зараджалася мастацтва крытычнага рэалізму, якое ў 1860-я г. развілося ў жывапісе жанрыстаў I Пранішнікава, В Пяpoea і інш., a пазней y творчасці перасоўнікаў. Іх лепшыя дасягненні — партрэты I Крамскога, жанравыя творы А.Карзухіна, У Макоўскага, Р.Мясаедава, К. Савіцкага, М.Ярашэнкі, карціны В.Васняцова, М.Ге, М.Неўрава, ВПаленава, й.Пукірава, І.Рэпіна, В.Сурыкава, В.Якобі — адметныя асаблівай сілай маст. абагульнення, глыбокім дэмакратызмам. 3 дзейнасцю перасоўнікаў звязаны і новы этап y развіцці рус. пейзажа (Ф.Васільеў, М.Клот, А.Куінджы, І.Левітан, А.Саўрасаў, I Шышкін). У батальным жанры блізкі да перасоўнікаў В Верашчагін. У скульптуры 2-й пал. 19 ст. развіваліся малыя формы, склаўся тып станковай скульптуры, прызначанай для музея ці выстаўкі (М.Антакольскі). На манум. пластыку паўплывала станковая скульптура (А.Апякушын). У дэкар.-прыкладным мастацтве ў 18— 19 ст. пачаўся выраб рус. фарфору, новы ўздым адбыўся ў маст. шкле. На аснове стараж.-рус. традыцый развівалася нар. мастацтва (гл. Багародская разьба, Валагодскія карункі, Гжэльская кераміка, Дьімкаўская цацка, Жостаўская разма-
р а с ія
Да арт. Р а с ія І.Л е в і т a н. Асенні дзень. Сакольнікі. 1879.
лёўка, Мсцёрская мініяцюра, Палехская мініяцюра, Таржоцкае залатое шыццё, Хахламская размаяёўка). На мяжы 19— 20 ст. традыцыі перасоўнікаў прадаўжалі
339
жывапісцы А.Архіпаў, С.Іванаў, М.Касаткін, С.Каровін, П Малявін, М.Несцераў, А.Рабушкін, y пач. 20 ст. паявіўся стыль мадэрн, y жывапісе да яго блізкія вытанчана-паэт. палотны В БарысаваМусатава, В.Сярова, М.Урубеля, a таксама творчасць групы «Свет мастацтва» (Л.Бакст, А.Бенуа, М.Дабужынскі, Б.Кустодзіеў, Я.Лансерэ, З.Серабракова, К Сомаў), адзначаныя рысамі стылізацыі і рэтраспектыўнасці. Рысы імпрэсіянізму выявіліся ў творчасці жывапісцаў I Грабара, К.Каровіна, скульпт. П.Трубяцкога, рамантычна-сімвалічны кірунак — жывапісцаў К.Багаеўскага, А.Рылова, М.Рэрыха. Уплывам сімвалізму вызначаны творы мастакоў аб’яднання «Блакітная ружа» (П.Кузняцоў, М Сар'ян і інш.) i К Пятрова-Водкіна. Развівалася творчасць майстроў, што зазналі ўплыў кубізму (мастакі аб’яднання «Бубновы валет»: П.Канчалоўскі, А.Лянтулаў, Х.Машкоў), стваральнікаў лучызму (Н Ганчарова, М.Ларыёнаў), прадстаўнікоў абстракцыянізму (В.Аандзінскі, КМалевіч). Росквіту дасягнулі тэатр.-дэкар. мастацтва (Бакст, А.Галавін, К.Каровін) і кніжная графіка (Бенуа, I.Білібін). Паспяхова развівалася і скульптура (М.Андрэеў, Г Галубкіна, A .Мацвееў, С Канёнкаў). Пасля 1917 асаблівае значэнне набылі плакат і карыкатура (В.Дэні, Дз.Маор, У.Маякоўскі, М.Чарамных). Выяўл. мастацтва 1920-х г. развівалася ў вострай барацьбе розных творчых груповак; y маст. жыцці аформіліся прынцыпы сацыялістычнага рэалізму як вызначальнага метаду сав. мастацтва. Гісторыка-рэв. і быт. тэматыку распрацоўвалі чл. Асацыяцыі мастакоў рэвалюцыйнай Padi (1.Бродскі, М.Грэкаў і інш.), новыя індустр. рытмы спрабавалі адлюстраваць y мастацтве майстры «Т-ва мастакоў-станкавістаў» (А.Дайнека, Ю.Піменаў і інш ). Развіваўся партрэт (С.Малюцін, y скульптуры — Андрэеў, Галубкіна, С.Лебедзева), пейзаж (В Бакшэеў, Грабар, М Крымаў, А.Купрын, Рылоў, К Юон і інш.), нацюрморт (Канча-
Да арт. Р а с ія . 1.P э п і н. Іван Грозны і сын яго Іван 16 лістапада 1581 года. 1885.
Да арт Р а с ія . В.Б a р ыс а ў - Му с а т а ў . Ізумрудныя каралі. 1903—04.
Да арт. Р а с ія . В.К а н д з і н с к і . 3 чорнай дугой. 1912.
3 4 0 __________________ р а с ія
лоўскі, Машкоў і інш.). У графіцы плённа працавалі Г.Астравумава-Лебедзева, У.Канашэвіч, А.Краўчанка, М.Купрыянаў, І.Нівінскі, І.Паўлаў, У.Фаворскі, y манум. і станковай скульптуры — М.Ma tthep, Б.Мухіна, С.Мяркураў, М.Тырса, \.Шадр, Л.Шэрвуд і інш. ІІІэраг мастакоў, імкнучыся да арганізацыі новых форм побыту, перайшлі да маст. канструявання (Л Лісіцкі, Л.Папова, A.Родчанка, У.Татлін). У жывапісе вылучаліся гісторыка-рэв. і жанравыя палсяны Бродскага, С.Герасімава, Дайнекі, Б.Іагансона, К./стоміна, А.Маравава, Пятрова-Водкіна, А.Самахвалава, У.Сярова, Д.Штэрэнберга, Цз.Шмарынава, партрэты A.Герасімава i М .Несцерава; пейзажы Грабара, Г.Ніскага\ нацюрморты А.Асмёркіна, Канчалоўскага, Лянтулава, Машкова і інш., y графіцы — ілюстрацыі Я.Кібрыка, Я.Чарушына; карыкатуры Кукрыніксаў, Б.Яфімава. У тэатр.-дэкарацыйным мастацтве традыц. формы (Галавін, В.Сімаў) спалучаліся з тэндэнцыямі канструктывізму (Н.Альтман, У. і Т.Стэнбергі). Да лепшых узораў рас. мастацгва перыяду Вял. Айч. вайны належаць творы жывапісцаў і графікаў М.Авілава, А.Вярэйскага, Г.Вярэйскага, П.Корына, А.Пахомава, A Пластава, М Рамадзіна, Л.Сайферціса, І.Сярэбранага, скульптараў К.Белашовай, Я.Вучэціча; асаблівае значэнне набылі плакат і карыкатура (А.Какарэкін, В.Карэцкі, Кукрыніксы).
Да арт Р а с ія В.С я р о ў. Партрэт актрысы М.Ярмолавай. 1905.
машнікаў, М.Малюцін, Мыльнікаў, Т.Назарэнка, А.Нікіч, А.Шылаў\ y скульптуры — Ю.Аляксандраў, Л.Галаўніцкі, B. Клыкаў, А.Комаў, Л.Крамнёва, Л.Ланкінен, Неізвесны, Б.Плёнкін, Полагава, А.Рукавішнікаў, С.Санакоеў, Ю.Чарноў, М.Шамякін; y графіцы — І.Абросаў, Ю.Васняцоў, Галіцын, Захараў; y манум. жывапісе — Андронаў, А.Васняцоў, Ю.Каралёў, Б.Тальберг; y манум. скульптуры — А.Анікушын, Ю.Арэхаў, П.Бандарэнка, А.Кібальнікаў, А.Лягін, C. Малькоў, А.Файдыш, Цыгаль, 3 Цэрэтэлі; y тэатр.-дэкарацыйным мастацтве — А.Васільеў, Б.Волкаў і інш. У 1960 створаны Саюз мастакоў Р. М узыка. Вытокі рус. муз. культуры ў рытуальна-абрадавай культуры ўсх.слав. фальклору (працоўныя, каляндарна- і сямейна-абрадавыя, працяжныя, пахавальныя песні). Устойлівасць абрадавых муз. традыцый абумоўлена гіст. Да арт. Расія. А.Д a й н е к а. Дзяўчынка каля акна. 1931.
Дасягненне выяўл. мастацтва пасляваен. перыяду — жанравыя і гіст. палотны A Бубнава, А.Лакціёнава, Ю Няпрынцава, Пластава, Р.Шагаяя і інш., партрэты (у жывапісе Корына, y скульптуры — Канёнкава), пейзажы Герасімава, манум. пластыка М.Анікушына, Вучэціча, Л .Кербеля, А.Кібальнікава, М Томскага, У.Цыгаля, графіка Вярэйскіх, A Ганчарова, Б.Прарокава. Разам з творамі, якія апявалі подзвіг народа ў Вял. Айч. вайне, пашыралася тэматыка працы і мірнага жыцця. Разнастайнасцю творчых пошукаў вызначаецца мастацтва 2-й пал. 1950—60-х г., для якога характэрны пластычна абагульненыя эмацыянальна насычаныя вобразы: y станковым жывапісе — М.Андронаў, П.Асоўскі, A Грыцай, Дз.Жылінскі, Г Коржаў, А.Мыльнікаў, Ніскі, Ф Рашэтнікаў, A. і П.Смоліны, A. і С.Ткачовы, Ю.Тулін, y скульптуры — ЮАляксандраў, А.Камаў, А.Псшагава, y графіцы — І.Галіцын, Г.Захараў і інш. У асобную плынь y жывапісе вылучыўся т.зв. суровы стыль (В Папкоў і інш ), кніжная ілюстрацыя развівала пераважна традыцыі 1930-х г. (А.Вярэйскі, Ганчароў, Герасімаў, Кукрыніксы, Фаворскі і інш ). Побач з афіц. мастацтвам развівалася неафіцыйнае (андэграўнд), y якім найб. вылучалася творчасць маст. груп «Ліянозаўская» (М.Вячтомаў, Л.Крапіўніцкі, Я.Крапіўніцкі, Л.Масцяркова, О.Рабін і інш.), «Срэйенскі бульвар» (А.Брусілоўскі, І.Кабакоў, Э.Неізвесны, Ю.Собалеў і інш.), мастакоў A.Зверава, Э.Булатава, У.Галіцкага, У.Грыгаровіча. Я.Есауленкі, В.Сідура, І.Чуйкова, У.Якаўлева і інш. Творчасць мастакоў 1970—-90-х г. вызначаецца паглыблена-прадметнай трактоўкай з’яў, ваетрынёй успрыняцця асаблівасцей прыроднага і прадметнага асяроддзя, імкненнем да метафарычнасці і эмац. стрыманасці, стварэння значнага, канкрэтна-індывідуальнага вобраза: y жывапісе — І.Арлоў, I . Глазуноў, Б.Да-
Да арт Р асія. Я . В у ч э ц і ч . Партрэт І.Д.Чарняхоўскага. 1945.
Да арт. Р а с ія . А.М ы л ь н і к a ў. Нацюрморт. Кветкі ў сіняй вазе. 1986.
ўмовамі; для стылістыкі характэрны паўторнасць і варыянтнасць вузкааб’ёмных формул-папевак. У Стараж. Русі існавалі мужчынскія і жаночыя плачы-галашэнні, гераічны песенны эпас, быліны (старыны). 3 часам развіўся самабытны стыль лірычнай песні з уласцівай ёй меладычнай шырьшёй, падгалосачнай поліфаніяй, вольным вар’іраваннем напеву. Муз. своеасэблівасцю вызначалася творчасць скамарохаў. Сярод рус. нар. інструментаў: струнныя — балалайка, гуслі, домра, ліра, гудок; духавыя — дуда, дудка, кугіклы (жалейка), рог, труба, ражкі, сапель; язычковыя — варган, гармонік і інш. У княжацкім побыце выкарыстоўвалася мастацтва іншаземных «іграцоў» на арфе, лютні, флейце. Афіц. святы і паходы суправаджаліся ратнай музыкай (трубы, бубны). Пачаткам прафес. мастацтва з канца 10 ст.
Да арт. Расія А . П о л а г а в а . Белыя аблокі бясконцыя і вечныя. 1997—98.
Да арт. Расія торс. 1963.
Э.Н e і з в е с н ы. Жаночы
РАСІЯ
Да арт. Р а с ія . І . Г л а з у н о ў . Беражы Бог Расію. 1999.
стала музыка хрысц. культу. Яе муз. аснова — песнапенні і літургічныя кампазіцыі Візантыі, якія з 11— 12 ст. ператварыліся ў самабытную культуру правасл. малітоўнага спеву. Аднагалосыя напевы запісвалі з дапамогай арыгінальнай неўменнай натацыі (крукі, ці знамёны, адсюль знаменны спеў). Культавая правасл. музыка ўключала стыхіры, ірмасы, трапары, кандакі (адрозніваліся значнай распеўнасцю), каноны, псалмы. 3 сярэдзіны 16 ст. знаменны спеў дасягае найвыш. росквіту, яго сістэматызацыя замацавана ў «Азбуцы» А.Мезянца. 3 сярэдзіны 17 ст. ва ўлонні царквы пачало развівацца шматгалоссе, арыентаванае нд еўрап. акордава-гарманічны склад. Тэарэт. асновы партэсных спеваў абгрунтаваў М.Дылецкі ў трактаце «Граматыка мусікійская» (1675). Асн. жанр — партэсны канцэрт (майстры маскоўскай школы духоўнага канцэрта 2-й пал. 17 — пач. 18 ст. Н.Бавыкін, С.Бяляеў, І.Ігнацьеў, М.Калашнікаў, П.Нарыцын, С.Пекаліцкі, І.Пратапопаў, В Цітоў і інш.). Шырокае распаўсюджанне атрымалі быт. шматгалосыя канты і псальмы на рэліг., пазней на лірычныя, патрыят. тэксты (сярод аўтараў тэкстаў Сімяон Полацкі, Дз. Растоўскі,
Да арт. мякі н I960.
М. ШаФантанка.
Р асія.
341
В.Традзьякоўскі). Рэформы Пятра I спрыялі паяўленню ў Расіі італьян., франц., ням. опер, таксама гастрольных оперных труп. У 2-й пал. 18 ст. ствараліся публічныя т-ры, з’явіліся рус. оперныя спевакі (Л.Белаградская, Л.Сандунова, П.Жамчугова), развівалася канцэртнае мастацтва (I .Хандошкін, В.Трутоўскі). Узрасла цікавасць да фальклору. Пачалося фарміраванне рус. кампазітарскай школы, з’явіліся першыя рус. оперы (М.Сакалоўскі, В.Пашкевіч, Е.Фамін); найвыш. росквіту дасягнуў рус. духоўны канцэрт (Цз.Бартнянскі, М Беразоўскі). Пад уздзеяннем сентыментальнай паэзіі, салонных танцаў і лірычнага канта ўзнік рус. раманс («расійская песня»; Ф.Дубянскі, В Казлоў-
д а арт. Р а с ія . А.Ш ы л a ў . Лётчык-касманаўт СССР П.І.Клімук. 1976.
3 4 2 __________________ р а с ія
скі, Р.Цяплоў). Росквіт рус. класічнай музыкі пачаўся з 19 ст. Новага маст. ўзроўню дасягнуў раманс: на глебе апасродкаванага ўплыву цыганскай культуры ўзнік жанр «жорсткага раманса», выкананне якога вызначаецца большай экспрэсіўнасцю. З’явіліся новыя жанры: сімфонія, уверцюра, канцэрт, саната. На глебе быт. rap. песеннасці праявіліся рысы рамантызму ў творчасці A.Аляб’ева, А.Варламава, А.Вярстоўскага, А.Гуршёва. Заснавальнік рус. муз. класікі М Глінка, абапіраючыся на нац. муз. традыцыі, увасобіў y оперных творах героіка-патрыят. тэму, вобразы айч. міфалогіі; высокім еўрап. узроўнем вызначаюцца яго сімф. творы. На рэаліст., сац. і лірыкапсіхал. вобразнасці грунтавалася творчасць AДаргамыжскага, што набліжала яго да натуральнай школы ў л-ры і жывапісе. Вывучэнню і папулярызацыі нац. мастацтва спрыяла муз.-крытычная дзейнасць У.Адоеўскага, Г.Лароша, У.Стасава, А.Сярова і інш Вял. ролю адыграла адкрыццё A. і М.Рубінштэйнамі кансерваторый y Пецярбургу (1861) і Маскве (1866), што стала пачаткам падрыхтоўкі музыкантаў-прафесіяналаў. Муз.-асв. работу ў Пецярбургу вяла Бясплатная муз. школа (1862), якую ўзначальвалі М.Балакіраў і Т.Ламакін. У пач. 1860-х г. вакол Балакірава згуртавалася садружнасць кампазітараў *Магутная кучка», якая адлюстравала абнаўляльныя маст. тэндэнцыі часу. Рус. оперы 2-й пал. 19 ст. ўласцівы глыбокі псіхалагізм, рэалізм і ахоп тэм з нац. гісторыі, эпасу, нар. побыту, жыццёвая і псіхал. змястоўнасць, наватарства форм: нар. драмы М.Мусаргскага, оперы-казкі, быліны, паданні М Рымскага-Корсакава i A.Барадзіна, лірыкапсіхал. драмы П.Чайкоўскага. Сімфонія
Да арт. Расія Вялікая зала Маскоўскай кансерваторыі.
была прадстаўлена эпічнай (Барадзін) і драм. (Чайкоўскі) лініямі; шырокае развіццё набыла праграмная музыка. Чайкоўскі рэфармаваў балет шляхам яго сімфанізацыі. Своеасаблівая галіна быт. культуры 2-й пал. 19 ст. — эстр. раманс і выканальніцтва (Н.Вяльцава, А.Давыдаў, ВПаніна, Н.Плявіцкая). На мяжы 19—20 ст. класічныя муз. традыцыі развівалі A Арэнскі, А.Глазуноў, В.Каліннікаў, К.Лядаў, С.Ляпуноў, С.Танееў і інш. Значнай з’явай сталі новыя кірункі харавой музыкі рус. царКвы. Літургічная музыка набыла канцэртныя рысы (харавыя творы А.Архангельскага, А.Грачанінава, Ы ІпалітаваІванава, Каліннікава, А.Кастальскага, А.Нікольскага, С.Рахманінава, У.Рэбікава, М.Чарапніна, A. і П.Часнаковых). Неарамант. рысамі вылучалася творчасць М Метнера, наватарствам стылю — музыка A Скрабіна. Новьм шляхі інтэрпрэтацыі фальклору і муз.-тэатр. жанраў адкрыў I.Стравінскі. Сярод прад-
Да арт Р а с ія . А.Л я r і н, C M a л ь к о ў. Вестка. 1996.
стаўнікоў выканальніцкай культуры 19 — пач. 20 ст. спевакі A Няжданава, В. і Т.Пятровы, П.Собінаў, Ф.Стравінскі, Ф.Шаляпін, піяністы Рахманінаў, А.Рубінштэйн, М.Рубінштэйн, В.Сафонаў, Скрабін, Метнер, скрыпачы і віяланчэлісты школ Л.Аўэра і К.Давыдава. Рус. мастацтва прапагандаваў за мяжой С.Дзягілеў. У 1-й трэці 20 ст. праявіліся рысы маст. авангардызму (творы І.Вышняградскага, А.Лур’е, М.Рослаўца, М.Мацюшына, Н.Обухава). Уклад y развіццё рус. муз. школы ў 20 ст. зрабілі Лз.Кабалеўскі, М.Мяскоўскі, С.Пракоф’еў, Рахманінаў, І.Стравінскі, Г.Свірыдаў, Ю.Шапорын, Дз Шастаковіч, якія абнавілі ўсе важнейшыя муз. жанры. Даніну рэв. настроям эпохі ў харавых творах аддалі А.Аляксандраў, B. Be a u , Дз. Васільеў-Буглай, А.Давідзенка. Тыповай з’явай рус. сав. мастацтва стала папулярная масавая песня (М.Блантэр, І.Дунаеўскі, У.Захараў, Б.Макравусаў, А.Новікаў, Аз.Лакрас, А Пахмутаea, В. Салаўёў- Сядой, Д. Тухманаў) і песенная па стылі опера на рэв.-дэмакр. тэматыку (ХДзяржынскі, Ц Хрэннікаў). У 2-й пал. 20 ст. жанры оперы і балета развівалі А Пятроў, С.Сланімскі, Б.Цішчанка, Р Шчадрын. Значныя дасягненні сімфаністаў М.Вайнберга, Г.Галыніна, М.Пяйко, А.Салманава, Г.Уствольскай, Б.Чайкоўскага. Самабытныя рысы рус. лірыкі і эпасу ўвасоблены ў кантатах, араторыях, харах, рамансах К.Волкава, В.Гаўрыліна, Пятрова, Салманава, Свірыдава, Шчадрына. Эксперыментальныя памкненні поставангарду апошняй трэці 20 ст. спрыялі зліццю фундаментальных якасцей рус. школы і новых сродкаў выразнасці, якія праявіліся ў творчасці С.Губайдулінай, ЭДзянісава, А.Шнітке. Значнае дасягненне рус. культуры 1980—90-х г. — актыўнае развідцё традыцый духоўнай музыкі новага кірунку пач. 20 ст. ў рэчышчы шматвяковых пеўчых архетыпаў і літургічных жанраў кампазітарамі розных пакаленняў і сгыляў. У хар., тэатр., інстр. творах Э.Арцем’ева, Ю.Буцко, Губайдулінай, Дзянісава, М Карэтнікава, Свірыдава, М.Сідзельнікава і інш. стараж. напевы выкарыстоўваюцца ў розных жанрах, узаема-
дзейнічаюць з традыцыямі оперы, сімфоніі, кантаты, араторыі. Сярод таленавітых выканаўцаў 20 ст.: піяністы Л Аборын, У.Ашкеназі, Дз.Башкіраў, А.Гальдэнвейзер, Э.Гілельс, У.Горавіц, М.Грынберг, Я.Зак, К.Ігумнаў, Г.Нейгаўз, Л .Нікалаеў, С.Рыхтэр, У Сафраніцкі, П.Серабракоў, Я.Фліер, М.Юдзіна; скрыпачы Л.Аўэр, Л.Коган, Д.Ойстрах, М.Палякін, В. Траццякоў, Я.Цымбаліст\ віяланчэлісты А.Брандукоў, А.Вержбіловіч, Р.Гарбузава, Н .Гутман, С.Казалупаў, С.Кнушавіцкі, Г.Пяцігорскі, М Растраповіч, Д.Шафран', спевакі A Абразцова, Н.Абухава, І.Архіпава, В.Барсава, Г.Вішнеўская, К.Дзяржынская, Х.Казлоўскі, С.Лемешаў, Я.Несцярэнка, A Няжданава, Р. і к.Піраговы, I.Пятроў, М Рэйзен, Л.Собінаў, Ь.Штокалаў, Х.Яршоў; дырыжоры М Галаванаў, A.Гаўк, В.Гергіеў, У.Дранішнікаў, К Кандрашын, С.Кусявіцкі, М Малько, А.Мелік-Пашаеў, Я.Мравінскі, A Пазоўскі, Г.Раждзестеенскі, С.Самасуд, Я.Святланаў, У.Співакоў, В Сук, Ю.Фаер, Ю.Цемірканаў, харавыя дырыжоры Аляксандраў, МДанілін, М.Клімаў, A Свешнікаў, У.Чарнушэнка, A Юрлоў. Прадстаўнікі шматлікіх кірункаў эстр. трактоўкі быт. раманса і песні: A Вярцінскі, В.Козін, Л.Русланава, К.Шульжэнка, І.Юр’ева і інш. Найб. вядомыя рас. муз. т-ры: y Маскве — Вялікі тэатр Padi, Маскоўскі акадэмічны музычны тэатр імя К.С.Станіслаўскага і У.І.Неміровіча-Данчанкі, Маскоўскі акадэмічны дзіцячы музычны тэатр, Маскоўскі музычны камерны тэатр\ y С.-Пецярбургу — Марыінскі тэатр оперы і балета, Малы т-р імя Мусаргскага, a таксама т-ры ў Новасібірску, Екацярынбургу, Пермі, Ніжнім Ноўгарадзе. Сярод найб. вядомых выканальніцкіх калектываў — Дзяржаўны сімфанічны аркестр Padi, Дзяржаўны акадэмічны вялікі амфанічны аркестр імя П.І.Чайкоўскага,
р а с ія __________________
343
набыў папулярнасць школьны тэатр, аматарскія трупы якога ствараліся ў буйных свецкіх навуч. установах (Славяна-грэка-лацінская акадэмія, Хірургічная школа ў Маскве, Дваранскі кадэцкі корпус y С.-Пецярбургу). Стварэнне і развіццё рус. школьнага т-ра цесна звязана з імем Сімяона Полацкага. Набыла папулярнасць і такая форма нар. т-ра, як вусная нар. драма («Цар Максімілян», «Лодка»), У 1-й пал. 18 ст. развіваецца аматарскі т-р «ахвочых камедыянтаў». Найб. вядомай y сярэдзіне 18 ст. стала яраслаўская трупа пад кіраўніцтвам Ф Волкава, якая ў 1752 была запрошана ў С.-Пецярбург. У 1730—40 пры двары гастраліравалі замежныя трупы (італьян., ням. -т-р К.Нейбер, франц. драм. т-р). У 1756 паводле загаду імператрыцы Лізаветы засн. «Рускі для прадстаўлення трагедый і камедый тэДа арт. Р а с ія . Сцэна з оперы «Іван Сусанін» атр». Яго аснову склалі выпускнікі Дваранскага кадэцкага корпуса з ліку ярасМ Глінкі. Вялікі тэатр Расіі. лаўскай аматарскай трупы Волкава (І.Дзмітрэўскі, Я.Шумскі і інш.), перНа 2001 y Р.: 10 кансерваторый, Рас. і шым дырэктарам прызначаны A СумаКемераўская акадэміі музыкі, муз.-пед. рокаў. Для развіцця рус. сцэны апошін-ты, шэраг ін-таў культуры з муз. ад- няй чвэрці 18 ст. вял. значэнне мела драматургаў-паслядоўнікаў дзяленнямі, шырокая сетка муз. вучылі- творчасць шчаў, ліцэяў і ішд. Праводзяцца муз. Сумарокава — Ф.Казельскага, Я.ІСняжконкурсы, найбуйнейшы — Міжнар. ніна, В.Майкава, А.Ржэўскага, М.Хеконкурс музыкантаў-выканаўцаў імя раскава, a таксама сатырычныя камедыі Чайкоўскага. У 1960 створаны Саюз Дз. Фанвізіна і В.Капніста. У 1757 пры кампазітараў Р. Маскоўскім ун-це засн. Універсітэцкі т-р, Тэатр. Узнікненне элементаў рус. тэ- y 1780 на яго базе — Пятроўскі т-р. У атр. мастацтва звязана з працоўнай 1770—80-я г. ўзніклі т-ры ў Калузе, дзейнасцю, нар. культавымі абрадавымі Пензе, Тамбове, Туле і інш. губернскіх дзеяннямі і святочнымі гульнямі. Пер- гарадах. 3 1779 y Пецярбургу ў т-ры на шыя прафес. носьбіты рус. тэатр. куль- Царыцыным лузе пачала выступаць рус. туры — скамарохі. Мелі пашырэнне ля- трупа антрэпрэнёра К.Кніпера. У канлечныя прадстаўленні. У 16 ст. ўзнік цы 1 8'— пач. 19 ст. сталі пашырацца рус. царк. т-р, але вял. развіцця не ат- прыватныя прыгонныя тэатры, якія за-
Да арт Р а с ія . Сцэна з балета «Спартак» А.Хачатурана. Вялікі тэатр Расіі.
Дзярж. акад. сімф. аркестр С.-Пецярбургскай філармоніі, Сімф. аркестр Маскоўскай філармоніі, С.-Пецярбургская акад. капэла імя Глінкі, Рэсп. рус. харавая капэла імя Юрлова, Ансамбль песні і танца Раайскай арміі імя Аляксандрава, Рускі народны хор імя Пятніцкага, Дзяржаўны акадэмічны рускі хор, Дзярж. рус. нар. акрестр імя Андрэева, Дзярж. рус. нар. аркестр імя Осіпава.
рымаў. У 1672—76 пры двары цара Аляксея Міхайлавіча створаны першы прыдворны т-р, y рэпертуары якога былі п’есы на біблейскія і міфалагічныя тэмы. Па ўказанні Пятра I y Маскве ў 1702—06 працаваў першы дзярж. т-р пад кіраўніцтвам І.Х.Кунста, для якога на Краснай плошчы быў пабудаваны «Камедыйны хорам» на некалькі соцень гледачоў. У 2-й пал. 17 — пач. 18 ст.
Да арт. Р а с ія . Сцэна са спектакля А.К.Талстога «Цар Фёдар ІаанавіЧ!'. У ролі цара Фёдара І.Масквін, Ірыны — В.Кніпер. Маскоўскі маст. тэатр. 1898.
344
р а с ія
клалі асновы рус. правінцыяльнай сцэны. Высокім майстэрствам вызначалася творчасць прыгонных акцёраў П.Жамчуговай, Т. Шлыкавай-Гранатавай і інш. У 1-й чвэрці 19 ст. вял. поспехам карысталіся трагедыі У.Озерава, камедыі М.Загоскіна, І.Крылова, П.Плавільшчыкава, А.Шахаўскога, пачалі перакладацца і ставіцца п’есы У.Шэкспіра, Ф. Шылера. Ігра трагедыйных акцёраў пач. 19 ст. A.Якаўлева, К.Сямёнавай узрушала гледачоў высокай культурай выканання. У 1826—82 Дырэкцыя імператарскіх т-раў (існавала з 1766) увяла дзярж. манаполію на т-ры. Ставіліся перакладныя вадэвілі і меладрамы, п’есы П.Абадоўскага, Н. Кукальніка і інш. У 1824 y Маскве засн. Ма/іы тэатр. У 1832 y Пецярбургу ўзведзены будынак Александрынскага тэатра. За новы рэпертуар рус. т-ра актыўна выступалі В.Бялінскі і М.Гогаль, якія сйвярджалі неабходнасць адлюстравання ў т-ры праўды жыцця, звароту да важнейшых тагачасных праблем. Лепшыя творы рус. драматургіі з цяжкасцямі траплялі
ТНвст- V Ш , /' »ч
^ vJ1J{àOT
адлюстроўвала тагачасную рэчаіснасць. Меладрама і вадэвіль саступілі месца драме і камедыі. Новы этап развіцця рус. т-ра звязаны з творчасцю А.Астроўскага, п’есы якога найлепш увасабляліся на сцэне Малога т-ра. На аснове пастановак яго п’ес вырасла плеяда акцёраў (С. і П. Васільевы, Л.Нікуліна-Касіцкая, П., М. i В Садоўскія), фарміравалася школа сцэн. майстэрства. Сярод вядучых акцёраў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. К Варламаў, У Давыдаў, М.Савіна, І.Самарын, V.Фядотава, С.Шумскі, А.Южын, М Ярмолава. Пашыралася дзёйнасць правінцыяльных т-раў, y якіх выступалі акцёры В.Андрэеў-Бурлак, М.Іваноў-Казельскі, М.Пісараў, М.Рыбакоў, П.Стрэnemaea і інш. 3 1882 пачынаюць актыўна стварацца прыватныя т-ры, y т.л. Маскоўскі тэатр Корша. Прагрэсіўнасцю вызначалася дзейнасць акцёра і рэжысёра Малога т-ра А.Ленскага, які імкнуўся да абнаўлення тэатр. мастацтва, выхавання акцёраў высокай культуры. У 1898 К.Станіслаўскі і У.НеміровічДанчанка стварылі Маскоўскі Мастацкі тэатр (МХТ), творчасць якога фарміравалася пераважна на драматургіі А.Чэхава і М.Горкага. Стваральнікі МХТ
сы («Містэрыя-буф» У.Маякоўскага і інш.). Пашырыліся агітац. т-ры, своеасаблівай разнавіднасцю якіх былі масавыя прадстаўленні на вуліцах і плошчах. Створаны новыя т-ры: 3-я студыя МХТ (1921, цяпер Тэатр імя Я.Вахтангава), т-р РСФСР 1-ы (1920, y 1923—28 Маскоўскі тэатр імя У.Меерхольда), Т-р Рэвалюцыі (1922, цяпер Маскоўскі msamp імя У.Маякоўскага), Т-р імя МГСПС (1923, цяпер Тэатр імя Массаeema) y Маскве, Вялікі драм. т-р (1919, пазней імя М.Горкага, цяпер імя Г.Таўстаногава) y Петраградзе, т-р «Чырвоны факел» y Адэсе (1920, з 1932 y Новасібірску) і інш. У 1918—20 створаны першыя т-ры для дзяцей, y 2-й пал. 1920-х г. — тэатры рабочай моладзі (ТРАМ), y 1930-я г. — калгасна-саўгасныя тэатры. Асн. кірункам развіцця рус. тэатр. мастацтва ў 1930—80-я г. стаў метад сацыялістычнага рэалізму. У 1920—40-я г. ставіліся п’есы тагачаснай тэматыкі паводле твораў А. Афінагенава, У.Біль-Белацаркоўскага, У.Вішнеўскага, В.Катаева, Маякоўскага, М.Пагодзіна, Л.Сейфулінай, К.Транёва і інш. Сярод рэжысёраў М Акімаў, М Ахлопкаў, Вахтангаў, К.Дзікі, Ю.Завадскі, Н.Літоўцава, Я Лю-
ШШ юК'і'-'!i
ШУ 1ШтМ
Да арт. Р а с ія . Сцэна са спектакля «Гамлет» У.Шэкспіра. Маскоўскі. тэатр імя У.Маякоўскага. 1955. Да ПРТ Р а с ія . Сцэна са спектакля «Тры сястры» А.Чэхава. Маскоўскі Маст. акад. тэатр.1980-я г.
на сцэну, часта са значнымі цэнзурнымі праўкамі і скажэннямі («Гора ад розуму» А.Грыбаедава, 1831; «Барыс Гадуноў» А.Пушкіна, 1866). Доўгі час пад забаронай былі рамант. драмы В.Гюго, шэраг п’ес Шэкспіра, ІІІылера. Вял. грамадскай і тэатр. падзеяй стала пастаноўка ў 1836 «Рэвізора» Гогаля. Станаўленне 2 асн. кірункаў рус. т-ра — рамантызму і рэалізму — звязана з дзейнасцю акцёраў Малога т-ра П. Мачалава i М.Шчэпкіна. Творчы метад Шчэпкіна стаў вызначальным ддя развіцця рус. акдёрскага мастацтва, ён развіты і паглыблены акцёрам Александрынскага т-ра A.Мартынавым і інш. Класіцыстычны кірунак y рус. т-ры 1-й пал. 19 ст. несла ў сабе прасякнутая манументальнай параднасцю творчасць Ь.Каратыгіна. Сярод лепшых акцёраў 1-й пал. 19 ст. В Асенкава, М Дзюр, В.Жывакіні, Якаўлеў і інш. Вял. ўплыў на т-р зрабілі вызв. рух 1850-х г., бурны эканам. рост краіны, філас.-публіцыст. думка. Узрасла цікавасць да рус. драматургіі, якая
ажыццявілі эстэт. рэформу рэпертуару, рэжысуры і акцёрскага мастацтва (гл. Станіслаўскага сістэма). Грамадскую значнасць меў створаны ў 1904 В.Камісаржэўскай Драм. т-р y Пецярбургу, на сцэне якога ставіліся п’есы М.Горкага і драматургаў, што групаваліся вакол выд-ва «Веды» (С.Найдзёнаў, Л.Андрэеў і інш.). У 1910-я гтў рус. тэатр. мастацтве развіваліся разнастайныя плыні і кірункі: рэжысёрскае мастацтва У.Меерхольда звязана з паэтыкай сімвалізму, А. Таірава — з мадэрнісцкімі тэндэнцыямі і інш. Узнік шэраг эксперыментальных тэатр. студый: Ф.Камісаржэўскага (1910), 1-я студыя МХТ (1912), Я.Вахтангава (1913) y Маскве, Меерхольда ў Петраградзе (1914) і інш. У 1917 паводле дэкрэта Саўнаркома т-ры перададзены Нар. камісарыяту асветы, y 1919 нацыяналізаваны. У першыя паслярэв. гады класічны рэпертуар часта трактаваўся ў плане «сугучнасці рэвалюцыі», y драматургіі пераважалі паліт., прасякнутыя духам рэв. рамантыкі п’е-
бімаў-Ланской, Меерхольд, А.Папоў, І.Платон, М.Пятроў, Л.Празароўскі, Р.Сіманаў, І.Судакоў, Таіраў і інш.; акцёры — Дз.М.Арлоў, А.Астужаў, М.Бабанава, Ь.Бабачкін, А.Ф Барысаў, С.Бірман, \.Бярсенеў, С Гіяцынтава, Ю.Глізер, A Гогалева, А.Грыбаў, Б Дабранраваў, М.Жараў, І.Ільінскі, К Карчагіна-Александроўская, В.Качалаў, М.Клімаў, B. Кніпер-Чэхава, А.Коанен, А.Ктораў, Л .Леанідаў, Б.Ліванаў, М.Мардвінаў, C. Марцінсон, В.Марэцкая, В.Масаліцінава, Х.Масквін, В.Мічурына - Самобіава, В.Мяркур’еў, В.Пашэнная, Р.Ллят, В.Пыжова, І.Пяўцоў, Ф.Ранеўская, В.Рыжова, М. Сіманаў, А.Сцяпанава, А.Тарасава, М.Тарханаў, Е.Турчанінава, М.Хмялёў, М Цароў, М.Чаркасаў, М.Штраўх, Б.Шчукін, Ю.Юр ’еў, А.Яблачкіна, К.Яланская, М.Яншын і інш. У 1941—45 дзейнасць т-раў была скіравана на духоўную мабілізацыю народа супраць фаш. агрэсіі, y рэпертуарах пераважалі героіка-патрыятычныя пастаноўкі паводле твораў А.Карнейчука, Л.Лявонава, К.Сіманава і інш. 3 2-й
пал. 1940-х г. ставіліся пер, ^ажна спектаклі, прысвечаныя падзеям Вял. Айч. вайны (паводле твораў Б.Лаўранёва, А.Фадзеева і інш.), п’есы тагачаснай тэматыкі, сусв. класіка. 1950-я г. адзначаны «другім нараджэннем» пастановак Маякоўскага. У 2-й пал. 20 ст. вял. ўклад y развіццё рус. тэатр. мастацтва зрабілі рэжысёры А.Васільеў, Г.Волчак, АДанчароў, К.Гінкас, М.Захараў, Л.Додзін, Ю.Любімаў, БЛьвоў-Анохін, В.Плучак, Б Равенскіх, Т.Таўстаногаў, В.Фокін, А.Эфрас, А.Яфрэмаў, і інш.; акцёры Ю.Барысава, А.І Барысаў, А.Басілашвілі, У.Высоцкі, М.Губенка, Н Гундарава, ТДароніна, А.Джыгарханян, АДзямідава, Я.Еўсцігнееў, А.Калягін, Я.Капелян, М.Карачанцаў, К.Лаўроў, Я.Лебедзеў, ЯДявонаў, АМеньшыкаў, А.Міронаў, АМягкоў, Ы.Няёлава, A Папанаў, К.Райкін, Ю. i В Саломіны, Х.Смактуноўскі, А.Табакоў, М.Церахава, I.Чурыкава, М Ульянаў, А.Фрэйндліх, С.Юрскі, Ю.Якаўлеў, А.Янкоўскі і інш. У 1990-я г. творчае аблічча рус. т-ра вызначала дзейнасць рэжысёраў і акцёраў Маскоўскага Мастацкага акадэмічнага тэатра, Маскоўскага тэатра «Ленком», Маскоўскага тэатра на Таганцы, Маскоўскага тэатра Сатыры, Маскоўскага тэатра
Я.Коласа, К.Крапівы, А.Кудраўцава, Дз.Курдзіна, А.Кучара, А.Макаёнка, А.Маўзона, А.Петрашкевіча, А.Паповай, І.Шамякіна і інш. Кіно. Першыя дакумент. кіназдымкі зроблены ў 1896 В.Сашыным-Фёдаравым і А.Фядзецкім. 3 1907 прыдворныя кінааператары К. фон Ган і А.Ягельскі здымалі «царскую хроніку». У 1906 з’явіліся рус. кінафірмы: А.Ханжонкава, І.Ярмольева ў Маскве, y 1907 — кінаатэлье АДранкова ў Пецярбургу. Відавыя, асветніцкія фільмы, свецкую хроніку, быт. сцэны, юбілеі і інш. здымалі Дранкоў («Дзень 80-годдзя графа Л.М.Талстога», 1908), М.Казлоўскі, П.Кабцоў, Дз. Сахненка. Першы рас. маст. фільм-кіналубок — «Панізовая вольніца» («Сценька Разін і княжна», 1909, рэж. Б.Рамашкоў). Першы паўнаметражны маст. фільм, які спалучаў ігравыя і дакумент. сцэны, — «Абарона Севастопаля» (1911, рэж. В.Ганчароў і Ханжонкаў). У 1910-я г. з’явіліся стацыянарныя кінатэатры. У тэхніцы аб’ёмнай мультыплікацыі ствараў фільмы У Старэвіч («Вясёлыя сцэнкі з жыцця насякомых», «Помста кінематаграфічнага аператара», абодва 1912).
*Сучаснік», Маскоўскага тэатра «Школа суіаснай п'есы», Маскоўскага тэатра «Сатырыкон», Санкт-Пецярбургскага Вялікага драматычнага тэатра імя Таўстаногава, т-раў Казані, Самары, Новасібірска, Ніжняга Ноўгарада, Саратава, Яраслаўля і інш. Пастаноўкам 1990-х г. уласцівы спалучэнне пераемнасці творчых традыцый і пошукаў сучаснага стылю выканання, канцэптуальны падыход, эксперыменты ў галіне формы і зместу драматургічнага матэрыялу, метафарычнасць, глыбокая распрацоўка псіхал. малюнка роляў. Тэатр. кадры рыхтуюць Расійская акадэмія тэатральнага мастацтва, Санкт-Пецярбургская акадэмія тэатр. мастацтва, Школа-студыя імя Неміровіча-Данчанкі (пры Маскоўскім маст. акад. т-ры), Тэатр. вучылішча імя ІІІчэпкіна (пры Малым т-ры), Тэатр. вучылішча імя Шчукіна (пры Т-ры імя Вахтангава). У т-рах Расіі пастаўлены п’есы бел. драматургаў В.Вольскага, АДударава,
Да арт Расія. Кадр з фільма «Вяселыя хпопцы». 1934.
р а с ія __________________
345
Экранізаваліся творы рус. і сусв. л-ры, тэатр. пастаноўкі. Вытанчанасцю пластыкі, жывапіснасцю вызначаліся фільмы «Злачынная жорсткасць» (1914), «Песня пераможнага кахання» (1915), «Ямшчык, не гані коней» (1916) Я.Баўэра, «Партрэт Дарыяна Грэя» (1915, паводле О.Уайльда) У.Меерхольда, «Мікалай Стаўрогін» (1915, паводле рамана ФДастаеўскага «Д’яблы»), «Пікавая дама» (1916, паводле А.Пушкіна), «Айцец Сергій» (1918, паводле Л.Талстога) Я.Пратазанава, «Паненка і хуліган» (1918) Я.Славінскага, «Палікушка» (1919) А.Саніна. Сярод лепшых акцёраў Н.Лісенка, \.Мазжухін, У.Максімаў, В.Палонскі, І.Перэстыяні, В Праабражэнская, Ь.Халодная і інш. У 1919 кінематограф перададзены пад кіраўніцтва Наркамасветы РСФСР, створана Дзяржкінашкола (з 1922 назва мянялася, з 1992 Усерасійскі дзяржаўны інстытут кінематаграфіі) на чале з рэж. У.Гардзіным. Пастаўленыя перад кінематографам задачы агітац. і ідэалаг. ўздзеяння прывялі да ўзнікнення масавай прадук-
346__________________
РАСІЯ
цыі — т.зв. фільмаў-плакатаў і агітпрапфільмаў, y т.л. ігравы фільм «Серп і молат» (1921, рэж. Гардзін). Склалася плеяда рэжысёраў-наватараў, якія ў розных жанрах развівалі выразныя магчымасці кінамовы. С.Эйзенштэйн ствараў буйныя эпічныя творы з манум. героямі-тыпажамі, дынамічнымі масавымі сцэнамі («Стачка», «БраняНосец «Пацёмкін», абодва 1925; «Кастрьгчнік», 1927); Л.Куляшоў эксперыментаваў y галіне выяўл. сродкаў кінамовы і мантажу («Незвычайныя прыгоды містэра Веста ў краіне бальшавікоў», 1924; «Паводле закону», 1926); Дз.Вертаў ствараў новыя мантажныя канструкцыі, апрабоўваў магчымасці змены рытмаў, ракурсаў, спалучаў знятыя ў розныя часы кінакадры для стварэння экспрэсіўнага відовішча («Кіна-Праўда», 1922—25; «Кіна-Вока», 1925; «Кроч, Савет!», «Шостая частка свету», абодва 1926; «Адзінаццаты», 1928); У Пудоўкін раскрываў гіст. тэматыку праз драм. і псіхал. апавяданне («Маці», 1926; «Канец Санкт-Пецярбурга», 1927; «Нашчадак Чынгісхана», 1928). Творчае пераасэнсаванне дакумент. архіўнай кінахронікі і наданне ёй новай ідэалагічнай трактоўкі выявіла рэж. Э.Шуб y гісторыкадакумент. мантажных фільмах «Падзенне дынастыі Раманавых» (1927), «Расія Мікалая II і Леў Талстой» (1928). Традыцыі цырка, мюзік-хола, бурлеска развівалі кінематаграфісты ленінградскага аб’яднання «Фабрыка эксцэнтрычнага акцёра» Р.Козінцаў і Л.Траўберг: «Прыгоды Акцябрыны» (1924), «Мішкі супраць Юдэеніча» (1925), «Чортава ксша» (1926), «С.В.Д.» (1927), «Новы Вавілон» (1929). У жанры сатыр. камедыі працаваў Я.Пратазанаў («Закройшчык з Таржка», 1925; «Працэс аб трох мільёнах», 1926; «Свята святога Іоргена», 1930), псіхал. драмы з маральна-этычнай праблематыкай здымалі А.Роам («Трэцяя Мяшчанская», 1927) і Ф .Эрмлер («Кацька — Папяровы Ранет», 1926; «Парыжскі шавец», 1928; «Абломак імперыі», 1929). У лірычных камедыях Б.Барнета «Дзяўчына з каробкай» (1927), «Дом на Трубнай» (1928) і А.Папова «Два сябры, мадэль і сяброўка» (1928) адчуваліся інтанацыі радасці простых адносін, шчасця ўзаемнага кахання. У 1928 з’явіўся маніфест Эйзенштэйна, Пудоўкіна і Р Аляксандрава «Будучыня гукавой фільмы. Заяўка», y якім падкрэслівалася значэнне гукава-зрокавага кантрапункта (асінхроннага спалучэння гуку і экраннага відовішча) як асн. выразніка аўтарскай ідэі ў фільме. У 1931 зняты першы гукавы фільм «Пуцёўка ў жыццё» (рэж. М. Эк). .У 1930-я г. кінематограф развіваўся пад уздзеяннем эстэт. (з’яўленне гукавога кіно і адпаведнае абнаўленне кінамовы) і ідэалагічнага фактараў (пашырэнне штампаў y гіст.-рэв. фільмах, з’яўленне вобразаў т.зв. «ворагаў народа», фармалізацыя сюжэтных пабудоў). Гал. акцэнт пераносіўся з
Да арт. Pad*. Кадр з фільма «Аляксандр Неўскі». 1938.
рэжысуры на акцёрскае майстэрства. Зоркамі экрана сталі акцёры П .Апейнікаў, Б.Андрэеў, Я.Арлова, Б .Бабачкін, У.Гардзін, Э.Гарын, М.Жараў, В.Жызнева, ■I.Ілынскі, М.Кручкоў, М.Ладыніна, Т.Макарава, В.Марэцкая, Ф.Ранеўская, Я.Цалікоўская, М. Чаркасаў, Б .Чыркоў і інш. Здымаліся героіка-патрыятычныя фільмы («Чапаеў», 1934, рэж. Г. i С. Васііьевы, «Сямёра смелых», 1936, рэж. С.Герасімаў) і лірычныя муз. камедыі, якія ідэалізавалі сав. лад. жыцця («Вясёлыя хлопцы», 1934, «Цырк», 1936, «Волга-Волга», 1938, усе рэж. Аляксандраў; «Багатая нявеста», 1938, «Трактарысты», 1939, «Свінарка і пастух», 1941, усе рэж. I.Пыр’еў), фільмы для дзяцей («Дзеці капітана Гранта», 1936, паводде Ж.Верна, рэж. У.Вайншток; «Бялее ветразь адзінокі», 1937, паводле В.Катаева, рэж. У.Лягошын; «Па шчупаковаму загаду», 1938, рэж. A Роу), мультфільмы (\.Іваноў-Вано, А.Птушко). Пагроза вайны выклікала з’яўленне гіст.-манум. фільмаў, якія ўзнаўлялі гераічнае мінулае рус. народа: «Пётр I» (1937—39, рэж. У.Пятроў), «Аляксандр Неўскі» (1938, рэж. Эйзенштэйн), «Мінін і Пажарскі» (1939), «Сувораў» (1941, рэж. Пудоўкін). У 1940-я г. дамінавала тэма Вял. Айч. вайны, гераізм і патрыятызм сав. наро-
ся ваен. кінахроніка. 3 канца 1940-х г. фільмы ваен. тэматыкі набылі рысы манументальнасці і «прыгладжанасці» рэальнай жорсткасці вайны: «Сталінградская бітва» (1949, рэж. Пятроў), «Падзенне Берліна» (1950, рэж. М.Чыяўрэлі) і інш. У той жа час забаронена 2-я серыя фільма Эйзенштэйна «Іван Грозны» (1948), y якой рабілася спроба крытыкі ўлады, заснаванай на насіллі і рэпрэсіях. Новы этап y рас. кіно пачаўся ў 2-й пал. 1950-х г., калі павысілася ўвага да жыцця, надзей і здзяйсненняў пакалення, што перамагло ў вайне і прагнула шчасця ў мірным жыцці: «Вялікая сям’я» (1954, рэж. І.Хейфіц), «Ляцяць жураўлі» (1957, рэж. М Калатозаў), «Вышыня» (1957, рэж. А.Зархі), «Дом, y якім я жыву» (1957, рэж. Я.Сегель і Я.Куліджанаў), «Балада пра салдата» (рэж. Р.Чухрай), «Лёс чалавека» (паводле М.Шолахава, рэж. С Бандарчук, абодва 1959), «Калі дрэвы былі вялікімі» (1962, рэж. Куліджанаў), «Мне 20 год» (1965, рэж. М.Хўцыеў), «Каля возера» (1970), «Любіць чалавека» (1973), «Дочкі-маці» (1975, усе рэж. Герасімаў), «Беларускі вакзал» (1971, рэж. А.Смірноў), «Яны змагаліся за Радзіму» (1975, рэж. Бандарчук), «Падранкі» (1977, рэж. М.Губенка) і інш. Вайна як трагедыя чалавека, як маральная перасцярога наступным пакаленням асэнсавана ў фільмах «Узыходжанне» (1977, рэж. Я.Шапіцька) паводле аповесці В.Быкава «Сотнікаў», «Ідзі і глядзі» (1986, рэж. Э.Клімаў, сумесна з кінастўдыяй «Беларусьфільм») паводле «Хатынскай аповесці» А.Адамовіча, y дакументмаст. эпареі «Звычайны фашызм» (1966, рэж. Ы.Ром). Экранізаваліся літ. творы рус. і сусв. класікі: «Ідыёт» (1958), «Браты Карамазавы» (1969, абодва рэж. Пыр’еў), «Злачынства і пакаранне» (1970, рэж. Куліджанаў) паводле Дастаеўскага, «Дама з сабачкам» (1960, рэж. Хейфіц), «Дзядзька Ваня» (1971, рэж. А.Міхалкоў-Канчалоўскі), «Няскончаная п’еса для механічнага піяніна» (1977, рэж. М.Міхалкоў) паводле Чэхава, «Вайна і мір» (1966—67, рэж.
Да арт. Расія. Кадр з фільма «Маладая гвардыя». 1948.
да, чалавек y экстрэмальных умовах паміж жыццём і смерцю: «Сакратар райкома» (1942), «У шэсць гадзін вечара пасля вайны» (1944, абодва рэж. Пыр’еў), «Машачка» (1942, рэж. Ю.Райзман), «Яна абараняе Радзіму» (1943, рэж. Эрмлер), «Нашэсце» (1945, рэж. Роам), «Маладая гвардыя» (1948, рэж. Герасімаў). Здымала-
Бандарчук), «Ганна Карэніна» (1968, рэж. Зархі) паводле Л.Талстога, «Дваранскае гняздо» (1969, рэж. МіхалкоўКанчалоўскі) паводле І.Тургенева, «Ціхі Дон» (1957—58, рэж. Герасімаў) паводле Шолахава, «Бег» (1971, рэж. А.Алаў і У Навумаў) паводле А.Булгакава, «Некалькі дзён з жыцця І.І.Абломава»
РАСІЯ
(1980, рэж. Міхалкоў) паводле рамана І.Ганчарова «Абломаў», «Дон Кіхот» (1957) паводле М.Сервантэса, «Гамлет» (1964), «Кароль Лір» (1971, усе рэж. Козінцаў) паводле У.Шэкспіра і інш. Рас. песенную інтанацыю, мелодыку пакутлівай і ўзвышанай душы простага чалавека ў пошуках праўды і справядлівасці, панараму рус. нар. характараў выявіў В Шукшын y фільмах «Жыве такі хлопец» (1964), «Ваш сын і брат» (1966), «Дзіўныя людзі» (1970), «Печкі-лавачкі» (1972), «Каліна чырвоная» (1974). Вобразы незвычайных па волі і вытрымцы герояў ва ўмовах экстрэмальных сітуацый стварыў Г Панфілаў («У агні броду няма», 1968; «Пачатак», 1970; «Васа» паводле п’есы М.Горкага «Васа Жалязнова», 1983). Атмасферу гіст. эпохі, y якой дзейнічаюць псіхалагічна неадназначныя героі стварылі А.Герман y фільмах «Праверка на дарогах» (1970), «Дваццаць дзён без вайны» (1977), «Мой сябра Іван Лапшын» (1984). Па-
347
сюжэт з архетыпічным падтэкстам: «Паляванне на лісаў» (1980), «Спыніўся цягнік» (1982), «Парад планет» (1984), «Плюмбум, або Небяспечная гульня» (1986) , «Слуга» (1989). Адметныя фільмы У.Матыля «Белае сонца пустыні» (1970), УМяньшова «Масква слязам не верыць» (1980), Р.Балаяна «Палёты ў сне і наяве» (1983), П.Тадароўскага «Дюбімая жанчына механіка Гаўрылава» (1982), «Ваенна-палявы раман» (1984), К Шахназарава «Мы з джаза» (1983), «Зімовы вечар y Гаграх» (1985), «Кур’ер» (1987) і інш. У жанры кінакамедыі плённа працавалі Л.Гайдай, Г.Данелія, Матыль, Э.Разанаў. Сярод акцёраў Ю.Багатыроў, А.Барысаў, А.Басілашвілі, А. Баталаў, М.Булгакава, Р.Быкаў, Г.Віцын, Н.Вярцінская, П.Глебаў, М.Г/іуэскі, М.Грыцзнка, Н Гундарава, Л.Іурчанка, ТДароніна, УДваржэцкі, AДжыгархашн, ЛДураў, Я.Еўсцігнееў, ТЖжонаў, У.Заманскі, П.Кадачнікаў, А.Калягін, З.Кірыенка, П.Кураўлёў, КЛаўроў, глыблена псіхал. стыль К.Муратавай КЛучко, СЛюбшын, Я Лявонаў, Я.Маргуноў, выявіўся ў фільмах «Кароткія сустрэчы» Н.Мардзюкова, Я.Мацвееў, А.Меньшыкаў, (1968) і «Доўгія провады» (1972). С.Са- А.Міронаў, В.Мяркур’еў, Ю.Нікулін, А.Палаўёў распрацоўваў паэтыку «маладзёж- панаў, Х.Пераверзеў, Р.Ллят, Г.Польскіх, нага фільма» з новай кінамовай — ка- А.Пятрэнка, М Рыбнікаў, І .Савіна, лажам, асацыятыўнымі кінацытатамі з А.Сапаніцын, В. і Ю Саломіны, Я.Самойкласікі: «Сто дзён пасля дзяцінства» лаў, У Санаеў, І.Смактуноўскі, Т.Сёміна, (1976), «Мелодыі белай ночы» (1977), А.Табакоў, М Ульянаў, Я.Урбанскі, Л Фе«Выратавальнік» (1980), «Наследніца па дасеева-Шукшына, Л.Філатаў, А.Фрэйндліх, М.Церахава, В.Ціханаў, П.Чурсіна, I Чурыпрамой» (1982), «Чужая Белая і Рабы», «Аса» (абодва 1986), «Чорная ружа — кава, С.Шакураў, A Янкоўскі, М.Яроэмблема смутку, чырвоная ружа — эм- менка-малотны, А.Яфрэмаў і інш блема кахання» (1989). Высокім маст. Вял. ўклад y развійцё рас. кіно зрабіузроўнем вызначаюцца фільмы А.Тар- лі мультыплікатары Р.Качанаў, В Кацёкоўскага, насычаныя вобразамі рус. і начкін, В.Курчэўскі, Ю Нарштэйн, А.Пятсусв. мастацтва, асацыяцыямі з біблей- роў, М.Серабракоў, Ф.Хітрук, А.Хржаноўскімі і міфалагічнымі архетыпамі, геро- скі\ кінааператары М Ашуркоў, Б.Валчак, ямі літ. класікі: «Іванава дзяцінства» A. Галаўня, А.Забалоцкі, Л.Касматаў, П.Лебешаў, АЛявіцкі, У Манахаў, А.Мас(1962), «Андрэй Рублёў» (1971), «Салярыс» (1972, паводле С.Лема), «Люстэр- квін, Г.Рэрберг; С.Урусеўскі, Э.Цісэ, ка» (1975), «Сталкер» (1980), «Насталь- B. Юсаў; кінадраматургі Я Габрыловіч, гія» (1983), «Ахвярапрынашэнне» (1986). Н.Зархі, А.Каплер, Ю.Клепікаў, А.МінВ Абдрашытаў стварыў жанр сучаснай дадзе, В Мярэжка, Г.Шпалікаў, В.Чарных, кінааповесці, y якой спалучаны рэаліст. В.Яжоў; мастакі М.Багданаў, М.Гаўхман-
Да арт. Расія Кадр з фільма «Вайна і мір». 1966—67.
Да арт. Расія. Кадр з фільма «Некалькі дзён з жыцця Абломава» 1980.
348
РАСІЯ
Свердлаў, Л.Кусакова, Г.Мяснікоў, М.Серабракоў, У.Ягораў, Я.Яней; кампазітары Э.Арцем’еў, М.Багаслоўскі, Г.Гладкоў, Б.Грабеншчыкоў, С.Губайдуліна, У.Дашкевіч, І.Дунаеўскі, М.Дунаеўскі, Дз. Кабалеўскі, С.Пракоф’еў, А.Пятроў, А.Рыбнікаў, М.Тарывердыеў, А.Хачатуран, Ц.Хрэннікаў, Дз.Шастако'віч, І.Шварц, А.Шнітке, А.Эшпай і інш. У 1990-я г. адбылося скарачэнне кінавытворчасці і пракату рас. фільмаў, здымаліся тэле- і відэафільмы. У кінавытворчасці пераважала стратэгія эканам. выжывання, пашырыўся выпуск фільмаў для масавай аўдыторыі: баевікі, трылеры, забаўляльныя камедыі, тэлесерыялы на ўзор «мыльных опер» і інш. 3 мэтай адраджэння рас. кіно прыняты «Закон аб дзярж. падтрымцы кінематографа Расіі» (1996), указы прэзідэнта Pa di «Аб акцыяніраванні кінастудый» і «Аб акцыяніраванні кінапракату» (абодва 2001). Сярод адметных фільмаў 1990-х г.: «Урга», «Стомленыя сонцам», «Сібірскі цырульнік» Міхалкова, «Малох», «Цялец» А.Сакурава, «Сады Скарпіёна», «Цёмная ноч» А.Кавалава, «Раманавы — венцаносная сям’я» Панфілава, «Паненка-сялянка» А.Сахарава, «Каўказскі палоннік» С.Бадрова, «Час танцора» Абдрашытава, «Анкор, яшчэ анкор» Тадароўскага, «Дзённік яго жонкі» А.Учыцеля. Вядучыя кінастудыі: «Ленфільм» (з 1917, сучасная назва з 1934) y Пецярбургу, «Масфільм», Цэнтр. студыя дзіцячых і юнацкіх фільмаў імя М.Горкага (абедзве з 1924), Цэнтр. студыя дакумент. фільмаў (з 1927), «Цэнтранавукфільм» (з 1933), «Саюзмультфільм» (з 1936) y Маскве, Свярдлоўская кінастудыя (з 1943) y Екацярынбургу і інш. Кадры кінематаграфістаў рыхтуюць Усерас. дзярж. ін-т кінематаірафіі, Вышэйшыя курсы рэжысёраў і сцэнарыстаў (з 1964). Навук. дзейнасць па праблемах кінематографа вядуць НДІ кінамастацтва, Ін-т
Да арт. Расія. Кадр з фільма «Сібірскі цырульнік». 1999.
мастацтвазнаўства, Эйзенштэйнаўскі цэнтр даследавання кінакультуры (на базе кінамузея), Усерас. дзярж. ін-т кінематаграфіі, Дзяржфільмфонд Рас. Федэрацыі, Ін-т гісторыі мастацтваў y С.-Пецярбургу і інш. Праводзяцца Маскоўскі міжнар. кінафестываль, Міжнар. кінафорум. слав. і правасл. народаў «Залаты віцязь», фестываль архіўнага кіно «Белыя слупы», кінафестываль «Ніка» ў Маскве, Міжнар. кінафестываль рас. (з 2001 — еўрап.) кіно «Кінатаўр» y Сочы, Рас. адкрыты кінафестываль краін СНД і Балтыі «Кінашок», кінафестываль дакумент. і кароткаметражных фільмаў y С.-Пецярбургу і інш. У 1991 створаны Саюз кінематаграфістаў Р. Беларусы ў Расіі. Перасяленні з бел. зямель на Пн і ПнУ Русі прасочваюцца з сярэдніх вякоў. Ранняй міграцыі спрыялі дынастычныя шлюбы, y т.л. сына Юрыя Далгарукага Усевалада з дачкой віцебскага кн. Усяслава ў 1176, князя Аляксандра Неўскага з дачкой полацкага кн. Брачыслава ў 1238. У Неўскай бітве 1240 вызначыўся Якаў Палачанін. Жыхары бел. зямель ВКЛ перасяляліся ў рус. гарады і княствы па
паліт., эканам., рэліг. і інш. прычынах. Найчасцей сюды выязджалі пакрыўджаныя ці незадаволеныя палітыкай вял. князёў ВКЛ прадстаўнікі пануючага саслоўя (часам са сваімі войскамі і сялянамі), a таксама тыя, хто пацярпеў паражэнне ў дынастычнай барацьбе за ўладу. У 1265 y Пскоў уцёк удзельнік змовы супраць Міндоўга кн. Даўмонт. Князь Нарьшонт y 1333 атрымаў «у кармленне» гарады Ладагу, Арэшак, Карэлу. Князі-браты Андрэй Аяьгердавіч і Дзмітрый Альгердавіч удзельнічалі ў Кулікоўскай бітве 1380. Пад кіраўніцтвам мсціслаўскага кн. Сямёна Лугвена (у 1389— 1407 намеснік y Ноўгарадзе) y 1392 разбіты швед. войскі на Няве. У Маскоўскае вял. княства ў 1408 перасяліўся северскі кн. Свідрыгайла, У 14— 15 ст. дынастычныя шлюбы ўплывалі на прамаскоўскую паліт. арыентацыю часткі правасл. знаці ВКЛ. Пашырэнню міграцыі на У спрыяла атрыманае паводле прывілея 1447 права князёў, рыоараў, шляхты і баяр пакідаць ВКЛ. Права ўсіх свабодных людзей на выезд за мяжу (акрамя «непрыяцельскіх краін») прадугледжвалі Статуты ВКЛ 1566 і 1588. Маск. дзяржава, якая з канца 15 ст. пачала змаганне за «яднанне» пад сваёй уладай усх.-слав. зямель, заахвочвала сепаратысцкія памкненні правасл. знаці ВКЛ. У 1480—90-я г. пераходы правасл. феадалаў на бок Масквы пачасціліся Пасля выкрыцця ў 1481 змовы супраць Казіміра ГУ, на чале якой стаялі слуцкі кн. Міхал Алелькавіч (гл. Алелькавічы), Ф.Бельскі (гл. Бельскія) і адзін з князёў Гальшанскіх, змоўшчыкі перасяліліся ў Маск. дзяржаву (Адоеўскія, Навасельскія і інш.). 3 канца 15 ст. перамяшчэнні на У, найчасцей прымусовыя, выклікаліся пераходам ад памежных канфліктаў да адкрытай барацьбы за сферу ўплыву паміж Маск. дзяржавай і ВКЛ (войны 1492—94, 1500—03, 1507—08, 1512—22, 1534—37). У час першай з гэтых войнаў з памежных раёнаў ВКЛ перайшлі «на службу» ў Маскву князі С.Варатынскі, М.Мязецкі, A. і В.Бялеўскія, А.Вяземскі (гл. Вяземскія) са сваімі ўдзеламі. Паводле мірнага дагавора 1494 ВКЛ страціла Вяземскае княства і землі ў бас. Верхняй
Акі. Пераходы памежных князёў разам з «дварамі», баярамі, слугамі пад уладу Масквы справакавалі ваен. канфлікт 1500—03, калі на службу да Івана III перабеглі князі С.Бельскі, В.Шамяціч, С. і І.Мажайскія і інш. вярхоўскія і чарнігава-северскія князі; да Маск. дзяржавы адышлі 29 гарадоў і 70 валасцей, y т.л. Бранск, Чарнігаў, Гомель. Пасля паражэння Глінскіх мяцяжу 1508 y Маскву выехалі князі Міхаіл, Іван і Васіль Глінскія і іх блізкія паплечнікі. Многія са збеглай знаці ВКЛ набылі ў Маскоўскім вял. княстве значны ўплыў, былі ў блізкім сваяцтве з велікакняжацкімі, a потым і царскімі родамі (Галіцыны, Патрыкеевічы, Бельскія, Глінскія і інш.). А. Глінская была жонкай Васіля III, a пасля яго смерці — рэгентам пры сваім малалетнім сыне вял. кн. Іване IV. Сын В.Глінскага Юрый быў адным з ініцыятараў абвяшчэння Івана IV першым рас. царом. Акрамя правасл. знаці з ВКЛ на У уцякалі сяляне і гараджане, выводзіліся захопленыя ў час ваен. дзеянняў палонныя, многія з якіх потым удзельнічалі ў заваяванні і асваенні новадалучаных рас. зямель. Так, y паходзе Ермака ў Сібір (1582) удзельнічалі каля 300 выхадцаў з ВКЛ. Сярод першых пасяленцаў Цюмені, Табольска, Тары ў канпы 16 ст. было нямала жыхароў з бел. зямель ВКЛ. Праз выхадцаў з Беларусі ў Р. пашыраліся здабыткі еўрап. асветы і культуры. Бел. шляхціц I.Перасветаў, які з 1539 жыў y Маскве, быў адным з ідэйных натхняльнікаў рэформ Івана IV. Далучэнню Маскоўскай дзяржавы да друкавання кніг спрыялі I Федараў (Федаровіч) і П.Мсціславец: на прывезеным з BKJ1 друкарскім абсталяванні яны выпусцілі першыя дакладна датаваныя рус. кнігі «Апостал» (1564) і два выданні «Часоўніка», па якіх навучалі пісьменнасці. Значны рост бел. перасяленцаў y Р. ў 16— 17 ст. быў выкліканы ўзмацненнем прыгонніцкай эксплуатацыі сялян y ВКЛ, нац.-рэліг. уціскам бел. насельніцтва ў Рэчы Паспалітай. Маск. дзяржава заахвочвала іміграцыю беларусаў для асваення новых заваяваных на У рэгіёнаў, давала прытулак збеглым (многім прыгонным і волю), прымала іх на службу (як і палонных, што прысягнулі на вернасць), аказвала і пэўную матэрыяльную падтрымку. 3 улікам значнай колькасці перасяленцаў царк. сабор 1620 прыняў спец. пастанову аб перахрышчванні беларусаў, «вяртанні іх ва ўлонне сапр. веры». Шляхта, рамеснікі, гандляры, сяляне масава выводзіліся з бел. зямель y глыбінныя раёны Р. ў ходзе яе войнаў з Рэччу Паспалітай 1632—34, 1654—67. Так, летам 1633 y Томску з’явілася вял. група «літоўскіх людзей», y т.л. выхадцаў з Мсціслаўскага, Крычаўскага, Аршанскага, Магілёўскага і інш. паветаў. У час вайны 1654—67 жыхары бел. зямель прымусова перасяляліся пад Маскву, a найбольш — y Паволжа, Урал і Сібір. Баярын М.Чаркаскі з Арзамаскага пав. ў 1670-я г. меў больш за 800 сялян з Белару-
сі. У Р. з’явіліся і асобныя бел. паселішчы. р а с ія __________________ 349 Паводле царскага ўказа 1672 y Маскве з беларусаў засн. Мяшчанская (Новамяпераймала маст. прынцыпы барока. шчанская) слабада, якая падпарадкоўвалася Пасольскаму прыказу. Па звесПасля далучэння ў выніку 3 падзелаў тках гісторыка Р.Лешчанкі, y 1670-я г. Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) бел. ўтварыліся бел. слабоды ў Верхатур’і. У зямель да Р. сюды высылаліся ўдзельні18 ст. ў Сібіры працягвалася фарміракі тайных т-ваў *заранаў», філаматаў, ванне воінскіх падраздзяленняў з белафіларэтаў і паўстанняў 1794, 1830—31, русаў-ваеннапалонных. Выхадцы з ВКЛ 1863—64. 3 адменай прыгоннага права сял. міграцыя (адыходніцтва, перасяy І-й пал. 18 ст. заснавалі каля 20 вёсак ленне ў Сібір і на Д.Усход) набыла стаз 200 вядомых тады ў Томскім пав. лы, a на мяжы 19—20 ст. і масавы хаПрыкметная прысутнасць бел. насельрактар. Гэтаму спрыяла развіццё чыг. ніцтва ў Р. абумовіла яго значны ўплыў сеткі, y т.л. адкрыццё ў канцы 19 ст. на развіццё некат. галін яе матэрыяльТранссіб. магістралі. Паводле рас. перанай і духоўнай культуры. Перасяленцы пісу 1897, за межамі 5 бел. губерняў садзейнічалі с.-г. асваенню Паволжа і (Віленская, Віцебская, Гродзенская, Сібіры, a «службовая літва» — замацаМагілёўская, Мінская) жыло 540 тыс. іх ванню Р. на новазаваяваных землях. ураджэнцаў. Перасяленне беларусаў, Некат. перасяленцы займалі высокія якія афіцыйна лічыліся ддгалінаваннем дзярж. пасады, сталі военачальнікамі, рус. этнасу, заахвочвалася рас. ўладамі і заснавальнікамі купецкіх родаў. Нац.было выклікана расслаеннем і абеззярэліг. ўціск (наступ каталіцызму) абу- мельваннем сялянства, адсутнасцю размовіў арыентацыю на Маскву ў 1-й пал. вітой прам-сці, здольнай паглынуць лі17 ст. вядомых бел. пісьменнікаў, аду- шак рабочай сілы. У 1861— 1913 каля каваных правасл. святароў, манахаў1,5 млн. чал. з бел. губерняў з-за цяжкніжнікаў. Значна паўплывалі на развіццё рус. культуры, асветніцтва, друка- кага эканам. становішча выехала перавання кніг Сімяон Полацкі, паэты A Бе- важна ў еўрап. частку Р., Сібір, на Д. лабоцкі і Ф.Газвінскі, вучоны і літаратар Усход, пры гэтым y 1895— 1900 14% іх Е.Славінецкі, Куцеінская літ. школа на вярнуліся на радзіму. Незавершанасць чале з ігуменам Х.Труцэвічам. Клопатамі працэсу станаўлення бел. нацыі вяла да паскоранай асіміляцыі бел. мігрантаў. Сімяона Полацкага ў Маскве створаны Але наяўнасць сярод перасяленцаў бел. свецкая Верхняя друкарня, прыватны кнігазбор і Славяна-грэка-лацінская ака- інтэлігенцыі (яе прыток павялічыўся з дэмія. Важным асяродкам асветы стала канца 19 ст.) абумовіла з’яўленне на вывезеная восенню 1654 паводле загаду тэр. Р. нацыянальна арганізаванага патрьырха Нікана ў Іверскі манастыр культ. і паліт. жыцця беларусаў. Адным (пад Ноўгарадам) Куцеінская друкарня з яго важных цэнтраў стаў Пецярбург. У 1840-я г. тут узнік бел. літ.-грамад(разам з майстрамі і мноствам кніг). Ураджэнец Мсціслаўшчыны I Капіевіч скі рух (бел.-польскі грамадскі гурток Р.Падбярэскага — Я Баршчэўскага), a (Капіеўскі) вьшаў новым рус. алфавітам y Амстэрдаме, Гданьску і Маскве каля пазней створаны і першыя нац. арг-цыі: 20 кніг (слоўнікі, падручнікі па грама- асветная «Крывіцкі вязок» (1868) і палітыцы, арыфметыцы, астраноміі, навіга- тычная «Гоман» (1884). Апошняя налецыі). Выхадцы з бел. зямель і іх на- жала да бел. фракцыі партыі «Народная шчадкі былі сярод землепраходцаў, па- воля», адным з заснавальнікаў якой быў чынальнікаў геагр. і этнагр. вывучэння І.Грынявіцкі. Значную ролю ў рас. рэв карэнных народаў Прыуралля, Сібіры, дэмакр. руху адыгралі беларусы М.СуЧукоткі, Камчаткі (А.Р.Каменскі, \.Ка- дзілоўскі, Р.Ісаеў, С Кавалік. Сацыяліст. зырэўскі, Л.Сяніцкі, І.Яўрэінаў і інш.). Калектыў першага ў Р. прыдворнага т-ра (1672—76) амаль цалкам складаўся з беларусаў Мяшчанскай слабады. У 17 ст. ў Р. плённа працавапі многія бел. муз. дзеячы (А.Беражанскі, ІДзякоўскі, І.Календа, І.Канюхоўскі, Д.Рагачэўскі, З.Гламазінскі). У 2-й пал. 17 ст. дзесяткі майстроў-рамеснікаў з Полацка, Віцебска, Оршы, Шклова, Магілёва і інш. бел. гарадоў працавалі ў Аружэйнай палаце, аздаблялі церамы Крамля Маскоўскага, палац y Каломенскім, Данскі манастыр, Новадзявочы манастыр, Новаіерусалімскі манастыр. Бел. майстры прыносілі ў Р. новыя рамёствы, адметныя Да арт. Расія. Экспаэіцыя аазення беларусаўстыль, матывы і тэхніку скульпт. разьбы перасяленцаў канца 19 — пачатку 20 ст. ў па дрэве (гл. Беларуская рэзь), вытв-сць абласным краязнаўчым музеі ў Новасібірску. паліхромнай паліванай керамікі. Сучас- 1999. ныя даследчыкі лічаць Сімяона Полацкага і А.Белабоцкага пачынальнікамі ідэі прапагандаваў нелегальны Пецярасветніцтва на рус. і ўсх.-слав. землях і бургскі гурток моладзі польска-літоўскашто Р. праз творы Сімяона Полацкага, беларускай і маларускай (1889—93; А.ГуВ.Пазнанскага, С .Палубеса, В.Кораня рыновіч і інш.). Некат. з беларусаў, выс-
350
РАСІЯ скай губ., Петраградзе і Маскве). У іх
ланых y розныя мясціны Р., даследавалі прыроду, побыт, традыцыі, мовы народаў Сібіры, Крайняй Поўначы, Д. Усходу (I Чэрскі, Б.Дыбоўскі, В. Кпвалеўскі, Э.Пякарскі, А.Чаканоўскі, А.Янушкевіч, М.Віткоўскі, Э.Гадлеўскі). Значна паўплывалі на развіццё рас. навукі і культуры фізікі I Яркоўскі, З.Урублеўскі, A Садоўскі, хімік Э.Урублеўскі, географ і падарожнік, даследчык Цэнтр. Азіі М.Пржавальскі (Перавальскі), праф. С Кутарга, рэктар Казанскага ун-та астраном Дз Дубяга, дыпламат, даследчык Японіі і Кітая I Гашкевіч, кампазітар В Казлоўскі, спявачка і муз. педагог Г.Жарабцова-Андрэева, літ. крытык С.Дудышкін і інш. У 1800 артысты балета Шклоўскага т-ра Зорыча пераведзены ў балетную трупу Пецярбургскіх імператарскіх т-раў, a аркестр — y Маскву. У Маскве і Пецярбургу прайяглы час жылі і працавалі мастакі \.Аляшкевіч, С.Заранка, К.Хруцкі, a В Бялыніцкі-Біруля і С.Жукоўскі былі членамі Т-ва перасоўных выставак. Масавая прац. міграцыя з Беларусі, найвыш. ўздым якой прыпаў на перыяд пасля рэвалюцыі 1905—07, павялічыла бел. дыяспару ў Р. Да 1-й сусв. вайны па эканам. прычынах толькі ў Сібір з Беларусі накіраваліся больш за 700 тыс. чал. (пераважна сяляне). У ходзе абвешчанай з 1906 сталыпінскай аграрнай рэформы, якая суправаджалася дзярж. падтрымкай для каланізацыі Сібіры і ўскраін Рас. імперыі «рус. элементам» (да яго адносілі і правасл. беларусаў), y 1907— 14 з Беларусі сюды перасялілася 335,4 тыс. чал. (але 36,5 тыс. чал. вярнуліся з-за цяжкіх умоў жыцця на новых месцах, гл. Перасяленства). У пач. 20 ст. цэнтрам бел. нац. грамадскакулы. жыцця ў Р. заставаўся Пецярбург, дзе ў 1902—04 дзейнічаў «Круг беларускай народнай прасветы і культуры». Пасля адмены ў 1905 забароны друкаваць па-беларуску тут працавалі першае легальнае бел. выд-ва «Загляне сонца і ў наша аконца» (1906— 14), Беларускі навукова-літаратурны гурток студэнтаў С.-Пецярбургскага ун-та (1912— 14). У Пецярбургу пэўны час жылі Я.Купала, Ц.Гартны, К.Гурло, Б. Тарашкевіч, Цётка (А.ГІашкевіч); пецярбургскімі бел. apr-цыямі кіраваў Б Эпімах-Шыпіла. У 1911 тут выступіла з канцэртам трупа I Буйніцкага, 9.2.1913 пастаўлена п’еса Купалы «Паўлінка», праходзілі бел. літ. вечарынкі. Бел. інтэлектуальнае асяроддзе існавала ў Ніжнім Ноўгарадзе (з 1896) і Яраслаўлі (з 1908) вакол этнографа А.Я.Багдановіча і яго сына паэта М.Багдановіча. У 1915— 16 y rap. нар. ун-це імя А.Л.Шаняўскага ў Маскве вучыўся Купала. 1-я сусв. вайна выклікала значны прыток бел. насельніцтва (бежанцы і прымусова эвакуіраваныя) y цэнтр. і ўсх. губерні Р. (з 1915). Паводле афіц. звестак, y маі 1918 y рэгіёнах Р. было амаль 2,3 млн. бежанцаў з Беларусі (найб. y Тамбоўскай, Самарскай, Калужскай, Казанскай, Курскай, Саратаў-
падтрымку дзейнічалі Беларускае таварьіства ў Петраградзе па аказанні дапамогі пацярпелым ад вайны (1916— 18), Беларуска-ўкраінскі камітэт помачы ахвярам вайны ў Барнауле (1918—20), культ.-асв. apr-цыі «Беларуская хатка» ў Арле (1917— 18), Бел.'нац. гурток y Багародзіцку (1917— 18), Арэнбургскі гурток беларусаў (1918) і інш. Пасля Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый 1917 паліт. і культ.-асв. працу сярод беларусаў-бежанцаў, рабочых, вайскоўцаў і інш. праводзілі Беларуская народная грамада, Беларуская сацыялістычная грамада, праэсэраўскі Беларускі абласны камітэт пры Усерас. Савеце сял. дэпутатаў y Петраградзе (старшыня Я.Канчар), секцыя беларусаў пры ЦК партыі левых эсэраў. Прыхільнікі стварэння бел. дзяржаўнасці на сав. аснове (А Чарвякоў, А.Усціловіч, З.Жылуновіч, У Фальскі, Я.Дыла, Дз Чарнушэвіч, Ф.Шантыр і інш.) гуртаваліся вакол Беларускай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі, Беларускага нацыянальнага камісарыята (выдаваў газ. «Дзянніца»), беларускіх секцый РКП(б), садзейнічалі абвяшчэнню БССР.
ветаў Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губ., y 1926 — Гомельскі і Рэчыцкі паветы. Паводле перапісу 1926 y Сібфы і на Д. Усходзе налічвалася 320 тыс. ураджэнцаў Беларусі. У Заходняй (з 1937 Смаленскай) вобл. жыло 83 тыс., y Ленінградскай вобл. — 55 тыс., y Маскве і Маскоўскай вобл. — 42 тыс. беларусаў. У 1926—39 з БССР (каля 5 млн. жыхароў) выехалі, y т.л. прымусова, 617 тыс. чал. (у асн. сельскія жыхары), пераважна ў Р. У канцы 1920— пач. 1930-х г. сюды высланы многія прадстаўнікі бел. інтэлігенцыі, абвінавачаныя ў «нацыянал-дэмакратызме». Масавыя дэпартацыі з Беларусі ў Р. ажыццяўляліся ў ходзе суцэльнай калектывізацыі, паліт. рэпрэсій 1930-х г. (гл. Дэпартацыя). У 1920-я г. ў сувязі з палітыкай беларусізацыі дзейнічалі Беларускае цэнтральнае бюро пры Народным камісарыяце асветы РСФСР, бел. ‘Секцыі пры Віцебскім (1921—24), Смаленскім (1922—23, 1925—27) і Гомельскім (1921 — пач. 1927) губернскіх аддзелах нар. асветы (гл. пра кожную адпаведны арт.), дзесяткі бел. школ, клубаў, хат-чытальняў на Смаленшчыне (тут беларусізацыя школ 1-й ступені дасягала 36%), y Зах.
Да арт. Р а с ія Беларускі фальклорны ансамбль «Зязюля* вескі Каўбаса Кыштоўскага раёна Новасібірскай вобласці.1999.
У 1918 y Маскве адбыўся Усерасійскі з ’езд бежанцаў з Беларусі. Дзейнічалі Беларускі народны універсітэт (1918), Беларуская чыгуначная грамада (1918), Беларускае навукова-культурнае таварыствс (1918— 19; усе ў Маскве), Беларускае вольна-эканамічнае таварыства (1918— 20) і Таварыства ахвотнікаў беларускага народнага штукарства (1918) y Петраградзе, Беларуская вучнёўская грамада (1918) і гурток бел. сацыяліст. моладзі (1918) y Калузе, клубы «Беларуская хатка» ў Петраградзе (1918— 19) і «Беларуо y Маскве (1919). У студз. 1919 паводле рашэння ЦК РКП(б) усх. бел. землі далучаны да РСФСР (Віцебская, Магілёўская, Смаленская губ.). Беларусы рассяляліся ў РСФСР y выніку планавых набораў рабочай сілы ў аддаленыя паўн. раёны, на новабудоўлі Урала і Сібіры. У 1924 улады СССР вярнулі БССР 15 па-
Сібіры, на Д. Усходзе, a з 1930 — Руднянскі бел. пед. тэхнікум і бел. рабфак y Смаленску. Існавалі Цэнтр. бюро бел. студэнцкіх арг-цый y Маскве, смаленскае і гомельскае бел. зямляцтвы, Беларуская культурна-навуковая асацыяцыя пры Пятроўскай с.-г. акадэміі ў Маскве, бел. асацыяцыі ў Ленінградзе, Смаленску, Горы-Горках. У 1921—26 y Маскве знаходзілася Беларуская драматычная студыя. 250 бел. нар. песень апрацавала Беларуская песенная камісія пры Дзярж. ін-це муз. навукі ў Маскве. У 1920-я г. пры фін. і матэрыяльнай падтрымцы ўлад існавалі Беларускае пралетарасае студэнцкае зямляцтва ў Маскве, бел. зямляцтвы ў Варонежы, Волагдзе, Казані, Ленінградзе, Растовена-Доне, Саратаве, Томску, якія стваралі бел. б-кі, гурткі бел. мовы і гісторыі. У 1924—30 y Маскве дзейнічала Т-ва
паліт. эмігрантаў з Зах. Беларусі (аддзяленні ў Смаленску і Уладзіміры). Але бел. пралетарскі зямляцкі рух паступова страчваў нац. аснову, моцна ідэалагізаваўся. Пасля змены паліт. курсу ў СССР на мяжы 1920—30-х г. нац.-культ. аўтаномія беларусаў і іх арг-цыі ў Р. ліквідаваны, апошнімі — Беларускі клуб y Маскве (1936) і Бел. студэнцкае зямляцтва ў Ленінградзе (1937). У Вял. Айч. вайну з Беларусі ва ўсх. тылавыя раёны СССР эвакуіравана больш за 1,5 млн. чал., больш за 120 буйных прадпрыемстваў, устаноў адукацыі, навукі і культуры, вядучых творчых калектываў. Эвакуіраваныя жыхары працавалі ў прам-сці, на чыгунцы, y сельскай гаспадарцы, навук. установах РСФСР. У 1943 пад Масквой аднавіў дзейнасць Бел. дзярж. ун-т, y Яраслаўлі — Мінскі мед. ін-т. Пасля вайны шмат эвакуіраваных засталося на Урале, y Паволжы, Сібіры і інш. рас. рэгіёнах. У 1946—63 y Р. асела большасць з 530 тыс. чал., што выехалі з Беларусі праз сістэму аргнабораў. Так, y Карэліі яны склалі 11% усяго і 15% сельскага насельніцтва (1959). У аддаленыя раёны Р. былі дэпартаваны б. ваеннапалонныя, вайскоўцы польскай арміі Андэрса, вывезеныя на Прымусовую працу ў Германію (остарбайтэры), заможныя сяляне з зах. абласцей БССР і інш 3 1959 да 1989 коЛькасць беларусаў y РСФСР павялічыпася, y т.л. за кошт вярбоўкі на новабудоўлі, планавага размеркавання выпускнікоў вышэйшых і сярэдніх спец. навуч. устаноў, з 844 тыс. да 1206 тыс. чал. (з 0,7 да 0,8% усіх жыхароў Р.). Каля 80% іх жыло ў гарадах. Да канца 1980-х г. найб. кампактна і масава беларусы жылі ў Маскве і Маскоўскай вобл. (каля 130 тыс.), Ленінградзе і Ленінградскай вобл. (больш за 127 тыс.), Калінінградскай і Іркуцкай абл. (у кожнай каля 74 тыс. чал.), Карэліі (55,5 тыс.), Цюменскай вобл. (49 тыс), Краснадарскім (37 тыс.) і Краснаярскім (каля 34 тыс. чал.) краях. Нямала ўраджэнцаў Беларусі і іх нашчадкаў займалі ў РСФСР значныя дзярж. пасады, сталі кіраўнікамі прадпрыемстваў, грамадскімі і культ. дзеячамі, вучонымі (напр., дыпламат A Грамыка, даследчык Арктыкі акад. О.Шміт, заснавальнік геліябіялогіі A Чыжэўскі, гісторык Ы.Улашчык, псіхолаг Л .Выгоцкі, матэматык I.Брайцаў, адзін з заснавальнікаў кібернетыкі А.Маліноўскі, авіяканструктар П.Сухі). Ігнараванне нац.-культ. патрэб уладамі і значная асіміляцыя абумовілі тое, што, паводле перапісу 1989, бел. мову лічылі роднай толькі 28—37% беларусаў Р. Ва ўмовах палітыкі перабудовы ўзніклі суполка студэнцкай моладзі «Пагоня» (1987) і Т-ва бел. культуры імя Ф.Скарыны (1988) y Маскве, Беларускае грамадска-культурнае таварыства ў С.-Пецярбургу (1989). На час распаду СССР (1991) y Р. было 1155 тыс. беларусаў. У 1992—99 на Беларусь вярнуліся 113,4 тыс. рас. беларусаў — 49% ад агульнай колькасці тых, хто прыехаў з гэтай дзяржавы. Цяпер y Р. склалася
найбольшая бел. дыяспара ў свеце, якая ў апошнія гады папоўнілася (пераважна па эканам. прычынах) вучонымі, прадстаўнікамі творчай інтэлігенцыі, спартсменамі, прадпрымальнікамі, часовымі прац. мігрантамі. Працаўладкаванню беларусаў y Р. садзейнічаюць бел.-рас. пагадненне 1993 аб прац. дзейнасці і сац. абароне грамадзян на тэр. абедзвюх дзяржаў, адмена ў 1996 Федэральнай міграцыйнай службай Р. дазвольнага прынцыгту працаўладкавання грамадзян Беларусі на тэр. Рас. Федэрацыі (уведзены рэгістрацыйны парадак). Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі, працэсы нац. адраджэння пач. 1990-х г. актывізавалі нац. культ.-асв. дзейнасць рас. беларусаў. Захаванню і папулярызацыі традыцый, мовы, гісторыі, культуры бел. этнасу спрыяюць суполкі беларусаў y Маскве, С.-Пецярбургу (гл. раздзелы пра беларусаў y арт. Масква і СанктПецярбург), Петразаводску, Саснагорску, Калінінградзе, Ніжнім Ноўгарадзе, Новасібірску (гл. раздзел пра беларусаў y арт. Новасібірская вобласць), Цюмені, Арэнбургу, Омску, Краснаярску, Іркуцку (гл. Іркуцкае таварыства беларускай культуры імя Я.Д.Чэрскага), Цверы, Ноўгарадзе, Яраслаўлі, ПетрапаўлаўскуКамчацкім. У 1991 сябры маскоўскага Т-ва бел. культуры заснавалі уніяцкую і каталіцкую суполкі. Беларусы-вернікі С.-Пецярбурга арганізавалі правасл. абшчыну (дзейнічала да 1998). Працуе бел. суполка мастакоў y С.-Пецярбургу (І.Чарнякевіч, В.Сівуха, Ю.Казак, М.Ткачэнка). Бел. культуры належыць творчая спадчына літаратара І.Ласкова (Якуцк), пісьменнікаў А.Кірвеля, А.Кавалюк, І.Сібілы (С.-Пецярбург), драматурга М.Каляды (Екацярынбург). Развіццю беларусістыкі ў Р. спрыяюць публікацыі К.Каўкі, Я.Шыраева, Л.Шчавінскай (Масква), В Грыцкевіча, І.Маціеўскага, М.Нікалаева (С.-Пецярбург), А.Катлярчука (Бранск), М.Ількевіча (Смаленск). У рас. навук. цэнтрах праявілі сябе вучоныя-беларусы і выхадцы з Беларусі: хімік В.Капцюг, геолаг А. Трафімук, касманаўты П. Клімук і У.Кавалёнак, фізікі Ж.Алфёраў (Нобелеўская прэмія па фізіцы 2000), Б.Галёркін, В Гальданскі, Я.Зяльдовіч, У.Міткевіч, Ф.Шапіра. У развіцці сучаснай бел. супольнасці ў Р. выявіліся 2 процілеглыя тэндэнцыі — абуджэнне да нац. жыцця, самаўсведамлення рас. беларусаў і іх паскораная асіміляцыя ва ўмовах існавання Саюза Беларусі i Р. Сведчанне гэтага — адсутнасць бел. школ, нац. друку (выдаюцца толькі бюлетэні «Шляхам Скарыны» ў Маскве і «Маланка» ў Іркуцку), амаль поўная асіміляцыя беларусаў на бел рас. памежжы. Пры гэтым ёсць 2 каардынацыйныя цэнтры: Міжрэгіянальнае аб’яднанне беларусаў Р. (з сак. 1999) і Федэральная нац.-культ. аўтаномія «Беларусы P.» (з крас. 1999). Пасля набыцця Беларуссю незалежнасці змяніліся адносіны яе ўлад да бел. дыяспары, y т.л. ў Р. У адпаведнасці з дзярж. праграмай «Беларусы ў свеце» аказваецца пад-
РАСІЯ________________351 трымка рас. беларусам. Прадстаўнікі бел. суполак Р. былі ўдзельнікамі Першага сходу беларусаў блізкага замежжа
(снеж. 1992), Першага (ліп. 1993), Другога (ліп. 1997), Трэцяга (ліп. 2001) з’ездаў беларусаў свету. Бел.-рас. дагавор 1995 прадугледжвае магчымасць свабоднага выяўлення, захавання і развіцця для суайчыннікаў этн., культ., моўнай, рэліг. самабытнасці. У студз. 1999 Беларусь ратыфікавала дагавор з Р. аб роўных правах грамадзян. 1.3.1999 падпісана пагадненне аб супрацоўніцтве паміж Дзярж. к-там па справах рэлігій і нацыянальнасцей Рэспублікі Беларусь і Мін-вам нац. палітыкі Рас. Федэрацыі. Кіраўнікі Беларусі, урадавыя дэлегацыі пры наведванні Р. сустракаюцца з землякамі. Літ:. С о л о в ь е в С.М. Мсторяя Россяя с древнейшях времен / / Соч. М., 1988—92. Кн. 1— 15; К а р а м з я н Н.М. Нсторяя государства Россяйского. T. 1— 12. М., 1989— 93; К л ю ч е в с к я й В.О. Русская ясторяя: Полный курс лекцмй. Кн. 1—3. М., 1993; РІсторяя Отечества: людн, ндея, решеняя: Очеркн ясторня Росснн IX — начала XX в. М-, 1991; Отечественная ясторяя: Энцнкл.: В 5 т. Т. 1—3. М., 1994—2000; П a ш к о в Б.Г. Русь. Россня. Россяйская ямперяя: Хроннка событяй, 862— 1917 гг. М., 1994; Россня я страны бляжнего зарубежья: ясторяя я современность. М., 1995; Отечественная ястормя, XX в. М., 1997; Нсторня русской лятературы. T. I—4. Л., 1980—83; Йсторяя русской лнтературы XI—XX вв.: Краткяй очерк. М., 1983; Нсторяя советской лятературы: Новый взгляд. Ч. 1—2. М., 1990; Нсторяя русской лктературы, XX в.: Серебряный век. М., 1995; Н е ф а г н н а Г.Л. Дннамяка стялевых теченнй в русской прозе 1980—90-х гг. Мн., 1998; А г е н о с о в В.В. Лятература russkogo зарубежья [1918— 1996], М., 1998; А л е к с а н д р о в і ч С. Старонкі братняй дружбы. Мн., 1960; Старонкі літаратурных сувязей. Мн., 1970; С е м а ш к е в і ч Р.М. Беларускі літаратурна-грамадскі рух y Пецярбурзе (канец XIX — пачатак XX ст ). Мн., 1971; К а в a л е н к a В.А. Вытокі. Уплывы. Паскоранасцв. Мн., 1975; А д а м о в і ч А. Здалёк і зблізку. Мн., 1976; Б я р о з к і н Р.С. Звенні: Творчая індывідуальнасць і ўзаемадзеянне літаратур. Мн., 1976; Р а г о й ш а В.П. I нясе яна дар. .. Бел. паэзія на рус. і ўкр. мовах. Мн., 1977; Я г о ж. Кантакты. Мн., 1982; Б у к ч н н С. ...Народ, яздревле нам родной. Мн., 1984; К л і м y ц ь Я.І. Жыццёвасць традыцый: Якуб Колас і рус. сав. паэзія. М н, 1985; К о в а л е н к о В.А. Обшность судеб я сердец: Бел. проза о Велякой Отеч. войне в контексте рус. я другях лят. Мн., 1985; К я с е л е в Г. Разыскявается классяк... Мн., 1989; В е р а б е й А.Л. Беларуска-рускі паэтычны ўзаемапераклад 20—30-х гг. Мн., 1990; Ж у р а в л е в А.М., Х а н - М а г о м е д о в С.О. Советская архнтектура. М., 1968; Советское мзобразнтельное яскусство я архятектура 60—70-х гг. М., 1979; К я р я ч е н к о Е.Н. Русская архятектура 1830— 1910-х гг. М„ 1982; Мсторяя советского яскусства: Жявопнсь, скульптура, графяка. T. 1—2. М., 1965—68; В а с я л е н к о В.М. Народное яскусство. М-, 1974; Л е б е д я н с к м й М.С. Становленяе я развятяе русской советской жявопяся 1917 — начала 1930-х гг. Л., 1983; Г л е з е р А.Д. Современное русское яскуество. М. н др. 1993; Нсторяя русской музыкя. T. 1— 10. М., 1985—97; A с a ф ь е в Б.В. Русская музыка, XIX я начало XX в. Л.,
352
РАСІЯН
1968; Л е в a я T. Русская музыка начала XX в в художественном контексте эпохн. М., 1991; Русскйя музыка н XX в. М., 1997; P a n a ц к a я Л.А. Нсторня русской музыкн: Or древней Русн до «серебряного века». М., 2001; Русская художественная культура конца XIX — начала XX вв. (1895— 1907). Кн. 1. М., 1968; Нсторня советского драматнческого театра. T. 1—6. М., 1966— 71; Нсторня русского драматнческого театра. T. 1— 7. М., 1977—-87; Нсторня советского кнно. T. 1— 4. М., 1969— 78; Б л е й м а н М.Ю. О кмно. М., 1973; Кнно н время. Вып. 1— 4. М., 1977— 81; Мудрость вымысла: Мастера мультнплнкацнн о себе м своем нскусстве. М., 1983; Н е ч a й О.Ф. Основы кннонскусства. М., 1989; 3 a й ц е в a Л.А. Эволюцня образной снстемы советского фнльма 60— 80-х гг. М„ 1991; В л а с о в М.П. Советское кннонскусство 50— 60-х гг. М ., 1993; Кннематограф оттепелл. М., 1996; Домашняя сннематека: Отечественное кмно 1918— 1996. М., 1996; Ф р е й л н х С.Н. Теормя кнно: От Эйзенштейна до Тарковского. М., 1992; А б е ц е д а р с к н й Л.С. Белорусы в Москве XVII в. Мн., 1957; Г р н ц к е в н ч В.П. От Немана к берегам Тнхого океана. Мн., 1986; Г р н г о р ь е в а Р.А. Белорусская дмаспора в Росснн / / Новые славянскме дмаспоры М., 1996; Белорусы в Снбнрн. Вып. 1— 2. Новоснбнрск, 2000; С т е п а н о в В. Белорусы н Россня / / Ж нвопнсная Россмя. 2000. № 5; Хто ёсць Хто сярод беларусаў свету: Энцыкл. давед. Ч. 1. Беларусы і ўраджэнцы Беларусі ў памежных краінах. Мн., 2000. П.І.Рогач (прырода, насельніцтва, гаспадарка), Ю.А. Блашкоў (гісторыя да 1917), І.А.Літвіноўскі (гісторыя з 1917), В.П.Алавяншкаў (узброеныя сілы), Н.І.Марозааа (асвета), ААПлаўнік (друк, радыё, тэілебачанне), А.Р.Жакаў, М.І.Мішчанчук (літаратура), ЭЛЛетэрсон (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное масгаіггва), TA. Шчарбакова (музыка), В.С.Іваноўскі(тэатр), В.Ф.Нячай (кіно), Г.Г.Сяргеева (беларусы ў Расіі).
РАСІЙН АСТРАВЫ, н із ін н ы я к а р а л а в ы я аст р ав ы ў ар х іл е л агу Т у ам о ту ў Ц іх ім а к . У л а д а н к е Ф р а н ц ы і. А д к р ы ты рас. м а р а п л а ў ц а м і О .Я .К а ц э б у (1816), Ф.Ф.Белінсгаўзенам і Ы М .Лазаравьш (1820). А с о б н ы я ато л ы н а з в а н ы Б е л ін с га ў зе н а м ім ё н а м і в ы д а тн ы х р а с. д з е я чаў: К у ту зава (М а к е м а ), Б а р к л а я -д э -Т о л і (Р а р а ія ), К р у з е н ш т э р н а (Т ы к ех ау ), Л аз а р а в а (М а та ів а), Р у м я н ц а в а (Т ы к е і) і ін ш .
PACK (Rask) Расмус К р ы сц іян (22.11.1787, к а л я г. О д эн с е , Д а н ія — 14.11.1832), д а ц к і м о в азн ав е ц ; а д зін са с тв а р ал ь н ік аў параўнальна-гістарычнага мовазнаўства ; з а с н а в а л ь к ік н ав у к . м о в азн аў с т в а ў С к а ц д ы н а в іі. 3 1825 п р а ф . К а п е н г а г ен с к аг а у н -та. У п е р ш ы н ю ў м о в азн аў ств е в ы к а р ы ст а ў п а р аў н .-гіс т. м етад п р ы в ы р а ш э н н і п ы т а н н я аб п а х о д ж а н н і ісл а н д с к а й м о в ы і д а к а з а ў р о д н а с ц ь гер м . м о ў з б а л т а -с л а в ., гр эч . і л а ц . (« Д асл ед а в а н н і ў г а л ін е с та р а ж ы т н а п а ў н о ч н а й м о в ы , аб о п а х о д ж а н н е іс л а н д с к а й м о вы », н а п . 1814). У 1818 а д к р ы ў р э г у л я р н у ю а д п а в е д н а с ц ь п а м іж ін д аеў р ап . і гер м . ш у м н ы м і з ы ч н ы м і, я к а я п а з н е й б ы л а с іс т э м а т ы з а в а н а Я .Г р ы м а м (т.зв. з а к о н Г р ы м а ). В ы ву ч аў т а к с а м а п а р а ў н .-г іст . г р а м а т ы к у б а л т а -с л а в ., ф ін а у го р ск іх і іп д а ір а н с к іх м оў. А.Я.Міхневіч.
PÂCKA (L e m n a ), р о д к в ет к ав ы х р а с л ін ся м . р а с к а в ы х . К а л я 10 відаў. П а ш ы р а н ы а м а л ь усю д ы . Н а Б е л ар у с і 3 віды Р.: г ар б а т ая (L . gib b a), м а л е н ь к а я (L . m in o r) і т р о х д о л ь н а я (L . trisu lc a ), н а р . н а зв а ж а б ін а д з я р у ж к а . Т р а п л я ю ц ц а ў азёрах, с та р ы ц ах , к а н а в а х , ч а с а м у тва р а ю ц ь суц э л ь н а е п о к р ы в а н а п а в ер х н і ста я ч а га вад аём а. Шматгадовыя водныя травы ў выглядзе авальнай або падоўжанай лісталадобнай зялёнай пласцінкі (наз. лісцец, або фровд) даўж. да 1 см, з карэньчыкам або без яго і з бакавой кішэнькай. Свабодна плаваюць на паверхні вады ni ў яе тоўшчы адзіночна або ў груnax па 2— 10. Еазмнажаюцца пераважна вегетатыўна — пупышкамі, яхія закладваюцца ў кішэныгы, часам развіваецца суквецце з 2 тычынхавых i 1 песцікавай моцна рэдукаваных кветах. Плод (калі ён угвараецца) — мяшочкападобны, 1— 7-насенны. Зімуе Р. на дне вадаёма. Увесну з вегетатыўных пуіш ш ах утвараюцца новыя расліны і ўсплываюць на паверхню вады. Кармавыя расліны для рыб і В.М.Прохараў. вадаплаўных пгушак.
1
'
2
Раска; I — маленькая; 2 — трохдольная.
PACKÀTKA ў м е т а л а а п р а ц о ў ц ы , 1) к а в а л ь с к а я а п е р а ц ы я д л я п а в ел іч э н н я в о н к а в а га і ўн у тр . д ы я м е т р а ў к о л ь ц а п а д о б н а й за га т о ў к і (ц ы л ін д р а з а д ту л ін а й ) п р ы п а в е л іч э н н і я е д а ў ж ы н і з а к о ш т п а м я н ш э н н я т а ў ш ч ы н і с ц ен к і. В ы к о н в а е ц ц а п р э с а в а й ц і м о л ат ав а й коўкай н а а п р аў ц ы . 2) К а в а л ь с к і ін стр у м е н т , я к і п е р ад ае ц іс к ад в ер х н я га б а й к а м о л а т а (р а б о ч а й ч а с т к і п р э с а ) н а за гатоўку, к а б п а м е н ш ы ц ь я е таў ш ч ы н ю аб о с т в а р ы ц ь п а гл ы б л е н н і. 3) А п ер а ц ы я ў т р у б а п р а к а т н а й в ы т в -с ц і, ш то а ж ы ц ц я ў д я е ц д а н а с та н а х в ін т а в о й п р а к а т к і з м э т а й п а в е л іч э н н я д ы я м е т р а трўб ы , в ы раўноўван ня і п а м я н ш эн н я таўш чы ні с ц е н к і, a т а к с а м а п а в е л іч э н н я д а ў ж ы н і
т аў с та сц ен н ы х г іл ы а ў н а ста н а х -п ад аў ж ал ьн ік ах .
PACKÂTbl, y бел ар у саў ч а т ы р о х к о л а вы во з б е з ку зава д л я п е р а в о з к і л есу . П я р э д н ія і за д н ія ходы з н із к ім і п ад у ш к ам і эл уч ал іся рухом а д ы іш іе м , н а к а н ц ы восі за д н я га х'оду н а са д ж в ал іся д у гі-ж эр д к і (багулы , п а л о н ік і), с к р ы ж а в а н ы я п ам іж саб о ю к а н ц а м і. П р ы п а гр у зд ы л есу Р. р а зв о д зіл і н а д а ў ж ы н ю б я р в ё н , п а верх б я р в ё н к л а л і багу л ы , я к ія слу ж ы л і д л я т р ы в а л а с ц і ў к л ад к і і р э г у л я в а н н я ходу н а паварсггах і ўхабах. У с я л . fa c n a д а р ц ы Р. ш ы р о к а б ы т ав а л і ў к а н ц ы 19 — п ач . 20 ст., п е р а в а ж н а н а У Б е л арусі. В.С.Цітоў.
РАСКІДВАЛЬНІК с е л ь с к а г а с п а д a р ч ы , м а ш ы н а (агр эгат, п р ы с та са в а н н е ) д л я р а с к ід в а н н я і р а ў н ам е р н а га р а з м е р к а в а н н я н а п о л і, л угах і ў садах а р ган . і м ін ер . у г н ае н н я ў , атр у ч ан ы х п р ы н а д (д л я б а р ац ь б ы с а ш к о д н ік а м і), в ап н ы , гіп су і ін ш . А д р о зн ів аю ц ь гн о еі ту к а р а ск ід в ал ь н ік і, Р .-с е я л к і, Р. вадкіх у гн аен н яў , у н ів е р с а л ь н ы я м а ш ы н ы -Р . і п р ы с т а с а в а н н і д л я м ех. ў г н а е н н я глебы . Б ы в аю ц ь п р ы ч а п н ы я і н а в я с н ы я , а гр э гату ю ц ц а з гу се н іч н ы м і і к о л ав ы м і т р ак тар ам і, аў там аб іл ям і. Н а Б ел ар у сі в ы п у ск а ю ц ц а з-д а м « Б а б р у й с к агр амаш ». PÂCKIH В іктар Іл ьіч (н . 30.1.1933, в. А ч о са Г о м е л ь с к а й в о б л .), б ел . в у ч о н ы ў гал ін е б ія ф ізік і. Д - р б іял . н. (1985). С к о н ч ы ў Б Д У (1965). У 1969— 90 y Ін ц е ф о т аб ія л о гіі А Н Б е л ар у сі. Н авук. п р ац ы п а п ы т ан н я х ф о т аб ія л о г іі р асл ін . 7в. ; Фотовосстановленме протохлорофнллвда. Мн., 1981. РАСКЛАДАННЕ НА М Н0Ж НІКІ, то е с н а е п е р а ў т в а р э н н е л ік у ц і м н а га ск л а ду ў зд а б ы т а к н е к а л ь к іх с у м н о ж н ік аў . В ядзе д а с п р а ш ч э н н я м ат эм . в ы р азаў . Р. на м. цілых лікаў важнае пры вывучэнні іх падзельнасці: любы састаўны лік можна пераўтварыць y здабытак простых лікаў, напр., 396 = 2-2-3-3-11. Мнагасклад ад адной пераменнай над зададзеным полем Р не заўсёды можна паказаць y выглядзе здабытку мнагаскладаў больш нізкай сгупені над тым жа полем (непрыводны мнагасклад). Кожны іншы мцагасклад ад адной пераменнай адназначна раскладаевда на здабьггах непрыводных мпагаскладаў 3 дакладнасцю да парадку іх нумарацыі, a таксама да пастаянных множніхаў. Напр.; калі мнагасклад Р(х) ступені л Р(х) = а0 + а,х + ... + апхп, мае карані х,, х., ..., хп, то справядліва Р. на м. Р(х) - aАх - х,) (х - хў) ... (х - х„).
РАСКЛАДАЎ ТЭ0РЫ Я, р азд зе л аперацый даследавання, д з е б у д у ю ц д а і ан ал із у ю ц ц а м ат эм . м ад эл і каляндарнага планавання (у п а р а д к а в а н н я і ў зг а д н е н н я ў ч а с е п э ў н а й с у к у п н а с ц і д з е я н н я ў , п ад з е й , а п е р а ц ы й , р аб о т і ін ш .). А сн . м эта Р .т. — р а с п р а ц о ў к а м етадаў р а ш э н н я аітгы м іза ц ы й н ы х за д а ч , ш то ў зн ік л і п р ы г эты м (гл. Аптымізацыі задачы і мета-
ды).
Схема кавальскай раскаткі на апрацоўцы
У задачах Р.т. зыходныя даныя звычайна дэтэрмінаваныя, y адрозненне ад задач масавага абслугоўвання тэорыі. Таму разглядаецца клас задач абслугоўвання канечнага мноства
патрабаванняў адной ці некалькімі прыладамі ў дэтэрмінаванай абслуговай сістэме. Вывучаюцца таксама выліч. складанасць задач, магчымасці пабудавання набліжаных алгарыгмаў рашэння, устойлівасць рашэнняў, многакрытэрыяльныя эадачы. Выкарыстоўваецца ў кіраванні вытв-'сцю, распрацоўцы графікаў руху транспарту, праграмна-мэтавым планаванні і кіраванні буйнымі праектамі, пабудаванні раскладаў заняткаў y навуч. установах, дыспетчарызацыі інфармацыйна-выліч. працэсаў і інш.
На Беларусі даследаванні па праблемах Р.т. вядуцца з 1960-х г. y Ін-це матэматыкі і Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ і інш. Літ:. Т а н а е в В.С., Г о р д о н В.С., Ш а ф р а н с к н й Я.М. Теорня распнсаннй: Одностаднйные снстемы. М., 1984; Т а н а ев В.С., С о т с к о в Ю.Н., С т р у с е в в ч В.А. Теорня распнсаннй: Многостаднйные свстемы. М., 1989; іх жа. Математнческне моделн н методы календарного планвровання. Мн., 1994. В.С.Танаеў.
мам, Даніілам, Іванам Няронавым і інш. На царк. саборах 1654—55 і 1666—67 перамаглі прыхільнікі рэформ. Аднак праціўнікі перамен не падпарадкаваліся саборным пастановам і т.ч. «раскалолі» царкву (адсюль Р.). Раскольнікі падвяргаліся ганенням з боку патрыяршаства і царскай улады; іх высылалі на ўскраіны Расіі, знявольвалі ў турмы і манастыры, катавалі і каралі смерцю; шмат іх уцякло за мяжу, y тл. на Беларусь. У 2-й пал. 17 ст. стараабрадства стала ідэйным сцягам самых розных апазіцыйных рухаў — ад антыфеад.-сялянскіх да кансерватыўна-баярскіх. Супярэчлівы характар, сац. неаднароднасць удзельнікаў Р. абумовілі наяўнасць розных па арганізацыі і ідэалогіі груповак стараабрадства. Ю.В.Бажэнаў. РАСК0ЛАТЫ КАМЕНЬ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1974). Размешчаны за 1,8 км на ПдЗ ад в. Якімавічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. 2 камлыгі дробназярністага шэрага граніта-гнейсу з жылкамі ружовага граніту. Паўн. камлыга даўж. 4,1 м, шыр. 2,7 м, выш. 3,8 м, y абводзе 14 м, аб’ём 23 м3, маса каля 60 т; паўд. — даўж. 4 м, шыр. 2,1 м, выш. 2,1 м, y абводзе 12 м, аб’ём 10 м3, маса каля 26 т. Прынесены ледавіком каля 220—150 тыс. гадоў назад са Скандынавіі адзіным блокам, які раскалоўся пры раставанні лёду. У мінулым меў культавае значэнне. В.Ф.Вінакураў.
РАСК0ЛБНІКАЎ (сапр. I л ь і н) Фёдар Фёдаравіч (28.1.1892, С.-Пецярбург — 12.9.1939), савецкі ваен. і дзярж. дзеяч, Раскідвальнік: п — арганічных угнаенняў дыпламат і літаратар. Скончыў y Пе(I — падкатная цялежка, 2 — самазвальная цярбургу політэхн. ін-т (1913) і Асобсекцыя, 3 — асноўная секцыя, 4 — раскідныя гардэмарынскія класы (1917). вальнік); б — жыжкараспырсквальнік (I — Бальшавік з 1910. У 1912 1-ы сакратар помаы, 2 — трубаправод, 3 — цыстэрна, 4 — рукавы). рэдакцыі газ. «Правда», высланы ў Германію (вярнуўся ў 1913 па амністыі). 3 1914 y ВМФ, мічман. У 1917 рэдактар кранпггацкай газ. «Гсшос правды», таваPACKÔJI р э л і г і й н ы, рэлігійна-гра- рыш (нам.) старшыні Кранштацкага самадскі рух y Расіі, y выніку якога адбы- вета рабочых, салдацкіх і матроскіх дэлося аддзяленне ад рус. правасл. цар- пугатаў, старшыня Кранштацкага к-та квы самаст. рэліг. плыні — стараабрад- бальшавікоў. Удзельнік Кастр. рэвалюства. Зачэпкай для Р. з ’явіліся рэфор- цыі 1917. Да 1921 y сав. ВМФ, y тл . камы 1653—60, праведэеныя патрыярхам місар Марскога ген. штаба ў ПетраграНіканам з мэтай павышэння аўтарытэту дзе ( з ліст. 1917), нам. наркома па марцарквы і патрыяршаства і ўсталявання скіх справах (1918), каманд. Волжскааднастайнасці ў царк. службе. Рэформа Каспійскай ваен. флатыліяй (з 1919) і ліквідавала адрозненні паміж рус. і Балт. флотам (1920—21). 3 1921 паўгрэч. чынамі богаслужэння і прадугле- прэд РСФСР y Афганістане. 3 1924 заг. джвала выпраўленні розначытанняў y аддзела ў Выканкоме Камінтэрна, рэрус. царк. кнігах паводле грэч. узораў. дактар час. «Молодая гвардмя» і «КрасНікан шырока выкарыстоўваў бога- ная новь». 3 1928 старшыня Галоўрэслужбовую практыку правасл. дарквы ў перткома, нач. Галоўмастацтва. 3 1930 Рэчы Паспалітай, дзе адрозненняў ад зноў на дыпламат. працы; паўпрэд грэч. царквы не было; святары і манахі СССР y Эстоніі, Даніі, з 1934 y Балгаз Беларусі і Украіны (напр., Сімяон По- рыі. У 1938 адкліканы, але, з прычыны лацкі) актыўна ўдзельнічалі ў правя- пагрозы арышту, адмовіўся вярнуцца ў дзенні рэформы. Так 8-канцовы крьгж СССР, жыў y Францыі. У 1939 абвебыў заменены на 6-канцовы, 2-пальца- шчаны Вярх. судом СССР па-за заковае хрышчэнне — 3-пальцавым, двай- нам. Выступіў y замежным друку з заяная (сугубая) алілуя — трайной і інш. вамі «Адкрыты ліст Сталіну» і «Як мяне Супраць новаўвядзенняў і за захаванне зрабілі «ворагам народа» (абедзве 1939), старой набожнасці выступіла частка ду- y якіх выкрываў рэпрэсіўны, антынар. хавенства на чале з пратапопамі Аваку- характар створанай СУаліным y СССР 12. Зак. 194.
РАСКУЛАЧ BAH HЕ_______
353
дыктатарскай сістэмы. Памёр y г. Ніца (Францыя). У 1963 пасмяротна рэабілітаваны. Аўтар кнігі ўспамінаў «Кранштат і Підер y 1917 г.» (1925, 2-е выд. 1990), сац. трагедыі «Рабесп'ер» (1930), «Апавяданняў мічмана Ільіна» (1934), навел і інш. твораў. Te.: О временн н о себе: Воспомннання, пнсьма, документы. Л., 1989. Літ.\ Г р е б е л ь с к я й З.В. Федор Раскольннков. М., 1988. У.Я.Калаткоў. РАСКРАП0УКА ў а р х і т э к т у р ы , невялікі выступ плоскасці фасада, антаблемента, карніза і інш. Элементамі Р. могуць быць пілястры, лапаткі, стойкі каркаса, якія выступаюць на фасадзе будынка. Вядома са старажытнасці, пашырана ў класічных ордэрах манум. мураванай архітэктуры Стараж. Грэцыі і Рыма. Выкарыстоўваецца ў культавай і
Раскрапоўка на галоўным фасадзе адміністрацыйнага будынка па вулійы Кірава ў Мінску.
грамадз. архітэктуры пераважна для члянення або пластычнага ўзбагачэння фасада будынка. РАСКРЫЎНЫЯ РАБ0ТЫ, выдаленне горных парод, што пакрываюць карысньм выкапні, з мэтай выяўлення іх пакладаў; адзін з гал. працэсаў адкрытай распрацоўкі радовішчаў. Для аддзялення (адбойкі) ад масіву цвёрдай пароды выконваюць узрыўныя работы. Пры распрацоўцы мяккіх парод адбойку сумяшчаюць з пагруэкай экскаватарамі, скрэперамі, бульдозерамі, сродкамі гідрамеханізацыі і інш. Пароды перамяшчаюць y адвал транспартна-адвальнымі мастамі, канвеерамі, адвалаўтваральнікамі і інш. Р.р. выконваюць пры буд-ве кар’ераў, a таксама ў працэсе іх эксплуатацыі (забяспечваюць доступ да карыснага выкапня). РАСКУЛАЧВАННЕ, адзін са спосабаў ліквідацыі кулацтва ў СССР. Праводзілася парт.-сав. ўладамі ў 1920-я — пач. 1950-х г. Мела на мэце унітарнасць сац.-эканам. жыцця на вёсцы дзеля канцэнтрацыі ўлады ў руках кіруючага апарата; цесна звязана з правядзеннем y жыдцё бальшавіцкіх уяўленняў пра сацыялізм. Змест, характар, сродкі і метады Р. залежалі ад сац.-эканам. і паліт. умоў часу. Адзіным y ім было выкарыстанне прамой ці гвалтоўнай экспрапры-
354_________________ р а с л ін яцыі ў адносяа самастойнага селяніна сродкаў вытв-сці, вынікаў вьпв. дзейнасці, грашовых накапленняў і абмежаванне яго ў палітычных правах, a таксама ў правах на месцы працы, формы або віды навучання. Поўная экспрапрыяцыя гаспадарак часта спалучалася з бязлітаснымі пакараннямі (расстрэлы, зняволенне ў канцлагерах, ссылка ў аддаленыя раёны і інш.) іх уладальнікаў за сапраўдныя або ўяўныя контррэв. дзеянні. Часткова Р. выкарыстоўвалася як сродак ажыццяўлення ўраўняльных ідэалаў сялянства. На Беларусі Р. набывала асабліва масавы характар y 1929— 31 (усх. і цэнтр. раёны) і 1949—52 (Заходняя Беларусь). Фундамент Р. закладзены сав. заканадаўствам 1917—20, скіраваным на шырокамаштабнае прымусовае ўраўноўванне земляробаў. Важкі ўклад y рэалізацыю гэтай палітыкі, якая ва ўмовах грамадз. вайны набывала часам вельмі жорсткія формы, зрабілі камітэты беднаты і харчатрады. Падставай для Р. многіх гаспадарак і пакарання іх уладальнікаў станавілася іх адмова да выканання харчразвёрсткі. У перыяд новай эканамічнай палітыкі (з сак. 1921) гал. кірункам Р. стала эканам. абмежаванне і гасп.-прававы ўціск заможных сял. гаспадарак (у БССР іх колькасць да 1927 складала 4,1% ад агульнай колькасці сял. гаспадарак). У 1926 сума падаткаў і збораў на адну заможную гаспадарку ў БССР прыкладна ў 3,8 раза перавышала сярэдні паказчык y разліку на адну сял. гаспадарку. У 1925—27 перададзена беднаце болып за 200 тыс. га зямлі, адрэзанай ад кулацкіх двароў. Пасля XV з ’езда ВКП(б) (снеж. 1927), які абвясціў курс на правядзенне калектывізацыі сельскай гаспадаркі, эканам. захады супраць кулаіггва ўсё часцей спалучаліся з адм., з прамой канфіскацыяй прадуктаў уласнай працы і зямельных лішкаў, новымі абмежаваннямі на атрыманне крэдытаў, забеспячэнне складанымі машынамі і прыладамі. Пры выкананні напружаных хлебанарыхтоўчых заданняў падатак для найб. моцных сял. гаспадарак часта падымаўся ў 2—6 разоў, што разарала іх. У 1929 спынена выдзяленне сял. гаспадарак на хугары і водрубы, надзвычайныя меры пачалі перарастаць y ліквідацыю заможных, y тл . серадняцкіх гаспадарак y выніку ўэмацнення індывід. абкладання с.-г. падаткам і ўвядзення т.зв. цвёрдых заданняў па тэрмінах іх выканання. У сувязі з масавай калектывізацыяй асн. метадам Р. стала гвалтоўная экспрапрыяцыя-ліквідацыя кулацкіх гаспадарак з прымяненнем рэпрэсій да гаспадароў і членаў іх сем’яў. У адпаведнасці з дырэктывамі органаў кіравання СССР (студз.—лют. 1930) па асобна ўзятых раёнах БССР планавалася раскулачыць ад 3 да 5% сял. двароў, a ў цэлым па рэспубліцы 4,2% (34 тыс.), што значна перавышала рэальную колькасць сапр. кулацкіх гас-
падарак. Мясц. ўлады ў раёнах суцэльнай калектывізацыі атрымалі права ўжывадь супраць кулакоў ўсе захады аж да поўнай канфіскацыі іх маёмасці і высылкі разам з сем’ямі па-за межы раёна або акругі. Згодна з парт.-дзярж. дырэктывамі 1930 да 20% раскулачаных па рашэннях «троек» (1-ы сакратар райкома партыі, старшыня выканкома райсавета і нач. раённага аддзела Дзярж. паліт. ўпраўлення) без следства і суда адпраўляліся на Пн і У СССР y якасці вязняў канцлагераў і спецпасяленняў. Астатнія 80% рассяляліся на спец. землях па-за межамі калгасаў раёна. Канфіскаваная маёмасць і землі перадаваліся пераважна калгасам як уступны ўзнос беднаты. Выяўленне і высяленне кулакоў праводзілі оргаяы дзярж. бяспекі, мясд. органы ўлады, якім дапамагалі групы беднаты, рабочыя брыгады, спец. накіраваныя рабочыя-«дваццаціпяцітысячнікі», работнікі палітаддзелаў МТС і саўгасаў. На Беларусі найб. шырокая кампанія па Р. адбывалася зімой 1929—30: да мая 1930 раскулачана 15,6 тыс. сямей (1,9% ад усёй іх колькасці на вёсцы), з якіх 6 тыс. сем'яў (0,74% усіх сял. гаспадарак) абвінавачаны ў контррэв. дзейнасці і высланы ў паўн,ўсх. рэгіёны СССР. Гвалтоўныя метады калектывізацыі i Р. выклікалі масавыя выступленні сялян: ладпалы, забойствы калгасных актывістаў і парт.-сав. работнікаў, разгромы памяшканняў органаў улады і інш. (у студз. — 1-й лал. крас. 1930 — 520 выпадкаў). Усяго да кастр. 1930 было раскулачана 20,5 тыс. гаспадарак (сярод іх уз серадняцкіх). Прыкладда 10 тыс. гаспадарак «самараскулачыліся» (распрадалі ці кінулі маёмасць). У далейшым Р. праводзілася пераважла як мера пакаранля сяляя-аднаасоблікаў за невыкаланде або адмову ад выкалалля высокіх ілдывід, падатковых заданняў. Колькасць індывід. абкладзелых гаспадарак павялічвалася за кодгг зноў выяўленых або выключаных з калгасаў (паводле пастановы ЦВК і СНК СССР ад 13.11.1930) «кулацкіх» гаспадарак. Усяго ў БССР на 15.1.1931 y індывід. парадку было абкладзена 2 9 7 4 гаспадаркі. Калі за 1930 было раскулачана болыд за палавілу кулацкіх гаспадарак, то за 1931 y выніку жорсткіх захадаў па спагаанні падаткаў (адабранне маёмасці і інш.) і Р. былых кулакоў y ловых раёнах калектывізацыі іх колькасць скарацілася яшчэ на 47%. У адказ на гэтьм захады толькі за 1-ю пал. 1931 адбылося не мелш за 1169 сял. выступленняў, y т.л. 247 нападаў на актыў калгасаў. У ластупныя гады, хаця куладтва як сац. сілы ўжо не было, палітыка Р., барацьба з міфічнымі кулакамі не спынялася. Працягвалася частковае высяледне кулацкіх сем’яў да падставе асобных раздарадак зверху. 3 мая 1932 да мая 1933 y БССР экспрапрыіравана і саслана 35 тыс. сем’яў сялян. У выніку рэпрэсій адкрытае супраціўленне сялян самавольству і гвалту з боку ўлады паступова было зламана. Заключным актам барацьбы з кулацтвам стала
кампанія па ліквідацыі хутароў y БССР y 2-й пал. 1930-х г. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР (вер. 1939) y 1939—41 асн. кірункам Р. была канфіскацыя «лішкаў» зямлі ў заможных сял. гаспадарак (плошчай больш за 50 га). Толькі вясной 1940 y прыкладна 28 тыс. гаспадарак было адрэзана 240 тыс. га зямлі. Адяак рашаючае наступленне на кулацтва ў зах. абласцях разгарнулася разам з масавай калектывізацыяй y канцы 1940 — пач. 50-х г. Яго формы і метады (запалохванне, адм. лаціск, ігнаравалле волі і інтарэсаў сялян) асабліва не адрозніваліся ад практыкі 1930-х г. У 1951 дырэкгыўныя органы СССР прынялі 2 пасталовы аб высяленяі кулакоў з зах.-бел. вёсак. У 1952 па-за межы Беларусі выслана больш за 4,4 тыс. кулацкіх сем’яў. Паводле некат. ацэнак толькі ў перыяд суцэльнай калектывізацыі раскулачана, г.зн. злішчана, 6—8% сял. гаспадарак CÇCP, з якіх толькі каля палавіны былі кулацкімі. На Беларусі за гэты час ліквідавана прыблізна 48—64 тыс. гаспадарак (297,8—397,8 тыс. чал.). У выніку Р. ў бел. вёсцы ў канцы 1920-х — 1941 і ў пасляваея. гады пацярпелі каля 8% сял. гаспадарак, была разгромлела сял. эліта і моцна падарвалы прадукц. сілы вёскі. Л іт .: С о р о к н н А.Н. Совхоэы Белорусской ССР (1917—1941 І Т ) . Мн., 1979; Я г о ж. Экспернмент: Человек н Земля. Мн., 1994; Трагедня советской деревнн: Коллектавлзацня н раскулачнванне, 1927—1939: Док. н матерналы: В 5 т. T. 1—2. М., 1999—2000; З е л е н в н М.Е. Осушествленне полнтакв «лнквндацнн кулачества как класса» (осень 1930—1932 гг.) / / Нсторня СССР. 1990. № 6; К о н к в е с т Р . Жатва скорбн: Пер. с англ. //Вопр. нсторнн. 1990. № 1, 4. А .М .С а р о кін .
РАСЛІН, P a с л е н (Roslin) Александр (15.7.1718, г. Мальмё, Швецыя — 5.7.1793), шведскі жывапісец. Вучыўся ў Стакгольме ў Г.Шродэра (1736—39). Праца-
А.Раслін. Партрэт архітэктара Ж.Б.Перанэ
і
яго жонкі. 1754.
ваў y Швецыі (да 1745 і ў сярэдзіне 1770-х г.), Гермадіі (1745—47), Італіі (1747—52), Францыі (з 1752), Расіі (1775—77). Пісаў пераважна партрэты. У творах, якія вызначаліся вытанчанасцю пастэльнага каларыту ў духу ракако, спалучаў імкденне да канкрэтлай псіхал. характарыстыкі мадэлі з віртуознай перадачай ткалін, упрыгожалляў і інш.:
«Архітэкгар К.Ф.Адэлькранц», «Партрэт архітэкгара Ж.Б. Перанэ і яго жонкі» (абодва 1754), «Дама з веерам» (1768), «Густаў III і яго браты» (1771), «Партрэт графіні Чарнышовай» (1776), «Аўтапартрэт з жонкай, якая малюе пастэллю», «Партрэт Кацярыны II» і інш. Л і т К р о л ь А.Е. Александр Рослнн н его работы в Петербурге // Скандмнавсклй сборннк. Таллмнн, 1970. Т. 15. РА СЛІН АВ0ДСТВА , 1) адна з асноўных галін сельскай гаспадаркі, што займаецца вырошчваннем культурных раслін для вытворчасді раслінаводчай прадукдыі. Забяспечвае насельніцтва харч. прадуктамі, жывёлагадоўлю — кармамі, многія галіны прам-сці (харч., камбікормавую, тэкст., фармацэўтычную і інш.) — сыравінай расліннага паходжання. Уключае паляводства (вырошчванне збожжавых культур, тэхнічных культур, кармавых культур, кармавых траў, бульбаводства, насенняводства), агародніцтва, пладаводства, кветкаводства, лесаводства. Існуе болыд за 20 тыс. раслін, якія вырошчваюць і вьікарыстоўваюць. Важнейшае гаспадарчае значэнне маюць 640, з іх 90 адносяцца да палявых культур. Аснова Р. і ўсёй с.-г. вытворчасці — збожжавая гаспадарка. Пад збожжавымі культурамі занята больш за пал. апрацаваных зямель свету. Рэгіёны іх распаўсюджання прыкладна супадаюць з асн. рэгіёнамі размяшчэння насельніцтва. У 1998 сусв. вьггв-сць збожжа склала 2111 млн. т; яго вядучыя вытворды — Кітай (21,4% валавога збору), ЗША (16,6%) і Індыя (11,1%). Найважн. збожжавыя культуры — пшадіца, рыс і кукуруза. Па плошчы гаданіца займае 1-е месца сярод с.-г. культур. Яе вырошчваюць болыд за 70 краін Еўропы, Азіі, Амерыкі і інш. У 1998 y свеце сабрана 589 млн. т пшаніцы. Вядучыя вытворцы — Кітай, ЗША і Індыя (больш за 40% сусв. вытворчасці). Рыс вырошчваюць на меншых гшошчах, але ла валавым зборы ён амаль не ўступае пшаніцы, таму што ў некат. рэгіёнах прыродныя ўмовы дазваляюць атрымліваць 2—-3 ураджаі за год. Асд. рысасеяльньія краіны — Кітай, Індыя, Інданезія, Бадгладэш, Пакістад. Буйнейшыя вытворцы кукурузы — ЗІІІА і Кітай. Сярод тэхд. культур дайб. значэдне маюць валакністыя (бавоўнік, лён, джут, кенаф, каноплі і інш.), цукровыя (цукр. трыснёг, цукр. буракі, цукр. і віддая лальмы), алейныя (сладечнік, ралс, арахіс, клешчавіна, какосавая і алейная лальмы, масліна і інш.), эфіраалейныя (мята, герань, базілік, ружа, лавадда і ідш.), a таксама каўчуканосныя, дубільныя, фарбавальдыя, лекавыя, наркатычлыя і ілш. Найважд. валакністая тэхн. культура — бавоўдік, асн. вытворцы — Кітай, ЗША, Пакістан. Ва ўмераных шыротах вырошчваюць лёд-даўгунец (Кітай, Францыя, Беларусь). Асн. цукр. культуры — цукр. трыснёг і цукр. буракі. У 1999 y свеце атрымада болыд за 133 млн. т цукру (у тл. каля 60% з цукр. трыснягу). Буйнейшыя вытворды — Бразілія і Індыя
(разам даюць каля 30% сусв. вытв-сці). Бульба — універсальная культура, мае харч., тэхн. і кармавое значэнне. Сусв. вытв-сць 296 млн. т (1998), гал. вытворцы Кітай і Расія, адлаведна 16% і 10,6% агульнай вытворчасці. Значнае месца ў Р. займаюць агароддіцтва, пладаводства і вінаградарства. У 1998 сусветная вытв-сць агароднінных і бахчавых культур склала 606 млд. т. Буйдейшы вытворца — Кітай (137 млн. т). Найб. развіта вытв-сць гоіадовых культур y Міжземнамор’і, Каліфорніі, Фларыдзе. Б.ч. вінаграднікаў на Пд і 3 Зах. Еўропы (Італія, Іспанія, Францыя) і ў Паўн. Афрыцы. На Беларусі Р. ў значдай ступені ладначалена латрэбам жывёлагадоўлі. У 1990-я г. на Беларусі адбыліся значлыя змены ў струкгуры ласеваў с.-г. культур
355
РАСЛІНАВОДСТВА
ва ўсіх катэгорыях гаспадарак (гл. табл.). Скарацілася доля збожжавых і зернебабовых культур. У складзе гэтай групы ламеншылася ўдз. в. жьпа, ячменю, аўса; лавялічылася доля азімай і яравой лшаніцы. 3 тэхн. культур павялічылася доля ралсу, ламедшылася доля лёну-даўгунцу, доля цукр. буракоў засталася нязменнай. Болыд як y 2 разы павялічыліся ласевы агароднінных культур. Вырасла доля кармавых культур з-за павелічэння ўдз. в. шматгадовых і аддагадовых траў. У калгасах і саўгасах за алошдяе дзесяцігоддзе скараціліся плошчы асн. с.-г. культур, y т.л. бульбы амаль y 3 разы. У гасладарках насельнідтва, наадварот, назіраецца Та б л і ца
Пасяўныя плошчы сельскагаспадарчы х культур на Бсларусі (у гаспадарках усіх катэгорый; тыс. га)
1 Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя y т.л. жыта пшаніца ячмень авёс грэчка зернебабовыя Тэхнічныя культуры у т.л. лён цукр. буракі pane Бульба Агародніна Кармавыя культуры
1985 6241 2816 1015 195 918 380 38 270 266 200 59 3 708 47 2404
1990
1995
1999
6126 2645 917 140 1030 360 18 172 248 149 46 49 638 41 2554
6150 2692 969 177 1033 335 18 119 205 98 55 48 725 77 2451
6123 2513 641 411 811 293 23 238 277 76 55 136 661 93 2578
356
РАСЛІННАСЦЬ
іх рост, y т л . пад збожжавымі, бульбай, агароднінай і кармавымі. Больш за 80% валавых збораў бульбы, агародніны, пладоў і ягад вырошчваюць y асабістых падсобных гаспадарках: насельніцтва ўсё больш пераходзіць на самазабеспячэнне гэтай прадукцыяй. Сельскагаспадарчыя прадпрыемствы — асн. вытворцы збожжа, ільновалакна і цукр. буракоў. У размяшчэнні галін Р. найб. змены адбыліся на ПдУ рэспублікі, што абумоўлена вынікамі аварыі на Чарнобыльскай АЭС: скарочана або спынена вырошчванне лёну-даўгунцу, грэчкі, бабовых, агароднінных культур. Некат. розніца адзначаецца памЬк развіццём Р. на 3 і У рэспублікі. На 3 (Брэсцкая, Гродзенская і зах. раёны Мінскай вобл.) прыродны, прадоўны і вытв. патэндыял лелшы, чам на У, таму эфектыўнасць Р. там болыы высокая. 2) Навука аб культ. раслінах і іх вырошчванні. Гал. задача — вывучэнне біял. асноў і распрацоўка найб. дасканалых слосабаў вырошчвання высокіх і ўстойлівых ураджаяў с.-г. культур лры найлепшай якасці прадукцыі. Р. цесна звязана з генетыкай, селекцыяй, фізіялогіяй раслін, аграхіміяй, біяхіміяй, земмробствам. Асн. метады даследавання — вегетацыйны, палявы, лабараторна-лалявы і вытворчы. Т.Л.Казакова. РАСЛІННАСЦЬ. сукупнасць расл. згуртаванняў (фітацэнозаў) Зямлі або асобных яе рэгіёнаў. Характарызуецца колькасцю і спалучэннем відаў, наяўнасцю розных жыццёвых форм раслін, іх прасторавай струхтурай і дынамікай. Пакрывае амаль усю паверхню мацерыкоў (акрамя ледзяных лустынь унутр. тэр. Антарктыды, Грэнландыі, самых высокіх раёнаў горных масіваў і сухіх пустынь), знаходзіцца ў акіянах і інш. вадаёмах. Утварае важны кампанент біясферы (фітасферу), звязана з асаблівасцямі клімату, воднага рэжыму, глебы, рэльефу, a таксама з жывёльным светам, разам з якім фарміруе розныя біягеацэнозы. Адыгрывае найважн. ролю ў лершасным сінтэзе арган. рэчыва і кругавароце рэчываў. Размеркаванне Р. мае пераважна занальны характар і звязана з кліматычнымі лаясамі (асабліва на раўнінах, a ў гарах выяўляецца верт. пояснасцю). У розных класіфікацыях адрозніваюць Р. водную, мезафітную, ксерафітную, галафітную, або драўнінную, травяністую, кустовую, хмызняковую. Асн. класіфікадыйныя адзінкі — асацыяцыя, фармацыя, тып. Некалькі дзесяткаў тыпаў Р. сушы характарызуюць самыя буйныя біёмы: тундру, лясны (тайга, трапічныя лясы і інш.), саванну, стэп, лустыню і інш. На Беларусі прыроднае расліннае локрыва займае 67,2% тэр., якая адносіцца да 2 буйных батаніка-геагр. абласцей — Еўралейскай таежнай хвойна-лясной (барэальнай) і Еўрапейскай шыракаліста-лясной (немаральнай). Пашырана Р. лясная
(35,6%), лугавая (17,1%), балотная (12,2%) і хмызняковая (2,3%). Асобны тып утварае водная Р. — макрафіты. Паводле прыродна-кліматычных умоў вылучаюць 3 геабат. ладзоны: дубовацемнахвойныя лясы (Паўночная), грабава-дубова-цемнахвойныя лясы (Цэнтральная) і шыракаліста-хваёвыя лясы (Паўднёвая). Ha Р. адмоўна ўплываюць гасп. дзейнасць чалавека, тэхнагеннае забруджванне прыродных экасістэм, змены экалагічных умоў, таму яна патрабуе рацыянальнага выкарыстання, пастаяннай аховы і аднаўлення. Вывучае Р. геабатаніка, фітацэналогія і экалогія. Гл. таксама Геабатанічнае раянаванне i іл. да яго, Расліны, Флора. Дз.С.Голад.
РАСЛІННЫЯ КАРМЫ, прадукты расліннага паходжання, якія выкарыстоўваюць для кармлення с.-г. жывёл. Паводле паходжання і спосабу прыгатавання падзяляюцца на: зялёныя (сеяныя зялёныя культуры, кармавыя травы натуральных угоддзяў, бацвінне); зялёныя кансерваваныя (сілас, сянаж); сушаныя травяністыя (сена, сенная мухса, травяныя гранулы і брыкеты); коранеклубняллоды, сакаўныя ллады (бурак, бручка, морква, бульба, кавун, кабачок) і лрадукгы іх пералрацоўкі (жамерыны, мелес, брага, мязга); зерне (суцэльнае, драблёнае, плюшчанае) і прадукты яго перапрацоўхсі (вотруб’е, піўная шраіна, шрот, макуха); адходы паляводства (салома, мяхсіна, стрыжні кукурузных пачаткаў, кошыхсі сланечніку); драўняныя (галіны, лісце, кармавая цэлюлоза) і інш. Адрозніваюцца высокай колькасцю цукру (у цукр. бурахсах да 20%), крухмалу (у пладах, клубнях да 70%), цэлюлозы (у сене да 30%, саломе да 70%), пратэіну (у зернебабовых да 30%, y макусе да 40%), вітамінаў A і групы В; менш тлушчаў (у зерні да 6%, зялёнай масе да 1%, найб. y насенні алейных культур — да 40%). РАСЛІННЫЯ РЭСЎРСЫ, кампаненты жывой прыроды расл. паходжання, якія з’яўляюцца крыніцамі сродкаў існавання чалаведгва. Выконваюць сыравінную, асяроддэеахоўную і сац. фунхсдыі. Да Р.р. адносядь лясную, лугавую, балогную і інш. расліннасці. На Беларусі (2000) лясная расліннасць займае 9,2 млн. га (44% тэр.), з іх 67,6% хвойных лясоў (58,2% хваёвых, 9,4% яловых), 4,5% шыракалістых лясоў (4% дубовых, 0,5% грабавых), 27,9% драбналістых лясоў (16,2% бярозавых, 9,4% альховых, 2,3% асінавых). Агульны запас драўніны — 1,1 млрд. м’, гадавы сярэдні прырост — 25 млн. м3. На аднаго чалавека прыпадае 0,74 га спелых лясоў і 110 м3 растучага лесу. Лугавая расліннасць лашырана на 17,2% тэр., падзяляецца на поймавую (6% пл. лугоў; найб. прадухсц.), сухадольную (80%; найменш прадукц.), нізінную (14%). Каля 36% нізінных лугоў выкарыстоўваюдда ў сельскай гаспадарцы, даюць да 50% кармоў. Агульны запас зялёнай масы 48 млн. т, сена 8 млн. т. Балсхтная
расліннасць займае 12,4% тэр., з іх 80% расліннасць нцінных балот, 14% вярховых, 6% пераходных. В.І.Шабанава. РАСЛІНЫ (Plantae, або Vegetabilia), аўтатрофныя арганізмы (аўтатрофы), якія валодаюць здольнасцю да фотасінтэзу, маюць шчыльныя юхетачныя абалонкі з цэлюлозы, заласное рэчыва, звычайна крухмал; царства жывых арганізмаў. Царства Р. уключае 3 падцарствы: баіранкі, ці чырвоныя водарасці, сапраўдныя водарасці і зародкавыя, або вышэйшыя Р. (каля 350 тыс. відаў). Болыласць Р. характарызуецца чляненнем цела, дгго прыводзідь да павелічэння паверхні. Неабходнасць гэтага абумоўлена спосабам жыўлення — паглынанне з навакольнага асяроддзя газападобнага (фотасінтэз) і вадкага (вада і раствораныя ў ёй мінер. солі) кампанентаў. Для вышэйшых Р. таксама характэрна наяўнасць вял. колькасці спецыялізаваных структур (гл. Вегетатыўныя органы, Тканка і інш.). Многія важныя асаблівасці будовы Р. вызначаюцца характарам іх росту, размнажэння, спосабам рассялення. Паходжанне Р. звязана з лершымі этапамі станаўлення жыцця на Зямлі, a вянец іх эвалюцыі — кветкавыя (пакрытанасенныя), якія ўзніклі ў раннюю мелавую эпоху і цяпер займаюць дамінуючае становішча ў флоры планеты. На Беларусі 163.8 відаў сасудзістых Р., 430 мохападобных, ісаля 7 тыс. грыбоў, 2232 водарасцей, 477 лішайнікаў. Інтрадукавана 1,5 тыс. відаў і форм драўнінных, кустовых і болыд за 5 тыс. травяністых Р. (гл. таксама Расліннасць). Без Р. немагчыма існаванне жывёл і чалавека. Зялёныя Р., якія маюць y сабе хларафіл, здольныя акумуляваць энергію Сонца, утвараюць арган. рэчывы з неарган., падтрымліваюць пастаянны састаў атмасферы (паглынаюдь вугляюслы газ і выдзяляюць юсларод). Як лершасныя прадуцэнты арган. рэчываў Р. — вызначальнае звяно ў складаных ландугах жыўлення ўсіх гетэратрофных арганізмаў (гетэратрофаў) Зямлі. Утвараюць розныя расл. згуртаванні (фітацэнозы), абумоўліваюць ландшафтную разнастайнасць планеты і неабмежаваную разнастайнасць экалагічных умоў для інш. арганізмаў. Пры непасрэдным удзеле Р. утвараюцца глеба, торф, з выкапнёвых Р. — буры і каменны вугаль. Для чалавека найб. значэнне маюдь насенныя, пераважна кветкавыя Р., якія даюць ежу, вопратку, паліва, буд. матэрыялы і інш. Інтэнсіўная і не заўсёды радыянальная дзейнасць чалавека прывяла да знішчэння натуральнай расліннасці на вял. плошчах, многія віды паставіла пад лагрозу знікнення. Таму слец. заканадаўчымі аісгамі, лрынятымі ў большасці краін, y тл . на Беларусі, свет Р. знаходзіцца пад аховай (гл. Ахова прыроды, Ахова раслін). Вывучае Р. батаніка. А.А.Малажаўскі, А.У.Суднік.
РАСЛІНЫ-ПАРАЗІТЫ, пaр aз іт н ы я р а с л і н ы , расліны, якія поўнасцю жывядца пажыўнымі рэчывамі
жывых арганізмаў. Грыбы, водарасці і бактэрыі паразітуюць на раслінах, жывёлах і чалавеку, часта з’яўляюцца ўзбуджальнікамі інфекц. хароб. Кветкавыя Р.-п. паразітуюць пераважна на вышэйшых раслінах. He маюць зялёнага лісця і каранёў (рэдукаваны ў вырасты-прысоскі). 3 дапамогай прысоскаў яны пранікаюць y расліну-гаспадара і жывядца гатовымі арган. рэчывамі. На Беларусі вядомы віды з родаў заразіха, павітуха, таемнік. Гл. таксама Паразітызм. І.В. Чыкілеўская. РАСЛШЫ-ПАЎПАРАЗІТЫ, п a ў п a разітныя расліны, расліны, якія часткова жывяцда пажыўнымі рэчывамі жывых арганізмаў, часткова здольныя да самастойнага (аўтатрофнага) жыўлення. Маюць y лісці хларафіл (магчымасць фотатрофнага жыўлення), нармальную будову ўсіх наземных органаў, недаразвітыя карані (іх канцы ператварыліся ў прысоскі). На Беларусі вядомы віды з родаў амяла, братаўка, увярэднік, цялюшнік. Гл. таксама Паразітызм. І.В. Чыкілеўская. РАСЛЯК0Ў Васіль Пятровіч (17.3.1921, г. Будзёнаўск Стаўрапольскага краю, Расія — 6.12.1991), рускі пісьменнік. Канд. філал. н. Скончыў Маскоўскі ун-т,(1950). Друкаваўся з 1950. Трылогія «Апошняя вайна» («Адзін з нас», 1962; «Апошняя вайна», кн. 1—2, 1972—73; «Раніца», 1985) пра пакаленне моладзі Вял. Айч. вайны. Аповесць «Звычайная гісторыя» (1962), раман «Віцечка» (1981) пра сучасную моладзь. Аўтар раманаў «Ад вясны да вясны» (1966), «3 чырвонага радка» (1979), апавяданняў, кн. нарысаў «Пра жыццё на зямлі» (1979) і інш. Te:. Мзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1983; Утро: Роман, рассказы. М., 1985; Последняя война: Трмлогня. М., 1987.
РАСМУСЕН (Rasmussen) Поўль Нюруп (н. 15.6.1943, г. Эсб’ерг, Данія), дацкі паліт. і дзярж. дзеяч. Вывучаў грамадска-паліт. і эканам. навукі. Працаваў эканамістам y сістэме дацкіх прафсаюзаў. 3 1988 дэп. фолькетынга, з 1990 старшыня яго эканам. к-та. 3 1987 нам. старшыні, з 1992 старшыня С.-д. партыі. Са студз. 1993 прэм’ер-міністр Даніі (перавыбраны ў вер. 1994 і ў сак. 1998). Садзейнічаў устугоіенню Даніі ў Еўрап. саюз. PACHA, возера на мяжы Полацкага і Ушацкага р-наў Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача, за 12 км на Пн ад г.п. Ушачы. Пл. 0,4 км2, даўж. 880 м, найб. шыр. 660 м, найб. глыб. 2,1 м, даўж. берагавой лініі 2,4 км. Пл. вадазбору 5,7 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы выш. 3—5 м (на У і ПдУ 6—9 м), пад хмызняком, на У разараныя. Берагі нізкія, забалочаныя, на 3 і Пн сплавінныя. Пойма шыр. 10—250 м. Дно на мелкаводдзі пясчанае, глыбей сапрапелістае. Зарастае. Жывуць бабры. Упадае ручай з воз. Астроўна, выцякае ручай y воз. Салонец.
p a c h a , вёска ў Дрыбінскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Вербаўка, на скрыжаванні аўтадарог Магілёў—Мсціслаў і Дрыбін—Доўгавічы. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 14 км на ПдУ ад г.п. Дрыбін, 65 км ад Магілёва. 10 км ад чыг. ст. Цёмны Лес. 1008 ж., 326 двароў (2001). Хлебапякарня. Сярэдняя і дапаможная школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры: касцёл (1819), сядзіба (19 ст.).
Вядома з 14 ст. як горад. У 1430 уладанне кн. Свідрыгайлы, y 1499 — мсціслаўскага кн. М.Жаслаўскага. У пач. 16 ст. пав. горад Мсціслаўскага княства. У 1753—73 існавала езуіцкая місія. 3 1772 y Рас. імперыі, належала А.М.Пацею, М.Ф.Еліяшэвічу, Спыгкову. У 1784 мяст. Чавускага пав. Магілёўскай губ., 218 ж., 65 двароў, школа, царква, касцёл (згарэў y 1804). У 1861 цэнтр воласці, 638 ж., 93 двары. У 1897 y Р. 931 ж., 137 двароў, 2 конныя крупадзёркі, вадзяны млын з сукнавалвняй. паштова-тэлегр. аддз., царк.-прыходская школа, царква, касцёл, сінагога, 3 яўр. малітоўныя дамы, багадзелвня, 39 крам, 2 карчмы; y 1909 — 1336 ж., 320 дамоў. 3 1919 y Гомелвскай, з 1922 y Смаленскай губ. РСФСР. 3 1924 y БССР, цэнтр сельсавета і Расненскага раёна, з 1931 y Мсціслаўскім, з 1935 і з 1989 y Дрыбінскім, y 1959—89 y Горацхім р-нах. У 1940 — 986 ж., 216 двароў. У Вял. Айч. вайну y Р. створаны лагер смерці, дзе ням. фашысты загубілі 800 чал., y 1943 спалілі 109 дамоў, забілі 410 ж. У 1990 пабудаваны пасёлак для перасяленцаў з тэрыторый, забруджаных y выніку аварыі на ЧарноВ.М.Князева. быльскай А Э С .
РАСОЛАЎ
357
ныя прымацоўвацца да субстрату; састаўная ч. планктону і бентасу. Многія віды — паразіты, некат. — дераносчыкі ўзбуджальнікаў хвароб жывёл і чалавека. Даўж. да 3 мм. У адрозненне ад сысучых інфузорый цела болыпасці відаў Р.і. на ўсіх стадыях жыддёвага цыкла ўкрыта раснічным покрывам (адсюль назва). Форма і афарбоўка цела разнастайныя, шмат бясколерных форм. Кормяцца бактэрыямі, водарасцямі. дэтрытам, ёсць драпежнікі. Размнажэнне бясполае і палавое. А.М.Петрыкаў.
РАСНІЧНЫЯ Ч^РВ І, т у р б е л я р ы і (Turbellaria), клас плоскіх (пляскатых) чарвей. 2 падкл., 11 (12) атр., каля 3 тыс. відаў. Пашыраны ў марскіх і прэсных водах усіх шырот (у трапічных лясах трапляюцца наземныя формы). Свабоднажывучыя, пераважна донныя формы. Асобныя віды — паразіты беслазваночных (ігласкурых, малюскаў, ракападобных і інш.). Даўж. ад доляў мілімезра да 60 см. Цела двухбакова-сіметрычнае, укрыта раснічным эпігэліем (адсюль назва). Поласць цела запоўнена парэнхімай. Большасць відаў — драпежнікі. Гермафрадыты. Развіццё палавое, прамое або з метамарфозам, y некат. — бясполае, дзяленнем. Літ:. Н в а н о в АВ., М а м к а е в Ю.В. Реснмчные червн (Turbellaria), нх пронсхожденне н эволюцня. Л., 1973; Жлзнь жмвотных. T. 1. 2 пзд. М., 1987; Ш а р о в а Н.Х. Зоологпя беспозвоночных. М., 1999.
PACHA, вёска ў Раснянскім с/с Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. Цэнтр калгаса. За 33 км на 3 ад г. Камянец, 54 км ад Брэста, 2,5 км ад чыг. ст. Высока-Літоўск. 836 ж., 295 двароў (2001). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. Свята-Фёдараўская царква. Помнік архітэктуры: касдёл св. Ганны (1744). PACHA, вёска ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 21 км на ПдУ ад г. Сянно, 77 км ад Віцебска, 1,5 км ад чыг. ст. Камарова. 162 ж., 77 двароў (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. PÂCHEHCKI РАЁН, адм.-тэр. адзінка на Беларусі ў 1924—31. Утвораны 17.7.1924. Цэнтр — в. Расна (цяпер y Дрыбінскім р-не Магілёўскай вобл.). Уключаў 9 сельсаветаў. 8.7.1931 скасаваны, тэрьпорыя перададзена ў Горацкі, Мсціслаўскі і Чавускі р-ны. РАСНІЧНЫЯ ІН Ф У 30РЫ І (Ciliata), клас прасцейшых тыпу інфузорый. 5 дадкл.: кругараснічныя інфузорыі, роўнараснічныя інфузорыі, спіралшараснічныя інфузорыі, этнадыніяморфы і ханатрыхі (Chonotricha). Каля 6,5 тыс. відаў. Жывуць пераважна ў прэсных і марскіх водах, паасобна і калоніямі, некат. здоль-
Раснічныя чэрві: 1 — юнгія; 2 — біпаліум;
3 — псеўдацэрас.
РАС0ЛАЎ Міхаіл Міхайлавіч (н. 9.10.1948, в. Кручполле Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл.), рускі пісьменнік, вучоны. Акад. Рас. акадэміі славеснасці (1998). Д-р юрыд. н. (1991), праф. (1994). Скончыў Маскоўскі ун-т (1972).
358
РАСОНА
3 1978 працаваў y Акадэміі грамадскіх навук пры ЦК КПСС, з 1981 y Бабушкінскім райкоме КПСС Масквы, з 1986 y Ін-це марксізму-ленінізму, з 1988 y ЦК КПСС, Вярх. Савеце СССР, ва ўрадзе Расіі, y 1993—98 нам. старшыні Вышэйшага атэстацыйнага камітэта Расіі, адначасова з 1992 заг. кафедры Маскоўскай юрыд. акадэміі. У раманах «Выканаўца» (1994), «Цяжкае раздарожжа» (1996), «Жнівеньскі зарапад» (1998), «На зямлі белых рос» (1999), «Сімвал маці» (2000) асэнсаванне некат. аспектаў гісг. развіцця сучаснай Расіі, падрабязнасці распаду СССР. Аўтар зб-каў прозы, паэзіі, драматургіі «Не забі» (1993), «Вершы і апавяданні» (1995), «Дрэва дабра і зла» (1996), «Мне прыснілася канюшына» (1997), «Граф Александрэ» (1999) і інш. Ініцыятар многіх гуманітарных акцый, y т.л. па адкрыцці кардіннай галерэі ў г. Рагачоў, уклаў асабістыя сродкі ў буд-ва царквы ў в. Ціхінічы. С.СЛаўшук. PACÔHA, Р а с о н с к а е возера, возера ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нешчарда, на паўд.-зах. ускраіне г.п. Расоны. Пл. 2,38 км2, даўж. 2,37 км, найб. шыр. 1,73 км, найб. глыб. 3,3 м, даўж. берагавой лініі 7,42 км. Пл. вадазбору 30,8 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы выш. 2—6 м, участкамі да 1 м, разараныя, на ПдЗ пад лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, месцамі сплавінныя. Пойма шыр. 80—500 м, забалочаная, парослая хмызняком. У цэнтры возера востраў пл. 1 га. Дно сапрапелістае, y прыбярэжнай ч. пясчанае. Моцна зарастае. Эўтрофнае. Мінералйацыя вады каля 190 мг/л, праэрыстасць 0,8 м. Упадаюць 4 ручаі, выцякае р. Расонка. РАС0НСКА-АСВЕЙСКАЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ 3ÔHA ў В я л і к у ю A й ч ы н н у ю в а й н у , тэрыторыя на Пн Відебскай вобл., якую кантралявалі партызаны. Утварылася ў 1942 y выніку баёў (у т.л. Расонскага бою 1942) па вызваленні партызанамі ад ням.-фаш. захопнікаў тэр. Расонскага, Асвейскага, ч. Дрысенскага і Полацкага р-наў. Да вясны 1943 пл. 5 тыс. км2. Вызваленая тэрыторыя стала часткай партыз. краю, створанага бел., латышскімі і рус. партызанамі на сумежжы Беларусі, Латвіі і Расіі (10 тыс. км2, больш за 100 тыс. чал.). Зону абаранялі партыз. фарміраванні гэтых рэгіёнаў. На тэр. зоны базіраваліся падп. райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ, была адноўлена сав. ўлада, працавалі хлебапякарні, млыны, прамысл. майстэрні, выдаваліся раённыя газеты; падтрымлівалася сувязь з сав. тылам, дзейнічалі аэрадромы і пасадачныя шшцоўкі. Партызаны пастаянна праводзілі дыверсіі на камунікацыях ворага, y т.л. ў час «рэйкавай вайны», аперацыі па разгроме яго гарнізонаў. Ням. фашысты з мэтай ліквідацыі зоны часта
праводзілі карныя аперацыі (№ 12, 13, 14, <гПантэра», «Заяц-бяляк», «Зімовае чараўніцтва», «Генрых»,«Oma» і інш.), таму яе тэрыторыя была ператворана акупантамі ў «выпаленую зямлю». У памяць пра Р.-А. п.з. насыпаны курганы каля в. Прошкі Верхнядзвінскага, Марачкова і Маторына Расонскага р-наў, пастаўлены помнікі ў Расонах, вёсках Дзёрнавічы, Новы Лад Верхнядзвінскага, Канюхова, Межна, Роўнае Поле, Сяляўшчына Расонскага р-наў Відебскай вобл. Літ.. Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыкл. Мн., 1990. Э. Ф.Языковіч.
PACÔHCKAE ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДП 0ЛЛЕ ў В я л і к у ю Айчынную в а й н у . Дэейнічала ў жн. 1941 — вер. 1942 y г.п. Расоны і раёне Віцебскай вобл. Аб’ядноўвала групы (больш за 100 чал.): y Расонах (38 чал., арганізатар і кіраўнік настаўнік П.М .Машэраў), вёсках Альбрэхтава (П.ААльшанікаў), Грачушьша (УА.Яфрэменка), Клясціцы (С.П.Пархімовіч, І.М.Малахаў, Б.Я.Руба), Мілавіды (І.М.Марачкоўскі), Пірагі (У.А.Хамчаноўскі), Ражнова (М.М.Іваноў), Шалашнікі (М.Я. і П.Я. Гігелевы), Ізбішча, Роўнае Поле, Сінск, Фаміно, Юхавічы і інш. Пазней да падполыпчыкаў далучыліся чырвонаармейцы, пгго ўцяклі з палону. Узначальваў падполле к-т, які наладзіў сувязі з Гарбачэва-Мурагоўскім, Заборскім, Межаўскім, Сельнідкім, Сакалішчанскім падпсшлямі, Прошкаўскім камсамольска-маладзёжным падполлем. Падпольшчыкі распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбюро, праводзілі агітац. работу, здабывалі бланкі дакументаў акупац. улад, збіралі разведданыя, рыхтавалі дьіверсіі, перашкаджалі акупантам вывозіць да чыгункі нарабаваныя ў насельніцгва прадукты харчавання. Сталі ініцыятарамі разгортвання ў раёне масавага паргыз. руху. Каб выратаваць сем’і ад рэпрэсій акупантаў, кіраўніцгва арг-цыі распрацавала план адыходу падпольшчыкаў да партызан. Да восені 1943 амаль усе падпольшчьпсі сталі партызанамі РасонскаАсвейскай партызанскай зоны. Памяць аб загінуўшых падполыіічыках увекавечана ў мемар. комплексе ў Расонах, y в. Сельнікі пастаўлена стэла. ЛЛПапкоўскі. РАС0НСКАЯ СЯДЗІБА, помнік сядзібна-паркавай архітэктуры канца 19 — пач. 20 ст. ў г.п. Расоны Віцебскай вобл. Сядзібны дом пабудаваны памешчыкам Гласкам y стылі несапраўднай готыкі на беразе воз. Расона. Мураваны будынак складанай асім. аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі з рознавял. прамавугольных аб’ёмаў, гранёных эркераў, рызалітаў. Асн. 2-павярховы аб’ём завершаны ў цэнтры высокім ступеньчатым шчьгтом з люкарнай, да яго паўн. боку прылягае 3-ярусная вежа з поясам машыкуляў y завяршэнні, a паўд. — 1-павярховы аб’ём са ступеньчатым франтонам на тарцы. Аконныя праёмы, нішы і ліштвы маюць стральчатьм, паў-
цыркульныя і лучковыя арачныя завяршэнні. Фасады аздоблены рустам, аркатурай, фрызамі, гранёнымі вежачкамі з зубцамі. А.М.Кулагін. PACÔHCKI БОЙ 1942 y В я л і к у ю Айчынную в а й н у , бой Расонскай партыз. брыгады імя Сталіна па разгроме гарнізона ням. фашыстаў (больш за 300 гітлераўцаў) y т.п.Расоны Відебскай вобл. 19 вер. Летам 1942 партызаны перарэзалі ўсе камунікацыі, што вялі ў Расоны, і пачалі блакаду гарнізона. Да сярэдзіны верасня разграмілі навакольныя апорныя пункты ворага ў вёсках Клясціцы, Сакалішча, Сівошына і інш. У ноч на 19 вер. артабстрэлам умацаванняў гарнізона партызаны вымусілі гіглераўцаў са стратамі ў жывой сіле і ўзбраенні пакінуць Расоны. У гонар гэтага бою ў Расонах пастаўлены помнік. Літ:. Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыкл. Мн., 1990.
М.Ф.Шумейка.
Р а с о н с к а я с я д з іб а
Сядзібны дом.
PACÔHCKI РАЁН. Размешчаны на Пн Віцебскай вобл. Утвораны 17.7.1924, скасаваны 25.12.1962, адноўлены 6.1.1965. Пл. 1,9 тыс. км2. Нас. 14,9 тыс. чал. (2000), гарадскога 36,2%. Сярэдняя шчыльн. 8 чал. на 1 к м . Цэнтр — г.п. Расоны. Уключае 142 сельскія населеныя пункты, 10 сельсаветаў: Альбрэхтаўскі, Гарбачэўскі, Дварышчанскі, Заборскі, Клясціцкі, Краснапольскі, Марачкоўскі, Сакалішчанскі, Юхавіцкі, Янкавіцкі. Тэр. раёна (б.ч.) y межах Полацкай нізіны, на У Нешчардаўскае ўзвышша. ПаверХня пераважна плоская, забалочаная, з асобнымі ўчас-
ткамі марэнных град, 50% яе на выш. да 125 м, 45% — 125— 170 м. Найвыш. пункт 224 м (на 3 ад в. Забор’е). Нахіл паверхні з ПнУ ,на ПдЗ. Карысныя выкапні: торф, пяскі, гліны і суглінкі, пясчана-жвіровы матэрыял. Сярэдняя т-ра студэ. -7,5 °С, ліл. 17,4 °С. Ападкаў 583 мм за год. Вегетац. перыяд 182 сут. Найб. р. Дрыса з прыгокамі Свольна, Нішча, Нешчарда. Шмат аэёр (27 рыбалрамысловых); найб. Нешчарда, Усвечча, Валоба, Сіньша, Расона, Дрысы, Межава, Межна, Шэвіна, Белае. Вадасховішча Клясціцкае на р. Нішча. Пераважаюць глебы с.-г. угоддзяў (%): дзярнова-падзолістыя (55,4), дэярнова-падзолістыя забалочаныя (19,6), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (11,8), тарфянабалотныя (10,9). Пад лесам 71% тэрыгорыі. Лясы пераважна хваёвыя, бярозавыя, яловыя, альховыя. Пад балотамі 49% тэр. раёна. Найб. балотныя масівы: Заборскі Мох, Юхавіцкі Мох, Расонскі Мох, Межна. На тэр. раёна заказнікі рэсп. значэння: ландшафтныя — Сіньша, Чырвоны Бор (часткова), біял. — Фаміно. Ахоўныя тарфяніхі: Вусце, Глаты, Круча Ждань.
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 32,4 тыс. га, з іх асушаных 11,5 тыс. га. На 1.1.2001 y раёне 6 калгасаў, 8 саўгасаў, 14 фермерскіх гаспадарак. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, вырошчванні збожжа, лёну, бульбы, кармавых культур. Прадпрыемствы ,буд. матэрыялаў (дэгла), дрэваапр. (піламатэрыялы, драўняны вугаль), харч. (цэльнамалочныя вырабы, казеін і інш.), кааператыўнай прам-сці, лясгас. Па тэр. раёна праходзяць аўтадарогі: Полацк—Апочка (Расія), Дзісна—Невель (Расія), Полацк—Расоны і інш. У раёне 7 сярэдніх школ-садкоў, 6 базавых (у т.л. 5 школсадкоў), 2 пач. (у тл. 1 школа-садок), 2 дзідяча-юнацкія спарт., 2 муз. школы і школа мастацтваў, цэнтр пазашкольнай працы, 4 дашкольныя ўстановы, 19 клубаў, 21 б-ка, 3 бальніцы, паліклініка, амбулаторыя, 11 фельч.-ак. пункгаў. Музей баявой садружнасці ў г.п. Расоны. Помнікі архітэкгуры: паркі каля в. Двор Чарэпіта (пач. 20 ст.) і ў в. Казімірава (2-я пап. 19 ст.) Гіст. помнікі: замчышча «Сокал» ва ўрочышчы Сокал, за 1,5 км ад в. Кульнёва пры зліцці рэк Дрыса і Нішча; мемарыяльны комплекс героям вайны 1812 і Вял. Айч. вайны 1941—45 г. (1991) y в. Клясціцы. Выдаецца газ. «Голас Расоншчыны». А.І.Герасімаў, Г.С.Смалякоў. РА С 0Н Ы , гарадскі пасёлак, цэнтр Ра-
сонскага р-на Відебскай вобл., на беразе воз. Расона. За 170 км ад Віцебска, 45 км ад чыг. ст. Дрэтунь на лініі Полацк — Невель. Аўтадарогамі злучаны з Полацкам, Верхнядзвінскам, Невелем. 5,4 тыс. ж. (2000). Вядомы з 1552 як вёска Расоны («7 дымоў») y складзе Полацкага ваяв. ВКЛ. Уласнасць Ф.І.Корсака. 3 1772 y Рас. імперыі ў Полацкай, з 1796 Беларускай, з 1802 Віцебскай губ. У 1877 y вёсцы 12 дымоў. Працавалі прыватныя агульнаадук. вучылішчы (з 1866 жаночае, з 1869 мужчьшскае), 2 царквы, карчма. У 1905 y Вазнясенскай вол. Полацкага пав. У 1924 y Р. 135 ж., 26 двароў. У 1924—62 і з 1965 цэнтр Расонасага раёна, y 1924—30 і 1935—37 y Полацкай акрузе, з 1938 y Віцебсхай вобл. 15.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія ў Р. і раёне загубілі 3750 чал.; дзейнічала Расонскае патрыятычнае падполле',
19.9.1942 партызаны разграмілі ў Р. варожы гарнізон (гл. Расонскі бой 1942)', цэнтр Расонска-Асвейскай партызанскай зоны. Вызвалены 12.7.1944 часцямі 2-га Прыбалт. фронту ў ходзе Рэчыцка-Дзвінскай аперацыі 1944. У 1944—54 y Полацкай вобл. 3 14.7.1958 гар. пасёлак, y 1962—65 y Полацкім р-не.
Працуюць малочны і сценавых матэрыялаў з-ды, прамкамбінат, лясгас, райаграпрамтэхніка, камбінат быт. паслуг; сярэдняя школа, 4 даш'кольныя ўстановы, Дом школьніка, 2 дамы культуры, 3 б-кі, бальніда, 2 паліклінікі. Музей баявой садружнасці беларускіх, рускіх, латышскіх і літоўскіх партызан. Магіла ахвяр фашызму, мемар. комплекс y гонар сав. воінаў і партызан, што загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі: на месцах знішчэння сав. людзей y 1941—42 і расстрэлу падполыпчыкаў; партызанам; y гонар партызанскіх брыгад; вызвалення раёна ад ням.-фаш. захопнікаў. Помнікі архітэктуры: царква (2-я пал. 19 ст.), Расонская сядзіба. РАСПАДАБНЁННЕ ГЎКАЎ y м о в а з н а ў с т в е , тое, што дысіміляцыя.
РАСПАРАДЖЭННЕ_______ 359 ецца ў сістэмах штучнага інтзлекту як натуральна-моўпы інтэрфейс чалавека і машыны, сістэмах кіравання, камп'ютэрнай тэлефаніі, тэлеф. дыялогавых ілфармацыйла-даведачных сісюмах, сістэмах аховы баэ даных («галасавы ключ»), дыспетчарскіх сістэмах кіравання паветр. і наземным транспартам і інлі.
На Беларусі даследаванні па праблемах Р.м. вядуцца з сярэдзіны 1960-х г. y Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Распрацаваны сінтэзатары бел. і рус. моўнага ўзнаўлення друкаванага тэксту, шэраг прыкладных тэхналогій з выкарыстаннем сістэм распазнавання і сінтэзу мовы. 11un.: Мскусственнй нптеллект Справ.. М., 1990. Кн. 1. С. 95— 139. Б.М.Лабанаў.
РАСПАЛУБКА ў а р х і т э к т у р ы , частка скляпення, утвораная перасячэннем яго дзвюх узаемна перпендыкулярных цыліндрычных паверхняў. Робіцца пры размяшчэнні верхняй кропкі пра-
РАСПАЗНАВАННЕ В0БРАЗАЎ, раздзелы кібернетыкі і інфарматыкі. Вывучае і распрацоўвае спосабы, метады і сістэмы (у т.л. на аснове ЭВМ) ідэнтыфікацыі аб’ектаў (з’яў, працэсаў, жывых істот, сітуацый і інш.) або іх класіфікацыі. Працэс Р.в. заснаваны на супастаўленні прыкмет (уласцівасцей) аб’ектаў, што даследуюцца, з прыкметамі (уласцівасцямі) вядемых аб’ектаў (эталонаў, шаблонаў). Пры рашэнні задач Р.в. выбіраецца правіла (вырашальная функцыя) на аснове істотаых сукупнасцей прыкмет (літар, фігур, контураў і інш.), што складаюць вобраз аб’екта, вырашаецца клас, да якога дадзены аб’ект адносііша. Напр., пры распазнаванні відарысаў прыкметамі могуць быць яркасці элементарных участкаў, на якія раскладзены відарыс. Работы ў галіне Р.в. складаюць аснову для распрацоўкі інфарм. тэхналогій y эканоміцы, прам-сці, ваен. справе, фізіды, геахіміі, метэаралогіі, біялогіі і медыцыне, тэхніцы і інш.
На Беларусі работы па Р.в. вядуцца з 1960-х г. y Ін-тах тэхн. кібернетыкі, фізікі, матэматыкі, прыкладной фізікі, прыкладной оптыкі, навук.-тэхн. цэнтры «Экамір» Нац. АН, БДУ, Бел. дзярж. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, Мінскім мед. ін-це і інш. Л і т T y Дж.Т., Г о н с а л е с Р. Прннцнпы раслознавання образов: Пер. с англ. М., 1978; В а с м л ь е в В.Н. Распознаюіцве снстемы: Справ. 2 нзд. Клев, 1983; Т н м о о н В.Н. Прнменеіше ЭВМ для решення задач распознавання образов. Л., 1983; А б л а м е й к о С.В., Л а г у н о в с к н й Д.М. Обработка нзображеннй: технологня, методы, лрнмененне. Мл., 2000. С.У.Абламейка, М.П.Савік. р а с п а з н а в Ан н е
вўснай
м бвы ,
раздзел кібернетыкі, які распрацоўвае тэорыю, метады, алгарьітмы і камп’ютэрныя тэхналогіі аўтам. распазнавання і разумення мовы чалавека. Грунтуецца на агульлай тэорыі распазнавання вобразаў, метадах прыкладлой фанетыкі і лінгвістыкі, тэорыях лічбавай апрацоўкі сігналаў, маркаўскіх мадэлей, Моваўгварэння і ўспрымання мовы чалавекам. Выкарыстоўва-
ёмаў (аконных, дзвярных, нішаў і інш.) вышэй за пяту асн. скляпення. Р. ўтвараюць малыя скляпенні, радыус якіх вызначаецца шырынёй праёма. З ’явіліся ў рамалскіх і гатычных эбудаваннях. У бел. культавай архітэкгуры вядомы з 16 ст. ў 1- і 3-нефавых храмах. Значна пашыраны ў 17— 18 ст. Вядомы таксама ў помніках грамадз. архігэктуры 18 ст. Часам Р. ўпрыгожвалі размалёўхай (касцёл кармелітаў y г.п. Ружаны Пружалскага, Троіцкі касцёл y г. Косава Івацэвідкага р-наў Брэсцкай вобл. і ілш.). СА.Сергачоў.
РАСПАРАДЖ^ННЕ ў п р a в e, 1) адно з правамоцтваў уласніка рэчаў, якое дазваляе ўключаць яго ў эканам. абарачэнне праз ажыццяўленне такіх распараджальных здзелак, як купля-продаж, пастаўка, дарэнне і інш. У выніку акгаў Р. маёмасцю ажыццяўляецца яе адчужэнне, перадача ў часовае валоданне ці карыстанне інш. асобе, y залог, здача на захоўванне і г.д. Р. вызначае юрыд. лёс рэчаў, г.зн. або спыняецца, або прыпыняецца на яе права ўласнасці. 2) Адзін з відаў падзаконных акгаў: уладны акт органа кіравання ў рамках яго кампетэнцыі, што мае абавязковую сілу для фіз. і юрьід. асоб, якім Р. адрасавана. Можа быць агульнага, працяглага
360
РАСПАЎСЮДЖВАН HE
або разавага дзеяння для канкрэтнага выпадку. РАСПАЎСІ0ДЖВАННЕ РАДЫЁХВАІІЬ працэс перадачы эл.-магн. хваль радыёдьыпазону ў розных асяроддзях. У натуральных умовах адбываецца ў атмасферы і тоўшчы Зямлі, a таксама ў касм. прасторы. Радыёхвалі могуць распаўсюджвацца прамалінейна, агінаць выпуклую паверхню Зямлі, адбівацца ад іанасферы і інш. У аднародным асяроддзі Р.р. прамалінейнае з пастаяннай для дадзенага асяроддзя скорасцю (свабоднае Р.р.). Блізкім да свабоднага э’яўляецца Р.р. y касм. прасторы. На Р.р. y атмасферы і тоўшчы Зямлі істотна ўплываюць іх электрадынамічныя ўласцівасці, крывізна зямлой паверхні і няроўнасці яе рэльефу. Крывізна зямлой паверхні і яе няроўнасці абумоўліваюць дыфракцыю радыёхваль, ісютную для звышдоўпх і доўгіх радыёхваль (гл. Радыёчастоты). Уплыў атмасферы абумоўлены наяўнасцю ў яе верхніх слаях плаэмы і паглынальных рэчываў, напр., вадзяной пары і кіслароду. Кароткія радыёхвалі мнагакратна адбіваюцца ад іанасферы і могуць дасягаць любога пункта Зямлі. 3 такім адбіішём радыёхваль звязана таксама заміранне радыёсігцалаў, абумоўленае нестацыянарнасцю шчмлыіасці эл. эарадаў-і іанасферы. Длі метровых і дэцыметрбвых хваль іаласфера практычна празрыстая і яны выкарыстоўваюцца для радыёсувязі з лятальнымі апаратамі па-за межамі іанасферы. На гэтых хвалях выяўлена таксама радыёвыпрамяненне ад пазаземных крыніц (гл. Радыёастраномія). Літ:. Д о л у х а н о в М.П. Распространенле радноволн. 4 нзд. М., 1972; Ч е р н ы й Ф.Б. Распросграненле радяоволл. 2 нзд. М., 1972; Ч е р е н к о в а Е.Л., Ч е р н ы ш е в O В Распространенме радловолн. М., 1984. А.А.Кураеў.
РАСПЛЕЦІН Аляксандр Андрэевіч (25.8.1908, г. Рыбінск Яраслаўскай вобл., Расія — 8.3.1967), расійскі вучоны і канструкгар y галіне радыётэхнікі і электронікі. Ахад. AH СССР (1964, чл,кар. 1958). Герой Сац. Працы (1956). Скончыў Ленінградскі эл.-тэхн. ін-т (1936). 3 1930 y розных НДІ, праектных арг-цыях і ўстановах AH СССР. Навук. працы па радыётэхніцы, электроніды і стварэнні тэлевіз. апаратуры. Дзярж. прэмія СССР 1951. Ленінская прэмія 1958. РАСП0РНАЯ СІСТ^МА ў б у д а ў нічай м е х а н і ц ы , сістэма (канструкцыя), y якой пад дзеяннем верт. нагрузкз ўзнікаюць верт. і гарыз. рэакцыі апор (распор). Да Р.с. адносяцца аркі (без зацяжак), вісячыя сістэмы, рамныя канструкцыі (гл. Рама ў будаўніцтве), некаторыя прасторавыя сістэмы (напр., скляпенні, купалы) і інш. У такіх сістэмах робяць моцны і трывалы падмурак і ўмацоўваюць контрфорсамі. РАСПЎЦІН Валянцін Рыгоравіч (н. 15.3.1937, г.п. Усць-Уда Іркуцкай вобл., Расія), рускі пісьменніх, публіцыст. Герой Сац. Працы (1987). Скончыў Іркуцкі ун-т (1959). Да 1966 на журналісцкай рабоце. Друкуецца з 1961. Прадстаўнік
т.зв. вясковай прозы. У цэнтры аповесцей «Апошні тэрмін» (1970), «Раэвітанне з Мацёрай» (1976, фільм «Развітанне», 1986) трагічныя лёсы «сыходзячай» вясковай Русі, рэзкае проціпастаўленне вобразаў сялянак, захавальніц нац.-духоўных традыцый, тыпам напаўсяляннапаўгараджан, што страцілі карані; горыч ад уэдзеяння тэхн. цывілізацыі на прыроду. Роздум над праблемай часу і месца чалавека ў ім y аповесці «Жыві і помні» (1974, Дзярж. прэмія СССР
ратара Мікалая I I і імлератрыцы Аляксандры Фёдараўны. Сібірскі селянін, мянушку Р. атрымаў за разгульнае жыццё. У 1904—05 набыў папулярнасць y вышэйшых колах пецярб. арыстакратыі, з 1907 пры царскім двары як «празорлівец» і цудоўны лекар-«эбавіцель». Р. абяцаў малітвамі вылечыць хворага на гемафілію царэвіча Аляксея і паслаць «боскую ласку» на дзярж. справы цара. Меў неабмежаваны ўплыў на царскую сям’ю, за хабар аказваў «пратэкцыі». Паводле яго парад прызначаліся і змяняліся вышэйшыя асобы дзярж. і царк. кіравання. «Распуціншчына» модна падарвала прэстыж самадзяржаўя напярэдадні Лют. рэвалюцыі 1917. Р. забіты змоўшчыкамі-манархістамі Ф.Ф.Юсупавым, У.М.Пурышкевічам і вял. кн. Дзмітрыем Паўлавічам. Літ.\ П у р н ш к е в л ч В.М. Дневннк ♦Как я убнл Распупша». М., 1990; T р y a й я A Распуган: Пер. с фр. Ростов н/Д., 1997.
А.А Р а с п л е ц ін .
В .Р .Р а с п у ц і н
1977; опера К.Волкава). У аповесці «Пажар» (1985, Дзярж. прэмія СССР 1987) з болем паказаны трыумф «бескаранёвых» герояў. Аўтар аповесці «Грошы для Марыі» (1967), зб-каў апавяданняў «Край каля самага неба» (1966), «Век жыві — век любі» (1982), серыі апавяданняў пра сучаснасць, y т.л. «У тую ж эямлю...» (1996), кн. публіцыстычных артыкулаў «Расія: дні і часы» (1993), кн. нарысаў, інтэрв’ю, рэцэнзій «Што ў слове, што за словам?» (1987) і інш. Яго творам уласцівы глыбіня паказу жыцдя, яркасць харакгараў, вастрыня пастаўленых праблем. Апавяданні «Васіль і Васіліса», «Урокі французскага» экранізаваны. П’есы паводле твораў Р. ставіліся на Беларусі; «Апошні тэрмін» — y Т-ры юнага гледача (1977), Магілёўскім абл. т-ры драмы і камедыі (1979), Дзярж. рус. т-ры (1980), «Грошы для Марыі» — y Гродзенскім абл. драм. т-ры, Магілёўскім абл. драм. т-ры (абодва 1978), «Жыві і помні» — y Гомельскім абл. драм. т-ры (1980). На бел. мову аповесці «Жыві і помні» і «Пажар» пераклаў МДубянецкі, апавяданне «Рудольфіо» — Т.Мартыненка. Те:. Язбр. пролзв. T. 1—2. М., 1990; Повеста. Мн., 1989; Бел. пер. — Жыві і помні. Мн., 1982. Літ.\ Ш а п о ш л л к о в В.Н. Валентнн Распугнн. Новоснбнрск, 1978; Т ы ч ы н a М. Патрэба лігаратуры / / Полымя. 1982. № 12; Л а п ч е н к о А.Ф. Человех л земля в русской соцлальло-фллософской прозе 70-х гт.: (В.Распутан, В.Астафьев, С.Залыглл). Л., 1985; К у р б а т о в В.Я. Валентнл Распутал: Лнчность л творчество. М., 1992; Т е н д н т н н к Н. Валентан Распутнн. Колокола тревогм: Очерк жлзнл л творчества. М., 1999. А.В. Спрынчан.
РАСПЎЦІН (сапр. Н о в ы х) Рыгор Яфімавіч (1864?, 1865? ці 1872, с. Пакроўскае Яркоўскага р-на Цюменскай вобл., Расія — 30.12.1916), фаварыт рас. імпе-
РАСПЬІЛЕНАЯ РЫФМА, рыфма, пры якой заключныя словы аднаго вершаванага радка сугучныя не толькі клаўзуле, але і двум ці больш словам другога радка. Р.р. з ’явілася своеасаблівай рэакцыяй на шырокае ўжыванне ў паэзіі недакладных рыфмаў: гукавая беднасць сугуччаў y клаўзулах кампенсавалася багаццем гукавых супадзенняў y пераднаціскной частцы слоў-рыфмаў і нават y цэлых радхах. Прыклад Р.р. з кнігі М.Танка «Гльггок вады»; збіраць сабе краскі — рыбакоў нарачанскіх; Васілікі — чайкі віталі крыкам; паралелі — пралеглі тунелі; вамі — вачэй часамі. В.П.Рагойша. PACCBÉT, вёска ў Пратасаўскім с/с Акцябрскага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр калгаса. За 29 км на ПнУ ад г.п. Акдябрскі, 180 км ад Гомеля, 15 км ад чыг. ст. Чорныя Броды. 504 ж., 205 двароў (2001). Лясніцгва. Сярэдняя школа, культ.-спарг. цэнтр, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувяэі. PACCBÉT, пасёлак (з 1976) y Добрушскім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе Гомель — Добруш. Цэнтр сельсавета і агракамбіната «Новы шлях». За 1 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Добруш, 25 км ад Гомеля. 499 ж., 178 двароў (2001). Кіслароданапаўняльная станцыя. Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РАССВІДР0ЎКА, шматлязовы металарэзны інструмент для чыставой апрацоўкі адтулін. Складаецца э рабочай часткі, шыйкі, хваставіка, мае звычайна 6— 12 зубоў, што надае ёй высокую ўстойлівасць і павышаную ў параўнанні са свердлам жорсткасць. Бываюць для машыннай (выкарыстоўваюць на станках) і ручной апрацоўкі. Паводле формы адтуліны адрозніваюць цыліндрычныя, канічныя і ступеньчатыя; паводле формы зубоў — з прамымі і вінтавымі
зубамі; паводле канструкцыі — суцэльныя, зборныя і інш. РАССЁЯННЕ МІКРАЧАСЦІЦ, фізічны працэс, пры якім узаемадзеянне часціц (атамаў, малекул, нуклонаў, атамных ялраў і інш.) вядзе да змены іх імпульсу. Пры Р.м. з невялікай энергіяй выяўляюцца іх хвалевыя ўласцівасці і працэс нагадвае рассеянне святла, пры Р.м. з высокай энергіяй — карпускулярныя ўласцівасці. Бывае пругкае і няпругкае (разам са эменай імпульсу часціц змяняюцца іх унугр. станы ці ўтвараюцда новыя часціцы). Важнейшая колькасная характарыстыка Р м. — эфектыўнае сячэмне, вымярэнне якога дае магчымасць даследаваць унутр. структуру часцій і вывучаць законы іх уэаемадэеяння (гл. Рэзерфарда формула). Класічная тэорыя Р.м. грунтуецца на законах класічнай механікі. У квантавамех. тэорыі Р.м. апісваецца матрыцай рассеяння, праз элементы якой выражаюцца вымсраныя фіз. велічыні (сячэнне рассеяння, палярызацыя часціц і інш.). Р.м. пры высокіх энергіях апісваецца метадамі квантавай тэорыі поля. I. С. Сацункевіч.
РАССЕЯННЕ НЕЙТР0НАЎ, узаемадзеянне нейтронаў з рэчывам. Бывае патэнцыяльнае (пругкае рассеянне, пры якім захоўваюцца сумарная кінетычная энергія ядра і нейтрона) і рэзананснае (нейтрон захопліваецца ядром з утварэннем састаўнога ядра). Асн. характарыстыкі вызначаюцца асаблівасцямі нейтронаў: нейтрон электранейтральны, лёгка дасягае атамнага ядра і ўзаемадзейнічае з ім ці з асобнымі нуклонамі ядра, мае ўласны магн. момант, што выклікае рассеянне на электронах атама. Гл. таксама Нейтронаграфія, Нейтронная оптыка, Нейтронная спектраскапія
становядца крынідамі другасных эл.магн. хваль. Р.с. пругкае, калі яно адбываецца без пераўгварэння часгаты (гл. Рзлея закон), і няпругхае, калі частата мяняецца; кагерэнтнае, калі фаза рассеянай хвалі адназначна вызначаецца фазай падаючай хвалі, y інш. выпадках — некагерэнтнае. У залежнасці ад саставу і стану рассейвальнага асяроддзя Р.с. адбываецца на розных кампанентах. Р.с. свабодным электрона.ч з’яўляецца пругкім, інтэнсіўнасць рассеяння ўперад і назад удвая большая, чым y перпендыкулярным напрамку, і не залежыць ад даўжьіні хвалі святла. Р.с. асобным атамам вельмі залежыць ад частаты падаючага святла ш : пры ш, параўлальным з частатой уласных ваганняў электронаў атама ю0, інтэнсіўнасць рассеяння прапарцыянальная м4 (закон Рэлея); пры рэзанансе (ш = ш^) Р.с. ўзрастае. Пры рассеянні малекуламі акрамя пругкага (аналагічнага атамламу) можа ўзнікаць і няпрупсае рассеянне са зрухам ла частаце, інтэнсіўнасць якога на некалькі ларадкаў меншая за рэлееўскае (гл. Камбінацыйнае рассеянне святла). Р.с. буйнымі ўтварэннямі абумоўлена флуктуацыямі алтычлай шчыльнасці асяроддзя па прасторы, якія могуць узнікаць з-эа наяўласці ў асяроддзі іншародных цел (кроллі вады, пылінкі ў паветры, суспенэіі, украпіны ў крышталях і інш.) ці з прычыны цеплавых флуктуацый шчыльнасці адлароднага рэчыва (малекулярнае Р.с.). Рух абласцей неаднародласці асяроддзя прыводзіць да ўзнікнення ў Р.с. зрушаных па частаце ліній, напр. пры гіпергуку. Пры вял. колькасці цэнтраў рассеяння акрамя элементарнага акта рассеялня ўзнікае шматразовае рассеянне паміж імі. Са з’яўленнем высокамонахраматычных магутных крыніц святла — лазераў, якія ствараюць y асяроддзі вял. шчыльнасці эл.-магн. выпрамянення, стала магчымым назіраць новыя віды Р.с. Розныя тылы вымушанага Р.с. даюць магчымасць атрымліваць пасля ўзаемадзеяння з асяроддзем шмат дадатховых высокаінтэнсіўных ліній, што выкарыстоўваецца ў лазернай тэхніцы. Р.с. шырока выкарысзоўваецца пры даследаваннях розных фіз., хім., біял. працэсаў і з'яў. Спектры Р.с. даюць магчымасць выэлачаць малекулярныя і атамныя характарыстьлсі рэчыва. На Р.с. заснаваны многія метады вызначэння памераў, форхш часціц, іх канцэнтрацыі і скорасці руху ў асяродцзі.
На Беларусі даследаванні па праблемах Р.с. праводзяцца ў Ін-це фізікі, Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі і Ін-це прыкладной оптыкі Нац. АН Беларусі, БПА.
Р а с с в ід р о ў к і
розных тыпаў.
РАССЁЯННЕ СВЯТЛА, змена характарыстык святла (напрамку распаўсюджвання, інтэнсіўнасці, частотнага спектра, палярызацьіі) пры яго ўзаемадзеянні з рэчывам, што ўспрымаецца як няўласнае свячэнне рэчыва. Паслядоўнае апісанне Р.с. магчыма ў рамках квантавай тэорыі ўзаемадзеяння выпрамянення э рэчывам, аднак y многіх выпадках выкарыстоўваюць хвалевую тэорыю выпрамянення, паводле якой падаючая хваля ўэбуджае ў асяроддзі вымушаныя ваганні эл. зарадаў, якія
Літ.: Х ю л с т Г. Рассеялле света малымл частнцамл: Пер. с англ. М., 1961; Ф а б е л л н с к л й Н.Л. Молекулярное рассеянне света. М., 1965; М в а н о в АП . Оптака рассешіаюіцнх сред. Мн., 1969; З е г е Э.П., Н в а н о в А.П., К а ц е в Й.Л. Перенос лзображенля в рассенваюшей среде. Мл., А.П.Іваноў.
РАССЁЯННЕ ХВАЛЬ, узбурэнні хвалевых палёў, выкліканыя неаднастайнасцямі асяроддзя, дзе распаўсюджваюцца хвалі, ці на рассейвальных аб’ектах y гэтым асяроддзі. Вынік дыфракцыі хваль на асобных аб’ектах рассеяння вядзе да ўтварэння другасных хваль, якія распаўсюджваюцца ва ўсіх магчымых напрамках, a таксама да аслаблення інтэнсіўнасці зыходнай хвалі. Для Р.х. ад мноствавых аб’ектаў характэрны калектыўныя эфекгы, абумоўленыя суперпазіцыяй палёў рассеяння і шматразовым
РАССЯЛЕННЕ
361
рассеяннем. Так фарміруюцца дыяграмы рассеяння ад перыядычных структур, напр., дыфракцыйнай рашоткі. РАССЁЯНЫ CKJIEPÔ3, м н о ж н ы с к л е р о з, хранічнае захворванне галаўнога мозга і спіннога мозга. Характарызуецца разбурэннем міэлінавай абалонкі, якая абкружае адросткі нерв. клетак, і ўтварэннем множных мікранекрозаў y нерв. тканцы. Праявы Р.с.: нарастаючая слабасць y ніжніх канечнасцях з парушэннем каардынацыі рухаў, адсутнасць брушных рэфлексаў, парушэнне маўлення, зніжэнне зроку, затрымка і нетрыманне мачы. Р.с. няўхільна прагрэсіруе. Лядэнне тэрапеўтычнае. УЛКульчыцкі РАССЕЯНЫЯ ЭЛЕМЕНТЫ, група рэдкіх элементаў, якія не ўтвараюць уласных мінералаў. У якасці ізаморфных прымесей ёсць y мінералах больш распаўсюджаных элементаў. Да Р.э. адносяцца рубідый, скандый, галій, індый, германій, талій, селен, тэлур, кадмій, бром, ёд, гафній. Атрымліваюць пры перапрацоўцы руд інш. элементаў ці з няруднай сыравіны (напр., попелу вуглёў, адходаў каксавання). 3 сярэдзіны 20 ст. выкарыстоўваюць y тэхніцы. РАССЯЛЁННЕ Н А С Ё Л Ь Н І Ц Т В А , працэс размеркавання і пераразмеркавання насельніцтва ла тэрыторыі і яго вынік — сетка паселішчаў. Уключае размяшчэнне насельніцгва, функцыянальныя тэр. ўзаемасувязі населеных месдаў і міграцыю насельніцтва. Гал. фактары працэсу Р.Н.: прыродны (рэльеф, глебы, клімат, блізкасць да водных рэсурсаў, наяўнасць карысных выкапняў), дэмаграфічны (натуральны прырост насельнідгва, міграцыйныя драцэсы), сац.эканам. (узровень развіцця і размеркавання вытв. сіл, рэгіянальныя адрозненні лаводле ўзроўню даходаў, развітасць інфраструктуры). 3 развіццём вытв. сіл гал. ролю ў Р.н. адыгрывае сац.-эканам. фактар. Асн. формай Р.н. з’яўляюцца пастаянныя населеныя пункты (гарадскія і сельскія), якія ўтвараюць y адных раёнах густую, y іншых — рэдкую сетку. Пры цесным збліжэнні паселішчаў і інтэнсіўным развіцці маятнікавай міграцыі ўзнікаюць агламерацыі паселішчаў (гл. Гарадская агламерацыя). Суседнія групы агламерацый y прамысл. густа заселеных раёнах, з развітай сеткай камунікацый, могуць утвараць яшчэ болыд складаную форму — мегалопаліс. На Беларусі (2000) 212 гарадскіх паселішчаў (каля 7 млн. чал.) і 23 459 сельскіх паселішчаў (каля 3 млн. чал.). Сярэдняя адлегласць паміж гарадамі менш за 50 км, паміж сельскімі паселішчамі — каля 3 км. У сярэднім на кожную 1000 км2 дрыпадае 1 гарадское і 113 сельскіх паселішчаў, што спрыяе развіццю эканам., працоўных, культурна-быт. і інш. міжпаселішчавых
362
РАССЯЛЕННЕ
сувязей. Пра рассяленне бел. этнасу гл. ў арт. Беларусы, Этнічная тэрыторыя. Літ:. М a н a к Б.А. Насельніцтва Беларусі: Рэгіян. асаблівасці развіцця і рассялення. Мн., 1992. Дз.М.Кудзелка. РА С С Я Л ЁН Н Е
РА С Л ІН
I
Ж Ы ВЁЛ,
распаўсюджванне арганізмаў за межы відавога арэала і натуралізацыя на новых месцах; сродак захопу новых тэрыторый або тых, што вызваліліся ад інш. арганізмаў, і ўстанаўлення збалансаванай разнастайнасці пэўнага біягеацэнозу, адзін з фактараў, які садзейнічае патоку генаў і відаўтварэнню. Існуе таксама ш т у ч н а е р а с с я л е н н е віду, якое ўключае акяіматызацыю і рэакліматызацыю\ з’яўляецца эфектыўным прыёмам барацьбы з непажаданай інтрадукцыяй раслін або жывёл; карыснае мерапрыемства для дзічынаразвядзення. Адрозніваюць рассяленне актыўнае (аўтахарыя) і ласіўнае (алахарыя). Вылучаюць 3 яго тыпы: э м і г р а ц ы я (высяленне з займаемай тэр.), і м і г р а ц ы я (усялелле на ўжо занятую папуляцыяй тэр. новых асобіл) і міграцыя (перыядычнае пакідалне і вярганне на пэўную тэр ). Спалучэнне дзеяння сродкаў рассялення і перашкод вызлачае тэмп рассялення арганізмаў. У р a с л і н рассяленне залежыць ад колькасці жыццяздольлых зачаткаў, сродкаў рассялення, магчымасцей натуралізацыі. Бывае пастуловым (у прыродных умовах пераважае) і скачкападобным (ацразу на вял. адлегласць). Асн. фактары рассялення: паветраныя плыні — ветры, узыходныя токі паветра (анемахарыя)', воды сушы (гідрахарыя)\ марскія цячэллі; жывёлы (зоахарыя)\ дэейнасць чалавека (антрапахарыя). Абмяжоўваецца геагр. (моры, пралівы, горы і інш.), экалагічнымі (леадлаведнасць кліматычных і інш. абіятычных і біятычных умоў прыродзе віду) і біял. (калкурэнцыя інш. відаў) факгарамі. У. ж ы в ё л рассяленне звычайна звязала са змяненнем абіятычных і біятычных умоў навакольнага асяроддэя і колькасці жывёл. Залежыць ад стану папуляцыі пэўнага віду, лавелічэння яго колькасці (павелічэнне шчыльнасці палуляцыі). Л і т Л о п a т л я Н.К. Основы зоогеографмл. Мн., 1980; В о р о н о в АГ., Д р о з д о в Н.Н., Мяло Е.Г. Бногеографля мнра. М., 1985. А.М.Петрыкаў. PACTÂ, рака ў Шклоўскім, Магілёўскім, Чавускім і Слаўгарадскім р-нах Магілёўскай вобл., правы прыток р. Проня (бас. р. Дняпро). Даўж. 100 км, пл. вадазбору 1290 км2. Пачынаецца каля в. Аляксандраўка Шклоўскага р-на, вусце за 2 км на ПдУ ад в. Харанеў Слаўгарадскага р-на. Цячэ па Аршанска-Магілёўскай раўніне. Асн. прытокі: Рудзея, Будлянка, Хоцінка (справа), ГІлясна, Вілейка (злева). Даліна добра распрацаваная, глыбокаўрэзаная, трапецападобная, шыр. 0,6— 1 км. Схілы спадзістыя, умерана стромкія, часам стромкія, выш. 10— 15 м, парэзаныя. Пойма двухбаковая, слабазабалочаная, y ніжнім цячэнні ўзгорыстая, парэзаная ручаямі і меліярац. каналамі, шыр. 300—400 м. Рэчышча свабодна меандруе, умерана звілістае, трапляюцца невял. астравы і парогі. Берагі стромкія, месцамі абрывістыя, выш. 0,8— 1,5 м.
Жыўленне мяшанае, пераважна снегавое. На перыяд веснавога разводдэя прыпадае 68% гадавога сцёку. Найвыш. ўзровень разводдзя ў пач. крас., сярэдняя выш. над межанным узроўнем 2,3—3,2 м. Замярзае ў пач. снеж., крыгалом y канцы сакавіка. Веснавы ледаход 5 сут. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 6,8 м3/с. Р. — водапрыёмнік меліярац. сістэм. На рацэ вадасх. Зарэсце. А.А.Макарэвіч. PACTÂH (Rostand) Эдмон (1.4.1868, г. Марсель, Францыя — 2.12.1918), французскі драматург і паэт-неарамантык. Чл. Франд. акадэміі (з 1901). Па адукацыі юрыст. Дэбютаваў як драматург y канцы 1880-х г. Вядомасць прынеслі камедыя «Рамантьгкі» (паст. 1894), драмы «Прынцэса Мара» (паст. 1895), «Самарыцянка» (паст.1897). Найб. вядомая яго п ’еса «Сірано дэ Бержэрак» (паст. 1897), y якой стварыў рамант. вобраз паэта-вальнадумца, гуманіста, абаронца свабоды і незалежнасці чалавечай асобы. Аўтар гіст. драмы «Арляня» (паст. 1900), сатыр. п’есы «Шантэклер» (паст. 1910), зб-каў вершаў «Палёт «Марсельезы» (выд. 1919), «Песня ў гонар крылаў» (выд. 1922) і інш. Тв.\ Рус. пер. — Пьесы. М., 1983. А.В.Хадановіч. РАСТАПЧЫНА Еўдакія Пятроўна (4.1.1812, Масква — 15.12.1858), руская пісьменніца. Графіня. Друкавалася з 1831. Першы зб. — «Вершы» (1841). Яе паэзіі ўласцівы тонкае спалучэнне пачуццяў і разважанняў, шчырае раскрыццё свету жаночай душы. У сатыр. паэме «Дом вар’ятаў y Маскве ў 1858 г.» (апубл. 1885 як «працяг» паэмы А.Ваейкава «Дом вар’ятаў») крытычная ацэнка тагачаснага грамадскага жыцця. Аўтар драм. паэм, рамана ў вершах «Дзённік дзяўчыны» (1850), камедыі ў вершах «Вяртанне Чацкага ў Маскву, ці Сустрэча знаёмых асоб пасля дваццаціпяцігадовай разлукі» (1856, апубл. 1865), «свецкіх» аповесцей «Чыны і грошы», «Паядынак» (абедзве 1838), аўтабіягр. раманаў «Шчаслівая жанчына» (1852), «Ля прыстані. Раман y лістах» (1857) і інш. Многія вершы Р. пакладзены на музыку. Тв.\ Стнхотворення. Проза. Пнсьма. М., 1986; Талнсман: Нзбр. лпршса; Нелюднмка: Драма; Документы, ппсьма, воспомннанпя. М„ 1987; Счастлнвая женіцпна: Лят. соч. М., 1991. РАСТАРГУЕЎ Павел Андрэевіч (30.6.1881, г. Старадуб Бранскай вобл., Расія — 21.3.1959), расійскі і бел. мовазнавец і педагог. Правадз. чл. Інбелкульта (1924). Д-р філал. н. (1941), праф. (1923). Скончыў Маскоўскі ун-т (1908), працаваў y ім y 1917—23. У 1918 чытаў курс лекцый па бел. мове ў Бел. нар. ун-це ў Маскве («Беларуская мова ў яе сучасным і мінулым стане» y кн. «Курс беларусазнаўства», 1918—20). У 1938— 51 заг. кафедры рус. мовы Навазыбкаўскага пед. ін-та, адначасова ў 1947— 48 y Ін-це мовы, л-ры і мастацтва АН Беларусі. Склаў гіраект «Праграмы па вы-
вучэнні беларускіх гаворак і збіранні звестак для складання Дыялекталагічнага атласа беларускай мовы». Вывучаў бел. гаворкі ў іх гіст. і сучасным стане, гаворкі рус.-бел.-ўкр. памежжа ў іх узаемадзеянні: «Гаворкі ўсходніх паветаў Гомельскай губерні ў іх сучасным стане», «Северска-беларуская гаворка. Даследаванне ў галіне дыялекталогіі і гісторыі беларускіх гаворак» (Залаты медаль Рус. геагр. т-ва; абедзве 1927), «Гаворкі на тэрыторыі Смаленшчыны» (1960), «Слоўнік народных гаворак Заходняй Браншчыны» (1973). Даследаваў праблемы бел. літ. мовы; артыкулы «Беларуская мова ў свягле яе навуковага пазнання» (1922), «Да пытання аб ляшскіх рысах y беларускай фанетыцы» (1927), «Беларускае мовазнаўства ў 1917—1927 гг> (1930). Літ:. Б у л а х о в М.Г. Восточлославянскпе языковеды: Блобнблногр. словарь. Т. 3. Я.М.Рамановіч. Мн., 1978. РАСТАР0ПША (Silybum), род кветкавых раслін сям. складанакветных. 2 віды. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Ііаўн. Афрыцы. На Беларусі 1 від — Р. плямістая, або вострастракатая (S. marianum). Трапляецца каля жылля, на агародах, па краях дарог і палёў. Р. плямістая — калючы адналетнік выш. 60—150 см, з верацёнападобным коранем і прамым, рабрыстым, лямцава-апушаным сцяблом. Лісце буйное, скурыстае, з вял. белымі плямамі і жоўгымі калючкамі, ніжняе — чаранковае, эліпсападобнае, верхняе — садэячае, ланцэтнае, перыста-лопасцевае. Кветкі дробныя, трубчастыя, ліловамалінавыя, y адзіночных кошыках. Плод — сямянка. Маладое лісце і чаранкі ўжываюцца як салата, y насенні да 30% алею, прыдатнага ў ежу. Лек., дэкар. расліна. В.М.Прохараў.
РАСТВАРАЛЬНАСЦЬ, здольнасць рэчыва ўтвараць y сумесі з інш. рэчывамі (кампанентамі) растворы. Ксшькасна Р. рэчыва ў дадзеным растваральніку характарызуецца канцэнтрацыяй яго насычанага раствору, якую таксама наз. Р.
Добра раствараюцца адно ў адным рэчывы, падобныя паводле фіз. і хім. уласцівасцей (эмпірычнае правіла «падобнае раствараецца ў падобным»), таму ў палярных растваральніках (вада, этанол, вадкі аміях) добра раствараюцца рэчывы, угвораныя палярнымі малекуламі і з іонным тыпам сувяэі, y непалярных (бенэол, серавуглярод) — непалярныя рэчывы. Р. дадзенага рэчыва залежыць ад т-ры і ціску адпаведна агульнаму прынцыпу зрушэння раўнавагі (гл. Ле Шатзлве — Браўна прынцып). Р. вадкіх і цвёрдых рэчываў практычна не залежыць ад ціску. Р. газаў y вадкасцях з ростам ціску павялічваецца, з ростам т-ры звычайна памяншаецца.
РАСТВАРАЛЬНІКІ, хімічныя злучэнні ці іх сумесі, здольныя раствараць (гл. Растваральнасць) розныя рэчывы. У сістэмах вадкасць — газ і вадкасць — цвёрдае цела Р. лічаць вадкасць, y двухі шматкампанентных растворах — кампанент, колькасць якога значна перавышае ксшькасць інш. кампанентаў. Паводле асн. хім. класіфікадыі Р. падзяляюць на леарган. і арганічныя. Найважн. неарган. Р. — вада. Да неарган. Р. адносяцца вадкія аміяк NH3 і дыаксід серы SOj, фгорыставадародная к-та HF і інш. Арган. Р. — злучэнні розных класаў: аліфатычныя і араматычныя вуглевадароды, іх галагена- і нітравытворныя (хлараформ, нітрабензол), спірты (метанол, этанол), кетоны (ацэтон), простыя і складаныя эфіры (дыэтылавы эфір) і інш. Класіфікуюць Р. тахсама паводле палярнасці малекул і велічыні дыэл. пранікальнасці (палярныя і непалярныя), т-ры кіпення (нізка- і высокакіпячыя), вязкасці, пажара- і выбухованебяспечнасці, таксічнасці і інш. уласцівасцей. Асн. патрабаванні да Р. пры яго практычным выкарыстанні мінім. таксічнасць і пажаранебяспечнасць, даступнасць і таннасць. Выкарыстоўваюць для тэхнал. мэт y лакафарбавай, тэкст., фармацэўтычнай, мед. прам-сці, пры вытв-сці выбуховых рэчываў, a таксама ў якасці асяроддзя для ажыццяўлення хім. рэакцый.
вання будаўнічых раствораў (гал. чынам тынкавальных) да месца выкарыстання. Растворы транспартуюцца плунжэрнай помпай па верт. трубаправодзе на выш. да 40 м, па гарыз. да 200 м. Р. выкарыстоўваецца і для нанясення тынкавальнага слоя з дапамогай фарсунак на сцены і столь, нагнятання раствораў y поласці швоў пры рамонце будынкаў, тунэляў, буравых свідравін, a таксама пры нанясенні ізаляцыйных масцік. РАСТВ0РЫ, гамагедныя сістэмы пераменнага саставу, утвораныя 2 ці большай колькасцю рэчываў (кампанентаў). Паводле агрэгатнага стану адрозніваюць газападобныя, ці газавьм сумесі (напр., паветра), вадкія і цвёрдьм (гл. Цвёрдыя растворы). Адносная колькасць кампанента ў Р. (гл. Растваральнасць) характарызуецца яго канцэнтрацыяй. Звычайна тэрмін «P.» адносяць да вадкіх сістэм. У вадкіх Р. адзін з кампанентаў наз. растваральнікам, астатнія — растворанымі рэчывамі. Растварэнне абумоўлена дыфузіяй і міжмалекулярным узаемадзеяннем. У Р. існуе блізкі парадак y адносным размеркаванні малекул (гл. Далёкі і блізкі парадак), але цеплавы рух малекул можа прыводзіць да флуктуацый шчыльнасці і канцэнтрацыі. Сувязь паміж малекуламі (іонамі) y Р. ажыццяўляецда за кошт Ван-дэр-Ваальса сіл і ў некаторых выпадках вадароднай сувязі. Пры хім. узаемадзеянні паміж малекуламі расгворанага рэчыва і растваральніку магчыма ўтварэнне ўстойлівых комплексаў (гл. Сальватацыя). Уласцівасці рэальных Р. вызначаюцца характарам узаемадэеяння паміж малекуламі кампанентаў і адрозніваюцца ад уласцівасцей ідэальных Р., якія падпарадкоўваюцца Рауля законам.
Паводле наяўнасці або адсутнасці электралітычнай дысацшцыі малекул раствораных рэчываў Р. падзелены на 2 асн. класы — Р. электралітаў i Р. не-
РАСТОЎ_________________ 363 электралітаў. У асобны клас вылучаны Р. высокамалекулярных злучэнняў, якія паводде ўласцівасцей істотна адрозніваюцца ад Р. інш. рэчываў, што абумоўлена значным адрозненнем памераў малекул растворанага рэчыва і растваральніку. Класіфікуюць Р. і паводле інш. прыкмет, напр., паводле прыроды растваральніку (Р. водныя і няводныя), значэння вадароднага паказчыка (кіслыя, нейтральныя, шчолачныя Р.). Водныя Р. адыгрываюць выключную ролю ў біял. працэсах. Выкарыстоўваюць Р. солей, кіслсгг і асноў y гідраметалургіі, няводныя Р. — y вытв-сці палімераў, фарбавальнікаў і інш. Літ.. Ш а х п а р о н о в М.М. Введенне в современную теорню растворов. М., 1976; Гераснмов Я .К , Г е й д е р н х В.А Термоданамнка растворов. М., 1980; П р н г о х н я H P. Молекулярная теорня растворов: Пер. с англ. М., 1990. У.С.Камароў.
РАСТВ0РЫ ФІЗІЯЛАГІЧНЫЯ, група водных раствораў солей, якія паводле асматычнага ціску, саставу, актыўнай рэакцыі асяроддзя і буферных уласцівасдей блізкія да плазмы крыві і пазаклетачнай вадкасці чалавека і жывёл. Першы Р.ф. (раствор Рынгера) прапанавады ў 1883 для правядзення фізіял. экслерыментаў над халаднакроўнымі жывёламі, y 1901 — Р.ф. Рынгера—Лока для цеплакроўных жывёл, варыянты якога адрозніваюцца суадлосінамі асд. інгрэдыентаў. У саставе Р.ф. хларыды натрыю, калію, кальцыю, гідракарбадат натрыю, таксама хларыд магнію, глюкоза, фасфаты. Выкарыстоўваюцца ў медыцыне (лры абязводжванні арганізма, страце крыві, ларушэнні водна-салявага балансу, атручэннях і ідш.), y мед.-біял. эксперыментах і інш. І.М.Семяненя.
РАСТ0Ў, Р а с т о ў - Я р а с л а ў с к і , горад, цэнтр раёна ў Яраслаўскай вобл., y Расіі, да беразе воз. Нера. 36,6 тыс. ж. (1996). Чыг. стадцыя, вузел аўтадарог. Агрэгатны з-д; ф-кі: ільнолрадзільная, мініяцюрлага жывалісу ла эмалі «Растоўская фініфць», харч. лрадлрыемствы. Растоўскі арх.-маст. музей-запаведнік. Турызм.
Перасоўны растворазмяшальнік: I — электрарухавік; 2 — змяшальны барабан; 3 — лопасць.
РАСТВОРАЗМЯШАЛЬНІК, стацыянарная або перасоўная ўстаноўка для прыгатавання будаўнічых раствораў, uno выкарыстоўваюцца пры каменнай муроўцы, тынкавальных работах і інш. Mae барабан, y які загружаюцда кампаненты раствораў (цэмент, пясок, вада) і перамешваюцца вінтавымі лопасцямі, ўстаноўленымі на вале з электрапрыводам. РАСТВОРАП0МПА, стацыянарная або перасоўная машына для перапампоў-
Растворапомпы: I — стацыянарная поршневая (плунжэрная); 2 — перасоўная поршневая.
Упершьшю згадваецца ў летапісе пад 862. У 10 ст. адзін з цэнтраў Растова-Суздальскай зямлі, y 11 — пач. 13 ст. ўваходзіў ва Уладзіміра-Суздальскае княства. У 12— 17 ст. наз. Р. Вялікі. Росквіту дасягнуў пры князю Канстанціну Усеваладавічу (1186— 1219). 3 1207 сталіда Растоўскага княства. У 1237 эахоплены мангола-татарамі, супраць якіх y 1262 жыхары Р. ўзнялі паўстанне. У 1328 горадпадзелены на 2 палавіны: Срэценскую (з 1-й пал. 15 ст. ў складэе Маскоўскай дзяржавы) і Барысаглебскую (з 1474 y складзе Маскоўскай дзяржавы). 3 канца 10 ст. туг існавала архірэйская кафедра. У -15 ст. горад стаў буйным царк. цэнтрам, y 1589— 1788 тут размяшчалася рэзідэнцыя мітрапалітаў. 3 1777 Р. павятовы горад Яраслаўскага намесніцтаа, з 1796 — Яраслаўскай губ. 3 18 ст. буйны гандл.-кірмашны цэнтр (у 1-й пал. 19 ст. кірмаш y Р. трэці ў Padi пасля Ніжагародскага і Ірбіц-
364
Растове. Вылучылася ў 1207 з УладзіміРАСТОЎ ра-Суздальскага княства. У яго ўвахо-
кага), 3 1870 алучаны чыгунхай з Масквой і Яраслаўлем.
Арх. дамінанта гіст. цэнтра — комплекс Растоўскага крамля. Сярод інш. арх. помнікаў цэнтра: ансамбль манастыра Раства Хрыстова (засн. ў канцы 14 ст.) з цэрквамі Раства Маці Божай з трапезнай (2-я пал. 17 ст.) і надбрамнай Ціхвінскай (1847), Успенсю сабор (каля 1589, фрэскі 1659, 1670, пахаванні растоўскіх князёў і мітрапалггаў) са званіцай э 13 званамі (1680-я г.); каля землян ш валоў (1631—33) дэрквы: Ушэсця (1566), Толгскай Маці Божай з вежападобнай званіцай (1761), Міколы на Усполлі (1813, ампір; y інтэр’еры разны пазалочаны іканастас з фініфцевымі ўстаўкамі, абразы 15— 19 ст.). Захавалася забудова вуліц пач. 19 ст., пераважна 2- павярховымі каменнымі жылымі дамамі з франтонамі, балконамі, чыгуннымі рашоткамі, з грамадскімі будынкамі і драўлянымі дамамі ў стылі правінцыяльнага мадэрну (канец 19 — пач. 20 ст.). На паўн.-ўсх. ускраіне Р., на беразе воз. Нера — Аўраміеў манастыр (засн. на мяжы 11— 12 ст.) з Богаяўленскім саборам (1553), цэрквамі — Увядзенскай (1650, перабудавана), надбрамнай Нікольскай з 2 вежамі і класіцыстычнай званіцай (1691, 1826—37). На паўд.-зах. ускраіне — комгшекс Якаўлеўскага манастыра (засн. ў 14 ст.) 3 цэрквамі Зачаццеўскай (1686, фрэскі, 3- ярусны разны пазалочаны іканастас, 1762—65), Дзімітрыеўскай (1794— 1802), Якаўлеўскай (1836, абедзве класіцызм); брамы і вежы комплексу перабудаваны ў 1-й пал. 19 ст. ў формах псеўдагогыкі. Непадалёку ад Р. ў сёлах Парэчча-Рыбнае і Багаслова комплексы арх. помнікаў 18— 19 ст.; каля р. Byc ue — Барысаглебскі манастыр (засн. ў канцы 14 ст.). 3 2-й пал. 18 ст. ў Р. развіты мініяцюрны жывапіс па эмалі (гл. Растоўская фініфць). Літ.: Ф е д о т о в а Т.П. Вокруг Ростова Велнкого. М., 1987.
дзілі Яраслаўль, Угліч, Малога, Белавозера і Усцюг. Першы князь Р.к. — Канстанцін Усеваладавіч (у 1216 стаў вял. кн. уладзімірскім) падзяліў Р.к. паміж сынамі. У выніку з яго вылучыліся Яраслаўскае, Углійкае, Белаазёрскае княствы. y 1277 кн. Глеб Васількавіч на кароткі час далучыў да Р.к. Белаазёрскае княства, y 1285 — і Угліч. 3 сярэдзіны 14 ст. Р.к. трапіла пад угоіыў маскоўскіх князёў. Іван Каліта выкупіў г. Угліч. Пры Дзмітрыю Данскім князі Р.к. сталі фактычна «службовымі» князямі Масквы. 3 1474 y складзе Маскоўскай дзяржавы. РАСТ0ЎСКАЯ В0БЛАСЦБ Размешчана на ПдЗ Расійскай Федэрацыі, y Перадкаўказзі. Абмываецца Таганрогскім зал. Азоўскага м. Утворана 13.9.1937. Пл. 100,8 тыс. км2. Нас. 4341 тыс. чал. (2000), гарадскога 68%. Цэнтр — г. Растоў-на-Доне. Найб. гарады: Таганрог, Шахты, Валгадонск, Новачаркаск, Навашахцінск, Батайск, Каменск-Шахцінскі, Сальск.
воз. Маныч-Гудзіла. Буйныя вадасховішчы Цымлянскае, Вясёлаўскае, Пралетарскае. Глебы чарназёмныя, на У цёмна-каштанавыя, месцамі саланцы, y поймах рэк алювіяльна-лугавыя. Амаль усе прыдатньы для сельскай гаспадаркі землі разараны, лясы захаваліся ў ярах і лагчынах (дуб, клён, ясень, вяз). Лясістасць 2,4%. Растоўскі запаведнік. Р.в. — іцдустр.-аграрны рэгіён Расіі. У струкгуры валавога прадукту на долю прам-сці прыпадае 24,3%, сел-ьскай гаспадаркі — 14,8%, буд-ва — 8,5%, транспарту — 8,6%. Вядучыя галіны прам-сці (паводле кошту прадукцыі, 1998): электраэнергетыка (Новачаркаская ДРЭС, Цымлянская ГЭС, Растоўская АЭС) — 25,4%; машынабудаванне і металаапрацоўка, y тл . с.-г. (збожжаўборачныя камбайны, культыватары і інш.), энергет., вытв-сць элеюравозаў, экскаватараў, верталётаў, кавальска-прэсавага, металург., нафтавага і гандл. абсталявання, металаапр. .станкоў, інструментаў, оптыка-мех., бытавых электрапрьілад і інш. — 20,2%; харч. (мясная, алейна-тлушчавая, кансервавая, вінаробная) — 17,5%; паліўная (здабыча
РАСТОЎСКАЯ В О БЛ А С Ц Ь М аштаб 1:6 0 0 0 0 0 0 І.Стаўралольскі край
Г.А.Лаўрэцкі (архігэкгура).
РАСТ0Ў-НА-Д0НЕ, горад, цэнтр Растоўскай вобл., y Расіі. Засн. ў 1749 як мытня і порт. Нас. 1013 тыс. ж. (2000). Порт на р. Дон, за 46 км ад яе ўпадзення ў Азоўскае м. Трансп. вузел: 4 чыг. лініі, аэрапорт, 5 аўтастрад. Прам-сць: машынабудаванне (70% рас. выпуску збожжаўборачных камбайнаў), y тл. с.-г. (ВА «Растсельмаш» і інш.), станкабуд., авіяц., эл.-тэхн., радыёэлектронная, хім., лёгкая (гарбарна-абутковая, тэкст., швейная і інш.), харчасмакавая (мясакамбінаты, вінны і кансервавы з-ды; тытунёвая), дрэваапрацоўчая. Вытв-сць буд. матэрыялаў, ф-ка клавішных інструментаў. 9 ВНУ, y тл . Растоўскі дзяржаўны універсітэт, кансерваторыя. 4 тэатры. Філармонія. Цырк. Музеі: краязн., выяўл. мастацтваў. Сабор 18 ст.
Рэльеф пераважна раўнінны. На 3 — усх. адгор’.і Данецкага кража (выш. 253 м), на Пн — Данская града, на ПдУ — узв. Ергені, на Пд — Кума-Маныцкая ўпадзіна і Сальска-Маныцкая града. Паверхня парэзаная далінамі рэк, ярамі, лагчынамі. Карысныя выкапні: кам. вугаль (ч. Данецкага вугальнага басейна\ запасы 6576,8 млн. т), флюсавыя вапнякі, тугаплаўкія гліны, кухонная соль, прыродны газ і інш. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -9 °С на Пн да -5 °С на Пд, ліп. 22—24 °С. Ападкаў 400—600 мм за год. Гал. рака Дон з прытокамі Северскі ДаРАСТ0ЎСКАЕ КНЙСТВА, удзельнае нец, Чыр (справа), Сал, Маныч (злева), княства Русі 13—15 ст. з цэнтрам y выкарыстоўваецца для арашэння. Найб.
кам. вугалю, прыроднага газу) — 12,6%. Развіта чорная і каляровая металургія (ліставы пракат, сталь, трубы для * J нафтавай і газавай прам-сці), хім. і нафтахім. (тэрмашіастмасы, лакі, фарбы, гумава-тэхн. вырабы, мыйныя сродкі), лёгкая (швейная, гарбарна-абутковая, трыкат.), дрэваапр., вытв-сць буд. матэрыялаў. Сельская гаспадарка збожжа-жывёлагадоўчага кірунку. С.-г. ўгоддзі займаюць 8,3 млн. га, y тл . ворныя землі 6 млн. га (1998). Вырошчваюць збожжавыя (пшаніца, ячмень, рыс, кукуруза, проса), тэхн. (сланечнік, клешчавіна, каляндра, гарчыца), бульбу, агародніна-бахчавыя і кармавыя культу-
ры. Садоўніцтва, вінаградарства. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, коз, коней, птушку. Пчалярства. Даўж. чыгунац 1935 км. Асн. чыгункі: Масква — Харкаў — Баку, Масква — Растоў-на-Доне — Новарасійск, Валгаград — Сальск — Ціхарэцк. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 10,5 тыс. км. Суднаходства па рэках Дон, Северскі Данец, Зах. Маныч, Азоўскім моры. Марскі порт — Таганрог, рачныя парты — Растоў-на-Доне, Усць-Данецкі, Курорты — Маныч, Вёшанскі. В.М.Сасноўскі.
РАСТ0ЎСКІ ДЗЯРЖ АЎНЫ УН ІВЕР-
СІТ$Т, адзін са старэйшых ун-таў Расіі, вядучы цэнтр развіцця адукацыі, навукі, культуры. Засн. на базе імператарскага Варшаўскага ун-та (з 1869), які ў 1915 эвакуіраваны ў г. Растоў-на-Доне. Паводде Пастановы Часовага ўрада ад 5.5.1917 імператарскі Варшаўскі ун-т скасаваны, a на яго базе створаны новы, які наз. Данскі, з 1925 ПаўночнаКаўказскі, з 1931 Растоўскі-на-Доне, з 1957 сучасная назва. У 2000/01 навуч. г. больш за 14 тыс.
365
пастаўлены вакол дэнтр. плошчы і злучаны арачнымі пераходамі), абкружаных масіўнымі сценамі з 5 вуглавымі, 4 уязнымі і 2 дазорнымі вежамі. Сярод найб. значных арх. помнікаў: цэрквы надбрамныя Уваскрэсення Хрыстова (1670; фрэскі 1675, маст. Д.Грыгор’еў, Г.Нікіцін) і Іаана Багаслова (1683), Спаса-Праабражэнская на Сенях (1675, фрэскі Дз.Сцяпанава, I. і Ф. Карпавых), Адзігітрыі (1698); княжацкія церамы (16— 17 ст.), палаты Белая (1672, пл. 300 м2), Красная (1672—80) і Іераршая (17 ст.). Літ.: Б а н н г е В.С. Кремль Ростова Веллкого XVI—XVII в. М., 1976. Г.А.Лаўрэцкі. РАСГ0ЎЦАВА Ніна Мікалаеўна (29.10.1903, С.-Пецярбург — 16.1.1990), расійскі і бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыла маскоўскія кансерваторыю (1931), выяўл.-паліт. ун-т (1936), ун-т (1958). У 1938 мастак «Галоўшкла», y 1940—41 кіраўнік эксперым. маст. лабараторыі Дзярж. ін-та
Да арт. Растоўская фініфць А.Х a y н о ў, І.Са л д а т а ў, А.Ц і хаў. Брошкі. 1970.
РАСТ0ЎСКАЯ Ф ІН ІфЦ Ь, вырабы з металу, дэкарыраваныя эмалямі (фініфцю) і размаляваніія празрыстымі вогнетрывалымі фарбамі; рускі нар. маст. промысел. Існуе з 18 ст. ў г. Растоў Яраслаўскай вобл. Эмаллю запаўняюць дробныя выемкі ці паглыбленні, створаныя тонкімі метал. перагародкамі, або наносяць, як і размалёўку, суцэльным слоем. У 18— 19 ст. y тэхніцы Р.ф. выраблялі пераважна абразкі, партрэты і пейзажы. У канды 19 ст. промысел заняпаў, адроджаны ў 1920-я г. Сучасныя майстры ф-кі «Растоўская фініфць». (В.Салдатава, І.Салдатаў, А.Кокін, В.Горскі, А.Ціхаў, А.Хауноў) вырабляюць пудраніды, куфэркі, кулоны, завушніцы, брошкі і інш. Акаймаваныя ажурнай філігранню са светлага, цёмнага ці пазалочанага серабра, эмалевыя ўстаўкі аздабляюць акварэльна-празрыстай размалёўкай y выглядзе кветак, пейзажаў, мініяцюрных сюжэтных кампазіцый. Літ.\ К р н в о н о с о в В.Г. Огненное плсьмо: Ростовская фяннфть. Ярославль, 1977. Я.М.Сахута.
РАСТОЎЦАЎ
студэнтаў; ф-ты: біёлага-глебавы; геолага-геагр.; гіст.; механіка-матэм.; хім.; фіз.; псіхалогіі; сацыялогіі і паліталогіі; філалогіі і жураналістыкі; філасофіі і культуралогіі; эканам.; юрыд.; ваеннага навучання. Вядзецца падрыхтоўка па 35 спецыяльнасцях. Аспірантура і дакгарантура з 1957. У складзе ун-та класічны, эканам. і юрыд. ліцэі; ін-т перападрыхтоўкі і павышэння кваліфікацыі выкладчыкаў гуманіт. і сац. навук, 2 ін-ты — права і кіравання, эканомікі і знешнеэканам. сувязей, даюць 2-ю вышэйшую адукацыю. Пры ун-це працуюць 10 НДІ, навукова-канструктарскатэхнал. бюро «П’езапрыбор», Паўн,Рас. рэгіянальны цэнтр інфарматызацыі вышэйшай школы, Занальная навук. б-ка (2,9 млн. эю . кніг), Бат. сад і інш. РАСТ0ЎСКІ КРЭМЛЬ, архітэктурны ансамбль 17 ст. ў г. Растоў Яраслаўскай вобл. (Расія). Узведзены ў 1670—83 на беразе воз. Нера, да 19 ст. наз. Архірэйскі дом. Уяўляе сабой комплекс культавых, жылых і гасп. пабудоў (гал. з іх
Н Растоўцава Пітны прыбор. 1958.
шкла. У 1941—52 выкладала ў Маскоўскім ін-це прыкладнога і дэкар. мастацтва. 3 1956 гал. мастак шклозавода «Нёман» y г.п. Бярозаўка Лідскага р-на Гродзенскай вобл., y 1959—61 — Барысаўскага шклозавода. Працавала ў галіне маст. шкла. Сярод твораў: прыборы для кваса (1957), пітны, для моцных напіткаў (абодва 1958), для віна (1959), блюды, вазы і інш. М.М.Яніцкая.
Растоўскі крэмль
РАСТ0УЦАЎ Ігар Кірылавіч (30.7.1933, г. Варонеж, Расія — 19.9.1995), бел. канструктар і вучоны ў галіне выліч. тэхнікі. Канд. тэхн. н. (1976). Скончыў Пензенскі індустр. ін-т (1956). 3 1960 на Мінскім з-дзе выліч. машын (у 1974—81 дырэктар, адначасова ген. дырэкгар ВА выліч. тэхнікі), з 1986. на
366
РАСТОЎЦАЎ
доследна-вытв. прадпрыемстве «Аптрон», Мінск. Навук. працы па аўтаматызацыі праектавання і вытв-сці сродкаў выліч. тэхнікі. Удэельнік стварэння сям’і ЭВМ «Мінск», Гал. канструктар ЭВМ ЕС-1022, выліч. комплексаў спец. прызначэння. Дзярж. прэмія СССР 1979. М.П.Совік. РАСГ0ЎЦАЎ Мікіта Фёдаравіч (26.9.1895, в. Воздрама Шчокінскага р-на Тульскай вобл., Расія — 1987), расійскі вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Акад. УАСГНІЛ (1956). Герой Сад. Працы (1975). Скончыў Маскоўскі зоатэхн. ін-т (1935). У 1956—72 акад.-сакратар Аддз. жывёлагадоўлі УАСГНІЛ. Навук. працы па малочнай і мясной жывёлагадоўлі і яе пароднай перабудове, развіцці плем. службы, вывядзенні новых парод буйн. par. жывёлы. Тв.: Межпородное скрешлванне хруплого рогатого схота. М., 1951; Методы улучшення породностн схота // Вестн. с.-х. наухл. 1956. № 2; Промышленное скрецдаванне в схотоводстве. М., 1971 (разам з І.І.Чархашчалхам).
лін, абгочванне тарцоў дэталей і наразалне разьбы. Каардынатна-Р.с. з верт. шпіндэлем мае павышаную жорстхасць і забяопечаны дакладнымі вымяральнымі прыладамі, што дазваляе апрацоўваць адгуліны з асабліва дахладлымі адлегласцямі паміж восямі. Алмазна-Р.с. прызначаны для тонхага аддзелачнага расточвання адгулін алмазнымі ці цвердасплаўнымі разцамі лры высокіх скарасцях рэзання, малых ладачах і глыбінях рэзання. Спецыялізаваныя Р.с. выкарыстоўваюць для алрацоўкі падобных па ханфігурацыі, але розлых па памерах загатовах.
С .І .Р а с т о ц к і.
РАСТР (ад ням. Raster граблі), 1) y о п т ы ц ы — рашотка, паверхня з дробнымі лінзамі, адтулінамі, шчылінаРАСГ0ЎЦАЎ Уладзімір Мікалаевіч (н. мі ці інш. для структурнага пераўтва27.5.1945, г. Карабаш Чэлябінскай вобл., рэння накіраванага на яе светлавога Расія), бел. вучоны ў галіне мед. гене- пучка. Гл. таксама Растравыя аптычныя тыкі. Д-р мед. н. (1990), праф. (1994). сістэмы. 2) У п а л і г р а ф і і — праСкончыў Мінскі мед. ін-т (1969). У зрыстая аснова з лініямі, штрыхамі і 1973—89 і з 2000 (заг. лабараторыі і інш. для фотамех. ўзнаўлення паўтонакурса) y Бел. мед. акадэміі паслядып- вых відарысаў пры афсетным друку, выломнай адукацыі, з 1992 y Бел. цэнтры сокім друку і глыбокім друку. 3) У т э мед. тэхналогій (заг. аддзела). Навук. л е б а ч а н н і — святлівы прамавупрацы па пытаннях генет. схільнасці да гсшьнік на экране тэлевізара, створаны хвароб, тэорыі здароўя і прафілактыкі, радкамі тэлевізійнай разгорткі аднаго кіравання развіццём аховы здароўя. поўнага кадра. Тв:. Генетлка н даагноз. Мн., 1986. РАСТРАВЫЯ АПТЬІЧНЫЯ СІСТ^РАСТ0ЦКІ Станіслаў Іосіфавіч (21.4.1922, МЫ, клас аптычных сістэм з вял. кольг. Рыбінск Яраслаўскай вобл., Расія — касцю дробных адтулін, лінзаў, люстэр10.8.2001), расійскі кінарэжысёр. Нар. каў, прызмаў і інш. элементаў, размеарт. СССР (1974). Скончыў Усесаюзны шчаных на агульнай паверхні (гл. дзярж. ін-т кінематаграфіі (1952). ПерРастр). шы фільм — «Зямля і людзі» (1956). Мастацтву Р. ўласцівы лірызм, імкненне да спасціжэння ўнутр. свету герояў праз побытавыя калізіі: «Справа была ў Пянькове» (паводле САнтонава, 1958), «Дажывём да панядзелка» (1968, Дзярж. прэмія СССР 1970), «Белы Бім Чорнае вуха» (паводле Г.Траяпольскага, 1977, Ленінская прэмія 1980), «Эскадрон гусар лятучых» (1980), «3 жыцця Фёдара Кузькіна» (2 серыі, 1989). Значнае месца ў творчасці займала тэма Вял. Айч. вайны: «Майскія зоркі» (паводле навел ЛАшкеназі, 1959; сумесна з Чэхаславакіяй), «На сямі вятрах» (1962), «А зоры Р а с т р ы : I — лінейны; 2 — двухлінейны; тут ціхія...» (гіаводле Б.Васільева, 1972, 3 — рамбічны; 4 — карэньчыкавы; 5 — канДзярж. прэмія СССР 1975). Літ:. З о р х л й A С.Ростоцхлй: Портрет тактавы; 6 — дпя глыбокага друку. режлссера. М., 1982. РАСТ0ЧНЫ CTAHÔK, тып металарэзнага станка, на якім расточваюць адтуліны разцом ці інш. інструментам. На гарызантальна-Р.с. з гарыз. шпіпдэлем алрацоўваюць адгуліны з дакладнымі адлегласцямі паміж юсямі ў дэталях складанай формы, a тахсама робяць свідравалле, зенхераванне, рассвідроўванне, фрэзераванне адту-
Адрозніваюць рэгулярныя і нерэгулярныя Р.а.с. Рэгулярныя сістэмы бываюць лінейныя (растр з паралельных лілій), радыяльныя (элементы «разбягаюцца» прамялямі з агульнага цэнтра), хальцавыя (утвараюцда хальцавымі зонамі) і ілш. Найб. пашыраны Р.а.с. з ластаянным перыядам чаргавання элементаў па агульнай плосхасці. Выхарыстоўваюцца ў
паліграфіі, высокаскарасной кілаздымцы, аб’ёмпай фатаграфіі, рэнтгенаграфіі і інлі.
РАСТРАВЫЯ г р а ф і ч н ы я с іс т й МЫ, комплекс апаратна-праграмных сродкаў увядзення, апрацоўкі, захоўвання і ўзнаўлення аптычных відарысаў. Зыходны 2-мерны відарыс дысхрэтызуецла з дапамогай растравага сканера і пераўгвараецца ў лічбавы відарыс y выглядзе матрыцы элемелтаў (пікселаў). Для халяровых відарысаў дадатхова праводзіцца холерадзяленне і фарміруюцца аооблыя матрыцы для кожнага з асн. холераў. Для тахога пераўгварэння 3-мерных відарысаў найб. пашыралы метад сячэння зыходнага аб’ехта паралельнымі плоскасцямі і фарміравання паслядоўнасці 2-мерных матрьш, a тахсама метад 2-мернага растравага ўвядзення эхвівалентных светлавых ліпій на паверхні аб’ехга. Выхарыстоўваюцца ў сістэмах тэхл. зроху ў робататэхніцы, медыцыле, паліграфіі, лёгкай прам-сці і інш Гл. тахсама Лічбавая апрацоўка відарысаў.
На Беларусі Р.г.с. распрацоўваюцца ў Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектроНІКІ і ІНШ. В.К.Ерахавец. «р а с т р а ііа д к а », бел. нар. танец. Муз. памер 2/4, тэмп жвавы. Назва ад растрапаць, трапаць. Выконваецца пад песню. Mae сольны імправіз. харакгар; кожны танцор імкнецца найлепш паказаць свае здольнасці. Зафіксаваны ў 1930-я г. ў беларусаў Лудзенскага пав. (цяпер Лудзенскі р-н, Латвія). Л. К.Алексютовіч. РАСТРАП0ВІЧ Мсціслаў Леапольдавіч (н. 27.3.1927, Баку), расійскі віяланчэліст, дырыжор, педагог. Нар. арг. СССР (1966). Ганаровы чл. Каралеўскай акадэміі музыкі ў Лондане (1961), Нац. акадэміі «Санта-Чэчылія» ў Рыме, Франц. акадэміі прасторавых мастацтваў і інш. Скончыў Маск. кансерваторыю (1946, кл. віяланчэлі ў С.Казалупава, кл. кампазіцыі ў Ў.Шабаліна, кл. інструментоўкі ў Дз .Шастаковіча), y 1948—74 выкладаў y ёй (з 1960 праф.), адначасова з 1961 — y Ленінградскай кансерваторыі. 3 1950-х г. вёў канцэртную дзейнасць як віяланчэліст, y т.л. на Беларусі. У 1962—74 дырыжор, y т.л. ў Вял. т-ры ў Маскве. 3 1974 за мяжой (у 1978—90 Р. і яго жонка Г.Вішнеўская былі пазбаўлены грамадэянства СССР). У 1977—94 узначальваў Нац. сімф. аркестр ЗША (Вашынгтон). Р. пашырыў межы віяланчэльнага мастацтва. Яго выкананне адметнае маштабнасцю, драматызмам, эмацыянальнасцю, інтэлектуальнасцю і глыбінёй разумення аўтарскай задумы. У рэпертуары класічныя, a таксама творы выдатных кампазітараў 20 ст., болыдасць з якіх прысвечана яму і ўпершыню ім выканана: Б.Брытэна, Р.Гліэра, АЖаліве, М.Мяскоўскага, С.Пракоф’ева, Л.Піпкава, У.Пістана, Л.Фоса, A. і К. Хачатуранаў, Б.Чайкоўскага, Шабаліна, Шастаковіча, А.Шнітке, Р.Шчадрына і інш. Выступаў y ансамблі з буйнейшымі музыкантамі свету. Дырыжыраваў вядомымі сімф. аркестрамі свету. Арганізатар Сусв. кангрэса віяланчэлістаў (1997, С.-Пецярбург). Першыя прэміі Усесаюзнага
конкурсу музыкантаў (1945, Масква), Міжнар. конкурсу імя Г.Вігана (1950, Прага). 3 1970-х г. праводзідца Міжнар. конкурс імя Р. (Парыж). Дзярж. прэмія СССР 1951. Ленінская прэмія 1964. Дзярж. прэміі Расіі 1991, 1995. Літ:. Г а й д а м о в н ч Т.А. Мстаслав Ростроповнч. М., 1969; Х е н т о в а С.М. Ростроповнч. СПб., 1993; Г р у м - Г р ж н м а й л о Т.Н. Ростроповнч н его современнлкн. М., 1997. Н.В.Шпянёва.
PACTPÂTA, гл. ў арт. Прысваенне або растрата. РАСТРЫРАВАННЕ, прадэс ператварэння тонавага відарыса ў растравы. Робіцца пры дапамозе праекцыйнага і кантактнага растраў або электронным спосабам. У выніку Р. атрымліваецца мікраштрыхавы відарыс, які складаецца з маленькіх, розных па памерах кропак з аднолькавымі адлегласцямі паміж іх цэнтрамі. Участкі яго з больш буйнымі кропкамі выглядаюць цямнейшымі (цёмныя тоны), з дробнымі — святлейшымі (светлыя тоны). Пры Р. з праекцыйным растрам ём змяшчаецца ў рэпрадукцыйным фотаапараце паміж фотаматэрыялам і аб’ектывам. Пры фатаграфаванні прамяні святла ад арыгінала праходзяць праз аб’ектыў, на растры расшчапляюцца на асобныя элементы (кропкі) і ствараюць на фогаматэрыяле адпаведны відарыс. Пры Р. з кантакгным растрам ён знаходзіцца ў кантакце з фотаслоем з аднаго боку і з тонавым негатывам або дыяпазітывам — з другога. Святло, праходзячы праз растр, разбіваецца на асобныя светлавыя пучкі рознай яркасці, якія ўтвараюць на свяглоадчувальным матэрыяле кропкі розных памераў. Пры электронным Р. тонавы відарыс ператвараецца ў мікраштрыхавы пры дапамозе разгорткі і пры фарміраванні імпульсных сігналаў y электронным вылічальным прыстасаванні, якое кіруе святлозапісвальным прыстасаваннем. У аўгаматызаваных сістэмах злектроннай перапрацоўкі ілюстрацый Р. адбываецца па сігналах растравых працзсараў пры вывадзе растравых відарысаў на лазерныя прынтэры і экспануючыя прыстасаванні У.М.Сацута.
a
б
лася). У 1716 па запрашэнні Пятра 1 прыехаў y Пецярбург для выканання скульпт. і арх. работ, стварэння садоў, фантанаў, тэатр. механізмаў, дэкарацый і навучання гэтаму рус. майстроў. Фактычна працаваў y галіне скульптуры. Барочную параднасць і пышнасць, імкненне перадаць фактуру матэрыялу спалучаў з праўдзівасцю і пераканаўчасцю характарыстыкі мадэлі; партрэты А.Д.Меншыкава (1716— 17), Пятра I (1723), невядомага (магчыма, аўтапартрэт, 1732), Ганны Іаанаўны з арапчонкам (1733—41). Аўтар коннай статуі Пятра 1 y Пецярбургу (1743—44, устаноўлена ў 1800 перад Інжынерным замкам). Удзельнічаў y афармленні Вял. каскада ў Пецяргофе (маскароны і інш., 1721—23), y стварэнні мадэлі Трыумфальнага стаўпа ў гонар Пятра I і Паўн. вайны (пачаты ў 1721). Літ.: А р х н п о в Н.Н., Р а с к я н А.Г. Бартоломео Карло Растрелля, 1675— 1744. Л.; М., 1964; П е т н н о в а Е.Ф. Бартоломео Карло Растреллн. Л., 1979.
РАСТРФЛІ (Rastrelli) Варфаламей Варфаламеевіч (Барталамео Франчэска; 1700, Парыж — 1771), расійскі архітэктар, прадстаўнік рус. барока сярэдзіны 18 ст. Па паходжанні італьянец. Сын Б.К.Растрэлі. У 1716 прыехаў з бацькам y Пецярбург. Вучыўся за мяжой, магчыма, y Італіі (паміж 1725—30). У 1730— 63 прыдворны архітэктар. Раннія пабудовы блізкія рус. архітэктуры 1-й пал. 18 ст. (палацы Бірона ў Рундале, 1736— 40, і Елгаве, 1738—40, абодва Латвія). Традыцыі архітэктуры еўрап. барока пераасэнсаваны Р. пад уплывам рус. нац. маст. культуры. Для пабудоў характэрны прасторавы размах арх. ансамбля, выкарыстанне званіц, купалоў, ганкаў, тонкіх калонак і інш.; расфарбоўка сцен, пазалота, расл. матывы ў дэкоры (Андрэеўская царква ў Кіеве, праект 1747, пабудавана ў 1748—67 арх. І.Мічурыным). У 1747—52 будаваў ВяЛ- па-
РАСТЭРМІНОЎКА
367
лац y Петрадварцы. Творы 1750—60-х г. набылі большую пластычнасць, рэльефнасць арх. форм, складаны рытм каланад, прасторавы размах y іх спалучаецца з выразнасцю аб’ёмаў, строгасцю планаў: Вял. (Кацярынінскі) палац y Пушкіне, палацы Варанцова (1749—57), Строганава (1752—54) y Пецярбургу і
В.В Растрэлі
інш. Магутнасцю і веліччу вылучаюцца гар. ансамблі Смольнага манастыра і Зімняга палаца ў Пецярбургу. Літ:. Д е н н с о в Ю.М., П е т р о в А.Н. Зодчнй Расзреллн. Л , 1963; О вс я н н н к о в Ю. Ф.Б.Растреллн. Л., 1982.
РАСТЭРМІН0ЎКА, 1) спосаб аплаты тавараў або паслуг, пры якім плацяжы ажыццяўляюцца не ў поўнай суме іх кошту, a па частках. Пры Р. плацяжу паміж контрагентамі ўзнікаюць крэдытныя абавязацельствы. У цывільным праве Рэспублікі Беларусь Р. найб. пашырана пры продажы рознічных тавараў y крэдыт. 2) У цывільным працэсуальным заканадаўстве суд, які пастанавіў рашэнне, правамоцны па заяве асоб, што ўдзельнічаюць y справе, зыходзячы з матэрыяльнага становішча бакоў або інш. акалічнасцей, растэрмі'наваць або адтэрмінаваць выкананне рашэння. Такія заявы разглядаюцца ў суд. пася-
в
Растрыраванне: a — y высокім друку; б — y плоскім; e — y глыбокім; I — тонавы арыгінал; 2 — друкарскія формы; 3 — адбіткі.
РАСТРЭЛІ (Rastrelli) Барталамео Карла (1675, г. Фларэнцыя, Італія — 2911.1744), італьянскі скульптар, прадстаўнік барока. Каля 1700 пасяліўся ў Парыжы, працаваў y манум. скульптуры, якая вызначалася павышанай дэкаратыўнасцю (надмагілле маркіза дэ Пампон y царкве Сен-Мэры, 1703—06, не захава-
Б.К.Растрэлі. Партрэт А.Д.Меншыкава. 1716— 17.
В.Растрэлі. Андрэеўская царква ў Кіеве.
368
РАСУЛ
джэнні. Пры наяўнасці акалічнасцей, якія ўскладняюць выкананне рашэння або робяць яго немагчымым, суд. выканаўца можа паставіць перад судом пытанне аб адтэрміноўцы або Р. выкананНЯ.
Э / К узы яячкова.
РАСЎЛ РЗА (сапр. Р з a е ў Расул Ібрагім аглы; 19.5.1910, г. Геакчай, Азербайджан — 1.4.1981), азербайджанскі пісьменнік. Засл. дз. маст. Азербайджана (1944). Нар. паэт Азербайджана (1960). Герой Сац. Працы (1980). Вучыўся ва Усерас. дзярж. ін-це кінематаграфіі (1935—37). У 1965—81 гал. рэдактар Азерб. сав. энцыклапедыі. Друкаваўся з 1927. У зб-ках вершаў і апавяд. «Бессмяротныя героі» (1942), «Лютасць і каханне» (1943) тэма Вял. Айч. вайны. Аўтар паэм «Ленін» (1950; Дзярж. прэмія СССР 1951), «Лейлі і Меджнун» (1973), паэт. зб. «Супраць ветру» (1978), п’ес, перакладаў і інш. Асобныя яго творы на бел. мову пераклаў М.Танк. Тв.\ Рус. пер. -— Нзбранное. М , 1975; Мзбр. пронзв. T. I—2. М , 1982. Him:. А л н б е к о в а Г.С. Всегда в путн: Жнзнь н творчество Расула Рзы. М., 1972.
графік, які паказвае сувязь паміж расходамі і ўзроўнямі вады ў дадзеным сячэнні патоку. РАСХ0ДНІК (Sedum), род кветкавых раслін сям. таўсцянкавых. Каля 600 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я, пераважна ў Еўразіі, некалькі відаў y Паўд. Афрыцы і Паўд. Амерыцы (Перу). На Беларусі 6 відаў Р.: адагнуты (S. reflexum), бледны (S. pallidum), валасісты (S. villosum), едкі, або заечая капуста (S. acre), несапраўдны (S. spurium), шасцірадковы (S. sexangulare). Трапляюцца ў разрэджаных хваёвых лясах, уздоўж дарог, чыгунак, на сухадольных лугах. Шэраг інтрадукаваных відаў пад назвай «седум» вырошчваецца ў дэкар. і пакаёвым кветкаводстве. Шмат-, двух- і аднагадовыя травы, часам паўкусцікі выш. 5—25 см. Сцёблы прамастойныя або сцелістыя. Лісце патоўшчанае, сакаўное, рознай формы і колеру, y кальчаках або ў прыкаранёвай разетцы. Кветкі двухполыя, белыя, жоўтыя, пурпуровыя, пераважна ў шчыткападобных суквеццях. Плод — шматлістоўка. Меданосныя, лек., дэкар., харч. расліны. В.М.Прохараў.
РАСХАДАМЁР, прылада для вымярэння расходу (аб’ёму, масы) сыпкіх, цвёрдых ці кускавых матэрыялаў, вадкасцей, пары, газу. Да Р. адносяцца таксама дыферэнцыяльныя манометры і розныя лічыльнікі. Адрозніваюць Р. індукцыйныя (вымяраюць расход рэчыва па значэнні эрс, якая наводзіцйа ў яго патоку магн. полем), цеплавыя (расход вадкасці вызначаецца па інтэнсіўнасці пераносу цеплавой энергіі), масавыя (на адчувальным элеменце ўзнікае інерцыйны вярчальны момант, Карыяліеа сіла ці гіраскапічны эфект, што фіксуюцца прыладай), вяртушкавыя (расход вымяраецца па частаце вярчэння крыльчаткі — вяртушкі, што рухаецца пад уздзеяннем патоку рэчыв-з) і інш. Выкарыстоўваюць для ўліку колькасці розных прадуктаў пры іх вытв-сці, транспарціроўцы, захоўванні, a таксама для рэгулявання тэхнал. і цеплаэнергетычных працэсаў y аўтам. сістэмах кіравання і кантролю.
РАС-ХАФЎН, мыс на п-ве Самалі (дзяржава Самалі), самы ўсх. пункт Афрыкі, гл. Хафун. РАСХ0Д ВАДЫ, аб’ём вады, які працякае праз папярочнае сячэнне патоку за адзінку часу. Выражаецца ў кубічных метрах за секунду (м 3/с ), ддя малых вадацёкаў y літрах за секунду (л/с). Рэгулярнае вымярэнне Р.в. праводзіцца на гідралагічных пастах. Вымяраецца гідраметрычнымі вяртушкамі, радзей паплаўкамі, на малых вадацёках — з дапамогай вадазліваў, на гідратэхн. збудаваннях — расхадамерамі. На аснове сістэматычных вымярэнняў Р.в. вылічаюць іх сярэднясутачныя, сярэднямесячныя, сярэднешматгадовыя, a таксама макс. і мінім. велічьіні і характарыстыкі сцёку. Для падліку сцёку вады паводле даных штосугачных вымярэнняў выкарыстоўваецца крывая расходу вады —
Р а с х о д н ік
едкі.
РАСЦІСЛАЎ (? — пасля 1232), пінскі князь. Магчыма, сын тураўскага кн. Святаполка Ю р’евіча або пінскага кн. Уладзіміра. Верагодна, y 1207 удзельнічаў y паходзе на Кіеў чарнігаўскага кн. Усевалада Святаславіча. Дапамог Яраславу Інгваравічу захапіць Луцк, за што каля 1227 атрымаў г. Чартарыйск на Валыні. У 1228 галіцка-валынскі кн. Даніла Раманавіч захапіў Чартарыйск і паланіў дзяцей Р., які ў адказ стаў ініцыятарам стварэння варожай Данілу кааліцыі. Разам з кіеўскім кн. Уладзімірам Рурыкавічам, чарнігаўскім кн. Міхаілам Усеваладавічам, тураўцамі і інш. ўдзельнічаў y паходзе на Данілу, які быў абложаны ў Камянцы. Верагодна, сынамі Р. былі пінскія князі Уладзімір і Міхаіл. В.С.Пазднякоў.
РАСЦІСЛАЎ ГЛЁБАВІЧ (? — паміж 1161 і 1167), князь мінскі і полацкі. Сын мінскага кн. Глеба Усяславіча. У
1151 абраны вечам на полацкі пасад пасля выгнання з Полацка Рагвалода Барысавіча. У 1158 супраць Р.Г. ўзняўся мяцеж, але князь вял. падарункамі ўлагодзіў палачан. Разам з братамі Усеваладам і Валадаром ён рушыў на Рагвалода Барысавіча, што ўмацаваўся ў Друцку, але заключыў з ім мір і дадаў яму «воласці». У час новага паўстання ў Полацку ў 1158 Р.Г. уцёк y Мінск да брата Валадара. Хутка быў абложаны ў горадзе Рагвалодам, але паразумеўся з ім. У 1161 Р.Г. названы князем мінскім, зноў быў абложаны Рагвалодам y Мінску і зноў заключыў з ім мір. В. С.Пазднякоў. р а с ц іс л Аў МСЦІСЛАВІЧ (у хрышчэнні М і х a і л; паміж 1100 і 1110— 14.3.1167), князь смаленскі [1125—59], вял. князь кіеўскі [1154, 1159—67]; заснавальнік дынастыі смаленскіх князёў. Сын. вял. кіеўскага кл. Мсціслава Уладзіміравіча. У 1125 атрымаў ад бацькі ва ўдзел Смаленск, што дало пачатак існаванню Смаленскага княства, якое ў гады княжання Р.М. дасягнула свайго росквіту і ахапіла тэр. Верхняга Падняпроўя (з г. Орша, Копысь, Лучын, Мсціслаў, валасцямі Басея, Мірачыцы, Вітрына, Прупой, Крэчут і інш. на тэр. сучаснай Беларусі) і Верхняга Паволжа. У выніку паходаў 1127 і 1142 Р.М. значна пашырыў свае ўладанні за кошт радзімічаў. Ім пабудаваны г. Мсціслаў, Рослаў і Ізяслаў, названыя ў гонар бацькі, сябе і брата. Удзельнічаў y паходах на Полацкую зямлю ў 1127 і Тураўскую зямлю ў 1146. У 1158 дапамог полацкаму кн. Рагвалоду Барысавічу ў барацьбе за полацкі прастол і падтрымліваў яго пазней. У 1162 прызнаў самастойнасць Тураўскага княства. Прылічаны да ўгоднікаў божых і ўваходзіць y Сабор бел. святых. Дзень памяці Р.М. 14(27) сакавіка. А.А.Мяцельскі.
РАСЦІСЛАЎ УСЯСЛАв і Ч, князь y П о лацкай зямлі ў 12 ст. Адзін з малодшых сыноў Усяслава Брачыславіча. У 1129 разам з інш. полацкімі князямі высланы вял. кіеўскім кн. Мсціславам Уладзіміравічам y Візантыю. РАСЦІгШКА, нарматыўны ўзровень аплаты працы за асобныя аперацыі тэхнал. працэсу вырабу прадукцыі. Выкарыстоўваецца пераважна пры здзельнай аплаце працы. Велічыня Р. залежыць ад нормы выпрацоўкі (нормы часу) на пэўную адзінку працы і тарыфнай стаўкі работніка. РАСЦЯЖФННЕ, д ы с т о р с і я (ад лац. distorsio скрыўленне, выварочванне) y м е д ы ц ы н е, пашкоджанне мяккіх тканак (мышцаў, звязак, сухажылляў, нерваў) пад уплывам сілы, якая расцягвае іх, але не парушае анат. цэласнасці тканкі. Узнікае пры рухах з празмернай амплітудай (напр., y спартсменаў пры кіданні снарада). Часцей бывае Р. звязак галенкаступнёвага і каленнага суставаў; y цяжкіх выпадках
ацёк, кровазліццё і балючасць. Пры Р. рухі ў суставе абмежаваныя. РАСЦЯЖбННЕ-СЦІСКАННЕ, від дэфармацыі стрыжня (бруса і інш.) або яго часткі пад уздзеяннем падоўжных расцягвальных ці сціскальных сіл. Характарызуецца зменай даўжыні стрыжня (яго часткі). Улічваецца пры вызначэнні найважнейшых мех. характарыстык матэрыялаў: модуляў пругкасці, межаў трываласці, пругкасці, цякучасці і інш.
Істотнае значэнне мае д ы я г р а м а д э ф а р м а в а н н я . Для пластычных матэрыялаў яна характарызуецца прамой лініяй y пачатковай (пругкай) стадыі расцяжэння (дзе сапраўдны Гука закон), участкам цякучасйі і зніжэннем расцягвальнага намагання ў месцы ўтварэння шыйкі (звужэння) узору (гл. Паўзучасць матэрыялаў). Дыяграма расцяжэння крохкіх матэрыялаў (напр., чыгуну) характарызуецца малой дэфармацыяй, што папярэднічае разрыву. І.ІЛеановЫ.
РАС-ШАМРА, Р а с - э ш - Ш а м р а , шматпластавы археал. помнік на ўзгорку за 12 км на Пн ад г. Латакія (Сірыя). Раскопкамі 1929—39 і 1948—63 тут адкрыты рэшткі паселішчаў, якія датаваны ад 7—6-га тыс. да н.э. да 5—3 ст. да н.э., y т.л. стараж. г. Угарыт. Выяўлены палацавы комплекс (каля 9 тыс. м2), храмьі, клінапісныя архівы і бібліятэкі, шмат вырабаў з каштоўных металаў і слановай косці. РАСШЧАПЛЁННЕ ў г е н е т ы ц ы, паяўленне ў патомстве гібрыдаў асобін (клетак) рознага генатыгту (Р. па генатыпе) ці генатыпічна абумоўленае адрозненне патомкаў па праяўленні адзнакі (Р. па фенатыпе). Аснова — траплянне розных алеляў генаў храмасом і храматыд y даччыныя клеткі пры дзяленні мацярынскай. Утварэнне розных палавых клетак y меёзе наз. меятычным, ці гаметычным P., a клетак рознага генатыпу ў мітозе — мітатычным або саматычным Р. (у шматклетачных арганізмаў прыводзіць да мазаіцызму). Пры нармальных паводзінах храмасом патомкі рознага генатыпу (і фенатыпу) паяўляюцца з вызначанай частатой, таму Р. характарызуюць колькасна. Выяўленне Р. — важны інструмент генет. аналізу, які сведчыць пра гетэразіготнасць зыходных арганізмаў (клетак). Выкарыстоўваецца для атрымання зыходных форм y селекцыі арганізмаў. Р.Г.Заяц. РАСШЫРбННЕ СУСВЁТУ, павелічэнне ў часе адлегласцей паміж аб’ектамі Сусвету. Вынікае з нестацыянарнай мадэлі Сусвету, тэарэтычна распрацаванай Фрыдманам на аснове агульнай адноснасці тэорыі. Р.С. пацвярджаецца данымі пазагалактычных астр. назіранняў (чырвонае зрушэнне, рэліктавае выпрамяненнё). Лічыцца, што Р.С. пачалося пасля Вялікага Выбуху (гл. Сінгулярнасць касмалагічная). 3 вымярэнняў чырв. зрушэння можна вызначыць скорасці галактык v, з якімі яны аддаляюцца ад назіральніка. Паводле закону Хабла v = Hr, дзе г — адлегласць ад назі-
ральніка, Н — пастаянная Хабла (характарызуе Р.С.). Паводле сучасных ацэнак яна дае павелічэнне скорасці разбягання галактык прыблізна на 90 км/с на I Мпк адлегласці. Велічыня, адваротная пастаяннай Хабла, прыблізна роўная ўзросту Сусвету. Гл. таксама Касмалогія. А.А.Шымбалёу.
РАСЫ ч а л а в е к а (франц. race ад італьян. razza парода), біялагічныя падраздзяленні адзінага віду сучаснага чалавека (Homo sapiens), якія склаліся гістарычна на пэўных тэрыторыях (арэалах) і характарызуюцца сукупнасцю пэўных спадчынных прыкмет будовы цела. Чалавечыя Р. не маюць тэндэнцыі да відаўтварэння і не з’яўляюцца ступенямі эвалюцыі. Паміж Р. не існуе жыццёва важных марфал., фізіял., псіхічных адрозненняў; неабмежаванае змешванне чалавечых Р. сведчыць пра адізнства іх паходжання і прыналежнасць да адзінага віду. Расавыя асаблівасці не ўплываюць на развіццё грамадства. Расавы склад народаў — вынік гіст. развіцця. Першыя спробы класіфікацыі Р. адносяцца да 17— 18 ст. (Г.Лейбніц, К.Ліней, Ж.Бюфон, І.Кант, Ж.Кюўе і інш.). Шырокае прызнанне атрымала класіфікацыя франц, вучонага Ж.Дэнікера (1889), якая лягла ў аснову большасці сучасных сістэм. Значны ўклад y распрацоўку класіфікацыі Р. сав. антраполагаў (В.В.Бунак, Г.Ф.Дэбец, М.М.Чабаксараў, А.І.Ярхо і інш.). У сучаснай антрапалогіі існуюць 2 кірункі ў класіфікацыі чалавечых Р. — тыпалагічны і папуляцыйны. Паводле першага рабілася спроба вызначыць «расавую прыналежнасць» кожнага індывіда, што часта немагчыма, бо расавыя прыкметы наследуюцца не комплексам, a незалежна адна ад адной і часта значна вар’іруюць нават y малой групе насельніцтва, звязанай кроўнай роднасцю; падобныя прыкметы могуць узнікаць самастойна і нават ад дзеяння розных генаў. У 2-й пал. 20 ст. найбольшае прызнанне ў класіфікацыі Р. атрымаў папуляцыйны кірунак, які ўлічвае, што характарыстыка Р. заснавана на стат. крытэрыях, сярэдніх велічынях прыкмет і іх працэнтным размеркаванні, гэта асабліва важна пры вызначэнні Р. 2-га парадку, якія адрозніваюцца паміж сабой па 2—3 прыкметах. Папуляцыяністы вывучаюць адрозненні паміж групамі людзей, звязаных шлюбнымі сувязямі, па характары спадчыннасці вонкава падобных прыкмет (колер скуры і інш.), размеркаванні груп крыві і інш. Пры выяўленні роднасці Р. усё большае значэнне надаецца прыкметам з устаноўленай формай спадчыннасці. Пры гэтым, аднак, улічваецца, што канцэнтрацыя гэтых прыкмет можа значна зменьвацца пад уплывам адбору і т.зв. геннага дрэйфу, г.зн. выпадковай страты або назапашвання генаў y малых ізаляваных папуляцыях. Неабмежаванае змешванне Р. дае магчымасць прадбачыць, што ў будучым Р. перастануць існаваць, a фіз. адрозненні паміж людзьмі набудуць індывідуальны характар. Чалавецтва падзяляецца на 3 вял.
р а с ы ___________________
369
P. 1-га парадку: а ў с т р а л а - н е г р о і д н y ю (экватарыяльную), якая ўключае аўстралоідную, ведоідную, меланезійскую, негрскую, бушменскую Р. 2-га парадку (гл. Негроідная раса)\ еўрапеоідную (еўразійскую), якая ўключае атланта-балтыйскую, беламорска-балтыйскую, сярэднееўрапейскую, індаміжземнаморскую, балканакаўказскую Р. 2-га парадку (гл. Еўрапеоідная раса)\ м а н г а л о і д н у ю (азіяцка-амерыканскую), якая ўключае паўночна-азіяцкую, арктычную (эскімоскую), далёкаўсходнюю, паўднёваазіяцкую, амерыканоідную Р. 2-га парадку (гл. Мангалоідная раса). Становішча некат. груп, фізічны тып якіх не ўкладваецца ў гэты падзел, дыскусійнае. Аўстралійцы формаю валасоў падобны да еўрапеоіднай Р., іншымі прыкметамі — да экватарыяльнай (гл. Аўстралоідная раса). Айны фізічнымі прыкметамі больш падобны да еўрапейцаў, a паходжаннем бліжэй да аўстралійцаў. Гатэнготы і бушмены падобныя да мангалоідаў жоўтым колерам скуры, інш. прыкметамі — да экватарыяльнай Р. Амер. індзейцы некат. прыкметамі набліжаюцца да еўрапеоіднай Р., іншымі яны бліжэйшыя да мангалоідаў (гл. Амерыканоідная раса). Складаным з’яўляецца пытанне пра паходжанне палінезійцаў, y якіх выяўляецца падабенства да ўсіх трох вял. Р. Ёсць меркаванне, што яны ўтварыліся ад расавых змяшэнняў. Прамежкавае становішча займаюць эфіопская (паміж еўрапеоіднай і аўстраланегроіднай Р.), паўднёваіндыйская (паміж ведоіднай і індаміжземнаморскай Р.), уральская (паміж беламорска-балтыйскай і паўночнаазіяцкай), паўднёвасібірская (паміж мангалоіднай і еўрапеоіднай) Р. Нейтральнае становішча займае курыльская Р. Паводле даследаванняў Р.Я.Дзянісавай, В.В.Бунака і В.Дз.Дзячэнкі на тэр. Беларусі вылучаны 2 антрапал. тыпы. Беларусы паўн.-зах., паўн. і паўн.-ўсх. раёнаў маюць сярэдні рост, светлы колер скуры, вачэй і валасоў, сярэднешырокі нізкі твар з прамой або ўвагнутай спінкай носа, сярэднегустой барадой і належаць да беламорска-балтыйскай Р. 2-га парадку еўрапеоіднай вял. Р. Беларусы Палесся маюць болып цёмны колер вачэй і валасоў, болып прамую спінку носа і належаць да сярэднееўрапейскай Р. 2-га парадку еўрапеоіднай вял. Р. Фарміраванне сучасных Р., магчыма, адбылося ў эпоху позняга палеаліту, калі ўжо можна прасачыць прадстаўнікоў асн. Р.: еўрапеоідам адпавядаюць краманьёнцы, аўстрала-негроіднай Р. — познапалеалітычнае насельніцтва Паўд. і Цэнтр. Афрыкі і Інданезіі, мангалоідам — стараж. насельніцтва Сібіры і Кітая. У канцы позняга палеаліту і ў мезаліце з Пд і У людзі засялілі вобласць Паўн. Еўразіі, што суправаджалася змяшэннем прадстаўнікоў еўрапеоід-
370____________
РАСЯНКОВА
най і мангалоіднай Р. і ўтварэннем прамежкавых тыпаў. У познім палеаліце засяляецца Аўстралія з Паўд.-Усх. Азіі і Амерыка з Паўн. Азіі праз вобласць Берынгава праліва. I пазней на працягу ўсёй гісторьіі чалавецтва адбываюцца пастаянныя міграцыі насельніцтва. Найб. з іх, т.зв. Вялікае перасяленне народаў, адбылося на мяжы н.э. з Цэнтр. Азіі праз Зах. Сібір, Казахстан, Сярэднюю Азію ў стэпы Прычарнамор’я. 3 10 ст. нарманы праніклі ў Грэнландыю і Паўн. Амерыку, з 16 ст. іспанцы, партугальцы, пазней галандцы і англічане засялялі Амерыку, рускія — Сібір, галандцы і англічане каланізавалі Паўд. Афрыку. У 19 ст. ўзмацнілася эміграцыя з розных краін Еўропы ў Амерыку, англічане каланізавалі Аўстралію і Новую Зеландыю, кітайцы і японцы рассяліліся на астравах Ціхага акіяна. Літ.: Т е г а к о Л.Н. С а л в в о н Н.Н. Основы современной антропологнн Мн., 1989. І.І.Салівон.
