Тв.: Результаты хнруртческого лечення тромбоза н стеноза внутренней сонной артеріш. М., 1964; Операцнн на мелкнх артернях в экспернменте. М н., 1969.
CEKBÉCTP (ад лац. sequestro стаўлю па-за, аддзяляю), 1) забарона ці абмежаванне, якое накладаецца дзяржавай на карысганне якой-н. маёмасцю. 2) Канфісхацыя ў памешчыкаў Беларусі, Літвы і Правабярэжнай Украіны маёнткаў з сялянамі за апазіцыйную дзейнасць супраць рас. улад y канцы 18 — пач. 1-й пал. 19 ст. 3) У цывільным праве Рэспублікі Беларусь права абмежаванага карыстання чужой нерухомай мёшсцю (зямельным участкам, збудаваннямі і інш.). С. можа ўстанаўлівацца для забеспячэння праходу і праезду праз суседні зямельны ўчастак, пракладкі і эксплуатацыі лініі элекграперадач, сувязі і трубаправодаў, водазабеспячэння, каналізацыі і меліярацыі, a таксама інш. патрэб уласніка нерухомасці, якія не могуць быць ажыццёўлены без устанаўпення С. Парадак устанаўлення С , яго ўмовы, інш. акалічнасці, аб'екты, што могуць абмяжоўвацца С., вызначаюцца заканадаўствам. 4) У бюджэтным праве спец. механізм, яы ўводзіцца ў выпадках, калі пры выкананні бюджэта адбываецца перавышэнне ўстаноўленага ўзроўню бюджэтнага дэфіцыту або скарачаюцца паступленні з даходных крыніц, a таксама ў выпадку, калі ў ходзе выканання бюджэту дэфіцыт не змяншаецца, y выніку чаго становіцца немагчымым фінансаванне прадугледжаных y бюджэце мерапрыемстваў. Мехашзм С. заключаецца ў прапарцыянальным зніжэнні дзярж. выдаткаў на пэўную колькасць працэнтаў штомесячна па ўсіх артыкулах бюджэту на працягу часу бягучага фін. года, я й застаўся. ГА.Маслыка. СЕКВ0Я (Sequoia), род голанасенных раслін сям. таксодыевых. 1 рэліктавы від — С. вечназялёная (S. sempervirens). Трапляецца на зах. узбярэжжы Паўн. Амерыкі, y rapax Каліфорніі і Паўд. Арэгона (ЗША). Утварае парасткавыя лясы. У Еўропе і Азіі рэшткі С. выяўлены ў юрскіх і ніжнемелавых пластах. Культывуецца.
СЕКСАЛОГІЯ
дыяметрам да 10 м, y старых дрэў свабодны ад галін амаль да палавіны. Крона густая, канічная або акруглая. Ігліца размешчана спіральна, шышкі даўж. 5—7,5 см. Некат. гіганцкія экзэмшіяры маюць уласныя імёны. Дэкар. расліны. І.М.Гарановіч.
СЕКЕШФЕХЕРВАР (Székesfehérvâr), горад y цэнтр. ч. Венгрыі. Засн. ў 11 ст. на месцы стараж.-рым. паселішча Альба-Рэгія. Да сярэдзіны 16 ст. месца каранавання і пахавання венгерскіх каралёў. Каля 110 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: маш.-буд., каляровая металургія, дрэваапр., тэкст., харчовая. Карцінная галерэя імя І.Чока. Руіны раманскай базілікі (11 ст.), гатычная капліца (15 ст.), барочныя сабор (18 ст.) і касцёл кармелітаў (18 ст.); Палац біскупа (19 cr.) y стылі класіцызму і інш. СЕКС (франц. sexe ад лац. sexus пол), сукупнасць псіхічных і фізіял. рэакцый, перажыванняў і ўчынкаў, звязалых з праяўленнем і задавальненнем палавой цягі (іл. Лібіда). Агульнай біял. асновай сексуальных паводзін з’яўляецца інстынкг працягу роду. СЕКСАЛ0ГІЯ (секс + ..логія), навука, якая вывучае палавыя функцыі чалавека ў фізіял., псіхал. і сац. аспекгах. Засн. на інтэграцыі медыцыны з рознымі аспектамі немед. навук (псіхалогія, сацыялогія, педагогіка, філасофія і інш.). У С. значная ўвага аддаецца праяве сексуальнай патрэбы ў адпаведнасці з упльшам сац. асяроддзя, пытанням нормы і адхіленняў y палавых паводзінах (цесна змыкаецца з сексапаталогія й ).
Секвоя вечназялёная.
Вылучылася і стала самаст. y 20 ст. Першымі пачалі сістэм. вывучэнне палавога жыцця (пераважна паталаг. форм) урачы. Сязаснавальнікаў С. праф. псіхіятрыі Венганцкі (S. giganteum). Пашыраны ў род скага ун-та Р. Крафг-Эбінг, швейц. неўрапаПаўн. Амерыцы (Каліфоркія). Выкап- толаг А Ф арэль, З.Фрэйд, ням. дэрматолаг і нёвыя рэшткі выяўлены ў Паўн. паў- венеролаг І.Блох і інш. Апошнія даследаванні шар’і. Культывуецца ў парках і садах ў эмбрыялогіі, эндакрьшалогіі, нейрафізіялогіі, эвалюц. біялогіі, гшекалогіі і інш. навуках Сярэдняй Еўропы і на Пд Еўразіі. Вечназялёныя хваёвыя дрэвы. Жывуць да дазволілі значна ўэбагаціць і пашырыцв веды 2,5 тыс. (паводле інш. звестак, да 3— 4 тыс.) Ў галіне дыферэнцыяцыі і ўзаемаадносін погадоў. Сгвол прамы, стройны, выш. да 100 м, лаў.
Вечназялёныя хваёвыя дрэвы з вузкаканічнай кронай. Адносяцца да найвыш. дрэў (выш. ствала 110— 112 м, дыяметр 6— 10 м). Жывуць болыл за 3 тыс. гадоў. Ігліца лінейна-ланцзгная, раэмешчана грабеньчата. Шышкі амаль шараладобныя, даўж. 2— 3 см. Насенне з доўгімі крылыіамі. Драўніна светла-чырв., выкарыстоўваецца для падводных збудаванняў, мэблі і інш. І.М.Гарановіч.
СЕКВ0Я (Sequoia), нацыянальны парк y ЗША, y Каліфорніі, на зах. схілах хр. Сьера-Невада. Засн. ў 1890. Пл. 163,1 тыс. га. Горныя ландшафты (г. Уітні выш. 4418 м) з лугамі, вадаспадамі, гаямі секвоі. Прылягае да нац. парку Кінгс-Каньён. Біясферны рэзерват. СЕКВОЯД^НДРАН, м а м а н т а в а е дрэва, в е л і н г т о н і я (Sequoiadendron), род голанасенных раслін сям. таксодыевых. 1 рэліктавы від — С. гі-
301
Секвоядэндран гіганцкі.
302
СЕКСАПАТАЛОГІЯ
Л і т Н м е л л н с к н й К. Сексолопм н сексопатологня: Пер. с пол. М , 1986; Ф р е й д 3. Очеркн по пснхолопш сексуальностн: Пер. с нем. М ., 1990; Сексологня: Энцюсл. справ... 3 нзд. М н., 1995.
СЕКСАПАТАЛ0ГІЯ (секс + ...паталогія), галіна клінічнай медыцыны, якая вывучае палавыя расстройствы, распрацоўвае метады іх дьмгностыкі, лячэння і прафілактыкі; раздзел мед. сексалогіі. Вывучае функцыян., эмацыянальныя, асабістыя, сац.-адаптацыйныя аспекты сексуальных расстройстваў. Звязана з уралогіяй, гінекалогіяй, андралогіяй, эндакрыналогіяй, неўрапаталогіяй, псіхіятрыяй. Падзяляецца на агульную і прыватную. Агульная С. вывучае асн. заканамернасці суадносін і дыферэнцыяцыі полаў, анатама-фізіял. асновы палавой сферы і інш.; прыватная — канкрэтныя захворванні, якія парушаюць сексуальную функцыю, іх лячэнне з улікам спецыфічных псіхасексуальных асаблівасцей хворага. У С. вял. роля належыць прынцыпу партнёрства, які ўлічваецца ў дыягностыцы, паходжанні парушэнняў і іх лячэнні.
CÉKCTA ў тэрвал.
м y з ы ц ы, гл. ў арт. Ін-
СЕКСТАНТ (лац. Sextans), экватарыяльнае сузор’е. Найб. яркая зорка 4-й візуальнай зорнай выічыні. На тэр. Беларусі відаць зімой і вясной. Гл. Зорнае неба. СЕКСТАНТ [ад лац. sextans (sextantis) шостая частка; y марской справе часцей с е к с т а н ] , вугламерны адбівальны інструмент, асн. частка якога — дуга памерам y '/e частку акружнасці (60°), падзеленая на градусы і долі градуса (лімб). Вымярае вуглы да 120°. Выкарыстоўваецца ў мараходнай і авіяц. астраноміі для вымярэння вышынь нябесных свяціл і берагавых прадметаў над гарызонтам, a таксама вуглоў паміж бачнымі з карабля прадметамі. Выявы аб’ектаў, напр., нябеснага свяціла і марскога гарызонту, паміж якімі вымяраецца вуглавая адлегласць, сумяшчаюцца ў трубе С. Гэта дае магчымасць не замацоўваць С. на нерухомай аснове, рабіць вымярэнні, трымаючы яго ў руках. Для астр. вызначэння месца карабля ці самалёта С. вымяраюць вышыні некалькіх нябесных свяціл, a потым будуюць вышынныя лініі становішча з улікам папраўкі на паніжэнне гарызонту з прычыны шарападобнасці Зямлі.
Літ:. С в я д о ш А.М. Женская сексопатологая. 5 вдд. Кншннев, 1991; Х о д а к о в Н.М. Наеднне с сексопатологом. М., 1992; Здравомыслов В.Н., А н н с н м о в a З.Е., Л я б н х С.С. Функцнональная женская сексопаталогая. Пермь, 1994; Руководство по андрологнн. Л., 1990.
СЕКСТ ЭМ ПІРЫ К (Sextus Empiricus; каля 200—250), старажытнагрэчаскі філосаф і ўрач, прадстаўнік скептыцызму. Вылучаў 3 віды філасофіі: дагматычную, акадэмічную і скептычную. Крытыкаваў дагматычную філасофію (логіка, фізіка, этыка), якая, на яго думку, прэтэндуе на валоданне абсалютнай ісцінай; зрабіў выснову пра неабходнасць адмаўлення ад догмаў. Акадэмічную філасофію (Аркесілай, Лакід, Тэлеклет, Карнеад і інш. прадстаўнікі Сярэдняй і Новай акадэміі) асуджаў за абсалютызацьпо прынцыпу недаступнасці ісціны. У працах «Супраць вучоных» і «Піронавы асноўныя прынцыпы» на аснове фармальна-лагічнага закону крытыкаваў граматыку, рыторыку, геаметрыю, арыфметыку, астралогію, тэорыю музыкі, лагічнае, фіз. і этычнае вучэнні, рэліг. вераванні. На яго думку, мэтай скептычнай філасофіі з’яўляецца дасягненне спакою і асабістага шчасця шляхам устрымання ад меркаванняў. Лічыў, што скептык нічога не сцвярджае і не адмаўляе, a «шукае» ісціну. У гнасеалогіі прытрымліваўся ідэі ўсеагульнай «цякучасці рэчаў» і адвечнага станаўлення. Адмаўляў мэтазгоднасць актыўнага ўдзелу ў паліт. жыцці грамадства; лічыў, што для дасягнення спакою неабходна падпарадкоўвацца абставінам, законам і звычаям. Сістэматызаваў спадчыну папярэдніх філосафаў-скептыкаў і інш. стараж.-грэч. філосафаў. Тв:. Рус. пер. — Соч. T. 1—2. М., 1975— 76; Трн кннга Пнрроновых основоположеннй. Мн.; М „ 2000. Т.ІАдула, А.Б.Савеня.
най рыфмоўкай і 2-радкоўя з сумежнай рыфмай («Белыя яблыні» П.Панчанкі). Часам С. лічаць 6-радкоўе ўвогуле. С. пішацца звычайна 5- або 6-стопным ямбам. Аднак могуць выкарыстоўвацца і інш. памеры, напр., харэй («Партызанская песня» Я.Коласа). У еўрап. і рус. л-рах вядома складаная С. (уключае 6 шасцірадкоўяў, радкі y якіх рыфмуюцца ў дакладна вытрыманай паслядоўнасці). У рус. л-ры складаныя С. пісалі Л.Мей, В.Брусаў. Вядома і ў бел. паэзіі («На сконе дзён» Р.Суніцы). А.А.Майсейчык.
СЕКСТФт (ням. Sextett ад лац. sextus шосты), 1) ансамбль з 6 выканаўцаў. На Беларусі ў 1962—71 існаваў С. домраў, які даў пачатак камерна-інстр. ансамблю Белтэлерадыёкампаніі. 2) Музычны твор для 6 выканаўцаў (інструменталістаў або вакалістаў); адзін з відаў камернай музыкі (як і квартэт, квінтэт і септэт). Першы вядомы С. належыць Я.Бакерыні. Найб. пашыраны струнныя С., існуюць таксама С. для духавых, нар. і інш. інструменгаў. Звычайна маюць санатна-цыклічную форму, пашыраны і інш. цыклічныя (сюіта) і нецыклічныя формы. Найб. вядомыя С. І.Брамса, Ф.Мендэльсона, А.Дворжака, П.Чайкоўскага, А.Шонберга. Вакальныя С. сустракаюцца пераважна ў операх («Дон Жуан» В.А.Моцарта). У бел. музыцы прадстаўлены ў творчасці М.Аладава, Я.Касалапава, П.Падкавырава, Р.Пукста, М.Шнейдэрмана і інш. 3) У вершаскладанні — тое, што шасцірадкоўе. Т.А.Дубкова (музыка). CÈKTA (ад secta вучэнне, школа, кірунак), рэлігійная абшчына, група, якая адкалолася ад пануючай царквы; таксама ўсякая адасобленая група людзей, якая замкнулася ва ўласных вузкіх інтарэсах.
Схема секстанта: 1 , 3 — святлафільтры; 2, 4 — люстэркі; 5 — падзорная труба; 6 — шкала; <р — вугал паміж напрамкамі на нябеснае свяціла і гарызонт.
СЕКСТЫЛЬЁН (франц. sextillion), лік, які выражаецца адзінкай з 21 нулём — лік 10 . У некаторых краінах С. наз. лік 1036. СЕКСТЫНА, с е с т ы н a (позналац. sextina, італьян. sestina ад лац. sex шэсць), верш ці страфа з 6 радкоў, аб’яднаных дзвюма рыфмамі: He золатаздабьпчык і не бос — Дваццатым векам вызвалены атам, Жылплошчу пазычаю я ў нябёс, Каб быць для іх таварышам і братам. Але і гэта не апошні лёс, Які мне векам суджаны дваццатым. (А.Куляшоў. «Мне коЖны год, нібы жыццём другім...»)
Сустракаюцца С. з інш. рыфмоўкай: аааабб, аабааб, аббааа. У сучасным літ.-знаўстве змест паняшш «C.» пашыраны — так называюць 6-радкоўі, якія складаюцца з 4-радкоўя з перакрыжава-
СЕКТАНЦТВА (ад секта), рэлігійныя аб’яднанні, што ўзнікаюць як апазіцыя да пэўнай царквы. У царк. практыцы С. наз. ерасямі. Падставай для ўзнікнення С. з’яўляецца інш. тлумачэнне пэўных прынцыпаў веравызнання або элементаў культавай практыкі. Вытокі С. карэняцца ў канфесіянальным асяроддзі (пратэст супраць кіраўнідтва царквы, амбіцыёзнасць нефармальных лідэраў і інш.) ці ў грамадскай рэчаіснасці (незадаволенасць сац. становішчам, дзярж. уладай, якую падтрымлівае царква). Істотнымі рысамі С. з ’яўляюцца паглыблены містыцызм, імкненне выключным чынам тлумачыць рэліг. дактрыны, спрашчэнне абраднасці, тэндэнцыя ыаляцыі ад грамадсгва. наяўнасць настрою абранасці, актыўная місіянерская дзейнасць і інш. У пракгыцы С. назіраюцца 2 процілеглыя тэндэнцыі: працэс далейшай дыферэнцыяцыі, драблення на новьм секты і пераўтварэнне сект y цэрквы з рэгенерацыяй інстытута святароў, цэнтралізаванай сістэмай кіравання. Рэліг. аб’яднанні пераходнага тыпу, якія ўзніклі як секгы і знаходзяцца на стадыі пераўтва-
рэння ў самаст. царкву, наз. дэнамінацыямі. Некат. секты эвалюцыяніравалі ў самаст. цэркы (гл. Пратэстантызм). Рэліг. аб’яднанні, якія харакгарызуюцца антысац. дзеяннямі (чалавечыя ахвярапрынашэнні, тэрарызм і інш.), поўнай падпарадкаванасцю паводзін і свядомасці вернікаў кіраўніцтву наэ. дэструктыўнымі, таталітарнымі секгамі. Дзейнасць такіх секі забаронена ў большасці краін свету. У Рэспубліцы Беларусь забаронены рэліг. аб’яднанні сатаністаў, шайва-шакгыстаў, «Аум Сенрыкё», «Саенталагічная царква», «Белае брацтва» і інш. А.А.Цітавец. CÉKTAP (лац. sector), 1) частка плошчы фігуры (гл. Сектар y геаметрыі). 2) Частка якой-н. плошчы, абмежаванай радыяльнымі лініямі (напр., С. назірання, С. стадыёна). 3) Аддзел установы, арганізацыі, які мае пэўную спецыялізацыю. 4) Частка нар. гаспадаркі, якая мае пэўныя эканам. і сац. прыкметы (напр., С. кааператыўны). 5) Спец. ўчастак сістэмы кіравання самалёта, карабля і інш. CÉKTAP y г e a м е т р ы i, 1) C. на п л о с к а с ц і — плоская фігура, абмежаваная 2 паўпрамымі, што выходзяць з унугр. пункта фігуры, і дугой контуру. С. к р y г a — фігура, абмежаваная 2 радыусамі і дугой, на якую яны апіраюцца. Плошча С. круга роўная, 1г/2 ці ты^а/360, дзе / — даўжыня дугі, a — адпаведны гэтай дузе цэнтр. вугал y градусах i г — радыус круга. 2) C. y п р а с т о р ы — частка цела, абмежаваная канічнай паверхняй, вяршыня якой знаходзіцца ўнутры цела, і выразанай ёю часткай паверхні цела. СЕКУЛЯРЫЗАЦЫЯ (франц. séculari sation ад позналац. saecularis свецкі), 1) адчужэнне царкоўнай маёмасці на карысць дзяржавы. Праводзілася ў розных краінах свету з мэтай паслаблення эканам. магутнасці і паліт. ролі царквы ў дзяржаве. На Беларусі ажыццяўлялася ў 18 — пач. 20 ст. У Рас. імперыі ўрад Кацярыны II адабраў y правасл. царквы населеныя маёнткі ў 1760-я г. Адаак на землях Беларусі, далучаных y выніку падзелаў Рэчы Паспалітай, царызм не рашаўся ісці на абвастрэнне адносін з моцным і ўпльшовым каталіцкім клірам, таму тут ханфіскацыя маёнткаў y духавенства абмежавалася толькі агулышмі мерамі, што ўжываліся да ўладальнікаў, якія заставаліся за мяжой ці выступілі супраць рас. улады. Канфіскацыі ў 1770—-90-я г. закранулі часгку царк. маёнткаў (больш за 40 тыс. рэвізскіх душ), што належалі пераважна Віленскаму біскупству. У Рэчы Паспалітай y 1773 быў скасаваны ордэн езуітаў, a яго маёнткі перададзены Адукацыйнай камісіі, якая распрадала іх шляхце. Н а 1790 y паезуіцкіх маёнтках на тэр. зах. і цэнтр. Беларусі знаходзіліся 644 гарадскія і 7179 сельскіх дымоў. Ва ўсх. Беларусі езугга захаваліся да высылкі іх з Рас. імперыі паводле ўказа 1820. Палажэннем К-та міністраў і ўказам Сената ад 13.4.1822 35 маёнткаў (9830 рэвіэскіх душ), што належалі еэуігам, канфіскаваны і замацаваны за каэной. Карэнны пералом y адносінах царызму да.царк. маёмасці ў зах. іубернях настаў пасля паўстання 1830— 31 з мэтай нейтралізацыі шляхецка-каталіцкай апазіцыі. Указам ад 19.7.1832 ад ліхвіда-
цыі нехамплекгных (што не мелі поўнага складу манахаў) рымска-каталіцкіх кляштараў іх маёнткі перададзены ў склад казны. У 1837 на Беларусі былі 93 паманасгырскія маёнткі з 10 183 рэвізскімі душамі. У час хваляванняў y Віцебскай і Магілёўскай губ. з-за пераводу уніятаў y праваслаўе (1833 і 1834) y рымскакаталіцкага і уніяцхага духавенства канфіскавана 5 маёнпсаў і ўстаноўлена казённае кіраванне яшчэ адным. Паводле 8-й рэвіэіі (1834) y пауніяцкіх вёсках налічваліся 2894 рэвізскія душы. 25.12.1841 падпісаны шэраг указаў аб прыёме ў дзярж. маёмасць усіх населеных маёнткаў вышэйшага правасл. і іншавернага духавенства зах. губерняў; 10.5.1843 — аб перадачы ў казну населеных маёнпсаў прыходскіх цэркваў; 28.2.1844 — вылучаных па «эксдывізіях» (па рашэнні суда) на ўласнасць каталіцкага духавенства. Такіх падухоўных маёнткаў y 1847 y 5 бел. губернях было 546 і 87 269 рэвізскіх душ сялян; трэцяя частка з іх прыпадала на Віленскую губ. Асн. маса зямельных уладанняў была адабрана ў каталіцкага духавенства, бо правасл. царква мела параўнальна невял. колькасць сялян. Вышэйшае духавенства, незадаволенае пазбаўленнем матэрыяльных сродкаў, рабіла ўсё, каб пакінуць y сваім распараджэнні найб. колькасць зямлі і зацягвала перадачу ў казну асобных маёнткаў. Рэшткі царк. уладанняў секулярызаваны ў выніку Кастр. рэвалюцыі 1917.
СЕКУНДА________________ 303 цэсам сакралізацыі розных сфер грамадскага жыцця і захоўваннем рэлігіі і царквы як сродкаў падтрымання духоўнасці і захавання традыц. грамадскіх структур. Літ.: Я б л о к о в Н.Н. Соцмологмя релмгнн. М., 1979; З н н ч е н к о А Л . Реформа государственной деревнн м секулярнзацня церковного землевладення в западных губерннях Росснйской ямпернн / / Нсторнческне запнскм. М., 1985. Т. 112; К у б л н ц к а я Е.А. Методологаческне аспекты нзучення особенностей секулярнзацмн в условнях перестройкн / / Проблемы персстройкн: соцнал. аспект. М., 1989; C о с н о В.А. Конфнскацнм церковных нменмй на Беларусн прн включеннн ее в состав Росснйской нмпернн / / Наш радавод. Гродна, 1992. Кн. 4, ч. 3; Я г о ж. Секулярнзацня церковных крестьян на Беларусн в 30— 40-е rr. XIX в. / / Церковь в нсторнм славянскнх народов. М., 1997.
І.В.Катляроў, У.А.Сосна.
СЁКУН Віталь Іванавіч (н. 21.11.1935, г. Чарнігаў, Украіна), бел. псіхолаг і сацыёлаг. Д-р псіхал. н. (1989). Скончыў Чалябінскі пед. ін-т (1957) і Ленінград2) Працэс выхаду з-пад уплыву рэлігіі скі ун-т (1966). 3 1971 y Ін-це тэхн. кібернетыкі АН Беларусі. 3 1981 y Ін-це і царквы розных сфер грамадскага жыцфіласофіі і права АН Беларусі. 3 1990 ця (палігыкі, права, культуры, асветы, заг. аддзела Ін-та сацыялогіі Нац. АН нац. і сямейна-быт. адносін); адзін з асБеларусі. Навук. працы па псіхалогіі пектаў агульнага працэсу мадэрнізацыі, асобы, праблемах псіхічнай рэгуляцыі звязанага з развідцём навукі і вытв-сці, урбанізацыяй. Адбываецца на ўзроўні дзейнасці і паводзін чалавека, механізіндывідуальнай свядомасці, сац. ін-таў і маў фарміравання свядомасці, псіхалогіі кіравання, ментальных працэсаў y грапрыводзіць да аслаблення б. грамадскіх мадстве. Распрацаваў тэорыю першассувязей і традыцый. Характарызуецца ных і другасных (дзейна апасродкавастратай рэлігіяй ролі адзінай крыніцы ных) рыс асобы і іх ролі ў рэгуляцыі пакаштоўнасцей, ідэалаў і норм, манаповодзін чалавека, канцэпцыю актыўнасці ліі на тлумачэнне аб’ектыўнай рэальасобы і яе асн. форм. насці, аслабленнем уплыву царквы на Te.: Ншшвндуально-пснхологаческме осоасобу і дзяржаву. Рысы С. выявіліся ў бенностн н взанмоотношенмя студентов: сярэдневякоўі, асабліва праявіліся ў (Опыт соцнал.-пснхол. нсслед.) Мн., 1976; эпоху Адраджэння, Рэфармацыі, бурж. Пснхологня актнвностн. Мн., 1996; Поннмарэвалюцый. У СССР працэс С. найб. нне морально-пснхологнческого состоянмя інтэнсіўна працякаў y 1920—30-я г. і офнцерскнм составом Вооруженных Снл. Ч. 1— 2. Мн., 1999 (разам з А.М.Гурам); Осозвязаны з палітыкай дзяржавы, накірабенностя понммання демократнн офмцерванай на адлучэнне царквы ад жыцця скмм корпусом (разам з Л.Мальцавым) / / грамадства. У адпаведнасці з дэкрэтам Бел. думка. 2001. № 10. СНК. РСФСР (1918) і пастановай СНК БССР (1922) «Аб аддзяленні царквы ад СЕКЎНДА ў м y з ы ц ы, гл. ў арт. /«тэрвал. дзяржавы і школы ад царквы» былі адменены ўсе ранейшыя прывілеі царквы, СЕКЎНДА (ад лац. secunda divisio друмаёмасць царквы і рэліг. т-ваў абвешчагое дзяленне — спачатку градуса, a пона агульнанароднай, рэліг. арг-цыям затым і гадзіны), 1) адзінка часу, адна з баронена адкрываць ці мець агульнаасноўных адзінак Міжнароднай сістэмы адук. школы, выкладаць y школах рэліг. адзінак (СІ). Абазначаецца с. Адрознівавучэнні. 3 боку дзяржавы вялася акгыўная барацьба э рэлігіяй: храмы зачынялі юць атамную (эталонную) і эфемерыдную (астранамічную) С. А т а м н а я і разбуралі, духавенства цярпела ганенС. роўная 9 192 631 770 перыядам эл,ні, царква і рэлігія абвяшчаліся «перамагн. выпрамянення, якое адпавядае жыткам старога». Пэўнае ажыўленне пераходу паміж двума звыштонкімі рэліг. жыцця назіралася ў перыяд Вял. ўзроўнямі асн. стану атама цэзію-133. Айч. вайны ў сувязі з падтрымкай з боУзнаўляецца з дапамогай цэзіевых эталоку правасл. і рымска-каталіцкага духанаў частаты і часу (гл. Квантавыя станвенства барацьбы сав. народа супраць дарты частаты). Э ф е м е р ы д н а я ням.-фаш. акупангаў. У 1990-я г. ў постС. роўная '/зі 556 925, 9747 долі трапічнага сав. краінах тэмпы С. істотна знізіліся: года (1900-га, які пачаўся ў 12 гадз рэлігія стала адным з алементаў духоў31.12.1899; гл. Эфемерыдны час). 2) В у г най культуры, павялічылася колькасць храмаў, рэліг. арг-цыі сталі ўдзельнікамі л a в a я С. — пазасістэмная адзінка плоскага вугла. Абазначаецца ". Роўная міратворчай і дабрачыннай грамадскай */бо мінуты, або '/збоо градуса, або дзейнасці. У канцы 20 — пач. 21 ст. працэс С. развіваецца адначасова з пра- К^648 ооо рад (гл. Радыян).
304
Шматгадовыя дзераза- або мохападобныя травяністыя расліны ад далікатных дзярнінных форм выш. 5— 10 см да лазячых і павойных з даўж. сцябла да некалькіх метраў. На парастках 2 рады дробнага спіннога лісця і 2 рады больш буйнога бакавога. Размнажаюцца А.М.Скуратовіч. спорамі і вегетатыўна.
СЕКУНДАМЕР
СЕКУНДАМЁР, прылада для вымярэння прамежкаў часу ў гадзінах, мінутах, секундах і долях секунды. Як і гадзіннікі, маюць механізм для адліку часу, a таксама прыстасаванне для пуску, спынення і вяртання да нуля стрэлак (лічбаў).
CÉJIAM, С a л е м, горад на Пд Індыі ў перадгор’ях Усх. Гат, y штаце Тамілнад. Каля 700 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: чорная і каляровая металургія, шаўковая, баваўняная, хім., металаапрацоўчая. Цэнтр здабычы баксітаў і магнезіту. Цэнтр гандлю чаем. Паблізу С. чайныя плантацыі. Філіял Мадраскага ун-та.
Першыя С. (з’явіліся ў канцы 19 ст.) мелі толькі секундную стрэлку (адсюль іх назва). Бываюць малагабарьпныя — кішэнныя і наручныя (пераважна мех., са стрэлачнай індыкацыяй) і буйнагабарытныя — настольныя, шчытавыя, y т л . дэманстрацыйныя (звычайна эіл., алектронна-мех. і электронныя з лічбавай індыкацыяй); пацсумоўвальнага дзеяння (паказваюць выніковы час якіх-н. паслядоўных працэсаў), 2-стрэлачныя, шматцыферблатныя, са шкалой для вызначэння колькасці падзей за адзінку часу (напр., удараў пульсу за мінуту) і інш. Выкарыстоўваюцца ў спорце, медыцыне, авіяцыі, прам-сці і інш.
СЁКЦЫЯ (ад лац. sectio разразанне, раздзяленне), 1) аддзел установы, арганізацыі і пад. з пэўнай спецыялізацыяй. Напр., С. літаратуры, С. спаргыўная, С. абутку ва універмагу. 2) Група ўдзельнікаў з’еэда, канферэнцыі, нарады, якая працуе над пэўным колам пытанняў. 3) У т э х н і ц ы — частка якой-н. канструкцыі, машыны (напр., С. эл. шпуль, С. катла). 4) У a р х і т э к т у р ы — закончаная ячэйка жылога дома ці прамысл. будынка.
Секундамеры: 1 — механічны кішэнны; 2 — механічны падсумавальнага дзеяння з дэвюма секунднымі стрэлкамі і трыма шкаламі; 3 — электрычны дэманстрацыйны з дзвюма шкаламі.
СЕЛ-АНЯ (літаральна — маці ветру), y венгерскай міфалогіі гаспадыня ветру. Паводле аднаго з варыянтаў міфа, вецер дзьме з дзіркі, што знаходзіцца ў вял. гары недзе за сямю гарамі, a С.-А. сцеражэ гэтую дзірку. Паводле інш. уяўленняў, жытло С.-А. знаходзіцца сярод галін сусв. дрэва, ад руху якіх і ўсчынаецца вецер. СЕЛЕКТАР (лац. selector сарціроўшчык), электронная ці электрамех. прылада для прыёму выкліку абанента ў селектарнай сувязі. Ланцуг выкліку ў
СЁКЦЫЯ ў м е д ы ц ы н е , даследаванне цела памерлага для выяўлення паталаг. змен і ўстанаўлення прычын смерці. CÈJIA (Cela) Каміла Хасэ (н. 11.5.1916, г. Падрон, Іспанія), іспанскі пісьменнік. Чл. Ісп. АН (з 1957). Вьгаучаў права ў Мадрыдзе і Англіі. Першыя вершы напісаў пад уплывам Р.Альберці і П.Яэруды. Паклаў пачатак т.зв. л-ры трэмендызму (ад ісп. tremendo — жахлівы, страшны). У раманах «Сям’я Паскуаля Дуартэ» (1942), «Вулей» (1951) матывы бязвыхаднасці і абсурднасці жыцця. Яго творчай манеры ўласцівы гратэск і іронія, імкненне да прастаты і прымітывізму. Аўтар раманаў «Служба цемры 5» (1973), «Спіс раганосцаў» (1976), «Мазурка для памерлых» (1983), кніг нарысаў, апавяданняў, дарожных нататак. Нобелеўская прэмія 1989. Т в Рус. пер. — Апельснны — зммнме плоды. М., 1965; Семья Паскуаля Дуарте. Улей; Повестн н рассказы. М., 1980. Літ:. Т е р т е р я н М. Современный нспанскнй роман (1939— 1969). М., 1972.
СЕЛАГІНЁЛА (Selaginella), род споравых раслін сям. селагінелавых. Каля 700 відаў. Пашыраны ўсюды. Большасць С. трапляецца ў вільготных трапічных лясах, здольныя доўгі час знаходзіцца ў цемнаце і вадзе. У пустынных С. y час засухі лісце і парасткі скручваюцца і расліна ўпадае ў крыптабіёз (пры ўвільгатненні — ажывае). На Беларусі культывуюць y аранжарэях і пакоях.
Селагівела: 1 — сібірская; 2 — Мартэнса;
3 — кручкаватая; 4 — тамарысхалістая.
С. замыкаецца, калі з цэнтр. пульта дасылаецца ў С. пэўная камбінацыя імпульсаў току. СЕЯЁКТАРНАЯ СЎВЯЗЬ, выбіральная тэлефонная сув я з ь, сістэма аператыўнай тэлеф. сувязі пункгаў (абанентаў) з цэнтр. пункгам і паміж сабой пры паралельным уключэнні вял. колькасці тэлеф. апаратаў y агульную лінію сувязі. Кожны апарат сістэмы С.с. мае прыладу выкліку (селектар) для перагавораў з 1 абанентам, іх групай ці ўсімі абанентамі адначасова. Выкарыстоўваецца на чыг. і рачным транспарце, y энергасістэмах, на шахтах, a таксама, калі абаненцкія пункгы магчыма размясціць уздоўж адной тэлеф. лініі вял. працягласці. СЕЛЕКТЫЎНАСЦЬ РАДЫЁПРЫЁМНІКА, в ы б і р а л ь н а с ц ь р а д ы ё п р ы ё м н і к а, здольнасць радыёпрыёмнага апарата з мноства сігналаў, якія нясуць розную інфармацыю, вылучаць патрэбныя сігналы ці рэагаваць толькі на сігналы з папярэдне зададзенымі параметрамі; параметр радыёпрыёмніка, які колькасна характарызуе такую здольнасць. СЕЛЁКЦЫЯ (ад лац. selecto адбор), навука і комплекс практычных мерапрыемстваў па стварэнні і паляпшэнні парод жывёл, сартоў раслін і штамаў мікраарганізмаў; адна з форм эвалюцыі жывых арганізмаў. Падпарадкоўваецца тым жа законам, што і эвалюцыя відаў y прыродзе, але натуральны адбор заменены штучным адборам. Тэарэт. аснова С. — генетыка. Асн. метады — адбор лепшых фенатыпаў (масавы адбор) або лепшых генатыпаў (індывідуальны адбор), гібрыдызацыя з выкарыстаннем гетэрозісу і цытаплазматычнай мужчынскай стэрыльнасці, поліплаідыя, мутагенез і інш. Этапы селекцыйнага працэсу: абгрунтаванне мэт і задач, стварэнне ці падбор зыходнага матэрыялу, распрацоўка схемы, правядзенне селекцыйных мерапрыемстваў, сорта- ці пародавыпрабаванне. С. праводзяць па якасці (смак, знешні выгляд, лёжкасць пладоў, колькасць бялкоў і амінакіслот y зерні, тлушчамалочнасць і інш.); устойлівасць да хвароб, шкоднікаў і неспрыяльных умоў асяроддзя; урадлівасць y раслін, плоднасць і прадукцыйнасць У жывёл і інш. Несвядомы адбор «на племя» ўзнік y часы прымітыўнага земляробства, y выніку якога створаны шматлікія стараж., «мясц.* пароды і сарты. У выніку свядомай масавай С. некалькі стагоддзяў назад узніклі вядомыя сарты пшаніцы (Крымка, Белатурка, Палтаўка), сланечніку (Зялёнка, Фуксінка), лёну (Смаленскі, Пскоўскі), канюшыны (Пермскі), яблыні (Антонаўка, Грушаўка), пароды авечак (каракульская і раманаўская), коней (арабская, ахалтэкінская), буйн. par. жывёлы (малочныя яраслаўская і халмагорская, ш эрая ўкраінская) і інш. У канцы 18 — пач. 19 ст. ўзнікла т.зв. прамысл. С. У Вялікабрытаніі створаны селекцыйныя гадавальнікі, арганізавана племянная жывёлагадоўля, заведзены племяшіыя кнігі. Праводзіліся працы па стварэнні лейстэрскай пароды авечак, шортгорнскай пароды буйн. par. жывёлы. Сталі вядомы сарты
пшаніцы англ. селекцыянераў П.Ш ырэфа, Ф.Галета, ням. В.Рымпаў і інш. Узнікненне навук. С. звязана з эвалюцыйным вучэннем Ч Д арвіна (гл. Дарвінізм). Высновай для распрацоўкі тэорыі С. з’явіліся працы дацкага генетыка В.Іагансена, швед. селекцыянера Г.Нільсана-Эле; па хім. і радыяцыйным мутагенезе — сав. генетыкаў У.У. Сахарава, М.М.Мейселя, англ. Ш.Аўэрбаха; па эвалюц. генетыцы — сав. вучонага С.С Чацверыкова, амер. С.Райта, англ. Дж.Б.С.Холдэйна. Гл. таксама Селекцыя раслін.
СЕЛЁКЦЫЯ РАСЛІН, тэорыя і практыка стварэння і паляпшэння сартоў і гібрыдаў раслін. Распрацоўвае спосабы ўздзеяння на расліны з мэтай змянення іх спадчынных якасцей y патрэбным кірунку. Звязана з сістэматыкай, марфалогіяй, фізіялогіяй, біяхіміяй раслін і інш. Тэарэт. аснова С.р. — генетыка раслін. Асн. метады С.р.: адбор, гібрыдызацыя, мутагенез, паліплаідыя. Перспектыўны кірунак С.р. — сінтэтычная С.р., заснавана на выкарыстанні з’явы трансгрэсіі (больш моцнае развіццё станоўчых якасцей y патомкаў y параўнанні з бацькоўскімі формамі) y гібрыдаў, што атрыманы скрыжаваннем некалькіх сартоў ці форм. На Беларусі навук. працы па С.р. вядуцца з канца 19 ст. (М.В.Рытаў, А.Семпалоўскі, К.Бяляўскі); планамерньм даследаванні — з 1920-х г. y Бел. аддзяленні Усесаюзнага ін-та раслінаводства, на Бел. с.-г. доследнай станцыі паляводства і інш. Да 1941 створаны бел. сарты і сабраны селекцыйны матэрыял палявых, агароднінных, пладовых і ягадных культур. Праблемамі С.р. займаюцца НДІ генетыкі і цыталогіі, аховы раслін і інш. Нац. агр. АН Беларусі, земляробства і кармоў, бульбаводства, гароднінаводства, пладаводства і інш. Нац. АН Беларусі. Створаны: сарты і гібрыды бульбы, капусты, якія спалучаюць прадукцыйнасць, хваробаўстойлівасць і макс. назапашванне пажыўных рэчьшаў; нізкарослыя і высокапрадукцыйныя сарты збожжавых культур; скараспелыя кукурузы; лёну і лубіну, устойлівыя да фузарыёзу і інш. Найб. вядомыя сарты бел. С.р.. азімага жыта — Спадчына, Завея-2, Дружба, Белта; ячменю — Жодзінскі-5, Крьшічны, Прыма Беларусі, Візіт, Верас, Гонар; трыцікале — Дар Беларусі, Міхась, Мара, Лана; аўса — Вандроўнік; бульбы — Лазурыт, Явар, Скарб, Архідэя, Арбіта, Ласунак, Беларускі-3; лёну — Аршанскі-2; яблыні — Алеся, Антэй і інш. Шматлікія сарты бел. С.р. унесены ў нац. рэестры Расіі, Украіны, краін Балтыі. ЗЛКазлоўская. СЕЛЁН (лац. Selenium), Se, хімічны элемент VI групы перыяд. сістэмы; ат. н. 34; ат. м. 78,96. Прыродны С. складаецца з 6 стабільных ізатопаў, асн. 80Se (49,82%). 3 16 радыеактыўных ізатопаў найб. значэнне мае 75Se з перыядам паўраспаду 121 сут. Вельмі рэдкі і рассеяны элемент, y зямной кары 1,410'6% па масе. Здольны да канцэнтрацыі, утварае больш за 50 мінералаў (селенідаў, селенітаў, селенатаў і інш.), характэрны прымесі С. ў сульфідах і самароднай се-
СЕЛЕНАВАЯ_____________ 305 ры. Уваходзіць y састаў жывых арганізмаў. Штодзённа чалавеку і жывёлам неабходна 50— 100 мкг С. на 1 кг рацыёну. Адкрыты Ё.Я.Берцэліусам y 1817 (назва ад грэч. selënë Месяц). С. — неметал. Mae некалькі алатропных мадыфікацый. Устойлівая крышт. мадыфікацыя — шэры, т.зв. «металічны», С. гекраганальнай структуры; шчыльн. 4800 к г /м \ t^, 221 °С, trin 685 °С. Паўправаднік. На паветры ўстойлівы; кісларод, вада, саляная і разбаўленая серная к-ты на С. не дзейнічаюць, раствараецца ў канцэнтраванай азотнай к-це і царскай гарэлцы. 3 кіслародам утварае аксіды. Усе селену злучэнні ядавітыя. Выкарыстоўваецца ў электратэхн., металургічнай, хім., фармацэўтычнай прам-сці.
СЕЛЁНА, багіня ў старажытнагрэчаскай міфалогіі, увасабленне Месяца. Лічылася дачкой тытанаў Гіперыёна і Тэі, сястрой бога сонда Геліяса і багіні ранішняй зары Эас. С. атаясамлівалі з Артэмідай, часам і з Гекатай, якая лічылася апякункай чарадзейства і варажбы; лічылася, што чараўнііхкія маніпуляцыі найб. дзейсныя пры поўным ззянні Месяца — С. У рым. міфалогіі С. адпавядала Дыяна. СЕЛЕНАРГАШЧНЫЯ ЗЛУЧ^ННІ. рэчывы, якія маюць y малекуле сувязь вуглярод — селен. Асн. тыпы: селеніды, дыселеніды, селенолы, селенаксіды, селеноны, селенінавыя і селенонавыя к-ты, селеноніевыя солі, алкіл(арыл)селенгалагеніды, селеністыя гетэрацыклы. Па хім. уласцівасцях аналагічныя сераарганічным злучэнням, але больш рэакцыйназдольньы (напр., селенонавыя к-ты — моцныя акісляльнікі). Маюць высокую біял. актыўнасць, паскараюць метабалічныя працэсы ў арганізме (напр., 6-селенапурьш выкарыстоўваецца пры дыягностыцы пухлінных захворванняў, селенацыстын аказвае антывіруснае ўздзеянне). На аснове С.з. атрымліваюць палімерныя матэрыялы. СЕЛЕНАВАДАР0Д, селеністы в а д а р о д , г і д р ы д с е л е н у , бясколерны газ з непрыемным пахам, EhSe. Шчыльн. вадкага 2120 кг/м3, tnn - 65,72 °С, t,dn -41,35 °С. На сухім паветры пры хатняй т-ры ўстойлівы; на вільготным паступова акісляецца да селену пры награванні гарыць з утварэннем дыаксіду. селену SeÔ2 . Мала растваральны ў вадзе, раствор мае слабакіслую рэакцыю. Моцны аднаўляльнік. Ядавіты, пашкоджвае слізістыя абалонкі (ГДК 0,2 мг/м3). Выкарыстоўваецца для атрымання селену высокай чысціні, селенідаў, селенарганічных злучэнняў. СЕЛЕНАВАЯ КІСЛАТА. цвёрдае крышт. рэчыва, H2SeÛ4. Раствараецца ў вадзе, tua 62,4 °С, вышэй tru, раскладаецца. Па хім. уласцівасцях блізкая да сернай кіслаты, але мае болыную акісляльную здольнасць, асмольвае арган. рэчывы. Солі С.к. — селенаты, падобныя на сулыраты.
306
СЕЛЕНАЛОГІЯ
СЕЛЕНАЛ0ГІЯ (ад грэч. selënë Месяц + ... логія), разязел планеталогіі, які даследуе будову і хіміка-мінералагічны склад Месяца. Форму і метрычныя характарыстыкі Месяца даследуе с е л е н a д э з і я. С. ўзнікла ў сярэдзіне 20 ст. з пачаткам прамых даследаванняў Месяца пры дапамозе штучных спадарожнікаў Месяца і прыбораў, дастаўленых на яго паверхню касм. сташыямі. Задачы С. — высвятленне працэсаў, што фарміруюць рэльеф месяцавай паверхні, прыроды грунтоў, рэчыўнага саставу і мех. уласцівасцей покрыва, a таксама вывучэнне гісторыі развіцця форм паверхні. Выкарыстоўвае метады астрафізікі, геафізікі, геахіміі, геалогіі (напр., растравую электронную мікраскапію) і інш. Вядуцца наземныя і касм. назіранні аптычных, цеплавых, радыёлакацыйных і інш. харакгарыстык паверхні, таксама вымярэнні ўласцівасцей месяцовых парод. СЕЛЕНГА, рака ў Манголіі і Расіі (Бураціі). Утвараецца ад сутокаў рэк Ідэр і Мурэн. Даўж. (ад вытоку р. Мурэн) 1024 k m , y тл . 409 k m y межах Расіі, пл. бас. 447 тыс. k m 2 , y т.л. 148 k m y межах Расіі. Цячэ пераважна па нізкагор’ях і хвалістых раўнінах, упадае ў воз. Байкал, утварае дэлыу (пл. 680 км2). Асн. прытокі: Эгійн-Гсш, Джыда (злева), Архон, Чыкой, Хілок, Уда (справа). Нізкае веснавое разводдзе, летне-асеннія дажджавыя паводкі. Сярэдні расход вады больш за 900 м3/с. Ha С. прыпадае каля палавіны аб’ёму сумарнага гадавога сцёку рэк, якія ўпадаюць y воз. Байкал. Ледастаў ад ліст. да красавіка. Суднаходная. У бас. С. больш за 5,5 тыс. азёр агульнай пл. 616 k m 2 . Ha С. — г. УланУдэ. СЕЛЕНІДЫ, злучэнні селену з менш элекграадмоўнымі элементамі. Вядомыя для металаў і немеггалаў. Крышт. рэчывы часта з метал. бляскам. Па хім. уласцівасцях блізкія да сулырідаў і тэлурыдаў. Маюць паўправадніковую або MeTan. эл. праводнасць. Выкарыстоўваюць y фсггарэзістарах і фотаэлементах (С. цынку, кадмію, ртуці), y лазерах (С. галію), як кампаненты сухіх антыфрыкцыйных змазак пры ўмовах высокага вакууму (напр., y касм. апаратах) і цвёрдых змазак вузлоў трэння машын, каталізатары ў арган. сінтэзе (С. малібдэну, вальфраму, ніобію), пігменты для фарбаў (С. кадмію). Гл. таксама Селенарганічныя злучэнні. СЕЛЕНІТ (ад грэч. selënë Месяц), с a ц і н а в ы ш п а т , мінерал, струкгурная разнавіднасць гіпсу. Тонкавалакністыя крышталі ўтвараюць субпаралельныя агрэгаты, якія запаўняюць трэшчыны ў мергелістых пясчаніках; валокны С. перпендыкулярныя сценкам трэшчын. Колер мядовы, ружова-жоўты, крэмавы, зменлівы ўздоўж валокнаў. Бляск шаўкавісты, узмацняецца пры
паліроўцы, абумоўлівае з’яву светлавога «месяцавага* водбдіску. Цв. 2. Вырабны камень. Буйное радовішча на Урале (Расія). СЕЛЁНУ ЗЛУЧбННІ, хімічныя злучэнні, y састаў якіх уваходзіць селен. Найб. пашыраны селенавадарод H 2 Se і яго солі — селеніды. Пры спальванні селену ў паветры ўтвараецца аксід селену SeÛ2 , які з’яўляецца ангідрыдам селеністай к-ты НгБеОз. Пад уздзеяннем моцных акісляльнікаў, y прысутнасці вады селеністы ангідрыд пераходзіць y селенавую кіслату НгБеСЧ, солі якой (селенаты) па хім. уласцівасішх аналагічныя сульфатам. Выкарысюўваюцца Сл. ў аріан. сініэзе, элекгратэхн., хім., металургічнай, фармацэўгычнай прам-сцях. Гл. таксама Селенарганічныя злучэнні. CÉJIEPC, С е л a р с (Sellais) Рой Вуц (9.7.1880, г. Эгмавдвіл, Канада — 5.9.1973), амерыканскі філосаф, адзін з заснавальнікаў крытычнага рэалізму. Праф. Мічыганскага ун-та (1905—50). Распрацаваў тэорыю ўзроўняў стварэння прыроды, паводле якой з’яўленне якасна новага звязана з пераходам з ніжэйшага на больш высокі ўзровень развіцця. У этыцы адстойваў канкрэтнагіст. і сацыяльна абумоўлены характар маральных ацэнак і духоўных каштоўнасцей. Палемізаваў з ідэаліст. філас. кірункамі, крытыкаваў тэорыю псіхафізіял. дуалізму, тэалогію і рэліг. догматы. Гал. творы: «Крытычны рэалізм» (1916), «Эвалюцыйны натуралізм» (1922), «Прынцыпы і праблемы філасофіі» (1926), «Філасофія фізічнага рэалізму» (1932) і інш. СЕЛЕТЫТЭНІЗ, бяссцёкавае горка-салёнае возера на мяжы Какчэтаўскай і Паўладарскай абл. Казахстака. Сярэдняя пл. 777 м2 (пл. зменьваецца). Глыб. да 3,2 м. Размешчана на дне ўпадзіны на выш. 64 м. Упадаюць рэкі Шалаксай і Селеты (губляецца ў саланчаковых балотах, дасягае С. y разводдзе). СЕЛЕЎК I НІКАТАР (грэч. Seleukos Nikatôr «Пераможца», каля 358—281 або 280 да н.э.), заснавальнік дынастыі Селеўкідаў і Селеўкідаў дзяржавы. Палкаводзец Аляксандра Македонскага, пасля смерці якога атрымаў (у 321) пад уладу сатрапію Вавілонія, дзе замацаваўся ў 312 (312 да н.э. — пачатак т. зв. селеў-
Селеніт.
кідскай эры). У выніку барацьбы з інш. дыядохамі, далучыў да сваіх уладанняў Мідыю, Сузіяну, Персіду, пазней Бактрыю; y 305 абвясціў сябе царом. Выйграў бітву пры Іпсе (301) і захапіў Месапатамію і Сірыю; пасля перамогі над Лісімахам пры Курупедыі (Карупедыён) заняў амаль усю М. Азію. Ддя заваявання Фракіі і Македоніі С. з войскамі пераправіўся цераз Гелеспонт (Дарданелы), але быў забіты. СЕЛЕЎКІДАЎ ДЗЯРЖАВА, найбуйнейшая эліністычная дзяржава, якая існавала ў 312—64 да н.э. на Блізкім і Сярэднім Усходзе. Часам яе наз. паводле асн. тэр. Сірыйскім царствам. Засн. пасля распаду імперыі Аляксандра Македонскага адным з яго палкаводцаў Селеўкам I Нікатарам. Сталіцы — Селеўкія на р. Тыір (да 300 да н.э.), потым — Антыёхія на р. Аронт. Найб. магутнасці дасягнула пры Антыёху III Вялікім (223— 187 да н.э.), калі ўключала Сірыю, Месапатамію, частку М. Азіі, Іранскае нагор’е, частку Сярэдняй Азіі. Да С.дз. ў гэты час былі далучаны Келесірыя, Фінікія, Палесціна. Зручнае геагр. становішча С.дз. спрыяла р о со іту земляробства, жывёлагадоўлі, гандлю, росту гарадоў. 3 2 ст. да н.э. С.дз., аслабленая шэрагам паўстанняў і ўнугр. разладам (з 163 па 64 да н.э. змянілася 19 цароў), пачала страчваць свае ўладанні. У 64 да н.э. апошняя яе частка (Сірыя) стала рым. правінцыяй. СЕЛЕУЫДЫ, царская дынастыя, якая кіравала ў 312—64 да н.э. ў адной з аліністычных дзяржаў y Зах. Азіі (гл. Элінізм і Селеўкідаў дзяржава). Заснавана Селеўкам I Нікатарам. Найб. магутнасці дасягнула пры Антыёху I II Вялікім [223— 187 да н.э.]. СЁЛЕЦК, вёска ў Пухавіцкім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавегга і калгаса. За 40 км на ПдЗ ад г. Мар’іна Горка, 100 км ад Мінска, 40 км ад чыг. ст. Пухавічы, 285 ж., 114 двароў (2001). Лясніцтва. Сярэдняя шксша, юіуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. СЕЛІВАНАЎ Панцеляймон Аляксеевіч (н. 25.8.1919, с. Ірта Ленскага р-на Архангельскай вобл., Расія), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1976). Скончыў Ваенна-паліт. акадэмію ў Маскве (1952). 3 1939 y Сав. Арміі. У 1960— 91 y Ін-це гісторыі АН Беларусі. Даследуе гісторыю Беларусі перыяду ірамадз. вайны і інтэрвенцыі (1918—20), ваен. будаўніцгва. Адзін з аўтараў «Гісторыі Мінска» (1967), «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 3. 1973), «Гісторыі рабочага класа Беларускай ССР* (т. 2. 1985), кн. «Замежная ваенная інтэрвенцыя ў Беларусі, 1917— 1920» (1990). Тв.: Воекное стролтельство в Белорусснн в пернод разгрома походов Антанты. Мн., 1973; Военная деягелыюсть Советов Белорусснн, 1917—1920 гг. Мн., 1980; Укрепленне тыла Красной Армня: Деятельность Советов н ревкомов Белорусснн (1918—1920 гг.). Мн., 1987.
CEJ1IBÔHIK Васіліса Сямёнаўна (1907, в. Літвінкі Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл. — 14.12.1990), удзеяьніда рэв. руху ў Зах. Беларусі. Чл. Брэсцкага, сакратар Гродзенскага, Слонімскага і Пінскага акр. к-таў КПЗБ. Дэлегат II з’езда КПЗБ (май 1935). У сак. 1936 арьшггавана польск. ўладамі і прыгаворана да 10 гадоў турмы. Дэп. Нар. сходу Зах. Беларусі (28—30.10.1939, Беласток). У Вял. Айч. вайну ўдзельніца партыз. барацьбы на тэр. Жабінкаўскага і Брэсцкага р-наў, чл. Жабінкаўскага раённага антыфаш. к-та. Пасля вайны на парт. і сав. рабоце ў Брэсце. Ганаровы грамадзянін г. Брэста (1969). Аўгар успамінаў, М.П.Клімец. СЕЛІГЕР, возера ў Цвярской і Наўгародскай абл. Расіі, на Валдайскім узв., на выш. 205 м. Пл. 212 км2. Сярэдняя глыб. 5,8 м, найб. 24 м, працягласць з Пн на Пд 66 км, з 3 на У 37 км. Катлавіна ледавіковага паходжання. Mae складаную лопасцевую форму. Складэена з некалькіх адасобленых плёсаў, злучаных кароткімі пратокамі. 169 астравоў, найб. Хочын (31 км2). Берагі моцна парэзаныя. Прымае 110 прытокаў (асн., — рэкі Чаромуха, Крапівенга, Сароча), сцёк y р. Селіжараўка (левы прыток р. Волга). Ледастаў ад ліст. да красавіка. Рыбалоўства. Ha С. — г. Асташкаў. Раён турызму і адпачынку. СЁЛІГМЕН (Seligman) Бен Барух (20.11.1912, г. Ньюарк, ЗША — 1970), амерыканскі вучоны-эканаміст. Скончыў Бруклінскі каледж (1934), ступень магістра атрымаў y Калумбійскім ун-це (1936). У 1941—45 працаваў ва ўрадавых установах ЗША, выкладаў y Бруклінскім каледжы (1947—49). У 1950— 60-я г. эканам. эюсперт шэрагу прафс. арг-цый ЗША. 3 1965 праф. эканомікі і дырэктар даследчага цэнтра па праблемах прац. адносін Масачусецкага ун-та. Аўтар манаграфШ па пытаннях працы, цэн, гісторыі эканам.' вучэнняў, навук. працы па розных аспектах сац. адносін y сучасным грамадстве — праблемах беднасці, уплывах аўтаматызацыі і інш. Тв.: Рус. пер. — Основные течення современной экономнческой мыслн. М., 1968; Снльные мнра сего: бнэнес н бнэнесмены в амернканской нсторнн. М., 1976.
СЕЛІМ III (Selim III; 24.12.1761, Стамбул — 28.7.1808), турэцкі султан [1789— 1807]. Набыў вядомасць спробамі рэфармаваць Асманскую імперыю. Па яго даручэнні была намечана і часткова ажыццёўлена праграма пераўтварэнняў y ваен., эканам. і фін. сферах на еўрап. ўзор (нізам- і джэдзід). Сутыкнуўшыся з модным супраціўленнем кансерватыўных колаў, ён быў вымушаны скасаваць рэформы. 29.5.1807 скінуты янычарамі і праз год забіты. СЕЛІМАН (Selimand) Франсуа (?—; 1800), французскі майстар-ткач залататканых паясоў. Запрошаны АЛызенгаўзам з Ліёна на Гродзенскую персіярню ў 1774, якой кіраваў да 1778, на гэты час прыпадае росквіт персіярні. Ства-
рыў новы тып пояса, дзе, не парушаючы велічыні, падзелу і арнаментальнай структуры слуцкага пояса, удала спалучыў традыц. ўсх. арнамент і ўзоры франц. арнаменту 18 ст. Паясы С. адметныя гарманічнасцю кампазіцыі, лёгкасцю малюнка, вытанчанасцю каларыту. Працаваў таксама ў Кабылцы пад Варшавай (да 1787), з 1794 y Корцу на Валыні ў кн. Чартарыйскіх. На многіх паясах работы С. ёсць метка «F.S.». Дз.С.Трызна.
СЕЛІХАНАЎ______________ 307 гульненая акругласць форм, алегарычнасць і меггафарычнасць масг. мовы; «Знакі сусвегу», «Пара» (абедзве 1990), «Падарожжа», «Коннік» (абедзве 1991), «Тройца» (1992), «Сям’я» (1993), «Дыялог», «Аілант» (абедзве 1996), «Канвеотры» (1997), «Дачка Саламона», «Праекг» (абедзве 1998), «Вялікі чалавек», «Сям’я» (абедзве 1999), «Сустрэча» (2000).
Возера Селігер. СЕЛІН (Céline; сапр. Д э т y ш; Destou ches) Луі Фердынанд (27.5.1894, г. Аньер, Францыя — 2.7.1961), французскі пісьменнік. Па адукацыі ўрач. Вядомасць набыў раманамі «Падарожжа на край ночы» (1932) і «Смерць y крэдыт» (1936), y якіх y форме канкрэтна-апісальнай «плыні свядомасці» адлюстраваў страх і жах тагачаснага існавання. У памфлетах 1936—41, y т.л. «Mea culpa» (лат. «Мая віна», 1936), прапаведаваў нацызм, культ. сілы. У рамане «Марыянегкі» (1944), запісках «Феерыя для іншага выпадку» (1952), аўтабіягр. хроніках «3 замка ў замак» (1957) і «Поўнач» (1960) адкрытая да цынізму («лірызм паскуднасці») нянавісць да сучасніка, успрыняцде жыцця як спрадвечнай агон іі.
Тв:. Рус. пер. — Путешествне на край H o rn Харьков; М., 1999; Нз замка в замок. Харьков; М., 1999; Смерть в кредаг. Харьков; М„ 1999. Літ:. Ш к у н а е в а Н.Д. Современная французская ллгература. М., 1961. СЕЛІХАНАУ Канстанцін Аляксандравіч (н. 18.8.1967, Мінск), бел. мастак. Скончыў Бел. AM (1993). Працуе ў станковай скулыпуры і графіцы. У скулытгуры зазнаў уішыў Г.Мура. Работам уласцівы кампазіцыйная завершанасць, аба-
К Селіханаў Сустрэча. 2000.
На графіку паўплывала творчасць амер. абстрактных экспрэсіяністаў: серыі «Зносіны» (1995—97), «Ліст» (1996— 98), «Праекцыі» (1999—2000), «Сцены», «Героі» (абедзве 2000—01). С.У.Пешын. СЕЛІХАНАЎ Сяргей Іванавіч (8.3.1917, С.-Пецярбург — 28.9.1976), бел. скульптар. Нар. мастак Беларусі (1963). Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1937). Працаваў y манум. і станковай скульптуры. Манум. творы вызначаюцца выразнай пластыкай, якая дасягаецца свабоднай энергічнай лепкай, яснасцю і дакладнасцю сілуэта, глыбокай змястоўнасцю вобразнага вырашэння: кампазіцыя «Беларусь працоўная» (1950) і фігура Героя Сав. Саюза К.С.Заслонава (1951) для бел. павільёна ВДНГ СССР, партрэты вучонага А.Р.Сталетава для Маск. ун-та і рус. пісьменніка М.Я.Салтыкова-Шчадрына (абодва 1952), гарэльефная кампазіцыя «Савецкая Армія ў гады Вялікай Айчыннай вайны» для Манумента Перамогі ў Мінску (1954). Аўтар помнікаў Заслонаву ў г. Орша (1955, арх. Г.Сысоеў), Герою Сав. Саюза М.Казею ў Мінску (1958, арх. В.Волчак), партызанам Л.Чалоўскай y г. Барысаў (1958), I. i М. Цубам каля в. Вялікі Лес Салігорскага р-на (1961, арх. В.Занковіч, ЛЛевін), У.ІЛеніну ў г. Столін (1980, з В.Палійчуком, арх. Ю.Казакоў), на магіле ахвяр фашызму ў г. Браслаў (пастаўлены ў 1981), скульпт. кампазіцыя «Няскораны чалавек» y мемарыяльным ансамблі Хатынь (1969), мемарыяльны юомплекс y гонар перамогі сав. народа ў Вял. Айч. вайне ў в. Старыца Капыльскага р-на (1975). У станковай скулыттуры псіхалагізмам і дакладйай перадачай характарных рыс вызначаецца галерэя партрэтаў героя грамадз. вайны Я.Фабрыцыуса (1959), Герояў Сав. Саюза Р.Н.Мачульскага,
308
СЕЛІШЧА
І.С.Жыгарава (абодва 1970), А.ФДанукалава (1975), У.ЕЛабанка (1976), мастака А.Мазалёва (1956), нар. паэтаў Беларусі Я.Купалы (1959), Я.Коласа (1967) і інш. Станковыя кампаэіцыі: «К.Я.Варашылаў на манеўрах» (1940), «Вызваленне» (1948), «Абаронім даяцей» (1957), «Алошні бой» (1964), «Абаронцы Брэсцкай крэпасці» (1965) і інід. Літ:. K a в a л ё ў А Ф . Сяргей Саліханаў. Мн., 1978. ЭА.Петэрсон.
сустракаецца і кучная забудова без бачнага парадку. Некат. С. былі абгароджаны шіятнямі. На Беларусі С. вядомы з эпохі брошавага веку. У раннім жал. веку насельнідтва пераважна жыло на гарадзішчах (акрамя Пд). Новая хваля пашырэння С. пачалася з першых стагоддзяў н.э., асабліва ў 4—5 ст. Шмат С. захавалася ад раннефеад. часу (9— 13 ст.). На тэр. Беларусі зафіксавана некалькі соцень С. В.І.Шадыра.
Ta.: Нзбр. труды. М., 1968.
СЁЛІШЧА, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача, за 10 км на 3 ад г.п. Ушачы. Пл. 0,52 км2, даўж. 1,73 км, найб. шыр. 300 м, найб. глыб. 14 м, даўж. берагавой лініі 4,28 км. Пл. вадазбору 76,8 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 4—8 м, спадзістыя, на ПдЗ і Пн выш. 14— 19 м, стромкія, пад лесам і хмызняком, y верхняй ч. пад выганам ці разараныя. Берагі нізкія, на 3 і Пд забалочаныя, тарфяністыя. Мелкаводная зона вузкая, y глыбакаводнай адзначаны 3 упадзіны глыб. 7,7, 11, 11,5 м. Востраў пл. 0,2 га. Дно да глыб. 1,5 м пясчанае, ніжэй ілістае. Зарастае. Праз возера цячэ р. Альзініца. СЁЛІШЧА, вёска ў Слуцкім р-не Мінскай вобл., на скрыжаванні аўтадарог Слуцк—Івацэвічы і Слуцк—Капыль. Цэнтр Акцябрскага с/с і калект.-долевай гаспадаркі. За 9 км на 3 ад горада і чыг. ст. Слуцк, 114 км ад Мінска. 699 ж., 289 двароў (2001). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму. СЁЛІШЧА, вёска ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., на беразе аднайм. возера. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на 3 ад г.п. Ушачы, 162 км ад Віцебска, 22 км ад чыг. ст. Зябкі. 319 ж., 135 двароў (2001). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Руіны касцёла св. Веранікі і кляштара бернардзінцаў (1726).
С.Селіхянаў. Няскораяы чалавек. Скулыггурная група мемарыяльнага комплексу «Хатынь». 1969.
CÈJIII1I4A, 1) тэрмін, які шырока ўжываецца ў стараж. легапісах y сэнсе сяло, вёска. 2) Археал. тэрмін, які выкарыстоўваецца для абазначэння рэііггкаў стараж. неўмацаванага пасезіішча. Як правіла, С. не маюць знешніх прыкмет (равоў, валоў). Найчасцей узнікалі на роўных мясцінах каля рэк і азёр. Жытлы звычайна драўляныя, чатырохвугапышя; дамы размяшчаліся радамі;
стст>, 1933, і інш.), рус. дыялекталогіі («Дыялекталагічны нарыс Сібіры», вып. 1, 1921; «Рускія гаворкі Казанскага краю...», 1927, і інш.), балканскім мовазнаўстве. Аўтар прац па параўнальнагіст. граматыцы слав. моў, анамастыцы, падручнікаў па слав. мовазнаўстве: «Уводзіны ў параўнальную граматыку славянскіх моў» (вып. 1, 1914), «Славянскае мовазнаўства» (т. 1, 1941), «Стараславянская мова» (ч. 1—2, 1951—52).
Упамінаецца з 1552 як двор С., уладанне полацкага харунжага Івана Корсака, 23 дымы. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) y Рас. імперыі. 3 1878 уваходзіла ў Кубліцкую вол. Лепельскага пав. Віцебскай губ., уладанне А.Шырына. У 1886 мястэчка, 110 ж., 17 двароў, вадзяны млын, вінакурны з-д, 2 крамы, карчма. 3 1924 y Чарапоўшчынскім с/с Ушацкага р-на Полацкай, з 1935 y Лепельскай акр. У 1926 y С. 298 ж., 36 двароў, y 1941 — 224 ж., 54 двары. У Вял. Айч. вайну акупанты спалілі 3 двары, загубілі 14 жыхароў. 3 1954 цэнтр сельсавета. У 1969 — 252 ж., 54 двары.
СЁЛІШЧАЎ Афанасій Мацвеевіч (23.1.1886, с. Волава Арлоўскай вобл., Расія — 6.12.1942), рускі мовазнавец, славіст. Чл.-кар. AH СССР (1929) і Балгарскай АН (1931). Скончыў Казанскі ун-т (1911). Праф. Іркуцкага (1918— 20), Казанскага (1920—21), Маскоўскага (з 1921) ун-таў. Асн. працы па гіст. дыялекталогіі македонскай мовы («Нарысы па македонскай дыялекталогіі», 1918; «Македонскія кодзікі 16— 18
СЕЛУС (Selous), рэзерват y Танзаніі, y бас. сярэдняга цячэння р. Руфіджы. Засн. ў 1951 для аховы афр. сланоў. Пл. 5,5 млн. га. Рэльеф тыповы для Зах.Афрыканскай саванны. Флора прадстаўлена злакамі, акацыямі, баабабамі. Звычайныя афр. (кафскі) буйвал, бегемот, антылопы, зебры і інш. СЁЛЫ, старажытнабалтыйскі племянны саюз, які займаў да пач. 13 ст. тэр. па левым беразе р. Даўгава, на Пд — сучасную Латвію і часткова сумежны раён на ПнУ сучаснай Літвы. Паліт. і ваен. цэнтр С. — умацаванае гарадзішча (з 6 ст. н.э.) і пасад Селпілс на беразе Даўгавы. С. вялі барацьбу з нямецкімі крыжакамі, але ў 1208 трапілі ў залежнасць ад іх. С. ўвайшлі ў склад латышскай народнасці. СЕЛЬ (ад араб. сайль бурны паток), с і л ь, м y р, гразевы або гразекаменны паток, які раптоўна ўзнікае ў рэчышчы горнай ракі. Найб. харакгэрны для горных раёнаў з кантынент. кліматам (напр., для гор Сярэдняй Азіі). Характарызуецца рэзкім кароткачасовым (1— 3 гадз) пад’ёмам узроўню вады, хвапепадобным рухам і адсутнасцю строгай перыядычнасці. Фарміруецца пры выпадзенні моцных ліўняў, інтэнсіўным раставанні снегу і лёду горных ледавікоў, радзей ад землетрасенняў, вывяржэнняў вулканаў, прарываў азёрных перамычак, y выніку гасп. дзейнасці (напр., пры ўзрыўных рабогах y rapax). Перадумовай служыць назапашванне вял. колькасці прадуктаў выветрывання на горных схілах, іх значныя нахілы, працяглае ўвільгатненне грунтоў, што змяншае іх трываласць. Могуць прычыняць вял. разбурэнні. Барацьба з С. вядзецца пераважна шляхам замацавання глебавага і расл. покрыва, буд-ва спец. гідратэхн. збудаванняў, y тл . плацін. СЁЛЬВА, с е л ь в a с (партуг. selva ад лац. silva лес), вільготныя, перыядычна затапляльныя экватарыяльныя лясы (li nei) y Паўд. Амерыцы, пераважна ў бас. р. Амазонха. Цяжкапраходныя, маюць надзвычай багаты відавы склад (да 200 відаў пальмаў, гевея, какава, фікусы, бамбукі, дыннае дрэва, шмат ліян і інш.). СЕЛЬДЖЎКІ, галіна плямён цюркаўагузаў (туркменаў; першапачаткова жылі на Сырдар’і), названая так ад імя іх правадыра Сельджука (10 — пач. 11 ст.), a таксама адна з назваў створанай ім мусульманскай дынастыі Сельджукі-
day. У 1030-я г. атрымалі на васальных умовах ад дзяржавы Газневідаў землі ў Харасане, a потым паўсталі супраць Газневідаў і перамаглі іх пры Дандэнакане (1040). У выніку далейшых заваёў y 11 ст. створана Сельджукская дзяржава. СЕЛЬДЖУКІДЫ, султаны цюркскай агузскай дынастыі, якія кіравалі ў шэрагу краін Блізкага і Сярэдняга Усходу ў 11 — пач. 14 ст. ў Сельджукскай дзяржаве («Вялікія Сельджукіды», 1038— 1157), y Канійскім султанаце (канец 11 — пач. 14 ст.), y Іраку і зах. Іране (іракскія С., 1118—94), y паўн. Сірыі (сірыйскія С., канец 11 — пач. 12 ст.), y Кермане (керманскія С., 1040-я г. — канец 12 ст.). Назва ад імя Сельджука (кіраўніка цюркскага агузскага племені кынык; жыў y 10 — пач. 11 ст.). Найбуйнейшыя прадстаўнікі С. y Сельджукскім султанаце: Тагрул-бек [1038— 63], Алп-Арслан [1063— 1072], Мелікшах [1072—92], Санджар [1118—57]; y Канійскім султанаце — Ала-ад-дзін Кей-Кубад [1219—36].
СЕЛЬДЭР&Й (Apium), род кветкавых раслін сям. парасонавых. Каля 20 відаў, якія часам аб’ядноўваюць y 1 від — С. пахучы (A. graveolens) з падвідамі. Пашыраны па ўсіх кантынентах. Вырошчваўся ў стараж. Рыме і Егіпце, y Расіі — з 17 ст. На Беларусі культывуюць разнавіднасці С. пахучага: лісцевы (напр., сорт Кучаравы лісцевы), чаранковы (напр., сорт Залатое пяро) і караняплодны (напр., сорт Яблычны). Двухгадовыя (у культуры аднагадовыя) травы. У першы год утвараюць разетку лісця выш. 30—50 см, на другі — баразнаватыя, прамыя, галінастыя сцёблы выш. да 150 см. Кветкі дробныя, зеленаватыя, крэмавыя, або белыя ў складаным парасоніку. Плод — сямянка. Лісце і караняплоды багатыя аскарбінавай к-той, карацінам, вітамінамі, мікраэлементамі, эфірным алеем. У кулінарыі С . выкарыстоўваецца ў свежым, вараным і смажаным выглядзе. 3 насення і лісця атрымліваюць эфірны алей. Лек. расліны. В.М.Прохараў.
СЕЛЬДЖЎКСКАЯ ДЗЯРЖАВА. Існавала на Блізкім і Сярэднім Усходзе ў 11— 12 ст. Засн. качавымі цюркскімі плямёнамі агузаў на чале з родам Сельджукідаў, якія ў пач. 1030-х г. знаходзіліся ў васальнай залежнасці ад Газневідаў. У 1038 яны паўсталі супраць Газневідаў, y 1040 селвджукскі правадыр Тагрул-бек разбіў войска газневідскага султана Масуда; да 1043 заваяваны Харасан, потым — Буідаў дзяржава. У 1055 яго войскі захапілі Багдад, пасля чаго абасідскі халіф Каім надаў правіцелю С.дз. тытул султана. Пры султане Алп-Арслане [1063—72] да С.дз. далучаны Арменія, Сірыя, Палесціна, Маверанахр, y 1071 разбіты візант. войскі ў бітве пры Манцыкерце (Маназкерце). Найб. магутнасці С.дз. дасягнула пры султане Мелік-шаху [1072—92], візірам (гал. міністрам) якога быў Нізам-аль-Мульк. Пры ім да С.дз. далучана б.ч. Малой С ел ь д э р эй пахучы: 1 — караняплодны; 2 — Азіі, a Караханідаў дзяржава прымушана плаціць даніну (1089). Асновай землеўладання Сдз. была сістэма ікта (ваен. лена). Найбольшыя ікты станавіліся CÉUIbKIH Міхаіл Васілевіч (н. асобнымі княствамі, што прывяло да 30.8.1947, г. Ветка Гомельскай вобл.), пераўтварэння С.дз. ў аморфнае дзярж. бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. ўтварэнне. У 1077 адасобіўся Румскі (1998), праф. (1991). Засл. работнік адусултанат (гл. Канійскі султанат), пасля кацыі Беларусі (1997). Скончыў Госмерці Мелік-шаха адзінства С.дз. стала мельскі ун-т (1969). 3 1973 y Гомельснамінальным. Унутрыпаліт. становішча кім ун-це (з 1987 дэкан, з 1990 прарэкдзяржавы ўскладнялася дзейнасцю сек- тар). Навук. працы па метадах даследаты ісмаілітаў. Пасля 1-га крыжовага па- вання структурнай тэорыі груп і інш. ходу (1096—99) Сдз. страціла Палесці- алг. сістэм з дапамогай тэорыі класаў ну, прыбярэжныя тэр. М. Азіі і Сірыі. Шунка і тэорыі фармацый. Султан Санджар [1118—57] пацярпеў Te:. О свойствах макснмальных полірупп паражэнне ад каракітаяў (1141), a ў конечных групп / / Нсследованне нормально1153 узяты ў палон балхскімі агузамі. 3 го н подгруппового строення конечных яго смерцю (1157) С.дз. распалася на групп. Мн., 1984; Макснмальные подгруппы асобныя княствы, пасля чаго ў Сярэд- в теорнн классов конечных групп. Мн., 1997. няй Азіі і Іране пачалося ўзвышэнне СЕЛЬНІЦКА-КРАСНАПОЛЬСКАЕ ПАТхарэзмшахаў. В .У А д з я р ы х а . РЫЯТЫЧНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . ДзейСЕЛЬДЭР&ЕВЫЯ, сямейства двух- нічала са жн. 1941 да вер. 1942 y в. дольных раслін, тое, што парасонавыя. Сельнікі і Краснаполле Расонскага р-на
СЕЛЬРАБ________________ 309 Віцебскай вобл. Аб’ядноўвала 10 чал. (кіраўнік С.І.Голубеў), мела сувязь з Расонскім патрьіятычным падпаллем. Падпольшчыкі распаўсюджвалі сярод насельнішва лістоўкі і зводкі Саўінфармбюро, збіралі зброю, боепрыпасы, стваралі партыз. рэзерв, арганізоўвалі ўцёкі ваеннапалонных з краснапольскага лагера, праводзілі дыверсіі. У маі большасць падпольшчыкаў пайшла ў партызаны. У в. Сельнікі ў гонар падпольшчыкаў пастаўлена стэла. СЕЛЬРАБ, С я л я н с к а - р а б о ч а е с а ц ы я л і с т ы ч н а е а б ’я д н а н н е, масавая легальная рэв.-дэмакр. арганізацыя працоўных Зах. Украіны ў 1926—32. Свой уплыў пашырала і на паўд.-зах. частку Зах. Беларусі. Створана па ініцыятыве Кампартыі Зах. Укра-
лісцевы; 3 — чаранковы.
іны (КПЗУ) y кастр. 1926 на аб’яднаным з’ездзе радыкальных сял. арг-цый «Народная воля» і «Сялянскі саюз» (гл. Сельсаюз). С. патрабаваў прадастаўлення зямлі без выкупу, стварэння рабочасял. ўрада, самавызначэння і аб’яднання ўкр. зямель y рэспубліцы рабочых і сялян і інш. Друкаваныя выданні С. — газ. «Сельроб», «Воля народу», «Наше слово», «Нове жнтгя», час. «Вікна» — выкрывалі палітыку ўлад Польшчы ў Зах. Украіне і Зах. Беларусі, прапагандавалі поспехі СССР, абуджалі самасвядомасць працоўных, узнімалі іх на барацьбу супраць сац. і нац. прыгнёту, за ўз’яднанне Зах. Украіны з УССР, a Зах. Беларусі з БССР. Часта выступаў разам з КПЗУ, бел. рэв.-дэмакр. арг-цыямі Беларуская сялянска-работніцкая грамада і «Змаганне». За ўплыў на С. ішла вострая барацьба паміж КПЗУ і ўкр.
310
СЕЛЬСАВЕТ
нац. партьммі. Абвастрэнне ўнугр. рознагалоссяў прывяло ў 1927 да расколу С. на С.-лявіцу і С.-правіцу. У маі 1928 на з’ездзе абедзвюх груп створана аб’яднаная арг-цыя С.-адзінства на платформе рэв. і нац.-вызв. барацьбы. Праз С. КПЗУ і К.ПЗБ уплывалі на культ.асв., спарт. і інш. масавыя арг-цыі працоўных. Пярвічньш арг-цыі С. ствараліся ў многіх вёсках і мястэчках паўд.-зах. часткі Зах. Беларусі. У 1926 створаны Брэсцкі акр. к-т С., раённьм к-ты існавалі ў Кобрыне, Высокім, Камянцы, Драгічыне, Іванаве. 2.10.1927 y Брэсце адбыўся мітынг з удзелам 300 прадстаўнікоў С., якія патрабавалі навучання дзяцей на роднай мове і свабоды палітвязням. Улады Польшчы пастаянна праследавалі С. 15.9.1932 абвешчана аб роспуску С., яго актыўныя дзеячы арыштаваны.
CEJIbCABÈT, адм.-тэр. адзінка ў СССР, на Беларусі і ў некат. інш. краінах СНД, састаўная ч. раёна. Падзел на С. ў БССР уведзены пастановай ЦВК БССР ад 7.7.1924, сетка С. зацверджана пастановай ЦВК БССР ад 20.8.1924. На 1.1.1999 y Рэспубліцы Беларусь 1456 С. (гл. таксама Саветы дэпутатаў). СЕЛЬСАКЬз, С я л я н с к і саюз, Украінскае сялянскае ca ll ы я л і с т ы ч н а е а б ’ я д н а н н е , легальная рэв.-дэмакр. сялянская арг-цыя, якая дзейнічала ў Зах. Украіне і паўд.зах. частцы Зах. Беларусі ў 1922—26. Узнікла ў 1922 y час выбараў y псшьскі сейм на базе выбарчых к-таў, што ствараліся на Палессі, Валыні і Холмшчыне. Утвораны 5.8.1924 на ўстаноўчым з'ездзе ў Брэсце. Друкаваны орган — газ. «Наше жкття». Меў уплыў сярод бяднейшага і сярэдняга сялянства. Ставіў за мэту далучэнне іх да рэв.-вызв. руху на аснове рэв.-дэмакр. патрабаванняў. У кастр. 1926 пасля аб’вднання з радыкальнай сял. арг-цыяй «Народная воля» ўвайшоў y склад Сельраба. СЕЛЬСІН (ангд. selsyn ад анш. self сам + грэч. synchrones адначасовы), элекгрычная пераменнага току машына, прызначаная для сінхроннага вярчэння вала якога-н. механізма ў адпаведнасці з вуглавым перамяшчэннем інш. вала, механічна не звязанага з першым.
Паводле прьшцыпу дзеяння з’яўляецца паваротным трансфарматарам, y якога пры вярчэнні ротара адбываецца ллаўная змена ўзаемнай індуістыўнасці паміж яго абмоткамі — аднафазнай першаснай (абмоткай узбуджэння) і трохфазнай другаснай (абмоткай сінхранізацыі). Звычайна выкарыстоўваецца сельсінная перадача з С.-датчыка і С.-прыёмніка, якія электрычна звязаны гак, што пры павароце ротара С.-датчыка, механічна звязанага з паварочвальным валам, сінфазна і сінхронна з ім паварочваеода ротар С.-прыёмніха. Выкарыстоўваецца ў сістэмах сачэння і дыстанцыйнага ньшярэння. Я.П.Забела.
СЕЛЬСКАІАСПАДАРЧАЕ ЗАЬРЎДЖВАННЕ, забруджванне навакольнага асяроддзя ў выніку с.-г. дзейнасці чалавека; адна са значных праблем аховы прыроды, y тл . водных аб’ектаў. Узнікае пры выкарыстанні пестыцыдаў, фунгіцыдаў, дэфаліянтаў (асабліва пры парушэнні тэхналогіі іх захоўвання і выкарыстання); унясенні мінер. угнаенняў y колькасці, бсшьшай за неабходную (засваяльную) раслінам (асабліва пры паверхневым сцёку з палёў y вадаёмы); паступленні адходаў і сцёкаў жывёлагадоўчых ферм; эксплуатацыі і абслугоўванні с.-г. тэхнікі і інш. П.ІЛабанок. СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАЕ МАІДЫНАБУДАВАННЕ, галіна машынабудавання і металаапрацоўкі па вытв-сці с.-г. машын, a таксама агрэгатаў, вуэлоў, дэталей, запчастак да іх. Гал. задача С.м. — забеспячэнне комплекснай механізацыі с.-г. вытв-сці. Узнікла ў пач. 19 ст. ў Вялікабрытаніі, потым y ЗША, да канца 19 ст. С.м. мела Францыя, Германія, Швецыя. У Расіі прадпрыемствы па вытв-сці с.-г. інвентару з’явіліся таксама ў 19 ст. (гал. чынам рамонтныя майстэрні замежных гандл. фірм). 3 2-й пал. 1920-х г. пачаўся выпуск трактарных культыватараў і плугоў, збожжаўборачных камбайнаў і інш. На Беларусі ў 19 — пач. 20 ст. існавалі невялікія майстэрні па вырабе і дробным рамонце с.-г. інвентару. У 1840-х г. y мяст. Ракаў Мінскага пав. створаны майстэрні па вытв-сці плугоў, веялак, малатарняў, y 1859 пры ГорыГорацкім земляробчым ін-це пабудаваны дзярж. з-д (вырабляў часткі да эксперым. с.-г. машын), y 1901 y Лідзе
засн. чыгуналіцейны з-д, які выпускаў с.-г. інвенгар. У 1918—30 с.-г. машыны (бульбакапалкі, каранярэзкі, веялкі, плугі, малатарні, сячкарні) вырабляліся ў Віцебску (з-д «Чырвоны металіст»), Мінску (з-д «Энергія»), Гомелі (з-д «Рухавік рэвалюцыі»). У 1930 пабудаваны Гомельскі завод сельскагаспадарчага машынабудавання («Гомсельмаш»). Пасля Вял. Айч. вайны буйныя прадпрыемствы пабудаваны ў гарадах Магілёў, Бабруйск, Брэст, Ліда, Баранавічы і інш. На 1.1.2001 існуе больш за 60 прадпрыемстваў і вытв-сцей С.м., y тл. Брэсцкі завод сельскагаспадарчага машынабудавання, адкрытае акц. т-ва «Лідсельмаш» (гл. Лідскі завод сельскагаспадарчых машын), Мінскі трактарны завод. Некат. простыя с.-г. механізмы выпускаюць майстэрні райаграпрамтэхніхі ў Лоеве, Ельску, Рагачове, Жьггкавічах, Ашмянах і інш. раённых цэнтрах рэспублікі (пра вытв-сць некат. відаў с.-г. машын гл. ў табліцы). П.І.Рогач. СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАЕ ПРАВА, сукупнасць устаноўленых або санкцыяніраваных дзяржавай прававых і лакальных норм, прынятых ва ўстаноўленым парадку самімі юрыд. асобамі. Вызначае асн. прынцылы, формы і парадак арг-цыі і дзейнасці с.-г. прадпрыемстваў і аб’яднанняў, рэгулюе іх узаемаадносіны паміж сабой і дзяржавай, з рабсггнікамі с.-г. аграпрамысловых прадггрыемстваў і аб’яднанняў і інш. грамадзянамі ў сувязі з вядзеннем імі сельскай гаспадаркі. Гал. крыніда С.п. — Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь. Нормы С.п. ёсць таксама ў інш. галінах права (зямельнага, гаспадарчага, працоўнага і інш.). Асн. інсгытуты С.п.: прававое сгановішча с.-г. прадпрыемстваў, вытв. аб’яднанняў y сельскай гаспадарцы; прававы статус работнікаў сельскай гаспадаркі; арганізацыйна-прававыя формы ўнутрыгаспадарчага кіравання с.-г. прадпрыемствамі і аб’яднаннямі; права землеўладання і землекарыстання с.-г. прадпрыемстваў, аб’яднанняў і грамадзян; прававы рэжым маёмасці с.-г. прадпрыемстваў і аб’яднанняў; прававое рэгуляванне арганізацыі, дысдыгшіны і аховы працы на с.-г. прадпрыемствах; прававое рэіу-
Вытворчасць некаторых відаў прадукцыі сельскагаспадарчага машынабудавання Беларусі Віды прадукцыі, тыс. штук
1995
1999
1,2 9,5 1,1
0,1
0,4
U 0,8
0,4 0,4
9,8 15,4
0,2
0,08
Бульбаўборачныя машыны
1,6
1,4
Машыны для ўнясення ў глебу арганічных угнаенняў
32,2
0,5
Камбінаваныя агрэгаты Кормаўборачныя камбайны (у т.л. самаходныя) Трактарныя бульбасаджалкі
Дыстанцыйная электрычная перадача з сельсівамі — датчыкам і прыёмнікам: — вугал павароту рогара датчыка; а„ — ротара лрыёмніха (a,, a otg)
Гады 1990
Трактарныя культыватары
1,2
1,2
0,1 0,5
Трактарныя граблі
1,6 9,5
0,3
0,6 0,1 1 0,3
Плугі конныя Бароны зубавыя
249,4
0,02 1
Цеплагенератары
25,7
0.7
ляванне аппаты працы ў сельскай гаспадарцы; прававое рэгуляванне вытворча-гаспадарчай і фінансавай дзейнасці с.-г. прадпрыемстваў і аб’яднанняў; дагаворныя адносіны; прававое рэгуляванне сялянскай (фермерскай) гаспадаркі і асабістай падсобнай гаспадаркі ў сельскай мясцовасці; адказнасць за парушэнне с.-г. заканадаўства. ГЛ.Маашка. СМЬСКАГАСПАДАРЧАЙ РАДЫЯЛ0ГІІ БЕЛАРЎСЮ НДІ. Засн. ў 1992 y г. Гомель на базе Бел. філіяла Усесаюзнага НДІ с.-г. радыялогіі (з 1986). 3 1995 НДІ радышіогіі ў гадпарадкаванні Мін-ва па надзвычайных сітуацыях і абароне насельніцгва ад наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС Рэспублікі Беларусь. 3 1999 Рэсп. н.-д. унітарнае прадпрыемства «Інстытут радыялогіі» Мін-ва па надзвычайных сітуацыях Рэспублікі Беларусь. Асн. кірункі навук. дзейнасці: распрацоўка навук. праблем рэабілітацыі забруджаных радыенуклідамі тэрыторый; даследаванні ў галіне с.-г. радыялогіі і распрацоўка практычных рэкамендацый для аграпрамысл. вытв-сці ва ўмовах радыеактыўнага забруджання тэрыторыі; аналіз ахоўных мерапрыемстваў, якія праводзяцца на забруджаных тэрыторыях, з мэтай аптымізацыі суадносін выдаткаў і дозавых нагрузак на насельніцтва; вывучэнне дынамікі паводзін радыенуклідаў y трафічным ланцугу гаеба—расліны—жывёлы—прадукгы харчавання; інфарм.-аналіт. забеспячэнне Дзярж. праграмы Рэспублікі Беларусь па мінімізацыі і пераадоленні наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС; інфарм. забеспячэнне грамадскасці пра наступствы катастрофы на ЧАЭС, вынікі рэабілітацыйных і аздараўленчых работ; распрацоўка метадаў радыяцыйнай і экалагічнай бяспекі. СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАЯ АРЦІЛЬ, калектыўная сялянская гаспадарка; добраахвогнае аб’яднанне грамадзян для сумеснай вытв-сці с.-г. прадукцыі. Паводле цывільнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь грунтуецца на членсгве яе ўдзельнікаў, якія абавязаны ўнесці свой паявы ўзнос, прымаць асабісты прац. ўдзел y дэейнасці арцелі і несці субсідыярную адказнасць па яе абавяэацельствах. Прававое становішча С.а., правы і абавязкі іх членаў вызначаюцца ў адпаведнасці з заканадаўствам аб вытв. кааператывах. Устаноўчым дакументам С.а. з’яўляецца статут, зацверджаны агульным сходам яе членаў. Вышэйшым органам кіравання С.а. з’яўляецца агульны сход, выканаўчымі органамі — праўленне і яго старшыня. Гл. таксама Калгас. ГАМастка. СЕЛЬСКАІАСІТАДАРЧАЯ КЛІМАТАЛ0ГІЯ, гл. ў арт. Кліматалогія і Аграметэаралогія. СЕЛЬСКАГАСІІАДАРЧАЯ МЕТЭАРАЛ0ГІЯ, тое, што аграметэаралогія. СЕЛЬСКАГАСІІАДАРЧАЯ ТЭХНІКА. машыны, абсталяванне і прыстасаванні,
якія забяспечваюць механізацыю тэхнал. працэсаў y раслінаводстве, жывёлагадоўлі, лясной гаспадарцы і меліярацыі. У розных галінах с.-г. вытв-сці выкарыстоўваюцца разнастайныя энергет., трансп. і пагрузачныя сродкі: трактары, самаходныя шасі, мотаблокі, дызельныя электрастанцыі, аўтамабыі агульнага прызначэння і спецыяльныя (у т.л. седлавыя цягачы, самазвалы, рэфрыжэратары, аўтамабілі-цысіэрны, -фургоны), прычэпы, канвееры, транспарцёрьі і інш. транспартныя машыны, пагрузачна-разгрузачныя машыны, аўтакраны і інш. Т э х н і к а р а с л і н а в о д с т в а ўключае: глебаапрацоўчыя машыны (дыскавыя і зубавыя бароны, валакушы, каткі палявыя, культыватары, лушчыльнікі, пласкарэзы-глыбокарыхліцелі, плугі, рыхліцелі, фрэзы глебавыя); машыны для ўнясення ўгнаенняў, сяўбы і пасадкі с.-г. культур, аховы і догляду раслін (раскідвальнікі 'ўгнаенняў, ваішы і прынад для барацьбы са шкоднікамі, сеялкі, росадапасадачныя машыны, апырсквалшікі, культыватары-раслінасілкавальнікі, бульбасаджалкі, акучніхі для акучвання раслін); машыны для ўборкі і пасляўборачнай апрацоўкі с.-г. культур (жняяркі; бацвінне-, бульба-, бурака-, збожжа-, канопле-, коране-, корма-, кукуруза- і сіласаўборачныя камбайны; гл. адпаведныя арт.; бульбакапалкі, буракаўборачньія машыны, ільноўборачныя машыны, сенаўборачныя машыны, y т.л. саломаскладальнікі, граблі, падборшчыкі, стагакідьі\ малатарні, зернеачышчальныя машыны, трыеры, сушылкі. абсгаляванне бульбасартавальных пунктаў і інш.). Тэхніка ж ы в ё л а г а д о ў л і : кормапрыгатавальныя машыны, здрабняльнікі кармоў, саломасіласарззкі, загрузчыкі кармоў, раздатчыкі кармоў, кармушкі, даільныя апараты і даільныя ўстаноўкі, сепаратары малочныя, стрыгальныя агрэгаты, аўгапаілкі, абсталяванне інкубатараў, кармацэхаў, жывёлагадоўчых ферм і комплексаў, шушхафабрык і інш. Т э х н і к а л я с н о й гаспадаркі : лесапасадачныя машыны, лясныя плугі, сеялкі, канава- і ямакапальнікі; бензаматорныя ланцуговыя пілы, машыны і агрэгаты для валкі, пакетавання, тралёўкі і інш. лесанарыхтоўчых работ\ сродкі аўтадарожнага, чыг. і воднага (лесавозы) транспарту; абсталяванне першаснай апрацоўкі драўніны (сучкарэзныя, акорачныя і раздзелачш м машыны, станкі і ўстаноўкі, лесапільныя рамы, штабелявальныя машыны)\ дрэваапрацоўчыя машыны і інш. М е л і я р а ц ы й н а я т э х н і к а : меліярацыйныя машыны, y т.л. каналакапальнікі, аднакаўшовыя і траншэйныя экскаватары, плані-
роўшчыкі, дрэнажнш машыны, дажджавальныя машыны і ўстаноўкі і інш. На Беларусі шматлікія прамысл. прадпрыемствы выпускаюць разнастайную С.т. (гл. Сельскагаспадарчае машынабудаванне). В.М.Кандрацьеў.
311
СЕЛЬСКАЕ
СЕЛЬСКАГАСІІАДАРЧАЯ ЭКАЛ0ПЯ, тое, што аграэкалогія. СЕЛЬСКАГАСПАДАр ЧЫЯ ЗАБАСТ0ЎКІ 1905— 07, барацьба парабкаў і сялян супраць памешчыкаў, за ліквідацыю панскага землеўладання ў час рэвалюцыі 1905—07. Масавай з’явай на вёсцы ў гэты час сталі мітынгі і дэманстрацыі, a найважн. сродкам барацьбы — стачка. На Беларусі ў перыяд рэвалюцыі адбьшося 1118 (21,3%) с.-г. забастовак. СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧЫЯ ПЁРАПІСЫ, збор статыстычных звестак пра с.-г. вытв-сць, неабходных для вывучэння працэсаў і з’яў, якія адбываюцца ў сельскай гаспадарцы. Могуць ахопліваць асн. элементы с.-г. вытв-сці па краіне ці рэгіёне або пэўны элемент сельскай гаспадаркі (напр., жывёлу, расл. кулыуры). Ажыццяўляюцца адначасова, па адзінай праграме і метадалогіі. Гл. таксама Перапісы статыстычныя. СЁЛЬСКАЕ БУДАЎНІЦТВА. галіна будаўнідтва па стварэнні новых і рэканструкцыі дзеючых будынкаў і збудаванняў, якія пршначаны для абслугоўвання с.-г. вытв-сці і задавальнення культ.быт. патрэб сельскага насельніцтва. Уюпочае: узвядзенне с.-г. вытв. комплексаў, будынкаў, пабудоў (жывёлагадоўчыя фермы, птушкафабрыкі, памяшканні для захоўвання і перапрацоўкі збожжа, буйныя цяшіічныя комплексы і інш.); жыллёвае і культ.-быт. буд-ва (жылыя дамы, магазіяы, клубы, сталовыя, лазні і інш.); буд-ва прадпрыемстваў па рамонце с.-г. тэхнікі, складоў для мінер. угнаенняў, інж. камунікацый, унутрыгасп. дарог, меліярацыйныя работы і г.д. Да сярэдзіны 1950-х г. С.б. на Беларусі мела сезонны харакгар, грунтавалася на ручной працы, саматужнай вшв-сці буд. матэрыялаў. У пачатку 1960-х г., з пераводам с.-г. вытв-сці на індустр. аснову, пачалі будаваць буйныя жывёлагадоўчыя комплексы, малочна-таварныя фермы, птушкафабрыкі, камбікармавыя з-ды, базы сельгастэхнікі і інш. Былі створаны Мін-ва сельскага буд-ва і Белміжкалгасбуд. Пачалася карэнная перабудова вёсак. Вырашаўся шэраг праблем, звязаных з іх добраўпарадка-
Віды пабудоў
Гады 1990
1995
1999
Жывёлагадоўчыя памяшканні, тыс. месц для буйной par. жывёлы
152,1
16,8
2,7
для свіней
39,5
27,1
15,6
Сховішчы для бульбы, агародніны і фруктаў, тыс. т
86,2
Увод жылля (агульная плошча), м2: усяго
1312
19,9 448
894
5
У т л .: дзярж. прадпрыемствамі і арганізацыямі
706
132
96
індывід. забудоўшчыкамі калгасамі
165
218
562
422
80
201
312
СЁЛЬСКАЯ АРХІТЭКТЎРА, праектаванне і буд-ва жылых дамоў, культ.быт. і вытв. памяшканняў, арг-цыя і добраўпарадкаванне тэрыторыі ў сельскай мясцовасці. Развіцііё С.а. залежыць ад сац.-эканам. ўкладу грамадства, нац,быт. традыцый, прыродна-кліматычных і экалагічных умоў. 3 часоў сярэдневякоўя на Беларусі гістарычна склаліся гал. тыпы сельскіх паселінгчаў — вёска, слабада, сяло, хутар. Асн. элемент планіроўкі — сял. сядзіба. Асн. тыпам жылля была 4- і 5-сценная хата з глінабітнай або драўлянай падлогаю і саламянай страхою. Каля хаты размяшчалі гасп. будынкі (аборы, йдрыны, варыўні, гумны і інш.). Асн. буд. матэрыялы: дрэва, камень, цэгла, саман. Важная роля ў маст. аздабленні будынкаў належала разьбе архітэктурнай. Рысы С.а. мелі таксама культавыя будынкі (капліцы, званіцы і інш.). У 1-й пал. 20 ст. ў сельскім буд-ве пашыраны культ.-быт. (клубы) і вьггв. будынкі (жывёлагадоўчыя фермы, збожжасховішчы і інш.), дамы з 2—3 пакоямі і кухняй-сталовай. У Вял. Айч. вайну на Беларусі разбурана і спалена 9200 вёсак. У пасляваен. гады многія з іх адноўлены ці пабудаваны новыя. У 1970-я г. распрацавана комплекснае буд-ва паводле генпланаў, асновай якіх сталі раённыя планіроўкі. Тэрыторыя пасёлкаў падзялялася на жылую і вытв. зоны (аддзеленыя сан. ахоўнай зялёнай паласой), звязаныя трансп. і пешаходнымі камунікацыямі. У асобных гаспадарках эксперыментаваліся розныя варыянты і прыёмы арх.-планіровачнай арг-цыі жылых пасёлкаў, вытв. комплексаў, інж. абсталявання, тыпы жылых дамоў, кватэр і аб’ектаў культ.-быт. прызначэння. Паводле эксперым. праектаў забудаваны цэнтр. сядзібы калгасаў і саўгасаў: y вёсках Верцялішкі (арх. В.Емяльянаў, Г.Заборскі' і інш., Дзярж. прэмія СССР 1971), Сарачы (арх. Заборскі), Сноў (арх. З.Озерава і інш.), Малеч (арх. Н.Нядзелька, У.Сакалоўскі і інш.), Зашыр’е Ельскага р-на Гомельскай вобл. (арх. Емяльянаў,
П.Рудзік і інш.), Леніна Горацкага р-на Магілёўскай вобл. (арх. Г.Бяганская, А.Калніньш) і інш. Сельскія пасёлкі маюць арх.-планіровачнае вырашэнне, выгоды і добраўпарадкаванне як гарадскія пасёлкі. Жьілую забудову складаюць 2—4-павярховыя шматкватэрныя дамы сядзібнага тыпу (пас. Жамчужны, вёскі Астрамечава Брэсцкага р-на, в. Мышкавічы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. і інш.). Значна палепшаны тыпавыя праекты сельскіх жылых дамоў і грамадскіх будынкаў. Паводле індывід. праектаў пабудаваны шэраг клубных будынкаў, прадпрыемстваў гандлю і грамадскага харчавання, дзіцячых дашкольных устаноў, школьных будынкаў, камбінатаў быт. абслугоўвання і інш. 3 узбуйненнем гаспадарак, выкарыстаннем разнастайных буд. матэрыялаў, канструкцый, прагрэс. тэхнал. працэсаў, з паляпшэннем умоў с.-г. працы шырока вялося буд-ва аб’ектаў с.-г. прызначэння (жывёлагадоўчыя і птушкагадоўчью фермы, карпусы кармацэхаў, майстэрні, склады, збожжасховішчы, сянажныя і воданапорныя вежы і інш ), якія арганічна звязаны з архітэктурай населеных месцаў і ландшафтам прыроднага асяроддзя. Узаемасувязь вытв. і сялібнай зон ажыццяўляецца на аснове адзінага маштабу, суразмернага з ландшафтнымі элементамі тэрьгторыі. Кантраст верт. вышынных аб’ёмаў (сянажныя і воданапорныя вежы) і гарыз. падоўжаных жывёлагадоўчых будынкаў стварае выразнае арх. аблічча забудовы вытв. зоны (комплекс птушкафабрыкі ў в. Бабінічы Аршанскага р-на Віцебскай вобл.). Чляненне фасадаў сценавымі панэлямі, выкарыстанне стужачнага шклення надаюць будынкам рысы прамысл. збудаванняў. 3 1970-х г. узводзілі буйныя жывёлагадоўчыя комплексы з адм.-быт. карпусамі і добраўпарадкаванай тэрыторыяй, ствараліся буйнагабарытныя блакіраваныя памяшканні. У аснове планіроўкі комплексаў — прынцып функцыян. заніравання. Для С.а. 1980-х г. харакгэрна буд-ва аграпрамысл. комплексаў і аб’яднанняў. Створаны буйныя шматфункцыяК. зоны вытв. прызначэння, аналагічныя прамысл. вузлам y ra
Да арт. Сельская архітэктура. Комплекс птушкафабрыкі ў вёсцы Бабінічы Аршанскага раёна Віцебскай вобл.
fla арт. Сельская архітэктурж Цэнтральная сядзіба калгаса ў вёсцы Сарачы Любанскага раёна Мінскай вобл.
СЕЛЬСКАЕ
ваннем. Ствараліся новыя пасёлкі, y яюх з улікам асаблівасцей сельскага жыцця будаваліся дамы з усімі камунальнымі выгодамі, комплексы культ,быт. прадпрыемстваў для сялян. У 1960—90 добраўпарадкаваныя пасёлкі сгвораны ў калгасах «Праірэс» Гродзенскага, «Гвардыя» Бераставіцкага, «Новы быт» Мінскага, імя Калініна Нясвіжскага, «Аснежыцкі» Пінскага, імя Кірава Слуцкага р-наў і ў многіх інш. На сучасным этапе С.б. ажыццяўляюць арг-цыі і прадпрыемствы Мін-ва архітэктуры і буд-ва, Беларускі дзяржаўны канцэрн па будаўніцтве і эксплуатацыі меяіярацыйных і водагаспадарчых сістэм, канцэрн «Белпаліўгаз», спец. трэсты «Белэнергабуд», «Белтрансбуд» і інш. Вялікія аб’ёмы буд-ва ў сельскай мясцовасці выконваюць раённыя перасоўныя механізаваныя калоны, буд. кааператывы розных форм уласнасці, y тл. прыватныя. Больш за 15 праектных арг-цый распрацоўваюць праектную дакументацыю на планіроўку і забудову сельскіх населеных пункгаў, с.-г. вытв. компдексаў і пабудоў, аб’ектаў, культ.быт. прызначэння. Забеспячэнне ўсяго інвестыцыйнага цыкла праектавання і буд-ва на адпаведнай тэрыторыі выконваюць упраўленні капігальнага буд-ва абл. і раённых выканкомаў. У 1999 інвестыцыі ў асн. капігал y сельскай гаспадарцы склалі каля 40 трыльёнаў руб. Некаторыя паказчыкі С.б. гл. ў табліцы. П.І.Рогач. CÈJIbCKAE НАСЁЛЬНІЦТВА, пастаянныя жыхары сельскіх паселішчаў, катэгорыя насельніцтва. У большасці эканамічна развітых краін С.н. складае 15—25% (напр., y Канадзе, ЗША, Францыі, Швецыі, Японіі), да 15% (напр., y Вялікабрытаніі, Ізраілі, Нідэрландах), y Расіі — 27%. На Беларусі паводле перапісу насельніцтва 1999 С.н. складае 31% (3084 тыс. чал.). Колькасць насельніцтва, маладзейшага за працаздольны ўзрост — 20%, пенсіённага ўзросту — 34%. Гл. таксама Перапіс насельніцтва. Дз.М.Кудзелка.
СЁЛЬСКАЯ АБШЧЫНА, гл. ў арт. Абшчына.
радах з выкарыстаннем разнастайных буд. матэрыялаў (дрэва, прыродны камень, керамічная плітка, шкло, пластмасы і інш.). У 1990-я г. тэмпы жыллёвага буд-ва на вёсцы значна знізіліся, увага аддавалася асобным аб’ектам сац. прызначэння (бальніцы, школы і інш.). Вядучая арг-цыя па праектаванні сельскага буд-ва — унітарнае прадпрыемства Дзіпрасельбуд. Гл. таксама Жымё, Народнае дойлідства, Драўлянае дойлідства. Літ:. С о к о л о в с к н й В.Э., А л н м о в Р.Н. Архнтектура нового белорусского села. Мн., 1979. У.Э.Сакалоўскі, Р.І.Белагорцаў, Н.М.Нядзелька.
«СЁЛЬСКАЯ ГАЗЁТА», назва газ. «Белорусская нйва» ў 1921—91. СЁЛЬСКАЯ ГАСПАДАРКА, адна з найважнейшых іалін матэрыяльнай вытв-сці, якая забяспечвае насельніцтва харч. прадукгамі, a прам-сць сыравінай. Займаецца вырошчваннем с.-г. культур і гадоўляй с.-г. жывёлы. Падзяляецца на раслінаводства, жывёлагадоўлю і кормавытворчасць. Уключае таксама некаторыя віды першаснай перапрацоўкі раслін і жывёльных прадукгаў, гадоўлі жывой цяглавай сілы. У шэрагу краін да С.г. адносяць і лясную гаспадарку. Дакладнае спалучэнне галін забяспечвае рацыянальнае выкарыстанне матэрыяльных і прац. рэсурсаў. Гал. сродак вытв-сці ў С.-г. — зямля, якая ў час выкарыстання пры ўмове правільных да яе адносін не змяншае сваёй вартасці, г.зн. не амартызуе, а, наадварот, можа яе павялічваць. Значная частка С.-г. валавой прадукцыі выступае ў далейшым вытв. працэсе як сродак вытв-сці. С.г. моцна залежыць ад умоў навакольнага асяроддзя, што абумоўлівае асаблівасці арганізацыі вытв. працэсу. Чалавецтва займаецца С.г. прыкладна 10— 1S тыс. гадоў. Збіральніцтва, паляванне і рыбная лоўля вызначалі поўную залежнасць людзей ад прыроды. Вынікам развіцця грамадскіх адносін з ’явілася ўзнікненне ў неаліце с.-г. дзейнасці, што ў далейшым абумовіла пэўную незапежнасць людзей ад умоў навакольнага асяроддзя. Першай галіной С.г., якая забяспечвала такую незалежнасць, лічыцца жывёлагадоўля. На базе збіральніцтва ўзнікла раслінаводсгва, калі чалавек пачаў апрацоўваць прйстымі прыладамі глебу для задавальнення сваіх патрэб. На прадягу доўгага часу ў адпаведнасці з мясц. ўмовамі ўзніхалі, удасканальваліся і змяняліся сістэмы земляробства ад прымітыўных да інтэнсіўных, паляпшаліся карысныя якасці жывёлы. Пры малаінтэнсіўнай нізкапрадукцыйнай вытв-сці С.г. мела натуральны характар. 3 ростам інтэнсіўнасці многія галіны набылі таварны характар, узніклі зоны спецыялізацыі.
Плошча с.-г. угоддэяў на Зямлі каля 4,8 млрд. га, або 34% сушы (1999). У большасці краін асн. галіна С.г. — збспкжавая гаспадарка. Збожжавыя і зернебабовыя культуры (пшаніца, кукуруза, рыс і інш.) займаюць амаль палову пасяўных плошчаў свету. Асн. пасевы пшаніцы знаходзяцца ў Еўропе, Паўн. Амерыцы і Азіі, кукурузы — y Паўн. Амерыцы, рысу — y краінах Азіі. Сусв. вытв-сць за год y сярэднім каля 400 млн. т. 3 тэхн. культур пашыраны бавоўнік, лён-даўгунец, цукр. трыснёг і
цукр. буракі, сланечнік, масліны, бульба і інш. Большасць тэхн. культур вырошчваецца ў краінах, шго развіваюцца, якія і выступаюць на сусв. рынку як гал. экспарцёры; з эканамічна развітых краін па вытв-сці тэхн. культур вылучаюцца толькі ЗША. У апошнія гады 20 ст. шырокую вядошсць набылі танізуючыя культуры (чай, кава, какава). Сусв. вытв-сць кавы за год складае 6 млн. т, чаю і какавы — па 2,5 млн. т. Асн. вытворцы кавы — Бразілія, Калумбія, Кот-д’Івуар, Уганда, Бурундзі. Па вытв-сці чаю вылучаюцца Кітай, Індыя, Шры-Ланка, Бангладэш, В’етнам. У сучаснай С.г. важнае месца займаюць агародніцгва, вінаградарства і садоўніцтва. Сусв. вядошсць мае вытв-сць пладовых культур y Міжземнамор’і, Каліфорніі, Фларыдзе. Большая частка BiHarpаднікаў сканцэнтравана ў краінах Зах. Еўропы і Паўн. Афрыкі. У сусв. гандлі вял. значэнне набылі бананы, плантацыі якіх знаходзяцца пераважна ў краінах Лац. Амерыкі, вільготных трапічных раёнах Афрыкі і Азіі. Сярод галін жывёлагадоўлі найб. развіццё атрымалі буйной рагатай жывёлы гадоўля, свінагадоўля і авечкагадоўля. У 2000 буйн. par. жывёлы было каля 1,4 млрд. галоў, свіней — 0,9 млрд. галоў, авечак — каля 1,1 млрд. галоў. У сусв. гандлі прадукцыяй жывёлагадоўлі першыя месцы эаймаюць развітыя краіны. Гал. краіныэкспарцёры ялавічыны — Аўстралія, Германія, Францыя, Новая Зеландыя, Нідэрланды, ЗША; свініны — Нідэрланды, Бельгія, Данія, Канада; бараніны — Новая Зеландыя, Аўстралія, Вялікабрытанія; мяса птушкі — Францыя, ЗША, Нідэрланды; воўны — Аўстралія, Новая Зеландыя, Аргенціна, Уругвай, Паўд.-Афр. Рэспубліка. Індустрыялізацыя і урбанізацыя прывялі да зніжэння ўдз. вагі насельніцтва, занятага ў С.г., да 44% (1998). У 1960—90-я г. ў прамыслова развітых краінах y сярэднім доля занятых y С.г. знізілася з 13 да 7%, a ў краінах, што развіваюцца — з 65 да 57%. Адпаведна дсшя С.г. ва ўнутр. валавым прадукце скарацілася з 7 да 4% і з 46 да 21%. 3 аіульнай колькасці эканамічна актыўнага насельніцтва ў С.г.