// Генетнческне я цмтологяческне всследовання ядерной н цнтоплазматнческой наследственностн. Мн., 1973.
воінаў. У 1941—42 y Р. дзейнічала Тарасава-Рашамскае патрыятычнае падполле.
РАТАЙЧЫЦЫ, могільнік і курганны могільнік каля в. Ратайчыцы Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. Могільнік паморскай культуры (4—2 ст. да н.э.). Пахавальны абрад — трупаспаленне. Ю.У.Кухарэнка выявіў 2 пахаванні 11 — 13 ст. паводле абраду трупапалажэння ў прамавугольных ямах. Знойдзена трохпацеркавае бронзавае скроневае кольца. Курганны могільнік належаў дрыгавічам (10— 12 ст.). Даследавана 29 курганоў. Пахавальны абрад — трупапалажэнне галавой на 3 (у 2 курганах на У) y насыпе і на гарызонце, некат. на попельна-вугальнай падсыпцы. У адным кургане пахавальны абрад — трупаспаленне. Знойдзены ганчарныя гаршкі, нажы, крэсівы, абручы і дужкі ад драўлянага вядра, прасліцы са сланцу, скроневыя кольцы, бронзавыя зярнёньм і шкляныя пацеркі, сярэбраныя пярсцёнкі і інш. Т.М.Каробушкіна.
«РАТАМКА», коннаспартыўны комплекс; рэсп. цэнтр па конным спорце і конегадоўлі. Размешчаны ў пас. Ратамка Мінскага р-на. Аб’ядноўвае Мінскі конны з-д імя Даватара і Рэсп. дзіцячаюнацкую школу алімп. рэзерву па конным спорце (з 1960). Гал. цэнтр падрыхтоўкі бел. нац. зборных каманд па конным спорце (выездка, канкур, трохбор’е і інш.). Праводзяцца міжнар. і рэсп. спаборніцтвы па конным спорце і сучасным пяцібор’і.
РАТАЙЧЫЦЫ, вёска ў Камянецкім р-не Брэсцкай вобл.' Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на ПдЗ ад г. Камянец, 30 км ад Брэста, 16 км ад чыг. ст. Лышчыцы. 368 ж., 144 двары (2001). Сярэдняя школа-сад, клуб, б-ка, аптэка, аддз. сувязі. Каля вёскі археал. помнікі Ратайчыцы.
РАСЯНК0ВА Валянціна Ягораўна (н. 5.12.1927, в. Юраўка Дрыбінскага р-на Магілёўскай вобл), бел. вучоны ў галіне селекцыі с.-г. культур. Д-р с.-г. н. (1984). Засл. работнік сельскай гаспадаркі Беларусі (1987). Скончыла БСГА (1959). У 1962—92 y Бел. НДІ земляробства і кармоў (у 1971—75 заг. аддзела). Навук. працы па селекцыі яравой РАТАМКА, пасёлак y Ждановіцкім с/с пшаніцы і трыцікале. Аўтар і сааўгар Мінскага р-на, на аўтадарозе Мінск— раянаваных сартоў яравой пшаніцы: Бе- Заслаўе; чыг. ст. на лініі Мінск—Малаларуская 12, Беларуская 80; азімага дзечна. За 17 км на 3 ад Мінска. 3965 трыцікале: Дар Беларусі, Мара, Міхась; ж., 1565 двароў (2001). Рэсп. цэнтр па яравога трыцікале Інеса. конным спорце і конегадоўлі «РатамT e Мзученве м селекцяонное яспользовака», база Белтэлекама. Сярэдняя і дапаняе короткостебельных сортов яровой пшеннцы / / Проблемы экспермментальной гене- можная школы, клуб, б-ка, бапьніца, тнкя. Мн., 1972; Проявленве гетерозяса y аптэка, аддз. сувязі. Свята-Мікалаеўнібрнлов яровой пшенішы в условяях БССР ская царква (1997). Брацкая магіла сав.
Комплекс уключае крыты коннаспарт. манеж (64 х 24 м) з трыбунамі на 150 месцаў, 2 трэніровачныя крытыя коннаспарт. манежы і выездкавы манеж, 3 адкрытыя манежы, канкурнае поле (140 х 100 м) з трыбунамі на 3 тыс. месцаў, 4 трэніровачныя канкурныя палі, трасу палявых выпрабаванняў па трохбор’і, трэніровачны скакавы круг, гасцінічны комплекс, прафілакторый, базу коннага пракату. Г.П.Баярына.
РАТАН-600, радыётэлескоп Расійскай АН з дыяметр а м к а л ь ц а к а л я 6 0 0 м, найбуйнейшы радыётэлескоп з антэнай пераменнага профілю. Знаходзіцца на Паўн. Каўказе паблізу станіцы Зелянчукская. Прызначаны для вывучэння касм. радыёвыпрамянення ў дыяпазоне ад 8 мм да 21 см. Дакладнасць вызначэння вуглавых каардынат крыніц радыёвыпрамянення да 0,1". РАТАПРЬІНТ (англ. rotaprint ад лац. rota кола + англ. print друк), малафарматная ратацыітая друкарская машына для аператыўнага размнажэння малатыражных выданняў спосабам афсетнага друку. Друкарскай формай y Р. служыць тонкая алюм. фольга ці спец. папера, на якую электраграфічным, фатаграфіч-
ным ці інш. спосабамі наносяць тэкст ці малюнкі. Пасля адпаведнай хім. апрацоўкі форма замацоўваецца на цыліндры Р. для друкавання тыражу. РАТАРУ ( Р а т а р у - Е ў д а к і м е н к а ) Сафія Міхайлаўна (н. 9.8.1947, с. Маршынцы Наваселіцкага р-на Чарнавіцкай вобл., Украіна), эстрадная спявачка. Нар. арт. Украіны (1976), нар. арт. Малдовы (1985), нар. арт. СССР (1988).
ца цыліндрамі. Працэс друкавання на Р.д.м. неперарыўны (неперарыўнае вярчэнне цыліндраў), таму ў параўнанні з інш. друкарскімі машынамі яна мае больш высокую прадукцыйнасць. Выкарыстоўваецца для друкавання газет, кніг, часопісаў. Іл. гл. да арт. Друкарская машына. РАТАЦЫЙНЫЯ СПЁКТРЫ, тое, што вярчальныя спектры.
РАТОНДА____________
371
Тв.: Мсторня белорусского кнно. [Ч. 1—2). Мн., 1969—70 (у сааўт ); На экране — Велнкая Отечественная / / Современное белорусское кнно. Мн., 1985; Основы кннонскусства. 2 нзд. Мн., 1985 (разам з В.Ф.Нячай); Современная белорусская лнтература н кнно / / Экран в культура: Бел. кнно н телевнденне в смстеме худож. культуры. Мн., 1988; Жанровая прврода фнльма. Мн., 1990. Т .М М ю р ы н п .
РАТВЁЙЛЕР (Rottweiler, ад назвы г. Ротвайль, Германія), парода службовых. сабак. Выведзена ў канцы 10 ст. ў Германіі. Выкарыстоўваецца як вартаўнічы і вышукны сабака, для выратавальнай службы ў rapax. Канстытуцыя Р. мойная, грубая. Касцяк і мускулатура добра развітыя, масіўныя. Выш. ў карку 60—68 см. Поўсць кароткая, шчыльная, з добра развітым падшэрсткам. Афарбоўка чорная, з выразна адмежаванымі рыжымі ці карычневымі падпалінамі. Хвост купіруюць.
Скончыла Чарнавіцкае муз. вучылішча (1967), ін-т мастацтваў y Кішынёве (1974). У 1971—75 салістка Чарнавіцкай абл., з 1977 — Кры мскай дзярж. (г. Сімферопаль) філармоній. У рэпертуары ўкр. і малд. нар. ^ ес н і ў сучасных апрацоўках, a таксама песні ўкр. (У.Івасюк, М.Мазгавой, І.Поклад), малд. (Р.Віеру, А.Кірыяк, П.Тэадаровіч) і рас. (А.Мажукоў, А.Марозаў, У.Мацецкі, Д.Тухманаў і інш.) кампазітараў. Знялася ў фільмах: тэлевізійных — «Чырвона руга», «Песня заўжды з намі», «Маналог пра каханне» і інш., мастацкіх — «Дзе ты, каханне?», «Душа». Лаўрэат Міжнар. фестывалю эстр. песні «Залаты Арфей» (Балгарыя, 1973) і конкурсу эстр. песні ў г. Сопат (Польшча, 1974). Т.Р.Ермпковіч.
РАТАТАР (ад лац. rotare вярцець, круціць), малафарматны апарат трафарэтнага друку для аператыўнага размнажэння дакументаў малымі і сярэднімі тыражамі. Друкарскую форму рыхтуюць на спец. васковай паперы ці фотаплёнцы машынапісным, фотамех., фотаэл., гальванічным спосабамі або ад рукі (спец. пяром). Форму нацягваюйь на цыліндр з фарбавальным апаратам унутры. Пры рабоце Р. фарба прахоізіць праз прабітыя абрдосы літар і адбіваецца на прьшіснутай паперы. Менш прадукцыйны, чым ратапрынт. РАТАЦЫІ ПРЫ НЦЫП, y канстытуцыйным праве прынйып частковага (паэтапнага) абнаўлення саставу прад:таўнічых органаў улады з мэтай іазбегнуць рэзкіх змен y дэпугацкім сорпусе, захаваць стабільнасць і пера:мнасць y рабоце прадстаўнічай устанозы. Напр., Уз Кангрэса ЗША перавыбізаецца праз кожныя 2 гады. РАТАЦЫЙНАЯ ДРУКАРСКАЯ МАШЫНА, паліграфічная друкарская машына, 1 якой друкарская форма і паверхня, лто прыціскае да яе паперу, з’яўляюц-
PATKÉBI4 Іван Адамавіч (3.7.1898, г. Барысаў Мінскай вобл. — 16.5.1962), генерал-лейтэнант (1949). Скончыў вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1954). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны на Усх. фронце. 3 1941 на выкладчыцкай рабоце ва Узбекістане. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Паўн.-Каўказскім, Сцяпным, 2-м УКр., 3-м Бел. франтах: камандзір батальёна, нач. штаба палка, брыгады, дывізіі; удзельнік вызвалення Украіны, Вісла-Одэрскай, Усх.-Памеранскай, Берлінскай аперацый. У 1944—57 y Войску Польскім: камандзір дывізіі, нач. штаба арміі. РАТМАН (ням. Ratmann), выбарны член гар. рады ў сярэдневяковых гарадах Германіі. Пры запазычанні норм нямецкага rap. права (гл. Магдэбургскае права) пасада Р. атрымала на Беларусі назву радца (райца). У Рас. імперыі ў 18— 19 ст. Р. — выбарныя члены магістратаў, ратуш і ўпраў благачыній. PÀTHIK, 1) ратны (ваенны) чалавек, які ўваходзіў y склад рацг, воін апалчэння ў стараж. усх.-слав. дзяржавах і княствах Русі (9— 14 ст.). У адрозненне ад воінаў княжацкай дружыны Р. набіралі на перыяд вайны (паходу) з рамеснікаў і сялян. 2) У Рас. імперыі — салдат дзярж. апалчэння. Р. лічыліся ваеннаабавязанымі запасу 2-й і 3-й чаргі, існавалі да 1917. PÂTHIKAÿ Генадзь Васілевіч (н. 15.1.1935, г. Ветка Гомельскай вобл.), бел. мастацтвазнавец. Канд. мастацтвазнаўства (1968). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1958), y 1969—72 выкладаў y ім. У 1961—69 і з 1975 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, з 1977 адначасова выкладае ў Бел. AM. Даследуе гісторыю бел. сучаснага кіно, эстэтыку маст. вобраза і псіхалогію кінатворчасці. Аўтар сцэнарыяў дакумент. фільмаў «Жыішё на сцэне» (1964, з У.Няфёдам), «Абавязак памяці» (1983).
Ратвейлер
PATÔH (ад лац. roto кручуся, вярчуся), кароткахвалевае элементарнае ўзбурэнне (квазічасціца) y вадкім геліі (у адрозненне ад доўгахвалевых узбурэнняў — фанонаў). Кінетычныя ўласцівасці звышцякучага гелію (вязкасць, паглынанне гуку і інш.) тлумачацца сутыкненнямі і ўзаемнымі пераўтварэннямі Р. і фанонаў. Гл. таксама Звышцякучасць, Квантавая вадкасць. РАТ0НДА (італьян. rotonda ад лац. rotundus круглы), круглае ў плане цэнтрычнае збудаванне, звычайна завершанае купалам, з размешчанымі па перыметры калонамі. Вядома з часоў Стараж. Грэцыі і Рыма ў некат. храмах, маўзалеях, залах, паркавых павільёнах, альтанках і інш. (Рымскі пантэон). Сустракаліся ў культавых збудаваннях сярэдніх вякоў, эпохі Адраджэння, стылю класіцызму. На Беларусі вядома з 16
Капліца-пахавальня ў форме ратонды ў в. Пральнікі Валожынскага раёна Мінскам вобл. (цяпер Мікалаеўская царква). 2-я гіал 19 ст. Фота 2000.
372
ратундус
ст., найб. пашырана ў культавым дойлідстве стылю класіцызму ( Чачэрская Спаса-Праабражэнская царква, Лідскі Іосіфаўскі касцёл піяраў. капліш-пахавальня ў в. Пральнікі Валожынскага р-на Мінскай вобл'). Форму Р. мелі ў сваіх завяршэннях некат. манум. збудаванні: Гродзенскі палац Тызенгаўза, ратушы ў Гродне, Мінску, г. Драгічын (Брэсцкая вобл.). У выглядзе Р. вырашаны альтанкі і павільёны ў рэгулярных і пейзажных парках сядзіб вёсак Станькава Дзяржынскага р-на Мінскай вобл., Варняны Астравецкага, Залессе Смаргонскага р-наў Гродзенскай вобл., Альбінскага палацава-паркавага ансамбля і інш. (18— 19 ст.), альтанкі ў архітэктуры 1950-х г. (на набярэжнай р. Свіслач і каля гал. ўвахода ў Цэнтр. дзіцячы парк імя М.Горкага ў Мінску). С.А. Сергачоў.
РАТЎНДУС ( М я л е ц к і Аўгусцін; ? — 1582), прававед, грамадскі і дзярж. дзеяч ВКЛ. Звесткі пра час і месца нараджэння не захаваліся. У 1538 вучыўся ў Вітэнбергскім ун-це, y 1542 упамінаецца як д-р кананічнага і свецкага права ў гэтым ун-це. Пры вял. князю Жыгімонце 1 Старым займаў пасаду сакратара дзярж. канцылярыі. Займаўся сістэматызацыяй магдэбургскага права. Удзельнічаў y падрыхтоўцы праектаў Статутаў ВКЛ 1566 і 1588. Апошнія гады жыцця быў сакратаром y Стафана Баторыя.
Да арт. Р а т о н д а Царква-ратонда Святой ТруНЫ » 3 0 ^ ем®рьІДЖ (Оялікдбрытанія). Каля
РАТУША [польск. ratusz ад ням. Rathaus (Rat рада + Haiis дом)], будынак гар. самакіравання (рады, магістрата) y шэрагу еўрап. краін y 12 — пач. 20 ст. Першыя будынкі Р. з’явіпіся ў 12 ст. ў Зах. Еўропе. Звычайна іх ставілі ў цэнтры горада. У архітэктуры Р. спалучаліся рысы абарончага і грамадз. дойлідства (Р. ў г. Сандамір, Польшча, 14— 17 ст.). Часцей Р. была прамавугольная ў плане, 2-павярховая, з вежай — сімвалам самастойнасці і паліт. свабоды горада. На вежы часта размяшчалі гадзіннік, звон; рабілі балкон ці эркер, з якіх звярталіся да грамадзян з афіц. паведамленнямі (Р. ў Бруселі, 1401—55; Каўнасе, Літва, 1542, 1772). На верхнім паверсе вежы мог быць кругавы балкон дпя гар. вартаўніка. Цяпер функцыі Р. выконваюць адм. будынкі (мэрыя, муніцыпалітэт) y разнастайных стылявых кірунках, якія больш адпавядаюць складаным функцыям кіравання сучаснымі гар. тэрыторыямі.
На Беларусі Р. пачалі будаваць y 14 ст. ў сувязі з атрыманнем гарадамі і мястэчкамі магдэбургскага права. Асн. буд. матэрыял — дрэва ці цэгла. Арх.-планіровачнай кампазіцыі ўласцівы сіметрычнасць, выразнасць, простыя і манум. формы. Р. ставілі на адным з бакоў рыначнай плошчы (Віцебская ратуша, Чачэрская ратуша, г. Слонім Гродзенскай вобл.), y яе цэнтры (Мінская ратуша), на адной з гал. вуліц (г. Ушачы Віцебскай вобл.), часам аб’ядноўвалі з гандл. радамі (Нясвіжская ратуша і гандлёвыя рады), гасціным дваром, арсеналам, важніцай, астрогам,
складамі (Магілёўская ратуша, Гродна, г.п. Карэлічы Гродзенскай вобл.). Калі Р. з’яўлялася цэнтрам буйнога горада, адм.-гандл. комплексу, то праз 1-ы яе паверх праходзіў праезд на рыначную плошчу (Шюіоўская ратуша, г. Драгічын Брэсцкай вобл., в. Смаляны Аршанскага р-на Віцебскай вобл.). Гал. памяшканне ў Р — зала пасяджэнняў магістрата (займала 2-і паверх), яна служыла таксама для розных урачыстых актаў, тэатр. дзеяў і інш. Астатнія памяшканні займалі т.зв. ізбы (у іх праходзіў разбор спраў пад кіраўніцтвам войта), канцылярыя, гар. казна, архіў і інш. Частка памяшканняў Р. (падвалы, першыя паверхі) адводзіліся пад крамы, склады (Гродна, г. Драгічын, г.п. Вялікая Бераставіца Гродзенскай вобл.) і інш. памяшканні, дзе захоўвалі цэхавыя харугвы. Часам y Р. праходзілі пасяджэнні судоў (Брэст, гарады Кобрын Брэсцкай, Полацк Віцебскай, Слуцк Мінскай абласцей). У 17— 18 ст. Р. барочнага тыпу мелі шмат’ярусную вежу, якая завяршалася купалам ці шпілем (Віцебск, Магілёў, Шклоў); вядомы Р. і без вежаў (г. Маладзечна Мінскай, г.п. Шарашова Брэсцкай абласцей). У стылі класіцызму былі Р. ў Гродне і Мінску, з рысамі несапраўднай готыкі — y Чачэрску. Накрывалі Р. пляскатай чырв. дахоўкай, па цэнтры даху ставілі пазалочаныя ці пасярэбраныя вятранікі (флюгеры). Інтэр’еры ўпрыгожвалі шыкоўныя кафляныя печы. Цяпер кожная захаваная Р. з’яўляецца аб’ектам гіст.-культ. спадчыны, неад’емнай ч. гіст. цэнтра горада. Літ. Ч а н т у р я я В.А. Нсторяя архйтектуры Белорусснв. T. 1. 3 нзд. Мн., 1985; С е р г а ч е в С.А. Белорусское народное зодчество. Мн., 1992. С.А.Сергачоў.
Ратуш а
ў г. Сандамір (Польшча).
РАТЧ Васіль Фёдаравіч (28.10.1816— 14.1.1870), ваенны дзеяч, гісторык. Ген.-маёр (1860). Скончыў Міхайлаўскае артыл. вучылішча (1837), дзе пазней выкладаў. 3 1860 загадваў палігоннымі заняткамі артылерыі Асобнага гвардз. корпуса. 3 1864 пам. нач. артылерыі Віленскай ваен. акругі; па даручэнні М.М.Мураўёва складаў «Звесткі пра польскі мяцеж 1863 г. ў ПаўночнаЗаходняй Расіі». Меў доступ да ўсіх сакрэтных следчых матэрыялаў і мог сам распытваць вязняў. У 1869 выйшаў y адстаўку і праца засталася незавершанай. У 1867—68 надрукаваны «Уводзіны» і 2 першыя тамы. Праца напісана ў афіцыёзным духу, змяшчала каштоўныя матэрыялы пра рэв. светапогляд і паліт. праграму К.Каліноўскага. Архіў P., y т.л. неапублікаваныя фрагменты «Звестак..>, захоўваецца ў Рас. нац. б-цы ў С.-Пецярбургу. Ta:. Сведення о польском мятеже 1863 г. в Северо-Западной Росснв. T 1—2. Внльна, 1867—68; 3 «Сведенвй» В.Ф.Ратча / / Каліноўскі К. За нашую вольнасць: Тв , дак Мн , 1999. Г.В.Кісялёў.
Ратуш а
ў г. Каўнас (Літва).
РАТШТЙЙН Фёдар Аронавіч (26.2.1871, г. Каўнас, Літва — 30.8.1953), савецкі гісторык, дыпламат. Акад. AH СССР (1939). У 1890— 1920 y эміграцыі ў Вялі-
кабрытаніі. 3 1895 чл. англ. С.-д. федэрацыі, з 1911 адзін з лідэраў левага крыла Брыт. сацыяліст. партыі. Удзельнічаў y стварэнні кампартыі Вялікабрытаніі (1920). У 1920—23 паўнамоцны прадстаўнік РСФСР y Іране. У 1922— 26 правадз. чл. Сацыялістычнай (з 1924 — Камуніст.) акадэміі. У 1923—30 адказны рэд. час. «Международная жнзнь». У 1924—25 дырэктар Ін-та сусв. гаспадаркі і сусв. палітыкі. У 1927—45 чл. гал. рэдакцыі Вял. Сав. Энцыклапедыі. Працы па гісторыі рабочага руху, каланіяльнай палітыкі і міжнар. адносін: «3 гісторыі пруска-германскай імперыі» (1948), «Захоп і закабаленне Егіпта» (2-е выд. 1959). РАТЫФІКАЦЬІЙНАЯ ГРАМАТА, дакумент, які пацвярджае ратыфікацыю міжнар. дагавора правамоцным органам дзяржавы. Звычайна падпісваецца кіраўніком дзяржавы (урада) і змацоўваецца подпісам міністра замежных спраў. Можа здавацца на захоўванне (дэпаніравацца) дэпазітарыю шматбаковага дагавора. Пры заключэнні двухбаковага дагавора яго ўдзельнікі могуць абменьвацца Р.г. РАТЫФІКАЦЫЯ (ад лац. ratificatio вырашаны, зацверджаны + facere рабіць), 1) зацвярджэнне вярх. органам улады пэўнай краіны дагавора міжнароднага. заключанага яе ўпаўнаважаным. Р. падлягаюць звычайна найб. важныя міжнар. дагаворы. Канстытуцыі большасці дзяржаў адносяць права Р. міжнар. дагавораў да кампетэнцыі кіраўніка дзяржавы (з санкцыі вышэйшага заканад. органа або без яе) або непасрэдна да кампетэнцыі вышэйшага заканад. органа. Паводле Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь права Р. міжнар. дагавораў належыць Палаце прадстаўнікоў Нац. сходу. 2) У некаторых краінах (напр., ЗША, Расія і інш.) зацвярджэнне суб’ектамі федэрацыі, рэферэндумам або спецыяльна скліканымі органамі змен ці дапаўненняў да тэксту канстытуцыі, прынятых парламентам краіны. РАТЫЦЫДЫ [ад франц. rat пацук + ...цыд(ы)], хімічныя сродкі групы заацыдаў, якія выкарыстоўваюцца для знішчэння пацукоў. Разнастайныя па хім.
Ратуша ў г. Слонім Гродзенскай вобл.
будове і біял. уздзеянні. Найб. часта выкарыстоўваюць некат. антыкаагулянты (рэчывы, якія памяншаюць скорасць згусання крыві), асабліва вытворныя кумарыну (зоакумарын, фумарын, ратындан). Дабаўляюць y прынады.
РАТЭНАЎ (Rathenau) Вальтэр (29.9.1867, Берлін — 24.6.1922), германскі прамысловец, дзярж. дзеяч, публіцыст. Д-р фіз. н. (1889). Сын яўр. прамыслоўца Эміля Р. (1838— 1915), які ў 1880-я г. засн. y Германіі Усеагульную эл. кампанію (УЭК). Вучыўся ў Страсбургскім і Берлінскім ун-тах (1886—89). У 1893—99 дырэктар т-ва «Электрахімічныя заводы» ў г. Бітэрфельд. 3 1899 чл. праўлення, з 1915 старшыня назіральнага савета УЭК. У 1902—07 уладальнік Берлінскага гандл. т-ва. У 1914— 15 кіраўнік аддзела сыравіны Ваен. мін-ва Прусіі. У 1921 міністр аднаўлення. Прыхільнік палітыкі выканання Германіяй умоў Версальскага мірнага дагавора 1919. 3 лют. 1922 міністр замежных спраў; y час Генуэзскай канферэнцыі 1922 разам з К.І.Віртам падпісаў Рапальскі дагавор 1922 з РСФСР. Аўтар сац. і культ.-філас. артыкулаў (друкаваўся з 1897) і кніг «Да крытыкі часу» (1912), «Да механікі духу» (1913), «Пра будучыя рэчы» (1917), «Новая гаспадарка» (1918). Забіты членамі антысеміцка-праваэкстрэмісцкай арг-цыі. РАУ (Ran) Іаганес (н. 16.1.1931, г. Вуперталь, Германія), германскі паліт. і дзярж. дзеяч. Скончыў школу кніжнага гандлю ў г. Кёльн (1952). 3 1952 чл. Агульнагерм. нар. партыі, y 1957 перайшоў y С.-д. партыю Германіі (СДПГ). 3 1958 дэп. ландтага зямлі
РАУЛЯ
373
Паўн. Рэйн-Вестфалія. 3 1969 обер-бургамістр Вуперталя, з 1970 міністр навукі, y 1978—98 прэм’ер-міністр зямлі Паўн. Рэйн-Вестфалія. Кандыдат y федэральныя каншіеры на выбарах 1987 і ў федэральныя прэзідэнты ФРГ на выбарах 1994. Старшыня парт. арг-цыі СДПГ y зямлі Паўн. Рэйн-Вестфалія (з 1977), нам. федэральнап. старшыні СДПГ (1982 — чэрв. 1999). 3 ліп. 1999 федэральны прэзідэнт ФРГ. РАЎЛЬ (Raoult) Франсуа Мары (10.5.1830, Фурн-ан-Веп, Францыя — 1.4.1901), французскі хімік і фізік. Чл.-кар. Парыжскай АН (1890). Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1899). Вучыўся ў Парыжскім ун-це. 3 1853 выкладаў y розных ліцэях. 3 1867 y Грэнобльскім ун-це (з 1870 праф ). Навук. працы па электра- і тэрмахіміі, аналіт. хіміі, даследаванні раствораў. Устанавіў законы, названыя яго імем (гл. Рауля законы), распрацаваў метад крыяскапіі. Аўтар манаграфіі «Крыяскапія» (1901). Л і т Д ж у а М. Нсторвя хвммн: Пер. с нтал. М., 1975. С. 404.
РАЎЛЯ ЗАК0НЫ, колькасныя залежнасці, якія звязваюць канцэнтрацыю раствору з ціскам насычанай пары растваральніку над растворам ui са зменай т-ры кіпення (замярзання) раствору. Сфармуляваныя Ф.М.Раулем y 1882—88 пры даследаванні ўласцівасцей разбаўленых раствораў. Паводле аднаго з Р.з. адноснае паніжэнне парйыяльнага йіску пары растваральніку над растворам роўнае малярнай долі растворанага рэчыва (хв) : (рА° - рА)/рА° = хв, дзе рА — парцыяльны ціск растваральніку, рА — ціск насычанай пары чыстага растваральніку. Растворы, для якіх гэты закон выконваецца пры ўсіх канцэнтрацыях для абодвух кампанентаў, наз. ідэальнымі. Паводле 2 інш. Р.з. павышэнне т-ры кіпення ці паніжэнне т-ры замярзання раствору ў параўнанні з адпаведнымі т-рамі дпя чыстага растваральніку прама прапарцыянальна канцэнтрацыі растворанага рэчыва (гл. Эбуліяскапія, Крыяскапія). Растворы электралітаў не падпарадкоўваюцца Р.з., што абумоўлена электралітычнай дысацыяцыяй.
374
раут
РАУТ (англ. rout зброд), урачысты званы вечар, прыём y свецкіх колах (устарэлае); таксама незаконнае зборышча, якое ўчыняе якія-н. дзеянні (юрыдычнае). РАЎБІЦКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры несапраўднай готыкі каля спарт. комплексу «Раўбічы» (Мінскі р-н). Пабудаваны ў 1858—62 з цэглы на месшы драўлянага касцёла 18 ст. У 1866 ператвораны ў правасл. царкву. У 1880 перад храмам пастаўлены драўляныя званіца і капліца (не захаваліся). У 1975—78 будынак рэстаўрыраваны (арх. Л.Паўлава) і прыстасаваны пад Музей беларускага народнага мастацтва. Манум. 1-нефавы будынак на магутным бутавым цокалі з капліцамі каля алтара. Гал. фасад фланкіраваны 3-яруснымі 8-граннымі вежамі з шатровымі завяршэннямі. Высокі шмат’ярусны атыкавы франтон паміж імі падкрэслівае форму стральчатага ўваходнага партала з ганкам з абчасанага каменю. У дэкоры гал. фасада выкарыстаны накладныя 3-ярусныя пілоны з перакінутымі паміж імі стральчатымі броўкамі. Над парталам — гатычнае акно-ружа. Рытм бакавых фасадаў створаны чаргаваннем магутных контрфорсаў
прыемства алімп. спарт. комплекс «Раўбічы», навуч. цэнтр Hau. банка. Базавая школа, клуб, б-ка. Каля вёскі помнік архітэктуры — Раўбіцкі касцёл, y якім знаходзіцца Музей беларускага народнага мастацтва. «РАЎБІЧЫ», рэспубліканскі спарт. комплекс непадалёку ад в. Раўбічы Мінскага р-на, прызначаны для трэніровак і спаборніцтваў па біятлоне, лыжных гонках, лыжным дваябор’і, скачках на лыжах з трампліна, слаламе, канькабежным спорце, фрыстайле, сноўбордзе; асн. цэнтр падрыхтоўкі бел. най. зборных па зімовых і інш. відах спорту Пабудаваны ў 1974 (арх. В.Аладаў, У.Крывашэеў, С.Неўмывакін) сярод ляснога ландшафту, на тэр. 36 га. У 1980—90-я г. плошча комплексу пашырана да 80 га. У комплекс уваходзяць: спарт. збудаванні — стрэльбішчы асноўнае (150 х 140 м) з 100-метровым жалезабетонным бліндажом і трэніровачнае (150 х 50 м); трасы — лыжная (3 пятлі агульнай даўж. 20 км, 3 лыжныя трампліны са штучным пакрыццём, разліковая даўж. скачка 20, 40 і 60 м), спецыялізаваная лыжаролерная з асфальтабетонным пакрыццём, малая слаламная, ролікадром (150 х 60 м) і інш.; універсальная спарт. зала, 2 гасцініцы, медыка-рэабілітацыйны цэнтр,
судзейскі павільён з прэс-цэнтрам, вузлом сувязі і інш., адм.-гасп. корпус. На штучных земляных валах размешчаны трыбуны для гледачоў, злучаныя пераходнымі мастамі з трыбунамі каля судзейскага павільёна. У «P.» праводзяцца буйныя міжнар і рэсп. спаборніцтвы. В.Б.Ангелпў.
РАЎВбЛЬФІЯ (Kauvolfia), род кветкавых раслін сям. кутравых. Каля 50 (па інш. звестках — да 100) відаў. Пашыраны ў тропіках, акрамя Аўстраліі. Трапляюцца на ўзлесках вільготных трапічных лясоў Кусты, паўкусты або дрэвы, якія ўтрымліваюць млечмы сок. Лісце простае, суцэльнае, часта скурыстае. Кветкі ў всрхавінкавых ці пазушных суквеццях.- Плод — з 2 касцянак. Падземныя органы Р змяінай (R. serpentina) і некат. інш. відаў маюць y сабе алкалоіды (рлерпін, рзстынамін, іахімбін і інш.), якія выкарыстоўваюцца ў медыцыне. Лек. раслін ы. B. М. Прохароў.
РАЎГЁНЯ, y беларусаў кісла-салодкая рэдкая мучная страва. Жытнюю муку размешвалі халоднай вадой, ставілі ў печ парыцца і саладзець, потым вылівалі ў хлебную дзежку, каб укісала. Елі Р., калі яна ўкісне. Вядома на ПнЗ Беларусі. У Мядзельскім, Браслаўскім р-нах Р. рабілі зусім рэдкай і пілі як квас.
Спартыўны комплекс «Раўбічы». Адзін з лыжных трамплінаў. Раўбіцкі касцёл.
і стральчатых аконных праёмаў з фігурнымі дубовымі пераплётамі і вітражамі. А.М.Кулагін.
РАЎБІЦКІ м у з ё й б е л а р ў с к а г а НАР0ДНАГА МАСТАЦТВА, гл. Музей беларускага народнага мастацтва. РАЎБІЧЫ, вёска ў Астрашыцка-Гарадоцкім с/с Мінскага р-на. За 25 км на ПнУ ад Мінска. 180 ж., 75 двароў (2001). Каля вёскі Рэсп. унітарнае прад-
Спартыўны комплекс «Раўбічы». Універсальная спартыўная зала.
РАЎД (Rand) Март (14.9.1903, Айду, Эстонія — 6.7.1980), эстонскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Эстоніі (1972). Вучыўся ў Тартускім ун-це (1924—25). Друкаваўся з 1919. Першы зб. вершаў — «Міражы» (1924). У раманах «Сякера і месяц» (1935), «Кірмаш» (1937) крах рамант. свядомасці людзей мастацтва ў сутыкненні з прагматызмам тагачаснага грамадства. Аўтар зб-каў вершаў «Далёкі круг» (1935), «Новыя масты» (1945), «Усе дарогі» (1953), «Залатая восень» (1966), «Які адыходзіць» (1978) , зб. навел «Твар y твар» (1959), вершаванай п’есы «Летняя ноч наяве» (паст. 1962), паэм, балад, баек і інш. На бел. мову яго асобныя навелы пераклаў А.Кулакоўскі, вершы — А.Разанаў, Я.Семяжон. Тв:. Рус. пер. — Нзбранное. М., 1957; Каменнстые борозды. М., 1970.
РАЎД (Rand), эстонскія мастакі, браты. Нарадзіліся ў Віру-Яагупі (Эстонія). К р ы с ц ь я н Р. (22.10.1865— 19.5.1943), графік. Вучыўся ў Пецярбургскай (з 1892), Дзюсельдорфскай (1897—98), Мюнхенскай (1901—03) AM, y школе А.Ажбе ў Мюнхене (з 1899). Заснавальнік і кіраўнік маст. студыі ў г. Тарту (каля 1905— 14). У 1923—26 выкладаў y Талінскім маст.-прамысл. вучылішчы. У 1890-я г. рабіў жанравыя эцюды і замалёўкі з жыцця эст. сялян («У хаце», 1896—98). Пазней зазнаў уплывы мадэрну і сімвалізму. На аснове стылявых асаблівасцей эст. нар. разьбы па дрэве выпрацаваў своеасаблівую манеру экспрэсіўнага манументалізаванага станковага малюнка. Сярод твораў: «Збор бульбы» (1896), «Трыпціх на сюжэт казання «Тагасветная нявеста» (1919), «Ігра на кантэле» (1914—28), «Жніво» (каля 1938), «У сялянскай хаце» (1939), «Селянін» (1942), цыклы малюнкаў «Чалавек і ноч» (1907—09) і на тэму эст. эпасу «Калевіпаэг» (1920—40-я г.). Адзін з заснавальнікаў Эст. нар. музея (1909, цяпер Этнаграфічны музей Эстоніі) y Тарту, ініцыятар стварэння Эстонскага музея (1919, цяпер Маст. музей Эстоніі) y Таліне. П а ў л ь Р. (23.10.1865—22.11.1930), жывапісец. Вучыўся ў AM y Дзюсельдорфе (1888— 94) і ў Пецярбургу (1911) y І.Рэпіна. 3 1923 выкладаў y Талінскім маст.-прамысл. вучылішчы. Пісаў пераважна заказныя парадныя партрэты ў акад. духу, a таксама жанравыя і пейзажныя эцюды, этнаграфічна дакладныя збіральныя партрэты эст. сялян. Сярод твораў: «Дама ў чырвоным капелюшы» (1893), партрэт Н.Іксюоль (1894), «Дзядзька Паўль з люлькай» (каля 1894—96), «Стары з вострава Муху» (1898), «Матыў Пакры» («Сенакос», 1899), «Аўтапартрэт з палітрай» (1908) і інш. Літ.: М я л ь к В.Пауль Рауд. М., 1957.
РАЎДВЁЭ Сільвія Янаўна (н. 21.8.1927, в. Лехцэ Ярваскага пав., Эстонія), бел. і эстонская мастачка дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыла Дзярж. маст. ін-т Эстоніі (1961). 3 1961 мастак шклозавода «Нёман» y г.п. Бярозаўка Лідскага р-на Гродзенскай вобл. 3 1974 жыве ў Эстоніі, некат. час працягвапа супрацоўнійтва са шклозаводам «Нёман». Аўтар узораў маст. посуду, які вызначаецца пастэльным каларытам, выяўленчасцю дэкору, высокай прафес. культурай, дызайнерскім падыходам: наборы «Універсальны» (1967), «Чырвона-сіні» (1968), «Масква залатагаловая» (1972), «Кухонны» (1973), «Гульня з шарамі» (1974), «Ветразі», «Поле» (абодва 1977), кубкі «Званочкі» (1971), «Талін», «Тарту» (абодва 1984), прыборы для крушону «Нектар» (1969), наборы падсвечнікаў «Люты» (1978), кампазіцыі «Флора», «Вясна», «Старыя лямпы» (усе 1969), анімалістычныя скульптуры, вострахарактарныя маскі, гратэскныя партрэты і інш. Аўтар вітража ў будынку гасцініцы пасольства Беларусі ў Маскве (1978).
РАЎНАВАГА
375
(1990), «Зебры» (1993), «Дом» (1995); серыя дэкар. чайнікаў (1994), вазы «Пейзаж» (1988), «Адвечнае» (1993), «Падарожжа ў Кітай» (1995). Творы вылучаюцца пластычнасцю, актыўным узаемадзеяннем колеру з аб’ёмам, кампазіцыйнай завершанасцю, багатым выкарыстаннем тэхн. прыёмаў. Л.Ф.Салавей. РАЎКУЦЬ Юзас Антонавіч (н. 1.1.1954, г. Шчучын Гродзенскай вобл.), бел. артыст балета. Засл. арт. Беларусі (1989). Скончыў Бел. харэаграфічнае вучылішча (1972). Да 1993 y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі. Яго выкананне вызначалася высакароднай манерай, пачуццём стылю. Сярод партый: Зігфрыд, Прынц, Дэзірэ («Лебядзінае возера», «Шчаўкунок», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Бог («Стварэнне свету» А.Пятрова), Рамэо, Бенволіо («Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), Вацлаў ' («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Абат («Карміна-Бурана» К.Орфа), граф Вішанька («Чыпаліна» К.Хачатурана) і інш. РАЎНАВАГА м е х а н і ч н а й сіст э м ы, стан механічнай сістэмы (цвёрдага цела), што знаходзіцца пад дзеяннем сіл, пры якім усе яе пункты з’яўля-
М. М.Яніцкоя.
РАЎКЁТА, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., на мяжы з Літвой, y бас. р. Дзісна, за 39 км на ПдЗ ад г. Браслаў. Пл. 0,25 км2, даўж. 730 м, найб. шыр. 550 м, даўж. берагавой лініі больш за 2 км. Схілы катлавіны выш. 5—7 м (на Пн да 2 м), разараныя, часткова пад хмызняком. Сцёк y р. Раўкета.
С.Раўдвеэ Камплект «Кухонны» Фрагмент 1973.
РАЎК0 (Б a ў т р y к) Зарына Уладзіміраўна (6.9.1956, Мінск — 25.2.1997), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1979) . Працавала ў галіне маст. керамікі. Сярод твораў: дэкар. пластыка для Палаца культуры ў г. Барысаў (1981), афармленне вестыбюля загса Цэнтр. р-на Мінска (1985—87), Дома творчасці Саюза тэатр. дзеячаў Беларусі ў в. Астрашыцкі Гарадок (1986—88), рэстарана «Заслаўе» (1995; абодва ў Мінскім р-не); дэкар. набор (1977); кампазіцыі «Змярканне» (1985), «Зімовы дзень» (1986), З.Раўко. Дэкаратыўны набор. 1977. «Блакітны дзень» (1987), «Паводка»
параметры стану сістэРАЎНАВАГА Макраскапічныя мы (т-ра, ціск, канцэнтрацыя рэчываў)
376
юцца нерухомымі адносна выбранай сістэмы адліку. Р. мае месца, калі ўсе сілы, што дзейнічаюць на сістэму, ураўнаважаны — раўнадзейная сістэмы сіл і сума момантаў сіл, што дзейнічаюць на цела, раўняюцца нулю.
пры Р.х. не залежаць ад часу. Устанаўліваецца, калі скорасці прамой і адваротнай рэакцый становяцца роўнымі (гл. Дзейных мас закон). Ўмова раўнавагі любой хім. рэакцыі паказваецца суадносінамі Vjpi = 0 ((a, — хім. патэнцыял
Бывае ўстойлівая, няўстойлівая і нейтральная. У с т о й л і в а я Р., каііі пасля малога адхілення ад раўнаважнага стану сістэма зноў вяртаецца ў яго, дакладней пачынае рабіць малыя ваганні адносна стану Р. Н я ў с т о й л і в a я Р., калі пасля малога адхілення ад раўнаважнага стану сістэма ўсё больш і больш ад яго аддаляецца. Пры н е й т р а л ь н а й Р. цела пасля малога адхілення ад раўнаважнага стану працягвае заставацца ў Р. ў новым становішчы (напр., шар на гарыз. плоскасці або цвёрдае цела, замацаванае на восі вярчэння, што праходзіць праз цэнтр цяжару). Р. вадкасцей і газаў вывучаецца ў гідрастатыцы і аэрастатыцы. А.І.Болсун.
рэчываў, што ўдзельнічаюць y рэакныі, Vj — стэхіяметрычныя каэф. — дадатныя для зыходных рэчываў і адмоўныя для прадуктаў) і выводзіцца з любой умовы раўнавагі тэрмадынамічнай. Суадносіны паміж канцэнтрацыямі рэчываў y сістэме пры Р.х. вызначаюцца канстантай раўнавагі, якая залежыць ад прыроды рэчываў, што рэагуюць, і ад т-ры. Якасная залежнасць Р.х. ад знешніх умоў апісваецца Ле Шатэлье — Браўна прынцыпам. Гл. таксама Тэрмадынаміка хімічная.
1
2
3
Раўнавага механічнай сістэмы: 1—устойлівая; 2—няўстойлівая; 3—нейтральная.
РАЎНАВАГА СТАТЫСТЫЧНАЯ, стан замкнутай макраскапічнай сістэмы, y якім сярэднія значэнні фіз. велічынь, што характарызуюць гэтую сістэму, не залежаць ад часу; адно з асн. паняццяў статыстычнай фізікі. Р.с. не з’яўляецца раўнавагай y мех. сэнсе (у сістэме пастаянна ўзнікаюць флуктуацыі фіз. велічынь каля іх сярэдніх значэнняў). Тэорыя Р.с. апісваецца ў стат. фізіцы з дапамогай Гібса размеркавання дпя мікракананічнага, кананічнага ці вял. кананічнага стптыспіычнага апсамбля ў залежнасці ад тыпу кантактаў сістэмы з навакольным асяроддзем, якія дазваляюць ці забараняюць абмен энергіяй і часціцамі.
РАЎНАВАГА т э р м а д ы н а м і ч н а я , стан тэрмадынамічнай сістэмы, y які яна самаадвольна пераходзіць, калі знаходзіцца ў пастаянных знешніх умовах ці з’яўляецца замкнугай. Працэс такога пераходу наз. рэлаксацыяй. Пры Р.т. спыняюцца неабарачальныя працэсы (напр., дыфузія, цеплпправоднасць, тэрмадыфузія). Неабходныя ўмовы Р.т. — роўнасць ва ўсіх пунктах сістэмы тэмпературы, ціску, хімічпых патэнцыялаў для кожнай яе кампаненты і інш. Гэтыя параметры могуць мець y невялікіх аб’ёмах малыя ваганні адносна сваіх сярэдніх значэнняў (флуктуацыі). Дастатковая ўмова Р.т. — экстрэмум аднаго з патэпцыялаў тэрмадынамічных. Напр., y ізаляванай сістэме (мае фіксаваныя энергію і аб’ём) Р.т. адпавядае максімум энтрапіі, y сістэме з фіксаванымі т-рай і аб’ёмам — мінімум свпбодпай энергіі.
РАЎНАВЛГА ХІМІЧНАЯ, тэрмадынамічная раўнавага ў сістэме, y якой адбываюцца толькі пбарачальныя рэакцыі.
і
РАЎНАВАГА ЭКАЛАГІЧНАЯ, баланс кампанентаў асяроддзя і прыродных працэсаў, які забяспечвае працяглае існаванне экалагічных сістэм і біясферы ў цэлым. Падтрымліваецца сукупнасцю фактараў, што склаліся ў працэсе эвалюцыі: пастаянства біятычнага кругавароту рэчываў, суадносіны аўтатрофаў і гетэратрофаў, адаптацыі арганізмаў адзін да аднаго і навакольнага асяроддзя і інш. Прыродныя згуртаванні арганізмаў здольны процістаяць разнастайным шкодным уздзеянням і вяртацца ў зыходны стан, але пры ваганнях умоў асяроддзя, што выходзяць за пэўныя межы, узнікаюць парушэнні Р.э., якія могуць весці да крызісу экалагічнага ці экалагічнай катастрофы. Захаванню Р.э. і яе падтрыманню спрыяюць рацыянальнае прыродакарыстанне і мерапрыемствы па ахове прыроды. РАЎНАВАГІ 0РГАНЫ , органы жывёл і чалавека, якія ўспрымаюць змены стану цела ў прасторы, дзеянне на арганізм паскарэнняў і змен гравітацыйных сіл. У беспазваночных жывёл прадстаўлены статацыстамі (слыхавыя пузыркі), унутры якіх размешчаны своеасаблівыя цвёрдыя ўтварэнні — статаліты. У пазваночных жывёл і чалавека Р.о. прадстаўлены сенсаэпітэліяльнымі клеткамі паўкружных каналаў і мяшочкаў вестыбулярнага апарату ўнутр. вуха. У пазваночных звязаны з мазжачком і рэтыкулярнай фармацыяй, што абумоўлівае каардынаііыю іх дзейнасці з інш. сенсорнымі сістэмамі. Узаемадзеянне паміж вестыбулярнымі цэнтрамі і нерв. механізмамі забяспечвае рэгуляцыю тонусу мышцаў. Сукупнасць сігналаў ад статарэцэптараў лабірынта, вачэй, механа- і прапрыярэцттараў выклікаюць адпаведнью рэфлексы, якія рэгулююць y чалавека і жывёл нармальную арыентацыю ў адносінах да напрамку сілы цяжару. У захаванні раўнавагі ў чалавека важная роля належьшь таксама скурнай адчувальнасці, мышачна-сустаўнаму пачуццю, зроку. Парушэнні Р.о. праяўляюцца пры шэрагу захворванняў нерв.
сістэмы (атаксія), вестыбулярнага апарату (Меньера хвароба, галавакружэнне, марская хвароба). А.С.Леанцюк. РАЎНАВАГІ РУХ0МАЙ ПРЫНЦЫП y б і я л о г i і, вызначэнне стану дынамічнага балансу (гамеастазу), які падтрымліваецца за кошт адноснага пастаянства асн. якасна-колькасных характарыстык пэўнага прыроднага комплексу (экасістэмы). Сфармуляваны рас. батанікам А.Яленкіным (1921). Баланс бесперапынна абнаўляецца ў сістэме рэчыва — энергія на фоне некат. ваганняў яе кампанентаў, якія паступова мяняюцца ў эвалюцыйным, гіст. і індывід. планах, нават да пераходу ў якасна іншы стан (на працягу адносна вял. адрэзка часу). Адносная стабільнасць прыроднага комплексу захоўваецца як адзінае цэлае на фоне некат. пастаянных ваганняў асобных кампанентаў экасістэмы. Аднак пад уздзеяннем непастаянных (незвычайных) знешніх сіл апорны пункт стрўктуры экасістэмы можа перамяшчацца ад аднаго кампанента да другога. Напр., захаванне раўнавагі ў буйной расл. супольнасці (тайга, саванна, трапічны лес) або якой-н. папуляцыі шматлікага віду жывёл y межах экасістэмы (супольнасць насякомых, рыбнае насельніцтва вадаёма і ІНШ.).
А.М.Петрыкаў.
РАЎНАВАГІ ТЭ0РЫ Я, назва інэрагу сацыяльна-гіст. канцэпцый развіцця, паводле якіх грамадства разглядаецца як цэласны арганізм, y якім гарманічна ўзаемадзейнічаюць яго элементы. У аснову тэорыі пакладзены прынцып раўнавагі, характэрны для прыродазнаўства. Р.т. сфармулявана ў 17 ст. ў працах Ь.Спінозы, І.Гобса і Г Ь.Лейбніца, якія разглядалі сац. працэсы з пазіцый механіст. прыродазнаўства і тлумачылі праблемы развіцця грамадства як пошук раўнавагі паміж рознымі часткамі сац. сістэмы. У 18 ст. яе развіваў франц. сацыяліст-утапіст Ф.М.Ш Фур ’е, які прапанаваў праект пабудовы грамадства, заснаваны на раўнавазе чалавечых пачуццяў. У 19 ст. Р.т. распрацоўваў заснавальнік пазітывізму К.Конт, які выступаў за пераадольванне канфліктаў паміж «парадкам» і прагрэсам, рэстаўратарскімі і рэв. тэндэнцыямі, вынікам чаго з’яўляецца «прагрэс дзеля парадку». У 20 ст. Р.т. развівалі рас. вучоныя А.А.Багданаў (трактаваў раўнавагу ў грамадстве як адсутнасць сац. супярэчнасцей) і МА.Бухарьш (прапанаваў канцэпцыю «рухомай раўнавагі»), У 1930-я г. італьян. сацыёлаг В.Парэта сфармуляваў прынцып, паводле якога парушэнне раўнавагі аднаго элемента сац. сістэмы прыводзіць да змены ў інш. частках, пакуль не адновіцца «дынамічная раўнавага». Р.т. паслужыла асновай для тэорыі сац. абмену (П.Блау, Дж.Хоманс). Мадыфікаваны варыянт Р.т. — структурны функцыяналізм (гл. Структурна-функцыянальны аналіз), які лічьшь асновай сац. раўнавагі супадзеннс, узаемадапаўняльнасць чаканняў розных індывідаў і груп, абумоўленыя агульны-
мі сацыякульт. і рэліг. каштоўнасцямі (Т.Парсанс, Р.К.Мертан). Я.М.Бабосаў. РАЎНАВАЖНАЕ ВЫПРАМЯНЁННЕ, цеплавое выпрамяненне, якое знаходзіцца ў раўнавазе 'тэрмадынамічнай з рэчывам, напр., выпрамяненне абсалютна чорнага цела. Спектр Р.в. не залежыць ад рэчыва выпрамяняльнай сістэмы і вызначаецца толькі т-рай, аднолькавай для ўсіх частак сістэмы (гл. Планка закон выпрамянення). Гл. таксама Кірхгофа закон выпрамянення. РАЎНАВАЖНЫ ПРАЦЙС, к в а з і с т а т ы ч н ы п р а ц э с , працэс 'пераходу тэрмадынамічнай сістэмы з аднаго стану ў другі, пры якім сістэма праходзіць праз неперарыўны шэраг раўнаважных станаў (гл. Раўнавага тэрмадынамічная)\ адно з асн. паняццяў тэрмадынамікі раўнаважных працэсаў. Тэарэтычна Р.п. адбываецца бяскойца павольна. Рэальны, працэс набліжана лічыцца Р.п., калі адметныя змены параметраў сістэмы адбываюцца за прамежкі часу, якія значна перавышаюць час рэлаксацыі.
кадавш. Больш за 30 тыс. відаў. Пашыраны паўсюдна, пераважна ў тропіках. Многія віды ўтвараюць калоніі. Некат. віды шкодзяць лясным і с.-г. раслінам, ёсць пераносчыкі ўзбуджальнікаў захворванняў раслін. На Беларусі больш за 300 відаў; кашаніль польская занесена ў Чырв. кнігу. Даўж. цела да 8 см, размах крылаў да 18 см. Галава маларухомая, ротавы апарат сысучы, з 3-членікавым хабатком. Крылаў 2 пары з аднатыпным жылкаваннем (адсюль назва), часта развіты толькі пярэднія, часам зусім адсутнічаюць. Кормяцца сокамі раслін. Даюць 1—3 пакаленні за год. Развіццё з няпоўным ператварэннем. С.Л.Максімава.
РАЎНАМЁРНЫ РУХ, рух матэрыяльнага пункта ці паступальны рух цвёрдага цела, пры якім модуль скорасці пункта (цела) з цягам часу застаецца пастаянным. Вярчальны рух цвёрдага цела з’яўляецца Р.р., калі ён адбываецца вакол нерухомай восі з пастаяннай вуглавой скорасцю.
РАУНАДЗЁЙНАЯ с і с т э м ы с і л, сіла, якая аказвае на цвёрдае цела такое ж механічнае дзеянне, як і дадзеная сістэма сіл, што прыкладзены да цела. П Р. сістэмы п сіл Дзе Ч --і=
РАЎНАДЗЁНСТВА, момант часу, y які цэнтр сонечнага дыска пры сваім бачным гадавым перамяшчэнні па экліптыцы перасякае нябесны экватар. Бывае двойчы на год: в я с е н н я е (20— 21 сак.), калі Сонца пераходзіць з паўд. паўшар’я неба ў даўн. (у пункце вясенняга Р.; пачатак вясны ў паўн. паўшар’і Зямлі), i a с е н н я е (23 вер.), калі Сонца пераходзіць з паўн. паўшар’я неба ў паўднёвае (у пункце асенняга Р.; пачатак восені ў паўн. паўшар’і Зямлі).
- V
•••' у
ж Раўнаногія: 1 вадзяны вослік азслус, 2 батыномус гіганцкі; 3 — макрьша парйэліо; 4 — хеміляпістус упрыгожаны.
У час Р. сутачны рух Сонца адбываецца амаль уздоўж нябеснага экватара, y выніку чаго на Зямлі (за выключэннем раёнаў геагр. полюсаў) дзснь роўны ночы (адсюль назва). 3 прычыны прэцэсіі зямной восі пункты Р. зрушваюцца па экліптыцы насустрач бачнаму гадавому руху Сонца прыкладна на 50,3". У канцы 20 — пач. 21 ст. пункт вясенняга Р. знаходзіцца ў сузор’і Рыбы, a асенняга — y сузор’і Дзева. Літ.: Ц е с е в м ч В.П. Что н как наблюдать на небе. 6 над. М., 1984. А.АШымбалёў.
РАУНАКРЬІЛЫЯ (Homoptera), р a ў накрылыя х о б а т н ы я , атрад насякомых. Вядомы з ранняга карбону (каля 350 млн. г. назад). 5 падатр.: алейрадзіды, какцыды, лістаблошкі, тлі, цы-
РАУНАН0ГІЯ ракападобныя (Isopoda), атрад вышэйшых ракаў тыпу членістаногіх. Вядомы з трыясу (каля 225 млн. г. назад). Каля 4500 відаў. Пашыраны паўсюдна ў марскіх і прэсных вадаёмах, некат. — y глебе. Біяфільтратары і біямеліяратары, удзельнічаюць y біял. ачышчэнні вадаёмаў, y працэсах глебаўтварэння. Некат. діды — прамежкавыя гаспадары скрэбеняў, ёсць паразіты рыб і інш. ракападобных. На Беларусі найб. трапляюцца вослік вадзяны (Asellus aquaticus), y вільготнай глебе і лясным подсціле — макрыцы. Даўж. ад 0,1 мм да 37 см (пераважна 1—5 см). Цела пляскатае, сегментаванае. і —2 пары грудных сегментаў зрастаюцца з галавой. Грудныя ногі служаць для падачы корму да рота (1-я пара) і перамяшчэння (аднолькавыя 7 пар, — адсюль назва), брушныя часткова ператвораны ў ііічэлепы. Кормяцца раслінамі і іх рэшткамі, дэтрытам, ёсць драпежнікі. Пераважна раздзельнаполыя. Размнажэнне палавое, y некат. — шляхам партэнагенезу. Развіццё без ператварэння. Большасць водных відаў — корм для бентасаедных рыб. Ю.Р.Гігіняк.
РАУНАПЛ0ДНІК (Isopyrum), род кветкавых раслін сям. казяльцовых. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 1 від — Р. пылюшнікавы (1. thalictroides), занесены ў Чырв. кнігу. Трапляецца ў дубова-грабавых і грабавых лясах.
I
адна з сіл, што дзейнічаюць на цела, і = 1, 2, п. У найпрасцейшых выпадках, калі сілы прыкладзены да аднаго пункта або размешчаны ў адной плоскасці, Р. можна знайсці, карыстаючыся правілам паралелаграма. Р. мае не кожная сістэма сіл: напр., пара сіл або 2 сілы, якія не ляжаць y адной плоскасці, Р. не маюць.
РАЎНАПРАЎЕ____________ 377
Раўнаплоднік пылюшнікавы.
Р. пылюшнікавы — шматгадовая карэнішчавая расліна. Ранневясновы эфемероід. Сцябло тонкае, голае ці слабаапушанае выш. да 30 см. Лісце з перапончатымі прылісткамі, прыкаранёвае — доўгачаранковае, верхняе — сядзячае, трайчастае. Кветкі дыяметрам да 1 см, белыя, адзіночныя, радзей сабраныя па 2—3, на доўгіх кветаножках. Плод — шматлістоўка. Дэкар. і меданосная расліна. Ядавіты. В.М.Прохараў.
РАЎНАПРАЎЕ ГРАМАДЗЙН, апзін з асноватворных прынцыпаў канстытуцыяналізму і дэмакратыі, які азначае афіцыйна прызнаную роўнасць грамадзян перад дзяржавай, законам, судом. Р.г. — гэта роўнасць правоў, свабод і абавязкаў грамадзян адной дзяржавы незалежна ад полу, расы, нацыянальнасці, мовы, паходжання, маёмаснага і службовага становішча, месца жыхарства, адносін да рэлігіі, перакананняў, прыналежнасці да грамадскіх аб’яднанняў і інш. Прынцып Р.г. устаноўлены ў эпоху бурж. рэвалюцый, змяніў саслоўныя адносіны ў феад. грамадстве. Канстытуцыйная дактрына сучасных дзяржаў прызнае магчымасць існавання некаторых адрозненняў y правах і абавязках грамадзян, якія маюць натуральны характар: напр., абавязак праходзіць ва-. ен. службу ў большасці дзяржаў свету ўскладаецца толькі на грамадзян мужчынскага полу; асобыя канстытуц. правы з 2-й пал. 20 ст. сталі замацоўвацца за інвалідамі, дзецьмі, прадстаўнікамі нешматлікіх карэнных народаў і да т.п. У шэрагу дзяржаў прыроджаныя грамадзяне валодаюць больш шырокімі пра-
378
РАЎНАСПОРАВАСЦЬ
ская, Стаўбцоўская, Цэнтральнабярэзінская, Чачорская, Чашніцкая (гл. адпаведныя арт.) і інш.
вамі, чым натуралізаваныя. Напр., y Беларусі, ЗША, Эстоніі, на Філіпінах прэ- РАЎС, Р о ў с (Rous) Фрэнсіс Пейтан зідэнтам дзяржавы можа быць толькі (5.10.1879, г. Балтымар, ЗША — грамадзянін па нараджэнні; y Румыніі і 16.2.1970), амерыканскі патолаг і віруЭстоніі натуралізаваныя грамадзяне, y солаг. Чл. Нац. АН ЗША і інш. AH і адрозненне ад грамадзян па нараджэн- навук. т-ваў. Скончыў мед. школу Унні, могуць быць y шэрагу выпадкаў паз- та Дж.Хопкінса (1905). 3 1909 y Ракфебаўлены грамадзянства. Р.г. замацавана лераўскім ін-це мед. даследаванняў y ў раздз. II Канстытуцыі Рэспублікі Бе- Нью-Йорку, з 1945 ганаровы чл. гэтага ларусь. Г.А.Маслыка. ін-та. Навук. працы па анкалогіі. Ад-
расшскі вучоны ў галіне механікі і працэсаў кіравання. Акад. Рас. АН (1984, чл.-кар. 1966). Герой Сац. Працы (1990). Скончыў Ленінградскі ін-т інжынераў грамадз. паветр. флоту (1938). У 1938— 78 y спец. НДІ і СКБ (Масква), адначасова з 1947 y Маскоўскім фізіка-тэхн. ін-це (з 1959 праф.). Навук. працы па прыкладной механіцы, тэорыі аўтам. кіравання, арыентацыі і ўстойлівасці руху касм. апаратаў, тэорыі гарэння, інж. псіхалогіі. Ленінская прэмія 1960. Te.: Внбрацнонное горенне. М., 1961; Космнческне аппараты. М., 1983 (у сааўт.).
РАЎНАСП0РАВАСЦБ, тое, што ізаспарыя. РАЎНАСТР0ФНЫ ВЕРШ, верш, напісаны аднолькавымі строфамі. Да раўнастрофных адносяцца таксама вершы, y якіх y строгай паслядоўнасці чаргуюцца 2 ці 3 страфы, розныя паводле характару. Напр., y вершы Я.Коласа «Над магілаю друга» пасля кожнага катрэна ідзе 2-радковая страфа. Падбіўся ў дарозе ты, дружа, I вочы пагаслі твае. У шуме жыццёвае сцюжы Байца-песняра не стае. Спі спакойна, спачывай — He забудзе цябе край.
Арыгінальнае чаргаванне 2-радкоўяў і 4-радкоўяў y вершы С.Ліхадзіеўскага «Берасцянка жывых трывог» (2—4— 4 — 2) і ІНШ. В.П.Рагойша.
Ф.Раўс Ф.Ф.Раўчакоў Б.В Раўшэнбах
крыў пухлінародныя вірусы (вірус саркомы P.); y 1911 паказаў, што саркома курэй можа быць перапрышчэплена ад хворай птушкі да здаровай бясклетачнымі фільтратамі пухліннай тканкі; што анкагеннасць пухлінародных вірусаў нарастае пры іх уздзеянні сумесна з канцэрагеннымі рэчывамі ці стымулятарамі клетачнага росту. Вылучыў паняцце «прагрэсіі пухлін». Нобелеўская прэмія 1966 (разам з Ч.Б.Хагінсам). А.Ю.Маніна.
РАЎНІНА, адносна роўная паверхня з малымі ваганнямі вышынь і аднароднай геал. будовай; адзін з важнейшых эле- РАЎСКАЕ ПАГАДНЁННЕ 1698, вуснае ментаў рэльефу зямнога шара. Трапля- пагадненне аб ваен. саюзе супраць юцца на розных вышынях і глыбінях y Швейыі, заключанае 20—24 жн. ў г. Рамежах сушы і дна акіянаў і мораў. На ва-Руская (цяпер y Львоўскай вобл., сушы ў адносінах да ўзроўню мора Украіна) паміж рас. царом Пятром I і Р. ўмоўна падзяляюць на a д м о ў - каралём Рэчы Паспалітай Аўгустам II. н ы я (ніжэй узр. м ), н і з і н н ы я (ад Заклала асновы антышвед. кааліцыі на0 да 200 м над узр. м.), у з в ы ш а пярэдадні Паўночнай вайны 1700—21. У н ы я, або платопадобныя (ад 200 да 500 развіццё Р.п. 21.11.1699 падпісаны Масм) і н а г о р н ы я (вышэй за 500 м). коўскі саюзны дагавор: бакі абавязваліАдрозніваюць таксама гарыз., нахіле- ся распачаць ваен. дзеянні супраць ныя, увагнутыя і выпуклыя Р.; паводле Швецыі ў яе прыбалт. уладаннях — форм рэльефу, які ўскладняе іх павер- Пётр I y Карэліі і Іжорскай зямлі (узбяхню, — плоскія, ступеньчатыя, хваліс- рэжжа р. Нява і прылеглай ч. Фінскага тыя, увалістыя, узгорыстыя і інш. Па- заліва), a Аўгуст II y Ліфляндыі і Эсводле генезісу бываюць першасныя (уз- тляндыі, з тым, каб гэтыя землі пасля нятае дно мора), акумулятыўныя (вынік вайны адышлі адпаведна да Расіі і Рэчы намнажэння марскіх, алювіяльных, вод- Паспалітай. наледавіковых, азёрных адкладаў), дэнудацыйныя (утварыліся на месцы ста- РАУЧАК0Ў Фёдар Фёдаравіч (27.9.1910, раж. гор y выніку размыву парод цяку- в. Кузькавічы Быхаўскага р-на Магілёўчай вадой і іх змыву па схілах). Боль- скай вобл. — 20.4.1952), Герой Сав. Сашасць Р. фарміруецца на платформах юза (1945). Скончыў ваен. ветэрынар(платформенныя Р.), У арагенных аб- на-фельч. школу (1933), 2-е Маскоўскае ласцях Р. прымеркаваны пераважна да пях. вучылішча (1943). У Вял. Айч. вайміжгорных і перадгорных прагінаў. Ся- ну з ліп. 1941 на Паўд.-Зах., 2-м і 1-м род падводных Р. пашыраны абісальныя Бел. франтах. Стралк. рота на чале са ст раўніны, якія ррымеркаваны да ложа лейтэнантам Р. вызначылася 29.7.1944 y акіяна, Р. шэльфа і катлавін ускраінных баі каля г. Пулавы (Польшча), дзе фармораў. У сукупнасці Р. займаюць 15— сіравала Віслу, адбіла 8 контратак вора20% паверхні-сушы, найб. з іх Амазон- га, захапіла вышыню, садзейнічала пеская, Усх.-Еўрапейская, Зах.-Сібірская раправе інш. падраздзяленняў палка. Да з плошчай па некалькі млн. км2. Тэр. 1951 y органах МУС. У в. Кузькавічы Беларусі мае раўнінны характар павер- помнік Р. хні. Вылучаюцца Р.: Аршанска-МагіБарыс Віктаравіч лёўская, Баранавіцкая, Горацка-Мсціс- РАЎШЭНБАХ лаўская, Загароддзе, Лідская, Прыбуг- (18.1.1915, С.-Пецярбург — 27.3.2001),
РАФАЛ0ВІЧ Аляксандр Міхайлавіч (20.8.1898, г. Ваўкавыск Гродзенскай вобл. — 2.6.1971), генерал-лейтэнант авіяцыі (1944). Скончыў школу паветр. флоту (1921), Ваенна-паветр. акадэмію імя Жукоўскага (1936). У Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1918—20 на Зах. фронце. 3 1939 і ў 1946—50 выкладчык Ваенна-паветр. акадэміі. У Вял. Айч. вайну нач. штаба ВПС 12-й і камандуючы ВПС 6-й армій Паўд.-Зах. фронту, нач. паветрана-стралк. службы ВПС Чырв. Арміі. Удзельнік баёў на Украіне, Барвенкава-Лазоўскай аперацыі, баёў пад Харкавам. 1946—50 на выкладчыцкай рабоце. РАФАЛЬСКІ Міхаіл Фадзеевіч (1889, Кіеў — 1937), рэжысёр яўрэйскага тэатра, педагог. Нар. арт. Беларусі (1934). Вучыўся ў драм. школе кіеўскага т-ра «Салаўцоў» (з 1908). Працаваў акйёрам y т-рах Кіева, Харкава і інш., гастраліраваў y Мінску і Віцебску. У 1921 з аматараў арганізаваў y Мінску яўр. тэатр. трупу, на базе якой створана яўр. секцыя Бел. драм. студыі ў Маскве. 3 1922 маст. кіраўнік гэтай секцыі, з 1926 — Дзярж. яўр. т-ра БССР і адначасова ў 1933—35 студыі пры т-ры. Яго пастаноўкам уласцівы сац. абагульненасць, тыпізацыя псіхал. характарыстык, яркасць сцэн. відовішча, выкарыстанне фалькл. і этнагр. элементаў: «На пакаянным ланцугу» І.Перэца (1926), «Ботвін» А.Вявюркі (1928), «Глухі» Д.Бергельсона (1929), «На 62-м участку» І.Дабрушына (1931), «Бойтра» М.Кульбака (1937). У 1937 рэпрэсіраваны. К Б. Кузняцовп.
РАФАЙЛЬ (Raffael, Raphael; сапр. Р а фаэла Санці (Санцыо), Raffaello Santi (Sanzio); 26 ui 28.3 або 6.4.1483, г. Урбіна, Італія — 6.4.1520), італьянскі жывапісец і архітэктар эпохі Адраджэння. Вучыўся ў свайго бацькі Дж. Санці (да 1494), y Перуджы ў
П Перуджына (каля 1495— 1505, або 1499— 1500). Раннія творы, y якіх адчувальны ўплыў Перуджына, вызначаюцца тонкай паэзіяй і мяккім лірызмам пейзажньгх фонаў, ураўнаважанасцю кампазіцый: «Каранаванне св. Мікалая Таленцінскага» (каля 1500), «Тры грацыі», «Сон рыцара» (абедзве каля 1500— 02), «Укрыжаванне са св. Іеранімам» ( 1503), «Мадонна Канестабіле» (каля 1504), «Заручыны Марыі» (1504). 3 1504 працаваў пераважна ў Фларэнцыі, a таксама ў Перуджы і Умбрыі.
М.Ф.Рафальскі.
Рафаэль.
Пад уплывам Леанарда да Вінчы, Мікеланджэла, Ф. Барталамео перайшоў да больш класічнай манеры,- сцвердзіўся як майстар рэнесансавага жывапісу: «Мадонна дэль Грандука» (1504), «Малая Мадбнна Каўпер» (1504—05), «Мадонна на лузе» (1506), «Мадонна са шчыглянём» (1507), «Святая сям’я Каніджані» (1507—08), «Вялікая Мадонна Каўпера», «Мадонна Тэмпі», «Прыгожая садоўніца» (усе 1508), партрэты Аньёла і Мадалены Доні і інш. 3 1508 y Рыме. Паводле заказу пап Юлія II і Льва X пісаў фрэскі ў залах (станцах) Ватыканскага палаца, y якіх увасобіў гуманіст. ідэалы свабоды і зямнога шчасця, жыццесцвярджальныя ўяўленні пра прыгажосць і дасканаласць чалавека, яго гармонію са светам. Фрэскам уласцівы спакойная веліч і гарманічная стройнасць шматфігурных кампазіцый,
павышаная роля арх. фонаў, якія дасканала звязаны з рэальным арх. асяроддзем, майстэрства перадачы святлаценю, мяккі светлы каларыт: «Дыспут», «Афінская школа», «Парнас», «Мудрасць, Мера і Сіла» ў Станца дэла Сеньятура (1508— 11), «Выгнанне Эліядора з храма», «Сустрэча Льва I з Атылам», «Меса ў Бальсене», «Вызваленне апостала Пятра з цямніцы» ў Станца д ’Эліядора (1511— 14), «Пажар y Борга», «Каранаванне Карла Вялікага папай Львом' III» y Станца дэль Інчэндыо (1514— 17) і адпаведныя гал. кампазіцыям алегарычныя, біблейскія і міфалагічныя сцэны на плафонах. Стылістычна блізкія да ватыканскіх фрэсак кардоны серыі шпалер для Сіксцінскай капэлы (1515— 16). Духам ант. класікі з яе культам пачуццёвай прыгажосці прасякнута фрэска «Трыумф Галатэі» на віле Фарнезіна (1511). Пісаў алтарныя абразы, рэліг. карціны і партрэты, якія вызначаюіша майстэрствам перадачы характару персанажаў, экспрэсіўнасцю, складаным гучным каларытам: «Мадонна Альба» (каля 1510— 11), «Мадонна ды Фаліньё» (1511— 12), «Партрэт кардынала» (каля 1512), «Сіксцінская мадонна» (1513— 14), «Святая Цэцылія» (1514), «Мадонна з рыбай» (каля 1514), «Партрэт Бальдасарэ Кастыльёне» (каля 1515), «Жанчына ў пакрывале» («Донна Велата», каля 1516), «Нясенне Крыжа» (1517), «Партрэт Льва X з двума кардыналамі» (1518— 19), «Святая сям’я Францыска I» (1518), «Праабражэнне» (1517—20) і інш. У некат. позніх работах адчуваюцца рысы маньерызму. Арх. дзейнасць Р. стала сувязным звяном паміж творчасцю Д .Брамантэ і A Паладыо. 3 1514 гал. архітэктар Рымскага сабора Святога Пятра, стварыў яго новы план, y аснову якога паклаў арх. тып базілікі. Дабудоўваў пачаты Брамантэ ватыканскі двор з лоджыямі. Пабудовам Р. ўпасціва спалучэнне дэкору фасадаў з асаблівасцямі мясцовасці і суседняй забудовы, памерамі і прызначэннем будынка: царква Сант-Эліджа дэльі Арэ-
р а ф і ___________________
379
фічы (з 1509), капэла Кіджы царквы Санта-Марыя дэль Попала (1512—20), палацца Відоні-Кафарэлі (з 1515), Бранконіо дэль Аквіла (1520) y Рыме,палацца Пандальфіні ў Фларэнцыі (з 1520, дабудаваны па праекце Р. арх. Дж. да Сангала). Часткова ажыццёўлена аўтарская задума Р. ў пабудове вілы Мадама ў Рыме (з 1517, дабудавана арх. А. да Сангала Малодшым), арганічна
Рафаэль. Прыгожая садоўніца. 1508
звязанай з навакольнымі садамі і тэрасным паркам. Творчасць Р. зрабіла вял. ўплыў на еўрап. жывапіс 16— 19 ст. Літ.: Г р а ш е н к о в В.Н. Рафаэль. 2 мзд. М., 1975; П а ш у т Л. Рафаэль: Пер. с венг. М., І 9 8 1 ; Д а ж м н а ВД . Рафаэль н его время. М., 1983; П р у с с Н.Е. Рафаэль: [Альбом). М., 1983; Л е б е д я н с к н й М.С. Портреты Рафаэля. М., 1983. С.У.Пешып
РАФІ (сапр. М е л і к - А к а п я н Акоп; 1835, г. Паяджук, Іран — 6.5.1888), армянскі пісьменнік, прадстаўнік рамантызму. Вучыўся ў рус. гімназіі ў Тбілісі. Настаўнічаў. Друкаваўся з 1860. У ранніх творах (раман «Салбі», 1867, выд. 1911; аповесць «Гарэм», 1869, выд. 1874) выкрываў нац. і сац. прыгнёт ва ўмовах іран. рэчаіснасці. Раман «Залаты певень» (1879) пра духоўнае выраджэнне тагачаснага грамадства. Тэма нац,вызв. барацьбы ў раманах «Вар’ят» («Хент», 1880), «Іскры» (т. 1—2, 1883— 87). Аўтар гіст. раманаў «Давід-бек» (1881—82), «Самвел» (1886). Яго творчасць прасякнута патрыятызмам, грамадз. пафасам. Te:. Рус. пер. — Золотой петух; Безумец. М., 1959; Гарем н другне рассказы. Ереван, 1966; Самвел. Ереван, 1975. С.Спрынян.
380
РАФІБЕЙЛІ
РАФІБЕЙЛІ Нігяр Худадат кызы (29.6.1913, г. Гянджа, Азербайджан — 1981), азербайджанская паэтэса. Нар. паэт Азербайджана (1981). Скончыла Маскоўскі пед. ін-т (1936). Друкавалася з 1928. Асн. тэмы яе зб-каў вершаў і паэм «Песня перамогі» (1943), «Вершы» (1952), «Даносіцца гул мора» (1964) — эмансіпацыя жанчыны, патрыятызм і стваральная праца. Пісала для дзяцей, перакладапа на азерб. мову творы рус. і замежных пісьменнікаў. На бел. мову яе асобныя вершы пераклаў Ю.Свірка. Ta.: Рус. пер. — Радость встречн: Стнхн. Баку, 1981.
РАФІНАВАННЕ (ад франц. raffiner ачышчаць), канчатковая ачыстка тэхн. прадуктаў ад пабочных прымесей y металургічнай, хім. і інш. галінах прам-сці. Ачыстку харч. прадуктаў (напр., алеяў, цукру) наз. рафінацыяй. У металургіі пашырана Р. м е т а л а ў — ачыстка першасных, ці чарнавых металаў (маюць 96—99% асн. металу), ад прымесей для павышэння якасці сталей, металаў і сплаваў, a таксама атрымання каштоўных металаў (золата, серабра і інш ), якія ёсць y чарнавых металах. Асн. метады Р.: піраметалургічныя (гл. Піраметалургія), электралітычныя і хім., заснаваныя на адрозненні ўпасцівасцей (т-р плаўлення, шчыльнасці і інш.) элементаў, што раздзяляюць Піраметалургічнае Р., якое ажыццяўлякшь y расплавах, мае шэраг разнавіднасцей (напр., зонпая плаука). Электралітычнае Р. — эяектротз водных раствораў ці расплаваў солей, выкарыстоўваюць для атрымання каляровых Металаў (медзь, нікель і інш.) высокай чысціні. Хім. Р. засн. на рознай растваральнасці металаў і прымесей y растворах кіслот і шчолачаў (напр., пфінаж — Р. высакародных металаў). Для атрымання чыстых металаў звычайна выкарыстоўваюць паслядоўна некалькі метадаў.
РАФІНЁР (франц. raffineur ад raffiner ачышчаць, рабіць больш тонкім), апарат бесперапыннага дзеяння — дыскавы млын для размолу валакністых матэрыялаў (пераважна цэлюлозы), што ідуць на папяровую масу. Суспензія з валакністай масы размолваецца паміж двума дыскамі, якія аснашчаны спец. нажамі і круцяцца ў процілеглых напрамках, або паміж 3 дыскамі, з якіх круціцца толькі сярэдні. РАФІН03А, трыцукрыд, які складаецца з астаткаў глюкозы, фруктозы і галактозы (С |8Нз20)б або Сі8Н320і6 • 5Н20). Пашырана ў раслінах (асабліва ў цукр. бураках). Салодкасць Р. складае 23% салодкасці цукрозы. Адносііша да вугляводаў, якія не засвойваюцца арганізмам чалавека. Белы крышт. парашок, устойлівы да шчолачаў. Пад уплывам ферменту рафіназы Р. гідралізуецца на фруктозу і дыцукрыд мелібіёзу, ферменту эмульсіну — на цукрозу і галактозу. Выкарыстоўваецца як харч. дабаўка для атрымання сумесей вугляводаў. /. М. Семяненя.
РАФІЯ (Raphia), род кветкавых раслін сям. пальмаў. Каля 30 відаў. Пашыраны ў трапічнай Афрыцы, на Мадагаскары
(1 від) і ў Паўд. Амерыцы (1 від) Трапляюцца на балотах, забалочаных глебах, затапляльных нізінах. Аднаствольныя ці са шматлікімі стваламі пальмы выш. 9— 12 м. Лісце перыстае, даўж. 15—20 м. Суквецці буйныя (дыяметрам 4—5 м), галінастыя, з песцікавымі і тычынкавымі кветкамі. Плады з валакністай' абалонкай. Пасля плоданашэння расліна адмірае (монакарпічныя расліны). Лісце і чаранкі маюць трывалае валакно (піясава), з якога вырабляюць шчоткі і плеценыя вырабы. Лісце — дахавы матэрыял. 3 соку гатуюць пальмавае віно і гарэлку, плады спажываюць y ежу, з іх атрымліваюць алей. В.М.Прохарау.
РАХІМ (P a х і м a ў) Ібрагім Абдурахімавіч (н. 15.10.1916, Сайкелдзі, Узбекістан), узбекскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Узбекістана (1976). У раманах «Сапраўднае каханне», «Вернасць» (абодва 1958), «Лёс» (1963), «Неспакойны горад» (1970), «Самаадданыя» (1973), «Як гартаваўся чалавек» (1978) тэмы Вял. Айч. вайны, жыццё вёскі. Аўгар аповесцей, п’ес, кінасцэнарыяў. Ta.: Рус. пер. — Собр. соч. T. I—3. Ташкент, 1978—80.
РАХІМАЎ Набі (7.11.1911, г. Каканд, Узбекістан — 1994), узбекскі акцёр. Hap. арт. СССР (1964). 3 1929 y Узб. т-ры драмы імя Хамзы (Ташкент). У 1946— 61 выкладаў y Ташкенцкім тэатр. ін-це. Творчасці ўласцівы вастрыня eau. характарыстыкі, дакладнасць сцэн. малюнка, майстэрскае валоданне сродкамі тэатр. выразнасці ад вострага драматызму да гратэску. Сярод роляў: Етаў, Мамасаліеў («Мухабат», «Палёт» Уйгуна), Кузыеў («Шаўковае сюзане» А.Кахара), Урганжы («Світанак рэвалюцыі» К.Яшэна), Хлестакоў («Рэвізор» М.Гогаля), Яга, Лір («Атэла», «Кароль Лір» У.Шэкспіра). Дзярж. прэмія Узбекістана імя Хамзы 1967. Дзярж. прэмія СССР 1977. РАХІМ-ЗАД^ Бакі (15.5.1910, Сарбог, Таджыкістан — 1980), таджыкскі пісьменнік. Нар. паэт Таджыкістана (1974). Скончыў Душанбінскі пед. ін-т (1941). Друкаваўся з 1936. Аўтар паэт. зб-каў «Фронту» (1945), «Свята Перамогі» (1946), «Жыццё і слова» (1955), «Пройдзены шлях» (1966), «Горная легенда» (1970), «Натхненне» (1973), п’ес, апавяданняў (зб. «Прыгоды Сакі», 1973) і інш. Пісаў для дзяцей, перакладаў творы рус. і замежных паэтаў. На бел. мову яго асобныя вершы пераклаў С.Гаўрусёў.
асенне-зімовы перыяд. У дзяцей затрымліваецца развіццё, парушаецца фарміраванне касцей, зніжаецца імунітэт і інш., y выніку парушаецца асанка, бывае малакроўе, карыес і інш. Лячэнне: ультрафіялетавае апрамяненне скуры, прэпараты вітаміну D. У ж ы в ё л ы на Р. найчасцей хварэюць парасяты, шчаняты, ягняты. Гл. таксама Авітамінозы, Вітамінная недастатковасць. І.М. Семяненя. РАХЛЁНКА Валянціна Леанідаўна (н. 4.3.1931, г. Гомель), бел. піяністка. Засл. дз. мастацтваў Беларусі (1995). Дачка Л.Р Рахленкі і ЯА.Ржэцкай. Скончыла Бел. кансерваторыю (1954, кл. Р Шаршэрскага), БДУ (1955). 3 1958 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі (з 1989 праф ). Яе майстэрства найб. выявілася ў выкананні твораў В.А.Моцарта, Ф.Шапэна, Р.Шумана, С.Пракоф’ева. Адна са стваральніц фартэпіяннай школы Беларусі. Сярод вучняў Дз. Марозаў, І.Юркоўская, А.Пятроў. Л.А.Шшшновіч. РАХЛЁНКА Леанід Рыгоравіч (Гдальевіч; 6.9.1907, г.п. Церахоўка Добрушскага р-на Гомельскай вобл. — 9.3.1986),
бел. акцёр, рэжысёр. Нар. арт. Беларусі (1946). Нар. арт. СССР (1966). Вучыўся ў Ленінградскім ін-це сцэн. мастацтва (1925—27, курс Л.Віўена і С.Радлава). 3 1926 y Ленінградскім рабочым т-ры
Te:. Рус. пер. — С крышн мнра.
PAXfT (новалац. rachitis ад грэч. rhachis хрыбет, пазваночнік), хвароба дзяцей ранняга ўзросту (ад 2 месяцаў да 1 года) і маладняку жывёлы, абумоўленая дэфіцытам y арганізме вітаміну D. Развіваецца ў выніку зніжэння паступлення вітаміну з ежай (кормам) і (або) недастатковасцю яго ўтварэння ў скуры пад уплывам ультрафіялетавых прамянёў. Пры Р. парушаецца абмен кальцыю і фосфару, шэрагу мікраэлементаў, бялку, адзначаецца недахоп вітамінаў груп В і С. Захваральнасць больш высокая ў
Л.Рахленка ў ролі Яго.
пралеткульта, y 1929—81 y Бел. т-ры імя Я.Купалы (у 1937—43 маст. кіраўнік; y 1956—58, 1967—69 адначасова маст. кіраўнік студый пры т-ры). Выкананыя ім ролі адметныя выразнасцю псіхал. характарыстык, філас. абагульненасцю, дэталёвасцю распрацоўкі: Старац («Раскіданае гняздо» Я.Купалы), Сымон («Салавей» З.Бядулі), Гарлахвацкі («Хто смяецца апошнім» К.Крапівы), Добрых («Амністыя» М.Матукоўскага), Круціцкі, Прыбыткоў, Дудукін («На ўсякага мудраца хапае прастаты», «Апошняя ахвяра», «Без віны вінаватыя» А.Астроўскага), Бубнаў («На дне» М Горкага), Бераст («Платон Крэчат» А.Карнейчука), Сцяпан Сыравараў («У мяцеліцу» Л.Лявонава), Ён («Чацвёрты» К.Сіманава). Пастаўленыя ім спектаклі вызначаліся дакладнасцю вобразнай структуры, тонкай распрацоўкай характараў, акнёрскай ансамблевасцю: «Канец дружбы» (1934, з Л.Літвінавым), «Партызаны» (1938, з К.Саннікавым) і «Хто смяецца апошнім» (1939, з І.Раеўскім) К.Крапівы, «Ваўкі і авечкі» (1936), «Без віны вінаватыя» (1938) Астроўскага, «Скупы» Мальера (1937), «Салавей» (1937, з Літвінавым), «У стэпах Украіны» Карнейчука (1941), «Рускія людзі» Сіманава (1943), «Каварства і каханне» Ф.Шылера (1953), «Вогненны мост» Б.Рамашова (1954), «Пані міністэрша» Б.Нушыча (1956), «Паўночная мадонна» бр. Тур (1962). Здымаўся ў кіно: «Хто смяецца апошнім», «Міколкапаравоз», «Палеская легенда», «Гадзіннік спыніўся апоўначы», «Веснавыя навальніцы». Дзярж. прэмія Беларусі 1970. Літ:. Г р ы г о р ’ е в а А. Вядомы дзеяч беларускай сцэны / / Майстры беларускай сйэны. Мн., 1960. К.Б.Кузняцова. р Ах л і н Натан Рыгоравіч (10.1.1906, г. Шчорс Чарнігаўскай вобл., Украіна — 28.6.1979), украінскі і рас. дырыжор, педагог. Нар. арт. СССР (1948). Скончыў муз.-драм. ін-т імя М.В.Лысенкі. Вучань А.І .Арлова. У 1931—37 маст. кіраўнік, гал. дырыжор сімф. аркестраў Харкава і Данецка (Украіна). У 1937—62 (з перапынкамі) гал. дырыжор дзярж. сімф. аркестра Украіны, y 1941—45 СССР, y 1966—79 Татарстана. Адначасова ў 1946—66 праф. Кіеўскай, y 1967—79 Казанскай кансерваторый. Дырыжорскае майстэрства, артыстызм, тэмперамент Р. найб. выявіліся пры выкананні твораў І.С.Баха, Л.Бетховена, Г.Берліёза, П.Чайкоўскага, С.Пракоф’ева, Дз.Шастаковіча. Першы выканаўца шматлікіх твораў сучасных кампазітараў. Дзярж. прэмія СССР 1952.
Л.А.Шымаповіч.
РАХМАДЫЕЎ Еркегалі Рахмадыевіч (н. 1.8.1932, аул № 9 Семіпалацінскай вобл., Казахстан), казахскі кампазітар, педагог. Нар. арт. Казахстана (1975). Нар. арт. СССР (1981). Скончыў АлмаАцінскую кансерваторыю (1957, кл. кампазіцыі Я .Брусілоўскага), з 1960 выкладаў y ёй (у 1967—75 рэктар, з 1979 праф.). 3 1959 маст. кіраўнік Ка-
захскай філармоніі. 3 1961 нач. Гал. ўпраўлення па справах мастацтва Мін-ва культуры Казахстана. 3 1966 дырэктар Казахскага т-ра оперы і балета. Творчасць адметная спалучэннем рыс еўрап. прафес. мастацтва і казахскай нац. культуры. Сярод твораў: оперы, y т.л. «Алпамыс» (1973), «Песня пра цаліну» (1980), «Майра» (1985); творы для салістаў, хору і арк.; канцэрты для скрыпкі з арк. (1986), для трубы (1984); камернаінстр. творы; песні, музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў і інш. Аўтар кн. «Час і музыка» (1986). Дзярж. прэмія Казахстана 1980. РАХМАН Муджыбур, ш э й х М y д ж ы б (17.3.1920, Тунгіпура, Індыя — 15.8.1975), палітычны і дзярж. дзеяч Бангладэш. Скончыў ісламскі каледж y Калькуце. У 1949 адзін з заснавальнікаў (з 1965 лідэр) Народнай лігі (Авамі ліг, АЛ), якая стаяла за аўтаномію Усх. Пакістана ў складзе адзінай пакістанскай дзяржавы. За сваю дзейнасць неаднаразова быў арыштаваны ваенн. ўладамі Пакістана. Пасля перамогі ў 1970 АЛ на парламенцкіх выбарах y Пакістане і адмовы ваенных лерадаць ёй уладу ініцыіраваў абвяшчэнне Усх. Пакістана незалежнай Рэспублікай Бангладэш. 3 1972 прэм’ер-міністр, з 1975 прэзідэнт Нар. Рэспублікі Бангладэш. Ажыццяўляў палітыку шырокіх сац. пераўтварэнняў, але не здолеў пераадолець цяжкі эканам. крызіс, y якім апынулася краіна ў сярэдзіне 1970-х г. Забіты ў выніку дзярж. перавароту. РАХМАНІНАЎ Сяргей Васілевіч (1.4.1873, маёнтак Анег, цяпер Наўгародскі р-н, Расія — 28.3.1943), рус. кампазітар, піяніст, дырыжор. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю па кл. фп. (1891, y А.Зілоці) і кампазіцыі (1892, y С. Танеева і A Арэнскага). У 1895 канцэртаваў па Расіі, y т.л. на Беларусі, і за мяжой. У 1897—98 дырыжор Маскоўскай прыват-
СВРахманінаў
най рускай оперы С.Мамантава, y 1904— 06 — Вял. т-ра. 3 1917 за мяжой, пераважна ў ЗША. У 2-ю сусв. вайну даваў канцэрты ў фонд Чырв. Арміі. Р. — адзін з апошніх кампазітараў-рамантыкаў, які завяршыў рус. рамант. традыцыю М.Глінкі, П.Чайкоўскага, М.Рымскага-Корсакава. Яго музыцы ўласцівы яркі меладызм, маляўнічасць, арыгінальнасць гарманічнай мовы, багацце і разнастайнасцв рытмікі; рамантычны пафас і напружаны драматызм спалучаюцца з праніклівай лірыкай і паэтыч-
РАХМАТАЎ______________ 381 най сузіральнасцю. Сярод твораў: оперы «Алека» (1892, паст. ў Бел. т-ры оперы і балета ў 1949), «Скупы рыцар» і «Франчэска да Рыміні» (абедзве паст. 1904); кантата «Вясна» (1902), вак,сімф. паэма «Званы» (1913); сімф. n a sMa «Востраў мёртвых» (1909), «Тры рускія песні» для арк. і хору (1926); 3 сімфоніі (1895, 1907, 1936), Сімф. танцы (1940), 4 канцэрты (1891, 1901, 1909, 1926); Рапсодыя на тэму Паганіні (1934) для фп. з арк., фп. варыяцыі, 2 фп. санаты (1907, 1913), цыклы фп. п’ес, Элегічнае трыо для фп., скрыпкі і віяланчэлі (1893), саната для віяланчэлі і фп. (1901), болын за 80 рамансаў і інш. Выканальніцкае мастацтва Р. — адно з вышэйшых дасягненняў сусв. піянізму 20 ст. Л іт . т в Лнтературное наследне. T. I—3. М., 1978—80. Л іт : . К е л д ы ш Ю. Рахманннов п его время. М., 1973; Б р я н ц е в а В.Н. С.В.Рахманннов. М., 1976; Воспомннання о Рахманннове. T. 1—1. 5 нзд. М., 1988; П а н с о в Ю. Жязнестойкость романтнческого мнросозерцання: Рахманннов / / Русская музыка н В.П.Савіцкая. XX в. М., 1997.
РАХМАНБК0 Яўген Міхайлавіч (н. 25.8.1945, в. Заполле Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. хімік-аналітык. Д-р хім. н. (1994), праф. (1996). Скончыў БДУ (1969), дзе і працаваў (з 1992 заг. кафедры). 3 2000 ген. дырэктар прадпрыемства «Унітэхпрам БДУ». Навук. працы па даследаванні экстракцыйных працэсаў розных тыпаў, механізмаў функцыянавання вадкасных і плёначных аніёнселектыўных электродаў на аснове вышэйшых чацвярцічных амоніевых асноў. Арганізаваў вытв-сць дыягнастычных матэрыялаў, неабходных для мед. біяхім. даследаванняў. Te.: Экстракцмя гомологов н мх энергнв гмдратацнн (у сааўт.) / / Журн. фнз. хнміін. 1987. Т. 61, №4; Пленочный хлорндселектнвный электрод на основе трмхлормеркурната трнноннлоктадецнламмоння (разам з С.В.Ламака, В.Л.Ламакам) / / Журн. аналмтнч. хнмнн. 2000. Т. 55, №4.
PAXMÂTAÿ Адхам (22.12.1909, г. Каканд, Узбекістан — 23.2.1983), узбекскі пісьменнік. Скончыў Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1953). У Вял. Айч. вайну ваен. карэспандэнт на Зах. і 3-м Бел. франтах. Літ. дзейнасць пачаў y 1930. Аўтар зб-каў вершаў і паэм для дзяцей «Вясёлыя напевы» (1939), «Вершы і казкі» (1949) і інш. Ў пасляваен. гады шмат падарожнічаў па мясцінах баявой славы сваіх землякоў, y т.л. па Беларусі. Вынік яго паездак — кнігі нарысаў, аповесцей і апавяд., прысвечаных Беларусі: «Аповесці пра гераізм» (1958), «Баявыя эпізоды» (1960), «Эпізоды Брэста» (1961), «Брэсцкія ўспаміны» (1962), «Генерал Сабір Рахімаў» (1963), «Галасы з акопаў», «Дарогамі перамогі», «Узбекскія генералы» (усе 1965). На бел. мову асобныя вершы Р. пераклаў А.Астрэйка.
382
РАХМОНАЎ
РАХМ0НАЎ Эмамалі Шарыпавіч (н. 5.10.1952, г.п. Дангара Хатлонскай вобл., Таджыкістан), дзяржаўны дзеяч Таджыкістана. Скончыў Тадж. ун-т (1982). 3 1971 рабочы, з 1976 на адказных пасадах y аграпрамысл. комплексе, дырэктар саўгаса ў Дангарынскім р-не. 3 ліст. 1992 старшыня Кулябскага абл. савета нар. дэпутатаў. 3 19.11.1992 старшыня Вярх. Савета Рэспублікі Таджы-
S Vi
Э Ш Рахмонаў
кістан. 6.11.1994 абраны Прэзідэнтам Рэспублікі Таджыкістан (у ліст. 1999 пераабраны). У 1997 дамогся спынення грамадз. вайны ў Таджыкістане шляхам паліт. ўрэгулявання. Літ. Презндент Эмомалн PaxMOHOB=President Emomali Rûhmonov: [Альбом). London, 1998.
РАХЎІІАК, дакумент, дзе вызначана сума грошай, якая павінна бьшь заплачана за пасгаўку пэўнай прадукцыі, выкананую работу ці паслугу; уліковы дакумент, y якім адлюстроўваюцца фін. разлікі і абавязацельствы, фіксуецца наяўнасць грашовых сродкаў (напр., P. y банку). РАХУНКАВ0ДСТВА, вядзенне рахункаў, y якіх адлюстроўваецца рэальны фін. стан прадпрыемства. Адна з асн. частак бухгалтарскага ўліку. РАХЎНКІ БУХГАЛТАРСКАГА ЎЛІКУ, сістэматычны рэгістр, дзе адлюстроўваюцца і кантралююцца стан і рух сродкаў, рэсурсаў і гасп. працэсаў прадпрыемства. Вядзецца ў выглядзе журнала, табліцы і інш. Адрозніваюць сінт. (галоўныя) і аналіт. (дапаможныя) Р.б.ў., паводле прызначэння і структуры — асн., рэгуляцыйныя, аперацыйныя і пазабалансавыя; паводле эканам. зместу — гасп. сродкаў, крыніц гасп. сродкаў і гасп. працэсаў. Гл. таксама Бухгалтарскі ўлік. РАХЦЁЕНКА Іван Навумавіч (21.9.1905, в. Шэкі Дубровенскага р-на Віцебскай вобл. — 29.6.1988), бел. вучоны ў галіне батанікі. Д-р біял. н. (1961), праф. (1967). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Бацька ЛА.Рахцеенкі. Скончыў БСГА (1930). 3 1951 y Цэнтр. бат. садзе АН Беларусі (дырэктар), з 1955 y Ін-це эксперым. батанікі АН Беларусі (да 1978 заг. лабараторыі). Навук. працы па эколага-фізіял. асновах узаемадзеяння раслін y фітацэнозах, прынцыпах падбору
біялагічна сумяшчальных відаў для высокапрадукцыйных змешаных лясных насаджэнняў. Тв:. Рост н взаямодействме корневых скстем древесных растеннй. Мн., 1963; Корневое пнтанне растеннй в фятоценозах. Мн., 1971 (у сааўт.); Эколого-фнзнологнческне основы взанмодействмя растеннй в фвтоценозах. Мн., 1976 (у сааўт.).
РАХЦЁЕНКА Леанід Іванавіч (5.1.1939, г. Шклоў Магілёўскай вобл. — 6.10.1998), бел. вучоны ў галіне дэндралогіі. Канд. біял. н. (1967). Сын Х.Ц.Рахцеенкі. Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1960). 3 1966 y Ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па біял. асаблівасцях дрэвавых раслін y залежнасці ад розных умоў асветленасці, мінер. жыўлення, радыяцыйнага забруджвання навакольнага асяроддзя. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Тв:. Бнологмя древесных растеннй. Мн., 1975 (у сааўт.); Мянеральные удобренвя в повышеняя продуктпвностн сосновых культурфятоценозов. Мн., 1985 (разам з В.В.Савельевым).
РАЦІ (стараж.-інд. — задавальненне, асалода), y міфалогіі індуізму багіня любоўнай асалоды, жонка бога кахання Камы. Паводле міфа, калі адзін з вярх. багоў Шыва спапяліў Каму, Р. звярнулася з упрошваннямі да яго жонкі Парваці і Шыва адрадзіў Каму ў выглядзе нованароджанага сына Крышны Прад’юмны. Р. ў абліччы смяротнай жанчыны вырасціла Каму, паведаміла яму пра іх былыя шлюбныя вузы і зноў стала яго жонкай. РАЦІН (франц. ratine), тоўстая мяккая шарсцяная тканіна з кароткімі завіткамі густога ворсу на паверхні. Выкарыстоўваюць для пашыву вопраткі. РАЦІЧЫ, вёска ў Гродзенскім р-не, на аўтадарозе Гродна—Сапоцкін. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 15 км на ПнЗ ад горада і 17 км ад чыг. ст. Гродна. 492 ж., 187 двароў (2001). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. РАЦЛАВІЦКАЯ BÏTBA 1794, першая буйная бітва ў час паўстання 1794 y Польшчы, Літве і на Беларусі. Адбылася 4.4.1794 каля в. Рацлавіцы пад Кракавам. У ёй паўстанцы пад камандаваннем Т.Касцюшкі (4100 чал. рэгулярнага войска з 12 гарматамі і 2 тыс. сялян-касінераў) перамаглі рас. войска пад камандаваннем ген. А.П.Тармасава (каля 3 тыс. чал. 3.12 гарматамі). У бітве Касцюшка ўпершыню ў паўстанні паспяхова выкарыстаў y змаганні з рэгулярным войскам атрады касінераў — сяляндобраахвотнікаў, узброеных косамі. Перамога ў бітве садзейнічала пашырэнню паўстання на інш. тэрытбрыі Рэчы Паспалітай. У.П.Емяльятык. РАЦЫРАКА (Ratsiraka) Дзідзье (н. 4.11.1936, Ватамандры, Мадагаскар), дзяржаўны і паліт. дзеяч Мадагаскара. Скончыў Ін-т інжынераў сувязі і вышэйшае ваен.-марское вучылішча ў Ту-
лоне (Францыя, 1969). Адмірал. Служыў y ВМФ, быў ваен. аташэ пры мадагаскарскім пасольстве ў Францыі. У 1972—75 міністр замежных спраў Мадагаскара. У выніку дзярж. перавароту з чэрв. 1975 старшыня Вярх. Рэв. Савета, са снеж. 1975 прэзідэнт Мадагаскара. 3 1976 ген. сакратар партыі Авангард малагасійскай рэвалюцыі. Абвясціў сваёй мэтай пабудову на Мадагаскары сацыяліст. грамадства. Праводзіў палітыку супрацоўніцтва з СССР і інш. сацыяліст. краінамі. Пад націскам нар. выступленняў быў вымушаны правесці ў 1993 свабодныя прэзідэнцкія выбары, на якіх прайграў прадстаўніку апазіцыі. У лют. 1997 зноў абраны прэзідэнтам Мадагаскара. РАЦЫЯ (польск. racja ад лац. ratio розум), разумная падстава, слушнасць, перакананне ў чыіх-небудзь грунтоўных развагах і прынятых рашэннях (напр., «маеце рацыю»), РАЦЫЯ [ад ра(дыё) + (стан)цыя], тое, што пераносная радыёстанцыя. РАЦЫЯНАЛІЗАТАРСКАЯ ПРАПАН0ВА, тэхнічнае рашэнне па новай і карыснай змене канструкцыі ці матэрыялу вырабаў, тэхналогіі вытв-сці і тэхнікі, якія выкарыстоўваюцца, і інш. У адрозненне ад вынаходства з’яўляецца прапановай па ўдасканаленні і больш рацыянальным выкарыстанні ўжо вядомых тэхн. сродкаў. Аўтар Р.п. мае права на аўтарства, узнагароду і інш. правы і льготы, прадугледжаныя заканадаўствам. Гл. таксама Вынаходніцкае права, Вынаходніцтва. РАЦЫЯНАЛІЗМ (франц. rationalisme ад лац. rationalis разумны), філасофскі кірунак, які прызнае розум асновай пазнання і паводзін людзей. Адрозніваюць анталагічны, гнасеалагічны і тэалагічны Р. Паводле а н т а л а г і ч н а г а Р. быццё разумнае, y яго аснове знаходзіцца разумовы пачатак — «ідэі» ў вучэнні Платона, разумная манада ў дактрыне Г.Лейбніца, разумнае «Я» ў І.Фіхтэ, панлагізм Г Гегеля, які ўяўляў увесь свет як самаразвіццё абсалютнай ідэі. Г н а с е а л а г і ч н ы Р. — адзін з пануючых кірункаў y філасофіі 16— 17 ст. Прадстаўлены Р Дэкартам, Лейбніцам, Б.Спінозаіі, якія лічылі, што безумоўна дакладныя веды могуць быць атрыманы пры дапамозе дэдуктыўных метадаў, найб. моцна развітых y матэматыцы. 3 іх пункту погляду, вопыт і заснаваны на ім эмпірызм абмежаваны і толькі розум здольны стаць крыніцай ісцін, якія валодаюць уласцівасцямі ўсеагульнасці і неабходнасці, Р. стаў пануючым метадам мыслення эпохі Асветніцтва. У 16— 17 ст. распаўсюдзіўся ў працах бел. мысліцеляў Ф.Скарыны, С.Буднага, В.Цяпінскага, Сімяона Полацкага. Ідэі Р. атрымалі развіццё ў вучэнні І.Канта, які лічыў, што, хаця сапраўдныя веды рэальнага свету «рэчаў y сабе» недасягальныя, можна атрымаць дакладныя веды пра з’явы, феномены ў свеце, якім
мы яго пазнаём. Гэта становіцца магчымым дзякуючы таму, што фенаменальны свет асэнсоўваецца ў рамках апрыёрнай структуры, якая ствараецца розумам, напр., апрыёрнымі формамі ўспрыняцця прасторы. У філасофіі Гегеля ў якасці зыходнага першапачатку і сутнасці свету прызнаецца абсалютная ідэя — абсалютны розум, які паслядоўна ператвараецца ва ўласнае быццё напачатку ў форме прыроды, a затым і грамадства і прыходзіць да пазнання самога сябе. У гэтай дактрыне развіццё свету ўяўляецца як чыста лагічны рацыянальны працэс («усё сапраўднае разумнае, усё разумнае сапраўднае»), a яго гнасеалагічны Р. набывае рысы анталагічнага Р. і ператвараецца ў панЛагізм. Гегелеўскі Р. паўплываў на К.Маркса, і фактычна філасофія марксізму рацыяналістычная. На аснове крытыкі гегельянства ў 19 ст. магутнае развіццё атрымліваюць процілеглыя Р. ідэі ірацыяналізму. Поўнасцю Р. не быў адхілены. Уласцівыя яму ідэі, акрамя марксізму, развіваліся ў 20 ст. ў філасофіі неапазітывізму, y вучэннях структуралізму, y сацыялагічных дактрынах М.Вебера, Ю.Хабермаса, І.Парсанса і інш. Разам з анталагічным і гнасеалагічным y 17 ст. ўзнік і атрымаў развіццё ў 20 ст. т э а л а г і ч н ы Р. (Э.Жыльсон, Ж Марытэн, К.Ранер і інш.), паводле якога. можна прыняць толькі тыя догматы веры, што ўзгадняюцца з логікай і довадамі розуму. Р. наз. таксама ўсеагульную веру ў здольнасць розуму пазнаць і растлумачыць навакольны свет і чалавека ў ім, вырашыць усе праблемы іх узаемадзеяння. Гл. таксама Крытычны рацыяналізм. Літ:. K a н т Н. Крнтнка чмстого разума / / Соч. М , 1964. Т. 3; Ф е й е р а б е н д П. Нзбр. труды по методологнн наукн: Пер. с англ. н нем М., 1986; Памятннкв фмлософской мыслн Белоруссмн XVII — первой половнны XVIII в. Мн., 1991; Стереотнпы н дннамнка мышленвя. Мн., 1993; Д е к а р т Р. Соч. Т. 1—2. М„ 1989—94. Я М.Бабосау.
РАЦЫЯНАЛІЗМ y а р х і т э к т у р ы , сукупнасць арх. кірункаў 1-й пал. 20 ст., якія арыентаваліся на асваенне дасягненняў сучаснай навукі і тэхнікі. У шырокім сэнсе Р. чаоам атаясамліваюць з паняішем «сучасная архітэктура». Асн. яго прыныпы пачалі складвацца ў канцы 19 ст. (арх. Л Салівен y ЗША, Х.П Берлаге ў Нідэрландах, A.Лоз y Аўстрыі, А.Перэ ў Францыі і інш ). Развіццю Р. ў 1920—30-я г. спрыялі ідэі і творчасць арх. Ле Карбюзье ў Францыі, В Гропіуса і арх. школы «Баўгауз» y Германіі (гл. Функцыяналізм), работы сав. архітэктараў і арх. школы вышэйшых масг.-тэхн. ін-та ў Ленінградзе і маст.-тэхн. майстэрняў y Маскве. Ідэі Р. ляглі ў аснову дзейнасці Міжнар. кангрэса сучаснай архітэктуры (1928—59) і т.зв. Афінскай хартыі (1933), якія сфармулявалі прынцыпы сучаснага горадабудаўніцтва. У 1950-я г. лідэры Р. ў 31І1А (Л Міс ван дэр Роэ, З.Саарынен, фірма «СОМ») і Еўропе (Дж.Понці ў Італіі, Э.Аерман y
Германіі) распрацавалі універсальныя формы будынкаў т.зв. інтэрнац. стылю, разлічаныя на размяшчэнне ў іх жылых, дзелавых, вытв. і інш. інтэр’ераў. Расчараванне ў дагматызме і утапічнасці позняга Р., крытыка яго аднастайнасці, ігнаравання мясц. умоў і традыцый прывялі да змены Р. на новыя кірункі (бруталізм, неакласіцызм, постмадэрнізм). У СССР рацыяналістамі называлі сябе чл. Асацыяцыі новых архітэктараў (М Ладоўскі, В.Крынскі, К.Мельнікаў, бел. архітэктар І.Валадзько і інш ), якія шукалі вобразную выразнасць y творчым асэнсаванні новых канструкцый і матэрыялаў. Літ:. X a н-М а г о м е д о в С.О. Архнтектура советского авангарда. М., 1996. С.А. Сергачоў.
РАДЫЯНАЛЬНАЕ I ІРАЦЫЯНАЛЬНАЕ, узаемавызначальныя і ўзаемавыключальныя філас. паняцці, якія характарызуюць меру падуладнасці з’яў рэчаіснасці розуму чалавека; вызначаюць пазнанне і дзейнасць чалавека. P a ц ы я н а л ь н а е (ад лац. rationalis разумны) — тое, што адносіцца да сферы розуму (развагі), што ім пазнана, абгрунтавана. Для рацыянальнага пазнання характэрна спасціжэнне рэчаіснасці ў адпаведнасці з законамі логікі, нормамі і правіламі мыслення, вынікам чаго з’яўляюцца мэтазгодныя ідэі, здольныя знайсці практычнае ўвасабленне. Вылучаюцца 2 формы рацыянальнага: развагавае (пазнанне адноснага) і разумовае (пазнанне абсапютнага; гл. Развага і розум). Рацыянальнае звычайна супрацьпастаўляюць і рацыянальнаму, і пачуццёваму. І р а ц . ы я н а л ь н а е (ад лац. irrationalis неразумны, несвядомы) — тое, што выходзіць па-за межы розуму і несумяшчальнае з ім; выступае асновай некаторых філас. кірункаў, напр., інтуітывізму, валюнтарызму і інш. Паняцце ірайыянальнага мае важнае значэнне ў гнасеалагічным плане, яно звязана з немагчымасцю суб’екта спасцігнуць «канчатковую» ісціну. Аднак y працэсе развіцця практыкі, пазнання і мыслення спектр ірацыянальнага ў пазнанні звужаецца. Паняцці Р. і і. атрымліваюць рознабаковую трактоўку і знаходзяць увасабленне ў філас. кірунках, тыпах тэарэт. асэнсавання рэчаіснасці — рацыяналізме і ірацыяналізме. Літ.. П о р у с В.Н Парадоксальная рацмональность. М., 1999; Рацмональность на перепутье. Кн. I—2. М., 1999; РІ в a н о в А.В. ІКтн протнвостояння современному вррацноналнзму / / Вест. Моск. ун-та. Сер. 7. Фнлософня. 2000. №6. ТЛ.Адула.
РАЦЫЯНАЛЬНАЯ ФЎНКЦЫЯ , адна з элементарных функцый, атрыманая ў выніку канечнай колькасці арыфм. аперацый над адной ці некалькімі пераменнымі і адвольнымі пастаяннымі лікамі; асобны выпадак алгебраічнай функцыі. Любую Р.ф. можна выразіць праз дзель двух мнагаскладаў, a таксама праз суму элементарных дробаў, што выкарыстоўваецца пры адшуканні інтэгралаў ад Р.ф. Сума, рознасць, здабытак, дзель
рацько
383
і суперпазіцыя (складаная функцыя) дзвюх ці больш Р.ф., a таксама вытворная ад Р.ф. з’яўляюцца Р.ф. Гл. таксама Дробава-лінейная функцыя. РАЦЫЯНАЛЬНЫ ВЫРАЗ, від алгебраічных выразаў, які не мае радыкалаў (пераменных пад знакам кораня). Калі літары, што ўваходзяць y Р.в., лічыць пераменнымі, то Р.в. задае рацыянальную функцыю ад гэтых пераменных. РАЦЫЯНАЛЬНЫ ЛІК, лік, які можа быць выражаны як дзель двух цэлых лікаў. Кожны Р.л. выражаецца канечным дзесятковым дробам ці бясконцым перыядычным дробам. Для Р.л. натуральным чынам вызначаны апсрацыі складання, адымання, множання і дзялення (акрамя дзялення на 0), г.зн., што мноства Р.л. утварае алг. поле (гл. Поле ÿ матэматыцы). Поле Р.л. — найменшае поле, якое ўтрымлівае ўсс цэлыя лікі. Кожны ірацыяпалыіы лік можа быць размешчаны паміж двума P.jf. (значэнні па недахопу і па лішку), рознасць паміж якімі можа быць як пажадана малой. Гл. таксама Дроб y арыфметыцы.
РАЦЬ (стараслав. лаянка, сварка, разлад), 1) вайна, паход, бой (бітва). 2) Войска, апалчэнне, воінства, што складалася з ратнікаў; адсюль — ратная слава, ратныя подзвігі і інш. РАЦЬКб Анатоль Іванавіч (н. 10.9.1950, в. Доўгае Салігорскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне
A.1 Рацько.
калоіднай хіміі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (2000), д-р хім. н. (1993). Скончыў БДУ (1972). 3 1975 y Ін-це агульнай і неарган. хіміі Нац. АН Беларусі (з 1994 заг. лабараторыі). Навук. працы па даследаванні сарбентаў і сарбцыйных працэсаў. Распрацаваў фіз.-хім. асновы сінтэзу гідраксідсілікатных і гідраксідфасфатных адсарбентаў з высокай тэрмічнай стабільнасцю. Выявіў заканамернасці фарміравання порыстай структуры цвёрдых цел y прысутнасці арган. і неарган. мадыфікатараў. Прапанаваў спосабы атрымання водаўстойлівага сілікагелю, спосаб ачысткі вадкіх харч. прадуктаў (малака, сокаў) і тэхнал. вод ад радыенуклідаў з выкарыстаннем мадыфікаваных прыродных неарган. іанітаў (клінаптылаліту і монтмарыланіту), новыя сенсорныя матэрыялы на аснове аксіду індыю. Ta:. Сорбцня ' ” Cs н 90Sr моднфнцврованнымн сорбентамн на основе клвноптнлолнта
384_______________ рацэі (разам з А.С.Панасюгіным) / / Радмохмммя. 1996. Т. 38, вып. 1; Влняняе смешанных гндрококсокомплексов Fe—Al на порнстую структуру монтморшілоннта (у сааўт.) / / Коллондный журн. 1999. Т. 61, №5.
РАЦ$І (ад лац. oratio прамова, настаўленне, зварот), жанр бел. фальклору; рыфмаваныя празаічныя творы віншавальна-павучальнага зместу. Узніклі ў даўнія часы, звязаны з зычэннем добрйга здароўя і дабрабыту кожнай сям’і на новы год, Вялікдзень, перад пачаткам с.-г. работ і інш. Выконваліся звычайна рэчытатывам калядоўшчыкамі ці валачобнікамі. Вясельныя Р. выкарыстоўваліся ў час блаславення маладых, y т.л. зычэнні свата. Рэлігійныя Р. стылем блізкія да духоўных вершаў і звязаны з віншаваннем y сувязі з нараджэннем і ўваскрэсеннем Хрыста; лічацца школьнага паходжання. А.І.Гурскі. РАЦЭМАТЫ, сумесі энатыямераў, якія не праяўляюць аптычнай актыўнасці. Існуюць y выглядзе рацэмічных сумесей крышт. энантьммераў (кангламерат — простая сумесь аптычных антыподаў, узятых y эквімалекулярнай колькасці) ці рацэмічных змешаных крышталёў, утвораных абодвума энантыямерамі (гл. Аптычная ізамерыя), і малекулярных злучэнняў (сапр. Р.), утварэнне якіх абумоўлена вадароднымі сувязямі, індукцыйным і дысперсійным узаемадзеяннямі. Атрымліваюць Р. пры хім. (неасім.) сінтэзе, a таксама пры рацэмізацыі — абарачальным узаемным ператварэнні энантыямераў, якое адбываецца звычайна не самаадвольна, а, напр., пад уздзеяннем кіслот, шчолачаў, пры павышэнні т-ры. Вылучэнне энантыямераў з іх рацэмічнай сумесі наз. расшчапленнем Р. (працэс адваротны рацэмізацыі). РАЦІ0НКІ, гарадзішча штрыхаванай керамікі культуры і часоў Кіеўскай Русі каля в. Рацюнкі Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. Пляцоўка круглая, дыям. 45 м. Выяўлены рэшткі драўлянай сцяны, якой было ўмацавана паселішча, і рэшткі вял. жытлаў слупавой канструкцыі. Знойдзены клінападобныя сякеры, тачыльныя брускі (асялкі) з каменю, вырабы з косці (долатцы, шпількі, праколкі, утульчатыя наканечнікі кап’я, грузік, абломак са стылізаванымі выявамі чалавека на адным баку і конніка на другім), фрагменты штрыхаваных пасудзін, формай падобных на посуд мілаградскай культуры\ фрагменты керамікі з круглаватым пляскатым дном, рабрыстыя і слоікападобныя пасудзіны; гліняныя прасліцы; вырабы з жалеза (нажы, сярпы, шылы, іголкі, рыбалоўныя кручкі і інш.); бронзавае спіралепадобнае скроневае кольца, шыферныя прасліцы і інш. Л.У.Дучыц. PÀ4KI (Raëki) Франьё (25.11.1828, Фужыне, Харватыя — 13.2.1894), харваіжі
гісторык і паліт. дзеяч. Скончыў Венскі ун-т. 3 1852 святар. 3 1861 адзін з лідэраў Нар. ліберальнай партыі, з 1880 — Незалежнай нар. партыі. Выступаў за аб’яднанне харвацкіх зямель і самастойнасць паўд.-слав. зямель y складзе Аўстра-Венгрыі. Арганізатар і прэзідэнт (1867—86) Югаслаўскай акадэміі навук і мастацтваў y Заграбе. Заклаў асновы харвацкай археаграфіі, выдаў вял. колькасць дакументаў па гісторыі паўд. славян. Працы Р. прысвечаны харвацкай дзяржаве 9— 11 ст., барацьбе паўд. славян за незалежнасць y 11— 15 ст., гісторыі багамільства (гл. Багамілы), харвацкага дзярж. права, рус. л-ры і гістарыяграфіі. РАЧК0ЎСКАЯ Ірына Уладзіміраўна (н. 9.5.1938, Мінск), бел. вучоны ў галіне гельмінталогіі і біяхім. фармакалогіі. Д-р біял. н. (1986), праф. (1990). Скончыла БДУ (1960). 3 1960 y Мінскім мед. ін-це. Навук. працы па біяхім. фармакалогіі, гісталогіі і гістахіміі пры гельмінтозах птушак і млекакормячых, матэм. метадах y эксперым. гельмінталогіі. Ta: Ответные реакцнн тканей.млекопнтаюшнх в птац прн воздействнн некоторых антнгсльмннтных соеднненмй / / Морфогенез органов м регулвруюшнх снстем в норме н экспернменте: Сб. науч. тр. Мн., 1985; Нематоды м антнгельмннтные средства. М., 1994 (разам з Ю.К.Богаяўленскім, М.В.Чэбышавым).
РАЧНАЯ ДАЛ'іНА, гл. ў арт. Даліны. PAMHÀB CÈTKA, сукупнасць усіх рэк, што знаходзяцца ў межах якой-н. тэрыторыі; частка гідраграфічнай сеткі. Характар і структура Р.с. вызначаюцца складаным узаемадзеяннем фіз.-геагр. умоў, ад якіх залежыць велічыня і інтэнсіўнасць паступлення вады, супраціўленне глеб і грунтоў размыву. Ступень развіцця Р.с. характарызуецца каэфіцыентам яе гушчыні (суадносіны сумы даўжынь усіх рэк басейна да яго плошчы). РАЧНАЯ СІСТФМА, сукупнасць усіх рэк y межах пэўнага рачнога басейна, што зліваюцца разам і выносяць свае воды з гэтай тэрыторыі ў выглядзе агульнага патоку (галоўнай ракі) y мора або возера; частка гідраграфічнай сеткі. У гал. раку ўпадаюць прытокі 1-га парадку, y іх — прытокі 2-га парадку і г.д. Адзін з важных паказчыкаў Р.с. — гушчыня рачной сеткі. РАЧН0ГА РЭГІСТРА БЕЛАРЎСКАЯ ІНСПЁКЦЫЯ, дзяржаўная ўстанова, якая ажыццяўляе класіфікацыю, тэхн. нагляд за суднамі ўнутр. воднага рачноra і мараплавання транспарту, класіфікацыю ўнутр. водных шляхоў паводле ўмоў плавання. Засн. ў 1957. Уваходзіць y склад упраўлення рачнога флоту Мін-ва транспарту і камунікацый Рэспублікі Беларусь. РАЧНЫ ВАКЗАЛ, комплекс збудаванняў для абслугоўвання пасажыраў рачнога транспарту і выканання грузавых,
паштовых і багажных аперацый y рачных партах. Да Р.в. адносяцца прывакзальная плошча, пасажырскі будынак (з памяшканнямі для чакання і адпачынку пасажыраў і інш.) і прычал. Пасажырскі будынак Р.в. ўзводзяць на прыбярэжных участках з улікам навігацыйных патрабаванняў, гідрагеал. умоў, зручнасці сувязі з асн. магістралямі нас. пункта. На Беларусі Р.в. ў Гомелі, Мазыры, Пінску і інш. РАЧНЫ ПОРТ, участак берага ракі і прылеглай воднай плошчы (акваторыі), ахаваны ад хваль і абсталяваны для стаянкі і абслугоўвання суднаў. Будуюцца на рэках з ваганнем узроўню вады больш за 15 м. Гл. таксама Порт. РАЧНЫ ТРАНСПАРТ, від транспарту для перавозак пасажыраў і грузаў па ўнутр. водных шляхах (рэках, азёрах, вадасховішчах, каналах). Судны Р.т. паводле прызначэння падзяляюцца на транспартныя, тэхнічныя і дапаможныя. Да транспартных суднаў належаць пасажырскія, сухагрузныя, наліўныя судны, штурхачы і буксірныя судны. Тэхнічны флот складаецца з суднаў для правядзення пуцявых работ, службовадапаможныя судны — ледаколы, паромы, плывучыя краны, таксама парты, прыстані, брандвахты, рамонтныя майстэрні, рамонтна-эксплуатац. базы і інш. Рачныя судны бываюць самаходныя (параходы, цеплаходы, электраходы і інш.) і несамаходныя (баржы, баркасы, ліхтэры і інш.). Вылучаюцца магістральныя рачныя шляхі, y т.л. міжнародныя, якія абслугоўваюць знешнегандл. перавозкі некалькіх дзяржаў (напр., рэкі Дунай, Одэр, Рэйн, Амур, Парагвай, Нігер), міжраённыя, што абслугоўваюць перавозкі паміж буйнымі раёнамі ўнутры краіны (напр., рэкі Волга, Янцзы, Місісіпі), і мясцовыя, якія абслугоўваюць унутрыраённыя сувязі. Р.т. y многіх краінах мае шэраг пераваг y параўнанні з інш. відамі транспарту — меншыя затраты на суднаходства і ніжэйшы сабекошт перавозак. Узнік за тысячы гадоў да н.э. ў Месапатаміі, Стараж Егіпце, Кітаі і інш. Напачатку выкарыстоўваліся грабныя і ветразевыя судны. У 12— 14 ст. з ростам гарадоў, размешчаных на рэках, і развіццём гандлю павялічваліся перавозкі грузаў па вадзе. Буд-ва шлюзаваных рачных шляхоў (16 ст.) значна палепшыла суднаходства. У развіцці Р.т., падзешаўленні рачных перавозак вял. ролю адыграпа выкарыстанне на суднах паравога рухавіка (19 ст.). У Расіі перйіыя штучныя водныя сістэмы пабудаваны ў 18 — пач. 19 ст., паравое рачное суднаходства пачало развівацца з 1815, на Украіне — з 1823. У 1857 арганізавана «Рускае таварыства параходства і гандлю*. Р.т. развіты ў многіх краінах свету. У ЗША нафта і нафтапрадукты, вугаль, мінер -буд. і інш. грузы перавозяцца па рэках бас. Місісіпі, якія злучаны каналамі з Вялікімі азёрамі, маюць выхад праз р. Гудзон да ўзбярэжжа Атлантычнага ак. У Канадзе грузаперавозкі ажыццяўляюцца па Вялікіх азёрах і р. Св. Лаўрэнція. У Зах. Еўропе Р.т. найб. развіты ў Германіі (Рэйн, Эльба, Одэр і сістэмы каналаў, якія злучаюць іх), Францыі і Нідэрландах. Для сувязей паміж краінамі Паўд.-Усх. Еўропы вялікае значэнне мае Дунай. На Украіне Р.т. развіты на Дняпры. Р.т. мае вял.
значэнне для Кітая (Янцзы, Хуанхэ, Вялікі канал), Індыі і Бангладэш (Ганг і Брахмапутра, шматл.ікія пратокі іх агульнай дэльты), Пакістана (Інд), краін Паўд.-Усх. Азіі (Іравадзі, Меконг і інш ), Бразіліі (Амазонка з прытокамі), Аргенціны (Ла-Плата з прытокамі), краін Афрыкі (Конга, Нігер, Ніл) і інш.
На Беларусі воднымі шляхамі карысталіся са стараж. часоў для абмену таварамі з жыхарамі Прыбалтыкі, Прычарнамор’я, Прыкаспія. Па рэках Дняпро і Зах. Дзвіна праходзіў шлях «з варагаў y грэкі». Па рэках Прыпяць і Зах. Буг ажыццяўляліся гандл. сувязі з Польшчай і Чэхіяй. Для асваення лясных масіваў і вывазу драўніны пабудаваны Бярэзінская водная сістэма, Агінскі, Аўгустоўскі і Дняпроўска-Бугскі каналы. Паравое суднаходства на Дняпры і Прыпяці вядзецца з 1850, калі пасажырскі параход «Вісла» пачаў рэгулярныя рэйсы паміж Пінскам і Краменчугом. У 1905 даўжыня суднаходных шляхоў складала 4403 км, для лесасплаву выкарыстоўвалася 9890 км рэк і каналаў. У 1920—30-я г. Р.т. ператварыўся ў развітую галіну нар. гаспадаркі. У 1940 даўжыня суднаходных шляхоў оклала 3,7 тыс. км, працавалі 103 самаходныя і 229 несамаходных адзінак. У Вял. Айч. вайну амаль увесь рачны флот затоплены ці спалены, парты, суднарамонтныя прадпрыемствы, гідратэхн. збудаванні разбураны. У 1946—50 Р.т. адноўлены. Пачаліся рэканструкцыя і буд-ва новых гідратэхн. збудаванняў, партоў, прыстаней, развіццё суднабудавання. У 1978 пабудаваны суднаходны канал ад р. Прыпяць да камбіната нярудных матэрыялаў «Мікашэвічы» (Лунінецкі р-н Брэсцкай вобл.). Рачныя зносіны ажыццяўляюцца па рэках Дняпро, Гарынь, Прыпяць, Сож, Бярэзіна (прыток р. Дняпро), Нёман, Зах. Дзвіна. Агульная працягласць эксплуатуемых водных шляхоў y канцы 20 ст. склала каля 2500 км. Рачныя парты: Гомельскі, Брэсцкі, Бабруйскі, Магілёўскі, Пінскі, Мазырскі, Мікашэвіцкі, Рэчыцкі. Грузавы флот Р.т. прадстаўлены буксірнымі і несамаходнымі суднамі, рэйдавы і буксірны флот — буксірамі-штурхачамі. Пасажырскі флот мае скарасныя судны на падводных крылах тыпу «Ракета», «Палессе», глісіраваныя «Зара» і інш. У экскурсійна-прагулачных мэтах выкарыстоўваюцца спецыялізаваныя судны «Масква». У 1998 перавезена 141 тыс. пасажыраў.
воднай расліннасцю, спажываюць і жывёльны корм (пераважна рэшткі). Раздзельнаполыя. Пры росце некалькі разоў ліняюць Шэраг відаў — аб’екты промыслу і развядзення Ю.Р.Гігіняк.
РАЧ0Ў Анатоль Аляксандравіч (18.8.1916, чыг. ст. Фалёнкі Кіраўскай вобл., Расія — 22.11.1999), бел. флейтыст. Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў Бел. кансерваторыю (1950). У 1937—43 артыст аркестра Свярдлоўскага т-ра оперы і балета, y 1944—72 — Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, адначасова выкладаў y Мінскім муз. вучылішчы імя Глінкі, з 1970 y муз. школах Мінска; вёў канцэртную дзейнасць. РАЧЎНСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА У Смаргонскім р-не Гродзенскай вобл., каля в. Рачуны. Створана ў 1958 на р. Ашмянка для энергет. мэт (Рачунская ГЭС, працавала да 1977). Пл. 1,5 км2, даўж. 6,9 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 4,4 м, даўж. берагавой лініі 13,8 км, аб’ём вады 2,3 млн. м3. Катлавіна Р.в. складаеіша з двух заліваў. Берагі пераважна высокія. У паўд. ч. вадасховішча востраў пл. каля 0,1 км2. Зарастае. Ваганні ўзроўню нязначныя. Выкарыстоўваецйа для рыбагадоўлі і адпачынку. РАЧЬІНСКАГА ЛЁТАПІС, П а з н а н с к і с п і с, помнік бел.-літ. летапісання, спіс 2-га агульнадзярж. бел.-літ. летапіснага зводу 3-й, поўнай рэдакцыі (гл. «Хроніка Вяпікага княства Літоўскага і Жамойцкага»), Захаваўся ў рукапісе канца 16 ст. Змест летапісу — паліт. гісторыя ВКЛ ад легендарных часоў да 1548, дапоўненая запісамі па гісторыі Беларусі і Польшчы сярэдзіны 15 — 1-й пал. 16 ст. Сярод арыгінальных запісаў зместам і літ. вартасцямі вылучаецца «Аповесць пра Жыгімонта і Барбару Радзівіл». У Р.л. аб’яднаны «Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх»,
РАЧНЬІЯ PÂKI, падатрад поўзаючых ракаў (Reptantia) атр. дзесяціногіх ракападобных. 3 сям. Пашыраны ў прэсных вадаёмах умераных паясоў зямнога шара, апрача Афрыкі. Жывуць y рэках, ручаях, пячорных вадаёмах. Укрываюцца ў норах. Адчувапьныя да якасці вады. На Беларусі 2 віды Р.р-.: вузкапальцы (Astacus leptodactylus) і шыракапальцы (A. astacus, або A. fluviatilis), які занесены ў Чырв. кнігу. Даўж. да 30 см (мадагаскарскага Р.р. да 80 см), маса да 150 г. Цела складаецца з нерасчлянёных галавагрудзей і брушка з 6 сегментаў, укрыта хійінавым панцырам. Вочы фасетачныя, сйябліністыя. Кормяцца пераважна 13. Зак. 194.
РАШКОЎСКІ
385
«Аповесць пра Падолле», «Пахвала Вітаўту», a таксама шэраг гіст. апавядан-
няў і летапісных звестак пра падзеі 14 — 1-й пал. 16 ст. Адкрыты ў 1846 В.Бадзянскім. Зберагаецца ў б-цы Рачынскага ў Познані (Полылча). Публ.: Полное собранне русскнх летопнсей. Т. 17. СПб , 1907; Т. 35. М , 1980. В.А. Чамярыцкі.
РАЧЫЧ (Raëic) Іосіп (22.3.1885, Хорваці каля г. Заграб, Харватыя — 20.6.1908), харвацкі жывапісец; адзін з заснавапьнікаў харвацкай школы жывапісу 20 ст. Вучыўся ў Мюнхене ў школе A. Ажбе i AM (1905—08). Аўтар партрэтаў і жанравых кампазіцый, якія вызначаюцца інтымнасцю вобразаў, драм. выразнасцю абагульненай манеры пісьма, стрыманай, размытай, багатай тонавымі пераходамі колеравай гамай: аўтапартрэт, «Дама ў чорным», «Партрэт старога» (абодва 1907), «Маці і дзіця», «Дзяўчынка перад люстэркам» (1908) і інш. РАЧФНЬ, вёска ў Любанскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Любань—Старобін. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 15 км на ПдЗ ад г. Любань, 167 км ад Мінска, 30 км ад чыг. ст. Урэчча. 780 ж., 289 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РАШАЛЬ Рыгор Львовіч (21.10.1898, г. НаВазыбкаў Бранскай вобл., Расія — 11.1.1983), расійскі кінарэжысёр. Нар. арт. СССР (1967). 3 1919 арганізатар і рэжысёр дзіцячых тэатр. відовішчаў. 3 1921 y Маскве, вучыўся ў Дзярж. вышэйшай рэжысёрскай майстэрні, быў дырэктарам і маст. кіраўніком майстэрні Пед. т-ра, выкладаў ва Усесаюзным ін-це кінематаграфіі. 3 1925 рэжысёр кіно. Творчасці ўласціва грамадз. скіраванасць, што праявілася ў фільмах «Саламандра» (1928), «Сям’я Опенгайм» (1939, паводле Л.Фейхтвангера), «Суд вар’ятаў» (1962). Экранізаваў аповесць Ф.Дастаеўскага «Пецярбургская ноч» (1934), раман Ф.Панфёрава «Брускі» («У пошуках радасці», 1940, абодва з B. Строевай), аповесці М.Горкага «Справа Артамонавых» (1941), Ф.Гладкова «Вольніца» (1956), трылогію А.Талстога «Блуканне па пакутах»; «Сёстры» (1957), «Васемнаццаты год» (1958), «Хмурная раніца» (1959, з М.Анджапарыдзе). Стварыў серыю гісторыка-біягр. фільмаў: «Песні Абая» (1946, з Я.Арона'м), «Акадэмік Іван Паўлаў» (1949), «Мусаргскі» (1950), «Рымскі-Корсакаў» (1953), «Год як жыццё» (1966). Аўтар сцэнарыяў шэрагу пастаўленых ім фільмаў. Дзярж. прэміі СССР 1950, 1951. Ta.: Кннолента жнзнн. М., 1974. Л і т Р о з е н С. Грнгоряй Рошаль. М., 1965.
Рачны р ак
шыракапальцы.
РАШК0ЎСКІ Леанід Сямёнавіч (9.1.1937, г. Барысаў Мінскай вобл. —
386
РАШТАЦКІ
31.5.1994), бел. паэт. Вучыўся ў БДУ (1964—68). Друкаваўся з 1955. Пісаў на бел. і рус. мовах. Героі вершаў са зб-каў «Няхай не паміраюць зоркі» (1968), «Лівень» (1975), «Пераадоленне» (1979) — няскораныя і моцныя духам людзі, якія вераць ў свае сілы. Аўтар кніг паэзіі для дзяцей «Як пінгвіну шылі фрак» (1970), «Трубач» (1976), «На вясёлай каруселі» (1984) і інш. На рус. мову пераклаў асобныя творы П.Броўкі, С.Грахоўскага, Е.Лось, У.Нядзведскага, А.Сербантовіча. На бел. мову яго рус. вершы пераклалі Грахоўскі, М.Калачынскі, К.Камейша, Нядзведскі, Ю.Свірка. 7».: Откровенне Мн.. 1987.
Л.М.Гарзлік.
РАШТАц КІ М ІР 1714, мірны дагавор, які разам з Утрэхцкім мірам 1713 завяршыў вайну за іспанскую спадчыну. Заключаны 6.3.1714 y г. Раштат (Германія) паміж імператарам «Свяшчэннай Рым. імперыі» (ён жа эрцгерцаг Аўстрыі) Карлам VI Габсбургам і Францыяй. Пацвердзіў умовы Утрэхцкага міру; Аўстрыя захавала пад сваёй уладай Сардзінію, атрымала значную ч. ісп. спадчыны (Неапалітанскае каралеўства, ч. Тасканы, Міланскае герцагства ў Італіі і Ісп. Нідэрланды), прызнала захаванне за Бурбонамі ісп. кароны. Францыя пагадзілася аддаць захопленыя ёю гарады і крэпасці на правым беразе Рэйна (Брайзах, Кель, Фрайбург) і разбурыць свае прырэйнскія ўмацаванні. Абвешчана свабода суднаходства па Рэйне. 7.9.1714 да дагавора далучыліся ням. дзяржавы «Свяшчэннай Рым. імперыі», што ўдзельнічалі ў вайне за ісп. спадчыну. РАШЧЫНСКІ Аляксандр Уладзіміравіч (н. 2.4.1949, г. Лагойск Мінскай вобл ), бел. кампазітар, збіральнік бел. песенна-танц. фальклору. Скончыў Дзярж. муз.-пед. ін-т імя Гнесіных y Маскве (1975, кл. хар. дырыжыравання), Бел. кансерваторыю (1984, кл. кампазіцыі Я Глебава). 3 1973 выкладае (з перапынкамі) y Мінскім муз. каледжы імя Глінкі. У 1976—79 муз. кіраўнік і артыст аркестра ансамбля «Харошкі», y 1989—94 маст. кіраўнік і артыст гурта «Купалінка» пры Белдзяржфілармоніі. Найб. плённа працуе ў жанры нар.-харавой кампазіцыі. Творам уласцівы нац. характарнасць, дэмакратызм, адраджэнне традыцый нар. выканальніцтва. Сярод твораў: сімфонія (1983), араторыя «Смутак памяці» на вершы бел. паэтаў (1984), кантата «Дзіцячыя песні» на нар. словы (1982), канцэрт для цымбалаў і арк. бел. нар. інструментаў (1986), сюіты для сімф. арк. (1985), нар. інструментаў y 3 ч. (1986) і «Калядныя ігрышчы» (1989), канцэртная фантазія «3 рога ўсяго многа» (1987), музыка для хору і інш. Збірае і апрацоўвае бел. песенна-танц. фальклор. Укладальнік зб-каў песенна-муз. нар. творчасці розных рэгіёнаў Беларусі: «Беларускія народныя танцавальныя песні» (1988), «Танца-
вальная музыка Беларусі: Народныя танцы радзімы Якуба Коласа» (1992), «Мелодыі Гарыні і Убарці» (ч. 1—2, 1993) і інш. Лаўрэат Усесаюзных (1977, 1983) і Рэсп. (1980) конкурсаў артыстаў эстраДЫ.
наўленні на рабоце або ў ранейшай па-
садзе няправільна звольненага ці пераведзенага работніка і інш. Э. I. Кузьмянкова.
Т.Г.Мдывапі.
РАШ^ТНІКАЎ Сяргей Васілевіч (н. 22.7.1949, Гродна), бел. палітолаг. Д-р РАШЫДАЎ Рашыд Меджыдавіч (н. паліт. н. (1996), праф. (1998). Скончыў 1.5.1928, Ванашы-Махі, Дагестан), дар- Гродзенскі пед. ін-т (1972). 3 1982 y гінскі паэт. Нар. паэт Дагестана (1978). БДУ (з 1993 заг. кафедры, y 1995—96 Скончыў Дагестанскі пед. ін-т (1949). прарэктар). 3 2000 дырэктар Ін-та Друкуецца з 1945. Аўтар зб-каў вершаў дзярж. кіравання Акадэміі кіравання для дзяцей «Маё шчасце» (1948), «Ку- пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. раняты» (1956), «Водар сонйа» (1963), Навук. працы па метадалогіі і метадах «Калі заснулі пчолы» (1968), «Суседзі паліталогіі, аналізе паліт. працэсаў, пубсмяюцца» (1969), «Ранняй восені коле- лічнай палітыкі, дзярж. кіравання. ры» (1972), «Свой лёс» (1975), «Яснее Тв:. Полятологвя в Республяке Беларусь: дзень» (1980), «Іней» (1985). Перакладае Теоретяко-методол. н прнкладные аспекты. Мн., 1999; Сястемный подход как методолоА.Пушкіна, М.Лермантава, М.Горкага і гая аналнза публячной полнтвкн. Мн., 2000 інш. Дзярж. прэмія Дагестана 1970. (разам з Н.А.Антановіч); Государственная по-
в управленне в Республнке Беларусь. РАІІІЫДАЎ Шараф Рашыдавіч (6.11.1917, лвтнка Мн., 2001 (з ёй жа); Методологяя н методы г. Джызак, Узбекістан — 6.11.1983), аналнза государственной полятнкв н упрапартыйны і сав. дзеяч Узбекістана, вленмя. Мн., 2001 (разам з Н.А.Антановіч, пісьменнік. Скончыў Узб. ун-т y Са- Б.Я.Мігдсам). маркандзе (1941), Вышэйшую парт. школу пры ЦК КПСС (1948). Настаўні- РАШЙТНІКАЎ Уладзімір Мікалаевіч чаў. 3 1935 на журналісцкай працы, y (н. 6.1.1938, в. Халопенічы Глускага р-на 1943—49 рэдактар газет «Ленін юлы» Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галі(«Ленінскі шлях») і «Кзыл Узбекістон» («Чырвоны Узбекістан»). У 1949—50 старшыня Саюза пісьменнікаў Узбекістана. 3 1950 старшыня Прэзідыума Вярх. Савета УзбССР. У 1959—83 першы сакратар ЦК Кампартыі Узбекістана. 3 1961 кандыдат y чл. Прэзідыума (з 1966 Палітбюро) ЦК КПСС. Аўтар вершаў і празаічных твораў.
РАШбЛЬ [Rachel; сапр. Ф е л і к с (Félix) Эліза Рашэль; 28.2.1821, Мумпф, Швейцарыя — 3 або 4.1.1858], французская актрыса. Вучылася ў акцёра і педагога Ж.І.Сансона. У 1837 дэбютавала ў т-ры «Жымназ», y 1838 — y «Камеды Франсэз». 3 мастацгвам Р. звязана адраджэнне класіцызму на франц. сцэне. Аснову яе рэпертуару склалі ролі ў творах П.Карнеля — Каміла («Гара'цый»), Эмілія («Цына»); Ж.Расіна — Федра, Эсфір, Гафалія (аднайм. п’есы), Герміёна («Андрамаха»), Раксана («Баязет»). Творчасці ўласцівы строгасць, пластычная завершанасць формы ў спалучэнні з эмацыянальнасцю, непасрэдным выражэннем пачуццяў. У 1855 пакінула сцэну. РАШЙННЕ СУДА, пастанова суда першай інстанцыі, які вырашае па сутнасці цывільную справу. Афармляецца ў пісьмовым выглядзе, гтадпісваецца і абвяшчаецца судцзёй. Набывае законную сілу пасля заканчэння тэрміну на касацыйнае абскарджанне і апратэставанне. У выпадку прынясення касацыйнай скаргі або касацыйнага пратэсту рашэнне, калі яно не адменена, набывае законную сілу пасля разгляду справы вышэйстаячым судом. Рашэнне Вярх. Суда Рэспублікі Беларусь набывае законную сілу неадкладна пасля яго абвяшчэння. Неадкладнаму выкананню падлягаюць Р.с. інш. суд. інстанцый па справах аб спагнанні аліментаў, аб ад-
не фізіялогіі і біяхіміі раслін. Акад. Нац. АН Беларусі (2000, чл.-кар. 1991). Д-р біял. н. (1987), праф. (1992). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію імя К.А.Ціміразева (1959). 3 1966 y Ін-це эксперым. батанікі АН Беларусі (з 1977 вуч. сакратар, з -1978 нам. дырэктара), з 1997 y Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі (дырэктар і заг. лабараторыі). Навук. працы па пабудове, біягенезе і функцыян. актыўнасці клетачных ядраў і пластыд расліннай клеткі, надмалекулярных нуклеапратэідных комплексах, бялках і ліпідных рэчывах пры экспрэсіі і рэканструкцыі геному раслін, прыкладных пытаннях перапрацоўкі лек. і пахучых раслін. Тв:. Пластнды п клеточные ядра высшмх растеняй: (Бяохвм. аспекты). Мн., 1982; Клеточные ядра высшнх растеняй: состав, структура, функцнн. Мн., 1992.
РАШЙТНІКАЎ Фёдар Міхайлавіч (17.9.1841, г. Екацярынбург, Расія — 21.3.1871), рускі пісьменнік. Скончыў Пермскае павятовае вучылішча (1859). 3 1863 y Пецярбургу. Друкаваўся з 1861. Бядотнае становішча парэформеннай вёскі адлюстраваў y аповесці «Падліпаўцы» (1864), умовы жыцця і працы уральскіх рабочых — y раманах «Горнарабочыя» (1866), «Глумавы» (1866—67),
«Дзе лепш?» (1868). Тэме жаночай эмансіпацыі прысвяціў раман «Свой хлеб» (1870). У 1867—70 жыў y Брэсце. Тут напісаў камедыю «Прагрэс y павятовым горадзе» (1868, выд. 1871), y якой выкарыстаў мясц. назіранні, нарысы «Ад Брэст-Літоўска да Пецярбурга (дарожныя ўражанні)», «На захадзе (апавяданне доктара)», «Кірмаш y яўрэйскім горадзс», «Будні і святы Янкеля Дворкіна і яго сям’і» і інш. пра жыццё і побыт насельніцтва Беларусі. У рукапісным накідзе «Вяшчальнік» намаляваў адмоўны вобраз царскага чыноўніка на Беларусі. Пра знаходжанне ў Брэсце, пра норавы гараджан і знаёмых пісаў y дзённіку. Тв:. Полн. собр. соч. T. 1—6. Свердловск, 1936—48; Мэбр. пронзв. T. I—2. М., 1956. Літ.: Ф н л н п п о в а К. Между людьмн: Повесть о гшсателе Ф.М.Решетннкове. Свердловск, 1952; К л і м а н с к і С.У. Рашэтнікаў на Беларусі / / Даследаванні па літаратуры і мове. Гродна, 1967. С.А.Кузняева.
РАШ&ГНІКАЎ Фёдар Паўлавіч (28.7.1906, с. Сурска-Літоўскае Днепрапятроўскай вобл., Украіна — 13.12.1988), расійскі жывапісец і графік. Нар. мастак СССР
Французскай рэвамоцыі 1789— 99 для азначэння прыхільнікаў дынастыі Бурбонаў. У больш шырокім сэнсе Р. — тое, што і манархісты. РА&ЛЬ (ад франц. royal каралеўскі), струнны ўдарна-клавішны муз. інструмент, разнавіднасць фартэпіяна. РДЗЕСТ, y р э ч н і к (Potamogeton), род кветкавых раслін сям. рдзеставых. Каля 100 відаў. Пашыраны паўсюдна. На Беларусі 17 відаў. Найб. вядомыя Р.: бліскучы (Р. lucens), грабеньчаты (Р. pectinatus), кучаравы (Р. crispus), плывучы (Р. natans), пранізаналісты (P. perfoliatus). Растуць y стаячай або з павольнай плынню прэснай ці слаба салёнай вадзе на глыб. да 3 м. Утвараюць зараснікі і спрыяюць зарастанню вадаёмаў. Шматгадовыя пераважна падводныя карэнішчавыя травы. Сцёблы даўж. да 6 м. Надводнае лісце скурыстае, падводнае — перапончатае, празрыстае. Кветкі дробныя, непрыкметныя, y цыліндрычных коласападобных суквеццях над вадой. Плод — касцянка- ці арэшкападобны. Р. — важны кампанент прэснаводнай флоры. Зараснікі — месца не-
расту і нагулу рыбы, некат. віды ідуць на ўгнаенне і корм жывёле. Кармавыя расліны.
В.М.Прохараў.
(1974). Правадз. чл. AM СССР (1953). Вучыўся ў Ін-це выяўл. мастацтваў y Маскве (1929—34). У 1937—38 супрацоўнічаў з час. «Крокоднл». Выкладаў y маскоўскіх маст. (1953—57) і пед. (1956—62) ін-тах. У 1974—87 віцэ-прэзідэнт AM СССР. Аўтар жанравых карцін «Прыбыў на канікулы» (1948), «Зноў двойка» (1952), твораў на гіст., батальныя, публіцыстычныя тэмы «За мір!» (1950), «В’етнамская маці» (1968), «Апалон—Саюз» (1982), партрэтаў «Першыя героі Савецкага Саюза» (1976), «А.В.Ляпідзеўскі» (1979), трыпціха «Таямніцы абстракцыянізму» (1960), ілюстрацый да кніг. Майстар востравыразных графічных і скульпт. шаржаў. Дзярж. прэміі СССР 1949, 1951. Тв:. Тайны абстракцнонмзма. М., 1963.
РАЯЛІСТЫ (франц. адз. л. royaliste ад royal каралеўскі), тэрмін, які ўзнік y час
РЖАВЁЦКІ ЦАГЁЛЬНЫ ЗАВ0Д. Дзейнічаў y 1894— 1905 y в. Ржавец, цяпер y Мінскім р-не. Вырабляў цэглу. У 1895 меў лакамабіль, паравы кацёл і 2 конныя рухавікі. У 1895—98 працавала 55 рабочых. РЖАЎКА, рака ў Рагачоўскім і Жлобінскім р-нах Гомельскай вобл., левы прыток р. Дняпро. Даўж. 43 км. Пл. вадазбору 396 км-2. Пачынаецца за 2,5 км на Пн ад в. Рыскоў Рагачоўскага р-на, Byc ue за 2 км на У ад г. Жлобін. Цячэ па Прыдняпроўскай нізіне. Даліна на вялікім працягу трапецападобная (пераважна шыр. 1— 2 km), y нізоўі невыразная, зліваецца з прылеглай мясцовасцю. Рэчышча на працягу 35 км (ад вытоку да в. Асінаўка Жлобінскага р-на) каналізаванае. РЖАЎКА, Б е л і ц а, рака ў Чавускім р-не Магілёўскай вобл., левы прыток р. Будлянка (бас. р. Дняпро). Даўж. 20,4 км. Вадазбор (пл. 108 km2) y межах Аршанска-Магілёўскай раўніны. Пачынаецца за 2,5 км на ПнЗ ад в. Смолка, вусце на паўд.-ўсх. ускраіне в. Сутокі. Рэчышча на працягу 18 км (акрамя невялікіх участкаў y вытоку і кадя вусця) каналізаванае. р ж Аў к а , вёска ў Верхнякрывінскім с/с Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл., на аўтадарозе Віцебск— Бешанковічы. Цэнтр калгаса. За 8 км на ПнУ ад г.п. Бешанковічы, 43 км ад Віцебска. 311 ж., 126 двароў (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
Рдзест плывучы.
Ф.Рашэтнікаў. Зноў двойка. 1952.
РЖЭЎ___________________387
«РЕВОЛЮЦН0ННАЯ CTÂBKA», бальшавіцкая газета, орган Ваенна-рэв. к-та пры Стаўцы Вярх. галоўнакамандуючага. Выдавалася з 26.11.1917 да канца лют. 1918 y Магілёве на рус. мове штодзённа. 3 19.12.1917 орган Цэнтр. к-та дзеючых армій і флоту (Цэкадарф). Сваёй мэтай абвяшчала «самае шырокае і падрабязнае асвятленне ўсіх бакоў салдайкага жыцця». Змяшчала дэкрэты і распараджэнні СНК, загады Вярх. галоўнакамандуючага, ВРК пры Стаўцы. Значнае месца адводзіла пытанням вайны і міру, фарміравання новай рабочасял. арміі. 3 інтэрнацыяналіст. пазіцый асвятляла канфлікты Сав. улады з бел. рухам, укр. Радай, польскім корпусам ген. Ю.Р.Доўбар-Мусніцкага. Друкавала паведамленні з замежнага жыцця, зводкі з франтоў, тэлеграмы тэлегр. агенцтваў, справаздачы аб разнастайных з’ездах. Пэўнае месца адводзіла асвятленню грамадска-паліт. жыцця Магілёва і губерні. Пасля эвакуацыі Стаўкі з Магілёва ў выніку наступлення герм. войск выданне спынена. М .Я .С я м ен ч ы к.
РЖАЎКА 1-я, вёска ў Васькавіцкім с/с Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл. Цэнтр калгаса. За 15 км на 3 ад г. Слаўгарад, 84 км ад Магілёва, 76 км ад чыг. ст. Крычаў. 391 ж., 120 двароў (2001). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РЖЫШЧА-ЛІПКІ, балота нізіннага тыпу ў Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл., Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл. і Салігорскім р-не Мінскай вобл., пераважна ў вадазборах рэк Лань і Случ; на тэр. біял. заказніка Ленінскі. Пл. 10,8 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 8,8 тыс. га. Глыб. торфу да 2,6 м, сярэдняя 0,9 м. Запасы торфу каля 15,2 млн. т. Асушана 5,6 тыс. га, выкарыстоўваецца пад сенажаць. На неасушанай ч. балота хмызнякі. РЖЭЎ, горад, цэнтр раёна ў Цвярской вобл., y Расіі, на р. Волга. Размешчаны на ўскраіне Валдайскага ўзв. Вядомы з 11 ст. 70,4 тыс. ж. (1996). Чыг. вузел. Прам-сць: машынабудаванне, льноперапр., харч.; з-ды: аўтатрактарнага эл. абсталявання, дрэнажных труб, ал.-мех.; камбінаты: мэблевы, нярудны (вытв-сць
388
рж эцкая
даламітавай мукі), жакардавага ткацтва; ільночасальная ф-ка. Музеі: краязнаўчы, Вял. Айч. вайны. Арх. помнікі 18 ст. РЖ0ЦКАЯ Лідзія Іванаўна (17.4.1899, Мінск — 24.10.1977), бел. актрыса. Нар. арт. Беларусі (1944). Нар. арт. СССР (1955). Сцэн. дзейнасць пачала ў 1916. У 1917—20 працавала ў Першым
пы» Мальера). Сярод інш. роляў: Марфа Пятроўна («Рускія людзі» К.Сіманава), Марфа Касьянаўна («У мяцеліцу» Л.Лявонава), Заіра («Мяцеж» Дз.Фурманава і С.Паліванава) і інш. Выступала на радыё, здымалася ў кіно («Хто смяецца апошнім», «Гадзіннік спыніўся апоўначы»), Дзярж. прэмія СССР 1951. Літ:. Б у т а к о ў А. Актрыса яскравага таленту / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1960; Хрэстаматыя па гісторыі беларускага тэатра і драматургіі. 2 выд. Мн., 2000. Т. 3. С. 240—252. В.А.Ракіцкі.
РІА «НАВІНЫ», гл. Расійскае інфармацыйнае агенцтва «Навіны». РІД, назва бел. недзяржаўнай інфармацыйнай службы Рэклама, інфармацыя, дайджэст y 1992—97.
бел. т-ве драмы і камедыі, з 1921 — y Бел. т-ры імя Я.Купалы. Актрыса шырокага творчага дыяпазону. Для творчасці характэрны глыбіня думкі і прастата выканання, народнасць, мяккі лірызм і гумар, палкая грамадзянскасць. Значнымі дасягненнямі сталі яе ролі ў бел. рэпертуары: Альжбета («Паўлінка» Я.Купалы), Maui («Бацькаўшчына» К.Чорнага), Наталля, цёця Каця, Вярбіцкая («Канец дружбы», «Хто смяецца апошнім», «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы), Каспарыха («Салавей» З.Бядулі), Ганначка («На Купалле» М.Чарота), Афрасіння («Машэка» Е.Міровіча), Ганна Чыхнюк («Выбачайце, калі ласка!» А.Макаёнка). У класічнай рус. і сусв. драматургіі спалучала традыц. падыход да класікі з сучасным яго разуменнем, уласнай адметнай трактоўкай вобразаў: Мурзавецкая, Кручыніна і Галчыха, Шаблова, Домна Панцялееўна, Кукушкіна, Турусіна («Ваўкі і авечкі», «Без віны вінаватыя», «Позняе каханне», «Таленты і паклоннікі», «Даходнаг месца», «На ўсякага мудраца хапае прастаты» А.Астроўскага), Сакалова («Апошнія» М.Горкага), Фразіна («Ску-
PÔAM Абрам Мацвеевіч (28.6.1894, Вільня — 26.7.1976), расійскі кінарэжысёр. Засл. дз. маст. Расіі (1950). Нар. арт. Расіі (1965). Вучыўся ў Петраградскім псіханеўралагічным ін-ue, Саратаўскім ун-це. 3 1919 рэжысёр т-раў y Саратаве, з 1923 Т-ра Рэвалюцыі ў Маскве. У 1924—34 выкладаў ва Усесаюзным дзярж. ін-це кінематаграфіі. Першы фільм — «Што гаворыць «Мос», гэтае адгадай пытанне» (1924). Паставіў фільмы: «Бухта смерці» (паводле апавядання А.Новікава-Прыбоя «У бухце «Атрада»), «Здраднік» (паводле апавядання Л.Нікуліна «Матроская цішыня», абодва 1926), «Трэцяя Мяшчанская» (1927), «Прывід, які не вяртаецца» (1930, паводле навелы А.Барбюса «Спатканне, якое не адбылося»), «Нашэсце» (1945, паводле Л.Лявонава; Дзярж. прэмія СССР 1946), «Гранатавы бранзалет» (1965, паводле А.Купрына), «Кветкі запозненыя» (1970, паводле А.Чэхава), «Дачасны чалавек» (1972, паводле п’есы М.Горкага «Якаў Багамолаў»), Фільмы адметныя вострай трактоўкай маральных праблем, псіхалагізмам, высокай акцёрскай і выяўл. культурай. Дзярж. прэмія СССР 1949. Літ:. Г р а ш е н к о в а 1977.
Н. А.Роом. М.,
PÔAHAK (Roanoke), рака на У ЗША. Даўж. 725 км, пл. басейна 25 тыс. км2.
Л .Р ж э ц к а я
Альжбеты.
ў
ролі
Вытокі на зах. схілах Блу-Рыдж (сістэма Апалачаў), цячэ па плато Підмант і Прыатлантычнай нізіне, упадае ў зал. Албемарл Атлантычнага ак. Сярэдні гадавы расход вады 230 м3/с. ГЭС. Суднаходная ў нізоўях. PÔAHAK (Roanoke), горад на У ЗША, на р. Роанак, y штаце Віргінія. Засн. ў 1740. 93,7 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 250 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: хім. (вытв-сць штучных і сінт. валокнаў), шынная, тэкст., харч., аўтазборачная, металаппрацоўчая. Р0БАТ (чэш. robot ад rabota цяжкая паднявольная праца, rob раб; тэрмін «P.» упершыню ўжыў К.Чапек y 1920 як назву мех. людзей), аўтаматычная машына, якая забяспечвае выкананне розных рухаў і некаторых інтэлектуальных функцый, уласцівых чалавеку ў працэсе яго прац. дзейнасці. Mae перапраграмавальнае прыстасаванне і інш. тэхн. сродкі, што даюць магчымасць хуткай пераналадкі для аўтам. вьіканання розных дзеянняў, прадугледжаных праграмай. Першыя Р., якія імітавалі рухі і знешні выгляд чалавека, выкарыстоўваліся з пацяшальнымі мэтамі. 3 развіццём аўтаматызацыі аытворчасці разам з традыцыйнымі пўтаматамі сталі выкарыстоўвацца Р.-аўтаматы (прамыслоаыя робаты), якія мелі адну або некалькі «мех. рук», пульт кіравання або ўбулаванае прыстасаванне праграмнага кіравання. 3 развіццём робптатэхнікі створаны разнастайныя тыпы Р. Паводле сістэм кіравання адрозніваюць Р.: праграмныя (перапраграмаванне робіцца чалавекам), адаптыўныя (з пэўнымі магчымасцямі аўтам. перапраграмавання, гл. Самапрыстасавальны робат), інтэлектныя (здольныя планаваць свае дзеянні ў залежнасці ад зменных абставін). Інтэлектныя аснашчаюцца датчыкпмі апачуццяўлення, якія ўтвараюць сенсорную сістэму, прызначаную для ўспрымання, пераўтварэння, аналізу, апрацоўкі (з дапамогай ЭВМ ці мікрапрацзсара) інфармацыі пра знешняе асяроддзе, перадачы яе кіроўнаму прыстасаванню або ЭВМ вышэйшага ўзроўню. Прамысловыя Р., як правіла, выкарыстоўваюцца ў комплексе з асн. тэхнал. абсталяваннем (у робататэхнічных комплексах і інш. структурных адзінках гібкай аўтаматызаванпй вытворчасці). Выкарыстанне Р. дазваляе вызваліць чалавека ад манатоннай і небяспечнай для жыцця работы, y т.л. ва ўмовах павышанай радыяцыі, высокай т-ры, пад вадой, y космасе і г.д. Літ:. Г е т т н е р Р., З е й д е в н ц Н Роботы сегодня н завтра: Пер. с нем. М , 1988; K y a ф е Ф. Взанмодействме робота с внешней средой: Пер. с фр. М., 1985; П о п о в Е.П., М е д в е д е в В.С. Роботы » ЭВМ. М.. 1985; Ч е р н о у с ь к о Ф.Л., Б о л о т н м к Н.Н., Г р а д е ц к н й В.Г. Маннпуляцнонные роботы: Двнамвка, управленне, оптнмнзацня. М., 1989; С к о т т П. Промышленные роботы — переворот в пронзводстве: Пер. с англ. М., 1987; Промышленные роботы в действнн. Мн., 1986; Мехатроннка; Пер. с яп М-, 1988; Маннпуляцмонные снстемы роботов. М., 1989; В у к о б р а т о в н ч М., С т о к м ч Д„ К н р ч а н с к н Н. Неадаптявное н адаптнвное упрааленне маннпуляцмоннымн роботамн: Пер. с англ. М , 1989; Е г о р о в Ю.Н Снстемы прнвода роботов. Л., 1982. А.В.Самойленка, К.В Плюгачоў.
РОБАТАТбХНІКА, галіна навукі і тэхнікі, якая займаецца вывучэннем, стварэннем і выкарыстаннем робатаў. Уключае: галіну механікі, звязаную з распрацоўкай мех. канечнасцей — маніпулятараў, y т.л. для выканання вытв. аперацый, a таксама з прыстасаваннем тэхналогіі вытв-сці да магчымасцей прамысловых робатаў (прамысл. Р., або робататэхналогія); раздзелы, звязаныя са стварэннем і выкарыстаннем штучных органаў пачуццяў (сенсорная тэхналогія), з навучаннем робата элементам разумовай дзейнасці (інтэлект штучны), з імітацыяй адольнасці чалавека або жывёлы перамяшчацца ў любым напрамку (мабільныя робаты-цялежкі на колах, шагаючыя апараты, пратэзы, тэхн. сістэмы біёнікі) і інш. Асн. сродак сучаснай Р. — робат-маніпулятар, мае ад 3 да 8 ступеняў рухомасці, y якасці праграмнага кіравання — звычайна многапрацэсарную ЭВМ.
элементам гібкай аўтаматызпваітй вытворчасці. Сродкі Р. пачапі выкарыстоўвацца як асн. тэхнал. машына (для апрацоўкі дэталей) або для выканання дапаможных аперацый (загрузкі станкоў і інш.; гл. Рабатызаваны тэхналагічны комшіекс). Асн. адрозненне сістэм Р. ад аутаматычных ліній і станкоў-аўтаматаў — магчымасць хуткага перапраграмавання і пераналадкі на выкананне інш. тэх-
Звесткі пра штучныя жывыя істоты ёсць y многіх стараж. міфах. Паводле аднаго з іх, афінскі механік і скульптар Дэдал стварыў некалькі мех. статуй багоў (у т.л. Афрадыты), якія маглі рабіць розныя рухі. Дакладна вядома пра статуі багоў, якія рухаліся з дапамогай механізмаў, створаных Геронам Александрыйскім (1 ст. н.э.). Паўзаній (2 ст. н.э.) сведчыдь пра мех. арла, які мог падымацца ў паветра. Адмысловыя мех. людзі і жывёлы зроблены майстрамі сярэдневякоўя і больш познімі, напр., мех. чалавек Альберта Вялікага (13 ст.), які мог адказваць на пытанні, певень, які махаў крыламі (13 ст), качка, якая пырхала, брала, праглынала і ператраўляла ежу, франц. механіка Ж.Вакансона (18 ст ), андроід «пісец» швейц гадзіншчыка П.Ж.Дроза (18 ст.), мех. лялькі «каракуры» яп. лялечных тэатраў (17— 19 ст ). Першы робат сканструяваў амер. інж. Дж.Венслі ў 1927 (экспанаваўся на Сусв. выстаўцы ў Нью-Йорку), яп. вучоны Н.Макота ў 1928 стварыў робат «Прыродазнавец* (лічыцца пачаткам яп. робатабудавання). У 1930-я г. ў сувязі з аўтамптызацыяй вытворчосці пашырылася выкарыстанне робатаў-аўтаматаў. У 1960-х г. y ЗША узніклі" прамысл. робаты, якія пачалі ўключацца ў зборачныя гібкія вытворчыя модулі і сталі структурным
нал. задачы. У сувязі з гэтым Р. знайшла выкарыстанне пры вытв-сці невял. партый вырабаў або дзе па тэхналогіі патрэбны складаныя маніпуляцыйныя аперацыі (напр., пры кропкавай і дугавой зварцы корпусных дэталей). У канцы 1960-х г. y Р. ўзнік новы на-
3 1 — шагаючы механізм з электрычным кіраваннем; 2 — спецыялізаваны робат для дугавой зваркі; 3 — падводная машына-робат з дыстанцыйным кіраваннем.
вук. кірунак, звязаны са стварэннем інтэлектных робатаў. Важнай сферай выкарыстання Р. сталі маніпуляйыйныя аперацыі ў экстрэмальных асяроддзях (з ядавітымі або радыеактыўнымі рэчывамі, y вакууме, космасе і інш.). У 1970—80-я г робатабудаванне ператварылася ў развітую галіну прам-сці.
Паварот перадплвчча Тэхналагічнае абсталяванне
А двядзен н е
кісці
— функцыянальныя магчымасці робата, адпаведныя аналагічным магчымасцям чалавека; 2— схема прамысловага робата; 3 — падводны робат на аперацыі з трубаправодам.
Р о б ат: 1
389
Р о б а т а т э х н ік а :
Сістэма кіравання
Паварот пляча
РОБАТАТЭХНІЧНАЯ
На Беларусі Р. развіваецца з 1975, калі пачалі выпускацца і выкарыстоўвацца прамысл. робаты. Вытворцамі прамысл. робатаў і робататэхн. комплексаў былі з-д сродкаў комплекснай аўтаматызацыі (Мінск), ВА «Тэхнапрылада» (г. Магілёў), Мінскі гадзіннікавы з-д і інш. На гэтых прадпрыемствах створаны робаты серый РМ, «Гранат», ТУР і інш. Спажыўцы сродкаў Р. — гадзіннікавы, тэлевізійныя, трактарны і інш. з-ды (гл. Пршадабудаванне). У 1983 y БПА створаны першы ў СССР факультэт робатаў і робататэхн. сістэм (з 1998 — інфарм. тэхналогій і робататэхнікі). Літ:. М а с л о в В.А., М у л а д ж а н о в Ш.С. Робототехнйка берет старт. М., 1986; H a к a н о Э. Введенне в робототехннку: Пер. с яп. М., 1988; Б о г о л ю б о в А.Н., Н н к й т н н Д.А. Популярно о робототехнйке. Квев, 1989; Ф у К., Г о н с а л е с Р, Л н К. Робототехннка: Пер. с англ. М., 1989; П о п о в Е.П. Робототехнмка й гнбкне промзводственные снстемы. М., 1987; Б а р а н о в В.В., К у л е ш о в В.С., Т р е т ь я к о в Э.А. Современное состоянне й тенденцйн развйтмя промышленной робототехннкй М., 1988. Г.І.Хуцкі, У.М.Сацута.
РОБАТАТЭХН'іЧНАЯ СІСГЙМА, структурнае вытворчае падраздзяленне {раба-
390
РОБАТАТЭХНІЧНЫ
тшаваны тэхналагічны комплекс, участак, цэх і інш.), y склад якога як сродак аўтаматызацыі ўваходзяць прамысловыя робаты. Аб’екты Р.с. звязаны паміж сабой, узаемазалежныя; іх функцыі і дзеянні (аперацыі), што імі выконваюцца, забяспечваюць выпуск прадукцыі. Аптымальная Р.с. вызначаецца макс. прадукцыйнасцю пры мінім. затратах. Кожная Р.с. ўключае падсістэмы апрацоўкі (формаўтварэння) дэталей, патоку (трансгіартавання) вырабаў, інструментаў і прыстасаванняў, кантролю якасці прадукцыі, кіравання і інфармацыі і дапаможную падсістэму (для падтрымання работаздольнасці P c.)- Робаты ў складзе Р.с. забяспечваюць індывідуальнае абслугоўванне абсталявання, групавое яго абслугоўванне пры лінейным, лінейнапаралельным або кругавым размяшчэнні. Літ:. Б е л я н н н П.Н. Робототехнмческме снстемы для машнностроенвя. М., 1986; Соломенцев Ю.М., С о с о н к н н В.Л. Управленме гнбкнмн пронзводственнымн снстемамв. М., 1988; Роботнзврованные провзводственные комплексы. М., 1987; П о п о в Е.П. Робототехннка н гнбкне пронзводственные снстемы. М., 1987; Г а в р н ш А.П., Я м п о л ь с к н й Л.С. Гвбкне робототехннческне снстемы. Кнев, 1989. А.В. Самоііленкп.
РОБATАТЭХНІЧНЫ К0МПЛЕКС, сукупнасць апрацоўчых і інш. машын, прамысловых робатаў, транспартнага і дапаможнага абсталявання, прызначаных для аўтам. выканання тэхнал. аперацый. Звычайна мае сістэму праграмнага кіравання на базе ЭВМ ці мікрапрацэсара, што дае магчымасць яго хуткай пераналадкі на апрацоўку інш. вырабу заменай інструменту або праграмы.
У склад найпрасцейшага Р.к. ўваходзяць адзінка вытв. абсталявання (тэхнал., кантрольна-вымярапьнага, выпрабавальнага і інш.), прамысл. робат (робіць загрузку-выгрузку вырабаў) і кіроўная сістэма. Адзін робат
звычайна абслугоўвае 2—3 і больш адзінак вытв. абсталявання. Складаныя Р.к. ўключаюць некалькі простых, аўтаматыз. склад загатовак і трансп. сістэму сувязі паміж комплексамі і складам. Яны могуць адначасова апрацоўваць некалькі розных вырабаў або выконваць некалькі розных аперацый на адным вырабе. Кампаноўка Р.к. ў залежнасці ад размяшчэння тэхнал. абсталявання бывае лінейная, кругавая, лінейна-кругавая; кіраванне — цэнтралізаванае (ад ЭВМ або спец. прыстасавання), дэцэнтралізаванае (ад мясц. прыстасаванняў кіравання, звязаных паміж сабой для ўзаемнай каардынацыі) і камбінаванае. Р.к. з’яўляецца першаснай ячэйкай гібкой аўтаматызаванай вытворчпсці, апрацоўчым або зборачным гібкім вытворчым модулем. Дазваляе значна павысіць каэф. загрузкі і зменнасці абсталявання. Гл. таксама Рабатызаваны тэхпалагічны комппекс. Л і т Роботнзнрованные пронзводственные комплексы. М., 1987; Ч е р п а к о в Б.Н., Велнковнч В.Б. Робототехнмческне комплексы. М-, 1989; П о п о в Е.П. Робототехнмка н гнбкне пронзводственные смстемы. М., 1987. Г.І.Хуцкі.
Р0БЕРТ БРУС, Р о б е р т I Б р у с (Robert Bruce; 11.7.1274 — 7.6.1329), кароль Шатландыі [1306—29]. Узначаліў барацьбу шатл. народа за незалежнасць ад Англіі. У 1314 y бітве пры Банакберне разграміў англ. армію, y 1322 адбіў новае ўварванне англічан y Шатландыю і заключыў перамір’е з Англіяй. У 1328 дамогся ад Англіі прызнання незалежнасці Шатландыі. Р0БЕРТ ГВІСКАР (Robert Guiscard; каля 1015 — 17.7.1085), адзін з правадыроў нарманаў, якія ўварваліся ў Італію. Удзельнічаў y войнах з візантыйцамі за тэр. ў Паўд. Італіі, разбіў войскі папы Льва IX пры Чывітатэ (1053). 3 1057 граф Апуліі. Папа Мікалай II узаконіў заваяванні Р.Г. і абвясціў яго ў 1059 герцагам Апуліі, Калабрыі і Сійыліі, a Р.Г. прынёс папу васальную прысягу. Да 1072 валодаў Паўд. Італіяй і Сіцыліяй, залажыў асновы Сіцылійскага каралеуства. Папа Грыгорый VII, імкнучыся прыпыніць далейшыя заваяванні Р.Г., адлучыў яго ў 1074 ад царквы, але ў 1080 зняў адлучэнне і перадаў Р.Г. ў лен усе занятьм ім тэрыторыі. Р.Г. перамог візантыйскія войскі Аляксея I Камніна каля Дырахія (1081). У 1084 прыйшоў на дапамогу папе Грыгорыю VII, якога ў Рыме трымаў y аблозе імп. Генрых IV. Выцесніў войскі імператара з Рыма, зруйнаваў і разрабаваў горад. Р0БЕРТС (Roberts) Рычард (1943, Вялікабрытанія), амерыканскі вучоны ў галіне малекулярнай біялогіі. 3 1963 y ЗША. Адкрыў (1977, адначасова і незалежна ад Ф.Шарпа) перарывістую структуру гена. Нобелеўская прэмія 1993 (разам з Шарпам).
Робататэхнічны комплекс для свідравання і фасоннага фрэзеравання вырабаў: 1 — гідрафікаваны механізм; 2 — паваротнае прыстасаванне; 3 — панэль, якая апрацоўваецца; 4 — прамысловы робат; 5 — сістэма кіравання; 6 — гідрастанцыя.
Р0БІН С (Robbins) Джэром (11.10.1918, Нью-Йорк, ЗША — 1998), амерыканскі артыст балета, балетмайстар. Творчую дзейнасць пачаў y 1937 як драм. артыст. 3 1940 артыст, з 1944 балетмайстар y трупе «Амерыканскі тэатр балета» (у 1949—63 адначасова нахг маст. кіраўніка). 3 1969 y трупе Нью-Йоркскі гарадскі
балет (з 1983 яе кіраўнік). Напачатку ставіў жанравыя балеты, y 1970-я г. развіваў творчы прынцып бессюжэтных балетаў Дж Баяанчына, пазней ствараў сучасныя па духу балеты на аснове класічнай музыкі. Сярод лепшых пастановак: «Век трывог» на муз. Л.Бернстайна (1950), «Канцэрт» на муз. Ф.Шапэна (1956), «Вяселейка» на муз. І.Стравінскага (1965), «Вячэрнія вальсы» на муз. С.Пракоф’ева (1973), «Чатыры сезоны» на муз. Дж.Вердзі (1979) і інш. Ставіў мюзіклы (лепшы «Вестсайдская гісторыя» Бернстайна, 1957; экранізаваны ў 1962). Л.А.Сівалобчык.
Ф.Ч.Робінс.
РРобінсан
Р0БІН С (Robbins) Фрэдэрык Чапмэн (н. 25.8.1916, г. Оберн, штат Алабама, ЗІПА), амерыканскі вірусолаг. Чл. Hau. AH ЗША. Скончыў Місурыйскі ун-т (1936) і Гарвардскую мед. школу (1940). У 1940—42 і ў 1948—^50 супрацоўнік дзіцячай бальніцы ў г. Бостан, y 1952— 66 кіраўнік аддзела ў Гал, гар. бальніцы г. Кліўленд, з 1952 праф. мед. школы пры ун-це ў г. Кліўленд, y 1966—80 дэкан; пасля — y Ін-це медыцыны ў г. Бетэсда (да 1985 дырэктар). Навук. працы па праблемах вірусных хвароб, эпідэміялогіі інфекц. гепатыту, сыпнога тыфу, Ку-ліхаманкі. Распрацаваў тэхніку культывавання віруса поліяміэліту ў тканкавых культурах, адзін са стваральнікаў вакйыны супраць поліяміэліту і метадаў вызначэння і вылучэння розных відаў вірусаў. Нобелеўская прэмія 1954 (разам з Дж.Ф.Эндэрсам, Т.Х.Уэяерам). А.Ю. Маніна. Р0БІНСАН (Robinson) Джаан Ваялет (31.10.1903, г. Камберлі, Вялікабрытанія — 5.8.1983), англійскі вучоны-эканаміст; прадстаўніца кейнсіянства, ддзін з лідэраў кембрыджскай школы. Скончыла Кембрыджскі ун-т, y 1965—71 праф. гэтага ун-та. Распрацавала тэорыю недасканалай канкурэнцыі, паводле якой y сувязі з дыферэнцыяцыяй прадукцыі кожны вытворца павінен валодаць часткай манапольнай улады («Эканамічная тэорыя недасканалай канкурэнцыі», 1933). Зрабіла значны ўклад y тэорыю эканам. росту («Накапленне капіталу», 1956), крытыкавала ролю манаполій як стагнацыйных фактараў эканам. росту, тэорыі неўмяшання дзяржавы ў эканоміку і размеркавання даходу на аснове аналізу гранічнай
Ррадукцыйнасці. Сярод інш. навук. прац: «Эканамічная філасофія» (1962), «Нарысы тэорыі эканамічнага росту» (1963), «Эканамічныя ерасі» (1971) і інш. Тв: Рус. пер. — Экономнческая теорня несовершенной конкурснпнн М., 1986.
Р0БІНСАН (Robinson) Мэры (н. 21.5.1944, г. Баліна, Ірландыя), ірландскі грамадскі і дзярж. дзеяч. Скончыла Трыніты-каледж Дублінскага ун-та і Гарвардскі ун-т (ЗША). Доктар права. У 1969—75 праф. Дублінскага ун-та. Набыла вядомасць як буйны спецыяліст y галіне еўрап. канстытуцыйнага і крымінальнага права, заснавальнік і дырэктар Ірл. цэнтра еўрап. права. Адна з актывістак жаночага руху Ірландыі. Чл. ірл. Сената (1969—89), да 1985 чл. Лейбарысцкай партыі Ірландыі. У 1990—97 прэзідэнт Ірландскай Рэспублікі. 3 1997 вярх. камісар ААН па правах чалавека. Р0БІНСАН (Robinson) Роберт (J3.9.1886, каля г. Чэстэрфілд, Вялікабрытанія — 24.2.1975), англійскі хімік, адзін з заснавальнікаў фіз.-арган. хіміі і хіміі прыродных злучэнняў. Чл. Лонданскага карапеўскага т-ва (1920; y 1945—50 яго прэзідэнт). Замежны чл. AH СССР (1966). Скончыў Манчэстэрскі ун-т (1906). 3 1912 праф. розных ун-таў, y 1930—55 Оксфардскага ун-та. 3 1955 y фірме «Шэл». Навук. працы па тэарэт. арган. хіміі, сінтэзе і даследаванні алкалоідаў і інш. біялагічна важных прыродных рэчываў (ізапрэноідаў, антацыянаў, гармонаў). Сінтэзаваў атрапін, какаін, берберын, бікукулін і інш. алкалоіды, a таксама андрастэрон (1951). Вызначыў малекулярную структуру марфіну (1925), стрыхніну (1945). Адкрыў рэакцыю атрымання біцыклічных ненасычаных кетонаў з цыклічных кетонаў (1937, рэакцыя Р. — Маніха). Нобелеўская прэмія 1947. Р0БІЯ, Д э л а Р о б і я (Della Robbia), сям’я італьянскіх скульптараў эпохі Адраджэння. Жылі і працавапі ў г. Фларэнцыя (Італія). Упершыню выкарысталі тэхніку каляровай маёлікі ў рэльефе і круглай пластыцы. Л у к а дэла Р. (1399 або 1400 — 23.2.1482). Вучыўся ў ювелірнай майстэрні. Зазнаў уплыў Л. Гіберці. Напачатку працаваў y бронзе і мармуры: рэльефы пеўчай трыбуны ў саборы Санта-Марыя дэль Ф ’ёрэ (1431—38) і кампанілы сабора ў Фларэнцыі (1437—39). 3 1440-х г. вырабляў маёлікавыя рэльефы для аздаблення будынкаў і алтароў, кампазіцыі з выявай Мадонны. Творы вызначаюіша лірычнай адухоўленасцю, ураўнаважанасцю кампазіцыі, мяккасцю трактоўкі абагульненых форм, чыстатой тонаў. Сярод работ: 13 медальёнаў y капэле Пацы царквы Санта-Крочэ, люнета Палацца дэі Капітані дзі Партэ Гуэльфа, гербы 3 цэхаў на фасадзе Арсанмікеле (каля 1455—65), рэльефы бронз. дзвярэй Новай сакрысціі сабора ў Фларэнцыі (1464—69). Андрэа дэла Р. (1435— 1525), пляменнік, прыёмны сын
і вучань Лукі; пасля яго смерці ўзначаліў майстэрню. Пашырыў сферу выкарыстання маёлікі і яе тонавыя градацыі. Сярод твораў: медальёны з выявамі спавітых немаўлят на фасадзе Аспедале дэльі Іначэнці (1463—66), група «Сустрэча Марыі з Лізаветай» для царквы Санта-Джавані Фуарчывітас y Пістоі (1491) і інш. Д ж а в а н і дэла Р. (1469 — пасля 1529), сын і вучань Лукі. Аўтар маёлікавых рэльефаў, якія вызначаюцца багаццем паліхроміі і нагадваюць жывапісныя алтарныя вобразы. Р0БСАН (Robeson) Поль (9.4.1898, г. Прынстан, штат Нью-Джэрсі, ЗША — 23.1.1976), амерыканскі спявак (нізкі бас), драм. акцёр, грамадскі дзеяч. Скончыў Калумбійскі ун-т (1923). 3 1921 выступаў як драм. акцёр y амер. і англ. т-рах (лепшая роля — Атэла y аднайм. п’есе У.Шэкспіра; 1930). У 1925 дэбютаваў як спявак. Выканаўца негрыцянскіх і амер. нар., антыфаш. і антываен. песень, песень пратэсту; y рэпертуары былі песні народаў СССР і сав. кампазітараў. Здымаўся ў кіно. Чл. Сусв. Савета Міру (1950). Міжнар. прэмія Міру 1950. Міжнар. Ленінская прэмія 1952. Тв:. Рус. пер. — На том я стою. М., 1958; Говорнт П.Робсон. М„ 1981. Я.З.Басін.
PÔBA, рака ў Смалявіцкім і Барысаўскім р-нах Віцебскай вобл., Правы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 29 км. Вадазбор на Пн Цэнтральнабярэзінскай раўніны (пл. 245 км2). Пачынаецца за 5 км на 3 ад р.п. Зялёны Бор Смалявіцкага р-на, вусце за 2 км на ПдУ ад в. Навасёлкі Барысаўскага р-на. Рэчышча на трох участках каналізаванае. Р0ВЕНСКАЯ В0БЛАСЦБ Размешчана на ПнЗ Украіны. Утворана 4.12.1939. Пл. 20,1 тыс. км2. Нас. 1185 тыс. чал.
РОВЕНСКАЯ
391
(1999), гарадскога 49%. Цэнтр — г. Роўна. Найб. гарады: Дубна, Здалбунаў, Кастопаль, Сарны. Паверхня — хвалістая раўніна. Паўн. (большая) ч. занята Палескай нізінай, паўд. — Валынскім узв. (выш. да 342 м), парэзаным рачнымі далінамі і ярамі. Карысныя выкапні: торф. граніты, гнейсы, дыябазы, базальты, вапнякі, каалін, гліны. Радовішчы мінер. вод і тарфяных гразей. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -4,8°, ліп. 18,2— 19 °С, ападкаў 600—700 мм за год. Рэкі належаць да бас. р. Дняпро: Прыпяць з прытокамі Стыр (з Іквай), Гарынь (са Случчу), Сцвіга (з Маствой). На Палессі шмат балот і азёр (Нобель, Белае і інш ). Глебы на Пн дзярнова-падзолістыя і балотныя, на Пд ападзоленыя і звычайныя чарназёмы, шэрыя лясныя. Каля 38% пад лесам (хвоя, дуб, граб, ліпа, клён). Вядучая галіна прам-сці — харч. (цукр., мясная, спіртавая, кансервавая, піваварная, малочная, масласыраробная). Прам-сць: камбікормавая; тэкст., y т.л. льняная; швейная, трыкат., галантарэйная; маш.-буд. і металаапр. (вытв-сць высакавольтнай апаратуры, аўтаматызаваных станочных модуляў, абсталявання для жывёлагадоўчых ферм, гандлю, запчастак для трактароў); хім. (вытв-сць азотных угнаенняў, сернай кіслаты, нятканых матэрыялаў, гуматэхн. і пластмасавых вырабаў), лясная і дрэваапр., y т.л. мэблевая, цэлюлозна-папяровая. Вытв-сць буд. матэрыялаў (цэмент, шыфер, шкло і інш ). Апрацоўка граніту, базальту. Энергет. база — Ровенская АЭС і Дабратворская ДРЭС. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на збожжавых, цукр. бураках, ільне, бульбе і мяса-малочнай жывёлагадоўлі. Пасяўныя пл. займаюць 263 тыс. га. (1999). Вял. масівы асушаных зямель. У паўн. раёнах вырошчваюць бульбу, лён-даўгунец, жыта, y паўд.—азімую пшаніцу, жыта, ячмень, цукр. буракі, хмель, кармавыя культуры. Развіта агародніцтва, садоўніцтва. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, коз, птушак. Пчалярства. Рыбагадоўля. Даўж. чыгунак 588 км, аўтадарог з цвёрдым пакрыццём капя 5 тыс. км. Асн чыгункі Роўна—Здалбунаў—Львоў, Роўна—Сарны— Баранавічы, Шапятоўка—Здалбунаў— Роўна— Ковель, Кіеў—-Сарны— Ковель, аўтадарогі Кіеў—Роўна—Львоў, Роўна— Луцк— Брэст. Суднаходства па рэках Прыпяць, Гарынь, Стыр. У г. Роўна — аэрапорт. Курорт Гарынь. Р0ВЕНСКАЯ СЛАБАДА, вёска ў Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе Гомель—Хойнікі. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на Пд ад горада і чыг. ст. Рэчыца, 52 км ад Гомеля. 828 ж., 320 двароў (2001). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў.
392
РОВЕНСКІ
PÔBEHCKI Дзмітрый Дзмітрыевіч (н. 5.1.1948, г. Капыль Мінскай вобл.), бел. дзеяч самадз. мастацтва, майстар нар. інструментаў. Засл. дз. культ. Беларусі (1999). Скончыў Мінскае муз. вуч. імя Глінкі (1975), Мінскі ін-т культуры (1985). 3 1968 выкладаў спевы ў школах Мінска. 3 1970 арганізатар і маст. кіраўнік фалькл. ансамбля «Дударыкі» (з 1993 узорны), адначасова з 1996 — ансамбля нар. музыкі і песні «Мінскія музыкі» (з 2000 нар), сямейнага ансамбля (1979—96). Валодае ігрой на гармоніку, баяне, дудцы, жалейцы, акарыне, дудзе, ліры, цытры і інш. Збірае бел. нар. інструменты, стварыў музей бел. побыту і культуры пры школе-гімназіі 111 (1985). Аўтар песень. «PÔBEP» (Rover), сям’я легкавых аўтамабіляў сярэдняга класа аднайменнай англ. фірмы. Выпускаюцца з 1904 Большасць мадэлей мае кузаў седан ці хэтчбэк, бензінавы рухавік магутнасцю ад 39 да 148 кВт; найб. скорасць ад 143 да 240 км/гадз.
Легкавы аўтамабіль «Ровер» мадэль *114 кабрыялет»
РОГ, старажытны нар. духавы сігнальны амбушурны муз. інструмент. Вядомы многім народам свету. Вырабляецца з рагоў і біўняў жывёл, a таксама з ракавін, дрэва, металу. У залежнасці ад памераў і формы, наяўнасці ці адсутнасці ігравых адтулін Р. дазваляе здабываць адзін або некалькі тонаў абертонавага ці паступеннага гукарадаў. Моцнае, далёка чутнае гучанне Р. спрыяла выкарыстанню яго як камунікатыўнага сродку ў абрадах, рэліг. цырымоніях, паляўнічай, пастухоўскай, вартаўнічай і ваен. практыцы. На Беларусі пашыраны Р. розных памераў (30—50 см), робіцца з пустацелых рагоў быка, каровы, барана, з дрэва (бярозы, алешыны, клёну формай, блізкай да натуральнага рога жывёлы), часам з бляхі; ігравых адтулін не мае.
У муз. мастацтве Р. — папярэднік разнастайных духавых інструментаў (валторны, трамбопа і інш.), a таксама аснова рагавога аркеетра. Літ.: P a w l o w s k i J. Rôg od a do z. Krakôw, 1972. ІДз.Назта.
Р0ГАЛЕЎ Аляксандр Фёдаравіч (н. 27.12.1956, г. Гомель), бел. мовазнавец.
Д-р філал. н. (1997). Скончыў Гомельскі ун-т (1980) і выкладае ў ім. Працы па бел. тапаніміцы: «Этнатапанімія Беларусі: (На фоне этнічнай гісторыі)» (1993), «Белая Русь і беларусы: (У пошуках вытокаў)» (1994) і інш. Тв.: От Гомекжа до Гомеля: Городская старяна в фактах, мменах, ляцах. Гомель 1993.
Р0ГАНАЎ Генадзь Мікалаевіч (н. 12.1.1945, с. Грачоўка Арэнбургскай вобл., Расія), бел. хімік. Д-р хім. н. (1990), праф. (1991). Скончыў Куйбышаўскі політэхн. ін-т (1968). 3 1968 y БДУ. 3 1973 y Магілёўскім тэхнал. ін-це (у 1973—77 і з 2000 заг. кафедры, y 1977—79 прарэктар). Навук. працы па хім. тэрмадынаміцы арган. злучэнняў, y т.л. эксперым. даследаванні раўнавагі ў рэакцыях ізамерызацыі, разліку тэрмадынамічных функцый злучэнняў паводле малекулярных і спектральных даных. Тв.\ Термодннамяка н равновесня язомеров. Мн., 1986 (разам з Г.Я.Каба, М.Л.Фрэнкелем); Термодянамнческяе характерястнкя реакцмй нзомерязацнн. Мн., 1988 (з імі ж).
Р0ГАЎ Міхаіл Сафронавіч (17.10.1916, в. Верхняя Алба Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. — 25.10.1944), Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., Паўд.-Зах., 2-м Укр. франтах. Старшына эскадрона кав. палка Р. вызначыўся 29.8.1944 y баі каля г. Ясы (Румынія); на чале групы салдат пераадолеў міннае поле, знішчыў станковы кулямёт ворага і дзот, чым садзейнічаў настуііленню палка; загінуў y баі на тэр. Венгрыі. Р0ГАЎЦАВА Ада Мікалаеўна (н. 6.7.1937, г. Глухаў Сумскай вобл., Украіна), украінская актрыса. Нар. арт. СССР (1978). Скончыла Кіеўскі тэатр. ін-т (1959). 3 1959 y Кіеўскім рус. драм. т-ры імя Лесі Украінкі. 3 1980 адначасова выкладае ў Кіеўскім ін-ue тэатр. мастацтва імя І.Карпенкі-Карага. Лірыка-драм. актрыса, валодае сцэн. абаяльнасцю, музыч'насцю, шчырасцю: Гелена («Варшаўская мелодыя» Л.Зорына, 1967), Далорэс («Каменны гаспадар» Лесі Украінкі, 1971), Ларыса («Беспасажніца» А.Астроўскага, 1973), Леся Украінка («Спадзяваіша» Ю.Шчарбака, 1979), Ранеўская («Вішнёвы сад» А.Чэхава, 1980), Саша («Іванаў» А.Чэхава, 1985), Таісія Пятроўна («Урокі музыкі» Л.Петрушэўскай, 1989) і інш. Выступае і ў камед. ролях. 3 1957 здымаецца ў кіно: «Салют, Марыя!», «Утаймаванне агню», «Авадзень», «Вечны кліч», «За што?», «Чатыры лісты фанеры», «Два месяцы, тры сонцы» і інш. Дзярж. прэмія Украіны 1981. Літ.. Актеры советского кнно М., 1976.
Вып. 12.
Р0ГАЧ з Д y б ы (RohâC z Dubé) Ян (? — 9.9.1437), дзеяч гусіцкага руху ў Чэхіі (гл. Гусіцкія войны), паплечнік Яна Жыжкі. 3 1420 кіраўнік табарытаў y крэпасці Ломніцы, з 1421 гетман. У 1423 разам з Жыжкам засн. брацтва арэбітаў. Пасля паражэння табарытаў
пад Ліпанамі (1434) узначальваў войскі табарыцкага rap. саюза. У 1436 кіраваў абаронай крэпасці Сіён — апошняй апорнай базы табарытаў, якую асадзілі войскі Сігізмунда I. Пасля падзення Сіёна (1437) пакараны смерцю ў Празе разам з 52 паплечнікамі.
М.СРогаў
А.М.Рогаўцава.
Р0ГІ (лац. cornua), касцявыя вырасты на галаве многіх капытных млекакормячых. Служаць пераважна органамі абароны, a ў самцоў многіх відаў — сродкам барацьбы за самку ў час гону. Былі ў некат. выкапнёвых паўзуноў (напр., y рагатых дыназаўраў) і млекакормячых (у дынацэрат, тытанатэрыяў і інш.). Няпарныя Р. ў насарогаў — канічныя патаўшчэнні арагавелага эпідэрмісу, скурныя ўтварэнні на насавых або лобных касцявых вырастах. Касцявая аснова парных Р. (спіца) y пустарогіх укрыта рагавым чахлом, y жырафы — мяккай скурай, укрытай шэрсцю. Алені, y якіх Р. маюць толькі самцы (у паўн. аленя і самкі), штогод скідваюць іх (апрача кабаргі і вадзянога аленя), што звязана з дзейнасцю палавых залоз. Разгалінаванасць P. y іх з узростам павялічваецца. Р. пантавых аленяў (панты) — крыніца атрымання лек. сродку (пантакрыну). Р. інш. капытных выкарыстоўваюцца для розных вырабаў, атрымання касцявога тлушчу, касцявой мукі, клею і інш. РОД, ва ўсходнеславянскай міфалогіі бог, родапачынальнік жыцця. Увасабляў адзінства старажытнаслав. роду і дух продкаў, шанаваўся як апякун сям’і і дома. Узгадваўся ўслед за гал. язычніцкімі багамі разам з жаночымі божаствамі — рожаніцамі, якія вызначалі працяг роду і долю нованароджаных. Р. і рожаніцам прыносілі ахвяры ежай (кашамі, хлебам, сырамі) і пітвом (мёдам). РОД (genus) y б і я л о г i і, асноўная надвідавая катэгорыя біял. класіфікацыі, якая аб’ядноўвае блізкароднасныя віды з улікам іх эвалюц. паходжання. Навук. назва Р. абазначаецца адным лац. словам (т.зв. унінамінальная назва). Напр., розныя віды нерп (байкальская, каспійская, кольчатая) аб’ядноўваюць y Р. нерп (Pusa), розныя віды бярозы (каменная, павіслая і інш.) — y Р. бяроза (Betula). Некат. Р. складаюцца з 1 віду (манатыпныя), большасць Р. аб’ядноўвае сотні ці тысячы відаў (у раслін, на-
сякомых). Асабліва блізкія віды ўтвараюць падроды. Некалькі падродаў складаюць прамежкавую катэгорыю -— трыбу; трыбы ў сваю чаргу групуюцца ў падсямействы, якія складаюць сямеііства. У палеабатаніцы, акрамя звычайнага Р., вылучаюць яшчэ орган-Р. і фармальныя Р. Гл. таксама Сістэматыка. РОД y г і с т о р ы і , супольнасць кроўных сваякоў, якія вядуць паходжанне ад агульнага продка (часам легендарнага) і маюць пэўныя агульныя сац., паліт., эканам., рэліг. інтарэсы. Mae вял. значэнне ў традыц. грамадствах. У феад Беларусі роднасць вялася па мужчынскай лініі. Само паняцце «P.» мела сэнс толькі ў дачыненні да вышэйшых'пластоў грамадства (князёў, шляхты, духавенства і інш.). Члены шляхецкага Р. карысталіся агульным прозвішчам (канчаткова ўсталяваліся ў 16 ст.) і агульным гербам (уведзены Гарадзельскім прьівілеем 1413 для католікаў, на праваслаўных пашыраны Прывілеем 1432 і Прывілеем 1434). Прызнаваліся агульныя юрыд. правы і абавязкі шляхецкіх Р., якія спачатку неслі агульную адказнасць перад законам. Прывілеем 1447 вял. кн. Казімір устанавіў індывідуальную адказнасць шляхціцаў за злачынствы. Р. захоўвалі права выкупу сваіх родавых маёнткаў (вотчын) з рук пабочных асоб. У BKJI існавала каля 50 магнацкіх Р., члены іх мелі буйныя зямельныя ўладанні і займалі вышэйшыя дзярж. пасады (міністэрскія і сенатарскія). Значныя Р. аб’ядноўваліся вакол агульных паліт. інтарэсаў і ўтваралі своеасаблівыя партыі («фамілія» Чартарыйскіх, пратэстанцкая і каталіцкая лініі Радзівілаў, Сапегаў). 3 далучэннем бел. зямель да Рас. імперыі ў выніку 3 падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) бел. шляхецкія Р. страцілі паліт. ўплыў, a з развіццём капіталістыч. адносін y 19 ст. зніклі як супольнасці з агульнымі эканам. інтарэсамі. У Рас. імперыі ўрад вёў улік членаў дваранскіх Р. (гл. Радаводныя кнігі), якія карысталіся пэўнымі сац.-эканам. прывілеямі. РОД у м о в а з н а ў с т в е , граматычная катэгорыя, якая з’яўляецца адной з важнейшых класіфікацыйных адзнак назоўнікаў і сродкам выражэння прадметнасці іх значэння. У сучаснай бел. мове кожны назоўнік належыць да аднаго з трох Р.: мужчынскага, жаночага або ніякага, акрамя тых, што ўжываюцца толькі ў мн. л. («граблі», «канікулы»; іх або не адносяць ні да якога Р., або да своеасаблівага «парнага» Р.). Частка адушаўлёных назоўнікаў, якія могуць абазначаць асоб. і мужчынскага, і жаночага полу, адносіцца да т.зв. агульнага Р. («суддзя», «запявала»). Некат. назоўнікі выражаюць значэнні мужчынскага і жаночага Р. адной родавай формай («таварыш», «аграном»). Р. нязменных (нескланяльных) назоўнікаў іншамоўнага паходжання вызначаецца сінтаксічна — формамі дапасаваных азначэнняў («наш аташэ», «наша інжэню»). Прыметнікі, некат. лічэбнікі і займеннікі, дзеясловы, дзеепрыметнікі набываюць родавыя адрозненні ў дапасаванні да на-
зоўнікаў («хрусталёвая люстра», «сваё амплуа»), Л і т Беларуская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985. А.І.Норкевіч.
РОД ВОЙСК (сіл), састаўная частка BiAy ўзбр. сіл, якая ўключае часці і алучэнні, што маюць зброю, ваен. тэхніку і тактыку дзеянняў, уласцівую толькі ім. Падзел войск на роды існуе ў большасці краін свету. 3 часоў старажытнасці найб. вядомыя Р.в. — пяхота, кавалерыя, з 16 ст. — артшерыя. 3 развіццём зброі і ваен. тэхнікі з ’явіліся новыя Р.в., y т.л. ў ВМФ (BMC) роды сіл: падводныя і надводныя, марская авіяцыя, марская пяхота і інш. Ва Узбр. Сілах Беларусі да Р.в. адносяцца мотастралк., танк., ракетныя войскі і артылерыя, зенітныя ракетныя, радыётэхн. і інш. войскі, a таксама роды авіяцыі (аб. Р.в. узбр. сіл, y т.л. Беларусі, гл. адпаведныя арт.). У баі Р.в. цесна ўзаемадзейнічаюць паміж сабой і са спец. войскамі. С.М.Абрамаў.
РОД I ВІД y л о г і ц ы, паняцці, якія служаць для выражэння адносін падпарадкавання. Усякае лагічнае паняцце можа быць адначасова відам (у адносінах да больш агульнага паняцця) і родам (у адносінах да паняцця менш агульнага). Напр., паняццв «службовае злачынства» — род y адносінах да паняцця «службовы падлог» і ў той жа час від y адносінах да паняцця «алачынства»; паняцце «дзяржава» — відавое паняцце ў адносінах да паняцця «палітычная арганізацыя грамадства», якое з’яўляецца родавым y адносінах да паняцця «дзяржава». Родавых паняццяў не існуе толькі для гранічна шырокіх класаў — катэгорыіÏ, якія ўжо не ўваходзяць y склад больш шырокага класа. Калі ў адносінах падпарадкавання знаходзяцца агульнае і адзінкавае (індывідуальнае) паняцці, то агульнае паняцце (тое, што падпарадкоўвае) з’яўляецца відам, a адзінкавае (падпарадкаванае) — індывідам. У такіх адносінах, напр., знаходзяцца паняцці «гісторыкславіст» і «У.І.Пічэта». Такім чынам, паняцце A з’яўляецца родам y адносінах да паняцця Б, калі A можа быць утворана ў выніку абагульнення Б; паняцце Б. з’яўляецца відам паняцця А, калі Б можа быць утворана ў выніку абмежавання A і вылучэння агульных прыкмет y індывід. паняццях і само мае агульныя прыкметы з інш. відавымі паняццямі. У розных навуках шырока выкарыстоўваецца лагічная аперацыя вызначэння паняццяў праз род і відавое адрозненне. Так, y тэорыі дзяржавы і права даецца вызначэнне паняцця «рэспубліка»: рэспубліка — форма праўлення (род), пры якой вышэйшая дзярж. ўлада належыць выбраным на пэўны тэрмін прадстаўнічым органам (відавое адрозненне). Узаемасувязь відавых і родавых паняццяў адлюстроўвае ў свядомасці аб’ектыўную ўзаемасувязь Р. і в. ў прыродзе і грамадстве. Устаноўленыя ў логіцы прынцыпы ўзаемадзеяння Р. і в. выкарыстоўваюцца ў шэрагу тэорый. Напр., y сістэматызацыі раслін і жывёл,
род________________ 393 дзе паняцце «род» ахоплівае групу роднасных відаў, a паняцце «від» характарызуе агульнасць роднасных паміж сабой індывідаў, пэўныя прыкметы якіх, застаючыся адносна нязменнымі, супадаюць (гл. Bid, Сістэматыка). Літ: К о в а л ь с к н Р. Логвка в решеннв проблем: Пер. с англ. М., 1990; A р н о А., Нн к о л ь П. Логака, нля Нскусство мыслнть: Пер. с фр. М., І 99І ; Брюшннкйн В.Н. Практвческнй курс логакн для гуманятарнев. С. Ф.Дубянецкі.
РОД ЛІТАРАТУРНЫ, абагульнены тып літ. твораў, які выяўляецца праз асэнсаванасць маст. фактаў y выглядзе пэўнай заканамернасці. Упершыню пра Р.л. ўпамінае Платон y трактаце «Дзяржава». Больш поўна тэорыю Р.л. распрацаваў y сваёй «Паэтыцы» Арыстоцель. Асн. Р.л. тры — эпас, лірыка і драма. Эпасам называюцца творы аб’ектыўнаапавядальнага характару, y якіх паказваецца чалавек y шматлікіх сувязях з грамадствам і прыродай. У лірыцы раскрываюцца пачуцці асобы, яе ўнутр. свет. У драме супрацьстаяць характары, перадаюцца адносіны і канфлікты паміж персанажамі, яны паказваюцца ў дзеяннях, учынках, перажываннях. У залежнасці ад тэматыкі ці інш. прыкметы Р.л. падзяляюцца на віды літаратурныя (або формы) і жанры. Эпас апгсвае падзеі, знешнія ў адносінах да аўтара. У залежнасці ад часу дзеяння, ахопу падзей, колькасці персанажаў адрозніваюць вял. (эпапея, раман), сярэднія (аповесць, нарыс), малыя (навела, апавяданне, казка, байка, легенда) формы эпасу. Эпас паказвае аб’ектыўную карціну свету. Акрамя ўчынкаў герояў, значнае месца адводзіцца апісанням: партрэтам, рэчам, пейзажу. Ад лірыкі і драмы эпас адрозніваецца шырынёй і багаццем адлюстравання жыцця, яго пераасэнсаваннем. Лірыка аб’ядноўвае творы, y аснове якіх думкі, пачуцці, настроі, перажыванні чалавека. Віды лірыкі пераважна невял. па памеры: ода, раманс, песня, балада, верш, элегія, гімн Самая вял. форма лірыкі — паэма, якая можа быць эпічнаю («Курган» Я.Купалы) або сумяшчаць рысы эпасу і лірыкі («Тарасова доля» Я.Купалы, «Сцяг брыгады» А.Куляшова). Звычайна лірыку падзяляюць па тэматычных лініях або жанрава: лірыка грамадз., пейзажная, філас., інтымная. Драма, як і эпас, паказвае знешнюю рэальнасць — адносіны і канфлікты паміж людзьмі. Аднак паказ адбьіваецца праз размоўную форму. Як і ў лірыцы, тут выражаюцца думкі, пачуцці, перажыванні, але не адной асобы, a некалькіх. Падзел л-ры на роды не супадае з яе падзелам на паэзію і прозу. У побытавай мове лірычны твор звычайна суадносіцца з паэзіяй, a эпічны — з прозай. Але кожны Р.л. ўключае ў сябе і паэтычныя (вершаваныя), і празаічныя творы. Эпас на ранніх этапах мастацтва быў пераважна вершаваны. Вершаваны эпас ха-
394_______________ РОДАВАЯ рактэрны і для бел. л-ры («Новая зямля» Я.Коласа).
Словы «эпічнае» («эпічнасць»), «драматычнае» («драматызм»), «лірычнае» («лірызм») абазначаюць не толькі родавыя асаблівасці твораў, але і інш. якасці. Напр., эпічнасцю называюць велічна-спакойнае, нетаропкае суэіранне жыцця ў яго складанасці і шматпланавасці, шырыню поглядаў аўтара на свет і яго прыняцце як нейкай цэласнасці. Эпічнасць як ідэйна-эмацыянальная настраёвасць можа мець месца ва ўсіх Р.л. Драматызмам прынята называць стан, звязаны з напружаным перажываннем нейкіх супярэчнасцей, з усхваляванасцю і трывогай. Лірызм — узвышаная эмацыянальнасць, выяўленая ў мове аўтара, апавядальніка, персанажаў. Драматызм і лірызм таксама могуць прысутнічаць ва ўсіх Р.л. Літ:. Д а з а р у к М.А., Л е н с у А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства. 2 выд Мн., 1982; P a г о й ш a В.П. Паэтычны слоўнік 2 выд. Мн., 1987; Беларуская літаратура, XI — XX стст. 2 выд. Мн., 2001. Т.І.Шамякіт.
Выкарыстоўваюць для стварэння матчыных ліній пры вытв-сці бройлераў і гібрыдных нясушак з павышанай яйцаноскасцю. Гадуюць y ЗША, краінах Зах. Еўропы і інш. Тулава шырокае. Крылы невял., слабаразвітыя. Гапава сярэдняй велічыні з невял. лістападобным грэбенем і чырв. вушнымі мочкамі. Дзюба і ногі жоўтыя. Апярэнне карычнева-чырвонае, сустракаецца чорнае пер’е на хвасце, крылах і шыі. Маса пеўняў 3—3,5, курэй 2,3—2,5 кг. Яйцаноскасць 170— 180 яед за год.
Р0ДАЎ Сямён Абрамавіч (24.1.1893, г. Херсон, Украіна — 24.5.1968), рускі паэт, літаратурны крытык, перакладчык. Адзін з рэдактараў час. «На посту» (1923—25), адначасова адказны сакратар Маскоўскай (1923—24), y 1924—26 Усерас. асацыяцыі пралет. пісьменнікаў. Друкаваўся з 1912. Аўтар паэт. зб-каў «Мая сяўба» (1918), «Перабежка бліскавіц» (1921), «Стальны строй» (1923), паэм «Іна», «Нашы душы» (абедзве 1922), зб-каў арт. «Арганізацыя пралетарскай літаратуры» (1925), «У літаратурных баях» (1926), «На пасту» (1931). На рус. мову перакладаў творы Я.Купалы, Я.Коласа, А.Кулакоўскага, М.Лупсякова, М.Паслядовіча, Э.Самуйлёнка, А.Якімовіча. А.С.Малінін.
Р0ДАВАЯ ТРАЎМА НОВАНАР0ДЖАНЫХ, пашкоджанне органаў і тканак плода пры родах. У выніку бывае кефалагематома (паднадкоснічнае кровазліццё ў вобласці касцей чэрапа, часцей цемянных), крывашыя, пералом ключыцы і інш. касцей (рук, ног), пашкоджанне тварнага нерва (асіметрыя твару), вялы параліч рукі. Найб. небяспечныя траўмы спіннога мозга і ц.н.с., якія ўзнікаюць часцей на фоне асфіксіі плода і ў выніку мех. пашкоджанняў (могуць прывесці да інваліднасці і парушэння разумовага развіцця). Большасць відаў траўмаў праходзіць бясследна. Прафілактыка: ахова здароўя цяжарнай жанчыны, правільнае правядзенне родаў. Лячэнне спецыфічнае. І.УДуда. РОД-АЙЛЕНД (Rhode Island), штат на ўзбярэжжы Атлантычнага ак. ў ЗША, y Новай Англіі. Пл. 3,2 тыс. км2. Нас. 990,8 тыс. чал. (1999). Адм. ц., буйнейшы горад і гал. порт — Провідэнс. Рэльеф нізінны і раўнінны. Макс. выш. да 247 м. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра студз. каля -2 °С, ліп. 21—23 °С. Ападкаў каля 1150 мм за год, выпадаюць раўнамерна. Захаваліся ўчасткі дубовабукавых лясоў. Р.-А. найб. шчыльна населены (каля 310 чал. на 1 км2), урбанізаваны (гар. насельніцтва больш за 90%) і прамыслова развіты штат. Прам-сць: тэкст., электронная, разнастайнае машынабудаванне, металаапрацоўка, гумавая, харч., ювелірная, галантарэйная, паліграфічная. Суднабудаванне, суднарамонт. Нарыхтоўка дубу, здабыча буд. матэрьшлаў. Сельская гаспадарка прыгараднага тыпу (малочная прадукцыя, яйкі, ягады). Вырошчваюць бульбу, гародніну, сеяныя травы. Птушкагадоўля. Марское рыбалоўства. Турызм. Транспарт аўтамаб., марскі, чыгуначны. РОД-АЙЛЕНД, мяса-яечная парода курэй. Выведзена ў 19 ст. ў ЗША скрыжаваннем мясц. курэй з палевымі кахінхінамі, дамініканскімі, чырвона-бурымі малайскімі курамі і бурымі легорнамі.
Грэцыі. Пл. 1404 км2. Берагі слаба расчлянёныя. Выш. да 1215 м (г. Атавірас). Складзены пераважна з вапнякоў і мармураў. Характэрны горы, укрытыя міжземнаморскімі лясамі, і ўзгоркі, парослыя хмызнякамі. Вырошчванне збожжавых, цытрусавых, вінаграду, маслін; аліўкавыя гаі. Рыбалоўства, лоў губак. Р. — цэнтр стараж.-грэч. культуры. Помнікі ант. і сярэдневяковай архітэктуры. Курорты. Гал. горад і порт — Родас.
Р0ДАМЛЯ, возера ў Крупскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Лукомка, за 33 км на Пн ад г. Крупкі. Пл. 0,42 км2, даўж. 1,38 км, найб. шыр. 320 м, даўж. берагавой лініі 2,95 км. Схілы катлавіны выш. да 4 м, параслі хмызняком, на У на невял. участку разараныя. Дно сапрапелістае. Выцякае ручай y р. Югна. Р0ДАС (Rhodos), востраў y Эгейскім м., каля ўзбярэжжа Малой Азіі; найб. ў групе астравоў Паўд. Спарады. Тэр.
Род-айленд.
Р0ДБЕЛ (Rodbell) Марцін (н. 1925), амерыканскі фізіёлаг. 3 1958 дырэктар Ін-та вывучэння навакольнага асяроддзя ў Нац. ін-це здароўя. У 1970-я г. даказаў, што гармоны перадаюць інфармацыю (сігнал) адпаведным клеткам пры дапамозе 3 незалежных кампанентаў клетачнай абалонкі: спец. рэцэптараў, перадатчыкаў (пасрэднікаў), узмацняльнікаў (перадатчык бывае актыўны толькі ў прысутнасці адпаведнага носьбіта энергіі; ён ідэнтыфікаваны амер. фізіёлагам А.Гілманам як бялок О). Высветліў ролю G -бялкоў y малекулярных механізмах узнікнення шэрагу інфекц. хвароб (халеры, коклюшу і інш.). Нобелеўская прэмія 1994 (разам з Гілманам). А.Ю.Маніна. Р0ДЖ ЭРС (Rodgers) Рычард (28.6.1902, Нью-Йорк — 31.12.1979), амерыканскі кампазітар; адзін з буйнейшых прадстаўнікоў жанру мюзікл. Ганаровы чл. Нац. ін-та мастацтваў і л-ры (1955). Скончыў Калумбійскі ун-т (1921) і Ін-т муз. мастацтва (1923, Нью-Йорк). Супрацоўнічаў з лібрэтыстамі Л.Хартам (з 1918), О.Хамерстайнам (1943—60), харэографам Дж.Баланчыным. Сярод найб. значных твораў (усяго больш за 40): «Аклахома!» (1943), «Карусель» (1945), «Паўднёвы Ціхі акіян» (1949), «Кароль і я» (1951), «Гукі музыкі» (1969), «Ці чую я вальс?» (1965), «Рэкс» (1976). Шматлікія з яго твораў экранізаваны, a песні з мюзіклаў набылі шырокую папулярнасць. Аўтар музыкі да кінафільмаў, тэле- і радыёпастановак. Яго творчасці прысвечаны фільм «Словы і музыка». Прэміі Пуліцэра 1944, 1950. Я.З.Басін.
Р0ДЗЕВІЧ Леапсшьд Іванавіч (12.6.1895, фальварак Кур’янаўшчына, цяпер Лагойскі р-н Мінскай вобл. — 1938 ?), бел. паліт. і грамадскі дзеяч, пісьменнік. Брат Ч.І.Родзевіча. Вучыўся ў Камуніст. ун-це нац. меншасцей Захаду (1923—24). 3 1910 y Вільні, уключыўся ў бел. культ.-асв. і грамадскі рух. Удзельнічаў y Беларускім музычна-драматычньім гуртку, выступаў y Першай беларускай трупе Ігната Буіініцкага. У 1917 мабілізаваны ў армію У час польск. акупацыі 1919—20 працаваў
Л.І.Родзевіч
пісарам Бел. вайсковай камісіі ў Мінску. 3 прыходам сав. улады ў апараце Наркамата земляробства БССР, потым пераехаў y Вільню. У 1921—23 кіраваў Беларускай драматычнай майстроўняй, рэдагаваў газ. «Беларускі звон», «Наша будучьіня». У 1922 увайшоў y Беларускую рэвалюцыйную арганізацыю (БРА), чл. яе ЦК. У 1923 арыштаваны польск. ўладамі. Адзін з ініцыятараў аб’яднання БРА з К ПЗ Б ; з 1923 чл. ЦК КПЗБ. 3 1924 сакратар Гродзенскага акр. к-та КПЗБ. У 1925—33 рэдактар газ. «Чырвоны сцяг», час. «Бальшавік». Ha II канферэнцыі КПЗБ (ліст. 1924) далучыўся да сэцэсіі. 3 восені 1925 y Мінску, кіраваў замежнай рэдакцыяй прадстаўніцтва ЦК КПЗБ пры ЦК КП(б)Б, быў рэдактарам «Бюлетэня ЦК КПЗБ», членам Камісіі па вывучэнні Зах. Беларусі пры АН БССР. У 1933 арыштаваны па справе т.зв. Бел. нац. цэнтра. Да 1938 знаходзіўся ў Саратаве. У 1938 паўторна арышТаваны (дакладныя дата і месца смерці невядомы). Рэабілітаваны ў 1956. Аўтар драм «Блуднікі» (1912, надрук. ў I960), «Пакрыўджаныя» (1916, надрук. ў 1921), вадэвіляў, y т.л. «Збянтэжаны Саўка» (1921), «Багаты і бедны» (1922), паэт. зб-каў «Беларусь» (1922), «На паняволеных гонях» (1928) і інш. Him:. X a ў р a т о в і ч I. Ён заслужыў добры ўспамін аб сабе / / Полымя. 1965. №9; Л і с А. Паміж літаратурай і палітыкай: драма аднаго рамантыка / / Спадчына. 1997. №3. B e r g m a n A. Leopold Rodziewich // Bergman A. Sprawy bialoruskie w II Rzeczypospolitej Warszawa, 1984. А.М.Вабішчэвіч.
Р0ДЗЕВІЧ Часлаў Іванавіч (20.3.1889, фальварак Кур’янаўшчына, штпер Лагойскі р-н Мінскай вобл. — сак. 1942), бел. тэатр. і грамадскі дзеяч. Брат Л.І Родзевіча. Скончыў Віленскую сярэднюю хіміка-тэхнал. школу (1908), Новачаркаскі політэхн. ін-т. Удзельнік Першай бел. тэатр. вечарыны ў лют. 1910 y Вільні, уваходзіў y Беларускі му-
зычна-драматычны гурток y Вільні, Першую беларускую трупу І.Буйніцкага. Адзін з заснавальнікаў Бел. т-ва дапамогі ахвярам 1-й сусв. вайны (1916— 18) і Таварыства ахвотнікаў беларускага народнага штукарства ў Петраградзе. У 1918 супрацоўнік Беларускага нацыянальнага камісарыята. У 1918— 19 акцёр, камісар Беларускага савецкага тэатра, выкладчык Мінскага бел. пед. ін-та. У час польскай акупацыі 1919—20 чл. Мінскай бел. школьнай рады, заг. аддзела асветы Мінскага магістрата, старшыня Бел. тэатр. камісіі пры Часовым бел. нац. к-це. У 1920-я г. ўдзельнічаў y рабоце Навукова-тэрміналагічнай камісіі пры Наркамасвеце БССР, займаўся навук. даследаваннямі ў галіне прыродазнаўства пры Мінскай балотнай станцыі. 3 1922 y Інбелкульце, з 1925 навук. сакратар с.-г. секцыі (з 1929 Бел. АН). У ліп. 1930 арыштаваны, асуджаны па справе «Саюза вызвалення Беларусі» і высланы на 5 гадоў y г. Саратаў (Расія). Рэабілітаваны ў 1957. Аўтар працы пра бел. нар. танцы, зб. «Песні з нотамі» (не захаваліся). Л і т Гісторыя беларускага тэатра. Т.І. Мн., 1983; Возврашенные нмена: Сотрудннкн АН Беларусп, пострадавшне в пернод сталннскнх репресснй. Мн., 1992. У.В.Ляхоўскі, В.У.Скалабст. Р0Д ЗІН Аляксандр Іванавіч (н. 15.5.1947, г. Баранавічы Брэсцкай вобл.), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1972). Працуе ў галіне жывапісу, графікі. Аўтар твораў «Мегаполіс» (1975), «Міфалагема тысячагоддзя. Нон стоп панарама» (1986—2000), «Двайны стандарт» (1986), «Ноч неапазнаных сутнасцей» (1987), «XXI стагоддзе» (1989—91), «Пустэльнікі» (1993— 96), «Апакаліпсіс» (1994—97), «Кругі пазнання» (1996—97), цыкла «Сіндром Адраджэння» (1996—97), паліпціха «Стварэнне сусвету» (1999—2001). Творчасці ўпасцівы сюррэалістычная манера выканання, графічнасць, дэталізацыя сюжэта, спалучэнне абстрактнасці мыслення і фігуратыўнасці выяў. JIФ. Салавей.
РОДНАЕ________________
пачаткова выданне газ. «Правда». Друкуе навук.-папулярныя артыкулы па паліт., эканам., ваен., рэліг., этн. гісторыі і гісторыі культуры Расіі i СССР, усеагульнай гісторыі, публіцыстычныя матэрыялы, нататкі, інтэрв’ю. 3 1990 спачатку раз на год, потым раз на паўгода выходзяць і тэматычныя нумары часопіса (пра войны 1812, Крымскую 1853—56, грамадзянскую 1918—20 y Расіі, сав.-фінляндскую 1939—40, Вял. Айчынную, 1-ю і 2-ю сусветныя, пра 300-гадовую гісторыю рас. ВМФ, пра Польшчу і інш.). Шэраг матэрыялаў асвятляе асобныя пытанні гісторыі і культуры Беларусі — артыкулы пра ВКЛ (1995, №3), Ф.Скарыну (1992, №4), А.Т.Касцюшку (1994, №12), С.БулакБалаховіча (1997, №11), М.Шагала (1991, №5), удзел Дняпроўскай ваен. флатыліі ў паходзе Чырв. Арміі ў Зах. Беларусь y вер. 1939 (1996, №7/8) і інш. 3 1993 да часопіса выдаецца дадатак «Нсточннк» (6 выпускаў за год), дзе друкуюцца рассакрэчаныя дакументы з рас. архіваў. У.Я.Калаткоў. «Р0ДНАЕ СЛ0ВА», навукова-метадычны ілюстраваны часопіс. Вьшаецца з 1988 y Мінску на бел. мове штомесячна. Да 1992 наз. «Беларуская мова і літаратура ў школе». Асвятляе пытанні літ., мовазнаўчай і культуралагічнай адукацыі ў сярэдняй школе і ІЗНУ. Змяшчае матэрыялы па гісторыі нац. культуры, пра сучасны літ. працэс, лінгвіст. праблемы, міжмоўныя сувязі, адметнасць бел. мовы. У раздзелах «Філалогія», «Методыка і вопыт», «На ростанях», «Калі закончыўся ўрок», «Культура Беларусі» і інш. адлюстроўвае шляхі развіцця нац. школы, пед. майстэрства
Р0Д ЗІН Аляксей Рыгоравіч (17.2.1902, с. Зуева Асташкаўскага р-на Цвярской вобл., Расія — 27.5.1955), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1943), генерал-палкоўнік танк. войск (1944). Скончыў Ваен. акадэмію механізацыі і матарызацыі РСЧА (1937), Вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1953). У Чырв. Арміі з 1920. Удзельнік грамадз. 1918— 20, сав.-фінл. 1939—40 войнаў. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Камандуючы танк. корпусам ген.-маёр Р. вызначыўся ў 1942 y час Сталінградскай бітвы. У ходзе Беларускаіі аперацыі 1944 камандаваў бранятанк. і механіз. войскамі 3-га Бел. фронту. Да 1954 на адказных пасадах y Сав. Арміі. «Р0ДННА», масавы расійскі гіст. ілюстраваны часопіс. Выдаецца з 1989 y Маскве на рус. мове штомесяц. Перша-
395
Вокладка часопіса «Роднае слова».
дзецьмі — брат (сястра) па бацьку ці па маці; усынаўлення — выхаванец, выхаванка (у гаворках — гадаванец, гадабел. славеснікаў, дасягненні філал. на- ванка, дольнік, дольніца); дзеці мачахі і вукі, узаемасувязь л-ры, мовы, выяўл. айуыма лічацца зводнымі братам і сясмастацтва, музыкі, т-ра і кіно, дзей- трой; 2-й ступені — дзед, баба, унук, насць літ. музеяў і інш. Друкуе творчыя унучка;'3-й ступені — прадзед, прабапартрэты бел. мовазнаўцаў, літаратараў ба, праўнук, праўнучка; 4-й ступені — і дзеячаў культуры, архіўныя дакумен- прапрадзед, прапрабаба, прапраўнук, ты, звязаныя з іх дзейнасцю. Адзначае прапраўнучка (гэтыя формы ўжываюцюбілеі дзеячаў культуры, публікуе гіаэт. ца вельмі рэдка і найчасцей замяняюці вакальныя творы, рэцэнзіі на філал., ца апісальна). Далейшыя ступені кроўкультуралагічныя і пед.-метадычныя най роднасці наз. агульна: па ўзыходнай выданні. М.М.Шавыркін. лініі — продкі, дзяды, дзяды-прадзеды, РбДНАСЦЬ y п р a в е, кроўная су- па сыходнай — нашчадкі (патомкі). Назвы роднасці 1-й бакавой лініі: брат, вязь паміж людзьмі, з наяўнасцю якой закон звязвае пэўныя правы і абавязкі. сястра, пляменнік, пляменніца. У гаРодныя, або сваякі, гэта асобы, якія ворках са значэннем «пляменнік» трапзвязаны Р. і паходзяць адзін ад аднаго ляюцца нябож, часам — сыновец; са або ад агульнага продка. Р. — асн. эле- значэннем «пляменніца» — нябога. Назвы роднасці 2-й бакавой лініі: дзямент большасці сямейных праваадносін. Роднымі з’яўляюцца прадзед (пра- дзька, цётка, дваюрадны (стрыечны) бабка), дзед (бабка), бацька (маці), сын брат, дваюрадная (стрыечная) сястра. (дачка), унук (унучка), праўнук Назвы 3-й і наступных ліній ужываюц(праўнучка), браты і сёстры, дзядзькі ца радзей і звычайна перадаюцца апі(цёткі), пляменнікі (пляменніцы) і г.д. сальна. Назвы с в а я ц т в а : муж, жонКласіфікацыя роднасных адносін мае ка, y гаворках таксама стары, старая; важнае юрыд. значэнне, асабліва ў ся- дзед, баба; гаспадар, гаспадыня. Да слова «муж» сінонімы мужык, чалавек, да мейным і спадчынным праве. слова «жонка» — маладзіца, дружына, жанчына і інш. Даччын муж — зяць; Р0ДНАСЦБ ДА ЭЛЕКТР0НА, здоль- сынава жонка — нявестка (сынавая, насць атама, малекулы далучаць элек- сыновая). Мужавы бацькі — свёкар, трон з утварэннем адмоўнага іона. свякроў (свякруха, свекрыва), жончыКолькасна роўная энергіі іанізацыі ад- ны — цешча, цесць; мужаў брат — дземоўнага іона (Х~); вымяраецца ў элек- вер, сястра — залвіца (залоўка). Слова трон-вольтах (гл. Іанізацыі патэнцыял). «швагер» выражае 3 паняцці: сястрын Найб. Р. да э. (3—4 эВ) маюць атамы муж, жончын брат, муж жончынай сясгалагенаў. Для шэрагу хім. элементаў тры; швагерка — жончына сястра. Браблізкая да нуля ці адмоўная, гэта азна- тава жонка — братавая (браціха), брачае, што не існуе ўстойлівых адмоўных тавыя паміж сабой — ятроўкі; дзядзьіонаў гэтых элементаў. Ддя малекул кава жонка — дзядзіна (цётка). Бацькі Р. да э. звычайна мае значэнні ад 0 да 4 эВ, мужа і жонкі адзін да аднаго — сваты, але ёсць малекулы са значна большымі мацеры — свацці (свахі). У гаворках значэннямі Р. да э. (напр., для малеку- усе родныя мужа — сваты і свацці ў адлы гексафтарыду плаціны Р. да э. роў- носінах да ўсіх родных жонкі і наадваная 7 эВ). Малекулы з высокімі значэн- рот. Асобна стаяць хросныя бацькі, нямі Р. да э. — моцныя акісляльнікі, з хросная матка, хросныя дзеці — хросдапамогай якіх былі атрыманы хім. злу- нік (хрэснік), хросніца (хрэсніца), a чэнні інертных газаў. таксама назвы кум і кума. Усе яны звязаны з царкоўным абрадам хрышчэння. Р0ДНАСЦЬ I СВАЙЦТВА, адносіны Апрача канкрэтных, ёсць агульныя назпаміж людзьмі, заснаваныя на пахо- вы Р. і с.: радня, родзічы, сваякі, свае, джанні ад агульнага продка (роднасць) y гаворках таксама радзіна, прырода, або якія ўзнікаюць y мужа і жонкі да іх сраство, свайство, адроддзе, род і інш. родных (сваяіггва). У першабытным Гл. таксама Роднасць y праве. грамадстве кроўнароднасныя адносіны Л і т Т р у б а ч е в О.Н Нстормя славянбылі асновай аб’яднання людзей y род, скмх термвнов родства н некоторых древннх фратрыю, племя, яны характарызавалі термннов обідественного строя. М., 1959; формы сям ’і. У сучасных сямейных адно- Б у л а х а ў М.Г. Старабеларускія назвы сінах адрозніваюць р о д н а с ц ь па ліні- роднасці і сваяцтва / / 3 жыцця роднага слоях: прамой (бацькі і дзеці, продкі і на- ва. Мн., 1968; Алгебра родства: Родство. Снсродства. Свстемы термннов родства. шчадкі), бакавой (браты і сёстры, дзя- темы Вып. I. СПб., 1995. К.М.Панюціч. дзькі, цёткі і пляменнікі), узыходнай (ад нашчадкаў да продкаў — напр., Р0ДНАСЦБ МОЎ, наяўнасць y мовах унук, сын, бацька, дзед), сыходнай (ад агульных рыс і рэгулярных суадносін на продкаў да нашчадкаў). Бел. назвы розных узроўнях моўных сістэм. Р.м. кроўнай роднасці па прамой лініі: 1-й апіраецца на падабенства каранёў, слоступені — бацька (тата), маці (матка, ваўтваральных суфіксаў, грамат. форм, мама), сын, дачка (пазашлюбных дзя- марфал. характарыстык, сінтакс. канцей наз. бастрамі, байструкамі); няпоў- струкцый. Яе паказчыкам можа быць і най роднасці паміж мужам (жонкаю) і дзецьмі ад папярэдняга шлюбу жонкі падобная сістэма лічэбнікаў. Роднасныя (мужа) — айчым, мачаха, пасынак, мовы паходзяць або з адной мовы-аспадчарыца; няпоўнай роднасці паміж новы (напр., пасля распаду стараж. пра-
396_____________
РОДНАСЦЬ
слав. мовы ўзнікла старажытнаруская мова, на аснове якой да 14— 15 ст. склаліся ўсходнеславянскія мовы, y т.л. беларуская мова), або дзвюх моў, з якіх адна шляхам паступовага развіцця ўзнікла з другой (напр., роднасць англ. і яе папярэдніцы стараж.-саксонскай мовы). Бел. мова разам з рускай мовай і ўкраінскай мовай (усх.-слав. мовы) уваходзіць y групу ашвянасіх моў, якая ўключае таксама зах.-слав. (чэш., польская, славацкая і інш.) і паўд.-слав. (балгарская, сербская і інш.) мовы. Яны звязаны заканамернымі гукавымі адпаведнасцямі: бел. «варона», «сон», «чужы», «польскае» wrona, sen, cuzdy, балгарскае «врана», «сьн», «чужд» і г.д. Некат. групы выяўляюць больш аддаленую роднасць (меншы аб’ём матэрыяльнай агульнасці) і аб’ядноўваюцца ў больш буйныя сем’і моў. Да слав. моў найб. блізкая група балтыйскіх моў. Слав. і балт. мовы разам з герм., раманскімі, індаіранскімі, грэчаскай і інш. мовамі складаюць сям’ю індаеўрапейскіх моў. Чым меншы аб’ём матэрыяльнай агульнасці і менш празрыстыя рэгулярныя гукавыя адпаведнасці, тым складаней узвядзенне моў, што параўноўваюцца, да агульнай прамовы. Наяўнасць пэўнай агульнасці лексічнага складу, сінтакс. канструкцый, асобных фанетычных рыс і тыпалагічных характарыстык без рэгулярных гукавых адпаведнасцей можа быць вынікам больш позніх збліжэнняў (гл. Моўны саюз, Моўныя кантакты, Запазычанні). Вывучае Р.м. параўнальнагістарычнае мовазнаўства. Праблематыка, звязаная з Р.м., распрацоўвалася на Беларусі ў працах П.А.Бузука, І.В.Ваўка-Левановіча, С.П.Мікуцкага, пазней — y работах М.Г.Булахава, І.С.Козырава, Р.У.Краўчука, В.У.Мартынава, А.Я.Супруна, Г.А.Цыхуна, В.М.Чэкмана, П.Я.Юргелевіча і інш. Літ:. 14 в a н о в В.В. Генеалогмческая класснфнкацня языков н понятне языкового родства. М-, 1954; Х о д о в а K Н Языковое родство славянскмх народов. М., 1960; Га м к р е л н д з е Т . В . , Н в а н о в В.В. Мндоевропейскяй язык м яндоевропейцы. [Кн.] I—2. Тбмлясв, 1984. А.Я.Міхневіч
Р0ДНАЯ MÔBA, мова, на якой асоба мысліць без дадатковага самакантролю, з дапамогай якой лёгка і натуральна выказвае свае думкі ў вуснай і пісьмовай форме, якая служыць падмуркам яго этн. самасвядомасці, нац. самаідэнтыфікацыі. Як форма сац. быцця чалавека адрозніваецца натуральнасцю,, нязмушанасцю, лёгкасцю, зручнасцю выкарыстання яе ў розных сітуацыях камунікавання асобы. Р.м. ўласцівы функйыі: мыслення, унутр. маўлення, слоўнага выражэння і афармлення думак і эмоцый, фарміравання і замацавання своеасаблівай моўнай карціны свету, фалькл. і літ.-маст. творчасці, пазнання свету і назапашвання ведаў y памяці, міфатворчасці і інш. Р.м. звязана з духам народа, нац. ментальнасцю, маральнасцю асобы і выконвае сямейныя, працоўныя і інш. грамадскія функцыі. Яна адна з вызначальных рыс сукупнасцей людзей — этнасу, нацыі, на-
рода. Абавязкова і арганічна ўваходзіць y мноства знакавых сістэм, што фарміруюць т.зв. моўную асобу і вызначаюць багацце яе знешніх і ўнутр. зносін, ступень яе ўключанасці ў нац. і сусв. культуру. Роднай наз. і мову тыгульнага этнасу, засвоеную з дзяцінства прадстаўніком інш. этнасу, што ўваходзіць y склад нацыі. Пры двухмоўі і шматмоўі — гэта мова штодзённых зносін. Пры дасканалым веданні дзвюх моў і аднолькава лёгкім валоданні імі можна гаварыць пра дзве родныя для асобы мовы. 3 паняццем Р.м. звязана ўяўленне пра гіст. існаванне этнасу і яго духоўную і матэрыяльную культуру. Р.м. як выраз не строга тэрміналагічны адносіцца не столькі да лінгвістыкі, колькі да сферы нац. псіхалогіі, этн. самаўсведамлення асобнага чалавека і народа. Р.м. можа для чалавека рэальна мець статус дыялектнай гаворкі, мовы асобнага этнасу, мовы маст. л-ры, нац. і дзярж. мовы і інш. Р.м. — аб’ект любові і гонару яе носьбітаў, дзярж. падтрымкі і аховы. Літ.: Этннческая псмхологня ч обшество. М., 1997; Л ы ч Л.М. Беларуская нацыя і мова. Мн., 1994; Н а в у м е н к а Л. Уяўленні беларусаў аб значэнні ўласнай этнічнай належнасці і месца роднай мовы сярод іх / / Jçzyk a toZsamosc na pograniczu kultur Bjatystok 2000 А.Я.Міхпевіч.
«Р0ДНАЯ MÔBA», мовазнаўчы часопіс. Выходзіў y 1930—31 y Вільні на бел. мове. Змяшчаў артыкулы па гісторыі бел. мовы, фанетыцы, дыялекталогіі, праблемах арфаграфіі і граматыкі літ. мовы, лексікалогіі і культуры мовы, метадычныя рэкамендацыі па зборы бел. тапанімікі і антрапаніміі і інш. Рэдактар Я.Станкевіч. Друкаваўся адметнай графікай (з j, г), выкарыстоўваў лексемы-наватворы, y т.л. лінгвістычныя'тэрміны, словаўтваральныя варыянты, з мэтай укаранення іх y літ. мову («хворма», «тэндэнца», «oajivia»). Выйшла 6 нумароў.
пад крыптанімам «C.» і інш ). Інфармаваў пра публічныя выступленні Б.Тарашкевіча, зняволенне ў віленскую турму Лукішкі М.Гарэцкага, змясціў некралог на смерць А.Лявіцкага (Ядвігіна Ш.). Друкаваў апавяданні Я.Піліпава, B. Пупко, вершы Старога Уласа, Хв.Тартака (Чарнышэвіча), нар. творы, запісаныя на Вілейшчыне. Выйшла 7 нумароў. А. С.Ліс.
________ 397
чыя працы А.Луйкевіча, У.Самойлы, І.Дварчаніна пра творчасць В.ДунінаМарцінкевіча, М.Багдановіча, Ядвігіна Ш., новыя звесткі пра жыццё Ф.Скарыны. Пра бел. нар. эстэтыку пісаў Р.Зямкевіч (Р.Суніца), пра зямельныя адносіны на Беларусі ў канцы 19 ст. — А.Зянюк. 3 нарысамі на пед. тэмы выступаў «Р0ДНЫ КРАЙ», газета, якая выдава- С.Паўловіч. Пра навучанне беларусаў і лася Цэнтр. бел. радай Гродзеншчыны з літоўцаў ва ун-тах сярэдневяковай Гер22.6 да 10.7.1919 y Гродне на бел. мове. маніі пісаў Д.Масальскі. Часопіс друкаваў бел. нар. песні ў нотным запісе Адлюстроўвала пазіцыі бел. эсэраў. Вызначальныя ў газеце — незалежніц- В.Багдановіча, Т.Трызны, А.Стаповіча, кія матывы. Дамагалася бел. дзяржаў- матэрыялы з гісторыі асветы, артыкулы насці, свабоды ад усякага ціску звонку, пра выдатных вучоных свету. У асобапелявала да патрыят. пачуццяў насель- ным раздзеле асвятляў працу гурткоў ніцтва, якія павінны яднаць яго дзеля Т-ва бел. школы. Выйшла 6 нумароў А. С.Ліс. супраціўлення акупацыі. Пратэставала Р0ДНЯ, вёска ў Клімавійкім р-не Масупраць паланізатарскіх акный польскіх улад. Патрабавала стварэння бел. вой- гілёўскай вобл., каля р. Лабжанка, на ска, развіцця бел. школьніцтва, т-ра. скрыжаванні аўтадарог на Клімавічы, Пісала пра заключэнне міру ў Версалі, Касцкжовічы, Хоцімск. Цэнтр сельсапра заснаванне ў Гродне Грамады бел. вета і эксперым. базы. За 17 км на ПдУ ад г. Клімавічы, 141 км ад Магілёва, 10 моладзі, яе культ.-асветную праграму Публікавала гіст. матэрыялы, вершы і км ад чыг. ст. Асмолавічы. 733 ж., 261 прозу мясц. аўтараў. У газеце друкавалі- двор (2001). Сярэдняя школа. Дом ся пад псеўданімамі Б.Тарашкевіч, культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя. C. Рак-Міхайлоўскі, П.Мядзёлка. Вый- аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, шла 6 нумароў. Забаронена польскімі якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У 1727 сяло ў Крычаўскім старостве ВКЛ, ўладамі. А.М.Пяткевіч.
«Р0ДНЫ Я Г0НІ», грамадска-культурны і літ.-мастацкі ілюстраваны часопіс дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі. Выдаваўся з сак. да кастр. 1927 y Вільні на бел. мове. Маст. афармленне Я.Горыда. У ім друкаваліся вершы і паэмы М.Багдановіча, М.Васілька, Н.Арсенневай, П.Пестрака (Звястун), В.Вальтара, Ф.Грышкевіча, апавяданні Палачанкі, В.Грывіча (У.Грыневіча), пераклады з У.Сыракомлі, А.Дадэ; літаратуразнаў-
«Р0ДНАЯ ПРЫР0ДА», грамадска-палітычны, навукова-папулярны ілюстраваны часопіс. Вьшаецца з 1972 y Мінску на бел. мове раз y 2 месяцы. Да 1977 інфарм.-метадычны бюлетэнь. Асвятляе пытанні аховы прыроды, узаемаадносін чалавека і навакольнага асяроддзя, інфармуе насельніцтва аб выкананні дзярж. экалагічных праграм, мае трывалыя традыцыі экалагічнага выхавання і адукацыі чытачоў. Друкуе матэрыялы пра маляўнічыя куткі Беларусі, раскрывае многія сакрэты прыроды, змяшчае вершы, навелы, апавяданні на прыродную тэматыку і інш. В.П.Крукоўскі «Р0ДНАЯ СТРАХА», часопіс, які выдаваўся ў жн. 1921 — крас. 1922 y Вільні на бел. мове. Закранаў некат. актуальныя пытанні зах.-бел. рэчаіснасці (арт. «Аб формах дзяржаўнасці» Умястоўскага і інш.), пісаў пра паліт. лёс Віленшчыны, т.зв. Сярэдняй Ліхвы. Асвятляў стан бел. школьнай асветы (арт. «Беларуская школа і беларускія настаўнікі» пад крыптанімам «К.У.», «Наша справа»
РОДЧАНКА
y 1747 дзярж. ўласнасць, 20 двароў. 3 1772 y Рас. імперыі. У 1780 мястэчка ў Клімавіцкім пав. Магілёўскай губ., 289 ж., 76 двароў, драўляная царква. У пач. 19 ст. прыватнае ўладанне, вінакурны з-д. У 1880 — 455 ж., 78 двароў, вадзяны млын. нар. вучылішча, мураваная царква, малітоўная школа; y 1897 — 834 ж., 122 двары, крупадзёрка. 3 1924 вёска, цэнтр сельсавета Клімавіцкага р-на Калінінскай, y 1926—30 — Магілёўскай акруг, з 1938 — Магілёўскай вобл. У 1926 y Р. 471 ж., 88 двароў. У 1967 да Р далучана в Пачаеўка. У . У . Б я ііь к о .
РОДС (Rhodes) Сесіл Джон (5.7.1853, г. Бішапс-Стортфард, Вялікабрытанія — 26.3.1902), брытанскі прадпрымальнік і калан. дзеяч. Скончыў Оксфардскі ун-т (1881). У 1870 пераехаў y брыт. Капскую калонію, дзе займаўся здабычай алмазаў. Паступова ўсталяваў кантроль над алмазаздабыўной прам-сцю Паўд. Афрыкі, з 1888 прэзідэнт кампаніі «Дэ Бірс кансалідэйтэд майнс», адначасова кантраляваў створаную ў 1887 золатаздабыўную кампанію «Голд філдс оф Саўт Афрыка». 3 1881 чл. асамблеі Капскай калоніі. Як кіраўнік прывілеяванай Брыт. Паўд.-Афр. кампаніі (з 1889) ініцыіраваў анексію Вялікабрытаніяй Бечуаналенда (1885), дамогся падпарадкавання афр. тэрыторый на Пн ад р. Замбезі, якія атрымалі ў яго гонар назву Радэзіі. У 1890—96 прэм’ер-міністр Капскай калоніі, праводзіў палітыку ўмяшання ва ўнутр. справы бурскіх рэспублік — Аранжавай і Трансвааля, што прывяло да англа-бурскай вайны 1899— 1902. Л і т Д а в я д с о н А . Б . Сеснл Родс — стронтель ммпермн. М.; Смоленск, 1998.
Вокладка часопіса «Родная прырода»
Р0ДЧАНКА Аляксандр Міхайлавіч (5.12.1891, С.-Пецярбург — 3.12.1956),
398______________ РОДЧАНКА расійскі дызайнер, жывапісец, графік, мастак тэатра і кіно, фотамастак. Вучыўся ў Казанскай маст. школе (1911 — 14), Строганаўскім маст.-прамысл. вучылішчы ў Маскве (1914— 16). У 1918 y аддзеле выяўл. мастацтва Наркамасветы Расіі, заг. Музейнага бюро, дырэктар Музея жывапіснай культуры. Адзін з заснавальнікаў Ін-та маст. культуры (1920). У 1920—30 выкладаў y Вышэйшым маст.-тэхн. ін-це (праф.). Чл. маст. аб’яднанняў «Жывскульптарх» (1919—20), ЛЕФ (1922—29). «Кастрыч: нік» (1928—32). У 1910-я г. распрацоўваў ідэі канструктывізму ў жывапісе і графіцы, эксперыментаваў з плоскасцю, лініяй, колерам, фактурай: графічныя цыклы «Кампазіцыі рухаў праецыраваных і пафарбаваных плоскасцей», Канцэнтрацыя колеру і форм», «Лініі», «Лініізм», «Кампазіцыя і канструкцыя»; жывапісныя творы: «Жаночая фігура» (1915), «Беспрадметная кампазіцыя на жоўтым фоне», «Канструкцыя», «Чорнае на чорным», «Белы круг» (усе 1918), «Лініі на зялёным» (1919), «Кампазіцыя» (1920) і інш. Пазней адышоў
[кафэ «Пітарэск» y Маскве (з Татліным і Г.Якулавым), рабочы клуб на Сусв. выстаўцы дэкар. мастацтва ў Парыжы, 1925). У 1930-я г. працаваў пераважна ў кніжнай графіцы і фотамастацтве. Фотаработы спалучаюйь строгую дакументальнасйь, прадметнасць выявы з экспрэсіяй кампазіцыі і святлоценявога вырашэння, дынамічнасцю ракурсаў. Шэраг работ стварыў са сваёй жонкай В.Сцяпанавай. У 1940—50-я г. фотарэпарцёр, мастак Музея рэвалюцыі СССР і Дома тэхнікі ў Маскве; вярнуўся да абстрактнага жывапісу. Тв.: Статьн. Воспомннання Автобнографмческме запнскн. Пнсьма. М., 1982. Літ. В о л к о в - Л а н н я т Л. Александр Родченко рнсует, фотографнрует, спорнт. М . 1968; М а ц а Н.Л. Александр Родченко: Творческнй путь художннка / / Нскусство 1972. №1. М.Л.Цыбульскі.
Р0ДЧАНКА Дзіяна Аляксандраўна (н. 25.10.1938, г. Гомель), бел. вучоны ў галіне матэрыялазнаўства. Д-р тэхн. н. (1986). Скончыла Гомельскі пед. ін-т (1961). 3 1963 y Ін-ue механікі металапалімерных сістэм АН Беларусі, з 1973 y Гомельскім каап. ін-це. 3 1982 y Бел. ун-це транспарту (заг. кафедры). Навук. працы па даследаванні фіз.-хім. працэсаў y кампазіційных сістэмах палімер — метал. Распрацавала спосабы атрымання процікаразійных ахоўных палімерных пакрыццяў. 7».: Прнмененне нязкотемпературной плазменной струн для созданмя металлополямерных снстем / / Весці АН БССР. Сер. фіз.-тэхн. навук. 1986. №1; Формнрованне сетчатой структуры термоотверждаемого полнмера прн плазменном осажденмн (разам з М.І.Цырліным) / / Весці Hau. АН Беларусі Сер. хім. навук. 1998. №4.
А.Родчанка. Белы круг. 1918.
ад жывапісу і прапагандаваў ідэі «вытворчага мастацтва». Працаваў y кніжнай (аформіў 13 кніг У.Маякоўскага) і часопіснай (час. «ЛЕФ», «Новый ЛЕФ», «Журналнст», «СССР на стройке») графіцы, рэкламе (плакаты з тэкстамі Маякоўскага, плакаты да фільмаў «Кінавока» Дз.Вертава, 1924; «Браняносец «Пацёмкін» С.Эйзенштэйна, 1929), тэатр. мастацтве (аформіў спектакль «Клоп» паводле Маякоўскага ў т-ры імя У.Меерхольда ў Маскве, 1929), фотамастацтве (адзін з першых выкарыстаў фотамантаж). Аўтар шэрагу праектаў афармлення інтэр’ераў, y якіх пад уплывам У.Татліна ствараў трохмерныя канструкцыі з дрэва, металу і кардону
Р 0Д Ы ў ч а л а в е к а , фізіялагічны працэс заканчэння цяжарнасці, пры якім нараджаецца плод з усімі дадатковымі эмбрыянальнымі ўтварэннямі (плацэнтай, абалонкамі, каляплоднымі водамі). Адбываюцца пры ўзаемадзеянні родавых сіл (схваткі, патугі) з плодам y перыяд праходжання яго па родавых шляхах. Адрозніваюць Р. тэрміновыя (38 — 41 тыдзень цяжарнасці), заўчасныя (22 — 37 тыдняў), запозненыя (пасля 42-га тыдня цяжарнасці). Пры нармальных Р. плод праходзіць праз родавыя шляхі ў падоўжным размяшчэнні галоўкай, значна радзей тазам уніз. Паталаг. Р. бываюць ад змен родавых шляхоў, хвароб цяжарных, анамалій плода і яго размяшчэння (папярочнае), расстройстваў родавых сіл (слабыя, нерытмічныя і інш.). Паталаг. Р. з выкарыстаннем хірург. спосабаў нараджэння дзіцяці (гл. Кесарава сячэнне) наз. аперацыйнымі. Р. падзяляюць на перыяды; першы — перыяд раскрыцця (раскрываецца шыйка маткі, плод паступальна рухаецца ад схватак, разрываецца плодны пузыр, выходзяць каляплодныя воды); другі — перыяд выгнання (плод выганяецца з дапамогай патуг); трэці — перыяд паследавы (паслед і яго абалонкі выдаляюцца ад схватак і патуг). Працягласць першых Р. 8— 12
гадз, паўторных 6— 10 гадз. Ускладненні Р.: траўматызм жанчыны і плода, крывацёк і інш. (гл. Родавая траўма нованароджаных). Прымаюць Р. ў радзільных дамах. В.І.Дуда. Р0Д Ы Й (лац. Rhodium), Rh, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 45, ат.м. 102,9055, адносіцца да плацінавых металаў. У прыродзе 1 стабільны нуклід l03Rh. У зямной кары І0'7% па масе. Як ізаморфная прымесь уваходзіць y крышт. рашотку мінералаў медна-нікелевых сульфідных руд, мінералаў групы осмістага ірыдыю, самароднай плаціны. Адкрыты ў 1804 англічанінам У.Воластанам, назва ад грэч. rhodon — ружа (ад ружова-чырв. колеру яго солей). Серабрыста-белы бліскучы метал, L 1963 °С, t^n 3727 “С, шчыльн. 12 410 кг/м3. У звычайных умовах кампактны Р. устойлівы да ўздзеяння ўсіх кіслот (у т.л. царскай гарэлкі) і шчолачаў. Здробнены пры 100 °С узаемадзейнічае з сернай к-той, пры 200—600 °С — з галагендмі, серай, селенам; пры 600—800 °С y паветры акісляецца, утвараецца сесквіаксід RhjOj (шэрыя крышталі, якія пры t> 1000 °С раскладаюцца на метал і кісларод). Выкарыстоўваюць для атрымання сплаваў з плацінай (маюць 7, 10 і 30% Р.) і інш. плацінавымі металамі (каталізатары, тэрмапары), вырабу тыгляў y вытв-сці монакрышталёў, нанясення ахоўных пакрыццяў на эл. кантакты, люстраныя паверхні рэфлектараў, пражэктараў, тэхн. люстраў.
РО ДЭ У (н. 4.12.1942, каля г. Тэгу, Рэспубліка Карэя), дзяржаўны і паліт. дзеяч Рэспублікі Карэя. Скончыў Кар. ваен. акадэмію (1955). Ген. арміі. Служыў y паўд.-кар. войсках y В’етнаме ў час в’етн. вайны 1964—73. 3 1979 камандуючы Сеульскім гарнізонам, войскамі грамадз. бяспекі. Удзельнік дзярж. перавароту 1979 на чале з Чон Ду Хванам і задушэння паўстання ў г. Кванджу ў 1980. У 1981 міністр па паліт. пытаннях, y 1982 міністр спорту, y 1982 — 83 міністр унутр. спраў. 3 1985 старшыня, з 1987 лідэр Дэмакр. партыі справядлівасці (з 1990 Дэмакр. ліберальная партыя). У 1988—93 прэзідэнт Рэспублікі Карэя. У 1995 арыштаваны і прыгавораны да турэмнага зняволення за хабарніцтва і ўдзел y дзярж. перавароце 1979. У 1998 памілаваны. Р0ЖА ў ч а л а в е к а , інфекцыйная хвароба з вострым запаленнем скуры (радзей слізістых абалонак), ліхаманкай, інтаксікацыяй. Выклікаецца гемалітычным стрэптакокам групы А. Бывае на любым участку скуры, y т.л. на валасістай ч. галавы, палавых органах, слізістых абалонках верхніх дыхальных шляхоў. Праявы Р.: выразна акрэсленыя балючыя ачагі пачырванелай скуры (межы маюць выгляд зубцоў, языкоў полымя), пухіры з вадкасцю, зрэдку кровазліцці. На твары пашыраецца звычайна сіметрычна ў выглядзе крылаў матылька. Зрэдку распаўсюджваецца па ўсім тулаве. Лячэнне тэрапеўт., фізіятэрапеўт., пры ўскладненнях (абсцэсы, флегмоны) — хірургічнае. І.М.Семяненя.
Р0ЖД ў ж ы в ё л, інфекцыйная прыроднаачаговая хвароба, якая выклікаецua бактэрыяй з роду эрызіпелотрыкс. Пашырана ўсюды, хварэюць на Р. найчасцей свінні, ягняты, коні, буйн. par. жывёла, птушкі, таксама чалавек. Прыкметы: павышэнне т-ры, адмова ад корму, прыгнечанасць, кан’юнктывіт, эапаленне страўніка і кішэчніка, на скуры з'яўлякшца бардова-чырв. плямы. Пры хранічным цячэнні таксама ачагі некрозу, эндакардыт, артрыт, анемія.
Р0ЖАВА, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 8 км на ПдЗ ад г. Браслаў. Пл. 0,51 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 730 м, найб. глыб. 9,4 м, даўж. берагавой лініі 3,15 км. Пл. вадазбору 3,3 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. да 8 м, на 3, Пн і У абразійныя. Берагі зліваюцца са схіламі, на Пд і ПдУ нізкія. Дно ў прыбярэжнай зоне пясчанае, глыбей ілістае. Зарастае слаба. Выцякае ручай y воз. Рака. Р0Ж Ы Н Мікалай Васілевіч (29.11.1926, в. Цёмнае Валагодскай вобл., Расія — 12.3.1993), бел. філосаф. Д-р філас. н., праф. (1992). Скончыў БДУ (1958). 3 1973 y Сакратарыяце ААН (Нью-Йорк, з 1979 Вена). 3 1981 y БДУ (з 1983 заг. кафедры). Навук. працы па гісторыі грамадска-паліт., філас. і эстэт. думкі на Беларусі, еўрап. і амер. філасофіі і этыкі, праблемах развіцця навукі і аб’ектыўнай дакладнасці ведаў y філас. канцэпцыях Новага і Навейшага часу. Аўтар прац «Праблемы эпістымалогіі навуковых ведаў (Крытычны аналіз сучасных англа-амерыканскіх канцэпцый)» (1992), «Праблемы аб’ектыўнай дакладнасці ведаў y еўрапейскай філасофіі. Ад Дэкарта да сучаснасці» (1993) і інш. Тв:. Газета «Северо-Западный край»: Очерк обшеств.-полнт., фнлос. я эстет. познцнм, 1902— 1905 гг. Мн., 1970; Неопознтнвнстская модель аналнза научных теоркй: прмнцнпы м протнворечня / / Весн. БДУ. Сер. 3. 1988. №
2
ступаў супраць акад. кірунку італьян. барока. Пісаў карціны на біблейскія і міфалагічныя сюжэты, пейзажы з відамі дзікіх, часам фантастычных ландшафтаў, сцэны бітваў. Творы вызначаюцца экспрэсіўна-змрочнай атмасферай, якую ствараў свабоднай манерай пісьма з дапамогай рэзкіх святлоценевых кантрастаў буравата-свінцовага каларыту: «Бітва» (1637), «Блудны сын» (каля 1640—48), «Адысей і Наўзікая», «Дэмакрыт здзіўляецца спрыту Пратагора» (абедзве 1650-я г.), «Нявер’е Фамы», «Хрышчэнне ў Іардане», «Лясны пейзаж з трыма філосафамі», «Пейзаж з мостам», «Марына», «Дэмакрыт думае», «Астрэя развітваецца з сялянамі», «Караблі» і інш. Ствараў афорты («Гульня трытонаў») і малюнкі («Баявая схватка»), У паэт. творах (напісаны тэрцынамі 7 сатыр) выкарыстоўваў складаныя алегорыі і вычурна драматызаваныя вобразы, высмейваў тагачасныя плыні італьян. л-ры, недахопы грамадства. У сатыры «Вайна» адлюстраваў паўстанне гар. нізоў Неапаля пад кіраўніцтвам Мазаньела. Літ:. Сальватор Роза: [Альбом|. М., 1972; Д ь я к о в Л.А. С.Роза: [Альбом]. М., 1992.
Л. Ф. Салавей.
С.Роза. Марына. Фрагмент.
.
Р0ЖЫНА Лілія Мікалаеўна (н. 6.9.1935, Мінск), бел. вучоны-псіхолаг. Д-р псіхал. н. (1993), праф. (1994). Скончыла БДУ (1958). 3 1960 y Бел. пед. ун-це (у 1987—97 заг. кафедры). Навук. працы па практычнай псіхалогіі, методыцы выкладання псіхалогіі, псіхал. аспектах успрыняцця мастацтва і ролі мастацтва ў развіцці асобы. Тв.: Нскусство быть чятателем. Мн., 1987;
PÔ3A ЛІ0КСЕМБУРГ, вёска ў Ельскім р-не Гомельскай вобл. Да 1919 наз. Алеская. Цэнтр сельсавета. За 19 км на Пд ад г. Ельск, 180 км ад Гомеля, 11 км ад чыг. ст. Славечна. 286 ж., 112 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі.
Р03АНАЎ Васіль Васілевіч (2.5.1856, г. Вятлуга Ніжагародскай вобл., Расія — 5.2.1919), рускі філосаф, пісьменнік, публіцыст. Скончыў Маскоўскі ун-т (1882). У 1882—93 настаўнічаў. 3 1899 супрацоўнік газ. «Новое время». У першым філас. творы «Пра разуменне» (1886) сфармуляваў ідэю пазнання прыPÔ3A (Rosa) Сальваторэ (Сальватор; 20.6 або 21.7.1615, г. Арэнела, Італія — роды як цэлага адзінства. Паводле Р., пазнанне прыроды, чалавека, гісторыі і 15.3.1673), італьянскі жывапісец, гракультуры заснавана на суб’ектыўна-інфік, паэт. Вучыўся жывапісу ў Ф.Фраканцыяна і, магчыма, X. дэ Рыберы. дывідуальным успрыманні, спосаб пазЗазнаў уплыў караваджызму. Працаваў нання — ірацыянальны, хутчэй маст., y Неапалі (да 1635), Рыме, Фларэнцыі чым навуковы. Асн. пытанні яго філасофіі: сувязь язычніцтва і хрысціянства, (1640—48). Выявіў перадрамантычныя тэндэнцыі ў жывапісе класіцызму, вы- сінтэз «духоўнага» і «плоцевага», суб’екХудожественная лнтература в курсе пснхологш Мн., 1994; Пснхолоімчсская коррекцня эмоцнональной сферы лнчностн. Мн., 1995; Пснхологня человека в художественных образах. Мн., 1997; Развптме эмоцнонального мнра лячностя. Мн., 1999.
РОЗАНАЎ_____________ 399 тыўнага светаадчування чалавека і касм. абсалюту. Першаасновай жыцця, на думку Р., з’яўляецца пол; істотная сувязь чалавека з Богам рэалізуецца менавіта праз пол, асвячэнне якога вядзе да сцвярджэння святасці сям’і («У свеце няяснага і нявырашанага», 1901; «Сямейнае пытанне ў Расіі», т. 1—2, 1903). Проціпастаўляў старазапаветнае і новазапаветнае хрысціянства, адзначаў y апошнім «авіталізм», які вядзе да разбурэння сувязі чалавека з Богам («Цёмны твар. Метафізіка хрысціянства», «Людзі месячнага святла. Метафізіка хрысціянства», абодва 1911). Абагаўленне сям’і ў яго звязана са сцвярджэннем самакаштоўнасці быт., прыватнага; звычайнае ўзводзіцца да агульназначнага, «глабальнае» — да мімапётнага. Адсюль асн. прынцыпы паэтыкі яго маст. прозы: абсалютызацыя суб’ектыўнага, сканцэнтраванасць на ўнутр. жыцці асобы, імкненне да фіксацыі мысліцельнага працэсу («Самотнае», 1912; «Смяротнае», 1913; «Апалыя лісты», т. 1—2, 1913— 15; «Мімалётнае» 1915). Проза Р. — сінтэз рэліг. філасофіі і маст. л-ры, літ. крытыкі і публіцыстыкі, спалучэнне рыс эпасу і лірыкі, нарыса, рамана, эсэ, паэмы. Аўтар кн. «Апакаліпсіс нашага часу» (1917— 18), літ.крытычных артыкулаў «Легенда пра вялікага інквізітара Ф.М.Дастаеўскага» (1891), «На межах паэзіі і філасофіі» (1900), «Загадкі Гогаля...» (1909), «Апакаліптыка рускай літаратуры» (1918), y якіх разглядаюцца шляхі развіцця рус. і сусв. л-ры, праблемы «пісьменнік — пісьменніцтва — л-ра». Тв.: [Соч.] T. I —2. М„ 1990; О себе н жнзнн своей. М., 1990; Релмгня. Фнлософня. Культура. М., 1992; «Нная земля, яное небо...». М., 1994; В мнре неясного » нерешенного. М., 1995; О пнсательстве м пмсателях. М-, 1995; Уеднненное. М., 1998. Л і т Ф a т e е в В.А. В.В.Розанов: Жнзнь. Творчество. Лнчность. Л., 1991; Н о с о в С. В.В.Розанов: Эстетмка свободы. СПб., 1993; В.В.Розанов: pro el contra. СПб., 1995; С я н я в с к м й А. «Опавшме лнстья» В.В.Розанова. М., 1999; Н н к о л ю к п н А.Н. Розанов. М., 2001. М.Л.Хаішовіч.
Р03АНАЎ Леў Паўлавіч (13.4.1888, Масква — 1.12.1959), бел. і рас. вучоны ў галіне фізіялогіі, пачынальнік фізіял. даследаванняў на Беларусі. Д-р біял. н. (1935), праф. (1923). Скончыў Маскоўскі ун-т (1916). 3 1922 y Мінскім мед. ін-це (заг. кафедры), адначасова з 1929 y AH Беларусі. 3 1935 y Ленінградзе. Навук. працы па пытаннях стрававання, абмену рэчываў, умоўных рэфлексаў. Аўтар «Дапаможніка па анатоміі і фізіялогіі чалавека» (1923), «Кароткага курса фізіялогіі чалавека» (1932). Ta.: Действне кровн как пншевого матернала на деятельность пепсннорых желез / / Працы БДУ. 1923. № 4—5; Об условных рефлексах / / Бел. мед. мысль. 1924. №1.
Р03АНАЎ Сяргей Рыгоравіч (29.9.1894, Масква — 9.1.1957), руекі пісьменнік, рэжысёр, педагог. Займаўся тэорыяй і
400__________________РОЗАЎ практыкай маст. выхавання дзяцей (кн. «Тэатр для дзяцей», 1925, з Н. Сац, і інш.). Аўтар п’ес «Будзь гатоў» (паст. 1924), «Негрыцяня і малпа» (паст. 1927, з Сац), аповесцей «Прыгоды Траўкі» (1928), «Неспакойны характар» і «Ізумрудныя берагі» (1942) і інш. У 1928—30 маст. кіраўнік БДТ-2 і педагог студыі пры т-ры. Зрабіў знамны ўплыў на развіццё т-ра ў перыяд яго станаўлення, паставіў спектаклі: «Разлом» БДаўранёва (1928), «Рэйкі гудуць» (1929, з Саннікавым), «Горад вятроў» (1930, з М.Міцкевічам), «Цудоўны сплаў» (1934) У.Кіршона, a таксама «Авангард» В.Катаева (1930, з Саннікавым), «Гонар» А.Траецкага i Р. (1934); y БДТ-3 — «Рыкашэт» У.Галубка (1935).
Салдускі р-н, Латвія — 26.12.1916), латышскі жывапісец. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1888—94) y У.Макоўскага. У 1901— 15 працаваў y Латвіі, y 1906— 13 выкладаў y Рыжскай гар. маст. школе. У творах, блізкіх да работ позніх перасоўнікаў, спалучэнне праўдзівасці адлюстравання працы і побыту лат. народа і жывапіснай прыгажосці натуры: «Пасля абедні» (1894), «3 могілак» (1895), «Песня пастушкі» (1898), «Даліна ракі Персе», «Сакавіцкае сонейка» (абедзве 1902), «3 працы» (1903), «Вясна ў Курземе» (1907) і інш. Рысы сімвалізму, экспрэсіўнасць колеру і мазка ўласцівы творам на тэмы нар. лат. фальклору, скандынаўскіх car, біблейскіх сюжэтаў («Cara», «Спакуса» «Чэрці», «Лодка смерці», «Прарок», «Кашмар», «Чорная змяя муку малола»).
Літ:. Гісторыя беларускага тэатра. Т.2. Мн., 1985.
Р03АЎ Віктар Сяргеевіч (н. 21.8.1913, г. Яраслаўль, Расія), рускі пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1952). 3 1931 акцёр Кастрамскога т-ра юнагр гледача. П’есы пераважна пра сучасную моладзь: «Яе сябры» (паст. 1949), «У добры час!» (паст. 1954, экранізацыя 1956) , «У пошуках радасці» (паст. 1957, фільм «Шумны дзень», 1961), «У дзень вяселля» (гТаст 1964), «Традыцыйны збор» (паст. 1967), «Сітуацыя» (паст. 1973), «Гняздо глушца» (1978), «Парсючок» (1987) і інш. У п’есе «Вечна жывыя» (фільм «Ляцяць жураўлі», абодва 1957) тэма грамадз. абавязку, высокіх традыцый рус. інтэлігенцыі. Аўтар кн. аўтабіягр. прозы «Падарожжа ў розныя бакі» (1987), інсцэніроўкі рамана «Звычайная гісторыя» І.Ганчарова (паст. 1966, Дзярж. прэмія СССР 1967). П’есы Р. ставіліся на Беларусі: y Бел. т-ры імя Я.Купалы — «У добры час!» (1955), «Перад вячэрай» (1962), «Традыцыйны збор» (1966); y Бел. т-ры імя Я.Коласа — «Яе сябры» (1950), «Старонка жыцця» (1953), «У добры час!» (1955), «У пошуках радасці» (1958), «Перад вячэрай» (1962), «У дзень вяселля» (1964); y Рускім драм. т-ры — «Яе сябры» (1952) , «У дзень вяселля» (1964), «3 вечара да поўдня» (1970), «Гняздо глушца» (1979); y Бел. рэсп. т-ры юнага гледача — «Твой шлях» (1956), «У пошуках радасці» (1958), «Няроўны бой» (1960), «Чатыры кроплі» (1975), «На моры» («Парсючок», 1987); y Брэсцкім абл. драм. т-ры — «Старонка жыцця» (1953) , «У добры час!» (1955), «У пошуках радасці» (1957); y Гомельскім абл. драм. т-ры — «Сітуацыя» (1973); y Гродзенскім абл. драм. т-ры — «Перад вячэрай» (1963), «Вечна жывыя» (1983); y Магілёўскім абл. драм. т-ры — «Гняздо глушца» (1979); y Магілёўскім абл. т-ры драмы і камедыі — «Чатыры кроплі» (1975). Тв:. Нзбранное. М , 1983. Літ:. А н а с т а с ь е в А.Н. Внктор Розов: Очерк творчества. М., 1966.
PÔ3EHTAJI, Р о з е н т а л с (Rozentâls) Яніс (18.3.1866, хутар Бебры, цяпер
но; Белосток, 2000 (у сааўт.); Проблемы воссосдннснмя Западной Беларусн с БССР: Нсторня я современность. Мн., 2000 (у сааўт ).
Р03ЕН Ш ЭЙ Н Давід Іосіфавіч (май 1903, г.п. Поразава Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл. — пасля 1960), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі, журналіст. У 1920—29 сакратар Віленскіх гаркомаў КСМ Літвы і КПЗБ, 2-і сакратар Віленскага, сакратар Гродзенскага акр. к-таў КПЗБ. Кіраваў цэнтр. краёвай рэдакцыяй КПЗБ. 3 1934 рэдактар газ. «Чырвоны сцяг» і інш. выданняў КПЗБ і КСМЗБ на мовах насельніцтва Зах. Беларусі. Тройчы (1921, 1929, 1936) арыштаваны польск. ўладамі і асуджаны. на розныя тэрміны зняволення. 3 кастр. 1939 супрацоўнік абл. газ. «Вольная праца» ў Беластоку, y Вял. Айч. вайну — падп. газ. «Белостокская правда», пасля вайны — газ. «Wolna Polska» («Свабодная Польшча») i «Wolnosc» («Свабода»), У 1953—59 на журналісцкай рабоце ў Мінску. Э.Р.Іофе. PÔ3IH Аляксандр Майсеевіч (28.11.1881, г. Магілёў — 10.4.1942), бел. геолаг. Чл.-кар. АН Беларусі (1940), праф. (1938). Скончыў Фрайбергскую горную акадэмію ў Германіі (1908). 3 1927 нам. нач. горнага аддзела ВСНГ, з Г931 нам нач. Бел. геолагаразведачнага трэста, з 1933 y Бел. НДІ прам-сці. У 1937—41 y Бел. геал. упраўленні (нам. нач., нач. сектара). У 1909—37 праводзіў геал. даследаванні на Беларусі па пошуку і выкарыстанні фарбавых руд, вогнетрывалай гліны, кварцавых пяскоў, мелу, торфу, фасфарытаў, каменнай солі і інш. Навук. працы па карысных выкапнях Беларусі і перспёктывах іх выкарыстання. Дзярж. прэмія СССР 1952.
Я.Розентал. Партрэт Грынберг. 1916.
спявачкі
М.Вігнер-
Стварыў шэраг партрэтаў сваіх сучаснікаў («П.Федэр», «Дама ў белым», «Партрэт М.С.», абодва 1902; «М.ВігнерГрынберг», 1916), аўтапартрэт (1900). Л. Ф. Салавей.
Р03ЕНФЕЛБД Усер Давідавіч (н. 24.5.1934, г. Адэса, Украіна), бел. філосаф і культуролаг. Д-р філас. н. (1988), праф. (1990). Скончыў Адэскі пед. ін-т (1955). 3 1965 y Гродзенскім ун-це (з 1990 заг. кафедры). Навук. працы па гісторыі філасофіі і культуралогіі, тэорыі і гісторыі культуры, праблемах этнаканфесіянальных і сацыякульт. працэсаў y сучасным грамадстве. Тв.\ Н.Г.Чернышевскяй: Станошіенне н эволюцмя мнровоззренмя. Мн., 1972; Мстормя мнровой культуры: В 4 ч. Ч. I—2. Гродно, 1996 — 98 (у сааўт ); Белорусы м полякя: Дналог народов н культур, X—XX ст. Грод-
Р03ІН Г Барыс Львовіч (5.5.1869. С.-Пецярбург — 20.4.1933), расійскі фізік і вынаходнік, заснавальнік электроннага тэлебачання. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1891). У 1894— 1918 і з 1924 y ВНУ Ленінграда, з 1931 y Архангельскім лесатэхн. ін-це. Адначасова з 1924 y Ленінградскай эксперым. эл.-тэхн. лабараторыі, y 1928—31 y Цэнтр. лабараторыі правадной сувязі. Навук. працы па электрадынаміцы і радыёфізіцы. Вынайшаў першую электронную сістэму стварэння і перадачы тэлевізійнага відарыса (1907), дзе выкарыстаў электронна-прамянёвую трубку і безынерацыйны фотаэлемент. Здзейсніў перадачу тэлевізійнага відарыса на адлегласць і прадэманстраваў яго прыём (1911). Стварыў больш за 120 розных схем і сістэм тэлевізійнай апаратуры. Літ:. Г о р о х о в П.К. Б Л.Розмнг — основоположннк электронного телевндення М., 1964,
РОЗНАНАЦІСКНАЯ РЫФМА, рыфма, y якой націскі падаюць на розныя склады сугучных слоў. Характэрная для фалькл. твораў: Ехала Домначка да вянца. Ды забыла матаньцы кланяцца
Р.р. выкарыстана М.Танкам y вершы «Каб другі раз быў...», напісаным мужчынскімі рыфмамі. Дзякуючы нечаканаму пераходу націску з апошняга склада зарыфмаванага слова на трэці ад канца падкрэсліваецца само гэта слова, a разам з ім і гал. думка твора: Больш бы я прайшоў Сцежак і дарог, 1 сваю любоў Я мацней бярог, Больш бы даражыў Кожным днём сваі'м, — Каб другі раз быў
Маладзюсенькім ! В.П.Рагойша.
РОЗНАРАСНІЧНЫЯ ІН Ф У 30РЫ І (Heterotricha), гл. Спіральнараснічныя інфузорыі.
клерараспіс) мелі эл. орган, які служыў сродкам абароны і нападу на здабычу.
PÔ3HEP Эдзі (Адольф-Эдуард) Ігнацьевіч (26.5.1910, Берлін — 8.8.1976), джазавы трубач, кампазітар, аранжыроўшчык. Засл. арт. Беларусі (1944). Скончыў Вышэйшую муз. школу ў Берліне (1929). Валодаў віртуознай ігрой на трубе. 3 1933 кіраўнік створанага ім джазавага аркестра ў Берліне. 3 1936 y Польшчы; працаваў y аркестры Ю.Бяльзацкага, узначальваў аркестры ў Варшаве, Кракаве, Лодзі. 3 1939 y СССР. У 1940 кіраўнік Дзяржаўнага джаз-аркестра БССР. У 1946 рэпрэсіраваны. У 1954 рэабілітаваны. Кіраваў эстр. аркестрамі Масквы, з 1969 — аркестрам Гомельскай абл. філармоніі. 3 1972 y Зах. Берліне. Аўтар шматлікіх папулярных песень, танц. мелодый («Навошта смяяцца, калі сэрцу балюча», «Хлопецхлапчук», «Бывай, каханне»), Шматлікія творы ў выкананні аркестраў пад яго кіраўніцтвам запісаны на грампласцінкі. Літ:. Б a с н н Я. Музыка н тьма / / JAZZ-квадрат. 1998. №1—8; П е т р о в • А. Черный кот in blue. М., 1998. С. 42—54; Ц е й т л н н Ю.В. Взлеты в падення велвкого трубача Эддн Рознера. М., 1993. Я.З.Басін.
РОЗНАСЛУПКАВАТАСЦЬ, гетэрастшія.
тое,
што
Р03НАСЦБ y м a т э м a т ы ц ы, вынік аднімання лікаў, вектараў, матрыц і інш. Р. а р ы ф м е т ы ч н а й праг р э с i і — пастаянны лік, які дадаецца да папярэдняга члена прагрэсіі, каб атрымаць наступны. Р. м н о с т в а ў A i В — сукупнасць (мноства) членаў мноства А, якія не ўваходзяць y мноства В. Р03НАСЦБ ПАТЭНЦЫЙЛАЎ э л е к т р а с т а т ы ч н ы х , фізічная велічыня, якая вызначаецца праз значэнні патэнцыялу электрастатычнага поля ў розных пунктах поля. Р.п. паміж двума пунктамі стацыянарнага электрастатычнага поля вызначаецца формулай:
Р03Н ІЧ Н Ы ТАВАРААБАР0Т, 1) продаж тавараў нар. спажывання непасрэдна спажыўцам; завяршальная стадыя працэсу таварнага абарачэння. Уключае прададзеныя насельніцтву тавары і паслугі, якія аказаны прадпрыемствамі рознічнага гандлю, грамадскага харчавання і бытаёога абслугоўвання, дробнааптовы продаж прадпрыемствам і арг-цыям, рэалізаваную на рынках прадукцыю. 2) Эканам. паказчык, які адлюстроўвае сукупную вартасць продажу тавараў нар. спажывання непасрэдна спажыўцам. У 1990 y Рэспубліцы Беларусь Р.т. склаў 18,7 млрд. руб., y 1995 — 46 853 млрд. руб., y 1999 — 1 502 028 млрд. руб. Для адлюстравання дынамікі Р.т. выкарыстоўваюць індэксы фіз. аб’ёму Р.т., якія разлічваюцца ў супастаўных цэнах. Калі за 100% фіз. аб’ёму Р.т. ў Рэспублійы
U = ф, - ф2 = A/q, дзе A — работа, якая выконваецца сіламі поля пры перамяшчэнні дадатнага зараду q з пункта з большым патэнцыялам q{ y пункт з меншым патэнцыялам q2. Змена патэнцыялу <р = <р2 - (р, = -U. Адзінка Р.п. y CI — вольт. Гл. таксама Напружанне электрычнае.
РОЗНАШЧЫТК0ВЫЯ (Heterostraci), падклас (клас) вымерлых ніжэйшых пазваночных з групы астракадэрмаў. З’явіліся ў ардовіку — сілуры Еўропы і Паўн. Амерыкі (каля 470 млн. г. назад), вымерлі ў дэвоне (каля 360 млн. г. назад). Жылі ў марскіх і прэсных вадаёмах. Класіфікацыя засн на будове панцыра, a таксама апарата нюху, які быў прадстаўлены парнымі насавымі поласцямі, што адкрываліся наверх парнымі ноздрамі. Даўж. да 35 см. Орган слыху і раўнавагі меў 2 паўкружныя каналы. Некат. Р. (з роду
Рознашчытковыя: 1 — псамалепіс; 2 — дрэпанаспіс.
РОЗУМАЗАКЛЮЧЭННЕ
401
Беларусь лічыць Р.т. 1990, то ў 1995 Р.т. склаў 43,1%, a ў 1999 — 92,5%. За апошняе дзесяцігодязе значна вырасла роля недзярж. прадпрыемстваў гандлю, грамадскага харчавання і быт. абслугоўвання: калі ў 1990 іх уклаД y агульны Р.т. y Рэспубліцы Беларусь складаў 34,2%, то ў 1999 — 73,1%. Р03Н ІЧН Ы Я ц й н ы , грашовае выражэнне кошту тавараў (паслуг), якія непасрэдна рэалізуюцца насельніцтву ў малых, адзінкавых колькасцях для асабістага спажывання. Паводле эканам. прыроды характару фарміравання падзяяяюцца на дзярж., камісійныя і свабодныя. Дзяржаўньы Р.ц. вызначаюцца дзярж. органамі цэнаўтварэння. K a м і с і й н ы я Р.ц. дзейнічаюць пры продажы с.-г. прадукцыі калгасаў, саўгасаў, сельскага насельніцтва і фарміруюцца ў залежнасці ад закупачнай цаны, якая вызначаецца па пагадненні абодвух бакоў, трансп. і інш. расходаў. Свабодныя Р.ц. фарміруюцца пад уплывам адпускной цаны прадпрыемства-вытворцы ці імпарцёра, аплачанай аптовай надбаўкі, гандлёвай надбаўкі, якая самастойна вызначаецца гандл. прадпрыемствам, улічваюцца выдаткі абарачэння, выплата падаткаў і інш. расходы, неабходны прыбытак. Ваганні Р.ц. цесна звязаны з попытам і прапановамі. Р03УМ , гл. ў арт. Развага і розум. РОЗУМАЗАКЛЮЧбННЕ, форма мыслення або лагічнае дзеянне, y выніку якога з аднаго або некалькіх суджэнняў (пасылак) выводзіцца новае суджэнне (заключэнне або вывад). Р., атрыманае на аснове пэўных правіл логікі сапраўдных ведаў з сапраўдных пасылак, з’яўляецца найпрасцейшай формай доказу. Веданне мяркуемых пасылак і правіл логікі, якія выяўляюцца пры дапамозе фармалізацыі канкрэтных па змесце Р., дазваляе кантраляваць выкарыстанне розных відаў розумазаключальнай дзейнасці мыслення. Усе гіпотэзы, тэорыі і інш. развітыя формы арг-цыі навук. ведаў уяўляюць сабой разгорнутыя Р. або іх сістэмы. У залежнасці ад колькасці пасылак Р. падзяляюцца на непасрэдныя, y якіх заключэнне атрымліваецца з адной пасылкі, і апасродкаваныя, дзе заключэнне выводзіцца не менш як з 2 пасылак. Паводле характару сувязі паміж веданнем рознай ступені агульнасці, якая выражаецца ў пасылках і заключэнні, адрозніваюць 3 віды Р.: дэдукцыйныя (ад агульнага да прыватнага, гл. Дэдукцыя), індукцыйныя (аа прыватнага да агульнага, гл. /ндукцыя), па аналогіі (ад прыватнага да прыватнага). Фармалізаванае выражэнне структуры дэдукйыйных Р. распрацавана ў сілагістыцы Арыстоцеля. У індукныйных Р., распрацаваных Ф.Бэканам і Дж.Мілем, пры сапраўднасці пасылак і захаванні адпаведных лагічных працэдур (напр.,
402______________
РОЙЗМАН
правіл абагульнення) заключэнне ў агульным выпадку можа быць як сапраўдным так і памылковым. Такім, напр., можа аказацца сцвярджэнне: «калі электраправоднасцю валодаюць некаторыя прадстаўнікі класа металаў, то і ўсе металы электраправодныя». Але гэта заключэнне будзе з неабходнасцю вынікаць, калі пераканацца, што ўсе прадстаўнікі металаў валодаюць уласцівасцю электраправоднасці; y такім выпадку няпоўная індукцыя пераходзіць y поўную. У залежнасці ад структуры складаных суджэнняў і лагічных звязак Р. логікі суджэнняў падзяляюцца на ўмоўна-катэгарычныя, чыста-ўмоўныя, раздзяляльна-катэгарычныя, умоўнараздзяляльныя (дылема). Асобную групу несілагістычных Р. складаюць Р. адносін. Такімі Р. з’яўляюцца, напр., Р. роўнасці (калі х=у, y=z, to x-z), Р. ступені (калі А>В\ В>С, то А>С), Р. роднасці (Іван — брат Пятра, Пётр — брат Андрэя, значыць, Іван — брат Андрэя). У працэсе мыслення некаторыя пасылкі часта прапускаюцца, a правілы вываду робяцца на інтуітыўнай аснове, што вядзе да з ’яўлення лагічных памылак і няправільных Р. (паралагізм, сафізм). Навук. распрацоўкі тэорыі Р. і звязанай з ёю тэорыі доказу ажыццяўляюцца ў рамках фармальнай матэм. логікі. Літ.: К о л м о г о р о в А.Н., Д р а г a л я н А.Г. Введенне в математнческую логнку. М., 1982; Б о ч a р о в В.А. Армстотель м траднцнонная логнка. М., 1984; Б р ю ш н н к і і н В.Н. Практнческнй курс логмкн для гуманмтарнев. М., 1996; М н н т о В. Дедуктнвная a нндуктнвная логака: Пер. с англ. СПб., 1995. С.Ф.Дубянецкі
Р0ЙЗМАН, Леанід Ісакавіч (4.1.1916, Кіеў — 1989), расійскі арганіст, піяніст, музыказнавец, педагог. Засл. дз. маст. Расіі (1966). Д-р мастацтвазнаўства (1982). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1938, па кл. фп.; 1941, па кл. аргана), з 1942 выкладаў y ёй (з 1963 праф.). Яго выканальніцтва спалучала віртуознае валоданне арганам, маштабнасць і вобразнасць ігры, высакародную строгасць інтэрпрэтацыі. У рэпертуары творы розных стыляў і эпох: Я.Свелінка, Ф.Куперэна, І.С.Баха, С.Франка, П.Хіндэміта, А.Гедыке, Дз.Шастаковіча і інш. Аўтар рэдакцый клавірных твораў Баха, Г.Ф.Гендэля, фп. санат і канцэртаў І.Гайдна, В.А.Моцарта, К.М.Вебера, Ф.Мендэльсона, М.Рымскага-Корсакава і інш.; даследаванняў па гісторыі ap ram і арганнай музыкі («Арган y гісторыі рускай музычнай культуры», 1979). Сярод вучняў A Янчанка. Л.А.Сіаплобчык. Р0ЙСДАЛ (Ruysdael, Ruisdael) Якаб ван (1628 або 1629, г. Харлем, Нідэрланды — пахаваны 14.3.1682), галандскі жывапісец; адзін з буйнейшых пейзажыстаў 17 ст. Вучыўся, верагодна, y свайго дзядзькі С. ван Ройсдала. Зазнаў уплывы П.Потэра, Я. ван Гоена, Х.Се-
герса. Працаваў y Харлеме, з 1656 y Амстэрдаме. У ранніх творах адлюстроўваў сціплыя ваколіцы Харлема («Хатка ў гаі», .1646, і інш.). Каля 1650—55 вандраваў па Нідэрландах і Германіі, пісаў манумент. пейзажныя кампазіцыі, y якіх праз халодную колеравую гаму і рэзкія святлоценявыя кантрасты ўвасабляў пачуццё драм. зменлівасці жыцця («Яўрэйскія могілкі», каля 1650—55, і інш.). Пазней ствараў гар., вясковыя, марскія, рачныя пейзажы, прасякнутыя
Я. ван
Рой сдал
ва 1770-я г.) і інш. У творах 1780-х г. паўзмрочнае асвятленне змянілася больш акрэсленымі колеравымі тонамі і мадэліроўкай аб’ёмаў: партрэты В.Е.Навасільцавай, В.Н.Сураўцавай, Е.В.Санці і інш. Позняя творчасць характарызуецца агульным для рас. мастацтва пераходам ад вытанчанасці ракако да яснасці і строгасці класіцызму. Літ.: Л а п ш н н а Н.П. Ф.С.Рокотов. 1959; С y ч к о в С.В. Ф.С.Рокотов. Л , 1976.
Л. Ф. Салавей.
Вятрак y Вейку. 1660-я г.
адчуваннем суровай велічы прыроды. Творы вызначаюцца дакладнасцю малюнка, матэрыяльнай адчувальнасцю форм, майстэрствам перадачы дынамікі святлопаветранага асяроддзя, багаццем каларыту: «Від вёскі Эгманд», «Пейзаж з вадзяным млынам» (1661), «Куст», «Балота», «Вятрак y Вейку» (1660-я г.), «Марскі бераг» (канец 1660—пач. 1670-х г), «Горы Нарвегіі», «Вадаспад» і інш. Працаваў таксама ў тэхніцы афорта. Літ.. Ф е х н е р Е.Ю. Я. ван Рейсдаль я его картнны в Государственном Эрмнтаже. Л., 1958.
PÔKA (Roca), самы зах. мыс мацерыковай Еўропы (9°31' зах.д., 38°48' паўн. ш ), на Пірэнейскім п-ве, y Партугапіі. Р0КАТАЎ Фёдар Сцяпанавіч [1735 (1736?), с. Варанцова, цяпер y межах Масквы — 24.12.1808], рускі жывапісец. Акад. Пецярбургскай AM (1765). 3 1760 вучыўся ў Пецярбургскай AM, з 1762 яе ад’юнкт. Адзін з першых y рас. мастацтве авалодаў прыёмамі зах.-еўрап. параднага партрэта («Кацярына 11», 1763). У шэрагу ранніх партрэтаў, якім уласціва натуральнасць і непасрэднасць вобразаў, працягваў традыцыі рус. партрэтнага жывапісу 1-й пал. 18 ст. («І.Л.Галянішчаў-Кутузаў», 1762— 64). 3 1765 y Маскве. У 1760—70-я г. пісаў інтымныя партрэты, якія вызначаюцца прыглушанасцю агульнага настрою, унутр. адухоўленасцю вобраза, танальна-вытанчанымі адценнямі, няяркім, але інтэнсіўна-кантрастным асвятленнем: «І.Г.Арлоў» (1762—65), «В.І.Майкаў» (каля 1765), «А.І.Варанцоў» (канец 1760-х г.), «А.П.Струйская» (1772), «Невядомая ў ружовай сукенцы», «Невядомая ў трохвуголцы» (абод-
Ф
Рокатаў
Партрэт А.П.Струйскай. 1772.
РОКАШ (польск. Rokosz літар. бунт, мяцеж), від узброенай шляхецкай апазіцыі ў Польшчы і Рэчы Паспалітай y 16— 17 ст. Першапачаткова азначаў з’езд на сейм усёй шляхты, a не толькі яе выбраных прадстаўнікоў. Назва паходзіць з Венгрыі, дзе ў пач. 16 ст. шляхта з’язджалася на сеймы на полі Рокаш каля г. Пешт. Кароль і магнаты не прызнавалі права ўсёй шляхты на непасрэдны ўдзел y сеймах, адсюль тэрмін «P.» стаў сінонімам бунту супраць караля. Шляхецкія ідэолагі разглядалі Р. як сродак абароны шляхецкіх вольнасцей і інстанцыю, якая можа судзіць караля, міністраў і сенатараў; юрьш. асновай Р. лічылі права на адмову ў паслушэнстве каралю, зафіксаванае ў Генрыкавых артыкулах і Пакта канвента. Характар мяцяжу мелі Р. Мікалая Зебжыдоўскага 1606—09 і Ежы Любамірскага 1665—66. Шляхта, якая збіралася на Р., утварала канфедэрацыю. Пазней ідэя рокашавых сеймаў была заменена шляхтай на лозунг збірання т.зв конных сеймаў. В.С.Пазнякоу. PÔKBEU1A МЁТАД, метад вызначэння цвёрдасці матэрыялаў (пераважна металаў) уцісканнем y іх паверхню алмазнага конуса з вуглом пры вяршыні 120° (шкалы A i С) або стальнога загартаванага шарыка дыям. 1,588 мм (шкала В).
Робіцца спец. настольнымі прыладамі — цвердамерамі з індыкатарам. За ўмоўную адзінку цвёрдасці прымаецца яе лікавае значэнне, адпаведнае восеваму перамяшчэнню конуса (шарыка) на 0,002 мм. Метад распрацаваны ў 1919 амер. металургам С.П.Роквелам. Цвёрдасць матэрыялаў вызначаецца таксама Брынеля метадам і Вікерса метадам, якія менш прадукцыйныя і больш пашкоджваюць паверхню вырабу.
Прылада для вызначэння цвёрдасці матэрыялаў паводле Роквела метаду: I — махавік; 2 — вінт; 3 — узор, які выпрабоўваецца; 4— індэнтар (алмазны конус або стальны шарык); 5 — індыкатар; 6 — ручка для апускання грузу 7, які стварае намаганне на індэнтар.
Р0К-МУЗЫКА (ад англ. roc music), абагульненая назва сукупнасці стыляў і кірункаў сучаснай папулярнай музыкі, першавытокам якой лічыцца рок-н-рол. Сфарміравалася на мяжы 1950—60-х г. y Вялікабрытаніі і ЗША. Да канца 1960-х г. музыка ў выкананні груп «Бітлз», «Ролінг Стоўнз», і інш. часцей называлася біг-бітам. Тэрмін Р.-м. ўвайшоў ва ўжытак з 1-й пал. 1970-х г, пасля з’яўлення шэрагу калектываў, якія выконвалі гучную, жорсткую па рытме, са скажоным электронікай гучаннем інструментаў музыку. Для Р.-м. характэрны непасрэдная падача муз. матэрыялу, жывое гучанне інструментаў з істотным узмацненнем, жорсткімі рытмавымі структурамі, імкненне выказацца адкрыта, найчасцей ад першай асобы. Як правіла, гэта аўтарская творчасць (музыку і тэксты песень звычайна ствараюць удзельнікі калектыву). У канцы 20 ст. ў сувязі з глабальнай камерцыялізацыяй муз. рынку Р.-м. прайшла значную стылявую эвалюцыю ў бок спрашчэння. Найб. вядомыя калектывы Р.-м. — «Машына часу», «Аракс», «ДПТ» «Аліса», «Наўцілус Пампіліус»-(Расія), «Анціс» (Літва), «Магнетык бэнд» (Эстонія), «Ляманты Відаплясава» (Украіна). 3 бел. калектываў Р.-м. найб. значную ролю адыгралі біт-групы «Пані-Брацця»; «Алгарытмы» (канец 1960-х г.),
группы «Сузор’е» (1970—80-я г.), «Бонда», «Мроя» (1980-я г.), «Уліс», «Крама» (1980—90-я г.), «Мясцовы час», «N.R.M.», «Нейра Дзюбель» і А.Шадзько і група «Сястра» (1990-я г.). Дз.А. Падбярззскі.
РОК-Н-РОЛ (англ. rock’n’roll, rock and roll літар. трасіся і пагойдвайся), танцавальная музыка, асноўная і найбольш традыц. форма рок-музыкі. Узнікла ў пач. 1950-х г. y ЗША як вынік спалучэння «чорнага» стылю рытм-энд-блюз і «белага» хіл-білі. Упершыню тэрмін «P.-ff.-p.» ужыты ў 1951 амер. дыск-жакеем А.Фрыдам. Уяўляе сабой сінтэз моцна акцэнтаванай рытмавай асновы блюза і мелодыкі стылю кантры. Характарызуецца маторна-танц. метрарытмам, выкарыстаннем эл.-муз. інструментаў, павышанай дынамікай, спецыфічнай вак.-выканальніцкай манерай, якая ўзыходзіць да стараж. негрыцянскіх традыцый. Першы шлягер Р.-н.-р. — песня «Рок вакол часу» Б.Хейлі. Сярод зорак класічнага Р.-н.-р. Э.Прэслі, Ч.Бэры, Л.Рычард І ІНШ. Дз.А.Падбярэзскі. РОК-0ПЕРА (ад англ. rock + опера), сцэнічна-музычны жанр. Узнікла ў сярэдзіне 20 ст. ў ЗША і Вялікабрытаніі ў выніку спалучэння традыцый оперы і рок-музыкі на аснове форм, уласцівых для оперы-буф, аперэты, мюзікла, часткова джаза. Вытокамі лічаць оперу Дж.Гершвіна «Поргі і Бес» (1935) і рэгтайм-оперы С.Джопліна (пач. 20 ст.). Далейшае развіццё набыла ў канцэптуальных альбомах некат. рок-груп 2-й пал. 1960-х г. («Муды Блюз», «Кінкс», «Бітлз)». Р.-о. папярэднічалі мюзіклы «Вестсайдская гісторыя» Л.Бернстайна (1957), «Хэло, Долі!» Дж.Германа (1964), «Валасы» Г.Макдэрмата (1967), «Томі» П.Таўшэнда (1970), «Годспел» С.Шуарца (1971). Першы ўзор уласна Р.-о. — «Ісус Хрыстос» — суперзорка» Э.Л.Уэбера (паст. 1971, экранізацыя 1972), які мае ўсе прыкметы оперы, але вакальныя партыі пазначаны выразнай рокавай стылістыкай, Да твораў гэтага жанру належаць «Фантом y оперы» Уэбера і Ц.Райса (1987), «Мурашнік» М.Алашэўскага і М.Скаларскага, «Naga» групы аўтараў. У СССР сярод першых Р.-о. — «Арфей і Эўрыдыка» А.Журбіна (1975), «Зорка і смерць Хаакіна Мур’еты» (1976) і ««Юнона» і «Авось»» (1981) А.Рыбнікава, «Стадыён» А.Градскага (1982). На Беларусі да жанру Р.-о. можна аднесці «Курган» І.Лучанка ў выкананні «Песняроў» (1977). Дз.А. Падбярэзскі.
Р0КПЕЛНІС (Rokpelnis) Фрыцыс (6.10.1909, Гробіня, Латвія — 15.9.1969), латышскі паэт і драматург. Засл. дз. маст. Латвіі (1959). Вучыўся ў Рыжскім нар. ун-це (1931—33). Друкаваўся з 1929. Аўтар зб-каў вершаў «Тчэ сястра зорку на сцягу» (1950), «Жытні хлеб» (1959, Дзярж. прэмія Латвіі 1960), п’ес «Святло» (1945), «Юнацтва Райніса» (1948), «Успомні зялёныя елкі...» (1966),
рол
403
кінасцэнарыяў, y т.л. «Райніс» (1949, разам з У.Крэпсам; Дзярж. прэмія Латвіі 1950), лібрэта опер і інш. На бел. мову яго асобныя вершы пераклалі Ю.Свірка, У.Шахавец. T e Бел. пер. — y кн.: Латышская савецкая паэзія: Анталогія. Мн., 1984. T I.
Р0КУТ, адна з назваў ручая Ракутун. Р0КФАРД (Rockford), горад на Пн ЗША, на р. Рок, y штаце Ілінойс. Засн. ў 1834. 147 тыс. ж., з прыгарадамі і суседнімі гарадамі больш за 300 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: станкабуд., інстр., авіяц. і аўтазборачная, харчасмакавая. Вытв-сць крапежнага і прамысл. абсталявання, кантрольна-вымяральных прылад. Р0КФЕЛЕР ПЛАТ0 (Rockefeller Pla teau), ледавіковае плато ў зах. ч. Зямлі Мэры Бэрд (Зах. Антарктыда). Паверхня Р.п. пазбаўлена выхадаў карэнных парод, плаўна паніжаецца ад 1500 м на У да 200—400 м на 3 (на мяжы з шэльфавым ледавіком Роса). Тоўшча ледавіковага покрыва 500—2000 м. Адкрыта ў 1934 экспедыцыяй ЗША пад кіраўніцтвам Р.Бэрда. Названа імем Дж.Рокфелера, які фінансаваў экспедьшыю. Р0КФЕЛЕРЫ, P a к ф е л е р ы (Rocke feller), сямейная фінансава-прамысл. група ў ЗША. Склалася ў канцы 19 ст. Яе заснавапьнік — Дж.Д.Рокфелер старэйшы (1839— 1937). Прамысл. ядро — утвораная ў 1892 нафтавая кампанія «Стандарт ойл компаніі (Нью-Джэрсі)» якая ў 1973 перайменавана ў «Эксан», фін. цэнтр — «Чэйз Манхатан банк». Сфера ўплыву: прам-сць (электратэхніка, машынабудаванне) і крэдытна-фін. інстытуты, страхаванне жыцця. У 1913 засн. таксама Ракфелераўскі фонд для садзейнічання дабрабыту чалавецтва, які з 1928 спрыяе і навуцы (належыць да найб. вял. фондаў свету); складаецца з некалькіх інш. фондаў, y т.л. для Ракфелераўскага ун-та ў Нью-Йорку (засн. ў 1901 як мед. ін-т), Ракфелераўскага братэрскага фонду (з 1940), Ракфелераўскага сямейнага фонду (з 1967). 3 1980-х г. роля групы памяншалася, ч. падкантрольнай уласнасці распраданая. 3 сям’і Р. найб. вядомы: сын ДжД.Рокфелера старэйшага Джон Дэйвісан Р. малодшы (1874— 1960; субсідзіраваў куплю зямлі для штаб-кватэры AAH y Нью-Йорку і пабудаваў Ракфелераўскі цэнтр), яго сыны — Джон Дэйвісан трэці (1906—78; садзейнічаў заснаванню Лінкальн-цэнтра), Нелсан Олдрыч (1908—79; віцэ-прэзідэнт ЗША y 1974—77). Літ.: Р о к ф е л л е р Дж.Д. Нскусство разбогатеть: Мемуары амермканского мпллнардера: Пер. с англ. М., 1992.
РОЛ (ням. Rolle ролік, каток), апарат перыядычнага дзеяння для размолу валакністых матэрыялаў y вытв-сці паперы і кардону. Рабочае прыстасаванне — 2
404
р о л ік а в ы
камплекты нажоў: нерухомы на планцы і вярчальны на барабане. Устанаўліваецца ў спец. ванне, куды загружаюць валакністыя матэрыялы, змяшаныя з вадой. З’явіліся ў канцы 17 ст. Замяняюцца канічнымі млынамі (складаюцца з канічнага ротара з замацаванымі на ім нажамі і кажуха з такімі ж зубамі) і дыскавымі рафінёрамі. Р0ЛІКАВЫ KAHBÉEP, р о л ь г а н г , від канвеера для транспартавання масавых паштучных і тарных грузаў па роліках, размешчаных на невял. адлегласці алзін ад аднаго на апорнай станіне. На непрывадных Р.к. грузы прасоўваюцца ўручную або спаўзаюць пад дзеяннем сілы цяжару, на прывадных ролікі круцяцца ад бясконцага ланцуга ці стужкі або ад электрапрывода. Прывадныя Р.к. выкарыстоўваюцца ў пракатных металург. цэхах, на прадпрыемствах буд. матэрыялаў, непрывадныя — пераважна на прамысл. прадпрыемствах і складах. «Р0ЛІНГ СТОЎНЗ» (Rolling Stones), англійская рок-група. Створана ў 1962 y Лондане. У першым складзе: арганізатары і кіраўнікі МДжагер (вакаліст) і К.Рычардс (гітарыст), a таксама Ч.Уотс (барабаны), Б.Джонс (гітара), Б.Уаймэн (бас-гітара), з 1991 — Джагер, Рычардс, Уотс, Р.Вуд. У першыя гады існавання ў рэпертуары пераважна творы рок-нрола, песні дуэта Джагер-Рычардс. 3 канца 1960-х г. выконваюць толькі ўласныя песні, створаныя на аснове блюза. Сярод альбомаў: «Афтэмэс» (1966), «Стыл Вілс» (1989), «Брыджэс ту Бабілон» (1997). Група — лідэр сярод рок-музыкантаў па колькасці «залатых», «плацінавых» і «мультыплацінавых» альбомаў. Дз.А. Падбярэзскі. «РОЛС-РОЙС» (Rolls-Royce), сям’я легкавых аўтамабіляў вышэйшага класа англ. фірмы «Ролс-Ройс мотарс» (RollsRoyce Motors). Аўтамабілі ручной зборкі выпускаюцца з 1904. Вызначаюцца высокай якасцю, маюць аўтам. каробку перадач, кузаў — 4-дзверны седан, бензінавы рухавік з рабочым аб’ёмам 6,75 л і магутнасцю да 155 кВт; найб. скорасць да 215 км/гадз.
Да арт. «Ролс-Ройс*: легкавы «Ролс-Ройс-Сілвер Спур».
аўтамабіль
Р0ЛЯ (франц. rôle), 1) літаратурны персанаж y драме (кінасцэнарыі) і адпаведны сцэн. (кінематаграфічны) вобраз,
увасоблены акцёрам y спектаклі (фільме, радыёп’есе). Р. бываюць камед., трагедыйныя, драм., трагікамічныя і г.д. Вылучакшца таксама першыя (гал.) і другія (другасныя), выхадныя (без слоў або з мінім. колькасцю тэксту), эпізадычныя. Р. таксама наз. сукупнасць тэксту дзеючай асобы ў п’есе (фільме). 2) У муз. т-ры — тое, што партыя.
Ta. Мзбр. проязв. T. I—3. М., 1980—82. Л і т П о г о ж е в а Л.П. Ммханл Ромм. М., 1967; 3 a к М. М.Ромм я его фяльмы М., 1988.
PÔMAH Алег Уладзіслававіч (н. 21.9.1925, г. Уладзівасток, Расія), бел. вучоны ў галіне парашковай металургіі. Акад. Нац. АН Беларусі (1991, чл.-кар. 1989), д-р тэхн. н., праф. (1972). Засл.
М I Ром А.У Роман С.Дз.Роман.
РОМ (англ. rum), моцны спіртны напітак з ромавага спірту. Для прыгатавання Р. спірт, атрыманы перагонкай зброджанага з выкарыстаннем спец. дражджэй мелесу цукр. трыснягу (ромавы спірт), разбаўляюць да мацунку 50— 55% аб’ёмных і вытрымліваюць 2—8 гадоў пры т-ры 18—22 °С y драўляных бочках. Асн. вытворцы Р. — краіны Карыбскага басейна, дзе вырошчваюць цукр. трыснёг. У Еўропе пашыраны т.зв. «фантазійныя» Р. (напр., венг. «Гавана»), якія вырабляюць са спірту, араматызаванага сінт. эсенцыямі. К.В.Фамічэнка.
РОМ Міхаіл Ільіч (24.1.1901, г. Іркуцк, Расія — 1.11.1971), расійскі кінарэжысёр, сцэнарыст. Нар. арт. СССР (1950). Ганаровы чл.-кар. AM ГДР (1967). Скончыў Вышэйшы дзярж. маст.-тэхн. ін-т (1925). 3 1928 навук. супрацоўнік Ін-та метадаў пазашкольнай работы. 3 1931 працаваў на кінастудыі «Масфільм». У 1942—47 рэжысёр Т-ра-студыі кінаакцёра. 3 1948 (з перапынкамі) выкладаў ва Усесаюзным дзярж. ін-це кінематаграфіі (з 1958 праф). Першая рэжысёрская работа — «Пышка» (паводле Гі дэ Мапасана, 1934). Стварыў дылогіі «Ленін y Кастрычніку» (1937) і «Ленін y 1918 годзе» (1939), «Адмірал Ушакоў» і «Караблі штурмуюць бастыёны» (абодва 1953). Грамадз. пафас, публіцыстычнасць, антыфаш. скіраванасць характэрны для фільмаў «Чалавек №217» (1945, прыз Міжнар. кінафестывалю ў Канах 1946), «Рускае пытанне» (паводле К.Сіманава, 1947), «Сакрэтная місія» (1950), «Забойства на вуліцы Дантэ» (1956). Маральнасцю, эмац. і інтэлектуальнай афарбоўкай вылучаецца фільм «Дзевяць дзён аднаго года» (1962, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Карлавых Варах, Чэхія). Аўтар дакумент. фільма «Звычайны фашызм» (1965, спец. вышэйшы прыз журы Міжнар. кінафестывалю ў Лейпцыгу, Германія). Аўтар і сааўтар сцэнарыяў сваіх фільмаў. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1946, 1948, 1949, 1951. Дзярж. прэмія Расіі імя братоў Васільевых 1966.
дз. нав. і тэхн. Беларусі (1976). Скончыў БПІ (1948). 3 1951 y БПІ, з 1972 дырэктар НДІ парашковай металургіі БПІ. У 1980—93 ген. дырэктар Бел. рэсп. навук.-вытв. аб’яднання парашковай металургіі. 3 1993 саветнік Бел. дзярж. навук.-вытв. канцэрна парашковай металургіі. Навук. працы па тэорыі і практыцы прасавання і фармавання метал. парашкоў, спосабах атрымання металакерамічных вырабаў. Устанавіў з’явы, што вызначаюць заканамернасці цячэння парашковага матэрыялу пры яго фармаванні і дэфармаванні. Дзярж. прэмія Беларусі 1980. Міжнар. прэмія імя Дж.Нэру 1992. Ta.: 11рогресснвные способы язготовлення металлокераммческях нзделнй. Мн., 1971 (у сааўт); Актуальные проблемы порошковой металлургня. М., 1990 (у сааўт ).
PÔMAH Сяргей Дзям’янавіч (24.9.1917, г. Ейск Краснадарскага краю, Расія — 24.6.1944), удзельнік баёў на Беларусі ў Вяд. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1945). На фронце з 1943. Стралок радавы Р. 1-га Бел. фронту вызначыўся ў Бел. аперацыі 1944 y баі каля в. Пружынішчы Акцябрскага р-на Гомельскай вобл., калі першы ўзняўся ў атаку, натхняючы байцоў асабістым прыкладам; паранены, y рашаючы момант атакі закрыў сваім целам амбразуру варожага дзота.
РОМБ (ад грэч. rhombos), плоскі чатырохвугольнік з роўнымі старанамі; асобны від паралелаграма. Дыяганалі Р. ўзаемна перпендыкулярныя і падзяляюць вуглы Р. напапалам. Р. з прамымі вугламі наз. квсідратам.
РОМБАДАДЭКА0ДР y г е а л о г і і , простая форма крышталяў кубічнай сінганіі ў выглядзе замкнутага 12-гранніка з гранямі-ромбамі. Такую форму маюць крышталі мінералаў: алмаза, садаліта, электруму (золата, серабра) і інш Гл. таксама Дадэкаэдр.
наў шэраг размалёвак y правасл. і каталіцкіх храмах y в. Камаі Пастаўскага р-на i Пінску. Вывучаў нар. прыкладное мастацтва Беларусі, падрыхтаваў навук. публікацыю пра слуцкія паясы.
PÔMEP Альфрэд Ізідар (16.4.1832, Вільня — 24.1.1897), жывапісец, графік, медальер, мастацтвазнавец. 3 роду
PÔMEP (Romer, Roeiner) Оле Крыстэнсен (25.9.1644, г. Орхус, Данія — 19.9.1710), дацкі астраном. Праф. Капенгагенскага ун-та (1681). На падставе вынікаў назіранняў руху спадарожнікаў Юпітэра ўпершыню вызначыў скорасць святла (1675). Вынайшаў і сканструяваў некалькі астр. інструментаў (мерыдыянны круг, пасажны інструмент і інш.), з дапамогай якіх вызначыў нябесныя каардынаты (схіленні і прамыя ўзыходжанні) больш за 1 тыс. зорак.
Ромераў. Творчасць звязана з маст жыццём Беларусі і Літвы. Першапачатковую адукацыю атрымаў y К.І Русецкага\ вучыўся ў Парыжы ў Л.Бана і ў Мюнхене ў А. фон Рамберга (1869—74). 3 канца 1850-х г. жыў y маёнтку Крэўна (цяпер Уценскі пав. Літвы). За ўдзел y паўстанні 1863—64 на Беларусі зняволены. Пасля вызвалення працаваў y Мюнхене, Кракаве, Парыжы. 3 1874 y маёнтку Каралінова (цяпер Пастаўскі р-н Віцебскай вобл.), з 1884 y Кракаве. Пісаў партрэты, пейзажы, тэматычныя кампазіцыі з жыцця народа і на рэліг. сюжэ-
А .Р ом ер.
Гіартрл паўстанйа 1863 года. 1870-я г.
ты. Творам уласцівы дакладны выразны малюнак, свабода і натуральнасць кампазіцыі. Сярод работ: партрэты маці (1872), бацькі, жонкі, Э.Ромера (1873), партрэт паўстанца 1863 года (1870-я г.), К.Русецкага, К.Эстрэйхера, ФДаноўскага, УЛушчкевіча, скульпт. Яцунскага, жывапісца Швайніцкага і яго жонкі, М.Ромера, аўтапартрэты і інш.; бронз. медальёны з партрэтнымі выявамі, гравюры з выявамі сялян, арх. помнікаў, карыкатуры. Гіст. і маст. каштоўнасць маюць этнагр. замалёўкі сялянскага побыту беларусаў: кампазіцыі «Сялянская хата», «Сялянская дзяўчынка», «Каля карчмы», «Сялянскі двор», «Перад вакзалам», малюнкі нар. касцюмаў. Выка-
Л і т Д р о б о в Л.Н Жнвопнсь Белорусснм XIX — начала XX в. Мн., 1974. Р.Р.Бадзін.
Літ.: П а н н е к у к А. Нсторня астрономнн: Пер. с англ. М., 1966; Г о л а н Г.М. Ф п л о н о в а ч С.Р. Класспкв фазнческой наукв. М„ 1989.
PÔMEP (Romer) Эўгеніюш (3.2.1871, г. Львоў, Украіна — 28.1.1954), польскі географ і картограф. Чл. Польскіх AH y Кракаве (1919) і Варшаве (1952). Скончыў Львоўскі ун-т (1894). У 1911—31 праф. Львоўскага і ў 1946—47 Ягелонскага (Польшча) ун-таў. Навук. працы па кліматалогіі, метэаралогіі, геамарфалогіі, метадалогіі геаграфіі. Склаў Атлас геаграфічны (1908) з першымі гіпсаметрычнымі картамі мацерыкоў і акіянаў і Географа-стат. атлас Польшчы (1916). Заснаваў картаграфічны ін-т «Атлас» (1921), вывучаў сучасныя ледавікі Скандынавіі і Паўн. Аанерыкі. Імем Р. названы адзін з ледавікоў Аляскі. Р0М ЕРЫ (Rômerowie), грамадска-палітычныя культ. дзеячы Літвы і Беларусі, прадстаўнікі шляхецкага роду ням. паходжання. Міхал (14.9.1778 — 14.1.1853), грамадска-паліт. дзеяч. Вучыўся ў Віленскім ун-це. У 1803— 13 прэзідэнт 2га дэпартамента Віленскага гал. суда, y 1808— 18 адзін з трох камісараў Віленскай адукацыйнай суд. камісіі. У вайну 1812 распараджэннем Напалеона / прызначаны прэзідэнтам г. Вільня, але ў вер. 1812 пакінуў пасаду з-за канфлікту з франц. ўладамі, якія збіраліся закрыць Віленскі ун-т. Пасля вайны ў 1814— 17 маршалак шляхты Трокскага пав., з 1817 — Віленскай губ. Прыхільнік скасавання прыгоннага права, y 1817 узначальваў дэлегацыю шляхты, якая безвынікова звярталася да цара з адпаведным праектам. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў масонства ў Літве і на Беларусі; майстар (кіраўнік) т.зв. Вялікай правінцыяльнай Літоўскай ложы «Дасканалае адзінства», якая кіравала дзейнасцю астатніх літ.-бел. лож. Адзін з заснавальнікаў (1819) патрыят. арг-цыі В.Лукасінскага «Нацыянальнае масонства», чл. Патрыятычнага таварыства, паплечнік Т.Зана. У маі 1826 арыштаваны, зняволены ў Варшаве да 1828, пбтым y Петрапаўлаўскай крэпасці С.-Пецярбурга
р о м ін д ж э р ____________
405
да 1830. У 1830—32 y ссылцы ў г.Варонеж. Пасля вяртання на радзіму ад грамадскай дзейнасці адышоў. Э д в а р д Я н (14.5.1806 — 1.5.1878), грамадскі дзеяч, літаратар, перакладчык і мастак-аматар. Бацька А.І Ромера. Вучыўся ў Віленскім ун-це (1823—28), жывапісу — y Я.Рустэма. У час паўстання 1830—31 чл. Віленскага цэнтральнага паўстанцкага камітэта. У 1833 арыштаваны і асуджаны на пажыццёвую ссылку ў г. Волагда, аднак праз год атрымаў дазвол вярнуцца на радзіму. У 1834 устанавіў сувязь з т.зв. Літоўскім к-там (Вільня), які падтрымліваў адносіны з эмігранцкім лагерам польскага «караля дэ-факта» А.Ю. Чартарыйскага. У ліп. 1838 зноў арыштаваны па справе Ш.Канарскага, асуджаны да смяротнага пакарання, замененага новай ссылкай y Волагду (да 1852). Пасля вяртання ў Вільню пад наглядам паліцыі. Быў чл. Музея старажытнасцей і Віленскай археалагічнай камісіі (з 1855), дырэктарам 2-га аддзела Т-ва дабрачыннасці (з 1855), чл. шэрагу інш. т-ваў. У час паўстання 1863—64 пад хатнім арыштам. Пазней працаваў y Т-ве дабрачыннасці, чл. праўлення Зямельнага банка. Аўтар эпіграм на знакамітых сучаснікаў, перакладаў, партрэтаў сына Альфрэда Ізідара і інш. членаў сваёй сям’і. М і х а л П і у с (7.5.1880, в. Багдонішкі Панявежскага пав., Літва — 22.2.1945), вучоны і грамадска-паліт. дзеяч. Вучыўся ў Ягелонскім ун-це ў Кракаве (1901—02), Парыжскай школе паліт. навук (1902—05). Адзін з гал. ідэолагаў ліберальна-дэмакр. крыла краёўцаў — плыні польскага нац. руху пач. 20 ст. на Беларусі і Літве. У 1911— 15 супрацоўнічаў з бел. газ. «Наша ніва», чл. рэдакцыі віленскай газ. «Kurier Krajowy» («Краёвы кур’ер», 1913). Узначальваў віленскую масонскую ложу «Літва», членамі якой былі A Луцкевіч і ВДастоўскі. Станоўча ставіўся да бел. грамадска-паліт. і культ. адраджэння, абараняў бел. рух ад нападкаў польскіх і рус. шавіністычных колаў. У знак пратэсту супраць захопу Вільні польскімі войскамі ген. Л.Жалігоўскага (9.10.1920) пераехаў y Літву. Праф. права (1922) і рэктар Каўнаскага (1927—28, 1933— 39), праф. Віленскага (1940—45) ун-таў. У час ням.-фаш. акупацыі (1941—44) арганізоўваў y Вільні тайнае навучанне, падтрымліваў сувязі з рухам Супраціўлення. Літ.: В е н й л о в а А. Буря в полдень. М , 1978; С м а л я н ч у к А. Дзённік Міхала Ромера як крыніца па гісторыі Беларусі пачатку XX ст. / / Бел. гіст. агляд. 1998. Т.5, сш. 1(8). М.Я.Рыбко, А.Ф.Смалянчук.
Р0М ІН Д Ж ЭР (Rominger) Кент (н. 1956, Дэль-Нортэ, ЗША), касманаўт ЗША. Капітан 2-га рангу BMC ЗША (1999). 3 1992 y ірупе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў 5 палётаў y складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 20.10.—5.11.1995 і
406
ромні
19.11.—7.12.1996 на КК. «Калумбія», 7— 19.8.1997 (як пілот), 27.5—6.6.1999 на КК «Дыскаверы» і 19.4.—29.4.2001 на КК «Індэвар» (як камандзір; стыкоўка з Міжнар. касм. станцыяй). Правёў y космасе 57,1 сут. У.С.Ларыёнаў. PÔMHI-МАРШЫТУ (англ. Romney Marsh), парода паўтанкарунных даўгашэрсных авечак мяса-воўнавага кірунку. Выведзена ў Вялікабрытаніі ў 19 ст. скрыжаваннем мясц. парод з баранамі пароды лейстэр. Выкарыстоўвалі пры вывядзенні куйбышаўскай і паўночнакаўказскай пароды. Гадуюць y Вялікабрытаніі, Новай Зеландыі, Паўд. Амерыцы, Аўстраліі. Жывёлы буйныя, моцнай канстытуцыі, бязрогія. Маса бараноў 90— 130, матак 70— 90 кг. Воўна белая, галавы настрыг з бараноў 6—7, з авечак 3,5 —5 кг. Выхад чыстай воўны 60—65%. Плоднасць 115— 130 ягнят на 100 матак. Скараспелыя жывёлы. Мяса высокай якасці. Вынослівыя. П.Ф.Драбышэўскі.
Р0МУЛ (Romulus), заснавальнік Рыма і першы рымскі цар [753—716 да н.э.]. Паводле стараж.-рым. падання Р. і яго брат-блізня Рэм былі сынамі весталкі Рэі Сільвіі і бога вайны Марса. Кінутых паводле загаду дзядзькі Рэі Амулія ў р. Тыбр братбў-немаўлят рака вынесла на бераг. Ваўчыца выкарміла іх сваім малаком (Капіталійская ваўчыца), пасля братоў знайшоў пастух Фаўстул, які разам з жонкай выхаваў іх. Р. і Рэм вярнулі свайму дзеду Нумітару царскую ўладу над Альба-Лонгай, несправядліва захопленай Амуліем, a на месцы свайго выратавання заснавалі горад. Падчас сваркі Р. забіў Рэма і стаў адзіным уладаром горада, які атрымаў яго імя. Ва ўяўленнях нашчадкаў Р. быў ініцыятарам выкрадання сабінянак, заснавання рым. сената, курый, арганізацыі войска, падзелу грамадзян на патрыцыяў і плебеяў. Пасля смерці Р. абагаўлёны, пазней атаясамліваўся з богам ІСвірынам.
(пл. больш за 12 тыс. км2). Гал. прытокі: Эн, Сона, Ардэш (справа), Ізер, Дзюранс (злева). У верхнім і сярэднім цячэнні жывіцца талымі водамі ледавікоў і снежнікаў. У правых прытоках пераважае дажджавое жыўленне. Да самага вусця Р. захоўвае рысы альпійскага рэжыму. Летняя паводка і зімовая межань. Р. — самая мнагаводная рака Францыі. Сярэдні гадавы расход каля вусця 1780 м3/с. Ha Р. і яе прытоках Ізер і Дзюранс каскады ГЭС (каля 70% агульнай магутнасці ГЭС Францыі). Суднаходная ад вусця р. Эн. Цераз р. Сона і шматлікія каналы злучана з рэкамі Рэйн, Мозель, Марна, Сена, Луара. У абход дэльты пабудаваны суднаходны канал ад г.Арль да Марселя. Выкарыстоўваецца для арашэння. Ha Р. — гарады Жэнева (Швейцарыя), Ліён, Валанс, Авіньён, Арль (Францыя).
PÔHA (Rhone), рака ў Швейцарыі і Францыі. Даўж. 812 км, пл. басейна 98 гыс. км2. Пачынаецца з Ронскага ледааіка ў Лепіцінскіх Альпах. Цячэ цераз Жэнеўскае воз., па Ронскай нізіне, упадае 2 рукавамі ў Ліёнскі зал. Міжземнага м., на 3 ад г. Марсель утварае дэльту
Р 0Р Э Р (Rohrer) Генрых (н. 6.6.1933, Бухс, Швейцарыя), швейцарскі фізік. Чл. Швейц. акадэміі тэхн. навук (1988). Замежны чл. Нац. АН ЗША (1988). Скончыў Швейц. тэхнал. ін-т y Цюрыху (1955). 3 1963 y Цюрыхскай н.-д. лабараторыі фірмы «Інтэрнэшанал бізнес мэшынс карпарэйшэн». 3 1997 y н.-д.
Р0НДА (італьян. rondo, франц. rondeau ад rond круг), музычная форма, заснаваная на шматразовым чаргаванні гал. тэмы (рэфрэна) з эпізодамі. Рэфрэн праводзіцца ў асн. танальнасці, эпізоды — y пабочных.
Г.Рорэр.
Паходзіць ад нар. карагодных песень. Шырока прадстаўлена ў музыцы франц. клавесіністаў 17— 18 ст. У класіч. музьшы выкрышталізавалася Р. 5-часткавай структуры (з 2 эпізодамі) з больш развітой гал. тэмай. Венскія класікі выпрацавалі вышэйшую форму Р. (традыц. назва — Р.-саната), дзе асн. прынцып рандальнасці спалучаецца з рысамі складанай трохчасткавай і санатнай форм. У форме Р. пішуцца інстр. п’есы, ч. санатна-сімф. і сюітных цыклаў, радзей рамансы, оперныя арыі.
установах Іспаніі і Японіі. Навук. працы па звышправоднасці, фізіцы цвёрдага цела, мультыкрытычных з’явах, сканіруючай тунэльнай мікраскапіі, нанамеханіцы. Стварыў першы сканіруючы тунэльны электронны мікраскоп (1981; з Г.Бінігам), што дало пачатак новай галіне навукі — нанатэхналогіі. Нобелеўская прэмія 1986 (з Бінігам).
У бел. музыцы Р. для розных інструментаў, камерных саставаў і аркестраў пісалі М.Аладаў, А.Багатыроў, Р.Бутвілоўскі, Р.Сурус, М.Чуркін і інш. У форме Р. напісаны фіналы сімфаньеты Аладава, 2-й сімфоніі Г.Вагнера, скрыпічнага канцэрта Г.Гарэлавай, 3-га цымбальнага канцэрта Дз.'Смольскага і інш. Прыклады Р. ёсць і ў бел. нар. інстр. музыцы.
А.Г.Зельскі.
Р0МУЛ АЎГЎСТУЛ (Romulus Augustulus), апошні імператар [475—476] Зах. Рым. імперыі. Бацька Р.А. — военачальнік Арэст скінуў імператара Юлія Непата і 31.10.475 y Равене абвясціў імператарам непаўналетняга Р.А. Яго правы на трон не былі прызнаны ні Усх. Рым. імперыяй, ні правіцелем Галіі Сіягрыем, ні Непатам. Пасля таго як Арэст i Р.А. не выканалі патрабаванняў ўсх.-герм. наёмнікаў, тыя паўсталі і абралі сваім царом Адаакра. Арэст быў забіты, Р.А. 4.9.476 скінуты з трона і сасланы ў прав. Кампанія. Гэта лічыцца канцом Зах. Рым. імперыі. А.Г.Зельскі.
Літ:. С м а л я н ч у к А. Біскуп Эдвард Роп / / Бел. гіст. часоп. 1994. N° 3; Беларускія рэлігійныя дзеячы XX ст.: Жыццярысы, мартыралогія, успаміны. Мн.; Мюнхен, 1999. А.Ф.Смалянчук.
РОП ( R o p p ) Эдвард фон (14.12.1851, маёнтак Ліксна, цяпер Даўгаўпілскі р-н, Латвія — 25.7.1939), рэлігійны і грамадска-палітычны дзеяч Літвы і Беларусі. Маці паходзіла з роду Плятэраў. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1875), Ковенскую рымска-каталіцкую духоўную семінарыю (1886), удасканальваў тэалаг. адукацыю ў Інсбрукскім і Фрайбургскім ун-тах. У 1889— 1907 ксёндз, канонік, біскуп (з 1904 віленскі). Праціўнік атаясамлівання каталіцызму з польскасцю, спрыяў увядзенню літ. і бел. моў y царк. жыццё. Заснавальнік Канстытуцыйнакаталіцкай партыі Літвы і Беларусі. Дэп. 1-й Дзярж. думы (1906). У 1907— 17 пад наглядам паліцыі жыў y маёнтку Нішча Віцебскай губ. 3 ліп. 1917 арцыбіскуп Магіпёўскай рымска-каталіцкай архіепархіі з рэзідэнцыяй ў Петраградзе, y 1919 арыштаваны ўладамі, адпраўлены ў Польшчу, дзе працягваў рэліг. і грамадскую дзейнасць. Да 1931 фармальна лічыўся арцыбіскупам магілёўскім.
Р.Рос.
Тв.: Рус. пер. — Растровый туннельный мнкроскоп (разам з Г.Бінігам) / / В ммре наукн. 1985. Вып. 10; Сканнруюшая туннельная мнкроскопня — от рождення к юноетн (з ім жа) / / Успехн фнз. наук. 1988. Т. 154, вып. 2. М. М. Касцюковіч.
РОС, назва ўсходнеславянскіх плямён, якая сустракаецца ў візант. і араб. аўтараў. РОС (Ross) Джэймс Кларк (15.4.1800, Лондан — 3.4.1862), англійскі мараплавец, палярны даследчык. У 1818—33 удзельнічаў y 6 арктычных экспедыцыях па пошуку Паўн.-Зах. праходу, y т.л. ў 3 (1819—24) пад кіраўніцтвам У.Э Пары і ў 2 (1829—33) — свайго дзядзькі Дж.Роса. У час зімоўкі (1830—31) даследаваў п-аў Бутыя і адкрыў на яго зах. узбярэжжы Паўн. магнітны полюс. У 1840—43 здзейсніў на суднах «Эрэбус» і «Тэрар» 3 плаванні ў Антарктыку. Адкрыў ч. мацерыка Антарктыды — Зямлю Вікторыі, мора і ледзяны бар’ер, вулканы Эрэбус і Тэрар, вызначыў становішча Паўд. магнітнага полюса, але дайшоў толькі да 78°09 паўд. ш. Яго імем названы бухта, праліў і мыс y Канадскім Арктычным архіпелагу, востраў каля берага Антарктычнага п-ва, шэльфавы ледавік y Антарктыдзе і мора каля яе берагоў. РОС (Ross) Джэры (н. 20.1.1948, г. Краўн-Пойнт, штат Індыяна, ЗІІІА), касманаўт ЗША. Скончыў ун-т Перд’ю (1970). 3 1980 ў групе касманаўтаў НАСА.
Здзейсніў 6 касм. палётаў (як спецыяліст па аперацыях на арбіце) y складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 27.11 — 3.12.1985, 2—6.12.1988 і 5— 11.4.1991 — на КК «Атлантыс», 24.4—8.5.1993 — на КК «Калумбія», 12—20.11.1995 — на КК «Атлантыс» (стыкоўка з арбітальнай станцыяй «Мір»), 4— 16.12.1998 — на КК «Індэвар» (стыкоўка з Міжнар. касм. сганцыяй). У космасе правёў 47,2 суг, y т.л. ў адкрытым космасе 44,2 гадз. РОС (Ross) Рональд (13.5.1857, г. Алмора, Індыя — 16.9.1932), англійскі паразітолаг, мікрабіёлаг і ўрач. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва. Скончыў мед. школу пры Лонданскім шпіталі (1879). 3 1881 працаваў урачом y Індыі, з 1899 кіраваў мед. экспедыцыяй y Зах. Афрыцы з мэтай вывучэння малярыі. У 1902— 17 праф. школы трапічнай медыцыны ў Ліверпулскім ун-це, з 1926 дырэктар Ін-та трапічных хвароб y Лондане (цяпер Ін-т імя Р.). Навук. працы па вывучэнні прычын узнікнення і заканамернасцях распаўсюджвання малярыі. Ажыццявіў эксперым. заражэнне птушак трапічнай малярыяй праз укусы камароў, што дазволіла вызначыць цыкл развіцця ўзбуджальніка гэтай хваробы ў чалавека і ролю камароў роду анофелес y пераносе ўзбуджальнікаў ліхаманкі і малярыі. Нобелеўская прэмія 1902. А.Ю.Маніна. РОС, PÔCA, іншыя назвы р. Рось. PÔCA (Rosso) Медарда (20.6.1858, г. Турын, Італія — 31.3.1928), італьянскі скульптар; прадстаўнік імпрэсіянізму. Працаваў y Мілане і Венецыі, з 1886 пераважна ў Парыжы. Аўтар шматфігурных кампазіцый і партрэтаў дзяцей, y якіх імкнуўся перадаць зменлівасць натуры, надаць пластыцы жывапісную аморфнасць і цякучасць, выявіць мяккасйь аб’ёмаў і светлавую ўспрымальнасць фактуры: «Залаты век» (1886—87),
М.Роса. Ессе Puer. 1906.
«Дзяўчынка смяецца», «Мацярынства» (абедзве 1889), «Жанчына пад вуаллю» (1893), «Ессе Puer» (1906) і інш. PÔCA MÔPA (Ross Sea), ускраіннае мора Ціхага ак. каля берагоў Зах. Антарктыды, паміж мысамі Адэр і Колбек. Пл. 440 тыс. км2. Найб. глыб. 2972 м. Паўд. ч. мора ўкрыта шэльфавым ледавіком Роса, паўн. — круглы год плывучымі льдамі; шмат айсбергаў. Сярэднегадавая т-ра вады на паверхні ніжэй за -1 °С, летам зрэдку павышаецца да 2 °С. Салёнасць 33,75—34,4%о. Прылівы паўсутачныя (да 1 м). Водзяіша цюлень Роса, цюлень Уэдэла, цюлень-крабаед, кіты. Названы імем Дж.К.Роса. PÔCA Ш0ЛБФАВЫ ЛЕДАВІК (Ross Shelf Ice), найбуйнейшы шэльфавы ледавік y Антарктыдзе, паміж Зямлёй Мэры Бэрд на 3 і Зямлёй Вікторыі на У. Працяг з Пд на Пн каля 850 км, з У на 3 каля 900 км. На Пн абрываецца ў м. Роса стромкай сцяной выш. да 50 м. Пл. болын за 500 тыс. км2 (зменьваецца па гадах). Выш. 30— 100 м, таўшчыня лёду ў тылавой ч. да 700 м. Р.шл. жывяць далінныя ледавікі Бірдмара, Бэрда і інш. Адкрыты ў 1841 англ. экспедыцыяй Дж.Роса. У 1929—59 (з перапынкамі) на ледавіку існавала база антарктычнай экспедыцыі ЗША Літл-Амерыка. PÔCAC (Rosas) Хуан Мануэль дэ (30.3.1793, Буэнас-Айрэс — 14.3.1877), аргенцінскі дзярж. дзеяч. Генерал (1828). 3 1820 нач. міліцыі, y 1828—32 і 1835— 1852 губернатар прав. БуэнасАйрэс, фактычна вярх. правіцель Аргенціны. Лідэр Федэралісцкай партыі. Пры Р. адбылася стабілізацыя ўнутр. становішча Аргенціны пасля грамадз. войнаў, якія краіна перажыла пасля заваявання незалежнасці. Адначасова ўсталяваў асабістую дыктатуру, жорстка душыў усялякую апазіцыю. Ініцыіраваў працяглы ўзбр. канфлікт з Уругваем. У лют. 1852 армія Р. разбіта аб’яднанымі войскамі Уругвая, Бразіліі і арг. паўстанцаў, пасля чаго ён уцёк y Вялікабрытанію. PÔCI Карл Іванавіч (29.12.1775, С.-Пецярбург — 18.4.1849), рускі архітэктар; прадстаўнік позняга класіцызму, адзін са стваральнікаў рус. ампіру. 3 1796 пам. арх. В.Ф.Брэны. У 1802—4)3 вучыўся ў Італіі. Працаваў пераважна ў Маскве (пабудовы не захаваліся) і Пецярбургу (з 1816 адзін з гал. архітэктараў К-та для будавання і гідраўлічных работ). Стварыў шэраг манум. ансамбляў Пецярбурга, якія ў многім вызначылі аблічча яго цэнтра: палацава-паркавы комплекс на Ялагіным в-ве (1818—22), Міхайлаўскі палац (1819—25, праекты інтэр’ераў, y т.л. Белая зала; цяпер будынак Рускага музея), ансамблі Міхайлаўскіх плошчы (цяпер Мастацтваў) і вуліцы (цяпер Бродскага), на Дварцовай п/іошчы — ансамбль Гал. штаба і міністэрстваў (1819—29) з двайной праезнай аркай (у завяршэнні манум. калясніца). У 1816—34 стварыў ансамбль Алексан-
р о с іц а _________________
407
дрынскага т.-ра, y складзе якога Тэатральная вул. (цяпер Дойліда Росі), плошчы Александрынская (цяпер Астроўскага) і Чарнышова (цяпер Ламаносава). Сфарміраваў аблічча Сенацкай пл. з будынкамі Сената і Сінода (1828—34), злучаных аркай. Сярод інш. твораў: павільёны Анічкавага палаца (1817— 18) y Пецярбургу, б-ка палаца (1822—24) і чыгунныя вароты з агароджай (1826) y
Паўлаўску, званіца Юр’ева манастыра (1838—41) y Ноўгарадзе; аформіў галерэю Айч. вайны 1812 y Зімнім палацьі (1826; пасля пажару 1837 адноўлена В.П.Стасавым). Творчасць Р. адметная шырынёй y вырашэнні арх. задач (ад планіроўкі буйных ансамбляў да дэтальнай распрацоўкі ўбрання інтэр’ераў), выразнасцю і багаццем ордэрных кампазіцый, гарман. спалучэннем арх. форм з алегарычнай скульптурай, наватарскімі канстр. прыёмамі. Літ.\ Т а р а н о в с к а я 1980.
М.З. К.Россн. Л., А.А.Воінаў.
PÔCI (Rossi) Эрнеста (27.3.1827, г. Ліворна, Італія — 4.6.1896), італьянскі акцёр. Вучань Г Модэны, y трупе якога працаваў з 1846. 3 1855 пастаянна гастрапіраваў y краінах Еўропы і Амерыкі, y 1877, 1878, 1890, 1895, 1896 — y Расіі. Сусв. вядомасць набыў выкананнем шэкспіраўскага трагедыйнага рэпертуару: Гамлет, кароль Лір, Атэла, Макбет, Рычард III (аднайм. трагедыі У.Шэкспіра). Сярод інш. роляў: Дон Гуан, Барон («Каменны госць», «Скупы рыцар» А.Пушкіна), Іаан Грозны («Смерць Іаана Грознага» А.К.Талстога), Паала («Франчэска да Рыміні» С.Пеліка). Мастаіява Р. вызначалася праўдзівасцю пачуццяў, эмацыянальнасцю, паслядоўнасцю развіцця характараў, дасканалай акцёрскай тэхнікай. Аўтар тэатр. мемуараў «40 гадоў артыстычнага жыцця» (т. 1— 3, 1887—89). Р0СІЦА, рака ў Латвіі і Верхнядзвінскім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 51 k m , y т.л. ў межах Беларусі 36 км. Пл. вадазбору 279 k m 2, y т.л. на Беларусі 150 к м 2. Пачынаецца за 2 км на ПдЗ ад в. Пустыня Краслаўскага р-на Латвіі, вусце на мяжы з Латвіяй за 700 м на 3 ад в. Новае Сяло Верхнядзвінскага р-на. Цячэ ў межах Латгальскага ўзвышша. Рэчышча на тэр. Латвіі i 1 км на Беларусі каналізаванае, далей сярэдне звілістае.
408
РОСІЦА
Р0СІЦА, возера ў Верхнядзвінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Росіца, за 9 км на ПнЗ ад г. Верхнядзвінск. Пл. 0,4 км2, даўж. болып за 2 км, найб. шыр. 260 м, даўж. берагавой лініі 4,43 км. Пл. вадазбору 46,9 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 12— 13 м, пад хмызняком, y верхняй ч. разараныя. Берагі пераважна зліваюцца са схіламі. Упадаюць 3 ручаі, выцякае ручай y р. Росіца. Р0СІЦА, вёска ў Бігосаўскім с/с Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл., на левым беразе р. Росіца. Цэнтр саўгаса. За 31 км на ПнЗ ад г. Верхнядзвінск, 206 км ад Віцебска, 10 км ад чыг. ст. Бігосава. 495 ж., 202 двары (2001). Базавая школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Магіла ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — Троіцкі касцёл (1884).
Роскі Троіцкі касцёл
разьбой і скульптурай. Захаваўся абраз 17 ст. «Маці Божая з дзіцем» (перанесены з капліцы в. Мачульна ў 1945). B 8.Церашчатава, Т.І.Чарняўская.
Р0СН Ы ЛАДАН, тое, што бензойная смала.
PÔCKAE ГЕАЛАГІЧНАЕ АГАЛЕННЕ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1963). За 500 м на У ад чыг. ст. Рось Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. У агаленні, прымеркаваным да сценкі закінутага кар’ера, выступаюць y парушаным заляганні мелавыя пароды верхнемелавога ўзросту з рэшткамі марской фауны і жаўлакамі крэменю. Слаі пад вуглом да 70° нахілены на Пн. Бачная магутнасць выхаду каля 4—5 м. Парушанае заляганне мелу абумоўлена ўздзеяннем сожскага ледавіка. Р.г.а. дазваляе рэканструяваць асаблівасці будовы і фарміравання парушэнняў, выкліканых ледавіком. Э.А.Ляўкоў. Р0СКАЯ ТР0ІЦКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры псеўдарускага стылю ў г.п. Рось Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. Закладзена ў 1908 з цэглы на бутавым цокалі, неатынкавана. Уяўляе сабой квадратны ў плане асн. аб’ём, да якога далучаны 3-гранная апсіда з рызніцамі і 2-ярусная вежа-званіца (1-ы ярус — чацвярык, 2-і — 8-гранны, завершаны шатром з галоўкай). Асн. аб’ём вылучаны 8-гранным светлавым барабанам з цыбулепадобным купалам. Над апсідай — невял. галоўка. Гал. ўваход аформлены кілепадобным франтонам на паўкалонках, 2 бакавыя ўваходы з масіўнымі слупамі і кілепадобным казырком. У інтэр’еры драўляны іканастас, дэкарыраваны паўкалонкамі, накладной разьбой. Т.І.Чарняўская. PÔCKI ТР0ІЦ К І КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры класіцызму ў г.п. Рось Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1801 з цэглы. У 1908 на ПдУ ад касцёла пастаўлена 2-ярусная мураваная званіца. Храм прамавугольны ў плане, з крыху выступаючым трансептам і паўцыркульнай апсідай. Гал. (паўд.) фасад завершаны трыгліфным фрызам з развітым карнізам, над якім атыкавы франтон з паўкруглым аконным праёмам y тымпане. Бакавыя фа-
Р0СПУСК, адна- ці (радзей) двухвосевы аўтамабільны прычэп для перавозкі бярвення, труб ці інш. даўгамерных грузаў. Складаецца з рамы, да якой з дапамогай падвескі мацуюцца колы, і апорнага бруса з адкіднымі стойкамі для замашвання грузу, злучанага з рамай шворнам, які забяспечвае паварот Р. ў час руху.
Роскі Троіцкі касцёл. Фрагмент галоўнага алтара.
сады дэкарыраваны рустоўкай і завершаны прафіляваным карнізам. На сценах, скляпеннях асн. аб’ёму і алтарнай ч. жывапісныя кампазіцыі на біблейскія тэмы і дэкар.-арх. размалёўка, якая стварае ілюзорнае ўяўленне прасторы. Драўляны разны алтар 2-ярусны, расчлянёны калонамі карынфскага ордэра, дэкарыраваны накладной пазалочанай
Роспуск.
Р0ССЫ ПНЫ Я РАД0ВІШЧЫ, р о с с ы п ы, скопішчы абломкавых горных парод, што ўмяшчаюць каштоўньш россыпаўтваральныя мінералы, распрацоўка якіх эканамічна мэтазгодная і тэхнічна магчымая. Утвараюцца за кошт фіз. і хім. выветрывання і пераадкладання горных парод і карысных выкапняў. Вылучаюць Р.р. паводле генезісу: элювіяльныя, дэлювіяльныя, пралювіяльныя, алювіяльныя, літаральныя, гляцыяльныя, эолавыя; паводле часу ўтварэння: сучасныя і стараж. (выкапнёвыя); паводле ўмоў залягання: адкрытыя і пахаваныя; паводле формы пакладаў: плошча-, лінза- і стужкападобныя, пластавыя, шнурковыя і гаездавыя. Маюць важнае значэнне для здабычы эсшата, плаціны, алмазаў, тытану, вальфраму, волава, танталу, ніобію, торыю, гранату, горнага хрусталю, бурштыну і інш. РОСТ, павелічэнне масы і лінейных памераў асобіны і яе органаў. Адбываецца за кошт павелічэння колькасці і масы клетак, няклетачных утварэнняў y выніку перавагі працэсаў анабалізму над працэсамі катабалізму. У ж ы в ё л Р. звязаны з якаснымі зменамі — дьіферэнцыроўкай. Некат. жывёлы (напр., малюскі, рыбы, земнаводныя) растуць на працягу ўсяго жыцця, y інш. Р. спыняецца на пэўным узросце (напр., шэраг насякомых, птушкі). Працэсы Р. маюць сезонную (звязаныя са зменай пары года, што адлюстроўваецца ў гадавых слаях шкілетных структур) і сутачную (назіра-
ецца па частаце дзялення клетак і павелічэнні памераў усяго арганізма) рытмічнасці; ёсць інш., напр., 15-сутачныя рытмы Р. марскіх малюскаў, звязаныя з прылівамі. Спадчыннасць Р. вызначаецца ўздзеяннем многіх генаў. Ha Р. уплываюць забяспечанасць ежай, т-ра, вільготнасйь (для наземных арганізмаў). салёнасць (для марскіх арганізмаў), шчыльнасць папуляцыі і інш. фактары навакольнага асяроддзя. Рэгулюецца пераважна гармонамі (напр., y пазваночных жывёл — гармонамі гіпофіза, вілачкавай, шчытападобнай і палавых залоз). Р. ч а л а в е к а , або даўжыня цела — праекцыйная адлегласць ад т.зв. верхавінкі галавы да плоскасці ступняў. У спалучэнні з інш. адзнакамі характарызуе фіз. развіццё, прапорцыі цела, часам этн. прынапежнасць. Залежыць ад сукупнасці фактараў асяроддзя, спадчыннасці і мае ўзроставую, палавую, групавую, унутрыгрупавую (irabi em.) і эпахальную зменлівасць. У 1-ы год жыцця сярэдні прырост звычайна 24 см, да 3 гадоў — 10 см, да 7 гадоў — 6—6,5 cm , y перыяд палавога выспявання — 5—7 см. 3 10 да 14 гадоў дзяўчынкі растуць болып інтэнсіўна, але пасля 14 гадоў хлопчыкі зноў становяцца вышэйшымі. У мужчын працэс Р. заканчваецца ў 18—20 гадоў, y жанчын — y 16— 18 і даўж. іх цела на 8— 11 см меншая, чым y мужчын. Пасля заканчэння Р. і прыкладна да 50 гадоў даўж. цела стабільная, потым паступова памяншаецца. У чалавека Р. не заўсёды звязаны з геагр. становішчам і кліматам. Напр., малы Р. (ніжэй за 160 cm y мужчын) маюць эскімосы, бураты, в’етнамцы; вял. (вышэй за 170 см) — шатланшы, шведы, жыхары Бапканскага п-ва. Размах івдывід. зменлівасці большы за групавую (18—20 см ад сярэднеарыфм. значэння Р. людзей дадзенай групы). Эпахальныя змены праяўляюцца, напр., y акселерацыі. Паталаг. парушэнні Р. чалавека, звязаныя з дзейнасцю залоз унутр. сакрэцыі, — карлікавы рост і гігантызм. P. р a с л і н — неабарачальнае павелічэнне памераў і масы раслін, звязанае з новаўтварэннем элементаў іх структуры (клетак, тканак, органаў); аснова рухаў раслін (настый, трапізмаў). Асн. этапы Р. (дзяленне клетак, іх расцяжэнне і дыферэнцыроўка) адбываюнца ў спец. утваральных тканках, мерыстэмах, таму расліны здольны расці на працягу ўсяго жыцця. Тыпы Р. розных органаў вызначаюцца размяшчэннем мерыстэм. Важная асаблівасць — рытмічнасць (чаргаванне працэсаў інтэнсіўнага і запаволенага Р.). Ёсць рытмы, звязаныя са зменамі навакольнага асяроддзя, і рытмы, якія кантралююцца ўнутр. фактарамі, замацаванымі генетычна ў ходзе эвалюцыі. Працэс Р. перапыняецца працяглымі перыядамі яго тармажэння, якія звязаны ў паўн. ш. з памяншэннем светлавога дня і надыходам зімы, a ў паўд. — з засушлівым сезонам. Рэгуляцыя Р. фітагармонамі заснавана на яго стымуляцыі (аўксіны, гіберэліны і інш.) і прыгнечанні (абсцыза-
вая кіслата). Інтэнсіўнасць роставых працэсаў залежыць ад асветленасці, MiH ep. жыўлення, воднага рэжыму, даўжыні дня, т-ры. Р. м і к р а а р г а н і з м a ў — каардынаванае самаўзнаўленне клетачных кампанентаў, якое прыводзіць да размнажэння клетак і павелічэння біямасы папуляцыі. Працэсы Р. адбываюцца больш інтэнсіўна, чым y жывёл і раслін (напр., y некат. бактэрый падваенне біямасы адбываецца за 5 мін). Макс. магчымая хуткасць Р. залежыць ад віду мікраарганізмаў, саставу пажыўнага асяроддзя і ўмоў. Клеткі, што не растуць і не перайшлі ў стан спакою (споры), вычэрпваюць рэзервовыя рэчыйы і паступова адміраюць. С.С.Ермакова.
«РОСТ» (абрэвіятура ад «Русское обшество спнчечной торговлн»), манапалістычная збытавая арг-цыя запалкавых фабрыкантаў Рас. імперыі; існавала ў 1908— 17. Утварылася ў выніку аб’яднання рэгіянальных сіндыкацкіх устаноў — Зах. камітэта запалкавых фабрыкантаў y Мінску (дзейнічаў пры Мінскім камерцыйным банку) і Усх. камітэта ў С.-Пецярбургу (пры С.-Пецярбургскім уласным камерцыйным банку). Праўленне знаходзілася ў С.-Пецярбургу. «P.» займалася камісійным продажам запалак, рэгуляваннем аб’ёмаў вытв-сці і продажу запалак, выпрацоўкай адзінай цэнавай і збытавой палітыкі. Ліквідавана ў 1912, адноўлена ў 1913 з удзелам запалкавага акц. т-ва «У.АЛапшын» і С.-Пецярбургскага ўласнага камерцыйнага банка, аднак бел. фабрыканты, на долю якіх прыпадала да 12% усёй вытв-сці запалак y Расіі, y яго не ўвайшлі. B. М. Сяховіч.
РОСТАВЫЯ РФЧЫВЫ, эгаагенныя і экзагенныя рэгулятары размнажэння клетак. Маюць спецыфічную здольнасць сгымуляваць ці прыгнечваць дзяленне клетак y тканках-мішэнях і падтрымліваць тканкавую раўнавагу (стацыянарны стан). З’яўляюцца натуральнымі рэгулятарамі клетачнага цыкла, нетаксічныя, уздзейнічаюць выбіральна і пераважна лакальна, таму адносяцца да аўгакоідаў. У ж ы в ё л адрозніваюць гармоны, цытакіны, фактары росту і кейлоны. Гармон росту — адзін са стымулятараў размнажэння клетак. Цытакіны (лімфакіны, інтэрлейкіны, манакіны) — нізкамалекулярныя поліпегпыдныя факгары (мал. м. 10 000—45 000). Абумоўліваюць узаемадзеянне паміж клеткамі імуннай або інш. сістэм. Фактары росту (у т.л. нерваў, эпідэрмальны, тромбацытарны, інсулінападобны, калоніестымулюючы і інш.) — поліпептыды (мал. м. 5000—50 000) з’яўляюцца стымулятарамі клетачнага дзялення. Кейлоны — поліпептыды або нізкамалекулярныя глікапратэіды — прыгнечваюць дзяленне клетак і стымулююць іх дыферэнцыроўку; дзейнічаюць па прынцыпе адваротнай сувязі (напр., памяншэнне колькасці лімфацытаў пры крывацёку выклікае памяншэнне ўзроўню кейлонаў і павышэнне мітатычнай актыўнасці адпаведных тканак). Прыма-
р о с ь ___________________
409
юць удзел y нармальным і злаякасным росце тканак, гаенні ран, імунных рэакцыях і інш. У p a с л і н Р.р. — арган. рэчывы, якія стымулююць або прыгнечваюць рост і развіццё раслін. Да натуральных Р.р. адносяцца фітагармоны і інгібітары негарманальнай прыроды (некат. фенолы, вытворныя мачавіны і інш.), сінт. — стымулятары тыпу аўксінаў (ігаалілалейная або нафтылвоцатная к-та) і інгібітары (морфактыны, рэтарданты, дэфаліянты і інш.). Выкарыстанне Р.р. дазваляе атрымліваць зрухі ў абмене рэчываў і развіцці раслін, ідэнтычныя тым, якія ўзнікаюць пад уплывам пэўных знешніх умоў (даўж. дня, т-ра і інш.). Напр., y сельскай гаспадарцы Р.р. выкарыстоўваюцца для прадухілення ападання завязі ў пладовых дрэў і ягаднікаў, для затрымкі прарастання клубняў бульбы пры захоўванні. А. С.Леанцюк.
PÔCTAK (Rostock), горад на ПнУ Германіі, пры ўпадзенні р. Варнаў y Балтыйскае м., y зямлі Мекленбург—Пярэдняя Памеранія. Засн. ў пач. 13 ст. Каля 250 тыс. ж. (2001). Чыг. вузел, паромная сувязь з Даніяй, нафтаправодам звязаны з г. Швет. Прам-сць: судна- і дызелебудаванне, эл.-тэхн., хім., швейная, рыбаперапрацоўчая. Рыбалоўная база. Марскі курорт Варнемюгаэ. Ун-т (з 1419). Арх. помнікі 13— 15 ст. Р0СТАЎ (Rostow) Уолт Уітмен (н. 7.10.1916, Нью-Йорк), амерыканскі сацыёлаг і эканаміст. Скончыў Іельскі і Оксфардскі ун-ты. У 1951 —60 праф. Масачусецкага тэхнал. ін-та, з 1969 — Тэхаскага ун-та. Дарадчык прэзідэнтаў Дж.Кенэдзі і Л.Джонсана. Адзін са стваральнікаў тэорыі індустрыяльнага грамадства. Аўтар тэорыі стадый эканам. росту. У працах «Стадыі эканамічнага росту. Некамуністычны маніфест» (I960), «Палітыка і стадыі росту» (1971) вылучаў 5 асн. этапаў, праз якія праходзіць кожнае грамадства: т р а д ы ц ы й н а е г р а м а д с т в а (агр. грамадства з прымітыўным узроўнем вытв-сці, навукі і тэхнікі); п ер а х о д н а е г р а м а д с т в а (першапачатковае накапленне капіталу, узнікненне цэнтралізаванай дзяржавы); с т а д ы я з р у х у (перыяд прамысл. рэвалюцыі); с т а д ы я с т а л а с ц і (індустр. грамадства); э р а в ы с о к а г а м а с а в а г а с п а ж ы в а н н я (праблемы спажывання пераважаюць над праблемамі вытв-сці, гал. кірункі вытв-сці — паслугі і тавары масавага спажывання). Адзін з гал. прадстаўнікоў канвергенцыі тэорыі ў саветалогіі. Навук. працы Р. паслужылі адной з крыніц постіндустрыяльнага грамадства тэорыі. РОСЬ, Р о с, Р о с а, рака ў Свіслацкім, Ваўкавыскім і Мастоўскім р-нах Гродзенскай вобл., левы прыток р. Нёман. Даўж. 99 км, пл. вадазбору 1250 км2. Пачынаецца ў забалочанай мясцовасці за 2 км на 3 ад в. Лозы Свіслацкага р-на,
410
РОСЬ
вусце за 1,8 км на ПдУ ад в. Дубна Мастоўскага р-на. Цячэ пераважна з Пд на Пн y межах Ваўкавыскага ўзв., y нізоўі па Нёманскай нізіне. Асн. прытокі: Харужаўка, Ваўкавыя, Плішча (справа), Свянціца, Нятупа, Вехатнянка, Ваўпянка (злева). Даліна трапецападобная, шыр. I—2,5 км, схілы сярэдне стромкія, выш. 10—25 м, парэзаныя далінамі прытокаў і ярамі. Пойма двухбаковая, чаргуецца па берагах, забалочаная, слабаперасечаная, шыр. 400—600 м. Рэчышча на працягу 3 км ад вытоку каналізаванае, ніжэй звілістае. Каля в. Лічыцы і г.п. Краснасельскі Ваўкавыскага р-на падзяляецца на 2 рукавы, якія ўтвараюць астравы даўж. 1,5 і 3,5 км. Берагі стромкія і абрывістыя, выш. 0,5— 1,5 м. Жыўленне мяшанае. На перыяд веснавога разводдзя працягласцю да 45 сут (крас. — сярэдзіна мая) прыпадае каля 45% гадавога сцёку, выш. падняцця ўзроўню вады 1,5 м. Летне-асенняя і зімовая межані парушаюцца паводкамі ад дажджоў і адліг. Замярзае ў пач. снеж., крыгалом y пач. сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 6,8 мус. На рацэ вадасх. Воўпаўскае, г. Ваўкавыск, г.п. Краснасельскі, Рось, Поразава. А.А.Макарэвіч.
РОСЬ, гарадскі пасёлак y Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Рось, чыг. ст. на лініі Ваўкавыск—Масты; на аўтадарозе Ваўкавыск—Гродна. За 15 км ад г. Ваўкавыск, 85 км ад Гродна. 6,6 тыс. ж. ( 2000).
У ВКЛ вядома з 16 ст. як мястэчка Ваўкавыскага пав. Навагрудскага ваяв. Побач знаходзіўся маёнтак Хадкевічаў, таму другая назва Р. — Падросль. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) y Спонімскай, Літоўскай, з 1801 y Гродзенскай губ., цэнтр Роскай воласці Ваўкавыскага пав. У канцы 19 ст. больш за 700 ж., школа, 2 шавецкія майстэрні, шкіпінарны з-д, вадзяны млын, ваўначоска, 4 крамы. 3 пабудовай y 1886 Баранавіцка-Беластоцкай чыгункі Р. — чыг. станцыя. У 1921 — 39 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Ваўкавыскага пав. Беластоцкага ваяв. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 вёска Ваўкавыскага р-на Беластоцкай вобл. У Вял. Айч. вайну ням. фашысты эагубілі тут 45 жыхароў. 3 1944 y Гродзенскай вобл., з 30.4.1958 гар. пасёлак.
Працуюць камбікормавы з-д, дзярж. прадпрыемства «Рось», лясніцтва; 2 сярэднія школы, дзіцячая школа мастацтваў, дзіцячы сад, Дом культуры, б-ка, бальніца, паліклініка, дом быту. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры: Троіцкі касцёл (1801), Троіцкая царква (1908). Р О С Ь , жылы гарадок, узведзены для
ваеннаслужачых y г.п. Рось Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1992—97 (арх. Г.І.Белікаў, У.М.Еўдакімаў, В.К.Карунас, Ю.М.Малевіч, А.І.НІЧкасаў, А.С.Пархута, У.Б.Праабражэнскі, У.М.Тарноўскі; Дзярж. прэмія Беларусі 1998). Разлічаны на 3,5 тыс. жыхароў. Пры стварэнні гарадка ўпершыню на
Беларусі выкарыстаны прыём фарміравання пешаходнай вуліцы, якая ўключае ўсе неабходныя для жыхароў зоны сац. абслугоўвання: выхавання, аяукацыі, азаараўлення, адпачынку, гандл., быт. і мед. паслуг. У цэнтр. ч. размешчаны грамадска-адукац. цэнтр, вакол яго — пешаходныя алеі, на якія раскрыты паўзамкнёныя дворыкі 2—3-павярховых жылых дамоў, злучаныя паміж сабой анфіладай. Побач з цэнтр. уваходам пастаўлены гандл. будынкі. Месцы для аўтатранспарту і стаянак размяшчаюцца па знешнім перыметры гарадка. Каля жылога гарадка пабудаваны бальнічны комплекс.
Ha Р. размяшчаюць органы, якія атрымліваюць энергію ад рабочага цела (як y рухавіку Ванкеля) або аддаюць яе рабочаму целу (як y ротарнай помпы). Р. рухавікоў звязаны з вядучым валам, рабочых машын — з прывадным. У лапатачных, ці лопасцевых, машынах Р. — кола з лапаткамі, якое пад дзеяннем патоку вадкасці, пары ці газу круціць вал машыны; Р. вентылятара, кампрэсара, помпы вярчэннем вала стварае паток газу ці вадкасці. Р. пераменнага току машыны — цыліндрычнае цела з пазамі для размяшчэння абмоткі, магн. поле якой узаемадзейнічае з магн. полем статара. Р. асінхронных машын бываюць фазныя і каротказамкнёныя, сінхронных машын — яўна- і неяўнаполюсныя. Р. машыны пастаяннага току наз. якарам. У буравых устаноўках
Жылы гарадок Рось. Р О Т Лазар Артуравіч (н. 13.12.1920, г.
Курган, Расія), бел. вучоны ў галіне тэарэт. фізікі. Д-р фіз.-матэм. н., праф. (1977). Скончыў Ваенна-паветраную інж. акадэмію (1944). 3 1953 y Бел. тэхнал. ун-це (у 1964—92 заг. кафедры). Навук. працы па статыст. тэрмадынаміцы, механіцы суцэльных асяроддзяў, біяфізіцы, даследаванні крытычных з’яў і турбулентнасці, праблемах удасканалення падрыхтоўкі навук. кадраў. Стварыў метад умоўных размеркаванняў — новы метад статыст. механікі, які дазволіў адзіным чынам апісаць ўсе віды фазавых пераходаў 1 роду. Тв.\ Статнстаческая теорня молекулярных снстем. М., 1979; За спнной двадцатый век. Мн., 1999. Я.Г.Міляшкевіч.
PÔTA (польск. rota ад ням. Rotte натоўп, атрад), асноўнае тактычнае падраздзяленне ва ўзбр. сілах большасці дзяржаў, y т.л. Рэспублікі Беларусь. Р. бываюць стралк. (мотастралк.), пяхотныя (мотапяхотныя), танк., сапёрныя, аўтамаб., марской пяхоты, штабныя і інш. Можа ўваходзіць y склад батальёна або быць асобнай (напр., радыётэхн. Р. ў складзе палка). У сухап. войсках Р. складаецца з упраўлення і некалькіх узводаў; мае -на ўзбраенні аўтам. стралк. зброю, гранатамёты, зенітныя сродкі, баявыя машыны пяхоты, бронетранспарцёры і інш.
Р. выкарыстоўваецца для вярчэння бурыльных труб y свідравіне.
PÔTAP BÉKTAPHATA П0ЛЯ, в i х a р в е к т а р н а г а п о л я , вектарная велічыня, якая характарызуе вярчальную ўласцівасць вектарнага поля, зададзенага адпаведнай вектар-функцыяй а = а (х , у, г). Абазначаецца rota* або curlâ, rota = = %TVj
(Sa. ,= { w ~
da
T% ~dz
da. W,
dar da
T* Tx~W<
дзе V = іЧ~ + j z - + к - ----- аператар Гадх ду dz мільтана (аператар набла); T? — орты прамавугольнай дэкартавай сістэмы каардынат; ах, fly, az — праекцыі вектарнага поля afx, y, г) на адпаведныя восі каардынат. Паняцце Р.в.п. выкарыстоўваецца ў механіцы, фізіцьі, метэаралогіі і інш. Гл. таксама Поля тэорыя. Р0ТАРНАЯ МАШЫНА, машына, рабочым органам якой з’яўляецца ротар. Да Р.м. належаць ротарныя рухавікі, помпы, землярыйныя машыны, снегаа-
Упершыню Р. створаны ў канцы 15 — пач. 16 ст. ў наёмных арміях зах.-еўрап. дзяржаў (гл. Наёмніцтва). У 17— 18 ст. y кавалерыі Р. заменена хкадронам, y артылерыі ў 19 ст. — батарэяй.
PÔTAP (ад лац. roto вярчуся) y т э х н і ц ы, вярчальная частка ротарных машын. Робіцца ў выглядзе барабанаў, дыскаў, колаў.
Ротар сінхроннага электрарухавіка (кампенсатара) магутнасцю 60 МВт.
нышчальнікі і інш. Комплекс машын (ротараў), y якім загатоўкі, што апрацоўваюцца, рухаюцца па дугах акружнасці разам з рабочым інструментам, наз. аўтам. ротарнай лініяй. У ротарнага р у х а в і к а энергія згараючых газаў пераўтвараецца ў мех. з дапамогай трохіраннага ротара, які верціцца ў цыліндры (статары) спец. профілю. Паміж паверхнямі ротара і статара ўтвараюцца камеры, аб’ём якіх перыядычна змяняецца пры вярчэнні ротара. Выкарыстоўваецца ротарнапоршневы рухавік Ф.Ванкеля (сканструяваны ў 1957), y якім грані ротара адсякаюць пераменныя аб’ёмы камер, дзе адбываюцца звычайныя для поршневых рухавікоў працэсы. Устанаўліваецца на аўтамабілях, лодках, верталётах і інш. Р о т а р н а я помпа — аб’ёмная, з вярчальным або вярчальным і зваротна паступальным рухам рабочых органаў (гл. Помпа). Выкарыстоўваецца пераважна для падачы вязкіх вадкасцей без цвёрдых дамешкаў. Р о т а р н а я з е м л я р ы й н а я м a ш ы н a — многакаўшовы экскаватар, рабочы орган якога (кола або ротар) аснашчаны па акружнасці каўшамі са зменнымі зубамі. Выкарыстоўваецца для выемкі мяккіх парод y вугальных і рудных кар’ерах, для капання траншэй. Ротарнымі бываюць таксама каналакапальнікі і інш. меліярацыйныя машыны. Р о т а р н ы я с н е г а а ч ы ш ч а л ь н і к і выкарыстоўваюцца для ачысткі чыг. пуці (робяцца на чыг. колавым хаду) і аўтадарог (на аўтамабілях або спец. шасі; гл, Снегаўборачныя машыны). У.М.Сацута.
Р0ТАРЫ-КЛУБ (Rotaiy Club), Р о т a р ы і н т э р н э ш а н а л , інтэрнацыянальная грамадская арг-цыя прадстаўнікоў дзелавога свету і інтэлігенцыі. Засн. ў 1905 y г. Чыкага (ЗША) амер. адвакатам П.П.Харысам. Дзейнічае ў 150 краінах, уключае каля 26 500 клубаў, аб’ядноўвае больш за 1 млн. членаў (2000). Новыя члены Р.-к. выбіраюцца паводле прынцыпу: адзін прадстаўнік ад кожнага віду бізнесу ці прафесіі. Афіц. дэвіз Р.-к. — «Служэнне грамадству вышэй за асабістыя інтарэсы». Асн. кірункі дзейнасці: фін. і арганізац. падтрымка гуманіт., сац. і мед. праграм, выдзяленне міжнар. стыпендый і грантаў для рэалізацыі міжнар. практычных праектаў. Р.-к. дзейнічае ў Мінску з 1992 (зарэгістраваны ў 1994). Р0ТБЛАТ (Rotblat) Джозеф (н. 4.11.1908, Варшава), англійскі і псшьскі вучоны і грамадскі дзеяч. Скончыў Польскі свабодны ун-т (1932) і Варшаўскі ун-т са ступенню д-ра фіз. н. (1938). У 1933—39 працаваў y радыялагічнай
лабараторыі Варшаўскага навук. т-ва, пам. дырэктара Ін-та атамнай фізікі (1937—39). У 1939—49 вёў навук. даследаванні ў галіне ядз. фізікі ў Ліверпулскім ун-це, супрацоўнічаў з лабараторыяй y Лос-Аламасе (ЗША), дзе вялася распрацоўка канструкцыі амер. атамнай бомбы. У 1950—73 праф. фізікі Лонданскага ун-та. Адзін з арганізатараў і актывістаў Пагуашскага руху, y 1957—73 яго ген. сакратар. 3 1988 прэзідэнт Пагуашскага к-та. Нобелеўская прэмія міру 1998 (разам з Пагуашскім к-там).
Н
Р Т
РОТМІСТРАЎ____________ 411 абстрактнага экспрэсіянізму. Творы вызначаюцца манументальнасцю, лаканічнасцю кампазіцыі (абмяжоўваў формы 2—3 квадратамі), пераважна светлым каларытам і аксамітнасцю фактуры, наўмыснай незавершанасцю афарбоўкі плоскасці: «Нумар 10» (1950), «Нумар 118» (1961), «Darke Over Brown № 14» (1963), серыя карцін для аздаблення капэлы Ін-та рэлігіі і чалавека ў Х’юстане (1969—70) і інш.
'І 'Р 11............. ..... ■"......*1
П .А .Р о т м іс т р аў
PÔTMAH Давід Генрыхавіч (н. 12.11.1944, г. Багародск Ніжагародскай вобл., Расія), бел. сацыёлаг і палітолаг. Д-р сацыялагічных н. (1992), праф. (1996). Скончыў БДУ (1972) і працаваў там з 1974 (у 1986—-92 заг. аддзела). 3 1997 дырэктар Цэнтра сацыялагічных і паліт. даследаванняў. Навук. працы па метадалогіі і тэхналогіі сацыялагічных даследаванняў, праблемах адукацыі, культуры і міжнац. адносін. Распрацаваў канцэпцыю аператыўных і сацыялагічных даследаванняў, шэраг методык арганізацыі электаральных сацыялагічных даследаванняў. М .Р о т к а .
Нумар 10. 1950.
PÔTKA (Rothko) Марк (25.9.1903, г. Дзвінск, цяпер Даўгаўпілс, Латвія — 25.2.1970), амерыканскі мастак. Беларускага паходжання. Вучыўся ў Школе прыгожых мастацтваў Іельскага ун-та (1921—23). 3 1925 y Нью-Йорку. Адзін з заснавальнікаў групы «Дзесяць» (1935). У ранні перыяд звяртаўся да сац. матываў, якія трактаваў y духу экспрэсіянізму, y 1942—47 працаваў y сюррэалістычнай манеры. Пазней звярнуўся да
Р о т а р н ы я м аш ы н ы : a — р о т а р н а -п о р ш н ев ы р у х ав ік В а н кел я (1 — р о т а р , 2 — вал , 3 — в а д з я н о е ахаладжэнне, 4 — корпус, 5 — с в е ч к а за п ал ь в а н н я, 6 — ш а с ц я р н я , 7 — зубч астае кола; I — уп у ск, II — с ц іс к а н н е , II I — р а сш ы р э н н е , IV — в ы п у ск ); б — а ў т а м а а ты ч н ая р о та р н а я л ін ія (1 — р а б о ч ы р о т а р , 2 — л ін ія п е р а м я ш ч э н н я в ы р аб у п р ы а п р а ц о ў ц ы , 3 — к л е ш ч ы , 4 — т р а н с п а р т н ы р о т а р , 5 — б л о к ін с т р у м е н т а ў , 6 — к а п ір ).
Тв.\ Оператнвные соішологнческне нсследовання. Мн., 1997 (у сааўт.); Электоральные нсследованмя: сувдность н технологая / / Co mum. мсслед. 1998. № 9; Обшественно-полнтнческая н экономнческая снтуацня в стране: Метод. подходы к аналмзу результатов нсслед. / / Соцнологня. 1999. № 2; Полнтлка, выборы н электоральное поведенме. Мн., 2000 (у сааўт.). А.В.Нікіфараў.
PÔTMICTP (польск. rotmistrz ад ням. Rittmeister ад Ritt атрад кавалерыстаў + Meister начальнік), 1) ранг y войску ВКЛ і Польшчы 16— 18 ст. паміж паручнікам і падпалкоўнікам ■(палкоўнікам), камандзір пяхотнай роты або кав. харугвы. У палках замежнага строю часам называўся маёрам. 2) Павятовая шляхецкая пасада (урад) y ВКЛ і Польскім каралеўстве, вайсковы камандзір шляхты некалькіх парафій павета, кіраўнік адпаведнай xajpyrabi. Прызначаўся павятовым харунжым. 3) Ранг y войску Рас. імперыі ў кавалерыі паміж штабс-ротмістрам і маёрам (да 1884), падпалкоўнікам (пасля 1884). Адпавядаў агульнавайсковаму рангу капітана. У.М. Вяроўкін-Шэлюта.
Р0ТМІСГРАЎ Павел Аляксеевіч (6.7.1901, в. Скаварова Селіжараўскага р-на Цвярской вобл., Расія — 6.4.1982), савецкі ваенны дзеяч, гал. маршал бранятанк.
412
ротш ы льды
войск (1962), Герой Сав. Саюза (1965). Д-р ваен. н. (1956), праф. (1958). Скончыў Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1931), Генштаба (1953). У Чырв. Арміі з 1919. Удзельнік грамадз. 1918—20, сав.-фінл. 1939—40 войнаў. У Вял. Айч. вайну на Зах., Паўн.-Зах., Калінінскім, Сталінградскім, Варонежскім, Сцяпным, Паўд.Зах., 2-м Укр. і 3-м Бел. франтах. У час Беларускай аперацыі 1944 5-я танк. армія на чале з Р. удзельнічала ў вызваленні Барысава і Мінска. Пасля вайны на камандных пасадах y арміі, на вьпсладчыцкай рабоце, з 1964 y Мін-ве абароны СССР. Аўтар кн. «Час і танкі» (1972), «Танкі на вайне» (4-е выд., 1975) і інш. Р0ТШ ЫЛБДЫ (Rothschild), сямейная фінансавая група яўр. паходжання, якая дзейнічае ў некат. краінах Зах. Еўропы і ЗША. Яе заснавальнік — Маер Амшэль Р. (1744— 1812), які ўзбагаціўся на ваен. пастаўках, фін. спекуляцыях і ў 1766 стварыў y г. Франкфурт-на-Майне (Германія) уласны банк. Яго справу пераняў старэйшы сын Амшэль Маер Р. (1733— 1855), іншьм 4 сыны стварылі самаст. банкі ў Лондане, Парыжы, Вене і Неапалі (апошнія 2 пазней спынілі існаванне). 3 часоў Венскага кангрэса 1814— 15 сям’я Р. давала пазыкі дзяржавам Еўропы, фінансавала буд-ва першых еўрап. чыгунак, асабліва ў Аўстрыі і Францыі, Суэцкага канала. У 1901 спыніў дзейнасць франкфурцкі банк Р. У пач. 20 ст. дзейнасць Р. канцэнтравалася ў Парыжы (Гі дэ Р.) і Лондане; іх фін. актыўнасць пашырылася на Азію. У 2-ю сусв. вайну некалькі прадстаўнікоў Р. пакінулі Еўропу і перанеслі сваю дзейнасць пераважна ў ЗША. У 1960-я г. група пранікла ў нафгавую прам-сць і каляровую металургію. Пасля нацыяналізадыі ў 1982 «Банк дэ Ротшыльд» y Парыжы [засн. ў 1817 Якавам Р. (1792— 1868)], працягваюць дзейнічаць толькі іх банкі ў Лондане [«Н.М.Ротшыльд энд санс», засн. Натанам Р. (1777— 1836)] і Швейцарыі. Р0ТЭ (Rothe) Ганс (н. 5.5.1928, Берлін), нямецкі даследчык славянскіх культур. Праф. (1965). Правадз. чл. Рэйнска-Вестфальскай AH y Дзюсельдорфе (1979), Украінскай акадэміі навук і мастацтва ў 3LÙA (1989), замежны чл. Польскай AH y Кракаве (1991). Ганаровы д-р Вроцлаўскага ун-та (1991). Вывучаў філалогію, індагерманістыку і гісторыю рэлігій ва ун-тах Кіля, Марбурга і Лондана (1947—53). У 1954—63 працаваў y Марбургу, з 1964 y Вольным Берлінскім ун-це, y 1966—93 дырэктар Славістычнага семінара Рэйнскага унта імя Фрыдрыха Вільгельма y Боне. Асн. працы ў галіне параўнальнай славістыкі («Гуманізм y славян. Праблемы і задачы», 1993), параўнальнай усх.слав. філалогіі («Роздум над сістэматызацыяй гісторыі культуры Усходняй Еўропы ў храналагічнай паслядоўнасці», 1979), русістыкі («Сляды Гётэ ў станаў-
ленні рускага рэалізму», 1981), паланістыкі («Месца Польска-Літоўскай дзяржавы ў гісторыі культуры Еўропы паміж Усходам і Захадам», 1991), багемістыкі і паўд.-слав. філалогіі («Гуманізм на чэшскіх землях», 1985) і інш. Аўтар прац па беларусістыцы: «Сілабічная метрыка згодна старажытным усходнеславянскім крыніцам» (1978), «Даследаванні па літаратуры і культуры ва Усходняй Еўропе» (1983), «Узнікненне славянскіх культур і іх значэнне ў сучасным свеце» (1984), «Гукі і словы» (1988, пра Ф.Скарыну), «Біблія ў славян» і «Біблія славіка» (1990) і інш. Вьшаў зб-кі стараж. слайян. паэзіі, y тл. бел.: «Самая старажытная ўсходнеславянская паэзія (1575— 1647)» (т. 1—2, 1976—77), «Вершы і песні ва ўсходніх славян (1650— 1720)» (1984) і зб. матэрыялаў міжнар. сімпозіума «Беларусь і Захад» (1990) і інш. Адзін з заснавальнікаў серыйных выданняў: «Фундаментальныя даследаванні па славянскай філалогіі і гісторыі культуры» (з 1968), «Біблія славіка» і «Нямецкая бібліятэка Усходу» (з 1988), «Працы па культуры славян» (з 1998). Пад яго кіраўніцтвам пры Бонскім ун-це выконваецца 3-томны праект «Беларусь і Германія. Інтэлектуальныя і культурныя сувязі, 1914— 1941» (т. 1. Бібліяграфія, 2000). Віцэ-прэзідэнт Міжнар. асацыяцыі па вывучэнні і распаўсюджванні слав. культур (ЮНЕСКА, 1979), чл. Міжнар. к-та славістаў (1983), прэзідэнт Сучаснай гуманіт. даследчай асацыяцыі ў Лондане (1987) і інш. УЛ.Сакалоўскі. Р0ТЭНБЕРГ Аляксандр Іосіфавіч (1886, г. Жытомір, Украіна — ?), дзяржаўны дзеяч БССР. Удзельнік рэвалюцый 1905 і 1917. У 1917— 18 адзін з кіраўнікоў Маскоўскага Савета. 3 1918 y органах дзяржбяспекі. У 1920—21 старшыня ЧК БССР. У 1923 звольнены ў адстаўку з пасады старшыні Дзярж. паліт. ўпраўлення (ДПУ) Крыма. Пасля 1939 лёс невядомы. Р0ТЭРДАМ (Rotterdam), горад на 3 Нідэрландаў. Знаходзіцца на паўн. рукаве дэльты р. Рэйн; каналам Новы водны шлях злучаны з Паўн. морам, інш. каналамі — з Амстэрдамам і Гаагай. 1105 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Найб. марскі порт свету (штогадовы грузаабарот каля 300 млн. т), аванпарты на Паўн. морЫ — Улардынген, Східам, Хук-ван-Ходацд, Еўрапорг; вузел суднаходсгва ў бас. р. Рэйн. Абслугоўвае трансп. сувязі Нідэрландаў (каля 60% знешнегандл. абароту краіны), Германіі, Бельгіі, Швейцарыі і інш. краін. Паромная сувязь з Вялікабрытаніяй. Нафта- і прадуктаправодамі злучаны з прадпрыемствамі Германіі і Бельгіі. Міжнар. аэрапорт. Важны гандл.-прамысл. цэнтр краіны (праўленні транснац. манаполій, банкаў). Прам-сць базіруецца гал. ч. на прывазной сыравіне. У Р. і яго ваколіцах буйныя нафтахім. і нафтаперапр. прадпрыемствы (штогод перапрацоўваюць больш за 100 млн. т нафты). 3 інш. галін прамсці найб. развіты металаапрацоўка і ма-
шынабудаванне (судна- і аўтамабілебудаванне, абсталяванне для паргоў, эл.-тэхн. і інш.), хім., лёгкая (асабліва тэкст. і швейная), харч. і харчасмакавая (вытвсць кармоў, маргарыну, перапрацоўка чаю, какавы, кавы). Метрапалітэн. Ун-т імя Эразма, Акадэмія мастацтваў, Нац. ін-т навігацыі і караблебудавання і інш. Музеі: гіст., марскі, горада, этналогіі. Карцінная галерэя. Гатычныя цэрквы (15 ст.), y т.л. царква Сінт-Лаўрэнскерк, дамы і ветраныя млыны (17— 18 ст.). На тэр. сучаснага Р. паселішча вядома з 9 а., y пісьмовых крыніцах — з 1282. 3 1340 горад. У 1572 захоплены і разрабаваны іспанцамі, далучыўся да паўстання Нідэрландаў супраць ісп. панавання. Пасля адмены ў 1685 Нанцкага эдыкта 1598 y Р. перасялілася шмат франц. пратэстантаў (гандляры і рамеснікі). У 17— 18 ст. цэнтр гандлю (у асн. з Францыяй і Англіяй), караблебудаўніцтва і сукнаробства. Пасля злучэння ў 1882 Р. каналам з Паўн. морам — адзін з найб. партоў свету. У 2-ю сусв. вайну моцна пацярпеў ад ням. бамбардзіровак.
Г.Ротэ.
В.У.Роўд*.
Р 0У Аляксандр Артуравіч (8.3.1906, Масква — 28.12.1973), расійскі кінарэжысёр, буйнейшы майстар жанру кінаказкі. Нар. арт. Расіі (1968). Скончыў кінашколу Б.Чайкоўскага (1930) і драм. тэхнікум імя Ярмолавай y Маскве (1934). У кіно з 1930. ПаАавіў прасякнутыя паэзіяй, гумарам, фантаст. рамантыкай фільмы: «Па шчупаковаму загаду» (1938), «Васіліса Прыгожая» (1940), «Канёк-гарбунок» (паводле П.Яршова, 1941), «Кашчэй Бессмяротны» (1945), «Новыя прыгоды Ката ў ботах» (1958), «Мар’я-майстрыха» (1960), «Каралеўства крывых люстэркаў» (1963), «Марозка» (1965, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю дзіцячых і юнацкіх фільмаў y Венецыі), «Агонь, вада і медныя трубы» (1968), «Варвара-краса, доўгая каса» (1970), «Залатыя рогі» (1973) і інш. Экранізаваў творы М.Гогаля: «Майская ноч, або Тапельніца» (1952, стэрэафільм), «Вечары на хутары каля Дзіканькі» (1961). Ставіў карціны, прысвечаныя сучаснасці. Тв.: Сказка на экране. М., 1974. Літ:. П а р а м о н о в а К.К. А.Роу. М. 1979.
РОЎ, другая назва р. Навуць y Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл. РОЎ, падоўжная адмоўная форма рэльефу, угвораная ў прыродных умовах размывам або разрывам зямной павер-
хні. Могуць фарміравацца ў рыфтавых зонах, мець апоўзневы, саліфлюкцыйны і інш. генезіс. Штучныя Р. ствараліся з абарончымі мэтамі, часта заліваліся вадой. РОЎ k n A I ЦЭЦЬІЛІІ, эразійная лагчына, геолага-геамарфалагічны і палеанталагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1998). Размешчаны каля зах. ускраіны в. Багатырэвічы Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл. Даўж. 700 м, шыр. да 100 м, глыб. да 10 м, пл. 0,3 км2. Лагчына ўтварылася пры размыве азёрна-ледавіковай нізіны за 14 тыс. гадоў. Mae звілістую форму. Уключае помнік прыроды рэсп. значэння (з 1963) Самастрэльнікі — апорнае геал. агаленне стараж. азёрных і балотных адкладаў муравінскага міжледавікоўя. Адклады (магутнасць 3,3 м) багатыя на рэшткі выкапнёвай флоры (больш за 100 відаў), што існавала каля 100 тыс. г. назад. На паверхні зах. схілу, паводле падання, знаходзяцца магілы герояў рамана Э.Ажэшкі «Над Нёманам» Яна і Цэцыліі. В.Ф.Вінакураў. Р0ЎБА Яўген Аляксеевіч (н. 1.4.1949, в. Андрушоўшчына Лідскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1999), праф. (2001). Скончыў БДУ (1971). 3 1974 y Гомельскім ун-це (з 1977 заг. кафедры). 3 1979 y Гродзенскім ун-це (у 1994—98 заг. кафедры; y 1980—86, 1992—94 і з 1998 прарэктар). Навук. працы па вывучэнні інтэрпаляцыйных рацыянальных аператараў і рацыянальных шэрагаў Фур’е. T e В ы с ш а я м а т е м а т н к а . Г р о д н о , 2000 (р а зам з С .А .М ін к ж о м ); Н н т е р п о л я ц н я н р я д ы Ф у р ье в р а ц н о н а л ь н о й а п п р о к с н м а ц м н . Г р о д н о , 2001.
Р0ЎБІЦК, вёска ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 38 км на ПнЗ ад г. Пружаны, 123 км ад Брэста, 50 км ад чыг. ст. Аранчыцы. 692 ж., 343 двары (2001). Лясніцтва, цагельны з-д. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква-капліца. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Р0ЎДА Віктар Уладзіміравіч (н. 10.11.1921, г. Смаргонь Гродзенскай вобл.), бел. харавы дырыжор, педагог. Нар. арт. Беларусі (1978). Нар. арт. СССР (1990). Канд. мастацтвазнаўства (1956), праф. (1975). Скончыў Віленскую дзярж. духоўную семінарыю (1939), Літ. кансерваторыю (1951). Вучань A.Свешнікава. 3 1951 выкладаў y Маскоўскай кансерваторыі, хормайстар Дзярж. акад. рус. нар. хору імя Свешнікава. 3 1956 хормайстар і дырыжор Дзярж. акад. харавой капэлы Беларусі, адначасова выкладае y Бел. акадэміі музыкі (з 1964 заг. кафедры). 3 1965 маст. кіраўнік і гал. дырыжор Хору акадэмічнага Беларускага тэлебачання і радыё. Творчасці Р.-хормайстра ўласцівы ўдумлівыя адносіны да муз. твораў, імкненне да чысціні строю, высокай якасці гучання харавога шматгалосся, глыбокая інтэрпрэтацыя
муз. твораў. Склаў «Хрэстаматыю па чытанні харавых партытур» (т. 1—2, 1971—74), «Хрэстаматыю па беларускай харавой опернай літаратуры» (1975), збкі «Харавыя канцэрты» (1980, 1982, 1984), «Хоры беларускіх кампазітараў на вершы Я.Купалы і Я.Коласа» (1982), «Харавы вянок» (1985). Дзярж. прэмія Беларусі 1990. Л.А.Шымановіч. Р0ЎДА Іван Сямёнавіч (н. 13.6.1953, г. Мядзел Мінскай вобл.), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1996), праф. (2000). Скончыў БДУ (1975), з 1975 працуе ў ім (з 1996 нам. дэкана філал. ф-та, з 1999 заг. кафедры). Даследаванні па супастаўляльным мовазнаўстве, лексікалогіі, словаўтварэнні. Аўтар кн. «Рознаўзроўневая намінатыўная адпаведнасць беларускай і рускай моў» (1999), сааўтар кн. «Сучасная руская мова: Практыкум па арфаэпіі, арфаграфіі, пунктуацыі» (1989), «Слоўніка беларускай мовы» (2001), падручнікаў па бел. мове для пачатковай школы, падручнікаў і дапаможнікаў па рус. мове для сярэдняй школы і ВНУ і інш. Te:. К в о п р о с у о б н м п л н ц н т н о м а н а л я т я з м е. М н ., 1994.
Р0ЎКАВІЧЫ, вёска ў Чачэрскім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе Чачэрск—Буда-Кашалёва. Цэнтр сельсавета. За 13 км на ПдЗ ад г. Чачэрск, 52 км ад Гомеля, 23 км ад чыг. ст. Буда-Кашалёўская. 339 ж., 127 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Р0ЎЛАНД (Rowland) Шэрвуд (н. 28.6.1927, г. Дэлавэр, штат Агайо, ЗША), амерыканскі хімік. Скончыў Весліянскі ун-т (1948). 3 1956 y Канзаскім ун-це, з 1964 праф. Каліфарнійскага ун-та (г. 1рвін). Навук. працы па радыяхіміі, хіміі атмасферы. Устанавіў, што атм. азон раскладаецца фрэонамі, якія шырока выкарыстоўваюцца як холадагенты (разам з М.Маліна\ 1974). Нобелеўская прэмія 1995 (разам з П .Крутцэнам, Маліна). Р0ЎЛІНСАН (Rawlinson) Генры Крэсвік (11.4.1810, Чэдлінгтан, Вялікабрытанія — 5.3.1895), англійскі дыпламат, усходазнавец. Адзін з заснавальнікаў асірыялогіі. У 1827—39 афіцэр брыт. ОстІндскай кампаніі (у Індыі і Іране). У 1840—60-я г. прадстаўнік брыт. ўрада ў г. Кандагар (Афганістан), консул y Багдадзе, пасол y Тэгеране. У 1835— 47 скапіраваў, пазней y асноўным прачытаў Бехістунскі надпіс (гл. Бехістун), дэшыфраваў перс. і вавілона-асірыйскія (акадскія) клінапісы. Вёў археал. раскопкі стараж. гарадоў Двухрэчча Барсіпы і Сіпара (цяпер тэр. Ірака). Прэзідэнт Азіяцкага (1878—81) і Геагр. (1871—72, 1874—75) каралеўскіх т-ваў. Р0ЎНА, горад, цэнтр Ровенскай вобл. на Украіне, на р. Вусце (бас. р. Прыпяць). Вядомы з 1282. Каля 245 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка (высакавольтная электраапаратура, станкі і інш.), хім. (мінер.
РОЎНАРАСНІЧНЫЯ_______4 1 3 ўгнаенні, ВА «Азот»), харч., лёгкая (ільняная). 3 ВНУ, 2 тэатры, музеі: гіст.краязн., разведчыка МЛ.Кузняцова. Успенская царква (18 ст.). У пісьмовых крыніцах згадваецца з 1282 як горад Галіцка-Валынскага княства. 3 2-й пал. 14 ст. ў ВКЛ. У канцы 15 ст. атрымаў магдэбургскае права. Пасля Люблінскаіі уніі 1569 y складзе Рэчы Паспалітай, пасля 2-га яе падзелу (1793) разам з Правабярэжнай Украінай далучаны да Расіі. 3 J 793 павятовы горад Валынскай губ. У 1-ю сусв. вайну акупіраваны (1918) аўстра-герм., з 1920 — польскімі войскамі. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 y складзе Польшчы. У 1939 далучаны да УССР, са снеж. 1939 абл. цэнтр. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны (1941—44) ням.-фашыстамі, цэнтр рэйхскамісарыята «Украіна». Каля Р. дзейнічалі партыз. атрад Дз.М.Мядзведзева «Пераможцы» і разведчык МА.Кузняцоў.
РОЎНАВЯЛIКІЯ ФІГЎРЫ, плоскія фігуры (прасторавыя целы) з аднолькавымі плошчамі (аб’ёмамі). Задачы на пабудову Р.ф. (напр., квадратура круга) вядомы са старажытнасці. 2 плоскія многавугольнікі роўнавялікія, калі адзін з іх можна раскласці на трохвугольнікі, з якіх складаецца другі многавугольнік. Роўнасастаўленымі наз. фігуры, якія можна разрэзаць на аднолькавую колькасць адпаведна роўных частак. Роўнавялікія многавугольнікі заўсёды роўнасасгаўленыя, роўнавялікія мнагаграннікі — не заўсёды. РОЎНАПЕРАМЁННЫ РУХ, механічны рух часйіцы (матэрыяльнага пунісга), пры якім модуль тангенцыяльнага паскарэння (у выпадку прамалінейнага руху модуль поўнага паскарэння) застаецца пастаянным. Пры Р.р. праекцыя скорасці V часціцы на напрамак руху і шлях S, пройдзены ад пач. становішча, y кожны момант часу t вызначаюцца формуламі: v = wo + at, s = wo< + at2/ 2, дзе vo — пач. скорасць, a — праекцыя тангенцыяльнага (поўнага) паскарэння на напрамак руху. Пры a > 0 pyx роўнапаскораны, пры a < 0 — роўназапаволены, пры a = 0 — раўнамерны. РОЎНАРАЗМЕРКАВАННЯ 3AKÔH, тэарэма класічнай статыстычнай фізікі, якая сцвярджае, што для статыстычнай сістэмы ў стане тэрмадынамічнай раўнавагі на кожную ступень свабоды прыпадае аднолькавая сярэдняя энергія. Паводле Р.з. кожная ступень свабоды паступальнага і вярчальнага руху характарызуецца сярэдняй кінетычнай энергіяй, роўнай kT/2, a кожная вагальная ступень свабоды — сярэдняй энергіяй к Т (кТ/2 на кінетычную энергію і кТ/2 на патэнцыяльную энергію). На аснове Р.з. вызначаюцца лімітныя значэнні цеплаёмістасці шмататамных газаў і цвёрдых йел пры высокіх т-рах. РОЎНАРАСНІЧНЫЯ ІНФ У30РЫ І (Holotricha), падклас прасйейшых тыпу інфузорый. 5 атр., каля 4 тыс. відаў. Пашыраны паўсюдна ў марскіх і прэсных водах. На Беларусі найб. трапляюцца адны з класічных аб’ектаў інфузорый —
414
РОЎНАСЛУПКОВАСЦЬ
туфелькі, галафрыя чарнаватая (Holophrya nigricans), дыдыніум насаты (Didinium nasutum), колепс шчаціністы (Coleps hirtus), прарадон яйцападобны (Prorodon ovum) і інш. Удзельнічаюць y біял. ачышчэнні вадаёмаў. Некат. віды — паразіты (балантыдый колі, іхтыяфтырыус і інш.), узбуджальнікі хвароб жывёл і чалавека. Даўж. да 0,6 мм. Цела бясколернае, зрэдку зялёнае, сіняе або інш. афарбоўкі. Раснічкі (пераважна органы руху) размешчаны раўнамерна або развіты пераважна на брушным баку, y некат. утвараюць венчыкі. Кормяцца бактэрыямі, водарасцямі, дэтрытам, ёсць драпежнікі. Размнажаюцца простым дзяленнем і шляхам кан’югацыі. 1л. гл. да арт. Інфузорыі.
РОЎНАСЛУПКбВАСЦЬ y б і я л о г і і, тое, што гомастылія. РбЎНАСЦЬ y м a т э м a т ы ц ы, суадносіны ўзаемнай замяняльнасці аб’ектаў, якія з прычыны наяўнасці такой замяняльнасці і лічацца роўнымі. Р. 2 аб’ектаў a i b (функцый, лікавых або літарных выразаў, элементаў мностваў і інш.) запісваецца ў выглядзе a = Ь, дзе матэм. знак «=» наз. знакам Р. Напр.: 10 + 6 = 2*; (a ± Ь)2 = ê ± lab + sin 2 a = =2 sin a cos a. Асн. ўласцівасці P.: р э ф л е к с і ў н а с ц ь (кожны аб’ект роўны самому сабе — я = я); с і м е т р ы я (калі a — b, to b = a); т p а н з i т ы ў н а с ц ь (калі a = b i b = c, to a = c). Гл. таксама Тоеснасць y матэматыцы, Ураўненне. РбЎНАСЦЬ САЦЫЯЛЬНАЯ, паняййе, якое вызначае аднолькавае становішча, правы і свабоды розных сац, груп і асобных людзей y грамадстве. Прадугледжвае забеспячэнне ўсім членам соцьгуму неабходнага сацыяльна гарантаванага ўзроўню жыцця, рэальнай роўнасці сац. магчымасцей, замацаванне сац. стабільнасці грамадства. Паняцце «Р.с.» цесна звязана з паняццем сац. справядлівасці. Можа рэалізоўвацца толькі пры пэўных сац.-паліт., эканам. і культ. умовах, эканам. і паліт. самастойнасці людзей, рэальных магчымасцях павышэння іх адукацыйнага і прафес. ўзроўню, духоўным удасканальванні грамадскіх адносін. Вытокі ідэі Р.с. як прынцыпу арг-цыі грамадства ў ант. філасофіі, дзе яна разглядалася як роўнасць членаў аднаго саслоўя пры няроўнасці паміж рознымі саслоўямі (Платон, Арыстоцель). У хрысц. філасофіі Р.с. з’яўлялася рэліг. нормай і вызначалася як прынцып •перад Богам усе роўныя». У эпохі Адраджэння і Асветніцтва яна набыла свецкі характар як ідэя прыроднай роўнасці людзей; y перыяд усталявання бурж. грамадства — як ідэя «свабоды, роўнасці і брацтва» проціпастаўлялася феад.-саслоўнай светабудове. Ідэі роўнасці ўсіх грамадзян перад законам і размеркавання сац. даброт не па саслоўнай прыналежнасці, a па канкрэтным укладзе ў сац. развіццё адлюстраваны ў «Дэкларацыі незалежнасці» ў ЗША (1776) і «Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна» ў Францыі (1789). Пры станаўленні капіталіст. грамадства рэапізацыя ідэй Р.с. прывяла да значных змен y грамадскіх адносінах: скасаваны саслоўі і саслоўныя адносіны, заканадаўча замацаваны прынцып рйў-
насці людзей перад законам. Адзін з варыянтаў рэалізацыі Р.с. быў прапанаваны тэорыяй сацыяліст. і камуніст. будаўніцтва, y якой планавалася забяспечыць сац., эканам. і паліт, раўнапраўе грамадзян незалежна ад іх сац. паходжання, нац. і канфесіянальнай прыналежнасці, гарантаваць права на працу і яе адэкватную аплату, справядлівае размеркаванне грамадскіх фондаў епажывання і інш. Рэалізацыя гэтых планаў прывяла да вырашэння некат. праблем Р.с., але і да павелічэння бюракратычнага апарату і т.зв. «ураўнілаўкі» ў грамадстве.
Сярод сучасных канцэпцый сац. развіцця вылучаюць тэорыі, якія даказваюць, што сац. няроўнасць з’яўляецца адзіным і натуральным спосабам існавання грамадства (тэорыя функцыяналізму Э.Дзюркгейма, В.Э.Мура, тэорыя статусных груп М.Вебера і інш.), і тэорыі, паводле якіх y выніку мэтазгоднай рэарганізацыі дзяржавы і грамадства, рэвалюцый сацыяльных можна дасягнуць Р.с. (неамарксізм, дэмакратычны, этычны, кааператыўны сацыяліш, тэорыя «сацыяльнай дзяржавы» і інш.). Літ:. Н о в г о р о д ц е в П.Н. Об обшественном ндеале. М., 1991; Р о л з Дж. Теоряя справедлнвостн: Пер. с англ. Новоснбнрск, 1995; С а м с о н о в а Т.Н. Справедлнвость равенства н равенство справедлнвостн: РІз нсторнн западноевроп. утопнч. мыслн XVI— XIX вв. М., 1996. І.В.Катляроў.
Р0ЎНІЦА, паўфабрыкат прадзільнай вытв-сці; ушчыльненая валакністая стужачка (жгут), з якой вырабляецца пража. Фарміруецца на роўнічных машынах шляхам слабага скручвання (пры прадзенні бавоўны, лубяных валокнаў, грабенным прадзенні доўгіх валокнаў шэрсці) або сукання (пры апаратным і грабенным прадзенні тонкай шэрсці). Р0ЧАВІЧЫ, вёска ў Літвенскім с/с Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл., каля аўтадарогі Івянец— Рубяжэвічы—Стоўбцы. Цэнтр капгаса. За 51 км на Пн ад г. Стоўбцы, 77 км ад Мінска, 32 км ад чыг. ст. Койданава. 141 ж., 45 двароў (2001), Сярэдняя школа, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт, абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. «PÔ4HIK ЛІТЭРАЦКІ» («Rocznik Literacki», «Літаратурны штогоднік»), літаратурна-навуковы альманах. Вьшаваўся ў 1843-^—49 на польск. мове Р.Падбярэскім. Выйшлі 4 тамы: т. 1—3 y Пецярбургу, т. 4 y Вільні. Прайшоў пэўную эвалюцыю ў прагрэс., дэмакр. кірунку, арыентаваўся на шырокае кола чытачоў. Вылучаўся высокім узроўнем афармлення. Друкаваў матэрыялы Падбярэскага, творы В.Рэута, упершыню змясйіў бел. вершы Я.Баршчэўскага «Дзеванька» і «Гарэліца». У.І.Мархель.
вання, мед. інструменту, ЭВМ, электронна-аптычных і аптычных прылад, кантрольна-вымяральнай апаратуры; паліграф., харч., швейная. Развіты таксама станкабудаванне, вытв-сць прамысл. абсталявання, аўтамаб. дэталяў і вузлоў. РОШ-ХАШАНА, іудзейскае свята Новага года. У залежнасці ад штогодняга цыкла Месяца адзначаецца ў пач. верасня або ў пач. кастрычніка. У Бібліі названы «днём трубнага гуку». Магчыма, быў звязаны са святам Месяца, які адзначаўся гукамі труб, што быццам бы адганялі злых духаў. У 1-ы дзень свята іудзеі ідуць да вады (возера, рака і інш.) і сімвалічна кідаюць свае грахі ў ваду, выварочваюць кішэні (т.зв. ташліх). На 2-і дзень y сінагогах праводзяцца асаблівыя богаслужэнні і трубяць y бараноў рог (шофар) для закліку да пакаяння. Кульмінацыя абраду — 10-ы дзень Новага года Іом-Кіпур. Дарослыя іудзеі ў гэты дзень не ядуць і не п’юць, праводзяць яго ў роздуме і малітвах; Бог выносіць прысуд усяму жывому і запісвае ў асобныя кнігі, што чакае кожнага ў настугіным годзе залежна ад таго, як пражыў гэты год. Р 0Ш Ч Ы Н Міхаіл Міхайлавіч (н. 10.2.1933, г. Казань, Расія), рускі пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1958). Адзін з заснавальнікаў і рэдактараў час. «Драматург» (1993, з А.Казанцавым). Друкуецца з 1952. Аўтар п’ес «Валянцін і Валянціна» (1971, экранізавана ў 1985), «Стары Новы год» (1973), «Рамонт» (паст. 1975), «Муж і жонка ноймуць пакой», «Эшалон» (абедзве 1975), «Спяшайцеся рабіць дабро» (паст. 1979), «Дружына» (1987), прысвечаных складаным псіхал. і маральным калізіям сучаснага жыцця, антымілітарысцкай п’есы «Рэпетыцыя «Лісістраты» (1989), аповесцей «Рака» (1973), «Успамін» (1977), «Шура і Прасвірняк» (1982), зб-каў аповесцей і апавяд. «У маленькім горадзе» (1956), «Якіх-небудзь дваццаць мінут» (1965), «3 раніцы да ночы» (1968), літ.-крытычных артыкулаў і інш. У т-рах Беларусі паст. яго п’есы «Муж і жонка ноймуць пакой» (1976; Дзярж. рус. драм. т-р), «Стары Новы год» (1974), «Эшалон» (1976; абедзве Бел. т-р імя Я.Купалы), «Уся надзея» (1986), «Успаміны» С.Міціна паводле Р. (1988; абедзве Бел. т-р юнага гледача). Te.: Нзбранное: Повестм в рассказы. М., 1988; Спешнте делать добро: Пьесы. М., 1984; На сером в яблоках коне: Рассказы н повестм. М.„1988; Нван Буннн. М., 2000.
Р0ШЧЫН-ІНСАРАЎ (сапр. П а ш э н ны) Мікалай Пятровіч (1861, Ардатаўскі р-н, Мардовія — 20.1.1899), рускі Р0ЧЭСТЭР (Rochester), горад на ПнУ акцёр. Бацька й.М.Пашэннай. На сцэне ЗША, y пггаце Нью-Йорк. Засн. ў 1854. з 1883. У 1884—89 працаваў y Т-ры 216,9 тыс. ж., з прыгарадамі больш за Корша ў Маскве, з 1895 — y Т-ры Са1 млн. ж. (1998). Трансп. вузел, порт на лаўцова ў Кіеве. Майстар пераўвасабвоз. Антарыо і канале Эры. Вядучы лення. Сярод роляў: Чацкі («Гора ад роцэнтр краіны па вытв-сці фота- і кіна- зуму» А.Грыбаедава), Васількоў («Шалётэхнікі. Прам-сць оптыка-мех., радыёэ- ныя грошы» А.Астроўскага), Мікіта лектронная і прыладабуд., y т.л. вытв- («Улада цемры» Л.Талстога), Іванаў, сць капіравальнага і паліграф. абсталя- Трыгорын («Іванаў», «Чайка» А.Чэхава),
Барыс Гадуноў («Смерць Іаана Грознага», «Цар Барыс» А.К.Талстога) і інш. Jim.: Д о р о ш е в н ч В.М. Рошмн-Ннсаров / / Дорошевнч В.М. Рассказы п очеркм М„ 1966.
Р0ШЭР (Roscher) Вільгельм Георг Фрьшрых (21.10.1817, г. Гановер, Германія — 4.6.1894), нямецкі эканаміст, заснавальнік гістарычнай школы ў палітэканоміі. Праф. Гётынгенскага (з 1843) і Лейпцыгскага (з 1848) ун-таў. У працы «Кароткі нарыс курса палітычнай эканоміі паводле гістарычнага метаду» (1843) прапанаваў метад, згодна з якім эканам. навука грунтавалася на вывучэнні гіст. падзей і растлумачвала эканам. з’явы шляхам пошуку гіст. аналогій; пазней развіў свае ідэі ў працы «Сістэма эканомікі» (т. 1—5, 1854—94). Крытыкаваў законы, распрацаваныя класічнай школай палітэканоміі, якія абгрунтоўваліся пры дапамозе метадаў, аналагічных метадам дакладных навук. У «Тэорыі крызісаў» (1849) узняў праблему перавытворчасці, лічыў, што накапленні павінны павялічвацца паралельна з попытам на тавары і паслугі. Быў прыхільнікам ідэі натуральнай эвалюцыі грамадства, асуджаў практыку рэв. пераваротаў. «Р0ЯЛ ДАТЧ-ШЭЛ ГРУП> (Royal Dutch-Shell Group), англа-нідэрландская нафтавая кампанія, адна з найбуйнейшых транснацыянальных нафтавых карпарацый, уваходзіць y Міжнар. нафтавы картэль. Засн. ў 1907 y выніку аб’яднання нідэрл. кампаніі «Роял датч петролеум компані» (1890) і англ. кампаніі «Шэл транспарт энд трэйдынг компані» (1897). Займаецца разведкай і здабычай нафты, газу, вугалю, руд каляровых металаў, перапрацоўкай нафты, вытв-сцю нафта-хім. і хім. прадуктаў. Mae ўласны танкерны флот, 69 нафтаперапрац. з-даў, буйныя нафтахім. камбінаты, 27 н.-д. цэнтраў. Аб’ядноўвае больш за 900 даччыных фірм y 100 краінах свету. РТУТНЫЯ РЎДЫ, прыродныя мінер. ўтварэнні, якія выкарыстоўваюцца для прамысл. здабычы ртуці. Гал. рудны мінерал — кінавар (мае ртуці 86,2%), другасныя — метацынабарыт, самародная ртуць, лівінгстаніт і інш. Р.р. падзяляюцца на вельмі багатыя або штуфныя (5— 10% і больш Hg), багатыя (каля 1%), радавыя (0,2—0,3%), бедныя (0,06— 0,12%), убогія (0,02—0,06%) і ртуцьзмяшчальныя (0,01—0,00001%). Паклады пластападобныя і кантактавыя, жылы, гнёэды, штокверкі. Радовішчы нізкатэмпературныя гідратэрмальныя, радзей вулканагенныя, адзначаны выпадкі сучаснага адкладу ртуці з вод тэрмальных крыніц (штат Невада, ЗША; Новая Зеландыя; Камчатка). Найб. значныя запасы Р.р. y Іспаніі, Італіі, ЗША, Турцыі, Алжыры. РТУЦІ СУЛЬФІД, злучэнне ртуці з серай, HgS. Існуе ў 2 крышт. мадыфікацыях: чырв. і чорнай (у прыродзе адпаведна мінералы кінавар і метацынаба-
рыт). He раствараецца ў вадзе і арган. растваральніках. Узаемадзейнічае з канйэнтраванымі растворамі сульфідаў шчолачных металаў, чым карыстаюцца для вылучэння ртуці з сульфідных руд. Прыродную кінавар выкарыстоўваюць y вытв-сці ртуці, штучную — як матэрыял для фотарэзістараў, пігмент, каталізатар. Таксічны, ГДК y вадзе 0,005 мг/л (у пераліку на ртуйь). РТУЦІ ХЛАРЫДЫ, злучэнні ртуці з хлорам: хларыд HgîCb (каламель) і дыхларыд ртуці HgCb (сулема). Бясколерныя крышт. рэчывы. К а л а м е л ь мае 525 °С, шчыльн. 7150 кг/м3 (25 °С). Маларастваральная ў вадзе; не раствараецца ў этаноле, ацэтоне, дыэтылавым эфіры. Пры 400 °С, a таксама на святле раскладаецца на HgC']. і ртуць. Выкарыстоўваюць для вырабу электродаў параўнання ў алектрахіміі, як каталізатар y арган. сінтэзе, антысептык, С y л е м a мае 280 °С, шчыльн. 5450 кг/м3. Раствараецца y 'вадзе (у растворы малекулы практычна не дысацыіруюйь), этаноле, дыэтылавым эфіры, бензоле. На святле і ў паветры ў разбаўленых водных растворах раскладаецца з утварэннем Hg2Cl2 і хлорыстага вадароду. Выкарыстоўваюць для пратручвання насення, як моцны антысептык, каталізатар ў арган. сінтэзе, для сінтэзу ртуцьарган. злучэнняў і інш. Моцны яд.
РТУЦЬ (лац. Hydrargyrum), м е р к y р, Hg, хімічны элемент II групы перыяд. сістэмы, ат. н. 80, ат. м. 200,59. Прыродная Р. складаецца з 7 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі: 196, 198—202, 204. У зямной кары 7-10“6% па масе; трапляецца самародная Р., найважн. рудны мінерал — кінавар. Вядомая са стараж. часоў; лац. назва ад гідра... і грэч. argyros — серабро; сярэдневяковая лац. mercurius — назва Р. ў алхімікаў. Серабрыстая вадкасць (адзіны вадкі метал tnjl -38,87 °С), шчыльн. 13545,7 кг/м3 (цяжэйшая за ўсе вядомыя вадкасці), 356,58 °С. Пара Р. бясколерная, пры высокан т-ры і эл. разрадзе выпрамяняе бачнае блакітнавата-зялёнае і ультрафіялетавае святло. Хімічна ўстойлівая. У сухім паветры не акісляецца; акісляецца азонам і пры t > 300 °С кіслародам (утвараецца аксід HgO). Непасрэдна не ўзаемадзейнічае з азотам, фосфарам, вугляродам, крэмніем. Раствараецца ў азотнай і гарачай канйэнтраванай сернай к-тах, царскай гарэлцы. Лёгка ўзаемадзейнічае з галагенамі (гл. Ртуці хларыды) і халькагенамі (гл. Ртуці сульфід). 3 металамі ўтварае амальгамы. Пашыраны ртуцьарганічныя злучэнні. Атрымліваюць пераважна акісляльным абпалам кінавары. Выкарыстоўваюць для вырабу катодаў пры электрахім. атрыманні едкіх шчолачаў і хлору, a таксама для палярографаў, y вытв-сці ртутных вентыляў, люмінесцэнтных і ртутных лямпаў (гл. Газаразрадныя крыніцы святла), дыфузійных вакуумных помпаў, кантрольнавымяральных прылад (тэрмометраў, барометраў, манометраў) і інш. Р. высокатаксічная для ўсяго жывога, пара і злучэнні Р. вельмі атрутныя, назапашвакшца ў арганізме і парушаюць абмен рэчываў, пашкоджваюць нервовую сістэму. ГДК y атм. паветры 0,0003 мг/м3, y вадзе 0,0005 мг/л. Л і т Т р а х т е н б е р г .Н.М., К о р ш y н М.Н. Ртугь н ее соеднненвя в окружаюшей среде. Кнев, 1990.
РТУЦЬАРГАНІЧНЫЯ ЗЛУЧ^ННІ, металаарганічныя злучэнні, y малекулах якіх ёсць сувязь ртуць—вуглярод (Hg—С).
руан
415
Большасць Р.з. — злучэнні тыпу RR'Hg (R, R' — аднолькавыя або розныя арган. радыкалы) i RHgX (X — галаген, кіслотны астатак, OH, OR', SH і інш ); вядомы Р.з. аднавалентнай ртуці. Р.З. тыпу R2Hg (R — ніжэйшы алкіл) — бясколерныя лятучыя вадкасці з непрыемным пахам [напр., (CH3)2Hg дыметылрггуць, 92 °C], астатнія — нізкаплаўкія цвёрдыя рэчывы [напр., (C6Hj)2Hg дыфенілртуць, tIL, 125 °С]. Нерастваральныя ў вадзе, раствараюцйа ў арган. растваральніках. Злучэнні тыпу RHgX звычайна крышт. рэчывы, маларастваральныя ў вадзе. Р.з. хімічна даволі ўстойлівыя: не ўзаемадзейнічаюць з вадой, спіртамі, карбанільнымі злучэннямі; y паветры не акісляюцца. Лёгка раскладаюцца мінер. к-тамі, уступаюць y рэакцыі абмену вуглевадароднымі радыкаламі з інш. мепйыаарганічнымі злучэннямі. Выкарыстоўваюйь для атрымання высакачыстых металаарган. злучэнняў, некаторыя (напр., этылргуцьхларьш C2H5HgCI — граназан) як фунгіцыды. Усе Р.з. вельмі таксічныя (асабліва лятучыя); адсарбіруюцца скурай, раздражняюць вочы, верхнія дыхальныя шляхі. ГДІС 0,01 мг/м3 (па ртуці), для граназану 0,005 мг/м , y вадзе — 0,0001 мг/л. Я.Г.Міляшкевіч.
РУ (Roux) П’ер Поль Эміль (17.12.1853, г. Канфалан, Францыя — 3.11.1933), французскі мікрабіёлаг. Чл. Франц. мед. акадэміі (1895) і Парыжскай АН (1899). Вучань П.Пастэра, з 1878 яго асістэнт y Вышэйшай нармальнай школе ў Парыжы, з 1888 y Пастэраўскім ін-це (з 1904 дырэктар). Навук. працы па інфіекц. хваробах. Вывучаў узбуджальнікаў сібірскай язвы, слупняку, шаленства і іх таксіны. Разам з І.І.Мечнікавым паклаў пачатак эксперым. даследаванню сіфілісу (на малпах). Адкрыў дыфтэрыйны таксін (1883) і вылучыў яго (1888); ажыццявіў антырабічную прышчэпку чалавеку (1885); вынайшаў (1894) процічумную вакцыну; прапанаваў процідыфтэрыйную антытаксічную сываратку (1901; усе ў сааўт.). А.Ю.Маніна. РУАН (Rouen), горад на Пн Францыі. Адм. ц. дэпартамента Прыморская Сена і гал. горад гіст. вобласці Нармандыя. Каля 450 тыс. ж. з прыгарадамі (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Марскі порт на р. Сена за 100 км ад яе вусця, абслугоўвае Парьгжскі прамысл. раён. Аэрапорт. Прам-сць: тэкст., харч., металург., маш.-буд. (асабліва суднабуд.), хім., нафтаперапрацоўчая. Ун-т. Арх. помнікі 12— 16 ст., y т.л. сабор Нотр-Дам (13— 16 ст.). Узнік на месцы стараж. паселішча галаў. У 1 ст. да н.э. заваяваны Рымам (наз. Ратама-
4 1 6 _________________РУАНДА гус), y 5 ст. н.э. — франкамі. 3 260 тут знаходзілася сядзіба біскупства, потым архібіскупства. У 841 і 859 Р. спалены нарманамі. 3 911 сталіца герцагства Нармандыя, цэнтр гандлю (з Англіяй, пазней з Ганзаіі) і рамёстваў (сукнаробства); манапалізаваў марскі экспарт віна з Шампані і Бургундыі. Каля 1170 атрымаў самакіраванне (пасля паўстання ў 1382 пазбаўлены), y 1204 далучаны да каралеўскага дамена. У Стогадовую ваііну 1337— 1453, y 1419—49 захоплены англічанамі, якія ў 1431 спалілі тут Жашіу д'Арк. 3 2-й пал. 15 ст. Р. — цэнтр каланіяльнага гандлю і фаянсавай прам-сці (прывілей Карла VIII з 1492). У 16— 17 ст. насельніцтва Р. падтрымлівала гугенотаў. У час Франц. рэвалюцыі 1789—99 цэнтр раялістаў. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны і моцна разбураны ням. войскамі, вызвалены англа-амер. войскамі ў жн. 1944.
РУАНДА (Ruanda, Rwanda), P y a н дыйская Р э с п у б л і к ' а (кіньяруандыйскае Republika y’u Rwanda, франц. Republique Rwandaise, англ. Républic of Rwanda), дзяржава ва ўнутр. частцы Усх. Афрыкі. Мяжуе на 3 з Дэмакр. Рэспублікай Конга, на Пн з Угандай, на У з Танзаніяй, на Пд з БуГерб і сцяг Руацды. рундзі. Пл. 26,4 тыс. км2. Нас. 7229,1 тыс. чал. (2001). Афіц. мовы — кіньяруанда, франц. і англ.; шырока ўжываецца мова суахілі. Сталіца — г. Кігалі. Падзяляец- Жывуць таксама выхадцы з суседніх ца на 12 прэфектур. Нац. свята — краін, з Еўропы і Паўд. Азіі. Вернікі пеДзень незалежнасці (1 ліп.). раважна католікі (65%) і прыхільнікі Дзяржаўны лад. Р. — рэспубліка. мясц. традыц. вераванняў (25%), ёсць Дзейнічае канстытуцыя 1991. Кіраўнік пратэстанты (9%) і мусульмане (1%). дзяржавы — прэзідэнт (выбіраецца на 5 Сярэднегадавы прырост 1,4% (2000). Сягадоў). Заканад. ўлада належыць прэзі- рэдняя шчыльн. адна з самых высокіх y дэнту і Нац. сходу. Выканаўчую ўладу Афрыцы — 273,8 чал. на 1 км2. У гараажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-мі- дах жыве каля 6% насельніцтва. У г. Кіністрам. галі 234,5 тыс. ж. (1993), па 20—40 тыс. ж. Прырода. Паверхня — моцна парэза- y гарадах Бутарэ, Ньянза, Гісеньі, Гітанае далінамі рэк пласкагор’е (выш. рама, Б’юмба. У сельскай гаспадарцы 1500—2000 м), зах. край (прыўзняты да занята 90% эканамічна актыўнага на2500—3000 м) стромка абрываецца да сельніцтва. У выніку ваен. дзеянняў кавоз. Ківу. На крайнім ПнЗ — частка ля 1 млн. чал. загінулі, каля 2 млн. чал. вулканічных гор Вірунга (г. Карысімбі, (пераважна хуту) пакінулі Р., жывуць y 4507 м). Ёсць радовішчы алавяных, лагерах бежанцаў на тэр. суседніх краін. вальфрамавых, берылавых, танталакаПсторыя. Стараж. насельнікамі тэр. Р. былі лумбітавых і інш. руд, золата, метану і пігмеі-тва. У пач. 2-га тыс. н.э. тут пасяліліся вуглякіслага газу. ІОіімат субэкватары- бантумоўныя земляробчыя плямёны хуту. Каяльны, мяккі з-за значнай вышыні над ля 16 ст. іх падпарадкавалі жывёлаводы тутсі, узр. м. У г. Кігалі (на выш. 1550 м) т-ра якія стварылі тут дзярж. аб’яднанне на чале з ўвесь год вагаецца ад 17 да 21 °С. Апад- мвамі (каралём). Меншасць тутсі складала каў каля 1000— 1500 мм за год, сухі сезон ліп.—верасень. Бываюць засухі. P y A Н Д A М аш т аб 1 :4 5 0 0 0 0 0 Большая ч. тэр. ў бас. р. Кагера (выток р. Ніл). Найб. возера Юву. Расліннасць Ч у г прадстаўпена пераважна другаснымі саваннамі. Пад лесам і хмызнякамі 22% тэрыторыі. Багаты жывёльны свет моцна вынішчаны, але ў нац. парках і запа( ° влк.НарысІмбІА /^Х Р у х в н гвр ы у го м а / О Б 'ю м ба р * " Р ‘ « ведніках захаваліся розныя віды анты1 '^ГісвмкІ \ лоп, буйвалы, насарогі, бегемоты, зеба, ) М я м д о sj ры, ільвы, леапарды і інш. У Р. нац. b f â S - A " паркі Вірунга і Кагера (уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны), . о • некалькі запаведнікаў. Насельніцтва. Асн. народ руанда \ Гікангаро / (баньяруанда) складае каля 95%. Этна\ ° Ч ’янгугу */ сацыяльна падзяляецца на групы жывё\ || 4 L f' лаводаў — тутсі (высокага росту, каля 13%), земляробаў — хуту (сярэдняга \ * / А X , f ‘ росту, 85%) і пігмеяў-тва (больш за 1%).
касцяк кіруючай эліты, якая панавала над большасцю — хуту. У 1898 Р. анексіравана Германіяй і далучана да герм. Усх. Афрыкі. У 1916 Р. акупіравала Бельгія, якая пасля 1-й сусв. вайны атрымала мандат Лігі Нацый на кіраванне Р. 3 1946 Р. — падапечная тэр. ААН пад кіраваннем Бельгіі. У 1959 прадстаўнікі хуту заснавалі Рух за эмансіпацыю (з 1960 Рэсп.-дэмакр, Рух Пармехуту, РДР Пармехуту) на чале з Г.Кайібандам. На першых усеагульных выбарах 1961 перамог РДР Пармехуту. У вер. 1961 скасавана манархія, што суправаджалася сутыкненнямі паміж хуту і тутсі, y выніку чаго каля 200 тыс. тутсі знайшлі прытулак ва Угандзе.
1.7.1962 абвешчана незалежнасць Р., першым прэзідэнтам стаў Кайібанда. У снеж. 1963 адбыліся новыя сутыкненні паміж хуту і тутсі, пачалося выцясненне тутсі з дзярж. апарату. У ліп. 1973 ваенныя на чале з ген. Ж.Хаб’ярыманам здзейснілі дзярж. пераварот. У снехд 1978 прынята новая канстытуцыя Р., Хаб’ярымана абраны прэзідэнтам краіны. Адзінай дазволенай паліт. партыяй абвешчаны Нац. рух за развіццё (засн. ў 1975). У кастр. 1990 з тэр. Уганды ў Р. ўварваліся ўзбр. атрады Патрыят. руандыйскага фронту (ПРФ), створанага эмігрантамі-тутсі. 4.8.1993 памЬк ПРФ і ўрадам Р. падпісана пагадненне аб спыненні агню і стварэнні кааліцыйнага ўрада. 6.4.1994 быў збіты самалёт, на якім ляцеў Хаб’ярымана, і ён загінуў, y чым абвінавацілі тутсі. Міліцыя хуту пачала масавае фіз. знішчэнне тутсі; y выніку генацыду загінулі да 1 млн. чал. У адказ ПРФ разгарнуў наступленне і авалодаў усёй тэр. Р. Больш за 2 млн. хуту ўцяклі ў суседнія краіны. У ліп. 1994 прэзідэнтам Р. абвешчаны выхадзец з хуту П.Бізімунгу, віцэ-прэзідэнтам — выхадзец з тутсі П.Кагаме. У 1997 войскі Р. дапамаглі скінуць рэжым Мабуту Сесе Сека ў Дэмакр. Рэспубліцы Конга, a з вер. 1998 удзельнічаюць ва ўзбр. канфлікце ў гэтай краіне. У крас. 2000 новым прэзідэнтам Р. абраны Кагаме. Сярод паліт. партый і аб’яднанняў Р. найб. уплывам карыстаюцца Рэсп. дэмакр. рух, С.-д., Ліберальная і Хрысц.дэмакр. партыі. У 1987 створаны Прафс. цэнтр працоўных. Р. — чл. ААН (з 1962), Арганізацыі афр. адзінства (з 1963). Гаспадарка. Р. — адна з найбяднейшых краін свету. Валавы ўнутр. прадукт y разліку на 1 чал. 690 дол. за год (1998). Каля 36% яго ствараецца ў сельскай гаспадарцы, каля 24% — y прам-сці, каля 40% — y абслуговых галінах. У гаспадарцы захаваліся перажыткі родавых і феад. адносін. Есць дзярж. і каап. сектары. Унутр. канфлікты 1990-х г. спынілі развіццё эканомікі. У паўнатуральнай сельскай гаспадарцы выкарыстоўваецца больш за палавіну тэр. краіны, y т.л. каля 900 тыс. га пад ворывам, каля 250 тыс. га пад шматгадовымі культурамі, каля 500 тыс. га пад пашай. Характэрны зямельны голад, магчымасці пашырэння с.-г. зямель амаль вычарпаны. Гал. занятак сялян — прымітыўнае матычнае земляробства, засн. на папарнай сістэме. Арашаецца 4 тыс. га.
Перэважаюць дробныя гаспадаркі пл. 0,6—1 га. Гал. экспартныя культуры: кава (штогадовы збор каля 40 тыс. т), чай, пірэтрум (інсектыцыдная расліна), бавоўна, хіннае дрэва. На ўласныя патрэбы вырошчваюць маніёк, ямс, батат, бананы, copra, кукурузу, бульбу, арахіс, бабовыя, цукр. трыснёг, тытунь, агародніну. Трапічнае садоўніцтва. У 1998 атрымана 226 тыс. т збожжа, 3 тыс. т алею. Жывёлагадоўля пашавая, характарызуецца нізкай прадукцыйнасцю. Пагалоўе (1998, тыс. галоў): буйн. par. жывёлы — 500, коз і авечак — 1250, свіней — 80. У 1998 атрымана 19 тыс. т мяса. Птушкагадоўля (куры, качкі), пчалярства. Рыбалоўства ў азёрах і рэках (1997, 3,1 тыс. т). У прам-сці пераважаюць прадпрыемствы па перапрацоўцы с.-г. сыравіны і эдабычы карысных выкапняў. У 1996 атрымана 166 млн. кВт гадз электраэнергіі (97,6% на ГЭС, найб. Муруры на р. Рузізі). Ёсць прадпрыемствы харчасмакавай (перапрацоўка кавы, чаю, піваварныя і безалкагольных напіткаў), харч. (млыны і хлебапякарні, вытв-сць алею), гарбарна-абутковай, тэкст., мэблевай, мылаварнай, тытунёвай і інш. галін прам-сці; з-ды і ф-кі запалкавыя, метызаў, металаканструкцый, алюмініевага посуду, фарбаў, аўтарамонтныя майстэрні. Шырока развіты саматужная апрацоўка скур, выраб абутку, адзення, керамічнага посуду, прадметаў хатняга ўжытку. Вядзецца прамысл. і саматужная здабыча карысных выкапняў (руд юлава, вальфраму, танталакалумбіту, берылу, золата). Здабыча метану і вуглякіслага газу з воз. Ківу. Лесанарыхтоўкі і лесапільная прам-сць. Транспарт пераважна аўтамабільны. У краіне 12 тыс. км аўтадарог, y т.л. I тыс. км з цвёрдым пакрыццём; 12 тыс. легкавых, 16 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў ( 2 0 0 0 ). Суднаходства па воз. Ківу; 7 аэрапортаў, y тл. міжнар. каля г. Кігалі. У 1998 экспарт склаў 82,1 млн. дол., імпарт 326 млн. дол. У экспарце пераважаюць кава (55%), чай (22%), пірэтрум, скуры' гарнарудная прадукцыя; y імпарце — машыны і абсталяванне, харч. і спажывецкія тавары, нафтапрадукты, буд. матэрыялы. Гал. гандл. партнёры: Бельгія, ЗША, Вялікабрытанія, Германія, Японія, Кенія. Краіна атрымлівае міжнар. дапамогу (у 1995—99 каля 400 млн. дол.). Грашовая адзінка — руандыйскі франк.
Літ:. С о к о л о в а Р. Две народностн — два врага? / / Азня н Афрнка сегодня. 1997. № 6; Д е н н с о в А. Урокн Руанды / / Там жа. 2000. N° 9. І.ЯАфнагель (прырода, насельнііггва, гаспадарка), В.У.Адзярыха (гісторыя).
РУАПЕХУ (Ruapehu), дзеючы вулкан y цэнтр. ч. Паўночнага в-ва Новай Зеландыі. Самая высокая вяршыня на Вулканічным плато, выш. 2796 м. Уяўляе сабой усечаны конус, складзены з андэзітаў. Mae 2 кратэры, адзін з іх запоўнены гарачай вадой, якая часам закіпае. На схілах лясы з чырв. буку і хмызнякі, вышэй за 1700—2000 м снягі, ледавікі. Уваходзіць y нац. парк Тангарыра, уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. РЎБА, гарадскі пасёлак y Віцебскім р-не, на р. Зах. Дзвіна, на аўтадарозе Віцебск—Сураж. За 15 км ад Віцебска. 7,7 тыс. ж. (2000).
РУБАНАЎ
417
запасы (на ўчастках Гралева і Чырванадворскі) 843,7 млн. т, перспектыўныя 389,3 млн. т, астатак разведаных запасаў 748,1 млн. т (2000). Выяўленая магутнасць карыснай тоўшчы 10,5—30,2 м, ускрышы (пяскі, супескі, суглінкі) 2 2 — 44 м. У рэчышчы р. Зах. Дзвіна даламіты выходзяць на дзённую паверхню. Даламіты прыдатныя на выраб даламітавай мукі (для вапнавання кіслых глеб), друзу, мінер. парашку для асфальтабетону, напаўняльніка для покрыўнага слоя руберойду і часткова для нізкагатунковага шкла. Радовішча распрацоўваецца акц. т-вам «Даламіт». А.П.Шчураў.
Вядома з пач. 19 ст. як цэнтр фальварка, y які ў 1834 уваходзілі 4 вёскі Вярхоўскай вол. Віцебскага пав. 144 ж. У 1909 вёска (31 ж., 4 двары) і фальварак (уласнасць Піскунова). 3 20.8.1924 вёска ў Бабінавіцкім с/с Віцебскага р-на. У 1926 — 57 ж., 10 двароў. У 1932 y Р. заснаваны вапнавы з-д, вакол якога вырас заводскі пасёлак. У Вял. Айч. вайну 13.6.1942 ням.-фаііі. карны атрад расстраляў y Р. 75 жыхароў. 3 31,7.1970 Р. — rap. пасёлак.
Працуюць акц. т-ва «Даламіт» (распрацоўвае радовішча даламітаў Руба), аўтатрансп. прадпрыемства, 2 сярэднія школы, 2 дашкольныя ўстановы, Палац культуры, б-ка, паліклініка, аддз. сувязі, дом быту, царква. Магіла ахвяр фашызму. Помнікі: невядомаму салдату, y гонар партыз. брыгад 1-й Віцебскай і імя ВЛКСМ. В.В.Віталёва. РЎБА, радовішча даламітаў y Віцебскім р-не, каля г.п. Руба, вёсак Вярхоўе, Гралева, Цякава, Койтава, Чырвоны Двор, на правым і левым берагах р. Зах. Дзвіна. Пластавы паклад звязаны з адкладамі франскага яруса (верхні дэвон). Складаецца з 5 участкаў: Руба і Вярхоўе (адпрацаваныя), Цякава-Койтава (закансервавана), Гралева (распрацоўваецца), Чырванадворскі (рэзервовы). Даламіты шэрыя, жаўтавата-шэрыя, скрытакрышт., мойныя, участкамі трэшчынаватыя, порыстыя, кавернозныя, акварцаваныя, з лінзамі і праслоямі даламітавага пяску і друзу, маюць y сабе аксіду кальцыю СаО 23,8—34,5%, аксіду магнію MgO 14,7—22,6%. Разведаныя
РУБАІ (араб. чатырохрадкоўе), форма лірычнай паэзіі Б. і Сярэдняга Усходу, Сярэдняй і Паўд.-Усх. Азіі. Служыць для выражэння лірычнай тэмы, па-філасофску асэнсаванай і інтэрпрэтаванай. Запазычаны з фальклору персаў і таджыкаў (інш. назвы Р. — дубайці ці таранэ). 3 персамоўнай л-ры Р. праніклі ў араб. і цюркамоўныя л-ры і ў л-ру урду. Складаюцца з чатырохрадкоўяў (ці двух бейтаў), якія рыфмуюцца ааба, радзей аааа. У пісьмовай л-ры з’явіліся ў 9— 10 ст. 3 2-й пал. 12 ст. саступілі месца газелі. Найб. вядомыя майстры Р. — Умар Хаям, Рудакі, Ханзале. РУБАНАЎ Аляксандр Сяргеевіч (н. 12.9.1936, г. Слуцк Мінскай вобл.), бел. фізік. Акад. Нац. АН Беларусі (1996, чл.-кар. 1989), д-р фіз.-матэм. н. (1976), праф. (1981). Засл. дз. нав. Беларусі (1999). Сын С.Ф .Рубанава. Скончыў БДУ (1958). 3 1958 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі (з 1978 заг. лабараторыі). Адначасова з 1996 старшыня савета Бел. рэсп. фонду фундаментальных даследаванняў. Навук. працы па лазернай фізіцы, кагерэнтнай оптыцы і галаграфіі. Распрацаваў фіз. асновы дынамічнай галаграфіі. Выявіў новую фіз. з’яву — абарачэнне хвалевага фронту святла пры чатыроххвалевым узаемадзеянні. Распрацаваў эфектыўныя метады пераўтварэння прасторавай структуры лазерных пучкоў, апрацоўкі аптычнай інфармацыі, вызначэння ўласцівасцей рэчыва, узбуджэння гіпергуку. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Дзярж. прэмія СССР 1982. 7«.: Методы расчета оптвческвх квантовых генераторов. Т. 2. Мн., 1968 (у сааўт.); Тепловой режнм твердотельных оптнческнх
14. Зак. 194.
418
РУБАНАЎ
квантовых генераторов. М., 1973 (разам з Б.Р.Беластоцкім); Некоторые вопросы дмнамнческой голографян / / Проблемы современной оптмкн ч спектроскогшн. Мн., 1980.
РУБАНАЎ Анатоль Уладзіміравіч (н. 17.2.1958, Мінск), бел. сацыёлаг. Д-р сацыялагічных н. (1994), канд. філас. н. (1988). Скончыў БДУ (1981). 3 1988 y Ін-це філасофіі і права, з 1993 y Ін-це сацыялогіі Нац. АН Беларусі. Адначасова з 1999 нам. дырэктара Мінскага НДІ сац.-эканам. і паліт. праблем. Навук. працы па праблемах сац. развіцця, сац. экалогіі, сацыялогіі, палітыкі, культуры і адукацыі, сац.-псіхал. механізмах масавых паводзін. Тв.: Соцнальное развмтме: Энерго-ннстнтуцнональный подход. Мн., 1994; Соцяальный су&ьект: Мотнвы н деятельность. Мн., 1994; Соцнальная структура, мобнльность, ндентнфнкацня. Мн., 1998 (разам з Р.А.Смірновай, СА.Шавелем); Механнзмы массового поведення. Мн„ 2000.
С .Ф Р у б а н а ў
І .А .Р у б а н ю к .
РУБАн АЎ Сяргей Фёдаравіч (7.10.1914, в. Жабыкі Дубровенскага р-на Віцебскай вобл. — 13.1.1987), бел. вучоныпедагог. Канд. пед. н. (1969). Герой Сац. Працы (1968). Засл. настаўнік Беларусі (1957). Бацька к.С.Рубанава, У.С.Рубанава. Скончыў Маскоўскі пед. ін-т (1948). 3 1934 настаўнічаў. У 1948— 87 дырэктар сярэдняй школы № 10 г. Слуцк Мінскай вобл. (цяпер імя Р.). Навук. працы па праблемах методыкі выкладання матэматыкі, духоўна-патрыят. выхавання навучэнцаў. Тв'. Руководство учебно-воспнтательной работой в школе. Мн., 1966; Школа н жнзнь. Мн., 1967. Літ.: П а с т р о н Г. Мужество повседневного труда / / Труд, талант, доблесть. Мн., 1981. Ч. 2. М.П.Савік.
РУБАНАЎ Уладзімір Сяргеевіч (5.9.1938, г. Слуцк Мінскай вобл. — 5.12.1990), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1976). Сын С.Ф.Рубанава. Скончыў БДУ (1960). 3 1961 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па оптыцы і лазернай фізіцы. Прапанаваў і даследаваў некалькі новых тыпаў лазерных гіраскопаў і акселерометраў. Прадказаў і даказаў (разам з Л.М.Арловым) існаванне з’явы палярызацыйнай і палярызацыйна-частотнай неўзаемнасці. Даследаваў упльіў палярызацыі святла на асаблівасці ўзнікнення жывой матэрыі ў Сусвеце.
Тв:. Расчет полярмзацнонных характернстнк квантовых генераторов / / Журн. прнкладной спектроскогшн. 1969. Т. 10, вып. 5; Способы создання полярнзацвонно-частотной невзанмностн в кольцевых ОКГ. Мн., 1971 (разам з Л.М.Арловым).
РУБАНАЎ Уладзіслаў Якаўлевіч (15.12.1952, в. Аляксандраўка 1-я Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл. — 21.7.1994), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1975). Працаваў y друку, y тл. ў час. «Полымя», з 1986 y вьш-ве «Мастацкая літаратура». Друкаваўся з 1972. У кн. «Вокны без фіранак» (1981) даследаваў маральна-этычныя і сац.-псіхал. аспекты жыцця вёскі і горада, духоўны свет сучасніка, праблемы чалавека ў горадзе. У збках апавяд. і аповесцей «Пахі адталай зямлі» (1984), «Цёплы пух адуванчыкаў» (1987), «Таямніца птушынага гнязда» (1989, Літ. прэмія Саюза пісьменнікаў Беларусі імя І.Мележа 1990), «Светлы ручай любві» (1990) імкнуўся паказаць лепшыя традыцыі сялянскага побыту, сцвярджаў высокастаноўчыя рысы характару вяскоўцаў старэйшага пакалення: працавітасць, гаспадарлівасць, любоў і прыхільнасць да зямлі, прыроды. Паэтычны вобраз Мінска стварыў y аповесці «Каштаны» (1982). Аўгар рамана «Не аднойчы забіты» (1994). Л.С.Савік. РУБАНЕНКА Барыс Рафаілавіч (29.8.1910, г. Самара, Расія — 6.5.1985), расійскі архітэктар. Нар. архітэктар СССР (1980). Акад. Акадэміі буд-ва і архітэктуры СССР (1956) і AM СССР (1979). Чл.-кар. Акадэміі буд-ва ГДР (1975). Д-р архітэктуры (1967). Праф. (1970). Вучыўся ў ін-тах грамадз. інжынераў (1927—31) і жывапісу, скульптуры і архітэктуры ў Ленінградзе (1932—34). 3 1963 дырэктар Цэнтр. НДІ эксперым. праектавання жылля (Масква). Сярод работ: жылыя дамы ў С.-Пецярбургу (1932—47), Дом урада ў г. Алматы (Казахстан; 1958), забудова гарадоў Тальяці (1967), Набярэжныя Чаўны (1970, усе ў сааўт.) і інш. Работы на Беларусі: ансамбль Прывакзальнай пл. ў Мінску (1948—56), «Эскіз планіроўкі Мінска» (1944, y сааўт.). Аўтар даследавання па праблемах масавага жыллёвага буд-ва ў СССР. Дзярж. прэмія СССР 1973. Б.М.Мяржанаў.
РУБАШ 0К Іван Андрэевіч (29.8.1896, б. в. Прышаходы Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл. — 3.10.1959), генералпалкоўнік (1955). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. У грамадз. вайну 1918—20 камандзір узвода, пам. камандзіра роты, ад’ютант палка. 3 1921 камандзір батальёна, палка. У Вял. Айч. вайну на Паўд., Закаўказскім, Паўн.Каўказскім, 3-м і 4-м Укр. франтах: камандзір палка, дывізіі, корпуса. Удзельнік баёў за г. Растоў, вызвалення Данбаса, Украіны, Крыма, Чэхаславакіі, Аўстрыі. Пасля вайны на адказных пасадах y Сав. Арміі. РУБАХАЎ Аляксандр Іванавіч (н. 18.8.1948, г. Гомель), бел. вучоны ў галіне арганізацыі і кіравання будаўніцтвам. Д-р тэхн. н. (1992), праф. (1991).
Скончыў БПІ (1971). 3 1971 y Брэсцкім тэхн. ун-це (у 1978—98 заг. кафедры). Навук. працы па арганізацыі інвестыцыйнай і інавацыйнай дзейнасці, міжнар. маркетынгу, адаптыўнасці і ўстойлівасці вытв. сістэм. Аўтар комплексных навукова-тэхн. праграм для буд. галіны Беларусі (1982—88), бізнес-планаў інвестыцыйных праектаў, y т.л. для прадпрыемстваў-рэзідэнтаў свабоднай эканам. зоны «Брэст». Тв.\ Совершенствованне управлення в сельском стронтельстве. Мн., 1983; Коммерческне рнскн. Брест, 1999 (разам з Э.П.Галавач).
РУБАШ0Ў Савелій Міронавіч (1.6.1883, г. Чашнікі Віцебскай вобл. — жн. 1957), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1912), праф. (1924). Скончыў Харкаўскі ун-т (1907). 3 1924 заг. кафедраў y БДУ і Мінскім мед. ін-це, з 1934 y Ленінградскім, Новасібірскім, Кіславодскім, Кішынёўскім мед. ін-тах. Навук. працы па пытаннях хірург. лячэння апендыцыту, эмфіземы лёгкіх, бранхіяльных свішчоў, уралогіі, ваен,палявой хірургіі. Тв:. Смяротнасць пры хірургічных захворваннях і змаганне з ёю: Сацыяльна-клініч. нарыс. Мн., 1931.
РУБЁЖ, вёска ў Бешанковіцкім р-не Віцебскай вобл., на р. Бярозка, на аўтадарозе Бешанковічы—Сянно. Цэнтр сельсавета. За 11 км на ПдУ ад г.п. Бешанковічы, 62 км ад Віцебска, 45 км ад чыг. ст. Чашнікі. 128 ж., 73 двары (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Каля вёскі гарадзішча днепра-дзвінскай культуры (8 —7 ст. да н.э. — 4 ст. н.э.). РУБЁЖ, вёска ў Слабодкаўскім с/с Браслаўскага р-на Віцебскай вобл., паміж азёрамі Неспіш і Цно, на аўтадарозе Браслаў—Друя. Цэнтр калгаса. За 2 км на У ад г. Браслаў, 222 км ад Віцебска, 30 км ад чыг. ст. Друя. 261 ж., 100 двароў (2001). Клуб, б-ка. РУБЕЖ. вёска ў Рубежскім с/с Круглянскага р-на Магілёўскай вобл. Цэнтр саўгаса. За 13 км на 3 ад г.п. Круглае, 78 км ад Магілёва, 15 км ад чыг. ст. Слаўнае. 216 ж., 83 двары (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РУБЁЖ (ваен.), 1) паласа зямлі, зручная або прыстасаваная для вядзення баявых дзеянняў (Р. абароны, процітанкавы Р. і інш.). 2) Умоўная лінія, з якой адлічваюць пачатак (канец) або чарговы этап якіх-н. дзеянняў войск, сіл, сродкаў. Пры падрыхтоўцы і правядзенні баявых дзеянняў устанаўліваюць Р. рознага прызначэння (Р. разгортвання войск, Р. радыёлакацыйнага выяўлення цэлей, Р. пуску ракет, Р. уводу ў бой і інш.). 3) Тое, што і граніца дзяржаўная. РУБЁЛЬ, вёска ў Столінскім р-не Брэсцкай вобл., на р. Чаква. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на ПнЎ ад г. Столін, 263 км ад Брэста, 26 км ад чыг. ст. Гарынь. 4138 ж., 1350 двароў
(2001). Ільнозавод. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Успенская царква (1996). Малітоўны дом евангельскіх хрысціян-баптыстаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Рубельская Міхайлаўская царква. Каля вёскі селішча і могільнік зарубінецкай культуры. Вядома з 1458 пад назвай Любра (Любер), якая да канца 18 ст. эвалюцыяніравала ў Рубля, Рубель. У 16— 18 ст. вёска ў Пінскім пав. Брэсцкага ваяв. ВКЛ, належала Зышчынічам, Пашкевічам, Разановічам. 3 1793 y Рас. імперыі, y Хорскай воласці Мазырскага пав. Мінскай губ. У 1886 — 450 ж., 146 двароў, царква. 3 1921 y Польшчы, y Хорскай гміне Столінскага пав. У 1932 — 4166 ж. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 цэнтр сельсавета ДавыдГарадоцкага р-на Пінскай, з 1954 Брэсцкай абл. У Вял. Айч. вайну ням. фашысты спалілі вёску, загубілі 122 яе жыхары. 3 1961 y Столінскім р-не. У 1959 — 4668 ж., y 1970 — 5565 ж.
РУБЕЛЬ, старажытна-руская плацежная і грашовая адзінка; асн. грашовая адзінка і манета ВКЛ, Рас. імперыі, РСФСР, СССР; Расійскай Федэрацыі, Рэспублікі Беларусь, Украіны (да 16.9.1996), Рэспублікі Таджыкістан («рубл»). Этымалагічна, верагодна, паходзіць ад прыметніка «рублены», «абрублены». Як грашовая адзінка Р. упершыню згадваецца ў пісьмовых крыніцах Ноўгарада з канца 13 ст., меў выгляд злітка. (да 1447) і адпавядаў 105 нагатам. У 1-й чвэрці 14 ст. тэрмін «P.» быў сінонімам слова «грыўня». Да 1510 адначасова функцыянавалі наўгародскі і маскоўскі Р. Паводле манетнай рэформы 1534 Р. канчаткова набыў выгляд дзесятковай манетнай сістэмы (Р.= 10 грывенкам = 100 капейкам = 2 0 0 дзенгам). Упершыню Р.-манета быў адчаканены ў 1654 па масе талера і наміналам y 100 капеек. Паводле грашовай рэформы Пятра I ў 1699— 1701 пачалася чаканка яго фракцый: 1/2 (палціна) і 1/4 (паўпалціна), з 1704 — масавая эмісія. 3 1769 выпускаліся папяровыя асігнацыі ў 25, 50, 75 і 100 Р.; крэдытны білет ў 1 Р. з’явіўся ў 1843. У 1917 y абарачэнні знаходзіліся сярэбраны P., y золаце 5 і 10 P., y паперах — 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 250, 500 і 1000 Р. У час грамадз. вайны выкарыстоўваліся папяровыя і
1 рубель (паводле эмісіі Нац. банка Беларусі,
металічныя грошы наміналам y Р. і яго кратныя адзінкі Рас. імперыі, Часовага і Сав. урадаў, розных рэгіянальных урадаў і к-таў, населеных пунктаў і прадпрыемстваў. У сак. 1919 выпушчаны разліковыя знакі РСФСР вартасцю 1, 2 і 3 Р. Пасля ўтварэння СССР саюзныя рэспублікі спынілі свае грашовыя эмісіі і паводле дэкрэта ад 22.9.1923 уводзілася адзіная валюта — купюры ад 1 да 100 Р. У 1924 y абарачэнне паступілі сярэбраныя Р., залаты чырвонец 1923 (для знешняга гандлю). У 1947 і 1961 y СССР праведзены грашовыя рэформы з адначасовай дэнамінацыяй (абмен 1 : 10 ). 3 1.1.1961 сав. Р. фактычна атрымаў статус канверсаванай валюты. 3 1961 да 1992 y абарачэнні знаходзіліся 1, 3, 5, 10, 50 і 100 Р. Цяпер y Расійскай Федэрацыі (пасля дэнамінацыі 1997) y абарачэнні манеты вартасцю 1, 2 і 5 Р., банкноты ў 1, 5, 10, 25, 50, 100, 500 і 1000 Р. На тэр. Беларусі Р. як грашова-лікавая адзінка з’явіўся на мяжы 13— 14 ст. першапачаткова ў Віцебскім княстве і ў 1300/1305—27 адпавядаў 50 пражскім грошам. Пры вял. кн. Альгердзе Р. пашырыўся ў ВКЛ. Тэрмін «літоўскі P.» y бел.-літ. летапісах упершыню названы ў 1399. У 1407 Р. адпавядаў 100 пражскім грошам, a ў 1500 — 100 літ. грошам. Да сярэдзіны 15 ст. Р. выкарыстоўваўся ў выглядзе сярэбранага злітка (маса 179,8— 180 г), a з 2-й пал. 15 ст. функцыянаваў як лікавая адзінка. У ВКЛ Р. ужываўся да 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) і з’явіўся асновай для пераходу мясц. грашовага абарачэння на выкарыстанне рас. Р. У Рэспубліцы Беларусь y 1992 y абарачэнне быў уведзены «беларускі P.» вартасцю 1, 3, 5, 10, 25, 50 Р. (да 1.11.1995), 250 і 500 (з 8.12.1992), 1000 (з 8.12.1993) і 5000 Р. (з 7.4.1994); (з 16.4.1998 дзве апошнія — новага ўзору), 20 000 Р. (з 1.1.1995), 50 000 і 100 000 Р. (з 17.10.19%), 500 000, 1 000 000 і 5 000 000 Р. (з 30.4.1999). 20.8.1994 гіраведзена 1-я дэнамінацыя, калі былі скасаваны суадносіны падліковага і папяровага Р. (10:1) і яны сталі ўраўнаважаны. 3 1 . 1 .2 0 0 0 (пасля 2 -й дэнамінацыі) y абарачэнні знаходзяцца 1, 5, 10, 20, 50, 100, 500, 1000 і 5000 Р.; з 16.4.2001 — 10 000 Р. Усе наміналы (акрамя першых трох) абаронены ад падробкі. 3 1995 y якасці законнага
1992).
РУБЕЛЬСКАЯ
419
плацяжу выпускаюцца памятныя металічныя Р. наміналам 1 (медна-нікелевы сплаў), 20 (серабро) і 1000 (золата) Р. Вядома 7 серый манет, якія рэалізуюц'ца па камерцыйным кошце як калекцыйны матэрыял ці сувеніры. Літ.: Б е к т н н е е в Ш.Й. Обрашенне рубля на террмторнн Беларусн до Люблннской уннн 1569 г. / / Беларусістыка: Беларусь, гіст. лёс народа і культуры. Мн., 1995; М a л ы ш е в А.Н., Т а р а н к о в В.Н., С м в р е н н ы й М.Н. Бумажные денежные знакн Росснн н СССР. М„ 1991; М е л ь н н к о в а А.С. Русскме монеты от Нвана Грозного до Петра Первого. М., 1989; Р я б ц е в н ч В.Н. Нумнзматнка Беларусн. Мн., 1995. Ш.І.Бекцінееў.
РУБЁЛЬСКАЯ МІХАЙЛАЎСКАЯ ЦАРKBÂ, помнік народнага дойлідства з рысамі стылю барока ў в. Рубель Столінскага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 1796 з дрэва ва ўсх.-палескай традыцыі палескіх школ дойлідства. 3-зруб-
Рубельская Міхайлаўская царква
1 рубель (пасля дэнамінацыі 2000).
420
РУБЕЛЯ
ны храм глыбінна-прасторавай кампазіцыі складаецца з прамавугольнага ў плане бабінца, 8 -граннага выцягнутага па папярочнай восі цэнтр. і 5-граннага алтарнага (з рызніцай з Пн) зрубаў. У 19 ст. да бабінца і бакавых фасадаў цэнтр. аб’ёму прырублены квадратныя ў плане прытвор і прыдзелы. У аб’ёмнапрасторавай кампазіцыі пануе цэнтр. аб’ём, над якім узведзены чацвярык і 8 -гранны барабан з купалам складанай 2-яруснай формы. Аналагічнае завяршэнне маюць апсіда і бабінец. Вертыкальна ашаляваныя сцены прарэзаны высока ўзнятымі прамавугольнымі аконнымі праёмамі ў плоскіх ліштвах з трохвугольнымі сандрыкамі. Алтарная частка аддзелена ярусным разным іканастасам. Побач з царквой 3-ярусная званіца (васьмярык на 2 чацверыках) пад гранёным купальным дахам.
творы пач. 1610-х г. поўныя дэкар. размаху, асіметрычныя, падначаленыя неспакойнаму, складанаму рытму; фігуры часта выяўляюцца ў руху і рэзкіх ракурсах, шырока ўжыты кантрасты святлаценю: «Узняцце крыжа» (каля 1610— 11), «Зняцце з крыжа» (каля 1611— 14). Пісаў карціны на міфалагічныя тэмы, парадныя партрэты ў рэчышчы нідэрландскк традыцый 16 ст. («Аўтапартрэт з Ізабэлай Брант», 1609), якім уласцівы інтымная прастата кампазіцыі, дасканаласць прапрацоўкі мадэлі і адзення, стрыманы вытанчаны каларыт. У 1612—20 творчасць Р. дасягнула росквіту ў рабо-
Ю.Л.Якімовіч.
РУБЕЛЯ ЗАКОН, к а м п е н с а ц ы і фактараў закон, узаемазам я н я л ь н а с ц і ф а к т а р а ў зак о н (э ф е к т), сцвярджэнне аб тым, што адсутнасць або недахоп якога-н. экалагічнага фактара можа быць кампенсаваны інш. блізкім (аналагічным) фактарам. Выяўлены амер. эколагам Э.Рубелем (1930). Напр., недахоп святла ў парніку можа быць кампенсаваны павелічэннем канцэнтрацыі вуглекіслаты або стымулюючым дзеяннем некат. біялагічна актыўных рэчываў (гіберэлінаў або інш.); некат. малюскі пры адсутнасці або недахопе кальцыю могуць будаваць свае ракавіны са стронцыю, пры дастатковай яго колькасці ў асяроддзі. Р.з. мае адносны хараісгар, таму што фундаментальныя экалагічныя (фізіял.) фактары (святло, вада, азот, вуглекіслата, хім. макра- і мікраэлементы і інш.) незаменныя.
П .П .Р у б е н с .
тах на біблейскія сюжэты і тэмы ант. міфалогіі, якія ён трактаваў з выключнай смеласцю і свабодай выяўлення прыгажосці аголенага чалавечага цела, апявання пачуццёвай радасці зямнога быцця: міфалагічныя кампазіцыі «Саюз Зямлі і Вады» (каля 1618), «Выкраданне дочак Леўкіпа» (каля 1619—20), «Персей і Андрамеда» (каля 1620—21). Фігуры людзей, ант. божастваў, жывёл на фоне квітнеючай прыроды або фантаст. архі-
тэктуры ў яго карцінах сплятаюцца ў складаныя кампазіцыі, гарманічна ўраўнаважаныя або прасякнугыя дынамікай (два варыянты «Страшнага суда», каля 1615— 16 і каля 1618). Паступова адмаўляўся ад характэрнага для ранніх твораў лакальнага колеру, дасягнуў выключнага майстэрства ў перадачы градацый святла і колеру, паветраных рэфлексаў. Пейзажы Р. («Возчыкі камення», каля 1620) часцей прыдуманыя, але поўныя адчування гарманічнасці і цэласнасці асяроддзя. Каля 1611— 18 спраектаваў свой дом y Антверпене, арх. аблічча якога вылучалася тэатралізаванай раскошай. У 1615—20 Р. набыў шырокую вядомасць. 3 1617 майстэрня Р. (яго вучні і памочнікі А. ван Дэйк, Я.Іорданс, Ф .Снейдэрс) выканала паводле яго эскізаў шэраг серыйных, манум.-дэкар. кампазіцый («Гісторыя Марыі Медычы», каля 1622—25). 3 выключным майстэрствам і пачуццёвай пераканаўчасцю Р. перадаваў знешнасць і асаблівасці характару мадэлі ў парадных партрэтах («Т.Эрэндэль з сям’ёй», 1620; «Марыя Медычы», каля 1622—25). Асаблівай віртуознасцю вылучаюцца інтымныя партрэты, y т.л. «Партрэт камерысткі інфанты Ізабэлы» (каля 1625), дзе з дапамогай празрыстых каляровых пераходаў і мяккіх рэфлексаў перададзена трапяткая жыццёвасць мадэлі. Пасля смерці першай жонкі (1626) Р. часова адышоў ад жывапісу; быў на дыпламат. службе, наведаў Галандыю, Іспанію, Англію. Карціны 1630-х г. вылучаюцца большай стрыманасйю маст. сродкаў, жывапіс становіцца больш ін-
РУБЕНІДЫ, дынастыя правіцеляў (напачатку князёў, з 1198 цароў) Кілікійскай армянскай дзяржавы ў 1080— 1375. Заснавана ў 1080 арм. князем Рубенам. Найб. значныя з Р.: Лявон I [1129—41], Лявон II [1187— 1219], Хетум I [1226— 70], Лявон III [1271—89], У 1375 апошні з Р. — Лявон VI узяты ў палон мамлюкамі і вывезены ў Егіпет. РЎБЕНС (Rubens) Пітэр Паўэл (28.6.1577, г. Зіген, Германія — 30.5.1640), фламандскі жывапісец; адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў жывапісу барока. 3 1589 жыў y Антверпене. 3 1591 вучыўся ў Т.Верхахта, А. ван Норта, О.Веніуса (ван Вена); з 1600 y Італіі, вывучаў творы Мікеланджэла, братоў Карачы, М.Караваджа, жывапісцаў венецыянскай школы. 3 1608 y Антверпене, гал. прыдворны жывапісец інфанты Ізабэлы Аўстрыйскай. У ранніх творах выявілася імкненне Р. да адлюстравання італьян. уражанняў y духу нац. маст. традыцый. He парушаючы прынцыпаў сталага барока, асн. зместам творчасці стала праслаўленне жыцця ў яго стыхійных праяўленнях. У творах ствараў ілюзію неабсяжнай прасторы, разбураў ізаляванасць выяў кампазіцыі. Манум. рэліг.
П .П .Р у б е н с . Вакх. Паміж 1638 і 1640.
тымным і задушэўным, каларыт страчвае шматколернасць і будуецца на багацйі колеравых адценняў, вытрыманых y эмацыянальна насычанай чырвонакарычневай гаме. Пісаў партрэты сваёй другой жонкі («Алена Фаўрмент з дзецьмі», каля 1636; «Футра», каля 1638—40) часам y вобразе міфал. і біблейскіх персанажаў («Вірсавія», каля 1635), сцэны вясковых свят («Кермеса», каля 1635—36), пейзажы («Пейзаж з вясёлкай», каля 1632—35), карціны на тэмы ант. міфалогіі («Вакх», паміж 1638 і 1640). Віртуознасцю жывапісу, строгасцю і лаканізмам маст. сродкаў вылучаюцца «Тры грацыі» (1638—40), «Аўтапартрэт» (каля 1637—40). Аўтар шматлікіх малюнкаў. Літ.: Л a з a р е в В.Н. Рубенс / / Лазарев В.Н. Старые европейскме мастера. М., 1974; П.П.Рубенс: Пнсьма. Док. Суждення совремсннвков. М., 1977; Л е б е д я н с к н й М.С. Портреты Рубенса. 2 нзд. М., 1993; Б y р к х а р т Я. Рубенс: Пер. с нем. СПб., 2000. Я.Ф.Шунейка.
РУБЕР0ЙД (ад лац. ruber чырвоны + грэч. eidos выгляд), рулонны дахавы і гідраізаляцыйны матэрыял. Робіцца з дахавага кардону, які насычаецца мяккімі нафтавымі бітумамі і пакрываецца цяжкаплаўкімі бітумамі з напаўняльнікамі. 3 аднаго боку Р. пакрываюць дробнай ці пылападобнай мінер. пасыпкай, з другога — буйназярністай ці лускаватай. Mae высокую эластычнасць, трываласць, воданепранікальнасць. Мацуецца на даху гарачымі ці халоднымі масцікамі. На Беларусі Р. вырабляе Асіповіцкі кардонна-руберойдавы завод. РУБЁЦ y м е д ы ц ы н е, участак шчыльнай злучальнай тканкі, які замяшчае дэфект скуры, слізістай абалонкі, органа або тканкі. Узнікае ў выніку апёкаў, абмаражэнняў, хранічных запаленчых працэсаў і інш. Пры рубцаванні краі раны сцягваюцца, што прыводзіць да дэфармацыі органаў і тканак, касметычных дэфектаў. Зрэдку Р. выклікаюць цяжкія парушэнні пры лакалізацыі ў сэрцы (напр., сардэчная недастатковасць), мозга (напр., эпілепсія, зрокавыя парушэнні), страўріку (непраходнасць) і інш. Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. І.М.Семянепя.
да 87Rb (перыяд паўраспаду 4,8-Ю10 гадоў, р-выпрамяняльнік). У зямной кары 1,5-10'2% па масе. Уласных мінералаў не ўтварае (рассеяны злемент); спадарожнічае пераважна калію. Адкрыты ў 1861 Р.В.Бунзенам і Г.Р.Кірхгофам спектральным метадам (па лініях y чырв. частцы спектра), назва ад лац. rubidus — цёмна-чырвоны. Мяккі серабрыста-белы легкаплаўю (t 39,32 °С) метал, шчыльн. 1532 кг/м3.(00Су. Хімічна вельмі актыўны. У паветры імгненна акісляецца з узгараннем (утвараецца надпераксід RbOj). 3 вадой, галагенамі і разбаўленымі к-тамі ўзаемадзейнічае з выбухам. Раствараецца ў вадкім аміяку (растворы сіняга колеру). Захоўваюць y ампулах са спец. шкла ў атмасферы аргону або ў стальных герметычных пасудзінах пад слоем абязводжанага вазелінавага масла. Выкарыстоўваюць як кампанент матэрыялу для фотаэлементаў, фотаэл. памнажапьнікаў і змазачных кампазіцый для рэактыўнай і касм. тэхнікі, як гетэр y вакуумных лямпах, каталізатар, пару Р. — y разрадных эл. трубках нізкага ціску, стандартах частаты і часу, злучэнні — як цвёрды электраліт, кампанент спец. шкла і керамікі і інш.
РУБІК0Н (лац. Rubico), рака, якая сцякала са схілаў Апенін і ўпадала ў Адрыятычнае м. на Пн ад г. Арымін (цяпер г. Рыміні). Да 42 да н.э. па Р. праходзіла мяжа паміж Італіяй і рым. правінцыяй Ііызальпінская Галія. Атрымала вядомасць пасля таго, як 10.1.49 да н.э. Юлій Цэзар насуперак закону (як праконсул мог узначальваць войска толькі па-за межамі Італіі) перайшоў цераз Р. і пачаў гэтым грамадз. вайну. Адсюль крылаты выраз «перайсці P.» — прыняць беспаваротнае рашэнне. Дакладная ідэнтыфікацыя Р. з якой-н. з сучасных рэчак ускладнена тым, што з часоў антычнасці напрамкі цячэння рэк y гэтай мясцовасці значна змяніліся. У 1932 р. Ф ’юмічына афіц. атрымала назву Рубікон. А.Г.Зельскі. РУБІЛА, прылада працы стараж. чалавека, якая выкарыстоўвалася ў эпоху ніжняга поііешііту (шэльская і ашэльская культуры). Выраблялася з каменю двухбаковай адбіўкай. Мела міндалеабо коп’епадобную, часам авальную форму. Адзін канец Р. быў завостраны з
421
зігзагападобнымі лёзамі па баках, другі — авальны, часта неапрацаваны. Памеры да 20 см. Падобнае на Р. вастрыё знойдзена на адным з самых стараж. паселішчаў на тэр. Беларусі — Бердыжы. РУБІЛКІ, вёска ў Дзяржынскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 21 км на У ад г. Дзяржынск, 27 км ад Мінска, 11 км ад чыг. ст. Фаніпаль. 78 ж., 34 двары (2001). Брацкія магілы сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму.
Рубільнікі: a — аднаполюсны (1 — рукаятка, 2 — токападводы, 3 — кантактны нож, 4 — дугагасільнае прыстасаванне); б — трохполюсны (1 — нерухомая кантактная стойка, 2 і 3 — момантавы і галоўны нажы).
РУБІЛЬНІК, электрычны пераключальнік з ручным прыводам для камутоцыі эл. ланцугоў напружаннем да 1 кВ. Mae метал. ножападобныя кантакты, якія пры замыканні (уключэнні) уваходзяць y нерухомыя спружыністыя клямары (гнёзды). Р., разлічаны на вял. сілу току, мае некалькі паралельна злучаных кантактаў на 1 полюс, a часам і дугагасільнае прыстасаванне. РУБІН (позналац. rubinus ад лац. ruber чырвоны), мінерал, празрыстая чырво-
РУБЁЦ, пачатковы аддзел 4-камернага страўніка жвачных жывёл. Размешчаны ў левай палавіне брушной поласці. Аб’ём Р. — да 80% ад аб’ёму страўніка. Сценкі складаюцца з 3 абалонак: серознай (вонкавай), мышачнай (сярэдняй) і слізістай (унутранай). Слізістая абалонка падзелена на кішэні, y якіх затрымліваецца харч. маса. У Р. расл. кармы перамешваюцца, расшчапляюцца пад уздзеяннем бактэрый і прасцейшых, усмоктваюцца лятучыя кіслоты. Пасля апрацоўкі ў Р. харч. маса зноў адрыгваецца ў ротавую поласць ці трапляе. ў сетку. РУБІДЫЙ (лац. Rubidium), Rb, хімічны элемент I групы перыяд. сістэмы, ат. н. 37, ат. м. 85,4678; адносіцца да шчолачных металаў. Прыродны складаецца са стабільнага 85Rb (72,15%) і радыенуклі-
р у б ін
А ш эльскае
рубіла
(9 0 0 — 100 т ы с . г. н а з а д ).
Р у б ін .
422
р у б ін
ная разнавіднасць карунду; каштоўны камень. Афарбоўка абумоўлена прымессю хрому (Сг3+); адценні (пурпурныя, бураватыя і фіялетавыя) звязаны з прымесямі жалеза (Fe3+) і ванадыю (V3+). Характэрна кармінава-чырвоная флюарэсцэнцыя ў сонечным і ультрафіялетавым святле. Паходжанне метасаматычнае. Прамысл. радовішчы: элювіяльнадэлювіяльныя і алювіяльныя россыпы. Найбуйнейшыя радовішчы Р. ў М’янме, Афганістане, Індыі і інш. Прыродныя Р. выкарыстоўваюцца як каштоўныя камяні I парадку. Р., што сінтэзуюцца ў прамысл. маштабах, выкарыстоўваюцца ў лазернай тэхніцы, ювелірнай і гадзіннікавай справе. РЎБІН Іван Ільіч (29.1.1954, хутар Раздоры Сгаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. — 28.6.1993), бел. паэт. Скончыў БДУ (1976). Працаваў на радыё, y выд-ве «Юнацтва», рэдакцыях газет, настаўнічаў. Друкаваўся з 1971. Зб-кі вершаў і паэм «Над вечнасцю гнязда» (1984), «Вянок надзеі» (1990), «Набытак» (1992) прасякнуты любоўю да роднага краю, клопатам пра адраджэнне роднай культуры, мовы, нац. спадчыны і самасвядомасці. РЎБІН Якаў Ізраілевіч (н. 16.12.1918, г. Ельня Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны-эканаміст і сацыёлаг. Д-р эканам. н. (1981). Скончыў Маскоўскі ін-т гісторыі, філасофіі і л-ры (1941). 3 1963 y Н.-д. эканам. ін-це Мін-ва эканомікі Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па дэмаграфічных і эканоміка-сацыялагічных праблемах, гісторыі сацыялагічных і эканам. вучэнняў. Тв'. Теорнн народонаселення: (Мальтузнанское н буржуазно-антвмальтуэманское направлення). М., 1972; Дом наш земной. Мн., 1981; Наследнмкн Мальтуса. М.. 1983; Право на счастье: О пробл. семьн н детей. Мн., 1986; Матернальный достаток: как его понвмать? Мн., І990 (разам з І.В.Катляровым).
РУБІНАЎ Анатоль Мікалаевіч (н. 15.4.1939, г. Магілёў), бел. фізік. Акад. Нац. АН Беларусі (1991; чл.-кар. 1984). Д-р фіз,матэм. н. (1973), праф. (1980). Засл. дз. нав. Беларусі (1980). Скончыў БДУ (1961). 3 1964 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі (у 1987—98 нам. дырэктара). Навук. працы па лазернай фізііды, спектраскапіі складаных арган. злучэнняў. Распрацаваў спектраскапічныя метады даследавання ўзбуджаных станаў лазерных асяроддзяў, лазеры на растворах арган. злучэнняў. Даследаваў залежнасць спектра флуарэсцэнцыі раствораў ад частаты ўзбуджальнага святла (з’ява батахромнай люмінесцэнцыі). Развіў метады ўнутрырэзанатарнай лазернай спектраскапіі. Дзярж. прэмія СССР 1972. Дзярж. прэмія Беларусі 1994. Тв.: Методы расчета оптнческнх квантовых генераторов. Т. 2. Мн., 1968 (у сааўт.); Оіггачсскііс квантовые генераторы на краснтелях н вх прнмененне (разам з У.І.Томіным) / / Раднотехннка. М., 1976. Т. 9; Лазеры на растворах краснтелей / / Проблемы современной оптнкн н спектроскопнн. Мн., 1980.
РУБІНЧЫК Валерый Давыдавіч (н. 17.4.1940, Мінск), бел. кінарэжысёр. Вучыўся ў Бел. тэатр.-маст. ін-це (1959—61). Скончыў Усесаюзны ін-т кінематаграфіі (1967). У 1969—92 на кінастудыі «Беларусьфільм». Першы фільм «Шостае лета» (1968). Асаблівасць яго стылю — насычаная паэт. падрабязнасцямі і багатай прадметнай фактурай эпохі жывапіснасць кадра, арыгінальны гукапластычны кантрапункт. Зняў фільмы: «Магіла льва» (1972), «Вянок санетаў» (1976, паводле аповесці В.Муратава «Мы ўцякалі на фронт»), «Дзікае паляванне караля Стаха» [1979, паводле аповесці У.Караткевіча; Гран-пры на Міжнар. кінафестывалях дэтэктыўных і прыгодніцкіх фільмаў y Каталіцы (Італія), 1980; містычных і навук.-фантаст. фільмаў y Бруселі, 1983; спец. прыз журы Міжнар. кінафестывалю ў Манрэалі (Канада), 1980; дыпломы на Міжнар. кінафестывалях навук. фантаст. фільмаў y Трыесце (Італія) і «Фільмэкс» y Лос-Анджэлесе (31ІІА), абодва 1981], «Культпаход y тэатр» (1983). Мастацкай вытанчанасцю, метафарычнасцю, муз. пластыкай кінакадра, спалучэннем лірыкі і іроніі адметныя тэлефільмы «Чырвоны агітатар Тфафім Глушакоў» (1969), «Апошняе лета дзяцінства» (паводле А.Рыбакова, 1974), «Гамлет Шчыгроўскага павета» (паводле «Запісак паляўнічага» І.Тургенева, 1975), «Камічны палюбоўнік, або Любоўныя штукарствы сэра Джона Фальстафа» (тэлеаб’яднанне «Экран», 1985). У Т-ры студыі кінаакцёра паставіў спектакль «Камедыя пра Лісістрату» паводле Арыстафана (1985). Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1978. В.Ф.Нячай. РУБІНШТ&ЙН Антон Рыгоравіч (28.11.1829, с. Выхвацінец, Малдова — 20.11.1894), рускі піяніст, кампазітар, дырыжор, педагог і муз. дзеяч. Брат М.Р. Рубінштэйна. Чл. Ін-та Францыі (1874). Адзін з буйнейшых піяністаў 2-й пал. 19 ст., які паклаў пачатак сусв. славы рус. піяністычнага мастацтва. 3 1839 вёў канцэртную дзейнасць y Маскве і за мяжой. Заснавальнік Рускага музычнага таварыства (1859) і першай рас. кансерваторыі (1862, С.-Пецярбург; адначасова яе дырэктар, y 1862—67 і 1887—91 праф.). Выкананне Р. вылучалася імправіз. свабодай, драм. сілай. Аўтар твораў розных жанраў: 14 опер (у т.л. «Дэман», паст. ў 1875; y Мінску ў 1892, на сцэне Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі ў 1951; «Макавеі», паст. 1875, ставілася ў Мінску ў 1890—91), 6 сімфоній, 5 фп. канцэртаў (найб. вядомы 4-ы), 10 стр. квартэтаў, фп. мініяцюр, рамансаў i ne cem», y т.л. цыкла «Персідскія песні» (1854), і інш. Яго музыка адметная лірыка-рамант. накіраванасцю, шырокім меладычным подыхам, тонкім увасабленнем арыентальных матываў. Сярод вучняў І.Гофман, П.Чайкоўскі і інш. Літ. me.: Лнт. наследме. T. 1—3. М., 1983—86; Мзбр. пнсьма. М., 1954. Літ.: Б а р е н б о й м Л.А. А.Г.Рубвнштейн. T. 1—2. Л., 1957—62; Х о п р о в а Т. А.Г.Рубннштейн. 2 нэд. Л., 1987. ІДз.Назіна.
РУБІНШ Т^ЙН (Rubinstein) Артур (28.1.1887, г. Лодзь, Польшча — 20.12.1982), польскі піяніст. Вучыўся ў Варшаве і Берліне ў Р.Брайтгаўпта, М.Бруха, !.Падарэўскага і інш. 3 1898 канцэртаваў y розных краінах свету. 3 1937 жыў y ЗША, з 1954 — y Францыі. Выступаў як саліст і ансамбліст y дуэтах і трыо са скрыпачамі Я .Хейфецам, Г.Шэрынгам, віяланчэлістамі Р.Пяцігорскім. Э.Феерманам. Адзін з лепшых выканаўцаў твораў Ф.Шапэна, І.Брамса, К.Шыманоўскага. Значнае месца ў рэпертуары займалі творы ісп. і браз. кампазітараў. Аўтар фп. і камерных твораў, мемуараў «Mae маладыя гады» (1973). Літ:. Х е н т о в а 1971.
А М Р у б ін а ў
С. А.Рубвнштейн. М.,
А .Р .Р у б ін ш т э й н .
РУБІНШ ТбЙН Мікалай Рыгоравіч (14.6.1835, Масква — 23.3.1881), рускі піяніст, дырыжор, педагог, муз. дзеяч. Брат к.Р.Рубінштэйна. Скончыў Маскоўскі ун-т (1855). Адзін з буйнейшых піяністаў 2-й пал.19 ст. 3 1846 вёў канцэртную дзейнасць пераважна ў Маскве як піяніст і дырыжор. У 1860 заснаваў Маскоўскае аддз. Рускага музычнага таварыства і Муз. класы, на базе якіх y 1866 створана Маскоўская кансерваторыя (да 1881 яе дырэктар і праф.). Першы інтэрпрэтатар многіх фп. і сімф. твораў П.Чайкоўскага, шмат з якіх прысвечаны яму ( 1-я сімф., 2 -і канцэрт для фп. з арк., «Рускае скерца» для фп.; фп. трыо «Памяці вялікага артыста», 1882). Спрыяў фарміраванню рус. дырыжорскай школы. Сярод вучняў С. Танееў і інш. Л і т A с a ф ь е в Б.В. Через прошлое к будуідему: Нх было трое... / / Нзбр. труды. М., 1954. Т. 3; Б а р е н б о й м Л.А. Н.Г.Рубннштейн. М., 1982.
РУЫННГП^ЙН Сяргей Леанідавіч (18.6.1889, г. Адэса, Украіна — 11.1.1960), расійскі псіхолаг і філосаф. Чл.-кар. АН СССР (1943). Скончыў Марбургскі ун-т (1913; Германія). 3 1930 заг. кафедры Денінградскага пед. ін-та. 3 1942 дырэктар Ін-та псіхалогіі АПН Расіі. 3 1945 y Ін-це філасофіі AH СССР (да 1948 нам. дырэктара). Аўтар тэорыі псіхічнага як дзейнасці і як працэсу. Лічыў, што чалавек і яго псіхіка фарміруюцца ў працэсе дзейнасці і яны павінны даследавацца праз праяўленні ў асн.
відах дзейнасці (y працы, пазнанні, навучанні, гульні і інш.), што псіхіка характарызуецца неперарыўным фарміраваннем, змяненнем. Асобу разглядаў як цэласную сістэму ўнутр. умоў, сярод якіх вылучаў агульныя, устойлівыя (напр., якасці зроку) і тыя, што змяняюцца ў залежнасці ад гіст. этапаў развіцця грамадства (напр., матывацыя). Дзярж. прэмія СССР 1942. Тв.: Бытне н сознанве. М., 1957; Прннцвпы н путм развнтяя псмхологнн. М., 1959; Основы обшей пснхологнм. [2 нзд.] СПб. н др., 1999. Літ.: Абульханова-Славская К.А., Б р у ш л н н с к я й А.В. Фйлософскопснхологаческая концепцяя СЛ.Рубннштейна. М„ 1989.
М .Р .Р у б ін ш т э й н .
К .Р у б ія
РУ БІС Павел Іванавіч (7.2.1923, в. Мі-
Тв:. Рус. пер. — Обнаруженне нейтральных слабых токов (разам з Д.Клайнам, А.Манам) / / Успехн фнз. наук. 1976. Т. 120, вып. 1; Экспернментальное наблюденне промежуточных векторных бозонов W , W" н Z° / / Там жа. 1985. Т. 147, вып. 2. М .М .К а сц ю ко віч.
РЎБКА (ад нідэрл. roef каюта), закрытае збудаванне на гал. палубе ці суднавых надбудовах. У Р., якія часта размяшчаюцца ў некалькі ярусаў, знаходзяцца жылыя, гасп. і службовыя памяшканні. Таксама Р. наз. спец. службовае памяшканне на судне. У адпаведнасці з прызначэннем адрозніваюць рулявую, штурманскую, баявую Р. (на ваен. караблях), радыёрубку і інш. РУБЛЁЎСКАЯ Людміла (сапр. Ш н і п Людміла Іванаўна; н. 5.7.1965, Мінск), бел. пісьменніца. Скончыла Мінскі архітэктурна-будаўнічы тэхнікум (1984), вучылася ў Літ. ін-це імя М.Горкага (1986—87), скончыла БДУ (1994). Працавала ў газ. «Наша слова», час. «Першацвет». 3 1996 y штотыднёвіку «Літаратура і мастацтва». Друкуецца з 1983. Псіхалагізм, філас. асэнсаванне рэчаіснасці, прыхільндсць да гіст. рамантызму ў зб-ках вершаў «Крокі па старых лесвіцах», «Адукаііыя» (абодва 1990), «Замак месячнага сяйва» (1992), «Застаюся» (1996) , «Балаган» (2000). Тонкім псіхалагізмам, інтэлектуальнасцю, лірычнасцю і мяккім гумарам адметная яе проза: цыкл апавяданняў «Старасвецкія міфы горада Б» (1996—2001), аповесці «Дзеці Гамункулуса» (2000), «Сэрца мармуровага анёла» (2001). Аўтар драм. паэм «Пасля Цэзара» (1993), «Amor ardens» (1997) , «Апошняя з Алелькавічаў» (1998, аднайм. фільм Бел. тэлебачання 1999), п’ес «Апошнія гастролі Агасфера» (нап. 1993), «Янук, рыцар Мятлушкі» (1995), казак для дзяцей («Прыгоды мышкі Пік-Пік», 2000). Выступае як крытык і літ.-знавец. Тв:. П а р т р э т н ац ы і: А с п е к т ы н а ц . м іф а ў
куленкі Расонскага р-на Віцебскай вобл. — 10.4.1996), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну партызан Расонскай брыгады імя Сталіна, з 1943 на фронце. Камандзір кулямётнага разліку сяржант Р. вызначыўся ў баях на тэр. Віцебскай вобл. і Латвіі: 26.12.1943 праявіў гераізм пры адбіцці варожых контратак; 14.8.1944 агнём з кулямёта прыкрываў пераправу сав. войск цераз р. Ліелупе, знішчыў 2 гарматныя разлікі і 2 кулямёты ворага; 13.1.1945 y раёне Клайпеды агнём з ку- б ел . п а э з іі 10— 2 0 -х гг. XX ст. / / Р о д н а е лямёта знішчыў станковы кулямёт з с л о в а . 1995. № 8 , 10; Р ы ц а р с к ія х р о н ік і: В ер І.У.Саламевіч. разлікам і шмат жывой сілы праціўніка. шы... М а л а д з е ч н а , 2001. РУБЛЕЎСКІ Сяргей Васілевіч (н. РЎБІЯ (Rubbia) Карла (н. 31.3.1934, г. 24.12.1954, в. Бабча Лепельскага р-на Гарыцыя, Італія), італьянскі фізік. Чл. Віцебскай вобл.), бел. празаік, паэт. Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1975), Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1977). ПраНац. АН ЗША (1987). Замежны чл. цаваў y раённым перыяд. друку, y абл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1984), газ. «Віцебскі рабочы». 3 1990 (з дня Рас. АН (1988). Скончыў Пізанскі ун-т заснавання) — гал. рэдактар віцебскай (1958). 3 1961 y Еўрап. цэнтры ядз. дасабл. газ. «Народнае слова». Аўтар кн. ледаванняў y Жэневе (у 1989—93 ген. дырэктар), адначасова ў 1970—88 y паэзіі «Адам і Ева» (1999), прозы «Апостраф» (2000). Публікуецца ў час. Гарвардскім ун-це. Навук. працы па фі«Полымя», «Крыніца», «Маладосць», y зіцы высокіх энергій і элементарных штотьшнёвіку «Літаратура і мастацтва» і часціц. Пад яго кіраўніцтвам эксперыінш. Асобныя творы Р. перакладзены ментальна пацверджана існаванне нейна рус. і ням. мовы. А.С.Пухаеў. тральных слабых токаў (1973), знойдзены пераносчыкі слабага ўзаемадзеяння — РУБЛЁЎ Андрэй (каля 1360—70— 1427 прамежкавыя вектарньія базоны (1983), або 1430), старажытна-рускі жывапісец, адкрыты t-кварк (1984). Прапанаваў заснавальнік самабытнай школы іканапісу. У сталым узросце прыняў манасканцэпцыю бяспечнай вытв-сці ядз. энергіі з выкарыстаннем сучасных пас- тва ў Троіца-Сергіевым (г. Сергіеў Пакаральнікавых тэхналогій (1993). Нобе- сад) або ў Андронікавым (Масква) малеўская прэмія 1984 (разам з С. ван дэр настырах. Яго творчасць развівалася на Мерам). глебе маст. культуры Маскоўскай Русі з
рублёў
423
уплывам візант. маст. традыцый. Застаючыся ў межах сярэдневяковага ўспрымання і выяўлення рэчаіснасці, сцвярджаў узвышанае разуменне духоўнай прыгажосці і маральнай сілы чалавека. Гэтыя ідэалы ўвасоблены ў абразах Звянігарадскага чына («Спас», «Архангел Міхаіл», «Апостал Павел», усе 14— 15 CT., па інш. звестках 1410-я г.), дзе строгія плаўныя контуры, шырокая манера і светланосны каларыт блізкія да прыёмаў манум. жывапісу. У канцы 14 — пач. 15 ст. (або 1411 ці 1427) стварыў абраз «Тройца» — шэдэўр стараж.-рус. іканапісу. Дасканаласць маст. формы гэтага абраза выражае вышэйшы для свайго часу маральны ідэал гармоніі духу з жыццём і светам. У 1405 з Феафанам Грэкам і Прохарам з Гарадца размаляваў Благавешчанскі сабор Маскоўскага Крамля (фрэскі не захаваліся); y 1408 з Данііяам Чорным — Успенскі сабор ва Уладзіміры і стварыў абразы для яго шмат’яруснага іканастаса. 3 фрэсак гэтага сабора найб. значныя сцэны «Страшнага суда», трактаванага як свята перамогі справядлівасці, сцвярджэнне духоўнай сутнасці чалавека. У 1425—27 з Даніілам Чорным і інш.
А.Рублёў. Тройца.
майстрамі размаляваў Троіцкі сабор Троіца-Сергіева манастыра і напісаў некалькі абразоў для яго іканастаса, якім уласцівы нарастанне драматызму («Апостал Павел»), некат. змрочнасць каларыту, узмацненне дэкаратыўнасці. Апошняй яго работай лічыцца размалёўка Спаскага сабора Андронікава манастыра (каля 1427). Яму прыпісваюць шэраг інш. работ: фрэскі Ўспенскага сабора на Гарадку ў Звянігарадзе (канец 14 — пач. 15 ст.), абразы «Спас y сілах» (1408), «Уладзімірская Божая Маці» (каля 1409), частка абразоў святочнага чыну Благавешчанскага сабора Маскоўскага
424
рубо
Крамля (1399 або 1408), некат. мініяцюры «Евангелля Хітрова». Літ:. A л п a т о в М.В. Андрей Рублев. М., 1959; Андрей Рублев н его школа. М., 1978; С е р г е е в В.Й. Рублев. М., 1981; Тронца Андрея Рублева: Антологня. М., 1981. С.У.Пешын.
РУБ0 Франц Аляксеевіч (17.6.1856, г. Адэса, Украіна — 13.3.1928), расійскі жывапісец-баталіст. Вучыўся ў Рысавальнай школе ў Адэсе (з 1865) і ў AM y Мюнхене (1877—83). Жыў пераважна ў Пецярбургу. У 1904— 12 выкладаў y Пецярбургскай AM. 3 1913 y Германіі. Працаваў пераважна ў панарамным жывапісе. Аўтар грандыёзных паводле маштабаў твораў, якія вызначаюцца дакумент. дакладнасцю адлюстравання гіст. падзей: панарамы «Штурм аула Ахульга» (каля 1896, не захавалася), «Абарона Севастопаля» (1902—04, адкрыта ў 1905 y Севастопалі; y 1941—42 пашкоджана пры абароне горада, адноўлена і зноў адкрыта ў 1954), «Барадзінская бітва» (1911, адкрыта ў 1912 y Маскве; адрэстаўрыравана і зноў адкрыта ў 1962). Пісаў таксама станковыя карціны: «Атака Новачаркаскага палка ў баі на рацэ Шахэ» (1907), «Барадзінскі бой» (1913, з К.Бекерам) і інш. Літ:. Ф е д о р о в а О. Ф.Рубо. М., 1982.
шчаў матэрыялы па бел. этнаграфіі, фальклоры і гісторыі Беларусі. Надрукаваў творы Я.Баршчэўскага, Т.ЛадыЗаблоцкага, Г.Марцінкевіча, В.Рэута, братоў Ю., K. i В. Гжымалоўскіх, А.Плятэра, Я.Ходзькі, І.Храпавіцкага, Я.Чачота і інш. ураджэнцаў і жыхароў Беларусі, бел. нар. песні. Адыграў пэўную ролю ў ажыўленні культ. руху і згуртаванні літ. сіл рэгіёна. Арыентаваўся на маёмную шляхту і мясц. інтэлігенцыю. Выйшла 10 тамоў. У.І.Мархель. РУБРЎК, Р у б р у к в і с (Rubrouck, Roebroeck, Ruysbroeck, Rubruquis) Вілем (паміж 1215 i 1220— 1293), фламандскі падарожнік, манах. У 1253—55 узначальваў дыпламат. місію, накіраваную франц. каралём Людовікам IX y Манголію. 3 Францыі цераз Палесціну, Канстанцінопаль, Крым, данскія стэпы, нізоўе р. Волга, каля Аральскага м. і воз. Балхаш місія прыбыла ў г. Каракарум y 1254. Зваротны шлях прайшоў уздоўж зах. ўзбярэжжа Каспійскага м., цераз Армянскае нагор’е і Усх. Таўр. У справаздачы Р. пра падарожжа шмат каштоўных звестак па гісторыі, этнаграфіі і геаграфіі гэтых тэрыторый, адзначана, што Каспійскае м. на самай справе з’яўляецца возерам. Гэта было самае значнае да М.Пола падарожжа еўрапейца ў Цэнтр. Азію.
62; Драматургня Александра Блока. Мн., 1968. Л.С.Савік.
РУБЦ0Ў Мікалай Міхайлавіч (3.1.1936, с. Емецк Халмагорскага р-на Архангельскай вобл., Расія — 19.1.1971), рускі паэт. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горка-
га ў Маскве (1969). Быў матросам, рабочым. Друкаваўся з 1957. Першы зб. «Лірыка» (1965). У паэт. зб-ках «Зорка палёў» (1967), «Душа захоўвае» (1969), «Хвояў шум» (1970), «Зялёныя кветкі» (апубл. ў 1971) пачуццё любові і пяшчоты да «малой радзімы» (Валагодчына), апяванне рус. вёскі і прыроды, тэмы нац. памяці, дзяцінства, кахання. Паэзіі Р. ўласцівы пранікнёны лірызм, напеўныя інтанацыі, тонка распрацаваная вобразная структура, унутр. маштабнасць, гранічна простая стылістыка. На бел. мову яго вершы перакладалі В.Вітка, В.Зуёнак, П.Макарэвіч, Г.Пашкоў, У.Скарынкін і інш. Загінуў пры трагічных абставінах. Тв:. Собр. соч. T. 1—3. М., 2000; Стахотворення. М., 1998; Последняя осень: Стнхотворення. М., 1999; Бел, пер. — Рускі агеньчык: Лірыка. Мн., 1986. Літ:. К о ж н н о в В. Нмколай Рубцов. М„ 1976; Б е л к о в В.С. Неодннокая звезда: (Заметкн о поэзнв Н.Рубцова). М., 1989; Б а р a к о в В.Н. Лмрнка Ннколая Рубцова: (Опыт сравннтельно-тнпол. анапнза). Вологда, 1993; Воспомннання о Ннколае Рубцове, 1936— 1971. T. 1—2. Вологда, 1994; Ннколай Рубцов: Вологодская трагедмя. М„ 1997.
РУБОН, старажытная назва р. Заходняя Дзвіна. Пад такой назвай вядома паводле карт александрыйскага грэка К.Пталамея і рымскіх аўтараў 2 ст. н.э. Паходзіць ад лац. rubeus — чырвоны (з-за наяўнасці ў вадзе чырванаватых вокіслаў жалеза). Гамер, магчыма, згадвае Зах. Дзвіну пад назвай Эрьшан (Эрьша — багіня ночы і лёсу ў стараж. грэкаў), a Герадот называе ракой бурштынавай. Стараж. германцы называлі раку — Дзюна. Назва «P.» сустракаецца на карце Мікалая Кузанскага (1507) і карце, выдадзенай М.К .Радзівілам Сіроткай (1613). У.Ф.Ісаенка. «РУБ0Н» («Rubon»), альманах памяркоўна-кансерватыўнага кірунку. Вьшаваўся ў 1842—49 y Вільні на польскай мове. Распаўсюджваўся пераважна на Віцебшчыне (Рубон — стараж. назва р. Зах. Дзвіна). Рэдактар-выдавец К.Буйніцкі. Асвятляў культ. жыццё Наддзвіння і паказваў мінулае краю. Змя-
РЎБРЫКА (лац. rubrica загаловак закона ад ruber чырвоны), 1 ) загаловак раздзела ў газеце, часопісе і г.д., які вызначае накіраванасць публікацыі. Вылучаецца шрыфтамі суадносных памераў і абрысаў (даўней Р. пісалася чырвонай фарбай). 2) Раздзел, глава, параграф, графа і г.д. y друкаваным творы, выкананьм паводле пэўнай сістэмы. РУБЦ0Ў Аляксей Барысавіч (6.5.1923, Мінск — 10.7.1963), бел. літ.-знавец. Канд. філал. н. (1954). Скончыў БДУ (1949). Працаваў выкладчыкам y Бабруйскім настаўніцкім ін-це, з 1954 выкладчык, заг. кафедры ў Брэсцкім пед. ін-це. Друкаваўся з 1949. Аўтар прац па гісторыі рус. драматургіі канца 19—пач. 20 ст., пра драм. творчасць У.Неміровіча-Данчанкі, А.Южына (Сумбатава), М.Гарына-Міхайлоўскага, АБлока, Л.Андрэева, А.Купрына і інш. Тв.: Йз нсторнн русской драматургнн конца XIX—начала XX в. Ч. 1—2. Мн., 1960—
РУБЦ0Ў Феадосій Антонавіч (30.12.1904, в. Ольша Краснінскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 6.11.1986), расійскі музыказнавец-фалькларыст, кампазітар, педагог. Канд. мастацтвазнаўства (1963). Праф. (1977). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1931). У 1945—67 працаваў y муз.-культ. установах Ленінграда, адначасова з 1948 выкладчык кансерваторыі. Даследаваў вобразны (меладычны, ладава-інтанацыйны) склад і эстэт. сутнасць нар. музыкі, узаемасувязі функцыі, жанру, паэт. і муз. мовы нар. песні. Вял. ўвагу надаваў параўнальнаму аналізу каляндарных і сямейна-абрадавых напеваў слав. народаў, y т.л. бел. Аўтар сольных і хар. вак. твораў, твораў для арк. нар. інструментаў, п’ес для віяланчэлі. Запісваў і апрацоўваў бел. нар. мелодыі. Шэраг запісаў апублікавана ў зб-ках «Песні беларускага народа» (т. 1, 1940), «Беларускія народныя песні» (1941). Складальнік і аўтар каментарыяў зб. «Рускія народныя песні Смаленскай вобласці...» (выд. 1991).
Тв: Ннтонацнонные связн в песенном творчестве славянскмх народов. Л., 1962; Статьн по музыкальному фольклору. Л.; М., 1973. Літ.: Белорусская этномузыкологня: Очеркя нсторнн (XIX—XX вв ). Мн., 1997. З.Я.Мажэйка.
РУБЦ0ЎСК, горад, цэнтр раёна ў Алтайскім краі, y Расіі, на р. Алей. Засн. ў 1887. 163 тыс. ж. (2000). Чыг. станцыя. Прам-сць: машынабудаванне (з-ды: трактарны, «Алтайсельмаш», маш.- буд., запчастак); харч., лёгкая. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Радовішчы поліметал. руд. Філіял Алтайскага тэхн. ун-та. Драм. тэатр. Краязнаўчы музей. РУВФ (Roubaix), горад на Пн Францыі, y дэпартаменце Hop. Каля 120 тыс. ж. (2001). Разам з суседнімі гарадамі ўтварае адзіную агламерацыю з нас. каля 1 млн. ж. Трансп. вузел, рачны порт на канале Рубэ. Стараж. цэнтр шарсцяной, баваўнянай і трыкатажнай прам-сці. Швейныя ф-кі, вытв-сць карункаў. Тэкст. машынабудаванне. РУБ-ЭЛЬ-XÂJIl, пустыня на ПдУ Аравійскага п-ва ў Саудаўскай Аравіі. Даўж. каля 1200 км, шыр. да 500 км, пл. каля 650 тыс. км2 (адна з самых вял. пясчаных пустынь на зямным шары). Раўніна паніжаецца з 3 на У ад выш. 500— 1000 м да 100—200 м. Пераважаюць рухомыя пяскі, што ўтвараюць барханы (выш. да 2 0 0 м), грады і асобныя масівы. Сярод пяскоў месцамі камяністыя раўніны. На У вял. саланчакі. Ападкаў менш за 50 мм за год, могуць не выпадаць некалькі гадоў запар. Пастаянны паверхневы сцёк адсутнічае. У міжградавых паніжэннях рэдкая расліннасць (салянкі, вярблюджая калючка). Качавая вярблюдагадоўля. Радовішчы нафты. РУБЯЖ^ВІЦКІ І0СІФАЎСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры неаготыкі ў в. Рубяжэвічы Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Пабудаваны ў 1907— 11 з каменю. Асн. аб’ём прамавугольны ў плане, накрыты высокім 2 -схільным дахам, з усх. боку прылягаюць больш нізкія паўкруглая апсіда і сіметрычныя сакрысціі пад вальмавымі лахамі. На гал. фасадзе ўзвышаюцца 2 магутныя 3-ярусныя чацверыковыя вежы, умацаваныя па вуглах ступеньчатымі контрфорсамі і завершаныя востраканечнымі шатрамі. Тарэц нефа паміж вежамі завершаны 2 -схільным зубчастым шчыпцом з круглым вітражным акном-ружай y цэнтры і бетонным лац. крыжам. Бакавыя фасады рытмічна члянёны высокімі стральчатымі аконнымі праёмамі. У інтэр’еры 12 насценных рэльефных пано на тэму «Крыжовы шлях Хрыста».
бінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Рубяжэвіцкі Іосіфаўскі касцёл. Вядомы з 14 ст„ з 1550 належалі Радзівілам. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Мінскага пав. У 1897 y мясгэчку 1482 ж., y 1909 — 1102 ж., 144 двары, царк.-прыходская школа, царква, 2 яўр. малітоўныя дамы. У 1911 пабудаваны Іосіфаўскі касцёл. У 1921—39 y складзе Польшчы, вёска Стаўбцоўскага пав. Навагрудскага ваяв. У 1921—22 тут фарміраваліся атрады С Булак-Балаховіча. 3 вер. 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Івянецкага, з 17.4.1962 — СтаўбцоўА.І.Валахановіч. скага р-наў.
РУВЕН30РЫ (Ruwenzori), горны масіў ва Усх. Афрыцы, на мяжы Заіра і Уганды. Складзены са стараж.-крыштал. парод. Выш. да 5109 м (пік Маргерыта). На ніжніх схілах да выш. каля 2600 м — перадгорныя і горныя лясы і саванны; уздоўж верхняй мяжы лесу — бамбукавыя зараснікі. На выш. 2600—3800 м — субальпійская расліннасць (гал. ч. дрэвапалобны верас), вышэй за 3800 м — высакагорныя лугі, вышэй 4600—4800 м — вечныя снягі і ледавікі, агульная пл. каля 5 км2. Далінныя ледавікі апускаюцца да выш. каля 4200 м. Запаведнік (горньм гарылы). Масіў адкрыты ў 1876 ГМ.Стэнлі. РУВЎМА (Ruvuma), Paвyмa (Rovuma), рака ва Усх. Афрыцы, на б.ч. цячэння ўтварае мяжу паміж Танзаніяй і Мазамбікам. Даўж. каля 800 км, пл. басейна 150 тыс. км2. Вытокі ў гарах на У ад воз. Ньяса (Малаві), упадае ў Індыйскі акіяк. Буйны прыток — р. Лужэнда. Сярэдні гадавы расход вады каля 700 м3/с. Разводдзе ад сак. да мая. Суднаходная на асобных участках. РУГ0ЕЎ ( Р y г a е ў ) Яака Васілевіч (15.4.1918, г. Суаярві, Карэлія — 17.6.1993), карэльскі пісьменнік. Скончыў Петразаводскі настаўніцкі ін-т (1939). Друкаваўся з 1934. Пісаў на фін. мове. Аўтар зб-каў вершаў і апавяд. «Помста» (1943), «Шлях пакаленняў» (1948), «Песні міру» (1951), «На ядлоўцавай зямлі» (1964), «Распальваю агонь» (1968), «Вялікі Сімон» (1975), «Пракладваючы шляхі» (1985), дылогіі ў вершах «Сказанне аб карэлах» (кн. 1—2, 1956—59), рамана «Руакаранта — трысняговы бераг» (1974) і інш. Творы Р. прысвечаны мінуламу і сучаснаму жыццю Карэліі. Пераклаў на фін. мову «Слова аб палку Ігаравым» (1953). На бел. мову асобныя вершы Р. пераклалі Я.Лапатка і У.Правасуд.
А.М.Кулагін.
Те: Рус. пер. — РІзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1988; Мзбранное: Стнхн н рассказы. Л., 1978; Руокоранта—тростннковый берег. Петрозаводск, 1981. Літ: А л т о Э. Созвучно веленням века: (О Я.В.Ругоеве). Петрозаводск, 1981.
РУБЯЖФВГЧЫ, вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., каля р. Сула, на скрыжаванні аўтадарог на Стоўбцы, Івянец, Дзяржынск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 28 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Стоўбцы, 59 км ад Мінска. 308 ж., 143 двары (2001). Сярэдняя школа, кам-
РУГ03Ы , гл. Чатырохпрамянёвыя каралы. РУД (Rude) Франсуа (4.7.1784, г. Дыжон, Францыя — 3.11.1855), французскі скульптар, прадстаўнік рамантызму. Вучыўся ў жывапісца Ф.Дэвожа ў Дыжоне (з 1798), y скульпт. Э.Голя і
руда
425
П.Картэлье ў Парыжы (з 1807). Зазнаў уплыў Ж Л.Давіда. У 1815—27 працаваў y Бельгіі, y 1842 y Італіі. Аўтар манум. рэльефа «Марсельеза» («Выступленне добраахвотнікаў y 1792 годзе», 1833—36), трыумфальнай аркі на плошчы дэ Голя ў Парыжы, якія вызначаюцца абагульненасцю і адначасова глыбокай жыццёвасйю вобразаў, рытмічнай цэласнасцю і дынамікай кампазіцыі, багатай пластыкай фігур. Сярод. інш. твораў: «Меркурый завязвае сандалю», партрэтны бюст Давіда (абодва 1827), «Неапалітанскі рыбак з чарапахай» (1833), надмагіллі Г.Кавеньяка на могілках Манмартр (1845—47), Напалеона (1846), помнік маршалу Нею н'а плошчы Абсерваторыі (1852—53) y Парыжы.
Рубяжэвіцкі Іосіфаўскі касцёл.
РУДА, прыроднае мінеральнае ўтварэнне, што мае ў сабе металы або іх злучэнні ў канцэнтрацыях, эканамічна выгадных для іх прамысл. здабычы. Р. наз. таксама некат. неметалічныя карысныя выкапні, напр., азбеставая, барытавая,
Ф.Руд. Надмагілле Напалеона. 1846.
426___________________ р у д а графітавая, серная, агранамічная. Вылучаюцца Р.: прыродна багатыя, бедныя (патрабуюць абагачэння), монамінеральныя (складаюцца з аднаго мінералу), полімінеральныя (некалькі каштоўных і інш. мінералаў), комплексныя (пры наяўнасці ў Р. спадарожных каштоўных кампанентаў). Паводле хім. саставу адрозніваюць Р. сілікатныя, крамяністыя, аксідныя, сульфідныя, карбанатныя і мяшаныя. Найб. пашыраны Р. жалезныя, поліметалічныя, медныя. На Беларусі існуюць ільменіт-магнетытавыя Р. (Навасёлкаўскае радовішча жалезных руд), жалезістыя кварцыты (Аколаўскае радовішча жалезных руд), праяўленні даўсаніту — Р. на алюміній і соду (на Заазёрнай і Асташкавіцкай плошчах Прыпяцкага прагіну); з агранамічных Р. найб. значэнне маюць калійныя солі, даламіты, мел, фасфарыты. РУДА ЯВАРСКАЯ, вёска ў Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Пад’яварка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на ПдЗ ад г. Дзятлава, 100 км ад Гродна, 38 км ад чыг. ст. Наваельня. 399 ж., 191 двор (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аддз. сувязі. Свята-Міхайлаўская царква. Магіла ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — касцёл св. Юзафа (пач. 20 ст.). У Вял. Айч. вайну ў вёсцы адбыліся Рудаяварскія баі 1942, 1944. РУДААДНАЎЛЯЛЬНАЯ ПЕЧ, р y д натэрмічная п е ч , нізкашахтавая дугавая печ для выплаўкі пераважна ферасплаваў з рудных матэрыялаў. Электроды ў Р.п. апушчаны ў шыхту, якая загружаецца зверху. Метал і шлак выпускаюцца праз ляток y ніжняй частцы шахты. Гл. таксама Ферасплаўная печ. РУДАБЁЛЬСКАЯ «РЭСПЎБЛІКА», назва Рудабельскай і суседніх валасцей Бабруйскага пав., дзе на працягу ўсяго перыяду акупацыі Беларусі войскамі Германіі (1918) і Польшчы (1919—20) захоўвалася сав. ўлада. Яе ўстанаўленнем кіраваў Рудабельскі вал. рэўком, рэарганізаваны ў час барацьбы з польск. корпусам Доўбар-Мусніцкага (студз.— лют. 1918) y штаб па фарміраванні Чырв. гвардыі, a ў час ням. акупацыі — y падраённы к-т РКП(б). Яго члены: А.Р.Салавей (старшыня), Л.Я.Адзінцоў, ЫА.Ляўкоў, М.Ф.Ус, Н.Я.Званковіч. Пазней y P.«p.» ўвайшлі суседнія воласці Бабруйскага, Мазырскага і Рэчьшкага пав. Партызаны в. Рудобелка і навакольных вёсак ахоўвалі тэр. воласці ад нападаў ням. акупантаў і польскіх легіянераў, і вялі агітацыю сярод мясц. насельніцтва і салдат варожых фарміраванняў. Яшчэ да адступлення немцаў партыз. атрады Салаўя і інш. ўвайшлі ў г. Бабруйск і перашкодзілі акупантам вывезці нарабаваную маёмасць. У час польск. акупацыі дзейнічалі партыз. атрады пад кіраўніцтвам Ляўкова, П.Дз.Малаковіча, Ц.К.Валадзько, А.К.Паланейчыка і інш.
У студз. 1920 польск. камандаванне накіравала супраць рудабельскіх партызан карную экспедыцыю, якая спаліла некалькі.вёсак, y т.л. Рудобелку. У 1920 на ўрачыстым сходзе з нагоды вызвалення жыхары Рудобелкі перайменавалі сваю воласць y Акцябрскую. Пра Р.«р.» напісаны кнігі, пастаўлены спектакль, зняты кінафільм. Л і т Г р а х о ў с к і С.І. Рудабельская рэспубліка: Дак. аповесць. Мн., 1968. І.П.Хаўратовіч.
РУДАБЁЛЬСКІЯ «ВАР0ТЫ», разрыў y лініі ням. фронту групы армій «Цэнтр» шырынёй каля 10 км паміж Азарычамі і Парычамі з канца ліст. да канца снеж. 1943 y Вял. Айч. вайну. Утварыліся ў выніку Гомельска-Рэчыцкай аперацыі 1943 і баявых дзеянняў 123-й Акііябрскай партыз. брыгады. Подступы ўтрымлівалі 37-я (ген.-маёр Я.Р.Ушакоў) і 60-я (палк. А.В.Богаяўленскі) стралк. дывізіі 65-й арміі Бел. фронту, партызаны Палескага і Мінскага злучэнняў. Праз Р.«в.» ў тыл ворага накіроўваліся разведгрупы і сувязныя, дастаўляліся зброя, боепрыпасы, медыкаменты, л-ра. 3 акупіраванай тэрыторыі партызаны перадавалі камандаванню Чырв. Арміі разведданыя, забяспечвалі армейскія часці праваднікамі, перапраўлялі ў сав. тыл параненых і хворых, вывелі некалькі дзесяткаў тысяч мірных жыхароў, добраахвсггнікаў, якія папоўнілі рады 65-й арміі, абозы з хлебам, жывёлу. Калі гітлераўцы прарвалі абарону і закрылі Р.«в», падраздзяленні Чырв. Арміі, што засталіся ў тыле ворага, сфарміраваліся ў зводны полк, які каля 2 месяцаў разам з партызанамі вёў актыўньм баявыя дзеянні і 16.2.1944 прарваўся праз лінію фронту. У гонар Р.«в» каля в. МікульГарадок Акцябрскага р-на пастаўлены помнік. А.А.Каваленя. РУДАВЁЦ, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., у. бас. р. Дружнянка (выцякае з возера), за 16 км на ПдУ ад г. Браслаў. Пл. 0,28 км2, даўж. 820 м, найб. шыр. 440 м, найб. глыб. 1,6 м, даўж. берагавой лініі больш за 2 км. Пл. вадазбору 4,3 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы выш. 5—9 м (на 3 і У 3—4 м), пераважна разараныя, на 3 і У пад лесам. Берагі сплавінныя. Пойма шыр. 100— 150 м, пераўвільготненая, парослая хмызняком. Дно сапрапелістае. Зарастае слаба. Упадаюць 3 ручаі. РУДАВ03, грузавое судна для перавозкі навалам руд і рудных канцэнтратаў. Mae грузавыя люкі вял. памераў і звычайна высокае двайное дно. Загружаецца і разгружаецца берагавымі кранамі з дапамогай грэйфераў. РУДДК Аркадзь Дзянісавіч (25.12.1911, в. Валосавічы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. — 14.11.1997), адзін з кіраўнікоў падполля і партыз. руху ў Вял. Айч. вайну, дзярж. і парт. дзеяч БССР, ген.-маёр (1966). Засл. работнік кулыуры Беларусі (1980). Скончыў ВПІІІ пры ЦК ВКП(б) (1948). 3 1939 1-ы сакратар Гомельскага абкома ЛКСМБ. У Вял.
Айч. вайну 1-ы сакратар Гомельскага падп. абкома ЛКСМБ, чл. Гомельскага абкома КП(б)Б і йяаба Гомельскага Партыз. злучэння. Пасля вайны ў Гомельскім абкоме, з 1957 1-ы сакратар Мінскага абкома КПБ, кіраўнік спраў CM БССР, y 1960—71 1-ы нам. старшыні КДБ. Чл. ЦК КПБ y 1954—61. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1951—71. Аўтар мемуараў «Экзамен на сталасць» (1981). РУДАК Эдуард Аркадзевіч (н. 18.3.1936, г. Віцебск), бел. фізік. Д-р. фіз.-матэм. н. (1986). Сын А.Дз.Рудака. Скончыў БДУ (1958). 3 1958 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі (з 1972 заг. лабараторыі). Навук. працы па ядз. спектраскапіі, вывучэнні структуры атамных ядраў і ядз. рэакцый пры нізкіх і сярэдніх энергіях, радыеэкалогіі, y т.л. па праблемах катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Прапанаваў квантавамех. трактоўку механізму працякання ядз. рэакцый з утварэннем састаўнога ядра. Тв:. Сгкктры v-лучей нз реакцнн (л,у) на нзотопах 50Сг, 52Сг н 53Сг (разам з Я.І.Фірсавым) / / Ядерная фнзнка. 1965. T. 1, вып. 2; Экспрессный метод оценкн массы н актнвноств нуклндов в актнвной зоне РБМК (разам з П.А.М.Напалеау) / / Атомная энергвя. 1998. Т. 85, вып. 3.
РУДАКІ Абу Абдалах (Абуль Хасан) Джафар (каля 860, Панджуруд, Таджыкістан — 941), таджыкскі і персідскі паэт; заснавальнік паэзіі на мове фарсі. Паводле падання, быў аслеплены. Атрымаў схаласт. адукацыю, ведаў араб. мову. Праславіўся як спявак і музыкант-рапсод, магчыма, і як аўтар. Больш за 40 гадоў узначальваў плеяду паэтаў пры двары правіцеляў Бухары. Перад смерцю зазнаў ганенне, памёр y галечы. Дайшло каля тысячы яго двухрадкоўяў, цалкам — касыда «Маці віна» (933), аўтабіягр. «Ода на старасць» і каля 40 чатырохрадкоўяў (рубаі). Аўтар панегірыкаў, лірычных і дьшактычных твораў, паэм, y т.л. «Каліла і Дымна» (932, пер. з араб., збераглася ў фрагментах). У яго творах апяваецца радасць быцця, дружба, высакародства, каханне, хараство прыроды. Створаны ім стылв пераважаў y фарсімоўнай паэзіі да 11 ст. На бел. мову асобныя вершы Р. пераклаў С.Грахоўскі. Тв.: Рус. пер. — Стнхн. М., 1964; Лнрнка. М., 1969; У кн.: Звезды поэзвн. Душанбе, 1974. Л і т М н р з о е в А.М. Рудакн: Жнзнь н творчество: Пер. с тадж. М., 1968; Т а л ь м a н Р.О., Ю н у с о в А. Рудакн: (Указ. лвт ). Душанбе, 1965.
РУДАК0ВА, возера ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Мядзелка, за 4 км на ПнЗ ад г. Мядзел. Пл. 0,24 км2, даўж. 700 м, найб. шыр. 560 м, найб. глыб. 28,6 м, даўж. берагавой лініі больш за 2 км. Пл. вадазбору 1,16 км2. Катлавіна эварзійнага тыпу. Схілы на У і Пн выш. 18—20 м (на Пн і 3 да 8 м), параслі хмызняком, на Пн часткова разараныя. Берагі пераважна зліваюцца са схіламі, месцамі нізкія. Пойма шыр. да 100 м, участкамі забалочаная. Мелка-
воддзе пясчанае, глыбей дно ілістае. Зарастае. Уваходзіць y заказнік Рудакова. РУДАК0ВА, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл. Створаны ў 1991 для захавання ў натуральным стане унікальнага балотна-ляснога ландшафтнага комплексу поўдня Бел. Паазер’я з папуляцыямі гасп.-каштоўных, рэдкіх і знікаючых відаў раслін. Пл. 369 га. Рэльеф узгорысты. Лясы займакшь 82,5% тэр.: бярэзнікі чарнічныя, кіслічныя, арляковыя з дамешкамі хвоі, дубу, клёну, ліпы, ясеню; хвойнікі імшыстыя; чорнаалешнікі; кустоўе з ляшчыны, крушыны, ядлоўіху, каліны, чаромхі, брызгліны бародаўчатай, мяккай і лямцавай, барбарысу звычайнага, цёрну крывава-чырвонага, вярбы попельнай і чарнеючай. На сухадольных і вільготных лугах віды, занесеныя ў Чырв. кнігу Беларусі: асака воласападобная і птушканожкавая, ятрышнік дрэмлік, гарычка крыжападобная, касач сібірскі, пярэсна еўрапейская, пустапялёснік зялёны, ядрушка даўгарогая, пальчатакарэннік балтыйскі, тайнік яйцападобны; y хвойніках — купальнік горны, гайнік цёмна-чырвоны і ІНШ. П.І.Лабанок. РУДАК0Ў Анатоль Абрамавіч (31.3.1921, г. Растоў-на-Доне, Расія — 10.4.1990), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў студыю т-ра імя М.Горкага ў Растове-на-Доне (1940). Працаваў y т-рах Расіі. 3 1955 y Магілёўскім абл. драм. т-ры. Выконваў гераічныя і характарныя ролі. Сярод работ: Кусонскі, Стрыжэўскі («Галоўная стаўка», «Даруй мне» К.Губарэвіча), «Камандзір браняпоеэла» («Дні нашага нараджэння» І.Мележа), Чацкі («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Баян («Клоп» У.Маякоўскага), Судакоў («Гняздо глушца» В.Розава), Петручыо («Утаймаванне свавольніцы» У.Шэкспіра), Вурм, Лейстэр («Каварства і каханне», «Марыя Сцюарт» Ф.ІІІылера), доктар Ранк («Нора» Г.Ібсена). Зняўся ў тэлефільме «Атланты і карыятыды». Г.Р.Герштэйн.
РУДАК0Ў РОЎ, класічная эразійная лагчына, геолага-геамарфалагічны і палеанталагічны помнік* прыроды рэсп. значэння (з 1997). Размешчаны паміж вёскамі Садовая і Смётанка Аршанскага р-на Віцебскай вобл. Даўж. 1,5 км, шыр. да 200 м, глыб. 20—30 м, пл. 0,8 км2. Утварылася ў выніку размыву марэннай раўніны р. Лапта за 14 тыс. гадоў. У сценках агаляюцца азёрныя адклады (магутнасць да 2,4 м) александрыйскага міжледавікоўя, якія маюць y сабе эталонны комплекс рэшткаў рэліктавых раслін (57 відаў) таго часу. В.Ф.Вшакураў. РУДАМІНЫ, Р у д а м і н ы - Д у с я u к і я, шляхецкі род герба «Тромбы» («Трубы») y ВКЛ. Родапачынальнік — віленскі купец Андрэй Мікалай, які ад вял. кн. B1Û1 Аляксандра [1492— 1506] атрымаў землі ў Рудамінскай воласці (адсюль прозвішча) каля Вільні. Найб. вядомыя: М а ц е й (?— 1586) сын Андрэя Мікалая, віленскі райца і бурмістр. У 1576
атрымаў шляхецтва. A н д р э й (каля 1595—3.9.1632), сын Яна. Езуіт, місіянер y Кітаі, аўтар рэліг. твораў на кітайскай мове. Я н (каля 1543—21.7.1621), сын Мацея, войскі браслаўскі з 1600. Збудаваў Камайскі касцёл. Я н (1581 — 9.2.1646), сын Яна, навагрудскі падваявода ў 1619—22, харунжы ў 1627—36, кашталян з 1636. Удзельнічаў y Хацінскай бітве 1621 з туркамі, якую апісаў y паэме. П ё т р (?— 1649), сын Яна, браслаўскі падстолі ў 1620—21, войскі ў 1621—29, харунжы ў 1624—39, кашталян дэрпцкі ў 1639—43 і смаленскі з 1643. К р ы ш т о ф (?— 1655), сын Яна, маршалак браслаўскі ў 1630—45, кашталян полацкі ў 1645—54, ваявода мінскі з 1654. РУДДНСКІ Сцяпан Васілевіч (6.1.1834, с. Хамуцінцы, цяпер с.Руданскае Жмерынскага р-на Вінніцкай вобл., Украіна — 3.5.1873), украінскі паэт. Скончыў Пецярбургскую медыка-хірург. акадэмію (1861). Друкаваўся з 1859. Аўтар лірычных вершаў, баек, рамант. балад, гіст. паэм, y т.л. «Цар-Салавей» (1857). Найлепшы твор — цыкл «Спевамоўкі» (1857—58), кароткія гумарыст. і сатыр. вершы ў духу нар. анекдотаў, якія скіраваны на выкрыццё грамадскіх заган. Паэзія Р. прасякнута любоўю да прац. народа, спачуваннем яго долі, верай y будучае. Пераклаў на ўкр. мову «Іліяду» Гамера, «Энеіду» Вергілія, «Слова аб палку Ігаравым», асобныя творы А.Пушкіна, М.Лермантава. На бел. мову асобныя вершы Р. пераклалі В.Іпатава, А.Паўловіч. 7в.: Творн. T. I—3. Кнів, 1972—73; Бел. пер. — y кн.: Ад круч дняпроўскіх. Мн., 1983; Рус. пер. — Соч. Снмферополь, 1963. Літ:. К о л е с н н к П . Й . Степан Руданьсклй.: Літ. портрет. Кл'ів, 1971. АГ.Р.Храмчанка.
РЎДАЎ Веньямін Сямёнавіч (17.12.1914, с. Долінскае Ананьеўскага р-на Адэскай вобл., Украіна — 25.6.1999), бел. пісьменнік. Скончыў Вышэйшую афіцэрскую школу пагран. войск (1946). Вучыўся ў Азербайджанскім ун-це (1.949—53). У 1936—62 y Сав. Арміі. 3 1965 на Бел. радыё, y 1970—77 y газ. «Вячэрні Мінск». Друкаваўся з 1954. Пісаў на рус. мове. Першая аповесць «Прыгода на N -скай заставе» (1957; на ўкр. мове). Пра жыццё пагранічнікаў раман «Чорная Ганча» (1973), аповесці «Мабілізаваны партыяй» (з П.Емяльянавым, 1970), «Завіру-
р у д б е к ія _______________
427
ха» (1977). Раман «Чужыя вятры» (1969) пра падзеі ў Зах. Украіне ў канцы Вял. Айч. вайны. Аўтар раманаў «Скрыжаванне» (1978), «Пераправа» (1988), «На кругі свае» (нап. 1999), аповесцей «Вішнёвая люлька» (1959), «Цьмянае золата» (1961), апавяданняў, нарысаў і інш. T e Капкан. Мн., 1984; Временно лсполняюшмй: Роман н док. повесть. М., 1988.
РУДАЎКА, Л о м a ў к а, рака ў Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл., правы прыток р. Нараў (бас. р. Зах. Буг). Даўж. 23 км. Вадазбор раўнінны (пл; 138 км2). Пачынаецца каля паўн. ускраіны в. Бойкавічы, вусце за 1 км на 3 ад в. Рудня. Каналізавана 7 км рэчышча ад вытоку. У верхнім цячэнні называецца Ломаўка. РЎДА-ШЛЁНСКА (Ruda Slijska), горад на Пд Польшчы, y Верхнесілезскай агламерацыі, y Шлёнскім ваяводстве. Каля 200 тыс. ж. (2000). Трансп. вузел. Цэнтр здабычы каменнага вугалю. Коксавыя і металургічны з-ды. ЦЭС. РУДАЙВАРСКІЯ БАІ 1942, 1944, баі партыз. атрадаў Ленінскай брыгады супраць ням.-фаш. захопнікаў y в. Руда Яварская Казлоўшчынскага р-на ў Вял. Айч. вайну. На працягу 1942-—44 партызаны некалькі разоў грамілі гарнізон ворага ў вёсцы. У кастр. 1942 сюды прыбыў паліцэйскі батальён для арганізацыі гарнізона з мэтай паралізаваць дзеянні партызан y навакольных лясах. Ноччу 25 кастр. партыз. атрады 3649-ы (камандзір Б.А.Булат) і Арлянскі (М.Р.Вахонін) акружылі вёску і пасля артыл. падрыхтоўкі раніцай выбілі з яе праціўніка. Да сак. 1944 Рудаяварскі ням. гарнізон (130 чал.) быў умацаваны траншэямі з кулямётнымі гнёздамі, меў 5 бункераў. 19.3.1944 партызаны атрада «Ленінскі» (камандзір В.С.Біцько) з дапамогай мясц. жыхароў праніклі ў размяшчэнне праціўніка і без бою захапілі 4 бункеры. Жорсткі бой каля 5-га бункера і ў будынку школы вымусіў партызан адысці. М.Ф.Шумейка. РУДБЕКІЯ (Rudbeckia), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Паўн. Амерыцы. Завезены ў Еўропу ў 17 ст. Лёгка дзічэ-
РУДЗЕЙКА
масты, чыг. збудаванні і інш. Многія падпольшчыкі ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі. А.Б.Рогаў.
юць. На Беларусі ў лугавых згуртаваннях, каля жылля, дарог, па берагах рэк трапляюцца Р. рассечаная (R. laciniata) і шурпатая (R. hirta). У культуры вырошчваюць Р.: бліскучую (R. fulgida), глянцавітую (R. nitida), двухколерную (R. bicolor), Залаты Шар (махровы сорт Р. рассечанай), рассечаную, шурпатую і інш.
РЎДЗЕНСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y лютым — ліп. 1935 і 1938—60. Цэнтр — г.п. Рудзенск. Утвораны 12.2.1935, падзелены на 13 сельсаветаў: Азярычынскі, Вузлянскі (з 8.4.1957 Навапольскі), Гарэлецкі, Голацкі, Дрычынскі, Дудзіцкі, Дукорскі, Пудзецкаслабодскі, Пярэжырскі, Рудзенскі, Сяргеевіцкі, Цітвянскі, Шацкі. 6.7.1935 перайменаваны ў Смілавіцкі, які з 11.2.1938 атрымаў ранейшую назйу. 3 1938 y Мінскай вобл. 20.1.1960 раён скасаваны, Смілавіцкі с/с перададзены Чэрвеньскаму, Навапольскі, Шацкі — Уздзенскаму, Голацкі, Дрычынскі, Дукорскі, Пярэжырскі, Сяргеевіцкі, Цітвянскі і г.п. Рудзенск — Пухавіцкаму р-нам.
428
Аяна-, двух- ці шматгадовыя карэнішчавыя травы. Сцёблы высокія, разгалінаваныя, голыя або апушаныя, Лісце суцэльнае ці перыстараздзельнае. Кветкі ў буйных адзіночных кошыках з камбінаванай жоўтай, пурпуровай і карычневай афарбоўкай. Плод — сямянка. Дэкар. расліны. В.М.Прохараў.
РУДЗЁЙКА, адна з назваў р. Рудзея. РЎДЗЕНСК, гарадскі пасёлак y Пухавіцкім р-не Мінскай вобл.; чыг. ст. на лініі Мінск—Асіповічы; вузел аўтадарог на Вузляны, Дукору, Праўдзінскі. За 22 км ад Мар’інай Горкі (цэнтр раёна), 41 км ад Мінска. 3 тыс. ж. (2000). У 19 ст. вёска ў Цітвянскай вол. Ігуменскага пав. 3 пабудовай y 1873 Лібава-Роменскай чыгункі — станцыя з пасёлкам. У 1888 — 14 двароў. 3 20.8.1924 цэнтр сельсавета Смілавіцкага, з 8.7.1931 — Пухавіцкага, з 12.2.1935 — Рудзенскага, з 6.7.1935 — Смілавіцкага, з 11.2 да 27.9.1938 — Рудзенскага р-наў. 3 12.2.1935 да 20.1.1960 цэнтр Рудзенскага раёна (з 6.7.1935 да 11.2.1938 раён быў перайменаваны ў Смілавіцкі). 3 27.9.1938 rap. пасёлак. 3 30.6.1941 да 4.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў Р. і раёне 4750 чал., дзейнічала Рудзенскае патрыятычнае падполле. 3 20.1.1960 y Пухавіцкім р-не.
Працуюць з-д пластмасавых вырабаў, лясніцтва, хлебапякарня, камбінат быт. паслуг; сярэдняя і муз. школы, школаінтэрнат, дашкольная ўстанова, Дом культуры, 3 б-кі, бальніца, паліклініка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, 2 магілы ахвяр фашызму. Радзіма пісьменніка М.Чарота. РУДЗЕНСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в a й н у. Дзейнічала з ліп. 1941 да ліп. 1944 y г.п. Рудзенск і раёне пад кіраўніцтвам Рудзенскага падп. райкома КП(б)Б. Аб’ядноўвала 12 груп (75 чал., кіраўнік М.П. Пакроўскі): 1-я Рудзенская (кіраўнікі В.І.Шкурдзкж, М.В.Данільчык), 2-я Рудзенская (С.М.Малашонак, С.І.Шэлег), y вёсках Азярычына (М.Т.ІІІайбак), Голацк (А.А.Сачак), Дудзічы (В.П.Адамовіч), Дукарка (В.В.Мешчаракоў, К.ВДюдчык, А.Р.Гарбацэвіч), Караваева (С.З.Саранча), Каробавічы (В.Д.Рагатка), Крыстамполле (Н.Г.Андрэеў, І.Г.Шэлег), Сяргеевічы (Ф.Н.Макарэвіч), Цітва (С.К.Доўнар, В.К.Мароз), на торфазаводзе «Дукора» (П.С.Рак, Ф.А.Стуканаў). Падпольшчыкі вялі паліт. работу сярод насельніцтва, трымалі сувязь з партызанамі, рыхтавалі для іх кадры, збіралі і перадавалі зброю, боепрыпасы, прадукты харчавання і медыкаменты, разведданыя, зрывалі эканам. мерапрыемствы акупантаў, выводзілі са строю тэлегр. лінію, абсталяванне торфазавода, узрывалі склады,
РУДЗЕЯ, Р у д з е й к а , рака ў Магілёўскім і Чавускім р-нах Магілёўскай вобл., правы прыток р. Раста (бас. р. Дняпро). Даўж. 40 км. Пл. вадазбору 318 км2. Пачынаецца на паўн. ускраіне в. Макаўня Магілёўскага р-на, вусце ў межах в. Цемналессе Чавускага р-на. Цячэ па Аршанска-Магілёўскай раўніне. Даліна трапецападобная, шыр. 0,2—0,5 k m , y асобных месцах да 1 км. Рэчышча на працягу 7,9 км ад вытоку каналізаванае, ніжэй па цячэнні звілістае. РУДЗЕЯ, вадасховішча на мяжы Магілёўскага і Чавускага р-наў, каля вёсак Гародня і Мядзвёдаўка. Стюрана на р. Рудзея ў 1986. Пл. 3,8 км2, даўж. 12 км, найб. шыр. 700 м, найб. глыб. 7,6 м, аб’ём вады 8,3 млн. м3. Выкарыстоўваецца для арашэння с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі і адпачынку. РЎДЗІК Пётр Сафронавіч (н. 29.6.1913, г. Харкаў, Украіна), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1970). Скончыў Харкаўскі інж.-буд. ін-т (1941). 3 1946 працаваў y БелНДІдзіпрасельбудзе (у 1946—78 гал. архітэктар праектаў). Сярод работ: забудова цэнтр. сядзіб калгасаў «Прагрэс» і «Гвардыя» Гродзенскага, імя Калініна Магілёўскага, імя Леніна Брэсцкага р-наў, саўгасаў «Леніна» Горацкага р-на Магілёўскай вобл., «Волма» Мінскага р-на і інш. Аўтар ma pary тыпавых праектаў 1— 2 -павярховых (2- і 4-кватэрных) жылых дамоў, адм., гандл. і ірамадскіх будынкаў. B. М. Чарнатаў.
РУДЗІНСКАС (Rudzinskas) Юозас (7.11.1905, Рыга — 11.1.1975), літоўскі акцёр, рэжысёр, педагог. Нар. арт. Літвы (1954). Вучыўся ў студыі Дзярж. т-ра ў Каўнасе (1928—31). У 1932—35 і 1939—41 акцёр Шаўляйскага, y 1935—39 Клайпедскага драм. т-раў, y 1941—66 Драм. т-ра Літвы ў Вільнюсе (у 1949—51 і 1954—66 гал. рэжысёр, y 1954—58 і дырэктар), y 1946— 49 выкладаў y студыі гэтага т-ра, з 1962 адначасова ў Кансерваторыі Літвы. Творчасць вылучалася псіхалагічнасшо, пластычнасцю, выразнасцю голаса, жэстаў і мімікі. Сярод роляў: Уладальнік («Уладальнік» В.Мікалайціса-Пуцінаса), Херт («На-
дзеі» Х.Хеерманса), Скіргайла («Скіргайла» В.Крэве), Смірноў, Лапахін («Мядзведзь», «Вішнёвы сад» А.Чэхава), Захар, Ягор («Ворагі», «Ягор Булычоў і іншыя» М.Горкага), Ціхан («Навальніца» А.Астроўскага), Тарцюф («Тарцюф» Мальера). Паставіў «Картачны домік» Л.Ленча (1951), «Гамлет» У.Шэкспіра (1959), «Прывіды» Г.ібсена (1961), «На дне» М.Горкага (1964), «Фауст» І.В.Гётэ (1965), «Скіргайла» (1966). Дзярж. прэміі СССР 1947, 1952. РУДЗІНСКІ (Rudziîski) Вітальд (н. 14.3.1913, г. Себеж Пскоўскай вобл., Расія), польскі кампазітар, музыказнавец, муз. крытык, педагог. Скончыў Кансерваторыю імя М.Карловіча ў Вільні (1937; кл. кампазіцыі Т.Шалігоўскага). Выкладаў y кансерваторыях Вільнг, Лодзі, з 1957 y Акадэміі музыкі ў Варшаве (з 1965 праф.). Яго творчасці ўласціва выкарыстанне польск. муз. фальклору, вобразнасць муз. мовы. Сярод твораў оперы, y т.л. «Адпраўленне грэчаскіх паслоў» (1962), «Мужыкі» (1972), араторыі, арк. творы, камерна-інстр. ансамблі, музыка для драм. т-ра і кіно і інш. Аўтар прац пра творчасць С.Манюшкі. Б.Бартака і інш. РЎДЗІЦА. возера ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Галбіца, за 30 км на У ад г. Паставы. Пл. 0,22 км2, даўж. 770 м, найб. шыр. 380 м, даўж. берагавой лініі 2,2 км. Пл. вадазбору 3,75 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. да 8 м, y верхняй ч. разараныя. Берагі высокія, участкамі зліваюцца са схіламі. Злучана ручаём з воз. Паскрынне 2-е, выцякае р. Чэртка. РУДЗЬКб Дзмітрый Васілевіч (11.2.1920, г. Петрыкаў Гомельскай вобл. — 20.12.1998), бел. цымбаліст. Засл. арт. Беларусі (1980). Скончыў Мінскае муз. вучылішча імя М.Глінкі (1955). У 1937—64 артыст Дзярж. нар. аркестра Беларусі, адначасова ў 1955— 12 выкладчык і дырыжор дзіцячага аркестра нар. інструментаў Мінскай дзіцячай муз. школы №2. РУДЗЬКб Іван Харытонавіч (18.5.1901, г. Петрыкаў Гомельскай вобл. — 11.3.1969), генерал-маёр інжынерна-тэхн. службы (1944). Скончыў Ваен. акадэмію механізацыі і матарызацыі Чырв. Арміі (1938). Удзельнік баёў супраць Булак-Балаховіча паходу 1920 y раёне Мазыр—Рэчыца. 3 1922 на парт. рабоце ў Чырв. Арміі, з 1938 на адказных пасадах y К-це абароны пры СНК і Дзяржплане СССР. У Вял. Айч. вайну кантраляваў забеспячэнне Чырв. Арміі спец. тэхнікай і ўзбраеннем. Да 1960 y Сав. Арміі. РУДЗЬКб Юрый Герасімавіч (27.6.1913, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 4.2.1948), бел. пісьменнік. Скончыў Бел. вышэйшы пед. ін-т (1933). Працаваў y газ. «Чырвоная змена» і «Літаратура і мастацтва». Друкаваўся з 1931. Аўтар аповесцей «Над Одэрам» (нап. 1945), «Сакрэт маладосці» (нап. 1947), «Пястаўская зямля» (1947), зб. нарысаў «Размова па шчырасці» (з Іларыем Дуброўскім, 1935),
п’ео «Канец маскараду» (з У.Стэльмахам, паст. 1938), «Дарагі госць» (1950), Асн. тэмы пасляваен. творчасці — Вял. Айч. вайна, пасляваен. буд-ва ў вёсцы. Тв:. Слава дружбе. Мн., 1950.
РУДЗЯНКА, рака ў Акцябрскім і Светлагорскім р-нах Гомельскай вобл., правы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 29,7 км. Вадазбор нізінны (пл. 205 км2). Пачынаеіша каля паўн.-зах. ускраіны в. Рассвет Акцябрскага р-на, вусце за 3 км на У ад в. Скалка Светлагорскага р-на. Асн. прыток — р. Пясчанка (справа), Рэчышча каналізаванае. РУДЗЯНК0Ў Васіль Васілевіч (н. 3.5.1931, г. Жлобін Гомельскай вобл.), бел. і рас. спартсмен (лёгкая атлетыка, кіданне молата). Засл. майстар спорту СССР (1960). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1962). 3 1957 y Маскве. 3 1969 трэнер па цяжкай атлетыцы. Чэмпіён XVII Апімп. гульняў (1960, Рым). Чэмпіён СССР (1959, 1960, 1961). Рэкардсмен Еўропы, СССР. РУДЗЯН0К Аляксандр Мікалаевіч (н. 9.8.1943, в. Новыя Юркавічы Клімаўскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне біяфізікі. Д-р біял. н. (1998). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1966). 3 1972 y Ін-це фотабіялогіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па біяфізіцы і фотабіялогіі энергаспалучальных мембран і тэрмінальных аксідаз дыхальнага ланцуга. Тв:. Мембранный контроль реакцнн фотодеблоквровання цмтохромоксндазы в электронтранспортной цепн мнтохондрнй (разам з С.В.Коневым, Л.М.Выбіранец) / / Бмофнзнка. 1993. Т. 38, вып. 6; Фотодеблокнрованне цнтохромоксвдазы, внгнбмрованной цнанмдом: роль межгемового переноса алектронов (у сааўт.) / / Докл. Нац. АН Беларусн. 1998. Т. 42, №6; Механязм взанмодействня цнтохромс-оксндазы с янгнбвторамн — лвгандамн ее окясленной формы (у сааўт.) / / Весці Нац. АН Беларусі. Сер. біял. навук. 1999. №4.