СЕЛЬСКАЯ_______________ 313 заняты: y Азіі і Афрыды больш за 60%, y Паўд. Амерыцы і Акіяніі каля 19%, y Еўропе і Паўн. Амерыцы — 9—10%. 3 пач. 1960-х г. на сусв. рынку с.-г. прадукцыі гал. таварапатокі і аб’ёмы вытв-сці рэіулююцца міжнар. арг-цыямі. На С.г. істотна ўплывае навук.-тэхн. прагрэс, які ўдзельнічае праз перабудову ў інш. сферах гаспадаркі, мадэрнізацыю і індустрыялізацыю самой галіны. У 1920—30-я г. прагрэс y с.-г. вытв-сці адбываўся праз тракгарызацыю; y 1940—50-я г. — праз селекцыю і хімізацыю; y 1960-я г. — праз «зялёную» рэвалюцыю. 3 1980-х г. пачалося развіццё біятэхналогіі і камп’ютэрызацыі. У сучасны перыяд 78% зямной паверхні маюць сур’ёзныя прыродныя абмежаванні для развіцця земляробства, 13% плошчаў маюць нізкую прадукцыйнасць, 6% — сярэднюю і толькі 3% — высокую. У пач. 21 ст., нягледзячы на навук.-тэхн. прагрэс і глабалізацыю эканомікі, С.г. застаецца на нізкім узроўні развіцця. Найб. перадавыя тэхналогіі выкарыстоўваюцца ў эканам. развітых краінах Еўразіі, Паўн. Амерыкі, Аўстраліі і Новай Зеландыі. На Беларусі с.-г. дзейнасць узнікла, як мяркуюць, y канцы неаліту (канец 5— 4-е тыс. да н.э.). У 13— 14 ст. сфарміраваліся асн. формы феад. і сял. землеўладання, катэгорыі феадалаў і сялян. Асн. галіной было раслінаводства. Вырошчвалі жыга, авёс, грэчку, гарох, лён-даўгунец, каноплі. Неад’емнай часткай С.-г. заставаліся разнастайныя промыслы: пчалярства, рыбалоўства, паляванне, рамёствы. З’яўленне фальваркаў, арыентаваных на вытв-сць таварнай прадукцыі, прыпадае на 15— 16 ст. Першая аграрная рэформа (валочная памера) 2-й пал. 16 — 1-й пал. 17 ст. прывяла да дакладнага ўліку і рацыянальнага размеркавання зямель, уніфікацыі сял. правіннасцей. У зах. і цэнгр. Беларусі С.г. стала індывідуальнай праз падворнае землекарыстанне. Пасля далучэння да Рас. імперыі бел. губерні былі ўцягнугы ў яе гасп. сістэму, што
314
СЕЛЬСКІ
дазволіла забяспечыць рынак збыту с.-г. прадукцыі і стымуляваць яе вытв-сць, пашырыць пасевы тэхн. культур (лёну, канапель, бульбы), вызначыць раёны з акрэсленай с.-г. спецыялізацыяй. Сусв. аірарны крызіс 1880—90-х г. зрабіў нявыгадным вытв-сць збожжа на Беларусі як таварнай прадукцыі. Спуацыя тут ускладнілася ўтварэннем зоны таварнай вытв-сці збожжа ў чарназёмнай зоне Рас. імперыі. У выніку асн. галіной С.г. Беларусі стала малочная жывёлагадоўля, y важныя кірункі яе спецыялізацыі ператварыліся льнаводства і авечкагадоўля. Значна паўплывала на С.г. сталыпінская агр. рэформа. Напярэдадні 1-й сусв. вайны Беларусь заставалася агр. краінай: каля 75% яе жыхароў былі заняты ў С.Г., доля якой y нац. прыбытку складала 67,5%. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 ішло аднаўленне разбуранай войнамі с.-г. вытв-сці, яно прыблізна завяршылася да 1925. У 1929 y БССР пачалася паўсюдная калектывізацыя, якая суправаджалася раскулачваннем. Да 1935 y калгасах апынулася 85,6% гаспадарак, абагульнена 92,3% пас. плошчаў. У гасп. жыцці ўсталяваліся мегады пазаэканам. прымусу, склалася сістэма неэквівалентнага абмену паміж горадам і вёскай, узнікла адчужэнне селяніна ад асн. сродкаў вытв-сці і вынікаў працы. Вялізныя страты С.г. Беларусі прычынены ў гады 2-й сусв. вайны: разбурана 10 тыс. калгасаў, 92 саўгасы, 36 МТС, прыкладна на 40% скараціліся пасяўныя плошчы, пагалоўе буйн. par. жывёлы знізілася амаль на 49%, коней — на 61, свіней — на 89, авечак і коз — на 78%, поўнасцю разбурана энергетычная і тэхн. база С.г. У пасляваенны перыяд праведзена калектывізацыя і ў Зах. Беларусі, прыняты шэраг захадаў па матэрыяльным стымуляванні, удасканаленні планавання і арганізацыі с.-г. вытв-сці, перавод яе на інтэнсіўны шлях развіцця. У 1970—80-я г. ў выніку спецыялізацыі і канцэнтрацыі на аснове міжгасп. і аграпрамысл. інтэграцыі адбыўся пэўны рост с.-г. вытв-сці. Але звышцэнтралізаванае кіраванне, манапалізм y вытв-сці, бюракратызм не дазвсшілі зламаць механізм тармажэння, забяспечыць развіццё прадукцыйных сіл. Недаацэнка с.-г. прады стымулявала адток сельскага насельніцтва ў гарады, вяла да пастарэння і абязлюдзення вёскі> За 1960—80-я г. ўдз. вага сельскага насельніцгва знізілася да 35%. Катасгрофа на Чарнобыльскай АЭС, распад СССР, агульны эканам. крызіс абвастрылі супярэчнасці агр. сектара краіны. Перавага адзяржаўленай калгасна-кааператыўнай уласнасці, слабая эканам. матывацыя працы сялянства пакуль яшчэ стрымліваюць развіццё С.г. Марудна пашыраюцца новыя формы прадпрыемстваў y С.г. (акц. т-вы, асацыяцыі, кааператывы і інш.), фермерства. Розніца ў цэнах на прамысл. прадукцыю і с.-г. сыравіну перашкдджае эканам. развіц-
цю С.г. краіны. На Беларусі ўдз. вага занятага ў С.г. насельніцгва складае (2000) 14,1%, y інвестыцыях y асн. капітал 6,7% y асн. фондах 16,5% y валавым унутр. прадукце 12,7%. Налічваецца 1730 калгасаў, 617 саўгасаў, 2,5 тыс. сялянскіх (фермерскіх) гаспадарак. Сярод прадпрыемстваў 48,8% стратных. Асн. паказчыкі развіцця С.г. гл. ў табл. 1 і 2. С.г. Беларусі спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, вытв-сці бульбы і лёну. На тэр. краіны вылучаюць 5 зон спецыялізацыі, якія ўтварыліся пад уэдзеяннем розных фактараў: кліматычных і глебавых умоў, аб’ёмаў і структуры попыту насельніцтва і прам-сці на прадукцыю С.г., размяшчэння гаспадарак адносна да прадпрыемстваў па перапрацоўцы с.-г. сыравіны, трансп. умоў, узроўню цэн на с.-г. прадукцыю, ступені забяспечанасці прац. рэсурсамі. У гэтых зонах шмат агульнага і ў той жа час кожная з іх мае свае асаблівасці. Ва ўсіх зонах развіта збожжавая гаспадарка, вырошчваюцца тэхн. культуры і бульба, паўсюдна гал. галіна — жывёлагадоўля. Аднак структура пасяўных плошчаў і суадносіны відаў жывёлы істотна розняцца. Асн. харч. культурамі з’яўляюцца жыта і пшаніца. Некалькі больш пашыраны пасевы жыта на пясчаных і супясчаных глебах Палесся, пшаніды — y Брэсцкай, Гродзенскай, на ПдЗ Мінскай і на У Гомельскай абласцей. Найб. плошчы ячменю і аўса ў Віцебскай, Мінскай і Магілёўскай абласцях. Для палескіх раёнаў характэрны пасевы кармавога лубіну на зерне. Паўн. і паўн,ўсх. часткі Беларусі найб. прьшатныя для пасеваў і лёну-даўгунцу. Пасевы цукр. буракоў сканцэнтраваны на ўрадлівых глебах вакол цукр. з-даў. У некаторых раёнах (Петрыкаўскім, Лідскім і
інш.) вырошчваюць эфіраалейныя культуры. Большая ўдз. вага пасеваў бульбы характэрна для Брэсцкай, Гомельскай і Мінскай абласцей. Вакол Мінска сфарміравалася самая развітая зона агародніцтва. Па развіцці садоўніцтва вылучаецца Мінская і Гомельская вобл., асабліва ў прыгарадных зонах. Развядзенне буйн. par. жывёлы харакгарызуецца раўнамерным размяшчэннем па тэр. краіны. У цэнтр., паўд. і зах. раёнах больш развіта свінагадоўля. Птушкагадоўля — самая індустрыяльная галіна жывёлагадоўлі. У асн. развіваецца на спецыялізаваных прадпрыемствах, найб. з якіх Мінскае ВА па птушкагадоўлі, Смалявіцкая бройлерная ф-ка, Аршанская, Баранавіцкая, Кобрынская птушкафабрыкі. 3 інш. галін жывёлагадоўлі пэўнае развіццё атрымалі рыбаводства, зверагадоўля і пчалярства. Гл. таксама Аграрнае пытанне, Аграрны крызіс, Аграрныя рэформы. Літ.. А л н с о в Н.В., Х о р е в Б.С. Экономнческая н соцнальная географмя мнра (обшнн обзор). М„ 2000; Соцнально-экономнческая географмя эарубежного мнра. М., 1998; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. I— 2. Мн., 1994— 95. Г.С.Сма/іякоу.
СЁЛЬСКІЯ ПАСЁЛІІПЧЫ, населеныя пункты (вёскі, пасёлкі і інш.) па-за гарадскімі тэрыторыямі. Паводле колькасці жыхароў С.п. ўмоўна падзяляюцца на малыя (да 100), сярэднія (100— 500) і буйныя (больш за 500 чал.). Найб. пашыраны с.-г. паселішчы, дзе жыхары заняты ў сельскай гаспадарцы; існуюць С.п. з іншай занятасцю (абслугоўванне чыг. станцый, лячэбных і сан.-курортных устаноў, y лясной гаспадарцы і інш.) і змешаныя. На Беларусі паводле перапісу насельніцтва 1999 існуе 23 459 С.п. (3084 тыс. чал.), y тл. малых вёсак — 16 774, сярэдніх — T aбл іцa
Вытворчасць асноўных відаў с.-г. прадукцыі ў Беларусі
1 1940 1
Віды прадукцыі Збожжа, млн. т
1913 2,6
2,7
2,2
Ільновалакно, тыс. т
32,8
36,5
1960
1
1 2000
1980т
1990
1995
7,0
5,5
4,5
84,4
4,1 61,0
52,0
60,0
37,0 1474
Цукровыя буракі, тыс. т
—
—
383
1122
1479
1472
Бульба, млн. т
4,1 — ---
11,9 673 ---
10,6
9,3
8,6
9,5
8,7
843 —
733
749
1031
1379
414
373
383
_
219,3
274,7
401,8
857,0
1181,0
657
598
1,4 413,0
2,0 611,8
3,2 867,8
6,1 3035,0
7,5 3657,0
5,1 3373,0
3288,0
Агародніна, тыс. т Садавіна, тыс. т Мяса ў забойнай вазе, тыс. т Малако, млн. т Яйцы, млн. шт.
4,5
T aбл іцa
Пагалоўе жывёлы і птушкі ў Беларусі (тыс. галоў) Віды прадукцыі
1 1916 1 1941 1 1961 1 1980 1 1990 1 1996 7166
5054
2439
2137
1 2000
Буйная рагатая жывёла
2293
2843
3666
у т л . каровы
1610
1956
2021
6735 2748
519 3164
234
219
229
217
4437
5204
3895
Коні
1483
1170
Свінні
2444
2520
Авечкі і козы
2050
2578 14,7
Птушка, млн. галоў
—
1
4221 1845
1213
564
510
262
3566 174
18,6
37,3
49,8
40,1
30,1
2
5311, буйных — 1374. Дробныя С.п. найб. пашыраны на ПнЗ, буйнанаселеныя на Пд, y палескай зоне. Гл. таксама Сельскае насельніцтва. Дз.М.Кудзелка.
пузырныя, плавальны пузыр злучаецца каналам са страваводам і мае адросткі. Добра развіты сейсмасенсорныя каналы на жабравай накрыўцы. Кормяцца планктонам (дараб — драпежнік). Многія С. аб’екты промыслу.
СЕЛЯНІН
315
(праз яе за 1 мін працякае 750—800 мл крыві) забяспечвае выдаленне з крыві антыгенаў. У філагенезе С. звязана са стрававальным трактам. У кругларотых і дваякадыхальных рыб прадстаўлена вял. колькасцю лімфоіднай тканкі кішэчніка або страўніка. У інш. пазваночных С. адасабляецца ад страўніка ў самаст. орган. А. С.Леанцюк.
СЕЛЯЗНЁЎ Анатоль Пятровіч (н. 29.1.1923, в. Ярушнікава Кіраўскай вобл., Расія), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Камышлоўскае ваеннае пях. вучылішча (1942), Свярдлоўскі юрыд. ін-т (1952). У Вял. Айч. вайну з 1944 на 1-м Бел. фронце. Рота на чале з лейт. С. вызначылася ў 1944 y баі за в. Вузляны Рудзенскага (цяпер Пухавіцкага) р-на Мінскай вобл., дзе адбіла 6 контратак ворага і вызваліла вёску.
Да арт. Сельскія паселішчы Вёска Гуменаўшчына ў Стаўбцоўскім раёне Мінскай вобл.
«СЁЛЬСКОЕ ХОЗЯЙСТВО БЕЛОРЎССНЙ», назва часопіса «Хозяйн» y 1957—90. СЁЛЬЦЫ, возера ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., у .бас. р. Лучайка (выцякае з возера), за 14 км на ПнУ ад г. Глыбокае. Пл. 0,24 км2, даўж. 670 м, найб. шыр. 450 м, даўж. берагавой лініі 1,95 км. Пл. вадазбору 8,25 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш, 5—7 м, y верхняй ч. разараныя. Пойма шыр. 25—50 м, забалочаная, пад лугам. Берагі нізкія, месцамі забалочаньм. СЁЛЫДЫ, нізіннае балота ў Ляхавіцкім, Баранавіцкім і Івацэвіцкім р-нах Брэсцкай вобл., y вадазборы р. Шчара і яе прытока р. Мышанка. Пл. 6,2 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 4,6 тыс. га. Глыб. торфу да 3,8 м, сярэдняя 1,4 м. Запасы торфу 10,9 млн. т (здабываецца на ўгнаенне). На балоце асушана адкрытай сеткай больш за 3 тыс. га. Асушаныя землі пад шматгадовымі травамі, збожжавымі і прапашнымі культурамі. На неасушаных землях пераважаюць бярозавьм лясы з вярбовым ярусам.
СЕЛЯДЦ0ВЫЯ, с е л я д ц ы (СШреіdaé), сямейства рыб атр. селядцападобных. 7 падсям., каля 20 (па інш. звестках каля 50) родаў, y т.л. пузанкі, салака, сардзіны, цюлькі, шпроты, сардзінелы. Каля 190 відаў. Пашыраны ў морах ад Арктыкі да Субантарктыкі, разнастайныя ў тропіках; некат. віды ва ўмераных і халодных водах. Даўж. 35— 45 c m , y прахадных форм да 75 см, маса да 2 кг. Цела сціснутае з бакоў, укрытае вял. цыклоіднай луской. Спіна зеленавата-шэрая, бакі і бруха серабрыстыя. Характэрна адсутнасць прабадной лускі бакавой лініі (ёсць толькі 2—5 адразу за галавой). На галаве развітыя сейсмасенсорныя каналы. Уздоўж сярэдняй лініі бруха ў многіх відаў ёсць кіль з прывостранай лускі. Кормяцца пераважна планктоннымі беспазваночнымі. Аб’екты промыслу.
СЕЛЯЗНЁЎ Генадзь Мікалаевіч (н. 6.11.1947, г. Сяроў Свярдлоўскай вобл., Расія), расійскі паліт. і дзярж. дзеяч, журналіст. Скончыў Ленінградскі ун-т (1974). Працаваў y Ленінградскай камсамольскай арг-цыі (1968—74), нам. рэдактара і рэдактарам абл. газ. «Смена» (1974—80), y аддзеле прапаганды ЦК ВЛКСМ. Рэд. газ. «Комсомольская правда» (1980—88), «Учнтельская газета» (1988—91), «Правда» (1991—93), «Правда Росснн» (1995—96). 3 1993 дэп. Дзярж. думы ад Камуніст. партыі Рас. Федэрацыі, з 1996 — старшыня Дзярж. думы (перавыбраны ў 2000). 3 1996 старшыня Парламенцкага Сходу Саюза Беларусі і Расіі.
СЕЛЯЗЁНКА, няпарны парэнхіматозны орган лімфоіднай сістэмы пазваночных жывёл і чалавека. Размешчана ў левай падрэбернай вобласці брушной поласці, каля страўніка, на ўзроўні 9— 11 рэбраў. Даўж. С. ў дарослага чалавека 12 см, шырыня — 7—8 см, маса 150—200 г. «Дэпо» крыві, выконвае імуналагічную, ахоўную функцыі. С. як біял. фільтр
«СЕЛЯНІН», таварыства памешчыкаў, заможных сялян, чыноўнікаў царскай адміністрацыі, правасл. духавенства кансерватыўна-манархічнага кірунку ў пач. 20 ст. Узнікла ў 1905 y Вільні. Кіраўнікі — мясц. манархісты С.Кавалюк, П.Каранкевіч, A.Пшчолка, Л .Саланевіч, А.Уруцэвіч. Абараняла інтарэсы царскага самаўладдзя на Беларусі, выс-
СЕЛЯДЗЕЦ БАЛТЫЙСКІ, гл. Салака. СЕЛЯДЦАПАД0БНЫЯ (Clupeiformes), атрад касцістых рыб. Вядомыя з верхняюрскага, шматлікія з верхнемелавога перыяду. 3 сям.: селядцовыя, анчоусавыя (Engraulidae), дарабавыя (Chirocentridae); каля 70 родаў, 300 відаў. Пашыраны ў трапічных, умераных і зрэдку ў халодных марскіх водах; некат. жывуць y прэсных водах або заходзяць y рэкі на нераст. Чародныя пелагічныя рыбы. Даўж. 5—75 см (дараб да 3,7 м), маса (акрамя дараба) ад некалькіх грамаў да 4 кг. Цела серабрыстае, сціснугае з бакоў, укрытае цыклоіднай луской. Спінны плаўнік 1, брушныя плаўнікі маюць 6— 8 прамянёў. Адкрыта-
316 __________________СЕЛЯХІ
№ 2; С е л я х С. Вядомы і забыты: Сгаронхі творчай біягр. Вячаслава Селяха // МастацТ.В.Кекелева. тва. 2001. № 5—6.
тупала супраць бел. нац.-вшв. руху, газ. «Наша ніва», не пршнавала права беларусаў на самавызначэнне і стварэнне нац. дзяржаўнасці, лічыла Беларусь неад’емнай часткай Рас. імперыі. 3 1906 уваходзіла ў «Рускі ўскраінны саюз». Пасля расколу т-ва ў 1908 створана псеўдабел. арг-цыя «Беларускае таварыства» на чале з Саланевічам. У 1906—15 выдавала час. «Крестьянйн». Спыніла сваю дзейнасць восенню 1915. У.М.Міхнюк. СЕЛЯХІ, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Брэсцкім р-не. Створаны ў 1988 з мэтай захавання натуральных умоў існавання рэдкіх і знікаючых відаў раслін і жывёл. Пл. 260 га. Уюпочае Селяхоўскае возера і прылеглую тэрыторыю. Рэльеф шіаскахвалісты з грывамі і дзюнамі выш. 8— 10 м. Лясы з хвойнікаў імшыстых, лішайнікавых, даўгамошных, верасовых, чарнічных. У флоры 225 відаў сасудзістых раслін, 27 лішайнікаў, 36 мохападобных, y т л . рэліктавая паўдрэвападобная папараць — чыставуст каралеўскі, занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. У арнітафаўне 40 відаў птушак, y т л . бусел чорны, паганкі малая і шэрашчокая, крачка малая, саракуш шэры, занесеныя ў Чырв. кнігу Беларусі. У час сезонных міірацый на воз. Селяхоўскім адпачываюць вадаплаўныя птушкі. П.ІЛабанок.
СЕЛЯХ0ЎСКАЕ BÔ3EPA, С е л я хінскае возера, Селяхі. У Брэсцкім р-не, y бас. р. Зах. Буг, за 55 км ад г. Брэст. Пл. 0,5 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 8,6 м, даўж. берагавой лініі 3,7 км. Пл. вадазбору 9,75 км2. Катлавіна суфазійнакарставага тыпу. Схілы спадзістыя, часткова пад ворывам. Мелкаводдзе пясчанае, глыбей дно сапрапелістае. Зарастае ўэдоўж берагоў. Упадае канава, злучана ручаём з воз. без назвы.
СЕЛЯХ-КАЧАНСКІ Вячаслаў Ангонавіч (24.12.1885, г.Лагойск Мінскай вобл. — 8.8.1976), бел. і рас. спявак, хар. і тэатр. дзеяч, педашг. Скончыў Маладзечанскую настаўніцкую семінарыю (1905) і Пецярбургскую кансерваторыю (1915). У 1905— 10 працаваў настаўнікам на Віленшчыне і інш. 3 1915 y трупе Марыінскага імператарскага т-ра, адначасова ў 1916— 18 y Александрынскім драм. т-ры. У 1923—25 выкладаў y Муз. драм. ін-це ў Петраградзе. За 1915—23 выканаў больш за 20 вядучых партый, некат. разам з Ф.Шаляпіным. 3 1924 выкладаў y оперным і хар. класах Мінскага муз. тэхнікума і кіраваў муз. падсекцыяй Інбелкульта, арганізаваў пры ёй бел. хар. студыйны калектыў (у 1927 паставіў першую на бел. мове оперу «Русалка» АДаргамыжскага). 3 1927 дырэктар БДТ-1, з 1930 заг. Бел. драм. курсаў, дырэктар Бел. тэатр. тэхніхума і Бел. тэхнікума сцэн. мастацтва. 3 1933 на Украіне і ў Расіі. 3 1943 узначальваў Мінскі гар. т-р, кіраваў аддзелам культуры і мастацтва Бея. нар. самапомачы і аддзелам мастацтва ў Бел. цэнтр. радзе. 3 1944 y Германіі, з 1950 y ЗША, дзе займаўся арганізацыяй хароў і тэатр. груп, ладзіў канцэрты і спектаклі. Аўтар зб. песень «Спеўнік беларускага жаўнера» (1975). Ta: Уласны жыцьцяпіс // Беларуская мэмуарыстыка на эміірацыі. Нью-Йорк. 1999. Літ: С а ч а н к а Б. Сняцца сны аб Беларусі.. Мн., 1990; Ю р э в і ч Л. Беларускі тэаір і драматургія на эміграцыі / / Тэатр. творчасць. 1997. № 6; 1998, N° 1; К е к е л е в а Т. Спявак Селях-Качанскі // Спадчына. 1999.
СЕЛЯШЧЎК
Мікалай Міхайлавіч (4.8.1947, в. Велікарыга Маларыцкага р-на Брэсцкай вобл. — 25.9.1996), бел. MacTax. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1976). Працаваў як жывапісец, графік,
майстар экслібрыса. У творчасці імкнуўся паказаць непарыўную сувязь вытокаў нац. культуры і сучаснага мастацгва, спалучаў сюррэалістычную манеру выканання з вобразамі бел. нар. фальклору і этнаграфіі. Яго кніжная графіка адметная насычанасцю дэкар. дэталямі, фантаст. выявамі, арх. помнікамі, прадметамі побыту і адзення, іульнёй факгур і святлаценяў. Адмаўленне ад апавядальнасці ўласціва афармленню кніг «Бацькаў дар» (1984), «Прагны багацей», *Індьпсала-Кудыкала* Р.Барадуліна (абедзве 1986, залаты медаль біенале кніжнай іл. ў Браціславе 1989), «Казкі беларускіх пісьменнікаў» (1988), «Сымон-муэыка» (1988—90) і інш. Графічныя прыёмы, пэўныя сюжэты часта пераносіў y станковы жывапіс, якому ўласцівы алегарычнасць, метафарычнасць маст. мовы, часам філас. асэнсаванне рэчаіснасці. Вял. ўвагу ў творах аддаваў спалучэнню фактуры фону, абстрактных элементаў з колеравымі і фігуратыўнымі, што паступова
ўзмацнілася ў 1990-я г.: «Наведванне сядзібы Агінскага ў Залессі» (1978), «Памяці Максіма Багдановіча* (1981), «Матылькі тут не жывуць» (1982), «Бацька памёр» (1982—84), «Канец сезона туманаў», «Позняя восень» (1984), серыя «Казачны калейдаскоп» (1984— 85), «Свята IV», «Хвіліна маўчання» (абодва 1989), «Гучанне музыкі нябёсаў» (1990), «Прагулка», «Калі цвіде язмін» (абодва 1991), «Метамарфозы» (1992), «Здашчасны вечар», «Люблю цябе сустракаць» (абодва 1994), «Спякотны вечар з вясёлкай на крэсле» (1995), «Вяртанне на Радзіму. Шоп-тур» (1996) і інш. Працаваў y станковай графіцы. Дзярж. прэмія Беларусі 1992. Літ: Б а р а з н а М.Р. Беларуская кніжная графіха 1960—1990-х гг. Мн., 2001; Ка в а л е н к а В. Палёт над прасторай і часам / / Масгацтва. 1997. № 8. М.Р.Баразна.
«7 ДНЕЙ», інфармацыйна-праблемны шготыднёвік. Выдаецца са студз. 1990 y Мінску на рус. мове. Асвятляе ўнутрыпаліт. падзеі, стан эканомікі ў краіне, сац. праблемы суверэннай Беларусі. Друкуе каментарыі прафес. палітыкаў, эканамістаў, сацыёлагаў і палітолагаў, публіцыст. і аналіт. матэрыялы, асвятляе пытанні бел. нац. культуры, гісторыі Беларусі. Mae рубрыкі: *1 пытанняў на тыдні», «Госць тыдня», «Па вашых просьбах», «Судовы нарыс», «Падрабязнасці» і інш. Выходзяць дадаткі «7 начэй» і «7 дзён здароўя». П.З.Філіпоўская.
«с е м
вбльны х
м а с т Ац т в а ў »,
«сем вольных н а в у к » (лац. «Septem artes liberalis»), навучальныя дысцыпліны сярэдневяковай школы і падрыхтоўчых («артыстычных» ф-таў ун-таў. Уключалі 2 звязаныя цыклы: т р ы в і y м (граматыка, рыторыка і дыялекгыка) і к в а д р ы в і у м (арыфметыка, геаметрыя, астраномія і музыка). Як абагульненне ант. ведаў «С.в.м.» з’явіліся ў 5 ст.; y сістэму падрыхтоўчай
адукацыі канчаткова аформіліся ў 6 ст. У эпоху Адраджэння роля «С.в.м.» як сістэмы свецкіх ведаў значна вырасла. У далейшым «С.в.м.» ляглі ў аснову іуманіт. і прыродазнаўчай адукацыі. СЕМ ДЗІВ0САЎ СВЕТУ, y антычным грамадстве вшначэнне 7 (у старажытнасці свяшчэнная лічба) твораў стараж. архітэкгуры і скулыггуры, найб. славутых сваімі маст. якасцямі, незвычайнымі памерамі і тэхн. вырашэннем. У іх склад уваходзілі: стараж.-егіпецкія п і р a м і д ы каля г. Пза, х р a м A p i a м і д ы ў Эфесе ў. Малой Азіі (цяпер Турцыя; каля 550 да н.э., шыр. 51 м, даўж. 105 м, 127 18-метровых калон, y 356 да н.э. спалены Герастратам), т. зв. вісячыя с а д ы Семіраміды ў Вавілоне (7 ст. да н.э.), м а ў з а л е й М а ў с о л а ў Гапікарнасе (сярэдзіна 4 ст. да н.э., арх. Піфей, Сатыр), с т a т у я З е ў с а ў Алімпіі (каля 430 да н.э., скулытг. Фідый; выш. 12 м, аздоблена золатам і слановай косцю), К а л о с р а д о с к і (статуя Геліяса) на в-ве Родас (Грэцыя; 292—280 да н.э., скульпт. Харас), Ф а р о с к і м а я к у Александрыі (каля 280 да н.э., арх. Састрат Кнідскі; выш. 130 м). Да нашага часу захаваліся толькі піраміды. Каля г. Хіла (Ірак) знаходзяцца руіны скляпеністых збудаванняў, верагодна, на іх дахах разбіваліся тэрасныя сады Семіраміды. У Брыт. музеі (Лондан) захоўваюцца фрагменты скульптуры Галікарнаскага маўзалея (скульпт. Скопас, Цішфей, Брыяксіс, Леахар). Храм Артэміды (іанічны дыптэр) адбудаваны арх. Хейракратам, захаваліся фундаменты. Іншыя дзівосы свету вядомы па маст. выявах і апісаннях розных часоў. Першае пісьмовае ўпамінанне пра С.дз.с. прыпісваецца фінікійскаму пісьменніку Ан■гыпатру з Сідона (2 ст. да н.э.), які апісаў толькі існуючыя на той час творы (эруйнаваная Вавілонская вежа, прылічаная грэкамі да дзівосаў свету, не ўвайшла ў спіс С.дз.с.). У эпоху Адраджэння С.дз.с. аігісаў аўстр. арх. І.Б.Фішэр фон Эрлах y сваіх «Накідах пра гісторыю архітэктуры» (1721). Літ:. Фе д о с н к В.А Семь чудес света. Мн., 2002.
СЕМАНТЫКА (франц. sémantique ад грэч. sêmantikos які абазначае) y м о в а з н а ў с т в е , 1) увесь змест, інфармацыя, якія перадаюцца мовай ці якойн. яе адзінкай (словам, граматычнай формай слова, словазлучэннем, сказам). 2) Раддзел семіётыкі і тыпалагічнай лінгвістыкі, які разглядае знакі паводле іх значэння і тэксты паводле іх сэнсу. Апісвае зместавую сісіэму мовы, спосабы перадачы сэнсу пры дапамозе зместавых адзінак (асобных слоў). Словы ў сваю чаргу вызначаюцца паслядоўнасцю марфем і фанем. Фанемы не маюць самастойнага значэння, але дазваляюць яго абнавідь для слова праз камбінаторыку фанем, бо іх сукупнасць утварае лексему як лексічнае значэнне слова. Паслядоўнасць лексем складае сказ, але сказ не складаецца з лексем. Яго сінтакс. харакгарыстыкі ўплываюць на змены ў значэнні, таму мы адрозніваем сэнс тэксту ад сумы значэнняў яго састаўляючых. У Гэтым асн. роля С. Семантычныя адзінкі харакгарызуюцца рознымі тыпамі адносін: сінтанімічнымі, антанімічнымі, аманімічнымі. Літ.: А п р е с я н Ю.Д. Лекснческая семантаха. М., 1974; М і х н е в і ч АЯ. Праблемы семантыка-сштаксічнага даследавання беларусхай мовы. Мн., 1976; М а р т ы н о в В.В. Категорнн языка: Семнол. аспекг. М., 1982; П л о т н н к о в Б.А Основы семаснологнн. Мн., 1984; В е ж б н ц к а я A Семантаческне уннверсалня н оішсанне языков: Пер. с англ. М., 1999. В.У.Мартынаў. СЕМХНТЫКА ЛАГІЧНАЯ, раздзел металогікі, які вывучае сэнс і значэнне выразаў мовы, a таксама інтэрпрэтацыю розных фармалізаваных моў. У апошнія гады болын даследуе натуральную мову. Як навука пачала афармляцца ў канцы 19 — пач. 20 ст. ў працах Ч.Пірса, Г.Фрэге, Б.Расела, АТарскага і інш. У Сл. вьшучаюць тэорыі рэферэнцыі і сэнсу. Т э о р ы я р э ф е р э н ц ы і — аснова тэорыі доказу ў логіцы, якая вывучае дачыненне выразаў мовы да абазначаных аб’еюгаў. Асн. катэгорыі: «імя», «абазначэнне», «ісціннасць», «мадэль»,
СЕМАФОР_______________ 317 «выканальнасць», «інтэрпрэтацыя» і г.д. Т э о р ы я с э н с у даследуе дачыненне знака да зместу. Асн. катэгорыі; «сэнс», «сінанімія», «праўдзівасць аналітычная», «праўдзівасць лагічная» і інш. С л . аналізуе прычыны парадоксаў і цяжкасцей, якія ўзнікаюць пры семантычным аналЬе. Яе метадалогія ўжываецца ў лінгвістыцы, семіётыцы, тэорыі і практыцы машыннага перакладу. Гл. таксама Семантыка ў мовазнаўстве. ЛІт.: Ф р е г е Г. Логяка н лопіческая семантнка: Пер. с англ. М., 2000. В.М.Пешкаў. СЕМАРАНГ (Semarang), горад y Інданезіі, на в-ве Ява. Адм. ц. прав. Цэнтр. Ява. Каля 1,2 млн. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог, знешнегандл. і рыбалоўны порт на паўн. беразе в-ва Ява. Аэрапорт. Прам-сць: харч. (перапрацоўка на экспарт кавы, чаю, каўчуку, копры, тытуню, цукру), дрэваапр., лесапільная, іэксг., суднарамоніная. Выгв-сць нац. муз. інструментаў. ЦЭС. Ун-т. Паблізу — цэнтр разьбярства па дрэве Джапара. СЕМАСІЯЛ0ГІЯ (ад ірэч. sëmasia значэнне, сэнс + ..логія), раздзел мовазнаўства, які вывучае спосабы абазначэння паняццяў і тыпы змен іх назваў; выкарыстоўваецца і як сінонім семантыкі. Тэрмін «C.» ўжываецца ў гіст. і параўнальна-гістарычным мовазнаўстве, асабліва пры аналізе харакгару семантычных змен y сувяэі з іх этымалагічнай тракгоўкай, рэканструкцыяй першаснай, унутр. формы слова і ў выпадках семантычнага паралелізму стандаргных шляхоў развіцця значэнняў слоў. Тэарэт. С. вызначае найб. агульныя заканамернасці, якія пашыраюцца на цэласнае семантычнае поле. Асобную галіну С. складаюць метафарычныя змены па падабенстве, метанімічныя — па сумежнасці, якія разам з гіпербалай і ciнекдахай сгвараюць семіяіычны аспекг С. Літ.: З в е г н н ц е в В.А Семаснологня. М., 1957; П о к р о в с к н й М.М. Нзбранные работы по языкознаншо. М., 1959; М а р т ы н о в В.В. Категорші языка: Семмол. аспекг. М., 1982; П л о т н м к о в Б.А Основы семаснолопш. Мн., 1984. В.У.Мартынаў.
Схема размяшчэння
сямі дзівосаў свету: 1 — піраміпы каля г. Гіза; 2 — храм Артэміды ў Эфесе; 3 — сады Семіраміды ў Вавілоне; 4 — маўзалей Маўсола ў Галікарнасе; 5 — статуя Зеўса ў Алімпіі; 6 — Калос ра-доскі на востраве Родас (Грэцыя); 7 — Фароскі маяк y Александрыі.
СЕМАФ0Р (франц. sémaphore ад грэч. sema знак, сігнал + phoros які нясе), сігнальнае прыстасаванне. Адрозніваюць С. на чыгунках, што не абсталяваны аўтаблакіроўкай — мачта з рухомымі крыламі, становішча якіх падае сігнал цягаіку; С. марскі (рачны) — сігнальная мачта з рэяй (брусам) на ўчастках, дзе суднам дазволены рух y адным напрамку; С. флажковы — спосаб зрокавай сігаалізацыі і сувязі, па якім літары, лічбы ці службовыя сігаалы перадаюць рухам рук (з флажкамі) сігаалыпчыка. У наш час на чыгунцы і аўтадарогах звычайна выкарыстоўваюць святлафор.
СЕМАЧОК
318
CEMA4ÔK (Trientalis), род кветкавых раслін сям. першакветных. 3— 4 віды. Пашыраны ва ўмераным і халодным паясах Паўн. паўшар’я. На Беларусі 1 від — С. еўрапейскі (T. europaea), нар. назва вароніны вочкі. Характэрная расліна яловых лясоў, трапляецца таксама ў мяшаных лясах, хмызняках, парках.
ш
маст. тэхнікум па класе скульптуры і жывапісны ф-т Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрняў y Маскве. Удзельнік 3-й Усебел. маст. выстаўкі (1930). У графічных і жывапісных работах адлюстроўваў побыт сялян, родную прыроду, a таксама сац.-рэв. тэматыку: чДаліна paid Граматухі. Алтай», «Коннік на бедым кані», «Белыя кветкі>, «Галадоўка палгізняволеных y Лукішскай турме», «На этапе», «Паны забіраюць апошнюю карову», «Бойка з секвестратарамі», «Здзек палідыі». Аўтар групавога партрэта М.Галадзеда, М.Гікалы і ААлександровіча, партрэтаў АГрыневіча, В.Таўлая, Я.Купалы, Я.Коласа і інш. Выканаў скулытг. кампазідыю «Юны змаганец». Літ:. Л і с A Пякучай маланкі след. М н., А.СЛіс.
1981.
СЕМАШКЁВІЧ Рыгор Міхайлавіч (12.9.1945, в. Дамашы Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. — 11.6.1982), бел. паэт і літаратуразнавец. Канд. філал. н. (1970). Скончыў БДУ (1966). Настаўнічаў. 3 1970 выкладаў бел. л-ру ў БДУ. Друкаваўся з 1961. Яго вершам (зб-кі
i
Семачок еўрагіейскі.
Рыгор Семашкевіч.
Шматгадовыя карэнішчавыя травяністыя расліны выш. да 20 см. Сцябло прамастойнае. Суцэльнае лісце збліжанае ў кальчак. Кветкі белыя, адзіночныя, на доўгіх кветаносах. Плод — каробачка. Лек. і дубільньм расліны.
«Леснічоўка», 1968; «Субота», 1973) уласцівы прастата, шчырасць, псіхалагізм, багацце рытмікі, філасафічнасць. Нарыс «Браніслаў Эпімах-Шыпіла» (1968) пра бел. выдаўца і мовазнаўца, А.М. Скуратовіч. манаграфія «Беларускі літаратурна-граСЕМАШКЁВІЧ Раман Мацвеевіч (1904, в. Лебедзева Маладзечанскага р-на Мін- мадскі рух y Пецярбурзе (канец XIX — скай вобл. — 1937), бел. жьівапісец, пачатак XX ст.)» (1971) напісаны на баграфіх, скульптар. Скончыў бел. гімна- гатым дакумент. матэрыяле, жывой мозію і маст. студыю ў Вільні, Віцебскі вай, з увагай да грамадз., маральнаэтычных, псіхал. матываў дзейнасці пісьменнікаў і дзеячаў нац.-вызв. руху. Сатыр. аповесць «Бацька ў калаўроце» (1976) прасякнута гумарам, дасціпнай выдумкай, гратэскам. Тв:. Вьшрабаванне любоўю. М н., 1982; Лічыла дні зязюля. М н., 1987. Я.РЛецка.
СЕМЕЖАВА, вёска ў Капыльскім р-не Мінскай вобл., на р. Морач. Цэнтр сельсавета і сельскай калекг.-долевай гаспадаркі. За 32 км на Пд ад г. Капыль, 147 км ад Мінска, 23 км ад чыг. ст. Цімкавічы. 1297 ж., 629 двароў (2001). Сярэдняя школа-сад, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. С. — вядомы цэнгр ткацкага рамяства.
Чыгуначны семафор
Засн. ў 2-й пал. 15 сг. У 1578 мястэчка Навагрудскага пав., уладанне кн. Слуцкіх, Магілыпцкіх. У 1622 y С. 195 дымоў. У час Паўн. вайны 1700—21 шведы ў крас. 1706 загубілі амаль усё насельніцгва С. 3 1793 y Рас. імперыі ў Мінскай губ. У 1886 мястэчка, 996
ж., 269 двароў, школа, 2 царквы, яўр. малітоўны дом, капліца, 3 крамы, цэнтр нар. маст. ткацгва. У 1908 працавалі кравецкі і гарбарны цэхі, 2 млыны. У 1914 y С. 2818 ж., 518 двароў. 3 1924 вёска, цэнгр сельсавета Чырвонаслабодскага, з 1959 Капыльскага р-наў.
Ф.К.Абрамчык.
CEMÉCTP (лац. semestris шасцімесячны ад sex шэсць + mensis месяц), палавіна навуч. года ў вышэйшых і сярэдніх спец. навуч. установах (звычайна 16— 18 вучэбных тыдняў). У некат. краінах (напр., Вялікабрытаніі, ЗША) навуч. год дзеляць на трыместры. СЕМІЁТЫКА (грэч. sëmeiôtikon ад sêmeion знак, адзнака), с е м і я л о г і я , навука, што вывучае ўласцівасці знакавых сістэм ці знакаў, кожнаму з якіх пэўным чынам надаецца пэўнае значэнне. Даследуе асн. харакгарыстыкі любых знакаў і іх спалучэнняў (слоў і словазлучэнняў, метафар паэт. моў, хім. і матэм. сімвалаў) і сістэм знакаў (вусных і пісьмовых натуральных моў, штучных лагічных і машынных моў, моў паэт. школ і інш.). Асн. прынцыпы С. сфармуляваны ў 2-й пал. 19 ст. амер. логікам Ч.Пірсам і швейцарскім лінгвістам Ф. дэ Сасюрам (разглядаў мовазнаўства я к частку С ). У сучаснай С. вылучаюць 3 састаўньы часпсі: с і н т а к т ы к у (вывучае адносіны паміж самімі знахамі), семантыку (разглядае заканамернасці адносін паміж знакам і яго сэнсам) і п р а г м а т ы к у (даследуе адносіны паміж знакамі і тымі, хго іх выкарыстоўвае). С., што ўзнікла як лагічная навука, паўплывала на развіццё не толькі мовазнаўства, але стала агульным метадам для шэрату даследаванняў y масгацгвазнаўстве, літ.-знаўстве і агульнай тэорыі культуры. Універсальнасць семіятычнага падыходу заснавана на тым, што па сутнасці ўся інфармацыя, якую набывае чалавек на працягу жыцця (у выніку практычнай дзейнасці, засваення мовы і г.д.) і якая складае асн. змесг яго разумення, уяўляе сабой адлюстравальна-знакавую сістэму. Літ.: М а р т ы н о в В.В. Кнбернетнка. Семнотака. Лннгвнстака. М н., 1966; Я г о ж. Семнолошческне основы ннформатнкн. Мн., 1974; Я г о ж. Категорюі яэыка: Семнол. аспект. М., 1982; С т е п а н о в Ю.С. Семнотака. М., 1971; Л о с е в А Ф . Знак. Снмвол. Мнф. М ., 1982; Семнотмка. М., 1983.
В.У.Мартынаў.
СЕМІЁТЫКА ў м е д ы ц ы н е , вучэнне аб прыкметах (сімптомах) хвароб і паталаг. стане здароўя чалавека; састаўная частка дыягностыкі. Адрозніваюць С. аіульную і асобную. Прадмет агульнай — прыкметы, якія адносяць да агульнай характарыстыкі хворага (пол, узрост, целасклад, спадчыннасць і інш.); асобнай — сімптомы канкрэтных захворванняў, механізмы іх уэнікнення, развіцця і інш. СЕМІНАР (ад лац. seminarium рассаднік), групавыя заняткі па асобных дысцыплінах y ВНУ, такеама заняткі па спец. падрыхтоўцы, павышэнні кваліфікацыі, адукацыі і інш.; адзін з асн. відаў практычных заняткаў. Уключае абмеркаванне студэнцкіх, аспіранцкіх дакладаў, рэфератаў і інш. самаст. работ, паглыбленае вывучэнне пэўнага курса, найб. важных тэм, галіны навукі і г.д.
Існуюць таксама міжнар. навук. С. даследчага характару. СЕМІНАРЫЯ (ад семінар), агульнаадукацыйная навуч. ўстанова, што рыхтавала духавенства або настаўнікаў для пач. школ. Узнікненне духоўных С. звязана з Трыенцкім саборам (1545—63), на якім было вырашана арганізаваць шэраг спец. навуч. устаноў для падрыхтоўкі добраадукаваных асоб. К а т а л і ц к і я д у х о ў н ы я С. звычайна адкрывалі мясц. біскупы. Выкладчыкамі ў іх былі прадстаўнікі якога-н. манаскага ордэна. На Беларусі першыя духоўныя С. засн. ў Вільні (1582) і Краславе (1755), належалі ордэну місіянераў, які да 1-й трэці 19 ст. кантраляваў С. ў Беластоку, Вільні, Заслаўі, Магілёве. Дамініканцам належала С. ў Мінску. Дутсоўныя С. існавалі таксама ў Брэсце і Нясвіжы. Пры Віленскім ун-це ў 1808—32 дзейнічала гал. духоўная С., якая рыхтавала біскупаў, прэлатаў і канонікаў каталіцкага і уніяцкага веравызнання. Яна мела праграму духоўнай акадэміі і была разлічана на 50 клірыкаў. Пасля задушэння паўстання 1830—31 большасць духоўных С. скасавана. У сярэдзіне 19 ст. каталідкія духоўныя С. захаваліся ў Вільні, Мінску, Магілёве. Яны былі разлічаны на 20—50 клірыкаў; y іх выкладаліся: багаслоўе, царк. абрады, маральная, дагматычная, палемічная тэалогіі, кананічнае права, рыторыка, логіка, духоўнае красамоўства, свяшчэнная і айч. гісторыя, лац., франц., пальск. і рус. мовы, нар. права, патрыстыка, фізіка, матэматыка, спевы, паліт. эканомія. 3 1822 выкладчыкамі маглі быць толькі асобы, якія мелі дыпломы доктара ці магістра багаслоўя. Для паступлення ў С. патрэбен быў дазвол губернатара. У пач. 20 ст. каталіцкая духоўная С. захавалася толькі ў Вільні. Першая у н і я ц к a я духоўная С. адкрыта ў 1746 y мяст. Свержань. На пач. 19 ст. яны дзейнічалі ў Лаўрышаве, Супраслі, Полацку, Жыровічах. Навуч. пратрама была такая ж, як і ў каталідкіх С. У 1820—30-я г. яны скасаваны ці ператвораны ў праваслаўныя. П р а в а слаўныя д у х о ў н ы я С. пачалі стварацца на Беларусі з 2-й пал. 18 ст. (у 1752 y Магілёве, y 1785 y Слуцку) і па сваёй праграме нагадвалі езуіцкія калегіумы. У адпаведнасці са статутам 1808 мелі 6 класаў і падпарадкоўваліся духоўным акадэміям. Іх праграма адпавядала 4 старэйшым класам гімназіі; выкладаліся: рус., грэч. і лац. мовы, эстэтыка, реторыка, гісторыя, геаграфія, алгебра, геаметрыя, механіка, медыцына, логіка, метафізіка, мараль, багаслоўе, герменеўтыка, царк. абрады, сельская гаспадарка. Пасля заканчэння С. лепшыя выпускнікі працягвалі адукацыю ў акадэміях, астатнія выкладалі ў пав. і прыходскіх духоўных вучылішчах ці ішлі ў манастыры. Паводле рэформы 1867—69 С. сталі незалежнымі ад духоўных акадэмій, з навуч. праграмы выключаны сельская гаспадарка і медыцына, уведзена педагогіка; пры С. адкрыты ня-
дзельныя школы. У 1884 прыняты новы статут духоўных С., паводле якога ў іх павінен быў выкладацца поўны курс класічнай гімназіі, a таксама псіхалогія, гісторыя філасофіі, сельская гаспадарка і медыцына. На пач. 20 ст. такія С. дзейнічалі ў Віцебску, Вільні, Мінску, Магілёве. У наш час y Жыровічах існуе праваслаўная духоўная С. (гл. Мінская вышэйшая духоўная семінарыя). У 19 ст., з пашырэннем ідэі І.Г.Песталоці аб сістэматычнай падрыхтоўцы настаўнікаў, пачалі масава адкрывацца настаўніцкія семінарыі (першапачаткова яны з’явіліся ў Францыі і Германіі ў канцы 17 ст.). Л і т Б о б р о в с к н й П.О. Русская греко-уннатская церкокь в царствованне нмператора Александра I. СПб., 1890; m y i t e s ' П.Н. Об основаш ш н усіройстве гаавной духовной семннармв прн Вшіенском уннверснтете (1803— 1832 гг.). СПб., 1887; Памятная кннжка Внленского учебного округа на 1915 г. Внльна, 1915. А.Ф.Самусік.
СЕМІРАДСЮ (Siemiradzki) Хенрык (Генрых Іпалітавіч; 22.10.1843, с. Печанегі Харкаўскай вобл., Украіна — 23.8.1902), псшьскі і расійскі жывапісец, прадстаўнік акадэмйму. Правадз. чл. Пецярбургскай AM (з 1873), праф. (з 1877). В>чыўся ў Пецярбургскай AM (1864—70), пенсіянер AM y Мюнхене (1871) і Рыме (1872—77). Жыў пераважна ў Рыме. Аўгар карцін на ант. і раннехрысціянскія сюжэты, якія вызначаюцца майстэрствам кампазіцыі і малюнка, светлым каларытам, дэталёвай распрацоўкай эфектаў сонечнага асвятлення; «Светачы хрысціянства» (1876), «Танец сярод мячоў», «Оргія часоў Тыберыя на востраве Кіпры» (абодва 1881), «Хрыстос y Марфы і Марыі» (1886), «Фрына на свяце Пасейдона ў Элеўсіне» (1889) і інш. СЕМІРАМІДА, гл. Шамурамат. СЕМГГАЛ0ПЯ, комплекс навук, якія вывучаюць мову, л-ру, культуру і гісторыю семітамоўных народаў. Вьгаучае жывыя і мёртвыя семіцкія мовы, уключае асірыялогію, арабістыку, біблеістыку, гебраістыку, сабеістыку, эфіопіку і інш. Вывучэнне семіцкіх моў пачалі сірыйскія, араб., яўр. вучоныя-багасловы з мэтай удакладнення чытання і разумення раліг. кніг (7— 12 ст.). У Еўропе С. ўзнікла ў эпоху Адраджэння (15— 16 ст.), калі павялічылася цікавасць да вывучэння семіцкіх моў і Бібліі; яе заснавальнікі І.Ройхлін і І.Буксторф Старэйшы ў Германіі і Ю .Ц.Скалігер y Францыі.
Навук. дысцыплінай С. стала ў 19 ст., калі выйшлі фундаментальныя працы па граматыцы, параўнальным аналізе, эпіграфіцы і інш. праблемах С. У 19 ст. найб. ўклад y С. зрабілі вучоныя Германіі: Т.Нёльдэке, В.Ф.Г.Гезеніус (стараж.-яўр. слоўнік і граматыка), Ю.Вельгаўзен, Р.Кітэль (біблеістыка), Ф.Прэторыус,. К.Ф.А.Дзільман (эфіопіка), МЛідзбарскі (эпіграфіка), К.Брокельман (параўнальная граматыка семіцкіх моў); a таксама Францыі (АЛ.Сільвестр дэ Сасі, Э.М.Катрмер), Венгрыі (І.Годышыер), Расіі (Д.А.Хвольсан, А.Я.Гаркаві, Б.А.Тураеў, М.В.Нікольскі,
СЕМІТЫ_________________ 319 y сав. час — І.Ю.Крачкоўскі, Н.В.Пігулеўская, Р.Ш.Шарбатаў, М.У.Юшманаў і інш.). У 1882 утворана Рас. палесцінскае т-ва (з 1918 — пры АН). У 20 ст. С. развівалася на базе матэрыялаў, эдабытых y выніку археал. раскопак на Б. Усходзе, знаходак Мёртвага мора рукапісаў. На Беларусі праблемы С. даследавалі М.М .Нікольскі, Г.МЛіўшыц, Г.В.Сініла і інш. СЕМІТА-ХАМІЦКІЯ МОВЫ, а ф р а зійскія м о в ы , макрасям’я моў, пашыраных ў Зах. Азіі, Паўн. Афрыцы, на в-ве Мальта; арабскамоўныя прадстаўнікі С.-х.м. жывуць таксама ў шматлікіх краінах па-за межамі асн. моўнага арэала. Сучасныя даследчыкі падзяляюць С.-х.м. на 6 груп: семіцкія мовы (арабская мова, іўрыт, мальтыйская, амхарская, мехры, джыбалі, грай; мёртвыя — ханаанейская, угарыцкая, фінікійская, стараж.-арамейская, мінейская, гафат, гаэз і інш.); берберскія мовы (берабер, шлех, туарэг, гхат, аір, зенага, ціндуфт, кабільская і інш.; мёртвыя — лівійская, нумідыйская, гетульская); чадскія мовы (хаўса, ангас, боле, варджы, тэра, мубі і інш., усяго больш за 150); кушыцкія мовы (беджа, сідама, самалі, алагва, кафа і інш.); амоцкія мовы, або зах. падгрупа кушыцкай групы: амета, яма, кафа, моча і інш); егіпецкая група (копцкая мова, мёргвая — стараж.-егіпецкая). С.-х.м. надзвычай стракатыя ў тыпалагічных адносінах з прычыны іх глыбокай старажытнасці і мноства іншамоўных кантактаў. Ім уласцівы: y фанетыцы — траістае проціпастаўленне зычных (глухі—звонкі— «эмфатычны»), багатая сістэма афрыкат і сібілянтаў, гартанная змычка, доўгія і кароткія галосныя; y марфалогіі — разгалінаваная сістэма вытворных дзеяслоўных асноў, т.зв. парод, наяўнасць катэгорый ліку, роду, часткова склону. Да С.-х.м. адносяцца сістэмы са стараж. пісьмовымі традыцьммі. Найб. значныя віды пісьма: егіпецкае пісьмо, угарыцкае пісьмо, арабскае пісьмо, эфіопскае пісьмо і інш. Літ:. Д ь я к о н о в М.М. Семнто-хаммтскне языкн. М., 1965; П о р х о м о в с к н й B. Я. Афразнйскне языкн / / Сравнмтельно-нсторнческое нзученне языков разных семей: Задачн н перспектнвы. М., 1982. А.Я.Міхневіч.
СЕМІТЫ (ад Сім, грэч. Sëm, стараж,яўр. Шэм, імя аднаго з біблейскіх прабацькоў), тэрмін, які ўжываецца да народаў, што гавораць на семіцкіх мовах\ уведзены ў навук. ўжытак y 1780 ням. вучонымі АЛ.ІІІлёцэрам і І.Г.Айхгарнам. Паводле найб. распаўсюджанай думкі радзіма С. — Аравійскі п-аў, адкуль адбылося рассяленне семіцкіх плямён. На мяжы 4—3-га тыс. да н.э. адасобіліся групы зах. і ўсх. семітаў. Усх. C. ў пач. 3-га тыс. да н.э. трапілі ў Міжрэчча (гл. Месапатамія), дзе ў сярэдзінё 3-га тыс. да н.э. стварылі дзяржаву Акад, a да пач. 2-га тыс. да н.э. асімілявалі стараж. насельніцтва Шуме-
320 _______________ СЕМІЦКІЯ ра. У далейшым гісторыя гэтай групы С. цесна звязана з гісторыяй Вавіпоніі і Асірыі. Зах. група С. засяліла Сірыю і Палесціну, y сярэдзіне 3-га тыс. да н.э. яна стварыла на Пн Сірыі дзяржаву Эбла. Пазней з іх вылучыліся амарыты, хананеі, фінікійцы, яўрэі і арамеі; мова апошніх паступова стала найб. пашыранай семіцкай мовай Б.Усходу ў стараж. час. Паўд. С. стварьші ў 2— 1-м тыс. да н.э. своеасаблівую цывілізацыю на Пд Аравіі (дзяржавы Маін, Сабейскае царства, Катабан, Хім’ярыцкае царства і інш.). У пач 1-га тыс. н.э. сфарміравалася агульная супольнасць арабаў, якія ў выніку арабскіх заваяванняў (7—9 ст.) рассяліліся на вял. тэр. ў Азіі і Афрыцы, асімілявалі семіцкія і некат. інш. народы. У 1-м тыс. да н.э. С. з Аравіі трапілі ў Эфіопію. Цяпер да С. адносяць арабаў, яўрэяў, мальтыйцаў, асірыйцаў, народы Эфіопіі (амхара, тыгрэ і інш.). СЕМІЦКІЯ М 0ВЫ , група семіта-хаміцкіх моў. Пашыраны ў Зах. Азіі і Афрыцы на Пн ад пустыні Сахара. Падзяляюцца на ірупы: паўн.-перыферыйную, ці паўн.-ўсх. (мёртвая акадская мова); паўн.-цэнтр., ці паўн.-зах. [жывыя мовы: іўрыт, асірыйская мова; мёртвыя: эблаіцкая, амарэйская, ханаанейская, угарыцкая, фінікійска-пунічная, стараж.-яўрэйская (ранняя форма іўрыта), яўдзі і арамейскія дыялекты]; паўд.цэнтр. (арабская мова, мальтыйская на Мальце); паўд.-перыфероійную (жывыя: мехры, джыбалі, сакатрыйская і інш.; мёртвыя: мінейская, сабейская, катабанская, якія аб’ядноўваюцца як паўд.аравійскія эпіграфічныя); эфіосеміцкую (жывыя: паўн. падгрупа — тыгрынья, ці тыграй, і тыгрэ; паўд. падгрупа — амхарская, аргоба, харары, шэраг дыялектаў, якія ўмоўна аб’ядноўваюцца пад назвай гураге; нядаўна вымерлы гафат; мёртвая: гаэз, ці эфіопская, якая належыць да паўн. падгрупы). Паўд.-цэнтр., паўд.-перыферыйная і эфіосеміцкая групы часта аб’ядноўваць y адну паўд., ці паўд.-зах. групу. Найб. істотныя рысы С.м. — акрэсленая будова кораня слова, адсутнасць словаскладання, граматычна ці семантычна значымае чаргаванне галосных y корані (апафанія). Найб. стараж. помнікі С.м. — акадскія клінапісныя тэксты Ірака і эблаіцкія — y Сірыі (сярэдзіна 3-га тыс. да н.э.), a таксама ўласныя імёны і назвы мясцовасцей Палесціны, якія захаваліся ў егіпецкіх надпісах 3—2-га тыс. да н.э. Літ:. Д ь я к о н о в Н.М. Семнто-хамлтскне языкк. М., 1965. А.Я.Міхневіч. СЕМІЯЛ0ГІЯ,
ел.
Семіётыка.
СЕМНАЦЦАТЫ З ’ЕЗД КП(б)Б. Адбыўся 10— 18.6.1938 y Мінску. Прысутнічалі 422 дэлегаты з рашаючым і 124 з дарадчым голасам ад 31 526 чл. і канд. y чл. партыі (без вайсковых арг-цый). Парадак дня: справаздачы ЦК КП(б)Б (АА.Волкаў), Рэвіз. камісіі КП(б)Б
(М.І.Малінін); выбары ЦК КП(б)Б, РэСЕМУКАЧЫ, вёска ў Магілёўскім р-не. віз. камісіі КП(б)Б. З’езд падвёў вынікі Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 45 км на гасп. і культ. будаўтцгва ў БССР за ПдЗ ад Магілёва, 3 км ад чыг. ст. Семугод, што мінуў пасля шаснаццатага ковічы. 473 ж., 206 двароў (2001). Сяз'езда КП(б)Б. Прырост валавой прарэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, дукцыі прам-сці за гэты час склаў 15,8%, агггэка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. y калгасы аб’яднана 88% сял. гаспадавоінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў рак (96,2% пасяўных плошчаў), іх абВял. Айч. вайну. слугоўвалі 200 МТС. З’езд падкрэсліў СЕМЧАНКА Ігар Валянцінавіч (н. неабходнасць большай акгыўнасці акругкомаў і райкомаў партыі ў працы па 21.7.1959, г. Гомель), бел. фізік. Д-р фіз,выкананні пастановы студзеньскага матэм. н. (1997), праф. (1999). Скончыў (1938) пленума ЦК ВКП(б) «Аб памыл- Гомельскі ун-т (1981), дзе і працуе (з 1989 дэкан, з 1997 эаг. кафедры). Навух. ках партарганізацый пры выключэнні працы па оптыцы крышгалёў і кампазікамуністаў з партыі, аб фармальна-бюцыйных анізатропных матэрыялаў, неракратычных адносінах да апеляцый выключаных з ВКП(б) і аб мерах па лінейнай оптыцы, акустаэлектроніцы. ліквідацыі гэтых недахопаў». На Развіў тэорыі распаўсюджвання і ўзае15.5.1938 y КП(б)Б было разгледжана мадзеяння эл.-магн. і акустычных хваль 5366 апеляцый, 3143 выключаныя ад- y гіратропных асяроддзях з прасторавай ноўлены ў партыі. Всшкаў, які выступаў і часавай перыядычнай структурай. Te:. Обвемные акустнческме волны в крнсса справаздачным дакладам, зачытваў таллах ю враіцаюшемся элекгрнческом поле. запіскі НКУС БССР, КПК пры ЦК Мн., 1998 (разам з С.А.Хахомавым); ВКП(б) па БССР, аддзелаў ЦК, даносElectromagnetics of Ы-anisotropic materials: ныя лісгы, з якіх вынікала, што антыTheory and applications. Amsterdam, 2001 (y caсав. падполле «звіло сабе гнёзды» ў аўг.). парт. апараде, органах дзярж. улады, наркаматах і грамадскіх арг-цыях. У CÉM4AHKA Павел Апанасавіч (н. 11.11.1938, в. Вялікія Прыцкі Кагарзаключэнне ён сказаў, «пгго ворагі рассыпаліся па ўсёй Беларусі, па ўсіх яе лыцкага р-на Кіеўскай вобл.), бел. Macўчастках — y прамысловасці, сельскай Tax, педагог. Праф. (1995). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1970). 3 1970 гаспадарцы, y савецкіх органах, y шковыкладае ў Бел. AM. Працуе ў галіне лах, ВНУ, камсамольскіх органах, y ваенных арганізацыях, аж да магазінаў», a шрыфту, каліграфіі. Даследуе бел. друтаму 1938 павінен стаць годам «новага карскі шрыфт, зрабіў графічны аналіз выкарчоўвання ворагаў». Апублікаваны літар выданняў Ф.Скарыны. Заснаваў курс маст. шрыфгу ў Бел. AM. Аўтар 18.6.1938 y газ. «Советская Белоруссня» каліграфічных лістоў па матывах паэзіі даклад Волкава меў ужо не той тэкст, М.Багдановіча (1981, «Страцім-лебедзь», які захоўваецца ў стэнаграме Нац. архі1991; серыя «Перапісчык», 1998—2000), ва Рэспублікі Беларусь. На з’ездзе прысутнічалі прадстаўнікі ЦК ВКП(б), якія Я.Купалы і Я.Коласа (1982), А.Блока аб усім, што адбывалася, паведамлялі ў (1983), Т.Шаўчэнкі (1984), Міколы Гусоўскага «Песня пра зубра» («Паранены Маскву. 18 чэрв. ў прээідыуме з ’явіўся всшат», 1998; «Прабач мяне», 2000), апосакратар ЦК ВКП(б) А.ААндрэеў разам весці М.Гогаля «Шынель» (2001); вобз нам. заг. Аддзела кіруючых парт. оргаразна-шрыфтавых кампазідый «Мінск» наў ЦК ВКП(б) П.К.Панамарэнкам. (1979), «Хатынь» (1980), «Ленінград» Андрэеў паведаміў, што Волкаў не (1981), «Свяшчэнная вайна» (трыпціх, спраўляецца са сваімі абавязкамі і таму 1985), «Паланэз» (1991),' «Аз» (1993), адклікаецца на інш. работу, a ў склад «Рэха даўніны» (абедзве 1998), вышываДК КП(б) рэкамендуецца ўвесці Пананага арнаментальна-шрыфтавога пано марэнку. З’езд выбраў ЦК КП(б)Б з 66 чл. і 23 канд., Рэвіз. камісію КП(б)Б з 9 для музея Я.Коласа ў Мінску (1982), скруткаў «Проба пяра», «Танец пяра» чл. (абодва 1998—2000) і інш. Літ:. Коммунмстаческая партня БалорусTe:. Основы шрнфтовой графнкн. Мн., снн в резолюцнях н решеннях сьездов н пле1978; Мелодыі каліграфа. Мн., 1993. нумов ЦК. Т. 3. 1933—1945. Мн., 1985. Р.П.Платонау. СЕМЯВАЯ ВАДКАСЦЬ, вадкая частка СЁМПЕР (Semper) Іаханес (22.3.1892, спермы, якая мае сакрэты, што выпрас. Пахуверс, Эстонія — 21.2.1970), эсцоўваюцца семянніком і дапаможнымі тонскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Эсзалозамі мужч. палавой сістэмы. Выдзятоніі (1964). . Скончыў Тартускі ун-т ляецца ў аб’ёме 2— 10 мл. Mae пажыў(1928), y 1928—40 выкладаў y ім. У ныя рэчывы для сперматазоідаў, буфер1930—40 працаваў y перыяд. друку. У ныя сістэмы з фасфатаў і карбанатаў, слізі, якія аблягчаюць праходжанне 1940 міністр асветы Эстоніі. Друкаваўся спермы па палавых шляхах самкі, і клез 1910. Аўтар раманаў «Камень на катачныя элементы. А.СЛеанцюк. мень» (1939), «Чырвоныя гваздзікі» (1955) пра эст. інгэлігенцыю, зб-каў СЕМЯД0ЛІ, першае лісце раслін, што грамадз. і філас. лірыкі «Не магу маўразвіваецца ў семі на зародку, які яшчэ чаць» (1943), «Як бы змог ты жыць?» не дыферэнцыраваны. Па форме, анат. (1958), «Старонкі, як лісты ў вецер» будове і функцыях часта адрозніваюцца (апубл. 1972), п’ес, дарожных нататак, ад сапраўднага лісця, што ўтвараецца на кн. мемуараў «Падарожжа ў мінулае» конусе нарастання парастка. У хваёвш (1969). На бел. мову яго асобныя вершы некалысі С. (2—15), y двухдольных — пераклалі Ю.Свірка, Я.Сіпакоў. 2, y аднадольных — 1. Пры надземным Te.: Рус. пер. — Нзбранное. М., 1976.
прарастанні С. зелянеюць і здальныя да фотасінтэзу (напр., фасоля), пры падземным з’яўляюцца сховішчам для пажыўных рэчываў (напр., дуб), y семі з эндаспермам падаюць пажыўныя рэчывы ў надземную ч. праростка (напр., злакі). Пасля прарастання С. захоўваюцца на расліне часам на працягу некалькіх месяцаў (віды мар’янніку, падалешніку, плюшчу). В.М.Прохараў.
Я.Семяжон.
Тадэвуш» (1985), Я.Івашкевіча, Ю.Славацкага, Ю.Тувіма, з рум. — Дж.Кэлінеску, З.Станку, з чэшскай і славацкай — В.Завады, В.Мігаліка, з франц. — П.Беранжэ, Э.Пацье, А.Рэмбо. На бел. і рус. мовы з лац. мовы пераклаў «Песню пра зубра» Міколы Гусоўскага (Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Купалы 1982). Асобнымі кнігамі ў яго перакладзе выйшлі зб-кі вершаў Радары «Неапаль без сонца» (1955), Бёрнса «Шатландская слава» (1957) і «Вам слова, Джон Ячмень!» (1983), раман М.Твэна «Жанна д’Арк» (1961, з Н.Цімафеевай), зб. класічнай і сучаснай паэзіі В’етнама «Апалены лотас» (1968), раман ням. пісьменніка Г.Ота «Пара ў дарогу, буслы!» (1982, з У.Чапегам), зб. «Сем цудаў свету» (1977), творы паэтаў свету. Для перакладаў С. характэрна дакладнае ўзнаўленне сэнсава-вобразнай структуры арыгінала, умелае карыстанне скарбамі роднай мовы. Літ.\ Б я р о з к і н Р. Постаці. Мн., 1971; Р а г о й ш а В. Кантакты. Мн., 1982.
С Е М Я Ж 0Н Язэп (сапр. С е м я ж о -
н а ў Іосіф Ігнатавіч; 16.11.1914, в. Пятровічы Смалявіцкага р-на Мінскай вобл. — 16.8.1990), бел. перакладчык, крытык, празаік, паэт. Засл. работнік культ. Беларусі (1989). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1938). Працаваў акцёрам y БДТ-3 (1932—34). Выкладаў y Мінскім сувораўскім вучылішчы (1953—60), БДУ (1961—75), адначасова працаваў y час. «Беларусь» (1962—67). Друкаваўся з 1931. Пераклаў з англ. мовы творы У.Шэкспіра, Дж.Байрана, Р.Бёрнса, Р.Браўнінга, Дж.Кітса, з венг. — Ш.Пецёфі, сучасных паэтаў, з італьян. — Дантэ, Дж.Радары, з ням. — Г.Гейнэ, Б.Брэхта, сучасных паэтаў, з польскай — паэму А.Міцкевіча «Пан
В.П.Рагойша. СЕМЯЗАВЯЗЬ. с е м я з а ч а т а к , шматклетачнае ўтварэнне насенных раслін, з якога развіваецца насенне. Mae ў сабе нуцэлус, дзе знаходзідца мацярынская клетка мегаспор (мегаспарацыт), 1— 2 інтэгументы, якія пры змыканні ўтвараюць вузкі канал — мікрапіле (праз яго пылковая трубка пранікае да зародкавага мяшка) і фунікулюс (семяножку), што прымацоўвае С. да плацэнты. У кветкавых раслін С. утвараецца ў завязі, y голанасенных — адкрыта на відазмененым лісці (мегаспарафіле). Пасля апладнення, з пачаткам развіцця зародка С. ператвараецца ў семя, што развіваецца. Колькасць С. y завязі кветкавых
П.Семчанка Каліграфічныя кампазіцыі «Паланэз» і «Страцім-лебедзь». 1991 1. Зак. 321.
СЕМЯНЕНКА
321
раслін ад аднаго (у злакаў) да 1 млн. (у архідных). В .М .П р о ха р а ў. СЕМ ЯНЁНКА Мікалай Мікалаевіч (н. 4.1.1939, в. Ходараў Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне глебазнаўства і аграхіміі. Д-р с.-г. н. (1992), праф. (2000). Скончыў БСГА (1968). 3 1970 y Бел. НДІ глебазнаўства і аграхіміі, з 1993 вучоны сакратар Акадэміі агр. навук Беларусі, з 2001 y Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства. Навук. працы па тэарэт. асновах і метадах кіравання рэжымам мінер. жыўлення с.-г. культур з выкарыстаннем ізатопаў, праблемах зберажэння энергарэсурсаў, земляробчай экалогіі, павышэнні якасці с.г. прадукцыі. Te.: Азот в земледелнн Беларусн. Мн., 1997 (разам з М.У.Неўмяржыцкім); Йнтегрнрованные технологнн — одно нз перспектнвных направленнй повышення эффектавноста земледелня / / Агроэкономнка. 1998. № 6.
СЕМ ЯНЁНКА Міхаіл Васілевіч (н. 24.1.1950, в. Сапычы Пагарскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне насенняводства. Канд. с.-г. навук Скончыў БСГА (1972). 3 1994 y Бел. НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы па селекцыі і насенняводстве азімай пшаніцы. Стварыў і раянаваў гатункі азімай пшаніцы: Бярэзіна, Надзея, Сузор’е, Быліна, Легенда, Саната, Прэм’ера, Запавет. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Te:. Результаты экологнческого н с п ы т а н н я ознмой пшеннцы в условнях Белорусснн / / Путн повышення урожайностн полевых культур. Мн., 1981. Вып. 11.
р-на Магілёўскай вобл.), бел. прававед. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1980), д-р юрыд. н. (1977), праф. (1978). Засл. дз. СЕМЯНЁНЯ Ігар Мікалаевіч (н. нав. Беларусі (1996). Скончыў Мінскі 22.11.1960, Мінск), бел. вучоны ў галіне юрыд. ін-т (1954). Працаваў нар. судфізіялогіі. Д-р мед. н. (2001). Скончыў дзёй Зэльвенскага р-на Гродзенскай Мінскі мед. ін-т (1983), працаваў y ім. 3 вобл. (1954—58). 3 1961 y Ін-це філасо1995 вучоны сакратар Аддзялення ме- фіі і права АН Беларусі (з 1983 нам. дыдыка-біял. навук Нац. АН Беларусі. На- рэктара). У 1996—97 нач. гал. ўпраўвук. працы па праблемах касм. экалогіі лення па рабоце з органамі заканад. і чалавека, ролі псіхікі ў механізмах зах- суд. улады Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 3 1997 заг. адцзела ворвання і выздараўлення, функцыян. рэзервах арганізма і шляхах іх мабіліза- Ін-та дзяржавы і права Нац. АН Белацыі, карэкцыі парушэнняў жыццядзей- русі. Навук. працы па праблемах прац. права і заканадаўства аб ахове працы, насці прыроднымі фактарамі. Тв.: Методологнческое значенне правнла нагляду і кангролю за выкананнем зансходного состояння в фнзнологан н медн- канадаўства аб працы. цнне / / Здравоохраненне Беларусн. 1994. № Тв.: Надзор н контроль за охраной труда в 11; Снстемно-кнбернетмческнй подход к про- СССР. Мн., 1963; Охрана труда в СССР. 2 блеме соцлогенеза // Органнзацня н управле- нзд. Мн. 1976; Законодательство о труде: нне. 2000. № 1; Проблема субфебрвлнтета: Юрвднч. справ. Мн., 1991 (у сааўт.); Трудо(фундаментальные аспекты). Мн., 2002. вое право. Мн., 1997 (у сааўт.). ГЛМаслыка.
322 ______________ СЕМЯНЕНЯ
У.С.Семяніхш.
СЕМЯНІХІН Уладзімір Сяргеевіч (9.2.1918, г. Сумы, Украіна — 27.11.1990), расійскі вучоны ў галіне аўгаматыкі і тэлемеханікі. Акад. AH СССР (1972; чл.-кар. 1968). Герой Сац. Працы (1981). Скончыў Маскоўскі энергет. ін-т (1941). 3 1963 кіраўнік шэрагу НДІ. Адначасова з 1966 праф. Маскоўскага ін-та радыётэхнікі, электронікі і аўтаматыкі. У 1971— 74 нам. міністра радыёпрамысловасці. Навук. працы ў галіне аўтаматызаваных сістэм кіравання і спец. прыладабудавання. Дзярж. прэміі СССР 1970, 1976. СЕМЯНК0Ў Алег Ігнатавіч (н. 4.6.1935, Мінск), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетьікі і інфарматыкі. Канд. тэхн. н. (1966), праф. (1982). Скончыў Ленінірадскі электратэхн. ін-т (1959). 3 1961 y АН Беларусі (у 1970—87 дырэктар Ін-та кібернетыкі). 3 1987 y Мінскім НДІ прыладабудавання, з 1993 y Бел. ін-це інфармацыі і прапюзу. 3 1998 нам. вучонага сакратара, з 2000 нач. адцзела міжнар. сувязей Прэзідыума Нац. АН Беларусі. Навук. працы па аўтаматшацыі інж.-канструктарскай творчасці, камп’ютэрнай графіцы, сістэме аўтам. праекгавання, спец. прьшадах вылічальнай тэхнікі. Дзярж. прэмія Беларусі 1978. Дзярж. прэмія СССР 1985. Т в Основы построення снстем автоматнзнрованного ігроектаровашія. 2 нэд. Квев, 1985 (разам з АІ.Пятрэнкам); Обработка в отображенне лнформацнв в растровых графнческнх снстемах. Мн., 1989 (у сааўт.). М.П. Савік. СЕМЯНК0Ў Вікгар Іванавіч (н. 26.12.1925, в. Гімбатаўка Мсціслаўскага
СЕМЯННІКІ, т э с т ы к у л ы , мужчынскія палавьш залозы, y якіх утвараюцца сперматазоіды і палавыя гармоны, пераважна тэстастэрон і інш. мужч. палавыя гармоны (андрагены), a таксама жан. палавыя гармоны (эстрагены). Найб. простыя — скопішчы палавых клетак y кішачнаполасцевых, y якіх семя выводзідца шляхам разрыву сценкі або праз кішачнасасудзістую сістэму і далей праз ротавую адтуліну. У большасці пазваночных жывёл С. парныя, размешчаныя ў брушной поласці, y млекакормячых жывёл — y яе задняй ч. (клаачныя, хобатныя, кітападобныя і інш.) або ў машонцы (сумчатыя, драпежныя, капытныя, прыматы, чалавек), куды С. звычайна апускаюцца з брушной поласці праз пахвінны канал y працэсе развіцця зародка. Звонку С. ўкрыты шчыльнай абалонкай, унутры — веерападобна падзелены злучальнатканкавымі перагародкамі на долькі з семяннымі канальцамі, дзе ўтвараюцца сперматаэоіды. Семявыносныя пратокі адкрываюцца ў мочаспускальны канал.
У тканцы паміж семяннымі канальцамі знаходзяцца клеткі Лейдыга, якія выпрацоўваюць палавыя гармоны. У чалавека С. наз. семявымі залозамі або яечкамі. У мужчын даўж. С. 3—5 см, шыр. 2—3 см, маса 15—30 г. Функцыя С. рэгулюецца гіпаталамусам (рылізінг-фактары), адэнагіпофізам (ганадатропныя гармоны), гармонамі наднырачнікаў і шчытападобнай залозы. А.С.Леанцюк. СЕМЯН0ВІЧ А т о н Аляксандравіч (5.8.1917, в. Шабунеўшчына Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 25.8.2000), бел. крытык і літаратуразнавец. Д-р філал. н. (1971), праф. (1971). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1945). Настаўнічаў, працаваў y Ін-це л-ры АН Беларусі, выкладаў бел. л-ру ў БДУ, з 1963 y Мінскім пед. ун-це. Друкаваўся з 1949. Даследаваў бел. проэу і драматургію. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларўскай савецкай літаратуры» (т. 1—2, 1965—66), «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 2, 1969), падручнікаў для студэнтаў па гісторыі бел. л-ры і інш. Тв:. Проза Якуба Коласа (дакастрычніцкі перыдд). Мн., 1953; Кандрат Крапіва. Мн., 1956; Змітрок Бядуля. Мн., 1960; Беларуская драматургія (дакастрычніцкі перыяд). Мн., 1961; Беларуская савецкая драматургія, 1917—1932. Мн., 1968; Ад вьггокаў да сталасці: Бел. драматургія 1917—1945 гг. Мн., 1978; Гісторыя беларускай драматургіі, XIX — пачатак XX ст. Мн., 1985; Гісторыя беларускай савецкай драматургіі, 1917—1955 гг. Мн., 1990. СЕМЯН0ВІЧ Казімір (каля 1600 — пасля 1651), інжынер і тэарэтык артылерыі, мысліцель-гуманіст. Паходзіў з роду дробных князёў Семяновічаў, якія ў 14— 16 ст. валодалі землямі на Віцебшчыне. Вучыўся ў Віленскай акадэміі. Удзельнік вайны Рэчы Паспалітай з Рас. дзяржавай 1632—34. 3 1645 y Нідэрландах ваяваў y войску прынца Аранскага, y 1646 адкліканы з Нідэрландаў, прызначаны інжынерам, з 1648 нам. начальніка артылерыі Каралеўства
К .С е м я н о в іч Літаграфія В. і Л. Варэцаў. 1995.
Польскага. У 1650 выдаў y Амстэрдаме на лац. мове тракгат «Artis magnae artilleriae pais prima* («Вяліхае мастацва артылерыі, частка першая»), y якім апісаў канструкцыі і выкарыстанне гармат і ракег, тэхналогію вытв-сці пораху і інш. матэрыялаў для артылерыі, a таксама ўпершыню прапанаваў ідэю шматступеннай ракеты (з адпаведнымі чарцяжамі). Трактат перакладзены на франц., ням., англ., галандскую, дацкую і інш. мовы; паўтара стагоддзя быў адной з найважнейшых y Еўропе навук. прац па артылерыі. С. падрыхтаваў да друку і 2 -ю частку сваёй працы, аднак выдаць не паспеў (пазней рукапіс згубіўся). С. прытрымліваўся іуманіст. светапогляду, войны лічыў найвялікшым няшчасцем для чалавентва. Літ:. К в а ш к я в н ч ю с A Кашмнр Семеновнч н его княга «Велнкое нскусство артнллернн. Часть первая». Внльнюс. 1971; Б е л ь с к і AM., Т к а ч о ў М.А Вяліхае мастацгва аргылерыі: Казімір Семяновіч. Мн„ 1992. СЕМ ЯН Т0ЎСКІ ( С е м я н т о ў с к і К y р ы л a ) Аляксандр Максімавіч (1821, Палтаўшчына, Украіна — 1893), бел. і рас. этнограф, археолаг, краязнавец. У 1860—90-я г. сакратар Віцебскага губернскага статыстычнага к-та, рэдактар неафід. часткі «Внтебскмх губернскмх ведомостей», пазней рэдактар «Памятнай кніжкі Віцебскай губерні». Аўтар прац па археалогіі, статыстыцы, побыту і культуры насельніцтва Віцебшчыны: «Статыстычнае апісанне Віцебскай губерні ў лясных адносінах» (1862), «Сінільна-набойная вытворчасць y Віцебску» (1864), «Пра кірмашы Віцебскай губерні» (1867), «Этнаграфічны апіяд Віцебскай губерні» (1872), «Аб мерах і вазе, якія ўжываюцца ў Віцебскай губерні» (1874), «Беглы статыстычны нарыс прыроды і насельніцтва Віцебскай губерні» (1880), «Беларускія старажытнасці» (вып. 1, 1890). С. запісваў фальклорныя і ананімныя творы літ. паходжання («Рабункі мужыкоў»), звычаі, абрады. У пытаннях этнагенезу беларусаў прытрымліваўся вялікадзярж. поглядаў. Літ.: К а х а н о ў с к і Г.А Прадвесне навукі. Мн., 1990. СЕМ ЯНЦ0Ў Міхаіл Іванавіч (26.9.1917, Кіеў — 12.2.1945), Герой Сав. Саюза (1943). Беларус. Скончыў Адэскую ваен. авіяшколу пілотаў (1940). У Чырв. Арміі з 1936. У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце. Удзельнік баёў y Данбасе, на Каўказе, Курскай дузе, Украіне, y Полыпчы, Германіі. Нам. камандзіра эскадрыллі знішчальнага авіяпалка ст. лейтэнант С. да ліп. 1943 зрабіў 270 баявых вылетаў, удзельнічаў y 69 паветр. баях, збіў асабіста 12 і ў групе 9 самалётаў праціўніка; двойчы тараніў варожыя самалёты. Загінуў y баі. СЕМ ЯН БК0Ў Уладзімір Нічыпаравіч
(н. 20.3.1923, в. Стражэвічы Чашніцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. філосаф і сацыёлаг. Д-р філас. н. (1981), канд.
гіст. н. (1953), праф. (1982). Скончыў Рэсп. парт. школу пры ЦК КПБ (1946), БДУ (1949). 3 1949 y Бел. полігэхн. ін-це (у 1980—86 заг. кафедры). У 1986—98 y Ін-це павышэння кваліфікацыі выкладчыкаў грамадскіх навук пры БДУ. Навук. працы па праблемах грамадскага выхавання, суадносін матэрыяльных, ідэалагічных і духоўных факлараў y працэсе выхавання. Распрацаваў новыя канцэптуальныя і метадалагічныя падыходы да комплекснага вывучэння грамадскага выхавання як сінтэзу грамадскіх адносін і дзейнасці людзей. Тв:. Пронзводственный коллектнв: труд, среда, воспнтанне. Мн., 1975; Комплексный харакгер воспнгання. Мн., 1979; Формярованне нового человека. Мн., 1982; Совершенствованне соцналнзма н обшественное воспнтаняе: Вопр. методолопш н практакн. Мн., 1986.
СЕМЯНЯКА______________ 323 т-ры ў Маскве. У 1991—92 y трупе «Нац. балет Вялікабрытаніі». Танцоўшчыца лірыка-драм. гоіана. Яе выкананне вылучаецца абвостранай эмацыянальнасцю, артыстшмам, чысцінёй выканаўчага стылю, віртуознай тэхнікай. Першая выканаўца партый Раксаны («Сірано дэ Бержэрак» М.Канстана), Соні Мармеладавай («Злачынства і кара» У.Пярта). Партыі класічнага і сучаснага рэпертуару: Адэта—Адылія, Аўрора («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Жызэль («Жызэль» АДдана), Фрыгія («Спартак» А.Хачатурана), Джульета («Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), Валянціна («Ангара» А.Эшпая). Знялася ў тэлефільмах «Харэаграфічныя навэлы» (1973), «Свет Уланавай» (1981). Яе творчасці прысвечаны тэлефільм-канцэрт «Танцуе Людміла Семяняка» (1979). Прэмія Г.Паўлавай (Парыж), 1-я прэмія Міжнар. конкурсу артыстаў балета (Токіо; абедзве 1976). Дзярж. прэмія СССР 1977. Юрый Уладзіміравіч (26.11.1925, Мінск — 16.7.1990), бел. кампазітар. Нар. арт. Беларусі (1974). Скончыў Бел. кансерваторыю (1957, клас A Багатырова). У 1947—63 канцэртмайстар Дзярж. акад. харавой капэлы Беларусі. У яго творчасці пераважалі 2 асн. кірункі — муз. тэатр і песня. Музыцы С. ўласцівы лірызм, яркі меладызм, шчырасць выказвання; інтанацыйны склад грунтуецца на бел. нар. песеннасці і асаблівасцях сучасных масавых жанраў. Сярод твораў: оперы «Калючая ружа», «Калі ападае лісце», «Зорка Венера», «Новая зямля» (паст. ў Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі адпаведна ў 1960, 1968, 1970, 1982), аперэты «Рабінавыя каралі» (1964, паст. ў Бабруйскім муз.-драм. т-ры), «Пяе «Жаваранак» (1969, паст. ў Магілёўскім абл. т-ры муз. камедыі; 2-я рэд. 1971, паст. ў Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі), «Паўлінка», «Тыдзень вечнага кахання», СЕМ ЯНЯКА
М.І.Семянцоў.
1.1 Семянюк.
С Е М Я Н І0К Іван Іванавіч (15.2.1917,
Мінск — 26.4.1973), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Батайскую ваен. авіяшколу пілотаў (1940). У Чырв. Арміі з 1938. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., Закаўказскім, Паўн.-Каўказскім, Варонежскім, 1-м Укр. франтах: камандзір звяна, эскадрыллі. Лёгчык-знішчальнік капітан С. за час вайны зрабіў 430 баявых вылетаў, правёў 125 паветр. баёў, збіў 19 і ў групе 8 самалётаў праціўніка. Да 1961 y Сав. Арміі. Мікалай ПіЛіпавіч (н. 17.12.1929, с. Верхняя Хорціца Запарожскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне алекграсувязі. Канд. тэхн. н. (1966), праф. (1987). Скончыў Ленінградскі ін-т інжынераў чыг. транспарту (1957). 3 1969 y Бел. ун-це транспарту (у 1971—81 і 1988—90 заг. кафедры). Навук. працы па праблемах сетак і сістэм эл. сувязі, тэорыі эл. ланцугоў, мнагаканальнай сувязі і перадачы дыскрэтнай інфармацыі на чыгунцы. Тв.: Авгоматнзнрованные рабочне места дастанцнй снгналюацня н связн. М., 1994 (разам з БАМакрыдзенкам, АМ.Семянютам); Перадача днскретной ннформацнм на железнодорожном транспорте. М., 1999 (разам з УАКудрашовым). СЕМ ЯШ 0ТА
Людміла Іванаўна (н. 16.1.1952, С.-Пецярбург), расійская артыстка балета. Нар. арт. СССР (1986). Скончыла Ленінградскае харэагр. вучылішча (1970). 3 1970 y Ленінградскім т-ры оперы і балета імя Кірава, з 1972 y Вял. СЕМЯНЙКА
Л.Семяняка ў ролі Валянціны.
324
СЕМЯХОВІЧЫ
дзіцячая «Сцяпан — вялікі пан» (паст. ў т-ры муз. камедыі Беларусі адпаведна ў 1973, 1975, 1979), кантаты, y тл . «Ясныя дарогі» (1957), «Памяці Канстанціна Заслонава» (1958), «Горад юнацтва»
(1964), «Велічальная Мінску» (1967), «Зямля мая» ў 4 ч. (1979, для нар. хору і нар. арк.), «У вянок Максіму Багдановічу» (1980), сюіты «Родныя песні» (1979, для хору і нар. арк.) і інш. Аўтар шматлікіх песень, y т л . «Ой, шумяць лясы зялёныя», «Беларусь — мая песня», «Люблю цябе, Белая Русь*, «Расцвітай, Беларусь», «Явар і каліна», «Ты мне вясною прыснілася», «Не за вочы чорныя», «Журавіны», «Беларусачка» і інш. Значнае месца ў творчасці займалі харавыя творы (хары a капэла «Вы чулі, як плачуць дрэвы», гшэма-рэквіем «Хатынскія званы», цыкл на словы Я.Коласа), вак. дуэты, трыо, квартэты, музыка да драм. спекгакляў («Трэцяе пакаленне» паводле КЛорнага, паст. ў Бабруйскім муз.-драм. т-ры, «Над хвалямі Серабранкі* І.Козела і «Залаты медаль» І.Шамякіна, паст. ў Бел. рэсп. т-ры юнага гледача, «Узнятая цаліна» паводле М.Шолахава, пасі. ў Дзярж. рус. драм. т-ры імя М.Горкага, «Мурын бор» І.Ісачанкі, паст. ў Магілёўскім абл. драм. т-ры і інш.). Пісаў музыку да кінафільмаў «Каханнем трэба даражыць» (у сааўт.), «Песня нашай зямлі», «Веснавыя мелодыі», «Дарогі Беларусі» і тэлефільмаў («Плач перапёлкі»), радыёспекгакляў і тэлепастановак. Апрацоўваў бел. нар. песні для хору a капэла, дзіцячага хору і інш. У 1978—80 старшыня праўлення Саюза кампазігараў Беларусі. Дзярж. прэмія Беларусі 1972.
жывёлы ў стойлавы перыяд. Кармавая каштоўнасць С. залежыць ад яго бат. складу, месца росту травы (гл. Сенажаць), часу і спосабу яе ўборкі (гл. Сенаўборка), умоў захоўвання. Mae 6,5 — 20% пратэіну, 1—2% тлушчаў, 35—40% безазоцістых экстрактыўных рэчываў, 20—25% клятчаткі, 4—5% мінер. солей, карацін, вітаміны D, Е, групы В. Найб. каштоўнае С. з бабовых (люцэрны, канюшыны, вікі, рутвіды рагатай), злакавых траў (метлюжку лугавога, аўсяніцы лугавой, цімафееўкі лугавой, купкоўкі зборнай), разнатраўя (грэчкі птушынай, казлабароду лугавога і інш.). Малакаштоўнае С. з буйных асакі, сітняку, хвашчоў. CÉHA (Seine), рака на Пн Францыі. Даўж. 776 км, пл. бас. 78,6 тыс. км2. Вытокі на плато Ланір, цячэ ў шырокай даліне па раўнінах Парыжскага бас., рэчыіпча звілістае, асабліва ніжэй Парыжа. Упадае ў бухту Сены праліва ЛаМанш, утварае эстуарый. Асн. прытокі: Об, Марна, Уаза (справа), Іона, Эр (злева). Жыўленне пераважна дажджавое. Найб. ўзроўні зімой і ў канцы лега. Сярэдні расход вады ў Парыжьі 250 м3/с, каля вусця — да 500 м3/с. У ніжнім цячэнні С. зазнае ўплыў марскіх прыліваў. Суднаходная ад г. Труа (часткова па абвадным канале). Марскія судны падымаюцца да г. Руан (125 км ад вусця). Злучана каналамі з рэкамі Шэльда, Маас, Рэйн, Сона, Луара і інш. Ha С. — гарады Парыж (цягнецца ўздоўж С. амаль на 50 км), Руан; y эстуарыі марскі аванпорт Парыжа — Гаўр. Набярэжная С. ў Парыжы з помнікамі архітэктуры ўкяючана ЮНЕСКА y сігіс Сусветнай спадчыны. CÉHA ДА СІЛЬВА (Senna da Silva) Айртан (21.3.1960, г. Сан-Паўлу, Бразілія — 1.5.1994), бразільскі спартсмен (аўтамаб. гонкі). 3 1981 y Вялікабрытаніі. У «Формуле-1» выступаў з 1984. Чэмпіён свету (1988, 1990, 1991), віцэчэмпіён (1989, 1993). СЕНАЕДЫ (Psocoptera, або Copeognatha), атрад насякомых. Болыы за 1500 відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў тропіках і субтропіках. Жывуць y лясах
Даўж. цела 1—5 мм. Афарбоўка бледна-бурая, белая. Вусікі ніткападобныя. Ротавы апарат ірызучы і сысучы. Большасць маюць перапончатыя бясколерныя або з цёмнымі плямамі і перавязямі крылы. У шэрагу відаў крылы ўкарочаныя ці адсутнічаюць. Ногі бегальныя, лапкі 2— 3-членікавыя. Развіццё з няпоўным ператварэннем. За год даюць некалькі пакаленняў. Кормяцца жывымі і адмерлымі расліннымі тканхамі (адсюль назва), некат. грыбамі, водарасцямі, лішайніхамі, псуюць бат. і энтамалагічныя калекцыі, паперу, кнігі, сухія кармавыя запасы.
СЕНАЖАЦЬ, зямельныя ўгоддзі, травяністую расліннасць якіх скошваюць на сена, сілас, сянаж, травяную муку, зялёную падкормку. Падзяляюцца на сеяныя (культурньш) і прыродныя. Прыродныя С. падзяляюцца на заліўныя (поймавыя), нізінныя (забалочаныя) і сухадольныя. Поймавыя заняты ў асн. злакавым разнатраўем і асаковай расліннасцю; нізінныя даюць сена сярэдняй і ніэхай якасці з-за перавагі ў травастоі раслія з сям. асаковых; для сухадольных С. характэрны разнатраўна-злакавая і разнатраўна-асакова-злакавая асацыяцыі, сена з іх сярэдняй і добрай якасці. Для палялш эння прыродных С. найб. значэнне маюць сістэм. ўнясенне ўгнаенняў, барацьба з пустазеллем, своечасовае правадзенне ўхосаў, чаргаванне тэрмінаў скошвання па гадах (увядзенне сенажацезваротаў).
СЕНАК0СЦЫ (OpUiones, або Phalangida), атрад жывёл кл. павукападобных. 3 падатр., каля 4 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі найб. адзначаецца С. звычайны (Phalangium opilio). Жывуць y лясным подсціле, пад карой дрэў, на сценах пабудоў, агароджах, паверхні глебы. Даўж. цела 1—22 мм, авальнай форхш, аа шэрага да чорнага колеру. Падобныя да павукоў, адрозніваювда ад іх сегментаваным брушкам (9— 10 сегментаў), якое злучана з галавагрудзямі шырокай асновай. Ногі тонкія, доўгія, лёгка адрываюцца (аўтатамія). Дыхаюць трахеямі. Кормяцпа насякомымі, малюскамі, арган. рэшткамі.
СЕНАСГАЎКІ. сямейства мдекакормячых атр. зайцападобных; гл. Пішчухавыя.
Л і т Ж у р а ў л ё ў Дз., З а г а р о д н і Г. Ю рый Семяняка. Мн., 1974. А.Я.Ракава.
СЕМ ЯХ 0В ІЧЫ , возера ў Пінскім р-не
Брэсцкай вобл., y бас. р. Піна, за 30 км на ПдЗ ад г. Пінск. Пл. 0,32 км2, даўж. 750 м, найб. шыр. 520 м, найм. глыб. 7,5 м, даўж. берагавой лініі 2,1 км. Схілы катлавіны выш. да 1 м, разараныя, на Пн пад хмызняком. Берагі пясчаныя, высокія, на Пн забалочаныя, пад хмызняком. Бшіьш за 50% дна выслана сапрапелем. На Пн сцёк з возера па канале. CÊHA, трава, скошаная і высушаная да вільготнасці 15—17% і ніжэй; адзін з асн. відаў грубых кармоў для жвачнай
на дрэвах, y гнёздах насякомых і птушак, на глебе, пад камянямі, y лясным подсціле, жылых памяшканнях, бібліятэках, музеях. На Беларусі адзначаны кніжная вош (Liposcelis divinatorius), С. хатні, або пылавая вош (Trogium pulsatorium), С. двухпалосы (Amphigerontia bifasciata) і інш.
Сенаеды: 1 — амфігеронтыя кантаміната; 2 — хатняя, або пылавая вош; 3 — кніжная вош; 4 — каэцыліус флавідус.
CEHÂT (лац. senatus ад senex стары), 1) y Старажытным Рыме адзін з вышэйшых дэярж. органаў улады. Узнік з савета старэйшых патрыцьюнскіх родаў y канцы царскай эпохі (каля 6 ст. да н.э.), быў дзярж. саветам пры цару. У рэсп. перыяд (5— 3 ст. да н.э.) улада С. была абмежавана на карысць каміцый. У час імперыі фармальна лічыўся вышэйшай дзярж. установай, яго ўлада была абмежавана імператарам. Пры Дыяклетыяне (канец 3 ст. н.э.) ператвораны ў дзярж. савет г. Рым, пры Канстанціне (4 ст.) С. створаны ў Канстанцінопалі, ураўнаваны ў правах з С. Ры-
ма. 2) У Рэчы Паспалітай дзярж. рада шнарха і вышэйшая палата сойма. Узнік з С. Польскага каралеўства (склаўся да пач. 16 ст.) і Рады Вялікага княства Літоўскага. У 1569 y С. увайшлі ўсе ранейшыя польскія сенатары, прадстаўнікі Каралеўскай Прусіі і ўкр. зямель, далучаных да Польшчы; з ВКЛ — 2 біскупы (віленскі, жамойцкі), 9 ваяводаў (віленскі, трокскі, смаленскі, полацкі, навагрудскі, відебскі, брэсцкі, мсціслаўскі, мінскі), староста жамойцкі, 1 0 кашталянаў (віленскі, трокскі, жамойцкі, смаленскі, полацкі, навагрудскі, віцебскі, брэсцкі, мсціслаўскі, мінскі), 5 вышэйшых ураднікаў дзяржавы, т.зв. міністраў — маршалак найвышэйшы (вялікі), канцлер, падканцдер, падскарбі земскі (вялікі) і маршалак надворны. У 1569 было 140 сенатарскіх пасад, пазней іх колькасць мянялася. С. разам з каралём (вял. князем) і Пасольскай Ізбой прымаў заканадаўчыя акгы і інш. пастановы. Пазней былі ўведзены пасады сенатараў-рэзідэнтаў (з пач. 17 ст. выбіраліся 16 чал. на 2 гады, з 1641—28 чал.). У 1-й пал. 18 ст. вял. значэнне набылі рады С., склад якіх вызначаў кароль. Сенатары ўдзельнічалі таксама ў пасяджэннях соймавага суда. 3) У Расіі ў 1711—1917 правячы С. — вышэйшы дзярж. орган, падпарадкаваны імператару. Засн. Пятром I y 1711. Першапачаткова калегіяльны орган для кіравання дзяржавай y адсугнасць цара, замяніў Баярскую думу. 3 2-й чвэрці 18 ст. правы С. абмяжоўвалі Вярхоўны тайны савет, потым Кабінет міністраў. У 1763 y выніку рэформы падзелены на дэпартаменты. 3 1775 выконваў судовыя функцыі. Пасля заснавання міністэрстваў (1802) як вышэйшы судовы орган наглядаў за дзейнасцю дзярж. устаноў і чыноўнікаў. Паводле судовых статутаў 1864 С. — вышэйшая касацыйная інстанцыя. 4) Назва верхняй палаты парламента ў шэрагу сучасных дзяржаў (Бельгіі, Ірландыі, Італіі, Польшчы, Францыі, ЗША, Канады і інш.). У некат. краінах С. фарміруюцца шляхам прамых выбараў (Італія, Псшьшча), y інш. — прызначаюцца кіраўніком дзяржавы цалкам ці часткова. У шэрагу дзяржаў С. перавыбіраецца не поўнасцю, a часткова (напр., y ЗША кожныя 2 гады абнаўляецца 1/3 С.). АЛ.Радаман (С. Рэчы Паспалітай).
Сенакосцы: I — звычайны; 2 — трагулюс акватыкус; 3 — немастома квадрыпунктата; 4 — ганілептус курвіпес.
325 CEHÂTAP (лац. senator), 1) y Стара- СЕНБЕРНАР жытным Рыме член сената, a з канца 1 ст. да н.э. таксама прадстаўнік вышэйшага саслоўя. Званне С. было пажыц- лачныя агрэгаты, гранулятары, брыхетавальінш. кормапрыгатавальныя машыны і цёвым, y імператарскі час перадавалася нікі, спец. стацыянарныя тэхнал. лініі. ў спадчыну ці магло быць падаравана Літ:. Практахум по сельскохозяйственным імператарам. 2) У Рэчы Паспалітай маішшам. М н., 1997. В.М.Кандрацьеў. член дзярж. рады манарха і вышэйшай палаты сойма. 3) У Рас. імперыі і некат. сучасных дзяржавах член сената. Маюць тыя ж правы, што і дэпутаты ніжніх палат (гл. Парламент). СЕНАТАРСКІЯ РЭВІЗІІ, перыядычныя праверкі мясц. дзярж. апарата спец. прызначанымі сенатарамі ў Расіі 18 — пач. 20 ст. Уведзены Пятром I y 1722 як штогадовыя камандзіроўкі сенатараў y губерні і правінцыі. У 1-й пал. 18 ст. праведзены С.р. толькі Маскоўскай губ. (1726). Адноўлены ў 1760-я г., праводзіліся нерэгулярна (да 1799—15 Р.с.). Паводле ўказа Паўла I y 1799— 1800 С.р. праведзены ўсіх губерняў, выяўлены шматлікія парушэнні ў мясц. кіраванні і судзе, самавольства чыноўнікаў, вял. колькасць нявырашаных спраў; паводле вынікаў С.р. сенат зняў некалькі дзесяткаў асабліва скампраметаваных чыноўнікаў. У 19 ст. рэвізаваны 53 губ., некат. з іх па некалькі разоў. С.р. ў пэўнай ступені стрымлівалі самавольства мясц. улад, іх вынікі разглядаліся ў сенаце і Савеце міністраў. СЕНАЎБ0РАЧНЫЯ МАШЬІНЫ, с.-г. машыны для ўборкі травы, нарыхтоўкі сена і сенажу. У залежнасці ад спосабу сенаўборкі ныкарыстоўваюцца: для скошвання травы — рознага тыпу касілкі\ варушэння яе з мэтай болып хупсага высыхання — варушылкі (звычайна механічныя з шарнірнымі лемяшамі); зграбання сена ў валкі — граблі\ падборкі ссна з валкоў y копы — падборшчыкі, валакушы; транспарціроўкі копаў да месца сціртавання — капавозы (1 або 2 навясныя грабельныя рашоткі з механізмамі падымання і апускання, устаноўленыя на колавым тракгары); ухладкі сена ў стог і копаў на трансп. сродкі — стагакіды\ прасавання сена ў цюкі (стандартньм, кароткамерньш, буйнагабарытныя) — прэс-падборшчыкі, падборшчыкіўкладчьпсі цюкоў; загатоўкі здробненага сена — самаходныя і прычапныя камбайны, здробненае сена ад якіх дастаўляецца да месца дасушвання і захоўвання; прыгатавання травяной мукі, гранул і брыкетаў э зялёнай масы, што прывозіцца з поля — спец. памо-
2
Сенаўборачныя машыны: 1 — навясны універсальны капавоз КУН-10 (агрэгатуецца з трактарамі М Т З); 2 — граблі-варуш ылка Л-503 («Лідсельмаш»), СЕНАЎБ0РКА, комплекс працэсаў па прыгатаванні сена. Уключае скошванне, высушванне траў, укладванне сена на захоўванне. Травы скошваюць y перыяд, калі расліны маюць найб. колькасць пажыўных рэчываў (злакавыя травы ў перыяд калашэння, бабовыя — бутанізацыі). Вял. значэнне мае вышыня скошвання (завышэнне зрэзу травы на 1 cm y параўнанні з аптымальным зніжае ўраджайнасць на 5—7%). Для паскарэння высушвання бабовыя травы плюшчаць. Скошаную траву правяльваюць y пракосах да 45—50% вільготнасці, пераварочваюць, зграбаюць y валкі, складаюць y копы, сцірты. Пры запаволеным высушванні і паўторным намаканні сена страчвае ч. мінер. і арган. рэчываў, таму ўжываюць акгыўнае вентыліраванне ці штучную сушку на сушыльных апаратах. Пры гэтым павялічваецца на 30% збор сена з 1 га, павышаецца колькасць y ім пратэіну на 7— 10%, караціну на 20%. Гл. таксама Сенаўборачныя машыны. СЕНБЕРНАР, бернардзінскі с a б a к а, парода буйных дэкаратыўнавартаўнічых сабак. Выведзена ў 13— 14 ст. y Швейцарыі. Назва ад аднайм. кляштара (Швейцарскія Альпы), дзе яна выкарыстоўвалася ддя пошуку людзей y rapax. Магупшя, маларухомыя сабакі грубай і рыхлай канстытуцыі. Выш. ў карку 65—70
326
СЕНГЕР
см. Касцяк масіўны, мускулатура аб'ёмістая. Галава вял., шырокая. Вушы звіслыя. Скура рыхлая, утварае складку і адвісласці. Масць белая з рыжымі плямамі, рыжа-пярэсгая розных адценняў. Грудзі, лапы, морда каля носа і канец шаблепадобнага хваста белыя. Даўгаці караткашэрсныя.
СЁНГЕР, С a н г е р (Sanger) Фрэдэрык (н. 13.8.1918, Рэндкамб, Вялікабрытанія), англійскі біяхімік. Чл. Лондянскага каралеўскага т-ва (1954). Гана-
У 1948 заснаваў Дэмакр. блок Сенегала (з 1959 — Прагрэсіўны саюз Сенегала), яго ген. сакратар. 3 1945 дэпутат Устаноўчага сходу Францыі, y 1946—58 — Нац. сходу Францыі ад Сенегала. Актыўны дзеяч руху панафрыканізму, прапанаваў ідэю негрыцюду — своеасаблівасці афр. культуры. У 1959—60 старшыня Федэральнай асамблеі Федэрацыі Малі. 3 вер. 1960 прэзідэнт незалежнага Сенегала. Распрацаваў канцэпцыю «афр. сацыялізму», блізкую да ідэй еўрап. сацыял.-дэмакратыі. Ажыццяўляў палітыку супрацоўніцтва з краінамі Захаду і курс на пабудову рыначнай эканомікі. 31.12.1980 падаў y адстаўку з усіх дзярж. пасад. Аўтар шматлікіх паэтычных твораў, філас. прац. Тв:. Рус. пер. — Песнь ночн н солнца: Нзбр. стнхн. М., 1965; Нзбр. лнрнка. М., 1969. Jlim.: Е р a с о в Б.С. Леопольд Сенгор н его концепцня культуры / / Народы Азнн н Афрнкл. 1967. № 2; П е т р о в a Т.М. Поэзня Л.С.Сенгора как отраженне его ндейных нсканлй / / Там жа. 1973. №4.
ровы чл. Амер. акадэміі мастацгваў і навук (1958). Д-р філасофй (1943). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1939). У 1944 y Мед. даследчым савеце, з 1951 кіраўнік аддзела хіміі бялку лабараторыі малекулярнай біялогіі Кембрыджскага ун-та. Навук. працы па вызначэнні струкгур малекул бялкоў і нуклеінавых к-т. Вызначыў хім. будову малекулы інсуліну і першасную струкгуру гена, які кадзіруе сінтзз інсуліну. Прапанаваў метад расшыфроўкі першаснай структуры ДНК, заснаваны на ферментатыўным сінтэзе высокарадыеакгыўнай камплементарнай пасяядоўнасці. Нобелеўскія прэміі 1958, 1980 (разам з П.Бергам і У.Плбертам). СЕН Г0Р (Senghor) Леапольд Седар (н. 9.10.1906, г. Жааль, Сенегал), дзяржаўны дзеяч Сенегала, філосаф і паэт; піша на франц. мове. Чл. Французскай акадэміі (1983). Скончыў філал. ф-т Сарбоны. У 1935—39 і 1942—58 выкладаў y розных навуч. установах Францыі. У 2-ю сусв. вайну ў франц. арміі, y 1940 трапіў y ням. палон, адкуль уцёк y 1942. У 1936—48 чл. Франц. сацыяліст. партыі.
СЕНДАЙ, горад y Японіі на Пн в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфектуры Міягі. Каля 1 млн. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аванпорт на Ціхім ак. — г. Сіогама. Аэрапорт. Прам-сць: нафтаперапр., эл.-тэхн., дрэваапр., электронная, тэкст., паліграф., харчовая. Саматужная вытв-сць маст. вырабаў. Ун-т. Горад-пабрацім Мінска (з 1973). СЁНДЗЕР Ганна Мікалаеўна (н. 1.9.1959, г. Пінск Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне педагогікі і матэматыкі. Д-р пед. н. (2000). Скончыла Брэсцкі пед. ін-т (1983). 3 1989 y Брэсцкім ун-це (з 2001 заг. кафедры). Навук. працы па праблемах гісторыі і метадалогіі выкладання матэматыкі, фарміравання прафес. накіраванасці педагога, гуманітарызацыі адукацыі. Тв.: Професснональная направленность обучення в педучнлнше (нз опьгга работы). Мн., 1992; Научно-педагогнческне основы форммровання професснональной направленноста студснтов педвуза. Мн., 1998; Прафесіяналізацыя і гуманітарызацыя падрыхтоўкі педагога / / Адукацыя і выхаванне. 2000. №5.
СЕН-ДЭНІ (Saint-Denis), горад y Францыі, на р. Сена, паўн. прамысл. горад-спадарожнік Парыжа. Засн. пры аднайм. абацтве ў 7 ст. Каля 110 тыс. ж. (2001). Трансп. вузел, порт на канале Сен-Дэні. Прам-сць; чорная металургія, аўта- і станкабудаўнічая, хім., шкляная, харчовая. Муніцыпальны музей гісторыі і мастацтва. Гатычны касцёл абацтва С.-Д. (12 ст.) — месца пахавання франд. каралёў. СЕН-ДЭНІ (Saint-Denis), горад, адм. ц. вострава Рэюньён (уладанне Францыі). На паўн. беразе в-ва. Засн. ў 1671. Каля 110 тыс. ж. (2001). Вузел аўтадарог, за 15 км ад порта Ле-Пор. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: харч. (у тл. цукр. з-ды), тэкст., металаапрацоўчая. Вытв-сць сувеніраў. Ун-т. Музеі.
Сенбернар.
СЕНЕГАЛ (Sénégal), рака ў Зах. Афрыцы, y Гвінеі, Малі, Сенегале, Маўрыта-
ніі. Пачынаецца ў горным масіве ФутаДжалон пад назвай Бафінг, пасля сутокаў з р. Бакой наз. С. Даўж. 1430 км (ад вытоку р. Бафінг), пл. бас. 441 тыс. кмі У вярхоўях парожыстая, утварае вадаспады, ніжэй цячэ па раўніннай мясцовасці. Упадае ў Атл. акіян, утварае дэльту (пл. каля 1,5 тыс. k m 2 ) , y вусці пясчаны бар. Асн. прыток Фалеме. Сярэдні расход вады каля 1500 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння. ГЭС. Рыбалоўства. Суднаходная ў перыяд разводдзя ад г. Каес (785 км), пасля спаду вады — ад г. Падор (283 км). Гал. гарады: Каес (Малі), Каэды, Роса (Маўрытанія), Падор (Сенегал), y вусці марскі порт Сен-Луі (Сенегал). СЕНЕГАЛ (Sénégal), Р э с п у б л і к а С е н е г a л (République du Sénégal), дзяржава на 3 Афрыкі. Мяжуе на Пн з Маўрытаніяй, на У — з Малі, на Пд — з Гвінеяй і Гвінеяй-Бісау. Тэр. краіны з 3 на У разразае тэр. дзяржавы Гамбія (утварае паўанклаў). На 3 краіна абмываецца Атл. акіянам. Пл. 196,2 тыс. км2. Нас. 9987,5 тыс. чал. (2000). Дзярж. мова — французская, шырока распаўсюджаны мовы валоф і фульбе. Сталіца — г. Дакар. С. падзяляецца на 10 абласцей. Нац. свята — Дзень незалежнасці (4 крас.). Дзяржаўны лад. С. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1963 (са зменамі). Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца на 7 гадоў. Заканад. ўлада належыць Нац. сходу (140 дэпутатаў) з тэрмінам паўнамоіггваў 5 гадоў. Палавіна складу парламента выбіраецца паводле прапарцыянальнай сістэмы, палавіна — паводле мажарытарнай. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам, якога прызначае прэзідэнт. Прырода. Паверхня — раўніна, нізінная на 3, узгорыстая на У. На крайнім ПдУ — астанцовыя масівы (выш. да 581 м). 3 карысных выкапняў найб. значэнне маюць фасфарыты. Ёсць жал. руда, пяскі з ільменітам, рутылам і цырконам, буд. матэрыялы і інш. Клімат субэкватарыяльны. Сярэднія месячныя т-ры ад 23 °С (студз.) да 28 °С (ліп.). За год выпадае ад 250 мм ападкаў на Пн да 1500 мм на Пд. Дажджлівы сезон y ліп.—вер. на Пн, май — ліст. на Пд. Найб. рэкі Сенегал, Гамбія (вярхоўі) і Казаманс. Пераважае расліннасць саваннаў, на Пн — апустыненая, травяністая і хмызняковая, на Пд — з рэдкалессямі і групамі баабабаў. Па далінах рэк галерэйныя лясы, уздоўж ніжняга цячэння р. Казаманс лістападнавечназялёныя. У жывёльным свеце захаваліся антылопы, з драпежнікаў — шакал, гіена, леапард. Многа паўзуноў, з насякомых — муха цэцэ, тэрміты, камары. Мора багатае рыбай (тунец, сардзіны, макрэль) і вустрыцамі. Нац. паркі — Ніякола-Коба, Джудж (уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны), Дэльта Салума і інш.; ёсць заказнікі. Насельніцтва Каля 90% складаюць народы зах. бантоіднай групы — валоф (43%), фульбе (24%), серэр (15%), дыё-
ла (4%). На Пд і У жывуць мандынга, санінке, сусу (размаўляюць на мовах сям’і мандэ). У гарадах невял. групы еўрапейцаў і ліванцаў. Сярод вернікаў найб. мусульман (92%), ёсць паслядоўнікі мясц. анімістычных вераванняў (6 %; на Пд), католікі ( 2 %; y гарадах). Сярэднегадавы прырост насельніцтва 3,3% (1999). Сярэдняя шчыльн. 51 чал. на 1 км2. Найб. шчыльна (да 100 чал. на 1 км2) заселены раён Зялёнага Мыса на 3, дзе знаходзіцца сталіца краіны г. Дакар з нас. 2079 тыс. ж. (2000). Гарадское
Герб і сцяг Сенегала.