РЎДКАЎШЧЫНА, вёска ў Горацкім р-не Магілёўскай вобл., на р. Бася, каля аўтадарогі Горкі—Орша. Цэнтр сельсавета. За 22 км на ПнЗ ад г. Горкі, 108 км ад Магілёва, 22 км ад чыг. ст. Пагодзіна. 352 ж., 152 двары (2001). Базавая школа, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РЎДКІН Піліп Мікітавіч (27.11.1893, в. Чорная Сасна Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 12.10.1954), Герой Сав. Саюза (1943), ген.-маёр танк. войск (1943). Скончыў Ваен. акадэмію механізацыі і матарызацыі Чырв. Арміі (1937). 3 1915 y арміі, з 1917 y Чырв. гвардыі, з 1918 y органах ВЧК, НКУС: камацдзір атрада, палка, дывізіі. Удзельнік баёў пад Дзвінскам, Псковам, задушэння паўстанняў y Маскве, Разані, Кранштаце, Булак-Балаховіча паходу 1920. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Карэльскім, Паўд.-Зах., 3-м Бел. франтах: камандзір танк. брыгады, корпуса, нам. камандуючага бранятанк. і механізаванымі войскамі фронту. Вызначыўся ў баях пад
Кантэміраўкай, Валуйкамі і Харкавам (Украіна). Да 1952 на адказных пасадах y ваен. акругах. РУДК0ЎСКАЯ Алена Рыгораўна (н. 21.4.1973, г. Гомель), бел. спартсменка (плаванне). Засл. майстар спорту Беларусі (1991). Скончыла Гомельскі ун-т (1994). 3 2001 трэнер-выкладчык Гомельскага вучылішча алімп. рэзерву. Чэмпіёнка XXV Алімп. гульняў (1992, г. Барселона, Іспанія) на дыстанцыі 100 м брасам; бронз. прызёр y камбінаванай эстафеце 4x100 м. Чэмпіёнка Еўропы (1991, Афіны) на дыстанцыі 100 і 200 м і ў эстафеце; бронз, прызёр (1993, 1994) на дыстанцыі 100 м. Бронз. прызёр Універсіяды (1993, г. Буфала, ЗША) на дыстанцыі 100 м. Чэмпіёнка Спартакіяды народаў СССР (1991) на дыстанцыях 100 і 2 0 0 м.
руднеў
429
«Першыя вёрсты» (1963), «Сінія Брады» (1967), «Позвы» (1971), «У краі тым...» (1975) , «Векавечная Бацькаўшчына» (1976) , «Трыгор’е» (1981), «Засцярога» (1984). Гал. тэма яго твораў — Беларусь, хараство яе краявідаў, дабрыня, мужнасць і шчырасць людзей, іх надзеі, праблемы і трывогі, мінулае, сучаснае і будучыня. Палессе ў паэзіі Р. паўстае як край казачна-рамантычны, амаль былінны. Вершам Р. ўласціва тонкая акварэльнасць малюнка, трапнасць маст. дэталі, светлыя элегічныя інтанацыі роздуму пра ўзаемасувязі прыроды і чалавека, псіхалагізм. Працаваў y жанры балады, элегіі, санета, трыялета і інш. Пераклаў на бел. мову вершы ўкр. паэтаў.
П.М.Рудкін. М.Рудкоўскі. Н.Руднева ў ролі прынцэсы Эбалі.
РУДК0ЎСКІ Аляксандр Рыгорав'іч (30.10.1943, в. Даўгалессе Гомельскага р-на — 19.12.1999), бел. спявак (лірычны тэнар). Засл. арт. Беларусі (1975). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1971). 3 1971 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, з 1986 — Дзярж. акад. нар. аркестра Беларусі імя І.Жыновіча, з 1999 ансамбля нар. музыкі «Свята» Бел. філармоніі. Валодаў голасам прыгожага і багатага тэмбру. Выкананню былі ўласцівы душэўная шчырасць, высокая пеўчая культура стылю бельканта. Сярод оперных партый: Ленскі («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Юродзівы («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Берандзей («Снягурка» М.Рымскага-Корсакава), Дон Атавіо («Дон Жуан» В.А.Моцарта), граф Альмавіва («Севільскі цырульнік» Дж. Расіні), Альфрэд, Герцаг («Травіята», «Рыгалета» Дж. Вердзі), Эрнеста («Дон Паскуале» Г.Даніцэці), Рудольф («Багема» Дж. Пучыні), Фауст («Фауст» Ш.Гуно), Надзір («Шукальнікі жэмчугу» Ж.Бізэ). У рэпертуары бел. нар. песні, песні бел. кампазітараў, рамансы рус. і замежных кампазітараў. Лаўрэат 4-га Міжнар. конкурсу імя П.Чайкоўскага (1970), Міжнар. конкурсу вакалістаў y Барселоне (1975, Іспанія). Н.Г.Мазурына. РУДК0ЎСКІ Міхась (Міхаіл Міхайлавіч; 17.4.1936, в. Востраў Ганцавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 7.7.1991), бел. паэт, перакладчык. Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1961). Настаўнічаў. 3 1960 y Ганцавіцкай раённай газеце, y 1962—82 на Брэсцкай студыі тэлебачання. Друкаваўся з 1957. Аўтар зб-каў лірыкі
Тв.: Залатазвон: Выбр. лірыка. Мн, 1986; Гарынь: Вершы. Мн., 1992. Літ:. K a л е с н і к Зорны спеў. Мн., 1975. Т.КЧабан.
РУДНАТЭРМІЧНАЯ ПЕЧ, тое, што рудааднаўляпьная печ. РЎДНЕВА Наталля Аляксандраўна (н. 27.5.1951, г. Самара, Расія), бел. спявачка (мецца-сапрана). Засл. арт. Беларусі (1994). Нар. арт. Беларусі (1999). Скончыла Бел. кансерваторыю (1981). 3 1972 артыстка хору, з 1981 салістка Нац. акад. т-ра оперы Беларусі. Валодае моцным голасам, яркім драм. талентам. Першая выканаўца гал. партый y onepax бел. кампазітараў: Квета («Князь Наваірадскі» А.Бандарэнкі), Ганна («Новая зямля» Ю.Семянякі), Клара Цаханасян («Візіт дамы» С.Картэса), a таксама Мадалена («Мадалена»' С.Пракоф’ева). Сярод інш. партый: Любка («Сівая легенда» Дз.Смольскага), Любаша, Лель, Вясна («Царская нявеста», «Снягурка» М.Рымскага-Корсакава), Марына Мнішак («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Паліна, Графіня, Вольга, няня («Пікавая дама», «Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Канчакоўна («Князь Ігар» А.Барадзіна), Элен Бязухава, Соня, Ахросімава («Вайна і мір» Пракоф’ева), Амнерыс, Эбалі, Ульрыка, Азучэна, Мадалена, Фенена («Аіда», «Дон Карлас», «Баль-маскарад», «Трубадур», «Рыгалета», «Набука» Дж.Вердзі), Кармэн («Кармэн» Ж.Бізэ), Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні) і інш. РЎДНЕЎ Леў Уладзіміравіч (13.3.1885, г. Ноўгарад, Расія — 19.11.1956), рускі
430
руднік
архітэктар. Скончыў Пецярбургскую AM (1915), праф. y ёй (1922—48) і ў Маскоўскім арх. ін-це (1948—52). Асн. работы: помнік «Змагарам рэвалюцыі» на Марсавым полі ў Пецярбургу (1917— 19); будынак Ваен. акадэміі (1937), адм. будынкі на вул. Маршала Шапашнікава (1934—38) і на Фрунзенскай набярэжнай (1938—55), комплекс Маскоўскага ун-та (1949—53, y сааўт.; праект — Дзярж. прэмія СССР 1949) — усе ў Маскве; Дом урада ў Баку (1952), Палац культуры і навукі ў Варшаве (1952—55) і інш. Літ.: Архнтектор Руднев. М., 1963.
РУДНІК, горназдабыўное прадпрыемства ў асноўным з падземным спосабам распрацоўкі радовішча карысных выкапняў. Уключае сумежныя шахты, кар ’еры і інш. горныя вырабаткі па здабычы і перапрацоўцы сыравіны, аб’яднаныя агульным комплексам наземных збудаванняў. Горныя работы на Р. вядуцца на глыбіні да 3 км і больш. Часам Р. наз. прадпрыемствы з адкрытай распрацоўкай карысных выкапняў. РУДІІІКІ, вёска ў Мокраўскім с/с Пружанскага р-на Брэсцкай вобл., каля аднайм. вадасховіціча. Цэнтр калгаса. За 15 км на Пн ад г. Пружаны, 100 км ад Брэста, 27 км ад чыг. ст. Аранчыцы. 187 ж., 61 двор (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызана. Помнік архітэктуры — Свята-Пакроўская царква (2-я пал. 19 ст.). р ў д н і к і , вадасховішча ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл., за 2,5 км на ПнЗ ад в. Руднікі. Створана ў 1978. Пл. 0,9 км2, даўж. 1,6 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 2,5 м, аб’ём вады 1,2 млн. м3. Даўж. агараджальнай дамбы 2,2 км. Напаўняецца вадой з р. Ясельда па адкрытым канале праз сажалку пры дапамозе помпавай станцыі. Забіраецца вада з вадасховішча праз вежавы вадаскід. Выкарыстоўваецца для арашэння с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі.
РУДНІК0ВАЕ ТРАНСПАРТАВАННЕ, унутрышахтавае транспарт a в a н н е, перамяшчэнне карыснага выкапня і інш. грузаў, a таксама перавозка людзей па падземных горных вырабатках і па паверхні зямлі (у межах тэр. рудніка, шахты). Ажьшцяўляецца стужачнымі, скрабалкавымі, хістальнымі і інш. канвеерамі, лакаматывамі, вагонамі, самаходнымі ваганеткамі, цялежкамі, канатна-скрэпернымі ўстаноўкамі. Выкарыстоўваецца таксама гідраўлічны транспарт, гравітацыйнае транспартаванне, пнеўматычны транспарт. Пад’ём і апусканне карысных выкапняў, горнай пароды, абсталявання і людзей з шахты на паверхню робіцца клецевай, скіпавай або камбінаванай пад’ёмнай устаноўкай з загрузачнымі і разгрузачнымі прыстасаваннямі, бункерамі, капрамі (т. зв. рудніковы пад’ём).
РУДНІК0ВЫ ГАЗ, гаручы газ, што вылучаецца звычайна ў кам.-вуг. шахтах. Бясколерны, лягчэйшы за паветра. Асн. кампанент — метан, мае таксама азсл\ вадарод, інертныя і інш. газы. Утвараецца ў радовішчах карысных выкапняў з арган. рэчываў пры гніенні, пад уздзеяннем цяпла, ціску, часам радыяцыі. У сумесі з паветрам выбухованебяспечны. Наяўнасць Р.г. ў рудніковай атмасферы (дапушчальная канцэнтрацыя 0,5—2% па аб’ёме) зніжае канцэнтрацыю кіслароду і можа прывесці да ўдушша. РУДНІЦКІ Антон Сяргеевіч (н. 3.1.1943, в. Піліпавічы Капыльскага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Скончыў БДУ (1966). 3 1966 y БДУ (у 1972—98 y НДІ прыкладных фіз. праблем БДУ). Навук. працы па электрадынаміцы аптычных і радыёэлектронных сістэм. Распрацаваў эфектыўньм метады рашэння краявых задач электрадынамікі. Развіў тэорыю распаўсюджвання і дыфракцыі эл.-магн. хваль y калейдаскапічных структурах, стварыў на аснове такіх струкгур прыстасаванні рознага функцыянальнага прызначэння для лазерных, аптычных і радыёэлектронных сістэм.
зб. «Свабодны голас y вершаванай форме» (выд. 1741). Літ: В о з н я к М. 1з сьпіванннка Домініка Рудніцького / / Зап. наук. т-ва ім. Шевченко. 1929. Т. 150; М а л ь д з і с А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. С. 72—78, 116— 126; E u s t a c h i e w i c z М. Twdrczosc Dominika Rudnickiego. Wroclaw, 1966. А.В.Мальдзіс.
РЎДНЫ, горад y Кустанайскай вобл. Казахстана, на р. Табол (бас. р. Об). Узнік y 1957 y сувязі з будаўніцтвам Сакалоўска-Сарбайскага горна-абагачальнага камбіната. Каля 100 тыс. ж. (2 0 0 0 ). Чыг. станцыя. 3-д хім. валакна, прадпрыемствы харч. і лёгкай прам-сці. Індустыяльны ін-т.
РЎДНЫ АЛТАЙ, паўднёва-заходняя частка Алтая ў Расіі і Казахстане, y якой сканцэнтраваны значныя радовішчы поліметал. руд. Размешчаны паміж рэкамі Чарыш і Іртыш. Уключае хрыбты Убінскі, Калыванскі, Калбінскі і адгор’і Тыгірэцкага, Іванаўскага, Ульбінскаш, Хоітзун (выш. 1200—2000 м) хрыбгоў. Даўж. больш за 400 км. Характэрны сярэднягор’і (выш. да 2776 м), на 3 — нізкагор’і. Рудныя целы складзены з суцэльных і ўкрапаных руд. Радовішчы поліметал. руд утвараюць 2 паласы: Тв: К решенню краевых задач методом медна-свінцова-цынкавых руд (Арлоўпарцнальных плоскнх волн / / Раднотехннка м скае, Залатушынскае, Нікалаеўскае, Беэлектроннка. 1988. Т. 33, вып. II; Волноводы лавусаўскае, Бярозаўскае і інш.) і свінн обьемные резонаторы сложной формы. цова-цынкавых руд (Рубцоўскае, СцяпМн„ 2000. ное, Талаўскае, Сярэдняе, Зарэчанскае, РУДНІЦКІ Валерый Аркадзевіч (н. Карбаліхінскае, Стрыжкоўскае, Гусля16.4.1941, г. Гомель), бел. вучоны ў га- коўскае, Ленінагорскае, Зыранаўскае, ліне фізікі неразбуральнага кантролю. Цішынскае і інш.). Радовішчы рэдкіх Д-р тэхн. н. (1993). Чл. Нью-Йоркскай металаў, золата. АН (1997). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1965). 3 1965 РЎДНЫЯ Г0РЫ , К р у ш н е - Г о р ы y Ін-це прыкладной фізікі Нац. АН Бе- (ням. Erzgebirge, чэш. KruSné hory). Разларусі (з 1993 заг. лабараторыі). Навук. мешчаны ўздоўж мяжы Германіі і Чэхіі, працы па механіцы кантактавага дэфарпаўн.-зах. акружэнне Чэшскага масіву. мавання і кантролю фізіка-мех. харак- Даўж. каля 150 км, выш. 1244 м. Склатарыстык матэрыялаў. Распрацаваў ас- дзены пераважна з крышт. парод, пясновы тэорыі дынамічнага кантактавага чанікаў, кангламератаў. Р.г. — тыповы ўзаемадзеяння жорсткага індэнтара з горст са стромкімі паўд. і больш пакапругкапластычнай і вязкапругкай паў- тымі паўн. схіламі. Хвалістая вяршынпрасторамі (асяроддзямі). ная паверхня з асобнымі базальтавымі Ta: О влняннн параметров дннамнческого астанцамі ўкрыта лугамі і тарфянікамі, нагруження на соотношенне статнческой в y якую глыбока ўрэзаны лясістыя цясдннамнческой твердостн / / Пробп. прочностн. ніны. На схілах выш. 800—900 м — мя1990. №9; Дйнамнческнй метод оценкн мехашаныя лясы, вышэй — тарфянікі, лугі. нкчсскнх свойств матермалов с нспользованмем эффекта Внлларн (разам з С.Р.МельніРадовішчы руд вальфраму, вісмуту, кавым) / / Дефектоскопня. 1998. №2. цынку, бурага вуіалю. Тэрмальныя РУДЦІЦКІ Дамінік (4.8.1676, Усх. Бе- крыніцы, курорты. ларусь — 10.10.1739), бел. і польскі РЎДНЫЯ РАД0ВІШЧЫ, рудны пакпісьменнік. Паходзіў з бел. шляхты. Ву- лад (цела) або Lx скопішчы на паверхні чыўся ў Віленскай езуіцкай акадэміі ці ў нетрах Зямлі, якія паводле памераў, (каля 1694). Настаўнічаў y езуіцкіх кале- якасці і ўмоў залягання прыдатныя для гіумах Слуцка, Гродна, Мсціслава, На- прамысл. распрацоўкі. Фарміраваліся вагрудка. 3 1720 y Варшаве, пракуратар на працягу ўсёй гісторыі геал. развіцця Літоўскай правінцыі езуітаў. 3 1730 y зямной кары. Вылучаюць 8 гал. эпох Нясвіжы. У рукапісных зб-ках Р. (вядо- рудаўтварэння: архейская, раннепратэмы па публікацыях А.Брукнера і У.Пе- разойская, сярэднепратэразойская, ранратца, загінулі ў Варшаве ў 1944) акра- нерыфейская, познарыфейская, калемя польскіх было 9 бел. вершаваных донская, герцынская і альпійская (гл. твораў, напісаньгх ім, або народных, ап- Металагенія). Паводле паходжання Р.р. рацаваных. У іх праявіліся рысы позня- падзяляюцца на эндагенныя і экзагенга барока: алегорыя, тратэск, марнасць і ныя. Утварэнне эндагенных звязана з хуткаплыннасць жыцця. Адчуваецца 'магматычнымі расплавамі (гл. Магмаарыентацыя на нар. песню. Аўтар ін- тычныя горныя пароды) і гідратэрмальтэрмедый на польскай мове, казанняў, нымі растворамі (гл. Гідратэрмальныя
радовішчы, Метасаматычныя радовішчы, Грэйзен, Скарн) ці абумоўлена ўздзеяннем метамарфічных працэсаў на горныя пароды і раней утвораныя радовішчы (гл. Метамарфагенныя радовішчы). Экзагенныя радовішчы ўтвараюцца з удзелам паверхневых ці грунтавых вод, паветра і арганізмаў. Сярод іх вылучаюць выветрывання радовішчы і асадкавыя радовішчы. Паводле саставу вылучаюць Р.р. чорных (жалеза, марганцу, хрому, тытану, ванадыю), лёгкіх (алюмінію, магнію), каляровых (медзі, свінцу, цынку, нікелю, сурмы), рэдкіх (волава, вальфраму, малібдэну, ртуці, берылію, літыю, танталу і ніобію), высакародных (золата, плаціноідаў і серабра), радыеактыўных (урану, торыю, радыю) металаў, a таксама рассеяных (актыній, гафній, галій, германій, індый, кадмій, протактыній, рэній, рубідый, селен, скандый, талій, тэлур, цэзій і інш.) і рэдказямельных (цэрыевай і ітрыевай груп) элементаў. Вылучаюць таксама Р.р. неметалічных карысных выкапняў (барыту, фасфарыту, серы, флюарыту, графіту і інш.). Гл. таксама Берыліевыя руды, Жалезныя руды, Уранавыя руды і інш. Я.А.Ілын.
РЎДНЯ, рака ў Віцебскім р-не, правы прыток р. Усвяча (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 21 км. Вадазбор раўнінны (пл. 88 км2). Пачынаецца за 4 км на ПдЗ ад пас. Кавалёва, вусце за 0,5 км на У ад в. Новааляксандраўка. РЎДНЯ, вадасховішча ў Слуцкім р-не Мінскай вобл., каля р. Рудня. Створана на р. Случ y 1981. Пл. 3,8 км2, даўж. 2,6 км, найб. шыр. 1,7 км, найб. глыб. 5,7 м, аб’ём вады 14,1 млн. м3. Ваганні ўзроўню на працягу года 2,5 м. Выкарыстоўваецца для акумуляцыі сцёку ў час веснавога разводдзя, арашэння зямель, рыбагадоўлі. РЎДНЯ, курганны могільнік крывічоў каля в. Рудня Полацкага р-на Віцебскай вобл. Датуецца 9— 10 ст. Каля 70 насыпаў, выш. 0,8—2,5 м, дыям. 6 — 10 м, y асн. круглыя, ёсць чатырохвугольныя і падоўжаныя. Пахавальны абрад — трупаспаленне, y адным — трупапалажэнне. У некат. курганах па некалькі пахаванняў. Перапаленыя косці змяшчапіся пад курганом ці ў яго насыпе. Знойдзены ляпныя гаршкі (частка падпраўлена на ганчарным крузе), жал. нажы, шкляныя пацеркі, сярэбраныя шыйныя грыўні, бронзавыя спірапькі, спражкі, пярсцёнкі, бразготкі, гліняныя прасліцы, касцяная галоўка каня з арнаментам і інш. РЎДНЯ, вёска ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., на р. Ловаць. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 65 км на ПнУ ад г. Гарадок, 104 км ад Віцебска, 30 км ад чыг. ст. Езярышча. 260 ж., 141 двор (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РЎДНЯ, вёска ў Мазырскім р-не Гомельскай вобл., на р. Мытва. Чыг. ст.
Мытва на лініі Калінкавічы—Оўруч. Цэнтр Міхалкаўскага с/с. За 27 км на Пд ад г. Мазыр, 160 км ад Гомеля. 950 ж., 365 двароў (2001). Мазырская птушкафабрыка. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РЎДНЯ. вёска ў Чэрвеньскім р-не Мінскай вобл., на р. Уша, на аўтадарозе Чэрвень—Смалявічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 24 км на Пн ад г. Чэрвень, 8 6 км ад Мінска, 22 км ад чыг. ст. Смалявічы. 573 ж., 221 двор (2001). Станцыя №11 ВА «Мінскводаканал». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РЎДНЯ-МАРЫМ0НАВА, вёска ў Гомельскім р-не, каля р. Дняпро, на аўтадарозе Гомель—в. Гарадок. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 60 км на ПдЗ ад Гомеля. 763 ж., 291 двор (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Каля вёскі гарадзішча мілаградскай і ранняга этапу зарубінецкай культур ранняга жал. веку. РУД0Й Аркадзь Барысавіч (24.10.1934, Мінск — 29.11.1998), бел. вучоны ў галіне біяфізікі. Д-р біял. н. (1992). Скончыў БДУ (1958). 3 1959 y Ін-це фотабіялогіі. Hau. АН Беларусі. Навук. працы па біясінтэзе хларафілу, механізмах фарміравання хларафілавых кампанентаў пігмент-бялковьгх комплексаў фотасінтэтычных мембран, узаемным ператварэнні хларафілаў a і в; выявіў існаванне двух тыпаў цэнтраў біясінтэзу хларафілу. Тв: Заключнтельные стаднн образованвя хлорофнлла / / Бяогенез пмгментного аппарата фотосянтеза. Мн., 1988; Analysis of the chlorophyll biosynthetic system in a chlorophyll b-less barley mutant (разам з Р.А.Шчарбаковым) / / Photosynthesis research. 1998. Vol. 58, №1.
РУД0ЛБФ (Rudolf), адна з назваў бяссцёкавага возера ў Кеніі, гл. Туркана. РУД0ЛБФ I Г а б с б у р г (Rudolf; 1.5.1218, замак Лімбург, цяпер y складзе г. Сасбах, Германія — 15.7.1291), германскі кароль [1273—91], першы на прастоле з дынастыі Габсбургаў. Бацька аўстр. герцага Рудольфа II [1282—90]. Паклаў пачатак палітыкі Габсбургаў, накіраванай на пашырэнне іх родавых уладанняў. Адабраўшы ў 1276—78 y чэш. караля Пржэмысла II Отакара Аўстрыю разам са Ііітырыяй, Карынтыяй і Крайнай, заклаў асновы магутнасці Габсбургаў. У 1282 перадаў Аўстрыю і Штырыю ва ўладанне сваіх сыноў Альбрэхта і Рудольфа. Намагаўся ўмацаваць цэнтр. ўладу ў Герм. каралеўСТВе.
У.Я.Калаткоў.
РУД0ЛБФ II Г а б с б у р г (Rudolf; 18.7.1552, Вена — 20.1.1612), імператар «Свяшчэннай Рым. імперыі» і эрцгерцаг Аўстрыі ў 1576 — 1612; кароль Вен-
РУДЫМЕНТАРНЫЯ
431
грыі [1572— 1608] і Чэхіі [1575— 1611). 3 дынастыі Габсбургаў. Сын імператара «Свяшчэннай Рым. імперыі» Максіміляна II, пляменнік (па маці) ісп. караля Філіпа II. У 1572 атрымаў венг. карону, y 1575 — чэш. карону і ў 1576 y спадчыну ад бацькі тытулы імператара і эрцгерцага. Праводзіў y цэлым антыпратэстанцкі курс (гл. Контррэфармацыя), але з-за супраціўлення гэтаму ў Венгрыі (рух пад кіраўніцтвам I. Бочкаі) і Чэхіі даў свабоду веравызнання венг. і чэш. пратэстантам (адпаведна ў 1607 і 1609). У выніку міжусобнай барацьбы з братам Маціясам саступіў апошняму ўладу над Верхняй і Ніжняй Аўстрыяй, Венгрыяй, Маравіяй (1608) і Чэхіяй (1611). Супраціўляўся тур. экспансіі (гл. Аўстра-турэцкія войны 16— 18 cm.). У.Я.Калаткоў.
Выява з Рудольф II. надмагільнай пліты ў саборы г. Шпаер (Германія). Рудольф I.
РУДСК, вёска ў Іванаўскім р-не Брэсцкай вобл., на р. Няслуха, на аўтадарозе Іванава—в. Махро. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 7 км на Пд ад г. Іванава, 147 км ад Брэста, 5 км ад чыг. ст. Янаў-Палескі. 783 ж., 262 двары (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Свята-Успенская царква (19 ст.). РУДЧЎК Пётр Лукіч (20.5.1893, г. Высокае Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. — 6.5.1969), генерал-маёр (1940). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1935). У арміі з 1912, y Чырв. гвардыі з 1917, y Чырв. Арміі з 1918. У грамадз. вайну на Зах. і Паўд. франтах нам. камандзіра кав. палка 1-й коннай арміі, з 1921 камандзір кав. брыгады, дывізіі. У Вял. Айч. вайну на Калінінскім, 1-м Прыбалт. франтах: камандзір папка, брыгады, дывізіі, інспектар кавалерыі фронту. Да 1946 y Сав. Арміі. РУДЫМЕНТАРНЫЯ 0РГАНЫ, недаразвітыя, спрошчаныя органы, якія выконвалі пэўныя функцыі ў эвалюцыйных продкаў, але страцілі сваё значэнне ў арганізме патомкаў y працэсе гіст. развіцця. Закладваюцца ў час зародкавага развіцця і поўнасцю не развіваюцца. Напр., малая галёначная косць y
432_______________ р у д э н к а птушак, вочы ў некат. жывёл, што жывуць пад зямлёй (краты, слепакі і інш.), рэшткі валасянога покрыва і тазавых касцей шэрагу кітападобных. У чалавека да 100 Р.о., y т.л. хваставыя пазванкі, валасяное покрыва тулава, вушныя мышцы, апендыкс і інш. У адрозненне ад атавізмаў Р.о. ёсць ва ўсіх асобін віду. А. С.Леанцюк.
РУДЭНКА Алена Мікалаеўна (н. 6.10.1961, г. Чыгірын Чаркаскай вобл., Украіна), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (2000). Скончыла БДУ (1985). 3 1985 y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, з 1989 y Мінскім лінгвістычным ун-це, з 1995 — y БДУ. Даследуе пытанні сучаснай бел. літ. мовы, яе гісторыю, этымалогію лексікі, слав. мовы, агульнае мовазнаўства. Аўгар кн. «Інтэлектуальныя абазначэнні: функцыянаванне і матывацыя» (1994, з А.А.Кожынавай), «Сістэмны рух і гуманітарныя навукі» (1996, з М.А.Сакаловай), «Дзеясловы з семантыкай разумовых працэсаў y беларускай мове» (2 0 0 0 ), падручнікаў і навуч. дапаможнікаў па бел. мове для школы і інш. Тв.: Белорусскнй язык для русскоязычных. Мн., 1994 (разам з А.А.Кожынавай, А.Г.Тарасевіч). М.Н.Крыўко.
РУД&НКА Аляксандр Іванавіч (н. 3.6.1937, г. Крывы Рог Днепрапятроўскай вобл., Украіна), бел. і ўкр. вучоныэканаміст. Д-р эканам. н. (1991), праф. (1988). Скончыў Крыварожскі гарнарудны ін-т (1961). 3 1972 y Бел. эканам. ун-це (з 1988 заг. кафедры). 3 1997 дырэктар Крымскага эканам. ін-та (г. Сімферопаль, Украіна). Навук. працы па праблемах арганізацыі і эканам. эфектыўнасці вытв-сці. Распрацаваў методыку стратэгічнага планавання і вызначэння эфектыўнасці работы прадпрыемстваў. Тв:. Экономнка, органкзацня м планнрованне стронтельства. 2 мзя. Мн„ 1987; Экономнка предпрнятня. Снмферополь, 2000. М.П.Савік.
РУД^НКА Бэла Андрэеўна (н. 18.8.1933, г. Антрацыт Луганскай вобл., Украіна), украінская і расійская спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана). Нар. арт. СССР (1960). Скончыла Адэскую кансерваторыю (1956). 3 1956 салістка Кіеўскага т-ра оперы і балета, y 1973—88 — Вял. т-ра ў Маскве, адначасова з 1977 выкладае ў Маскоўскай кансерваторыі. Валодае выдатнай вак. школай, чыстым, прыгожага цёплага тэмбру голасам, артыстызмам. Сярод партый: Венера («Энеіда» МДысенкі), Іолан, Ярына («Мілана», «Арсенал» Г.Майбарады), Джыльда, Віялета («Рыгалета», «Травіята» Дж.Вердзі), Людміла («Руслан і Людміла» М.Глінкі), Марфа («Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Наташа Растова («Вайна і мір» С.Пракоф’ева). Лаўрэат Міжнар. конкурсу вакалістаў (1957, Францыя). Дзярж. прэмія СССР 1971. РУДЭНКА Іван Пятровіч (н. 2.8.1939, в. Старая Аўрамаўка Харольскага р-на
Палтаўскай вобл., Украіна), бел. спявак (лірычны тэнар). Засл. арт. Беларусі (1998). Вучыўся ў Віннідкім муз.-пед. ін-це (1969—71). 3 1958 саліст Ансамбля песні і танца .групы Сав. войск y Германіі, з 1967 — Ансамбля песні і танца ракетных войск, з 1972 — Акад. ансамбля песні і танца Мін-ва абароны Беларусі. Валодае прыгожым голасам багатага тэмбру. У рэпертуары бел., укр., рус. нар. песні, творы бел. і рас. кампазітараў. Лаўрэат конкурсу салдацкай песні (Масква, 1968). Н.Г.Мазурына.
Б.А.Рудэнка.
С.І.Рудэнка.
РУД&НКА Ларыса Архіпаўна (28.1.1918, г. Макееўка Данецкай вобл., Украіна — 19.1.1981), украінская спявачка (меццасапрана). Нар. арт. СССР (1960). Скончыла Кіеўскую кансерваторыю (1940), з 1951 выкладала ў ёй (з перапынкамі; з 1978 праф.). У 1939—70 салістка Кіеўскага т-ра оперы і балета. Валодала мойным голасам, яркім драм. талентам. Першая выканаўца гал. партый y многіх операх укр. кампазітараў, y тл. Уля Громава («Маладая гвардыя» Ю.Мейтуса). Сярод партый: Юнона («Энеіда» М.Лысенкі), Саламія («Багдан Хмяльніцкі» К.Данькевіча) Графіня («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Кармэн («Кармэн» Ж.Бізэ). Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу вакалістаў (1939). Здымалася ў кіно. РУД&НКА Сяргей Ігнатавіч (20.10.1904 г., п. Корап Чарнігаўскай вобл., Украіна — 5.6.1990), ваенны дзеяч, Герой Сав. Саюза (1944), маршал авіяцыі (1955), праф. (1972). Скончыў ваен. школу лётчыкаў (1927), Ваенна-паветр. акадэмію імя Жукоўскага (1932, 1936). У Чырв. Арміі з 1923: камандзір авіяэскадрыллі, авіябрыгады, авіядывізіі. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Калінінскім, Бранскім, Волхаўскім, Паўд.-Зах., Сталінградскім, Данскім, Цэнтр., Бел. і 1-м Бел. франтах: камандуючы ВПС арміі, франтоў, авіягрупамі Стаўкі Вярх. Галоўнакамандуючага, нам. камандуючага і камандуючы 16-й паветр. арміяй. Удзельнік бітваў пад Сталінградам, Курскам, на Дняпры, Беларускай, Люблін-Брэсцкай, Варшаўска-Пазнанскай, Усх.-Памеранскай, Берлінскай аперацый. Пасля вайны на адказных пасадах y ВПС, нач. Ваенна-паветр. акадэміі імя Гагарына, y Мін-ве абароны СССР. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1946—50, 1962—66. Аўтар кн. «Крылы перамогі» (1976).
РУДбНКА Яўгенія Уладзіміраўна (н. 16.1.1929, г. Стаўрапаль, Расія), бел. вучоны ў галіне лугаводства. Д-р с.-г. н. (1976), праф. (1984). Засл. работнік сельскай гаспадаркі Беларусі (1980). Скончыла Стаўрапольскі с.-г. ін-т (1950). 3 1962 y Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства (у 1976—84 заг. сектара). Навук. працы па пытаннях стварэння і рацыянальнага выкарыстання высокапрадукц. культ. сенажацей і пашы на розных тыпах глеб. Тв:. Повышенне продуктнвностн культурных пастбшц. Мн., 1977; Эксплуатацня культурных пастбнш. Мн., 1982 (разам з С.П.Марчаўскасам, М.Ф.Башлаковым); Органнзацня лугового кормопроязводства в зоне жявотноводческнх комплексов. Мн., 1983 (разам з М.Ф.Башлаковым).
РУДЭНКІ, бел. мастакі дэкар.-прыкладнога мастацтва, муж. і жонка. Працуюць y тэхніцы ручнога ткацтва, батыАляксееўна ка. Т а ц ц я н а (н. 22.12.1953, Тбілісі). Скончыла маст.графічны ф-т Віцебскага пед. ін-та (1976), y 1976—82 выкладала ў гэтым ін-це. Юр ы й Ва с і л е в і ч (н. 3.10.1953, г. Відебск). Скончыў маст.-графічны ф-т Віцебскага пед. ін-та (1978). Сярод лепшых твораў: габелены «Лістапад» (1986), «Зямля» (1987), «Камета», «Трэшчына» (абодва 1990), «Цені» ад вясёлкі», «Горад Шагала», «Зацьменне» (усе 1992), «Стагоддзі», «Азёрны край» (абодва 1993); заслоны для тэатр. сцэн «Вячэрняе прадстаўленне» (1983), «Урачыстая» (1986), «Папараць-кветка» (1987), «Запацістая» (1989); батыкі «Першыя кветкй (1981), «Бэз», «Японская акацыя» (абодва 1990), «Планета» (1991), «Усход», «Сусвет», «Белая ноч» (усе 1992), «Палявыя кветкі» (1994). Творы ў змешанай і аўтарскай тэхніцы: «Пачатак» (1988), «Хмара» (1989), «Сухія кветкі», «Зімовы сон» (абодва 1991), «Ліпеньская ноч», «Далёкі востраў», «Апошні ліст» (усе 1992), «Код жыцця» (1995). Работы вылучаюц-
Т. і Ю. Рудэнкі. Габелен «Трэшчына». 1990.
ца шырокім выкарыстаннем разнастайных традыц. і нетрадыц. матэрыялаў, спалучэннем аб’ёмаў і плоскасцей, кампазіцыйнай і колеравай выразнасцю. Л і т Rudenko: [Альбом]. Б.м., 1995. В.В.Шамшур.
Р^ДЭПУРТ-МАР^БУРГ (RoodepoortMaraisburg), горад на Пн Паўд.-Афр. Рэспублікі. Засн. ў 1886. Каля 150 тыс. ж. (2001). Гандл.-размеркавальны цэнтр золатапрамысл. раёна Вітватэрсранд. Прам-сць: металаапр., цэм., тэкстыльная. РУДЭРАЛЬНЫЯ РАСЛІНЫ, (ад лац rudus (ruderis) друз, буд. смецце], с м е ц ц е в ы я р а с л і н ы , якія растуць каля будынкаў, на пустках, уздоўж шляхоў зносін і на падобных другасных (не палявых) месцах. Пераважна нітрафілы. Часта маюць прыстасаванні, якія дазвалякшь ім пазбегнуць знішчэння чалавекам і жывёламі (непрыкметны выгляд, ядавітыя рэчывы, шыпы, жыгучыя валаскі і інш.). На Беларусі больш за 350 відаў з родаў аксамітнік, блёкат, вапнаўка, вярблюдка, герань, дурнап 'ян, дурнічнік, крапіва і інш. Разам з сегетальнымі раслінамі складаюць групу пустазелля. В.М.Прохараў. РЎЖА (Rosa), род кветкавых раслін сям. ружавых. Каля 300 (па інш. звестках да 400) відаў. Пашыраны ва ўмераным і субтрапічным паясах Паўн. паўшар’я і ў rapax тропікаў. Стараж. цэнтр вырошчвання Р. — Пярэдняя Азія, адкуль яна трапіла ў ант. Грэцыю. У культуры больш за 30 тыс. сартоў (характэрна міжвідавая гібрыдызацыя). На Беларусі 9 дзікарослых відаў (шыпшын). Найб. вядомыя Р.: Жэрара (R. scherardii), іржава-чырвоная (R. rubiginosa), майская, ці карычная (R. majalis), мяккая (R. mollis), сабачая (R. canina), скурысталістая (R. caesia), Юндзіла (R. jundzillii). Трапляюцца ў падлеску разрэджаных лясоў, хмызняках, па берагах рэк, каля
агароджаў. На Беларусі інтрадукаваны Р.: калючая (R. pimpinellifolia), маршчыністая (R. rugosa), шматкветная (R. multiflora), шызая (R. glauca) і інш. Лістападныя або вечназялёныя кусты, часам павойныя, выш. 15—200 см (некат. віды ўтвараюць пляцістыя галіны даўж. да 12 м). Лісце чаргаванае, непарнаперыстае з прырослымі да чаранка прылісткамі. Кветкі простыя ці махровыя, дыяметрам 1— 16 см, пахучыя, розных колераў, адзіночныя або сабраныя ў парасонападобна-мяцёлчатыя суквецці. Плод — аднанасенны арэшак, змешчаны звычайна ў мясістым несапраўдным пдодзе. Плады шыпшыны маюць y сабе разнастайныя вітаміны, напр., вітаміну С y іх амаль y 10 разоў больш, чым y цытрусавых, з іх атрымліваюць сіропы і вітамінныя канцэнтраты, жаўцягонны прэпарат халасас, з пладоў і пялёсткаў — варэнне, мармелад, пасцілу, цукеркі, з пладоў і каранёў — дубільныя рэчывы, фарбавальнікі, з пялёсткаў казанлыкскай ружы — ружавы алей і ружавую ваду для парфумерыі, касметыкі, кандытарскай і лікёра-гарэлачнай вытв-сці. Лек., харч., эфіраалейныя, тэхн., меданосныя і дэкар. расліны. В.М.Прохараў.
РУЖАНСКАЯ____________
433
каў звычайна злучаюйь ломанай лініяй. Р.в. улічваецца пры планаванні буд-ва жылых мікрараёнаў і прамысл. прадпрыемстваў. РЎЖАВЫ АГІЕЙ, эфірны алей з пялёсткаў ружы (Rosa damascena). Вязкая жаўтаватая вадкасць з пахам ружы, шчыльн. 848—4161 кг/м 3 (30 °С). Практычна нерастваральны ў вадзе; раствараецца ў этаноле. Асн. кампаненты — цытранелол, гераніёл, нерол, фенілэтылавы спірт. Выкарыстоўваюць як кампанент парфумерных кампазіцый.
РЎЖА ў а р х і т э к т у р ы , круглы аконны праём y раманскіх і (пераважна) гатычных збудаваннях, які мае каменны пераплёт y выглядзе радыяльных прамянёў з цэнтра круга. Звычайна размяшчалася над уваходным парталам. Р. наз. і аналагічнага выгляду дэкар. матыў, што вянчае стральчатыя аконныя праёмы гатычных будынкаў. Вядомы таксама ў збудаваннях стылю несапраўднай готыкі. РЎЖА ВЯТР0Ў, вектарная дыяграма паўтаральнасці вятроў розных напрамкаў y пэўнай мясцовасці. Звычайна складаецца паводле шматгадовых паказчыкаў за месяц, сезон або год. Уяўляе сабой кружок (або кропку), ад якога разыходзяцца прамяні ў напрамку асн. румбаў гарызонту. Даўжыня кожнага праменя прапарцыянальная паўтаральнасці вятроў дадзенага напрамку. У сярэдзіне кружка лічбамі пазначаецца паўтаральнасць штыляў. Канцы адрэз-
Да арт. Ружа ў архітэктуры. Акно-ружа сабора Парыжскай Божай Маці.
РЎЖАВЫЯ, р у ж а к в е т н ы я (Rosa ceae), сямейства двухдольных раслін. Больш за 120 родаў, каля 3,5 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ва ўмераным і субтрапічным паясах Паўн. паўшар’я. На Беларусі 24 роды, каля 70 відаў. Сярод Р. пладовыя (абрыкос, айва, вішня, груша, міндаль, мушмула, сліва), ягадныя (ажына, клубніцы, маліна, марошка, суніцы), дэкар. (глог, ружа, спірэя), лек. (дуброўка, крывасмок, лаўравішня, шыпшына) расліны. Інтрадукавана больш за 500 відаў. Некат. віды (напр., валжанкі двухдольная і звычайная, дуброўка скальная, кізільнік алаунскі, сліва калючая, або цёрн, марошка прысадзістая) занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Лістападныя і вечназялёныя дрэвы, кусты, травы. Лісце чаргаванае, радзей супраціўнае, простае ці складанае. Кветкі правільныя, пераважна двухполыя ў фонкавых, мяцёлчатых або шчытковых суквеццях. Плады рознага тыпу — сухія або сакаўныя, шматлістоўкі, каробачкі, арэшкі, касцянкі, яблыкі. Харч., лек., эфіраалейныя, тэхн., кармавыя, меданосныя, дэкар. расліны. Літ:. В у л ь ф Е.В., М а л е е в а О.Ф. Мнровые ресурсы полезных растеннй. Л., 1969. Жнзнь растеннй. Т. 5 (ч. 2). М.. 1982.
Ружа: 1 — шыпшына маршчыністая; 2 — Глорыя Дэй; 3 — Сэнтэнэр дэ Люрдэ; 4 — Джон Ф.Кенэдзі; 5 — Супер Стар.
РУЖАНСКАЯ KEPÀMIKA, бел традыцыйныя ганчарныя вырабы з г.п. Ружаны Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. Промысел вядомы са старажытнасці.
434____________
РУЖАНСКАЯ
Найб. росквіту дасягнуў y канцы 19— 1-й пал. 20 ст. Выраблялі чорнаглянцавы, з 1920-х г. паліваны гаспадарчы посуд: гаршкі, збанкі, міскі, вазоны, слоікі, цадзілкі, глякі, макатры, спарышы і інш. Вырабы вызначаюцца выразным чляненнем цыліндрычных, канічных і шарападобных аб’ёмаў, кантрастам залайіста-зеленаватай ці карычневай палівы з амаль белым фонам чарапка. Выраблялі таксама дзіцячыя цацкі-свістулькі ў выглядзе стылізаваных конікаў, качак, сабак, бараноў і інш. з мяккай пластыкай форм. У 2-й пал. 20 ст. промысел заняпаў, y канцы 1990-х г. перастаў існаваць. Я.М.Сахута.
Ружанская кераміка. 1980-я г.
РУЖАНСКАЯ ПЎШЧА. біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл. Створаны ў 1986 з мэтаю захавання прыроднага комплексу з гасп.-каштоўных, рэдкіх і знікаючых відаў раслін. Пл. 2778 га. Рэльеф хвалісты. Складаныя шыракалістыя і мяшаныя лясы: ялова-грабава-ляшчынавачарнічныя і кіслічныя дубровы, хвойнікі, асіннікі; на ўзвышшах хвойнікі і бярэзнікі імшыстыя і верасовыя. У расл. покрыве каля 400 відаў раслін, y т.л. лек., дэкар. і гасп.-каштоўныя: ворлікі
звычайныя, званочак персікалісты, гладыш шыракалісты, ландыш майскі, наперстаўка буйнакветкавая, чараўнік двухлісты, чына гладкая; жаўтазель германскі, кадзіла сармацкае, купальнік горны занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. П.І.Лабанок.
РУЖАНСКАЯ ЦАРКВА ПЯТРА I ПАЎЛА I МАНАСТЫР БАЗЫЛЬЯН, помнік архітэктуры барока ў г.п. Ружаны Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. Мураваны храм пабудаваны пры базыльянскім манастыры ў 1762—79 (арх. Я.С.Бекер) на месцы уніяцкай царквы 1568 па фундацыі Хрысціны Масальскай з Сапегаў. У 1839 перададзена праваслаўным. Будынак 1-нефавы з вял. паўкруглай апсідай, над якой пакаты 2 -схільны дах пераходзіць y конусападобнае пакрыццё, завершанае галоўкай. Па баках апсіды размешчаны 2 квадратныя ў плане невысокія рызніцы пад 3-схільнымі дахамі. Гал. фасад па цэнтры вылучаны рызалітам, які завершаны развітым антаблементам і 2 -ступеньчатым атыкам з трохвугольным франтонам. Над атыкам узвышаецца 2-ярусная чацверыковая вежа-званіца з галоўкай на барабане. Барочны пластычны характар фасаду надаюць шматлікія крапоўкі слаістымі пілястрамі, прафіляванымі цягамі, нішамі. Бакавыя фасады рытмічна расчлянёны арачнымі аконнымі праёмамі ў прафіляваных ліштвах і пілястрамі ў прасценках,' апяразаны паддахавым карнізам. Зала царквы перакрыта люстэркавым скляпеннем, плафон якога пакрыты размалёўкай «Праабражэнне» (пашкоджана пажарам y 1895, адноўлена ў пач. 20 ст.). На плафоне апсіды размалёўка «Бог Саваоф». Абапал апсіды медальёны з выявамі апосталаў Пятра і Паўла. Захаваўся абраз «Маці Божая Адзігітрыя» (каля 1648), якому прыпісваецца захаванне храма ад пажару.
Корпус манастыра ўзведзены ў 1780-я г, (арх. Бекер) з паўд. боку царквы па фундацыі А.Сапегі. Будынак прамавугольны ў плане, 2 -павярховы, накрыты вальмавым дахам. Рытм гал. фасада ствараецца прамавугольнымі аконнымі праёмамі, завершанымі трохвугольнымі і паўкруглымі сандрыкамі (на 1 -м паверсе), пілястрамі. Цэнтр гал. фасада вылучаны рызалітам, В.В.Калнін, B. В. Церашчатава.
Ружанская царква Пятра і Паўла і манастыр базыльян.
РУЖАНСКІ ПАЛАЦАВЫ К0МПЛЕКС, помнік архітэктуры 17— 18 ст. y г.п. Ружаны Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. Размешчаны на высокім узгорку ў паўд.-ўсх. частцы горада; з’яўляўся рэзідэнцыяй князёў Сапегаў. У 1-й пап. 17 ст. пабудаваны 2 -павярховы крыжападобны ў плане мураваны палац з 3 вежамі: 2 квадратныя ў плане на гал. фасадзе і тарйы левага крыла і 5-гранная на паўн.-ўсх. вугле. У цэнтр. ч. палаца, якая выступала глыбокім рызалітам, размяшчаліся вестыбюль з 4-маршавай лесвіцай і вял. зала на 2 -м паверсе, y бакавых ч. — жылыя пакоі, кабінеты, архіў, б-ка, У 1698 і ў Паўночную вайну 1700—21 разбураны, y 1-й пал. 18 ст. адноўлены. У 1784—86 перабудаваны (арх. Я.С.Бекер): 2 вежы разабраны, a
Ружанскі палацавы комплекс. Руіны галоўнага корпуса палаца.
тарцовая ўключана ў аб’ём палаца. Да цэнтр. ч. гал. фасада прыбудаваны порцік з падвойнымі пілястрамі і калонамі кампазітнага ордэра, завершаны трохвугольным франтонам са скульптурай. У дэкар. аздабленні палаца сумяшчаліся рысы позняга барока і класіцызму. Адначасова створаны палацавы комплекс з некалькіх згрупаваных вакол параднага двара карпусоў, з паркам, садамі і аранжарэяй. Сіметрычныя бакавыя карпусы размешчаны перпендыкулярна палацу і злучаны з ім паўцыркульнымі ў плане аркадамі. Усх. корпус падзяляўся параднай лесвіцай на 2 роўныя ч. — тэатр і манеж. Тэатр меў глыбокую сцэну з 7 планамі куліс, цгго давала магчымасць тройчы мяняць афармленне ў час спектакля. Падковападобная ў плане зала 2-ярусная: y 1-м ярусе было 14 ізаляваных лож, на 2-м — 15 з каралеўскай y цэнтры. Ложы ўпрыгожвалі ажурныя балюстрады, калоны карынфскага ордэра. У зах. корпусе (не захаваўся) размяшчалася карцінная галерэя. Паралельна палацу па восі двара пабудавана ўязная брама з 2 -павярховымі флігелямі па баках. Брама вырашана ў выглядзе 3-пралётнай трыумфальнай аркі, упрыгожана разнымі геральдычнымі картушамі з моранага дубу. Фасады будынкаў дэкарыраваны руставанымі пілястрамі, ляпнымі гірляндамі, скульптурай, разнастайнымі абрамленнямі аконных праёмаў. 3 1795 y палаца-
рай і жывапісам. У апсідзе 4-калонны руж аны 435 іал. алтар з раскрапаваным лучковым франтонам, які ўпрыгожваюць скульпВКЛ. Выдаў каталог Цэнтр. вайсковай туры анёлаў, ляпны арнамент і герб 2 б-кі на 1000 старонак. У час 2-й сусв. жонак Сапегі. Абапал калон — драўля- вайны знаходзіўся ў Вільні, уваходзіў y ныя паліхромныя выявы святых Пятра і Бел. нац. к-т. У 1944—45 разам з К .ЕзаПаўла. Прэсбітэрый ад нефа аддзяляе вітавым працаваў y Берліне ў штабе каваная рашотка 18 ст. Стукавая і драў- «беларускага вызваленчага войска». ПеРУЖАНСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў ляная скульптура работы І.Прукнера раклаў з бел. мовы на літоўскую кнігі БССР y 1940—62. Утвораны 15.1.1940 y (1789), М. i К. Роўбваў. Захаваліся кан- «Бяздоннае багацце» В.Ластоўскага, Брэсцкай вобл. Цэнтр. — г.п. Ружаны. дэлябры, абразы 18 ст., габеленавыя і «Францішак Скарына» Ю.Віцьбіча і В.В.Каянін. 12.10.1940 падзелены на 13 сельсаветаў. шаўковыя арнаты. інш. 3 1949 y ЗША. Для Бел. ін-та на8.1.1954 раён перададзены ў склад Гро- РУЖАНСКІ T3ÂTP САПЕГАЎ, пры- вукі і мастацтва ў Нью-Йорку напісаў дзенскай вобл., 19.6.1954 зноў y Брэсц- ватны тэатр. Існаваў y 1765—91. Наліч- успаміны пра грамадскую працу і культ. кай вобл. 25.12.1962 раён скасаваны, ваў «60 артыстаў і танцоўшчыкаў». Меў жыццё беларусаў y Каўнасе. С.Б.Сачанка. большая частка яго тэрыторыі перада- муз.-оперную школу, капэлы y Ружанах дзена ў Пружанскі раён, Дабрасельскі і (Пружанскі р-н), Дзярэчыне (ЗэльвенСлаваціцкі с/с — y Ваўкавыскі раён скі р-н), Зэльве; 40 музыкантаў «пры Гродзенскай вобл. бубнах і трубах». У ім працавалі « М.Пранчынскі як танцоўшчык, балетРУЖАНСКІ ТР0ІЦ К І КАСЦЁЛ, поммайстар і пастаноўшчык («Літасцівасць нік архітэктуры позняга рэнесансу ў г.п. Ціта», паст. 1784), К.Чыпрыяні (з 1775) Ружаны Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. Пабудаваны ў 1617 з цэглы па як капельмайстар і кампазітар, a таксафундацыі Л.Сапегі на месцы драўлянага ма навучаў ігры на скрыпцы прыгонных князя. Сярод вядомых пастановак храма, закладзенага ў 1596 Язлавецкімі. У 1768 прыбудаваны капліцы св. Кры- т-ра: аднаактовая опера Ж.Русо «Вясковы чараўнік», балеты «Арынянка» і «Ліжа, y 1787 — св. Варвары. У 1779 касцёл рэканструяваны ў стылі ранняга тасцівасць Ціта», камедыя Малінэ «Чакласіцызму (арх. Я.С.Бекер): звонку роўнае дрэва». Т-р размяшчаўся ў Ружанскім палацавым комплексе. прыбудаваны зах. партал і паўн. сакЛіт.: Б a р ы ш a ў Г. Гарадскі і маёнткавы рысція, унутры сцены апрацаваны пі- .прыгонны тэатр на тэрыторыі Беларусі / / Гіслястрамі і карнізамі дарычнага ордэра, торыя беларускага тэатра. Мн., 1983. T. 1. адноўлены хоры, бакавыя алтары, амРУЖАНСКІЯ СУК0ННБМ ПРАДбон і інш. Рамантаваўся ў 1850 і 1894. Храм 1-нефавы, з паўкруглай апсідай і ПРЫЕМСТВЫ Дзейнічалі з каш а 18 ст. да 1914 y мяст. Ружаны (Пружанскі р-н Ружаны. Царква Пятра і Паўла манастыра ба4-яруснай вежай пры ўваходзе, арыенБрэсцкай вобл.). У 18 ст. ў маёнтку кн. зыльян. таваны на 3. Па баках нефа знаходзяцCaneri выраблялі абрусы, дываны, маст. ца капліцы, прэсбітэрыя — сакрысціі. паясы. У 18— 19 ст. створана каля 30 Сцены нефа звонку ўмацаваны контрпалатняных і суконных мануфактур, на РУЖАНЫ, гарадскі пасёлак y Пружанфорсамі, паміж імі — аконныя праёмы з арачнымі завяршэннямі. Вежа (3 якіх працавалі 2 тыс. рабочых. Найб. скім р-не Брэсцкай вобл., на р. Ружанбыла суконная мануфактура (1780— ка. На скрыжаванні аўтам. дарог Прувасьмерыкі на чацверыку) накрыта 1861), на якой y розны час працавала ад жаны—Слонім і Ваўкавыск—Косава. стромкім шатром, мае 3 уваходы. Маст. 20 да 159 рабочых; выпускала ад 4,8 да За 45 км ад г. Пружаны, 130 км ад афармленне храма вырашана ў стылях 32 тыс. аршынаў сукна. Другая сукон- Брэста і 38 км ад чыг. ст. Івацэвічы на позняга барока і ракако. Інтэр’ер багата ная мануфактура ў 1785— 1880 вырабля- лініі Баранавічы—Брэст. 3,4 тыс. ж. ўпрыгожаны арх. пластыкай, скульптула шоўк, паясы, сукно, байку, атлас, ( 2000). Вядомы з 1552. Належалі Тышкевічам. У сшловыя абрусы; y 1815 выпусціла 12,2 тыс. аршынаў сукна. Шарсцяная ф-ка ў 1598 Р. купіў канцлер ВКЛ Л.Сапега, які ўладкаваў там адну з гал. рэзідэнцый роду 1837— 1906 вырабляла сукно і коўдры. Сапегаў. Р. ўваходзілі ў Слонімскі пав. НаваУ 1874 працавала 150 рабочых, выпу- грудскага ваяв. ВКЛ. 20.6.1637 атрымалі магшчана 110 тыс. аршынаў сукна, y 1890 — дэбургскае права і герб. У 17 ст. ў Р. больш за 8 тыс. шт. коўдраў. У пач. 20 ст. выпуск 400 дамоў, Ружанская царква Пятра і Паўла і тканін y Ружанах пачаў скарачацца ў манастыр базыльян, Ружанекі Троіцкі касцёл сувязі з канкурэнцыяй Беластоцкага кляштара дамініканцаў, кляштар кармелітаў, палац Сапегаў, дзе зберагалася значная б-ка. прамысл. раёна. вым комплексе размяшчаліся суконная і ткацкая ф-кі. У 1914 комплекс пашкоджаны, часткова рэстаўрыраваны ў 1930, y 1944 разбураны. Захаваліся гал. і ўсх. карпусы, аркады, уязная брама і флігелі, фрагменты аздобы інтэр’ераў і канструкцый перакрыццяў (знаходзяцца на кансервацыі). Т.В.Габрусь.
Ружанскі Троіцкі касцёл.
РУЖАНЦ0Ў Аляксандр (псеўд. Ал. Р у ж а н е ц - Р у ж а н ц а ў ; 12.8.1893, г. Вязьма Смаленскай вобл., Расія — 26.7.1966), дзеяч бел. эміграцыі; y Вял. Айч. вайну супрацоўнічаў з ням. акупантамі. Вучыўся ў Маск. ун-це (1911 — 14), Аляксееўскай вайсковай школе (з 1914). Удзельнік 1-й сусв. вайны. 3 1918 y Чырв. Арміі. У 1919—20 камандаваў бел. батальёнам y літ. войску. Рэдагаваў бел. салдацкі час. «Варта Бацькаўшчыны». У 1921—24 консул урада БНР y Каўнасе. У 1921—40 дырэктар Цэнтр. вайсковай б-кі ў Каўнасе, адначасова ў 1928 кіраўнік спраў Бібліягр. ін-та Літвы. Займаўся укладаннем бібліяграфіі
У 1698 Р. разбураны ў час вайны Сапегаў са шляхтай ВКЛ. У 18 ст. архітэктар Я.С.Бекер перабудаваў палац (гл. • Ружанскі палацавы кампяекс), выканаў праекты новых пабудоў. У Р. дзейнічаў прыгонны тэатр, працавалі паперня, палатняныя мануфактуры, Ружанскія суконныя прадпрыемствы, вырабляліся дываны. 3 1795 Р. ў складзе Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Слонімскага пав. У 1831 за ўдзел Сапегаў y паўстанні 1830—31 Р. канфіекаваны і перададзены ў казну. У 19 ст. ў Р. 2 гарбарныя з-ды, палатняная і 3 суконныя ф-кі. У 1897 y Р. 5016 ж., 769 будынкаў, 5 дробных прадпрыемстваў, нар. вучылішча, y 1914 — 6815 ж., 26 прадпрыемстваў (341 рабочы), выраблялася ружанская кераміка. У 1921—39 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Косаўскага пав. Палескага ваяв., 3622 ж. (1921). Дзейнічаў райком КПЗБ. 3 1939 y складзе БССР, з 15.1.1940 гар. пасёлак,
436
руж ж о
цэнтр Ружанскага раёна. У Вял. Айч. вайну з 23.6.1941 да 13.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў Р. і раёне 5491 чал., дзейнічаў падп. антыфашысцкі к-т. 3 1962 y Пружанскім р-не.
Працуюць мэблевая ф-ка, вытворчахарчовы з-д, вытворча-гандлёвы камбінат; сярэдняя і муз. школы, 2 дашкольныя дзіцячьія ўстановы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, касцёл. Брацкая магіла сав. воінаў і партызана; брацкая магіла сав. воінаў і Курган Славы (за 2 км ад Р. каля шашы на Ваўкавыск). Помнікі архітэктуры: .Петрапаўлаўская царква і манастыр базыльян, Троіцкі касцёл, Палацавы комплекс, сінагога (2 -я пал. 19 ст.). РУЖЖ 0, ручная агнястрэльная і пнеўматычная зброя з доўгім ненаразным ствалом; разнавіднасць стрэльбы. Агнястрэльныя Р. бываюць баявыя, паляўнічыя і спартыўныя; прызначаны для стральбы шротам,' карцеччу і спец. свінцовымі кулямі. Пнеўматычныя (духавыя) Р. — спартыўныя, спружынныя або газабалоннью, дзейнічаюць ад сціснутага паветра ці інш. газу (гл. Пнеўматычная зброя). Б a я в ы я • Р. (аркебуза, куляўрына, пішчаль, петрыналь) з’явіліся ў 14— 15 ст., з 16 ст. пашырыліся кнотавыя Р. — мушкеты. Са стварэннем ударна-крамянёвага замка (16 ст.) і штыка з трубкай (17 ст.) усталяваўся тып баявога дульназараднага Р., якое стала асн. зброяй пяхоты да 1840-х г. (гл. Крамянёвая зброя), калі было заменена капсульным. У 2-й пал. 19 ст. гладкаствольныя Р. заменены наразнымі вінтоўкамі (гладкаствольныя Р. захаваліся як паляўнічыя). П а л я ў н і ч ы я Р . больш лёгкія за баявыя; аднаствольныя з’явіліся ў 17 ст. (гл. Паляўнічая зброя). Яны былі
шомпальныя (зараджаліся з дула з дапамогай шомпала), y пач. 20 ст. выцеснены казназараднымі Р. (зараджаліся унітарным патронам з задняй — т.зв. казённай — часткі ствала). Сучасныя паляўнічыя Р. прызначаны для прамысл. і спарт. (аматарскага) палявання, для спарт. стральбы на стэндзе (дакладная класіфікацыя Р. і тэрміналогія пакуль не ўсталяваліся). У 2-ю сусв. вайну шырока выкарыстоўвалася процітанкавая наразная стрэльба (усталяваная назва — процітанкавае ружжо). В.ІВараб’ёў.
РЎЖЫ ў м a т э м a т ы ц ы, плоскія крывыя, ураўненні якіх y палярных каардынатах маюць выгляд: д-жіп&р, дзе a і k — пастаянныя. Размяшчаюцца ўнутры круга радыуса а. Калі k=m/n — рацыянальны лік, то Р. — алг. крывыя цотнага парадку; калі k—цэлы лік, Р. мае k пялёсткаў пры k няцотным і Ik пялёсткаў пры k цотным. Пры ірацыянальным k пялёсткаў бясконца многа.
1
2
3
Ружы r = osin*(p: 1 — k = 2; 2 — * = 5/ 3; 3 — k - / 2.
РУЖЬІЦЫ (Roiycki) Людомір (6.11.1884, Варшава — 1.1.1953), польскі кампазітар, педагог. Вучыўся ў Варшаўскай кансерваторыі, Берлінскай акадэміі музыкі. 3 1907 дырыжор оперы і выкладчык кансерваторыі ў Львове. 3 1912 за мяжой. 3 1918 y Варшаве. У 1930—39 праф. Варшаўскай кансерваторыі, з 1945 — Дзярж. Вышэйшай муз. школьі ў г. Катавіцы. Прадстаўнік «Маладой
Польшчы». Для творчасці характэрнь ўплывы позняга рамантызму і імпрэсіянізму. Яго стыль вылучаўся яркім нац каларытам, апорай на муз. фальклор імкненнем да павышанай экспрэсіі. пышнасцю і сакавітасцю аркестроўкі Сярод твораў: оперы, y т.л. «Эрот і Псіхея» (1916), і балеты, y т.л. «Лан Твардоўскі» (1920), сімф. паэмы для арк., канцэрты для інстр. з арк., камернаінстр. ансамблі, вак. цыклы; рамансы, песні, музыка да спектакляў і інш. Дзярж. прэміі Польшчы 1930, 1952. РЎЖЫЧКА (Ruzicka) Леапольд (13.9.1887, г. Вукавар, Харватыя — 26.9.1976), швейцарскі хімік-арганік. Замежны чл. AH СССР (1958). Скончыў Вышэйшую тэхн. школу ў Карлсруэ (1910). У 1912—25 і 1929—57 y Вышэйшай тэхн. школе ў Цюрыху. (з 1923 праф.). У 1926—29 ва Утрэхцкім ун-це (Галандыя). Навук. працы па даследаванні біясінтэзу і хім. будовы, a таксама сінтэзу прыродных аліцыклічных злучэнняў, y т.л. тэрпенаў, стэроідных гармонаў, пахучых рэчываў. Вынайшаў прамы спосаб вызначэння вугляроднага касцяка сесквітэрпенаў (1921). Сінтэзаваў аліцыклічныя кетоны з 8 —34 атамамі вугляроду ў цыкле (1920—34), цыбетон (1926), гармоны андрастэрон (1934) і тэстастэрон (1935, адначасова з А.Ф. Бутэнантам). Вызначыў будову мускону (1926), сантаніну (1930), абіяцінавай к-ты (1932). Сфармуляваў біягенетычнае ізапрэнавае правіла (1953). Нобелеўская прэмія 1939. РУЖ& ДЭ ЛІЛЬ (Rouget de Lisle) Клод Жазеф (10.5.1760, г. Лон ле-Санье, Францыя — 26 ці 27.6.1836), французскі паэт і кампазітар. Па прафесіі ваен. інжынер. Напісаў словы і музыку «Марсельезы». Аўтар «Нарысаў y вершах і прозе» (1796), лібрэта камічнай оперы «Жако, або Школа маці» (1798, разам з К.Э.Дэпрэ), драмы «Макбет» (паст. 1827), рамансаў, гімнаў, ваен., рэв. і інш. песень, y т.л. песні «Раланд y Рансевалі», словы з якой сталі лозунгам рэвалюцыянераў 1848. Перакладаў на франц. мову байкі І.Крылова. Літ:. В е л н к о в с к н й С.Н. Поэты французскнх революцнй, 1789— 1848. М„ 1963; Ц в е й г С. Геннй одцой ночв. М., 1964.
Ружжо: a—г — кнотавы, калясцовы, крамянёвы і капсульны замкі (1 — курок, 2 — капсуль, 3 — запальны стрыжань, 4 — запал, 5 — зарад); д — ружжо аўгаматычнае магазіннае; е — двухсівольнае з двума куркамі; ж — з ручным «помпавым» перазараджэннем.
РУЖЙВІЧ (Rôzewicz) Тадэвуш (н. 9.10.1921, г. Радомска, Польшча), польскі пісьменнік, драматург. Вывучаў гісторыю мастайтваў y Ягелонскім ун-ue ў Кракаве (1945—49). Друкуецца з 1938. Аўтар паэт. кніг «Непакой» (1947), «Зялёная ружа» (1961), «Трэцяя асоба» (1968), паэм «Галасы» (1948), «У цэнтры жыцця» (1956), «Ахерон апоўдні» (1968), зб-каў апавяд. «Апала лісце з дрэў» (1955), «Перапынены экзамен» (1960), «Падрыхтоўка да аўтарскага вечара» (1971), аповесцей, y т.л. «Смерць y старых дэкарацыях» (1970), эсэ, нарысаў і інш. Найб. значныя яго п’есы: «Картатэка» (паст. 1960), «Група Лаакаона» (паст. 1962), «Сведкі» (паст. 1964), «Дзеянне, якое перапыняецца» (паст. 1978), «Пас-
тка» (паст. 1984, пра Ф.Кафку). У творах тэмы вайны і фашызму, чалавека і грамадства, мастацтва як носьбіта гуманізму, узаемадачыненняў мастака і ўлады, культуры і цывілізацыі, крызісу духоўнасці. Рэаліст. паэзія адметная свядомым «антыэстэтызмам», празаізацыяй верша, вобразнай прадметнасцю, экспрэсіўнасцю, жывапіснасцю, багаццем сатыр. палітры. Зрабіў вял. ўплыў на польскіх пісьменнікаў т.зв. ўцалелага (ваеннага) пакалення. На бел. мову асобньм вершы Р. пераклалі М.Танк, ВДранчук, Ш.Раманчук, Я.Семяжон, апавяданні — Я.Брыль, П.Стафановіч. Дзярж. прэмія Польшчы 1955, 1966. Тв.. Бел. пер. — y кн.: Ад Буга да Одры: Апавяданні пол. пісьменнікаў. Мн., 1969; Рус. пер. — Нзбранное. М., 1979; Нзбр. лнрнка. М., 1980; Стяхотворення я поэмы. М., 1985. ЕА.Лявонава.
Л.Ружычка.
Т.Рузвельт.
РЎЗВЕЛЬТ (Roosevelt) Тэадор (27.10.1858, Нью-Йорк — 6.1.1919), палітычны і дзярж. дзеяч ЗША. Скончыў Гарвардскі ун-т (1880), вучыўся ў Калумбійскай (Нью-Йорк) юрыд. школе. Належаў да Рэсп. партыі (з 1880). У 1881—84 дэп. асамблеі штата Нью-Йорк. 3 1889 чл. камісіі палаты прадстаўнікоў кангрэса ЗША па грамадз. прызначэннях. У 1895—97 паліцэйскі камісар Нью-Йорка. У крас. 1897 — маі 1898 нам. ваенна-марскога міністра. Удзельнік ісп.амер. вайны 1898 на Кубе. 3 1899 губернатар штата Нью-Йорк. 3 1900 віцэпрэзідэнт ЗША, пасля забойства прэзідэнта У.Мак-Кінлі (з 1897) — прэзідэнт ЗША (26-ы, 1901—09). Праводзіў экспансіянісцкі знешнепаліт. курс y Лац. Амерыцы (палітыка «вял. дубінкі», захоп амер. войскамі зоны Панамскага канала ў 1903, акупацыя ўзбр. сіламі ЗША Кубы ў 1906—09 і інш.). Пасрэднік на перагаворах паміж Японіяй і Расіяй па заключэнні Портсмуцкага мірнага дагавора 1905. Аўтар гіст.-літ. прац «Ваеннамарскія дзеянні ў вайну 1812 г> (1880), «Заваяванне Захаду» (т. 1—4, 1889—96) і інш., публіцыстыкі, артыкулаў па арніталогіі, біяграфій паліт. дзеячаў ЗША Г.Морыса, Т.Х.Бентана. Нобелеўская прэмія міру 1906. Літ:. У т к н н А.М. Теодор Рузвельт: Полят. портрет. Свердловск, 1989.
РЎЗВЕЛЬТ (Roosevelt) Франклін Дэлана (30.1.1882, г. Хайд-Парк, штат НьюЙорк. ЗША — 12.4.1945), палітычны і
дзярж. дзеяч ЗІІІА. Скончыў Гарвардскі ун-т (1904), вывучаў юрыд. навукі ў Калумбійскім ун-це (1904—07). У 1905 ажаніўся з Элеанорай Р., пляменнійай Т.Рузвельта. 3 1907 працаваў y юрыд. ірме. 3 1910 сенатар y штаце Ньюорк ад Дэмакр. партыі. У 1913—20 пам. марскога міністра ва ўрадзе Т.В .Вільсана, выступаў за ўмацаванне ваен.-марской магутнасці ЗША. У 1920 кандыдат y віцэ-прэзідэнты ЗША, потым зноў практыкаваў як юрыст. Са жн. 1921 y выніку хваробы на поліяміэліт страціў здольнасць хадзіць. У 1928—32 губернатар штата Нью-Йорк. У 1933— 45 прэзідэнт ЗША (32-і) ад Дэмакр. партыі (тройчы перавыбраны ў 1936, 1940 і 1944 — адзіны выпадак y гісторыі краіны). Урад Р. садзейнічаў пераадоленню ўнутры ЗША наступстваў
Ф.Рузвельт.
А.Руйтэль.
сусв. эканам. крызісу 1929—33 (палітыка «новага курсу»), У знешняй палітыцы аддавалася перавага адыходу краіны ад ізаляцыянізму, нармалізацыі адносін з СССР (дыпламат. адносіны ўстаноўлены ў ліст. 1933), удзелу ЗША (са снеж. 1941) y 2-й сусв. вайне на баку краін антыгітлераўскай кааліцыі, наладжванню супрацоўніцтва з гэтымі краінамі дзеля дасягнення ўсеагульнага міру і справядлівага пасляваен. ўладкавання свету (гл. Атлантычная хартыя, Лендліз, Дэкларацыя Аб’яднаных Нацый, Квебекскія канферэнцыі 1943, 1944, Тэгеранская канферэнцыя 1943, Другі фронт, Крымская канферэнцыя 1945, Арганізацыя А б’яднаных Нацый). Л і т Я к о в л е в Н.Н. Ф.Рузвельт: человек я полнтмк. М., 1981; М а л ь к о в В.Л. Франклнн Рузвельт: Пробл. внутренней полятакн н днпломатнн. М., 1988; Ю н к е р Д., A й г н е р Д. Франклнн Рузвельт. Уянстон Черчнлль: Пер. с нем. Ростов н/Д, 1998. М.А.Бандарэнка.
РЎЗСКІ Мікалай Уладзіміравіч (18.3.1854 — 19 або 21.10.1918), расійскі ваен. дзеяч, удзельнік 1-й сусв. вайны на тэр. Беларусі. Ген. ад інфантэрыі (1909), ген.-ад’ютант (1914). Скончыў Акадэмію Генштаба (1881). Удзельнік рус.-тур. 1877—78 і рус.-яп. 1904—05 войнаў. У 1902—04 нач. штаба Віленскай ваен. акругі. У 1906—09 камандаваў 21-м корпусам. 3 1909 чл. Ваен. савета, з 1912 пам. камандуючага войскамі Кіеўскай ваен. акругі. У пач. 1-й сусв. вайны каманд. 3-й арміяй Паўд.-
рукакры лы я
437
Зах. фронту, вызначыўся ў час Галіцыйскай бітвы 1914. У вер. 1914—сак. 1915 галоўнакаманд. войскамі Паўночна-Заходняга фронту. Чл. Дзярж. савета (1915). У 1915 каманд. асобнай 6 -й арміяй, потым галоўнакамавд. войскамі Паўн. фронту (1915, 1916— 17). У пач. Лютаўскай рэвалюцыі 1917 настаяў на адрачэнні Мікалая I I ад трона. 3 крас. 1917 y адстаўцы. У вер. 1918 узяты ў заложнікі Каўказскай (11-й) Чырв. Арміяй, расстраляны або забіты ў выніку самасуду. Літ:. Д a н н л о в Ю.Н. На путя к крушенню. М., 1992; П о р т у г а л ь с к м й Р.М., А л е к с е е в П.Д., Р у н о в В.А. Первая ммровая в жнзнеопнсаннях русскнх военачальннков. М., 1994. А.М.Лукашэвіч.
РЎЙТЭЛЬ (Rüütel) Арнольд (н. 10.5.1928, в. Лайм’яла, в-аў Саарэмаа. Эстонія), эстонскі паліт. і дзярж. дзеяч, вучоныаграном. Д-р с.-г. н. (1991), праф. (1991). Скончыў Эст. с.-г. акадэмію ў г. Тарту (1964). 3 1956 пам. дырэктара, дырэктар эксперым. базы Эст. ін-та жывёлагадоўлі і ветэрынарыі, з 1963 дырэктар Тартускага ўзорнага саўгаса. У 1969—77 рэктар Эст. с.-г. акадэміі. 3 1977 сакратар ЦК Камуніст. партыі Эстоніі па пьгганнях сельскай гаспадаркі. У 1979—83 1-ы нам. старшыні CM Эст. ССР. 3 1983 старшыня Прэзідыума Вярх. Савета Эст. CCP, y 1990—92 старшыня Вярх. Савета Эстоніі. Чл. Канстытуцыйнай асамблеі (1991—92). 3 1993 дырэктар Ін-та нац. развідця і супрацоўніцтва. Дэп. (1995—2001) і віцэстаршыня (1995—97) парламента (Рыйгікога) ад апазіц. партыі Саюз эст. народа. 3 вер. 2001 прэзідэнт Эст. Рэспублікі. РУКАВІШНІКАЎ Мікалай Мікалаевіч (н. 18.9.1932, г. Томск, Расія), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1971, 1974). Герой Манголіі (1972). Герой Балгарыі (1979). Лётчык-касманаўт СССР (1971). Канд. тэхн. н. (1980). Скончыў Маскоўскі інж.-фіз. ін-т (1957). У 1967—80 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў. У 1981 — 98 старшыня Федэрацыі касманаўтыкі СССР (Расіі). 23 — 25.4.1971 з У.к.Шаталавым i А.С.Елісеевым здзейсніў (як інжынер-выпрабавальнік) палёт на касм. караблі (КК) «Саюз-10» (стыкоўка з арбітальнай станцьшй «Салют»), 2—8.12.1974 з А.В.Ф/'ліпчанкам — палёт на КК «Саюз-16» (як бортінжынер), 10 — 12.4.1979 з Г.іванавым (Балгарыя) — палёт на К.К. «Саюз-33» (як камандзір). У космасе правёў 9,9 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР. У.С.Ларыёнаў. РУКАКРЬІЛЫЯ (Cliiroptera), атрад млекакормячых, якія прыстасаваліся да працяглага палёту. 2 падатр.: крыланы (Megachiroptera) і лятучыя мышы, або кажаны. Вядомы з эацэну (каля 65 млн. г. назад). Крыланы пашыраны ў тропіках і субтропіках Усх. паўшар’я; каля 200 відаў. Лятучыя мышы пашыраны
438
РУКАПАЛАЖЭННЕ
паўсюдна, акрамя Арктыкі і Антарктыды; больш за 800 відаў. Насяляюць розныя ландшафгы, жывуць y пячорах, расколінах скал, дуплах, пабудовах і інш. Большасць відаў утвараюць калоніі (часам да некалькіх млн. асобін). Актыўныя ў прыцемку і ўначы. Некат. трапічныя віды—носьбіты вірусаў шаленства і інш. небяспечных хвароб. На Беларусі 17 відаў з родаў вячэрніцы, начніцы, вушаны, кажаны, нетапыры і шыракавушкі. У Чырв. кнізе МСАП 8 відаў, 4 падвіды; y Чырв. кнізе Беларусі — 7 відаў. Даўж. крыланаў да 42 см, размах крылаў да 1,65 м; даўж. кажаноў да і4 см. Пярэднія канечнасці ператвораны ў скурыстыя крылы, якія, як і ўсё цела, укрыты кароткім аксаміцістым валасяным покрывам. У палёце і пры паляванні арыентуюцца гал. чынам з дапамогай ультрагуку. 3 органаў пачуццяў найб. развітыя слых і дотык. Крыланы кормяцца пераважна пладамі, лятучыя мышы—насякомаедныя, некат.—рыбаедныя, ёсць 'крывасмокі. Нараджаюць 1—2 дзіцянят 1 раз y год. Гл. таксама Вушан, Кажанок. Літ.: С о к о л о в В.Е. Смстематнка млекопмтаюшнх. М., 1973; K y р с к о в А.Н. Рукокрьшые Белоруссня. Мн., 1981. Э.Р.Самусенка.
РУКАПАЛАЖ&ННЕ, х i р a т о н і я, абрад узвядзення ў свяшчэнніцкі сан (дыякана, свяшчэнніка, епіскапа і інш.) y хрысціянстве. У праваслаўі і каталіцызме разглядаецца як таінства, калі пры ўскладанні рук вышэйстаячага служыцеля культу на галаву таго, каго пасвячаюць, яму як бы перадаецца «боская ласка». У пратэстанцкіх цэрквах праз Р. пасвячаюцца на служэнне прэсвітэры, дыяканы і інш. служыцелі, выбраныя царквой. У шэрагу пратэстанцкіх цэркваў, прынята рашэнне аб Р. таксама і жанчын не толькі ў сан дыякана, але і прэсвітэра.
РЎКАПІС, 1) тэкст, напісаны ад рукі, a таксама аддрукаваны на пішучай машынцы. 2) Рукапісны помнік пісьменнасці. Стараж. Р. з’яўляюцца важнай гіст. крыніцай; іх вывучэннем займаецца палеаграфія. 3) У выдавецкай справе — аўтарскі тэкст, арыгінал, з якога робіцца набор. РУКАПІСНАЯ КНІГА, кніга, тэкст і мастацкае афармленне якой выкананы ад рукі. Асн. формай Р.к. (як і друкаванай) быў кодэкс — блок змацаваных аркушаў (сшыткаў) пісчага матэрыялу (пергамент ці папера), звычайна заключаны ў пераплёт, які часам упрыгожваўся па-мастацку выкананым абкладам. Напачатку Р.к. перапісвалі ўставам, пазней паўуставам і скорапісам. Паводле прызначэння Р.к. падзяляюць на богаслужэбныя і чэцці (для чытання) рэліг. і свецкага зместу. Р.к. былі вядомы ў стараж. Егіпце, краінах Пярэдняй Азіі. Яны мелі форму скрутка, пісаліся на папірусе, скуры, гліняных плітках. У 2—3 ст. пачалі ўжываць пергамент. пазней паперу. На працягу 3— 15 ст. y Еўропе склаліся традыцыі візант., лац. і слав. Р.к. Перапісаныя ў італьян., франц., ням. майстэрнях (скрыпторыях), яны былі на Беларусі ў бібліятэках Радзівілаў, Сапегаў, Полацкай езуіцкай акадэміі. Візант. Р.к. паўплывала на знешні выгляд, тэхніку вытворчасці і аздобу слав. кнігі. Менавіта з грэч. рукапісаў браты Кірыла і Мяфодзій пераклалі на слав. мову хрысц. богаслужэбныя кнігі. Для напісання слав. Р.к. ўжываліся кіршіца і глаголіца. Самая стараж. датаваная слав. Р.к. — Астрамірава евангеме, перапісанае дыяканам Грыгорыем y 1056—57. Найб. раннімі помнікамі стараж.-рус. пісьменнасці, што дайшлі да нас, з’яўляюцца Ізборнікі Святаслава 1073 і 1076. Р.к. стараж. Русі спалучае тэкст і маст. аздобу, часта гэта помнік муз. культуры (з нотнымі запісамі). У аздобе стараж.-рус. Р.к. вылучаюць стылі стараж.-візант., тэраталагічны (звярыны), балканскі новавізант. і старадрукарскі.
На Беларусі Р.к. з’явілася ў 11 ст. і бытавала да 19 ст. Розныя веравызнанні
і шматэтнічнасць абумовілі тое, што яна пісалася рознымі алфавітамі, на слав., лац., яўр. мовах. На развіццё кірылаўскай Р.к. паўплывалі культ. сувязі з Маскоўскай Руссю і Украінай. Бел. Р.к. ствараліся ў Полацку, Тураве, Друцку, Слуцку, Супраслі, Мінску, Навагрудку, Куцейне, Віцебску. Перапісчыкі былі рознага сац. паходжання — ад князёўны (Ефрасіння Полацкая) да простага гараджаніна (пісец Марцін з Галыпан). Р.к. — часта адзіная крыніца вывучэння бел. мовы і л-ры, гісторыі і права (зб-кі папулярных сярэдневяковых аповесцей «Александрыя», «Троя», Статуты ВКЛ, летапісы беларуска-літоўскія). Многія Р.к. маюць укладныя запісы і прыпіскі — важную крыніцу гісторыі культуры. Маст. аздоба Р.к. залежала ад яе прызначэння. Раскошна ўпрыгожваліся богаслужэбныя кнігі. Вядомы багата аздобленыя кнігі і свецкага зместу. Упрыгожванні складаюцца з заставак, ініцыялаў, мініяцюр і ілюстрацый. Найб. важныя помнікі маст. аздобы бел. Р.к. — Тураускае евангелле, Лаўрышаўскае евангелле, Радзівілаўскі летапіс, Мсціжскае евангелле, Супрасльскі рукапіс, Ваўкавыскае евангелле, Евангелле Дабрахотава 16 ст., Пінскі зборнік 17 ст. Цэнтрамі збірання і вывучэння бел. Р.к. ў 19—пач. 20 ст. былі Віленская публічная б-ка (цяпер Цэнтр. б-ка АН Літвы) і Беларускі музей y Вільні. Бел. Р.к. зберагаюцца ў Рас. Нац. (С.-Пецярбург) і дзярж. (Масква) б-ках, б-ках Расійскай АН (С.-Пецярбург), Маскоўскага ун-та, АН Украіны (Кіеў), Ягелонскага ун-та (Кракаў), y Рас. дзярж. архіве стараж. актаў. Нязначную колькасць Р.к. зберагаюць Цэнтр. навук. б-ка імя Я.Коласа Нац. АН Беларусі, Нац. б-ка Беларусі, Нац. маст. музей Беларусі. Літ.: Д о б р я н с к н й Ф. Огшсанне рукопясей Внленской публнчной бнблнотекн, церковнославянскнх н русскнх. Внльна, 1882;
ydi '4ti* f m> (ТІЙД<^ІІДЙ YMMÎb
ІіІВІСАТІАЬМІДІПІТДТЫМІП в ы ш і і ш і . n £ i i |t n u a / u .t m
, .. -UCTIlfi lkW «iÜ T l
і)іп (.(іц ф н (м іш п ліеіііл& /ілі ij/іы т м іу г ім Н ф ц ш ій ш ь |Л м н ін с т іт ін д . н к н ц ф іт
ІІ
Н Ц Ш І І п М і. MOltTHUtntEA т т і е і т і т / й к і M K iniuн п ш іп ■ n A tu m т д ь т і, м й п к іц м е ш ш ( | i i n в д г с е н н ім д ш м н ц й л п м і .(ААЬНІПУТіПбФпТЛ л і е т е г і .л ш г м ш Е е п е г п й АІДМІІЕКМПЫСП. ЬСАГТНМН ЛІбШ Ш ЦЦІСГІ - й ы л я ш AwetA . е ц і м й т к г і н п о ш к ы
Г 7 Да арт. Рукапісная кніга. Старонка грэчаскай рукапіснай кнігі «Хлудаўскі псалтыр». 8 ст.
s
Да арт. Рукагасная кніга. Сгаронка старажыгнарускай рукапіснай кнігі «Кіеўскі псалтыр». 1397.
iifr tttiiu n M ia û t
ПІГўІМЙ UMtuM іМ М В й н і n u i IK 'U fy n iM tU I
it iiiir tB tm iiii" Knur A, i K »
ХНІГІВОІШЯШ ■>•'
пнмігуміічкіптмг <МІ\|ГіуД кйГ^Ля( умгммн^ «Mlflt llfltUW^TliAklVN <іімпрм<шмтіг»м tyiNKWM1)1 % П^нпі fVUM ITkttiм* кЖПАНГ» нД«н«1
K M IV lT IU tA n
ilT M t H M IIIT H t
'І І П М І І Ш » m t't
тттмАніпмкл
ШД(АММ(|*П4ІТк| v k (M M (A kh\l MIHAt IVIMBAINUMiaSu /аікцміунгнАдіу
KTU4H Г Й йМ А Т І , n u * N u i( n ù a i iA n
nfiiaiaurtaiiri.ik
MMHAMH»Y4A4f|u •»44 МСПММ4МРТ<Г
Рукапісная кніга. Старонка Мсціжскага евангелля.
Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі: Спроба паясьніцельнай кнігопісі ад канца X да пачатку XIX ст. Коўна, 1926; Рукопнсная н печатная кннга. М., 1975; Р о з о в Н.Н. Кннга Древней Русв XI—XIV вв. Мн., 1977, Ш м a т a ў В.Ф. Мастацтва заходнерускіх рукапісаў (XI—XIII стст.) / / Кнмговеденне в Ьслорусснн. Мн., 1977; Н і к a л a е ў М. Палата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў X—XVIII стст. Мн., 1993; К а р с к і Я. Беларусы. Мн., 2001. М.В.Нікалаеў.
РЎКАПІСЫ МЁРТВАГА MÔPA, гл. Мёртвага мора рукапісы. РУКАЎ р a к і, адгалінаванне рэчышча ракі. Узнікае ў выніку намнажэння наносаў y рэчышчы ў выглядзе асяродка або вострава, a таксама пры прарывах лукавін (тл.Меандры). На горных рэках Р. фарміруюцца звычайна пры выхадзе вадацёкаў на перадгорныя раўніны і ў міжгорных паніжэннях, дзе здольнасць ракі пераносіць наносы паслабляецца; на раўнінных рэках Р. характэрны для дэлып. Другарадныя Р. часта называюць пратокамі. РУКЁВІЧ Міхаіл Іванавіч (12.11.1794, в. Гожна ?, Беласточчына — 11.9.1841), удзельнік дваранскага рэв. руху. 3 бел. шляхты. Скончыў Віленскі ун-т (1820). У 1812— 14 ваяваў на баку Напалеона ў Літоўскіх войсках 1812. У 1814 трапіў y палон на тэр. Францыі, з 1815 на радзіме. 3 1819 член, з сак. 1820 в.а. прэзідэнта тайнага Саюза сяброў. 3 1819 чл.кар., з 1820 правадз. чл. т-ва філаматаў. Адзін з ініцыятараў стварэння т-ва прамяністых (1820), для якога напісаў «Малітву прамяністых», і т-ва фііарэтаў. У 1820 разам з З.Навіцкім стварыў y Беластоцкай гімназіі т-ва «Згодных братоў» (з 1823 «Заране»). У 1823—24 быў арыштаваны па справе філаматаў і філарэтаў, вызвалены за недастатковасцю доказаў. У 1825 ініцыятар стварэння арг-цыі *Ваенныя сябры» і гал. натхняльнік Літоўскага піянернага батальёна выступлення 1825. У 1826 арыштаваны і прыгавораны да смяротнага пакарання, але па царскай канфірмацыі 1827 пазбаўлены шляхецтва і высланы на 10 гадоў катаржных работ y Сібір. Катаргу адбываў разам з дзекабрыстамі ў Чыце (з 1828) і Пятроўскім з-дзе ў Забайкаллі (з 1830). У 1833 пераведзены на пасяленне ў в. Коркіна Іркуцкай губ., дзе і памёр. В.В.Швед.
рытмы аўтаматызаванага праектавання сістэм аўтам. пераключэння перадач. Te:. Проектнрованне трансмнсснй автомобнлей. М., 1984 (у сааўт.); Автомобшш: Конструкцвя, конструмрованне н расчет. Трансмнссня. Мн., 1985 (у сааўт.); Автомобшш: Нспытання. Мн., 1991 (у сааўт.). М.П.Савік.
РУКШАНСКАЕ BÔ3EPA. Ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 25 км на ПнУ ад г.п. Ушачы. Пл. 0,44 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 680 м, найб. глыб. 15,2 м, даўж. берагавой лініі больш за 4 км. Пл. вадазбору 3 км2. Катлавіна эварзійнага тыпу. Схілы выш. 3—4 м на Пд (да 10 м на ПдУ), разараныя. Берагі пераважна нізкія, на ПдУ зліваюцца са схіламі, y паўн. і паўд.-зах. залівах сплавінныя. Пойма шыр. да 250 м, забалочаная, парослая хмызняком. Мелкаводдзе пясчанае, глыбей дно ілістае і сапрапелістае. Зарастае да глыб. 3 м. Злучана ручаём з воз. Глыбачка, выцякае ручай y воз. Доўгае. РУКІ0, н a н с е й, архіпелаг вулканічных і каралавых астравоў y Ціхім акіяне. Тэр. Японіі. Аддзяляе Усх.-Кітайскае м. ад адкрытай ч. Ціхага акіяна. Утварае 6 груп з 98 астравоў, выцягнутых дугападобна з ПнУ на ПдЗ на 1200 км паміж а-вамі Юосю і Тайвань. Пл. каля 4,8 тыс. км2. Найб. а-вы; Акінава і Амамі. Нас. больш за 1 млн. ж. (1997). Паўд.-ўсх. ч. астравоў складзена пераважна з вапнякоў мезакайназою, на ПнЗ пашыраны вулканічныя пароды, y восевой зоне на паверхню часта выходзіць крышт. фундамент. Пераважаюць плато і нізкагор’і (выш. 300—350 м) і нізкія берагавыя тэрасы. Найб. выш. да 1935 м (на в-ве Яку). 3 дзеючыя і некалькі патухлых вулканаў. Уздоўж берагоў паўд. групы — каралавыя рыфы. Радовішчы фасфарытаў і каменнага вугалю. Клімат на Пн — субтрапічны, на Пд — трапічны, мусонны. Ападкаў 2000—3500 мм за год, частыя тайфуны. Сярэдняя т-ра студз. 14— 18 °С, ліп. 27—28 °С. Трапічныя лясы і хмызнякі. Вырошчванне рысу, батату, цукр. трыснягу. Рыбалоўства. Гал. г. Наха (на в-ве Акінава).
РУКЗАК (ням. Rücksack ад Rücken спіна + Sack мяшок), заплечны рэчавы мяшок. р у к ц я ш б л ь Алег Сцяпанавіч (н. 27.5.1941, г. Харкаў, Украіна), бел. вучоны ў галіне аўтамабілебудавання. Д-р тэхн. н. (1987), праф. <1989). Акад. Міжнар. акадэміі інфарм. тэхналогій (1995). Скончыў БПІ (1963). 3 1965 y БПА (з 1990 заг. кафедры). Распрацаваў тэорыю аптымальнага кіравання сілавымі агрэгатамі аўтатрансп. сродкаў, тэорыю аналізу і сінтэзу мікрапрацэсарных сістэм аўтам. кіравання ступеньчатымі трансмісіямі, метадалогію і алга-
Рулеткі: 1 — гравіравальная; 2 — вымяральная.
РУЛЁТКА (франц. roulette ад rouler каціць), 1) інструмент для гравіравання на метал. пласціне. Складаецца са стальнога кальца (з зубчастай насечкай на вобадзе), замацавана на сагнутым стрыжні. 2) Р. в ы м я р a л ь н a я — метал., пластмасавая або з матэрыі стужка са
рулонных__________ 439 штрыхавой шкалой, адградуіраванай y міліметрах, сантыметрах і метрах. Даўж. да 100 м. Звычайна змотваецца ў рулон, які ўкладваецца ў спец. фугарал. 3) Азартная гульня са спец. прыстасаваннем y выглядзе вярчальнага круга з нумараванымі гнёздамі, y якія пападае кінуты касцяны шарык. Гульцы робяць стаўкі на пэўныя нумары ці групы нумароў. РЎЛІ, даўняя страва беларусаў. У астуджаную гатаваную ваду крышаць жытні хлеб, цыбулю, кроп, падсольваюць, запраўляюць алеем. У падсалоджаную ваду ці малако крышаць пшанічны або жытні хлеб, булку. Вядома паўсюдна. Наз. таксама мурцоўка, цура, цюпка. РЎЛІС (Rullis) Талрыд (н. 29.12.1940, г. Вентспілс, Латвія), латышскі перакладчык. Вучыўся ў Латв. ун-це (1959—64, 1969—72). У 1967—84 працаваў y друку, y Латв. Сав. Энцыклапедыі, y выд-ве «Ліесма». Друкуецца з 1962. Асобнымі вьшаннямі ў яго перакладзе выйшлі раманы і аповесці К.Чорнага «Трэцяе пакаленне» (1971), І.Пташнікава «Тартак» (1972), І.Сяркова «Мы з Санькам y тыле ворага» (1973), А.Кудраўца «Раданіца» (1974), В.Быкава «Сотнікаў. Абеліск. Дажьшь да світання» (1976), «Жураўліны крык. Пайсці і не вярнуцца» (1984), «Знак бяды» (1986), З.Бядулі «Салавей» (1977), М.Гарэцкага «На імперыялістычнай вайне. Віленскія камунары» (1978), І.Чыгрынава «Плач перапёлкі» (1980), Я.Коласа «На ростанях» (1982), В.Казько «Суд y Слабадзе» (1982), А.Масарэнкі «На бабровых тонях» (1983), У.Караткевіча «Дзікае паляванне караля Стаха» (1985) і інш. У перыяд. выданнях надрукаваны ў яго перакладзе творы В.Адамчыка, Быкава, Кудраўца, Я.Скрыгана, пераклаў паасобныя творы Я.Брыля, В.Віткі, В.Карамазава, В.іпатавай, a таксама рус., укр. і літ. пісьменнікаў. Піша артыкулы пра бел. л-ру і праблемы перакладу. М.Абала.
РУЛ0ННЫХ ДАХАВЫХ I ГІДРАІЗАЛЯЦЫЙНЫХ МАТЭРЫЯЛАЎ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна будаўнічых матэрыялаў прамысловасці па вытворчасці ўсіх відаў мяккіх дахавых (руберойду, пергаміну, толю і інш.) і гідраізаляцыйных матэрыялаў. На Беларусі руберойд і пергамін пачалі вырабляць з 1961 на Мінскім камбінаце буд. матэрыялаў (з 1994 адкрытае акц. т-ва «Керамін»), дзе пабудаваны спец. цэх на адну тэхнал. лінію магутнасцю 21 млн. м 3 за год. У 1973 завершана буд-ва Асіповіцкага кардонна-руберойдавага завода (з 1994 акц. т-ва «Дах») магутнасцю 50 тыс. т дахавага кардону і 125 млн. м2 мяккага крыцця за год. Тэхнал. абсталяванне для вырабу кардону пастаўлена фірмай «Фампа» (Польшча), усё астатняе абсталяванне — айч. прам-сцю. Для вырабу кардону выкарыстоўваюць рыззё, макулатуру, драўні-
440__________________ р у л ь е ну. Адкрытае акц. т-ва «Дах» — прадпрыемства з поўным закончаным тэхнал. цыклам вытв-сці мяккіх дахавых матэрыялаў. На ім асвоены выпуск новых відаў дахавых і гідраізаляцыйных матэрыялаў на аснове бітумнага і бітумна-палімернага кампанентаў (біпалікрын і бікрын) з палепшанымі трываласнымі і эксплуатацыйнымі паказчыкамі. У якасці асновы гэтых матэрыялаў выкарыстоўваюць новыя імпартныя і айч. поліэфірныя і шкляныя палотны, тканіны. Вытв-сць гідрашклоізолу ў Рэспубліцы Беларусь наладжана ў адкрытым акц. т-ве «Гідрашклоізол» (пас. Бронная Гара Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл ). У 1994 уведзена тэхнал. лінія магутнасцю 3 млн. м2 за год. Выпушчана 1,45 млн. м2 гідрашклоізолу (1998).
рэжымаў вырабу інтэгральных мікрасхем, тэхналогіі фарміравання кампанентаў і элементаў інтэгральных мікрасхем. Распрацаваў новыя метады стварэння высакаякасных металічных, паўправадніковых і дыэлектрычных слаёў і мікрасхем на структурах метал—дыаксід крэмнію—крэмній. Дзярж. прэмія Беларусі 1984. Тв.: Зарядовые свойства МОП-структур. Мн., 1980 (разам з Л.І.Гурскім, В.В.Куксо); Днэлектрнческне пленкн в твердотельной мякроэлектроннке. Мн., 1990 (разам з В.У.Хацько); Процессы саморегулнрованяя прн созланм.н многослойных структур (разам з В.У.Хацько, С.С.Васільевым) / / Докл. АН БССР. 1990. Т. 34, №8. Л.І.Гурскі.
М.Ф.Грынько.
РУЛЬЁ Карл Францавіч (20.4.1814, Ніжні Ноўгарад, Расія — 22.4.1858), расійскі прыродазнавец, біёлаг-эвалюцыяніст. Скончыў Маскоўскае аддз. Медыка-xipypr. акадэміі (1833). 3 1840 праф. Маскоўскага ун-та. Навук. працы па геалогіі, палеанталогіі, тэарэт. біялогіі. Адхіляў вучэнне пра нязменнасць відаў, сцвярджаў, што вопыт вывядзення новых парод і акліматызацыя жывёл — ключ для разумення рухальных сіл эвалюцыі. Развіваў ідэі пра адзінства арганізма і ўмоў існавання, даказаў прычынную залежнасць эвалюцыі жывых форм ад змены навакольнага асяроддзя, развіваў дадарвінаўскую матэрыяліст. тэорыю арган. свету. Засн. навук. школу заолагаў-эвалюцыяністаў, распрацаваў праграму даследаванняў па экалогіі жывёл і зоапсіхалогіі. РУМ, найменне Рыма і Рымскай (з 4 ст. н.э. Візантыйскай) імперый y краінах Усходу; y перыяд заваявання М. Азіі сельджукамі ўжывалася як адна з назваў Канійскага султаната (Румскі султанат), y час Асманскай імперыі назва яе еўрап. уладанняў (гл. Румелія). РУМАЙЛА, Эр- Румайла, Рум е й л а, нафтавае радовішча ў Іраку, адно з буйнейшых y свеце. Уваходзіць y Персідскага заліва нафтагазаносны басейн. Адкрыта ў 1953, распрацоўваецца з 1958. Паклады на глыб. 2—3,8 km y нафтаносных рыфавых вапняках і пясчаніках мелавога ўзросту. Пачатковыя запасы каля 3,8 млрд. т нафты. Шчыльн. нафты 0,85—0,89 г/см3. Цэнтр здабычы — аднайменны нас. пункт. РУМАК Мікалай Уладзіміравіч (1.7.1941, в. Хойна Пінскага р-на Брэсцкай вобл. — 8.7.1995), бел. вучоны ў галіне мікраэлектронікі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1991), д-р тэхн. н. (1986), праф. (1988). Скончыў БПІ (1965). 3 1967 ў Фізікатэхн. ін-це АН Беларусі (з 1990 нам. дырэктара). 3 1994 старшыня К-та па навуцы і тэхналогіях Мін-ва адукацыі і навукі Беларусі. Навук. працы па мікраэлектроніцы, распрацоўцы тэхнал. г
М.У.Румак.
РУМАЧЫК Іван Іванавіч (24.7.1951, в. Валавель Драгічынскага р-на Брэсцка.й вобл.), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1998). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1974). 3 1974 y Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі. Навук. працы па пытаннях дыягностыкі, прафілактыкі і мерах барацьбы з туберкулёзам с.-г. жывёлы і птушак. Т в Мнкробактерноз свяней. Мн., 1988 (разам з А.А.Саланенкам); Праяўленне алергічных рэакцый y жывёлы ў залежнасці ад кратнасці ўвядзення туберкуліну і тэрмінаў уліку рэакцый / / Весці Акадэміі агр. навук Беларусі. 1994. №1.
РУМБ (англ. rhumb, ад грэч. rhombos юла, кругавы рух, ромб), напрамак да пунктаў бачнага гарызонту адносна кірункаў свету або вугал паміж двума такімі напрамкамі. У г е а д э з і і — вугал паміж мерыдыянам і дадзеным напрамкам, які адлічваецца ад мерыдыяна ў 2 бакі ад 0 да 90 °. У м а р с к о й н а в і г а ц ы і — мера вугла акружнасці гарызонту, падзеленага на 32 Р. (у м е т э а р а л о г і і — на 16). Пн
РЎМБА (ісп. rumba), афра-амерыканскі песенна-танц. жанр, a таксама бальны танец. Сучасная Р. склалася на Кубе, з 1920-х г. распаўсюдзілася ў ЗША і Еўропе як эстрадны танец. Муз. памер двух- ці чатырохдольны, рытм вострасінкапіраваны, з акцэнтамі на слабых долях такта, тэмп ад умерана рухомага да хуткага. Уключае спеў саліста, рэплікі хору і ўласна танец, які выконваецца ў пары ці салістам y цэнтры кола гл.едачоў і музыкантаў. РУМЕЛІЯ (тур. Rumeli), турэцкая назва еўрап. уладанняў Асманскай імперыі. У 15— 19 ст. — правінцыя (эялет), якая ўключала тэр. Балканскага п-ва, y 1864—66 падзелена на некалькі вілаетаў, назва Р. скасавана з афіц. ўжывання. Паводле рашэнняў Берлінскага кангрэса 1878 створана аўт. правінцыя Усх. Р., якая ў 1885 далунана да Балгарыі. Цяпер часам ужываецца як неафіц. назва еўрап. ч. Турцыі. РЎМІН Валерый Віюаравіч (н. 16.8.1939, г. Камсамольск-на-Амуры, Расія), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1979, 1980). Герой Венгрыі, Герой Працы В’етнама, Герой Кубы (1980). Лётчык-касманаўт СССР (1977). Канд. тэхн. навук. Скончыў Маскоўскі лесатэхн. ін-т (1966). 3 1973 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Гагарына. 3 1987 нам. ген. канструктара ракетнакасм. карпарацыі «Энергія». Кіраўнік праграм «Мір— НАСА», «Мір— Шатл» (1994—98), дырэктар праграмы «Міжнар. касм. станцыя» (ад Расіі). Здзейсніў (як бортінжынер) палёты: 9— 11.10.1977 з У.В Кавалёнкам на касм. караблі (КК) «Саюз-25»; 25.2— 19.8.1979 з У.А.Ляхавым на КК «Саюз-32», «Саюз-34» і арбітальнай станцыі (АС) «Салют-6 »; 9.4— 11.10.1980 з Л.І Паповым на КК «Саюз35», «Саюз-37» i АС «Салют-6 »; 3— 12.6.1998 y складзе экіпажа КК «Дыскаверы» (стыкоўка з АС «Мір»). У космасе правёў 371,7 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР. Дзярж. У.С.Ларыёнаў. ПрЭМІЯ СССР 1984. РЎМНІЕЦЭ (Rümniece) Берта Фрыцаўна (21.10.1865, г. Айзкраўкле, Латвія — 8.3.1953), латышская актрыса; адна з заснавальнікаў нац. сцэнічнага мастацтва. Нар. арт. Латвіі (1945). 3 1883 выступала ў Рыжскім лат. т-ры, з 1919 y Латв. т-ры драмы. Выконвала пераважна ролі простых жанчын. Яе майстэрства вылучалася прастатой, праўдзівасцю, шчырасцю. Сярод роляў: Ажа, Індраніха, маці Яна («Блудны сын», «Індраны», «Злы дух» Р.Блаўмана), Ведзьма, Тушэ («Агонь і ноч», «Ветрык, вей!» Я.Райніса), маці Крусы («Гліна і фарфор» А.Грыгуліса), Глумава («На ўсякага мудраца хапае прастаты» А.Астроўскага), Матрона («Улада цемры» Л.Талстога) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1948. РУМ0ЎСКІ Сцяпан Якаўлевіч (9.11.1734, в. Стары Пагост Цвярской вобл., Расія — 18.7.1812), расійскі астраном. Акад. Пецярбургскай АН (1767). У 1765—90 кіраўнік геагр. дэпартамен-
та, з 1800 віцэ-прэзідэнт Пецярбургскай АН. У 1803— 12 апякун Казанскай вучэбнай акругі. Навук. працы па астраноміі і картаграфіі. Пасля апрацоўкі вынікаў уласных назіранняў праходжання Венеры па дыску Сонца (1761, Забайкалле; 1769, Кольскі п-аў) атрымаў блізкае да сучаснага значэнне паралакса Сонца 8 ", 67. Кіраваў картаграфічнымі работамі, склаў і апублікаваў першы для Расіі каталог 62 астр. пунктаў (1802). Адзін са складальнікаў першага ў Расіі этымалагічнага слоўніка. Вядомы як перакладчык твораў Ж.Бюфона, Тацыта, Л.Эйлера. РУМСКІ танат.
с у л т а н Ат , гл.
РУМЫНІЯ
253,6. У сельскай гаспадарцы занята 36,5% эканамічна актыўнага насельніцтва, y прам-сці — 34,4%, y абслуговых галінах — 29,1%.
Канійскі сул-
РУМЫНІЯ (Romania), дзяржава на ПдУ Еўропы. Мяжуе на Пд з Балгарыяй, на 3 з Югаславіяй і Венгрыяй, на Пн і У з Малдовай і Украінай. На У абмываецца Чорным м. Пл. 237,5 тыс. км2. Нас. 22 411,1 тыс. чал. (2000). Дзярж. мова — румынская. Сталіца — г. Бухарэст. Падзяляеша на 40 жудзецаў (паветаў); сталіца вылучана ў самаст. адм. адзінку. Нац. свята — Нац. дзень P. (1 снеж.). Дзяржаўны лад. Р. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1991. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт (выбіраецца насельніцтвам на 4 гады), які назначае прэм’ер-міністра. Заканад. ўладу ажыццяўляе двухпалатны парламент, які складаецца са сходу дэпутатаў і сената; выбіраецца на 4 гады. Прырода. Каля 2/з тэр. займаюць горы і ўзвышшы. На Пн і ў цэнтры Усх. і Паўд. Карпаты (выш. 2544 м, г. Маддавяну), на 3 сярэдневышынныя Зах. Румынскія горы, паміж імі і Карпатамі — Трансільванскае плато. Са знешняга боку ўздоўж Карпат паласа перадгор’яў, на Пд і ПдУ Ніжнедунайская раўніна з далінай р. Дунай. На У Малдоўскае ўзвышша, на ПдУ каля ўзбярэжжа Чорнага м. плато Дабруджа. На крайнім 3 ускраіны Сярэднедунайскай раўніны. Карысныя выкапні: нафта, прыродны газ, буры і кам. вугаль, руды жалеза, марганцу, поліметалаў, золата і серабра, баксіты, кам. соль, буд. матэрыялы. Клімат умераны кантынентальны. Сярэднія т-ры студз. на раўнінах ад 0 °С да -5 °С, y rapax да -10°С (месцамі ніжэй), ліп. адпаведна 20—23 °С і 8— 16 °С. Ападкаў на раўнінах ад 600—700 мм на 3 да 300—400 мм на У, y rapax 800— 1500 мм за год. Бываюць засухі, y Карпатах — ачаг значных землетрасенняў. Асн. р. Дунай з прытокамі Жыў, Олт, Сірэт, Прут. Натуральная расліннасць на раўнінах і ў перадгор’ях — стэп і лесастэп (захаваліся на асобных участках); хваёвыя і шыракалістыя лясы ў гарах займаюць каля 29% тэр. краіны. Нац. парк Рэтэзат, шматлікія рэзерваты. Насельніцтва 89,5% румыны; з інш. нацыянальнасцей — венгры (7,1%, пераважна ў Трансільваніі), цыганы (1,8%), немцы (0,5%), украінцы (0,3%), a таксама сербы, рускія і інш. Вернікі пераважна правасл. (70%), католікі ( 6 %), пратэстанты (6 %). Сярэднегадавы пры-
441
Герб і сцяг
Р ум ы ніі.
Гісторыя. Чалавек на тэр. Р. жыў з эпохі палеаліту. Розныя плямёны пакінулі тут некалькі дзесяткаў археал. культур. У 2-й пал. 3-га тыс. да н.э. сюды прыйшлі плямёны пастухоў-індаеўрапейцаў з Паўн. Прычарнамор’я і Цэкгр. Еўропы. 3 7—6 сг. да н.э. асн. насельнікамі тэр. сучаснай Р. былі фракійскія плямёны гетаў і дакаў, якія ў 60-я г. да н.э. стварылі ваенплем. саюз. 3 7—6 ст. да н.э. на Чарнаморскім узбярэжжы Р. (Паўн. Дабруджа) існавалі грэч. гарады-дзяржавы, заваяваны ў 1 ст. да н.э. Рымам. У канцы 1 ст. н.э. сфарміравалася гета-дакійская дзяржава пад уладай цара Дэцэбала (87— 106). У пач. 2 ст. яе заваяваў Рым і утварыў рым. правінцыю Дакія, мясй. насельніцтва якой было раманізавана. Усх. ч. сучаснай Р. заставалася па-за межамі рым. панавання. Каля 271 рымляне пакінулі Дакію, але Паўн. Дабруджа да канца 4 ст. заставалася пад уладай Рыма, потым — Візантыі, адкуль на астатнія землі Р. пачалі пашырацца візант. культура і хрысціянства ўсх. абраду. У час. Вялікага перасяпеніія народаў (4—7 ст.). праз тэр. Р. праходзілі і часткова тут асядалі сарматы, геты, геп0ы, авары і інш.. a ў 6—7 ст. — славяне. У 6—8 ст. большасць тэр. Р. ўваходзіла ў Аварскі каганат, y 9 — 10 ст. — y Першае Балгарскае царства. Улада Другога Балг. царства пашыралася на Дабруджу і зах. ч. Р. Усходняя ч. Р. паміж р. Прут і Карпацкімі гарамі ў 10— 13 ст. часам трапляла пад уладу кіеўскіх і галіцкіх князёў. У канцы 1-га тыс. н.э. ў выніку асіміляцыі плямён сфарміравалася ўсх.-раманская народнасць улахаў (валахаў) — продкаў румын, малдаван і некат. інш. на-
рост блізкі да нулявога (- 0 , 2 1 % y 2 0 0 0 ). Сярэдняя шчыльн. 94,4 чал. на 1 км . Найб. шчыльна заселены Ніжне- і Сярэднедунайская раўніны, даліны рэк ропаў. Усх. ч. Р. да Карпацкіх гор. і р. Олг з 1240-х г. Сірэт, Мурэш, Самеш і міжгорныя кат- да пач. 14 ст. знаходзілася пад улацай Заттой Арлавіны (да 150— 180 чал. на 1 км2), найды. Трансільванія ў 11— 12 ст. трапіла пад уладу менш — Карпаты і іх перадгор’і (20—40 Венгрыі. Ратуючыся ад уціску венг. феадалаў, улахі з 12— 13 ст. засялялі землі на У ад Карчал. на 1 км2). У гарадах жыве 56% напат да р. Днестр, дзе асімілявалі рэшткі слав. сельніцгва (2000). Найб. гарады (1996, У 2-й пал. 13 ст. венг. каралі тыс. ж.): Бухарэст — 2037,3, Канстанда — насельніцтва. падпарадкавалі рум. землі паміж Карпатамі і 346,8, Ясы — 346,6, Клуж-Напока і Ты- Дунаем (гіст. Валахія), дзе ўжо існавалі невял. мішаара — па 332,3, Галац — 328, Брафіеад. ўладанні — кнезаты і ваяводствы, a ў 1-й шоў — 319,9, Краёва — 310,8, Плаешці — пал. 14 ст. ў выніку перамог над мангола-татара-
442
р у м ы н ія
мі пашырылі сваю ўладу і на Усх. Прыкарпаше (гісг. Малдова). Нац.-вызв. барацьба улахаў прывяла да сгварэння ў 2-й пал. 14 ст. самаст. феад. дзяржаў — Валахіі і Малдовы (па-за сучаснымі межамі Р. ўключала таксама Бесарабію і Паўн. Букавіну) на чале з гаспадарамі (князямі), уладу якіх абмяжоўваў савет буйных феацалаў-баяр. [Пра гісторыю гэтых княстваў гл. больш падрабязна ў арт. Валахія, Малдаўскае княства і Малдова (рэспубліка)]. У 14— 16 ст. Валахія і Малдова (Дунайскія княствы) адстойвалі незалежнасць y барацьбе з Венгрыяй, a з канца 14 ст. — і з Турцыяй, войскі якой з 1391 пачалі заваёўваць тэр. Валахіі. Пасля шматлікіх абарончых войнаў Валахія (15 ст.), Малдова і Трансільванія (16 ст.) прызналі васальную залежнасць ад Турцыі, плацілі ёй даніну, пастаўлялі па прымусова нізкіх цэнах збожжа, жывёлу, лес, давалі свае ваен. сілы для ўдзелу ў войнах. 3 16— 17 ст. тур. султаны напачатку зацвярджалі, a пазней і непасрэдна (за вял. грошы) прызначалі гас-
падароў Малдовы і Валахіі (пасля 1711— 14 пераважна знатных стамбульскіх грэкаў-фанарыётаў). У працэсе тур. заваявання і распаду Венгрыі ў 1541 Трансільванія вылучылася ў асобнае княства. Трансільванскі кн. Іштван Батары [1571—86] з 1575 адначасова быў каралём Рэчы Паспалітай і вял. князем ВКЛ пад імем Стафана Баторыя. Гаспадар Валахіі Міхайі Храбры ў 1599— 1600 на кароткі тэрмін аб'яднаў пад сваёй уладай Валахію, Трансільванію і Маддову. У выніку аўстра-тур. вайны 1683—99 да Аўстрыі разам з цэнтр. Венірыяй адышла і Трансільванія. У 1746 аоменена (пры захаванні абавязковых феад. павіннасцей) асабістая прыгонная залежнасць сялян Валахіі, y 1749 — Малдовы, y 1785 — Трансільваніі. У 1774 Аўстрыя захапіла Букавіну. Нягледзячы на аірэсіўныя мэты рус. царызму, перамогі Расіі ў войнах з Турцыяй 1768—74, 1787—91, 1806— 12, 1828—29 паслаблялі тур. панаванне ў Дунайскіх княствах. У 1812 да Расіі далучана Бесарабія (каля 50% тэр. Мадд. княства). У 1821 туркі задушылі ў Дунайскіх княствах адначасовыя паўстанні грэкаў пад кіраўніцтвам А.іпсіланці і Валашскае паўстанне пад кіраўніцтвам Т Уладзімірэску, але адхілілі ад княжацкай улады грэкаў-фанарыётаў і дазволілі мясц. баярам выбіраць гаспадароў са свайго асяроддзя. Паводле Адрыянопальскага мірнага дагавора 1829 (завяршыў рус.-тур. вайну 1828—29) і асобнага акта да яго Малдова і Валахія пацвердзілі і ўзмацнілі сваю аўтаномію. Да 1834 імі кіравала рас. адміністрацыя на чале з II .Дз. Кісялёвым. Пдд яе ўздзе-
яннем y 1831 y Валахіі, y 1832 y Маддове прыняты першыя ў іх гісторыі канстытуцыйныя акты — Арганічныя рэгламенты. Паводле гэтых Рэгламентаў гаспадары выбіраліся баярамі і зацвярджаліся чур. султанам, ствараліся мясц. войскі, але на 2/ 3 змяншаліся сял. надзелы і павялічвалася паншчына. Пашырэнне баярскай гаспадаркі з выкарыстаннем некаторых перадавых метадаў яе вядзення дазволіла Дунайскім княствам стаць буйнымі экспарцёрамі збожжа. У 1848—49 ва ўсіх рум. землях акгывізаваўся антыфеад. рэвалюцыйны рух (радыкальнае крыло ўзначальваў Н.Бэлчэску), які, нягледзячы на паражэнне, нанёс моцны ўдар па феад. парадках і садзейнічаў складванню перадумоў для наступнага аб’яднання Малдовы і Валахіі ў адзіную дзяржаву. Пасля Крымскай вайны 1853— 56 (Расія часова вярнула Малдове Паўд. Бесарабію) узмацніўся рух насельніцтва Дунайскіх княстваў за іх аб’яднанне ў адзіную дзяржаву. Прадстаўнік малд. баярства А.І.Куза ў студз. 1859 выбраны адзіным гаспадаром Малдовы і Валахіі, 24.1.1862 са згоды вядучых еўрап. краін Расіі абвясціў іх аб’яднанне ў новую
шчаліся свабода друку, сходаў, адказнасць урада перац парламентам, прынцып падзелу ўлад. Князь (з 1881 кароль) камандаваў арміяй, зацвярджаў законы, меў права роспуску парламента. Ён фарміраваў урад, які праводзіў выбары ў двухпалатны парламент, дзе заўсёды забяспечваў паслухмяную бурж.-памешчыцкую большасць. Змяняліся ўрады лібералаў і кансерватараў. 9.5.1877 Р. абвешчана незалежнай дзяржавай. 3 чэрв. 1877 Р. ўдзельнічала ў рус.-тур. вайне 1877—78 на баку Расіі. Паводле Берлінскага кангрэса 1878 Турцыя прызнала незапежнасць Р., перадала ёй Паўн. Дабруджу замест занятай Расіяй Паўд. Бесарабіі. 3 сярэдзіны 1870-х г. y Р. ўзнікалі сацыяліст. гурткі, y якіх вял. ролю адыграў беларус М.К.Судзілоўскі. У 1893—99 існавала С.-д. партыя рабочых Р., адноўленая ў 1910 пад назвай С.-д. партыя Р. У 1907 улады Р. задушылі паўстанне сялян, якія патрабавалі зямлі. Р. ўдзельнічала ў 2-й Балканскай вайне (гл. Балканскія войны 1912—13), y выніку якой Балгарыя перадала Р. Паўд. Дабруджу.
дзяржаву — Румынію, a сам стаў яе першым князем [1862—66], Пры ім урад М.Кагэлнічану правёў секулярызацыю царк. зямель, што належалі грэч. духавенству (1863), агр. рэформу (1864; скасаванне паншчыны і частковае надзяленне сялян зямлёй). Незадаволенае рэформамі кансерватыўнае баярства 10.2.1866 скінула Кузу і ўзвяло на прастол ням. прынца Карла Гогенцолерн-Зігмарынгена пад імем Караля I [1866— 1914, з 1881 кароль]. Паводле канстытуцыі 1866 Р. — парламенцкая манархія з абмежаваным выбарчым правам. Абвя-
Да арт. Румынія. Ландшафт на ПнУ краіны.
У жн. 1916 Р. ўступіла ў 1-ю сусв. вайну на баку Антанты, але пацярпела
паражэнне ад аўстра-герм. войск, якія акупіравалі б.ч. тэр. краіны з Бухарэстам. Рэшту тэр. Р. выратаваў ад акупацыі рас. Румынскі фронт, y складзе якога было каля 100 тыс. беларусаў. Р. вымушана была заключыць з Германіяй і Аўстра-Венгрыяй кабальны Бухарэсцкі мір (май 1918), які страціў сілу толькі
Да арт. Румынія. Пасёлак y Карпатах.
РУМЫНІЯ
Да арт. Румынія. У Паўднёвых Карпатах.
пасля паражэння Германіі і яе саюзнікаў. У 1918 рум. войскі занялі Бесарабію і Букавіну, 1.12.1918 Р. абвясціла пра далучэнне Трансільваніі. Рэв. ўздым y Р. 1918— 19 прымусіў урад 16.12.1918 абвясціць усеагульнае выбарчае права (не пашыралася на жанчын і ваенных). У адпаведнасці з Сен-Жэрменскім, Нёіскім і Трыянонскім мірнымі дагаворамі 1919—20 за Р. замацаваны Трансільванія, Букавіна і Дабруджа. Паводле Парыжскай канвенцыі 1920 Антанта прызнала за Р. прыналежнасць ёй Бесарабіі. Тэр. Р. павялічылася больш як удвая, насельніцтва — з 8 да 16 млн. чал., прамысл. патэнцыял — y 2,4 раза. У знешняй палітыцы Р. арыентавалася на зах. дзяржавы, удзельнічала ў стварэнні Антанты малой. У сак. 1923 новая канстытуцыя Р. абвясціла шырокія паліт. правы і свабоды, адмяніла саслоўныя прывілеі, узаконіла ўсеагульнае выбарчае права. У 1921 урад нац.-ліберальнай партыі правёў законы аб агр. рэформе (6 6 % зямель буйных памешчыкаў за выкуп перадаваліся сялянам). У час сусв. эканам. крызісу 1929—33 y Р. агульны аб’ём прамысл. вытв-сці да 1932 скараціўся на 40% y параўнанні з 1928, колькасць беспрацоўных дасягнула 600 тыс. чал. У 1934 Р. ўстанавіла дыпламат. адносіны з СССР. У 1931 пры падтрымцы пануючых колаў узнікла фаш. партыя «Жалезная гвардыя». 10.2.1938 кароль Караль II [1930—40] устанавіў асабістую дыктатуру; прынята прафаш. канстытуцыя, створана адзіная партыя «Фронт нац. адраджэння», інш. партыі і прафсаюзы забаронены. Эканам. дагавор з Германіяй (сак. 1939) падпарадкаваў эканоміку Р. герм. манаполіям. У маі 1940 Р. канчаткова перайшла на пазіцыі фаш. блоку. У чэрв. 1940 па патрабаванні СССР (нота ад 26.6.1940), якое падтрымала Германія (у адпаведнасці з Пактам Рыбентропа— Молатава 1939) Р. перадала СССР Бесарабію і Паўн. Букавіну. Паводле навязанага Германіяй 2-га Венскага арбітражу (30.8.1940) Р. аддала Вентрыі Паўн. Трансільванію (узамен Р. былі абяцаны
Да арт. Румынія. Атэль Букурэшты ў г. Бухарэст.
сав. тэрыторыі). Паводле Краёўскага пагаднення (7.9.1940) Паўд. Дабруджа вернута Балгарыі. Караль II адрокся ад прастола, каралём стаў яго сын Міхай [1940—47]. Фактычна ў краіне ўсталя-
Да арт. Румынія. Забойства Міхая Храбрага 9.8.1601. Эстамп. 18 ст.
443
ваўся ваен.-фаш. рэжым маршала I. Лнтанеску, які ў ліст. 1940 далучыў Р. да Берлінскага пакта 1940. У кастр. 1940 y Р. ўвайшлі герм. войскі. 22.6.1941 Р. разам з Германіяй пачала вайну супраць СССР. У чэрв. 1943 y падполлі засн. «Патрыят. антыгітлераўскі фронт». Паражэнні ў вайне і ўступленне сав. войск y Р. (сак. 1944) аслабілі ўнутрыпаліт. становішча дыктатуры Антанеску, якую 23.8.1944 скінула Народнае ўзброенае паўстанне ў Румыніі 1944, узначаленае камуністамі і падтрыманае каралём Міхаем. 24.8.1944 Р. далучылася да антыгітлераўскай кааліцыі, яе армія пачала ваен. дзеянні супраць ням.-фаш. войск (пазней удзельнічала ў вызваленні Венгрыі і Чэхаславакіі). 12.9.1944 Р. афіцыйна заключыла перамір’е з краінамі антыгітлераўскай кааліцыі. У кастр. 1944 створаны Нац.-дэмакр. фронт (НДФ), куды ўвайшлі Камуніст. і С.-д. партыі, «Фронт земляробаў» і інш. левыя арг-цыі. Пасля вострай унутрыпаліт. барацьбы 6.3.1945 сфарміраваны ўрад НДФ на чале са старшынёй «Фронту земляробаў» П.Грозам. Жанчыны і ваенаслужачыя атрымалі выбарчыя правы. Паводле агр. рэформы 1945 98 тыс. сял. сем’яў атрымалі 1,1 млн. га памешчыцкіх зямель. Каля 25% канфіскаванай зямлі перайшло ва ўласнасць дзяржавы, якая ў 1949 канфіскавала і рэшткі памешчыцкіх зямель. 10.2.1947 Парыжскі мірны дагавор устанавіў сучасныя межы Р. Да канца 1947 y выніку ўрадавых рэпрэсій сышлі з паліт. арэны асн. правыя партыі — Нац.-царанісцкая і Нац.-ліберальная. 30.12.1947 y Р. скасавана манархія, краіна абвешчана Рум. Нар. Рэспублікай; 13.4.1948 прынята яе канстытуцыя. У лют. 1948 Камуніст. і С.-д. партыі аб’ядналіся ў Рум. рабочую партыю (РРП), яе сакратаром абраны Г. Геаргіў-Дэж. У Р. ўсталявалася аднапарт. сістэма. РРП узяла курс на буд-ва сацыялізму. Летам 1948 нацыяналізавана прам-сць, y 1962 y асн. завершана каапераванне сельскай гаспадаркі. 3 1949 Р. — чл. Савета эканамічнай узаемадапамогі, з 1955 — Варшаўскага дагавора 1955. Яна мела шырокія эканам. і культ. су-
444
р у м ы н ія
вязі з рэспублікамі СССР, y т.л. з Беларуссю. Да 1980-х г. Р. ператварылася ў індустр.-арг. дзяржаву. У ліп. 1965 РРП перайменавана ў Рум. камуніст. партыю (РКП), яе ген. сакратаром выбраны Н .Чаўшэску (з 1974 таксама прэзілэнт Р.). Паводле канстытуцыі 1965 Р. абвешчана Сацыяліст. Рэспублікай Р. Чаўшэску паступова ўстанавіў рэжым асабістай улады, які ў 1980-я г. набыў таталітарны характар. У 1980-я г. эканоміка Р. апынулася ў стагнадыі, urro ў першую чаргу было абумоўлена панаваннем адм.-каманднай сістэмы. Структурныя дыспрапорцыі ў нар. гаспадарцы дасягнулі крызісных маштабаў, запазычанасць Р. перад Захадам (10,2 млрд. дол.) да сак. 1989 пагашалася за кошт абмежавання спажывання насельніцтва, што выклікала шырокую незадаволенасць. У выніку народнага паўстання ў Румыніі
выбраны Іліеску — старшыня левацэнтрысцкай партыі сац. дэмакратыі. Р. — чл. ААН (з 1955), Савета Еўропы (з 1993), асацыіраваны чл. Зах.-еўрап. Саюза (з 1995). 3 1.1.2001 міністр замежных спраў Р.М.Джаане — старшыня Арг-цыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 4.2.1992. П аліты чны я партыі і грамадскія арганізацыі. Партыі Сац. дэмакратыі, Нац.-
царанісцкая, Нац.-ліберальная, Хрысц., Дэмакр. «Вял. Румынія», Сац.-дэмакр. саюз, Дэмакр. саюз венграў Р. і інш. Прафс. аб’яднанні: Нац. канфедэрацыя свабодных прафсаюзаў, Прафс. картэль, Нац. прафс. канфедэрацыя «Альфа». Гаспадарка. Р. — індустр.-агр. краіна, адна з найбяднейшых y Еўропе. Штогадовы даход на 1 чал. каля 4 тыс. дол. ЗША. У прам-сці ствараецца каля 51% яго, y сельскай гаспадарцы — 23%, y абслуговых галінах — 26%. Нар.-гасп. праблемы ўскладнены цяжкасцямі пе-
Да арт. Румынія. Румынскія мінамётчыкі вядуць агонь па нямецка-фашысцкіх войсках. Чэхаславакія. 1945.
1989 скінута дыктатура Чаўшэску (расстраляны). Да ўлады 26.12.1989 прыйшоў Савет Фронту нацыянальнага выратавання (ФНВ) на чале з І.Іліеску, РКП спыніла існаванне. 3 29 12.1989 краіна наз. проста Р. ФНВ абвясціў пераход да дэмакратыі і рыначнай эканомікі. На ўсеагульных выбарах 20.5.1990 выбраны двухпалатны парламент (70% месцаў y ФНВ) і прэзідэнт — Іліеску (перавыбраны ў 1992). На рэферэндуме 18.12.1991 ухвалена новая канстытуцыя Р. 3 1991 урад П.Рамана ажыццяўляў праграму эканам. рэформ (лібералізацыя цэн і знешняга гандлю, прыватызацыя і інш.), што на фоне паглыблення эканам. крызісу выклікала сац. напружанасць, y т.л. шахцёрскія хваляванні. У ліп. 1992 прэзідэнт Іліеску наведаў з візітам Беларусь. 17.11.1996 прэзідэнтам выбраны лідэр правых Э.Канстанцінеску, які абвясйіў курс на паскарэнне сац.-эканам. і паліт. рэформ, паскоранае ўваходжанне Р. ў еўрап. структуры і НАТО. 10.12.2000 прэзідэнтам зноў
раходнага перыяду, на якія наклаўся атрыманы ў спадчыну ад сацыяліст. рэжыму крызіс цэнтралізаванай сістэмы кіравання з нерацыянальнай структурай эканомікі. Вытворчыя магутнасці загружаны на 50—60%, y энергетыцы — на 33%. 3 мэтай хутчэйшага пераходу да рыначнай экономікі фарсіравалася развіццё прыватнага сектара. Больш за 5 млн. чал. сталі ўласнікамі 7 3 с.-г. угоддзяў, y т.л. 80% ворыва. Пашырана дробнае і сярэдняе прадпрымальніцтва. Створана болын за 8 тыс. сумесных прадпрыемстваў з замежным капіталам. Найб. развіта прамысловасць. Асн. яе галіны: здабыўная, энергетыка, машынабудаванне, металургія, хім., нафтахім., дрэваапр. і харчовая. У 1998 здабыта 6,3 млн. т нафты (раёны Плаешці, Пітэшты і інш.), 14,4 млрд. м 3 натуральнага газу (цэнтр. Трансільванія), 28,1 млн. т кам., 4,3 млн. т каксавальнага, 23,4 млн. т бурага вугалю (бас. Петрашані, Олт і інш.). Здабываюць руды каляровых металаў (свінцу, цынку, медзі, алюмінію),
кам. соль, буд. матэрыялы і інш. У 1998 выпрацавана 52,5 млн. кВт • гадз. электраэнергіі, на цеплавых электрастанцыях атрымана 59%, на ГЭС — 32%, на АЭС — 9%. У 1998 выплаўлена 4,5 млн. т чугуну і 6,3 млн. т сталі. Гал. цэнтры: Рэшыца, Галац, Брэіла, Ясы, y г. Тыргавіштэ — вытв-сць якасных і спец. сталей. У каляровай металургіі вытв-сць свінцу (15,1 тыс. т), цынку (25,6 тыс. т), медзі (19,1 тыс. т), алюмінію (164 тыс. т). Цэнтры здабычы і перапрацоўкі каляровых металаў — г. Бая-Марэ, Арадзя (вытв-сць гліназёму) і Бухарэст. Машынабудаванне шматгаліновае і разнастайнае, задавальняе ўнутр. патрэбы, але неканкурэнтназдольнае на замежных рынках. Цяжкае машынабудаванне (Ясы, Рэшыца, Брэіла, Краёва), станкабудаванне (Арадзя, Ясы, Бухарэст, Бакэў, Арад, Сібіў), вытв-сць падшыпнікаў (Сучава, Бырлад), кавальска-прэсавага абсталявання (Тыргу-Жыў), абсталявання для нафтаздабыўной і нафтаперапрацоўчай (Бакэў, Плаешці, Тыргавіштэ), для сельскай гаспадаркі (Бухарэст, Бузэў, П’ятра-Нямц), хім. (Плаешці, П’ятраНямц, Сату-Марэ), горназдабыўной (Сату-Марэ, Петрашані), лёгкай (КлужНапока, Тыргу-Мурэш) і харч. (КлужНапока, Фэгэраш) прам-сці. Развіты радыёэлектроннае (Бухарэст, Ясы), электратэхн. (Бухарэст, Краёва, Тыргавіштэ), авіябудаванне (Бакэў, Краёва), вагонабудаванне (Арад), аўтамабілебудаванне (203 тыс. аўтамабіляў, Кымпулунг, Брашоў, Краёва), трактарабудаванне (1 0 тыс. трактароў Кымпулунг, Краёва), суднабудаванне (Галац, Брэіла, Канстанца). 3 галін хім. прам-сці найб. развіты нафтаперапрацоўка (12,5 млн. т) і нафтахімія (Плаешці, Пітэшты, Брашоў), вытв-сць штучных і сінт. валокнаў, мінер. угнаенняў (669 тыс. азотных, 138 тыс. т фосфарных, сінт. каўчуку, шын, лакаў і фарбаў, пластмас, фотаматэрыялаў, хіміка-фармацэўтычнай прадукцыі (Бухарэст, Ясы, П’ятраНямц, Галац). У лёгкай прам-сці вылучаюцца тэкст. і трыкат. (240 млн. м2 тканін), швейная, гарбарна-абутковая (штогод выпускаецца капя 35 млн. пар абутку). Працуюць прадпрыемствы лесапільнай (нарыхтавана 1618 тыс. м 3 драўніны), дрэваапр., мэблевай, цэлюлозна-папяровай (334 тыс. т паперы і кардону), паліграф., парфумерна-касметычнай, буд. матэрыялаў (6 ,6 млн. т цэменту), шкляной і фарфора-фаянсавай галін. Ва ўсіх. гарадах прадпрыемствы харч. і харчасмакавай прам-сці (асабліва мясной, кансервавай, алейнай, вінаробчай, малочнай, спірта-гарэлачнай, тытунёвай, цукр., мукамольнай). У 1998 атрымана 374 тыс. т мяса, 36,1 тыс. т маргарыну, 7 тыс. т масла, 37 тыс. т сыру, 321 т цукру, 5071 тыс. гекталітраў віна, 9989 тыс. гекталітраў піва. У сельскай гаспадарцы выкарысгоўваецйа каля 14,7 млн. га зямель, y т.л. 9,7 млн. га пад ворывам, 5 млн. га пад пашай. Арашаецца каля 3 млн. га. Пераважаюць асабістыя сялянскія і фермерскія гаспадаркі. Гал. галіна — раслінаводства. Збор асн. с.-г. культур y
1998 (млн. т): кукурузы 8 ,6 , пшаніцы і жыта 5,2, ячменю 1,2 (пасевы пераважна ў раўнінных раёнах на чарназёмах), цукр. буракоў 2,4, сланечніку 1,1, бульбы 3,3, агародніны (у асн. памідоры, капуста, цыбуля, часнок, зялёны перац) 2.8. Сеюць таксама авёс, рыс, copra, бабовыя, сою, y горных раёнах лён, y Трансільваніі каноплі, y паўд. і ўсх. раёнах тыгунь (збор y 1998 — 17,5 тыс. т). Вял. плошчы пад садамі (пераважаюць яблыні і слівы) і вінаграднікамі (вінаград вінных гатункаў). Развіта жывёлагадоўля, y горных раёнах яна пераважае над раслінаводствам. Пагалоўе (1998, млн. галоў): буйн. par. жывёлы 3,2, авечак і коз 9,5, свіней 7,1, коней 0,8. Птушкагадоўля (69,5 млн. курэй, 1997). Рыбалоўства (19,3 тыс. т, 1997). Пчалярства. Транспарт пераважна аўтамаб. і чыгуначны. Даўж. (тыс. км, 1998) аўтадарог 153,4, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 104,7, чыгунак 11,4, y т.л. электрыфікаваных 3,9, водных шляхоў 1,7 (р. Дунай і нізоўі асн. прытокаў), нафтаправодаў 2.8, прадуктаправодаў 1,4, газаправодаў 6,4. У краіне 2,4 млн. легкавых, 513 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў (2000). Гал. марскі порт Канстанца. Парты на Дунаі (Брэіла, Галац і інш.) абслугоўваюць рачныя і марскія перавозкі. У марскім флоце 142 судны агульнай грузападымальнасцю 1,2 млн. бр. рэг. т (1999). 62 аэрапорты, y т.л. міжнар. каля Бухарэста, Тымішаары, Канстанцы, Ясаў. У 1999 экспарт склаў 8,4 млрд. дол., імпарт 9,6 млрд. дол. У экспарце пераважаюць вырабы лёгкай прам-сці, абсталяванне для нафтавай, хім., цэм. і інш. галін, вагоны, прадукцыя хім. прам-сці, нафтапрадукты, драўніна і вырабы з яе, некат. харч. прадукты; y імпарце — машыны і абсталяванне, жал. руда, вугаль, кокс, нафта, сыравіна для тэкст. прам-сці, харч. тавары. Гал. гандл. партнёры: Італія (22% экспарту, 17,4% імпарту), Германія (19,6% і 17,5%), Францыя, ЗША, Расія. Знешні доўг больш за 9 млрд. дол. (1999). Р. атрымлівае эканам. дапамогу ад міжнар. арг-цый і асобных краін (каля 500 млн. дол. штогод). Агульнаеўрап. значэнне мае турысцкая база: капя 6,5 млн. замежных турыстаў штогод. Грашовая адзінка — лея. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы (178 тыс. чал.) і ваенізаваныя фарміраванні (75,9 тыс. чал.), (2000). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплектаванне паводле прызыву і па кантракце. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС і ППА, BMC. У сухап. войсках 133 тыс. чал., 1250 танкаў, больш за 1,8 тыс. баявых браніраваных машын, да 1,3 тыс. адзінак гармат палявой артылерыі, рэактыўных сістэм залпавага агню і мінамётаў. У ВПС і войсках ППА 34,5 тыс. чал., больш за 350 баявых самалётаў, да 300 пускавых установак зенітных кіроўных ракет і 360 гармат зенітнай артылерыі, 135 самалётаў дапаможнай авіяцыі і 200 верталётаў. У BMC 10,5 тыс. чал., 21 баявы карабель, больш за
100 баявых катэраў, 25 дапаможных суднаў, каля 10 верталётаў. Ахова здароўя. Сістэма аховы здароўя спалучае дзярж. мед. паслугі, сац. страхаванне, прыватную ўрачэбную практыку. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 67, жанчын 75 гадоў (2000). Узровень нараджальнасці — 11 на 1 тыс. чал. Смяротнасць 12 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост адмоўны: -0,15%. Дзіцячая смяротнасць 17 на 1 тыс. нованароджаных ( 2 0 0 0 ). Асвета. Сучасная сістэма адукацыі Р. ўключае дашкольныя ўстановы [дзіцячыя сады для дзяцей 3—6(7)-гадовага ўзросту], агульнаадук. школы, прафес. і вышэйшыя навуч. ўстановы. У агульнаадук. школу ўваходзяць абавязковая 8 -гадовая школа — ніжэйшая ступень сярэдняй адукацыі (4 гады навучання ў пач. школе для дзяцей з 6 —7-гадовага ўзросту і 4 гады ў гімназіі, 5— 8 кл.) І ліцэй — вышэйшая ступень сярэдняй адукайыі або поўная сярэдняя школа (9— 12 кл. пры дзённай і 9— 13 кл. пры вячэрняй ці дадатковай формах навучання). Выпускнікі гімназіі атрымліваюць сертыфікат, які дае права здаваць уступныя экзамены для паступлення ў ліцэй (дае званне бакапаўра) або прафес. школы (2—4 гады навучання), a таксама вучыцца ў вучнёўскіх (рамесных) школах без уступных экзаменаў. Сістэма вышэйшай адукацыі ўключае кароткатэрміновыя курсы ( 1— 3 гады навучання ва універсітэцкіх каледжах) і доўгатэрміновыя ( 1— 6 -гадовы тэрмін навучання ва ун-тах, акадэміях і ім падобных ін-тах). У 1995/96 навуч. г. ў Р. каля 14 тыс. пач. школ і гімназій (каля 3 млн. навучэнцаў), больш за 1 тыс. ліцэяў (каля 1 млн. навучэнцаў), больш за 1 тыс. розных навуч. устаноў прафес. адукайыі (каля 4 тыс. навучэнцаў), 48 дзярж. ВНУ (225,1 тыс. студэнтаў), з 1990 існуюць і прыватныя. Буйнейшыя дзярж. ВНУ: ун-ты ў гарадах Бухарэст, Ясы, Клуж-Напока, Тымішаара, Краёва, Брашоў і інш. У Р. больш за 16 тыс. б-к і больш за 450 музеяў. Найб. б-кі: Рум, АН, Цэнтр. дзярж. (мае філіялы ў адм. цэнтрах паветаў), Цэнтр. універсітэцкая — усе ў Бухарэсце; Цэнтр. універсітэцкая ў г. Клуж-Напока; універсітэцкія б-кі ў гарадах Брашоў, Краёва, Тымішаара, Ясы. Найб. музеі: нар. мастацтва, мастацтваў, гісторыі Р., музыкі, этнагр. «Музей сяла», тэхнікі, прыродазнаўчых навук імя Г.Анціпы — усе ў Бухарэсце; этнагр. паўн. Трансільваніі, гіст., мастацтваў y г. Клуж-Напока; гіст., сучаснага рум. мастацтва ў г. Галац; археал., маст. ў г. Канстанца, маст. ў г. Тымішаара, гіст. ў гарадах Залоў, Ясы і інш. Навук. даследаванні праводзяцца ін-тамі Рум. АН, галіновымі НДІ, на кафедрах ун-таў і акадэмій, н.-д. цэнтрамі. Друк, радыё, тэлебачанне. У 1999 y Р. больш за 470 перыяд. выданняў. Найбуйнейшыя газеты: «Adevârul» («Праўда», з 1989), «România libera» («Свабодная Румынія», з 1943), «Tineretul liber» («Свабодная мсшадзь», з 1989), «Azi» («Сён-
р у м ы н ія
445
ня»), «Libertatea» («Свабода»), «Viitorul Românesc» («Будучьшя Румыніі»), «Dreptatea» («Справядлівасць»; усе з 1990). Інфарм. ’агенцтвы: нац. РОМПРЭС (з 1949, да 1990 наз. Аджэрпрэс), незалежнае прыватнае А.М. Прэс (з 1991). Радыёвяшчанне з 1925. Тэлебачанне з 1953. Трансліруюцца праграмы Рум. тэлебачання (2 нац. i 1 міжнар. каналы), дзейнічаюць тэлестанцыі: ПРО ТВ, Антэна 1, Прыма ТВ і інш. Перадачы вядуцца на 15 мовах. Літаратура развівалася пад уплывам фальклору (казкі, гайдуцкія балады, дойны — лірычныя песні), a таксама культуры суседніх, y т.л. слав., народаў. Першыя пісьмовыя помнікі царк.-дыдактычнага характару на слав. мове вядомы з 15 ст. У 16— 18 ст. на станаўленне рум. мовы і л-ры паўплывалі пераклады рэліг. кніг з царк.-слав. мовы, дзейнасць летапісцаў Г.Урэке, М.Касціна, І.Некулчэ, К.Кантакузіна. На мяжы 17— 18 ст. узнік асветніпкі рух, найбуйнейшым прадстаўніком якога быў малд. асветнік Цз.К.Кантэмір. Асветніцкую дзейнасць развівала т.зв. лац., або трансільванская, школа (С.Міку-Клейн, Г.Шынкай, П.Маёр і інш.). На мяжы 18— 19 ст. зарадзілася ўласная рум. л-ра (паэзія Э., A. i Н. Вэкэрэску, К.Канакі). Найб. вядомы твор рум. асветніцтва — naaMa «Цыганіяда» І.Будай-Дэляну. У пач. 19 ст. з ростам нац.-вызв. руху ўзнікла новая хваля асветніцкага руху: паявіліся першыя газеты, пераклады з зах.-еўрап. і рус. л-р, актывізавалася дзейнасць заснавальнікаў новай рум. л-ры Г.Асакі і І.Эліядэ-Рэдулеску, створаны нац. т-р. Пасля 1848 л-ра Р. набыла яскрава рамант. характар. Творчасць В.Александры, М.Эмінеску, Дз.Балінтыняну, й.Кырлава, К.Негруцы характарызавалася імкненнем сфармуляваць і адлюстраваць прагрэс. сац. ідэі, вял. ўвага аддавалася фальклору і нац. гісторыі (М.Кагэлнічану, А.Пан). 3 сярэдзіны 19 ст. пачаў фарміравацца рэаліст. кірунак (раман «Старыя і новыя міраеды» Н.Філімона, творы І.Я. Караджале, Дж.Кошбука, Х.Крангэ, І.Славіча, Б.Дэлаўранчы і інш.). У канцы 19 ст. на развіццё л-ры паўплывала тэорыя «чыстага мастацтва» (ЦД.Маярэску), супраць якой з патрабаваннем «тэндэнйыйнага» (ідэйнага) мастацтва выступілі К.Дабраджану-Гера і інш. У перыяд паміж сусв. войнамі замацаваўся рэалізм (проза М .Садавяйу, ІАгырбічану, Л.Рэбрану, К.Петрэску, Ч.Пегрэску, Г.Пападат-Бенджэску, Дж.Кэлінеску). У паэзіі найб. вылучыліся прадстаўнікі сімвалізму і экспрэсіянізму, для якіх характэрны антыманархізм (А.Мачэдонскі), пантэізм (Л.Блага), пошукі этычнага ідэалу (Т.Аргезі) і інш. У 1930-я г. зарадзілася пралет. л-ра (проза А.Сахіі, Дж.Богзы, паэзія М Бенюка, Э.Жэбеляну). Пасля вызвалення Р. ад фашызму пісьменнікі пісалі пра новыя ідэі, час і жыццё (Садавяну, К.Петрэску, Ч.Петрэску, 3. Станку, Бенюк, Жэбеляну,
446
р у м ы н ія
В.Тэадарэску). Асн. тэндэнцыі пасляваен. л-ры вызначалі проза Ц.Паповіча, М.Прэды, Э.Барбу, паэзія М.Бануш, Р.Баўрану, драматургія А.Барангі, XJlaвінеску і інш. На мяжы 1950—60-х г. y л-ру прыйшло новае пакаленне літаратараў (празаікі Д.Р.Папеску, Ф.Нягу, Н.Веля, паэты Н.Стэнеску, М.Сарэску, А.Бландыяна), y творах якіх рэалістычна адлюстраваны сац. кантрасты і супярэчнасці, створаны яркія нар. вобразы. У сучаснай рум. л-ры выявілася тэндэнцыя да ўзняцдя маральных праблем, паглыбленага псіхал. аналізу на аснове адкрыішя індывід. светаадчування, маст. сімвалізацыі, міфалагізацыі і лірызацыі прозы (Ш.Бэнулеску, Нягу, А.івасюк, Прэда, Станку, Стэнеску, Ч.Балтач і інш.). Развіваюцца таксама л-ры на мовах інш. нацыянальнасцей (венг., ням., сербскай і інш.). У 1949 створаны Саюз пісьменнікаў Р. На рум. мове друкаваліся асобныя творы Я.Купалы, Я.Коласа, К.Чорнага, М.Танка, Н.Гілевіча, С.Грахоўскага, ГДалідовіча, В.Іпатавай і інш. бел. пісьменнікаў. У бел. перакладзе выйшла кн. «Румынская навела» (1977, пер. М.Ткачоў, Г.Шаранговіч, У.Лапцёнак, Я.Курто); y зборніках, альманахах, перыёдыцы друкаваліся паасобныя творы Аргезі, Бенюка, Барангі, Бландыяна, М.Дынеску, Крангэ, Д.Крэснару, Кэлінеску, Г.Маярэску, І.Мірчы, Паповіча, М.Себасцьяна, Станку, Стэнеску і інш. Сярод перакладчыкаў і прапагандыстаў бел. л-ры ў Р. — паэтэса і перакладчыца П. Стайчэску і перакладчык Т.Пую. На бел. мову творы рум. пісьменнікаў перакладалі А.Бачыла, Т.Бондар, А.Бутэвіч, А.Вярцінскі, М.Гіль, С.Законнікаў, У.Казбярук, М.Мятліцкі, В.Нікіфаровіч, П.Прыходзька, Я.Семяжон і інш. Архітэктура. Захаваліся рэшткі ант. гарадоў на ўзбярэжжы Чорнага м. (Калатыя, цяпер Мангалія), руіны дакійскіх крэпасцей y rapax Трансільваніі. Сярэдневяковая архітэктура Т р а н с і л ь в a н i і развівалася ў цеснай сувязі з архітэктурай краін Зах. Еўропы. У 13 ст. тут склаўся лакальны варыянт раманскай архітэктуры з венг.-ням. уплывам: базілікі ў Чыснэдыаары (да 1223) і Алба-Юліі (паміж 1250—90), замак Корвінаў y Хунэдаары. 3 14 ст. пашырана буд-ва ў стылі готыкі: зальныя храмы св. Міхаіла ў г. Клуж-Напока, «Чорны» ў г. Брашоў (14—15 ст.), У г. Сібіў (14 — пач. 16 ст.). У 14— 17 ст. будаваліся каменныя і цагляныя дамы гараджан, гар. ўмацаванні з брамамі і вежамі (Сібіў, Сігішаара, Брашоў), замкі свабоднай планіроўкі, з вежамі, эркерамі, ірэгулярнымі ўнутр. дварамі (Бран, 1377; Хунедаара, 15 ст.). Пад уплывам мастацгва Адраджэння з пач. 16 ст. дамы аздаблялі ордэрнымі дэталямі, капэлы ў храмах набывалі пышны рэнесансавы скульпт. дэкор (капэла Лаца ў саборы ў Алба-Юліі, 1512). 3 пач. 18 ст. пашырыліся пабудовы ў рэгіянальным стылі аў-
Да арт. Румынія. Царква манастыра ў с. Варанец. 1488.
стра-венг. барока з яго манументальнасцю і рэпрэзентатыўнасцю (саборы ў г. Клуж-Напока, Тымішаара, палац Брукенталя ў Сібіў). Архітэктура B a л а х і і і М а л д о в ы арыентавалася на ўзоры правасл. краін — Візантыі, Сербіі і Балгарыі. Побач з крыжова-купальнымі (царква св. Мікалая ў Курцядэ-Арджэш, 13— 14 ст.) будаваліся 1-нефавыя трохконхавыя храмы з прытворам і купаламі (саборы манастыроў Казія ў Сірэце і св. Георгія ў Хырлэў, 14 ст.). У дэкоры гатычныя дэталі спалучаліся з узорыстымі паліванымі керамічнымі ўстаўкамі (царква манастыра Нямц, 1497). У канцы 15 — пач. 16 ст. ў цэрквах рабілі скляпенні ў выглядзе ступеньчатых арак на кансолях. У 14— 17 ст. шырока будавалі крэпасці і ўмацаваныя манастыры (Нямц, Сучава), дамы-крэпасці (кула) з масіўнымі каменнымі сценамі і вокнамі ў выглядзе байніц. Для царк. архітэктуры 16— 17 ст. характэрна імкненне да пышнага дэкаратывізму. Храмы з каменю і мармуру ўпрыгожвалі святочнай плоскарэльефнай разьбой (цэрквы ў Курця-дэ-Арджэш, манастыра Дзялу), часта з арнаментам (царква «Трох свяціцеляў» y Ясах). У традыц. кампазіцыю часта ўводзілі адкрыты прытвор з аркамі ці пры-
садзістымі аркадамі. Вясковыя цэрквы Малдовы з навісаючымі высокімі дахамі звонку аздаблялі яркімі сюжэтнымі размалёўкамі (манастыра Малдавіца, 1532; с. Варанец, размалявана ў сярэдзіне 16 ст.). У архітэктуры Валахіі ў канцы 17 — пач. 18 ст. склаўся т. зв. стыль Брынкавяну — спалучэнне нар. традыцый і нац. дойлідства з элементамі рэнесансу і барока (лоджыямі, балюстрадамі, вітымі калонамі; палац Магашаая каля Бухарэста, 1700—02). У канцы 18 — пач. 19 ст. будавалі з рысамі класіцызму (арх. А.Арэску). Да 19 ст. гарады захоўвалі аблічча ірэгулярных сельскіх паселішчаў. У 2-й пал. 19 ст. ў Р. з’явіліся парадныя грамадскія будынкі ў духу эклектыкі (Атэнеум, Палац юстыцыі і інш. ў Бухарэсце). У 1880-я г. арх. І.Мінку звярнуўся да традыцый рум. нар. дойлідства і стылю Брынкавяну (будынак «Буфетул» y Бухарэсце). Для архітэктараў пач. 20 ст. (Г.Чэркез, І.Д.Берындзей, А.Сэвулеску, Н.Гіка-Будэшты), характэрна рамант. захапленне гіст. стылямі (неаготыка, неарэнесанс), імкненне да інтэрпрэтацыі форм нац. архітэктуры. У 1930-я г. тэндэнцыі неакласіцызму (Палац Рэспублікі ў Бухарэсце) змяніліся функцыяналізмам (пабудовы Х.Крангэ, Д.Марку ў г. Брашоў і Бухарэсце). 3 2-й пал. 20 ст. ўкараняюцца індустр. метады, будуюцца новыя (Георге-Геаргіў-Дэж, Урыкані і інш.) і рэканструююцца старыя гарады. На Чарнаморскім узбярэжжы створаны добраўпарадкаваныя курорты (Мамая, Эфорыя, Мангалія і інш.). Новыя жыллёвыя комплексы вылучаюцца гнугкасцю прасторавай арганізацыі, разнастайным рытмічным размяшчэннем тыпавых звёнаў, вентыляцыйных і сонцаахоўных прыстасаванняў, выкарыстаннем ксшеру і фактуры панэлей (жылыя раёны Тытан, Флараска, Букурэшты-Ной і інш. ў Бухарэсце). Узводзяцца разнастайныя паводле форм і планіроўкі шматпавярховыя секцыйныя і вежападобныя будынкі з выкарыстаннем зборных метал. і жалезабетонных каркасаў і перакрыццяў, навясных панэлей (цырк y Бухарэсце, вакзалы ў г. Брашоў і Канстанца). 1960—80-я г. адметныя пошукамі пластычнай выразнасці цэласньгх аб’ёмаў (ансамбль Нац. т-ра імя Караджале з гасцініцай «Інтэркантыненталь» y Бухарэсце), імкненнем да пераасэнсавання нар. арх. традыцый (адм. цэнтры ў Бая-Марэ, Баташані і інш.). У пабудовах і рэзідэнцыях 1980-х г. відавочна нарастанне пампезнага эклектызму. 3 1990-х г. архітэктура Р. арыентуецца на зах.-еўрап. рацыянальны стыль з захаваннем багатых нар. традыцый. У 1952 засн. Саюз архітэктараў Р. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. 3 неаліту на тэр. Р. вядомы
Да арт. Румынія. Царква «Трох свяціцеляў» y г. Ясы. 1639.
зааморфныя і антрапаморфныя статуэткі з косці і гліны (т. зв. «Мысліцель з Чарнаводы», 3-е тыс. да н.э.), керамічны посуд з ляпным, гравіраваным і маляваным геам. арнаментам y стылі, блізкім да эгейскага мастацтва, Цэнтр. і Паўд.-Усх. Еўропы. Захаваліся маст.
вырабы фракійцаў, скіфаў, кельтаў, творы рым. скульптуры, ювелірныя вырабы готаў і стараж. славян. У 14— 15 ст. y Валахіі і Трансільваніі развівалася плоскарэльефная разьба па камені, насценныя размалёўкі (фрэскі ў цэрквах св. Міколы ў Курця-дэ-Арджэш, y Крышчоры, Лешніку, Рыбіцы і інш.); y Малдове дасягнула росквіту мініяцюра (майстар Гаўрыл Урык). Вядомасць набылі выканаўцы бронзавых статуй М. і Г. Клужскія. У канцы 15—16 ст. пад уплывам Германіі і Польшчы пашырылася разьба па камені на барабанах купалаў, надмагільных плітах, каменных саркафагах, y абрамленні акон і парталаў цэркваў. Мастацкай дасканаласці дасягнулі вышыўка, разьба па дрэве, апрацоўка металу. У 17— 18 ст. y храмах Малдовы і Валахіі пашырыліся разьбяныя алтары ў стылі Брынкавяну. У 17 ст. ў Трансільваніі з’явілася надмагільная скульптура ў духу рэнесансу, a ў канцы 17— 18 ст. пад уплывам аўстр. мастацтва — дэкар. скульптура барока. Для размалёвак 16 ст. характэрны свецкія матывы, рысы рэпрэзентатыўнасці і арнаментальнасці, гал. чынам y партрэтах царк. старастаў (размалёўкі епіскапскай царквы ў Курця-дэ-Арджэш, каля 1526). У вонкавых размалёўках цэркваў Малдовы рабіліся спробы ўнесці ў мастацтйа актуальны змест (выявы туркаў сярод грэшнікаў y сцэнах «страшнага суда»). У жывапісе Валахіі 17— 18 ст., прасякнутым наіўна-фалькл. матывамі (размалёўкі цэркваў y Філіпешты-дэПэдурэ, 1692, жывапісец Пырву Муту), пашырыліся пейзажныя і арх. формы з элементамі прасторавасці (размалёўкі манастыра Хурэзі, 1694— 1704). У іканапісе Малдовы і Валахіі строгая абагульненасць змянілася ў 17 ст. імкненнем да арнаментальнасці. У 18 ст. з’явіўся жывапіс y стылі барока, прадстаўлены гал. чынам 'работамі аўстр., чэшскіх і славацкіх майстроў (Ф.Маўльберч, І.Н.Шопф і інш.). 3 2-й пал. 18 ст. вядомы свецкія партрэты І.М.Штока. У пач. 19 ст. фарміравалася свецкае мастацтва (творы Н.Палкоўнікула, Г.Баламіра). Пазней узніклі тэндэнцыі да рамантызму і рэалізму (І.Негуліч, Б.Іскавеску, Т.Аман, патрыятычная алегарычная кампазіцыя К.Д.Разенталя). У 1860—70-я г. росквіту дасягнуў дэмакр. рэалізм (Н.Грыгарэску, Х.Андрэеску). У пач. 20 ст. пошукі выразных і каларыстычных сродкаў, выкарыстанне прыёмаў фавізму, кубізму і экспрэсіянізму спалучаліся з цікавасцю да прадметнага свету з дэмакр. нац. ідэаламі (Ш Дук’ян, Г.Петрашку, Т.Паладзі, К.Рэсу, Ш.Дымітрэску, Н.Таніда, Ф.Шырата, Дз.Г’яцэ). У скульптуры акадэмізм змяніўся тэндэнцыямі рамантызму (Ш.Іанеску-Валбудзя), мадэрна (Дз.Пачура), неакласіцызму (І.Жаля, О.Хан, К.Медра), сімвалізму (К.Брынкушы). Графіцы 1920—30-х г. уласціва экспрэсіўнасць (А.Жыкідзі, І.Рос, Н.Арборэ). 3 канца 1940-х г. мастацтва напаўнялася новым зместам. Жывапісцы К.Баба, М.Бунеску, Х.Катарджы, А.Чукурэнку, Г’яцэ
РУМЫНІЯ
Да арт. Румынія. Т.П a л a д з і. Ваза са сланечнікамі.
распрацоўвалі індустр. пейзажы, кампазііГыі на тэмы працы і гісторыі; y жывапісе ўзмацніліся рысы дэкар. стылізацыі (К.Піліуцэ, Б.Каваліў), фактурныя і каларыстычныя пошукі (В.СакеларыеУладзімерэску), выкарыстанне традыцый нар. творчасці (І.Цукулеску), абстрактнага экспрэсіянізму (I.Feapriÿ, В.Алмэшану), сюррэалізму (С.Бэлаша), з канца 1960-х г. — пошукі нац. своеасаблівасці (Г.Шару, В.Мэрджынян, І.Сэлішцяну, І.Мусчэляну і інш.). У скульптуры вылучаюцца партрэтныя статуі і бюсты Жалі, Г.Ангела, Р.Ладзі, Б.Караджы, Хана; станковыя кампазіцыі і манументы Медры, Г.Віды, Ю.Аніцы, сімвалічныя вобразы і пар-
Да арт. Рунынія. К.Б р ы н к y ш ы. Бясконцая калона. 1937.
447
трэты І.Ірымеску, З.Бэйкаяну і інш. Рысы традыцый сярэдневяковай і нац. скульптуры ўласцівы творам С.Раду, Г.Іліеску, І.Власіў. Высокага ўзроўню дасягнулі кніжная графіка, плакат, манум.-дэкар. і дэкар.-прыкладное мастацтва. Музыка. Станаўленне муз. мастацтва ў Р. звязана з фальклорам, якому ўласцівы аднагалоссе, апора на дьштанічныя лады і пентатоніку, складаная нерэгулярная рытміка, перамяшчэнне акцэнтаў, багатая мелізматыка. Пашыраны стараж. абрадавыя і інш. песні, эпічньм балады (дойны); танцы — хора, сырба, хацэгана, мужчынскі брыу і інш. Нар. інструментарый: скрыпка, кобза, цымбалы, флуэр (флейта), най (флейта Пана), чымпой (валынка), бучум (рог). Пашырэнню фальклору спрыялі нар. музыканты-прафесіяналылэўтары (Б.Лэўтару, Н.Піку, Г.Дыніку), якія звычайна выступалі ў складзе тарафаў (нар. аркестраў). Рум. кампазітарская школа склалася ў 2-й пал. 19 ст. У ліку першых кампазітараў-прафесіяналаў А.Флехтэнмахер (аўтар першай нац. аперэты «Баба Яга»), І.Вахман (стваральнік першага рум. вадэвіля «Трыумф кахання»), Ч.Парумбеску, В.Хірка, Л.Віст. Вызначальнай стала опера Э.Каўдэлы «Петру Рарэш». Пачынальнік рум. сімфоніі — Дж.Штэфэнеску. Уклад y камерньм жанры зрабіў К.Дымітрэску — заснавальнік квартэта (1880), аўтар камерных ансамбляў, сольных інстр. п’ес. Хар. музыку пісалі Г.Музічэску, Г.Дыма, Д.Кірыяк-Джарджэску, Г.Куку, Я.Мурэшыяну, І.Віду і інш. Фарміраванню нац. кампазітарскай школы спрыяла дзейнасць па збіранні і запісе нар. творчасці, y т.л. фалькларыста А.Пана. Сінтэз фальклору і прафес. музыкі ўласцівы творчасці Музічэску, Ф.Кіпрыяка, Т.Брэдычану і інш. Станаўленню муз. культуры і адукацыі садзейнічалі стварэнне рум. пеўчага і тэатр. т-ва, філарманічнага т-ва ў Бухарэсце (1833), Ясах (1936), адкрыццё т&м кансерваторый (1864), сімф. аркестра Бухарэсцкай філармоніі (1868). Сярод выканаўцаў 2-й пал. 19 ст. дырыжоры Э.Вахман, Каўдэла, спевакі ДжДымітрэску, Х.Даркле, М.Нуавіна і інш. У 1-й пал. 2 0 ст. інтэнсіўна развіваліся муз. жанры, вёўся пошук новых тэм, сюжэтаў, выразных сродкаў. Узначальваў рум. кампазітарскую школу Дж.Энеску. Заснавальнік рум. балета і камерна-вак. музыкі — М.Жора, жанру інстр. канцэрта — П. Канстанцінеску, y розных муз. жанрах працавалі СДрагой, Дз.Куклін, А.Мендэльсон, І.Думітрэску, А.3іра, М.Андрыку, пазней С.Тадуцэ, П.Чорця. У 2-й пал. 20 ст. значнае месца ў муз. мастацтве займала гераічная тэма. У операх ГДумітрэску («Гаспадар Іон Люты», «Дэчэбал», «Паўстанне»; 1955— 60), Канстанцінеску («Панэ Лесня Русалім», 1955), Д.Попавіча (трыпціх камерных опер «Праметэй», «Допыт на
448
рум ы нская
зары», 1958—74) зацвярджаецца жанр нар. муз. драмы на гіст. сюжэт. Сімф. жанр развівалі Д.Бугіч, A.Віеру, Г. i I. Думітрэску, П.Бентою, Попавіч і інш. У галіне камернай, хар. і інш. музыкі працавалі К.Сільвестры, А.Рацыў, М.Марбе, Ш.Нікулеску, Т.Олах, А.Строе і інш., творчасць якіх вылучаецца разнастайнасцю кірункаў, стыляў, прыёмаў кампазіцыі, засваеннем сучаснай кампазітарскай тэхнікі. Сярод выканаўцаў дырыжоры А.Алесандрэску, М.Басараб, Дж.Джарджэску, Т.Рагальскі, Сільвестры, Э.Эленеску, піяніст Дз.Ліпаты, скрыпачы І.Войку, Ш.Руха, спевакі Г.Зобіян, Т.Лукачу, Э.Петрэску, М.Янкулеску, сярод музыказнаўцаў Т.Балан, З.Ванча, Р.Александрэску. Развіццё муз. адукацыі і выканальніцтва звязана са з’яўленнем новых філармоній (Тымішаар, Клуж-Напока), оперных т-раў (Клуж-Напока, Ясы, Канстанца). Вядомасць набылі сімф. аркестры Бухарэсцкай і Клужскай філармоній, аркестр нар. інструментаў, харавыя калектывы. Ііэнтр муз. навукі — Ін-т этналогіі, дыялекталогіі і фальклору. У Р. праводзіцца міжнар. фестываль імя Энеску. Тэатр. Вытокі рум. т-ра ў стараж. гульнях і абрадах з элементамі тэатралізацыі. У 18— 19 ст. узніклі больш складаныя формы т-ра «іразій», «віклеім» (літургічная драма), «жакул пэпушарылор» (лялечнае прадстаўленне), гайдуцкая драма (пра нар. паўстанцаў). Заснаванне прафес. т-ра звязана з дзейнасцю школьнага т-ра (пастаноўкі ў 1775 y Трансільваніі і ў 1816 y Ясах па ініцыятыве пісьменніка ГАсакі, y Бухарэсце пад кіраўніцтвам паэта Я.Вэкэрэску), адкрыццём школы драм. мастацтва пры Філарманічным т-ве ў Бухарэсце (1833), Драм. кансерваторыі ў Ясах (1836). У 1841 y Ясах узведзены будынак т-ра. У 1852 y Бухарэсце пачаў працаваць Вял. т-р, перайменаваны ў 1877 y Нацыянальны. У рэпертуары пераважалі творы В.Альф’еры, Вальтэра, Мальера. Уклад y развіцйё рум. т-ра зрабілі пісьменнікі і грамадскія дзеячы К.Негруцы, В.Александры, М.Кагэлнічану, удзельнікі рэвалюцыі 1848. У 2-й пал. 19 ст. акцёрскае мастацтва развівалася ў рэаліст. (М.Міла) і рамант. (К.Караджале, М.Паскалі) кірунках. У 1877 засн. Драм. т-ва прафес. акцёраў. На мяжы 19—20 сг. рэалісг. традыцыі прадаўжалі акцёры Г.Маналеску, АРаманеску, К.Натара, АПруцяну, пазней — іх вучні А.Дэметрыядэ, Т.Буландра і Л.Стурдза-Буландра, Г.Сторын і інш. На нац. тэатр. мастацтва значна паўплывала дзейнасць драматурга і рэжысёра ІЛ.Караджале, які ўзняў рум. сатыр. камедыю да ўзроўню лепшых узораў сусв. драматургіі. Станаўленню гіст. драмы садзейнічала творчасць драматургаў Александры, Б.П.Хашдэў, А.Давілы, Б.Дэлаўранчы. На дзейнасць рэфарматара нац. т-ра П.Гусці (у 1905—08 і 1912— 14 дырэктар Нац. т-ра) паўплывала творчасць А.Антуана і
К.Станіслаўскага. У 1919 пасля аб’яднання Трансільваніі з Р. заснаваны Нац. т-р y г. Клуж-Напока, які дасягнуў значных поспехаў пад кіраўніцтвам З.Бырсана. Рэаліст. традыцыі развівалі К.Петрэску, Дж.Замфірэску, В.Эфгыміў, Буландра, Стурдза-Буландра, М.Вентура, З.Саарэ, М.Філоці, М.Себасцьян і інш. Спектаклі ставілі рэж. Гусці, В.І.Попа, АМайкан і інш. У 1920—30-я г. рум. т-р заняпаў. 3 1938 y Ясах існаваў т-р для працоўных «Праца і добрая воля». Пасля 2-й сусв. вайны тэатр. мастацтва ў Р. актыўна развіваецца. Узнікла новая драматургія (М.Давідоглу, Х.Лавінеску, А.Баранга, А.Мірадан). У 1961 створаны Т-р камедыі, y 1964 — Малы т-р. Сярод вядучых т-раў: Рум. нац. т-р імя І.Л.Караджале, Рум. т-р імя Л.СтурдзыБуландры; т-ры камедыі «Мік», імя Натары, для дзяцей імя І.Крангэ, лялечны «Цэндэрыкэ» ў Бухарэсце; т-ры нац. імя Александры ў Ясах, y г. Клуж-Напока і Краёва. Сярод лепшых рэжысёраў і акцёраў Р.Беліган, Х.Папеску, Л.Чулей, Л.Джуржэску, Р.Пенчулеску; сярод крытыкаў і гісторыкаў т-ра В.Рыняну, В.Сілвестру, М.Бэрбуцэ і інш. У Бухарэсце з 1954 працуе Ін-т тэатр. і кінематаграфічных мастацтваў імя ІЛ.Караджале; y 1950 y г. Тыргу-Мурэш арганізаваны Венг. тэатр. ін-т імя С.Іштвана. Кіно. 3 1897 y Бухарэсце дэманстраваліся першыя відавыя фільмы. 3 1911 пачаўся выпуск маст. фільмаў («Ракавое каханне», 1911; «Вайна за незалежнасць», 1912, рэж. Г.Брэзяну). Лепшыя фільмы нямога кіно 1920—30-х г. створаны рэж. Ж.Міхаілам і ЖДжарджэску. Першыя гукавьм фільмы — камедыя «Бінг-Банг» (1935, рэж. Н.Строе, В.Васілаке), экранізаваная камедыя ІЛ.Караджале «Бурная ноч» (1943, рэж. Джарджэску), дакумент. «Краіна Моцаў» (1938, рэж. П.Кэлінеску). У 1950 пачата буд-ва кінацэнтра «Буфця», засн. студыя дакумент. фільмаў «Александру Сахія». У 1951 створаны періііы анімацыйны фільм. У 1950-я г. здымаліся фільмы пра сучаснасць, экранізаваліся творы класічнай л-ры; пачалі працаваць рэжысёры, фільмы якіх вызначылі нац. кінамастацтва 1960—70-х г.: Л.Брату («Тудор», 1963), А.Блаер («Раніца разважлівага чалавека», 1967), Г.Вітанідыс («Шкадлівы юнак», y сав. пракаце «Усяго адзін месяц», 1969; «Кантэмір», 1975), МДрэган («Смага», паводле рамана Ц.Паповіча, 1961; «Лупень, 29», 1963; «Калона», 1968), Дз.Кочы («Гайдукі», 1966; «Выкраданне дзяўчыны», «Помста гайдукоў», абодва 1968), Ф.Мунцяну («Неба без кратаў», паводле свайго рамана «Мастак», 1962; «Тунэль», 1967, сумесна з СССР), М.Мурэшан («Паўстанне», паводле Л.Рэбрану, 1966; «Аблога», 1971), С.Нікалаеску («Дакі, 1967; «Міхай Храбры», 1970; «Бессмяротныя», 1974), Л.Пінтыліе («У нядзелю, y 6 гадзін вечара», 1966; «Рэканструкцыя», 1969), Д.Піца («Філіп добры», 1975), Л.Чулей («Хвалі Дуная», y сав. пракаце «Рака палае», 1960; «Лес
павешаных», паводле Рэбрану, 1965). Вядомасць набылі экранізацыі: «Каменнае вяселле» (1973), «Дух золата» (1974) паводле навел І.Агырбічану (рэж. М.Верою, Піца). Фільмы 1980-х г. вызначаюцца ўвагай да праблем сучаснасці: «Экскурсія» (1981, рэж. М.Данелюк), «Конкурс» (рэж. Піца), «У чаканні цягніка» (рэж. Верою, абодва 1982). Дэбютавалі як рэжысёры І.Дэміян («Сляза дзяўчыны»), Д.Тэнасе («Паўабаронца», абодва 1980), В.Алекса («Перад маўчаннем», 1978; «Шпагаглытальнік», 1981) і А.Татос («Сумная Настасся ішла», 1980; «Эпізоды», 1982). Здымаліся фільмы сумесна з СССР — «Марыя, Мірабела» (1982, рэж. ІТПапеску-Гопа), «Казка падарожжаў» (1983, рэж. А.Міта). Значныя дасягненні анімацыйнага кіно Р. (Папеску-Гопа, І.Труйка, С.Балаш і інш.). Сярод дакументалістаў М.Іліешу, Ц.Месараш, Дж.Сегал; лепшыя акцёры — МАлбулеску, Д.Алцяну, М.Барбу, І.Бесою, ЮДарые, Г.Дынікэ, Д.Канстанцін, М.Паганат, С.Паповіч, А.Пеля, І.Петрэску, Ф .П ’ерсік, В.Рэбенджук, С.Стэнкулеску, І.Чабану; сцэнарысты, гісторыкі і крытыкі — І.Грыгарэску, Д.Папеску, Паповіч, П.Сэлкудзяну, М.Геаргіў, В.Іліў, І.Кантакузіна, Е.Апрою. 3 1954 спецыялістаў y галіне кіно рыхтуе Ін-т тэатр. і кінамастацтва імя ІЛ.Караджале. Літ:. Краткая мсторня Румыннн: С древнейшнх времен до нашвх дней. М., 1987; Революцнн 1989 г. в странах Центрально-Восточной Европы: взгляд через десятмлетне / / Славяноведенне. 1999. № 6; К о ж е в н н к о в Ю.А. Эпоха романтвзма в румынской лятературе. М., 1979; О п р е с к у Г. Народное нскусство Румынлн: Пер. с фр. М., 1960; К у з ь м н н а М.Т. Мскусство Румынвв. М., 1966; Румынская жнвопнсь в образах. Бухарест, 1971; С в е т л о в Н.Е. Современная румынская скульптура. М., 1974; Л е й т е с Р. Заметкн о румынской музыке XX в. / / Проблемы музыкальной наукв. М., 1972. Вып. 1. ІЯАфнагель (прырода, насельніцгва, гаспадарка), А.А.Левашэвіч (гісторыя), І.Г.Елісееў (узброеныя сілы), Н.І.Марозава (асвета), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва), А.У.Валадковіч (музыка).
РУМЬІНСКАЯ MÔBA, адна з раманскіх моў (балкана-раманская падгрупа); афій. мова Румыніі. Mae дыялекты: банацкі, крышанскі, мунцянскі, малдаўскі (дыялект гіст. вобласці Малдова), марамурэшскі. Р.м. ўласцівы: y фанетыцы — палаталізаваныя галосныя, якія выконваюць марфал. функйыі, пэўны артыкль y постпазіцыі да назоўніка, скланенне пэўных і няпэўных артыкляў; y марфалогіі — ужыванне ў пераддзеяслоўнай пазіцыі кан’юнктыва, a не інфінітыва, як y зах.-раманскіх мовах, адсутнасць дапасавання часоў; y лексіцы — моцньм паўд.-слав. ўплывы. Уваходзіць y балканскі моўны саюз. Пісьменства з 16'ст. Фарміраванне літ. мовы пачалося з 17 ст. (гіст. хронікі). Маст. л-ра з канца 18 ст. Першапачаткова выкарыстоўваўся кірылічны алфавіт (гл. Кірыліца), y 1860 заменены лацінкай. Л і т Р е п н н a Т.А. Румынсюш язык. М., 1968; Л у х т Л.Н. Сравннтельно-сопоставн-
тельная грамматнка романскнх языков: Румынскнй язык. М., 1970.
РУМЬІНСКАЯ НІЗІНА, на Пд Румыніі і Пн Балгарыі, гл. Ніжнедунайская раўніна. РУМЫНЫ, народ, асн. насельніцтва Румыніі (20,66 млн. чал.). Агульная ксшькасць 21 млн. чал. (сярэдзіна 1990-х г.). Жывуць таксама ў ЗША (300 тыс. чал.), Украіне (135 тыс. чал.), Югаславіі (42 тыс. чал.), Канадзе (25 тыс. чал.), Рас. Федэрацыі (каля 6 тыс. чал.). Гавораць на румынскай мове. Вернікі пераважна праваслаўныя, ёсць пратэстанты і католікі. РУМЯНЦАВА Любоў Рыгораўна (н. 18.4.1943, г. Пяцігорск Стаўрапольскага краю, Расія), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1978). Скончыла Маскоўскі дзярж. ін-т тэатр. мастацтва імя А.Луначарскага (1964). 3 1964 y Маскоўскім драм. т-ры на Малой Броннай. 3 1966 на кінастудыі «Беларусьфільм» (з 1981 y Т-ры-студыі кінаакцёра). Вьпсанаўца лірыка-драм. і драм. роляў. Ёй уласцівы выразная пластыка, экспрэсіўнасць, уменне выявіць духоўную сутнасць персанажа. Сярод тэатр. роляў: Наташа («Сам-насам з усімі» А.Гельмана), Жанчына («Чалавечы голас» Ж.Както), Красавіна, Домна Панцялеўна («Жаніцьба Бальзамінава», «Таленты і паклоннікі» ААсгроўскага), Гертруда («Гамлет» У.Шэкспіра), Філумена («Філумена Мартурана» Э. Дэ Філіпа) і інш. Знялася ў фільмах: «Альпійская балада» (1966), «Прыгодны да нестраявой» (1968), «Бацька» (1971), «Міравы хлопец» (1971), «Дарога на Рубецаль» (1971), «Учора, сення і заўжды» (1972), «Вялікі ўтаймавальнік» (1974), «Надзейны чалавек» (1975), «Марынка, Янка і таямніцы каралеўскага замка» (1976), «У профіль і анфас» (1977), «Вялікая — малая вайна» (1981), «Раптоўны выкід» (1984), «Мы едзем y Амерыку» (1990), «Без доказаў» (1992), «Зала чакання» (1995). В.А.Мядзведзева.
вайны 1812 праводзіў курс на збліжэнне з Францыяй. 3 1814 y адстаўцы. Ганаровы чл. многіх акадэмій. Стварыў Румянцаўскі гурток', y 1811 па яго ініцыятыве засн. Камісія друкавання дзярж. грамат і дагавораў, якая выдала «Збор дзяржаўных грамат і дагавораў» (т. 1—4, 1813—28), дзе шмат дакументаў па гісторыі Беларусі. Удзельнік археаграфічных экспедыцый К.Ф .Калайдовіча і П.М.Строева (у т.л. па Беларусі), выявіў y замежных архівах дакументы па рас. гісторыі. На ўласныя сродкі вьшаў больш за 40 кніг, пераважна па гісторыі Расіі і інш. слав. народаў, y т.л. «Бела-
рускі архіў старажытных грамат». Удзельнічаў y арг-цыі першага рас. кругасветнага плавання І.Ф.Крузенштэрна і Ю.Ф.Лісянскага (1803—06), на ўласныя сродкі арганізаваў марскую экспедыцыю О.Я.Кацэбу (1815— 18). Ганаровы чл. многіх навук. т-ваў, y т.л. Вольнага з 1802, і акадэмій, y т.л. Рас. АН з 1819. Яму належаў г. Гомель, дзе ў сваім палацы ён сабраў шмат кніг, рукапісаў, твораў мастацтва, нумізматычныя калекцыі, археал. і этнагр. матэрыялы; дбаў пра забудову і добраўпарадкаванне горада. У 1831 y Пецярбургу на аснове яго збораў адкрыты Румянцаўскі музей (у 1861 пераведзены ў Маскву). У 1862 y складзе музея засн. б-ка (з 1925 Б-ка СССР імя Леніна, з 1992 Расійская дзяржаўная бібліятэка). Aim.: К о з л о в В.П. Колумбы росснйскнх
РУМЙНЦАВА Таццяна Герардаўна (н. древностей. 2 нзд. М., 1985. А.М.Лукашэвіч. 30.6.1953, Мінск), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1992), праф. (1994). Скончыла РУМЯНЦАЎ Пётр Васілевіч (1859, БДУ (1976), дзе і працуе з 1979. Навук. Масква — 15.5.1929), расійскі рэвалюпрацы па гісторыі замежнай філасофіі і цьмнер, сацыял-дэмакрат. Скончыў сацыялогіі, праблеме чалавечай агрэсіў- Маскоўскае камерцыйнае вучылішча (1878). Напачатку народнік, з канца 1880-х г. насці. Te:. Крнтнческнй аналнз концепцнй «чело- сацыял-дэмакрат. За рэв. дзейнасць y веческой агресснвностн». Мн., 1982; Агрес- вучылішчы высланы ў Цвярскую губ. Ў сня: пробл. н понскн в зап. фнлософнн м на1886 па заданні арг-цыі «Чорны перауке. Мн., 1991; Немецкая трансцендентально- дзел» стварыў падп. друкарню ў Цверы, крнтнческая фнлософня (середнна XVIII — за што сасланы ў Акмолінскую вобл. 3 первая треть XIX в.): Глоссарнй. Мн., 1999; сярэдзіны 1890-х г. працаваў y Мінску Новейшнй фклософскнй словарь. Мн., 1999 ва ўпраўленні Лібава-Роменскай чыгун(у сааўт.). кі. Чл. Мінскай с.-д. арг-цыі. 13— РУМЯНЦАЎ Мікалай Пятровіч (14.4.1754, 15.3.1898 на кватэры Р. адбыўся Першы С.-Пецярбург — 15.1.1826), расійскі з ’езд РСДРП. У ліп. 1898 арыштаваны і дзярж. дзеяч, дыпламат, мецэнат. Граф. сасланы ў Кіеўскую губ. У 1901 вярнуўКанцлер (1809) з захаваннем пажыццё- ся ў Мінск, працаваў на чыгунцы, надва гэтага звання. Сын П.А.Румянцава- ворны саветнік (1910); тайна працягваў Задунайскага. У 1781—95 на дыпламат. удзельнічаць y с.-д. руху. 3 1919 y Гомеслужбе ў Германіі. 3 1801 чл. Неадмен- лі. Пазней пераехаў y г. Сураж Браннага Савета пры імператару Апяксандру скай губ. У доме ў Мінску, дзе жыў Р., I. Дырэктар водных камунікацый Дом-музей I з ’езда РСДРП. (1801—09), міністр камерцыі (1802— 10), замежных спраў (1807— 14), адначасова РУМЯНЦАЎ-ЗАДУІіАЙСКІ Пётр Алякў 1810— 12 старшыня Дзярж. Савета. Да сашравіч (15.1.1725, Масква — 19.12.1796), 15. Зак. 194.
р у м я н ц а ў с к і __________
449
расійскі ваенны і дзярж. дзеяч, граф (з 1744), ген.-фельдмаршал (1770). Бацька МЛ.Румянцава. Сын ген. А.І.Румянцава, пад кіраўніцгвам якога набыў ваен. вопыт. Удзельнік рус.-швед. вайны 1741—43 і вайны за Аўстрыйскую спадчыну 1740— 48. У Сямігадовую вайну 1756— 63 камандаваў брыгадай, дывізіяй, корпусам, вызначыўся ў бітвах пад Грос-Егерсдорфам (1757) і Кунерсдорфам (1759); y 1757—58 фарміраваў кавалерыю ў г. Стоўбцы. У 1764—96 прэзідэнт Маларасійскай калегіі і ген.-губернатар Маларосіі. У рус.-тур. вайну 1768—74 камандаваў арміяй, паспяховыя дзеянні якой прымусілі Турцыю заключыць Юочук-Кайнарджыйскі мір; за перамогі каля Рабой Магілы, Ларгі, Кагула (усе 1770) і інш. атрымаў ганаровае найменне Задунайскі. У рус.-тур. вайну 1787—91 камандаваў арміяй, галоўнакаманд. рас. вайскамі ў час задушэння паўстання 1794. 3 1776 валодаў г. Гомель, пачаў будаўніцхва Гомельскага палаца (гл. Гомельскі палацава-паркавы ансамбль). Распрацаваў новыя фррмы бою, y т.л. шырокае выкарыстанне дывізійных і палкавых карэ\ аўтар ваен. твораў («Абрад службы», «Думкі», «Інструкцыі»), якія выкарыстаны пры распрацоўцы статутаў рас. арміі, y арг-цыі, абучэнні і выхаванні войск y 2-й пал. 18 ст. Л іт .: ПА.Румянцев, А.В.Суворов, М.Н.Кутузов: Док. м матерналы. Кяев, 1974; З о л о т а р е в В.А., М е ж е в н ч М. Н . , С к о р о д y м о в Д.Е. Во славу Отечества Россяйского: (Развчтне воен. мыслн н воен. нскусства в Росснн во второй половнне XVIII в.). М., 1984; П е т е л н н В.В. Фельдмаршал Румянцев: Док. повествованне. М., 1989.
Ф.Я.Кляцкоў. РУ М Й Н Ц А Ў С К І Г У Р Т 0 К , група вучо-
ных гісторыкаў і археографаў, якая ўпершыню ў гісторыі рас. навукі ў шырокіх маштабах пачала выяўленне і збор дакумент. помнікаў па гісторыі Расіі ў айчынных і замежных архівах і бібліятэках. Існаваў з.1810-х г. да 1826. Засн. ў Пецярбургу М. П.Румянцавым. Уваходзілі М.М. Бантыш-Каменскі, А.Ф.Маліноўскі, К.Ф.Калайдовіч, \.\.Грыгаровіч і інш. Амаль усе члены гуртка былі членамі Камісіі друкавання дзярж. грамат і дагавораў. На сродкі Румянцава і з яго дапамогай выдадзены падрыхтаваныя членамі гуртка археаграфічныя працы, летапісы, помнікі л-ры, даследаванні па гісторыі рус. і слав. народаў: «Збор дзяржаўных грамат і дагавораў» (т. 1—4, 1813—28), «Старажытныя расійскія вершы, сабраныя Кіршам Данілавым» (2-е вьш., 1818), «Звесткі аб працах Швайпольта Фіёля, старажытнага славянскага друкаршчыка» (1820) — адно з першых рас. даследаванняў па гісторыі кнігадрукавання, «Іаан Экзарх Балгарскі» Калайдовіча (1824), «Помнікі расійскай славеснасці XII ст.» (1821) і інш. Члены гуртка цікавіліся таксама археалогіяй, нумізматыкай, этнаграфіяй, мовамі народаў Расіі. Вял. работу па зборы, вывучэнні і публікацыі дакумен-
450
рум янцаўскі
таў па гісторыі Беларусі праводзілі Грыгаровіч (падрыхтаваў «Беларускі архіў старажытных грамат», склаў «Слоўнік заходнерускай гаворкі») і Калайдовіч — аўтар навук. апісання і кароткага слоўніка бел. мовы. Намаганнямі членаў гуртка ў навук. ўжытак уведзены шматлікія дакументы і матэрыялы, сфармуляваны прынцыпы публікацыі гіст. крыніц і ўзоры іх навук. апісання, зроблены першыя спробы гіст.-літ. і лінгвістычнай распрацоўкі помнікаў. Гурток распаўся пасля смерці Румянцава. Л і т К о з л о в В.П. Колумбы росснйскнх древностей. 2 нзд. М., 1985. С.А.Кузняева.
РУМЙНЦАЎСКІ ЛЁТАПІС, помнік бел.-літ. летапісання; спіс пашыранай рэдакцыі «Хронікі Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», аналагічны тэксту Альшэўскага летапісу. Асн. змест Р.л. — гісторыя ВКЛ ад легендарных часоў да 1567. Найб. разгорнута і дэталёва апісаны перыяд княжання Вітаўта, пададзены паводле «Летапісца вялікіх князёў літоўскіх». Збярогся ў гіст. зборніку 2-й пал. 17 ст. рускага паходжання, які ў 18 ст. бытаваў y Падмаскоўі, пасля ў б-цы графа ЬЛЛХ.Румянцава (ад гэтага і назва), цяпер y Рас. дзярж. бібліятэцы. Апрача бел.-літ. хронікі ў зборніку змешчана шмат летапісных урыўкаў і гіст. твораў, прысвечаных важным падзеям сусв. і рас. гісторыі: пра падзенне Іерусаліма, узяцце Канстанцінопаля туркамі, Кулікоўскую бітву. Р.л. упершыню апубл. ў 1902 Б.А.Вахевічам, перавыдадзены М.М.Улашчыкам y т. 35 «Поўнага збору рускіх летапісаў». В.А. Чамярыцкі. РЎНГЕ (Runge) Філіп Ота (23.7.1777, г. Вольгаст, Германія —2.12.1810), нямецкі жывапісец, графік, тэарэтык мастацтва; адзін з заснавальнікаў рамантызму ў ням. жывапісе. Вучыўся ў Капенгагенскай (1799— 1801) і Дрэадэнскай
(1801—03) AM. Ствараў алегарычнасімвалічныя кампазіцыі («Поры дня», 1802—09), y якіх імкнуўся увасобіць думку пра містычную адухоўленасць прыроды, пра з’яднанне мастака-творцы са светам. У партрэтах спалучаў дакладнасць выяўлення натуры з глыбокай эмацьюнальнасцю, схаванай пад знешняй сузіральнай адлучанасцю вобразаў: «Мы ўтраіх» (1805), «Партрэт дзяцей Хюльзенбек», «Mae бацькі», «Аўтапартрэт» (усе 1806). Аўтар кампазіцый на рэліг. тэму «Адпачынак на шляху ў Егіпет», «Хрыстос на возеры» (абедзве 1806—07). Аўтар трактата «Кола колераў, або Канструкцыя адносін усіх фарбаў паміж сабой» (1810). Te:. Рус. пер. — Нз пнсем / / Эстетнка немецкнх романтаков. М., 1987. Літ.: B e t t h a u s e n P. Ph.O. Runge. Leipzig, 1980.
РУНЕЦ Пятро (Пётр Мікалаевіч; 4.5.1911, в. Азярычына Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 5.3.1997), бел. пісьменнік. Скончыў Камуніст. ін-т журналістыкі ў Мінску (1940). Настаўнічаў, працаваў y газ. «Піянер Беларусі», час. «Бярозка», на Бел. радыё. Друкаваўся з 1932. Першы зб. апавяданняў «Юныя змагары» (1940). Большасць твораў пра дзяцей і для дзяцей. Склаў зб. успамінаў дзяцей пра вайну «Ніколі не забудзем» (1948). Выдаў брашуру пра Я.Маўра «Чалавек з крылатай фантазіяй» (1979). На бел. мову пераклаў паасобныя творы С.Міхалкова, Б.Емяльянава, Ж.Грывы, А.Талвіра, Дж.Радары, З.Эргле і інш. Тв.\ У веснавыя дні. Мн., 1954; Бярозавы конь. Мн., 1956; Гіпсавая маска. Мн., 1958; Канец казкі. Мн., 1960; Вясёлыя здарэнні. Мн., 1962; Алёшка-верхалаз. Мн., 1963; Аб чым шэпчацца аер. Мн., 1966; Белы васілёк. Мн., 1971; Добрая душа. Мн., 1977; Незвычайны збор. Мн., 1981; Апошняе шчасце. Мн., 1984; Незвычайны наведвальнік. Мн., 1985.
РУНЁЦ АВЁЧЫ, к р ы в а с о с к а a в е ч a я (Melophagus ovinus), бяскры-
Рунец авечы: 1 — самец; 2 — самка. лае паразітычнае насякомае атр. двухкрылых; эктапаразіт авечак, зрэдку коз, коней, вярблюдаў, ласёў і інш. Пашыраны ўсюды. Узбуджальнік мелафагозу. У хворых авечак узнікаюць дэрматыты, аблысенні, парушэнні абмену рэчываў, ягняты часцей гінуць. Р.а. можа быць пераносчыкам трансмісіўных хвароб (трыпанасамоза і інш.). Цела патрўшчанае, даўж. 4—7 мм, жоўтабурае, густа ўкрытае валаскамі. Жыве 7—8 месяцаў, кожныя 7—9 дзён самка нараджае па лічынцы, якая праз 12 гадз. ператвараецца ў цёмна-карычневую кукалку. Праз 20—30 дзён з яе выходзіць дарослае насякомае.
РУНІЧНАЕ П ІС БМ 0, адзін з тыпаў пісьма, знакі якога (руны) мелі завостраныя абрысы. Р.п. карысталіся з пач. н.э. скандынаўскія, англасаксонскія, герм. і некат. інш. плямёны. Руны высякалі ці выразалі на камені, метале, косці, дрэве і інш. Захаваліся і рукапісныя руны на пергаменце. Рунічныя надпісы знойдзены ў Скандынавіі (3 ст.), Германіі, Англіі (6—7 ст.), Францыі, Грэцыі, Румыніі і інш. краінах. Усяго вядома каля 4 тыс. рунічных помнікаў, самы вядомы — Дацкі кодэкс законаў 13— 14 ст. Р.п. адносіцца да вакалізавана-гукавога тыпу: гукавое значэнне кожнай літары супадала з пачатковым гукам яе назвы. Літары пісаліся пераважна злева направа. Алфавіт стараж. рунаў складаўся з 24 знакаў (т.зв. старшыя руны, або фугарк). 3 11 сг. ў скандынаўскіх краінах пачалі ўжываць алфавіт з 16 літар (малодшыя руны), y якім адным знакам абазначаліся глухія і звонкія гукі, галосныя з умляўтам і без яго. 3 11 ст. ў Даніі, пазней y Нарвегіі на базе малодшых рунаў фарміравалася пункціраванае Р.п.: да 16 літар дадаваліся кропкі і рыскі, што дазваляла больш дакладна абазначаць блізкія, але розныя гукі. 3 пашырэннем хрысціянства ў Еўропе язычніцкае Р.п. паступова выцеснена лацінскім пісьмом, але ў Скандынавіі яно праіснавала да 14 ст., цалкам знікла ў 20 ст. Існуе шмат гіпотэз генет. сувязі Р.п. з фінікійскім пісьмом, з алфавітамі грэч., лац. і паўн.-італійскім, a таксама з сістэмамі знакаў уласнасці, лічэння, магіі і інш. Літ.. П а в л е н к о Н.А. Мсторня пнсьма. 2 нзд. Мн., 1987. А.Я.Міхневіч.
РУНКЕВІЧ Сцяпан Рыгоравіч (23.1.1867— 1919?), бел. гісторык правасл. царквы, прапаведнік, грамадскі дзеяч. Д-р багаслоўя (1899). Скончыў Пецярбург-
развіццё яго эканомікі, пашырэнне культуры і асветы на роднай мове. Актыўны ўдзел y выданні часопіса прымалі З.Бядуля, Л.Родзевіч, М.Чарот, мастак ЯДраздовіч. Упершыню апублікаваў цыкл вершаў Я.Купалы «Песні на ваяцкі лад», «Брат і сястра», сцэнічны жарт «Прымакі», арт. «Справа беларускага нацыянальнага гімну», апавяд. М.Багдановіча «Апокрыф», апавяданні, артыкулы, нарысы З.Бядулі, арт. Ф.Аляхновіча «Першае таварыства беларускай драмы і камедыі», сцэнічны абразок «Лес шуміць», нарыс «Тэатр на вёсцы», вершы А.Гаруна, Чарота, К.Буйло, А.Петрашкевіча, І.Піліпава, У.Жылкі. Змясціў даследаванні Я.Карскага («Духоўныя вершы і канты, штучна створаныя», «Беларускі пісьменнік-народнік А.Р.Пшчолка», «Арцём Вярыга-Дарэўскі»), У.Ігнатоўскага («Кароткі гістарычны нарыс Гродзеншчыны»), І.Гердэра («Штукарства мовы і красамоўства», пер. з ням.). Надрукаваў рэцэнзіі на творы М.Гарэцкага, даведкі пра бел. пісьменнікаў, фатаграфіі і малюнкі бел. краявідаў, помнікаў гісторыі і культуры. У.М.Конан.
скую духоўную акадэмію (1891), потым выкладаў y ёй. У 1901—08 прыват-дацэнт Пецярбургскага ун-та. У 1901— 17 займаў і адм. пасады ў Св. Сінодзе. Вёў дабрачынную дзейнасць, рэліг.-павучальныя чытанні. Гіст. погляды Р. склаліся пад уплывам М.В.Каяловіча. Навук. дзейнасць пачаў з выдання «Матэрыялаў для гісторыі Мінскай епархіі» (1892—94). Падрыхтаваў і выдаў фундаментальнае «Апісанне дакументаў архіва заходнярускіх уніяцкіх мітрапалітаў» (т. 1—2, 1897— 1907). Аўтар прац па гісторыі Мінскай епархіі, артыкулаў y гродзенскіх, літоўскіх, мінскіх «Епархнальных ведомостях» і інш. Тв:. Краткнй нсторнческнй очерк столетая Мннской епархнч Мн., 1893; Мсторня Мннской архнегшскоішв (1793— 1832 гг.). СПб., 1893; Жнзнеоішсанпя западнорусскмх уннатскнх мнтрополнтов. T. 1. СПб., 1897. В.М. Чарапіца.
РУН0, воўна авечкі, астрыжаная суцэльным пластом; таксама воўнавае покрыва авечкі перад стрыжкай. Складаецца з пучкоў (шпатэляў y танкарунных, пасмаў y грубашэрсмых авечак), па якіх ацэньваюць якасць воўны (даўжыня, тонкасць, пакручастасць). Р. здымаецца ў танкарунных, паўтанкарунньгх, таксама пры веснавой стрыжцы ў грубашэрсных, паўгрубашэрсных парод авечак (іх асенняя і паяркавая воўна Р. не ўтварае, падзяляецца на асобныя кавалкі). Рунная воўна больш каштоўная за кускавую. А.А.Козыр. РЎНЫ I РУНІЧНЫЯ АЛФАВГТЫ (ад стараж.-герм. шпа таямніца), знакі і алфзвіты з гэтых знакаў, якімі карысталіся стараж.-германскія і інш. плямёны. Адрозніваліся наяўнасцю ў літарных знаках вертыкальных і косых ліній, якія ўтвараюць вуглы. Гл. Рунічнае пісьмо. «РУНЬ», ілюстраваны літ.-мастацкі часопіс нац.-дэмакр. кірунку. Выходзіў з 2.5 да 4.7.1920 y Мінску на бел. мове штотыднёва. Рэдактар Янка Луцэвіч (Я.Купала), выдавец В.Іваноўскі. Выступаў за нац. дзяржаўнасць бел. народа, Шведсканарвеж скі варыянт Д ацкі еарыянт
ГШКГП IM U tr . ГІМn Kï H i t h t m A h n f
v Гукавыя значэнні
Р у н ічн ае пісьм о.
«РУНЬ», ілюстраваны літ.-мастацкі часопіс бел. гімназійнай моладзі. Выходзіў y лютым—вер. 1923 y Вільні на бел. мове пры падтрымцы Пед. рады Віленскай
U t> a oc æ e y o 0 w au
r
k g
ï *ng
4
T
i a s t b m 1 R dp ae e nd mb e æ
0 o
У j æi
рунь
451
бел. гімназіі і Л.Родзевіча. Апублікаваў вершы А.Салагуба, Х.Ільяшэвіча, П.Касцюкевіча, Ч.Ханяўкі, апавяд. А.Парфёнава «Мікітаў француз», замалёўкі ў прозе В.Каравайскага, нар. песні, загадкі, прыказкі, сабраньм Салагубам y в. Зарудзічы Ашмянскага пав. Змясціў графічныя партрэты Родзевіча, А.НекандыТрэпкі, І.Катовіча, створаныя мастаком Р.Семашкевічам. Выйшлі 3 нумары. А. С.Ліс.
«РУНЬ», бел. самадз. харэаграфічны ансамбль. Створаны ў 1983 пры Доме культуры тэкстыльшчыкаў Магілёўскага адкрытага акц. т-ва «Магатэкс», з 1989 народны. Заснавальнік і маст. кіраўнік, пастаноўшчык танцаў — В.Папоў! Складаецца з танц. (40 удзельнікаў) і інстр. (10 чал.; існуе з 1988) груп. Mae самабытныя нар. інструменты: ліру, гудок, кмен, жалейкі і інш. У рэпертуары сцэн. варыянты танцаў, засн. на самабытных узорах фальклору розных рэгіёнаў Беларусі. Захоўвае лепшыя трады-
цыі бел. танц. культуры, даследуе і апрацоўвае рэгіянальны і старадаўні харэагр. і муз. фальклор. Пастаноўка танцаў ажыццяўляецца на матэрыяле даследчыкаў фальклору і сабранага ў экспедыцыях Паповым. Сярод танцаў «Варатынская кадрыля», «Падушачка», «Таўкачыкі», карагоды «Званочкі», «Ляляшы» і інш. Творчасці калектыву прысвечаны дакумент. фільм Магілёўскага тэлебачання «Танцуе «Рунь». Ансамбль — лаўрэат і дыпламант больш як 30 рэсп. і міжнар. конкурсаў і фестываляў, y т.л. ў Францыі (г. Пуацье, 1990), Вялікабрытаніі (г. Сідмуг, г. Білінгем, 1991), Італіі (г. Гарыцыя, 1992, Гран-пры), Германіі (г. Марбург, 1996), Іспаніі (г. Барселона, 2000), Беларусі: 1-га Рэсп. фестывалю бел. нар. танца (г. Гродна, 1990), Рэсп. фестывалю бел. нар. танца «Пярэзвы» (г. Бабруйск, 1992), 1-га Міжнар. фестывалю харэагр. мастацтва «Сожскі карагод» (г. Гомель, 1997), 1-га фестывалю нар. мастацгва Беларусі «Беларусь — мая песня» (Мінск, 1998). Пры ансамблі працуе харэагр. студыя «Зярнятка» (кіраўнік Т.Папова). А.А.Скарына.
452
рунь
(1929, Парыж), вітражоў, ілюстрацый да твораў Ш.Бадлера, А.Жары і інш.
«РУНЬ ВЕСНАХ0ДУ», літаратурны альманах. Выдадзены ў 1928 y Вільні на бел. мове арг-цыяй маладых пісьменнікаў і мастакоў Зах. Беларусі «Веснаход». Ідэйна-маст. кірунак апубл. вершаў і апавяданняў супярэчлівы. Побач з эстэцкімі творамі (Я.Бартуль і інш.) змешчаны верш П.Пестрака (псеўд. Звястун) «Над намі віхры выюць», які палемізуе з містыцызмам рамант. паэзіі і натуралістычным бытаапісальнііггвам.
РУПАР (галанд. гоерег ад гоереп крычаць), адрэзак трубы звычайна круглага або прамавугольнага сячэння з плаўна павялічвальнымі папярочнымі памерамі. Прыстаўлены вузкім канцом да крыніцы гуку, Р. узмацняе яго (канцэнтруе гукавую энергію ў напрамку сваёй восі), a накіраваны шырокім канцом на прымаемы гук — канцэнтруе яго каля прыёмніка гуку (напр., вуха). Р. найчасцей выкарыстоўваюцца ў рупарных гучнагаварыцелях і мегафонах (прызначаны для ўзмацнення гучання голасу ў месцах з павышаным узроўнем шуму).
Я.Ф.Шунейка.
РУ0 (Rouault) Жорж (27.5.1871, Парыж — 13.2.1958), французскі жывапісец і графік; адзін з заснавальнікаў фавізму. Вучыўся ў Парыжы ў школах дэкар. (1885—89) і прыгожых (1890 — каля 1895) мастацтваў. Зазнаў уплывы Г.Маро, різант. мазаікі, гатычнага вітража, экспрэсіянізму. Творчасці ўласцівы трагізм светаўспрымання, містычна-сімвалічны лад, зварот да рэліг. тэматыкі і закуліснага жыцця грамадства, востры гратэск форм, рэзкі контурны малюнак, вітражная кантрастнасць колераў, ластозная манера пісьма: «Вулічныя жанчыны» (1903), «Трагічны клоун» (1904), «Танец» (1905), «Перад люстэркам» (1906), серыя «Суддзі» (1908), аўтапартрэт (1925), «Стары кароль», «Хрыстос і рыбакі» (абедзве 1937), «Галава Хрыста» (1938), «Вераніка» (каля 1945), «Змярканне» (1952) і інш. Аўтар дэкарацый і касцюмаў да балета «Блудны сын» С.Пракоф’ева ў пастаноўцы С.Дзягілева
РЎПАРНА-ЛЮСТРАНАЯ АНТ^НА, накіраваная антэна ў выглядзе спалучэння рупара з адным ці больш люстэркамі. Сферычная хваля, узбуджаная на вяршыні рупара, пераўтвараецца ў плоскую хвалю пасля адбіцця люстэркамі. ' Найб. пашырана рупарна-парабалічная антэна, дзе рупар аб’яднаны з парабалічным люстэркам, y фокусе якога размешчана вяршыня рупара. Такія антэны выкарыстоўваюіша ў радыёрэлейных лініях сувязі, для сувязі з ШСЗ і інш. РУПАСАВА Жанна Аляксандраўна (н. 7.6.1944, г. Кустанай, Казахстан), бел. вучоны ў галіне экалогіі і фізіялогіі раслін. Д-р біял. н. (1991), праф. (1999). Скончыла Маскоўскі ун-т (1966). 3 1972 y Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі (з 1982 заг. лабараторыі). Навук. працы па
пытаннях трансфармацыі лясных экасістэм і міграцыйных патокаў y іх хім. элементаў пад уэлзеяннем тэхнагенных і рэкрэацыйных нагрузак, фізіёлага-біяхім. аспектах развіцця інтрадукаваных лек. раслін. Te:. Техногенное загрязненме лесных экоснстем Беларусн. Мн., 1995 (у сааўт.); Клкжва крупноплодная в Беларусн: Бмохнм. состав, храненме, переработка. Мн., 1999 (разам з Т.І.Васілеўскай).
Рупарна-люстраная антэна: I — рупарны апрамяняльнік; 2 — фронт хвалі, што падае на люстэрка; 3 — фронт адбітай хвалі; 4 — люстэрка; F — фокус люстэрка. РЎПІЯ (Ruppia), род кветкавых раслін сям. рупіевых. Каля 10 відаў. Пашыраны ва ўмераных і субтрапічных паясах і ў rapax тропікаў. Растуць на мелкаводдзі марскіх узбярэжжаў і ўнутр. салёных ці саланаватых вадаёмаў. Найб. вядомыя Р.: марская (R. maritima) і вусіканосная (R. cirrhosa). Шматгадовыя травы з тонкімі паўзучымі карэнішчамі, поўнасцю, акрамя суквеццяў, апушчаныя ў ваду. Лісце чаргаванае або супраціўнае, вузкалінейнае, часам ніткападобнае. Кветкі дробныя, двухполыя, без калякветніка, y 2-кветкавым коласе. Плод з 4—6 касцянкападобных доляў. Корм вадаплаўных птушак. В.М.Прохараў.
РУР (Ruhr), рака ў Германіі, правы прыток р. Рэйн. Даўж. 235 км, пл. басейна 4,5 тыс. км2. Пачынаецца ў rapax Заўэрланд, y нізоўях цячэ па паўд. ускраіне Паўн.-Герм. нізіны. Зімовае разводдзе, летняя межань, асеннія дажджавыя паводкі. Сярэдні гадавы расход вады каля вусця 70 м3/с. Ha Р. вадасховішча, ГЭС. Суднаходны ад г. Вітэн, злучаны каналам з р. Эмс. Уздоўж Р. — Рурскі вугальны басейн. Ha Р. — гарады Эсэн, Мюльгайм, y вусці порт Дуйсбург-Рурарт. РУР (Ruhr), Рурская вобл a с ц ь, галоўная вугальна-металург. база Германіі, на тэр. зямлі Паўн. Рэйн-Вестфалія, па абодвух берагах р. Рэйн (асн. ч. на правабярэжжы, y бас. рэк Рур, Эмшэр, Ліпе). Тэрытарыяльна супадае з Рурскім вугальньш басейнам. Пл. 3,3 тыс. км2. Нас. каля 6 млн. чал. (2000); сярэдняя шчыльн. каля 1800 чал. на 1 км2 (макс. больш за 5000 чал.). Гарады Р. (Эсэн, Дортмунд, Дуйсбург, Вуперталь, Дзюсельдорф, Мюльгайм, Гельзенкірхен, Бохум і інш.) з’яўляюцца вял. прамысл. цэнтрамі і зліліся ў адзіную канурбацыю. У Р. сканцэнтра-
ваны гал. чынам галіны цяжкай прам-сці, асабліва кам.-вуг. (здабываецца каля 85% кам. вугалю ў краіне, y тл . ўвесь каксавальны), чорная металургія, цяжкае машынабудаванне, хім. і коксахім. прам-сць. У сувязі з хранічным крызісам гэтых галін многія шахты і прадпрыемствЬі закрываюцца. Традыц. галіны прам-cui часткова замяняюцца новымі для Р. галінамі — аўтабудаваннем, эл.-тэхн., нафтаперапр., швейнай. Сельская гаспадарка прыгараднага тыпу. Густая сетка чыгунак, аўтадарог, унутр. водных шляхоў; нафтаправоды з Ротэрдама і Вільгельмсгафена.
зубца, звычайна з дааатковымі элементамі, адгалінаваннямі, крыжыкамі і інш. Вял. князь кіеўскі Святаслаў Ігаравіч меў знак y выглядзе простага двухзубца, яго сын Уладзімір — трызубца, унук, тураўскі кн. Святаполк Яраполчыч — двухзубца з крыжам на левай мачце, Яраслаў Мудры — трызубца з кружком на сярэдняй мачце, полацкі кн. Ізяслаў Уладзіміравіч — трызубца з кружком на левай і крыжам на сярэдняй мачце. У
РЎРСКІ ВЎГАЛЬНЫ БАСЁЙН, Н і ж н я р э й н с ка-В е с т ф a л ь с к і в у г а л ь н ы б а с е й н . Найбуйнейшы ў Зах. Еўропе, y бас. р. Рур (Германія). Вядомы з 13 ст., інтэнсіўнае асваенне з сярэдзіны 19 ст. Пл. каля 4 тыс. км2. Вугляносныя адклады карбону. Прамысл. запасы да глыб. 1500 м каля 20 млрд. т. Вуглі каксавальныя (65%). Цеплыря згарання да 36 ’МДж/кг. Здабыча падземным спосабам. РЎРСКІ КАНФЛ'іКТ 1922—23, міжнародны канфлікт y сувязі з франкабельг. акупацыяй Рурскай вобл. Германіі. Выкліканы праблемай спагнання з Германіі рэпарацый пасля 1-й сусв. вайны і прэтэнзіямі Францыі на гегемонію ў тйгачаснай Еўропе. Яшчэ ў 1921 франц. і бельг. войскі акупіравалі рурскія гарады Дзюсельдорф і Дуйсбург, каб прымусіць герм. ўрад прыняць Лонданскі ультыматум ад 5.5.1921, які ўстанавіў суму рэпарацый y 132 млрд. залатых марак. Германія прыняла ультыматум, але выконвала яго толькі год. 11.12.1922 апублікавана заява ням. магната Г.Стынеса, з якой вынікала, што герм. ўрад не павінен плаціць рэпарацыі. У адказ на невыкананне Германіяй яе рэпарацыйных абавязацельстваў франц. ўрад на чале з Р.Пуанкарэ вырашьіў завалодаць т.зв. прадуктыўнымі закладамі — шахтамі Рурскага вугальнага басейна і сталеліцейнай прам-сцю Рура; 11.1.1923 франц. і бельг. войскі акупіравалі ўвесь Рур. Гэта акупацыя пазбавіла Германію больш як 70% здабычы каменнага вугалю і звыш 50% вытв-cui чыгуну, прывяла да паглыблення крызісу яе гаспадаркі (інфляцыя, развал вытв-сці, масавае беспрацсўе, галеча насельніцтва). Герм. ўрад на чале з В.Кунам заклікаў жыхароў Рура да «пасіўнага супраціўлення» і сабатажу. Акупац. ўлады выселілі з Рура ў Германію каля 130 тыс. чал., штрафавалі, каралі смерцю. Восенню 1923 новы герм. ўрад Г.Штрэземана спыніў кампанію «пасіўнага супраціўлення», y канфлікт умяшаліся Вялікабрытанія і ЗША. Пасля прыняцця Даўэса плана франц. і бельг. войскі ў жн. 1924 — жн. 1925 выведзены з Рура. У.Я.Калаткоў. РЎРЫКАВІЧАЎ 3HÂKI, асабіста-родавыя геральдычныя эмблемы князёў з роду Рурыкавічаў. Неслі функцыю гербаў, знакаў уласнасці. Вядомы з пач. 10 ст. У аснове мелі выяву двухзубца або тры-
Рурыкавічаў знакі. Г е н е а л а г іч н а я т а б л іц а н а й б о л ы ц с тар а ж ь ггн ы х к н я ж а ц к іх зн а к аў : 1 — С в я т а с л а в а Іг а р а в іч а , 2 — У л а д з ім ір а С в я т а с л а в іч а , 3 — С в я т а п о л к а Я р а п о л ч ы ч а , 4 — Я р а с л а в а У л а д зім ір ав іч а , 5 — Із я с л а в а У л ад зім ір а в іч а.
далейшым Р.з. мелі шмат разнавіднасцей, большасць іх не атрыбутавана. Лічыцца, што знак сына меў y аснове знак бацькі з дадаткам або змяненнем пэўнага элемента. Р.з. змяшчаліся на стараж.-рус. манетах — златніках і срэбраніках, свінцовых пячатках, пярсцёнках-пячатках, зброі, злітках серабра, таварных пломбах. Р.з. мецілі сваю прадукцыю княжацкія рамеснікі. На Беларусі Р.з. вядомы ў 11— 13 ст. на гаршках з многіх гарадоў, на рагавым кісцені з Мінска, касцяной лыжачцы з гарадзішча Юравічы, на плінфе цэркваў Полацка, Гродна і інш. Мяркуецца, што ад Р.з. паходзіць герб «Калюмны» — адзін з дзярж. сімвалаў ВКЛ і некаторыя гербы княжацкіх і шляхецкіх родаў ВКЛ (Агінскіх, Пузынаў, Глінскіх і інш.). Літ.: Н о а н н к с я н О .М . Р о д о в ы е зн а к н д р е в н е р у с с к н х к н я з е й X — X III вв.: (л н т. н н с т о ч н н к н ) / / Г е р а л ь д н к а. Л ., 1983. В. С.Пазднякоў
РЎРЫКАВІЧЫ, род старажытнарускіх князёў і маскоўскіх цароў, якія лічыліся нашчадкамі Рурыка (гл. Рурык-Сінявус— Трувор). Існуе меркаванне, цгго сапр. генеалагічнае дрэва Р. уключала ў сябе акрамя варага Рурыка і родавых слав. правадыроў. Бясспрэчным родапачынальнікам Р. быў кіеўскі кн. Ігар (у сканд. сагах Ігар Стары), якога *Аповесць мінулых гадоў» называе сынам Рурыка. Гэта першая рэальная гіст. фігура дынастыі Р. У 11— 13 ст. некат. адгалі-
руры к
453
наванні Р. называліся таксама па імёнах сваіх родапачынальнікаў — Ізяславічы («Рагвалодавы ўнукі»), Манамашычы, Ольгавічы, Расціславічы і інш. Пазней y ВКЛ нашчадкамі Р., верагодна, былі княжацкія роды Адзінцэвічаў, Друцкіх, Астрожскіх, Вішнявецкіх, Гарадзецкіх, Дольскіх, Збаражскіх, Лукомскіх, Нясвіцкіх, Палубінскіх, Парэцкіх, Сцяпанскіх, Талочак, Чацвярцінскіх і інш. 3 утварэннем вакол Маскоўскага вялікага княства Рус. цэнтралізаванай дзяржавы б. ўдзельныя князі ператвараліся там y вышэйшы пласт маскоўскіх служылых людзей. Вярх. ўлада ў Маскоўскай (Расійскай) дзяржаве да смерці ў 1598 цара Фёдара Іванавіча знаходзілася ў руках уладзіміра-суздальскіх Манамашычаў. 3 роду ніжагародскіх князёў Р. быў цар Васіль Іванавіч Шуйскі [1606— 10]. Аднак «Смута» пач. 17 ст. канчаткова звяла Р. з гіст. сцэны як правіцеляў, і на змену ім прыйшла дынастыя Раманавых (былі ў сваяіггве з Р.). У наступныя стагоддзі частка Р. страціла княжацкі тытул і змяшалася з нетытулаванымі дваранскімі родамі. У той жа час многія Р. (Валконскія, Абаленскія, Гарчаковы, Далгарукія і інш.) займалі ў Расіі важныя дзярж. пасады, але ніколі, як правіла, не прэтэндавалі на царскі (імператарскі) прастол. Л і т Т в о р о г о в О .В . К н я з ь я Р ю р н к о вн ч н : К р а т к н е б н о гр . М ., 1992; К о г а н В .М . М сто р н я д о м а Р ю р н к о в н ч е й : (о п ы т н с т .ге н еа л о г. н с с л е д ) . С П б , 1993; Ш к ш о в А. Р у с с к н е к н я з ь я . Р о с т о в н / Д , 1999; Б о г y с л ав ск н й В .В ., Б у р м н н о в В.В. Русь. Р ю р м к о в н ч м : Н л . н ст. с л о в а р ь . М ., 2000. С.В.Пазняк.
РЎРЫК—СІНЯВЎС—ТРУВ0Р, паводле «Аповесці мінулых гадоў», тры варажскія конунгі (князі)-браты, закліканыя ў 862 «з-за мора» ільменскімі славенамі, крьівічамі і фіна-угорскімі пляменамі на княжанне. Яны пасяліліся ў Гарадзішчы. 3 узнікненнем Ноўгарада Рурык стаў яго князем (паводле Іпацьеўскага летапісу — першапачаткова княжыў y Ладазе), Сінявус — y Белавозеры, Трувор — y Ізборску. Летапісныя Сінявус і Трувор неўзабаве памерлі і «авалодаў усёю уладаю адзін Рурык, і стаў раэдаваць мужам сваім гарады: таму Полацк, гэтаму Растоў, іншаму Белавозера... і над усімі тымі ўладарыў Рурык». Існаванне братоў Рурыка выклікае сумненні ў даследчыкаў. Няяснасць этымалогіі імён Сінявуса і Трувора выклікала нават меркаванне пра недакладнасць перакладу летапісцам стараж.-швед. слоў «sine hus» і «thru varing», якія нібыта адпавядаюць выразу «с роды свонмм н дружнной многой». Рурыка большасць даследчыкаў лічыць рэальнай гіст. асобай сканд. паходжання; ён стаў князем паўн. (славяна-фінскай) канфіедэрацыі плямён паводле «ряду» (дагавору) і памёр y 879. Часам яго атаясамліваюць з Рорыкам Югландскім. Паводле летапіснай традыцыі Рурык — заснавальнік
454
РУСА
дынастыі Рурыкавічаў, бацька кіеўскага князя Ігара. Літ:. Ф р о я н о в М .Я. Н с т о р н ч е с к я е р е а л н н в л е то г ш с н о м с к а з а н н н о п р н з в а н н н в ар я г о в Ц В о п р . н с т о р н я . 1991. № 6 ; Н н л ь с е н Й .П . Р ю р н к н е го д о м : О пьгг н д е й н о н ст о р н о гр . п о д х о д а к н о р м а н . в о п р о с у в рус. н сов. н с т о р н о г р а ф н н . А р х а н ге л ь с к , 1992; Л о в м я н ь с к н й X. Р у с ь м н о р м а н ы : П ер. с п о л . М ., 1985. С.В.Пазняк.
РЎСА (Rcx>sa) Сцюарт (н. 16.8.1933, г. Дуранга, ЗША), касманаўт ЗША. Палкоўнік ВПС (з 1976 y адстаўцы). Скончьіў Каларадскі ун-т (1962), школу падрыхтоўкі пілотаў для аэракасм. даследаванняў (1965). 3 1966 y групе касманаўтаў НАСА. 31.1—9.2.1971 з К.Шэпардам і Э.Мітчэлам здзейсніў палёт вакол Месяца як пілот асн. блока касм. карабля «Апалон-14». У космасе правёў 9 суг. Медаль НАСА «За выдатныя заслугі». У. С.Ларыёнаў.
РУСАК, гл. ў арт. Зайцы. РУСАК Адам Герасімавіч (24.5.1904, в. Пясочнае Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 21.3.1987), бел. паэт. Засл. дз. культ. Беларусі (1964). Скончыў Бел. муз. тэхнікум (1930), Ленінгралскую кансерваторыю (1934). Працаваў салістам аркестра Ленінградскага Малога опернага тэатра (1932—49), Бел. філармоніі (1949—59). Друкаваўся з 1927. Аўтар кніг паэзіі «На родных палетках» (1946), «Песні і вершы» (1951), «Песні» (1954), «Пад голас баяна» (1957), «Звонкія крыніцы» (1965), «Закрасуйся, Нёман» (1978), «Песні на словы А.Русака» (1980). У яго вершах услаўляюцца жыццё і праца свайго народа, яго гасціннасць і шчырасць, ім характэрны светлыя фарбы, мажорнае гучанне і лёгкі смутак, напеўнасць і прастата, гумар і вобразнасххь, блізкія да фальклору. Песня на яго словы «Бывайце здаровы» (музыка У.Захарава і І.Любана) стала народнаю. Шырокую вядомасць і папулярнасць набылі інш. песні (каля 300) на тэксты вершаў Р.: «Толькі з табою» і «Не шукай» (муз. Любана), «Лясная песня» (муз. УАлоўнікава), «Не за вочы чорныя» (муз. Ю.Семянякі), «Узнялося сонца яснае» (муз. ДзЛукаса), «Дзе ты, зорка мая» (муз. І.Лучанка), «Сярожка» (муз. К.Паплаўскага), «Як той Зосі давялося» (муз. Г.Цітовіча), «Чырвоная вяргінечка» (муз. Н.Сакалоўскага), «Як правёў мяне Цімох» (муз. МЛаркова) і
інш. Для дзяцей выдаў зб-кі паэзіі «У Буслаўцы» (1967), «Добра ведаю ўрок» (1981), «Дружбакі» (1987). Тв.\ В ы б р а н а е . М н ., 1972; Т о л ь к і з т аб о ю . М н ., 1960. З а с ц іл а й ц е с т ал ы . М н ., 1984. Літ:. Ц і ш ч а н к а I. Ж ы ц ц ё п е с н і. М н ., 1984; Б a ч ы л a A. К р ы л о н ес п а к о ю . М н , 1985; В а й т к е в і ч В. В ы б ір а ц ь с л о в ы , я к к в е т к і д л я б у к ета / / М астаіггв а Б ел ар у сі. 1984. № 6. Л.М.Гарзлік.
РУСАК Валянцін Мікалаевіч (н. 10.8.1936, в. Затур’я Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1988), праф. (1989). Скончыў БДУ (1959), дзе і працуе з 1962. Навук. працы па матэм. аналізе і выліч. матэматыцы. Распрацаваў прамыя метады ў рацыянальнай апраксімацыі са свабоднымі полюсамі, знайшоў дакладныя парадкі для найлепшых рацыянальных набліжэнняў на шэрагу класаў функцый, атрымаў экстрэмальныя няроўнасці для вытворных рацыянальных функцый y розных метрыках. Тв.\ Р а ц н о н а л ь н ы е ф у н к ц н н к а к а п п а р а т п р н б л н ж е н н я . М н ., 1979; К у р с в ы ш э й ш а й м а т э м а ты к і. М н ., 1997 (у саа ў т .); М а т е м а т а ч е с к а я ф н зм к а. М н ., 1998. П.М.Бараноўскі.
РУСАК (дзявочае Р о д з ь к а) Галіна (24.5.1930, г. Навагрудак Гродзенскай вобл. — 14.9.2000), мастачка, мастацтвазнаўца, грамадскі дзеяч бел. дыяспары ў ЗША, удзельніца агульнаамер. руху за правы жанчын. Праф. (1993). 3 1949 жыла ў ЗША. Скончыла Ратгерскі ун-т (штат Нью-Джэрсі) са ступенямі магістра бібліятэчных навук (1956) і магістра гісторыі мастацтва (1976). Працавала дырэктарам маст. б-кі гэтага ун-та. Удзельніца маст. выставак з 1969; творы экспанаваліся ў ЗША, Канадзе, Беларусі (1992, адзіная персанальная выстаўка на радзіме). Малявала ў манеры імпрэсіянізму сродкамі жывапісу і графікі пейзажы («Курган», «Папараць—кветка шчасця», «Буслы ў палёце» і інш.,
1970—80-я г.), творы, якія адлюстроўваюць постаці і падзеі бел. гісторыі, паданні і легенды, катастрофу на Чарнобыльскай АЭС («Ефрасіння Полацкая», «Пагоня», «Чужанецкія крумкачы», «Голас продкаў», «Неспрыяльныя вятры», 1990-я г.). Уваходзіла ў склад кіраўніцтва Згуртавання беларускіх мастакоў і ўмельцаў. Аўтар навук. публікацьій пра мастацтва жанчын, ахову гіст. спадчыны Беларусі, па гісторыі бел. архітэкгуры і інш. В.А.ТрыгубовЫ. РУСАК Іван Міхайлавіч (н. 26.5.1950, в. Заастравечча Клецкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне мікраэлектронікі і выліч. тэхнікі. Канд. тэхн. н. (1978), праф. (2000). Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1971). 3 1971 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працы па стварэнні элементнай базы радыёэлектронных і электронна-выліч. сродкаў і праектаванні ўстройстваў на яе аснове. Аўтар падручнікаў і навуч. дапаможнікаў для ВНУ. Te.: К о н с т р у н р о в а н н е н т е х н о л о г а я пронзв о д ст в а Э В М . М н ., 1996 (р а з а м з М .І.П іку л е м , М .А .Ц ы р а л ь ч у к о м ); Т е х н н ч е с к н е средс тв а П Э В М . М н ., 1996 (р а за м з У .П Л у го ў -
РУСАК Ніна Аляксандраўна (14.8.1937, в. Яршэвічы Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 8.12.1999), бел. вучоныэканаміст. Д-р эканам. н. (1991), праф. (1992). Скончыла Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1962). 3 1963 y Бел. эканам. ун-це. Навук. працы па эканам. і фін. аналізе дзейнасці суб’ектаў гаспадарання. Распрацавала тэарэт. асновы і практычныя рэкамендацыі па ўдасканаленні прагнознага, шматварьмнтнага і аператыўнага эканам. аналізу дзейнасці прамысл. прадпрыемстваў ва ўмовах пераходу да рыначнай эканомікі. T e С о в е р ш е н с т в о в а н н е э к о н о м р ч е с к о го а н а л м за н у ч ета в к о н д н т е р с к о й п р о м ы ш л е н н о ст н . М ., 1986; О с н о в ы ф н н а н с о в о г о а н а п яза . М н ., 1995 (р а за м з В .А .Р у с ак о м ); А нал н з хо зяй ствен н о й деятельн остн в п ром ы ш ленн о с т н . 4 н зд . М н ., 1999 (у сааў т ); Т ео р н я а н а л н з а х о з я й с т в е н н о й д е я т е л ь н о с т н . М н ., 2001 (у с ааў т.). М.П.Савік.
РУСАК0ВА, стаянка нёманскай культуры каля в. Русакова Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. Датуецца 4—3-м тыс. да н.э. Выяўлены рэшткі агнішчаў, трохвугольныя наканечнікі стрэл, лістападобныя наканечнікі дзідаў, разнастайныя скрабкі, разцы і інш. прылады працы, кераміка дубічайскага тыпу і інш. Знойдзены таксама рэчы, якія адносяцца да бронзавага і жал. веку, часоў сярэдневякоўя, што сведчыць пра засяленне Р. і ў пазнейшыя часы.
тттшштштшяяшяшттт^ет Г.Русак.
Б у сел . А к р ы л .
РУСАК0ВІЧЫ, стаянкі каменнага і бронзавага вякоў каля в. Русаковічы Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Пры даследаванні стаянкі-1 эпохі неаліту знойдзены крамянёвыя прылады працы і фрагмеіўгы вастрадонных гаршкоў, арнаментаваных пераважна грабеньчатымі адбіткамі. Трапляюцца знаходкі тшцінецкай кулыпуры. На стаянцы-4 эпохі мезаліту знойдзены крамянёвыя пласцінкі, канцавыя скрабкі, аднапляцовач-
ньм нуклеусы. На стаянках 7, 8 і 9 эпохі мезаліту і бронзы знойдзены крамянёвыя прылады і кераміка трох этапаў нёманскай культуры і бронзавага веку. РУСАКОЎ Сцяпан Афанасьевіч (7.1.1933, в. Дубовы Лог Добрушскага р-на Гомельскай вобл. — 24.2.2000), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (2000), праф. (1992). Скончыў Навазыбкаўскі пед. ін-т (1955). 3 1960 y Ін-це матэмаікі і выліч. тзхнікі (г. Гомель), з 1965 Гомельскім аддзяленні Ін-та матэматыкі АН Беларусі. 3 1986 y Бел. ун-це транспарту (з 1990 заг. кафедры). Навук. працы па тэарэмах сілаўскага тыпу для бінарных груп, пабудове сілаўскай тэорыі канечных л-арных груп, выкарыстанні л-арных груп y афіннай геаметрыі і пры вывучэнні абагульненых пераходных сістэм.
Г
Тв:. А л ге б р а н ч ес к н е л -а р н ы е с н с т ем ы : С н л о в с к а я т е о р н я л -а р н ы х гр у п п . М н ., 1992; Н еко то р ы е п р ш іо ж ен н я т е о р н в л -а р н ы х групп. М н „ 1998.
РУСАЛЁНКА Аркадзь Іванавіч (н. 9.5.1939, в. Атрубы Жлобінскага р-на Гомельскай вобл ), бел. вучоны ў галіне экалогіі. Д-р біял. н. (1991). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1962). 3 1971 y Ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі (з 1978 вучоны сакратар, з 1988 заг. лабараторыі), з 1994 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па класіфікацыі, структуры і экалогіі расл. згуртаванняў, іх змяненні пры антрапагенным уздзеянні. Тв.: С ір у к т у р а н п р о д у к т н в н о с т ь л е с о в прм п о д т о п л е т ш н з а т о п л е н н н . М н ., 1983; Г о д н ч ньГй п р н р о с т д е р е в ь е в н в л а го о б е с п е ч е н н о с т ь . М н ., 1986; Г в д р о т е х н в ч е с к н е с о о р у ж е н н я с о с н о в а м в г а д р о л о гн н в г ц д р а в л н к в . М н ., 1998.
РУСАЛКА, y славянскай міфалогіі істота, y якую ператвараюцца памерлыя дзяўчаты, пераважна тапельніцы, нехрышчоныя дзеці. Яе ўяўлялі ў выглядзе прыгожай дзяўчыны з доўгімі распушчанымі зялёнымі валасамі, радзей y выглядзе касматых страшных жанчын. Лічылася, што на русальны тыдзень Р. выходзяць з вады, бегаюць па палях, гушкаюцца на дрэвах, могуць заказытаць сустрэчных да смерці або зацягнуць y ваду. У русальны тыдзень пелі русальныя песні, жанчыны вешалі на дрэвы кудзелю, ручнікі, ніткі, дзяўчаты — вянкі, y гэты тыдзень нельга было купаш а. У канцы яго «праводзілі» Р. Ёк> была дзяўчына, якой распускалі валасы, надзявалі вянок і з песнямі суправаджалі ў жыта, упіхвалі ў яго, a пасля разбягаліся, a Р. даганяла іх. Часта з саломы рабілі чучала Р., неслі яго ў поле і там пакідалі на мяжы або разрывалі і раскідвалі па полі, што нібыта садзейнічала ўрадлівасці жытнёвага поля. Вобраз Р. страціў раліг. значэнне ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. і захаваўся ў фальклоры. Літ:. С о к о л о в а В .К . В е с е н н е -л е тн м е к а л ен д а р н ы е о б р я д ы р у сск н х , у к р а н н ц е в н б е л о р у со в , X IX — н а ч а л о X X в. М ., 1979.
«PyCAJIKA»(«N і х е»), кодавая назва карнай аперацыі ням. фашыстаў супраць партызан і мясц. насельніцтва ва-
кол воз. Чырвонае на тэр. Жыткавіцкага, Капаткевіцкага, Любанскага, Петрыкаўскага, Старобінскага р-наў (на мяжы Мінскай і Палескай абл.) 24.2— 1.3.1943 y Вял. Айч. вайну; працяг карнай аперацыі «Горнунг». Праводзілася сіламі вышэйшых нач. СС і паліцыі Расіі «Цэнтр» і «Поўдзень», таксама прыцягнуты каля 20 ахоўных батальёнаў, авіяцыя, дапаможныя сілы паліцыі, падраздзяленні вермахта. He дасягнуўшы мэты па разгроме партызан, карнікі вывезлі ў Германію больш за 1 тыс. жыхароў, спалілі вёскі, y т.л. Даманавічы (загубілі 267 чал.), Пісаравічы (220 чал.), Пузічы (770 чал.) Старобінскага, Людзвіноў (125 чал.) Петрыкаўскага р-наў. У.С.Пасэ. РУСАЛЛІ, старадаўнія вясенне-летнія святкаванні-ігрышчы і заклінальныя абрады ў славян, звязаныя з аграрнай міфалогіяй і культам продкаў. Назва паходзіць ад стараж.-рым. свята руж (Rosaria, Rosalia), прыйшла ад паўд. славян. Р. прыпадалі на перыяд росквіту расліннасці — Сёмуху і Купаме, ад гэтага месяц чэрвень наз. «русальным». Р. мелі відовішчны характар, суправаджаліся русальнымі песнямі, гульнямі, выступленнямі скамарохаў, танцамі, музыкай, пераапрананнем. Дзяўчына ў рытуальным танцы на Р. паказана на мініяцюры ў Радзівілаўскім летапісе (13 ст.). Рэшткі Р. захаваліся на Беларусі ў выглядзе абраднасці на Сёмуху і ў наступны, «русальны», тыдзень (памінанне бацькоў, завіванне бярозкі і вянкоў на Магілёўшчыне), y вераваннях пра русалку, y карагодах, a таксама ў святкаванні Купалля. РУСАЛЬНЫЯ ПЁСШ, г р a н ы я п е с н і . Адносяцца да веснавога цыкла каляндарна-абрадавай паэзіі. Выконваліся на заключным этапе веснавых свят і абрадаў усх. славян — на русальны, або граны, тьшзень (гл. РусамІ), звязаны са стараж. вераваннямі пра русапак. Сярод Р.п. вылучаюцца песні, што непасрэдна звязаны з русальным абрадам (адлюстроўваюць і суправаджаюць яго), і песні, тэматычна слаба звязаныя з абрадам. У песнях, як правіла, указваюцца час і месца абраду, русалкі просяць y людзей адзежу ці ваду, каб ажывіцца. Вобраз русалкі ў Р.п. не пазбаўлены супярэчнасцей, як і наогул нар. ўяўленні пра яе. 3 аднаго боку, яна — ахоўніца багатага ўраджаю, a з другога — шкодная істота, супраць якой засцерагаліся пры дапамозе ахоўнай магіі. Такая дваістасць вобраза — вынік узаемапранікнення нар. язычніцкіх вераванняў і хрысціянства. Публ:.
В ес н ав ы я п ес н і. М н ., 1979.
Г.А. Барташэвіч.
РУСАН Вікенцій Іванавіч (н. 23.8.1936, в. Падлессе Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне электрыфікацыі сельскай гаспадаркі. Д-р тэхн. н. (1991), праф. (1997). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1958) і Бел. ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1965). 3 1960 y БелНДІаграэнерга Акадэміі агр. навук Беларусі (1986 нам. дырэктара, з
р у с е ___________________
455
1998 дырэктар). Навук. працы па праблемах энергетыкі, электрыфікацыі і энергазберажэння ў АПК. Распрацаваў тэарэт. асновы, метады і сродкі электратэхн. забеспячэння, найб. эфектыўнага энергазберажэння і выкарыстання нетрадыц. і ўзнаўляльных крыніц энергіі ў с.-г. вытв-сці. Тв:. Э лек тротехн вческое обеспеченве сельскохозяй ствен н ого п р о н зв о д с т в а . М н ., 1983 (р а за м з Э .В .Б а р а н о ў с к ім ) ; Э н е р г о с б е р е га ю ш в е тех н о л о гм н в о б о р у д о в а н н е в с н с т е м ах э н е р г о о б е с п е ч е н н я А П К . М н ., 1996.
РУСАНАЎ Уладзімір Аляксандравіч (15.11.1875, г. Арол, Расія — 1913), расійскі даследчык Арктыкі. Скончыў Арлоўскую духоўную семінарыю (1897), Парыжскі ун-т (1907). За ўдзел y студэнцкім рэв. руху ў Кіеўскім ун-це ў 1901 сасланы ва Усць-Сысольск (цяпер Сыктыўкар). У 1903 эмігрыраваў y Францыю. У 1908 прымаў удзел y франц., a ў 1909 — y рус. экспедыцьіях на Новую Зямлю. У 1910 і 1911 кіраваў экспедыцыямі на гэты архіпелаг, пехатой перасек в-аў Паўночны, на маторна-ветразевых суднах плаваў вакол а-воў Паўночны і Паўднёвы. Правёў шэраг тапаграфічных, геал., і гідралагічных работ. У 1912 кіраваў экспедыцыяй на боце «Геркулес» па даследаванні вугляносных раёнаў Шпіцбергена, затым адправіўся на У і прапаў без вестак. У 1934 на астравах каля зах. ўзбярэжжа п-ва Таймыр знойдзены драўляны слуп з надпісам «Геркулес. 1913» і некат. рэчы ўдзельнікаў экспедыцыі. Імем Р. названы бухта і паўвостраў на Новай Зямлі, ледавік на Паўн. Зямлі, востраў y праліве Вількіцкага, rapa ў Антарктыдзе. РУСАН0ВІЧ Аляксандр Паўлавіч (23.4.1919, в. Пятроўшчына, цяпер y межах Мінска — 30.5.1982), капітан 1-га рангу (1967). Канд. ваен.-марскіх н. (1963), праф. (1981). Скончыў Севастопальскае вышэйшае ваен.-марское вучылішча (СВВМВ, 1941), Ленінградскую ваен.марскую акадэмію (1948). У 1936—38 працаваў y рэдакцыі газ. «Звязда». У Вял. Айч. вайну камандзір вучэбнай роты ў Каспійскім ваен.-марскім вучылішчы (Баку), афіцэр дывізіёна мінных тральшчыкаў Волжскай ваен. флатыліі. У час баявога'тралення Волгі 9.5.1943 тральшчык падарваўся на міне і амаль увесь яго экіпаж загінуў, Р. цяжка паранены. Пасля ампутацыі нагі ў канцы 1943 вярнуўся на флот. У 1948—82 выкладаў гісторыю ваен.марскога майстэрства ў СВВМВ. Аўтар ваен.-навук. прац. У Мінску яго імем названа вуліца, устаноўлена мемар. дошка. Б.Дз.Даматовіч.
РЎСЕ, горад на Пн Балгарыі, на р. Дунай. Засн. стараж. рымлянамі ў 1 ст. як ваен. прыстань. Каля 200 тыс. ж. (2000). Гал. рачны порт краіны. Знешнегандл. трансп. вузел, двух’ярусным мастом (чыг. і аўтадарожным) злучаны з г. Джурджу (Румынія). Аэрапорт. Прам-сць: судна-
456________________
РУСЕЛЬ
буд., маш.-буд. (цяжкае, с.-г., эл.-тэхн., элекгроннае), прыладабуд., хім. і нафтаперапр., харч. і харчасмакавая,(цукровая, мясная, малочная, кансервавая, вінаробчая), тэкст., гарбарна-абутковая, мэблевая. ЦЭС. Оперны і драм. тэатры. Гіст. музей. Паблізу — рэшткі сярэдневяковага г. Чэрвен; в. Іванава са скальнымі цэрквамі (13— 14 ст.). РУСЁЛЬ (Roussel) Альбер Шарль Поль Мары (5.4.1869, г. Туркуэн, Францыя — 23.8.1937), французскі кампазітар, педагог. Скончыў «Схола канторум» (1898, y 1902— 14 выкладаў y ёй, з 1913 праф.), вучыўся ў В. д'Эндзі. Раннія творы вытрыманы ў імпрэсіяністычных традыцыях, пазней адзін з буйн. прадстаўнікоў неакласіцызму ў франц. музыцы. Значнае месца ў яго творах заняла ант. тэматыка. Адным з першых выкарыстаў y еўрап. музыцы кіт., інд. і інш. лады. Сярод твораў: оперы, y т.л. опера-казка «Нараджэнне ліры» (1924), опера-балет «Падмаваці» (паст. 1923); балеты, y т.л. «Баляванне павука» (1913), «Вакх і Арыядна» (1930); сімфоніі, камернаінстр. творы і інш. 3 1935 прэзідэнт Нар. муз. федэрацыі. Сярод вучняў Э.Саці, Б .Марціну і інш. РУСЕЦКАЯ Ванда Іванаўна (н. 13.8.1945, г. Торунь, Польшча), бел. сацыёлаг. Д-р сацыялагічных н. (1992), праф. (1999). Скончыла Чыцінскі пед. ін-т (1967). 3 1974 y Ін-це філасофіі і права, з 1990 y Ін-це сацыялогіі (з 1995 заг. аддзела) Нац. АН Беларусі. Навук. працы па праблемах нац., этн. і рэліг. адносін y Беларусі, развіцця нац. культур, сац. і прафес. аспектах дзейнасці калектываў. Тв : В за н м о д ей с т в н е н ш ш в м д у ал ь н ы х н о р ган н зац н он н ы х ф ак то р о в в н ауч ной деятельн о ст н . М ., 1991; С о ц н о д н н а м н к а н ау ч н о г о к о л л е к т н в а. М н ., 1992; П р а б л е м ы р а зв іц ц я і с у п р а ц о ў н іц т в а п о л ь с к а -б е л а р у с к а га п ам еж ж а . В ар ш ав а; М н ., 1995 (у саа ў т .); О с о б е н н остн этн орелн гн озн ой н д ен т н ф н к а ц яя ж нт е л е й б е л о р у с с к о -п о л ь с к о г о п о г р а н н ч ь я / / Д я н а м н к а с о іш а л ь н ы х п р о ц е с с о в в у с л о в н ях го с у д а р с тв ен н о й незавнсн м остн Б ел ар у сн . М н ., 1999. В ы п . 1.
РУСЁЦКІ (сапр. Б у р д з я л ё ў ) Аляксей Сцяпанавіч (4.12.1912, в. Студзянец Касцкжовіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 17.6.2000), бел. паэт. Засл. работнік культ. Беларусі (1983). Скончыў Маскоўскі зоаветэрынарны ін-т (1935). Працаваў бактэрыёлагам ва Узбекістане, Краснаярскім краі, Хакасіі, y Маскве, Мінску. 3 1947 літ. кансультант Саюза бел. пісьменнікаў, y час. «Беларусь», y 1967—72 нам. гал. рэдактара час. «Полымя». Друкаваўся з 1934. Тэматыка вершаў — краса роднай зямлі, каханне, стваральная праца народа, яго гісторыя, заклапочанасць лёсам планеты і чалавека на ёй (зб-кі «У заўтрашні свет», 1951; «Святло акон тваіх», 1959; «Служба святла», 1967; «Зямля габорыць зорам», 1971). Яго творы вылучаюцца філас. напружаннем думкі, увядзеннем y стылістыку вершаў тэрміна-
логіі розных галін навукі, што характарызуе лірычнага героя як чалавека справы. Адзін з заснавальнікаў ліра-маналагічнай паэмы ў бел. паэзіі («Яго Вялікасць», 1964; «Маналог Зямлі», 1969). У паэмах «Айкумена» (1982) і «Хвала жыццю» (1985) стварыў манумент. вобраз Чалавека, злучыў асабісты лёс лірычнага героя з лёсам Радзімы, з глабальнымі праблемамі Сусвету, як маральную каштоўнасць сённяшняга часу сцвярджае асабістую адказнасць чалавека за далейшае існаванне зямной
тар Віцебскага філіяла, нам ген. дырэктара Міжнар. ін-та менеджменту. 3 1993 нам. дырэктара Віцебскага абл. ін-та ўдасканалення настаўнікаў, з 1995 нам., 1-ы нам. старшьші Віцебскага гарвыканкома, з 1997 рэктар Віцебскага дзярж. ун-та імя П.М.Машэрава. Чл. Савета Рэспублікі Нац. сходу Рэспублікі Беларусь з 2000. Даследуе тэорыю, гісторыю, праблемы сучаснага развішхя маст. культуры Беларусі, творчасць У.Караткевіча, В.Быкава, Р.Барадуліна, Г.Бураўкіна, А.Вярцінскага, С.Законнікава, Я.Сіпакова, А.Вялюгіна. Аўтар навуч. дапаможнікаў. Чл.-кар. Нац. акадэміі адукацыі Рэспублікі Беларусь (1998). Тв:. Х у д о ж е с т в е н н а я ку л ь ту р а н п а т р я о т я ч е с к о е в о с п н т а н н е . М н ., 1980; Іс ц і д а ча л а в е к а . М н ., 1987; Х у д о ж е ст в е н н а я к у л ьту р а: во зр а с т а н н е р о л н н п р о б л е м ы р а зв н т н я . М н .,
А.С.Русецкі.
1988; М а с т а ц к а я ку л ь ту р а Б ел ар у сі: [Т э о р ы я і гіс т о р ы я ). В іц е б с к , 1998; У л а д зім ір К ар а т к е віч: П р а з гіс т о р ы ю ў с у ч а сн а сц ь . [2 вы д.) М н ., 2000; Д з е н ь за д н ё м . М н ., 2000; Х удож ес т в е н н а я к у л ь ту р а В н т е б с к а с д р е в н о с т а до 1917 г. М н ., 2001 (р а за м з Ю .А .Р у с ец к ім ).
М.П.Савік.
РУСЁЦКІ Баляслаў (Міхаіл Юрый) Канутавіч (23.11.1824, Рым — 31.1.1913), жывапісец, графік. 'Творчасць звязана з маст. жыццём Беларусі і Літвы. Вучыўся ў бацькі К.Русецкага, Пецярбургскай Тв:. В ы бр . т в о р ы . T . 1— 2. М н ., 1982; |В е р AM (1843—50). Пасля 1853 жыў y Паш ы і п а э м а «Я го В я л ік ас ц ь » ]. М н ., 1969; Д в а рыжы і Італіі, з пач. 1860-х г. — y Вільк о л е р ы ж ы ц ц я . М н ., 1973; П о зір к . М н „ 1977; ні, Гродне, Беластоку, маёнтку Янавічы П а э м ы . М н ., 1979; Ісц і д а ча л а в е к а : Л іт. п а р на Беласточчыне. Працаваў пераважна т р э ты . М н ., 1987; Х в ал а ж ы ц ц ю . М н ., 1987. ў жанры партрэта, пісаў пейзажы, камЛіт.: Б я р о з к і н Р . С п а д а р о ж н іц а часу . пазіцыі на рэліг. тэмы. У пач. 20 ст. М н ., 1961; А р о ч к а М .М . Б ел а р у с к ая с а ўдзельнічаў y афармленні перыяд. выв е ц к а я п а э м а . М н ., 1979; Я р a ц В. С ін т э з данняў на Беларусі. Сярод твораў: «Жат р а д ы ц ы й і н а в а т а р с т в а / / Б ел . л іт а р ат у р а . М н ., 1985. В ы п . 13. І.Э.Багдановіч. ночы партрэт» (1850), «Партрэт сенатара Навасільцава з сынам», «Партрэт РУСЁЦКІ Анашль Макеімавіч (н. 14.2.1951, Карповіча» (абодва 1851), «Партрэт Паўг. Барысаў Мінскай вобл.), бел. вучоны лоўскага», аўтапартрэт (абодва 1852), ў галіне электроннага машынабудаван- «Партрэт генерала Бібікава» (1854), «Парня. Д-р тэхн. н. (2000). Скончыў БПІ трэт жанчыны ў белым», алегарьгчная (1973). 3 1973 y Ін-це фізікі АН Белару- кампазіцыя «Упадзенне ракі Віліі ў Нёсі, з 1977 y КБ «Імггульс», з 1981 y НВА ман» (1853), алтарная карціна «Св. Ка«Планар». 3 1997 нам. міністра прам-сці зімір» (1857) для фарнага касцёла ў Беларусі. Адначасова з 1986 y БПА, Гродне. Выканаў шэраг фрэскавых разБел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектро- малёвак y касцёлах Гродна і ў Турчанах нікі (з 2000 праф.). Навук. працы па тэ- (Беласточчына). орыі прэцызійных механізмаў, гібкіх Літ:. Д р о б о в Л .Н . Ж н в о п н с ь Б ел о р у свытв. сістэмах для дакладнага электрон- с н н X IX — н а ч а л а X X в. М н ., 1974. нага машынабудавання. Распрацаваў Р.Р.Бадзін. агульныя метады структурнага, кінемаРУСЁЦКІ Канут Іванавіч (1801, в. Сцетычнага, дынамічнага аналізу і аптымізацыйнага праектавання прэцызійных бекяй каля, г. Паневяжыс, Літва — каардынатных сістэм. Дзярж. прэмія 21.8.1860), жывапісец, педагог; прадстаўнік класіцызму. Творчасць звязана з Беларусі (1996). Т в К о о р д я н а т н ы е п о з ш ін о н е р ы гн б к н х маст. жыццём Беларусі і Літвы. Вучыўся ў Віленскім ун-це (1818—21), y AM п рон зводствен н ы х снстем для эл ек тр о н н о го y Парыжы (1821—^22) і Рыме (1823— м а ш н н о с т р о е н м я . М н ., 1998; О п т н м н з а ц н о н 25), там жа стыпендыят Віленскага ун-та ное п р о ектн р о ван яе п рец нзнон ны х коорднн а т н ы х с н с т ем н м е х а н н з м о в о б о р у д о в а н м я (1826—31). 3 1831 y Вільні, з 1834 п р о н зв о д с т в а а л е к т р о н н о й т е х н н к н . М н ., выкладчык жывапісу і малюнка ў шля1999 (у с ааў т.). М.П.Савік. хецкім пансіёне, y 1839—48 — шляхецРУСЁЦЫ Аркадзь Уладзіміравіч (н. кім ін-це. У 1840-я г. на Беларусі. Пісаў 1.11.1942, в. Гірэвічы Валожынскага р-на партрэты, пейзажы, працаваў y акварэМінскай вобл.), бел. гісторык, культу- лі. Сярод твораў: «Італьянец усміхаецролаг. Д-р гіст. н. (1900), праф. (1996). ца» (1823), «Клятва карбанарыяў» (1826), Скончыў БДУ (1969). 3 1967 на кам- «Уцёкі ў Егіпет» (1828), аўтапартрэт, сам., парт. і пед. рабоце ў Віцебску. 3 партрэт сына (1843), «Жняя», «Партрэт 1985 1-ы нам. заг. аддзела прапаганды і бацькі» (абодва 1845), «Літоўка з вербаагітацыі, заг. ідэалаг. аддзела, сакратар мі» (1847), «Паляванне на зуброў» ЦК КПБ. 3 1991 y БДУ, з 1992 дырэк- (1844—51), «Панарама горада Вільні» цывілізацыі. За кн. «Крокі сэрца» (1980) літ. прэмія імя А.Куляшова 1981. На бел. мову пераклаў паасобныя творы М.Някрасава, А.Міцкевіча, М.Упеніка.
(1850), «Селянін з мётламі» (1851), «Літоўская рыбачка» (1856), «Млын Патоцкага ў Паплавах» (1855), «Пейзаж са скачкамі», «Вербная нядзеля» і інш. Аўтар шэрагу пейзажаў ваколіц Навагрудка, Ашмяншчыны, Белавежскай пушчы, y якіх этнагр. дакладнасць выдатна спалучаецца з выразнай манерай пісьма. Літ:. Д р с т X IX —
о б о в Л .Н . Ж н в о п н с ь Б ел о р у с н ач ал а X X в. М н ., 1974.
Р.Р.Бадзін.
РУСІЗМ, слова або выраз, запазычаныя з рускай мовы. Р. уваходзіць y склаа інш. мовы, асвойваецііа ёю і становіцца элементам яе сістэмы; можа быць толькі фактам маўлення. Р. называюць само слова і яго асобныя структурныя элементы (гукі, словаўтваральныя марфемы і інш.). У адпаведнасці з гэтым вылучаюць Р. лексічныя, фанет., грамат., словаўтваральныя. Р. як запазычанні шырока прадстаўлены ў бел. мове, што абумоўлена гіст. развіццём бел. і рус. народаў, іх культур, генет. роднасцю і структурнай блізкасцю абедзвюх моў. У бел. мове сярод запазычанняў з рус. мовы вылучаюць непасрэдна Р. і словы, запазычаныя з інш. моў праз пасрэдніцтва рус. мовы. Ужыванне P. y маўленні абумоўліваецца інтэрферэнцьмй або мэтавай устаноўкай носьбіта мовы. Найчасцей Р. назіраюцца як факты інтэрферэнцыі ў вусным 'Маўленні бел.рус. білінгваў.
Л і т П ы т а н н і б іл ін гв ізм у і ў з а е м а д зе я н н я м о ў . М н ., 1982. А.А.Гіруцкі.
РУСІЛЬЁН (Roussillon), гістарычная вобласць на Пд Францыі, каля граніцы з Іспаніяй, на ўзбярэжжы Міжземнага мора. Уключае дэпартамент Усходнія Пірэнеі. Пл. 4,1 тыс. Нас. каля 400 тыс. чал. (2000). Адм. ц. — Перпіньян. Рэльеф пераважна горны, на 3 да 2921 м (пік Карліт). Клімат міжземнаморскі (на ўзбярэжжы), умераны (у гарах). Ападкаў 800—900 мм за год. У гарах захаваліся дубовыя і дубова-грабавыя лясы. Раён вінаградарства, садоўніцтва, агародніцтва; на горных пашах — жывёлагадоўля. Харч. прам-сць. ГЭС. На беразе мора — курорты (Сен-Сіпрыен і інш.). Турызм. У с т а р а ж ы т н а с ц і т э р . Р. н а с я л я л а п л е м я с а р д о н а ў з ц э н т р а м y Р у с ц ы н о (а д с ю л ь н а з ва). У 8 — 9 ст. г р а ф с т в а ў д з я р ж а в е Карла Вя(у в ах о д зіл а ў Іс п . м а р к у ); з 915 у л ада гр а ф а ў с т а л а с п а д ч ы н н а й . 3 1172 п а д у л ад ай к а р а л ё ў А р а го н а , а л е д а 1258 з а с т а в а ў с я п ад ф р а н ц . с у в е р э н іт э т а м . У 1276— 1344 y с к л а д зе к а р а л е ў с т в а М а ё р к а . У 1463 а н е к с ір а в а н ы ф р а н ц . к а р а л ё м Л ю д о в ік а м X I. У 1943 Ф р а н ц ы я в я р н у л а Р . Іс п а н іі. Ш м а т в я к о в а я в а й н а за Р. п а м іж Ф р а н ц ы я й і Іс п а н ія й с к о н ч ы л а с я П ір э н е й с к ім м ір а м 1659, п ав о д л е я к о г а п р а в ін ц ы я к а н ч а т к о в а з а м а ц а в а н а за Ф р а н ц ы я й . П а с л я Ф р а н ц . р э в а л ю ц ы і 1789— 9 9 Р . п а д з е л ен ы на д эпартам енты .
лікага
РЎСІН Марк Аляксандравіч (18.6.1921, г. Кінешма Іванаўскай вобл., Расія — 17.10.1977), бел. кампазітар, педагог.
р у с іс т ы к а
457
Скончыў Маскоўскі муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1951, кл. кампазіцыі М.Гнесіна і А.Хачатурана). 3 1951 выкладаў y Брэсцкім муз. вучылішчы, адначасова заг. муз. часткі Брэсцкага абл. драм. т-ра. Для музыкі Р. характэрны меладызм, яркая гарманічная мова, тэатральнасць, выразнасць формы. Сярод твораў: кантата «Аі*й на Волзе» для салістаў, хору і сімф. арк. (1951), «Святочная уверцюра» для сімф. арк. (1957), сюіты для стр. арк. (1951, 1959), Канцэрт для балалайкі з арк. (1949), Саната для скрыпкі з фп. (1954), варыяцыі на бел. нар. тэму (1956), Паэма (1960), хары a капэла, апрацоўкі нар., y тл. бел., песень, музыка да драм. спектакляў і інш. Дз.М.Жураўлёў. РЎСІНАВІЧЫ, вёска ў Начаўскім с/с Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл.; чыг. ст. Райтанаў на лініі Баранавічы—Лунінец. Цэнтр калгаса. За 7 км на ПдУ ад г. Ляхавічы, 225 км ад Брэста. 625 ж., 234 двары (2001). Участак Баранавіцкага камбіната хлебапрадуктаў. Пач. школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. РУСІН0, вёска ў Велікалуцкім с/с Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл., чыг. ст. на лініі Баранавічы—Лунінец. За 5 км на ПдУ ад г. Баранавічы, 206 км ад Брэста. 1565 ж., 630 двароў (2001). Баранавіцкая птушкафабрыка. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Касцёл. Брацкая магіла сав. воінаў. РУСІНЫ, этнічная і гіст. назва рускіх, беларусаў і ўкраінцаў y ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Сустракаецца ў бел. л-ры 16— 18 ст. Р. называлі таксама жыхароў Галіцыі, Букавіны, Закарпацкай Украіны ў афіц. л-ры Аўстра-Венгрыі, Польшчы і Чэхаславакіі. РУСІСТЫКА, навука пра рускую мову. Ахоплівае комплекс праблем, звязаных з вывучэннем вытокаў рус. мовы, яе стараж. і новай гісторыі, мовы гіст. помнікаў і фальклору, літ. мовы і яе функцыянальных разнавіднасцей, нар. гаворак, ладу літ. мовы (гукавога, грамат., лексічнага, фразеалагічнага) і сумежных з’яў (прастамоўя і сац. дыялектаў), тэрміналагічных падсістэм, мовы маст. л-ры, сувязей рус. мовы з інш. мовамі і іх узаемадзеяннем і ўзаемаўплывам, гісторыі вывучэння рус. мовы. Як састаўная частка ўваходзіць y славістыку (гл. Славяназнаўства) і параўнальна-гістарычнае мовазнаўства. Цесна звязана з гісторыяй рус. народа, этнаграфіяй, літ.-знаўствам, агульным мовазнаўствам, логікай, псіхалогіяй і інш. Р. сфарміравалася і найб. рознабакова развіваецца ў Расіі. Асновы сучасных ведаў пра рус. мову закладзены ў працах МЛаманосава («Кароткі дапаможнік красамоўства», 1748; «Расійская граматыка», 1757), a таксама ў «Слоўніку Акадэміі Расійскай» (ч. 1—6, 1789—94). На працягу 19—20 ст. y рамках Р. сфарміраваліся самаст. навук. лінгвістычныя
жыцця. Прадугледжвала распаўсюджанне рус. мовы як дзяржаўнай з улікам мясц. моўных асаблівасцей (Казахстан, школы і кірункі, якія ў сукупнасці выСярэдняя Азія, Фінляндыя, Каўказ і значылі развіхшё розных навук. поглядаў інш.). 3 цягам часу палітыка Р. набыла на рус. мову і яе гісторыю, стварэнне розныя формы і змест y залежнасці ад важных тэарэт. прац. Праблемы Р. расканкрэтнай сітуацыі ў нац. рэгіёнах і працоўвалі A.Х.Вастокаў, I I.Сразнеўскі, пэўных унутры- і знешнепаліт. фактаФ.1.Буслаеў, ААПатабня, УХДаль, П.Ф Фарраў. Р. як палітыка тытульнай нацыі тунатаў, \А.Бадуэн дэ Куртэю, КА.Шахбыла прадвызначана ўключэннем Беламатаў, А.І.Сабалеўскі, В.У Вінаградаў, русі ў скл^д шматнац. Рас. імперыі. Але П.У.Шчэрба, С.І.Ожагаў, Р.І.Аванесаў, на працягў ўсяго перыяду змест, формы Б.М.Ляпуноў, М.П.Ломцеў і інш. Рус. і кірункі Р. не заставаліся нязменнымі. навука пра рус. мову ўплывала і ўплы3 канца 18 ст. да 1830—31, калі рас. вае на развіццё Р. ў інш. краінах, a такўлады шукалі падтрымкі ў спаланізавасама на развіццё славістыкі і агульнага най шляхты, інтэграцыя ў рас. дзярж. мовазнаўства. Вытокі замежнай Р. ў 17 ст., сістэму новадалучаных бел. тэрыторый калі паявіліся першыя граматыкі і слоў- адбывалася ў мяккіх формах і суправанікі, якія забяспечвалі практычныя пат- джалася працягам паланізацыі. У 2-й рэбы вывучэння рус. мовы, звязаныя з чвэрці 19 ст. ва ўмовах росту апазіцыйгандл. і дыпламат. сувязямі Расіі з інш. ных грамадска-паліт. настрояў і рухаў еўрап. краінамі. 3 2-й пал. 19 ст. замежурад Расіі пачаў ажыццяўляць мерапрыная Р. — важная састаўная частка слаемствы, скіраваныя супраць паланізавістыкі. Як навук. дысцыпліна сфарміцыі бел. краю, на пашырэнне рус. равалася пераважна ў слав. краінах: A. Беліч, В.Вондрак, Р.Нахцігал, В.Ягіч і ўплыву на асвету і культуру. У больш акрэсленых формах Р. пачалася пасля інш. Праблемы Р. распрацоўвалі таксапаўстання 1830—31, якое прывяло да ма ЛЛежэ, П.Буае (Францыя), ЭЛо кансалідацыі вакол цара рас. дваранГата (Італія), О.Ашбат (Аўстра-Венства, y т.л. ліберальнай яго часткі. 3 гэгрыя) і інш. Асабліва актыўна развіватага часу Р. выступала як сродак 6аецца замежная Р. ў 2-й пал. 20 ст., калі рацьбы супраць паланізацыі і наогул рус. мова стала адной з «сусв.» моў і польскага ўплыву. Паўстанне 1863—<54 афіц. і рабочай мовай ААН. Вядучы дало новы штуршок Р., рэпрэсіі закрацэнтр сучаснай Р. — Ін-т рус. мовы імя нулі найперш яго ўдзельнікаў. Быў закB. У.Вінаградава Рас. АН. Вял. ролю ў рыты Горы-Горацкі земляробчы інстыразвіцці замежнай Р. адыгрывае створатут, які меў агульнарас. значэнне. На ная ў 1967 Міжнар. асацыяцыя выкладБеларусі ўстаноўлены рэжым выключчыкаў рус. мовы і л-ры, a таксама Ін-т ных законаў, скіраваны на памяншэнне рус. мовы імя А.С.Пушкіна. польскага і пашырэнне рас. ўплыву. Значнае развіццё атрымала Р. на БеБальшавікі выкарыстоўвалі тэрмін «P.» ларусі, што абумоўлена гіст. традыцыдля выяўлення сутнасці нацыянальнай яй, месцам і роляй рус. мовы ў грамадпалітыкі Сав. дзяржавы, супрацьпастаўстве. Прыярытэтныя кірункі бел. Р. — ляючы яе імперскай палітыцы дарэв. праблемы функцыянавання і выкладанРасіі. У 1920-я г. распачата палітыка беня рус. мовы ва ўмовах двухмоўя, узае- ларусізацыі, y рамках якой разгарнулася мадзеяння моў, міжмоўнай інтэрферэншырокае нац.-культ. будаўніцтва ўсіх цыі і культуры рус. мовы. Асн. цэнтры народаў, што насялялі тэр. БССР. PasР. на Беларусі — аддзел бел.-рус. моўMax гэтага будаўніцтва, выкліканыя ім ных сувязей Ін-та мовазнаўства імя супярэчнасці, праявы нацыяналізму былі Я.Коласа Нац. АН Беларусі, кафедры ацэнены як пагроза існаванню адзінай рус. мовы ВНУ. Даследаваннем рус. модзяржавы. Вяртанне да адм.-камандных вы займаліся і займаюцца бел. лінгвісты метадаў, працэсы цэнтралізацыі ўлады, М.Г.Булахаў, М.І.Гурскі, І.А.Кісялёў, імкненне да уніфікацыі сац.-эканам., В.М.Нікійевіч, П.П.ІІІуба, А.І.Яновіч і паліт. і культ. працэсаў з канца 1920 — інш. Р. істотна ўплывае на сучаснае бе- пач. 1930-х г. садзейнічалі вызначэнню тэндэнцыі збліжэння і зліішя нац. кульларусазнаўства. Літ.: Н в a н о в В.В. Нсторнческая грамтур. Прыпыненая з 1939, Р. аднавілася з матнка русского языка. М., 1964; В н н о сярэдзіны 1940-х г., калі разгарнулася г р а д о в В.В. Русскнй язык. 2 нзд. М., 1972; новая хваля барацьбы супраць «нацыяРусскнй язык. Вып. 1— 12. Мн., 1981—92; налізму», з аднаго боку, і «касмапаліРусская грамматмка. T. 1—2. М., 1980; Рустызму», з другога. Выкліканае ўнутрыскнй язык в Белоруссян. Мн., 1985. А.А.Лукашанец. парт. барацьбой y сярэдзіне 1950-х г. РУСІФІКАЦЫЯ, гістарычны тэрмін, аднаўленне цікавасці да бел. мовы і які вызначае сутнасць палітыкі дзярж. культуры не было развіта ў мэтанакіраорганаў, правасл. царквы, партый і арг-цый ваную палітыку. Прадугледжвалася, што y нац. рэгіёнах Расіі па меры пашы- сацыялістычная (камуністьгчная) ідэарэння яе межаў. Паводле тлумачальнага логія стане духоўнай асновай для разслоўніка У.Даля, дзеяслоў «русіфіка- віцця ўсіх нац. культур y межах СССР, ваць» азначае «русіць», «абрушаць», a на грунце рус. мовы адбудзецца сінтэз «зрабіць рускім»; «русіфікатар» — «аб- культур, фарміраванне адзінай культуры русідель». Р. была выклікана цэнтралі- і «новай гістарычнай супольнасці — сазацыяй кіравання, уніфікацыяй закана- вецкага народа». Адсутнасць належнай даўства, адм.-тэр. падзелу, адукацыі і дзярж. падтрымкі бел. мовы і культуры, інш. сфер сац.-эканам., паліт. і культ. нізкі ўзровень нац. свядомасці часткі
458
р у с іф ік а ц ы я
беларусаў, урбанізацыя вызначылі скарачэнне сац. арэала ўжывання бел. мовы, традыцыйнай этнічнай культуры, павелічэнне колькасці тых людзей, якія адмаўляліся ад вывучэння бел. мовы. Пры ўсіх супярэчнасцях і недахопах сав. нац.-культ. палітыкі яна, асабліва ў 1950—70-я г., актыўна ўплывала на развіццё бел. мовы і культуры (заснаванне ў 1967 выд-ва «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя», y 1972 — «Мастацкая літаратура», y 1975 — Мінскага ін-та культуры і інш.). Літ:. T y p y к Ф.Ф. Б е л о р у с с к н й го су дар с т в е н н ы й у н н в е р с н т е т / / С о в е т с к а я Б сл о р у с с н я . М н ., 1922; П у ш к а р е в м ч К.А. П р е о б р а зо в а н м е духа н а р о д н о с т я : (Э п н з о д т я с то р м н р у с н ф н к а ц м н Б е л о р у с с я я ) / / М зв. АН С С С Р . Л ., 1932. № 1 . О тд. о б ш е с тв . н ау к; Ц ь в і к е в і ч А. « З а п а д н о -р у с с н зм » : Н а р ы с ы з гісто р ы і і г р а м а д зс к а й м ы сы іі н а Б ел ар у сі ў X IX і п ач . XX в. 2 вы д. М н ., 1993; Л ы ч Л .М . H a в і ц к і У .І. Г іс т о р ы я к у л ьту р ы Б ел а р у сі. М н ., 1996. С . 101— 376; Л у г о в ц о в а С .Л . Г іо л н т н к а Р о с с н й с к о г о с а м о д е р ж а вн я по о тн о ш ен н ю к д ворян ству Б елоруссня в к о н ц е XVIII — п ер в о й п о л о в н н е X IX вв. М н ., 1997. В.В.Сяргеенкава, С.М.Ходзін.