насельніцтва складае 47%, акрамя сталіцы толькі ў гарадах Каалак, Тыес, СенЛуі, Дыўрбель, Зігіншор і Руфіск перавышае 100 тыс. ж. У сельскай гаспадарцы занята 60% насельніцтва. Значная эміграцыя, пераважна ў Францыю. Гісторыя. Паселішчы чалавека на тэр. С. вядомы з часоў ніжняга палеаліту. 3 9 ст. туг жылі народы тукулер, валоф, фульбе; тэр. С. ўваходзіла ў склад дзяржаў Гана, Малі,
Сангаі. У 15 ст. з ’явіліся еўрапейцы (з 1446 партугальцы, y 16 ст. іх выцеснілі галандцы), якія гандлявалі рабамі. У 17 ст. С. каланізаваны французамі (у 1659 засн. г. Сен-Луі). Да 1854 абвешчаны франц. калоніяй, але поўнасцю заваяваны французамі ў 1879—90. Эканам. цэнтрам калоніі быў г. Дакар (засн. ў 1857). У 1848— 51 і з 1871 краіна мела сваіх дэпутатаў y Нац. сходзе Францыі (уласна афрыканцаў з 1914). У франц. калан. войсках y Афрыцы служылі сенегальскія стралкі. 3 1895 С. — частка Франц. Зах. Афрыкі. У 2-ю сусв. вайну да 1943 пад уладай франц. прагерм. ўрада «Вішы», потым адна з апорных баз антыгітлераўскай «Змагарнай Францыі». У 1946 С. атрымаў статус заморскай тэр. Францыі, y 1957 — унутр. аўтаномію. Вядучай паліт. сілай краіны з 1958 быў Прагрэс. саюз С. (ПСС). 3 1958 С. аўтаномная рэспубліка ў складзе франц. Супольнасці. У 1959 ён аб’яднаўся з Франц. Суданам y Федэрацыю Малі (з 20.6.1960 незалежная, 20.8.1960 распалася).
5.9.1960 С. стаў незалежнай рэспублікай на чале з прэзідэнтам Л.С. Сенгорам (ген. сакратар ПСС). Пасля адхілення ад улады апазіцыйна настроенага кіраўніка ўрада М Дыя (у 1962—74 зняволены) Сенгор адначасова быў і прэм’ерміністрам краіны (1962—70). У дзяржаве будаваўся «дэмакр. афр. садыялізм» (спробы сумясціць афр. традыцыі і каштоўнасці індустр. грамадства). 3 1966 існаваў аднапарт. рэжым ПСС (з 1976 наз. Сацыяліст. партыя), які ў знешняй палітыцы арыентаваўся на Францыю. У 1974 дазволена дзейнасць інш. партый, y тл . Дэмакр. партыі С. (ген. сакратар А.Вад). Пры пераемніку Сенгора АДыуфу (з 1983 прэзідэнт, y 1983—91 адначасова і прэм’ер-міністр С.) y краіне паглыбіліся паліт. і сац.эканам. пераўтварэнні, палепшаны адносіны з Анголай і Эфіопіяй. У 1982— 89 С. разам з Гамбіяй утвараў канфедэрацыю Сенегамбія. У 1988 адбыліся міжэтн. хваляванні на памежжы С. і Маўрытаніі, з 1990 унутры краіны ўзнік канфлікт вакол пытання незалежнасці паўд. правінцыі Казаманс. У сак. 2000 прэзідэнтам С. выбраны Вад. С. — чл. ААН (з 1960), Арг-цыі афр. адзінства. Дзейнічаюць Сацыяліст. партыя, Дэмакр. партьм С., інш. партыі і рухі. Гаспадарка. С. — эканамічна слабаразвітая краіна з параўнальна развітымі сельскай гаспадаркай, рыбалоўствам і гарнаруднай прам-сшо. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) на 1 чал. за год 1600
Да арт. Сенегал (дзяржава). У даліне р. Сенегал.
СЕНЕГАЛ________________ 327 дол. (2000). Сельская гаспадарка дае 19% ВУП, прам-сць 17%, абслуговыя галіны 64%. Пасля заваявання незалежнасці разам з прыцягненнем замежнага (пераважна французскага) і нац. прыватнага капіталу ўрад імкнецца расшырыць дзярж. сектар. У сельскай Гаспадарцы выкарыстоўваюць каля 2,4 млн. га зямлі пад ворыва і шматгадовыя насаджэнні, каля 3,2 млн. га пад натуральную пашу (саванны і саванныя лясы). Каля 80 тыс. га зямлі арашаецца. Гал. ролю адыгрывае земляробства. Землеўладанне пераважна абшчыннае, y найб. развітых зах. раёнах прыватнае, значная частка сялян арандатары; ёсць збытавыя кааператывы і дзярж. плантацыі. Каля 50% ворных зямель занята пад арахіс (штогадовы збор 700—900 тыс. т, адно з першых месцаў y свеце). Асн. раён вырошчвання арахісу — зах. і цэнтр. ч. краіны. На ўласныя патрэбы вырошчваюць проса і copra (паўсюдна), маніёк і рыс (на Пн y нізроўях р. Сенегал, на Пд y бас. р. Казаманс), батат, кукурузу, агародніну. Новыя культуры — цукр. трыснёг і бавоўнік. Таварнае пладаводства і агародніцтва ў раёне г. Дакар. Алейная пальма і бананы распаўсюджаны на Пд. На Пн y саваннах — збор камедзі з дзікарослай акацыі. Жывёлагадоўля адгонна-пашавая і ў меншай ступені качавая, малапрадукцыйная, найб. развіта на Пн і ПнУ. Пагалоўе (1997, млн. галоў): буйн. par. жывёлы (на Пн — зебу, на Пд — буйвалы) 2,96, авечак 4,3, коз 3,6, свіней 0,33. Гадуюць таксама коней (каля 200 тыс.), аслоў (каля 2 0 0 тыс.), вярблюдаў (каля 6 тыс.). Развіта птушкагадоўля (у 1997—45 млн. курэй). Расце значэнне марскога рыбалоўства. У 1999 вылаўлена 507 тыс. т рыбы. Тунцовыя кансервы і свежамарожаная рыба экспартуюцца ў Еўропу, сушаная, вяленая і салёная — y краіны Экватарыяльнай Афрыкі. Развіты вустрычны промысёл. Гал. цэнтры рыбалоўства і рыбаперапрацоўкі Дакар, Руфіск, Жааль, Сен-Луі. Найб. развіты харч. і харчасмакавая прам-сць. Працуюць прадпрыемствы па перапрацоўцы арахісу і атрыманні арахісавага алею
328
СЕНЕГАМБІЯ
(адно з вядучых месцаў y свеце), мукамольныя, піваварныя, цукр., тытунёвыя, мылаварныя. Развіта тэкст. прам-сць (бавоўнаачышчальны з-д y г. Тамбакунда, 3 тэкст. ф-кі ў Дакары, камбінат y г. Тыес) і гарбарна-абутковая (ф-ка ў г. Руфіск). Ёсць прадпрыемствы па металаапрацоўцы (у асн. для гарнаруднай прам-сці і сельскай гаспадаркі), па зборцы аўтамабіляў і лёгкіх самалётаў, цэм., лесапільныя, мэблевыя, запалкавыя. У Мбао каля г. Руфіск нафтаперапр. і мінер. угнаенняў з-ды, y г. Дакар суднабудаванне і суднарамонт, ліцейная вытв-сць y г. Тыес і інш. Здабыча фасфарытаў (больш за 2 млн. т штогод, асн. радовішчы Тайба і Пало каля г. Тыес), мармуру, інш. буд. матэрыялаў, солі з марской вады (каля г. Каалак). Энергетыка засн. на імпартуемай нафце. Асн. ЦЭС y Дакары і суседніх гарадах (каля 90% агульнай магутнасці). У 1998 атрымана 1,2 млрд кВттадз электраэнергіі. Развіты саматужныя промыслы (ганчарны, выраб цыновак, маст. рэчаў і сувеніраў, ювелірных упрыгожанняў, мэблі, драўлянага посуду і інш.). Транспарт аўтамаб., чыг., марскі. У С. 14,6 тыс. км аўтадарог, з іх 4,3 тыс. км з цвёрдым пакрыццём, 110 тыс. легкавых аўтамабіляў, 50 тыс. грузавых і аўтобусаў; 0,9 тыс. км чыгункі (найб. важная лінія перасякае краіну з 3 на У і далей да р. Нігер y Малі), 0,9 тыс. км унутр. водных шляхоў (выкарыстоўваюцца пераважна ў перыяд дажджоў, y т.л. 785 км па р. Сенегал). Гал. марскія парты Дакар (каля 70% экспарту і імпарту С., абслугоўвае Малі і інш. краіны Зах. Афрыкі), СенЛуі (экспарт фасфарытаў), Каалак, Зігіншор. 2 0 аэрапортаў, y тл . міжнар. каля Дакара. У 1998 экспарт склаў 925 млн. дол., імпарт 1,2 млрд. дол. У экспарце пераважаюць арахіс і прадукгы яго перапрацоўкі (больш за 50%), рыба і рыбапрадукты, фасфарыты, нафтапрадукгы, бавоўна; y імпарце — харч. і прамысл. тавары, машыны і металы, паліва. Гал. гандл. партнёры: Францыя (20% экспарту, 36% імпарту), інш. краіны Зах. Еўропы, суседнія краіны, Індыя, ЗША, Кітай. Замежны турызм (штогод каля 500 тыс. замежных турыстаў, турысцкі сезон y сухі зімовы перыяд) прыносіць даход y 160—200 млн. дол. Краіна атрымлівае эканам. дапамогу пераважна ад Францыі. Грашовая адзінка — франк КФА. Літ.: К а ш н н Ю.С. Сенегал. М., 1973; К у з н е ц о в Л.М. Н а самой западной точке Афрнкн: Дакар. М., 1980. І.ЯАфнагель (прырода, насельніцгва, гаспадарка), В.УАдіярыха (гісторыя).
СЕНЕГАМБІЯ (Senegambia), 1) пашыраная назва раёна Зах. Афрыкі ў міжрэччы Сенегала і Гамбіі з 1-й пал. 17 ст., калі еўрапейцы пачалі пранікненне ўглыб афр. кантынента. 2) Канфедэрацыя Сенегала і Гамбіі ў 1982—89. Прэзідэнтам С. быў прэзідэнт Сенегала, ві-
цэ-прэзідэнтам — Гамбіі; існавалі канфедэратыўныя савет міністраў, парламент і суд. Аднак супярэчнасці паміж Сенегалам і Гамбіяй прывялі да распаду канфедэрацыі. CÉHÈKA Луцый Аней (Lucius Annaeus Seneca; каля 4 да нр.э., г. Кордава, Іспанія — 65 н.э.), старажытнарымскі філосаф, пісьменнік і дзярж. дзеяч. У 49—54 выхоўваў Нерона, пасля ўзыходу якога на прастол y 54 аказваў уплыў на праўленне імперыяй. Абвінавачаны Неронам y змове супраць імператара і па яго загадзе скончыў жыццё самаіубствам. Філасофія С. эклектычная: заснавана на сінтэзе стаіцызму і вучэнняў Эпікура, кінікаў і інш. У асн. філас. працах «Маральныя лісты да Луцылія», «Аб дабрадзействах», «Аб міласэрнасці» прапанаваў праграму маральнага самаўдасканалення асобы, дасягнення стану незалежнасці ад знешніх абставін. Лічыў, што для дасягнення асабістага шчасця неабходна валодаць маральнай мудрасцю і такімі якасцямі, як пагарда да смерці і ўстрыманне. Прызнаваў наяўнасць дабратворнай божай волі і лічыў пакуты чалавека пры жыцці выпрабаваннямі Бога. Адстойваў ідэю роўнасці ўсіх людзей, y т л . і рабоў. Верыў y бязмежны прагрэс чалавечых ведаў. У аснове натурфілас. поглядаў С. вучэнні стоікаў пра цялеснасць усяго існага і сусв. пажар як пакаранне за зямное зло. Яго свегапогляд адлюстраваны ў 9 трагедыях («Медэя», «Эдып», «Фіест», «Федра», «Геркулес Вар’яцкі», «Агамемнан», «Траянкі», «Фінікіянкі», «Геркулес Этэйскі») на міфалагічныя сюжэты, дзе праводзіў думкі аб згубнасці моцных пачуццяў, вар’яцкім свавольстве дэспатыі, смерці як сродку выратавання ад зямнога зла. Трагедыі С. паўплывалі на далейшае развіццё драматургіі (У.Шэкспір, франд. класіцызм). На Беларусі ідэі С. развівалі Ф.Скарына, М.Гусоўскі, С.Будны, Сімяон Полацкі і інш. Сугучныя С. ідэі выказвалі Г.Каніскі, які прызнаваў магчымасць дасягнення шчаслівага жыцця на зямлі, М.К.Сарбеўскі, С.Лаўксмін, Т.Брылевіч, якія гал. задачу філасофіі бачылі ў фарміраванні высокамаральнай асобы. Те:. Рус. пер. — Трагедян. М., 1991; Нравственные пнсьма к Луцнляю. М., 2000. Т.ІАдула.
СЕН-ЖОН ПЕРС [Saint-John Perse; сапр. Л е ж э (Léger) Алексі; 31.5.1887, в-аў Гвадэлупа, Францыя — 20.9.1975], французскі паэт, дыпламат. Атрымаў адукацыю ў Бардо і Парыжы. У 1916— 40 на дыпламатычнай рабоце. Друкаваўся з 1909. У творчасці імкнуўся да эпічнасці, нац. традыцый. Форма верша С.-Ж.П. — версэ (верш, які запісваўся прозай і пабудаваны ў духу традыц. франц. метрыкі). Апяваў свет прыроды, нац. традыцыі Усходу (паэма «Анібасіс», 1924). Адзін з натхняльнікаў Руху Супраціўлення ў 2-ю сусв. вайну (цыклы вершаў «Выгаанне», 1942; «Вятры», 1946). У паэмах «Арыенціры» (1957), «Птушкі» (1963), «Песня раўнадзенства»
(1971), «Засуха» (1974) і інш. абарона актыўнай грамадз. пазіцыі, пошукі шляху ў аднаўленні нац. велічы Францыі. Нобелеўская прэмія 1960. Te.: Рус. лер. — Нэбранное. М., 1996. Літ:. Б а л а ш о в Н.Н. Сен-Жон Перс / / Нсторня французской лтературы . М., 1963.
СЕН-ЖУСТ (Saint-Just) Луі Антуан Леон дэ (25.8.1767, г. Дэсіз, Францыя — 28.7.1794), дзеяч франйузскай рэвалюцыі 1789—99, паплечнік М.Рабесп’ера. Вывучаў права ў Рэймсе. У 1792 выбраны ў Канвент, дзе далучыўся да якабінцаў. Удзельнічаў y распрацоўцы праекта якабінскай канстытуцыі 1793. Быў членам К-та грамадскага выратавання, гал. абвінаваўцам жырандзістаў, эбертыстаў і дантаністаў. Паводле прапановы С.-Ж. Канвент прыняў 10.10.1793 рашэнне пра стварэнне рэв. ўрада. У якасці камісара Канвента знаходзіўся ў Рэйнскай (канец 1793) і Паўночнай (лета 1794) арміях, садзейнічаў рэарганізацыі рэв. узбр. сіл. Па яго ініцыятыве Канвент прыняў Вантозскія дэкрэты (1794), якія прадугледжвалі канфіскацыю маёмасці ў асоб, прызнаных ворагамі рэвалюцыі, і размеркаванне яе паміж немаёмнымі патрыёгамі. У працы «Фрагменты аб рэспубліканскіх установах» (выд. ў 1800) прапанаваў праекі арганЬацыі грамадства, пабудаванага на прынцыпах бурж. дэмакратыі. Пасля Тэрмідарыянскага nepaeapomy пакараны смерцю на гільяціне. СЕН-ЖЭРМЕНСЮ МІРНЫ ДАГАBÔP 1919, адзін з дагавораў, падпісаны дзяржавамі-пераможцамі (ЗІПА, Вялікабрытаніяй, Францыяй, Італіяй, Японіяй і інш.) y 1-й сусв. вайне 1914—18 з Аўстрыяй 10 вер. ў г. Сен-Жэрмен-анЛе (каля Парыжа). Дагавор зафіксаваў распад Аўстра-Венгерскай імперыі пасля паражэння ў вайне і стварэнне на яе тэр. шэрагу самастойных дзяржаў: Аўстрыйскай рэспублікі, Венгрыі, Чэхаславакіі і Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 — Югаславія). Паводле дагавора Аўстрыі забаронена мець ваен. авіяцыю і ваен. флот, аб’яднанне з Германіяй; армія абмяжоўвалася колькасцю ў 30 тыс. чал. Аўстрыя абавязалася выплачваць рэпарацыі. Частка зямель імперыі перададзена Італіі (Паўд. Ціроль). Паўн. Букавіна — Румыніі, Закарпацце — Чэхаславакіі С.-Ж. м.д. адлюстраваў змены ў Еўропе, што адбыліся ў выніку распаду Аўстра-Венгрыі. Разам з тым яго ўмовы, навязаныя
дзяржавамі Антанты, стваралі падставы для міжнар. і міжнац. канфліктаў. Аншлюс Аўстрыі ў 1938 і інш. акгы фаш. агрэсіі напярэдадні і ў час 2 -й сусв. вайны 1939—45 азначалі гвалтоўную ліквідацыю ўмоў С.-Ж.м.д. і звязаных з ім інш. дагавораў Версальска-Вашынгтонскай сістэмы. CÈHIËP (Senior) Насаў Уільям (26.9.1790, г. Комптан, Вялікабрытанія — 4.6.1864), англійскі вучоны-эканаміст. Скончыў юрыд. ф-т Оксфардскага ун-та (1815), y 1825—30 і 1847—52 праф. эканомікі y to t u m ун-це. Працаваў y шэрагу ўрадавых камісій па пьгганнях працы ў прам-сці. Гал. твор — «Асноўныя пачаткі палітычнай эканоміі» (1836). Аўтар тэорыі «ўстрымання», паводле якой прыбытак з'яўдяецца ўзнагародай за адмаўленне ад расходавання сродкаў на непрадукц. мэты. Аналізуючы сцвярджэнні Р.Мальтуса, даказваў, што рост дабрабыту павінен аўтаматычна забяспечваць кантрсшь росту насельніцгва.
СЁНІЦА, С е н н і ц а, вёска ў Мінскім р-не, на аўтадарозе Мінск—Слуцк. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 2 км на Пд ад ускраіны Мінска, 3 км ад чыг. ст. Калядзічы. 2035 ж., 601 двор (2001). Мінскі аграрна-камерцыйны каледж, сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, паліклініка, аптэка, дом быту, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэюуры — Свята-Петрапаўлаўская царква (1861—65). Вядома з 1567 я к сяло. Уласнасць Ж.С.Драгачовіча, С.І.Дастаеўскага, П.Р.Горскага, К.Друцкага-Горскага, Паўлікоўскага, Тарчынскіх. 3 1791 цэнтр маёнтка Каралішчавіцкай парафіі. 3 1793 y Рас. імперыі. У 1861 вёска С. — цэнтр Сеніцкай ю л. М інскага пав. У 1897 — 253 ж., 35 двароў, 2 царквы, нар. вучылішча, дэе ў 1889—90 вучыўся Я.Купала; y маёнтку 84 ж. 3 1924 цэнтр сельсавета Самахвалавіцкага р-на, з 1931 y падпарадкаванні Мінскага гарсавета, з 1935 y М інскім р-не.
СЕН-КАНТФН (Saint-Quentin), горад на Пн Францыі, на р. Сома і Сен-Кантэнскім канале. Вядомы да н.э., стараж. гальскі горад. Каля 1 0 0 тыс. ж. ( 2 0 0 1 ). Чыг. ст., вузел аўтадарог, рачны порт. Прам-сць: баваўняная (адзін з гал. цэнтраў краіны), эл.-тэхн., трансп. машынабудаванне. У раёне С.-К. — маст. промыслы (выраб карункаў, гардзін, бялізнн). Маст. музей. СЕНКАЎ. ручай y Бабруйскім р-не Магілёўскай вобл., левы прыток р. Бабруйка (бас. р. Дняпро). Даўж. 21,6 км. Пачынаецца на паўн.-зах. ускраіне г. Бабруйск, вусце за 500 м на У ад в. Зацішша. Рэчышча перад вусцем на працягу 7,7 км каналізаванае. CEH-JIEÔH (Saint-Léon) Арцюр [сапр. М і ш э л ь (Michel) Шарль Вікгор Арцюр; 17.9.1821, Парыж — 2.9.1870], французскі танцоўшчык, балетмайстар, педагог, скрыпач. Вучыўся танцу ў бацькі — Л.Мішэля, ігры на скрыпцы — y Н.Паганіні. Дэбютаваў як танцоўшчык y Мюнхене (1835). 3 1837 гастраліраваў y краінах Еўропы. Бліскуча
выконваў класічныя і харакгарныя партыі. Яго танец адметны элегантнасцю і тонкім густам, пластычнай арнаментыкай і глыбокім зместам. У 1847 выступіў y Парыжы ў «Гранд-апера» як харэограф і выканаўца (балет «Мармуровая прыгажуня» Ц.Пуні). 3 1854 балетмайстар y Лісабоне, з 1859 гал. балетмайстар y Пецярбургу і пастаянна працаваў y Маскве. Сярод яго пастановак найб. вядомы балеты на музыку Пуні («Скрыпка д’ябла», паст. 1849; «Грацыэла», паст. 1860; «Сірата Тэалінда», паст. 1862), Л.Мінкуса («Фіямета», паст. 1864), Л.Дэліба («Ручай», паст. 1866; «Капелія», паст. 1870) і інш. Стваральнік арыгінальнай сістэмы запісу танца — «Сценахарэаграфія». Літ:. К р а с о в с к а я В. Русскнй балетный театр вгорой половлны XIX в. Л.; М., 1963. С.В.Гуткоўская. СЕН-МАЛ0 (Saint-Malo), заліў праліва Ла-Манш каля паўн. берагоў Францыі паміж п-вамі Брэтань і Катантэн. Даўж. 110 км, шыр. каля ўвахода да 125 км, глыб. да 51 м. Прылівы паўсутачныя (да 15 м). Упадае р. Ранс, y вусці якой прыліўная эл.-станцыя (пабудавана ў 1967). Парты: Гранвіль, Сен-Мало. СЕННА, род квегкавых раслін, тое, што касія. СЁННАЯ ПАЛАЧКА (Bacillus subtilis), спораўтваральная бактэрыя сям. бацыл. Пашырана ў глебе, на раслінных рэштках, y паветраным пыле. Часам выклікае псаванне харч. прадукгаў. Клеткі палачхападобнай формы, грамстаноўчыя, рухомыя. Аэробныя арганізмы; сапратрофы, раскладаюць арган. рэчывы (вугляводы, бялкі). Непатагенныя. Выдэяляюць з настою сена (адсюль назва). Выкарыстоўваюць y міхрабіял. і малекулярна-генет. даследаваннях, y біятэхналогіі. СЕННЕНСКА-АРШАНСКАЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ 3ÔHA, тэрыторыя на Пд Віцебскай вобл. ў міжрэччы Зах. Дзвіны, Дняпра, Улы, Лукомкі, Бабра, якую кантралявалі партызаны ў Вял. Айч. вайну. Склалася да жн. 1942, уключала да 70% Аршанскага, Сенненскага, Багушэўскага і Талачынскага р-наў. Да вер. 1943 займала пл. каля 1500 км2. Абаранялі зону 13 партыз. брыгад (каля 12 тыс. чал.), таксама спецгрупы, закінутыя з Вял. зямлі. Кіраўніцтва абаронай і ўнутр. жыццём зоны ажыццяўлялі БШПР, падп. Віцебскі абком КП(б)Б, Аршанскія, Багушэўскія, Дубровенскія, Сенненскія, Талачынскія райкомы КП(б)Б і ЛК.СМБ. Выдаваліся падп. раённыя газегы. Партыз. фарміраванні зоны ўзаемадзейнічалі з падполыпчыкамі Оршы, Віцебска, пас. Асінторф і інш., y складаныя перыяды барацьбы з карнікамі на дапамогу ім прыходзілі партыз. фарміраванні Магілёўшчыны. Гітлераўцы неаднаразова спрабавалі ліквідаваць зону, правялі 8 карных аперацый, y час апошняй ворагу ўдалося пацясніць абарондаў зоны, але пачатак Беяаруской аперацыі 1944 перашкодзіў яму выкарыстаць перавагу. У памяць аб баявых
СЕННЕНСКАЕ____________ 329 дзеяннях фарміраванняў зоны пастаўлены помнікі ў месцах іх базіравання, на брацкіх маіідах партызан. У.С.Пасэ. CÈHHEHCKAE BÔ3EPA, другая назва воз. Сянно. CÈHHEHCKAE IІАТРЫЯТЫЧНАЕ ІІАДП 0ЛЛЕ ў В я л і к у ю Айчынн у ю в а й н у . Дзейнічала ў 1941—44 на тэр. Сенненскага р-на Віцебскай вобл. пад кіраўніцтвам Сенненскіх падп. райкомаў ЛКСМБ і КП(б)Б. У 1943 налічвала 40 арг-цый і груп (170 чал.): 7 груп y г. Сянно (кіраўнікі Ф.Я.Кудрашоў, АЯ.Ушацкая, Э.К.Гарнакова, Н.Крылова), y вёсках Асінаўка (М.П.Бараноўскі, Я.Г.Кучка, Л.П.Бараноўская), Буй (Радкевіч), Буйнічкава (Я.Магера), Бурбін (Л.І.Сяліцкі, ФАўдзееў), Відокі (М.М.Каламеец), Воўсішча (Н.Куляшова, Г.У.Ляхоўская), Вял. Сяло (М. і В.Красоўскія), Вял. Азярэцк (В.Тарасевіч), Гарывец (Н.С.Валадкевіч), Дубнякі (В.Ляўко), Замошша (У.Радкевіч, А.Фіткевіч), Кажамякі (М.Шаўлік), Каміншчына (А.Марцінкевіч), Капланы (І.Ф.Дунец), Клімавічы (Л.Мізаўцова), Курэйшына (А.П.Лявонаў), Латыгаль (В.П.Карпушэнка), Лук’янава (І.Глякаў), Малешы (К.Кандрашоў), Маргойцы (Р.Пракаповіч, Г.Гаралёва), Міхалполле (М.Б.Гарнявецкі), Міцюкова (І.Казырэўскі), Новая Беліца (П.Васільеў, У.Рачонак, Д.Бурак), Нямойта (М.Гутарэвіч, Т.Зайцаў, Н.Занько), саўгас «Полымя» (Г.У.Ляхоўская, АХадорык), Поўзікі (Н.С.Валадкевіч, В.К.Шыдлоўская), Прыветак (Л.С.Кацар, М.Дзмітраковіч), Пурплева (І.Жаіула), Расходнава (П.Лябецкі, Н.Юрша), Рудніца (М.Тамашэўскі, М.Воранаў), Савінічы (А.І.Стук, Р.М.Латышава), Сукрамна (Н.Мяцеліца), Сычова (М.В.Тарасевіч), Тухінка (Л.Яроменка), Ульянавічы (У.М.Бяляеў, П.В.Кацар, В.С.Елажкоў, У.Скапа, М.Дольскі) і інш. Падпольшчыкі распаўсюджвалі сярод насельнідтва зводкі Саўінфармбюро, збіралі і перадавалі партызанам зброю, боепрыпасы, медыкаменты, вопратку, разведданыя, праводзілі дыверсіі. Пад іх уплывам адбыўся масавы пераход паліцэйскіх y партызаны. 3 набліжэннем фронту падполыпчыкі далучыліся да партызан. В.В.БандарзвЫ. CÈHHEHCKAE ПАЎСТАННЕ 1918. Адбылося 8 — 10 жн. як працяг Аршанскага паўстання 1918; найб. арганізаванае ў ланцугу леваэсэраўскіх мяцяжоў 1918. Кіравала шўстаннем мясц. арг-цыя левых эсэраў на чале з А.Закрэўскім. У ім удзельнічалі чырвонаармейцы 2 -га Смаленскага і Стайкаўскага палкоў, якія паходзілі з мясц. сялян і гал. задачай лічылі барацьбу супраць ням. акупантаў. У пач. жніўня пав. з’езд саветаў, дзе большасць належала эсэрам, прыняў рэзалюцыю аб непадпарадкаванні сенненскіх саветаў сав. ўраду. Непасрэдным повадам да паўстання паслужы-
330
СЕННЕНСКІ
ла спроба чырв. камандавання змяніць камандзіра 2-га Смаленскага палка (эсэр Цз.Ф.Прышчэпаў), які дыслацыраваўся ў зоне дэмаркацыйнай лініі за 1 0 км ад Сянно. Паўстанне задушыў сфарміраваны спецыяльны атрад на чале з ВДаўбэ з дапамогай 1-га Латышскага кавалерыйскага палка. Літ:. Д з я д з е н к а 3. Аршанскае й сеньненскае паўстаньні / / Спадчына. 1999. №4.
Н.І. Стужынская. CÉHHEHCKI КРАЯЗНАЎЧЫ М УЗІЙ . Засн. ў 1995, адкрыты ў 1996 y г. Сянно Віцебскай вобл. Пл. экспазіцыі 247 м2, 1 тыс. экспанатаў асн. фонду (2 0 0 0 ). Сярод экспанатаў зуб маманта, крамянёвыя і каменныя прылады працы (2 -е тыс. да н.э.), фрагменты паліванай кераміхі 16—17 ст., калекцыі манет ВКЛ, Рэчы Паспалітай і Рас. імперыі, прадметы сял. побыту, ганчарны посуд, вырабы ткацтва, вышыванкі канца 19 — пач. 2 0 ст., матэрыялы пра дзейнасць падпсшля і партыз. рух на Сенненшчыне ў Вял. Айч. вайну. У экспазіцыі творы землякоў мастака У .Гоманава і скулытгара ІЛзгура. Музей праводзіць выстаўкі твораў мясц. мастакоў і майстроў дэкар.-прыкладнога мастацтва. В.В.Бандарэвіч. CÉHHEHCKI IIABÉT, адм.-тэр. адзінка на Беларусі з канца 18 ст. да пач. 1923. Утвораны 22.7.1773 y складзе Аршанскай правінцыі, з 22.3.1777 Магілёўскай губ. Цэнтр. — г. Сянно. У 1795 y С.п. перададзена частка тэрыторыі, далучанай y выніку 2-га падзелу Рэчы Паспалітай, з мяст. Лукомль і Чарэя. 12.12.1796 павет уключаны ў Беларускую губ. 3 27.2.1802 зноў y Магілёўскай іуб. з аднаўленнем межаў 1795. Пл. С.п. 3,3 тыс. км2. У 1861 далучана частка скасаванага Копыскага пав., пасля чаго пл. стала 4,9 тыс км2. Тэр. С.п. была падзелена на 15 валасцей. У 1864 нас. павета 85,5 тыс. чал. У 1881 y С.п. (без г. Сянно) было 67 прадпрыемстваў, на якіх працавала 198 чал. У 1883 y 2 школах і 17 нар. вучылішчах навучалася 637 вучняў; былі 4 бальніцы на 72 ложкі, 2 аітгэкі. На 1889 y павеце 786 паселішчаў, y 1897 161,7 тыс. чал., з іх y Сянне 4,1 тыс. 3 26.4.1919 С.п. y складзе Віцебскай іуб. 15.2. 1923 павет скасаваны, воласці перададзены ў Аршанскі, Бачэйкаўскі і Віцебскі паветы. ВЛ.Насевіч. CÉHHEHCKI РАЁН. Размешчаны на ПдУ Віцебскай вобл. Утвораны 17.7.1924. Пл. 2 тыс. км2. Нас. 33,4 тыс. чал. (2001), гарадскога 37,4%. Сярэдняя шчыльн. 17 чал. на 1 км . Цэнтр — г. Сянно. Уключае г.п. Багушэўск, 334 сельскія населеныя пункты, Багушэўскі •пасялковы Савет, 12 сельсаветаў: Алексініцкі, Багданаўскі, Багушэўскі, Беліцкі, Какоўчынскі, Машканскі, Нямойтаўскі, Обальскі, Расненскі, Студзёнкаўскі, Ульянавіцкі, Ходцаўскі. Тэр. раёна знаходэіцца пераважна ў межах Чашніцкай раўніны, н а П д — Аршанскага
ўзвышша, на крайнім У — Лучоскай нізіны. Паверхня ÿ паўд. ч. ўзгорысіа-платопадобная, астатняя раўнінная, з асобнымі ўчасткамі камаў і озаў, 80% яе знаходзіцца на выш. 150— 200 м, найвыш. пункг 255 м (на Пд раёна). Карысныя выкалні: торф, пясчана-жвіровы матэрыял, гліна і суілінкі, пяскі. Сярэдняя т-ра студз. -7,5 °С, ліп. 17,8 °С. Ападкаў 592 мм за год. Вегетац. перыяд 185 сут. Найб. рэкі Абалянка, Серакаратнянка (прытокі Лучосы) і Бярозка з Крывінкай. Найб. азёры Сянно, Бярозаўскае, Серахаротня, Кічына, Багданаўскае, Ліпна, Вял. Свягое, Сосна, Ходцы. Пераважаюць глебы с.-г. угодцзяў: дзярнова-падзолістыя (57,8%), дзярнова-падэолістыя забалочаныя (19,8%), дзярновыя і дзярновакарбанатныя забалочаныя (11,5%). Пад лесам 33% тэр. раёна. Лясы перавахна хваёвыя, бярозавыя, яловыя, шэраальховыя, чорнаальховыя, асінавыя; зрапляюцца дубовыя, ясянёвыя, кляновыя. Каля 10% штучныя хваёвыя і яловыя насаджэнні. Адметныя лясныя масівы: Цёмная пушча, Абалянская лясная дача, Канеўская дача, Сенненская пушча, Казённік, Купаваць, Іванькаўская пушча, Бор, Барок. Балоты займаюць 8% тэрыторыі, найб. масівы: М ох-Ніжняя Крывіна, Хабоціна-Бярозка, Капланскі Мох, Замашанскі Мох, Рудзецкае. Н а тэр. раёна ахоўныя тарфянікі: Зады, Мацькова, Расненскі Мох, Роў, Чысты Мох, Чысціх і Ч ы ягік 1-ы. Помнікі прыроды рэсп. значэння: валуны «Клін* каля в. Арляны, «Пярун» каля в. Расходна, «Чортаў камень» каля в. Забор’е і «Чортаў камень» («Кравец») каля в. Вароніна; дуб і еяка «Партызанскія» ў Скрыдлеўскім лясніцгве. Помнікі прыроды мясц. значэння: крыніцы Каіілічка і Пясчанка ў г. Сянно.
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 73,5 тыс. га, з іх асушаных 27,5 тыс. га. На 1 .1 .2 0 0 2 y раёне 2 1 калгас, 3 рэспубліканскія і 5 камунальных с.-г. прадпрыемстваў, 27 фермерскіх гаспадарак. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, ільнаводстве, вырошчванні збожжавых і кармавых культур, бульбы. Прадпрыемствы харч. (спірт, сухое абястлушчанае малако, масла сметанковае), першаснай апрацоўкі лёну (ільновалакно), дрэваапр. (мэбля), кааператыўнай (хлеба-булачныя і каўбасныя вырабы, безалкагодьныя напіткі) прам-сці, вьггв-сць кармавых дабавак (кармавы лізін), лясгас. Па тэр. раёна праходзяць чыгункі Орша — Віцебск, Орша — Лепель; аўтадарогі Віцебск — Орша, Орша — Лепель, Віцебск — Талачын; нафтаправод «Дружба*. У раёне 17 сярэдніх, 11 базавых, y тл . 2 школы-інтэрнаты і школа-садок, 1 2 пачатковых, y тл . 2 школы-садкі, 1 спарт., 1 муз. школы, 2 дзіцячыя школы маегацгваў, цэнтры дзіцячай творчасці і пазашкольнай працы, 15 дашкальных устаноў, 29 клубаў і 12 дамоў культуры, Дом рамёстваў, 45 б-к, 7 бальніц, 2 паліклінікі, амбулаторыя, 25 фельч.-ак. пункгаў, дзідячы санаторый. Краязнаўчы музей. Помнікі архітэктуры: паштовая станцыя (канец 1840-х г.) каля в. Паграбёнка на аўтамагістралі Кіеў — С.-Пецярбург; сядзіба з пейзажным паркам, сажалкай і гасп. зонай (2 -я пал. 19 ст.) y в. Старая Беліца, дзе ў 1903— 04 жыў і працаваў Я.Купала. Выдаецца газ. «Голас Сенненшчыны». Р.Р.Паўмвец, С.В.Шайко. СЁННІЦЫ (Coenonympha), род матылёў сям. аксамітніц, або сатыраў, ці во-
А ў т а р В .Л .Н а с е в іч
чак атр. лускакрылых. Каля 200 відаў. Пашыраны на ўзлесках, балотах, лугах. На Беларусі 6 відаў: арканія, або сатыр белапалосы (С. агсапіа), С. звычайная,
2 Сенніпы 1 — Гера; 2 — Эдып.
або памфіл (С. pamphilus), іфіда (С. iphis, або glycerion), С. тулія (С. tullia), С. Гера (С. hero) і С.Эдып (С. oedippus); С.Гера і С. Эдып занесены ў Чырв. кнігу. Раэмах крылаў 24— 40 мм. Асн. тон афарбоўкі буры, харычневы. Спод крылаў з метал. бліскучай палоскай уздоўж краю. Вусікі з плаўна патоўшчанай булавой. Пярэднія ногі недаразвітыя. За год 1(3) пакаленне. Вусені кормяцца ў асн. дэікарослымі злакамі і асокамі. Зімуюдь вусені. С.Л.Максімава.
СЕН-П’ЕР (Saint-Pierre), горад, адм. ц. франц. ўладання Сен-П’ер і Мікелон, на ўсх. беразе в-ва Сен-П’ер. Каля 6 тыс. ж. (2001). Марскі порг. Аэрапорт. Цэнтр рыбалоўсгва і рыбаперапр. прам-сід. СЕН-П’ЕР I М ІКЕЛ0Н (Saint-Pierre et Miquelon), уладанне Францыі ў Атлантычным ак., на Пд ад в-ва Ныофаўндлевд. Складаецца з 8 астравоў, найб. з якіх Мікелон (пл. 216 км2) і Сен-П’ер У пач. 16 ст. С.-П. i М. наведвалі нарман(пл. 25 км2). Агульная пл. 242 км2. Нас. дскія, гасконскія і брэтонскія рыбакі. У 1536 франц. мараплавец Ж-Карцье абвясціў асгра6,9 тыс. чал. (2000), нашчадкі франц. пасяленцаў з Нармандыі і Брэтані. вы ўладаннем Францыі. Уваходзіла ў склад калоніі Квебек. Пасля страты Квебека Афіц. мова французская. Вернікі пера- ўфранц. сярэдзіне 18 ст. — адзінае франц. ўладанне важна католікі. Адм., асноўны эканам. ў Паўн. Амерыцы; канчаткова замадаваны за цэнтр і порт — г. Сен-П’ер. Астравы Ф ранцыяй y 1816. 3 1946 заморская тэрыгораўнінныя і ўзгорыстыя, выш. да 240 м рыя Францыі, з 1976 — заморскі дэпарта(г. Гранд-Мантань на в-ве Мікелон). мент, з 1985 — тэр. адзінка Францыі. Клімат умераны марскі, вільготны. СяСЕНП0ЛІЯ, у з у м б а р с к а я фірэдняя т-ра ліл. 14°С, лютага -3°С. За я л к a (Saintpaulia), род квегкавых расгод выпадае больш за 1400 мм ападкаў. лін сям. геснерыевых. Больш за 20 віУ раслінным покрыве пераважаюць тадаў. Пашыраны ў горных трапічных ляежныя лясы з елкі, забалочаныя лугі, сах Усх. Афрыкі. У Еўропе ўведзены ў тарфяныя сфагнавыя балоты. Аснова культуру ў 19 ст. Існуе некалькі тысяч гаспадаркі — рыбалоўства і перапрасартоў і гібрыдаў. На Беларусі выроцоўка рыбы. Валавы ўнутр. прадукт 74 шчваюць як пакаёвую расліну. Найб. млн. дол., каля 11 тыс. дол. на 1 чал. папулярныя — мініяцюрныя і ампель(1996). Прыбярэжная лоўля рыбы. У г. ныя формы з махровымі кветкамі. Сен-П’ер халадзільнікі і прадпрыемствы па перапрацоўцы рыбы (сушка, саленне, вэнджанне, вытв-сць кансерваў, рыбнай мукі і тлушчу); прадпрыемствы па рамонце рыбалавецкіх суднаў і рыштунку, абслугоўванне рыбалавецкіх суднаў і інш. Ёсць асобныя лесанарыхтоўчыя і дрэваапр. прадпрыемствы. Мясц. значэнне мае харч. (хлебапякарная, безалкагольных напіткаў) і лёгкая прам-сць. Вытв-сць электраэнергіі 39 млн. кВт гадз (1996). На некалькіх эвераводчых фермах вырошчваюць серабрыстых лісоў і норак. У сельскай гаспадарцы выкарыстоўваецца каля 3 тыс. га зямлі. Пераважае жывёлагадоўля, гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, свіней. Птушкагадоўля. Земляробства абмежавана неспрыяльнымі гірыроднымі ўмовамі. Найб. развіта вырошчванне a ra poдніны і бульбы. Транспарт ш рскі, аўтамаб., авіяцыйны. Усе знешнегандл. сувязі адбываюцца праз порт Сен-П’ер, на астравах 114 км аўтадарог, y тл . 69 км з цвёрдым пакрыццём; 2 аэрадромы, y т.л. міжнар. на в-ве Сен-П’ер (паветраная сувязь пераважна з Канадай). Замежны турызм (пераважна з Канады, ЗША, Францыі). Экепарт — рыба, рыбапрадукты і пушніна; імпарт — харч. і прамысл. тавары, паліва і інш. Уладанне атрымлівае эканам. дапамогу Францыі. Грашовая адзінка — франц. Сарты сенполіі франк.
СЕН-САНС
331
Шматгадовыя травяністыя расліны выш. да 30 см. Сцёблы ўкарочаныя, часам сцелістыя. Апушанае лісце чаранковае, акруглае, гафрыраванае або хвалістае па краях. Кветкі адзіночныя ці ў рыхлых гронках, ад белага, ружовага, блакітнага да цёмна-сіняга і пурпуровага колераў; простыя, махрыстыя, паўмахровыя, махровыя. зоркападобныя, гафрыраваныя Плод — каробачка. Дэкар. расліны. Літ:. М н х е е в В.А. Сенполнв. М., 1993.
СЕН-САНС (Saint-Saëns) Шарль Каміль (9.10.1835, Парыж — 16.12.1921), французскі кампазітар, піяніст, дырыжор, муз. крытык, педагог. Чл. Ін-та Францыі (1881), ганаровы д-р Кембрыджскага ун-та (1893), ганаровы чл. Пецярб. аддз. Рус. муз. т-ва (1909). 3 1848 вучыўся ў Парыжскай кансерваторыі ў Ф.Бенуа (арган), Ф.Галеві (кампазіцыя). У 1853— 11 арганіст y саборах Парыжа, адначасова выкладаў y нідэрмеераўскай Школе духоўнай музыкі. Канцэртаваў (у асн. са сваімі творамі) як піяніст, арганіст і дырыжор y многіх краінах, y т.л. ў Расіі (1875, 1887). Аддаваў перавагу сімф. і камерна-ансамблевай музыцы, якая вызначалася гарманічнасцю, арганізаванасцю і інтэлектуальнасцю, a аркестроўка — яснасцю і празрыстасцю каларыту. Развіваў традыцыі рамант. праграмнага сімфанізму Ф.Ліста і Г.Берліёза, імкнуўся да выяўленчасці, тэатральнасці і праграмнасці. Аўтар 12 опер, y т.л. «Самсон і Даліла» (паст. 1877), «Генрых VIII» (1883), «Асканіо» (1890); балета «Жавота» (1896); 3 араторый, 4 кантат, «Урачыстай месы» (1856), Рэквіем (1878); 3 сімфоній
332
СЕНСАРНЫ
(1852, 1859, 1886 з арганам), сімф. паэм, y т.л. «Танец смерці» (1874); фантазіі для арк. «Карнавал жывёл» (1886, y ёй п’еса «Лебедзь») і інш. Яго эстэт. погляды адлюстраваны ў зб-ках «Гармонія і мелодыя» (1885), «Партрэты і ўспаміны» (1899) і інш. Сярод вучняў — Г.Фарэ, А.Месажэ. Літ:. К р е м л е в М., 1970.
Ю. Каміль Сен-Санс.
І.Ю.В’югінава.
СЁНСАРНЫ ПЕРАКЛЮЧАЛЫ11K. бескантактны пераключальнік, які спрацоўвае пры датыканні аператара да спец. адчувальнай (сенсарнай; ад лац. sensus адчуванне) пляцоўкі. Вырабляецш на аснове паўправадніковых, оптаэле ктронных і інш. прылад. Найб. просты С.п. алектраметрычнага T u прынцып дзеяння якога грунтуецца на здольнасці скуры чалавека праводзіць эл. ток. Сенсарная пляцоўка пераключальніка мае 2 ізаляваныя адна ад адной палавінкі; пасля датыкання аператарам да гэтай пляцоўкі ланцуг замыкаецца і атрыманы зл. сігнап пасля ўзмацнсння перадаецца на блок пераключэння. Выкарыстоўваецца ў прыладах уводу інфармацыі, радыёэлектроннай і інш. апаратуры. ny,
СЕНСАЦЫЯ (франц. sensation ад лац. sensus пачуццё, адчуванне), падзея, паведамленне, якія выклікаюць моцнае ўражанне. СЕНСІБІЛІЗАТАР y ф а т а г р а ф і і , рэчыва, уведзенае ў фатаграфічную эмульсію для яе сенсібілізацыі. Пры гэтым фотаматэрыялы набываюць дадатковую адчувальнасць да той вобласці аптычнага спектра, дзе паглынае сам С. Галагенасярэбраныя фатаграфічныя матэрыяпы маюць натуральную адчувальнасць да сіне-фіялетавай вобласці аптычнага выпрамянення. 3 дапамогай С. ім надаюць адчувальнасць да доўгахвалевых абласцей (зялёнай, чырвонай і інфрачырвонай) ці павышаюць іх адчувальнасць y сіне-фіялетавай вобласці. Дтя сенсібілізацыі фотаслаёў y шырокай вобласці спектра выкарыстоўваюцца сумесі розных С.
СЕНСІБІЛІЗАЦЫЯ (франц. sensibilisa tion ад лац. sensibilis адчувальны) y м е д ы ц ы н е , набыццё арганізмам спецыфічнай павышанай адчувальнасці да алергенаў. Ляжыць y аснове шэрагу алергічных захворванняў. Адрозніваюць актыўную С. (увядзенне або пападанне алергенаў y арганізм) і пасіўную (увядзенне ў здаровы арганізм сывараткі крыві або лімфацытаў ад актыўна сенсібідізаванага донара). С. могуць выклікаць адзін або некалькі алергенаў. І.М.Семяненя.
СЕНСІБІЛІЗАЦЫЯ ф а т а г р а ф і ч н a я, увядзенне ў фатаграфічную эмульсію спец. дамешак (сенсібілізатараў) для павелічэння агульнай святлоадчувальнасці і пашырэння вобласці спектральнай адчувальнасці фотаматэрыялу. Бывае аптычная і хімічная. А п т ы ч н а я С. ажыццяўляецца дамешваннем y фотаэмульсію рэчыва, здольнага перадаць галагенідам серабра паглынутую энергію святла (непасрэдна не ўдзельнічае ў фота-
хім. рэакцыі). Павышае святлоадчувальнасць матэрыялаў y вобласці паглынання сенсібілізатара. X і м і ч н a я С. грунтуецца на адсарбцыйных працэсах y месцах парушэння крышталічнай рашоткі галагеніду серабра і хім. узаемадзеянняў святлоадчувальнага рэчыва з уведзенымі дамешкамі. Павышае агульную святлоадчувальнасць фатагр. эмульсій без пашырэння вобласці спектральнай адчувальнасці.
СЕНСІЛЫ, с э н с і л ы (ад лац. sensilis які адчувае), прасцейшыя органы пачуццяў y беспазваночных жывёл. Складаюцца з кугыкулярнага аддзела i 1 або некалькіх чуллівых нерв. клетак, ад якіх адыходзянь нерв. валокны ў ц.н.с. Выконваюць функцыі гігра-, механа-, тэрма-, хема-, экстэра- і інтэрарэцэптараў. Размешчаны па целе паасобку або сабраныя ў групы, найб. іх колькасць на вусіках, ротавых ч., хваставых прыдатках і канечнасцях, дзе яны аб’яднаны ў складаныя органы па некалькі тысяч С. (напр., на антэнах трутня меданоснай пчалы каля 30 тыс.). CEH-CIMÔH (Saint-Simon) Клод Анры д э Р у ў р у а (de Rouvroy; 17.10.1760, Парыж — 19.5.1825), французскі мысліцель, сацыёлаг, адзін з заснавальнікаў утапічнага сацыялізму. Са стараж. роду франц. арыстакратаў. Вучань ЖЛ Д ’Аламбера. Удзельнік вайны за незалежнасць y Паўн. Амерыцы 1775—83. У гады франц. рэвалюцыі 1789—94 далучыўся да якабінцаў, але потым адышоў ад іх. 3 1797 займаўся навук. дзейнасцю. Асн. творы: «Пісьмы жэнеўскага жыхара да сучаснікаў» (1803), «Аб прамысловай сістэме» (1821), «Катэхізіс прамыслоўцаў» (1823—24), «Новае хрысціянства» (1832), «Нарыс навукі пра чалавека», «Праца пра сусветнае прыцяжэнне» (абодва 1859). Паводле С.-С, грамадства ў сваім развіші праходзідь шэраг ступеняў — ад першабытнай праз рабства да феад.-саслоўнага ладу. Рухаючай сілай яго выступаюць ідэі (раліг., метафіз., навук.) і «інцустрыя» (эканам. дзейнасць людзей). Кожная ступень грамадства характарызуецца стваральнай («арганічнай») і разбуральнай («крытычнай») стадыямі. На «крытычнай» стадыі феад.-саслоўная сістэма замяняецца новай, т.зв. «прамысловай сістэмай», якая грунтуецца на навук. ведах, планаванні гаспадаркі, размеркаванні па здольнасцях, абавязковай для ўсіх грамадзян працы і гд. У якасці базавых прынцыпаў функцыянавання ідэальнага грамадства С.-С. прапанаваў навук. арг-цыю працы, адмену права на спадчыну, грамадскую лесвіцу, як строгую «іерархію эдольнасцей». Лічыў, што ў выніку радыкальных пераўтварэнняў y паліт. і эканам. сферах мірным шляхам будуць створаны неабходньм ўмовы для развіцця індывід. здольнасцей кожнага чалавека ў адпаведнасці з яго прыродай, будзе выключана магчымасць эксплуатацыі чалавека чалавекам, сфарміруецца адзіны клас — «індустрыялаў»; важную ролю ў пераадольванні сац. супярэчнасцей, кансалідацыі розных сац. слаёў бу-
дзе адыгрываць новая рэлігія — «новае хрысціянства». Te:. Рус. пер. — Нзбр. соч. М.; Пг., 1923; Нзбр. соч. T. 1— 2. М.; Л., 1948. Л і т П л е х а н о в Г.В. Французскнй утопнческнй соцналнзм XIX в. / / Нзбр. фнлос. пронзв. М., 1957. Т. 3; В о л г я н В.П. СенСнмон н сен-снмонпзм. М., 1961; К у ч е р е н к о Г.С. Сен-снмоннзм в обшественной Т.І.Адула. мысян XIX в. М., 1975.
СЕН-СІР, Г у ў ё н - С е н - С і р (Gouvion-Saint-Cyr) Ларан (17.7.1764, г. Туль, Францыя — 17.3.1830), француэскі ваенны і дзярж. дзеяч, маршал Францыі (1812). 3 1792 y рэсп. арміі, ген. (1794). Удзельнік войнаў супраць 1-й (1793— 97), 2-й (1798— 1801) і 3-й (1805) антыфранц. кааліцый, вайны ў Іспаніі (1808—09). У вайну 1812 камандаваў 6 -м (баварскім) корпусам. Пасля Віленскай аперацыі 1812 яго корпус разам з 2 -м увайшоў y асобную вайск. групу пад камандаваннем Н.Ш.Удзіно. У час Полацкіх бітваў 1812 паранены С.-С. замяніў цяжкапараненага Удзіно, атрымаў перамогу і прымусіў рускіх адступіць. 18— 2 0 кастр. ён зноў паранены, перадаў камандаванне 2 -м і 6 -м карпусамі ген. К.ЖЛеграну. 3-за нязгоды ген. Врэдэ (камандуючы 6 -м корпусам) падпарадкавацда Леграну 24 кастр. баварскае войска было разбіта каля в. Бабынічы. С.-С. зноў прыняў камандаванне і злучыўся 30 кастр. з 9-м корпусам маршала К.Віктора ў раёне Чашнікаў, здаў яму камандаванне і пакінуў армію. У перыяд рэстаўрацыі каралеўскай улады на каралеўскай службе, ваенны (1815 і 1817— 19) і марскі (1817) міністр. Аўтар успамінаў (т. 1— 4, 1831). В.В.Антонаў. СЕНСГГАМЁТРЫЯ (ад позналац. sensitivus адчувальны + ...метрыя), сукупнасць метадаў вымярэнняў фатагр. уласцівасцей святлоадчувальных матэрыялаў; раздзел метралогіі. Узнікла ў 1840-я г. (з адкрыццём фатаграфіі). Падзяляецца на дэнсітаметрыю (вымярэнне аптычных шчыльнасцей праяўленых фотаслаёў), інтэгральную С. (вымярэнне ўласцівасцей святлоадчувальных матэрыялаў пры ўэдзеянні на іх выпрамяненняў складанага спектральнага саставу) і спектральную С. (вымярэнне ўласцівасцей пры ўздзеянні монахраматычнага святла). Да сродкаў С. адносяць дэнсітометры, мікрафатометры, сенсітометры і інш. Метадамі С. карыстаюцца ў тых галінах навукі і тэхнікі, дзе праводзіцца фатаір. рэгістрацыя выпрамянення (спектраскапіі, астраноміі, ядз. фізіцы, аэрафатаграфіі і інш.).
CEHCITÔMETP, прылада, з дапамогай якой на даследаваных фатаграфічных
матэрыялах пасля праяўлення атрымліваюць шэраг пачарненняў і каляровых пацямненняў (сенсітаграму); сродак сенсітаметрыі. Для атрымання сенсітаграмы фотаматэрыял паслядоўна экспануюць (гл. Экспазіцыя) дазіраваным святлом зададзенага спектральнага саставу. Крыніца святла — лямпа напальвання; спектральны састаў святла мяняюць з дапамогай святлафільтраў, асветленасць дазіруюць фотаметрычным клінам. CEHCÔPHAE ВЫХАВАННЕ, мэтанакіраванае развіццё і ўдасканаленне сенсорных працэсаў (адчуванняў, успрымання, уяўленняў). Садзейнічае ўсебаковаму развіццю асобы, пачуццёваму пазнанню', з’яўляецца асновай для разумовага выхавання, фізічнага выхавання, эстэтычнага выхавання. Уключае фарміраванне ўспрымання формы, памеру, прасторавых адносін паміж прадметамі, колеру, развіццё гукавога аналізу мовы, муз. слыху, рухальных адчуванняў і інш. У працэсе С.в. падрыхтоўваецца пераход ад пачуццёвага да рацыянальнага пазнання, ад успрымання да мыслення, фарміруецца аснова для практычнай і інтэлектуальнай дзейнасці. У сувязі з тым, што сенсорныя працэсы найб. інтэнсіўна развіваюцца ў дашкольным дзяцінстве, С.в. — адна з цэнтр. праблем дашкольнай педагогікі (Я.А.К.аменскі, І.Г.Песталоці, Ф.Фрэбель, М.Мантэсоры і інш.). У раннім і дашкольным дзяцінстве развіццё сенсорных працэсаў цесна звязана з практычнай дзейнасцю, таму найважнейшую ролю ў С.в. адыгрываюць гульні, заняткі маляваннем, лепкай, музыкай, канструяваннем, a таксама славеснае абазначэнне якасцей прадметаў. Развідцё агульных інтэлектуальных здольнасцей чалавека ў значнай ступені абумоўлена асаблівасцямі яго С.в. ў дзяцінстве. СЕНС0РНЫЯ СІСТ^М Ы , а н а л і з a т a р ы, сукупнасць перыферычных і цэнтральных нерв. угварэнняў, якія ўспрымаюць і аналізуюць інфармацыю аб уздзеянні на арганізм раздражняльнікаў. Перыферычныя аддзелы С.с. — рэцэптары — размешчаны на паверхні цела (у скуры, слізістых абалонках), y глыбіні (напр., механарэцэптары сардэчна-сасудзістай сістэмы), уваходзяць y склад сенсорных органаў (напр., вока, вуха). Сігналы ад рэцэптараў па сенсорных (аферэнтных) нервах паступаюць y ц.н.с., дзе інфармацыя перапрацоўваецца. Участкі кары вял. паўшар’яў, куды пераважна паступаюць аферэнтныя імпульсы, з’яўляюцца праекцыяй рэцэптарных палёў y кары і ўяўляюць коркавыя аддзелы С.с. (напр., зрокавая зона знаходзіцца пераважна ў патылічнай вобласці кары, слыхавыя — y скроневай). У выніку ўзгодненай работы розных С.с. y вял. паўшар’ях фарміруецца праграма паводзін і ацэнка выкананага дзеяння. Л і т С у д а к о в К.В. Обідая теорня функцяональных снстем. М., 1984; К р ы л о в а АЛ . Ф нзнологая сенсорных снстем. М., 1986. С.С.Ермакова.
СЕНСУАЛІЗМ (франц. sensualisme ад лац. sensus успрыняцце, пачуццё, адчуванне), кірунак y тэорыі пазнання, які прызнае адчуванне адзінай крыніцай аб’ектыўных ведаў. Змест пазнання і свядомасці імкнецца вьшесці з дзейнасці органаў пачуццяў і іх сведчанняў. Элементы С. прысутнічаюць y філасофіі Стараж. Індыі (вучэнне чарвака), Стараж. Кітая (маізм), Стараж. Грэцыі (Геракліт, часткова Дэмакрыт і Арыстоцель). У гісторыі філасофіі сфарміраваліся 2 процілеглыя плыні С.: ідэаліст. і матэрыялістычная. Ідэалістычн ы С. разглядае пачуццёвую дзейнасць чалавека як самаст. і самадастатковую сферу свядомасці. Яго вытокі ў вучэнні Пратагора, які абвяшчаў пачуццёвае ўспрыманне адзінай крыніцай ведаў аб уласным стане чалавека; пазнанне знешніх прычын гэтых станаў ён лічыў немагчымым. М а т э р ы я л і с т ы ч н ы С. разглядае пачуццёвую дзейнасць чалавека як сувязь яго свядомасці са знешнім светам, a сведчанні органаў пачуццяў — адлюстраваннем навакольнага асяроддзя. Асновы паслядоўнага матэрыяліст. С. сфармуляваны Эпікурам. Асноўны прынцып С. стоікаў — «няма нічога ў розуме, чаго б раней не было ў пачуццях». Прадстаўнікі матэрыяліст. С. 17 ст. — П.Гасендзі, Т.Гобс, Дж.Лок, ідэаліст. С.— Дж. Берклі. Сенсуалісты матэрыяліст. кірунку 18 ст. сцвярджалі, што крыніцай ведаў служаць адчуванні, якія параджаюцца шляхам уэдзеяння матэрыяльных прадметаў на органы пачуццяў чалавека (франц. матэрыялісты ЖЛаметры, К.Гельвецьій, Д.Дзідро, П.Гольбах). Ням. філосаф Л.Феербах лічыў, што адчуванні маюць суб’ектыўны харакгар, але іх аснова аб’ектыўная, заключана ў матэрыяльным свеце. Сучасныя тэорыі пазнання спалучаюць С. і рацыяналізм і аналізуюць іх узаемасувязь. І.В.Катляроў. СЕНТ-ВІНСЕНТ I ГРЭНАДЗІНЫ (Saint Vincent and the Grenadines), дзяржава ў Вест-Індыі, на в-ве Сент-Вінсент і паўн. ч. а-воў Грэнадзіны ў групе Малых Антшьскіх астравоў. Пл. 389 км2. Нас. 115,5 тыс. чал. (2000). Афіц. мова — англійская, пашыраны яе мясц. дыялект. Сталіца — г. Кінгстаўн. У адм. адносінах падзелена на 6 акруг. Нац. свята — Дзень незалежнасці (27 кастр.). Дзяржаўны лад. Канстытуцыйная манархія. Чл. Садружнасці. Дзейнічае канстытуцыя 1979. Кіраўнік дзяржавы — брыт. манарх, якога прадстаўляе ген.губернатар. Орган заканад. улады — аднапалатная Палата сходу з 15 дэпутатаў (выбіраюцца насельніцгвам на 5 гадоў) і 6 сенатараў, прызначаных ген.-губернатарам. Выканаўчая ўлада — урад на чале з прэм’ер-міністрам (кіраўнік парламенцкай большасці). Прырода. А-вы Сент-Вінсент (пл. 344 км2) і Грэнадзіны (32 дробныя а-вы) вулканічнага паходжання. На в-ве Сент-Вінсент ланцуг старых вулканаў, найвышэйшы пункт — дзеючы вулкан
СЕНТ-ВІНСЕНТ
333
Суфрыер (1234 м). Клімат трапічны, пасатны. Сярэдняя т-ра 26 °С, гадавая колькасць ападкаў ад 1500 мм на Пд і 3 да 3700 мм на ўсх. схілах гор. Сухі сезон y снеж.—маі. Частыя ўраганы. Пад лесам і хмызнякамі 36% тэрыторыі. Жывёльны свет прадстаўлены пераважна птуш-
Герб і сцяг Сент-Вінсента і Грэнадзінаў.
камі. Мора багатае рыбай, малюскамі, ракападобнымі. Ёсць некалькі заказнікаў. Населыпцтва. Асн. народ сентвінсентцы. Аснову этнасу складаюць нашчадкі неграў-рабоў, якія часткова змяшаліся з французамі і англічанамі; называюць сябе крэоламі. Жывуць таксама выхадцы з Вялікабрытаніі, невял. групы пар-
334 ___________ СЕНТ-ГОДЭНС
дапамогу ад Вялікабрьгтаніі (47,5 млн. дол. 1995). Грашовая адзінка — усх.-карыбскі долар.
тугальцаў, індыйцаў і чорных карыбаў. Вернікі — англікане і метадысты, ёсць адвентысты, баптысты, католікі і інш. Сярэднегадавы прырост 0,57% (1999). Сярэдняя шчыльн. 296 чал. на 1 км2. У гарадах жыве 54% насельніцгва. У сельскай гаспадарцы занята 26% насельніцтва, y прам-сці — 17%, y абслуговых галінах — 57%.
Л.ВЛоўчая (прырода, насельнйггва, гаспадарка).
Гісторыя. Першапачатковыя насельнікі астравоў — індзейцы, аравакі і карыбы. В-аў Сент-Вінсент адкрыты Х.А'шумбам y 1498. У 17— 18 ст. за валоданне астравамі змагаліся Францыя і Вялікабрытанія, замацаваны за апошняй y 1783. Большая ч. івдзейскага насельнштва знішчана, рэшткі яго змяшаліся з неграмі-рабамі, якіх прывозілі для працы на плантацыях. У 1958— 62 y складзе Вест-Індскай Федэрацыі, з 1969 «асацыіраваная з Вялікабрытаніяй дзяржава». 27.10.1979 абвешчана незалежнай дзяржавай y складзе Садружнасці. Дзейнічаюць паліт. партыі: Новая дэмакр. партыя, Аб’яднаная лейбарысцкая партыя. С.-В. і Г. — чл. ААН (з 1980).
Гаспадарка. Аснова эканомікі — сельская гаспадарка і абслугоўванне турыстаў. У структуры валавога ўнутр. прадукту (289 млн. дол., 2,4 тыс. дсшараў на 1 чал., 1998) сельская гаспадарка складае 1 0 ,6 %, гандаль і паслугі (укл. турызм) — 71,9%, прам-сць — 17,5%. Цёплы клімат, пясчаныя пляжы, празрыстыя воды, каралавыя рыфы штогод прыцягваюць каля 1 2 0 тыс. турыстаў (пераважна з ЗША, Канады і Зах. Еўропы). У 1999 даход ад турызму склаў 77 млн. долараў. Пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі каля 3,9 тыс. га. Асн. экспартныя культуры: бананы (збор каля 80 тыс. т штогод), какосавыя арэхі ( 2 0 тыс. т), манга, мускатны арэх, арарут (крухмалазмяшчальны караняплод). Вырошчваюць батат, маніёк, ямс, цукр. трыснёг, тытунь, агародніну, каву, какаву. Гадуюць ітгушак (200 тыс. галоў, 1997), буйн. par. жывёлу, свіней, авеЧак. Рыбалоўства і марскія промыслы. Прам-сць спецыялізуецца на перапрацоўцы с.-г. сыравіны. Прадпрыемствы па вытв-сці крухмальнай мукі з араругу (150 т штогод), адзення, мэблі, цэменту, рому, піва, тытуню, спарт. інвентару, перапрацоўцы копры, зборцы электраапаратуры. Вытв-сць элекграэнергіі 64 млн. кВтгадз (1998). Даўж. аўтадарог 1040 km, y т.л. з цвёрдым пакрьшцём 320 км. На астравах 5 тыс. пасаж. і 3,2 тыс. грузавых аўтамабіляў. Пад флагам дзяржавы з прычыны льготных падаткаў плаваюць 814 суднаў (агульная грузападымальнасць 7,7 млн. рэгістравых т) з 2 0 краін. 6 аэрапортаў (гал. — Эрнас-Вейя каля Кінгстаўна). У 1997 экспарт склаў 47,3 млн. дол., імпарт — 158 млн. дол. Экспартуюць бананьі (37%), муку з йраруту, копру, агародніну, тытунь і інш.; імпартуюць харч. прадукгы, машыны і абсталяванне, паліва. Гал. ганші. партнёры: краіны Карыбскага бас. (49% экспарту і 28% імпарту), ЗША (10% і 36%), Вялікабрытанія (16% і 13%). Краіна атрымлівае
СЕНТ - Г0ДЭНС (Saint-Gaudens) Агастэс (1.3.1848, г. Дублін, Ірландыя — 3.8.1907), амерыканскі скульптар; адзін са стваральнікаў нац. школы скулытгуры 19 ст. Вучыўся ў Нац. акадэміі малюнка ў Нью-Йорку (1864—66), y Школе прыгожых мастацтваў y Парыжы (1867—70). У 1870—75 працаваў y Рыме. У творчасці спалучаў імкненне да канкрэтнасці і строгай стрыманасці выявы з паэтычнасцю і вобразнай яркасцю характарыстыкі, смелай жывапіснай лепкай формы: помнікі адміралу Д.Фарагуту ў Нью-Йорку (1881), АЛінкальну ў Чыкага (1887), надмагіллі сям’і Адамс на могілках Рок-Крык ў Вашынгтоне (1891), мемарыял Р. Шоу ў Бостане (1897), барэльефны партрэт РЛ.Стывенсана (1899— 1900) і інш. СЕНТ-ДЖОН (Saint John), рака ў ЗША і Канадзе. Даўж. 724 км, пл. бас. 55,4 тыс. км2. Пачынаецца ў Белых гарах (сістэма Апалачаў), упадае ў зал. Фанды Атлантычнага акіяна. У вусці ўтварае вадаспад выш. 5 м (са зваротным цячэннем вады ў час высокіх прыліваў). Разводдзе ў крас.—маі. Сярэдні расход вады 1130 м 3/с. Сплаўная. Суднаходная ад г. Фрэдэрыкган. У вусці порт СентДжон (Канада). СЕНТ-ДЖОНС (Saint John’s), горад, сталіца і гал. эканам. цэнтр дзяржавы Антыгуа і Барбуда, на зах. беразе в-ва Антыгуа. Каля 40 тыс. ж. (2001). Гал. порт. краіны, вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Нафтаперапр. з-д. Прадпрыемствы па вытв-сці цукру і рому, ачыстцы бавоўны. Цэнтр турызму. СЕНТ-ДЖОНС (Saint John’s), горад на У Канады, на паўд.-ўсх. беразе в-ва Ньюфаўндленд. Адм. ц. і гал. эканам. цэнтр прав. Ньюфаўндленд. Каля 1 0 0 тыс. ж., з прыгарадамі каля 170 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог, порт і рыбалоўная база на Атлантычным акіяне. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць.: рыбаперапрацоўчая, чорная металургія, нафтаперапр., вытв-сць рыбалоўнага рыштунку. Ун-т.
брыджскага, 1927), ЗША. 3 1930 y Венгрыі: з 1931 праф. Сегедскага, з 1945 — Будапешцкага ун-таў. 3 1947 y марской біял. лабараторыі і Ін-це па вывучэнні мышцаў y г. Вудс-Хол (ЗША). Навук. працы па працэсах біял. акіслення, хіміі вітамінаў, механізмах мышачнага скарачэння. Вылучыў з жывёльных і расл. тканак аскарбінавую к-ту, адкрыў антыгемарагічны фактар — вітамін Р, устанавіў прыналежнасць рыбафлавіну да комплексу вітаміну В2 . Выявіў y скара-
чальным мышачным бялку (актаміязіне) 2 звязаныя паміж сабой часткі — актын і міязін, механізм ініцыяцыі адэназінтрыфасфатам працэсу скарачэння мышцаў, каталітычныя функцыі дыкарбонавых к-т y працэсах тканкавага дыхання. Стварыў шэраг тэорый мышачнага скарачэння. Нобелеўская прэмія 1937. А.Ю.Маніна. СЕНТ-КАТАРЫНС (Saint Catharines), горад на ПнУ Канады, на канале Уэленд, y прав. Антарыо. Засн. ў 1790. Каля 350 тыс. ж. з г. Ніягара-Фолс і агульнымі прыгарадамі (2001). Трансп. вузел. Аэрапорт. Прам-сць: разнастайнае машынабудаванне (вузлы аўтамабіляў, элеюраапаратура, інструменты і інш.), дрэваапр. і цэлкшозна-папяровая, харчовая. Ун-т. Бальнеалаг. курорт.
СЕНТ-ДЖ0РДЖЭС (Saint George’s), горад, сталіца дзяржавы Грэнада, на зах. беразе в-ва Грэнада. Засн. ў 1650. Каля 40 тыс. ж. з прыгарадамі (2001). Порт на ўзбярэжжы Карыбскага м. (вываз какавы, мускатнага арэха, бананаў), вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Харчасмакавая прам-сць. Бат. сад. Кліматычны курорт.
СЕНТ-КІЛДА (Saint Kilda), біясферны рэзерват y Вялікабрытаніі, на аднайм. астравах, за 70 км на 3 ад Гебрьшскіх астравоў. Адзін са старэйшых y свеце (першыя ахоўныя меры ўведзены вікінгамі каля 1000 гадоў назад). Пл. 852 га. Архіпелаг утвораны са стромкіх скал (выш. да 430 м), як вынік разбурэння вулкана. Флора складаецца з беднай скальнай расліннасці. Найбольшыя ў Паўн. Атлантыцы калоніі марскіх птушак (глупышоў, олушаў, тупікаў, качурак і інш.). У выніку геагр. ізаляцыі ўзнік шэраг унікальных эндэмічных форм і відаў жывёл. У 1986 С.-К. ўключаны ЮНЕСКА ў спіс Сусветнай спадчыны. В.П.Кісель.
СЕНТ-ДЗЬЁРДЗЫ (Szent-Gyôrgyi) Альберт (16.9.1893, Будапешт — 22.10.1986), амерыканскі біяхімік. Чл. Нац. АН ЗША (1956) і Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1957). Замежны чл. AH СССР (1947). Ганаровы чл. Венгерскай АН (1945). Скончыў Будапешцкі ун-т (д-р медыцыны, 1917). 3 1922 y Нідэрландах, Вялікабрытаніі (д-р філасофіі Кем-
СЕНТ-КГТС I HÉBIC (Saint Kitts and Nevis), Федэрацыя СентК і т с i Н е в і с (Federation of Saint Kitts and Nevis), дзяржава ў Вест-Індыі, y групе Малых Антыльскіх астравоў ва ўсх. ч. Карыбскага м. Пл. 261,6 км2. Нас. 38,8 тыс. чал. (2000). Афіц. мова — англійская, пашыраны яе мясц. дыялект. Сталіца — г. Бастэр (на в-ве
Сент-Кітс). У адм. адносінах падзелена на 14 акруг. Нац. свята — Дзень незалежнасці (19 верасня). Дзяржаўны лад. Канстытуцыйная манархія. Чл. Садружнасці. Дзейнічае канстытуцыя 1983. Кіраўнік дзяржавы — брыт. манарх, якога прадстаўляе ген.губернатар. Вышэйшы заканад. орган — аднапалатны Нац. сход з 3 сенатараў (прызначаюцца ген.-губернатарам) i 11 дэпутатаў (выбіраюцца насельніцгвам на 5 гадоў). Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам (кіраўнік парламенцкай большасці). Жыхары в-ва Невіс маюць уласныя заканад. і выканаўчыя органы. Губернатара прадстаўляе прызначаны ім намеснік. Прырода А-вы Сент-Кітс (168,4 км2) і Невіс (93,2 км2) вулканічнага паходжання, гарыстыя (выш. да 1156 м на в-ве Сент-Кітс). Клімат трапічны, пасатны, гарачы. Сярэднія месячныя т-ры 18—24°С, ападкаў ад 700 да 1200 мм за год. Горньм схілы ўкрыты трапічнымі лясамі. Пад лесам і хмызнякамі 17% тэрыторыі. Насельніцтва Асн. народ сенткітсцы, пераважна негры ( 8 6 %) і мулаты. Вернікі — пратэстанты (англікане і метадысты) і католікі. Сярэднегадавы прырост насельніцтва 1,34% (1999). Сярэдняя шчыльн. 148 чал. на 1 км2. Гар. насельнішва 34%. У сельскай гаспадарцы і прам-сці занята 31% працоўных, y абслуговых галінах 69%. Значная эміграцыя, пераважна ў Вялікабрытанію. Гісторыя. Стараж. насельніцтва — індзейцы аравакі і карыбы, большасць якіх знішчана еўрап. каланізатарамі. В-аў Сент-Кітс адкрыты Х.Калумбам y 1493. У 1623 тут заснавалі сваё пасяленне англічане, y 1624 — французы. Доўгі час за валоданне астравамі ішла барацьба паміж Францыяй і Вялікабрытаніяй; канчаткова замацаваны за апошняй y 1783. У 1871— 1956 ч. брыт. калоніі Падветраныя а-вы, y 1958—62 — Вест-Індскай федэрацыі. 3 1967 «асацыіраваная з Вялікабрытаніяй дзяржава» (разам з в-вам Ангілья, выйшла ў 1980). 19.9.1983 абвешчана незалежнасць С.-К. i Н. ў складзе Садружнасці. Гал. праблемай дзяржавы з’яўляюцца сепаратысцкія настроі на в-ве Невіс, дзейнічаюць паліт. партыі: Лейбарысцкая, Рух нар. дзеяння, Рэфармісцкая партыя Невіса. С.-К. i Н. — чл. ААН (з 1983).
Гаспадарка. Аснова эканомікі — сельская гаспадарка і сфера паслуг (абслугоўванне замежных турыстаў). Валавы ўнутр. прадукт на душу насельніцтва 6 тыс. дол. (1999). 5,5% яго ствараецца ў сельскай гаспадарцы, 22,5% — y прам-сці, 72% — y абслуговых галінах (укл. турызм). Краіну штогод наведвае каля 160 тыс. турыстаў, пераважна з ЗША і Вялікабрытаніі. Даход ад турызму 6 6 млн. дол. (1998). Гал. цэнтр — пас. Фрайгейт на в-ве Сент-Кітс. Для сельскай гаспадаркі выкарыстоўваюць 6,5 тыс. га, y т.л. пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі 5,7 тыс. га, пашай — 0,8 тыс. га. Гал. экспартньія культуры — цукр. трыснёг (каля /з ворных зямель), бавоўнік, какосавая пальма, арахіс. Вырошчваюць таксама бананы, рыс, кукурузу, ананасы, ага-
родніну. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак (14 тыс. галоў), птушак (60 тыс. галоў, 1997). Насельніцтва традыцыйна займаецца рыбалоўствам. Апрацоўчая прам-сць прадстаўлена невял. прадпрыемствамі па вытв-сці цукрусырцу, патакі-меласы, бавоўны, баваўнянага і какосавага алею, алкагольных напіткаў, тэкстылю, абугку, фармацэўтычных вырабаў. Ёсць невял. прадпрыемствы па зборцы эл. і электронных прылад. Вытв-сць электраэнергіі 85
СЕНТ-ЛЮСІЯ
335
42% імпарту), Вялікабрытанія (22% і 11%), краіны Карыбскага бас. Краіна атрымлівае дапамогу ад Вялікабрытаніі (каля 5,5 млн. дол. штогод). Грашовая адзінка — усх.-карыбскі долар. Л.ВЛоўчая (прырода, насельніцгва, гаспадарка).
СЕНТ-КЛЕР ДЭВІЛЬ (Sainte-Claire Deville) Анры Эцьен (11.3.1818, в-аў СентТомас, Віргінскія а-вы, ЗША — 1.7.1881), французскі хімік. Чл. Парыжскай АН (1861). Замежны чл.-кар. Пецярб. АН (1869). Скончыў Парыжскі ун-т (д-р медыцыны і хіміі; 1843). 3 1845 праф. ун-та ў Безансоне, з 1851 Вышэйшай нармальнай школы ў Парыжы, y 1870—80 y Сарбоне. Навук. працы па агульнай і неарган. хіміі. Распрацаваў прамысл. спосаб атрымання алюмінію: аднаўленнем хларыду алюмінію метал. натрыем (1854), метады ачысткі плаціны (разам з А.Ж.Дэбрэ; 1855—59). Ажыццявіў класічныя даследаванні па тэрмічнай дысацыяцыі; паказаў, што малекулы вады, хлоравадароду, дыаксіду вугляроду пры высокіх т-рах дысацыіруюць (1857). Атрымаў сплаў плаціны з ірыдыем (1872), з якога былі выраблены міжнар. эталоны метра і кілаграма. Літ:. М а н о л о в К. Велнкме хамнкн: Пер. с болг. T. 1. 3 нзд. М., 1986.
Герб і сцяг Сент-Кітс і Невіс
млн. кВт гадз. (1998). Даўж. аўтадарог 320 k m , y т л . з цвёрдым пакрыццём 136 км. На цукр. плантацыях в-ва СентКітс ёсць вузкакалейная чыгунка даўж. 58 км. 2 аэрапорты, y т.л. міжнар. Голдэн-Рок (каля г. Бастэр). Марскія парты: Бастэр і Чарлстаўн. У 1997 экспарт склаў 43,7 млн. дол., імпарт — 129,6 млн. дол. У экспарце пераважаюць цукар-сырэц, патака-меласа (34%), бавоўна ( 2 0 %), баваўняны і какосавы алей; y імпарце — машыны і абсталяванне, харч. прадукты, нафгапрадукты. Гал. гандл. партнёры: ЗША (6 8 % экспарту і
СЕНТ-ЛГІЧС (Saint Louis), горад y цэнтр. ч. ЗША, y штаце Місуры. Засн. ў 1764. 339,3 тыс. ж., з прыгарадамі каля 2 ,5 млн. ж. (2 0 0 0 , частка прыгарадаў y штаце Ілінойс). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Місісіпі, ніжэй за ўпадзенне ў яе р. Місуры. Буйны прамысл., гандл.-фін. цэнтр і трансп. вузел Сярэдняга Захаду ЗША. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: авіяц., ракетна-касм., радыёэлектронная, эл.-тэхн., металаапр., аўтазборачная, нафтаперапр., хім., харчасмакавая, гарбарна-абутковая, паліграф., ваенная. Чорная і каляровая металургія, вытв-сць чыг. вагонаў. 7 ун-таў. Маст. музей. У С.-Л. адбыліся III летнія Алімп. гульні (1904). СЕНТ-ЛЮСІЯ (Saint Lucia), дзяржава ў Вест-Індыі на аднайм. востраве ў групе Наветраных а-воў (архіпелаг М. Антыльскія а-вы). ГІл. 620 км2. Нас. 156,3 тыс. чал. (2000). Афіц. мова — англійская, шырока распаўсюджаны мясц. крэольскі дыялект франц. мовы (патуа). Сталіца, найб. горад і порт — Кастры. Адм. падзел — 11 акруг. Нац. свята — Дзень незалежнасці (22 лют.). Дзяржаўны лад. С.-Л. — канстытуцыйная манархія. Чл. Садружнасці. Дзейнічае канстытуцыя 1979. Кіраўнік дзяржавы — брыт. манарх, якога прадстаўляе ген.-губернатар. Орган заканад. улады — двухпалатны парламент, які складаецца з сената (1 1 чл., прызначаюцца ген.-губернатарам) і палаты сходу (17 чал., выбіраюцца насельнііггвам на 5 гадоў). Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам (кіраўнік большасці ў палаце сходу).
336
СЕНТО
Прырода. Востраў С.-Л. вулканічнага паходжання. Рэльеф горны, выш. да 959 м (г. Жымі). Клімат трапічны, пасатны. Сярэднемесячныя т-ры 18—26°С. Гадавая колькасць ападкаў ад 1500— 1700 мм на ўзбярэжжы да 2500—3500 мм на ўсх. схілах гор. Ёсць гарачыя крыніцы. У гарах захаваліся вільготна-трапічньм лясы з каштоўнымі пародамі дрэў. Жывёльны свет прадстаўлены ў асн. птушкамі. Мора багатае рыбай, ракападобнымі і малюскамі. Ёсць некалькі рэзерватаў. Насельніптва 96% складаюць сентлюсійцы, нашчадкі рабоў, прывезеных з Афрыкі, y антрапал. адносінах негры (больш за 90%) і мулаты. У гарадах невял. колькасць выхадцаў з Індыі і англічан. Вернікі пераважна католікі (90%), ёсць пратэстанты (7%) і англікане (3%). Сярэднегадавы прырост каля 1%. Сярэдняя шчыльн. каля 250 чал. на 1 к \с, на ўзбярэжжы каля 500 чал. на 1 км . Гарадскога насельніцтва больш за 50%. Найб. гарады: Кастры (з прыгарадамі больш за 50 тыс. ж., 2000), В’е-Фор, Міку, Суфрыер. У сельскай гаспадарцы занята 43% працаздольных, y прам-сці і гандлі — 18%, y абслуговых галінах — 39%. Значная эміграцыя, пераважна ў Вялікабрытанію. Псторыя. Сгараж. насельнікі С.-Л. — індзейцы аравакі і карыбы, б.ч. якіх энішчана еўрапейцамі. Адкрыта Х.Калумбам y 1502. У 1605 іу г засн. англ. пасяленне. У 17— 18 ст. за валоданне С.-Л. ішла барацьба паміж Францыяй і Вялікабрш аніяй; канчапсова замацавана за апошняй паводле Парыжскага мірнага дагавора 1814. У 1958—62 чл. ВестІндскай федэрацыі. 3 1967 «асацыіраваная з Вялікабрытаніяй дзяржава*. 22.2.1979 абвешчана незалежнасць С.-Л. ў складзе Садружнасці. У С.-Л. дзейнічаюць паліі. партыі: Аб’яднаная рабочая партыя С.-Л., Лейбарысцкая партыя, Прагрэсіўная лейбарысцкая партыя. С.-Л. — чл. ААН (з 1979).
Гаспадарка. С.-Л. — аграрная краіна сярэдняга ўзроўню развіцця, важнае значэнне для эканомікі мае замежны турызм. Валавы ўнутр. прадукг на 1 чал. складае 4100 дол. за год. 32% яго ствараецца ў прам-сці, 1 1 % — y сельскай гаспадарцы, 57% — y абслуговых галінах, нераважна ў турысцкай справе. С.-Л. — краіна развітога міжнар. турызму (шгогод наведваюць 300—350 тыс. замежных турыстаў, даход ад турызму ў 1998 — 291 млн. дол.). У сельскай гаспадарцы выкарыстоўваецца каля 2 2 тыс. га зямлі, y тл . каля 19 тыс. га пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі, 3 тыс. га пад пашай. Пераважаюць дробныя сялянскія гаспадаркі, ёсць плангацыі экспартных культур. Каля палавіны с.-г. зямель пад пасадкамі бананаў (штогадовы збор каля 1 0 0 тыс. т). Вырошчваюць таксама манга, какосавыя арэхі, цытрусавыя, какаву, батат, маніёк, цукр. трыснёг, рыс, вінаград. Жывёлагадоўля мае другараднае значэнне. Пагалоўе (тыс. галоў): буйн. par. жывёлы каля 15, свіней каля 1 0 , авечак і коэ каля 15. Птушкагадоўля (260 тыс.
курэй y 1997). Марское рыбалоўства. Гал. прамыся. прадпрыемствы — нафтавы тэрмінал для пераірузкі супертанкераў (прывозяць нафту для ЗША з Б.Усходу) і нафтаперапр. з-д (б. ч. прадукцыі экспартуецца). Працуюць невял. прадпрыемствы па зборцы электронных кампанентаў, вытв-сці паперы і кардону, тытунёвых вырабаў, тканін,
тавары, паліва. Гал. гандл. партнёры: ЗША (24% экспарту, 36% імпарту), Вялікабрытанія (50% экспарту, 11% імпарту), карыбскія краіны (16% экспарту і 22% імпарту), Японія, Канада. Краіна атрымлівае эканам. дапамогу ад Вялікабрытаніі. Грашовая адзінка — усх,карыбскі долар. І.Я.Афнагель (прырода, насельніцгва, гаспадарка).
СЕНТО, гл. Арганізацыя цэнтральнага дагавору.
Герб і сцяг Сент-Люсіі.
адзення, цацак. Апрацоўчая прам-сць базіруецца на перапрацоўцы мясц. с.-г. сыравіны (вытв-сць копры, какосавага алею, мыла, рому, безалкагольных напіткаў). Лесанарыхтоўкі і дрэваапр. прам-сць. Вытв-сць электраэнергіі — 110 млн. кВт гадз. (1998). Развіты саматужныя промыслы (ганчарныя вырабы, сувеніры і інш.). Транспарт аўгамаб. і марскі. На востраве 1,2 тыс. км аўтадарог, y тл . каля 1 0 0 км з цвёрдым пакрыццём, 1 0 тыс. лепсавых аўтамабіляў, 9,1 тыс. грузавых і аўтобусаў; 2 міжнар. аэрапорты. Марскія парты Кастры і В’е-Фор. У 1997 экспарт склаў 70,1 млн. дол., імпарт — 292,4 млн. дол. У экспарце пераважаюць бананы (41% па кошце), нафгапрадукгы, адзенне, какава, агародніна, фрукіы, какосавы алей і копра, y імпарце — харч. і прамысл.
СЕНТ-ПІТЭРСБЕРГ (Saint Petersburg), горад на ПдУ ЗПІА, y штаце Фларыда. Засн. ў 1888. 236 тыс. ж., з г. Тампа і агульнымі прыгарадамі каля 2 млн. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог, марскі порт. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: радыёэлектронная, y тл . вьггв-сць навігацыйных прылад і інш. абсталявання, пераважна для ваен. мэт; паліграф., харчовая. Ун-т. Кліматычны курорт. Турызм. СЕНТ-ПОЛ (Saint Paul), горад на Пн ЗША. Адм. ц. пггата Мінесота. Засн. ў 1841. 257,3 тыс. ж., з г. Мінеапаліс і агульнымі прыгарадамі каля 2 ,6 млн. ж. (2000) . Вуэел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Місісіпі (пачатак суднаходства). Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: паліграф., харч. (мясная, мукамольная і інш.), хім., радыёэлектронная, эл.-тэхн., аўтазборчая, металаапр., чорная металургія, ваенная. Ун-т. СЕНТ-ХЕЛЕНС (Saint Helens), горад на 3 Вялікабрытаніі, паміж гарадамі Манчэстэр і Ліверпул. Каля 200 тыс. ж. (2001) . Прам-сць: шкляная (гал. цэнтр y краіне), маш-буд., каляровая металургія, хімічная. Здабыча каменнага вугалю. СЕНТ-ЧАРЛЬЗ (Saint Charles), мыс на п-ве Лабрадор (Канада), крайні ўсх. пункт мацерыка Паўн. Амерыка (52°24' паўн. ш. і 55°40 зах. д.). СЕНТЫМЕНТАЛІЗМ (франц. sentimen talisme ад англ. sentimental пачуццёвы), плынь y еўрапейскай маст. культуры 2 -й пал. 18 — пач. 19 ст. Сфарміравалася ў л-ры, тэатр., муз. і выяўл. мастацтвах пад уплывам ідэалогіі эпохі Асветніцтва і ранняга рамантызму як альтэрнатыва рацыяналістычнай зададзенасці і нарматыўнасці класіцызму. Узнікла пад уплывам дэмакратызацыі грамадскага жыцця, пераадольвання яго саслоўнай ізаляванасці, пераходу ад феад. да бурж. грамадскіх адносін, барацьбы за свабоду асобы і свабоднага выяўлення яе гуманных пачуццяў. У л і т а р а т у р ы С. зарадзіўся ў Англіі ў канды 1720-х г., сфарміраваўся там y 1740—50-я г. (С.Рычардсан, Дж. Томсан, Э.Юнг, Т.Грэй, Л.Стэрн і інш.), тэарэт. абгрунтаванне атрымаў y сац.-філас. і літ. творах Ж.Ж.Русо і ў грамадска-літ. руху «Бура і націск» (Германія). У рус. л-ры быў дваранскім іуманістычна-асветніцкім кірункам (М.Карамзін, І.Дзмітрыеў, В.Капніст, ранні В.Жукоўсй). Асаблівасць С. як літ,-
маст. і эстэт. плыні — яго недастатковая храналагічная акрэсленасць: сентыментальныя рэмінісцэнцыі і рэпрызы, харакгэрныя для болынасці посткласіцысцкіх маст. метадаў і кірункаў — рамангызму, крытычнага рэалізму, намуралізму, сайыятстычнага рэалізму, некат. мадэрнісцкіх і постмадарнісцкіх плыняў. У бел. л-ры С. — адна з плыняў бел.польскага рамантызму 1-й пал. 19 ст. Найб. поўна выявіўся ў творчасці Я.Чачота, Я.Баршчэўскага, часткова ў паэзіі У.Сыракомлі, ранняй паэзіі і драматургіі В.Дуніна-Марцінкевіча. Пры гэтым рамантычныя ідэалы дамінуюць y іх польскамоўнай паэзіі, a сентыментальная арыентацыя на маральнае асветніцтва, гармонію паміж класамі і саслоўямі грамадства, дыдактыку і зварот да простага народа — y бел. творах, разлічаных на сялянства і фальварковую шляхту (вершы Чачота «Да мілых мужыкоў», «Як добра, калі мужык...», «Плакала бяроза ды гаварыла...», «Паночкі, нашы кветачкі...», «Ой, чаму ж ты, зязюлечка...»; вершы Баршчэўскага «Дзеванька», «Да Юліі», балада «Дзве бярозы»). Класічнымі ўзорамі С. ў бел. л-ры з’яўляюцца лібрэта камічнай оперы ДунінаМарцінкевіча «Сялянка» («Ідылія», 1844, апубл. 1846), яго вершаваная аповесць «Гапон» (1855), вершы «Літвінка», «Галубкі», «Смутак на чужыне», прасякнутыя ідэяй гармоніі грамадскіх адносін, акцэнтацыяй маральных крытэрьмў ацэнкі людскіх учынкаў, ідэалізацыяй натуральнай культуры і вясковага побыту, кулыам пачуццёвасці. Лепшыя здабыткі С. ўвайшлі ў бел. класічную і сучасную л-ру. Увыяўленчым мастацтве і а р х і т э к т у р ы С. набыў некат. агульныя стылявыя прыкметы: пяшчотнасць, мяккасць мадэліроўкі і каларыстычных адценняў, паветранасць дэталей, вытанчанасць збудаванняў, прадметаў, фігур, лёгкасць, прастату і высакародства. Культ прыроды, натуральнага пачуцця, прыроджанай несапсаванасці людзей і маральнай чысціні нараджалі асаблівую духоўную атмасферу, y якой узнікалі маст. вобразы, поўныя шчырасці, душэўнай высакароднасці, прыроднай грацыі. Элегічныя і пастаральныя настроі, ідэалізацыя патрыярхальнага побыту, захаплення натуральнай прыродай наклалі адбітак на архітэктуру пейзажных паркаў і размешчаных y іх палацаў, павільёнаў, будынкаў, якія пераймалі сельскія і экзатычныя ўзоры (архітэктары У.Кент, У.Чэймберс y Вялікабрытаніі, Ж.А.Габрыэль, Р.Мік y Францыі, Ф.В.Эрдмансдорф y Германіі, Ч.Камерон, П.Г.Ганзага, В.Няелаў y Pa di). Для С. ўласцівы пяшчотныя, замілавальньм жаночыя, юнацкія і дзіцячыя вобразы (у скулыпуры — Э.М.Фальканэ ў Францыі, М.Казлоўскі ў Расіі; y жывапісе — партрэты Т.Гейнсбара ў Вялікабрытаніі, ЖЛ.Вуаля, Э.-Л.ВіжэЛебрэн y Францыі, У.Баравікоўскага ў Расіі), велічыня і меланхалічныя пейзажы з ант. руінамі і паркавымі пабудовамі (Ю.Рабер y Францыі, С.Шчадрын y
Расіі). Папулярнасцю карысталіся творы Ж.Гроза, А.Каўфман, Ж.А.Фраганара, В.Гісландзі, Ф.Гвардзі і інш. У бел. мастацтве рысы С. найб. праявіліся ў творах І.Аляшкевіча, С.Богуша-Сестранцэвіча, Н.Сілівановіча. У т э a т р ы тэарэт. абгрунтаванне С. далі Ж.Ж.Русо («Ліст да Д ’Аламбера аб відовішчах», 1758), Л.С.Мерсье («Аб тэатры, ці Новы вопыт пра драматургічнае мастацтва», 1773), ЯЛенц («Заўвагі пра тэатр», 1774). Пад уплывам С. ўзніклі жанры «слёзнай камедыі», мяшчанскай драмы. Прыёмы С. выкарыстаны ў драматургіі «Буры і націску», п’есах П.Бамаршэ, y ранніх творах Ф.Шылера, y меладрамах. У акцёрскім мастацтве ўвага звярталася на ўнутраны свет герояў, іх пачуцці (у супрацьпастаўленні з рацыяналістычным класіцызмам з яго пафаснасцю, дэкламацыйнай рыторыкай). Маўленне акцёраў набліжалася да побытавых інтанацый. Сярод прадстаўнікоў С. акцёры Д.Гарык (Вялікабрытанія), А.Каратыгіна, Я.Шушэрын (Расія). У сцэнаграфіі замест традыц. «палацавых» залаў для трагедый і нейтральных статычных інтэр’ераў для камедый з’явіліся маляўнічыя пейзажы, прадметы побыту простага люду.
СЕНУСІТЫ_______________ 337 Літ:. М a р к y с С.А. Нсторня музыкальной эстетнкй. Т.1. М., 1959; Музыкальная эстетнка Западной Европы XVII — XVIII вв. М., 1971; Д о р о ш е в н ч Э., К о н о н В. Очерк нсторнн эстетнческой мыслн Белорусснн. Мн., 1972; Т а р а с ю к Л.К. Мастацкія кірункі і плыні ў беларускай паэзіі XIX — пачатку XX ст. М н., 1999. У.М.Конан (літаратура), А.В.Сабалеўскі (тэатр), Ю.Дз Златкоўскі (музыка).
А. дэ Сент-Экзюперы.
СЕНТ-ЭКЗЮПЕРЫ (Saint-Exupéry) Антуан дэ (29.6.1900, г. Ліён, ФранЦьія — 31.7.1944), французскі пісьменнік. У 1919—21 вучыўся ў Парыжскай У бел. драматургіі і тэатры С. y са- AM. 3 1926 грамадз. лётчык, з 1933 лётмаст. кірунак не склаўся. Існаваў сумес- чык-выпрабавальнік, y 2 -ю сусв. вайна з інш. плынямі ў асобных прыёмах і ну — ваен. лётчык. Загінуў, выконваюматывах і меў выразна дэмакр. акрэсле- чы разведвальны палёт. Друкаваўся з насць (спагада да бедных, замілаванне 1926. У раманах «Паўднёвы паштовы» роднай прыродай). На сумежжы класі- (1929)^ «Начны палёт» (1931), «Планета цызму i С. напісана лібрэта М.Радзівіла людзей» (1939, прэмія Франц. акадэміі), да оперы Я.Голавда «Агатка, або Пры- аповесцях «Ваенны лётчык» (1942), езд пана» (1784); матывы і элементы «Ліст да заложніка» (1943) услаўляў С. сустракаюцца ў «Сялянцы» Дуніна- мужнасць подзвігу, вернасць абавязку, Марцінкевіча, y жанрах драмы і мелад- патрыятызм. Яго творы — своеасаблівы рамы пач. 20 ст. («У іншым шчасці ня- сплаў рэпартажу з паэт. і філас. асэнсашчасце схавана» К.Каганца, «Блуднікі» ваннем перажытага. Сусв. вядомасць Л.Родзевіча, «Сягонняшнія і даўней- набыла філас.-лірычная казка «Маленьшыя» К.Буйло, «Апошняе спатканне» і кі прынц» (1943, неаднаразова экраніза«Ганка» У.Галубка, «На Купалле» М.Чавана), y якой паэтычнасць, лірызм, ca рота, «Чырвоньм кветкі Беларусі» m p a спалучаюіша з глыбокім роздумам B. Гарбацэвіча і інш.). У сцэн. мастацтве аб прыгажосці чалавечых адносін. На найб. выразна рысы С. вьмвіліся ў бел. мову асобныя творы С.-Э. перакласпектаклях Бел. вандроўнага т-ра ў 1-й лі ЭАгняцвет, М.Валошка, Н.Мацяш. Te:. Бел. пер. — Планета людзей. Маленькі пал. 1920-х г. / / Олдрыдж Дж. Паляўнічы; ХемінгуУ м y з ы ц ы быў звязаны з аднай- прынц эй Э. Сгары чалавек і мора; Сент-Экзюперы менным літ. кірункам. Тэарэтыкі A Планета людзей. Маленькі прынц. Мн., C. (К.Ф.Э.Бах, Ж.Ж.Русо, Д.Шубарт і 1996; Рус. пср. — Нзбранное. М., 1987. інш.) лічылі музыку «мовай пачуццяў», Him:. М н ж о М. Сент-Экзюперн: Пер. с эдольнай «закрануць сэрцы слухачоў», фр. 2 нзд. М ., 1965; Б у к о в с к а я A Сентадметная рыса якой — выразнасць ме- Экзюперн, шш Парадоксы гуманнзма: Пер. с лодыі. Пад уздзеяннем С. ўзбагацілася пол. М ., 1983; Антуан де Сент-Экзюперл: Бнвобразна-жанравая палітра музыкі, y обнблногр. указ. М ., 1966. оперы пашырылася супрацьлеглая кла- СЕНТ-ЭЦЬЕН (Saint-Étienne), горад y сіцыстьннай эстэтыцы тэндэнцыя цэнтр. ч. Францыі. Адм. ц. дэпартамензмешвання жанраў, y камічнай оперы, y та Луара. Каля 250 тыс. ж., разам з сутл . ў Расіі — элементы драматызму, седнімі гарадамі і пасёлкамі каля 350 якія набліжалі яе да «слёзнай камедыі» тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтада(«Добрая дачка» Н.Пічыні і інш.). Узнік рог. Аэрапорт. Прам-сць: чорная метановы муз.-драм. жанр — меладрама. У лургія (выплаўка высакаякаснай сталі), інстр. музыцы С. часткова праявіўся ў ваен., маш.-буд., трыкатажная. Здабыча творчасці кампазітараў мангеймскай каменнага вугалю. Ун-т. Музей мастацшколы. С. спрыяў росквіту сольнай пес- тва і прам-сці. Касцёл Сент-Эцьен ні з інстр. суправаджэннем любоўнага (14— 15 ст.). зместу: песні кампазітараў берлінскай школы, «расійская песня» (ФДубянскі, СЕНУСІТЫ, члены мусульманскага рэліг.-паліт. брацтва (тарыката) сенусія, В.Казлоўскі, Р.Цяплоў).
338
СЕНЦЫ
заснаванага ў 1837 y г. Мекка Мухамедам ібн Алі ас-Сенусі. С. заклікалі да аднаўлення «чысціні» першапачатковага ісламу і свяшчэннай вайны (джыхада) супраць іншаверцаў; асаблівае месца ў абраднасці С. займае ўслаўленне прарока Мухамеда. У 1843 ас-Сенусі перанёс сваю дзейнасць y Кірэнаіку (Лівія), якая стала гал. апорай руху С. Кіраўнікі брацтва — нашчадкі ас-Сенусі сталі фактычнымі правіцелямі Кірэнаікі; Мухамед аш-Шарыф узначаліў y 1911—31 барацьбу супраць італьян. акупацыі, Мухамед Ідрыс быў каралём незалежнай Лівіі [1951—69]. Пасля антыманархічнай рэвалюцыі 1969, нягледзячы на захады ўрада М .Кадафі, працягваюць адыгрываць важную ролю ў жыцці Усх. Лівіі, дзе складаюць каля трэці насельнііггва. СЁНЦЫ, зрубная (радзей дашчаная) прыбудова да хаты з боку ўваходу або памяшканне, якое злучае хату з інш. жылой ці гасп. пабудовай. Уваход y С. часта вылучаецца ганкам або верандай. С. больш надзейна захоўваюць цяпло ў жылых памяшканнях. Вядомы ў нар. жыллі многіх краін свегу. Узніклі ў старажытнасці з развіццём шматкамерных жылых дамоў. У бел. нар. 2-камерным жыллі С. — зрубная (у ныгладзе трысцена), радаей каркасная (з дошак, дыляў, плятня) прыбудова да жылога зруба; y 3-камерным жыллі С. злучалі 2 жылыя памяшканні або жылое памяшканне з клеццю ці істопкай. У сял. жыллі да пач. 20 ст. С. нярэдка не мелі столі і драўлянага памоста, служылі дапаможным ламяшканнем, дзе знаходзіліся рознае начынне і прылады працы. Часам С. выкарыстоўвалі як рамесную майстэрню. У С. звычайна адгароджвалася хамора, y бедных сялян — закуг для жывёлы. У цэнтры і на П д Беларусі пад С. рабілі скляпы. Летам y С. спалі. У жыллі шляхгы з 16 ст. С. нярэдка абаграваліся камінам. У багатых сядзібах С. былі падобныя да прыхожай, y іх стаялі сталы, лавы і інш. мэбля. Ператварэнню С. y параднае памяшканне садзейнічаў іх падэел на 2 часткі: парадныя С , якія былі злучаны з жылымі лакоямі, і гасп., што злучалі жылую і гасп. часпсі дома. Літ:. Беларускае народнае жыллё. Мн., 1973; Помніхі этнаграфіі. М н., 1981.
«Дьшмантавы бераі* (1962, 1969). Аўтар кн. нарысаў «Гіганты пустынь» (1932), «Права на герашм» (1934). На бел. мову асобныя апавяданні пераклаў М.Базарэвіч.
ходзіць праз адтуліну. Вяршкі збіраюцца каля восі барабана, па каналах талеркатрымальніка падымаюцца ўверх і выцякаюць y збіральнік. Прадукцыйнасць С.м. да 5 тыс. л/гадз.
Тв.\ Бел. лер. — y кн.: Ад круч дняпроўскіх. Мн., 1983.
В.М.Кандрацьеў.
СЕНЬКАВА, вёска ў Верхнядзвінскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 48 км на Пн ад горада і чыг. ст. Верхнядзвінск, 198 км ад Віцебска. 357 ж., 140 двароў (2001). Базавая школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. СЕПАРАТАР (лац. separator аддзяляльнік), 1 ) апарат (машына, прыстасаванне) для раздзялення (сепарацыі) цвёрдых або вадкіх сумесей, аддзялення ад іх дамешкаў, выдалення цвёрдых ці вадкіх часцінак з газу. Дзеянне заснавана на адрозненні фіз. уласцівасцей кампаненгаў сумесі; формы часцінак, масы, шчыльнасці рэчыва, магн., эл. і інш. Найб. пашыраны С. цэнтрабежныя, магнітныя, элекграстатычныя, пнеўматычныя, адстойныя (гравітацыйныя). Для раздзялення эмульсій і асвятлення вадкасцей выкарыстоўваюцца звычайна С. цэнтрабежнага тыпу — цэнтрыфугі', для мех. ачысгкі газаў — газавыя С. і цыклоны; для аддзялення ад якога-н. прадукту больш лёгкіх дамешкаў — пнеўматычныя С., y якіх ачыстка робіцца э дапамогай паветр. струменю. Выхарыстоўваюцца для абагачэння карысных выкапняў, ачысткі газавых свідравін ад вільгаці, сепарацыі малака, асвятлення піва і інш.
2) Метал. або пластмасавая абойма падшыпнікаў качэння, выразы (ячэйкі) якой утрымліваюць целы качэння (шарыкі, ролікі) на пэўнай адлегласці адно ад аднаго.
СЕПАРАТНЫ М ІР (ад лац. separatus аддзелены), мірны дагавор або перамір’е, заключаныя з праціўнікам адной з дзяржаў, што ўваходзілі ў кааліцыю краін, якія вялі вайну, без ведама або згоды сваіх саюзнікаў. Звычайна заключаецца да агульнага спынення вайны. Тэрмін «С.м> выкарыстоўваўся ў час 1-й сусв. вайны 1914— 18, калі спробы заключыць С.м. неаднаразова рабіліся дзяржавамі герм. кааліцыі. Гл. Брэсцкі мір 1918. СЕПАРАТЫЗМ (франц. séparatisme ад лац. separatus аддзелены), тэорыя, палітыка і практыка адасаблення, аддзялення часткі тэр. дзяржавы з мэтай стварэння новай самаст. Дзяржавы або атрымання статуса вельмі шырокай аўтаноміі. Адрозніваюць разнастайныя формы С.: буйных і малых народаў, этнічны, племянны і інш. С. ўласціва небяспечная логіка самаразвіцдя, згодна з якой сепаратысцкія імкненні пастаянна ўзнаўляюцца на больш нізкіх узроўнях. З ’яўляецца вынікам гіст., сац., паліт., канфесіянальных і інш. праблем, a таксама ваяўнічага нацыяналізму. Тыповай падставай узнікнення сепаратысцкіх тэндэнцый y дзярж. жыцці служыць нераўнамернасць сац.-эканам. развіцця рэгіёнаў і тэрыторый унутры дзяржавы, размеркавання паміж імі прыродных багаццяў або парушэнне правоў чалавека (нац., расавых). Напр., y Італіі існу-
Ю.А.Якімовіч.
CÉH4AHKA Іван Яфімавіч (12.2.1901, с. Натальіна Чырванаградскага р-на Харкаўскай вобл., Украіна — 9.11.1975), украінскі пісьменнік. Скончыў Харкаўскі ін-т нар. адукацыі (1928). Друкаваўся з 1921. Аўтар зб-каў лірыка-цсіхал. 'быт. апавяданняў «Вясною» (1923), «Апавяданні» (1925), «Дубовыя грады» (1929), «Камуна» (1932), «Навелы» (1940), «Рубін на Саламянцы» (1957), «На Батыевай гары» (1960), «Падарожжа ў Чырванаград» (1973), раманаў «Металісты» (1932), «Напярэдадні» (1938), «Яго пакаленне» (1947). Творы прысвечаны жыццю ўкр. вёскі і гар. ускраіны. Пісаў для дзяцей: зб-кі «Паравы млын» (1926), «Сонца ўзыходзіць* (1929), «Чорныя вароты» (1936), «Mae сябры» (1951), «Дарогі блізкія і далёкія» (1965),
Сепаратар гравітацыйны (вінтавы).
CE1IAPÀTAP МАЛ0ЧНЫ, апарат для раздзялення малака на вяршкі і адгон і ачысткі яго ад мех. дамешкаў. Сепарацыя адбываецца ў стальным- барабане, які мае сістэму канічных талерак з верт. каналамі. Пры вярчэнні барабана (6 — 1 2 тыс. абарогаў за мінуту) малако па каналах расцякаецца ў міжхаперачныя зазоры, дзе пад дзеяннем цэнтрабежнай сілы адгон як больш цяжкі адкідваецца на перыферыю, падымаецца ўгору і вы-
Схсма с е п а р а т а р а м ал о ч н ага: 1 — барабан; 2 — пакет талерак; 3 — талеркатрымальнік; 4 — паплаўковая камера; 5 — паплавок; 6 — верацяно; 7 — элекграрухавік э механізмам прывода.
юць сепаратысцкія тэндэнцыі, прыхільнікі якіх патрабуюць аддзялення высокаразвітай Поўначы краіны ад яе менш развітога Поўдня; y Іспаніі сепаратысцкі рух падтрымлівае частка баскаў. Складаныя і вострыя праблемы на глебе С. ўзнікаюць y Індыі, Пакістане, Турцыі, Іраку, Расіі, Грузіі, Малдове і інш. (разрыў эканам. і паліт. сувязей з цэнтрам, спробы драблення адзінай дзяржавы і самаізаляцыя адасобленых яе частак). У адрозненне ад права нацый на самавызначэнне, дзе бярэцца пад увагу воля большасці нацыі, С. не карыстаецца міжнар.-прававой абаронай. Сродкамі рэалізацыі мэт С. часта служаць узбр. барацьба і тэрарызм, што абумоўлівае неабходнасць прававога абмежавання і нейтралізацыі незаконных дзеянняў. В.І.Боўш.
найб. шкодзіць збожжавым культурам, памідорам, грушы, парэчкам, агрэсту, маліне.
СЕПАРАЦЫЯ (лац. separatio аддзяленне), раздзяленне на састаўныя часткі цвёрдых або вадкіх сумесей, аддзяленне вадкіх або цвёрдых часцінак ад газу, цвёрдых ад вадкасці. Робіцда cenapamaрсмі. Пры С. кампаненты, якія раздзяляюцца, не мяняюць свайго хім. саставу. С. ў цеплаэнергетыцы выкарыстоўваецца для аддзялення вады ад насычанай пары, што ўтвараецца ў цеплагенератарах.
Міцзлій добра развіты, галінасты, шматклетачны, мае перагародкі з порамі, часам утварае склероцыі. Органы канідыяльнага споранаш эння (пікніды) адзіночныя, шарападобныя, бураватыя, размешчаныя ў тканцы расліны. Канідыі цыліндрычныя, бясколерныя, аднаклетачныя або шматклетачныя.
СЁПІІ, атрад галаваногіх малюскаў, гл. Каракаціцы. СЕПІР (Sapir) Эдуард (26.1.1884, г. Лаўэнбург, Германія — 4.2.1939), амерыканскі мовазнавец і этнолаг. Чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук. Скончыў Калумбійскі ун-т (1904). 3 1925 праф. Чыкагскага, з 1931 Іельскага ун-таў. Вывучаў мову і культуру індзейцаў Амерьпсі, праблемы агульнага мовазнаўства і этналінгвістыкі. Асн. праца — «Мова» (1921), дзе трактаваў мову як структуру; апісаў працэсы развіцця моў свету і даў іх тыпалагічную класіфікацыю, якая выкарыстоўваецца ў сучаснай амер. структурнай лінгвістыцы. Ппсггэза С. — Уорфа пра тое, што кожная мова своеасабліва адшостроўвае свет, выкарыст.оўваецца сучаснай этналінгвісгыкай і неабіхевіярызмам. СЁПІЯ (лац. sepia ад грэч. sépia каракаціца), светла-карычневае фарбавальнае рэчыва. Натуральную С. вырабляюць з сакрэту т.зв. чарнільнага мяшка галаваногіх марскіх малюскаў — сепій (адсюль назва). У 20 ст. С. — штучная карычневая акварэльная фарба шматлікіх адценняў. С. наз. таксама від графічнай тэхнікі, пашыраны ў Еўропе з сярэдзіны 18 ст. (Ж.А.Фраганар y Францыі і інш.). СЕПТАК0РД, гл. ў арт. Акорд. СЕПТАРЫЁЗЫ, б е л а я п л я м і с т a с ц ь, хваробы раслін, якія выклікаюцца патагеннымі грыбамі роду септорыя. Пашкоджваюць лісце, радзей сцёблы і плады з утварэннем белых плям (адсюль другая назва) з цёмным абадком. Пашыраны ўсюды. На Беларусі
Развіцшо хваробы спрыяе вільготнае надвор’е і т-ра паветра 20— 23 °С. На верхнім баку плям развіваюцца пікніды (з пікнаспорамі) грыба ў выглядзе чорных крапінак. Пры С. заўчасна ападае моцна пашкоджанае лісце, расліна аслабляецца, ураджай часам зніжаецца на 30— 50%.
СЕПТ0РЫ Я (Septoria), род недасканалых грыбоў сям. сферапсідальных. Больш за 1000 відаў. Пашыраны ўсюды, асабліва ў рэгіёнах з умераным, мяккім і вільготным кліматам. На Беларусі каля 200 відаў. Паразіты злакавых, складанакветных, ясноткавых, ружавых, парасонавьгх раслін, узбуДжальнікі септарыёзаў. Найб. вядомыя С.: злакавая (S.graminis), памідоравая (S.lycopersici), пшанічная (S.tritici), ячная (S.hordei).
СЕРА____________________ 339 могі (у 203) пабудаваў y Рыме Трыумфальную арку. СЕПТЫМ0НЦЫУМ (лац. Septimon tium ад septem сем + mons узгорак), 7 узгоркаў на левым беразе р. Тыбр (Авенцін, Вімінал, Квірынал, Капітолій, Палацін, Эсквілін, Цэлій), на якіх узнік Рым. Напачатку горад склаўся на Капітоліі і Палаціне ( 6 ст. да. н. э.), потым пашырыўся на суседнія ўзгоркі, нізіну да лукавіны р. Тыбр (Марсава поле) і перакінуўся на яе правы бераг ( 3 ст. да н. э.). Яго грамадскімі цэнтрамі былі Капітолій і комплексы Рымскага форума. У сучасным Рыме ўзгоркі С. адзначаюць гіст. цэнтр горада.