РУСІЙНАЎ Іван Мікітавіч (11.9.1900, в. Шчупалы Смаленскага р-на, Расія — 21.3.1984), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, ген.-лейтэнант (1943), Герой Сав. Саюза (1978). Скончыў курсы «Выстрал» (1932), курсы ўдасканалення пры Ваен. акадэміі Генштаба (1941), Ваен. акадэмію Генштаба (1949). У Чырв. Арміі з 1919. Удзельнік грамадз. вайны. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Пад яго камандаваннем 100-я стралк. дывізія і механізаваны корпус y чэрв. трымалі Мінска абарону 1941. Удзельнічаў y баях пад Смаленскам, Ельняй, y Маскоўскай, Сталінградскай, Курскай бітвах, y вызваленні Украіны, Вентрыі, Аўстрыі. Да 1958 y Сав. Арміі. РЎСКА (Ruska) Эрнст Аўгуст Фрыдрых (25.12.1906, г. Гаішэльберг, Германія — 27.5.1988), нямецкі фізік і інжынер, заснавальнік электроннай мікраскапіі. Чл. Ням. акадэміі прыродазнаўцаў «Леапальдзіна» (1966). Скончыў Берлінскі тэхн. ун-т (1931). У 1937—55 y фірме «Сіменс». У 1957—74 дырэктар Ін-та электроннай мікраскапіі т-ва імя М.Планка. Адначасова ў 1949—71 y Берлінскім тэхн. ун-це (з 1959 праф.). Навук. працы па электроннай оптыцы і мікраскапіі. Адкрыў, што саленоід можа служыць лінзай для электронаў (1928—29), і пабудаваў караткафокусныя магн. лінзы. Стварыў першы электронны мікраскоп (1931; разам з М.Кнолем). Паводле яго распрацовак y 1939 фірма «Сіменс» пачала выпуск электронных мікраскопаў з раздзяляльнай здольнасцю ў 10 нм. Нобелеўская прэмія 1986. Te:. Рус. п ер . — Р а зв н т н е э л е к т р о н н о г о м я к р о с к о п а н э л е к т р о н н о й м м к р о ск о п н н / / У сп ех н ф я з . н ау к . 1988. Т . 154, в ы п . 2. М. М. Касцюковіч.
РЎСКА-АЗІЙЦКІ БАНК, самы буйны акцыянерны камерц. банк y Рас. імперыі. Засн. ў 1910 на базе Руска-кіт. і Рус. паўн. банкаў пры ўдзеле франц.
манаполій. Спецыялізаваўся на крэдытаванні буйных прадпрыемстваў ваен., нафтавай, тытунёвай прам-сці, трансп. машынабудавання, залатых прыіскаў і інш. Да 1914 баланс банка складаў 675 млн. руб. (15% усяго балансу рас. акцыянерных камерц. банкаў). У 1917 меў 116 філіялаў, y т.л. за мяжой (у Кітаі, Манголіі, Індыі і інш.). На Беларусі аддзяленне Р.-А.б. дзейнічала да 1-й сусв. вайны (баланс 13,1 млн. руб.; 1914). Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 банк нацыяналізаваны і ўвайшоў y склад адзінага Нар. банка Сав. рэспублікі.
І.М.Русіянаў
Э.Руска.
РЎСКА-АМЕРЫКАНСКІЯ КАНВЁНЦЬП I ДАГАВ0РЫ 1824, 1832, 1854, 1867 Рэгулявалі пытанні двухбаковых адносін паміж Рас. імперыяй і ЗША: тэр., гандл., навігацыйныя і інш. К а н в е н ц ы я 1824 Аб в ы з н а ч э н н і г р а ні ц ы рас ійс кіх улад анняў y П а ў н о ч н а й А м е р ы ц ы падпісана 17 крас. y Пецярбургу (перагаворы вяліся па ініцыятыве Расійска-амерыканскай кампаніі з 1808). Па 54°40 паўн. ш. была ўстаноўлена граніца, на Пн ад якой амерыканцы, a на Пд — рускія абавязваліся не пасяляцца; рыбная лоўля і плаванне ўздоўж берагоў па Ціхім ак. былі абвешчаны на 10 годоў адкрытымі для суднаў абедзвюх дзярждў. Д а г а в о р 1 8 3 2 Аб г а н д л і і н а в і г а ц ы і падпісаны 18снеж. ў Пецярбургу. У яго аснову пакладзены прынцып узаемнага спрыяння ў адносінах свабоднага заходу суднаў ЗІІІА i Pa d i ў гавані і парты, мытных збораў, пошлін і фрахтаў; жыхарам абедзвюх дзяржаў дазвалялася гандляваць усюды, дзе дапускаўся іншаземны гандаль. Д агавор прадугледжваў пашырэнне прывілеяў, якія адзін з бакоў даваў якой-н. нацыі ў галіне гандлю і навігацыі, на іншы дагаворны бок. Дзейнічаў да 1911. Нанвенцыя 1854 аб м а р с к і м н е й т р а л і т э ц е падпісана 22 ліп. ў Вашынгтоне ва ўмовах Крымскай вайны 1853—56, была накіравана гал. чынам супраць варожых дзеянняў брыт. і франц. флоту, якія істотна шкодзілі гандлю Расіі з замежнымі краінамі, y т.л. з ЗША. Расія і ЗША прызнавалі за суднамі ўсіх нейтральных краін права на перавозку тавараў грамадзян ваюючых краін (у т.л. Расіі), a таксама права грамадзян нейтральных дзяржаў перавозіць свае
тавары на суднах ваюючых краін (гэтыя тавары ў выпадку захопу судна непрыяцелем не маглі быць захоплены або канфіскаваны і не лічыліся ваен. кантрабацпай). Д а г а в о р 1867 Аб п р о дажы Р асі яй сваіх п а ў но ч на-амерыканскіх уладанняў 3 LU A (гл. Вашынгтонскі дагавор 1867). Літ.: Днпломатнческмй словарь. 4 нзд. М., 1985. Т. 2. С. 479—481.
РЎСКА-АНГЛІЙСКАЯ ВАЙНА НА М 0Р Ы 1807— 12, марская вайна паміж Расіяй і Вялікабрытаніяй, выкліканая далучэннем Расіі (паводле Тшьзіцкага міру 1807) да абвешчанай Напалеонам I кантынентальнай блакады Вялікабрытаніі. Аб’яўлена Расіяй 7.11.1807 пасля нападу ў жн. 1807 брыт. эскадры на г. Капенгаген і захопу англічанамі амаль усяго дацкага флоту. Мела характар асобных баявых сутыкненняў невял. сіл y Атл. ак., Міжземным, Адрыятычным, Балт., Баранцавым і Белым морах; ад буйных бітваў і рашучых дзеянняў абодва бакі ўстрымліваліся. Брыт. флот блакіраваў рас. і замежныя порты, дзе знаходзіліся рас. караблі, нападаў на прыбярэжныя раёны, захопліваў і тапіў гандл. судны Расіі. Найб. значньм падзеі: блакада ў ліст. 1807 — жн. 1808 брыт. флотам рас. эскадры віцэ-адм. Дз.М.Сянявіна ў порце Лісабон, пасля якой рас. судны да канца вайны знаходзіліся пад брыт. кантролем; няўдалая атака' 29.5.1809 брыт. эскадрай атрада рас. ваен. суднаў y порце Трыест; ўварванне ў чэрв.—вер. 1809 брыт. флоту ў Фінскі заліў. Вайна прычыніла вял. шкоду эканоміцы Расіі. Пасля ўварвання войск Напалеона I y Расію (чэрв. 1812) яна выйшла з рэжыму кантынент. блакады і 28.7.1812 падпісала ў швед. г. Эрэбру мірны дагавор з Вялікабрытаніяй. РЎСКА-АНГЛІЙСКІЯ ПАГАДНЁННІ 1872—73, 1885, 1907, дамоўленасці паміж урадамі Расіі і Вялікабрытаніі аб узгодненай калан. палітыцы на Сярэднім Усходзе. П а г а д н е н н е 1 8 7 2 —7 3 заключана ў выніку абмену нотамі паміж рас. і брыт. урадамі (29.10.1872 — 31.1.1873). Устанавіла м я ж y паміж залежным ад Вялікабрытаніі Афганістанам і падвасальным Расіі Бухарскім эміратам па рэках Пяндж і Памір. Так Вялікабрытанія атрымала сферу ўплыву на Пд ад гэтай м я ж ы, a Расія — на Пн. Пагадненне 1 8 8 5 падпісана ў Лондане 10 верасня. Урэгулявала рус.афг. канфлікт, выкліканы далучэннем да Расіі Туркменіі, вызначыла (у асн. паводле рас. патрабаванняў) лінію рас.афг. мяжы (туркменскі участак) і склад брыт.-рас. камісіі для яе ўдакладнення і правядзення. П а г а д н е н н е 1 9 0 7 падпісана ў Пецярбугу 31 жн. Расія і Вялікабрытанія прызналі тэр. недатыкальнасць Тыбета. Вялікабрытанія пагадзілася вывесці свае войскі са сталіцы Тыбета г. Лхаса і дазволіць наведванне яе рэліг. паломнікам з Расіі (буратам). Іран быў падзелены на зоны паліт.-эканам. ўплыву: рас. (паўн. і ч. цэнтр. раё-
руска
459
наў краіны з Тэгеранам), брытанскую (прылеглыя да брыт. Індыі і Афганістана вобласці) і нейтральную. Расія прызнала, што Афганістан знаходзіцца па-за сферай яе ўплыву, Вялікабрытанія абавязалася ўстрымацца ад анексій y Афганістане. Пагадненне 1907 было важным этапам y стварэнні Антанты. Літ.: Дмшюматнческнй словарь. 4 над. М., 1985. Т. 2. С. 481—482.
РЎСКААЎСГРА-ФРАНЦЎЗСКАЯ ВАЙНА 1805, вайна паміж 3-й кааліцыяй (Вялікабрытанія, Расія, Аўстрыя, Швецыя, Каралеўства абедзвюх Сіцылій) і Францыяй (гл. Напалеонаўскія войны). У пач. вайны сілы саюзнікаў: аўстр. Дунайская армія (80 тыс. чал.) на чале з фельдмаршалам К.Макам і рас. армія (50 тыс. чал., y т.л. 15 тыс. аўстрыйцаў) на чале з ген. М.І.Кутузавым — планавалі ў жніўні злучыцца ў Баварыі, потым уварвацца ў Францыю. Адначасова планаваліся марскія дэсанты ў Памераніі, Галандыі, Італіі сіламі брыт., швед., рас. і сіцылійскага флатоў. Напалеон, які рыхтаваўся да высадкі ў Англію, хуткім маршам перакінуў свае войскі з Булонскага лагера ў Паўд. Германію. Адмысловым манеўрам сваіх сіл (220 тыс. чал.) ён абкружыў y раёне Ульма армію Мака (капітулявала 20 кастр.). Армія Кутузава, якая да пач. кастр. толькі дасягнула мяжы Баварыі, пачала 11 кастр. адступленне. Пры адыходзе рас. армія вяла ар’ергардныя баі пры Ламбаху (31 кастр.) і Амштэтэне (5 ліст.) і пазбегла абкружэння пры Санкт-Пёльтэне. 13 ліст. франц. корпус І.Мюрата заняў Вену. 16 ліст. 6-тысячны атрад ПА.Баграціёна адбіў каля Шонграбена атаку 30-тыс. франц. войска, што забяспечыла адыход рас. арміі да Ольмюца, дзе яна злучылася з аўстр. войскам і 50-тысячнай рас. арміяй ген. Ф.Ф.Буксгеўдэна. 2 снеж. ў Аўстэрліцкай бітве 1805 войскі саюзнікаў разбіты французамі. Аўстрыя была вымушана падпісаць 26 снеж. мір з Францыяй, рас. войскі вярнуліся ў Расію. У той жа час брыт. флот перамог франка-ісп. флот y Трафальгарскай біш,ве 1805. У час вайны яскрава выявіўся ваен. талент Напалеона, які ствараў перавагу ў сілах і сродках на рашаючых напрамках і перамагаў праціўніка па частках. РЎСКА-АЎСТРЫЙСКІЯ ДАГАВ0РЫ I ПАГАДНЁННІ 1781, 1877, 1897, 1907, 1908. С а ю з н ы д а г а в о р 1 7 8 1 заключаны 18 мая — 4 чэрв. ў форме абмену лістамі паміж рас. імператрыцай Кацярынай II і аўстр. імператарам Іосіфам II. Гарантаваў тэр. недатыкальнасць уладанняў абедзвюх дзяржаў, узаемадапамогу ў вайне з Турцыяй і Швецыяй, адмову ад сепаратных перагавораў y выпадку сумеснага вядзення вайны. У 1789 тэрмін дзеяння дагавора прадоўжаны на 8 гадоў. К а н в е н ц ы я 1 8 7 7 (сакрэтная) аб умовах нейтралітэту Аўстра-Венгрыі ў ходзе падрыхтоўкі Расіі
460
РУСКА
лугі. Даследаваны і названы П.К.АГазловым.
да рус.-тур. вайны 1877—78. Падпісана 15.1.1877 y Будапешце. Паводле канвенцыі Аўстра-Венгрыя атрымлівала Боснію і Герцагавіну, бакі абавязваліся не пашыраць сферы сваіх ваен. дзеянняў. Апошнія 3 пагадненні датычыліся балканскага пытання. П a г а д н е н н е 1 8 9 7 (сакрэтнае) аформлена праз абмен лістамі паміж міністрамі замежных спраў Аўстра-Венгрыі А.Галухоўскім (ліст ад 8 мая) і Расіі М.М.Мураўёвым (ліст ад 17 мая). Бакі абавязаліся падтрымліваць статус-кво на Балканах, a ў выпадку немагчымасці яго захавання меркавалі заключыць асобае пагадненне. П а г а д н е н н е 1907 падпісана 28 вер. ў Вене міністрамі замежных спраў Расіі А.П.Ізвольскім і Аўстра-Венгрыі А. фон Эрэнталем. Працягвала паўнамоцтвы ваен. і цывільных чыноў міжнар. еўрап. адміністрацыі ў 3 вілаетах еўрап. часткі Турцыі, устаноўленыя ў 1903. Але аўстратур. Пагадненне 1908 аб буд-ве чыгункі Сараева—Салонікі фактычна прывяло да спы нення яго дзейнасці. П а г а д н е н н е 1908 (вуснае) — папярэдняе сакрэтнае пагадненне паміж Ізвольскім і Эрэнталем y час іх сустрэчы 15 вер. ў замку Бухлаў (Чэхія). АўстраВенгрыя пагаджалася на змяненне рэжыму Чарнаморскіх праліваў на карысць Расіі і на вырашэнне шэрагу балканскіх праблем на карысць Балгарыі, Грэцыі, Сербіі; Расія пагаджалася на анексію Босніі і Герцагавіны АўстраВенгрыяй, але прапаноўвала канчаткова вырашыць балканскія праблемы на агульна-еўрап. канферэнцыі. Аднабаковае абвяшчэнне анексіі Босніі і Герцагавіны Аўстра-Венгрыяй, што выклікала Баснійскі крызіс 1908—09, вымусіла Расію ў кастр. 1908 афіцыйна дэнансаваць пагадненне. В.М.Пісараў.
РЎСКАЕ MÔPA, старажытная назва Чорнага мора ў рус. летапісах, калі апісваліся падзеі 9— 15 ст., a таксама ў арабскіх крыніцах 10 ст. Стараж. грэкі наз. яго Понт Эуксінскі.
РЎСКА-АФГАНСКІ КАНФЛІКТ 1884— 85. Узнік y выніку далучэння да Рас. імперыі туркм. зямель і яе набліжэння да тэр. Афганістана, які прэтэндаваў на важны ў стратэгічных адносінах аазіс Пендэ. Летам 1884 афганскі ўзбр. атрад заняў спрэчны раён. 18.3.1885 рус. войскі на чале з ген. А.В.Камаровым перамаглі афганцаў y бітве пры Ташкепры і прымусілі іх пакінуць тэр. Пендэ, дзе неўзабаве была пабудавана крэпасць Кушка. Рус.-афганскае пагадненне 1885 зафіксавала далучэнне гэтай тэр. да Расіі. РЎСКА-ВІЗАНТЫЙСКІ СТЫЛЬ, гл. ў арт. Псеўдарускі стшь. РЎСКАГА ГЕАГРАФЙНАГА ТАВАРЬІСТВА XPbIBÈT. На ўсх. ускраіне Тыбецкага нагор’я, паміж вярхоўямі рэк Яншы і Меконг, y Кітаі. Даўж. каля 450 км. Выш. да 5999 м. Складзены пераважна з вапнякоў, сланцаў і пясчанікаў. Глыбока расчлянёны. Ледавікі, снежнікі. На ПнЗ пераважаюць горньм стэпы, на ПдУ да выш. 4000 м трапляюцца хвойныя лясы, вышэй разнатраўна-злакавыя
РЎСКАЕ МУЗЫЧНАЕ ТАВАРЫСТВА Існавала ў 1859— 1917, з 1869 наз. Імператарскае рус. муз. т-ва. Засн. па ініцыятыве К.Рубінштэйна на базе Сімф. т-ва (1840—50, Пецярбург). Сярод заснавальнікаў: Мацвей Віельгорскі, Д.Каншын, В.Калагрываў, Дз.Стасаў. Мела на мэце развіццё муз. адукацыі ў Расіі, падтрымку айч. музыкантаў. Праводзіла абанементныя канцэрты, ладзіла камерньм вечары, конкурсы на лепшыя муз. творы, на якія запрашаліся вядомыя кампазітары і дырыжоры. За час існавання т-ва наладжана больш за 500 сімф. і 400 камерных канцэртаў. Адкрывала муз. бібліятэкі, агульнадаступныя муз. класы, муз. навуч. ўстановы, y т.л. кансерваторыі. У 1860 створана аддзяленне ў Маскве (узначаліў М.Рубінштэйн), y 1860—75 — y Кіеве, Казані, Харкаве, Саратаве, Пскове і інш. (да 1917 арганізавана 60 аддзяленняў, y т.л. і на Беларусі). Адыграла важную ролю ў развіцці праф. муз. культуры, y распаўсюджанні і прапагандзе муз. твораў, арганізацыі сістэм. канцэртнай дзейнасці ў Расіі, спрыяла росту муз.-адукац. устаноў. К.М.Дулава.
РЎСКА-IPÂHCKI ДАГАВ0Р 1723, мірны дагавор паміж Расіяй і Іранам (Персіяй), які замацаваў вынікі Персідскага паходу 1722—23. Падпісаны 23 вер. ў Пецярбургу. Да Расіі адыходзілі фактычна заваяваныя ёю гарады Дэрбент, Баку і Рэшт з прылеглымі землямі, a таксама паўд. ўзбярэжжа Каспійскага м. Расія абяцала Ірану ваен. дапамогу супраць афг. плямён, якія ўварваліся на яго тэр., і тур. войск. Дагавор абвяшчаў ўсталяванне пастаяннай дружбы паміж дзвюма дзяржавамі, свабоду гандлю і перамяшчэння іх падданых. РЎСКА-ІРАНСКІЯ В0ЙНЫ 18— 19 сг , войны паміж Расіяй і Іранам за панаванне ў Закаўказзі і Прыкаспіі. У 18 ст. грузіны, армяне і азербайджанцы імкнуліся знайсці саюзнікаў, каб пазбавіцца ад іранскіх і тур. заваёўнікаў і вярнуць захопленыя імі землі. Рас. войскі ажыццяўлялі перс. паходы ў 1722— 23 і 1796, аднак адчувальных поспехаў яны не мелі. У 1801—04 да Расіі добраахвотна далучаны асн. ч. груз. і ч. азерб. зямель. 3 мэтай замацавання сваіх пазіцый y Закаўказзі рас. войскі ў 1804 сталі прасоўвацца на У; пачалася вайна 1804— 13. У адказ іранскія войскі пачалі ваен. дзеянні на двух напрамках — Ерэванскім і Гянджынскім. У сувязі з пачаткам рус.тур. вайны 1806— 12 (гл. Руска-турэцкія войны 17— 19 cm.) рас. камандаванне вымушана было зімою 1806 заключыць перамір’е з Іранам. Аднак перагаворы аб міры ішлі марудна. У 1808 ваен. дзе-
янні аднавіліся, y ходзе якіх рас. войскі занялі Паўн. Азербайджан. I толькі пагроза вайны з напалеонаўскай Францыяй прымусіла рас. камандаванне ў 1812 пачаць зноў перагаворы аб міры, якія былі перарваны іранскім бокам пасля таго, як войскі Напалеона I уступілі ў Маскву. Аднак паспяховыя дзеянні рас. войск y Закаўказзі прыпынілі наступленне іранскай арміі і прымусілі Іран y кастр. 1813 заключыць Гкмістанскі мірны дагавор 1813, паводле якога было прызнана далучэнне да Рас. імперыі Дагестана, Грузіі і Паўн. Азербайджана. Іран сістэматычна парушаў умовы Гюлістанскага дагавора і патрабаваў ад Pa d i вярнуць страчаныя ім тэрыторыі. Іран, падбухтораны Англіяй і Турцыяй, y ліп. 1926 пачаў ваен. дзеянні супраць Расіі; пачалася в a й н a 1 8 2 6— 2 8. Рас. армія пад камандаваннем А.П.Ярмолава, a з сак. 1827 — І.Ф.Паскевіча атрымала шэраг перамог, заняла Нахічэвань, Ерэван, Тэбрыз. Гэта прымусіла кіраўніцтва Ірана заключыць Туркманчайскі дагавор 1828, паводле якога да Расіі далучана Усх. Арменія. У выніку Р.-і.в. за Рас. імперыяй было замацавана Закаўказзе і Дагестан. Літ:. О ч е р к н н о в о й н с т о р н н М р а н а (X IX — н а ч . X X в .) . М ., 1 9 7 8 ; Ф a д e е в А .В . Р о с с н я м В о с т о ч н ы й к р н з н с 2 0 - х гг. X IX в. М „ 1958.
РЎСКА-ІСПАНСКІ ДАГАВ0Р 1812 Аб с а ю з е с у п р а ц ь Ф р а н ц ы і . Падпісаны 20 ліп. ў г. Вял. Лукі (Расія) рас. канцлерам М.П.Румянцавым і ўпаўнаважаным ісп. картэсаў (парламента) Сеа Бермудэсам. Былі абвешчаны дружба, згода і саюз паміж дзяржавамі, выказаны іх цвёрды намер сумесна весці барацьбу супраць агульнага ворага — франц. імператара Напалеона I. Аляксандр I прызнаў законнасць картэсаў, што сабраліся ў г. Кадыс і прынятай імі Кадыскай канстытуцыі 1812. Аднаўляліся гандл. адносіны паміж краінамі. Паводле дагавора Расія і ісп. патрыёты ўзгаднілі ваен. намаганні ў барацьбе з Напалеонам, што ў пэўнай ступені ўскладніла перакідку франц. войск з Іспаніі ў Расію і Цэнтр. Еўропу ў час вайны 1812 і кампаніі 1813. РУСКА-КАРДЙСКІ ДАГАВ0Р 1884. Паводле падпісанага ў Сеуле 7 ліпеня дагавора паміж Расіяй і Карэяй устанаўліваліся дыпламат. адносіны, наладжваліся рэгулярныя суднаходныя рэйсы паміж рас. і кар. партамі; рас. падданыя атрымалі права перамяшчэння і гандлю на тэр. Карэі, права набываць нерухомасць y вызначаных кар. партах (Вансан, Пусан, Інчхон). РЎСКА-КГГАЙСКА-МАНГбЛЬСКАЕ ПАГАДНЁННЕ 1915, К я х ц і н с к а е пагадненне 1 9 1 5 . Падпісана ў г. Кяхта (Расія) 7 чэрв. прадстаўнікамі ўрадаў Расіі, Кітая і Манголіі Знешняй, якая ў 1911 абвясціла пра сваю незалежнасць ад Кітая. У асноўным пацвердзіла палажэнні рус.-манг. пагаднення 1912 і рус.-кіт. дэкларацыі 1913 пра аўт. статус Знешняй Манголіі y складзе Кіт. Рэспублікі. Паводле пагаднення, урад
Знешняй Манголіі прызнаў вярх. суверэнітэт Кітая; y сваю чаргу кіт. ўрад пагадзіўся з аўтаноміяй Знешняй Манголіі на чале з богда-гэгэнам (галавой манг. ламаісцкай царквы), абавязаўся не ўводзіць туды свае войскі, не засяляць кіт. каланістамі. Восенню 1919, y час грамадз. вайны ў Расіі, кіт. войскі акупіравалі Знешнюю Манголію. 22.11.1919 кіт. ўрад абвясціў пра скасаванне пагаднення. РЎСКА-КІТАЙСКІЯ ДАГАВ0РЫ, гл. ў арт. Нерчынскі дагавор 1689, Кяхцінскі дагавор 1727, Айгунскі дагавор 1858, Пекінскі трактат 1860, Пецярбургскі дагавор 1881. РЎСКА-ЛГТ0ЎСКАЯ ВАЙНА 1492—94, гл. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1492—94. РЎСКА-ЛГГ0ЎСКАЯ ВАЙНА 1500— 03, гл. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1500—03. РЎСКА-ЛГГбЎСКАЯ ВАЙН.А 1507— 08, гл. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1507—08. РЎСКА-ЛГГ0ЎСКАЯ ВАЙНА 1512—22, гл. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1512—22. РЎСКА-ЛГГ0ЎСКАЯ ВАЙНА 1534—37, гл. Вайна Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1534—37. РЎСКА-ПбЛЬСКАЯ ВАЙНА 1632—34, гл. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1632—34. РЎСКА-П0ЛБСКАЯ ВАЙНА 1654—67, гл. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. РЎСКА-ПРЎСКА-ФРАНЦЎЗСКАЯ ВАЙНА 1806—07, вайна паміж 4-й кааліцыяй (склалася ў вер. 1806 з Вялікабрытаніі, Расіі, Прусіі, Саксоніі, Швецыі) і Францыяй (гл. Напалеонаўскія войны). У адказ на ультыматум Прусіі аб адводзе франц. войск за Рэйн армія Напалеона I імгненна ўварвалася ў Саксонію і Прусію. 14 кастр. ў Іена-Аўэрштэцкай бітве 1806 пруска-саксонскія войскі разбіты. 24 кастр. франц. войскі занялі сталіцу Прусіі Берлін, дзе 21 ліст. Напалеон падпісаў дэкрэт аб кантынентальнай блакадзе Вялікабрытаніі. Потым Напалеон накіраваў свае войскі супраць рас. арміі (3 корпусы, каля 160 тыс. чал., галоўнакамандуючы фельдмаршал М.Ф.Каменскі), якая да гэтага часу сканцэнтравалася ў раёне Пултуск—Астралэнка— Брэст-Літоўск. 28 ліст. французы занялі Варшаву. Паражэнне корпуса маршала ЖЛана 26 снеж. каля Пултуска прымусіла Напалеона часова прыпыніць наступленне. 1 лют. ён накіраваў свае гал. сілы y напрамку Кёнігсберга, каб абысці левы фланг рас. арміі і потым акружыць яе. 7—8 лют. каля Пройсіш-Эйлаў адбылася бітва, якая сарвала першапачатковыя планы Напалеона. 14 чэрв. фраш. войскі перамаглі рас. армію (галоўнакамандуючы з 13 студз. ген. ЛЛ.Бенігсен) y бітве пры Фрыдландзе. Гэта
прымусіла рас. імператара Аляксандра I падпісаць 7 ліп. з Напалеонам Тыльзіцкі мір 1807. 9 ліп. мірны дагавор з Францыяй падпісала і Прусія. РЎСКА-РУМЫНСКАЕ ПАГАДНЁННЕ 1914 А б д р у ж а л ю б н ы м н е й тралітэце Румыніі ў aд н о с і н а х да Р а с і і ў 1-юсусветную вайну і пашырэнні т э р ы т о р ы і P y м ы н і і. Аформлена шляхам абмену нотамі 1 кастр. паміж міністрам замежных спраў Расіі С.Дз.Сазонавым і рум. пасланнікам y Расіі КДыямандзі. Расія абавязвалася процідзейнічаць спробам парушэння тэр. цэласнасці Румыніі, прызнала за ёй «права далучыць населеныя румынамі вобласці Аўстра-Венгерскай манархіі». У Букавіне «Прынцып большасці насельніцтва» павінен быў «служыць падставай для размежавання тэрыторый, што павінны быць далучаны або да Расіі, або да Румыніі». Румынія абавязвалася захоўваць дружалюбны нейтралітэт y адносінах да Расіі. РЎСКА-ТУРФЦКАЯ ВАЙНА 1877—78, гл. ў арт. Руска-турэцкія войны 17—19 cm. РЎСКА-ТУРФЦКІ ДАГАВ0Р 1724. Паводле дагавора, падпісанага 23 чэрв. ў г. Стамбул, Турцыя пагаджалася з далучэннем да Рас. імперыі тэрыторый на зах. узбярэжжы Каспія, якія былі заняты рас. арміяй ў выніку Персідскага паходу 1722—23, a Расія — на далучэнне да Асманскай імперыі зямель y Закаўказзі і Паўн.-Зах. Іране, якія былі захоплены тур. войскамі ў пач. 18 ст. РЎСКА-ТУРФЦЮЯ В0ЙНЫ 17— 19 сг., войны паміж Расіяй і Турцыяй за панаванне на Чорным м. і ў раёнах, што прылягакшь да яго; працяг барацьбы Расіі супраць Асманскай імперыі і яе васала — Крымскага ханства. B a й н a 1 6 7 6—8 1 выклікана агрэсіўнымі дзеяннямі Турцыі ў 2-й пал. 17 ст. У выніку вайны з Рэччу Паспалітай 1672—76 (гл. Польска-турэцкія войны 17 cm.) Турцыя захапіла Падолію і планавала падпарадкаваць Правабярэжную Украіну. Баявьм дзеянні праходзілі з пераменным поспехам і завяршыліся Бахчысарайскім перамір 'ем 1681. B a й н a 1 6 8 6— 1 7 0 0 пачалася ў выніку далучэня Расіі ў 1686 да антытурэцкай «Свяшчэннай лігі» (Аўстрыя, Рэч Паспалітая, Венецыя). У 1687 і 1689 рас. армія ажыццявіла Крымскія, y 1695—96 Азоўскія паходы. У сувязі з падрыхтоўкай Расіі да вайны супраць Швецыі і заключэннем інш. дзяржавамі на Карлавіцкім кангрэсе 1698— 99 міру з Турцыяй рас. ўрад таксама заключыў з ёю Канстанцінопальскі мірны дагавор 1700, паводле якога ч. ўзбярэжжа Азоўскага м. і г. Азоў адышлі да Расіі. B a й н a 17 1 0— 1 3 адбывалася ў час Паўночнай вайны 1700—21. Турцыя запатрабавала вярнуць Азоў. Пруцкі паход 1711 скончыўся няўдачай для Расіі (страчаны Азоў з прылеглымі раёнамі). B a й н a 1 7 3 5—3 9 з’явілася вынікам рас.-тур. супярэчнасцей, якія абвастрыліся ў сувязі з рус.-польск.
РУСКА__________________ 4 6 1 вайной 1733—35 (гл. Польская спадчына). Зачэпкай да ваен. дзеянняў паслужылі набегі крымскіх татар на ўкр. землі і паход крымскага хана на Каўказ. Рас. армія двойчы (май—чэрв. 1736 і май 1737) уваходзіла ў Крым, але адступала з-за эпідэмій і недахопу харчавання. У 1737 на баку Расіі выступіла Аўстрыя, аднак яе войскі пацярпелі шэраг паражэнняў і ў вер. 1739 Аўстрыя заключыла сепаратны мір. Рас. войскі занялі Хацін і Ясы, але пагроза нападу Швецыі прымусіла заключыць з Турцыяй Бялградскі мірны дагавор 1739, паводле якога Расія зноў вярнула сабе Азоў. B a й н a 17 6 8—7 4 была працягам барацьбы Расіі за выхад да Чорнага м. Асманская імперыя імкнулася пашырыць свае ўладанні на Каўказе і Прычарнамор’і і захапіць Астрахань; яна выступала таксама супраць узмацнення рас. ўплыву ў Польшчы, дзе ў 1764 каралеўскі пасад заняў стаўленік Расіі Станіслаў Аўгўст Панятоўскі. Зачэпкай да вайны паслужыла адхіленне Расіяй тур. ультыматуму аб вывадзе рас. войск з Польшчы, дзе яны з 1768 вялі ваен. дзеянні супраць Барскай канфедэрацыі. У гэтай вайне больш удала дзейнічалі рас. армія і флот, поспехі якіх прымусілі Турцыю заключыць Кючук-Кайнарджыйскі мір 1774, паводле якога Расія атрымала Кінбурн, Керч, Енікале — выхад да Чорнага м. B a й н а *1 7 8 7—9 1 абвешчана Турцыяй y адказ на далучэнне да Расіі Крыма і пераход пад яе апеку Грузіі (гл. Георгіеўскі трактат 1783). 3 1788 на баку Расіі ваявала Аўстрыя. Летам 1789 саюзнікі нанеслі тур. войскам шэраг паражэнняў. У снеж. 1790 рас. войскі занялі Ізмаіл, y 1791 — Анапу, y 1791 перамогу пад Каліякрыяй атрымаў рас. флот. Яскі мірны дагавор 1791 пацвердзіў далучэнне да Расіі Крыма, устанавіў рас.-тур. мяжу па Днястры. B a й н y 1 8 0 6— 1 2 ініцыіравала Турцыя, якая пры падтрымцы Напалеона 1 імкнулася аднавіць панаванне на Чорным м. У ліст. 1806 рас. войскі занялі Бесарабію, Малдову, Валахію. У снеж. 1806 Турцыя абвясціла вайну Расіі. Перамір’е паміж Турцыяй і Расіяй, заключанае ў жн. 1807, доўжылася да сак. 1809, пасля якога рас. войскі атрымалі шэраг буйных перамог. Гэта прымусіла Турцыю заключыць Бухарэсцкі мірны дагавор 1812, які пацвердзіў далучэнне да Расіі Бесарабіі і Зах. Грузіі. B a й н a 1 8 2 8—2 9 адбылася ў выніку абвастрэння барацьбы еўрап. дзяржаў за падзел уладанняў Асманскай імперыі, яна актывізавалася ў сувязі з грэчаскай нацыянальна-вызваленчай рэвалюцьіяй 1821—29. Саюзны флот Расіі, Англіі і Францыі ў Наварынскай бітве 1827 разграміў тур. флот. Турцыя абвясціла «свяшчэнную вайну» супраць Расіі. У 1828 рас. войскі занялі Валахію і Малдову, крэпасці на Каўказе Ахалцых, Поці, Баязет; y 1829 перайшлі Балканы, занялі Адрыянопаль і выйшлі на под-
462__________________ РУСКА ступы да Стамбула. Паводле Адрыянопальскага мірнага дагавора 1829 да Расіі адышло каўказскае ўзбярэжжа Чорнага м. (да Батумі) і раён Ахалцыха; Грэцыя атрымала незалежнасць, a Сербія, Малдова і Валахія — аўтаномію. В’а й н a 1 8 5 3—5 6, гл. Крымская вайна 1853—56. B a й н a 18 7 7—7 8 выклікана ўздымам нац.-вызв. руху на Балканах і абвастрэннем міжнар. адносін на Б. Усходзе (гл. Герцагавінска-Баснійскае паўстанне 1875— 78, Красавіцкае паўстанне 1876). Імкнучыся аднавіць страчанае ў Крымскай вайне 1853—56 пануючае становішча на Балканах, Расія пад лозунгам «абароны братоў-славян» выступіла супраць Typjibii. На баку Расіі змагаліся рум. войскі і балг. апалчэнцы, Сербія і Чарнагорыя. Летам 1877 рас. армія фарсіравала Дунай, атрад І.У. Гуркі (гл. ў арт. Гуркі) перайшоў Балканы. Пасля гераічнай абароны Шыпкі ў жн. 1877 рас. войскі да студз. 1878 занялі Плеўну, Сафію, узялі ў палон тур. армію (30 тыс. чал.) y раёне Шыпка— Шэйнава і падышлі да Стамбула. На Каўказе рас. армія заняла Карс і выйшла да Эрзурума. У гэтай вайне актыўна ўдзельнічалі беларусы і ўраджэнцы Беларусі. 54-ы пях. Мінскі полк адзін з першых фарсіраваў Дунай, вызваліў г. Свіштоў, вызначыўся пад Шыпкай і Шыпкай—Шэйнава. 3 шэрагу гарадоў Беларусі накіроўваліся добраахвотнікі. Нац.-вызв. рух слав. народаў падтрымалі і бел. рэвалюцыянеры-эмігранты, y т.л. М. К. СудзЬюўскі. На карысць балгар і на падтрымку рас. арміі збіралі грошы. Паводле Сан-Стэфанскага міру 1878 (абмежаваны Берлінскім кангрэсам 1878) да Расіі далучаны паўд. Бесарабія, Карс і Батум з акругамі; Румынія, Сербія, Чарнагорыя атрымалі незалежнасць; Балгарыя абвешчана аўтаномным княствам; Боснія і Герцагавіна атрымалі аўтаномію ў межах Турэцкай імперыі. У гонар перамогі на вайск. могілках y Мінску пабудаваны храм-помнік — Мінская царква Аляксандра Неўскага. Ген. М.Дз.Скобелеў выбраны ганаровым грамадзянінам Мінска. У час Р.-т.в. 17— 19 ст. вызначыліся рас. палкаводцы і флатаводцы: Б.К.М ніх, П.А.Румянцаў, РА.Пацёмкін, А.В.Сувораў, ЫХ.Кутухіў, П.І.Баграціён, Ф.Ф.Ушакоў, П.С.Нахімаў і інш. Літ:. С м н р н о в Н .А . Р о с с н я в Т у р ц н я в X V I— X V II вв. T . 1. М „ 1946; П е т р о в А .Н . В о й н а Р о с с н н с Т у р ц м ей н п о л ь с к н м н к о н ф е д е р а т а м в , 1769—-1874. T . I — 5. С П б ., 1866— 74; Я г о ж . В торая т у р е ц к а я в о й н а в ц ар с т в о в а н н е в м п е р а т р н ц ы Е к ат е р н н ы II, 1787— 1791. T. I — 2. С П б ., 1880; Я г о ж . В о й н а Р о с с н н с Т у р ц м е й , 1806— 1812. T . 1— 3. С П б ., 1885— 87; М е г р е л н д з е Ш .В . З а к а в к а зь е в р у с с к о -т у р е ц к о й в о й н е 1877— 1878 гг. Т б н л н с н , 1972; 1 0 0 -л етае о с в о б о ж д е н н я Б о л г а р н а о т о с м а н с к о г о н га, 1878— 1978. М ., 1978; М о р с к о й атлас. Т . 3, ч. 1. [М .], 1958; М е л ь ц е р Д .Б . Н з я с т о р н в б е л о р у с с к о б о л га р с к н х с в я з е й / / В о п р о сы н с т о р н н Б С С Р . М н ., 1969. В ы п . 37; Ш н р о к о р а д А .Б . Р у с с к о -т у р е ц к н е в о й н ы , 1676— 1918 гг. М н .; М „ 2000.
РЎСКА-ТУР^ЦКІЯ САІ03НЫЯ ДАГАВОРЫ. Д а г а в о р а м 1799, падпісаным 3 студз. ў Стамбуле тэрмінам на 8 гадоў, аформлена далучэнне Турцыі да 2-й антыфранц. кааліцыі. Расія ад імя саюзнікаў гарантавала недатыкальнасць тэр. Асманскай імперыі, якая была парушана ўварваннем французаў y Егіпет (гл. Егіпецкая экспедыцыя 1798—1801). У сакрэтных арт. дагавора Расія абяцала ваен. дапамогу Турцыі ў барацьбе з французамі. Дагаворам 1805, падпісаным 23 вер. ў Стамбуле, пацверджаны дагавор 1799. Страціў сілу з пач. рус.-турэцкай вайны 1806— 12 (гл. Руска-турэцкія войны 17— 19 cm.). РЎСКА-ФРАНЦЎЗСКІ CAIÔ3, ваеннапалітычны саюз Расіі і Францыі ў 1891— 1917. Супрацьстаяў Траістаму саюзу на чале з Германіяй. Аформлены пагадненнем міністраў замежных спраў Францыі і Расіі (ліп. 1891) і сакрэтнай ваен. канвенцыяй, заключанай 17.8.1892 рас. і франц. ген. штабамі і ратыфікаванай урадамі Францыі (27.12.1893) і Расіі (4.1.1894). Канвенцыя прадугледжвала правядзенне неадкладнай і адначасовай мабілізацыі ўзбр. сіл абедзвюх краін y выпадку такіх жа дзеянняў Траістага саюза, выстаўленне Францыяй 1,3 млн. чал. і Расіяй 0,7 млн. чал. супраць Германіі з такім разлікам, каб ёй адразу давялося весці вайну на 2 франты (на У і 3). Т.ч. y Еўропе ўтварыліся 2 варожыя адзін да аднаго ваен.-паліт. блокі. Р.-ф.с. дазволіў Францыі актывізаваць сваю калан. палітыку (найперш y Афрыцы), a Расіі — яе экспансію ў Маньчжурыі. Першапачаткова вызначальная роля ў саюзе належала Расіі, пазней — Францыі, ад якой Расія трапіла ў фін. залежнасць. У 1912 падпісана рус.-франц. ваен.-марская канвенцыя. 3 далучэннем да Р.-ф.с. Вялікабрытаніі, якая ў 1904 падпісала пагадненне з Францыяй, a ў 1907 — з Расіяй, утварылася «Траістая згода» (гл. Антанта). Р.-ф.с. ануляваны Сав. урадам Расіі пасля Кастр. рэвалюцыі 1917. Літ.: М a н ф р е д А .З . О б р а з о в а н н е р у с с к о -ф р а н ц у з с к о г о с о ю за . М ., 1975.
РЎСКА-ШВЁДСКІЯ в б й н ы 16—19 ст„ войны паміж Расіяй і Швецыяй за Прыбалтыку, Фінляндыю і панаванне на Балтыйскім м. Узбр. сутычкі паміж гэтымі краінамі вядомы з 13 ст., але маштабныя ваен. дзеянні разгарнуліся з 16 ст. B a й н a 1 5 5 4—5 7 выклікана нежаданнем шведскага караля Густава I весці знешнія зносіны з Расіяй праз Ноўгарад. Баявыя дзеянні прычынілі абодвум бакам урон y гандлі, і Густаў прапанаваў мір; гэта адпавядала інтарэсам Івана IV (ён рыхтаваўся да вайны з Лівонскім ордэнам). Наўгародскі мір 1557 захаваў даваен. сістэму ўзаемаадносін і размежавання зямель. B a й н a 1 5 5 8— 8 3, гл. Лівонская вайна 1558—83. Паводле Плюскага перамір’я 1583 шведы завалодалі паўн. ч. Эстоніі. Невырашанасць пытання аб межах выклікала в a й н y 15 9 0—9 3. Аблога рас. войскамі крэпасці Нарва зацягнулася. Толькі нечаканы рэйд. рас. атрадаў да Гельсінгфорса і Аба прымусіў шведаў заключыць Цяўзінскі дагавор 1595. Швецыя захавала Нарву, Рэвель, Везенберг і інш. эст. гарады, але вяртала Расіі Кексгольм (Карэлу), Івангорад, Ям, Капор’е, Нотэбург (Арэшак), Ладагу. За ваен. дапамогу ў гады «Смуты» Васіль Іванавіч Шуйскі перадаў Швецыі паводле Выбаргскага дагавора 1609 Карэльскі павет. Скарыстаўшы слабасць Расіі, шведы ў 1610— 11 занялі ўсю Наўгародскую зямлю. Паводле Сталбоўскага міру 1617 Расіі вернуты Ноўгарад, Кексгольм, Івангорад, Ям, Капор’е, Нотэбург. B a й н a 1 6 5 6—5 8 выклікана імкненнем Pa di вярнуць і інш. страчаныя землі. Выкарыстаўшы аслабленасць Рэчы Паспалітай (гл. Вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67), Расія заключыла з ёю Віленскае перамір'е 1656. Рус. войскі разгарнулі наступленне на швед. землі і дайшлі да Рыгі. Апе контрнаступленне шведаў і аднаўленне вайны з Рэччу Паспалітай прывялі да заключэння са Швецыяй напачатку Валіесарскага дагаеора 1658 аб перамір’і на 3 гады, a потым — Кардыскага мірнага дагавора 1661, які фактычна замацаваў даваен.
Д а арт. Руска-шведскія войны 16— 19 ст. П е р а х о д р а с ій с к іх в о й с к ц е р а з Б а т н іч н ы зал іў y с а к а віку 1809. Г р а в ю р а п ач . 19 ст.
размежаванне зямель. B a й н a 1 7 0 0— 2 1, гл. Паўночная вайна 1700—21. Ba й н a 1 7 4 1—4 3 была спробай Швецыі вярнуць тэр., страчаныя пасля Паўн. вайны (гл. Ніштацкі мірны дагавор 1721). Рас. войскі атрымалі шэраг перамог і вясной 1743 падышлі да тэр. Швецыі, узнікла пагроза высадкі рас. дэсантаў. У гэтых умовах швед. ўрад падгіісаў Абаскі мірны трактат 1743, які ўмацаваў становішча Расіі на Балт. м. і ў Прыбалтыцы; да Расіі далучана ч. Фінляндыі да р. Кюмене. В а й н а 1 7 8 8—9 0 пачата Швецыяй, калі асн. сілы Расіі вялі вайну з Турцыяй (гл. Руска-турэцкія войны 17— 19 cm.). ІІІвецыя запатрабавала вярнуць тэр., што перайшла да Расіі паводле мірных дагавораў 1721 і 1743. Шведскі флот падыходзіў да Пецярбурга. Аднак Рас. флот перамог y Гагландскай (1788) і Выбаргскай (1790) бітвах; не мела поспеху і швед. наступленне ў Фінляндыі. Вярэльскі мірны дагавор 1790 заключаны ва ўмовах захавання ранейшых граніц (гл. таксама Аньяльскі саюз). B a й н a 1 8 0 8—0 9 вялася Расіяй y саюзе з Даніяй супраць Швецыі і Вялікабрытаніі (гл. Руска-англійская вайна на моры 1807— 12) за ўстанаўленне поўнага кантролю над Батнічным і Фінскім залівамі з мэтай умацавання бяспекі Пецярбурга. Рас. войскі захапілі ўсю Фінляндыю, Аландскія а-вы і высадзілі дэсант на ўзбярэжжы Швецыі. Скончылася Фрыдрыхсгамскім мірным дагаворам 1809 (да Расіі адышлі Фінляндыя і Аландскія астравы). Літ:. Й с т о р н я в н е ш н е й п о л н т н к н Р о ссн м , к о н е ц XV—XVII вв. М ., 1999; М сто р ц я в н е ш н ей п о л н т в к н Р оссм н XVIII в. М ., 1998; К о в а л е н к о Г .М . К а н д н д а т н а п р ес т о л : Мз н ст о р н н п о л н т. н ку л ь т у р н ы х с в я з е й Р о с с н н н Ш в е ц н н XI—XX вв. С П б ., 1999; П о х л е б к н н В.В. В н е ш н я я п о л н т н к а Р у с н , Р о с с к н н С С С Р за 1000 л е т в н м е н а х , д а т ах , ф ак тах : С п р а в . В ы п. 2. В о й н ы н м м р н ы е д о го в о р ы . М „ 1998. С.Л.Лугаўцова.
РЎСКА-ШВЁДСКІЯ САІ03НЫЯ ДАГАВ0РЫ. Д а г а в о р а м 1 7 9 1 , падпісаным ў Стакгольме 19 кастр., Расія і Швецыя пацвярджалі ўмовы мірнага дагавора, якім скончана рус.-шведская вайна 1788—90 (гл. Руска-шведскія войны 16— 19 cm.); абавязваліся аказваць адзін аднаму ваен. дапамогу. Швецыя гарантавала заваяванні Расіі ў рус.-тур. вайне 1787—91 (гл. Руска-турэцкія войны 17— 19 cm.). Прадугледжвалася дэмаркацыя межаў паміж дзвюма дзяржавамі. Аднак дагавор не быў выкананы. Д а г а в о р а м 1812, падпісаным 5 крас. ў Пецярбургу і Аба (сучасны г. Турку, Фінляндыя), бакі абавязваліся стварыць аб’яднаны корпус для высадкі ў шведскай Памераніі, якая была акупіравана Францыяй; вызначаны рус.-шведскія саюзніцкія адносіны ў час вайны 1812 і ўдзел Швецыі ў вайне супраць напалеонаўскай Францыі. «РЎСКАЯ АМЁРЫКА», неафіцыйная назва рус. уладанняў y 18— 19 ст. y Паўн. Амерыцы (Аляска, Алеуцкія а-вы, ч. Паўн. Каліфорніі). Адкрыта і дасле-
давана рус. падарожнікамі і даследчыкамі. Рус. паселішчы там існавалі з 1784. Адм. ц. — Новаархангельск (цяпер Сітка). У 1867 гэтыя тэрыторыі 'прададзены ЗША. Часткова захавалася рус. тапаніміка. РЎСКАЯ БЕЛАЯ ПАР0ДА к у р э й яечнага кірунку. Выведзена скрыжаваннем пеўняў пароды легорн с мясц. курамі. Прамысл. значэння не мае, гадуецца ў прыватных гаспадарках. П а в о д л е ц е л а с к л ад у п а д о б н ы я д а к у р э й л е г о р н , а д р о з н ів а ю ц ц а в ы с о к а й ж ы ц ц я з д о л ь н ас ц ю . Г р э б е н ь л іс т а п а д о б н ы , п р а м а с т о й н ы ў п е ў н я ў , зв іс л ы н а б о к y к у р э й . А п я р э н н е б ел а е . Д з ю б а і л а п ы ж о ў т ы я . М а с а п е ў н я ў 2 ,9 — 3 ,2 , к у р э й 2 ,1 — 2,2 кг. Я й ц а н о с к а с ц ь 2 0 0 — 230 я е ц за год, м аса я й ц а 5 8 — 60 г. H e н асед ж ваю ць. М.Ц.Гарачка.
Руская белая парода к у р эй .
РЎСКАЯ ВЫЗВАЛЁНЧАЯ ÂPMM (РВА), агульная назва рус. антысав. («усходніх») фарміраванняў y складзе ўзбр. сіл нацысцкай Германіі, якія фарміраваліся ў 2-ю сусв. вайну з эмігрантаў, сав. перабежчыкаў, ваеннапалонных і насельніцтва акупіраваных раёнаў СССР. Назва ўжывалася з канца 1942, пасля апублікавання Смаленскага звароту Рускага к-та (старшыня — палонны сав. ген.-лейт. А.А.Уласаў) ад 27.12.1942. Да 1945 РВА — прапагандысцкая акцыя вермахта па вярбоўцы рус. «добраахвотнікаў» для ням. войск і асобных антысав. фарміраванняў. 3 лют. 1943 гэту работу праводзіў усх. батальён прапаганды асобага прызначэння, створаны ў прыгарадзе Берліна Дабендорф, дзе засн. курсы прапагандыстаў РВА, рэдакцыі яе газ. «Заря» і «Доброволец». У адпаведнасці з загадам нач. Ген. штаба сухап. войск ген.-палк. К.Цэйтцлера ад 29.4.1943 усе «добраахвотнікі» рус. нацьмнальнасці пры ням. часцях і ў складзе асобных фарміраванняў утваралі (фармальна) РВА, аб чым фактычна сведчылі толькі іх нарукаўны знак з касым андрэеўскім крыжам і сіня-чырв. кукарда. 3 мая 1943 існавала сістэма воінскіх званняў РВА ад «добраахвотніка» да генерала. 3 28.1.1945 РВА — асобныя ад вермахта ўзбр. сілы К-та вызвалення народаў Расіі (засн. 14.11.1944 y Празе) пад камавдаваннем ген. Уласава. У крас. 1945 РВА (3 дывізіі, асобныя часці, каля 70 тыс. чал.) мела статус арміі саюзнай дзяржавы. Часгкова бьша выкарыстана на фронце. У час Пражскага паўстання
РУСКАЯ
463
1945 яе асобныя падраздзяленні 6— 1 мая перайшлі на бок паўстанцаў. Пазней б.ч. вайскоўцаў РВА («уласаўцаў») узята ў палон сав. войскамі і іх саюзнікамі. Літ.: С о л ж е н н ц ы н А .Н . А р х я п е л а г Г У Л А Г , 1918— 1956. М н „ 1990. T . 1. С . 2 4 2 — 258; О к о р о к о в А .В . А н т м со в ет с к н е в о м н с к н е ф о р м н р о в а н н я в го д ы в то р о й м н р о в о й в о й н ы . М ., 2000. А.М.Літвін.
РЎСКАЯ ВЫЗВАЛЁНЧАЯ НАР0ДНАЯ АРМІЯ (РВНА), вайсковае фарміраванне з б. грамадзян СССР, арганізаванае ў канцы 1941 ням.-фаш. акупантамі ў Вял. Айч. вайну. Асновай РВНА сталі атрад нар. міліцыі ў пас. Локаць Брасаўскага р-на Арлоўскай вобл. (Расія) і групы мясц. самааховы ў навакольных вёсках пад кіраўніцтвам К.П.Васкабойніка (кіраўнік адміністрацыі аўт. раёна, створанага ў тыле 2-й танк. арміі вермахта). Пасля гібелі Васкабойніка фарміраванне ўзначаліў інж. Б.В.Камінскі, які разгарнуў актыўную дзейнасць супраць партызан. Пасля рэарганізацыі гітлераўцамі аўт. раёна ў павет, потым y акругу з насельніцтвам каля 600 тыс. чал. Камінскі ў выніку мабілізацыі скамплектаваў брыгаду колькасцю да 12 тыс. байцоў і назваў яе РВНА. Падраздзяленні РВНА ваявалі супраць партызан, неслі ахоўную службу. У 1-й пал. 1943 часці Чырв. Арміі нанеслі РВНА шэраг паражэнняў. У жн. 1943 з дазволу ням. камандавання Камінскі пачаў эвакуацыю РВНА і цывільнага насельніцтва акругі (эвакуіравана каля 30 тыс. чал.) y раён г. Лепель. Аднак y выніку масавага дэзерцірства і пераходу байцоў і жыхароў акругі на бок сав. партызан колькасць РВНА скарацілася больш чым на 2/з. Брыгада, папоўненая мясц. паліцэйскімі, абараняла тылавыя камунікацыі 3-й танк. арміі вермахта, па якіх наносілі ўдары партыз. брыгады Полацка-Лепельскай партызанскай зоны. У пач. 1944 РВНА разам з бежанцамі пераведзена ў г. Дзятлава Гродзенскай вобл. У крас.— маі 1944 два палкі брыгады ўдзельнічалі ў антыпартыз. аперацыях «Лівень» і «Веснавое свята», y час якіх яны былі ўключаны ў склад баявой групы К. фон Готберга як «штурмавая брыгада РВНА». Потым РВНА разгорнута ў 29-ю грэнадзёрскую дывізію СС. У жн. 1944 асн. сілы дывізіі ўдзельнічалі ў задушэнні Варшаўскага паўстання, дзе панеслі вял. страты. Вызначыліся рабаўніцтвам мясц. жыхароў і марадзёрствам. Камінскі асуджаны ваен.-палявым судом СС і расстраляны. У кастр. 1944 рэшткі дывізіі раззброены і адпраўлены ў Мюнзінген (Германія), дзе ўвайшлі ў склад 1-й дывізіі Рускай вызваленчай арміі ген. А.А.Уласава. С.У.Жумар. «РЎСКАЯ ГІСТАРЫЧНАЯ БІБЛІЯТ&КА» ( « Р у с с к а я лсторнческ а я б н б л н о т е к а»), зборнікі да-
464
РУСКАЯ
кументаў і літ. помнікаў 14— 17 ст., выдадзеных Археаграфічнай камісіяй y 1872— 1927. У 39 тамах апублікаваны акты, што адносяцца да ўнутр. і знешняй палітыкі Расіі, «Запісныя кнігі Маскоўскага стала» (т. 9, 10, 11), «Данскія справы» (т. 18, 24, 26, 29), «Справы тайнага прыказа» (т. 21, 22, 23, 38), «Прыходна-расходныя кнігі Маскоўскіх прыказаў» (т. 28), дакументы з царк. і манастырскіх архіваў (т. 5, 12, 14, 25, 37), ч. «Літоўскай метрыкі» (т. 20, 27, 30, 33), пісцовыя кнігі, фрагменты летапісаў, аповесці і паданні пра «смутны час» (т. 13), творы АМ.Курбскага (т. 31), Авакума (т. 39), узноўлены унікальныя старадрукаваныя вьшанні і рукапісы (т. 4, 7, 19). Над «Р.г.б.» працавалі рас. гісторыкі і археографы: ЯІІ.Барскоў, АП.Барсукоў, САБелакураў, І.А.Бычкоў, С.Ь.Весялоўскі, ПА.Гільтэбрант, Б Д з.Грэкаў, М.І.Кастамараў, М.Ь.Каяловіч, А.С.Лапа-Данілеўскі, А.С.Паўлаў, С.Ф.Платонаў, ФА.Успенскі і інш. «Р.г.б.» — адн; з найб. буйных серый дакумент. публі кацый y рас. археаграфіі. РЎСКАЯ MÔBA, адна з усходнеславянскіх моў\ мова рускіх. Дзярж. мова Расійскай Федэрацыі; адна з дзярж. моў (разам з беларускай мовай) Рэспублікі Беларусь; адна з афіц. і рабочых моў ААН, ЮНЕСКА і інш. міжнар. арг-цый, уваходзіць y лік «сусветных моў». У гісторыі Р.м. вылучаюць 3 асн. перыяды развіцця: 6— 14 ст. — перыяд існавання стараж.-рус. мовы; 15— 17 ст. — перыяд мовы велікарус. народнасці, які пачаўся з распаду стараж.-рус. мовы на 3 усх.слав. мовы: Р.м., бел. і ўкраінскую мову; 18—21 ст. — перыяд функцыянавання сучаснай рус. нац. мовы; вял. ролю ў 19 ст. ў замацаванні літ. норм адыграла творчасць A Пушкіна. Р.м. мае дыялекты: паўн. (ладага-ціхвінская, валагодская, кастрамская групы гаворак) і паўд. (зах., верхнедняпроўская, верхнедзяснінская, курска-арлоўская, усх. групы гаворак); сярэднярус. гаворкі: зах. окаючьм (наўгародскія, гдоўскія) і акаючыя (пскоўскія, селігера-таржкоўскія), усх. окаючыя (уладзімірска-паволжскія) і акаючыя. Умоўна групы гаворак аб’ядноўваюцца ў дыялектньм зоны зах., паўн., паўн.-зах., паўн.-ўсх., паўд., паўд.-зах. і паўд.ўсходнюю. Многія з зах., верхнедняпроўскіх і верхнедзяснінскіх гаворак паўд. дьшлекту маюць рысы, якія збліжаюць іх з некат. гаворкамі паўн.-ўсх. дыялекту бел. мовы. Адрозненне Р.м. ад бел. і ўкр. моў выяўляецца ў спецыфічных асаблівасцях яе сістэмы, гал. чынам y фанетыцы і марфалогіі. У фанетыцы — наяўнасць «ро», «ло» і «ре», «ле» ў каранях слоў паміж зычнымі пры «ры», «лы» і «рн», «лн» y бел. і ўкр. мовах (рус. «крошнть», «гло'.аіь», бел. «крышыць», «глытаць», укр. («крншнтн», «глнтатн»); вымаўленне спалучэнняў мяккіх зубных і шыпячых з j пры доўгіх мяккіх зычных y бел. і ўкр. мовах (рус. «судья», бел. «суддзя», укр. «суд-
дя»); выбухное «г» пры фрыкатыўным y y бел. мове (рус. «город», бел. «уорад») і інш. У марфалогіі — адсутнасць клічнай формы пры наяўнасці яе ў бел. і ўкр. мовах (рус. «брат!», бел. «браце!», укр. «брате!»); адсутнасць чаргавання «к», «г», «х» з «ц», «з», «с» y склонавых формах назоўнікаў пры наяўнасці яго ў бел. і ўкр. мовах (рус. «нога — на ноге», бел. «нага — на назе», укр. «нога — на нозі»); шырокае распаўсюджанне формы назоўнага склону мн. л. з канчаткамі -а(-я) пад націскам y назоўніках ніякага роду пры яго адсутнасці ў бел. і ўкр. мовах (рус. «дома», бел. «дамы», укр. «домы») і інш. Значныя адрозненні паміж рус., бел. і ўкр. мовамі — y лексіцы, як найб. рухомым узроўні мовы. Пісьменства Р.м. атрымала ў спадчыну са Стараж. Русі (гл. Кірыліца, Глаголіца). Кірыліца ляжыць y аснове сучаснага рускага алфавіта. Найб. раннія з пісьмовых помнікаў, якія адлюстроўваюць элементы рус. маўлення, адносяцца да 11 ст. (Астрамірава евангелле, Ізборнікі Святаслава 1073 і 1076, Архангельскае евангелле 1092, Наўгародскія службовьм мінеі 1096—97 і інш.). Існуюць даўнія традыцыі рус.-бел. моўных кантактаў, іх узаемадзеяння і ўзаемаўплыву. Гэтаму спрыяла тэр. суседства рус. і бел. моў, іх блізкароднасны характар, адзіныя шляхі на пэўных этапах рус. і бел. народаў. У рус. і бел. мовах шмат агульнага: значны пласт лексікі, грамат. лад і інш. Р.м. на Беларусі функцыянуе пераважна ў сваёй літ. разнавіднасці і гарадскога прастамоўя, a таксама астраўных (стараверскіх) гаворак y некат. рэгіёнах Беларусі; характарызуецца шэрагам спецыфічных, абумоўленых уплывам бел. мовы, рыс і асаблівасцей, пераважна ў сферы фанетыкі (вымаўлення), лексікі, акцэнтуацыі і інтанацыі. Вывучае Р.м. русістьіка. Літ:. Русская грамматнка. T. 1—2. М., 1980; Русскнй язык: Энцлкл. 2 нзд. М., 1998; Русскяй язык в Белорусснн. Мн., 1985; Тнпологмя двуязычня н многоязычня в Беларусн. Мн., 1999. А.А.Лукашанец.
РУС’КАЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ НАРОДНАЯ АРМІЯ (РННА), вайсковае фарміраванне з б. грамадзян СССР і рус. эмігрантаў, створанае ў пач. 1942 пры групе ням. армій «Цэнтр» y Вял. Айч. вайну. Паводле ням. дакументаў, мела таксама назвы «рускі батальён спец. прызначэння», «падраздзяленне абвера 203», «злучэнне «Граўкопф». Кіраўнік б. эмігрант інж. С.Н.Іваноў. Асн. задачы — барацьба з партызанамі, падрыхтоўка разведчыкаў і дыверсантаў. Камплектаванне РННА вялося ў лагерах ваеннапалонных y Барысаве, Смаленску, Рослаўлі, Вязьме. Дыслацыравалася ў г.п. Асінторф Дубровенскага р-на Віцебскай вобл., дзе размяшчаліся вучэбныя лагеры «Масква», «Урал» і «Кіеў». Асобны стралк. батальён, навучанне асабовага складу якога вялося па статутах Чырв. Арміі, быў сфарміраваны ў Шклове (лагер «Волма»). Пасля няўдалых антыпартыз. аперацый восенню 1942 РННА узначалілі б. сав. палк. В.І.Баярскі і бры-
гадны камісар Г.Н.Жылянкоў (будучы паплечнік ген. А.А.Уласава). Яны імкнуліся стварыць К-т вызвалення Радзімы і Рус. нар. армію. Аднак гітлераўцы на базе РННА арганізавалі т.зв. «брыгаду Баярскага» ў складзе 5 некамплектных усх. батальёнаў і дапаможных структур (усяго каля 4 тыс. байцоў). Пасля цяжкіх паражэнняў пад Вял. Лукамі (Расія) і ад бел. партызан (Мінская вобл.) перафарміравана ў 700-ы ўсх. полк асобага прызначэння. Пасля таго, як да партызан перайшло 130 «народнаармейцаў», злучэнне расфарміравана ў канцы 1943. С.У.Жумар. РЎСКАЯ ПЛАТФ0РМА, тое, што Усходне-Еўрапейская платформа. РЎСКАЯ ПРАВАСЛАЎНАЯ ЦАРКВА (РПЦ), М а с к о ў с к і патрыярх a т, найбуйнейшая з праваслаўных аўтакефальных цэркваў y свеце. Традыцыйна часам заснавання лічьшца 988 — пачатак увядзення хрысціянства на Русі (гл. Хрышчэнне Русі). Першапачаткова ахоплівала тэр. ўсёй Кіеўскай Русі (адсюль назва РПЦ), узначальвалася мітрапалітам кіеўскім (гл. Кіеўская мітраполія). Знаходзілася спачатку, на думку царк. гісторыкаў, y юрысдыкцыі Охрьшскага (Балгарскага) патрыярхату, з 1037 — Канстанцінопальскага патрыярхату. У сувязі са спусташэннем Кіева манголататарамі ў 1240 мітрапаліцкая кафедра ў 1299 перанесена ва Уладзімір-на-Клязьме, y 1320-я г. — y Маскву. Пасля стварэння ва Усх. Еўропе 2 буйных самаст. дзяржаў — Вял. княства Маскоўскага і ВКЛ выявіліся тэндэнцыі да адасаблення іх правасл. цэркваў, кожная з якіх прэтэндавала на вяршэнсгва. У 1316 y Навагрудак быў прызначаны першы асобны літ. мітрапаліт Феафіл, аднак y наступныя паўтара стагоддзя мітрапаліты прызначаліся сюды нерэгулярна, што захоўвала адноснае адзінства РПЦ. У 1448 незалежна ад Канстанцінопальскага патрыярхату, які заключыў з папствам Фларэнційскую унію 1439, мітрапалітам маскоўскім абраны епіскап Іона, што лічыцца пачаткам аўтакефаліі (поўнай незалежнасці) РПЦ. Пасля падзення Візант. імперыі ў 1453 РПЦ з мітрапаліцкай кафедрай y Маскве стала найбуйнейшай правасл. царквой y свеце. У 1458 Літоўска-Навагрудская мітраполія (афіцыйна называлася Кіеўскай) пры мітрапаліце Грыгорыю Балгарыне канчаткова аддзялілася аа Маскоўскай, якая стала афіцыйна так называцца з 1459. У 1589 y РПЦ усталявана патрыяршаства (першы патрыярх — Іоў), што яшчэ больш павысіла яе статус сярод памесных правасл. цэркваў. У 1653—60 патрыярх Нікан правёў y РПЦ рэформы, каб прывесці абраднасць y адпаведнасць з першаўзорамі; аднак гэта прывяло да царк. расколу і вылучэння стараверства ў асобную арг-цыю. У 1700 паеля смерці патрыярха Адрыяна цар Пётр I прызначыў месцаахоўнікам патрыяршага прастола Стафана Яворскага, a ў 1721 увогуле скасаваў ін-т патрыяршаства, замяніўшы яго Духоўнай калегіяй,
хутка перайменаванай y Свяцейшы Сінод. Сінол складаўся з вышэйшых іерархаў царквы, a ўзначальваў яго свецкі чыноўнік — обер-пракурор, які прызначаўся імператарам. 28.10(10.11).1917 патрыяршаства адноўлена пры адначасовым існаванні Сінода і Вышэйшага царк. савета, патрыярхам абраны епіскап Ціхан (В.І.Бялавін). Разам з тым аддзяленне царквы ад дзяржавы пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 карэнным чынам падарвала пазіцыі РПЦ. У пач. 1920-х r. y йарк. іерархіі аабыўся расксш: частка епіскапаў выступіла супраць ін-та манаства, стварыла без дазволу патрыярха свой орган царк. кіравання — Вышэйшае царк. ўпраўленне — і стала звацца «абнаўленцамі» (гл. ў арт. Духавенства). Абнаўленцаў фактычна падтрымала дзяржава, прыхільнікі ж патрыярха Ціхана цярпелі вял. ганенні, большасць епархій y 1920—30-я г. спынілі сваю дзейнасць. У 1921 на саборы рас. эмігранцкага духавенства ў г. Срэмскі-Карлаўцы (Югаславія) была створана асобная Замежная рус. правасл. царква (існуе і цяпер сярод часткі рус. эміграцыі). У 1922 з-за цяжкасці нармальнага функцыянавання РПЦ y такіх складаных умовах патрыярх дазволіў на тэр. саюзных рэспублік самастойнае кіраванне ў межах асобнай епархіі ці іх групы; на падставе гэтага ў 1927 абвешчана Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква. У Вял. Айч. вайну РПЦ заняла патрыятычную пазіцыю, месцаахоўнік патрыяршага прастола мітрапаліт Сергій (І.М.Страгародскі) 22.6.1941 выступіў з заклікам узняцца на аборону Радзімы. Адносіны дзяржавы да РПЦ палепшыліся, сталі адкрывацца храмы, пачалі выдавацца «Журнал Московской патрнархнн», рэліг. л-ра і інш. У 1943 на памесным саборы мітрапаліт Сергій быў абраны патрьмрхам. Аднак y 1950—60-я г. дзейнасць РПЦ зноў стала абмяжоўвацца. 3 1988 (год святкавання 1000-годдзя хрышчэння Русі) пачалася значная актывізацыя царк. жыцця. У 1989 y юрысдыкцыі Маскоўскага патрыярхату створаны Бел. экзархат (гл. Беларуская праваслаўная царква). У пач. 1990-х r. y сувязі з распадам СССР y шэрагу б. сав. рэспублік вызначыліся тэндэнцыі да выхаду з-пад юрысдыкцыі РПЦ нац. правасл. цэркваў: y 1990 на Украіне адроджана Украінская аўтакефальная правасл. царква, y 1992 абвешчана стварэнне Украінскай правасл. царквы — Кіеўскага патрыярхату (не атрымалі кананічнага прызнання, пры гэтым большасць прыходаў Украіны засталіся ва Укр. правасл. царкве Маскоўскага патрьмрхату); y 1995 частка эст. правасл. прыходаў перайшла ў юрысдыкцьпо Канстанцінопальскай правасл. царквы. На 1.1.2000 y складзе РПЦ 130 епархій, 545 манастыроў, 19 417 прыходаў, каля 20 тыс. чал. духавенства. У юрысдыкцыю РПЦ уваходзяць Японская і Кітайская аўтаномныя правасл. цэрквы, 6 епархій y Еўропе i 1 y Паўд. Амерыцы, прыходы ў ЗША і Канадзе. Сістэма духоўнай адукацыі РПЦ уключае 5 духоўных ака-
дэмій, 2 правасл. ун-ты, 23 семінарыі, 28 духоўных вучылішчаў і 13 пастарскіх курсаў. Друкаваны орган — «Журнал Московской патрнархнн». 3 2000 пад патранажам РПЦ выдаецца шматтомная «Праваслаўная энцыклапедыя». Літ:. Русская Православная церковь, 988— 1988. Вып. 1. Очеркн нсторнн I—XIX вв. М., 1980; Мстормя Русской церквн. T. 1—9. М., 1 9 9 4 —97; Православная энцнклопедня: Рус. православная церковь. М., 2000. Ю.В.Бажэнаў.
РЎСКАЯ ПРАЎДА, помнік стараж. права часоў Кіеўскай Русі і феад. раздробленасці. Вядома больш за 100 яе спісаў, якія зберагліся ў летапісных і інш. зб-ках 13— 17 ст. Тэксгы Р.П. падзяляюцца на 3 рэдакцыі — Кароткую, Падрабязную і Скарочаную. К а р о т к а я п р a ў д a ( 11 ст.) складаецца з Праўды Яраслава і Праўды Яраславічаў. У 1-ю ўключаны нормы звычаёвага права 9— 10 ст., дзе яшчэ захавапася роўная адказнасць за злачынствы супраць усіх вольных людзей; y 2-й выкладзены нормы права 11 ст., y якіх адлюстроўвалася класавае расслаенне грамадства, правы і прывілеі феадалаў, вызначалася, што мера пакарання залежыць ад сац. становішча пацярпелага. У П а д р а б я з н у ю п р а ў д у ўвайшлі перапрацаваныя нормы Кароткай і некат. законы і суд. пастановы 12— 13 ст. Яна рэгулявала праваадносіны развітога феад. грамадства, вызначала прывілеі пануючага класа, абмяжоўвала правы залежных катэгорый насельніцтва, адлюстроўвала паступовае заняволенне закупаў і смердаў, замацоўвала бяспраўнае становішча халопаў; змяшчала шмат норм крымінальнага, цывільнага і працэсуальнага права. С к а р о ч а н а я п р а ў д а перапрацавана з аднаго са спісаў Падрабязнай y 15 ст. для патрэб Маскоўскай дзяржавы, шырокага ўжытку не мела. Р.П. зрабіла значны ўплыў на развіццё рас., укр., бел. і літ. права (Судзебнік 1468). Публ:. Правда Русская. T. 1—3. М.; Л., 1940—63. Літ:. Т н х о м м р о в М.Н. Нсследованме о «Русской Правде»; Пронсхожденне текстов. М.; Л., 1941; Я г о ж. Пособне для нзучення Русской Правды. М., 1953. І.А.Юхо.
«РЎСКАЯ ПРАЎДА» П е с ц е л я , « Р у с к а я п р а ў д а , ці З а п а в е т н а я дзяржаўная грамата вялікага н а р о д а р а с і й с к а г а , я к а я з ’я ў л я е ц ц а з а п а в е т а м для ў д ас ка н ал е н н я Р а с і і і з м я шчае ве рны н а к а з як для народа, так і для ча совага в я р х о ў н а г а п р а ў л е н н я » , праграмны дакумент Паўднёвага таварыства дзекабрыстаў. Распрацавана ПА.Песцелем да 1824. Прадугледжвала ліквідацыю прыгону, надзяленне сялян зямлёй пры частковым захаванні памешчыцкага эемлеўладання, абвяшчэнне Расіі рэспублікай, роўнасць усіх грамадзян перад законам, ліквідацыю саслоўяў, гарантыю грамадз. свабод: слова, друку, сходаў і інш. Паводле «Р.п>, уся паўната заканадаўчай улады ў краіне павінна належаць аднапалатнаму народнаму вечу,
РУСКАЯ
465
выканаўчая ўлааа — Дзярж. думе. Упершыню надрукавана ў 1906 П.Е.Шчогалевым. РЎСКАЯ РАЎНІНА, назва Усходне-Еўрапечскай раўніны на тэр. Расіі. РЎСКАЯ РЫСІСТАЯ ПАР0ДА л ё г к а з а п р а ж н ы х к о н е й . Выведзена ў Расіі ў 19 ст. скрыжаваннем арлоўскай рысістай пароды і амерыканскіх рысакоў. Зацверджана ў 1949. Выкарыстоўваецца ў племянной рабоце і конным спорце. На Беларусі гадуюць на Гомельскім конным з-дзе. Коні буйныя (выш. ў карку да 163 см), сухой канстытуцыі, з добра развітой мускулатурай. Масць гнядая, радзей вараная, рыжая, М.А.Гарбукоў. шэрая.
Руская рьісістая парода коней.
РЎСКАЯ СЕКЦЫЯ 1-га ІНТЭРНАЦЫЯНАЛА, арганізацыя расійскіх эмігрантаў y Жэневе (Швейцарыя) ў 1870— 72. Засн. ў канцы 1869 — пач. 1870, уваходзілі М.І.Уцін, В.І. i К.Р. Барценевы, бел. рэвалюцыянер А.Д. Трусаў, Г.В.Корвін-Крукоўская і інш. У Ген. Савеце Інтэрнацыянала 1-га Рус. секцыю прадстаўляў К.Маркс. Статут і праграма секцыі бьші блізкія да праграмных дакументаў Інтэрнацьмнала. Яе члены прытрымліваліся рэв.-дэмакр. поглядаў, першымі сярод рас. рэвалюцыянераў паставілі пытанне пра стварэнне ў Расіі рабочых саюзаў і партыі. Яны падтрымлівалі сувязі з рэв. падполлем Расіі, удзельнічалі ў рабочым руху Швейцарыі, дапамагалі Марксу і Ф .Энгельсу змагацца з анархізмам y Інтэрнацыянале, друкавалі на рус. мове працы Маркса, М.Г.Чарнышэўскага, І.Ф.Бекера і інш. У 1872 секцыя спыніла існаванне; яе б. члены, y т.л. Трусаў, падтрымлівалі сувязі з Марксам, выдавалі рэв. л-ру. Л і т К о з ь м н н Б.П. Русская секцня Первого Ннтернацнонала. М., 1957; Ш п а д a р y к Н.П. Русская секцня 1 Ннтернацнонала н ее соцнологаческне воззрення. Мн., 1970.
РЎСКАЯ ЦЭНТРАЛІЗАВАНАЯ ДЗЯРЖАВА Р а с і й с к а я д з я р ж а в а , Р у с кае ц a р с т в а , шматнацыянальная манархічная дзяржава, якая ўзнікла ў канцы 15 — пач. 16 ст. ў выніку далучэння
466
РУСКАЯ
да Маскоўскага вялікага княства зямель і княстваў Паўн.-Усх. Русі. Маскоўскі вял. кн. lean III [1462— 1505] першы пачаў называць сябе вял. князем і «гасударам усяе Русі». Вярх. ўлада ў дзяржаве належала вял. князю, з 1547 — цару. Дарадчы орган — Баярская дума, з 1549 склікаліся земскія саборы. Тэр. Р.ц.дз. ў 1550-я г. складала каля 3 млн. км2, насельніцтва — 7—9 млн. чал. (рускія, татары, удмурты, мары, мардва, чувашы, карэлы і інш.). Гл. таксама раздзел Гісторыя ў арт. Расія. РЎСКАЯ ЦЯЖКАВ03НАЯ ПАР0ДА к о н е й. Выведзена ў Расіі ў канцы 19 ст. скрыжаваннем мясй. коней з ардэнскай і інш. цяжкавознымі пародамі. Зацверджана ў 1952. На Беларусі гадуюць на Мсціслаўскім конным з-дзе Магілёўскай вобл. Коні масіўныя, моцнай канстытуцыі, рухавыя, выш. ў карку 150— 156 см. Галава сярэдняй велічыні, лоб шырокі, шыя і спіна кароткія, грудзі шырокія і глыбокія. Ногі моцныя, сухія. Масць рыжая, гнядая. Трывалыя, непатрабавальныя да ўмоў утрымання, даўгавечныя (выкарыстоўваюцца да 25 гадоў). Грузападымальнасць да 26 т. Пладавітыя, добрай М.А.Гарбукоў. малочнасці.
Руская цяжкавозная парода коней.
РЎСКА-ЯП0НСКАЯ ВАЙНА 1904—05, вайна паміж Расіяй і Японіяй за перадзел сфер уплыву на Д.Усходзе, за панаванне ў Паўн.-Усх. Кітаі і Карэі. Узнікла ва ўмовах абвастрэння рас.-яп. супярэчнасцей y каш ы 19 — пач. 20 ст. 3 абодвух бакоў насіла захопніцкі характар. У выніку япона-кітайскай вайны 1894— 95 Японія захапіла ч. тэр. Кітая. Расія ў 1896 заключыла дагавор з Кітаем на буд-ва Кітайскай Чанчуньскай чыгункі, y 1898 узяла ў арэнду Квантунскі п-аў з Порт-Артурам (Люйшунем), y час задушэння Іхэтуаньскага паўстання (1899— 1901) акупіравала Маньчжурыю. Інш. дзяржавы, занепакоеныя ўзмацненнем пазіцый Расіі і Японіі ў Кітаі, імкнуліся падштурхнуць абедзве краіны да ваен. канфлікту. Англа-яп. пагадненне 1902 спрыяла падрыхтоўцы Японіі да вайны. Пра свой нейтралітэт y гэтым канфлікце заявілі Германія і Францыя. Расія лічыла Японію слабым праціўні-
кам і спадзеючыся на лёгкую перамогу, не рыхтавалася належным чынам да вайны. Сілы Японіі ў пач. вайны на Д.Усходзе значна пераўзыходзілі расійскія: яп. армія налічвала больш за 375 тыс. чал., 1140 гармат, 147 кулямётаў, флот — 80 баявых караблёў, што ў 3 разы перавышала рас. войскі ў жывой сіле, y 8 разоў y артылерыі, y 18 разоў y кулямётах, y 1,3 раза ў караблях. Рас. план прадугледжваў часткай войск стрымліваць яп. армію, абараняць Порг-Артур, потым перайсці ў наступленне, разграміць праціўніка і высадзіцца на Японскіх астравах. Японцы меркавалі нечаканым ударам знішчыць рас. флот, перакінуць войскі на мацярык, захапіць рас. ваен.-марскую базу Порт-Артур і разграміць рас. армію ў Маньчжурыі. BaftHa пачалася нечаканым нападам y ноч на 9.2.1904 яп. флоту на рас. эскадру ў Порт-Артуры (гл. Порт-Артура абарона 1904—05); y карэйскім порце Чэмульпо (Інчхон) яп. флот напаў на крэйсер «Вараг» і кананерскую лодку «Карэец». Пасля цяжкага бою пашкоджаны «Вараг», затоплены камандай, a «Карэец» узарваны. Праз суткі Японія афіц. абвясціла вайну Расіі. Яп. флот заблакіраваў рас. эскадру ў Порт-Артуры, перакінутыя на мацярык сухап. войскі ў крас. 1904 пачалі актыўныя дзеянні. Пасля баёў на р. Ялу, каля Цзіньчжоў і Вафангоў (крас.—чэрв. 1904) рас. армія пакінула Карэю і Ляадунскі п-аў. Баі на сушы і моры сведчылі пра няўзгодненасць дзеянняў рас. вышэйшага камандавання (ген. A. М. Курапаткін, адм. Я.І.Аляксееў і інш.). Рас. армія пацярпела паражэнне і пад Ляаянам (гл. Ляаянская бітва 1904). 3 абложанага ПортАртура рас. эскадра спрабавала прарвацца ва Уладзівасток, але беспаспяхова. 2.1.1905 нач. Квантунскага ўмацаванага р-на А.М.Стэсель здаў крэпасць ПортАртур. Паражэнне рас. арміі ў Мукдэнскай бітве 1905, разгром 2-й рас. Ціхаакіянскай эскадры ў Цусімскім баі 1905 выклікалі незадавальненне насельнідтва, шго паскорыла пачатак рэвалюцыі 1905—07 y Расіі. У выніку абодва бакі апынуліся ў цяжкім эканам. становішчы. Паводпе Портсмуцкага мірнага дагавора 1905 Японія набыла перавагу ў Карэі, ёй перададзена паўд. ч. Сахаліна, арэндныя правы Расіі на Квантунскую вобл. (з Порт-Артурам) і ветку Кітайскай Чанчуньскай чыг. Рас.-яп. пагадненне дало Японіі права рыбалоўства ўэдоўж усяго далёкаўсходняга ўзбярэжжа Расіі. У гэтай вайне ўдзельнічалі і таленавітыя рас. военачальнікі (С.В.Макараў, Р.І.Кандраценка), масавы гераізм паказалі салдаты і матросы, многія афіцэры і генералы, сярод якіх вызначыліся і ўраджэнцы Беларусі. У вайне ўпершыню ўжыта скарастрэльная зброя — гарматы і кулямёты, з’явіліся мінамёты і ручныя гранаты, набыты вопыт выкарыстання ў ваен. мэтах радыё, аэрастатаў, пражэктараў і інш. Літ:. Мсторня русско-японской войны, 1904— 1905 гг. М., 1977; Тайны русско-японской войны. М., 1993; О.М м т р о ф a н С р е б р я н с к н й . Дневннк полкового свя-
іценннка, служашего на Дальнем Востоке. М„ 1996; М г н а т ь е в А.В. С.Ю.Внтге — днпломат. М., 1989. С.В.Пазняк.
РЎСКА-ЯПбНСКІЯ ДАГАВ0РЫ I ПАГАДНЁННІ. Д а г а в о р 1 8 5 5 падпісаны 7 лют. ў г. Сімода (Японія). Паводле яго ўстаноўлены дыпламат. адносіны паміж Расіяй і Японіяй, для рас. гандлю адчынены парты Сімода, Хакадатэ і Нагасакі, рас. падданыя набылі права экстэрытарыяльнасці на тэр. Японіі; ч. Курыльскіх а-воў на Пд ад в-ва Уруп прызнаны ўладаннем Японіі, a в-аў Сахалін — «непадзеленым паміж Японіяй і Расіяй». Д а г а в о р 1 8 5 8 падпісаны 19 жн. ў г. Эда (зараз Токіо). Пацвярджаў дагавор 1855, для рас. гандлю адчынены яшчэ 3 парты, рас. падданым дазволена наведваць гарады Эда і Осака і жыць y адкрытых партах. Д a г а в о р 1 8 6 7 падпісаны 18 сак. ў Пецярбургу. В-аў Сахалін прызнаны сумесным рус.-яп. уладаннем і на ім дазвалялася сяліцца падданым абедзвюх дзяржаў. Д а г а в о р 1 8 7 5 падпісаны 7 мая ў Пецярбургу. Паюдле яго в-аў Сахалін прызнаваўся рас. уладаннем y абмен на прызнанне яп. суверэнітэту над усімі Курьшьскімі а-вамі; вызначаны таксама юрыд. аспекты рус.-яп. рыбалоўсгва. Д а г а в о р 1 8 9 5 падпісаны 8 чэрв. ў Пецярбургу. Скасаваў тыя часткі дагавораў 1855, 1858 і 1875, якія давалі рас. падданым аднабаковыя прывілеі на тэр. Японіі (права консульскай юрысдыкцыі і г.д.); паміж дзвюма краінамі ўстанаўліваў рэжым найб. спрыяння ў мытнай сферы М ірны дагавор 1 9 0 5 ,гл. Портсмуцкі мірны дагавор 1905. П а г а д н е н н е 1 9 0 7 падпісана 30 ліп. ў Пецярбургу. Складалася з публічнай канвенцыі і сакрэтнага пратакола. У канвенцыі бакі абавязваліся паважаць тэр. цэласнасць адзін аднаго і абвясцілі тэр. непарушнасць і незалежнасць Кітая; Карэя прызнавалася сферай яп. ўплыву. Сакрэтная ч. фіксавала падзел Маньчжурыі на рас. (Паўн.) і яп. (Паўд.) сферы ўплыву. Японія прызнавала наяўнасць y Расіі спец. інтарэсаў y Манголіі Знешняй. П a г а д н е н н е 1 9 1 0 падпісана 4 ліп. ў Пецярбургу. Развівала і канкрэтызавала дагавор 1907. К а н в е н ц ы я 1912 (сакрэтная) падпісана 8 ліп. ў Пецярбургу. Падзяляла Манголію Унутраную на рас. і яп. сферы ўплыву. Д a г a в о р 19 16 падпісаны 3 ліп. ў Пецярбургу. Устанаўліваў рас.-яп. саюз. У публічнай ч. дагавора бакі абавязваліся не ўдзельнічаць ні ў якой паліт. камбінацыі, скіраванай супраць аднаго з іх, a ў выпадку пагрозы іх тэр. правам і асаблівым інтарэсам на Д.Усходзе дамовіцца аб агульных мерах абароны. Сакрэтная ч. пацвярджала ранейшыя рас.-яп. пагадненні пра сферы ўплыву ў Кітаі, прадугледжвала меры супраць усталявання там панавання якой-н. дзяржавы. У выпадку ўцягвання аднаго з бакоў y вайну з трэцяй дзяржавай другая абавязана прыйсці ёй на дапамогу і не заключаць сепаратнага міру без двухбаковых кансультацый.
РУСКА-ЯПОНСКАЯ ВАЙНА 1904-1905гг.
10.2.1904
125° на ўсход ад Грынвіча
Граніцы арэндаваных тэрыторый (у тым ліку Расіяй y Кітая ў 1898г. ш ы ы г ) Тэрыторыя Маньчжурыі, занятая Расіяй восенню 1900г. Абвяшчэнне Японіяй вайны Расіі Раёны сканцэнтравання рускіх войск на пачатак вайны Напрамак удараў рускіх войск Напрамак удараў японскіх войск Становішча рускіх войск пасля Ляаянскай бітвы і адводу іх на раку Шахэ да зыходу 6 верасня 1904г. Здача крэпасці Порт-Артур японцам 2.1.1905г. Становішча войск бакоў на Сыпінгайскіх пазіцыях 29.3-5.9.1905 (да заключэння Портсмуцкага мірнага дагавору паміж Японіяй і Расіяй)
^-]905 Г-
оНінгуіра / (Нін'ань)
Д уньхуа
Хайлунь
'.тРа Вялікага
і / /У , Тэлін
°Н а чж ы н
r ( ( . / A з кастр.1 [укдэ н г Фушунь ,
Тунхуа{
'Часон
ЛАУДНЙЫAtpljj /н к о ў
33 - 24 , 7.1904
Ташычс (Дашыцяі 'юэчэц*.
іОйчэн
^СХОДНІ АТРАДА . \ \
Кіл чж у , (Кільчу)
,Канге
\
3&31.7.1904 X ! ч /і 4 31 /УФынхуанчэн (Фынчэн) о V
Пёктон
Танчхон о
іэн (Цзюляньчэн)
Д а нь дуЦ Хамхын 'Канко)
Фучжоўо /
Кавон ...
...
J
Цз/ньчжой
Вансан
КВАНТУНСКІАТРАД П О РТАРТУРД Ж »
9 2 1904 2 1 І9 0 5 ?Ч (Г 2.1.1905 9.2Х1 9 0 4 ^
11я ЦІХААКІЯНСКАЯ^Оч^ 0 Х эд ж у Пэнлай
Канын о
0 (Д энчж о у)
Чжыфу о
(<
уС увон Чхунджу
(арэнда Герм.) Цындао (арэнда Герм.)
іс я й ь
/
Кандж у (унсан о Чані Ульсан
Ваенныя дзеянні на моры Становішча рускага флоту на пачатак вайны Шлях галоўных сіл японскага флоту да Порт-Артура Блакада Порт-Артура японскім флотам 9. 5.1904-2.1.1905 Баявыя дзеянні рускага флоту Баявыя дзеянні японскага флоту Марскі дэсант японскіх войск Часовая база японскага флоту ў час аблогі Порт-Артура Шляхі караблёў 1-й Ціхаакіянскай эскадры пры спробе прарвацца ва Уладзівасток Рускія караблі, інтэрніраваныя ў портах нейтральных дзяржаў y жніўні 1904г. Раён Цусімскай бітвы 27-28.5.1905 Прарыў ва Уладзівасток рускіх караблёў y ходзе Цусімскай бітвы Марскі бой (круг- колера перамогшага боку)
Маштаб 1:7 000 000
Ква ндж і
Масан ( (Мазампо)
Макпхо в. Хо н сю
468
рускі
РЎСКІ АЛФАВІТ, сукупнасць графічных знакаў (літар), прынятых y пісьмовай рускай мове і размешчаных y пэўным парадку. Узнік y выніку ўдасканалення кіршіцы і ў ранні перыяд выкарысгоўваў усе яе лпары. У працэсе развіцця літарны склад алфавіта перастаў адпавядаць гукавой сістэме: адпала патрэба ў дуплетных літарах (як і ў беларускім алфавіце), з’явілася неабходнасць y графічных сродках для перадачы зычнага j, гукаў «о» пасля мяккіх і «е» пасля цвёрдых зычных. Важным этапам ва ўдасканаленні Р.а. з’явілася рэформа Пятра I (1708— 10), y выніку якой створаны рус. грамадзянскі шрыфт', з мэтай прыстасаваць царк.-слав. шрыфты для свецкіх выданняў бьші выключаны літары w, я, V, +: літары м i a заменены літарай «я», уведзена літара «э*. Літару «ё» y 1797 ужыў М.Карамзін замест злучэння «іо». Канчаткова склад Р.а. вызначыла рэформа правапісу 1917— 18: са складу алфавіта былі выключаны літары •fc, 0, i, Y. Кірыліцкія назвы літар («аз», «букн», «ведн» і г.д.) заменены сучаснымі з мэтай палегчыць працэс навучання грамаце.
Сучасны Р.а. складаецца з 33 літар, 20 з іх перадаюць зычныя гукі: Бб, Вв, Гг, Дд, Жж, Зз, Кк, Лл, Мм, Нн, Пп, Рр, Сс, Тт, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, ІЦш, 10 — галосныя: Аа, Ээ, Оо, Ыы, Нн, Уу або спалучэнні j +галосны: Яя, Ее, Ёё, Юю; літара «й» перадае j; «ь» і «ь» не абазначаюць асобных гукаў. Ужыванне літары «ё» ў друку не з’яўляецца абавязковым, яна ўжываецца пераважна ў слоўніках і вучэбнай л-ры. Усе літары выразна адрозніваюцца паміж сабой, могуць ужывацца ў друкаваным і рукапісным выглядзе, маюць вялікую і малую формы. Р.а. зрабіў уплыў на бел. алфавіт, a таксама на некат. інш. мовы, якія маюць пісьменнасць на аснове кірыліцы. Літ.: Н с т р н н В.А. 1100 лет славянской азбукн. М., 1963; М y с a е в К.М, Алфавнты языков народов СССР. М., 1965; Ш н ц г а л А.Г. Русскнй тнпографскмй шрнфт. 2 нзд. М., 1985. А.М.Булыка.
«РЎСЮ BAJlfcr ДЗЯПЛЕВА» (Les BaUets Russes de Diaghilev), пастаянная балетная трупа, створаная С.П.Дзягіпевым на базе «Рускіх сезонаў» за мяжой y 1911— 13 (праіснавала да 1929). Першымі харэографамі былі М.Фокін, В.Ніжынскі, пазней Б.Раманаў, Л.Мясін, Б.Ніжынская, Дж.Баланчын. Афармлялі спекгаклі Л.Бакст, А.Бенуа, А.Галавін, М.Рэрых і інш. У балетах выступалі К.Гельцэр, Г.Паўлава, Т.Карсавіна, Ніжынскі і інш. Трупа папаўнялася замежнымі танцоўшчыкамі, мастакамі і паступова ператварылася ў агульнаеўрап. культурную з’яву. Акрамя баілетаў рус. кампазітараў (І.Стравінскага, С.Пракоф’ева) ставіліся спектаклі замежных кампазітараў, пераважна франц., створаныя для трупы Дзягілева; «Блакігны бог» Р.Ана (1912), «Дафніс і Хлоя» М.Равеля (1912), балет на музыку «Пасля паўдзённага адпачынку фаўна», «Гульні» (1912) КДэбюсі, «Лані» Ф.Пуленка (1924) і інш.
Літ;. Г р н г о р ь е в С.Д. Балет Дягнлева, 1909— 1929. М„ 1993; H a s k e l l A. Ballet Russe: The Age of Diaghilev. London, 1968; K o c h n o B. Diaghilev and the Ballets Russes. London, 1971; L a r i o n o v M. Diaghilev et les Ballets Russes. Paris, 1971. К.М.Дулава.
РЎСКІ В0СТРАЎ, назва некалькіх acтравоў y морах Паўн. Ледавітага i Ціхага акіянаў. Найб. значныя: y архіпелагу Нардэншэльда ў Карскім м. (даўж. каля 38 км, шыр. да 14 км, палярная станцыя з 1935) і Р.в. y зал. Пятра Вялікага Японскага м. (даўж. 18 км, шыр. да 13 км).
раў, М.Коваль, В.Левашоў. Асаблівасць хору — вял. дыяпазон нар. музыкі, імкненне да «маляўнічага выканання песні» (паводле слоў Пятніцкага), тэатралізацыя, разыгрыванне сцэн сял. жыціія на фоне дэкарацый, аб’яднанне песень y цыклы («За аколіцай», «Вячоркі», «Вяселле»), частушкі, прыпеўкі, вак.-харэаграфічныя сюіты і кампазіцыі, творы сучасных кампазітараў. Пры хоры працуе фалысл. кабінет, захоўваецца вял. калекцыя нар. інструментаў і касцюмаў, сабраных Пятніцкім.
УНІЦр* Рускі музей y Санкт-Пецярбургу.
РЎСКІ МУЗЁЙ y С а н к т - П е ц я р б y р г у, адзін з найбуйнейшых музеяў рускага мастацтва. Засн. ў 1895 як Р.м. імператара Аляксандра III (назва да 1917), адкрыты ў 1898. Размешчаны ў б. Міхайлаўскім палацы (1819—25, арх. К.Росі) і зах. корпусе, дабудаваным y 1914— 16 (арх. Л.Бенуа). Засн. як маст. і культ.-гіст. музей. Акрамя маст. аодзела меў (да 1934) этнагр. (з 1902) і гісторыка-быт. (з 1913) аддзелы. Аснову калекцыі склалі творы жывапісу і скульптуры, перададзеныя з Пецярбургскай AM, Эрмітажа, Зімняга, Гатчынскага і Аляксандраўскага палацаў. Пасля 1917 зборы значна папоўніліся, y 1934 стюраны аодзел сав. мастацтва. Mae выдатныя калекцыі стараж.-рус. жывапісу, жывапісу і скулыпуры (самая вял. ў Расіі), графікі і дэкар.-прыкладнога мастацтва 18—20 ст. Музей — адна з вядучых навук.-маст. устаноў. У 1906—30 y этнагр. аддзеле Р.м. працаваў А.К.Сержпутоускі. Д/т.: Государственный Русскнй музей: Жнвопнсь XVIII — нач. XX в.: Кат. Л., 1980.
РЎСКІ НАР0ДНЫ ХОР, А к а д э м і ч ны рускі н а р о д н ы хор Р а с і й с к а й Ф е д э р а ц ы і і мя М . Я . П я т н і ц к a г а. Арганізаваны ў 1910 з нар. спевакоў Варонежскай, Разанскай і Смаленскай губ. М.Я.Пятніцкім (маст. кіраўнік хору да 1927). Выступаў y с. Аляксандраўскае (Варонежская вобл.), з 1918 — y Маскве. 3 1927 прысвоена імя Пятніцкага. 3 1937 y складзе Маскоўскай філармоніі. 3 1940 — сучасная назва, з 1967 — акадэмічны. У 1938 рэарганізаваны: павялічана хар. група, створаны аркестр нар. інструментаў і танц. калектыў. Сярод кіраўнікоў хору П.Казьмін, У.Заха-
«РЎСКІ ЎСКРАІННЫ CAIÔ3», «РУС», « Р у с с к н й о к р а н н н ы й союз», арганізацыя, утвораная ў кастр. 1906 y Вільні ў выніку аб’яднання «Саюза рускага народа» і акцябрыстаў Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай і Магілёўскай губ. Актыўнымі яго дзеячамі былі чыноўнікі Г.Шмід, Д.Скрынчанка, П.Бывалькевіч, П.Каранкевіч, А.Уруцэвіч і інш.; друкаваныя органы — газ. «Окранны Росснн», «Мннское слово» і «Внленсклй вестннк». Дзейнасць вялася пад лозунгам «Расія для рускіх, і рускія павінны кіраваць ёю». Ставіў задачу ліквідаваць эканам. панаванне і паліт. ўплыў y краі польскіх землеўладальнікаў і яўр. буржуазіі. Стаўка рабілася на паатрымку з боку бел. правасл. сялянства. Каб павесці яго за сабой, «РУС» патрабаваў ад урада прымусовага выкупу казною ў польскіх памешчыкаў «усіх маёнткаў, што перавышалі земскі цэнз, і перадачы іх рускім земляробчым правасл. элементам», да якіх адносіў і правасл. беларусаў. Таксама прапаноўваліся надзяленне малазямельных сялян на выгадньк умовах за кошт часткі дзярж. зямель, паляпшэнне перасяленчай палітыкі. «РУС» адмаўляў існаванне бел. нацыі, a бел. нац. рух характарызаваў як «інтрыгу» польскіх паноў і касцёла, накіраваную супраць адзінства Рас. імперыі. Выступаў таксама супраць кадэтаў і трудавікоў, на якіх ускладаў гал. віну за распальванне падзей 1905—06. У час выбараў ў II Дзярж. думу (1906) ад Гродзенскай, Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай губ. акдябрысцкі блок правёў 15 дэпутатаў з 36; пры выбарах y III Думу (1907) ад 5 зах. губерняў заваяваў 29 дэпутацкіх месц; пры выбарах y ГУ Ду-
му (1912) — 27 мандатаў. У перыяд дзейнасці рас. дарэв. «парламента» гал. аб’ектам нападкаў з боку дэпугатаў «РУС» заставаліся польска-бел. памешчыкі (аўтанамісты), кадэты, каталіцкая царква, трудавікі, бел. нац. рух і газ. «Наша ніва». Напярэдадні 1-й сусв. вайны «РУС» практычна спыніў сваю дзейнасць. М.М.Забаўскі. РЎСКІ ХРЫБЁТ. У сістэме Куньлуня, y Кітаі, паміж далінамі рэк Керыя і Карамуран. Даўж. каля 400 м. Выш. да 6626 м. Складзены пераважна з гнейсаў, крышт. сланцаў і гранітаў. Складаецца з 3—5 грабянёў, падзеленых вузкімі тэктанічнымі далінамі. Паўн. схіл (выш. каля 4000 м) стромка абрываецца да Тарымскай раўніны, каля яго падножжаў — паласа аазісаў. Горныя пустыні і стэпы, ландшафты халодных пустынь. Ледавікі. Даследаваны і названы М.М .Пржавальскім (1885). РЎСКІЯ, нацыя, асн. насельніцтва Расійскай Федэрацыі. Разам з беларусамі і ўкраінцамі належаць да ўсходніх славян. Жьівуць таксама на Украіне, y Казахстане, Кыргызстане, Латвіі, Эстоніі, ЗША, Канадзе, Францыі і інш. У Рэспубліцы Беларусь 1142 тыс. чал. (перапіс 1999). Гавораць на рускай мове. Вернікі пераважна праваслаўныя. Пачатковы этап фарміравання этнасу Р. адносіцца да 12— 13 ст. — перыяду распаду ўсх.-слав. этнакультурнага адзінства стараж.-рускай дзяржавы — Кіеўскай Русі. Фарміраванне рус. народнасці ў 14— 15 ст. абумоўлена сац.-эканам. развіццём, звязана з барацьбой супраць мангола-татарскай няволі і ўтварэннем Рускай цэнтралізаванай дзяржавы. Кансалідацыя рус. этнасу завяршылася ў 16 ст. Асн. этнагр. групы, якія адрозніваюцца дыялектамі («оканне» і «аканне») і некат. інш. асаблівасцямі, — паўн. і паўд. велікарусы. Сярэдневелікаруская група (цэнтр. раёны з Масквою) мае ў дыялекце і культуры паўн. і паўд. рысы. Дробныя этнагр. групы — паморы, мяшчора, казакі, стараверы і інш. Сельскія паселішчы ў мінулым на Пн маладворныя, хаты рубленыя, высокія, з драўляным дахам, на Пд мнагадворныя, хаты нізкія, каркасныя, з саламянай страхой і земляною падлогаю. У наш час аблічча сельскіх паселішчаў набліжаецца да гарадскога, • аднак пэўная спецыфіка на ГІн і Пд яшчэ застаецца. Традыц. рус. адзенне бытавала пераважна ў вёсцы. Сялянкі ў паўн. і сярэдневелікарус. абласцях паверх кашулі надзявалі сарафан, y паўд. — панёву (звычайна ў клетку). Дзяўчаты насілі на галаве павязку-стужку, замужнія жанчыны — кічку, сароку, на святы (пераважна на Пн) какошнік; з сярэдзіны 19 ст. гэтыя ўборы паступова замяняюцца хусткаю. Мужчынскі гарнітур амаль усюды складаўся з кашулі-касавароткі, якую насілі навыпуск, паверх нешырокіх штаноў, з поясам. Верхняе жаночае і мужчынскае адзенне — суконны кафтан, зіпун, зімою — футра, кажух. У 20 ст. традыц.
вопратка трапляецца дзе-нідзе на Пд, радзей на Пн і ў Сібіры. Доўгі час этнонімамі «Р>, «русіны» называлі беларусаў і ўкраінцаў. На Беларусі велікаросы з’явіліся ў 14— 15 ст., што было звязана з традыцыямі міждынастычных шлюбаў паміж вял. князямі ВКЛ і князямі маскоўскімі, цвярскімі, разанскімі і інш. Сярод такіх груп згадваюцца пскавічы, паселеныя Вітаўтам y Гродне каля 1405. Значная колькасць «маскавітаў» стала жыць y зах. рэгіёнах Беларусі, пераважна ў гарадах Брэст, Вільня, Драгічын, Камянец, Слонім, Навагрудак. 3 16 ст. на Беларусі знаходзілі прытулак Р. — уцекачы ад праследаванняў царк. і дзярж. улад. Абсалютная болынасць нашчадкаў гэтых добраахвотных перасяленцаў і ваеннапалонных паступова асімілявалася з бел. насельніцтвам, чаму спрыялі блізкасць мовы і агульнасць рэлігіі — праваслаўе. У 2-й пал. 17 — пач. 18 ст. на Беларусь перасялілася некалькі дзесяткаў тысяч Р., якія ўтварылі замкнёную этнаканфесійную групу старавераў (гл. Стараверства). У выніку адрознення ў рэлігіі яны да нашага часу захавалі сваю этнічную адметнасць. У канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. пасля далучэння зямель Беларусі да Рас. імперыі рус. насельніцтва тут павялічвалася марудна. У 2-й пал. 19 ст. доля рус. насельніцтва пабольшала, што ў значнай ступені было абумоўлена ўзмацненнем этнатрансфармацыйных працэсаў пасля паўстання 1863— 64, калі рус. мова заняла пануючае становішча ў асвеце, кнігадрукаванні,
р у с к ія _________________
469
дзяленні ў педтэхнікумах, каля 6% вучняў вучыліся ў рус. школах. Разам з тым y ходзе беларусізацыі этнонім «беларусы» стаў набываць дзярж. сэнс і пашыраў свой уплыў на ўсё шматнац. насельніцтва рэспублікі, y т.л. на Р., што вяло да паслаблення іх самасвядомасці. Гіасля Вял. Айч. вайны Р. на Беларусі сталі адной з найб. хутка расгучых этнічных груп (у 1959 — 659 тыс. чал., y 1970 — 939 тыс. чал., y 1979 — 1134 тыс. чал., y 1989 — 1342 тыс. чал.). Перапіс 1999 вьмвіў, што пры захаванні абсалютнай большасцю Р. сваёй мовы ў якасці роднай, назіраюцца і адаптацыйныя працэсы сярод Р. да бел. мовы і культуры (9,1% назвалі бел. мову роднай). Р. ў Рэспубліцы Беларусь маюць мажлівасці для захавання сваёй мовы, культуры, гіст. спадчыны, падтрымліваюць сувязі з гіст. радзімаю. У 1995 рус. мова набыла роўны статус з беларускай. На Беларусі дзейнічаюць Бел. грамадскае рэсп. аб’яднанне «Русь» (аддзяленні ў Віцебску, Гомелі, Гродне, Кобрыне, Мінску), Мінскае гар. т-ва рус. культуры «Русь». Асн. мэта іх дзейнасці — захаванне, вывучэнне, прапаганда рус. культуры, мовы, аб’яднанне людзей рус. нацыянальнасці, умацаванне дружбы рус. і бел. народаў. Пра гісторыю, гаспадарку і культуру Р. гл. ў арт. Расійская Федэрацыя. Літ:. Русскне: Нст.-этногр. очеркм. М., 1997; Т е р е ш к о в м ч П. Русскве в Беларусн / / Нёман. 1992. № 6 ; К а с п я р о в і ч Г.І. Рускія на Беларусі (дэмагр. аспект) / / Нацыянапьная палітыка і міжнацыянальныя адносіны на Беларусі ÿ XX ст. Мн., 1997. Г.І.Каспяровіч, П.У.Церашковіч.
перыяд. друку і інш. (гл. таксама Русіфікацыя). У найб. ступені працэс атаясамлівання сябе з рус. этнасам закрануў сац. эліту, гар. насельніцтва. Развішё прам-сці, буд-ва чыгунак і дарог y кан- РУСКІЯ Г0РЫ , горы ва Усх. Антарцы 19 ст. таксама прыцягнулі значныя ктьшзе, на Зямлі Каралевы Мод, паміж групы Р. Паводле тагачаснай афіц. кан- 72°30' паўд. ш. і 16— 19° усх. д. Даўж. цэпцыі, якую адстойвалі этнографы, беларусы і ўкраінцы разглядаліся як галі- каля 200 км. У склад Р.г. уваходзіць ны адзінага рус. народа. Паводле пера- больш за 12 вяршынь (Жадання, Карпісу 1897, y 5 бел. губернях жыло 492 пінскага, Русанава, Якаўлева і інш.), 921 чал. Р. (дакладней асоб, якія назвалі выш. да 2500 м. Складзены пераважна з рус. мову роднай), што складала 5,8% гнейсаў. Вяршыні гор свабодныя ад лёад усяго насельніцтва. Самая вял. коль- ду і снегу. Адкрыты сав. антарктычнай касць і ўдзельная вага Р. назіралася ў экспедыцьмй y 1959. Віцебскай губ. (98 тыс. чал., 13,3%). «РЎСКІЯ СЕ30НЫ » (Saisons Russes) Вял. групы Р. жылі ў Віцебскім, Дзвін- з a м я ж о й, гастрольныя выступленні скім, Гарадоцкім, Полацкім, Рэжыцкім, рус. оперы і балета ў 1908—29, арганіСебежскім пав. Віцебскай губ., Вілей- заваныя С. П .Дзягілевым. Праходзілі ў скім пав. Віленскай губ., Беластоцкім і Парыжы (1908— 14), Лондане (1912— 14), Брэсцкім пав. Гродзенскай губ., Баб- 3II1A (1916— 17). Іх пачатак паклалі 1-я руйскім і Мінскім пав. Мінскай губ., выстаўка рус. жывапісу і «Гістарычныя Гомельскім пав. Магілёўскай губ. Р. бы- рускія канцэрты» (1906—07, Парыж). ла характэрна высокая урбанізаванасць Ініцыятары стварэння «Р.с.*> — мастакі (37,5% усіх Р. жыло ў гарадах), даволі і музыканты аб’яднання «Свет мастацвысокі ўзровень пісьменнасці (293 чал. тва». Трупа для «Р.с.» фарміравалася з на 1 тыс.), a па колькасці асоб з адука- артыстаў Марыінскага і маскоўскага цыяй «вышэй за сярэднюю» яны займа- Вял. т-раў, Опернага т-ра Зіміна. Пачалі 1-е месца. У перыяд беларуеізацыі ў ліся з оперы «Барыс Гадуноў» М.Му1921 пастановай ЦВК БССР за рус. мо- саргскага з Ф.Шаляпіным y гал. ролі. вай быў замацаваны статус адной з 4 Сярод інш. пастановак: «Пскавіцянка» дзяржаўных (зацверджаны Кансгыту- М.Рымскага-Корсакава, «Хаваншчына» цыяй 1927). У 1926—27 створаны 14 нац. Мусаргскага ў рэд. Рымскага-Корсакарус. сельсаветаў (13 y Гомельскай акру- ва, «Князь Ігар» А.Барадзіна, опера-базе i 1 Багушэўскі ў Бабруйскім р-не; іс- лет «Салавей» І.Стравінскага, балеты навалі да 1935—37), дзейнічалі рус. ад- «Павільён Арміды» М.Чарапніна, «Клеа-
патра» («Егіпецкія ночы»; на музыку А.Арэнскага, С.Танеева, Рымскага-Корсакава, М.Глінкі, А.Глазунова, Мусаргскага, Чарапніна), «Палавецкія танйы» з оперы Барадзіна «Князь Ігар». У 1911— 13 на базе «Р.с.» узнікла пастаянная трупа *Рускі балет Дзягілева». За час існавання «Р.с.» пастаўлена больш за 60 балетаў і 10 опер. «Р.с.» замацавалі рус. мастацтва як вядучае ў агульнаеўрап. муз. працэсе канца 19 — 1-й чвэрці 20 ст.
вікарый. 3 1887 праф.-асістэнт франц. філалогіі ў Каталіцкім ін-це (Парьіж), y якім y 1889 стварыў і ўзначаліў кафедру эксперым. фанетыкі, a ў 1921 — y Калеж дэ Франс (з 1923 праф. y ім). Распрацаваў метады развіцця мовы ў глуханямых і пазбаўлення ад моўных дэфектаў, сканструяваў шэраг фанет. прылад. Аўтар прац «Даследаванні па эксперыментальнай фанетыцы» (1891), «Фанетычныя змяненні мовы...» (1892), «Асноўныя прынцыпы эксперыментальнай фанетыкі» (т. 1—2, 1897— 1901, 2-е выд. 1924) і інш. Заснавальнік Франц. дыялекталагічнага т-ва (1893). А.Я.Міхневіч.
Літ:. Л е в a я Т.Н. Русская музыка начала XX в. в художественном контексте эпохя. М., 1991; Р а х м а н о в а М. Сергей Дягнлев н «экспансмя» русского нскусства / / Русская музыка м XX в.: Рус. муз. яскусство в ясторнн худож. культуры XX в. М., 1997. К.М.Дулава.
РУС0 (Rousseau) Анры Жульен Фелікс (P y с о М ы т н і к; 20.5.1844, г. Лаваль, Францыя — 2.9.1910), французскі жывапісец, прадстаўнік інсітнага мастацтва. Служыў на парыжскай
470
руслан
РУС0 (Rousseau) Жан Жак (28.6.1712, г. Жэнева, Швейцарыя — 2.7.1778), французскі філосаф, паліт. мысліцель, тэарэтык мастацтва, пісьменнік, педагог, кампазітар. 3 сям’і рамесніка-гадзіншчыка, сістэматычнай адукацыі не атрымаў. Вандраваў па розных краінах Еўропы. 3 1741 y Парыжы. Супрацоўнічаў y «Энцыклапедыі» Д.Дзідро і Ж.ЛД ’Аламбера. 3 1762 y эміграцыі. У 1770 вярнуўся ў Парыж, памёр y галечы і адзіноце. У 1791 перапахаваны ў Пантэоне. У пытаннях светапогляду стаяў на пазіцыях дэізму і дуалізму: прызнаваў нястворанасць і аб’ектыўнасць існавання матэрыі і ў той жа час сцвярджаў, што існуе Бог як сусв. воля, розум і крыніца дабра. Чалавек, паводле Р., складаецца са смяротнага цела і нематэрыяльнай бессмяротнай душы. У тэорыі пазнання абсалютызаваў сенсуалізм, пачуцці раз-
Самалёт Ан-124 «Руслан».
«РУСЛАН», Ан-124, транспартны (грузавы) самалёт. Створаны ў 1980-я г. ў КБ А.К.Антонава. Mae 4 турбавентылятарныя рухавікі з узлётнай цягай кожнага па 230 кН. Узлётная маса 405 т, скорасць 800—850 км/гадз, далёкасць палёту 16,5 тыс. км. Можа перавозіць груз 150 т на адлегласць 4500 км. РУСЛАНАВА Лідзія Андрэеўна (27.10.1900, с. Чарнаўка Саратаўскай вобл., Расія — 20.9.1973), расійская эстр. спявачка (кантральта). Засл. арт. Расіі (1942). Выступаць пачапа ў 1917. 3 1933 артыстка муз.эстр. ўпраўлення Дзярж. аб’яднання муз., эстр. і цыркавых прадпрыемстваў. У 1945 рэпрэсіравана. 3 1953 артыстка Усерас. гастрольна-канцэртнага аб’яднання. Дасканала валодала майстэрствам імправізацыі. Гал. месца ў рэпертуары займалі рус. нар. песні, якія выконвала распеўна, з праніклівай сардэчнасцю, лірызмам і гумарам. Аднавіла (аўтар) многія нар. песні, y т.л. «Валёнкі». Першая выканаўца многіх песень рас. кампазітараў, y т.л. «Кацюшы» М.Блантэра. У 1967 разам з Л.Уцёсавым, К.Шульжэнка і М.Бернесам узначаліла 1-ы Усесаюзны фестываль сав. песні. Л і т Л.Русланова в воспомянаняях современннков. М., 1981.
РУСЛ0 (Roiisselot) Жан П’ер (14.10.1846, Сен-Кло, Францыя — 16.12.1924), французскі мовазнавец; заснавальнік эксперым. фанетыкі, адзін са стваральнікаў лінгвістычнай геаграфіі. Да 1887 кюрэ і
А.Русо. Цыганка спіць. 1897.
мытні (адсюль мянушка). 3 1880-х г. капіраваў карціны ў маст. музеях. 3 1886 выстаўляў свае творы ў «Салоне незалежных» і пры падтрымцы постімпрэсіяністаў набыў вядомасць. Творы вызначаюцца наіўнай непасрэднасцю, вобразнай метафарычнасцю, плоскаснасцю і дакладнасцю форм, яркім стракатым каларытам. Аўтар фантаст. карцін, навеяных экзотыкай далёкіх краін: «Цыганка спіць» (1897), «Тыгр атакуе разведчыкаў» (1904), «Адпачынак ільва», «Фламінга» (абедзве 1907), «У трапічным лесе. Бітва тыгра і быка» (1908), «Ягуар нападае на негра» (1909), «Ягуар нападае на каня», «Каскад» (абедзве 1910). Пісаў краявіды Парыжа («Карнавальны вечар», 1886, «Прагулка ў лесе», каля 1886—90; «Від парку Мансуры», 1895; «Булонскі лес», 1898), алегарычныя творы патрыят. тэматыкі («Стагоддзе Незалежнасці», 1892; «Артылерысты», каля 1893; «Вайна», 1894; «Сон», 1910), партрэты, y якіх падкрэслена шматзначнасць асобы, абвостраная сувязь вонкавага аблічча з таемнымі захапленнямі (аўтапартрэт, 1890; «Партрэт Лаці»; «Муза натхняе паэта», 1909), сцэны з нар. жыцця («Вяселле ў вёсцы», 1905) і інш. Пісаў музыку. Творчасць Р. паўплывала на развіццё прымітывізму. Я.Ф.Шунейка.
глядаў як першасную форму духоўнай дзейнасці. У працы «Разважанні пра паходжанне і асновы няроўнасці паміж людзьмі» (1755) адзначаў, што няроўнасць паміж беднымі і багатымі ў спалучэнні з няроўнасцю пануючых і падуладных, разбурэнне натуральнай цэласнасці і гарманічнасці чалавечага жыцця складаюць аснову цывілізацыі няроўнасці. Гал. перадумовай дасягнення рэальнай свабоды лічыў роўнасць не толькі паліт., але і маёмасную; яе павінна ахоўваць дзяржава, не дапускаючы палярызацыі багацш і галечы. У аснове яго сац.-паліт. поглядаў канцэпцыя грамадскага дагавору, якая базіруецца на прызнанні свабоды чалавека і нар. суверэнітэту («Аб грамадзянскім дагаворы, або Прынцыпы палітычнага права», 1762). Ідэалам дзярж. ўладкавання лічыў дэмакр. рэспубліку, заснаваную на ўсеагульнай роўнасці. У кнізе «Эміль, або Аб выхаванні» (1762), якая спалучае філас.-пед. трактат і раман, Р. распрацаваў гуманіст. канцэпцыю педагогікі, паводле якой гал. задачай выхавання з’яўляецца фарміраванне чалавека і грамадзяніна шляхам развіцця прыродных задаткаў і здольнасцей без выкарыстання насілля над яго асобай. Асноўным y эстэт. канцэпцыі Р. з’яўляецца праблема суадносін мастацтва і маралі. Ідэа-
лам мастацтва лічыў нар. відовішчы, якія праслаўляюць патрыят. ўчынкі, вучаць велікадушнасці і справядлівасці. Гал. яго літ. твор — раман «Юлія, або Новая Элаіза» (1761), дзе паказаны бунт дзяўчыны-дваранкі супраць асноў кансерватыўна-саслоўнай маралі, сцвярджаецца свабода натуральнага пачуцдя кахання, не скаванага ўмоўнасцямі цывілізацыі. Гэты раман стаў пачаткам літ. кірунку сентыменталізму; некаторыя даследчыкі адносядь яго творчасць да першавытокаў рамантызму. Высокая каштоўнасць жыцця, чалавечай годнасці і гонару, значэнне грамадскай дзейнасці з усімі яе недахопамі і калізіямі — y цэнтры аўтабіягр. кнігі «Споведзь» (1766—69). Аўтар паэм «Сад y Шармет» (1736), «Пасланне да Парызо» (1742), «Алея Сільвіі» (1746), драм. твораў «Нарцыс» (1733), «Ваеннапалонныя» (1743), «Пігмаліён» (1770), лібрэта і музыкі да опер і інш. На Беларусі творы Р. вядомы з апошняй трэці 18 ст. Найперш гэта яго праца «Меркаванні аб спосабе праўлення ў Полынчы і аб праекне яго змянення, складзеным y красавіку 1772 г>, y якой адлюстравана няжкае становішча сялян y Польшчы, Літве і Беларусі, асуджалася прыгонніцтва, a ў якасці бліжэйшай практычнай меры прапаноўвалася сац. вызваленне сялян усіх правінцый Рэчы Паспалітай. Бел. асветнікі Ф.Карпінскі, I.Сакольскі падтрымлівалі ідэю Р. аб непрымальнасці дэспатызму і выступалі за ахову чалавецтва ад любой яго формы, аднак яны цалкам выключалі магчымасць рэкамендаванага Р. звароту цывілізаваных народаў да першабытнага «натуральнага стану». А. Тызенгаўз развіваў ідэі Р. пра неабходнасць устанаўлення цвёрдай законнасці ў дзяржаве і забеспячэння неабходных патрэб усяго насельніцтва; ён прапаноўваў Р. пасяліцца ў Гродне або Белавежскай пушчы. Т.Млсшкі, І.М.Яленскі, як i Р., прызнавалі ўнутр. права людзей вызваліцца ад ярма, калі ўзнікнуць адпаведныя абставіны, лічылі крытэрыем справядлівасці грамадскіх адносін прынцып шчасця большасці людзей. І.Страйноўскі абвяшчаў прынцып роўнасці людзей і лічыў, што ніхто не мае права пазбавіць чалавека яго натуральнай свабоды; ён павінен абараняць ад насілля свае ўласнасць і свабоду. Ідэямі народаўладдзя, неабходнасці «натуральнага парадку», справядлівасці і цярпімасці, асуджэння дэспатызму, хлусні і насілля прасякнуты творы П.К.Бжастоўскага, М.Вольскага, Х.Лялевеля, І.І.Ю Л.Храптовіча, Ю.Ясінскага і інш. 7в.: Рус. пер. — Мзбр. соч. T. 1—3. М., 1961; Педагогаческне сочннення. T. 1—2. М., 1981; Об обшественном договоре: Трактаты. М., 1998. Літ. А с м у с В.Ф. Жан-Жак Руссо. М., 1962; Д о р о ш е в н ч Э.К. Фшюсофня эпохн просвешення в Белорусснн. Мн., 1971; В е р ц м a н Н Е. Жан-Жак Руссо. 2 нзд. М., 1976; З а н а д в о р о в а Т.Л. Жан-Жак Руссо: Худож. метод. Традшшн. Екатерннбург, 1993. С.Ф.Дубянецкі.
РУС0 (Rousseau) П’ер Эцьен Тэадор (15.4.1812, Парыж — 22.12.1867), французскі жывапісец; вядучы майстар барбізонскай школы жывапісу. Вучыўся ў Ш.Рэмона і ГЛецьера. Зазнаў уплывы Я. ван Ройсдала, Дж.Констэбла, КЛ арэна. 3 1830-х г. жыў y Барбізоне. Працаваў пераважна ў жанры пейзажа, паказаў самабыгны характар нац. ландшафту пры розным стане прыроды і святлопаветранага асяроддзя. Творы вызначаюцда ўраўнаважанасцю і манументальнасцю кампазіцыі, стрыманым каларытам, адчуваннем матэрыяльнасці свету: «Кірмаш y Нармандыі» (каля 1832), «Алея каштанаў» (1837), «Балота ў Ландах», «Дубы» (абодва каля 1852), «Від y Барбізоне» і інш. Аўтар малюнкаў і афортаў. Літ.. Я в о р с к а я Н.В. Пейзаж Барбнзонской школы. М., 1962. Я.ФШунейка.
часопіс, які выходзіў y 1870— 1918 y Пецярбургу штомесячна. Яго рэдактарамі былі М.І.Сямеўскі (з 4870) пры ўдзеле В.І.Сямеўскага, М.К.Шыльдэр (з 1892), М.Ф.Дубровін (1896— 1904), С.П.Зыкаў і інш. Публікаваў афіц. дакументы, аўтабіяграфіі, мемуары, лісты паліт. і грамадскіх дзеячаў, раней не выдадзеныя творы рус. пісьменнікаў. У ім упершыню пачалі друкавацца матэрыялы па гісторыі рэв-. руху ў Расіі, y т.л. пра дзекабрыстаў. Змяшчаў гравюры, малюнкі, гал. ч. партрэты і факсіміле. «РЎССКНЙ АРХЙВ», гістарычны часопіс, які штомесячна выдаваўся ў 1863— 1917 y Маскве. Засн. археографам П.І.Барценевым. Публікаваў дакумент. матэрыялы па гісторыі Расіі і рус. л-ры пераважна 18— 19 ст., успаміны, дзённікі, запісньія і памятныя кніжкі, прыватную перапіску, выяўленыя літ. творы. Змяшчаў матэрыялы па гісторыі грамадскай думкі, асабліва па славянафільстве. «РУССКНЙ ФНЛОЛОГЙЧЕСКНЙ BÉCTННК», філалагічны і навукова-педагагічны часопіс. Вьшаваўся ў 1879— 1917 y Варшаве на рус. мове па 4 кніжкі ў год. Першыя рэдактары — праф. Варшаўскага ун-та М.А.Коласаў і А.І.Смір-
РУСТАВЕЛІ
471
ноў (з 1880), з 1905 гал. рэдактар Я.Ф.Карскі. Часопіс друкаваў матэрьмлы і даследаванні па мове, нар. паэзіі і стараж. л-ры славян, лераважна рускай, крытычныя матэрыялы, нататкі, рэцэнзіі, бібліяграфію, хроніку. Асвягляў праблемы педагогікі, рабіў агляды падручнікаў. У часопісе ўдзельнічалі вядучыя вучоныя: І.А.Бадуэн дэ Куртэнэ, Ф.І.Буслаеў, Дз.К.Зяленін, Б.М.Ляпуноў, У.Ф.Мілер, І.Поліўка, А.І.Сабалеўскі, І.І.Сразнеўскі, П.Ф.Фартунатаў, А.А.Шахматаў і інш. Значную навук. каштоўнасць маюць працы А.А.Патабні «Агляд паэтычных матываў калядак і шчадровак» (1884—87), М.Халанскага «Велікарускія бьшіны Кіеўскага цыкла» (1884—85), М.Ф.Сумцова «Эцюды пра Пушкіна» (1893—97), Карскага «Беларускія песні с. Беразавец Навагруд-
скага пав. Мінскай губ * (1884—85), «Беларускія песні в. Навасёлкі-Затрокскія Віленскай губ. Трокскага пав.» (1889), «Да гісторыі гукаў і форм беларускай мовы» (1890—93), «Да пытання аб межах беларускай гаворкі» (1905) і інш., А.В.Ветухова «Замовы, заклінанні, засцярогі і іншыя віды народнага лячэння, заснаваныя на веры ў моц слова» (1904—05), Р.М.Волкава «Народная драма «Цар Максімілян» (1912), ‘нататкі У.Дабравольскага і інш. Друкаваліся паказальнікі апублікаваных y часопісе работ, складзеныя па дзесяцігоддзях (напр., 1879—88, 1888—98 і г'.д.). Часопіс адыграў важную ролю ў развіцці бел. літ.-знаўства, мовазнаўства і фалькларыстыкі. Г.А. Пятроўская.
РУСТ (ад лац. rusticus грубы, неапрацаваны), спосаб апрацоўкі каменю або імітаванага пад камень абліцовачнага матэрыялу, пры якім кожны камень ці яго імітацыя вылучаюцца перыметральным кантам рознай формы. У залежнасці ад спосабу апрацоўкі выпуклай паверхні каменнага блока, абліцовачнай пліты або іх імітацыі ў тынкоўцы Р. бывае гладкі або фактурны. Выкарыстоўваецца для рустыкі сцен будынкаў. РУСТАВЕЛІ Шата, грузінскі паэт 12 ст. Служыў пры двары царыцы Тамары. Трапіў y выгнанне і да смерці жыў y Іерусаліме, дзе ў груз. кляштары знойдзены (1960) яго партрэт і памінальны за-
472
руставі
піс. Аўтар паэмы «Віцязь y тыгравай шкуры». Паэма пазбаўлена рэліг.-містычнай асновы, характэрнай для л-ры сярэдневякоўя. Апярэдзіўшы гуманіст. ідэалы Рэнесансу, Р. славіць чалавека
'культавым і сядзібным буд-ве выкарыстоўвалася тэхніка разьбы, якая імітавала каменную муроўку, былі пашыраны шалёўка сцен і афармленне вуглоў «пад РУСТ».
Г.СЛаркін.
РУСТЫЦКАГА — КАЛЕРА XBAPÔBA, тое, што міэломная хвароба.
як носьбіта дабра, справядлівасці, мужнасці, любові да сваёй радзімы. Абвяшчаў свабоду думак і пачуццяў, услаўляў каханне і паэзію, прадэманстраваў глыбокае пранікненне ва ўнутр. сутнасць з’яў і псіхалогію чалавека. Паэма напісана 16-стопным памерам шаіры. Багатая лексіка, метафарычнасць, афарыстычнасць, трапнасць апісанняў і параўнанняў, народнасць паэт. мовы зрабілі Р. заснавальнікам новай груз. літ. мовы. На бел. мову паэму пераклалі А.Звонак і М.Хведаровіч.
Літ:. Д р о б о в Л.Н. Жнвопнсь Беяорусс т XIX — начала XX в. Мн., 1974. В.Я.Буйвал.
Тв.: Бел. пер. — Віцязь y тыгравай шкуры. Мн., 1996; Рус. пер. — Вмтязь в тнгровой шкуре. М., 1969. Літ:. М a р р Н.Я. Об нстоках творчества Руставелн н его поэме. Тбшшсн, 1964; H y цубндзе Ш.Н. Творчество Руставелн. Тбнлнсн, 1958. П.Б.Звонак.
РУСТАВІ, горад y Грузіі, на р. Кура. Узнік y сувязі з буд-вам металург. з-да. Каля 170 тыс. ж. (2000). Чыг. станцыя. Прам-сць: чорная і каляровая металургія, хім., маш.-буд., лёгкая, харчовая. Каля Р. — Тбіліская ДРЭС. 3 тэатры. Краязнаўчы музей. РЎСТЫКА (ад лац. rusticus грубы, неапрацаваны) y а р х і т э к т у р ы , рэльефная муроўка ці дэкар. абліцоўка сцен будынка каменем з груба абколатай ці выпуклай вонкавай паверхняй (гл. Руст). Выпукласць каменю можа мець розную форму (найб. пашырана пірамідаяьная). Р. ажыўляе сцяну багатым зіхаценнем святлаценю, стварае ўражанне моцы, масіўнасці будынка. Пры аддзелцы фасада тынкоўкай Р. імітуецца разбіўкай сцяны на прамавугольнікі або палосы. Вядома са старажытнасці (Стараж. Грэцыя і Рым). Асабліва пашырана ў аддзелцы італьян. палацаў эпохі Адраджэння. Найчасцей Р. ўжывалася ў грамадз. і палацава-сядзібнай архітэктуры стылю класіцызму і ампіру. Ёю афармлялі цокаль ці 1-ы паверх будынка, вуглавыя пілястры, лапаткі, рызаліты. Часта выкарыстоўвалася і тынкоўка «пад руст». Пашырана ў афармленні фасадаў будынкаў (аконных і дзвярных праёмаў, архівольтаў і інш.) y архітэктуры канца 19 — пач. 20 ст. У драўляным
цём Беларусі і Літвы. Вучыўся ў Варшаве ў Я.П.Норбліна і М.Бачарэлі, y Германіі (1788—90). Выкладаў y Віленскім ун-це (1798— 1832; з 1811 праф.). Рэарганізаваў сістэму навучання ў Віленскай маст. школе, цгго садзейнічала развіішю рэаліст. мастацтва ў 19 ст. Працаваў пераважна ў жанры партрэта. У творах адметны ўплыў рамантызму, класіцызму, сентыменталізму. Аўтар шматлікіх аўтапартрэтаў, партрэтаў Т.Зана, Г.Ваньковіч, А.Ваньковіча (абодва каля 1805), А.Снядэцкага (1816), Я.Снядэцкага (1819), М.Ромер (1820), Я.Главацкага (1823), С.Солтана, Я.Вейсенгофа, Т.Аскерка, праф. Нішкоўскага, праф. Франка, К.Франк, граф М.Кончуса, гравёра Дж.Саўндэрса, Т.Хамінскай, графа Тызенгаўза і інш.; кампазіцый «Турак з канём» (1791), «Паэт Ю.Славацкі ва ўзросце 5 гадоў y выглядзе Амура» (1813— 14), «Адпачынак Дзіяны», «Бабуля з унучкай», акварэлі «На рынку» і інш. Выканаў мініяцюрныя партрэты Т.Касцюшкі, Я.Лялевеля. Творчай манеры ўласцівы ўстойлівасць кампазіцыйных прыёмаў, дакладны малюнак, стрыманасць колераў.
Рустыка
РУ СЙ М Ян (1762, г. Сгамбул, Турцьм — 21.6.1835), жывапісец і рысавальшчык, педагог. Творчасць звязана з маст. жыц-
Я.Рустэм. Аўгапартрэт. 1-я трэць 19 ст.
РУСЬ, назва этнапаліт. супольнасці ва Усх. Еўропе ў сярэдневякоўі. Вядома з 839, калі група варагаў (шведаў) назвала сябе пры двары герм. імператара пасламі «кагана Русі». Звесткі «Баварскага этнографа» сярэдзіны 9 ст. дазваляюць лакалізаваць P. y Падняпроўі. Большасць звестак 9— 10 ст. атаясамлівае Р. з нарманамі, меншая — са славянамі. У 10 ст. Р. заключыла шэраг дагавораў з Візантыяй (911, 944, 971). У 1-м з іх сярод «рускіх» гарадоў названы Полацк. Растоў і інш., імёны амаль усіх «рускіх» паслоў y дагаворах германскія. У 11 ст. з’яўляюцца ўласныя пісьмовыя крыніцы Р. — стараж.-рус. летапісы. «Аповесць мінулых гадоў» паведамляе, што
Я.Рустэм. 1832.
Партрэт
прафесара
М.Кончуса.
«Руская зямля» называецца так з часоў візант. імператара Міхаіла Ісаўра (з 942), назва паходзіць ад запрошаных княжыць y Ноўгарад варагаў (гл. Рурьікавічы, Рурык-Сінявус-Трувор). Там жа пералічаны слав. плямёны ў складзе Р., што акрэслівае межы Кіеўскай Русі 10— 11 ст. Са шматлікіх версій паходжання назвы Р. найб. верагоднай лічыцца гіпотэза пра запазычанне славянамі фін. слова «ruotsi» («весляры»), якім жыхары Усх. Прыбалтыкі называлі швед. гандл.-рабаўнічыя атрады. Гэтым словам пазней названа змешаная слав.-сканд. праслойка, якая кантралявала гандаль рабамі і інш. таварамі з Хазарыяй, Араб. халіфатам і Візантыяй, a потым падпарадкавала плем. княствы і ўзначаліла ўтварэнне Кіеўскай дзяржавы. Вял. ролю ў культ. кансалідацыі Р. адыграла прыняцце ў 988 хрысціянства з Візантыі. Да пач. 11 ст. скавд. кампанент Р. славянізаваўся, Р. набыла характар правасл. слав. дзяржавы (Кіеўская Русь), y межах якой пачаўся працэс зліцця стараж. плямён y агульны ўсх.-слав. («рускі» ў тагачасным сэнсе) этнас. Аднак да 13 ст. гэты працэс не быў скончаны, захоўваліся выразныя мясц. асаблівасці, што дало магчымасць y далейшым утварыцца на тэр. Р. некалькім этнасам. У царк. крыніцах і летапісах 12— 13 ст. шмат прыкладаў выкарыстання назвы P., y тл. адносна тэр. Беларусі. Напр., Кірша Тураўскі адзначаў, што ён «рожден н воспятан града та Турова в Руской стране», a ў полацкай грамаце 1264 падкрэсліваецца, што «Руськая земля слывет Полочьская». Такі ж сэнс тэрміна пераважае ў замежных крыніцах. Разам з тым y летапісах з сярэдзіны 12 ст. сустракаецца паняцце «P.» y вузкім сэнсе, якое тычылася толькі рэгіёна Кіева-Чарнігава-Пераяслава (у 10 — пач. 11 ст. асабістае ўладанне кіеўскага князя). Тэрмін «P.» захаваў значэнне ў дачыненні да б. зямель Кіеўскай Русі і пасля таго, як яны ў 13— 14 ст. увайшлі ў склад розных дзяржаў (ВКЛ, Польшчы, Венгрыі, Маскоўскага вял. княства і інш.), усх.-слав. насельніцтва якіх працягвала называцца Р., рускімі або русінамі, але набыў характар метаэтноніма — агульнай назвы некалькіх этнасаў, якія пачалі фарміравацца (продкі сучасных украінцаў, беларусаў, рускіх). У складзе ВКЛ пад P. y шырокім сэнсе разумелі ўсю тэр. ўсх.-слав. насельніцтва, за выключэннем Верхняга Панямоння (з 13 ст. наз. Літва). Разам з тым y 16 ст. фіксуецца і больш вузкае значэнне назвы Р., якое тычылася толькі ўсх. ч. сучаснай Беларусі (з 17 ст. назва Белая Русь). Жыхары ВКЛ y межах пасля 1569, называючы сябе «рускімі», «русінамі», часам ужо выразна адрознівалі сябе ад жыхароў Расіі («маскоўцаў») і казацкай Украіны («чаркасаў»). Вял. княства Маскоўскае з 2-й пал. 16 ст. атрымала афіц. назву «Рускае царства». 3 таго часу паліт. і культ. эліта гэтай дзяржавы пачала атаясамліваць паняцце «P.» і «Расія», што стварыла пэўныя цяжкасці ў завяршэнні этнагенезу інш. нашчадкаў ста-
раж. Р. — беларусаў і ўкраінцаў, бо правіцелі Расіі, карыстаючыся стараж. саманазвай гэтых народаў («рускія») адмаўлялі ім y праве на нац. самавызначэнне і прэтэндавалі на іх землі, г. зн. на ўсю былую Р. Літ:. H a с о н о в А.Н. «Русская земля» н образованне террмторнн древнерусского государства. М., 1951; Н а с е в і ч В . С п і р ы д о н a ў М. «Русь» y складзе Вялікага княства Літоўскага ў XVI ст. / / 3 глыбі вякоў; Наш край. Мн., 1996. Вып. 1. В.Л.Насевіч.
РУТ (Root) Эліў (15.2.1845, г. Клінтан, штат Нью-Йорк, ЗША — 7.2.1937), дзяржаўны дзеяч ЗША. Скончыў юрыд. школу пры Нью-Йоркскім ун-це (1867). Працаваў юрыстам, y 1883—85 пракурор Паўд. акругі г. Нью-Йорк. У 1899— 1904 ваен. міністр, y 1904—09 дзярж. сакратар ЗША, y 1909— 15 чл. Сената ЗША. Асаблівую ўвагу аддаваў праблемам міжнар. арбітражу. У 1907 ініцыіраваў стварэнне Цэнтральнаамер. суда справядлівасці для ўрэгулявання спрэчак і канфліктаў паміж дзяржавамі Карыбскага басейна. Чл. Міжнар. трацейскага суда ў Гаазе. У 1910—24 прэзідэнт Міжнар. фонду міру імя Карнегі, які вывучаў прынцыпы войнаў і шляхі іх прадухілення. Нобелеўская прэмія міру 1912. 'РЎТА (Ruta), род кветкавых раслін сям. рутавых. 7 відаў (па інш. звестках каля 70 разам з родам Haplophyllum). Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і і ўмераным поясе Азіі. Здаўна ў Еўропе культывуецца Р. духмяная (R. graveolens) як прыпраўная і лек. расліна. Інтрадукавана ў Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі. Шматгадовыя пахучыя травы або паўкусты. Лісце чаргаванае, перыстарассечанае. Кветкі дробныя, зеленавата-жоўгыя, сабраныя ў шчьгткападобную мяцёлку на верхавінцы сцябла. Плод — каробачка. Р. духмяная — ядавітая, мае ў сабе эфірны алей, які аказвае моцнае мясцовае раздражненне. Лісце і кветкі ўжываюцца як прыправа. Лек., тэхн., харч., дэкар. і В.М.Прохараў. інсектыцыдныя расліны.
руткаі
473
РЎГА, рака ў Навагрудскім і Карэліцкім р-нах Гродзенскай вобл., левы прыток р. Сэрвач (бас. р. Нёман). Даўж. 26 км. Пл. вадазбору 132 км2. Пачынаецца каля в. Рутка 1-я Навагрудскага р-на, цячэ ў межах Навагрудскага ўзв. праз г.п. Карэлічы, упадае ў Сэрвач за 2,5 км на ПдУ ад Карэліч. У г.п. Карэлічы створана сажалка (пл. 0,53 км2). РЎГВІЦА (Lotus), род кветкавых раслін сям. бабовых. Больш за 100 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Афрыцы і Амерыцы. На Беларусі 2 віды Р.: багнавая (L. uliginosus) і рагатая (L. corniculatus), нар. назвы заечая трава, рута польная, трызаўка. Трапляюцца на лугах, схілах, каля дарог, y вільготных лясах. Уведзены ў культуру. Шматгадовыя, радзей адна- і двухгадовыя травы ці паўкусты. Лісце няпарнаперыстае. Кветкі залаціста-жоўтыя, адзіночныя або ў парасонападобных суквеццях. Плод — струк. Кармавыя, лек., фарбавальныя, меданосныя, дэкар. расліны. В.М.Прохараў.
РЎГКАІ (Ruttkai) Ева (31.12.1927, Будапешт — 1986), венгерская актрыса. Нар. арт. Венгрыі (1969). Скончыла Вышэйшую школу т-ра і кіно (1953), выкладала ў ёй. На сцэне з 1945. 3 1948 y Нац. т-ры, з 1951 y т-ры «Вігсінхаз». Сярод роляў: Луіза («Каварства і каханне» Ф.Шылера), Раксана («Сірано дэ Бержэрак» Э.Растана), Ніна Зарэчная («Чайка» А.Чэхава), Наташа Растова («Вайна і мір» паводле Л.Талстога), Джульета («Рамэо і Джульета» У.Шэкспіра), Мэгі («Кошка на распаленым даху» Т.Уільямса) і інш. Творчасці ўласцівы вытанчанасць, глыбіня ўнутр. пераўвасаблення. 3 1948 здымалася ў кіно: «Сабо» (у сав. пракаце «Ганна Сабо»), «Замужжа Каталіны Кіш» (у сав. пракаце «Шчасце Каталіны Кіш»), «Апоўначы», «Гісторыя майго глупства», «Сін-
474_____________ р у т к е в іц к і дбад», «Лабірынт» і інш. Прэміі імя Ясаі 1950, 1955, 1965. Дзярж. прэмія імя Кошуга 1960. РУТКЁВІЦКІ ПАРК, помнік садовапаркавага мастацтва каля в. Руткевічы Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Закладзены ў 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. Парк рэгулярнага тыпу з элементамі больш позняй пейзажнай планіроўкі. Пл. 5 га. Захаваліся 4 невял. тэрасы, фрагменты ліпавых прысад. Да парку прымыкае пладовы сад. У ім растуць каля 80 відаў і форм раслін: з мясц. парод — елка, ліпа, вярба, язмін садовы; з экзотаў — елка блакітная, туя зах., лістоўніца польская. А.М.Кулагін. РУТЫЛ (ад лац. rutilus залаціста-чырвоны), мінерал класа аксідаў, аксід тытану, ТЮ2; гал. кампанент тытанавых руд. Ізаморфныя прымесі: хром, ніобій, тантал, ванадый, волава. Крышталізуецца ў тэтраганальнай сінганіі. Утварае зярністыя суцэльныя масы, крышталі
трапляюцца вельмі рэдка; ізаморфная прымесь y плаціне самароднай і меднанікелевых рудах. Значная колькасць Р. ўтвараецца пры рабоце ядз. рэактараў АЭС. Адкрыты ў 1844 рус. хімікам К.К.Клаўсам; назва ад сярэдневяковага лац. Ruthenia — Расія. Бліскучы серабрысты метал, t 2334 °С, *кіп 4077 °С, шчыльн. 12 450 кг/м . Вельмі крохкі (лёгка расціраецца ў парашок). Кампактны Р. устойлівы да ўздзеяння мінер. кіслот, y т.л. царскай гарэлкі, і раствораў шчолачаў, y паветры не акісляецца да 930 °С, дробнадысперсны (чэрнь) — самаадвольна ўзрываецца. Парашкападобны пры награванні ўзаемадзейнічае з галагенамі, халькагенамі, фосфарам. Сплаўляецца з многімі металамі; з пераходнымі металамі ўтварае цвёрдыя растворы. Сплавы Р. вызначаюцца высокай цвёрдасцю, тэрмічна- і зносаўстойлівыя. Выкарыстоўваюць Р. для нанясення ахоўных пакрыццяў на эл. кантакты; сплавы Р. з плацінай і родыем для вырабу фільер y вытв-сці шкловалакна і віскозы, з ірыдыем для высокатэмпературных тэрмапар (да 2000 °С), з плацінай і паладыем для вырабу зносаўстойлівых дэталей вымяральных прыбораў, электракантактаў, ювелірных вырабаў, з паладыем як каталізатары ў арган. сінтэзе; радыеактыўныя 03Ru i '06Ru (перыяды паўраспаду 39,8 сут i 1 гадз адпаведна) як ізатопныя індыкатары.
РУФІДЖЫ (Rufiji), рака ў Танзаніі. Утвараецца ад сутокаў рэк Лувегу і Кіламбера, якія пачынаюцца на У ад воз. Ньяса (Малаві). Даўж. ад вытоку р. Лувегу каля 1400 км, пл. бас. 178 тыс. км2. Ніжняе цячэнне ў шырокай даліне. Упадае ў праліў Мафія Індыйскага ак. Сярэдні расход вады 1100 м3/с. Паводкі ад сак. да мая. Суднаходная ніжэй вадаспада Шугуры.
Р утьіл.
прызматычныя, слупкаватыя да ігольчастых, зросткі з магнетытам, гематытам, ільменітам, урастанні ігольчастыя і воласападобныя ў кварцы («стрэлы Амура», «валасы Венеры»), гранаце; па крышталяграфічных напрамках урастанні ў сапфіры, рубіне, шпінэлі і інш. абумоўліваюць астэрызм (эфект мігцення зоркі). Колер чырвона-буры, жаўтаваты, сіняваты, чорны, зялёны. Цв. 6,5. Шчыльн. 4,2 г/см'. Крохкі. Радовішчы вядомы ў кварцытах, гнейсах, метамарфічных сланцах. Намнажаецца ў россыпах. Выкарыстоўваецца ў электроднай і лакафарбавай прам-сці, сыравіна на ніобій і тантал. Найб. радовішчы ў Аўстраліі (90% сусветнай здабычы). РУТФНІЙ (лац. Ruthenium), Ru, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 44, ат. м. 101,07; адносіцца да плацінавых металаў. У прыродзе 7 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі 96, 98— 102, 104. У зямной кары 510'7% па масе. Уласныя мінералы, напр., лаўрыт (дысульфід RuS2), рутэнарсенід (RuAs)
РУХ y ф і л а с о ф і і , змены ў прыродзе і грамадстве. Вызначаецца адзінствам зменлівасці і ўстойлівасці, неперарыўнасці і перарыўнасці, абсалютнага і адноснага. Цесна звязаны з катэгорыямі часу, прасторы і энергіі. Вылучаюць P., y працэсе якога сувязі аб’екта з асяроддзем ускладняюцца і дыферэнцыруюцца (прагрэс), i P., y працэсе якога ўнутр. і знешняя структуры аб’екта спрошчваюцца (рэгрэс). У гісторыі філасофіі акрэсліліся альтэрнатыўныя трактоўкі Р.: як універсальнай характарыстыкі асновы бьшця (Арыстоцель), спосабу існавання матэрыі (Дж.Толавд, Д.Дзідро, П.Гольбах, Ф.Энгельс), якаснай змены, што рэалізуецца ў працэсе вырашэння супярэчнасцей (Г.Лейбніц, Г.Гегель). Адрозніваюць асн. формы Р.: механічны, фіз., хім., біял. (гл. Рух y біялогіі) і сацыяльны. Механічны рух (у т.л. адносны рух, паступальньі рух, вярчальны рух, ваганні) вывучае механіка. Геам. ўласцівасці Р. цел без уліку іх масы і сіл, што на іх дзейнічаюць, вывучае кінематыка (гл. Рух y геаметрыі). Р. цел пад дзеяннем прыкладзеных сіл вывучае дынаміка. Законы Р. розных відаў матэрыі (у т.л. ўзаемадзеянні элементарных часціц, працэсы ўнутры ядра атамнага і атама, распаўсюджванне і ўзаемадзеянні палёў фізічных і інш.) вывучае фізіка. Ператварэнні рэчываў, змены іх саставу і будовы (у т.л. рэакцыі хімічныя) вывучае
хімія і гд. Філас. прындьш нестваральнасці і незнікальнасці Р. атрымлівае пацвярджэнне ў захавання законах. РУХ y б і я л о г i і, перамяшчэнне ў прасторы асобіны або яе часткі, y т.л. цытаплазмы. Аснова Р. — пераважна рэакцьм ўзаемадзеяння паміж скарачальнымі бялкамі (актынам і міязінам) і адэназінтрыфосфарнай кіслатой. Ва ўнутр. асяроддзі адбываецца ў форме ўзаемазвязаных працэсаў, якія накіраваны на захаванне гамеастазу і забеспячэнне аптымальнай хуткасці абмену рэчываў, стрававання, дыхання, вьшзялення і інш. на субклетачным, клетачным, тканкавым, сістэмным і арганізмавым узроўнях. У ж ы в ё л спосаб перамяшчэння асобіны залежыць ад тыпу лакамоцыі і ўмоў навакольнага асяроддзя (наземнае, воднае, паветранае). Адзіночныя клеткі (напр., амёбы, фібрабласты, макрафагі)" рухаюцца шляхам павольнага перацякання пратаплазмы; некат. віды выкарыстоўваюць жгуцікі і раснічкі або спец. прыстасаванні (шчацінкі, лускавінкі, шчыткі), з дапамогай якіх яны чапляюцца за няроўнасці субстрату. Найб. пашыраная канструкцыя органаў Р. — канечнасці — сістэма рычагоў, якія рухаюцца з дапамогай скарачэння мышцаў. У большасці р a с л і н асн. спосаб іх Р. — рост расцяжэннем. Адбываецца ў выніку павелічэння даўж. і (або) дыяметра клетак і павелічэння аб’ёму ў 10— 100 разоў. Неабарачальнасць расцяжэння клетак — адно з важных умоў росту і морфагенезу органаў. Знаходзіцца пад кантролем фітогармонаў, пераважна аўксінаў, абсцызавай кіслаты і этшену. На аснове механізму росту расцяжэннем y працэсе эвалюцыі паявіліся больш дасканалыя формы Р.: трапізмы, настыі, нутацыі. У свеце раслін таксама пашыраны спосабы мех. пасіўных Р. (напр., перанос спор, пылку, насення струменямі паветра, вады або жывёламі). Літ:. А л е к с а н д е р Р. Бмомеханнка: Пер. с англ. М., 1970; К а п п у ч ч н н е л л й П. Подвмжность жнвых клеток: Пер. с англ. М., 1982; Я к о в л е в Н.Н. Хнмня двнження. Л„ 1983. А.С.Леанцюк.
РУХ у г е а м е т р ы і , аперацыя пераўтварэння эўклідавай прасторы, што захоўвае нязменнымі адлегласці паміж пўнктамі. Паняцце ўзнікла як абстракцыя з уяўленняў аб мех. перамяшчэннях рэальных цел. Наз. ўласным ці няўласным, y залежнасці ад таго, захоўвае ці не захоўвае Р. арыентацыю прасторы. Уласнымі Р. з’яўляюцца, напр., паралельны перанос геам. фігуры, вярчэнне яе вакол восі, вярчэнне разам з пераносам уздоўж восі павароту (вінтавы Р.); няўласным Р. з’яўляецца люстранае адбіццё. «РУХ», бел. тэатр пантамімы. Існаваў y 1980—2001 y Мінску. Створаны пры Бел. рэсп. т-ры юнага гледача, з 1984 y Маладзёжным т-ры Беларусі, з 1986 y складзе Белдзяржфілармоніі. Рэж.-пастаноўшчык У.Колесаў. Мовай пластычнага мастацтва ў сваіх пастаноўках, y вобразна-метафарычнай форме ўзнімаў
актуальныя праблемы быцця, вайны і міру, маральных пошукаў асобы. У рэпертуары: паэма «Сымон-музыка» паводле Я.Коласа (1980), араторыя «Кліч» (1981) , жанрава-бытавыя замалёўкі паводле альбома Х.Бідструпа «Люстэрка» (1982) , фалькл. прадстаўленне «Дар» паводле слав. нар. традыцыйных абрадаў і святкаванняў (1983), драма «Праметэй» (1984), a таксама «Жылі-былі» паводле англ. нар. казкі «Тры парсючкі» (1984). Аўтар сцэнарыяў Колесаў, мастак Дз.М>хаў. Т.М.Цюрына. «РУХ 26 ЛІПЕНЯ», рэвалюцыйная арг-цыя на Кубе ў 1953—61. Сфарміраваўся ў ходзе барацьбы супраць дыкгатуры прэзідэнта Ф.Батысты-і-Сальдывара, якая пачалася 26.6.1953 (адсюль назва) нападам групы рэвалюцыянераў на чале з Ф.Кастра Рус на вайск. казармы Манкада ў г. Сант’яга-дэ-Куба (гл. Кубінская рэвалюцыя 1959), быў вядучай сілай нац.-дэмакр. антыімперыяліст. фронту, які склаўся вакол Паўстанцкай арміі ў 1957—58. У 1961 самараспусціўся і ўвайшоў y склад Аб’яднаных рэв. арг-цый (з 1963 Адзіная партыя сацыяліст. рэвалюцыі Кубы, з 1965 — Камуністычная партыя Кубы). РУХ ПРЫХІЛЬНІКАЎ МІРУ, міжнародны рух супраць войнаў і мілітарызму, які аб’ядноўвае барацьбітоў за мір незалежна ад іх нац. прыналежнасці, паліт. і рэліг. поглядаў. Першыя мясц. і нац. арг-цыі барацьбы за ўмацаванне міру ўзніклі ў 1948-—49 y Францыі, Італіі, Польшчы, СССР, Японіі і ў інш. краінах. У міжнар. маштабе аформіўся на 1-м Сусв. кангрэсе прыхільнікаў міру (Парыж—Прага, крас. 1949), дзе быў створаны кіруючы орган Руху — Пастаянны к-т Сусв. кангрэсу прыхільнікаў міру, які ў ліст. 1950 пераўтвораны ў Сусветны савет міру (ССМ). Сакратарыят знаходзіцца ў г. Хельсінкі. Да канца 1980-х г. Р.п.м. карыстаўся значнай матэрыяльнай і ідэалаг. падтрымкай з боку кіраўніцтва СССР і КПСС. Р.п.м. правёў пад рознымі назвамі і сумесна з інш. арг-цыямі праціўнікаў вайны mspar Сусв. кангрэсаў прыхільнікаў міру і рэгіянальных канферэнцый; арганізоўваў кампаніі па падпісанні Венскага зварогу ССМ (1955), Стакгольмскай адозвы (1950), Пакта міру (1951); масавыя акцыі пратэсту супраць гонкі ўзбраенняў і іх размяшчэння ў сваіх краінах; склікаў Сусв. парламент народаў за мір (Сафія, 1980); выступае за вырашэнне міжнар. канфліктаў шляхам мірных перагавораў. У б. СССР прыхільнікаў міру аб’ядноўваў Савецкі к-т абароны міру. У 1951 на 1-й рэсп. канферэнцыі прыхільнікаў міру выбраны Бел. рэсп. камітэт абароны міру (з 1995 Бел. камітэт міру, БКМ). Ён накіроўвае дзейнасць барацьбітоў за мір y рэспубліцы, супрацоўнічае з ССМ і створанай y 1991 Міжнар. федэрацыяй міру і згоды (замест Сав. к-та абароны міру), якая аб’ядноўвае барацьбітоў за мір краін СНД. За сваю антываен. дзейнасць БКМ 15.9.1987 атрымаў ад ААН
ганаровае званне «Пасланец міру» з уручэннем спец. дыплома ААН. Сярод найважнейшых мерапрыемстваў, арганізаваных БКМ (старшыня з 1995 І.С.Кірычэнка) y 1980—90-я г., прыём y Беларусі ўдзельнікаў 1-га Паліт. паломнііггва з Германіі ў рамках міжнар. праграмы «Пакаянне» (май 1988), зварот БК.М і 5 інш. бел. грамадскіх арг-цый да суайчыннікаў за мяжой і замежнай грамадскасці з просьбай аб аказанні дапамогі ахвярам Чарнобыльскай катастрофы (3.7.1989), Марш міру ў сувязі з 85-годдзем пачатку 1-й і 60-годдзем пачатку 2-й сусв. войнаў (1.7.1999 па маршруце: абеліск Перамогі ў Мінску — Курган Славы — Хатынь), мерапрыемствы ў рамках Тыдня міру—2000 (22— 31.5.2000). БКМ y снеж. 1994 выступіў з заявай супраць баявых дзеянняў y Чэчні, y сак. 1999 — супраць бамбардзіровак сіламі НАТО Югаславіі. Чарговая Бел. рэсп. канферэнцыя прыхільнікаў міру адбылася 10.2.2000. Збор сродкаў на справы міру і сац. забеспячэння ажыццяўляе Фонд міру Рэспублікі Беларусь (засн. y жн. 1991 на базе Бел. аддзялення Сав. фонду міру). РУХ СУПРАЦГЎЛЁННЯ, нацыянальна-вызваленчы антыфаш. рух y другую сусветную вайну 1939— 45 супраць ням., італьян. і яп. захопнікаў, a таксама супраць мясц. калабарацыяністаў. Р.С. быў глыбока нац. ў кожнай краіне і адначасова інтэрнацыянальны (паводле складу, узаемадзеяння і ўзаемадапамогі ўдзельI нікаў) для ўсіх народаў, якія змагаліся за вызваленне ад захопнікаў. У Р.С. ўдзельнічалі прадстаўнікі розных пластоў грамадства: патрьмтычна настроеныя рабочыя, сяляне, прадпрымальнікі, інтэлігенцыя, духавенства. У краінах Азіі ў барацьбу супраць яп. каланізатараў уключаліся некат. групы памешчыкаў. Тым не менш на развіццё Р.С. наклалі адбітак тагачасныя класавыя і ідэалаг. супярэчнасці. Амаль ва ўсіх краінах, акупіраваных агрэсарамі, y Р.С. вылучаліся 2 плыні: лева-камуністычная і права-кансерватыўная. У Францыі, Італіі, Чэхаславакіі, Бельгіі, Даніі, Нарвегіі і інш. краінах абедзве плыні супра-
Да арт. Рух Супраціўлення. Грэчаскія партызаны каля збітага імі нямецка-фашысцкага самалёта. 1943.
р у х ____________________ 4 7 5
цоўнічалі ў барацьбе супраць агульнага ворага, y шэрагу краін (Югаславія, Албанія, Полыпча, Грэцыя) адначасова са змаганнем супраць акупантаў яны варагавалі паміж сабой. У барацьбе супраць акупантаў Р.С. набыў разнастайныя формы: антыфаш. агітацыя і прапаганда, забастоўкі, дыверсіі і сабатаж на прадпрыемствах, якія выраблялі прадукцыю для акупантаў, збор разведвальных звестак для армій антыфаш. кааліцыі, партыз. вайна. Вышэйшая форма Р.С. — усенар. ўзбр. паўстанне. Асаблівая старонка Р.С. — мужная барацьба падп. арг-цый вязняў гітлераўскіх канцэнтрацыйных лагераў. Вязні Бухенвальда і Маўтгаўзена ў 1945 вызваліліся, узняўшы ўзбр. паўстанні. Барацьба супраць фашызму, за нац. вызваленне спалучалася з барацьбой за сац. і дэмакр. пераўтварэнні, y залежных краінах — з барацьбой супраць калан. прыгнёту. Пашырэнне маштабаў Р.С. ў шэрагу краін прыводзіла да аб’яднання патры-
Да арт. Рух Сулраціўлення. Антыфашысцкае выступленне ў Даніі. Горад Одэнсе. 1943.
476
РУХ
ят. сіл на аснове тактыкі народнага фронту ў агульнанац. патрыят. франты (называліся Нац., Нац.-вызв. і інш.). У краінах Усх. Еўропы яны і створаныя імі часовыя ўладныя структуры адыгралі пры падтрымцы СССР значную ролю ў наступным прыходзе да ўлады камуніст. і левых сіл. У многіх краінах Еўропы ў Р.С. змагаліся грамадзяне СССР. Сярод іх Героі Сав. Саюза В.А.Квіцінскі, М.Гусейн-задэ, Ф.А.Палятаеў, В.В.Порык. У падп. групах і партыз. атрадах, што дзейнічалі на Тэр. Францыі, Польшчы, Югаславіі, Чэхаславакіі, Даніі, Нідэрландаў і інш. краін было нямала грамадзян з Беларусі: У.У.Анічэнка, У.МАнтоненка, Ф.К.Варанішча, У.П.Вардомскі, Л.М.Віцягнёў, ДАГараеў, АМ.Грынеўжі, Б.К.Зуэо, АМ.Кандраііенка, БАКедышка, Л.М.Кашачкіна, Н.ІЛісавец, Ф.МЛіхавец, АДз.Панізнік, У.М.Руікоўскі, М.СФралоў, В.К.Харытончык, Т.У.Чахоўская і інш. Грамадзяне шэрагу еўрап. краін змагаліся супраць гітлераўцаў y радах партызан і падполынчыкаў на тэр. СССР, y тл. на Беларусі (немец Ф.Шменкель, француз Р.Жан, бельгіец Ж.Говартс, славак Я.Налепка і многія інш.). На акупіраванай тэр. СССР Р.С. адбываўся ў форме партыз. і падп.-дыверсійнай дзейнасці, пераважна пад кіраўніцтвам Камуніст. партыі (гл. Партызанскі рух на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Партызанскі рух y Вялікую Айчынную вайну 1941— 45, Патрыятычнае падполле і інш.). Партыз. рух набыў таксама масавы характар ў Югаславіі, Польшчы, Албаніі, Грэцыі, Італіі, Францыі, Кітаі, ФІліпінах, Бірме, Малаі. На заключным этапе 2-й сусв. вайны Р.С. моцна спрыяў вызваленню ад акупантаў шэрагу краін (Югаславія, Францыя, Італія, Грэцыя, Кітай), y некат. выпадках сілы Супраціўлення самі вызвалілі свае краіны (Албанія, Грэцыя, Малая, В’етнам). Р.С. быў адным з істотных фактараў, якія спрыялі перамозе антыгітлераўскай кааліцыі, далейшаму развідцю нац.-вызв. барацьбы народаў Азіі і Афрыкі. Удзельнікаў Р.С. з 1951 аб’ядноўвае Міжнародная федэрацыя барацьбітоў Супраціўлення.
дзярж. ладу, спыненне вайны y афр. калоніях Партугаліі) прызнана праграмай Часовага ўрада Партуг. Рэспублікі. У снеж. 1975 рэарганізаваны, страціў паліт. значэнне. Л і т Гл. пры арт. Партугальская рэвалюцыя 1974. У.Я.Калаткоў.
РУХАВІК, энергасілавая машына, якая пераўтварае энергію рознага віду ў мех. работу або ў кінетычную энергію рэактыўнага струменя. У залежнасці ад тыпу Р. работа можа быць атрымана ад вярчальнага ротара (у ротарных машынах), зваротна-паступальнага руху поршня (у поршневых машын), рэактыўнага апарата і інш. Падзяляюцца на стацыянарныя, перасоўныя і транспартныя. Прыводзяць y дзеянне рабочыя машыны, трансп. сродкі (сухапутныя, водныя, паветраныя, касмічныя), вытв.-тэхнал. ўстаноўкі, камунальныя і быт. машыны і прылады і інш. Р., якія пераўтвараюць прыродныя энергет. рэсурсы (паліва, энергію ветра, вады і інш.) y мех. энергію, наз. п е р ш а с н ы м і Р. Д аіх адносяцца цеплавыя рухавікі, гідраўлічныя рухавікі, ветрарухавікі. Д р у г а с н ы я Р. пе-
Літ.: Антнфашнстское двнженне сопротавленмя в странах Центральной в Юго-Восточной Европы. М., 1991; Двнженне сопротнвлення в Западной Европе, 1939— 1945: Нац. особенноста. М., 1991. Э.М.Позняк.
РУХ УЗБР0ЕНЫ Х СІЛ, апазіцыйны паліт. рух y асяроддзі партуг. афіцэраў, які падрыхтаваў і ажыццявіў Партугальскую рэвалюцыю 1974. Узнік y вер. 1973 як лабісцкая арг-цыя прафес. вайскоўцаў; з канца 1973 палітызаваўся, да сак. 1974 наз. Рух капітанаў. У сак.— крас. 1974 «цэнтр. камісія» руху распрацавала план узбр. выступлення супраць аўтарытарнага рэжыму М.Каэтану (пе- Рухмікі: a — паравы Ньюкамена (1 — бак з раемнік дыктатара A.Салазара). Абапі- вадой, 2 — поршань са штокам, 3 — цы4 — упырскванне вады, 5 — паравы раўся на капітанаў (каля 2 тыс. чал. y ліндр, кацёл); б — газавы 4-тактны Ота (1 — выхад 1974) і інш. афіцэраў партуг. узбр. сіл. газаў, 2 — упуск паветра, 3 — упуск газу, 4 — Пасля перамогі рэвалюцыі (крас. 1974) слізгальны клапан, 5 ■— гарэнне газу, 6 — абапраграма руху (у т.л. дэмакратызацыя лонка з ахаладжальнай вадой, 7 — поршань).
раўтвараюць y работу энергію, атрыманую ад першасных Р. ці ад пераўтваральнікаў і накапляльнікаў энергіі (сонечных батарэй, інерцыйных і спружынных механізмаў і інш.): электрычныя рухавікі (у т.л. асінхронныя электрарухавікі, сінхронныя электрарухавікі), пнеўмарухавікі, інерцыйныя рухавікі, гіравыя, спружынныя, некаторыя гідраўлічныя і інш. Першым мех. Р. было вадзяное кола, якое выкарыстоўвалася для падачы вады ў арашапьныя сістэмы (краіны Стараж. Усходу, Егіпет, Кітай, Індыя). Ветрарухавікі барабаннага тыпу з’явіліся ў Стараж. Егіпце і Кітаі, з 7 ст. ў Персіі пачалі будаваць болыц дасканалыя крыльчатыя, якія з 12— 13 ст. пашырыліся ў Еўропе для прыводу ветраных млыноў (гл. Вятрак). 3 13 ст. рабіліся спробы стварэння вечнага рухавіка. Цеплавы Р. — поршневая параатмасферная машына пабудавана І.Ньюкаменам y 1705, універсальны цеплавы Р. — паравая машына — Цж.Уатам y 1784, паравая турбіна прамысл. значэння — ЧА.Парсансам y 1884, практычна прыгодны рухавік унутранага згарання — франц. механікам Э.Ленуарам y 1860, 4-тактавы газавы Р. — НЛ.Ота ў 1876, дызельны — Р.К.Дызелем y 1897 (гл. Дызель): У 1-й пал. 20 ст. створаны газавая турбіна, рэактыўны рухавік, ядзерная сілавая ўстаноўка. Гл. таксама Авіяцыйны рухавік, Аўтамабільны рухавік, Суднавы рухавік. Л і т Нсторня техннкн. М., 1962; Радость познання. Т. 4. Человек н машнны: Пер. с англ. М., 1986. У.М.Сацута.
РУХАВІК УНЎГРАНАГА ЗГАРАННЯ, від цеплавога рухавіка, y якім хім. энергія, выдзеленая пры згаранні паліва, пераўтвараецца ў мех. энергію або ў кінетычную энергію рэактыўнага струменя. Падзяляюцца на поршневыя, газатурбінныя рухавікі і рэактыўныя рухавікі. Поршневыя Р.ў.з. маюць крывашыпна-шатунны (ці ротарны; гл. Ротарная машына) і газаразмеркавальны механізмы, сістэмы сілкавання, запальвання, ахаладжэння, змазкі і рэгулявання. Бываюць 2- і 4-тактавыя (найб. пашыраны). Акрамя таго, адрозніваюць газавыя рухавікі і рухавікі вадкага паліва (лёгкага, напр., бензіну і цяжкага, напр., дызельнага), a таксама рухавікі з унутр. і знешнім сумесеўгварэннем. Да Р.у.з. адносяць карбюратарныя (гаручая сумесь угвараецца ў карбюратары), помпава-карбюратарныя (сумесь уівараецца ва ўсмоктвальным трубаправодзе, куды паліва ўпырскваецца помпай) і газазмяшальныя (сумесь газавага паліва і паветра ўтвараецца ў газазмяшальніку). Запальванне ў такіх рухавіках прымусовае ад іскры ці факела. У рухавіках з унуір. сумесеўтварэннем запальванне гаручай сумесі ажыццяўляецца ад напаленай дэталі камеры згарання (каларызатара) ці ад нагрэтага сціснутага паветра (гл. Дызель). Р.ў.з. выкарыстоўваюцца на аўгамаб., чыг. і марскім транспарце, y ваеннай справе, энергетыцы і інш. Літ.: Двнгателн внутреннего сгорання: Теорня поршневых н комбннмрованных двнгателей. 4 нзд. М., 1983. Я.А.Старадзетка, Ч.БДрабышэўскі.
РУХАЧ, р у х а л ь н і к , прыстасаванне для пераўтварэння энергіі рухавіка ці інш. крыніцы мех. энергіі ў работу, якая забяспечвае рух трансп. сродкаў. Функцыі Р. пры перамяшчэнні па сушы выконваюць кала, гусенічны ход, каток, шагальны механізм; па вадзе — грабны вінт, ветразі, грабное кола, вёслы, вадамёты; y паветры — паветраны вінт (прапелер), нясучы вінт (у верталёта), рэактыўнае сопла. Паветраны вінт выкарыстоўваецца таксама для перамя-
I I I
I] I I I I 1 I jI I 1 I : ' 1 В I
'
шчэння па вадзе (y глісерах, суднах на паветр. падушцы), на сушы (на аэрасанях). РУХЛЁ Іван Нічыпаравіч (20.6.1899, в. Вялікае Сяло Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. — 17.1.1977), генерал-маёр (1942). Скончыў Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1931), Ваенна-паветр. (1933), Генштаба (1938). У Чырв. Арміі з 1919. Удзельнік грамадз. вайны 1918—20 на Зах. фронце, задушэння кранштацкага паўстання 1921. 3 1924 нач. палкавой школы, каманлзір палка, выкладчык акадэміі Генштаба. У Вял. Айч. вайну з 1941 нам. начальніка, начальнік штаба ВПС Чырв. Арміі, камандуючы авіягрупай Стаўкі на Бранскім і Паўд.-Зах. франтах, нам. начальніка штаба Паўд.-Зах. і Сталінградскага франтоў. Удзельнік распрацоўкі Ялецкай і Растоўскай аперацый. Да 1961 на адказных пасадах y Сав. Арміі, выкладчыцкай і навук. рабоце.
a
б
Схема работы двухтактнага рухавіка ўнутранапі згарання: а — сцісканне гаручай сумесі ў цыліндры і запаўненне крывашыпнай камеры; б — прадуўка і выпуск; 1 — цылікдр; 2 — карбюратар; 3 — упускное акно; 4 — выпускное акно; 5 — крывашыпная камера.
РУХ0МЫ ТРАТУАР, п а с а ж ы р с к і к а н в e е р, дапаможны від гар. транспарту для пазавулічнага перамяшчэння пешаходаў. Уяўляе сабой канвеер y выглядзе гібкай стужкі ці пласцін (звёнаў). Прымацоўваецца да цягавага ланцуга, які рухаецца на роліках са скорасцю да 6 м/с (даўж. да 100 м, шыр. стужкі да 2,6 м). Выкарыстоўваецца ў метро, грамадскіх будынках, вакзалах, аэрапортах, магазінах, стадыёнах і інш. РЎХУ ПАРУШ&ННІ ў ч а л а в е к а , парушэнні рухальных функцый ад хвароб цэнтр. і перыферычнай нерв. сістэмы, хвароб касцей, суставаў і інш. Да Р.п. адносяцца атаксія, гіперкінезы, сутаргі, апраксія (парушэнні мэтанакіраваных рухаў). Мех. Р.п. бываюць ад хвароб мышцаў, суставаў, касцей. Гл. таксама Паралічы. У жывёл атаксія — сімптом многіх хвароб, напр., хваробы Аўескі, цэнурозу. РУХУЛА Сідгі (сапр. Рухула Фатула аглы А х у н д а ў ; 9.4.1886, Баку — 5.5.1959), азербайджанскі акцёр. Нар. арт. СССР (1949). На сцэне з 1906. 3 1924 вядучы акцёр Азерб. т-ра імя Азізбекава ў Баку. Лепшыя ролі: Гаджы Кара («Гаджы Кара» А.Ахвердава), Надзір («Надзір-Шах» Н.Нарыманава), Каджар («Вагіф» С.Вургуна), Агалараў («Раніца Усходу» Э.Мамедханлы), Атакішы («Севіль» Дж.Джабарлы), Рустам («Сіявуш» Г.Джавіда), Лір, Атэла («Кароль Лір», «Атэла» У.Шэкспіра) і інш. Яго творчасць зрабіла вял. ўплыў на развіццё нац. драм. т-ра. Выступаў y операх, аперэтах, здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1948. Літ.: Д ж а ф а р о в Баку, 1956.
М.Д. Сндгн Рухулла.
РЎХЧА 1-я, вёска ў Столінскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 21 км на ПнЗ ад г. Сголін, 233 км ад Брэста, 10 км ад чыг. ст. Відзібор. 293 ж., 145 двароў (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Свята-РастваБагародзіцкая царква (1730).
1
2
3
4
Схема работы чатырохтаістнага карбюратарнага рухавіка ўнутранага згарання: 1 — упусканне; 2 — сцісканне; 3 — рабочы ход; 4 — выпусканне.
РЎЦКАЯ Алена Віталеўна (н. 11.1.1950, в. Дзякаўцы Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэтэса, педагог. Засл. настаўніца Беларусі (1987). Скончыла БДУ (1971). Настаўнічала на Слонімшчыне, Магілёўшчыне, y 1977—93 y Слонімскай СШ № 2. 3 1993 выкладае ў Гродзенскім ун-це. Друкуецца з 1966. Выдала зб-кі вершаў «Надзея» (1983), «Роздум» (1988), y якіх эмац. тонкае і па-народнаму мудрае ўспрыманне маральных каштоўнасцей, сатырычна трапнае адчуванне духоўных заган жыцця. У паэме «Вытокі» (1999) усведамленне арганічнай лучнасці лёсу чалавека з лёсам народа Зах. Беларусі ў 20 ст. Аўтар навучальна-метадычных дапаможнікаў для настаўнікаў «Тыдзень беларускай мовы і літаратуры ў школе» (1999), «Пазакласная праца па беларускай літаратуры» (2000). А.М.Пяткевіч.
РУЦКІ
477
РУЦКІ Аляксандр Уладзіміравіч (н. 27.1.1932, в. Бартнікі Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне траўматалогіі і артапедыі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1991), д-р мед. н. (1975), праф. (1977). Засл. дз. нав. Беларусі (1982). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1955). 3 1961 y Бел. НДІ ўдасканалення ўрачоў (з 1966 рэктар, з 1998 заг. кафед-
ры). Навук. працы па праблемах артапедыі і траўматалогіі, накіраваныя на зніжэнне траўматызму, скарачэнне тэрмінаў лячэння, памяншэння інваліднасці і смяротнасці, па вывучэнні тканкавага крывацёку і абменных працэсаў. Выканаў фундаментальныя даследаванні, прапанаваў шэраг метадаў дыягностыкі і лячэння траўматалагічных пашкоджанняў і захворванняў апорна-рухальнага апарату. Дзярж. прэмія Беларусі 1992. Тв.: Постоянное вытяженме в травматологнн н ортопеднн. Мн., 1970; Рентгеноднагностнческнй атлас. Ч. 1—2. Мн., 1987 (разам з А.М.Міхайлавым); Нейроортопеднческне н ортопедо-неврологнческне смвдромы y детей н подростков. Мн., 1998 (разам з Г.Г.Шанько).
РЎЦКІ Іосіф Вельямін (свецкае Іван Феліксавіч; 1574, маёнтак Рута, Навагрудчына — 5.2.1637), бел. царкоўны дзеяч, пісьменнік, педагог, філосаф. У Віленскай кальвінскай школе вывучаў латынь, грэч. мову, іўрыт. Вучыўся ў Празе, скончыў Вюрцбургскі ун-т. Каля 1600 паступіў y Грэчаскі калегіум y Рыме. Каля 1601 вярнуўся на радзіму. 3 1602 рэктар Віленскай уніяцкай семінарыі, y якой правёў рэформы ў сістэме адукацыі, напісаў навукова-пед. трактат «Дыскурсус» (каля 1605). У Вільні зблізіўся з І.Кунцэвічам. У 1607 стаў манахам уніяцкага манастыра, вьпсладаў багаслоўе, лац. і царк.-слав. мовы. 3 1608 мітрапаліт І.Пацей прызначыў яго сваім намеснікам. Намаганнямі Р. засн. манастыры ў Быцені, Жыровічах, Навагрудку. 3 1609 архімандрыт, з 1613 уніяцкі мітрапаліт. Вёў палеміку з М.Сматрыцкім, праваслаўнымі. У палемічных творах «Падвойная віна», «Экзамен абароны» (абодва 1621), «Дадатак да экзамена абароны» (1622) і інш. выявіўся як майстар мастацка-публіцыст. слова, пісьменнік-аналітык. Схіляўся на бок дактрыны аб прьмрытэтнасці свецкіх улад y краіне.
478______________
РУЧАЁЎКА
Л і т T y р y к Ф. Уннатскнй мтрополнт Носнф Вельямнн Рутскнй (1613— 1617) н его значенне в нсторнн уннатской Западной русской церквн. Пг., 1916; П р о к о ш н н а Е.С.Мелетнй Смотрнцклй. Мн., 1966; С a в е р ч а н к а І.В. Апостал яднання і веры: Язэп Руцкі. Мн., 1994. І.В.Саверчанка.
РУЧАЁЎКА, вёска ў Лоеўскім р-не Гомельскай вобл., на р. Песачанка, на аўтадарозе Лоеў— Брагін. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 25 км на ПдЗ ад г.п. Лоеў, 111 км ад Гомеля, 63 км ад чыг. ст. Рэчыца. 366 ж., 132 двары (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. р у ч Ай , невялікі пастаянны або часовы вадацёк, які ўтвараецца ад сцёку снегавых, дажджавых і грунтавых вод. Характарызуецца звілістым рэчышчам, вузкай поймай, слабавыразнай далінай; звычайна даўж. 3—5 км. Часта з’яўляецца вытокам ракі або прытокам вадаёмаў. Выразнай мяжы паміж P. і малой ракой няма, але P. звычайна не мае прытокаў. Найб. расход вады на P. назіраецца пры летніх паводках, радзей y веснавое разводдзе. У засушлівую пару часта мялее і перасыхае, y моцньм маразы прамярзае. На Беларусі найчасцей да P. адносяць вадацёкі даўж. да 10 км. У выніку меліярац. рабсгг частка P. ператворана ў меліярац. канавы і каналы.
РУЧАЙ, вёска ў Шаркаўшчынскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Шаркаўшчына—Дзісна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПнУ ад гар. пасёлка і чыг. ст. Шаркаўшчына, 210 км ад Віцебска. 90 ж., 43 двары (2001). Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання. РУЧАЙНІКІ, валасакрылыя (Trichoptera), атрад насякомых. 2 падатр., 13— 16 сям. (па інш. класіфікацыях да 30), болын за 5,5 тыс. відаў. Пашыраны паўсюдна. Дарослыя жывуць на сушы каля вады, лічынкі і кукалкі — пераважна ў вадзе. Водныя лічынкі Р. — індыкатары добрай якасці вады і высокай прадукцыйнасці вадаёма. На Беларусі найб. трапляюцца Р.: вялікі (Phryganea grandis), сеткаваты (Oligostomis reticulata) і інш. віды з родаў лімнафілюс (Limnophilus), маланна (Molanna), стэнафілакс (Stenophilax) і інш.; водныя лічынкі Р. наз. шыцікамі.
Ручнік. Клімавіцкі раён Магілёўскай вобл. 1960-я г.
4 Ручайнікі: 1 — сеткаваты; 2 — вялікі (лічынка ў «хатцы»); 3 — вялікі (дарослая асобіна); 4 (а, б, в, г) — «хаткі» лічынак.
На Беларусі вядомы з глыбокай старажытнасці, са з’яўленнем ткацтва. Р.ўціральнікі служылі для быт. патрэб, y Р.-трапкачах насілі ў поле абед. Да пач. 20 ст. Р. шырока ўжьівапі ў дэкар. і абрадавых мэтах. Вернікі Р. прыбіралі абразы; яны былі абавязковым атрыбутам y вясельных, радзінных, пахавальных і інш. абрадах: на іх прымалі народжаных, яны ўваходзілі ў пасаг нявесты, былі неабходнай часткай падарункаў нявесты жаніху, сватам, родным жаніха; іх перавязвалі цераз плячо свата, пасцілалі пад ногі маладым y час вянчання; на Р. апускалі труну ў магілу, іх павяз-
Ручнікі з г. Косаў Івана-Франкоўскай вобл. Украіна. 1970.
Даўж. да 3 см. Цела бурае ці шэрае. 2 пары перапончатых крылаў укрыты валаскамі. Дарослыя не кормяцца. Лічынкі (ротавы апарат грызучы) кормяцца рэшткамі раслін, ёсць драпежнікі; маюць 3 пары ног. У большасці відаў Р. растуць і развіваюцца ў трубках-чахольчыках («хатках») з пясчынак, ракавінак, ч. раслін, склееных павуціннем, што выдзяляецца спец. залозамі. Дыхаюць паверхняй цела і трахейнымі шчэлепамі. Рухаюцца разам з «хаткай». Кукалкі таксама рухомыя. Лічынкі і кукалкі Р. — корм для рыб.
РУЧНІК, прадаўгаваты кавалак тканіны абрадавага, дэкар. і утылітарнага прызначэння. Бытуе ў краінах Цэнтр. Еўропы. Шырыня звычайна 25—45 см, даўж. 1—3 м.
Ручнік. Пінскі раён Брэсцкай вобл. 1930-я г.
Ручнік. Сяло Верашчакі Бранскай вобл. Расія. 1973.
Ручнік Капыльскі раён Мінскай вобл. 1950-я г.
А.Б я л я е в а. Браны ручнік. Сяло Карпагары Архангельскай вобл. Расія. 1976.
валі на магільны крыж. У часы засухі, войнаў, эпідэмій жанчыны адной вёскі за дзень ці ноч ткалі Р.-абыдзённік, які вешалі на прыдарожны крыж, абносілі вакол вёскі, праганялі па ім хатнюю жывёлу. Р. ткалі на кроснах, аздаблялі ўзорыстым натыканнем (браным, пераборным, выбраным. закладным), вышыўкай, вязанымі і плеценымі карункамі, прошвамі, махрамі. Тэхніка выканання, характар дэкору, яго размяшчэнне адметныя ў кожным гісторыка-этнагр. рэгіёне. Традьш. Р. Панямоння пераважна манахромныя, выкананыя шматнітовай тэхнікай: геам. ўзоры, раўнамерна размешчаныя па ўсім полі, утвараюцца чаргаваннем адбеленых і суравых нітак пражы і ўтку. Р. Паазер’я, арнаментаваныя браным ці выбраным натыканнем, вызначаюцца буйным (часам паліхромным) малюнкам з дрэвам жыцця, вазо-
нам, антрапаморфнымі фігурамі (гл. Ві- РУШЧЫЦ 479 цебскія ручнікі); нярэдкія тут і ажурныя вырабы. Асаблівасць Р. Падняпроўя — буйны ромба-геам. дэкор, які шырокімі РУЧНЫ МЯЧ, тое, што гандбол. шчыльнымі палосамі размяшчаецца па канцах і паступова разрэджваецца да РУЧНЫЯ МАШЫНЫ, механізаваны сярэдзіны Р. (Пн Падняпроўя) або вы- (з убудаваным рухавіком) інструмент, разна ад яе аддзяляецііа (гл. Неглюбскія які пры рабоце поўнасцю або часткова ручнікі). Падобны дэкор i Р. Усходняга ўтрымліваецца аператарам. Для прывяПалесся', тут таксама пашыраны вырабы дзення ў дзеянне рабочага органа каз выразнымі папярочнымі палосамі ад- рыстаюцца пнеўматычным, эл., радзей нолькавай шырыні па ўсім полі (гл. Ка- гідраўл. прыводам ці рухавіком унутр. згарання, парахавым зарадам. лінкавіцкія ручнікі). Для Р. Заходняга Паводле прызначэння адрозніваюць Р.м.: Палесся (гл. Дадатак) характэрны дэкор дрэва- і металарэзныя (гл. Дрэварэзальны інз гладкіх палос рознай шырыні, раўна- струмент, Металарэзны інструмент), свідрамерна размешчаных па ўсім полі; далі- вальныя (дрші), рэзьбанаразныя і закручкатным дробнаўзорыстым дэкорам з ву- вальныя (рэзьбанаразны інструмент, гайка-, зенькіх палосак вызначаюцца мотальс- шурупа-, шпілька-, муфтавёрты і інш.), шлі(для шліфавання, паліравання і кія ручнікі. У цэнтральнай Беларусі знач- фавальныя зачысткі паверхняў), пілы (нажоўкі, дысканую частку складаюць шматнітовыя Р. з выя, ланцуговыя пілы і інш.), нажніцы (дыскабуйнарапортным шашачным бела-шэ- выя, рычажныя, высечныя і інш.), малаткі рым малюнкам поля і ўзорыстымі чырв. (адбойныя малаткі, рубачныя, зачышчальныя, палосамі таго ж малюнку па канцах. кляпальныя, цвіха- і скобазабіўныя і інш.), Вылучаюцца капыльска-клецкія Р. з буй- фрэзерныя (для ўтварэння пазоў, гнёздаў, ным лаканічным арнаментам па канцах, розных паглыблснняў y метап., драўляных, вытканым закладной тэхнікай. У тра- пластмасавых ці інш. вырабах). дыц. Р. пераважае спалучэнне чырв. дэ- РЎШКАВІЧЫ, літоўскі княжацкі род, кору з белым фонам, з канца 19 ст. да- прадстаўнікі якога Ванібут, Бутавіт, Відаўся чорны, з сярэдзіны 20 ст. паную- жэік, Вішлій, Кіценій, Плікасова чае становішча заняла паліхромія; ром- ўдзельнічалі ў падпісанні з Уладзімірабагеам. арнаментыка стараж. сімвалічнага Валынскім княствам дагавора 1219, скіхарактару саступіла месца расліннаму раванага супраць Польшчы. У сярэдзіне гладзеваму дэкору. На аснове традыц. Р. 1250-х г. кн. Сірвід Р. удзельнічаў y сувырабы пааарункавага, сувенірнага, маст. месным з рус. князямі паходзе супраць прызначэння ствараюць сучасныя нар. мангола-татар на Украіну. На думку майстры, прадпрыемствы маст. прам-сці рас. гісторыка І.Бяляева, Р. разам з Булевічамі валодалі тэр. ад Віліі да Нёмана (гл. Мастацкіх вырабаў вытворчасць). Літ.. Ф а д з е е в а В.Я. Беларускі ручнік. і Свіслачы (заходняй), на У — да БярэМн., 1994; К а ц а р М.С. Беларускі арназіны (дняпроўскай). Літ. гісторык Э.Гумент: Ткацтва. Вышыўка: Пер. з рус. Мн., давічус лічыць, што Р. валодалі зямлёй 1996; Ручнік y прасторы і часе: Матэрыялы Упіта. На думку М.Ермаловіча, іх улаМіжнар. навук.-практыч. канф. Мн„ 2000. данні ляжалі па суседстве з Пінскім Я.М.Сахута. княствам. «РУЧНІКІ», бел. сцэнічны жаночы таРЎШЧЫЦ Фердынаш (10.12.1870, б. манец, блізкі да карагода. Муз. памер 3/4. Тэмп умераны. Створаны балетмай- ёнтак Багданава, Валожынскі р-н Мінстрам Л.Алексютовіч на традыц. быта- скай вобл. — 30.10.1936), жывапісец, вой аснове пад мелодыю папулярнай графік, тэатр. мастак і педагог. Твораднайм. песні М.Пятрэнкі (часам су- часць звязана з маст. жыццём Беларусі, праваджаецца хар. выкананнем; рытмі- Польшчы, Літвы. Вучыўся ў К.Ермалаека песні некалькі зменена). Імітуецца ва ў Мінску, скончыў Пецярбургскую вышыванне ручнікоў з паступовым пе- AM (1897). Праф. Школы прыгожых раходам да плаўнага лірычнага карагода мастацтваў y Варшаве (1904—07), Краз ручнікамі. Уваходзіць y рэпертуар каўскай AM (1907—08), аддзялення прыгожых мастацтваў Віленскага ун-та шматлікіх самадз. калектываў. Л. К.Алексютовіч. (1919—32). У творчасці наследаваў траРУЧНІЦА (польск. rusznica), адзін з дыцыі бел., рус., польскага, франц. маспершых узораў ручной агнястрэльнай тацтва, y некат. творах адметны ўплыў зброі ў краінах Усх. і Цэнтр. Еўропы. У мадэрну. Сац. матывы гучаць y творах ВКЛ з’явілася ў 2-й пал. 14 ст.; прызна- «Каля касцёла» (1899), «У свет» (1901), чалася ў асн. для пяхоты. Складалася з «Эмігранты» (1902), эпічнасць і сімволігладкасценнага кованага жалезнага ка — y творы «Зямля» (1898). Лірычнасцю і эмацыянальнай выразнасцю ствала, прымацаванага да драўлянай ловызначаюцца пейзажы «Вясна» (1897, жы. Зараджалася са ствала кулямі з жа1907), «Млын зімою» (1897), «Млын леза або свінцу. Калібр 12,5—25 мм, ноччу» (1898), «Млын» (1899), «Пустка маса да 8 кг, прыцэльная далёкасць (Асенні вецер)», «Восень» (абодва 1901), стральбы да 150 м. У пач. 16 ст. замене- «Зімовая казка» (1904), «Лясны ручай», на мушкетам (гл. таксама Самапал). «Берагі Вілейкі». Рэаліст. паказам род-
480
РЫ БААХОЎН ыя
най прыроды вылучаюцца карціны «Мінск зімою» (1895), «Крэва» (1899), «Мост зімою» (1901), «Былое» (1903), «Багданава» (1905), «Зіма», «Бледнае сонца» і інш. Творам уласцівы лаканізм і прастата кампазіцыі, выдатныя каларыстычныя якасці. Працаваў таксама ў графіцы: выконваў ілюстрацыі да перыяд. выданняў Вільні, Варшавы, Кракава; аўтар станковых работ «Залаты па-
РЫБААХ0ЎНЫЯ ЗБУДАВАННІ, тэхнічньм канструкцыі для прадухілення траўміравання і гібелі рыбы ў месцах водазабору, каля гідратэхн. збудаванняў (напр., помпавых станцый). Паводле прынцыпу дзеяння падзяляюцца на мех., гідраўлічныя і фізіялагічныя. М е х а н і ч н ы я ў выглядзе жалюзі, сетак, сеткавых барабанаў, конусаў з рыбаадводамі ствараюць перашкоды на шляху перамяшчэння рыб. У г і д р а ў л і ч н ы х Р.з. струмень накіроўвае рыб y бяспечны бок ад гідратэхн. збудаванняў.
кой» (1913), «Сям’я», «Аўтапартрэт», «Дрэвы над вадой» і інш. Аформіў шэраг спектакляў y т-ры Н.МладзяёўскайШчуркевіч y Вільні: «Ліля Венеда» (1909), «Князь Нязломны» (1910) і «Балядына» (1914) Ю.Славацкага, «Вяселле» (1910), «Варшавянка» (1914) і «Лістападаўская ноч» (1930) С.Выспянскага. Л.У.Салодкіна.
Ручныя машыны: 1 — рэзьбанаразальнік; 2 — пнеўматычны шабер; 3 — электрамалаток; 4 — свідравальная машына; 5 — пнеўматрамбоўка; 6 — электрычная машына для шліфавання падлогі; 7 — алеюрадаўбёжнік; 8 — эдектрычная машына для стругання падлогі.
У ф і з і я л а г і ч н ы х Р.з. выкарыстоўваюць адпужвальныя раздражняльнікі (эл., светлавыя, гукавыя сігналы і інш.). Эфектыўнасць Р.з. да 80%. На Беларусі найб. пашыраны мех. Р.з., на водазаборах тэхн. водазабеспячэння часцей выкарыстоўваюцца сеткавыя барабаны, на пітных водазаборах — касетна-гравійныя фільтры. Т.М.Шаўцова. РЫБАВ0ДСТВА, тэорыя і практыка развядзення і гадоўлі рыбы, павелічэння і паляпшэння якасці рыбных запасаў
Ф.Рушчьіц. Пустка (Асенні вецер). 1901.
y прыродных і штучных вадаёмах. Як галіна нар. гаспадаркі ўключае Р. сажалкавае, садковае, індустрыяльнае, y вадаёмах натуральных і комплекснага прызначэння. Кірункі сучаснага Р. — меліярацыя і ўгнаенне сажалак для стымулявання іх прыроднай базы, удасканаленне спосабаў кармлення рыб, селекцыя высокапрадукцыйных парод, вырошчванне полікультуры рыб і інш. На Беларусі Р. развівалася з 18 ст. (пераважна ў памешчыцкіх гаспадарках), спецыялізавалася на гадоўлі карпа і стронгі. Найб. вядомы комплекс «Альба» князёў Радзівілаў каля Нясвіжа. Да 1917 на Беларусі мелася 856 га рыбаводных сажалак, сярэдняя прадукцыйнасць якіх не перавышала 0,6 ц/га. Прамысл. Р. пашыралася ў 1920—30-я г., пабудаваны сажалкавыя гаспадаркі: y 1924 «Белае» (пл. сажалак 1268 га) Жыткавіцкага, y 1932 «Волма» (1553 га) Чэрвеньскага і «Трэмля» (400 га) Петрыкаўскага р-наў. Найб. інтэнсіўна рыбныя гаспадаркі будаваліся ў 1960—80-я г. ў сувязі з асваеннем Палескай нізіны. Макс. аб’ём прадукцыі Р. атрыманы ў 1989 (20,6 тыс. т), выхад таварнай прадукцыі — 14,3 ц/га. У 2000 працавала 18 сажалкавых гаспадарак з агульнай пл. 21,86 тыс. га, садкоў 20 тыс. м2; адна халаднаводная гаспадарка вырошчвае стронгу. Займаюцца Р. таксама калгасы і саўгасы (пл. сажалак 4,59 тыс. га), дапаможныя гаспадаркі прамысл. прадпрыемстваў і інш. Асн. аб’ект Р. —
карп, дадатковыя — карась, расліннаедныя рыбы, шчупак, стронга. Вытворчасць складае каля 9,3 тыс. т (2000). Навук.-тэхн. праблемы Р. распрацоўваюць БелНДІ рыбнай гаспадаркі, ін-т заалогіі Нац. АН Беларусі. Найб. развіта Р. ў Японіі, Кітаі, ЗША, Pa rii, Даніі, Канадзе, Швецыі, Нарвегіі, Вялікабрытаніі (сумарны гадавы аб’ём перавышае 10 млн. т), якія маюць выхад да мораў і акіянаў і буйныя ўнутр. вадаёмы або сажалкі. Т.М.Шаўцова.
(РЫБАГАДАВАЛЬНІК, няпоўнасістэмная сажалкавая і азёрная рыбная гаспадарка, y якой разводзяць і гадуюць моладзь каштоўных відаў рыб для дарошчвання яе да таварнай масы ў натуральных і штучных вадаёмах. На Беларусі ў 1980-я г. працавала 9 Р. з агульнай пл. выроставых сажалак 518 га. У 2000 моладзь рыб вырошчвалася ў Р. «Багушэўскім», «Шэметава», «Наўліца». Р. ёсць y складзе большасці поўнасістэмных сажалкавых рыбных гаспадарак. Гадуюць рыбапасадачны матэрыял (сяголеткаў, гадавікоў, двухгадовікаў) карпа, сазана, карася сярэбранага і інш. Гл. таксама Рыбаводства. Т.М.Шаўцова.
РЫБАК Натан Самойлавіч (3.1.1913, с. Іванаўка Новаархангельскага р-на Кіраваградскай вобл., Украіна — 11.9.1978), украінскі пісьменнік. Вучыўся ў Кіеўскім хіміка-тэхнал. ін-це (1929—31). Друкаваўся з 1930. Аўтар зб-каў вершаў «Краіна працы» (1932), «Рабочы дзень» (1934), раманаў «Кіеў» (1936), «Дняпро» (кн. 1—2, 1937—38), «Памылка Анарэ дэ Бальзака» (1940, экранізацыя 1969), «Час спадзяванняў і адзяйсненняў» (ч. 1—3, 1960—65), «Салдаты без мундзіраў» (1968), эпапеі «Пераяслаўская рада» (т. 1—2, 1948—53), п’ес, зб-каў апавяданняў, y т.л. для дзяцей. На бел. мову асобныя творы Р. пераклаў М.Лужанін. Дзярж. прэмія СССР 1950. Т в :. Бел. пер. — Пераяслаўская рада. Т. 1—2. Мн., 1954—55; Р ус. пер. — Солдаты без мукднров. М., 1970; Пора надежд н свершеннй. Кн. 1—2. М., 1972. К.Р.Хромчанка.
РЫБАК Ульян Аляксандравіч (н. 1.1.1920, в. Яўсеевічы Глускага р-на Магілёўскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на Ленінградскім, Варонежскім, Цэнтр., 1-м і 4-м Укр. франтах. Пам. камандзіра разведвальнага ўзвода старшына Р. вызначыўся ў 1944 y час разведкі сіл праРЫБАК Алесь (Аляксандр Пятровіч; н. ціўніка ў Карпатах; за час вайны ўзяў 7.11.1934, в. Макаўчыцы Дзяржынскага 57 «языкоў», знішчыў 10 варожых танр-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік. каў. У 1945—85 y нар. гаспадарцы. Скончыў БДУ (1958). Працаваў y час. «Вожыю», «Бярозка», газ. «Калгасная РЫБАК0Ў Анатснль Навумавіч (14.1.1911, праўда», на Бел. радыё. У 1966—72 y г. Чарнігаў, Украіна — 23.12.1998), рускі сакратарыяце Прэзідыума Вярх. савета пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ін-т інСССР, адначасова выкладаў бел. мову ў жынераў транспарту (1934). У 1933—36 Літ. ін-це імя М.Горкага. 3 1972 нам. рэпрэсіраваны. Прыгодніцкая трылогія адказнага сакратара праўлення Саюза для юнацтва «Корцік» (1948, экранізапісьменнікаў Беларусі, y 1978—95 y цыя 1954), «Бронзавая птушка» (1956, выд-ве «Мастацкая літаратура». Друку- экранізавана), «Стрэл» (1975, фільм ецца з 1953. У цэнтры ўвагі яго твораў «Алошняе лета дзяцінства», 1974) пра маральна-этычныя праблемы. Аўтар зб. падзеі грамадз. вайны і нэпа. Раманы апавяд. і гумарэсак «Дарогі бываюць «Вадзіцелі» (1950, Дзярж. прэмія СССР розньм» (1972), рамана «Трэба было 1951) і «Кацярына Вароніна» (1955, аджыць» (1990), кн. для дзяцей «Сёння найм. фільм 1957) на вытв. тэму. У трылогіі «Дзеці Арбата» (1987), «Страх» прыедзе тата» (1976). (1990), «Прах і попел» (1994) праз лёсы Тв:. Што пасееш...: Аповесць, апавяданні. Мн„ 1982. пакалення 1930-х г. паказаны час
1 Да арт. Рыбаводства: I — атрыманне палавых пралуктаў ад вытворнікаў; 2 — інкубацыя ікры ў апаратах Вейса; 3 — адлоў малькоў. 16. Зак. 194.
РЫБАКОЎ_______________ 4 8 1 «культу асобы». Аўтар трылогіі для юнацтва «Прыгоды Кроша» (1960, аднайм. фільм 1962), «Канікулы Кроша» (1966) і «Невядомы салдат» (1970), раманаў «Лета ў Сасняках» (1964), «Цяжкі пясок» (1978), аўтабіягр. «Рамана-ўспаміну» (1997) і інш. Многія яго творы інсцэніраваны. На бел. мову аповесць «Корцік» пераклаў У.Шахавец. Тв.: Собр. соч. Т. 1—4. М., 1981—82; Мзбр. пронзв.: В. 3 т. T. 1—2. М., 1991; Тяжелый песок. М., 2000; Детн Арбата. М., 2000; Страх. М., 2000; Прах н пепел. М., 2000; Бел. пер. — Вадзіцелі. Мн., 1953; Корцік. Мн., 1959. Л і т С т а р н к о в а Е. А.Рыбаков. М., 1977; С разных точек зрення: «Детн Арбата» Анатолня Рыбакова. М., 1990.
У.А.Рыбак.
РЫБАК0Ў Барыс Аляксандравіч (н. 21.5.1908, Масква), расійскі археолаг, гісторык. Акад. AH СССР (1958) і замежных АН, ганаровы д-р Ягелонскага ун-та ў Кракаве (1964), чл. выканкома Міжнар. саюза дагіст. і протагіст. навук (з 1958), Міжнар. к-та славістаў (з 1963). Герой Сац. Працы (1978). Скончыў Маскоўскі ун-т (1930), з 1943 праф. гэтага ун-та. 3 1956 дырэктар Ін-та археалогіі, y 1973—75 акад.-сакратар Аддзялення гісторыі AH СССР. Асн. працы па сацыяльна-эканам. і паліт. гісторыі ўсх. славян і Стараж. Русі, гісторыі
482
РЫБАКОЎ
стараж.-рускага рамяства і культуры, язычніцтве, метралогіі, эпіграфіцы, летапісанні, нар. эпасе і інш. Пры выяўленні слядоў архаічнасці і дагіст. культаў славян выкарыстоўваў бел. фальклорны і этнагр. матэрыял. Займаўся важнай для сярэдневяковай гісторыі Беларусі тэмай радзімічаў. Ленінская прэмія СССР 1976. Дзярж. прэміі СССР 1949, 1952. Тв:. Ремесло Древней Русн. М., 1948; Древняя Русь: Сказання. Былнны. Летопнсн. М., 1963; Русскне датнрованные надпнсн XI— XIV вв. М., 1964; Язычество древннх славян. М., 1981; Кневская Русь м русскме княжества XII—XIII вв. М„ 1982; Язычество Древней Русн. М., 1987.
РЫБАК0Ў Мікалай Хрысанфавіч (19.5.1811, г. Курск, Расія — 27.11.1876), рускі акйёр. На сцэне з 1826. У 1833—41 y трупах Харкава, погым y т-рах пераважна Пд Расіі. Адзін з рэфарматараў правінцыяльнай сцэны. 3 1872 y Маскве. Шмат выступаў y меладрамах, імкнуўся ўнесці ў іх праўду і дух бунтарства: Бідэрман, Ніна («Смерць і гонар», «Угаліна» М.Палявога), Кін («Кін, або Шалапушва і геній» А.Дзюма-бацькі) і інш. Прапагандыст рус. класічнага рэпертуару і драматургіі А.Астроўскага. Сярод роляў: Чацкі, Скалазуб («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Брускоў, Кураслепаў, Нешчасліўцаў («3 чужога шалу галава круціцца», «Гарачае сэрца», «Лес» Астроўскага), Прастакоў, Скацінін («Недаростак» Дз.Фанвізіна), Земляніка («Рэвізор» М.Гогаля), Вырын, Млынар («Станцыйны даглядчык», «Русалка» А.Пушкіна) і інш. Літ.'. К л н н ч н н 1972.
А. Н.Х.Рыбаков. М.,
Спаборніцтвы (сусв., міжнар. і клубныя турніры) праводзяцца сярод прафесіяналаў і аматараў. Пераможца вызначаецца па сумарнай масе ўлову. Лоўля вядзецца адной вудай на адзін кручок, дазваляецца прыкормка. Рыбу пасля ўзважвання выпускаюць. Кубкавыя спаборніцтвы звычайна маюць камерцыйны характар (напр., па лоўлі меч-рыбы на Кубак Хемінгуэя).
На Беларусі Р.с. культывуецца т-вамі рыбаловаў і спарт. т-вамі. Рэсп. т-ва паляўнічых і рыбаловаў штогод праводзіць турнірныя спаборніцтвы. А.У.Зубей. РЫБАЛ0ЎНЫЯ ПРЫЛАДЫ. прылады і прыстасаванні для лоўлі рыбы ў морах, азёрах, рэках і інш. вадаёмах. Су-
VI
/ N.
. 4 V
Да арт. Рыбалоўныя прылады. Расклад венцера з лодкі.
РЫБАЛКА Баляслаў Міхайлавіч (13.11.1928, с. Серабранка Арцёмаўскага р-на Данецкай вобл., Украіна — 13.9.1989), бел. трэнер (барацьба вольная). Засл. трэнер Беларусі (1961). Засл. трэнер СССР (1964). Суддзя міжнар. катэгорыі. Канд. пед. навук (1968), праф. (1973). Скончыў Цэнтр. ін-т фіз. культуры (1951, Масква). 3 1951 y Бел. ін-це фіз. культуры (у 1967—89 заг. кафедры, y 1968—70 прарэктар). У 1969— 72 гал. трэнер зборнай каманды СССР па вольнай барацьбе — пераможцы XX Алімп. гульняў (1972, г. Мюнхен, Германія). Сярод выхаванцаў — К.Мядзведзь, чэмпіён СССР У.Лятун. Тв:. Борьба вольная н класснческая. Мн., 1960 (разам з М.Ш.Мірскім, П.В.Грыгор’евым); Снловая подготовка борца. Мн., 1971.
РЫБАЛ0ЎНЫ СПОРТ, с п а р т ы ў н а е р ы б а л о ў с т в а , здабыча рыб з вадаёмаў рыбалоўнымі пршадамі, выкарыстанне якіх патрабуе непасрэднага ўдзелу рыбалова ў працэсе лоўлі і выключае масавы адлоў рыбы; адзін з відаў рыбалоўства і рэкрэацыйнай дзейнасці. Найб. развіты; кастынг (кіданне грузіла і мушкі на далёкасць і трапнасць з дапамогай вудзільна, аснашчанага мультыплікатарнай або безынерцыйнай катушкай з тормазам), лоўля на вуду і на спінінг, лоўля на блешню і мармышку.
■/, \ J
»; jj
Да арт. Рыбалоўныя прылады. Ват.
часныя Р.п. вырабляюцца з палімерных матэрыялаў і розных метал. сплаваў. Паводле прынцыпу дзеяння падзяляюць на сеткавыя (аб’ячэйвальныя, пасткі-лабірынты, адцэджвальныя), кручковыя і ўсмоктвальныя. А б ’ я ч э й в а л ь н ы я с е т к а в ы я Р.п. (жаберныя сеткі) заблытваюць рыбу ў вочках сеткавага палатна. Сеткі падзяляюцца на стаўныя і плаўныя (свабодна плаваюць y тоўпасткі-лашчы вады). С е т к а в ы я б і р ы н т ы ўжываюцца для адлову рыб, якія мігрыруюць. Складаюцца з камер для ўтрымання і назапашвання ўлову, уваходнага прыстасавання (дазваляе рыбе лёгка зайсці ў пастку і перашкаджае яе выхаду) і накіравальных крылаў. А д ц э д ж в а л ь н ы я сетк a в ы я Р.п. затрымліваюць рыбу, адцэджваючы ваду праз вочкі сеткі. Да іх належаць тралы, закідныя, абкідныя, донныя невады і інш. К р у ч к о в ы я Р.п. падзяляюцца на самалоўныя і прынадныя. У самалоўных востры кручок угыкаецца ў цела рыбы пры сутыкненні. Прынадныя раалічаны на тое, што рыба праглыне кручок разам з прынадай. У с м о к т в а л ь н ы я Р.п. (рыбапомпы) ужываюцца пераважна для здабычы чародных марскіх відаў рыб, часцей y комплексе з крыніцамі святла ці электратоку, якія здольны штучна канцэнтраваць чараду рыб.
Бел. традыц. Р.п. падзяляюць на невады, сеткі, стаўньм і рухомыя пасткі, кручковыя снасці, ударныя прылады. Група невадаў аб’ядноўвае зімовыя невады, падвалокі (летнія невады), мутнікі (донныя невады), брэдні. Усе яны ўяўляюць сабой сеткавую сцяну з адкрытым сеткавым мяшком пасярэдзіне. Рыба, трапіўшы ў іх, нібы адцэджваецца ад вады. Блізкія да іх паюдле прынцыпу лоўлі, але без сеткавага мяшка латы і крыгі. Сярод сетак найб. пашыраны адна- і трохсценныя (трыгубіцы). Іх устанаўлівалі на пэўны час y вадаёмах, сплаўлялі па цячэнні ракі або, перагарадзіўшы частку вадаёма, заганялі ў сетку рыбу спец. шастом — баўтом. У лоўлі рыбы стаўнымі пасткамі (езы, венцеры, мярэжы) выкарыстоўвалі натуральнае імкненне рыбы знайсці праход пры сустрэчы на сваім шляху перашкоды. У праёмах езаў і паасобку размяшчалі паплавы і нярэжкі (сеткавыя мяшкі на шастах), нераты, бучы; пад струмень вады, што біў з адтуліны ў плаціне вадзянога млына, падстаўлялі мяшок, нацягнуты на квадратную раму — ват. Рыбу, якая імкнулася да свежай вады з-за недахопу кіслароду ў замёрзлым вадаёме, лавілі ў палонках з дапамогай каробак і скрыпак. Рухомыя пасткі вызначаліся адсутнасцю ў іх перагародак, што перашкаджала выхаду рыбы. Таму, каб зберагчы ўлоў, пасткі хутка паднімалі з вады наверх. Волакам рыбачылі, сплаўляючы яго па цячэнні ракі; браданам (сеткавы мяшок, прымацаваны да двух шастоў, злучаных паміж сабой планкай) лавілі ўброд і з лодкі; таптухамі, кломлямі, сакамі рыбачылі ўброд. Хапунамі, падсакамі вычэрпвалі рыбу з вады, з наставак выбіралі рукамі. 3 прынадных кручковых снасцей найб. пашыраны паплаўковыя і донныя вуды, перамёты, старожні, снасці для лоўлі самоў, з імітацыйных — блісні, дарожкі, матылі, дракі. Ударнымі прыладамі рыбу наніз-
валі на востры наканечнік (восці), падчэплівалі яе знізу круком (багром), аглушалі ўдарам па лёдзе дубінай, драўлянымі цуркай (чакухай), молатам, абухом сякеры. Як правіла, Р.п. выраблялі самі рыбаловы, зрэдку набывалі сеткавае палатно ў сеткавязальшчыкаў. Некат. снасці або іх-тыпы былі характэрны для пэўных рэгіёнаў: для Палесся — паплавы, катцы, каробкі, нярэжкі, кломлі, таптухі на абручах, браданы, нераты ў форме поўнага конуса, матылі, чакухі; для Паазер’я — зімовыя невады, мутнікі, стаўныя аднасценныя сеткі, нераты ў форме паўконуса, блісні, дракі, багры; для Падняпроўя — трыгубіцы, скрыпкі,
інш.). 3 развіццём сельскай гаспадаркі Р. ператварылася ў дапаможную галіну. Формы, спосабы і прылады стараж. Р. амаль усе вядомы і ў наш час. Развіццё прадукцыйных сіл паступова ператварыла здабычу рыбы і морапрадуктаў y промысел, a потым і ў прамысловае Р. Асн. частку ўлову дае акіянскае і марское Р. ў межах кантынент. шэльфа. Да сярэдзіны 20 ст. прыкладна 75% улову прыпадала на паўн. ч. Сусв. акіяна, але ўжо ў 1970-я г. цэнтр Р. перамясціўся ў трапічныя раёны і Паўд. паўшар’е. Матэрыяльна-тэхн. базу складае рыбапрамысл. флот, рыбалоўныя парты, прадпрыемствы па вытв-сці прылад, сродкаў вытв-сці і іх рамонце. Гал. месца належыць тралаваму лову. Выкарыстоўваюцца таксама кашальковы, дрыфтэрны і ярусны лоў. Для павышэння эфектыўнасці распрацаваны метады ўздзеяння на рыбу святлом, электрычнасцю, хім. прэпаратамі і інш. Спалучэнне рыбных помпаў з тралам і нератам прывяло да распрацоўкі гідрамеханізаванай лоўлі бесперапыннага дзеяння. Касм. назіранні дазволілі пашырыць лоўлю ва ўсіх морах і акіянах. У марскім Р. існуюць аўтаномныя і экспедыцыйная формы арганізацыі лоўлі. Неабмежаваная лоўля рыбы і здабыча морапрадуктаў адмоўна адбіваецца на стане сыравінных рэсурсаў, таму парадак лоўлі і здабычы ў адкрытым моры вызначаецца міжнар. пагадненнямі, a ў тэр. водах — нац. заканадаўствам. Значныя страты наносяць браканьерская лоўля рыбы і здабьгча марской жывёлы.
І.М.Браім (рыбалоўныя прылады на Беларусі). Т.М.Шаўцова.
У 1998 y свеце вылаўлена 117,2 млн. т рыбы, ракападобных і малюскаў, y т.л. 30,9 млн. т y сажапках і пры выкарыстанні інш. метадаў штучнага развядзення. 10 краін, дзе найб. развгга Р., вылавілі 78,1 млн. т, y тл. Кітай 38 млн. т, Ялонія 6 млн. т, Індыя і ЗША па 5,2 млн. т, Расія 4.5 мпн. т, Іноанезія і Перу па 4,4 млн. т, Чылі 3.6 млн. т, Тайланд 3,5 ш н. т, Нарвегія 3,3 млн. т. Ад 1 да 2 млн. т штогод вылоўліваюць Паўд. Карэя, Ісландыя, Філіпіны, Данія, Мексіка, Малайзія, Іспанія, Аргенціна, Бангладэш, Вялікабрытанія, В’етнам, Канада, Тайвань. Значная здабыча (ад 0,5 да 1 млн. т) y Бразіліі, ЭкВадоры, Францыі, Італіі, Марока, Нідэрландах, Новай Зеландыі, Пакістане, Сенегале, ПАР, Венесуэле і Турцыі. Унуірыкантынент. дзяржавы арганізуюць Р. (акрамя ўнутр. вадаёмаў) y моры на зафрахтаваных або сваіх суднах. У спарт. і рэкрэацыйных мэтах з дапамогай ручных прылаа (вуды, спінінгі, перамёты, дарожкі і інш.) развіваецца аматарскае Р.
РЫБАЛ0ЎСТВА, здабыўная галіна рыбнай прамысловасці. Сыравінная база — прыродныя рэсурсы акіянаў, мораў, азёр, рэк, вадасховішчаў і сажалак (рыба, малюскі, марскія млекакормячыя, ракападобныя і інш.). Падзяляецца на прамысл. і аматарскае, a па месцы здабычы рыбы і морапрадуктаў — на марское, далёкае ад берагоў, марское прыбярэжнае і азёрна-рачное. Прамысл. Р. грунтуецца на вывучэнні рыбных запасаў, біял. асаблівасцях аб’ектаў промыслу, раёнаў лоўлі, міграцыі рыб і марскіх жывёл. Адзін з найстарэйшых відаў чалавечай дзейнасці. Да эпохі палеаліту і неаліту адносяцца вынаходствы рыбалоўных прылад (кручкі, гарпуны, восці і
РЫБАЛЬЧАНКА Аляксандр Аляксеевіч (н. 5.12.1911, Кіеў), бел. балетмайстар, дзеяч самадз. мастацтва. Нар. арт. Беларусі (1959). Вучыўся ў тэатр. студыі пры Гомельскім траме (1931—35) пад кіраўніцтвам Е.Міровіча і К.Алексютовіча. У 1935—37 акцёр Гомельскага калгаснасаўгаснага т-ра, адначасова ў 1936— 41 і
Да арт. Рыбалоўныя прылады. Старажня.
седжы, волакі без шастоў, брэдні з планкамі ў крылах. 3 традыц. Р.п. y сучасным прамысл. рыбалоўстве ўжываюць невады, сеткі, мярэжы, a ў аматарска-спартыўным — вуды, дарожкі, матылі, старажні, перамёты, блісні, падсакі. Папулярнымі сталі спінінгі. З’явіліся новыя тыпы вуд.
На Беларусі Р. ажыццяўляюць рыбакамбінаты, сажалкавыя рыбгасы, азёрна-таварныя гаспадаркі, рыбзаводы і інш. Ва ўнутраных вадаёмах Беларусі ўлоў рыбы склаў 13,6 тыс. т (1998). Абмежавана лоўля рыб, занесеных y Чырвоную кнігу Беларусі (сцерлядзь, ручаёвая стронга, звычайны харыус, рыбец, вусач). Г.С.Смалякоў.
РЫБАНУКЛЕАПРАТЭІДЫ
483
1945—58 кіраўнік танц. калектыву Гомельскага клуба чыгуначнікаў, y 1958— 82 балетмайстар і маст. кіраўнік Гомельскага нар. ансамбля песні і танца, y 1945—82 адначасова маст. кіраўнік Гомельскага Палаца культуры і тэхнікі чыгуначнікаў. Яго пастаноўкі адметныя глыбокім сцэнічным увасабленнем самабытнага нар. мастацтва, пераканальным рэжысёрскім вырашэннем, яркай тэатральнасцю. Сярод іх: вак.-харэагр. кампазіцыі, y т.л. «Над светам голуб мі-
А.А.Рыбальчанка.
ру пралятае», «Беларусь — мая песня», «Непераможная і легендарная», «3 песняю — y дарогу»; тэматычныя праграмы; танцы, y тл . бел. нар. «Лявоніха», «Мяцеліца», «Таўкачыкі». Ю.М.Чурко. РЬІБАН (Ribbon Fall), вадаспад на р. Рыбан-Крык, y ЗША, адзін з найб. y краіне. Выш. 484 м. Уваходзіць y склад Іасеміцкага нацыянальнага парку. РЬІБАНЁЦ, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 13 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,34 км2, даўж. 1,27 км., найб. шыр. 440 м, найб. глыб. 11,2 м, даўж. берагавой лініі 4,58 км. Пл. вадазбору 2,11 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу, складзена з 2 плёсаў. Схілы выш. 2— 10 м, параслі хмызняком і асобнымі дрэвамі. Берагі нізкія, на У зліваюцца са схіламі, пясчаныя, задзернаваныя, месцамі пад хмызняком. Зарастае да глыб. 2 м. Выцякае ручай y р. Бярозаўка. РЫБАНУКЛЕАЗЫ, ферменты класа гідралаз, якія расшчапляюць рыбануклеінавыя кіслоты шляхам разрыву фосфарна-эфірных сувязей y поліпептыдным ланцугу. Пашыраны ў жывых арганізмах. Найб. вывучана панкрэатычная Р., якая вылучана з падстраўнікавай залозы быка (першы фермент, для якога вызначана паслядоўнасць усіх 124 амінакіслотных астаткаў і ажыццёўлены яго хім. сінтэз; 1960-я г.). Выкарыстоўваюць y біяхім. даследаваннях, для вывучэння структуры нуклеінавых к-т, y медыцыне для прыгнечання росту пухлін, лячэння некат. тыпаў лейкозаў, як абязбольвальны сродак. РЫБАНУКЛЕАПРАТЭІДЫ, складаныя комплексы рыбануклеінавых кіслот з бялкамі. Паводле амінакіслотнага саставу падобныя да бялкоў мышцаў, валодаюць скарачальнымі ўласцівасцямі.
484
РЫБАНУКЛЕІНАВЫЯ
Уваходзяць y мітатычны апарат. Гл. таксама Нуклеапратэіды. РЫБАНУКЛЕІНАВЫЯ КІСЛ0ТЫ (РНК), біялагічныя палімеры, якія складаюцца з монануклеатыдаў. Абавязковы кампанент усіх жывых клетак, многіх вірусаў. Удзельнічаюць y рэалізацыі генет. інфармацыі. Першасную структуру РНК вызначае паслядоўнасць размяшчэння монануклеатьшаў y подіпептьшным ланцугу. На ўзроўні другаснай структуры малекула РНК фарміруе адзін ланцуг (асобныя ўчасткі, камплементарныя адзін аднаму, утвараюць 2 ланцугі). У фарміраванні трацічнай структуры РНК важную ролю адыгрываюць бялкі, пры гэтым узнікаюць рыбасомы, інфармасомы. Адрозніваюць некалькі тыпаў РНК: рыбасомная (рРНК) — каля 80% клетачнай РНК, транспартная (тРНК) — 15%, матрычная або інфармацыйная (мРНК) — каля 5% усёй РНК клеткі. Гал. функцыя рРНК — структурная apr-цыя рыбасомы, дзе адбываецца зборка поліпептыднага ланцуга. Трансп. РНК актывізуе і пераносіць амінакіслоты і выконвае адаторную функцыю, якая лазваляе перакласці «мову» генет. кода (паслядоўнасць нуклеатыдаў) y «мову» структуры бялковай малекулы (амінакіслотная паслядоўнасць). Матрычная РНК — камплементарная копія генаў, якія кадзіруюць структуру бялкоў. Яна выкарыстоўваедца як матрыца пры зборцы поліпептыднага ланцуга. Асобна вылучаюць вірусную РНК. У некат. тыпаў вірусаў яна алыгрывае ролю захавальніцы генет. інфармацыі. Пранікненне такога віруса ў клеткі патрабуе папярэднага сінтэзу дэзоксірыбануклеінавай кіслаты (ДНК) на матрыцы РНК. гэтага віруса. Паток генет. інфармацыі (экспрэсія генаў) уключае транскрыпцыю — сінтэз усіх тыпаў РНК на малекуле ДНК і трансляцыю — біясінтэз бялку на мРНК (генет. інфармацыя ДНК рэалізуецца шляхам праграміраванага праз мРНК сінтэзу бялкоў, якія вызначаюць фенатыпічныя прыкметы жывых арганізмаў). Утварэнне мРНК на матрыцы ДНК y пракарыятычных клетках — адносна просты працэс і ўключае гал. чынам транскрыпцыю адпаведнага гена з дапамогай РНК-полімеразы. Біясінтэз мРНК y зўкарыётаў значна адрозніваецца шматступеньчатасцю фарміравання актыўнай малекулы. Малекулы тРНК як y эўкарыётаў, так і ў пракарыётаў сінтэзуюцца ў выглядзе вял. папярэднікаў. У клетках эўкарыётаў сінтэз рРНК лакалізаваны ў ядзерку і ажыццяўляецца РНК-полімеразай I; геном утрымлівае ад 50 да 1000 ідэнтычных копій генаў, якія кадзіруюць рРНК. Літ:. Б е р е з о в Т.Т., К о р о в к н н Б.Ф. Бнологаческая хнмня. 3 нзд. М., 1998. В.К.Кухта.
РЫБАПРАМЫСЛ0ВЫЯ СЎДНЫ, марскія, рачныя або азёрныя судны для здабычы (лоўлі), апрацоўкі і транспартавання рыбы. Да рыбалоўных Р.с. адносяцца траўлеры, сейнеры, рыбалоўныя боты і інш.; да рыбаапрацоўчых — плывучыя базы, кансервавыя з-ды і вытв. рэфрыжэратары (прымаюць рыбу-сырэц ад здабыўных суднаў і перапрацоўваюць яе ў паўфабрыкат ці гатовую прадукцыю); да транспартных — быстраходныя трансп. рэфрыжэратары. Гл. таксама Рыбная прамысловасць.
РЫБАПРАПУСКНЫЯ ЗБУДАВАННІ, комплекс гідратэхн. збудаванняў для пропуску рыбы цераз плаціны, гідравузлы і інш. перашкоды на рэках, асабліва ў час яе міграцый на нераст. Выбар тыпу Р.з. залежыць ад відаў рыб, напору вады ў гідравузле, скорасці цячэння, ваганняў гарызонту вады. Да Р.з. адносяцца рыбаходы, рыбаходныя шлюзы, рыбапад’ёмнікі. Па рыбаходах (абхадных, стаўных, латаковых, лесвічных каналах) і рыбаходных шлюзах рыба пераадольвае напор вады і перашкоды самастойна. Рыбаходныя шлюзы маюць рыбаназапашвальнікі і дзейнічаюць паводле прынцыпу суднаходных шлюзаў. Рыбапад’ёмнікі транспартуюць рыбу ў перасоўнай напоўненай камеры ці ў спец. сетцы. Т.М.Шаўцова.
РЬІБАРАЎ Валерый Паўлавіч (н. 26.6.1939, г. Саратаў, Расія), бел. кінарэжысёр. Скончыў Ленінградскі ін-т т-ра, музыкі і кіно (1976). 3 1957 (з перапынкам) на кінастудыі «Беларусьфільм», з 1978 рэжысёр. Першая работа — кароткаметражны фільм «Жывы зрэз» (1978, паводле апавядання В.Патаніна «Белыя яблыкі», дыплом Міжнар. кінафестывалю ў Обергаўзене Германія). Цікавасць да нар. лёсу, да нац. каларыту выявілася ў фільме «Чужая бацькаўшчына» (паводле раманаў ВАдамчыка, 1982). Найб. значны фільм — «Сведка» (паводле аповесці В.Казько «Суд y слабадзе», 1985), y якім для дасягнення маст. выразнасці выкарыстаў спалучэнне ігравых эпізодаў з дакумент.-маст. (стылізаванымі пад кінадакумент). Праблемы сучаснасці ўзняты ў карціне «Мяне завуць Арлекіна» (паводле п’есы Ю.Шчакаціхіна «Пастка-44», 1988). Зняў дакумент. фільмы «Чаканне» («Зімовая казка», 1975), «Тонежскія бабы», «Нямая скрыпка» (абодва 1977). В.Ф.Нячай. РЫБАС0МА, немембранная арганела клеткі ўсіх жывых арганізмаў, якая складаецца з РНК і бялку; элементарны апарат сінтэзу бялковых малекул. Падзяляюцца на цытаплазматычныя і мітахандрыяльныя. Асн. функцыя Р. — зборка бялковых малекул з амінакіслот, якія дастаўляюцда трансп.'РНК. У клетцы да некалькіх дзесяткаў мільёнаў Р. РЫБАФЛАВІН, в і т a м і н Вг, водарастваральны вітамін групы B, C 17H 20O6N 4 . У арганізме чалавека не сінтэзуецца
(паступае з прадуктамі харчавання). Будову Р. вызначылі ў 1935 шляхам хім. сінтэзу адначасова П.Карэр і Р.І.Аўн. Удзельнічае ў абмене рэчываў шляхам пераўтварэння ў флавінавыя каферменты (флавінмонануклеатыд і флавінадэніндынуклеатыд), якія забяспечваюць актыўнасць важнейшых акісляльна-аднаўленчых ферментаў, што рэгулююць рэакдыі бялковага, вугляводнага, тлушчавага і энергет. абмену. Неабходны для праяўлення актыўнасці інш. вітамінаў (D, Вб, фоліевай к-ты). Недахоп Р. ў арганізме выклікае агульную слабасць, пахудзенне, тармажэнне росту, запаленне скуры, малакроўе, парушэнне зроку, сардэчнай дзейнасці і інш. Сутачная патрэбнасць для дарослага чалавека — 1,5—2,5 мг. Найб. Р. ў печані, нырках, яйках, дражджах, малочных прадуктах і інш. Выкарыстоўваецца ў медыцыне. I. М. Семяненя.
РЫБАЦКІЯ Л0Д КІ, малыя вёславыя судны, прызначаныя для лоўлі рыбы. Вядомы з неаліту многім народам свету. На Беларусі самы стараж. тып Р.л. — вьшзеўбаны са ствала дубу, асіны або ліпы човен. Каб паменшыць хісткасць чаўноў, да бартоў некат. з іх прыбівалі драўляныя брусы; такія чаўны наз. камягамі. У 19 ст. рыбакі выкарыстоўвалі дашчаныя лодкі. Дошкі днішча і бартоў змацоўваліся паміж сабой какорамі зробленымі з натуральна выгаутых тонкіх ствалоў дрэў. На Гомельшчыне былі пашыраны вузкія лодкі, y якіх нос прыўзнімаўся над вадой. Шырэйшыя і карацейшыя Р.л. выраблялі на Магілёўшчыне. На 3 Беларусі дашчаныя лодкі мелі 2 насы («чайкі»), на Нёмане насы загіналі ўверх. На Палессі вял. невадныя лодкі, як і звычайныя, былі доўгія і вузкія, y Паазер’і — карацейшыя, з шырокім развалам. Для падцягвання невада ў некат. лодках рабілі спец. прыстасаванні — калаўроцікі. На Магілёўшчыне і ўсх. Гомельшчыне рыбакісетачнікі ўкладвалі свае снасці на сцябло (драўляны жолаб), канцы якога апіраліся на барты. Дняпроўскія рыбакі выкарыстоўвалі лодкі з пакорай — паўкруглай лубяной страхой y насавой частцы. Пад ім захоўвалі прадукты, сухое адзенне; тут рыбак хаваўся ад дажджу і адпачываў. На Шчары і Нёмане такія накрыўкі рабілі з дошак. Каб зберагчы рыбу жывой, y адным з адсекаў чаўна або лодісі пракручвалі ў бартах дзіркі для цыркуляцыі вады. Для перавозу жывой рыбы прызначаліся спец. лодкі — шкудкі. Сучасныя рыбакі-аматары побач з традыц. дашчанымі выкарыстоўваюць лодкі, зробленыя з метал. сплаваў і гумы. І.М.Браім. РЫБАЧЫ, паўвостраў y Баранцавым м., на ПнЗ Мурманскай вобл. Расіі (Кольскі п-аў). Плато, якое стромка абрываецца да мора (выш. да 299 м). Складзена з гліністых сланцаў, пясчанікаў, вапнякоў. Мохава-лішайнікавая тундра. Мора каля ўзбярэжжа Р. не замярзае (уплыў цёплага Нордкапскага цячэння), багатае рыбай.
Рыбапрамысловае судна: транспартны рэфры-
жэратар.
РЫБЕЙРАН-ПРФТУ (Ribeirâo Prêta), горад на ПдУ Бразіліі, y штаце Сан-Паў-
лу. Засн. ў 1856. Каля 400 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўгадарог. Гацдл.-размеркавальны цэнтр с.-г. раёна (бавоўна, кава, цукр. трыснёг, тьпунь, збожжа, жывёлагадоўля). Прам-сць: тэксг., харч., маш.-буд. (с.-г. машыны), сталеліцейная. РЫБЁРА (Ribera; празваны С п а н ь я л е т а , Spagnoletto) Хусепе дэ (17.2.1591, г. Хаціва, Іспанія — 2.9.1652), іспанскі жывапісец і гравёр, прадстаўнік караваджызму. Вучыўся, верагодна, y Ф.Рыбальты ў Валенсіі. 3 1613 y Італіі, y 1616— 18 прыдворны жывапісец ісп. віцэ-каралёў y Неапалі. У ранніх творах (у т.л. ў афортах) пераважалі рэзкія святлоценявыя кантрасты, драм. сцэны пакутніцтва, y якіх падкрэсліваў перамогу волі над фіз. пакутамі («Пакутніцтва св. Варфаламея», 1624; «Сілен», «Св. Себасцьян і св. Ірына», абодва 1628; «Пустэльнік Павел», 1632), паўфігурныя выявы стараж. філосафаў, трактаваныя
як простанародныя тыпажы («Дэмакрыт», 1630; «Дыяген», 1637). 3 сярэдзіны 1630-х г. пры захаванні агульнай суровасці вобразнага ладу перайшоў да большай ураўнаважанасці кампазіцыі і мяккасці святлаценю, y колеравай гаме пашырыліся залацістыя або серабрыстьм адценні: «Св. Ануфрый», «Апалон і Марсій» (абодва 1637), «Пакланенне пастухоў» (1638), «Пакутніцтва св. Філіпа», «Сон Іакава» (абодва 1639), «Святая Інеса» (1641), «Храманожка» («Кульгавы хлопчык», 1642) і інш. Л іт З н а м е р о в с к а я 3 нзд. М., 1982.
най луской. Паміж спінным і хваставым плаўнікамі — кіль, укрыты луской. Рот ніжні, высоўны. Корміцца доннымі беспазваночнымі, лічынкамі насякомых, ракападобнымі, часам дробнай рыбай. Аб’ект промыслу і развядзення.
РЫ БІН ТЛУШЧ, тлушч, які вырабляюць з печані рыб, часцей сям. трасковых. Празрыстая масляністая вадкасць ад жаўтаватага да светла-карычневага колеру, мае слабы спецыфічны рыбны пах і смак. Складаецца з трыгліцэрыдаў негранічных к-т, невял. колькасці свабодных тлустых к-т, халестэрыну, фасфатыдаў, вітамінаў A, D і інш. Выкарыстоўваецца ў медыцыне і жывёлагадоўлі ў якасці крыніцы вітамінаў, для прафілактыкі і лячэння астэадыстрафіі, рахіту, курынай слепаты, залатухі, для лячэння ран, язваў, апёкаў. 3 адходаў перапрацоўкі рыбы атрымліваюць тэхн. Р.т., які выкарыстоўваецца ў гарбарнай, мылаварнай вытв-сцях і інш.
РЫБІНСК, горад y Яраслаўскай вобл., y Расіі. Вядомы з 1071. 240 тыс. ж. (2000). Порт на р. Волга каля ўваходу ў Рыбінскае вадасховішча. Чыг. станцыя. Прам-сць: машына-, матора- і суднабудаванне, нафтахім., мэблева-дрэваапр. камбінат, запалкавая ф-ка, гарбарны з-д і інш. ГЭС. Авіяц. тэхнал. ін-т. 2 тэатры. Музеі: гіст.-арх. і маст. музей-запаведнік, дом-музей АА.Ухтомскага. Арх. помнікі 18— 19 ст.
Даўж. да 50 см, маса да 3 кг. Цела ўмеранападоўжанае, высокае, укрыта буйной шчыль-
485
РЬІБІНСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. На р. Волга, y Яраслаўскай, Валагодскай і Цвярской абл. Расіі. Утворана плацінай аднайм. ГЭС. Запоўнена ў 1941—47. Пл. 4580 км2, аб’ём 25,4 км3, даўж. па рэчышчы р. Волга 112 км, р. Малога 198 км, р. Шаксна 204 км, найб. шыр. 60 км. Няпоўнае шматгадовае рэгуляванне сцёку, ваганні ўзроўню да 5 м. Выкарыстоўваецца для суднаходства (пачатак Волга-Бсттыйскага воднага шляху). Рыбалоўства. На берагах гарады Чарапавец, Рыбінск. РЬІБНАЙ ГАСПАДАРКІ б е л а р ў с к і НДІ А к а д э м і і а г р а р н ы х н a в у к Б е л а р у с і (БелНДІРГ). Засн. ў 1928 y Мінску як Бел. н.-д. станцыя рыбнай гаспадаркі пры Наркамаце земляробства БССР. 3 1933 Бел. аддз. Усесаюзнага НДІ сажалкавай рыбнай гаспадаркі, з 1937 рыбны аддзел НДІ харч. прам-сці, з 1939 Бел. н.-д. станцыя Гал. ўпраўлення рыбнай прам-сці пры СНГ БССР, з 1958 Бел. НДІ рыбнай гаспадаркі, з 1992 y складзе Акадэміі агр. навук Беларусі, з 1996 Бел. н.-д. і праектна-канструктарскі ін-т рыбнай гаспадаркі, з 2000 сучасная назва. Лабараторыі (2000): селекцыі і племянной работы, рыбаводства і рыбалоўства на натуральных вадаёмах, кармоў, радыяцыйнай экалогіі і якасці асяроддзя. Селекцыйна-племянны ўчастак «Ізабеліна» (Маладзечанскі р-н), гасп.-разліковы ўчастак «Вілейка» (Вілейскі р-н), азёрная база «Чаросава» (Лепельскі р-н). Асн. кірункі навук. дзейнасці: устанаўленне заканамернасцей развіцця першаснай прадукцыі ва ўмовах інтэнсіўнага сажалкавага рыбаводства, распрацоўка тэорыі мінер. ўгнаення сажалак, класіфікацыя натуральных вадаёмаў Беларусі паводле іх генет. тыпу і складу іхтыяфауны, распрацоўка і ўкараненне інтэнсіўнай, паўінтэнсіўнай і пашавай тэхналогій сажалкавага рыбаводства; рэсурсазберажэнне ў сажалкавым рыбаводстве, стварэнне высокапрадукц. прамысл. парод, помесей t гібрыдаў карпа, удасканальванне рэцэптуры кармоў і тэхналогій кармлення, лячэння і прафілактыкі хвароб рыб і інш. У ін-це працавалі і працуюць Г.Г.Вінберг, М.Е.Макушок\ д-ры навук М.Г.Аношка, П.І.Жукаў, В.У.Кончыц. 3 1962 выдаецца навук. зб. «Пытанні рыбнай гаспадаркі Беларусі». Літ.: Белорусскмй научно-нсследовательскнй я проектно-конструкторсквй ннстктут рыбного хозяйства: 40 лет: 1958— 1998. Мн., 1998. В.У.Кончыц.
РЫБНАЯ МУКА, кармавы прадукт з сушанай і размолатай рыбы ці адходаў яе перапрацоўкі. Mae пратэіну да 70%, мінер. солей (пераважна кальцыю і фосфару) 15—25%, вітаміны A, D і групы В. Вял. колькасць y Р.м. тлушчу (больш за 18%) — прычына хуткага яе псавання, надае мясу і малаку жывёл рыбны прысмак і пах. Скормліваюць свінням, птушкам, пушным звярам, маладняку буйн. par. жывёлы, уключаюць y камбікармы.
Т.П. Х.Рнбера. Я.Ф.Шунейка.
РЫБЁЦ, с ы р ц ь (Vimba vimba), рыба сям. карпавых атр. карпападобных. Адзіны від роду. Пашыраны ў бас. Паўн., Балт., Азоўскага, Чорнага і Каспійскага мораў. Прахадныя і паўпрахадньш формы, ёсць жыльы (р. Дняпро). Жьше пераважна ў паглыбленнях рэк з хуткім цячэннем. Бел. нар. назвы: цырта, падуства. Занесены ў Чырв. кнігу Беларусі.
РЫБНАЯ
Рыбец: 1 — самка; 2 — самец y нераставым стане.
РЬІБНАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна харчовай прамысловасці, спецыялізава-
486
р ы б н ік
ная на здабычы і перапрацоўцы рыбы. Уключае рыбаводства, рыбалоўства і перапрацоўку рыбы. Асн. прадукцыя: рыба жывая, ахалоджаная, марожаная, таварная харч. рыбная прадукцыя (філе, вэнджаная і вяленая рыба, балыковьм вырабы, паўфабрыкаты, селядцы, рыбньм кансервы). На Беларусі фарміраванне Р.п. як самастойнай галіны пачалося ў 1920—30-я г. Разбураныя ў Вял. Айч. вайну прадпрыемствы Р.п. пасля вайны хутка аднаўляліся. У 1971 працавала 9 рыбзаводдў, 2 рыбакамбінаты, выраблена 9,46 тыс. т рыбнай прадукцыі і 3,8 млн. ўмоўных бляшанак рыбных кансерваў. У 1993 Р.п. выраблена 20,4 тыс. т таварнай рыбнай харч. прадукцыі, y т.л. 4 млн. ўмоўных бляшанак рыбных кансерваў. У 1999 галіна налічвала 27 спецыялізаваных праяпрыемстваў, на якіх працавала каля 2,4 тью. чал. Выпушчана 18,5 тью. т харч. рыбнай прадукцыі і 9,1 млн. умоўных бляшанак рыбных кансерваў. Марская рыба і рыбапрадукгы завозяцца зза мяжы.
РЫБШКАЎ Мікалай Мікалаевіч (13.12.1930, г. Барысаглебск Варонежскай вобл., Расія — 22.10.1990), расійскі кінаакцёр. Нар. арт. Расіі (1981). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1953). У кіно з 1954. Стварыў лірычныя вобразы маладых рабочых, простых і шчырых y фільмах «Вясна на Зарэчнай вуліцы», «Чужая радня» (абодва 1956), «Вышыня» (1957), «Дзяўчына без адраса» (1958), «Дзяўчаты» (1962). Сярод інш. фільмаў: «Дзядзечкаў сон» (1967), «Сёмае неба» (1972), «Сям’я Івановых» (1975), «Адыходзячы — ідзі» (1980), «Выйсці замуж за капітана» (1985), «Начны экіпаж» (1987), «Забароненая зона» (1988), «Прыватны дэтэктыў, або Аперацьм «Кааперацыя» (1989).
пед. ін-це імя Гнесіных. Прымаў удзел ва ўсіх оперных пастаноўках Вял. т-ра, лепшая — «Мазепа» П.Чайкоўскага (1949). Дзярж. прэмія СССР 1950. РЫБНЫЯ ГАСПАДАРКІ, р ы б г a с ы, гаспадаркі, якія гадуюць рыбу ў штучных сажалках ці прыстасаваных натуральных вадаёмах (гл. Сажаякавая рыбная гаспадарка), y тэрмальных водах ДРЭС (гл. Садковая рыібная гаспадарка), y рыбагадавальніках, здабываюць y натуральных вадаёмах (гл. Азёрна-таварная рыбная гаспадарка), перапрацоўваюць рыбу. Да функцый Р.г. таксама адносяць тэхн. і біял. меліярацыю вадаёмаў, штучнае зарыбленне вадаёмаў гасп.каштоўнымі відамі рыб (карп, белы амур, таўсталобікі, сырок і інш.), пабу-
Р.п. найб. развіта ў Кітаі, Японіі, Індыі, ЗША, Расіі, Інданезіі, Перу, Чылі, Тайландзе, Нарвегіі і інш. Т.М.Шаўцова.
РЬІБНІК (Rybnik), горад на Пд Польшчы, y Шлёнскім ваяводстве, y Верхнесілезскім каменнавугальным басейне. Вядомы з 1175. Каля 150 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Цэнтр здабычы каксавальных вуглёў. Прам-сць: коксахімія, маш.-буд. (горнае абсталяванне, халадзільнікі і інш.), харчовая. ц эс. РЬІБНІКАЎ Аляксей Львовіч (н. 17.7.1945, Масква), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1989). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1967), y 1969—74 выкладаў y ёй. Вучань К.Хачатурана. Сярод твораў рок-оперы «Зорка і смерць Хаакіна Мур’еты» (1976), «“Юнона” і “Авось”» (1981); сімфоніі, канцэрты з арк., творы для фп.; мюзіклы, y т.л. «Прыгоды Бураціна» (1975), музыка да кіна- і тэлефільмаў, y т. л. «Той самы Мюнхаўзен» (1980), «Праз церні да зорак» (1981), рамансы, песні і інш.
РЬІБНІЦА, возера ў Гродзенскім р-не, y бас. р. Пыранка (цячэ праз возера і злучае яго з воз. Белае), за 20 км на У ад г. Гродна. Пл. 2,48 км2, даўж. 4,76 км, найб. шыр. 900 м, найб. глыб. 7,7 м, даўж. берагавой лініі 12,4 км. Пл. вадазбору 403 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 3—5 м (на 3 і ПнЗ да 17 м), пад хмызняком, участкамі разараныя. Берагі на 3 і ПнЗ зліваюцца са схіламі. Шмат заліваў. Дно сапрапелістае, y прыбярэжнай зоне пясчанае. Упадае р. Стрыеўка. Уваходзіць y ландшафтны заказнік Азёры. РЫ БН 0Ў Аляксандр Васілевіч (1.9.1906, Масква — 1992), расійскі хар. дырыжор, педагог. Нар. арт. СССР (1971). Скончыў маскоўскія сінадальнае вучылішча царк. спеваў (1917), хар. акадэмію (1923), кансерваторыю (1927, харавы; 1930, муз.-тэарэт. ф-ты). 3 1930 хормайстар, y 1958—88 гал. хормайстар Вял. т-ра; y 1954—67 выкладаў y Муз.-
М Рьібнікаў y фільме «Вышыня». 1957.
Возера Рыбніца
дову рыбаахоўных збудаванняў, узнаўленне і паляпшэнне якасці рыбных запасаў. Паводле структуры Р.г. падзяляюць на поўнасістэмныя (эдзяйсняюць поўны цыкл развядзення рыбы: атрыманне спелых вытворнікаў і палавых прадуктаў ад іх, апладненне ікры і яе інкубацыя, вытрымліванне лічынак, вырошчванне моладзі, выпуск ў вадаёмы ці дарошчванне яе да таварнага стану ў сажалках) і няпоўнасістэмныя (адрозніваюцца адсутнасцю аднаго ці некалькіх звёнаў y гасп. працэсе вырошчвання рыбы). Р.г. вядуцца з рознымі абаротамі (перыяд часу, неабходны для вырошчвання рыбы ад ікрынкі да таварнай вагі). На Беларусі 26 Р.г., якія ўваходзяць y сістэму Мінсельгасхарчу, таксама ў струкгуры нац. паркаў Нарачанскі, Браслаўскія азёры. Найб. буйнью: «Любань» Любанскага, «Белае» Жыткавіцкага, «Сялец» Бярэзінскага, «Чырвоная Слабада» Салігорскага р-наў і інш. Большасць Р.г. (18) з’яўляюцца поўнасістэмнымі сажалкавымі гаспадаркамі, якія вырошчваюць рыбу па 2- і 3-гадовым абаротах. Т.М.Шаўцова. РЫБНЫЯ ПРАДЎКТЫ, харчовыя, медыцынскія, кармавыя і тэхнічныя прадукты перапрацоўкі рыбы. Найб. важны харч. прадукт — мяса рыб (складае 35—69% ад масы рыбы), якое мае шмат паўнацэнных бялкоў (16—20%), поліненасычаных тлушчаў, вітамінаў E і групы В, мінер. рэчываў. У залежнасці ад колькасці тлушчаў y мясе рыба падзяляецца
РЫБЫ
487
пераўтвараецца ў глюкозу, цукрозу, крухмал, цэлюлозу. І.М.Семяненя.
Да арт. Рыбныя гаспадаркі: 1 — адлоў рыбы са спушчаных сажалак y рыбгасе «Лактыіды»; 2 — аплоў рыбы ў рыбгасе «Лахва».
на катэгорыі: посная (тлушчаў да 2%), сярэдняй тлустасці (2—5%), тлустая (больш за 5%). Асн. віды прамысл. перапрацоўкі — замарожванне, вэнджанне, вяленне і кансерваванне. Да харч. Р.п. належаць таксама ганады (ікра, малокі), печань. Сыравіна для атрымання мед. Р.п. (тлушчы, вітамінньш прэпараты) — печань рыб сям. трасковых і інш. Кармавыя і тэхн. Р.п. (рыбная My xa, рыбны клей, гуанін, жамчужны пат) атрымліваюць з адходаў перапрацоўкі рыбы (галовы, плаўнікі, луска, вантробы) і малакаштоўнай рыбы. Т.М.Шаўцова. РЫБ03А, монацукрыд з групы альдапентоз, С 5Н 10О5 . Існуе ў выглядзе аптычна актыўных D- i L- формах. Уваходзіць y састаў рыбануклеінавых к-т, нуклеатыдаў, нуклеазідаў, некат. каферментаў, бактэрыяльных поліцукрыдаў, вітаміну Ві2.
Да арт. Рыбныя лрадукты: паўфабрыкаты свежай рыбы.
Бясколерны парашок, добра раствараецца ў вадзе, не раствараецца ў эфіры. Пры ўзнаўленні Р. ўтвараецца 5-атамны спірт рыбітол, які ўваходзіць y састаў рыбафлавіну і некат. каферментаў. Свабодная Р., цгго ёсць y ежы, не засвойваецца арганізмам чалавека і большасці млекакормячых. Манафосфарны эфір Р.-5-фасфат з’яўляецца прамежкавым прадуктам пентозафасфатнага цыкла абмену вугляводаў, сінтэзуецца ў цытаплазме жывёльных клетак і выкарыстоўваецца ў сінтэзе нуклеатыдаў. У раслінах Р.-5-фасфат удзельнічае ў рэакдыях фотасінтэзу. І.М.Семяненя.
РЫБУЛ03А, монацукрыд з групы кетапентоз (пяцівугляродны цукар). Фосфарныя эфіры Р. (рыбулоза-5-фасфат і рыбулоза-1,5-дыфасфат) — прамежкавыя прадукты абмену вугляводаў y жывёльных і расл. арганізмах. Р.-5-фасфат удзельнічае ў пентозафасфатным цыкле. Р.-1,5-дыфасфат неабходны для фотасінтэзу ў раслінах, дзе ён удзельнічае ў звязванні і пераводзе вуглякіслага газу ў арган. форму — 3-фосфагліцэрат, які
Рыбы: 1 — псяфур; 2 — акула селадцовая; 3 — сабака-рыба; 4 — скат-бычанос; 5 — беларыбіца; 6 — вугор-афіхт; 7 — шэд; 8 — паўрыл акіянскі; 9 -— каларынх; 10 — сом браняк; 11 — лінафрына; 12 — трыгла-прыянот амерыканскі.
11
РЫБЧАНКА, рака ў Маладзечанскім і Вілейскім р-нах Мінскай вобл., левы прыток р. Ілія (бас. р. Вілія). Даўж. 30 км. Пл. вадазбору 518 км2. Утвараецца ад зліцця рэк Вязынка і Гуйка ў г.п. Радашковічы, цячэ пераважна на паўн. схілах Мінскага ўзв., упадае ў Ілію за 1,4 км на ПнЗ ад в. Беражок. Даліна ў верхнім і ніжнім цячэнні трапецападобная, шыр. 3—4 km , y сярэднім цячэнні не выражана. Пойма на вялікім працягу двухбаковая (шыр. 0,5— 1 км), парасла хмызняком, забалочаная. Рэчышча звілістае, y межах г.п. Радашковічы (1,5 км) каналізаванае, шыр. ў межань 15— 17 км. Каля в. Раёўка сажалка (пл. 0,15 км2). У маляўнічай мясціне на рацэ зона адпачынку Рыбчанка. РЫ БЫ (Pisces), падклас сківічнаротых водных пазваночных. Вядомы з дэвону (каля 410 млн. г. назад). 5 кл.: 3 выкапнёвыя — акантоды, плакадэрмы і крылапанцырньм (Pterichthyes) і 2 сучасньм — Xрастковыя рыбы і касцявыя рыбы. Больш за 25 тыс. відаў (сучасных больш за 20 тыс. — каля 50% усіх відаў пазваночных), з якіх большасць (96%) складаюць касцявыя рыбы. Кісцяпёрыя Р., магчыма, далі пачатак наземным пазваночным. Пашыраны Р. паўсюдна ў марскіх і прэсных водах. Жывуць y раз-
488
фрэскі ў мін-вах асветы (1923—29) і аховы здароўя (1929—30), Нац. палацы (1929—50-я г.), атэлі «Прада» (1947— 48) y Мехіка, Нац. с.-г. школе ў Чапінга (1926—27), палацы Картэса ў г. Куэрнавака (1929—30), Ін-це мастацтваў y Дэтройце (ЗША, 1932—33) і інш. У позніх работах спалучаў жывапіс з мазаікай і рэльефам, насычанасць матываў падпарадкоўвалася агульнай дэкар. задуме: аздабленне т-ра «Інсурхентэс» (1951—53), Алімпійскага сганыёна (1952—53) y Мехіка, водаразмеркавальнай камеры р. Лерма (1951—53). Я.Ф.Шунейка.
ры бы
настайных экалагічных умовах: пры дыяпазоне т-р ад -2,1 °С (антарктычныя воды) да 50 °С (тэрмальныя крыніцы), вытрымліваюць салёнасць да 70%. Многія Р. робяць міграцыі дзеля размнажэння, адкорму і зімоўкі. На Беларусі адзначана 58 (59) відаў з 17 сям. Р. з атр. акунепадобных, асетрападобных, вугрападобньіх, карпападобных, ласосепадобных, траскападобных; з іх 46 (47) відаў мясцовыя, 12 завезены з мэтай акліматызацыі і рыбагадоўлі. У Чырв. кнігу МСАП занесены 194 віды і падвіды P., y Чырв. кнігу Беларусі — 5 відаў. Д аў ж . ад н е к а л ь к іх м іл ім ет р а ў д а 20 м і б о л ь ш , м а с а ад 1,5 г д а 14 т о н . Ц е л а д в у х б ак о в а - с ім . ( а к р а м я камбалападобных), р а з н а ст ай н а й ф о р м ы . К ан е ч н ас ц і ў в ы гл ядзе н яп а р н ы х і п а р н ы х п л а ў н ік о ў (ч а с а м а д с у тн іч а ю ц ь ). С кура ўкры та лускою , зр эд ку з касц явы м і п л а с ц ін к а м і а б о го л а я . Ш к іл е т х р а с т к о в ы аб о к а с ц я в ы . С э р ц а д в у х к а м е р н а е , а д зін к р у г к р о в а зв а р о ту . Д ы х а ю ц ь ж а б р а м і, н ек а т . ( дваякадыхальныя) м а ю ц ь д а д а т к о в ы я о р г а н ы д ы х а н н я , т .зв . «л ёгкія». Г а л аў н ы м о з г н е в я л ., п р ы м іт ы ў н ы . К іш э ч н ік с л а б а д ы ф е р э н ц ы р а в а н ы н а ад д зел ы , часта ё сц ь п іл ар ы ч н ы я п ры даткі — с л я п ы я в ы р а с т ы , я к ія а д к р ы в а ю ц ц а ў с я р э д н ю ю к іш к у ; y іх ідзе д а д а т к о в а е п ер а т р а ў л ів а н н е ко р м у . Б о л ь ш а с ц ь Р. м а е плавальны пузыр. У м н о гіх відаў д о б р а р а зв іты н ю х , д о т ы к , з р о к , с л ы х . Н е к а т . м а ю ц ь э л . о р га н ы . С п е ц ы ф іч н ы я д л я Р. о р г а н ы бакавой лініі ў с п р ы м а ю ц ь в о д н ы я в а га н н і. У гл ы б а к а в о д ны х Р. ёсц ь орган ы свя ч эн н я . П аводле сп осаб у ж ы ў л е н н я Р. — п л а н к т а ф а г і, б е н т а ф а г і, д э т р ы т а ф а г і, ф іт а ф а г і і д р а п е ж н ік і. Р а з м н а ж э н н е — п е р а в а ж н а ш л я х а м а д к л а д в а н н я ік р ы , ё сц ь ж ы в ар о д н ы я (сярод храстковы х). Р. — адна з асн . к р ы н іц харч. б я л к у , з а й м а ю ц ь в а ж н а е м е с ц а ў х а р ч а в а н н і ч а л а в е к а і я го га с п . д з е й н а с ц і. А гу л ь н ы га д а в ы а д л о ў Р. ў свец е с к л ад ае к а л я 75 м л н . т (з п р э с н ы х в о д — к а л я 10 м л н . т ). У зн а ў л е н н е н е к а т . Р . п а д т р ы м л ів а е ц ц а р а з в я д з е н н е м н а р ы б а в о д н ы х за в о д ах , y с а ж а л к а х і р ы б а г а д а в а л ь н ік а х . У м н о гіх к р а ін а х в я д з е ц ц а аквакультура і марыкультура. П а ш ы р а н а а к в а р ы у м н а е р ы б а в о д с тв а (гл. Акварыум, Акварыумныя рыбы), а м а т а р с к і л о ў і рыбалоўны спорт. Н а в у к а а б Р. —
іхтыялогія. Літ.: Н н к о л ь с к н й Г . В
. Ч а с т н а я н х тн о л о г н я . 3 мзд. М ., 1971; Я г о ж . Э к о л о г н я р ы б . 3 нэд. М ., 1974; Ж н з н ь ж н в о т н ы х . Т . 4. 2 н зд . М ., 1983; W h e e l e r A . T h e W o rld e n cy c lo p e d ia o f fishes. L o n d o n , 1985; Р ы б ы : П о п у л . э н ц н к л . с п р а в . М н ., 1989.
A. М. Петрыкаў.
С у з о р ’е Р ы б ы .
скай дзяржавы. У 1821—24 міністр унутр. і замежных спраў, правёў шэраг эканам. і паліт. рэформ: агр., банкаўскую, ваен., дамагаўся аддзялення царквы ад дзяржавы. У лют. 1826 абраны прэзідэнтам Аб’яднаных правінцый ЛаПлаты (са снеж. 1826 — Федэратыўная Рэспубліка Аргенціна). У чэрв. 1927 пад націскам паліт. праціўнікаў падаў y адстаўку і эмігрыраваў. PbIBÈPA (Rivera) Дыега (8.12.1886, г. Гуанахуата, Мексіка — 25.11.1957), мексіканскі жывапісец; адзін з заснавальнікаў нац. школы манум. жывапісу. Вучыўся ў AM y Мехіка (1896— 1902) і ў Мадрыдзе (1907). 3 1909 працаваў y Парыжы, дзе зазнаў уплыў кубізму, y 1920—21 y Італіі вывучаў насценныя размалёўкі, y 1930—34 і ў 1940 y ЗША. У эпічных манум.-агітацыйных размалёўках спалучаў традыцыі італьян. Адраджэння і мастацтва стараж. Мексікі, адлюстроўваў вобразы нац. гісторыі, рэвалюцыі і барацьбы супраць дыктатуры. Творы вызначаюцца публіцыстычнасцю, філасофска-апавядальным пачаткам, сімвалічнасцю выяў, пластычнай магутнасцю фігур, плоскаснасцю кампазіцыі, арнаментальным рытмам ліній і колеравых плям: энкаўстыка ў Нац. падрыхтоўчай школе ў Мехіка (1922—23),
РЫВЕРАЙНА (Riverina), нізінная раўніна на ПдУ Аўстраліі, y міжрэччы рэк Мурэй і Марамбіджы (стараж. дэльта аліцця абедзвюх рэк). Выш. каля 100 м. Складзена з глін і гшскоў. Клімат субтрапічны, кантынентальны. Ападкаў каля 250—500 мм за год. Травяністыя саванны, уздоўж р. Мурэй — эўкаліптавыя лясы. Паліўное земляробства. Вырошчваюць пшаніцу, рыс; вінаграднікі, фруктовыя сады, пашы. РЫГА (Riga), горад, сталіца Латвіі. Размешчана на берагах р. Даўгава (Зах. Дзвіна), пры ўпадзенні яе ў Рыжскі заліў Балт. мора. Нас. каля 1 млн. ж. (1999). Індустр., навук. і культ. цэнтр; буйны трансп. вузел: рачны і марскі порт, 6 чыг. ліній, 4 аўтамаб. шашы, 2 аэрапорты. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка, y т.л. эл.-тэхн. і радыёэлектронная (ВА ВЭФ, «Радыётэхніка», «Камутатар»; з-ды электрамаш.-буд., электралямпавы і інш.; з-ды дызелебуд., вагонабуд., мотазавод, прамысл. робатаў, «Рыгахіммаш», «Рыгасельмаш», тэкст. абсталявання), харч. (мясакансервавы і малочны камбінаты, сардзінавы з-д, кандытарскія ф-кі), хім. (лакафарбавыя матэрьмлы, прадметы быт. хіміі), хім.-фармацэўтычная, дрэваапр., шкляная, фарфоравая, парфумерна-касметычная (з-д «Дзінтарс»), тэкст. (баваўняны і шаўкаткацкі камбінаты, панчошна-шкарпэткавая ф-ка), швейная, буд. матэрыялаў. Суднабудаванне і суднарамонт. Вытв-сць муз. інструментаў. База тралавага і рэфрыжэратарнага флоту, буйны цэнтр рыбаперапрацоўкі. Рыжская ГЭС на р. Даўгава. Латв. АН. 7 ВНУ, y т.л. Латвійскі
РЫ БЫ (лац. Pisces), адно з 12 сузор’яў задыяка. Найб. яркія зоркі 3,6; 3,7 і 3,8 візуальнай зорнай велічыні; 75 зорак ярчэй 6-й зорнай велічыні. У сузор’і Р. знаходзіцца пункт вясенняга раўнадзенства. 3 тэр. Беларусі відаць летам, увосень і ў пач. зімы. Гл. Зорнае неба. РЫВАДАВІЯ (Rivadavia) Бернардзіна (20.5.1780, Буэнас-Айрэс — 2.9.1845), палітычны і дзярж. дзеяч Аргенціны. У 1810 адзін з кіраўнікоў Патрыяг. хунты — першага ўрада Аргенціны. У 1811— 12 чл. кіруючага Трыумвірата, потым ваен. міністр, міністр унутр. і замежных спраў. У 1815—20 y Еўропе з дыпламат. місіяй. Лідэр унітарыстаў, якія стаялі за стварэнне цэнтралізаванай аргенцін-
Д.Рывера.
Ч а л а в е к н а р а з д а р о ж ж ы . Р а з м а л ё ў к а Н а ц ы я н а л ь н а г а п а л а ц а ў М ех ік а. 1934.
РЫГА
Г орад
Рыга.