С.І.Бельская.
CfelI'1'ЫМА, 1)у в е р ш а с к л а д а н н і тое, што сямірадкоўе. 2) У м y з ы ц ы — гл. ў арт. Інтэрвал. СЕПТЬІМІЙ CEBÉP Луцый (Lucius Septimius Severus; 11.4.146, г. Вялікі Лептыс, Паўн. Афрыка — 4.2.211), рымскі імператар y 193—211, заснавальнік дынастыі Севераў. Быў квестарам, нар. трыбунам, консулам, ceitaiapaM, кіраваў шматлікімі правінцыямі. 3 190 камандаваў войскамі ў Германіі. Абвешчаны імператарам легіёнамі ў Паноніі. Абапіраўся на салдат, якім даў шэраг прывілеяў. Кіраваў з дапамогай імператарскага савета. Праводзіў антысенацкую палітыку. Увёў цэнзуальную сістэму падаткаабкладання і прымусовых павіннасцей (працоўных, ваен. і інш.). Умацаваў дунайскую, рэйнскую, брытанскую і ўсх. .граніцы імперыі. Паспяхова змагаўся супраць парфян, y гонар пера-
СЕПТЙТ (ад лац. septem сем), 1) ансамбль з 7 выканаўцаў. 2) Муз. твор для 7 выканаўцаў (інструменталістаў або вакалістаў); адзін з відаў камернай музыкі (як і квартэт, квінтэт і секстэт). Для С. характэрна санатна-цыклічная (popMa,, пашыраны інш. цыклічныя (сюіта) і нецыклічныя формы. Найб. вядомыя септэты Л.Бетховена, І.Гумеля, П.Хіндэміта, І.Стравінскага. Вакальныя С. пераважна ўваходзяць y оперы. У бел. музыцы прадстаўленьі ў творчасці Я.Касалапава, П.Падкавырава, М.Русіна. Т.А.Дубкова.
CÉPA (лац. Sulfur), S, хімічны элемент VI групы перыяд. сістэмы, ат. н. 16, ат.
340
CEPA
м. 32,066; адносіцда да халькагенаў. Прыродная С. складаецца з 4 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі 32—34 і 36; асн. з’яўляецца 32S (95,02%). У зямной кары 5 ■ 10'2% па масе; трапляецца ў свабодным стане (гл. Сера самародная) і ў выглядзе сульфідных (пірыт, галеніт, кінавар і інш.) і сульфатных (гіпс, барыт, ангідрыт, мірабіліт і інш.) мінералаў. Злучэнні С. ёсць y вуглях, сланцах, нафце, прыродным газе. Адзін з найважн. біягенных элементаў. Вядома з глыбокай старажытнасці. Неметал. Да т-ры 95,39 °С устойлівая рамбічная мадыфікацыя С. (a-S) — лімоннажоўтыя крышталі, шчыльн. 2070 кг/м 3, 112,8 °С, пры т-ры вышэй за 95,39 °С і да tnl 119,3 °С — манаклінная (p-S) — мядоважоўтыя крышталі, шчыльн. 1960 кг/м 3. Вядомы і інш. мадыфікацыі С , напр., пры рэзкім ахаладжэнні расплаўленай С. атцымліваюць аморфную С. (шчьшьн. 1920 кг/м” ). Дыэлектрык (шырыня забароненай зоны для a -S 2,6 эВ); цвёрдая С. — дыямагаетык. He раствараецца ў вадзе, добра раствараецца ў серавугляродзе, фенале. Пры награванні непасрэдна ўзаемадзейнічае з усімі (акрамя еду, азоту і інертных газаў) неметаламі (гл. Серы аксіды,
ныя, сульфоніевыя злучэнні (гл. Оніевыя злучэнні) і інш., а таксама гетэраараматычныя злучэнні, найважн. з іх — тыяфен і тыазол. Разнастайнасць С.з. абумоўлена спецыфічнымі ўласцівасцямі серы, якая з’яўляецца адным з асн. арганагенаў. С.з. пашыраны ў прыродзе: амінакіслоты — цыстэін, цысцін і метьіянін, вітаміны — тыямін, біяцын, ліпоевая кіслата, ёсць y высокасярністай нафце, кам.-вуг. і сланцавых смолах, прыродным газе некат. радовішчаў. Выкарыстоўваюць y прам-сці як фарбавальнікі, экстрагенты, манамеры, антыаксіданты, растваральнікі і інш., многія прыродныя і сінт. як лек. прэпараты (напр., антыбіётыкі пеніцылін і цэфаласпарын, сульфаніламідныя прэпараЯ.Г.Міляшкевіч.
Т Ы ).
CÈPA САМАР0ДНАЯ, мінерал класа самародных элементаў, S. Часам мае ізаморфныя прымесі селену, тэлуру, мыш’яку і мех. прымесі гліністага або арган. рэчыва. Крышталізуецца ў рамбічнай і манакліннай сінганіях. Утварае дыпірамідальныя, дысфенаідальныя і таблітчастыя крышталі, крышт. агрэгаты, суцэльныя і зямлістыя масы, нацёчныя, ныркападобныя формы і налёты. Колер жоўты, розных адценняў. Бляск алмазны да тлустага. Цв. 1—2. Шчыльн. 2,05—2,08 г/см3. Крохкая. Паходжанне вулканагеннае, гшергеннае (пры выветрыванні сульфідаў і разлажэнні гіпсаносных асадкавых тоўшчаў) і арганагеннае. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці сернай кіслаты, фарбавальнікаў, штучнага валакна, y папяровай і гумавай прам-сці, сельскай гаспадарцы. Радовішчы ў ЗША, Італіі, Іспаніі, Чьші, Японіі, Расіі, на Украіне. СЕРААРГАНІЧНЫЯ ЗЛУЧ&ННІ, рэчывы, малекулы якіх маюць атамы серы, злучаньм з атамамі вугляроду непасрэдна або праз гетэраатамы, найчасцей атамы кіслароду і азоту. Да С.з. адносяцйа тысшы (меркаптаны), сульфакіслоты, сульфіды арганічныя, сулыраты арганіч-
CÉPA-БАЛІВАР (Cerro Bolivar), група жалезарудных радовішчаў y Венесуэле. Адкрыты ў 1947 (7 радовішчаў), найб. Сера-Балівар. Паводле паходжання метамарфізаваныя. Руды — жалезістыя кварцыты і гематытавыя. Агульныя запасы каля 850 млн. т. руды, з сярэдняй колькасцю жалеза 62—63%. CEPABPÂ ГАЛАГЕНІДЫ, неарганічныя хім. злучэнні серабра з галагенамі. Найб. пашыраны фтарыд AgF, хларыд (у прыродзе мінерал хлораргірыт) AgCl, брамід (бромаргірыт) AgBr, ёдыд (ёдаргірыт) AgJ.
Серы фтарыды, Серы хларыды, Серавуглярод, Серавадарод) і металамі (акрамя золата і шіаціны) з утварэннем сульфідаў. Ступень акіслення С. ў злучэннях -2, +2, +4, +6. Вядомы шматлікія сераарганічныя злучэнні. Атрымліваюць з самародных руд, а таксама акісленнем серавадароду або аднаўленнем дыаксіду серы. Выкарыстоўваюць пераважна для атрымання сернай к-ты (прыкладна 50% вырабляемай С.), сульфітаў, барацьбы са шкоднікамі с.-г. культур, вулканізацьгі гумы, а таксама ў вьпв-сці фарбавальнікаў,-выбуховых рэчываў, штучнага валакна, сульфідаў і інш.; уваходзіць y склад галовак запалак (серка), мазей для лячэння скурных хвароб. Пыл С. раздражняе органы дыхання, слізістыя абалонкі; ГДК y паветры 0,07 м г/м 3.
грунтах мораў, азёр, серных крыніц і інш. вадаёмаў, якія маюць серавадарод, трапляюцца ў глебе, радовішчах серы і сульфідных мінералаў. Удзельнічаюць y кругавароце серы ў прыродзе і прадухіляюць намнажэнне ў вадзе таксічнага серавадароду. Некат. С. выкарыстоўваюць для вышчалочвання металаў з руды. У выніку ўтварэння сернай к-ты С. бываюць прычынай разбурэння мураваных і бетонных збудаванняў, карозіі металаў, абсталявання ў шахтах і інш.
С е р а с ам ар о д н ая .
СЕРАБАКТ&РЫІ, бактэрыі, якія акісляюць неарган. злучэнні серы і малекулярную серу; звычайна акісляюць серавадарод і інш. злучэнні серы да сернай к-ты. Да С. адносяць шэраг фотааўтатрофных пурпуровых і зялёных, бясколерныя хематрофныя (напр., з роду тыёбацылус), ніткаватыя слізготньм (напр., з роду тыётрыкс), аднаклетачныя формы (напр., з роду тыёбактэрыум) і інш. бактэрыі. Пашыраны ў вадзе,
З .С е р а б р а к о в а .
1909.
За
туалетам.
Аўтапартрэт.
Крыпгг. рэчывы; AgCl бясколерны, астатнія С.г. жоўтага колеру. Пракгычна нерастваральныя ў вадзе (за выхлючэннем AgF). Раствараюцца ў водным аміяку з угварэннем комплексных аміякатаў. Святлоадчувальныя; пад уздзеяннем свягла раскладаюцца з вылучэннем метал. серабра. Ахрымліваюць узаемадзеяннем серабра з галагенамі або з канцэнтраванымі расгворамі галагенавадародных кіслот, нерастваральныя — абменным узаемадзеяннем серабра нітрату з адпаведнымі растваральнымі галагенідамі. Хларыд, брамід і ёдыд выкарыстоўваюць для вытв-сці свяглоадчувальных матэрыялаў (папера фатаграфічная, плёнка кіна- і фатаграфічная); хларыд ях дэтэкгар касм. выпрамяненняў, для вырабу элементаў аптычнай часпсі інфрачырв. спектрометраў; брамід як каталізатар y арган. сінтэзе; ёдыд пры гальванічным серабрэнні, як крыніцу цзнтраў крышталізацыі вады ў воблаках пры барацьбе э градам.
СЕРАБРА HITPÂT, неарганічнае хім. злучэнне, соль серабра, AgNOj. Бясколерныя крышталі, шчыльн. 4350 кг/м3, tan 209,7 °С. Добра раствараецца ў вадзе, спіртах. Пад уэдзеяннем арган. і неарган. аднаўляльнікаў, святла і пры награванні лёгка аднаўляецца да серабра. У прам-сці атрымліваюць узаемадзеяннем серабра з азотнай к-той. Выкарыстоўваюць для атрымання інш. злучэнняў серабра, для серабрэння люстраў, як вяжучы бактэрыцыдны сродак (ляпіс), y вытв-сці фатагр. эмульсій, аналіт. хіміі (рэагент y аргентаметрыі). СЕРАБРАК0ВА Зінаіда Яўгенаўна (12.12.1884, с. Няскучнае Курскай вобл., Расія — 19.9.1967), рускі жывапісец. Дачка Я.А.Лансерэ. Вучылася ў Пецярбургу ў школе-майстэрні кн. М.К.Ценішавай (з 1902) і ў майстэрні В.Э.Браза (1903—05). Чл. аб’яднання «Свет мастацтва». 3 1924 жыла ў Парыжы. Аўтар партрэтаў ню, кампазіцый, прысвечаных жыціпо рус. вёскі, y якіх імкнулася да стварэння ідэальна прыгожых, гарманічных жаночых воб-
разаў. Жывапіснай манеры ўласцівы дэкаратыўнасць, ураўнаважанасць кампазіцыі, дакладнасць малюнка, лаканічны характар пісьма: «За туалетам. Аўтапартрэт» (1909), «У лазні» (1913), «За сняданкам» (1914), «Жніво» (1915), «Бяленне палатна» (1917), аўтапартрэт (1922), «Калівур. Каця на тэрасе» (1930) і інш. Літ:. Л a п ш м н В. З.Серебрякова: [Альбом]. М., 1969; С а в н н о в А.Н. З.Е.Серебрякова. Л., 1973; К н я з е в a В.П. З.Е.Серебрякова. М., 1979.
СЕРАБРАК0Ў Павел Аляксеевіч (28.2.1909, г. Валгаград, Pack — 17.8.1977), расійсй піяніст, педагог. Hap. арт. СССР (1962). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1930), выкладаў y ёй (з 1939 праф.; y 1938—51 і з 1961 рэкгар). Вядомы як інтэрпрэтатар фартэп’яннай музыкі Л.Бетховена, П.Чайкоўскага, першы выканаўца шэрагу твораў сав. кампазітараў. Ігра С. была адметная віртуознасцю, маштабнасцю, эмацыянальнасцю. Л іт Растопчлна ков. Л., 1970.
Н. П.АСеребря-
СЕРАБРАНКА, вёска ў Доўскім с/с Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл., на аўтадарозе Рагачоў—Слаўгарад. Цэнтр вытв. с.-г. кааператыва. За 25 км на У ад горада і чыг. ст. Рагачоў, 96 км ад Гомеля. 547 ж., 207 двароў (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Каля вёсй курганны могільнік (11—12 ст.). У Вял. Айч. вайну y вёсцы дзейнічала Серабранскае камсамольска-маладзёжнае падполле. СЕРАБРАН СКАЕ КАМСАМ0ЛЬСКАМАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я лікую Айчынную вайну. Дзейнічала з вер. 1941 да студз. 1944 y в. Серабранка Журавіцкага (цяпер Рагачоўскага) р-на Гомельскай вобл. Аб’ядноўвала 14 чал. (кіраўнікі МА.Дзмітрыеў, Н.І.Левянкова, М.Ц.Патапенка). Падпольшчыкі вялі агітацыю сярод насельнідтва, распаўсюджвалі лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро, здабывалі і перадавалі партызанам зброю, разведданыя пра ням. гарнізоны ў Гомелі, Бабруйску, Рагачове, Слаўгарадзе, Карме, прадукгы, медыкаменты, праводзілі дыверсіі, двойчы сарвалі вываз y Германію жыхароў вёскі. СЕРАБР0 (лац. Argentum), с р э б р a, Ag, хімічны элемент I групіш перыяд. сістэмы, ат. н. 47, ат. м. 107,8682; адносіцца да высакародных металаў. Прыроднае С. складаецца з 2 стабільных ізатопаў; 107Ag (51,35%) i 109Ag. Самы пашыраны з высакародных металаў; y зямной кары 7 • 10'6% па масе. Трагаіяецца ў свабодным стане (Серабро самароднае) і ў выглядзе мінералаў (гл. Сярэбраныя руды). Вядома з глыбокай старажытнасці. Бліскучы метал белага колеру, мяккі і пластычны, L, 961,93 °С, 2167 °С, шчыльн. 10491 кг/м3. Mae найбГ^з усіх металаў цепла- і электраправоднасць, высокую адбівальную здольнасць (С., асаджанае ў вакууме на шкло, адбівае 95% бачнага святла). Хімічна мала акгыўнае. У паветры не акісля-
ецца. Пры пакаёвай т-ры ў прысугнасці кіслароду ўзаемадзейнічае э серавадародам з утварэннем чорнага сульфіду Ag2S (вырабы з С. ў паветры цямнеюдь). Раствараецца ў азотнай (утвараецца серабра нітрат A gN 03) і гарачай канцэнтраванай сернай к-тах. 3 галагенамі ўгварае серабра галагеніды. Пры награванні ўзаемадзейнічае з халькагенамі, фосфарам, мы ш ’яком і вугляродам. Вядомы шматл ік к комплексныя злучэнні С., y якіх каардынацыйны лік С. роўны 2, 3 і 4, напр., комллексныя цыяніды шчолачных металаў М (Ag(CN)J. 3 інш. меіаламі ўгварае сплавы і ш матлікк штэрметаліды. Атрымліваюць пераважна я к пабочны прадукт пры перапрацоўцы свінцовых, цынкавых і медных руд. Выкарыстоўваюць y асн. для вырабу фота- і кінаматэрыялаў (30— 40% усяго С , якое вырабляецца), сярэбрана-цынкавых акумулятараў для касм. і абароннай тэхнікі, люстраў (гл. Серабрэнне), я к каталізатар y арган. сінтээе; сплавы для вырабу прыпояў, кантакгаў, злементаў рэле і інш. y элекгратэхніцы і элехтроніцы, манет, ювелірных вырабаў, сталовага і хім. посуду, пламбіравання і пратэзавання ў стаматалогіі; калоідны раствор С. як бактэрыцыдны прэпарат (каларгол, пратаргол). Літ:. М а л ы ш е в В.М., Р у м я н ц е в Д.В. Серебро. 2 нзд. М., 1987.
СЕРАБРЫСТЫЯ
341
нетыкі ў СССР. Чл.-кар. AH СССР (1933), акад. УАСГНІЛ (1935). Скончыў Маскоўскі ун-т (1914). У 1929 заснаваў і ўзначаліў лабараторыю генетыкі ў Біял. ін-це імя К.А.Ціміразева, y 1931 — сектар генетыкі і селекцыі ва Усесаюзным ін-це жывёлагадоўлі УАСГНІЛ. Арганізатар і з 1930 заг. кафедры генетыкі Маскоўскага ун-та. Навук. працы па генетыцы, селекдыі, гібрыдызацыі с.-г. жывёл і раслін. Прапанаваў і эксперым. пацвердзіў схему будовы гена, выказаў ідэю пра яго дыскрэтнасць, сфармуляваў тэорыю паходжання новых генаў шляхам дуплікацыі. Стварыў новы кірунак эвалюц. вучэння — генагеаграфію.
Я.Г. Міляшкевіч.
СЕРАБР0 САМАР0ДНАЕ, мінерал класа самародных элементаў, Ag. Колькасць серабра ў С.с. 99%. Mae прымесі вісмуту, медзі, жалеза, цынку, мыш’яку. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. У тварае выгнутыя і скручаныя воласападобныя, дротавыя (да 10 см), пласціністыя, шкілетныя і дэндрытавыя выдзяленні, тонкія ўкрапванні ў сульфідах. Колер серабрыста-белы. Бляск моцны металічны. Цв. 2—2,5. Шчыльн. 10,5 г/см3. Вельмі коўкі. Праваднік цяпла і алектрычнасці. Паходжанне гідратэрмальнае і гіпергеннае. Трапляецца ў поліметалічных і сульфідных радовішчах. Гал. кампанент сярэбраных руд. СЕРАБР0Ў Аляксандр Аляксавдравіч (н. 15.2.1944, Масква), савецкі касманаўт. Герой Сав. Саюза (1982). Лётчыккасманаўт СССР (1982). Канд. тэхн. н. (1974). Скончыў Маскоўскі фіз.-тэхн. ін-т (1967). 3 1976 y ракетна-касм. карпарацыі «Энергія» імя С.П.Каралёва, адначасова ў 1978—95 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю.А.Гагарына. 19—27.8.1982 з Л.І.Паповым і С.Я.Савіцкай здзейсніў (як бортінжынер) палёт на касм. караблі (КК) «Саюз Т-7» і арбітальнай станцыі (АС) «Салют-7» (вярнуўся на Зямлю на КК «Саюз Т-5»); 20—22.4.1983 (як касманаўтдаследчык) з У.Т.Цітовым і Г.М.Стракалавым — на КК «Саюз Т-8»; 6.9.1989—19.2.1990 (як бортінжынер) з А.С.Віктарэнкам — на КК «Саюз ТМ8» i АС «Мір»; 1.7.1993—14.1.1994 (як бортінжынер) з В.В.Цыбліевым і Ж.П.Эньерэ (Францыя) — на КК «Саюз ТМ-17» i АС «Мір». Правёў y космасе 372,95 сут. Здзейсніў 10 выхадаў y адкрыты космас. У.СЛарыёнаў. СЕРАБР0ЎСЮ Аляксандр Сяргеевіч (18.2.1892, г. Курск, Расія — 26.6.1948), рускі біёлаг, адзін з заснавальнікаў ге-
Унёс уклад y распрацоўку асноў селекцыі і гібрыдызацыі, метадаў генет. аналізу і ўвядзенне навук. распрацовак y с.-г. практыку. СЕРАБРЬІСТЫ ТРУС, мяса-шкуркавая парода трусоў. Выведзена ў СССР (Тульская і Палтаўская вобл.) скрыжаваннем мясц. чорных трусоў з пародай шампань. На Беларусі гадуюць аматары. Канстытуцыя моцная. Целасклад, характэрны для жывёл мяснога кірунку (шырокія грудзі і спіна, моцныя ногі з развітой мускулатурай). Маса 4—6 кг. Поўсць густая, аднародная, цёмна- або светла-серабрыстая, галава, вушы, пярэдняя ч. цела і лалы цёмныя. Плоднасць 7—9 трусянят. Вызначаецца скараспеласцю, высокім выхадам мяса добрай якасці, каштоўным футрам.
Серабрысты трус.
СЕРАБРЫСТЫЯ В0БЛАКІ. светлыя, празрыстыя воблакі, яюя часам з’яўляюцца ў верхняй частцы мезасферы на выш. 70—90 км. Паводле струкгуры нагадваюць лёгюя перыстыя воблакі. Уяўляюць сабой скопішча часцінак (ледзяньш крышталікі, вулканічны і касм. пыл) памерам 10'4— 10‘5 см, я к к добра рассейваюць сонечнае святло. Існуюць ад некалькіх мінут да некалькіх гадзін.
342
СЕРАБРЭННЕ
Назіраюцца ў Паўн. паўшар’і на шыротах 45—70° ад мая да жн., y Паўд. — на шыротах 40—65° y цёплы час года. Гл. таксама Воблакі, Воблачнасць. СЕРАБР&ННЕ, нанясенне на паверхню вырабаў слоя серабра для павышэння каразійнай стойкасці, эл. праводнасці, адбівальнай здодьнасці, антыфрыкцыйных уласцівасцей ці ў дэкар. мэтах. Таўшчыня сярэбранага пакрыцця ад доляў мікраметра да 30 мкм. С. метал. вырабаў робіцца гальванічным спосабам (гальванастэгіяй), радзей плакіраваннем (гарачай пракаткай або прасаваннем тонкага слоя серабра); неметал. (з пластмас, керамікі, шкла і інш.) — хім. спосабам (аднаўленнем серабра з водных раствораў яго солей), кандэнсацыяй пары серабра ў вакууме, катодным распыленнем, метадам упальвання і інш. СЕРАВАДАР0Д, найпрасцейшае хім. злучэнне серы з вадародам, H 2 S. Бясколерны газ з пахам тухлых яек, шчыльн. 1,538 кг/м 3, -60,35 °С. Раствараецца ў вадзе; водны раствор С. — с е р а в а дародная кіслата — слабая двухасноўная к -іа , якая ўтварае солі гідрасульфіды і сульфіды. Сумесі С. з паветрам (4,5— 45,5% С. па аб'ёме) выбухованебяспечныя. Пры награванні ў вільготным паветры С. узаемадэейнічае з большасцю металаў і іх аксідаў з утварэннем сульфідаў металаў. М оцны аднаўляльнік; моцнымі акісляльнікамі (азотная к-та, хлор) С. акісляецца да сернай кіслаты. С. ёсць y нафтавых і вулханічных газах, y вадзе некат. мінер. крыніц і лячэбных гразях; утвараецца пры раскладанні бялкоў. У п рам -сці атрымліваю ць я к пабочны прадукт пры ачыстцы наф ты , пры родны х і прамысл. газаў. Выкарыстоўваюць лераваж на для вытв-сці серы і сернай к-ты, a таксама для атрымання сульфідаў і сераарган. злучэнняў, y аналіт. хіміі. Атругаы, пашходжвае слізістыя абалонкі, органы дыхання; ГДК y a™, паветры 0,008 мг/м .
СЕРАВАДАР0ДНАЯ КІСЛАТА, гл. ў арт. Серавадарод. СЕРАВУГЛЯР0Д в у г л я р о д у дыс у л ь ф ід , злучэнне серы з вугляродам, CS2. Бясколерная вадкасць з прыемным пахам, шчыльн. 1263 к гД г (20 °С), 46,24 °С. На свягле часткова раскладаецца, таму жаўцее і пачынае смярдзець. Сумесь пары С. з паветрам (1,25— 50% С. па аб’ёме) выбухованебяспечная (захоўваюць С. пад слоем вады). Дрэнна раствараецца ў вадзе; неабмежавана змешваецца з дыэтылавым эфірам, этанолам, хлараформам; добра растварае тлушчы, алеі, смолы, каўчукі, серу, фоофар, ёд. Пры награванні (t > 150 °С) раскладаецца вадой з вылучэннем серавадароду. У прам-сці атрымліваюць узаемадзеяннем пары серы з метанам (прыродным газам) пры 500— 700 °С y прысутнасці сілікагелю або з драўняным вугалем пры 750— 1000 °С. Выкарыстоўваюць y вьгтв-сці віскозы і фунгіцыдаў, для вулканізацыі каўчуку, як растваральнік, экстрагент. Атругны, пашкоджвае нервовую і сардэчна-сасудзістую сістэмы; ГДК y атм. павстры 0,005 м г/м \
СЕРАДА Валерый Сцяпанавіч (5.12.1936, в. Акрыёны Петрыкаўскага р-на Го-
мельскай вобл. — 17.6.1997), бед. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1986), праф. (1987). Скончыў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (1959). У 1978— 97 заг. кафедры Бел. пед. ун-та. Навук. працы па эканам. тэорыі, праблемах развіцця нар. гаспадаркі, удасканальвання вытв. адносін, якасці прадукцыі, кіравання ў сферы адукацыі. Te.: Вопросы научного творчества студентов: (Методнка, теорня, практака). Мн., 1975 (разам з М.І.Базылевым); Научно-техннческнй прогресс н качество промышленной продукцнн. Мн., 1978; Резервы развнтня народного хозяйства. М н., 1986; Экономмческкй словарь-справочннк. Мн., 1989 (разам з М.А.Кушыным, І.С.Святліцкім); Эканамічная тэорыя. Ч. 1— 3. М н., 1994; Экономнка для всех: вопр. н размышлення. Вып. 1. М н, 1995; Экономнка н упрааленме в сфере образовання. Мн., 1999 (у сааўт.). П.М.Бараноўскі.
СЕРАДХ Янка (Іван Мікітавіч; 13.5.1879, в. Задзвея Баранавіцкага р-на Мінскай вобл. — пасля 19.11.1943), дзеяч бел. нац. руху. Скончыў Варшаўскі ветэрынарны ін-т (1903). У 1905—06 y арміі, знаходзіўся на Маньчжурскім фронце. У 1907— 11 працаваў ветэрынарам y Мінскай губ., адначасова выкладаў y Мар’інагорскім с.-г. вучылішчы. Быў чл. Бел. сацыяліст. грамады, з 1914 публікаваўся на с.-г. тэмы ў час. «Саха». У 1-ю сусв. вайну на фронце, вайск. ветэрынар. 3 1917 уключыўся ў бел. нац,вызв. рух. Старшыня прэзідыума Усебеларускага з ’езда 1917, Рады Беларускай Народнай Рэспублікі (1918). У 1918 чл. ЦК Беларускай партыі сацьіялістаў-федэралістаў, y 1919—20 уваходзіў y Часовы Бел. нац. к-т, прэзідыум Найвышэйшай рады Беларускай Народнай Рэспублікі. У 1921—25 навук. супрацоўнік, заг. б-кі Інбелкульта, выоадчык Мінскага бел. пед. тэхнікума, y Наркамаце земляробства БССР. Арганізатар і дырэктар Мінскага ветэрынарна-заатэхн. тэхнікума (1923—24). У 1925—29 дацэнт Бел. с. -г. акадэміі ў Горы-Горках, адначасова ў 1927 навук. супрацоўнік Бел. НДІ сельскай і лясной гаспадаркі. 3 пач. 1930 жыў y Мінску. Аўтар прац па пытаннях ветэрынарыі і сельскай гаспадаркі. 4.7.1930 арыштаваны па справе т. зв. «Саюза вызвалення Беларусі», 10.4.1931 сасланы на 5 гадоў y Яраслаўль. 27.12.1941 паўторна асуджаны на 10 гадоў зняволення. Датэрмінова вызвалены 19.11.1943 з Краслага (Краснаярскі край). Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны ў 1988 і 1989. Ю.Р.Васілеўскі.
СЁРАДЗСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewodztwo Sieradzkie), былая адм.-тэр. адзінка ў цэнтр. ч. Польшчы. 3 1999 y складзе Лодзінскага ваяводства. СЕРАД0ВАЯ Р&ЧКА, рака ў Маларыцкім і Брэсцкім р-нах, левы прыток р. Спанаўка (бас. р. Зах. Буг). Даўж. 28 км (разам з каналам). Пл. вадазбору 115 км2. Цячэ на ПдЗ Брэсцкага Палесся. Пачынаецца за 1,5 км на У ад в. Хмялёўка Маларыцкага р-на, вусце за 2 км на ПнУ ад в. Знаменка Брэсцкага р-на. Каналізавана 11,6 км рэчышча ў ніжнім і 9 k m y верхнім цячэнні.
c é p a -д у - э с п і н ь Ас у
(Serra do Espinhaço), группа горных хрыбтоў y Бразіліі, на У Бразільскага пласкагор’я, па правабярэжжы р. Сан-Франсіску, памЬк 15—21° паўд. ш. Уласна С.-д.-Э. наз. паўд. ч. паміж 16—20° паўд. ш. Выш. да 2107 м (г. Сол). Уяўляюць сабой выхады шчыльных метамарфічных парод, пераважна кварцытаў. На Пд радовішчы жал. (Ітабіра) і марганцавых руд, a таксама алмазаў, золата. На ўсх. схілах вільготныя лясы, на зах.—ксерафітныя хмызнякі і рэдкалессі. СЕРАДЫЯГН0СТЫКА (ад лац. serum сываратка + дыягностыка), выяўленне дыягназу інфекц. і неінфекц. захворванняў або вызначэнне антыгенных характарыстык тканак чалавека (напр., груп крыві) з дапамогай сералагічных даследаванняў. Засн. на выяўленні антыгенаў або антыцел y крыві (інш. вадкасцях) і тканках арганізма. Для С. выкарыстоўваюць рэакцыі аглюцінацыі (зліпанне і выпадзенне ў асадак бактэрый, клетак крыві, тканак і інш.), нейтралізацыі, прэцыпітацыі (асаджэнне комплексу антыген-антыцела ў выніку злучэння растваральнага антыгена с антыцелам), радыеімуналагічныя, імунаферментныя і інш. метады. /. М. Семяненя.
СЕРАКАРАТНЙНКА, рака ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл., левы прыток р. Лучоса (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 24 км. Пл. вадазбору 356 км2. Выцякае з Дзевінскага воз. (у некат. даведніках за пач. ракі прымаюцца сутокі рэк Добрынка і Зерамнянка за 1 км на У ад в. Добрына, дзе яна вядома пад назвай Серакаротня), цячэ праз воз. Серакаротня. Вусце за 500 м на ПнУ ад в. Шылы. СЕРАКАР0ТНЯ, возера ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Лучоса, за 34 км на У ад г. Сянно. Пл. 1,75 км2, даўж. 5,2 км, найб. шыр. 650 м, найб. глыб. 5,8 м, даўж. берагавой лініі 12,3 км. Пл. вадазбору 194 км2. Катлавіна лагчыннага тьшу. Схілы выш. 10— 15 м (на 3 да 20 м), на У і ПдУ выш. 4—5 м, пад хмызняком, часткова разараныя. Тэраса выш. 1,5 м. Берагі на Пн зліваюцца са схіламі, на Пд і 3 нізкія, на У участкамі сплавінныя. Мелкаводдзе пясчанае, астатняя ч. дна ілістая. Паласа надводнай расліннасці шыр. да 30 м, месцамі адсутнічае. Моцна зарастаюць зах. і ўсх. ч. возера. Расце ахоўны від флоры Беларусі — наяда марская. Праз С. цячэ р. Серакаратнянка. СЕРАК0Ў Іван Сцяпанавіч (н. 23.8.1946, в. Язычкава Дрыбінскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне заатэхніі. Д-р с.-г. н. (1998), праф. (1999). Скончыў БСГА (1971), з 1973 працуе ў ёй (у 1993—98 заг. кафедры). Навук. працы па выкарыстанні вітамінаў і інш. біялагічна-актыўных рэчываў y кармавых дабаўках y рацыёнах с.-r. жывёл. Te.: Теоретвческне н практнческме аспекты нспользовання вмтамннов U, В|2 н коэнзнма В12 в рацнонах свнней. Горкн, 1999; Племенная рабога в пчеловодстве с основамн бнометрнн. М н., 1999.
СЕРАК0ЎСКІ (Sierakowski) Зыгмунт (Сігізмунд; псеўд. Д a л е н г a; 30.5.1826, с. Лісавое Маневіцкага р-на Валынскай вобл., Украіна — 27.6.1863), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 y Польшчы, Лігве і Беларусі. Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це (1845—48), скончыў Акадэмію Генштаба ў Пецярбургу (1859). У 1848 за ўдзел y студэнцкіх гуртках высланы радавым y Арэнбургскі корпус, дзе пасябраваў з Т.Р.Шаўчэнкам, Б.Залескім. У 1856 вярнуўся ў Педярбург, падтрымліваў сувязі з М.АДабралюбавым, М.Г.Чарнышэўскім, супрацоўнічаў y час. «Современннк». Арганізатар і кіраўнік ваен.-рэв. арг-цыі ў Пецярбургу, членамі якой былі браты В. і К.Каліноўскія. Чл. арг-цыі выступалі супраць сац., нац і рэліг. прыгаёту, за бурж.-дэмакр. пераўтварэнні ў Расіі, за свабодную і незалежную Рэч Паспалітую, узаемадзейнічалі з польскімі канспіратарамі з партыі «чырвоных», з «Зямлёй і воляй», К-там рускіх афіцэраў y Полыпчы. У час замежных паеэдак (1860—61, 1862) сустракаўся і зблізіўся з АІ.Герцэнам, М.П.Агаровым, Дж.Гарыбальдзі, наладзіў канспіратыўныя сувязі з подьскай рэв. эміграцыяй. Да пач. паўстання працаваў y Геншгабе. У снеж. 1862 прызначаны ваен. нач. паўстання ў Літве. Вясной 1863 на Ковеншчыне арганшаваў паўстанцкае злучэнне (2 тыс. чал.). Прыхільнік цеснай сувязі польскага паўстання з агульнарус. рухам. Імкнуўся аб’яднаць рух літ. сялян на чале з АМацкявічусам з бел. паўстанцкімі атрадамі К.Каліноўскага. 7—9.5.1863 паўстанцы С. разбіты пад мяст. Біржы, паранены С. ўзяты ў палон. Павешаны на Лукішскай плошчы ў Вільні. Тв.: Запнска З.Сераковского «Вопрос польскяй» / / Русско-польскне революцнонные связн. М., 1963. T. 1. Літ.: Д ь я к о в В.А Снтазмунд Сераковскнй. М., 1959; С м н р н о в АФ. Снггомунд Сераковсклй. М., 1959. Г.В.Кісялёў. СЕРАК0ЎСКІ Юзаф (каля 1750— 1817), адзін з кіраўнікоў паўстання 1794 y Польшчы, на Беларусі і ў Літве, генерал. Вучыўся ў Варшаве ў корпусе кадэтаў. Быў вядомы. як здольны вайсковы інжынер і артылерыст. У ліп.—жн. 1794 на чале 4-тысячнага корпуса прайшоў рэйдам ад мяст. Высокае (праз Шарашова, Пружаны, Ружаны) да Слоніма. Удзельнік Крупчыцкага бою 1794 і бою пад Брэстам. СЕРАЛ0ГІЯ (ад лац. serum сываратка + ..логія), раздзел імуналогіі, які вывучае механізмы сералагічных рэакцый, магчымасці іх выкарыстання ў біялогіі і медыцыне. Сералагічныя рэакцыі пашыраны для дыягностыкі захворванняў, вызначэння ангыгенных уласцівасцей біял. тканак (груп крыві, ступені чужароднасці органаў, што перасаджваюцца), гармонаў, лек. сродкаў, вывучэння механізшў працэсаў жыццядэейнасці і іх парушэнняў. Гл. таксама Серадыягностыка.
Літ.: Н н к н т н н В.М. Справочннк серологнческнх реакцлй. Кшпннев, 1977; Нммунологнческне методы. М., 1987; Руководство по ннфекцнонным болезням. СПб., 2000. І.М. Семяненя. CEPÂM, востраў на У Малайскага архіпелага, y складзе Малукскіх а-воў. Тэр. Інданезіі. 17,1 тыс. км2 (з прылеглымі астравамі 18,7 тыс. км2). Гарысты, выш. да 3019 м (г. Біная). На вузкай паласе ўзбярэжжа нізіны. Каля берагоў месцамі каралавыя рыфы. Клімат экватарыяльны, вільготны. Т-ра паветра на працяіу года 25—27 °С, ападкаў на раўнінах да 2000 мм, y rapax да 4000 мм за год. Густыя вільготныя трапічныя лясы, на Пд участкі мусонных лясоў. На прыбярэжных раўнінах вырошчваюць какосавую пальму, тытунь, каўчуканосы. Трапічнае земляробства, рыбалоўства. На паўн. беразе порт Вахай. с е р а н ч Ан ы
, другая назва воз. Саран-
чаны. СЕРАПІЁН УЛАДЗІМІРСКІ (7— 1275), старажытнарускі пісьменнік-прапаведнік. Архімандрыт Кіева-Пячэрскага манастыра, з 1274 епіскап Уладзімірскі. 3 яго «слоў» (пропаведзі, павучанні) дайішю 5 y зб-ках «Залатая чэпь» (14 ст.), «Паісіеўскі» (14 — пач. 15 ст.), «Ізмарагд», «Златавуст». Гал. тэма — пакуты рус. народа ў сувязі з мангола-татарскім нашэсцем. Славіў ратныя подзвігі абаронцаў роднай зямлі, выказваў надзею на вызваленне Русі і дакараў князёў, якія сваімі нязгодамі наклікалі на яе бяду як боскую кару за іх грахі, асуджаў сац. несправядлівасць, выкрываў забабоны, заклікаў да маральнага ўдасканалення. Ім уласцівы актуальнасць зместу, вобразнасць, паэтычнасць, эмацыянальнасць, дынамічнасць, рытмічнасць. Апрача царк. кніжнасці апіраўся на апокрыфы і нар. легенды, развіваў лепшыя традыцыі аратарскай прозы Іларыёна і Кірылы Тураўскага. Літ:. Памятнлкн ллтературы Древней Русн, XIII в. М., 1981. лЛ.Кароткая. «СЕРАПІЁНАВЫ БРАТЬІ» (па назве гуртка сяброў y аднайм. рамане Э.ТА .Гофмана), літаратурная група ў Пеграградзе ў 1921—29. Узнікла пры арг-цыі работнікаў мастацгваў «Дом мастацгваў». Уваходзілі — І.Груздзеў, М.Зошчанка, У.Іванаў, В.Каверын, ЛЛунц, М.Нікіцін, Л.Палонская, М.Сланімскі, М.Ціханаў, К.Федзін. У «Паргызанскіх аповесцях» Іванава, рамантычных баладах Ціханава, сатыр. апавяданнях Зошчанкі, рамане Федзіна «Гарады і гады» і інш. іх творах самабытна і рознабакова адлюстравана рэв. эпоха. Адзіны сумесны зб. — «Серапіёнавы браты» (1922). Падкрэслівалі сваю апалітычнасць. Шмат увагі аддавалі засваенню тэхналогіі мастацтва ў дыяпазоне ад рус. псіхал. рамана да вострасюжэтнай прозы Захаду. За імкненне да эксперыменту «С.6.» часам абвінавачвалі ў фармалізме. Літ.: Г о р ь к н й М. Групш «Серапноновы братья» / / Лкгературное наследство. М., 1963. Т. 70; K a в е р н н В. Освешенньіе окна. М„ 1978. С. 406—544.
СЕРАТЭРАПІЯ____________ 343 СЕРАПІС, С a р a п і с, божышча, культ якога быў уведзены ў эліністычным Егіпце царом Пталамеем I [305—283 да н.э.]. Егіпцяне атаясамлівалі С. з богам урадлівасці Асірысам, часам са свяшчэнным быком Апісам. Як і Асірыс, ён лічыўся ўладаром мёртвых, падаўцом урадлівасці і богам-лекарам. Грэкі атаясамлівалі яго з Зеўсам. Культ С. быў пашыраны, акрамя Егіпта, ва ўсім эліністычным свеце. СЕРАПРАФІЛАКТЫКА (ад лац. serum сываратка + прафілактыка), увядзенне ў арганізм антыцел супраць мікраарганізмаў або іх таксінаў для прафілактыкі інфекц. хвароб. Пры С. ўводзяць імунаглабуліньі, імунныя сывараткі, y выніку ўзнікае пасіўны імунітэт (да 2—4 тыдняў). Ужываюць пры высокай рызыцы заражэння з мэтай прадухілення батулізму, слупняку, дыфтэрыі, сібірскай язвы і інш. Эфектыўнасць С. тым большая, чым раней яна праведзена. Калі пасля С. чалавек захварэў, хвароба працякае менш цяжка, радзей узнікаюць ускладненні і інш. І.М.Семяненя. СЁРАС-КАЛАРАДАС (Cerros Colorados), вадасховішча на ПдЗ Аргенціны. Створана на р. Неўкен y 1969—71. Пл. 607 км2, аб’ём вады 43,4 км3, даўж. 55 км. Выкарыстоўваецца для энергет. мэт і ірыгацыі. CEPACKÉP (тур. sarasker), y Асманскай імперыі першапачаткова галоўнакамандуючы арміяй, якога выбіралі з ліку пашоў; y канцы 19 — пач. 20 ст. — ваен. міністр. Акрамя таго, з канца 16 ст., калі тур. султаны ўхіліліся ад асабістага камандавання войскамі, тыгул С. насілі нам. вял. везіра, якія кіравалі войскамі. Тытул С. скасаваны ў пач. 20 ст. CEPATAHÏH (ад лац. serum сываратка + грэч. tonos напружанне), біялагічна актыўнае рэчыва, адзін з медыятараў нерв. сістэмы. Удзельнічае ў перадачы нерв. імпульсаў, садзейнічае надыходу сну, прыгнечвае болевую адчувальнасць, зніжае т-ру цела, выклікае скарачэнне гладкіх мышцаў, павялічвае згусальнасць крыві, валодае радыеахоўнымі ўласцівасцямі і інш. Прысутнічае ў тканках большасці жывёл і раслін (шмат y бананах, ананасах). У млекакормячых і чалавека да 90% С. ўгрымліваецца ў кішэчніку, ёсць таксама ў трамбацытах, гіпаталамусе, эпіфізе. Недахоп С. ў мозгу адзначаецца пры дэпрэсіях, эпілепсіі і інш., лішак прыводзіць да спазмы бронхаў, боляў y жываце. У медыцыне выкарыстоўваюць як кроваспыняльны сродак. І.М.Семяненя. СЕРАТЭРАПІЯ (ад лац. serum сываратка + тэрапія), метад лячэння шляхам увядзення імунных сываратак або імунаглабулінаў. Распрацаваў ЭА.Берынг. Выкарыстоўваюць пры дыфтэрыі, слупняку, інш. хваробах, таксама пры імунадэфіцытных станах, з мэтай прыгне-
344
СЕРАФІМОВІЧ
чання імунітэту ў транспланталогіі і інш. Пры С. бываюць ускладненні — алергічныя рэакцыі (амаль да анафілактычнага шоку, гл. Анафілаксія). СЕРАФІМ0ВІЧ (сапр. П a п о ў) Аляксандр Серафімавіч (19.1.1863, станіца Ніжнекурмаярская Цымлянскага р-на Растоўскай вобл., Расія — 19.1.1949), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це (1883—4І7). За рэв. дзейнасць сасланы ў Архангельскую губ. (1897—90). У 1926—29 рэдагаваў час. «Октябрь». Адзін з арганізатараў Саюза пісьменнікаў СССР. Друкаваўся з 1899. Першая кніга — «Апавяданні і нарысы» (1901). У ранніх творах раскрываў драматызм штодзённай барацьбы чалавека за выжыванне. У аповесці «Пяскі» (1908), рамане «Горад y стэпе» (1912) — маральная праблематыка, звязаная з развіццём капіталізму ў горадзе. Раман «Жалезны паток» (1924), y аснове якога гіст. факт — паход Таманскай арміі (1918), лічыўся класікай сацыялістычнага рэалізму. Аўтар нарысаў пра калектывізацыю (серыя «Па данскіх стэпах», 1931), грамадз. і Вял. Айч. войны, артыкулаў пра л-ру. С. наведваў Беларусь, бьіў асабіста знаёмы з Я.Купалам, Я.Коласам, Ц.Гартным, П.Галавачом, МЛыньковым і інш., удзельнічаў y рабоце 2-га пленума праўлення БелАПП (1931). На бел. мову яго творы перакладалі С.Іва, П.Місько, С.Хурсік і інш. Дзярж. прэмія СССР 1943. Тв.: Собр. соч. Т. 1— 7. М „ 1959—60; Бел. пер. — Вераб’іная ноч: Апавяданні. Мн., 1930; Горад y стэпу. Мн., 1930; Жывы астрог: Апаввданні. Мн., 1930; Сопка з крыжамі: Апавяданні. Мн., 1930; У нумары. Мн., 1930; У сям ’і: Апавяданне. Мн., 1930; Працавітыя юнакі: Апавяданні. Мн., 1931; Стачка. Мн., 1932; Жалезны паток. 3 вьвд. Мн., 1936; Апавяданні. Мн., 1937 (на вокл.: 1938). Л і т В о л к о в А.А. Творческнй пуіь А.С. Серафнмовнча. 2 нзд. М., 1963; X н г е р о в н ч Р.Н. Путь пнсателя: Повесть о Серафнмовнче. 3 нэд. М., 1963; Воспомннання современннков об А.С.Серафнмовнче. М., 1977; Ч a л м a е в В.А. Серафнмовнч. Неверов. М., 1982.
СЕРБАЛЎЖЫЦКІЯ М 0В Ы , блізкія паміж сабою верхнялужьшкая і ніжнялужыцкая мовы сербаў-лужычан. Належаць да паўн. падгрупы зах. групы славянскіх моў. Распаўсюджаны ў Германіі вакол гарадоў Баўцэн (па-сербалужыцку Будышын) і Котбус (па-сербалужыцку Хосебуз). Больш пашырана верхнялужыцкая мова. С.м. уласцівы: y фанетыцы — націск фіксаваны на 1-м складзе, пратэтычны гук w перад u, о, змякчэнне шэрагу зычных; y марфалогіі — парны лік, клічны склон y назоўніках м.р. адз.л., архаічныя дзеяслоўныя формы (аорыст, імперфект, плюсквамперфект), адсугнасць кароткіх прыметнікаў; y лексіцы — шмат калек, запазычанняў з ням. мовы, словы чэш. і польскага паходжання. Асн. адрозненні верхнялужыцкай і ніжнялужьшкай моў: адпаведнасць верхнялужыцкага праточнага h
ніжнялужыцкаму выбухному g, верхнялужыцкага С ніжнялужыцкаму с (цоканне); на месцы палатальных t, d y верхнялужыцкай 6, dz, y ніжнялужыцкай s, z i інш. Пісьменства і друкаваныя кнігі з 16 ст. Сфарміраваліся 2 літ. мовы: верхнялужыцкая (мова паўд. Лужыцы, якая ўваходзіла ў склад Саксоніі, цэнтр г. Будышын) і ніжнялужьшкая (мова паўн. Лужыцы, якая ўваходзіла ў склад Прусіі, цэнтр г. Хосебуз). Усе сербалужычане двухмоўныя: разам з С.м. карыстаюцца ням. мовай. Алфавіт на аснове лацінкі. Літ:. Е р м а к о в а М .Н. Очерк грамматнкн верхнелужяцкого лнтературного языка: Морфологня. М., 1973; Т р о ф н м о в н ч К.К. Серболужлцкнй язык. Мн., 1989.
не. М н., 1928; Археалагічныя помнікі Ушацхага раёна Полацкай акругі / / Зап. адда. гуманіг. навук БАН. М н., 1930. Кн. 11. Пр. археал. хамісіі, т. 2; Археалагічныя абследаванні ў вадазборах рэк Проні — Ухлясці ў был. Маіілёўшчыне / / Працы секцыі археалогіі Інта гісторыі БАН. М н., 1932. Т. 3. Літ.: Б а н д а р ч ы к В.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі. Пачатак XX ст. М н., 1970; Я г о ж. Гісторыя беларускай савецкай этнаграфіі. Мн., 1972; Ц і ш ч а н к а І.К. 3 творчай спадчыны І.А Сербава / / Помніхі гісторыі і культуры Беларусі. 1974. №1.
В. С.Вяргей.
Н.В.Івашына.
СЕРБАНТ0ВІЧ Анатоль Станіслававіч (13.5.1941, в. Ордаць Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл. — 21.3.1970), бел. паэт. Скончыў БДУ (1965). Працаваў y газ. «Піянер Беларусі» і час. «Бярозка». Друкаваўся з 1959. Аўтар зб-каў паэзіі «Азбука» (1966), «Міннае поле» (1968), «Пярсцёнак» (1971), y якіх змешчаны вянкі санетаў «Васілёк», «Курганы», «Саддат», балады, лірычныя вершы пра маладосць, хараство жыцця, каханне. СЁРБАЎ Ісак Абрамавіч (27.5.1871, в. Кульшычы Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл. — 21.1.1943), бел. этнограф, фалькларыст, археолаг. Правадз. чл. Інбелкульта (1922). Канд. гіст. н. (1934). Скончыў Полацкую настаўніцкую семінарыю (1892), Маскоўскі археал. ін-т (1918). Працаваў настаўнікам y Мінску, Гомелі, Вільні, Троках, Хоцімску, Стоўбцах. У 1910— 12 як член Паўн.-Зах. аддзела Рус. геагр. т-ва наладзіў шэраг экспедыцый па Беларусі. У 1917—18 заг. адцзела нар. асветы ў г. Сальцы Наўгародскай губ., з 1919 y аддзелах нар. асветы Магілёўскай і Гомельскай губ. 3 1923 выкладчык, заг. кафедры этнаграфіі БДУ, супрацоўнік секцыі этнаграфіі Ін-та гісторыі АН БССР. У Вял. Айч. вайну выкладчык Тамбоўскага пед. ін-та. 3 1900 вывучаў побыт, матэрыяльную культуру, вусную паэт. і муз. творчасць бел. народа. Сабраў багатыя калекцыі нар. адзення і мастацтва, на аснове якіх выдадзены альбом «Беларускае народнае мастацтва* (1951). Першы з бел. этнографаў стварыў вял. фотатэку (каля 5 тыс. фотаздымкаў), y якой зафіксаваны тыпы адзення жыхароў розных куткоў Палесся, жылля, гасп. пабудоў, вырабы рамёстваў і інш. Сабраныя этнагр. матэрыялы і назіранні абагульнены ў працах «Сяло Вялікае: Малюнкі з жыцця Беларусі» (1910), «Паездкі па Палессі 1911 і 1912 гг.» (1914), «Беларусы-сакуны» (1915). У 2-й пал. 1920-х г. правёў раскопкі грунтавога могільніка 5—8 ст. каля Новага Быхава, даследаваў курганы дрыгавічоў (каля Мінска і Мазыра), радзімічаў (каля Новага Быхава, y басейнах рэк Проня і Ухлясць), крывічоў (па р. Ушача). Вывучыў каля 100 насыпаў, абследаваў і апісаў бодыіі за 30 гарадзішчаў, селішчаў і стаянак. Te:. Археалагічныя раскопкі ў аколіцах Менску ў 1925 г. М н., 1927; Вічынскія паля-
І.АСербаў
В.Ф.Сербін.
CÉPBA-XAPBÂTA-CJIABÊHCKAE КАРАЛЁЎСТВА, адна з назваў дзяржавы Югаславія ў 1918—29. СЕРБАХАРВАЦКАЯ MÔBA, гл. ў арі. Сербская мова, Харвацкая мова. СЕРБЕДАРЫ, с а р б а д а р ы (перс. — шыбенікі), удзельнікі нар. руху ў Цэнтр. Азіі і Усх. Іране ў 14 ст. Заснавальнік руху С. — шэйх Халіфэ, які выступіў y г. Харасан з пропаведцзю шыізму супраць правіделяў-сунітаў. Пасля забойства ў 1335 Халіфэ яго справу працягваў шэйх Хасан Джуры. Ён заснаваў асобнае рэліг. брацтва (тарыкат), падтрыманае насельніцтвам Харасана. У выніку нар. паўстання ў Харасане С. захапілі г. Себзевар, які зрабілі сваёй сталіцай (1337), потым — Нішапур і Тус. Галава С. — Веджых ад-дзін Масуд абвясціў сябе султанам. У 1353 С. разбілі войска апошняга правіцеля Хулагуідаў дзяржавы Туга Цімура. 3 часам дзяржава С. ператварылася ў звычайную феад. дзяржаву, якая была знішчана войскамі Цімура ў 1381. Паўстанні С. адбыліся таксама ў Самаркандзе (1365), Кермане (1373—74) і Себзевары (1383). СЕРБЁНТА Віталь Андрэевіч (14.6.1895, в. Люкяй Марыямпальскага пав., Літва — 26.10.1980), бел. гісторык і філосаф. Акад. АН Беларусі (1931), праф. (1930), д-р гіст. н. (1934). Скончыў гіст.-філал. (1920) і мед. (1922) ф-ты Харкаўскага ун-та, Ін-т чырв. прафесуры(1924). Удзельніх рэв. руху, рэдакгар падп. і легальных выданняў y Лігве, Маскве, Варонежы, Харкаве. 3 1917 чл. Харкаўскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. 3 1920 заг. аддзела друку Харкаўскага губкома КП(б)У, сакратар ЦБ Літоўскіх секцый пры ЦК КП(б)У; рэдактар літ. газ. «Darbininkn balsas» («Голас рабочага»), час. «Raudonôju
Dirva» («Чырвоная ніва»), газ. «Красные резервы», «Красноармейская страніца», «Коммуннст» [орган ЦК КП(б)У]. У 1922—23 выкладаў y ІСамуніст. ун-це нац. меншасцей Захаду імя Ю.Мархлеўскага (Масква). У 1924—25 заг. Віцебскай іубсаўпартшколы. У 1924—34 дацэнт, поггым праф. БДУ і Камуніст. ун-та. У 1925—27 нам. заг. аддзела друку ЦК КП(б)Б. У 1929—32 дырэктар Ін-та гісторыі партыі пры ЦК. КП(б)Б. У 1931— 37 чл. Прэзідыума, y 1932—37 заг. сектара Ін-та гісторыі АН Беларусі. Абвінавачаны ў патуранні антыпартыйным групам y бел. гіст. навуцы, 22.5.1937 арыштаваны і асуджаны на 10 гадоў. У 1956 рэабілітаваны. 3 1957 заг. сектара, з 1967 ст. навук. супрацоўнік Ін-та філасофіі і права АН Беларусі. Працы па філасофіі і сац. думцы на Беларусі і Літве. Адзін з рэдактараў перакладу збораў твораў У.І.Леніна ў 12 т. на бел. мову (1925—33). Сааўтар кніг «3 гісторыі філасофскай і грамадска-палітычнай думкі Беларусі» (1962), «Нарысы гісторыі марксісцка-ленінскай філасофіі ў Беяарусі, 1919—1968» (1968). ВЛАстрога. СЕРБІН Васіль Феадосьевіч (н. 24.2.1918, г. Харкаў, Украіна), бел. і рас. дырыжор, хормайстар. Засл. арт. Беларусі (1954). Засл. дз. маст. Беларусі (1961). Нар. арт. Расіі (1970). Вучыўся ў Харкаўскай кансерваторыі (1937—41). 3 1945 маст. кіраўнік і гал. дырыжор ансамбляў песні і танца Уральскай ваен. акругі, Паўд. групы войск, Бел. ваен. акругі, Групы сав. войск y ГДР. 3 1973 маст. кіраўнік, з 1983 дырыжор бюро спец. мерапрыемстваў Бел. філармоніі. Аўтар песень «Да спаткання, сталіда», «Марш мінскіх сувораўцаў», «У Беларусі мы служым» і інш. ча вершы бел. паэтаў ААстрэйкі, А.Бачылы, П.Броўкі, М.Танка, П.Харкова, М.Ясеня, апрацовак бел. і рус. нар. песень для мужч. хору. Дзярж. прэміі мастацгваў ГДР 1968, 1972. А.Я.Рокава. СЕРБІН Нектарый, мастак 16 ст. Паходзіў з Сербіі. У 1557 y Супрасльскай царкве-крэпасці выканаў размалёўкі «Хрыстос уседзяржыцель» y гал. купале і сцэн на евангельскія сюжэты на сценах храма. СЁРБІЯ (Cp6Hja), Р э с п у б л і к а С е р б і я (Республнка Србціа), рэспубліка ў складзе Саюзнай Рэспублікі Югаславіі. Займае большую ч краіны (88,4 тыс. км2 са 102 тыс. км2) і канцэнтруе большую ч. насельніцтва (каля 10 млн. чал. з 10,7 млн. чал. y краіне, 2000). Сталіца — г. Бялград. У адм. адносінах падзяляецца на акругі і абшчыны. Сербы складаюць каля 70%, албанцы — каля 17% (пераважна ў б. аўт. краі Косава), венгры — каля 4% (пераважна ў б. аўт. краі Ваяводзіна) насельніцтва. Жывуць таксама румыны, харваты, чарнагорцы, цыганы і інш. Паўн. ч. знаходзіцца на паўд. ускраіне Сярэднедунайскай раўніны, y цэнтры і на Пд — Сербскае нагор’е, Усх.-Сербскія
горы, частка Дынарскага нагор ’я, катлавіны Косава Поле і Метохія. Найвыш. пункт (2764 м) на мяжы з Албаніяй, y хр. Карабі. Клімат умераны, кантынентальны. Ападкаў 500—800 мм за год, y rapax да 1000 мм. 3 карысных выкапняў ёсць мёдныя і свіндова-цьгакавыя руды, каменны і буры вугаль, нафта і прыродны газ. Лясы, пераважна букавыя (займаюць каля 27% тэр.), захаваліся ў гарах. У гаспадарцы рсшя прам-сці і сельскай гаспадаркі прыкладна аднолькавая. У прам-сці найб. развітыя энергетычныя, горназдабыўная, металург. і маш.-буд. галіны. Энергетыка базіруецца на выкарыстанні бурага і каменнага вугалю. ГЭС Джэрдап на Дунаі (сумесная з Румыніяй), значныя ГЭС на рэках Дрына, Уласіна, Лім і інш. Вылучаюцца здабыча, выплаўка і пракат медзі і сурмы, здабыча свінцу і цынку. Чорная металургія прадстаўлена камбінатам y г. Смедарава. У хім. прам-сці значная вытв-сць сернай кіслаты і мінер. угнаенняў, выпуск чггучных валокнаў і нафгахім. прадукцыі. Шматгаліновае машынабудаванне: электратэхніка і элекгроніка, выгв-сць с.-г. машьш, горнага абсталявання, грузавых і легкавых аўтамабіляў і інш. Развіты тэкст., гарбарна-абутковая, харч. і інш. галіны прам-сці. Гал. прамысл. цэнтры: Бялград, Нові-Сал, Ніш, Субаціца, Крагуевац, Прышціна. Сельская гаспадарка збожжава-жывёлагадоўчага кірунку. Вырошчваюць кукурузу, пшаніцу, жыта, цукр. буракі, каноплі, сланечнік, бульбу, гародніну. Садоўніцтва (найб. сліва) і вінаградарства. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней і авечак. Птушкагадоўля. Збожжавая гаспадарка найб. развіта ў раўнінных раёнах на Пн, жывёла-
СЕРБІЯ М а ш т а б 1 :6 5 0 0 0 0 0
Л
. д м е з ё в а ш а р ій й
•Калача
ЗмакаО?'™/' , / ■ ©С омба|
РЗШЫЦА
( П а н ч а в ; ц С ь а з ія ш
і
Оршава) і Ш абац іЛ о з н іц а
ІП ^ а р а в а ц
Валева
М лад зеі
х р П е т р ів а ц
’ П р ы ба й С ь е н іц а J , Н о в і- П І
Н ік ш ы ч : ід г о р ы ц а
гадоўля — y цэнтр. і паўд. горных раёнах. Транспарт. чыг. і аўгамабільны. Суднаходства па Дунаі і Саве. Гісторыя. На тэр. сучаснай С. злаўна жылі ілірыйскія і фракійскія плямёны, моцна раманізаваныя ў выніку заваявання Стараж. Рымам (229 да н.э. — 106 н.э.). 3 395 н.э. большая ч. гэтых зямель y складзе Візантыі. У 4—6 ст. на тэр. С. нападалі вестготы, гуны, авары. У 7 ст. сюды прыйшлі слав. плямёны, якія падпарадкавалі і асімілявалі мясц.насельніцтва. 3 8 ст. пачала фарміравацца сербская народнасць і складваліся феад. адносіны. У 9 ст. сербы прынялі хрысціянства. У сярэдзіне 10 ст. ўзнікла Сербскае княства. У пач. 11 ст. С. падпарадкавана Візантыяй. У 2-й пал. 12 ст. тут узмацнілася княства Рашка, дзе вял. жупанам (князем) y 1168—96 быў Стэфан Нэманя (Няманя) — заснавальнік дынастыі Няманічаў. Пры ім вакол Рашкі склалася адзіная сербская феад. дзяржава (з 1217 каралеўства, з 1345— 46 царства), дасягнута незалежнасць ад Візантыі. У 1219 абвешчана аўтакефалія (фактычная незалежнасць) сербскай правасл. царквы. Кароль (з 1346 цар) Стэфан Душан [1331— 55] пашырыў сваю ўладу на амаль усе сербскія, македонскія, албанскія і ч. грэч. зямель. У 2-й пал. 14 ст. царства Няманічаў распалася. У выніку паражэння на Косавым Полі (1389) С. трапіла ў васальную залежнасць ад туркаў, y 1459 уключана ў Румелійскі эялет Асманскай імперыі. У 16— 18 ст. сербы неаднаразова (1594, 1597— 98, 1688—90, 1711) паўставалі супраць тур. няволі. У выніку сербскіх паўстанняў пачатку 19 стагоддзя (1804— 13, 1815) пачалося аднаўленне сербскай дзяржаўнасці на чале 3 князем і скупшчынай (парламентам). Першым князем С. стаў Георгій Петравіч-Карагеоргій [1808— 13], наступным — Мілаш Абрэнавіч [1815— 39, 1858—60], У далейшым на прастоле С. змяніліся прадстаўнікі дынастый Абрэнавічаў [1815— 42, 1858— 1903] і Карагеоргіевічаў [1842— 58, 1903— 18]. У 1830— 33 пад дыпламат. націскам Расіі Турцыя афіцыйна дала статус аўг. княства Паўн. С. ў межах Бялградскага пашалыка. Пры кн. Міхаілу Абрэнавічу (1860—68) створана нац. армія, ліквідаваны тур. ваен. гарнізоны. У выніку сербска-чарнагорска-турэцкіх войнаў 1876— 78 і перамогі Расіі ў рус.-тур. вайне 1877— 78 С. паводле рашэння Берлінскага кангрэса 1878 атрымала незалежнасць і павялічыла сваю тэрыторыю. 3 1882 С. — каралеўства. У выніку Балканскіх войнаў 1912— 13 да С. далучаны паўн. ч. гіст. Македоніі (сучасная Рэспубліка Македонія) і б.ч. краю Косава са значным алб. насельніцтвам. Рэзка абвастрыліся адносіны з Аўстра-Венгрыяй, якая, скарыстаўшы Сараеўскае забойстеа, 28.7.1914 напала на С , што стала пачаткам 1-й сусв. вайны, y якой С. ўдзельнічала на баку Антанты. 3 1915 С. акупіравана аўстра-герм. і балг. войскамі. Вызвалена восенню 1918.
1.12.1918 С. разам з інш. паўднёваслав. землямі ўтварыла адзіную дзяржаву — Каралеўства сербаў, харватаў і a в а ^ І^ (л е к с ін г славенцаў (з 1929 Югаславія) на чале з (н іц к а в а ц Д Круш авац дынастыяй Карагеоргіевічаў. Пасля скаПракуд^^Ш савання манархіі ў 1945 С. (у сучасных ;Р межах) — Нар. рэспубліка ў складзе \\ S у іе с к а в а ш ! Федэратыўнай Нар. Рэспублікі Югасла°О^Мітраў^іа віі, з 1963 — адна з сацыяліст. рэспубЖ^ПРЫШЦІНА y f УранеП лік y складзе Сацыяліст. Федэратыўнай Рэспублікі Югаславіі (СФРЮ). Па-за ЛЭНДЗІ71 межамі С., y рэспубліках Боснія і Гер[у м а н а в а Кочані цагавіна, Харватыя засталася значная колькасць сербаў. Пасля распаду '© Ш ц іп СФРЮ (1991) С. (з 1991 сучасная наз-
КРАГУЕВАЦ^
©ч . 1 л е ў л я \^ 1
СЕРБІЯ_________________ 345
n
346
СЕРБІЯНКА
ва) і Чарнагорыя ўтварылі 27.4.1992 новую федэрацыю — Саюзную Рэспубліку Югаславію. Гісторыю пасля 1918 таксама гл. ў арт. Югаславія. Літ.: Нсторня Югославнн. T. 1— 2. М., 1963; J н р н ч с к K. Hcropaja Срба. Кн. 1— 2. Београд, 1980; HcTopaja српског народа. Кн. 1— 2. Беоірад, 1981; Раннефеодальные государства н народностн; (южные м западные славяне VI—XII вв.). М., 1991; Сербня: Вчера н сегодня. Белград, 1995; Д а н ч е н к о С.Н. Развнтае сербской государственностн н Россня, 1878— 1903. М., 1996; Ясторня южных м западных славян. T. 1. Среднне века н новое время. М„ 1998. В.А.Сімакова (гісторыя).
«СЕРБІЙНКА», бел. бытавы імправізацыйны танец. Муз. памер 2/4. Тэмп ад умеранага да хуткага. Існуе ў сольным і масавым варьмнтах. Танец кампазіцыйна разнастайны, уюпочае прытупы, прысядкі і падбіўкі, выконваецца пад шматлікія прыпеўкі, часцей гумарыст. характару. У пач. 20 ст. пашырылася па ўсёй Беларусі. Ю.М.Чурко. СЁРБСКА-ЧАРНАГОРСКА-ТУР^ЦКІЯ В0Й Н Ы 1876—78, вызваленчыя войны Сербіі і Чарнагорыі супраць Асманскай імперыі. Праходзілі ва ўмовах нарастання нац.-вызв. руху на Балканах (гл. Красавіцкае паўстанне 1876 y Балгарыі). 18.6.1876 Чарнагорыя і Сербія (патрабавала ад Асманскай імперыі перадачы Босніі і Герцагавіны пад сваё кіраванне) абвясцілі вайну Турцыі. У ходзе ваен. дзеянняў тур. войскі занялі шэраг населеных пунктаў Сербіі. Дзякуючы ультыматуму Расіі (прад’явіла тур. ўраду 31.10.1876) было заключана перамір’е. У люг. 1877 Сербія падпісала мір з Турцыяй на ўмовах даваен. становішча (Чарнагорыя мірны дагавор не падпісала). 3 пачаткам рус.-тур. вайны 1877—78 Чарнагорыя ў крас. 1877 аднавіла ваен. дзеянні. У снеж. 1877 Сербія зноў уступіла ў вайну, якая была фактычна часткай рус.-тур. вайны 1877— 78. Сербскія і чарнагорскія войскі сумесна з рас. атрадам ген. І.У.Гуркі дасягнулі значных поспехаў на паўд. і ўсх. напрамках. Паводле рашэнняў Берлінскага кангрэса 1878 Сербія і Чарнагорыя атрымалі незалежнасць і значна пашырылі свае тэрыторыі.
СЁРБСКАЯ MÔBA, адна са славянскіх моў (паўд. група). Вядома таксама пад назвамі серб(ск)ахарвацкая (харвацкасербская), што з’яўляецца адлюстраваннем асаблівасцей гіст. і сац.-паліт. развіцця паўд. славян y 19—20 ст.: прыняцце сербамі і харватамі на хвалі нац.вызв. барацьбы 19 ст. агульных асноў літ. мовы на базе сербскіх штокаўскіх гаворак, a пазней — выкарыстанне ў дзяржаве Югаславія (1918—91) агульнай мовы сербаў, чарнагорцаў, харватаў і мусульманскай часткі жыхароў Босніі і Герцагавіны (нашчадкаў этн. славян, якія ў час турэцкага панавання прынялі іслам). 3 1991 за харвацкім і сербскім варыянтамі заканадаўча замацаваны статус харвацкай мовы (Рэспубліка Хар-
ватыя) і С.м. (Саюзная Рэспубліка Югаславія). Ужываецца ў Венгрыі, Румыніі, Германіі, Швецыі, ЗША, Канадзе, Аўстраліі і інш. У аснове С.м. — штокаўскі дыялект з трыма асн. тыпамі гаворак (екаўскі/іекаўскі, экаўскі і ікаўскі). С.м. ўласцівы: y фанетыЦЫ — наяўнасць доўгіх і кароткіх галосных, адсутнасць рэдукцыі ненаціскных галосных, y пэўных пазіцыях гук р словаўтваральны, з 25 зычных 5 мяккія (л>, н> бсшьш мяккія, чым бел. [ль], [нь]), [хі менш актыўны, чым бел. [х] (у многіх гаворках страчаны ці замяняецца санорнымі [в] i [j]), націск політанічны ці музычны (4 тыпы); y марфалогіі — 3 асн. тыпы скланення назоўнікаў, клічны склон y адзл., марфал. выражэнне катэгорыі адушаўлёнасці толькі ў назоўніках адз.л. м.р., адсутнасць скланення ў колькасных лічэбніках пасля 5, складаная сістэма спрагальных і неспрагальных форм дзеяслова, займеннікавыя і дзеяслоўныя энклітыкі, суіснаванне інфінітыва і канструкцыі «да + форма цяперашняга часу», якая яго змяняе; y сінтаксісе — свабодны парадак слоў y сказе, рэгламентуецца толькі месца і паслядоўнасць ужывання энклітык.
Першыя пісьмовыя помнікі; кірылічныя Міраславава і Вуканава евангеллі (канец 12 — пач. 13 ст.), Грамата бана (баснійскага правіцеля) Куліна 1198. Развіццё пісьменства і літ. мовы затармазілася нашэсцем туркаў (канец 14 ст.) і шматвяковым турэцкім прыгнётам. Пісьмовая традьшыя развівалася толькі на свабодных ці часткова незалежных тэрыторыях і ў суседніх землях (у 1494 y Чарнагорыі іераманах Макарый надрукаваў слав. кірылічную кнігу, y 15 ст. ў рукапісах распаўсюджвалася па Русі «Сербская Александрыя», y 16 ст. на Беларусі зроблены пераклад-пераказ з сербскага перакладу «Аповесці пра Баву Каралевіча»). Сучасная літ. С.м. сфарміравалася ў 1-й пал. 19 ст. на базе наваштокаўскіх гаворак. У яе фарміраванні вызначальнай была дзейнасць В.Караджыча. Рэфармаваны ім сербскі кірылічны алфавіт (вуковіца) адлюстроўвае спецыфіку гукавой сістэмы С.м., y т.л. за кошт увядзення спец. графічных знакаў для перадачы спецыфічных сербскіх зычных. Выкарыстоўваецца і лацінка (асабліва ў побытавай сферы). Літ:. Т о л с т о й Н.М. Лнтературный язык y сербов в конце XVIII — начале XIX в. / / Нацнональное возрожденче м формнрованне славянскнх лнтературных языков. М., 1978; Л е о н о в а Л.В. Сербскохорватскнй язык. Мн., 1988; С о к a л ь Н.М., 3 a й ц е в a С.В., В у к о в м ч Б. Сербскнй язык. СПб., 1996; С рпска je3MK на Kpajy века. Београд, 1996; Б у л а х о в М.Г. Сербскнй язык / / Булахов М.Г. Славянскне языкн: пронсхожденме, мсторня, современ. состоянне. Л.В.Лявонава. Мн., 2001.
СЁРБСКІЯ ПАЎСТАННІ ПАЧАТКУ 19 СТАГОДДЗЯ, нацыянальна-вызваленчыя нар. паўстанні сербаў y 1-й чвэрці 19 ст. супраць тур. прыгнёіу. 1-е с е р б скае паўстанне 1 8 0 4— 1 3 пачалося ў лют. 1804 y Бялградскім пашалыку (губерні) пасля забойства янычарамі (студз. 1804) каля 70 найб. папулярных y народзе сербаў. Паўстанне ўзначаліў Карагеоргій. Паўстанцы атрымалі некалькі перамог і на пач. 1807 кантралявалі ўсю тэр. Сербіі. Значную
дапамогу паўстанцам аказала Расія ў час. рус.-тур. вайны 1806— 12. Па патрабаванні галоўнакаманд. Малдаўскай арміяй М.І.Кутузава ў Бухарэсцкі мірны дагавор 1812 быў уключаны спец. арг. аб дазволе Сербіі мець унутр. самакіраванне. Выкарыстаўшы тое, што Расія вяла вайну з Францыяй, тры тур. арміі ў 1813 разграмілі паўстанцкае войска і аднавілі ўладу султана. 2-е с е р б скае паўстанне 1 8 1 5 фактычна стала працягам першага. Яно пачалося ў крас. ў Бялградскім пашалыку. Кіраўніком паўстання быў абраны ваявода Мілаш Абрэнавіч, войскі якога атрымалі шэраг перамог над туркамі. Аднак колькасная перавага тур. войск прымусіла сербаў пайсці на перагаюры з Турцыяй, і пры дыпламат. падтрымцы Расіі было заключана перамір’е. Тур. ўрад прызнаў Мілаша вярх. кнезам (князем) Сербіі, рэгламентаваў памеры падаткаў сербскіх сялян тур. памешчыкам, a права збору падаткаў султану перадаў сербам. Паўстанне стварыла ўмовы для далейшай барацьбы сербаў за ўнутр. аўтаномію, якая завяршылася ў 1830-х г. стварэннем Сербскага княства. СЁРБЫ (саманазва србі), народ, асн. насельніцтва Сербіі (6,5 млн. чал., сярэдзіна 1990-х г.). Жьшуць таксама ў Босніі і Герцагавіне (1,4 млн. чал.), Харватыі (580 тыс. чал.) і інш. еўрап. краінах, a таксама ў ЗША, Канадзе, Аргенціне, Аўстраліі. Гавораць на сербскай мове. Вернікі пераважна праваслаўныя, ёсць католікі і пратэстанты, мусульмане-суніты. СЕРВАж (франц. servage ад лац. servus раб), від феад. залежнасці сялянства ў Зах. Еўропе ў сярэднія вякі; адна з найб. крайніх форм абмежавання грамадз. і гасп. правоў сялян (серваў). Сервы працавалі на зямлі феадала, былі ў асабістай ад яго залежнасці, падсудныя яго суду, але ў адрозненне ад прыгоннага права ў Расіі юрыдычна не былі прымацаваныя да зямлі. С. харакгэрны для перыяду феад. раздробленасці. Рост таварнай вытв-сці ў 13— 14 ст., адкрытае супраціўленне сялян (нар. паўстанні 14— 15 ст.) зменшылі значэнне С. У 16— 18 ст. С. захаваўся толькі ў асобных адсталых рэгіёнах.
СЕРВАНТЭС С а а в е д р а (Cervantes Saavedra) Мігель дэ (хрышчаны 9.10.1547, г. Алькала-дэ-Энарэс, Іспанія — 23.4.1616), іспанскі пісьменнік і драматург эпохі Адраджэння. Вучыўся ў калегіуме езуітаў г. Вальядалід (1557—61), y Мадрыдскай гуманіт. школе. 3 1568 на службе ў пасла папы Пія V кардынала ДжАквавівы. У 1570— 75 служыў y войску, удзельнічаў y бітве ісп.-пальян. флоту з туркамі пры Лепанта (1571), дзе была знявечана левая рука. Вяртаючыся на радзіму, трапіў y палон да алж. піратаў, прададзены ў рабства. У 1580 выкуплены, вярнуўся ў Іспанію, служыў зборшчыкам нядоімак. Паводле несправядлівага абвінавачання тройчы трапляў y турму. Доўгія гады жыў y нястачы. Друкаваўся з 1568 (оды, рамансы, санеты і
інш.). Першы значны твор — пастаральны раман «Галатэя» (1585). Аўтар каля 30 п’ес, y тл . патрыят. драмы «Нумансія» (апубл. 1784), прасякнутай любоўю да свабоды і нянавісцю да рабства, зб-каў «Павучальныя навелы» (1613), «Восем камедый і восем інтэрмедый» (1615), паэмы «Падарожжа на Парнас» (1614), авантурнага рамана «Вандраванні Персілеса і Сіхіэмунды» (апубл. 1617). Вяршыня яго творчасці — раман «Хітрамудры гідальга Дон
Кіхот Ламанчскі» (ч. 1—2, 1605— 15). Задуманы як пародыя на рыцарскія раманы, твор выйшаў за межы літ. сатыры, стаў энцыкдапедыяй ісп. жыцця мяжы 16— 17 ст. У ім намаляваны прыгоды Дон Кіхота — збяднелага двараніна, які прагнуў сцвердзіць на зямлі іуманіст. ідэалы. He здольны адрозніваць y жыцці сапраўднае ад выдуманага, ён выбіраў дзіўныя шляхі здзяйснення мараў. У вобразе Санча Пансы, збраяносца Дон Кіхота, увасоблены нар. розум, кемлівасць, іумар. Імя Дон Кіхота стала назыўным для абазначэння высакародных, але не ўсім зразумелых імкненняў. Паводле рамана напісакы оперы Г.Пёрсела, ДжА.Рысторы, Дж.Паізіела, Н.Пічыні, А.Сальеры, Ж.Маснэ, балеты Ж.Буамарцье, С.Меркадангэ, Л.Мінкуса (паст. Бел. т-рам оперы і балета ў 1941, 1946, 1962, 1979), пастаўлены кінафільмы (Расія, Данія, Францыя). На бел. мову асобныя вершы С. пераклалі А.Зарыцкі, Р.Барадулін, М.Пазнякоў. Тв:. Бел. пер. — Хпры гідальга Дон Кіхот Ламанчскі. Мн., 1999; У кн.: Кахаць — гэта значыць...: Сгаронхі з паэзіі свету. М н., 1986; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1— 5. М ., 1961; ХІпроумный вдальго Дон Кнхот Ламанчскнй. Ч. 1—2. М н., 1988. Літ:. Д е р ж а в н н К.Н. Сервантес: Ж ю нь н творчество. М., 1958; С н е т к о в а Н.П. «Дон Ккхот» Сервантеса. 2 нэд. Л., 1970; Б a г н о В.Е. Дорогамн *Дон Кнхота». М., 1988; У м н к я н А Д . Мнгель де Сервантес Сааведра: Бнблмогр. рус. переводов н крнт. лнт. на рус. яз., 1763— 1957. М., 1959. І.Л.Лапін.
«CEPBÉEP» («Surveyor»), серыя амерыканскіх аўтам. касм. апаратаў для даследавання Месяца; праграма іх распрацоўкі. Пасля мяккай пасадкі на паверхню Месяца праводзіліся панарамныя здымкі, даследаванне грунту, таксама адпрацоўваліся некаторыя элементы праірамы «Апапон». Маса «C.» на Зямлі « І т, пасля пасадкі на Месяц « 285 кг. У 1966—68 запушчаны 7 «С.».
CEPBÏ3 (франц. servise ад servir накрываць стол), поўны набор сталовага ці чайнага посуду з агульным маст. афармленнем. Звычайна разлічаны на пэўную колькасць чалавек (напр., чайны С.). СЁРВІЙ ТЎЛІЙ (Servius Tullius; 6 ст. да н.э.), паводле рым. падання, шосты цар Стараж. Рыма [578—534/533 да н.э.]. 3 яго імем рым. традыцыя звязвае рэформы, накіраваныя на ўмацаванне дзярж. ладу. Важнейшая з іх цэнтурыятная, паводле якой Рьм быў падзелены на тэр. акругі (трыбы), плебеі ўвайшлі ў склад рым. народа. Стварыў з патрыцыяў і плебеяў адзінае войска. 3 часоў С.Т. рэгулярна праводзіўся цэнз — перапіс насельніцтва і ацэнка яго маёмасці. Яму прыпісваюць таксама рэліг. рэформы і пабудову rap. сцяны. CÉPBIC (англ. service служба), дабраякасныя абслугоўванне, рамонт ці наладка тэхн. сродкаў, быт. апаратуры, камунальнай тэхнікі і г.д. Адрозніваюць С. перадпрадажны (уключае ліквідацыю няспраўнасцей, выяўленых пасля транспартавання тавару або пры апрабаванні) і пасляпрадажны (падзяляецца на гарантьгйны і паслягарантыйны). У гарантыйны перыяд спецыялісты службы С. бясплатна выконваюць усе работы па забеспячэнні бесперабойнай эксплуатацыі вырабу, уключаючы і навучанне спажыўца прыёмам карыстання. У паслягарантыйны перыяд работы выконваюцца за плату. CÊPBIC-ПЕРЬІЯД, перыяд ад ацёлу каровы да наступнага яе апладнення (ад заканчэння адной і да пачатку наст. цельнасці). Паказчык плоднасці жывёл і арганізацыі ўзнаўлення статка. Аптымальная працягласць С.-п. ў малочных парод 2—2,5 месяца, што дазваляе штогод атрымліваць прыплод ад кожнай каровы. Павелічэнне С.-п. можа прывесці да перагулу і ялавасці. СЕРВГГЎТЫ [ад лац. servitus (servitutis) рабства, падначаленасць], абмежаванае права карыстання чужой уласнасцю. Інстытут С. склаўся ў рым. праве з мэтай прававога ўрэгулявання супрацьлеглых інтарэсаў прыватных уласнікаў. У эпоху феадалізму С. існавалі ў тых краінах, дзе дзейнічала рым. права. Бурж. права таксама захавала і рэгламентавала С. Найб. пашыранымі былі зямельныя С. (права праеэду, прагону і выпасу жывёлы, рыбнай лоўлі на чужой тэр., карыстанне сенажацямі, ляснымі ўгоддзямі і інш.), y т.л. на Беларусі, Правабярэжнай Украіне, y Літве, Каралеўстве Польскім, прыбалтыйскіх губ. Расіі. Яны ўяўлялі сабой абшчынныя землі, захопленыя ў сялян памешчыкамі ў час прыгону. Імкненне памешчыкаў зрабіць С. крыніцай дадатковых даходаў стала адной з прычын барацьбы за зямлю паміж сялянамі і феадаламі. У выніку сялянскай рэформы 1861 зямельныя С. заставаліся ўласнасцю памешчыкаў. За сялянамі захавалася права карыстання гэтымі ўгоддзямі, але «Мясцовыя па-
СЕРГАЧОЎ_______________ 347 лажэнні» агаворвалі яго невыразна і недакладна. Ва ўстаўных граматах зямельныя С. нават не называліся, што давала магчымасць памешчыкам пазбаўляць сялян права карыстання імі. На Беларусі і ў Літве толькі паўстанне 1863— 64 прымусіла мясц. ўлады, a потым і царскі ўрад заняцца пытаннем С. Віленскі ген.-губернатар М.М.Мураўёў загадаў пры складанні выкупных актаў часова захаваць за сялянамі права карыстання пашавымі і ляснымі С. да адвядзення ім часткі такіх угоддзяў. Але сервітугныя правы сялян вызначаліся няпэўна, што давала магчымасць памешчыкам для злоўжыванняў. Да пач. 1870-х г. сяляне атрымалі права за вызначаную плату карыстацца палівам з панскіх лясоў. У Зах. і Цэнтр. Беларусі ў 1860-я г. С. карысталіся 56% сял. двароў, надзеленых зямлёй, на пач. 20 ст. — каля трэці б. панскіх сялян. С. ліквідаваны ў выніку Кастр. рэвалюцыі 1917. Сяляне Зах. Беларусі вялі барацьбу за С. да 1939. Літ:. П a л о н с к i А.В. Пашавыя сервітуты ў парэформеннай беларускай вёсцы / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1959. №4; Я г о ж. Сервнтуты в аграрном строе Белорусснн феодальной формашін / / Нз нсторнн крестьянства Белорусснк: Сб. ст- Мн., 1978; Ш a б y н я К.Н. Аграрный вопрос н крестьянское двнженне в Белорусснн в революцнн 1905— 1907 гт. Мн., 1962; М y л я в н ч ю с Л.П. К вопросу об мзученнн нсторнн крестьянскмх сервнтутов / / Нжегодннк по аграрной нсторчн Восточной Европы, 1971 г. Внльнюс, 1974; П а н ю т н ч В.П. Соцмально-экономнческое развмтне белорусской деревнн в 1861— 1900 гг. Мн., 1990. В.П.Панюціч.
СЕРВФ (Servais) Адрыен Франсуа (6.6.1807, каля г. Брусель — 26.11.1866), бельгійскі віяланчэліст, кампазітар, педагог. Вучыўся ў Брусельскай каралеўскай кансерваторыі (1831—34), з 1848 праф. y ёй. Іграў y арк. «Тэатр дэ ла Манэ». Канцэртную дзейнасць пачаў y 1834 y Парыжы. 3 1836 гастраліраваў y краінах Еўропы, неаднаразова ў Расіі (з 1839). Выступаў таксама ў ансамблі з A.В ’ётанам і ЮЛеанарам, сумесна з якімі напісаў шэраг інстр. ансамбляў. Аўтар 2 канцэртаў, 16 фантазій для віяланчэлі. Яго мастаіггва вызначалася віртуознасцю выканання, тэмпераментам. Сярод вучняў: яго сын Жазеф С., А.Германоўскі, Я.Карловіч і інш. СЕРГАЧ0Ў Сяргей Аляксеевіч (н. 20.12.1946, Мінск), бел. архітэктар. Канд. архітэктуры (1984). Ган. праф. Паўн.-зах. буд. ін-та КНР (1999). Скончыў БПІ (1969). Працаваў y ін-це «Мінскпраект», БелНДІдзіпрасельбудзе, Мін-ве культуры Беларусі. 3 1972 і з 1993 выкладчык БПА (з 1997 заг. кафедры). 3 1977 кіраўнік рабочай групы па стварэнні Бел. дзярж. музея нар. архітэктуры і побыту. Адзін са стваральнікаў Д у дзіцкага музея матэрыяльнай культуры («Дудуткі»). Найб. значныя праектныя работы — жылыя дамы па праспекце
348
СЕРГЕЕНКА
Ракасоўскага і вул. М.Танка ў Мінску (1971—72, y сааўт.). Даследуе гісторыю нар. дойлідства Беларусі, праблемы захавання гіст.-культ. спадчыны, развіцця традыцый y сучаснай архітэктуры. AyTap шэрагу праектаў рэстаўрацыі помнікаў.
Тв.\ Летопнсь деревянного зодчества Белорусснн. Мн., 1975; Деревянная архятектура Белорусснн XVI— XIX вв. Мн., 1984; Белорусское народное зодчество. Мн., 1992.
СЕРГЕЁНКА Мікалай Іванавіч (н. 10.9.1946, в. Доўгавічы Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне анестэзіялогіі і рэаніматалогіі. Д-р мед. н. (1999). Скончыў Відебскі мед. ін-т (1970). 3 1988 y абл. нефралагічнай бальніцы ў г. Віцебск (заг. аддзялення). Навук. працы па пытаннях эмацыянальнай і нейравегетатыўнай аховы арганізма ва ўмовах хірург. агрэсіі. Тв.: Влнянне функднональных взаямоотношеннй вегетатнвной нервной снстемы на теченне анестезнн, адекватность нейровегетатнвной зашнты н эффектмвность ннтенснвной терапнн. Внтебск, 1998.
СЕРГІЁВІЧ Зміцер Рыгоравіч (н. 8.8.1912, в. Сухое Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. пісьменнік. 3 1929 y Мінску. Працаваў y Радыёцэнтры Беларусі. Вучыўся ў Мінскім вышэйшым пед. ін-це (1932). У 1933 рэпрэсіраваны. У 1935 вярнуўся ў г. Калінкавічы Гомельскай вобл. Працаваў на фанернай ф-цы ў Мазыры. У Вял. Айч. вайну на фронце. 3 1945 y газ. «За честь Роднны» (Вена). 3 1950 y газ. «Зншнтннк Роднны» (Адэса). У 1956—61 y газ. Паўд. групы войск «Ленннское знамя» (Будапешт). 3 1961 жыве ў Адэсе. Дэбкггаваў вершамі на бел. мове ў 1930 (пад псеўд. Змітро В і т a л і н). Аўтар зб. вершаў «Будзем жыць!» (1932). У Адэсе пад сваім прозвішчам на рус. мове вьшаў кнігі прозы пераважна на ваен. тэматыку; «На блакітным Дунаі» (1955), «Першы бой» (1957), «Прывітанне з юнацтва» (1964), «Трывожная восень» (1966), «Высокі востраў» (1969), «Маршавая рота» (1971), «Навальніца на світанні» (1973), «Сосны пасярод поля» (1975), «Добрыя прыкметы» (1978), «Няма апошніх рубяжоў» (1982) і інш. СЕРГІЁВІЧ Мікала (Мікалай Антонавіч; 3.9.1921, в. Залессе Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 7.12.2000), бел. пісьменнік, нарысіст. Скончьіў Аршанскі настаўніцкі (1939), Магілёўскі пед. (1941) ін-ты. Настаўнічаў, працаваў y «Настаўніцкай газеце», час. «Народная асвета», y 1955—59 старшыня калгаса «Чырвоны пуцілавец» Старобінскага р-на. Друкаваўся з 1947. Аўтар кніг нарысаў «На роднай зямлі» (1956), «Нашы будні» (1957), «Будні калгасныя» (1959), п ’ес «Што чула бярозка» (1963), «Расійскія пеўні», «Спалох y вялікім доме», камедыі «Смех і... толькі» (паст. Маладзечанскім нар. т-рам y 1975). Асн. тэма твораў — жыццё вёскі.
СЕРГІЁВІЧ Пётра (Пётр Аляксандравіч; 10.7.1900, в. Стаўрова Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. — 1.11.1984), бел. жывапісец і графік, мастак-манументаліст. Засл. дз. маст. Літвы (1965). Вучыўся на маст. ф-це Віленскага ун-та (1919—22, 1925—27), y Кракаўскай AM (1924—25). Творчасць вызначаецца вобразнасцю пластычнага і кампазіц. вырашэння, эмац. ладам, цікаўнасцю да самабытнасці бел. нар. культуры, часам алегарычнасцю і рамантычнасцю. Маст. завершанасцю, глыбокім псіхалагізмам, філас. гучаннем вылучаюцца жывапісныя партрэты: «Партрэт маці» (1929), С.Глякоўскага (1938), «Беларуская настаўніца» (1938), «Рыгор Шырма» (1930—40-я г.), «Дзяўчына ў сінім сарафане», «Аўтапартрэт» (абодва 1940), Ф.Багушэвіча, МДучыца, «Селянін» (усе 1946), «Партрэт жонкі» (1946, 1957), «Старшыня калгаса» (1952), «Землямер» (1956), М.Танка (1957), «Сталяр», «Нарачанскі рыбак» (абодва 1968) і інш. Гіст. мінулае роднай зямлі, дзейнасць яе выдатных сыноў адлюстроўваюць тэматычныя карціны «Усяслаў Полацкі» (1932), «Кастусь Каліноўскі сярод паўстанцаў 1863 года» (1955), «Скарына ў друкарні» (1957), «К.Каліноўскі і В.Урублеўскі на аглядзе паўстанцаў» (1959), «Скарына ў рабочым кабінеце» (1960), «Арышт П.Багрыма» (1970) і інш. Значнае месца ў творчасці С. займала купалаўская тэма; «А хто там ідзе?», «Званар» (2 варыянты), «А ты, сіраціна, жыві» (усе 1947), «Гусляр», эцюды на тэмы паэмы Я.Купалы «Яна і я» — «Ворыва» і «На сенажаць» (1959), «Партрэт Дамініка Луцэвіча» (1971), трыпціх на тэмы верша Я.Купалы «А зязюлька кукавала» — «Калыханка», «Ясевы універсітэты», «Сейбіт» (1970-я г.) і інш. Жыццю сялян Зах. Беларусі прысвечаны палотны «Перавозка будаўнічага грузу цераз возера Богіна» (1926), «За праснідай», «Жыццё», «Вяселле на
Беларусі» (усе 1929), «Залёты» (1930), «Беларусы» (1930-я г.), «Шляхам жыцця» («Падарожныя», 1934), «Араты» (1938), «Каваль куе каня» (1939), рэв. падзеям y Літве — «Дэманстрацыя беспрацоўных y Каўнасе ў 1925 годзе» (1954). Рэв. пафасам напоўнена карціна «Вясляр» («Насуперак буры», 1940, 2 варыянты). Тэму Вял. Айч. вайны адлюстроўваюць партрэт «Партызан Федзя» (1943), карціна «У партызанскай кузні» (1945). Хараство роднай прыроды апяваецца ў пейзажах «Забытая званіца* (1936), «Ноч» (1941), «Пад снегавым пакрывалам» (1942), «Вясновая казка» (1957), тэматычнай карціне «Вячэрняя балада» (1970) і інш. Працаваў таксама ў станковай (серыя партрэтаў «Беларускія народныя тыпы», 1930-я г.) і кніжнай (афармляў час. «Нёман», 1931—32; кнігі М.Машары «На сонечны бераг!*, 1934 і «На прадвесні», 1935, і інш.) графіцы. Выканаў размалёўкі ў касцёлах y Солах (1934), Смаргоні (1936), Шарашове (1938); y бернардзінскім касцёле ў Гродне, аформіў касцёл y Корцы (Украіна; 1930-я г.). Аўтар абразоў «Св. Францыск» (1934), «Маці Божая Поразаўская» (1937) і інш. Іл. гл. таксама да арт. Жывапіс. Тв.: Аўтабіяграфія / / Мастацтва. 1993. №1. Літ:. Л і с. А. Пётра Сергіевіч. Мн., 1970; Крукоўскі У. Невядомы Сергіевіч / / Наша вера. 1996. №1; Б а ж э н а в а В. Роспісы Пётры Сергіевіча / / Там жа. 2001. №1.
Л.У.Салодкіна.
СЕРГІЁНКА
Раіса Іванаўна (н. 10.7.1945, г. Рэчьша Гомельскай вобл.), бел. музыказнавец. Д-р мастацтвазнаўства (1999). Скончыла Бел. кансерваторыю (1968). 3 1967 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі. Навук. працы па тэарэт. праблемах музыкі 20 ст., y т.л. «Выканальніцкая інтэрпрэтацыя музычнага твора» (1992), «Гукавышынная аснова музычнай кампазіцыі XX ст.» (1998) і інш. Тв.: Новыя аспекты гукавышыннай арганізацыі ў беларускай музыцы 60-х гг. / / Пытанні культуры і мастацтва Беларусі. 1993. № 12; Беларускі музычны авангард на рубяжы апошніх дзесяцігоддзяў XX ст.: гукавышынная арганізацыя і сучасныя віды кампазіцыйнай тэхнікі / / Музычная культура Беларусі: Дыялог часоў. Мн., 1997; Кампазітары Беларусі. Мн., 1997 (разам з Т.Г.Мдзівані); Тембр музыкального звука: новые нзмереняя / / Музыкальное яскусство на рубеже столетяй. Мн., 2000; Высота н звуковой мнр современной музыкн / / Теоретаческне проблемы музыкя XX в. Мн., 2001. Вып: 6. Э.А.Алейнікава.
СЕРПЕНКА Раіса Міхайлаўна (13.7.1925,
П.Сергіевіч. Ш ляхам жыцця. 1934.
г. Новаўкраінка Кіраваградскай вобл., Украіна — 20.3.1987), украінская спявачка (мецца-сапрана). Нар. арт. Украіны (1960). Нар. арт. СССР (1973). Скончыла кансерваторыю ў г. Адэса (1951). Працавала ў Адэскім т-ры оперы і балета. Сярод партый: Наталка («Наталка Палтаўка» М.Лысенкі), Мар’яна («Арсенал» Г.Майбарады), Наташа («Русалка» А.Даргамыжскага) і інш. Выступала ў канцэртах. 2-я прэмія на Усесаюзным конкурсе вакалістаў і артыстаў балета (1956).
СЁРГІЕЎ Пётр Рыгоравіч (10.7.1893, с. Срэценскае Клраўскай вобл., Расія — 12.7.1973), расійскі вучоны ў галіне паразіталогіі і эпідэміялогіі. Акад. АМН СССР (1944). Герой Сац. Працы (1963). Скончыў Казанскі ун-т (1918). 3 1927 y Ін-це мед. паразіталогіі і трапічнай медыцыны (у 1934—69 дырэктар). У 1937 нарком аховы здароўя Расіі. У 1957—60 віцэ-прэзідэнт АМН СССР. Навук. працы па эпідэміялогіі малярыі і арганізацыі барацьбы з ёй. Кіраваў распрацоўкай комплекснай сістэмы мерапрыемстваў, якія забяспечылі ліквідацыю малярыі ў СССР як масавага захворвання. Дзярж. прэмія СССР 1946, 1952. СЁРГІЕЎ ПАСАД (у 1925—30 С е р г i е ў, y 1930—92 3 a г о р с к), горад y Маскоўскай вобл. Расіі. Вядомы з 1340. Фарміраваўся вакол Троіца-Сергіевай лаўры. 111 тыс. ж. (1999). Чыг. станцыя. 3-ды: оптыка-мех., маш.-буд., «Аўтаспецабсталяванне», эл.-мех., хім., лакафарбавы, школьных прылад і інш.; прадпрыемствы лёгкай прам-сці. Вытв-сць лялек. Музей лялек. Увядзенская і Пятніцкая пасадскія цэрквы (16 ст.), Пятніцкі калодзеж (17— 18 ст.). Арх. ансамбль Троіца-Сергіевай лаўры ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. СЁРПЕЎСКІЯ МІНЕРАЛЬНЫЯ BÔДЫ, бальнеагразевы курорт y Расіі, за 12 км на Пн ад г. Сергіеўск Самарскай вобл. Адкрыты ў 1833. Асн. прыродныя лек. фактары: мінер. сульфатна-гідракарбанатныя кальцыева-магніевыя воды і сульфідная глеевая гразь. Лечаць захворванні органаў руху і апоры, кровазвароту, нерв. сістэмы, скуры і гінекалагічныя. Санаторый, бальнеа- і гразелячэбніцы, курортная паліклініка. СЁРПЙ (у свеце А х а т э н к а Рыгор; 24.3.1890, с. Малыя Гарошкі Жытомірскай вобл., Украіна — 2.10.1971), украінскі і бел. рэліг. дзеяч. 3 1904 y Богаяўленскім манастыры ў Жытоміры, дзе атрымаў пачатковую духоўную адукацыю. 28.6.1919 прыняў манаства. 3 1925 іераманах, з 1932 архімандрыт. Служыў святаром y правасл. прыходах на Украіне. У 1937 арыпггаваны, сасланы на прымусовую працу ў г. Бярдзянск. У пач. Вял. Айч. вайны вызвалены. Служыў настаяцелем сабора ў г. Мелітопаль. 1.8.1943 y Кіраваградзе стаў епіскапам Укр. аўгакефальнай правасл. царквы. 3 1944 y эміграцыі ў Германіі. Санзейнічаў адбудове Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы (БАПЦ) за мяжой. На 1-м саборы БАПЦ y г. Констанц (Германія, 4—5.6.1948) абраны ў склад часовага кіраўніцтва БАПЦ і яе духоўнай кансісторыі. 20.12.1949 выбраны кіраўніком Сабора БАПЦ і ўзведзены ў сан архіепіскапа. 3 1950 y Аўстраліі, дзе выконваў абавязкі першаіерарха БАПЦ, праводзіў святарскую дзейнасць сярод бел. вернікаў. Л.У.Языковіч. СЁРГІЙ РАДАНЕЖСКІ (свецкае B a р ф а л а м е й К. і р ы л a в і ч; каля 1321, с. Варніцы Яраслаўскай вобл., Расія — 25.9.1391), расійскі царкоўны і паліт.
дзеяч. У 1330—40 разам з братам заснаваў Троіцкі манастыр (гл. Троіца-Сергіева лаўра), каля 1353—91 яго ігумен. Увёў y манастыры агульнажыційны статут, якім скасавана асобнае пражыванне манахаў. Пры падтрымцы велікакняжацкай улады, рус. мітрапаліта і канстанцінопальскага патрыярха пашырыў статут на інш. манастыры Паўн.-Ўсх. Русі, што паспрыяла аб’яднанню манастыроў і ператварэнню іх y буйныя феад. карпарацыі. Паплечнік вял. кн. Дзмітрыя Іванавіча Данскога, y 1380 дапамог яму ў падрыхтоўцы Кулікоўскай бітвы, y 1385 уладжваў канфлікт паміж Данскім і разанскім кн. Алегам. С.Р. кананізаваны рус. правасл. царквой (1452). «Жыціе» С.Р. ў 1418 напісаў Епіфаній Прамудры. Літ.: Б о р н с о в склй. М., 2001.
СЕРДЗЮКОЎ_____________349 Бразіліі, Уругваі, таксама ў Карадагскім вулканічным масіве (Крым, Украіна) і Забайкаплі (Расія). Літ:. Б a н к Г. В мнре самоцветов: Пер. с нем. М., 1979; Ф е р с м a н А.Е. Драгоценные » цветные камнн СССР / / Нзбр. труды. М „ 1962. Т. 7.
Н. Сергнй Радонеж-
СЁРГУЧ, рака ў Лепельскім і Докшыцкім р-нах Віцебскай вобл., левы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 47 км. Пл. вадазбору 238 км2. Пачынаецца з воз. Тэкліц, цячэ праз азёры Волыныца, Плаўна і Манец; частка сцёку трапСердалік. ляе ў Бярэзінскі канал (бас. р. Зах. Дзвіна); ніжэй воз. Манец наз. р. Бузянка. Вусце за 4 км на ПнЗ ад в. Крайцы. Працякае па Верхнебярэзін- СЕРДЗЮКІ, казакі наёмных пяхотных скай нізіне, амаль цалкам y межах Бярэ- (сярдзюцкіх) палкоў на Левабярэжнай зінскага біясфернага запаведніка. Увахо- Украіне ў канцы 17 — пач. 18 ст. Набідзіла ў склад былой Бярэзінскай воднай раліся з добраахвотнікаў; з сялян і збегсістэмы. Даліна невыразная, каля выто- лых казакоў Правабярэжнай Украіны, ку трапецападобная, шыр. 0,5— 1 км. валахаў, сербаў, выхадцаў з Беларусі і Пойма двухбаковая, y вытокавай час- інш. Утрымліваліся за кошт гетманскай тцы шыр. яе 50—250 м, паблізу ўпа- казны і знаходзіліся на поўным яе задзення ў воз. Вольшыца — 1— 1,3 км. беспячэнні. Сярдзюцкія папкі падпаРэчышча ад вытоку да воз. Вольшыца радкоўваліся непасрэдна гетманскаму звілістае. кіраўніцтву і неслі ваен. і паліцэйскую СЁРДАВА, возера ў Полацкім р-не Ві- службу (ахоўвалі гетманскую рэзідэнцебскай вобл., y бас. р. Нача, за 24 км цыю, ваен. склады, вайск. артылерыю і інш.). Паводле царскага ўказа ад на ПнЗ ад г. Полацк. Пл. 1,1 км2, даўж. 25.7.1726 сярдзюцкія палкі ліквідаваны 2,9 км, найб. шыр. 700 м, найб. глыб. 9 з мэтай абмежавання гетманскай улады. м, даўж. берагавой лініі 6,86 км. Пл. вадазбору 3,6 км2. Катлавіна складанага СЕРДЗЮ К0Ў Анатоль Мікалаевіч (н. тыпу, мае 2 плёсы. Схілы выш. 10—25 15.5.1944, пас. Герой Буда-Кашапёўскам (на ПнЗ 30—35 м), на 3 пад выганам, на У пад агародамі; на выш. 2—6 м абразійны ўступ. Пойма (на Пн, ПдУ і 3) шыр. 20—30 м, забалочаная, пад хмызняком. Берагі нізкія, пясчаныя, часткова пад хмызняком, на Пн і 3 сплавінныя. Ёсць 2 вял. (на Пд і 3) і некалькі меншых заліваў, 5 астравоў агульнай пл. 9 га. Дно да глыб. 4 м пясчанае, глыбей ілістае. Мінералізацыя вады да 250 мг/л, празрыстасць 1,6 м. Эўтрофнае. Слабапраточнае. Шыр. паласы надводА.М Сердзюкоў. най расліннасці 2— 10 м, пашырана да глыб. 2,2 м; падводная расце да глыб. 2,5—3,5 м. Упадаюць 2 ручаі, на Пн злучана ручаём з воз. Рудзёнкава. га р-на Гомельскай вобл.), бел. фізіктэарэтык. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі СЕРДАЛІК (ад грэч. sardonyx, sardion), (1996), д-р фіз.-матэм. н. (1987), праф. к a р н е о л, мінерал, разнавіднасць (1988). Скончыў Гомельскі пед. ін-т халцэдону. Колер ружовы, аранжава(1965). 3 1965 y Ін-це фізікі АН Беларучырвоны, залаціста-жоўты. Трапляецца ў выглядзе запаўнення трэшчын і мін- сі, з 1973 y Гомельскім ун-це (з 1979 далін y асн. і сярэдніх эфузівах. Юве- заг. кафедры, y 1990—96 прарэктар). Налірна-вырабны камень. Гал. прамысл. вук. працы па электрадынаміцы і акусрадовішчы — алювіяльныя і элювіяль- тыцы гіратропных і хіральных асяродныя россыпы; найб. вядомыя ў Індыі, дзяў, тэорыі гравітацыі. Устараніў супя-
350 ____________ СЕРДЗЮКОЎ рэчнасці, што існавалі ў тэорыях натуальнай гіратрапіі, правёў узгадненне элекградынамічных ўраўненняў з гранічнымі ўмовамі і законамі захавання, устанавіў узаемасувязь паміж рознымі спосабамі фе наменалагічнага апісання гіратрапіі. Пабудаваў самаўзгодненую тэорыю выпрамянення, распаўсюджвання, адбіцця, паглынання, рассеяння і нелінейнага ўзаемадзеяння хваль y хіральных асяроддзях. Разам з інш. выказаў ідэю гіратропнай (спінавай) палярызавальнасці элементарных часціц, даследаваў магчымасці выкарыстання прышыпу калібровачнай інварыянтнасці ў скалярнай мадэлі гравітацыйнага поля. Te:. К феноменологнческой теорнм естественной оптнческой актнвностн (разам з Б.В.Бокуцем) / / Журн. экспернмент. н теорет. фнзнюі. 1971. Т. 61, №5; Основы теоретмческой крнсталлооптмкн. Ч. I— 3. Гомель, 1977— 78 (з ім жа); К вопросу о полярнзуемоста ч гарацнн элемент. частнц в полевой теорнн (разам з Л.Р.Марозам, М.В Максіменкам) / / Коварнантные методы в теоретнческой фнзнке: Фнэнка элемент. частнц н теорня относмтельнссш. Мн., 1981; Electro magnetics of bi-anisotropic materials:'Theory and applications. Amsterdam, 2001 (y сааўт.). АЛ.Болсун.
СЕРДЗЮ К0Ў Васіль Васілевіч (н. 1.1.1939, г. Эліста, Калмыкія), бел. артыст аперэты (тэнар). Засл. арт. Беларусі (2000). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацгва імя АЛуначарскага ў Маскве (1970). 3 1970 y Бел. муз. т-ры. Характарны акцёр, ролі ў яго выкананні набываюць яскравы каларыт, эмацыянальную напоўненасць. Сярод партый нац. рэпертуару: Пранцысь («Паўлінка» Ю.Семянякі), Цярэшка Калабок, Юрась, Скамарох («Судны час», «Несцерка» Р.Суруса). Інш. ролі: Рауль, Стэфан, Зупан, Пеніжэк, Чэка, Боні, Напалеон («Фіялка Манмартра», «Марыца», «Сільва», «Баядэра» І.Кальмана), Зупан, Карнера («Цыганскі барон» І.Штрауса), Іанель («Цыганскае каханне» ФЛегара), Гангстэр («Цалуй мяне, Кэт» К.Портэра), Дыега, Рамон («Пацалунак Чаніты» Ю.Мілюціна), Андрэйка («Вяселле ў Малінаўцы» БАляксандрава), Буба, Арыф («Каўказская пляменніца» Р.Гаджыева), Елпідыфор («Халопка» М.Стрэльнікава). СЕРДЗЮК0Ў Мікалай Мікалаевіч (н. 1.10-Л948, в. Харошаўка Чачэрскага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Бел. ін-т інжьшераў чыг. транспарту (1971), Выш. партыйную школу пры ЦК КПБ (1985). Прадаваў інжынерам-канструктарам, y газ. «Гомельская праўда», час. «Нёман» (1985— 95). Друкуецца з 1976. Піша на бел. і рус. мовах. Аповесці «Пачынаецца з мяне» (1976) і «Жышё залатое» (1988) пра складаныя маральныя пытанні жыцця рабочага асяроддзя. Вострас южэтная аповесць «Страчаны рай» (1992) закранае праблемы рэпрэсій, аповесць «Радыяцыя» (1993) — пра чарнобыльскую
трагедыю і яе наступствы для бел. народа. Аўтар фантастычных аповесцей «Два бяссмерці» (1977), «Узыход агнёў, або Вярба ў хату» (1995), кнігі публіцыст. нарысаў «Пры сканчэнні лаяльнасці» (1990) . На рус. мову пераклаў раман Г.Далідовіча «Заходнікі», нарысы І.Дуброўскага і інш. Тв.: Страчаны рай: Аповесці. Мн., 1993. І.У.Саламевіч.
ні Магілёўшчыны» і этнагр. праца «Быт беларусаў» не захаваліся. У 1908 падрыхтаваў да друку зб. бел. прыказак з слоўнікам (збераглася частка рукапісу), за што атрымаў малы залаты медаль Аддзялення этнаграфіі РГТ, y 1912 — рукапісны зб. «Беларускія прыказкі і прымаўкі, запісаныя ў Мазырскім павеце». Вывучаў дыялекты бел. мовы («Граматычны нарыс беларускай гаворкі в. Чу-
СЕРДЗЯШ Н0Ў Анатоль Пятровіч (н. 1.1.1930, в. Крывалучча Саратаўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне электратэхнікі. Канд. тэхн. н. (1969), праф. (1991) . Скончыў Саратаўскі ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1955). 3 1963 y Бел. агр. тэхн. ун-це (у 1973—93 заг. кафедры). Навук. працы па эксплуатацыі, тэхн. абслугоўванні і рамонце с.-г. электраабсталявання. Тэарэтычна абгрунтаваў сіметрыраванне напружання ў трансфарматарах, на падставе чаго распрацавана новая марка трохфазных трансфарматараў для 4-праводных эл. сетак. А.К.Сержпутоўскі.
Е.Б.Серкебвеў.
Тв.: Планнрованне эксплуатацнн сельскохозяйственного
алектрооборудовання.
Мн.,
1992 (разам з Г.І. Януковічам); Техобслужнванне н ремонт электрооборудовання в сельском хозяйстве: Справ. Мн., 1993 (з ім жа).
Л.В.Бароўка.
дзіна Слуцкага павета Мінскай губерні», 1911), падрыхтаваў да друку «Каpcmd слоўнік беларускай дзіцячай мовы* (1919, не захаваўся). У час. «Чырвоны шлях» (1918) апублікаваў шэраг артыкулаў пра станаўленне бел. народнасці, пра паходжанне і сутнасць рэлігіі, a таксама серыю публіцыст. нарысаў (пад псеўд. Навум Смага) y рубрыцы «Малюнкі Беларусі», y якіх апісаў гаротнае жыццё бел. сялян y дарэв. час. Рукапісная спадчына С. зберагаецца ў Музеі этнаграфіі (С.-Пецярбург), Рус. музеі, Рас. АН (С.-Пецярбург), Нац. АН Беларусі.
СЕРЖПУТ0ЎСКІ Аляксандр Казіміравіч (21.6.1864, в. Бялевічы Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 5.3.1940), бел. этнограф і фалькларыст. Правадз. чл. Інбелкульта (1925). Скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю (1884) і Пецярбургскі археал. ін-т (1904). Працаваў настаўнікам нар. вучылішчаў на Мазыршчыне і Случчыне (1884—93), y Мінскім аддз. сялянскага пазямельнага банка і Мінскім паштова-тэлегр. ведамстве Літ;. Б о н д а р ч н к В.К., Ф е д о с в к (1893—96), на паштамце ў Пецярбургу А С . АК.Сержпутовскнй. Мн., 1966; К а с ь к о У.К. Свягло далёкай зоркі. Мн., 1997. (1896— 1906), y этнагр. аддзеле Рус. муУ.К.Касько. зея ў Ленінградзе (1906—30). Узначальваў падкамісію ў Камісіі па складанні СЕРЖПУТ0ЎСКІ Іосіф Адамавіч этнагр. карт і вьгеучэнні нац. складу на- (26.3.1826 — пасля 1891), расійскі ваенсельніцтва Расіі пры АН, аналагічную ны дзеяч. Ген. ад кавалерыі ў адстаўцы камісію ў Рус. геагр. т-ве (РГТ, 1922— (1891). 3 дваран Гродзенскай губ. Скон23), выкладаў y нядзельным рабочым чыў Міхайлаўскае артыл. вучылішча ун-це (1919—20), бел. школе (1918—23) (1847). Удзельнік задушэння Рэвалюцыі y Петраградзе. У час працы настаўнікам 1848— 49 y Венгрыі. У час Крымскай і ў экспедыцыях па даручэнні Рус. му- вайны 1853— 56 вызначыўся пры аблозе зея сабраў на Беларусі багаты этнагр. і крэпасці Сілістрыя (1854) і пры Севасфалькл. матэрыял. У этнагр. нарысе топальскай абароне 1854— 55 (узнагаро«Беларусы-палешукі» (1908, рукапіс) джаны залатой шабляй «За храбрасць»), апісаў пабудовы, побыт, звычаі і вера- У жн. 1862 прызначаны ад’ютантам наванні сялян Мазыршчыны і Случчыны. месніка ў Царстве Псшьскім вял. кн. Даследаваў земляробчыя прылады пра- Канстандіна Мікалаевіча. Удзельнік зацы, бортніцтва, заняткі, звычаі сябры- душэння паўстання 1863—64. У 1864— ны, талакі і інш. («Нарысы Беларусі», 71 камандзір 6-га уланскага Валынскага 1907—09; «Земляробчыя прылады Бела- палкн. У 1872—74 назіраў за правядзенрускага Палесся», 1910; «Бортніцгва на нем рэкруцкіх набораў y губернях (у ВіБеларусі», 1914, і інш.); вывучаў такса- ленскай губ. ў кастр. 1874). 3 1874 кама побыт рускіх, украінцаў, палякаў, лі- шндзір брыгады 5-й кав. дывізіі, y тоўцаў, татараў, народаў Каўказа. Выдаў 1881—91 нач. 5-й кав. дывізіі. зб-кі «Казкі і апавяданні беларусаў-паА.МЛукашэвіч. лешукоў» (1911), «Казкі і апавяданні беларусаў з Слуцкага павета» (1926), СЕРКАВІЦА, вёска ў Талачынскім р-не «Прымхі і забабоны беларусаў-палешу- Відебскай вобл., на аўтадарозе Сянно— коў» (1930). Захаваўся рукапісны зб. Талачын. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За «Беларускія песні», y якім змешчаны 53 17 км на Пн ад горада і чыг. ст. Талатэксты, запісаныя ў канцы 1890-х г. y чын, 89 км ад Віцебска. 624 ж., 226 дваМазырскім пав. Рукапісныя зб-кі «Пес- роў (2001). Сярэдняя школа, Дом куль-
туры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЕРКАЫЦКІ ШКЛОЗАВ0Д. Дзейнічаў y 1897— 1925 ва ўрочышчы Серкавіца Аршанскага пав. (цяпер вёска ў Талачынскім р-не Віцебскай вобл.). Вырабляў паўбелае ліставое шкло і бутэльй . У 1913 меў 5 паравых рухавікоў, 2 паравыя катлы. У 1910 працавала 297 рабочых, выпушчана 10 тыс. скрынак шкла. СЕРКАВЫ KÔPAK, намнажэнне вушной серы ў вонкавым слыхавым праходзе ад гіперсакрэцыі серных залоз. Выклікае зніжэнне слыху, шум y вушах, нават галавакружэнне. Лячэнне: амбулаторнае выдаленне С.к. шляхам прамывання. СЕРКЕБАЕЎ Ермек Бекмухамедавіч (н. 4.7.1926, г. Петрапаўлаўск, Казахстан), казахскі спявак (лір. барытон). Нар. арт. СССР (1959). Герой Сац. Працы (1986). Скончыў Алма-Ацінскую кансерваторьпо (1951). 3 1947 саліст Казахскага т-ра оперы і балета. 3 1973 выкладае ў Алма-Ацінскай кансерваторыі (з 1982 праф.). Дэбютаваў y партыі Абая («Абай» А.Жубанава і Л.Хамідзі). Сярод інш. партый: Капан («Ер Таргын» Я.Брусілоўскага), Кажагул («Біржан і Сара» М.Тулебаева), Януш («Галька» С.Манюшкі), Яўген Анегін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Фігара (*Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Жэрмон («Травіята» Дж.Вердзі), Валянцін (««Pa yer» Ш.Гуно), Эскамільё («Кармэн» Ж.Бізэ) і інш. Выступае як камерны і эстрадны спявак. Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія Казахстана 1972. Дзярж. прэмія СССР 1977. CÈPKET, С е л к е т , y старажытнаегіпецкай міфалогіі і рэлігіі багіня-апякун-
ка мёртвых, дачка Ра, якая дапамагала яму знішчаць ворагаў. Свяшчэнная жывёла С. — скарпіён. Выявы С. ў выглядзе жанчыны са скарпіёнам на галаве чаета змяшчалі на саркафагах. СЁРЛЮ (Seriio) Себасцьяна (6.9.1475, г. Балоння, Італія — 1554), італьянскі тэарэтык архітэктуры. Арх. адукацыю атрымаў y Рыме (1514—27) y Ь.Перуцы. Працаваў y гарадах Пезара, Венецыя, a таксама ў «Рранцыі (з 1541). Пачынаў як майстар перспекгыўнага жывапісу. Трактат С., прысвечаны геаметрыі, перспекгыве, ант. і тагачасным пабудовам, набыў агульнаеўрап. вядомасць (у 1537—75 друкаваўся асобнымі кнігамі, якія ў венецыянскім выданні 1584 аб’яднаны пад назвай «Архітэктура») і значна паўплываў на развідцё рэнесансавага і раннекласіцыстычнага дойлідства ў «Рранцыі, Нідэрландах і Германіі. СЕРНА, с a р н a (Rupicapra rupicapra), млекакормячае сям. пустарогіх атр. парнакапытных. Адзіны від роду; 8—9 падвідаў. Пашыраны ў rapax Еўропы і М. Азіі. Даўж. цела да 140 см, выш. да 85 см, маса да 50 кг. Маюць кручкападобныя рогі даўж. 7— 10 см. Ш эрсць зімой доўгая, гусгая, чорна-бурая; летам каропсая, рыжая. Корміцца горнай травяністай расліннасцю, галінкамі кустоў, дрэў і лішайніхамі. Нараджае 1, зрэдку 2—3 дзіцянят. Аб’екг палявання і развядзення y некат. месцах здабыча забаронена.
СЕРНАБЫК, с а р н а б ы к , млекакормячая жывёла сям. пустарогіх, гл. Орыкс.
СЕРНАЯ
351
ременнйк». Паплечнік М.Г. Чарнышэўскага. Адзін з заснавальнікаў тайнай рэв. арг-цыі «Зямля і воля* 1860-х г. Адмоўна ставіўся і да прыгонніцтва, і да капіталіст. ладу, падзяляў ідэі рус. абшчыннага сацыялізму. У 1862 арыштаваны і зняволены v Петрапаўлаўскую
Ю.Сернан.
М.АСерна-Салаўевіч
крэпасць, У 1865 сасланы навечна ў Сібір. Па дарозе ў ссылку наладзіў кантакгы з удзельнікамі паўстання 1863— 64. Загінуў y час падрыхтоўкі паўстання ссыльных y Сібіры. Аўтар прац па філасофіі, эканоміцы, сацыялогіі, праве, шэрагу літ.-мастацкіх твораў. СЕРНАЯ ЫСЛАТА, моцная двухасноўная к-та, H2SO4; адзін з асн. прадуктаў хім. прам-сці.
СЕРНАВАЦІСТАЯ K1CJ1AIÀ, тое, што тыясерная кіслата. CÉPHAH (Ceman) Юджын (н. 14.3.1934, г. Чыкага, ЗША), касманаўг ЗША. Капітан 1-га раніу BMC ЗІІІА (з 1976 y адстаўцы). Магістр навук па авіяц. тэхніды. Скончыў ун-т Перд’ю (г. Лафеет, пггат Індыяна; 1956), ваенна-марскую школу (г. Мантэрэй, штат Каліфорнія; 1961). 3 1963 y групе касманаўтаў НАСА. 3—6.6.1966 з Т.Стафардам эдзейсніў палёг (з выхадам y адкрыты космас) на касм. караблі (КК) «Джэміні-9» (як 2-і пілот); 18—26.5.1969 з Стафардам і Ц х Янгам — аблёт Месяца як пілся месяцавай кабіны КК «Апалон-10»; 7—19.12.1972 з Х.Шмітам i Р.Эвансам — палёт на Месяц як камандзір КК «Апалон-17» (на Месяцы прабыў 75 гадз, 3 выхады на паверхню Месяца агульнай працягласцю 22,1 гадз). У космасе правёў 23,6 сут, y тл . ў адкрытым космасе 24,2 гадз. Залатыя медалі НАСА «За выдатныя заслугі» (2), «За надзвычайныя заслугі». Залаты медаль «Космас» (ФАІ).
СЁРНА-САЛАЎЁВІЧ Мікалай Аляксандравіч (25.12.1834, С.-Пецярбург — 26.2.1866), расійскі рэвалюцыйны дзеяч, публіцыст. Вучыўся ў Аляксандраўскім ліцэі (1847—53). 3 1853 працаваў y Дзярж. канцылярыі, з 1858 y адстаўцы. Серкет. Сгатуэтка з грабніцы фараона Тутан- 3 1860 супрацоўнічаў y выданнях КА.Герцэна і М.ПАгарова, y час. «Совхамона. Каля 1350 да н.э.
2 Серна:
1 — самец; 2 — самка.
352
серны
Бязводная (100%-ная) С.к. — бясколерная масляністая вадкасць, шчыльн. 1830,5 кг/м 3 (20 °С), t 10,4 °С, tjj, 296,2 °С (кіпіць з раскладаннем). 3 в а д о й і трыаксідам серы SO} (гл. Серы аксіды) змешваецца ў любых суадносінах. У водных растворах пракгычна цалкам дысацыіруе на іоны. Канцэнтраваная С.к. — моцны акісляльніх (асабліва пры награванні); акісляе многія металы (напр., медзь, ртуць), неметалы (вуглярод, серу і інш.), бромісты і ёдаісты вадарод. Разбаўяеная ўзаемадзейнічае з акгыўнымі, размешчанымі ў электрахім. радэе напружднняў да вадароду, металамі з вылучэннем вадароду. Утварае солі сульфаты і гідрасулыраты, a таксама эфіры (сульфаты арган.). У прам-сці С.к. атрымліваюць кантакгным і нітрозным (вежавым) спосабамі. Зыходнае рэчыва для атрымання С.к. — дыаксід серы, які акісляюць да S 0 3 кіслародам пры 440 °С y прысутнасці каталізатара (кантактны спосаб) або аксідамі азоту, растворанымі ў С.к. (нітрозны спосаб). Выкарыстоўваюць y выгв-сці мінер. угнаенняў, розных мінер. юслот і солей, лек. і мыйных сродкаў, фарбавальнікаў, хім. валокнаў, выбуховых рэчываў, a таксама для ачыспсі нафтапрадуктаў, y металургіі і гідраметалургіі урану, медзі, ніхелю і інш. металаў, як элекграліг y свінцовых акумулягарах, асушальнік і інш. С.к. — вельмі агрэсіўнае рэчыва (клас небяспечнасці 2), выхліхае цяжкія апёкі скуры, пара пашкоджвае слізістыя абалонкі і лёгкія; ГДК аэраэолю С.к. ў атм. паветры 0,1 м г/м 3 (сярэднясутачная); смяротная канцэнтрацыя 0,18 м г/л (экспазіцыя 60 мін). Л і т В а с н л ь е в Б.Т., О т в а г н н а М .Й. Технолопія серной хнслоты. М ., 1985.
Я.Т.Міляшкевіч.
СЕРНЫ КАЛЧАДДН, другая назва мінералу пірыт. СЕРНЫ ЭФІР, тое, што дыэтшавы эфір. СЁРНЫЯ ЎГНАЁННІ, злучэнні серы, якія выкарыстоўваюцца ў якасці крыніцы сернага жыўлення раслін. Да іх належаць сульфаты амонію, калію, магнію, таксама гілс, фосфагіпс, арган. ўгнаенні. Уносяць С.ў. ў глебы з нізкім утрыманнем серы (саланцы, саланчакі), эфектыўныя на падэолістых пясчаных глебах. Асабліва неабходныя для вырошчвання крыжакветных, бабовых культур, сланечніку, бульбы. Нейтралізуюць іпчолачнасць глебы (гл. Гіпсаванне глебы), павышаюць засваяльнасць цукарастваральных фасфатаў, павялічваюць растваральнасць кальцыю, калію, жалеза, магнію. СЕРОЗНАЯ АБАЛ0НКА, абалонка, якая высцілае сценкі поласцей цела, укрывае размешчаныя ў іх органы. Складаецца са шчыльнай валакністай злучальнай тханкі, пакрытай эпігэліем. У залежнасці ад месца размяшчэння С.а. наз. брушынай, плеўрай, перыкардам. Выконвае ахоўную функцыю ў якасці серозна-гематалімфатычнага бар’ера. Пры паталаг. працэсах можа ўгвараць спайкі, прадуцыраваць залішнюю колькасць серознай вадкасці (напр., пры асцыце, гідраперыкардзе). Запаленне С.а. — серазіт (перытаніт, плеўрыт, перыкардыт). А.СЛеанцюк.
«СЕРП I MÔJIAT», залаты медаль y СССР, устаноўлены ў 1940 як знак асаблівай адзнакі Героя Сацыялістычнай Працы. СЕРПАНЦІН [франц. serpentin ад лац. serpens (serpentis) змяя], скрутак вузкай доўгай каляровай папяровай стужкі, якую кідаюць y публіку на карнавалах, маскарадах, балях. У пераносным значэнні С. наз. участкі звілістай горнай дарогі. СЕРПЕНТАРЫЙ [ад лац. serpens (serpentis) змяя], памяшканне для масавага ўтрымання змей з мэтай атрымання ад іх яду; разнавіднасць тэрарыума. Бываюць таксама дэкар. і дэманстрацыйныя (у заапарках). Першы С. створаны ў Парыжы (1895), потым y Бразіліі (1899). На Беларусі G. існуюць y в. Шчытоўка Сенненскага р-на (з 1987), y пас. Бараўляны пад Мінскам (1988). С. Туркменіі і Азербайджана спецыялізуюцца на атрыманні яду гюрзы, кобры, эфы; Бішкекскі (Таджыкістан), Падмаскоўны (Расія), на Беларусі С. працуюць з гадзюкай звычайнай. Змяіны яд выкарыстоўваецца пераважна ў фармацэўтычнай і біяхім. прам-сці (вырабляецца бсшып за 30 лек. прэпаратаў). СЕРПЕНЦІН [ад лац. serpens (serpentis) змяя], мінерал падкласа слаістых сілікатаў, Mg3 [Si2 0 5 ](0 H)4 . Змяшчае аксід магнію MgO да 43%, прымесі жалеза, алюмінію, нікелю і інш. Крыпггалізуецца ў манакліннай сінганіі. Утварае скрытакрыпгг. шчыльныя масы, агрэгаты зблытана-валакністыя, паралельнавалакністыя, лускавінкавыя і інш. Гал. структурныя разнавіднасці С. — антыгарыт (мііфалускаватая, пласціністая), лізардыт (тонказярністая) і хрызатыл
Серпенцін
(тонкавалакністая). Колер зялёны розных адценняў, зрэдку белы, жоўты, блакітны і лілова-сіні (хрызатыл-азбест). Цв. 2,5—3,5. Шчыльн. 2,55 г/см3. Утвараецца пры мегасаматычных працэсах з удзелам гідратэрмальных раствораў за копп змены ультраасн. парод. С. — частка пароды серпенцініт. Крьшіца здабычы нікелю; выкарыстоўваецца як аблідовачны і вырабны камень. Гл. таксама Азбест. СЕРПЕНЦІНІТ, з м е Я в і к, метамарфічная горная парода, якая складаецца з мінералаў групы серпенціну. Утвараец-
ца пры гідратэрмальным змяненні пераважна ультраасноўных парод (гіпербазітаў), y выніку чаго іх бязводныя сілікаты магнію гідралізуюцца і пераўтвараюцда ў мінералы групы серпенціну, a самі горныя пароды ў С. 3 працэсам серпенцінізацыі звязана ўтварэнне болыпасці радовішчаў хрызатыл-азбесту (гл. Азбест). Выкарыстоўваецца ў буд-ве (абліцовачны матэрыял) і ювелірнай справе (паўпразрыстыя разнавіднасці — офікальцыт). СЁРПУХАЎ, горад y Маскоўскай вобл. Расіі. Прыстань на р. Ака, пры ўпадзенні р. Нара. Вядомы з 1339. 132 тыс. ж. (1999). Чыг. станцыя. Прам-сць: маш.буд. і металаапр., хім., харч., тэкстыльная; вытв-сць буд. матэрыялаў. Гіст,маст. музей. Серпухаўскі іфэмль, ансамблі Уладычнага (16—17 ст.) і Высоцкага (16—18 ст.) манастыроў, цэрквы (17— 18 ст.), жылыя асабнякі (18—19 ст.). Каля С. — Прыокска-тэрасны запаведнік. Каля С. ў г. Пушчына радыёастранамічная абсерваторыя і рас. інавацыйны біятэхнал. цэнтр «Пушчына»; y г. Протвіна — навук. комплекс Ін-та фізікі высокіх энергій, y тл. Серпухаўскі сінхрафазатрон. СЕРТ0РЫ Й Квінт (Quintus Sertorius, каля 122—72 да н.э.), рымскі палкаводзец. Удзельнік войнаў супраць кімвраў і тэўтонаў (105, 102), легат y Саюзніцкай вайне 90— 88 да н.э., прыхільнік Марыя і Цыны ў іх барацьбе з Сулам y час грамадз. войнаў 88—82 да н.э. У 83—81 да н.э. прэтар Блізкай Іспаніі (рым. правіндыя на ўсх. узбярэжжы Іспаніі). 3 80 да н.э. ўзначаліў барацьбу іберыйскіх плямён супраць Рыма, ператварыў Іспанію ў цэнтр антысулаўскай апазіцыі. Аб’яднаў пад сваёй уладай амаль усю Іспанію, атрымаў шэраг перамог над рым. палкаводцамі Метэлам і Гнеем Пампеем. Забіты змоўшчыкамі з ліху сваіх прыбліжаных, якія пгукалі прымірэння з Рымам. СЕРТЫФІ к Ат (франц. certificat ад лац. sertifico сведчу), дакумент (пасведчанне) аб якасці прадукцыі, праве яго ўладальніка карыстацца або валодаць чым-н., аб наяўнасці пэўных ведаў, уменняў і інш. Напр., дакумент на гатунковасць і якасць насення, крэдытнай установы, страхавога агенцтва, пасведчанне аб заканчэнні спец. курсаў навучання, мед. даведка аб прышчэпліванні і інш. СЕРТЫФІКАЦЫЯ (ад сертыфікат), сістэма захадаў і дзеянняў, якія пацвярджаюць, што фактычная характарыстыка прадукту адпавядае патрабаванням міжнар. стандартаў, рэкамендацыям або інш. дакументам, якія існуюць на сусв. рынку ці ў асобнай краіне. Служыць сродкам абароны пакупнікоў ад з’яўлення на рынку тавараў, што могуць пагражаць здароўю людзей або навакольнаму асяроддзю. Часта ўжываецца ў міжнар. гандлі як нетарыфны бар’ер для абароны нац. рынку ад засілля імпартных тавараў. Адрозніваюць сама-
сертыфікацыю, якая ажыццяўляецца прадпрыемствам-вытворцам або іх аб’яднаннямі, i С., якую выконвае трэцяя асоба. Асн. ўмовы с а м а с е р т ы ф і к a ц ы і: прадукт павінен цалкам адпавядаць патрабаванням стандартаў, тэхн. умоў, дагавораў і інш. дакументаў; высокі ўзровень сістэмы комплексных выпрабаванняў і кантролю якасці ад сыравіны да ўпакоўкі і маркіроўкі тавараў; адказнасць (у т.л. юрыдычная) вытворцы за якасць С. і дакладнасць сертыфіката; даступнасць пакупнікоў да інфармацыі аб метадах вьтрабаванняў, аб сістэме кантролю за якасшо вырабу. С. трэцяй асобай ажыццяўляецца сертыфікацыйным цэнтрам краіны, які не мае дачыненняў ні да вытв-сці, ні да пастаўкі дадзенага тавару. Перавагі такой С.: незалежнасць, аднолькавасць патрабаванняў да прадукту і сістэм кантролю, раўнапраўе бакоў, зацікаўленых У с. На Беларусі С. ажыццяўляецца Камітэтам па стандартызацыі, метралогіі і сертыфікацыі пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь, дзейнічае Нац. сістэма С. — БелСТ. Яна прадугледжвае: С. прадукцыі, паслуг, сістэм якасці і персаналу; інспекцыйны кантроль; падрыхтоўку і атэстацыю экспертаў-аўдытараў; вядзенне рэестра БелСТ, a таксама дзярж. кадастру службовай і грамадз. зброі і інш. Прадпрыемствам, што сертыфікавалі сваю прадукцыю ў БелСТ, даецца права яе маркіроўкі знакам адпаведнасці. М.П.Мацвейка, З.Я.Ягорава. СЕРУ&Л, позназімовы сорт ябльші. Атрьшаны ў БелНДІ пладаводства скрыжаваннем сартоў Серынка і Уэлсі. На Беларусі ўключаны ў Дзярж. рэестр для выкарыстання па ўсёй тэрыторыі. Дрэва сярэднярослае, з круглаватай кронай сярэдняй гушчыні і паніклымі канцамі галін. Сорт скараспелы, высокаўраджайны, сярэдняўстойлівы да грыбных хвароб. Зімаўстойлівасць недастатковая. Пладаносіць на 4— 5-ы год. Плады вышэй сярэдняй велічыні (каля 150 г), круглавата-канічнай формы. Скурка светла-зялёная з цёмна-чырв. размытымі палосамі з сонечнага боку. Мякаць зеленаватая, сакавітая, прыемнага кісла-салодкага смаку. Збор пладоў y вер., захоўваюцца да сак.— красавіка. З.А.Казлоўская.
СЕРХІД, пласкагор’е на ПдУ Ірана, y складзе Усх.-Іранскіх гор. Даўж. каля 400 км, шыр. да 200 км. Выш. хрыбтоў 2500—3000 м (найб. 4042, вулкан Тэфтан), далін і ўпадзін каля 1500 м. Горныя пустыні і паўпустыні з зараснікамі калючых падушкападобных хмызнякоў, вышэй за 2000 м — горныя стэпы. Багарнае земляробства на спадзістых схілах. Заказнік Безман. CÈPbl АКСІДЫ, хімічныя злучэнні серы з кіслародам. Найб. пашыраныя аксіды серы (IV), ці серы дыаксід SO2 , і аксід серы (VI), ці серы трыаксід SO3 . С е р ы д ы а к с і д (сярністы ангідрыд, сярністы газ) — бясколерны газ з рэзкім пахам, шчыльн. 2,926 кг/м3, -75,46 °С, -10,6 °С. Добра раствараецца y вадзе, этаноле, дыэтылавым эфіры. Водны раствор S 0 2 — с я р н і с т а я к і с л а т а H2S 0 3: моцная двухасноўная к-та, якая існуе толькі ў растворы, ут12. Зак. 321.
варае солі — с у л ь ф іт ы і гідрасульфіты. Уваходзіць y склад вулканічных газаў. У прам-сці атрымліваюць абпальваннем п і р ы т у . В ы к а рыстоўваюць пераважна ў вьггв-сці сернай к-ты, a таксама як аднаўляльнік, антыаксідант, для адбельвання шэрсці, шоўку і ін ш ., кансервавання агародніны, садавіны; вадкі — як хсшадагент. С е р ы т р ы а к с і д (серны ангідрьш) — бясколерная вадкасць (пры пакаёвай т-ры), ікіп 44,7 °С; пры т-ры ніжэй за 16,8 °С — празрыстыя крышталі ( a = S 0 3). У прысутнасці вельмі нязначнай колькасці вільгаці (1 моль вады на 10 моль S 0 3) полімерызуецца і цвярдзее; цвёрды існуе ў р- , у- і 6-мадыфікацыях ( 1ПЛ 32,5, 62,2 і 95 °С адпаведна). Бурна (з вылучэннем вял. колькасці цяпла) узаемадзейнічае з вадой, утварае серную кіслату. У вільготным паветры «дыміць». Раствараецца ў канцэнтраванай сернай кіслаце (раствор наз. о л е у м а м ). Моцны акісляльнік. Атрымліваюць каталітычным акісленнем S02. Выкарыстоўваюць для вьгтв-сці сернай к-ты , олеума, сінтэзу шматлікіх арган. рэчываў, для гідратацыі пры вытв-сці азотнай к-ты . С .а. атрутныя; пашкоджваюць слізістыя абалонкі органаў дыхання, серны ангідрыд выклікае цяжкія апёкі с к у р ы . S02 — адзін з асн. ядаў, што атручваюць навакодьнае асяроддзе, ГД К y атм. паветры 0,5 мг/м3. А .П . Ч а р н я к о в а .
СЁРЫ ФТАРЫДЫ, неарганічныя бінарныя злучэнні серы з фторам. Найб. пашыраны серы гексафтарыд SF6 і тэтрафтарьш SF4. Вядомы таксама дытыядэкафтарыд S2 F W і дытыядыфтарыд S2F2, раскладаюцца пры награванні. я к ія
Серы г е к с а ф т а р ы д — бясколерны газ без паху, tnl -50,8 °С, пры т-ры -64 °С узганяецца. He раствараецца ў вадзе, этаноле, дыэтылавым эфіры. Тэрмічна ўстойлівы да 700°С. Хімічна інертны; не ўзаемадзейнічае з к-тамі і шчолачамі. Mae нізкую цеплаправоднасць, добры дыэлектрык. Выкарыстоўваюць як ізалятар, холадагент (тэхн. назва — элегаз) y трансфарматарах, высакавольтнай апаратуры, рабочае цела ў газавых хім. лазерах і інш. Серы т э т р а ф т а р ы д — бясколерны газ з рэзкім пахам, tnl -121 °С, tKin -38 °С. Раствараецца ў бензоле'; вадой і яе парай раскладаецца. Выкарыстоўваюць для селектыўнага фтарыравання кіслародзмяшчальных арілн. злучэнняў, атрымання SF6. С.ф. таксічныя; пашкоджваюць слізістыя абалонкі, дыхальныя шляхі; ГДК y атм. паветры для SF, 0,5 мг/м3, дчя SF6 0,001 м г/м 3.
СЁРЫ ХЛАРЫДЫ, неарганічныя бінарныя злучэнні серы з хлорам. Практычна найб. важны — дытыядыхларыд S2 C12, ці серы хларыд. Серы х л а р ы д — масляністая вадкасць з непрыемным пахам; чысты S2CI2 — бясколерны, тэхн. — зеленавата-жоуты, 1П1 "80'°С, t • 137 °С (кіпіць з раскладаннем), шчыльн. 1678 кг/м 3. Раствараецца ў этаноле, бензоле, дыэтылавым эфіры. Вадой гідралізуецца (раскладаецца). Пры хлараванні S2CI2 атрымліваюць с е р ы д ы х л а р ы д SCI2 — чырвоная вадкасць, шчыльн. 1621 кг/м3 (15 °С). Выкарыстоўваюць S2Cl2 для халоднай вулканізацыі каўчуку, сінтэзу хларыдаў, y вытв-сці інсектыцыдаў; SC12 для атрымання тэтрафтарьшу серы (гл. Серы фтарыды). С.х. таксічныя, пашкоджваюць слізістыя абалонкі, дыхальныя шляхі; ГДК y атм. паветры для S,CI, 0,3 мг/м3. 2
СЕРЬІЙНАЯ ВЫТВ0РЧАСЦБ, тып арганізацыі вытв-сці, калі на прадпрыемстве адначасова вырабляецца шырокая наменклатура аднароднай прадукцыі, выпуск якой паўтараецца праз пэўны час. Колькасць прадукцыі, што вырабляецца адначасова, наз. памерам
СЕРЫКАЎ________________ 353 серыі, a колькасць дэталей — памерам партыі. У залежнасці ад памераў і частаты чаргавання серый адрозніваюць буйнасерыйную, сярэднесерыйную і дробнасерыйную вытв-сць. Пры б y й н а с е р ы й н а й вытв-cui прадукцыя вырабляецца працяглы час (звычайна не менш як год) і ў вял. аб’ёмах. На прадпрыемствах шырока выкарыстоўваюцца паточныя лініі, канвееры і сродкі аўтаматызацыі; вытв-сць набывае рысы масавага тыпу (гл. Масавая вытворчасць). Пашырана ў аўтамабільнай, трактарнай прам-сці. Пры с я р э д н е с е р ы й н a й вытв-сці спецыялізацыя абмяжоўваецца больш вузкай наменклатурай. Да яе адносяцца, напр., станка- і маторабудаванне, выпуск пракату чорных і каляровых металаў. Д р о б н а с е р ы й н a я вытв-сць набліжаецца да адзінкавай. Выраб прадукцыі звычайна не паўтараецца. Памер серый няўстойлівы, збыт абмяжоўваецца заказамі або дагаворамі. Да дробнасерыйнай адносіцца вытв-сць асобых відаў сплаваў, пракату. С.в. дае магчымасць больш эфектыўна выкарыстоўваць высокапрадукц. абсталяванне, павышаць якасць прадукцыі, зніжаць яе сабекошт. У.Г.Залатагораў. СЕРЬІЙНАЯ ТЙХНІКА, с е р ы й н a с ц ь , y музыцы — тэхніка муз. кампазіцыі, якая карыстаецца серыяй — пэўным радам гукаў, паўтарэнне якога ўтварае ўсю тканіну твора або яго часткі. Від С.т. — дадэкафонная тэхніка (гл. Дадэкафонія, Серыяльнасць). Шырока выкарыстоўваецца ў творчасці кампазітараў нававенскай школы (А.Берг, А.Веберн, А.Шонберг), А.Шнітке, Дз.Смольскага. Літ:. К о г о у т е к Ц. Т е х н н к а к о м п о з м ц н м в м у з ы к е X X в.: П е р . с ч е ш . М ., 1976.
В.С.Клакоцкая.
СЁРЫКАЎ Іван Арцёмавіч (2.7.1919, в. Наркі Чэрыкаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 20.11.1997), бел. балетмайстар. Засл. дз. культ. Беларусі (1968). 3 1945 саліст Ансамбля бел. нар. песні і танца Бел. філармоніі, балетмайстар Ансамбля песні і танца Бел. ваен. акругі. 3 1961 маст. кіраўнік і балетмайстар Віцебскага нар. ансамбля песні і танца «Маладосць» Палаца культуры ўпраўлення быт. абслугоўвання насельніцтва. Ствараў пастаноўкі ў Дзярж. ансамблі танца Беларусі і Дзярж. акад. нар. хоры Беларусі. Творчаму почырку С. ўласціва шырокае выкарыстанне разнастайных харэагр. малюнкаў, захаванне фалькл. танц. вобразаў y пастаноўках на сучасныя тэмы, выкарыстанне нац. нехарэагр. элементаў (бел. гульні, вясельныя абрады). Сярод пастановак танцы: «Бульба», «Лявоніха», «Полечка-Вішбляначка», «Стрыкач», «Малацілачка», «Мы з Віцебска», «Лебядзіначка», «Дубочак», «Лучыначкі», «У сваты», «Маталіха», «Груздаўская полька», «Дударыкі» і інш. Г.М.Водчыц.
354 __________________ с е р ы н СЕРЬІН, палярная амінакіслата, OHCH 2CH(NH2)COOH Сінтэзуецца ў жывёльных і расл. арганізмах. Уваходіць y састаў актыўнага цэнтра многіх ферментаў, фосфаліпідаў і інш. Белае крышт. рэчыва, добра раствараецца ў вадзе, т-ра плаўлення 223— 228 °С. Удзельнічае ва ўтварэнні сувязей паміж вугляводнай і бялковай ч. г л ік а п р а т э ід а ў . С. неабходны для сінтэзу амінаспірту с ф ін г а з ін у , які ўваходзіць y састаў с ф іп г а л іп ід а ў (разам з фосфаліпідамі складаюць асн. масу ліпідаў мозга). Можа ўтварацца з гліцыну. І. М . С е м я н е н я . СЕРЫР, найбуйнейшае нафтавае радовішча ў Лівіі. Уваходзідь y Сахара-Лівійскі нафтагазаносны басейн. Адкрыта ў 1961, распрацоўваецца з 1966. Паклады ніжнемелавога ўзросту на глыб. 2,5—2,7 км. Пач. запасы 2826 млн. т. Шчыльн. нафты 0,84 г/см3. СЁРЫЯ (ад лац. series рад), 1 ) шэраг аднародных прадметаў, аб’яднаных якой-н. агульнай прыкметай; таксама паслядоўны рад дзеянняў, падзей, з’яў (напр., С. брашур, С. доследаў). 2) Шэраг вырабаў, машын, дэталей, зробленых па адным узоры. 3) Частка вял. кінафільма, якая дэманструецца самастойна на працягу цэлага сеанса. 4) Катэгорыя, разрад каштоўных папер, дакументаў, якія абазначаны літарамі або лічбамі. СЁРЫЯ ў м а с т а ц т в е , шэраг твораў (больш за 3) станковага мастацтва, звязаных адзінствам задумы. Работы адной С. часцей выконваюцца ў адным стылі і маштабе. 3 часоў імпрэсіянізму С. — група станковых работ, звязаных адзінствам прадмета выяўлення, напр., колеравае вырашэнне, асвятленне або дынаміка прасторавага ўспрыняцця. Гэта ідэя перанята ў яп. мастакоў (К.Утамара, К.Хакусай і інш.). У мастацтве постмадэрнізму і сучасным, асабліва ў графіцы, папулярныя С., якія складаюцца з блізкіх варыянтаў адной тэмы. С. — болып вузкае паняцце цыкла. СЁРЫЯ ГЕАЛАГІЧНАЯ, буйное падраздзяленне мясц. і рэгіянальных стратыграфічных схем; стратыграфічная адзінка. Уключае магутныя і складана пабудаваныя асадкавыя, вулканічныя, вулканагенна-асадкавыя, метамарфізаваныя тоўшчы,- якія фарміраваліся на працягу адзінага буйнога седыментацыйнага этапа і адпаведнага яму вулкана-магматычнага або тэктанічнага цыкла. Складаецца з некалькіх (дзвюх і больш) світ геалагічных. Паводле аб’ёму можа адпавядаць аддзелу адзінай стратыграф. шкалы або быць болыпай ці меншай за яго. Межамі серыі ў платформавых абласцях з’яўляюцца паверхні вял. рэгіянальных нязгоднасцей і стратыграф. перарываў, y геасінклінальных — вулканагенныя або інтрузіўнамагматычныя ўтварэнні. На Беларусі С.г. вылучаны ў крышт. фундаменце і платформавым чахле. Напр., складанапабудаваныя тоўшчы метамарфічных
парод архейска-раннепратэразойскага фундамента падзяляюцца на шчучынскую, кулажынскую, аколаўскую і жыткавіцкую серыі; y адкладах платформавага чахла вылучаюцца: бабруйская, шаровіцкая і беларуская (палеская) серыі ў рыфеі; вільчанская, валынская і валдайская ў вендзе; балтыйская і высокаўская ў кембрыі, беліцкая ў неагене. С .А .К р у ч а к .
СЕРЫЙЛЬНАСЦЬ, с е р ы я л і з м (ад ням. serielle Musik), y музыцы — від серыйнай тэхнікі, пры якім серыйны прынцып распаўсюджваецца больш чым на 1 параметр муз. кампазіцыі: вышыню, рытм, агогіку, тэмп і інш. Звязана з новай арганізацыяй муз. «прасторы-часу». Элементы С. сустракаюцца ў творах Л.Берыо, А.Веберна, Э.Дзянісава, Л.Нона, К.Штокгаўзена. В .С .К л а к о ц к а я . СЕРЭМБАН (Seremban), горад y Малайзіі, на ПдЗ п-ва Малака. Адм. ц. штата Негры-Сембілан. Каля 150 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд., тэкст., дрэваапр., гумава-тэхн., харчовая. У наваколлі — здабыча волава.
раважаюць травяністыя саванны з участкамі хмызнякоў і асобнымі дрэвамі; y рачных лагах — галерэйныя лясы. У парку каля 1,5 млн. буйн. млекакормячых, пераважна капытных (антылопа гну, газелі Томсана і Гранта, зебра, насарог, кафрскі буйвал, жырафа і інш.), звычайныя афр. слон, леў, гепард, леапард. Больш за 200 відаў птушак, y т.л. фламінга, венцаносны журавель, буселябіру. Міжнар. НДІ і мемарыяльная лабараторыя імя ням. заолага М.Гржымека. СЁСІЯ (ад лац. sessio пасяджэнне), 1) арганізацыйная форма работы прадстаўнічага органа, суда, міжнар., навук. ці грамадскай арганізацыі і інш. 2 ) Перыяд здачы экзаменаў y сярэдніх спец. і вышэйшых навуч. установах, дзе прынята прадметна-курсавая ці курсавая форма адукацыі. У навуч. годзе (дзённая і вячэрняя форма адукацыі) 2 С.: зімовая і веснавая. СЁСПЕЛЬ Мішы (сапр. K y з ь м і н Міхаіл Кузьміч; 16.11.1899, в. Сеспель Канашскага р-на, Чувашыя — 15.6.1922), чувашскі паэт; адзін з заснавальнікаў чув. сав. л-ры. Друкаваўся з 1917. У вершах апяваў радасць стваральнай працы і чалавека працы. Увёў y чув. паэзію сілаба-танічны верш. На бел. мову яго асобныя вершы перакладалі Е.Лось, Ю.Свірка.
СЕРЭНАДА (франц. sérénade, італьян. serenata ад sera вечар), 1 ) вячэрняя песня пад акампанемент лютні, мандаліны ці гітары, звернутая да каханай. Узнікла ў Італіі, пашырылася ў паўд.-раманскіх народаў. Пазней стала жанрам камернай вак. музыкі. Сярод вядомых камерных вак. С. «Начны зефір» М.Глінкі, «Пецярбургскія серэнады» А.Даргамыжскага, «Серэнада Дон Жуана» П.Чайкоўскага, «Вячэрняя серэнада», «Ранішняя серэнада» Ф.Шуберта. 2) Інструментальны муз. твор y 17—20 ст., блізкі да дывертысмента, накцюрна, касацыі. Найб. вядомыя «Хафнераўская серэнада» і «Маленькая начная музыка» В.А.Моцарта, «Італьянская серэнада» Х.Вольфа, «Серэнада для струннага аркестра» Чайкоўскага. Л . А . Ш ы м а п о в іч .
СЕСТРАР^ЦК, кліматычны і бальнеагразевы курорт y Ленінградскай вобл., паўн. ч. г. Сестрарэцк, Расія. Засн. ў 1898. Клімат прыморскі. Асн. прыродныя лек. фактары — сапрапелевыя гразі і мінер. радонавая хларыдная натрыевая вада з мінералізацыяй 1,12 г/л. Лечаць захворванні сардэчна-сасудзістай сістэмы, органаў стрававання, руху і апоры. Санаторый «Сестрарэцкі курорт», пясчаны пляж.
СЕРЭНГЁЦІ (Serengeti), нацыянальны парк (з 1951) y Танзаніі на аднайм. плато (выш. 1000—2000 м). Засн. ў 1940 як рэзерват. Пл. каля 13 тыс. км . У 1959 вылучаны асобны рэзерват Нгарангора, які ўключае гіганцкі кратэр і плато. Пе-
СЕСТЙРЦЫЙ (ад лац. sestertius), сярэбраная і медная манета, a таксама грашова-лікавае паняцце ў Стараж. Рыме. 3 269 да н.э. чаканіўся з серабра, з канца 1 ст. да н.э. — са сплаву каляровых металаў. Адзнака наміналу — IIS /
Ta.: Бел. пер. — y кн.: Песні волжскага краю: Старонкі чуваш. паэзіі. Мн., 1988; Рус. пер. — Стальная вера. М., 1957.
2 У2 аса, ас — спачатку 7 10, з 217 да н.э. У 16 дэнарыя). На Беларусі выяўлены медныя С. CET, С е т х, y старажытнаегіпецкай рэлігіі і міфалогіі адзін з гал. багоў. Бог «чужых краін» (пустынь), цемры і зла, брат і забойца «добрага бога» Асірыса. У перыяд Стараж. царства (28—23 ст. да н.э.) лічыўся таксама апекуном царскай улады. Паводле міфаў, С. быў пераможаны сынам Асірыса богам Горам, які адпомсціў за бацьку і сам стаў уладаром Сусвету. СЁТАН-Т0МПСАН (Seton-Thompson) Эрнест (14.8.1860, г. Саўт-Шылдс, Вялікабрытанія — 23.10.1946), канадскі пісьменнік, прыродазнавец, мастак-анімаліст. Скончыў каледж мастацтваў y Таронта (1879), вывучаў выяўл. мастацтва ў Парыжы, Лондане, Нью-Йорку. Падарожнічаў, даследаваў жыццё жывёл. Арганізатар руху следапытаў y Амерыцы. Друкаваўся з 1883. Пісаў на англ. мове. Аўгар больш як 40 кніг пра жывёльны свет, індзейскую і эскімоскую нар. культуру. Вядомасць прынеслі праца «Жыццё дзікіх жывёл» (т. 1— 8 , 1925—27) і блізкія да навук.-папулярнай л-ры аповесці, апавяданні, нарысы «Дзікія жывёлы, як я іх ведаў» (1898), «Біяграфія грызлі» (1900) , «Жыцці тых, на каго палююць» (1901) , «Два малыя дзікуны» (1903), «Героі-жывёлы» (1906), «Біяграфія серабрыстага ліса» (1909), «Рольф сярод лясоў» (1911), «Кніга аб лесе» (1912) і інш. Аўтар маст. аўтабіяграфіі «След мастака-натураліста» (1940). Сам ілюстраваў свае кнігі.
Тв:. Бел. пер. — Гісторыя аднаго мядзведзя. Мн., 1927; Лепш смерць, чым няволя. Мн., 1928; Рванае вушка. Мн., 1939; Рус. пер. — Рассказы о жнвотных Мн., 1980; Прерня Арктнкн... М., 1987; Моя жнзнь; Малеііькне дмкарм; Рассказы о жнвотных. М., 1991; Прнключення Рольфа. М., 1993; Лесные рассказы. СПб., 1994. Л.П.Баршчэўскі.
СЁТАЎСКАЕ BÔ3EPA, С е т ы, возера ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дабрылаўка, за 11 км на Пн ад г. Глыбокае. Пл. 0,49 км2, даўж. 1,7 км, найб. шыр. 410 м, найб. глыб. 19,8 м, даўж. берагавой дініі 4,9 км. Пл. вадазбору 4,7 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 2—5 м (на 3 і Пд 10—27 м), разараныя, часткова пад хмызняком, на ПдЗ пад лесам. На 3, ПнЗ і ПнУ пойма шыр. 3—50 м: Берагі нізкія, пясчаныя, задзернаваныя. Ёсць залівы і паўастравы. Падводная ч. катлавіны мае 2 плёсы, раздзеленыя падняццем з глыб. 6 м. Мелкаводдзе пясчанае, глыбей дно ілістае. Зарастае. Злучана канавай з воз. Загорскае. CÉTKA (лац. Reticulum), невялікае сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркая зорка 3,3 візуальнай зорнай велічыні. Гл. Зорнае неба. CÉTKÀBAE ПЛАНАВАННЕ, метад планавання, кантролю і рэгулявання вытв. дзейнасці, засн. на выкарыстанні графічнай мадэлі вытв. працэсу (сеткавага графіка). Дае магчымасць выявіць су-
вязь паміж асобнымі тэхнал. аперацыямі, паслядоўнасць і залежнасць работ, час іх выкарыстання і г.д. Выкарыстоўваецца пры буд-ве і рэканструкцыі аб’ектаў, y праектна-канструктарскіх і н.-д. работах, арганізацыі выпуску новых відаў прамысл. прадукцыі і г.д. Упершыню пачаў прымяняцца ў ЗША. СЕТКАКРЬІЛЫЯ (Neuroptera, або Ріапіреппіа), атрад насякомых. Каля 5 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды. Вядомы з пермскага перыяду. На Беларусі найб. адзначаюцца прадстаўнікі сям. залатавочак і мурашыных ільвоў. Даўж. цела I— 3 см, размах крылаў да 12 см. Цела тонкае, светла-зялёнае, чорнае і інш. Крылаў 2 пары, звычайна аднолькавых, празрыстых сеткавых (адсюль назва). Ротавы апарат грызучага тыпу. Ногі тонкія, хадзільныя, з 5-членікавымі лапкамі, y некат. відаў пярэднія — капальныя. Развіццё з поўным ператварэннем. У лічынак сківіцы ўтвараюць смактальныя трубкі. Многім з іх уласціва пазакішачнае страваванне (у цела ахвяры ўводзяць стрававальныя ферменты, потым высмоктваюць ператраўленую ежу). Карысныя: кормяцца тлёй, какцыдамі 1 інш. насякомымі, шкоднымі для сельскай і лясной гаспадарак.
СЕТЛЬМЁНТ (англ. settlement паселішча), y перыяд каланіялізму асобы раён горада (звычайна ў паўкаланіяльнай краіне, як, напр., Кітай) для пражывання замежных грамадзян, які не падлягаў юрысдыкцыі мясц. улад. СЕТЎБАЛ (Setûbal), горад на 3 Партугаліі. Адм. ц. аднайм. акругі. Каля 100 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт пры ўпадзенні р. Саду ў Атл. акіян. Цэнтр рыбалоўства і рыбакансервавай прам-сці. Развіты матора- і суднабудаванне, вытв-сць фосфарных угнаенняў, апрацоўка кары коркавага дуба, віна-
с е у л ____________________ 355
робства. Музей. Руіны стараж.-рым. горада, касцёлы 15— 16 ст. СЕТЫФ, С a т ы ф, горад на ПнУ Алжыра. Адм. ц. аднайм. вілайі. Засн. ў 1 ст. да н.э. як рым. ваен. паселішча. Каля 200 тыс. ж. (2001). Вузел аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: харч., цэм., хімічная. Дыванаткацтва. Ун-т. СЁТЭРЫ (англ. setter ад set рабіць стойку), пароды паляўнічых сабак-выжлаў. Выкарыстоўваюць для палявання на птушак. Канстытуцыя моцная, сухая. Вядомы 3 пароды С.: a н гл і й с к і (рабы або лаверак), выведзены ў Англіі; выш. ў карку 52—65 см, поўсць густая, бліскучая, доўгая, белая з чорнымі, рыжымі або карычневымі плямамі; ірландскі (чы рвоны ), выведзены ў Ірландыі; выш. ў карку 54—65 см, поўсць густая, сярэдняй даўжыні, цёмна-чырв.-рыжая; ш а т л а н д с к і (гардон), выведзены ў Шатландыі: выш. ў карку 58—-67 см, поўсць гладкая або хвалістая, чорная з бліскучым адценнем, з яркімі рыжа-чырв. падпалінамі. Маюць добры нюх і прыроджаную здольнасць рабіць стойку перад затоенай дзічынай. Тып паводзін ураўнаважаны, рухомы.
СЕЎЛ, горад, сталіца Рэспублікі Карэя (Паўд. Карэя). Вылучаны ў самастойную адм. адзінку, прыраўнаваную да правінцыі. Адзін з найбуйн. гарадоў свету. 9888 тыс. ж., з прыгарадамі і суседнімі гарадамі 19,85 млн. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Ханган, за 90 км ад зал. Канхваман Жоўтага м. (аванпорт С. — г. Інчхон). 2 міжнар. аэрапорты. Гал. эканам. і культ. цэнтр краіны. Разам з Інчхонам дае каля 50% прамысл. вытв-сці Паўд. Карэі. У С. знаходзяцца асн. фінансавыя і пра-
356
СЕЎР
мысл. аб’яднанні, страхавыя і гандл. кампаніі, банкі, філіялы замежных банкаў і фірм. Прам-сць: металургічная, аўтамабілебудаванне, эл.-тэхн., радыёэлектронная, хім., тэкст. (пераважна баваўняная), харч., буд. матэрыялаў, гумавая, гарбарная, паліграф., папяровая, керамічная. Буйныя ЦЭС. Метрапалітэн (больш за 1 млрд. пасажыраў штогод). 18 ун-таў. Нац. АН. Першыя паселішчы на тэр. сучаснага С. вядомы з часоў 3 царстваў — К а г у р о , П э к ч э , С іл а (1— 7 ст.). У 554 заваяваны Сілай і названы Хансон (ужываецца і цяпер як другая назва С.). 3 1068 адзін з каралеўскіх гарадоў-рэзідэнцый. Пры дынастыі Л і [1392— 1910] стаў сталіцай Карэі (1393), пераназваны С. (з карэйскай — сталіца) і пачаў хутка развівацца. У час Ім д з ін с к а й в а й н ы 1 5 9 2 — 9 8 акупіраваны (1592— 93) яп. войскамі. Пасля анексіі Карэі Японіяй С. — рэзідэнцыя яп. ген.-губернатара (1910— 45; наз. Кёнджо), адзін з цэнтраў нац.-вызв. руху. Туг пачалося антыяп. С п к а в іц к а е п а ў с т а н н е 1 9 1 9 . 3 1948 сталіца Рэспублікі Карэя. Моцна разбураны ў час к а р э й с к а й ва С ш ы 1 9 5 0 —5 3 , адбудаваны. У 1988 месца правядзення XXIV Алімп. гульняў. Аблічча С. вызначаецца спалучэннем традыц. забудовы з сучаснымі вышыннымі будынкамі і арх. комплексамі. Цэнтр мае рэгулярную планіроўку, забудаваны шматпавярховымі дамамі, y паўд. і ўсх. частках пераважаюць кварталы з вузкімі крывымі вуліцамі. У С. існаваў вял. ансамбль палаца Кёнбакун са шматлікімі параднымі і жылымі будынкамі, адасобленымі дварамі і паркамі (1395, зруйнаваны ў 1592, ааноўлены ў 19 ст., y 1950— 53 зноў разбураны; захаваўся фрагментарна). Помнікі архітэкту-
(2001). Вытв-сць маст. вырабаў з фарфору (з 1756), т.зв. сеўрскі фарфор, Нац. музей керамікі. Міжнар. бюро мер і Ba ri. Месца заключэння Сеўрскага мірнага дагавора 1920. СЁЎРСКІ МІРНЫ ДАГАВ0Р 1920 Падпісаны саюзнымі дзяржавамі-пераможцамі ў 1-й сусв. вайне 1914— 18 [Вялікабрытаніяй, Францыяй, Італіяй, Японіяй, Бельгіяй, Грэцыяй, Польшчай, Партугаліяй, Румыніяй, Каралеўствам сербаў, харватаў і славенцаў, Хіджазам (Саудаўская Аравія), Чэхаславакіяй і Арменіяй] з Турцыяй 10 жн. ў г. Сеўр. Быў ч. Версальска-Вашынгтонскай сістэмы. Аформіў падзел Асманскай імперыі, y т.л. расчляненне ўласна тур. тэрыторыі. Паводле ўмоў дагавора Сірыя і Ліван перадаваліся Францыі, Палесціна і Ірак — Вялікабрытаніі як мандатныя тэрыторыі. Турцыя адмаўлялася ад прэтэнзій на Аравійскі п-аў і краіны Паўн. Афрыкі, прызнавала пратэктарат Вялікабрытаніі над Егіптам, англ. анексію в-ва Кіпр. Усх. Фракія, Галіпальскі п-аў, раён Ізміра перадаваліся Грэцыі, а-вы Дадэканес — Італіі, Чарнаморскія пралівы дэмілітарызаваліся і пераходзілі пад кантроль новаўтворнай міжнар. Кдмісіі праліваў. Прадугледжвалася стварэнне незалежнай дзяржавы Курдыстан (не адбылося). Дагаворам абмежаваны тур. ўзбр. сілы (50 тыс. чал.). Урад Вял. нац. сходу Турцыі адхіліў С.мд. На Лазанскай канферэнцыі 1922— 23 Турцыя дамаглася замены яго Лазанскім мірным дагаворам 1923.
камеі ў манахромнай тэхніцы грызайль. У 1770— 1830-я г. С.ф. вырабляўся ў стылі класіцызму; былі пашыраны міфалагічныя і жанравыя скульптурныя групы, партрэтныя медальёны і бюсты, рэльефныя плакеткі (белым па сінім фоне), якія выкарыстоўваліся ў якасці ўставак y мэблю. Да 1800 вырабы (сер-
Сеўрскі фарфор Марожаніца з сервіза з камеямі. 1778.
візы, вазы) ствараліся пераважна з мяккага фарфору (без кааліну), абпаленага пры параўнальна невысокай тэмпературы, што дазваляла дасягаць сакавітасці і вытанчанасці дробнага дэкору. 3 больш моцнага бісквіту стваралі групы і фігуры па мадэлях Э.М.Фапьканэ, Л.С.Буазо, Ж.Б.Пігапя, Э.Бушардона, Кладыёна. 3 1772 рабілі цвёрды фарфор. У 20 ст. ў стварэнні вырабаў С.ф. ўдзельнічалі вядучыя мастакі (Ж.Люрса і інш.). Л і т .: Бнрюкова Н.Ю. Французская фарфоровая пластнка XVIII в. Л„ 1962. Я .Ф .Ш у н е й к а .
Сеул Палацава-паркавы ансамбль Кёнбакун. Фрагмент. ры: пагады 3-ярусная Ханмётхап храма Папчонса (1085) і храма Вангакса (1464), крапасная сцяна Ханьянсон (1392— 1446, захавалася часткова) з варотамі Намдэмун (1395) і Тандэмун (1396), палацы Чхандок (1404, зруйнаваны ў 1592, адноўлены ў 17 ст.), Чангён (15— 17 ст.), Даксу (16 ст.), y ансамблі якога палац Сакджаджон (1901— 11; цяпер будынак Нац. музея) і інш. Сярод сучасных збудаванняў спарт. комплекс, пабудаваны да XXIV Алімп. гульняў. У С. шмат паркаў, садоў, y т.л. заал. і бат., 15 мастоў. Музеі: выяўл. мастацтваў, кар. мастацтва, фальклору, тэхнікі фірмы « С а м с у н г », скансэн. Тэатры: оперы, народны, Усходу; сімф. аркестры. В . У . А д з я р ы х а (гісторыя).
СЕЎР (Sêviës), горад y Францыі, паўд.-зах. прыгарад Парыжа. Каля 25 тыс. ж.
СЁЎРСКІ ФАРФ0Р, мастацкія вырабы фарфоравага завода ў г. Сеўр (Францыя). Засн. ў г. Венсен (1740). У Сеўр вытв-сць пераведзена ў 1756. Першыя вырабы зроблены пад метал. формы і з уплывам майсенскага фарфору. Першыя майстры — жывапісец Ж.Ж.Башэлье і хімік Ж.Эло (вынаходнік унікальнай сіняй фарбы, адной з адметных рыс С.ф.). Размалёўкі на ярка-сінім, бірузовым і белым фонах уяўлялі сабой натуралістычныя выявы кветак, гірлянд, птушак, пейзажаў. У сярэдзіне 18 ст. быў пашыраны ружовы фон ракайлевых размалёвак золатам і шынуазры. Характэрны элемент С.ф. — размалёўкі пад
СЁУРУК Міхаіл Кансганцінавіч (27.2.1905, Варшава — 14.3.1979), бел. жывапісец і графік. Скончыў маст. ф-т Віленскага ун-та (1932, вучыўся ў Ф.Рушчыца, Л.Сляндзінскага). Адзін з арганізатараў Віленскага т-ва мастакоў. 3 1939 жыў y Нясвіжы. Раннім работам уласцівы рысы рамантызму. Пазнейшыя творы вылучаюцца народнасцю вобразаў, скульпт. аб’ёмнасцю форм, дасканалым малюнкам. Сярод жывапісных твораў: тэматычныя кампазіцыі «На ўборцы буракоў» (1936), «Жніво» (1937), «Ля студні», «Стрыжка авечак» (абедзве 1939), «На сенажаці» (1953), «Збор ураджаю» (1962), «Гутарка» (1965), «Новы дом» (1968), «Дзяўчаты» (1969), «У садзе» (1971), «Гаспадынька» (1975), «Успаміны» (1976), «Вяртанне з поля» (1978); пейзажы «Зімовая раніца» (1961), «Стары шлях», «Ліпы ў Альбе» (1970); партрэты «Папрадуха» (1930-я г.), «Стары з кіем» (1940), «Маці» (1962), «Аўтапартрэт» (1969), «Жняя» (1974), нар. артысткі БССР Л.Давідовіч (1975); нацюрморты «Нацюрморт з лотацямі» (1971), «Нацюрморт з газетай» (1973). Аўтар вокладак зб-каў вершаў М.Танка «На этапах» (1936) і песень Р.Шырмы «Ha ma песня» (1938), графічных работ «Хата
над Вілейкай», «Віленская Alma mater» (абедзве 1937), «Вяртанне з працы», «Лета» (абедзве 1938), «Партрэт партызана» (1945), «Слуцкая брама ў Нясвіжы» (1958) і інш. У 1994 y Нясвіжы створана «музей-кватэра» С. Літ:. М.К.Сеўрук: [Фотаапьбом]. Мн., 1980. Л.У.Салодкіна, М.М.Купава.
СЕЎРУК Уладзімір Мікалаевіч (н. 6.6.1932, Мінск), бел. парт. і грамадскі дзеяч, літаратуразнавец, публіцыст, перакладчык. Канд. філал. н. (1967). Скончыў БДУ (1954), Акадэмію грамадскіх навук пры ЦК КПСС (1966). 3 1954 на камсам., парт. і журналісцкай рабоце ў Мінску, Магадане. 3 1966 y апараце ЦК КПСС. У 1980—88 каардынатар саветніцкай дзейнасці КПСС па пытаннях ідэалогіі, навукі, культуры, адукацыі ў Афганістане. У 1988—91 першы нам. рэдакгара газ. «Нзвестая», рэдактар газ. «Неделя». 3 1993 заг. аддзела ў ін-це «Белінфармпрагноз», з 1995 нам. дырэктара Бел. нац. прэс-цэнтра, заг. аддзела Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, з 1998 памочнік прэм’ерміністра Рэспублікі Беларусь. Складальнік зб-каў гісторыка-літ. публідыстыкі «Як канчаюцца войны» (1968), «Масква—Сталінград» (1970), «Моладзь ідзе ў рэвалюцыю» (1973), «Пароль: Перамога!» (т. 1—2, 1985) і інш. Напісаў сцэнарыі дакумент.-маст. фільмаў пра падзеі ў Афганістане (1979—85) «Праўда красавіцкай рэвалюцыі» ( 1 9 8 1 ; прэмія Ленінскага камсамола 1981) і «Сцяг красавіцкай рэвалюцыі» (1985). Перакладае на рус. мову творы бел. пісьменнікаў.
нальніцкі стыль адметны глыбокім пранікненнем y аўтарскую задуму, віртуозным валоданнем інструментам, раскрываючы яго тэхн. і тэмбравыя магчымасці. У рэпертуары творы кампазітараў-класікаў (у пералажэннях) і сучасных аўтараў, y т.л. бел. Я.Глебава, В.Войціка, В.іванова, В.Помазава, Л.Шлег і інш. Лаўрэат Міжнар. конкурсу баяністаў y ГДР (1971). Пра творчасць С. зняты тэлефільм «Іграе Мікола Сеўрукоў». Сярод вучняў Б.Біёчыч, Г.Вінаграпскі, І.Квашэвіч, А.Мацкевіч, Н.Слюсар, Ю.Тарасёнак. І.М.Шмелькша. СЕЎЦАПАД0БНЫЯ (Charadriiformes), атрад птушак, 3 падатр.: кулікі (14 сям., каля 180 відаў), чайкі (4 сям., каля 100 відаў), чысцікі (1 сям., 22 віды). Вядомы з позняга мелавога перыяду. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды. Жывуць пераважна на ўзбярэжжах і астравах вадаёмаў, балотах і сенажацях, трапляюцца на палях. На Беларусі 57 відаў. Найб. пашыраны чайка азёрная (Lanis ridibundus), кнігаўка, слонка, бакас. 13 відаў y Чырв. кнізе Беларусі: аўдотка, гаршнэп, паручайнік, сявец залацісты, чорнаваллёвік, крачка малая (гл. Крачкі), кулік-сарока, кулоны, уліт вялікі (гл. Уліты), ціркушка стэпавая (гл. Ціркушкавыя), чайкі малая і серабрыстая. У Чырв. кнізе МСАП 14 відаў, 3 падвіды. Маса птушак ад 20 г ( кулік-верабеіі) да 1 кг і больш (кулон). Апярэнне шчыльнае, няяркае, зверху часцей цямнейшае. Ногі доўгія. Дзюба часцей доўгая, вострая, прамая або загнутая. Крылы вузкія, доўгія. Хвост кароткі. Вывадкавыя і паўвывадкавыя птушкі. У клад-
СЕФЕВІДАЎ
357
Акад. АН Беларусі (1953), д-р фіз.-матэм. н., праф. (1953). Герой Сац. Працы (1971). Засл. дз. нав. Беларусі (1967). Скончыў БДУ (1932). 3 1934 y Дзярж. аптычным ін-це (Ленінград). 3 1953 заг.
А.Н.Сеўчанка.
сектара фізікі і матэматыкі Фіз.-тэхн. ін-та, з 1955 дырэктар Ін-та фізікі і матэматыкі АН Беларусі. 3 1957 рэктар БДУ, з 1972 дырэктар НДІ прыкладных фіз. праблем, цяпер НДІ прыкладных фіз. праблем імя А.Н.Сеўчанкі пры БДУ. У 1956—73 чл. Прэзідыума АН Беларусі. Навук. працы па спектраскапіі уранілавых злучэнняў, люмінесцэнцыі злучэнняў рэдказямельных элементаў, спектраскапіі і фотахіміі парфірынаў і інш. біялагічна важных пігментаў. Выявіў папярызацыю флуарэсцэнцыі уранілавых злучэнняў, расшыфраваў складаную структуру іх спектраў. Устанавіў заканамернасці люмінесцэнцыі комплексаў рэдказямельных элементаў і ўнутрыкомплекснай міграцыі энергіі. Вывучыў спектральна-палярызацыйныя ўласцівасці люмінесцэнцыі парфірынаў і металапарфірынаў y сувязі з сіметрыяй іх малекул, анізатрапію спантаннага і вымушанага выпрамянення раствораў арган. злучэнняў. Тв:. Спектроскопня хлорофмлла н родственных соеднненяй. Мн., 1968 (разам з Г.П.Гурыновічам, К.М.Сапаўёвым); Анмзотропня поглошення ^ вспусканяя света молекуламя. Мн., 1971 (разам з А.М.Саржэўскім). Літ.\ А.Н.Севченко: Бмблногр. указ. Мн., 1983.
СЕЎРУК0Ў Мікалай Іванавіч (н. 28.6.1947, г. Дальні, Кітай), бел. баяніст, педагог. Засл. арт. Беларусі (1983). Праф. (1990). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1971). 3 1966 выкладчык муз. школы ў Ленінградзе, з 1972 — Мінскага муз. вучылішча імя М.Глінкі, з 1973 саліст Бел. філармоніі, адначасова выкладчык Бел. акадэміі музыкі (з 1981 заг. кафедры). Яго выка-
цы да 5 яец. Кормяцца беспазваночнымі, рыбай, дробнымі земнаводнымі і млекакормячымі. насеннем раслін. Асобныя — аб’екты палявання.
СЁЎЧАНКА Антон Нічыпаравіч (22.2.1903, в. Дзяніскавічы Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. — 26.9.1978), бел. фізік, заснавапьнік навук. школ па спектраскапіі злучэнняў шасцівалентнага урану і фотафізіды біялагічна важных пігментаў.
СЕФЕВІДАЎ ДЗЯРЖАВА, дзяржава на Сярэднім Усходзе ў 1502— 1736 на чале з дынастыяй Сефевідаў, якая дапа пачатак сучаснай іранскай дзяржаве. Створана ў выніку паўстання азерб. плямён, якія ў 1499 узначапіў шэйх суфійскага брацтва Сефевіе Ісмаіл. Паўстанцы нанеслі паражэнне’дзяржаве Ак-Каюнлу, што размяшчалася на тэр. Зах. Ірана і Ірака, і ў 1502 Ісмаіл абвешчаны шахам (гл. Ісмаіл [). Дзярж. рэлігіяй С.дз. стаў шыізм. Апорай першых Сефевідаў былі цюркскія азерб. плямёны кызылбашаў («чырвонагаловыя»), a цэнтр. вобласцю — Азербайджан, дзе знаходзілася сталіца С.дз. — напачатку Тэбрыз, з 1548 — Казвін. Пасля смерці Тахмаспа I [1524—76] міжусобіцы прывялі да фактычнага распаду С.дз. Яе аб’яднаў Абас 1 Вялікі [1587— 1629]. Ён разбіў туркаў і ўзбекаў, вярнуў страчаныя тэрыторыі (Харасан, Азербайджан), завая-
СЕФЕВІДЫ
кіі» (1953), рамана «Шэсць начэй на Акропалі» (апубл. 1976), дзённікаў і інш. Нобелеўская прэмія 1963.
ваў Ірак. Пры ім адбылася персізацыя дзяржавы, сталіца перанесена ў Ісфахан. У выніку адм., ваен. і інш. рэформ С.дз. ўмацавалася, што спрыяла яе эканам. і культ. росквіту на працягу амаль усяго 17 ст. Але хуткі рост насельніцтва прывёў y канцы 17 ст. да збяднення нар. мас. Пры шаху Султане Хусейне [1694— 1722] сац.-эканам. крызіс паглыбіла паўстанне афганцаў, якія ў 1722 захапілі Ісхафан, a туркі — Азербайджан. Барацьбу супраць афганцаў і туркаў узначаліў палкаводзец Надзір-шах, які ў 1736 адхіліў ад улады апошняга сефевідскага шаха Абаса III [1732— 1736], Літ.\ Э ф е н д я е в О.А Азербайджанское
Ta.: Рус. пер. — y кн.: Геракл н мы: Современная греч. поэзня. М., 1983; У кн.: Поэтылауреаты Нобелевской преммн. М., 1997.
358
Л. П. Баршчэўскі.
государство Сефевадов в XVI в. Баку, 1981; П a в л о в a U K . Хроннка времен Сефевндов: Сочяненяе Мухаммад-Масума Нсфаханм «Хуласат ас-смйар». М., 1993.
СЕФЕВІДЫ, дынастыя правіцеляў дзяржавы на Блізкім і Сярэднім Усходзе ў 1502— 1736. Паходзілі з азерб. шэйхаў суфійскага брацтва (тарыката) Сефевіе (13— 15 ст..), потым шахаў Сефевідаў дзяржавы (1502— 1736), стваральнікаў сучаснай іранскай дзяржавы. Шахі С : Ісмаіл I [1502—24], Тахмасп I [1524—76], Ісмаіл II [1576—77], Мухамед Худабендэ [1578—87], Абас I Вялікі [1587— 1629], Сефі I [1629—42], Абас II [1642—66], Сулейман [1666—94], Султан Хусейн [1694— 1722], Тахмасп II [1722—32], Абас III [1732—36], СЕФЕВІЕ, С е ф е в і я, суфійскае брацтва (тарыкат), якое заснаваў y канцы 13 ст. Сефі ад-дзін Ісхак (1252—1334). У 15 ст. кіраўнікі С. ператварыліся ў правіцеляў (шэйхаў) г. Ардэбіль (Іранскі Азербайджан). У 1499 шэйх Ісмаіл (гл. Ісмаіл 1) пад лозунгамі шыізму пачаў барацьбу супраць правіцеляў-сунітаў з дзяржавы Ак-Каюнлу, якая скончылася яго перамогай і стварэннем Сефевідаў дзяржавы. СЕФЁРЫС (Seferis; сапр. С е ф е р ы я д ы с; Sepheriadês) Гіоргас (19.2.1900, г. Ізмір, Турцыя — 20.9.1971), грэчаскі пісьменнік, дыпламат; адзін з пачынальнікаў інтэлектуальнай плыні ў сучаснай навагрэч. паэзіі. Вучыўся ў Афінах і Парыжы (1914—25). У 1926—41, 1946—62 на дыпламат. службе. Друкаваўся з 1931. У ранніх зб-ках паэзіі «Паварот» (1931), «Вадаём» (1932), паэме «Легенды» (1935) уплывы неарамантызму; y зб-ках вершаў і паэм «Міфгісторыя» (1935), «Гімнапедыя» (1936), «Сшытак практыкаванняў» (1940), «Карабельньм дзённікі» (т. 1—3, 1940—55), «Кіхлі» (1947), «Кіпр, край майго прароіггва» (1955), «Тры шчырыя паэмы» (1966) і інш. уплывы франц. паэтаўсімвалістаў i Т.С.Эліята, перапляценне інтэрпрэтацый стараж.-ірэч. міфаў з роздумам пра цяперашні лёс суайчыннікаў, найперш інтэлектуалаў. Аўтар эсэ, y т.л. «Пра іншаземны верш» (1932), «Дыялог пра паэзію» (1939), «Спробы» (1944), «Мова нашай паэзіі» (1965), дарожных нататак «Тры дні ў манастырах Кападо-
СЕФІДРЎД, рака ў Іране, назва ніжняга цячэння р. Кызылузен. CÉXMET, С a х м е т («магутная»), y старажытнаегіпецкай рэлігіі і міфалогіі багіня вайны і пякучага сонца. Яе ўяўлялі жанчынай з галавой ільвіцы (свяшчэнная жывёла С.). Цэнтр культу — г. Мемфіс. Паводле міфаў, С. — дачка Ра (яго грознае вока), жонка Птаха (бог г. Мемфіс), маці Нефертума (бог расліннасці). Яна знішчае ворагаў Ра і Асірыса, a ў міфе аб пакаранні богам Ра чалавечага роду за грахі вынішчае людзей. Разам з тым лічылася багіняй-лекаркай і апякункай урачоў. CE ХЭ, кітайскі жывапісец і тэарэтык 5 ст. Аўгар трактата «Катэгорыі класічнага жывапісу», y якім акрэсліў 6 правіл пабудовы жывапіснага твора: рытм душы — рух жыцця; валоданне малюнкам, валоданне пэндзлем; адпаведнасць з аб’ектам, дасягненне знешняга падабенства; увядзенне фарбаў y адпаведнасці з натурай; увядзенне парадку, размеркаванне мас; выкарыстанне традыцый, прапрацоўка ўзораў. Працаваў y жанры «людзі». Творы не захаваліся. СЕЦЭСІЁН (ням. Sezession ад лац. secessio аддзяленне), 1 ) назва стылю мадэрн y Аўстрыі і краінах, якія ўваходзілі ў Аўстра-Венгерскую імперыю. 2) Аб’яднанні мастакоў, архітэктараў і дызайнераў y Мюнхене, Берліне (з 1892), Вене (з 1897), якія супрацьпастаўлялі сваё мастацтва акадэмізму. У С. уваходзілі О.Вагнер, Т.Клімт, І.Гофман, К.Мозер, Э.Орлік і інш. СЁЦЯЛЯ (Setala) Эміль Несгар (27.2.1864, г. Кокемякі, Фінляндыя — 8.2.1935), фінскі мовазнавец, дзярж. дзеяч; заснавальнік фіна-угорскага параўнальна-гіст. мовазнаўства. У 1913— 14 прэзідэнт Фіінл. акадэміі навук і л-ры, y 1893— 1929 праф. Хельсінкскага ун-та. У 1925 міністр асветы, адначасова ў 1925—26 міністр замежных спраў Фінляндыі. 3 1926 канцлер ун-та ў г. Турку. У 1888—90 ажыццявіў паездкі да ліваў, вотаў, веп-
саў, вывучаў іх мовы і этнаграфію. Упершыню выкарыстаў метад аналогіі ў фіна-угразнаўстве. Распрацаваў транскрыпцыю для фіна-угорскіх моў. Вывучаў фальклор, гісторыю, этнаграфію фінаугорскіх народаў. СЁЧАНАЎ Іван Міхайлавіч (13.8.1829, с. Сечанава Ніжагародскай вобл., Радія — 15.11.1905), расійскі фізіёлаг; заснавальнік расійскай фізіял. школы. Ганаровы акад. Пецярбургскай АН (1904, чл.-кар. 1869). Скончыў Маскоўскі ун-т (1856). У 1860—70 праф. Медыка-хірург. акадэміі ў Пецярбургу, з 1871 — Новарасійскага ў Адэсе, y 1876— 88 Пецярбургскага, y 1891— 1901 Маскоўскага ун-таў. Асн. працы па фізіялогіі нерв. дзейнасці. Адкрыў існаванне цэнтр. тармажэння ў нерв. сістэме (сечанаўскае тармажэнне), абгрунтаваў адзінства псіхічных і фізіял. з’яў, рэфлекторны характар складаных псіхічных рэакцый, падуладнасць псіхікі аб’ектыўнаму вывучэнню. Выявіў эфект сумацыі ў нерв. цэнтрах, адзначыў ролю рухаў і рухапьных адчуванняў y пачуццёвым і разумовым пазнанні, аналізаваў прыроду мысліцельных працэсаў. Адкрыў перыяд. біяэлектрычныя з’явы ў нерв. сістэме, увёў паняцце сігнальнай рэгуляцыі нервова-псіхічнай дзейнасці. Стваральнік аб’ектыўнай псіхалогіі паводзін, заклаў асновы фізіялогіі працы, узроставай і эвалюц. фізіялогіі, прапанаваў ідэю «актыўнага адпачынку». 7о.: Элементы мысля: Сб. нзбр. ст. М.; Л., 1943; Рефлексы головного мозга. М., 1952. Л і т Я н о в с к а я М.М. Сеченов. М., 1959; Я р о ш е в с к я й М.Г. М.М. Сеченов, 1829— 1905. Л „ 1968.
CÉ4HA, С е ш н я, рака ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 21 км. Пл. вадазбору 166 км2. Выцякае з Дабееўскага воз. за 500 м на ПдУ ад в. Ільінцы, Byc ue каля в. Ярашова. Рэчышча ад вытоку на працягу 7 км каналізаванае. СЁЧЭНЫ (Széchenyi) Іштван (21.9.1791, Вена — 8.4.1860), венгерскі паліт. і грамадскі дзеяч. Граф. У 1820—30-я г. кіраўнік барацьбы ліберальнага венг. дваранства за рэформы. Прыхільнік паступовых рэформ, праціўнік радыкальных дзеячаў венг. нац.-вызв. руху на чале з Л Кошутам. У пач. рэвалюцыі 1848— 49 y Венгрыі ўвайшоў ва ўрад Л.Бацяні як міністр шляхоў зносін (крас. 1848), але ў вер. 1848 адышоў ад паліт. дзейнасці. Выступаў супраць рэжыму, які ўсталяваўся ў Венгрыі пасля паражэння рэвалюцыі. Скончыў самагубствам. СЁЯЛКА, машына для высявання насення с.-г. і лясных культур, a таксама для ўнясення мінер. угнаенняў. Бываюць трактарныя (навясныя, паўнавясныя, прычапныя), конныя і ручныя. Паводле спосабу сеяння адрозніваюць С.: радковыя — для высявання насення звычайным радковым, вузкарадковым, шырокарадковым і стужачным спосабамі; гнездавыя — для сяўбы групамі (гнёздамі); пункцірныя (дакладнага высявання) — для высявання на-
сення на аднолькавай адлегласці ў радку; пункцірна-гнездавыя — для размяшчэння насення гнёздамі на аднолькавай адлегласііі; раскідныя — размяркоўваюць насенне траў і ўгнаенне па плошчы поля. Паводле прызначэння бываюць С.: для сяўбы збожжавых культур (у т.л. камбінаваныя зернетукавыя для адначасовага высявання асн. культуры, мінер. угнаенняў і падсявання насення траў); сяўбы прапашных культур (кукурузныя, цукровабураковыя, бавоўнавыя); ільняныя і агароднінныя; спец. прызначэння (лясныя, парніковыя, пЛодагадавальнікавыя і інш.). У раёнах з ветравой эрозіяй пашыраны камбінаваныя сеялкі-культыватар ы для сяўбы на глебах, апрацаваных безадвальнымі прыладамі. Пры сяўбе яны рыхляць глебу, падразаюць пустазелле, высяваюць мінер. ўгнаенні і прыкачваюць засеяныя радкі.
На Беларусі фірма «Лідаграпраммаш» выпускае разнастайныя С. для сяўбы збожжавых, зернебабовых і травяных
культур, Брэсцкі электрамех. з-д — сеялкі СПУ-6 «Бярэсце» для сяўбы збожжавых кулыур і травасумесей. В.М.Кандрацьеў. СЁЯНЕЦ, маладая расліна, атрыманая з насення ў пасяўным аддзяленні пладовага ці ляснога гадавальніка без перасадкі. С. плааовых раслін (1—2-гадовыя) выкарыстоўваюць y якасці прышчэпаў для размнажэння сартоў; часта іх наз. дзічкамі. С. лясных культур (1—3-гадовыя хвойных i 1—2-гадовыя лісцевых парод) выкарыстоўваюць як пасадачны матэрыял. СЁГЎН (скарочаная назва ад яп. сейі тайсёгун літаральна — вялікі палкаводзец, які падпарадкоўвае варвараў), першапачаткова званне, якое надавалася камандуючым войскамі, што пасылаліся са стараж. сталіцы Японіі Кіёта (Хэяна) y
СЁМГА
359
794—811 для заваявання народнасці эбісу (айнаў) y паўн.-ўсх. ч. в-ва Хонсю; y 1192— 1867 — тытул ваен.-феад. правіцеляў Японіі, якія кіравалі ад імя імператара і паходзілі з дынастый Мінамота (1192— 1333), Асікага [1335(1338)— 1573), Такугава (1603— 1867). Улада С. (сёгунат) скінута ў час рэвалюцыі 1867—68 (гл. Мэйдзі ісін). СЁГУНАТ, форма дзярж. улады ў Японіі ў 1192— 1867, пры якой яп. імператары былі пазбаўлены ўсялякай улады, a фактычнымі правіцелямі Японіі з’яўляліся сёгуны з дынастый Мінамота, Асікага і Такугава. Адлюстроўваў інтарэсы саслоўя самураяў. Ліквідаваны ў час рэвалюцыі 1867—68 (гл. Мэйдзі Ісін). Літ:. М е н д р н н В.М. Мсторня сегуната в Японнн: (Нвхон гайсн): Пер. с яп. [T] 1— 2. М.; СПб., 1999
Сеялка 1 —- радковая англійскага вынаходніка Дж.Тула (пач. 18 ст ); 2 — пнеўматычная універсальная СПУ-6 « Б я р э с ц е » (Брэсйкі электрамеханічны завод).
Сеялка: a — прычапная радковая зернятукавая (I — гідрацыліндр для гіад’ёму сашнікоў; 2 — бункер для насення і ўгнаенняў; 3 — высейвальнпе прыстасаванне; 4 — падножная дошка; 5 — закладвальныя рабочыя органы; 6 — сашнікі; 7 — насеннеправоды); б — пнеўматычная універсальная (1 — вентылятар; 2 — інжэктарны шлюз; 3 — шахтавая труба; 4 — размеркавальнікі; 5 — насеннеправоды; 6 — бункер; 7 — дазіравальнае прыстасаванне; 8 і 9 — высявальныя лемяшы); в — сашнікі (1 і 2 — радковы і вузкарадковы двухдыскавыя; 3 — аднадыскавы; 4 — анксрны; 5 — кілепадобны)
СЁДЭРБЛУМ (Sôderblom) Натан (сапр. імя Ларс Олаф Іонатан; 15.1.1866, Трэнэ, Ш в ец ы я — 12.6.1931), шведскі рэлігійны і грамадскі дзеяч; стваральнік швед. школы рэлігіязнаўства. Доктар тэалогіі (1894). Чл. Шведскай акадэміі (з 1921). Скончыў Упсальскі ун-т (Швецыя). 3 1892 пастар y лютэранскай царкве ў Парыжы. 3 1901 заг. кафедры тэалогіі Упсальскага ун-та, y 1912— 14 праф. гісторыі рэлігіі Лейпцыгскага ун-та. У 1914—31 архіепіскап Швецыі. У 1919 выступіў з ініцыятывай стварэння Сусветнага савета цэркваў. Арганізатар усеагульнай хрысц. канферэнцыі ў Стакгольме (1925), што аб’яднала лідэраў розных кірункаў хрысціянства і дало пачатак «практычнаму» хрысціянству, якое набыло арганізац. афармленне ў руху «Жыццё і дзейнасць». Нобелеўская прэмія міру 1930. СЁДЭРСТРЙМ (Sôderstrom) Элізабет (н. 7.5.1927, Стакгольм), шведская спявачка (сапрана). 3 1947 выступала ў Стакгольме ў зінгшпілях і аперэтах. 3 1950 сапістка ІІІвед. каралеўскай оперы, y 1959—64 — «Метраполітэн-опера». 3 1960-х г. выступала ў Вялікабрытаніі, y т.л. з 1967 y т-ры «Ковент-Гардэн». Выканаўца вядучых партый y операх В.А.Моцарта, Р.Штрауса, Дж.ГІучыні, П.Чайкоўскага. У камерным рэпертуары значнае месца займае рус. вак. музыка, y т.л. рамансы С.Рахманінава. Аўтар кніг «У маім выкананні» (1978), «Песня ад Элізабет» (1986). СЁМГА, л а с о с ь в ы с а к а р о д н ы (Salmo salar), рыба сям. ласасёвых атр. ласосепадобных. Пашырана ў паўн. ч. Атл. ак., паўд.-зах. ч. Ледавітага ак. каля берагоў Еўропы і Паўн. Амерыкі. Існуе азёрная форма С. — азёрны ласось (S.s. morpha sebago) y буйных паўн. азёрах Лабрадор, Ладажскае, Анежскае і інш. На Беларусі да пабудовы на рэках плацін заходзіла на нераст з Балтыйскага м. ў рэкі Нёман, Зах. Дзвіна, Ві-
360
СЁМКАВА
лія, Буг. Апошні раз назіралася ў р. Вілія (1954). Даўж. цела да 1,5 м, маса да 39 кг. Луска дробная, серабрыстая. Перад нерастам цела цямнее, на баках і галаве паяўляюцца чорныя, чырв. і аранжавыя плямы, y самцоў падаўжаюцца і скрыўляюцца сківіцы. Скура на спіне патаўшчаецца. Плоднасць да 26 тыс. ікрынак Ікра буйная, аранжавая. У рэкі заходзіць пераважна восенню Моладзь жыве ў рэках да 5 гадоў, корміцца беспазваночнымі і дробнай рыбай, y моры — рыбай і ракападобнымі. Каштоўны аб’ект промыслу і развядзення.
1922 — Я.Колас. У 1924— 60 вёска, цэнтр сельсавета Заслаўскага р-на, з 1959 y Мінскім р-не. У Вял. Айч. вайну 27.6.1941 y ваколіцах С.Г. адбыліся жорсткія абарончыя баі.
А.І.Валахановіч.
СЁМКІН Аляксей Аляксандравіч (н. 23.9.1929, в. Крамянка Слаўгарадскага р-на, Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі чалавека. Д-р біял. н. (1994), праф. (1996). Засл. работнік адукацыі Беларусі (1997). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1954). 3 1957 y Акадэміі фіз. выхавання і спорту Беларусі (з 1977 рэктар, з 1985 дэкан, з 2000 заг. кафедры). Навуковыя працы па вывучэнні механізмаў адаптацыі арганізма да фіз. нагрузак і яго рэзервовых магчымасцей пад уэдзеяннем спарт. дзейнасці.
Волгі» (1959), Л.Рэна «Вайна без бітвы» (1962), Г дэ Бройна «Прысуджэнне прэміі» (1977), Г.Гофэ «Фінальны акорд* (1979, з М.Навіцкім), Г.Фалады «Даўным-даўно ў нас дома» (1981), Т.Мана «Доктар Фаустус» (1989', Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1992), Г.Гесэ «Гульня шкляных перлаў» (1992), Г.Грымельсгаўзена «Авантурнік Сімпліцысімус» (1997), кн. паэзіі І.В.Гётэ «Фауст» (1976), Р.М.Рыльке «Санеты Арфею* (1982), К.Маркса «Лірыка, 1836—1837» (1989), паэму Ф.Ніцшэ «Так сказаў Заратустра» (1994), з польскай мовы Ю.Тувіма «Польскія кветкі» (1984); з лат. мовы кн. лірыкі В.Бэлшэвіцы «Белы алень*
Тв.\ Ф язяологяческая характернстнка разлнчных по структуре двяженяя вндов спорта. Мн., 1992; Механязмы моторной адаптацнн юношеского оргашізма к скоросі но-снловым упражненвям / / Мнр спорта. 2000. №1.
Семга: I — самец y звычайным, 2 — y шлюбным убранні.
СЁМКАВА, вёска ў Папярнянскім с/с Мінскага р-на, на паўн.-ўсх. беразе Заслаўскага вадасховішча. Цэнтр саўгаса. За 16 км на ПнЗ ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Беларусь. 1461 ж., 482 двары (2001). Прадпрыемства па вытв-сці дзіцячых цацак «Метэор». Сярэдняя школа, школа-інтэрнат, клуб, б-ка, аптэка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — сядзіба ( 2 -я пал. 18 ст.). Вядома з 1567 як сяло, уласнасць Станіслававічаў, Саламярэцкіх, Рэкуцяў, Хмараў. У 1800 пры панскім лвары на правым беразе Вячы мост, грэбля, млын, мураваны панскі дом, драўляная каталіцкая капліца, на левым беразе ракі — цагельны з-д. У 1897 y вёсцы 419 ж., 67 двароў, хлебазапасны магазін, карчма, y маёнтку 92 ж., 8 двароў. У 1917 y вёсцы 489 ж., y маёнтку — 115 жыхароў.
СЁМКАЎ ГАРАД0К, вёска ў Папярнянскім с/с Мінскага р-на. За 14 км на ПнЗ ад Мінска. 171 ж., 73 двары (2001). Клуб. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік архітэктуры — касцёл Прасвятой Тройцы (2-я пал. 19 ст.). Вядомы з сярэдзіны 16 ст. пад назвай Гарадок Саламярэцкі, уласнасць Саламярэцкіх. 3 1595 y складзе маёнтка Сёмкава Мінскага пав., з 1755 уласнасць Хмараў, пры якіх пабудаваны касцёл. У 1791 y Заслаўскай парафіі. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр воласці. У 1800 y Гарадку Хмарыным 141 ж., 12 двароў, млын, корчмы, царква Раства Багародзіцы, дзе ў 1880-я г. вянчаліся бацькі М Багдаіювіча. У 1861 тут 368 ж., 117 двароў, вал. ўправа, бровар, піва- і медаварні, цагельны з-д, царква, сінагога, y 1897 — 305 ж., 53 двары, царква, капліца, нар. вучылішча (адкрыта ў 1865), царк.-прыходская школа. У 1905—06 y маёнтку С.Г. працаваў Я.Купала, y крас.-маі
С Ё М У Х А ,Т рой ц а,зялён ы я с в я т к і , старажытнае земляробчае свята ў беларусаў і інш. славянскіх народаў. Лакальная назва зелянец. Святкавалася на сёмы (русальны) тыдзень пасля Вялікадня. Вытокі С. ў родавым грамадстве; y аснове яе кулы зеляніны, шлюбу і продкаў. Пераходнае паміж веснавым і летнім земляробчымі цыкламі («На зелянец вясны канец»), Перад святам прыбіралі і ўпрыгожвалі хату і двор «маем» (аерам, галінкамі і дрэўцамі бярозы, клёну, рабіны, дубу і інш.), прыбіралі магілы. У суботу напярэдадні свята спраўлялі дзяды. Як пазнейшую з’яву трэба разглядаць асвячэнне ў нядзелю ( 1— ы дзень свята) y царкве лугавых і палявых зёлак, якія потым захоўвапіся (у некаторых мясцовасцях імі абкурвалі нябожчыкаў, клалі іх y труну). Залежна ад мясц. традыцый на другі ці іншы дзень рабілі т.зв. «піва», кірмашы ці фэсты (прымяркоўваліся і да інш. свят), на якія збіраліся сваякі, нават далёкія. У час свята ў некаторых мясцовасцях адбывалася кумаванне, завівалі бярозку, ладзілі гульні, карагоды, потым агульнае частаванне, вілі вянкі. 3 вянкамі, «маем» звязаны ўяўленні, якія раней мелі характар магічных дзеянняў. Ha С. спявалі сёмушныя (траецкія) песні, асн. матывы якіх — каханне і шлюб (у паўд.-зах. раёнах спявалі яшчэ куставыя песні). На С., перад пачаткам летніх палявых работ, на Беларусі спраўлялі шмат вяселляў. Свята Тройцы ўведзена ў культавую практыку правасл. царквы ў 14 ст. Сергіем Раданежскім. Хоць С. і злілася з гэтым святам, яна захавала многія рысы язычніцтва і земляробчага культу. А.В.Цітавец. СЁМУХА Васіль Сяргеевіч (н. 18.1.1936, хутар Ясенец Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. перакладчык. Скончыў Маскоўскі ун-т (1959). Настаўнічаў, працаваў y Белдзяржвыдавецтве і выд-ве «Беларусь», y газ. «Літаратура і масгацтва», y 1972—97 y выд-ве «Мастацкая літаратура». Перакладае з ням., польскай, лат., укр. і інш. моў. Пераклаў кн. прозы ням. аўтараў В.Брэдэля «Ад Эбра да
В.С.Сёмуха
(1985), драму Я.Райніса «Агонь і ноч* (1988); з ісп. мовы зб. вершаў К.Шэрмана «Сны» (1989, з Р.Барадуліным), з рус. мовы кн. ЮДабынцава «Напой росою благодатн...»: Малітоўная паэзія Кірылы Тураўскага» (1992). Пераклаў паасобныя творы А.Міцкевіча, М.Канапніцкай, Ю.І.Крашэўскага, Ц.Норвіда, В.Борхерга, І.Бехера, Г.Гейне, Ф.Фюмана, Э.Штрытматэра, ВЛаціса, А.Чака, А.Скалбе, І.Зіеданіса, М.Нага і інш. Выдаў зб. выбраных перакладаў «Прыйдзі, стваральны дух» (1986), пераклаў на бел. мову «Найвышэйшую песню Саламонаву» (1994), «Новы запавет. Псалтыр» (1995), «Біблію» (2002). Пераклаў для Нац. т-ра імя Я.Коласа драму Ф.Шылера «Марыя Сцюарт» (1968) і п’есу О’Ніла «Каханне пад вязамі» (1994), для Рэсп. т-ра бел. драматургіі трагіфарс Б.Брэхта «Узлёт Артура Уі, які можна было спыніць» (1997) , для Мінскага абл. драм. т-ра ў Маладзечне п’есу Т.Дорста «Гер Паўль» (1998) . Літ.: С е м я ж о н Я. Адкрыццё кантынента / / Полымя. 1977. №8; К а р а т к е в і ч У. I наш «Фауст* / / Маладосць. 1978. №5; Рагойша В. Кантакты. Мн., 1982; К р у п к і н а Г. Мастацкі космас гётэўскага «Фаўста» і яго перастварэнне па-беларуску / / Роднае слова. 2000. № 7— 10. І.У.Саламевіч.
С ЁМ Ы З ’ЕЗД КП(б)Б [ X I I канф е р э н ц ы я К П(б)Б]. Адбыўся 20— 26.3.1923 y Мінску. Прысутнічалі 154 дэлегаты з рашаючым і 115 з дарадчым голасам ад 3850 чл. і канд. y чл. партыі. Парадак дня: справаздачы ЦБ КП(б)Б (ВАБагуцкі), Рэвіз. камісіі КП(б)Б (Л М.Бунін), Кантрольнай камісіі (А.Х.Гетнер), ЦК К.СМБ (М.Б.Кузенец); арганізацыя дзярж. прам-сці (А.С.Карпешын), нац. момант y дзярж. і парт. буд-ве (А.Р.Чарвякоў), падатковая палітыка ў вёсцы (В.А.Нодэль), аб кааперацыі (А.С.Сла-
вінскі), аб арганізац.-выхаваўчай рабоце (І.А.Вайнер); выбары кіруючых органаў і дэлегатаў на XII з’езд РКП(б). У ходзе з’езда ў парадак яго работы дадаткова ўключаны даклад ЦК РКП(б) (П.М.Кержанцаў). З’езд ухваліў дзейнасць КП(б)Б ва ўмовах
новай экапамічнай політыкі (нэпа), адзначыў, што асновай пралетарскай дыктатуры з’яўляецца дзярж. прамысловасць, таму асн. ўвага павінна аддавацца развіццю цяжкай індустрыі, a лёгкая — павінна дапамагаць яе развіццю. Важнае месца адводзілася пашырэнню розных форм кааперацыі. З ’езд выказаў задавальненне стварэннем СССР. Адзначалася, што хутка адрадзіць Беларусь можна толькі шляхам яе ўзбуйнення і перагляду існуючага адм. падзелу БССР, Віцебскай і Гомельскай губ., што неабходна прывесці^яго ў адпаведнасць з натуральна-гісу., эканам., вытв. і нац.-культ. асаблівасцямі і далучыць да БССР тэрыторыі з большасцю бел. насельніцтва. Такую пазіцыю камуністаў Беларусі падтрымліваў І.В.Сталін і інш. члены ЦК РКП(б), супраць выступапі М.І.Калінін і шэраг партработнікаў Віцебскай і Гомельскай губ. З ’езд звярнуў увагу на неабходнасць узмацнення класавага прынцыпу ў падаткаабкладанні. Былі акрэслены канкрэтныя мерапрыемствы па далейшым росце і ўмацаванні парт. і камсам. ячэек на прадпрыемствах, рэгуляванні сац. складу КП(б)Б, паляпшэнні ідэйна-выхаваўчай работы сярод камуністаў. Падкрэслівалася, што сакратары буйных ячэек на прадпрыемствах, y абласцях, саўгасах павінны быць вызвалены ад інш. работы. У дакументах з’езда праглядаюцца тэндэнцыі па стварэнні парт. бюракратыі, супярэчнасці паміж тэарэт. палажэннямі аб нэпе, якія распрацоўвалі У.І.Ленін і яго паплечнікі, і той палітыкай, што праводзілася камуністамі ў жыццё. З ’езд выбраў ЦБ КП(б)Б з 13 чл. і 6 канд., Рэвіз. камісію КП(б)Б з 3 чл. і 3 канд., Кантрольную камісію з 5 чл. і 3 канд., 5 дэлегатаў на XII з ’езд РКП(б). Літ:. Очеркм нстормн Коммунмстнческой партнн Белорусснм. Ч. 2 (1921— 1966). Мн., 1967; Коммуннстмческая партня Белоруссмм в резолюцнях н решеннях сьездов м пленумов ЦК. T. 1. Мн , 1983; П л а т о н а ў Р. Як пачалася беларусізацыя: Дыскусія на XII Усебел. парт. канф. / / Роднае слова. 2000. №4.
В. Ф. Кушпер.
СЁМЫ УСЕБЕЛАР^СКІ З’ЕЗД САВЁТАЎ р a б о ч ы х , с я л я н с к і х і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Адбыўся 4—9.5.1925 y Мінску. Прысутнічала 525 дэлегатаў з рашаючым і 191 з дарадчым голасам. Парадак дня: справаздача ўрада БССР (Я.А.Адамовіч); аб развіцці сельскай гаспадаркі (Дз.Ф.Прышчэпаў); аб стане прам-сці ў БССР (А.Я.Калнін); аб сав. буд-ве (А.І.Хацкевіч); аб выкананні бюджэту 1924/25 і бюджэце на 1925/26 (Ф.А.Браўковіч); аб Чырв. Арміі (М.М.Тухачэўскі); аб медыцыне на вёсцы (М.І.Барсукоў); выбары ЦВК БССР, чл. Савета Нацыянальнасцей ЦВК. СССР ад БССР і дэлегатаў на Усесаюзны з’езд Саветаў. З’езд ухваліў паліт. лінію ўрада Беларусі, адзначыў станоўчыя вынікі ўзбуйнення БССР, рост прам-сці, дасягненні ўрада ў арганізацыі дапамогі сялянству. Цэнтр. пытаннем на з’ездзе было абмеркаванне далейшых шляхоў развіцця сельскай гаспадаркі. У якасці першачарговай пастаўлена задача агульнага ўздыму сял. гаспадаркі, росту яе тавар-
насці і інтэнсіўнасці. З’езд пацвердзіў ранейшы курс на дапамогу бядняцкім гаспадаркам. Дэлегаты падтрымалі палітыку беларусізацыі, але адзначалі недахоп беларускамоўнай л-ры, настаўнікаў бел. мовы, спецыялістаў-беларусаў з вышэйшай адукацыяй. Было разгледжана становішча бел. насельніцтва ў Зах. Беларусі. З’езд выбраў ЦВК БССР з 154 чл. і 49 канд., 5 прадстаўнікоў ад БССР y Савет Нацыянальнасцей ЦВК СССР, 47 дэлегатаў з рашаючым і 10 з дарадчым голасам на III Усесаюзны з’езд Саветаў. Літ:. Стенографнческмй отчет VII Всебелорусского сгезда Советов. Мн., 1925; Резолюцнм VII Всебелорусского сьезда Советов БССР. Мн., 1925. І.Г.Яцкевіч.
СЁНЫ (Szônyi) Іштван (17.1.1894, г. Уйпешт, Венгрыя — 30.8.1960), венгерскі жывапісец і графік. Вучыўся ў Будапешцкай AM (1914—22, з 1938 яе праф.) і ў Надзьбанье (Румынія). Творча пераасэнсоўваў прыёмы імпрэсіянізму і постімпрэсіянізму. Аўтар тонкіх па жывапісе і светлавых эфектах лір. пейзажаў і жанравых карцін: «На вяршыні гары» (1925), «Вечар y Забегене» (1928), «Баржы» (1937), «Капанне бульбы» (1949), «Перавозчык» (1951). Працаваў і ў галіне манум. мастацтва (размалёўка будынка пошты ў Будапешце, 1956). Прэмія імя Кошута 1949. CËPÂ (Seurat) Жорж П’ер (2.12.1859, Парыж — 29.3.1891), французскі жывапісец; заснавальнік неаімпрэсіянізму. Вучыўся ў Школе прыгожых мастацтваў y Парыжы (1878—79). Працаваў пераважна ў Парыжы. Сюжэты ранніх твораў блізкія традыцыям барбізонскай школы. сельскія віды і сяляне за працай. Пазней пад уплывам імпрэсіяністаў запазычыў y іх тэхніку і тэмы. Першы значны твор — «Купанне ў Аньеры» (1884). У карціне «Нядзеля пасля ' паўдня на востраве Гранд-Жат» (1886) упершыню выкарыстаў тэхніку пуантылізму. У творах імкнуўся стварыць «лагічную навуковую і жывапісную» сістэму, з дапамогай якой імкнуўся надаць карціне гармонію і ўзгодненасць колеру: «Парад» (1888), «Канкан» (1890), «Цырк» (1891). Пераважную большасць яго работ скла-
Ж.Сёра. Нядзеля пасля паўдня на востраве Гранд-Жат. 1886.
СІБАРГ
361
даюць пейзажы, марскія віды, y якіх дакладныя натурныя назіранні спалучаюцца з рытмічнай кампазіцыяй; пейзажы Порт-ан-Бесена (1888), Кратуа (1889), Граўліна (1890). Яго маст. канцэпцыі паўплывалі на фавістаў, кубістаў, ням. экспрэсіяністаў і італьян. футурыстаў і інш. Літ:. Ж.Сёра. П.Снньяк. Пвсьма. Дневннкм..: Пер. с фр. М., 1976; П е р р ю ш о А. Жнзнь Сёра: Пер. с фр. М., 1992. Я. Ф. Шунейка.
СЁРФІНГ (англ. surfing слізганне па хвалях), спаборніцтвы на скорасць, далёкасць перамяшчэння па вял. прыбойных хвалях на спец. коркавай або пенапластавай дошцы стоячы, без мацаванняў; адзін з водных відаў спорту. Дошку робяць паводле індывідуальнага заказу, звычайна даўж. 1,8— 2,3 м, масай 10— 12,5 кг. Заплывы працягваюцца 15— 25 мінут, фінальны — 30— 45 мінут. Ацэнкі бальныя (ад 0,1 да 10). Пашыраны пераважна ў Аўстраліі, Новай Зеландыі, на Гавайскіх а-вах і ў прыморскіх раёнах ЗША, Інданезіі, Кітая і інш.
СІ (сістэма інтэрнацыянальная), скарочанае абазначэнне Міжнароднай сістэмы адзінак. СІ (ад англ. літары С), універсальная мова праграмавання высокага ўзроўню. Распрацавана спачатку для пераносу матэматычнага забеспячэння з ЭВМ аднаго тыпу на ЭВМ інш. тыпаў. Пазнейшыя версіі (Сі+, Сі++ і інш.) арыентаваны на рашэнне задач павышанай складанасці. СІБАРГ (Seaborg) Глен Тэддор (19.4.1912, г. Ішпемінг, ЗША — 25.2.1999), амерыканскі хімік і фізік. Чл. Нац. АН ЗІІІА (1948), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1958). Замежны чл. Рас. АН (1971) i АН інш. краін. Скончыў Каліфарнійскі ун-т y г. Берклі (1937), дзе і працаваў (з 1945 праф., y 1958—61 прэзідэнт ун-та). У 1942—46 удзельнічаў y стварэнні амер. атамнай бомбы. У 1954—61 і з 1972 нам. дырэктара Беркліеўскай нац. лабараторыі імя ЭАДоўрэнса. У 1961—71 старшыня Камісіі па атамнай энергіі
362 ________________ СІБЕЛІУС ЗША. Навук. працы па радыяцыйнай і ядз. хіміі, ядз. фізіцы. Разам з інш. адкрыў шэраг радыеізатопаў; апублікаваў першую табліцу ізатопаў (1940); сініэзаваў 10 трансуранавых элементаў (1941—74). Развіў канцэпцыю размяшчэння ў перыядычнай табліцы. Мендзялеева трансактыніевых элементаў і прадказання іх уласцівасцей (актыношная тэорыя; 1944). У яго гонар названы трансуранавы элемент сібаргій і малая планета. Нац. навук. медаль ЗША (1991). Нобелеўская прэмія 1951 (разам з Э.М.Макміланам). Тв:. Рус. пер. — Нскусственные трансурановые алементы. М., 1965; Ядерные свойства тяжелых элементов. Вып 1— 5. М., 1967— 69 (разам з Э.Хайдам, І.Перлман); Человек в атом. М., 1973 (разам з У.Р.Корлісам); Хнмня актвнондов. T. 1— 3 М., 1991— 99 (у сааўт.). М. М. Касцюковіч.
Г.Сібарг.
Я.Сібеліус.
СІБЁЛІУС (Sibelius) Ян (Юхан; 8.12.1865, г. Хямеэнліна, Фінляндыя — 20.9.1957), фінскі кампазітар, педагог; заснавальнік нац. кампазітарскай школы; адзін з буйн. прадстаўнікоў сусв. сімфанізму. Вучань М.Вегеліуса. 3 1891 выкладаў y Хельсінкскай кансерваторыі. Для яго творчасці характэрны віртуознае валоданне тэхнікай кампазіцыі і інструментоўкі, сінтэз класічных і рамантычных традыцый, імкненне да праграмнасці. Арганічна перапрацоўваў муз. фальклор, выкарыстоўваючы яго ладава-гарманічныя і гарманічныя асаблівасці. Творы вылучаюцца своеасаблівай строгасцю і адначасова непасрэднасцю выказвання, для іх характэрны патрыят. матывы, заснаваныя на фін. нар. паэзіі, гісторыі, міфалогіі і эпасе. Сярод твораў: сімфонія «Кулерва» для' салістаў, хору і арк. (1892), 7 сімфоній для арк. (1899— 1924), праграмныя арк. творы, y т.л. сюіта «Лемінкяйнен» (1893—96), 4 легенды (у т.л. «Туанельскі лебедзь» на сюжэт «Калевалы»), сімф. паэмы, y т.л. «Cara» (апошняя рэд. 1901), «Вясновая песня» (1894), «Фінляндыя» (1899), «Дачка Поўначы» (1906), «Начная скачка і ўсход сонца» (1907), «Тапіёла» (1926), канцэрт для скр. з арк. (1903), «Сумны вальс»; інстр. ансамблі і п’есы; кантаты і хары, каля 100 рамансаў i ne cem», музыка да драм. спектакляў і інш. 3 1951 штогод праводзіцца Міжнар.
муз. фестываль (Хельсінкі).
«Тыдзевь Сібеліуса»
Літ.: А л е к с а н д р о в а В.Н., Б р о н ф н н Е.Ф. Ян Снбелмус. М., 1963. І.Ю .В’югінава.
СІБІР, большая частка азіяцкай тэр. ў Расійскай Федэрацыі, якая распасціраецца ад Урала на 3 да хрыбтоў ціхаакіянскага водападзелу на У і ад Паўн. Ледавітага ак. на Пн да стэпаў Казахстана і мяжы з Цэнтр. Азіяй на Пд. Працягласць з 3 на У больш за 7 тыс. км, з Пн на Пд да 3,5 тыс. км. Пл. з прылеглымі астравамі каля 10 млн. км2. У межах С. знаходзіцца 21 суб’ект Расійскай Федэрацыі: рэспублікі — Алтай, Бурація, Саха (Якуція), Тыва, Хакасія; краі — Алтайскі і Краснаярскі; вобласці — Іркуцкая, Кемераўская, Курганская, Новасібірская, Омская, Томская, Цюменская, Чыцінская; аўт. акругі — Агінская Бурацкая, Таймырская, Усць-Ардынская Бурацкая, Ханты-Мансійская, Эвенкійская, Ямала-Ненецкая (гл. адпаведныя арт.). Уключае фізіка-геагр. вобласці Заходняя Сібір і Усходняя Сібір, y межах якіх размешчаны Заходне-Сібірская раўніна, Сярэднесібірскае пласкагор’е, горы Паўд. Сібіры (Алтай, Зах. Саян, Усх. Саян, горы Тывы, Прыбайкалле, Забайкалле) і сістэма горных хрыбтоў на ПнУ Сібіры, якія акаймоўваюць Верхаянскі хрыбет і Калымскае нагор’е. У геал. будове С. вылучаюцца Сібірская платформа і Заходне-Сібірская пяіта, якія на Пн і 3 абмежаваны гарамі палеазойскай складкавасці, на Пд — пратэразойскай, на ПнУ і ПдУ — мезазойскай складкавасці. У антрапагене на Пн С. і ў гарах было зледзяненне. Вял. паклады каменнага і бурага вугапю (Кузнецкі, Канска-Ачынскі, Іркуцкі, Паўд.-Якуцкі, Ленскі і Тунгускі басейны); радовішчы нафгы і газу, жал. і поліметалічных руд, рэдкіх і каляровых металаў, графіту, алмазаў, золата і інш. С. размешчана ва ўмераным і субарктычным кліматычных паясах. Клімат б. часткі С. суровы, рэзка кантынентальны, умерана халодны і халодны, на Пн арктычны. Сярэднегадавыя т-ры паветра амаль усюды ніжэй за 0 °С. На Тін сярэдняя т-ра ліп. 0—2 °С, студз. -48 °С, -50 °С, («полюс холаду» Паўн. паўшар’я ў Верхаянску і Аймяконе да -71 °С). На Пд і ПдЗ клімат больш цёплы з т-рай ліп. 22—23 °С, студз. -16 °С, -20 °С. Ападкаў на ПнУ 150—250 мм, на 3 да 500—550 мм, на Алтаі да 2000 мм за год. Акрамя цэнтр. і паўд. ч. Зах.-Сібірскай раўніны, амаль усюды шматгадовая мерзлата. Сучасныя ледавікі ў rapax на выш. 2000—2500 м. Рэкі С. належаць да бас. Паўн. Ледавітага ак. Найб. рэкі: Об з Іртышом, Енісей з Ангарой, Падкаменнай Тунгускай і Ніжняй Тунгускай, Лена з Адданам і Вілюем, Яна, Індыгірка, Калыма. На ПдУ вытокі р. Амур (бас. Ціхага ак.). Рэкі выкарыстоўваюцца для рачнога транспарту. Шмат ГЭС. Шмат азёр, y іх ліку самае глыбокае ў свеце Байкап, Таймыр, Цялецкае, Чаны. На Пн мохава-лішайнікавая тундра і лесатундра з
лістоўніцай. На Пд ад лесатундры зона тайгі з лістоўніцы, кедру, хвоі, бярозы. На Пд Заходняй С. лесастэпавая з бярозавымі і асінавымі гаямі (калкі) і стэпавая зона. Ва Усх. С. лесастэп і стэп займаюць асобныя тэрыторыі. У гарах Паўд. С. вышынная пояснасць з горнымі лясамі і лугамі. Запаведнікі, нац. паркі. Г і с т о р ы я . Як гіст. раён С. уключае таксама Д. Усход. Чалавек насяліў гэтую тэр. ў каменным веку і адсюль пранік y Амерыку. У І-м тыс. н.э. паўд. раёны С. былі ў складзе Цюркскага каганата, Бахай і інш. дзяржаў. У 13 ст. паўд. С. заваявана манголамі. Частка тэр. С. ўваходзіла ў Залатую Арду, потым y Цюменскае ханства і Сібірскае хтіства. Паходы рас. ваявод (з канца 15 ст.) і Ермака (гл. Ярмак) y 1580-я г. паклалі пачатак далучэнню С. да Рас. дзяржавы, якое завершана ў сярэдзіне 19 ст. Вял. ролю ў асваенні і вывучэнні С. і Д. Усходу адыгралі рас. землепраходцы 17 ст., камчацкія экспедыцыі В Берыпга 1725—30 і 1733— 43, падарожжы ТА.Невтьскога, даследаванні І.Дэ Чэрскага і інш. У 18 ст. ўзнікла горная прам-сць, y 19 ст. золатаздабыўная, каменнавугапьная, харчовая. Адбывалася каланізацыя С. сялянамі з Еўрап. Расіі (пераважна рускімі, украінцамі і беларусамі), якая набыла шырокія маштабы пасля сялянскай рэформы 1861 і сталыпінскай аграрнай рэформы (з 1906). У 1891— 1916 пабудавана Транссібірская магістрапь. Сав. улада, устаноўленая ў канцы 1917 — пач. 1918, неўзабаве скінута белагвардзейцамі і інтэрвентамі; адноўлена ў 1919—22. 3 канца 17 ст. С. была месцам паліт. катаро і ссылкі. Сюды былі сасланы ўдзельнікі Барскай канфедэрацыі 1768—72, дзекабрысты, удзельнікі паўстанняў 1830—31 і 1863—64 y Польшчы, Літве і Беларусі, рэвалюцыянеры-нарбднікі, сацыял-дэмакраты, эсэры, бальшавікі і інш. У перыяд масавых рэпрэсій палітычных 1930— 50-х r. y С. і на Д. Усходзе знаходзілася сетка папраўча-працоўных лагераў сістэмы ГУЛАГ. Пра беларусаў y С. гл. ў арт. Рпсія (раздзел «Беларусы ў Pa di») і Новасібірская аобласць (раздзел «Беларусы ў Новасібірскай вобласці»), Літ:. Г в о з д е ц к н й Н.А., М н х а й л о в Н.М. Фнзнчсская географня СССР: Азнатская часть. 4 над. М., 1987; Нсторня Смбнрн с древнейшмх времен я до нашнх дней. T. 1—5. Л., 1968—69; М н л л е р Г.Ф. Мстормя Снбнрн: Пер. с нем. T. 1— 2. 2 нзд. М., 1999—2000; Белорусы в Снбнрн. Вып. I—2. Новоснбнрск, 2000; Г a л y з a У. Беларусы Заходняй Сібіры: гісторыя і сучаснасць / / Кантакты і дыялогі. 1998. ISfelO/l I.
СІБІРАК0Ў Аляксандр Міхайлавіч (8.10.1849, г. Іркуцк, Расія — 1893), расійскі золатапрамысловец, даследчык Сібіры. Скончыў палітэхнікум y г. Цюрых. Фінансаваў палярныя экспедыцыі Н.А.Э. Нордэншэльда (1878—79), А.В.Грыгор’ева (1879—80), a таксама выданне прац па гісторыі Сібіры. У 1880 спрабаваў прайсці на шхуне праз Карскае м. ў вусце р. Енісей. У 1884 на параходзе прайшоў ад вусця па р. Пячора, на аленях цераз Урал, далей на параходзе па р. Табол да г. Табольск («Сібіракоўскі тракт на поўнач»). Зрабіў значны ўклад y справу эканам. асваення Сібіры. Яго імем названы востраў y Карскім м. і ледакол. СІБІРСКАЕ MÔPA, адна з назваў Лапцевых мора. СІБІРСКАЕ XÀHCTBA, С і б і р с к і ю р т, феадальная татарская дзяржава ў Зах. Сібіры і Паўн. Казахстане ў 15— 16 сг.
Склалася ў 1420—90-я г. ў бас. рэк Табол, Тура, Об, Іртыш пасля распаду Залатой Арды. Да пач. 16 ст. сталіца г. Чынгі-Тура (сучасная Цюмень), пазней — г. Кашлык (другая назва Сібір, ад якой і назва ханства). Асн. насельніцтва — цюркамоўныя і уграмоўныя плямёны, якія паступова кансалідаваліся ў тат. этнас (сібірскія татары); ад іх залежалі ханты, мансі і інш. заходнесібірскія народы. Дзярж. рэлігія — іслам. Аснова гаспадаркі — качавая жывёлагадоўля, земляробства, папяванне, рыбалоўства, рамёствы (ганчарства, кушнерства, ткацтва, плаўка і апрацоўка метапаў), гандаль з Сярэдняй Азіяй, Нагайскай Ардой, Казанасім ханствам, Манголіяй, Зах. Кітаем і Рус. дзяржавай. У С.х. правілі ханы — нашчадкі Джучы і яго сына Шэйбана, вял. уплывам карысталася качавая арыстакратыя — бекі, мурзы і тайбугі. 3 узмацненнем y сярэдзіне 16 ст. рус. націску на С.х. ханская ўлада ў ім аслабла, y 1555 хан Едыгер прызнаў сябе васалам Рас. дзяржавы. У 1563 ханам стаў Кучум, які з 1572 актыўна выступаў супраць Расіі. У 1581—82 казацкі атаман Ярмак пры падтрымцы рус. прамыслоўцаў Строганавых ажыццявіў паход супраць С.х., раябіў асн. войскі Кучума і захапіў Кашлык. У 1585 Кучум знішчыў атрад Ермака, аднак рас. войскі неўзабаве аднавілі прасоўванне ў С.х., будуючы на яго тэр. крэпасці (Tapa, Табольск, Бярозаў). У 1598 Кучум канчаткова разбіты рас. ваяводам А.Ваейкавым на р. Бердзь; С.х. спыніла існаванне, яго тэр. далучана да Расіі. СІБІРСКАЯ ПЛАТФ0РМА, дакембрыйская платформа, паміж р. Енісей, воз. Байкал і Верхаянскім хр.; адзін з буйнейшых адносна ўстойлівых участкаў кантынентальнай зямной кары ў Паўн. Азіі. Абмежавана на 3 палеазойскай складкавасцю Заходне-Сібірскай пліты, на Пд і ПдУ — Усходне-ЗабайкальскаАхоцкім, на У — Верхаяна-Чукоцкім мезазойскімі складкавымі паясамі. На паверхні С.п. размешчаны Сярэднесібірскае пласкагор’е, Апданскае нагор’е, Паўн.-Сібірская і Цэнтральнаякуцкая нізіны. Магутнасць зямной кары ў межах С.п. 40—48 км, шчыльн. цеплавога патока 20—40 мВт/м2. Складзена са складкавага крышт. фундамента (метамарфічныя і інтрузіўныя ўтварэнні архею і ніжняга пратэразою) і платформавага чахла. У будове чахла вылучаюць 2 мегакомплексы: ніжні, або даплітны (адклады рыфею), і верхні, або плітны (тоўшчы венду, палеазою, мезазою і кайназою). Магутнасць асадкавых парод да 5 k m , y глыбокіх упадзінах да 10— 12 км. У раннім пратэразоі, рыфеі, раннім кембрыі, сярэднім палеазоі, верхнім палеазоі, раннім і познім мезазоі С.п. вызначалася інтэнсіўным магматызмам. У яе платформавым чахле пашыраны вулканічныя ўтварэнні і інтрузіі раннетрыясавай трапавай фармацыі, a таксама каледонскія лінейна-складкавьм дыслакацыі. На значнай частцы
С.п. адбыліся неатэктанічныя падняцці да 1—2 км. У тэктанічнай будове С.п. вылучаюць гал. структуры: Алданскі шчыт, Лена-Енісейская пліта, ускладненая Анабарскім масівам (з выхадам крышт. парод на паверхню), Тунгускай, Вілюйскай сінеклізамі і ўпадзінамі, закладзенымі ў рыфеі. У межах С.п. буйныя радовішчы жалезных (Алданскі шчыт) і медна-нікелевых руд (Нарыльскі рудны раён), каменнага вугалю (Ленскі, Тунгускі, Канска-Ачынскі і інш. вугальныя басейны), каменнай і калійных солей, гіпсу, фасфарытаў і інш. В.М.Губін.