в а н а ў 1650, 1892, 1938— 4 0 ), р а м а н а -г а т ы ч н ы я Рыжскі Домскі сабор і ц а р к в а св. Е к аб а (1 3 с т ., п е р а б у д а в а н а ў 14 і 18 с т .), ц э р к в ы — г а т ы ч н а я с в . П е т э р а (1 3 — п а ч . 14 ст., п е р а б у д а в а н а ў 14— 15 с т ., б а р о ч н ы зах. ф а с а п — 1689— 94, ар х . Р .Б ін д э н ш у і ін ш .) , п о зн а г а т ы ч н а я — Я н я (згад ваец ц а ў 1297, пер абу даван а ў к а н ц ы 15 — п ач . 16 с т .), з а м а к м агістр а Л ів о н с к а г а о р д э н а (1 3 3 0 , п ер а б у д а в а н ы ў 1497— 1515, 17— 19 с т .), т.з в . д о м Р э й т э р н а (1 6 8 5 , ар х . Б ін д э н ш у ), к л а с іц ы с т ы ч н ы я ц а р к в а П я т р а і П а ў л а (1 7 8 0 — 86, арх. С .З е ге і К .Х а б е р л а н д ), а р сен ал -п ак гаў з (1 8 2 8 — 30, ар х . Ю .Ш п а ц ы р ) і ін ш . У Н о в ы м го р а д зе п ер а в а ж а ю ц ь 5 — 6 -п а в я р х о в ы я д а м ы (с у ц эл ь н а я за б у д о в а б у л ь в ар а Р а й н іс а , вул. М е р к е л я і ін ш ., 1870— 8 0 -я г.) і п а р а д н ы я гр а м а д с к ія б у д ы н к і ў духу э к л е к т ы к і і ў с т ы л я х м а д э р н (М а с т . м у з е й , 1905, ар х . В .Н е й м а н ), н еа к л а с іц ы зм у (П а л а ц ю с т ы ц ы і, 1936— 38, арх. Ф .С к у ін ь ). Л е в а б я р э ж ж а за б у д о ў в ал а с я з 18 с т . Ц я п е р г э т а а з я л е н е н а я т э р . з п р ам ы с л . зо н а м і і р а з р э д ж а н а й ж ы л о й за б у д о в ай (А ген с к а л н с к ія С о с н ы , 1958— 62, арх. М .Р э н д э л ь , Э .Я к а б с а н с ). Н а ў с к р а ін а х Р . д а ж ы л ы х м асіваў п р ы л я г а ю ц ь вял . л е с а п а р к і с а с в а б о д н ай п р а с т о р а в а й к а м п а з іц ы я й (М е ж а п а р к н а б е р а зе в о з. К іш э з е р с ; В ял . п еў ч ая э с т р а д а , 1955, ар х . У .Ш н іт н ік а ў , Г .Ір б іт э і ін ш .) . У п а с л я в а е н . гады с т в о р а н ы н о в ы я т р а н с п . м агістр ал і, п л о ш ч ы , с к в е р ы , п а р к і, р э к а н с т р у я в а н ы н а -
Рыга.
Ф рагм ент
Ра-
туш най плош чы .
нац. ун-т, Ін-т інжынераў грамадз. авіяцыі, Акадэмія мастацтваў. Кансерваторыя. 26 музеяў: мастацкі, гісторыі Латвіі, гісторыі горада, мараходства, гісторыі медыцыны, прыроды, замежнага мастацтва, этнаграфічны пад адкрытым небам і інш. 9 тэатраў (оперы і балета, драмы, мастацкі, рус. драмы, юнага гледача і інш.). Турызм. У з н ік л а н а м е с ц ы
с т а р а ж . п а с е л іш ч а
н а с е л ь н і ц т в а ( у т л . з а г і н у ў г і с т о р ы к С . М Дубноў). В ы з в а л е н а с а в . в о й с к а м і ў к а с т р . 1 9 4 4 . П р а беларусаў y Р. Л а т в і і ў а р т . Латвія. На
правы м
Ў П р ы б а л т ы д ы з 1201. У
С тары м
горад, з
ліваў.
1581
з а л е ж н ы а д Р э ч ы П а с п а л іт а й . У 1621 Р . з а х о п л е н а ш в е д а м і, я к ія ў м а ц а в а л і я е , п а б у д а в а л і в а к о л в ы с о к ія в а л ы і б а с т ы ё н ы . У 1656 б ы л а а б л о ж а н а р у с к ім і, y 170 0 —
п о л ь с к ім і в о й -
с к а м і . У ч а с Паўночнай ваішы 1700— 21 з а н я т а р у с . в о й с к а м і (1 7 1 0 ). 3 1 7 1 4 ц э н т р Р ы ж с к а й , з 1796 Л іф л я н д с к а й гу б . Р а с . ім п е р ы і. У к а н ц ы 18 с т . Р . —
буйны
ц а 19 с т . —
а д з ін з б у й н е й ш ы х п р а м ы с л . ц э н -
п о р т і ган дл. ц эн тр , з к ан -
т р а ў Р а с іі. У І - ю с у с в . в а й н у Р . — п р ы ф р а н т а в ы го р а д . У ж н . 1917 з а н я т а г е р м . в о й с к а м і, в ы з в а л е н а ў 1 9 1 9 латышскімі стралкамі. 3 1919 Р . — с т а л іц а Л а т в . р э с п у б л ік і (у 1 9 4 0 — 9 1 Л а т в . С С Р ) . М е с ц а п а д п і с а н н я Рыжскага
мірнага дагавора 1921.
У 2 -ю сусв. в ай н у акуп ір а в а н а (1 9 4 1 ) н я м .- ф а ш . в о й с к а м і, ц э н т р р э й х с к а м і с а р ы я т а •Остланд». У к а н ц ы 1 9 4 1 y гор ад зе
а д б ы в а л іс я
м асавы я
расстрэлы
яўр.
ў
сярэд-
н е в я к о в ы х rap . у м а ц а в а н н я ў (П а р а х а в а я , аб о П я с о ч н а я веж а, згад в аец ц а ў 1330, п ер аб у д а-
1211 а т р ы м а л а з н а ч -
вольны
Беларусы
г о р а д з е з а х а в а л іс я ф р а г м е н т ы
б у й н ей ш ы х ган дл. ц эн тр аў . У 1329— 30 п ац н а ч а л е н а к р ы ж а к а м Лівонскага ордэна. У 1 5 2 4 y Р . ў в е д з е н а л ю т э р а н с т в а . У ч а с Лівонскай 1561
разд зел
С т а р ы г о р а д з в у з к ім і в у л іц а м і і Н о в ы г о р а д , п ад зел ен ы я с а д о в а-п ар к ав ы м п аў кал ьц о м . У
н ы я п р ы в іл е і. Д а 1 2 7 4 п а д у л а д а й р ы ж с к а г а а р х і е п і с к а п а . У 1 2 8 2 у в а й ш л а ў Ганзу, а д з і н з
з
гл.
б еразе р. Д аўгава р азм еш ч ан ы
У п іс ь м о в ы х к р ы н іц а х у п е р ш ы н ю з г а д в а е ц ц а з 1 1 9 8 , я к г о р а д і га л . а п о р а н я м . к а л а н із а ц ы і
вайны 1558— 83
489
Р ы г а . З а м а к м а г іс т р а Л ів о н с к а г а о р д э н а .
б я р э ж н ы я , а д н о ў л е н ы а б о п аб у д ав ан ы м а с гы ц е р а з Д аў гав у . С я р о д н ай б . з н а ч н ы х п абудоў в ы ш ы н н ы б у д ы н а к А Н Л а т в іі (1 9 5 0 — 57, арх. В .А п сіты с, О .Т ы л м а н іс і ін ш .) , в а к з ал ы — ч ы г. (1 9 5 7 — 66, ар х . У .К у з н я ц о ў , В .Ц ы п у л ін ), м а р с к і (1 9 6 3 — 6 5 , ар х . М .Г е л зіс , В .С а в іс к а ), а э р а в а к з а л (1 9 7 0 — 74, арх. Л .Ів а н о ў , В .Е р м а л а е ў ), П а л а ц с п о р т у (1 970, ар х . Б .Б у р ч ы к а , А .К р а у к л іс і ін ш .). П о м н ік і: а н с а м б л ь Б р ац к іх м о г іл а к (1 9 2 4 — 36, ск у л ь п т. К .3 а л е , арх. А .Б ір з е н іе к і ін ш .) , С в а б о д ы (1 9 3 1 — 35, с к у л ь п т. З а л е , ар х . Э .Ш т а л б е р г ), Я .Р а й н іс у н а м о г іл к ах (1 9 3 4 , ск у л ь п т. К .З е м д э г а , арх. П .А р э н д ), А .К а л н ін ь ш у (1 9 7 9 , с к у л ьп т. Т .З а л ь к а л н с , ар х . І.Б а т р а г ) і ін ш . С т а р а я ч. Р. ў к л ю ч а н а Ю Н Е С К А y с п іс Сусветнай спадчыны. 1л. гл. т а к с а м а д а а р т. Латвія.
РЫГА-АРЛ0ЎСКАЯ ЧЫГЎНКА, назва ў 1868— 1920 сеткі чыг. ліній, якія звязвалі Беларусь з цэнтр.-чарназёмным ра-
490
РЫГАРЫЗМ
ёнам Расіі і Прыбалтыкай. Пабудавана прыватнымі т-вамі, да 1894 выкуплена дзяржавай. Агульная даўж. 1557,5 км (1910), на тэр. Беларусі больш за 533 км. Падзялялася на ўчасткі: Рыга — Дынабург (217,6 км, рух адкрыты ў 1861), Дынабург — Полацк (161 k m , y 1866), Полацк — Віцебск (101,1 k m , y 1866), Віцебск — Арол (516,8 k m , y 1868), Віцебск — Жлобін (280,5 k m , y 1902). Мела 26,7 тыс. чал. персаналу (1913), 555 паравозаў, 819 пасажырскіх і 13 864 таварныя вагоны (1912). У 1920 частка ліній Р.-А. ч. адышла да Латвіі. Сав. частка чыгункі з 1920 наз. Арлоўска-Віцебскай чыг., y 1922 уключана ў Маскоўска- Беларуска- Балтыйскую чыгунку. РЫГАРЫЗМ (франц. rigorisme ад лац. rigor суровасць, строгасць), няўхільнае прытрымліванне пэўнага прынцыпу ў дзеяннях, паводзінах і думках. Выключае кампрамісы, улік інш. прынцыпаў, прыстасаванне да канкрэтных абставін, часта звязаны з аскетызмам, фанатызмам. Як этычны прынцып сфармуляваны І.Кантам y яго вучэнні пра абавязак, паводле якога маральнымі ўчынкамі прызнаюцца толькі эдзейсненыя паводле матываў абавязку; учынкі, элзейсненыя паводле інш. матываў (напр., схільнасцей), не прызнаюцца маральнымі, нават калі не супярэчаць абавязку. Супраць кантаўскага Р. выступаў Ф.ІІІылер, які лічыў, што гэты прынцып накіраваны на заглушэнне асабістых схільнасцей і пажаданняў і прыводзіць да абмежаванасці чалавека. РЫГАС (Rigas) В е л е с т ы н л і с , Р ы гас Ф е р э а с [сапр. К і р ы я з і с (Kiriazis) Ангоніяс; каля 1757, г. Велестынан, Грэцыя — 24.6.1798], адзін з заснавальнікаў грэч. нац.-вызв. руху супраць тур. панавання, паэт. Скончыў вучылішча ў Фесаліі, быў нар. настаўнікам. 3 1774 жыў y г. Стамбул, каля 1782— 1796 — y Валахіі. У 1796—97 заснаваў y Вене тайнае грэч. рэв. т-ва («Этэрыя» Рыгаса Велестынліса). Выступаў за аб’яднанне ўсіх балк. народаў для барацьбы супраць тур. панавання, прапаноўваў план стварэння дэмакр. «Грэчаскай рэспублікі» на тэр. Балканскага п-ва і М.Азіі. У снеж. 1797 пры вяртанні ў Грэцыю арыштаваны аўстр. палідыяй і выдадзены тур. уладам. Пакараны смерцю ў Бялграазе. Мужнай лірыцы Р. (вершы «Усход і Захад», «Палымяны гімн») уласцівы патрыятызм, антытур. скіраванасць. Ідэі Р. былі ўспрыняты дзеячамі «Фіяікі этэрыі» (1814—21). Грэч. народ шануе Р. як нац. героя. РЬІГЕЛЬ, р Арыёна, блакітнавата-белая зорка нулявой зорнай велічыні, адна з самых яркіх зорак неба, найбольш яркая ў сузор’і Арыёна. Адлегласць ад Сонца каля 330 пк, свяцільнасць y 23 тыс. разоў перавышае сонечную. Р. — візуальна-падвойная зорка, спадарожнік (7-й
зорнай велічыні) аддалены ад гал. зоркі на 10". РЫГЕЛЬ (ням. Riegel папярочка, засаўка), 1) y будаўніцтве — гарызантальная ці нахільная бэлька, што звязвае паміж сабой калоны будынкаў, стойкі рам і інш. Служыць апорай для кладзей, пліт перакрыцвдў і пакрыццяў. Бывае метал., жалезабетонны, драўляны; паводле канструкцыі — суцэльны ці рашэцісты. 2) Засаўка ў дзвярных замках.
РЫД (Reid) Томас Майн (4.4.1818, Баліроні, Ірландьм — 22.10.1883), англійскі пісьменнік. 3 1838 жыў y ЗША, займаўся журналістьпсай. У 1849 вярнуўся ў Еўропу. Першы раман «Вольныя стралкі» (т. 1—2, 1850) пра нац.-вызв. рух y Мексіцы. Аўтар авантурна-прыгодніцкіх раманаў «Белы правадыр» (т. 1—3, 1855), «Квартэронка» (т. 1—3, 1856), «Ацэола, правадыр семінолаў» (1858), «Коннік без галавы» (т. 1—2, 1866, экранізаваны 1972), «Смяротны стрэл» (т. 1—3, 1873) і інш., y
РЫГЕНЯ Станіслаў, бел. дойлід 1-й пал. 17 ст. Жыў y в. Мікулічы Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Удзельнічаў y буд-ве сядзібы ў в. Рубяжэвічы Стаўбцоўскага р-на і інш. сядзіб Койданаўскага графства. РЫГІДНАСЦЬ (ад лац. rigidus цвёрды), 1 ) у ф і з і я л о г і і — функцыянальны стан шкілетных мышцаў, які характарызуецца рэзкім павышэннем іх тонусу і супраціўляльнасцю дэфармуючым намаганням. У чалавека ўзнікае пры парушэннях, пашксожанні дзейнасці ц.н.с. і паталаг. разоражненні перыферычных нерваў. Напр., пры атручэнні некат. ядамі, захворваннях нерв. сістэмы, таксама паа гіпнозам узнікае стан пластычнага тонусу: мышцы становяцца воскападобнымі, таму канечнасцям можна лёгка надаць любое становішча на працяглы час. 2) У м е д ы ц ы н е — нягнуткасць, здранцвеласць, выкліканая напружаннем мышцаў. Стан, пры якім зніжана прыстасавальнасць, пераключальнасць псіхічных працэсаў да зменлівых патрабаванняў асяроддзя. Пластычны тонус мышцаў характэрны для асаблівага стану нерв. сістэмы, які наз. васковай Р., або каталепсіяй. С.С.Ермакова. РЫД (Reed) Джон (22.10.1887, г. Портленд, штат Арэгон, ЗША — 17.10.1920), амерыканскі пісьменнік-публшыст. Скончыў Гарвардскі ун-т (1910). 3 1911 супрацоўнік сацыяліст. час. «Masses» («Масы»). У 1914 камандзіраваны ў Мексіку, дзе быў сведкам падзей Мексіканскай рэвалюцыі 1910—17; свае ўражанні адлюстраваў y кн. «Паўстаўшая Мексіка» (1914), y якой спачувальна паставіўся да мекс. рэвалюцыянераў і асуджаў умяшанне ЗША y справы Мексікі. У 1-ю сусв. вайну карэспандэнт на франтах Еўропы (кн. «Вайна ва Усходняй Еўропе», 1916). Са жн. 1917 да лют. 1918 y рэв. Петраградзе, дзе стаў сведкам Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917, падзеі якой прыхільна адлюстраваў y маст.-дакумент. кнізе «10 дзён, якія скаланулі свет» (1919). Пасля вяртання ў ЗША далучыўся да левага крыла Сацыяліст. партыі, y 1919 быў адным з заснавальнікаў Камуніст. рабочай партыі ЗША. 3 кастр. 1919 зноў y Расіі. Чл. Выканкома Камуністычнага Інтэрнацыянала. Памёр y Маскве. Пахаваны на Краснай плошчы каля Крамлёўскай сцяны. Тв.:
Р ус. п ер . — Й з б р а н н о е . К н . 1— 2. М .,
1987.
Л і т К р a с н о в Й .М . Д ж о н Р н д : п р ав д а о К р а с н о й Р о с с н м . М ., 1987.
Т .М .Р ь і д .
П .В .Р ы д з іг е р .
якіх жыццё, побыт і норавы амер. Поўдня, трагічны лёс амер. індзейцаў і неграў. У трылогіі «У нетрах Паўднёвай Афрыкі, або Прыгоды бура і яго сям’і» (1856), «Юньм паляўнічыя» (1857), «Паляўнічыя нажырафаў» (т. 1—3, 1867), дылогіі «Паляўнічыя на расліны» (1857) і «Паўзуны па скалах» (1864) адлюстравана прырода экзатычных краін Азіі, Афрыкі і Амерыкі. Яго творы прасякнуты гуманіст. пафасам, непрыманнем расізму і сац. ўціску, адметныя рэзкім размежаваннем персанажаў на герояў і антыгерояў, спалучэннем рамант. тэндэнцый з рэаліст., з дакументальнасцю і выразным дэтэктыўным элементам.
■ —
Т в .: Б е л . п е р . К о н н і к б е з г а л а в ы . М н ., Р ус. п ер . — С о ч . T . 6. М . , 1956—58; С о б р . с о ч . T . 1— 12. М н . , 1991. Е.А.Лявонава.
1996;
1—
ПАСТАЯННАЯ, фізічная канстанта, якая ўваходзіць y выразы для разліку ўзроўняў энергіі і спектральных серый атамаў. Абазначаецца R. ВыражаРЬ ІД Б Е Р Г А
ецца формулай R=Rx(\ + ^ ) , дзе Л» = =2к2т / / ch3 = 1,097373 107 м '1, М — маса ядра, m — маса электрона, е — элементарны эл. зарад, с — скорасць святла ў вакууме, h — Планка пастаянная. Уведзена шведскім фізікам Ю.Р.Рьшбергам (1890). Р Ь ІД З ІГ Е Р Пётр Васілевіч (н. 24.8.1949,
г. Сяміпалацінск, Казахстан), бел. і расійскі арт. аперэты (барытон). Засл. арт. Беларусі (1990). Нар. арт. Беларусі (1998). Скончыў Дзярж. муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1974). Працаваў y (Суйбьшаўскім т-ры оперы і балета. 3 1977 y Белдзяржкансерваторыі, y 1978 і з 1981 y Бел. дзярж. муз. т-ры. У 1978— 81 y Ленінградскай кансерваторыі. Яго выкананне вылучаецца высокім узроўнем майстэрства, багатай вак. культурай. Сярод партый на бел. сцэне: Дзя-
ніс («Дзяніс Давыдаў» А.Мдывані), Доктар («Мільянерша» Я.Глебава), містэр Ікс, Эдвін («Прынцэса цырка», «Сільва» І.Кальмана), Карамэла («Ноч y Венецыі» І.Штрауса), Даніла («Вясёлая ўдава» ФЛегара), Янга («Вольны вецер» І.Дунаеўскага), Мікіта («Халопка» М.Стрэльнікава), Беня («Біндзюжнік і кароль» А.Журбіна) і інш. РЬІДЗІГЕР Уладзімір Раманавіч (13.2.1878, г. Руза Маскоўскай вобл., Расія — 8.1.1971), бел. вучоны ў галіне меліярацыі. Д-р с.-г. н. (1937). Скончыў Варшаўскі ун-т (1903) і Маскоўскі с.-г. ін-т (1906). У 1912— 15 адзін з арганізатараў першай доследнай балотнай станцыі на Палессі. 3 1928 праф. y БСГА, y 1938—49 y н.-д. ін-тах Сярэдняй Азіі. Навук. працы па пытаннях асушэння зямель, кратовага дрэнажу, дынамікі руху грунтавых вод, арашэння паводкавымі водамі.
(вер. 1920), абароне Варшавы (жн. 1920). У 1922—35 інспектар арміі. У час майскага перавароту 1926 падтрымаў Пілсудскага і яго прыхільнікаў. Пасля смерці Пілсудскага з мая 1935 ген. інспектар узбр. сіл, працаваў над 6-гадовым планам рэфармавання ўзбр. сіл краіны. У час Польскай кампаніі 1939 вярх. галоўнакамандуючы (склаў паўнамоцтвы 7 ліст.), 17 вер. загадаў польскім узбр. сілам не ваяваць без крайняй неабходнасці супраць часцей Чырв. Ар-
Тв:. О б о л о т а х П о л е с ь я н е с т е с т в е н н ы х м е то д а х в х к у л ь ту р ы . С а м а р а , 1917; К в о п р о с у о б о р о ш е н н н б о л о т . М ., 1 9 2 5 ; П о д п о ч в е н н о е о р о ш е н н е п о к р о т о в ы м д р е н а м . М ., 1 9 6 5 .
міі, якія ўступілі ў Зах. Беларусь і Зах. Украіну; разам з польск. урадам перайшоў y Румынію, інтэрніраваны. У кастр. 1941 тайна вярнуўся ў акупіраваную ням.-фаш. войскамі Польшчу, намагаўся разгарнуць антыфаш. дыверсійную дзейнасць. Аўтар шэрагу прац па ваен. гісторыі і пытаннях абароны дзяржавы. Jlim:. L e Z e n s k i С . K w a te ra 139: O p o w ie s c 0 m a r s z a tk u R y d z u - S m i g ty m . T . 1— 2. L u b lin , 1989. Ю.В.Грыбоўскі.
П.Рыдзігер
y р о л і гр а ф а Д а н іл ы .
РЫДЛЁЎСКІ Лявон (14.10.1903, в. Ульянавічы Сенненскага р-на Віцебскай вобл. — 24.10.1953), бел. паліт. і грамадскі дзеяч. Скончыў Віленскую бел. гімназію (1923), Вышэйшы політэхн. ін-т y Подзебраязі (1929, Чэхаславакія). У 1917—20 навучэнец Слуцкай бел. гімназіі, сябра культ.-асв. т-ва «Папарацькветка». Удзельнік Слуцкага паўстання 1920 і антысав. партыз. руху на Палессі да 1921. У час навучання ў Чэхаславакіі ўваходзіў y Аб’яднанне бел. студэнцкіх арг-цый (АБСА) замежжа і Зах. Беларусі. 3 1929 y Францыі; ініцыятар стварэння і адзін з кіраўнікоў «Хаўруса беларускай працоўнай эміграцыі ў Францыі» ў Парыжы (1930—31). У 1939 уступіў y франц. замежны легіён; удзельнік франц. Супраціўлення ў гады 2-й сусв. вайны. У 1947 абраны сакратаром прэзідыума, пазней — віцэ-прэзідэнтам Рады БНР. У ліст. 1948 на 1-м сусв. з’ездзе бел. эміграцыі абраны старшынёй «Сусветнага аб’яднання беларускай эміграцыі». Падтрымліваў цесныя сувязі з Бел. домам ордэна марыянаў і інш. рэліг. арг-цыямі. У.В.Ляхоўскі.
РЫДЗ-СМІГЛЫ (Rydz-àrrugty) Эдвард (11.3.1886, г. Беражаны, Цярнопальская вобл., Украіна — 2.12.1941), польскі ваен. і дзярж. дзеяч, адзін з паплечнікаў Ю.Пілсудскага. Маршал Польшчы (1936). Скончыў Акадэмію выяўл. мастацтваў y Кракаве. 3 1908 y Саюзе актыўнай барацьбы, з 1912 y Сгралецкім саюзе (Галіцыя), рэдагаваў штомесячнік «Strzeiec»(«CTpaneu»), У 1-ю сусв. вайну ў легіёнах польскіх Пілсудскага, з ліп. 1917 гал. камендант РЫЁГА-І-НЎНЬЕС (Riego y Nûflez) PaПольск. вайск. арг-цыі. 3 ліст. 1918 ва- фаэль дэ (24.10.1785, Санта-Марыя-дэен. міністр адноўленай польск. дзяржа- Тунья, Іспанія — 7.11.1823), палітычны вы. Удзельнічаў y заняцці польск. вой- 1 ваен. дзеяч Іспанскай рэвалюцыі скамі Вільні (крас. 1919). У польска-сав. 1820—23 (гл. Іспанскія рэвалюцыі 19 вайну 1919—20 камандаваў дывізіяй, ар- стагоддзя). Ген. (1820). Скончыў ваен. міяй, Сярэднім фронтам; удзельнічаў y школу ў Аўеда. Удзельнік вайны з заняцці Кіева (ліп. 1920), Гродна і Ліды Францыяй 1808— 14; узяты ў палон.
РЫЕНЦА
491
знаходзіўся ў Францыі, дзе стаў масонам. У 1814 вярнуўся на радзіму, звязаўся з ісп. масонамі і афіцэрамі — праціўнікамі абсалютысцкага рэжыму караля Фердынанда VII. Удзельнік няўдалай ваен. змовы 9.6.1819. Камандаваў батальёнам, 1.1.1820 узняў яго на паўстанне, што стала пачаткам рэвалюцыі 1820—23; абвясціў аднаўленне Кадыскай канстытуцыі 1812, на чале 1,5-тысячнага атрада дзейнічаў y прав. Андалусія. 3 сак. 1820 камандзір дывізіі ў Арміі назірання, створанай з андалусійскіх рэв. войск, y чэрв.—жн. 1820 галоўнакамавд. гэтай арміяй. Адзін з лідэраў леваліберальнай партыі «эксальтадас». За пратэст супраць роспуску арміі назірання сасланы ўрадам памяркоўных лібералаў («мадэрадас») на Пн краіны. У студз. 1821 па патрабаванні «эксальтадас» прызначаны ген.-капітанам Арагона (да 29.8.1821). 3 1.3.1822 першы прэзідэнт мадрыдскіх картэсаў. У ліп. 1822 кіраваў задушэннем абсалютысцкага мяцяжу ў Мадрыдзе. 'У час франц. інтэрвенцыі 1823 каманд. рэв. арміяй y Андалусіі; быў разбіты, схоплены абсалютыстамі і пакараны смерцю ў Мадрыдзе. РЫЁКА (Rijeka), горад y Харватыі, на беразе Рыекскага зал. Адрыятычнага мора. Вядомы з пачатку н.э. 3 прыгарадамі каля 300 тыс. ж. (2000). Гал. порт краіны, абслугоўвае часткова Аўстрыю, ВІенгрыю, Чэхію. Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: суднабуд., маторабуд., нафтаперапр., хім., дрэваапр., папяровая, гарбарнаабутковая, харчасмакавая. Вышэйшыя марская і пед. школы, філіялы Заграбскага ун-та. Музеі. Захавалася стараж. забудова горада (15— 18 ст.), рамана-гатычны сабор (перабудаваны ў 17— 18 ст.), барочная царква св. Віта (1638— 1742), гар. вежа (15— 18 ст.). РЫЁНЦА (Rienzo) Кола ды [сапр. Г a б р ы н i (Cabrini) Нікола ды Ларэнца 1313 — 8.10.1354], італьянскі паліт. дзеяч. Паводле адукацыі натарыус. 3 1334 жыў y Рыме, вывучаў ант. помнікі і л-ру. Падзяляў гуманіст. погляды Ф Петраркі, марыў аднавіць дзярж. лад стараж. Рым. рэспублікі і былую веліч Рыма; y прамовах выкрываў беззаконні феад. магнатаў, якія апанавалі Рым y час авіньёнскага паланення папаў. Пасля перамогі нар. паўстання (май 1347) і абвяшчэння Рым. рэспублікі Р. абраны яе нар. трыбунам (кіраўніком). Ён адабраў y феадалаў замкі, упарадкаваў падаткі, скасаваў мытныя пошліны, 1.8.1347 абвясціў аднаўленне правоў рым. народа, a Рым — сталіцай свету. У снеж. 1347 скінуты феад. клікай Калона і ўцёк. У 1350 арыштаваны архіепіскапам Прагі (шукаў там падтрымкі імператара Карла IV) і зняволены ў папскай турме Авіньёна (Францыя); y 1352 адлучаны ад царквы. Новы папа Інакенцій IV выкарыстаў Р.
492
РЫЕР
для аднаўлення сваіх правоў y Папскай вобласці і накіраваў яго туды ў канцы 1353 з паліт. місіяй. 1.8.1354 Р. з дапамогай наёмнікаў увайшоў y Рым і зноў узначаліў Рым. рэспубліку. Аднак павелічэнне падаткаў, праведзенае Р. з мэтай забяспечыць утрыманне наёмных войск для барацьбы з феадаламі, і тыранічныя метады яго кіравання выклікалі нар. паўстанне 8.10.1354, y час якога ён забіты.
жы лён (С. sativa), румелійскі (С. шшеііса). Трапляюцца ўэдоўж дарог, чыгунак, радзей на палях як пусгаэелле. У культуры — Р. пасяўны. А з ім ы я і я р а в ы я а д н а г а д о в ы я р а с л і н ы в ы ш . 3 0 — 12 0 с м . С ц ё б л ы т о н к і я , г а л і н а с т ы я , г о л ы я а б о а п у ш а н ы я . Н іж н я е л іс ц е ч а р а н к о в а е , верхн яе — сяд зячае, л ан ц этн ае. К веткі др о б н ы я , с в е т л а -ж о ў ты я , y гр о н к ах . П л о д — стр у чочак. У н асен н і 25— 46% алею , я к і в ы к ары ст о ў в а е ц ц а ў л а к а ф а р б а в а й і м ы л а в а р н а й в ы т в -с ц і. А л е й н ы я , т э х н ., л е к . і к а р м а в ы я р а с л і н ы .
В.М.Прохараў.
РЫЁР Якаў Рыгоравіч (н. 21.3.1947, Мінск), бел. археолаг, гісторык. Д-р гіст. н. (1993), праф. (1995). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1969). 3 1969 працаваў y Магілёўскім абл. краязнаўчым музеі, з 1975 y Магілёўскім ун-це. Распрацоўвае праблемы сярэдневяковай вёскі ўсх. і цэнтр. Еўропы. Абследаваў археал. помнікі Магілёўскай вобл., кіраваў раскопкамі паселішча і могільніка 10— 16 ст. каля г. Чавусы. Тв:. П р н р о д н а я с р е д а н с н с т е м а с е л ь с к о г о расселенн я в В осточной Б елорусснн в X — X III вв. / / М ето д ы ес те с т в е н н ы х н а у к в а р х е о л о г н н . М ., 1987; Д р е в н е р у с с к а я д е р е в н я в археологнческнх нсследован н ях / / Т р. V М еж д у н а р . к о н ір е с с а а р х е о л о г о в -с л а в н с т о в . К н е в , 1988. Т . 2 ; С т а н о ш і е н н е ф е о д а л ь н ы х о т н о ш е н н й y за п ад н ы х сл а в я н в св ете ар х ео л о гн ч еск н х д а н н ы х / / В о п р . н с т о р н н . 1 9 8 8 . N ° 10; О черкм н сто р н н ср ед н ев еко в ы х ц н в ш ш за ц н й . М о г а л е в , 1 997.
РЫЁНСКАЯ НІЗІНА. У Зах. Закаўказзі, на ўзбярэжжы Чорнага м., y Грузіі, гл. Калхідская нізіна. РЫЁХА, Л а - Р ы ё х а (La Rioja), аўтаномная вобласць і адм. правінцыя на Пн Іспаніі. Пл. 5 тыс. км . Нас. каля 300 тыс. чал. (2000). Адм. ц. — г. Лагроньё. Размешчана ў перадгор’ях Пірэнеяў (на Пн) і Іберыйскіх гор (на Пд); y цэнтр. ч. даліна р. Эбра. Клімат субтрапічны міжземнаморскі. Ападкаў каля 500 мм за год. Захаваліся ўчасткі вечназялёных дубовых лясоў з удзелам хваёвых лясоў і хмызнякоў. У гарах дубовыя лясы. Раён вінаградарства і вінаробства. Вырошчваюць пшаніцу, кукурузу, гародніну. Жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла і авечкі). Прам-сць пераважна харч., тэкст., дрэваапрацоўчая. Транспарт чыг. і аўтамабільны. Турызм.
Рыжак.
РЫЖАНК0Ў Мікалай Аляксеевіч (14.3.1932, в. Гладкава Чавускага р-на Магілёўскай вобл. — 8.12.1994), бел. скульптар. Засл. дз. маст. Беларусі (1994). Скончыў Ленінградскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылішча імя Мухінай (1960). Працаваў y галіне манум. і станковай скульптуры. Асн. тэма творчасці — ге-
раічная гісторыя бел. народа. Творы вызначаюцца свабоднай, але стрыманай мадэліроўкай форм, разнастайнасцю вобразна-пластычных сродкаў. Сярод манум. работ: помнікі ў гонар перамогі рус. войск y 1812 на р. Бярэзіна пад Барысавам (1962), Герою Сав. Саюза Л.М.Даватару ў в. Хоціна Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл. (1965), партызану М.Гойшьпсу каля в. Міхнавічы Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл. (1968, абодва з арх. В.Занковічам і Л.Левіным), на брацкай магіле сав. ваеннапалонных y г. Барысаў (1967), мемар. комплексы Ршенкі (1973), y гонар Ветрынскіх падп. райкомаў КП(б)Б і ЛКСМБ, партыз. брыгады імя Варашылава ў в. Гомель Полацкага р-на (1977), Манумент y гонар маці-патрыёткі (1975), помнік М.Горкаму ў Мінску (1981, абодва з А.Заспіцкім, І.Міско, арх. А.Трафімчуком), помнік-бюст Te poro Сав. Саюза і Герою Сац. Працы К.П.Арлоўскаму ў в. Мышкавічы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. (1977, арх. Ю.Казакоў), помнік Герою Сав. Саюза Г.А.Нікандравай на брацкай магіле сав. воінаў і партызан y г. Дуброўна Віцебскай вобл. (1979, арх. Трафімчук). Аўтар станковых кампазіцый «Вайна 1812 года» (1962), «Партызаны» (1964), «Дзеці» (1965), «Новае Палессе» (1983), рэльефаў «Шлях героя» (1967), «Навекі разам» (1982), «Парад партызан y Мінску ў 1944» (1984), партрэтаў Дз.В.Цябута (1979, 1985), двойчы Героя Сав. Саюза К.К.Ракасоўскага (1985) і інш., стварыў шэраг памятных медалёў. Дзярж. прэмія СССР 1987. Э.А.Петэрсон. РЫЖАНК0Ў Ягор Васілевіч (20.4.1923, в. Дуброўка Невельскага р-на Пскоўскай вобл., Расія — 4.10.1988), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1974), праф. (1977). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1977). Скончыў Вышэйшую парт. школу пры ЦК КПСС (1954), Акадэмію грамадскіх навук пры ДК КПСС (1959). 3 1959 y Мінскай вы-
РЫЖАЕ BÔ3EPA. У Смаргонскім р-не Гродзенскай' вобл., y бас. р. Ашмянка, за 14 км на ПнЗ ад г. Смаргонь. Пл. 0,65 км2, даўж. 1,2 км, найб. шьгр. 650 м, даўж. берагавой лініі 2,98 км. Схілы катлавіны выш. 12— 15 м, пад хмызняком, на У разараныя. На Пн і Пд да возера прымыкае балота. Берагі на 3 і У эдіваюцца са схіламі, на Пн і Пд нізкія, забалочаныя. Дно сапрапелістае. Праз возера цячэ невялікая рэчка. РЫЖАК (Camelina), род кветкавых раслін сям. крыжакветных. 15 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы і Паўн. Амерыцы. На Беларусі 4 віды Р.: бурачковы (С. alyssum), драбнаплодны (С. microcarpa), пасяўны, нар. назва ры-
М.Рыжанкоў. П о м н ік ю н ам у п ар ты зан у М .Г о й ш ы к у каля в . М іх н а в і ч ы І в а ц э в іц к а г а р - н а Б рэсцкай вобл. А рх. В .З а н к о в іч , Л Л е в і н .
шэйшай парт. школе (у 1973—86 прарэктар). У 1986—88 y Бел. НДІ эканам. праблем аграпрамысл. комплексу. Навук. працы па праблемах эканам. і сац. развіцця, эфектыўнасці і рэнтабельнасці с.-г. вытв-сці. Тв:. В а л о в о й н ч н с т ы й д о х о д к о л х о з о в . М ., 1969; Р е н т а б е л ь н о с т ь п р о н з в о д с т в а н н а к о п л е н н е в к о л х о з а х . М ., 1 9 7 2 ; В с е д л я б л а г а ч е л о в е к а . М н . , 1982.
РЫЖАЎКА, урочышча ў Дзяржынскім р-не Мінскай вобл., на месцы б. вёскі Рыжаўка, жыхары якой y 1930-я г. былі расселены ў калгасы; месца масавай загубы яўрэяў y Вял. Айч. вайну. За 4 км на 3 ад Дзяржынска, 2 км ад чыг. ст. Койданава на лініі Мінск—Баранавічы. Сюды па пракладзенай ням. фашыстамі чыгунцы Койданава—Станькава з ліст. 1941 да кастр. 1943 эшалонамі (да 40 таварных вагонаў кожны) прывозілі яўрэяў з Берліна, Брэмена, Брэслаў, Гамбурга, Гановера, Кёльна, Штутгарта (Германія), Брно, Прагі (Чэхаславакія), Варшавы, Вены і інш. гарадоў Зах. Еўропы. У ахвяр забіралі каштоўнасці і распранутых расстрэльвалі на краі ям, потым падпальвалі. Паводле ням. крыніц, толькі 1—3.3.1942 было расстраляна 3412 чал. У 10 магілах (даўж. 13-—15, шыр. 4—5, глыб. 3 м) y кастр. 1944 выяўлены астанкі 10 541 чал. На месцы масавага расстрэлу помнік.
нансных вымяральных пераўгваральнікаў, метады пабудовы магнітавымяральных прыстасаванняў, устаноўкі для кантролю магнітных параметраў фераматэрыялаў. Тв.\
А втом атм ческнй ко н тр о л ь м агн н тн ы х п а р а м е т р о в . М ., 1971 ( у с а а ў т .) ; Р е з о н а н с н ы е н зм ер н тел ьн ы е п р ео б р азо вател н устр о й ств автом атнческого кон троля парам етров технолог н ч е с к н х п р о ц е с с о в н н з д е л н й . М н ., 1993.
РЫЖК0Ў Мікалай Іванавіч (н. 28.9.1929, с. Дылееўка Данецкай вобл., Украіна), савецкі і расійскі дзярж. і парт. дзеяч. Скончыў Ўральскі політэхн. ін-т (1959). 3 1950 на прадпрыемствах г. Свярдлоўска (у 1971—75 ген. дырэктар вытв. аб’яднання «Уралмаш»), 3 1975 1-ы нам. міністра цяжкага і трансп. машынабудавання СССР. У 1979—82 1-ы нам. старшыні Дзяржплана СССР. У 1982—85 сакратар ЦК, y 1985—90 чл. Палітбюро ЦК КПСС. У 1985—91 старшыня CM СССР. 3 1993 дэп. Дзярж. думы Расіі. Старшыня Выканкома Нар.-патрыят. саюза Расіі (з 1996). Аўтар кнігі «Перабудова: гісторыя здрадніцтваў» (1992).
РЫЖ0ВА Варвара Мікалаеўна (27.1.1871, Масква — 18.5.1963), расійская актрыса. Нар. арт. СССР (1937). Скончыла драм. курсы пры Маскоўскім тэатр. вучылішчы (1893), паступіла ў трупу Малога т-ра. Выступала як камед. Літ.: Т р а г е д н я е в р е е в Б е л о р у с с н н в г о д ы і вадэвільная актрыса, з канца 1900-х г. выконвала пераважна характарньм ролі н е м е ц к о й о к к у п а ш ш ( 1 9 4 1 — 1 9 4 4 ): С б . м а т е р н а л о в н д о к . М н ., 1995. А.І.Валахановіч. т. зв. камічных бабуль. Найвыш. майстэрства дасягнула ў рус. класічных п’еРЫЖКАВІЧЫ, вёска ў Шклоўскім р-не сах, асабліва А.Астроўскага. Майстар Магілёўскай вобл., каля р. Дняпро, на рус. сцэн. мовы. Творчасці ўласцівы аўтадарозе Магілёў—Шклоў. Цэнтр дасканаласць раскрыцця ўнутр. свету сельсавета. За 2 км на ПдУ ад горада і герояў, мяккі гумар, лірычнасць: Фяк4 км ад чыг. ст. Шклоў, 28 км ад Магі- луша, Анфуса Ціханаўна, Уліта, Глумалёва. 607 ж., 262 двары (2001). Камбінат ва, Феліцата, Домна Панцялеўна («Набуд. матэрыялаў і вырабаў. Бібліятэка. вальніца», «Ваўкі і авечкі», «Лес», «На РЫЖК0ВА Ганна Паўлаўна (29.8.1925, ўсякага мудраца хапае прастаты», в. Войлева Сенненскага р-на Віцебскай «Праўда — добра, a шчасде лепш», «Тавобл. — 21.4.1993), бел. актрыса эстра- ленты і паклоннікі» Астроўскага), Грады. Засл. арт. Беларусі (1970). Вучылася фіня-бабуля («Гора ад розуму» А.Грыбаў Рэсп. тэатр. вучылішчы (1938—41, пе- едава), Аўдоцця («Расцяраева вуліца» Г.Успенскага), Дзямідаўна дагог Е.Міровіч) y Мінску. 3 1945 пра- паводле цавала ў Бел. т-ры імя Я.Коласа, з 1949 («Нашэсце» Л.Лявонава) і інш. Дзярж. y Віцебскім абл. Доме нар. творчасці, з прэмія СССР 1943. 1961 актрыса размоўнага жанру Бел- РЫ Ж 0Ў Іван Паўлавіч (24.4.1890, в. дзяржфілармоніі. Шырока прапаганда- Ілева Ардатаўскага р-на Ніжагародскай вала бел. паэзію, выконвала фельетоны вобл., Расія — 11.5.1941), партыйны і і гумарэскі нац. аўтараў. У рэпертуары прафсаюзны дзеяч БССР. Пасля Кастр. былі эстрадна-паэт. спектаклі «Як жы- рэвалюцыі 1917 на парт. рабоце. 3 мая веш, чалавек?» і «Калі ласка», праграма 1923 сакратар Полацкага, з крас. 1924 «Край паэтаў» (прысвечана Я.Кўпалу і сакратар Віцебскага пав., са жн. 1925 Я.Коласу), творы Я.Купалы, Я.ІСоласа, акр. к-та КП(б)Б. 3 1927 заг. аддзела К.Крапівы, М.Танка, П.Панчанкі, ЦК КП(б)Б. 3 чэрв. 1928 да мая 1932 Э.Агняцвет, Р.Барадуліна, Г.Бураўкіна, старшыня Цэнтр. савета прафсаюзаў А.Вярцінскага, Н.Гілевіча, С.Грахоўска- Беларусі. 3 1932 y ВЦСПС, з 1934 старга, Е.Лось, П.Макаля, Н.Тулупавай і шыня савета прафсаюзаў Усх.-СібірскаІн ш . Л. У. Міхалевіч. га краю. У 1924—32 чл. ЦК, y 1927—32 РЫЖК0Ў Генадзь Паўлавіч (н. 20.10.1940, чл. Бюро ЦК КП(б)Б. Чл. ЦВК БССР г. Уладзікаўказ, Расія), бел. вучоны ў (1924—25, 1927—32) і Прэзідыума ЦВК галіне аўтаматызацыі тэхнал. працэсаў. БССР (1929—32). Канд. тэхн. н. (1969), праф. (1994). Скон- РЫ Ж 0Ў Уладзімір Рыгоравіч (1.5.1914, чыў Горкаўскі політэхн. ін-т (1963). 3 в. Майсееўшчына Барысаўскага р-на 1979 y Віцебскім тэхнал. ун-це (заг. ка- Мінскай вобл. — 24.11.1974), Герой федры). Навук. працы па аўтам. кантро- Сав. Саюза (1945). Скончыў курсы калі і рэгуляванні параметраў тэхнал. пра- мандзіраў батальёнаў і штабных работцэсаў. Распрацаваў асновы тэорыі рэза- нікаў (1942). У Вял. Айч. вайну з 1942 на
р ы ж с к і ________________
493
Паўн.-Зах., Бранскім, 1-м Укр. франтах. Удзельнік Маскоўскай, Курскай бітваў, вызвалення Украіны, Польшчы, баёў y Германіі. Мотастралк. батальён на чале з маёрам Р. вызначыўся ў баях каля г. Кельцы (Польшча) y студз. 1945, калі прарваў абарону праціўніка, перарэзаў шашэйную дарогу і чыгунку на Кракаў, першы фарсіраваў р. Одэр, захапіў плацдарм і ўтрымліваў яго да падыходу падмацавання. Пасля вайны да 1962 на парт. рабоце.
У.Р.Рыжоў.
РЬІЖСКАЕ Ў ЗМ бР ’Е, паўднёвае ўзбярэжжа Рыжскага зал., y Латвіі. На Р.у. — група прыморскіх кліматычных і бальнеагразевых курортаў, напр., Юрмала. РЫЖСКІ Д 0М С КІ САБ0Р, с а б о р М a р a с, помнік сярэдневяковага дойлідства ў Рызе. Закладзены ў 1211 — каля 1215 як 3-нефавая раманская базіліка з манастыром для капітула (вышэйшага духавенства Лівоніі). Завершаны каля 1270 невядомым майстрам з г. Кёльн (Германія) па тыпу зальнага храма з вежай на зах. фасадзе. Каля 1300 сабор дабудаваны як базіліка, перакрыты гатычнымі скляпеннямі (выш. сярэдняга нефа 26 м). Часткова перабудоўваўся да канца 19 ст. Бакавыя капэлы — 13 (?) і 15 ст.; клуатр і зала капітула з разьбой на капітэлях — 1-я пал. 13 ст. Ў 1776 завяршэнне сабора набыло рысы барока. У інтэр’еры захаваліся скульпт. надмагіллі 14— 17 ст., разны амбон 1641, жывапіс 18 ст., вітражы 19 ст. Буд-ва сабора паспрыяла пашырэнню ў архітэктуры Прыбалтыкі пераходных рамана-гатычных форм. Разам з манастыром і інш. пабудовамі 13 — 19 ст. сабор уяўляе сабой цэласны арх. комплекс; адна з асн. горадабуд. дамінантаў Старога горада. Пасля рэстаўрацыі 1959—60 сабор ператвораны ў канцэртную залу, дзе ўстаноўлены вял. арган, і музей. 3 1989 дзеючы храм. Іл. гл. да арт. Латвія. РЫЖСКІ ЗАЛГЎ. У Балтыйскім м., каля берагоў Латвіі і Эстоніі. Аддзелены ад адкрытай ч. мора Курземскім п-вам і а-вамі Маанзундскага архіпелага, злучаецца з ёй Ірбенскім пралівам і мелкаводным бас. Вяйнамеры. Пл. 18,1 тыс. км2, даўж. 174 км, глыб. да 67 м. У цэнтр. ч. заліва пясчаная водмель Грэтагруш з в-вам Рухну; y паўн. — дробньм а-вы Абрука, Кіхну і інш. Берагі
494
ры ж скі
нізінныя, пясчаныя з градамі дзюн і берагавых валоў (выш. да 20—30 м). Ледастаў ад снеж. да красавіка. Буйны порт — Рыга, гарады-курорты Юрмала (Латвія) і Пярну, на в-ве Саарэмаа г. Курэссаарэ (Эстонія). РЬІЖСКІ МІРНЫ ДАГАВ0Р 1921, дагавор паміж РСФСР і УССР з аднаго боку і Польшчай з другога пра спыненне польска-сав. вайны 1919—20 (гл. ў арт. Савецка-польская вайна 1920) і нармалізацыю адносін; падпісаны 18.3.1921 y Рызе. У ходзе польска-сав. вайны, развязанай Полыіхчай пры ваен.-матэрыяльнай і дыпламат. падтрымцы краін Антанты, што па часе супала з грамадз. вайной y Расіі, урады БССР, Літ.-Бел. ССР і РСФСР неаднойчы заклікалі польскі ўрад «вырашыць палюбоўна і міралюбіва ўсе спрэчныя і тэр. пытанні». Але Польшча не адказвала, бо не прызнавала БССР як суб’ект міжнар. права, імкнулася захапіць бел., укр. і літ. землі, аднавіць Рэч Паспалітую ў межах 1772. Дзяржавы Антанты прапаноўвалі вызначыць усх. мяжу Польшчы паводле «Керзана лініі». Толькі пасля контрнаступлення сав. войск (ліп. 1920), a потым іх паражэння ў Варшаўскай аперацыі 1920 польскі бок пагадзіўся на перагаворы (пачаліся 17.8.1920 y Мінску, з 21.9.1920 працягваліся ў Рызе). Яны праходзілі без удзелу прадстаўнікоў БССР і БНР, бо ў гэтым не былі зацікаўлены як Польшча і Антанта, так і РСФСР. Дзеля заключэння міру сав. ўрад быў гатовы пайсці на значныя тэр. ўступкі, y т.л. за кошт бел. зямель. А.Р Чарвякоў — кіраўнік (да пач. кастр. 1920) дэлегадыі БССР (знаходзілася ў Рызе з 18.9.1920) ставіў перад кіраўніком рас. дэлегацыі А.А.Іофе пытанне пра допуск сваёй дэлегацыі на перагаворы, але Іофе адмовіў. ВРК БССР даручыў прадстаўляць інтарэсы рэспублікі на перагаворах рас. боку, што потым пацвердзіў Другі Усебеларускі з 'езд Саветаў (снеж. 1920). 25.9.1920 Польшча прызнала паўнамоцтвы дэлегацьіі УССР. 12.10.1920 падпісаны дагавор аб перамір’і і прэлімінарных умовах міру. Канчатковы дагавор ад 18.3.1921 (ад імя БССР яго падпісалі Іофе і інш. прадстаўнікі РСФСР) складаўся з 26 артыкулаў і 10 дадаткаў. Бакі пацвердзілі незалежнасць БССР. Да Польшчы адыходзілі Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна, усх. мяжа Польшчы (дзяржавы Антанты афіцыйна прызналі яе ў 1923) устанаўлівалася на У ад «лініі Керзана» (гл. карту). Бакі абавязаліся паважаць дзярж. суверэнітэт адзін аднаго, не дапускаць на сваіх тэрьггорьмх утварэння і знаходжання арг-цый і груп, дзейнасць якіх магла быць скіравана супраць аднаго з бакоў, адмаўляліся ад умяшання ва ўнутр. справы і варожай прапаганды; Польшча абавязалася забяспечыць беларусам, украінцам і рускім свабоду веравызнання і развіцця іх культуры і мо-
вы, тое ж атрымлівалі палякі на тэр. БССР, УССР і РСФСР (на практыцы многае з гэтага парушалася). Бакі ўзаемна адмаўляліся ад патрабаванняў вярнуць выдаткі і страты, прычыненыя ў час вайны, прадастаўлялі трамадзянам поўную амністыю за паліт. злачынствы. РСФСР і УССР пагадзіліся вярнуць Польшчы ваен. трафеі, вывезеныя з гэтай краіны са студз. 1772, a таксама архівы, б-кі і інш. культ. каштоўнасці, вывезеныя з Польшчы ў Расію ў час 1-й сусв. вайны. Польшча вызвалялася ад адказнасці за даўгі і інш. фін. абавязацельствы былой Рас. імперыі, Расіі належала выплаціць Полыігчы 30 млн. руб. золатам за ўклад апошняй y рас. эканоміку. Неадкладна пасля падпісання дагавора ўстанаўліваліся дыпламат. адносіны паміж бакамі. Дадаткі да Р.м.д. рэгулявалі эканам. і юрыд. пытанні. Дагавор ратыфікаваны Прэзідыумам ВЦВК 14.4.1921, Польшчай — 16.4.1921, УВК УССР — 17.4.1921; абмен ратыфікацыйнымі граматамі адбыўся ў Мінску 30.4.1921. Супраць падрыхтоўкі і падпісання Р.м.д. пратэставалі Бел. партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р), кіраўніцтва БНР (В.Ластоўскі і інш.), прадстаўнікі нац. інтэлігенцыі БССР. У прынятым 25.3.1921 урадам БНР звароце «Усяму культурнаму свету» заяўлялася пра непрызнанне дагавора бел. народам. Адозва ЦК БПС-Р «Да лепшых сыноў польскай нацыі» заклікала прагрэс. дэмакр. сілы Польшчы да выступлення супраць несправядлівага ў адносінах да Беларусі Рыжскага міру. Напярэдадні падпісання дагавора ЦК КП(б)Б санкцыянаваў арышт y БССР 860 бел. эсэраў і больш як 60 дзеячаў БСДП і Бел. партыі сацыялістаў-федэралістаў, што сарвала акцыі бел. эсэраў супраць падзелу Беларусі. Дагавор асудзілі Першая Усебеларуская канферэнцыя (1921, Прага), Другая Усебеларуская канферэнцыя (1925, Берлін), a таксама праз друк бел. пісьменнікі Я.Купала, Я.Колас, У.Дубоўка, АДудар. Р.м.д. дзейнічаў да пач. 2-й сусв. вайны і далучэння Зах. Беларусі і Зах. Украіны да СССР (адпаведна ў складзе БССР і УССР; 1939). Літ.: П і ч э т a У . П о л ь с к а - с а в е ц к і я а д н о с і н ы і Р ы ж с к і м ір / / П о л ы м я . 1 9 2 8 . № 4 ; О л ь ш а н с к н й П .Н . Р ю к с к н й д о г о в о р я развн тне с о н е тс к о -п о л ь с к н х отн ош ен нй, 1 9 2 1 — 1 9 2 4 . М „ 1 974; Д у ж - Д у ш э ў с к і К . Б е л а р у с ь і Р ы ж с к і м ір / / С п а д ч ы н а . 1 9 9 5 . № 6 ; D ц Ь s k i J . P o k ô j ry sk i. W a rs z a w a , 1 9 3 1 ; K u m a n i e c k i J. Pokôj p o ls k o - r a d z i e c k i , 1 9 2 1 . W a rs z a w a , 1 985.
495
вайны з Японіяй 1945. У 1945—65 камандуючы артылерьмй ваен. акруг.
р ы з а к т о н ія
РЫЖЫК (Lactarius deliciosus), шапкавы базідыяльны грыб сям. сыраежкавых. Пашыраны ў Еўразіі і Амерыцы. На Беларусі з ліп. па вер. трапляюцца 2 формы P.: y яДовых лясах — яловы, y хваёвых лясах — хваёвы.
(1994), «Польскія пленэры» (1992—96). Аформіў «Збор твораў» Я.Маўра (т. 1—4, 1975 —76), кнігі «За дзевяццю гарамі» АЛаселіяні (1975), «Віцязь y тыгравай шкуры» Ш.Руставелі (1996), «Незабудкі» (2000). Творам уласцівы ўраўнаважаная кампазіцыйная пабудова, кантрастнае святлоценявое вырашэнне, выразная перадача задумы. Н.П.Марчанка.
П ладовае ц ела — ш ап ка н а н ож ц ы . Ш ап к а д ы я м е т р а м 5 — 10 с м з з а г н у т ы м у н і з к р а е м , а к р у г л а -п у к а т а я , п о т ы м л е й к а п а д о б н а я . У Р. хваёвага а ф ар б о ў к а ш а п к і м а р к о ў н а -р ы ж а я з к а н ц э н т р ы ч н ы м і к р у г а м і, м я к а ц ь ш ч ы л ь н а я з а р а н ж а в ы м м л е ч н ы м с о к а м , с а с м а л іс т ы м см ак ам і п ахам , н а зл о м е зе л я н ее. У Р. я л о в ага — б о л ьш б л ед н а я , зе л е н а в а т а -р ы ж а я , м як а ц ь к р о х к а я . П л а с ц ін к і п р ы р о с л ы я . Н о ж к а п о л а я , ц ы л ін д р ы ч н а я . С п о р ы ш ы р о к а а в а л ь ны я, с в е т л а -к р э м а в ы я . К аш тоўны ядом ы г р ы б . 1л. гл . д а а р т . Млечнік.
РЫЖЫКАЎ Іосіф Іванавіч (2.9.1893, в: Рацава Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 10.12.1979), партыйны і дзярж. дзеяч БССР, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. руху ў Вял. Айч. вайну. 3 1914 y арміі, з 1918 y ЧК, асобым аддзеле Чырв. Арміі. 3 1923 на гасп. і парт. рабоце, з 1934 y Камісіі парт. кантролю пры ЦК ВКП(б) па БССР, нарком лясной прам-сці БССР, з 1939 1-ы сакратар Гродзенскага райкома КП(б)Б, нарком прам-сці будматэрыялаў БССР. У Вял. Айч. вайну сакратар ЦК КП(б)Б, узначальваў Заходнюю апвратыўную групу ЦК КП(б)Б, упаўнаважаны ЦШПР на Сталінградскім фронце, нам. нач. БШПР, прадстаўнік ЦШПР і чл. ваенсавета Калінінскага і 1-га Прыбалт. франтоў. 3 1944 міністр, з 1953 1-ы нам. міністра жыллёва-грамадз. буд-ва БССР, гарадскога і сельскага буд-ва БССР, y 1958—59 нам. міністра буд-ва БССР. Чл. ЦК КПБ y 1929—30, 1934— 38, 1952—54. Чл. ЦВК БССР y 1931— 35. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947—59.
РЫЗА, ф е л о н ь, парчовае, тканае золатам або серабром адзенне без рукавоў; верхняе царк. адзенне свяшчэннаслужыцеляў y праваслаўі і каталіцызме. У праваслаўі Р. называюць таксама метал. абклад абраза, які пакідае адкрытымі толькі твар і рукі выявы. РЫЗАКТАНІЁЗ, хвароба раслін, якая выклікаецца недасканалым грыбам з роду рызактонія. Пашыраны ва ўсіх зонах бульбаводства. Пашкоджвае пераважна клубні, парасткі, сталоны і сцёблы, выклікае загніванне і заўчасную гібель раслін. Ha Р. хварэюць буракі, морква, агуркі, капуста, дыні, гарбузы, бавоўнік. На Беларусі найб. шкодны Р. бульбы. А с н . к р ы н іц а ін ф е к ц ы і — з а р а ж а н ы я к л у б н і, н а я к іх у т в а р а е ц ц а м н о с т в а д р о б н ы х ц ё м н а -б у р ы х ц і ч о р н ы х н а р а с ц е й (с к л е р о ц ы і гр ы б а ). П а с л я п а с а д к і с а с к л е р о ц ы я ў р а з в ів а е ц ц а г р ы б н і ц а ў з б у д ж а л ь н ік а , я к а я п а ш к о д ж в а е п а р а с т к і: н а іх п а я ў л я ю ц ц а ц ё м н а - б у р ы я п л я м ы і я з в ы ; п а р а с т к і н а д л о м л ів а ю ц ц а і г ін у ц ь . Н а п р ы к а р а н ё в а й ч. с ц ё б л а ў п а я ў л я ец ц а белы лям ц авы налёт— сп оран аш эн н е г р ы б а ( « б е л а я н о ж к а » ) , В е р х а в і н н а е л іс ц е ск р у ч в а е ц ц а , к а л я п а в ер х н і гл еб ы ў тв ар а ю ц ц а п а ч в а р н ы я к л у б н і, н а с ц ё б л а х y п а з у х а х л іс ц я — д р о б н ы я « с я д зя ч ы я » к л у б н і. С я р э д н е ў с т о й л івы я да Р. сарты бульбы — Р ы тм , Т эм п , А г е н ь ч ы к , Л о ш ы ц к і. Л.М.Прыступук.
РЫЖЫКАЎ Мікалай Максімавіч (н. 19.12.1939, г. Кіраўск Луганскай вобл., Украіна), бел. мастак. Скончыў бел. тэРЫЖЫ Мікалай Кір’янавіч (6.12.1896, атр.-маст. ін-т (1967). Сярод твораў: г. Відебск — 22.10.1972), генерал-пал- графічньм серыі «Гродна. Будоўля» коўнік артылерыі (1958). Скончыў Вы- (1970), «Радасць» (1972), «Квітнеючае шэйшую артыл. школу (1923), Вышэй- Палессе» (1974), «Беларусы на БАМе» шыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі (1977), «Камунары» па матывах паэзіі Генштаба (1952). У Чырв. Арміі з 1918. Я.Купалы (1978), «Рамантыкі» (1981), У Вял. Айч. вайну на Паўд., Забай- «Святло і полымя», «Ззянне космасу» М.Рыжыкаў. П е с н я . 3 с е р ы і « К а м у н а р ы » п а м а т ы в а х п а э з і і Я .К у п а л ы . 1 9 7 8 . кальскім франтах; нач. артылерыі кор- (абедзве 1986), «Па Чэхаславакіі» (1987); пуса, арміі, нач. артылерыі — нам. ка- акварэлі «Па Амуры» (1982), «Арменія» мандуючага войскамі фронту. Удзельнік (1983), серыі «Непальскія ўражанні» абароны Адэсы, Севастопаля, Керчан- (1987—89), «Манькавічы» (1991—96); РЫЗАКТ0НІЯ (Rhizoctonia), род неска-Феадасійскай дэсантнай аперацыі, жывапісньм цыклы «Фатры. Славакія» дасканалых грыбоў, якія ўмоўна адноС.А.Бародзіч, У.М.Міхнюк.
496
РЫЗАЛІТ
сяцца да парадку стэршьных міцэліяў. Каля 15 відаў. Пашыраны ўсюды. Паразітуюць пераважна на каранях і інш. падземных ч. раслін. На Беларусі найб. вядомыя Р.: узбуджальнік рызактаніёзу бульбы, бабовых, буракоў, морквы, крыжакветных — бульбяная (R. solani), R. aderholdii i R. violaceae, якія разам з мікраарганізмамі выклікаюць загніванне ўсходаў (чорная ножка) і бурую гніль с.-г. раслін (напр., караняед буракоў). Міцэлш ш м а т к л е т а ч н ы , г а л і н а с т ы , у т в о р а н ы д о ў г і м і к л е т к а м і . Склероцыі к а л я 1,5 м м , кары ч невы я або чорн ы я, разн астай н ай ф о р м ы . У ц ы к л е р а з в іц ц я гр ы б о ў т о л ь к і м іц э л ій і с к л е р о ц ы і, з р э д к у р а з в ів а е ц ц а б а з ід ы я л ь н а я стады я. С.І.Бельская.
РЫЗАЛІТ (ням. Rysalit ад італьян. risalita выступ), частка будынка, якая выступае за лінію фасада на ўсю яго вышыню. Р. звычайна сіметрычны адносна цэнтр. восі будынка, падкрэслівае дамінуючае значэнне яго цэнтр. часткі, вылучае гал. ўваход, узбагачае пластычную выразнасць агульнай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі. Вядомы са старажытнасці. Пашыраны ў архітэктуры стыляў барока, класіцызму, мадэрн і інш. На Беларусі адыгралі значную ролю ў кампазідыі палацавых, сядзібных, грамадз. і культавых пабудоў. З в ы ч ай н а п л о ск асц ь сц я н ы б у д ы н ка м ела а д з ін ц э н т р . Р ., я к і б ы ў г а л . к а м п а з і ц ы й н ы м а к ц э н т а м ф а с а д а , а б о ц э н т р . і б а к а в ы я Р. Ч а с т а Р . в ы р а ш а л і с я ў в ы г л я д з е порціка і з а в я р ш а л іс я т р о х в у го л ь н ы м ф р а н т о н а м . У п е р а х о д н ы п е р ы я д а д б а р о к а д а к л а с іц ы з м у б ы л і п а ш ы р а н ы п а ў к р у г л ы я , к р ы в а л ін е й н ы я , гр а н ё н ы я Р ., я к і я з а в я р ш а л і с я ф р а н т о н а м і с к л а д а н а й к а н ф іг у р а ц ы і, л а м а н ы м д а х а м , к у п а -
л а м . Р . а ф а р м л я л і п і л я с т р а м і, п р а ф і л я в а н ы м і к а р н із а м і, с а н д р ы к а м і, к а л о н а м і. У а р х іт э к т у р ы 1 9 3 0 — 5 0 - х г. Р . в ы к а р ы с т о ў в а ў с я я к а с н . а л е м е н т к а м п а зіц ы і гал . ф а с а д а гр а м а д з. і ж ы лы х буды нкаў. Г.С.Ларкін.
РЫЗАСФЁРА (ад грэч. rhiza корань + + sphaira шар), слой глебы (2—3 мм), які прымыкае непасрэдна да кораня расліны і мае павышаную колькасць мікраарганізмаў. Склад мікрафлоры залежыць пераважна ад тыпу глебы, віду і ўзросту раслін. Уздзеянне мікраарганізмаў Р. разнастайнае: ператвараюць складаныя нерастваральныя злучэнні ў формы, засваяльныя раслінамі, узбагачаюць глебу азотам, сінтэзуюць біялагічна актыўныя рэчывы, выдзяляюць таксіны, удзельнічаюць y дэнітрыфікацыі, уступаюць y сімбіёз з раслінамі (гл. Клубеньчыкавыя бактэрыі, Мікарыза), некат. паразітуюць. С.І.Бельская. РЫЗНІЦА, y хрысціянскіх храмах памяшканне для захоўвання рыз (адзенне святара пры богаслужэнні) і царк. начыння. Найчасцей знаходзіцца ўнутры храма (напр., y адным з алтароў), можа быць y выглядзе прыбудовы або (у манастырах) асобнага будынка. РЫ30ГРАФ, высокаскарасны лічбавы размнажальны апарат; адзін са сродкаў размнажальнай тэхнікі. Mae высакаякасныя сканер і прынтэр. Арыгінал для Р. — тэкставы ці тонавы дакумент (у т.л. нестандартных памераў), таксама кнігі і фатаграфіі. Mae 5 узроўняў кантрасту (кантраст пры сканіраванні настройваецца ў адпаведнасці з яркасцю арыгінала). Маштаб адбіткаў — ад удвая паменшаных да ўдвая павялічаных y параўнанні з арыгіналам. Пры апрацоўцы дакументаў вырабляецца прамежка-
вая матрыца, з якой робіцца зададзеная колькасць копій. Можа апракоўваць адначасова 2 арыгіналы, рабіць 2 копіі з арыгінала. РЫ 30ІД (ад грэч. rhiza корань + eidos выгляд), ніткападобнае коранепадобнае ўтварэнне ў імхоў, лішайнікаў, некат. водарасцей і грыбоў. Служыць для прымацавання да субстрату і паглынання з яго вады і пажыўных рэчываў. Па знешнім выглядзе нагадвае каранёвы валасок. У маршанцыевых імхоў Р. — мёртвыя клеткі, па якіх вада ідзе як па кноце. РЫ 30П УС (Rhizopus), род зігамідэтавых грыбоў сям. мукоравых. 11 відаў. Пашыраны паўсюдна. Трапляюцца ў глебе, на раслінах і раслінных рэштках, харч. прадуктах, экскрэментах. Выклікаюць псаванне (гніенне) кармоў, збожжа, прадуктаў, ёсць патагенныя для жывёл і чалавека. М і ц э л ій п а в е т р а н ы , п у ш ы с т ы , д ы ф е р э н ц ы р а в а н ы з в ы ч а й н а н а сталоны, с п а р а н г і я н о с ц ы і рызоіды. С п а р а н г і і ш а р а п а д о б н ы я . У в ы н ік у п а л а в о г а п р а ц э с у п а я ў л я ю ц ц а зіг а с п о р ы . Н е к а т . в ід ы м а ю ц ь в ы с о к у ю ф е р м е н т а т ы ў н у ю а к т ы ў н а с ц ь . У к р а ін а х А з іі в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а я к к а м п а н е н т з а к в а с к і ( т .з в . к і т а й с к і я д р о ж д ж ы ) аб о д л я в ы т в -с ц і зб р о д ж ан ы х прад уктаў х а р ч а в а н н я (с о е в ы с ы р ). С.І.Бельская.
РЫКАРДА (Ricardo) Давід (19.4.1772, Лоцдан — 11.9.1823), англійскі эканаміст, прадстаўнік юшсічнай шкалы палітэканоміі. 3 1788 камерсант, з 1812 займаўся навукай, з 1819 чл. парламента. Гал. задачай эканам. навукі лічыў вызначэнне законаў, якія кіруюць размеркаваннем. У асн. працы «Пачатак палітычнай эканоміі і падатковага абкладання» (1817) сцвярджаў, што вартасць прадукцыі вызначаецца колькасцю працы, неабходнай для яе вытв-сці. На аснове сваёй тэорыі працоўнай вартасці стварыў тэорыю размеркавання вартасці паміж класамі грамадства. Стаяў на пазіцыях сац. песімізму, лічыў, што з прычыны абмежаванасці прыродных рэсурсаў эканам. рост з цягам часу спыніцца. Важнай умовай эканам. росту лічыў міжнар. падзел працы, які вядзе да росту прадукцыйнасці працы і эканоміі рабочага часу. Сваёй тэорыяй параўнальных выдаткаў зрабіў вял. ўклад y тэорыю знешняга гандлю. Тв:.
Р ы з а к т а н іё з б у л ь б ы : 1 — н іж н я я ч а с т к а р а с л ін ы з б е л ы м л я м ц а в ы м н а л ё т а м ; 2 — п а ш к о д ж а н а я в е р х а в ін к а р а с л ін ы ; 3 — к л у б е н ь с а с к л е р о ц ы я м і г р ы б а ; 4 — к л у б е н ь з х в о р ы м і п а р а с т к а м і; 5 — « с я д з я ч ы я » д р о б н ы я ю іу б н і ; 6 — п а ч в а р н ы к л у б е н ь .
Р у с . п е р . — С о ч . Т . 1— 5. М „ 1955— 61.
РЫКАЎ Аляксей Іванавіч (25.2.1881, г. Саратаў, паводле інш. звестак слабада Кукарка,- цяпер y межах г. Савецк Кіраўскай вобл., Расія — 15.3.1938), савецкі дзярж. і паліт. дзеяч. Скончыў гімназію ў Саратаве (1900). Чл. РСДРП з 1898, балыпавік з 1903; чл. ЦК (1905—07, 1917— 18 і 1920—34, канд. y 1907— 12, 1934—37) і Палітбюро ЦК (1922—30) партыі. Удзельнік рэвалюцый 1905—07 і Кастр. 1917. 3 ліст. 1917 нарком унутр. спраў. У 1918—21 і 1923—24 старшыня ВСНГ, адначасова з 1921 нам. старшыні СНК і Савета працы і абароны РСФСР. Старшыня СНК СССР (1924—30) і РСФСР (1924—29). Адначасова ў 1926—30 старшыня Саве-
та працы і абароны. У канцы 1920-х г. разам з М.І.Бухарыным выступіў супраць выкарыстання надзвычайных мер пры калектывізацыі і індустрыяпізацыі, за што абвінавачаны ў «правым ухіле», выведзены з Палітбюро і зняты з пасады старшыні СНК. У 1931—36 нарком пошт і тэлеграфаў, нарком сувязі СССР. 27.2.1937 арыштаваны і на працэсе т.зв. «Праватрацкісцкага блоку» (сак. 1938) асужданы на смяротнае пакаранне. Рэабілітаваны пасмяротна 4.2.1988. Літ.: Ш е л е с т о в Д . К . В р е м я А л е к с е я Р ы к о в а . М ., 1990.
Д.Рыкарда.
К .Ф
Рылееў
РЬІКЕРТ (Rickert) Генрых (25.5.1863, г. Гданьск, Польшча — 30.7.1936), нямецкі філосаф, адзін з заснавальнікаў бадэнскай школы неакантыянства. Праф. Фрайбургскага (з 1894) і Гайдэльбергскага (з 1916) ун-таў. Супрацьпастаўляў прыродазнаўчыя навукі як свабодныя ад каштоўнасцей, накіраваныя на вызначэнне агульных законаў, гіст. навукам, якія даследуюць непаўторньм з’явы і падзеі і адносяцца да сферы каштоўнасцей. Лічыў філасофію навукай пра каштоўнасці, якія ствараюць самаст. «свет трансцэндэнтнага сэнсу». Вызначаў 6 асн. катэгорый каштоўнасцей: ісціна, прыгажосць, безасобасная і асобасная святасць, маральнасць, шчасце. Распрацаваў анталагічную канцэпцыю свету, які разумеў як сукупнасць 4 сфер: фіз. і псіхічнага быцця; «інтэлігібільнага» быцця (свет каштоўнасцей і сэнсавых угварэнняў); неаб’ектывуемай суб’ектыўнасці (злучэнне каштоўнасцей і існага); «незямнога» быцця (супадзенне каштоўнасцей і існага, зразумелае толькі пры дапамозе рэліг. веры). Тв:. Р у с . п е р . — Г р а н н ц ы е с т е с т в е н н о н а у ч ного об р азо ван н я п о н ятн й : Л о гач . введенне в я с т . н а у к н . С П б . , 1 997; Н а у к я о п р н р о д е н н а у к н о к у л ь т у р е . М ., 199 8 ; Ф н л о с о ф н я ж н з н н . М н .; М „ 2 0 0 0 .
РЫКЕТС (Ricketts) Хаўвард Тэйлар (9.2.1871, г. Фіндлі, штат Агайо, ЗША — 3.5.1910), амерыканскі патолаг і мікрабіёлаг. Скончыў ун-т y г. Лінкапьн (1894) і мед. каледж Паўн.-зах. ун-та ў г. Чыкага. 3 1902 праф. Чыкагскага ун-та. Навук. працы па пытаннях інфекц. хвароб. Апісаў плямістую ліхаманку Скалістых гор, выявіў яе ўзбуджальніка, эксперыментальна даказаў, што хваробу перадаюць кляшчы пэўных відаў. Высветліў, што брушны тыф перадаецца
праз адзежную вош (узбуджальнік жыве і ў крыві ахвяры, і ў целе вошы). Яго імем названа група ўнутрыклетачных мікраарганізмаў (гл. Рыкетсіі). Калі вывучаў сыпны Тыф y Мексіцы, заразіўся і А.Ю.Маніна. памёр. РЫКЕТСІЁЗЫ, група інфекцыйных хвароб чалавека і жывёл, якія выклікаюцца рыкетсіямі. Р. чалавека — эпідэмічны сыпны тыф, эндэмічны пацучыны сыпны тыф, плямістая ліхаманка Скалістых гор, марсельская ліхаманка, афр. кляшчовыя ліхаманкі, цуцугамушы, Ку-ліхаманка і інш. Крыніца інфекцыі пры сыпным тыфе — хворы чалавек, пры інш. клінічных формах Р. — грызуны, дзікія і свойскія жывёлы. Пераносчыкі Р. — вошы, блохі, кляшчы. Р. суправаджаюцца ліхаманкай, інтаксікацыяй, галаўным, мышачным і сустаўным болем, спецыфічнымі высыпкамі на скуры. Пры Ку-ліхаманцы высыпка адсутнічае, але часта назіраецца пашкоджанне лёгкіх (пнеўманіі з утварэннем інфільтратаў). А.А.Астапаў. РЫКЁТСІІ (Rickettsiaceae), сямейства бактэрый. Названыя імем амер. мікрабіёлага ХЛ.Рыкетса, які апісаў узбуджальніка плямістай ліхаманкі Скалістых гор. Т ы п о в ы р о д R ic k e tt s i a — п е р а в а ж н а к о к а п а д о б н ы я а б о п а л а ч к а п а д о б н ы я к л е т к і. Н е р у хо м ы я, грам ад м оўн ы я. Р азм н аж аю ц ц а д зя л е н н е м . А б л іг а т н ы я ( а б а в я з к о в ы я ) у н у т р ы к л е т а ч н ы я п а р а з і т ы ч л е н іс т а н о г і х ( а с а б л ів а блох, вош ай , кляш чоў) і цеплакроўны х ж ы в ё л ; у ж ы в а ю ц ь п а ж ы ў н ы я р э ч ы в ы з а р г а н із м а г а с п а д а р а . У з б у д ж а л ь н і к і сыпнога тыфу, к л е ш ч а в а г а рыкетсіёзу П а ў н . А з іі , п л я м і с т а й л і х а м а н к і С к а л і с т ы х г о р , л і х а м а н к і К у і ін ш . ц я ж к іх з а х в о р в а н н я ў ч а л а в е к а і ж ы в ё л . Т а к с а м а Р. н а з . р ы к е т с ія п а д о б н ы я б а к т э р ы і п а р а д к а ў R Ic k e tts ia le s i C h la m y d ia le s . А.І.Ерашоў.
РЫКЁР (Ricoeur) Поль (н. 27.2.1913, г. Валанс, Францыя), французскі філосаф, прадстаўнік герменеўтыкі. Праф. Страсбурскага (з 1948), Парыжскага і Чыкагскага (з 1956) ун-таў. Спалучае тэндэнцыі фенаменапогіі, экзістэнцыялізму, персаналізму і псіхааналізу на аснове рэліг. разумення. На яго думку, y цэнтры філасофіі павінна быць асоба як творца свету культуры. Для аналізу асобы прапанаваў рэгрэсіўна-прагрэсіўны метад, які прадугледжвае асэнсаванне з’яў y дыялект. адзінстве мінулага, сучаснага і будучыні. У працы «Філасофія волі» (т. 1—2, 1950—60) сцвярджаў, што эфектыўна-валявыя акты суб’екта прэваліруюць над пазнавальнымі ў асэнсаванні наваколля. Распрацаваў тэорыю інтэрпрэтацый, паводле якой усе праявы чалавечай дзейнасці і культуры (міфалогія, рэлігія, мастацтва і інш.) з’яўляюцца сімвалічным тэкстам, што характарызуецца ітэнцыянальнай структурай падвойнага значэння (у час інтэрпрэтацыі за першым сэнсам павінен узнікаць іншы). Тв:. Р у с . п е р . — Г е р м е н е в т н к а . Э т н к а . П о л н т н к а : М о с к . л е к ц м н н м н т е р в ь ю . М ., 1995; К о н ф л м кт ннтерп ретац м й : О чер к н о герм ен е в т й к е . М ., 1 9 9 5 ; Г е р м е н е в т я к а н п с н х о а н а л н з . Р е л й г н я н в е р а . М ., 1 9 9 6 .
ры лееў
497
РЫК0ЎСКІ Генадзь Феадосьевіч (н. 23.9.1936, г. Куўшынава Цвярской вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне батанікі. Д-р біял. н. (1996). Скончыў БДУ (1961). 3 1961 y Ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па фларыстьшы, відавым складзе, экалогіі, геаграфіі, эвалюцыі мохападобных. Тв:. М о х о о б р а з н ы е Б е р е з н н с к о г о б н о с ф е р н о г о з а п о в е д н н к а . М н ., 1 9 8 0 ; А н т р о п о г е н н ы е м зм ен ен н я ф л о р ы й растн тельн остй Б елорусс н н . М н ., 1985 ( р а з а м з В .І .П а р ф ё н а в ы м , Г .А .К ім ) .
РЫКСДАГ (швед. riksdag), аднапалатны парламент y Швецыі. Выбіраецца на ўсеагульных выбарах. Прымае законы, устанаўлівае падаткі, выбірае кіраўніка ўрада, валодае шырокімі правамі ў розных галінах жыцця краіны. РЫКУ0КУ, горы на в-ве Хонсю, y Японіі, гл. Оу. РЫКША (яп. дзінрыкіся, ад дзін чапавек + рыкі сіла + ся вазок), чалавек, які перавозіць пасажыраў, запрогшыся ў лёгкую двухколавую каляску; таксама ў Японіі (з 1867) і некат. краінах Усх. і Паўд. Азіі, y Паўд. Афр. Рэспубліцы назва каляскі, якая з 1930-х г. мадыфікавана ў веласіпед-каляску (педыкеб). РЫЛА, Р ы л а - П л а н і н а , горны масіў на ПдЗ Балгарыі, самы высокі на Балканскім п-ве (2925 м, г. Мусала). Даўж. каля 80 км. Складзены са стараж. крышт. і метамарфічных парод. Характэрны востраканцовыя вяршыні, цыркі, трогі. 3 Р. бяруць пачатак рэкі Іскыр, Марыца, Места. На выш. 2100—2500 м ледавіковьм азёры, на схілах шыракалістыя і хвойныя лясы, вышэй за 2000 — 2100 м субальпійскія і альпійскія лугі. Мінеральныя крыніцы. Зімовы спорт. Курорты. У паўд.-зах. адгор’ях — Рыльскі манастыр. РЫЛЁЕЎ Кандрат Фёдаравіч (29.9.1795, с. Батава Гатчынскага р-на Ленінградскай вобл. — 25.7.1826), рускі паэт, дзекабрыст. Скончыў 1-ы кадэцкі корпус y Пецярбургу (1814). Удзельнік замежных паходаў рус. арміі 1814— 15. 3 1818 y адстаўцы. 3 1821 y Пецярбургу засядацель крымінапьнай палаты, з 1824 y канцылярыі «Расійска-амерыканскай гандлёвай кампаніі». У 1823— 25 з А.Бястужавым выдаваў альманах «Полярная звезда». 3 1823 чл. Паўночнага таварыства дзекабрыстаў, адзін з кіраўнікоў паўстання 14.12.1825 на Сенацкай плошчы. Павешаны ў Петрапаўлаўскай крэпасці. Друкаваўся з 1820. Стварыў узоры грамадз. паліт. лірыкі («Грамадзянін», «Бястужаву»). У гіст. думах «Іван Сусанін», «Смерць Ермака» свабодалюбівыя патрыят. ідэі. Аўтар агітацыйных супрацьурадавых песень (разам з Бястужавым), любоўнай лірыкі, паэм «Налівайка» (не завершана), «Вайнароўскі» (1825). У 1815 жыццёвы шлях Р. быў звязаны з Беларуссю: ён служыў y мяст. Сталовічы Баранавіцкага р-на
498
ры ленкаў
(тут адбываліся яго сяброўскія сустрэчы з Т.Занам) і ў Нясвіжы. Матэрыялы пра яго зберагаюцца ў Валеўскім нар. краязнаўчым музеі. На бел. мову думу Р. «Смерць Ермака» пераклаў УДзюба, думу «Рагнеда» — Г.Кажамякін. Тв.\ П о л н . с о б р . с о ч . М .; Л . , 1 9 3 4 ; П о л н . с о б р . с т н х о т в о р е н н й . Л ., 1971; С о ч . Л ., 1987. Літ.: А ф а н а с ь е в В .В . Р ы л е е в : Ж м з н е о п н с а н н е . М ., 1 9 8 2 ; М і н с к е в і ч С . Ё н м о г с т а ц ь т а к ім ж а , я к і я н ы / / П е р ш а ц в е т . 2000. № 2 /3 .
РЫЛЁНКАЎ Мікалай Іванавіч (15.2.1909, в. Аляксееўка Рослаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 23.6.1969), рускі паэт. Скончыў Смаленскі пед. ін-т (1933). Друкаваўся з 1926. У паэт. зб-ках «Mae героі» (1933), «Бацькоўскі дом» (1944), «Кніга палёў» (1950), «Крыніца» (1957), «Рабінавае святло» (1962), «Кніга часу» (1969) развіваў класічныя і фалькл. традыцыі. Аўтар паэм «Вяртанне<> (1943), «Пецярбургскі туман» (1963), аповесцей «Зямля» (вершаваная, 1936), «Ля разбуранага гнязда» (1947), «На старой Смаленскай дарозе» (1953), аўтабіягр. цыкла «Казка майго дзяцінства» (1962), «Мне чатырнашаць гадоў» (1965), «Дарога сыходзіць за аколіцу» (1967), вершаванага пераказу «Слова аб палку Ігаравым» (1963), апавяданняў, успамінаў, нарысаў «Купалава песня», «Дзядзька Якуб», рэцэнзій на зб-кі вершаў Я.Коласа, П.Броўкі, М.Танка і інш. На бел. тэматыку Р. напісаны вершы «Што даражэй за касцёр на прывале?», «У шляху не-не і абярнуся я...». На рус. мову пераклаў вершы і паэмы Броўкі, А.Куляшова, П.Панчанкі, М.Танка, П.Труса, Д.Бічэль-Загнетавай, А.Вялюгіна, А.Зарыцкага, К.Кірэенкі, Я.Янішчыц. На бел. мову асобныя вершы Р. пераклалі М.Аўрамчык, Р.Барадулін, А.Звонак, Х.Жычка, А.Канапелька, І.Кудраўцаў, У.Паўлаў, П.Прануза. Яму прысвяцілі вершы Броўка і С.Грахоўскі. Тв.\ С о б р . с о ч . T . 1-— 3 . М ., 1 9 8 5 ; С т н х о т в о р е н н я н п о э м ы . Л ., 1 9 8 1 ; Б е л . п е р . — У к н .: Р у с к а я с а в е ц к а я п а э з і я . М н ., 1 9 5 3 . Літ.: Д о б р а я д у ш а : К н н г а о Н .Р ы л е н к о в е . В о с п о м м н а н н я , с т н х н , с т а т ь н , р е ц е н з н н . М ., 197 3 ; О с е т р о в Е .М . М у з а в б е р е з о в о м п е р е л е с к е . М ., 1 9 7 4 ; З в е з д а е в а В .А . Н н к о л а й Р ы л е н к о в . 'М . , 1 9 8 7 . А.Р.Жакаў.
РЫЛЕНКІ, мемарыяльны комплекс на брацкіх могілках 10 тыс. воінаў каля в. Рыленкі Дубровенскага р-на Віцеб-
М ем ары яльны ком плекс н а л і т і н а д м а г іл л і.
Рыленкі.
П л іт а -м а -
скай вобл. Адкрыты 3.7.1973 (скульпт. М.Рыжанкоў, арх. М.Ткачук) на ўшанаванне памяці воінаў 31-й арміі 3-га Бел. фронту, якія загінулі ў баях за вызваленне Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў y 1943—44. Комплекс — прасторавая арх.-скульпт. кампазіцыя з развітым сіметрычна-восевым планіровачным вырашэннем. Уваход y мемарыял утвораны 2 рознавялікімі апорнымі сценкамі, якія нясуць манум. ральефны фрыз (Зх 15 м) з выявай твараў воінаў. Уздоўж дарогі, што вядзе да магіл, 4 бетонныя стэлы (2,6 х 4 м кожная) з урэзанымі ў іх сілумінавымі рэльефамі, якія адлюстроўваюць подзвігі ўдзельнікаў баёў — А.М.Васільева, Г.А.Нікандравай, Ю.В.Смірнова, лётчыкаў авіяпалка «Нармандыя — Нёман» С.МЛстахава і Б. дэ Фальтэна. Брацкія могілкі вырашаны ў выглядзе прамавугольных тэрас, па перыметрах якіх устаноўлены 170 надмагільных пліт з імёнамі тых, хто загінуў. На верхняй тэрасе — пліта-маналіт з надпісам «Подзвігі вашы неўміручыя», за ёй — ма-
ляўнічая група бяроз і елак. На пляцоўцы перад плітой — квадратная платформа, y гарэльефнай зорцы — Вечны Л.Г.Лапцэвіч. агонь. РЫЛІЗІНГ-ГАРМ0НЫ (ад англ. release выпускаць, вызваляць), гармоны, якія сінтэзуюцца ў драбнаклетачных Ha pax гіпаталамуса. Паводле хім. прыроды — пептыды. Р.-г.,транспартуюцца з крывёй па гіпаталама-гіпафізарнай партальнай сістэме ў гіпофіз і стымулююць (ліберыны) або прыгнечваюць (статыны) утварэнне і выдзяленне ў гіпофізе т.зв. тропных гармонаў (напр., тыратропнага, ганадатропнага і інш.), якія ўздзейнічаюць на інш. залозы ўнутр. сакрэцыі і рэгулююць выдзяленне імі адпаведных гармонаў (кортыкастэроіды, тыраксін і інш.), што непасрэдна ўдзельнічаюць y метабалічных працэсах y клетках. Н е к а т . Р .- г . с і н т э з у ю ц ц а т а к с а м а ў ін ш . о р г а н а х ( н а п р ., с а м а т а с т а т ы н — y э н д а к р ы н н ы х клетках ды ф узн ай эндакры ннай с іс т э м ы с т р а ў н і к а і п а д с т р а ў н ік а в а й з а л о з ы ) , у д з е л ь н іч а ю ц ь y л а к а л ь н ы х м е х а н із м а х р э г у л я ц ы і с а к р э ц ы і ў іх . Р .- г . — а д н о с а з в ё н а ў , я к о е з в я з -
в а е н е р в . і э н д а к р ы н н у ю с і с т э м ы ў а р г а н із м е і з а б я с п е ч в а е іх у з а е м а д з е я н н е . А.С.Леанцюк.
РЫЛ0Ў Аркадзь Аляксандравіч (29.1.1870, с. Істобенск Кіраўскай вобл., Расія — 22.6.1939), расійскі мастак. Засл. дз. маст. Расіі (1935). Вучыўся ў Пецярбургскай AM y А.Куінджы (1894—97), y 1918— 29 выкладаў y ёй. Наведаў Францыю і Германію (1898). Чл. аб’яднанняў «Свет мастацтва», «Саюз рускіх мастакоў», Асацыяцыя мастакоў рэв. Расіі, чл.-заснавальнік і старшыня (1925—30) Т-ва імя Куінджы. Ствараў пераважна пейзажы-карціны, якім уласцівы абагульнены, нац.-рамант. па настроі вобраз роднай краіны; «3 берагоў Вяткі» (1901), «Зялёны шум» (1904), «У блакітным прасторы» (1918), «Палявая рабінка» (1922), «Зялёныя карункі» (1928), «Лясная рака» (1929), «На прыродзе» (1933). Афармляў дзіцячыя часопісы і кнігі. Тв:. В о с п о м м н а н м я . Літ..: Ф е д о р о в - Д
[4 н з д .] . Л . , 1977. а в ы д о в А А А АРы-
л о в . М ., 1959.
РЫ Л0Ў Генадзь Пятровіч (н. 7.8.1936, в. Куцаўшчына Капыльскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне пладаводства. Д-р с.-г. н. (1996). Ганаровы садавод Украіны (1990). Скончыў Усесаюзны с.-г. ін-т завочнай адукацыі (1965) і Ціміразеўскую с.-г. акадэмію (1987). 3 1962 y Гродзенскай абласной с.-г. станцыі, y 1976—2001 y Шчучынскім ПТВ-198. Навук. працы па пытаннях памалогіі і крытэрыях біял. ацэнкі сартоў, селекцыі і інтрадукцыі пладовых і ягадных культур, тэхналогіі стварэння і догляду прамысл. і прысядзібных садоў. Стварыў буйнейшы на Беларусі памалагічны сад (в. Руткевічы Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл.). Т в П у г е ш е с т в н е з а с о р т о м . М ., 1987 ( р а з а м з І .В .С ц е р к і н ы м ) ; Г р у ш а в Б е л о р у с с н н . М н ., 1 9 9 1 ; Я б л о н я в в а ш е м с а д у . М н „ 1998.
РЫЛЬ (Riel) Луі (23.10.1844, г. СентБоніфейс, Канада — 16.11.1885), палітьтны дзеяч Канады. Вучыўся ў каталіцкай семінарыі ў Манрэалі (1858— 65). У 1869 узначаліў антыбрыт. паўстанне ў даліне р. Рэд-Рывер, стаў сакратаром нац. к-та метысаў, які кіра-
ваў барацьбой фермераў супраць захопу іх зямель федэральнай уладай. Аўтар біля пра самакіраванне і статус правінцыі для тэр., якая належала англ. кампаніі Гудзонава праліва. У снеж. 1869 паўстанцы выбралі Р. прэзідэнтам часовага ўрада. У жн. 1870 карная экспедыцыя задушыла паўстанне, Р. эмігрыраваў y 3LLLA. У 1873—74 насельніцтва прав. Манітаба тройчы выбірала Р. ў парламент Канады, куды ён не быў дапушчаны. У сак. 1885 Р. узначаліў паўстанне пасяленцаў-метысаў і індзейцаў даліны р. Саскачэван супраць чыг. кампаній і федэральных улад. У 1885 пасля задушэння паўстання паводле прыгавору суда павешаны. РЫЛЬКЕ (Rilke) Райнер Марыя (4.12.1875, Прага — 29.12.1926), аўстрыйскі пісьменнік. У 1886—92 вучыўся ў ваен. школах, y Гандлёвай акадэміі ў Лінцы. У 1895—97 вывучаў л-ру, гісторыю, мастацтва, філасофію ў Пражскім, Мюнхенскім і Берлінскім ун-тах. Аўтар зб-каў вершаў «Жыццё і песні» (1894), «Ахвяры ларам» (1896), «Вянчаны снамі» (1897), «Перад калядамі» (1898), «Мне на свята» (1900), «Кніга вобразаў» (1902), «Часаслоў» (ч. 1—3, 1899— 1903, поўнае выд. 1905), «Новыя вершы» (ч. 1—2, 1907—08), паэт. цыклаў «Дуінскія элегіі» і «Санеты Арфею» (абодва 1923), драм. і празаічных твораў, y т.л. рамана «Запіскі Мальтэ Лаўрыдса Брыге» (1910), мастацтвазнаўчых прац і інш. Пісаў таксама на франц. і рус. (захавалася 8 вершаў) мовах. У яго паэзіі рус., укр., італьян. і інш. матывы, яна адметная маст. універсалізмам, спалучэннем неарамант. і імпрэсіянісцкіх тэндэнцый з сімвалісцкімі і экспрэсіянісцкімі. У творах Р. праблемы чалавека і Бога, жыцця і смерці, мастака і мастацтва, вечнага і мінучага. Перакладаў з рус., франц., англ. моў. Яго канцэпцыя «новай рэчавасці» знайшла працяг y бел. паэзіі (А.Разанаў). На бел. мову яго вершы перакладалі А.Зарыцкі, В.Сёмуха, М.Сяднёў. Т в Б е л п е р . — С а н е т ы А р ф е ю . М н , 1982; Р у с . п е р . — Й з б р . л н р н к а . М ., 1 974 ; Л н р н к а . М ., 1 9 8 1 ; З а л п с к н М а л ь т е Л а у р н д с а Б р н г г е : Р ом ан . Н овеллы . С тн хотворен н я в прозе. П н с ь м а . М „ 198 8 ; В о р п с в е д е . О г ю с т Р о д е н . П н с ь м а . С т н х н . М ., 1 9 9 4 ; Ч а с о с л о в : С т м х о т в о р е н н я . М ., 2 0 0 0 . Літ.: Б е р е з н н а А .Г . П о э з н я н п р о з а м о л о д о г о Р н л ь к е . Л . , 1 985; К а р е л ь с к н й А .В . Ж а л о б а м х в а л а : ( Л н р н к а Р .М . Р н л ь к е ) / / К а р е л ь с к н й А .В . О т г е р о я к ч е л о в е к у : Д в а в е ка за п а д н о -е в р о п е й с к о й лт . М ., 1 990; Х о л ь т х у з е н Г .Э . Р .М .Р н л ь к е ...: П е р . с нем . Ч ел яб н н ск , 1998; Л я в о н а в а Е .А . П а б л із у в о б л а к а ў і в е т р у : Ш т р ы х і д а ф іл а с ,э с т э т . п а р т р э т а Р .М .Р ы л ь к е / / Л я в о н а в а Е .А . П л ы н і і п о с т а ц і . М н . , 199 8 ; Я е ж . А .Р а з а н а ў і е ў р а п е й с к а я ф іл а с о ф с к а - л і т а р а т у р н а я т р а д ы ц ы я « р э ч а ў н а с ц і» / / Т а м ж а ; Т ы ч ы н а М . 3 д а в е р а м д а з я м н о г а / / К р ы н і ц а . 19 9 7 . № 12; К і с л і ц ы н а Г. Р ы л ь к е - о р ф і к / / Т а м ж а ; С т а н к е в і ч Ю . Р ускі Р ы л ь к е / / Т а м ж а. Е.А.Лявонава.
РЫ ЛБК0 Алесь (Аляксей Іванавіч; 27.3.1923, в. Рыдамля Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 16.4.1967), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1951). Настаўні-
чаў, працаваў y час. «Вожык», y Саюзе пісьменнікаў Беларусі. Друкаваўся з 1946. Першы зб. апавяд. «Mae сустрэчы» (1952). Аўтар зб-каў апавяданняў і аднаактовых камедый «Цвіце чаромха» (1957), гумарыст. апавяд. «Стуканок y аблавушцы» (1959), апавяданняў і нарысаў «Ты прыгожая, Арынка» (1960), аднаактовай п’есы «Гром з яснага неба» (1953), аднаактовых камедый і сцэнак «Колькі вяровачку ні віць...» (1958), аповесці для дзяцей «Мядовыя краскі» (1959). У яго творчасці роздум пра жыццё і працу, ярка выражаны гумарыстычна-сатыр. элемент, каларытная мова, трапная дэталь, дынамічны, экспрэсіўны стыль. Тв:. В ы б р а н а е . М н . , 1984.
М н .,
1969;
Н а п р а д в е с н і.
РЬІЛЬСКІ Максім Тадзеевіч (19.3.1895, Кіеў — 24.7.1964), украінскі паэт, вучоны. Акад. АН Украіны (1943), акад. АН СССР (1958). Вучыўся ў Кіеўскім ун-це (1915— 18). У 1919—29 працаваў настаўнікам. 3 1944 дырэктар Ін-та мастац-
Р.М.Рыльке.
М.Т.Рыльскі.
твазнаўства, фальклору і этнаграфіі АН Украіны. Друкаваўся з 1907. Зб-кам вершаў «На белых астравах» (1910), «Пад асеннімі зорамі» (1918), «Сіняя далячынь» (1922), «Праз буру і снег» (1925), «Трынаццатая вясна» (1926), «Дзе сыходзяцца дарогі» (1929) уласцівы зварот да класікі, да лепшых узораў зах.-еўрап. паэзіі. У зб-ках «Знак шаляў» (1932), «Кіеў» (1935), «Лета» (1936), «Украіна» (1938), «Збор вінаграду» (1940) лірызм, філасафічнасць, асацьштыўнасць замяняюцца дэкларатыўнасцю, апавядальнасцю. Мужнасць, грамадзянскасць, патрыятызм характэрны для творчасці Р. перыяду Вял. Айч. вайны (зб-кі «Слова пра маці-радзіму», «Світальная зара», «Светлая зброя», усе 1942; Дзярж. прэмія СССР 1943). Гуманіст. ідэал чалавека і грамадства, духоўнасць, эстэтычнасць уласцівы кн. паэзіі «Ружы і вінаград» (1957), «Далёкія небасхілы» (1959, Ленінская прэмія 1960), «Зімовыя запісы» (1964). Аўтар даследаванняў па літ.-знаўстве, фалькларыстыцы, мастацтвазнаўстве, тэорыі перакладу. Перакладаў з інш. моў. За пераклад паэмы «Пан Тадэвуш» А.Міцкевіча Дзярж. прэмія СССР 1950. Беларусі прысвяціў цыклы вершаў «Шчодрасць» (1955), «На братняй зямлі» (1958), артыкулы пра Я.Купалу («Янка Купала», 1947, «Пра
499
ры льскі
паэта-рыцара», 1957), Я.Коласа («Пра паэта і сябра», 1957), П.Панчанку («Салдат паэзіі», 1961). На ўкр. мову пераклаў творы Ф.Багушэвіча, Броўкі, В.Віткі, А.Вялюгіна, П.Глебкі, А.Зарыцкага, М.Калачынскага, К.Кірэенкі, Я.Коласа, А.Куляшова, Я.Купалы, В.Таўлая. Яму свае вершы прысвяцілі Броўка, Калачынскі, Я.Колас, артыкулы Я.Брыль, Н.Гілевіч, Т.Кабржыцкая, Р.Няхай. На бел. мову асобньм яго творы пераклалі А.Астрэйка, М.Аўрамчык, Р.Барадулін, А.Бачыла, Броўка, Ю.Гаўрук, Вітка, Гілевіч, С.Грахоўскі, Х.Жычка, В.Зуёнак, Калачынскі, Кірэенка, МЛужанін, П.Прыхсозька, В.Рагойша, А.Русак, Н.Тарас і інш. Дзярж. прэмія Украіны 1971. Т в .: Т в о р н . T . 1— 10. К т в , 1 9 6 0 — 6 2 ; В н б р а н е . К т в . 1967; С о н е т н . К н ів , 1974; Б ел . п е р . — В ы б р . т в о р ы . М н ., 1 9 5 2 ; С в іт а л ь н а я з а р а : В е р ш ы і п а э м а . М н ., 1 9 8 5 ; Н а б р а т н я й з я м л і / / П о л ы м я . 1 9 5 8 . № 12.
Літ.: К р н ж а н і в с ь к н й С . М акснм Р ш і ь с ь к я й . К л і'в , 1 9 6 0 ; Н о в н ч е н к о Л. П о е т н ч н м й с в іт М а к с н м а Р н л ь с ь к о г о . К л і в , 1980; А х р ы м е н к а П . М а к с ім Р ы л ь с к і і Б е л а р у с ь / / А х р ы м е н к а П . Л е т а п іс б р а т э р с т в а . М н ., 1 9 7 3 ; М a р т ы н a в a Э .М . Б е л а р у с к а -ў к р а ін с к і паэты чн ы ў заем ап ер акл ад . М н ., 1973; В о с п о м н н а н н я о М а к с н м е Р ы л ь с к о м . М ., 1 9 8 4 ; В е р в е с Г. М а к с н м Р ьш ьск н й в кругу сл ав я н с к н х п о это в: П ер. с укр. М ., 1 9 8 1 . К.Р.Хромчанка.
РЬІЛЬСКІ МАНАСТЫР, гісторыка-архітэктурны комплекс y Балгарыі, y ra pax Рыла. Засн. ў 927—941 манахампустэльнікам Іванам Рыльскім. У 14 ст. ў перыяд росквіту манастыра ўзведзены арх. комплекс (пл. 8,8 тыс. м2), які стаў вял. дасягненнем манум. архітэктуры эпохі т.зв. балг. Адраджэння. У сярэднія вякі манастыр — цэнтр балг. адукацыі і культуры. У часы тур. нашэсця неаднаразова гарэў і рабаваўся. Моцна пацярпеў ад пажару 1833, адноўлены ў 1934— 60. Звонку мае строгі крапасны характар. Жылыя карпусы ўтвараюць замкнёны 5-вугольны ў плане маляўнічы унутр. двор з ажурнымі аркадамі, каланадамі, адкрытымі галерэямі. Сярод арх. помнікаў: каменная вежа Хрэля (1335, рэшткі стараж. размалёвак), царква св. Лукі (1799), саборны 5-купальны храм Раства Маці Божай (1834—60, майстар Павел) з 2-колернай муроўкай, лёгкай адкрытай зах. галерэяй, хваліс-
t-
Рыльскі манастыр. Б о ж а й . 1834— 60.
С а б о р н ы храм Р аства М ац і
500
ры льца
тымі абрысамі карнізаў (у інтэр’еры захаваліся размалёўкі, разны дэкор; іканастас, 1839—44). У музеі манастыра — багаты збор сярэдневяковага дэкар.прыкладнога мастаіхгва. Р.м. уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
ных і суседскіх прынцыпах. Як родаплемянное аб’яднанне Р. уключаў 300 родаў, 30 курый (брацтваў) і 3 трыбы (племені, пазней — акругі). Членаў кожнага роду аб’ядноўвалі агульныя найменне, рэліг. культ і зямельныя ўладанні. Рым. гентыльная абшчына была блізкая да суседскай, бо аб’ядноўвала ўсіх людзей, пгго жылі на яе тэрыторыі.
Рыльскі манастыр.
РЫЛЬЦА, верхняя частка песціка кветкі, што ўспрымае пылок. Паверхня Р. пакрыта тонкім бялковым слоем (пелікулай), які пры ўзаемадзеянні з бялкамі пылковага зерня спрыяе прарастанню пылковай трубкі або перашкаджае яму. РЫЛІ0К Аркадзь Фадосавіч (н. 21.4.1934, в. Ліпнікі Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1992), праф. (1995). Скончыў Мінскі мед. ін-т (I960). У 1968—70 і з 1972 y Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі. Навук. працы па пытаннях пластычнай хірургіі, y т.л. пластыцы стрававода і прамой кішкі з рэваскулярызацыяй трансплантантаў, лячэнні і прафілактыцы трамбозаў і эмбаліі пры вострым апендыцыце. Тв:. Топографнческая анатомня н хнрургня органов брюшной полостн. 3 над. Мн., 2000.
РЫМ С т а р a ж ы т н ы (лац. Roma), найбуйнейшая антычная цывілізацьм са своеасаблівай дзяржаўнасцю і культурай y 8 ст. да н.э. — 5 ст. н.э. Горад Рым узнік y 753 да н.э. і на працягу 5—3 ст. да н.э. падпарадкаваў усе плямёны Апенінскага п-ва, a з канца 3 ст. да н.э. стаў цэнтрам міжземнаморскай дзяржавы, якая пазней уключала зах. і паўд.ўсх. Еўропу, М.Азію, узбярэжжа Паўн. Афрыкі, Сірыю, Палесціну і інш. Гісторыя. Сучасныя даследчыкі падзяляюць гісторыю стараж.-рым. цывілізацыі на 3 перыяды: царскі (753—510 да н.э.), рэспубліканскі (510—31 да н.э.) і імператарскі (31 да н.э. — 476 н.э.). Паводле ант. традыцыі, y першы перыяд y Р. правілі 7 цароў, пачынаючы з Ромула. Пры царах Р. заняў дамінуючае становішча ў Лацыі. Стараж. гісторыкі сведчаць (пацверджана археал. звесткамі), што Р. узнік шляхам сінайкізму 3 плямён — лацінаў, сабінаў і этрускаў. Сац.-паліт. арганізацыя ранняга (архаічнага) Р. будавалася на кроўнароднас-
Абшчынныя землі сталі асновай рым. дзярж. зямельнага фонду (агер публікус), які ўвесь час папаўняўся за кошт захопу зямель y італікаў. Самай малой гасп. і сац. адзінкай была вял. патрыярхальная сям’я. Даследчыкі адзначаюць неразвітасць дзярж. інстытутаў y царскім Р., структура якога складалася з выбарнага цара, савета старэйшын (сената) і нар. сходу. Цар сумяшчаў функцыі вярх. жраца, военачальніка, гал. суддзі і заканадаўцы. У сенат уваходзілі 300 старэйшын патрыцыянскіх родаў. Грамадства складалася з саслоўяў патрыцыяў, плебеяў і рабоў (гл. Рабства). Плебеі першапачаткова былі па-за грамадз. абшчынай. На аснове маёмаснай і сац. дыферэнцыяцыі складалася асобая форма сац. адносін — кліентэла. Ант. традыцыя прыпісвае Сервію Тулію (6 ст. да н.э.) рэформы, y выніку якіх плебеі ўвайшлі ў склад рым. народа (populus romanus). Ён стварыў з патрыцыяў і плебеяў адзінае войска (камплектавалася з коннікаў, цяжка- і лёгкаўзброенай пяхоты). Сфарміраваныя ім 193 цэнтурыі былі і ваен. атрадамі і адзінкамі, што галасавалі на нар. сходах (цэнтурыяльных ка-
Да арт. Рым Старажытны. Рэльеф з выявай рымскай калясніцы.
міцыях). Рэгулярна праводзіўся цэнз — перапіс насельніцтва і ацэнка яго маёмасці, гал. крытэрыем якой была зямля. Ваен. і цэнзавая рэформы аслабілі ўплыў родавай знаці. Рэшткі родавага ладу канчаткова ліквідаваны з увядзеннем новага адм.-тэр. падзелу, калі асн. структурнай адзінкай стала трыба (як акруга). Па трыбах праводзілася галасаванне на карпаратыўных сходах плебса. У царскі перыяд адбылося поўнае аддзяленне рамёстваў ад сельскай гаспадаркі, узнік рэгулярны ўнутраны абмен. У выніку паўстання ў 510 да н.э. супраць Тарквінія Гордага царская ўлада скінута і ўзнікла рэспубліка. Для знеш- \ няй палітыкі ранняй рэспублікі (5 — пач. 3 ст. да н.э.) характэрна барацьба Р. за ўладаранне ў Італіі, для ўнугр. — процістаянне плебеяў і патрыцыяў. 3 5 ст. да н.э. Р. вёў войны з лацінамі, сабінамі, эквамі, вольскамі, этрускамі, грэкамі і інш. плямёнамі за пашырэнне сваёй тэрыторыі. Для гэтага ён заключаў часовьм саюзы з аднымі плямёнамі супраць другіх. Пераможаныя абшчыны Р. далучаў да сваёй паліт. структуры ці заключаў з імі саюз. Саюзнікі захоўвалі ўнутр. самакіраванне, але страчвалі права на самаст. знешнюю палітыку і павінны былі аказваць Р. ваен. дапамогу. На іх тэр. рымляне засноўвалі калоніі сваіх грамадзян. Так узнік рымска-італійскі саюз з розным прававым стату- | сам яго членаў, з адзінай дзярж. мовай (латынь), звязаны сеткай брукаваных дарог y адзінае гасп. цэлае. Рым. дзяржава разам з саюзнікамі і калоніямі была падзелена на 35 трыб. Рым. грамадзянін меў права валодаць зямельнай маёмасцю, удзельнічаць y галасаванні ў каміцыях і быць абраным на дзярж. пасады. У выніку Саюзніцкай вайны 90— 88 да н.э. і агульнаіталійскага паўстання супраць Р. такія правы атрымалі ўсе італікі. Асновай унутр. развіцця рэсп. Р. была барацьба плебеяў за доступ да ўлады і фонду грамадскай зямлі. Тактыкай ваен. забастовак (сэцэсій) плебеі дамагліся прыняцця закону, які ўводзіў пасаду нар. трыбуна (з 494 да н.э.) з плебеяў.
У сярэдзіне 5 ст. да н.э. пад іх націскам прыняты Законы XII табліц, якія рэгулявалі крымінальнае і сямейнае права, судаводства, прыватную ўласнасць; забараняліся асабістыя прывілеі; прыгавораны магістратам да пакарання смерцю меў права апеляваць да нар. сходу. Пазней плебеі былі дапушчаны да магістратуры і кансулату. Дазваляліся міжсаслоўныя шлюбы, забаранялася пазыковая кабала. У выніку змянілася сац. структура рым. грамадства, узнікла новая арыстакратьм — набілітэт. Ураўнаванне ў правах патрыцыяў і плебеяў прывяло да фарміравання грамадз. абшчыны, падобнай да грэч. поліса. Гэта была арыстакратычная рэспубліка, y якой улада належала нар. сходу і магістратам, пастаянным кіруючым органам быў сенат, члены якога прызначаліся пажыццёва. Магістратура дзейнічала калегіяльна і галосна. Выключэннем была
502________________
ры м
надзвычайная магістратура — дыктатура на выпадак асабліва небяспечнай вайны. Вышэйшы магістрат (дыктатар, консул, прэтар) меў правы: камандаваць войскам, вьжонваць вышэйшую юрысдыкцыю, склікаць сенат і нар. сходы. У час рэспублікі каміцыі праходзілі па курыях, цэнтурыях і трыбах. Сфарміраваліся саслоўі сенатараў і коннікаў. У час дыктатуры Луцыя Карнелія Сулы [83— 79 да н.э.] дзейнасць нар. трыбунаў і каміцый абмежавана, паўнамоцтвы вышэйшых магістратаў засяроджаны ў руках адной асобы. Экспансія Р. ў гэты час выйшла па-за межы Апенінскага п-ва. За панаванне ў Зах. Міжземнамор’і Р. змагаўся з Карфагенам. Пасля 3 Пунічных войнаў, якія скончыліся перамогай над Карфагенам, P. y 2— 1 ст. да н.э. заваяваў полісы Балканскай Грэцыі, Македонію, эліністычныя царствы і стаў найбуйнейшай Міжземнаморскай дзяржавай. Пры гэтым y Р. захоўвалася грамадз. абшчына з рэсп. выбарнай сістэмай кіравання. 3-за адсутнасці пастаяннага дзярж. апарата ўзнікла форма водкупу на збор падаткаў. У якасці адкупшчыкаў (публіканаў) найчасцей выступалі рым. коннікі. Нар. сход як найважнейшы ін-т поліснай дэмакратыі перажываў крызіс з-за таго, што ў каміцыях маглі ўдзельнічать толькі жыхары Р. і яго наваколля. На змену поліснаму апалчэнню стала фарміравацца прафес. армія. У 1 ст. да н.э. рым. рэспубліка як полісная структура не могла ўжо эфектыўна вырашаць пытанні вял. дзяржавы. Публіканы і палкаводцы пачалі кіраваць усім паліт. жыццём Р. Паліт. крызіс выліўся ў грамадз. войны груповак знаці. У 60-я г. да н.э. ўзнік 1-ы трыумвірат (Юлій Цэзар, Гней Пампей і Марк Крас). У час грамадз. вайны была ўстаноўлена дыктатура Юлія Цэзара [48—44 да н.э.]. Пасля яго забойства склаўся 2-і трыумвірат (Марк Антоній, Актавіян і Лепід). Антоній атрымаў y кіраванне ўсх. правінцыі, Актавіян — Італію і зах. правінцыі. Аднак з-за збліжэння Антонія з егіп. царыцай Клеапатрай пачалася новая грамадз. вайна, y якой перамог Актавіян (гл. Аўгуст) і стаў аднаасобным правіцелем Рым. дзяржавы. 3 часу яго праўлення Р. ператварыўся ў імперьпо. Яго гісторыю падзяляюць на раннюю імперыю ( 1—3 ст. н.э.) — прынцыпат і познюю (4—5 ст.) — дамінат. Сучасная гіст. л-ра вызначае Рым. імперыю як універсальнукг дзяржаву, y межах якой сістэма самастойных і часткова самастойных абшчын трансфармавалася ў адзіную паліт. структуру, аб’яднаную агульным заканадаўствам. У час ранняй імперыі яшчэ існавалі сенат і каміцыі, але імператар (прынцэпс — першы грамадзянін) выступаў як носьбіт сукупных паўнамоцтваў рэсп. магістратаў, абапіраўся на ўласныя казну (фіск), гвардыю (прэтарыянскія кагорты) і армію. Яго вярх. ўлада стала спадчыннай. Узніклі пер-
шыя дынастыі рым. правіцеляў: ЮліяўКлаўдзіяў [27 да н.э. — 68 н.э.], Флавіяў [69—96], Антанінаў [96— 192], Севераў [193—235], У часы іх праўлення сфарміраваўся цэнтралізаваны бюракратычны апарат, ведамствы якога займаліся і ўнутр. справамі, і справамі правінцый (гл. Рымскія правінцыі). У 212 усё вольнае насельніцтва імперыі атрымала правы рым. грамадзянства. Заканадаўства і вышэйшая юрысдыкцыя сталі прэрагатывай імператараў, асабістыя іх загады (канстытуцыі) набылі сілу закону. Сфарміраваўся імператарскі савет — кансісторыя (юрысты, вышэйшыя чыноўнікі, набліжаныя імператара). У часы прынцыпату да Р. далучаны Галія, Іспанія, Германія, Брытанія, Далмацыя, Мёзія, Панонія, Дакія. У 3 ст. Рым. імперыю ахапіў паліт. крызіс, якому спадарожнічалі анархія і палацавыя смуты, эпідэміі і эканам. разруха. За 235—284 y Р. змянілася больш за 2 дзесяткі «сенацкіх» і «сал-
Да арт. Рым Старажытны. Базіліка Максенцыя (Канстанціна) y Рыме. 306—315.
дацкіх» імператараў. На У саперніца Р. Парфія прэтэндавала на рым. ўладанні ў Сірыі і Месапатаміі. Каб процістаяць націску варварскіх плямён і прадухіліць распад імперыі, y яе межах была створана ваен.-бюракратычная манархія — дамінат. Яе стваральнікі Дыяклетыян і Канстанцін / правялі рэформы, накіраваныя на паліт. і эканам. стабілізацыю; правінцыі былі разбуйнены, грамадз. ўлада аддзелена ад ваеннай. 3 імем Канстанціна I звязана афіц. прызнанне хрысціянства нараўне з інш. рэлігіямі. Сталіца была перанесена ў г. Канстанцінопаль. Скарацілася праслойка вольных абшчыннікаў, землі якіх паглыналі буйныя маёнткі — латыфундыі, сальту-
сы і імператарскія дамены. Пашырылася сістэма каланату, пры якой сяляне ператвараліся ў калонаў — напачатку вольных, a потым залежных арандатараў. Цэнтр эканам. жыцця перамясціўся ў магнацкія маёнткі, y якіх развівалася шматгаліновая гаспадарка. У гэты час рэзка скараціўся гандаль, гарады прыходзілі ў заняпад. Адкрытае паліт. жыццё згортвалася, вольныя грамадзяне ператвараліся ў падданых імператара, узмацніўся падатковы ўціск, ішло рэзкае сац. размежаванне на саслоўі «высакародных» і «нізкіх». Працэс эканам. і паліт. дэцэнтралізацыі асабліва моцна праявіўся ў зах. ч. імперыі, тэрыторыю якой захоплівалі варварскія плямёны. 3 4 ст. вял. пагрозай для яе сталі готы, якія разам з інш. герм. плямёнамі, іранскімі аланамі і азіяцкімі гунамі наносілі шматлікія ўдары па Р. У 395 імперыя афіцыйна падзялілася на Усх. грэчаскамоўную і Зах. лацінамоўную. У 476 камандуючы імператарскай гвардыяй германец Адаакр скінуў апошняга імператара Ромула Аўгустула і заснаваў на тэр. Ітапіі сваю дзяржаву. Зах. Рым. імперыя спыніла існаванне. Гісторыю Усх. Рым. імперыі гл. ў арт. Візантыя. Выхаванне і адукацыя. Старажытнарымская сістэма выхавання была арыентавана на падрыхтоўку моцных, валявых і дысцыплінаваных грамадзян. У ранні яе перыяд выхаванне і навучанне вяліся ў сям’і. Багатыя рымляне (нобілі) для хатняга навучання сваіх дзяцей запрашалі настаўнікаў-ірэкаў. У 3—2 ст. да н.э. пачалі ўзнікаць дзярж. і прыватныя навуч. ўстановы. Элементарную адукацыю давалі трывіяльныя школы (найчасцей прыватныя), дзе вучылі пісьму, чытанню, лічэнню, уменню выразна дэкламаваць творы знакамітых аўтараў, вывучалі асн. рым. законы. Яны мелі няпэўны тэрмін навучання, розныя праграмы, y іх вучыліся хлопчыкі і дзяўчынкі -6— 11-гадовага ўзросту. Дзеці самых бедных рымлян не мелі магчымасці атрымаць такую адукацыю і таму звычайна былі непісьменнымі. У школах павышанага тыпу (граматычных) вывучалі гісторыю, філасофію, геаграфію, геаметрыю, музыку, астраномію, грэч. мову; вучыліся хлопчыкі (з I ст. н.э. і дзяўчынкі) 12— 15-гадовага ўзросту. Напачатку школы былі грэчаскія, пазней — лац. і грэка-лацінскія. Для граматычных школ ствараліся спец. падручнікі і хрэстаматыі, якія змяшчалі ўрыўкі з твораў Гамера, Вергілія, Цыцэрона і інш. У рытарскіх школах вучыліся дзеці арыстакратыі, іх рыхтавалі да практычнай кар’еры. Настаўнікі рыторыкі вучылі найперш аратарскаму майстэрству (красамоўству), давалі таксама веды па філасофіі, гісторыі, праве і інш. Вучоба пачыналася звычайна ва ўзросце 14— 15 гадоў, і працягвалася да 19, часам і пазней. У I ст. н.э. асн. лічыліся 9 навуч. дысцыплін: граматыка, рыторыка, дыялектыка, арыфметыка, геаметрыя, астраномія, музыка, медыцына, архітэктура.
У 5 ст. паступова выключаны медыцына і архітэктура, т.ч. аформілася праграма «сямі вольных мастацтваў» (яны сталі асновай адукацыі эпохі сярэдневякоўя). Пазней школьны курс «сямі вольных мастацтваў» падзелены на 2 часткі — «трывіум» (граматыка, рыторыка, дыялектыка) і «квадрывіум» (арыфметыка, геаметрыя, астраномія і музыка). У позні перыяд y Р. пачала фарміравацца хрысц. сістэма навучання і выхавання, y аснове якой былі біблейскія запаветы, ідэі любові да людзей, духоўнага самаўдасканалення, прыярытэт веры над ведамі і навухай, сувязь навучання з маральным рэліг. выхаваннем. Напачатку дзеці з хрысц. сем’яў вымушаны былі наведваць навуч. ўстановы ант. тыпу — грамат., рытарскія школы. У 2—3 ст. узніклі ўласна хрысц. школы, напр., катэхізіса, кафедральныя і епіскапскія школы, дзе асн. было вы•бучэнне Бібліі. Міфалогія і рэлігія. Традыцыйна адносіны рымлян з багамі будаваліся на ўзор «фармальнага дагавору». Меркавался, што калі людзі дакладна выконвалі ўсе рэліг. абрады і рытуалы, то багі зробяць усё, аб чым іх просяць. Рымскія жрацы былі пераважна выбарнымі асобамі, хаця часам іх прызначаў вярх. жрэц — пантыфік. Асаблівасцю стараж.-рым. рэлігіі была наяўнасць багоў, якія ўвасаблялі абстрактныя і маральныя паняцці. Напр., багіня Фідэс увасабляла вернасць клятве, Канкордыя — згоду, Юстыцыя — справядлівасць, Фаргуна — шчасце, Пакс — мір, Гонар — рашану, Віртус — доблесць, мужнасць. У стараж. рымлян адсутнічала развітая міфалогія. Паводле найб. ранніх міфалагічных вераванняў, напачатку існаваў першабытны Хаос (у вобразе Януса), з якога пазней узнік увесь свет. Таму творцам усяго існага ў свеце лічыўся Янус, які ў больш позні перыяд стаў увасабленнем усякага роду пачаткаў, y т.л. чалавечага жыцця, богам уваходаў і выхадаў, дагавораў і саюзаў. У яго гонар пабудавана мноства храмаў. Адным са стараж. багоў быў Сатурн (у грэкаў Кронас) — уладар часу, заступнік пасеваў, міфічны цар вобласці Лацый. У яго гонар праводзілася адно з самых улюбёных свят — Сатурналіі (адзначаліся 17—23 снежня), y час якіх людзі ладзілі баляванні, карнавалы, давалі падарункі, весяліліся. Да паважаных і ўплывовых багоў належалі Юпітэр, Юнона, Мінерва, Марс, Дыяна, Венера, Меркурый, Нептун, Апалон, Веста і інш. Вярхоўным богамцаром, «бацькам багоў», уладаром неба, грому і маланкі быў Юпітэр. Яго жонкай і адначасова сястрой, a таксама ахоўніцай шлюбу, заступніцай жанчын і мацярынства, была Юнона. Багіняй вайны і дзярж. мудрасці, ахоўніцай Рыма, заступніцай рамёстваў і мастаіггва лічылася Мінерва. На Капіталійскім узгорку ў Рыме быў пабудаваны храм 3 багоў — Юпітэра, Юноны і Мінервы (т. зв. Капіталійская трыяда). Бога вайны Марса лічылі бацькам заснавальні-
каў Рыма — братоў-блізнят Ромула і Рэма. Было мноства т. зв. хатніх божастваў, найб. папулярнымі з іх былі пенаты, геніі, лары, маны. Пенаты лічыліся ахоўнікамі дома, сям’і і дзяржавы. Геніі спачатку лічыліся заснавальнікамі роду, божаствамі мужчынскай сілы, пазней — духамі-ахоўнікамі людзей. Лары — божаствы-ахоўнікі сям’і і ўсіх сфер чалавечага жыцця. Маны— духі памерлых продкаў. Ім прыносілі ахвяраванні (віно, малако, кроў свіней, быкоў, чорных авечак). Існавалі таксама багі «ўзроставыя» (дзяцінства, юнацтва), пэўных сітуацый і станаў (поспеху, надзеі, вернасці, страху і інш.). Рымскія багі апісаны ў творах ант. паэтаў Вергілія і Авідзія. У 1 ст. н.э. ва ўсх. правінцыях Рым. імперыі ўзнікла і пачало паступова пашырацца хрысціянства. Першыя хрысціяне цярпелі моцныя ганенні. У 4 ст. хрысціянства стала дзярж. рэлігіяй Рым. імперыі, пачалося разбурэнне язычніцкіх храмаў, знішчэнне помнікаў язычніцкага (паганскага) мастацтва, забаронены Алімпійскія гульні.
Да арт. Рым Старажытны. Патрыцый з партрэтамі продкаў. Канец 1 ст. да н.э.
Філасофія. Старажытнарымская філасофія фарміравалася ў 3—2 ст. да н.э. пад уплывам грэч. філасофіі. Тады ж склаліся розныя філас. кірункі, школы, y т.л. стаіцызм, эпікурэізм, неаплатанізм. Найб. пашырэнне ў Р. атрымала філас. школа стаіцызму. Яе буйнейшыя прадстаўнікі (Сенека, Эпіктэт, імператар Марк Аўрэлій) разглядалі філасофію як вучэнне пра дасягненне маральнага ідэалу, унутр. духоўнай свабоды і шчасця. Для гэтага неабходна было змірыдца са знешнімі абставінамі, імкнуцца да дабрачыннасці, адмовіцца ад свецкіх спакус. Стоікі прызнавалі наяўнасць
ры м
503
натуральнай роўнасці ўсіх людзей і свабоднага чалавечага духу. Яны прыкметна паўплывалі на станаўленне ранняга хрысціянства. У эпоху імператарскага Р. найб. пашыраны эпікурэізм (Лукрэцый, Гарацый, Цыцэрон і інш.). Лукрэцый Кар (99—55 да н.э.), імкнучыся вызваліць людзей ад забабонаў, страху перад багамі і смерцю, развіваў ідэі аб натуральным паходжанні чалавека, праслаўляў чалавечы розум, вышэйшай мэтай жыцця лічыў дасягненне асалоды, заклікаў людзей радавацца жыццю і атрымліваць ад гэтага задавальненне. Неаплатанізм быў своеасаблівым сінтэзам вучэнняў Платона, Арыстоцеля, стоікаў і эпікурэйцаў, a таксама ўсх. містыкі. Яго заснавальнікі і найб. вядомыя прадстаўнікі Плацін і Прокл прапаведавалі перакананне ў тым, што існуе найвышэйшае бязмежнае божаства (т.зв. «Адзінае»), якое ўладарыць над усім светам. Усё існуючае ў свеце — вынік эманацыі (выцякання) гэтага непазнавальнага «Адзінага», таму дух чалавека павінен вызваліцца ад улады цела і зямлі і зліцца з «Адзіным». Хрысц. філасофія пачала фарміравацца ў Р. ў 2—3 ст. н.э. ў форме апалагетыкі і патрыстыкі. У хрысціянстве існавала дваістае стаўленне да філасофіі: з аднаго боку, яе адмаўлялі (Тэртуліян) як спакусу, што адлучае чалавека ад Бога, з другога, наадварот, лічылі яе адным са шляхоў пазнання Бога. Стваральнікам уласна хрысц. філасофіі лічыцца Аўрэлій Аўгусцін (354—430), які стварыў своеасаблівы сінтэз неаплатанізму і хрысціянства. Прыродазнаўчыя навукі. Помнікаў навук. л-ры эпохі Рым. рэспублікі захавалася мала. 3 1 ст. да н.э. тут узнамцніўся ўплыў грэч. культуры, вял. аўгарытэтам карысталіся прыродазнаўчанавук. погляды Арыстоцеля; творам гэтага вучонага і яго школы быў нададзены той выгляд, y якім яны пазней вывучаліся і каменціраваліся ва ўсёй Еўропе. 3 1 ст. н.э. развіваліся матэматыка і астраномія. Стараж.-грэч. астраном і матэматык Менелай Александрыйскі праводзіў сістэм. назіранні нябесных свяціл, напісаў кнігу па сферычнай геаметрыі і трыганаметрыі, Дыяфант — фундаментальную «Арыфметыку», Пталамей выклаў геацэнтрычную сістэму свету. Вядомы працы па механіцы і оптыцы, хаця яны, як і матэматыка, y рымлян мелі вузка прыкладны характар. Была пашырана астралагічная л-ра. Своеасаблівыя помнікі рым. навук.-тэхн. л-ры — творы па сельскай гаспадарцы (Катон Старэйшы, Варон \ інш.). Вял. колькасць прац рым. аўтараў прысвечана архітэктуры, буд. справе, гідратэхніцы і ваен. тэхніцы. Развівалася апісальнае прыродазнаўства, асабліва батаніка, y т.л. вывучэнне лек. раслін. Дасягненні медыцыны абагульнены ў працах Галена. Прадстаўнікамі прыродазнаўства былі Сенека і Пліній Старэйшы. Харак-
504
ры м
тэрныя рысы рым. навукі — выкладанне навук. пытанняў y літ.-займальнай форме (творы Лукрэцыя, Вергілія і інш.) і стварэнне своеасаблівых энцыклапедый (Варон, Цэльс). Апошнім рым. вучоным можна лічыць Баэцыя. Пашырэнне Рым. дзяржавы спрыяла развіццю геагр. ведаў. Ваен. паходы і экспедыцыі, далёкія падарожжы купцоў прыносілі новыя геагр. звесткі. Больш канкрэтнымі сталі веды пра тэр. еўрап. краін, y т.л. тэр. сучаснай Беларусі, што ў асн. звязана з гандлем бурштынам, які паступаў y Рым з берагоў Балтыйскага мора. У «Геаграфіі» Страбона прыведзены звесткі пра ўсе вядомыя рымлянам краіны і народы, y «Геаграфіі» Пталамея выкладзены метады навук. картаграфавання, да яе былі прыкладзены 27 карт усіх вядомых на той час тэрыторый — ад Канарскіх а-воў да Кітая. Першы геагр. трактат на латыні стварыў Mena Пампоній. Шмат геагр., гіст. і этнагр. звестак y «Запісках...» Юлія Цэзара, y працах Плінія Старэйшага, Тацыта, Аміяна Марцэліна і інш. Геагр. кругагляд рымлян быў больш шырэй, чым y стараж. грэкаў: яны лепш за грэкаў ведалі Сярэднюю і Паўн. Еўропу, Зах., Паўд. і Усх. Азію, Афрыку да паўд. межаў Сахары. Гістарычная навука ў Р. пачалася з пагадовых запісаў (аналаў), спісаў вышэйшых службовых асоб (фастаў) і сямейных хронік знатных родаў. На іх аснове ў 2 ст. да н.э. выдадзены 80 кніг «Вялікага летапісу», якія сталі першакрыніцай для рым. гісторыкаў-аналістаў. У ант. гістарьмграфіі спалучаліся і навук. (крытычны падыход да крыніц, расчляненне падзей па часе) і маст. (ідэалізацыя, займальнасць, вымысел) прыёмы. Найб. вядомае аналітычнае апісанне зрабіў Ціт Лівій y «Рымскай гісторыі ад заснавання горада» (з 142 кн. цалкам захавалася 35). Раннія рым. гіст. працы напісаны на грэч. мове. Катон Старэйшы (234— 149 да н.э.) першы выкарыстаў лац. мову ў творы «Пачаткі», дзе разглядаў паходжанне ўсіх плямён і гарадоў Італіі. Пачынальнікамі жанру гіст. манаграфіі сталі Салюстый (86—35 да н.э.) і Юлій Цэзар. Гіст. творы Салюстыя «Пра змову Катыліны» і «Югурцінская вайна» паўплывалі на гісторыкаў сярэдневякоўя і новага часу. Пазіцыя аўтара, як непасрэднага ўдзельніка падзей, выразна выявілася ў творах Юлія Цэзара «Запіскі пра гальскую вайну» (у 7 кн.) і «Запіскі пра грамадзянскую вайну» (у 3 кн.). Значную літ. спадчыну пакінуў Цыцэрон (гісторыка-філас. і паліт. трактаты, прамовы і лісты). Да самастойнага гіст.-літ. жанру можна аднесці яго перапіску (захаваліся 864 лісты) і прамовы (захавалася 58 поўных прамоў). У эпісталярнай і публіцстычнай спадчыне Цыцэрона ёсць звесткі пра паліт. жыццё P. 1 ст. да н.э. У часы імперыі вядучай формай рым. гістарыяграфіі заставалася аналістыка. Тацыт (55— 120 н.э.) y «Гісторыі» (у 14
кн.) і «Аналах» (у 16 кн.) апісваў унутрыпаліт. праблемы перыяду прынцыпату. Храналагічны паслядоўнік Тацыта ў часы даміната Аміян Марцэлін (4 ст. н.э.) y кн. «Слаўныя ўчынкі» давёў апісанне рым. гісторыі да 378 н.э. Вядучымі прадстаўнікамі грэч. гіст. навукі ў Р. былі Паяібій (200— 120 да н.э.; «Усеагульная гісторыя» ў 40 кн.) і Плутарх (46— 119 н.э.; «Параўнальныя жыццеапісанні»), Гісторык Светоній (каля 70 — каля 140; «Жыццё дванаццаці цэзараў») узняў біяграфію на ўзровень сур’ёзнага гіст. даследавання. Т.ч., для гіст. навукі характэрны рацыяналістычны і крытычны падыходы, выпрацоўка асн. жанраў гіст. апавядання, увядзенне ў гістарыяграфію храналогіі, поўнае і аб’ектыўнае адлюстраванне паліт., сац., і культ. жыцця Рым. дзяржавы. Літаратура Р. на лац. мове мае пераемны характар: засвоіла грэч. міфалогію і л-ру (жанры, памеры, сюжэты, паэт. формы). Разам са стараж.-грэч. л-рай яна складае антычную л-ру. Далітаратурны перыяд (8—4 ст. да н.э.) вядомы па сведчаннях больш позніх аўтараў і па ўрыўках твораў, што захаваліся. Ён прадстаўлены абрадавымі песнямі, дыдактычным фальклорам, зачаткамі эпасу (у бяседных песнях) і драмы (у нар. жартоўных спевах — фесцэнінах і фарсавых сцэнках — атэланах), кнігамі жрацоў (аналамі), аратарскімі прамовамі, юрыд. тэкстамі (Законы XII табліц). Першы лац. празаік Апій Клаўдзій запісаў свае прамовы і склаў зборнік маральных сентэнцый y вершах. Рым. пісьмовая паэзія з’явілася ў перыяд росквіту і крызісу рэспублікі (3—2 ст. да н.э.). Лівій Андронік пераклаў на лац. мову «Адысею» Гамера, грэч. трагедыі і камедыі. Невій узбагаціў грэч. п’есы рым. тэматыкай, стварыў нац. эпапею «Песня пра Пунічную вайну». Эпічная паэма ў 18 кн. «Аналы» («Летапіс») пра гісторыю Рыма ад Энея да сучаснасці — гал. твор Энія, аўтара філас. прац, трагедый, эратьгчных вершаў, эпіірам, сатураў («мешаніны» — зб-каў кароткіх вершаў і празаічных твораў разнастайнага зместу). Камедыю з грэч. сюжэтам (паліяту) распрацоўвалі Плаўт і Тэрэнцый; з мясц. італійскім сюжэгам (тагату) — Тыцыній, Афраній, Ата; трагедыю на ўзор грэч. развівалі Пакувій і Акцый. Супраць грэч. ўплыву за рым. самабытнасць выступаў Катон Старэйшы — аратар і тэарэтык аратарскага мастацтва, пачынальнік рым. гістарыяграфіі. Жанр сатуры ўдасканальваў Луцылій. 3 твораў гэтага перыяду поўнасцю захаваліся толькі камедыі Плаўта і Тэрэнцыя. У перыяд грамадз. войнаў і гібелі рэспублікі (сярэдзіна 2 ст. — 40-я г. 1 ст. да н.э.) лідзіравала красамоўства. Аратарскае мастацтва і філас.-рытарычныя працы Цыцэрона прынеслі яму славу стваральніка рым. класічнай прозы. Вядомым аратарам і пісьменнікам, аўтарам гіст. твораў быў Цэзар, заснавальнікам жанру гіст. манаграфіі — Салюс-
тый. У тагачаснай паэзіі пераважаў настрой індыферэнтызму. Лукрэцый бачыў выратаванне ад грамадскага крызісу ў эпікурэйскай філасофіі (дыдактычная паэма «Аб прыродзе рэчаў»), Катул — y асабістым жыцці (лірычныя цыклы да Лесбіі, да сяброў). Перыяд станаўлення імперыі (2-я пал. 1 ст. да н.э. — пач. 1 ст. н.э.) — «залаты век» рым. паэзіі. 3 усталяваннем міру пасля грамадз. войнаў і прыходам да ўлады прынцэпса Аўгуста роля паэзіі пабольшала, адбыўся зварот да класічнага стылю і гарманічнай формы (эпічныя паэмы «Энеіда» і «Георгікі» Вергілія, «Оды>> Гарацыя). Склалася тэндэнцыя да ідэалізацыі і прапаганды ідэалаг. асноў новага ладу. Вергілій і Гарацый, што ўваходзілі ў літ. гурток Мецэната, апявалі доблесці старой рэспублікі, сцвярджалі імперскую місію Р. Больш незалежнымі ад паліт. жыцця заставаліся гурткі Месалы і Асінія Паліёта. У жанры элегіі, абмежаванай любоўнай тэматыкай, выступалі Гал, Тыбул, Прстерцый і Авідзій — апошні вял. паэт эпохі Аўгуста. Вядучы пісьменнік-празаік — Ціт Лівій. У л-ры эпохі імперыі вьшучаецца паслякласічны перыяд — «сярэбраны век» (1 ст. н.э. — пач. 2 ст. н.э.). «Новы стыль», адметны разнастайнасцю рытарычных прыёмаў, нечаканымі сентэнцыямі і цягай да афектацыі, увайшоў y творчасць Сенекі, Лукана (эпічная паэма «Фарсалія»), Персія (марал і с т ь р ш ь м сатыры), Петронія. Эзопаўскія традыцыі працягваў рым. байкапісец Федр. Марцыял выкрываў заганы грамадства ў іранічных эпіграмах, Ювенал — y гнеўна-абвінаваўчых сатырах. Тыранічны рэжым імперыі адлюстраваў гісторык і пісьменнік Тацыт. Адыход ад «новага стылю», арыентацьм на класіцызм уласцівы творчасці тэарэтыка красамоўства Квінтыліяна і яго вучня ГІлінія Малодшага, паэтаў Стацьм, Сілія Італіка, Валерыя Флака. У перыяд позняй рым. л-ры (2—5 ст. н.э.) узмацнілася роля правінцый, адрадзілася грэч. л-ра, развіваліся архаічныя тэндэнцыі. У прозе выступілі гісторык Светоній, збіральнік цытат з твораў грэч. і рым. аўтараў Аўл Гелій, пісьменнік Апулей. У 3 ст. л-ра Р. заняпала. 3 4 ст. вядучая роля належала хрысц. л-ры на лац. мове (Амвросій Медыяланскі, Аўгусцін, Іеранім), якая засвоіла тэхніку рым. рыторыкі і паэзіі. Апошнія рым. аўтары — паэты Аўсоній і Клаўдзіян, аратар Сімах, гісторык Аміян Марцэлін, філосаф Баэцый. На працягу тысячагоддзя, да адкрыцця помнікаў стараж.-грэч. л-ры, л-ра Р. была адзінай крыніцай знаёмства з ант. культурай. Яна паўплывала на л-ру Адраджэння і класіцызму ў большай ступені,- чым грэч. л-ра. Традыцыямі л-ры Р. жывілася лацінамоўная паэзія Беларусі (Я.Вісліцкі, Мікола Гусоўскі, С.Будны, М.Сарбеўскі і інш.). На бел. мову творы стараж.-рым. аўтараў перакладалі М.Багдановіч (ода «Помнік» Гарацыя, урыўкі з «Метамарфозаў» Авідзія), Л.Баршчэўскі (урыўкі з «Энеіды» Вергілія, з «Журботных элегій» Авідзія,
байкі Федра), П. Бітэль («Метамарфо- дзей драпежнымі жывёламі і інш. крывавых відовішчаў, якія сталі ўлюбёнымі зы, ці Залаты асёл» Апулея), ЮДрэйзін прадстаўленнямі грамадства, прывяло («Аб прыродзе рэчаў» Лукрэцыя), рым. тэатр. мастацтва да заняпаду. А.Жлутка (оды Гарацыя), У.Караткевіч Музыка Стараж. Р. развівалася пад (вершы Катула) і інш. Тэатр. Узнікненне і развіццё тэатр. уплывам эліністычнай культуры. У ёй мастацтва звязана са святамі ўраджая, y склаліся і самабытныя быт. муз.-паэт. час якіх выконваліся песні-жарты ў жанры: песні трыумфальныя, шлобныя, форме дыялога (фесцэніны), быт. казастольньм, памінальныя. Вядома пра мічныя сцэнкі (сатуры), якія ўключалі напевы саліяў (жрацы бога Марса) і дыялог, спевы, музыку, танцы, пераап«арвальскіх братоў» (рым. калегія жрарананне ўдзельнікаў y казла, барана, цоў; захаваўся іх гімн). У муз. жанрах і авечку і інш. У 4 ст. да н.э. з’явілася ў складзе інструментарыя адчувальны нар. імправіз. камедыя — атэлана, вызіншаземныя ўплывы, што тлумачыцца начальнай асаблівасцю якой стала наяўстракатасцю муз. жыцця (грэч. кіфарэнасць 4 пастаянных персанажаў-масак: ды, александрыйскія спевакі, танцоры з гарбуна, абжоры, дурня, суддзі. У 1 ст. Сірыі, Іспаніі і інш.). Музыка і паэзія да н.э. пашырыўся інш. від нар. прадстаўленняў — мім. У 240 да н.э. Лівій былі ўзаемазвязаны: паэт. творы (оды Гарацыя, эклогі Вергілія, паэмы АвіАндронік паставіў першую драму падзія) спявалі ў суправаджэнні струнных, водле грэч. арыгінала. 3 2-й пал. 3 ст. да н.э. ставіліся трагедыі і камедыі па- шчыпковых інструментаў (тыбіі, кіфаводле грэч. узораў, якія паклалі пачатак ры). 3 муз. інструментаў вядомы таксанац. драматургіі. Драматург Невій ства- ма разнавіднасці арфы і ліры, гідраўлас рыў прэтэксту (жанр трагедыі на сюжэ- (вадзяны арган). На святах y гонар бога ты са стараж.-рым. гісторыі), якая да- Вакха (вакханаліях) гучалі кімвалы. Мусягнула росквіту ў творчасці Акцыя. зыка набыла відовішчна-забаўляльны Вял. поспехам карысталася паліята — характар (цыркавыя, тэатр. прадстаўкамедыя, якая была перапрацоўкай но- ленні і інш.). У развіцці інстр. музыкі вай ант. камедыі (Невій, Плаўт, Тэрэн- значная роля належала тэатр. пантаміцый, Цэцылій Стацый). У 2 ст. да н.э. ме, якая выконвалася танцорам-саліспаліята змянілася тагатай, y якой ад- там ў суправаджэнні хору і пад акампалюстроўвалася жыццё рым. грамадзян, немент аркестра. Пры ваен. легіёнах іспераважна ніжэйшых слаёў насельніц- навалі вял. духавыя аркестры, якія тва (Ата, Афраній, Тыцыній). У пач. 1 складаліся з букцын (выгнутых рагоў), туб (прамых труб) і інш. 3 канца 1 ст. ст. да н.э. тагату змяніла літаратурна н.э. вядомы «капіталійскія спаборніцапрацаваная атэлана, якая ў сярэдзіне 1 твы» (засн. імператарам Даміцыянам), y ст. да н.э. была выцеснена літаратурна якіх побач з паэтамі ўдзельнічалі спеваапрацаваным мімам. Тэатр. прадстаўкі і музыканты. Як спявак, паэт і кіфаленні ставіліся ў час штогадовых дзярж. рэд вядомы імператар Нерон. Сярод свят, y сувязі з трыумфальнымі і пахамузыкантаў эпохі Рым. імперыі Анаксевальнымі гульнямі, выбарамі вышэйнор, Дыядор, Тыгелій і інш. 3 2 ст. вяшых службовых асоб і інш. Першапа- домы звесткі пра раннехрысц. музыку. чаткова спектаклі ставіліся каля храмаў Архітэктура і выяўленчае мастацтва. багоў, y гонар якіх наладжваліся гульні, на прымітыўных драўляных сцэнах, Мастаіггва Стараж. Р. належыць да найякія з 3 бакоў абкружаліся лаўкамі для вышэйшых дасягненняў сусв. культуры. гледачоў. Першы каменны т-р y Р. па- У сваім развіцці яно апіралася на багабудаваў Пампей y 55—52 да н.э. У 3—2 тую спадчыну Стараж. Грэцыі, традыст. да н.э. акцёры (вольнаадпушчальнікі цыі этрускаў і ўласныя. У стараж. пеці рабы) ігралі без масак. Жаночыя ролі рыяд развівалася ў рамках італійскіх арвыконвалі мужчыны. Сярод вядомых хеал. культур эпохі жалеза. У часы фаракцёраў 1 ст. да н.э. трагік Эзоп і міравання ўласна стараж.-рым. маст. камічны акцёр Росцый. У 1—5 ст. н.э. культуры (8—4 ст. да н.э.) этрускія пераважалі прадстаўленні забаўляльна- асаблівасці храмавых пабудоў (3-часткага, відовішчнага характару: y дзеянне вая цэла, подый, порцік і інш.) сталі ўключаліся шэсці войск, палонных, характэрнымі рысамі рым. культавай выступленні дзікіх жывёл і інш. У 1—2 архітэктуры (храм Юпітэра Капіталійст. y трагедыі на першы план выйшла скага). У 4 ст. да н.э. з’явіліся жылыя вакальнае майстэрства акцёра, вял. ўва- дамы з атрыем (закрытым унутр. дваром). га алдавалася раскошным дэкарацыям і Рым. архітэктар і інжынер Вітрувій разнастайным сцэн. эфектам. Найб. па- стварыў трактат «Дзесяць кніг пра архіпулярныя жанры — атэлана, пантамім тэктуру» — першую буд.-тэхн. энцы(сольны драм. танец, звычайна на міфа- клапедыю (1 ст. да н.э.), што захавалася лагічны сюжэт, суправаджаўся музыкай ад ант. часоў. У перыяд войнаў Р. з і спевамі хору), пірыха (выконвалася Карфагенам і позняй рэспублікі (3— 1 ст. ансамблем танцоўшчыкаў і танцоў- да н.э.) распрацавана горадабуд. сістэма шчыц). Вял. поспехам карыстаўся мім, планіроўкі горада з 2 перакрыжаванымі які да 5 ст. ператварыўся ў вял. імправі- магістралямі на ўзор ваен. лагера. зацыйную п’есу са складаным сюжэтам Цэнтр. плошча (форум) афармлялася і выцесніў усе інш. віды прадстаўлен- грамадскімі будынкамі і храмамі (Рымскі форум, форум y Пампеях). Склаўся няў, акрамя танцавальных. Пашырэнне гладыятарскіх і марскіх тып рым. храма з дакладнай восевай (наўмахіі) баёў, цкаванне на арэнах лю- кампазіцьмй і вылучаным гал. фасадам
ры м
505
і тып грамадскага збудавання (базіліка, тэатр, амфітэатр, цырк, тэрма, адэон). Жыллё арыстакратаў са шматлікімі памяшканнямі, вадаёмамі, дэкар. скульптурай і размалёўкамі («тэрасныя» дамы ў Геркулануме) кантраставала з забудовай гар. кварталаў 3—5-павярховымі дамамі для бедных — інсуламі. 3 вынаходніцтвам бетону ўзнікла новая тэхніка муроўкі сцен, y буд-ве пашырана канструкцыя аркі. Высокім майстэрствам вылучаліся інж. збудаванні — крапасныя сцены, акведукі, масты, дарогі. Пабудовы перыяду росквіту Рьім. імперыі (20-я г. да н.э. — 2 ст. н.э.) вызначаюцца манум. пластычнасцю, дамінуючай роляй аркі (арачна-скляпеністых канструкцый), шырокім выкарыстаннем дэкар. жывапісу і скульптуры. Спецыфічнай апметнасцю сгала т. зв. ордэрная аркада — сістэма паярусных
Да арт. Рым Старажытны. «Капіталійская ваўчыца».
ордэраў, накладзеная на прарэзаную аркамі сцяну (амфітэатр Рымскі калізей). Гал. віды мемар. збудаванняў — трыумфальная арка (арка Ціта) -і трыумфальная калона (калона Траяна, арх. Апаладор з Дамаска), надмагіллі. y еярэдзіне 1 ст. ўзмацнілася імкненне да пышнай рэпрезентатыўнасці арх. кампазіцыі (Рьімскі пантэон; т. зв. Залаты дом Нерона, не захаваўся; палац Флавіяў на Палаціне). Планіроўка жылля спалучала атрыумны і грэч. перыстыльны тыпы дома. Для дойлідства перыяду крызісу імпе-
Да арт Рым Старажытны. Арка Канстанціна.
506
ры м
рыі (3—4 ст.) характэрны празмерныя маштабы збудаванняў, пышныя дэкар. эфекты, раскоша аддзелкі (арка Канстанціна). Вял. вынаходлівасці дасягнулі дойліды ў афармленні ўнутр. прасторы выдатных помнікаў архітэктуры — тэрмаў Каракалы і базілікі Максенцыя. Будавалі пераважна ў правінцыях (храмавыя комплексы ў Баальбеку, Пальміры, палац Дьмклетьмна ў Спліде). Рэльефамі на гіст. тэмы аадаблялі грамадскія будынкі, гар. брамы, храмы, алтары (т. зв. Алтар Даміцыя Агенабарба). Скульптура прадстаўлена работамі этрускіх майстроў («Капіталійская ваўчы-
цвёрдых парод паўкаштоўных камянёў). Да 60-х г. пераважаў т. зв. 3-і стыль: лёгкія графічныя ўзоры і невял. сюжэтныя карціны на фоне вял. свабоднай прасторы. Яго змяніў т.зв. 4-ы стыль, ці «стыль фантаст. архітэктуры» (2-я пал. 1 ст. н.э.; складаныя, ілюзорна-прасторавыя арх. кампазіцыі). Палітра мазаік узбагацілася смальтай розных адценняў, з 2 ст. пашырылася чорна-белая каменная мазаіка. У дэкар.-прыкладным мастацтве эпохі імперыі вылучаліся творы тарэўтыкі, гліптыкі, «чырвоналакавая» кераміка з рэльефным фігурным дэкорам, са шкла, медальернае мастацтва, мэбля з бронзы і дрэва і інш. Сярод маст. вырабаў вылучайся партрэтная мініяшора на залатой фользе, мармуровьм саркафагі з гарэльефнымі шматфігурнымі сюжэтнымі выявамі, y якіх з 3 ст. пашырылася хрысц. тэматыка. 3 хрысц. культам звязаны і размалёўкі рым. катакомбаў. Узоры дэкар. жывапісу (3-і і 4-ы пампейскія стылі) аплюстраваны ў фрэсках Пампеяў. Уяўленне пра станковы жывапіс даюць т. зв. фаюмскія партрэты ў Егіпце. 3 пач. 4 ст. назіраецца адыход ад традыцый ант. мастацтва, пераход да сярэдневякоўя (рэльефы аркі Канстанціна, раннехрысц. саркафагі і інш.). Ант. помнікі Р. ўключаны ЮНЕСКА ў спіс Сусветнай спадчыны.
Да арт. Рым Старажытны. Саркафаг Канстанцыі. 340.
ца*>). Важнае месца займаў скульпт. партрэт (бюст, статуя), які ў адрозненне ад грэкаў дакументальна ўвасабляў арыгінал. Захаваліся партрэты стараж. дзеячаў — Аўгуста, Траяна, Цыцэрона, Цэзара і інш. У эпоху позняй імперыі распаўсюджаны партрэтныя статуі (у т.л. стараж.-рым. тып статуі «тагатус», які ўвасабляў аратара ў тозе) і бюсты (галава бронз. статуі мужчыны — т.зв. Брут). У афіц. скулыпуры ранняй імперыі ўзнікла тэндэнцыя да ідэалізацыі. Разам з тым y творы ўводзіліся святлоценявыя кантрасты, элементы руху, вытанчаная пластычная распрацоўка форм (напр., віртуозная перадача прычосак y жан. партрэтах эпохі Флавіяў, 60—90-я г.). Ральефы набылі рысы жывапіснасці і напружанай дынамікі (рэльефы аркі Ціта). У часы Траяна склаўся тып шматфігурнага батальнага рэльефу (паласа рэльефаў, што абвівае калону Траяна). Пашыраным было капіраванне грэч. статуй. У познарым. скульп. партрэце пластычныя аб’ёмы і знешнія рысы трактаваліся ўмоўна і схематычна. У размалёўцы жылых дамоў паслядоўна выкарыстоўвалі т. зв. інкрустацыйны і арх.-перспектыўны (1-ы і 2-і пампейскія) стылі дэкар. жывапісу (дом Лівіі на Палаціне). Развівалася мастацтва мазаікі з каляровага каменю і гліптыкі (гемы з
Літ:. Мсторвя Древнего Рвма. СПб., 1999; Г в б б о н Э. Мсторвя упадка в разрушенвя Рвмской нмпернн: Пер. с англ.: В 7 т. T. 1—2. СПб., 1997; Д ж е й м с П. Рвмская цвввлнзацвя: Пер. с англ. М., 2000; У т ч е н к о CJI. Древннй Рвм. Событвя. Людн. Ндев. М., 1969; Н е ч a й Ф.М. Образованве рвмского государства. Мн., 1972; М a я к Н.Л. Рвм первых царей: Генезвс рвмского полвса. М., 1983; Е г о р о в А.Б. Рвм на гранв эпох: Пробл. рожденвя в формврованвя првнцвпата. Л., 1985; К н a б е Г.С. Древнвй Рвм — всторвя в повседневность: Очеркв. М., 1986; В в н н в ч у к Л. Людв, нравы, обычав Древней Греішв в Рвма: Пер. с пол. М., 1988; Ф е д о р о в а Е.В. Людв вмператорского Рвма. М., 1990; K y з в ш в н В.Н. Антвчное классвческое рабство как экономвческая снстема. М., 1990; Г в р о П. Частная в обшественная жнзнь рвмлян: Пер. с фр. СПб., 1995; Ш т а е р м а н Е.М. Нсторня крестьянства в Древнем Рвме. М., 1996; Древнвй Рнм: Мсторня. Быт. Культура. М., 1997; Д ж о н с А.Х.М. Гнбель антнчного мнра: Пер. с англ. Ростов н/Д; М., 1997; С e р г e е в Й.П. Рнмская нмпермя в 111 в. н.э.: Пробл. соцнальнополнт. нсторнн. Харьков, 1999; Х а н к е в н ч О.Н. Древнне цнвнлнзацнн. Мн., 2000; Ж у р а к о в с к н й Г.Е. Очеркн по нстормн антнчной педагогмкл. 2 нзд. М., 1963; Ммфы народов ммра: Энцнкл. T. 1—2. 2 нзд. М., 1991—92; Л о с е в А.Ф. Антачная фнлософня мсторнн. М., 1977; Я г о ж. Нсторня антнчной эстетнкн. Кн. 1—2. М., 1992—94; Я г о ж. Словарь антнчной фнлософнн: Нзбр. ст. М., 1995; В н н д е л ь б а н д В. Ясторня древней фнлософнн: Пер. с нем. Кнев, 1995; М а м а р д а ш в н л н М.К. Лекцнн по антнчной фмлософнн. М., 1997; Р о ж а н с к н й М.Д. Антнчная наука. М., 1980; Я г о ж. Нсторня естествознанмя в эпоху эллнннзма н Рнмской нмпернн. М., 1988; Д н т м а р А.Б. Геоірафня в антнчное время. М., 1980; М а г н д о в н ч Н.П., М а г н д о в н ч В.й. Очеркн по нстормм геоірафнческмх открытнй. T. 1. Географнческве открытмя народов Древнего мнра н средневековья (до плаваннй
Колумба). 3 нзд. М., 1982; Б о к ш а н н н А.Г. Нсточннковеденне Древнего Рнма. М., 1981; Н е м н р о в с к н й А.Н. У нсгоков нсторнческой мыслл. Воронеж, 1979; Нсторнкн н нсторня: жнзнь, судьба, творчесгво. T. 1—2, М., 1997—98; Н е п о т К. О знаменнтых нноземных полководцах; Нз кннга о рнмскнх мсторнках: Пер. с лат. М., 1992; П л у т а р х . Сравннтельные жмзнеопнсанвя: Пер. с греч. T. 1—1. М., 1994; С а л л ю с т н й Г.К. Соч.; Пер. с лат. М., 1981; T a ц н т К. Соч.: Пер. с лат. T. 1—2. М.; Л., 1969; Запнскн Юлня Цезаря н его продолжателей: Пер. с лат. Ч. 1— 2. М., 1991; Т р о н с к н й Н.М. Нсторня антнчной лнтературы. 5 нзд. М., 1988; Л о с е в А.Ф. Антнчная лмтература. 5 нзд. М., 1997; Антнчные пнсателн. СПб., 1999; К а л л н с т о в Д.П. Антнчный театр. Л„ 1970; Антнчная музыкальная эстетмка. М., 1960; Г е р ц м a н Е.В. Музыка Древней Грецнн м PBMa. СПб., 1995; Ч y б о в a А.П., Н в а н о в а А.П. Антвчная жввопвсь. М., 1966; С о к о л о в Г.Н.: Нскусство Древнего Рвма. М., 1971; Я г о ж. Рвмсквй скульптурный портрет III в. в художественная культура того временв. М., 1983; B l o c h R. The Origins of Rome. New York, 1960; G r a n t M. History of Rome. London, 1978; Storia di Roma. Vol. 1— 4. Toruno, 1988—93. В.І.Ханкевіч (гісторыя, гістарычная навука), Э.С.Ду6янецкі (выхаванне і адукацыя, міфалогія і рэлігія, філасофія), С.Дз.Малюковіч (літаратура), К.А.Рэвяка (тэатр, архітэктура і выяўленчае мастацтва).
РЫМ (Roma), горад, сталіца Італіі, на р. Тыбр, за 27 км ад яе ўпадзення ў Тырэнскае мора. Адм. ц. вобласці Лацыо і Рымскай правівдыі. 2646 тыс. ж. (1998). Гал. паліт. і культ., значны эканам. цэнтр краіны. Адзін з найстаражытнейшых і багатых гіст. і культ. помнікамі гарадоў свету, атрымаў назву «вечнага горада». У межах Р. — папская дзяржава-горад Ватыкан. Буйны трансп. вузел унутр. і міжнар. зносін; 8 чыгунак, 10 аўтастрад. Міжнар. аэрапорты Леанарда да Вінчы ды Ф ’юмічына і Чампіна. Рачны порт. Аванпорт Р. на ўзбярэжжы Тырэнскага м. — г. Чывітавек’я. У Р. найб. банкі, страхавыя і гандл. кампаніі, праўленні многіх італьян. і міжнар. манаполій і фірм. Гал. галіны прам-сці звязаны пераважна з абслугоўваннем патрэб гар. насельніцтва і турыстаў. Прам-сць: эл.-тэхн. (тэлеф.-тэлеір. абсталяванне, эл.-прылады, электроніка), даклаанае прыладабудаванне, выгв-сць чыг. рухомага саставу, с.-г. машын, друкарскага абсталявання, матацыклаў, веласіпедаў, хім. (фармацэўтычныя вырабы, сінт. тканіны, кіслоты, сода,- суперфасфат і інш.), вытв-сць буд. матэрыялаў, харч. і харчасмакавая, палііраф., швейная, мэблевая, галантарэйная, папяровая, тэкст., абутковая, парфумерная. Развіта рамесніцкая вытв-сць, асабліва маст. ювелірных вырабаў, габеленаў, плеценай мэблі, вырабаў са шкла і скуры, муз. інструментаў, сувеніраў. Р. — адзін з буйнейшых y свеце цэнтраў міжнар. турызму (больш за 10 млн. чал. штогод). Метрапалітэн. Паводле ант. падання, Р. засн. ў 754/753 да н.э. Ромулам. Археал. звесткі сведчаць пра існаванне на тэр. Р. стараж. паселішчаў ужо ў 10 ст. да н.э., якія ў 7 ст. да н.э. зліліся ў адзіны горад. 3 3 ст. да н.э. сталіца вял. міжземнаморскай дзяржавы — Стараж. Рыма (y пе-
507
рыяд імперыі меў да 2 млн. чал.). Пасля пераносу сталіцы ў Канстанцінопаль (330 н.э.) значэнне Р. як паліт. цэнтра паменшала. Моцна пацярпеў ад нашэсця варвараў (у 410 разбураны вестгомамі, y 455 вандаламі', насельніцтва скарацілася да 40 тыс. чал.). 3 552 пад уладай Візантыі, остготаў. 3 канца 6 ст. вярхоўная ўлада ў горадзе належала рым. папам, якія ў 8 ст. дамагліся поўнай незалежнасці ад Візантыі. 3 756 Р. — сталіца Папскай вобласці, царк.-паліт. цэнтр Зах. Еўропы; y сярэдневякоўі — арэна барацьбы паміж папамі і імператарамі «Свяшчэннай Рьшскай імперыі». У 1084 разрабаваны нарманамі, якіх папа Грыгорый VII заклікаў дапамагчы ў барацьбе супраць караля Генрыха IV. У выніку паўстання ў Р. ўгварылася рэспубліка (1143—55). Пасля пераносу ў 1309 папскай рэзідэнцыі ў Авіньён (гл. Авіньёнскае паланенне папаў) пачалася барацьба за абмежаванне ўлады знаці. У 1347—54 зноў існавала рэспубліка.
плошчы са старадаўнімі фантанамі. Цэнтрам былі ўзгоркі Кдпітолій (тут знаходзіліся гар. кіраванне і рэзідэнцыя епіскапа, пазней і папы рымскага), Латэран, Ватыкан. На супрацьлеглым беразе р. Тыбр размяшчаліся жылыя кварталы. Да раннехрысц. помнікаў Р. належаць катакомбы: Сан-Себасцьяна (крыпта I—2 ст.), Даміцылы (1—4 ст.), Калікста (2—3 ст.); базілікі (перабудоўваліся да 18 ст.): Сан-Джавані ін Латэрана (311—314), СанПаала фуоры ле Мура (314, зрўйнавана ў 1823, адноўлена ў 1944), Сан-Ларэнца фуоры ле Мура (330, мазаіка 6 ст.), Санта-Марыя Маджорэ (4 ст., мазаіка 5 і 13 ст.), СанціДжавані э Паала (каля 400, фрэскі 12 ст.), Санта-Марыя ін Казмедзін (перабудавана ў 8 і 12 ст.), Санта-Марыя ін Трастэверэ (1140, мазаіка П.Каваліні, 13 ст.), Санта-Марыя ін Арачэлі (перабудавана ў 1250); цэнтрычныя храмы: Санта-Кастанца (4 ст., мазаіка 4— 5 ст.), Сан-Клементэ (ніжні храм 4 ст., верхні паміж
Улада папы адноўлена ў 1377. 3 канца 15 — пач. 16 ст. Р. — буйнейшы цэнтр Адраджэння. У час Італьянскіх войнаў горад разрабаваны ў 1527 войскамі імператара Карла V. У 17 ст., нягледзячы на эканам. заняпад, вырасла значэнне Р. як рэліг. цэнтра. У 1798 акупіраваны войскамі Дырэкторыі. Абвешчаная Рымская рэспубліка 1798— 99 разгромлена аўстр., неапалітанскімі і рас. войскамі. У час рэвалюцьіі 1848— 49 y Італіі ўлада папы Пія IX скінута, y Р. абвешчана рэспубліка. Пасля задушэння рэспублікі свецкая ўлада папы трымалася дзякуючы прысутнасці франц. гарнізона. Пасля яго вываду ў выніку Рысарджымента ўлада пап канчаткова скінута ў 1870. 26.1.1871 Р. абвешчаны сталіцай Італьян. каралеўства. У кастр. 1922 пасля ўваходу ў горад фаш. атрадаў (гл. Паход на Рым 1922) y выніку дзярж. перавароту ўсталявана фаш. дыктатура Б Мусаліні. Паводле Латэранскіх дагавораў 1929 на частцы тэр. Р. ўтворана дзяржава Ватыкан. Пасля капітуляцыі Італіі ў 2-й сусв. вайне Р. акупіраваны (1943) ням. войскамі, y 1944 вызвалены англа-амер. войскамі. 3 1946 сталіца Італьян. Рэспублікі. У 1960 Р. — месца правядзення XVII Алімпійскіх гульняў. Ант. Р. — сталіца Стараж. Рыма. У 6—9 ст. тзр. горада скарачалася, ант. помнікі руйнаваліся, ад сярэдневякоўя захаваліся вузкія вуліцы і кварталы ў цэнтры горада, маляўнічыя
У некат. будынках 16 ст. выявіліся рысы маньерызму, імкненне да індывід. непаўторнасці, суб’ектывізму (палацца Масіма але Калоне, 1536, арх. Перуцы; віла Джулія, 1550— 55, арх. Дж. Віньёла, Б.Аманаці, Дж.Вазары; цяпер музей). Каля Рым. форуму створаны ансамбль пл. Капітолія (з 1546, праект Мікеланджэла), дзе ў адзіным ансамблі аб’яднаны прылеглыя часткі горада, антычнасць і сучаснасць, архітэктура і скульптура, адметныя гармоніяй перспектыў, колеру, арх. мізансцэн: Палацца дэі Сенаторы і Палацца дэі Кансерваторы, гал. будынак Капіталійскіх музеяў, ант. статуя Марка Аўрэлія і інш. У канцы 16 ст. пракладзены прамыя вуліцы, што злучыпі найб. значныя раннехрысц. базілікі і rap. раёны ў адзіную сістэму. Сярод ансамбляў y стылі барока: П’яцца дэль Попала (16— 17 ст., завершана ў 1816—20, арх. 1099 і 1128, рэканструяваны ў 18 ст., арх. Дж.Валадзье) са сгараж.-егіп. абеліскам, пл. К.Фантана), Сан-Стэфана Ратокда (6 ст.). 3 Св. Пятра (1657—63, арх. Л.Берніні); П’яцца гатычных пабудоў вылучаецца касцёл Санта- Навона (17 ст., захавала форму ант. стадыёна Марыя сопра Мінерва (з 1280, фасад 1453). У Даміцыяна) з фантанамі «Чатырох рэк», «Негр» (абодва будаваў Берніні) і «Нептун» (абодва праект арх. дэла Порта, завершаны ў 19 ст., скульпт. Дэла Біта); П’яцца ды Спанья X (ісп. лесвіца Трыніта дэі Монці, 1725, арх. А.Спекі, Ф. дэ Санктыс; унізе — фантан y форме чоўна «Баркача», 1630, арх. Берніні). Сярод барочных помнікаў: палацца Квірынале (з 1574, арх. Ф.Понцыо, К.Мадэрна, Берніні і інш.), Баргезе (1590, арх. МЛонгі Старэйшы, з 1615, арх. Понцыо), Барберыні (1625—-63, арх. Мадэрна, Ф.Бараміні, плафон П'етра да Картоны), Фальканьеры (1639—41, арх. Бараміні), Калона (17— 18 ст.); віла Баргезе (пач. 17 ст., цяпер музей) з паркам (казіно 1613); касцёл Іль Джэзу (1568—84, арх. Віньёла, фасад 1575, арх. дэла Порта). Пышныя барочныя палацы, паркі, касцёлы, плошчы і відавыя пляцоўкі, прасторавыя акцэнты ў выглядзе лесвіц, абеліскаў, фантанаў («Трэві», пачаты ў 18 ст., арх. Н.Сальві), дэкар. скульптур y многім вызначылі аблічча цэнтра сучаснага Р. 3 1871 горад рос больш інтэнсіўна; раён Праці, усх. і паўд.-ўсх. раёны забудоўваліся пераважна даходнымі дамамі. У адпаведнасці з генпланам 1873 пракладзены новыя трансп. артэрыі (Корса Віторыо Рым. Касцёл Іль Джэзу. 16 ст.
ры м
пач. 16 ст. Р. — цэнтр архітэктуры эпохі Адраджэння. Вял. ўвага алдавалася свецкім пабудовам (грамадскія і жылыя будынкі, палацы, плошчы, фантаны). У Ватыкане ўзведзены Рымскі сабор Святога Пятра, купал якога стаў гал. арх. цэнтрам y панараме горада. Дзелавы цэнтр рэнесансавага Р. размяшчаўся ў раёне стараж.-рым. моста Сант-Анджэла (134) і пл. Сан-Чэльса, адкуль веерам разыходзіліся вуліцы. Сфарміраваўся новы тып палаца — палацца: Венецыя (з 1452, верагодна, паводле планаў Л.Б.Альберці ці Б.Раселіна), Канчэлерыя (1485— 1511, арх. А.Брэньё, з 1499 — Д.Брамантэ), Фарнезе (1513—34, арх. А. да Сангала Малодшы, з 1546 — Мікеланджала, завершаны ў 1589 Дж. дала Портам), Відоні-Кафарэлі (каля 1515—20, арх. Рафаэль). Будавалі лёгкія і стройныя вілы: Фарнезіна (1509— 11, арх. Б.Перуцы, фрэскі Рафаэля, Джуліо Рамана і інш.), Мадама (з 1517, арх. Рафаэль, да Сангала Малодшы). Касцёлы ў стылі рэнесансу: Сан-П’етра ін Манторыо (арх. Б.Пантэлі, y двары — Тэмп’ета, 1502, арх. Брамантэ), Санта-Марыя дэла Пачэ (абодва 1480-я г., арх. Пантэлі, двор 1500— 04, арх. Брамантэ, фасад 1656, арх. П’езра да Картона), Санта-Марыя дэль Аніма (пач. 16 ст., арх. Дж. да Сангала, Брамантэ), СантЭліджа дэльі Арэфічы (1509, праект Рафаэля), Сан-Луіджы дэі Франчэзі (1518—88, фасад 1589, арх. дэла Порта, y капэле Кантарэлі — цыкл карцін М.Караваджа).
508
ры м ан
Эмануэле, Вія Нацыянале), узведзены будынкі і ансамблі пампезна-эклектычнага характару, y т.л. комплекс «Віктарыян» на пл. П’яцца Венецыя (1885— 1911, арх. Дж. Саконі, скульпт. А.Дзанелі, Э.К’ярадыя), з помнікам Віктару Эмануілу II, т.зв. Алтаром Айчыны — гіганцкім порцікам з 60 бела-мармуровымі калонамі, фантанамі і інш, Грамадскі цэнтр перамясціўся на П’яцца Калона. У 1930—40-я г. ўзведзены неакласіцыстычны спорткомплекс Фора Італіка (1928—34, арх. М.П’ячэнціні, Дж. Пагана і інш.), комплекс не ажыццёўленай сусв. выстаўкі (ЭУР). Пракладзены новыя магістралі (Вія дэі Форы Імперыялі, Вія дэда Канчыліяцыёне); да Алімп. гульняў 1960 — магісграль Вія Алімпіка, шэраг тунэляў і перасячэнняў y 2 узроўнях. Раёны гіст. забудовы захоўваюцца пераважна ў першапачат. стане. Найб. важныя пабудовы ў сучасных стылях: вакзал Тэрміні (1938—50, арх. Ф.Мацоні, Э.Мантуоры і інш.), пасольства Вялікабрытаніі (1970, арх. Б.Спенс), работы П.Л.Нерві — палац спорту (1958—60, з П’ячэнціні), Алімп. гарадок (1960) з Палацэта (Малы палац спорту, 1957, з арх. А.Віталоцы) і стадыёнам Фламініо (1959, з інж. А.Нерві). Новае буд-ва развіваецца пераважна на перыферыі. У 1960—70-я г. раён ЭУР ператвораны ў дзелавы цэнтр з паркамі, садамі, фантанамі, сучаснымі збудаваннямі (палацы Кангрэса, Цывілізацыі — «Квадратны Калізей» з 216 аркамі на фасадзе). Паводле генплана 1964 створана т.зв. вось абслугоўвання — сістэмы магістралей, якія злучаюць з ЭУР 2 новыя грамадскія цэнтры. Гіомнікі архітэктуры Ватыкана і гіст. цэнтра Р. ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
У Р. знаходзяцца: 2 ун-ты, y т.л. Рымскі універсітэт, кансерваторыя «СантаЧэчылія», Акадэмія прыгожых мастацтваў, Hau. акадэмія дэі Лінчэі (з 1603), акадэмія св. Лукі (з 14 ст.), Мед. акадэмія, Акадэмія л-ры, мастацтва і навукі, Італьян. ін-т археалогіі і гісторыі мастацтваў, ін-ты антрапалогіі, гісторыі музыкі і інш.; шматлікія НДІ і навук. т-вы. Б-кі: Нац. цэнтральная, ун-та, Анджэліка, Касанатэнсе, Нац. акадэміі дэі Лінчэі і інш. Музеі: Нац. рымскі музей (музей Тэрм), Капіталійскія музеі (з 1471), Нац. музей этрускаў (зборы этрускага мастацтва), Музей Баргезе (з 1616, зборы стараж.-грэч. і стараж.рым. мастацтва), Галерэя Спада (калекцыя жьшапісу 17— 18 ст.), Галерэя Дорыя-Памфілі (жывапіс Рэнесансу), Нац.
галерэя ант. мастангва, Нац. галерэя сучаснага мастацтва, музеі Ватыкана. Каля 20 тэатраў, y т.л. Рымская опера, «Тэатра ды Рома» і інш.; кінагарадок найбуйн. італьян. кінафірм «Чынечыта». А.Г.Зельскі (гісторыя), Т.А.Барташэвіч (архітэктура).
*
Б.Рыман.
РЫМАН (Riemann) Георг Фрыдрых Бернхаі (17.9.1826, г. Даненберг, Германія — 20.7.1866), нямецкі матэматык. Вучыўся ў Гётынгенскім (1846) і Берлінскім (1847—49) ун-тах. 3 1849 y Гётынгенскім ун-це (з 1857 праф.). Навук. працы па тэорыі функцый камплекснай пераменнай, тэорыі лікаў, матэм. аналізе, матэм. фізіцы і геаметрыі. Заклаў асновы геам. кірунку ў тэорыі аналітычных функцый, увёў т.зв. рыманавы паверхні, займаўся пытаннямі размеркавання простых лікаў, распрацаваў тэорыю канформных адтостраванняў, заклаў асновы тапалогіі, даследаваў раскладальнасць функцый y трыганаметрычныя шэрагі, сфармуляваў неабходныя і дастатковыя ўмовы існавання вызначанага інтэграла (гл. Рымана інтэграл). Стварыў тэорыю абагульненых рыманавых прастор (рыманава геаметрыя), асобныя выпадкі якой — эўклідава геаметрыя, Лабачэўскага геаметрьія, Рымана геаметрыя. Тв:. Рус. пер. — Соч. М.; Л., 1948. Л і т М о н а с т ы р с к я й М.Н. Бернхард Рнман. М., 1979.
РЫМАН (Riemann) Гуга (18.7.1849, г. Зондэрсгаўзен, Германія — 10.7.1919), нямецкі музыказнавец, стваральнік адной з буйнейшых тэарэт. школ музыказнаўства, т.зв. функцыянальнай школы. Ганаровы чл. Нац. акадэміі «Санта-
Чэчылія» ў Рыме (1887), Каралеўскай акадэміі ў Фларэнцыі (1894), ганаровы д-р музыкі Эдынбургскага ун-та ( 1899) і інш. 3 1878 выкладаў ва ун-тах Германіі, з 1901 праф. Лейпцыгскага ун-та, з 1908 дырэктар Ін-та музыказнаўства, з 1914 — заснаванага ім Дзярж. ін-та муз. навукі (Лейпцыг). Працы па гісторыі музыкі, муз. эстэтыцы і крытыцы. Распрацоўваў універсальную сістэматызацыю і тэарэт. асновы музыкі на базе аналізу меладычных, гарманічных, рытмічных элементаў, арганізацыі іх y адзінае муз. цэлае. Даў новы погляд на праблему фарміравання венскай класічнай школы, паказаў значэнне творчасці кампазітараў мангеймскай школы і інш. Аўтар «Музычнага слоўніка» (1882; 12-е выд., т. 1—5, 1959—75), «Кіраўнііства па гісторыі музыкі» (т. 1—5, 1901— 13) і інш. РЫМАНА ГЕАМЁТРЫЯ, э л і п т ы ч ная г е а м е т р ы я , геаметрычная тэорыя, заснаваная на аксіёмах, патрабаванні якіх адрозныя ад патрабаванняў эўюіідавай геаметрыі\ адна з неэўклідавых геаметрый. Першае паведамленне аб Р.г. зроблена Г.Ф.Б. Рыманам y 1854 (апублікавана ў 1867). Уласцівасці Р.г. — прамая не падзяляе плоскаць на 2 часткі (любыя 2 пункты плоскасці можна злучыць неперарыўнай крывой, якая ляжыць на плоскасці і не перасякае дадзеную прамую), сума вуглоў трохвугольніка большая за п і інш. Асн. аб’екты (элементы) трохмернай Р.г. — пункты, прамыя і плоскасці; асн. паняцці Р.г. — паняцці прыналежнасці (пунісгы прамой, пункты плоскасці), парадку (напр., пунктаў на прамой, прамых, што праходзяць праз зададзены пункт y дадзенай плоскасці) і кангруэнтнасці фігур. Патрабаванні прыналежнасці і парадку Р.г. супадаюць з патрабаваннямі аксіём праектыўнай геаметрыі. Р.г. адрозніваецца ад праектыўнай геаметрыі тым, што разглядае кангруэнтнасць фігур і вымярэнне геам. велічынь (даўжынь, вуглоў, плошчаў, аб’ёмаў). У дачыненні да кангруэнтнасці патрабаванні аксіём Р.г. падобныя на патрабаванні адпаведных аксіём эўклідавай геаметрыі. Метрычныя ўласцівасці рыманавай плоскасці «ў малым* супадаюць з метрычнымі ўласцівасцямі звычайнай сферы. Мадэль плоскасці Рымана можна атрымаць «атаясамліваннем» дыяметрапьна процілеглых пунктаў звычайнай сферы (такія пункты разглядаюцца як 1 аб’ект — «пункт») і вял. кругоў сферы — як «прамых». Метрычныя ўласцівасці трохмернай прасторы Рымана «ў малым» супадаюць з метрычнымі ўласцівасцямі трохмернай сферы чатырохмернай эўклідавай прасторы. В.І.Бернік.
РЬІМАНА ІНТЭГРАЛ, абагульненне паняцця Кашы інтэграла на некаторы клас разрыўных функцый. Уведзены Г.Ф.Б. Рыманам (1853; апублікавана 1868). Неабходньм і дастатковыя ўмовы інтэгравальнасці дадзенай рызрыўной функцыі ў сэнсе Рымана: інтэрвал інтэгравання канечны, функцыя на ім абмежаваная і мноства пунктаў разрыву функцыі на гэтым інтэрвале мае лебегаўскую меру нуль (гл. Мера мноства). РЫМАНАВА ПРАСТ0РА, прастора, y малых абласцях якой набліжана (з дакладнасцю да малых вышэйшых парад-
J
1 ? ■ 1
каў параўнальна з памерамі абласцей) мае месца эўклідава геаметрыя, аднак y цэлым гэтая прастора можа не быць эўклідавай. Кожны элемент такой прасторы вызначаецца з дапамогай упарадкаванай сукупнасці лікаў, a адлегласць паміж бясконца блізкімі элементамі — з дапамогай пэўнай квадратычнай формы, y залежнасці ад выбару каэфіцыентаў якой Р.п. пераўтвараецца ў эўюіідаву прастору ці прастору Лабачэўскага геаметрыі, Рымана геаметрыі ці інш. неэўклідавай геаметрыі. Прасцейшыя Р.п. — эўклідава прастора, да якой прымыкаюць прасторы пастаяннай крывізны, дзе мае месца геаметрыя Лабачэўскага і геаметрыя Рымана. Гл. таксама Дыферэнцыяльная геаметрыя.
шлей, прэс для ўціскання драўляных частак y скуру пры вырабе падсядзёлкаў, a таксама жал. абцугі, малаток, нож, шыла, іголкі, драўляньм клешчы для хамутоў і інш. Шылі вупраж дратвай ці вузкімі скуранымі паскамі. Н.І.Буракоўская.
РЫМАПібЎСКІ Ігар Віляёравіч (н. 25.11.1959, Мінск), бел. мастак. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1979). Працуе ў станковым жывапісе, манум.дэкар. і дэкар.-прыкладным мастацтве. Сярод лепшых твораў жывапісныя палотны «Карусель» (1992), «Зімою на дачы» (1994), «Святочная павозка» (1995), «Над роднай зямлёю» (1996), «Русалкі» (1997), «Мастацтва належыць народу», «Шчаслівы дзень» (абодва 1999), «Першы дзень вядньі», «Баюшкі-баю», «Вясковая пантэра», «Грыбная юшка» (усе 2000), вітраж y бальніды г. Іўе Гродзенскай вобл. (1988), размалёўка сталовай Мінскага з-да «Ударнік» (1990). Работы вызначаюцца наіўна-прымітыўным выяўленнем рэчаіснасці, выкарыстаннем чыстых колераў, штрыхавасцю мазка. Л.Ф.Салавей. РЫМАШ&ЎСКІ Сяргей Віктаравіч (н. 19.2.1964, г. Гродна), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1991). Вучыўся ў майстар-класе М.Люперца ў Амстэрдаме (1996). Асн. творы: «Стол» (1994), «Калядная казка», «Востраў», «Верасковы вечар», «Канец гульні» (усе 1996), «Куток «S», «Пастараль», «Уцёкі ад самога сябе», «Непрачытаны ліст» (усе 1997), «Гісторыя чырвонага капелюша» (1998), «Мы цябе чакалі», «Начны дазор» (абодва 1999), «Валошкі», «Актрыса», «Карнавал для дваіх», «Вера, Надзея, Любоў» (усе 2000). Работам уласцівы арган. спалучэнне выяўл. матываў з аб-
І.Р ы м аш эў с к і.
Вясковая пантэра. 2000.
РЫМАНЦЁНЕ (дзявочае Я б л а н с к і ц е ) Рымуце (н. 25.10.1920, г. Каўнас, Літва), літоўскі археолаг. Д-р гіст. н. (1972). Скончыла Вільнюскі ун-т (1946), працавала ў Каўнаскім і Вільнюскім ун-тах, з 1960 y Ін-це гісторыі АН Літвы. Даследуе каменны і бронзавы вякі Літвы і суседніх тэрыгорый, y т.л. паўн,зах. Беларусі, старажытнасці свідэрскай, яніславіцкай, нёманскай мезалітычнай і нёманскай неалітычнай, нарвенскай і шнуравой керамікі культур, y арэалы якіх уваходзіла і значная частка тэр. Беларусі. Прымала ўдзел y падрыхгоўцы маладых спецыялістаў-археолагаў Беларусі. Тв:. Палеолнт м мезолнт Лнтвы. Внльнюс, 1971; Стоянкн раннего неолята в юго-восточной Лмтве / / Древностм Белоруссян. Мн., 1986.
РЫМАРСТВА, бел. традыц. рамяство па вырабе раменнай вупражы. Сыравіну для вупражы — сырамяць (сырыца, апрацаваная нядубленая скура буйн. par. жывёлы) — рыхтавалі самі рымары. Прылады працы для Р.: ціскі (клешчы, столак) для заціску скуры пры шыцці
Т .Р ы м е н ш н а й д э р .
Кампазіцыя «Тайная вячэра» алтара «Святой крыві» ў Якабскірхе ў Ротэнбургу. 1501—05.
РЫМЕНШНАЙДЭР
509
страктнай прасторай, стрыманы каларыт, гарманічнае суіснаванне элементаў карціны. Л. Ф. Салавей. РЫ М ДЗІ0НЫ , вёска ў Гервяцкім с/с Астравецкага р-на Гродзенскай вобл., на р. Ашмянка. Цэнтр калгаса. За 30 км на ПнУ ад г.п. Астравец, 250 км ад Гродна, 14 км ад чыг. ст. Солы. 288 ж., 110 двароў (2001). Бел. і літоўская сярэднія школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі.
С .Р ы м а ш э ў ск і.
Востраў. 1996.
РЬІМЕНШНАЙДЭР (Riemenschneider) Тыльман (каля 1469, г. Гайлігенштат, Германія — 7.7.1531), нямецкі скульптар эпохі Адраджэння. 3 1483 працаваў y Вюрцбургу. У ранніх творах спалучаў дынаміку форм і ламанасць ліній позняй готыкі з рэнесансавымі формамі;
510
РЫМІНСКІ
пазней імкнуўся да большай абагульненасці і яснасці вобразаў, гарманічнай ураўнаважанасці кампазіцыі. Адзін з першых адмовіўся ад традыц. расфарбоўкі і пазалоты статуй, раскрываў адухоўленасць вобразаў праз фактуру матэрыялу, міміку і жэсты персанажаў. Сярод твораў: статуі Адама і Евы ў партале капліцы Дзевы Марыі ў Вюрцбургу (1491—93); алтары св. Магдаліны для прыходскай царквы ў Мюнерштаце (1490—92), Укрыжавання (1494—97) і 12 апосталаў (1509) для царквы ў Віндсгайме, «Святой крыві» ў Якабскірхе ў Ротэнбургу (1501—05), Марыі ў Гергатскірсе ў Крэглінгене (1505— 10), сабора ў Майдбране (1515—23); надмагіллі Рудольфа фон Шэрэнберга (1496—99) і Ларэнца фон Бібра (каля’1519) y саборы Санкт-Кіліян, Конрада фон Шаўмбурга ў Марыенкапэле (1499) y Вюрцбургу, імператара Генрыха II і Кунігунды ў саборы ў Бамбергу (1499—1513); рэльеф «Аплакванне Хрыста» ў алтары прыходскай царквы ў Майдбране (1519—23) і ІНШ. Я.Ф.Шунейка. РЫМІНСКІ Міхал (1769?, г. Чэрвень Мінскай вобл. — 1.1.1797), тандаўшчык, спявак і драм. акцёр. Прыгонны А.Тызенгаўза. Вучыўся ў яго балетнай школе ў Паставах y Ле Ду (пазней выкладаў y ёй). У 1785—94 першы танцоўшчык трупы «Таварыства танцоўшчыкаў яго каралеўскай вялікасці» ў Варшаве, выступаў на каралеўскіх сцэнах як драм. акцёр і спявак і ў Нац. т-ры. Магчыма, y 1795 працаваў y варшаўскіх антрэпрызах С.Галніцкага і К.Аўсінскага. У 1795—97 y балетнай трупе ў Львове. У часы Станіслава Аўгуста Панятоўскага быў найб. папулярным балетным 'артыстам. Сярод партый: Гілас («Гілас і Сільвія»), Капітан Сандор («Капітан Сандор на востраве Караліна»), Алонза . («Кора і Алонза»), Адоніс («Венера і Адоніс»), Марк Антоній («Клеапатра і Марк Антоній»). РЫМКЁВІЧ Феліцыян Васілевіч (1799, г. Магілёў — 17.12.1851), бел. вучоны ў галіне ўнутр. медыцыны. Д-р медыцыны (1821). Скончыў Віленскі ун-т (1820), дзе і працаваў (з 1826 праф.). У 1832—42 y Віленскай Медыка-хірург. акадэміі (з 1834 ардынарны праф.). У 1831 удзельнічаў y барацьбе з халерай y Слуцку, Слоніме, Віцебску. Навук. працы па аўскультацыі сэрца і сасудаў, дыягностыцы хвароб печані, сэрца, дзіцячых і венерычных хвароб. Выдаў «Лекцыі па шпітальнай тэрапіі» (1932). РЫМНІК (Rîmnic), рака ў Румыніі (прыток р. Сірэт), пры якой 22.9.1789 адбылася бітва ў час рус.-тур. вайны 1787—91. Рус.-аўстр. войскі (25 тыс. чал., з іх 7 тыс. рускіх) пад агульным камандаваннем А.В.Суворава перамаглі ўчацвёра большую тур. армію (каля 100 тыс. чал.) вял. візіра Юсуф-пашы, якую знянацку атакавалі і разбілі ў 4 лагерах па-
між рэкамі Рымна i Р. Рускія і аўстрыйцы страцілі каля 700 чал., туркі, паводле розных звестак, ад 6 да 20 тыс. забітымі і параненымі. Перамога каля Р., за якую Сувораў атрымаў тытул графа Рымнікскага — узор разгрому намнога большых сіл праціўніка ў выніку рашучых, імклівых дзеянняў войск і палкаводца. РЫМСКАЕ ПРАВА, сістэма права Стараж. Рыма. Уключала прыватнае права і публічнае права. Мела распрацаваную сістэму норм, якія рэгулявалі розныя віды маёмасных адносін, рэчавых правоў. Прыватнае Р.п. з’явілася класічным правам грамадства, заснаванага на прыватнай уласнасці. Яно было запазычана (рэцэптавана) многімі краінамі. «РЫМСКАЕ ПЫТАННЕ», канфлікт паміж Ватыканам і італьян. дзяржавай, які ўзнік пасля заняцця ў 1870 італьян. войскамі Рыма і далучэння Папскай вобласці да Італьян. каралеўства. Папа Пій IX адмовіўся прызнадь ліквідацыю Папскай дзяржавы і адхіліў гарантыі італьян. ўрада сваёй асобе, абвясціўшы сябе «вязнем» Ватыканскага палаца. Доўгі час «Р.п.» ўсклалняла адносіны паміж Ватыканам і італьян. дзяржавай. Канчаткова ўрэгулявана ў 1929 пры папе Пію XI y адпаведнасці з Латэранскімі дагаворамі 1929.
Да арт. Рымска-каталіцкая царква н a Б е л a р y с і. Свята Божага Цела ў касцёле Францыска Ксаверыя (б. езуіцкім) y Гродне. 1994.
РЬІМСКА- КАТАЛІЦКАЯ ЦАРКВА н a Б е л а р у с і , аб’яднанне каталішсіх дыяцэзій на тэр. Беларусі. Зах.-хрысц. ўплывы пранікалі на бел. землі з 11 ст. праз місіянераў, гандл. і эканам. сувязі з зах.-еўрап. краінамі (гл. Хрысціянства). У 1250-я г. ў сувязі з прыняццем вял. кн. Міндоўгам каталіцкага хрышчэння адбылося першае прызначэнне рымска-каталіцкага біскупа для часткі бел. і літ. зямель. У 1263— 1387 Р.-к.ц. не мела ў ВКЛ тэр. арг-цыі, хоць місіянерская дзейнасць не спынялася. Трывала ў ВКЛ каталіцызм замацаваўся пры вял. кн. Ягайле, калі ён заснаваў y 1387 Віленскую рымска-каталіцкую епархію, якая ахоплівала літ. і болыную частку бел. зямель. Паўд.-зах.-землі Беларусі, y тл. Брэст, Пінск, уваходзілі ў склап Уладзімірскага біскупства (г. Уладзімір на Валыні). У 1417 створана Жмудскае
біскупства, y 1613 — Смаленскае. У канцы 15 — 1-й пал. 16 ст. ў перыяд Рэфармацыі Р.-к.ц. часткова страціла свае пазіцыі. Для пераадолення крызісу праведзена царк. рэформа, якая была падтрымана папствам і санкцыяніравана Трыдэнцкім саборам 1545—63. У парафіях ад ксяндзоў патрабавалася весці метрычныя запісы, здзяйсняць паломніцтвы, ствараць каталіцкія брацтвы, шпіталі, пач. школы, б-кі (гл. таксама Контррэфармацыя). Вял. ролю ў пашырэнні каталіцызму на Беларусі адыгралі ордэны манаскія. У 1772 на тэр. Беларусі дзейнічалі кляштары 27 ордэнаў (аўгусцінцы, баніфраты, бернардзінцы, дамініканцы, камуністы, кармеліты, марыяне, місіянеры, піяры, рахіты, трынітарыі, францысканцы і інш.). Іх дзейнасць прыўнесла на Беларусь зах.-еўрап. культ. ўплыў і пакінула прыкметны след y яе гісторыі і культуры, спрыяла развіццю навуч. устаноў і кнігадрукавання, навукі, y галіне мастацтва прынесла культуру барока, традыцыі школьных тэатраў, грьігарыянскіх спеваў, вакальна-інстр. музыкі. У 1772 y выніку 1-га падзелу Рэчы Паспалітай да Рас. імперыі адышла тэрыторыя, на якой жыло каля 100 тыс. католікаў. У 1773 указам Кацярыны II тут утворана Бел. рымска-каталінкая епархія (дыяцэзія) з цэнтрам y Магілёве; яе біскупу (на той час С.І .БогушСестранцэвіч) падпарадкаваліся ўсе касцёлы і кляштары ў дзяржаве. У 1783 замест Бел. дыяцэзіі створана Магілёўская рымска-каталіцкая архіепархія, зацверджаная булай папы Пія VI. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай y 1795—98 замест скасаванага Віленскага біскупства створана Інфлянцкае біскупства з цэнтрам y Вільні. У 1798 Віленскае біскупства адноўлена. На 1798 y Рас. імперыі было 6 рымска-каталіцкіх дьмцэзій, з іх 3 (Віленская, Магілёўская, Мінская рымска-каталіцкая епархія) ахоплівалі ўсю тэр. Беларусі. У 1797 для кіравання Р.-к.ц. створаны дэпартамент для рымска-каталіцкіх спраў пры Юстыц-калегіі ліфляндскіх, эстляндскіх і фінляндскіх спраў. У 1801 замест дэпартамента засн. рымска-каталіцкая духоўная калегія, якой было падпарадкавана ўсё каталіцкае духавенства. У 1869 Мінская дыяцэзія скасавана, кіраванне яе касцёламі даручалася магілёўскаму архібіскупу. У сувязі з паўстаннямі 1830—31 і 1863—64 царскія ўлады закрылі шэраг бел. каталіцкіх кляштараў, былі скасаваны езуіцкія навучальныя ўстановы, школы і калегіумы піяраў і дамініканцаў. У 1892 усе навуч. ўстановы пры касцёлах перададзены' мін-ву нар. асветы. Духоўную адукацыю ў канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. атрымлівалі ў Рыме, Віленскай рымскакаталіцкай духоўнай акадэміі, Полацкай езуіцкай акадэміі, семінарыях y Вільні, Беластоку, Магілёве, Мінску. У 2-й пал. 19 ст. дзейнічалі Духоўная акадэмія ў С.-Пецярбургу і па адной семінарыі ў кожнай дыяцэзіі. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 y Расіі, ва ўмовах неўмяшання дзяржавы ў справы
царквы, была адноўлена Мінская дыяМн., 1999; Г л я б о в і ч А. Касцёл y няволі / / Спадчына. 1994. № 1—2. цэзія. Але ў 1920—30-я г. Р.-к.ц. пераІ.Г.Ганчарук, В.В.Грыгор’ева, А.М.Філатава, жыла шэраг антырэліг. кампаній: канЭ.С.Ярмусік. фіскацыю царк. каштоўнасцей, закрыццё касцёлаў, суд. працэсы над прадстаўРЫМСКАЯ КЎРЫЯ, сукупнасць устанікамі каталіцкага духавенства па ноў, падначаленых папе рымскаму як абвінавачанні ў контррэв. дзейнасці і кіраўніку каталіцкай царквы і дзяржавы шпіянажы на карысць Польшчы. На Ватыкан. Узнікла ў 12 ст. на базе роз1938 y БССР не засталося ніводнага ных устаноў папскага двара. Уключае дзеючага касцёла. У Зах. Беларусі ў розныя кангрэгацыі (царк. мін-вы), выскладзе Польшчы Р.-к.ц. знаходзілася ў шэйшыя царк. суды і кандылярыі, y спрыяльных умовах: y Драгічыне і Пінт.л., напр., дзярж. сакратарыят, фунску былі адкрыты духоўныя семінарыі, кцыі якога падобныя да функцый мін-ва адраджаліся кляштары, будаваліся нозамежных спраў y інш. дзяржавах. выя касцёлы і інш. Пасля ўз’яднання РЬІМСКАЯ НУМАРАЦЫЯ, р ы м Зах. Беларусі з БССР (1939) уплыў с к і я л і ч б ы, умоўныя знакі ДЛЯ 38Р.-к.ц. рэзка скараціўся, ксяндзы падnicy лікаў y непазіцыйнай (рымскай) вяргаліся рэпрэсіям. У Вял. Айч. вайну сістэме лічэння. Узніклі каля 500 да н.э. многія ксяндзы ўдзельнічалі ў партыз. ў этрускаў і выкарыстоўваліся ў Стараж. руху, асабліва актыўным было польскае Рыме. духавенства ў Арміі Краёвай. За ўдзел y Знакі для дзесятковых разрадаў; I = 1, X = антыфаш. руху акупантамі загублена = 10, С = 100, М = 1000, для іх палавін: V = 5, болыл за 100 чал. каталіцкага духавенL = 50, D = 500. Натуральны лік запісваецца ства. На 1945 y БССР захавалася 325 камбінацыяй такіх лічбаў. Пры гэтым, калі меншая лічба стаіць пасля большай, то яны касцёлаў (90 разбурана ў вайну). Пасля складаюцца, a калі меншая перад большай — вайны пачалася новая хваля скасавання меншая адымаецца ад большай. Напр., VI = парафій і абмежавання дзейнасці Р.-к.ц., = 5 + 1 = 6 , IV = 5 - 1 = 4. Выконваць арыфм. духавенства масава выязджала ў Польдзеянні над вял. лікамі ў такім запісе нязручшчу, многія рэпрэсіраваны. На 1.1.1960 на, таму Р.л. карыстаюцца вельмі абмежаваy БССР існавала 191 каталіцкае аб’ядна. нанне са 102 ксяндзамі, y 1985 — 96 РЫМСКАЯ 0ПЕРА, Т э а т р о п е р ы аб’яднанняў з 52 ксяндзамі. Сувязі Р.-к.ц. (Teatro dell Opera), адзін з леппіых оперБеларусі з Ватыканам былі парушаны ных т-раў Італіі. Адкрыты ў 1880 y Ры(ажыццяўляліся нелегальна праз епіскаме пад назвай т-р «Кастанцы» (ад прозпат Польшчы). Кадры духавенства для Беларусі рыхтаваліся з 1975 y Рыжскай вішча імпрэсарыо) y будынку, пастаўлекаталіцкай духоўнай семінарыі. У 2-й ным паводле праекта арх. А.Сфандрыні. пал. 1980-х г. y СССР пачалося ажыў3 1928 пасля рэканструкцыі — Караленне рэліг. дзейнасці, y т.л. Р.-к.ц. Адлеўскі оперны т-р, з 1946 сучасная назчыняюцца старыя і будуюцца новыя ва. На сцэне т-ра ўпершыню былі паскасцёлы, аднаўляецца дзейнасць манастаўлены некат. оперы П.Масканьі, Дж.Пукіх ордэнаў, вядзецца місіянерская чыні і інш., a таксама творы Дж. Расіні, дзейнасць, вьшаецца рэліг. л-ра і інш. Дж.Вердзі, Ж.Маснэ, В.А.Моцарта, Г.ДаАрганізаваны епархіяльньм структуры: ніцэці, КДэбюсі і інш. У рэпергуары т-ра y 1989 засн. апостальская адміністрацыя таксама творы М.Мусаргскага, М.Рымў Мінску, y 1991 утвораны новыя царк.скага-Корсакава, П.Чайкоўскага. На сцэадм. адзінкі — Гродзенскае біскупства не Р.о. выступалі вядомыя спевакі (у межах Гродзенскай вобл.), МінскаХ.Даркле, Б.Джыльі, Р.Страчары, М.ЛаМагілёўская архідыяцэзія (у межах Мінлас, Э.Каруза, Ф.Карэлі і інш. Сярод скай, Магілёўскай абл.) з падпарадкадырыжораў т-ра: П.Маг, Л.Матачыч, ваннем апошняй Пінскай дыяцэзіі (у К.Франчы. межах Брэсцкай і Гомельскай абл.), y 1998 — Віцебская дыяцэзія (у межах РЫМСКАЯ РЭСПЎБЛІКА 1798—99 Віцебскай вобл.). На 1.1.2001 y Рэспуб- Абвешчана 15.2.1798 рымскімі рэспубліліцы Беларусь 417 парафій, 266 ксян- канцамі на тэр. Папскай вобласці, заваядзоў, 7 кляштараў, Вышэйшая духоўная ванай арміяй Напалеона. Свецкая ўлада семінарыя ў Гродне (з 1990), выдаюцца папы Пія VII была ліквідавана. Канстычас. «Наша вера» (Мінск), «Дыялог» туцыя Р.р. (1798) распрацавана на ўзор (Баранавічы), «Ave Maria» (час. Мінска- франц. канстытуцыі 1795. Быў прыняты Магілёўскай архідыяцэзіі), «Ave Maria. шэраг законаў: аб канфіскацыі царк. Маленькі рыцар Беззаганнай» (Мінск), маёмасці, ліквідацыі шэрагу феад. пры«Misericordia» («Міласэрнасць», Грод- вілеяў, адмене ўласнай залежнасці сяна), газ. «Слова Жыцця» (Гродна), лян і інш. Фактьвша краінай кіравала «Odkupiciel» («Збавіцель», Гродна), «Ка- франц. ваен. адміністрацыя. Цяжкае эканам. становішча пагаршалася ў выталіцкія навіны» (Мінск; Магілёў). ніку сістэматычнага рабавання дзяржаЛ і т М a р a ш Я.Н. Ватнкан н католнчесвы Францыяй, што выклікала хваляванкая церковь в Белоруссяя (1569— 1795). Мн., 1971; Я го ж. Очеркн нстормн экспанснн кані ў розных раёнах Р.р. Летам 1799 на толнческой церквв в Белорусснн XVIII в. яе тэр. з Пн увайшлі аўстрыйскія, з Пд — Мн., 1974; Я г о ж. Полятяка Ватлкана я канеапалітанскія войскі. У вер. Рым быў толяческой церквм в Запалной Белоруссня заняты неапалітанцамі, y горад таксама (1918— 1939). Мн., 1983; Канфесіі на Беларусі ўвайшоў атрад рус. марской пяхоты. (канец XVIII — XX ст.). Мн., 1998; В е р а Р.р. была ліквідавана войскамі антыш ч a г і н a А.У., Г y р к о A. В. Гісторыя франц. кааліцыі, папская ўлада адноўлена. канфесій на Беларусі ў другой палове XX ст.
р ы м с к і ________________
5П
РЫМСКАЯ РЭСПЎБЛІКА 1849 Існавала з 9.2. да 3.7.1849 на тэр. Папскай вобласці ў час Рэвалюцыі 1848— 49 y Італіі. Кіраўнікі — Дж.Мадзіні і Дж. /ігрыбальдзі. У рэспубліцы праводзіліся дэмакр. рэформы. Задушана замежнымі інтэрвентамі, гал. чынам французамі. РЫМСКАЯ СІКСЦІНСКАЯ КАП&ЛА, помнік італьян. мастацтва эпохі Адраджэння ў палацавым комплексе Ватыкана. Узведзена ў 1473—81 (арх. Дж. дэ Дольчы), асвячона ў 1483 пры папе Сіксце IV (адсюль назва) як дамавая царква Ватыкана. З’яўляецца месцам правядзення канклаваў (сходаў кардыналаў, якія збіраюцца для выбрання папы рымскага), адначасова музей. Памяшканне прамавугольнае ў плане, паводле памераў (40 х 13 м) роўнае разбуранаму Саламонаву храму ў Іерусаліме. У 1481— 83 сцены капэлы размаляваны фрэскамі са сцэнамі жыцця Майсея і Хрыста (маст. С.Батычэлі, Пінтурык’ё, Л.Сіньярэлі, Д.Гірландайо, П.Перуджына). У 1508— 12 Мікеланджэла аэдобіў столь, люнеты і распалубкі размалёўкай, адметнай багаццем і разнастайнасцю вобразаў, велічнай цэльнасшо задумы; дра-
Р ы м с к а я С ік с ц ін с к а я к а п э л а .
Агульны выгляд.
матызмам і выразнасцю вылучаецца размалёўка алтарнай сш ны «Страшны суд» (1536—41). Па кардонах Рафаэля (1515— 16) сатканы шпалеры, якія ва ўрачыстыя дні закрывалі ніжнюю ч. алтарнай сцяны капэлы. Падлога аздоблена геам. інкрустацыяй з каляровых камянёў на ўзор сярэдневяковых храмаў. У 1980-я г. праведзена рэстаўрацыя фрэсак Мікеланджэла. Р.С.к. ўключана ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. І.Л. Чэбан.
РЫМСКІ Генадзь Васілевіч (19.9.1936, г. Валгаград, Расія — 23.8.2000), бел.
512
ры м скі
вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі і інфарматыкі, паэт і перакладчык. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1996), д-р тэхн. н., праф. (1981). Чл. Саюза пісьменнікаў Беларусі (2000). Скончыў Вышэйшас ваенна-марское інж. радыётэхн. вучылішча (1959, г. Гатчына, Расія). 3 1960 і з
саванні для правядзення гульняў, калідоры для гладыятараў і інш. У выпадку дажджу ці санцапёку збудаванне накрывалі спец. тэнтам. Прызначаўся для тэатралізаваных паказаў і разнастайных відовішчаў: баі гладыятараў і караблёў (для іх арэну залівалі вадой), цкаванне драпежных звяроў і інш. Моцна пашкоджаны. Уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. ІЛ.Чэбан.
імператара Агрыпы (27 да н.э). Велічная ратонда, перакрытая паўсферычным купалам (дыяметр больш як 43 м) з кесонамі, y цэнтры з адтулінай (дыяметр каля 9 м) для асвятлення інтэр’ера. Уваход вылучаны порцікам з 16 калон з карынфскімі капітэлямі. У інтэр’еры па перыметры размешчаны нішы прамавугольнай і круглай формы. У сярэднія вякі Р.п. ператюраны ў касцёл ; цяпер —
'і
Г.В Рымскі
1986 y Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН Беларусі, з 1970 y Мінскім радыётэхн. ін-це, адначасова з 1994 нач. адцзела Вышэйшага атэстацыйнага к-та Беларусі. Працы па тэорыі сістэм аўтам. кіравання (САК) і аўтаматызаванага праектавання. Распрацаваў асновы агульнай тэорыі каранёвых траекторый сістэм з параметрамі, якія змяняюшха паводле зададзенага закону, метады і сродкі аўтаматызаванага праектавання робататэхн. комплексаў i САК. Пісаў вершы з 1956: У яго перакладах на рус. мову выйшлі кнігі: «Беларуская лірыка XIX— XX стст. ...» (1998), «Анталогія беларускай лірыкі XIX—XX стст.» і «Анталогія беларускай паэзіі» (т. 1—2, 2001). Тв:. Основы обшей теорнм корневых траекторнй снстем автоматнческого управлення. Мн., 1972; Теорня снстем автоматнзнрованного проектнровання: Ннтеллектуальные САПР на базе вычнслнтельных комплексов н сетей. Мн., 1994; Корневые методы нсследовання ннтервальных снстем. Мн., 1999 (у сааўт.); Я есть! М., 2000. Літ.: С a в і к М. Мера духоўнага самавыяўлення / / Голас Радзімы. 1998. 5 сак.; Я г о ж. Чалавек шматгранных здольнасцей / / Атэстацыя. 1999. № 2. М.П.Савік.
РЬІМСКІ КАЛІЗЁЙ, К а л а с е й (ад лац. colosseus аграмадны, каласальны), амфітэатр Ф л а в і я ў , помнік стараж.-рым. архітэктуры ў Рыме. Узведзены ў 75—80 н.э. ў часы імператараў Веспасіяна і Ціта. Грандыёзнае збудаванне ў форме чашы ўяўляе сабой y плане авал (цаўж. каля 190 м, шыр. 156 м) з арэнай y цэнтры, вакол якой прыступкамі ўзвышаюцца месцы для гледачоў. Пабудаваны з туфу, трыбуны былі пакрыты мармурам; статуі і стукавае аздабленне не захаваліся. Глядзельная зала мела 4-чрусную канструкцыю: першыя 3 ярусы ордэрных арак з іанічнымі, дарычнымі і карынфскімі калонамі; y 4-м ярусе, дэкарыраваным карынфскімі пілястрамі, былі арачныя аконныя праёмы. Уваход y залу праз аркі. Р.к. меў складаную падземную канструкцыю, дзе знаходзіліся мех. прыста-
Рымскі калізей.
РЫМСКІ КЛУБ, міжнародная грамадская арганізацыя для даследавання развіцця чалавеіггва ў эпоху навук.-тэхн. рэвалюцыі. Засн. ў 1968, аб’ядноўвае вучоных, грамадскіх дзеячаў, бізнесменаў з многіх краін. Заахвочвае доследныя праекты і публікуе т.зв. даклады Р.к„ якія прыцягваюць увагу да глабальных праблем і выклікаюць вострую палеміку. РЬІМСКІ ПАНТЭ0Н, помнік стараж.рым. архітэктуры ў Рыме. Узведзены каля '118— 125 (арх. Апаладор з Дамаска) y гонар усіх багоў пры імператару Адрыяне на месцы аднайм. храма часоў
Рымскі пантэон.
Інтэр’ер Рымскага пантэона.
нац. маўзалей, дзе пахаваны Рафаэль, арх. Б.Перуцы і Дж. Віньёла, каралі Віктар. Эмануіл II, Умберта I, каралева Маргарыта і інш. Уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. І.Л.Чэбан. РЬІМСКІ САБ0Р СВЯТ0ГА ПЯТРА, С а н - П ’етра, помнік архітэктуры эпохі Адраджэння ў Рыме. Узведзены ў 1506— 1614 на месцы аднайм. 5-нефавай базілікі 324—349 (перабудавана; з 1452 арх. Б.Раселіна). Задуманы і пачаты арх. Д.Брамантэ як цэнтрычная кампазіцыя. Праект неаднаразова перапрацоўваўся (пераважна са зменай кампазіцыі на падоўжную): арх. Фра Джаконда, Дж. да Сангала, Рафаэль (1516), Б.Перуцы, А. да Сангала Малодшы; y 1546— 64 Мікеланджэла вярнуўся да цэнтрычнай кампазідыі: узмацніў гал. апоры, узвёў апсіды і цэнтр. ч. да барабана. У 1564—85 узведзены 2 пярэднія купалы (арх. Дж.Віньёла), y 1586—93 — гал. купал (арх. Дж. дэла Порта), y 1607—14 створаны гал. фасад, 3 новыя нефы (арх. К.Мадэрна). На фасадзе з вял. цэнтр. порцікам — 9 балконаў (сярэдні наз. Лоджыя Дабравешчання, адсюль папа рымскі звяртаецца да вернікаў). Праз 5 манум. бронз. брам (адна з іх — Свяшчэнная, адчыняецца самім папам рымскім раз y 25 гадоў) з мармуровымі калонамі ўздоўж фасада — уваход y б. атрый (двор, абкружаны порцікамі; арх. Мадэрна). Грандыёзны манум. інтэр’ер — узор гарманічнага злішхя стыляў рэне-
сансу і барока. У апсідзе месца спавядання (т.зв. канфесія) пазначана адкрытай крьіптай (1600, арх. Мадэрна). Гал. алтар увянчаны лёгкім і манум. бронз. балдахінам (1624—33, арх. Л.Берніні). У інтэр’еры творы Мікеланджэла (скульпт. група «Аплакванне Хрыста», ці «П’ета», каля 1498—99), Берніні (кафедра св. Пятра, 1657—66, надмагіллі), Дж. Манцу (манум. бронз. «Брама Смерці»,
РЬІМСКІ УНІВЕРСІТ^Т *Ла Сапіенца» (La Sapienza), адзін са старэйшых і найбуйнейшых ун-таў Еўропы. Засн. ў 1303 папам рымскім Баніфацыем VIII. Пасля аб’яднання Італіі (1870) буйнейшы навуч. і навук. цэнтр. Каля 1575 для ун-та пабудаваны спец. палац «Сапіенца» (арх. Дж. дэла Порта), назву якога іншы раз пераносяць і на ун-т. Новы комплекс будынкаў узведзены ў 1935. Ун-т
ры м скі
513
РЬІМСКІ Ф0РУМ , ансамбль цэнтр. плошчы ў Рыме Старажытным. Склаўся Ў 6—2 ст. да н.э. як паліт., гандл. і культ. цэнтр горада (цяпер y руінах). Размяшчаўся ў нізіне паміж узгоркамі Капітолій, Палацін і Квірынал. 3 боку Капітолія замкнёны порцікам 12 багоў
Р ы м с к і ф орум
Рымскі сабор сшггога ІІятра Фрагмент інтэр’ера.
1947—64) і інш. У рызніцы (канец 18 ст.) створаны музей (зборы рэліквій і скарбаў сабора). Пад саборам вял. падзямелле — т.зв. Свяшчэнныя гроты, дзе сабраны дахрысц. грабніцы, a таксама магілы рымскіх пап і каралёў ( y 1935—50 гроты перароблены ў 3-нефавы могілкавы храм). Перад саборам — барочная авальная пл. святога Пятра (1657—63, арх. Берніні), абкружаная 2 паўкруглымі каланадамі і галерэямі са 140 статуямі святых; y цэнтры — стараж.-егіп. абеліск, фланкіраваны 2 фантанамі. Сабор уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
з’яўляецца дзярж. установай, мае адм. аўтаномію. Навучанне вядзецца на італьян. мове. У 1995/96 навуч. г. ф-ты: права; паліталогіі; эканомікі і камерцыі; статыстыкі, дэмаграфіі і актуарнай навукі; філалогіі і філасофіі; псіхалогіі; матэматыкі, фізікі і прыродазнаўчых дысцыплін; сацыялогіі; тэхн. дысцыплін; архітэктуры; медыцыны, хірургіі, стаматалогіі; фармакалогіі. У складзе ун-та школы (аэракасмічнай тэхнікі, архіў і бібліятэчныя навукі), музеі (мінералогіі, геалогіі, палеанталогіі, фізікі, антрапалогіі, класічнага мастацтва, заалогіі, гісторыі медыцыны, ін-таў), б-ка (1 млн. тамоў), б-кі ф-таў і інш. В.М.Навумчык.
1-
Рымскі сабор святога Пятра. 17. Зак. 194.
«5*
IfL .
«4ІШ Н ІШ
(367 да н.э.) і Табуларыем (дзярж. архіў; 79 да н.э., рэшткі ўвайшлі ў Палацца дэі Сенаторы). Р.ф. акаймаваны храмамі і базілікамі (адм.-судовымі будынкамі). У ансамбль уваходзілі: сенацкая курыя (з царскай эпохі, перабудавана каля 300 н.э.), «Дом вясталак» з храмам Весты (з 6 ст. да н.э., перабудаваны ў 1 ст. Н .Э .) , храмы Сатурна (з 497 да н.э., перабудаваны ў 42 да н.э. і ў 3 н.э.), Кастара і Палукса (з 484 да н.э.), Канкордыі (з 367 да н.э., перабудаваны ў 10 н.э.), Юлія Цэзара (29 да н.э.), Веспасіяна (79—96 н.э.), Анганіна і Фаўсціны (141 н.э.), базілікі Эмілія (179 да н.э.), Юлія (54—44 да н.э.) і Максенцыя (Канстанціна; каля 315 Н . Э . ) , трыумфальныя аркі Ціта (81 н.э.) і Септымія Севера (203 н.э.). На плошчы ўзвышалася ростра (трыбуна для аратараў). На Р.ф. ў розныя часы ўстанаўлівалі помнікі, калоны, скульптуры, порцікі, аркады. Кожнае збудаванне адметнае вытанчанымі прапорцыямі з уласнай эстэт. характарыстыкай. Праз тэр. форума праходзіла Свяшчэнная дарога (Вія Сакра), на якой адбываліся трыумфапьныя шэсці. Р.ф. уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. U1. Чэбан. РЬІМСКІ-К0РСАКАЎ Мікалай Андрэевіч (18.3.1844, г. Ціхвін Ленінградскай вобл. — 21.6.1908), рускі кампазітар, дырыжор, музычны пісьменнік і дзеяч. У 1860-я г. ўдзельнік «Магутнаіі кучкі», y 1880-я г. фактычна кіраўнік Бяляеўскага гуртка (у 1886— 1900 узначальваў арганізаваныя М.Бяляевым Рус. сімф.
р ы м с к ія
514
канцэрты). 3 1871 праф. Пецярб. кансерваторыі (з перапынкам). У кампазітарскай творчасці праявіў глыбокую зацікаўленасць нац. гісторыяй, побытам і мастацтвам. Зрабіў значны ўклад y рус. оперу: закончыў класічны перыяд яе развіцця, узбагаціў новымі жанравымі разнавіднасцямі, пашырыў яе вобразную сферу спалучэннем рэальных і нар.-фантаст. элементаў. На фарміраван-
і
I
М A Рымскі-Корсакаў
ні муз. мовы яго твораў адбіліся асаблівасці розных фалькл. жанраў. Аўтар 15 опер, y т.л. «Пскавіцянка» (паст. 1873, канчатковая рэд. 1894), «Снягурачка» (паст. 1882, y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі 1981), опера-быліна «Садко» (паст. 1897, y т-ры оперы і балета Беларусі 1957), «Царская нявеста» (паст. 1899, ут-ры оперы і балета Беларусі 1933, 1950), «Кашчэй Бессмяротны» (паст. 1902), опера-легенда «Паданне пра нябачны горад Кіцеж і дзеву Фяўронію» (паст. 1907), «Залаты пеўнік» (паст. 1909, y Бел. студыі оперы і балета 1931, y т-ры оперы і балета Беларусі 1971). Майстэрства яго аркестроўкі выявілася і ў праграмных сімф. творах, y т.л. «Іспанскае капрычыо» (1887, на гэтую музыку паст. балет y т-ры оперы і балета Беларусі 1949), «Шэхеразада» (1888). Аўтар паэт. рамансаў, зб-каў апрацовак нар. песень, дапаможнікаў па гармоніі і аркестроўцы. Закончыў многія творы М.Мусаргскага, А.Барадзіна, А.Даргамыжскага. Сярод вучняў (выхаваў больш за 200 кампазітараў і муз. дзеячаў): М.Лнцау, A Глазуноў, В.Залатароў, \.Лядаў, І.Стравінскі і інш. Шматгранная дзейнасць Р.-К. зрабіла вял. ўплыў на развіццё рус. муз. культуры і многіх прадстаўнікоў сусв. муз. мастацтва). Mini. me:. Летопнсь моей музыкальной жязнн. 9 мзд. М-, 1982. Літ.: Страннцы жнзнн Н.А.Рнмского-Корсакова: Летопмсь жнзнн п творчества. Вып. I—4. Л., 1969—73; С т а с о в В.В. Статьн о Рпмском-Корсакове М., 1953; К а н д м н с к н й А. Н.А.Рямскнй-Корсаков / / Нсторня русской музыкя. 2 нзд. М., 1984. Т. 2, кн. 2. Т.А.Дубкова.
«РЬІМСКІЯ ДЗЯЙННІ», « Р ы м с к і я г і с т о р ы i» («Gesta Romanorum»), сярэдневяковы зборнік дыдактычных і псеўдагістарычных аповесцей, навел, прытчаў; помнік перакладной бел. л-ры 17 ст. Складзены, відаць, y Англіі ў 13 ст. на падставе зах.-еўрап., ант. і блізкаўсх.
крыніц. Паводле агульнага характару, літ. структуры твораў, спосабаў апавядання і прыцыпаў адлюстравання рэчаіснасці блізкі да «Вялікага зярцала». У самых поўных рэдакцыях змяшчае каля 180 твораў, частка іх звязана з рымскімі падзеямі і героямі (адсюль пазва). П|)ызначаўся пераважна для выхаваўчых мэт, хоць y зборніку нямада белетрыстычнага матэрыялу для займальнага чытання. У канцы кожнага твора падаюцца маралізатарскія тлумачэнні-павучанні, некат. з выразнай рэліг. афарбоўкай. Зборнік паўплываў на ўсю сярэдневяковую і рэнесансавую л-ру Зах. Еўропы; яго сюжэты, вобразы, прытчы выкарыстоўвалі і пісьменнікі (Дж.Бакачыо, Вальтэр, Ф.Шылер, У.Шэкспір і інш.). На бел. мове вядомы 2 рукапісы «Р.дз.»: Магілёўскі (1688, дэфектны, без канца) і Ціханравава (1729). У першым 36, y другім 39 твораў. Паводле свайго складу бел. пераклад адносіцца да найб. стараж. рэдакцый. У бел. зборніках змешчаны не толькі павучальныя гісторыі-прытчы і легенды (як ілюстрацыі да зместу маральных правіл паводзін людзей: пра няверную жонку, чалавечую няўдзячнасць, пра справядлівасць і высакароднасць, пра спакусы д’ябла, страшны суд і г.д.), але і папулярныя творы сярэдневяковай л-ры «Жыціе Аляксея, чалавека божага», «Жыціе Яўстафія Плакіды», скарочаная рэдакцыя ант. рамана «Гісторыя прп Апалона Цірскаго» і інш. У мове бел. перакладу нямала архаізмаў і русізмаў, хоць непасрэднай крыніцай для яго, найб. вера-здна, паслужыў польскі тэкст. Публ.: Рнмскне деяння. СПб., 1877—78. Літ.: П т а ш н ц к н й С.Л. Средневековые западноевропейскне повестн в русской м славянскнх лнтературах. I. Нсторнн нз Рнмскмх деянмй. СПб., 1897. В.А.Чамярыцкі.
РЫМСКІЯ ЛГЧБЫ, гл. ў арт. Рымская нумарацыя. РЫМСКІЯ ПРАВ(НЦЫІ. заваяваныя Рымам па-за межамі Італіі тэрыторыі, якімі кіравалі рымскія намеснікі. Пасля 1-й Пунічнай вайны першымі Р.п. сталі Сіцылія (з 241 да н.э.), Корсіка і Сардзінія (з 227 да н.э.). У канцы эпохі рэспублікі іх было каля 20, y эпоху імперыі — каля 50. У эпоху рэспублікі Р.п._ лічыліся ўласнасцю рым. народа. Значная ч. зямлі адбіралася ў мясц. насельніцтва і перадавалася ў надзелы рым. каланістам (гл. Агер публікус). Жыхары Р.п. павінны былі ўтрымліваць рым. намеснікаў і войска. Кіравалі правінцыямі былыя консулы (праконсулы) і б. прэтары (прапрэтары). У 27 да н.э. Р.п. падзелены на сенацкія і імператарскія. Сенацкую звычайна ўзначальваў праконсул са штогадовым тэрмінам замяшчэння, імператарскую, дзе знаходзіліся рым. войскі, — легат консульскага (Р.п. з 2 і больш легіёнамі) ці прэтарскага рангу, a таксама прэфект з коннікаў (пазней, акрамя Егіпта, наз. пракуратар). 3 сярэдзіны 2 ст. н.э. неафіцыйна ўзнік тытул «прэзес» (praeses), які на працягу 3 ст. ператварыўся ў афіц. тытул намесніка Р.п. з коннікаў ці сенатараў. Дахрды з Р.п. складалі асн. крыніцу багацця рым. дзяржавы. 1х спагнанне ў перыяд рэспублікі знаходзілася ў руках прыватных адкупшчыкаў (публіканаў), ад якіх вельмі пакутавала насельніцтва Р.п. У імператарскую эпоху ўведзена дзярж. кіраванне фінансамі,
што крыху палегчыла становішча насельніцтва. У 212 большасць жыхароў Р п. атрымала правы рым. грамадзян. Паводле рэформ Дыяклектыяна і Канстанціна / Р.п. былі разбуйнены, іх колькасць патроілася, асобныя правінцыі былі аб’яднаны па 12— 15 y дыяцэзы пад уладай аднаго вікарыя. Межы новага адм.-тэр. падзелу не супадапі з межамі Р.п. Міт: К у д р я в ц е в ОВ. Эллннскяе провннцмм Балканского полуострова во II в. н. э. М„ 1954. А.Г.Зельскі.
РЫМША, герой бел. антыпрыгонніцкіх казак. 3 іх найб. вядомая казка «Пану навука», паводле якой Р. жыў на Рымшавай гары (б. Мазырскі пав.) і помсціў пану-самадуру «за ўсе людскія слёзы ды крыўду», многа дабра рабіў людзям. У казцы пан крыўдзіць мужыка, a той, пераапрануўшыся (цесляром, доктарам і г.д ), некалькі разоў карае яго. Сярод слав., літ., франц., італьян. і інш. казак падобнага тыпу бел. вылучаюцца антыпрыгонніцкай накіраванасцю. Матыў казкі пра Р. выкарыстаў З.Бядуля ў аповесці «Салавей». РЫМША Андрэй (каля 1550, в. Пенчын Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — пасля 1599), бел. паэт. Заснавальнік панегірычнай паэзіі ў стараж. бел. л-ры. Паводле некат. звестак вучыўся ў Астрожскай школе на Валыні. 3 1572 служыў y кн. Радзівілаў. Удзельнік ваен. паходаў. 3 1582 жыў y маёнтку Дзявенішкі Ашмянскага пав., пасля быў падстаростам y мяст. Біржы. У 1581 выдаў y Астрогу на Валыні вершаваную «Храналогію» (фактычна памесячны каляндар) на бел. мове. Аўтар панегірычных вершаў на гербы магнатаў А. Валовіча (1585), Л.Сапегі (1588), Ф.Скуміна (1591), паэмы на польскай мове «Дзесяцігадовая аповесць пра ваенныя справы... Крыштофа Радзівіла...» (Вільня, 1585). Паэма — значная з’ява ў бел. паэзіі канца 16 ст. Яна сведчыць пра ўменне Р. ствараць буйнамаштабныя, складаныя па кампазіцыі творы. Пераклаў з лац. на польскую мову і выдаў твор А.Поляка «Хараграфія, або Тапаграфія... святой зямлі» (Вільня, 1595). На лац. мову вершы Р. пераклаў С.Рысінскі (у «Дзвюх кнігах пісьмаў Саламона Пантэра» 1587). Ta.: У кн.: Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры. Мн., 1959. С. 327— 330; У кн.: Archiwiim literackie. T. 16. Miscellanea staropolskie. 4. Wroclaw etc., 1972. Літ.: П о р е ц к я й Я. Нензвестные стнхн Андрея Рымшя / / Неман. 1969. № 2; K a в a л ё ў С.В. Героіка-эпічная паэзія Беларусі і Літвы канца XVI ст. Мн., 1993; S a j k o w s k і A. Od Sierotki do Rybenki: W krçgu rad/iwillowskicgo niecenatu. Po/nari, 1965. S. 9— 22. І.У.Саламееіч.
РЫНАК, 1) месца, дзе ажыццяўляюцца акты куплі-продажу тавараў. Узнік y старажытнасці як месца для натуральнага абмену. Уплываў на развіццё эканам. адносін, вытв-сці, промыслаў і рамёстваў, сельскай гаспадаркі і інш. У СССР найб. распаўсюджанай яго формай быў калгасны Р. У постсав. перыяд
развіваюцца спецыялізаваныя Р : будаўнічыя, аўтамабільныя, харчовыя і інш. Ва ўмовах развіцця таварна-грашовых адносін арганізуюцца Р для ажыццяўлення гандлю аднароднымі відамі рэсурсаў — біржЬі (напр., валютныя біржы, фондавыя біржы, біржы сыравінных рэсурсаў і да т.п.). На Беларусі існуе Бел. валютна-фондавая біржа. 2) Сукупнасць эканам. адносін y галіне абмену, на аснове якіх ажыццяўляецца рэалізацыя тавараў (прадукцыі, работ і паслуг). Характарызуецца цэнаўтварэннем на аснове попыту і прапаноў. Класіфікуюцца паводле аб’ектаў куплі-продажу (Р. тавараў, паслуг, інфармацыі, капіталаў, працы); паводле тэр. прынцыпу (мясцовы, рэгіянальны, нац. і сусв.); паводле ступені насычанасці (раўнаважны, дэфіцытны, перанасычаны); паводле механізму функцыянавання (свабодны, манапалізаваны, рэгулюемы дзяржавай). Дасканалы Р. — абсалютна свабодныя рыначныя адносіны, асн. ўмовы якога: атамістычнасць (неабмежаваная колькасць прадаўцоў і пакупнікоў); магчымасць свабоднага ўваходу і выхаду; свабоднае цэнаўтварэнне; аднароднасць прадукцыі (адсутнасйь аб’ектыўных фактараў, акрамя цаны, для перавагі аднайм. тавару аднаго прадаўца над таварам інш. прадаўца); адсутнасць умяшання ў рыначныя адносіны з боку органаў дзярж. улады, крымін. утварэнняў. На практыцы дасканалых рыначных адносін не існуе. Для большасці краін характэрна змешаная рыначная эканоміка, якая характарызуецца ўдзелам дзяржавы ў гасп. працэсах. Л і т Д о л а н Э.Дж., Л н н д с е й Д.Э. Рынок: Мнкроэкон. модель: Пер. с англ. СПб., 1992; Б e р е з н н М.С. Маркетннг н мсследованмя рынков. М., 1992. А.І.Лучанок.
РЫНАЛЬДЗІ (Rinaldi) Антоніо (каля 1710 — 10.4.1794), італьянскі архітэктар. Вучыўся ў Л Ванвітэлі. 3 1751 працаваў y Расіі, y 1756—90 прыдворны архітэктар. Збудаванні Р. адлюстроўвалі пераход ад складанай аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі і пластычнага багацця дэталей архітэктуры барока (палацы Пятра III, 1758—62, Кітайскі, 1762—74, y г. Ламаносаў Ленінградскай вобл.), мудрагелістай дэкаратыўнасці ракако (інтэр’еры Кітайскага палаца) да характэрных класіцызму стрыманага вонкавага аблічча будынкаў, прастаты чляненняў і выразнасці аб’ёмаў (палацы Гатчынскага палацава-паркавага ансамбля, Мармуровы ў Пецярбургу, 1768—85). Работы Р. адметныя высокім майстэрствам унутр. аддзелкі, увядзеннем y арх. кампазіцыю жывапісных і скульпт. пано. РЫНАШІАСТЫКА [ад грэч. rhis (rhinos) + plastikë фарміраванне), пластычная аперацыя аднаўлення носа пры яго дэфармацыі і розных дэфектах. Адрозніваюць Р. касметычную, татальную і субтатальную. Касметычныя пластычныя аперацыі робяць пры прыроджаных або набытых дэфармацыях (празмерна вял. памеры носа ці яго асобных ч., напр., пры рынафіме\ скрыўленне або hoc
асіметрыя носа). Татальную Р. праводзяць пры поўных дэфектах носа рознага паходжання, субтатальную — пры частковых дэфектах (яго касцявога або храстковага аддзелаў, крылаў і інш.). РЫНАСКАПІЯ [ад грэч. rliis (rhinos), + skopeô гляджу], даследаванне поласці носа (агляд яе сценак) пры розных захворваннях. РЫНАСПАРЫДЫЁЗ, хранічны мікоз жывёл і чалавека, які выклікае грыб рынаспарыдыум. У ж ы в ё л праяўляецца паліпознымі разрастаннямі на слізістай абалонцы поласці носа. Ha Р. хварэюць буйныя рагатыя жывёлы, коні, сабакі. Заражэнне аэрагеннае, пылавымі часцінкамі глебы і інш. У ч а л а в е к а Р . бывае на слізістай абалонцы носа, гартані, вачэй, магчыма пашкоджанне ўнутр. органаў. Узбуджальнік трапляе ў арганізм праз пашкоджаныя слізістыя абалонкі. Лячэнне хірургічнае. hoc
РЫНАФІМА [ад грэч. rhis (rhinos) hoc + + phyma нараст, новаўтварэнне], хранічнае захворванне скуры носа з яго гіпертрафіяй, павелічэннем і знявечаннем. Часцей назіраецца ў мужчын. Звычайна ўзнікае пры частым ужыванні алкаголю і пераахаладжэнні. Адрозніваюць фіброзную і залозістую (бугрыстую) формы Р. Пры фібрознай нос раўнамерна павялічваецца ў памерах, скура становіцца ярка-чырвонай. Пры залозістай форме ў вобласці верхавіны і крылаў носа ўтвараюцца 3 бугрыстыя вузлы, якія потым зліваюцца, твар знявечваецца. Лячэнне хірургічнае. РЫНАЧНАЯ ВАРТАСЦЬ, вартасць тавараў і паслуг, y т.л. біржавых тавараў, фондавых каштоўнасцей і валюты, y кожны канкрэтны момант на рынку. Вызначацца на аснове попыту і прапаноў. РЫНАЧНАЯ ЭКАН0МІКА, сістэма арганізацыі эканам. дзейнасці, заснаваная на таварна-грашовых адносінах, разнастайнасці форм уласнасці, свабоднай канкурэнцыі паміж вытворцамі і спажыўцамі. У межах Р.э. абмен рэсурсамі ці іх размеркаванне ажыццяўляецца пераважна на аснове рыначных цэн, якія фарміруюцца ў залежнасці ад попыту і прапаноў. Механізм Р.э. грунтуецца на сістэме рынкаў (таварных, рабочай сілы, капіталаў, каштоўных папер, жылля і інш.). Ддя Р.э. характэрна дэцэнтралізацыя кіравання: планаванне вытв-сці ажыццяўляецца суб’ектамі гаспадарання, a не органамі дзярж. кіравання. Гал. ўмова Р.э. — свабода прадпрымальніцтва, вытворчага і спажывецкага выбару, заснаваных на эканам. інтарэсах. Вытворцы зацікаўлены ў максімалізацыі прыбытку, спажыўцы — y аптымізацыі сваёй выгады пры набыцці неабходных тавараў і паслуг.' Сутыкненне гэтых інтарэсаў складае сутнасць рыначнай канкурэнцыі. Акрамя свабоднай Р.э., заснаванай на рыначнай канкурэнцыі без умяшання ў працэсы куллі-продажу органаў дзярж. кіравання і ўлады, існуе з м е ш а н а я Р.э., пры
р ы н д а _________________ 5 1 5
якой дзейнасць прыватных суб’ектаў гаспадарання кіруеціт рыначным механізмам, a органы дзярж. кіравання ўздзейнічаюць на эканам. працэсы эканам. і адм. метадамі рэгулявання. Эканоміка многіх дзяржаў, y т.л. Рэспублікі Беларусь, спалучае рысы рыначнай і адм.-каманднай эканомікі. Гэта абумоўлена тым, што і рыначным, і каманднаадм. метадам кіравання ўласцівы пэўныя недахопы, уздзеянне якіх аслабляецца ва ўмовах змешанай эканомікі. Літ.: Ф к ш е р С., Д о р н б у ш Р., Ш малензн Р. Экономнка: Пер. с англ. М., 1999; Экономмческая нсторяя зарубежных стран. Мн., 1996; Рыночное реформнрованяе экономмкн Беларусм. Мн., 1996; Д р y з н к Я.С. Ммровая экономнка на фнннше века. Мн., 1997. А.І.Лучтюк.
РЫНАЧНЫЯ ЦЙНЫ, р а ў н а в а ж н ы я ц э н ы, цэны на тавары і паслугі, якія фарміруюцца пад уздзеяннем законаў попыту і прапаноў. У адрозненне ад дзярж. фіксаваных цэн Р.ц. складваюцца без непасрэднага ўмяшання дзярж. органаў. Дынаміка Р.ц. адлюстроўвае кан’юнктуру рынку, забяспечвае раўнавагу паміж попытам і прапановамі, прадухіляе дэфіцыт ці перавытворчасць тавараў і паслуг. Працэс пераходу ад дзярж. фіксаваных цэн да Р. ц. называюць лібералізацыяй цэн. РЫНГ (англ. ring) б а к с ё р с к і , пляцоўка для правядзення паядынкаў па боксе. Mae квадратную форму, даўж. бакоў ад 4,9 м да 6,1 м, абмежаваных радамі канатаў або тросаў, нацягнутых паміж вуглавымі стойкамі. Падлога Р. ўкрыта мяккім наснілам з няслізкай паверхняй. Звычайну Р размешчаны на памосце, выш. 0,75— 1,25 м з даўж. бакоў да 10 м. Канструкцыя Р. паходзіць з 1838, калі зацверджаны правілы «Лонданскага прызавога бокса». А.У.Дзмітрыеу РЫНГЕРА PACTBÔP, збапансаваны салявы раствор, блізкі паводле саставу і канцэнтрацыі іонаў да марской вады; адзін з фізіялагічных раствораў. Прапанаваны англ. фізіёлагам С.Рынгерам (1882). Выкарыстоўваецца, напр., як кровазаменнік y эксперыментах на жывёлах. РЫНДА (ад англ. ring the bell звані ў звон), своеасаблівы ўдар (у 3 тэмпы) y суднавы звон y момант дакладнага поўдня — 12 гадз. Памылкова Р. наз. і сам звон. РЫНДА (ад стараж.-ўсх.-слав. рыдэль — рыцар, целаахоўнік, збраяносец), воін прыдворнай аховы пры вял,, князях і царах (у Расіі ў \6:—17 ст.). Назначаліся з юнакоў шляхецкага паходжання. Удзельнічалі ў ваен. паходах, святочных выездах манархаў; на ўрачысхых прыёмах стаялі ў парадным адзенні з двух бакоў трона з бердышамі на плячы. Пасада Р. адменена ў 1698.
516
РЫНДЖАНІ
РЫНДЖАНІ (Rinjani), вулкан на в-ве Ламбок y Інданезіі. Выш. 3726 м. Апошняе вывяржэнне ў 1965—66. РЬІНДЗІН Вадзім Фёдаравіч (15.1.1902, Масква — 9.4.1974), расійскі мастак тэатра. Нар. маст. СССР (1962). Правааз. чл. AM СССР (1964). Вучыўся ў Свабодных маст.-тэхн. майстэрнях y Варонежы (1918—22), y Вышэйшых маст,тэхн. майстэрнях y Маскве (1922—24). Чл. аб’яднання «Чатыры мастацтвы», Асацыяйыі мастакоў рэв. Расіі і інш. 3 1965 выкладаў y Маскоўскім маст. ін-це імя В.Сурыкава. Гал. мастак маскоўскіх т-раў: Камернага (1931—34, y т-ры з 1925), імя Я. Вахтангава (1935—44 і 1947—58), драмы (1944—47), Вялікага (з 1953). У канцы 1920 — пач. 1930-х г. зазнаў уплыў канструктывізму, пазней спалучаў умоўныя канструкцыі з жывапіснымі дэкарацыямі. Творчасці ўласцівы рамант. пафас, эмацыянальная насычанасць і лаканізм вобразаў, імкненне да героіка-эпічных вырашэнняў і метафар. Асн. работы: афармленне спектакляў «Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўскага (1933), «Многа шуму з нічога» У.Шэкспіра (1936), «Маладая гвардыя» паводле А.Фадзеева (1947), «Гамлет» Шэкспіра (1954): «Вайна і мір» С.Пракоф’ева (1959), «Дон Карлас» Дж. Вердзі (1963), «Невядомы салдат» К.Малчанава (1967). Дзярж. прэмія СССР 1950.
«Італьянскі сшытак» (1996), «Сем колераў сонца» (1997), «Восеньскі букет» (1990—2001), дыпціх «Поўня ў небе і крыж на зямлі» (1995), лісты «Няголеная рыба», «Іншы свет», «Птушка-восень» (усе 1996). Работы вылучаюша ксшеравай экспрэсіяй, рьггмічнасцю кампазіцыі, разнастайнасцю выкарыстання маст. прыёмаў. Даследуе праблемы бел. графікі 19—20 ст. Тв.: Акварэльны жывапіс. Мн., 1998; Мастацтва акварэлі. Мн., 2001. Л.Ф.Салавей.
коў на водападзеле рэк Волга і Урал, y Прыкаспійскай нізіне, y Казахстане. Пл. каля 40 тыс. км2. Пераважае травя-‘ ністая і хмызняковая расліннасць. Характэрны сухавеі і пыльныя буры. РЫНХАСПАРЫЁЗ, а б л я м а в а н а я п л я м і с т а с ц ь , хвароба раслін, якая выклікаецца недасканалым грыбам з роду рынхаспорый. Пашкоджвае ячмень, азімае жыта, пырнік паўзучы, цімафееўку лугавую, райграсы, каласнец безасцюковы, купкоўку зборную і інш. Пра-
Тв:. Художннк м театр. [М., 1966). Літ:. В.Ф.Рынднн: [Альбом. М., 1971); Б е р е з к н н В.Н. Ваднм Рындмн. М., 1974.
РЫНІТ, н a с м a р к, запаленне слізістай абалонкі носа. Бывае востры, хранічны, алергічны. Часта з’яўляецца сімптомам інфекц. хвароб (адру, грыпу, дыфтэрыі і інш.). В о с т р ы Р. узнікае пад уплывам агульнага і мясц. пераахаладжэння, мех. і хім. раздражняльнікаў, суправаджаецца чханнем, агульнай слабасцю, серознымі выдзяленнямі з носа. X р a н і ч н ы Р. бывае пасля ’шматразовага вострага Р. і прыводзіць да разрастання (гіпертрафіі) або атрафіі слізістай. Прычына а л е р г і ч н а г а Р. — уплыў на слізістыя абалонкі носа алергенаў рознага паходжання (бактэрыяльных, быт., грыбковых, расл., жывёльных і інш.). Яго працяканне прыступападобнае; y час прысіупу — сверб y нсюе, частае чханне, вадзяністьм выдзяленні, заложанасць. Лячэнне: тэрапія, фізіятэрапія. Сярод жывёл на Р. часцей хварэе маладняк. РЫНІЯФІТЫ, тое, што псілафіты. РЫНКЁВІЧ Уладзімір Іванавіч (н. 29.10.1952, г. Керкі, Туркменістан), бел. мастак-акварэліст, мастацтвазнавец. Канд. мастацтвазнаўства (1987). Скончыў маст.-графічны факультэт Віцебскага пед. ін-та (1974). 3 1978 выкладае ў Бел. ун-це культуры ў Мінску. Сярод лепшых твораў серыі акварэляў «Метрабуд» (1988), «Паазер'е» (1989), «Стварэнне свету» (1993), «Дыялектыка палётаў» (1993—95),
РЫ НК0ВІЧ Алена Васілеўна (н. 30.9.1923, в. Лысая Гара Лагойскага р-на Мінскай вобл.), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1968). Скончыла студыю Бел. т-ра імя Я.Купалы (1948). 3 1948 праце ў Нац. т-ры імя Я.Купалы. Выканаўца драм. і характарных роляў. Творчасць адметная тонкім пранікненнем y сутнасць вобраза, мяккім гумарам і лірызмам. Шэраг яркіх роляў сыграла ў бел. рэпертуары: Агата («Паўлінка» Я.Купалы), Мякішава («Брама неўміручасці» К.Крапівы), Наташа, Лідзія Сямёнаўна, Клава («Выбачайце, калі ласка!», «Таблетку пад язык», «Лявоніха на арбіце» А.Макаёнка), Марыя Фадзееўна («I змоўклі птушкі...» І.ІІІамякіна), Аня («Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона), Марфа («Плач перапёлкі» паводле І.Чыгрынава), Маці («Парог» А.Дударава). Сярод роляў y ісласічнай і сучаснай драматургіі: Ганна Паўлаўна, Глафіра Фірсаўна, Людміла («Даходнае месца», «Апошняя ахвяра», «Позняе каханне» А.Астроўскага), Карпухіна («Дзядзечкаў сон» паводле Ф.Дастаеўскага), Любка Шаўцова («Маладая гвардыя» паводле А.Фадзеева), графіня Русільёнская («Канец — справе вянец» У.Шэкспіра). Г.Г.Коваль. РЫН-ПЯСКІ, н а р ы н - п я с к і , масіў бугрыстых і барханна-градавых пяс-
яўляецца ў выглядзе авальных або няправільнай формы шэра-зялёных з цёмна-бурай аблямоўкай плям на лісці і лісцевых похвах раслін, y халаднаватае дажджлівае лета — і на зерні. У хворых раслін памяншаецца асіміляцыйная паверхня лісця, парушаецца водны баланс, зніжаецца ўраджай і пагаршаецца яго якасць. У гады пашырэння Р. недабор зерня дасягае 15%.
Рынхастэгіум сценны
РЫНХАСТФгіУМ (Rhynchostegium), род брыевых імхоў сям. брахітэцыевых. 130 відаў. Пашыраны ва ўмеранай і трапічнай зоне. Наглебавыя, наскальныя або водньм імхі. На Беларусі 3 віды Р.: берагападобны (R.riparioides), скучаны (R.confertum), сценны (R.murale), занесены ў Чырв. кнігу. Трапляюцца рэдка на вільготных камянях, дрэвах y праточнай вадзе. Аднадомныя лістасцябловыя расліны. Утвараюць рыхлыя, бледна- або цёмна-зялёныя дзярнінкі. Сцёблы сцелістыя ці паўзучыя, перыстаразгапінаваныя. Лісце завостранае, увагнутае, яйцападобнае. Ножка гладкая. Каробачка нахіленая або гарызантальная. Каўпачок клабукападобны. Г.Ф.Рыкоўскі.
кі. Сярэдні расход вады каля 80 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння. На Р.-Д. — г. Сант’яга-дэль-Эстэра. РЫО-ДЭ-ЖАНЁЙРА (Rio de Janeiro), горад y Бразіліі, на беразе бухты Гуанабара Атлантычнага акіяна. 10 582 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). Другі, пасля г. Сан-Паўлу, па колькасці насельніцтва і эканам. значэнні горад y краіне. Буйны знешнегандл. порт, вузел чыгунак і аўтадарог. 2 аэрапорты, y т.л. міжнародны. Прам-сць: чорная металургія, раз-
РЫ НЭСТР03, інвазійная хвароба няпарнакапытных жывёл, якая выклікаецца лічынкамі насаглотачных аваднёў. Пашырана ўсюды, пераважна ў краінах Сярэдняй Азіі. На Беларусі часцей рэгіструецца ў коней y пашавы перыяд. Самкі аваднёў жывародныя, на ляту ўпырскваюць y насавыя адтуліны да 60 лічынак (пераважна ў гарачы час дня). Лічынкі пранікаюць y глыбіню насавой поласці жывёлы (у лабірынты рашэцістай косці і лобныя пазухі) і выклікаюць запаленне слізістых абалонак з ацёкам і звужэннем насавых ходаў. У хворых жывёл назіраецца язвавы рыніт, задышка, знясіленне, парушаецца дзейнасць нерв. сістэмы; магчыма іх гібель.
РЫО-BEPMÈXA (Rio Bermejo), 1) рака на Пн Аргенціны, правы прыток р. Парагвай. Даўж. каля 1,6 тыс. км, пл. басейна 133 тыс. км2. Вытокі ў Балівіі, на ўсх. схілах Цэнтр. Андаў, цячэ па іх перадгор’ях (каля 100 км), далей — па раўніне Гран-Чака, дзе падзяляецца на рукавы. У сярэднім цячэнні на працягу амаль 400 км цячэ ў рэчышчы свайго былога прытока Тэўка. Летнія даждавыя паводкі. Сярэдні расход вады 340 м3/с. Суднаходная для невял. суднаў да г. Прэсідэнсія-Рока. 2) Рака на 3 Аргенціны ў бас. Рыо-Салада—Чадылеўву. Даўж. каля 700 км. Пачынаецца на ўсх. схілах Андаў, па выхадзе ў перадгор’і перасыхае амаль на ўсім працягу. РЫО-ГРАНДЭ (Rio Grande), Р ы о Б ра в а -д эл ь-Н о р т э (Rio Bravo del Norte), рака ў ЗША і Мексіцы (на прапягу каля 2 тыс. км утварае мяжу паміж імі). Ддўж. 2870 км, пл. басейна 570 тыс. км2. Пачынаецца ў гарах Сан-Хуан (сістэма Скалістых гор), цячэ пераважна па засушлівых плато, месцамі ў вузкіх каньёнах, упадае ў Мексіканскі заліў. Буйны прыток Пекас (злева). Сцёк амаль поўнасцю разбіраецца на арашэнне. Сярэдні расход вады ў сярэднім цячэнні 570м3/с, y вусці 15—20 м3/с. Буйныя вадасховішчы Элефант-Б’ют і Фалькон. Суднаходная на асобных участках. На Р.-Г. — гарады Альбукерке, Эль-Паса, Ларэда (ЗША), Сьюдад-Хуарэс, НуэваЛарэда (Мексіка). РЫО-ДЎЛЬСЕ (Rio Dulce), рака на ПнЗ Аргенціны. Даўж. каля 650 км. Пачынаецца пад назвай Салі на ўсх. схілах Андаў, цячэ па раўніне Гран-Чака, y сярэднім цячэнні падзяляецца на рукавы, упадае ў воз. Мар-Чыкіта. Летнія павод-
Статуя Ісуса Хрыста на гары Каркаваду над г. Рыо-дэ-Жанейра.
настайнае машынабудаванне (суднабудаванне, аўтазборка, эл-тэхн. і інш. з-ды), хім., тэкст., дрэваапр., харч., буд. матэрыялаў, гарбарна-абутковая, швейная. Агранка алмазаў. Метрапалітэн. Важны навук. і культ. цэнтр краіны. 4 ун-ты, Бразільская АН, Бразільская філал. акадэмія, Нац. акадэмія медыцыны. Вядомыя пляжы набярэжнай Капакабана з атэлямі і пансіянатамі. Буйны турысцкі цэнтр. Стараж. насельніцтва — індзейскія плямёны. Першымі з еўрапейцаў бухту Гуанабара наведалі партугальцы (1502). У 1531 на зах. беразе пасяліліся французы, якіх партугальскія канкістадоры выгналі і заснавалі форт Р.-дэ-Ж. У 1555 французы зноў высадзіліся ў бухце і заснавалі калонію пасяленцаў-гугенотаў; y 1567 іх канчаткова выгналі партугальцы. У 1710— II яны ўмацавалі горад і далі яму назву Сан-Себасцьян-ду-Рыу-ды-Жайейра. Да сярэдзіны 18 ст. важнейшы ў Паўд. Амерыцы порт і цэнтр гандлю рабамі. 3 1763 Р.-дэ-Ж. — сталіца віцэ-каралеўства Бразілія (калонія Партугаліі), y 1822—89 — Бразільскай імперыі, y 1889— 1960 — рэспублікі Аб’яднаных штатаў Бразіліі. Росквіт горада пачаўся пасля гіераезду ў 1808 y Р.-дэ-Ж. двара караля Партугаліі Жуана VI, які адмяніў абмежаванні на арганізацыю мануфактур, рамёстваў і промыслаў. Горад стаў гал. гасп., навук. і культурным цэнтрам (засн тэатр, б-ка і інш ). У 1947 y прадмесці Р.-дэ-Ж. продстаўнікі ЗША
р ы о ____________________ 5 1 7 і 20 лац.-амер. краін падпісалі міжнар. дагавор аб узаемадапамозе. Пасля пераносу сталіцы ў г. Бразілія (1960) не страціў свайго значэння; цэнтр аднайм. штата. У цэнтры горада захаваліся арх. помнікі 16— 19 ст.: кляштар Сан-Бенту (канец 16 ст., багатая аддзелка інтэр’ера, 18 ст.), y стылі барока — касцёлы Носа сеньёра да Глорыя (1714) і Сан-Франсіску ды Пенітэнсія (1772), ратуша (1743), сабор Ла Кандэларыя (1775, арх. Ф.Ж.Рошыа і інш ); акведук (1750, інж. Ф.Гоміс ды Андрада); класіцыстычны палац Ітамараты (1856, арх. Ж.М.Ж.Рэбелу). Пабудовы канца 19 — пач. 20 ст. ў духу эклектыкі: Муніцыпальны тэатр, Нац. музей прыгожых мастацтваў, Нац. б-ка. Сярод найб. значных збудаванняў 20 ст.: гідрааэрапорт (1938, арх. А.Карэа Ліма), банк Баавіста (1946, арх. О.Німеер), стадыён Мараканья на 220 тыс. гледачоў (1950, арх. П.П.Б.Бастус, А.А.Дыяс Карнейру і інш ), універсітэцкі гарадок (1955, арх. Ж.Марэйра), Музей сучаснага мастацтва (1958, арх. А.Э.Рэйдзі, Р.Бурле Маркс), гасцініца «Насіянап» (1970, арх. Німеер). Вылучаецца архітэктура асабнякоў і віл 1950—60-х г. У горадзе шмат паркаў, бат. сад (з 1808). Сярод манументаў — статуя Хрыста на вяршыні ўзгорка Каркаваду (1931, скульпт. П.Ландоўскі), помнік загінуўшым y 2-ю сусв. вайну (1960, арх. Э.Марынью, М.Кандэр Нету) і інш. Музеі: Нац. маст., гіст.-маст., Індзейскі, геаграфіі Бразіліі і інш.
РЫО-КАЛАРАДА (Rio Colorado), рака ў Аргенціне. Даўж. больш за 1,2 тыс. км, пл. басейна каля 350 тыс. км2. Утвараецца ад сутокаў рэк Рыо-Грандэ і Баранкас, якія пачынаюцца на ўсх. схілах Андаў. Перасякае ў глыбокай даліне засушлівыя раўніны паўн. ч. Патагоніі, упадае ў зал. Эль-Рынкон Атлантычнага ак., утварае дэльту. Гал. паводка вясной ад раставання снегу ў Андах. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні 140 м3/с. Суднаходная на 320 км ад вусця. РЫО-МЎНІ (Rio Muni), назва кантынент. часткі дзяржавы Экватарыяльная Гвінея ў Афрыцы. РЬІО-HÉrPA (Rio Negro), 1) рака ў Аргенціне, на Пн Патагоніі. Утвараецца ад сутокаў рэк Неўкен і Лімай, якія пачынаюцца ў Андах. Даўж. ад вытоку р. Неўкен каля 1,3 тыс. км, пл. басейна 146 тыс. км2. Цячэ па засушлівых раўнінах паўн. Патагоніі, упадае ў Атлантычны ак. Паводка ў пач. лета. Сярэдні расход вады каля 950 м3/с. Суднаходная на асобных участках. На рэках Неўкен і Лімай — ГЭС. 2) Рака ў Уругваі (вытокі ў Бразіліі), левы прыток р. Уругвай. Даўж. каля 500 км, пл. басейна 70,6 тыс. км2. Цячэ па раўніннай мясцовасці. Сярэдні расход вады каля 700 м3/с. У сярэднім цячэнні вадасх. Рыо-Негра. ГЭС. Суднаходная ў ніжнім цячэнні (да г. Мерседэс). РЫО-САЛАДА (Rio Salado), рака ў Аргенціне, правы прыток р. Парана. У верхнім цячэнні наз. спачатку Гуачыпас, потым Хурамента, або Рыо-дэ-Пасахе. Даўж. каля 1,3 тыс. км, пл. басёйна каля 160 тыс. км2. Пачынаецца на ўсх. схілах Цэнтр. Андаў, цячэ па раўніне Гран-Чака, дзе падзяляецца на рука-
518
р ы п іл е р ы
вы. У час засухі (май—вер.) на асобных участках перасыхае і ператвараецца ў сістэму салёных азёр і балот. Сярэдні расход вады ў верхнім цячэнні каля 40 м3/с, y ніжнім — каля 15 м3/с (вынік страты на інфільтрацыю і выпарэнне). Суднаходная ў перыяд дажджоў. У вусці ракі — г. Санта-Фе. РЫПІЛЕРЫ (ад англ. repeal разрыў), удзельнікі нац. руху ў Ірландыі ў 1830— 40-я г. за разрыў англа-ірландскай уніі 1801 і аднаўленне асобнага ірландскага парламента. Арганізатар руху Р. — Д.О’Конел, пад кіраўніцтвам якога ў пач. 1830-х г. створаны першыя суполкі Р. У крас. 1840 засн. агульнанац. асацыяцыя Р., якая арганізоўвала мітынгі, петыцыі і інш. грамадз. акцыі ў падтрымку сваіх патрабаванняў. У 1842 сфарміравалася крыло радыкальных Р., якія лічылі разрыў уніі першым крокам y дасягненні поўнай незалежнасці Ірландыі. Фактычна pyx Р. перастаў існаваць пасля смерці О’Конела. На яго аснове ўзнік шэраг новых ірландскіх нац. арг-цый. РЫПІНСКІ Аляксандр Феліксавіч (1811, в. Кукавячьша Відебскага р-на — 1900?), бел. і польскі паэт, фалькларыст, графік, кнігавьшавец. Скончыў Віцебскую гімназію. У 1829—30 вучыўся ў школе прапаршчыкаў y Дынабургу (цяпер Даўгаўпілс, Латвія), дзе блізка сышоўся з В. Кюхельбекерам. Удзельнік паўстання 1830—31. 3 1832 y Парыжы, зблізіўся з A Міцкевічам, абраны чл. Франц. акадэміі прам-сці, сельскай гаспадаркі, рамёстваў і гандлю. Выдаў фалькларыстычна-этнагр. даследаванне «Беларусь» (Парыж, 1840), y якім упершыню ў гісторыі беларусістыкі сістэматызаваў вусную творчасць бел. народа па жанрах і тэматыцы. У кнізе змешчана вял. колькасць абрадавых твораў, даюцца апісанні і характарыстыка абрадаў, звесткі па гісторыі л-ры і муз. культуры Віцебшчыны, апублікаваны нар. рэліг. песні кніжнага паходжання, макаранічныя бел.-польскія мініяцюры Ф.Рысінскага(?), уласныя творы, стылізаваныя пад нар. песні. 3 1846 y Лондане, дзе займаўся выдавецкай і творчай дзейнасцю, выкладаў мовы, матэматыку і маляванне. Сам афармляў уласныя кнігі, выявіў выключньм здольнасці да маст. фатаграфіі, стаў адным з піянераў фотамастацтва. У 1852 разам з І.Яцкоўскім заснаваў вольную друкарню, y якой выдаў свае паэт. кнігі на польскай мове з уласнымі ілюстрацыямі («Паэтычныя творы», 1853; «Сяржант-філосаф...», 1854) і бел. рамант. баладу «Нячысцік» (1853, адна з першых y бел. л-ры, y аснову яе пакладзены фалькл. ўзоры). 3 кастр. 1852 y ёй друкавалася эмігранцкая газ. «Demokrata Polski» («Польскі дэмакрат»). У 1859, пасля царскай амністыі, вярнуўся на радзіму. Працаваў над гісторыяй бел. л-ры, стварыў шэраг біяграфій пісьменнікаў-беларусаў: Я.Баршчэўскага, Г.Марцінкевіча, В.Рэу-
та, Ф.Рысінскага, Т.Заблоцкага (не захаваліся). Перапісваўся з A Плугам, y 1860 пакінуў вершаваны і празаічны запісы на бел. і польскай мовах y «Альбоме» А.І.Вярыгі-Дарэўскага. У творчасці Р. пераважала маральна-этычная праблематыка. Яго паэзіі ўласціва фалькл рамант. скіраванасць y спалучэнні з дыдактычнасцю і сентыменталісцкім стылем. Беларусь разглядаў як правінцыю Польшчы.
Літ.\ Пачынальнікі. Мн., н е р 1. Аляксандр Рыпінскі Беларуская літаратура. Мн., П і я т у х о в і ч М. Рукапісы Шляхам гадоў. Мн., 1990.
1977; Ш т э й (1810— 1900) / / 1985. Вып. 13; А.Рыпінскага / / У.І.Мархель.
РЬІПУС л a д a ж с к i (Coregonus albula ladogensis), к і л е ц, рыба сям. сіговых атр. ласосепадобных. Хугкарослая буйная форма рапушкі еўрапейскай. Пашырана ў Анежскім і Ладажскім азёрах. Трымаецца чародамі далёка ад берагоў, пераважна на глыбіні. Характэрны кармавьм міграцыі. На Беларусі інтрадука-
ваны (1950—62) y Браслаўскую і Нарачанскую групы азёр і ў Лукомскае возера. Нар. назвы: рыпукса, рыпуса. Даўж. да 46 см, маса да 1,5 кг. Ад рапушкі адрозніваецца выгінам бакавой лініі. Корміцца пераважна планктонам, часам дробнай рыбай (корушкай). Аб’ект развядзення.
РЫС (Oryza), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Каля 20 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічным, субтрапічным паясах Паўд. і Усх. Азіі, Афрыкі, Амерыкі, Аўстраліі. Культура Р. пасяўнога (O.sativa) узнікла ў Паўд.-Усх. Азіі больш за 7 тыс. гадоў назад. У Афрыцы Р. голы, ці афрыканскі (O.glaberrima) вырошчвалі ў бас. р. Нігер з сярэдзіны 2-га тыс. да н.э. разам з Р. кропкавым (О.punctata) і інш. Асн. кампанент харчавання мясц. насельніцтва. Культывуюць Р. ва ўмераных і трапічных паясах, на заліўных палях; y некат. раёнах Афрыкі, Азіі і Амерыкі — сухадольныя віды. Асн. прадукт харчавання для '/з на' сельніцтва зямнога шара. Створаны дзесяткі тысяч саргоў. Гал. цэнтры вытв-сці Р. — Кітай і Індыя. Р. пасяўны — яравая аднагадовая расліна выш. 0,6— 1,5 м (некат. сарты 2—3 м). Лісце лінейнае, вузкаланцэтнае, зялёнага, чырванаватага або фіялетавага колеру. Суквецце — мяцёлка. Плод — зярняўка. Ачышчанае ад лускавінак зерне мае ў сабе да 75% вугляводаў (пераважна крухмалу), 9— 12% бялку (па колькасці неабходных амінакіслот блізкі да жывельнага). Яго перапрацоўвакЗць на муку, крухмал, спірт, піва, высакаякасную пудру, румяны. 3 саломы вырабляюць вышэйшыя сарты паперы, кардону, вяроўкі, капелюшы, цыноўкі, сумкі, скормліваюць жывёле. Харч., тэхн., лек. расліна. B М.Прохараў.
Рыс: 1 — расліьа ў фазе малочнай спеласці; 2 — мяцёлкі кітайска-японскай галіны з двухкаляровай (a) і аднакаляровай (б) афарбоўкай кветкавых лускавінак; 3 — мяцёлка індыйскай галіны.
«РЫСАВЫЯ БЎНТЫ», масавыя хваляванні ў Японіі ў 1918. Выкліканы рэзкім павелічэннем цэн на імпартуемы рыс шляхам увядзення яп. урадам вял. мытных збораў. Пачаліся з нападу 3.8.1918 жонак рыбакоў на судна з грузам рысу. Неўзабаве стыхійныя бунты ахапілі 33 прэфектуры Японіі. У ходзе іх натоўпы збівалі гандляроў рысам, падпальвалі і рабавалі склады і крамы. «Р.6.» былі жорстка задушаны войскамі, больш за 8 тыс. чал. асуджана. Аднак хваляванні прывялі да адстаўкі ўрада М.Тэрауці і фарміравання першага ў гісторыі Японіі парт. ўрада Т.Хара, які абапіраўся на парламенцкую большасць, што падштурхнула працэс дэмакратызацыі яп. паліт. жыцця ў 1920-я г. РЫСАК, агульная назва рысістых парод коней, асноўны алюр якіх — рысь. Выведзены ў 18— 19 ст. з мэтай забеспячэння трансп. патрэб: амерыканская стандартбрэдная парода, артўская рысістая парода, руская рысістая парода і інш. Адрозніваюцца сярэдняй масіўнасцю, расцягнутасцю корпуса, энергічным тэмпераментам. Выкарыстоўваюцца ў конным спорце, іпадромных скачках. М.А.Гарбукоу. РЫСАЛЬ, Рысаль-і-Алонса (Rizal y Alonso) Хасэ (19.6.1861, г. Каламба, Філіпіны — 3.12.1896), філіпінскі грамадска-паліт. дзеяч, урач, этнограф, лінгвіст, гісторык, паэт, празаік (пісаў на ісп. мове), скульптар, мастак. Вучыўся ў Манільскім ун-це, y Іспаніі і Германіі. У 1892 стварыў Філіпінскую лігу, якая выступала за рэформу калан. адміністрацыі. Арыштаваны ісп. ўладамі і сасланы. У 1896 адхіліў прапанову патрыят. арг-цыі Каціпунан узначаліць паўстанне супраць ісп. панавання, тым не менш y час паўстання арыштаваны іспанцамі і пакараны смерцю. Аўтар раманаў «Не дакранайся да мяне» (1887), «Флібусцьеры» (1891), памфлетаў па грамадска-паліт. пытаннях. Тв:. Р ус. п е р . — М з б р а н н о е . М . 1961 Літ:. Г у б е р А. , Р ы к о в с к а я О .
Х осе
Р н с а л ь . М ., 1937.
РЫСАРДЖЫМЁНТА (італьян. Risorgimento літар. адраджэнне), нацыянальна-вызваленчы рух італьянскага народа за ліквідацыю аўстр. прыгнёту і аб’яднанне краіны; перыяд, калі гэты рух адбываўся: канец 18 ст. — 1861, канчаткова завяршыўся ў 1870 далучэннем да італьян. каралеўства Рыма. Найважнейшыя падзеі Р. — Рэвалюцыя 1848— 49 y Італіі і Рэваяюцыя 1859—-60 y Італіі. За кіраўніцтва Р. змагаліся 2 плыні: рэсп.дэмакр. (лідэры Дж. Гарыбамьдзі, Дж. Мадзіні і інш., якія імкнуліся аб’яднаць краіну ў форме дэмакр. рэспублікі) і ліберальная (лідэры К.Б Кавур і інш., якія патрабавалі аб’яднання краіны пад уладай Савойскай дынастыі або папы рымскага). Пасля перамогі ліберальнай плыні ў 1861 створана Італьян. дзяржава ў форме канстытуцыйнай манархіі. Другім Р. наз. вызв. барацьбу італьян. народа ў 1943—45 супраць ням.-фаш.
акупантаў і італьян. фашыстаў y час 2-й сусв. вайны. У антыфаш. фронце аб’ядналіся розныя cau. і паліт. сілы, якія змагаліся за нац. вызваленне і дэмакр. пераўтварэнні ў краіне. РЫСВІКСКІ МІР 1697. Завяршыў вайну 1688—97 (гл. Пфальцкая спадчына) паміж Францыяй і Аўсбургскай лігай (саюз паміж Галандыяй, імператарам «Свяшчэннай Рым. імперыі», Іспаніяй, Швецыяй, Баварыяй, Пфальцам, Саксоніяй, Вялікабрытаніяй), заключаны ў в. Рысвік (Рэйсвейк, каля Гаагі). Складаўся з серыі дагавораў Францыі з Вялікабрытаніяй, Галандыяй, Іспаніяй (усе 20 вер.), імператарам «Свяшчэннай Рым. імперыі» і асобнымі герм. княствамі (30 кастр.). Паводле Р.м. Францыя адмаўлялася ад большасці тэрыторый, захопленых ёю пасля Німвегенскага міру 1678—79, але захавала за сабой Страсбург і інш. землі ў Эльзасе. Умовы Р.м. парушаны ў 1701 вайной за Іспанскую спадчыну. РЫС-BIÔPMCKAE м іж л е д а в іК0ЎЕ, р ы с - в ю р м, міжледавіковая эпоха альпійскай стратыграфічнай схемы, што раздзяляе рыскую і вюрмскую ледавіковыя эпохі. Адпавядае муравінскаму міжледавікоўю на Беларусі, мікулінскаму — y Расіі, эемскаму інтэргляцыялу ў Сярэдняй Еўропе і сангамонскаму — y Паўн. Амерыцы. Карэліруeuua з ізатопна-кіслароднай фазай 5е глыбакаводных марскіх адкладаў. Доўжылася каля 15 тыс. гадоў. А.Ф.Санько.