СІБІРСКАЯ ЙЗВА, вострая інфекцыйная хвароба жывёл і чалавека, якая характарызуецца пашкоджаннем скуры з утварэннем карбункулаў. Узбуджальнік — сібіраязвавая палачка (Bacillus antracis), y чыстай культуры вылучаны Р.Кохам (1876). Споры С.я. захоўваюцца ў глебе дзесяткі гадоў. Крыніца інфекцыі — хворыя жывёлы (каровы, коні, авечкі, козы і інш.).
СІВАПІТЭКІ
363
Дубна, Расія) і 263 (Беркліеўская лабараторыя імя Э.АЛоўрэнса; г.Берклі, штат Каліфорнія, ЗША). Названы ў гонар Г.Т.Сібарга (рэкамендацыя Міжнар. саюза тэарэт. і прыкладной хіміі; 1997). СІВАГРАК, с і в а в а р о н к а (Coracias), род птушак сям. сіваваронкавых атр. ракшападобных. 8 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Афрыцы. Жывуць y лесастэпах, лясах, на ўзлесках, каля высечак, y парках і гаях, саваннах, на акультураных землях. На Беларусі 1 від — С. звычайны, або ракша (С. garrulus), нар. назвы краска, сінюга; занесены ў Чырв. кнігу. Даўж. цела С. звычайнага да 33 см, маса да 190 г Апярэнне зеленавата-блакітнае з яркім адлівам. На крылах і хвасце ёсць цёмна-сінія
Ч a л a в е к заражаецца пры доглядзе за хворай жывёлай, апрацоўцы жывёльнай сыравіны, ужыванні заражаных мясных і малочных прадуктаў. Найчасцей заражэнне адбываецца кантактна-бытавым шляхам, таксама бывае аліментарным, паветрана-кропельным і трансмісіўным (пры ўкусах насякомых-крывасосаў, — ляпнёў, мух-жыгалак). Успышкі С.я. часцей назіраюцца ў летні перыяд. Формы С.я.: скурная, лёгачная, кішэчная і септычная (ускладненне папярэдніх). Пры скурнай форме С.я. ўзбуджальнік пранікае праз мікратраўмы, парэзы, трэшчыны на скуры; узнікае чырв. пляма, пазней утвараецца язва, укрытая цёмнай коркай (адсюль лац. назва С.я. anthrax вугаль). Вакол язвы дробныя пухіркі ў выглядзе караляў, якія разбураюцца і павялічваюць язву. У час фарміравання язвы т-ра цела да 40 °С, галаўны боль, моташнасць, ірвота. Астатнія формы С.я. працякаюць вельмі цяжка, з высокай смяротнасцю. Лячэнне тэрапеўтычнае, Ж ы в ё л ы пры звышвострым цячэнні С.я. гінуць праз 1— 2 дні і нават раптоўна. Фактары перадачы ўзбуджальніка—інфіцыраваная глеба, трупы жывёл, кармы, вада, подсціл. У перахварэлых жывёл ствараецца трывалы імунітэт.
А.А.Астапаў.
СІБІРСКІ АНТЫЦЫКЛ0Н, тое, што Азіяцкі антыцыклон. СІБІЎ (Sibiu), горад y цэнтр. ч. Румыніі. Адм. ц. аднайменнага жудзеца. Каля 200 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прамысл. цэнтр. Прам-сць: машынабудаванне, y т.л. цяжкае, трансп., станка- і прыладабудаванне; хім., парфумерна-касметычная, дрэваапр., тэкст. (тканіны, трыкатаж, дываны), гарбарна-абутковая, паліграф., харчовая. Музей Брукенталя ў палацы 18 ст. (каштоўны кнігазбор). Шматлікія арх. помнікі (жылыя дамы, цэрквы, палацы, рэшткі ўмацаванняў) 13— 18 ст. Турызм. СІБ0РГІЙ (лац. Seaborgium), Sg, штучны радыеактыўны хім. элемент VI групы перыяд. сістэмы, ат. н. 106. Адкрыты ў 1974; атрыманы ізатопы з масавымі лікамі 259 (Лабараторыя ядз. рэакцый Аб’яднанага ін-та ядз. даследаванняў; г.
Сіваграк. ўчасткі. Спіна рыжавата-карычневая. Сярэдняя пара пёраў хваста цёмна-бурая з ліловым напылам. Дзюба моцная, крыху кручкаватая. Корміцца буйнымі жукамі, прамакрылымі, радзей дробнымі пазваночнымі. Нясе 4—6 яец. Зімуе ў Афрыцы.
СІВАЛІКСКІЯ Г0РЫ , С і в a л і к, П е р а д г і м а л а і , паўднёвая, найб. нізкая ступень Гімалаяў y Індыі і Непале, паміж хрыбтамі Пір-Панджал і Махабхарат. Утвараюць ланцуг паралельных градаў і хрыбтоў, якія цягнуцца з ПнЗ на ПдУ, выш. да 2591 м (г. Сгйінчалія), даўж. каля 1700 км. Складзены пераважна з жвіру, пясчанікаў, кангламератаў. Рэзка ўзвышаюцца над ІндаГангскай раўнінай. Ад Вял. Гімалаяў С.г. аддзелены падоўжнымі далінамі. Высокая сейсмічнасць. Глыбока расчлянёны рэкамі. Для зах. ч. паўд. схілу характэрны селевыя патокі, каля ўсх. падножжаў забалочаныя джунглі (тэраі). На схілах — трапічныя лясы: сухія на 3, вільготныя на У. Значная ч. схілаў тэрасавана і занята чайнымі плантацыямі. У выніку празмернага выпасу і высечак адбываецца працэс яраўтварэння. СІВАПІТ^КІ (Sivapithecus), род выкапнёвых чалавекападобных малпаў. Кас-
364
СІВЕРЦАЎ Валерый Якаўлевіч (н. 28.11.1945, г. Цюмень, Расія), бел. мастак. Муж Г.М .Сіверцавай. Скончыў Уральскае вучылішча прыкладнога мастацтва (1966), Маскоўскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылішча (1971). 3 1978 на Мінскім маст. камбінаце. Працуе ў галінах комплекс- і нага маст. праектавання інтэр’ераў, выставак, манум.-дэкар. мастацтва. Аўтар праектаў маст. афармлення інтэр’ераў гал. корпуса Нац. АН Беларусі (1981), рэстарана «Свіцязь» (1984), Палаца моладзі і школьнікаў (1988), рэзідэнцыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (1997—99) y Мінску; манум.-дэкар. скульптуры са зварнага металу для фасада Палаца культуры ў г. Слонім Гродзенскай вобл. (у сааўт., 1987) і інш.
СІВАС
цяныя рэшткі С. (верхнія і ніжнія сківіцы і зубы) знойдзены ў міяцэнавых слаях гор Сівалік y Індыі і Усх. Афрыцы. Пры даследаванні рэшткаў С. выяўлена падабенства іх з выкапнёвымі вышэйшымі малпамі — дрыяпітэкамі, a таксама з сучасным арангутанам. Частка даследчыкаў лічыць С. продкамі арангутана. CIBÀC (Sivas), горад y Турцыі, y цэнтр. частцы Анатоліі. Адм. ц. аднайменнага іля. Вядомы да н.э. Стараж. назвы — Кабіра, Дыяспаліс, Себастыя. Каля 250 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд. (вагонабудаванне), металаапр., цэм., дрэваапр., харч., тэкстыльная. Дыванаткацтва. Гандл. цэнтр с.-г. раёна (збожжа, буйн. par. жывёла і авечкі, воўна). Ун-т. Арх. помнікі 11— 14 ст. (медрэсэ, мячэці). СІВАЧФНКА Леанід Аляксандравіч (н. 9.3.1950, г. Магілёў), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1995), праф. (1996). Акад. Бел. інжынернай акадэміі (2000). Скончыў Магілёўскі маш.-буд. ін-т (1977). 3 1974 y Магілёўскім тэхн. ун-це (у 1996—99 заг. кафедры). Навук. даследаванні па распрацоўцы тэхнал. абсталявання для комплекснай перапрацоўкі сыравіны і тэхнагенных матэрыялаў. / Ta.: Новая концепцня развнтмя помольной техннкн / / Обогашенне руд. 1994. №1; Вннтовые аппараты н ях энсрготехнологнчсская зффектнвность / / Хнм. промышленность. 1994. №12.
СІВАШ (цюрк.), Г н і л о е мора, сістэма мелкіх заліваў каля зах. берага Азоўскага м., y Крыме (Украіна). Даўж. 112 км. Пл. каля 2560 км2. Аддзелена ад мора пясчанай касой Арабацкая Стрэлка. Злучаецца з морам Генічаскім пралівам. Берагі нізкія, пакатыя, гразкія. Вада моцна мінералізаваная. СІВЕРЦАВА Галіна Міхайлаўна (н. 3.8.1947, г. Ніжні Тагіл Свярдлоўскай вобл., Расія), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацгва. Жонка В.Я.Сіверцава. Скончыла Уральскае вучылішча прыкладнога мастацтва (1966), Маскоўскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылішча (1972). 3 1975 працавала на «Барысаўскім камбінаце прыкладнога мастацтва (з 1994 дырэктар), з 1998 нам. дырэктара Цэнтра дэкар.-прыкладнога мастацтва ў Мінску. Працуе ў галіне габелена, сцэн. касцюма, сувенірных вырабаў. Творы вызначаюцца вобразнай змястоўнасцю, эмацыянальнасцю, структурным адзінствам каларыту і малюнка. Аўтар манум. габеленаў «Казкі купальскай ночы» (серыя, 1986) для Дома культуры ВА «Хімвалакно» ў Магілёве, «Каля возера» (1998) для рэстарана «Свіцязь» y Мінску; габеленавых заслон для Дома літаратара ў Мінску (1980), для Дома культуры нафтаперапр. з-да ў Мазыры (1992), дзіцячай школы мастацтваў y Магілёве (1993). Сярод інш. тво-
СІВЁЦ (Nardus), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. 1 від — С. стаячы (N. stricta). Пашыраны ў' цеплаўмераным поясе Еўразіі. Заносны ў Паўн. Амерыцы. На Беларусі трапляецца на лясных пясчаных палянах, на ўскрайках балот, часам утварае лугі. Нар. назвы пясюк, чортава барада.
Г.Сіверцава. Фрагмент габелена з серыі «Казкі купальскай ночы». 1986.
раў: габелены «Чорнае і белае» (1977), «Вехі» (1982), «Па газонах не хадзіць» (1990), «Спляценне лёсу» (1991), «Знак» (1992) і інш.
Шматгадовая травяністая расліна выш. 10— 40 см. Утварае густыя дзярніны. Сцёблы цвёрдыя, прамастойныя, без вузлоў. Лісце шчацінкападобнае, шызавата-зялёнае, шурпатае. Адмерлае лісце захоўваецца некалькі гадоў і ўтварае светлую «грыву» вакол жывых парасткаў (адсюль назва). Суквецце — аднабокі колас з сядзячымі аднакветнымі каласкамі. Плод — зярняўка. Кармавая расліна нізкай якасці (індыкатар беднасці глебы), выкарыстоўваецца для замацавання пяскоў і як дэкаратыўная. А.М.Скуратовіч.
СІВІЛЫ, С і б і л ы, y старажытных грэкаў, рымлян і некат. інш. народаў легендарныя жанчыны-прарочыцы, якія
ў экстатычным стане ў вершаванай тоў: з альдэгідамі, к-тамі і інш. арган. форме «абвяшчапі» волю багоў, прадказ- злучэннямі. Выкарыстоўваюць для атвалі будучыню (звычайна — розныя бе- рымання асобных спіртоў. С.м. атрутды). У рымлян найб. вядомасцю карыс- нае, раздражняе слізістыя абалонкі дыталіся т.зв. Куманская і Дібурцінская хальных шляхоў. С. Іх нібыта запісаныя прадказанні («сіСІВЫ ДЗЙЦЕЛ, гл. ў арт. Дзятлавыя. віліны кнігі») як вялікую таямніцу захоўвалі жрацы ў храме Юпітэра Капіталій- СІГ ЛВДАВІТАМ0РСКІ, с іг с і б і р скага і выкарыстоўвалі (да 5 ст. н.э.) y с к і, рыба сям. сіговых, гл. Пыж'ян. надзвычайных выпадках (паліт. крызісы, войны і інш ). Верагодна, ад імя С. выступалі невядомыя грэч., рым., іудзейскія і інш. аўтары. Да вобразаў С. звярталіся многія ант. і пазнейшыя мастакі і пісьменнікі. СІВІЦА, вёска ў Івянецкім с/с Валожынскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калект. гаспадаркі добраахвотна аб’яднаных сялян. За 29 км на ПдУ ад горада і 46 км ад чыг. ст. Валожын, 70 км ад Мінска. 442 ж., 159 двароў (2001). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. СІВІЦКАЯ Людвіка Антонаўна, гл. Верас Зоська. СІВІЧАНКА, рака ў Валожынскім р-не Мінскай вобл., левы прыток р. Волка (бас. р. Нёман). Даўж. 21 км. Пл. вадазбору 37 км2. Пачынаецца на зах. схілах Мінскага ўзв. за 1 км на ПдЗ ад в. Сівіца, цячэ па Налібоцкай пушчы, упадае ў р. Волка за 7,8 км на ПдУ ад в. Белы Бераг Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл. Пойма пераважна забалочаная. Рэчышча да вусця на працягу 4,1 км каналізаванае. СІВЎЧЫ (Eumetopias), род млекакормячых жывёл сям. вушастых цюленяў.
К.М.Г.Сігбан
К.М Сігбан
СІГБАН, 3 і г б a н (Siegbahn) Кай Мане (н. 20.4.1918, г. Лунд, Швецыя), шведскі фізік. Чл. ІІІвед. АН. Ганаровы чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук. Сын К.М.Г.Сігбана. Скончыў Упсальскі ун-т (1942). У 1942—51 y Нобелеўскім ін-це фізікі (Стакгольм); y 1951—54 праф. Каралеўскага тэхнал. ін-та (Стакгольм). 3 1954 праф. Упсальскага ун-та. Навук. працы па спектраскапіі, атамнай і малекулярнай фізіцы, фіз. хіміі. Распрацаваў метад электроннай спектраскапіі для хім. аналізу (1951). Скансгруяваў рэнтгенаэлектронны спектрометр і ажыццявіў монахраматызацыю рэнтгенаўскага выпрамянення ў рэнтгенаўскай фотаэлектроннай спектраскапіі. Нобелеўская прэмія 1981.
Даўж. да 3,5 м, маса да 800 кг. Афарбоўка летам рыжая, зімой бурая. Трымаецца статкамі. Размнажаюцца звычайна на камяністых берагах астравоў, самцы ўтвараюць гарэмы з 15—20 самак. Кормяцца рыбай, галаваногімі малюскамі, інш. марскімі жывёламі. Нараджаюць I дзіцяня. Промысел дзеля шкуры і тлушчу.
СІГБАН, 3 і г б a н (Siegbahn) Карл Мане Георг (3.12.1886, г. Эрэбру, Швецыя — 25.9.1978), шведскі фізік, заснавальнік рэнтгенаўскай і ядз. спектраскапіі. Чл. Швед. АН (1922). Лонданскага каралеўскага т-ва (1933). Замежны чл. AH СССР (1958). Бацька КМ.Сігбана. Скончыў Лундскі ун-т (1911), дзе і працаваў (з 1920 праф); y 1924—37 праф. Упсальскага ун-та. У 1937—64 дьірэктар Нобелеўскага ін-та фізікі (Стакгольм). Навук. працы па спектраскапіі рэнтгенаўскага выпрамянення, ядз. фізіцы і ядз. спектраскапіі. Прапанаваў новыя метады атрымання рэнтгенаўскіх спектраў высокага раздзялення, вывучыў рэнтгенаўскія спектры хім. элементаў і адкрыў новыя спектральныя лініі. Выявіў дысперсію рэнтгенаўскіх прамянёў. Сканструяваў шэраг спец. спектральных прылад. Нобелеўская прэмія 1924.
СІВЎШНАЕ МАСЛА, адходы вытв-сці этылавага спірту метадам браджэння. Масляністая вадкасць ад светла-жоўтага да чырвона-бурага колеру з непрыемным пахам. Паводле хім. саставу — сумесь ізаамілавага (гл. Амілавьія спірты), ізабутылавага і інш. аднаатамных спір-
СІГЕР (Seeger) Піт (н. 3.5.1919, г. НьюЙорк), амерыканскі спявак, кампазітар, паэт. Выканаўца блюзаў, спірычуэл, балад, антыфаш. песень, песень пратэсту (пад уласны акампанемент на банджа ці гітары). Узначальваў рух за адраджэнне амер. нар. песні. У рэпертуары таксама
Сівуч.
Адзіны від y родзе — С. (E. jubatus). Пашыраны ў паўн. ч. Ціхага ак.
сігі
365
песні рас. кампазітараў і рус. нар. песні. Здымаўся ў кіно. Складальнік зб. амер. нар. песень, аўтар падручніка «Як іграць на 5-струнным банджа» (2-е вьш 1954). СІГЕР БРАБАНЦКІ (Siger de Brabant; каля 1235—82), нідэрландскі філосаф, заснавальнік зах.-еўрап. авераізму. 3 1266 праф. Парыжскага ун-та. Двойчы асуджаны інквізіцыяй (у 1270 і 1277). У час чарговага следства забіты сваім сакратаром. У трактатах «Аб разумнай душы», «Аб вечнасці свету», «Немагчымае», «Аб неабходнасці і ўзаемасувязі прычын» і ў каментарыях да «Фізікі», «Метафізікі» і інш. твораў Арыстоцеля сфармуляваў тэорыю дваіснасці ісціны, паводле якой ісціны філасофіі і тэалогіі могуць супярэчыць адна адной. Адмаўляў ідэю стварэння Богам свету з нічога і божае наканаванне. Развіваў вучэнне аб усеагульным дэтэрмінізме і абвяргаў існаванне свабоды волі ў чалавека і Bo ra. Лічыў, што ўсе працэсы і падзеі на Зямлі залежаць ад руху нябесных цел і маюць цыклічны характар. Сцвярджаў, што чалавечы дух (інтэлект) уяўляе сабой вечнўю, нематэрыяльную субстанцыю, a душа смяротная. Погляды С.Б. абвяргалі Альберт Вялікі, Фама Аквінскі, РЛулій. Вучэнне С.Б. паўплывала на светапогляд Дантэ, П.Пампанацы, Дж.Піка дэла Мірандалы, авераістаў падуанскай школы і інш. СІГЕЦІ (Szigeti) Іожэф (Жазеф; 5.9.1892, Будапешт — 20.2.1973), венгерскі скрыпач, педагог. Чл. Нац. акадэміі «СантаЧэчылія» (Італія). Скончыў Акадэмію музыкі ў Будапешце (1905); вучань Е.Хубаі. У 1917—24 выкладаў y Жэнеўскай кансерваторыі. 3 1925 y Францыі, ЗША, з канца 1950-х r. y Швейцарыі. Канцэртаваў y 1905—63, y т.л. ў СССР y 1924—37. Стварыў асабісты высокамастацкі стыль, які вызначаўся глыбінёй і натуральнасцю інтэрпрэтацый, спалучэннем стрыманай эмацыянальнасці і дэкламацыйнасці з тонкім пачуццём формы, высокага майстэрства, адухоўленасцю. Першы выканаўца твораў Б.Бартака, Э.Блоха, Э.ізаі, П.Кадашы, А.Казелы, Г.Каўэла, С.Цракоф’ева, y т.л. прысвечаных яму. Вьшаў транскрыпцыі для скрыпкі і фп., y т.л. А.Скрабіна. Аўтар кніг па скрыпічным выканальніцтве («Нататкі скрыпача», 1964). СІГІ (Coregonus), род рыб сям. сіговых атр. ласосепадобных. Самы шматлікі з сямейства. Пашыраны ў бас. Ледавітага, Ціхага і Атл. акіянаў. Прахадныя, азёрныя і рачныя рыбы. Найб. вядомыя: С. звычайны, рапушкі, омуль, пелядзь, муксун, чыр і інш. У азёрах Беларусі водзіцца рапушка еўрапейская, або сялява, y 1925 y азёры Браслаўскай, Нарачанскай груп і воз. Лукомскае з Чудска-Пскоўскага воз. завезены для акліматызацыі сіг чудскі (С. lavaretus maraenoides). У азё-
366
СІГІЗМУНД
pax Лукомскае і Нарач меў прамысл. значэнне. Пелядзь на Беларусь завезена ў 1957. Даўж. да 75 см, маса да 8 кг (зрэдку 16 кг). Цела серабрыстае, спіна цёмная, луска буйная. Рот невял., ніжні, канцавы або верхні. Нераст звычайна восенню. Ікра дробная, жоўтая. Кормяцца планктонам, бентасам і дробнай рыбай. Аб’екты промыслу і развядзення.
ляюцца ў адкладах кам.-вуг. і пермскага перыядаў Еўропы і Паўн. Амерыкі. Былі пашыраны ў тропіках, месцамі дамінавалі ў ландшафтах. Выш. 10— 12 (да 30) м. Ствол прамы, калонападобны, неразгалінаваны або дыхатамічна разгалінаваны ўверсе. Ствол і галіны ўкрытыя правільна размешчанымі чаргаванымі лускападобнымі рубцамі ад апалага лісця. Драўніна слабаразвітая, кара магугная. Спараносныя шышкі буйныя, развіваліся на канцы ствала. Знізу ствол пераходзіў y галінастыя карані (стыгмарыі). Лісце вузкае. Ствалы С. адыгралі важную ролю ў працэсах утварэння каменнага вугалю. Па выкапнёвых рэштках С. вызначаюць узрост геал. адкладаў.
СІГНАЛ (ад лац. signum знак) y б і я л о r і і, працэс або з’ява (вонкавая, унутраная, усвядомленая або неўсвядомленая), што перадае паведамленне пра падзею і арыентуе жывую сістэму адносна гэтай падзеі. У залежнасці ад характару сенсорнай сістэмы адрозніваюць С. акустычныя, аптычныя, біярытмічныя, тактыльныя, тэрмічныя, хім., электрамагнітныя і інш. (гл. Раздражняльнасць, Рэактыўнасць, Сігнальныя сістэмы). С. y т э х н і ц ы, умоўны знак, фіз. працэс ці з’ява, што нясе паведамленне (інфармацыю) аб якой-н. падзеі, стане аб’екта назірання, a таксама перадае каманду кіравання абвяшчэння ці інш. Агульныя заканамернасці перадачы і пераўтварэнняў С. вывучае інфармацыі тэорыя.
Ciri. 1 — амурскі; 2 — чудскі; 3 — чыр.
СІГІЗМЎНД I (лац. Sigismundus, венг. Zsigmond, чэш. Zikmund; 15.2.1368, г. Нюрнберг, Германія — 9.12.1437), імператар «Свяшчэннай Рым. імперыі» [1410—37], венг. кароль [1387— 1437], чэш. кароль [1419—21, 1436—37]. Сын імператара Карла IV, апошні з дынастыі Люксембургаў. У 1387 y выніку шлюбу з дачкой венг. караля Лаяша Вялікага стаў венг. каралём. Узначаліў крыжовы паход аб’яднанага еўрап. войска супраць туркаў, разбіты тур. султанам Баязідам I. Адзін з ініцыятараў і ўдзельнікаў царк. Канстанцкага сабора (1414— 18), санкцыяніраваў пакаранне смерцю Я.Гуса, якому раней даў ахоўную грамату. Пасля смерці брата Вацлава IV (1419) атрымаў y спадчыну чэш. прастол, арганізаваў супраць гусітаў крыжовыя паходы (гл. Гусіцкія войны). У 1421 пазбаўлены чэш. прастола Часлаўскім сеймам, зноў абвешчаны каралём y 1436 сеймам y Іглаве. Сваім пераемнікам прызначыў аўстр. герцага Альбрэхта. Агульнае абурэнне ў Чэхіі палітыкай С. 1 прымусіла яго збегчы. Памёр па дарозе з Чэхіі ў Венгрыю. СІГІЛЙРЫІ (Sigillariaceae, Sigillariales), сямейства (або парадак) выкапнёвых дрэва- і дзеразападобных раслін. Трап-
Бывае мех. (дэфармацыя, перамяшчэнне), цеплавы (напр., павышэнне т-ры), светлавы (успышка святла, зрокавы вобраз), эл. (імпульс току, радыёхваля), гукавы (мова, музыка, свіст) і інш. Інфармацыя, якую мае паведамленне прадстаўляецца зменамі аднаго ці больш параметраў С. — амплітуды (інтэнсіўнасці), працягласці, частаты, шырыні спектра, палярызацыі і інш. С. можна пераўтвараць (без змены зместу паведамлення) з аднаго віду ў другі, напр., неперарыўны С. — y дыскрэтны, гукавы — y эіл., эл. — y светлавы. Выкарыстанне канкрэтных С. залежыць ад асаблівасцей канкрэтных задач перддачы паведамленняў, узроўню і характару перашкод, магчымасцей рэалізацыі прыёмнай і перадавальнай сістэм. Гл. таксама Сігпал геадэзічпы,
Сігналізацыя, Сігналы часу.
СІГНАЛ БІЗДСТВА «SOS» н a м о р ы, падаецца караблямі (суднамі), гідрасамалётамі, што церпяць бедства, з мэтай прыцягнуць да сябе ўвагу і атрымаць дапамогу. Бесперапынны паўтор сігналаў па азбуцы Морзе (3 кароткія, 3 доўгія, 3 кароткія) пераасэнсаваны ў англ. выраз «Save Our Souls» — ратуйце нашы душы. Устаноўлены згодна з Міжнар. канвенцыяй 1908. Для экстраннай перадачы і прыёму С.б. судны маюць аўтам. радыётэхн. прыстасаванні, якія працуюць на аварыйнай хвалі. Выкарыстоўваць С.б. «SOS» y інш. мэтах забараняецца. СІГНАЛ ГЕАДЭЗІЧНЫ, наземная частка геадэзічнага знака — вышка. Робіцца ў выглядзе двайной піраміды на пунктах трыянгуляцыі, радзей — паліганаметрыі. Прызначаны для ўстаноўкі геадэз. інструментаў на пунктах дзярж. геадэз. сеткі высокай дакладнасці на вышыні, якая забяспечвае прамую бач-
насць на сумежныя знакі. У залёжнасці ад класа трыянгуляцыі знакі размяшчаюцца на адлегласці ад 5— 10 км да 30— 50 км. С.г. падзяляюцца на простыя (выш. 6— 15 м) і складаныя (выш. 16— 55 м). СІГНАЛАГРАМА, любы носьбіт інфармацыі з сігналамі запісанай інфармацыі. У залежнасці ад характару запісанай інфармацыі і віду носьбіту С. мае назвы відэафанаграма, фанаграма і інш. Акрамя асн. інфармацыі можа мець службовыя сігналы. Паводле спосабу і фармату запісу, канструкцыі прылад запісу-ўзнаўлення, канкрэтных носьбітаў запісу С. бывае мех., магн., аптычная і інш.; падоўжная, радковая, папярочна-радковая, нахілена-радковая, многаканальная і інш. Фармат С. вызначае яе памеры, a таксама памеры, размяшчэнне, прызначэнне і змест зон, дарожак, радкоў і слаёў запісу, фарматы кодаў і віды сігналаў. Напр., фармат DAT — лічбавая Mani, фанаграма ў касеце, CD i DVD — адпаведна аптычная фанаграма і відэафанаграма на дыску.
А.П.Ткачэнка.
СІГНАЛІЗАЦЫЯ (arf сігнал), падаванне ўмоўных знакаў (сігналаў), якімі прыцягваюць да чаго-н. увагу, апавяшчаюць, перадаюць загады, паведамленні, забяспечваюць двухбаковыя перагаворы; умоўныя знакі і сістэмы прыстасаванняў, што выкарыстоўваюцца з гэтай мэтай. Адрозніваюць С. зрокавую (прадметная або аптычная), гукавую і тактыльную (успрымаецца органамі дотыку). У залежнасці ад прызначэння бывае аварыйная, выклікальная (або пошукавая), кантрольна-распарадчая (або аператыўная), папераджальная, перагаворная. Прасцейшы від С. — марская і на транспарце, дзе сігнальнымі сродкамі служаць маякі, святлафоры, семафоры, знакі дарожныя, пуцявыя знакі, гукавыя сігналы і інш. Больш дасканалая аптычная С., ажыццяўляецца з дапамогай ліній аптычнай сувязі. У вытв. умовах кантроль і кіраванне складанымі сістэмамі робіцца з дапамогай аўгам С : інфармацыя аб аварыйным стане сістэмы перадаецца мнеманічнымі схемамі, акустычнымі сродкамі (сірэнамі, свісткамі, званкамі, гудкамі), мігальным святлом. У ВМФ выкарыстоўваюць магутныя пражэктары і ліхтары, a таксама ракеты з сігнальнымі саставамі. У паветр. флоце сродкам С. служаць вонкавыя аэранавігацыйныя сігнальныя агні самалётаў і аэрамаякі. Эл. перадача сігналаў дае магчымасць адначасова перадаваць вял. колькасць розных сігналаў на значныя адлегласці і ў розныя пункты (гл. Тэлекіраванне), выкарыстоўваюцца для кіравання энергасістэмамі, на лініях электраперадачы, на чыг. транспарце (гл. Чыгуначная сігналізацыя). Пашыраны таксама радыётэхн. сродкі С.: y метэаралогіі, аэралогіі, y марскім і паветр. флоце (напр , ра-
дыёзонды, радыёлакпцыйныя станцыі, радыёмпякі). Гл. таксама Пажарная сігналізацыя.
СІГНАЛЫ, адзін з найб. стараж. родаў гукавай творчасці прыкладнога прызначэння. Вядомы ўсім народам свету. Адрозніваюць моўныя С. (перагукванні, клічы), вак. (напр., бел. і ўкр. «хойканні») і інструмснтальныя. Узнікненне С. абумоўлена неабходнасцю зносін на значнай адлегласці. Існуюць С. паляўнічыя, пастухоўскія, вартавыя, ваен., паагговыя, чыг., магічныя, культавыя, цырыманіяльныя, спарт. і інш. Выкарыс-
тоўваюцца сігн. інструменты розных тыпаў: мембранныя (барабан, літаўры), самагучальныя (біла, гонг, звон, трашчотка) і духавыя (труба, рог). Тэхніка-канструкцыйныя выразныя магчымасці такіх інструментаў, спецыфіка нац. муз. традыцый, канкрэтнае грамадскае прызначэнне сігнальных найгрышаў вызначаюць разнастайнасць семантыкі і відаў С. Яны прадстаўлены неўпарадкаванымі дамуз. шумамі, асобнымі рытмічнымі фігурамі без фіксаванай вышыннасці гукаў і найгрышамі. Для апошніх характэрна сувязь з моўнымі інтанацыямі клічу, звароту, фанфарнасць мелодыкі, пункцірнасць рытмікі, варыянтнасць маштабнаструктурных адзінак, імправізацыйнасць стылістыкі і выканання.
На працягу многіх стагоддзяў С. адыгрывалі ў жыші ўсх. славян, y тл. беларусаў, важную грамадскую ролю. Паводле стараж.-бел. гіст. помнікаў, з дапамогай С. склікалі народ на веча (напр., звон y Полацку), паведамлялі пра небяспеку (пажар, паводка, набліжэнне ворага), падтрымлівалі сувязь y час ваен. дзеянняў («трубы трубят городеньскне...» y «Слове аб паходзе Ігаравым», 12 ст.), віталі князя і яго дружыну, іншаземных гасцей, суправаджалі нар. і культавыя абрады, святкаванні, арыентавалі падарожнікаў y непагадзь, адзначалі час. Выкарыстоўвалі ў час палявання (рагавыя С. ў «Песні пра зубра» Міколы Гусоўскага), y побыце пастухоў (труба, рог, драўляныя або метал. званкі), паляўнічых (труба, рог, трашчотка), y розных быт. абставінах (біла-калатушка) і інш. Асаблівае месца адводзілася С. y ваен. побыце С. — адзін з асн. «першасных жанравых пачаткаў», які паўплываў на развіццё многіх жанраў прафес. муз. мастацтва (І.С.Бах, Л.Бетховен, Р.Вагнер, Г.Берліёз, П.Чайкоўскі, М.Рымскі-Корсакаў), y т.л. бел. (Я.Цікоцкі, Я.Глебаў і інш.) Л і т Н а з н н а Н.Д. Белорусскне народные музыкальные ннструменты: Самозвучашне, ударные, духовые. Мн., 1979. 1.Дз.Назіна.
СІГНАЛЫ ЧАСУ, сігналы, якія служаць для адліку часу. Перадаюцца па радыё і тэлебачанні ў пэўныя моманты сутак. Вызначаюцца з дапамогай атамных (гл. Квантавы гадзіннік) і астр. (гл. Гадзіннік астранамічны) прылад. Для спец. мэт (служба часу, навігацыя, геадэзія) С.ч. перадаюцца ў выглядзе груп імпульсаў, што дазваляе параўноўваць час з высокай дакладнасцю. Для праверкі звычайных гадзіннікаў y краінах СНД С.ч. перадаецца вяшчальнымі радыёстанцыямі пасылкамі з 6 імпульсаў; пачатак апошняга імпульсу супадае з пачаткам наступнай гадзіны паяснога часу. 3 1972 перадаюцца ў міжнар. каардынаванай шкале атамнага часу, узгадненне якой са шкалой сусветнага часу ажыццяўляецца зрушэннем мінутнага сігналу на 1 с адначасова ўсімі радыёстанцыямі (звычайна ў канцы года).
СІГНАЛЬНАЯ МЎЗЫКА, музыка прыкладнога прызначэння, пераважна для ваен.-дух. аркестра. Вытокі ў сігнальнагукавой дзейнасці стараж. чалавека. Гл. Сігнапы. СІГНАІЬНЫ IIICTAJIÈT, р а к е т н i u а, гладкаствольны пісталет, што страляе сігнальнымі і асвятляльнымі патронамі. Прызначаны для апавя-
шчэння, перадачы каманд, данясенняў, сігналаў бедства, кароткачасовага асвятлення мясцовасці. Патроны С.п. забяспечваюцца «светлавымі зорачкамі» розных колераў (гл. Сігнальныя саставы). Для падачы светлавых і гукавых сігналаў могуць выкарыстоўвацца таксама газавыя пісталеты і рэвальверы. Гл. Самааховы зброя. В.І.Варабёў. СІГНАЛЬНЫЯ САСТАв Ы, разнавіднасць піратэхнічных саставаў y патронах, факелах, ракетах і інш. для падачы ноччу і днём бачных на адлегласці сігналаў. Бываюць агнявыя (гл. Асвятляльныя спставы) і дымавыя; складаюцца з акісляльніку, гаручага і дамешкаў, якія афарбоўваюць полымя ці ўтвараюць капяровы дым (солі натрыю — жоўгы, барыю — зялёны, стронцыю — чырвоны і інш.). Гаручае, што забяспечвае большую яркасць полымя — магній. С.с. выкарыстоўваюцца ў піратэхн. боепрыпасах, y сігнальных вырабах мірнага прызначэння (на водным і чыг. транспарце), a таксама пры вырабе сродкаў ддя феерверкаў. Гл. таксама
Піратэхніка.
СІГНАЛЬНЫЯ СІСТбМ Ы , сістэмы ўмоўнарэфлекторных сувязей, якія фарміруюцца ў кары вял. паўшар’яў галаўнога мозга пры паступленні ў яе імпульсаў ад вонкавых і ўнутр. раздражняльнікаў. Забяспечваюць дакладнае ўзаемадзеянне ч. арганізма і тонкае прыстасаванне арганізма да навакольнага асяроддзя. Тэрмін «С.с.» ўведзены І.П. Паўлавым (1932), які вылучыў агульную для жывёл і чалавека першую сігнальную сістэму і спецыфічную толькі для чалавека другую сігнальную сістэму. Першая сігнальная сістэма — сістэма канкрэтных, адчувальна непасрэдных вобразаў рэчаіснасці, якія фіксуюцца мозгам чалавека і жывёл y форме адчуванняў і ўспрыманняў. З’яўляецца сукупнасцю шматлікіх (нават вельмі складаных) умоўных і безумоўных рэфлексаў на непасрэдныя раздражняльнікі або іх сляды, на яе аснове функцыянуе вышэйшая нервовая дзейнасць. У чалавека характарызуецца большай, чым y жывёл, скорасцю нерв. працэсаў, рухомасцю, утварэннем умоўных рэфлексаў вышэйшых парадкаў. Першая і другая С.с. функцыянуюць y цесным узаемадзеянні і адзінстве, пры гэтым y чалавека другая С.с. адыгрывае вядучую ролю. С.С.Ермакова.
СІГНАТЎРА (позналац. signatura ад лац. signare абазначаць, указваць), 1) частка рэцэпта з указаннем спосабу прыёму лякарства; таксама копія рэцэпта ўрача, якая прыкладаецца да выдадзенага аптэкай лякарства. 2) Парадкавы нумар кожнага друкаванага аркуша ў кнізе, часопісе, які друкуецца на 1-й і 3-й яго старонках алева ўнізе з мэтай кантролю за правільнасцю фальцоўкі і брашуравання. СІГНЁВІЧЫ, вёска ў Бярозаўскім р-не Брэсцкай вобл., на левым беразе канала Вінец, каля аўтадарогі Мінск—Брэст. Цэнтр сельсавета. За 15 км на ПдЗ ад г. Бяроза, 100 км ад Брэста, 20 км ад
СІДА_____________________ 367 чыг. ст. Бяроза-Картузская. 417 ж., 204 двары (2001). Лясніцтва, швейны цэх унітарнага гандл. прадпрыемства «Бярозаўскае». Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — касцёл св. Дзевы Марыі (1795). СІГУРАНЦА (Siguranta), назва тайнай паліт. паліцыі ў Румыніі ў 1921—44. Засн. з мэтай разгрому рэв. арг-цый і барацьбы з дэмакр. рухам. Падпарадкоўвалася ген. дырэктару мін-ва ўнутр. спраў. Паводле некат. звестак С. арыштавала (з 1924) больш за 75 тыс. чал. Ліквідавана пасля народнага ўзброенага паўстання ў Румыніі 1944. СІГУРДСАН (Sigurôsson) Іоўн (17.6.1811, Пафсейры, Ісландыя — 7.12.1879), дзеяч ісландскага нац.-вызв. руху, гісторык. У 1833—35 вучыўся ў Капенгагенскім ун-це. 3 1844 дэп. альцінга, з 1845 яго старшыня. У 1835—55 выступаў за адмену дацкай гандл. манаполіі ў Ісландыі, наданне Ісландыі абласной аўтаноміі, устанаўленне рэальнай уніі з Даніяй на ўзор швед.-нарв. уніі 1814— 1905. У 1848—49 прапанаваў тэзіс пра юрыд. права Ісландыі на поўную дзярж. незалежнасць з аддзяленнем ад Даніі. Аўтар ісландскай канстытуцыі ад 5.1.1874, «бацька незалежнасці Ісландыі». Вьшаваў (з 1853) крыніцы па стараж. гісторыі Ісландыі. СІД КАМПЕАД0Р [Cid Campeador, сапр. Д ы я с д э Б і в а р (Dîaz de Bivar) Радрыга; каля 1043, Бівар, каля г. Бургас, Іспанія — 10.7.1099], палкаводзец y час Рэканкісты, ісп. нацыянальны герой. Служыў каралю Санча II, разам з якім выхоўваўся пры двары. Пасля забойства Санча II (1072) на службе ў караля Альфонса VI Ліёнскага і Кастыльскага. Трапіў y няміласць, з 1081 y ссылцы; служыў правадыру маўраў Сарагосы. Пасля прымірэння ў 1086 з Альфонсам V] падпарадкаваў яму ўсе тэр. на У Іспаніі. У 1094 атрымаў перамогу над Альмаравідамі ў бітве за Валенсію, якой кіраваў да сваёй смерці як самастойны манарх. Вобраз С.К. адлюстраваны ў ісп. нар. эпасе «Песня пра майго Сіда», y творах П.Карнеля, І.Гердэра і ІН Ш . У.Я.Калаткоў. С*ДА, г р y д н і к a (Sida), род кветкавых раслін сям. мальвавых. Каля 150 (паводле інш. звестак да 300) відаў. Пашыраны ў тропіках і субгропіках. У Амерыцы і Еўропе культывуюць С. вострую (S. acuta) і шматгадовую (S. napala), y Індыі і Афрыцы — С. рамбалістую (S. гошbifolia). На Беларусі інтрадукавана С. гермафрадытная (S. hermaphrodita). Шматгадовыя травяністыя, кустовыя і паўкустовыя расліны. Сцёблы прамастойныя, выш. 2— 4 м. Лісце чаргаванае, 5— 7-лопасцевае, клінападобнае або суцэльнае. Дробныя кветкі белыя ці жоўтыя, адзіночныя або сабраныя па 5— 10 y суквецце. Плод — каробач-
368 __________________ СІДАНС ка. Сцёблы маюць 13— 19% валакна, якое разам з ільняным, джутавым і кенафавым выкарыстоўваюць для вытв-сці грубых тканін і вяровак. Тэхн., кармавыя, меданосныя расліны.
À.M. Скуратовіч.
СІДАНС (Siddons) Capa (5.7.1755, г. Брэкан, Вялікабрытанія — 8.6.1831), англійская актрыса; прадстаўніца позняга класіцызму. Сцэн. дзейнасць пачала ў правінцыяльных т-рах. У 1755 y т-ры «Друры-Лейн» (ролі Порцыі і лэдзі Ганны ў п’есах «Венецыянскі купец» і «Рычард III» У.Шэкспіра). У 1776—82 зноў y правінцыяльных т-рах. Роля Ізабелы («Ракавы шлюб» Т.Саутэрна) y т-ры «Друры-Лейн» (1782) прынесла ёй вядомасць як трагічнай актрысы. Выдатная выканаўца жан. вобразаў y п’есах Шэкспіра: лэдзі Макбет («Макбет»), Канстанца («Кароль Джон»), Афелія («Гамлет»), Імагена («Цымбелін»).
пасць», «Галоўная стаўка», «Дзеля жыцця» К.Губарэвіча), Гарачун («Білет y мяккі вагон» А.Маўзона), Дробыш, Хазяінаў («Трывога», «Соль» А.Петрашкевіча), Чарвякоў («Знак бяды» паводле В.Быкава) і інш. Ролі ў класічным рэпертуары: Мікіта («Улада цемры» Л.Талстога), Пратасаў, Бардзін, Ягор Булычоў, Бубнаў, Жан («Дзеці сонца», «Ворагі», «Ягор Булычоў і іншыя», «На дне» М.Горкага, «Букееў і кампанія» паводле п’есы «Якаў Багамолаў» М Горкага), Актавій Цэзар, Банка («Антоній і
заалогіі і экалогіі. Д-р біял. н. (1997). Скончыў БДУ (1985). 3 1985 y Ін-це заалогіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па тэрыялогіі, эвалюц. экалогіі і папуляцыйнай біялогіі жывёл, заканамернасцях эвалюц. станаўлення і функцыянавання ў сучашых экасістэмах згуртавання пазваночных драпежнікаў і іх ахвяр y ландшафтах Паазерскага зледзянення. Тв:. Норкн, вьшра, ласка н другме куньн. Мн., 1995; Куньм в Беларусн: Эволюцнон. бнологая, демографня н бяоценотнч. связн. М н„ 1997.
Літ.: Мсторяя западноевропейского театра. Т. 3. М., 1963.
СІДАР, другая назва Гранд-Рапідс y Канадзе.
вадасховішча
СІДАРАВА Глафіра Пятроўна (н. 2.12.1922), расійская актрыса. Нар. арт. Комі (1949). Засл. арт. Расіі (1967). Нар. арт. СССР (1980). Скончыла Комі-студыю Дзярж. ін-та тэатр. мастацтва (1942). 3 1942 y Комі рэсп. драм. т-ры імя В.А.Савіна (г. Сыктыўкар). Актрыса шырокага дыяпазону з яркім тэмпераментам і вял. унутранай сілай. Сярод роляў: Настасся Піліпаўна («Ідыёт» паводле Ф.Дастаеўскага), Кабаніха («Навальніца» А.Астроўскага), Квашня («На дне» М.Горкага), Лушка («Узнятая цаліна» паводле М.Шолахава), Любка Шаўцова («Маладая гвардыя» паводле А.Фадзеева) і інш. СІДАРАВІЧЫ, вёска ў Магілёўскім р-не, каля аўтадарогі Магілёў—Гомель. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 24 км на Пд ад Магілёва. 554 ж., 215 двароў (2001). 2 дрэваапр. цэхі. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнікі сав. воінам і землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СІДАРАЎ Юрый Уладзіміравіч (н. 8.5.1927, с. Рап’ёўка Базарна-Карабулакскага р-на Саратаўскай вобл., •Расія), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1977). Скончыў Маск. тэатр. вучылішча імя М.С.Шчэпкіна (1949). Працаваў y Гродзенскім абл. драм. т-ры, з 1954 y Нац. акад. драм. т-ры імя М.Горкага. Адначасова з 1968 -выкладае ў Бел. AM. Творчасці С. ўласцівы лаканічныя выразныя сродкі, знешняя стрыманасць пры ўнутр. напружанасці, дакладнасць дэталей, пластычнасць маст. вобраза. Выканаўца гераічных, лірычных, вострахарактарных, камед. роляў. Ролі ў бел. рэпертуары т-ра імя М.Горкага: лейтэнант Наганаў, палкоўнік Кусонскі, паліцай Зыль («Брэсцкая крэ-
Ю.У.Сідараў.
Г.С.Сідаровіч
Клеапатра», «Макбет» У.Шэкспіра), барон Бэрлі («Марыя Сцюарт» Ф.Шылера) і інш. Псіхалагічна паглыблена раскрыў характары Аарне («Каменнае гняздо» Х.Вуаліёкі), Бернарда Шоу («Мілы лгун» Дж.Кілці), Дасбергена Мустафаева («Узыходжанне на Фудзіяму» Ч.Айтматава і К.Мухамеджанава), Гартмана («Дзікунка» Ж.Ануя), Фушэ («Вячэра» Ж.Брысвіля) і інш. Удзельнічае ў тэлевізійных і радыёспектаклях. Б.І.Бур ’ян.
k Ю.Сідараў y ролі Ягора Булычова.
СІДАРАЎКА, вёска ў Краснапольскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 1 км на 3 ад г.п. Краснаполле, 110 км ад Магілёва, 52 км ад чыг. ст. Камунары. 741 ж.,. 286 двароў (2001). Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму і партызан. На паўн.-ўсх. ускраіне вёскі курганны могільнік эпохі Кіеўскай Русі. СІДАР0ВІЧ Вадзім Яўгенавіч (н. 23.6.1962, Мінск), бел. вучоны ў галіне
Я.А.Сідаровіч.
А.В Сідарэнка.
С1ДАР0ВІЧ Георгій Сйяпанавіч (21.11.1903, Мінск — 6.5.1985), генерал-палкоўнік танк. войск (1962). Скончыў ваен. акадэміі механізацыі і матарызацыі (1937), Генштаба (1941). У Чырв. Арміі з 1922; камандзір батарэі, нач. штаба дывізіёна. У Вял. Айч. вайну з 1941 нач. штаба асобнай танк. дывізіі, y штабе Гал. бранятанк. ўпраўлення Чырв. Арміі; з 1944 на 1-м Прыбалт., 1-м і 2-м Бел. франтах: нач. штаба механіз. корпуса, танк. арміі. Удзельнік баёў пад Смаленскам, Сталінградам, Кіевам, на Курскай дузе, вызвалення Беларусі, Прыбалтыкі, Усх.-Прускай аперацыі. 3 1945 на адказных пасадах y войсках, цэнтр. апараце Мін-ва абароны СССР. СІДАР0ВІЧ Яўген Антонавіч (н. 10.3.1928, г. Берізіно Мінскай вобл ), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі, экалогіі, інтрадукцыі раслін і ахове навакольнага асяроддзя. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1989), д-р біял. н. (1985), праф. (1986). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў Мінскі тэхнал. ін-т (1952). 3 1965 y Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі (з 1971 нам. дырэктара, з 1976 дьірэктар, з 1997 заг. лабараторыі). Навук. працы па тэарэт. асновах эколага-фізіял. маніторынгу раслін і аптымізацыі тэхнагеннага асяроддзя буйных прамысл. цэнтраў Беларусі сродкамі азелянення. Выявіў адаптацыйныя магчымасці і фітаіндыкацыйную значнасць расл. комплексаў y прамыслова развітых раёнах Беларусі. Распрацаваў матэм. мадэль прадукц. працэсу хвойных экасістэм. Дзярж. прэмія Беларусі 1978. Ta.'. Функцмоннрованме лесных фнтоценозов в условяях антропогенных нагрузок. Мн., 1985 (разам з Ж.А.Рупасавай, Я.Р.Бусько); Экологнческнй монятормнг лесных ландшафтов Белорусснн. Мн., 1988 (у сааўт ); Техногенное загрязненме лесных экоснстем Беларуся.
Мн., 1995 (y сааўт.); Раднацвонно-тепловой режнм лесов Беларусн в условнях тёхногенной среды. Мн., 1997 (разам з Ж.А.Рупасавай, Я.Р.Бусько).
стараж. метамарфічных парод, заканамернасцях працэсаў стараж. і сучаснага гіпергенезу, асадкавай геалогіі дакембрыю. Ленінская прэмія 1966. Тв.\ Основные черты мннералообразованмя
СІДАРЎК Ігар Хведаравіч (н. 23.7.1964, г. Кобрын Брэсцкай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1986). 3 1988 карэспандэнт перыяд. выданняў. 3 1993 заг. літ.-драм. часткі Брэсцкага абл. т-ра лялек. Друкуецца з 1986. Выдаў кн. паэзіі «Чарнабел» (1991), «Саната Арганата» (1993), «Моўкнасць» (1997), кн. прозы «Квадратная варона» (2000), кн. для дзяцей «Павучальныя гісторыі дзядзечкі Сіда Рука» (1994). Аўтар п’ес «Люстрынка, або Ваша несусветнае зладзейства!» (паст. 1992), «Галава» (паст. 1992, апубл. 1997), «Меч анёла» (паст. 1993), «Пра дзедку Міхедку, пра бабку Агапку ды пра Катка — Залатога лабка», «Янка зух і нячысты дух» (абедзве паст. 1994), «Збавіцель», «Штукары» (абедзве паст. 1995), «Плач, саксафон!» (паст. 1995, Нац. т-р імя Я.Коласа 1996), «Дрэва багоў» (паст. 1996), «Кірмашовы балаган» (паст. 1998), «Залатая табакерка» (паст. 2001, Гран-пры на Міжнар. тэатр. фестывалі «Белая вежа», Брэст) і інш. Апубл. п’есы «Кветкі пад ліўнем», «Прагнасць — не ў радасць» (абедзве 1992), «Торба» (1993), «Крывая імша», «Крык» (абедзве 1995) і інш.
в пустыне / / Вопросы мннералогмн осадочных образованмй. Львов, 1956. Кн. 3— 4; К вопросу о лнтологмческом мзученнм метаморфнческмх толш. М.; Л., 1961 (разам з В.І.Лунёвай); Органмческое вешество в осадочнометаморфнческнх породах докембрмя. М., 1975 (разам з С.А.Сідарэнка).
СІДЗУОКА
369
(разам з Г.С.Барысавай, К.КАгеенкавай); Йнструментальные методы нсследовання в кардмологнн. Мн., 1994 (у сааўт.).
СІДАР^НКА Мікалай Мікалаевіч (28.9.1905, г. Курск, Расія — 24.12.1980), рускі паэт, перакладчык. Скончыў Маскоўскі мех. ін-т імя Ламаносава (1931). Друкаваўся з сярэдзіны 1920-х г. У лірыцы пераважае грамадз.-патрыят. тэматыка. Творы 1950—70-х г. вызначаюцца філасафічнасцю, спавядальнасцю, асэнсаваннем гісторыі свайго народа, асабістага лёсу. Аўтар зб-каў «Незабыўнае» (1959), «Завеі і лебедзі» (1970), «Трыліснік» (1980) і інш. На рус. мову пераклаў вершы і паэму «Курган» Я.Купалы, вершы А.Куляшова, С.Грахоўскага, К.Кірэенкі, А.Пысіна. М.І.Мішчанчук.
СІДАР^НКА-САЛДАЦЁНКА Савелій Герасімавіч (15.12.1905, в. Чырвоны Бераг Быхаўскага р-на Магілёўскай СІДАРдШКА Валерый Аляксеевіч (н. вобл. — 26.10.1980), адзін з кіраўнікоў 20.4.1939, Мінск), бел. вучоны ў галіне патрыят. падполля і партыз. руху на Бетэхналогіі машынабудавання. Канд. ларусі ў Вял. Айч. вайну. Скончыў Мастэхн. н. (1971). Скончыў БПІ (1961). 3 коўскі пед. ін-т імя Леніна (1938), Ваен. 1963 y Фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі. 3 акадэмію імя Фрунзе (1938). У Чырв. 1979 y Рэсп. міжгаліновым ін-це павы- Арміі з 1927, з 1938 нач. штаба дывізіі, пам. нач. аператыўнага аддзела штаба шэння кваліфікацыі кіруючых работні- БВА, нач. разведвальнага, аператыўнага каў. 3 1991 y БПА. Навук. працы па тэ- аддзелаў штаба арміі. Удзельнік сав,І.У.Саламевіч. орыі і практыцы апрацоўкі металаў рэ- фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайСІДАРЦ0Ў Уладзімір Нічыпаравіч (н. заннем, распрацоўцы тэхналогіі памер- ну з 1941 y партызанах, са жн. 1943 ка9.11.1935, в. Клімаўка Гомельскага р-на), на-чыставой апрацоўкі дэталей машын і мандзір Магілёўскага партыз. злучэння, бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1988), праф. прылад. Дзярж. прэмія Беларусі 1974. чл. Магілёўскага падп. абкома КП(б)Б. малоотходных, безотход3 1944 нам. наркома асветы БССР, y (1991). Засл. работнік адукацыі (2001). ныхTo:.н Прнмененне ресурсосберегаюідмх технологнческнх 1946—62 на гасп. рабоце. Скончыў БДУ (1958) і з 1966 працуе y процессов в металлообработке в промышленБДУ (з 1992 заг. кафедры). Асн. кірункі ностн Белоруссмн. Мн., 1988 (разам з А.Р.Ардаследаванняў — гісторыя Беларусі, ра- ловым); Технологмческне возможноств рота- СІДЗЁЛЬНІКАВА Гапіна Феліксаўна бочага класа, гістарыяграфія і метадало- цмонного резання матеряалов. Мн., 1990 (ра- (н. 25.10.1927, Мінск), бел. дыктар радыё. Засл. арт. Беларусі (1975). Вучылагія гісторыі, гіст. інфарматыка. Адзін з зам з А.В.Совусем). ся ў Бел. тэатр.-маст. ін-це (1948—50). аўтараў і складальнікаў абагульняльных Працавала ў газ. «Мінская праўда» (з (н. прац, вучэбных дапаможнікаў для школ СІДАРФНКА Георгій Іванавіч 1950). У 1958—93 дыктар Бел. радыё (у і ВНУ, y т.л. «Гісторьм рабочага класа 21.8.1925у Кіеў), бел. вучоны ў гапіне 1980—83 кіраўнік дыктарскай групы). кардыялогіі. Акад. Нац. АН Беларусі Беларускай ССР» (т. 2, 1985), «Гісторыя Вяла перадачы разнастайнага жанру: Беларусі, XX ст » (2-е выд., 1993), «Сус- (1996), чл.-кар. (1974), д-р мед. н., праф. ветная гісторыя навейшага часу» (кн. (1969). Засл. дз. нав. Беларусі (1985). літ.-драм. радыёкампазіцыі, радыёпастаноўкі. Удзельнічала ў трансляцыях 1—2, 1993), «Гісторыя Беларусі, 1917— Засл. вынаходнік Беларусі (1990). Сконурачыстых маніфестацый, вечароў і 1996» (1997), «Гістарычная інфарматы- чьіў Мінскі мед. ін-т (1950). 3 1952 y інш. Вяла перадачу для дзяцей «Загадкі ка: (Інфарматыка для гістарычных спе- Мінскім мед. ін-це, з 1961 заг. кафедры, лясной палянкі». С.Ф.Гаціла. адначасова ў 1971—77 кіраўнік лабаратоцыяльнасцей)» (1998) і інш. рыі. 3 1977 дырэктар, з 1993 кансультант СІДЗЁНКА Аляксандр Трафімавіч (н. Тв: Классы н партнм в пернод Велвкой НДІ кардыялогіі. Навук. працы па клі25.9.1926, Кіеў), бел. вучоны ў галіне гіОктябрьской соцвалвствческой революцнм. нічнай і эксперым. кардыялогіі, мед. Мн., 1971; Государственная деятельность рагіены працы. Д-р мед. н. (1983), праф. тэхніцы, клінічнай і эксперым. фармабочего класса БССР (1921— 1937 гг.). Мн., (1996). Скончыў Пермскі мед. ін-т калогіі. Распрацаваў метады індывідуа- (1949). 3 1961 y БелНДІ санітарыі і гігі1978; Методологвя нсторнческого ясследовання (механнзм творчества нсторнка). Мн., лізацыі лячэбных працэдур, аўтаматыза- ены (заг. лабараторыі y 1969—96, заг. 2000. цыі экстраннага аналізу кардыялагічнай аддзела). Навук. працы па вывучэнні СІДАРФНКА Аляксандр Васілевіч інфармацыі, аналізу сардэчна-сасудзіс- рэпрадукцыйнай функцыі працуючых (19.10.1917, с. Новамікалаеўка Мялоў- тай інфармацыі з дапамогай універсаль- жанчын, асновах гігіены працы і прафскага р-на Луганскай вобл., Украіна — ных выліч. машын. Стварыў апараты паталогіі ў вытв-сці шкловалокнаў і інш. 23.3.1982), расійскі геолаг. Акад. АН аўтаматызаванай біякіравальнай дыяСССР (1966, чл.-кар. 1953). Скончыў гностыкі і тэрапіі сардэчна-сасудзістых СІДЗУ0КА, горад y Японіі, на Пд Варонежскі ун-т (1940). 3 1943 y Тур- хвароб. Удзельнічаў y стварэнні новага цэнтр. часткі в-ва Хонсю. Адм. ц. адкменскім і з 1950 y Кольскім філіялах пакалення лек. прэпаратаў сардэчна-са- найм. прэфектуры. Каля 500 тыс. ж. AH СССР. 3 1961 нам. старшыні Дзярж- судзістага дзеяння. Дзярж. прэмія Бела- (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Аванпорт С. — г. Сімідзу. Цэнтр камітэта Расіі па каардынацыі н.-д. русі 1996. в Кнбернетяка н терапня. М., 1970; Ранраёна вырошчвання мандарынаў і чаю. работ. 3 1962 міністр геалогіі СССР. 3 няяТ ннструментальная днагностнка гнперто1975 віцэ-прэзідэнт AH СССР. Навук. ннческой болезня н атеросклероза. Мн., 1973 Прам-сць: электра- і тэкст. машынабупрацы па працэсах мінералаўтварэння (у сааўт ); Пснхофмзвологнческме аспекты даванне, аўтамабіле-, авія- і суднабудава ўмовах пустыні і тундры, літалогіі карднологнческнх ясследованвй. Мн., 1982 ванне, каляровая і чорная металургія,
370
сідзяк
вытв-сць мэблі, лакавых вырабаў, тэкст., папяровая, харчасмакавая (чайная). Ун-т. СІДЗЙК Віктар Аляксандравіч (н. 24.11.1943, г. Анжэра-Суджанск Кемераўскай вобл., Расія), бел. спартсмен (фехтаванне на шаблях). Засл. майстар спорту СССР (1968). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1973). 3 1973 інструктар
спарт. клуба Беларускай ваен. акругі. Чэмпіён XIX (1968, Мехіка), ХХІ (1976, г. Манрэаль, Канада), XXII (1980, Масква) і сярэбраны прызёр XX (1972, г. Мюнхен, Германія) Алімп. гульняў y камандным заліку. Чэмпіён XX і бронз. прызёр XXI Алімп. гульняў y асабістым заліку. Чэмпіён свету (1969, Гаваца; 1970, Анкара; 1971, Вена; 1974, г. Грэнобль, Францыя; 1975, Будапешт; 1979, г. Мельбурн, Аўстралія) і сярэбраны прызёр (1973, г. Гётэбарг, Швецыя) y камандным заліку. Чэмпіён свету (1969), сярэбраны (1973) і бронз. (1971, 1974) прызёр y асабістым заліку. Чэмпіён СССР y камандным (1968, 1970, 1972, 1974, 1976, 1978, 1980) і асабістым (1973, 1978) заліках. СІДНЕЙ (Sydney), горад на ПдУ Аўстраліі. Адм. ц. штата Новы Паўднёвы Уэльс. 3664 тыс. ж. (2000). Пачатковы пункт чыгунак і аўтадарог углыб краі-
Панарама Сіднея.
ны, порт на беразе зал. Порт-Джэксан Ціхага ак. Міжнар. аэрапорт. Найбуйнейшы эканам. цэнтр краіны. Прам-сць: машынабудаванне, y т.л. трансп., эл.-тэхн., радыёэлектроннае; чорная і каляровая металургія, нафтаперапр., хім., тэкст., паліграф., харч., папяровая. Метрапалітэн. Ун-т (з 1850). Оперны тэатр. Музеі: аўстралійскі, ваенна-мемарыяльны, геал., прыкладнога мастацтва, маст. галерэя. Заапарк. Штогадовыя аукцыёны шэрсці. Месца правядзення XXVII летніх Алімпійскіх гульняў
спірту; паводле колькасці цукру падзяляюць на салодкі (мае цукру 10 г/л), паўсухі (5 г/л) і сухі (менш за 0,3 г/л). Пачалі вырабляць y Паўн. Францыі, дзе С. наз. любы алкагольны напітак, атрыманы з яблыкаў.
(2000).
СІДЫ-БЕЛЬ-АБЁС, горад на ПнЗ Алжыра. Адм. ц. аднайм. вілайі. Засн. ў 1843. Каля 200 тыс. ж. (2001). На аўтадарозе і чыгунцы, якія злучаюць Алжыр з Марока. Аэрапорт. Гандл.-прамысл. цэнтр. Прам-сць: харч. (мукамольная, сыраробчая, алейная), абутковая, с.-г. машынабудаванне. Прадпрыемствы па зборцы радыёпрыёмнікаў і тэлевізараў.
Засн. ў 1788 як англ. калонія для ссылкі злачынцаў з метраполіі. Першае еўрап. паселішча ў Аўстраліі. Назва ад імя брыт. міністра ўнутр. спраў лорда Сідні. У 1842 атрымаў гар. права. Адкрыццё ў 1851 каля С. залатых прыіскаў паспрыяла хуткаму развіццю горада і росту яго насельніцтва. 3 2-й пал. 19 ст. С. — гал. прамысл. цэнтр штата Новы Паўднёвы Уэльс і ўсёй Аўстраліі. У цэнтры С. — эклектычныя будынкі 19 ст. Жылыя раёны абкружаюць кольцам (радыус 20— 30 км) дзелавыя ч. горада. У С. шмат садоў, паркаў, бат. сад, заапарк, нац. парк. Сярод сучасных збудаванняў работы арх. Г.Зайдлера (пераважна 1960-я г.), оперны т-р (1959— 66, арх. І.Утзан), арачны мост цераз заліў Порт-Джэксан (даўж. 2 км) і інш.
СІД 0Р Сяргей Іванавіч (25.5.1937, в. Янаўшчына Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл. — 17.7.1998), бел. географ. Д-р пед. н. (1991), праф. (1992). Скончыў БДУ (1964). 3 1971 y Магілёўскім пед. ін-це. 3 1974 y БДУ, адначасова з 1995 нам. рэдактара час. «Геаграфія: праблемы выкладання». Навук. працы па эканам. геаграфіі Беларусі. Аўтар падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў для школ і ВНУ. Тв:. Соцнально-экономнческая географмя СССР: наука н учебная днсцвш ш на. Мн., 1989; Хрестоматая по экономмческой географнн БССР. Мн., 1991 (у сааўт.); Займальная геаграфія Беларусі. Мн., 1995 (разам з С.М.Адзінцовым). І.М.Шаруха.
СІДР (ад франц. cidre), слабае насычанае вуглякіслым газам віно, якое атрымліваюць зброджваннем яблычнага соку. Mae 5—7% (аб’ёмных) этылавага
Сідней. Дзелавы цэнтр.
СІДРА, С і р т В я л і к і , заліў Міжземнага м. каля берагоў Лівіі. Даўж. 115 км, шыр. каля ўвахода 465 км, глыб. да 1374 м. Прылівы паўсутачныя (да 0,4 м). Парты — Бенгазі, Марса-эль-Бурэйка, Эс-Сідэр.
СІДЭРАФІЛЬНЫЯ ЭЛЕМЁНТЫ (ад грэч. sidëros жалеза + рЫІеб люблю), група хім. элементаў з іонамі пераходнага тыпу. Да іх належаць элементы (пераважна VIII групы перыядычнай сістэмы), жалеза, кобалы', нікель, рутэній, родый, паладый, осмій, ірыдый, тытан, мапібдэн, рэній. Вылучаны В.М.Гольдйшітам y 1924 як група элементаў, што складаюць ядры планет. Пры звычайных умовах С.э. ферамагнітныя або парамагнітньм. У прыродзе трапляюцца ў самародным выглядзе (плаціна самародная, осмісты ірыдый), утвараюць злучэнні з серай і мыш’яком (напр., сульфіды і арсеніды жалеза, кобальту, нікелю), з кіслародам (напр., магнетыт, гематыт, ліманіт) і інш. элементамі. У зямной кары найб. пашыраны жалеза (4,65%), менш — кобальт (1,8 • 10"3%) і нікель (5,8 • 10'3%). Багатыя С.э. і жалезныя метэарыты (да 80—90% жалеза, 6—18% нікелю, 0,5— 1% кобальту і інш ), y меншай колькасці каменныя. У.Я.Бардон. СІДЭРАЦЫЯ (ад франц. sidération), заворванне зялёнай масы раслін-сідэратаў (зялёнага ўгнаення) для абагачэння гле-
бы арган. рэчывам і азотам. Для С. вырошчваюць пераважна бабовыя культуры — лубін, сырадэлю, рутвіцу, баркун, чыну, канюшыну і інш.
СІЕНСКАЯ
джаюййа мануфактуры. У 1399— 1404 С. пад уладай міланскіх герцагаў Вісконці, y 1487—
Расліны на фазе цвіцення заворваюць ці скошваюць для ўгнаення інш. палёў. С. спрыяе павышэнню ўрадлівасці глеб (асабліва пясчаных, супясчаных і эраазіраваных) і ўраджайнасці (напр., збожжавых культур на 8— 10 ц/га, бульбы на 40— 50 ц/га). Сідэраты вырошчваюдь як прамежкавыя культуры, ці сеюць y МІжрадкоўі.
СІДЭРЫТ (грэч. sideritis, ад sidëros жалеза), ж а л е з н ы ш п а т , мінерал класа карбанатаў, карбанат жалеза, FeC03. Mae ў сабе аксід жалеза FeO да 62,1%, прымесі магнію, марганцу, кальцыю. Крышталізуецца ў трыганальнай сінганіі. Утварае зярністыя агрэгаты, канкрэцыі, зямлістыя масы, нацёчныя формы, зрэдку крышталі ромбаэдрычныя, таблітчастыя, прызматычныя і інш. Колер жаўтавата-белы, y акісленага С. — карычневы да чорнага з чырв. адценнем. Цв. 4. Шчыльн. З,96'г/см 3. Паходжанне асадкавае, гідратэрмальнае метамарфічнае. Гал. мінерал жалезных руд. Радовішчы ў Расіі, Вялікабрытаніі, Германіі, Аўстрыі, на Украіне і інш. СІДЭРЫЧНЫ ГОД [ад лац. sidus (sideris) нябеснае свяціла, зорка), з о р н ы г о д, прамежак часу паміж 2 паслядоўнымі вяртаннямі Сонца, пры яго бачным гадавым руху, y адно і тое ж (адносна зорак) месца нябеснай сферы. Роўны перыяду поўнага абарачэння Зямлі вакол Сонца (адносна зорак). Складае 365,25636 сярэдніх сонечных сутак. СІДЭРЫЧНЫ МЁСЯЦ, зорны м е с я ц, прамежак часу паміж 2 паслядоўнымі вяртаннямі Месяца, пры яго бачным месячным руху, y адно і тое ж (адносна зорак) месца нябеснай сферы. Працягласць непастаянная, можа мяняцца на некалькі гадзін. Сярэдняе значэнне С.м. 27,321661 сярэдніх сонечных сутак. С.м. роўны перыяду поўнага абарачэння Месяца вакол Зямлі (адносна зорак).
371
Сідэрыт.
Сіела прамая. Засн. рымлянамі як ваен. калонія ў I ст. да н.э. 3 8 ст. н.э. — рэзідэнцыя біскупа. 3 12 ст. камуна, апора гібелінаў (гл. Гвелыры і гібеліны) y Сярэдняй Італіі, якая варагавала з Фларэнцыяй. У 13— 14 ст. С. — найбуйн. еўрап. банкаўска-ліхвярскі і рамесніцкі (сукнаробства) цэнтр. У 1240 засн. ун-т. У 14 ст. зара-
1525 y С. тыранія Петручы. У 1531— 52, 1555— 57 — ісп. уладанне. 3 1557 y складзе Фларэнційскага герцагства, з 1860 — Сардзінскага (з 1861 — Італьянскага) каралеўства. Старая ч. горада захавала сярэдневяковае, пераважна гатычнае аблічча. Сярод арх. помнікаў: сабор (1284-— 1376, арх. Дж.Пізана і інш.; амбон скульпт. Н.ПІзана), касцёлы Сан-Даменіка (1293— 1391), Сан-Франчэска (1326— 1476), палацы Таламеі (з 1205), Публіка (1297— 1310, дабудовы 17 ст.; фрэскі А.Ларэнцэці, С.Марціні і інш ), Лоджыя дэль lia na (1460, арх. А.Федэрыгі, Франчэска ды Джорджа) і інш.
СІЕНІТ (ад грэч. Syënê Сіена — назва стараж. егіп. г. Сун, цяпер Асуан), інтрузіўная магматычная горная парода, складзеная са шчолачных палявых шпатаў (60—90%) і цемнаколерных мінералаў (10—40%; піраксен, рагавая падманка, біятыт). Структура поўнакрышт. раўнамерна-зярністая. Колер ад ружовага да шэрага. Шчыльн. 2,6—2,75 г/см3. Паводле ўтрымання крэменязёму адносіцца да сярэдніх магматычных парод. Падзяляюцца на 3 групы: нармальнай, павышанай шчолачнасці і шчолачныя. Адрозніваюць С.: піраксенавыя, біятытавыя, рогавападманкавыя, ніфелінавыя; да С. адносяцца таксама лампрафіры. Утвараюцца з сіенітавай магмы, уваходзяць y склад гранітоідных і габроідных інтрузіваў, радзей утвараюць самаст. целы. Выкарыстоўваецца як сыравіна на шчолач, скульптурны, дэкар.-абліцовачны і буд. камень, y керамічнай вытв-сці і інш. В.І.Ярцаў. СІЁНСКАЯ ШК0ЛА, мастацкая школа Італіі ў 13— 16 ст. з цэнтрам y г. Сіена. Зыходзіла з традыцый італа-візант. і гатычнага жывапісу. У перыяд росквіту школы (13— 1-я пал. 14 ст.) творы яе
CIÉJIA (Siella), род кветкавых раслін сям. парасонавых. 2 віды. Пашыраны ў нетрапічных раёнах. На Беларусі 1 від — С. прамая (S. erecta), занесеная ў Чырв. кнігу. Трапляецца па берагах канаў і ручаёў, на ўскрайках балот. Шматгадовыя травяністыя прыбярэжнаводныя расліны. Сцёблы прамастойныя або прыўзнятыя, y ніжняй ч. моцна разгалінаваныя, выш. 40— 150 см. Лісце чаргаванае, няпарна-перыстае, ніжняе знаходзіцца ў вадзе, або плавае на паверхні. Кветкі дробныя, бе- ' лыя ў складаных парасоніках на кароткіх кветаносах. Плод — віслаплоднік. Меданосныя раслін ы. А.М. Скуратовіч.
CIÉHA (Siena), горад y Цэнтр, Італіі. Адм. ц. аднайм. правінцыі. Каля 70 тыс. ж. (2001). Трансіі. вузел. Прам-сць: харч., дрэваапр., хім., эл.-тэхн., радыёэлектронная. Апрацоўка мармуру. Ун-т. Акадэміі прыгожых мастацтваў і музычная. Музеі: археал., Нац. пінакатэка (сіенскі жывапіс 12— 16 ст.), «Опера Метрапалітана» (музей сабора). Цэнтр турызму.
Сіена. Сабор.
Да арт С’іенская школа. С . М а р ц і н і . Пасвячэнне святога Марціна ў рыцары.
372 _____________________ Cl EC майстроў (Дуча ды Буанінсенья, С.Марціні і інш.) вызначаліся адухоўленым лірызмам, эмац. насычанасцю мяккага каларыту, вытанчанасцю лінейнага рытму. С.ш. цесна звязана з пошукамі Джота ды Бандоне і творчасцю фларэнційскіх майстроў протарэнесансу, жывапісам братоў Ларэнцэці. У 15 ст. яе адметнымі рысамі былі вытанчаны дэкаратывізм, лірычная сузіральнасць, атмасфера казачнасці (Джавані ды Паала). У 16 ст. паступова страціла сваё Я.Ф.Шунейка. значэнне. CIÉC, С і е е с , С ь е е с (Sieyès) Эмануэль Жазеф (3.5.1748, г. Фрэжус, Францыя — 20.6.1836), дзеяч Французскай рэвалюцыі 1789—99. Да рэвалюцыі абат. Аўтар брашуры «Што такое трэцяе саслоўе?» (1789). Ад трэцяга саслоўя Парыжа выбраны дэпутатам y Ген. штаты 1789. Па прапанове С. сход прадстаўнікоў трэцяга саслоўя абвясціў сябе Нац. сходам. С. удзельнічаў y выпрацоўцы Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна. Адзін з заснавальнікаў Якабінскага клуба. У наступныя гады ўхіляўся ад вызначэння сваёй пазіцыі. Будучы чл. Канвента, галасаваў за смяротнае пакаранне Людовіка XIV. Пасля контррэв. тэрмідарыянскага перавароту (1794) разгарнуў актыўную паліт. дзейнасць. Адзін са складальнікаў канстытуцыі 1795, якая ўстанавіла рэжым Дырэкторыі. Актыўна рыхтаваў дзярж. пераварот 18 брумера 1799; стаў адным з трох часовых консулаў, з 1800 чл. Сената. 3 1803 чл. Франц. акадэміі. У 1816—30 y выгнанні як «царазабойца». СІЁН, 1) узгорак y Іерусаліме, дзе, паводле біблейскіх паданняў, знаходзіліся рэзідэнцыя цара Давіда і храм бога Яхве. У іудаізме сімвалізуе царства божае на зямлі і на небе. 2) У п р а в а с л а ў н ы м к у л ь ц е — сярэбраная пасудзіна ў выглядзе хрысц. царквы для захоўвання просвір. 3) Назва шэрагу груз. сярэдневяковых цэркваў. 4) Чэш. сярэдневяковая крэпасць y г. Кутна-Гора, апошняя апорная база табарытаў. 3 падзеннем С. ў 1437 звязана канчатковае паражэнне гусіцкага руху. СІЗІФ, С і с і ф, y старажытнагрэчаскай міфалогіі сын Эола — родапачынальніка племя эалійцаў, будаўнік і цар стараж. Карынфа. Праславіўся сваёй хітрасцю. С. падмануў нават багіню смерці Танатас і закаваў яе ў кайданы (вызвалена Арэсам праз некалькі гадоў, на працягу якіх людзі не паміралі), потым быў адзіным з памерлых, каму ўдалося ўцячы з царства мёртвых — aida. Калі С. зноў, ужо назаўсёды, трапіў y аід, то быў жорстка пакараны багамі за свае хітрыкі і злачынствы: яго прымусілі бясконца каціць на высокую гару вялізны камень, які, дасягнуўшы вяршыні, кожны раз скочваўся ўніз. Адсюль выразы «сізіфава праца», «сізіфаў камень» — цяжкая, марная, бясконцая праца.
CI3KÔ Вера Аляксандраўна (2.3.1916, г. Верхнядзвінск Віцебскай вобл. — 25.3.1999), бел. музыказнавец, педагог. Скончыла Ленінградскую кансерваторыю (1948). У 1948—74 выкладчык Мінскага муз. вучылішча імя М.І.Глінкі (з перапынкам), адначасова ў 1948— 68 — Бел. кансерваторыі (з перапынкам), y 1959—64 на Рэсп. радыё (маст. кіраўнік, гал. рэдактар муз. вяшчання, старшыня муз.-рэпертуарнай камісіі). У 1974—89 выкладчык Бел. тэатр.-маст. ін-та. Даследавапа бел. опернае мастацтва, творчасць бел. кампазітараў. Складальнік зб-каў арт. пра Р.Шырму «Песня на ўсё жыццё», песень «Спадчына» на вершы Я.Купалы і Я.Коласа (абодва 1983), аўтар муз. радыё- і тэлеперадач. Тв:. Белорусская советская опера. Мн., 1959; М.М Лученок / / Онн пншут для детей. М., 1980. Вып. 3; Творчае гарэнне / / Мастацтва Беларусі. 1989. №11; Све. духоўнай музыкі / / Там жа. 1999. №10. І.М.ЧЫелькша.
С І30Ў Уладзімір Ільіч (1840, Масква — 1.11.1904), расійскі археолаг. Скончыў Маскоўскі ун-т (1865). Адзін з заснавальнікаў маскоўскага гіст. музея, з 1881 яго вучоны сакратар. Даследаваў славяна-рускія старажытнасці. У 1890 праводзіў раскопкі курганоў каля вёсак Іпалітаўка (Новабяляеўка) на Гомельшчыне, Чырвоная Слабада і Туравічы на Магілёўшчыне. Вынікі даследаванняў радзіміцкіх курганоў абагульніў y працы «Аб паходжанні і характары курганных скроневых кольцаў і пераважна так званага маскоўскага тыпу» (1895). У канцы 1890-х г. y вярхоўях Дняпра адкрыў доўгія курганы. У 1902 першы з археолагаў на аснове матэрыялаў з раскопак Гнёздаўскіх курганоў на Смаленшчыне выступіў супраць «нарманскай» тэорыі. Тв.: [Отчет о раскопках в Смоленской н Могнлевской губерннях в 1890 г.] / / Древностя: Тр. Москов. археологвческого о-ва. М., 1894. Т. 15, вып. 2; Курганы Смоленской губерннн. Вып. I. СПб., 1902.
СІЙГ (Siig) Арві (н. 8.11.1938, Талін), эстонскі паэт, перакладчык. Засл. пісьменнік Эстоніі (1986). Вучыўся ў Талінскім пед. ін-це і Тартускім ун-це (1957— 63). Друкуецца з 1958. Аўтар зб-каў вершаў «Сола на трубе» (1962), «Рэпарцёр з кінакамерай верша» (1966), «Блакітнае атэлье» (1969), «Сузор’е цішыні» (1973), «Пераломная пара» (1976), «Радыус чутнасці» (1978), «Эпіграмафон» (1980), «Святыя будні» (1983) і інш. Яго лірыка публіцыстычная, шматгранная, скіраваная да самааналізу, y ёй тэмы сучаснасці і вечнасці. Перакладае вершы Г.Бураўкіна, А.Вярцінскага, У.Паўлава. На бел. мову вершы С. перакладалі Р.Барадулін, Ю.Голуб, А.Грачанікаў, В.Дашкевіч, К.Камейша, Паўлаў, Ю.Свірка, Я.Сіпакоў, В.Шымук. Тв:. Бел. пер. — y кн.: Гняздоўе вятроў. Мн., 1986; У кн.: Скарбы старога Тоомаса Мн., 1988; У кн.: Братэрства, 88. Мн., 1988; У кн.: На волю птушку выпускаю. Мн., 1989; Рус. пер. — Смреневые снгналы. М., 1973; Перекресток. М., 1976; Лмвень об асфальт. Таллннн, 1976. У.А.Паўлаў.
СІКАТЫВЫ (ад позналац. siccativus які высушвае), рэчывы, што паскараюць высыханне лакафарбавых матэрыялаў, якія маюць алеі (пакосты, алейныя лакі, алейныя фарбы, алкідныя і інш. смолы). Паводле механізму дзеяння з’яўляюцца каталізатарамі акісляльнай полімерызацыі астаткаў ненасычаных тлустых кіслот алею. Уплываюць таксама на якасць лакафарбавых пакрыццяў: паляпшаюць іх мех. і ахоўныя ўласцівасці, павялічваюць гідрафобнасць і каразійную ўстойлівасць. Найб. пашыраныя С. — солі монакарбонавых кіслот (мылы) пераходных (кобальт, марганец, цынк і інш.) і непераходных (свінец, кальцый) металаў, растваральныя ў алеях і арган. растваральніках, нерастваральныя ў вадзе. Выкарыстоўваюць мылы пераважна 2-этылгексанавай, 2-этылгептанавай, нафтэнавых і сінт. тлустых кіслот, a таксама насычаных кіслот алеяў, талавага масла (солі талаты), каніфолі (рыэінаты). У прам-сці С. вырабляюць y выглядзе раствораў y уайт-спірыце, ізапрапаноле і інш. лятучых арган. растваральніках, часам y выглядзе пастаў і парашкоў. У лакафарбавыя матэрыялы звычайна дадаюць сумесі С., якія маюць іоны розных металаў; пашыраны сістэмы кобальт — свінец, кобальт — цынк, свінец — марганец — кобальт і інш.; падбор камбінацый металаў вызначаецца іх сінергетычным дзеяннем.
СІКЁЙРА (Siqueira) Жазе (24.6.1907, Кансейсан, штат Параіба, Бразілія — 1985), бразільскі кампазітар, дырыжор, педагог. Вучыўся ў кансерваторыі ў Рыо-дэ-Жанейра, y Сарбоне (Парыж). Праф. Нац. муз. школы. Адзін з заснавальнікаў (1940) і маст. кіраўнік (да 1948) Бразільскага сімф. аркестра. Для яго твораў характэрны яркі нац. каларыт, шырокае выкарыстанне муз. фальклору: балет «Карнавал y Рэсіфі» (1947), опера «Спагадлівая» (1960), араторыя «Кандомбле» (1958), 3 сімфоніі (усе 1951), «4 індзейскія паэмы» (1944), кантаты, інстр. канцэрты і інш. Аўтар муз. дапаможнікаў і падручнікаў. СІКЁЙРАС, А л ь ф а р а Сікейр a с (Alfaro Siqueiros) Хасэ Давід (29.12.1898, г. Чыўаўа, Мексіка — 6.1.1974), мексіканскі жывапісец і графік; адзін з заснавальнікаў мексіканскай школы манум. жывапісу. Ганаровы чл. AM СССР (1967). Вучыўся ў AM (1911), школе Санта-Аніта (1913) y Мехіка. Удзельнік мекс. рэвалюцыі 1910— 17. 3 1919 працаваў y Францыі і Іспаніі; y 1921 выдаў y Барселоне «Маніфест рэвалюцыйнага мастацтва». Заснавальнік (1922) і ген. сакратар (1923—25) «Рэвалюцыйнага сіндыката працаўнікоў тэхнікі і мастацтва». 3 1924 адзін з кіраўнікоў Мексіканскай камуніст. партыі, з 1929 ген. сакратар Мексіканскай унітарнай прафсаюзнай канфедэрацыі. Неаднаразова быў арыштаваны. У 1932—34 і 1935—36 працаваў y ЗША. Дзейнасць С. ў Аргенціне (1933), Чылі (1941—42), на Кубе (1943) паўплывала на развіццё манум. мастацтва ў краінах Лац. Амерыкі. Яго работы вылучаюцца смелым стылем, насычанасцю фарбаў, дынамікай форм. Ствараў манум. кампазіцыі, y якіх канкрэтныя персанажы
спалучаюцца з сімвалічнымі ўвасабленнямі сац.-гіст. сіл, выкарыстоўваў новыя метады перспектывы, спалучаў жывапіс са скульптурнымі формамі, ужываў новыя маст. матэрыялы (сінтэтычныя фарбы, керамічную мазаіку і інш.): размалёўкі Нац. падрыхтоўчай школы (1922—23), клуба прафсаюзаў электрыкаў (1939), Палаца прыгожых мастацтваў (1945, 1950—51), Нац. музея гісторыі (пачаў y 1959; усе ў Мехіка). У 1950—60-я г. ў трактоўцы гіст. падзей і вобразаў узмацніліся выразнасць і паліт. вастрыня. Аўтар мазаікі і рэльефаў на фасадзе рэктарата Універсітэцкага гарадка ў Мехіка (1952—54), манум.-дэкар. збудавання «Паліфорум» (1971), якое спалучае архітэктуру, жывапіс і скульптуру станковых карцін, літаграфій, малюнкаў. 1л. гл. таксама ў арт. Мексіка. Л іт Г р я г у л е в н ч 1980; С е м е н о в 1980.
М.Р. Сякейрос. М., О.С. Д.А.Сякейрос. М.,
С.У.Пешын.
СІКЕРТ (Sickert) Уолтэр Рычард (31.5.1860, г. Мюнхен, Германія — 22.1.1942), англійскі жывапісец і графік; адзін з вядучых майстроў англ. імпрэсіянізму. 3 1868 жыў y Вялікабрытаніі. Вучыўся ў маст. каледжы Слейда (з 1881). Зазнаў уплыў Дж.Уістлера, Э.Дэга. Заснавальнік «Новага англійскага мастацкага клуба» (1885—86). 3 1928 прэзідэнт Каралеўскага т-ва брыт. мастакоў. Яго дакладным па назіраннях пейзажам Лондана і Венецыі, партрэтам, інтэр’ерам жылых памяшканняў і мюзік-холаў уласцівы гучнасць колеру і празрыстасць, меланхалічнасць настрою. Сярод твораў: «Царква Сен-Жак» (каля 1890), «СанМарка. Венецыя» (1895—96), «П’яцэта» (каля 1901), «Жанчына ў гандоле» (1905), «Нуда» (1913— 14), «Тэатр Новага Бедфарда» (1915— 16). СІКІМ, штат Індыі, ва ўсх. Гімапаях. Мяжуе з Непалам, Кітаем, Бутанам. Пл. 7,3 тыс. км2. Нас. капя 500 тыс. чап. (2001) — народы тыбецкага паходжання, выхадцы з Непапа і Бенгаліі. Адм. ц. —
г. Гангтак. С. — горная краіна. Горы выш. 6—8 тыс. м на Пн (г. Канчэнджанга, выш. 8585 м), каля 2 тыс. м на Пд. Клімат мусонны, y далінах умераны, y rapax халодны. У далінах сярэднія т-ры паветра ў студз. каля -4 °С, y ліп. каЛя 16— 18 °С. Ападкаў каля 3000 мм за год. Лістападныя і хвойныя лясы займаюць каля 50% тэрыторыі. Развіта пераважна сельская гаспадарка. У далінах рэк вырошчваюць рыс, кукурузу, батат, сою. С. — гал. пастаўшчык кардамону на сусв. рынак. Гадуюць буйн. par. жывёлу і авечак. Лесанарыхтоўкі. Здабыча і перапрацоўка поліметал. руды. Невял. прадпрыемствы харч. і тэкст. прам-сці. Саматужныя промыслы (рэчы хатняга ўжытку, разьба па дрэве, вырабы з серабра, дываны). Транспарт аўтамабільны і ўючны. Турызм. Стараж. насельніцтва С. — племя лепча. 3 .jy,. з’явілісл выхадцы з Тыбета — бхотыя. 3 16 ст. на тэр. С. пашырыўся будызм y форме ламаізму. У пач. 17 ст. склалася са-
13 ст
маст. княства С. на чале з правіцелямі (чаг’яламі) тыбецкага паходжання, якое было ў васальнай залежнасйі ад Тыбета. У пач. 19 ст. падпарадкаваны Вялікабрытаніяй. 3 1861 С. — брыт. пратэктарат (афіцыйна пацверджана англа-кіт. канвенцыяй 1890), a пасля заваявання Індыяй незалежнасці (1949) — інд. пратэктарат. Шматлікія паўстанні супраць дэспатычнай улады чаг’ялаў прымусілі Індыю ў 1974 увесці ў С. свае войскі. Была абрана Нац. асамблея С. У крас. 1975 на рэферэндуме большасць яго насельніцтва ўхваліла далучэнне С. да Індыі. 3 мая 1975 С. — 22-гі штат Індыі. В.У.Адзярыха (гісторыя).
СІКІРЫЦКІ (Sikirycki) Ігар (31.7.1920, г. Брэст — 2.1.1985), польскі пісьменнік, перакладчык. Вучыўся ў Люблінскім і Лодзінскім ун-тах. Жыў і працаваў y Лодзі на радыё, y т-рах сатыры і «Арлекін» (1945—67). Друкаваўся з 1944. Аўтар паэт. зб-каў «Кліканне дрэў» (1950), «Забаўкі і эпіграмы» (1959), «Асцярожна, свежанапісанае» (1963), «Начны ўлоў» (1966), аповесці «Сямёра адсутных» (1970), кніг для дзяцей. На польскую мову пераклаў асобныя вершы Я.Купалы, Я.Коласа, А.Куляшова,
сікорскі
373
У.Жылкі, М.Аўрамчыка. Укладальнік, аўтар прадмовы і перакладчык многіх твораў y зб. М.Танка «Выбраныя вершы» (1974). 3 груз. пераклаў паэму «Віцязь y тыгравай шкуры» Ш.Руставелі, з арм. — нар. эпас «Давід Сасунскі». На бел. мову яго вершы перакладалі Р.Барадулін, Н.Гілевіч, М.Танк. А.Л.Верабей. CIKÔ3 (грэч. sycosis пакрыванне болькамі) з в ы ч a й н ы, гнойнае запаленне фалікулаў валасоў y вобласці вусоў, барады і броваў. Узбуджальнік — залацісты стафілакок. Прыкметы: дробныя вузельчыкі з гнойнай галоўкай, пранізаныя воласам; скура вакол іх ушчыльняецца, пакрываецца коркамі. Лячэнне тэрапеўтычнае. М.З.Ягоўдзік. СІК0КУ, востраў на Пд Японскага архіпелага, y Японіі. Пл. 17,8 тыс. км2. Каля С. 300 дробных астравоў і скал (разам з імі пл. 18,8 тыс. км2). Абмываецца Ціхім ак., Унутраным Японскім м., шматлікімі пралівамі. Даўж. берагавой лініі каля 1800 км. Паўн.-зах. і паўд.-ўсх. берагі расчлянёны слаба, паўн.-ўсх. і паўд.-зах. моцна парэзаны бухгамі. Пераважаюць горы. На Пн ланцуг узгоркаў і нізкагор’яў, складзеных y асн. з гранітаў; на Пд і ў цэнтр. ч. горы выш. да 1981 м (г. Ісідзуты), пераважна са сланцаў. Радовішча меднай руды (Бесіяма). Клімат субтрапічны, мусонны, частыя тайфуны. Ападкаў да 3000 мм за год. Вечназялёныя шыракалістыя лясы. Вырошчваюць рыс, цукр. трыснёг, цытрусавыя; сады. Рыбалоўства. Буйн. гарады: Мацуяма, Такамацу, Такусіма, Коты. CIKÔPA Іван Паўлавіч (7.9.1885, в. Малыя Алашкі Шаркаўшчынскага р-на Віцебскай вобл. — 26.9.1966), бел. селекцыянер-аматар, паслядоўнік І.У.Мічурына. Займаўся гібрыдызацыяй і адборам пладова-ягадных і дэкар. культур. Вывеў каля 500 сартоў яблыні (найб. вядомы названы яго імем «Памяць Сікоры»), каля 100 — груш, 70 — сліў, сарты ляшчыны, бэзу, руж і інш. CIKÔPCKI Ігар Іванавіч (6.6.1889, Кіеў — 26.10.1972), вучоны і авіяканструктар, адзін з піянераў авіябудавання. Чл. Нац. інжынернай акадэміі ЗІІІА (1968). Скончыў Марскі кадэцкі корпус y Пецярбургу (1906). Вучыўся ў тэхн. школе Дзювіньё дэ Лано (Францыя), з 1907 y Кіеўскім політэхн. ін-це. У 1909 пабудаваў і выпрабаваў першы ў Расіі верталёт. На самалёце С-6 устанавіў сусветны рэкорд скорасці папёту з 2 пасажырамі (1911). 3 1912 гал. канструктар авіяц. аддзела Руска-Балт. вагоннага з-да, дзе пабудаваў ваенныя і трэніровачныя мана- і біпланы, гідрасамалёт С-15. Стварыў 4-маторныя самалёты «Рускі віцязь» (1913) і «Ілья Мурамец» (1914). У 1918 эмігрыраваў y Францыю. 3 1919 y ЗША, дзе ў 1923 адкрыў самалётабудаўнічую фірму «Сікорскі аэраінжынірынг карпарэйшн», распрацаваў
374 _____________сікорскі шматмесныя самалёты-амфібіі (1928), серыйныя пасажырскія авіялайнеры для трансакіянскіх перавозак (1934). 3 1938 будаваў верталёты. У ЗША.С. стварыў 17 базавых тыпаў пасажырскіх і ваенных самалётаў, 18 тыпаў верталётаў. Яго імем названы аэрапорт y г. Брыджпарт (ЗША), кратэр на адваротным баку Месяца. To: Воздушный путь. М., 1998. Літ: К а т ы ш е в Г.М., М м х е е в
В.Р.
Крылья Смкорского. М., 1992.
М. М. Касцюковйч.
CIKÔPCKI Сяргей Іванавіч (11.9.1907, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 28.4.1960), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў патрыят. пэдполля і партыз. руху на Беларусі, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Вышэйшую камуніст. с.-г. школу Беларусі (1937), Вышэйшыя курсы палітсаставу (1941), ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1949). 3 1930 на парт. і сав. рабоце, са снеж. 1939 сакратар Брэсцкага абкома КП(б)Б. У Вял. Айч. вайну з 1941 арганізатар партыз. руху на Віцебшчыне, з ліст. 1942 упаўнаважаны ЦК КП(б)Б па Брэсцкай вобл., з крас. 1943 сакратар Брэсцкага падп. абкома КП(б)Б, камандзір Брэсцкага партыз. злучэння. Пасля вайны сакратар Баранавіцкага абкома КП(б)Б, нам. міністра сельскай гаспадаркі БССР, 1-ы сакратар Магілёўскага абкома КПБ, міністр унутр. спраў БССР. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1951—54, Вярх. Савета СССР з 1954. Чл. ЦК КПБ з 1952. CIKÔPCKI (Sikorski) Уладзіслаў (20.5.1881, Тушаў-Нарадовы, каля г. Мелец, Польшча — 4.7.1943), польскі ваен. і дзярж. дзеяч. Ген. броні (1940). Скончыў настаўніцкую семінарыю ў г. Жэшаў (1902), Львоўскі політэхн. ін-т (1908). 3 1902 удзельнічаў y польскім нац.-вызв. ру^су. У 1-ю сусв. вайну адзін са стваральнікаў легіёнаў польскіх y Галіцыі (Аўстра-Венгрыя), з 1918 y Войску Польскім. Удзельнік польска-сав. вайны 1919—20 на тэр. Беларусі (камандаваў Палескай брыгадай, 5-й і 3-й арміямі). У 1921—22 нач. Генштаба. У снеж. 1922 — маі 1923 прэм’ер-міністр і міністр унутр. спраў Польшчы. 3 1923 ген. інспектар пяхоты, y лют. 1924 — ліст. 1925 міністр вайск. спраў. Выступаў за знешнепаліт. арыентацыю Псшь-
шчы на Францыю. Памяркоўна ставіўся да нац. меншасцей, y т.л. беларусаў. У 1925—28 камандаваў войскамі ваен. акругі (Львоў). Пасля ваен. пераварспу Ю.Пілсудскага 1926 адхілены ад гэтай пасады (1928). Быў апанентам «санацыйнага рэжыму». У 2-ю сусв. вайну прэм’ер-міністр і міністр вайск. спраў (з 30.9.1939) польскага ўрада ў жіграцыі (у Францыі, з чэрв. 1940 y Вялікабрытаніі), адначасова вярх. галоўнакамандуючы і генеральны інспектар узбр. сіл (з 7.11.1939). Імкнуўся да перамогі над нацысцкай Германіяй y саюзе з зах. краінамі (пасля 22.6.1941 і з СССР) і аднаўлення незалежнай польск. дзяржавы з даваен. усх. мяжой. Адзін з першых палітыкаў на Захадзе, які прапанаваў адкрыццё другога фронту. У лігі. 1941 заключыў савецка-польскае пагадненне 1941, паводле якога з польскіх ваеннапалонных і б. жыхароў Зах. Беларусі і Зах. Украіны створана Андэрса армія, a ў час свайго афіц. візіту ў СССР (снеж. 1941) падпісаў Дэкларацыю аб сяброўстве і ўзаемнай дапамозе з СССР (Дэкларацыя С. — Сталіна). Загінуў y авіякатастрофе каля Гібралтара пры нявысветленых абставінах. Аўтар шэрагу прад па пытаннях ваен. і дзярж. палітыкі міжваен. Польшчы. Літ: К л н м к о в с к н й Е. Я был адыотантом генерала Андерса: Пер. с пол. М., 1991; П а р с а д а н о в а В.С. Владаслав Снкорсклй / / Вопр. нсторнн. 1994. № 9: T e r 1 e с k і О. Wladyslaw Sikoiski. Wroclaw etc., 1985. Ю.В.Грыбоўскі.
CIKÔPCKI Усевалад Міхайлавіч (10.10.1923, в. Хутар Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. — 22.12.1981), бел. гісторык і філосаф. Чл.-кар. АН Беларусі (1972), д-р філас. н. (1967), праф. (1967). Засл. дз. нав. Беларусі (1971). Скончыў БДУ (1949), Рэсп. парт. школу (1948). 3 1944 супрацоўнік Бел. дзярж. музея гісторыі Вял. Айч. вайны, з 1948 на журналісцкай працы, з 1953 y БДУ (з 1961 заг. кафедры, адначасова ў 1972—78 рэктар, гал. рэдактар зб. «Пытанні гісторыі КПСС»), Аўтар прац па праблемах міжнар. камуніст. руху, гісторыі КПСС, адзін з аўтараў «Курса лекцый па гісторыіі КПСС» (ч. 1—2, 1971). Дэп. Вярх. Савета БССР y 1975—80. Te: Ммровой революцнонный процесс н современный соцнал-реформвзм. Мн., 1965; Карл Маркс — велмкнй учнтель я вождь пролетарната. Мн., 1968; КПСС на этапе развятого соцналнзма. Мн., 1975; Партяя класса, партмя народа. Мн., 1980. У.К.Коршук.
СІКСЦІНСКАЯ КАП0ЛА, гл. Рымская Сіксцінская капэла. СІКХІ (на мове хіндзі сікх — вучань), паслядоўнікі сікхізму. У канцы 18 ст. стварылі ў Пенджабе ўласную дзяржаву, якая была знішчана англічанамі ў 1849 (гл. Англа-сікхскія войны). Зараз складаюць болынасць насельніцтва інд. штата Пенджаб і значную ч. насельніцтва штата Утаранчал-Прадэш; асобныя абшчыны С. раскіданы па ўсёй Індыі, пераважна ў гарадах. У выніку міграцыі за мяжу абшчыны С. узніклі таксама ў
Паўд.-Усх. Азіі, Усх. і Паўд. Афрыцы, y апошнія дзесяцігоддзі ў ЗША. СІКХІЗМ (ад сікхі), рэлігія, якая ўзнікла ў 16 ст. ў Паўн.-Зах. Індыі. Засн. ў Пенджабе гуру Нанакам. Пасля яго смерці пропаведзь С. працягвалі 9 гуру (усе яны лічацца пераўвасабленнямі Нанака). Спалучае рысы індуізму і ісламу. Паслядоўнікі С. (сікхі) адмаўляюць індуісцкую ідэю Мнагабожжа, вераць y адзінага Бога, які ўвасабляе ў сабе Тварца, Захавальніка і Разбуральніка. Спасціжэнне Бога сікхі лічаць магчымым для кожнага чалавека, які прытрымліваецца шляху любові, веры, адданасці і разважанняў аб божых дзеяннях. С. адмаўляе каставую сістэму, складаную абрадавасць, аскетызм і пустэльніцгва. Свяшчэнная кніга сікхаў Адыгрантх (санскр. «спрадвечная кніга») аб’ядноўвае гімны 10 гуру С , a таксама гімны Кабіра (15 ст.), Намдзева (15 ст.), Фарыда (13 ст.), Джаядзевы (14 ст.) і інш. прадстаўнікоў індуізму і суфізму. Адмаўленне каставай сістэмы забяспечыла папулярнасць С. сярод сялян і рамеснікаў. У пач. 18 ст. ідэалогія С. паслужыла асновай для барацьбы супраць імперыі Вялікіх Маголаў. У 1765 сікхі стварылі незалежную дзяржаву, y 1849 y выніку Англа-сікхскіх войнаў страцілі незалежнасць. У сучаснай Індыі С. прытрымліваюцца каля 2% насельніцтва (пераважна штат Пенджаб). Рэліг. цэнтр С. — г. Амрытсар, дзе ў «Залатым храме» захоўваецца кніга Адыгрантх. Літ: С е м е н о в а Н.Н. Мсторвя свкхского двмженмя в Ннднн. М., 1963; Б е л ь с к м й А.Г., Ф у р м а н Д.Е. Снкхн н мндусы: Релнгня, полмтнка, террормзм М., 1992; Нндувзм. Джайннзм. Снкхнзм: Словарь. М., 1996; Г у р у Н а н а к . Джап джн: Пер. с янд. / / Всемнр. лвт. 1999. №8.
СІЛА, адна з трох першапачатковых карэйскіх дзяржаў (Кагуро, Пэкчэ i С.) y 1 ст. да н.э. — 7 ст. н.э., y 7—9 ст. першая агульнакар. дзяржава. Спачатку займала ПдЗ Карэйскага п-ва. ГІаводле летапісных паказанняў, засн. ў 57 да н.э., хаця першыя звесткі пра С. адносяцца да 3 ст., калі яна ўяўляла саюз паўн.-зах. кар. плямён. Як дзяржава аформілася да пач. 6 ст. У 503 правіцель (марыпкан) Чыджын [500—514] прыняў тытул цара (вана), a дзяржава — назву С. Фарміравалася пад моцным уплывам кіт. культуры і канфуцыянства. У 6 ст. дзярж. рэлігіяй стаў будызм. Сумесна з войскамі кіт. дынастыі Тан С. ў 660 разбіла Пэкчэ, y 668 — Кагуро, потым выгнала з Карэі былых саюзнікаў — кітайцаў. У 8 — пач. 9 ст. y час росквіту С. як агульнакар. дзяржавы сфарміравалася кар. народнасць. 3 сярэдзіны 9 ст. С. пачала занепадаць і ў канцы 9 ст. распалася на асобныя дзяржавы. Літ: Нсторвя Корен. T. I. М., 1974.
СІЛА ў м е х a н і ц ы, вектарная фіз. велічыня, якая вызначае меру мех. ўзаемадзеяння цел; адна з асн. дынамічных характарыстык. Паводле 2-га закону Ньютана С. ~?=. та^ дзе 7Й — маса цела і a*— паскарэнне, з якім яно рухаецца.
Дзеянне С. на цела выклікае змену скарасцей яго пунктаў (узнікае паскарэнне) або дэфармацыю і можа адбывацца як пры непасрэдным кантакце матэрыяльных аб’ектаў (С. трэння, С. ціску, удар), так і паміж аддаленымі целамі пры дапамозе поля (гл. Поле фізічнае), У кожны момант часу С. характарызуецца модулем (лікавым значэннем), напрамкам (лініяй дзеяння) і пунктам прыкладання; складанне С. праводзіцца паводле правіла паралелаграма. Пры непасрэдным выкарыстанні паняцця «C.» фармулююцца многія фіз. законы: Алтера зокон, Гука закон, Кулона закоп і інш., a таксама вызначаюцца важныя фіз. велічыні: імпульс сілы, момант сілы, рабопю. энергія і інш. Модуль С. вымяраецца дынамометрам. Адзінка С. ў СІ — ііью -
тан.
А.І.Болсун.
CÜIA ВЫПРАМЯНЁННЯ, прасторававуглавая шчыльнасць патоку выпрамянення. С.в. роўная адносінам патоку выпрамянення, якое распаўсюджваецца ад кропкавай крыніцы ўнутры прасторавага вугла, да лікавага значэння гэтага вугла. Адзінка С.в. ў С І — в а т н а с т э р а д ы я н . У сістэме светлавых велічынь аналагам С.в. з’яўляецца сіяа святяа. CÜIA ГЎКУ, тое, што інтэнсіўнасць гуку. CÜIA ІНЁРЦЫІ, вектарная фіз. велічыня, лікава роўйая здабытку масы матэрыяльнага пункта (часціцы) на модуль яго паскарэння і накіраваная процілегла паскарэнню. Пры крывалінейным руху часціцы адрозніваюць датычную С.і. ? = - nic? і нармальную (цэнтрабежную) С.і. Fn = дзе т — маса часціцы, ах — тсінгенцыяльнае паскарэнпе, а*п — нармалыте паскарэнне. Ураўненне часціцы адносна неінерцыялышй сістэмы адлі-
ку мае выгляд та[т = F + /^ ср + 7^ар, дзе ? — раўнадзейная ўсіх знешніх сіл, што дзейнічаюць на часціцу; 7^ср = - тіа^ — пераносная С.і.; і — адноснае і пераноснае паскарэнні (гл. Адносны рух), 7^ар — Карыяліса сіла. С.і. прапарцыянальная масе і таму нагадвае гравітацыйную сілу (сілу прыцягнення), што дазваляе параўноўваць рух часціцы адносна неінерцыяльнай сістэмы адліку з яе свабодным рухам y дадатковым («эквівалентным») гравітацыйным полі (гл. Экві-
валентнасці прынцып).
А./.Болсун.
CÜIA СВЯТЛА, фізічная велічыня, якая характарызуе свячэнне крыніцы бачнага выпрамянення ў зададзеным напрамку; адна з асн. светлавых велічынь. С.в. роўная адносінам светлавога патоку, які распаўсюджваецца ад кропкавай крыніцы ўнутры элементарнага прасторавага вугла ў зададзеным напрамку, да лікавага значэння гэтага вугла. Адзінка С.с. ў СІ — кандэла. СІЛА Т0КУ, скалярная фіз. велічыня, якая вызначае скорасць праходжання эл. зараду ў эл. ланцугу; адна з асн. характарыстык электрычнага току. С.т. роўная адносінам эл. зараду dq да інтэрвалу часу dt, за які гэты зарад перанесены праз папярочнае сячэнне правадніка: i = dq/dt. Для вымярэння С.т. ка-
рыстакшца амперметрамі. Адзінка С.т. ў СІ — ампер.
СІЛАБІЧНАЕ______________375
CÜIA ЦЯЖАРУ, сіла, якая дзейнічае на кожны матэрыяльны пункт, што знаходзіцца паблізу паверхні Зямлі, і роўная геам. суме сілы прыцягнення Зямлі і цэнтрабежнай сілы інерцыі. Напрамак С.ц. — вертыкаль y дадзеным пункце зямной паверхні. Аналагічна вызначаюцца С.ц. на кожнай планеце Сонечнай сістэмы.
тэма вершасклддання сучаснай усх.-слав., y т.л. бел., вершатворчасці.
СГЛАБА-ТАНІЧНАЕ ВЕРШАСКЛАДАННЕ (грэч. syllabe склад + tonos націск), сістэма вершаскладання, засн. на мерным чаргаванні націскных і ненаціскных складоў y паэтычным радку. Характэрна мовам з нефіксаваным націскам (бел., рус., укр., англ., ням. і інш ). У бел. паэзіі зараджэнне С.-т.в. як сістэмы адносіцца да канца 18 — пач. 19 ст. («Уваскрэсенне Хрыстова», «Энеіда навыварат», «Тарас на Парнасе»): Прайшоў вёрст дзевяць тэй дарогай, Аж бачу я — гара стаіць; Пад тэй гарой народу многа, Як бы кірмаш які кіпіць. («Тарас на Парнасе»).
У творчасці паэтаў 19 ст. (Ф.Багушэвіч, ЯЛучына, А.Гурыновіч і інш.) пад уплывам нар. танічнага верша (гл. Танічнае вершаскладанне), рус. і ўкр. паэзіі адбывалася дэфармацыя форм сілабічнага верша (гл. Сілабічнае вершаскладнне) і набліжэнне іх да С.-т.в. У пач. 20 ст. гэты працэс завяршыўся станаўленнем класічных форм бел. верша. Дзякуючы творчасці Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча С.-т.в. стала пануючым ў бел. л-ры. Рытм y сілаба-танічным вершы ўтвараюць радкі, y якіх мерна паўтараюцца націскныя і ненаціскныя склады. Сілаба-танічны верш мае стапу — метрычную адзінку з адным націскным і адным або двума ненаціскнымі складамі. У С.-т.в., найб. пашыраны 4-стопныя («Родны хлеб» П.Глебкі) і 5-стопныя («Маёй рукой пасаджанай бярозе...» А.Куляшова), найменш — 1-стопныя («Зімовыя малюнкі» П.Броўкі) і 2-стопныя («Лета» Р.Барадуліна) радкі. Вершы, радкі якіх складаюцца больш чым з 6 стоп, сустракаюцца вельмі рэдка («Паэты рэвалюцыі» АДудара). Некат. шматстопныя памеры атрымалі (па аналогіі з ант.) сваю назву: александрыйскі верш («Летапісец» Багдановіча), гекзаметр («Дзень гневу» А.Дудара, «Гекзаметры» У.Жылкі), пентаметр («Чорныя рукі» М.Рудкоўскага, «Пентаметры» Жылкі). Найчасцей y сілаба-танічных вершах адзін і той жа памер захоўваецца ва ўсіх радках («Мора» Цёткі, «Чырваніць, чырваніць...» Броўкі). Есць творы, y якіх спалучаюцца радкі рознай даўжыні, што разнастаіць іх рытм («Жаба ў каляіне» К.Крапівы). Сэнсавыяўленчыя, інтанацыйныя магчымасці сілаба-танічнага верша пашыраюць і інш. рытмаўтваральныя кампаненты — ужыванне разнастайных строф, рыфмаў, цэзуры. С.-т.в. — асноўная сіс-
Літ.: J] a з a р y к М.А., Л я н c y А.Я. Пытанні тэорыі літаратуры. Мн., 1964; Р а л ь к о І.Д Беларускі верш. Мн., 1969; Г р ы н ч ы к М.М. Шляхі беларускага вершаскладання. Мн., 1973. А.А.Майсейчык.
СІЛАБІЧНАЕ ВЕРШАСКЛАДАННЕ (ад грэч. syllabe склад), сістэма вершаскдадання, заснаваная на аднолькавай колькасці складоў y паэтычных радках. Характэрна для моў з пастаянным націскам (франц., польскай, чэшскай і інш.). Рытмаўтваральную ролю ў С.в. адыгрывае таксама ірэзура і метрычная канстанта. Найб. дасканаласці С.в. дасягнула ў франц. і італьян. паэзіі 11— 12 ст. У 15 ст. засвоена польскай л-рай. Бел. С.в. пачало фарміравацца ў пач. 16 ст. Адзін з першых бел. сілабічных вершаў — з прадмовы Ф.Скарыны да кн. «Іоў» (1517): Богу в трояцв еднному ко чтм н ко славс, Матерн его пречнстой Маріш к похвале, Всем небесным салам н святым его к веселню, Людем посполятым к доброму наученвю.
У вершы яшчэ не вытрыманы ўсе адзнакі сілабікі, але ён вызначаецца строгай рэгламентаванасцю радка, выдзяленнем яго сэнсава-інтанацыйных частак паўзамі, спалучэннем радкоў парнай рыфмай. Бел. паэты 16— 17 ст. A. Рымша, Я.К.Пашкевіч, Афанасій Філіповіч і інш. ўдасканалілі форму сілабічнага верша, наблізілі яе да класічных узораў. Майстар сілабічнага верша ў бел. паэзіі 1-й пал. 17 ст. — Сімяон Полацкі, творам якога ўласцівы ўсе вызначальныя адзнакі сілабікі: Паче нетерпвмую / смерть себе взбратя, Неже оскверненную / плоть свою предатв. («Паклёп»),
У 1664 Сімяон Полацкі пераехаў y Маскву, дзе паклаў пачатак рус. С.в., якое праіснавала да 1-й трэці 18 ст. (выйшла з ужытку ў выніку рэформы B. Традзьякоўскага—М.Ламаносава). У бел. паэзіі С.в. сустракалася да 19 ст. Сярод яго прадстаўнікоў Я.Баршчэўскі («Дзеванька»), Я.Чачот («Да мілых мужычкоў»), В.Дунін-Марцінкевіч («Халімон на каранацыі»), Ф.Багушэвіч («У судзе») і інш. Бел. сілабічная паэзія 19 ст. вызначалася разнастайнасцю памераў: 15-складовік («Вечарынка» Ф.Тапчэўскага), 14-складовік («Верш Навума Прыгаворкі»), 13-складовік («Ідылія») і 12-складовік («Халімон на каранацыі»; усе Дуніна-Марцінкевіча), 11-складовік («Пакуль новы год настане» Я.Лучыны). Назіралася тэндэнцыя да 7- і 8-складовікаў («Купала» Дуніна-Марцінкевіча). Уплыў рус. сілаба-танічнага верша, a таксама сілаба-танічных форм нар. верша на бел. літ. сілабіку прывёў да яе паступовага адмірання. 3 канца 19 — пач. 20 ст. бел. С.в. саступіла месца ciлаба-танічнаму вершаскладанню і танічнаму вершаскладанню. Літ.\ Гл. да арт.: Сілабо-танічное вершаскладапне. А.А.Майсейчык.
376
СІЛАВАЯ
СІЛАВАЯ ПЕРАДАЧА, разнавіднасць перадачы, якая служыць для перадачы мех. энергіі (руху) ад рухавіка да яе спажыўца з павелічэннем вярчальных момантаў (за кошт змяншэння скорасці, частаты вярчэння) або для змены характару руху. У прыводах машын дазваляе ўзгадняць рэжым работы рухавіка і выканаўчых (рабочых) органаў, ажыццяўляць змену напрамку руху (рэверсаванне, або рэверс), пераўтвараць вярчальны рух y паступальны, вінтавы і інш. С.п. бываюць мех. (найб. пашыраны зубчастыя перадачы, ланцуговыя перадачы, раменныя перадачы, фрыкцыйнш перадачы, чарвячныя перадачы), гідраўлічныя перадачы, пнеўматычныя і інш. У некат. машынах С.п. наз. трансмісіяй.
Тэкстронная сілавая перадача
CUIABÔE П0ЛЕ, частка прасторы (абмежаваная ці неабмежаваная), y кожным пункце якой на змешчаны там матэрыяльны пункт (часціцу) дзейнічае вызначаная сіла. Характарыстыкі С.п. могуць залежаць толькі ад каардынат (стацыянарнае С.п.), ад каардынат і часу (нестацыянарнае С.п.) ці мець пастаяннае значэнне ва ўсіх пунктах С.п. (аднароднае С.п.), незалежнае ад каардынат і часу. С.п., y якім работа сіл поля, што дзейнічаюць на рухомую часціцу, залежыць толькі ад пачатковага і канцавога месцазнаходжанняў гэтай часціцы і не залежыць ад віду яе траекторыі, наз. патэнцыяльным, кожны пункт якога характарызуецца пэўным значэннем потэнцыялу. Напр., гравітацыйнае поле, электрамагнітнае поле. Работу сіл такога поля можна выразіць праз патэнцыяльную энергію часціцы [/(х , у у zY A = U(x{, у {> *,) - U(x2, yv Z2), дзе x[t y {, г, i x2, y2y Z2 — каардынаты naчатковага i канцавога пунктаў траекторыі часціцы адпаведна. Гл. таксама Поле фізічнае.
СІЛАВЫ КАБЕЛЬ, гл. ў арт. Кабель. СІЛАГІЗМ (ад грэч. syllogismos разлічваю, заключаю), від дэдуктыўнага розумазаключэння, y якім з 2 суджэнняў (пасылак), звязаных паміж сабою адным агульным сярэднім тэрмінам, атрымліваюць трэцяе суджэнне. У залежнасці
ад пасылак адрозніваюць катэгарычны, раздзяляльна-катэгарычны і ўмоўна-катэгарычны С. У к а т э г а р ы ч н ы м C. вывад атрымліваецца з 2 пасылак, якія з’яўляюцца катэгарычнымі суджэннямі: A ёсць B, В ёсць С, значыць A ёсць С. У р а з д з я л я л ь н а - к а т э г а р ы ч н ы м С. ў большай пасылцы пералічваецца некалькі магчымых рашэнняў, y меншай адмаўляюцца ўсе, акрамя аднаго: A ёсць або В, або С, або D, але A не ёсць ні В, ні D, значыць A ёсць С. Ва ўмоўна-катэгар ы ч н ы м С. хаця б адна з 2 пасылак з’яўляецца ўмоўным суджэннем: Калі A ёсць В, то С ёсць D; A ёсць В, значыць С ёсць D. У залежнасці ад становішча сярэдняга тэрміна адрозніваюць 4 фігуры С. Кожная з іх мае па некалькі модусаў (С., якія адрозніваюцца адзін ад аднаго колькасцю і якасцю суджэнняў). Усяго існуе 256 модусаў; правільнымі, якія даюць ісціннае заключэнне, лічацца толькі 24 (гл. Сілагістыка). Вывад аднаго С. можа быць пасылкай наступнага. Такім чынам ствараецца складаны С , або полісілагізм. Гл. таксама Сілагізма аксіёма. В.М.Пешкаў. СІЛАГІЗМА АКСІЁМА, асноўны прынцып катэгарычнага сілагізма, што адносіцца і да аб’ёму і да зместу паняццяў. Для аб’ёму паняццяў С.а. фармулюецца так: усё, што сцвярджаецца (адмаўляецца) адносна ўсіх прадметаў класа, тое сцвярджаецца (адмаўляецца) і адносна любога прадмета гэтага класа; для зместу ііаняцця — ацэнка прыкметы прадмета ёсць таксама ацэнка самога прадмета; тое, што супярэчыць прыкмеце прадмета, супярэчыць і самому прадмету. Гл. таксама Сілагізм. СІЛАГІСТЫКА (ад грэч. syllogistikos які робіць вывад), раздзел логікі, які вывучае дэдуктыўныя розумазаключэнні, што складаюцца толькі з катэгарычных суджэнняў. Уключае класіфікацыю розумазаключэнняў y залежнасці ад пасылак, якія ўваходзяць y яго, a таксама ад становішча сярэдняга тэрміна — фігуры сілагізма. Адрозніваюць 4 фігуры: агульнасцвярджальную («усякае A ёсць Б»), агульнаадмоўную («ні адно A не ёсць Б»), прыватнасцвярджальную («некаторае A ёсць Б»), прыватнаадмоўную («некаторае A не ёсць Б») і 256 варыянтаў фігур (правільных 24) — модусаў. У такім выглядзе С. распрацавана стараж.-грэч. філосафам Арыстоцелем, які ўвёў літарныя сімвалы для абазначэння суджэнняў і іх тэрмінаў, класіфікаваў і абгрунтаваў розныя формы сілагізмаў (модусы). Сучасная матэматычная логіка скараціла колькасць модусаў да 15, адкінуўшы тыя, што супярэчаць правілам вываду. В.М.Пешкаў. СІЛАНПЯ (Sillanpâa) Франс Эміль (16.9.1888, г. Хяменкюрэ, Фінляндыя — 3.6.1964), фінскі пісьменнік. Вучыўся ў Хельсінкскім ун-це (1908— 13), працаваў y вьшавецтвах (1915—26). У першым рамане «Сонца і жыццё» (1916), зб-ках навел «Дзеці чалавечыя ў караго-
дзе жыцця» (1917), «Мая ўлюбёная радзіма» (1919), «Ад зямлі» (1924), «Тэлінмякі» (1925) адчувальныя ўплывы творчасці неарамантыкаў (Ю.Аха, К.Гамсун). У рамане «Праўдзівая беднасць» (1919),
аповесці «Хілту і Рагнар» (1923) псіхал. асэнсаванне стану фін. сялянства ў час i ў першыя гады пасля грамадз. вайны 1918. У раманах «Памерлая ў маладосці» (1931), «Шлях мужчыны» (1932), «Людзі ў летняй ночы» (1934) паглыбленне псіхалагізму, узмацненне рэаліст. тэндэнцый. Аўтар аўтабіягр. раманаў «Жнівень» (1941), «Хзопец жыў сваім жыццём» (1953), «Расказваю і выяўляю» (1954), «Галоўная падзея дня» (1956) і інш. Нобелеўская прэмія 1939. Ta:. Рус. пер. — Праведная бедность. М., 1964; Людя в летней ночя: Нзбр. проза. М., 1992; Усопшая в молодостн / / Бьернсон Б. Нзбр пронзв.; Снлланпяя Ф.Э. Усопшая в молодостм. М., 1999. Л.П.Баршчэўскі.
СІЛАНЦЬЕЎ Юрый Васілевіч (10.4.1919, г. Краснадар, Расія — 20.12.1983), расійскі дырыжор, кампазітар. Нар. арт. СССР (1975). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1940). 3 1948 скрыпачканцэртмайстар і асістэнт дырыжора Маскоўскага сімф. аркестра. 3 1958 маст. кіраўнік і гал. дырыжор створанага ім эстрадна-сімф. аркестра Цэнтр. тэлебачання і радыёвяшчання. Аўтар муз. твораў розных жанраў: рапсодыя «Адыгейскі зафак» (1973), «Камсамольская сімфонія» (1976), балет «Юнацтва» (1976—77) і інш. Л.А.ЦІымановіч.
СІЛАНЫ, крэменевадароды, група хім. злучэнняў крэмнію з вадародам агульнай ф-лы SinH2„ + 2 (я = 1—8); аналагі алканаў (гл. Насычаныя злучэнні). Ланцугі, утвораныя атамамі крэмнію няўстойлівыя; вышэйшы вядомы член гомалагічнага раду С. — октасілан S ie H
18 -
Монасілан SiH4 (tKjn -112 °С, шчыльн. 680 кг/м 3) і дысілан SijH6 — бясколерныя газы, астатнія — бясколерныя лятучыя вадкасці з непрыемным пахам, атрутныя. Раствараюцца ў этаноле, бензіне, серавугляродзе. Пірафорныя (гл. Пірафорныя рэчывы). Вельмі лёгка акісляюцца (для С. з л > 3 рэакцыя адбываецца з моцным выбухам) і гідралізуюцца з утварэннем крэмііію дыаксіду і вадароду. Монасілан атрымліваюць раскладаннем трыэтаксісілану (C jH 50 ) 3SiH пры 20— 80 °С y прысугнасці натрыю, астатнія С. — раскладаннем сіліцыдаў металаў к-тамі і шчолачамі. Выкарыстоўваюць SiH4 для атрымання паўправадніковага крэмнію.
CÜIAC (icn. silos, мн. лік ад silo падземнае памяшканне, яма для захоўвання зерня), кансерваваная без доступу паветра зялёная маса раслін, сакаўны корм. Сіласуюць сіласныя культуры, дзікарослыя травы, бацвінне, караняплоды і інш. Расліны здрабняюць, закладваюць слаямі ў
сіласасховішчы, утрамбоўваюць і ізалююць ад паветра зямлёй, глінай або сінт. плёнкай. У такіх умовах хутка размнажаюцца малочйакіслыя башэрыі, якія раскладаюць цукры з утварэннем малочнай к-ты і прыгнечваюць анаэробныя маслянакіслыя і гніласныя працэсы. Гатуюць С. просты ці камбінаваны, часам з падвяленых (да 70% вільгаці) раслін. Якасны С. мае прыемны пах (квашанай капусты, мочаных яблык, фруктовы), кіславаты смак, жоўта-зялёны колер, рыхлую структуру, y ім зберагаюцца пажыўныя рэчывы (акрамя цукру) і вітаміны. Уваходзіць y кармавы рацыён с.-г. жывёл. паляпшае іх страваванне, засвойванне інш., асабліва грубых кармоў.
ларусь» i T-150K, a таксама з гусенічнымі) і самаходныя. Выкарыстоўваюцца таксама для нарыхтоўкі сенажу, зялёнай падкормкі, травяной мукі. Асн. рабочыя органы: рэжучы апарат (жняярка платформеннага тыпу суцэльнага зрэзу), барабанны здрабняльны апарат, сіласаправод. Для падборкі зялёнай або падсушанай травы з валкоў замест жняяркі манціруюць падборшчык. Дпя ўборкі сіласных культур выкарыстоўваюць таксама кормпўборачныя камбаіты. На Беларусі С.к. выпускае з-д «Гомсельмаш».
В.М.Капдрацьеў.
СІЛАСНЫЯ КУЛЬТЎРЫ, расліны, якія вырошчваюць для прыгатавання сіласу. Да іх адносяць расліны, што даюць высокі ўраджай зялёнай масы, багатыя асн. пажыўнымі рэчывамі, паддаюцца механізаванай уборцы і апрацоўцы. На Беларусі асн. С.к.: кукуруза, кармавыя лубін і капуста, сланечнік, віка-аўсяная сумесь, pane, рэдзька і інш.
Сіласасховішча 1 — наземнае з жалезабетонных блокаў; 2 — з бутавага каменю; 3 — паўзаглыбленае з цэглы; 4 — з жалезабетонных пліт.
СІЛАСАСХ0ВІШЧА, збудаванне ў выглядзе траншэі або вежы для прыгатавання і захоўвання сіласу. Ахоўваюць сіласную масу ад доступу паветра, пранікнення вады і прамярзання. Будуюцца звычайна на тэр. жывёлагадоўчых або птушкагадоўчых ферм з найкарацейшымі адлегласцямі падачы сіпасу для скормлівання. Траншэі бываюць наземныя, паўзаглыбленыя і заглыбленыя, сцены іх звычайна уцяпляюць грунтам, днішчы робяць з нахілам для сцёку вадкасці. Аб’ём 500— 4000 м3. Гл. таксама Сянажнае сховішча.
СІЛАСАЎБ0РАЧНЫ КАМБАЙН, машына для ўборкі (адначасовага скошвання, здрабнення і пагрузкі ў трансп. сродкі) на сілас кукурузы, сланечніку, віка-аўсянай сумесі і інш. культур. Бываюць прычапныя (агрэгатуюцца пераважна з колавымі трактарамі тыпу «Бе-
Самаходны сіласаўборачны камбайн.
СІЛАЙ (Siloé) Дыега дэ (каля 1495, г. Бургас, Іспанія — 22.10.1563), іспанскі архітэктар і скульптар. Верагодна, сын і вучань скульпт. X. дэ Сілаэ. Працаваў y Італіі, дзе зазнаў уплыў Мікеланджэла і фларэнційскай школы архітэктуры, з 1519 — пры саборы ў Бургасе («Залатая лесвіца», 1519—23; шэраг надмагілляў). У арх. творах С. (сабор y г. Гранада, з 1528, і інш.) спалучаў гатычныя элементы з ордэрам і рэнесансавымі па духу гарманічнымі прасторавымі пабудовамі. Яго скульпт. работы блізкія да маст. традыцыі Высокага Адраджэння (убранне сабора ў Гранадзе, рэльефы хора касцёла Сан-Беніта ў Вальядалідзе).
с іл е з с к і я
377
р. Одра (Одэр). Большая частка ў складзе Польшчы (Апольскае, Дольнашлёнскае, Шлёнскае і інш. ваяводствы). Паўд. С. часткова ў складзе Чэхіі (раёны каля граніцы з Польшчай). Назва С., верагодна, ад сілінгаў — часткі стараж.-герм. племя аандалаў, якія жылі тут да 6 ст. н.э. 3 6— 7 ст. заселена славянамі. У пач. 10 ст. С. ў складзе Чэхіі (дзяржавы Пржэмыславічаў), з 990 — Полылчы (дзяржавы Пястпў). У 1000 насельніцтва С. прыняло хрысціянства. 3 1138 С. — удзельнае княства, y 1163— 73 і пасля 1241 раздроблена. 3 пач. 13 ст. тут сяліліся і ням. каланісты (продкі сілезскіх немцаў). У І-й пап. 14 ст. зноў увайшла ў Чэхію. 3 1526 С. (акрамя Севежскага, Асвенцімскага, Заторскага княстваў) — уладанне аўстр. Габсбургаў. У выніку Сілезскіх войнаў (1740— 42, 1744— 45) і Сямігадовай ваііны 1756— 63 большая частка С. ўключана ў склад Прусіі (акрамя княстваў Опава і Цешын, тэр. якіх засталася пад уладай Габсбургаў — т.зв. Аўстрыйская С ). У 1793 і 1844 y рэгіёне адбыліся Сілезскія паўстаіші ткачоў. У 1919 пруская правінцыя С. (утворана ў 1807) падзелена на правінцыі Верхняя С. з цэнтрам y г. Опельн (Аполе) і Ніжняя С. з цэнтрам y г. Брэслаў (Вроапаў); тут адбыліся Сілезскія паўстанні 1919, 1920, 1921. 3 1920 б" Аўстрыйская С. ў складзе Чэхаславакіі. У 1922 Саветам Лігі Нацый каля '/ j Верхняй С. перададзена Полынчы. У кастр. 1938 (пасля Мюнхенскага пагаднення 1938 аб падзеле тэр. Чэхаславакіі) польскія войскі занялі Цешынскую С. Пасля 2-й сусв. вайны рашэннем Патсдамскай канферэнцыі 1945 большая частка С. вернута Польшчы (гэта становішча прызнана герм.-польскім дагаворам аб межах 14.11.1990); y 1946 туг праведзена масавая дэпартацыя сілезскіх немцаў, частка іх вярнулася ў рэгіён y 1950-я і 1970-я г.
У.Я.Калаткоў (гісторыя).
СІЛЁЗСКІЯ В 0Й Н Ы , назва войнаў Прусіі супраць Аўстрыі за авалоданне Сілезіяй (належала Аўстрыі); састаўная частка вайны за Аўстрыйскую спадчыну. У выніку 1-й (1740—42) і 2-й (1744— 45) С.в. большая частка Сілезіі была захоплена Прусіяй. Спроба Аўстрыі вярнуць Сілезію ў ходзе Сямігадовай вайны 1756— 63 (часам яе наз. 3-й С.в.) была безвыніковай.
СІЛЁЗСКІЯ ПАЎСТАННІ 1919, 1920, 1921, узброеныя выступленні палякаў Верхняй Сілезіі (знаходзілася ў складзе СІЛЁЗІЯ (польск. Sl<%sk, чэш. Slezsko, Германіі) з мэтай далучэння рэгіёна да ням. Schlesien), гістарычная славянская адноўленай польскай дзяржавы пасля вобласць y верхнім і сярэднім цячэнні 1-й сусв. вайны. П а ў с т а н н е 1919 пачалося стыхійна 17 жн. і адбывалася пераважна як лакальныя выступленні ў паўд.-ўсх. частцы Верхняй Сілезіі атрадаў падп. Польскай арганізацыі вайсковай. He падтрыманае ўрадам Польшчы, ліквідавана герм. войскамі. П a ў с т а н н е 1 9 2 0 адбылося 18—28 жн. ў сувязі з абвастрэннем y краі міжнац. адносін (антыпольск. акізыі немцаў). Паўстанцы патрабавалі ліквідацыі тут ням. узбр. apr-цый, стварэння «польскай грамадз. аховы» і інш. Яны авалодалі шэрагам паветаў. Пасля прыняцця Міжсаюзніцкай камісіяй дзяржаў, што перамаглі ў 1-ю сусв. вайну, рашэння аб стварэнні змешанай паліцыі, палякі Паўстанне спынілі паўстанне.
мам і афарыстычнасцю формы (П .Флемінг, Ф. фон Логаў). Асн. праблематыка — 30-гадовая вайна, адказнасць ча19 2 1 (пачалося 3 мая ноччу) было рэ- лавека перад часам, айчынай і сабою. Д р y г a я С.ш. ўзнікла ў 2-й пал. 17 ст. акцыяй на неспрыяльныя для мясц. па(К.Г Гофмансвальдаў, Д. фон Лоэнлякаў вынікі плебісцыту 20.3.1921. У хоштайн, К.Грыфіус) і належыць да бародзе паўстання баставалі 190 тыс. рабока. Яе стыль адзначаны моцным уплычых, з іх 60 тыс. выступілі са зброяй. вам марынізму і прэцыёзнай літаратуры, Паўстанцы авалодалі шэрагам паветаў, адметны складанай метафарычнасцю, утварылі Вярх. ўладу, Выканаўчы к-т і маляўнічасцю, музычнасцю і вытанчаГал. камандаванне, да канца чэрв. супнасцю формы. Асн. тэмы — марнасць раціўляліся герм. войскам, што прыбылі быцця і велічнасць чалавечага духу, касюды. Па патрабаванні Антанты ў сярэдзіне чэрв. — 5 ліп. ваен. сілы паўстан- ханне, a таксама геданізм і эратычныя цаў і герм. войскі эвакуіраваны з рэгіё- матывы. Абедзве С.ш. з’явіліся фундана. С.п. 1919, 1920, 1921 падштурхнулі ментам класічнай ням. паэзіі. Літ.: С н н н л о Г.В. Немецкая лнтература Савет Лігі Нацый прыняць 12.10.1921 рашэнне аб перадачы Польшчы 29% XVII в. / / Разумовская М.В., Снннло Г.В., С.В Лнтература XVII— XVIII усёй тэр. Верхняй Сілезіі з 46% насель- Солодовннков вв. Мн., 1989. Г.В.Сініпа. ніцтва. CDIIBAHÔBI4 Нікадзім Юр’евіч СІЛЁЗСКІЯ ПАЎСТАННІ ТКАЧ0Ў. (25.12.1834, в. Цынцавічы Вілейскага Паўстанне 1 7 9 3 адбылося ў р-на Мінскай вобл. — 1919), бел. жысак.— красавіку ў горных акругах Сілезіі вапісец. Акад. Пецярбургскай AM (1876). (тады ўваходзіла ў склад Прусіі). Пачалося Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1859—66), стыхійна ў г. Шомбург, перарасло ў ба- скончыў клас мазаікі (1870) і выкладаў рацьбу супраць прускіх феад.-прыгонніц- y акадэміі. У 1863 атрымаў званне волькіх парадкаў і ахапіла каля 20 тыс. чал. нага мастака і вярнуўся на Беларусь. У Было жорстка задушана прускімі войскамі. 1864 запрошаны Лідскім павятовым П а ў с т а н н е 1844 адбылося 4—6 чэрв. праўленнем для афармлення правасл. ў горных паселішчах Сілезіі і выклікана храмаў. У гэты перыяд пісаў абразы (у празмернай эксплуатацыяй рабочых т.л. Аляксандра Неўскага, 1864) і парпрадпрымальнікамі-мануфактурыстамі і трэты царк. дзеячаў. У 1866 за новыя мясц. памешчыкамі, якія спаганялі з работы яму прысвоена званне класнага ткачоў падатак за права займацца пра- мастака III ступені. У летнія месяцы мысл. працай. Штуршком да выступ- наведваў радзіму, напісаў карціны «Галення паслужылі скарачэнне аплаты лава дзяўчынкі», «Партрэт бацькі», працы рабочым і пагаршэнне іх стано- «Партрэт яўрэя», «Пастух са Свянцянвішча з прычыны неўраджаю. Паўстан- шчыны», адметныя вастрынёй псіхал. і не задушана. сац. характарыстык. У 1874 атрымаў
378
СІЛЕЗСКІЯ
СІЛІКАГЁЛЬ (ад лац. silex крэмень + гель), мікрапорыстая белая маса, атрыманая пры высушванні гелю палікрэмніевай к-ты; гідрафільны сарбент. Паводле хім. саставу С. — крэмнію дыаксід Si02 (крэменязём). Таварны С. — паўпразрыстыя або мелападобныя зярняты белага ці жаўтаватага (з-за прымесей) колеру. Mae вял. ўдзельную паверхню, нязначную асабістую каталітычную актыўнасць. Выкарыстоўваюць для асушвання, ачысткі і раздзялення хладонаў, спіртоў, амінакіслот, вітамінаў, антыбіётыкаў і інш., як адсарбент y храматаграфіі, носьбіт для каталізатараў. СІЛІКАТНАЯ ЦЙГЛА, цэгла, атрыманая прасаваннем увільготненай сумесі кварцавага пяску (90—92%) і гашанай вапны (8— 10%) з наступнай апрацоўкай y аўтаклаве. Па мех. уласцівасцях набліжана да глінянай абпаленай цэглы, але менш вода- і гарачаўстойлівая. Аўтаклаўная апрацоўка адбываецца пры т-ры 175— 190 °С і ціску 0,8— 16 МПа, пасля чаго С.ц. 10— 12 сут вытрымліваецца на паветры для карбацізацыі вапны. Вырабляюдь адзінарную (250 х 120 х 65 мм), модульную (250 х 120 х 88 мм), a таксама ў выглядзе пустацелых сілікатных блокаў (250 х 120 х 138 мм). Выкарыстоўваюць для муроўкі вонкавых і ўнутр. канструкцый y надземнай частцы булынкаў з нармальным і вільготным рэжымамі эксплуатацыі. І.І.Леановіч.
СІЛІКАТНЫ БЕТ0Н , сумесь вапнавакрэменязёмістага вяжучага рэчыва, неарган. запаўняльнікаў і вады; тып бетону. Атрымліваюць тэрмаапрацоўкай y аўтаклаве пры т-ры 175—200 °С. Па ўласцівасцях набліжаны да бетону на партландцэменде (гідраўл. вяжучае рэчыва, найб. распаўсюджаны від цэменту). У якасці вяжучага рэчыва ў С.б. выкарыстоўваюць танкамолатыя сумесі паветр. (гідраўл.) вапны з матэрыяламі, што маюць крэменязём; запаўняльнікі — прыродныя або штучныя пяскі. Адрозніваюць цяжкія С.б. (шчыльнасць 1800—2200 кг/м3) для вырабу сценавых панзлей і блокаў, элементаў перакрыццяў, лесвічных маршаў і лёгкія (шчыльнасць 300— 1800 кг/м3) для буд-ва агараджальных канструкцый, y якасці ўцяпляльніка.
І.І.Леановіч. СІЛІКАТНЫ КЛЕЙ, водны раствор сілікату (гл. Сілікаты) натрыю ці калію з напаўняльнікамі і мадыфікуючымі дабаўкамі. Выкарыстоўваюць для склейвання паперы і кардону (С.к. канцылярскі), керамікі, шкла і інш. матэрыялаў.
СІЛЁЗСКІЯ ш к б л ы , дзве літаратурныя школы ў Германіі ў 17 ст. Назва ад цэнтра літ. суполак y сілезскім г. Брэслаў. Заснавальнік п е р ш a й С.ш. паэт М.Опіц, які першы пачаў пісаць філас. грамадз лірыку на ням. мове, паслядоўна правёў сілаба-танічную рэформу і напісаў трактат па паэтыцы «Кніга пра нямецкае майстэрства паэзіі» (1624). Ён вызначыў стыль паэтаў гэтай школы, y творчасці якіх рысы барока спалучаліся з элементамі класіцызму, рацыяналіз-
званне класнага мастака I ступені. У 1876 разам з І.Лавярэцкім стварыў мазаічную кампазіцыю «Тайная вячэра» для гал. іканастаса Ісакіеўскага сабора ў Пецярбургу. У творчасці С. раскрыўся пераход ад класіцызму да рэалізму. Сярод інш. твораў: «Дзеці ў двары», «У школу», «Мужчынскі партрэт», «Партрэт Русцекайтэ», «Павятовы стараста», «Салдат і хлопчык». Літ:. Д р о б а ў XIX ст. Мн., 1971.
Л.Н. Беларускія мастакі
В.А.Трыгубовіч.
СІЛІКАТНЫЯ ФАРБЫ, суспензіі пігментаў, напаўняльнікаў і інш. дабавак y водным растворы сілікатаў шчолачных металаў (шкле вадкім). Для атрымання С.ф. звычайна выкарыстоўваюць каліевае вадкае шкло K20 -/wSi0 2 -«H 20 (т > 3, п — 2—5), шчолача- і святлоўстойлівыя пігменты і напаўняльнікі, пераважна аксіды, гідраксіды і карбанаты цынку, жалеза, алюмінію і тытану, метал. парашкі. Наносяць С.ф. на павер'хню пры дапамозе распыляльніка, пэндзля або валіка ў 2—3 слоі. Утвараюць даўгавечныя вогнезасцерагальныя пакрыцці. Выкарыстоўваюць y буд-ве для
вонкавых і ўнугр. работ, некат., т.зв. пратэктарныя, С.ф. для засцярогі ад карозіі метал. вырабаў (труб гарачага і халоднага водазабеспячэння, падводнай часткі карпусоў марскіх суднаў і інш.). СІЛІКАТЫ (ад лац. silex крэмень), солі крэмніевых кіслот. У прыродзе пашыраны ў выглядзе мінералаў (гл. Сілікаты прыродныя). Прыродныя С. і іх сінт. аналагі звычайна даволі тугаплаўкія рэчывы (tnJ1 1000— 1300 °С, часам да 2000 °С і вышэй), маюць высокую цвёрдасць (6— 8 па шкале Моаса). За выключэннем С. шчолачных металаў практычна нерастваральныя ў вадзе, інертныя ў растворах мінер. кіслот (акрамя фторыставадароднай к-ты) і шчолачаў. Раскладаюцца расплавамі карбанатаў і гідраксідаў шчолачных металаў. Расплавы многіх С. цвярдзеюць y выглядзе шк/ш. Сінт. С. атрымліваюць награваннем сумесей аксідаў крэмнію і адпаведных металаў, гідратэрмальным сінтэзам, асаджэннем з раствораў і газавай фазы, крышталізацыяй з расплаваў. Пры вытв-сці сілікатных матэрыялаў (цэмент, шкло, буд. кераміка) звычайна выкарыстоўваюць керамічны, ці абпальны, спосаб сінтэзу — спяканне прыроднай мінер сыравіны (гліна, кварцавы пясок, тальк і інш.) з карбанатамі (часам з сульфатамі). Сінт. С. выкарыстоўваюць як адсарбенты і носьбіты каталізатараў, С. шчолачных металаў (пераважна калію і натрыю) — y вытв-сці клею, фарбаў (гл. Сілікатны клеы, Сілікатныя фарбы), розных замазак, y мылаварэнні. Гл. таксама Алюмасілікаты. А.П.Чарнякова.
СІЛІКАТЫ ПРЫ Р0ДН Ы Я, прыродныя хім. злучэнні, крышт. рашоткі якіх утрымліваюць крэменекіслародныя тэтраэдры Si04; клас пародаўтваральных мінералаў. Складаюць больш за 75% аб’ёму зямной кары, каля 95% вывергнутых парод. Уключаюць больш за 700 мінералаў (25% усіх мінер. відаў), y т.л. пародаўтваральныя: амфіболы, палявыя шпаты, піраксены, слюды і інш. Паводле тыпаў злучэння 5Ю4-тэтраэдраў і ўтварэння крышт. структур вылучаюць С.п.: астраўныя, кальцавыя, ланцужковыя, стужачныя, слаістыя і каркасныя. Паводле саставу падзяляюцца на алюма-, бора-, тытана-, цыркона-, ніобасілікаты і інш. Крыштапізуюцца ў манакліннай (да 45%), рамбічнай (20%), трыкліннай (9%), тэтраганальнай (7%), трыганальнай і гексаганальнай (10%) і кубічнай (9%) сінганіях. Звычайна белыя, бясколерныя; з прымессю марганцу, жалеза, тытану, медзі, ванадыю і інш. — розных колераў. Бляск шкляны да алмазнага. Шчыльн. 2—6,5 г/см3. Цв. 1—8. Многія С.п. валодаюць кіслотатрываласцю і высокай т-рай плаўлення. Утвараюцца ў магматычных, метамарфічных, метасаматычных пародах, y пегматытах, a таксама пры гідратэрмальных працэсах і выветрыванні. С.п. — руды многіх металаў (нікелю, алюмінію, берылію, літыю, цэрыю, гафнію і інш ), выкарыстоўваюцца ў тэхніцы (слюды, азбест, сіліманіт, кіяніт, алівін, тальк і інш.), ювелірнай і вырабной справах (аквамарын, ізумруд, гранаты, нефрыт, раданіт і інш.), буд-ве (гліна, пясок, друз, бутавы камень). В.І.Ярцаў.
СІЛІКАТЫЗАЦЫЯ ГРУНТ0Ў, хімічны спосаб замацавання грунтоў шляхам нагнятання ў іх хім. рэагентаў: раствораў сілікату натрыю (вадкае шкло), хларыду капьцыю і інш. Выкарыстоўваюцца для надання грунтам трываласці і воданепранікальнасці. СІЛІКАТЭРМІЯ, гл. ў арт. Металатэрмія. СІЛІК03 (ад лац. silex крэмень), захворванне лёгкіх, якое развіваецца пры ўдыханні пылу з утрыманнем свабоднага двухвокісу крэмнію; найб. пашыраны і цяжкі від пнеўмаканіёзу. У рабочых гарнаруднай, машынабуд. прам-сці, тых, хто працуе на вытв-сці вогнетрывалых матэрыялаў, апрацоўцы граніту, прафесійная хвароба. Прыкметы С.: задышка, кашаль (сухі і вілыотны), боль y грудзях. Лячэнне комплекснае. CUIIKÔHABAE MÀCJIA, крэмнійарганічныя вадкасці.
тое,
што
СІЛІК0НАВЫЯ КАЎЧУКІ, тое, што крэмнійарганічныя каўчукі. СІЛІК0Н Ы , тое, што поліарганасілаксаны; гл. Крэмнійарганічныя палімеры. СІЛІСТРА, С і л і с т р ы я, горад на ПнУ Балгарыі. Узнік як стараж.-рым. паселішча і крэпасць Дурасторум. Да канца 14 наз. Дарастол. Каля 80 тыс. ж. (2001). Вузел аўтадарог, чыг. ст., порт на р. Дунай. Прам-сць: маш.-буд., y т.л. вытв-сць электронна-выліч. тэхнікі і станкоў; харчасмакавая (мясная, мукамольная, кансервавая, вінаробчая), тэксг., дрэваапрацоўчая. Захавапіся рым. грабніца 4 ст. з насценнымі размалёўкамі, рэшткі руін рым. крэпасці. Рэзерват вадаплаўных птушак, y т.л. пеліканаў. СІЛІЦЫДЫ, злучэнні крэмнію з металамі. Паводле тыпу хім. сувязі адрозніваюць іонна-кавалентныя (С. шчолачных і шчолачназямельных металаў, a таксама С. магнію Mg2Si) і металападобныя (С. пераходных металаў). Пашыраны С. саставаў (М — метал): MSi (напр., FeSi, TiSi); MSi2 (FeSi2, NiSi2, CrSi2); M2Si (Ni2Si, Co2Si) i некат. інш. Крышт. рэчывы з метал. бляскам, звычайна серабрыста-белага ці шэрага колеру. С. шчолачных і шчолачназямельных металаў раскладаюцца вадой, узаемадзейнічаюць з к-тамі і растворамі шчолачаў, пры награванні ў гіаветры загараюцца. С. пераходных метадаў тугаплаўкія (напр., С. ванадыю V5Si3 мае tnjl 2450 °С), не раствараюцца ў к-тах, расклада'юцца растворамі шчолачаў, стойкія да акіслення, што абумоўлена ўтварэннем на іх паверхні плёнак сілікатаў. Асн. метад атрымання С. — спяканне ці сплаўленне крэмнію з металамі. Выкарыстоўваюць як кампанент керметаў і гарачаўстойлівых сплаваў, y хім. машынабудаванні для абліцоўкі рэактараў, мяшалак і інш. апаратуры, дысіліцыды хрому, марганцу, кобальту і некат. інш. як паўправадніковыя матэрыялы, што працуюць пры высокіх т-рах.
CÜII4 Уладзіслаў Іванавіч (1906—43), бел. шахматыст, першы на Беларусі майстар спорту СССР па шахматах (1929—35, 1939). Жыў y Віцебску. Пе-
СІЛУМІН_________________ 379 раможца чэмпіянатаў Беларусі (1928, 1934, 1937). Вядомы даследаваннямі ў шахматных дэбютах (сіцыліянская, франц. абароны). Загінуў на фронце ў Вял. Айч. вайну. СІЛ0, 1) y беларусаў самалоўнае прыстасаванне, дзеянне якога заснавана на зацягванні пятлі вакол лапы, шыі або тулава дзічыны. Выкарыстоўвалася з глыбокай старажытнасці для лоўлі баравых і балотных птушак, дробных і буйных звяроў. У залежнасці ад аб’екта, месца і часу палявання бытавалі ў некалькіх разнавіднасцях (кожнае мела сваё канкрэтнае прызначэнне і назву). Курапатак зімою, калі вял. маразы гналі іх да чалавечага жылля, лавілі на загуменні колам (ляшчынавы абруч, зацягнуты сеткай з тонкага моцнага шнура, да якой прывязвалі некалькі дзесяткаў петляў з конскага воласу). Пружкамі (невялічкае С. з петлямі на шнурку), прывязанымі пад гронкамі рабіны, сілілі рабчыкаў. Для лоўлі дупеляў ужывалі понажы — шматметровыя моцныя шнуры з мноствам валасяных петляў, прывязаных на адлегласці 15—20 см адна ад адной. Понажы падвешвалі на калках y 25—30 см ад зямлі і аблытвалі імі амаль усё такавішча. Шырока распаўсюджаны былі адзінарныя петлі з валасоў, шнуркоў і дроту. Імі лавілі птушак і звяроў. Устанаўлівалі петлі на звярыных пераходах, каля нор і на такавішчах двума спосабамі — «на зашморг» і «на падрыў». У першым выпадку звер сам зацягваў на сабе пятлю, якую прывязвалі да ўбітага ў зямлю калка або да галіны куста ці дрэва. Калі пятлю ставілі «на падрыў», яе прывязвалі да сагнутай і зашчэмленай вершаліны маладога дрэўца. Калі звер трапляў y пятлю, то выслабаняў вершаліну з-пад сучка, яна распрамлялася і падымала здабычу над зямлёю. На Палессі так лавілі вясною качараў, прывабліваючы іх манькутай (падсадной качкай на драўляным крузе) або чучалам. У наш час лоўля ўсімі відамі С. забаронена і аднесена да браканьерства. 2) Пятля, традыц. рыбалоўная прылада, якой лавілі пераважна невялікіх шчупакоў, што ў летнюю спякоту стаяць каля паверхні вады. Да канца тонкай палкі прымацоўвалі лёску (з конскага воласу), завязаную пятлёй, апускапі яе ў ваду, падводзілі пад шчэлепы шчупака і, зацягнуўшы яе рэзкім рухам, выкідвалі рыбіну на бераг ці ў лодку. Лавілі С. звычайна дзеці і падлеткі. Вядома па ўсёй Беларусі. І.М.Браім, С.Ф.Цярохііі.
СІЛУМІН (ад лац. Silicium крэмній + Aluminium алюміній), група лёгкіх ліцейных сплаваў алюмінію (аснова) з крэмніем (3— 13%, да 26%) і некаторымі інш. элементамі (медзь, марганец, магній, цынк, тытан, берылій). Выкарыстоўваецца ў аўта-, авія- і суднабуда-
380
СІЛУРЫЙСКАЯ
ванні, a таксама для стварэння скульптуры. СІЛУРЬІЙСКАЯ СІСТЙМА (ПЕРЫЯД), с і л y р (ад назвы стараж. племя сілураў, што некалі жыло ва Уэльсе, Вялікабрытанія), трэцяя сістэма палеазойскай эратэмы (эры), якая адпавядае трэцяму перыяду палеазойскай эры геал. гісторыі Зямлі. Падсцілаецца адкладамі ардовікскай сістэмы (перыяду), перакрываецца адкладамі дэвонскай сістэмы (перыяду). Пачалася 440 млн. г. назад, доўжылася 30 млн. г. Вылучана ў 1835 англ. геолагам Р.І.Мурчысанам. Падзяляецца на ніжні і верхні аддзелы. Ніжні ўключае ландаверыйскі і уэнлокскі ярусы, якія падзяляюцца на 5 пад’ярусаў; верхні — лудлаўскі (2 пад’ярусы) і пржыдольскі. Для сілуру існуе адзіная шкала грапталітавых зон, складзеная паводле класічных разрэзаў y Вялікабрытаніі і Чэхіі. Адклады гэтай сістэмы прадстаўлены мелкаводнымі шэльфавымі, пераважна карбанатнымі тоўшчамі з бентаснай фаунай і арганагеннымі пабудовамі (пашыраны на Усх.-Еўрапейскай і Сібірскай платформах, y Цэнтр. і Паўд. Кітаі, на паўн.-амер. Мідкантыненце, y Паўн. Афрыцы) і глыбакаводнымі тэрыгеннымі асадкамі з планктоннай фаунай. Найб. кантынентам y сілуры была Гандвана, больш дробныя масівы сушы — Лаўрэнція, БалтаСарматыя, Ангарьша і інш. Сілурыйскаму пе-
рыяду папярэднічалі глабальнае покрыўнае зледзяненне, максімум рэгрэсіі і перарывы ў платформавым асадканамнажэнні. Пачатак сілуру адзначаны магутнай ландаверыйскай трансгрэсіяй, якая максімальна праявілася на Гандване, Паўн.-Амерыканскай і Сібірскай платформах. У канцы ранняга уэнлоку адзначаецца рэгрэсія, якая працягвалася да сярэдзіны ранняга дэвону. Геасінклінальныя зоны характарызуюцца дыферэнцыраванымі тэктанічнымі рухамі, праяўленнем падводнага вулканізму і стракатасцю асадкаў. У канцы сілурыйскага перыяду закончылася капедонская складкавасць. Нешматлікія літалагічныя індыкатары палеаклімату сведчаць пра гумідныя ўмовы ў ландаверыйскім веку, паступовым пацяпленні і арыдызацыі клімату ў уэнлоку і познім сілуры. У арганічным свеце да пач. сілуру сфарміраваны асн. класы беспазваночных арганізмаў і з ’явіліся пазваночныя. Для мелкаводных зон характэрна ракушачна-каралавая фауна, y т.л. гідроідныя паліпы (табуляты, ругозы, строматапараты). Донная фауна прадстаўлена брахіяподамі і малюскамі (гастраподы, двухстворкавыя, тантакуліты), y лагунах і на адкрытым шэльфе — астракодамі, трылабітамі і ракаскарпіёнамі; вядомы бяссківічныя. У канцы сілуру з ’явіліся рыбы — акантоды. Пелагіяль насялялі грапталіты, наўцілаідэі і канадонты. 3 расл. арганізмаў характэрны водарасці, з наземных — рэшткі псілафітаў. 3 карысных выкапняў да адкладаў сілуру прымеркаваны запасы нафты, буйныя радовішчы жал. руд, меднага калчадану, марганцу, фасфарытаў, гіпсу, каменнай солі і інш.
На Беларусі сілурыйскія адклады магутнасцю да 630 м пашыраны на ПдЗ (Брэсцкая ўпадзіна) і да 76 м на ПнЗ
Да арт. Сіло. Сілкі: 1 — пружкі; 2 — понажы; 3 »— пятля; 4 — трыгубійа.
(схіл Бел. антэклізы). Яны складзены з вапнякова-мергельных парод са шматлікай выкапнёвай фаунай (грапталіты, брахіяподы, гастраподы, імшанкі, каралы і інш.) і акрытархамі. У гэты перыяд пераважала суша. Марскі басейн, што наступаў з 3 y выглядзе 2 заліваў — Балтыйскага і Падляска-Брэсцкага, найб. плошчу заняў y канцы ландаверыйскага веку. СІЛУФт [франц. silhouette ад імя франц. міністра 18 ст. Э. дэ Сілуэта (Е. de Silhouette), на якога была зроблена карыкатура ў выглядзе ценявога профілю], 1) характэрны абрыс прадметаў, бачны як адзіная плоская пляма без дэталей унутры контуру. Выразнасйь С. звязана з характарам контуру і залежыць ад формы, месцазнаходжання і асветленасці аб’екта. 2) Від маст. тэхнікі: плоскасная аднатонная выява фігур і прадметаў, якая ўтварае суцэльную, абмежаваную контурам пляму на кантрастным фоне. Мастацтва С. вядома са старажытнасці ў Кітаі, Японіі (асабліва ў тэатры ценяў) і інш. краінах Азіі; y Еўропе пашырана з 18 ст. У тэхніцы С. (пераважна ў графіцы) выконваюць профільныя партрэты, быт. сцэнкі, ілюстрацыі, нацюрморты. Вял. ролю адыгрывае С. y плакаце. Сярод майстроў С. — Ф.Антынг, Ф.О.Рунге (Германія), А.Бенуа, М.Дабужынскі, У.Маякоўскі, К.Сомаў, Ф.Талстой (Расія), М.Селяшчук (Беларусь) і інш. Своеасаблівая разнавіднасць С. — выцінанка. 3) Контурная выява фігуры (пераважна ў натуральны памер), прызначаная для стварэння ілюзіі прысутнасці жывога чалавека. Выразаныя з дошкі і размаляваныя С. ўзніклі ў 1-й пал. 17 ст. ў Галандыі, пазней пашырыліся ў інш. краінах Зах. Еўропы. Выкарыстоўваліся як экран для камінаў, для імітацыі варты, падтрымкі расчыненых дзвярэй і інш. 3 19 ст. выкарыстоўваецца як рэкламны сродак (фігуры ля ўваходаў y рэстараны, y вітрынах магазінаў і інш.), y наш час вырабляецца пераважна як наклееная на кардон фотавыява. С.У.Пешын. СІЛЫ ХУТКАГА РАЗГ0РТВАННЯ, с і л ы х у т к а г а р э а г а в а н н я , спец. падрыхтаваныя фарміраванні ў шэрагу нац. і аб’яднаных узбр. сіл, прызначаныя для эксграннага выкарыстання ў стратэг. важных рэгіёнах пры ўзнікненні там крызісных сітуацый. У 3I11A створаны ў канцы 1970-х г., y Вялікабрытаніі, Францыі і Італіі — y пач. 1980-х г., y аб’яднаных узбр. сілах НАТО і арміях шэрагу інш. краін — y 1990-я г. Аснову аб’яднаных С.х.р. НАТО складае «Еўракорпус», y які ўваходзяць некалькі дывізій рознай нац. прыналежнасці, a гаксама інш. спец. фарміраванні. У некат. дзяржавах СНД, y т.л. Расіі, Беларусі, ролю С.х.р. выконваюць паветрана-дэсантныя войскі (гл. раздз. Узброеныя сілы ў арт. Расія), мабільныя сілы і інш. спец. ўзбр. фарміраванні. Для С.х.р. характэрны высокая боегатоўнасць, стратэг. і аператыўная мабільнасць, падрыхтаванасць для вядзецня баявых дзеянняў y складаных фізіка-ге-
агр. умовах. С.х.р. ЗША, Вялікабрытаніі, Францыі, Расіі і інш. неаднаразова выкарыстоўваліся ў правядзенні ваен. і міратворчых аперацый. СШЬ, тое, што сель. СІЛЬВІН (ад Sylvius — лацініз. імя галанд. ўрача і хіміка Ф.Боэ), мінерал класа хларыдаў, хларыд калію, КСІ. Mae калію да 52,5%, хлору да 47,5%, прымесі натрыю і аміяку. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Утварае шчыльныя зярністыя масы, шаставатыя і валакністыя агрэгаты, радзей кубічныя і кубаактаэдрычныя крышталі і інш. Бясколерны або малочна-белы, з прымесямі гематыту — жоўта-чырвона-ружаватых адценняў. Часта празрысты. Бляск шкляны. Цв. 2. Шчыльн. 2 г/см3. Крохкі. Характэрны горка-салёны смак, лёгкая растваральнасць y вадзе, моцная гіграскапічнасць. Разам з галітам, карналітам і інш. ўтварае сільвініт. Гал. радовішчы хемагенна-асадачнага генезісу. Пашыраны ў выкапнёвых марскіх саляносных фармацыях і кантынент. эвапарытавых. Трапляецца ў вулканічных узгонах, сучасных азёрах, экзагенных выцвітах. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці калійных угнаенняў і хім. прам-сці. 3 празрыстых крышталяў вырабляюць прызмы для інфрачырвонай спектраскапіі. Прамысл. радовішчы на Беларусі, Украіне, y Расіі, Германіі, ЗША і інш. Э.А.Высоцкі.
арьшнага клімату пры выпарэнні або ахаладжэнні рапы. Радовішчы ў Канадзе, Расіі, Германіі, Казахстане, ЗША, на Украіне і інш. На Беларусі паклады С. ў Прыпяцкім саляносным басейне. Распрацоўваецца Старобінскае радоеішча калійных і каменнай солей, разведана Петрыкаўскае радовішча калійных солей. Э.А.Высоцкі.
СІЛЬВЯСТР0ВІЧ Станіслаў (31.1.1833, Гродзенская губ.? — 1910), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 y Польшчы, Беларусі і Літве. Скончыў Дэрпцкі ун-т (1855). Быў блізкі да рэв. арг-цыі К.Каліноўскага і В.Урублеўскага. 3 2-й пал. 1862 як акруговы начальнік кіраваў падрыхтоўкай паўстання ў паўн. частцы Гродзенскага пав. 3 вясны 1863 паўстанцкі цывільны начальнік Гродзенскага пав., з чэрв. — начальнік ваяводства. 30.7.1863 арыштаваны, 8 месяцаў яго трымалі ў гродзенскай, з крас. 1864 дамініканскай турме ў Вілдні. Пры допытах Асобай следчай камісіяй даў пацрабязныя паказанні, якія сёння з’яўляюцца важнай крыніцай па гісторыі паўстання на Гродзеншчыне. Асуджаны на 8 гадоў катаргі ў Сібіры. Літ:. Революцнонный подьем в Лвтве н Белорусснн в 1861— 1862 гг. М., 1964. Г.В.Кісялёў.
Сільвін
СІЛЬВІНІТ, саляная асадкавая горная парода, якая ўяўляе сабой шчыльную агрэгатную сумесь крышталяў сільвіну (15—60%) і галіту (25—85%), a таксама растваральных карналіту (5— 10% і болей), лангбейніту, кізерыту і інш. і нерастваральных — гліны, карбанатаў, ангідрыту і інш. прымесей. Афарбоўка чырвоная і стракатая. Чырванаколерныя С. маюць мікра-, дробна- і сярэднезярністую структуру, слаістую тэкстуру; страката-колерныя С. — сярэдне- і буйназярністую структуру, плямістую і масіўную тэкстуру і характэрныя для іх сінія крышталі галіту. Утвараецца пераважна хемагенным шляхам y выніку выпадзення хларыду калію (KC1) і хларыду натрыю (NaCI) y асадак y басейнах павышанай салёнасці (прыбярэжнамарскога і лагуннага тыпу) ва ўмовах
СІЛЬНІЦКІ Міхаіл Фёдаравіч (20.11.1921, в. Заполле, Віцебскага р-на — 28.3.1942), Герой Сав. Саюза (1942). У Вял. Айч. вайну з 1941 кулямётчык партыз. атрада Д.Ф.Райцава (дзейнічаў на тэр. Суражскага р-на Віцебскай вобл ). Вызначыўся ў Курынскім баі 1942 28 сак.: прыкрываючы адыход атрада, агнём з кулямёта знішчыў дзесяткі гітлераўцаў, але акружаны ворагам, загінуў y рукапашным баі. У в. Лужасна яму пастаўлены помнік, y в. Блізніца — бюст. СІЛЬНОВА Людка (Людміла Данілаўна; н. 20.4.1957, г. Маладзечна Мінскай вобл.), бел. паэтэса. Скончыла БДУ (1979). 3 1973 працавала на Маладзечанскай фабрыцы маст. вырабаў, БДУ, ва ўстановах асветы Уздзенскага р-на і г. Мінска, з 1986 y Нац. б-цы Беларусі. Друкуецца з 1985. У паэт. зб-ках «Ластаўка ляціць...» (1993) і «Зеленавокія воі і іх прыгажуні» (2001) роздум над лёсам жанчыны, тэмы паэта і паэзіі. Аўтар кніг «Рысасловы» (1994), «Агністыя дзьмухаўцы» (1997). А.В.Спрынчан. СІЛЬФ 0Н (ад англ. фірменнай назвы Sylphon), металічная танкасценная цыліндрычная трубка або камера з хвале-
СІМАКОЎСКАЕ___________ 381. падобнымі гофрамі. Высокаадчувальны да змены ціску. Бываюць суцэльныя і зварныя. Асн. характарыстыка — залежнасць паміж модулем сілы расцяжэння або сціскання, якое дзейнічае на С., і модулем дэфармацыі (прагіну). Выкарыстоўваюцца ў кантрольнавымяральных прыладах (напр., y дыферэнцыяльных манометрах, монаметрычных рэле), таксама як пругкія раздзяляльнікі асяроддзяў, гнуткія ўшчыльняльныя прыстасаванні, кампенсатары тэмпературных дэфармацый.
СІЛЬЧАНКА Мікалай Уладзіміравіч (н. 4.3.1954, пас. Чырвоны Свет Буда-Кашапёўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. прававед. Д-р юрыд н. (1994), праф. (1995). Скончыў Калінінградскі ун-т (1975). 3 1982 y Гродзенскім ун-це. Навук. працы па праблемах тэорыі і гісторыі бел. дзяржаўнасці, мясц. самакіравання, законатворчасці і развіцця прававых сістэм. Распрацаваў тэорыю вяршэнства закону ва ўмовах падзелу ўлад. Te:. Закон: Пробл. этнмологнн, соцмологан н Л0111КН Мн., 1993; Беларуская дзяржаўнасць. Гродна, І997 (разам з І.А.Баскжом); Проблемы законотворчества н развмтня правовых снстем. Гродно, 1997 (у сааўт.); Гісторыя мясцовага самакіравання на Беларусі. Гродна, 2000 (разам з Н.В.Місарэвіч). І.А.Басюк.
СІЛЙЕВА Ніна Фёдараўна (н. 26.12.1938, Мінск), бел. вучоны ў галіне паталаг. анатоміі. Д-р мед. н. (1990), праф. (1993). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1961 ). 3 1966 y Гродзенскім мед. ун-це. Навук. працы па патамарфалогіі энцэфалітаў, энцэфалапатый плода і нованароджаных, патамарфалогіі органаў зроку, клініка-анат. аналізе ўрачэбных памылак. Te:. Врожденные порокн н аномалнн развнтня глаз / / Тератологня человека: Руководство для врачей. 2 нзд. М., 1991; Патоморфологяя органа зренмя в пермнатальном перноде. М н., 1993 (разам з Ю .Р.Бойка); К л н н іік о анаіочнческнй аналнз врачебных ошвбок. Мн., 1994 (з ім жа).
СІМАБАРСКАЕ ПАЎСТАННЕ, паўстанне ў Японіі ў 1637—38 на п-ве Сімабара (каля г. Нагасакі). Яго ўдзельнікамі былі сяляне, якіх еўрап. місіянеры схілілі да хрысціянства, таму С.п. набыло характар рэліг. руху. На задушэнне С.п. сёгунскі ўрад накіраваў 100-тыс. войска. Паўстанцы (каля 38 тыс. чал.) умацаваліся ў замку Хара, які быў захоплены пасля некалькіх месяцаў аблогі, амаль усе яго абаронцы забіты. С.п. стала падставай для поўнай забароны хрысціянства ў Японіі і ў далейшым — самаізаляцыі краіны. СІМАК0ЎСКАЕ КАМСАМ0ЛБСКАМАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я лікую Айчынную вайну. Дзейнічала ў в. Сімакі Багушэўскага р-на Віцебскай вобл. ў ліп. 1941 — вер. 1943 (кіраўнікі А.А.Нахаеў, А.Н.Ляхоўская). Падпольшчыкі (20 чал.) збіралі зброю і боепрыпасы, трымалі сувязь і супрацоўнічалі з дэсантнай групай Чырв. Арміі (кіраўнік М.А.Кавалёў),
382
СІМАНАЙЦІТЭ
распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбюро. 3 чэрв. 1943 падполле дзейнічала ў кантакце з кіраўніцтвам партыз. брыгады А.Ф.Данукалава і Віцебскага патрыят. падполля. 3-за пагрозы арышту падпольшчыкі пайшлі ў партызаны. СІМАНАЙЦІТЭ (Simonaityté) Ева (23.1.1897, в. Ванагай Клайпедскага пав., Літва — 27.8.1978), літоўская пісьменніца. Нар. пісьменнік Літвы (1967). Друкавалася з 1914. Раманы «Лёс Шымонісаў» (1935, Дзярж. прэмія Літвы 1936), «Апошняе падарожжа Куняліса» (1971) пра трагічныя лёсы літоўцаў Клайпедскага краю, працэс анямечвання ў 18— 19 ст., праблемы нац. самавызначэння. У аповесці «Пікчурнене» (1953), рамане «Вілюс Каралюс» (ч. 1—2, 1939—56, Дзярж. прэмія Літвы 1958) адлюстраваны грамадска-паліт. падзеі пач. 20 ст. Аўтар аўтабіягр. трылогіі «...А было так» (1960), «У чужым доме» (1962), «Незавершаная кніга» (1965), кн. мемуараў «Блізкія гісторыі» (1968) і інш. Яе творам уласціва спалучэнне рэалізму з элементамі рамант. сімволікі, лірызму. Тв:. Рус. пер. — Буше н ее сестры. М., 1955; Вклюс Каралюс. Кн. 1— 2. Вяльнюс, 1961; Судьба Швмоннсов. Вяпьнюс, 1985; ... A было так; В чужом доме; Неоконченная кннra. М., 1973; Последнее путешествне Кунялнса. М., 1974. Л.П.Лапінск.ене.
CIMAHACÉKI, K a м о н, праліў паміж а-вамі Хонсю і Кюсю (Японія). Злучае Унутр. Японскае м. (Сета-Найкай) з Карэйскім прал. Даўж. 21 км, найменшая шыр. 600 м, найменшая глыб. на фарватэры 11 м. Праз С. пабудаваны аўтамабільны мост (1068 м), пад С. — 2 тунэлі з чыгункамі. Парты: Сіманасекі, Кітакюсю, Модзі, Вакамацу, Какура. CIMAHACÉKI, горад y Японіі, на ПдЗ в-ва Хонсю, каля праліва Сіманасекі. Каля 350 тыс. ж. (2001). Разам з г. Кітакюсю (в-aÿ Кюсю) утварае адзіны порт Камон. Берагі праліва злучаны 2 чыг. тунэлямі, аўтамаб. паромам і мостам. Прам-сць: трансп. машынабудаванне, y т.л. верфі; нафтаперапр., хім., цэм., рыбакансервавая. Цэнтр рыбалоўства. CIMAHACÉKCKI ДАГАВ0Р 1895 Заключаны паміж Японіяй і Кітаем 17 крас. ў г. Сіманасекі (Японія) y выніку паражэння Кітая ў япона-кітайскай вайне 1894—95. Паводле яго Кітай адмовіўся ад свайго сюзерэнітэту над Карэяй, перадаў Японіі а-вы Тайвань і Пэнхуледао, Ляадунскі п-аў, выплаціў Японіі кантрыбуцыю, адкрыў для яп. гандлю шэраг кіт. партоў, абавязаўся заюпочыць з Японіяй гандлёвы дагавор (падпісаны ў 1896, даў Японіі тыя ж прывілеі, што і еўрап. краінам). 23.4.1895 Расія, Германія і Францыя запатрабавалі зд Японіі адмовіцца ад анексіі Ляадунскага п-ва. Японія прыняла гэта патрабаванне ў абмен на павышэнне Кітаем кантрыбуцыі.
СІМАНАЎ Канстанцін (Кірыла) Міхайлавіч (28.11.1915, С.-Пецярбург — 28.8.1979), рускі пісьменнік. Герой Сац. Працы (1974). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1938). У Вял. Айч. вайну ваен. карэспандэнт газ. «Красная звезда», удзельнік абароны Магілёва. У 1938, 1950—53 гал. рэдактар «Лнтературной газеты», y 1946—50, 1954— 58 — час. «Новый мнр». У 1946—54 нам. ген. сакратара, y 1954—59 і 1967 сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў СССР. Друкаваўся з 1934. Асэнсаванне
К.М.Сіманаў.
М.К.Сіманаў.
з фронту зрабіў каля Барысава і Оршы (чэрв. 1941), трэці — «Гарачы дзень» — пад Магілёвам (прысвечаны яго абаронцам), дзе на Буйніцкім полі знішчылі 39 ням. танкаў. Абаронцы Магілёва і інш. населеных пунктаў Беларусі — прататыпы многіх вобразаў твораў С., y т.л. верша «Ты памятаеш, Алёша, дарогі Смаленшчыны...». У пасляваен. гады С. часта прыязджаў на Беларусь — y Магілёў (неаднаразова), Брэст, Чавусы, Крычаў і інш. гарады. На рус. мову пераклаў паэму В.Таўлая «Таварыш». На бел. мову вершы С. перакладалі М.Аўрамчык, С.Дзяргай, М.Калачынскі, У.Паўлаў, М.Ракітны, Я.Семяжон, К.Цвірка, У.Шахавец, аповесць «Дні і ночы» — А.Кудравец. На сцэнах бел. т-раў ставіліся яш п’есы «Хлопец з нашага горада», «Рускія людзі». «Чацьвёрты» і інш. На Буйніцкім полі ўстаноўлены мемарыяльны знак С. Тв:. Собр. соч. T. I— 12. М., 1979— 87; Бел. пер. — Дні і ночы. М н., 1979. Л і т В н ш н е в с к а я М.Л. Константнн Снмонов: Очерк творчества. М.. 1966; Л а з a р е в Л. Военвая проза Константіша Сямонова. М.. 1975; Константнн Снмонов в воспомннаннях современннков. М., 1984. К.Р.Хромчанка.
тэмы патрыятызму ў зб. вершаў «Сапраўдныя людзі» (1938), гіст. паэмах «Пераможца» (1937), «Лядовае пабоішча» (1938), «Сувораў» (1939), п’есе «Хлопец з нашага горада» (1941, Дзярж. прэмія СССР 1942). Пра гераізм народа ў барацьбе з фашызмам y зб-ках «Лірычны дзённік», «3 табою і без цябе», «Франтавыя вершы» (усе 1942), п’есах «Рускія людзі» (1942, Дзярж. прэмія СССР 1943) і «Так і будзе» (1944), аповесці «Дні і ночы» (1943— 44, Дзярж. прэмія СССР 1946). Нарысы і артыкулы С. блізкія да маст. апавяданняў. Падзеям вайны прысвечаньі раман «Таварышы па зброі» (1952), трылогія «Жывыя і мёртвыя», «Салдатамі не нараджаюцца» і «Апошняе лета» (1959—71, Ленінская прэмія 1974), аповесць «3 запісак Лапаціна» (1965). 3 твораў пра лёс асобных герояў створана шырокая панарама вайны, летапіс гісторыі народа ў змаганні з фашызмам. Праблемы барацьбы за мір, за прадухіленне новай вайны ў п’есах «Рускае пытанне» (1946, Дзярж. прэмія СССР 1947), «Пад каштанамі Прагі» (нап. 1946), «Чужы цень» (1949* Дзярж. прэмія СССР 1950), кнізе вершаў «Сябры і ворагі» (1948, Дзярж. прэмія СССР 1949). Выступаў як публіцыст, літ. крытык, перакладчык. Успаміны «Вачыма чалавека майго пакалення: Роздумы пра І.В.Сталіна» (апубл. 1988) — лірыка-філас. аповед пра жыццё чалавека і лёс краіны. Па сцэнарыях С. пастаўлены фільмы: «Хлопец з нашага горада» (1942), «Чакай мяне» (1943), «Дні і ночы» (1943— 44), «Бессмяротны гарнізон» (1956), «Нармандыя — Нёман» (1960, з Ш.Спаакам і Э.Трыяле), «Жывыя і мёртвыя» (сер. 1—2, 1964) і інш. У лірыцы, раманах, нарысах, дзённікавых запісах «Розныя дні вайны» (1975) С. шырока адлюстравана Беларусь. Першыя два рэпартажы
СІМАНАУ Мікалай Канстанцінавіч (4.12.1901, г. Самара, Расія — 20.4.1973), расійскі акцёр. Нар. арт. СССР (1950). Герой Сац. Працы (1971). Вучыўся ў Петраградскай AM (1919—22). 3 1924 (з перапынкам) акдёр Ленінградскага т-ра драмы імя А.Пушкіна. Мастацтва С. адметнае высокай. героіка-рамантычнай адухоўленасцю: Механошаў («Канец Крыварыльска» Б.Рамашова), Вяршынін («Браняпоезд 14-69» У.Іванава), Хлебнікаў («Персанальная справа» А.Штэйна). Сярод роляў класічнага рэпертуару: Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога), Сальеры («Моцарт і Сальеры» Пушкіна), Матыяс Клаўзен («Перад захадам сонца» Г.Гаўптмана) і інш. 3 1924 здымаўся ў кіно: «Чапаеў» (1934), «Пётр I» (1937—39), «Сталінградская бітва» (1949), «Авадзень» (1955) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1941, 1947, 1950. Дзярж. прэміі Расіі 1973. Літ.: Ц н м б а л М.. 1973.
С. Ннколай Снмонов.
СІМАНАЎ Рубен Мікалаевіч (1.4.1899, Масква —5.12.1968), расійскі акдёр, рэжысёр, педагог. Нар. арт. СССР (1946). Вучыўся ў Маск. ун-це (1918). 3 1919 y драм. студыях. Вучань Я.Вахтангава. Акцёр, з 1924 рэжысёр, з 1939 гал. рэжысёр Т-ра імя Вахтангава. Выкладау y Тэатр. вучылішчы імя Шчукіна (з 1946 праф.). Сярод роляў: Відэ-кароль («Карэта святых дароў» П.Мерыме), Бенядзікг («Многа шуму з нічога» У.Шэкспіра), Даменік Сарыяна («Філумена Мартурана» Э.Дэ Філіпа), Сірано («Сірано дэ Бержэрак» Э.Растана) і інш. Паставіў «Інтэрвенцыю» Л.Славіна (1933), «Фронт» А.Карнейчука (1942), «Фама Гардзееў» паводле М.Горкага (1956), «Конармію» І.Бабеля (1966) і інш. Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэміі СССР 1943. 1947, 1950. Ленінская прэмія 1967.
СІМАНАЎ Сяргей Гаўрылавіч (4.10.1894. в. Фядотава Уладзімірскай вобл., Расія — 1986), савецкі канструктар стралк. зброі. Герой Сац. Працы (1954). Засл. вынаходнік РСФСР (1964). 3 1929 на кулямётным з-дзе (нач. цэха, канструктар, кіраўнік эксперым. майстэрні). Сканструяваў ручны кулямёт і 15-зарадную аўтам. вінтоўку, якая была прынята на ўзбраенне ў 1936. Стварыў 14,5-міліметровае процітанкавае самазараднае ружжо (1941), самазарадны карабін (1945). Дзярж. прэміі СССР 1942, 1949. СІМАНАЎ Юрый Іванавіч (н. 4.3.1941, г. Саратаў, Расія), расійскі дырыжор, педагог. Нар. арт. СССР (1981). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1965, 1968). 3 1969 дырыжор, з 1970 гал. дырыжор Вял. т-ра ў Маскве. У 1985—89 маст. кіраўнік і гал. дырыжор арганізаванага ім Дзярж. Малога сімф. аркестра СССР. Адначасова ў 1978—91 выкладаў y Маскоўскай кансерваторыі (з 1985 праф.). 3 1994 муз. дырэюгар Бельгійскага нац. аркестра, пастаянны запрошаны дырыжор аркестра Венгрыі. 3 1998 узначальвае Акад. сімф. аркестр Маскоўскай філармоніі. Сярод пастановак y Вял. т-ры: оперы «Руслан і Людміла» М.Глінкі, «Пскавідянка» М Рымскага-Корсакава, «Золата Рэйна» Р.Вагнера, «Так робяць усе» В.А.Моцарта, «Замак герцага Сіняя Барада» Б.Бартака, балеты «Пятрушка» і «Жар-птушка» І.Стравінскага, «Ганна Карэніна» Р.Шчадрына, «Залаты век» Дз.Шастаковіча. Ставіў оперы ў т-ры «КовентГардэн» і інш. 1-я прэмія Міжнар. конкурса аркестравых дырыжораў (1968, Рым). Л.А.Шымаповіч.
бачанні. Друкуецца з 1948. Піша на рус мове. Першая кніга паэзіі — «Вясновая казка» (1959). У паэт. зб-ках «Чэрвеньрака» (1962), «Раўнадзенства» (1966), «Мінуты» (1969), «Станцыя трывогі і любові» (1972), «Пісьмо табе» (1975), «Сустрэчныя цягнікі» (1978), «Сілуэты дзён» (1981), «Верасні» (1990) памяць мінулай вайны, роздум пра сённяшні дзень, філас. асэнсаванне мінулага і сучаснага. Кнігі нарысаў і эсэ «Падарожная Аляксандра Пушкіна» (1977), «Праз даль часоў» (1984) пра вядомых людзей, чые жыццёвыя і творчыя шляхі праходзілі праз Беларусь. Піша для дзяцей (зб-кі вершаў «Чароўны луг», 1959; «Зялёны конік», 1968). Аўтар тэлеп’ес «Якаў Свярдлоў» (паст. 1963), «Восеньскі букет. І.Рэпін y Здраўнёве» (паст. 1964), сцэнарыяў тэлефшьмаў. Перакладае на рус. мову творы бел. паэтаў. Асобныя яго вершы пакладзены на музыку. Тв:. Нзбранное. Мн., 1995; Солнечный хмель. Мн., 1982; Ммею честь прннадлежать. Внтебск, 1999; Душа эа облако цеплялась. Лнрнка любвн. Внтебск, 2001; Мой Шагал, шш Полет любвн: Стнхм, переводы Внтебск, 2001 .
СІМАН0ЎСКІ Іосіф Бенцыянавіч (24.4.1892, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 8.10.1967), бел. бібліятэказнавец, бібліёграф, перакладчык. Засл. дз. культ. Беларусі (1957). Скончыў Бернскі ун-т (1914; Швейцарыя). У 1918—21 заг. Бабруйскай гар. б-кі. У 1922—37, 1944—61 дырэктар Дзярж. б-кі БССР імя Леніна, y 1937—41 — Навук. мед. б-кі Беларусі. Выкладаў y Маскоўскім бібліятэчным (1942—44) і Мінскім пед. (1944—57) ін-тах. Аўтар прац па тэорыі і методыцы бібліятэказнаўства. На бел. CIMAHÉHKA Васіль Андрэевіч (8.1.1935, мову перакладаў творы Г.Гейнэ, А.Міцс. Біеўцы Палтаўскай вобл., Украіна — кевіча, на рус. — Э.Верхарна. 14.12.1963), украінскі паэт. Скончыў К.ІТв: Белорусская советская бнблнографня. еўскі ун-т (1957). Друкаваўся з 1962. Аў- Ч. I. Мн., 1965. тар зб-каў вершаў «Цішыня і гром» СІМАХ/Я (грэч. syminachia ад syn разам (1962), «Зямное прыцяжэнне» (апубл. + machomai ваюю), y Сгаражытнай Грэ1964), «Вершы» (апубл. 1966), «Лебедзі цыі ваенны саюз, які заключаўся паміж мацярынства» (апубл. 1981), зб. апавяд. полісамі. Першыя С. ўзніклі ў 6 ст. да н.э. «Віно з руж» (апубл. 1965). Пісаў нары- Полісы-саюзнікі абавязваліся разам вессы, публіцыст. артыкулы, вершы для ці ваен. дзеянні, мелі агульную казну, дзяцей. Паэзія С. адметная лірызмам, шэраг органаў кіравання (напр., сігуманіст. пафасам. На бел. мову асоб- нод — агульнасаюзны сход, сінедрыныя вершы С. пераклалі Д.Бічэль-Заг- ён — савет прадстаўнікоў полісаў-саюзнетава, С.Законнікаў, М.Мінчанка, нікаў), вырашалі разам агульныя спраВ.Рагойша, М.Федзюковіч, У.Шахавец. вы. Фармальна ўсе члены С. захоўвалі Тв:. Бел. пер. — y кн.: Ад круч дняпроўпоўную аўтаномію, але фактычна больш скіх. Мн., 1983. слабыя ўдзельнікі дагавора павінны быСІМАНІЧЫ, вёска ў Лельчыцкім р-не лі адмаўляцца ад самастойнай знешняй Гомельскай вобл., на р. Свінавод. палітыкі і траплялі ў залежнасць ад поЦэнтр сельсавета і камунальнага с.-г. ліса, які ўзначальваў С. Найб. вядомыя унітарнага прадпрыемства. За 22 км на С.: на чале са Спартай (Пелапанескі саПнЗ ад г.п. Лельчыцы, 229 км ад Гоме- юз), Афінамі (Дэлоскі саюз), Фівамі (Беля, 75 км ад чыг. ст. Ельск. 907 ж., 338 атыйскі саюз), Мегалопалем (Аркадскі двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом саюз), Ахейскі саюз, Эталійскі саюз і культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Карынфскі саюз. Богаяўленская царква. Брацкая магіла СІМБІЁЗ (ад грэч. symbiosis сумеснае сав. воінаў. жыццё), сумеснае існаванне арганізмаў розных сістэматычных CIMAHÔBI4 Давід Рыгоравіч (н. (сімбіёнтаў) 26.6.1932, г. Нароўля Гомельскай вобл.), груп. Тэрмін увёў ням. батанік Г.А. дэ Бары (1879). Бывае а б л і г а т н ы С., бел. паэт. Скончыў БДУ (1955). Працаваў настаўнікам, y газ. «Віцебскі рабо- калі 1 з арганізмаў (ці 2) знаходзяцца ў чы», y 1961—94 на Віцебскім абл. тэле- цеснай залежнасці ад другога і сама-
СІМВАЛ_________________ 383 стойнае існаванне немагчыма, і ф a к у л ь т а т ы ў н ы С. — калі кожны з арганізмаў пры адсутнасці партнёра можа жыць самастойна. Па характары адносін паміж партнёрамі выдзяляюць тыпы (формы) С.: каменсалізм, мутуалізм, паразітызм. Паміж імі магчымы пераходы, шэраг градацый і пераходных станаў. Асновай для ўзнікнення С. могуць быць трафічныя (кармленне аднаго з партнёраў за кошт другога нявыкарыстанымі рэшткамі корму, прадуктамі стрававання або яго тканкамі), прасторавыя (пасяленне на паверхні або ўнутры цела другога, сумеснае выкарыстанне норак, домікаў, ракавін) і інш. тыпы ўзаемаадносін. С. можа быць на ўзроўні шматклетачных арганізмаў і асобных клетак (унутрыклетачны С.)- У адносіны С. могуць уступаць расліны з раслінамі, расліны з жывёламі, жывёлы з жывёламі, расліны і жывёлы з мікраарганізмамі, мікраарганізмы з мікраарганізмамі.
СІМБІРЦАЎ Васіль Мікалаевіч (14.1 1901, С.-Пецярбург — 1982), расійскі архітэктар. Нар. архітэктар СССР (1975). Скончыў Маскоўскі вышэйшы маст.-тэхн. ін-т (1928). Выкладаў y Валгаградскім ін-це інжынераў rap. гаспадаркі (1955—59). Удзельнік пасляваен. аднаўлення і буд-ва Валгаграда (гал. архітэктар y 1944—59), праектавання яго асобных раёнаў і збудаванняў (Алея герояў, пл. Паўшых змагароў і інш., усе ў сааўт.). Адзін з аўтараў праектаў будынка Т-ра Сав. Арміі ў Маскве (пабудаваны ў 1934—40), забудовы жылога раёна Другая Рэчка ва Уладзівастоку (1960-я г.). Дзярж. прэмія СССР 1951. С/МВАЛ (ад грэч. symbolon знак, апазнавальная прыкмета), універсальны вобраз, знак, які ўвасабляе пэўную ідэю. Ствараецца чалавекам y працэсе пазнання рэчаіснасці і развіцця культуры. Форма С. не мае непасрэднай сувязі з адлюстраваным ім зместам. У адрозненне ад інш. відаў знакаў С. мае пачуццёва-наглядную форму, a сувязь паміж формай і закладзеным y ёй сэнсам не з’яўляецца адвольнай. У маст. культуры С. з’яўляецца адным з гал. сродкаў выяўлення духоўных і эстэт. каштоўнасцей, аўтарскай мадэлі свету. На пэўных этапах развіцця мастацтва С. прэваліравалі ў маст. мове (напр., сярэдневяковае мастацтва, сімвалізм). У адрозненне ад алегорыі С. не мае рацыянальнай формулы, разлічанай на адназначную трактоўку. Сэнсавая структ тура С. шматзначная і прадугледжвае актыўнае ўспрыняцце суб’ектам. Праблема С. разглядалася ўжо ў ант. філасофіі (Платон). У сярэдневяковай філасофіі навакольнае асяроддзе тлумачылася як С. сутнасці Бога (Псеўда-Дыянісій Арэапагіт). Эстэт. асэнсаванне С. прапанавана тэарэтыкамі ням. рамантызму, якія проціпастаўлялі С. алегорыі (Ф.Шэлінг, Ф.Крэйцэр) і бачылі ў ім аснову паэт. творчасці (Ф.Шлегель). Рацыяналістычную трактоўку
СІМВАЛ ВЁРЫ, кароткі збор догматаў рэлігійных, якія складаюць аснову веравучэння пэўнай рэлігіі. Агульнахрысц. (Нікея-Царградскі) С.в. складзены айцамі царквы, замацаваны на Нікейскім (325) і Канстанцінопальскім (381) усяленскіх саборах, уключае 12 частак аб трыадзінстве Бога, аб Хрысце як зямным увасабленні Бога, другім прышэсці на зямлю, выратавальнай місіі царквы, неабходнасці хрышчэння, веры ва ўваскрэсенне памерлых, страшным судзе і інш. Свае С.в. распрацоўвалі асобныя хрысц. плыні (монафізіты, нестарыяне і інш.). Зах.-хрысц. царква ў 589 дапоўніла С.в. філіёкве (догмат ад зыходжанні Св. Духа і ад Бога-Айца, і ад Бога-Сына), што паслужыла адной з падстаў для падзелу цэркваў. Падрабязнае тлумачэнне С.в. даецца ў катэхізісах, катэхізічных павучаннях, «спавяданні веры».
сімвал, які пры гэтым пазбаўляецца канкрэтнасці, дакладнасці, «празрыстасці» зместу, робіцца полісемічным, не паддаецца аднаварыянтнай дэшыфроўцы. У выніку замест апісальнай мовы стваралася мова сугестыўная, г.зн. вобразна-сімвалічнае спасціжэнне таемных сутнасцей быцця адбываецца праз інтуіцыю, унушэнне, паэт. «магію». Сімвалісты распрацоўвалі ўспрынятую ад рамантыкаў ідэю сінтэзу мастацтваў, услед за Ш.Бадлерам кіраваліся прынцыпам «адпаведнасцей», заснаваным на зрокавых, слыхавых, фарбавых, вербальных асацыяцыях, на аналогіях гукаў, пахаў, колераў, вобразаў. С. стаў асновай узнікнення сюррэалізму, «тэатра абсурду». У л і т а р а т у р ы пачаў складвацца ў 1860—70-я г., яго светапогляднае абгрунтаванне прыпала пераважна на 1880—90-я г. (цыкл нарысаў «Праклятыя паэты» П.Верлена, «Літаратурны маніфест. Сімвалізм» Ж.Марэаса, працы «Сімвалісцкае мастацтва» Ж.Ванора, «Нямецкія рамантыкі і французскія сімвалісты» Ж.Тарэля, «Трактат пра Нарцыса. Тэорыя сімвала» А.Жыда і інш.). Папярэднікам С. лічыцца Бадлер. Сфарміраваўся С. найперш y франц. л-ры (Верлен, А.Рэмбо, С.Малармэ, Латрэамон, А. дэ Рэнье, Жыд, П.Валеры, П.Кладэль), y рознай ступені развіўся ў л-рах бельгійскай (М.Метэрлінк, Э.Верхарн), аўстр. (Р.М.Рыльке, Г. фон Гоф-
СІМВАЛІЗМ (франц. symbolisme ад грэч. symbolon знак, сімвал), літаратурнамастацкі кірунак канца 19 — пач. 20 ст. Узнік y выніку агульнага крызісу еўрап. свадомасці, узыходзіць да эстэтыкі рамантызму. Філас. падмуркам паслужылі вучэнне Платона аб проціпастаўленні ідэальнага свету («свету ўяўленняў») і матэрыяльнага («свету рэчаў»), філас. тэорыі І.Канта, А.Шапенгаўэра, Э.Гартмана, Ф.Ніцшэ, навук. адкрыцці псіхолагаў і псіхафізіёлагаў з іх увагай да пазасвядомага. Аб’ектыўна С. адмаўляў філасофію пазітывізму і яго маст. рэалізацыю натуралізм. Асн. прызначэнне мастацтва сімвалісты бачылі ў пазнанні Абсалюту, Вечнасці, трансцэндэнтнай Красы, што здзяйсняецца творцам праз
мансталь), ням. (Ніцшэ, С.Георге), нарв. (Г.Ібсен), польскай (С.Пшыбышэўскі), рус. (В.Брусаў, А.Блок, Ф.Салагуб, К.Бальмонт, А.Белы, Дз.Меражкоўскі, З.Гіпіус, І.Аненскі, В.Іванаў). Сімвалісты часта звярталіся да стараж. і сярэдневяковых сюжэтаў, увялі «свабодны верш», ці верлібр, шырока выкарыстоўвапі прынцып цыклізацыі вершаў. Вял. ўвагу яны аддавапі рытму, меладычнасці, напеўнасці, музычнасці верша, што збліжае С. з імпрэсіянізмам. Часта С. y аднаго аўтара і нават y адным творы спалучаецца з імпрэсіянізмам, эстэтызмам, натуралізмам, неарамантызмам. У выяўленчым мастацт в е (пераважна ў жывапісе і графіцы)
384 _________________ с ім в а л С. прапанаваў Г.Гегель, які разглядаў С. пераважна ў якасці знака. Прыхільнікі псіхааналізу трактуюць С. як форму выяўлення псіхапаталагічнага сімптому асобы (З.Фрэйд) ці ўстойлівых форм калектыўнага бессвядомага — архетыпаў (К.Г.Юнг). Ням. філосаф Э.Касірэр пашырыў змест паняцця С. і разглядаў y якасці сімвалічных усе формы дзейнасці чалавека (мову, рэлігію, мастацтва і навуку). В.М.Пешкаў.
узнік і развіваўся пад уплывам аднайм. літ. кірунку, зазнаў уплывы містычных і спірытуалістычных вучэнняў, дэкадэнцтва. У пошуках новага, неалегарычнага спосабу выяўлення эстэт. ідэалу імкнуўся даследаваць і адлюстроўваць няўлоўныя сэнсавыя адценні і псіхічны стан чалавека, яго непарыўную сувязь з прыродай, праяўленні звышнатуральных сіл, якія кіруюць лёсам. Адзінай стылістычнай сістэмы не распрацаваў, развіваўся ў рэчышчы асн. маст. кірункаў. Вытокі С. ў творчасці прэрафаэлітаў. Развіўся ў творчасці Г.Маро, А.Рэдона, П.ГТюві дэ Шавана, П.Гагена (Францыя), М.Клінгера (Германія), Э.Мунка (Нарвегія), Э. Бёрн-Джонса (Вялікабрытанія), А.Бёкліна (ІІІвейцарыя), Дж.Сеганціні (Італія), М.Чурлёніса (Літва), Л.Бакста, В.Барысава-Мусатава, А.Бенуа, І.Білібіна, В.Васняцова, П.Кузняцова, М.Рэрыха, М.Урубеля (Расія), мастакоў групы «Набі» і інш. У т э a т р ы С. узнік y Францыі (сгудыйныя т-ры сімвалісцкага кірункў ў Парыжы), распаўсюдзіўся ў Германіі і інш. краінах Зах. Еўропы, y пач. 20 ст. — y Расіі. Ідэі С. ў драм. творах Метэрлінка і Верхарна (Бельгія), А.Стрындберга (Швецыя), Пшыбышэўскага (Польшча), позняй творчасці Ібсена (Нарвегія), А.Блока, Іванава, Салагуба, Л.Андрэева (Расія). У драме слова ўспрымалася як матэрыяльная катэгорыя, асаблівая ўвага аддавалася падтэксту, недагаворкам герояў, іх маўчанню. У сцэн. мастацтве асн. намаганні скіроўваліся на дасягненне сінтэзу розных мастацтваў: муз., выяўл., пластычнага, якім адводзілася вял. месца ў спектаклі. Характэрна імкненне да стылізацыі драм. форм мінулЛга (стараж.-грэч. трагедый, сярэдневяковых містэрый і міракляў), устанаўленне на сцэне поўнага дыктату рэжысёра — паэт. атмасферу ў спектаклі прапаноўвалася ўзмацніць заменай акцёра марыянеткамі. С. праявіўся ў творчасці рэж. А.Апія (Швейцарыя), Г.Крэга (Англія), Г.Фукса і часткова М.Райнгарта (Германія), на асобных этапах творчасці У.Меерхольда (Расія) і інш. У л-ры і мастацтве Беларусі С. не склаўся ў самаст. кірунак, аднак паўплываў на іх развіццё. У пач. 20 ст. творы рознанац. прадстаўнікоў С. актыўна абмяркоўваліся ў бел. друку (газ. «Мннскмй лмсток», «Северо-Западный край», «Мннскмй курьер», «Голос провмнцнн», «Мннское эхо», «Полесье», «Беларусь» і інш.)- Мела месца вульгарна-сацыялагічнае тлумачэнне С. і памяркоўнае, дыферэнцыраванае стаўленне да яго. Найбольш эстэтыка С. паўплывала на творчасць М.Багдановіча, які яшчэ ў гімназічных паведамленнях звяртаўся да праблем, звязаных з новым кірункам («Новыя павевы ў літаратуры», «Сучасная літаратура і народны дух», «Сімвалізм і дэкадэнцтва»). Ён уважліва ставіўся да новых выданняў сімвалісцкай паэзіі, пераклаў на бел. мову творы Верлена (22 вершы), Верхарна (урывак «Паўстанне»), асобных рус. сімвалістаў.
Філас.-эстэт. прысутнасцю С. адметны яго паэт. цыкл «Думы» («Мы доўга плылі ў бурным моры...», «Мне снілася», «ІІІмат y нашым жыцці ёсць дарог...» і інш ), вершы, што суадносяцца з творчасцю Верлена, Ібсена, Бальмонта, Блока. Рысы С. выявіліся і ў творах Я.Купалы, З.Бядулі, К.Буйло, М.Гарэцкага, У.Жьілкі, y літ. спадчыне ЯДраздовіча, y творчасці пісьменнікаў бел. эміграцыі (Н.Арсеннева, А.Салавей, Я.Юхнавец). Элементы. сімвалісцкай эстэтыкі ў розных формах праявіліся і ў сучаснай бел. л-ры (А.Разанаў, А.Кірвель і інш.). У бел. сцэн. мастацтве выкарыстоўваліся асобныя рысы і вобразна-маст. сродкі С. У пач. 20 ст. рас. тэатр. калектывы ставілі на Беларусі творы Андрэева, Ібсена і інш. Маст. сімвалы ўласцівы і відовішчам масавых дзействаў («Праца і капітал», паст. 1.5.1921 Е.Міровіча, Л.Літвінава і Бейтлера на Мінскім трэку). Прыёмы С. (наданне першаступеннага значэння пластыцы, музыцы, святлу ў спектаклі, стварэнне ў ім паэт. атмасферы, перадача метафарычнай знакавасці) актыўна выкарыстоўваюцца дпя пашырэння выяўл. сродкаў сцэн. мастацтва рэжысёрамі В.Катавіцкім («За зачыненымі дзвярыма» Ж.П.Сартра ў Дзярж. маладзёжным т-ры, 1992), М.Труханам («Распад» паводле У.Шэкспіра 'ў Мінскім драм. т-ры «Дзе-Я?», 1997), В.Раеўскім («Чор-
Да арт. Сімвалізм Э.Б ё р н-Д ж о н с : фартуны. 1883.
13. Зак. 321.
Кола
ная панна Нясвіжа» А.Дударава ў Нац. т-ры імя Я.Купалы, 2000), В.Баркоўскім («Зямля» паводле твораў Я.Коласа ў Нац. т-ры імя Я.Коласа, 2001) і інш. Літ:. К о н a н У.М Развіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 гг.). Мн., 1968; Я г о ж. Проблемы нскусства н эстетнкн в обшественной мыслн Белоруссмн начала XX в. Мн., 1985; О б л о м я е в с к я й Д.Д. Французскнй сямволнзм. М„ 1973; Е р м н л о в а Е.В. Теорня м образный мяр русского сямволнзма. М., 1989; Б е л ы й А. Свмволнзм как ммропоннманне. М.. 1994; В а с ю ч э н к а П. Славянскі сімвалізм: Нац.-адметнае і агульнае. Мн., 1998; Л я в о н а в а Е.А. Плыні і постаці: 3 гісторыі сусвет. літ. другой паловы XIX—XX стст. Мн., 1998; Т а р а с ю к Л.К. Мастацкія кірункі і плыні ў беларускай паэзіі XIX — пачатку XX ст. Мн., 1999; C a s s o u J. Encyklopedia symbolizmii: Przekl. z fr. Warszawa, 1992. ЕА.Лявонава, А.В.Сабалеўскі.
СІМВАЛЫ ХІМІЧНЫЯ, ГЛ. Знакі
385
сіМЕНОн
валічнай сістэмы; умовы супрацьстаўлення элементаў чужародных сімвалічных сістэм. Асн. прынцып С. — выкарыстанне прыёмаў і падыходаў сістэмнага аналізу. Гал. задача С. — выяўленне ступені скажэння значэння сімвалаў на кожным сістэмным падраздзеле (элементным, структурным і сістэмным). Часам y якасці сіноніма «C.» выкарыстоўваюць тэрміны «сімбалогія», «сімвалазнаўства», «сімволіказнаўства». А.Р.Жаўняк, І.І.Мячыкава.
Х І-
М ІЧ Н Ы Я .
CIMBÔJIIKA, 1) арганізаваная сістэма сімвалаў, створаная чалавекам для спрашчэння перадачы інфармацыі. Характэрна для кожнай сферы матэрыяльнага і духоўнага свету чалавека: С. мовы, жэстаў, мастацтва, абрадаў, міфаў, паданняў, гульні, магіі і да т.п. Чалавек выступае ў якасці кіраўніка і каардынатара структурнай цэласнасці і функцыянальнасці С. У кожным грамадстве яна фарміруецца на пэўным этапе гіст. развіцця ў адпаведнасці з базавымі прынцыпамі канструявання ў грамадскай свядомасці касмалагічных і антрапалагічных вобразаў, уяўленняў пра мікра- і макракосм. С. падпарадкоўваецца прынцыпам паслядоўнасці (стварэнне на аснове аднолькавых перадумоў і матываў, агульных навук., эстэт. і этычных установак, што пануюць y грамадстве, сімвалаў, сінанімічных па змесце і форме), несупярэчнасці (адсутнасць сімвалаў, што маюць некалькі значэнняў, y т.л. процілеглых адно аднаму), усеагульнасці, абумоўленай сімвалічнай прыродай чалавечай культуры і заснаванай на неабходнасці мінімізацыі затрат пры апрацоўцы інфармацыі. На кожным з падраздзелаў С. (элементным, структурным, сістэмным) сімвал набывае семантычныя, стылістычныя і сэнсавыя нагрузкі. Чым больш строгая і менш скажоная сувязь паміж сімвалам і сутнасцю, якую ён сімвапізуе, тым вышэй роля семантычнага зместу ў функцыянальнай накіраванасці С. (напр., магічная і навук. С.). Чым больш складаныя і выразныя фармальныя якасці сімвала, тым вышэй значэнне стылістычных параметраў С. (напр., С. мастацтва і міфалогіі). Дамінаванне сэнсавага зместу сімвала выяўляецца ў дакладным адлюстраванні ў С. сац. норм і арыенціраў (напр., С. этыкету, рытуалаў, геральдыкі і інш.). Семантычная нагрузка С., адрозненне ад стылістычнай і сэнсавай, менш рухомая і з развіццём грамадства фактычна не мяняецца. 2) Навука, якая вывучае эвалюцыю семантыкі сімвалаў. Гал. праблемы С. — прырода сімвала; дынаміка ўзаемадзеяння сімвалаў y межах пэўнай сім-
Ж.Сіменон.
СІМЕІЗ, прыморскі кліматычны курорт y Крыме, на ПдЗ ад г. Ялта, Украіна. Клімат субтрапічны міжземнаморскага тыпу. Прыродна-кліматычныя асаблівасці станоўча ўплываюць на правядзенне клімататэрапіі хворых на туберкулёз (профіль курорта). Санаторыі, дамы адпачынку, драбнагалечны пляж, вял. парк з вечназялёнымі дрэвамі і кустамі. Купальны сезон з чэрв. па кастрычнік. CIMEHÔH (Simenon) Жорж (13.2.1903, г. Льеж, Бельгія — 4.9.1989), французскі пісьменнік. Чл. Бельг. каралеўскай акадэміі (з 1952). 3 1922 жыў y Францыі, з 1955 — y Швейцарыі. Падарожнічаў па Еўропе і Афрыцы, займаўся журналістыкай. Як пісьменнік фарміраваўся пад уплывам рус. л-ры. Друкаваўся з 1919. Славу прынеслі дэтэктыўныя раманы з сусв. вядомым героем камісарам Мегрэ; «Запіскі Мегрэ» (1950), «Мегрэ падарожнічае» (1958), «Мегрэ і бадзяга» (1963), «Мегрэ сумняваецца» (1968), «Мегрэ і мсье Шарль» (1972) і інш. У сац.-псіхал. раманах «Дом на канале» (1933), «Негрыцянскі квартал» (1935), «Бруд на снезе» (1948), «Браты Рыко» (1952), «Сын» (1957), «Прэзідэнт» (1958), «Турма» (1968), «1 ўсё ж такі арэшнік зелянее» (1969) і інш. выкрываў расізм і галечу, каланіялізм і фашызм. Яго проза адметная ўважлівым стаўленнем да дэталі, дакладнай матывацыяй паводзін персанажаў, іх моўнай індывідуалізацыяй, псіхалагізмам y спалучэнні з займальнай інтрыгай і сюжэтным дынамізмам. Аўтар цыкла ўспамінаў «Я дыктую» (т. 1—21, 1975—81), літ.-крытычных прац, аўтабіягр. кніг, аповесцей і апавяданняў. Некат. яго творы экранізаваны. На бел. мову асобньм творы С. пераклалі Н.Мацяш, А.Асташонак.
386
СІМЕНС
Тв.. Бел. пер. — Першая справа Мегрэ. Мн., 1982; Пад страхам смерці: Раман, аповесці. Мн., 1992; Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1— 20. М., 1991. Л і т Ш р a й б е р Э.Л. Жорж Снменон: Жмзнь м творчество. Л., 1983. Е.А.Лявонпвп.
СІМЕНС (Siemens) Эрнст Вернер (13.12.1816, г. Гераэн, Германія — 6.12.1892), нямецкі электратэхнік і прамысловец. Чл. Берлінскай АН (1874). Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1882). Скончыў Берлінскае артыл. інж. вучылішча. Атрымаў патэнт на ўдасканалены тэлегр. апарат (1847). У 1853—56 прымаў удзел y буд-ве тэлегр. ліній y Расіі, кіраваў стварэннем першай трамвайнай лініі на прамысловай выстаўцы ў Берліне (1879). Займаўся пытаннямі моцнатокавай электратэхнікі (эл. асвятленне, трамвай, электрастанцыі і інш ). Сканструяваў шэраг эл.-тэхн. прыстасаванняў і прылад (ртутны эталон супраціўлення, селенавы фатометр і інш.). Заснаваў эл.тэхн. канцэрны «Сіменс і Гальске», «Сіменс і Шукерт» і інш. Яго імем названа адзінка эл. праводнасці — сіменс.
ляпшэннем мясц. парод. Адна з найб. пашыраных парод y свеце. Выкарыстоўвалася пры вывядзенні роднасных (сіменталізаваных) груп буйн. par. жывёлы (у Германіі — флэкфі, y Францыі — манбельярдская, y Венгрыі — венгерская пярэстая і інш.); y СССР — бястужаўскай, чырв. тамбоўскай, сычоўскай парод. Паводле целаскладу існуе некалькі пародных груп: груба- і тонкакасцявыя, высака- і нізканогія і інш. Маса быкоў 800— 1100, кароў 550—600 кг. Масць палева-пярэстая, зрэдку чырв.-пярэстая. Сярэдні гадавы надой 3500—4000 кг, тлустасць малака 3,8— 3,9%. Мясныя якасці здавальняючыя (забойны выхад каля 60%).
«СІМЕНС» (Siemens), буйная транснацыянальная карпарацыя Германіі па вырабе электроннага, энергасілавога, электратэхнічнага, мед., вайск і інш. абсталявання. Засн. Э.В Сіменсам y Берліне ў 1847. На 1.1.2001 на прадпрыемствах «С>, якія знаходзяцца ў 190 краінах свету, працавала больш за 440 тыс. чал. У 1999/2000 фін. годзе грашовае абарачэнне карпарацыі склала 78,4 млрд. еўра, прыбытак — 3,4 млрд. Каля 70% даходу атрымана ад аперацый, якія вядуцца за межамі Германіі. СІМЕНТАЛЬСКАЯ ПАР0ДА (ад ням. Simmental Зіментальская даліна), парода буйн. par. жывёлы малочна-мяснога кірунку. Выведзена ў Швейцарыі па-
СІМЕТРЫЯ ў ф і з і ц ы, незалежнасць фіз. сістэм і з’яў, a таксама прастораў, y якіх існуюць матэрыяльныяі аб’екты і працякаюць рэальныя працэсы, ад пэўных аперацый над імі (зрухаў, | паваротаў, адбіццяў, перастановак і інш.). Матэматычна ўласцівасці С. адпавядаюць інварыянтнасці фіз. тэорый (ураўненняў руху і станаў, фіз. законаўі 1 інш.) адносна пераўтварэнняў С , якія ў сукупнасці вызначаюць адпаведныя групы С.
СІМЕТРЫЯ ў г е а м е т р ы і , уласцівасць геаметрычнай фігуры пры вызначаных пераўтварэннях (зменах свайго становішча) сумяшчацца з самой сабой так, што не ўсе яе пункты займаюць першапачатковае месца ў прасторы.
Ідэі і прынцыпы С. адыгрываюць канструктыўную ролю пры пабудове фіз. тэорый. Напр., спец. адноснасці тэорыя — па сутнасці фіз. тэорыя С. прасторы і часу. Выразы аператараў фіз. велічынь y квонтавай механіцы вызначаюцца праз генератары груп С. Класіфікацыя элементарных чосціц заснавана на ўліку і выкарыстанні геам. (прасторава-часавай) і ўнутранай (ізатапічнай, унітарнай i j інш.) С. Для тэорый узоемадзеянняў элементарных часціц абавязковай з ’яўляецца інварыянтнасць адносна Лорэнца пераўтварэнняў і пераўтварэнняў адпаведнай дынамічнай С. (гл. Калібровачная інварыянтнасць). Паслядоўны ўлік уласцівасцей С. дазволіў абгрунтаваць справядлівасць законаў захавання фіз. велічынь (гл. Нётэр тэарэма) паводле схемы: С. — інварыянтндсць — закон захавання (напр., аднароднасць часу — інварыянтнасць тэорыі адносна зрухаў пачатку адліку часу — закон захавання энергіі). У квантавай фізіцы разглядаюцца таксама дыскрэтныя С.: зарадавае спалучэнне, прасторавая інверсія і абарачэнне часу (гл. Людэрса — Паўлі тэарэма). Важнае значэнне мае вывучэнне магчымых парушэнняў С. ў фіз. сістэмах. Адкрыцці парушэнняў прасторавай і камбінаванай С. сталі вызначальнымі для пабудовы тэорыі слабых (электраслабых) узаемадзеянняў. 3 парушэннямі сферычнай С. ў атаме за кошт узаемадзеяння электронаў з эл. ці магн. полем звязана адпаведнае расшчапленне спектральных ліній (гл. Зеемана з ’я ва, Штарка з ’ява). Фіз. С. — аснова класіфікацыі крышталёў (гл. Сіметрыя крышталёў), выкарыстоўваецца ў даследаваннях па оптыцы і акустыцы крышталёў, пры пабудове агульнай тэорыі аптычнай анізатрапіі (гл. Каварыянтныя методы), a таксама ў атамнай, малекулярнай і ядз. спектраскапіі. Літ.: В н г н е р Е. Этюды о сммметрмн: Пер. с англ. М., 1971; Ф е д о р о в Ф.Н. Теорня гнротропмн. Мн., 1976; Я г о ж. Группа Лоренца. М., 1979; Б о г у ш А.А. Очеркн по нсторнн фнзнкм мнкроммра. Мн., 1990. А.А.Богуш.
Віды С. на плоскасці: С. а д н о с н а п р a м о й (восі С.) пры люстраным адбітку (кожнаму пункту фігуры адпавядае іншы пункт гэтай фігуры на перпендыкуляры да дадзенай прамой на той жа адлегласці ад яе), напр., круг сіметрычны адносна кожнай прамой, якая праходзіць праз яго цэнтр; С. a д н о с н а п у н к т а (цэнтра С.), калі фігура супадае сайа з сабой пры яе вярчэнні на 180°, напр., паралелаграм сіметрычны адносна пункта перасячэння дыяганалей; G. п а р а д ку п адносна пункта (цэнтра С. парадку л), калі фігура супадае сама з сабой пры вярчэнні на 360°/я, п = 3, 4, 5, .... напр., правільны л-вугольнік; С. б е с к а нечнага парадку адносна п y н к т a (цэнтра С. бесканечнага парадку), калі фігура супадае сама з сабой пры вярчэнні на адвольны вугал вакол цэнтра, напр., круг і ўся плоскасць. Паняцце С. абагульняецца на целы ў прасторы, a таксама на інш. матэм. паняцці (група, аператар і інш.) і
СІМЕТРЫЯ КРЫШТАЛЁЎ, уласцівасць крышталёў заканамерна паўтараць аднолькавыя грані, рэбры, вяршыні або сумяшчацда з сабой пры паваротах вакол восі, y прамых і перавернутых адлюстраваннях, паралельных пераносах і інш.; аснова класіфікацыі крышталёў. Сіметрыя знешняй формы (агранкі) крышталя залежыць ад сіметрыі яго атамнай будовы або крышталічнай рашоткі, якая абумоўлівае сіметрыю яго фіз. уласцівасцей. Форма крышталя і сіметрыя ўнутр. яго будовы вызначаюцца з дапамогай элементаў сіметрыі. Гал. элемент С.к. — паваротныя восі сіметрыі 1—4-га і 6-га парадкаў, плоскасць люстэркавага адлюстравання і цэнтр сіметрыі. Перавернутыя адлюстраванні вызначаюцца інверсійнымі восямі і
Літ:. Р а д о в с к н й М.М В.Снменс, 1816— 1892 / / Пмонеры машннной нндустрян. М.; Л., 1937.
CÏMEHC, адзінка электраправоднасці ў Міжнар. сістэме адзінак (СІ). Названа ў гонар Э.В. Сіменса. Абазначаецца См. С. роўны эл. праводнасці правадніка (участка эл. ланцуга) з эл. супраціўленнем 1 Ом: 1 См = 1 О м'1. У практыцы вымярэнняў выкарыстоўваюцца кратныя і дольныя адзінкі: кіласіменс (103 См). мілісіменс (10"3 См) і мікрасіменс (10-6 См).
адыгрывае значную ролю ў матэматыцы і яе дастасаваннях. А.А.Гусак. |
Сіметрыя ў геаметрыі. Плоскія фігуры, сіметрычныя адносіны прамой a (I) і пункта 0 (2)
СІМЕТРЫЯ (ад грэч. symmetria суразмернасць), y шырокім сэнсе — нязменнасць (інварыянтнасць) структуры, уласцівасцей, формы матэрыяльнага аб’екта адносна пэўных пераўгварэнняў (змены яго становішча ў прасторы, фіз. умоў і інш.).
цэнтрам сіметрыі. Інверсійныя восі маюць тыя ж парадкі, што і асн. восі. Парадак паваротнай восі сіметрыі паказвае, колькі разоў крышталь сумяшчаецца з сабой пры павароце на 360° (напр., куб — 4 разы, 6-гранная прызма — 6 разоў). Плоскасць сіметрыі падзяляе крышталь на 2 палавіны, якія люстэркава адлюстроўваюцца. Восі і плоскасць праходзяць праз цэнтр сіметрыі, што ўяўляе сабой пункт унутры фігуры, адносна якога ўсе супрацьлеглыя падобныя элементы крышталя знаходзяцца на аднолькавай адлегласці. Існуюць таксама элементы С.к.: плоскасць слізготнага люстэркавага адлюстравання (камбінацыя адлюстравання ў плоскасці з адначасовай трансляцыяй) і вінтавая вось (сумяшчае паварот і трансляцыю ўздоўж восі павароту, мае 2-і—4-ы і 6-ы парадкі). Пэўная сукупнасць элементаў сіметрыі ў адным крышталі вызначае від (групу, клас) сіметрыі. Вядомы 32 віды размяшчэння элементаў сіметрыі ў трохмернай прасторы, вызначаныя ням. мінералогам І.Геселем (1830), y больш строгай матэм. форме — рус. вучоным А.В.Гадаліным (1867). Віды сіметрыі групуюцца ў 7 крышталеграфічных сістэм (сінганій). Найб. сіметрычны від С.к. кожнай сінганіі наз. галаэдрычным. Крышталі аднаго мінералу маюць адзін від сіметрыі і пастаянны вугал паміж дзвюма адпаведнымі гранямі. С.к. вывучае крышталяграфія. 3 дапамогай С.к. вызначаюць мінералы і іх уласцівасці. Літ:. Современная крясталлографня. T. 1. Вайнштейн Б.К. Сямметрня крнсталлов. Методы структурной крнсталлографнн. М., 1979; Егоров-Тнсменко Ю.К., J1 в т вннская Г.П., З а г а л ь с к а я Ю.Г. Крнсталлографня. М., 1992. В.І.Ярцаў.
СІМІНОЎСКІ Майсей Ісакавіч (16.10.1900, в. Мормаль Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. — 5.11.1984), генерал-маёр (1944). Скончыў Ваен. акадзмію імя Фрунзе (1934), Вышэйшыя акад. курсы (1948). У Чырв. Арміі з 1920. Удзельнік грамадз. вайны. У Вял. Айч. вайну на Зах., Калінінскім, 1-м Прыбалт., 3-м Бел., Забайкальскім франтах: нач. штаба дывізіі, арміі. Удзельнік баёў пад Масквой, Велікалуцкай, Віцебска-Аршанскай, Усх.-Прускай, Хінгана-Мукдэнскай аперацый. У 1952—61 выкладчык Ваен. акадэміі імя Фрунзе.
СІМЛА, Ш ы м л а, горад на Пн Індыі, y перадгор’ях Гімалаяў, на выш. больш за 2 тыс. м. Адм. ц. штата ХімачалПрадэш. Каля 150 тыс. ж. (2001). Канцавы пункт вузкакалейнай чыгункі і шашы. Аэрапорт. Ун-т. Горна-кліматычны курорт. Навук. цэнтр. CIMÔH (Simon) Клод (н. 10.10.1913, Антананарыву, Мадагаскар), французскі пісьменнік; прадстаўнік «новага рамана». Вучыўся ў Парыжы, Рксфардзе і Кембрыджы. На яго эстэт. фарміраванне паўплывалі У Фолкнер і экзістэнцыялісты (асабліва А.Камю). Асн. тэмы яго твораў — мастацтва і вайна, асоба і гіс-
СІМПЛЕКСНАЯ___________ 387 яльнай гіпертаніі, пры глаўкоме, сардэчных арытміях. І.М.Семяненя. СІМПАТРЫЯ (ад грэч. syn разам + patris радзіма), тып відаўтварэння, пры якім новыя віды ўзнікаюць з папуляцый з моцна перакрыжаванымі або супадаючымі арэаламі. Магчыма ў выпадках, калі 2 формы, якія існуюць y межах агульнага арэала або яго часткі, не змешваюцца і маюць розныя экалагічныя нішы. Супрацьлеглы выпадак — відаўтварэнне з папуляцый з неперакрыжаванымі арэаламі — наз. алапатрыяй. С. наз. таксама сумеснае пражыванне ў адным геагр. раёне розных відаў або ўнутрывідавых груп арганізмаў (біял. рас), якія адрозніваюцца генетычна, з рознымі экалагічнымі асаблівасцямі (тэрміны і месцы размнажэння, аб’екты корму, спосабы здабычы корму і інш.). Напр., «азімыя» і «яравыя» расы некат. ласосепадобных і асетрападобных рыб нерасцяцца ў адных вадаёмах, але ў розныя тэрміны, што робіць немагчымым абмен спадчыннай інфармацыяй паміж імі.
торыя, чалавек сярод людзей. Аўтар раманаў «Вясна свяшчэнная» (1954), «Вецер» (1957), «Трава» (1958), «Дарогі Фландрыі» (1960), «Атэль «Палас» (1962), «Гісторыя» (1967), «Фарсальская бітва» (1969), «Трыпціх» (1973), «Урок рэчаў» (1975), «Георгікі» (1981), «Акацыя» (1989), кніг успамінаў, літ. эсэ, y якіх выклаў свае погляды на «новы раман». Творы С. адметныя падкрэсленай эксперыментальнасцю, адмаўленнем ад храналогіі, персанажа і сюжэта ў традыц. сэнсе, прасторава-часавымі напластаваннямі, знешняй алагічнасцю і кампазіцыйнай фрагментарнасцю, разгорнутымі апісаннямі і перанасычанасцю дэталямі, выкарыстаннем «плыні свядомасці», часам пунктуацыйнай ускладненасцю. Нобелеўская прэмія 1985. Te: Рус. пер. — Дорогн Ф ландрня / / Бютор М. Йзмененне; Роб-Грмйе A. В лабнрннте; Снмон К. Дорогм Фландрнм; Саррот Н. Вы слышнте нх? М., 1983. Л і ш Е р е м е е в Л.А. Французскмй «новый роман». Кмев, 1974; Французская лмтература, 1945— 1990. М., 1995. Е.А.Лявонава.
СІМПАДЫЙЛЬНАЕ ГАЛІНАВАННЕ, гл. ў арт. Галінаванне.
СІМІР&НКА Леў Платонавіч (18.2.1855, с. Мліеў Корсунь-Шаўчэнкаўскага р-на СІМПАТАЛІТЬІЧНЫЯ СР0ДКІ (лац Чаркаскай вобл., Украіна — 8.1.1920), sympatholytica здольны раствараць, асукраінскі вучоны ў галіне пладаводства лабляць), лекавыя сродкі, якія парушаі памалогіі. Скончыў Адэскі ун-т (1879). юць перадачу нерв. імпульсаў з сімпаУ 1887 заклаў y с. Мліеў матачны ка- тычных нерваў на выканаўчыя органы. лекцыйны сад і памалагічны расаднік Да С.с. адносяцца рэзерпін, метылдопа, (каля 3 тыс. раслін) і праводзіў там актадзін, арнід, якія ўздзейнічаюць на выпрабаванні, шляхам клонавага адбору канцы сімпатычных нерваў. Асн. эфекствараў новыя сарты. У 1921 на базе са- ты С.с. звязаны з прыгнечаннем сімпаду створана Мліеўская доследная стан- тычнай нервовай сістэмы і дамінаванцыя садоўніцтва, якая з 1958 носіць яго нем актыўнасці парасімпатычнай нерв. сістэмы: змяншэнне артэрыяльнага цісімя. ку, узмацненне маторнай і сакраторнай Te:. Крымское промышленное плодоводство. М., 1912; Помологяя. T. I— 3. 2 язд. функцый страўніка, кішэчніка і інш. Кяев, 1972— 73. Выкарыстоўваюць для лячэння артэры-
СІМПАТЫЧНАЯ НЕРВ0ВАЯ СІСТЙМА (ад грэч. sympathës чуллівы, успрымальны), частка вегетатыўнай нервовай сістэмы пазваночных. Прымае ўдзел y падтрыманні гамеастазу, спрыяе хуткай мабілізацыі фізіял. функцый арганізма, стымулюе працэсы катабалізму. Mae цэнтры, якія знаходзяцца ў бакавых рагах грудных і паяснічных сегментаў спіннога мозга, y нерв. вузлах (гангліях), размешчаных па баках пазваночніка (паравертэбральныя) і ў брыжэйцы (прэвертэбральныя гангліі). Прэвертэбральныя гангліі здольныя ўгвараць рыхлыя скопішчы, звязаныя валокнамі, — нерв. спляценні (буйнейшае з іх — сонечнае). Гангліі злучаны паміж сабой, са спінным мозгам, з выканаўчымі органамі. С.н.с. інервуе крывяносныя сасуды і ўнутр. органы, што забяспечвае рэ([)лекторную ўзаемасувязь паміж імі, a характэрнае для гэтай сістэмы галінаванне нерв. ствалоў спрыяе генералізаванаму ўплыву на некалькі ўнутр. структур. Медыятары С.н.с. — ацэтылхалін (прэгангліянарныя валокны) і норадрэналін (постгангліянарныя валокны, акрамя тых, што інервуюць потавыя заЛОЗЬі).
А.С.Леанцюк.
СІМПАТЫЯ (ад грэч. sympathëia спачуванне, прыхільнасць), устойлівыя станоўчыя эмацыянальныя адносіны аднаго чалавека да другога; процілеглае антыпатыі. Узнікае на аснове агульных поглядаў, каштоўнасцей, інтарэсаў, ідэалаў. Адзін з фактараў інтэграцыі людзей і захоўвання псіхал. камфорту. Гл. таксама Атракцыя. СІМПЛЕКСНАЯ СЎВЯЗЬ (ад лац. simplex просты), сістэма двухбаковай электрасувязі паміж двума абанентамі па адным фіз. ланцугу ці па адным канале сувязі, пры якой прыём і перадача паведамленняў праводзіцца пачаргова. Пры тэлеф. С.с. для двухбаковай перадачы паведамленняў карыстаюцца спец.