ры сора
519
набліжаўся да рамант. лірызацыі зместу. Яго творы распаўсюджваліся на Віцебшчыне ў спісах і вусна (частка была ў архіве Ф.Карпінскага і полацкага маршалка С.Грабніцкага), публікаваліся ў час. «Tygodnik Wileriski» («Віленскі штотыднёвік», 1819), «Dziennik Wileriski» («Віленскі дзённік», 1830), «Rocznik literacki» («Літаратурны штогоднік», 1844). Р., магчыма, аўтар макаранічных бел.-польскіх мініяцюр «Плач пакінутага каханай» і «За пенкнай паненкай аж душа сумуе...», апубл. А.Рыпінскім y кн. «Беларусь» (Парыж, 1840). Літ:. П а ч ы н а л ь н і к і . М н ., 1 9 7 7 ; М а л ь д з і с А .І . Н а с к р ы ж а в а н н і с л а в я н с к іх т р а д ы ц ы й . М н ., 1 9 8 0 . С . 2 6 8 . У.І.Мархель.
РЬІСКАЕ ЗЛЕДЗЯНЕННЕ (ад ням RiB — назва прытока Дуная), рыс, эпоха максімальнага сярэднеплейстацэнавага зледзянення вобласці Альпаў. На раўнінах Зах. Еўропы ёй адпавядае эпоха заальскага, на Беларусі — дняпроўскага зледзянення, y Паўн. Амерыцы — ілінойскага зледзянення. Доўжылася ад канца міндэль-рыскага (александрыйскага) да пачатку рыс-вюрмскага (муравінскага) міжледавікоўяў. Скончылася каля 130 тыс. г. назад. Складался з дзвюх стадый — рыс I і рыс II (варта, сож). У часы першай з іх ледавік укрываў усю тэр. Беларусі, a другой — дасягаў паўн. краю Палесся. А.Ф.Санько.
РЫСКЎЛАЎ Муратбек (23.11.1909, с. РЫСІНСКІ (Rysiriski) Саламон (каля Чаек Нарынскай вобл., Кыргызстан — 1560, в. Рысін Себежскага р-на Пскоў- 1.2.1974), кіргізскі акцёр. Нар. арт. СССР скай вобл. — 13.11.1625), польскі і бел. (1958). 3 1936 y трупе Кірг. муз.-драм. т-ра, паэт-лацініст, парэміёлаг. Вучыўся ў з 1941 y Кірг. драм. т-ры ў г. Фрунзе. Сярод Альтдорфскім ун-це (1586, Германія). У лепшых роляў: Тэйітбек, Каныбек («Курпач. 17 ст. прьшворны паэт кн. Радзіві- манбек», «Каныбек» КДжантошава), Акыллаў. Вьшаў «Дзве кнігі пісьмаў Саламо- бек («Лёс бацькі» Б.Джакіева), Шэрмат на Пантэра» (1587, y адным з пісьмаў («Хто смяецца апошнім» Т.Абдумамунапераклаў на лац. мову вершы А.Рым- ва), Гараднічы («Рэвізор» М.Гогаля), шы). Аўтар «Кароткага пераказу спраў, Фамусаў («Гора ад розуму» А.Грыбаедаздзейсненых святлейшым князем Крыш- ва), Булычоў («Ягор Булычоў і іншыя» тофам Радзівілам...» (1614), куды ўклю- М.Горкага), Атэла, кароль Лір (аднайм. чана вершаванае апісанне падзей Лі- п’есы У.Шэкспіра). Здымаўся ў кіно; вонскай вайны (1558—83). Гал. яго «Салтанат», «Песня табуншчыка», «Такпраца — зб. «Тысяча восемсот польскіх тагул», «Неба нашага дзяцінства» і інш прыказак...» (1618, 8-е выд. 1854), які Дзярж. прэмія Кыргызстана імя Тактабыў вынікам амаль 30-гадовай збіраль- гула 1969. Н м а н к у л о в Д . Н аш М уратбек. ніцкай дзейнасці (мясц. бел. прыказкі Ф рЛіт:. у н з е , 1 9 70; Б р y д н ы й Д . М у р а т б е к Р ы с Р. параўнаў з лац., ням., італьян. і к у л о в . М ., 1 9 7 4 . інш.). Абедзве кнігі выдадзены ў Любчанскай друкарні. Аўтар «Кнігі заўваг і РЫС0РА (ад франц. ressort пругкасць). тлумачэнняў «Пісьмаў Л.А.Сенекі...» пругкі элемент падвескі трансп. машын (1620, Нюрнберг). 3 ням. юрыстам і па- і павозак. Змякчае штуршкі і ўдары на этам К.Рытэрсгузіусам падрыхтаваў ка- няроўнасцях дарогі і ўспрымае нагрузку ментарыі да творчасці познарым. паэта ад кузава без астаткавай дэфармацыі. Бываюць метал. (ці з інш. сціскальных Аўзонія (рукапіс). Літ.: П о р е ц к н й Я . С о л о м о н Р ы с н н - матэрыялаў), гідраўл. і пнеўматычныя. с к н й = S o l o n i o P a n th e r u s e u c o m s s u s : К о н е ц Найб. пашыраны метал. ліставыя, тарсіX V I — н а ч . X V II в в . М н ., 1 9 8 3 . Я.І.Парэцкі. ённыя і шрубавыя, якія гасяць ваганні РЫСІНСКІ (Rysiriski) Францішак (? — за кошт дэфармацыі. Амартызавальнае 1830?), польскі і бел. паэт. Старшыня дзеянне гідраўл. і пнеўматычных Р. Цывільнай палаты ў Віцебску. Пісаў забяспечваецца за кошт пругкіх уласціэпіграмы, лірычна-філасофскія і гума- вацей вадкасці, газу ці паветра. Выкарыст. вершы на польскай, бел. і рус. рыстоўваюцца таксама камбінаваныя Р мовах. Пераадольваючы кла'сіцыстыч- (напр., гумава-метал., пнеўма-гідраўлічную версіфікатарскую нарматыўнасць, ныя).
520
ры сторы
РЫСТ0РЫ (Ristori) Адэлаіда (29.1.1822, г. Чывідале-дэль-Фрыулі, Італія — 8.10.1906), італьянская актрыса. Прафес. дзейнасць пачала ў 1837. Лепшыя ролі: Мірандаліна і Памела («Гаспадыня гасцініцы», «Памела» К.Гальдоні), Марыя Сцюарт («Марыя Сцюарт» Ф.Шылера). Стварыла вобразы моцных, мяцежных жанчын, якія гінуць, але не пакараюцца: Франчэска («Франчэска да Рыміні» С.Пеліка), Юдзіф («Юдзіф» П.Джакамеці), Медэя («Медэя» Э.Легуве), лэдзі Макбет («Макбет» У Шэкспіра) і інш. Сцвердзіла на італьян. сцэне традыцыі гераічнага стылю выканання, першая дамаглася сусв. прызнання італьян. т-ра. У 1856—85 гастраліравала ў краінах Амерыкі і Еўропы. Аўтар кн. «Эцюды і ўспаміны» (1887).
паўн. і цэнтр. раёнах, занесена ў Чырв. кнігу. Д а ў ж . д а 1 10 с м , м а с а д а 2 2 , з р э д к у д а 32 к г. П о ў сц ь густая, м я к к а я , п алевая ці р ы ж ая, п л я м іс т а я н а с п ін е і н агах. Т у л а в а к а р о т к а е , ш ч ы л ь н а е , н о гі в ы с о к ія , д у ж ы я . Х в о с т к а р о т к і. В у ш ы в я л ., в о с т р ы я , к а н ч а ю ц ц а к у т а с і к а м і. Н а г а л а в е « б а к і* . Н а р а д ж а е 2 — 3 , ч а с а м д а 5 кацянят. К о р м і ц ц а з а й ц а м і , г р ы з у н а м і, п т у ш к а м і; н а п а д а е н а д р о б н ы х к а п ы т н ы х .
Э.Р.Самусенка.
РЬІСЦІЧ Мілан (31.8.1908, Бялград — 1982), югаслаўскі кампазітар; буйнейшы югасл. сімфаніст. Чл. Сербскай акадэміі навук і мастацтваў (1961). Вучань М.Мілоевіча i Е Славенскага. У 1930-я г. адзін з прадстаўнікоў авангардызму, выкарыстоўваў чвэрцьтонавую сістэму, дадэкафонію, адчувапьны ўплыў экспрэсіянізму, пазней — неакласіцызму. У творах 1940-х г. — імкненне да грамадз. і героіка-патрыят. тэматыкі, прадаўжэння нац. муз. традыцый. Сярод твораў: балеты «Папялушка» (паст. 1943), «Тыран» (паст. 1945); 9 сімфоній (1941—77), арк. п’есы, канцэрты для інстр. з арк., кам.-інстр. ансамблі, вак. творы, y т.л. «Песня пра сокала», «Песня памерлых пралетарыяў». РЫСЬ (Felis lynx, Lynx lynx), млекакормячая жывёла сям. кашэчых атр. драпежных звяроў. Некат. сістэматыкі вылучаюць як асобны від Р. чырвоную (F. rufus). Пашырана ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. Жыве ў глухіх лясах з развітым падлескам. Логава робіць y ямах, пад вываратнямі, y старых норах і інш. Актыўная пераважна ноччу. Падвіды Р. іспанская (F.l. pardina) i Р. мексіканская рыжая (F. njfus escuinapae) занесены ў Чырв. кнігу МСАП. На тэр. Беларусі Р. — рэдкі звер, трапляецца пераважна ў
РЫТА МАЛАЯ, гл. ў арт. Маларыта. РЫТАНЬ, вёска ў Кемелішкаўскім с/с Астравецкага р-на Гродзенскай вобл. Цэнтр калгаса. За 63 км на Пн ад г.п. Астравец, 265 км ад Гродна, 68 км ад чыг. сг. Гудагай. 328 ж., 105 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. РЫТАРСКАЯ ШК0ЛА, навучальная ўстанова ў Стараж. Грэцыі (з 3 ст. да н.э.) і Рыме (з 1 ст. да н.э.) для падрыхтоўкі моладзі з арыстакратычнага асяроддзя да дзярж.-паліт. дзейнасці. Пасля элементарнай (трывіяльнай) і граматычнай школ Р.ш. была вышэййіым звяном трохступеннай сістэмы адукацыі, якая існавапа да канца антычнасці. Акрамя навучання аратарскаму майстэрству Р.ш. давала веды па філасофіі, гісторыі, л-ры, правазнаўстве і інш. дысцыплінах.
РЫСЎНАЧНАЕ П ІС ЬМ б, гл. Піктаграфічнае пісьмо. РЬІСЦІЧ Іован (13.2.1831, г. Крагуевац, Сербія — 5.9.1899), сербскі дзярж. і паліт. дзеяч, гісторык. Д-р філасофіі (1852). Вучыўся ў Францыі і Германіі. У 1861 —67 сербскі пасланнік y Турцыі. У 1868—72 адзін з рэгентаў пры кн. Мілане Абрэнавічу, y 1884— 1893 — пры каралі Аляксандру Абрэнавічу (гл. Абрэнавічы). У 1873, 1878— 1880, 1887 прэм’ер-міністр, y 1872— 1873, 1875, 1876— 1878 міністр замежных спраў Сербіі. Выступаў супраць прааўстр. арыентацыі Мілана Абрэнавіча. Быў прадстаўніком Сербіі на Берлінскім кангрэсе 1878, аўтар «Дыпламатычнай гісторыі Сербіі...» (кн. 1—2, 1896—98).
ніжэй вусця Маларыты рэчышча прымае прыродныя параметры. Пойма двухбаковая, нізкая, забалочаная, перасечаная меліярац. каналамі, y верхнім і сярэднім цячэнні меліяравана. Рэчышча каналізаванае амаль на ўсім працягу, за выключэннем 3,5 км вышэй вусця Рака прымае сцёк з меліярац. каналаў.
РЫТАРЫЧНЫЯ ФІГЎРЫ, стылістычныя прыёмы ў празаічнай і вершаванай мове, якія павышаюць эмацыянальнасць выказвання. Сустракаюцца ў твоРысь. рах стараж. бел. л-ры («словы» Кірылы Тураўскага, «Трэнас» М.Сматрыцкага, «ДыРЫСЬ (лац. Lynx), сузор’е Паўн. паў- ярыуш» Афанасія Філіповіча), фальклошар’я неба. Найб. яркая зорка 3,1 візу- ры. Шырока ўжываюцца ў публіцыстыальнай зорнай велічыні. На Беларусі ві- цы, грамадз. і медытатыўнай лірыцы, даць круглы год (найлепш. y студз. — эпісталярных творах; адсутнічаюць y дзелютым). Гл. Зорнае неба. лавой і навук. мове. У сучасным літ.-знаўстве паняццем Р.ф. карыстаюцца ў дачыненні да 3 стылістычна-інтанацыйV 7* " 1 ЖЫРАФА^ ных прыёмаў: рытарычнага воклічу, рыг ----------л 2 тарычнага звароту, рытарычнага '15 i— L H ВЯЛІНА пытання. Праз р ы т а р ы ч н ы вокя 1 r V i л і ч пэўнае паняцце сцвярджаецца эмаМЯДЗВЕД ЗІЦА j цыянапьнай, паэтычна-ўзнёслай інтана1 J 502 rJ цыяй. ___ 1
P
Ы ^С
31.
г
—u J МІЛЫ - t f - i
-_| L1U
1
С у з о р ’е
1
р»н V
ь 1 1----- •1 1 ВОЗНІН 1
1 1--------- — БЛІЗНЯ r« 7г
1 1 I
О вясна! Таполі! Свеце мілы! Сонца німб! Аблокі! Сад! Рака! Залатая п ад ап л ёка кры лаў М аладога зв о н к ага ш п ака. ( У .К а р а т к е в і ч . « О в я с н а ! Т а п о л і! С в е ц е м іл ы !» ) 6 г_1
Рысь.
РЫТА, рака ў Маларыцкім і Брэсцкім р-нах Брэсцкай вобл., левы прыток р. Мухавец (бас. р. Зах. Буг). Даўж. 62 км. Пл. вадазбору 1730 км2. Раней пачыналася з воз. Крымна (Украіна), пасля меліярац. рэканструкцыі яе верхняе цячэнне пераведзена ў р. Маларыта. Пачынаецца каля в. Сушытніца Маларыцкага р-на. Цячэ па Брэсцкім Палессі. Вусце каля ўсх. ускраіны в. Літвіны Брэсцкага р-на. За 2 км. вышэй аўтадарогі Ляхаўцы— Макраны частка сцёку Р. накіроўваецца ў Лускаўскае вадасх.,
Р ы т а р ы ч н ы з в а р о т н е патрабуе непасрэднага водгуку названых асоб ці прадметаў на заклік або дзеянне. Пашыраны ў фальклоры, дзе часта выконвае ролю запеву, стварае адпаведны эмацыянальны настрой: Зелле маё ды зялёнае, Старана мая ды вясёлая, H e м а гу ц я б е п а з а б ы ц іс я , У н а ч ы с п л ю ч ы , a ў д з е н ь р о б я ч ы ... (Б е л . н а р о д н а я п ес н я )
У пісьмовай л-ры рытарычны зварот вядомы з часоў «Слова пра паход Ігаравы»: «О светлае сонца, прасветлае! Усім ты нясеш і цяпло і красу!» (пераклад Я.Купалы). Пры р ы т a р ы ч н ы м п ы т a н н і пэўная думка сцвярджаецца ў пытальнай форме, перадае аўтарскую ўзрушанасць, захапленне або па-
вышаную цікавасць да з’явы, падзеі, прадмета. Нярэдка сустракаецца ў нар. паэзіі. П яр сц ён ач к і залаты я.
Ці бочкі вамі набіваці? Д а с у к е н к і м а е д а р а г ія ,
Ці пнёўя вамі ўбіраці? П ал ац ен ц ы м ае белы я
Ці горы вамі ўсцілаці? А.А.МайсеЛчык.
РЫТАЎ Міхаіл Васілевіч (16.1.1846, г. Наваміргарад Кіраваградскай вобл., Украіна — 17.4.1920), бел. вучоны-аграном, адзін з заснавальнікаў навук. агародніцтва і пладаводства на Беларусі. Скончыў Маскоўскі ун-т (1878). 3 1879 y Горы-Горацкай земляробчай школе, з 1919 праф. Горы-Горацкага земляробчага ін-та. Навук. працы па біялогіі агароднінных і пладовых раслін. Паказаў магчымасць вегетатыўнай гібрыдызацыі і стварэння новых сартоў спосабам адбору іх пры вырошчванні ў адпаведных умовах, прапанаваў насеннае размнажэнне яблыні, вывучаў уплыў прышчэпы на прышчэпак. Арганізаваў першы пладовы гадавальнік, памалагічны сад і доследнае поле для вывучэння агароднінных культур. Тв:. Н з б р . т р у д ы . М ., 1 9 5 6 ; Р у с с к м е я б л о к н . М ., I9 6 0
РЫТАЎНА, Р ы т а в а , возера ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ч арн ічан ка, за 26 км на ПнУ ад г. Сянно. Пл. 0,2 км2, даўж. 600 м, найб. шыр. 400 м, даўж. берагавой лініі 1,63 км. Пл. вадазбору 6,5 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы невыразныя. Берагі нізкія, пад хмызняком, на 3 і Пд забалочаныя. РЫТМ (грэч. rhythmos ад rheô цяку), чарпіванне якіх-н. элементаў (гукавых, моўных і інш ), якое адбываецца ў пэўнай паслядоўнасці, частаце; хуткасць працякання, здзяснення чаго-небудзь. P. y л і т а р а т у р ы — раўнамернае чаргаванне аднародных моўных з’яў. Вершаваны Р. засн. на чаргаванні пэўных адзінак, што характарызуюць працягласць (ант. верш, сілабічнае вершаскладанне) або пэўную сістэму размеркавання націскных і ненаціскных складоў y стапе (сілаба-танічны верш, танічны верш, белы верш). У вершы рытмічная заканамернасць выступае як адзіны зыходны прынцып разгортвання мовы, што зададзены ў пачатку і вяртаецца пастаянна ў кожнай наступнай варыяцыі, калі прыраўнаваны адзін да аднаго асобныя адрэзкі мовы, сегменты фразы. P. y прозе — вынік моўнага разгортвання, суаднесены са шматбаковасцю і зменлівасцю натуральнага Р. мовы ў яе разнастайных функцыянальных стылях. Маст. Р. прозы можна ахарактарызаваць як своеасаблівую арганізацыю Р. паўсядзённай мовы, які адрозніваецца большай упарадкаванасцю націскаў, аднак гэтая ўпарадкаванасць не павінна дасягаць ступені яўнай ізахроннасці, як y вершах. Агульнае ўражанне правільнасці і перыядычнасці звычайна ўзмацняецца пры дапамозе фанет. і сінтакс. прыёмаў: гукавога малюнка, сінтакс.
паралелізму, ураўнаважанасці сэнсавых супрацьлегласцей. Р. непарыўна звязаны з інтанацыяй, паслядоўнасцю тонаў. Мова літ. твора больш, чым інш. тыпы выказвання, арганізаваная і выразная. У лепшых сваіх узорах яна максімальна насычана сэнсам і таму не дапускае пераафармлення, перабудаванвя, змянення. P. y м y з ы ц ы — арганізаванасць муз. гукаў y іх часавай паслядоўнасці; адзін з гал. выразных і формаўтваральных сродкаў музыкі. На рытмічных заканамернасцях будуюцца суадносіны рознапрацяглых гукаў y непасрэднай блізкасці (у межах матыву, фразы і інш.) і прапорцыі частак муз. формы. У аснове Р. — суразмернасць часавых рытмічных доляў (рытмічныя адзінкі — цэлая, палавіна, чвэрць, восьмая і інш.). Нормай адліку рытм. руху, сродкам яго ўпарадкавання служыць метр (адзінства Р. і метра адлюстравана ў тэорыі музыкі паняццем метрарытму). У адпаведнасці з ім гукі звычайна аб’ядноўваюцца ў рытмічныя групы. Магчыма несупадзенне метрычных і рытмічных акцэнтаў (гл. Сінкопа). Па-за Р. не існуе музыкі. Нават самві маленькі меладычны зварот уключае і рытмічны элемент. Яго выразнасць раскрываецца ва ўзаемадзеянні з інш. элементамі, найперш ладам, тэмпам. Часам Р. выступае і адасоблена ад іх (розныя сігналы на ўдарных інструментах). Музыка кожнага народа мас характэрныя рытм. рысы. Тыповыя рытмаформулы ўласцівы некат. муз. жанрам, асабліва тым, што непасрэдна звязаны з увасабленнем руху (марш, танцы). P. y а р х і т э к т у р ы — чаргаванне акцэнтных элементаў (праёмаў, прасценкаў, верт. стоек каркаса, балконаў, эркераў і інш.) пры вырашэнні кампазіцыі будынка або паўтарэнне саміх будынкаў пры стварэнні арх. ансамбля; адзін са сродкаў кампазіцыі, з дапамогай якога дасягаецца сувымернасць і эмац. выразнасць твора архітэктуры. У аснове Р. — адзінства функцыян., канстр. і аб’ёмна-планіровачнага вырашэння. Р. y архітэктуры вядомы са старажытнасці (памяншэнне аб’ёмаў па вертыкалі ў пірамідах і зікуратах краін Стараж. Усходу). Рытмічнасць сістэмы ант. дойлідства па-мастацку асэнсавана сродкамі ордэрнай сістэмы (манум. пабудовы Стараж. Грэцыі і Рыма). Р. можа быць простым (паўтарэнне арх. элемента з захаваннем яго памераў і інтэрвалаў паміж імі), нарастаючым ці ўбываючым (паступовае змяненне інтэрвалаў паміж арх. элементамі). Заканамернасці нарастання і ўбывання выкарыстоўваюшха гал. чынам для стварэння выразнага арх. аблічча збудавання, пазбаўлення яго манатоннасці (касцёлы бернардзінцаў і езуітаў y Гродне, палац y Гомелі, ратуша ў г. Чачэрск Гомельскай вобл., Дом урада ў Мінску). Рытмічн'ыя акцэнты падкрэсліваюць колерам, фактурай аддзелачных матэрыялаў і інш. Літ:. Е л a т о в B .14. Р н т м в ч е с к м е о с н о в ы б е л о р у с с к о й н а р о д н о й м у з ы к н . М н . , 1 966; Х о л о п о в а В .Н . В о п р о с ы р в т м а в т в о р ч е -
р ы т м ік а стве ком п озн торов М „ 1971
521 первой
половнны
XX
в
Т.І.Шамякіна (літпратура), Т.А.Дубкова (музыка), Г.С.Ларкін (архітэктура).
РЬІТМІКА (ад. грэч. rhythmikos які адносіцца да рытму) y в е р ш а с к л а д a н н i, 1) рытмічнае разгортванне слоўных адзінак y часе, характэрнае для асобнага верша, твора, цыкла, зборніка або ўсёй творчасці пэўнага аўтара. 2) Раздзел вершаскладання, які вывучае рытмічную будову нац. верша ў яго гіст. развіцці ці ў кантэксце. Звычайна Р. афармляецца ў выглядзе метрычных схем і графікі памераў. Асн. памеры: ямб, харэй, спандэй, пірыхій, дактыль. амфібрахій, анапест. Яны выкарыстоўваюцца для апісання і характарыстыкі рытмічнай пабудовы, аднак гэта сістэма недастатковая. Ствараючы твор, паэт звычайна не кіруецца пэўнай схемай, таму для аналізу верша магчыма выкарыстанне і муз. прыёмаў, прымаючы пад увагу, што Р. ў паэзіі суадпаведная Р. ў музыцы. Ёсць тэорыя акустычнай метрыкі, якая грунтуецца на аб’ектыўных даных, атрыманых з дапамогай пэўных прыбораў. Але ўсе гэтыя тэорыі не могуць будавацца без уліку семантыкі тэксту, значэння слоў y вершы. Вывучэнне еўрап. Р. пачалося ў антычнасці. Найб. поўна Р., названая «прасодыяй», распрацавана ў эпоху Адраджэння. На Беларусі першыя спробы распрацоўкі Р. звязаны з імёнамі Л.Зізанія і М.Сматрыцкага. У 19 — пач. 20 ст. з ’явіліся працы Я.Карскага, І.Насовіча, М.Багдановіча. 1х традыцыі працягвалі Я.Барычэўскі, Ю.Бярозка, А.Вазнясенскі, У.Дубоўка. Сістэматычнае вывучэнне Р. пачалося ў канцы 1960-х г., калі з’явіліся спец. працы М.Грынчыка, В.Рагойшы, І.Ралько, М.Янкоўскага, А.Яскевіча і інш. Яны стварылі аснову для вывучэння Р. як эстэт. з’явы, распрацавалі асн. прынцыпы аналізу, хоць і сёння многія пытанні, звязаныя з рытміка-кампазіцыйнай арганізацыяй верша, інтанадыяй, мелодыкай не вывучаны. Р. ў м у з ы ц ы , 1) сукупнасць муз. гукаў і іх спалучэнняў, якія характарызуюйь асаблівасці рытму ў пэўным стылі (аўтара, эпохі), жанры ці асобным творы і інш. (напр., Р. бел. карагоднагульнявой песні). 2) Вучэнне пра рытм. Самаст. частка ант. і сярэдневяковай тэорыі музыкі; пазней адзін з важных элементаў вучэння пра кантрапункт і форму музычную. У сучаснай сістэме муз. адукацыі адзін з асн. раздзелаў элементарнай тэорыі музыкі і аналізу муз. твораў. 3) Сістэма маст. выхавання рытмавага пачуцця; вучэбная дысцыпліна, засн. на спец. фіз. практыкаваннях пад музыку. Садзейнічае развіццю муз. слыху і памяці. Выпрацоўвае адчуванне пластыкі муз. руху, яго памеру і тэмпу. Можа выкарыстоўвацца ддя выпраўлення фіз. недахопаў чалавека (у выглядзе
522
р ы т м іч н а я
аэробікі). Распаўсюджана ў Зах. Еўропе. Пашыраецца і на Беларусі. Т.І.Шсшякіна (літаратура), М.В.Шыманскі (музыка).
РЫТМІЧНАЯ ГІМНАСТЫКА, комплексы фізічных практыкаванняў, якія выконваюцца пад музыку; разнавіднасць аздараўленчай гімнастыкі. Узнікла ў ЗША y 1960-я г., y Расіі і Беларусі — з сярэдзіны 1970-х г. Заняткі Р.г. павышаюць жыццёвы тонус, разумовую і фіз. працаздольнасць, запавольваюць працэс старэння, паляпшаюць работу сардэчна-сасудзістай і дыхальнай сістэм, абмен рэчываў, дзейнасць залоз унутр. сакрэцыі, супраціўляльнасць арганізма неспрыяльным уздзеянням, спрыяюць захаванню сілы, гнуткасці і прыгажосці цела. Пры складанні комплексаў Р.г. ўлічваюцца ўзростава-палавыя асаблівасці, узровень фіз. падрыхтаванасці. Выкарыстоўваюцца агульнаразвівальныя практыкаванні і танц. рухі пад музыку, якая задае тэмп, рытм рухаў і фіз. нагрузку. Гл. таксама Аэробіка.
РЫТМ-ЭНД-БЛЮЗ (англ. rhytm and blues), стыль папулярнай негрыцянскай музыкі, які спалучыў традыцыі блюза, y т.л. бугі-вугі, джаза і інстр.-танцавальнай музыкі. Аформіўся ў 1940-я г. ў прамысл. цэнтрах на Пн ЗША. Для Р.-э.-б. харакгэрна выкарыстанне інструментаў з электраўзмацненнем. У адрозненне ад класічнага блюза характарызуецца болып акцэнтаваным рытмам і паскораным тэмпам выканання. 3 канца 1950-х г. распаўсюдзіўся ў Вялікабрытаніі. 3 1960-х г. існуе ў межах попмузыкі як аснова для інш. яе кірункаў (рок-н-рол, соул, хэві метал і інш.). На Беларусі Р.-э.-б. выконвае група «Крама».
Дз.А.Падбярэзскі.
РЫ Т 0Н (грэч. rhytôn ад rheô цяку), старажытная рогападобная пасудзіна ці рог для піцця з невял. адтулінай y ніжнім вузкім канцы. Выраблялі з рогу, металу, гліны, слановай косці і шкла, упрыгожвалі рэльефамі і гравіроўкай. Часам Р. мелі на канды скульптурную выяву. Былі вядомы ў насельніцтва крыта-мікенскай культуры (2-е тыс. да н.э ), пашыраны ў стараж. Грэцыі, Індыі, Персіі, Месапатаміі, Сірыі, Малой Азіі, Рыме, часткова ў Егіпце. У жал. веку знаходкі Р. адзначаны на археал. помніках Польшчы і Літвы. РЫТ0РЫКА (ад грэч. rhëtorikë), навука пра аратарскае мастацтва, або красамоўства. Узнікла ў Стараж. Грэцыі ў 5— 4 ст. да н.э., склалася ў сістэму ў 3—2 ст. да н.э., y Рыме — з 1 ст. да н.э. Дасягнула росквіту ў ант. л-ры (Арыстоцель, Цыцэрон, Квінтыліян). Ант. аўтары ўлічвалі 3 крыніцы красамоўства (прыродны дар, навучанне і практыкаванне) і 3 яго мэты — пераканаць, усхваляваць чытача і прынесці яму эстэт. асалоду. У сярэднія вякі і ў эпоху Адраджэння Р. набыла значэнне навукі пра ўсе віды выказвання (маст. і навук.
проза, царк. казанні і дыспуты, судовыя і паліт. прамовы, дзелавая і сяброўская перапіска). Распрацоўвала стыліст. прыёмы маўлення і пісьмовых тэкстаў (іх вобразна-маст. выяўленасць) і была па сутнасці адной з ранніх форм нарматыўнай эстэтыкі і літ.-знаўства. У стараж.-рус. культуру Р. пранікла праз Візантыю, садзейнічала развіццю ва ўсх,слав. рэгіёне аратарскага мастацтва і аратарскай прозы (творы Кірылы Тураўскага, Клімента Смаляціча і інш.). У бел. рэнесансавай культуры вывучалася ў цыкле «сямі вольных мастацтваў», поруч з граматыкай, дыялектыкай, арыфметыкай, геаметрыяй, астраноміяй і музыкай. У канцы 16— 17 ст. на Беларусі Р. вывучалі ў брацкіх, езуіцкіх і уніяцкіх школах. У перыяд рэліг. палемікі знайшла ўвасабленне ў творах палемічнай л-ры. Арыгінальньм трактаты па P. y бел.-літ. рэгіёне стварылі М.К.Сарбеўскі, К.Каяловіч, С.Лаўксмін, рукапісныя лекцыі якіх сталі асновай курсаў y школах. У эстэтыцы барока Р. разглядалася як універсальная тэорыя ўсіх відаў «славеснага мастацгва», адначасова працягваліся традыцыі школьнай Р. як навукі пра красамоўства (рукапісньы трактаты М.Цяцерскага «Лекцыі па рыторыцы з прыкладамі», 1734; К.Нарбута «Кароткія ўводзіны да мастацтва рыторыкі» і інш.). 3 развіццём маст. прозы (канец 18 — пач. 19 ст.) мяжа паміж Р. і паэтыкай паступова знікала і яны склалі раздзелы літ.-знаўства. У працах Ф.Н.Галянскага «Пра красамоўства і паэзію» (1786), Э.Славацкага «Пра красамоўства» (1809— 14, надрук. 1826), Л.Бароўскага «Заўвагі аб паэзіі і рыторыцы ў сэнсе іх падобнасці і розніцы» (1820) Р. і паэтыка разглядаюцца ў агульнаэстэт. плане як навукі аб прыгожых мастацтвах. У сучаснай тэорыі л-ры тэрмін «рыторыка» не ўжываецца, яе літ.-знаўчыя і лінгвістычныя праблемы сталі прадметам стылістыкі. Р. пакінула ў спадчыну нямала стыліст. прыёмаў, рытарычных і стылістычных фігур. Л і т Д о р о ш е в н ч Э., К о н о н В Очерк нсторнм эстетмческой мыслм Белорусснм. М., 1972; Очеркн нсторнн фнлософской н соцнологмческой мыслн Белоруссгш (до 1917 г.). Мн„ 1973. У.М.Конан.
РЫТУАЛ (ад лац. ritualis абрадавы ад ritus рэліг. абрад, урачыстая цырымонія), гістарычна сфарміраваная сістэма сімвалічных дзеянняў; састаўная частка традыц. і архаічных культўр. Структуру Р. складае строга рэгламентаваная паслядоўнасць актаў, y т.л. вербальных (песнапенні і да т.п.), пазбаўленых утылітарнага сэнсу і накіраваных на ўзнікненне пэўных адчуванняў (рэлігійных, усемагутнасці ўлады, непарушнасці дадзеных абавязацельстваў і інш.). Першапачаткова Р. быў звязаны выключна з рэліг. практыкай; y сучасных грамадствах Р. існуе ў паліт. і сац. практыцы (афід. ўрачыстасці, дыпламат. цырымдніял і інш.). РЬІТУАЛЫ В0ІНСКІЯ, ц ы р ы M a rt і я л ы в о і н с к і я , мерапрыемствы
(дзеянні), якія праводзяцца ў час святкаванняў і ў паўсядзённых умовах. Уключаюць цырыманіялы прыняцця прысягі ваеннай, уручэння сцягоў і ўзнагарод, правядзенне парадаў, салютаў, урачыстьгх маршаў, жалобных мерапрыемстваў і інш. На Беларусі Р.в. адбываюцца пераважна на тэр. вайск. часцей, на месцах баявой і прац. славы народа; парадак іх ажьшцяўлення замацаваны ў статутах Узбр. Сіл, настаўленнях і інструкцыях. С.М.Абрамаў. РЫТУРНЕЛЬ, р ы т а р н е л ь (франц. ritournelle, італьян. ritornello ад ritorno вяртанне), верш, напісаны трохрадковай страфой, y якой 1-ы і 3-і радкі рыфмуюцца, a 2-і без рыфмы. Звычайна 1-ы радок кароткі — складаецца з аднаго ці некалькіх слоў. Думка, закладзеная ў ім, развіваецца ў двух наступных радках. Узнік y італьян., потым y франц. паэзіі. У рус. л-ры сустракаецца ў паэтаў-сімвалістаў («Тры сімвалы» В.Брусава). Вядома ў творчасці некаторьгх сучасных бел. паэтаў (В.Вабішчэвіча, С.Кавалёва). Напр., трохстрофны Р. Э.Акуліна: Скруха загарыцца ў сэрцы і патухне памяці ссівелай завірухай. Памяць азавецца рэхам y тумане і неразгаданая растане. Сэрца на самоту болем азавецца, ды не скамянее ў паняверцы. А.А.Майсейчык.
РЫТХЭЎ Юрый Сяргеевіч (н. 8.3.1930, пас. Уэлсн Чукоцкай аўт. акр., Расія), чукоцкі пісьменнік. Вучыўся ў Ленінградскім ун-це (1949—54). Друкуецца з 1947. Піша на чукоцкай і рус. мовах. Трылогія «Час, калі растаюць снягі» (1958—67), раманы «Айвангу» (1964), «Сон y пачатку туману» (1969), «Кідальніца гарпуна» (1971), «Канец вечнай мерзлаты» (1977), «Белыя снягі» (1980), «Магічныя лічбы» (1985), аповесці «Нунівак» (1962), «Блакітныя пясцы» (1963), «Снегапад y чэрвені» (1981), зб-кі аповесцей і апавяд. «Людзі нашага берага» (1953), «Чукоцкая cara» (1956), «Палярны круг» (1983) пра жыццё Чукоткі. Аўтар зб-каў вершаў, нарысаў, літ.-крытычных артыкулаў, кінасцэнарыяў. Піша для дзяцей. На бел. мову апавяданне «Шлюбная папера» пераклаў У.Грудніцкі. Te:. Нзбранное. T. 1—2. Л., 1981; Повестн. Л., 1979; Айвангу: Романы. М., 1980; Дорога в Ленннград; Полярный круг. Л., 1986; Остров надежды: Роман. М., 1987; Ннтерконтннентальный мост: Легенда о будушем. Л., 1989; Путешествне в молодость, клн Время красной морошкн: Повестн н рассказы. М., 1991. Літ:. Ш п р ы г о в Ю.М Ю.Рытхэу. Магадан, 1979.
РЬІТ Э Р (R itter) Герхард (6.4.1888, г. Бад-Зодэн-Алендорф, Германія — 1.7.1967), нямецкі гісторык. Брат усходазнаўца Гельмуга Р. (1892— 1971) і тэолага Карла Бернгарда Р. (1890— 1968).
Вучань Г Онкена. Праф. Гамбургскага (з 1924) і Фрайбургскага (1925—56) ун-таў. Удзельнік Супраціўлення нацысцкаму рэжыму, y 1944—45 зняволены. Прадстаўнік класічнай нац.-дзярж., прапруска-пратэстанцкай традыцыі герм. гістарыяграфіі. Даследаваў розныя перыяды гісторыі Германіі і метадалогію гісторыі. Аўтар прац «Лютэр» (1925), «ІІІтайн» (т. 1—2, 1931), «Фрыдрых Вялікі» (1936), «Сіла дзяржавы і утопія» (1940, y 1948 перавыдадзена пад назвай «Дэманія ўлады»), «Сусветны ўплыў Рэфармацыі» (1941), «Еўропа і нямецкае пытанне» (1948), «Карл Гёрдэлер і нямецкі рух Супраціўлення» (1954), «Дзяржаўная палітыка і ваеннае рамяство» (т. 1—4, 1954—68), «План Шліфена» (1956) і інш. РЫТЭРА ХРЫБЁТ У гарах Наньшаня, y Кітаі, гл. Дакэн-Дабан. РЬІУ-БРАНКУ (Rio Branco), рака ў Бразіліі, левы і самы вял. прыток р. Рыу-Негру (бас. р. Амазонка). Даўж. ад вытоку р. Урарыкуэра 1,3 тыс. км, пл. басейна каля 195 тыс. км2. Цячэ па Гвіянскім пласкагор’і і Амазонскай нізіне. Летнія паводкі, зімовая межань. Сярэдні расход вады каля 5,4 тыс. м3/с. Суднаходная да г. Каракараі, пры высокай вадзе — да г. Боа-Віста. РБГУ-Дбсі, Д о с і (Rio Doce), рака на У Бразіліі. Даўж. каля 600 км, пл. басейна 87 тыс. км2. Вытокі на Пд хр. Сера-ду-Эспіньясу, цячэ па Бразільскім пласкагор’і, упадае ў Атлантычны ак. каля г. Рэжэнсія, утварае балоцістую дэльту. У сярэднім цячэнні парожыстая. Сярэдні расход вады каля’ 1,1 тыс. м3/с. Суднаходная ад г. Айморэс. РЫУ-НЁГРУ (Rio Negro), рака пераважна ў Бразіліі, левы прыток р. Амазонка; y сярэднім цячэнні ўтварае мяжу паміж Калумбіяй і Венесуэлай. Даўж. 2.3 тыс. км, пл. басейна каля 691 тыс. км2. Вытокі ў Калумбіі, y зах. ч. Гвіянскага пласкагор’я, пад назвай Гуайнія, да г. Кастаньейру рэчышча парожыстае, y межах Амазонскай нізіны разгалінаванае і вельмі шырокае (да 30—50 км) са шматлікімі астравамі. Буйны прыток — р. Рыу-Бранку (злева). Левы прыток Касік’ярэ злучае Р.-Н. з р. Арынока (класічны прыклад біфуркацыі рэк). Паводкі ад сак. да канца жн., малаводная ў кастр.—студзені. Сярэдні расход вады 29.3 тыс. м3/с. Суднаходная на 1 тыс. км ад вусця, дзе размешчаны буйны порт Манаўс. РЫЎЁРА (Riviera), паласа ўзбярэжжа Міжземнага (на 3) і Лігурыйскага (на У) мораў, якая працягваецца ад г. Кан (Францыя) да г. Спецыя (Італія). Даўж. каля 370 км. Падзяляецца на франц. Р. — Блакітны бераг, і італьян. Р. — РыўераЛігурэ. Знаходзіцца каля падножжа Альпаў. Клімат субтрапічны міжземнаморскі, лета сонечнае, гарачае. Развіты вінаградарства, садоўніцтва, кветкаводства. Буйны курортны раён. 3 пач. 19 ст. зона шматлікіх курортаў, месцаў адпа-
чынку і турызму. Клімататэрапія і марскія купанні ўвесь год. Да 1-й сусв. вайны — адзін з асн. еўрап. цэнтраў лячэння туберкулёзу, пазней — расстройстваў нерв. сістэмы, атлусцення, дыябету і інш. Невял. ч. Р. займае дзяржава Манака. РЬІЎКІН Міхаіл Іонавіч (7.1.1907, г. Старадуб Бранскай вобл., Расія — 13.10.1993), бел. і расійскі скрыпач, дырыжор, педагог. Засл. дз. культ. Расіі (1992). Скончыў Мінскі муз. тэхнікум (1928, кл. А.Л.Бяссмертнага). Вучыўся ў Бел. кансерваторыі (1937—41, кл. \.Мусіна). 3 1929 працаваў y сімф. аркестрах радыёкамітэта, Белдзяржфілармоніі, адначасова выкладаў y муз. школах y Мінску. 3 1946 дырыжор Дзярж. нар. аркестра Беларусі, з 1953 — сімф. аркестра Томскай абл. філармоніі, выкладчык муз. вучылішчаў y Томску, з 1963 y Пскове. Адзін з першых прафес. дырыжораў Беларусі. Дзейнасць Р. садзейнічала станаўленню аркестра бел. нар. інструментаў y пасляваенны перыяд. В.У.Мазанік.
РЬГЎЛІН Езекііль Ісакавіч (1.12.1901, г. Віцебск — 7.5.1978), бел. гісторык, педагог. Акад. Бел. АН (1931), праф. (1931). Скончыў Камуніст. ун-т імя Я.М.Свярдлова (1923) і Ін-т чырв. прафесуры (1927) y Маскве. 3 1927 дацэнт кафедры гісторыі Захаду, з 1928 прарэктар БДУ. 3 1929 нам. наркома асветы БССР. У 1931—33 заг. сектара навукі і культуры ЦК КП(б)Б, дырэктар Ін-та аспірантуры Бел. АН, выкладчык Камуніст. ун-та Беларусі і інш. У 1933 арыштаваны за «антысав. прапаганду і трацкізм», сасланы ў Казахстан. У 1933—57 выкладаў y Кзыл-Ардынскім настаўніцкім ін-це. У 1956 рэабілітаваны. 3 1958 заг. кафедры методыкі выкладання рус. мовы і л-ры, y 1963—71 выкладчык Каз. пед. ін-та (Алма-Ата). Даследаваў гісторыю герм. с.-д. руху, методыку выкладання рус. мовы і л-ры ў каз. нац. школах. Te.. Нстормя германской соцнал-демократнм. Мн., 1928; Аграрная дяскуссня в германской с.-д. Мн., 1929. В.А.Астрога.
РЫФ (галанд. rif, reef), рэзкае надводнае або падводнае ўзвышэнне марскога дна на мелкаводдзі. Утвараюцца пры разбурэнні скалістага дна і берагоў або з’яўляюцца каралавымі пабудовамі. Небяспечныя для суднаходства. Гл. таксама Вялікі Бар ’ерны рыф). РЫФЁЙ (ад лац. Riphaei montes Рыфейскія горы — антычная назва Уральскіх гор), р ы ф е й с к і к о м п л е к с , р ы ф е й с к а я э о н а т э м а (э о н ), надрэгіянальнае падраздзяленне Агульнай стратыграфічнай шкалы дакембрыю краін СНД і адпаведны яму інтэрвал геал. часу ад 1650 ± 50 млн. г. да 650 ± 20 млн. г. таму назад. Вылучаны М.С Шацкім y 1945. Падзяляюць Р. на ніжні (бурзяній), сярэдні (юрмаціній) і верхні (каратавій). Да пачатку рыфейскага эону ў выніку завяршальных тэктанічных рухаў і магматычных працэсаў карэльскай
р ы ф м а ________________
523
эпохі складкавасці ў канцы ранняга пратэразою закончыўся геасінклінальны этап развіцця тэр. Беларусі. У раннім Р. ( 1650-—1350 млн. г.) яна, як і ўся Усх,Ёўрап. платформа, уяўляла сабой узнятую сушу, дзе пераважалі працэсы выветрывання і дэнудацыі. Толькі на адносна апушчаных участках намнажаліся вулканагенна-асадкавьш (бабруйская серыя) і асадкавыя (шаровіцкая серыя) тоўшчы. У сярэднім Р. (1350— 1000 млн. г. назад) пачаў развівацца ВалынаАршанскі прагін паўн.-ўсх. распасцірання. Тут утварыўся мелкаводны марскі басейн, дзе намнажаліся пераважна чырванаколерныя пясчаныя і пясчанаалеўрытавыя адклады (пінская і аршанская світы беларускай серыі). На завяршальным этапе Р. на тэр. Беларусі часова існавалі невял. ізаляваныя або паўзамкнёныя басейны (лагуны) з пераменнай салёнасцю вады, дзе намнажаліся абломкавыя і абломкава-карбанатныя адклады лапіцкай світы. У цэлым адклады Р. займаюць бсшьш як палову тэр. Беларусі і цягнуцца ў паўн.-ўсх. напрамку амаль суцэльнай паласой шыр. 200—300 км. Магутнасць іх павялічваецца з ПдЗ на ПнУ ад 480 м да 850 м, месцамі больш за 1400 м. Залягаюць на крышт. фундаменце, перакрываюцца вендскімі або больш маладымі (да антрапагенавых уключна) адкладамі. Паверхня іх на глыб. ад дзесяткаў метраў (Мікашэвіцка-Жыткавіцкі выступ) да 500—800 м (Аршанская ўпадзіна). 3 адкладамі Р. звязаны значныя запасы расолаў і мінер. вод, якія выкарыстоўваюцца ў бальнеалагічных мэтах (санаторыі ў Ждановічах, Рагачове, Лётцах); на Палескай седлавіне вял. запасы прэсных вод, прыдатных для гасп. водазабеспячэння. М. В. Вераценнікаў. РЫФМА (ад грэч. rhythmos сувымеранасць, суладнасць), гукавы паўтор заключных частак вершаванага радка ў сілабічным (гл. Сілабічнае вершаскладанне) ці рытмараду ў сілаба-танічным і танічным (гл. Сілаба-танічнае вершаскладанне, Танічнае вершаскладанне) вершы. Паводле характару гучання Р. падзяляюць на дакладаныя і прыблізныя, поўныя і няпоўныя, асанансныя і дысанансныя, простыя і састаўныя, багатыя і бедныя, таўталагічныя, роўнаскладовыя і няроўнаскладовыя, рознанаціскныя; паводле размеркавання ў страфе — сумежныя (аабб), перакрыжаваныя (абаб) і апаясныя (кальцавыя; абба). У цвёрдых формах верша (санет, рандо, актава, трыялет і інш.) ужываюцца спецыфічныя схемы расстаноўкі Р. Вылучаюцца Р. і паводле аб’ёму складоў: мужчынская (націск на апошнім складзе), жаночая (націск на перадапошнім складзе), дактылічная (націск на 3-м ад канца складзе) і гіпердактылічная (націск на 4-м і далей ад канца складзе). У значэнні клаўзульнага (канцавога, гл. Клаўзула) сугучча ўпершыню ў бел. сілабічнай паэзіі выкарыстана ў вершава-
524____________ р ы ф м а р ы й ных творах Ф.Скарыны, a ў Сімяона Полацкага названа ўжо «краесогласнем» («стнсн краесогласннн...»). Можа ўжывацца не толькі ў клаўзульнай частцы, але і ў пачатку і сярэдзіне (унутраная рыфма) вершаванага радка. Найб. развітая форма Р. — пантарыфма (суцэльная Р ), калі ўнутр. і канцавыя сугуччы прыпадаюць амаль на ўсе словы вершаванага радка ці твора. Р. адыгрывае важную ролю ў арганізацыі верша, яго страфічнай будове, гукавой выразнасці, запамінальнасці паэт. тэксту. Як структурны кампанент Р. зарадзілася ў замовах, казках, нар.-песеннай творчасці, потым як сродак эўфанічнай канцэнтрацыі перайшла і ў пісьмовую л-ру. Узоры набліжаных да Р. канцавых сугуччаў ёсць ужо ў «Слове пра паход Ігаравы», y «словах» Кірылы Тураўскага, y палемічнай л-ры канца 16 — пач. 17 ст. Кампазіцыйная роля Р. значна ўзмацнілася ў бел. сілабічнай паэзіі 19 ст., y якой прыкметны ўплыў нар.-песенных традыцый, асабліва прыёмаў танізацыі верша, што прывяло да сінтэзу розных версіфікацыйных сістэм. У выніку прыкметна ўзмацнілася эўфанічная роля Р. ў арганізацыі бел. сілабічнага верша. Найб. дасканалага ўзроўню яна дасягнула ў сілаба-танічным вершаскладанні, дзе побач з рытмам ёй належыць дзейсная формаўтваральная функцыя. Літ.: Г р ы н ч ы к М.М. Шляхі беларускага вершаскладання. Мн., 1973; Г о н ч а р о в Б П Звуковая органязацня стнха н проблема рнфмы. М., 1974; Р а г о й ш а В.П. Паэтычны слоўнік. 2 выд Мн„ 1987. М.М.Грыпчык.
РЫФМАРЫЙ, сукупнасць рыфмаў, якія выкарыстоўвае пэўны паэт ці ўся паэзія ў нейкі гіст. адрэзак часу (Р. бел. паэзіі 19 ст., Я.Купалы і інш.). Часам Р. называюць рыфмаў слоўнік аднаго паэта або ўсёй нац. паэзіі. РЬІФМАЎ СЛ0ЎНІК, слоўнік, y якім y алфавітным парадку зафіксаваны словы-рыфмы, ужытыя ў творчасці пэўнага паэта або ў нац. паэзіі канкрэтнага перыяду. Да 1917 ў Расіі выйшла некалькі Р.с., якія адлюстроўвалі характар рьіфмаў асобных рус. паэтаў, выяўлялі рыфматворныя магчымасці рус. мовы. Аднак гэтыя слоўнікі мелі нарматыўную скіраванасць і скоўвалі развіццё паэзіі. Першы Р.с. ва ўсх. славян пасля 1917 — «Слоўнік украінскіх рыфмаў» А.А.Бурачка і І.І.Гурына (1979). У пэўнай ступені Р.с. нагадваюць адваротныя сяоўнікі, дзе лексіка размяшчаецца ў парадку алфавіта з канца слова. Р.с. не можа замяніць наватарскай працы паэта ў падборы неабходных сугучных слоў. Характар і якасць усіх элементаў формы, y т.л. і рыфмы, залежыць ад канкрэтнага зместу паэт. выказвайня. В.П Рагойша. РЫФМ0ЎКА, размяшчэнне канцавых рыфмаў y строфах вершаванага твора. Р. характарызуецца месцам і колькасцю зарыфмаваных слоў. Па месцы рыфмаў бывае сумежнай (аабб), перакрыжаванай (абаб), апаясной, або кальцавой (абба). Напр., сумежная Р.: Дарогі доўгія ў жыцці Нам без памылак не прайсці
Ад невялікіх — не гаруй, Ёсць слова добрае — «даруй»! (П.Броўка. «Дарогі доўгія ў жыцці...»)
перакрыжаваная Р.: Знят з узбраення, бо ўстарэў зусім Славуты «максім», кулямёт станковы A ты ўсё не старэеш, Танк Максім, — Гады ідуць, a ты штодзённа новы...
(М.Аўрамчык. «...Калі запеў ты некалі ў гаі*)
апаясная Р.: Мой народ жыве каля крыніц. Мой народ любому дасць напіцца, Акрамя гвалтоўнікаў і хціўцаў, Акрамя забойцаў — ч у ж а н іц (J1.Дайнека. «Мой народ жыве каля крыніц...»)
Свой парадак Р. характэрны для цвёрдых форм верша (тэрцыны, секстыны, актавы і інш.), a таксама для строф, звязаных ланцуговымі і скразнымі рыфмамі. Па колькасці канцавых сугуччаў Р. бывае парная, трайная, чацвярная, шматкратная, манарыфма, тэрВ.П.Рагошча. нарная, кватэрнарная. РЫ Ф 0РМ ІН Г (англ. reforming ад reform перарабляць, паляпшаць), перапрацоўка бензінавых і ліграінавых фракцый нафты для атрымання высокаактанавага кампанента аўтамаб. бензіну, араматычных вуглевадародаў. Адрозніваюць Р. тэрмічны і каталітычны — адзін з найважн. працэсаў нафтаперапрацоўчсш прамысловасці і нафтахімічнай прамысловасці. Р. к a т a л і т ы ч н ы ажыццяўляюць пры т-ры 450—540 °С пад ціскам вадароду 0,8—3,5 МПа y прысутнасці каталізатара. Выкарыстоўваюць пераважна плацімавы ці плацінаварзніевы катапізатары — металы (плаціна, плаціна і рэній, 0,2—0,6%), нанесеныя на паверхню аксіду алюмінію АІ,03. У якасці сыравіны выкарыстоўваюць бензінавыя фракцыі, што выкіпаюць пры т-ры 60— 180 °С. Асн. рэакцыі (дэгідрыраванне 6-членных і дэгідраізамерызацыя алкіліраваных 5-членных нафтэнавых вуглевадародаў; дэгідрацыклізацыя, гідракрэкінг, ізамерызацыя парафінавых вуглевадародаў) прыволзяць да ўтварэння араматычных (гл. Араматызацыя) і ізапарафінавых вуглевадародаў. Першыя прамысл. ўстаноўкі каталітычнага Р. (1940-я г., ЗША) з алюмамалібдэнавым каталізатарам наз. ўстаноўкамі гідраформінгу, пры пераходзе на плацінавыя каталізатары яны заменены т.зв. ўстаноўкамі платформінгу. Р. т э р м і ч п ы ажыццяўляюць пры т-ры каля 550 °С і ціску 5—7 МПа. Выкарыстоўваўся толькі лля вытв-сці бензіну. Літ.\ Каталнзаторы рпформннга. Мн., 1976; Промышленные установкн каталнтнческого рпформннга. Л., 1984; М а с л я н с к н й Г.Н., 111 a п н р о Р.Н. Каталнтнческнй рнформннг бензннов: Хнмня н технологня. І1., 1985. Ю.Р.Егіязараў.
РЬІФСКАЯ РЭСПЎБЛІКА, Р э с п y б л і к a Р ы (|), дзяржава ў Марока ў 1921—26, створаная ў выніку паўстання берберскіх плямён вобласці Рыф супраць ісп. панавання і абвяшчэння імі незалежнасці. Р.Р. ўзначаліў прэзідэнт (эмір) Абд аль-Керым. Пад яго кіраўніцтвам паўстанйы нанеслі шэраг паражэнняў ісп. войскам і да 1925 усталявалі кантроль над б..ч. тэр. т.зв. Ісп. Марока.
Пад аб’яднаным націскам ісп. і франц. армій y маі 1926 спыніла існаванне. РЫФТ (англ. rift трэшчына, разлом), буйная лінейна выцягнутая (на сотні кіламетраў, часта больш за 1 тыс. км, шыр. ад 5—20 да 200—400 км) адмоўная шчылінападобная або ровападобная структура расцяжэння зямной кары глыбіннага паходжання, абмежаваная разломамі скідавага тыпу. Тэрмін прапанаваны англ. геолагам Дж.Грэгары ў 1896. Сучасныя Р. выражаны ў рэльефе ў выглядзе глыбокіх далін; стараж. пахаваныя Р. запоўнены магутнымі тоўшчамі асадкавых парод. Р. звычайна складаецца з серыі разрываў, сярод якіх пераважаюць скіды. Нахіл паверхні скідаў 60—70°, верт. амплітуда перамяшчэнняў па іх дасягае 5 км. У межах Р. часта ўтвараюцца горсты і грабены. Адрозніваюць Р. ўнутрыкантынент. сучасныя (Байкальская, Усх.-Афрыканская рыфтавыя сістэмы і інш.) і стараж. пахаваныя (Прыпяцка-Данецкі, Пачалмскі і інш.), міжкантынент. (Чырвонага м., Адэнскага і Каліфарнійскага зал.) і ўнутрыакіянічныя, што ўскладняюць восевыя ч. сярэдзіннаакіянічных хрыбтоў. Вельмі вял. Р. наз. рыфтавымі паясамі або сістэмамі. Сукупнасць такіх структур утварае на паверхні Зямлі адзіную сусветную сістэму. Працэс фарміравання Р. звязаны з глыбіннай дыферэнцыяцыяй рэчыва мантыі Зямлі, утварэннем астэналітаў і лінз анамальнай разагрэтай і расшчыльненай мантыі ў падэшве літасферы і замяшчэннем ёю рэчыва ў ніжняй ч. літасферы. Гэта прыводзіць да тэрмічнага расшырэння літасферы, ізастатычнага падняййя і стварэння напружанняў расцяжэння. Існуе нек;ількі гіпотэз паходжання Р.: утварэнне іх y восевай ч. скляпенневага падняцця за кошт напружанняў расцяжэння, што ўзнікаюць пры выгінанні скляпення; рассоўванне зямной кары пры гарыз. перамяшчэнні пліты; разрыў зямной кары ў выніку аднабаковага цячэння рэчыва яе ніжняй пластычнай ч. ў бок акіяна (на фронце цячэння ў паслабленай зоне); утварэнне Р. над глыбінным мантыйным астэналітам з расцяканнем яго рэчыва ў падэшве кары ў процілеглыя бакі, што прыводзіць да яе расцяжэння. 3 працэсамі фарміравання Р. звязаны развіццё і дэструкцыя кантынент. і акіянічнай літасферы, утварэнне акіянаў, нараджэнне новай акіянічнай кары. В.С.Конішчаў. РЫХЛЁННЕ ГЛЁБЫ, механічнае ўздзеянне на глебу, якое змяняе ўзаемнае размеркаванне глебавых асобнасцей. Праводзяць з дапамогай плугоў, лушчыльнікаў, фрэзаў, ратацыйных матык і інш. для памяншэння шчыльнасці глебы і хуткасці выпарэння з яе вільгаці, павелічэння глебавай паветра- і водапранікальндсці, узмацнення біял. актыўнасці і назапашвання пажыўных рэчываў, знішчэння паверхневай глебавай скарынкі (найб. рыхлення патрабуюць цяжкія глебы, якія былі асушаны). Л.В.Круглоў.
РЫХЛІЦЕЛЬ, машына (прылада) для рыхлення цяжкіх, камяністых, зляжалых і мёрзлых грунтоў з мэтай аблягчэння наступнай работы землярыйнатрансп. машын. Выкарыстоўваюцца пры пракладцы каналаў, траншэй, буд-ве дамбаў, дарог; для выдалення з грунту каранёў, пнёў, камянёў пасля работы карчавальніка\ для разбурэння старых дарожных пакрыццяў; y горнай справе — для раскрыўных работ. Бываюць агульнага (з 3—5 зубамі) і спец. (з 1, часам 2—3 зубамі) прызначэння, гусенічныя і колавыя з гідраўлічнымі або канатнымі механізмамі кіравання, навясныя і прычапныя да гусенічных і колавых трактароў, пасіўнага і актыўнага (з вібрацыйным рабочым органам) дзеяння. Р. пасіўнага дзеяння — мнагастоечныя (для суцэльнага рыхлення) і аднастоечныя (для паласавога рыхлення і рыхлення-кратавання). Р.-кратавальнік робіць кротавую дрэну і адначасова рыхліць глебу (на глыбіню да 1,2 м). Рабочы орган — нож з лемехам і дрэнер (гл. Кратавальпік). Меліярац. навясны Р. канструкцыі Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства выкарыстоўваюць для суцэльнага або паласавога аб’ёмнага рыхлення глебагрунтоў цяжкага мех. саставу (глыбіня рыхлемня 1,3 м). Грунт, прамерзлы да 0.7 м, рыхляаь трактарнымі навяснымі або прычапнымі Р. Разбурэнне мёрзлага грунту без парушэння суцэльнасці вядуць ба'равымі і дыска-фрээернымі машынамі, якія падзяляюць маналіт грунту на блокі. Выкарыстоўваюцца таксама Р. з вінтаклінавым рабочым органам, экскаватары з вінтавымі прыстасаваннямі і пнеўмамолатамі і інш. У дарожным буд-ве выкарыстоўваюць Р. ў выглядзе зменнага прыстасавання да бульдозера. Рыхленне грунту пад вадой пры рабоце землясоснагп снарада робіцца спец.
разрыхляльнікамі, глыбокае рыхленне тэрас з адначасовым унясеннем угнаенняў пад закладку вінаграднікаў і садоў — Р. тэрас (маюць 2 рабочыя органы ў выглядзе выгнутых карпусоў). Літ.: Строятельные машнны для механнзацвн гндромелворатнвных работ. М., 1985; Пронзводмтельность н долговечность землеройных мелноратнвных машнн. Кмев, 1988. ВМ.Кандрацьеў.
РЫХМАН Георг Вілыельм (22.7.1711, г. Пярну, Эстонія — 6.8.1753), расійскі фізік. Вучыўся ва ун-тах Гале і Іены. У 1735—40 студэнт «фіз. класа» Пецярбургскай АН. 3 1741 праф. (акадэмік) на кафедры фізікі, з 1744 заг. фіз. кабінета Пецярбургскай АН. Навук. прайы па вывучэнні цеплаты і электрычнасці. Даследаваў цеплаабмен і выпарэнне вадкасцей. Вывеў формулу для вызначэння т-ры сумесі аднародных вадкасцей, стварыў прылады для метэаралогіі, гідралогіі і тэрмаметрыі, адкрыў з’яву электрастатычнай індукцыі. Разам з М.В Ламаносавым вывучаў атм. электрычнасць. Загінуў ад маланкі ў час доследаў з незаземленай «громавай машынай». Тв.\ Труды по фнімкс М , 1956. 7 7 //п .:Ц в ер ав а Г.К. Г. В. Ряхман (1711— 1753). Л„ 1977.
РЫХТГОФЕН (Richthofen) Фердынанд Паўль Вільгельм фон (5.5.1833, г. Покуй, Польшча — 6.10.1905), нямецкі географ, геолаг, падарожнік. Чл. Прускай АН (з 1899). Вучыўся ў Брэслаўскім і Берлінскім ун-тах, y 1869 y Фрайбергскай горнай акадэміі. 3 1873 прэзідэнт Берлінскага геагр. т-ва. У 1875—79
Рыхліцелі: a — трохстоечны на базе колавага трактара (I — нож, 2 — стойка, 3 — апорны каток); б — рыхліцель-кратавальнік (1 — дрэнер, 2 — зуб); в — клінавы (1 — накіроўная штанга, 2 — ударны груз. 3 — асіметрычны клін); г — аб’ёмнага рыхлення канструкцыі Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства (1 — V-падобная стойка, 2 — лямеш).
Рабочыя органы рыхліцеляў: 1 — сагнуты; 2 — з падпятнікам; 3 — клін-баба з зубамі; 4 — зубрыхліцель гідраўлічнага экскаватара; 5 — аб'ёмнага рыхлення.
ры хтэр
525
праф. Бонскага, з 1883 Лейпцыгскага і з 1886 Берлінскага ун-таў. У 1856—60 праводзіў геал. даследаванні ў Апьпах і Карпатах; y 1860 ва Усх. і Паўд.-Усх. Азіі; y 1862—68 y Каліфорніі і на горным хр. Сьера-Невада; y 1868—72 здзейсніў 7 падарожжаў па Кітаі. Вылучыў эолавую гіпотэзу паходжання лёсу ў Кітаі (1877). Вынікі даследаванняў выклаў y працы «Кітай» (т. 1—4, 1877— 1912), склаў «Атлас Кітая» (1885). Стварыў генет. класіфікацыю форм рэльефу і характарыстыку найб. Прыродных абласцей Азіі (1886). Яго імем названы горны хрыбет y Цэнтр. Азіі ў сістэме Наньшань.
Б.Рыхтэр.
РЫХТГ0ФЕНА ХРЫБЕТ У гарах Наньшань, на Пн К.ітая, гл. Цыляньшань. РЬІХТЭР Андрэй Аляксандравіч (15.8.1871, г. п. Кураўской Калужскай вобл, Расія — 9.4.1947), расійскі вучоны ў галіне батанікі і фізіялогіі раслін. Акад. AH СССР (1932; чл.-кар. 1929), акад. УАСГНІЛ (1935). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1893) і працаваў y ім. 3 1917 праф. Пермскага, Саратаўскага, Маскоўскага ун-таў. У 1934—38 дырэктар Ін-та фізіялогіі раслін AH СССР. Навук. працы па фотасінтэзе, засуха- і зімаўстойлівасці раслін, устойлівасці іх да засольвання глебы, па біяхіміі тэхн. культур, імунітэце раслін да грыбковых хвароб, па пытаннях браджэння. Распрацаваў метад вызначэння інтэнсіўнасці фотасінтэзу, выкарыстаў перарывістае (мігальнае) святло для вывучэння яго механізму. Эксперыментальна праверыў і ўдасканаліў тэорыю храматычнай адаптацыі В.Т.Энгельмана. РЫХТЭР (Richter) Бартан (н. 22.3.1931, Нью-Йорк), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗША (1977), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1989). Скончыў Масачусецкі тэхнал. ін-т (1952). 3 1956 y Стэнфардскім ун-це (з 1967 праф.), з 1963 y Стэнфардскім лінейным паскаральнікавым цэнтры (у 1984—99 дырэктар). Навук. працы па квантавай электрадынаміцы, фізіцы высокіх энергій, паскаральнай тэхніцы. Пад яго кіраўніцтвам пабудавана накапляльнае Стэнфардскае пазітрон-электроннае паскаральнае кальцо (SPEAR; 1973). Адкрыў першую «зачараваную» часціцу —
526
ры хтэр
J/ >|/ - мезон, (1974, незалежна ад С. Tbut ta) і пацвердзіў гіпотэзу аб існаванні с-кварка. Нобелеўская прэмія 1976. To.: Рус. пер. — От к очарованню: (Экспернменты 1975— 1976 гг.) / / Успехн фнз. наук. 1978. Т. 125, вып. 2; Следуюшее поколенне ускорнтелей с электрон-познтроннымм встречнымн пучкамн. //Т а м жа. 1980. Т. 130, вып. 4. М.М.Касцюковіч.
С.Т.Рыхтэр.
РЫХТЭР Святаслаў Тэафілавіч (20.3.1915, г. Жытомір, Украіна — 1.8.1997), расійскі піяніст. Нар. арт. СССР (1961). Герой Сац. Працы (1975). Вучыўся ў Маскоўскай кансерваторыі (1937—46, з перапынкамі; кл. Г Нейгаўза). 3 1934 канцэртаваў. У 1970—90-я г. неаднаразова гастраліраваў на Беларусі. Для яго выканальніцтва характэрны спалучэнне інтэлектуальнага і эмац. пачаткаў, артыстычнасці і майстэрства, бездакорнага густу і віртуознасйі, бліскучае тэхн. майстэрства, багацце гукавога каларыту, цэльнасць і яснасць інтэрпрэтацыі. У рэпертуары вылучаліся «Добра тэмпераваны клавір» І.С.Баха, санаты і канцэрты В.А.Моцарта, І.Гайдна, Л.Бетховена, Ф.ІІІуберта, музыка кампазітараў 20 ст., y т.л. С.Пракоф’ева, Дз.Шастаковіча. Выступаў y ансамблі з вядучымі інструменталістамі (Ю.Башметам, А.Каганам, Д.Ойстрахам, М.Растраповічам, Д.Шафранам) і вакалістамі (Н.Дарліяк, Дз.Фішэр-Дзіскаў), буйнейшымі арк. свету. Заснавальнік Міжнар. фестывалю «Снсжаньскія вечары» (1981). Дзярж. прэмія СССР 1950. Ленінская прэмія 1961. Дзярж. прэміі Расіі 1987, 1996. Літ.: Д е л ь с о н В.Ю. Святослав Рнхтер. М., 1961; Н е й г а у з Г. Размышлення, воспоммнання, дневннкн. Мзбранные статьн. Пнсьма к роднтелям. 2 мзд.М., 1983; U ы п н н Г.М. С.Рнхтер: Творч. портрет. 3 мзд. М., 1987; Г р м г о р ь е в Л., П л а т е к Я. Современные пнаннсты. 2 нзд. М., 1990. В.П.Пракапцооа.
РЫЦА, Р ы ц а В я л і к а я , возера ў Абхазіі (Грузія), на У ад Гагрскага хр., на выш. 950 м Пл. 1,49 км2. Даўж. 2,5 км, найб. шыр. 1,1 км, сярэдняя глыб. 63 м, найб. 116 м. Катлавіна тэктанічнага паходжання. Возера ўтварылася ў выніку выкліканага землетрасеннем абвалу г. Пшэгішхва, лкі запрудзіў р. Лашыпсе. Берагі высокія, парослыя букавымі і хваёва-піхтавымі лясамі. У Р. ўпадаюць 6 рэчак, выцякае р. Юпшара (бас. р. Бзыб). Паблізу Р. на выш. 1235 м — воз. Малая Р. (пл. 0,2 км2). Уваходзіць y склад
Рыцынскага запаведніка. Раён турызму і адпачынку. Шаша злучае Р. з курортамі Чарнаморскага ўзбярэжжа Каўказа. На беразе возера горнакліматычны курорт. Засн. ў 1946. Клімат субтрапічны вільготны, станоўча ўплывае пры захворваннях органаў дыхання, нерв. і сасудзістай сістэм. Курортная гасцініца, дом адпачынку. РЫЦАР (ням. Ritter ад стараж.-ням. riter коннік), y Заходняй і Цэнтр. Еўропе ў сярэднія вякі феадал, цяжкаўзброены конны воін (гл. Рыцарства). Для Р. лічыліся абавязковымі маральныя нормы: смеласць, вернасць абавязку, высакародныя адносіны да жанчыны. Адсюль y пераносным значэнні Р. — самаадданы, высакародны чалавек. РЫЦАРСКАЕ В0ЙСКА, цяжкаўзброеная конніца, якая з’яўлялася гал. сілай феад. армій Зах. і Цэнтр. Еўропы ў 11 — 14 ст. Р.в. складалі рыцары з дробнамаянтковых і сярэдніх феадалаў, іх узбр. слугі — конныя і пешыя лучнікі, капейшчыкі (пікінёры) і пажы. Узбраенне; меч, цяжкае кап’ё (піка), a часам сякера на доўгім дзяржанні, булава або паліца; y якасці засцерагальнага ўзбраення — латы. Ніжэйшай арганізац.-тактычнай адзінкай Р.в. было кап’ё, у'якое ўваходзілі рыцар, зброяносец, конныя і пешыя лучнікі і пажы; вышэйшай арганізац.-тактычнай адзінкай — сцяг (уключаў 25—80 коп’яў). Бой Р.в. зводзіўся гал. чынам да адзінаборства рыцараў. Найб. развіцця Р.в. дасягнула ў I I — 13 ст. (гл. Крыжовыя паходы). 3 пашырэннем агнястрэльнай зброі Р.в. паступова страціла сваё значэнне. РЫЦАРСКАЕ BbIXABÂHHE, сістэма выхавання сыноў свецкіх феадалаў y сярэдневякоўі ў Зах. і Цэнтр. Еўропе. 3 7-гадовага ўзросту хлопчыкаў аддавалі ў двор сюзерэна (сеньёра), дзе да 14 гадоў яны былі пажамі і да 21 — збраяносцамі. Апрача фіз. загартоўкі маладыя феадалы павінны былі навучьшца «сямі рыцарскім дабрачыннасцям» (верхавой яздзе, фехтаванню, валоданню кап’ём, плаванню, паляўніцтву, гульні ў шашкі, складанню вершаў і спевам y remap дамы сэрца), выпрацаваць y сабе маральныя якасці — храбрасць, настойлівасць, вернасць сюзерэну. Вял. значэнне ў Р.в. мелі рэлігія і правілы прыдворнага этыкету. У канцы сярэдневякоўя для рыцара лічылася неабходным валодаць франц. мовай, якая стала мовай прыдворнай знаці. Сістэма Р.в. з яе культам дамы сэрца адыграла станоўчую ролю ў змене становішча жанчыны ў феад. асяроддзі. 3 падзеннем рыцарства знікла і Р.в. Асобныя яго элементы на пэўны час адрадзіліся ў рыцарскіх акадэміях. РЫЦАРСКАЕ ПРАВА, в a е н н a е п р a в а, сукупнасць юрыд. норм, якія рэгламентавалі побыт і праваадносіны ў рыцарскім войску. Юрыд. адносіны, што складваліся пры нясенні вайсковай службы, рэгуляваліся сац. становішчам
чалавека. У ВКЛ больш йяжкую вайсковую службу неслі рыцары — йыяхта, баяры, якія павінны былі заўжды быць гатовымі да вайны. Першымі вайсковымі законамі былі пастановы Новагародскага (1502), Віленскага (1507), Менскага (1507) і інш. соймаў. Кадыфікацыя Р.п. ўпершыню рэгламентавана ў Статуце ВКЛ 1529, які вызначыў кола ваеннаабавязаных, прадугледжваў меры пакарання за невыкананне вайсковых абавязкаў і за злачынствы, учыненыя ратнікамі, рэгламентаваў правы і абавязкі гетмана. Больш падрабязна пытанні Р.п. рэгламентаваны ў Статутах ВКЛ 1566 і 1588. Першае сістэматызаванае выданне актаў па вайсковым праве — «Артыкулы вайсковыя» — ажыццёўлена ў 1754 y Нясвіжы. ЯА.Юхо. РЫЦАРСКІ PAMÂH, жанр сярэдневяковай свецкай рыцарскай л-ры. Узнік y рамана-германскім культ. рэгіёне, на ПнЗ Францыі і частцы тэр. Англіі, дзе спалучыліся раманскія, герм. і кельцкія ўплывы Вытокі Р.р. — сярэдневяковыя паданні кельтаў, германцаў, народаў з Усходу, гіст. хронікі (лац. «Гісторыя каралёў Брытаніі» Гальфрыда Монмаўцкага, 12 ст.), з ант. л-ры (паданні пра Аляксандра Македонскага, авантурны раман «Метамарфозы» Авідзія). Пашырыўся ў 12— 14 ст. (час росквіту рыцарства). Эвалюцыя жанру звязана з адыходам ад крыніц і развіццём апавяд. форм (з 13 ст. з’яўляюцца празаічныя апрацоўкі), y якіх адлюстроўваецца новы гіст.-культ. кантэкст. У цэнтры традыц. Р.р. — апісанне подзвігаў героя, якія здзяйсняюцца дзеля ўласнай славы і кахання да Панны. Кодэкс рыцарскай дабрачыннасці склалі гераічны (ваен. майстэрства, мастацтва бою) і эстэт. (свецкае, прыдворнае выхаванне) ідэалы. Рыцарскае каханне ідэалізаванае. Індывідуалізуюцца пачуццёвы свет, мова герояў. У сюжэце пераважаюць фантаст. матывы як казачнага, так і незвычайнага, пазабудзённага зместу, экзатычныя апісанні, партрэтныя характарыстыкі, наяўнасць дыялогаў і маналогаў. Вылучаюць сюжэты Р.р.: ант. («Александрыя», «Раман пра Энея», «Троя»), брэтонскі ці артураўскі (раманы пра рыцараў «Кругдага стала», пра Трыстана і Ізольду — версіі Тама, Беруля, Марыі Французскай, Готфрыда Страсбургскага, раманы Крэцьена дэ Труа, Вольфрама фон Эшэнбаха, раман Т.Мэлары «Смерць Артура», 15 ст.), візант. («Флуар і Бланшэфлёр», «Акасен і Нікалет»). Тыпалагічныя паралелі Р.р.; прыдворная аповесць (яп. «Гэндзі-Манагатары»), рыцарская паэма (Ш.Руставелі «Віцязь y тыгравай шкуры», перс. і тадж. паэта 11 ст. Гургані «Віс і Рамін»). Пародыяй на стылізаваныя перапрацоўкі Р.р., якія былі пашыраны ў ісп. л-ры Адраджэння, стаў «Дон Кіхот» М.Сервантэса. На Беларусі першыя пераклады Р.р. з’явіліся ў 15 ст. —- «Александрыя» (сербская рэд.). У 16 ст. перакладзены на бел. мову лац. рэдакцыя гэтага твора, a таксама з польскай крыніцы
раман пра Траянскую вайну італьян. пісьменніка 13 ст. Гвіда дэ Калоны (Калумны) «Гісторыя разбурэння Троі». У бел. спісе прыблізна 1580 захавалася бел. рэдакцыя Р.р. — «Аповесць пра Трышчана», у.якой вял. пачуццё, сапраўднае каханне перамагае нормы і ўмоўнасці феад. саслоўнай маралі, што часткова выводзіць гэты твор за жорсткія рамкі куртуазнай дактрыны. Е)агатырскую казку нагадвае «Аповесць пра Баву». Адзін з апошніх бел. перакладных твораў, блізкіх да Р.р., — «Гісторыя пра Апалона Тырскага». Творы Р.р. бытавалі на Беларусі пераважна ў асяроддзі шляхты. Р.р. садзейнічаў секулярызацыі бел. л-ры, развіццю маст. вымыслу, белетрызацыі гіст. прозы, a таксама служыў задавальненню павялічанага чытацкага попыту бел. грамадства таго часу на творы свецкага зместу. Л і т М е л е т н н с к я й Е.М. Введенне в нсторвческую поэтнку эпоса я романа. М., 1986; Нсторня всемнрной лнтературы. Т. 2. М., 1984; Гісторыя беларускай літаратуры: Старажытны перыяд. 4 выд. Мн., 1998; А д а м о в і ч Г.Я. 3 крыніц сусветнай літаратуры. Мн., 1998. Г.Я.Адпмовіч, В.А.Чамярыцкі
РЬІЦАРСКІЯ АКАДЙМІІ, саслоўныя навучальныя ўстановы ў Германіі ў 16— 18 ст. для падрыхтоўкі сыноў дваран да ваен., грамадз. і прыдворнай службы. Выкладаліся: лац., франц., італьян., ісп. мовы, матэматыка, фізіка, генеалогія, права, гісторыя і інш. Вял. ўвага аддавалася феххаванню, верхавой яздзе, танцам, прыдворнаму этыкету. Найб. вядомыя Р.а. ў Кольбергу (з 1653), Люнебургу (з 1655), Вольфенбютэлі (з 1687), Брандэнбургу (з 1704). У 19 ст. пераўтвораны ў гімназіі і кадэцкія карпусы. Паслужылі ўзорам пры стварэнні ў 18 ст. ў Рэчы Паспалітай, y т. л. ВКЛ, і Рас. імперыі шляхецкіх карпусоў. РЫЦАРСТВА (ад рыцар), прывілеяваны can. слой y краінах Зах. і Цэнтр. Еўропы ў сярэднія вякі; y шырокім сэнсе ўсе свецкія феадалы, y вузкім — толькі дробныя. Пачало складвацца ў 8 ст. ў працэсе фарміравання феадальна-іерархічных адносін. Унутры Р. адносіны будаваліся на аснове васалітэту. Рыцары атрымлівалі ад свайго сеньёра маёнтак — феод (лен) і былі абавязаны несці ваен. службу з поўным рыцарскім узбраеннем і рыштункам (баявы конь, меч, панцыр, шлем, шчыт і інш.). Ваен. справа была гал. сац. функцыяй Р., яна давала яму правы і прывілеі. Р. было вызвалена ад большасці падаткаў, падсудна толькі роўным па сац. статусе судам, карысталася перавагай на заняцце дзярж. і ваен. пасад. Доступ y рады Р. быў абмежаваны. Падрыхтоўцы будучага воіна служыла сістэма рыцарскага выхавання і навучання. Узведзены ў Р. даваў клятву вернасці і абавязваўся абараняць гонар і годнасць сюзерэна, яго зямлю ад дамаганняў інш. феадалаў, удзельнічаць y міжусобных і міждзяржаўных войнах. Традыцыя патрабавала ад рыцара быць смелым і адважным y баі, высакародным y адносінах да жанчыны, дасведча-
ным y пытаннях рэлігіі, ведаць правілы прыдворнага этыкету і інш. Важнай формай распаўсюджання сац.-этычных ідэалаў Р. былі турніры, y час якіх праводзіліся спаборніцтвы ў ваен. майстэрстве. Як служылае ваен.-феад. саслоўе найб. росквіту дасягнула ў 11 — 13 ст. y час крыжовых паходаў, калі яго ўзбраенне і тактыка бою адпавядалі тагачасным маштабам ваен. аперацый і тэхн. ўзроўню. У шэрагу краін Р. мела свае карпаратыўныя арг-цыі — ордэны. Найстарэйшы з іх — Ордэн св. Марыі ў каралеўстве Навара і Ордэн льва ў Францыі (вядомы з 11 ст ). 3 пашырэннем агнястрэльнай зброі Р. як асн. ўдарная сіла ў баі заняпала, але захавалася як саслоўе. Частка Р. ў 16—17 ст. увайшла ў склад дваранства, другая, збяднелая, ператварылася ў ваен. наёмнікаў. Як адно з ганаровых рыцарскае званне захавалася ў сучаснай Вялікабрытаніі. У ВКЛ рыцарамі наз. коннікаў-феадалаў. У Прывілеі 1387 вял. кн. Ягайлы гаворыцца аб «рыцарах або баярах». У Прывілеі 1447 вял. кн. Казіміра пералічваюцца розныя катэгорыі феадалаў і сярод іх Р. (княжаты, рыцары, шляхціцы, баяры). Пачынаючы са Статуга ВКЛ 1529 y тэкстах прававых актаў наз. «высакародньм рыцары». У Віленскім прывілеі 1563 Жыгімонта II Аўгуста гаворыцца пра «стан рыцарскі шляхецкі». Гэтыя прыклады сведчаць, што тэрмін Р. быў ідэнтычны тэрміну шляхта. У Японіі блізкія па становішчы да рыцараў былі самураі, y Асманскай імперыі — сіпахі. Літ.: Я с т р е б н ц к а я А.Л. Западная Европа XI—XIII в. М., 1978; К а р д н н н Ф. йсторнкн средневекового рыцарства: Пер. с нтал. М., 1987; О с с о в с к а я М. Рыцарь в буржуа: Нсслед. по всторнн моралм: Пер. с пол. М., 1987; Н в а н о в К.А. Многолякое средневековье. М., 1996; Р у а Ж.Ж. Нсторня рыцарства: [Пер.] М., 1996; К н н М. Рыцарство: Пер. с англ. М., 2000.
527
р ы ц ік
«РЬІЦАРЫ ПРАЦЫ», назва, якая сустракаецца ў гіст. л-ры ў дачыненні да членаў Ордэна рыцараў працы. PbilJAC (Ritsos) Яніс (1.5.1909, г. Манемвасія, Грэцыя — 11.11.1990), грэчаскі пісьменнік. У 1948—52 і 1967—74 зняволены ўладамі Грэцыі. Яго сац.-па-
Я.Рыцас
літ. погляды адлюстраваны ў зб. вершаў «Трактары» (1934), паэмах «Эпітафіі» (1936), «Песня для маёй сястры» (1937), дзе дамінуе імпрэсіянісцкае ўспрыманне рэчаіснасці. У зб-ках лірыкі «Выпрабаванні» (1943), «Каменны час» (1949), «Бяссонне» (1954), «Дзённікі высылкі» (1975), «Нататкі сляпога» (1979), «Карані Элінства» (1981), паэмах «Марш акіяна» (1940), «Ранішняя зорка» (1955), «Няскораны горад» (1958), «Мост» (1960), «Васемнаццаць мелодый горкай радзімы» (1973), «Граганда», «Званіца» (абедзве 1974) імкненне дасягнуць глыбінь чалавечай душы, спасцігнуць таямніцы жыцця. Сюррэаліст. рысы ўласцівыя вершам зб-каў «Архітэктура дрэў» (1958), «Сведчанні» (ч. 1—2, 1963—66). У раманах «Асцярожны Арыёст» (1982), «Што за дзіўныя рэчы!» (1983), «Штуршком локдя» (1984) жыццё грэч. правінцыі. Пераклаў верш Я.Купалы «А хто там ідзе?» (1983). На бел. мову яго вершы перакладала А.Кобец-Філімонава. Міжнар. Ленінская прэмія «За ўмацаванне міру паміж народамі» 1977. Te:. Бел. пер. — Макронісас. Мн., 1973; Рус. пер. — Нзбр. лнрвка. М., 1968; Мзбранное. М., 1973; Становленне: Ствхотворення н поэмы. М., 1979; Заметкн на полях врсмснк: Стмхн н поэмы. М., 1985. Літ:. й л ь м н с к а я С.Б. Янннс Рнцос: Очерк жвзнв н творчества. М., 1986. Л.П.Баршчэўскі.
РЫЦІК Пётр Рыгоравіч (н. 14.8.1931, в. Зарэчча Клінцоўскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне эпідэміялогіі і вірусалогіі. Д-р мед. н. (1972), праф. (1991). Скончыў Ленінградскі сан.-гігіенічны мед. ін-т (1955). 3 1958 y БелНДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі (з 1971 нам. дырэктара, з 1986 дырэктар, з 1995 заг. лабараторыі). Навук. працы па пытаннях дыягностыкі, лячэння і прафілактыкі дыфтэрыі, рэцыдыўных форм сыпнога тыфу, асабліва небяспечных вірусных гемарагічных ліхаманак, ВІЧ-інфекдыі. Да арт Рыцарства. Нямецкі дваранін Генрых Ангальцкі (1170— 1252) з іншымі знатнымі людзьмі на турніры. Мініяцюра 13 ст.
Te: Спорадвческнй сыпной твф. Мн., 1973 (у сааўт.). СПЙД: сяндром првобретенного мммунного дефнцнта. Мн., 1988 (разам з А.Г.Каламійцам, Н.Дз.Каламіец).
528__________________ р ы ц іх РЫЦІХ Аляксандр Фёдаравіч (5.7.1831, Пецярбургская губ. — пасля 1900), рускі этнограф, ваенны картограф. Ген.лейтэнант (1891). Скончыў Інжынерную акадэмію (1853) і Акадэмію Генштаба (1858). Стаяў на пазіцыях вялікадзярж. шавінізму. Склаў «Атлас народанасельніцтва Заходнярускага краю паводле веравызнанняў» (1863), У якім памылкова адносіў беларусаў-католікаў да палякаў. Найб. каштоўныя яго этнагр. карты з этнічнай статыстыкай Беларусі, некат. абласцей Расіі, замежных слав. народаў («Этнаграфічная карта Еўрапейскай Расіі», 1875). Яго працы, прысвечаныя Зах. краю («Матэрыялы для этнаграфіі Царства Польскага: Люблінская і Аўгустоўская губерні», 1864, і інш.), мелі апісальны харакгар. В.К.Бандарчык.
РЫЦЬІНА (польскае гусупа ад позналац. Ricinus клешчавіна), раслінны тлусты алей з насення клешчавіны. Атрымліваюць прасаваннем ці экстрагаваннем арган. растваральнікамі. Вязкая вадкасць светла-жоўтая ці амаль бясколерная, шчыльн. 950—974 кг/м3 (15 °С), т-ра застывання ад -8 да -18 °С. He раствараецца ў вадзе і бензіне. Невысыхальны алей; мае 80—90% трыглШэрыдаў рыцынолевай (12-гідраксі-і<ыс-9-октадэцэнавай) к-ты (гл. Алеі). Выкарыстоўваюць як змазачны матэрыял, гідраўлічную вадкасць, кампанент мазей і касметычных сродкаў, y медыцыне. РЫЧ (Rich) Вера (н. 24.4.1936, Лондан), англійская паэтэса і перакладчыца. Скончыла Оксфардскі ун-т (1958). 3 бел. мовы перакладае з 1960-х г. Пераклала зб. «Як вада, як агонь: Анталогія беларускай паэзіі з 1828 г. да сённяшняга дня» (1971), дзе апубл. творы 41 бел. аўтара. Пераклады паасобных твораў М.Багдановіча, З.Бядулі, А.Гаруна ў кн. «Снуецца зданяў рой» (1982). Пераклала паэму «Тарас на Парнасе», усе санеты Я.Купалы. Яе пераклады адметныя дакладнай перадачай зместу і формы арыгінала. Аўтар многіх артыкулаў пра бел. л-ру. Перакладае таксама са стараангл., старанарвежскай, польскай, рус., укр. моў.
Рычаг «дошка-арэлі»; 1 — груз; 2 — пункт апоры; 3 — прыкладзеная сіла.
РЫЧАГ, цвёрдае цела, здольнае паварочвацца вакол фіксаванай восі пад дзеяннем сіл, перпендыкулярных да восі вярчэння. Адзін з найпрасцейшых
механізмаў (разам з колам і вінтом). Вядомы з глыбокай старажытнасці. Тэорыя раўнавагі Р. пад дзеяннем сіл цяжару распрацавана Архімедам. Пры дзеянні некалькіх сіл раўнавага Р. дасягаецца пры ўмове, што сума момантаў гэтых сіл раўняецца нулю (гл. Момант сілы). Шырока выкарыстоўваецца ў якасці элемента канструкцый механізмаў і машын. РЫЧАГ0Ў Рыгор Пятровіч (н. 10.4.1944, г. Давыд-Гарадок Брэсцкай вобл ), бел. вучоныў ў гапіне хірургіі. Д-р мед. н. (1989), праф. (1993). Скончыў 1-ы Ленінградскі мед. ін-т (1969). 3 1990 y Мінскім мед. ін-це (заг. кафедры). Навук. працы па хірург. гастраэнтэралогіі, агульнай хірургіі, малаінвазійных тэлеэндавідыё- і лазерных тэхналогіях. Te:. Прогнозмрованне н профйлактмка, послеопсрацнонных осложненнй в хнрургмн язвенной болезнн. Душанбе, 1991; Ошмбкн, опасностн й осложнення в желудочной хмрурган. Мн., 1993; Методы наложеняя повязок прн травмах н некоторых заболеваннях. Мн., 1996 (разам з А.М.Няхаевым).
РЫЧАРД І Л ь в і н а е С э р ц а (франц. Richard Coeur de lion, англ. Richard the Lion-heart; 8.9.1157, Оксфард, Вялікабрытанія — 6.4.1199), кароль Англіі [1189—99]. 3 дынастыі Плантагенетаў. Выхоўваўся ў Аквітаніі, дзяцінства і юнацтва правёў на Пд Францыі. Меў добрую адукацыю, віртуозна валодаў зброяй, перамагаў на турнірах. Б.ч. жыішя правёў па-за межамі Англіі, удзельнічаў y бесперапынных войнах. У час 3-га крыжовага паходу 1189—92 захапіў в-аў Кіпр і крэпасць Акру ў Палесціне. Па дарозе назад каля Вены трапіў y палон да аўстр. герцага Леапольда V, які перадаў яго герм. імператару Генрыху VI; y 1194 адпушчаны за вял. выкуп. 3 1194 ваяваў з франц. каралём Філіпам II Аўгустам, які імкнуўся адваяваць землі Плантагенетаў y Францыі. Смяротна паранены ў час аблогі Шамо. Літ.: Д о б н а ш - Р о ж д е с т в е н с к а я О.А. Крестом н мечом: Прнключенйя Рнчарда I Львнное Сердйе. М., 1991; К е с с л е р У. Рнчард I Львнное Сердце: Король. Крестоносец. Авантюрнст: Пер. с нем. Харьков; Ростов н/Д, 1997.
РЬІЧАРД II (Richard; 6.1.1367, г. Бардо, Францыя — 14.2.1400), кароль Англіі [1377—99]. Апошні з дынастыі Плантагенетаў. Уступіў на трон y 12-гадовым узросце (краінай правіў савет). 3 1389 правіў самастойна, абапіраючыся на парламент і ч. знаці. Заключыў -мір з Францьмй (1397). 3 1397 усталяваў аднаасобнае праўленне, падпарадкаваў сабе парламент, выгнаў з краіны свайго брата Генрыха IV Ланкастэрскага і пазбавіў яго спадчынных правоў. Сваіх б. праціўнікаў караў штрафамі і канфіскацыяй іх маёмасці, што выклікала мяцеж буйных феадалаў. У 1399 скінуты, y 1400 забіты ці памёр ад голаду ў зняволенні. Герой гіст. драмы У.Шэкспіра «Рычард II» (1595).
РЬІЧАРД III (Richard; 2.10.1452, замак Фотэрынгей, каля г. Корбі, Вялікабрытанія — 22.8.1485), кароль Англіі [1483—85], Апошні з дынастыі Йоркаў. 3 1461 герцаг Глостэрскі. Стаў каралём y час Пунсовай і Белай руж вайны: прызначаны ў 1483 пратэктарам каралеўства пры малалетнім каралю Эдуарду V, скінуў яго і зняволіў y Таўэры. У бітве пры Босварце (1485) пацярпеў паражэнне і забіты. Новы кароль Генрых VII афіцыйна абвінаваціў P. III y забойстве Эдуарда V і яго брата. P. III — герой твораў Т.Мора («Гісторыя Рычарда III») і У.ІНэкспіра («Рычард III»). РЫЧАРДС (Richards) Дзікінсан (30.10.1895, г. Орындж, штат Нью-Джэрсі, ЗША — 23.2.1973), амерыканскі кардыёлаг. Чл. Нац. АН ЗША. Скончыў Іельскі (1917) і Калумбійскі (1922) ун-ты. У 1945—61 кіраўнік мед. аддзела ў шпіталі Белв’ю ў Нью-Йорку. Навук. працы пра дзейнасць сэрца ва ўмовах траўматычнага шоку, па распрацоўцы і ўдасканаленні метапаў даследавання функцый сэрца і лёгкіх y
Дз Рычардс
Т Рычардс
норме і паталогіі; адзін з аўтараў метаду катэтарызацыі сэрца. Нобелеўская прэмія 1956 (разам з А.Ф Курнанам, В Форсманам). А.Ю.Маніна. РЬІЧАРДС (Richards) Рычард (н. 24.8.1946, г. Кі-Уэст, ЗША), касманаўт ЗША. Капітан 3-га рангу. 3 1980 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў 4 палёты ў складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 8— 13.8.1989 на КК «Калумбія» (як пілот), 6— 10.10.1990 на КК «Дыскаверы», 25.6—9.7.1992 на КК «Калумбія» і 9—20.9.1994 на КК «Дыскаверы» (як камандзір). Правёў y космасе 34,2 сут. У. С.Ларыёнаў. РЬІЧАРДС (Richards) Тэадор Уільям (31.1.1868, г. Джэрмантаўн, штат Пенсільванія, ЗША — 2.4.1928), амерыканскі хімік. Скончыў Гарвардскі ун-т y Кеймбрыджы (1888, д-р філасофіі), дзе і працаваў з 1889 (з 1901 праф.). Навук. працы па вызначэнні і ўдакладненні атамных мас хім. элементаў. Распрацаваў новую методыку і апаратуру, пры дапамозе якой з вял. дакладнасцю вызначыў атамныя масы 25 хім. элементаў (1888— 1923). Эксперыментальна пацвердзіў законы электролізу Фарадэя (1902). Даказаў існаванне ізатопаў: вызначыў, шго атамныя масы свінцу, атрыманага з уранавых і з торыевых руд, розныя. Нобелеўская прэмія 1914.
РЫЧАРДСАН (Richardson) Генры Хобсан (29.9.1838, Сент-Джэймс, ЗША — 27.4.1886), амерыканскі архітэктар. Скончыў Гарвардскі ун-т y г. Кеймбрыдж (ЗША; 1859), Школу прыгожых мастацтваў y ПарыжыД1860—65). 3 1865 працаваў y Нью-Йорку, з 1874 — y г. Бруклін. Па-майстэрску выкарыстоўваў формы раманскага стылю для стварэння рамантычна-эфектных пабудоў, тонка ўпісаных y прыроднае асяроддзе: царква Трыніты-чэрч y г. Бостан (1873—77), асабняк Эймс-гейт-лодж y г. Норт-Істан (1880—81) і інш. Лепшыя работы Р., адметныя строгай тэктанічнасцю кампазіцыі, дакладнай функцыян. арг-цыяй (будынак суда і турмы графства Алегейні ў г. Пітсбург, 1884—88; магазін «Маршал Філд» y г. Чыкага, 1885—87, не захаваўся), заклалі аснову рацыяналістычнага кірунку ў архітэктуры ЗША. Пачынальнік т.зв. гонтавага стылю кампактных і камфартабельных драўляных жылых дамоў (Браент-хаўс y г. Кохасет, штат Масачусетс, 1880; Стаўтан-хаўс y Кеймбрыджы, 1882—83).
лію-3 (разам з Д.М.77/, Д.Дз.Ошэрафам, 1972). Нобелеўская прэмія 1996 (з Лі і Ошэрафам).
р ы ч ы __________________
Тв:. Рус. пер. — Эффект Померанчука / / Успехм фмз. наук. 1997. Т. 167, вып. 12. М. М Касцюковіч.
РЫ Ч0Ў, вёска ў Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл., на левым беразе р. Сцвіга. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 37 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Жыткавічы, 270 км ад Гомеля. 2209 ж., 228 двароў (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Свята-Міхайлаўская царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля вёскі курганны могільнік 10— 13 ст. і селішча ранняга жал. веку.
РЫЧАРДСАН (Richardson) Сэмюэл (19.8.1689, каля Дэрбі, Вялікабрытанія — 4.7.1761), англійскі пісьменнік-асветнік, адзін з пачынальнікаў сентыменталізму. Прайшоў шлях ад падмайстра лонданскага друкара да выдаўца. Стваральнік сац.-псіхал. рамана ў эпісталярнай форме: «Памела, або Узнагароджаная дабрадзейнасць» (т. 1—2, 1740; задуманы як узорны збор лістоў на маральна-павучальныя тэмы), «Кларыса, або Гісторыя маладой лэдзі» (т. 1—7, 1748), «Гісторыя сэра Чарльза Грандысана» (т. 1—7, 1754). Упершыню ў раманным жанры паставіў y цэнтр не прыгоды героя, a аналіз пачуццяў, спагадліва намаляваў вобраз чалавека трэцяга саслоўя, падрабязна апісаў сямейны побыт. Паўплываў на развіццё асветніцкага рамана (асабліва Д.Дзідро, Ж.Ж.Русо, І.В.Гётэ) і на псіхал. лінію рамана 19 ст.
РЫЧЫ, Р ы ч a, Р ы ч у, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., на мяжы з Латвіяй, y бас. р. Дрысвята, за 20 км на ПнЗ ад г. Браслаў. Пл. 12,83 км2, даўж. 6,27 км, найб. шыр. 3,73 км, найб. глыб. 51,9 м (другое па глыбіні возера на Беларусі), даўж. берагавой лініі 33,4 км. Пл. вадазбору 123 км2. Катлавіна складанага тыпу. Схілы выш. 10—20 м (на У да 30—40 м), параслі хмызняком і лесам. Шмат заліваў. БераВОЗЕРА РЫЧЫ
Літ:. Е л н о т р а т о в а А. Англнйскнй роман эпохм Просвешення. М., 1966; К е т т л А. Введенне в нсторню англмйского романа: Пер. с англ. М., 1966. Г.В.Сініла.
’окішііі%.
? V \ ( д5ёр«ы7 Анісімавіуы
РЫЧАРДСАНА ЭФЁКТ, тое, што тэрмаэлектронная эмісія.
ОРычардсан
Р Рычардсан
РЫЧАРДСАН (Richardson) Оўэн Уіланс (26.4.1879, г. Дзьюсберы, Вялікабрытанія — 15.2.1959), англійскі фізік. Чл. Ловданскага каралеўскага т-ва (з 1913). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1900). 3 1900 y Кавендышскай лабараторыі, з 1906 y Прынстанскім, з 1914 y Лонданскім ун-тах. Навук. працы па тэрмаэлектроннай эмісіі, электроннай і квантавай тэорыях, магнетызме, спектраскапіі, фізіцы рэнтгенаўскіх прамянёў і інш. Адкрыў тэрмаэлектронную эмісію (эфект Р.), устанавіў залежнасць шчыльнасці яе току ад т-ры паверхні металу (1901, формула Р. — Дэшмана). Эксперыментальна праверыў закон максвелаўскага размеркавання малекул па скарасцях (1908) і ўраўненне Эйнштэйна для фотаэфекту (1912). Нобелеўская прэмія 1928.
РЫЧКІ, вадасховішча ў Драгічынскім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Кублік. Створана ў 1981. Пл. 0,5 км2, даўж. 1,2 км, найб. шыр. 640 м, найб. глыб. 4,5 м, аб’ём вады 1,4 млн. м . Даўж. агараджальнай дамбы 3,1 км. Напаўняецца вадой з Ляхавіцкага канала мех. водапад’ёмам. Ваганні ўзроўню вады на працягу года 3,4 м. Выкарыстоўваецца для ўвільгатнення зямель, рыбагадоўлі і адпачынку. РЫ ЧК0Ў Юрый Міхайлавіч (н. 9.9.1952, с. Верхаважжа Валагодскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне радыёфізікі. Д-р фіз.-матэм. н. (1996), праф. (1999). Скончыў Ленінградскі ун-т (1977). 3 1983 y Гродзенскім ун-це (заг. кафедры). Навук. працы па фіз. электроніцы, прыкладной электрадынаміцы. Выявіў іонна-кластэрны механізм кантактных з’яў y вадкіх слабаправодных асяроддзях.
7 Марціннавічы
.
% £*??/ М ш а т в 'ў ц ы І'~ ^ 'нРывчсчііі .
г i Нарасіна
бяжы )) % ((т • т Антасіта я ^Наліты
(
Іурвянцы Дрысвяты
Станкавічы
гі высокія, пясчаныя, участкамі нізкія, на У зліваюцца са схіламі. Дно складанай будовы, глыбакаводныя ўпадзіны (34—40 м) чаргуюцца з мелямі. У залівах дно адносна плоскае, глЬіб. 10— 13 м. 5 астравоў агульнай пл. 5,7 га. Мелкаводдзе пясчанае і пясчана-галечнае, на У пад валунамі. Пяскі і апясчаненыя
Te:. Контактные явлення в жндкнх слабопроводяашх средах / / Мнженерно-фнз журн. 1997. Т. 70, № 6; Прнкладная электродянамнка. Гродно, 1999.
РЫЧМАНД (Richmond), горад на ПдУ 3111A, адм. ц. штата Віргінія. Засн. y РЫЧАРДСАН (Richardson) Роберт Коўл- 1607. У 1861—65 — сталіца канфедэраман (н. 26.6.1937, Вашынгтон), амеры- цыі Паўд. штатаў. 194,2 тыс. ж., з прыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗІІІА (1986). гарадамі каля 1 млн. ж. (1998). Порт y Замежны чл. Фін. акадэміі навук і л-ры нізоўях р. Джэймс, даступны для мар(1993). Скончыў Віргінскі політэхн. ін-т скіх суднаў. Вузел чыгунак і аўтадарог. (I960), ун-т Дзюка (г. Дархэм, штат Аэрапорт. Важны гандл-фін. цэнтр Паўн. Караліна; 1966). 3 1966 y Корнел- Поўдня ЗША. Гандлёва-размеркавальскім ун-ue (з 1975 праф.). Навук. працы ны цэнтр с.-г. раёна (тытунь і арахіс). па эксперым. фізіцы нізкіх тэмператур, Прамчшь: тытунёвая (адзін з гал. цэнвывучэнні ўласцівасцей вадкасцей і траў y краіне), хім., цэлюлозна-папяроцвёрдьгх цел пры звышнізкіх т-рах. Ад- вая, паліграф., металаапр., радыёэлеккрыў з’яву звышцякучасці вадкага ге- тронная. 20 ун-таў і каледжаў.
529
Возера Рычы
530__________________ р ы ч ы адклады пашыраны да глыб. 10— 12 м, y залівах да 2—5 м. Астатняя ч. ложа сапрапелістая, найб. глыбокія ўчасткі ілістыя. Мінералізацыя вады каля 220 мг/л, празрыстасць 5,3 м. Мезатрофнае. Зарастае, найб. зарастаюць залівы, пераважна падводнай расліннасцю (рдзесты, шышняк, эладэя, харавыя водарасці). Да глыб. 9 м растуць імхі. У іхтыяфауне больш за 20 відаў рыб. У возеры жывуць рэлікты ледавіковага перыяду (лімнакалянус, понтапарэя, бакаплаў Паласа), занесеныя ў Чырв. кнігу Беларусі. Упадаюць некалькі ручаёў, y т.л. з азёр Кракіна, Угарынка, Чарнаву, Сіла, выцякае р. Рычанка. Возера ўваходзіць y гідралагічны заказнік Рычы. РЫЧЫ, гідралагічны заказнік рэсп. значэння ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл. Створаны ў 1979 для аховы воз. Рычы і прылеглых прыродных комплексаў y межах вадазборнай плошчы. Пл. 1340 га. Рэльеф сярэдняўзгорысты з марэнных суглінкаў і супескаў. Вадазбор часткова забалочаны і ўкрыты невял. ўчасткамі альхова-яловых лясоў, хмызнякамі і лугавой расліннасцю. РЫЧЫЯ (Riccia), род маршанцыевых імхоў. Каля 200 відаў. Пашыраны паўсюдна пераважна ў паўд. шыротах і Паўд. паўшар’і. На Беларусі 7 відаў. Найб. вядомыя Р.: кучкаплодная (R. sorocarpa), плаваючая (R. fluitans), шызая (R. glauca). Трапляюцца на вільготнай, звычайна гліністай, аголенай глебе. Водную форму Р. плаваючай вырошчваюць y акварыумах. Наземныя, радзей водныя расліны. Слаявіна ў выглядзе разеткі дыяметрам да 2 см з рызоідамі, утворана зверху з асіміляцыйнай, знізу — з асн. тканкі. Палавыя органы (антэрыдыі і архегоніі) паглыбленыя ў слаявіну, размешчаны хаатычна.
Дж.Фрэскабальдзі, І.Я.Фробергер, І.Пахельбель, І.С.Бах. У 20 ст. да Р. звярталіся Ф.Маліп’ера, Б.Марціну, І.Стравінскі, Ю.Буцко. Э.А.Алейшкавп. РЫШАР (Richard) П’ер [сапр. Д э ф е й (Defays) П’ер Рышар Марыс Шарль Леапольд; н. 16.8.1934, г. Валансьен, Францыя], французскі акцёр, рэжысёр. Выступаў y кабарэ, мюзік-холах. У кіно з 1968. Стварыў вобраз добрага, невязучага, дзівакаватага героя ў фільмах «Высокі бландзін y чорным чаравіку» (1972), «Вяртанне высокага бландзіна» (1974), «Забаўка» (1977), «Укол парасонам» (1980), «Бацькі» (1984), «Уцекачы» (1986), «Налева ад ліфта» (1988), «Стары шэльма» (1992) і інш. Паставіў камедыі, y якіх іграў гал. ролі: «Рассеяны» (1970), «Я нічога не ведаю, але ўсё раскажу» (1973), «Я сарамлівы, але я лячуся» (1978), «Гэта не я, гэта ён» (1979) і інш. Зняўся ў Грузіі ў фільмах «Тысяча і адзін рэцэпт закаханага кулінара» (1996), «Лета, або 27 згубленых пацалункаў» (2000). У 2001 гастраліраваў на Беларусі. РЬІШТА, д р а к у н к у л ё з , паразітарная (глісная) хвароба. Выклікаецца круглымі чарвямі (Dracunculus medinensis), якія паразітуюць y падскурнай і міжмышачнай злучальнай тканцы чалавека і жывёлы. Пашырана ў тропіках і субтропіках. Чалавек заражаецца пры ўжыванні вады з інвазійнымі весланогімі рачкамі — цыклопамі (прамежкавы гаспадар). Інкубацыйны перыяд 9— 14 месяцаў. Аплодненая самка гельмінта мігрыруе ў падскурную клятчатку ног, на скуры ўтвараецца выпячванне, фарміруецца псеўдафурункул. Канчатковы гаспадар паразіта — чалавек, сабака, кот, леапард. Прыкметы: высыпка на скуры, падобная на крапіўніцу, моташнасць і інш. Лячэнне: мех. выдаленне паразіта, хіміятэрапія. А.А.Астапаў.
Рычыя: 1 — плаваючая; 2 — шызая.
РЫЧЭРКАР (італьян. гісегсаг ад гісегсаге расшукваць), жанр стараж. зах.-еўрап. музыкі поліфанічнага складу, блізкі да фантазіі, папярэднік фугі. Зарадзіўся ў Італіі ў 16 ст. ў лютневай музыцы, пазней пашырыўся ў творах для скрыпкі, віяланчэлі, аргана, клавіра, інстр. ансамбля. Форма Р. складаецца з некалькіх (3—7) раздзелаў, y якіх ужываюцца імітацыі і стылявыя рысы, значныя для фугі. Шматтэмны Р. блізкі да матэта. Сярод буйнейшых прадстаўнікоў Р. 16— 18 ст. А.Габрыэлі, Я.П.Свелінк,
Рыштаванні самаходныя ВА «Белкамунмаш».
РЫШТАВАННІ, часовыя дапаможныя прыстасаванні (канструкцыі) для размяшчэння на неабходнай вышыні рабочых, інструментаў, матэрыялаў пры выкананні буд. і мантажных работ. Бываюць зборна-разборныя (інвентарныя стоечныя, падвесныя і інш.) і перасоўныя самаходныя. Робяцца з метал. труб з раздымнымі злучэннямі элементаў, са стальньгх стрыжняў і канатаў (струн),
насцілаў, агараджэнняў. Прасцейшыя Р. — драўляны насціл на стойках. РЫШТЎНАК в a е н н ы, камплект прадметаў, неабходных ваеннаслужачаму для нашэння асабістай зброі, боепрыпасаў, сродкаў засцярогі, шанцавага інструменту, харч. запасаў і вады, асабістых рэчаў. Р. салдат і сяржантаў розных родаў войск і вайск. спецыяльнасцей уключае таксама прадметы, прызначаныя для пераноскі пэўнага віду зброі. Напр., y мотастралк. войсках Рэспублікі Беларусь ён складаецца з паяснога рэменя, плечавых лямак, сумак (для ручных гранат, магазінаў да аўтаматаў і ручных кулямётаў), чахлоў (для біклагі, малой рыдлёўкі, маслёнкі, ахоўных панчох і пальчатак); рэчавага мяшка, y які ўкладваюць плашч-палатку, кацялок, кубак, запас харчу і інш. У камплект Р. афіцэра ўключаюцца: партупея (паясны рэмень), палявая сумка, кабура для пісталета і інш. Гл. таксама Амуніцыя. І.А.Шор.
РЫІІіФ (Richet) Шарль (26.8.1850, Парыж — 4.12.1935), французскі фізіёлаг і бактэрыёлаг. Чл. Парыжскай АН (1914, з 1932 віцэ-прэзідэнт, з 1933 прэзідэнт). Чл. Нац. акадэміі медыцыны (1898). Скончыў Парыжскі ун-т (1877), з 1887 праф. фізіялогіі ў ім. Навук. працы па фізіялогіі стрававання, дыхання, тэрмарэгуляцыі, пытаннях імунітэту і сератэрапіі, лячэння эпілепсіі і туберкулёзу, псіхалогіі, мед. статыстыцы. Выявіў наяўнасць салянай к-ты ў страўнікавым соку. Сфармуляваў паняцце «пасіўны імунітэт» (1888). Апісаў рэакцыю арганізма на чужародны бялок (1902) і ўвёў тэрмін «анафілаксія». Нобелеўская прэМІЯ 1913. А.Ю.Маніна. РЫШ ЭЛЬЁ (Richelieu) Арман Жан д з ю П л е с і (du Plessis; 5.9.1585, Парыж — 4.12.1642), французскі дзярж. і рэліг. дзеяч. 3 1607 біскуп, y 1616— 17 дзярж. сакратар па замежных і ваен. справах y час рэгенцтва Марыі Медычы. У 1617—21 y апале. 3 1622 кардынал, з 1624 першы міністр ва ўрадзе Людовіка XIII. Фактычна кіраваў краінай. Праводзіў палітыку ўмацавання каралеўскай улады. 3 мэтай ліквідацыі сепаратызму адабраў y гугенотаў (фактычна стварылі дзяржаву ў дзяржаве) Ла Рашэль (1628) і паўд. крэпасці (1629). Падпісаў «Эдыкт міласці» (1629), які пазбавіў гугенотаў іх паліт. правоў, але захаваў свабоду веравызнання. Узмацніў кантроль над правінцыяльнымі органамі ўлады і перадаў ч. іх паўнамоцтваў каралеўскім інтэндантам. Спрыяў развіццю мануфактур і гандлю. Забараніў дуэлі, разбураў умацаваныя дваранскія замкі ўнутры краіны, караў смерцю сваіх ворагаў з ліку арыстакратыі (Марыльяк, Манмарансі, Сен-Мар). У знешняй палітыцы галоўным лічыў барацьбу супраць гегемоніі Габсбургаў. У 1635 Па яго ініцыятыве Францыя ўступіла ў Трыццацігадовую вайну 1618— 48 на баку пратэстанцкай кааліцыі. Далучыў да Францыі Эльзас і ч. Латарынгіі. Стварыў ва-
ен. флот і рэарганізаваў армію. Узмацніў падатковы прыгнёт і жорстка задушыў выкліканыя ім сял. паўстанні (краканаў y 1636, «басаногіх» y 1639). Мецэнат і калекцыянер, апекаваўся мастакамі і літаратарамі. У 1635 засн. Франц. акадэмію. У сваім «Палітычным завяшчанні» (1643) выклаў асн. прынцыпы палітыкі франц. абсалютызму. Літ.: Л ю б л н н с к а я А.Д. Францня прм Ршпелье: Фр. абсолютнзм в 1630— 1642 гг. Л., 1982; Ч е р к а с о в П П Кардннал Рмшелье. М., 1990; К н е х т Р.Дж. Рншелье: Пер. с англ. Ростов н/Д; М., 1997 Дз.М. Чаркасаў.
цаклад зменены ў тонкае джала — сродак нападу на здабычу і абароны ад ворагаў, праз якое ў момант уколу выводзіцца сакрэт ядавітых залоз. Лічынкі — драпежнікі, дарослыя кормяцца нектарам і пылком кветак, асобныя віды Р.в. палююць на пэўных насякомых і іх лічынак. Ператварэнне поўнае. С.Л. Максімава.
РЭ... (лац. ге...), прыстаўка, якая абазначае: і) паўторнае, аднаўляльнае дзеянне (напр., рэканструкцыя)-, 2) супрацьлеглае, зваротнае дзеянне, процідзеянне (напр., рээміграцыя).
РЭАБІЛІТАЦЫЯ (ад позналац. rehabilitatio аднаўленне), аднаўленне ў правах. Паводле права Рэспублікі Беларусь Р. асобы, якая прыцягвалася ў якасці абвінавачанага ці была прызнана вінаватай паводле прыгавору суда, або прыцягвалася да адм. адказнасці і панесла адм. спагнанне, лічыцца вынясенне апраўдальнага прыгавору пры пераглядзе справы, пастановы (вызначэння) пра спыненне справы за адсутнасцю падзеі злачынства, за адсутнасцю саставу злачынства або за недаказанасцю ўдзелу ва ўчыненні злачынства, a таксама пастанова пра спыненне справы аб адм. праШ Рышэ Карлынал Рышэльё вапарушэнні. Суправаджаецца кампенсацыяй шкоды, прычыненай незаконным прьшягненнем да адказнасці. ШэРЫШЭЛЬЁ (Richelieu) Арман Эману- раг асаблівасцей мае Р. ахвяр паліт. эль д з ю П л е с і (du Plessis; на рас. рэпрэсій. Паводле заканадаўства рэабіліслужбе Эмануіл Восіпавіч; 14.9.1766, таваныя асобы аднаўляюцца ў страчаПарыж — 17.5.1822), французскі і рас. ных імі ў сувязі з рэпрэсіямі сац.-паліт. дзярж. дзеяч, герцаг. У пач. Франц. рэ- і грамадзянскіх правах, воінскіх і спец. валюцыі эмігрыраваў (1789) y Расію. У званнях, ім вяртаюцца дзярж. ўзнагаро1790 удзельнічаў y Крымскай кампаніі ды, даюцца льготы, выплачваюцца камна чале з А.В.Суворавым, атрымаў чын пенсацыі і да т.п. Гл. таксама Рэпрэсіі ген.-лейтэнанта. У 1793—94 y складзе палітычныя ў СССР. кааліцыйных войск ваяваў супраць рэв. Францыі. 3 1803 граданачальнік Адэсы, РЭАБІЛІТАЦЫЯ ў м е д ы ц ы н е, гл. y 1805— 14 ген.-губернатар Новарасій- Медыцынская рэабілітацыя. скага краю. Садзейнічаў гасп. асваенню і засяленню Паўн. Прычарнамор’я. РЭАКАРДЫЯГРАФІЯ (ад грэч. rheos Пасля рэстаўрацыі Бурбонаў з 1814 y цячэнне, паток + кардыяграфія), метад Францыі; першы міністр ва ўрадзе Лю- даследавання функцыян. стану сэрца, довіка XVIII (1815— 18, 1820—21). Пры засн. на графічнай рэгістрацыі змен яго падтрымцы рас. імператара Аляксандра I эл. супраціўлення за поўны сардэчны дамогся некат. змякчэння на карысць цыкл. Францыі Парыжскага мірнага дагавора, скарачэння памераў кантрыбуцыі і колькасці (у 1817) акупацыйных войск y Францыі. На Ахенскім кангрэсе «Свяшчэннага саюза» (1818) дамогся поўнага спынення акупацыі Францыі. У г. Адэса яму пастаўпены помнік (1828). РЫЮЧЫЯ В0СЫ (Sphecoidea), надсямейства насякомых атр. перапончатакрыльгх. 12 тыс. відаў. Жывуць y розных ландшафтах, паасобна. Гнёзды ў глебе на пясчаных месцах (адсюль назва), пустых сцёблах травяністых раслін, y гнёздах насякомых і інш. Ёсць гнездавыя паразіты. На Беларусі найб. трапляюцца пчапіны воўк, амафіла пясчаная (Ammophila sabulosa), бембекс насаты (Bembex rostrata), сфекс зубасты (Sphex maxillosus), цэрцэрыс пясчаны (Cerceris arenaria), аса тоўстагаловая вялікая (Crabro cribrarius). Даўж. да 6 см. Цела голае або пакрыта валаскамі, чорнае, часта з жоўтым або чырв. малюнкам. Брушка з тонкай сцяблінкай. Яй-
РЭАКТАР
531
РЭАКЛІМАТЫЗАЦЫЯ (ад рэ... + акяіматызацыя) y б і я л о г i і, нггучнае вяртанне ў якую-н. мясцовасць (гіст. арэал) і развядзенне віду, які там быў знішчаны ці вымер; аднаўленне арэала пэўнага віду арганізмаў; таксама сам працэс паўторнага прыстасавання арганізмаў да ўмоў існавання ў месцах ранейшага пашырэння. Пачынаецца Р. з рэінтрадукцыі і складаецца з этапаў: папярэдняе эколага-эканам. абгрунтаванне мэтазгоднасці Р.; палявое абследаванне, работы па падтрымцы мэтазгоднасці інтрадукцыі віду; вызначэнне месца выпуску жывёл ці тэр. пасадкі раслін і іх колькасці; адлоў (закупка), перавозка і выпуск жывёл ці пасадка раслін; арганізацыя аховы такіх арганізмаў (арганізацыя запаведнікаў, заказнікаў з забаронай або рэгламентацыяй промыслу) і назіранне за імі. Паспяховасць Р. залежыць ад ступені змены былых умоў існавання (чым больш змен, тым ніжэй паспяховасць Р. на вызначанай тэр.), стварэння цэнтраў размнажэння, рассялення, ад міжнар. кааперацыі і інш. Р. садзейнічае аднаўленню біяцэнозпў і больш поўнаму выкарыстанню прадукцыйнасці экасістэм. Часцей праводзяць Р. паляўнічых (прамысл.) жывёл (напр., алень, бабёр, собаль, фазан і інш.). На Беларусі рэакліматызаваны алень высакародны, бабёр еўрап., зубр еўрап., бук лясны, дуб паўн., лістоўніца сібірская, хвоя веймутава, ціс ягадны. А.М.Петрьікаў.
РЭАКТАПЛАСТЫ, т э р м а р э а к тыўныя п л а с т м а с ы , пластычныя масы на аснове ацвярджальных алігамераў (смол). Перапрацоўка P. y вырабы суправаджаецца неабарачальнай хім. рэакцыяй, што прыводзіць да ўтварэння сеткаватых шклопадобных палімераў (гл. Ацвярдзенне палімераў), якія неабарачальна трацяць здольнасць пераходзіць y вязкацякучы стан. Найб. пашыраны Р. на аснове фенола-фармальдэгідных (фенапласты), мачавіна- і меламіна-фармальдэгідных (амінапяасты), эпаксідных і поліэфірных смол. РЭАКТАР ЭЛЕКТРЫЧНЫ, электрычны апарат y выглядзе інду/стыўнасці шпулі. Прызначаны для кампенсацыі ёмістаснай праводнасці працяглых ЛЭП (т. зв. папярочная кампенсацыя), абмежавання токаў кароткага замыкання, кампенсацыі ёмістасных токаў замыкання на зямлю, згладжвання пульсацый току ў ланцугах выпрамнікоў, абмежавання контурных токаў y ланцугах рэверсіўных выпрамнікоў. Высакавольтныя Р.э. прызначаны для ЛЭП, нізкавольтныя — для пераўтваральнай тэхнікі. РЭАКТАР- РАЗМНАЖАЛ ЬНІК, разнавіднасць ядзернага рэактара, y якім «спальванне» ядз. паліва суправаджаецца расшыранай вытв-сцю другаснага ядз. паліва.
Рыючыя восы: I — аса тоўстагаловая вялікая; 2 — бембекс насаты; 3 — сфекс зубаты; 4 — амафіла пясчаная.
У Р.-р. нейтроны, што вызваляюцца ў працэсе дзялення ядраў (напр., урану-235 y рэактарах-канвектарах), узаемадзейнічаюць з ядрамі сыравіннага матэрыялу (напр., урану238), y выніку чаго атрымліваецца другаснае ядз. паліва (плутоній-239). Узноўленае і спаленае палівы могуць быць таксама ізатопамі аднаго і таго ж хім. элемента (рэактар-бры-
532
РЭАКТАРЫ
дэр), напр., спальваецца і ўзнаўляецца плутоній-239. Р.-р. выкарыстоўваюцца для атрымання штучных падзельных матэрыялаў, a таксама «спальвання» урану-238 для атрымання электраэнергіі.
РЭАКТАРЫ ХІМІЧНЫЯ, прамысловыя апараты для ажыццяўлення рэакцый хімічных\ адны з асн. апаратаў тэхнал. установак хім. вытв-сці. Назва Р.х. (газагенератар, канвертар і інш.) звычайна вызначаецца працэсам, які ў ім праводзіцца. У шырокім сэнсе да Р.х. могуць быць аднесены гарэлкі, рухавікі, акумулятары і інш. апараты, y якіх таксама адбываюцца хім. рэакцыі, але гал. з’яўляецца цеплавы ці эл. эфект, мех. работа і інш., a не іх хім. прадукт. Р.х. класіфікуюць паводле характару працякання працэсу ў часе (Р.х. перыяд., бесперапыннага і паўбесперапыннага дзеяння), цеплавога рэжыму работы (ізатэрмічныя, адыябатычныя, політрапічныя), рэжыму руху рэакцыйнага асяроддзя (поўнага выцяснення або
рамешванне можа праводзіцца барбатаваннем. Цеплаабмен y такіх апаратах ажыццяўляецца праз паверхню Р.х. ці шляхам частковага выпарэння вадкага кампанента. Да рэактараў гэтага тыпу адносяць таксама апараты з нерухомым ці псеўдаажыжаным слоем (адным або некалькімі) каталізатара. У ёмістасных Р.х. праводзяць бесперапынныя, перыяд. і паўбесперапынныя працэсы. К а л о н н ы я Р.х. — пустацелыя або запоўненыя каталізатарам ці насадкай апараты. Для паляпшэння міжфазнага масаабмену ў іх выкарыстоўваюць дыспергаванне з дапамогай распырсквальнікаў, барбацёраў, мех. ўздзеяння (вібрацыя талерчатай насадкі, пульсацыя патокаў фаз) ці насадкі (цвёрдыя целы рознай формы — кольцы, кольцы з перагародкамі і інш.), якія забяспечваюць высакаскорасны плёначны рух фаз. У такіх Р.х. ажыццяўляюць бесперапынныя працэсы ў двух- ці трохфазных сістэмах. Т р y б ч a с т ы я Р.х. выкарыстоўваюць для правядзення каталітычных рэакцый з цеплаабменам y рэакцыйнай зоне праз сценкі трубак, высокатэмпературных газафазных рэакцый. Спецыфічныя ўласцівасці маюць Р.х. для электрахім. (гл. Электроліз), плазмахім. і радыяцыйна-хім. працэсаў. Разлік Р.х. грунтуецца на даных па тэрмадынаміцы і кінетыцы рэакцый, скорасці цепла- і масаабмену (гл. Макракінетыка) з улікам структуры патокаў y апаратах; поўны разлік праводзяць метадам мадэліравання (гл. Мадэліраванне ў навуцы і тэхніцы) з выкарыстаннем ЭВМ.
Выкарыстоўваюць Р.х., y т.л. на прадпрыемствах Беларусі, y тэхналогіі неарган. (вытв-сць аміяку, салянай і азотнай кіслот, аміячнай салетры і інш.) і арган. рэчываў (дэгідрыраванне //-бутэнаў, атрыманне ацэтылену з вуглевадародаў, перапрацоўка вадкага і газападобнага паліва і інш.), тэхналогіі асн. арган. сінтэзу і палімераў (атрыманне ацэтылену крэкінгам метану, нітрабензолу, стыролу, полімерызацыя этылену, хлорыстага вінілу і інш.), a таксама ў інш. галінах прам-сці. Гл. таксама Хімічная тэхнсілогія. Літ.: Расчеты хчмяко-технологнческмх процессов. Л., 1976. У.А.Маркаў.
Асноўныя тыпы рэактараў хімічных: a — праточны ёмісты рэактар з мяшалкай і цеплаабменнай абалонкай, б — мнагаслойны каталітычны рэактар з прамежкавымі цеплаабменнымі элементамі (ЦЭ), в — калонны рэактар з насадкай (Н) для двухфазнага працэсу, Г — трубчасты рэактар; 3 — зыходныя рэчывы, П — прадукты рэакцыі, Ц — цепланосьбіт, К — каталізатар. змяшэння, Р.х. прамежкавага тыпу), фазавага стану рэагентаў (Р.х. для гамагенных рэакцый y газавай ці вадкай фазах, для гетэрагенных рэакцый y сістэмах газ—вадкасць, газ—цвёрдае цела і каталітычных гетэрагенных рэакцый y сістэмах газ—цвёрдае цела, вадкасць— цвёрдае цела або ў вадкай фазе). Паводе тыпу канструкцыі Р.х. падзяляюць на ёмістасныя, калонныя, трубчастыя. Ё м і с т а с н ы я Р.х. — полыя апараты найчасцей з прыладамі для перамешвання; y газа-вадкасных сістэмах пе-
РЭАКТЬІВЫ ХІМІЧНЫЯ, прэпараты (індывід. рэчывы, іх растворы і сумесі) з рэгламентаванымі саставам і ўласцівасцямі, прызначаныя для навук. даследаванняў і аналізу хімічнага. Р.х., якія выкарыстоўваюць y хім. рэакцыях пры аналізе і сінтэзе розных рэчываў, часта называюць р э а г е н т а м і . Вырабляюць Р.х. ў форме, якая забяспечвае надзейнасць захавання і зручнасць пры выкарыстанні. На этыкетках звычайна паказваюць таксічнасць, вогне- і выбухованебяспечныя ўласцівасці, a таксама ўмовы захоўвання і транспарціроўкі. Большасйь Р.х. кантралююць паводле 2—3, a некаторыя па значна большай колькасці характарыстык (напр., Р.х. для біял. даследаванняў больш чым па 20). Найважн. характарыстыка Р.х. — чысціня. Звычайна адрозніваюць «асабліва чыстыя», «хімічна чыстыя», «чыстыя для аналізу» і «чыстыя» Р.х. (найніжэйшая кваліфікацыя Р.х., маюць не менш як 98% асн. рэчыва). Ёсць спец. віды кваліфікацыі з рознымі патрабаваннямі да ступені чысціні Р.х., абумоўленымі галінамі іх выкарыстання, напр., «спектральна чыстыя», «аптычна чыстыя», «для храматаграфіі». Выпускаюць таксама Р.х. «гарантаванай чысціні» са спецыфікацыяй, y якой прыведзены даныя фактычнага хім. аналізу.
РЭАКТЫЎНАЕ ПАЛІВА, паліва для авіяц. паветрана-рэактыўных рухавікоў. Найб. пашыранае Р.п. — газавыя фракцыі (гл. Гаш), атрыманыя прамой перагонкай нафты з наступнай гідраачысткай. Для паляпшэння эксплуатацыйных уласцівасцей дадаюйь (да 2% па масе) прысадкі: антыакісляльныя, ахоўныя. процізносныя і інш. РЭАКТЬІЎНАЕ СУПРАЦІЎЛЁННЕ, фізічная велічыня, якая характарызуе процідзеянне эл. ланцуга працяканню пераменнага эл. току, абумоўленае індуктыўнасцю і электраёмістасцю гэтага ланцуга; частка поўнага электрычнага супраціўлення. Адрозніваюць ёмістаснае супраціўленне і індуктыўнае супраціўленне. Адзінка Р.с. ў СІ — ом. У ланцугах з сінусаідальным токам на індуктыўным супраціўленні XL вектар сілы току адстае на 90° ад вектара напружання, a на ёмістасным Хс — наадварот, апярэджвае на 90°. Таму P c. X неразгалінаванага ланцуга з паслядоўна ўключанымі індуктыўнасцю і ёмістасцю роўнае X = Х,-Хс Лікавае значэнне Р.с. задае вугал зруху фаз паміж токам і напружаннем y эл. ланцугу: ф = arctg (X/R), дзе R — актыўнае супраціўленне. У ланцугах несінусаідальнага току Р.с. рознае для розных гарманічных складальных току.
РЭАКТЬГЎНАСЦЬ (ад рэ... + актыўнасць), уласцівасць жывой сістэмы рэагаваць на ўздзеянне навакольнага асяроддзя. Біял. форма адлюстравання ўключае вял. колькасць рэакцый — ад простых відаў раздражняльнасці да складаных рэфлексаў вышэйшай нерв. дзейнасці (напр., сезонныя міграцыі жывёл, алергічныя рэакцыі чалавека). Разам са спадчыннасцю, размнажэннем, ростам, антагенезам (развіццём), харчаваннем, абменам рэчываў з’яўляецца асн. уласцівасцю жыцця. Адрозніваюць Р. відавую, індывід., узроставую, імуналагічную, фізіял. (нармальную і паталагічную). Асн. прынцып Р.: характар рэакцыі жывога ў адказ на ўздзеянне раздражняльнікаў залежыць ад якасна-колькаснай характарыстыкі фактару асяроддзя і функцыян. стану субстрату, які рэагуе. Mae адаптыўнае знаЧ^нне. С. С. Ермакова. РЭАКТЫЎНАЯ АРТЫЛЁРЫЯ, від артылерыі, якая выкарыстоўвае рэактыўныя снарады. Знаходзіцца на ўзбраенні сухап. войск, ВПС і ВМФ (BMC). Прызначана для вядзення залпавага ar mo па розных цэлях. Mae рэактыўныя снарады з асколачна-фугаснымі, кумулятыўнымі, дымавымі і інш. часткамі. Створана ў СССР y канцы 1930-х г. Часці Р.а., якія мелі на ўзбраенні рэактыўныя сістэмы БМ-13 і БМ-8 (нар. назва «Кацюша»), уваходзілі ў склад артылерыі рэзерву. Упершыню баявыя машыны Р.а. БМ-ІЗ (эксперым. батарэя 1.A Флёрава) выкарыстаны 14.7.1941 y баі каля чыг. станцыі Орша Віцебскай вобл. і на пераправах цераз рэкі Дняпро і Аршьша. У 2-ю сусв. вайну Р.а. была ў ням. арміі (5-, 6- і 10-ствольныя мінамёты); y арміі ЗША (114,3-мм і 182-мм рэактыўныя сістэмы). Пасля вайны атрымала шырокае распаўсюджанне ў арміях інш. краін. Гл. таксама Рэактыўная зброя. А.У.Аляхповіч.
РЭАКТЬІЎНАЯ ЗБР0Я , від зброі, y якім сродкі паражэння дастаўляюцца да
цэлі за кошт рэактыўнай цягі. Да Р.з. адносіцца наземная, авіяц. і марская рэактыўныя сістэмы залпавага агню, рэактыўныя гранатамёты. Пускавыя ўстаноўкі гэтых сістэм мнагаствольныя, малагабарытныя і простыя па канструкцыі (з-за выкарыстання прынцыпаў рэактыўнага руху адсутнічае адаача пры выстрале). Многазараднасць і залпавасць агню дазваляе паражаць цэлі адначасова на значных адлегласцях і плошчах, забяспечвае раптоўнасць, высокую эфектыўнасць і інш. Р э а к т ы ў н a я с і с т э м а з а л павага а г н ю ўключае пускавую ўстаноўку, рэактыўныя снарады (некіравальныя ракеты, рэактыўныя глыбінныя бомбы), трансп. машыну і інш. Манціруецца на самаходных (баявыя машыны рэактыўнай артылерыі) і буксірных шасі, самалётах, верталётах (пускавыя ўстройствы), караблях (рэактыўныя бамбамётныя ўстаноўкі). Маюць калібр снарадаў да 375 мм, далёкасць стральбы да 45 км і больш, колькасць накіравальных 45—50. Сухап. войскі Беларусі маюць на ўзбра-
равана ўздоўж восі сапла ў адваротны бок адносна вектара скорасйі выцякання газаў. Выклікае перамяшчэнне ў прасторы рэактыўнага рухавіка і канструктыўна звязанага з ім апарата. Велічыня P u. рухавікоў ад некалькіх міліньютанаў (мікраракетныя рухавікі) да 10— 15 MH y цвердапаліўных ракетных рухавікоў. РЭАКТЫЎНЫ РУХ, рух цел пад дзеяннем рэактыўнай цягі. У тэхніцы ажыццйўляецца з дапамогай рэактыўных рухавікоў за кошт выцякання газаў, што ўтвараюцца пры згаранні рэактыўнага паліва. Бывае і ў прыродзе сярод жывёл (медуза, каракаціца, кальмар) і раслін (шалёны агурок). Тэорыю Р.р. (рух ракеты з улікам змены яе масы) распрацаваў К.Э Цыялкоўскі. Скорасць Р.р. v y любы момант часу t вызначаецца формулай Цыялкоўскага: v = й [1„(Л/| + +М2) - 1„(Л/| + М)], дзе й — адносная скорасць выцякання газу з рухавіка, Мь Д/2 i М — адпаведна масы ракеты, згарэдага падіва і падіва, што застадося.
533
рэакты ўны
спалучае ў сабе ўласна рухавік і рухач, г. зн. з’яўляецца рухавіком прамой рэакйыі: сіла цягі прыкладзена непасрэдна да корпуса і забяспечвае перамяшчэнне яго ў бок, процілеглы напрамку выцякання струменя. Адрозніваюць рэактыўныя ракетныя рухавікі (сілкуюцца толькі палівам і акісляльнікам, што знаходзіцйа на лятальным апараце) і паветрана-рэактыўныя рухавікі (выкарыстоўваюць таксама кампаненты навакольнага асяроддзя — кісларод атм. паветра). Бываюйь і камбінаваныя Р.р. — ракетна-праматочныя, ракетна-турбінныя і інш. Прынцып рэактыўнага руху вынайдзены Геропам Александрыйскім (1 ст. н.э.), першыя цвердапаліўныя Р.р. (парахавыя ракеты) з’явіліся ў Кітаі (каля 10 ст.). Ідэю шматступеньчатай ракеты, ракетных батарэй, тэхналогію вырабу порахаў і інш. пытанні рэактыўнай артылерыі абгрунтаваў бел. інжынер і вучоны К Семяновіч (17 ст.). Схему лятальнага апарата з парахавым Р.р. склаў М.І.Кібальчыч (1881), Р.р на вадкім паліве прапанаваў К.Э Аіыллкоўскі (1903). Стварэнню Р.р. спрыялі навук. працы М.Я Жукоўскага, І.У.Л/яшчірскага, Б.С Сцечктп, франц. вучонага Р.Эно-Пельтры і інш. Р.р. розных канструкцый распрацавалі Ф.А.Цандэр, A.М Люлькн, С.П.Каралёў, В.П Глушко, Г.Оберт, Р Годард, Ф.Уітл (Вялікабрытанія) і інш.
енні Р.з., y т.л. сістэійы БМ-21 «Град». Гл. таксама Рэактыўная артшерыя. А.У.Аляхновіч.
РЭАКТЫЎНАЯ МАГЎТНАСЦЬ, фізічная велічыня, якая характарызуе скорасць змены эл.-магн. энергіі, назапашанай y шпулі індуктыўнасці і кандэнсатары, a таксама скорасць перадачы энергіі ад крыніцы да прыёмніка і назад. Абазначаецца Q, вымяраецца ў вольт-амперах рэактыўных. У ланцугах сінусаідальнага току роўная Q= = (//simp , дзе U — напружанне, / — сіла току, ф — вугал зруху фаз паміж напружаннем і токам. Звязана з поўнай S і актыўнай мпгутнасцю Р суадносінамі: Q = V s 2 - Р 5 (гл. Магутнасць электрычная). Цыркуляцыя рэактыўнай энергіі ў эл. ланцугах выклікае дадатковыя страты энергіі і падзенне напружання ў ЛЭП, загружае эл. сетку і генератары. Таму Р.м. y эл. сетках звычайна кампенсуюць падключэннем токапрыёмнікаў, якія ствараюць процілеглы зрух фаз (эл. кандэнсатараў, сінхронных кампенсатараў, рэактараў электрычных і інш.).
РЭАКТЫЎНАЯ ЦЙГА, р э a к т ы ў н a я с і л а, сіла рэакцыі (аддачы) струменя, што ствараецца ў выніку выцякання газаў (ці іній. рабочага цела) з сапла рэактыўнага рухавіка. Фізічна Р.ц. — раўнадзейная ўсіх сіл ціску рабочага цела на паверхні рухавіка; накі-
РЭАКТЬГЎНЫ РУХАВІК, рухавік унутранага згарання, які стварае рэактыўную цягу ў выніку выцякання з яго струменя рабочага цела. К.інетычная энергія струменя ствараецца выкідам праз сапло распаленых газаў y выніку гарэння рабочага цела (рэактыўнага і ракетнага паліва). У энергію рэактыўнага струменя можа пераўтварацца таксама ядз., эл. і сонечная энергія. Р.р.
Рэактыўны рухавік: a — паравы шар Герона Александрыйскага (I — трубкі для падводу пары, 2 — выхлапныя трубкі, 3 — псшы шар, я кі круціцца ад рэактыўных струменяў); б — парахавы рухавік на кітайскай вогненнай страле (1 — порах, 2 — папяровая гільза, 3 — запальны састаў), в — прынцыповая схема турбарэактыўнага рухавіка (у параўнанні з 4-тактавым поршневым рухавіком).
РЭАКТЫЎНЫ СНАРАД, боепрыпас, што дастаўляецца да цэлі за кошт цягі рэактыўнага рухавіка. Складаецца з баявой часткі, рэактыўнага рухавіка і вузлоў стабілізацыі палёту (хваставое апярэнне, нахіленыя соплы). Паводле прызначэння Р.с. падзяляюць на асколачныя, асколачна-фугасныя, фугасныя, кумулятыўныя, запальныя, дымавыя і інш.; паводле спосабу стабілізацыі (устойлівасці ў палёце) — на невярчальныя (апераныя) і вярчальныя (турбарэактыўныя). У палёце звычайна некіравальны. Траекторыя Р.с. складаецца з 2 участкаў: актыўнага, на якім працуе рэактыўны рухавік, і пасіўнага, на якім Р.с. рухаецца пад дзеяннем сілы цяжару. Створаны ў СССР y 1930-я г. Выкарыстоўваецца ў рэактыўнай артылерыі.
1 2 л —; 4 >
пары |У см о ктв а н н е
j
I
С ціскан не
З га р а н н е
i Рэактыўны I I струмень [ _Х _(вы хлап) I
J
534
рэакцы і
РЭАКЦЫІ СЎВЯЗЕЙ, сілы, з якімі целы, што рэалізуюць сувязі механічныя, дзейнічаюць на пункты мех. сістэмы, на якую гэтыя сувязі накладзены. Р.с. узнікаюць як сілы процідзеяння (гл. Ньютана законы механікі) пры наяўнасці сіл, што дзейнічаюць на сувязі. Напр., рэйкі — сувязі, якія абмяжоўваюць рух вагона; Р.с. з’яўляюцца сілы, з якімі рэйкі дзейнічаюць на колы вагона. РЭАКЦЫІ ХІМІЧНЫЯ, працэсы ператварэння адных рэчываў (простых і хім. злучэнняў) y інш. рэчывы (прадукты рэакцыі). Суправаджаюцца разрывам хімічных сувязей y малекулах рэчываў, што ўступаюць y рэакйыю (зыходных рэчываў), і ўтварэннем новых сувязей y прадуктах рэакцыі. У адрозненне ад ядзерных рэакцый, якія прыводзяць да ўтварэння новых атамаў, пры Р.х. адбываецца толькі перабудова вонкавых электронных абалонак атамаў. Якасны і колькасны састаў зыходных рэчываў і прадуктаў Р.х. запісваецца пры дапамозе ўраўненняў хімічных. Магчымасць Р.х. і ступень (паўната) ператварэння рэчываў, што ўзаемадзейнічаюць, пры розных умовах (т-ра, канцэнтрацыя ў газавай сумесі ці растворы, ціск) вывучае тэрмадынаміка хімічная, скорасць Р.х. і іх механізм — кінетыка хімічная. Р.х. падзяляюцца на абарачальныя (гл. Аборачальныя рэакцыі) і неабарачальныя. Паводле цеплавога эфекту адрозніваюць э к з а т э р м і ч н ы я Р.х., якія адбываюцца з вылучэннем цяпла (у гэтых рэакцыях энергія, неабходная для разрыву хім. сувязей y зыходных рэчывах, меншая за энергію, што вылучаецца пры ўтварэнні новых сувязей), і э н д а т э р м і ч н ы я Р.х., якія адбываюцца з паглынаннем цяпла. Многія тэрмадынамічна магчымыя Р.х пры звычайных умовах ідуць з малой (практычна блізкай да нуля) скорасцю. Для паскарэння такіх рэакцый выкарыстоўваюць каталізатары (гл. Каталіз). Механізм большасці Р.х. уключае некалькі (гл. Складаныя рэакцыі), a часам дзесяткі і сотні т.зв. элементарных стадый, якія прыводзяць да ўтварэння мала ўстойлівых прамежкавых прадуктаў — свабодных радыкалаў і атамаў, што прымаюць удзел y наступных элементарных стадыях (гл. Ланйуговыя хімічныя рэакцыі). Адбываюцца Р.х за кошт цеплавога ўзбуджэння (пры награванні), пад уздзеяннем святла (гл. Фотахімічныя рэакцыі), іанізавальных выпрамяненняў (радыяцыйна-хімічныя рэакцыі), эл. току, ціску, y плазме (гл. Плазмахімія) і інш. Гл. таксама Акісленне-аднаўленне^ Гарэнне, Полімерызацыя, Тапахімічныя рэакцыі. Літ.: Т о y б М. Механмзм'ы неорганмчес-
кнх реакцмй: Пер. с англ. М., 1975; С a й к с П. Механнзмы реакцнй в органвческой хммнн: Пер. с англ. 4 нзд. М., 1991; Ж д a н о в В П. Скорость хнмпческой реакцнн Новоснбнрск, 1986; Ш е л в н с к м й Г.М Основы теорнн хнмяческнх процессов. М., 1989. В.В.Ссірыдаў.
РЭАКЦЫЯ (ад рэ... + лац. actio дзеянне), 1) дзеянне, стан, працэс, якія ўзнікаюць y адказ на якое-н. уздзеянне. Напр., Р. вока на святло адбываецца пры знешнім яго раздражненні; Р. ацэначная ці на крытыку выяўляецца псіхалагічна-эмацыянальным станам асобы (гл. Рэакцыя ў псіхалогіі); ператва-
рэнні адных рэчываў y другія — вынік рэакцый хімічных. 2) Палітыка актыўнага супраціўлення грамадскаму прагрэсу; паліт. рэжым, устаноўлены для захавання грамадскіх парадкаў, якія ўстарэлі, аджылі свой век. РЭАКЦЫЯ ў п с і х а л о г і і , акт паводзін, эмацыянальны стан, суб’ектыўнае перажыванне, якое ўзнікае ў адказ на пэўнае ўздзеянне; адвольны рух, які апасродкаваны задачай і з’яўляецца адказам на прад’яўленне сігналу. Характарызуецца хуткасцю, інтэнсіўнасцю, формай працякання. Вымярэнне гэтых характарыстык Р. абумовіла ўзнікненне псіхаметрыі як галіны псіхалогіі. У залежнасці ад прыкмет, пакладзеных y аснову класіфікацый, y псіхалогіі і інш. пагранічных навуках вылучаюць розныя віды Р. — паводзінскія, фізіял., адвольныя і міжвольныя, пачуццёва-эмацыянальныя і інш.
кіслым асяроддзі, a злучэнняў крэмнно (Si), алюмінію (А1) — y шчолачным. Пры кіслай Р.г. многія расліны прыгнечваюцца ад павышанай канцэнтрацыі іонаў Н+ і А13+, таму кіслыя глебы неабходна вапнаваць (гл. Вапнаванне глебы). Моцнашчолачныя глебы таксама неспрыяльныя для с.-г. культур; іх паляпшаюць гіпсаваннем глеб і ўнясеннем арган. угнаенняў. На Беларусі Р.г. с.-г. угоддзяў ў межах pH y хлорыстым каліі (KC1) ад 3,9 на пераходных тарфяніках да 7,5 на дзярнова-карбанатных глебах. РЭАЛІЗАЦЫЯ (франц. réalisation ад позналац. realis сапраўдны, рэчыўны), 1) ажыццяўленне, здзяйсненне, правядзенне ў жыццё якога-н. плана, ідэі, праекта і да таго падобнае; 2) (эканам.) продаж маёмасці, тавару, каштоўных папер.
РЭАЛІЗМ (ад позналац. realis сапраўдны, рэчыўны) у ф і л а с о ф і і , кірунак, згодна з якім агульнае аб’ектыўна РЭАКЦЫЯ АСЯДАННЯ ЭРЫТРАіснуе, прэваліруе над адзінкавым, канЦЬІТАЎ, с к о р а с ц ь а с я д а н н я крэтным і не залежыць ад яго. У адрозэ р ы т р а ц ы т а ў (РАЭ, САЭ), паказненне а д с т ы х і й н а г а (першаснага) чык, які адлюстроўвае змены фіз.-хім. Р., заснаванага на паўсядзённым вопыуласцівасцей крыві\ вымяраецца велічыце чалавека, як перакананне, што рэнёй слупа плазмы крыві, што вызваляецальнасйь пазнаецца шляхам непасрэдца ад эрытрацытаў пры іх асяданні ў нага ўспрыняцця, філас. Р. грунтуецца цытратнай сумесі (звычайна за 1 гадз). на прызнанні магчымасці апасродкаваВыкарыстоўваецца ў дыягностыцы захнага пазнання рэальнасці, яе незалежворванняў. Паскорана асядаюць эрынасці ад свядомасці індывіда, яго вопытрацыты пры запаленчых і інфекц. пра- ту і ўспрыняцця. Вытокі Р. ў вучэнні цэсах, рэзкае паскарэнне (да 70—80 мм Платона аб універсаліях, якія арганізуза гадзіну) сведчыць аб злаякасных ноюць быццё і ствараюць незалежны ад ваўтварэннях, нырачных захворваннях. рэчаў ідэальны свет. У адрозненне ад Запаволенне РАЭ бывае пры сардэчнай Платона Арыстоцель лічыў, што агульдэкампенсацыі, павелічэнні вязкасці нае існуе ў непарыўнай сувязі з адзінкакрыві і інш. вым і з’яўляецца яго формай. Вучэнні Платона і Арыстоцеля паслужылі асноРЭАКЦЫЯ ВЫПРАМЯНЁННЯ, р а д ы я ц ы й н а е т р э н н е , сіла, што вай для с х а л а с т ы ч н а г а Р., які вырашаў пытанне аб рэальным існавандзейнічае на зараджаную часціцу ні агульных паняццяў (універсалій) і іх (напр., электрон) з боку выкліканага ёй анталагічным статусе. Насуперак наміэл.-магн. выпрамянення; тармажэнне налізму, які прызнаваў рэальнасць тольвыпрамяненнем. Паскораны рух заракі рэчаў, Р. абвяшчаў рэальнае і незаджанай часціцы вядзе да выпрамянення эл.-магн. хваль. У сістэме такіх часціц лежнае ад свядомасці існаванне універне захоўваюцца энергія і імпульс. Такая салій. У схаластычным Р. вылучаюць сістэма «паводзіць» сябе як мех. сістэма гранічны Р. (засн. на вучэнні Платона) пры наяўнасці сіл трэння (дысіпатыў- і памяркоўны (на вучэнні Арыстоцеля). ная сістэма), якія ўводзяцца для апісан- Прадстаўнікі г р а н і ч н а г а Р. сцвярня факта незахавання энергіі ў сістэме ў джалі, што «ідэі» (думкі Творцы) з’яўлявыніку яе ўзаемадзеяння з навакольным юцца правобразамі рэчаў і як першасныя субстанцыі існуюць y якасці іх сутасяроддзем. насці (Аўгусцін, Іаан Скот Эрыўгена, РЭАКЦЫЯ ГЛЁБЫ, фізіка-хімічныя Гільём з Шампо, Ансельм Кентэрбеўласцівасці глебы, звязаньы з колькас- рыйскі, Адэлард Бацкі). Больш устойліцю іонаў Н+ і ОН' y яе цвёрдай і вад- вым і прымальным для царквы стаў кай частцы. Вызначаецца вадародным п a м я р к о ў н ы Р., які сінтэзаваў ідэі паказчыкам (pH), характарызуе кіоіо/п- Арыстоцеля, Авіцэны і хрысц. тэалогіі насць глебы. Адрозніваюць Р.г. кіслую (Альберт Вялікі, Фама Аквінскі, Ф.Суа(пераважаюць іоны Н+), шчолачную рэс). Паводле Фамы Аквінскага, універ(пераважаюць іоны OH") і нейтральную саліі існуюць траяка: як «ідэі» рэчаў, іх (аднолькавая канцэнтрацыя іонаў і правобразы ў божым розуме, як сутОН'). Для колькаснай ацэнкі Р.г. выка- насць рэчаў і як абстрактныя паняцці ў рыстоўваюцца розныя паказчыкі, най- чалавечым розуме. 3 канца 19 ст. ідэі часцей pH суспензіі глебы ў вадзе ці ў сярэдневяковага памяркоўнага Р. адрарастворы хлорыстага калію (KC1). Р.г. дзіліся ў філасофіі неатамізму і атрымаістотна ўплывае на міграцыю прадуктаў лі далейшае развіццё ў школах «Асацыявыветрывання; міграцыйная здольнасць цыя рэалістычнай філасофіі» (Дж.Уайлд, злучэнняў жалеза, марганцу, стронцыю, М.Чапмен, Р.Паркер і інш.) і «Метафімедзі (Fe, Mn, Sr, Cu) павялічваецца ў зічнае таварыства» (П.Вейс, Ч.Хартшарн,
У.Шэлдан і інш.). 3 20 ст. Р. развіваецца як сукупнасць гнасеалагічных вучэнняў і школ, агульная рыса якіх — прызнанне рэальнасці аб’екта пазнання і яго незалежнасці ад свядомасці і пазнавальных актаў (гл. Крытычны рэалізм і Неарэалізм y філасофіі). С а ц ы я л ь н ы Р. — агульнатэарэт. і метадалагічная канцэпцыя, паводле якой сапраўднымі носьбітамі eau. рэальнасці з’яўляюцца звышіндывід. цэласнасці: грамадства, дзяржава, народ, сям’я, a не індывіды (А.Конт, Г.Спенсер, Л Гумплавіч, М.М.Кавалеўскі, Э.Дзюркгейм). Н а в у к о в ы Р. — кірунак y сучаснай філасофіі, які грунтуецца на прызнанні аб’ектыўнай рэальнасці і магчымасці яе пазнання ў працэсе эвалюцыі навук. тэорый (Х.Патнэм, У.Селарс, Г.Р.Харэ).
кай пазіцыі канкрэтнымі фактамі (творчасць І.Пацея, М.Сматрыцкага, І.Руцкага і інш ). Сац. аспекты маст. крытыкі ўзмацніліся ў асветніцкай і рамантычнай л-ры 18 — 1-й пал. 19 ст., ананімнай паэзіі і публіцыстыйы, y фальклоры травестацыя як метад адлюсгравання, крытыка капіталізму). Фальклорны Р., засн. на зніжэнні афіц. і павелічэнні нар. каштоўнасцей, выявіўся ва ўзорах ананімнай паэзіі стылю травесці («•Энеіда навыварат», «Тарас на Парнасе»), Арыентацыя на крытычны Р. і асветніцкі рамантызм, прыкметная ў творчасці В.Каратынскаіа, ВДуніна-Марцінкевіча, ЯЛучыны, яскрава выявілася ў паэзіі і публіцыстыцы Ф.Багушэвіча. Сац.-выкрывальніцкія і гратэскавыя формы крытыкі жыцця ў Рас. імперыі характэрны для паэзіі,
Да арт. Рэалізм. Г.Курбэ. Пахаванне ў Арнане. 1849—50.
P. y л і т a р a т y р ы, праўдзівае, канкрэтна-гіст. маст. выяўленне тыповых вобразаў, характараў і сюжэтаў y тыповых сац. абставінах. Першай гіст. формай Р. як рацыянальна абгрунтаванага маст. метаду была л-ра Адраджэння. Рэнесансавы Р. з яго маштабнасцю вобразаў, ідэалам свабоднай і духоўна багатай асобы, сцвярджэннем новага гуманіст. погляду на прызначэнне чалавека акрэсліўся ў творчасці Дж.Бакачыо, Ф.Рабле, М.Сервантэса, У.Шэкспіра. У 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. сфарміраваўся асветніцкі Р. (Д.Дэфо, Г.Філдынг, Д.Дзідро, ГДесінг і інш.), арыентаваны на развіццё навук. светапогляду, сац., этычнае і эстэт. выхаванне чалавека-грамадзяніна. Вядучымі кірункамі 2-й пал. 19—20 ст. быў агульны для еўрап. культуры крытычны рэалізм і неарэалізм, a ў СССР і інш. краінах сацыяліст. арыентацыі — сацыялістычны рэалізм. 3 найб. паўнатой рэалістычны метад выявіўся ў сацыяльна арыентаванай л-ры (проза, драматургія, публіцыстыка, крытыка), неадназначна — y лірыцы. Гісторыя бел. л-ры засведчыла тэндэнцыі да адлюстравання жыццёвых рэалій y свецкай і агіяграфічнай л-ры сярэдневяковай эпохі. Пачынальнікі гуманіст. рацыяналізму і рэнесансавага Р. на Беларусі — асветнікі і першадрукары Ф.Скарына, В.Цяпінскі, С.Будны, новалац. паэты Мікола Гусоўскі, Я.Вісліцкі, асветнік і пісьменнік Сімяон Полацкі. У палемічнай літаратуры канца 16— 17 ст. рэалістычная плынь выявілася як сінтэз красамоўства з рацыяналізмам, лагічнай доказнасці і аргументацыі пісьменніц-
прозы і публіцыстыкі Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, М.Гарэцкага, А.Гаруна, публіцыстыкі бел. газет і часопісаў («Наша доля», «Наша ніва», «Гоман», «Маладая Беларусь»). Асаблівасць Р. ў бел. л-ры — адзінства з нац.-дэмакратычнай філасофіяй, з прагрэс. неарамантызмам і сімвалізмам, адкрытасць для ўспрымання і нац. адаптацыі дасягненняў агульнаслав. (найперш. рус.,
РЭАЛІЗМ
535
укр., польскай) і еўрап. літ. культуры. Ідэі і прынцыпы Р. абгрунтоўваў і прагрэс. рускамоўны друк на Беларусі (газ. «Мннскнй лмсток», «Северо-Западный край», «Голос npoBHHUuu», «Окранна», «Ммнскмй курьер», «Полесье»), У бел. л-ры 1920—90-х г. вьмвіліся 3 плыні: афіц. сацыяліст. Р., узвышэнскі «аквітызм» (гл. «Узвышша») як наватарская форма нац.-маст. адраджэння, вяртанне да крытычнага Р. ў спалучэнні з мадэрнісцкімі і постмадэрнісйкімі навацыямі. P. y в ы я ў л е н ч ы м мастацт в е. У шырокім сэнсе — уласцівасць мастацтва выяўл. сродкамі адлюстроўваць рэчаіснасць шляхам узнаўлення форм, y якіх аб’ект існуе ў рэальнасці. У такім кантэксце да Р. адносяць маст. творчасць ад першабытнасці да нашых дзён, y аснове якой натуралістычны падыход да перадачы прадметнага асяроддзя, які, y адрозненне ад уласна натуралізму, існуе ў адзінстве з маст. абагульненнем і індывідуалізацыяй вобраза. У вузкім сэнсе — кірунак y мастацтве, гістарычна-тыпалагічная форма маст. свядомасці, уласцівая 19 ст., характэрнай прыкметай якога з’яўляецца адлюстраванне паўсядзённага жыцця, пазбаўленае прыдуманых мастаком сюжэтных калізій і канцэптуальных ідэй. Маст. асаблівасці Р. праявіліся ў 17— 18 ст. y творчасці мастакоў Галандыі, Ж.Гудона (Францыя), У.Хогарта (Вялікабрытанія), Д.Хадавецкага (Германія) і інш. Тэрмін «P.» уведзены ў 1836 франц. крытыкам Г.Плашанам. У самаст. кірунак склаўся ў сярэдзіне 19 ст. ў Францыі ў творчасці Т.Курбэ, які ў «Маніфесце рэалізму» (1855) сфармуляваў паняцце «P.» як праграмную апазіцыю акад. мастацтву і яго нарматыўнай эстэтыцы. Прынцыпы Р. найб. паслядоўна
536
РЭАЛІСТЫЧНАЯ
развіваліся ў творчасці А.Дам’е, a такоама Ж.Ф.Міле, П.Пюві дэ Шавана, Ж.Б.С. Шардэна і інш. У рас. мастацтвазнаўстве храналагічныя межы Р. былі пашыраны да пач. 20 ст. і ўключалі найперш творчасць перасоўнікаў. У 1934 М.Горкі ўвёў паняцце крытычны рэалізм, які фактычна ідэнтычны ўласна Р. Прынцыпы Р. ў трансфармаваным выглядзе былі пакладзены ў аснову метаду сацыялістычнага рэалізму. На Беларусі ў самаст. маст. кірунак не сфарміраваўся. У наш час вызначэнне «P.» (мастак-рэаліст) часта ўжываецца як сінонім фігуратыўнага мастацтва ў процівагу абстрактнаму мастацтву. Літ:. К о н а н У.М. Развіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 гг.). Мн., 1968; Я г о ж . От Ренессанса к класснцнзму: (Станоаленне эстет. мыслн Белоруссня в XVI— XVIII вв ). Мн., 1978; Я г о ж. Мастацкая культура Беларусі эпохі Рэнесансу / / Мастацтва. 2000. N° 7— 12; Ж у р а ў л ё ў В.П., Т ы ч ы н a М.А. Магчымасці рэалізму: Прычыннасць і гістарызм. Мн., 1982. Н.Г.Кісялёва (філасофія), У.М.Конан (літаратура), М.Л.Цыбульскі (выяўленчае мастацтва).
РЭАЛІСТЫЧНАЯ Ш К0ЛА nPÀBA, адзін з кірункаў правазнаўства ў ЗША y 1920-я г. Прадстаўнікі школы Дж.Грэй, О.Холмс, Д.Франк, К.Левелін, Е.Патэрсан і інш., канстатуючы кансерватызм, нягнуткасць, звернуты ў мінулае традыцыйнай прававой сістэмы ЗША, патрабавалі яе мадыфікацыі і прыйшлі да адмаўленНя прынцыпу стабільнасці права і падпарадкоўвання суддзі закону. 3 пункту гледжання Р.ш.п. норма права — гэта ўсяго толькі думка заканадаўца аб праве, якую суддзя можа прыняць або не прыняць пад ўвагу. На думку «рэалістаў» усякая прававая норма, выказаная ў законе ці ў прэцэдэнце, непазбежна ператвараецца ў нешта застылае і адсталае ад жыцця. Таму права павінна змяняцца бесперапынна, што магчыма толькі ў тым выпадку, калі праватворчай сілай будзе суд. У адказе на пытанне, чым кіруецца суд пры вынясенні рашэння, прыхільнікі гэтай плыні падзяляліся на 2 групы: адна з іх схілялася да біхевіярызму (уздзеянне знешніх фактараў на паводзіны суддзі), другая — да фрэйдызму (пошукі ўздзеяння фактараў y глыбіннай псіхалогіі). У абодвух выпадках асновай паводзін суддзі і створанага ім права выступалі выключна псіхал. фактары. Такім чынам Р.ш.п. прыйшла да вульгарнага разумення права, a яе нігілістычнае стаўленне да стабільных норм права і патрабаванне неабмежаванай свабоды суд. меркавання па сутнасці зводзілі на нішто прынцып законнасці. РЭАЛ0ГІЯ (ад грэч. rheos цячэнне, паток + ... логія), навука, што вывучае з’явы дэфармацыі і цякучасці рэчываў, для якіх характэрны паўзучасць (гл. Паўзучасць матэрыялаў) і рэлаксацыя. Вылучылася ў самаст. галіну механікі суцэльных асяроддзяў y 2-й чвэрці 20 ст. Цесна
звязана з гідрадынамікай, пругкасці тэорыяй. Тэарэт. Р разглядае сувязь паміж напружанасцямі, дэфармацыямі і іх зменамі ў часе, вывучае паводзіны мнагафазных сістэм y залежнасці ад рэапагічных уласцівасцей іх кампанентаў. Адрозніваюць рэалагічныя ўласцівасці фундаментальныя (пругкасць, вязкасць, пластычнасць); складаныя (іх камбінацыі); тэхналагічныя (коўкасць, клейкасць, усмоктванне, покрыўная здольнасць фарбаў). Даследуе дысперсныя сістэмы — фарбы, нафтапрадукты, буд. матэрыялы, кляі, глебы, торф, смолы, цэлюлозу, крухмал, бялкі, тлушчы, шкло і інш. Метады Р. выкарыстоўваюцца ў металургічнай і палімернай вытв-сці, горнай справе, медыцыне і інш.
На Беларусі даследаванні па праблемах Р. праводзяцца ў Ін-це цепла- і масаабмену Нац. АН. Літ:. Л о д ж А.С. Эластнчные жндкостн: Введенне в реологню конечнодеформнруемых полнмеров: Пер. с англ. М., 1969; Ш у л ь м а н З.П., К о р д о н с к н й В.Н. Магннтореологмческнй эффект. Мн., 1982; Г о т л м б Ю.Я., Д а р н н с к н й А.А., С в е т л о в Ю.Е. Фнзнческая кннетнка макромолекул. Л., 1986.
Р э а л ь га р .
РЭАЛЬГАР (франц. rëalgar ад араб. рахдж аль гхар — літар. пыл рудніка), мінерал класа сульфідаў, сульфід мыш’яку, AS 4 S4 . Mae 70,1% мыш’яку. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Утварае зямлістыя масы, налёты, коркі, зярністыя агрэгаты, рэдка прызматычныя крыштапі. Колер ярка-чырвоны, аранжава-жоўты. Бляск шкляны, смалісты. Празрысты. Цв. 1,5—2. Шчыльн. 3,6 г/см3. Крохкі. Паходжанне гідратэрмальнае; таксама прадукт вулканічнай сублімацыі і выдзялення з тэрмальных крыніц. Радовішча ў ЗША, Чылі, Кыргызстане, Расіі, Італіі і інш. Руда мыш’яку. РЭАЛЬНАСЦЬ (ад позналац. realis сапраўдны, рэчыўны), агульнае філас. паняцце, якое вызначае аб’ект пазнання. Выкарыстоўваецца ў розных сэнсах: як усё, што існуе (у гэтым сэнсе Р. набліжаецца да паняцця быццё); як аб’ектыўны свет, які існуе незалежна ад чапавечай волі і ўяўленняў, y т.л. аб’ектываваны ўнутр. свет чалавека, суб’ектыўнааб’ектыўны свет культуры; як рэчаіснасць (актуальнае быццё). У тэарэтыка-пазнавальным плане Р. супрацьпастаўляюць ідэальнае. Тэрмін «P.» выкарыстоўваюць і для вызначэння пэўных аспектаў універсуму (напр., фіз. Р., біял. Р., моўная Р. і інш ).
РЭАЛЬНАЯ ЗАРАБ0ТНАЯ ПЛАТА эканамічны паказчык, што вызначае аб’ём прадметаў спажывання і паслуг, які работнік можа набыць на свае грошы, атрыманыя ў форме аплаты працы; састаўная частка рэальных даходаў насельніцтва. Яе велічыня залежыць ад памеру аплаты ў адпаведнасці з колькасцю і якасцю працы і ад цэн на тавары і паслугі, падаткаў і інш. Вылічваецца ў працэнтах ці як каэфіцыент і вызначае суадносіны паміж намінальнай (грашовай) заработнай платай і індэксам цэн на тавары і паслугі ў дадзены перыяд за вылікам спагнаных падаткаў і ўзносаў. Памяншэнне Р.з.п. звязана з інфляцыяй, калі яна не кампенсуецца павелічэннем, індэксацыяй заработнай платы. РЭАЛЬНЫ ГАЗ, газ, уласцівасці якога вызначаюцца ўзаемадзеяннем яго малекул. Пры звычайных умовах (Т « 300 К, р = 100 кПа) Р.г. сваімі ўласцівасцямі нагадваюць ідэальны газ і іх стан прыблізна апісваецца Мендзялеева—Клапейрона ўраўненнем. Наяўнасць міжмалекулярнага ўзаемадзеяння ўлічваецца вірыяльным ураўненнем стану Р.г.: pV= = RT(1 + B(T)/V + C(T)/V2+...), дзе p — ціск, V — мапярны аб’ём газу, Т — абс. т-ра, R — газавая пастаянная, В(Т), С(Т) і г.д. — вірыяльныя каэфіцыенты, якія залежаць ад т-ры і характарызуюць парныя, трайныя і г.д. узаемадзеянні малекул y газе. Пры павышэнні ціску і паніжэнні т-ры ўласцівасці Р.г. апісваюцца Ван-дэр-Ваальса ўраўненнем. РЭАЛЬНЫЯ ДАХ0ДЫ НАСЁЛЬНІЦТВА, абагульняльны эканам. паказчык узроўню жыцця насельніцтва; састаўная частка нацыянальнага даходу. Вызначае аб’ём тавараў і паслуг, які можа набыць працоўны за кошт сваіх даходаў: заработнай плсіты, пенсіі, стыпендыі і інш. трансфертных плацяжоў, паступленняў ад продажу прадуктаў сельскай гаспадаркі, даходаў ад уласнасці ў выглядзе працэнтаў па ўкладах, каштоўных паперах, дэвідэндаў, даходаў ад прадпрымальніцкай дзейнасці, крэдытаў і інш. Велічыня Р.д.н. залежыць ад грашовых даходаў насельніцтва, бясплатных і льготных паслуг, ад цэн на тавары і паслугі, памеру падаткаў і інш. Вылічваюцца Р.д.н. як каэфіцыент ці ў працэнтах: вызначаюць суадносіны паміж сумай усіх грашовых і натуральных даходаў насельніцтва за вылікам падаткаў, збораў, інш. абавязковых плацяжоў y дзярж. бюджэт, узносаў y розныя арг-цыі і індэкссім цэн на тавары і паслугі. РЭАЛЬНЫЯ НАВУЧАЛЬНЫЯ ЎСТАН 0ВЫ , сярэднія навучальныя ўстановы з практычнай накіраванасцю ў навучанні. У адрозненне ад класічнай адука: цыі ў Р.н.у гал. ўвага звяртаецца на вывучэнне прадметаў прыродазнаўчанавук. і матэм. цыклаў. Узніклі ў Германіі (у 1706 y г. Гале). У 19 ст. сфарміраваліся розныя тыпы рэальных школ з перавагай агульнаадук. і прафес. кірункаў. Р.н.ў. або рэальныя аддзяленні пры сярэдніх
школах, існуюць y сістэмах адукацыі некат. краін Еўропы і Азіі. У канцы 18 ст. ў Рэчы Паспалітай, y т.л. на Беларусі, y навуч. праграмах акруговых і падакруговых вучылішчаў меліся «карысныя для практычнага жыцця прадметы» (тэарэт. і практычная фізіка і хімія, агародніцтва, земляробства, гігіена, архітэктура, мастацтва і рамёствы). Большасць гэтых прадметаў увайшла ў школьныя статуты 1803 і 1828 y Рас. імперыі. У І-й трэці 19 ст. ў некат. прыватных пансіёнах ставілася мэта «распаўсюджвання тэхнічных, непасрэдна карысных для прамысловай дзейнасці, ведаў». 29.3.1839 зацверджана Палажэнне аб рэальных класах пры навуч. установах Мін-ва нар. асветы «для часовага выкладання тэхнічных навук». У рэальных класах павятовых вучылішчаў і гімназій выкладаліся: практычная хімія і механіка, маляванне, чарчэнне і інш. У 1840 y Варшаве заснавана 1-я ў Рас. імперыі рэальная^-класная гімназія. У 1850-я г. амаль y кожнай навуч. акрузе меліся гімназіі, дзе вышэйшыя 3 класы былі падзелены на класічнае і рэальнае аддзяленні. У адпаведнасці са статутам ад 19.11.1864 ствараліся рэальныя гімназіі і прагімназіі. Мэта іх дзейнасці — разам з класічнымі гімназіямі даваць агульную адукацыю і рыхтаваць для паступлення ў вышэйшыя спец. навуч. ўстановы. У іх выкладаліся: Закон Божы, рус. мова і славеснасць, гісторыя, геаграфія і чыстапісанне. Дадаткова больш часу вылучалася на матэматыку, прыродазнаўства, хімію, фізіку, касмаграфію, нямецкую і франц. мовы, маляванне і чарчэнне. Пасведчанне аб заканчэнні курса ўлічвалася пры паступленні толькі ў вышэйшыя тэхн. ўстановы. У рэальнай прагімназіі тыя ж прадметы выкладаліся ў меншым аб’ёме. На Беларусі ў 2-й пал. 19 — 1-й пал. 20 ст. дзейнічалі Пінская рэальная 7-класная гімназія, Бабруйская, Брэсцкая і Гомельская рэальныя 5-класныя прагімназіі. У 1871—72 рэальныя гімназіі пераўтвораны ў рэальныя вучылішчы, якім y 1888 нададзены статус агульнаадук. сярэдніх навуч. устаноў. Курс навучання — 6 класаў і падрыхтоўчы клас. Р.н.ў. мелі 2—5 кл. У 1—4-х кл. давалася агульная адукацыя, y 5—6-х кл., якія падзяляліся на асноўнае і камерцыйнае аддзяленні, выкладаліся спец. прадметы. У некат. Р.н.у уводзіўся дадатковы 7-ы клас з 3 разрадамі: агульны (рыхтаваў да паступлення ў вышэйшыя тэхн. ўстановы), механіка-тэхн. і хімікатэхнічны (давалі сярэднюю тэхн. адукацыю). Пры вучылішчах ствараліся пансіёны, дадаткова вывучаліся англ., італьян. і навагрэч. мовы. Першыя рэальныя вучылішчы адкрыты ў Пінску (1872), Мінску (1880), Магілёве (1885). У 1890-х г. y рэальных вучылішчах скасавана камерцыйнае аддзяленне (ствараліся асобныя камерцыйныя школы, напр., y Мінску ў 1901). У пач. 20 ст. выпускнікі рэальных вучылішчаў атрымалі права паступаць на фізіка-матэм. і мед. ф-ты ун-таў. У 1915 было 10 рэальных вучылішчаў (3 прыватныя) y Беластоку, Вільні, Віцебску, Гродне, Дзвінску, Мінску, Магілёве, Пінску, Слоніме, Рагачове. Скасаваны ў 1915— 18. Літ.: Асвета і педагагічная думка ў Беларусі. Са старажытных часоў да 1917г. Мн., 1985; Ш ы б е к а З.В., Ш ы б е к a С.Ф. Мінск: Старонкі жыцця дарэв. горада: Пер. з рус. Мн., 1994. А. Ф. Самусік.
РЭАМІ0Р (Reaumur) Рэнэ Антуан (28.2.1683, г. Ла-Рашэль, Францыя — 17.10.1757), французскі прыродазнавец. Чл. Парыжскай АН (1708). Замежны ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1737). Навук. працы ў галіне матэматыкі, фізікі, хім. тэхналогіі, заалогіі і інш. Вынайшаў спіртавы тэрмометр (1730), шкала якога паміж пунктамі замярзан-
ня і кіпення вады падзялялася на 80° (гл. Рэамюра шкала). Выкарыстаў мікраскоп для металургічных даследаванняў, выказаў прапанову атрымання штучнага шоўку. Літ:. Л ь о ц ц н М. Нстормя фмзмкн: Пер. с нтал. 1970. р э а м к Ьр а ш к а л а . адна з тэмпературных шкал, y якой адзін градус роўны 1/80 частцы інтэрвала паміж пунктамі плаўлення лёду і кіпення вады пры нармальным ціску. Прапанавана Р.А Рэамюрам (1830). 1 °R = 1,25 °С.
РЭАНІМАТАЛ0ГІЯ (ад рэанімацыя + ...логія), раздзел клінЛнай медыцыны, які вывучае механізмы надыходу смерці і аднаўпення функцый арганізма чадавека. Навукова абгрунтоўвае метады рэанімацыі і прафілактыкі развіцця небяспечных ддя жыцця станаў. Вывучае прычыны смерці (танаталогія), прычыны раптоўнага спынення сэрца або дыхання, абгрунтоўвае своечасовае правядзенне метадаў ажыўдення, распрацоўвае сучасныя прыёмы рэанімацыі. Дасдедуе жыццёва важныя сістэмы арганізма: сардэчна-сасудзістую, ц.н.с., дыхадьную і інш., прафідактыку развіцця неабарачадьных змен y арганізме (біяд. смерць), інтэнсіўныя рэанімацыйныя мерапрыемствы пасдя спынення сэрца або дыхання, прыёмы па ажыўденні да поўнага аднаўдення функцый арганізма.
537
р э а ф іл ы
структуры і функцый установы, арганізацыі і інш. Р. юрыдычнай асобы — спыненне дзейнасці юрьш. асобы (аб’яднанне, зліццё прадпрыемстваў і г.д.) без ліквідацыі спраў і маёмасці. РЭАСТАТ (ад грэч. rheos цячэнне, паток + statos нерухомы), электрычны апарат (пераменны рэзістар) для плаўнага або ступеньчатага рэгулявання (абмежавання) сілы току і напружання ў эл. ланцугах. Залежна ад матэрыялу супраціўлення бываюць метал. (праваднікі з канстантану, ніхрому і інш.), валкасныя (праваднік — электраліт) і вугальныя (слупкі з тонкіх вугальных шайбаў). Уключаюцца паслядоўна (для змены сілы току ці напружання ў невял. межах) ці паралельна (для рэгулявання ў шырокім дыяпазоне — ад нуля да макс. значэнняў). Выкарыстоўваюцца як пускавыя, рэгулявальныя, нагрузачныя, вымяральныя і інш. Гл. таксама Атэнюатар, Дзялільнік напружання, Патэнцыёметр
Літ:. Неотложные состояння: Справ. для врачей. 2 взд. Мн., 1998; Снндром смертн. Мн., 1999. У.А.Кульчыцкі, А.А.Зайцаў.
РЭАНІМАЦЫЯ (ад рэ... + лац. animatio ажыўленне), а ж ы ў л е н н е арган і з м а, сістэма мерапрыемстваў пры тэрмінальных станах (шок, агонія, клінічная смерць). Накіравана на прадухіленне незваротнага пашкоджання нейронаў лобных аддзелаў кары вял. паўшар’яў галаўнога мозга. Пры спыненні дыхання і работы сэрца тэрмінова пачынаюць практычныя мерапрыемствы па ажыўленні: штучная вентыляцыя лёгкіх (метад рот y рот, або рот y hoc), аднаўленне кровазвароту (вонкавы масаж сэрца). Р. можа ўключаць інтубацыю трахеі, ускрыццё трахеі з увядзеннем асобай трубкі, артэрыяльнае нагнятанне крыві для аднаўлення спантаннага кровазвароту, дэфібрыляцыю сэрца (спыненне разрозненых скарачэнняў сардэчнай мышцы моцным эл. разрадам), пункцыю поласцей сэрйа для ўвядзення лек. рэчываў, крыві і кровазаменнікаў і інш. Неэфектыўная Р. пры гібелі нерв. клетак кары вял. паўшар’яў, што адбываецца праз 3—5 мін пасля спынення кровазабеспячэння мозга, астаноўкі сэрца і дыхання (перыяд клінічнай смерці). Вывучае рэаніматалогія. У.А.Кульчышсі.
РЭАПЕРАЦЫЯ, паўтор аперацыі хірургічнаіі y выпадку недастатковай яе эфектыўнасці або пры ўзнікненні пасляаперацыйных ускладненняў. РЭАРГАНІЗАЦЫЯ (ад рэ... + арганізацыя), пераўтварэнне, перабудова, змена
1 U
2
Р э а с т а т : a — лабараторнага тыпу з неперарыўнай зменай супраціўлення; б і в — паслядоўная і паралельная схемы ўключэння; U — напружанне крыніцы току; 1 — рэастат: 2 — нагрузка.
РЭАФІЛЫ [ад грэч. rheos цячэнне, паток + ...фы(ы)], арганізмы, прыстасаваныя да жыцця ў цякучых водах рэк, ручаёў, прыліўна-адліўных зонах мораў і акіянаў. Здольныя супрацьстаяць цячэнню, існуюць y патоку вады ўсе жыццё (напр., прахадныя рыбы) або ў пэўныя перыяды жыццёвага цыкла (напр., лічынкі аўсянікаў, шыцікі). На Беларусі
538
р э б ін д э р
сярод раслін да Р. належаць ніткаватыя зялёныя водарасці, сіне-зялёныя водарасці, мох фантыналіс, кветкавыя расліны — рагаліснік, разак, рдзесты, трыснёг, 40pom, сярод жывёл — гідры, губкі, імшанкі, прымацаваныя інфузорыі, бентасныя калаўроткі, мсыашчацінкавыя чэрві, малюскі\ ракападобныя, з рыб — сцерлядзь, некат. карпападобныя (верхаводка, гусцяра, краснапёрка, плотка і інш.), ласосепадобныя (рапушка, стронга, харыус звычайны і інш.). Патрабуюць высокага ўзроўню кіслароду ў вадзе. Беспазваночныя Р. — фільтратары, улоўліваюць кармавыя часцінкі пры дапамозе лоўчых сетак (шыцікі), пасіўнай фільтрацыі вады праз лоўчыя шчацінкі на целе (лічынкі мошак), седыментацыі ў віры, які ствараецца рухамі шчацінак або шчупальцаў (інфузорыі, губкі, калаўроткі і інш ). Звычайна з павелічэннем скорасці цячэння памеры беспазваночных Р. (акрамя каланіяльных форм) паА.М.Петрыкау. мяншаюцца.
Р^БІНДЭР Пётр Аляксандравіч (3.10.1898, С.-Пецярбург — 12.7.1972), расійскі фізікахімік, заснавальнік фізіка-хім. механікі. Акад. AH СССР (1946, чл.-кар. 1933). Герой Сац. Працы (1968). Скончыў Маскоўскі ун-т (1924). У 1922—32 y Ін-це фізікі і біяфізікі AH СССР, адначасова ў 1923—41 y Маскоўскім пед. ін-це (з 1929 праф.). 3 1935 y Ін-це фіз. хіміі AH СССР, адначасова з 1942 y Маскоўскім ун-це, з 1968 гал. рэдактар «Коллондного журнала». Навук. працы па фізікахіміі дысперсных сістэм і паверхневых з’яў. Адкрыў адсарбцыйнае зніжэнне трываласці цвёрдых цел (гл. Рэбіндэра эфект). Развіў уяўленне аб малекулярным механізме дзеяння паверхнева-актыўных рэчываў, распрацаваў асновы іх выкарыстання ў тэхнал. працэсах. Дзярж. прэмія СССР 1942.
на краі вобада кола лакаматыва (вагона), які прадухіляе сход кола з рэйкі, накіроўвае яго на бакавы пуць y час руху па стрэлачным пераводзе. Р. на шківе ці блоку затрымлівае канат, трос, рэмень ад саслізгвання.
РЭВАЛЬВЁР (англ. revolver ад revolve вярцецца), індывідуальная многазарадная наразная агнястрэльная зброя з вярчальным барабанам (патроннікаммагазінам). Прызначаны для паражэння жывых цэляў на адлегласці да 100 м. Ёмістасць барабана 6—7 патронаў, калібр 7,62— 11,56 мм, скарастрэльнасць 6—7 выстралаў за 15—20 с. П.А.Рэбіндэр.
РЭБРАПЛ0ДНІК (Pleurospermum), род кветкавых раслін сям. парасонавых. 3 віды. Пашыраны ў Еўразіі. На Беларусі 1 від — Р. аўстрыйскі (P. austriacum). Зрэдку трапляецца на ўзлесках і ў зарасніках хмызняку. Р. аўстрыйскі — двухлетнік выш. 50— 150 см з клубнепадобным карэнішчам. Баразнаватае сцябло адзіночнае, прамое, полае, уверсе разгалінаванае, цвёрдаваласістае. Ніжняе лісце на доўгіх чаранках, буйное, бліскучае, цёмназялёнае, перыстарассечанае, верхняе — сядзячае. Кветкі белыя, y парасоніках. Плод — віслаплоднік. В.М.Прохараў.
Тв.\ Фмзнко-хнмнческая механнка металлов. М., 1962 (разам з У.І.Ліхтманам, Я.Дз.Шчукіным); Мзбр. труды. [T. 1—2]. М., 1978—79. Ліш.\ П.А.Ребмндер. 2 нзд. М., 1971.
РЙБІНДЭРА ЭФЕКТ, эфект адсарбцыйнага зніжэння трываласці цвёрдага цела з прычыны абарачальнага фіз.-хім. ўздзеяння навакольнага асяроддзя. Адкрыты П.А.Рэбіндэрам y 1928. Праяўляецца ў шматразовым зніжэнні трываласці, павышэнні крохкасці, памяншэнні даўгавечнасці цвёрдага цела (напр., растрэскванне шкла, горных парод y прысутнасці вады, разбурэнне палімерных матэрыялаў пад уплывам арган. растваральнікаў), a таксама павышэнні пластычнасці цвёрдых матэрыялаў і аблягчэнні іх дыспергавання. Паверхневымі працэсамі, што выклікаюць Р.э., акрамя адсорбцыі, могуць быць змочванне (асабліва цвёрдых цел расплавамі, блізкімі, па малекулярнай прыродзе), эл. зараджанне паверхні, хім. рэакцыі. Выкарыстоўваюць Р.э. для аблягчэння апрацоўкі металаў ціскам і рэзаннем, тонкага драбнення горных парод і цэментнага клінкеру, пры свідраванні і праходцы тунэляў. Літ.: Г о р ю н о в Ю.В., П е р ц о в Н.В., С y м м Б.Д. Эффект Ребнндера. М., 1966.
РЭБ0РДА (ад франц. rebord літар.— прыўзняты край, борт), кругавы выступ
ны або шэрагу дзяржаў. Ажыццяўляецца ва ўмовах стабілізацыі ўнутр. грашовага абарачэння, дадатковага сальда плацёжнага балансу дзяржавы пасля пераадолення інфляцыі. Супрацьлеглае паняцце дэвальвацыі. Гл. таксама Валютны курс.
Р&БУС (аа лац. rebus пры дапамозе рэчаў, прадметаў), загадка, y якой словы або фразы, што разгадваюцца, выкладзены ў выглядзе камбінацый малюнкаў, літар; y пераносным значэнні — нешта загадкавае, мудрагелістае, незразумелае. РЭВАКАЦЫЯ (лац. revocatio адкліканне), скасаванне пэўнага распараджэння ці даручэння; таксама заява чэкадаўца або скасаванні раней выдадзенага чэка. РЭВАЛЬВАЦЫЯ (ад рэ... + вальвацыя), павышэнне курсу валюты адной краіны ў адносінах да курсу валюты інш. краі-
З’явіўся ў 16 ст., пашырыўся як наразны з 1830-х г. У рас. арміі на ўзбраенні былі Р. сістэмы Сміта—Весана, з канца 19 ст. — сістэмы Нагана ўзору 1895 (гл. Наган), якія былі на ўзбраенні і ў Сав. Арміі. У І-й пал. 20 ст. паступова заменены самазараднымі пісталетамі.
РЭВАЛЬВЁРНЫ CTAHÔK, т а к а р н а - р э в а л ь в е р н ы с т а н о к , металарэзны станок такарнай групы з паваротным прыстасаваннем (рэвальвернай галоўкай) для ўстаноўкі і замацавання пааперацыйных камплектаў інструменту. Выкарыстоўваецца для шматінструментальнай апрацоўкі складаных паверхняў дэталей з прутковага матэрыялу (прутковыя Р.с.) і штучньгх загатовак (патронныя Р.с.). На Р.с. выконваюць аперацыі тачэння, расточвання, свідравання, зенкеравання, рассвідроўвання і інш. Выкарыстоўваюцца таксама рэвальверныя паўаўтаматы (патронныя Р.с. з лікавым праграмным кіраваннем). РЭВАЛІ0ЦЫІ 1848—49 У ЕЎР0ПЕ, « в я с н а н а р о д а ў » , серыя рэвалюцый, якія ахапілі большасць краін Зах. Еўропы ў канцы 1840-х г. (гл. Рэвалюцыя 1848 y Францыі, Рэвалюцыя 1848 y Аўстрыі, Рэвалюцыя 1848— 49 y Германіі, Рэвамоцыя 1848— 49 y Венгрыі, Рэвалюцыя 1848— 49 y Італіі). У гістарыяграфіі 19 ст. часам вызначаліся як адзіная Усееўрапейская рэвалюцыя 1848—49. Выкліканы крызісам паліт. рэжымаў краін Зах. Еўропы, якія ўсталяваліся пасля Венскага кангрэса 1814— 15. Мелі як агульнадэмакр. мэты (лібералізацыя паліт. жыцця, усталяванне канстытуцыйнага -ладу, скасаванне феад. перажыткаў), так і нац. характар (Германія, Італія, Венгрыя). На першых этапах y рэвалюцыях вядучую ролю адыгрывалі лібералы, y далейшым вылучылася радыкальная плынь, прадстаўнікі якой стаялі за радыкальныя сац. змены ў грамадстве. Паражэнне рэвалюцый, аднак, не прывяло да аднаўлення папярэдніх паліт. рэжымаў. 1х вынікам стала змена паліт. ладу ў большасці зах.-еўрап. краін, што спрыяла больш хуткаму капіталіст. развіццю. Літ:. Революцня 1848— 1849 rr. T. 1—2. М„ 1952; Х о б с б а у м Э. Век капятала, 1848— 1875: Пер. с англ. РостовН/Д, 1999.
РЭВАЛКЬЦЫІ ПІК, самая высокая вяршыня Язгулемскага хрыбта, на Па-
міры, y Таджыкістане. Выш. 6974 м. Ледавікі (Грум-Гржымайла і інш.). Паўн,зах. схіл знаходзіцца насупраць ледавіка Федчанкі, паўд. стромка абрываецца да даліны р. Бартанг.
РЭВАЛЮЦЬІЙНЫ КАМІТЙТ, р э ў к о м, часовы надзвычайны орган сав. улады ў Расіі і інш. сав. рэспубліках y час грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі 1918— 22 (пераважна ў
Рэвальверы: I — чатырохзарадны Колера з ударнакрамянёвым замком (пач. 19 ст., Вялікабрытанія); 2 — капсульны Марыета з вярчальнай звязкай з 4 ствалоў (1830-я г., Бельгія); 3 — шпілечны 12-зарадны Лефашэ (2-я пал. 19 ст., Бельгія); 4 — Бамонта—/Хлачса падвойнага дзеяння (1856, Вялікабрытанія); 5 — грамадзянскі «Бульдог» 5—6-зарааны (канеа 19 — пач. 20 ст., y розных краінах); 6 — сямізарадны «Стралец» (пач. 20 ст., Расія); 7 — шасцізарадны (1960, Чэхаславакія)
РЭВАЛЮЦЬІЙНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ МАСТАКбЎ БЕЛАРЎСІ (РАМБ), творчае аб’яднанне ў 1929—32 y Мінску. Засн. групай моладзі, якая выйшла з Усебел. аб’яднання мастакоў: М.Аксельрод, І.Ахрэмчык, А.Бразер, П.Гаўрыленка, М.Горшман, А.Грубэ (старшыня;, А.Забораў, Л.Зевін, А.Кастэлянскі і інш. Мела Мінскі, Віцебскі і Маскоўскі філіялы. Ставіла за мэту ўвасабленне ў мастацтве сав. сучаснасці на аснове новай фармальна-творчай мовы,,не прымала стылізатарства, эстэцтва, перапеваў даўніны. У ліст. 1931 арганізавала 4-ю Усебел. маст. выстаўку ў Мінску. Дзейнасць членаў РАМБ рэзка крытыкавалася на Усебел. канферэнцыі мастакоў за «скатванне на рэльсы буржуазнага мастацтва» і «недаацэнку рэаліст. традыцый». Распушчана ў адпаведнасці з пастановай ЦК ВКП(б) ад 23.4Л932. Літ:. Очеркн по нсторнн нзобразнтельного яскусства Белорусснн. М.; Л., 1940. С. 140— 141; О р л о в а MA. Нскусство Советской Белорусснн. М., I960. С. 69—70.
РЭВАЛЮЦЫЙНАЯ СІТУАЦЫЯ, абставіны ў грамадстве (крызіс правячых вярхоў, надзвычайнае абвастрэнне сац,эканам. сітуацыі, усплёск масавай паліт. актыўнасці), якія служаць паказчыкам спеласці сац.-паліт. умоў для рэвапюцыі сацыяпьнай. Праходзіць шэраг стадый, ад яўных прыкмет масавага браджэння і незадаволенасці да агульнанац. крызісу, які перарастае ў рэвалюцыю; y яе развіцці найважн. ролю набывае суб’ектыўны фактар, г.зн. здольнасць і гатоўнасць рэв. класаў ці сац. груп ажыццявіць наспелыя пераўтварэнні. He кожная Р.с. перарастае ў рэвалюцыю, але і спробы скінуць уладу пануючых класаў (сац. груп) пры адсутнасці Р.с. заканчваюцца няўдачай.
1918—20). Рэсп., губ., пав., валасныя і сельскія рэўкомы ствараліся ў раёнах, адкуль былі выгнаны белагвардзейцы і інтэрвенты, y прыфрантавой паласе, a пры неабходнасці (пагроза антыбальшавіцкіх паўстанняў і інш.) і ў некат. тылавых раёнах. Р.к. вызваленых раёнаў і прыфрантавой паласы засяроджвалі ў сваіх руках усю паўнату ўлады. Пасля ўмацавання бальшавіцкай улады яны падрыхтоўвалі выбары ў Саветы і перадавалі ўладу выбраным выканкомам і рэсп. ЦВК. Р.к. тылавых раёнаў звычайна дзейнічалі адначасова з выканкомамі Саветаў і займаліся толькі пытаннямі абароны і падтрымання «рэв. парадку». У 1920—25 рэўкомы яшчэ захоўваліся ў Сібіры, на Д.Усходзе і ў асобных раёнах Сярэдняй Азіі. Jltrn П е т р н к о в руссмн. Мн., 1975.
П.Т. Ревкомы Бело-
РЭВАЛ ЮЦЫЙНЫ ТРЫБУНАЛ, 1) надзвычайны суд y Францыі ў часы Французскай рэвалюцыі 1789—99. Створаны як часовы трыбунал y жн. 1792, рэарганізаваны ў сак. 1793. Назву атрымаў пры якабінцах, калі стаў адным з органаў якабінскай дыктатуры. Яго рашэнні не падлягалі апеляцыі і касацыі; адзінай мерай пакарання была смяротная кара. Пасля тэрмідарыянскага перавароту 1794 Р.т. — орган контррэвалюцыйнага тэрору. Скасаваны ў 1795. 2) Органы правасуддзя ў першыя гады савецкай улады. Створаны паводле Дэкрэта аб судзе ад 22.11.1917 для барацьбы з контррэвалюцыяй, сабатажам і інш. небяспечнымі злачынствамі. Скасаваны ў 1922. РЭВАЛЮЦЫЙНЫЯ ДЭМАКРАТЫ, y Расіі прадстаўнікі рэв. руху, ідэолагі сял. дэмакратыі. Іх ідэалогія зарадзілася
РЭВАЛЮЦЫЙНЫЯ_______ 539 ў 1840-я г. і стала вызначальнай y грамадскім руху I860-—70-х г. Паводле сац. становішча Р.д. — гал. чынам разначынцы, хоць сярод іх былі і дваране. Адзін з першых Р.д. — В.Р.Бялінскі. У 1850—60-я г. Р.д. на чале з М.Г. Чарнышэўскім, МЛ.Дабралюбавым, /кА.Герцэнам, М.П.Агаровым і інш. прапагандавалі свае ідэі на старонках час. «Современнйк» і «Колокол». Р.д. спалучалі ідэю сял. рэвалюцыі з ідэямі утапічнага сацыялізму; сялянства яны разглядалі як гал. рэв. сілу ў краіне; меркавалі, што Расія пасля знішчэння прыгоннага права шляхам сял. рэвалюцыі, мінаючы капіталізм, прыйдзе праз сял. абшчыну да сацыялізму. Р.д. стварылі тайныя рэв. арг-цыі «Зямля і воля» 1860-х г., «Зямля і воля» 1870-х г. і інш. (гл. Народніцтва), Рас. сацыял.-дэмакраты і сацыялісты-рэвалюцыянеры сваімі папярэднікамі лічылі Р.д. На Беларусі Р.д. — прадстаўнікі радыкальнага кірунку ў нац.-вызв. руху, сац.-філас. думцы, маст. л-ры і публіцыстыцы 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. (К.Каліноўскі, Ф.Багушэвіч, А.Гурыновіч, Цётка, Я.Купала, Я.Колас і інш.). Іх ідэалогія адлюстроўвала істотныя тэндэнцыі працэсу фарміравання бел. нацыі і нац. культуры, стала яскравым сведчаннем развіцця нац. самасвядомасці беларусаў. Іх светапогляд фарміраваўся пад уплывам рас. Р.д. і народніцтва, a таксама польскага нац.-вызв. руху. Станаўленне рэв.-дэмакр. ідэй y грамадскай думцы Беларусі пачалося ў 1830—40-я г. (Ф.Савіч, Ю Бакшанскі). Як самаст. ідэалаг. плынь аформіліся ў перыяд паўстання 1863—64, што было звязана з дзейнасцю Каліноўскага і яго прыхільнікаў. Найб. поўна дэмакр,вызв. тэндэнцыі адлкхправаны ў пач. 20 ст. ў творчасці Цёткі, Я Купалы, Я.Коласа, дзейнасці публіцыстаў бел. друку. Р.д. змагаліся за карэннае пераўтварэнне грамадскага ладу ў інтарэсах прац. мас шляхам сял. рэвалюцыі. Яны выступалі ад імя ўсяго народа, але былі выразнікамі пераважна інтарэсаў прац. сялянства. Аснову грамадскай паэзіі Р.д. складалі ідэі гіст. прадвызначэння прац. народа, тэндэнцыі наіўна-ўраўняльнага сял. сацыялізму, рашучае адмаўленне бурж.-памешчыцкага ладу. Іх грамадска-паліт. праграма ўключала патрабаванні ліквідацыі самадзяржаўя, дэмакратызацыі грамадскага жыцця, скасавання памешчыцкага землеўладання, надзялення сялян зямлёй, свабоднага развіцця нац. культуры. Ідэалы Р.д. ў пэўнай ступені ўвайшлі ў ідэалогію бел. паліт. партый левага кірунку пач. 20 ст.: Беларускай сацыялістычнай грамады, Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў і інш. Slim:. М а й х р о в я ч А.С. Белорусскне революцнонные демократы. Мн., 1977; Нарысы гісторыі Беларусі. М. 1. Мн., 1994. А.С.Машсровіч (рэв. дэмакраты ў Беларусі).
540___________ РЭВАЛЮЦЫЯ РЭВАІП0ЦЫЯ (франц. révolution ад лац. revolutio пераварот), карэнная якасная змена, рэзкі скачкападобны пераход ад аднаго якаснага стану да другога, ад старога да новага. Р. як перарыў паступовасці, якасны скачок супрацьпастаўляецца эвалюцыі. Першапачаткова тэрмін «Р> азначаў «абарот», «кругаварот», «пераварот» y дачыненні да астр. працэсаў, y 17 ст. перайшоў y паліт. лексіку са значэннем «дзярж. пераварот», «цыклічныя змены дзярж. ладу» (манархія, тыранія, арыстакратыя, алігархія, дэмакратыя, анархія). У перыяд Французскай (1789—99) і Амерыканскай (1776—83) рэвалюцый да паняцця «Р:» як змены дзярж. ладу ці паліт. рэжыму дадалося разуменне Р. як увядзення новага сац. парадку, новай стадыі сусв. гісторыі; тэрмін «P.» звязваўся ўжо не з ідэяй цыклічнасці, a з ідэяй прагрэсу. Пашырана таксама разуменне Р. як раптоўнага поўнага разрыву з папярэдняй сац. традыцыяй, замена старога грамадскага ладу на новы процізаконнымі сродкамі, узбр. барацьбой і гвалтам; разам з тым Р. — заўсёды актыўнае паліт. дзеянне нар. мас і мае сваёй мэтай пераход улады ў рукі новай сац. групы. Аб’ектыўныя перадумовы для ўзнікнення Р. ствараюцца тады, калі да напружанасці ў пэўных сац. структурах (надзвычайная eau. няроўнасць і інш.) далучаецца неспрыяльная эканам. кан’юнктура (крызіс апьбо, часцей, пачатак маруднага эканам. росту ў паслякрызісны перыяд), адсугнасць сац.-эканам. і паліт. рэформ (гл. Рэвалюцыя сацыяльная). Асн. мэтамі Р. нацыянальнай з’яўляюцца вызваленне ад панавання замежнай дзяржавы і набыццё незалежнасці або злучэнне раз’яднаных членаў адной нацыі ў адзіную дзяржаву, салідарнасць паміж рознымі сац. слаямі краіны, ажыццяўленне праграмы нац.-культ. і дзярж. будаўніцтва (гл. Нацыянальнае вызваленне, Нацыянальнае самавызначэннё). У шырокім сэнсе тэрмійам «P.» абазначаюць любое істотнае пераўтварэнне ў жыцці грамадства, напр., індустрыяльная Р. (гл. Індустрыялізацыя), культурная рэвалюцыя, навукова-тэхнічнсія рэвалюцыя. Літ:. Теорня революцнн. Мсторня н современность. М , 1984; Д з ю р а с э л ь Ж.-Б. Еўропа з 1815 г. да нашых дзён; Паліт. жыццё і міжнар. адносіны. Мн., 1996; Э й з е н ш т а д т Ш.Н. Революцмя н преобразованне обшеств: Сравннт. нзученне цввнлнзацмй: Пер. с англ. М., 1999 М.А.Сакалова
РЭВАЛІ0ЦЫЯ 1848 У ФРАНЦЫІ, першая з рэвалюцый 1848— 49 y Еўропе, якая прывяла да скасавання рэжыму Ліпеньскай манархіі і ўсталявання ў Францыі Другой рэспублікі. Пачалася на хвалі вострай незадаволенасці грамадства эканам. становішчам, панаваннем y паліт. жыцці буйной фін. буржуазіі, адсутнасцю ўсеагульнага выбарчага права, уціскам грамадз. свабод. Рэвалюцыі папярэднічала шырокая паліт. кампанія апазіцыі ў форме банкетаў y падтрымку
выбарчай рэформы. Забарона аднаго з такіх банкетаў выклікала 22.2.1848 y Парыжы масавыя дэманстрацыі, якія 23—24 лют. перараслі ў нар. паўстанне. У выніку кароль Луі Філіп вымушаны быў адрачыся ад прастола і пакінуць Францыю. У сфарміраваны 24 лют. часовы ўрад Францыі ўвайшлі як памяркоўныя рэспубліканцы, т.зв. паліт. дэмакраты са старой паліт. эліты (\.Ламарцін, Ж.Ш.Дзюпон дэ л’Эр, Л.А.ГарньеПажэс, ІА.Крэм’ё, А.АЛедру-Рален), так і сацыялісты (ЖЖЛ.Блан і кіраўнік адной з тайных суполак рабочы A Альбер). 25 лют. часовы ўрад абвясціў Францыю рэспублікай. Пад націскам патрабаванняў рабочых аб праве ўсіх на гарантаваную працу 25 лют. ўрад дэкрэтаваў гэта права: створаны нацыянальныя майстэрні, Люксембургская ксшісія для распрайоўкі мер па паляпшэнні становішча працоўных. 4 сак. абвешчана ўсеагульнае выбарчае права. Адначасова цяжкое фін. становішча прымусіла ўрад увесці дадатковы 45%-ны падатак, які закрануў інтарэсы дробных уласнікаў. На выбарах ва Устаноўчы сход (23—24 крас.) большасць галасоў атрымалі паліт. дэмакраты, a сацыялісты і сац.-дэмакраты пацярпелі паражэнне. Трэць месцаў y Сходзе атрымалі кансерватары розных манархісцкіх груповак. 4 мая першае пасяджэнне Сходу пацвердзіла абвяшчэнне рэспублікі. У створаны Сходам урад — Выканаўчую камісію — сацыялісты не ўвайшлі. 15 мая масавая дэманстрацыя на чале з А.Бланкі і інш. радыкаламі спрабавала захапіць будынак парламента і разагнаць Устаноўчы сход. Гэтыя падзеі паскорылі палярызацыю паліт. сіл y Францыі. Роспуск урадам 21 чэрв. нац. майстэрняў выклікаў 23—26 чэрв. паўстанне рабочых Парыжа. Яно было жорстка задушана нац. гвардыяй на чале з ген. Я.Э.Кавеньякам, які фактычна і ўзначаліў рэсп. ўрад. 4 ліст. Устаноўчы сход прыняў канстытуцыю, якая ўсталявала ў Францыі прэзідэнцкую рэспубліку з аднапалатным парламентам. На прэзідэнцкіх выбарах 10 снеж. прэзідэнтам Францыі абраны Луі Напалеон Банапарт (гл. Напалеон 111), які 2.12.1851 здзейсніў дзярж. пераварот, што азначала канчатковае паражэнне рэвалюцыі. Літ.: З а с т е н к е р Н. Революцня 1848 г во Францнн. М., 1948; Революцйй 1848— 1849 T. I—2. М., 1952; С о б y л ь А. Нз нсторнм Велнкой буржуазной революцнн 1789— 1794 гг. я революцмм 1848 г. во Францнн: Пер. с фр. М., 1960. П.А.Тупік
РЭВАЛІ0ЦЫЯ 1848— 49 У АЎСТРЫІ, адна з рэвалюцый 1848— 49 y Еўропе. Фактычна ч. рэвалюцыі 1848—49 y Германіі, але мела сваю спецыфіку, якая была абумоўлена шматнац. складам насельніцтва Аўстр. імперыі. Пад уплывам паўстання 22.2.1848 y Парыжы (гл. Рэвалюцыя 1848 y Францыі) 13 сак. пачалося паўстанне ў Вене. Пад яго на'ціскам аўстр. канцлер К.В Метэрніх падаў y адстаўку, a імператар Фердынанд 1 абяцаў увесці канстытуцыю. 17 сак. створаны ўрад, адказны перад будучым парламентам; 25 крас. выдадзена канстытуцыя,
якая абвяшчала дэмакр. свабоды і прадугледжвала стварэнне двухпалатнага парламента пры захаванні за імператарам выканаўчай улады, y т.л. права абсалютнага вета на рашэнні парламента; 11 мая прыняты выбарчы закон, які ўстанавіў высокі маёмасны цэнз. Гэтыя законы выклікалі незадаволенасць y грамадстве і прывялі да паўстання 15—16 мая ў Вене. Імператар быў вымушаны пакінуць сталіцу. У выніку новых выступленняў 26 мая ўлада ў Вене перайшла да К-та грамадскай бяспекі на чале з радыкальным дзеячам А.Фішгафам. Гэта прымусіла аўстр. ўрад выдаць новы выбарчы закон, які скасаваў маёмасны цэнз. Яшчэ раней быў прыняты закон пра стварэнне аднапалатнага Заканад. сходу (рэйхстага). Адначасова актывізаваўся рух славянскіх народаў імперыі. 2 чэрв. ў Празе пад старшынствам Ф.Палацкага адкрыўся Славянскі з’езд. Яго ўдзельнікі стаялі за пераўтварэнне Аўстр. імперыі ў канстытуцыйную федэратыўную манархію, на пазіцыях аўстраславізму і супраць уключэння Чэхіі ў агульнагерм. дзяржаву. Прага была ахоплена масавымі нар. выступленнямі, якія да 17 чэрв. былі задушаны аўстр. войскамі. У гэтых абставінах адбыліся выбары ў рэйхстаг, і 22 чэрв. ён пачаў сваю працу, прыняў закон пра скасаванне феад. павіннасцей сялян На аснове іх выкупу пры дапамозе дзяржавы. У пач. кастр. імператар вырашыў накіраваць войска венскага гарнізона на задушэнне венгерскай рэвалюцыі. Гэта выклікала паўстанне жыхароў сталіцы, што прымусіла імператара зноў пакінуць Вену. На задушэнне паўстання накіраваны войскі на чале з фельдмаршалам A.Віндзішгрэцам. 30 кастр. яны разбілі венг. войскі, якія ішлі на дапамогу Вене, a 1 ліст. ўзялі аўстр. сталіцу штурмам. Пасля паражэння Кастр. паўстання створаны новы ўрад на чале з князем Ф.Шварцэнбергам. Ён прымусіў Фердынанда I адрачыся ад прастола на карысць свайго пляменніка Франца Іосіфа I, які ў сак. 1849 абвясціў увядзенне канстытуцыі; рэйхстаг быў разагнаны. Літ:. А в е р б у х Р.А. Революцня в Австрня (1848— 1849 rr). М., 1970; Освободмтельны двнження народов Австрнйской нмпернн: Вознвкновенме н развмтне. Конец XVI11 — 1849 г. М., 1980. П.А.Тупік.
РЭВАЛІ0ЦЫЯ 1848— 49 У ВЁНГРЫІ, адна з рэвалюцый 1848— 49 y Еўропе, накіраваная на ліквідацыю феадапізму і дасягненне нац. незалежнасці Венгрыі. Пачалася з паўстання 15.3.1848 ў Пешце пад кіраўніцтвам Ш.Пецёфі. 17 сак створаны ўрад Венгрыі, адказны перад парламентам — Дзярж. сходам, на чале з адным з лідэраў апазіцыі графам Л.Бацяні. Пачаліся аграрныя рэформы: скасаваны паншчына і царк. дзесяціна, ва ўласнасць сялянам перададзена '/з с-"гзямель, прыгонныя (40% сялянскага саслоўя) атрымалі свабоду. Дзярж. сход Венгрыі абвясціў незалежнасць краіны ў фін. і ваен. галінах, пры захаванні на венг. прастоле аўстр. Габсбургаў. 11 ліп Дзярж. сход прыняў рашэнне пра ства-
рэнне венг. нац. арміі. Імкненне венг. y ім таксама належала лібералам. Але ўрада стварыць унітарную дзяржаву, ад- створаны сходам часовы імперскі ўрад на чале з аўстр. эрцгерцагам Іаганам мова прызнаць аўтаномію Харватыі, не быў падтрыманы Аўстрыяй, Прусіяй Славоніі, сербаў Ваяводзіны, румын і інш. ням. дзяржавамі. На сходзе расТрансільваніі выклікалі незадаволепачалася барацьба паміж прыхільнікамі насць нац. меншасцей. 11.9.1848 y Вен«вялікагерманскага» (з удзелам Аўстрыі) грыю ўварваліся войскі харвацкага бана і «малагерманскага» (без Аўстрыі) вары(правіцеля) І.Ялачыча, якія былі разбіянтаў герм. дзяржавы. Тым часам параты каля Пакозда і адкінуты ў Аўстрыю. жэнне паўстання ў Аўстрыі ў кастр. Пасля адстаўкі ўрада Бацяні ў кастр. 1848 падштурхнула караля Прусіі да 1848 улада перайшла да К-та абароны роспуску прускага Нац. сходу (8 ліст ), радзімы (КАР) на чале з Л Кошутам. прызначыйь новы ўрад на чале з канАўстр. ўрад выдаў дэкрэт аб роспуску серватыўнымі дзеячамі і ўвесці ў Берлін венг. парламента і ўвядзенні ў Венгрыі войскі. У снеж. 1848 уступіла ў дзеянне ваен. становішча. Пасля задушэння канстытуцыя, якая павялічыла паўнакастр. паўстання ў Вене (гл. Рэвалюцыя моцтвы караля пры захаванні шэрагу 1848— 49 y Аувтрыі), y Венгрыю накірадэмакр. свабод. Франкфурцкі парлаваны аўстр. войскі, якія 5.1.1849 занялі мент працягваў працу, вьшаў y снеж. Пешт. КАР і Дзярж. сход пераехалі ў 1848 «Асн. правы нямецкага народа», a Дэбрэцэн. Вясной венг. армія на чале 27.3.1849 — імперскую канстытуцыю на з ген. А.Гёргеем перайшла ў наступаснове «малагерманскага» праекта. «Імленне і да канца сак. ўсталявала канператарам немцаў» быў абраны кароль троль над б.ч. тэр. Венгрыі. У ТрансільваПрусіі Фрьшрых Вільгельм IV. Аднак ніі паспяхова дзейнічала армія Ю.Бема. 14.4.1849 Дзярж. сход прыняў «Дэклара- 28.4.1849 ён адмовіўся ад імперскай кароны, a ў маі—чэрв. 1849 прускія войцыю незалежнасці», паводле якой Венскі задушылі паўстанні ў абарону кангрыя абвяшчалася незалежнай рэспублістытуцыі ў Саксоніі, Рэйнскай вобл., кай, правіцелем яе абраны Кошут. У гэПфальцы і Бадэне. 18 чэрв. ўрад Вюртых умовах па закліку аўстр. імператара тэмберга разагнаў Hau. сход, які пэўны Франца Іосіфа I, рас. цар. Мікалай I начас яшчэ працягваў збірацца ў Штуткіраваў y Венгрыю ў чэрв. 1849 200-тыгарце. Нягледзячы на няўдачу з аб’ядсячную армію на чале з фельдмаршалам наннем Германіі, рэвалюцыя паспрыяла І.Ф .Паскевічам. 13 ліп. яна заняла лібералізацыі паліт. жыцця ў ням. дзярПешт. 13 жн. венг. армія капітулявала. жавах і хуткаму іх капіталіст. развіццю. У Венгрыі ўсталяваўся жорсткі акупацыйны рэжым, адноўлена аўстр. праўЛіт:. С т е п а н о в а Е.А., Л е в н к о в а ленне. Многія венг. дзярж. і ваен. дзеяС.З. Борьба за еднную демократнческую Герчы пакараны смерцю або вымушаны манню в пернод революцмн 1848— 1849 гг. былі пакінуць краіну. Аднак рэвалюцыя М , 1955; K a н С.Б. Немецкая мсторкогрананесла рашучы ўдар па феад.-абсалюфня революшш 1848— 1849 гг. в Германнх. М„ 1962; Г а л к н н Н.С. Созданме Германтысцкім ладзе, што пацвердзілі законы, ской ямпермв, 1815— 1871 гг. М.. 1986. прынятыя ў 1850-х г. Літ.: A в е р б y х Р.А. Революцня н нацмонально-освободнтельная борьба в Венгрнн 1848— 1849. М., 1965; Я г о ж. Революцмя в Австрня (1848— 1849 гг.). М., 1970. П.А.Тупік.
РЭВАЛібЦЫЯ 1848— 49 У ГЕРМАНІІ, адна з рэвалюцый 1848— 49 y Еўропе. Ставіла за мэту аб’яднанне Германіі і лібералізацыю паліт. жыцця. Штуршком да яе стала рэвалюцыя 1848 y Францыі. Пачалася з выступлення ў Бадэне (27 лют.), і ў хуткім часе ахапіла большасць германскіх дзяржаў. Найб. значныя падзеі адбыліся ў АўсТрыі (гл. Рэвалюцыя 1848— 49 y Аўстрыі) I Прусіі. У Берліне дэманстрацыі рамеснікаў, рабочых, студэнтаў і гандляроў перараслі 18 сак. ў нар. паўстанне. Пад яго націскам кароль Прусіі вымушаны быў скасаваць цэнзуру, пагадзіцца са скліканнем прускага Нац. сходу і вывесці войскі са сталіцы. 29 сак. створаны ўрад Прусіі на чале з лідэрамі ліберальнай апазіцыі Д.Кампгаўзенам і Д.Ганземанам. 22 мая пачаў працу Hau. сход Прусіі; большасць месцаў y ім належала лібералам, якія стаялі за ліберальную канстытуцыю, але супраць радыкалізацыі рэвалюцыі. 18.5.1848 y Франкфурце-на-Майне пачаў дзейнасць агульнагерм. Нац. сход, т.зв. Франкфурцкі парламент, скліканы для вырашэння пытання пра аб’яднанне Германіі; большасць
П.А. Тупік.
РЭВАЛІ0ЦЫЯ 1848—49 У ІТАЛІІ, адна з рэвалюцый 1848— 49 y Еўропе. Спалучала мэты скасавання феад.-абсапютысцкага ладу з барацьбой супраць прыгнёту Аўстрыі і за аб’яднанне краіны. Пачалася з паўстання 12.1.1848 на Сіцыліі. Пад уплывам рэвалюцыі 1848 y Францыі ў лют.-сак. 1848 y Сіцылій абедзвюх каралеўстве, Вял. герцагстве Таскана і Паггскай вобласці былі абвешчаны канстытуцыі і створаны канстытуцыйныя ўрады. 17 сак. пачалося антыаўстр. паўстанне ў Венецыі, дзе 22 сак. абвешчана незалежная рэспубліка. Адначасова ў герцагствах Парма і Модэна скінуты прааўстр. правіцелі. Кароль П’емонта Карл Альберт абвясціў ліберальную канстытуцыю (т.зв. Альберцінскі статут). На хвапі най. ўздыму ён абвясціў 24 сак. вайну Аўстрыі з мэтай вызвалення італьян. зямель Ламбардыі і Венецыі, якія знаходзіліся пад яе ўладай. Але пасля паражэння 22 ліп. войск П’емонта пры Кустоцы Карл Альберт быў вымушаны падпісаць перамір’е, якое вяртала Ламбардыю і Венецыю пад уладу Аўстрыі. Восенню пачаўся новы ўзаым рэвалюцыі, гал. цэнтрамі якой сталі Таскана, Венецыя і Папская вобласць. У выніку паўстання 16.11.1848 y Рыме да ўлады прыйшоў свецкі ўрад. 8.2.1849 аб-
РЭВАЛЮЦЫЯ___________
541
вешчана Рьшская Рэспубліка 1849, якую ўзначалілі Дж.Мадзіні, Дж.Гарыбальдзі і інш. рэвалюцыянеры; праведзены шэрйг прагрэс. рэформ: нацыяналізацыя царк. зямель, увядзенне прагрэс. падатку, скасаюнне саляной і тытунёвай манаполій і інш. Новы ўздым рэвалюцыі падштурхнуў урад П’емонта аднавіць 20 сак. ваен. дзеянні супраць Аўстрыі. Але ўжо 23 сак. п’емонцкія войскі былі разбіты пры Навары, што прымусіла Карла Апьберта спыніць барацьбу і адрачыся ад прастола на карысць свайго сына Віктара Эмануіла. Пасля перамогі над П’емонтам Аўстрыя разгарнула дзеянні супраць рэв. урацаў Сярэдняй і Паўд. Італіі. У крас. 1849 аўстр. войскі аднавілі на прастоле Тасканы свайго стаўленіка Леапольда II, да мая — уладу неапалітанскіх Бурбонаў y Каралеўстве абедзвюх Сіцылій. 3.7.1849 аб’яднаныя войскі Францыі, Аўстрыі і Іспаніі ліквідавалі Рымскую Рэспубліку, абаронай якой кіраваў Гарыбальдзі. 22.8.1849 пала Венецыянская Рэспубліка. Нягледзячы на паражэнне, рэвалюцыя моцна пахіснула феад.-абсалютысцкія рэжымы Італіі. Захаваўся ліберальны рэжым y П ’емонце, які стаў y 1860—70-я г. ядром аб’яднання краіны. Літ:. К а н д е л о р о Дж. Нстормя современной Мталян: Пер. с нтал. Т. 3. М., 1962; Б е р т н Дж. Демократы м соцналмсты в пернод Рнсорджнменто: Пер. с нтал. М., 1965. П.А. Тупік.
РЭВАЛІ0ЦЫЯ 1859—60 У ІТАЛІІ, адзін з гал. этапаў Рысарджымешпа\ прывяла да ліквідацыі феад.-абсапютысцкіх рэжымаў і стварэння адзінай нац. італьян. дзяржавы. Разгарнулася пасля паражэння Аўстрыі ў аўстра-італафранцузскай вайне 1859 і вызвалення Ламбардыі ад аўстр. няволі. Аен. звёны рэвалюцыі: нар. паўстанні 1859 y Цэнтр. Італіі, y выніку якіх скінуты феад.-абсалютысцкія рэжымы ў Модэне, Парме, Таскане і Раманьі, і гэтыя тэрыторыі разам з Ламбардыяй далучаны да Сардзінскага каралеўства ў 1860; рэв. паход «Тысячы» Дж. Гарыбальдзі на Пд Італіі, вынікам якога стала далучэнне тэр. Сіцылій абедзвюх каралеўства да Сардзінскага каралеўства (паводле рэферэндуму 21.10.1860). 17.3.1861 абвешчана адзіная італьян. дзяржава (астатнія тэрыторыі злучыліся з Італіяй: Венецыя ў 1866, Рым з Папскай вобласцю ў 1870). Асн. масу ўдзельнікаў рэвалюцыі складалі гар. нізы, сяляне і дэмакр. інтэлігенцыя. Аднак кіраўніцтва ёю, з прычыны слабасці дэмакратаў-рэспубліканцаў, належала лібералам-манархістам; гэта прадвызначыла незавершанасць распачатых y час рэвалюцыі сац. пераўтварэнняў, аб’яднанне Італіі ў форме канстытуцыйнай манархіі, a не рэспублікі. Літ:. Обьедмнспне Н'іалмн 100 лет борьбы за незавнснмость н демократню: Сб. ст. М., І963; С е р о в а О.В. Горчаков, Кавур н обьедмненяе Мталнн. М., 1997.
542
рэвалю цы я
РЭВАЛКЬЦЫЯ 1905—«7 У PACÏT, першая расійская рэвалюцьм; няўдалая спроба змены дзярж. ладу. Выклікана рэзкім абвастрэннем эканам. і сац.-паліт. становішча ў сувязі з руска-японскай вайной 1904—05. Пачалася з расстрэлу рабочай дэманстрацыі ў Пецярбургу 9(22).1.1905 (гл. «Крывавая нядзеля»), Выступленні салідарнасці з рабочымі сталіцы ахапілі ўсю краіну. У студз.— сак. 1905 баставалі 810 тыс. прамысл. рабочых — y 2 разы болей, чым за 10 папярэдніх гадоў. У многіх месцах забастоўкі і дэманстрацыі суправаджаліся сутыкненнямі з войскамі і паліцыяй. Барацьба разгортвалася пад заклікамі «Далоў самадзяржаўе!», «Далоў вайну!», «Няхай жыве рэвалюцыя!». Вырасла папулярнасць левых партый (Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі, сацыяпістаў-рэвалюцыянераў і інш ). У
Да арт. Рэвалюцыя 1905—07 y Расіі. Браняносец «Пацёмкін», які паўстаў, y Адэскім порце Чэрвень 1905.
крас. 1905 на III з’ездзе РСДРП бальшавікі ахарактарызавалі рэвалюцыю, як бурж.-дэмакратычную і пралетарскую. Буржуазію яны лічылі няздольнай узначаліць рэв. барацьбу, таму адзіным саюзнікам пралетарыяту, на іх думку, было сялянства, што змагалася за зямлю. Бальшавікі заклікалі шляхам арганізацыі ўзбр. паўстання скінуць самадзяржаўе і ўстанавіць уладу часовага рэв. ўрада, органа пралетарыяту і сялянства, да склікання Устаноўчага сходу. Меншавікі (правае крыло РСДРП) склікалі асобную канферэнцыю, на якой вызначылі, што рэвалюцыя з’яўляецца і паводле характару, і паводле рухаючых сіл буржуазнай. 3 гэтага вынікала, што гал. задачай рэвалюцыі з’яўляецца пераход улады да буржуазіі і стварэнне ў Расіі парламенцкай рэспублікі. На працягу 1905 рэвалюцыя развівалася па ўзыходнай лініі. Яе вясенне-летні ўздым пачаўся масавымі першамайскімі забастоўкамі рабочых (220 тыс. удзельнікаў). Свята Першае мая адзначалася ў
200 гарадах. Больш за 2 месяцы баставалі рабочыя г. Іванава-Вазнясенск, дзе для кіраўніцгва выступленнем быў створаны першы Савет упаўнаважаных дэпугатаў (правобраз Саветаў рабочых дэпутатаў). Буйная падзея рэвалюцыі — паўстанне каманды браняносца «Пацёмкін» на Чорным м. (чэрв.—ліп. 1905) — першая спроба стварэння ядра рэв. ўзбр. сіл. Амаль адначасова адбылося паўстанне маракоў на Балтыцы ў Лібаве (Ліепаі). Усяго летам 1905 адбылося больш за 10 выступленняў y арміі і на флоце. Крыху пазней пачаў разгортвацца сял. рух, y якім пераважным уплывам карысталіся сацыялісты-рэвалюцыянеры (эсэры). Па іх ініцыятыве ў жн. 1905 y Расіі ўзнікла першая масавая арг-цыя сялян — Усерасійскі сялянскі саюз, які выступаў за мірныя метады барацьбы (перагаворы, петыцыі). Разам з тым эсэры актыўна выкарыстоўвалі ў барацьбе з царскімі ўладамі тактыку індывід. тэрору. Летам 1905 толькі ў Еўрап. Расіі адбылося больш за 900 сял. выступленняў. Напалоханы размахам рэвалюцыі ўрад 19.8.1905 апублікаваў маніфест аб скліканні законадарадчай думы. Аднак гэты праект не задаволіў не толькі рэв. лагер, але і лібералаў, і не быў ажыццёўлены. Восень 1905 характарызавалася далейшым нарастаннем рэв. выступленняў. У пач. кастр. 1905 y Маскве забаставалі рабочыя Гал. майстэрань Казанскай чыгункі, хутка да іх далучыліся практычна ўсе чыгункі Маскоўскага вузла. Гэтыя падзеі сталі пачаткам Кастрычніцкай усерасійскай палітычнай стачкі 1905 (каля 2 млн. удзельнікаў), якая праходзіла пад заклікамі дэмакр. свабод і склікання Устаноўчага сходу і фактычна паралізавала эканам. жыццё краіны. Да рабочых далучыліся служачыя і дробная буржуазія. Ствараліся Саветы рабочых дэпутатаў. Ва ўрадавым лагеры адчувалася збянтэжанасць. Войскі неахвотна выконвалі навязаныя ім паліцэйскія функцыі па задушэнні нар. незадавальнення. Найб. кансерватыўныя сілы ў акружэнні цара Мікаяая 1! заклікалі ўжыць жорсткія меры, больш дальнабачныя прапаноўвалі пайсці на пэўныя ўступкі. У выніку гэтых ваганняў цар падпісаў Маніфест 17 кастрычніка 1905 (30.10 па н. ст.) «Аб удасканаленні дзяржаўнага парадку», y якім дэкларавалася ўвядзенне дэмакр. свабод і скліканне Дзяржаўнай думы з заканад. функцыямі. Для рас. лібералаў абнародаванне маніфеста азначала перамогу і адначасова канец рэвалюцыі. Іх мэты былі дасягнуты. Рас. буржуазія і дваранства пачалі ствараць партыі на легальнай аснове. Былі арганізаваны партыя буйной буржуазіі і капіталіст. арыентаваных памешчыкаў — Саюз 17 кастрычніка (гл. Акцябрысты), партыя ліберальнай буржуазіі — Канстытуцыйна-дэмакратычная партыя (кадэты). Нягледзячы на істотныя разыходжанні ў праграмах, акцябрысты і кадэты былі адзіныя ў імкненні ператварыць Расію ў канстытуцыйную манархію. Акрамя буржуазных кансалідаваліся і крайне правыя (чарнасоценныя) пар-
тыі, сац. базай якіх было памеснае дваранства, духавенства і найб. цёмныя нізы горада і вёскі, пранізаныя манархісцкім і нацыяналіст. духам. Найб. масавым быў створаны ў ліст. 1905 Саюз рускага народа. Маніфест 17 кастр. не спыніў напалу рэв. барацьбы. Увосень 1905 актывізавалася сялянства, y ліст. Сял. саюз абвясціў аб далучэнні да ўсеагульнай забастоўкі. Сяляне патрабавалі раздзелу памешчыцкай зямлі. Рэвалюцыянізацыя сялянства адбівалася на настроях y арміі і на флоце, бо большасць салдат і маракоў былі выхадцамі з сялян. Найб. грамадскі рэзананс мела Севастопальскае паўстанне 1905. Адным з найб. вострых пытанняў рэвалюцыі было нацыянальнае. Русіфікатарская палітыка самадзяржаўя прывяла да ўздыму нац вызв. барацьбы ў імперыі. У Фінляндыі. Польшчы, Прыбалтыцы, Закаўказзі, Украіне народы патрабавалі ўраўнавання ў правах, магчымасці атрымліваць адукацыю на роднай мове, развіваць нац. культуру. Адбываўся працэс стварэння нац. паліт. партый. Кульмінацыяй рэвалюцыі стала Снежаньская ўсерасійская палітычнсія стачка 1905, якая перарасла ва ўзбр. паўстанні ў Маскве і многіх гарадах поўдня Расіі, Урала, Сібіры, Украіны. Усе яны былі жорстка задушаны войскамі і паліцыяй, якім не маглі процістаяць рабочыя з іх тактыкай барыкадных баёў. Пачаўся паступовы спад рэвалюцыі, хоць часам хвалі рабочых, сялянскіх, салдацкіх і матроскіх выступленняў (Свеаборгскае паўстанне 1906, Кранштацкае паўстанне 1906 і інш.) узнімаліся даволі высока. На апошнім этапе рэвалюцыі (1906—07) y сувязі з узмацненнем урадавага тэрору паліт. барацьба ў значнай ступені перамясцілася ў Дзярж. думу, y 1-м (10.5— 21.7.1906) і 2-м (5.3— 15.6.1907) складах якой існавала лева-ліберальная большасць (кадэты, трудавікі, нар. сайыялісты, сацыял-дэмакраты і інш ), шырока абмяркоўваліся пытанні аграрнай рэформы. У той жа час спробу рэфармавання краіны пачаў старшыня Савета міністраў П.А Сталыпін. Аднак амаль усе прапанаваныя ім законапраекты былі правалены Думай і царскім акружэннем, якое бачыла ў Сталыпіне «разбуральніка асноў». Рэфармаванне краіны «зверху» зноў пацярпела няўдачу, што ў канчатковым выніку прадвызначыла рэвалюцыю 1917. Канцом рэвалюцыі 1905—07 лічыцца «трэцячэрвеньскі пераварот» 1907 (16.6 па н ст.), калі царызм распусціў 2-ю Дзярж. думу. Прыняты урадам новы выбарчы закон істотна абмежаваў выбарчыя правы працоўных. Усталявалася «трэцячэрвеньская манархія», якая, нягледзячы на свой кансерватыўны характар, была новым y параўнанні з дарэв. часам этапам развіцця рас. дзяржаўнасці (спалучала элементы ранейшага самадзяржаўя і бурж. праламенцкай манархіі). Н а Б е л а р у с і Р. 1905—07 пачалася ў студз. 1905 выступленнямі салідарнасці з рабочымі Пецярбурга. якія ахапілі 31 горад і мястэчка, y т.л. Мінск. Віцебск, Магілёў, Гродна, Брэст, Смар-
гонь, Мазыр, Полацк, Слонім. У канцы студз. — пач. лют. праходзілі масавыя эканам. забастоўкі асобных прадпрыемстваў і цэлых галін прам-сці. Рабочыя дамагліся скарачэння рабочага дня да 9— 10, a часам нават да 8 гадзін, прыкметнага павышэння заробкаў і інш. уступак. Нярэдка эканам. забастоўкі суправаджаліся антыўрадавымі маніфестацыямі. Пад уплывам паліт. выступлення рабочых пачалі абуджацца дэмакр. пласты гар. насельніцтва, вучнёўская моладзь. Свята Першага мая паўсюдна на Беларусі адзначана 18 крас. (па ст.) стачкамі, дэманстрацыямі і сходамі пад заклікамі «Далоў самадзяржаўе!», «Няхай жыве дэмакратычная рэспубліка!». Падзеі летам 1905 на Беларусі прадэманстравалі непарыўную сувязь барацьбы мясц. пралетарыяту з агульнарас. рэв. рухам. Летні уздым барацьбы ў краі быў выкліканы крывавымі расправамі царскіх улад над рабочымі Лодзі, Варшавы, Адэсы, Іванава-Вазнясенска, a таксама паўгадавінай пачатку рэвалюцыі. У чэрв.-ліпені выступленні салідарнасці адбыліся ў Мінску, Віцебску, Магілёве, Бабруйску, Барысаве, Оршы, Смаргоні, Копысі. У Талачыне і Ашмянах мелі месца ўзбр. дэманстрацыі. Усяго ў крас.—чэрвені паліт. выступленні рабочых адбыліся ў 56 гарадах і мястэчках Беларусі. Пад уздзеяннем рабочага руху пачаўся масавы рэв. рух сялян, накіраваны супраць памешчыкаў і мясц. адміністрацыі. Калі ў студз.—сакавіку 1905 на Беларусі адбылося 53, то ў крас.—чэрвені — 237 сял. выступленняў. У чэрв. адбылася агульная забастоўка сялян-падзёншчыкаў і парабкаў Навагрудскага павета. На працягу лета 1905 падобныя забастоўкі ахапілі Мінскі, Гродзенскі, Брэсцкі, Бабруйскі, Ваўкавыскі, Слуцкі і Рэчыцкі пав. Гэта была новая для вёскі форма барацьбы, якая пашыралася пад уплывам агітацыі мясц. арг-цый рэв. партый — РСДРП, эсэраў, Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ), Бунда. Кіравалі гэтымі выступленнямі выбарныя сял. к-ты, якія рыхтавалі патрабаванні да памешчыкаў і вялі перагаворы з імі. Памешчыкі вымушаны былі пайсці на ўступкі — павысіць плату сялянам-падзёншчыкам і парабкам. Летам 1905 адбыліся хваляванні салдат y Мінску і Віцебску. У жн. 1905 паўсюдна на Беларусі прайшлі мітынгі і дэманстрацыі пратэсту супраць спробы царызму падмануць народ шляхам склікання дарадчай Дзярж. думы. У кастр. 1905 Беларусь, як і ўся краіна, была ахоплена кастр. усерас. паліт. стачкай, якая прымусіла царызм да выдання Маніфеста 17 кастр. з абяцаннем дэмакр. свабод. Паліт. рух працоўных y гэты час адбываўся ў 53 бел. гарадах і мястэчках. Ужо пасля абвяшчэння Маніфеста былі расстраляны мітынгі ў Віцебску і Мінску (гл. Курлоўскі расстрэл 1905), адбыліся сутычкі з паліцыяй y Полацку і Смаргоні, яўрэйскія пагромы ў Гомелі, Рэчыцы, Оршы. На Беларусі дзейнічалі аддзяленні Саюза рускага народа, акцябрыстаў, ка-
дэтаў. Паліт. платформу кадэтаў падтрымлівала Канстытуцыйна-каталіцкая партыя Літвы і Беларусі. Небывалага размаху дасягнула дзейнасць партый рэв.-дэмакр. лагера — РСДРП, Бунда, эсэраў, БСГ, Польскай сацыялістычнай партыі. 1х нізавыя арг-цыі выйшлі з падполля і дзейнічалі амаль адкрыта — праводзілі мітынгі і сходы, выдавалі газеты і лістоўкі, кіравалі стачкамі рабочых, выступленнямі сялян і вайскоўцаў. Пад уплывам кастр. падзей колькасць сял. выступленняў вырасла з 17 y вер. да 154 y ліст. (у 9 разоў); y снеж. іх было 286. Пачасціліся выпадкі разгромаў і падпалаў памешчыцкіх маёнткаў. У Горацкім, Клімавіцкім і Чэрыкаўскім пав. Магілёўскай губ. сял. рух набыў характар узбр. паўстання. Сур’ёзныя хваляванні адбываліся ў войску. У Гродне ад падпарадкавання камандаванню адмовілася артыл. брыгада, y ліст. 1905 адбыліся Бабруйскае выступленне салдат 1905, Баранавіцкае выступленне рабочых
Да арт. Рэвалюцыя 1905—07 y Расіі. Дэманстрацыя рабочых y Смаргоні. Кастрычнік 1905.
і салдат 1905, Брэсцкія выступленні салдат 1905— 07 і інш. У час Снеж. усерас. паліт. стачкі 1905 рэв. выступленні адбыліся ў 28 гарадах і мястэчках Беларусі (усе задушаны ўзбр. сілай). Нягледзячы на ваен.-паліцэйскі тэрор, узровень рэв. руху на Беларусі ў студз. 1906 заставаўся даволі высокім: рабочыя 13 гарадоў стачкамі адзначылі гадавіну рэвалюцыі, сял. рух y студз. выліўся ў 135 выступленняў, першамайскія забастоўскі 1906 адбыліся ў 40 населеных пунктах. Адначасова з паліт. узмацняўся і эканам. рух рабочых, y якім усё большую роль адыгрывалі прафес. саюзы, легапізаваныя ў час рэвалюцыі. Удзельная вага паліт. выступленняў бел. сялян летам 1906 перасягнула
рэвалю цы я
543
паказчыкі 1905. Пасля роспуску 1-й Дзярж. думы (ліп. 1906) урад ва ўнутр. палітыцы перайшоў да адкрытага ваен. тэррру. У такіх умовах рэв. сілы на Беларусі, як і паўсюдна ў Расіі, пачалі адступаць. Колькасць рабочых і сял. выступленняў паступова змяншалася. Партыі інтэлігенцыі і буржуазіі канчаткова перанеслі сваю дзейнасйь y Думу. Л іт .: Первая русская ревслюцня н ее нсторнческое значенне. М., 1975; Ф н л я к о в В.Г. Революцнонные связн рабочнх Белоруссмн п Росснн в конце XIX — начале XX в. Мн., 1987; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. I. Мн., 1994. У.Г.Філякоў.
РЭВАЛІ0ЦЫЯ 1918 У ГЕРМАНІІ, гл Лістападаўская рэвалюцыя 1918. РЭВАЛІ0ЦЫЯ 1925—28 У KITÂI, нацыянальная рэвалюцыя, якая мела на мэце аб’яднанне Кітая пад уладай Нац. партыі (Гаміньдана, ГМД) і скасаванне ў краіне ўплыву імперыяліст. дзяржаў (ЗША, Вялікабрытаніі, Францыі, Японіі). Выклікана станам паліт. хаосу, y якім Кітай апынуўся пасля паражэння Сіньхайскаіі рэвалюцыі 1911— 13 і смерці ў 1916 прэзідэнта Кіт. Рэспублікі Юань Шыкая, калі ўлада на месцах апынулася ў руках мясц. ваен. правійеляў — мілітарыстаў і Кітай фактычна перастаў існаваць як адзіная дзяржава. Рух 4.5.1919 спрыяў уздыму ў краіне грамадска-паліт. актыўнасйі, на хвалі якой лідэр кіт. нацыяналістаў Сунь Ятсен абвясціў y кастр. 1919 пра стварэнне ГМД. У крас. 1921 ч. дэпутатаў кіт. парламента, які быў разагнаны мілітарыстамі ў 1917, на сходзе ў г. Гуанчжоў абрала Сунь Ятсена прэзідэнтам Кіт. Рэспублікі, але яго ўрад не прызнала міжнар. супольнасць У гэтых умовах y 1922—23 Сунь Ятсен заключыў саюз з СССР і Камуністычным інтэрнацыяналам. У абмен на фін. і ваен. дапамогу ён пагадзіўся на саюз ГМД з Кітайскай камуністычнай партыяй (КПК). На 1-м кангрэсе ГМД (студз. 1924) ГМД рэарганізавана на ўзор ВКП(б). Пры дапамозе сав. ваен. саветнікаў (М.В Блюхер і інш.) на Пд Кітая створана Нац.-рэв. армія (НРА) Расстрэл 30.5.1925 паліцыяй брыт. сетльмента (квартал для іншаземцаў з уласнай адміністрацыяй) студэнцкай дэманстрацыі ў Шанхаі рэзка актывізаваў антыімперыялістычны рух y краіне. 1.7.1925 ГМД стварыў y Гуанчжоў Hau ўрад на чале з Ван Цзінвэем. У выніку 1-га этапу Паўночнага паходу 1926— 28 (ліп. 1926 — сак. 1927) Нац. ўрад пашырыў сваю ўладу на Пд ад р. Янцзы, y т.л. на такія буйныя гарады, як Шанхай, Нанкін і Ухань. Адначасова павялічваліся супярэчнасці паміж ГМД і КПК, якая заклікала да разгортвання шырокай агр. рэвалюцыі, што выклікала незадаволенасць кіраўніцтва ГМД і афіцэраў. Лідэр правых гаміньданаўцаў Чан Кайшы (галоўнакамандуючы НРА) адмовіўся падпарадкавацца Hau. ўраду, які знаходзіўся ў г. Ухань, абвясціў y
544
рэвалю цы я
крас. 1927 пра разрыў з КПК і пачаў супраць яе рэпрэсіі, потым стварыў y Нанкіне ўласны ўрад. Уханьскі най. ўрад працягваў супрацоўніцтва з КПК. Кіраўніцтва КПК папічыла, што ў Кітаі склаліся перадумовы для сацыяліст. рэвалюцыі і ў ліп. 1927 ініцыіравала разрыў з уханьскім ГМД. У адказ той пачаў рэпрэсіі супраць КПК. Камуніст. паўстанні ў жн.—снеж. 1927 пацярпелі паражэнне (гл. Наньчанскае паўстанне 1927). У лют. 1928 адноўлена адзінства ГМД і створаны аб’яднаны Нац. ўрад на чале з Чан Кайшы. У выніку 2-га этапу Паўн. паходу (крас.—снеж. 1928) б.ч. Кітая прызнала ўладу нац. ўрада, што дазволіла кіраўніцтву ГМД абвясціць y кастр. 1928 пра сканчэнне ваен. этапу нац. рэвалюцыі. Літ:. Ю р ь е в М.Ф. Революцня 1925— 1927 гг. в Кнтае М., 1968; Д с л ю с н н Л.П., К о с т я е в а А.С. Революцня 1925— 1927 гг. в Кнтае: пробл м оценкя. М., 1985; ВКП(б), Комннтерн a нацнонально-революцмонное двнженне в Клтае: Док. T I—3. М., 1994— 98; Нсторяя Клтая. М., 1998. В.У.Адзярыха.
РЭВАЛІ0ЦЫЯ 1931—39 У ІСПАНІІ, гл. Іспанская рэваяюцыя 1931—39. «РЭВАЛІ0ЦЫЯ ГВАЗДЗІК0Ў», пашыраная ў гіст. л-ры назва Партугальскай рэвалюцыі 1974. РЭВАЛІ0ЦЫЯ САЦЫЙЛЬНАЯ, глыбокае і якаснае пераўтварэнне ў развіцці грамадства, якое выяўляецца ва ўсталяванні новага грамадскага ладу, мадэрнізацыі і дэмакратызацыі паліт. ін-таў. Узнікае ў сувязі з нарастаннем сац. супярэчнасцей, якія вырашаюцца рэзкімі грамадскімі пераменамі. У шырокім сэнсе Р.с. ахоплівае ўсе фармацыі грамадска-эканамічныя, дастаткова вял. прамежак сац. часу, які характарызуецца разнастайнымі сац. пераўгварэннямі. У вузкім сэнсе Р.с. — спосаб пераходу ад адной формы паліт. улады да іншай. Р.с. адрозніваюць ад пераваротаў і путчаў, якія характарызуюцца зменай улады без кардынальных грамадскіх перамен. Паводле характару сац. пераўтварэнняў Р.с. супрацьпастаўляецца сац. эвалюцыя, якая вызначаецца неперарыўнымі сац. зменамі ў межах аднаго сац паліт. ладу. Завяршальным этапам эвалюцыйнага выспявання падстаў для новага грамадскага ладу могуць быць Р.с., накіраваныя на якасныя і хуткія сац. перамены, ці сац. рэформы, накіраваныя на частковыя змены ў межах былога парадку. Эканам. аснова Р.с. — канфлікт паміж новымі прадукцыйнммі сіламі і ўстарэлымі грамадскімі адносінамі, якія тармозяць развіццё сацыяльнае. Гэты канфлікт прыводзіць да абвастрэння сац. супярэчнасцей, падштурхоўвае суб’ектаў сац.-паліт. адносін да актыўных паліт. дзеянняў. Паводле тэарэтыкаў марксізму-ленінізму, Р.с. — неабходны, мэтазгодны вынік класавай барацьбы, a найвышэйшы яе пік — сацыяліст. рэвалюцыя. У зах. філасофіі
склапіся 3 асн. падыходы ў даследаванні Pc.: палітыка-прававы, псіхалагічны і сац.-структурны. Пры палітыка-прававым падыходзе найперш разглядаюцца. паліт. аспекты Р.с. Пры псіхалагічным падыходзе найб. ўвагу аддаюць даследаванням механізмаў масавых паводзін і ўплыву паліт. фактараў на псіхапогію чалавека. Пры сац.-структурным падыходзе даказваецца, што Р.с. — асаблівы стан сац. сістэмы, які вызначаецца стратай сац. раўнавагі, a дэстабілізацыя сац. сістэмы стварае ўмовы для дэфляцыі ўлады (гл. Раўнавагі тэорыя).
гар. храм (1964) y г. Васа, тэкст. ф-ка ў* г. Ханка (1955), ратуша ў г. Таронта ] (Канада; 1958—65). РбВЕНЬ (Rheum), род кветкавых рас-1 лін сям. драсёнавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ва ўмераным і субтрапічным паясах Азіі (2 віды на Пд Еўропы). Трапляюцца па камяністых схілах. У культуры вырошчваюць пераважна Р рапонцікавы, або чаранковы (R. rhaponticum), і хвалісты (R. undulatum).
Літ:. Г а в л н н М.Л., К а з а к о в а Л А. Современные буржуазные теорнн соцнальной революцнн. М., 1980; Э й з е н ш т а д т Ш.Н. Революцня я преобразованне обшеств: Сравннт. нзученне цнвнлнзацнй: Пер. с англ. М., 1999; T a y l o r S. Social science and revolutions. London; New-York, 1984. І.В.Капіляроў.
РЭВАНШ (ад франц. revanche адплата, помста), адплата за паражэнне, няўдачу, пройгрыш, a таксама барацьба з мэтай узяць верх над ранейшым пераможцам. РЭВАНШЫЗМ (ад рэванш), палітыка агрэсіўных колаў краіны, якая пацярпела паражэнне ў вайне, накіраваная на аднаўленне даваен. граніц і даваен. сістэмы міжнар. адносін; для дасягнення такой мэты прадугледжвае выкарыстанне разнастайных паліт. і ваен. сродкаў, y т.л. новай вайны-рэваншу. Р^ВЕЛЬ, Р э в е л (Rewell, Revell) Вільё Габрыэль (25.1.1910, г. Васа, Фінляцдыя — ліст. 1964), фінскі архітэктар; лідэр фін. рацыяналізму. Вучыўся ў політэхн. інце ў Хельсінкі (1928—37). Творчасць адметная выразнай структурнай кампазіцыяй будынкаў, смелым спалучэннем крывалінейных і прамалінейных элементаў y пластычна багатай кампазіцыі, якая выяўляе іх функцыян. і канстр. мэтазгоднасць: y Хельсінкі — комплекс атэля «Палас» (1949—52), жылы комплекс Маўнула (1951—52), нар. школа ў раёне Мейлахты (1953), дзелавы цэнтр (1968, усе ў сааўт.); жылы дом (1950) і
Рэвень Шматгадовыя травы з мясістым карэнішчам. Сцябло прамастойнае, полае, голае, выш. 50—250 см Прыкаранёвае лісце буйное, сакаўное, доўгачаранковае, утварае разетку, сцябловае — чаргаванае, дробнае, яйцападобнае. Кветкі двухполыя, дробныя, жоўтыя, ружовыя, чырванаватыя ў коласападобным ці мяцёлчатым суквецці. Плод — трохгранны арэшак. Маладое лісце і чаранкі маюць y сабе вітамін С, да 2,5% цукру, каля 3,5% арган. к-т, мінер. солі. 3 іх гатуюць супы, кампоты, варэнне, мармелад, цукаты, сок. віно, начынку Для пірагоў, y рыбнай прам-сці
В.Рэвель. Ратуша ў г. Таронта (Канада). 1958—65.
выкарыстоўваюць як прыправу. Харч., лек., дубільныя расліны. В.М.Прохпраў.
РЭВЕРБЕРАТАР, прылада для стварэння штучнай рэверберацыі пераўтварэннем эл. сігналаў, якія нясуць гукавую інфармацыю. Выкарыстоўваецца пры фарміраванні праграм гукавога і тэлевізійнага вяшчання, y гуказапісе і інш. Дзеянне Р. зводзіцца да складання асн сігналу з паслядоўнасцю эл. сігналаў зменшанай амплітуды, якія нясуць тую ж інфармацыю і затрыманы ў часе адносна асн. сігналу. Час рэверберацыі вызначаецца патрабаваннямі да характару гучання. РЭВЕРБЕРАЦЫЙНАЯ KÂMEPA, спецыяльнае памяшканне для акустычных вымярэнняў. Служыць для вымярэння каэфіцыента гукапаглынання матэрыялаў, градуіроўкі вымяральных мікрафонаў і шумамераў, вывучэння акустычнага выпрамянення машын і інш. крыніц шуму, суб’ектыўных даследаванйяў слыху і інш. РЭВЕРБЕРАЦЫЯ (позналац. reverberatio адбіццё ад лац. reverbere адкідваю), з’ява паступовага затухання гуку ў закрытых памяшканнях пасля спынення дзеяння крыніцы гуку. Р. наз. таксама паслягучанне, якое назіраецца на моры ў выніку адбіцця і рассеяння зыходнага гуку ад дна (донная Р ), усхваляванай паверхні (паверхневая Р.) і неаднароднасцей воднага асяроддзя, рыб і інш. (аб’ёмная Р ). Абумоўлена прыходам y дадзены пункт адбітых (рэха) і рассеяных гукавых хваль. Працягласць Р. — час, за які інтэнсіўнасць гуку змяншаецца ў 106 разоў, a яго ўзровень — на 60 дБ. Р. ўплывае на чутнасць і разборлівасць мовы і музыкі ў памяшканнях: празмерная Р. вядзе да непрыемнай гучнасці гуку, недастатковая — да рэзка перарывістага ці глухога гучання. З’ява Р. вывучаецца ў акустыцы архітжтурнай, улічваецца пры буд-ве памяшканняў з павышанымі акустычнымі якасцямі (тэатры, канцэртныя залы, храмы і інш.).
РЭВЕРС (ням. Revers ад лац. reversum павернуты назад), 1) механізм для змены напрамку руху (вярчэння) машыны, рухавіка або асобных іх элементаў на адваротны. У рухавіках Р. найчасцей — крывашыпна-кулісны або кулачковы механізм, y станках — зубчастае зачапленне з дадатковым (прамежкавым) колам. Р. наз. таксама сам працэс змены напрамку руху на процілеглы — р э в е р с а в а н н е . Выкарыстоўваецца ў грузападымальных (падыманне, спуск), трансп. (уперад, назад) машынах і інш. У авіяц. і суднавых рухавіках рэверсавання дасягаюць паваротам лопасцей паветраных або грабных вінтоў, y эл. рухавіках пастаяннага току — зменай напрамку To ny ў абмотках узбуджэння, пераменнага току — пераключэннем дзвюх фаз абмоткі статара (робіцца з дапамогай эл. рэверсара). 2) Адваротны бок медаля, манеты, процілеглы аверсу. 3) У гандлёвым праве пісьмовае абавязацельства адной асобы другой, y якім даюцца гарантыі чаго-небудзь, засведчваецца што-небудзь.
РЭВЁРСІЯ (ад лац. reversio вяртанне) y г е н е т ы ц ы, узнаўленне ў мутантнага арганізма дзікага (нармальнага) фенатыпу ў выніку паўторнай мутацыі. Ад18. Зак. 194.
бываецца за кошт прыгнечання (супрэсіі) уздзеяння мутантнага гена або шляхам сапраўднай мутацыі. Арганізм, які ўзнік y выніку супрэсіі, мае псеўдадзікі фенатып, a пры сапраўднай зваротнай мутацыі — нармальны, таму што геном вяртаецца ў зыходны стан (напр., узнаўленне зыходнай нуклеатыднай паслядоўнасці ў гене, які быў закрануты прамой мутацыяй). Частата і характар Р. залежаць ад тыпу змен, якія адбыліся пры прамой мутацыі. Р.Г.Заяц. РЭВІЗІІ (ад лац. revisio перагляд), перап'ісы насельніцтва, якое плаціла падаткі і адбывала рэкруцкую павіннасць y Рас. імперыі ў 18— 19 ст. Выкліканы заменай падворнага абкладання падушным падаткам. Р. ўлічвалі падатныя саслоўі (да 95% насельніцтва імперыі, без Польшчы, Фінляндыі і Закаўказзя) і ч. непадатковых груп насельніцтва — духавенства, адстаўных салдат, ямшчыкоў і інш. Вынікі перапісу падлягалі шматгадовай праверцы — рэвізіі (адсюль і назва). Асобы, якія падлягалі перапісу, называліся рэвізскімі душамі і заносіліся ў т.зв. рэвізскія сказкі. Усяго праведзена 10 Р. (3—5-я, 7— 10-я ахапілі і асоб жаночага полу). Колькасць насельніцтва Расіі паводле Р.: 1-й (1719) — 15,6 млн. чал'; 2-й (1744—45) — 18,1 млн.; 3-й (1763) — 23,2 млн.; 4-й (1782) — 28,4 млн.; 5-й (1795) — 37,4 млн.; 6-й (1811) — 42.7 млн.; 7-й (1815) — 43,9 млн.; 8-й (1833) — 52,9 млн.; 9-й (1850) — 56,9 млн.; 10-й (1857) — 59,3 млн. чал. На Беларусі Р. праводзіліся з 1772. Колькасць насельнііггва ў бел. губернях паводле 3-й Р. (дадатковы перапіс па далучаных бел. землях) — 1,2 млн. чал., 4-й — 1,3 млн. (Полацкая і Магілёўская губ.), 5-й — 4 млн., 6-й — 3,8 млн., 7-й — 3,8 млн., 8-й — 4.7 млн., 9-й — 4,8 млн., 10-й — 4,5 млн. чал. Матэрыялы Р. — каштоўная крыніца па сац.-эканам. гісторыі Рас. імперыі, даюць магчымасць высветліць колькасць і дынаміку руху насельніцтва, яго саслоўны і нац. склад, суадносіны сельскага і гар. насельніцтва і інш. Напр., удзельная вага прыгонных з 5-й да 10-й Р. па 5 бел. губернях знізілася з 75,7% да 55,7% усяго насельніцтва, a іх абсалютная колькасць з 1 527 699 да 1 264 400 чал. мужчынскага полу, што сведчыла пра крызіс прыгонніцтва. Л і т К а б у з а н В.М. Н з м е н е н н я в р а з м е і д е н іш н а с е л е н н я Р о с с н н в X V I I I — п е р в о й п о л о в н н е X I X в .: ( П о м а т е р н а л а м р е в м з м й ) . М-, 1971. Э.М.Савіцкі.
РЭВІЗІЯ, праверка фін.-гасп. дзейнасці прадпрыемстваў, apr-цый, устаноў або службовых асоб за пэўны перыяд; асн. метад фінансавага кантролю; найб. глыбокае і поўнае абследаванне фін.-гасп. дзейнасці юрьш. асоб з мэтай праверкі яе законнасці, правільнасці і мэтазгоднасці. Р. праводзяць розныя кантралюючыя органы, найчасцей фінансавыя, a таксама органы дзярж. кіравання ў адносінах да падведамных арг-цый. Могуць праводзіцца паводле іілана гэтых органаў і па ўказанні інш. кампетэнтных органаў, y т.л, праваахоўных. Па-
РЭВІЗІЯ________________
545
водле аб’екта праверкі адрознівакшь Р. дакументальныя, фактычныя, поўныя (суцэльныя), выбарачныя (частковыя). Бываюць. планавыя і пазапланавыя (калі патрабуецца неадкладная праверка), комплексныя (праводзяцца сумесна некалькімі кантралюючымі органамі). Пры правядзенні дакументальнай Р. правяраюцца дакументы (асабліва першасныя грашовыя), таксама справаздачы, каштарысы і да т.п. Фактычная Р. азначае праверку дакументаў, наяўнасць грошай, матэрыяльных каштоўнасцей Вынікі Р. афармляюцца актам, які мае важнае юрыд. значэнне. Акт падпісваюць кіраўнік рэвізійнай групы, кіраўнік і гал. бухгалтар apr-цыі, якую рэвізуюць. Свае пярэчанні і заўвагі кіраўнік і гал. бухгалтар абавязаны ў пісьмовай форме прыкласці да акта і падпісаць яго. «РЭВІЗІЯ К0БРЫНСКАЙ ЭКАН0МІІ» ( « Р е в н з н я К о б р н н с к о й экономнн, составленная в 1563 г. к о р о л е в с к н м р е в мз о ром Д м н т р н е м Са п е г о ю, с п р м совокупленмем актов Брасл а в с к о г о з е м с к о г о суда, от носяшнхся к Кобрннской А р х н м а н д р н u»), выданне гасп.-юрьш. дакументацыі Кобрынскай эканоміі сярэдзіны 16 ст., ажыццёўленае В'тенскай археаграфічнай камісіяй (Вільня, 1876). Публікацыя змяшчае кнігу з вынікамі праведзенай y 1563 рэвізіі валочнай памеры ў эканоміі (на польск. мове). Пералічаны гаспадары пляцоў г. Кобрын, Дабучын (Пружаны), Гарадзец з пазначэннем колькасці сядзібнай, агароднай і палявой зямлі, сял. гаспадаркі ў сёлах з пазначэннем велічыні надзелаў і павіннасцей. Адзначаны 98 сёл, за цяглымі сялянамі замацавана 612 валок ворнай зямлі, за велікакняжацкімі фальваркамі — 89 валок. Выданне — каштоўная крыніца па сац.-эканам. гісторыі Беларусі, гіст. геаграфіі і анамастыцы. «РЭВІЗІЯ ПЎШЧАЎ I ПЕРАХ0ДАЎ ЗВЯРЬІНЫХ У БЫЛЫМ ВЯЛІКІМ КНЙСТВЕ ЛІТ0ЎСКІМ » («Р е в м зн я пуш н п е р е х о д о в з ве рнных в бывшем Велнком к н я же с т в е Лн т о в с к о м, с прнс о в о к у п л е н н е м г рамот м прнв н л е г н й на в х о д ы в п у ш н н на з е м л я , с о с т а в л е н н а я старостою мстнбоговскнм Грмгорнем Богдановмчем В о л о в н ч е м в 1559 г, с п р н бавленнем другой актовой кннгн, с о д е р ж а ш е й в себе прнвнлегнн, данные дворянам н с в я ш е н н м к а м П н н с к о го п о в е т а , с о с т а в л е н н о й в 15 5 4 г о д у»), выданне гасп.-юрыд. дакументацыі дзярж. і прыватных уладанняў ВКЛ сярэдзіны 16 ст., ажыцйёўленае Віленскай археаграфічнай камісіяй (Вільня, 1867). Змяшчае «Ремстр спн-
РЭВІЗІЯНІЗМ
наяўнай да наступнай рэвізіі нават y выпадку смерці чалавека (адсюль — «мёртвыя душы»),
санья н выведанья пуш н переходов звернных», складзены ў 1559 Р.Б.Валовічам па даручэнні вял. кн. ВКЛ і караля польскага Жыгімонта II Аўгуста. У дакуменце дадзена апісанне дзярж. пушчаў y паўн. Украіне, паўд. і зах. Беларусі і Літве з пазначэннем іх межаў на карце (не збераглася). Адзначаны «оступы» — месцы палявання, сёлы ў пушчах, колькасць y іх «службаў» і людзей. Адначасова з правядзеннем апісання была зроблена праверка правоў навакольнай шляхты на валоданне землямі і карыстанне пушчамі. Выданне — каштоўная крыніца па сац.-эканам. гісторыі Беларусі, мае вялізны матэрыял па гіст. геаграфіі, анамастыцы, генеалогіі.
РЭВІЗСКІЯ CKÂ3KI, пайменныя спісы насельніцтва Рас. імперыі 18— 19 ст., якое было ахоплена рэвізіямі (перапісамі). Складаліся памешчыкамі або іх аканомамі, y паселішчах дзярж. сялян — старастамі, y гарадах — прадстаўнікамі rap. ўпраўлення. У Р.с. ўключаліся ўсе жыхары паселішча з паказам узросту і сямейнага становішча. Апрача колькасці насельніцтва ўключалі звесткі пра яго геагр. размяшчэнне, саслоўны, нац. склад і інш.
546___________
РЭВІЗІЯНІЗМ [ад лац. revisio (revisionis) перагляд], y шырокім сэнсе — перагляд, радыкальнае пераасэнсаванне фундаментальных палажэнняў y працэсе эвалюцыі грамадскай думкі, ідэйна-паліт. плыні, рэліг. вучэння, грамадскай навукі (філасофіі, гісторыі, правазнаўства і інш ). Узнікненне Р. звязана са з’яўленнем новых сац. груп, паліт. груповак, навук. школ і іх барацьбой за пануючыя пазіцыі ў ідэалогіі, палітыцы ці навуцы. У вузкім сэнсе — плынь y ідэалогіі рабочага руху канца 19 — сярэдзіны 20 ст., якая ажыццяўляла рэвізію палажэнняў марксісцкай тэорыі. Узнік y канцы 1870-х г. y Германіі, прадстаўнікамі якога быў прапанаваны перагляд асн. палажэнняў марксісцкай рэв. тэорыі (І.Хёхберг, Э.Бернштэйн). Як самастойная плынь Р. усгаляваўся ў 1890-я r. і распаўскшзіўся ў Аўсгра-Венгрыі (К.Каўцкі, О.Баўэр), Расіі (С.Пракаповіч, Л.Маргаў), Францыі (АЛефеўр, Р.Гарадзі), ЗША (Дж.Гейтс), Польшчы (Л.Калакоўскі) і інш. Асн. рысы P.: y філасофіі — адмаўленне матэрыяліст. дыялектыкі і яе законаў, крытыка ідэі рэв. перабудовы грамадства; y эканамічнай тэорыі — сцвярджэнні, што развіццё буйных капіталіст. прадпрыемстваў (трэстаў, карпарацый, суперкарпарацый) на аснове навук.-тэхн. прагрэсу прыводзіць да змякчэння сац. супярэчнасцей і затухання класавай барацьбы; y рэвалюцыйнай тэорыі — адмаўленне дыктатуры рабочага класа, проціпастаўленне марксізму ленінізму і абмежаванне ідэй У.І.Леніна межамі Расіі. Літ '. Л е н і н У .І. М ар к с із м і р э в із ія н із м / / Т в Т . 15 (П о л н . с о б р . соч. Т . 17); Б е р н ш т е й н Э. В о зм б ж е н л н н а у ч н ы й со ц м ал н з м ? «О твет Г .П л ех ан о в а» : П е р . с н ем . 'М ., 1 9 9 І ; К . а у т с к н й К. Д ем ократн я н соцн ал н зм : ф р а гм е н т ы р а б о т р а зн ы х л е т. М ., 1991; Г а р о д н Р. М а р к с н з м X X в.: П е р . с ф р . ”М ., 1994. В./.Боўш.
РЭВІЗСКАЯ ДУША, адзінка ўліку мужчынскага насельніцтва Рас. імперыі ў 1718— 1887 (у Сібіры да 1899). Тэрмін узнік y сувязі з заменай падворнага абкладання падушным падаткам. У выніку рэвізій складаліся т.зв. рэвізскія сказкі ня асоб. якія ўлічваліся рэвізіямі і атрымалі назву Р.д. Кожная Р.д. лічылася
РЭВУ&ЛЬТАС (Revueltas) Сільвестрэ (31.12.1899, г. Сант’яга-Папаск’яра, Мексіка — 5.10.1940), мексіканскі кампазітар, скрыпач, дырыжор. Вучыўся ў Нац. кансерваторыі Мехіка (1913— 16), y Муз. каледжы Чыкага (1918—20, 1922—24). 3 1928 дырыжор Сімф. аркестра ў Мехіка (пазней Нац. сімф. аркестр). Яго творчасці ўласцівы глыбокае разуменне нац. характару, зварот да традыц. мекс. тэм і сюжэтаў, дэмакр. накіраванасць. Сярод твораў: балет «Гуляка-апалонік» (1935); сімф. паэмы для арк., y т.л. «Вулічныя скрыжаванні» (1930), «Дарогі» (1934), «Сенсенмайя» (1938); творы для камернага арк., y т.л. «У гонар Гарсія Лоркі» (1936); 4 стр. квартэты (1930—32), песні, музыка да кінафільмаў. РЭВІ0 (франц. revue агляд), від тэатральна-эстраднага прадстаўлення, якое складаецца з асобных самаст. драм. і сатыр. сцэн з песнямі, танцамі і цыркавымі нумарамі, аб’яднанымі скразной тэмай і адзіным складам выканаўцаў. Як муз.-драм. жанр аб’ядноўвае ў сабе элементы аперэты, балета, кабарэ і вар’етэ. Распаўсюдзіўся ў Францыі ў 19 ст. У канцы 19 ст. пад уплывам вар’етэ і мюзік-хола ўзнікла т.зв. пастановачнае Р. — пышнае забаўляльнае прадстаўленне. У ЗША склалася нац. разнавіднасць жанру Р. — шоу. Прадстаўнікі жанру Р. ў СССР: кампазітары М Блантэр, \.Дунаеўскі, С.Кац, Ц,з.Пакрас, Л .Уцёсау, рэжысёр М.Акімаў, драматург М.Эрдман, акцёры Р.Зялёная, А.Менакер, М.Міронава, Р.Ярон і інш. (гл. таксама Агляд). РФВЯКА Міхаіл Міхайлавіч (н. 7.9.1935, Мінск), бел. вучоны ў галіне палімерных матэрыялаў. Д-р тэхн. н. (1988), праф. (1990). Скончыў БПІ (1958). 3 1958 на Мінскім з-дзе «Тэрмапласт» (з 1961 гал. інжынер). 3 1963 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па даследаванні ўплыву структуры і саставу палімераў на іх тэхнал. і фіз.-мех. характарыстыкі, распрацоўцы метадаў мадыфікацыі папімераў і атрымання кампазіцыйных матэрыялаў на іх аснове. Тэарэтычныя асновы перапрацоўкі палімераў. Ч. 1—2. Мн., 1992—94 (разам з М.Р.Пракапчуком); Созданме композмцмонных матерналов на основе термопластов методамн фнзнко-хммнческой моднфнкацмя. Мн., 1999 (у сааўт.); Разлік і канструяванне пластмасавых вырабаў і форм. Ч. 1—3. Мн., 1999—2001 (разам з В.М.Каспяровіч). Ta.:
РЭГАЛІІ (лац. regalia ад regalis царскі), 1) знешняя адзнака манархічнай улады (карона, скіпетр, трон, парфіра і інш ). 2) Знак узнагароды (ордэн, медаль і інш.). 3) Манапольнае права вярх. улады (каралёў, буйных феадалаў) y феад. Еўропе на атрыманне пэўных даходаў (мыта, пошліна, штрафы і інш ). РЭГАТА (італьян. regata ад riga шэраг, лінія; стартавая лінія), буйное, звычайна традыц. спаборніцтва па псірусным спорце, вяслярнші спорце\ часам спаборніцтвы па водна-маторным спорце. Складаецца з серыі гонак для суднаў розных класаў. Аана з першых Р. (Венецыянская Р гандальераў) адбылася ў 1740. 3 сярэдзіны 19 ст. Р. праводзяцца ў Бельгіі, Вялікабрытаніі, Германіі, Іспаніі, Італіі, Францыі, ІІІвейцарыі, з канца 19 ст. — y 3I1IA, Канадзе, краінах Лац. Амерыкі, Расіі, сканд. краінах і інш. Найб. вядомыя — Хенлейская каралеўская Р. па акад. веславанні (з 1839, на р. Тэмза паблізу Лондона), Кільская парусная Р. (1897, Кільская бухта Балт. м.. Германія). На Алімп. гульнях праводзяцца Р. па парусным спорце (серыя з 7 гонак) і перадалімпійскія спаборніцтвы. Гл. таксама Веслааанне акадэмічнае, Веславаіше на байдарках і кпноэ.
«РЭГАТА» («Regatta»), кодавая назва карнай аперацыі ням. фашыстаў супраць партызан і мясц. насельніцтва ў Горацкім і Дрыбінскім р-нах Магілёўскай вобл. 4—7.10.1942 y Вял. Айч. вайну. Праводзілася ням. 36-м ахоўным палком, сіламі старшага нач. СС і паліцыі Расія— «Цэнтр», y т.л. батальён паліцэйскага палка, роты мінамётная, танк., сувязі, батальёны паліцэйскі і асобны Дырлевангера, спец. сапёрныя падраздзяленні. Карнікі блакіравалі ўсе лясныя масівы і нас. пункты на 3 ад Дрыбіна і на ПнЗ ад Горак. Партызанам і ч. мясц. жыхароў удалося вырвацца з блакады. Гітлераўцы загубілі шмат мясц. жыхароў, разрабавалі і спалілі вёскі. У в. Добрая, Машкова, Рэкатка яны пакінулі папіцэйскія падраздзяленні для стварэння гарнізонаў. РФГБІ, камандная спартыўная гульня з мячом авальнай формы. Гуляюць 2 каманды па 13 (у прафес. матчах) ці 15 (у аматарскіх) чалавек, 2 таймы па 40 мін, на пляцоўцы 100 х 69 м (за лініяй варот заліковае поле). Мэта гульні — прызямліць мяч рукой y заліковым полі праціўніка ці забіць над перакладзінай Н-падобных варот. Перамагае каманда, якая набірае найб. колькасць ачкоў. Мяч можна біць нагой, несці ў руках, кідаць інш. гульцу (апе нельга пасаваць уперад). Дапускаецца захоп саперніка за плечы, пояс і ногі, збіццё з ног плячом. Пры парушэнні правіл назначаецца «схватка», пры ўводзе мяча з-за бакавой лініі выстройваецца «калідор». Р. ўзнікла ў 1820-я г. ў Вялікабрытаніі ў г. Рэгбі (адсюль назва). У 1934 засн. міжнар. аматарская федэрацыя Р. (ФІРА); аб’ядноўвае каля 50 краін. 3 1960 разыгрываецца кубак ФІРА (неафіц. чэмпіянат свету). У праграме Алімп. гульняў 1900, 1908, 1920, 1924. Найб. развіта ў Францыі, Вялікабрытаніі, Аўстраліі, Новай Зеландыі, Паўд.-Афр. Рэспубліцы і інш.
У Беларусі ў пач. 1930-х г. праводзіліся першынствы Мінска, рэспублікі. А.М.Петрыкаў.
РЭГЕНЕРЯТАР y ц е п л а т э х н і ц ы , разнавіднасць цеплаабменніка, дзе перадача цеплаты ажыццяўляецца шляхам пачарговага кантакту цепланосьбітаў з аднымі і тымі ж паверхнямі апарата. Найб. пашыраны Р. уяўляе сабой камеру, запоўненую спец. цаглянай насадкай. У час кантакту з гарачым цепланосьбітам насадка награваецца, з халодным — ахалоджваецца і награвае яго. Р. з перыядычным пераключэннем цепланосьбітаў забяспечвае падагрэў паветра да 1200 °С. РЭГЕНЕРАЦЫЯ (ад позналац. regeneratio аднаўленне, вяртанне) y б і я л о r i і, аднаўленне арганізмам страчаных або пашкоджаных органаў і тканак (уласна Р ), a таксама аднаўленне цэлага арганізма з яго частак (саматычны эмбрыягенез, вегетатыўнае раэмнажэнне). Здольнасць да Р. — універсальная ўласцівасць жывога. Бывае ў натуральных умовах і выклікаецца эксперыментальна. Аснова — заканамернасці, характэрныя для нармальнага развіцця. У ж ы в ё л і ч a л a в е к a адрозніваюць рэпаратыўную Р. (утварэнне новых структур узамен страчаных ці тых, што загінулі ў выніку пашкоджання) і фізіял. Р. (утварэнне новых структур узамен страчаных y працэсе нармальнай жыццядзейнасці). Найб. пашыраная фізіял. Р., напр., цыклічнае аднаўленне клетак крыві, некат. эпітэліяльных тканак y арганізме млекакормячых жывёл. У шэрагу ніжэйшых беспазваночных магчыма Р. цэлага арганізма з невял. кавалачка цела; y земнаводных — цэлых канечнасцей, хваста, розных ч. вока, унутр. органаў і тканак; y млекакормячых і чалавека магчыма Р. толькі асобных тканак. Да Р. бдізкія інш. ўзнаўленчыя працэсы — рубцаванне ран, новаўтварэнні тканак (гіперппазія, гіпертрафія). У р a с л і н адбываецца на месцы страчанай ч. цела (напр., рана на галінцы пакрываецца калусам) ці на інш. месцах (напр., замест адрэзанага верхавінкавага парастка развіваюцца бакавыя парасткі). Як біял. прыстасаванне Р. забяспечвае зарастанне ран, аднаўленне страчаных органаў, вегетатыўнае размнажэнне. Mae значэнне для раслінаводства, пладаводства, садаводства, лесаводства і інш.
адведзеных з агрэгатаў газападобных прадуктаў згарання («гарачага» цепланосьбіта) падаграюць газападобнае паліва, паветра ці іх сумесі («халодны» цепланосьбіт), што паступаюць y гэтыя ж агрэгаты. Адбываецца ў рэгенератарах. Таксама Р. выкарыстоўваецца ў розных галінах вытв-сці, напр., y ліцейнай — пры перапрацоўцы выкарыстаных фармовачных сумесей для аднаўлення зерневага стану пяску; y вытв-сці гумы для вырабу пластычнага прадукту (рэгенерату), які атрымліваюйь тэрмічнай апрацоўкай (дэвулканізайыяй) зношаных гумавых вырабаў і адходаў гумавай вытв-сці; пры аднаўленні эксплуатацыйных уласцівасцей выкарыстаных нафтавых масел для паўторнага іх выкарыстання; пры перапрацоўцы ядзернага паліва, што выкарыстоўвалася ў ядзерным рэактары, для захоўвання радыеактыўных адходаў.
РЭГІМЕНТАР____________ 547 насці, хваробы ці недзеяздольнасці манарха. Р&ГЕР (Reger) Макс Іаган Баптыст Іозеф (19.3.1873, Бранд, каля г. Кемнат, Аўстрыя — 11.5.1916), нямецкі кампазітар, арганіст, піяніст і дырыжор. Вучань Т.Рымана. У 1890—96 выкладаў y кансерваторыі ў г. Вісбадэн (Германія), з 1905 — y Муз. акадэміі ў Мюнхене, з 1907 праф. Лейпцыгскай кансерваторыі. У 1911— 14 прыдворны капельмайстар y г. Майнінген (Германія). Працягваў традыцыі І.С.Баха. Аўтар твораў: для салістаў, хору з арк.; сімфаньеты і серэнады для арк.; канцэрта для скрыпкі з арк.; камерна-інстр. ансамбляў; варыяцый і фуг на тэму Баха для фп.; харальных фантазій і прэлюдый для аргана і інш.; шматліюх тэарэт. прац, y т.л. «Аб мадуляцыі» (1903).
РбГЕНСБУРГ (Regensburg), горад на Пд Германіі, y зямлі Баварыя, на р. Дунай пры ўпадзенні р. Рэген. Узнік з рым. ваен. ўмацавання. Каля 125 тыс. Літ.'. К р е й н н н а Ю.В. Регер в мастера ж. (2000). Пачатковы пункт суднаходв. / / Проблемы всторнм австро-немецкой ства на р. Дунай, вузел чыгунак і аўта- XX музыкн. Первая треть XX в. М., 1983. дарог. Прам-сць: маш.-буд., тэкст., харчасмакавая, паліграф., буд. матэрыялаў. Ун-т. Гар. музей, маст. галерэя, палаца- «РЭГЁСТЫ КРЫ Н/Ц ПА ГІСТ0РЫІ вы музей Турн і Таксіс. Арх помнікі ЛІТВЫ» («Regesta zrôdtowe do dziejdw 8— 18 ст.: раманскія цэрквы Эмерам- Litwy od czasdw najdawniejszych ai do скірхе (8— 13 ст ), Якабскірхе (1150— unji z Polsk^», «Regesta Lithnaniae ab origine 1200) і Старая капэла (1002), гатычныя usque ad Magni Ducatus cum Regno сабор Санкт-Петэр (каля 1250— 1525) і Poloniae unionem»), зборнік рэгестаў Старая ратуша (1356), рэнесансавыя і (паведамленняў, цытат з твораў) па гісторыі Літвы, Жамойці і некат. зах.-балбарочныя цэрквы і інш. цкіх плямён з найдаўнейшых часоў да РФГЕНТ [ад лац. regens (regentis) які кі- пачатку панавання ў ВКЛ вял. кн. Геpye], 1) кіраўнічая пасада ў канцылярыях дзіміна. Складэены на лац. мове. Вьшадэены ВКЛ. У вял. канцылярыі ВКЛ вядомы з Г.Пашкевічам (т. 1, Варшава, 1930). Змяшчае 1590-х г. Прызначаўся канцлерам (пад- паведамленні з прац антычных аўтараў, канцлерам), зацвярджаўся каралём і вы- сярэдневяковых гісторыкаў, ням. і псшьск. конваў свае абавязкі да змены канцлера аналаў, рус. летапісаў. Размешчаны ў (падканцлера). Быў адным з сакратароў, храналагічным парадку, 1-е з іх — пазаносіў дакументы ў кнігі Метрыкі Вялі- ведамленне Тацыта пра эстаў (98 г. кага княства Літоўскага і выдаваў іх н.э.), апошняе — паведамленне з хроафіц. копіі-выпіскі. Правіў і падаваў на нікі Г.Вартберга пра г. Кукенойс (1315). подпіс каралеўскія, канцлерскія і пад- Рэгесты перадаюць кароткі змест павеканцлерскія дакументы, выконваў аба- дамлення, некаторыя цалкам яго цытувязкі натарыуса. У выпадку смерці кан- юць. Змешчаны 853 рэгесгы і ў дадатку 6. цлера ці падканцлера выконваў іх аба- Матэрыялы зборніка асвятляюць ставязкі. 3 1776 Р. вял. канцылярыі ўдзель- раж. гісторыю балцкіх народаў, працэс нічаў y пасяджэннях задворнага асэсар- утварэння ВКЛ, уключэння ў яго склад скага (каралеўскага) суда. Р. былі ў зем- бел. зямель, ваенныя і мірныя ўзаемаскіх і гродскіх судах, магістратах, дачыненні ВКЛ з суседнімі дзяржавамі. кансісторыях і інш., дзе яны ўдзельнічалі ў складанні актаў і адказвалі за іх РЭГІЁН (англ. region ад лац. regio вобзберажэнне. 2) Асоба, якая кіруе хорам ласць, раён), гіэўная тэрыторыя (акваЛіт.: М э т т с о н П. Регенерацня — нас- y правасл. царкве. Рыхтавалі Р. т.зв. рэ- торыя), значная па памерах, якая вылутояшее м будушее: Пер. с англ. М., 1982; генцкія класы Пецярб. прыдворнай чаецца характэрнымі эканоміка-геагр. К а р л с о н Б.М. Регенерацня. М., 1986. пеўчай капэлы (тут узнік тэрмін) і ў Сі- ўмовамі, нац. складам насельніцтва і А. С.Леанцюк. надальным вучылішчы царк. спеваў y інш. Р. наз. некалькі абласцей ці раёнаў краіны ці група краін, што адрозніваРЭГЕНЕРАЦЫЯ (тэхн .), I) y в ы л і - Маскве. Р. наз. таксама вопытных пеўюцца агульнасцю расавага, этн. складу, чых, якім даручалі кіраванне харамі ў ч а л ь н а й т э х н і ц ы — аўтам. перазапіс даных для захоўвання інфарма- цэрквах. Да з’яўлення Р. яго абавязкі культурных традыцый і інш. (напр., блізкаўсходні Р.). цыі ў запамінальных прыстасаваннях выконваў галаўшчык (пачынальнік), аператыўнай памяці ЭВМ. 2) У с у - першы спявак на клірасе. Рыхтуюць Р. РЭГІМЁНТАР, 1) y Рэчы Паспалітай y в я з і— узнаўленне зыходнай формы y рэгенцкіх класах пры духоўных семі- 17— 18 ст. часовы намеснік гетмана, Н.Г.Мазурына (музыка). які выконваў гетманскія абавязкі ў час сігналу, які прымаецца з дапамогай нарыях. яго адсутнасці (смерць, палон і інш ). спец. (рэгенерайыйных) схем y рэтранслятарах. 3) У й е п л а т э х н і ц ы — РФГЕНЦТВА (ад рэгент), часовае праў- Камандаваў усім войскам Польшчы або вяртанне часткі адведзенай цеплаты ленне ў манархічных краінах адной або ВКЛ (генеральны Р.) ці яго часткай, y (унутранай энергіі паліва) для выкарыс- некалькіх асоб з выпадку вакантнасці баявых дзеяннях або на зімовых кватэтання ў энергет. устаноўках. Цеплатой трона, непаўналецця, працяглай адсут- рах. Прызначаўся каралём. 2) Каманду-
548_______________ р э г іс т а н ючы ўзбр. сіламі шляхецкіх канфедэрацый y 16— 18 ст. РЭГІСТАН, пустыня на У Іранскага нагор’я, на Пд Афганістана. Даўж. больш за 400 км, шыр. да 200 км. Пл. каля 40 тыс. км2. Пакатанахіленая раўніна, выш. ад 1500 м на У да 800 м на 3. Характэрны рухомыя і замацаваныя расліннасцю (палыны, эфемеры, эфемероіды) пяскі. Клімат субтрапічны, кантынент., сухі (ападкаў да 100 мм за год). Па далінах рэк (Гільменд і інш.) тугайныя зараснікі. Качавая жывёлагадоўля, рэдкія аазісы. РЭГІСТАН (іран., літар. — месца, укрытае пяском; тадж. рэгістон), назва парадных плошчаў y гарадах Сярэдняй Азіі. Прастору Р. з 3 бакоў абмяжоўваюць пышна арнаментаваныя будынкі медрэсэ, мячэцяў, ханакі, караван-сарая і інш. Найб. вядомы P. y г. Самарканд (Узбекістан) — шэдэўр горадабуд. мастацтва 15— 17 ст. Іл. гл. да арт. Медрэсэ. РЭгіСТР (ад позналац. registrum спіс, пералік), 1) спіс, пералік чаго-н., уліковы дакумент, які мае прававое значэнне; кніга для запісаў. 2) Орган, які ажыццяўляе функдыі нагляду ў спец. запісе кіравання, напр., вьшае правілы пабудовы рознага тыпу суднаў гандл. флоту, назірае за дакладнасцю іх буд-ва, за іх тэхн. станам y працэсе эксплуатацыі. РЭГІСТР y м y з ы ц ы , 1) участак гукавога дыяпазону муз. інструмента або пеўчага голасу, які характарызуецца адзіным тэмбрам. Р. інструментаў бывае высокі, сярэдні і нізкі, Р. голасу — грудны, галаўны і мяшаны; y мужчынскіх галасоў — т.зв. фальцэтны (гл. Фальцэт). 2) Прыстасаванне на стр. клавішных інструментах, якое змяняе моц і тэмбр гуку. 3) Група труб (у аргане), струн (на клавесіне), язычкоў (у акардэоне, фісгармоніі і пад.) аднолькавага тэмбру. РЭгіСТРАВАЯ TÔHA, р э г і с т р а в ы т а н а ж , паказчык памераў судна (яго ўмяшчальнасць). Адрозніваюць 2 віды ўмяшчальнасці: валавую (умяшчальнасць брута—брута рэгістравы танаж і чыстую (умяшчальнасць нета—нета рэгістравы танаж). Валавая Р.т. дае ўяўленне пра памеры ўсяго судна, чыстая — пра аб’ём яго памяшканняў, што выкарыстоўваюцца для перавозкі грузаў і пасажыраў. РЭГІСТРАЦЫЯ (позналац. registratio ад registnim спіс, пералік), 1) запіс з мэтай уліку і надання факту законнай сілы. 2) Унясенне ў спіс, кнігу (напр., Р. шлюбу; Р. дэлегатаў з’езда). РЭГІЯМАНТАН [новалац. Regiomon tanus; сапр. М ю л е р (Müller) Іаган] (6.6.1436, г. Кёнігсберг, Германія, цяпер г. Калінінград, Расія — 6.7.1476), нямецкі астраном і матэматык. У 1461 —
68 жыў y Італіі, дзе вывучаў творы грэч. матэматыкаў і астраномаў. У 1468—71 праф. Венскага ун-та. Заснаваў адну з першых y Еўропе астр. абсерваторый (г. Нюрнберг, 1471), пры якой існавапі майстэрня па вырабе астр. інструментаў і друкарня. У 1475 па запрашэнні папы пераехаў y Рым для ўдзелу ў работах па ўдасканаленні календара. Аўтар першых друкаваных астр. табліц, якімі карысталіся В. да Гама, Х.Калумб і інш. мараплаўцы. Л і т Б е л ы й Ю.А. Йоганн Мюллер (Регномонтан), 1436— 1476. М., 1985. А.І.Болсун.
РЭГІЯНАЛЬНАЕ ЗАБРЎДЖВАННЕ, забруджванне навакольнага асяроддзя, якое выяўляецца на значнай тэрыторыі (у адрозненне ад лакальнага забруджвання). Пры пэўных умовах можа перарастаць y глабальнае забруджванне. Бывае фіз., хім., біял. і інш. Напр., забруджванне марскіх вод нафтапрадуктамі; унутр. вод y раёнах інтэнсіўнага земляробства — злучэннямі фосфару, азоту; прамысл. высокаразвітых рэгіёнаў — сярністым газам, аксідам азоту, пылам і інш. Р.з. не абмяжоўваецца дзярж. граніцамі: напр., пэўная доза забруджвальнікаў, якія выкідваюцца ў атмасферу прамысл. прадпрыемствамі краін Зах. Еўропы, з паветр. плынямі дас.чгае тэр. Беларусі; забруджвальнікі, якія трапілі ў рэкі бас. Нёмана і Зах. Дзвіны, аказваюць шкодны экалагічны ўплыў на акваторыю Балтыйскага, a з рэк бас. Прыпяці і Дняпра — Чорнага мора. На Беларусі найб. актуальныя праблемы Р.з. паветра гарадоў, вод, радыеактыўнага забруджвання. У 1990-я найб. высокія ўзроўні Р.з. паветра былі ў гарадах Магілёў, Мазыр, Гродна. У рэках рэгулярна выяўляюцца канцэнтрацыі асобных элементаў, якія перавышаюць гранічна-дапушчальныя канцэнтрацыі. Паводле індэксу забруджанасці вод большая ч. рэк Беларусі належыць да класа «ўмерана забруджаных», меншая — да «чыстых»; рачны створ р. Свіслач ніжэй Мінска аднесены да «забруджаных». Радыеактыўнае Р.з. мясцовасці ахоплівае больш за 22% тэр. Найб. плошчы забруджання радыеактыўнага і паветраных басейнаў гарадоў y Гомельскай і Магілёўскай абласцях. П.І.Лабанок. РЭГІЯНАЛЬНАЯ ГЕАЛ0ГІЯ, раздзел геалогіі, што вывучае геал. будову і гісторыю развіцця асобных рэгіёнаў (краін, кантынентаў, акіянаў, складкавых сістэм, платформ або іх частак). Гал. задачы Р.г.: комплекснае геал. даследаванне рэгіёнаў (геал. будова, стратыграфічная паслядоўнасць і ўзрост адкладаў, іх рэчыўны састаў і ўмовы намнажэння, эфузіўныя і інтрузіўныя ўтварэнні, метамарфізм, тэктагенез, фарміраванне і размеркаванне радовішчаў карысных выкапняў і інш.) і параўнальны аналіз геал. будовы і гісторыі развіцця асобных рэгіёнаў для высвятлення будовы і эвалюцыі зямной кары кантынентаў і Зямлі, таксама заканамернасці размяшчэння ў ёй карысных выкапняў. Гал. метады Р.г.: геалагічная здымка, глыбо-
кае і звышглыбокае свідраванне, комплекс геафіз. (электра-, граві-, магніта-, сейсмаметрыя і інш.), геахім., петраграфічных, палеанталагічных даследаванняў, розныя віды дыстанцыйнага зандзіравання (аэрафота і касм.) і інш. Вынікі рэгіянальных геал. даследаванняў выкарыстоўваюцца пры гідрагеал. і інжынерна-геал. дзейнасці, y пошуках карысных выкапняў, прадстаўляюцца ў выглядзе геалагічных карт, карт карысных выкапняў, таксама тэктанічных, геахім., палеагеаграфічных, літолага-фацыяльных і інш. карт, справаздач, тлумачальных запісак. Першыя рэгіянальныя геал. даследаванні адносяцца да 2-й пал. 18 ст., сістэм. характар яны набылі з пач. 19 ст. пасля распрацоўкі Агульнай стратыграфічнай шкалы фанераэойскіх адкладаў. Найб. вядомыя вучоныя ў галіне Р.г.: англ. Р.І.Мурчысан, франц. Ф Вернёйль, рус. А.А.Кейзерлінг, Р.П.Гельмерсен, А.П.Карпінскі, А.Дз.Архангельскі, У.А.Обручаў, М.С.Шацкі, М.М.Страхаў, В.Я.Хаін і інш.
На Беларусі даследаванні па Р.г. праводзяць арг-цыі ВА «Белгеалогія». Значны ўклад y развіццё Р.г. зрабілі П.А.Туткоўс'кі, Г.Ф.Мірчынк, А.М.Жырмунскі, Г.І.Гаредкі, АС.Махнач, А.В.Фурсенка, М.М.Цапенка, Л.М.Вазнячук, С.С.Маныкін і інш. Літ.. М н л а н о в с к н й Е.Е. Геологня Росснн м блнжнего зарубежья (Северной Евразнн). М., 1996. Г.У.Зінавенка.
РЭГІЯНАЛЬНЫ МАНІТ0РЫНГ, з а нальны м а н і т о р ы н г , сістэма сачэння за працэсамі і з’явамі ў прыродным асяроддзі розных прыродна-геагр. рэгіёнаў (кліматычных зон, басейнаў, фіз.-геагр. раёнаў і інш ). Бывае нац. Р.м. (назіранні ў адм. межах краіны) і міжнародны маніторынг. Матэрыялы Р.м. выкарыстоўваюцца ў сістэме глабальнага маніторынгу для прагназавання кірункаў развіцця глабапьных прыродных працэсаў, выяўлення небяспечных ачагоў забруджвання і разбурэння навакольнага асяроддзя, для эфектыўнага дзярж. кіравання і кантролю якасці прыроднага асяроддзя. На Беларусі існуе Праграма нац. сістэмы маніторынгу, якае ўключае маніторынгі мед., біял., навакольнага асяроддзя, імпактны (сачэнне за антрапагеннымі ўздзеяннямі пры пагрозе ўзнікнення аварый, катастроф, стыхійных бедстваў, эпідэмій). П.І.Лабанок. РЭГЛАм ЕНТ (польск. reglament ад франц. règlement ад règle правіла), 1) сукупнасць правіл, якія вызначаюць парадак дзейнасці дзярж. органа, установы, арганізацыі. 2) Парадак вядзення пасяджэнняў, з’ездаў, канферэнцый. 3) Назва некат. актаў міжнар. кангрэсаў ці канферэнцый (напр., Венскі Р. 1815). РЭГЛАМЕНТАЦЫЯ, устанаўленне правіл, якія вызначаюць парадак якойн. дзейнасці. Гл. таксама Рэгламент. РЭГЛАМЕНТЫ ПЯТРА I, заканадаўчыя акты Рас. дзяржавы 1-й чвэрці 18 ст. Вызначалі структуру і задачы устаноў, створаных y працэсе пераўтварэнняў,
што праводзіліся ў гэты перыяд. Да іх адносяцца: ваен. статуты («Ваенны артыкул», 1716, «Статут воінскі сухапутны», 1716, «Марскі статут», 1720), «Генеральны рэгламент» для калегій (1720), «Духоўны рэгламент» для Сінода (1721), «Рэгламент Галоўнага магістрата» (1721), «Рэгламент Адміралцейства» (1722). Распрацоўваліся Пятром I сумесна з кіраўнікамі дзярж. устаноў і прадстаўнікамі саслоўяў (дваранства, купецтва, духавенства). Нормы, запазычаныя з зах,еўрап. заканадаўстваў, дастасоўваліся да ўмоў Расіі. Садзейнічалі цэнтралізацыі дзярж. апарату, пераадоленню рэшткаў феад. сепаратызму, умацаванню арміі і флоту. Разам з тым служылі ўмацаванню эксплуатацыі прыгопных сялян і работных людзей, пашыралі правы і прывілеі пануючых саслоўяў. РЭГРАДАЦЫЯ ГЛЕБ, вяртанне глебаўтваральных працэсаў да папярэдняй стадыі. Напр., пад уздзеяннем асушальнай меліярацыі ў мінер. глебах працэсы забалочвання спыняюцца, іх змяняюць працэсы, якія фарміруюць аўтатрофныя глебы, але пры іх паўторным устойлівым залішнім увільгатненні зноў развіваецца забалочванне. Р.г. адбываецца на ўзараных схілавых эрадзіраваных глебах пры іх залужэнні; эрозія глебы спыняецца, урадлівасць яе аднаўляецца. Аднак некат. асушальныя мерапрыемствы і няправільнае с.-г. выкарыстанне зямель часам прыводзяць да неабарачальных працэсаў дэградацыі глебы, і ворныя землі ператвараюцца ў непрыдатныя (Р.г. не адбываецца). РЭГРФс (ад лац. regressus вяртанне, рух назад), тып развіцця, для якога характэрны пераход ад вышэйшага да ніжэйшага, ад складанага да простага. Уключае працэсы дэградацыі, застою, паніжэнне ўзроўню арганізацыі, страту здольнасці выконваць пэўныя функцыі, вяртанне да аджылых формаў і структур. Р. і прагрэс — супрацьлеглыя паняцці, але паміж імі існуе складаная шматбаковая сувязь: з аднаго боку, асобныя рэгрэсіўныя змены могуць адбывацца ў межах агульнага прагрэс. развіцця; з другога — y межах рэгрэсіўнага развіцця сістэмы асобныя яе часткі могуць захоўваць прагрэс. кірунак развіцця. РЭГР&С y ж ы в о й прыродзе, спрашчэнне арганізмаў y працэсе эвалюцыі. Паводле А.М.Северцава (1925), адрозніваюць Р. біял. і морфафізіялагічны. Б і я л а г і ч н ы Р. — эвалюц. заняпад пэўнай групы арганізмаў, якая не здолела прыстасавацца да змен умоў знешняга асяроддзя або не вытрымала канкурэнцыі з інш. групамі. Характарызуецца памяншэннем колькасці асобін y пэўнай сістэм. групе, звужэннем яе арэала і памяншэннем колькасці падначаленых сістэм. груп; можа прывесці да вымірання дадзенай групы. М о р ф a ф і з і я л а г і ч н ы Р. — агульная дэгенерацыя, або катамарфоз — спрашчэнне арганізацыі ў ходзе эвалюцыі
пэўнай групы арганізмаў, якое суправаджаецца стратай шэрагу функцый і органаў, што выконвалі гэтыя функцыі; адзін са шляхоў дасягнення біял. прагрэсу, асабліва калі ён звязаны з развіццём прыстасаванняў да нерухомага, прымацаванага спосабу жыцйя (напр., абалоннікі) або да эндапаразітызму (напр., рачок сакуліна). Гл. таксама Катагенез. РЭГРЭСШ НЫ AHÂJII3, раздзел матэматычнай статыстыкі, які аб’ядноўвае практычныя метады даследаванняў рэгрэсійнай залежнасці паміж велічынямі на аснове статыстычных даных. Асн. задачы — вызначэнне агульнага віду ўраўненняў рэгрэсіі, ацэнак невядомых параметраў гэтых ураўненняў і праверка статыстычных гіпотэз аб рэгрэсіі. У Р.а. выкарыстоўваюць пайменшых квпдратаў метад і яго мадыфікацыі, метады найб. праўдападобнасці, давяральных інтэрвалаў. Найб. дэтальна распрацаваны метады статыстычнага вызначэння каэфіцыентаў лінейнай і палінаміяльнай рэгрэсіі і метады карэляцыйнага аналізу. Выкарыстоўваецца ў эканоміцы, фізіцьі, сельскай гаспадарцы, біялогіі і інш.
РЭГУЛЯВАННЕ__________
549
РЭГРФСНЫ ІСК, адваротнае патрабаванне аб вяртанні грашовай сумы (або інш. матэрыяльнай каштоўнасці), якая была выплачана трэцяй асобе па віне даўжніка. Напр., асоба, адказная за прычыненую шкоду, абавязана па Р.і. страхавой арг-цыі кампенсаваць сумы страхавых выплат пацярпеламу. На даўжніка па Р.і. ўскладаецца абавязак кампенсаваць крэдытору аплачаныя ім трэцяй асобе сумы ў поўным аб’ёме. Выключэнне складаюць Р.і. прадпрыемства (установы) да свайго работніка, калі дзейнічаюць агульныя нормы матэрыяльнай адказнасці (кампенсацыя шкоды, якая аплачана прадпрыемствам, y гэтым выпадку, можа быць y памеры акладу, трэці акладу і г.д.). РЭГТАЙМ (англ. ragtime ад rag урывак + time час, тэмп, такт), стыль фп. ігры і звязаны з ім жанр танц. п’есы, які распаўсюдзіўся ў ЗША з пач. 20 ст. Для Р. характэрны сінкапіраваная мелодыя, якая звычайна выконваецца ў хуткім тэмпе ў спалучэнні з рытмічна дакладным акампанементам. Паўплываў на стыль ранняга джаза і танц. культуру 1910—20-х г. (ад танца Р. паходзяць тустэп, уанстэп, факстрот і інш.). Сярод вядучых прадстаўнікоў Р. кампазітар С.Джоплін, піяніст Дж.Р.Мортан, кампазітар і піяніст Ю.Блэйк.
РЭГРЭСІЎНАЯ Э Р03ІЯ , разбурэнне і змыванне горных парод і глеб паверхневым вадацёкам (пастаянным або часовым). Р.э. пашыраецца ў бок вытоку, даўжыня вадацёку пры гэтым павялічваецца, што вядзе часам да перахопу рэк суседніх басейнаў. Разам з глыбіннай эрозіяй Р.э. садзейнічае росту і пашырэнню яроў, фарміраванню падоўжнага профілю даліны (гл. Профіль раўнавагі ракі). На Беларусі Р.э. найб. актыўна праяўляецца, ў бас. рэк Нёман, Зах. Дзвіна, y раёнах пашырэння лёсападобных парод па краявых утварэннях Бел. і Мазырскай град, на Аршанска-Магілёўскай раўніне. Гл. таксама Эрозія.
Р^ГУЛ, a Л ьва, зорка 1,4 візуальнай зорнай велічыні (цесная сістэма з 3 30pax). Найб. яркая ў сузор’і Льва, свяцільнасць прыблізна ў 160 разоў большая за сонечную. Адлегласць ад Сонца 26 пк.
РЭГРФСІЯ ў т э о р ы і імавернасцей і матэматычнай с т a т ы с т ы ц ы, залежнасць матэматычнага чакання адной выпадковай велічыні ад адной ці некалькіх інш. велічынь.
РЭГУЛЯВАННЕ ( ням. regulieren рэгуляваць ад лац. regulare норма, правіла), 1) прывядзенне чаго-н. y пэўную сістэму, падпарадкаванне пэўнаму правілу. 2) Наладжванне правільнага ўзаемадзеяння частак механізма.
У адрозненне ад функцыянальнай залежнасці y = fix), дзе кожнаму значэнню незалежнай пераменнай х адпавядае пэўнае значэнне у, пры рэгрэсійнай сувязі аднаму 1таму ж значэнню х могуць адпавядаць некалькі значэнняў y (y залежнасці ад выпадку), напр., залежнасць сярэдняга дыяметра хвой ад іх вышыні Найб. пашырана вызначэнне рэгрэсійных запежнасцей статыстычнымі метадамі. Практычныя метады даследаванняў Р. па статыстычных даных — асн. задача рэгрэсійнага аналізу.
РЭГУЛЯВАННЕ АЎТАМАТЫЧНАЕ, аўтаматычнае падтрыманне або змена паводле зададзенага закону фіз. велічынь, якія характарызуюць вытв. працэс. Ажыццяўляецца пры дапамозе аўтаматычнага рэгулятара, які забяспечвае пастаяннае значэнне рэгуляванай (кіравальнай) велічыні праз выпрацоўку рэгулявальнага ўздзеяння на аснове сігналу адхілення рэгуляванай велічыні ад РЭГР&СІЯ м о р a (ад лац. regressio ад- зададзенага значэння. Асновы тэорыі варотны рух, адыход), паступовае адсту- Р.а. закладзены ў працах Дж.К Максвепанне мора ад берагоў. Адбываецца ў ла і І.А.Вышняградскага. выніку падняцця сушы, апускання акіяСістэмы Р.а. разам з сістэмамі праграмнага нічнага дна або змяншэння колькасці кіравпніія (ажыццяўляюць змену кіравальных вады ў Сусв. ак. (напр., y эпоху маце- велічынь па зададзеным законе) і сістэмамі рыковага зледзянення) або ў замкнё- сачэння (выконваюць змену кіравальных веным вадаёме (пры арыдызацыі клімату і лічынь па аавольным законе) наз. сістэмамі памяншэнні сцёку з сушы, напр., аўтам. кіравання. Сістэмы Р.а. класіфікуюцца тыпу контуру кіравання (разамкнёАральскае м.). Неаднаразова адбываліся паводле ны^і і замкнёныя); спосабу перадачы сігналаў — на працягу геал. гісторыі Зямлі, найб. неперарыўныя (фіз. велічыні звязаны неперазначныя з іх супадапі з эпохамі гораў- рыўнай залежнасцю) і дыскрэтныя (імпульстварэння або ледавіковымі эпохамі. ныя і рэлейныя). Падзяляюцца на лінейныя, нелінейныя, з пастаяннымі і пераменнымі Процілеглы Р. працэс — трансгрэсія.
550____________
рэ гул я рны
параметрамі і інш. Выкарыстоўваюцца ў энергетыцы (у т.л. ядзернай), хім. і нафтахім. і інш. прам-сці, таксама ў авіяцыі пры стабілізацыі курсу самалёта (аўтапілот) і інш.
На Беларусі даследаванні па праблемах Р.а. вядуцца ў Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ, БПА, Ваеннай акадэміі, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Л і т Теорня автоматнческого регулнрованмя. Кн. 1—3. М., 1967—69; Га н э В.А., С т е п а н о в В.Л. Расчет следяіцнх снстем. Мн., 1990; К у з н е ц о в А.П., Б а т у р а М.П., Ш й л н н Л.Ю. Аналвз н параметрнческнй сннтез нмпульсных снстем с фазовым управленмем. Мн., 1993; А н х н м ю к В.Л., О п е й к о О.Ф., М н х е е в Н.Н. Теорня автоматнческого упрашіення. Мн., 2000. А.А.Несятук.
Аўтаматычны рэгулятар частаты вярчэння вала ў паравой машыне.
РЭГУЛЙРНЫ ПАРК, ф р а н ц у з с к і п a р к, тып парку, для якога характэрны строгая геам. планіроўка, падпарадкаваная гал. кампазіцыйнай восі, радковыя пасадкі дрэў, баскеты, шырокія партэры з газонамі ці кветкавым арнаментам, басейны, каналы, фантаны. Цэнтр. месца ў Р.п. займаў палац (замак), ад якога разыходзіліся прамыя алеі. Перад ім звычайна знаходзіліся партэры, вадаёмы і каналы. Выразныя прасторавыя акцэнты ўносілі шматлікія скульптуры, абеліскі, малыя арх. формы. Р.п. з’явіліся ў 17 ст. ў Францыі (парк y Версалі, арх. К.Ленотр). У перыяд ютасіцызму (18 ст.) пашыраны ў Расіі (паркі гарадоў Петрадварэц, Ламаносаў Ленінградскай вобл., Летні сад y С.-Пецярбургу). На Беларусі вядомыя Р.п.: Бачэйкаўскі парк, Дубайскі парк, парк y в. Вял. Мажэйкава Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. і інш. РЭГУЛЙРНЫЯ В0ЙСКІ, войскі пастаяннай кадравай арміі, якія існуюць y шэрагу краін свету. Узніклі ў дзяржавах Зах. Еўропы ў 17— 18 ст., y Расіі ў пач. 18 ст. Р.в. адрозніваюцца ад ірэгулярных войск (напр., y Расіі казацкія і інш. часці і падраздзяленні, y т.л. міліцыйнай арміі). У 2-й пал. 20 ст. ў шэрагу дзяржаў албылася прафесіяналізацыя рэгулярных армій і флатоў. Гл. Прафесійная армія.
РЭГУЛЯТАР (ад лац. regulo прыводжу ў парадак, налалжваю) а ў т а м а т ы ч н ы , прыстасаванне (комплекс прыстасаванняў), якое ажыццяўляе рэгуляванне аўтаматычнае. 3 дапамогай адчувальнага элемента (датчыка) Р. вымярае ўзбуральнае ўздзеянне (велічыню, што рэгулюецца) і праз пераўтваральнік ці выліч. прыстасаванне аказвае ўздзеянне, якое падаецца на рэгулявальны орган непасрэдна з адчувальнага элемента (Р. прамога ўздзеяння) або пасля папярэдняга ўзмацнення (Р. непрамога ўздзеяння). Таксама можа мець кампенсавальныя прыстасаванні, што забяспечваюць устойлівасць і неабходную якасць працэсу рэгулявання. РЭГУЛЯТАРЫ Р0СТУ РАСЛІН. прыродныя і сінт. арганічныя рэчывы, здольныя стымуляваць або прыгнятаць рост і развіццё раслін. Выкарыстоўваюць y сельскай гаспадарцы для паскарэння або запавольвання росту, цвіцення, кушчэння, выспявання садавіны і гародніны, для паляпшэння якасці пладоў, рэгулявання перыяду спакою, павышэння ўстойлівасці раслін да замаразкаў, засухі і інш. Прыродныя Р.р.р. — фітагармоны ў невял. колькасці ўтвараюць самі расліны. Да іх адносяцца аўксіны, гіберэліны, цытакініны , брасінастэроіды — стымулятары росту, абсцызавсія кіслата, эндагенны этылен — інгібітары росту, a таксама т.зв. другасныя роставыя рэчывы: флаваноіды, алкалоіды, тэрпеноіды. Многія фітагармоны атрымліваюць y прамысл. маштабах метадам біятэхналогіі. Сінт. Р.р.р. класіфікуюць паводле іх суадносін з фітагармонамі: аналагі аўксінаў і цытакінінаў, антыаўксіны і антаганісты цытакінінаў, інгібітары біясінтэзу гіберэлінаў (гл. Рэтарданты) і інш. Найб. пашыраныя сінт. рэгулятары — арылі арылаксіаліфатычныя к-ты, оніевыя солі (гл. Оніевыя злучэнні) ,
гетэрацыклічныя злучэнні
(пераважна вытворныя індолу, пірыдзіну, піразолу, пірымідзіну). У залежнасці ад канцэнтрацыі, тэрмінаў апрацоўкі с.-г. культур многія Р.р.р. могуць дзейнічаць як гербіцыды, дэфаліянты, дэсіканты. Літ:. К а л н н м н Ф.Л. Бмологмческн ак-
тнвные вешества в растенневодстве. Кнев, 1984; К е ф е л м В.Н., П р у с а к о в а Л.Д. Хнмнческне регуляторы растеннй. М., 1985. Я. Г. Міляшкевіч.
РЭГУЛЯЦЫЙНЫЯ ЗБУДАВАННІ, выпраўчыя гідратэхн. збудаванні для рэгулявання рэчышчаў рэк. Забяспечваюць ахову населеных пунктаў, прамысл. аб’ектаў і ворных зямель ад затаплення, берагоў ад разбурэння (берагаўмсіцавальныя збудаванні), падтрыманне неабходнага ўзроўню вады каля водазабораў (водазоборныя збудаванні ), суднаходства і лесасплаў, рэгуляванне вадкага і цвёрдага рачнога сцёку, накіраванне воднага патоку да водазліўных адтулін (вадсізліваў). Бываюць масіўныя (цяжкія), скразныя (заглейвальнікі) і струмененакіроўныя (лёгкія). Масіўныя Р.з. адносна рэчышча падзяляюцца на падоўжныя (дамбы, агараджальныя валы і інш.), папярочныя (буны, шпоры), запруды, якія перасякаюць усё рэчышча ÿ папярочным або касым напрамку, донныя запруды, паўзапруды і парогі. Для іх буд-вй выкарыстоўваюць каменную накідку, цюфячную або фашынную муроўку, палевыя, ражавыя і інш. канструкцыі. Скразныя Р.з. прапускаюць частку патоку, y іх асядаюць наносы, што дазваляе атрымаць рэчышча зададзенага віду. Бываюць з галін (яловых і лісцевых дрэў), шчытавыя (з фашын, дошак), сеткавыя (з жал. дроту), піпевыя і стрыжнёвыя (з бярвён, пласцін, жардзін, жалезабетону і інш.). Струмененакіроўныя Р.з. дазваляюць транспартаваць донныя наносы і адкладваць іх y патрэбным месцы рэчышча. Складаюцца са шчытоў, размешчаных пад пэўным вуглом да цячэння. Бываюць стацыянарныя (на невял. рэках, вадацёках) і плывучьія (донныя), якія
^Х .П ^ ___ д д
ш т т ш ж
.
шюшштт
Схемы рэгуляцы йны х збудаванняў: а, б, — берагавыя мацаванні з каменнай накідкі; в — мацаванне падводнай часткі берага сеткавай матай (2) з цылінлрам (1) каля асновы; г — буны (1 — адтуліны, 2 — струмененакіроўная дамба, 3 — траверсы); д — запруда; е — шчытавое скразное збудаванне (1— якар, 2 — каркас, 3 — веткі); ж — струмененакіроўныя плывучыя шчыты; з — тур-канструкцыі з плятнёвымі шчытамі (1 -— камяні, 2 — шчыты).
складаюцца з струмененакіроўных шчытоў, падтрымных пантонаў, бярвён, паплаўкоў, схватак, апорных частак (фіксуюць шчыты ў патоку). Пры буд-ве донных Р.з. выкарыстоўваюць плятні, y т.л. падвойныя, з загрузкай камянямі, донныя парогі з гібонаў, ражы спец. канструкцыі і інш. Літ.\ К о р ю к н н С.Н. Регулнрованме русл рек в мелморатнвных целях. М., 1972. B. М. Кандрацьеў.
РЙДАКС-ПАТЭНЦЫЙЛ, тое, што акісляяьна-аднаўляльны 'патэнцыял. РЭДАКЦЫЙНЫЯ КАМІСІІ ў Р а с і й с к а й і м п е р ы і , часовая ўстанова, створаная рас. ўрадам пры Гwioyньш камітэце па сялянскай справе ў сак. 1859 для абагульнення матэрыялаў дваранскіх губ. к-таў і складання агульнага праекта палажэння аб адмене прыгоннага права. СкЛадаліся (усяго 31 чал.) з чыноўнікаў розных ведамстваў і членаўэкспертаў — прадстаўнікоў памеснага дваранства. Р.к. фармальна вырашылі захаваць за сялянамі існуючы надзел, аднак пры пэўных абставінах планавалася адразаць частку сял. надзедьнай зямлі на карысць памешчыка. Выкуп ставіўся ў залежнасць ад добраахвотнай згоды землеўласнікаў. Р.к. працавалі да 22.10.1860. На заключным этапе іх дзейнасці праект адмены прыгону істотна зменены на карысць памеснага дваранства (памеры сял. надзелаў паменшаны, a павіннасцей — павялічаны з пераацэнкай іх праз 20 гадоў). Р.к. адыгралі важную ролю ў падрыхтоўцы сялянскай рэформы 1861. В.П.Панюціч. РЭДАКЦЫЯ (франц. rédaction ад лац. redactus прыведзены ў парадак), 1) працэс апрацоўкі рэдактарам (рэдагаванне) аўтарскага твора для публікацыі ў друку, на радыё, тэлебачанні. Р. твораў маст. ці навук. л-ры ў тых выпадках, калі выдаюцца кананізаваныя тэксты, зводзіцца да складальніцкай працы, удакладнення тэксту і падрыхтоўкі даведачнага апарата (гл. Тэксталогія, Каментарый). 2) Разнавіднасць (варыянт) тэксту літ. або фалькл. твора, этап y яго творчай гісторыі. Новая Р. ўзнікае, як правіла, y выніку свядомай мэтанакіраванай перапрацоўкі твора, выкліканай рэўнымі ідэйна-маст. задачамі, зменай аўтарскай задумы і яе літ. выражэння, новымі грамадска-паліт. ўмовамі, эстэт. запатрабаваннямі часу, a тэксама ў выніку значных пераробак y працэсе доўгага бытавання. 3) Установа сістэмы сродкаў масавай інфармацыі (Р. газеты, часопіса і інш.). РЭДАН (франц. redan уступ), адкрытае палявое фартыфікацыйнае збудаванне з двух фасаў пад вуглом 60— 120°, што выступае ў бок праціўніка і дазваляе весці косапрыцэльны агонь. Невялікія Р. з тупым вуглом наз. флешамі. Р. выкарыстоўваліся ў 17— 19 ст., потым — ва ўмацаваных пазіцыях большасці ap ium y 1-ю сусв. вайну 1914— 18 (акопы рэданнага тыпу). РФДГРЭЙВ, Р э д г р э ў (Redgrave) Ванеса (н. 30.1.1937, Лондан), англійская актрыса.
Дачка М.С. Рэдгрэйва. Скончыла Цэнтр. школу музыкі і танца. У 1957 дэбютавала ў т-ры, з 1958 y кіно. Адна з найб. яркіх інтэлектуальных актрыс y сусв. кіно, з буйным тэмпераментам, моцным характарам. Знялася ў фільмах рэж. МАнтаніёні [«Фотапавелічэнне» («Блоу-ап»), 1967], англ. рэжысёраў Т.Рычардсана («Марак з «Гібралтара», 1967; «Атака лёгкай брыгады», 1968), К.Рэйса («Морган, выпадак, прыдатны для лячэння», 1966; прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Канах; «Айседора», 1968; прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Канах), К. Расела («Д’яблы», 1971), амер. рэжысёраў Ф.Цынемана («Джулія», 1977; прэмія «Оскар»), С.Люмета («Забойства ва Усходнім экспрэсе», 1974), Дж. Шлезінгера («Янкі», 1979) і інш. Сярод фільмаў 1990-х г.: «Хоўардс Энд» («Сядзіба Хоўардс Энд»), «Дом духаў», «Месяц каля возера», «Місія немагчыма», «Дэжа вю», «Нязваны», «Мірка» і інш.
Р^ДГРЭЙВ, Р э д г р э ў (Redgrave) Майкл Ск’юдамар (20.3.1908, г. Брысталь, Вялікабрытанія — 21.3.1985), англійскі акцёр, рэжысёр. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1931). 3 1934 працаваў y т-рах Ліверпуля, Лондана, Стратфардаон-Эйван. Сярод роляў: Тузенбах, Вайніцкі («Тры сястры», «Дзядзька Ваня» А.Чэхава), Ракіцін («Месяц y вёсцы» І.Тургенева), Аляксей Турбін («Дні Турбіных» М.Булгакава), Гамлет, Шэйлак, Лір, Антоній («Гамлет», «Венецыянскі купец», «Кароль Лір», «Антоній і Клеапатра» У.Шэкспіра). Староннік сцэн. рэалізму, паслядоўнік сістэмы К.Станіслаўскага. Паставіў спектаклі «Лінія жыцця» Н.Армстранга (1942), «Генрых IV» Шэкспіра (1951), «Месяц y вёсцы» Тургенева (1956, 1965), оперы — «Вертэр» Ж.Маснэ (1966), «Багема» Дж.Пучыні (1967). У кіно з 1938. Зняўся ў фільмах: «Глыбокай ноччу» (1945), «Версія Браўнінга» (1951, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Канах), «Адзінота бегуна на доўгую дыстанцыю» (1963), «Мікалай і Аляксандра» (1971) і інш. Рэжысёр фільма «Антоній і Клеапатра» (1957). РЙДЖА-ДЫ-КАЛАб РЫЯ (Reggio di Calabria), горад на Пд Італіі, адм. цэнтр аднайм. правінцыі. Засн. ў 720 да н.э. 3 прыгарадамі каля 200 тыс. ж. (2000). Порт y Месінскім праліве; чыг. паромам звязаны з г. Месіна (в-аў Сіцылія).
р э д з ь к ін
551
Аэрапорт. Прам-сць: харч. і харчасмакавая, дрэваапр., машынабуд. (вагонабудаванне). База рыбалоўства. Ун-т. Геафіз. абсерваторыя. Нац. музей. Частыя землетрасенні; пасля разбуральнага землетрасення 1908 горад перабудаваны. Руіны стараж.-грэч. храмаў і жылых дамоў (пераважна 4 ст. да н.э.). Турызм. РЙДЖА-НЕЛЬ-ЭІЙІЛІЯ (Reggio nell’EmiІіа), горад на Пн Італіі, на Пд Паданскай раўніны. Адм. цэнтр аднайм. правінцыі. 3 прыгарадамі каля 140 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: металург., маш.-буд., y т.л. трансп., с.-г., эл.-тэхн.; хім., трыкат., швейная, харчовая. Музеі, маст. галерэі. Арх. помнікі 9— 18 ст. РФДЗЬКА (Raphanus), род кветкавых раслін сям. крыжакветных. 6—8 відаў (або 1 паліморфны від Р. дзікая, ці палявая — R. raphanistrum), пашыраных y Еўропе, Зах. Азіі, Паўн. Афрыцы, пераважна ў Міжземнамор’і. За 2 тыс. гадоў да н.э. Р. выкарыстоўвалася ў медыцыне. На Беларусі культывуюцца Р. пасяўная, або агародная (R. sativus), і яе разнавіднасці, Р. звычайная і радыска. Адна-, двух-, рэдка шматгадовыя травяністыя караняплодныя расліны. Лісце рассечанае. Кветкі белыя, жоўтыя, ружовыя, фіялетавыя, y суквецці гронка. Плод — стручок. На Беларусі раянаваны сарты Адэская 5, Грайваронская, Зімовая круглая чорная, Зімовая круглая белая, Майская і інш. Караняплоды рознай формы (ад круглай да верацёнападобнай) і афарбоўкі (белыя, жоўтыя, шэрыя, фіялетавыя, карычневыя, чорныя), з белай мякаццю, ужываюцца сырыя Маюць 1,6% цукру, каля 1,9% бялку, вітаміны С і групы В, карацін, эфірны алей, востры смак ім надаюць гліказіды. Харч., алейныя, меданосныя і кармавыя расліны, некат. — пустазелле.
«РЙДЗЬКА», дзіцячая гульня, шырока вядомая ўсх. славянам. Варыянты вылучаюцца сюжэтнай і тэатралізаванай разнастайнасцю, персанажамі і тэкстамі (паэтычнымі, дыялагічнымі). У цэнтры гульні — дзеці «Р », якія сядзяць y радзе, трымаючы рукамі і каленямі адзін аднаго. Інш. персанажы («дзед», «баба», «матка», «пані» і інш.) удзельнічаюць y пасадцы, доглядзе і вырыванні «P.» (па чарзе «выцягваюць» дзяцей, якія моцна трымаюцца). Звычайна «P.» патрэбна «пані», якая «ўпала з печы, пабіла плечы». Апісанні гульні ў зб-ках П.В.Шэйна, Е.Р.Раманава і інш. А.Ю.Лозка. Р^ДЗЬКІ, вёска ў Дубровенскім р-не Віцебскай вобл., каля аўтадарогі Мінск— Масква. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПнУ ад г. Дуброўна, 90 км ад Віцебска, 10 км ад чыг. ст. Асінаўка. 258 ж., 106 двароў (2001). Базавая школа, клуб, б-ка, аодз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. РЙДЗЬКІН Яўген Леанідавіч (н. 2.2.1970, г. Ханты-Мансійск Цюменскай вобл., Расія), бел. і рас. спартсмен (біятлон).
552
РЭДКАЗЯМЕЛЬНЫЯ
Засл. майстар спорту СССР (1992). Скончыў Акадэмію фіз. выхавання і спорту (1994, Мінск). Трэнер-выкладчык па біятлоне ў Мінску (1992—95). Чэмпіён зімовых Алімп. гульняў (1992, г. Альбервіль, Францыя) на дыстанцыі 20 км. Чэмпіён свету (1992, г. Новасібірск, Расія) y каманднай гонцы на 20 км. Бронз. прызёр чэмпіянату Еўропы (1994, г. Контыялахгыі, Фінляндыя) y эстафеце. 3 1995 y Расіі. А .М .П ет р ы к а ў. РЭДКАЗЯМЁЛЬНЫЯ ЭЛЕМЁНТЫ, сям’я з 17 хім. элементаў III групы перыяд. сістэмы: скандый, ітрый, лантан і лантаноіды. У зямной кары трапляюцца даволі рэдка: найб. пашыраны цэрый (7 103% па масе), найменш — тулій (2,710'5%). З’яўляюцца прыроднымі спадарожнікамі тытану, цырконію, гафнію, ніобію, танталу, урану і некаторых інш. металаў. Найважн. мінералы — бастнезіт, манацыт, ксенатым. Першапачаткова вылучаны ў выглядзе нерастваральных аксідаў (устарэлая назва — землі; адсюль назва). У навук. л-ры Р.э. абазначаюцца: РЗЭ i TR (ад лац. terra гага)! РЭДКАЛЁССЕ, лясное згуртаванне з рэдкім нізкарослым дрэвастоем, якое не ўтварае злучанага полага. Утвараецца ва ўмовах недастатковага ўвільгатнення ці нізкай т-ры. Вылучаюць Р. лесатундравае (яловае, лістоўнічнае, бярозавае), ксерафітнае (саксаульнікі, фісташнікі, арчэўнікі), субальпійскае і балотнае. На
Беларусі Р. хвоі звычайнай пашыраны на Пн, дзе сканцэнтраваны буйныя масівы верхавых балот (Ельня, Жада, Мох
H im :. Б a р a г Л.Р. Беларуская казка. Мн., 1969; К а б а ш н і к а ў К.П., Б а р т а ш э в і ч Г.А. Сустрэчы з казкай. Мн., 1984.
І ІНШ.).
Р^ДКІХ I РАССЁЯНЫХ ЭЛЕМЁНТАЎ РЎДЫ, прыродныя мінеральныя ўтварэнні, якія змяшчаюць рэдкія элементы і рассеяныя элементы ў канцэнтрацыях, мэтазгодных для прамысл. здабычы. У буйных радовішчах рэдкія элементы ўтрымліваюцца ад некалькіх працэнтаў (ніобій, літый, берылій) да дзесяткаў працэнтаў (стронцый). Адрозніваюць руды, якія маюць y сабе гэтыя элементы ў выглядзе ўласна рэдкаметальных мінералаў (складаюць гал. прамысл. каштоўнасць), і руды, што змяшчаюць іх y выглядзе ізаморфных прымесей і здабываюцца спадарожна з пашыранымі металамі і неметаламі. Руды ўласна рэдкаметальных радовішчаў утвараюць комплексныя радовішчы, напр., рэдкаметальныя пегматыты змяшчаюць тантал, літый, берылій, часам цэзій, волава. Комплекснымі з’яўляюцца таксама і шматлікія рудныя мінерапы (напр., лапарыт — крыніца здабычы танталу, ніобію, тытану, рэдкіх зямель). Радовішчы рэдкаметальных руд генетычна разнастайныя. Гал. аб’ёмы здабычы тытану, цырконію, танталу, ніобію, рэдкіх зямель і інш. звязаны з россыпамі і корамі выветрывання. Рассеяныя элементы здабываюць спадарожна пры комплекснай перапрацоўцы руд інш. карысных выкапняў і мінер. канцэнтратаў. Руды рассеяных элементаў — мінералы нефелін (рубідый, цэзій, галій), апатыт (стронцый, рэдкія землі), біятыт (літый, хром, рубідый, талій, галій), светлыя слюды, халькапірыт, кінавар, ільменіт, касітэрыт, вальфраміт, сфалерыт, галеніт і (нш. Паводле геахім. уласцівасцей рассеяных элементаў (халька-, літа-, сідэра-, аргана- і гідрафільных) вызначаюцца іх металагенія і прымеркаванасць да пэўных геолага-геахім. груп і тыпаў радовішчаў. Гл. таксама Берыліевыя руды, Літыевыя руды, Ніобіевыя руды, Танталавыя руды.
М .В .Я рм охін.
Р&ДКАЯ РЬІФМА, в ы ш у к а н а я р ы ф м а, рыфма, y якой сугуччы спалучаюць словы, вельмі розныя паводле сэнсу і стылявой афарбоўкі («цэлафан» — «цдлаваў», «красой» — «расол»). Разнавіднасць Р.р. — экзатычная рыфма. Да Р.р. адносяцца тыя, y якіх спалучаны сугуччамі абрэвіятуры, варварызмы, лічбы: Адціснуты зоркі пад самую столь, I неба ў арэнду гарою забрана. Узровень над морам — 3100 Тут наша застава. Тут землі Ірана. ( П .П а н ч а н к а .
«Слухаючы «Перапёлку»)
В.П.Рагойша. Р&ДКІ, бел. казачнік 19 — пач. 20 ст. з в. Вялікі Рожан Салігорскага р-на Мінскай вобл. У 1890— 1901 ад яго нібыта запісаў 38 казак А.К .Сержпутоўскі. (Некат. даследчыкі лічаць, што Р. — сам Сержпутоўскі.) У традыц. сюжэтах Р. сустракаецца вобразнае апісанне прыроды і псіхал. стану дзейных асоб, праблемы сац. няроўнасці, узаемаадносін сялян з панамі. Склаў казку «Асілак», y якой адбіліся настроі сялян напярэдадні рэвалюцыі 1905—07. Казкі «Прошча», «Мужык і пан», «Іванка-прастачок» і інш. вылучаюцца сац. вастрынёй. Te:. У кн.: Сержпутоўскі А.К. Казкі і апавяданні беларусаў-палешукоў. Мн., 1999. У кн.: Сержпутоўскі А.К. Казкі і апавяданні беларусаў Слуцкага павета. Мн., 2000.
РЙДКІЯ I ЗНІКАЮЧЫЯ ВІДЫ, жывёлы і расліны, якія сустракаюцца ў невялікай колькасці, на абмежаванай плошчы і якім пагражае небяспека вымірання. Уключаюцца ў Міжнар. або нац. Чырвоныя кнігі, з’яўляюцца ахоўнымі жывёламі і ахоўнымі раслінамі. Для аховы і ўзнаўлення папуляцый Р. і з.в. выдзяляюцца прыродныя тэр. з розным рэжымам аховы — запаведнікі, нац. паркі, заказнікі і г.д., прымакшца заканадаўчыя акты на нац. і міжурадавых узроўнях, заключаюцца міжнар. пагадненні.
Сарты рэдзькі: 1 — Зімовая круглая белая; 2 — Зімовая круглая чорвая; 3 — Грайваронская; 4 — Маргеланская.
Паводле класіфікацыі, прапанаванай y Чырв. кнізе МСАП, усе Р. і з.в. для вызначэння стану папуляцыі і аховы падзелены на 5 катэгорый: 1-я — знаходзяцца пад пагрозай знікнення і выратаванне іх немагчыма без ажыццяўлення спец. мер; 2-я — колькасць адносна высокая, але хутка скарачаецца; 3-я — колькасць стабільная, але невысокая, могуць знікнуць пры неспрыяльных зменах асяроддзя; 4-я — колькасць і стан не вызначаны; 5-я — адноўленыя, але не падлягаюць прамысл. выкарыстанню, за папуляцыямі неабходны пастаянны кантроль.
На Беларусі пад уплывам антрапаген ных фактараў за апошнія 100— 150 гадоў зніклі шматлікія расліны і жывёлы, y т.л. ядрушка духмяная, рабчык рускі, адоніс вясновы, шпажнік балотны, лён жоўты, сярэднееўрап. лясны кот, хахуля, ружовы пелікан, кОўпіца, стрэпет, бялуга, балт. і рус. асятры, кумжа, ласось, сіг і інш. У Чырвоную кнігу Беларусі (вьш. ў 1993) уключаны 182 віды жывёл, 180 — раслін, 17 — грыбоў, 17 — лішайнікаў. Вял. колькасць Р. і з.в. жывёл Беларусі (асабліва птушак) маюць міжнар. і еўрап. ахоўны статус, занесены ў Чырв. кнігу МСАП, y т.л. белавежскі зубр, сапсан, вяртлявая чарацянка, белавокі нырок. ВЛ.Кіцікаў.
і Клеапатра» У.Шэкспіра (1964), «Дзеці сонца» М.Горкага (1965). Л іт :. Б а л а н д н н Л.А. В театр влюбленные. Новоснбмрск, 1981; Б у р ь я н Б.М. Судьба чужая — как своя. Мн., 1982. Б .І.Б у р ’ян.
РЙДКІЯ ЭЛЕМЁНТЫ, назва групы хім. элементаў (больш за 50), што выкарыстоўваюцца ў невял. колькасці, або адносна новыя ў тэхніцы. У прыродзе даволі малапашыраныя (элементы з кларкамі, ніжэйшымі за 0,01% па масе). Звычайна не ўтвараюць буйных радовішчаў сваіх мінералаў. Агульная колькасць Р.э. y зямной кары 0,53% па масе, 0,41% прыпадае на тытпн, які традьшыйна адносяць да Р.э., хоць яго прыродныя запасы значныя і здабываецца ён y вялікай колькасці. Паводле асаблівасцей геахіміі і тэхналогіі вылучэння і раздзялення падзяляюць на групы: лёгкія Р.э. — літый, цэзій, берылій, стронцый; рэдкпзямельныя элементы; рассеяныя элементы, тугаплаўкія Р.э. — цырконій, ніобій, тантал, малібдэн і інш.; плацінавыя металы, радыеактыўныя алементы (уран, торый і інш ), інертныя газы. 3 павелічэннем аб’ёму вытв-сці многіх з гэтых элементаў тэрмін «Р.э.* становіцца ўсё больш умоўным. Літ.: Хнмня н технологня редкмх ч рассеянных элементов. Ч. 1—3. 2 нзд. М., 1976.
РФДЛІХ Вера Паўлаўна (12.4.1894, с. Мікалаеўка Сумскага р-на, Украіна — 21.2.1992), расійская і бел. актрыса, рэжысёр, педагог. Нар. арт. Расіі (1956). Праф. (1966). Вучылася ў тэатр. школе пры Маск. маст. т-ры (МХТ; 1914— 17), y 2-й студыі МХТ. Працавала ў т-рах Яраслаўля, Уладзівастока, з 1932 рэжысёр, з 1943 гал. рэжысёр т-ра «Чырвоны факел» (Новасібірск). У 1960—65 рэжысёр Дзярж. рус. драм. т-ра Беларусі. Адначасова з 1960 выкладала ў Бел. тэатр.-маст. ін-це. Сцвярджаючы рэалізм y тэатр. мастацтве, дасягала глыбокай і тонкай характарыстыкі вобразаў, праўдзівага раскрыцця псіхалогіі і пачуццяў сцэн. герояў. Асаблівую ўвагу аддавала акцёрскай творчасці, цэласнасці ансамбля. Сярод лепшых пастаўленых спектакляў: «Зыкавы» (1944), «Апошнія» (1948) М.Горкага, «Звычайны чалавек» ЛДявонава (1947), «Гамлет» У.НІэкспіра, «Чайка» А.Чэхава (абодва 1952), «Сяло Сцяпанчыкава» паводле Ф.Дастаеўскага (1956), «Барабаншчыца» А.Салынскага (1959) і інш.; y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі — «Дванаццатая гадзіна» А.Арбузава, «Выгнанне блудніцы» І.Шамякіна (абодва 1961), «Беспасажніца» ААстроўскага, «Вернасць» («Чорныя птушкі») М.Пагодзіна (абодва 1962), «Паварсгг ключа» («Уладальнік ключоў») М.Кундзеры (1963), «Антоній
А.Рэдон Заплюшчаныя вочы. 1890.
рэдукцы я
553
якія ўзніклі ў праславянскай мове з індаеўрап. / і й. У праслав. мове мелі статус фанем, але вызначаліся кароткім і слабым гучаннем. Абазначаюцца кірылічнымі знакамі ь (рэдукаваны непярэдняга раду) і ь (рэдукаваны пярэдняга pafly). Ва ўсіх слав. мовах Р.г. страціліся; y 10 — сярэдзіне 13 ст. адбылося т.зв. п a д з е н н е р э д у к а в а н ы х праз знікненне гэтых галосных ці праз іх трансфармацыю ў галосныя поўнага ўгварэння. Знікненне Р.г. адбылося ў слабых пазіцыях — на канцы слоў, перад складам з галосным поўнага ўтварэння, перад складам з Р.г. ў моцнай пазіцыі (стараслав. «дымь» — бел. «дым», стараслав. «ітьтаца» — рус. «птнца»), У моаных пазіцыях — пад націскам ці перад складам са слабым Р.г. — рэдукаваныя праясніліся ў розныя галосныя поўнага ўтварэння (стараслав. «сьні» — бел. «сон», польск. «sen», сербскае «сан», балг. «сьн»). Падзенне рэдукаваных уздзейнічала на фанетыку і марфалогію слав. моў. 2) Галосныя, якія пры маўленні падпалі пад рэдукцыю (рус. «кннга» [кннгь]). Літ:. К р н в ч н к В.Ф., М о ж е й к о Н.С. Старославянскмй язык. 3 мзд. Мн., 1985. А .В .З ін кевіч.
РЭ Д 0Н (Redon) Адылон (20.4.1840, г. Бардо, Францыя — 6.7.1916), французскі графік і жывапісец. 3 1855 вучыўся ў С.Гарына ў Бардо, з 1861 y Школе прыгожых мастацтваў y Парыжы ў ЖД.Жэрома. Зазнаў уплыў Р.Брэдэна, сімвалістаў, мастакоў групы «Н а б і ». На аснове асацыяцый з прыроднымі формамі ствараў свет фантаст. істот, y які ўводзіў рэальныя дэталі, чым дамагаўся эфектаў змяшэння сну з рэчаіснасцю, з хваравіта-містычнымі недагаворкамі: серыі літаграфій «У свеце мары» (1879), «Эдгару По» (1882), «Пачаткі» (1883), «У гонар Гоі» (1885), «Ноч» (1886), «Густаву Флаберу», «Апакаліпсіс св. Іаана» (абедзве 1889), «Заплюшчаныя вочы» (1890) і інш. Пісаў дэкар. нацюрморты. РЭД-РЫВЕР (Red River), 1) рака на Пд ЗША, правы прыток р. Місісіпі. Даўж. 2050 км, пл. басейна 233 тыс. км2 Вытокі на плато Лана-Эстакада, y сярэднім і ніжнім цячэнні перасякае Прымексіканскую нізіну. У нізоўях падзяляецца на рукавы: Олд-Рывер (упадае ў р. Місісіпі) і Атчафалая (упадае ў Мексіканскі зал., сцёк толькі ў разводдзе). Паводкі ў канцы вясны — пач. лета. Сярэдні расход вады 880 м3/с. ГЭС. Буйное вадасх. Тэксома. Суднаходная ад г. Шрыўпарт. 2) Рака ў ЗША і Канадзе. Даўж. 920 км, пл. басейна 297 тыс. км2. Цячэ па Цэнтр. раўнінах, упадае ў воз. Вініпег. Веснавое разводдзе. Сярэдні расход вады каля 240 м3/с. Суднаходная ў сярэднім і ніжнім цячэнні. На Р.-Р. — г. Вініпег (Канада). РЭДУКАВАНЫЯ ГАЛ0СНЫЯ, 1) звышкароткія галосныя сярэдняга пад’ёму,
РЭДУКТАР (ад лац. reductor які адводзіць назад), 1) механізм для змены скорасш вярчэння (найчасцей для яе зніжэння і павышэння вярчальнага моманту) пры перадачы руху ад аднаго вала да другога. Звычайна ў Р. выкарыстоўваюць зубчастыя перадачы, чарвячныя перадачы, ланцуговыя перадачы і іх спалучэнні. Бываюць адна- і шматступеньчатыя, манціруюцца ў закрытым корпусе як асобны агрэгат ці ўбудаваныя ў машыну. У камбінаваным прыводзе Р. кампануюць з варыятарам. У адрозненне ад каробкі перадач перадатачны лік Р. — велічыня пастаянная. 2) Прылада для аўтам. прапускання вадкасці (пары, газу) з поласці высокага ціску ў поласць меншага ціску і падтрымання яго на зададзеным узроўні. Выконвае функцыі засцерагальнага і запорнага клапана. Ціск y Р. зніжаецца аўтам. рэдукцыйным клапанам, які звязаны з гібкай плоскай мембранай (знаходзіцца пад ціскам вадкасці з аднаго боку і вінтавой спружыны — з другога). РЭДЎКЦЫІ ў П а р а г в а і , пасяленні індзейцаў, якія знаходзіліся пад непасрэдным кіраўніцтвам ордэна езуітаў; існавалі ў 17— 18 ст. РЭДЎКЦЫЯ (ад лац. reductio вяртанне, адсоўванне назад), спрашчэнне, звядзенне складанага працэсу да больш простага, даступнага аналізу або вырашэнню; змяншэнне, аслабленне чаго-н. Р. ў л о г і ц ы і м а т э м а т ы ц ы — пераўтварэнне якой-н. задачы ў больш зручны стан, які лягчэй паддаецца аналізу і рашэнню. Р. ў м о в а з н а ў с т в е — паслабленне і змяненне гу-
554
рэдукцы я
чання гукаў. Р. ў т э х н і ц ы — зніжэнне ціску вадкасцей, газаў y рухавіках, інш. устаноўках з дапамогай спец. прылад. Р. ў х і м i і — аднаўленчы працэс, ааварогны акісленню. Р. ў э к а н о м і ц ы — зніжэнне валютнага курсу, вартасці каштоўных папер, кошту тавару.
е Рэдуктары: a — з чарвячнай перадачай; б — з электрарухавіком (матор-рэдуктар; I — рэдуктар, 2 — электрарухавік); в — прамога дзеяння для рэдуцыравання газу (I і 6 — спружыны, 2 — клапан, 3 — штурхач, 4 — мембрана, 5 — націскны дыск).
РЭДЎКЦЫЯ ў б і я л о г і і, недаразвіццё, памяншэнне памераў або поўнае знікненне органа (структуры); спрашчэнне будовы органа ці сістэмы органаў і часта страта ўласцівай ім функцыі. Адбываецца ў выніку спынення ці парушэння функцыян. і морфагенет. сувязей, што вызначаюць нармальнае развіццё органа. Адрозніваюць ф і л a г е н е т ы ч н у ю Р. — поўнае знікненне або недаразвіццё органа, нармальна развітага ў продкаў, і а н т а г е н е т ы ч н y ю Р. — недаразвіццё або знікненне органа на пачатковых стадыях індывід. развіцця. Р. тканак і органаў — вынік страты іх значэння для арганізма
спалучэння гукаў, уласцівае мовам рознага ладу. Р. выконвае функцыі грамат. (утварэнне мн. л. назоўнікаў y некат. мовах: малайскае orang «чалавек» — orangorang «людзі»; значэнне перфекта ў лац. do «даю» — dedi «даў» і інш.); словаўтваральную («ой-ёй-ёй», «мяўмяў»); экспрэсіўную (выражэнне значэнняў памяншальнасці: «дробненькідробненькі» інтэнсіўнасці: «хадзілі-хадзілі», «слабы-слабенькі»; эмацыянальнай рэакцыі: «Пойдзейе з намі?» — Не-не! або Так-так!»; экспрэсіўнай ацэнкі: «дурань-дурнем», «ручкі-шмучА. С.Леанцюк. кі»); фразеўтваральную («плоць ад плоці», «лежма ляжаць»); стылістычную («А РЭДЎКЦЫЯ (гіст.), адабранне каралеўза возерам — лясы, лясы, лясы...»). У скай уладай некат. еўрап. дзяржаў y некат. бел. гаворках Р. экспрэсіўнага 16— 17 ст. былых каронных зямель, якія плана назіраецца ў суфіксах: «малюсепа розных прычынах перайшлі ў рукі феад. арыстакратыі. Найб. значэнне і сенечкі», «малюпасененечкі». 2) Р. ў г е н е т ы ц ы тое, што рэплікацыя. памеры Р. набыла ў Швецыі ў 2-й пал. Літ:. К р ю ч к о в а О.Ю. Редуплнкацня 17 ст., дзе яна мела на мэце ўмацаванне как явленне русского словообразовання. Сакаралеўскага абсалютызму. Пры Караратов., 2000. А.Я.Міхневіч. лю Карле X [1654—60] на рыксдагу р э д У т (ад франц. redoute сховішча, 1655 прынята пастанова аб частковай Р. апорны пункт), палявое фартыфікацыйПры карле XI [1660—97] праведзена нае ўмацаванне прамавугольнай (квадт.зв. вял. Р., распачатая ў 1680 і ў асн. ратнай) або многавугольнай формы, завершаная да 1700. У выніку гэтай Р. падрыхтаванае да кругавой самастойнай памеры буйнога дваранскага землеўлаабароны. Быў апорным пунктам y сістэдання ў Швецыі і падуладных ёй землях ме ўмацаваных пазіцый. Гарнізон Р. (у т.л. ў Ліфлякдыі, што ў 1629 перайскладаўся з 1— 2 рот (часам уэмоцнешла ад ВКД да Швецыі) скараціліся ных артылерыяй). Шырока выкарыспрыблізна ўдвая. У Польшчы рашэнне тоўваўся ў 16 — пач. 2 0 ст., напр., y час аб Р. («экзекуцыі», «рэвіндацыі») караБарадзінскай бітвы (1812), абароны Варлеўскіх маёнткаў, што былі раздадзены шавы (1831) і інш. магнатам пасля 1504, было прынята на сейме 1562—63 па патрабаванні шляхты. Р. ў Польшчы была этапам барацьбы ўнутры класа феадалаў за пераразмеркаванне зямельнай уласнасці. ў змененых умовах існавання. Напр., страта жабраў, плаўнікоў, органаў бакавой лініі ў земнаводных пры пераходзе да наземнага спосабу жыцця або знікненне валасянога покрыва, задніх канечнасцей y кітападобных пры пераходзе да жыцця ў водным асяроддзі (у заалогіі); аднаўленне ультраструктур або біяхім. канстант клеткі пасля яе абарачальнага пашкоджання (у цыталогіі); памяншэнне ўдвая колькасці саматычных храмасом y меёзе (у генетыцы). Гл. таксама Дэгенерацыя, Інвалюцыя, Правізарныя органы, Рудыментарныя органы.
РЭДЎКЦЫЯ ПРАЦЫ, працэс звядзення складанай працы да простай, якая не патрабуе спец. прафес. навучання, прадугледжвае звычайныя ўмовы вытв-сці, сярэднія фіз. і разумовыя здольнасці чалавека. Аб’ектыўная аснова для Р.п. — затраты часу работніка на атрыманне кваліфікацыі пры найб. эфектыўных формах падрыхтоўкі ў іх аптымальным спалучэнні, a таксама затрат на навучанне работніка для выканання складанай працы. Р.п. ўключае таксама працэс звядзення больш інтэнсіўнай і цяжкай працы да неабходнага ўзроўню інтэнсіўнасці і цяжкасці. Для звядзення відаў працы рознай складанасці да адзінай меры карыстаюцца каэф. рэдукцыі. Ёсць некалькі метадаў яго вылічэння: параўнанне затрат на навучанне работнікаў розных кваліфікацый, суадносіны заработных плат работнікаў розных кваліфікацыйных груп, параўнанне складанасці і цяжкасці працы і інш. Р.п. ўлічваецца пры распрацоўцы тарыфных сетак, фарміраванні цэн, разліку поўных затрат працы на выраб прадукцыі ў адной краіне, пры міжнар. супастаўпеннях і інш. эканам. разліках. РЭДУШПКАЦЫЯ (ад позналац. redupli catio падваенне), 1) y л і н г в і с.т ы ц ы, поўнае або частковае падваенне кораня, асновы ці цэлага слова, зрэдку пэўнага
Рэдут: 1 — франтавыя (напольныя) фасы; 2 — бакавыя фасы; 3 — горжа; 4 — прьікрыты ўваход; 5 — гласіс; 6 — унутраны роў (акоп для стралкоў); 7 — бруствер; 8 — вонкавы роў.
РЭДУЦЙНТЫ [ад лац. reducens (reducentis) які вяртае, аднаўляе], арганізмы, якія ў працэсе жыццядзейнасці ператвараюць арган. рэшткі ў неарган. (мінер.) рэчывы. Большасйь — мікраарганізмы, што знаходзяцца ў глебе і вадзе, a таксама грыбы і некат. жывёлы (напр., дажджавыя чэрві). Прадукты жыццядзейнасці Р. выкарыстоўваюцца прадуцэнтамі. Прымаюць удзел y кругавароце рэчываў y прыродзе, аднаўляюць урадлівасць глебы. Р.Г.Заяц. РФДЫНГ (Reading), горад на Пд Вялікабрытаніі, на 3 ад Лондана. Адм. ц. графства Беркшыр. Вядомы з 9 ст. Каля 130 тыс. ж. (2000). Рачны порт на р. Тэмза, вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: харч., маш.-буд., y тл. авіяц., с.-г., ал.-тэхн.,
радыёэлектронная; паліграфічная. Ун-т. На ПдЗ ад Р. — н.-д. цэнтр атамнай прам-сці Олдэрмастан. РЭДЫФ (араб., літар. — той, хто сядзіць за коннікам), слова або словазлучэнне, якое ў нязменным выглядзе паўтараецца ў вершаваных радках пасля канцавых рыфмаў. Характэрны для ўсх. верша (напр., газель). Сустракаецца і ў бел. паэзіі. У нар. песнях Р. — своеасаблівы кароткі прыпеў пасля кожнага радка. Р. выкарыстаў y сваёй «Песні» Ф.Багушэвіч: Чаго бяжыш, мужычок? — Паганяе мароз. Чаму ляжыш, мужычок'1 — Бо урадніка вёз. Чаго ты п’еш, мужычок? — Бо і хлеба не еў. За што ты б’еш, мужычок? — Бо і сам тое меў...
В.П.Рагойша.
РЭДЭМАРКАЦЫЯ ГРАНІЦ, праверка і аднаўленне лініі дзярж. граніцы на мясцовасці і абазначэнне яе пагранічнымі знакамі. Робіцца на падставе дакументаў, як правіла, двухбаковага характару (пратакола-апісання, карт і пратаколаў пагранічных знакаў). Апрача аднаўлення самой лініі гранійы прадугледжвае таксама аднаўленне страчаных пагранічных знакаў, устаноўку новых або дадатковых пагранічных знакаў, складанне новага пратакола-апісання, карт і пратаколаў пагранічных знакаў (пры неабходнасці). Гл. таксама Дэлімітацыя граніц, Дэмаркацыя граніц. P3ÉCTP (польск. rejestr ад позналац. registrum спіс, пералік), спіс, пералік, вопіс эканамічных аб’ектаў, маёмасці; таксама кніга для рэгістрацыі дакументаў, спраў. РЭЖЫМ (франц. régime ад лац. regimen кіраванне), 1) дзяржаўны лад, метад кіравання. 2) Устаноўлены распарадак жыцця (працы, адпачынку, ежы, сну). 3) Сукупнасць правіл, мерапрыемстваў, норм для дасягнення якой-н. мэты (напр., рэжым эканоміі). РЭЖЫМ НАЙБ0ЛЫІ1АГА СПРЫЙННЯ ў м і ж н а р о д н ы м п р а в е , прынцып эканам. адносін, y адпаведнасці з якім дагаворныя дзяржавы даюць адна адной на ўзаемавыгаднай аснове пэўныя лыоты; гл. Найбольшага спрыяння рэжым. РЭЖЫМ ЭКАН0МІІ, спосаб і характар гаспадарання, асновай якога з’яўляецца прынцып эканомнасці, мінімізацыі расходаў рэсурсаў, рэсурсазберажэння, рацыянальнай арганізацыі працы. ГІрадугледжвае скарачэнне страт, выдаткаў сыравіны, матэрыялаў, абсталявання, энергіі, працы, рабочага часу, выкарыстанне другасных матэрыяльных рэсурсаў і інш. Важны фактар павышэння эфектыўнасці вытв-cui, асабліва ва ўмовах Беларусі, дзе дэфійыт многіх відаў сыравіны і матэрыялаў. РЭЖЫСЁРСКАЕ МАСТАЦТВА. р э ж ы с y р а, мастацтва ствараць гарма-
нічна цэласнае відовішча, якое вызначаецца пэўным маст. адзінствам (спектакль, кінафільм, тэлефільм і інш ). У т э a т р ы рэжысёр паводле сваёй творчай задумы кіруе работай усіх удзельнікаў пастаноўкі (акцёраў, сцэнографа, кампазітара і інш.), знітоўвае ўсе элементы спектакля і падпарадкоўвае іх раскрыццю ідэйна-маст. сутнасці драм. твора. Рэжысёрская задума ўключае ідэйнае вытлумачэнне (інтэрпрэтацыю) п’есы, вызначэнне яе жанру, стылю і адпаведна манеру акцёрскага выканання, характарыстыку персанажаў, вырашэнне спектакля ў часе і прасторы (тэмгі, рытм, мізансцэны, арганізацыя сцэнічнай пляцоўкі), a таксама прынцыпы маст. афармлення спектакля (з мастаком і кампазітарам). У залежнасці ад асаблівасцей п’есы, яе тэмы, ідэі, жанру, стылю і інш. вынікае форма спектакля. Гал. сфера дзейнасці ў Р.м. — работа рэжысёра з акцёрам на рэпетыцыі над увасабленнем пастановачнай задумы спектакля. Адносіны паміж рэжысёрам і акцёрам y працэсе работы маюць характар творчага ўзаемаазеяння. Р.м. прайшло шлях ад спалучэння ў адной асобе драматурга, выканаўцы і рэжысёра да трансфармацыі рэжысёра як асн. творчага інтэрпрэтатара і арганізатара сцэн. твора. Р.м. ў сучасным разуменні ўзнікла ў канцы 19 ст. і звязана з дзейнасцю рэжысёраў Л.Кронека, О.Брама, М.Райнгарта (Германія), А.Антуана (Францыя), Г Крэга (Вялікабрытанія) і інш., якія імкнуліся да ўзнаўлення на сцэне «кавалка жыцця», ансамбля. Дынамічнаму развіццю Р.м. садзейнічалі вял. рус рэжысёры К.Станіслаўскі (гл. Стаціслаўскага сістэма), У.Неміровіч-Данчанка (стваральнік школы рэжысёрскага і акцёрскага майстэрства), У.Меерхольд (прынцыпы ўмоўнага т-ра, біямеханіка, адкрытая паліт. тэндэнцыёзнасць, эксперыменты ў форме спектакля і г.д ), Я.Вахтангаў (сінтэз рэжысёрскіх пошукаў Станіслаўскага і Меерхольда), А.Таіраў (імкненне да арган. суіснавання ўсіх элементаў сцэн. мастацтва: слова, спеваў, пантамімы, танца і г.д.)- Пад уплывам іх творчых ідэй працавалі рэжысёры Ж.Капо, Ш.Дзюлен, Л.Жувэ (Францыя), М.Валенцін (Германія), Ю.Астэрва, Л.Шылер (Польшча), Э.Бурыян (Чэхія), Е. Ле Гальен (ЗША) і інш. Новы творчы імпульс Р.м. дала творчасць Б.Брэхта, які стварыў тэорыю эпічнага т-ра. Рэжысёрскім пазіцыям Брэхта блізкія Ж.ВІлар, Ж.Баро (Францыя), П.Брук (Вялікабрытанія), Дж.Стрэлер (Італія) і інш. Прынцыпы Р.м. ў рас. т-ры 2-й пал. 20 ст. развівалі і развіваюйь М.Акімаў, М.Ахлопкаў, А.Васільеў, А.Дзікі, ЛДодзін, Ю.Завадскі, Б.Захава, М.Захараў, М.Кнебель. А.Лабанаў, Ю.Любімаў, А.Папоў, Р.Сіманаў, Г.Таўстаногаў, Л.Хейфіц, А.Эфрас, А.Яфрэмаў і інш.
На Беларусі ў нар. т-ры (паказах скамарохаў, батлейкі, нар. драмы) своеасаблівым рэжысёрам была нар. традыцыя, якой прытрымліваліся ўсе ўдзельнікі прадстаўленняў. Станаўленне Р.м. звязана з тэатр. дзейнасцю ў 1840—50-я г. ВДуніна-Марцінкевіча (гл. Дуніна-МарцінкевЫа тэатр), y 1-й пал. 2 0 ст. з творчасцю I Буйніцкага, А.Бурбіса, Ф Ждановіча, У Фальскага. Яны апіраліся на нар. тэатр. традьшыі: стваралі сінт. па характары паказы, y якіх шырока выкарыстоўвалі муз. і харэагр. нар. творчасць; іх
РЭЖЫСЁРСКАЕ
555
спектаклі вызначаліся моцным нац. каларытам, жыццёвай верагоднасцю, дакладнасцю нар. характараў і побыту. Традыцыі бел. нар. т-ра, Першай бел. трупы Буйніцкага прадаўжалі Ждановіч і У.Гаіубок. Параўнальна вял. ўвагу яны аддавалі раскрыццю сац. зместу твора, яго ідэйна-маст. гучанню, імкнуліся да больш глыбокай псіхал. распрацоўкі вобразаў. Прыкметна паўплывала на развіццё бел. Р.м. сістэма Станіслаўскага. Традыцыі рус. рэаліст. школы з прынцыпамі бел. нар. т-ра спалучаў y сваёй творчасці Е Міровіч, які ўмела садзейнічаў раскрыццю творчай індывідуальнасці акцёра. Пастаўленыя ім спектаклі вызначаліся акцёрскім ансамблем, пластычнай выразнасцю і рэжысёрскім вынаходніцтвам, стыліст. своеасаблівасцю і адзінствам, дакладна распрацаванымі масавымі сцэнамі. У канцы 1920—30-я г. паявіліся рэжысёры, творчасць якіх вызначыла асаблівасці бел. Р.м. наступных гадоў. Глыбіня думкі, вострая форма, лаканізм выразных сродкаў, лірызм уласцівы рэжысуры М.Міцкевіча. Адчуванне сучаснасці, эмацыянальнасць і рамантычная афарбоўка — адметныя рысы рэжысуры К.Саннікава. Яркая відовішчнасць, тэатральнасць, майстэрства сцэн. кампазіцыі характэрны рэжысуры Я.Дітвінава. Уклад y развіццё Р.м. зрабілі А.Аркадзьеў, Дз.Арлоў, Ю.Арынянскі, Г.Волкаў, В.Галаўчынер, М.Зораў, М.Кавязін, С.Казіміроўскі, У.Кумельскі, НДойтар, Л.Мазалеўская, У.Маланкін, A. Міронскі, І.Папоў, В.Пацехін, М.Рафальскі, Л .Рахленка, В.Рэдліх, А.Скібнеўскі, М.Співак, А.Струнін, С.Уладычанскі, В.Фёдараў, Ю.Шчарбакоў, Б.Эрын. Р.м. 1970—90-х г. характарызуецца ў пэўнай ступені абнаўленнем тэатр. выразных сродкаў, імкненнем да філасофска абагульненай задумы спектакля і трактоўкі характараў, да сцэн. метафарычнасці, асацыятыўнасці. Пераемнасць творчых традыцый, пошукі сучаснага стылю характэрны для лепшых спектакляў Р.Баравіка (акрэсленасць грамадскай пазіцыі і глыбокая распрацоўка сцэн. характараў), У.Караткевіча (сацыяльна-паліт. распрацоўка матэрыялу п’есы, удумлівая работа з акцёрам), Б.Луцэнкі (пошук новых выразных магчымасцей драматургічнага матэрыялу п’есы і імкненне іх спалучыць з сучаснымі эксперыментальнымі пошукамі Р.м.), В.Раеўскага (канцэптуапьныя падыходы да з’яў сучаснасці і выяўленне іх y яркай сцэн. форме), В.Мазынскага (імкненне ўзнавіць прынцыпы нар. т-ра з улікам сучасных тэатр. навайый), B. Баркоўскага (эксперыменты ў галіне формы і зместу спектакля), А.Андросіка (наследаванне традыцый рус. Р.м), В.Катавіцка, Р.Таліпава (імкненне асвоіць прынцыпы сучаснага зах.-еўрап. Р.м.) і інш. Рэжысёрскія кадры рыхтуюць Бел. дзярж. AM і Бел. ун-т культуры.
стужкі. Для Р.м. гэтага часу характэрны пошукі сац. і філасофскіх абагульненняў, увага да маст. даследавання стыхіі У к і н о рэжысёр узначальвае творчы нар. жыцця, паглыбленая цікавасць да і вытворчы працэс па стварэнні фільма. паўсядзённага побыту, імкненне стваЁн вызначае паводле сцэнарыя ідэйна- раць капарытныя нар. характары (Тураў, маст. задуму фільма і даводзіць яго да В.Рыбараў). Прыкметнымі сталі публійэласнага ўвасаблення, кіруе сумеснай цыст. прынцыпы вырашэння творчай заработай акцёраў, аператара, мастака, думы, шго выявілася ў падкрэслена вострых кампазітара і інш. удзельнікаў паста- характарыстыках драм. канфліктаў і герояў y фільмах В.Нікіфарава, М.Пташуноўкі. ка, Турава. Схільнасць да яркай відовіУ кіно Р.м. зарадзілася ў пач. 20 ст. У зах. кінематографе ў розныя часы высокім узроўшчна-выяўл. формы вылучае рэжысуру нем вызначалася Р.м. Л.Буньюэля (Іспанія), В.Рубінчыка. Высокім майстэрствам y ЖЛ.Гадара, ЛДалюка, Р.Клера, ФЛежэ, даследаванні трагічных падзей Вял. Ж Мельеса, АРэне, Ж.Рэнуара, Ф.Труфо (Франйыя); Д.Грыфіта, Т.інса, Ф.Капры, Ф.Ф Копалы. Айч. вайны на Беларусі, сінтэзам стыС.Крамера, С.Кубрыка, ДжЛукаса, Э.Портэра, лявых прыёмаў ігравога і дакумент. кіно, арганічным спалучэннем эпасу і М.Скарсезе, С.Спілберга, Дж.Форда, Ч.Чапліна (ЗША); Р.ВІне, ФЛанга, Ф.В.Мурнаў, публіцыстыкі вылучаецца Р.м. Э.КлімаP В Фасбіндэра (Германія); Л.Андэрсана, ва. У 1960—90-я г. значна вырасла Р.м. Т Рычардсана (Вялікабрытанія); М.Антаніёні, і ў бел. дакумент. кіно (І.Вейняровіч, Л.ВІсконці, П.П.Пазаліні, Р.Раселіні, ВДэ М.Гарбуноў, М.Жданоўскі, Ю.Лысятаў, Сікі, Ф.Феліні (Італія); I Бергмана (Швецыя); І.Пікман, В.Сукманаў, A. Курасавы (Японія); А.Вайды, Е.Гофмана, Дз.Міхлееў, М.Хубаў, У.П.Цяслюк, У.У.Цяслюк, К.Занусі (Польшча). У Расіі Р.м. звязана з Р.Ясінскі і інш.), асабліва ў цыклах В.Дадзейнасйю В.Абдрашытава, Р.Аляксандрава, шука. бр Васільевых, С.Бандарчука, Дз.Вертава, У.Гардзіна, С.Герасімава, А.Германа, М.ГуН а т э л е б а ч а н н і рэжысёр увабенкі, ГДанеліі, М.Калатозава, Р.Кармэна, сабляе ідэйна-маст. задуму ў цэласную Р.Козінцава, Л.Куляшова, М.МІхалкова, А.МІструктуру тэлевізійнага твора (тэлефільхалкова-Канчалоўскага, Г.Панфілава, Я.Прама, тэлеспектакля, тэлеперадачы); стватазанава, У.Пудоўкіна, І.Пыр’ева, Э.Разанава, рае гукапластычнае экраннае цідовішча, М.Рома, А.Сакурава, А.Таркоўскага, В.Шукy якім сінтэтычна аб’яднаны выяўл. шына, С.Эйзенштэйна, Ф.Эрмлера, С.Юткевіча. сродкі тэлевізійнага мастацтва: тэледраСтанаўленне Р.м. ў бел. кіно адбыва- матургія, акцёрскае мастацтва, пластылася ў 1920—30-я г. і звязана з дзейнас- ка экраннай мовы, гукарытмічны строй цю Э.Аршанскага, Я.Дзігана, У.Корш- дзеяння (музыка, мова і шумы). СтаСабліна, Ю.Тарыча, з пошукамі рэжы- наўленне бел. тэлерэжысуры пачалося ў суры ў адлюстраванні героікі рэвалюцыі 2 -й пап. 1960-х г. і звязана з выпускам і сучаснай праблематыкі, y распрацоўкароткаметражных маст. стужак. Псіхацы тэмы перавыхавання чалавека ва лагічнай дакладнасцю, лірыка-паэт. баўмовах новага грамадства. Р.м. Тарыча чаннем свету, мяккім гумарам вызначаўпасцівы рамант. ўзнёсласць з даследа- юцца тэленавелы В.Басава, Ю Дубровіна, ваннем жыццёвага асяроддзя, дакладМ.Кожына, Нікіфарава, В.Панамарова, насць y перадачы каларыту эпохі і гіст. Рубінчыка, В.Урагава. Р.м. 1970—90-х г. падзей. Фільмы Корш-Сабліна вызна- наследавала і творча пераасэнсоўвала чаюцца экспрэсіўнасцю буйных планаў, вопыт, набыты ў кіно. Значнае месца выразнымі дэталямі, плакатна-гратэска- занялі шматсерыйныя тэлетворы, засн. вай абмалёўкай адмоўных персанажаў, на дакумент.-маст. трактоўцы падзей увагай да псіхалогіі чалавека-працаўні- гісторыі. Арганічнае ўвядзенне ў маст. ка, да рэаліст. быт. падрабязнасцей. Тра- палатно ўрыўкаў з дакумент. стужак, дыцыі героіка-рамант. вырашэння тэмы фатаграфій, дакументаў, дыктарскага прадоўжаны ў фільмах 1940—50-х г., тэксту як прынцыпова важнага структупрысвечаных Вял. Айч. вайне (Л.Голуб, раўтваральнага элемента, што пашырыМ.Фігуроўскі) і гіст.-рэв. падзеям ла рамкі дзеяння, наблізіла гіст. час эк(Корш-Саблін). Адметнасць Р.м. 1960 — ранных падзей да рэальнага часу (творы 1-й пал.1970-х г. звязана з новым пака- А.Гутковіча, Дубровіна, В.Карпілава, Сцяпанава). Асабліва прыкметны рост леннем бел. кінематаграфістаў, сцвярР.м. ў экранізацыях твораў бел. і рус. джэннем імі дакумент. стылістыкі як класічнай л-ры: з дапамогай багатых дамінуючага маст. прынцыпу адлюстравыяўл. сродкаў відэатэхнікі пластычна, вання рэчаіснасці. Свабоднае, раскававыразна прачытана паэт. спадчына нае апавяданне, будзённая плынь жыцЯ.Купалы; рысы эпічнасці, паэтычнаця, адмаўленне ад знешняга пафасу, паметафарычная, пластычная вобразтэтыкі, здымкі «пад хроніку» выразна выявіліся ў фільмах пра Вял. Айч. вайну насць, паглыбленае даследаванне псіхаП.Арманда, Р.Віктарава, І.Дабралюбава, логіі герояў y часы драм. і трагічных B. Турава, А.Спешнева, Б.Сцяпанава. выпрабаванняў, дакумент. выразнасць y перадачы атмасферы вайны вылучаюць Рэжысёры імкнуліся да маст. рэканструкцыі гіст. фактаў, уключалі ў ігра- экранізацыі твораў В.Быкава і В.Казьвыя фільмы кінахроніку, фотаздымкі і ко; сугучнасцю інтанацыі аўтарскага інш., прынцыпы дакументалізму часам апавядання і рэжысёрскай, выяўл., акспалучаліся з вобразна-паэт. абагуль- цёрскай культуры адзначана экраннае неннямі і сімволікай. У 2-й пал. 1970-х — ўвасабленне твораў І.Тургенева, І.Меле1990-я г. з пашырэннем жанравай і сты- жа, У.Караткевіча. Плённа працавалі і лявой палітры Р.м. пераважнае развіццё працуюць рэжысёры-тэледакументалісатрымалі эпічныя і публіцыст. кіна- ты С.Агеенка, Г.Адамовіч, У.Арлоў,
556
рэж ы цка
В.Аслюк, Басаў, У.Бокун, І.Волах, С.Гайдук, Н.Гаркунов;і, Ю.Гарулёў, Л.Гедравічуі, Ф.Грыцкова, В.Жыгалка, І.Калоўскі, А.Карпаў, М.Князеў, В.Шавялевіч, М.Якжэн і інш. Гл. таксама Кінамастацтва, Тэлевізіішае мастацтва. Літ:. Гісторыя бсларускага тэатра. T. I—3. Мн., 1983—87; Нсторня белорусского кнно. [Кн. I—2]. Мн., 1969—70; Майстры беларускай сцэны. Мн„ I960; С а б а л е ў с к і А. Ад п’есы — да спектакля. Мн., 1965; Я г о ж. Жыццё тэатра. Мн., 1980; Я г о ж: Сучаснасць і гісторыя: Крытыч. арт. Мн., 1985; Слова пра майстроў сцэны. Мн., 1967; Майстры беларускай сцэны. Кн. 3. Мн., 1978; А т р о ш ч а н к а А. Уладзіслаў Галубок. Мн., 1969; Я го ж. Фларыян Ждановіч: Біягр. нарыс. Мн., 1972; Адхінуўшы заслону часу...: Успаміны пра Уладзіслава Галубка. Мн., 1979; П я т р о в і ч С. Еўсцігней Міровіч. 2 выд. Мн., 1978; С м о л ь с к і Р. Пазначана часам: Пошукі сучаснай бел. рэжысуры. Мн., 1984; Б a р a в і к Р.1. Рэжысура Беларусі: прабл. канцэптуальнасці спектакляў. Мн., 2000; К р а с м н с к м й А.В. Юрмй Тарнч. Мн., 1971; Кнно Советской Белоруссмн. М., 1975; Современное белорусское кмно. Мн., 1985; Б о н д а р е в а Е.Л. Клнолента длпною в жмзнь. Мн., 1980; П a в л ю ч м к Л . От мсповедн к эпосу: Судьбы м фмльмы Внктора Турова. М., 1985; Н е ч a й О.Ф. Большой мнр малого экрана. Мн., 1979; Я е ж. Телевнденне как художественная смстема. Мн., 1981. А.К.Санпікаў, Р.І.Бправік (рэжысёрскае мастацтва ў тэатры), А.В.Кросінскі (у кіно), В.Ф.Нячай (на тэлебачанні).
Р^ЖЫЦКА-ДЗВІНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, наступальная аперацыя сав. войск 2-га Прыбалт. фронту (ген. арміі А.І.Яроменка) 10—27 ліп. ў Вял. Айч. вайну. Удзельнічалі 10-я гвардз., 3-я і 4-я ўдарныя, 22-я арміі, 5-ы танк. корпус. Ім процістаялі часці 16-й ням. арміі групы армій «Цэнтр» з глыбокаэшаланіраванай сістэмай і 5 умацаванымі лініямі. Задача аперацыі: разграміць групоўку праціўніка ў раёне гарадоў Ідрыца, Себеж (Расія), Дрыса (Верхнядзвінск), авалодаць рубяжом Рэзекне (Рэжыца)— Даўгаўпілс (Латвія), развіць наступленне на Рыжскім напрамку і ва ўзаемадзеянні з войскамі 1-га Прыбалт. фронту адрэзаць прыбалт. групоўку ворага ад камунікацый, што звязвалі яе з Германіяй. У ходзе аперацыі вызвалены райцэнтры Расоны, Верхнядзвінск (12 ліп.), Асвея (17 ліп.), чыг. ст. Бігосава (18 ліп.) і інш. нас. пункты Беларусі; фронт выканаў пастаўленую задачу, былі створаны спрыяльныя ўмовы для пераходу ў наступленне войск 3-га Прыбалт. фронту. РЭЗА АБАСІ, Р ы з а е А б а с і (капя 1575, г. Кашан, Іран — 1635), іранскі мініяцюрыст, вядучы прадстаўнік ісфаханскай школы мініяйюры пры Абасе 1. Працягваў традыцыі Мухамедзі, аднаго з буйнейшых мініяцюрыстаў Тэбрыза. Узначальваў прыдворную школу мастацтваў y Ісфахане. Рабіў жанравыя сцэнкі і партрэты, часам ілюстрацыі. Эвалюцыяніраваў ад паэт.-спакойных кампазіцый, y якіх сілуэты фігур акрэслены плаўнай замкнёнай лініяй, што ізалюе вобраз, да напоўненых глыбокім ўнутр. напружаннем работ, y якіх зменлівая, перарывістая лінія выяўляе плас-
тыку фігур і іх сувязь з навакольным асяроддзем. Сярод твораў: «Дзяўчына ў футравай шапцы» (1602—03), «Партрэт старога» (1614), «Ландшафт з трыма паляўнічымі», «Пара закаханых», «Юнак з баранам» і інш. 1л. гл. да арт. Ісфаханская школа мініяцюры. РЭЗАЙЁ, бяссцёкавае салёнае возера на ПнЗ Ірана, гл. Урмія. РЭЗАЛІ0ЦЫЯ (ад лац. resolutio рашэнне), 1) рашэнне, прынятае ў выніку абмеркавання якога-н. пытання на пасяджэнні (з’ездзе, канферэнцыі, сесіі) калегіяльнага органа, сходу і г.д. 2) Надпіс на дакуменце, які зроблены службовай асобай і змяшчае прынятае рашэнне. РЭЗАНАНС (франц. resonance ад лац. resono адгукаюся), рэзкае павелічэнне амплітуды ўсталяваных вымушаных ваганняў пры набліжэнні частаты знешняга гарманічнага ўздзеяння да частаты аднаго з уласных ваганняў сістэмы. Праяўляецца ў розных вагальных сістэмах: механічных (.маятнік), электрычных (вагальны контур), акустычных (мембрана, струна) і інш. Пры Р. магутнасць, якая перадаецца вагальнай сістэме знешняй гарманічнай сілай, дасягае максімуму, што вядзе да павелічэння амплітуды ваганняў y залежнасці ад уласцівасцей самой сістэмы (значэнне каэфіцыента затухання і інш.). 3 тэорыі гарманічных ваганняў вынікае, што пры імкненні каэфіцыента затухання да нуля амплітуда вымушаных ваганняў павінна імкнуцца да бясконцасці, аднак такая экстрапаляцыя няправільная, таму што з павелічэннем амплітуды ваганні перастаюць быць гарманічнымі (малымі). Вывучэнне заканамернасцей Р. неабходнае і для таго, каб пазбегнуць непажаданых вынікаў рэзкага павелічэння амплітуды ваганняў (напр., разбурэнне тэхн. канструкцый, узнікненне звыштокаў y радыё- і эл.-тэхн. прыладах, зніжэнне якасці апрацоўкі дэталей ад вібрацыі станкоў і інш.). З ’ява Р. ўлічваецца ў буд-ве, электра- і радыётэхніцы, электроніцы і інш. Гл. таксама Мёсбаўэра эфект, Элвктронны парамагнітны .рэзананс, Ядзерны магнітны рэзананс. А.І.Болсун.
РЭЗАНАНСНАЕ ВЫПРАМЯНЁННЕ, электрамагнітнае выпрамяненне, вылучанае сістэмай зарадаў (напр., атамам), з частатой, роўнай частаце ўзбуджальнага выпрамянення. Назіраецца пры пэўных умовах, напр., y разрэджаных газах, замарожаных растворах. Адкрыта Р.Вудам (1905) пры даследаваннях пары натрыю. Для ўзбуджэння Р.в. атам (ці інш сістэму звязаных зарадаў) абпрамяняюць, напр., святлом пэўнай частаты. Пры паглынанні кванта святла атам пераходзіць ва ўзбуджаны стан, пры спантанным вяртанні з якога ў асн. стан адбываюцца Р.в., — атам выпрамяняе квант святла той жа частаты і ў спектры выпрамянення выяўляецца рэзанансная лінія Пры ўзаемадзеянні атамнага ядра з гама-выпрамяненнем назіраецца Р.в. гама-квантаў. Р.в. заўсёды палярызавана, пры гэтым ступень і характар палярызацыі вызначаецца характарам палярызацыі ўзбуджальнага выпрамянення, напрамкам назірання, уласцівасцямі выпрамяняльнага аб’екта, наяўнасцю ў ім дамешкаў, знешняга магн. поля (найб. адчувальна; y эксперыментах неабходна ўлічваць магн. поле Зямлі). Гл. таксама Вымушапае выпрамянеііне, Квантавы генератар.
РЭЗАНАНСНЫЯ ЧАСЦІЦЫ, р э з а н a н с ы, нестабільныя элементарныя часціцы (адроны), якія могуць распадацца за кошт моцных узаемадзеянняў. Маюць час жыцця ад 10"24 да 10' 22 с. Аб наяўнасці Р.ч. мяркуюць па ўскосных звестках, напр., па «рэзанансным» (адсюль назва) павелічэнні эфектыўнага сячэння даследаванага працэсу ўзаемадзеяння часціц пры тых значэннях энергіі, якія адпавядаюць масе (у энергет. адзінках) пэўнай Р.ч. Эксперыментальна адкрыты Э.Фермі (пач. 1950-х г.) і першасна трактаваліся як узбуджаныя станы адронаў. P33AHÂTAP (ад лац. resono адгукаюся), вагальная сістэма, y якой могуць адбывацца ваганні найб. амплітуды (гл. Рэзананс) пры ўздзеянні знешняй сілы пэўнай частаты і формы. Звычайна Р. адгукаецца на гарманічныя (сінусаідальныя) ўздзеянні, частата якіх блізкая да частаты яго ўласных ваганняў. Пры несінусаідальных уздзеяннях y Р. ўзнікаюць ваганні складанай формы, аднак y спектры ваганняў пераважаюць частоты, блізкія да частот уласных ваганняў, напр., вагальны контур, аб’ёмны рэзанптар, аптычпы рэзанатар, рэзапптпр акустычны.
P33AHÂTAP АКУСТЬГЧНЫ, сістэма з вызначанай частатой уласных ваганняў, y якой пад уздзеяннем знешняга гукавога поля ўзнікае рэзананс. Прыклады Р.а.: камертон, мембрана, рэзанатар Гельмгольца, паветр. поласць. У Р.а., змешчаным у^укавым полі, узнікаюйь гукавыя ваганні. Найб. амплітуду маюць тыя вымушаныя ваганні, частата якіх супадае з уласнай частатой Р.а. 3 дапамогай Р.а. можна зрабіць аналіз гуку і вызначыць яго спектральны састаў. Выкарыстоўваецца для ўзмацнення гукаў пэўных частот, прыглушэння шуму, гукаізаляцыі.
р э з а ___________________
557
ца ў вадзе, этаноле, дыэтылавым эфіры, ацэтоне. Mae хім. ўласцівасці фенолаў. Выкарыстоўваюць як сыравіну ў вытв-сці фарбавальнікаў, рэзарцына-альдэгідных смол (гл. Фенола-фармальдэгідныя смолы), рэагент y аналіт. хіміі, антысептык (кампанент мазей і раствораў для лячэння скурных хвароб); эфіры Р. — стабілізатары і пластыфікатары палімераў. Пыл і пара Р. раздражняюць скуру, слізістыя абалонкі вачэй і дыхальных шляхоў, выклікаюць кашаль. РЭЗАУСКІ Л юдвіг Пятровіч (24.4.1887, г. Елгава, Латвія — 1980), удзельнік барацьбы за сав. ўладу ў Беларусі і на Зах. фронце. У рэв. руху з 1905. 3 1915 на Зах. фронце, чл. Мінскай латьішскай секцыі РСДРП. Пасля Лют. рэвапюцыі 1917 чл. Мінскага Савета, нам. заг. Мінскай газетнай экспедыцыі, якая забяспечвала фронт бальшавійкай л-рай, удзельнік выпуску газ. «Звязда». 3 ліст. 1917 камісар нар. асветы, унутр. спраў СНК Зах. вобласці і фронту. У 1918 старшыня Смаленскай губ. надзвычайнай камісіі, нам. старшыні Казанскага губвыканкома. 3 мая 1919 y НКУС РСФСР, з лют. 1920 y ВЧК, з 1921 y Наркамаце асветы РСФСР. У 1924—25 на адм.-гасп. рабоце.
Р^ЗАННЕ м е т a л a ў, апрацоўка MeTan. загатовак (дэталей) зразаннем з іх паверхневых слаёў (стружкі), каб надаць ім пэўную форму, памеры і якасць паверхні. Робіцца метсыарэзным інструментам на металарэзных станках. Р. падзяляюць на абразіўную апрацоўку і лязовую (інструментамі з рэжучымі краямі правільнай геам. формы). Асн. віды Р.: тачзнне, працягвтше. свідраванпе, струганне, фрэзераванне; найб. пашыраныя аддзелачныя — даводка, ханінгаванне, шліфаваіше. У параўнанні з страцоўкай металаў ціскам суправаджаецца стратамі (у стружку) металу, але забяспечвае большую дакладнасць апрацоўкі і дае магчымасць вырабляць дэталі складанай канфігурацыі. У залежнасці ад фіз.-мех. уласцівасцей металу, параметраў рэзання і геам. форм рэзальнай часткі інструменту пры Р. ўтвараюцца стружкі розных відаў: элементная, сколвання, зліўная і надлому. Павышэнне стойкасці рэзальнага інструменту дасягаецца рацыянальным выбарам рэжыму Р., геам. параметрамі яго рэзальнай часткі. Р. ажыццяўляецца на трубанаразных, рэвальверных, расточных, свідравальных і інш. станках. В.І.Шагун.
РЭЗАРЦЬІН, 1,3-д ы г і д р а к с і б е н з о л, двухатамны фенол, С6Н4(ОН)2Бясколерныя крышталі, 109— 110 °С, шчыльн. 1285 кг/м 3 (15 °С). Раствараец-
Рэзанне металаў: 1 — тачэнне; 2 — фрэзераванне; 3 — свідраванне, 4 — струганне; 5 — шліфаванне.
РЭЗА-ШАХ ПЕХЛЕВі ' (16.3 1878, Алашт, Іран — 26.7.1944), шах Ірана [1925—41], заснавальнік дынастыі Пех-
558________________ РЭЗЕДА леві. Служыў афіцэрам y перс. Казацкай брыгадзе. 21.2.1921 на чале групы перс. казакоў здзейсніў дзярж. пераварот. У 1921—23 ваен. міністр, y 1923—25 прэм’ер-міністр Ірана. Дамогся эдхілення ад улады апошняга правіцеля з Каджарскай дынастыі — Ахмад-шаха (кастр. 1925) і 12.12.1925 абвясціў сябе шахам Ірана. Ажыішявіў шэраг рэформ, y т.л. судовую, ваен., адукайыі, адмяніў прывілеі іншаземцам, прыняў меры па эмансіпацыі жанчын. У эканам. галіне падтрымліваў развіццё нац. прам-сці, пры ім пабудавана Трансіранская чыгунка. Адначасова ўсталяваў рэжым уласнай дыктатуры, жорстка душыў апазіцыю. У пач. 1940-х г. праводзіў курс на супрацоўніцтва з Германіяй, што прывяло да ўступлення ў Іран y жн. 1941 сав. і брыт. войск. Быў вымушаны адмовіцца ад прастола на карысць свайго сына Мухамеда Рэза Пехлеві. Высланы англічанамі ў Паўд. Афрыку.
Рэзеда: 1 — жоўценькая; 2 — жоўтая.
РЭЗЕДА (Reseda), род кветкавых раслін сям. рэзедовых. Каля 60 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы, большасць відаў — y Міжземнамор’і. На Беларусі 2 віды Р.: жоўтая (R. lutea) і жоўйенькая (R. luteola). Трапляюцца на сухіх схілах, камяністых глебах, уздоўж дарог. У культуры інтрадукавана Р. духмяная (R. odorata). Адна-, двух- і шматгадовыя травы выш. да 130 см з прамастойным або прыўзнятым сйяблом. Лісце перыстараздзельнае, часам суцэльнае. Кветкі дробныя, няправільныя. духмяныя, белыя, жоўтыя. зеленавата-жоўтыя ў гронках або калоссях. Плод — каробачка. Падземныя ч. Р. жоўценькай маюць y сабе жоўтую фарбу, прыдатную для афарбоўкі
шэрсці і шоўку. Эфірны алей кветак Р. духмянай выкарыстоўваецца ў парфумерыі вышэйшай якасці. Фарбавальныя, лек., эфіраалейныя, меданосныя, дэкар. расліны. В.М.Прохарау.
РЭЗЁКЦЫЯ (ад лац. resectio адсячэнне), вьшаленне (шляхам аперацыі) ч. органа або тканкі ў сувязі з іх захворваннем ці пашкоджаннем. Робяць пры лакальных паталаг. зменах (пухліна, амярцвелы ўчастак, інфекц. працэс і інш.), для карэкцыі набытых дэфармацый (напр., y суставе), выдалення прыроджаных анамалій (залішняя даўж. сігмападобнай кішкі) і інш. У некат. выпадках пасля Р. злучаюць захаваныя ч. органа (напр., кішкі), замяшчаюць выдалены ўчастак трансплантатам (напр., сасуд, сустаў). І.М.Семяпеіія.
РЭЗЕРВАЖ (франц. rëservage ад лац. reservare зберагаць, захоўваць), 1) від паглыбленай гравюры на метале спосабам траўлення, разнавіднасць афорта. Узнік y 2-й пал. 19 ст. Малюнак пяром або пэндзлем, нанесены мастаком спец. чарніламі непасрэдна на паверхню металу, пакрываюць кіслотатрывалым грунтам і апускаюць друкарскую форму ў ваду. Пры набрынянні чарніла прыўзнімае часткі грунту, якія лёгка здымаюцца і агаляюць метал для траўлення. 2) Спосаб двухколернай афарбоўкі керамічных вырабаў з выкарыстаннем натуральнага тону самой керамікі: часткі вырабу, не прызначаныя для афарбоўкі, пакрываюць слоем тлушчу ці алею, які выгарае пры абпальванні. РЭЗЕРВАТ (ад лац. reservatus захаваны), y сусветнай прыродаахоўнай практыцы — ахоўная тэрыторыя, дзе гал. аб’ект — адзін з кампанентаў прыроднага комплексу (рэжым блізкі да заказніка), ці цэлы прыродна-тэр. комплекс (рэжым блізкі да зітаведніка). Паводле аб’екта аховы вылучаюць Р. балотныя, бат., лясныя, арнітапагічныя, паляўнічыя і інш. На Беларусі існуюць лясныя генет. Р., якім надаецца статус асабліва ахоўных тэрыторый. Адрозніваюцца высокімі гасп. паказчыкамі (хугкасць росту, лепшая якасць драўніны і інш.) і выкарыстоўваюцца як крыніцы генет. матэрыялу (насення, чаранкоў, прышчэпачнага матэрыялу). Агульная пл. — каля 4170 га. А.В.Пугачэуекі. РЭЗЕРВАЦЫІ, р э з е р в а т ы , спецыяльныя тэрыторыі ў краінах масавай еўрап. эміграцыі (ЗША, Канада, Паўд. Афрыка,- Аўстралія), якія былі замацаваны ўрадамі гэтых краін за карэнным насельніцтвам. Стварэнне Р. адбывалася пераважна прымусова, шляхам гвалтоўнага перасялення ў іх абарыгенаў, якія былі пастаўлены пад жорсткі кантроль дзяржавы і пазбаўлены грамадз. правоў. 3 1930-х г. індзейцы Р. ЗША і Канады атрымалі правы грамадзянства, пашырана іх самакіраванне. Абарыгены Аўстраліі атрымалі падобньія правы ў 1960-я г. Улады Паўд.-Афр. Рэспублікі імкнуліся ператварыць Р. карэнных афрыканцаў y т.зв. «незалежныя дзяржа-
вы» (гл. Бантустаны), але пасля скасавання апартэіду ў пач. 1990-х г. усе яны ліквідаваны. РЭЗЕРВАЦЫЯ, р э з е р в а т (ад лац. reservatio зберажэнне), 1) запаведнік, ахоўная тэрыторыя (гл. Рэзерват). 2) Месца часовага скопішча некат. жывёл, насякомых (напр., клапа-чарапашкі), звязанага з цыклам развіцця дадзенага тыпу. 3) Захаванне чаго-н. y рэзерве. 4) Захаванне за сабою права вярнуцца да якога-н. пытання. РЭЗЕРВ0ВАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. другая назва вадасховішча Крылава. РЭЗЕРВ0ВЫ КАПІТАЛ, частка сродкаў акйыянернага таварыства, што ствараецца за кошт штогодніх адлічэнняў ад прыбытку. Выкарыстоўваецца для апдаты выдаткаў, папаўнення асн. капіталу, выплаты дывідэндаў пры недастатковым прыбытку. РЭЗЕРВ0ВЫЯ В0ЙСКІ, 1) войскі, якія ў мірны час утрымліваюцца ў скарочаным складзе і прызначаны для хуткага мабілізацыйнага разгортвання ўзбр. сіл y час вайны (частковага разгортвання пры выкананні баявых і інш. задач y лакальных войнах). Ва ўзбр. сілах Вялікабрытаніі, ЗША і інш. y склад Р.в уваходзяць: нац. гвардыя, рэзервы відаў узбр. сіл. войскі берагавой і пагран. аховы, a ў шэрагу армій — і сілы бяспекі, жандармерыя і некат. паўваен: фарміраванні. Камплектуюцца з асабовага складу, які прайшоў тэрміновую ваен. службу або атрымаў адпаведнае ваен. навучанне. 2 ) Катэгорыя вайск. фарміраванняў y Расіі, Аўстра-Венгрыі (ландвер і гонвед), Францыі і інш. y 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. (былі ў колькасна меншым складзе ў параўнанні з т.зв. палявымі войскамі). Прызначаліся для папаўнення дзеючай арміі, аховы камунікацый, нясення гарнізоннай службы ў крэпасцях. Шэраг палкоў і батальёнаў Р.в. рас. арміі мелі (да 1917) бел. найменні, напр., Мінскі, Брэсцкі, Вінебскі пях. рэзервовыя палкі.
С.М.Абрамаў.
РЭЗЕРВУАРНЫЯ ГАСПАДАРЬІ п а р a з і т a ў, арганізмы, y якіх паразіт жыве і назапашваецца ў лічынкавым стане; неабавязковае звяно ў цыкле развіцця многіх паразітаў. У арганізме Р.г. лічынкі могуць захоўвацца некалькі гадоў і заставацца здольнымі заражаць канчатковых гаспадароў. Р.г. найб. характэрны для гельмінтаў. Напр., y нематоды фізацэфалус бескалатус (яе канчатковыя гаспадары свінні, прамежкавыя гаспадары —жукі-капрафагі) Р.г. — пацукі, мышы, жабы, паўзуны і інш. РЭЗЁРВЫ (франц. re'serve ад лац. reservare зберагаць, захоўваць), 1) запасы, рэсурсы, грашовыя сродкі, якія знаходзяцца на захоўванні і ў выпадку патрэбнасці могуць быць выкарыстаны з пэўнымі мэтамі. 2 ) Крыніца, адкуль чэрпаюцца неабходныя дадатковыя матэрыялы і сілы, напр., рэзервы вытворчыя, працоўныя Р. і інш. 3) Фарміраванні ўзбр. сіл, a таксама людскія рэсурсы і запасы матэрыяльных сродкаў,
прызначаныя для папаўнення і забеспячэння дзеючых арміі і флоту. Р. як элемент аператыўнага пастраення (баявога парадку) прызначаны для рашэння нечаканых задач, што ўзнікаюць y ходзе аперацыі (бою). У залежнасці ад прызначэння адрозніваюць Р.: стратэг., аперг(тыўныя, тактычныя; агульнавайск., процітанк., процідэсантныя, спец. войск (інж., хім., сувязі) і інш. У Рэспубліны Беларусь стратэг. Р. — асобныя злучэнні і часці, якія знаходзяцца ў падпарадкаванні Галоўнакамандуючага Узбр. Сіламі, a таксама запасы матэрыяльных сродкаў, тэхнікі, узбраення, што захоўваюцца на цэнтр. складах (базах); аператыўны Р. — злучэнні і часці, якія знаходзяцца ў падпарадкаванні камандзіраў армейскіх карпусоў. М.М.Субоцін. РЭЗЁРВЫ ВЫТВ0РЧЫЯ, унутраныя магчымасці прадпрыемства (аб’яднання) больш эфектыўна выкарыстоўваць свае матэрыяльныя, фін., тэхн., энергет. і прац. рэсурсы з мэтай павелічэння аб’ёму вытв.-сці прадукцыі, паляпшэння яе якасці і росту ўнутранага вытв. накаплення.Звязаны з рэжымам эканоміі наяўных рэсурсаў, скарачэннем іх страт. Для выяўлення Р.в. робіцца тэхнікаэканам. аналіз вытворча-гасп. дзейнасці прадпрыемства (аб’яднання) ці яго падраздзяленняў. Вынікі аналізу абагульняюцца і параўноўваюцца з вынікамі дзейнасці інш. падраздзяленняў (прадпрыемстваў), выяўляюцца прычыны, якія стрымліваюць рост эфектыўнасці вытв-сці. Паводле аналізу распрацоўваюцца арганізацыйна-тэхнічныя мерапрыемствы па выкарыстанні выяўленых рэзерваў. РЭЗЕРПІН, алкалоід расліны раўвольфіі, заспакаяльны і лек. гіпатэнзіўны сродак, C33H40N 2O9 . Прыгнечвае функцыю ц.н.с., y выніку чаго памяншаецца сісталічны і дыясталічны ціск. Выклікае стан эмацыянальнага спакою, зніжае рухальную актыўнасць, інтэнсіўнасць абменных працэсаў і т-ру цела. У некат. выпадках Р. выкарыстоўваецца пры павышанай функцыі шчытападобнай залозы, псіхозах. Р&ЗЕРФАРД (Rutherford) Эрнест (30.8.1871, Брайтуотэр, каля г. Нельсан, Новая Зеландыя — 19.10.1937), англійскі фізік, адзін са стваральнікаў ядзернай фізікі, заснавальнік міжнар. навук. школы фізікаў. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1903, y 1925— 30 прэзідэнт). Замежны чл.-кар. Рас. АН (1922), ганаровы чл. AH СССР (1925). За навук. заслугі атрымаў тытул лорда Нельсана (1931). Скончыў Новазеландскі ун-т (1894). 3 1895 y Вялікабрытаніі, з 1898 y Канадзе. 3 1907 праф. Манчэстэрскага ун-та, з 1919 — Кембрыджскага ун-та і дырэктар Кавендышскай лабараторыі. Навук. працы па радыеактыўнасці, ат. і ядз. фізіцы. Адкрыў альфа- і бэта-прамяні (1899) і ўстанавіў іх прыроду. Стварыў разам з Ф.Содзі тэорыю радыеактыўнасці (1903). Устанавіў закон рассеяння альфа-часціц атамамі розных хім. эле-
ментаў (1911; гл. Рэзерфарда формула), на аснове чаго прапанаваў планетарную мадэль атама (мадэль атама Р.). Здзейсніў першую штучную ядз. рэакцыю па ператварэнні азоту ў кісларод (1919), прадказаў існаванне нейтрона і дэйтрона (1920). Пацвердзіў справядлівасць закону ўзаемасувязі масы і энергіі ў ядз. рэакцыях (1933). Правёў рэакцыю сінтэзу дэйтронаў з утварэннем трытыю (1934). Яго імем названы хім. элемент рэзерфордый. Нобелеўская прэмія 1908.
Ta.: Рус. пер. — Нзбр. науч. тр. [T. 1—2). М„ 1971—72. Літ.: К е д р о в Ф.Б. Эрнест Резерфорд. М., 1965; Д а н н н Д.С. Резерфорд. 2 нзд. М., 1967; С т а р о с е л ь с к а я - Н м к м т н н a О.А. Эрнест Резерфорд. М., 1967; Резерфорд — ученый н учнтель. М., 1973.
РЭЗІСТАР_______________ 559 кі, якое па даручэнні цэнтра ажыццяўляе разведвальную дзейнасць за мяжой. Складаецца з кадравых супрацоўнікаў разведкі або агентаў на чале з рэзідэнтам. Супрацоўнікі Р. ўгойваюць сваю прыналежнасць да знешняй разведкі і дзейнічаюць пад прыкрыццём якой-н. установы (арг-цыі, кампаніі і інш.). У залежнасці ад віду прыкрыцця Р. падзяляюцца на легальныя (ствараюцца пад прыкрыццём дзярж. установы або прыватнага прадпрыемства, што належыць краіне, y інтарэсах якой ажыццяўляецца развед. дзейнасць) і нелегальныя (арганізуецца з разведчыкаў-нелегалаў і ў якасці прыкрыцця можа выбірацца любая ўстанова або apr-цыя краіны знаходжання). В.А.Окунеў, А.А.Мініч. РЭЗІДЙНЦЬІЯ (позналац. residentia ад лац. resideo застаюся на месцы), пастаяннае месцазнаходжанне ўрада, кіраўніка дзяржавы або высокапастаўленых адм. асоб.
РбЗЕРФАРДА Ф0РМУЛА, выраз, які вызначае эфектыўнае сячэнне рассеяння нерэлятывісцкіх зараджаных кропкавых часціц, што ўзаемадзейнічаюць паводле Кулона закону. У сістэме цэнтра інерцыі сутыкняльных часціц Рф мае выпіяа J 7d tl= (Z.Z2e2/2mv2)2 — — , sin (V ) дзе Ü% Q— сячэнне рассеяння ў адзінкавы прасторавы вугал, 0 — вугал рассеяння, т= =т1т2(т1+т2) — прыведзеная маса, і т2 — масы сутыкняльных часціц i v — іх адносная скорасць, Z{e i Z^e — эл. зарады гэтых часціц, е — элементарны эл. зарад. Атрымана Э Рэзерфардам пры аналізе доследаў па рассеянні а-часціц (1911) і адыграла вызначальную ролю пры фарміраванні навук. уяўленняў аб будове атамаў.
РЭЗЕРФ 0РДЫ Й (лац. Rutherfordium), Rf, штучны радыеактыўны элемент IV групы перыяд. сістэмы, ат. н. 104 (гл. Курчатовій). Назва ў гонар Э.Рэзерфарда прапанавана групай амер. вучоных з Берклі (штат Каліфорнія), якія ў 1969 атрымалі ізатопы гэтага элемента; прынята Міжнар. саюзам тэарэт. і прыкладной хіміі.
Будынак Рэзідэнцыі Беларусь y Мінску.
Прэзідэнта Рэснублікі
РЭЗІД^НЦЫЯ ПРЭЗІД^НТА РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ y М і н с к y . Узводзілася ў 1939—41, завершана ў 1947 (арх. А.П.Воінаў, У.М.Вараксін) як будынак ЦК КПБ. 3 1992 тут размяшчаўся Вярх. Савет Рэспублікі Беларусь, з 1996 сучасная назва. Цэласны 6 -павярховы аб’ём пастаўлены на масіўны гранітны (чырвоны) цокаль. Будынак па перыметры апрацаваны прафіляванымі лапаткамі і ўвянчаны простым магутным атыкам. Упершыню ў краіне выкарыстаны зборныя жалезабет. пліты для перакрыццяў. У 1976 да цэнтр. аб’ёму прыбудаваны правае, y 1986 — левае крылы, y 1988 — аб’ём, які злучыў іх з боку вул. Кірава (арх. П.Кракалёў); яны паўгарылі кампазіцыю цэнтр. аб’ёму.
РЭЗІДЙНТ (франц. resident ад лац. residens які сядзіць, застаецца на месцы), 1) дыпламатычны прадстаўнік, ранг якога ніжэйшы за пасланніка; поўная назва — міністр-рэзідэнт. 2) Прадстаўнік разведкі ў інш. краіне, які накіроўвае работу агентурнай сеткі. 3) Юрыд. або фіз. асоба, якая зарэгістравана ў дадзенай краіне і на якую ў поўнай меры пашыраецца нац. заканадаўства.
P33ÏCTAP (англ. resistor ад лац. resisto супраціўляюся), структурны элемент электрычнага ланцуга, прызначаны ў асн. аказваць пэўнае амічнае супраціўленне працяканню эл. току. Адрозніваюцца па значэнні супраціўлення, дапушчальных адхіленнях ад намінальнага значэння, рассейвальнай магутнасці.
РЭЗІДЭНТЎРА, заканспіраванае структурнае падраздзяленне знешняй развед-
У залежнасці ад матэрыялу токаправоднай часткі падзяляюцца на метал., вугляродныя, вадкасныя і паўправадніковыя. Бываюць пас-
А.А.Воіпаў.
560
РЭЗКА
таянныя (з фіксаваным супраціўленнем) і пераменныя, супраціўленне якіх мяняецца мех. перамяшчэннем паўзунка (напр., рэастаты) ці інш. спосабам. Існуюць Р., сугіраціўленне якіх залежьшь ад напружання (варыстары), т-ры (тэрмарэзістары), асветленасці (фотарэзістары), a таксама дэфармацыі (тэнзадатчыкі). Выкарыстоўваюцца для рэгулявання сілы току і напружання ў радыёэлектроннай і інш. апаратуры, вымярэння т-ры, сілы святла і інш., a таксама як награвальныя элементы.
РЭЗбЛЬН Ы Я СМ 0ЛЫ , р э з о л ы, тэрмарэактыўныя фенола-фармальдэгідныя смолы. Утвараюцца на пачатковай стадыі сінтэзу фенола-фармальдэгідных смол пры малекулярным лішку фармальдэгіду. Вязкія вадкасці (шчыльн. 1140— 1220 кг/м3) ці шклопадобныя цвёрдыя рэчывы (шчыльн 1250— 1270 кг/м3) ад светла-жоўтага да цёмна-рудога колеру, мал. м. 400— 1000. Раствараюцца ў спіртах, кетонах, фенолах, водных растворах шчолачаў; цвёрдыя набракаюць y вадзе. Ацвярдзенне Р.с. ажыццяўляюць звычайна пры награванні (80— 180°С). Пры пе-
Рэзістары: a — пастаянны (I — керамічная трубка, 2 — токаправодны слой, 3 — вывад); б — пераменны (I — токаправодны элемент, 2 — шчотачны кантакт, 3 — вывады).
РФЗКА т э р м і ч н а я , спосаб апрацоўкі метал. і некаторых неметал. матэрыялаў (напр., бетонаў) спальваннем (кіслародная рэзка, кіслародна-флюсавая), плаўленнем, выпарэннем і выдаленнем расплаву струменем газу (плазменна-дугавая, паветрана-дугавая, газа-плазменная Р.) або выпарэннем матэрыялу ў месцы разразання (лазерная Р., гл. Лазерная тэхналогія). Бывае ручная і аўтаматызаваная. Выкарыстоўваецца для атрымання загатовак, стварэння адтулін, стругання і інш. РдЗЗНІКАЎ Аляксандр Ігаатавіч (1.8.1897, г. Рыльск Курскай вобп., Расія — 15.8.1971), бел. вучоны ў галіне інфекцыйных хвароб. Д-р мед. н., праф. (1952). Скончыў Варонежскі ун-т (1927). 3 1958 y Віцебскім мед. ін-це (заг. кафедры). Навук. працы па пытаннях гемараргічнай ліхаманкі, бактэрыяльнай дызентэрыі, хваробы Боткіна. Тв:. Геморрагнческая ляхорадка с почечным снндромом в Верхне-Волжском бассейне (у сааўт.) / / Вопр. внрусологмн. 1956. №4; О днфтернн в послевоенные годы по Вктебску м областн / / XIX ігюговад науч. сессмя Внтеб. roc. мсд. мн-та. Внтебск, 1961.
Р&ЗНІКАЎ Усевалад Міхайлавіч (10.9.1918, г. Харкаў, Украіна — 8.12.1997), бел. хімік-арганік, адзін з заснавальнікаў навук. школы па хіміі лігніну. Д-р хім. н., праф. (1972). Скончыў Харкаўскі Хіміка-тэхнал. ін-т (1941). У 1963—94 y Бел. тэхнал. ун-це (у 1964—89 заг. кафедры, адначасова ў 1975—81 дэкан ф-та хім. тэхналогіі драўніны). Навук. працы па хіміі лігніну, вывучэнні працэсаў дэлігніфікацыі. Даследаваў рэакцыйную здольнасць і хім. будову лігніну розных парод дрэў, раслін (лёну, імхоў) і водарасцей. Прапанаваў новую гіпотэзу паходжання лігніну, удасканаліў спосабы атрымання цэлюлозы. To.: Теорня перколяцнонного гндроляза растйтельного сырья. М., 1964; Реакцнонная способность лнгняна. М., 1976 (разам з Н.М.Шарыгінай, У.В.Елкіным). Я.Г.Міляшкевіч.
рапрацоўцы ў адрозненне ад навалачных СМО-І доўга застаюцца ў вязкацякучым стане, што аблягчае фармаванне таўстасценных вырабаў. Выкарыстоўваюць як сувязнае для фенапластаў, цеплаізаляцыйных матэрыялаў, драўніных пластыкаў, для вытв-сці кляёў, герметыкаў, лакаў.
РЭ 30Н [франц. raison ад лац. ratio (rationis) падстава, прычына] разумная падстава, доказ, сэнс, прычына. Напр.: «Крыўдзіцца на ўвесь свет няма рэзону». Р^ЗУС-ФА к ТАР, R h - ф а к т а р , адзін з антыгенаў, які ёсць y эрытрацытах чалавека і маппы макака-рэзус. Выяўлены ў 1940 К.Ландштайнерам і аўстр. вучоным А.Вінерам y крыві людзей з дапамогай сывараткі жывёл, імунізаваных эрытрацытамі макакі-рэзуса (адсюль назва). Паводле хім. прыроды — ліпапратэід. Перадаецца ў спадчьшу і застаецца нязменным на працягу жыцця. P.-ф. ў еўрапеоідаў назіраецца ў 85%, y мангалоідаў — 99%. Па наяўнасці або адсутнасці P.-ф. вылучаюць рэзус-станоўчыя і рэзус-адмоўныя арганізмы. Пры пераліванні рэзус-адмоўным асобам рэзус-станоўчай крыві або пры рэзус-канфліктнай цяжарнасці (маці — рэзус-адмоўная, плод — рэзус-станоўчы) магчымы ўскладненні (напр., гемалітычная хвароба нованароджаных). РЭЗББААПРАЦ0ЎЧЫ CTAHÔK, металарэзны станок для стварэння і апрацоўкі разьбы. Бываюць рэзьбанакатныя, рэзьбанаразныя, рэзьбафрэзерныя і рэзьбашліфавальныя. Да рэзьбанаразных адносяцца такарна-шрубарэзныя станкі, y якіх разьба ствараецца з дапамогай разцоў, a таксама гайка- і болтанаразныя — з метчыкамі, плашкамі, рэзьбанаразнымі галоўкамі і інш. Рэзьбафрэзерныя станкі (паўаўтам. і аўтам.) выкарыстоўваюць для наразання вонкавай і ўнутр. разьбы дыскавымі, пальцавымі ці грабеньчатымі фрэзамі. На рэзьбашліфавальных станках (універсальных, спец., паўаўтам.) з шліфаваль-
нымі кругамі робяць чыставую апрацоўку разьбы, выкананай на інш. станках. Гл. таксама Рэзьбанаразны інструмент. РЭЗЬБАВЫМЯРАЛЬНЫ ІНСГРУМЁНТ, інструменты і прылады для вымярэння і кантролю разьбы. Адрозніваюць Р.і.: для комплекснага кантролю і для вымярэння асобных элементаў профілю разьбы; вымярэння вонкавых і ўнутраных, цыліндрычных і канічных рэзьбаў; разьбы хадавых вінтоў і інш. Да Р.і. адносяцца разьбовыя калібры, шаблоны, шагамеры (разьбамеры), мікрометры з разьбовымі ўстаўкамі, нутрамеры, сінусныя лінейкі. Для кантролю рэзьбаў выкарыстоўваюць таксама вымяральныя мікраскопы (для вызначэння шагу разьбы), аптыметры і інш. РЭЗЬБАНАКАТНЫ ІНСТРУМЁНТ, інструмент для стварэння разьбы на вонкавых паверхнях дэталей без зняцця стружкі (пластычным дэфармаваннем y халодным стане — накаткай). Р.і.: круглыя накатныя ролікі, плоскія накатныя плашкі (рухомыя і нерухомыя), рэзьбанакатныя галоўкі. Выкарыстоўваюць на такарных, рэвальверных, свідравальных, балтарэзных станках, спец. аўтаматах і паўаўгаматах. РЭЗЬБАНАРАЗНЬІ ІНСГРУМкНТ, шмаглязовы металарэзны інструмент для ўтварэння вонкавай (на шрубах, шпільках, балтах і інш.) і ўнутр. (у адтулінах гаек, утулак і інш.) разьбы. Да Р.і. адносяцца разьбовыя разцы, метчыкі, плашкі, фрэзы, шліфавальныя кругі, грабяні, рэзьбанаразныя галоўкі. Разьбовыя грабяні (некалькі аб’яднаных y адзінай канструкцыі разьбовых разцоў) бываюць плоскія (стрыжнёвыя, прызматычныя) і круглыя. У корпусе рэзьбанаразных галовак уманйіравана некалькі разьбовых грабянёў. Устанаўліваюць на рэзьбаапрацоўчых станках і станках інш. тыпаў, некаторыя інструменты выкарыстоўваюць для ручнога наразання разьбы. РЭЗЮМЙ (франц. re'sume ад re'sumer выкладаць коратка), сціслы выклад зместу, сутнасці, асн. палажэнняў, вывадаў артыкула, даклада, прамовы, паведамлення. РЭІНТРАДЎКЦЫЯ (ад рэ... + інтрадукцыя), другасная інтрадукцыя раслін або жывёл y месцы, дзе пэўны від раней існаваў, a потым знік па якіх-н. прычынах, y т.л. ў выніку дзейнасці чалавека. Паняцце, блізкае да рэакліматызацыі. Р. дзікарослых раслін адрозніваецца ад першаснай інтрадукцыі тым, што зыходны матэрыял ’ звычайна ўжо выкарыстоўваўся ў адборы і асвойваўся ў культуры. Рэінтрадукаваныя расліны маюць вышэйшую жыццяздольнасць y параўнанні з абранымі непасрэдна з прыроды.
РЭІНТЭГРАЦЫЯ (ад рэ... + інтэграцыя), аднаўленне ў грамадзянстве якойн. дзяржавы асоб, што мелі яго раней, a потым страцілі. Сэнс Р. найчасцей заключаецца ў спрошчанай працэдуры, якая ў гэтых выпадках выкарыстоўваец-
ua. P. можа прадугледжвацца ў спец. законах ці ў звычайным заканадаўстве аб грамадзянстве (разнавіднасць натуралізацыі). РЭЙ (першапач. P a r a ) , горад ў Іране, за 8 км на ПдУ ад Тэгерана. Згааваецца ў “Авесце» і Бехістунскім надпісе. Уваходзіў y склад. Парфянскага царства. У 639—44 заваяваны арабамі. У пач. 10 ст. ў складзе Саманідаў дзяржавы, потым ва ўладаннях дынастый Зіярыдаў, Бузі■■ <
даў. У пач. 11 ст. напежаў Газневідам, Сельджукідам (быў іх рэзідэнцыяй), з канца 12 ст. — Харэзмшахам. У 1220 разгромлены манголамі. У выніку археал. даследаванняў (1934—36) устаноўлена, што на месцы Р. першапачаткова было энеалітычнае паселішча; выяўлены рэшткі пабудоў парфянскага, сасанідскага і сельджукідскага часоў. 3 Р. паходзіць люстраная кераміка (гл. Люстр) з сюжэтнай і арнаментальнай размалёўкамі.
РЭЙ
561
Літ.: K a р н a ч П.А. Шчодрасць сэрйа / / Выяўленчае мастацтва Беларусі Мн., 1981: С а л а в е й Л.Ф. Іван Рзй: Альбом. Мн., 1990; Іван Рэй: [Альбом]. Мн., 2001. Л.Ф.Спювеп
РЭЙ (Rej) Мікалай (4.2.1505, мяст. Жураўна каля г. Галіч, Украіна — паміж 8.9. і 4.10.1569), польскі пісьменнік, першы з вядучых прадстаўнікоў рэнесансавай л-ры ў Польшчы. Вучыўся ў
»
« f r№ * •— «1: Д » «-V '* т V 1IFW
Да арт Рэзьбанакатны інструмент. Утварэнне разьбы: I — плоскім інструментам, 2 — круглым інструментам.
3 Да арт. Рэзьбанаразны інструмент. Рэзьбанаразныя галоўкі: I — з радыяльна пастаўленымі плоскімі грабянямі; 2 — з тангенцыяльна пастаўленымі плоскімі грабянямі; 3 — з круглымі грабянямі.
Ш Ш ' ШF 4 . ''ятК ІН і
u-„
І.Рэй. Беларуская восень. 1993.
РЭЙ Іван Пятровіч (н. 11.7.1930, в. Скальбмежы, Львове, Кракаўскім ун-це Падбулькова Брэсцкага р-на), бел. мас- (1517— 19). Служыў сакратаром пры так. Засл. дз. маст. Беларусі (1988). двары ваяводы А.Тэнчынскага (1525—30), Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1959), дзе пазнаёміўся з ідэямі Рэфармацыі і выкладаў y ім y 1962—65. Працуе ў роз- стаў кальвіністам. Асеў на вёсцы, але ных жанрах станковага жывапісу, ма- актыўна ўдзельнічаў y грамадскім жыцнум.-дэкар. мастацтве. Тэматычныя кар- ці, выступаў на сеймах 1540—42, 1558— ціны: «Бацькоўскай славы вартавыя» 59, 1569. Большасць твораў напісаў на (1970), «Прызванне», «Дзякуй, мама!» ўзор сучаснай яму замежнай л-ры, але (абедзве 1975), «3 вогненнай вёскі» (1978), запазычаную форму насычаў актуаль«Боль вогненных гадоў. Год 41-ы» (1984), ным польскім зместам. Першы з буй«Зямля мая беларуская» (1985); пейза- ных твораў Р. — сатыр. дыялог «Каротжы: «Івянец» (1973), «Плошча Перамогі» кая гутарка паміж трыма асобамі: Па(1981) , «Малінавы звон» (1983), «Апошні нам, Войтам і Плябанам» (1543) — звяснег» (1985), «Ранішні прамень» (1988), «Бе- заны з праграмай папіт. шляхецкага ларуская восень» (1993), «На рацэ Свіс- руху «Экзекуцыя» за ўраўнаванне шляхлач», «Краявід з бярозкамі» (абодва 1995), ты ў правах з магнатамі. Пратэстаніжія «Блакггны ранак» (1997), «Замярзаючы стаў», перакананні Р., антыкаталіцкія і анты«Лагодная зімка» (абодва 1999), «Вяча» царкоўныя матывы ў драме «Купец» (2001), серыі «Любімыя мясціны», «По- (1549), зб. пропаведзей «Пастыла» (1557). ры года» (абедзве 2000); партрэты, на- Спробы адлюстраваць вобраз ідэальнага цюрморты. Шэраг твораў прысвечаны чалавека — y вял. (10 тыс. вершаў) дыдзеячам бел. л-ры: «На радзіме Я.Купа- дактычна-алегарычнай паэме «Сапраўлы» (1980), «Шлях паэта» (партрэт дны паказ жыцця пачцівага чалавека» М.Багдановіча, 1981), «Якуб Колас» (1558) і празаічнай кнізе «Зярцала» (1568). (1982) , «Дунін-Марцінкевіч з дочкамі Гэта ідэал не толькі добрага сем’яніна, Камілай і Цэзарынай» (1983) і інш. ветлівага гаспадара, але і шляхціца-граСтанковым творам уласцівы гарманіч- мадзяніна. Аўтар зб-каў сатыр. эпіграм ная пабудова кампазіцыі, багацце тона- «Звярынец» і жартоўных вершаў, анеквых нюансаў, тонкасць перадачы святло- дотаў, баек «Забаўныя гісторыі» (абодва паветранага асяроддзя. Аўтар сграфіта 1562). Мова яго твораў жывая, багатая, «Спорт» y Бел. акадэміі фізвыхавання і крыху грубаватая, блізкая да народнай. спорту (1963, з С.Мусінскім), вітражоў Тв:. Pisma wierszem. Wroclaw, 1954; Wylrar «Беларусь» для павільёна на міжнар. кірмашы ў г. Лейпцыг (Германія) і «Ай- pism. 2 wyd. Warezawa, 1979. Літ'. W i t c z a k T. Studia nad twdrczo.sciil чынная вайна» ў Бел. дзярж. музеі гіс- Mikolaja Reja. Poznan, 1975; P o d g o ' r s k a торыі Вял. Айч. вайны ў Мінску (1967, T Komizm w two'rczoSci Micotaja Reja. усе ў сааўт. з І.Эйдэльманам). Wroclaw, 1981. С.Дз.Малюковіч.
562
р э й га н
Р&ЙГАН (Reagan) Рональд Уілсан (н. 6.2.1911, г. Тампіка, ЗША), палітычны і дзярж. дзеяч ЗША. Скончыў каледж y г. Юрыка (1932). 3 1932 радыёрэпарцёр, y 1937—64 кінаакцёр y Галівудзе (зняўся ў 54 маст. фільмах), y 1947—52 і 1959—60 прэзідэнт гілшыі (прафсаюза) кінаакцёраў. Да 1962 належаў да Дэмакр. паргыі. У 1967— 75 губернатар штата Каліфорнія. У 1981 — 89 прэзідэнт ЗША ад Рэсп. партыі. У час
•
Р Рэйі ан
пятроўскай вобл., Украіна — 25.11.1992), расійскі спявак (бас), педагог; аазін з буйнейшых прадстаўнікоў рус. вак. школы. Нар. арт. СССР (1937). Вучыўся ў Харкаўскай кансерваторыі (1917— 18). 3 1921 y Харкаўскім оперным т-ры. 3 1925 саліст Ленінградскага т-ра оперы і балета, y 1930—54 — Вял. т-ра. У 1965—70 заг. кафедры ў Маскоўскай кансерваторыі (з 1967 праф ). Валодаў моцным голасам рэдкай прыгажосці і шырокага дыяпазону. Выконваў усе вядомыя басовыя партыі з рус. опер. Сярод партый: Барыс Гадуноў, Дасіфей («Барыс Гадуноў», «Хаваншчына» М.Мусаргскага), Грэмін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Мефістофель («Фауст» Ш.Гуно), Дон Базіліо («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні). Тонкі інтэрпрэтатар камернай лірычнай музыкі. Удзельнічаў y выкананні вак.-сімф. твораў В.А.Моцарта, Л.Бетховена, Дж.Вердзі. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1949, 1951. Літ:. М Рейзен: Автобногр. запнскм; Статьм. Воспомкнанмя. 2 нзд. М., 1986.
Л.А.Шымановіч. яго прэзідэнцтва праводзіўся курс на лібералізацыю эканомікі краіны, скарачэнне падаткаў на даходы, федэральнага бюджэту, абмежаванне дзярж. сац. праграм, што выклікала значны эканам. рост («рэйганоміка»). У знешняй палітыцы ажыццяўлялася т.зв. дактрына Р. (падтрымка антыкамуніст. рухаў, y т.л. ў Нікарагуа, Грэнадзе, Цэнтр. і Усх. Еўропе), былі палепшаны адносіны з Сав. Саюзам (з 1985) і заключаны з ім дагавор аб ліквідацыі ракет сярэдняй і меншай далёкасці (снеж. 1987). Тв. Рус. пер. — Жнзнь по-амернканскн. М., 1992. Літ.: Н я к о н о в В.А. Роналм Рейган / / Вопр. нсторнн. 1989. № 2; Н в а н я н Э.А. Рональд Рейган: Хроннка жнзнн н временн. М., 1991; Г а р б у з о в В.Н. «Рейгановская революцня»; Теорня н практнка амер. консерватнзма (1981— 1988). СПб.; Псков, 1999; Я го ж. Рейган м рейганнзм: (Нсторпогр очерк) / / США — Канада. Экономкка — полнтнка — культура. 2001. №2.
РЭЙД (ад англ. raid налёт, набег, нападзенне), форма тактычных (аператыўнатактычных) дзеянняў вайск. і партыз. фарміраванняў; імклівы рух і вядзенне баёў (аперацый) y тыле праціўніка. У 2-ю сусв. вайну Р. праводзіліся з мэтай знішчэння жывой сілы і тэхнікі праціўніка, дэзарганізацыі кіравання войскамі і работы тылу, парушэння ісамунікацый і інш. (напр., рэйд кав. корпуса ]\М .Даватара па тылах ням. войск y жн. — вер. 1941). 3 канца 1942 па май 1945 звыш 100 буйных сав. партыз. фарміраванняў зрабілі больш за 40 P., y т.л. бел. партызаны з усх. y зах. Беларусь, a таксама ў Літву, Польшчу і інш. У сучасных умовах Р. выкарыстоўваюцца ў ходзе лакальных войнаў і інш. узбр. канфліктаў; іх асаблівасць — масіраваная падтрымка дзеянняў наземных войск авіяцыяй. С.М.Абрамаў. Р&ЙЗЕН Марк Восіпавіч (3.7,1895, с. Зайцава Сінельнікаўскага р-на Днепра-
РФЙЗІН Рува Шоламанавіч (1911, Лондан — 1942 ?), яўрэйскі паэт. Выхоўваўся ў дзіцячым доме ў Слуцку. Скончыў Мінскі пед. ін-т'(1937). Друкаваўся з 1929. Аўтар зб-каў вершаў «Цяжкай працай» (1934), «Вершы» (1940), паэмы «Вялікая хартыя» (1935)., Услаўляў героіку грамадз. вайны, працоўны энтузіязм народа. На бел. мову яго вершы перакладалі А.Зарыцкі, Р.Няхай. Ta.: Бел. пер. — y кн.: Мы іх не забудзем, Мн., 1949; У кн.: Дзень паэзіі — 71. Мн , 1971; У кн.: Зарыцкі А. У свет па песні. Мн., 1978.
Р^ЙКА, 1) Р з у б ч а с т а я — прызматычны стрыжань з нарэзанымі зубамі; дэталь рэечнай зубчастай перадачы. Выкарыстоўваецца ў механізмах станкоў, грузападымальных кранаў, пагрузачна-разгрузачных машын. 2) Р . ге а д э з і ч н а я — драўляны брус даўж. 3—4 м з нанесенай шкалой. Бываюць дальнамерныя (для вызначэння адлег-
ласцей), тапаграфічныя (для вызначэння адлегласцей і перавышэнняў), нівелірныя (для вызначэння перавышэнняў); адна- і двухбаковыя, падвесныя, складныя, высоўныя. 3) Разнавіднасць піламатэрыялу, які атрымліваецца пры абпілоўванні краёў неабразных дошак, a таксама вузкія загатоўкі з драўніны, што выкарыстоўваюцца пры вырабе сталярных пліт. «РФЙКАВАЯ ВАЙНА», умоўная назва аперацый сав. партызан па адначасовым масавым разбурэнні чыг. камунікацый на акупіраванай гітлераўцамі тэр. Беларусі, Латвіі, Літвы, Украіны і Арлоўскай, Бранскай, Калінінскай, Ленінградскай, Смаленскай абл. Расіі ў Вял. Айч. вайну. Аперацыі «Р.в » планаваліся ЦШПР і праводзіліся звычайна напярэдадні ці ў час наступлення Чырв. Арміі на франтах. На Беларусі ў 1943—44 «Р.в.» праходзіла ў 3 этапы. 1-ы э т a п пачаўся ў ноч на 3.8.1943, калі каля 74 тыс. партызан нанеслі ўдар па чыг. камунікацыях акупантаў y час контрнаступлення сав. войск пад Курскам, і працягваўся да сярэдзіны вер. 1943. За перыяд з 16 ліп. да 5 жн. 1943 сав. лётчыкі за 90 вылетаў даставілі бел. партызанам 144 т грузаў (тол, міны, бікфордаў і дэтануючы шнуры і інш. сродкі баявога забеспячэння). Было ўзарвана больш за 121 тыс. рэек, поўнасцю выведзены са строю чыгункі Бабруйск — Старушкі, Жлобін — Калінкавічы, Цімкавічы — Асіповічы, не дзейнічалі ўчасткі Полацк — Маладзечна 15 дзён, Мінск — Маланзечна 10 дзён, на чыг. Магілёў — Крычаў, Полацк — Даўгаўпілс, Магілёў — Жлобін рух быў спынены на працягу жніўня, таму перавозкі для групы ням. армій «Цэнтр» скараціліся на 40%. 2-і э т a п, пад умоўнай назвай «Канцэрт», праводзіўся з 19 вер. да пач. ліст. 1943. 3-і э т а п пачаўся ў ноч на 20.6.1944 і працягваўся да поўнага вызвалення Беларусі. Самалётамі партызанам было дастаўлена 52 т толу, каля 200 тыс. капсуляў-дэтанатараў, шмат зброі і боепрыпасаў. Падарвана 61 тыс. рэек, знішчана 8 чыг. мастоў, чым поўнасцю выведзены са строю найб. важныя чыг. лініі. Упершыню ў гісторыі вайны партызаны правялі аперацыю такога маштабу і з такімі вынікамі ў цесным аператыўна-тактычным узаемадзеянні з Чырв. Арміяй, што мела аператыўнастратэгічнае значэнне ў ходзе яе наступлення. Л і т Всенародная борьба в Белоруссмя протнв немецко-фашнстскнх захватчнков в годы Велмкой Отечественной войны. Т. 2 — 3. Мн., 1984—85; П о н о м а р е н к о П.К. Всенародная борьба в тылу немецко-фашнстскнх захватчнков, 1941— 1944. М., 1986. С. 223—264; Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыюі. Мн., 1990. С. 547. У./.Лемяшонак.
Рэйкі: 1 — геадэзічная нівелірная (шашачная); 2 — для высокадакладнага нівеліравання (штрыхавая).
РЙЙКІ ч ы г y н a ч н ы я, стальныя бэлькі спец. профілю, асн. элемент верхняй будовы чыгуначнага пуці. Утвараюць рэйкавую каляіну для руху чыг. рухомага саставу, паяздоў метрапалітэна,
трамваяў, прамысл. транспарту, грузападымальных кранаў (падкранавыя пуці). Да шпал, рам, пліт прымацоўваюцца з дапамогай кастыльнага, клямарнага, спружыннага і інш. мацаванняў. Адна рэйка-бэлька выкарыстоўваецца ў манарэйковай дарозе, як ездавая бэлька — y кран-бэльцы. Драўляныя Р пачалі выкарыстоўвацца ў сярэднія вякі для руху ваганетак на горных вырабатках, пазней — для грузавога і пасажырскага коннага транспарту. Для павышэння зносаўстойлівасці іх пакрывалі жалезнымі палосамі і чьггуннымі накладкамі. Першыя метал. Р. выраблены ў Вялікабрытаніі ў 1767, y Расіі ў 1788. 3 1820-х г. пашырыліся качаныя жалез-
б
Мацаванні рэек чыгуначных: a — прамежкавае кастыльнае (I — падкладка, 2 — кастылі); б — паасобнае (1 — гайка, 2 — прамежкавая клема, 3 — кастыль, 4 — падкладка); в — з двухгаловымі наклздкамі (1 — накладка, 2 — кастыль); г — спружыннага тыпу (1 — спружына, 2 — падкладка).
ныя, з 1860-х г. — качаныя стальныя Р. Вырабляюцца пракатам зліткаў 'Ьысокавугляродзістай сталі. Даўжыня Р. шырокакалейных 25 м, вузкакалейных 8— 12,5 м, трамвайных 15— 18 м. рМ ксм ю сёум (Rijksmtiseum), Д з я р ж а ў н ы м у з е й , адзін з найбуйнейшых маст. музеяў y Нідэрландах. Засн. ў 1808 y Амстэрдаме. У зборы творы нідэрландскага жывапісу 15— 19 ст. (у т.л. Рэмбранта, Я.Вермера, Я. ван Ройсдала), нідэрландскія графіка, скульптура, творы дэкар.-прыкладнога мастацтва, жывапіс інш. еўрап. школ, мастацтва краін Азіі і інш. Будынак узведзены ў 1877—85 y стылі неаготыкі (арх. П.І.Кёйперс).
Панарама
Рэйк’явіка
РФЙК’ЯВІК (Reykjavik), горад, сталіца Ісландыі. Самая паўн. сталіца ў свеце. Знаходзіцца на паўд.-зах. узбярэжжы в-ва Ісландыя, на паўд. беразе зал. Фахсафлоўі Атл. акіяна. 105,5 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 150 тыс. ж. (1996). Гал. порт краіны, вузел аўтадарог Міжнар. аэрапорт Кеблавік. Асн. эканам. (больш за 60% прамысл. вытв-сці Ісландыі) і кулы. цэнтр краіны. Прам-сць: рыбаперапрацоўчая (кансервы, рыбнае філе, рыбін тлушч, мука, угнаенні і інш.), суднабуд. і суднарамонтная, вытв-сць рыбалоўных сетак, рыбапрамысл. абсталявання. Ёсць мылаварныя, маргарынавыя, абутковыя прадпрыемствы. Традыц. вытв-сць шарсцяных тканін, y т.л. пледаў, вязаных вырабаў. У раёне Р. — алюм., азотнахім., цэм. з-ды. Рыбалавецкая база. Гарачыя крыніцы паблізу Р. выкарыстоўваюцца для цеплафікацыі. Ун-т. Ін-ты вулканалогіі, метэаралогіі і інш. Музеі: Нацыянальны, маст. галерэя, Прыродазнаўчагіст. і інш. Тэатр. За 50 км ад Р. нац. парк Тынгведлір — гісторыка-прыродны запаведнік. Засн. каля 874 на месды высадкі першых пасяленцаў-нарвежцаў y Ісландыі. Да 17 ст. хутар, y 17— 18 ст. невял. пасёлак. У 1786 атрымаў rap. правы. 3 1845 месца знаходжання альтынга (парламента), з 1904 — урада аўтаномнай Ісландыі. 3 1920 афіц. сталіца каралеўства Ісландыя, з 1944 — Ісландскай рэспублікі. У рэгулярнай забудове Р. пераважаюць 2— 3-павярховыя будынкі. Сярод пабудоў, блізкіх да архітэктуры дацкага класіцызму, сабор (1787—96, арх. А.Кіркеруп, перабудаваны ў 19 ст.), будынак альтынга (1880—81, арх. Ф.Мельдаль). У духу нац. рамантызму — Нац. б-ка (1908, арх. М.НІльсен), пабудовы Гудзьёўна Самуэльсана (Ісландскі ун-т, 1938—40, і інш ), Сігвальдзі Тордарсана (аднасямейныя жылыя дамы ў прыгарадзе Р., 1957—58), «Дом Поўначы» (кулы. цэнтр; 1965—68, арх. А.Аалта) і інш.
PâfÏM AHT (Reymont) Уладзіслаў Станіслаў (7.5.1867, в. Кабеле-Вельке Мазавецкага ваяв., Польшча — 5.12.1925), польскі пісьменнік. Быў вацдроўным акцёрам, чыг. служачым. Жыў y Францыі, Італіі, ЗША. Друкаваўся з 1893. У сац.-псіхал. раманах «Камедыянтка» (1896), «Ферменты» (1897), «Летуценнік» (1910), аповесці «Лілі» (1899) паказаў трагізм паўсядзённага жыцця ў правінцыі. Раман «Зямля
Рэйк’явік.
РЭЙМЕРЫС_____________ 563 запаветная» (т. 1—2, 1899, экранізацыя 1975) пра лёсы людзей y бязлітасным свеце вял. горада 2-й пал. 19 ст. Гіст. трылогія «1794 год» (1913— 18) пра нац.-вызв. паўстанне пад кіраўніцтвам Т.Касцюшкі. Вяршыня творчасці — эпічны раман «Мужыкі» (т.1—4, 1904—09, экранізацыя 1973), y якім гісторыя адной сям’і разгортваецца ў панараму жыцця польскай вёскі, суаднесенага з
У.С.Рэймант.
жыццём прыроды. Твор адметны кампазіцыйнай цэласнасцю, сюжэтнай вастрынёй, каларытнасцю персанажаў, жывапіснасцю, сакавітасйю мовы, спалучэннем рэаліст. пісьма з элементамі імпрэсіянізму і натуралізму, выкарыстаннем фальклору. Аўтар зб-каў апавяд. «Сустрэча» (1897), «Перад досвіткам» (1902), «3 дзённіка» (1903), «За фронтам» (1919), аповесці «Справядліва» (1899), гатычнага рамана «Вампір» (1911) і інш. Нобелеўская прэмія 1924. Тв:. Рус. пер. — Рассказы. М., 1953; Комеднантка. Броженне. T. 1—2. Л., 1967; Мужмкн. Т. 1—2. М., 1981. Літ.: Б о г о м о л о в а Н.А. Владнслав Реймонт / / Нсторня польской лнтературы М., 1969. Т. 2; R u r a w s k i J. wiadislaw Reymont. Warszawa, 1977; Li c h a n ski S Wi a d i s l a w Stani&naw Reymont. Warszawa, 1984. Е.А.Лявонава.
РФЙМЕРЫС (Reimeris) Вацыс (н 3.8.1921, г. Куршэнай, Літва), літоўскі паэт. Засл. дз. культ. Літвы (1965). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1956). У 1949—86 працаваў y перыяд. друку. Друкуецца з 1940. Аўтар зб-каў паэзіі «Зямлі бацькоў» (1945), «3
Від з заліва Фахсафлоўі.
564
РЭЙМС
вясною» (1948), «3 табой я размаўляю» (1958), «У Белага Таджа» (1958, прэмія Дж. Неру 1968), «Далоні» (1968), «Шэсці» (1970), «Паэты ходзяць па зямлі» (1981), «Ave Maria» (1996), паэм «Зямля з букетам кветак» (1986) і інш. У ранняй паэзіі пераважалі тэмы Вял. Айч. вайны, пасляваен. жыцця, y пазнейшых творах — роздумы пра гіст. вопыт літ. народа, каханне. Піша для дзяцей, y т.л. кн. вершаў «Сарока-белабока» (1974, Дзярж. прэмія Літвы 1975). Перакладае рус. і бел. паэтаў. Пераклаў вершы Я.Купалы «Лён», «Алеся», «Касцу», «Спддчына», «Трэба нам песень». На бел. мову асобныя яго вершы пераклалі Р.Барадулін, С.Дзяргай, У.Карызна, Г.Кляўко, П.Панчанка, А.Разанаў, І.Скурко, М.Танк. Ta: Бел. пер. — y кн.: Літоўская савецкая паэзія. T. 1. Мн., 1977; У кн.: Бурштынавыя пацеркі. Мн., 1984; Рус. пер. — Твое тепло. М., 1961; Луч на ладонн. М., 1962; Полнолунне М., 1972; Проводы дерева. М., 1984. А. П.Лапінскене.
Р э й м с к і саб о р .
цыямі «Дабравешчанне», «Страшны суд», «Укрыжаванне» і інш., статуямі святых і анёлаў (анёла, які ўсміхаецца, наз. «Усмешкай Рэймса»), Багата дэкарыраваны паўн. і паўд. фасады. У інтэр’еры хор з вянком капэл (1211—31 ), раманская і гат. пластыка, вітражы 13 ст., арганы 17 і 18 ст., калекцыя рэліквій. Сабор пашкоджаны ў 2-ю сусв. вайну, адноўлены. Уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
РЭЙМС (Reims), горад на ПнУ Францыі, y гіст. вобласці Шампань. Засн. да н.э., быў паселішчам кельцкага племя рэмаў, потым цэнтрам рым. правінцыі Белгіка. 3 канца 5 ст. да 1825 — месца каранацыі франц. каралёў. Каля 200 Тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог Аэрапорт. Каналам злучаны з рэкамі Марна і Эна. Цэнтр шарсцяной прам-сці і вытв-сці шампанскіх він. Развіта разнастайнае машынабудаванне. Ун-т (з 1548). Шматлікія арх. помнікі 2— 4 ст., y тл. сгараж.-рым. арка Марса, і 11—18 ст., y тл. Рэймскі сабор.
РЭЙН (ням. Rhein, франц. Rhin, нідэрл. Rijn, лац. Rhenus), рака ў Зах. Еўропе, на тэр. Швейцарыі, Ліхтэнштэйна, Аўстрыі, Францыі, Германіі, Нідэрландаў. Даўж. 1320 км (ад вытокаў Пярэдняга Р.), пл. басейна 224,4 тыс. км2
РЙЙМСКІ САБ0Р, помнік архітэктуры французскай готыкі ў г. Рэймс. Пабудаваны ў 1211— 1311 (арх. Жан д ’Арбе, Жан дэ Лу, Гашэ Рэймскі, Бернар Суасонскі, Рабер дэ Кусі і інш.), дабудаваны ў 14— 15 ст. Трохнефавая базіліка з трансептам, развітай усх. ч. і 2 вежамі на зах. фасадзе. Парталы, вежы, сцены сабора ўпрыгожаны скульптурамі (больш за 5 тыс.) і рэльефамі 13 ст. Тры гатычныя парталы зах. фасада са скульпт. кампазі-
(без бас. р. Маас). Пачынаецца ў Лепанцінскіх Альпах вытокамі Пярэдні Р. і Задні Р. У верхнім цячэнні працякае праз воз. Бодэнскае, да г. Базель перасякае адгор’і Альпаў Юры, Шварцвальда, дзе ўтварае парогі і вадаспады. На працягу больш як 300 км цячэ па Верхнярэйнскай нізіне ў шырокай даліне (10— 12 км). У сярэднім цячэнні (ад г. Бінген да г. Бон) перасякае Рэйнскія Сланцавыя горы ў вузкай і звілістай да-
ліне, ніжэй г. Бон цячэ па Паўн.-Германскай нізіне ў шырокай даліне (25 км), рэчышча пераважна штучнае. Упадае двума рукавамі ў Паўн. м., утварае дэлыу. Рукавы р. (гал. — Лек і Ваал) размешчаны вышэй прылеглай нізіны, таму абгароджаны высокімі дамбамі. Гал. прытокі: Аарэ, Мозель, Маас (злева), Некар, Майн, Лан, Рур, Ліпе (справа). Жыўленне ў верхнім цячэнні пераважна снегавое, y сярэднім і ніжнім дажджавое. У верхнім цячэнні ддя Р. характэрны вясенне-летняе разводдзе і малы зімовы сцёк, y сярэднім і ніжнім цячэнні, дзе Р. прымае прытокі, рака мнагаводная ўвесь год. Рэжым часткова зарэгуляваны. На ўзровень вадьг ў рукавах Р. (з парышэннем на 1,5—2 м) уплываюць паўсутачныя марскія прылівы. He замярзае. Сярэдні расход вады ў вусці 2,5 тыс. м3/с. Сярэдні сцёк за год 79 км3. Р. — важнейшы міжнар. шлях Зах. Еўропы. Рэгулярнае суднаходства на 952 км (да г. Базель і па воз. Бодэнскае); да г. Кёльн даступна для марскіх суднаў. Каналамі Р. звязаны з рэкамі Дунай, Рона, Эльба, Везер, Марна, Эмс. Агульная даўж-. суднаходных шляхоў y бас. Р. каля 3 тыс. км. Вял. гідрарэсурсы Р. выкарыстоўваюцца Германіяй, Швейцарыяй, Францыяй. Гал. парты на Р.: Ротэрдам (Нідэрланды), Дуйсбург, Дзюсельдорф, Кёльн, Бон, Майнц, Мангейм, Людвігсгафен (Германія), Страсбур (Францыя), Базель (ІІІвейцарыя). Л.В.Лоўчая. РЭЙНАЛЬ (Raynal) Гіём Тама Франсуа (11.4.1713, г. Сен-Жэнье, дэпартамент Аверон, Францыя — 6.3.1796), французскі гісторык і сацыёлаг, прадстаўнік Асветніцтва. Алукацыю атрымаў y езуіцкім калежы, але ад дзейнасці святара адмовіўся. У 1747 жыў y Парыжы, займаўся літ. прайай, супрацоўнічаў y «Энцыклапедыі» Д Дзідро. У сваім гал. тюры «Філасофская і папітычная гісторыя ўстаноў і гандлю еўрапейцаў y абедзвюх Індыях» (т. 1—6, 1770) востра крытыкаваў феад.-абсалютысцкія парадкі, катапіцкую царкву, каланіялізм. Яго кніга канфіскавана, a Р. зняволены ў турму. У 1781 пакінуў Францыю, знайшоў прытулак пры дварах прус. караля Фрьшрыха II і рас. імператрыцы Кацярыны II. У 1787 вярнуўся на радзіму. У перыяд Французскай рэвалюцыі 1789— 99 выступаў супраць паглыблення рэв. барацьбы, асуджаў якабінцаў. Яго ідэі паўплывалі на філасофію Сен-Сімона, на канцэпцьію франц. гісторыкаў эпохі Рэстаўрацыі, на погляды А.М. Радзішчава. Аўтар «Гісторыі англійскага парламента» (1748). Р^ЙНАЛЬДС, Р э й н а л д с (Reynolds) Джошуа (16.7.1723, г. Плімптан, Вялікабрытанія — 23.2.1792), англійскі жывапісец, тэарэтык мастацтва. У 1740—43 вучыўся ў Лондане ў Т.Хадсана. Вьшучаў творы Рэмфанга, П.П.Рубенса, венецыянскі жывапіс 16 ст. Працаваў y Дэваншыры і Лондане, y 1749—52 вандраваў па Еўропе. Арганізатар і 1-ы прэзідэнт (1768—90) лон-
тныя) напружанні. Развіў гідрадынамічную тэорыю змазкі (1886). Сканструяваў шэраг турбін і цэнтрабежных помпаў. Каралеўскі медаль (1884). РФЙНАЛЬДСА ЛІК, р э й н а л ь д с а к р ы т э р ы й , безразмерная фіз. велічыня, якая характарызуе цячэнне вязкай вадкасці і роўная адносінам сіл інерцыі да сіл вязкасці. Вызначаецца формулай Re = pvl/p, дзе р — шчыльнасць вадкасці, V — характэрная скорасць (напр., скорасць патоку вадкасці), 1 — характэрны памер (на'пр., дыяметр трубы), р — каэф. вязкасці вадкасці. Названы імем О.Рэйнальдса. Гл. таксама Падобнасці тэорыя. РФЙНАЛЬДСА ЛІК МАГНІТНЫ, безразмерны параметр y магнітнай гідрадынаміцы, які вызначае характар узаемадзеяння праводных вадкасцей (вадкіх металаў, электралітаў) і газаў (плазмы) з магн. полем. Вызначаецца формулай Rem = 4 7talv/c2, дзе /— характэрны памер, V — скорасць цячэння, a — электраправоднасць, с — скорасць святла ў вакууме. Названы імем О.Рэйнальдса.
ДжРэйнальдс Тарлтана.
Партрэт генерала
Банастра
данскай AM. 3 1748 гал. мастак караля. Пераасэнсоўваў традыцыі параднага партрэта барока, спалучаў велічнасць агульнай задумы з нязмушанасцю трактоўкі характараў, імкнуўся звязаць уяўленні пра ідэальную асобу з сац.-гіст. характарыстыкамі. Творы вызначаюцца дынамічнасцю кампазіцыі, свабодай мазка, цёплым сакавітым каларытам, псіхал. выразнасцю. Партрэты: аўтапартрэт (1753—54), «Д.Гарык паміж музамі трагедыі і камедыі» (каля 1760—61), пісьменнікаў Л .Стэрна (1760) і С.Джонсана (1772), Джэн, графіні Харынгтан (1777—79), актрысы С.Сіданс (1783— 84), адмірала Дж.О.Хітфілда (1787—88), генерала Банастра Тарлтана; карціны «Немаўля Геракл душыць змей» (1786— 88), «Нявінны ўзрост» (1788), «Устрыманасць Сцыпіёна» (1788—89) і інш. У тэарэт. работах выказваў нарматыўнакласіцыстычныя погляды на прыроду мастацтва. Я.Ф.Шунейка РЙЙНАЛЬДС, Р э й н а л д с (Reynolds) Осбарн (23.8.1842, г. Белфаст, Вялікабрытанія — 21.2.1912), англійскі фізік і інжынер. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1877). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1867). У 1368— 1905 праф. Манчэстэрскага ун-та. Навук. працы па тэорыі дынамічнай падобнасці патокаў вязкіх вадкасцей, тэорыі турбулентнасці і тэорыі змазкі. Эксперыментальна ўстанавіў (1876—83) крытэрый пераходу ламінарнага руху вадкасці ў цыліндрычных трубах y турбулентны рух (гл. Рэйнальдса лік). Прапанаваў дыферэнцыяльныя ўраўн. для асярэдненага руху вадкасці, якія ўлічваюць дадатковыя (турбулен-
РФЙНДЖЭР (Ranger), уранавае радовішча на Пн Аўстраліі ў бас. р. Іст — Алігейтар (Паўн. тэрыторыя). Адкрыта ў 1969—70. Распрацоўваецца з 1981. Запасы 90 тыс. т аксіду урану (U30 8) пры 0,32% аксіду урану ў рудзе. Гідратэрмальнае. Выяўлена 5 рудных цел y ніжнепратэразойскім складкавым фундаменце. Здабыча адкрытым спосабам. «РЙЙНДЖЭР» (Ranger), серыя амер. аўтам. касм. апаратаў для даследавання Месяца; праграма іх распрацоўкі і запускаў. Мяккая пасадка на Месяц не
РЭЙНЛАНД_____________
развед. дзейнасці на тэр. праціўніка. Як спец. фарміраванні склаліся ў перыяд каланізацыі еўрапейцамі Паўн. Амерыкі (першыя падраздзяленні створаны ў брыт. каланіяльнай арміі ў 2-й пал. 1750-х г. для дзеянняў супраць індзейскіх плямён). У арміі ЗІІІА падраздзяленні Р. сфарміраваны ў чэрв. 1942. Аналагічныя часці і падраздзяленні меліся ў інш. краінах, войскі якіх y час 2-й сусв. вайны вялі баявыя дзеянні ў складзе англа-амер. кааліцыйных сіл супраць Германіі, Італіі і Японіі. У пасляваен. час Р. некат. краін (ЗША, Вялікабрытаніі і інш.), якія уваходзяць y склад войск спец. прызначэння, удзельнічалі ў шэрагу лакальных войнаў і ваен. канфліктаў. Р. таксама называюць членаў паліцэйскіх фарміраванняў y ЗША (штат Тэхас), створаных для падтрымання законнасці і правапарадку на рэдканаселеных тэрыторыях на мяжы з Мексікай. РФЙНДЗІР-ЛЕЙК, другая назва Аленевага возера ў Канадзе. Р&ЙНДОРФ (Reindorfï) Гюнтэр-Фрыдрых (26.1.1889, С.-Пецярбург — 14.3.1974), расійскі і эстонскі графік. Нар. маст. СССР (1969). Чл.-кар. AM СССР (1958) . Вучыўся ў Пецярбургу ў вучылішчы Штыгліца (1905— 13). 3 1915 працаваў y Маскве і Петраградзе. 3 1920 y Эстоніі, выкладаў y Талінскім маст прамысл-. вучылішчы (1920—41) і Маст. ін-це Эстоніі (1950—58, з 1951 праф ). У панарамных творах, для якіх характэрна каліграфічна-дасканалая прарысоўка дэталей, імкнуўся стварыць абагульнены вобраз эст. прыроды: «Будоўля судна на востраве Цютарсаар» (1926), «Яловы пень» (1938), «Вечар на востраве Вормсі» (1943), «Даліна ракі Сан» (1946), «Вечар над возерам» (1955—56), «Набліжаецца навальніца» (1959) , «Фінляндыя Сібеліуса» (1962). Аўтар ілюстрацый да кніг І.Семпера, А.Пушкіна. Дзярж. прэмія' Эстоніі 1949. Літ.: Б е р н ш т е й н фяка: Альбом. М., 1981
Касмічны апарат «Рэйнджэр»
прадугледжвалася. Макс. маса 367 кг. Некаторыя «P.» выводзіліся на каляземныя арбіты. У 1961—65 запушчана 9 «P.» «Р.-7» упершыню правёў здымкі Месяца з блізкай адлегласці. «Р.-7», «Р.-8», «Р.-9» перадалі на Зямлю больш за 17 тыс. здымкаў паверхні Месяца. У. С.Ларыёнау.
РЭЙНДЖЭРЫ, р э й н д ж э р с (ад англ. rangers асобы, якія рабілі вялікія пешыя пераходы, — егеры, леснікі і інш.), асобая катэгорыя ваеннаслужачых армій ЗША і некат. інш. дзяржаў, падрыхтаваныя для дыверсійна-
565
Б.Г. Рейндорф: Гра-
РЕЙНІР, (Rainier), дзеючы вулкан y ЗША, найб. высокая вяршыня ў Каскадных гарах. Выш. 4392 м. Каля падножжа вулкана і на ніжняй ч. схілаў — хваёвыя лясы, на выш. 2600—2800 м — альпійскія лугі, вышэй — вечныя снягі і ледавікі (агульная пл. 140 км2). Апошняе вывяржэнне ў 1882. РЙЙНЛАНД-ПФАЛЫД (Rheinland-Pfalz), зямля (адм. цдзінка) на 3 Германіі, y бас. р. Рэйн і яго прытокаў Мозеля і Лана. Пл. 19,8 тыс. км2. Нас. каля 4 млн. чал. (2000). Адм. ц. — г. Майнц. Найб. гарады і гал. прамысл. цэнтры — Людвігсгафен, Кобленц, Кайзерслаўтэрн, Трыр. Большую ч. тэр. займаюць Рэйнскія Сланцавыя горы. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра ліп. 19 °С, студз. 2 °С. Ападкаў каля 600—800 мм за год. Нату-
566
РЭЙНОСА
ральная расліннасць найб. захавалася ў гарах, пераважаюць дубовыя, букавыя і дубова-грабава-букавыя лясы. Пад лесам каля 40%. Эканоміка мае індустр,агр. характар. Распрацоўваюцца невял. радовішчы нафты і прыроднага газу. Развіты хім. (гал. цэнтр Людвігсгафен), машынабудаванне і металаапрацоўка (Кайзерслаўтэрн), абутковая (каля 25% вытв-сці абутку ў краіне), харчасмакавая, аўтамабільная, буд. матэрыялаў прам-сць. Пад с.-г. ўгоддзямі каля 50%. Гап. гапіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля (малочнага кірунку і свінагадоўля). Вырошчваюць пшаніцу, буль-
нага кірунку, якая выдавалася 1.1.1842—31.3.1843 y г. Кёльн. 3 крас. 1842 супрацоўнікам, a ў кастр. 1842— 17.3.1843 гал. рэдактарам газеты быў К. Маркс. Друкавала матэрыялы апазіц. зместу ў адносінах да ўрада Прусіі, y т.л. арт. Маркса і Ф.Энгельса. Закрыта прускімі ўладамі. Р^ЙНСКАЯ ДЭМІЛІТАРЫЗАВАНАЯ 3ÔHA. Існавапа ў 1919—36. Устаноўлена пасля 1-й сусв. вайны паводле Версальскага мірнага дагавора 1919 (гл. таксама карту да гэтага арт.), ахоплівапа тэр. Германіі на левым беразе р. Рэйн і паласу шырынёй 50 км на яе правым беразе. У зоне забаранялася размяшчаць герм. войскі, будаваць ваен. ўмацаванні і пд. Яе мірны статус пацверджаны Лакарнскімі дагаворамі 1925. У сак. 1936 нацысцкі ўрад А. Гітлера абвясціў пра аднаўленне поўнага суверэнітэту Германіі над Р.д.з. і ўвёў'туды войскі, што прывяло да ліквідацыі зоны ў парушэнне ўмоў Версальскага і Лакарнскіх дагавораў. Пасля поспеху reT a ft акцыі нацысты распачапі падрыхтоўку да аншлюсу Аўстрыі.
р б й н с к ія с л Ан ц а в ы я Г0РЫ (Rheinisches Schiefergebirge). Гал. ч. ў Германіі (часткова ў Бельгіі, Лкжсембургу, Францыі) па абодвух берагах сярэдняга цячэння р. Рэйн. Даўж. каля 400 км, выш. да 880 м (г. ГросерФельдберг). Складзены пераважна са сланцаў, кварцытаў, пясчанікаў і вапнякоў. Плато, над якім на 300—400 м узвышаюцца крышт. масівы (Таўнус, Хунсрук, Айфель і інш.) і вулканічныя купалы. Расчлянёны далінамі рэк Рэйн, Мозель, Лан. Дубовыя, букавыя і хваёвыя лясы, балоты, пустэчы. Тэрасы рачных далін і ніжнія ўчасткі схілаў апрацаваны. Жывёлагадоўля. Каля паўн. падножжаў — Рурскі вугальны басейн.
РбЙНСКАЯ ПАР0ДА г у с е й . Выведзена ў Германіі ў 20 ст. скрыжаваннем эмдэнскіх гусей з мясц. формамі. Пашырана паўсюдна, y т.л. на Беларусі. Галава і шыя сярэдніх памераў, тулава кампактнае, грудзі шырокія. Апярэнне белае, дзюба і ногі аранжавыя. Маса гусакоў 6,5— 6,7, гусак 5,5—6 кг. Яйцаноскасць 45—50 яец за год. Маса кожнага яйца да 175 г. Выкарыстоўваюць як бацькоўскую форму для вытв-сці мяснога маладняку, якія ў 60 сут важаць 3,7—4 кг. М.Ц.Гарачка.
РЭЙНСКІ ГАРАНТЫЙНЫ ПАКТ, гл ў арт. Лакарнскія дагаворы 1925.
бу, цукр. буракі, тытунь, кармавыя культуры. Найважн. раён вінаградарства (дае каля 75% збору вінаграду ў краіне, гал. чынам y далінах Рэйна, Мозеля і Наэ). Транспарт чыг. і аўтамабільны. Суднаходства па Рэйне і Мозелі. Турызм. Зямля ўтворана пасля 2-й сусв. вайны паводле распараджэння франц. акупац. улад ад 30.8.1946 з частак Баварыі (Пфапьц), Гесена, Прусіі (Рэйнская прав.). Спачатку яе адм. цэнтрам быў г. Кобленц, з 1950 — г. Майнц. У 1947 прынята зямельная канстытуцыя. 3 1949 зямля ў складзе ФРГ. У 1969—76 прэм'ер-міністрам зямлі быў У.Коль. У 1947—91 y яе паліт. жыцці дамінаваў Хрысц.-дэмакр. саюз.
РЭЙН0СА (Reynosa), горад на ПнУ Мексікі, на паўд. беразе р. Рыо-Бравадэль-Нортэ, y штаце Тамаўліпас. Каля 300 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак, аўтадарог, газаправодаў. Аэрапорт. Цэнтр раёна арашальнага земляробства, здабычы і перапрацоўкі прыроднага газу і нафты. Прам-сць: нафтахім., бавоўнаачышчальная, мукамшьная. «РЙЙНСКАЯ ГАЗЁТА» (поўная назва «Rheini.se he Zeitiing fur Politik, Handel und Gewerbe», «Рэйнская газета na пытаннях папітыкі, гандлю і рамяства»), штодзённая ням. газета лібераль-
РЭ Й Н С К І САКЬз 1806— 13(ням. Rheinbirnd, франц. Confédération du Rhin), аб’яднанне большасці герм. дзяржаў пад пратэктаратам Францыі ў перыяд напалеонаўскіх войнаў. Засн. па патрабаванні франц. імператара Напалеона I паводле дагавора ад 12.7.1806 (падпісаны ў Парыжы) паміж Францыяй і 16 княствамі Зах. і Паўд. Германіі. Гэтыя княствы аддзяляліся ад «Свяшчэннай Рымскай імперыі» (6.8.1806 яна ліквідавана) і ўступалі ў ваен. саюз з Францыяй (абавязваліся паставіць апошняй y выпадку вайны 63 тыс. вайскоўцаў), становячыся фактычна яе васапамі. У большасці дзяржаў саюза быў уведзены і дзейнічаў Франйузскі грамадзянскі кодэкс 1804. Да 1811 далучыліся яшчэ 20 дзяржаў Зах., Сярэдняй і Паўн. Германіі (4 каралеўствы, 5 вял. герцагстваў i 11 герцагстваў, акрамя Прусіі і некалькіх малых дзяржаў). У 1808 ахопліваў пл. 325 800 км2 з 14,61 млн. жыхароў, да 1811 скараціўся да 283 100 км2 з 13,3 млн. жыхароў. Выкарыстоўваўся Напалеонам для забеспячэння франц. панавання ў Германіі. Распаўся пасля паражэння франц. войск y Лейпцыгскай бітве 1813.
РЙЙНСКІ УНІВЕРСГЙТ і м я Ф р ы д р ы х a В і л ь r е л ь м а, гл. Бонскі універсітэт.
РФЙНУбТЭР (Rainwater) Леа Джэймс (9.12.1917, г. Каўнсіл, штат Айдаха, ЗШ А — 31.5.1986), амерыканскі фізік. Чл. Hau. AH ЗШ А (1968). Скончыў Каліфарнійскі тэхнал. ін-т (1939). 3 1939 y Калумбійскім ун-це (з 1952 праф., y 1951—53 і 1956—61 дырэктар Невіскай цыклатроннай лабараторыі). Навук. працы па нейтроннай спектраскапіі, ядз., нейтроннай і мезоннай фізіцы. Выказаў гіпотэзу аб несферычнасці ядзер з прычыны дэфармавання нейтронных абалонак цэнтрабежнымі сіламі (сфераідальная мадэль ядра Р.; 1950), якую ў 1953 пацвердзілі О.Н.Бор і Б.Р.Мотэ/іьсан. Вызначыў масу ц+-мезона (разам з В.Л .Фітчам), вымераў радыусы ядзер з атамнымі нумарамі ад 13 да 83 і ўдакладніў значэнне радыуса пратона (1953). Удзельнічаў y стварэнні атамнай бомбы. Нобелеўская прэмія 1975 (разам з Борам і Мотэльсанам). Te:. Рус. пер. — Как вознякла модель сферондальных ядер / / Успехя фнз. наук. 1976. Т. 120, вып. 4. М.М.Касцкжовіч.
РЭЙС (ням. Reise падарожжа), шлях якога-н. трансп. сродку па пэўным маршруце.
Схема аднабаковага рэйсмусавага станка: I — ролік; 2 — стол; 3 — загатоўка; 4 і 8 — заані і пярэдні падавальныя вальцы; 5 і 7 — задні і пярэдні прыціскачы; 6 — вал з рэжучымі нажамі.
РЙЙСМУС, р э й с м a с (ад ням. геіреп чарціць + Map мера, памер), інструмент, які выкарыстоўваецца ў метала- і дрэваапрацоўцы для нанясення на загатоўках разметачных ліній паралельна выбранай базавай лініі (гл. Разметка), перанясення памераў з маштабнай лінейкі і інш. РФЙСМУСАВЫ CTAHÔK, адзін з відаў дрэварэзальнш станкоў для прастругвання дошак, брусковых загатовак або шчытавых зборачных адзінак цыліндрычным фрэзераваннем. Рэзальны інструмент — нажавы вал з устаўленымі нажамі, падача загатоўкі — вальцавым механізмам. Для апрацоўкі на Р.с ў загатоўкі папярэдне фарміруюць 1—2 базавыя паверхні на фугавальным станку.
рашуча супрацьдзейнічаў гэтай анексіі, перашкаджаў утварэнню на сойме канфедэрацыі, якая б зацвердзіла такі падзел. Але большасць паслоў сойма, падкупленая замежнымі дзяржавамі, не падтрымала яго. 1.12.1773 Р. склаў маніфест, дзе канстатаваў нелегітымнасць канфедэрацыі і трактатаў пра падзел Рэчы Паспалітай. Страціў розум і вывезены ў Грушаўку. Скончыў самагубствам. Яшчэ сучаснікі лічылі Р. нац. героем, Чатырохгадовы сойм 1788—92 абвясціў Р. «вартым нац. жалобы», a яго дзеянні — «узорам для пераймання». Р. прысвечаны шматлікія маст. творы, y т.л. карціна Я.Матэйкі. У сярэдзіне 19 ст. ў Грушаўцы быў устаноўлены бюст Р. (цяпер y Нац. музеі ў Кракаве), y 1993 — мемарыяльны знак. РЙЙТАРЫ (ад ням. Reiter вершнік, коннік), від цяжкай кавалерыі ў наёмных арміях Зах. Еўропы, y Польшчы, ВКЛ і Расіі ў 16— 17 ст. Былі ўзброеныя доўгай шпагай, 2 пісталетамі, ружжом або карабінам, мелі шлем і нагрудныя латы; вялі атаку ў шчыльных баявых парадках. Арганізацыя і тактыка дзеянняў Р. распрацавана Морыцам Аранскім y арміі Нідэрландаў. У пач. 18 ст. Р. паступова выцеснены драгунамі і коннымі егерамі.
Т.Рэйтан.
РЭЙТ, Р ы д (Rejt, Reid) Бенядзікт (1451— 1534), чэшскі архітэктар, прадстаўнік эпохі позняй готыкі. Прыдворны архітэктар караля Уладзіслава II. Асн. работы: «Уладзіслаўская» зала (1486— 1502), «Кавалерыйская» лесвіца (каля 1500), т.зв. Людвікава крыло (1501—09) каралеўскага палаца, вежы Белая, Чорная, Далібарка і Мігулка (канец 15 ст.) y Пражскім Градзе; сабор св. Барбары ў г. Кутна-Гора (1512—47), палац y г. Блатна (1523—30), замак y Забкавіцы (Польшча; 1523—32). Удзельнік перабудовы Пражскага Града (1487— 1511). РЭЙТАН Тадэвуш [1742 ?, в. Грушаўка Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. (ахрышчаны 20.8.1742 y г. Ляхавічы) — 8.8.1780], палітычны дзеяч Рэчы Паспалітай. Паходзіў са шляхецкага роду — уладальнікаў Грушаўкі. Вучыўся ў піярскай школе і Калегіуме Нобіліум y Варшаве. Служыў y войску. Паводле некат. звестак, удзельнік Барскай канфедэрацыі. Быў абраны паслом ад Навагрудскага пав. на сойм 1773—75, дзе планавалася зацвердзіць 1-ы падзел Рэчы Паспалітай. Разам з пасламі ад Навагрудскага пав. С.Корсакам і ад Мінскага пав. С.Багушэвічам
РЭЙТЫНГ (англ. rating ацэнка, клас, разрад), 1) індывідуальны лікавы паказчык (каэф.) дасягненняў шахматыста (шашыста), які мяняецца ў залежнасці ад яго вынікаў на спаборніцтвах. 3 1970 Міжнар. шахматнай федэрацыяй (за аснову падліку Р. прынята сістэма амер. шахматыста А.Эла) выкарыстоўваецца пры прысваенні міжнар. званняў, напр., гросмайстра (мінім. P. y жанчын — 2300, y мужчын — 2450). Найб. Р. дасягнуў Г.Каспараў — 2812 (1991). 2) Ступень папулярнасці вядомых дзеячаў (у галінах палітыкі, культуры, грамадскай дзейнасці), арганізацый і інш., якая вызначаецца шляхам вывучэння
fllffilty
Рэйтары (Расія).
РЭЙХСКАНЦЛЕР
567
грамадскай думкі (вынікі галасавання, сацыялагічных апытанняў, анкет). РЙЙТЭНФЕПЬС (Reutenfels) Якаў, аўтар кнігі «Пра маскавіцкія справы» («De rebus Moschoviticis ad serenissimum Magnum Ducem Cosmum Tertium», Patavii, 1680), ураджэнец Курляндскага герцагства. У 1670—73 жыў y Маскве, бываў пры двары цара Аляксея Міхайлавіча. Кнігу напісаў y канцы 1670-х г. для герцага Тасканы, пры двары якога тады жыў. У творы Р. звесткі пра тэр., насельніцтва, паліт. і эканам. лад Расіі, арг-цыю яе судаводства і ваен. справы; пра С.Разіна, сведкам смяротнай кары якога ён быў; характарыстыкі грамадскіх і паліт. дзеячаў, y т.л. Сімяона Полацкага і А.С Мацвеева. Шмат увагі аўтар аддае архітэктуры і культуры Масквы, y т.л. паведамляе аб прыдворным тэатры, дзе акцёрамі былі выхадцы з Беларусі. У кнізе ёсць і цікавыя нататкі пра г. Магілёў. РФЙХСВЕР (Reichswehr ад Reich дзяржава, імперыя + Wehr зброя, абарона), узброеныя сілы Германіі ў 1919—35. Пасля паражэння Германіі ў 1-ю сусв. вайну 1914— 18 Веймарскі нац. сход 6.3.1919 прыняў закон аб стварэнні часовага Р. колькасцю 400 тыс. чал. Аднак паводле Версальскага мірнага дагавора 1919 і распрацаванага на яго аснове закону ад 23.3.1921 колькасць войск скарачалася да 115 тыс. чал. (100 тыс. y сухап. войсках і 15 тыс. чал. y BMC), рэзка абмяжоўвалася і ўзбраенне. Рэзервам Р. з’яўляліся часці пагран. аховы (каля 100 тыс. чал.) і паліцэйскія фарміраванні (200 тыс. чал ). Але кіраўніцтва дзяржавы і ўзбр. сіл патаемна вяло падрыхтоўку кадраў для арміі (напр., лётчыкаў рыхтавалі ў грамадз. авіяцыі). Значная колькасць афіцэраў і інш. ваен. спецыялістаў рыхтавалася за мяжой, y т.л. ў СССР. 16.3.1935 Германія ў аднабаковым парадку анулявала ваен. артыкулы Версальскага дагавора і ўвяла ўсеагульную воінскую павіннасць. На базе Р. пачалося фарміраванне вермахта. РЭЙХСКАМІСАРЫЯТ (ням. Reichskommissariat), буйная адм.-тэр. адзінка, створаная цывільнымі ням.-фаш. акупац. ўладамі на часова акупіраванай тэр. СССР y Вял. Айч. вайну. Паводле загаду А.Гітлера ад 17.6.1941 y вер. 1941 былі створаны Р. «Остланд» (уваходзіла ч. тэр. Беларусі) і «Украіна» (уваходзілі таксама паўд. раёны Брэсцкай, Пінскай, Палескай і Гомельскай абл.), якія падзяляліся на генеральныя акругі. На чале Р. стаялі рэйхскамісары, якія падпарадкоўваліся міністру акупіраваных усх. тэрыторый А.Розенбергу ў Берліне. РЭЙХСКАНЦЛЕР ( н я м . Reichskanzler), 1) y Германскай імперыі 1871— 1918 адзіны агульнагерманскі міністр і старшыня бундэсрата, які прызначаўся імператарам. Узначальваў выканаўчую
568
РЭЙХСТАГ
ўладу імперыі. 2) У Всймарскай рэспубліцы (1919—33) кіраўнік урада, які назначаўся прэзідэнтам з ухвалення рэйхстага. 3 1933 пачалі стварацца т.зв. прэзідэнцкія кабінеты, якія ў абыход канстытуцыі не абапіраліся на давер парламента. У 1933—45 Р. быў А.Гітлер, які ў 1934 аб’яднаў паўнамоцтвы кіраўніка ўрада і дзяржавы, скасаваўшы пасаду прэзідэнта.
РЭЙХСТАГ (ням. Reichstag), 1) y «Свяшчэннай Рымскай імперыі» з 12 ст. — орган саслоўнага прадстаўніцтва пры герм. імператару, наз. таксама імперскім сеймам. 2) У Герм. імперыі — устаноўчы сход, потым ніжняя палата Паўн.-Герм. саюза (1867—71); y 1871 — 1918 — выбарны орган, які ўдзельнічаў y прыняцці законаў, бюджэту і кантролі за выканаўчай уладай (вышэйшым прадстаўнічым органам лічыўся бундэсрат). 3) У Веіімарскай рэспубліцы (1919— 33) — ніжняя палата парламента, якая выбіралася насельніцтвам паводле сістэмы прапарцыянальнага прадстаўніцтва. 4) У фаш. Германіі (з 1933) Р. захоўваўся толькі фармальна. 27.2.1933 адбыўся справакаваны нацыстамі падпал будынка Р. (гл. Лейпцыгскі працэс 1933). У Вял. Айч. вайну 29.4—2.5.1945, сав. войскі 1-га Бел. фронту (Маршал Сав. Саюза Г.К.Жукаў) y ходзе Берлінскай аперацыі 1945 авалодалі будынкам Р. (размешчаны ў парку Тыргартэн y Берліне), на яго даху быў узняты Сцяг Перамогі. 5) У сучаснай ФРГ месца знаходжання федэральнага парламента. СМ.Абрампў.
РФЙХШТЭЙН (Reichstein) Тадэвуш (20.7.1897, г. Улацлавак, Польшча — 1996), швейцарскі хімік і біяхімік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва. Скончыў Вышэйшую політэхн. школу ў Цюрыху (1921). 3 1934 праф., з 1938 заг. кафедры Базельскага ун-та. Навук. працы па пытаннях будовы і ўласцівасцей гетэрацыклічных рэчываў, цукроў, вітамінаў (аскарбінавай і пантатэнавай к-т), стэроідаў (гармонаў кары наднырачнікаў), сардэчных (расл.) гліказідаў. Сінтэзаваў аскарбінавую к-ту (вітамін С), вылучыў картызон і высветліў яго хім. будову. Нобелеўская прэмія 1950 (разам з Ф.Хенчам, Э.К.Кендалам). А.Ю.Манінп. РЭКАГНАСЦЫР0ЎКА (ням. Rekognoszierung ад лац. recoqnosco аглядваю.
абследую), 1) візуальнае вывучэнне праціўніка і мясцовасці. Праводзіцца перад прыняццем камандзірам рашэння на бой (аперацыю), y ходзе перамяшчэння і размяшчэння войск і інш.; y мірны час — пры падрыхтоўцы і правядзенні вучэнняў, манеўраў. Ha Р. вызначаюцца маршруты і сродкі перамяшчэння, пункты прыпынкаў, арганізацыя аховы і інш. 2) Папярэдняе абследаванне мясцовасці для геадэзічных (топагеадэзічных) работ. У.І.Грынюк. РЭКАМБІНАЦЫЯ (рэ... + камбінацыя) y г е н е т ы ц ы, пераразмеркаванне генет. матэрыялу бацькоў y патомкаў, якое прыводзіць да спадчыннай камбінацыйнай зменлівасці жывых арганізмаў. Універсальны біял. механізм, уласцівы ўсім жывым сістэмам — ад вірусаў да вышэйшых раслін, жывёл і чалавека, важны пры эвалюцыйных ператварэннях. Адбываецца шляхам разыходжання гамалагічных храмасом y меёзе ці ўзаемадзеяннем малекул ДНК, вынікам якога з’яўляецца перанос участкаў ДНК з адной малекулы на другую (Р. ў вузкім сэнсе). Перанос бывае ў саматычных і палавых клетках, узаемным (рэцыпрокная Р.) і аднабаковым (нерэцыпрокная Р.). Для здзяйснення Р. ў эўкарыётаў існуе палавы працэс, y пракарыётаў — к а н ’ю гацыя , трансфармацыя і трансдукцыя , y вірусаў — сумесная інфекцыя. Мэтанакіраванае атрыманне рэкамбінатных (гібрыдных) ДНК — аснова генетычнай інжынерыі.
Р.Г.Заяц.
РЭКАМБІНАЦЫЯ ў ф і з і ц ы, звязванне свабодных носьбітаў зараду процілеглага знака; працэс, адваротны іанізацыі. Напр., y выніку Р. электронаў і дадатна зараджаных іонаў (катыёнаў) y газавай плазме ўтвараюцца нейтральныя атамы ў асноўным ці ўзбуджаным стане (гл. Узроўні энергіі). У крышт. паўправадніках Р. дэлакалізаваных электрона і дзіркі (электроннай вакансіі) адбываецца ў выніку пераходу электрона з зоны праводнасці ў валентную зону (гл. Зонная тэорыя). Пры гэтым лішак энергіі можа вылучацца ў выглядзе выпрамянення фатонаў (выпрамяняльная Р.; вызначае механізм дзеяння паўправадніковых лазераў і святловыпраменьвальных дыёдаў) ці безвыпрамяняльна перадавацца ваганням крышт. рашоткі, дамешкавым атамам і інш. М.А.Паклонскі. РЭКАМЕНДДЦЫЯ (ад позналац. гесоіпmendatio даручэнне), 1) пісьмовы ці вусны спрыяльны водзыў для паступлення ў якую-н. арганізацыю. 2) Станоўчая характарыстыка каго-н. з прапановай выкарыстаць яго ў пэўнай справе. 3) Парада, прапанова (напр., Р. навуковая, урача, рэкламнага характару). РЭКАНВЁРСІЯ (ад рэ... + лац. conversio змяненне, ператварэнне), перавод нар. гаспадаркі краіны пасля заканчэння вайны на вытв-сць прадукцыі мірнага часу. РЭКАНЙСТА (ісп. Reconquista ад reconquistar алваёўваць), адваяванне ка-
рэнным насельніцтвам Пірэнейскага п-ва зямель, захопленых y пач. 8 ст. арабамі і паўночнаафрыканскімі плямёнамі бербераў; працягвалася з 718 да канца 15 ст. Першай была перамога над арабамі ў 718 каля Кавадонгі. Да 11. ст. ўзніклі ісп. дзяржавы Леон, Кастылія, Арагон, Навара. Вырашальным этапам Р. быді 11— 13 ст. У 1085 адваяваны Таледа, y 1212 аб’яднаныя сілы іспанцаў нанеслі маўрам канчатковае паражэнне ў бітве каля Лас-Навас-дэ-Талосы. У 1229—35 адваяваны Балеарскія а-вы, y 1236 — Кордава, y 1238 — Валенсія, y 1248 — Севілья, y 1492 — Гранадскі эмірат. Адваяванне суправаджалася засяленнем і эканам. асваеннем спустошаных вайною зямель. Гал. рухальнай сілай Р. было сялянства, якое ў пач. Р. атрымлівала зямлю і асабістую свабоду. Карапеўская ўлада падтрымлівала ўтварэнне сялянскіх і гар. абшчын (найб. іх росквіт y 11— 13 ст.). 3 пашырэннем Р. феад. ўціск узмацніўся. Актыўна ўдзельнічалі ў Р. гараджане (гарады атрымлівалі самакіраванне), рыцарства (колькасць рыцараў павялічвалася за кошт сялян і гараджан). Р., якая вялася пад сцягам барацьбы хрысціян супраць «няверных», абумовіла рост ідэалаг. ўплыву і эканам. магутнасці каталіцкай царквы ў Іспаніі і Партугаліі. 3 Р. звязаны працэс фарміравання ісп. і партуг. народнасцей. У аснову ісп. літ. мовы лёг кастыльскі дыялект, што тлумачыцца пераважнай роляй Кастыліі ÿ Р. Эпоха Р. адлюстравана ў нар. эпасе (гераічны эпас пра Сіда Кампеадора, «Рамансера» і інш ). РЭКАНСТРЎКЦЫЯ (ад рэ... + лац. constructio пабудова), поўная (карэнная) або частковая (малая) перабудова з мэтай палепшыць ці ўдасканаліць што-небудзь. У працэсе Р. вытв-сці, напр., узнаўляюцца ці абнаўляюйца наяўныя асноўныя вытворчыя фонды і вытв. магутнасці на новай тэхн. аснове з мэтай павелічэння аб’ёмаў вырабу прадукцыі, павышэння яе тэхн. ўзроўню і якасці, паляпшэння ўмоў працы. Пры ч а с т к о в а й Р. абнаўляюцца і мадэрнізуюцца некат. прылады працы, абсталяванне, часткова перабудоўваюцца асобныя цэхі без значнага пашырэння іх вытв. плошчаў; пры п о ў н а й Р. — абнаўляецца пераважная частка абсталявання, комплексна механізуюцца і аўтаматызуюцца вытв. працэсы, мяняюцца тэхналогія і арганізацыя вытв-сці, будуюцца новыя, расшыраюцца старыя цэхі і ўчасткі асн. і дапаможнай вытв-сці. Робіцца таксама з мэтай змены профілю прадпрыемства ці вырабу новай прадукцыі на існуючых вытв. плошчах. Эканам. перавагі перад новым буд-вам: меншыя капітальныя затраты на адзінку прадукцыі, карацейшы тэрмін перабудовы, што дае магчымасць хутчэй і з меншымі выдаткамі атрымаць прырост прадукцыі. РЭКАНСТРЎКЦЫЯ ў а р х і т э к т у р ы , Г) карэнная перабудова населенага пункта, абнаўленне горада (яго планіроўкі,
забудовы і добраўпарадкавання), выкліканыя сац.-эканам., сан.-гігіенічнымі і арх.-маст. патрабаваннямі. У Зах. Еўропе Р. вядомы з эпохі Адраджэння. На Беларусі першыя Р. гарадоў зроблены ў 16 — пач. 17 ст. на аснове рэгулярных планаў пад уплывам горадабуд. ідэй Адраджэння (Нясвіж, Слуцк Мінскай, Быхаў Магілёўскай абл.). У канцы 18— 19 ст. Р. вялася з вырашэннем задач землекарыстання, арх.-планіровачнай будовы паводле дакладнай рэгулярнай схемы адпаведна горадабуд. прынцыпам стылю класіцызму, забудовы цэнтр. раёнаў гарадоў на новай рацыянапьнай аснове. 3 2-й пал. 20 ст. Р. прадугледжваецца генпланамі развіцця гарадоў, ажыццяўляецца на аснове дасягненняў навукі і тэхнікі. 2) Аднаўленне першапачатковага аблічча па рэштках, выяўл. матэрыялах ці апісаннях помніка (Р. помніка архітэктуры, горадабуд. ансамбля, твора скульптуры ці дэкар.-прыкладнога мастацтва). Таксама Р. — гэта і праект такога аднаўлення (у выглядзе рысунка, чарцяжа, апісання), напр., Р. цэркваў Спаса-Ефрасіннеўскай y г. Полацк (П.А.Рапапорт), Барысаглебскай y Гродне (М.М.Варонін), Дабравешчанскай y Віцебску (Г.А.Лаўрэцкі), замка ў г.п. Мір Карэліцкага р-на (В.В.Капнін), гіст. ч. Мінска — Верхняга горада (С.Г.Багласаў), шэрагу драўляных замкаў, папацаў, сядзіб (Ю.А.Якімовіч) і інш. Навук., глыбока аргументаваная Р. помніка можа быць важным матэрыялам яго наступнай рэстаўрацыі. У адрозненне ад рэстаўрацыі Р. не абавязкова прадугледжвае практычнае аднаўленне помніка. 3) Перабудова будынка з мэтай паляпшэння яго функцыянавання ці выкарыстання ў новым прызначэнні. Т.В.Габрусь. РЭКАНСТРЎКЦЫЯ, 1) y т э к с т а л о г i і — аднаўленне тэксту літаратурнага помніка на падставе аналізу асобных яго частак, што захаваліся, a таксама інш. блізкіх паводле складу, зместу, стылю твораў. Будуецца на комплексным даследаванні ўсіх крыніц і фактаў, што тычацца пэўнага помніка, яго ідэйна-маст. накіраванасці, месца і часу ўзнікнення, аўтарства і інш. У адрозненне ад кантамінацыі, y выніку якой ствараецца зводны, кампіляцыйны тэкст, Р. гіпатэтычна ўзнаўляе канкрэтны этап y гісторыі твора, па магчымасці дакладна рэальны тэкст. Найб. удалае аднаўленне помніка мінулага — Р. Троіцкага летапісу (пач. 15 ст.; рукапіс згарэў y час пажару Масквы ў 1812), зробленая рус. гісторыкам М.Прысёлкавым. У бел. тэксталогіі Р. карыстаюцца пры аднаўленні, напр., згубленых частак «Хронікі Быхаўца», за аснову бяруць «Хроніку польскую, літоўскую, жамойцкую і ўсяе Русі» М. Стрыйкоўскага і Галіцка-Валынскі летапіс. 2 ) У л і н г в і с т ы ц ы — гіпатэтычнае аднаўленне моўных форм і сістэм, якія зніклі, на аснове іх больш позніх адлюстраванняў і з улікам магчымых шляхоў моўнага развіцця. Упер-
шыню гэты метад ужыты ў сярэдзіне 19 ст. А.Шлайхерам для Р. індаеўрап. прамовы. Р. аб’ядноўвае некалькі метадычных працэдур: знешнюю (ці «параўнальную») Р., унутраную Р. і філал. метад. З н е ш н я я Р. аперыруе данымі mapa ry роднасных моў (напр., рэгулярнасць адпаведнасці паміж слав. b, герм. р, лац. / грэч. ф, санскрыцкім bh, хецкім р y гістарычна тоесных каранях дазваляе рэканструяваць індаеўрап. bh, які парознаму развіваўся ў мовах). У н у т р a н a я Р. выкарыстоўвае даныя адной мовы; яна — адзін з асн. прыёмаў узнаўлення гісторыі мовы. Ф і л а л а гічны м е т а д Р. заключаецца ў сістэмным даследаванні стараж. пісьмовых помнікаў на мовах той ці інш. генет. агульнасці з устаноўкай на выяўленне больш архаічных моўных форм, чым тыя, якія прадстаўлены ў сучасных мовах; падыходзіць толькі для тых моўных сем’яў, дзе існуе стараж. пісьмовая традыцыя (для індаеўрап. моў гэта хецкая, стараж.-грэч., лац., стараслав. мовы, санскрыт і інш.). Літ:. Л я х а н е в Д.С. Текстологмя. 2 язд. Л., 1983; Сравннтельно-нсюрнческое нзученне языков разных семей: Теормя лмнгвнст. реконструкцнн. М., 1988. В.А. Чамярыцкі (у тэксталогіі).
РЙКАНСТРЎКЦЫЯ П0ЎДНЯ 1865— 77, перыяд радыкальных сац.-эканам. пераўтварэнняў y амер. паўд. штатах пасля грамадзянскай вайны ў ЗПІА 1861—65; састйўная частка (2-я фаза) другой Амер. рэвалюцыі 1861—77. Праведзена ў час прэзідэнцтва Э.Джонсана (1865— 68) і У.С.Гранта (1869—77) з мэтай аднаўлення дзярж. адзінства ЗША і перабудовы жыцця паўд. штатаў краіны. Вырашала пытанні індустрыялізацыі, памяншэння ўплыву плантатараў, надання грамааз. правоў негрыцянскаму насельніцтву ў паўд. (б. рабаўладальніцкіх) штатах ЗША. Гал. рухаючыя сілы — радыкальнае крыло Рэсп. партыі (на федэральным узроўні), узбр. атрады (на мясц. узроўні). Фактычна пачалася з закону аб Рэканструкцыі ад 2.3.1867. Паводле рашэння кангрэса федэральныя войскі былі ўведзены ў паўд. штаты, іх тэр. падзелена на 5 ваен. акруг на чале з генераламі. У 1867 упершыню ў кангрэс 31І1А выбраны 16 неграў. Яны ўваходзілі і ў мясц. органы ўлады. У ходзе Р.П. ў рэгіёне актывізавалася развіццё прам-сці, транспарту (чыг. буд-ва), гандлю, добраўпарадкоўваліся населеныя пункты, пашырылася асвета сярод неграў. Але з-за супраціўлення плантатараў і інш. кансерватыўных сіл (гл. Ку-клукс-клан) не ўдалося радыкальна вырашыць агр. пытанне, y большасці паўд. штатаў узмацніліся расісцкія настроі (да 1877 рэспубліканцы кантралявалі ўладу толькі ў 3 з 11 мясц. штатаў). У крас. 1877 федэральныя войскі выведзены з-паўд. штатаў. У выніку Р.П. замацавана дзярж. адзінства ЗША, устаноўленае ў ходзе грамадз. вайны, зроблены захады па інтэграванні негрыцянскага насельніцтва ў амер. грамадства.
РЭКВІЕМ
569
Літ.: Ф о н е р Э. Рабство, гражданская война н реконструкцмя: новейшая мсторнографня / / Новая м новейшая нстормя. 1991. № 6. У.Я. Калаткоў.
РЭКАПГГУДЙЦЫЯ (ад лац. recapitulatio паўтарэнне), паўтарэнне ў эмбрыягенезе сучасных арганізмаў прыкмет, якія меліся ў дарослых продкаў (напр., жаберных адтулін y зародкаў наземных пазваночных). Р. як вынік пэўных суадносін антагенезу і філагенезу развіў y эвалюцыйным вучэнні Ч.Дарвін. У канцэпцыі біягенетычнага закону Э.Гекеля (1866) Р. разглядалася як непасрэдны вынік эвалюц. фарміравання антагенезу: прыкметы дарослых продкаў пасля змянення іх арганізацыі пры дапамозе прыбаўлення новай стадыі ў канцы антагенезу пераходзілі ў эмбрыянапьны стан і паўтараліся ў нашчадкаў y якасці зародкавых. А.М Северцаў паказаў, што Р. характэрна толькі для асобных органаў (а не цэлых стадый развіцця ўсяго арганізма, як лічыў Гекель) пры іх эвалюц. пераўтварэннях паводле спосабу анабаліі. РЭКАРДСМЁН (англ. recordsman), спартсмен (каманда), які ўстанавіў рэкорд y якім-н. відзе спорту на афіц. спаборніцтвах. Р. называюць таксама людзей, якія дасягнулі найб. поспехаў y вытворчай працы. PâKBIEM (ад першага слова лац. тэкcry «Requiem aeternam dona eis, Domine» — «Спакой вечны даруй ім, божа»), 1) y м y з ы ц ы — жапобная памінальная меса, прысвечаная памяці памерлых. Ад урачыстай каталіцкай месы адрозніваецца тым, што замест частак «Глорыя» і «Крэда» ўводзяцца «Рэквіем», «Дыез ірэ», «Туба мірум», «Лакрымоза» і інш. Першапач. інтанацыйнай асновай Р. служылі мелодыі грыгарыячскага харала. У 17— 18 ст. Р. ператварыўся ў буйную цыклічную кампазіцыю для салістаў, хору і аркестра, дзе поліфанічны склад спалучаўся з гамафоннагарманічным. Лепшыя ўзоры Р. набылі пазакультавы, канцэртны характар. Сусв. вядомасць набыў Рэквіем В.А.Моцарта (1791; скончаны Ф.К.Зюсмайрам). Сярод аўтараў найб. выдатных Р. 19 ст. Г.Берліёз, Дж.Вердзі, І.Брамс; y 20 ст. — П.ХІндэміт, Ф.Дэліус, Б.Брытэн. Р. стаў, з аднаго боку, галіной неакласіцызму (І.Стравінскі, А.Шнітке), a з другога — аб’ектам эксперыментаў y навейшых муз. плынях (ДзЛігеці).
У бел. музыцьі рысы Р. маюць паэма-Р «Хатынскія званы» Ю.Семянякі, Р.-балдда А.Мдывані, Р. «Помніце» Л.Шлег і інш. 2) У л і т а р а т у р ы — жанравастылявы тып твора спецыфічнага ідэйна-маральнага зместу — жапобна-элегічнага ці гераічнага, y якім паэтычна апяваюцца (нярэдка ў традыцыях нар. галашэнняў) ахвяры, страты і адначасова раскрываюцца магутнасць і хараство жыццёвых сіл, здольных процістаяць злу. У Р. спалучаюцца лірычна-прачулы журботны (ці трагічна-балючы) і ўзвышана-суровы, стрымана-ўрачысты, часам прамоўніцка-публіцыстычны пачат-
570
р э к в із іт
кі. У бел. л-ры рысы Р. ўпершыню праявіліся ў творах пач. 20 ст. («Зваяваным», «Курган» Я.Купалы, «Страцім-лебедзь», «Максім і Магдалена» М.Багдановіча). У сучаснай паэзіі Р. найчасцей увасабляецца ў жанрах паэмы, балады. Трагічнае пачуццё страт і гарачы антыфаш. пафас, высокае філас.-гуманіст. асэнсаванне праблем сучаснасці характэрны для паэм «Блакада» Р.Барадуліна, «Голас сэрца» П.Броўкі, «Паэма расстання» Г.Бураўкіна, «Заазёр’е» А.Вярцінскага, «Трыпутнік» К.Кірэенкі, «Варшаўскі шлях» А.Куляшова, «Паэма жніва» Н.Мацяш. Асаблівасці Р. ўласцівы малым паэт. формам, дзе зліваюцца трагічнае і гераічнае («Хатынскі снег» Бураўкіна, «Рэквіем» Вярцінскага, «Над брацкай магілай» Куляшова, «Рэквіем» М.Танка і інш.). Радзей Р. выяўляе сябе ў прозе: y ёй слаба выражаны інтанацыйны лад, эмацыянальнае гучанне. Рысы Р. ўласцівы творам А.Адамовіча «Хатынская аповесць», В.Быкава «Абеліск», «Мёртвым не баліць», «Знак бяды», «Аблава», В.Казько «Суд y Слабадзе», І.Пташнікава «Тартак», дакумент. кн. Адамовіча, Я.Брыля, У.Калесніка «Я з вогненнай вёскі», С.Алексіевіч «Чарнобыльская малітва». А.І.Валадковіч (музыка), А.М.Пяткевіч (літаратура).
РЭКВІЗІТ (ад лац. requisitum патрэбнае, неабходнае), розныя рэчы (сапраўдныя ці бутафорскія), якія выкарыстоўваюцца пры пастаноўцы спектакляў ui здымцы кінафільмаў. РЭКВІЗІТЫ ю р ы д ы ч н ы я, даныя, якія павінны змяшчацца ў акце, дакуменце для прызнання яго сапраўдным. Напр., дагавор, чэк, вэксаль і інш. павінны мець такія Р., як назва дакумента, дата яго складання, сума, што належыць аплаце, найменне плацельшчыка і інш. РЭКВІЗІЦЫЯ (ад лац. requisitio патрабаванне), 1) y м і ж н а р о д н ы м п р a в е — прымусовае аплатнае адабранне розных відаў маёмасці для выкарыстання арміяй варожай дзяржавы. Паводле Гаагскай канвенцыі аб законах і звычаях сухапутнай вайны 1907, Р. могуць рабіцца толькі для патрэб акупацыйнай арміі і не павінны ажыццяўляцца для забеспячэння патрэб ваюючай дзяржавы наогул. Яны павінны адпавядаць сродкам краіны і быць такімі, каб не накладаць на насельніцтва абавязку ўдзельнічаць y ваен. дзеяннях супраць сваёй айчыны. Р. могуць рабіцца выключна камандаваннем акупіраванай мясцовасці (асобныя салдаты і афіцэры неправамоцныя іх патрабаваць) толькі ў той меры, y якой гэта выклікана ваен. неабходнасцю. Усе Р. павінны быць аплачаны наяўнымі грашамі, a ў выпадку, калі гэта зрабіць немагчыма, адабранне належыць засведчыць распіскай, і аплата належнай сумы павінна быць ажыццёўлена па магчымасці ў
найхутчэйшы тэрмін. 2) У цывільным праве Рэспублікі Беларусь Р. — адна з падстаў спынення права ўласнасці. Паводле арт. 243 Цывільнага кодэкса ў выпадках стыхійных бедстваў, аварый, эпідэмій, эпізаотый і пры інш. акалічнасцях, што маюць надзвычайны характар, маёмасць y інтарэсах грамадства паводле рашэння дзярж. органаў можа быць забрана ад уласніка ў парадку і на ўмовах, устаноўленых законам, з выплатай яму кошту маёмасці. Ацэнка, па якой уласніку кампенсуецца вартасць рэквізаванай маёмасці, можа быць аспрэчана ім y судзе. Асоба, маёмасць якой рэквізавана, мае права пры спыненні дзеяння акалічнасцей, y сувязі з якімі адбылася Р., патрабаваць праз суд вяртання маёмасці, што захавалася. Г.А.Маслыка.
РбКЕТ (англ. racket ад rack мучыць, катаваць), шантаж, вымаганне, якія ажыццяўляюцца праз пагрозы і насілле. У бел. крымінальным заканадаўстве тэрмін «P.» не выкарыстоўваецца, аднак ужываецца ў юрыд. публіцыстыцы. Р^К І МІЖНАР0ДНЫЯ, рэкі, якія працякаюць па тэрыторыі дзвюх і больш дзяржаў і выкарыстанне якіх з’яўляецца прадметам міжнар. прававых адносін паміж прыбярэжнымі дзяржавамі (напр., Дунай, Рэйн, Конга, Нігер, Амазонка). Кожная частка Р.м. знаходзіцца пад суверэнітэтам той дзяржавы, y межах якой працякае. Сярод Р.м. прынята вылучаць пагранічныя рэкі, якія раздзялякшь тэрыторыі некалькіх дзяржаў і звычайна не з’яўляюцца адкрытымі для міжнар. суднаходства. РЭКЛАМА (франц. réclame ад лац. reclamare крычаць), інфармацыйнае паведамленне пра спажывецкія ўласцівасці тавараў і віды паслуг з мэтай прыцягнуць увагу спажыўцоў, стварьшь попыт на іх; папулярызацыя твораў літаратуры, мастацтва і інш. Р. існавала ўжо ў Стараж. Грэцыі і Рыме (аб’явы пісапі на драўляных дошках, гравіравалі на медзі ці косці, зачытвалі ў месцы збору народу). Друкаваная Р. (пач. 17 ст.) звязана з імёнамі У. Кэкстана (Англія) і Т.Рэнадо (Францыя). Першае рэкламнае бюро ўзнікла ў Лондане (1611). Сучасныя сродкі Р.: друк (гаэеты, часопісы, бюлетэні, праспекты, буклеты і інш.), радыё, тэлебачанне, кіно, светлавыя аб’явы, кідкія шыльды і інш. Сярод друкаваных сродкаў Р. найб. вядомыя на Беларусі: даведнік «Бізнес—Беларусь», газеты «Різ рук в рукн», «Ва-банк», «Коммерсант ЭКСПО», «Экспресс-реклама», «Ммнск на ладонях*, «Мз первых рук», «Рекламное прнложенне» к газ. «Вечерннй Мннск» і інш. Р. займаібцца спец. фірма і агенцтвы. Найб. значныя з іх на Беларусі: «Рэмарк», «Фортэ», «Белая карона». Міжнар. сетка рэкламных агенцтваў прадстаўлена амер. агенцтвам «Грэй» (дзейнічае ў 153 краінах свету), англ. «Лео Бернет» (дзейнічае ў 147 краінах) і інш. Т.У.ЛюковЫ.
РЭКЛАМА, ІНФАРМАЦЫЯ, ДАЙДЖЭСТ, P 1Д, бел. недзяржаўная інфармайыйная служба ў 1992—97 y Мінску. Асн. кірункі: збор і апрацоўка навін паліт., эканам., культ. і інш. характару, распаўсюджванне іх y сродках
масавай інфармацыі, прыватным асобам на тэр. Беларусі і за яе межамі, узаемаабмен з замежнымі сродкамі масавай інфармацыі. Праводзіла таксама сацыялагічныя даследаванні, аказвала кансультацыйныя, рэкламныя і пасрэднійкія паслугі, рыхтавала і размяшчала дайджэсты рэсп. і замежных перыяд. выданняў, праводзіла выстаўкі, кірмашы, ярмаркі, стварала рэкламную праДукіХЫЮ. А.М.Шхальчанка. РЭКЛАМАЦЫЯ (ад лац. reclamatio пярэчанне, неадабрэнне), абгрунтаваная прэтэнзія спажыўца (заказчыка) на выяўленыя недахопы ў атрыманай ад даўжніка (вытворцы, пастаўшчыка, падрадчыка) прадукцыі ці ў выкананай рабоце Прад’яўляецца даўжніку, калі якасць ці колькасць тавару, выкананая работа не адпавядаюць умовам дагавора, парушаюцца тэрміны пастаўкі тавару або парадак плацяжоў. Паслядоўнасць афармлення і прад’яўлення Р. ўстанаўліваецца пры заключэнні дагавора. Р. можа патрабаваць ліквідаваць выяўленыя недахопы, знізіць цану, замяніць дэфектны выраб ці кампенсаваць прычыненыя спажыўцу (заказчыку) страты. РЙКЛІНГХАЎЗЕН (Recklinghausen), горад y Германіі, y зямлі Паўн. Рэйн-Вестфалія, y міжрэччы рэк Эмшэр і Ліпе. Каля 130 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Эмшэр і канале Рэйн—Герне. Прам-сць: кам.-вуг., коксахім., тэкст., швейная, горнае машынабудаванне. РЭКЛКЬ (Reclus) Жан Жак Элізэ (15.3.1830, г. Сент-Фуа-ла-Гранд, Францыя — 4.7.1905), французскі географ, сацыёлаг і паліт. дзеяч. Вучыўся ў пратэстанцкім духоўным ун-це ў г. Мантабан. У 1849 выключаны з ун-та за прапаганду сацыяліст. ідэй. У 1851 эмігрыраваў y Вялікабрытанію, жыў y ЗІІ1А, краінах Цэнтр. і Паўд. Амерыкі. У 1871 за ўдзел y Парыжскай Камуне прыгавораны да пажыццёвага выгнання. 3 1872 жыў y Італіі, Швейцарыі, Бельгіі. У 1892— 1905 праф. Свабоднага і Новага ун-таў y Бруселі (Бельгія). Аўтар прац «Чалавек і Зямля» (т. 1—6, 1876—94), дзе выказаў свае погляды на эвалюцыю людскога грамадства, «Зямля і людзі. Усеагульная геаграфія» (т. 1— 19, 1884— 94) і інш. РЭК0Н , элементарная адзінка генет. рэкамбінацыі; мінім. ўчастак генет. матэрыялу, y межах якога яна магчыма. Прапанаваны амер. генетыкам С.Бензерам y 1957. Тэрмін мала ўжываецца, Ta sty што выяўлена магчымасць рэкамбінацыі паміж суседнімі парамі нуклеатыдаў ДНК. Р.Г.Заяц. РЭК0РД (англ. record), найлепшы вынік, найвыш. поспех, дасягнуты ў якойн. галіне (напр., P. y прайы, спорце). Р^КРУТ (ням. Rekrut ад франц. recruter набіраць войска), асоба, прынятая на ваен. службу па найме або павіннасці. Тэрмін (ужываецца з 17 ст.) атрымаў
шырокае распаўсюджанне ў 18— 19 ст. y сувязі са стварэннем y шэрагу краін пастаяннага рэгулярнага войска. У рас. арміі ў 1705— 1874 асоба, залічаная ў армію паводле рэкруцкай павіннасці. У 1874 з увядзеннем y Расіі ўсеагульнай воінскай павіннасці тэрмін «P.» заменены словам «навабранец ». РЭКРЎЦКАЯ ПАВІННАСЦЬ, сістэма камплектавання рас. рэгулярнага войска ў 18— 19 ст. Пачаткам пераходу да Р.п. з’явіліся змены ў складзе і парадку набору датачных людзей (1699); канчаткова ўведзена ў 1705. Рэкрутаў набіралі прымусова з усіх падатных саслоўяў (сялян, мяшчан і інш.). Пазней ад Р.п. былі вызвалены купцы, царк. служкі, ганаровыя грамадзяне і інш. Напачатку рэкруты служылі пажыццёва, з 1793—25 гадоў, з 1834—20, y 1855—72 — 12, 10 і 7 гадоў. Узрост рэкрутаў складаў (у розныя гіст. перыяды) ад 17 да 35 гадоў (у 1726—66 — «усякага ўзросту»), Да 1724 бралі 1 рэкрута з 20 двароў, потым 5 і больш з 1000 рэвізскіх душ. У 1874 Р.п. заменена ўсеагульнай воінскай павіннасцю. М.М.Субоцін.
РЭКРЎЦКІЯ I САЛДАЦКІЯ nÉCH I, адзін з відаў нар. пазаабрадавай сацыяльна-быт. лірыкі. Узніклі ў 18— 19 ст. пасля ўвядзення рэкруцкай павіннасці (у 1705 y Расіі, на Беларусі — пасля далучэння яе да Расіі ў канцы 18 ст.). Больш цесна, чым інш. віды і жанры бел. нар. лірыкі, звязаны з рэчаіснасцю і адлюстроўваюць рэальныя гіст. падзеі і з’явы. У іх адлюстраваны ўсе этапы набору ў рэкруты і служба ў царскім войску: развітанне з бацькамі, жонкай, нявестай, горкая доля навабранца, муштра ў дарскай арміі, цяжкія паходы і трагічны лёс рэкрута. Ёсць y іх і пратэст супраць прымусовай службы і войнаў, сац. няроўнасці і несправядлівасці пры наборы. Найб. поўна бел. Р. і с.п. сабраў М.Федароўскі. Р. і с.п. багатыя сімволікай і псіхал. паралелізмам: многія песні пачынаюцца з апісання змрочных малюнкаў прыроды, прасякнутых прадчуваннем бяды, трагічнага лёсу героя; маці рэкрута ў вобразе зязюлі прылятае на месца прыёму і жаласна просіць забраць усё, але вярнуць дадому сына, якога чакае «салдацкімі слязьмі злітая» дарога. Смуткам прасякнуты песні пра расстанне жонкі або нявесты з каханым, асабліва тыя, дзе расказваецца пра смерць салдата. Для Р. і с.п. характэрны выразныя эпітэты («конь вараны», «воран чорны»), метафары («наступіла цёмна хмара», «зямліца стагнала»), антытэзы («лепей дома цэпам бухаць, чым y войску муштры слухаць», «лепей дома хлеб аўсяны, чым на вайне пытляваны») і інш. маст. сродкі. Як і казацкія necui, Р. і с.п. ў асноўным харавыя, шматгалосыя мужчынскія. Мелодыі і характар выканання іх вельмі разнастайны (паходныя і ст'раявыя песні пераважна маршавыя). Публ.: Беларускія народныя песні. Т. 2. Мн., 1960; Лірычныя песні. Мн., 1976; Беларускі фальклор: Хрэстаматыя. 4 выд. Мн., 1996. Літ.: М у х а р н н с к а я Л.С. Белорусская народная песня: Нст. развнтме. Мн., 1977; П е т р о в с к а я Г.А. Белорусскме соцнально-бытовые песнн. Мн., 1982; Г і л е в і ч Н.С. Наша родная песня. Мн., 1968. Г.А. Пятроўская.
РЭКРЫШТАЛІЗАЦЫЯ, утварэнне і рост (або толькі рост) адных крышт. зярнят полікрышталя за кошт іншых (структурна менш дасканалых) той жа фазы. Скорасць Р. экспаненцыяльна нарастае з павышэннем т-ры і ў значнай ступені залежыць ад хім. і фазавага саставу матэрыялу. Асабліва інтэнсіўна Р. праходзіць y пластычна дэфармаваных матэрыялах (гл. Дэфармацыя). Прыводзіць да ліквідацыі структурных дэфектаў, змяняе памеры і арыентацыю зярнят, a часам і тэкстуру. РЭКРЭАЦЫЙНАЕ ДОБРАУПАРАДКАВАННЕ, мерапрыемствы па паляпшэнні ўмоў адпачынку, павышэнні ўстойлівасці ландшафтаў да рэкрэацыйных нагрузак, удасканальванні эстэт. якасцей месцаў адпачынку. У залежнасці ад прызначэння рж рэацыйных тэрыторый і іх наведвальнасці фарміруюцца ландшафты з розным узроўнем Р.д. (напр., на аснове прыроднага ляснога масіву могуць фарміравацца пашыраныя на Беларусі рэкрэацыііныя лясы, лесапаркі і загарадныя паркі). У р э к р э а ц ы й н ы х л я с а х захоўваецца прыродны характар асяроддзя і ствараецца мінім. ўзровень добраўпарадкавання (абсталяванне турысцкіх стаянак, сховішчаў ад непагадзі, месцаў для вогнішчаў і інш ). У л е с а п а р к а х прарэджваецца дрэвастой, фарміруюіша выразныя пейзажныя перспектывы, пракладваюцца дарожкі і сцежкі (займаюць да 4% тэрыторыі), абсталёўваюцца пляцоўкі для адпачынку, спарт. заняткаў і г.д. У з a гарадных п а р к а х ствараецца больш высокі ўзровень Р.д.: высаджваюцца дэкар. расліны, паляпшаецца травяное покрыва, добраўпарадкоўваюцца берагі вадаёмаў; фарміруюцца пейзажныя карціны, сеткі дарог і сцежак (займаюць да 8% тэр.), выкарыстоўваюцца малыя арх. формы (альтанкі, кіёскі, фантаны, свяцільнікі і інш ). Разліковыя рэкрэацыйныя нагрузкі на 1 га тэр. рэкрэацыйнага лесу — 3— 10 чал., лесапарку — 8—30, загараднага парку — 25—70 чал. Р.д. ажыццяўляецца на аснове спец. праекта, які забяспечвае цэласнасць арх.-планіровачнага і ландшафтнага вырашэння кампазіцыйнай задумы з улікам прыродаахоўных патраГ.А.Патаеў. баванняў. РЭКРЭАЦЬІЙНАЯ АРХІТЭКТЎРА, галіна архітэктуры, якая займаецца прасторавай арганізацыяй месцаў адпачынку, санаторна-курортнага лячэння, турызму. Уключае праектаванне і ўзвядзенне будынкаў, комплексаў, цэнтраў, зон адпачынку і інш. Рэкрэацыйныя прасторы ствараюцца на аснове захаваных каштоўных прыродных ландшафтаў. Сучасная Р.а. развіваецца ў функцыян. і атрактыўным кірунках. Функцыян. кірунак мае просты лаканічны характар, падначалены макс. зручнасці ў выкарыстанні і цеснаму кантакту чалавека з прыродай (тэрасы, балконы, лоджыі, раскрыццё інтэр’ераў y навакольны ландшафт і г.д.). Атрактыўны
РЭКРЭАЦЫЙНАЯ
571
кірунак арыентаваны на змену ўражанняў, звыклых абставін: пошук эфектных запамінальных вырашэнняў, стварэнне выразных арх. форм, незвычайных кампазіцый. У Р.а. пашыраны матывы нар. дойлідства, што дазваляе ствараць нац. каларыт забудовы. Важнае значэнне надаецца ўзаемасувязі арх. і прыродных прасторавых форм, выкарыстанню ў вонкавай аддзелцы мясц. буд. матэрыялаў прыроднага паходжання ці блізкіх да іх па фактуры і колеры. Пры ўзвядзенні аб’ектаў Р.а. выкарыстоўваюцца прыёмы ландшафтнай архітэктуры і ландшафтнаіі скульптуры.
Г.А.Патаеў
Рэкрэацыйная архітэктура. Дзіцячы аздараўленчы комплекс «Брыганціна» ў Мападзечанскім раёне Мінскай вобл.
Рэкрэацыйная архітэктура. Гасцініца спартыўнага комплексу «Раўбічы» (Мінскі раён).
РЭКРЭАЦЬіІЙНАЯ ГЕАГРАФІЯ, сацыяльна-геаграфічная дысцыпліна, якая вывучае гал. фактары развіцця і заканамернасці тэр. арганізацыі рэкрэацыйнай дзейнасці (лячэбна-курортнай, аздараўленчай, турысцкай, экскурсійнай) і турысцкай гаспадаркі. Задачы Р.г.: даследаванне і ацэнка прыродных і культ.-гіст. рэкрэацыйных рэсурсаў, турысцкага попыту і выбіральнасці рэкрэацыйных тэрыторый рознымі сац.-дэмаграфічнымі групамі насельніцтва, структуры і геагр. накіраванасці турысцкіх патокаў, абгрунтавання комплекснага развіцця і спецыялізацыі рэкрэацыйных раёнаў, курортаў і інш. Выкарыстоўвае сістэмна-структурны ландшафтна-экалагічны, балансавы, ацэначны і інш. метады. Цесна звязана з фіз., сац., эканам. і мед. геаграфіямі, курар-
572________ РЭКРЭАЦЫЙНАЯ
жу. На Беларусі Р.к. складзены па абласцях. П.ІЛабапок.
талогіяй, эканомікай турызму і інш. На Беларусі даследаванні па Р.г. праводзяцца з 1960-х г. y БДУ, БПА, БелНДІ праектавання горадабудаўніцтва, Бел. тэхнал. ун-це і інш. Гл. таксама Рэкрэацыя. /.І.Пірожнік.
РЭКРЭАЦЫЙНЫЯ л я с ы , лясы курортных і зялёных зон, прыродныя нац. паркі і інш., якія выкарыстоўваюцца для адпачынку насельніцтва. У іх ажыццяўляюцца лыжныя, пешаходныя і водныя прагулкі, збор грыбоў і ягад і інш. віды рэкрэацыі (акрамя палявання). На Беларусі агульная пл. Р.л. каля 1 млн. га, з іх найб. каштоўныя хваёвыя, дубовыя і бярозавыя лясы на ўвільготненых глебах. Асн. масівы Р.л. y нац. парках «Браслаўскія азёры», «Нарачанскі», Мінскай лесапаркавай гаспадарцы.
РЭКРЭАЦЫЙНАЯ ЁМІСТАСЦЬ, мера здольнасці рэкрэацыйнай тэрыторыі забяспечваць неабходныя ўмовы для адпачынку пэўнаЯ колькасці людзей без прычынення шкоды прыроднаму асяроддзю. Разлік Р.ё. праводзяць пры планаванні і арганізацыі зон адпачынку, што дазваляе прагназіраваць і прадухіляць негатыўныя змены ў прыродных комплексах. Перавышэнне паказчыкаў Р.ё. звыш гранічна дапушчальнай рэкрэацыйнай нагрузкі вядзе да пагаршэння ўмоў адпачынку і развіцця дыгрэсі І.
П. І.Лабанок.
РЭКРЭАЦЫЙНАЯ НАГРЎЗКА, разліковая колькасць наведвальнікаў для пэўнай рэкрэацыйнай тэрыторыі\ гл. Гранічна дапушчальная рэкрэацыйная нагрузка. РЭКРЭАЦЬІЙНАЯ ТЭРЫ Т0РЫ Я, тэрыторыя з прыродна-ландшафтнымі і культ.-антрапагеннымі комплексамі, якая выкарыстоўваецца для адпачынку, турызму, санаторна-курортнага лячэння. Падзяляецца на месцы адпачынку (паркі, скверы, леса- і лугапаркі, рэкрэацыйныя лясы, садова-агародныя кааператывы і інш.) і рэкрэацыйныя зоны (зоны адпачынку і турызму, курорты, турысцкія цэнтры і інш.). Вылучаюцца Р.т. кароткачасовага (штодзённага, штотьшнёвага) і працяглага адпачынку; азёрна-лясныя, леса-рачныя, прыморскія, горныя і інш. На Беларусі Р.т. ўключае 8 курортаў рэсп. і 5 мясц. значэння, 14 зон адпачынку рэсп. і 187 мясц. значэння агульнай пл. 1,85 млн. га. Каля 30% Р.т. (пераважна ў Гомельскай, Магілёўскай, часткова ў Мінскай абласцях) пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС знаходзяцца ў зоне радыеактыўнага забруджвання, дзе патрабуецца працяглая рэкультывацыя. І.І.Лірожнік.
РЭКРЭАЦЬІЙНЫ КАДАс ТР, збор звестак аб прыродных умовах рэкрэацыйнай і аздараўленча-лячэбнай каштоўнасці тэр. і аб’ектаў, якія прызначаны для арганізацыі масавага адпачынку і аднаўлення здароўя людзей. Уключае даныя аб пейзажна-эстэтычнай годнасці і сан.-гігіенічных уласцівасцях аб’ектаў, складанасці і працягласці пешаходных, водных, транспартных турысцкіх маршрутаў і іх даступнасці для розных катэгорый адпачываючых, аддаленасць ад асн. культурных і прамысл. цэнтраў і інш. Пры комплекснай сан.-гігіенічнай ацэнцы аб’ектаў улічваюцца кліматычныя, геолага-геамарфал., глебавыя, гідралагічныя ўмовы, расліннасць, узровень урбанізацыі, эстэтычнасць пейза-
А.А. Малажаўскі.
РЭКРЭАЦЫЙНЫЯ РЭСЎРСЫ, прыродныя і культурна-гіст. комплексы і іх элементы, якія выкарыстоўваюцца для аднаўлення працаздольнасці і здароўя людзей (рэкрэацыі ). На Беларусі для рэкрэацыйнага выкарыстання резервуецца каля 2 млн. га (каля 10% тэр.) y мясцінах, адметных спрыяльнымі прыродна-кліматычнымі ўмовамі, крыніцамі мінер. вод, радовішчамі лек. гразей, маляўнічымі ландшафтамі, помнікамі гісторыі, культуры, прыроды. На іх базе фарміруюцца зоны адпачынку, пансіянаты, турбазы, кемпінгі, пракладваюцца турысцкія маршруты. Асн. задача рэкрэацыйнага прыродакарыстання — вызначэнне гранічна дапушчальных рэкрэацыйных нагрузак на розныя тыпы ландшафтаў з мэтай прадухілення дыгрэсіі.
РЭКРЭАЦЫЯ (польск. rekreacja адпачынак ад лац. recreatio аднаўленне), дзейнасць чалавека ў вольны час, накіраваная на аднаўленне і ўмацаванне здароўя, фіз. і духоўных сіл, працаздольнасці. Рэкрэацыйныя патрабаванні чалавека залежаць ад узроўню развіцця прадукц. сіл і характару вытв. адносін, a таксама ад узросту, прафесіі і інш. Рост аўтаматызацыі працы ў спалучэнні з урбанізацыяй y эпоху навуковатэхн. рэвалюцыі вядуць да скарачэння фіз. нагрузак і рухальнай актыўнасці, росту псіхаэмацыянальнага напружання і стомленасці чалавека. Пасіўны адпачынак не забяспечвае поўнага аднаўлення працаддольнасці, патрабуецца актыўнае развіццё рэкрэацыйных заняткаў. Жыццядзейнасць людзей абумоўлівае неабходнасць узаемазвязанага рэкрэацыйнага асяроддзя: бліжэйшае наваколле — двор, азялененыя пляцоўкі, паркі і скверы; таксама загарадныя рэкрэацыйныя тэр.; для працяглага адпачынку — спецыялізаваныя курортна-турысцкія раёны і цэнтры. Пры праектаванні рэкрэацыйных тэрыторый прадугледжваюцца прыродаахоўныя мерапрыемствы і іх рэкрэацыйная ёмістасць. На Беларусі 319 устаноў ад-
пачынку, санаторнага лячэння і,турызму на 47 тыс. месцаў; для Р. — каля 2 млн. га ТЭр. (1999). П.І.Лабанок. РЭКС (ад лац. гех цар), парода караткашэрсных трусоў шкуркавага кірунку. Выведзена ў 1919 y Францыі. Больш за 20 каляровых варыяцый: Р.-шыншыла, Р.-матылёк, блакітны, рыжы і інш. Выкарыстоўваецца для вырабу футра «пад коцік».
Канстытуцыя кволая, пераразвітая. Тулава падоўжанае, з крыху гарбатай спінаю. Сярэдняя маса 4,4 кг. Валасяное покрыва шчыльнае. Плоднасць 5—6 трусянят за год.
РФКТА, вёска ў Горацкім р-не Магілёўскай вобл., на р. Проня, каля аўтадарогі Горкі— Орша. Цэнтр. сельсавета і аграгандл. прадпрыемства «Горацкае». За 5 км на ПнЗ ад г. Горкі, 90 км ад Магілёва, 7 км ад чыг. ст. Пагодзіна. 652 ж., 223 двары (2001). Базавая і мастацтваў школы, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. PâKTA, вёска ў Луцкім с/с Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр. саўгаса. За 17 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Жлобін, 100 км ад Гомеля. 785 ж., 284 двары (2001). Пач. школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая Ma rina сав. воінаў. РФКТА, вёска ў Свенскім с/с Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Слаўгарад — Доўск. Цэнтр калгаса. За 25 км на ПнЗ ад г. Слаўгарад, 95 км ад Магілёва, 55 км ад чыг. ст. Рагачоў. 399 ж., 124 двары (2001). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. P^KTAP (лац. rector кіраўнік), кіраўнік універсітэта і некат. вышэйшых навуч. устаноў, таксама духоўнай навуч. установы. РЭКТЫФІКАЦЫЯ (позналац. rectificatio выпрамленне ад лац. rectus прамы, правільны + facio раблю), раздзяленне гамагенных вадкіх сумесей на састаўныя часткі. Засн. на дыфузійным абмене кампанентаў паміж паравой і вадкай фазамі (гл. Дыстыляцыя). Суправаджаецца міжфазавЫм цеплаабменам. Адрозніваюць Р. двух- і шматкампанентных сумесей; ажыццяўляюць бесперапынна ці перыядычна. Для Р. выкарыстоўваюць калонныя апараты (рэктыфікацыйныя калоны), y якіх адбываецца шматразовы кантакт паміж патокамі вадкай і паравой фаз, што рухаюцца проціцёкам. Пры бесперапыннай Р. нагрэтая зыходная сумесь бесперапынна падаецца ў сярэднюю частку капоны, дзе з яе выпарваюцца нізкакіпячыя кампаненты. Пара падымаецца ўверх па калоне, на рэктыфікацыйных талерках яна кантактуе з вадкасцю (флегмай), якая паступае зверху ўніз, узбагачаецца нізкакіпячымі кампанентамі і паступае ў дэфлегматар (кандэнсатар). Частка дыстыляту з дэфлегматара (флегма) вяртаецца ў калону на арашэнне, астатні дыстылят праз халадзільнік адпампоўваецца ў ёмістасці гатовай прадукцыі. Пры Р. шматкампанентных сумесей гатовыя прадукты адбіраюць на рознай вышыні верхняй паловы калоны (напр., пры Р. нафты зверху адбіраюць бензін, ніжэй газу і яшчэ ніжэй дызелыюе паліва). Вадкая фаза сумесі, што паступае ў калону, сцякае з рэктыфікацыйных талерак уніз, пры гэтым яна ўзбагачаецца высокакіпячымі кампанентамі з пары (лёгкакіпячыя кампаненты паступаюць y пару), якая падымаецца з куба-выпаральніка, і адводзіцца з калоны (частка вадкасці ў выглядзе пары зноў паступае ў калону). Выкарыстоўваюць пераважна ў хім. і нафтаперапрацоўчай прам-сці. Літ.: Ж a р о в В.Т. С е р а ф н м о в Л.А. Фнзнко-хнмнческяе основы дмстнлляцян м
ректнфнкацнп. Л., 1975; П е т л ю к Ф.Б., С е р а ф н м о в Л.А. Многокомпонентная ректмфнкацня: Теорня н расчет. М., 1983. Ю.Р.Егіязпроў.
РЭКУЛЬТЫВАЦЫЯ ЗЯМЕЛЬ (эд рэ...+ + культывацыя), комплекс мерапрыемстваў па аднаўленні гасп. каштоўнасці і прадукцыйнасці зямель, пашкоджаных эрозіяй, пры здабычы і перапрацоўцы карысных выкапняў, геолагаразведачных, буд. і інш. работах. Важная састаўная ч. рэкультывацыі ландшафтаў. Асн. кірункі Р.з.: с.-г. (стварэнне ворных зямель, сенажацей, пашаў, садоў), лесагасп. (лесапасадкі эксплуатац., азеляняльнага, глебаахоўнага водаахоўнага прызначэння), водагасп. (стварэнне сажалак, вадасховішчаў, водна-спарт. комплексаў), жыллёвае і прамысл. буд-ва на парушаных землях. Праводзіцца ў 2 этапы: горнатэхн. (планіровачныя работы, фарміраванне адхонаў, выемак і адвалаў, пакрыццё парушаных зямель глебавым покрывам, меліярац. работы, буд-ва дарог) і біял. (аднаўленне ўраалівасці зямель, стварэнне с.-г. і лясных угоддзяў, фарміраванне ландшафгаў, спрыяльных для жьшцядзейнасйі чалавека).
На Беларусі зацверджана зямельным заканадаўствам і абавязковая для ўсіх гасп. устаноў, якія выконваюйь работы, звязаныя з парушэннем глебавага покрыва; састаўная ч. мерапрыемстваў y сістэме аховы прыроды і рацыянальнага прыродакарыстання. Найб. плошчы парушаны торфараспрацоўкамі, здабычай нярудных карысных выкапняў, нафты, калійных солей, буд-ва дарог, газа- і нафтаправодаў. У 1985 рэкультывавана 12 тыс. га, y 1995 — 6; y 1999 — 3 тыс. га зямель.
Схема ўстаноўкі бесперапыннай рэкгыфікацыі: 1 — куб-выпаральнік; 2 — рэктыфікацыйная калона (а — рэктыфікацыйная талерка, б — зліўная шклянка); 3 — дэфлегматар; 4 — халадзільнік.
РЭКУЛЬТЫВАЦЫЯ ЛАНДШАФТАЎ, комплекс работ па аднаўленні гасп., эстэт., медыка-біял. і інш. каштоўнасцей ландшафтаў, парушаных антрапагенным уздзеяннем. Уваходзіць y сістэму мерапрыемстваў па рацыянальным прыродакарыстанні і ахове прыроды. Вылучаюць горнатэхн., біял. і буд. этапы рэкультывацыі. Горнат эхні чная р э к у л ь т ы в а ц ы я (планіроўка паверхні, пракладка дарог і інш.) накіравана на аднаўленне абіятычнага субстрату для стварэння асновы для наступнага этапу рэкультывацыі. Б і я л а г і ч н а я р э к у л ь т ы в а ц ы я (павышэнне ўрадлівасці глсб, сяўба с.-г. культур, лесанасаджэнні і інш.) уключае с.-г., водагасп., лесагасп. і рыбагаспадарчыя мерапрыемствы. Будаўні чая р э к уль т ыв а цыя — стварэнне спец. збудаванняў. У выніку рэкультывацыі фарміруюцца ўстойлівыя, прадукц. і аптымальна арганізаваныя ландшафты, адбываецца пераўтварэнне парушаных прыродных ландшафтаў y культурныя, якія забяспечваюць асяроддзе, спрыяльнае для жыццядзейнасці людзей, узнаўленне прыродных рэсурсаў. На Беларусі Р.л. праводзіцца на плошчах б. торфараспрацовак, здабычы нярудных карысных выкапняў, будовы дарог, газа- і нафтаправодаў і інш. Гл. таксама Ландшафт геаграфічны В С.Аношкп.
РЭКУПЕРАТАР (лац. recuperator які атрымлівае зноў), цеплаабменны апарат для ржуперацыі цеплаты газападобных прадуктаў згарання паліва. Цеплаперадача ад гарачага цепланосьбіта (газападобных прадуктаў згарання паліва) да халоднага (паветра, газ, вада) адбываецца праз раздзяляльную паверхню (метал. ці керамічную). Адрозніваюць апараты з прама- і процітокам, перакрыжаваным токам йепланосьбіта і камбінаваныя. Бываюць трубчастыя, рабрыстыя, пласціністыя і інш. У Р. падаграваюць газ, паветра (рэкуператыўныя паветранагравальнікі) ці вадкасць. Выкарыстоўваюць y металургічнай і хім. прам-сці, цеплатэхніцы. РЭКУПЕРАЦЫЯ (лац. recuperatio вяртанне, атрыманне зноў), 1) y ц е п л а т э х н і ц ы — выкарыстанне часткі цеплаты газапэдобных прадуктаў згарання паліва для падагравання паветра, газу ці сілкавальнай вады катлоў. Адбываецца ў рэкуператарах. 2) У э л е к т р а т э х н і ц ы — вяртанне эл. энергіі ў сілкавальную сетку пры тармажэнні эл. машыны. Часцей адбываецца пры тармажэнні электрарухавікоў, што дзейнічаюць пры гэтым y генератарным рэжыме. 3) У х і м i і — улоўліванне ці вылучэнне з выкарыстаных сумесей арган. растваральнікаў для паўторнага іх выкарыстання. Для гэтага выкарыстоўваюць, напр., кандэнсацыю пары растваральніку ці паглынанне яго вадкім або цвёрдым сарбентам (гл. Сорбцыя) з наступнай дэсорбцыяй. РЭКУРЙНТНАЯ ПАСЛЯДбЎНАСЦЬ, паслядоўнасць, кожны член якой, па-
РЭЛАКСАЦЫЙНЫЯ______
573
чынаючы з пэўнага нумара, вылічваецца па рэкурэнтнай формуле, тое, што зваротная паслядоўнасць. Тэрмін «рэкурэнтнасць» увёў A.Муаўр. Гл. таксама Набліжанае вылічэнне, Паслядоўных набліжэнняў метад. РЭКУР^НТНАЯ Ф0РМУЛА, суадносіны, па якіх можна вылічваць любы член паслядоўнасці па зададзеных значэннях яе папярэдніх членаў. Напр.: а„ + i = а„ + d — арыфметычная прагрэсія, а„ + ! = а„(/ — геаметрычная прагрэсія. Калі Р.ф. лінейная, то паслядоўнасць, якая задавальняе яе, наз. рэкурэнтнай паслядоўнасцю і задача адшукання такіх паслядоўнасцей аналагічная рашэнню звычайных аднародных лінейных дыферэнцыяльных ураўненняў з пастаяннымі каэфіцыентамі. РЭКУРЙНЦЫЯ [ад лац. recurrens (recurrentis) які вяртаецца], 1) паўторнае паяўленне ў працэсе эвалюцыі падобных форм, a ў палеанталогіі — цэлых фларыстычных або фауністычных комплексаў y розных стратыграфічных гарызонтах. З’ява Р. звязана з міграцыяй флор і фаун, якія былі выцеснены з месцаў першапачатковага пасялення і існавалі нейкі час па-за яе межамі, a потым пры аднаўленні адпаведных умоў вярнуліся на былое месца без істотных змен. 2) Паўтор саставу прадуктаў вулканічнага вывяржэння, форм магматычнай дзейнасйі, якія адпавядаюць больш раннім стадыям яе эвалюйыі.
Да арт. Рэлаксацыйныя ваганні: a — схема рэлаксацыйнага генератара; б — графік змены сілы току ў контуры; Е — крыніца току; R — супраціўленне; С — кандэнсатар; Ut — напружанне на кандэнсатары; Іс— ток праз кандэнсатар; Л — неонавая лямпа.
РЙКУТ, адна з назваў ручая Ракутун. РЭЛАКСАЦЫЙНЫЯ BATÀHHI, від аўтаваганняў, якія па форме рэзка адрозніваюцца ад гарманічных ваганняў з-за рассеяння энергіі ў вагальных сістэмах. Узнікаюць пад уздзеяннем дысіпатыўных сіл, напр., сілы трэння ў мех. і актыўнага супраціўлення ў эл. сістэмах. Характэрная асаблівасць Р.в. — немаг-
574___________РЭЛАКСАЦЫЯ чымасць іх узнікнення пры адключэнні крыніцы сілкавання ад аўтавагальнай сістэмы. Рассейванне энергіі вядзе да таго, што энергія, засяроджаная ў адным з двух (ці больш) назапашвальнікаў сістэмы, не перадаецца поўнасцю інш. назапашвальніку, як y сістэмах, дзе адбываюцца гарманічныя ваганні. Каді ў сістэме мае пераважнае значэнне толькі адзін з энергаёмістых параметраў (напр., ёмістасць пры нязначнай індуктыўнасці ці жорсткасць спружыны пры малой масе), то кожны перыяд Р.в. можна падзяліць на некалькі рэзка размежаваных прамежкаў часу, якія адпавядаюць павольнай і хуткай змене стану сістэмы, і разглядаць Р.в. ў такіх сістэмах, як разрыўныя ваганні. Эл. Р в , якія ўтвараюцца, напр., y блокінг-генератарах, мультывібратарах, RC-генератарах, выкарыстоўваюцца ў вымяральнай тэхніцы, тэлекіраванні і інш
РЭЛАКСАЦЫЯ (ад лац. relaxatio аслабленне, змяншэнне) y ф і з і ц ы, працэс устанаўлення раўнавагі тэрмадынамічнай y макраскапічных фіз. сістэмах (газах, вадкасцях, цвёрдых целах). Залежыць ад характару ўзаемадзеяння часціц сістэмы і з’яўляецца нераўнаважным працэсам, пры якім адбываецца дысіпацыя энергіі і нарастае энтрапія (у замкнутых сістэмах). З’яўпяецца шматступенным працэсам, паколькі не ўсе фіз. параметры сістэмы (размеркаванне часціц па каардынатах і імпульсах, т-ра, ціск і інш.) імкнуцца да раўнавагі з аднолькавай скорасцю. Спачатку ўстанаўліваeuua раўнавага па якім-н. адным параметры (частковая раўнавага), што таксама наз. Р. Час устанаўлення раўнавагі (частковай ці поўнай) y сістэме наз. часам Р.
РЭЛАКСАЦЫЯ, р а с с л а б л е н н е ў б і я л о г і і , паніжэнне тонусу шкілетнай мускулатуры, якое праяўляецца пані-
жэннем рухальнай актыўнасці ці поўнай нерухомасцю (параліч). Бывае пры некат. паталаг. станах, выклікаецца штучна пры скарыстанні рэчываў, што блакіруюць перадачу імпульсу нервовага, і пры наркозе. Распаўсюджванне, ступень і працягласць Р. залежыць ад хім. рэчыва і месца яго ўвядзення. Наркатычныя сродкі ўздзейнічаюць на цэнтр. аддзелы нерв. сістэмы і выклікаюць распаўсюджаную, але няпоўную Р., рэчывы, якія выкарыстоўваюцца для мясц. анестэзіі, уплываюць на перыферычныя нервы і выклікаюць Р. мясц. і няпоўную. Найб. распаўсюджаная і поўная Р. бывае пры ўвядзенні спец. прэпаратаў — міярэлаксантаў. С. С Ермпкова
РЭЛАКСАЦЫЯ АКУСТЫЧНАЯ, працэс узнаўлення ў асяроддзі раўнавагі тэрмадынамічнай, якая парушана з-за змены ціску і т-ры пры праходжанні гукавой хвалі; неабарачальны працэс Пры Р а. энергія гукавой хвалі памяншаецца (адбываецца паглынанне гуку); рэлаксацыя суправаджаецца дысперсіяй (гл. Дысперсія хваль). Найпрасцейшы від Р.а. — рэлаксацыя ўнутрымалекулярнага ўзбуджэння (адбываецца, напр., y двухатамных ui шмататамных газах, y якіх энергія паступальнага руху малекул y гукавой хвалі пераходзіць y энергію, што звязана з вагальнымі і вярчальнымі ступенямі свабоды малекул). !нш. віды рэлаксайыі: структурная ў вадкасцях (акустычная хваля ініцыіруе змену блізкага парадку ў размяшчэнні малекул вадкасці); хім. (пад уздзеяннем гуку зрушваецца раўнавага ў хім. рэакцыі). Адзін з відаў Р.а. y цвёрдым целе — рэлаксацыя розных дэфектаў крышталічнай рашоткі (звязана з рухам дэфектаў пад уздзеяннем мех. напружанняў y пругкай хвалі). Пры распаўсюджванні гуку ў паўправадніках і металах парушаецца раўнаважнае размеркаванне электронаў праводнасці, што так-
сама прыводзіць да рэлаксацыі. У палімерах, гумах і розных вязкапругкіх асяроддзях назіраецца значная дысперсія скорасці гуку, што звязана з рэлаксацыяй механізма высокай эластычнасці. А.Р.Хаткевіч.
РЭЛАКСАЦЫЯ МАГНІТНАЯ, працэс устанаўлення раўнавагі . тэрмадынамічнай y сістэме магн. момантаў рэчыва. Складаны шматступеньчаты працэс, які характарызуюць рознымі значэннямі часу рэлаксацыі. Магн. ўласцівасці рэчываў абумоўлены макраскапічнымі магн. момантамі, якія звязаны са спінам электронаў і ядзер і ўтвараюць магн. (ці спінавую) сістэму. Энергія гэтай сістэмы складаецца з яе ўзаемадзеяння са знешнім магн полем (зееманаўская энергія; гл. Зеемана з 'ява), унутрыкрышталічным полем і паміж самімі мікраскапічнымі момантамі. Р.м., пры якой поўная энергія сістэмы не мяняецца, a толькі пераразмяркоўваецца паміж ступенямі свабоды магн. момантаў, наз. с п і н - с п і н а в а й . Р.м., што змяняе поўную энергію сістэмы, наз. с п і н - р а ш о т a ч н a й, яна ўстанаўлівае раўнавагу паміж сістэмай і тэрмастатам («рашоткай»). Выкарыстоўваецца ў прыстасаваннях магн. памяці і магн. запісу (вызначае іх хуткадзеянне і частотны дыяпазон), пры атрыманні звышнізкіх т-р з дапамогай адыябатычнага размагнічвання (гл. Магнітнае ахаладжэнне), y квантавых парамагн. узмацняльніках (мазерах) і інш.
РЭЛАКСІН, рэгулятарны бялок, які ўдзельнічае ў падрыхтоўцы арганізма цяжарнай жанчыны і самак пазваночных жывёл да родаў. Утвараецца ў жоўтым целе яечнікаў і матцы, плацэнце і мозгу. Стымулюе ўтварэнне жан. палавых гармонаў, памяншае мех. трываласць плодных абалонак, садзейнічае размякчэнню і расцяжэнню звязак паміж касцямі таза, расшырэнню канала шыйкі маткі, што аблягчае роды. Р. мозга рэгулюе працягласць цяжарнасці.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 13-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ Галоўная рэдакцыя Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; намеснік галоўнага рэдактара Т.Я.Буракова; намеснік галоўнага рэдактара Г.А.Фатыхава; намеснік галоўнага рэдакгара — адказны сакратар А.К.Фядосаў. Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучьм навуковыя рэдакгары В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход; навуковыя рэдактары В.В.Грынявецкі, М.І.Рэменіца, кандыдат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка; рэдактар І.ВДабанок. Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучы навуковы рэдактар М.Г.Нікіцін; навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.У.Адзярыха, НАДзянісава, У.Я.Калаткоў. «Ваенная справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандьшат філасофскіх навук Р.ЧЛянькевіч; вядучы навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу ВАЮшкевіч. Рэдакцыя фіпасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандьшат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары Т.М.Грынько, В.В.Краснова, Г.А.Маслыка; навуковыя рэдактары АМ.Гарбаценкаў, Н.Г.Кісялёва, В.В.Філіпава. Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковьм рэдактары Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, С.У.Пешын, Т.В.Пешына, кандьшат філалагічных навук І.У.Саламевіч, А.В.Спрынчан; навуковыя рэдактары Т.С.Сівянок, Т.В.Чарнякова, І.Л.Чэбан; рэдактар Н.В.Мароз. Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі Заг. рэдакцыі — кацдьшат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдаты біялагічных навук С.С.Ермакова, А.М.Петрыкаў, вядучы навуковы рэдактар Т.І.Жукоўская; навуковыя рэдакгары ВЛ.Кіцікаў, ВЛ.Рэут. Рэдакцыя геаграфічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучыя навуковыя рэдактары І.Я.Афнагель, Л.ВЛоўчая; навуковыя рэдактары Ю.В.Бярэзіна, кандьшат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец. Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук АЛ.Болсун; вядучыя навуковыя рэдактары П.С.Габец, У.М.Сацута, А.П.Чарнякова; навуковьм рэдакгары В.З.Анісовіч, Л.М.Шахлевіч. Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковьм рэдакгары В.В.Гетаў, І.У.Косціна, Н.К.Мазоўка, МАМаўзон, ТЛ.Нішг, М.В.Пятроўская, ААФе-
дасеева, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары Т.УЛюковіч, A. А.Мааль. Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў Заг. рэдакцыі — У.М.Жук; вядучыя мастацкія рэдактары B. Г.Загародні, В.У.Мінько; мастацкі рэдактар І.В.Каранкевіч; навуковы рэдактар В.М.Вераценнікава. Група картаграфіі: вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка. Рэдакцыя аналізу і каардынацыі ўнутрывыдавецкай дзейнасці Заг. рэдакцыі — Л.М.Шастакова; вядучы навуковы рэдактар ГЛ.Дайлідава; навуковы рэдактар ГЛ.Глушчанка; машыністкі ГЛ.Анісімава, Т.М.Саленік, ЛЛ.Шыбаева. Група тэхнічных рэдактараў: МЛ.Грыневіч, Н.М.Шэвель. Рэдакцыя фотаздымак і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі —- Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты A. П.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжынер-тэхнолаг С.АЖукавень. Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — С.А.Макаёнак; інжынеры ІЛДразаова, C. А.Стралкоўская; ст. аператары Р.У.Дзявочка, Н.М.Зубкевіч, Н.У.Мітраховіч, І.А.Навіцкая, Н.А.Стасевіч. Вытворчы аддзел Заг. аддзела — Т.М.Грьшышын; інжьшер-тэхнолаг Ю.В.Мельнік. Участак размнажальнай тэхнікі: Я.М.Кузьміна, Ф.А.Юркевіч. Карэктарскі аддзел Заг. аддзела — В.М.Чудакова; ст. карэктары ЖС.Берасневіч, ЛАВарабей; карэктары Т.П.Гілевіч, С.М.Красная, ВА.Кульбіцкая. Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — ГА.Краўчанка. Агульны аддзел Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах ТАКароткіна; спецыяліст Ю.В.Бярэзіна. Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — ВЛ.Герыловіч; намеснік галоўнага бухгалтара Т.Б.Казлова; вядучыя бухгалтары Т.РАўтуховіч, B. ПДабрагост, Л.Я.Пілецкая; бухгалтар І.В.Грыгор’ева. Планава-эканамічны аддзел Вядучы эканаміст ТЛЛук’янава. Аддзел маркетынгу Заг. аддзела — ВАРабкоў; вядучы спецыяліст ІЛ.Мірон; спецыялісты В.Г.Бехціна, М.Ф.Пачэпка. Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — ІА Ш ор.
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — РэБ 43 лаксін/ Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2001. — 576 с.: іл. ISBN 985-11-0216-4 (т.13) ISBN 985-11-0035-8
УДК 03(476) ББК 92(4Бен)
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ТОМ 13
ПРАМІЛЕ — РЭЛАКСІН У томе змешчаны 1484 ілюстрацыі, y т.л. 219 партрэтаў, 31 карта
Мастацкае афармленне
Э .Э .Ж а к е в іч а , А .М .Х іл ь к е в іч а
Мастацкія рэдактары:
В .Г .З а г а р о д н і, І .В .К а р а н к е в іч , В .У .М ін ь к о
Тэхнічньм рэдактары:
М .І .Г р ы н е в іч , Н .М .Ш э в е л ь
Карэктары:
Ж .С .Б е р а с н е в іч , Л .А .В а р а б е й , Т .П .Г іл е в іч , С .М .К р а с н а я , В .А .К у л ь б іц к а я , В .М . Ч у д а к о в а
Падпісана да друку 12.11.2001. Фармат 84x108 */іб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 60,48. Ум. фарб.-адб. 242,76. Ул.-выд. арк. 108,06. Тыраж 10 000 экз. Заказ 194. Падатковая льгота — Агульнадзяржаўны клаеіфікатар Рэспублікі Беларусь АКРБ 007-98, ч. 1; 22.11.31.000. Рэспубліканскае унітарнае гірадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 10.11.2000. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве «Мінская фабрыка каляровага друку». Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, Каржанеўскага, 20.
ISBN 985-11-0216-4
9