388 ______________СІМПОЗІУМ прыладамі для змены напрамку перадамы (уручную — кнопкай, аўтаматычна — ад голасу). Гл. таксама Дуплексная сувязь. СІМ П03ІУМ (лац. symposium ад грэч. symposion баляванне, банкет), 1) вячэрняе ці начное баляванне ў стараж. грэкаў і рымлян, якое суправаджалася музыкай, бяседай, рознымі забавамі. 2) Наpana, y т.л. міжнар., па якім-н. навук. пытанні (напр., С. па праблемах гепатыту). СІМПСАН (Simpson), пустыня ў цэнтр. ч. Аўстраліі. Пл. каля 300 тыс. км2. Паверхня пераважна пясчаная з паралельнымі градамі даўж. да 250 км, выш. да 30 м, якія распасціраюцца ў паўн.-зах. кірунку пануючых вятроў; на ПдУ — пясчана-галечнікавая, на 3 — камяністая, каля берагоў воз. Эйр — гліністая. Сярэдняя т-ра студз. 28—30 °С, ліп. 12— 15 °С. Ападкаў да 130 мм за год. Багатая падземнымі водамі. Рэдкая расліннасць з акацый і эўкаліптаў; дзернавінны злак спініфекс. Нац. парк Сімпсан-Дэзерт. Названа імем прэзідэнта геагр. т-ва Аўстраліі. СІМПТАМАТЬІЧНАЯ ТЭРАПІЯ, від лячэння, накіраваны на ўстараненне або аслабленне асобных сімптомаў хваробы. Напр., назначэнне гарачкапаніжальных сродкаў пры ліхаманцы, анальгетыкаў пры болях, процікашлевых сродкаў пры захворваннях органаў дыхання, сардэчных гліказідаў пры сардэчнай недастатковасці і інш. У многіх выпадках адыгрывае ролю патагенетычнай тэрапіі, якая ўздзейнічае на механізмы развіцця хваробы (напр., назначэнне анальгетыкаў пры інфаркце міякарда). Да С.т. адносяцца і некат. бязлекавыя прыёмы фізіятэрапіі (напр., выкарыстанне магнітных палёў для змяншэння боляў). І.М.Семяненя. СІМ ПТ0М (ад грэч. symptoma супадзенне, прыкмета), характэрнае праяўленне або прыкмета хваробы. Бываюць С. суб’ектыўныя, пра якія хворы паведамляе ўрачу (напр., боль, слабасць), і аб’ектыўныя (вызначаюцца ўрачом y час абследавання); агульныя, характэрныя для многіх хвароб (напр., павышэнне т-ры) і патагнаманічныя, характэрныя толькі для пэўнага захворвання (напр., болі ў вобласці паясніцы пры хваробе нырак). СІМУЛЙЦЫЯ (ад лац. simulatio няшчырасць, прытвороава), паводзіны, накіраваныя на імітацмю хваробы ці яе сімптомаў з мэтай увесці ў зман. Матывамі С. могуць быць дасягненне пэўных ільгот, ухіленне ад абавязкаў, імкненне пазбавіцца ад адказнасці за ўчыненае злачынства, прыцягнуць да сябе ўвагу і ў інш. Мэты С. могуць быць усвядомленыя (робіцца зацікаўленай асобай з пэўнай мэтай) і неўсвядомленыя (яе выпадкі назіраюцца, напр., y асоб з істэрычнымі неўрозамі, калі С. становіц-
ца адным са спосабаў неадэкватнага вырашэння неўратычнага канфліктў). С. з мэтай ухілення ад прызыву на ваен. службу або ад яўкі на зборы праз прытворную хваробу крымінальнае заканадаўства Рэспублікі Беларусь разглядае як адну з прыкмет злачынства. СІМФАНІЗМ, метад муз. мыслення, які характарызуецца шматбаковым, філас.-абагульненым раскрыццём маст. канцэпцыі ў няўхільным руху, развіцці, узаемадзеянні муз. вобразаў. Паняцце «C.» набыло паш ырэнне пераважна ў сав. муз. навуцы і ў музыказнаўстве ўсх.-еўрап. краін. Уведзена Б.Асаф’евым як вызначэнне безупыннасці муз. свядомасці, калі ніводны элемент не мысліцца і не ўспрымаецца незалежным сярод астатніх. У станаўленні С. як гіст. катэгорыі асаблівае значэнне мае муз. мастацтва 18— 19 ст., y якім, паводле Асаф’ева, адкрышталізавалася канфліктнае дыялектычнае развіццё («ідэя С.*) і санатная форма («выразнік С>). Эвалюцыя муз. мыслення ў 20 ст. абумовіла паглыбленне асаф’еўскай тэорыі С. У даследаваннях М.Араноўскага, Ю.Халопава і інш. найважнейшым крытэрыем С. вызначаецца прысутнасць развітога аўтаномна-муз. мыслення, якое рэалізуецца і за межамі дыялектычнай санатнай логікі ва ўмовах новага нетрадыц. муз. матэрыялу і прыёмаў яго развіцця (сімфоніі П.Булеза, С.Губайдулінай, ВЛютаслаўскага, А.Месіяна, К.Пендарэцкага, В.Сільвестрава, А.Шнітке і інш ).
У бел. музыцы асваенне метаду С. пачалося ў 19 ст. (сімф. уверцюры С.Манюшкі, канцэрты М.Ельскага). У 1920— 30-я г. сфарміраваліся асн. тыпы нац. С.: жанрава-быт., героіка-эпічны і драм. (МАладаў, В.Залатароў, Я.Цікоцкі, М.Чуркін); y 1940—50-я г. — далейшае паглыбленне і развіццё гэтых традыцый (Аладаў, А.Багатыроў, П.Падкавыраў, Р.Пукст). Пачатак 1960-х г. адзначаны сцвярджэннем востраканфліктных сімф. канцэпцый філас., лірыка-псіхал., драм. характару, пошукамі новых сродкаў выразнасці, пашырэннем сувязей з разнастайнымі з’явамі сучаснай муз. культуры. Навізной вобразнага зместу, муз. мовы, драматургіі і формы вылучаюцца сімфоніі Л.Абеліёвіча, Г.Вагнера, Я.Глебава, Дз.Смольскага. На мяжы 1980— 90-х г. наглядаецца фарміраванне новых тэндэнцый нац. С., што выявілася ў пашырэнні семантычнага поля сімфоніі, актыўным сінтэзе жанраў, асіміляцыі прыкмет канцэртнай, камернай, кантатна-аратарыяльнай музыкі, звароце да новых сродкаў кампазіцыі, засваенні тэхнікі калажа і полістылістыкі (Смольскі, М.Мдывані, Ф.Пыталеў, Г.Гарэлава, У.Дамарацкі, УДарохін, В.Кузняцоў, А.Хадоска і інш.). Л і т А с а ф ь е в Б. (Мгорь Глебов). Путн в будуіцее / / Мелос. СПб., 1918. Вып. 2; Я г о ж. Снмфоннзм как проблема современного музыкознання / / Беккер П. Снмфоння от Бетховена до М алера. Л ., 1926; Я г о ж. М узыкальная форма как процесс. Кн. 1— 2. 2 нзд. Л., 1971; Д у б к о в а Т.А. Беларуская сімфонія. Мн., 1974; С т е п а н ц е в н ч К.М. 0 некоторых новых тенденцмях в белорусском снчфоннзме 60-х — первой половнны 70-х гг. / / Вопросы музыкознання. Мн., 1981; Х о л о п о в Ю. О понятмн «снмфоннзм» / / Б.В.Асафьев н сов. музыкапьная культура. М., 1986; А р а н о в с к н й М.Г. Свмфоннческне нскання. Л., 1979; Я г о ж. Сммфоння н Время / /
Русская музыка н XX в. М., 1997; C a в н ц к a я О.П. Вопросы становлення м развмтмя жанра снмфоннн в Беларусн / / Науч. тр. Бел. roc. академнн музыкн. Мн., 2001. Вып. 6
В.П.Савіцкая.
СІМФАНІЧНАЯ КАРЦІНА, адначасткавы сімф. твор; адзін з жанраў праграмнай музыкі. Для С.к. характэрны карцінна-выяўл. тып праграмнасці, панаванне аднаго, пераважна ўстойлівастатычнага, або некалькіх блізкіх па характары вобразаў. У параўнанні з сімфанічнай паэмай С.к. больш аднародная па вобразна-тэматычным складзе, драматургіі. С.к. ўводзіцца ў якасці самаст. нумару y оперы і балеты. Сярод бел. кампазітараў да С.к. звярталіся Л .Абеліёвіч («Накцюрн», «Танец»), А.Багатыроў («Бітва» ў оперы «У пушчах Палесся»), Я.Глебаў («Вясновая карцінка»), Р.Пукст («Сон» y оперы «Марынка»), Дз.Смольскі («Сімфанічная карціна»), К.Цесакоў («Тарас на Парнасе»), Л.Шлег («Несцерка»), Н.Усцінава («Беларускія карцінкі»), Л.Сімаковіч («Пачатак роду»), В.Іваноў («Сімфанічная карціна») і інш. Літ.: Гл. да арт. Праграмная музыка, Сшфанічппя пазма. Т.А.Дубкова.
СІМФАНІЧНАЯ МЎЗЫКА, галіна /«струментальнай музыкі, прызначаная для выканання сімфанічным аркестрам. Выразныя сродкі сімф. аркестра даюць магчымасць увасабляць разнастайныя творчыя задумы, складаныя драматург. канцэпцыі, значныя муз. вобразы як y манум. цыклічных кампазіцыях, так і ў невял. творах. Вытокі С.м. ў інстр. ансамблевым музіцыраванні часоў антычнасці. У эпоху Адраджэння склаўся спецыфічны інстр. (ансамблевааркестравы) стыль, y 17 — пач. 18 ст. сфарміравалісж.жанры С.м.: сюіта, капцэрт, уоерцюра. У выніку развіцця класічнага складу сімф. аркестра сталі фарміраваййа ссшатнацыклічныя формы і жанр сімфоніі ў творчасці кампазітараў мангеймскай школы і венскай ююсічнай школы, якая дала класічныя тыпы сімфоніі, канцэрта, уверцюры. У 19 ст. ўзніклі новыя жанры, удасканалены і інструменты сімф. аркестра, павялічылася роля дырыжора; паглыбіліся сувязі С.м. з опернай, балетнай, харавой, кпмернай музыкай.
Значнае месца ў С.м. займае праграмная музыка (сімфоніі, сімфанічныя паэмы, сімфанічныя карціны, сімфанічныя фантазіі і інш.). Да сімф. форм належаць таксама сімфаньета, варыяцыі, рапсодыя, скерца, капрычыо, уверцюра, легенда, марш, папуры, танец і інш. У канцэртны сімф. рэпертуар уваходзяць аркестравыя фрагменты з опер, балетаў, музыкі да драм. спектакляў, кінафільмаў і інш. У С.м. знайшлі ўвасабленне найб. значныя ідэі, тэмы і вобразы, разнастайныя маст.-эстэт. плыні (рамантызм, імпрэсіянізм, экспрэсіянізм і інш.), яскрава выявіліся асаблівасці нац. кампазітарскіх школ. Высокімі дасягненнямі адзначана рус. С.м. (М.Глінка, П.Чайкоўскі, М.Рымскі-Корсакаў, АГлазуноў, С.Рахманінаў, А.Скрабін, І.Стравінскі, М Мяскоўскі, Дз.Шастаковіч, С.Пракоф’еў і інш ). На Беларусі С.м. — адна з вядучых галін прафес. кампазітарскай творчасці,
y якой адлюстраваны гісторыя народа, ідэі і вобразы сучаснасці, прыроды, нар. паданняў, казак, легенд і інш. Цікавасць да С.м. праявілася ў 1920-я г. (М.Аладаў, М Чуркін, Я.Цікоцкі і інш ). Сярод жанраў бел. С.м.: сімфонія, сімф. паэма, сюіта, уверцюра, карціна, фантазія. Шырока прадстаўлены ў бел. С.м. прынцып праграмнасці. Літ.: Б о б р о в с к к й В. Снмфоняческая муэыка / / Музыка XX в. М., 1976. Ч. 1, кн. I; гл. таксама да арт. Сімфанізм, Сімфонія Т.А.Дубкова.
СІМФАНІЧНАЯ Гіа ФМА, адначасткавы праграмны сімф. твор, які ўвасабляе пэўны сюжэт ці філасофскую ідэю, вызначаныя ў літ. форме (праграме) ці ў назве твора; адзін з асн. жанраў праграмнай музыкі. Узнікла і фарміравалася ў 19 ст. ў непасрэднай сувязі з інш. блізкімі.да яе жанрамі — праграмнай уверцюрай, сімфанічнай карцінай, сімфанічнай фантазіяй. Звычайна С.п. складаецца з некалькіх эпізодаў, характар і паслядоўнасць якіх абумоўлены зместам праграмы, драматургіяй твора і падпарадкаваны эстэт. нормам формаўтварэння ў музыцы (гл. Формп музычная). У ёй свабодна выкарыстоўваюцца класічныя аднаі шматчасткавыя муз. формы, характэрна спалучэнне ў адзінай структуры рыс санатнай формы і санатна-сімф. цыкла. магчымы і нетыповыя структуры, спалучэнні рыс інш. муз. жанраў. Лепшыя С.п. створаны Ф.Лістам. Да С.п. звярталіся Б.Сметана, К.Сен-Санс, С.Франк, Р.Штраус, Я.Сібеліус, А.Дворжак, Б.Бартак, А.Шонберг, М.Рэгер, А.Рэспігі, М.Балакіраў, П.Чайкоўскі, М.Рымскі-Корсакаў, А.Скрабін, А.Глазуноў і інш.
У бел. музыцы тэматыка С.п. разнастайная: гіст. (В.іваноў, У.Кандрусевіч), героіка-патрыят. (М.Аладаў, У.Алоўнікаў, У. Дарохін, АМдывані, Ф.Пьпалеў, ДіСмспьскі, Я.Цікоцкі). У некат. С.п. ўвасоблены філас. ідэі (А.Бандарэнка, Кандрусевіч, Н.Усцінава), сюжэты і вобразы маст. л-ры (С.Аксакаў, Г.Гарэлава, Я.Глебаў, Ю.Грыгор’еў, А.Клеванец, Л.Шлег і інш), вобразы гіст. асоб (Аладаў). Значнае месца сярод С.п. займаюць творы, y якіх пераважае карцінна-выяўл. тып праграмнасці (Я.Дзягцярык, А.Залётнеў, A. Чыркун), a таксама святочныя С.п. (Глебаў, Мдывані, Л.Гуцін) і без абвешчанай праграмы (УДамарацкі, ДзДаўгалёў, Э.Зарыцкі, Л.Захлеўны, А.Кочын, B. Помазаў, У.Прохараў, А.Сонін, І.Хадоска і інш). Некат. творы тыпу С.п. маюць інш. вызначэнні, y т.л. сімф. балада, легенда (Глебаў), казка (В.Войцік), эскіз (Я.Паплаўскі) і інш. Літ.: П о п о в a T В. Сммфонмческая поэма. 3 нзд. М., 1963. Т.А.Дубкова.
СІМФАНІЧНАЯ ФАНТАЗІЯ, адначасткавы сімфанічны твор; адзін з жанраў праграмнай музыкі. Спалучае рысы фантазіі (свабода тэматычнага развіцця і будовы, часам са значнымі адхіленнямі ад традыц. тыпаў) і сімфанічнай паэмы (пераважаюць карцінна-выяўл. тып праграмнасці, элементы фантастыкі). У замежнай музыцы прадстаўлена асобнымі ўзорамі («Дачка Поўначы» Я.Сібеліуса), шырока і рознабакова — y творчасці рус. кампазітараў П.Чайкоўскага, А.Глазунова, М.Мусаргскага, С.Рахманінава, І.Стравінска-
га і інш. Блізкія да С.ф. уверцюры-фантазіі Чайкоўскага, М.Глінкі. У рус. музыцы сфарміраваўся своеасаблівы від С.ф., заснаваны на свабодным сімф. развіцці фалькл. муз. тэм (фантазія «Камарынская» Глінкі на тэмы дзвюх рус. нар. песень, «Фантазія на сербскія тэмы» і «Іспанскае капрычыо» М.РымскагаКорсакава, «Ітапьянскае капрычыо» Чайкоўскага, «Уверцюра на 3 рускія тэмы» М.Балакірава і інш.).
У творчасці бел. кампазітараў прадстаўлены традыцыйныя віды С.ф.: уверцюры-фантазіі «Зары насустрач», «Дума пра пагранічніка Лагоду» і капрычыо на тэмы бел. нар. песень М.Аладава, С.ф. Ю.Бяльзацкага, І.Лучанка, «Янка» П.Падкавырава, «Перапёлачка» Р.Пукста, «Свята» A Мдывані і інш. Літ.. Гл. да apt. Праграмнпя музыка, С'шфанічная паэма. Т.А.Дубкова.
СІМФАНІЧНЫ APKÉCTP, калектыў інструменталістаў, прызначаны для сумеснага выканання твораў сімфанічнай музыкі\ вышэйшы тып аркестра. Развіцце С.а. абумоўлена эвалюцыяй арк. інструментаў, новымі прыёмамі ігры, размяшчэннем музыкантаў на эстрадзе ці ў арк. яме, кіраваннем калектывам, зменай арк. мыслення кампазітараў. Класічны (т. зв. м a л ы) С.а. склаўся ў канцы 18 ст. Звычайна ў яго ўваходзілі квінтэт стр. смыкавых (І-я і 2-я скрыпкі, альты, віяланчэлі, кантрабасы), парны склад духавых (2 флейты, 2 габоі, 2 кларнеты, 2 фаготы, 2 валторны, пазней 2 трубы) і літаўры. У 19 ст. сфарміраваўся в я л і к і С.а., які ўключаў стр., парны склад драўляных з малой флейтай і контрафаготам, 4 валторны, 2 трубы, 3 трамбоны, тубу, літаўры, вугольнік, *галеркі, вял. барабан. Творчасць рамантыкаў (К.М.Вебер, Ф.Шуберт, Ф.Мендэльсон, Г.Берліёз) стымулявала развіццё каларыстычных і драм. бакоў гучання, увод y С.а. інструментаў з асаблівым тэмбрам (малая, альтовая і басовая флейты, англ. ражок, габой д ’амур, гекельфон, малы кларнет, басетгорн, баскларнет, саксафон, контрафагот, арфа, чэлеста, розныя ўдарныя інструменты). Творчасць Р. Вагнера абумовіла ўзнікненне трайнога, a да канца 19 ст. і чацвярнога (медная група ўзмоцнена квартэтам валторнавых, ці «вагнераўскіх», туб) складу С.а. Творчасць кампазітараў пач. 20 ст. (Р.Штраус, Г.Малер, А.Скрабін, І.Стравінскі) абумовіла з’яўленне з в ы ш а р к е с т р а ў з пяцярной групай духавых, павялічанай колькасцю стр., ударных і інш. інструментаў; колькасць выканаўцаў дасягала 100 і больш чалавек. У 20 ст. наглядалася тэндэнцыя да памяншэння арк. складаў. Сучасная практыка ўлічвае розныя арк. склады. Найб. пашыраны трайны, камерны (малы), С.а. з павялічанай групай ударных (Стравінскі, А.Шонберг, Б.Бартак, А.Месіян) без акрэсленай вышыні гучання. Адраджаюцца інстр. склады перыяду барока, вядзецца работа па стварэнні стэрэафанічнага гучання ў выніку індывідуалізаваных тыпаў рассаджвання музыкантаў або іх пераходу ў час выканання. 3 1950-х г. пашырана «амерыканская рассадка»: злева ад дырыжора 1-я і 2-я скрыпкі, справа — альты і віяланчэлі, y глыбіні — драўляныя і медныя духавыя, кантрабасы, злева — ударныя інструменты. Сярод найб. вядомых С.а.: Гевандхаўз (1743), Венскі філарманічпы
аркестр,
389
с ім ф а н іч н ы
выканапьніцкія калектывы пры дварах і т-рах магнатаў (Шклоў, Гродна, Слуцк, Нясвіж, Слонім; гл. Прыгонныя аркестры і капэлы). У 1803— 1917 (з перапынкамі) працаваў Мінскі гарадскі аркестр\ y канцы 19 ст. невял. прафес. С.а. існаваў y Віцебску, y пачатку 20 ст. дзейнічалі аматарскія С.а. ў Гродне (пры мужчынскай гімназіі), y Магілёве, С.а. y Брэсце (пры муз.-літ.-драм. гуртку). У 1910-я г. на базе нар. кансерваторый, муз. школ, драм. т-раў створаны С.а. ў Мінску, Віцебску, Гомелі, Магілёве. На Беларусі (2001) працуюць Дзяржаўны акадэмічны сімфанічны аркестр Рэспублікі Беларусь, Сімфанічны аркестр Беларускага тэлебачання і радыё, Вял. сімф. аркестр творчага аб’яднання «Нац. акад. Вял. т-р оперы і балета Рэспублікі Беларусь», С.а. Дзярж. муз. т-ра Беларусі, Дзяржаўны аркестр сімфанічнай і эстраднай музыкі Рэспублікі Беларусь, С.а. Гомельскай абл. філармоніі, С.а. ў Брэсце, Маладзечне і інш., вучэбныя С.а. сярэдніх спец. і вышэйшых навуч. устаноў, y т.л. «Маладая Беларусь» Бел. акадэміі музыкі і «Маладзёжны сімфанічны аркестр» Бел. ун-та культуры. Літ:. Р о г а л ь - Л е в н ц к н й Д.Р. Беседы об оркестре. М., 1961; Б л а г о д а т о в Г.Ш. Мсторня сммфонмческого оркестра. Л., 1969; Б а р с о в а Й.А. Кннга об оркестре. 2 іізд. М., 1978. Т.А.Шчарбакова.
Ç T0 го д ^.^^^ г'ім і ОО
Ц юдвіга ван-Д этуовэна (1827- 1927 г.)
БРЛАР9СК1 ПЕРШЫ ДЗЯРЖДУНЫ ТЭПТР У АЎТОРАК 29 CAKAB1KA 1927 г п р ы с ь в е ч а п ы т в о р ам Л ю д в іг а в ап -Б э тх о в ан а.
— ВЯЛІКІ = СЫМФ0НІЧНЫ
Концэрт
пад кіраўніцтвам дырыжэра Беларускага Першага Дзяржаўнага Тзатру
с
ïïlaKca кЭіупэра
■г"..-
— пры ў д з е л е =
=
Артыоткі опэ]іМ B М Н е с ь ц я р а н к і, \р г Нчлпр Дзярж . тэатру М. М. М артнвам , С. А . Ж ы м а, К . І. М ац э л свіч а, B. А . С зл я х а. îlanjuil'iauac орксстіял Дапржаўмпх Тпчтраў і Dryд нйіш га Хору Талоунао У правй Пйлітіл 'ішш Лсыіогіі 1 -га
1) Уозрцюра .ЛЕОНОРА М 3 ". гв. 72 ») «дмв j чвтнрох . уюрйюр до оп»ры .ФІДЭЛЮ ". 2) 3 он»ры .ФІДЭЛІО", то. 72 ц). арыю ІІізврро. омнвіі.
в. н. сэлях.
3. Коіі'ізрт для скрыпні э оркострпй, O <liir tu. f l , НЫКПІІ С. Л. Ж Ы У. I. Ollcflro ma non troppo. Il Larglicllo. III. Ronilo-ЛІкчцо IV . Зопэры „ФІДЗЛІО" tooo. 72 n) орыю Л'оноры (ФІнллі) ймкан. B. М. НЕСЬЦЯРЭНКЯ
П. ДЗЕВЯТАЯ СЫМФОНІЯ тв. 125 выкшіаюць: арксстра, хор, B. М. ІІЕСЬДЯРЭНКА, М. М. МАРТАлА, К.ІЛ ІА Н ЭЛ В В ІЧ I В. А.С ЭЛЯХ. I. ЛІІедго me non troppo. ф II. Molio vivace ф III. Allegro. IV. Finale; Preato. Allegro me non troppo. Vlvece. Adagio cantabile. Allegro Allegro a« a i
Нью-Йорскі філарманічпы аркестр
(абодва з 1842), Бостсшскі сімфанічны аркестр
(1881), Берлінскі філарманічны аркестр (1882), Лонданскі філармапічны оркестр (1932), Дзяржоўпы пкадэмічны вялікі сімфанічны аркестр імя П./.Чайкоўскага (1930), Маскоўскі дзяржаўны акадэмічны сімфанічны аркестр (1943).
На Беларусі ў 18 — 1-й пал. 19 ст. дзейнічалі прыватна-ўладальніцкія муз.
Канцэртная афіша Сімфанічнага аркесгра Бед з я р ж я ў н я гя тэатра першага.
дарускага
СІМФАНІЧНЫ APKÉCTP БЕЛАРЎСКАГА ДЗЯРЖАЎНАГA ТЭАТРА ПЁРШАГА. Існаваў y 1920—^28 y Мін-
390 ____________ СІМФАНІЧНЫ ску пры БДТ-1. Аркестр узначальвалі дырыжоры В.Хаэнт, A Ягораў, В.Субашэеў, М.Купер. У складзе аркестра каля 24 музыкантаў: І.Фідлон (канцэртмайстар), С.Жыў (пам. канцэртмайстра), М.Саламонаў, Л.Маркевіч (усе скрыпка), З.Гінзбург і А.Бародкін (2-я скрыпка), М.Гітліц і М.Голанд (альт), С.Фішкоў (віяланчэль), Я.Цымбал (кантра-
бвс), Я.Саламонаў (флейта), Г.Эльтэрман і М.Бусловіч (кларнет), Б.Лаграбняк (габой), Б.Яўзераў (фагот), Я.Сцягенны і А.Буры (валторна), М.Фідлон (труба), Я.Штэйман (трамбон), У.Докун (ударныя), Я.Жыў і А.Ягораў (фп.), Я.Жыдовіч (цымбалы) і інш. Аркестр удзельнічаў y пастаноўках т-ра, y т.л. балетных «Фея лялек» І.Баера, «Зачараваны лес» Р.Дрыга (абедзве 1922), «Капелія» Л.Дэліба (1923) і оперных «Русалка» А.Даргамыжскага (1927) і інш. Штотыднёва ладзіў адкрытыя канцэрты сімф. музыкі. У канцэртным рэпертуары творы рус. і зах.-еўрап. класікі, y т.л. амаль усе сімфоніі Л.Бетховена. На базе аркестра створаны Сімфанічны аркестр Белрадыёцэнтра. Л іт : . Н е к р а ш э в і ч А. Беларускі першы дзяржаўны тэатр, 1920—1930. Мн., 1930; Алексютовнч Л.К. Балетмейстер Константан Алексютоввч. Мн , 1984. В . У . М а з а н ік . СІМФАНІЧНЫ APKÉCTP БЕЛАРЎСКАГА ТЭЛЕБАч АННЯ I РАДЫЁ, Сі мфані чны аркестр Нацыянальнай дзяржаўнай тэлерадыёкампаніі Рэспублікі Б е л а р у с ь . Створаны ў 1958 як канцэртна-эстрадны, з 1975 эстр.-сімф., з 1979 сімф. аркестр, з 1958 гал. дырыжор Ю.Бяльзацкі, з 1961 — маст. кіраўнік і гал. дырыжор Б Райскі (у 1965 дырыжор Я.Глебаў), з 1989 — засл. дз. маст. Украіны В.Лявонаў, з 1993 — A Лапуноў. Напачатку аркестр выконваў пераважна творы лёгкай музыкі, з 1960-х г. гал. ўвагу аддаваў буйным сімф. творам. Калектыў прапагандуе музыку бел. кампазітараў. Здзейсніў фондавыя запісы опер бел. кампазітараў «Агатка, ці Прыезд пана» Я.Голанда, «Фауст» А.Радзіві-
Сімфанічны аркестр Беларускага тэлебачання
ла, «Кастусь Каліноўскі» ДзЛукаса, «Андрэй Касценя» М.Аладава, «У пушчах Палесся» А.Багатырова, «Зорка Венера» Ю.Семянякі, «Сівая легенда» Дз.Смольскага, «Матухна Кураж» С.Картэса; радыёоперы «Барвовы золак» К.Цесакова; музыкі балетаў «Альпійская балада», «Выбранніца», «Маленькі прынц» Глебава, муз. камедый «Паўлінка» Семянякі і «Несцерка» Р.Суруса; сімфоній Л.Абеліёвіча, М.Аладава, У.Алоўнікава, Глебава, Ф.Пыталева, Цесакова, a таксама творы
Г.Гарэлавай, Г.Ермачэнкава, А.Клеванца, В.Кузняцова, ІДучанка, А.Хадоскі і інш. Запісаў шэраг твораў класічнага рэпертуару і сучасных кампазітараў. Першы выканаўца сюіты з балета «Маленькі прынц» і 5-й сімфоніі Глебава, фп. канцэрта Абеліёвіча, 3-й і 4-й сім4юній A Мдывані, 2-й сімфоніі У.Дарохіна, сімфоніі-канцэрта «Каляды. Ражаство» Суруса, 4-й сімфоніі «Белая Русь» Хадоскі, скрыпічнага канцэрта Гарэлавай, кантаты «Трава-мурава» Л.ІІІлег і інш. Значнае месца займае канцэртная і гастрольная дзейнасць. Удзельнічае ў аўтарскіх канцэртах бел. кампазітараў. 3 аркестрам выступалі і рабілі запісы бел. і замежныя спевакі і інструменталісты. Л і т . \ М д з і в a н i Т. Удзячнасць пошуку // Мастацтва Беларусі. 1983. № 5; Я е ж. Новые путн оркестра / / Муз. жнзнь. 1983. № 8; Д р y к т А. Сімфанічны аркестр Беларускага тэлебачання і радыё. Мн., 1984. А . А . Д р у к т , В . У . М а з а н ік .
СІМФАНІЧНЫ APKÉCTP БЕЛРАДЫЁЦЙНТРА, С і м ф а н і ч н ы а р к е с т р Б е л р а д ы ё к а м і т э т а . Існаваў y 1928—37 y Мінску. Створаны на аснове сімф. аркестраў БДТ-1 (гл. Сімфанічны аркестр Беларускага дзяржаўнага тэатра першага) і Бел. дзярж. муз. тэхнікума. У 1928 налічваў 50 чап. У розныя часы ў склад аркестра ўваходзілі музыканты С.Жыў (1-я скрыпка), Ю.Дрэйзін (2-я скрыпка), К.Бянеўскі (альт), М.Арлоў (віяланчэль), М.Славачэўскі (кантрабас), Б.Трызна (флейта), Б.Паграбняк (габой), Г.Эльтэрман (кларнет), М.Паграбняк (фагот), Я.Сцягенны (валторна), М.Штэйман (труба), І.Рыбкін (трамбон), М.Казакоў (туба), С.Маркоў-
і радыё 1990-я г.
скі (літаўры); дырыжоры A Бяссмертны, I Гітгарц, М.Міхайлаў (выпускнік Ленінградскай кансерваторыі па кл. Э.Купера), К.Арлоў, ІУ.Штэйнберг. Рэпертуар складалі творы кампазітараў розных эпох і кірункаў. Быў папулярызатарам бел. муз. мастацтва: праводзіў творчыя радыёвечары, справаздачныя канцэрты бел. кампазітараў. У яго выкананні гучалі творы МАладава, В.Залатарова, Р.Пукста, А.Туранкова, М.Чуркіна, АБагатырова, М.Кршінера, Р.Самохіна, П.Падкавырава. 3 1937 y складзе Беларускай філармоніі. Л і т . : З а г о р о д н м й Г.Н. Музыкн высокое прнзванне. 2 нзд. Мн., 1988; Я го ж. Белорусская государственная фмлармонмя Мн., 1981. В . У . М а з а н ік . ; СІМФАНЬЁТА (італьян. sinfoilietta памяншальнае ад sinfonia), шматчасткавы музычны твор, блізкі да сімфоніі. Ад апошняй адрозніваецца меншымі памерамі, абмежаваным складам выканаўцаў (пераважна малы сімф. ці камерны аркестр або інстр. ансамбль), прастатой муз. зместу (часта жанрава-быт. характару), змякчэннем канфліктнасці сімф. драматургіі. Сфарміравалася ў 2-й пал. 19 ст. (I Раф, М.Рымскі-Корсакаў). Найб. пашырылася ў 20 ст. ў творчасці М.Рэгера, П.Хіндэміта, Б.Брытэна, Ф.Пуленка, М.Мяскоўскага. С.Пракоф’ева, А.Хачатурана, Б.Чайкоўскага, М.Вайнберга, Г.Уствольскай і інш. У бел. музыцы да С. ўпершыню звярнуўся М.Чуркін, аўтар 3 С. («Беларускія карцінкі», 1925; 1949,1955). Сярод інш. аўтараў С.: М.Аладаў, Г.Ермачэнкаў, П.Падкавыраў, Р.Сурус, К.Цесакоў і ІНШ .
B I I С а в іц к а я
СІМФЕР0ПАЛБ, горад, цэнтр Аўтаномнай Рэспублікі Крым, на Украіне, на р. Салгір. Засн. ў 1784. 339 тыс. ж. (1999), Чыг. станцьм. Тралейбусная сувязь з Паўднёвым берагам Крыма. Прам-сць; харчасмакавая (у т.л. парфумерна-касметычная, кансервавая, вінаробная, тытунёвая), лёгкая (трыкат., гарбарна-абутковая), маш.-буд. (абсталяванне для харч. прам-сці, тэлевізары), хімічная. 3 ВНУ, y т.л. ун-т. 3 тэатры. Музеі: маст., краязнаўчы.
1
СІМ Ф 0Н ІЯ (грэч. symphonia сугучнасць ад syn разам + phônë гук), музычны твор для сімфанічнага аркестра, напісаны ў ссшатна-цыюіічнай форме. Звычайна складаецца з 4 кантрастных па характары частак. Часам С. пішуць для нетыповага складу выканаўцаў (камернага, стр., духавога аркестраў, аркестра нар. інструментаў або з далучэннем да аркестра хору, салістаў і інш.). С. ўласцівы значнасць зместу, які раскрываецца праз развіццё муз. вобразаў, іх суадносін і кантрастнасйь тэматычнага матэрыялу частак, мае шырокія магчымасці ўвасаблення значных ідэй, складаных драматург. канцэпцый. Тэрмін «C.» існаваў задоўга да ўзнікнення жанру. У Стараж. Грэцыі ён азначаў сугучнасць і сумесныя спевы ва унісон, y Стараж. Рыме — інстр. ансамбль, y эпоху Адраджэння — інстр. ўступы і эпізоды ў вял. вак. творах, пазней — асобныя вак. і інстр. кампазіцыі, y 17—18 ст. — уступную частку старадаўняй сюіты і аркестравы ўступ (уверцюру) да італьян. оперы. Трохчасткавая італьян. оперная С. (крайнія часткі хуткія, сярэдняя павольная) y 18 ст. адасобілася ад оперы і стала развівацца як самаст. канцэртны жанр, зазнаўшы ўплыў інш. арк. жанраў. Значная роля ў фарміраванні С. належыць кампазітарам м а н ге й м е к а іі ш к о л ы і перадкласічнай венскай школы, a таксама Дж.Б.Самарціні (Італія), Ф.Гасеку (Францыя). Класічны тып С. і с ім ф а н ізм як прынцып муз. мыслення выкрышталізаваліся ў творчасці І.Гайдна і В.А.Моцарта, развіты Л.Бетховенам. У перыяд рамантызму ўзнікла і дасягнула росквіту праграмная С. (Г.Берліёз, Ф.Мендэльсон, Ф.Ліст). Сярод яе найб. значных зах.-еўрап. майстроў Ф.Шуберт, Р.Шуман, І.Брамс, А.Брукнер, Г.Малер, С.Франк, А.Дворжак, Я.СІбеліус, А.Анегер, П.Хіндэміт і інш. Рускі сімфанізм сфарміраваўся на нац. глебе і даў y розных жанравых адгалінаваннях С. (эпічная, жанравая, лірыка-драм.) яскравыя творы з шырокім эстэт. абагульненнем з’яў рэчаіснасці (П.Чайкоўскі, А.Барадзін, А.Глазуноў, С.Танееў, С.Рахманінаў, А.Скрабін, С.Пракоф’еў, Дз.Шастаковіч і інш). Першая бел. сімфонія належыць Я.Цікоцкаму (1927). Жанру С. аддавалі ўвагу амаль усе бел. кампазітары 20 ст. Найб. ўклад зрабілі Л.Абеліёвіч, М.Аладаў, Я.Глебаў, У.Дарохін, В.Кузняцоў, А.Мдывані, Р.Пукст, Ф.Пыталеў,
Дз.Смольскі, Цікоцкі і інш. Развіваючы класічныя традыцыі і жанравыя тыпы, бел. кампазітары ўзбагацілі нац. муз. культуру змястоўнымі, высокамаст. С. Разнастайнасць яе тыпаў абумоўлена глыбінёй і абгрунтаванасцю драматург. канцэпцый, своеасаблівасцю стылістыкі, сувязей з фальклорам і інш. Значнае месца ў бел. музыцы займаюць праграмныя С. Аладава (5-я «Лірычная» сімфонія-балада «У суровыя дні»), В.Войціка («Каложа»), Глебава («Партызанская», «Да міру», «Альпійская сімфонія-балада»), Мдывані («Песні для аркестра», «Сімфонія ў стылі барока», «Памяць зямлі», «Полацкія пісьмёны», «Паўночныя кветкі»), Падкавырава («Юнацтва», «Мая Радзіма»), Ф.Пыталева («Памяць маці», «Чорная быль»), Дз.Смольскага (8-я С. з вершамі І.Бродскага), К.Цесакова («Памяці Веры Харужай»), Цікоцкага (5-я С. з часткамі «Стварэнне», «Чалавечнасць», «Жыццесцвярджэнне»), Аснова фарміравання характэрных нац. асаблівасцей бел. С. — фальклор y разнастайных аспектах яго творчага асэнсавання і ўвасаблення. У ёй прадстаўлены таксама асн. плыні сучаснай музыкі, што адбілася на вобразна-тэматычным ладзе, структурных і стыліст. асаблівасцях твораў. У структурных адносінах пераважаюць С. класічнай санатна-цыклічнай будовы, аднак намячаюцца тэндэнцыі да памяншэння колькасці частак цыкла, павелічэння і свабоднай кампазіцыі. Сярод С. y бел. музыцы: для камернага арк. (2-я Вагнера, 2-я У.Дарохіна, 1-я Залётнева, 3-я Цесакова, 2-я А.Клеванца і інш.), стр. арк. (4-я Глебава, 2-я А.Елісеенкава і інш ), арк. нар. інструментаў і хору (5-я С. «Памяць зямлі» Мдывані), твораў з хорам, інстр. ансамблем (2-я сімфонія Дарохіна), фп. і інш. інструментамі (3-я сімфонія Глебава, 1-я, 2-я, 3-я Залётнева, 9-я Смольскага і інш.), a таксама С. ў старадаўніх стылях («Сімфонія ў стылі барока» Мдывані). Найб. значныя С. ўвасабляюць глыбокія філас. канцэпцыі, з’яўляюцца спробай
Склад Сімфанічнага аркестра Белрадыёцэнтра 1934
сімяон______________ 391 асэнсавання падзей мінулага і сучаснасці, выяўляюць істотныя рысы нац. культуры. Літ:. A с a ф ь е в Б.В. Сммфоння // Очеркн советского музыкального творчества. М ; Л„ 1947. T. I; С о л л е р т в н с к я й РІ.Н Музыкальногвсторйческне этюды. Л., 1956; А р а н о в с к й й М.Г. Свмфоннческйе йсканвя. Л., 1979; Б е к к е р П. Снмфоння от Бетховена до Малера: Пер. с нем. Л., 1926; Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн., 1971; Ш е р б а к о в а Т. О белорусской фоннческой музыке // Музыкальная культура БССР. М., 1977; Д y б к о в a Т.А. Беларуская сімфонія. Мн., 1974. Т.АДубкова с й м
СІМ Я 0Н (864 ці 865 — 27.5.927), балгарскі князь (з 893), цар [з 919] Прадоўжыў палітыку свайго бацькі — цара Барыса I, накіраваную на ўмацаванне і расшырэнне Балгарыі. Ваяваў з Візантыяй, вымусіў яе плаціць даніну, далучыў да Балгарыі частку Фракіі, Македонію, Албанію, сербскую вобласць Рашка і некат. харвацкія землі. На час праўлення С. прыпадае росквіт Першага Балгарскага царства, пачатак руху багамілаў. СІМ Я 0Н (н. 16.6.1937, Сафія), балгарскі дзярж. дзеяч. Сын балг. цара Барьіса ///. Пасля смерці бацькі цар Балгарыі [Сімяон II; 1943— 46], 3 абвяшчэннем Балгарыі рэспублікай (вер. 1946) эмігрыраваў (з 1951 жыў y Іспаніі). Працаваў кансультантам і чл. савета дырэктараў шэрагу ісп. кампаній. У 2001 вярнуўся ў Балгарыю, утварыў уласнае парт. аб’яднанне («царская кааліцыя»), Пасля перамогі сваёй кааліцыі на парламенцкіх выбарах 17.6.2001 (набрала 43% галасоў выбаршчыкаў) стаў прэм’ер-міністрам Балгарыі. СІМ Я0Н П0ЛАЦКІ (сапр. П я т роўскі-Сітніяновіч Самуіл Емяльянавіч, паводле некат. звестак — Гаўрылавіч; 1629, г. Полацк Віцебскай вобл. —25.8.1680), бел. і рус. паэт, драматург, перакладчык, педагог, рэліг. і
392_______________ СІМЯОНАЎ грамадскі дзеяч. Скончыў Кіева-Магілянскі калегіум (каля 1650), вучыўся ў Віленскай езуіцкай акадэміі (да 1653). У 1654—64 настаўнік брацкай школы Полацкага Богаяўленскага манастыра. У 1656 прыняў манаства пад імем Сімяон. Прапагандаваў ідэю ўз’яднання хрысціян пад духоўнай эгідай рымскага папы і пад дзярж. патранатам маскоўскага pa pa. У полацкі перыяд творчасці пісаў на
Сімяон Полацкі.
бел., польскай, лац. мовах, раннія вершы («Акафіст», «Канон», 1648) маюць рэліг., павучальны характар, вытрыманы ў духу тагачаснай панегірычнай паэзіі. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 вітаў цара Аляксея Міхайлавіча ў Полацку дэкламацыяй «Метры», прысвяціў яму шэраг віншаванняў з выпадку ўзяцця пэўных гарадоў і інш.: «Вершы на шчаслівы зварот літасцівага цара з-пад Рыгі», «Віншаванне з выпадку ўзяцця Дэрпта», «Віншаванне з выпадку абрання на польскае каралеўства» і інш. Тады ж напісаў шэраг паліт.-сатырычных твораў, y якіх выкрываў захопніцкія войны швед. караля Карла X Густава: «Кароль шведскі шукае сваіх афіцэраў...», «Адчай шведскага караля...», a таксама іранічнае «Віншаванне... Амфінагену Крыжаноўскаму, вандруючаму псеўдаепіскапу». 3 1664 жыў y Маскве. Арганізаваў «лацінскую» школу пры Заіконаспаскім манастыры, заснаваў незалежную ад патрыяршай цэнзуры Верхнюю друкарню, быў першым прыдворным паэтам рас. цароў, выхавацелем дзяцей Аляксея Міхайлавіча. Прыхільнік асветнага абсалютызму, быў y цэнтры дзярж. і рэліг. праблем Маскоўскай дзяржавы. Прапаведніцкая дзейнасць С.П. адлюстравана ў 2 зборніках яго пропаведзей: «Абед душэўны» (1675, вьш. 1681) і «Вячэра душэўная» (1676, выд. 1683). Аснову яго літ. спадчыны складаюць 2 манументальныя зб-кі, падрыхтаваныя ў 1670-я г., але выдадзеныя пасмяротна: «Вертаград мнагацветны» і «Рыфмалагіён» (1678, выд. 1681). Яшчэ пры жыцці першы яго зборнік быў ацэнены як энцыклапедыя, з якой чэрпалі веды па хрысц. сімволіцы, гісторыі, ант. міфалогіі, тэалогіі. У другім зборніку змешчаны драм. творы «Камедыя прытчы пра блуднага сына...» і «Пра Навухаданосара цара...», якія ставіліся ў прыдворных тэатрах Крамля. Як перакладчык пазнаёміў чытачоў з
многімі шырокавядомымі тагачаснымі творамі: «Казанне пра Магамета», «Тастамент, або Запавет Васіля, цара грэчаскага», «Гісторыя пра Варлаама і Іасафа» і інш. Значнае месца ў паэзіі С.П. займалі і сатыр. матывы, выкрыццё каставых заган, кар’ерызму, прыстасавальніцтва («Клятва», «Жонка», «Помста» і інш.). У многіх выказваннях С.П. прыкметны ўплыў натурфілас. поглядаў ант. аўтараў Арыстоцеля і Плінія, a таксама здабыткаў сярэдневяковай навукі. Панегірычны дух яго паэзіі выявіўся ў некат. структурных асаблівасцях сілабічных вершаў: ён звяртаўся да зрокаваграфічных эфектаў і прыёмаў (каляровае пісьмо, новыя страфічныя формы і інш.), распрацоўваў чыста барочныя формы ўскладненых метафар, мудрагелістых алегорый, сімвалаў, гіпербал і інш. Паводле рашэння ЮНЕСКА імя С.П. было ўнесена ў каляндар памятных дат 1980. Т в : . Нзбр. соч. М.; Л., 1953; У кн.: Мз нсторнн фнлософской м обшсственно-полнтмческой мысля Белоруссяя: Нзбр. пронзв. XVI — начала XIX в. Мн., 1962; У кн.: Русская сяллабмческая поэзяя XVII—XVIII вв. Л., 1970; Внршя. Мн., 1990. Ліш:. Т а т а р с к н й Н. Сммеон Полоцкяй; (Его жязнь м деятельность). М., 1886; М a й к о в Л.Н. Снмеон Полоцкнй // Майков Л.Н. Очеркм нз нсторнн русской лмтературы XVII H XVIII столеткй. СПб., 1889; Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры. T. I. Мн., 1968; Нсторня белорусской дооктябрьской лнтературы. Мн., 1977; Гісторыя беларускай літаратуры. Старажытны перыяд. Мн., 1985; Г р ы н ч ы к М.М. Шляхі беларускага вершаскладання. Мн., 1973; П а н ч е н к о А.М. Русская стнхотворная культура XVII в. Л., 1973; К о н о н В.М. От Ренессанса к класснцнзму. Мн., 1978; Ма л ь д з і с А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980; Снмеон Полоцкяй н его княгояздательская деятельность. М., 1982.
(развіваюцца пры траўмах сустава алергічных, метабалічных, эндакрынных парушэннях) і інфекц. (выклікаюцца стафілакокамі, стрэптакокамі, пнеўмакокамі, спірахетамі і інш ). Адрозніваюць серозныя, гемарагічныя, серозна-фібрынозныя і гнойныя С., таксама вострыя і хранічныя. Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. А.С.Леанцюк СІНАВІЙЛЬНАЯ ВДДКАСЦЬ (ад грэч syn разам + лац. ovum яйцо), вязкая вадкасць, якую прадуцыруе сінавіяльная абалонка ў поласць сустава. Памяншае трэнне паверхні сустава пры руху, прадухіляе сустаўныя храсткі ад сцірання, выконвае таксама метабалічную і бар’ерную функцыі, y суставе яе ўтрымліваецца 1—2 мл. Паводле саставу — дыялізат плазмы крыві з уключэннем гіялуронавай кіслаты. СІНАГ0ГА (ад грэч. synagogë сход, месца сходу), б е т - к н е с е т (іўрыт, літар. — дом сходу), ш y л (ідыш, літар. — школа), культавы будынак y іудаізме, прызначаны для набажэнстваў і рытуальнага чытання Торы. Часам тэрмін «C.» выкарыстоўваецца для абазначэння іудзейскай абшчыны. Дакладны час узнікнення С. не высветлены. Паводле талмудычных крыніц, y 5 ст. да н.э. ў Палесціне легендарны іудзейскі святар Ездра з мэтай адраджэння нац. самасвядомасці яўр. народа ва ўмовах іншаземнага заваявання стварыў згуртаванне вучоных і знаўцаў нар. традыцый, якое атрымала назву Вял. С. Магчыма, y гэты час узніклі і збудаванні С. Патрэбнасць y С. звязана з усталяваннем традыцыі чытання Пяцікніжжа па суботах і святочных днях. Да пач. н.э. С. існавалі ва ўсіх рэгіёнах рассялення яўр. насельніцтва. Найб. іх
У.Г.Кароткі.
СІМЯ0НАЎ Канстанцін Арсенавіч (20.6.1910, с. Казнакова Старыцкага р-на Цвярской вобл., Расія — 3.1.1987), бел., укр. і рас. дырыжор. Нар. арт. СССР (1962). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1936). 3 1918 вучыўся ў класах пры Ле'нінградскай акад. капэле імя М.І.Глінкі, спяваў y ёй, y 1928—31 дырыжор капэлы. 3 1938 дырыжор Дзярж. акад. сімф. аркестра Беларусі, y 1939— 41 маст. кіраўнік і дырыжор Дзярж. нар. аркестра Беларусі. 3 1946 выступаў пераважна як сімф. дырыжор з вядучымі аркестрамі краіны. У 1961—66 і 1975—76 гал. дырыжор Кіеўскага т-ра оперы і балета імя Т.Р.Шаўчэнкі, y 1966— 15 — Ленінградскага т-ра оперы і балета імя С.М.Кірава. Дзярж. прэмія Украіны імя Шаўчэнкі 1976. Літ:. Г р м г о р ь е в Л.Г., П л a т е к Я.М. Современные днряжеры. М., 1969. Дз. М.Жураулёў.
СІНАВІТ, запаленне сінавіяльнай абалонкі (слоя клетак і рыхлай валакністай злучальнай тканкі, што высцілае поласць сустава), якое суправаджаецца ўтварэннем і намнажэннем вадкасці (эксудату) y сумцы суставаў, сустаўнай поласці. Вылучаюць С. асептычныя
Сінаюга ў г. Столін Брзсцкай вобл. колькасць (480) знаходзілася ў Іерусаліме. Акрамя Палесціны С. будавалі ў г. Дамаску, Александрыі, Антыёхіі, Эфесе, Карынфе, Афінах, Рыме. Гал. месца ў С. займае святы каўчэг (арон-кадзеш), y якім захоўваюцца скруткі Торы (Сефер-Тора); ён знаходзіцца каля ўсх. сцяны. Вернікі моляцца на ўсх. напрамак С. (мізрах) — y бок Іерусаліма. To pa чытаецца са спец. ўзвышэння — бімы. У артадаксальных С. жанчынам адводзіцца асобнае месца (часта галерэя). Часам y С. і яе прыбудовах знаходзяцца
ўстановы, якія адыгрываюць важную ролю ў абшчынным жыцці: школы, дабрачынныя apr-цыі, рабінскі суд, зала сходаў і інш. На фарміраванне арх. аблічча С. паўплывалі традыцыі і прыёмы культавага дойлідства Міжземнамор’я эпохі элінізму і Рым. імперыі. Асновай першых будынкаў С. стаў базілікальны план, y аснове якога прасторнае памяшканне, падзеленае калонамі на падоўжныя нефы. 3 боку ўвахода і па баках рабілі порцікі з каланадай. Гал. (алтарная) сцяна арыентавалася на Іерусалім (у еўрап., y т.л. бел., яўрэяў на У), каля яе невял. ўзвышэнне (альмэ-мор). У цэнтры залы — кафедра (біма). У некат. С. меўся арган. Алтары багата ўпрыгожвалі разьбяным арнаментам, узорамі маст. кавальства і лшця з расл. і зааморфнымі матывамі. Па меры рассялення яўрэяў па краінах Еўропы, С. набывалі стылёвыя рысы пэўных народаў і эпох. На бел. землях С. з’явіліся ў 14 ст. Будавалі С. драўляныя і мураваныя. Архітэктура бел. С. ўвасабляе стылізаваны і пераасэнсаваны вобраз жытла, каўчэга. Усе С. складаюцца з цэласнага, значных памераў аб’ёму пад дахам, блізкім да шатровага (у гарадах Ашмяны Гродзенскай, Столін Брэсцкай абласцей, 18 ст.). С/іонімская сінагога арганічна ўпісалася ў rap. арх. ансамбль стылю барока. Архітэктура некат. мураваных С. з рысамі абарончага дойлідства (Быхаўская сінагога). С. ў г. Іўе (Гродзенская вобл.) эклектычная, складаецца з 3 будынкаў для розных слаёў насельніцтва — гандляроў, рамеснікаў і купцоў. Найб. арыгінальныя драўляныя С., якім уласціва адзінства вобраза, аб’ёмна-прасторавае вырашэнне, y аснове якога — пераход рытуальнага памяшкання ў шатровы, часта складанай формы, дах. Формы абыходных галерэй, прыбудоў паўтараюць y мініяцюры форму асн. аб’ёму (С. ў Заблудаве, цяпер Падляскае ваяв., Польшча; не захавалася). С. былі ў гарадах Гродна, Глыбокае, Нароўля, г.п. Сапоцкін, в. Воўпа Ваўкавыскага р-на і інш. Да 1917 ва ўсх. Беларусі былі 704 С. У сувязі з антырапіг. дзейнасцю сав. улад y 1936 засталася 71 С. Шмат С. знішчана ням фаш. акупантамі ў Вял. Айч. вайну. У пач. 1990-х г. на Беларусі дзейнічалі 2 С., на 1.1.2001 — 8 С. А.І.Лакоткп СІНАДЫЧНЫ МЁСЯЦ (ад грэч synodos збліжэнне, злучэнне), прамежак часу паміж двумя паслядоўнымі аднолькавымі фазамі Месяца (напр., маладзікамі). Працягласць С.м. непастаянная. сярэдняе значэнне складае 29,530583 сярэдніх сонечных сутак, адхіленне — y межах 13 гадз. З’яўляецца асновай месяцавых календароў. СІНАДЫЧНЫ ПЕРЬІЯД АБАРАЧ^ННЯ, прамежак часу, за які цела Сонечнай сістэмы ў сваім руху вакол Сонца вяртаецца пры назіранні з Зямлі ў ранейшае становішча адносна Сонца. Роўны перыяду паўтарэння канфігурацыі планет. СІНАЙКІЗМ (грэч. synoikismos ад synoikizô разам засяляю), y старажытных дзяржавах (Грэцыі, Рыме і інш.)
працэс зліцця некалькіх раней самастойных паселішчаў ці гарадоў y адзіны поліс. У выніку С. паступова ліквідавалася племянная раздробленасць, узнікалі органы цэнтр. кіравання, узмацнялася эканам. адзінства і ваен. магутнасць раней адасобленых плямён і абшчын. Найб. вядомы С. 12 абшчын Атыкі, якія аб’ядналіся пад уладай Афін (13—7 ст. да н.э.). У выніку С. плямён лацінаў, сабінаў і этрускаў узнік Стараж. Рым (6 ст. да Н .Э .) .
СІНАЙКІЯ (ад грэч. synôikia сумеснае жыццё, жыллё), сумеснае жыццё жывёл (арганізмаў) розных відаў, калі абодва партнёры ў рознай ступені індыферэнтныя адзін да аднаго або адзін з іх атрымлівае для сябе карысць і не прычыняе шкоды другому; адна з катэгорый кватаранцтва. СІНАЙСКАЕ П ІС ЬМ б, п р о т а с і найскае п і с ь м о , старажытная пісьмовая сістэма семіцкіх народаў. Адна з першых y гісторыі цывілізацыі сПроб стварэння алфавітнай пісьменнасці на падставе акрафаніі (вымаўленне пачатковай фанемы слова, якое перадаецца малюнкам). С.п. лічаць прамежкавай ступенню паміж егіпецкім іерагліфічным пісьмом і семіцкімі кансанантна-гукавымі алфавітамі. Помнікі С.п. (надпісы на камянях, статуэтках багінь) знойдзены ў 1905 на Сінайскім п-ве англ. археолагам У.М.Пітры. Датаванне помнікаў да гэтага часу спрэчная (ад 18 да 15 ст. да н.э.). Найб. удалая спроба прачытання (дэшыфроўкі) помнікаў належыць У.Ф.Олбрайту ў сярэдзіне 20 ст. Некат. даследчыкі лічаць С.п. крыніцай арабскага пісьма. Літ.: П а в л е н к о Н.А. Мсторня пнсьма А . Я . М іх н е в іч . 2 хзд. Мн.,, 1987.
СІНАЛОГІЯ_______________ 393 СІНАЙСКІ ПАЎВ0СТРАЎ. На 3 Азіі, паміж зал. Суэцкім і Акаба Чырвонага м.; тэр. Егіпта. Пл. каля 25 тыс. км2. На Пд горы, складзеныя з гранітаў, гнсйсаў, крышт. сланцаў (выш. да 2637 м, г. Катэрын — вышэйшы пункт Егіпта). На Пн паверхня зніжаецца да 500— 1000 м. Пераважаюць моцна расчлянёныя камяністыя плато Эгма і Эт-Тых і пласкагор’і. Уздоўж Суэцкага зал. — вузкая пясчаная нізіна. Паўпустыні і пустыні. Радовішчы нафты (Судр, АбуРудайс, Эг-Тур), марганцавай руды (Ум-Бугма). Клімат пераходны ад субтрапічнага да трапічнага, гарачы, сухі. Ападкаў менш за 50 мм за год. Густая сетка вадзі. Расліннасць разрэджаная пустынная (паўхмызняковая і травяністая). Па сухіх рэчышчах калючыя хмызнякі і асобныя дрэвы. Качавая жывёлагадоўля, аазіснае земляробства (вырошчванне фінікавай пальмы, ячменю, проса, кукурузы). На С.п. знаходзіцца манастыр св. Кацярыны — помнік архітэктуры і мастацтва, засн. ў 4 ст. (найбагацейшы збор твораў візант. мастацтва, сярэдневяковыя рукапісы, хрысц. абразы 6 ст. ў тэхніцы васковага жывапісу).
СІНАЛ0ГІЯ (ад позналац. Sina Кітай + ... логія), к і т а я з н а ў с т в а , сукупнасць грамадскіх навук, якія вывучаюць гісторыю, філасофію, эканоміку, мовы, л-ру і культуру Кітая. Ужываецца як паняцце па-за межамі гэтай краіны. Першыя звесткі пра Кітай еўрапейцы атрымалі ў канцы 13 ст. з нататак Марка Пола. Да сярэдзіны 19 ст. ў Еўропе працягвалася назапашванне навук. звестак пра Кітай. У канцы 16— 18 ст. ўклад y С. зрабілі каталіцкія місіянеры-езуіты, y т.л. М.Рычы, які першы з еўрапейцаў азнаёміўся з кіт. класічнымі літ. помнікамі. Важнае значэнне мелі нататкі рас. пасланніка ў Пекіне ў 1655—57 Ф.1 Байкова, даследаванні супрацоўні( / / ( ) каў Рас. духоўнай місіі ў Пекіне (1727— (з 1866), y іх ліку М.Я Бічурына, П.I Кафарава, ураджэнцаў Беларусі І.А.Гашкевіча і А.М.Кульчыцкага. Пашырэнне кантактаў Кітая з зах. светам пасля паражэнняў y т.зв. опіумных войнах 1840—42 с / (з Вялікабрытаніяй) і 1856—60 (з Вялікабрытаніяй і Францыяй) стымулявала рост цікавасці да яго ў Еўропе і станаўленне С. як навукі. У канцы 19 ст. англ. Слова 'rtli «Цяліца» ў сінайскім пісьме. вучоны Дж.Лег пераклаў усе кананічныя кнігі канфуцыянства і даасізму з каментарыямі. У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. склаліся ням.-галандская, франц. і англ. СІНАЙСКІ Васіль Серафімавіч (н. школы С. 1х найб. выдатныя прадстаў20.4.1947, пас. Абезь, Рэспубліка Комі), нікі: немцы В.Грубе (кіт. звычаі, абрады) дырыжор. Нар. арт. Латвіі (1981). Скон- і О.Франке (гісторыя канфуцыянства, чыў Ленінградскую кансерваторыю ідэалогія імператарскага Кітая), нідэр(1970). 3 1971 2-і дырыжор сімф. аркес- ландзец Я.Я. дэ Гроат (рэлігія, гісторыя і тра ў Новасібірску. 3 1975 маст. кіраў- культура Кітая, 6-томная праца «Рэлігіі нік і гал. дырыжор Дзярж. сімф. аркес- Кітая»); французы Э.Шаван (канфуцытра Латвіі, з 1989 Дзярж. малога сімф. янства, даасізм, будызм), П.Пельё (кіт.аркестра СССР. 3 1976 выкладае ў Лат- будысцкая традыцыя), A Масперо (кіт. міфалогія); англічане Г.АДжайлс (л-ра і війскай кансерваторыі.
+
І/
% ь % A* С-’ 0 я -9 4
394___________________ СІНАН філасофія) і А.Уэйлі (маст. кудьтура). У 1930—50-я г. ўзнікла гіст. фаналогія кіт. мовы (Б.Кардгрэн, Швецыя), з’явіліся працы па кіт. простанар. вераваннях і абрадах (Э.Эбергард, Германія), філасофіі даасізму і канфуцыянства гісторыі Стараж. Кітая (Э.Грэм і Х.Х.Дабс, Вялікабрытанія), гісторыі кіт. грамадскай думкі (Э.Балаш, Францыя—Германія), філасофіі і міфалогіі (Д.Бодэ, ЗША). 3 сярэдзіны 20 ст. ў самаст. навук. дысцышііны вылучыліся даалогія (вывучэнне даасізму; А.К.Зайдэль, Г.Крыл, Н.Сівін, К.М.Скіпер), сіна-будалогія (вывучэнне будызму; Э.Цюрхер, Р.Х.Робінсан, К.Чэнь), вывучэнне гісторыі і культуры Стараж. Кітая (Д.Н.Кітлі, М.Лёве, Дж.Мейджар, К.Чан), гісторыя літ.-тэарэт. і маст.-эстэт. думкі ў Кітаі (Дж.Лю, А.Райт, Ф.Такеі). Заснавальнік С. ў Расіі — В.П.Васільеў, арганізатар і першы кіраўнік кафедры кіт. мовы ў Пецярб. ун-це (1855). Яго паслядоўнік С.М.Георгіеўскі (1851—93) — спецыяліст y галіне міфалогіі і традыд. культуры Кітая. У сав. час пытанні С. распрацоўвалі В.М.Аляксееў, Ю.К.Шуцкі, А.АШтукін, М.І.Конрад, Л.Дз.Пазднеева, В.Л.Фішман, y 1990-я г. — Л.С.Васільеў, ЮЛ.Кроль, У.В.Малявін, Л.С.Пераломаў, М.Я.Краўцова і інш. У Рэспубліды Беларусь філалагічнай С. займаецца А.М.Гардзей. В.УАдзярыха.
СІНАНІМІЯ (ад грэч. synônymia аднайменнасць), поўнае ці частковае супадзенне значэнняў моўных адзінак. Сінанімічнымі могуць быць словы, фразеалагізмы, марфемы, словаўтваральныя мадэлі, сінтаксічныя кансгрукцыі. Л е к с і ч н ы я сінонімы — словы і выразы, што аб’ядноўваюцца ў групы (сінанімічныя рады) на аснове блізкасці значэння. Сярод іх вылучаюць сінонімы семантычныя, стылістычныя, семантыка-стылістычныя, абсалютныя. У сучаснай бел. літ. мове найб. семантыка-стылістычных сінонімаў, абсалютныя сінонімы адзінкавыя. Семантычньм сінонімы (звычайна нейтральныя словы і выразы) ажыццяўляюць камунікатыўную функцыю мовы, што выяўляецца ў дыферэнцыяцыі адценняў значэння, дэталізацьй, выдзяленні і актуалізацыі паняцця («Сланечнікі ў гародчыку апусцілі прывялае лісце, схавалася ў засень, y цень усё жывое...». І.Навуменка). Стылістычныя сінонімы ажыццяўляюць эстэт. функцыю мовы, што выражаецца ў эмацыянальна-экспрэсіўнай характарыстыцы слова, выразу («I якраз y той момант, калі я зразумеў, што тут, пэўна, давядзецца і начаваць, калі ўжо такім далёкім і нядасягальным здаўся мне цягнік, якім сёння ноччу я думаў ехаць, пачуўся далёкі прыглушаны бас машыны». Я.Сіпакоў). Семантьіка-стыл і с т ы ч н ы я сінонімы адрозніваюцца адначасова сэнсам і стылістычнай афарбоўкай («Не раз я за мурам астрожным
чаіснасці (рэаліяй) толькі ў адпаведным кантэксце, выражаюць адно паняцце метафарычна-вобразна і ўтвараюць семантыка-стылістычную групу, блізкую да сінанімічнага рада («А сын жа мой яшчэ малы. Зусім яшчэ маладзенькі мой Данілка. Ён жа яшчэ не поўня, a паўмесячык. Маладзічок». А.Бялевіч). М a р ф а л а г і ч н ы я сінонімы — сінанімічныя формы слоў («жыццядайнай сілы — жыццядайнае сілы», «самы дарагі — найдаражэйшы»), С і н т а к с і ч н ы я сінонімы — канструкдыі, аднародны са структурна-сэнсавага і функцыянальнага пункту погляду, але адметныя семантычнымі адценнямі (у межах агульнага іх значэння) і стылістычнай афарбоўкай («пайсці да рэчкі — пайсці пад рэчку, пайсці ў бок рэчкі, пайсці ў напрамку рэчкі»), Развітасць сінанімікі (сукупнасці сінонімаў ў мове) паказчык дакладнасці, вобразнасці, багацця мовы. Літ.: Ц і к о ц к і М.Я. Стылістыка беларускай мовы. Мн., 1976; К а ў р у с А.А Стылістыка беларускай мовы. 3 выд. Мн., 1992; Я ў н е в і ч М.С. Сінтаксічная сінаніміка ў сучаснай беларускай літаратурнай мове. Мн., 1977; Беларуская мова. Мн., 1991; Ю р э в і ч А.К. Стылістыка беларускай мовы. 2 выд. Мн., 1992. А.К.Юрэвіч.
СІНАНТРАП (ад позналац. Sina Кітай + грэч. anthrôpos чалавек), прадстаўнік найстаражытнейшых выкапнёвых людзей (гл. Архантрапы), рэшткі касцей якога знойдзены ў 1927 y кар’еры Чжаўкаўдзянь (45 км на ПнЗ ад г. Пекін). У
Сінан. Мячэць Сулеймана 1 y Стамбуле.
CIHÂH, К а д ж а М і м а р С і н а н (1489 ці 1490, г. Кайсеры, Турцыя — 1588), турэцкі архітэктар і інжынер. 3 1538 гал. архітэктар султана Сулеймана I Кануні. Творча пераасэнсоўваў канстр маст. вопыт візант. дойлідства. Узводзіў велічныя цэнтрычныя купальныя мячэці з інтэр’ерамі, аздобленымі керамічнымі пліткамі (Шахзадэ, 1548, Сулеймана I, 1550—57, y г. Стамбул; ДжумаДжамі, 1552, y г. Еўпаторыя, Рэспубліка Крым, і інш.), маўзалеі, палацы, масты, умацаванні.
па родных гонях сумаваў. Адны любяць пад песню схіліць галаву, зажурыцца, як неба ўвосень. Ну, засні, і не варта тужыць. Вось ты туг сохнеш за астрожным мурам». М.Танк). Абсалютныя сінонімы — тэрміналагічныя словы-дублет-ы, якія адрозніваюцца толькі паходжаннем (бел. «назыўны», «правапіс» і запазычаныя «намінатыўны», «арфаграфія»), К а н т э к с т у а л ь н ы я (сітуацыйныя, аўтарскія, аказіянальныя) сінонімы — словы і выразы, якія суадносяцца з пэўным агульным аб’ектам рэ-
Сінантрап. Рэканструкцыя.
параўнанні з пітэкантрапам С. меў больш высокія лоб і скляпенне чэрапа (аб’ём 1040 см3). У 1933 выкапнёвыя рэшткі чалавека і 3 чарапы, якія добра захаваліся, выяўлены ў т.зв. Верхняй пячоры. Побач знойдзены ўпрыгожанні са свідраваных зубоў жывёл, ракавін і каменю. Гэтыя рэшткі належаць чалавеку сучаснага тыпу. У 1963 y пав. Ланцьян (правінцыя Шэньсі) знойдзена ніжняя сківіца, паводле якой вылуча-
юць больш стараж. від С. — ланцьянскі. Узрост большасйі знаходак 460— 230 тыс. гадоў.
СІНАНТР0ПНЫЯ
віды ,
сі нан-
т р о п ы (ад грэм. syn разам + anthrôpos чалавек), жывыя арганізмы, прыстасаваныя да існавання ва ўмовах, створаных або змененых чалавекам. Сярод жывёльных С.в. вылучаюцца a б л і г a т н ы я, ці абавязковыя С.в. (напр., хатняя мыш, пацукі, пасцельныя клапы, тараканы), якія цесна звязаны з чалавекам і па-за межамі яго паселішчаў не сустракаюцца; ф а к у л ь т а т ы ў н ы я, ці магчымыя С.в. (напр., звычайная палёўка, некат. дробныя драпежнікі, вераб’іныя і курыныя птушкі), якія менш звязаны з чалавекам, пазбягаюць населеных пунктаў і жывуць на пасевах, y пасадках і інш. Інтэнсіўная урбанізацыя, развіццё трансп. сувязей садзейнічаюць пашырэнню арэалаў і колькасці відаў С.в., многія з якіх сталі касмапаяітамі. Сярод С.в. шмат жывёлшкоднікаў, што абумоўлівае неабходнасць барацьбы з імі. Да раслін-сінантропаў належыць пустазелле. СІНАП АРЛ0ЎСКІ, позназімовы сорт яблыні. Выведзены ва Усерас. НДІ селекцыі пладовых культур скрыжаваннем сартоў Сінап паўночны і Памяць Мічурына. На Беларусі ўключаны ў Дзярж. рэестр для выкарыстання ў вытв-сці паўсюдна. Дрэва буйнарослае, з круглаватай кронай сярэдняй гушчыні. Сорт ураджайны, сярэднеўстойлівы да грыбных хвароб. Плады вышэй сярэдняй велічыні (каля 150 г), круглавата-канічнай формы. Скурка зялёна-жоўтая, ярка-чырв. з сонечнага боку. Мякаць зеленаватая, сакавітая, прыемнага кісла-салодкага смаку. Збор пладоў y вер.; захоўваецца да красавіка. З.А.Казлоўская.
ханізмы перадачы. У найб. пашыраных хім. С. перадача нерв. імпульсу адбываецца з дапамогай хім. рэчыва — медыятара. А. С.Леанцюк. СІНАПТАЗАЎРЫ (Synaptosauria, або Euryapsida), падклас вымерлых паўзуноў. 2 атр. — заўраптэрыгіі і плакадонты. Вядомы з пермскага перыяду да позняга мелавога перыяду. Былі пашыраны ў морах усіх мацерыкоў (акрамя Антарктьшы). Даўж. ад 20 см да 15 м. Экалагічна і марфалагічна разнастайныя. У большасці чэрап падоўжаны, вачніцы размешчаны амаль пасярэдзіне, цемянная адтуліна звычайна захоўвалася. Канечнасці лаетападобныя, характэрна адно скроневае акно. Карміліся рыбай і малюскамі.
СІНАПТЫЧНАЯ МЕТЭАРАЛ0ГІЯ, раздзел метэаралогіі, які вывучае атмасферныя працэсы, што вызначаюць умовы надвор ’я, a таксама іх змены для распрацоўкі прагнозу надвор’я. Даследуе буйнамаштабныя атм. працэсы (узнікненне і перамяшчэнне цыююнаў і антыцыюіонаў, паветраных мас і франтоў атмасферных), якія ахопліваюць па гарызантапі сотні і тысячы кіламетраў. Аналіз атм. працэсаў праводзіцца пры дапамозе сінаптычных карт, верг. разрэзаў атмасферы, аэралагічных дыяграм. У сінаптычным аналізе выкарыстоўваюцца таксама фотаздымкі воблакаў з метэаралагічных спадарожнікаў, матэрыялы назіранняў за воблакамі, ападкамі і інш. атм. з’явамі пры дапамозе метэаралагічных радыёлакатараў. На падставе заканамернасцей, якія выяўляюцца пры вывучэнні матэрыялаў, скарыстання лічбавых метадаў прагнозу і рашэння ўраўненняў гідра- і тэрмадынамікі пры дапамозе ЭВМ, распрацоўваюцца прагнозы надвор’я.
сінг_________________ 395 джазавымі аркестрамі, y т.л. пад кіраўніцтвам Дз.Элінгтана. Яго выканальніцкі стыль разнастайны: ад інтымнай манеры «крулінг» да «свінга». У рэпертуары сентыментальныя балады, песні з мюзіклаў, папулярныя песні амер. кампазітараў Дж.Стайна, Б.Бакрака, Р.Мак-Кэна і інш. 3 1941 здымаўся ў кіно (больш за 40 фільмаў), y т.л. «Ночы Лас-Вегаса», «Дом, y якім я жыву», «Ад сёння і на векі вечныя» (абодва прэмія «Оскар»), «Чалавек з залатой рукой», «Дэтэктыў», «Першы смяротны грэх». Рэжысёр фільма «Толькі храбрэц» (1964). Меў уласную грамафонную кампанію. Спец. прэмія «Оскар» 1971. СІНА-ТЫБЁЦКІЯ Г0РЫ , С ы ч у а н ь с к і я Альпы, Х у а н д у а н ь ш a н ь, y Кітаі. Даўж. каля 750 км, шыр. да 400 км. Выш. ад 5000—6500 м на 3 да 1000— 1200 м на У, найб. выш. 7590 м (г. Гунгашань). Утвараюць усх. ўступ Тыбецкага нагор’я, на мяжы з раўнінамі і нізкагор’ямі Усх. Кітая, з’яўляюцца мяжой Сычуаньскай катлавіны. Падзяляюцца на шэраг субмерыдыянальных хрыбтоў, парэзаных глыбокімі падоўжнымі цяснінамі рэк Салуін, Меконг, Янцзы ў іх верхніх цячэннях (глыб. ўрэзу да 3000 м). Хрыбты пераважна стромкасхілыя, з рэзкімі скалістымі водападзельнымі грабянямі. Горы — частка стараж. платформы, якая актывізавалася мезазойскімі рухамі; расчлянёна разломамі на шэраг блокаў, складзеных з гнейсаў, крышт. сланцаў, пясчанікаў, вапнякоў. Перыферыйныя грады, якія далучаюцца да Сычуаньскай катлавіны, складзены з базальтаў і асадкавых тоўшчаў. Горы сейсмічныя. Радовішчы жал. руды, золата, медзі. Ледавікі. Субтрапічны клімат зах. ускраіны Сычуаньскай катлавіны з вышынёй рэзка пераходзіць да кантынент. клімату Тыбецкага нагор’я. Каля паўд. палножжаў гор — 1200 мм ападкаў (максімум летам), на наветраных схілах — больш за 2000 мм, па меры набліжэння да Тыбецкага нагор’я — да 600 мм за год. Да выш. 2000 м субтрапічныя вечназялёныя лясы з эндэмікамі, якія з вышынёй пераходзяць y мяшаныя лясы; y адкрытых на Пд далінах трапляецца ціс. На выш. 2000—4000 м пераважаюць хвойныя (гал. ч. піхтавыя, радзей яловыя) лясы, вышэй за 4000 м размешчаны альпійскія лугі і стэпы.
СІНАПТЫЧНЫЯ КАРТЫ, к a р т ы н a д в о р ’я, геаграфічныя карты, на якія лічбамі і ўмоўнымі знакамі наноСІНАПСЫ (ад грэч. synapsis злучэнне, сяць вынікі адначасовых назіранняў за сувязь), функцыянальныя кантакты па- надвор’ем, a таксама даныя сінаптычміж узбудлівымі клеткамі (нерв., мы- нага аналізу. Адрозніваюць С.к. прышачнымі, сакраторнымі), якія пераўтва- земныя (складакшца паводле наземных раюць і перадаюць нерв. імпульсы. Тэр- сінаптычных назіранняў) і вышынныя мін «C.» ўведзены Ч.С.Шэрынгтанам (паводле аэралагічных назіранняў y ат(1897). С. — найб. істотны структурна- масферы); складаюцца таксама прафункцыян. элемент мозга, a сінаптыч- гнозньія С.к., якія адлюстроўваюць магныя сувязі — гал. механізм міжнейрон- чымае поле ціску, т-ры, ападкі і інш. нага ўзаемадзеяння, які забяспечвае з’явы надвор’я на вызначаны тэрмін. асн. праяўленні дзейнасці нерв. сістэ- На С.к. праводзяць ізабары, пазначаюць мы. Колькасць С. на паверхні нейрона размяшчэнне цыклонаў і антыцыклоад 1 да 20 тыс. У С. адрозніваюць прэ- наў, атмасферных франтоў, зоны ападсінаптычную ч. (звычайна канец прэсі- каў, туманаў і інш. 3 дапамогай С.к. наптычнага аксона), сінаптычную шчы- праводзяцца даследаванні атмасферных працэсаў (сінаптычны аналіз) і прагноз ліну (прастора, якая раздзяляе мембранадвор’я. Гл. таксама Сінаптычная ме- С ІН А - Т Ы Б Ё Ц К ІЯ М0ВЫ, гл. Кітайны клетак, што кантактуюць, шыр. тэаралогія. ска-тыбецкія мовы. 20—30 нм) і постсінаптычную ч. (участак клеткі, да якога падыходзіць прэсі- СІНАТРА (Sinatra) Фрэнк, сапр. імя Фрэнсіс СІНГ (Synge) Рычард Лоўрэнс Міліннаптычны канец). Па функц. значэнні Альберт; 12.12.1915, г. Хобакен, штат гтан (28.10.1914, г. Ліверпул, ВялікабС. бываюць узбудлівыя і тармазныя ў Нью-Джэрсі, ЗША — 1998), амеры- рытанія — 1994), англійскі біяхімік, адпаведнасці з тым, актывуюць яны або канскі эстрадны спявак, кінаакцёр. У адзін з заснавальнікаў аналіт. хіміі бялкоў. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва прыгнечваюць адпаведныя клеткі. Пе- 1936 узначаліў створаны ім вак. анрадача сігнала праз С. адбываецца ў ім- самбль «Хобакенская чацвёрка». 3 1939 (1950). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1936). 3 1941 y Асацыяцыі шарсцяной пульснай (дыскрэтнай) форме ў адзін саліст джазавага аркестра Х.Джэймса, бок з дапамогай хім. або эл. механізма. аркестра пад кіраўніцтвам Т.Дорсі. У прам-сці, з 1943 y Лістэраўскім ін-це ў Змешаныя С. спалучаюць хім. і эл. ме- 1940—70-я г. выступаў з буйнымі амер. Лондане, з 1948 — y Роўэцкім даследСІНАПСІДЫ, падклас вымерлых паўзуноў, гл. Зверападобныя.
СІНГАМІЯ
396
чым ін-це ў г. Абердзін, y 1967—76 y Ін-це прадуктаў харчавання г. Норыдж. Навук. працы па выдзяленні і раэдзяленні біялагічна актыўных элучэнняў. Распрацаваў метады размеркавальнай храматаграфіі на паперы (1944). Нобелеўская прэмія 1952 (разам з А.Д. П. Марцінам).
Р.С інг.
СІНГАМІЯ, тое, што апладненне. СІНГАНІЯ (ад грэч. syn разам + gonia вугал), к р ы ш т а л е г р а ф і ч н а я с і с т э м а, сукупнасць крышталёў, элементарныя ячэйкі якіх характарызуюцца аднолькавымі сіметрыяй крышталёў і крышталеграфічнай сістэмай восей каардынат. Паводле суадносін паміж даўжынямі рэбраў (a, b, с) і вугламі (а, (5, у), ячэйкі адрозніваюць 7 С. (32 віды сіметрыі): кубічная (а=Ь=с, а=р=у=90°), мае 5 відаў (груп, класаў) сіметрыі; тэтраганальная (а=Ь*с, а=р=у=90°), 7 відаў; гексаганальная (а=Ь*с, а=р=90°, у=120°), 7 відаў; трыганальная (а=Ь=с, a=pfc=y*90°), 5 відаў; рамбічная (а*Ь*с, а=(3=у=90°), 3 вшы; манаклінная (a*b*c, а=у=90°, р*90°), 3 віды; трыклінная (а*Ь*с, а*р*у*90°), 2 віды сіметрыі. Часам вылучаюць 2 падсінганіі гексаганальнай С. — трыганальную і гексаганальную. С. групуюцца ў 3 катэгорыі: вышэйшая (кубічная), сярэдняя (тэтраганальная, гексаганальная, трыганальная) і ніжэйшая (рамбічная, манаклінная, трыклінная). Крышталі ніжэйшай катэгорыі найменш сіметрычныя, характарызуюцца некалькімі адзінкавымі напрамкамі (не менш за 3). сярэдняй — адным адзінкавым напрамкам, вышэйшай — найб. сіметрычныя, не маюць адзінкавых напрамкаў. 3 дапамогай С. вызначаюць мінералы і інш. крышт. рэчывы. Каля 38% мінералаў крышталізуюцца ў трыкліннай і манакліннай, 23% — y рамбічнай, 10% — y трыганальнай, 7,5% — y гексаганальнай, 9,5% — y тэтраганальнай, 12% — y кубічнай сінганіях. В ІЯрцаў СІНГАПЎР (малайскае Singapura, англ. Singapore), Р э с п у б л і к а С і н г а п y р (малайскае Republik Singapura, англ. Republic of Singapore), дзяржава ў Паўд.-Усх. Азіі, на в-ве Сінгапур (пл. 570 км2) і прылеглых дробных астравах (каля 50), каля паўд. берагоў п-ва Малака. Джахорскім прал. (перасечаны дамбай з чыгункай, шашой і магістральным водаправодам) аддзелены ад тэр. Малайзіі, Сінгапурскім — зд Інда-
незіі. Пл. 648 км2. Нас. 4151,3 тыс. чал. (2000). Дзярж. мовы — малайская, кітайская, англійская, тамільская. Сталіца — г. Сінгапур. Нац. свята — Нацыянальны дзень (9 жн.). Дзяржаўны лад. С. — рэспубліка з парламенцкай формай праўлення. Чл. Садружнасці на чале з Вялікабрытаніяй. Дзейнічае канстытуцыя 1991 (з папраўкай 1993). Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца на прамых усеагульных выбарах тэрмінам на 6 гадоў. Аднапалатны парламент выбіраецца на 5 гадоў. Выканаўчая ўлада належыць ураду на чале з прэм’ер-міністрам. Прырода. Рэльеф раўнінны (выш. да 176 м). Клімат экватарыяльны мусонны, гарачы і вільготны. Т-ра ўвесь год 26—28 °С. Выпадае каля 2500 мм ападкаў за год. Амаль уся тэрыторыя забудавана, ёсць паркі і скверы. Захаваліся невял. балоты, рэшткі трапічных лясоў (каля 5% тэр.), каля берагоў мангравыя зараснікі. Ёсць некалькі рэзерватаў, запаведнік на г. Букітымах, сусв. вядомы бат. сад. Насельніцтва Жывуць кітайцы (76%), малайцы (15%), выхадцы з Паўд. Азіі, пераважна тамілы (7%), еўрапейцы (англічане, французы, партугальцы), нашчадкі ад мяшаных шлюбаў еўрапейцаў з прадстаўнікамі азіяцкіх народаў, арабы і інш. Вернікі — будысты, канфуцыянцы, мусульмане, індуісты, хрысціяне. Сярэднегадавы прырост каля 1% за год. Сярэдняя шчыльн. насельніцтва больш за 6400 чал. на 1 км2, адна з найб. y свеце. Усё насельніцтва гарадское, жыве ў г. Сінгапур (3567 тыс. ж.), суседнос гарадах і пасёлках. У прам-сці занята 25,6% працаздольных, y сельскай гаспадарцы — 1%, y фінансах і банкаўскай справе — 33,5%, y буд-ве — 6,6%, y кіраванні і абслуговых галінах — 33,3%. Гісторыя. У сярэдневякоўі тэр. С. ўваходзіла ў склад розных малайска-інданез. дзяржаў (Шрывіджаі, Малакскага султаната і інш ). Пасля войнаў 13— 14 ст. да пач. 19 ст. яна амаль незаселена. У IS 19 брыт. губернатар Явы Т.С.Рафлз выкупіў в-аў Сінгапур y султана Джахора, эаснаваў тут факторыю С., вакол якой вырас горад — адзін з найб. гарадоў Паўд.-Усх. Азіі; з 1826 асобная калонія Вялікабрытаніі. У 1942— 45 С. акупіраваны яп. войскамі. У 1954 створана Партыя нац. дзеяння (ПНД). У 1959 С. атрымаў самакіраванне. У 1963—65 y складзе Федэрацыі Мапайзія, з 9.8.1965 — незалежная дзяржава. Урад ПНД (напачатку на чале з прэм’ер-міністрам Лі Куан Ю, з ліст. 1990 — Го Чок Тонгам) ажыццяўляе палітыку прыцягнення замежнага капіталу і развіцця рыначнай эканомікі, што прывяло да хуткага эканам. росту С. і ператварэння яго да пач. 1990-х r. y адну з найб. развітых краін Азіі. С. — чл. ААН (з 1965), Apr-цыі дзяржаў Паўд.-Усх. Азіі. Дыпламат. адносіны паміж С. і Рэспублікай Беларусь усталяваны ў жн. 1992. Гал. паліт. партыя — Партыя нац. дзеян н я, інш. партыі не адыгрываю ць значнай ролі ў паліт. жыцці С.
Гаспадарка. С. — найб. развітая ў эканам. адносінах краіна Паўд. - Усх. Азіі. Разам з Тайванем і Паўд. Карэяй
трывала ўваходзіць y лік «новых індустр. краін» Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) — 91,7 млрд. дол., каля 22 100 дол. на душу насельніцтва (2000). У прам-сці ствараецца каля 30% ВУП, y транспарце і сувязі — 13%, y сельскай гаспадарцы — 0,2%, y сферы абслугоўвання каля 57%. С. — буйны рэгіянальны і міжнар. цэнтр гандлю, фінансаў, маркетынгу, паслуг і распрацовак найноўшых тэхналогій, важнейшы
трансп. і камунікацыйны вузел ПаўдУсх. Азіі. Аснова эканомікі — традыц. знешнеганлл. аперацыі (гал. чынам рээкспарт) і экспартныя галіны прам-сці (на імпартнай сыравіне). У прам-сці 3 групы галін: суднабудаванне і суднарамонт (2-е, пасля ЗША, месца ў свеце па вытв-cui перасоўных буравых установак для распрацоўкі марскіх радовішчаў нафты), нафтаперапрацоўка (5 з-даў сумарнай магутнасцю перапрацоўкі 60 млн. т на<(іты за год, 3-е месца ў свеце) і нафітахімія; электроніка, радыё- і
электратэхніка (персанальныя камп’ютэры, інтэгральныя схемы, перыферыйныя сістэмы, абсталяванне аўтаматызаванага праектавання, сродкі навігацыі і сувязі, фотаоптыка, гадзіннікі і інш.), зборка і рамонт самалётаў, аўтамабіляў, матацыклаў, веласіпедаў; лёгкая (тэкст., швейная, трыкатажная) і харчовая. Вытв-сць электраэнергіі 28 млрд. кВт гадз (1999), усе электрастанцыі цеплавыя, працуюць на вадкім паліве. Захавалі сваё значэнне традыц. галіны: волаваплавільная, перапрацоўка каўчуку і гумавая прам-сць, дрэваапрацоўка. Дзейнічаюць старэйшы ў Паўд.-Усх. Азіі металург. з-д поўнага цыкла, інш. прадпрыемствы чорнай і каляровай металургіі. Высокаразвітая ваен. прам-сць, прадукцыя якой ідзе пераважна на экспарт (стралковая зброя, патрульныя марскія катэры, радыёапаратура, боепрыпасы і інш.). Рээкспарт каўчуку, волава, копры, драўніны, вострых прыпраў (найб. перцу). Развіта аказанне разнастайных інфарм., фін., тэхнал., мед. і турыстычных паслуг. С. — буйны фін. цэнтр (саступае толькі Лондану, Нью-Йорку і Токіо). Працуюць валютныя і фондавыя біржы, 141 банк, y т.л. 128 замежных. Праводзяцца буйныя міжнар. гандл.-прамысл. выстаўкі, навукова-тэхн. сімпозіумы і канферэнцыі. Штогод С. наведвае больш за 7 млн. турыстаў з суседніх краін, Японіі, Кітая, ЗША і інш. У 1998 даход ад турызму склаў 5,79 млрд. дол. Сельская гаспадарка мае другаснае значэнне. С.-г. ўгоддзі займаюць каля 1,3 тыс. га. Вырошчваюць гевею, какосавую пальму, вострыя прыправы, тытунь, агародніну, садавіну, кветкі. Развіты свінагадоўля (у 1997 — 190 тыс. свіней) і птушкагадоўля (2 млн. курэй). Марское рыбапоўства (штогадовы ўлоў 13— 15 тыс. т рыбы) Транспарт пераважна марскі. У С. — буйнейшы ў рэгіёне транзітны марскі порт (прымае за суткі ў сярэднім 150 суднаў, 2-гі ў свеце пасля Ротэрдама па грузаабароце). У порце — зона свабоднага гандлю. Марскі флот налічвае больш за 500 суднаў. Даўж. чыгункі 38,6 км, аўтадарог і вуліц 3017 км. У краіне 379,5 тыс. легкавых, 140,8 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў (1997). Аэрапорт Чангі — адзін з найбуйнейшых y свеце. Труба-
Да арт Сінгапур (дзяржава). Жылыя кварталы г. Сінгапур.
праводны транспарт заняты транспарціроўкай пітной вады з Малайзіі і Інданезіі. У 1998 экспарт склаў 128 млрд. дол., імпарт — 133,9 млрд. дол. Экспартуюцца і рээкспартуюцца нафтапрадукты (8% сусв. гандлю імі), вылічальная тэхніка і радыётэлевізійнае абсталяванне (каля 14% сусв. аб’ёму), камунікацыйнае і офіснае абсталяванне, марскія судны і платформы, хім. прадукты, машыны і абсталяванне, каўчук, тэкст. і швейныя вырабы, алей, лесаматэрыялы, волава і інш. У імпарце пераважаюць сыравінныя тавары і харч. прадукты. Асн. гандл. партнёры: Малайзія (19% экспарту, 15% імпарту), ЗША (18% і 15% адпаведна), Японія (21% імпарту), Інданезія, Кітай, Тайланд, Паўд. Карэя і інш. Грашовая адзінка — сінгапурскі долар. З.М.Шуканава (прырода, насельніцтва, гаспадарка).
СІНГУЛЯРНАСЦЬ_________ 397 цэласнасць і адасобленасць словаформы. Літ:. Ч е р к а с с к н й М.А. Тюркскнй вокалнзм н сннгармоннзм. М., 1965; В н н о г р а д о в В.А. Тнпологая сннгармоннческмх тенденцнй в языках Афрнкм » Евразвв / / Проблемы афрнканского языкознаняя. М., 1972. А.Я.Міхневіч.
СІНГУЛЙРНАЕ PA3MEPKABÂHHE ў тэорыі і м а в е р н а с ц е й , размеркаванне імавернасцей y л-мернай вектарнай прасторы, якое засяроджана на мностве нулявой меры Лебега і прыпісвае кожнаму аднапунктаваму мноству нулявую імавернасць. У больш шырокім сэнсе — кожнае размеркаванне імавернасцей з’яўляецца С.р. y адносінах да меры Р (гл. Мера мноства), калі яно засяроджана на мностве N такім, што яго мера P{N)=0. У гэтым выпадку любое дыскрэтнае размеркаванне імавернасцей з’яўляецца С.р. y адносінах да меры Лебега.
СІНГАПЎР (малайскае Singapura, англ. Singapore), горад, сталіца Рэспублікі Сінгапур, буйны эканам. цэнтр Паўд,С.р. (адносна меры Лебега), зададзенае на Усх. Азіі, каля Сінгапурскага праліва. прамой, мае неперарыўную функцыю размерЗасн. ў канцы 13 ст., y 1365 быў разбу- кавання, мноства пунктаў росту якой мае Лераны ў выніку ваен. дзеянняў. У 1819 бегаву меру нуль. Напр., кантарава размеркаперайшоў да англічан. 3567 тыс. ж. з ванне, якое мае выпадковая велічыня Y = прыгарадамі (2000). Адзін з найбуйней- г(\/ЗХ {+ \/І1Хг+ .+\/ЎХ+...), дзе Х{, Х2,... — шых марскіх партоў свету (штогадовы пасдядоўнасць незалежных выпадковых велічынь, якія гірымаюць значэнні 0 i I з імавергрузаабарот больш за 400 млн. т). Між- насцю 1/2. Любое размеркаванне імавернаснар. аэрапорт. Чыгункай і шашой звя- цей y эўклідавай л-мернай прасторы можна заны з п-вам Малака. Міжнар. валют- адназначна выразіць праз камбінацыю дысна-фін. цэнтр, буйны цэнтр гандлю сы- крэтнага, неперарыўнага і сінгулярнага разравіннымі таварамі (натуральны каўчук, меркаванняў: Р=аРш ск+ЬРжж+сРСІНГ, дзе а, Ь, прадукты какосавай пальмы, драўніна, с > 0 і я + 6 + с = 1 (раскладанне Лебега). вострыя прыправы, фрукты, кава, волаБ.А.Залескі. ва). Важны цэнтр нафтаперапрацоўкі. СІНГУЛЙРНАСЦЬ (ад лац. singularis Прам-сць: эл.-тэхн., хім., нафтахім., маш.-буд., суднабуд. і суднарамонт, гу- асобны, асаблівы) к а с м а л а г і ч мавая, цэм., дрэваапр., харчовая; новыя н a я, асаблівы стан y пачатку касмалагаліны — радыёэлектронная, вытв-сць гічнага расшырэння Сусвету ў фрыдматрансп. абсталявання, тэкстыльная і наўскіх і некаторых інш. касмалагічных швейная, оптыка-механічная. Бунке- мадэлях агульнай адноснасці тэорыі (АТА), што ляжаць y аснове сучаснай роўка суднаў. Ун-ты. Музеі. Бат. сад, касмалогіі. Характарызуецца разбежнымарскі акварыум. мі значэннямі шчыльнасці энергіі матэСІНГАПЎРСКІ ПРАЛІЎ. Паміж паўд рыі, інварыянтаў тэнзара крывізны і часткай п-ва Малака і в-вам Сінгапур інш. параметраў. на Пн і архіпелагам Рыау на Пд. Злучае Існаванне Сусвету ў часе ў рамках гэтых Паўд.-Кітайскае м. і Андаманскае м. мадэлей y мінулым абмежавана касмалаг. праз Малакскі праліў. Даўж. 114 км, С. Наяўнасць яе ў касмалаг. рашэннях АТА сведчыць аб непрыдатнасці класічнай ATA y шыр. 12—37 км, найменшая глыб. на вобласці экстрэмальных умоў. Рабілася мносфарватэры 22 м. Порт Сінгапур. тва спроб рашэння праблемы С , якія прывяСІНГАРМАНІЗМ (ад грэч. syn разам + гармонія) y м о в а з н а ў с т в е , марфаналагічная з’ява, якая заключаецца ў прыпадабненні галосных гукаў (прагрэсіўная асіміляцыя), што ўваходзяць y склад афіксаў, да галосных кораня па прыкмеце месца ўтварэння, лабіялізацыі і інш. Ha С. уплывае і характар апошняга зычнага кораня (пярэдне- ці заднеязычны). Напр., турэцкі суфікс мн. л. набывае розную фанетычную будову ў залежнасці ад фанетычнай структуры кораня (параўн.: ev дом — evler дамы, але ok стрэл — oklar стрэлы). С. уласцівы пераважна агдюцінатыўным мовам, y якіх ён забяспечвае функцыянальна (як націск y індаеўрап. мовах)
лі да пабудовы некаторых рэгулярных касмалаг. мадэлей, y прыватнасці, пабудаваны рэгулярныя закрытыя інфляцыйныя касмалаг. мадэлі ў рамках АТА і калібровачных тэорый гравітацыі. Існаванне Сусвету ў такіх мадэлях y мінулым і будучым не абмежавана ў часе. Стадыі касмалаг. расшырэння папярэднічае стадыя сціскання, a замест С. выступае стан з зкстрэмальна вялікімі (магчыма, планкаўскімі) значэннямі шчыльнасці энергіі. т-ры і інш. параметраў. 3 гэтага стану пачынаецца расшырэнне Сусвету, якое падобна да Вялікага Выбуху і мае экспаненцыяльны характар y інфляцыйных мадэлях. Згодна з тэарэт. і назіральнымі данымі працягласць касмалаг. расшырэння («узрост Сусвету») y межах 10— 20 млрд. гадоў. Jlim: С я л к Дж. Большой взрыв: Пер. с англ. М., 1982; В а й н б е р г С. Первые трв
398 ________________
сінд
мннуты: Пер. с англ. М., 1981; Х о к я н г С. Краткая мстормя временя: От большого взрыва до черных дыр: Пер. с англ. СПб., 2000; М і п k e Vі с h A V. Vacuum gravitational repultion efTect and tegular inflationary cosmology / / X International Seminar «Nonlinear Phenomena in Complex Systems*. Minsk, 2001.A.В.Мінкевіч.
СІНД, правінцыя на ПдУ ІІакістана, y бас. нізоўяў р. Інд. Мяжуе на У з Індыяй, на Пд абмываецца Інд. ак. Пл. 151,4 тыс. км2, нас. каля 35,7 млн. чал. (2000), пераважна сіндхі. Адм. і гал. прамысл. цэнтр — г. Карачы. Паверхня раўнінная і нізінная. Клімат субтрапічны. Ападкаў каля 100 мм за год. Адзіная р. Інд, якая шырока выкарыстоўваецца на арашэнне. Натуральная расліннасць пустынная і паўпустынная. У С. (пераважна ў г. Карачы) засяроджана амаль палавіна прамысл. вытв-сці краіны; буйныя прамысл. цэнтры Хайдарабад і Сукур. Асн. галіны прам-сці: тэкст., харч. і харчасмакавая, хімічная. Ёсць прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі. ІІІматгаліновае арашальнае земляробства ў даліне Інда. С. дае каля 50% агульнанац. збору рысу, 15% пшаніцы і цукр. трыснягу, 30% бавоўны і алейных культур, 35% джавара (від проса). Характэрна высокая таварнасць с. -г. вытворчасці. Жывёлагадоўля мае другараднае значэнне, буйн. par. жывёла выкарыстоўваецца як цяглавая сіла. Рыбалоўства. Транспарт чыг. і аўтамабільны. Знешнія сувязі марскім транспартам. «с і н д б Ад - h a m é », помнік персідскатадж. л-ры. Складаецца з 34 абрамленых прытчаў. У аснове сюжэта апавяданні пра царэвіча, на якога быў узведзены паклёп рабыняй бацькі, і сем везіраў на чале з мудрым выхавацелем, якія даказваюць невінаватасць сына. Першааснова «С.-н.» — стараж.-інд. апавяданні, перакладзеныя на сярэднеіранскую мову пехлеві ў 5—6 ст. У 8 ст. перакладзены на араб. мову. Найб. вядомы празаічны пераклад Асбага Сіджыстані, т. зв. «Вялікі Сіндбад»; y той самы час з’явіўся паэтычны пераклад Абана аль-Лахікі. У 9 ст. зроблены скарочаны пераклад на араб. мову — «Малы Сіндбад», які перакладзены на многія еўрап. мовы. Новаараб. варыянт пад назвай «Сем везіраў» пакладзены ў аснову тур. версіі «Сем мудрацоў», якая амаль уся ўвайшла ў збор казак «Тысяча і адна ноч». Публ.: Рус. пер. — Мухаммад аз-Захнрн асСамаркандн. Снндбад-наме. М., I960
СІНДР0М (ад грэч. syndrome намнажэнне, збег), сукупнасць сімптомаў, абумоўленых адзіным механізмам узнікнення хваробы (патагенезам), якія характарызуюць вызначаны паталаг. стан арганізма. У некат. выпадках адлюстроўвае ўсё захворванне цалкам, зрэдку адзін і той жа С. сустракаецца пры розных захворваннях. Напр., гемарагічны С. назіраецца пры вострым лейкозе, ге-
мафіліі, цырозе печані і інш. Сучасная медыцына вылучае каля 1500 С. С ІН Д Р 0 М НАБЬІТАГА ІМУНАДЭФ ІЦ ЬІТУ , СНІД, вірусная хвароба, якая хараістарызуецца пашкоджаннем імуннай сістэмы; адна з найб. цяжкіх аўтаімунных хвароб. Як самаст. хвароба выяўлены ў 1981 y ЗША. Найб. пашыраны ў краінах Афрыкі, Азіі, Амерыкі. Узбуджальнік — вірус (ВІЧ — вірус імунадэфіцыту чалавека), які разбурае Т-лімфацыты і макрафагі. Узбуджальнік не перадаецца паветрана-кропельным шляхам, пры быт. кантактах, праз посуд. Заражэнне адбываецца пры палавых кантактах, праз кроў і яе прэпараты, органы, тканкі інфіцыраванага донара. Магчыма ўнутрывантробнае заражэнне плода праз плацэнту і ў час родаў.
niirn), аметыставы (E. amethystinum), гіганцкі (E. giganteum), палявы (E. cam pestre). Шматгадовыя, радзей адна- і двухгадовыя травы з прамастойнымі галінастымі сцёбламі. Лісце чаргаванае, разнастайнай формы, часта скурыстае і калючазубчастае. Кветкі двухполыя, дробныя ў шчыльных галоўчатых суквеццях пераважна сіне-блакітнага колеру. Суквецці абкружаныя цвёрдымі лісцікамі абгорткі. Плод — сямянка. Калючы, моцна разгалінаваны С. палявы ўтварае перакаці-поле. Дэкар. (для зімовых букетаў і фларыстыкі), лек., харч., меданосныя расліны.
A М. СкуратОвіч.
Групы павышанай рызыкі — наркаманы, гомасексуалы, хворыя на венерычныя захворванні. СНІД уключае разнастайныя другасныя інфекцыі, неўралагічныя парушэнні, злаякасныя новаўтварэнні. Першасныя праявы СНІДу (ліхаманка, павелічэнне лімфавузлоў і інш.) узнікаюць y перыяд ад 3 сут да некалькіх месяцаў, другасныя, абумоўленыя непасрэдна дзеяннем ВІЧ (гнойна-запаленчыя працэсы, пнеўманіі і інш.), цягнуцца ад некалькіх месяцаў да 8— 10 гадоў. Літ.: П о к р о в с к н й В.В. Эпядеммологня м профнлактака ВНЧ-мнфекцгш н СПРІД. М., 1996; ВНЧ-ннфекцня: клмнмка, днагностпка я леченяе. М., 2000. М.З.Ягоўдзік.
СІНДЫКА, назва тэрыторыі, якую насялялі стараж. плямёны сіндаў, a таксама іх дзяржавы ў 5—4 ст. да н.э. Знаходзілася на тэр. Таманскага п-ва (Расія). Асн. заняткамі жыхароў былі земляробства, рыбалоўства і гандаль. Як дзяржава С. склалася ў 5 ст. да н.э. ў выніку войнаў сіндаў са скіфамі, што прывяло да ўзмацнення ўлады сіндскіх военачальнікаў. Вызначалася найб. ступенню элінізацыі ў параўнанні з інш. абласцямі Прычарнамор’я. У 4 ст. да н.э. страціла самастойнасць і ўключана ў склад Баспорскага царства. СІНДЫКАТ (ням. Syndikat ад грэч. syndikos які дзейнічае сумесна), 1) пагадненне картэльнага тыпу, якоё прадугледжвае, што яго ўдзельнікі збываюць свае тавары праз адзіную гандл. кантору (звычайна ствараецца ў выглядзе акц. т-ва або т-ва з абмежаванай адказнасцю), якая ажыццяўляе таксама закупкі для ўдзельнікаў С. Яны захоўваюць вытв. і юрыд. самастойнасць, але ў адрозненне ад картэля страчваюць камерцыйную незалежнасць. 2) Аб’яднанне, y якое ўваходзяць прадпрыемствы, што вырабляюць масавую аднатыпную прадукцыю. 3) Назва прафес. саюзаў y некаторых краінах, напр. y Францыі. СІНЕГАЛ0ВІК (Eryngitim), род кветкавых раслін сям. парасонавых. Каля 230 відаў. Пашыраны ва ўмераных, трапічных і субтрапічных паясах. На Беларусі 1 від — С. пласкалісты (Е. planum). Трапляецца на сухіх грывах y поймах рэк, пясчаных узлесках, уздоўж дарог. Інтрадукаваны С.: альпійскі (Е. аірі-
Сінегаловік палявы.
СІНЕ-ЗЯЛЁНЫЯ В0ДАРАСЦІ, ц ы я навыя в о д а р а с ц і (Cyanophyta, або Cyanomycota), аддзел водарасцей. 3 кл.: храакокавыя, хамесіфонавыя і гармагоніевыя водарасці. Паводле будовы клетак (у т.л. арганізацыі ядзернага апарату, саставу і генет. уласцівасцей) адносяцца да пракарыётаў, a таксама да бактэрыіі і наз. цыянабактэрыямі. Адначасова С.-з.в. ўключаюць y бат. класіфікацыю, якая з’яўляецца філагенетычнай, і наз. цыянапракарыётамі. Каля 150 родаў, 2 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Вядомы з дакембрыю (узрост некат. з іх больш за 3 млрд. гадоў). На Беларусі 327 відаў, разнавіднасцей і форм з 55 родаў: асцыляторыя, насток, мікрацысціс, афанізаменон, глеятрыхія, глеякапса, фармідыум, калотрыкс, спіруліна, афанатэцэ, сінехакокус і інш. Аднаклетачныя, каланіяльныя і шматклетачныя (ніткаватыя) арганізмы, мікраскапічныя, часта ўтвараюць буйныя скопішчы ў выглядзе корак і кусцікаў выш да 20 см (у трапічных морах). Афарбоўка ад сіне-зялёнай да чырвонай. Фотасінтэзуючыя, маюць хларафіл а, карайіноіды і асобныя пігменты — фікабіліпратэіды. Для С.-з.в. характэрна адсутнасць жгуйікавых стадый і палавога працэсу.
Размнажэнне вегетатыўнае. Уваходзяць y склад планктону, бентасу прэсных вод і мораў, жывуць на паверхні глебы, y гарачых крыніцах з т-рай вады да 80 °С, y вапнавым субстраце, гарах, Арктыцы і Антарктыцы. З’яўляюцца піянерамі жыцця ў крайніх умовах існавання. Часта знаходзяцца ў сімбіятычных адносінах з іншымі арганізмамі: аднаклетачнымі водарасцямі, што страцілі хларапласты, прасцейшымі, грыбамі (лішайнікі), моха- і папарацепадобнымі, сагаўнікавымі, пакрытанасеннымі. Выконваюць ролю азотфіксатараў і выкарыстоўваюцца як угнаенне (напр., на рысавых палях). Выклікаюць «цвіценне» вады ў вадасховішчах. Некат. ўжываюцца ў ежу (насток, спіруліна), выкарыстоўваюцца для культывавання (напр., для вырабу лекаў). Літ.: Г р о м о в Б.В. Ультраструктура смне-зеленых водорослей. Л., 1976; Г у с е в М.В., Н м к н т м н а К.А. Цманобактернн. М., 1979; K o m à r e k J., A n a g n o s t i d i s K. Cyanoprokaryota. / / Süsswasserflora von Mittel europa. Jena etc., 1999. Bd. 19, t.l.
T.M.Mixeeea.
СІНЁКДАХА (ад грэч. synekdochë cyneрайманне, суаднясенне), від метаніміі, заснаваны на замене аднаго паняцця другім на аснове суаднясення іх колькасных прыкмет. Выступае як сродак завастрэння ўвагі чытача на найб. значных маст. дэталях, якім y творы належыць важная роля ў эмацыянальна-псіхал. раскрыцці вобразаў, іх аўтарскай ацэнцы. Пашырана ўжыванне назвы часткі з’явы, прадмета ў значэнні цэлага: Магутнае слова, ты, роднае слова! Са мной ты наяве і ў сне, Душу мне затрэсла пагудкаю новай, Ты песень наўчыла мяне. (Я.Купала. «Роднае слова»)
Часам назва часткі замяняецца назвай цэлага: Край калхідскі сёння ў славе, I палескі краявід Зменім мы, балоты сплавім, Тут, брат, тысячы Калхід! (П.Панчанка. «Слова пра Палессе»)
Сустракаецца замена множнага ліку адзіночным i наадварот: Якія толькі стагоддзі цябе не хрысцілі ў сваіх Дняпрах, a ты язычнікам так і застаўся, Човен. (Р.Барадулін. «Трыпціх Ушаччыны»)
Разнавіднасць С. — ужыванне ўласных імён y значэнні агульных назоўнікаў: Працы ў зорках — акіян бязмерны, Вахсна, што мы здолелі пачадь. Сотні новых Юрыяў і Гернанаў У калысках ярасна крычаць. (П.Панчанка. «У космас»)
А.А.Майсейчык.
СІНЕКЛІЗА (ад грэч. syn разам + enklisis нахіленне), вялікі (да некалькіх согняў метраў, часам больш за 1 тыс. km y папярочніку) няправільна-авальнай ці акруглай формы пакаты прагін y межах платформы. Нахіл слаёў на крылах —долі градуса, на флексурах да 1°. Запоўнена магутнай тоўшчай (ад 3 да 8 км,
радзей да 20 км) асадкавых або вулканагенна-асадкавых парод. Ускладнена структурамі 2-га (скляпенні, упадзіны), 3-га (валы, дэпрэсіі) і больш дробных парадкаў. Развіваюцца на працягу аднаго або некалькіх тэктанічных цыклаў, нярэдка над аўлакагенамі. Адрозніваюць С. накладзеньм, унаследаваныя, краявыя (вузлавыя), трапавыя і інш. Да С. часта прымеркаваны артэзіянскія, вугляносныя, саляносныя, нафтаносныя і інш. басейны. Тэрмін прапанаваны сав. геолагам А.П.Паўлавым y 1903. На тэр. Беларусі заходзіць ч. Маскоўскай сінеклізы. Гл. таксама Антэкліза. І.В.Клімовіч. СІНЕКЎРА (ад лац. sine cura без клопату), царкоўная пасада ў сярэдневяковай Еўропе, якая прыносіла даходы, але не была звязана з выкананнем пэўных абавязкаў і знаходжаннем на месцы служэння. У пераносным сэнсе абазначае пасаду, якая добра аплачваецца, але не патрабуе асаблівых намаганняў. СІНЁЛЬНІКАВА Людміла Мікалаеўна (н. 24.7.1950, г. Варонеж, Расія), бел. і рас. балерына. Засл. арт. Беларусі (1979). Скончыла Варонежскае харэагр. вучылішча (1968). Працавала ў т-рах оперы і балета Варонежа і Казані. У 1972—82 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Яе творчая індывідуальнасць найб. ярка выявілася ў партыях лірычнага плана. Сярод партый на бел. сцэне: Папялушка («Папялушка» С.Пракоф’ева), Марыя («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Ева («Стварэнне свету» А.Пятрова), Адэта — Адылія («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Раймонда («Раймонда» А.Глазунова), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Ліза («Ліза і Кален» Л.Герольда), Радысачка («Чыпаліна» К.Хачатурана). Выконвала мазурку і прэлюд y балеце «Шапэніяна» на музыку Ф.Шапэна і інш. Лаўрэат Міжнар. конкурсу артыстаў балета (Варна, 1970). СІНЁЛЬНІКАЎ Мікалай Мікалаевіч (12.2.1855, г. Харкаў, Украіна — 19.4.1939), расійскі і ўкраінскі рэжысёр, акцёр. Нар. арт. Украіны (1934). Нар. арт. Расіі (1934). 3 1873 акцёр, пазней і рэжысёр y т-рах Харкава, Мікалаева, Казані і інш. У 1900—09 гал. рэжысёр Т-ра Корша ў Маскве, y 1910— 13 трымаў антрэпрызу ў Харкаве і Кіеве. Рэфарматар правінцыяльнай сцэны, вял. ўвагу аддаваў акцёрскаму ансамблю. Увёў сістэму абанементаў і спектакляў для моладзі па зніжаных цэнах. Пасля 1917 y т-рах Саратава, Растова-на-Доне, з 1933 y Харкаўскім рус. драм. т-ры. Сярод лепшых пастановак: «Плады асветы» Л.Талстога (1893), «Дзядзька Ваня» А.Чэхава (1897), «Дзеці Ванюшына» С.Найдзёнава (1901), «Гора ад розуму» А.Грыбаедава (1934), «Таленты і паклоннікі» А.Астроўскага (1935) і інш. Выкладаў y Харкаўскім тэатр. вучылішчы. 7в.: Шестьдесят лет на сцене. Харьков, 1935. Літ:. С л о н о в а Н. Н.Н.Сннельннков. М„ 1956.
с ін е р г із м _______________ 399
CIHÉHKA Георгій Дзмітрыевіч (н. 9.11.1923, с. Сватава Луганскай вобл., Украіна), бел. літаратуразнавец, крытык. Канд. філал. н. (1970). Скончыў Харкаўскі ун-т (1950). Настаўнічаў, працаваў на ніве нар. асветы ў Беларусі. У 1970—94 выкладчык БДУ. Друкуецца з 1960. Даследуе рус.-бел., бел.-балгарскія літ. ўзаемасувязі, праблемы развіцця сучаснай бел. прозы і паэзіі, жанры і стылі бел. л-ры. Аўтар манаграфій «Іван Навуменка», «Ніл Гілевіч» (абедзве 1981), «Ф.В.Гладкоў. Семінарый» (1982), «Насуперак канону» (1997, лра А.А.Лойку), арт. пра А.Адамовіча, М.Арочку, Гладкова, М.Даніленку, В.Карамазава, МЛыньІ.У.Спламеаіч. кова і І Н Ш . СІНЕРГЁТЫКА (ад грэч. synergêtikos супольны, які дзейнічае ўзгоднена), навуковы кірунак, які вывучае агульныя прынцыпы эвалюцыі і самаарганізацыі макраскапічных сістэм. Тэрмін прапанаваны ням. фізікам Г.Хакенам y 1970-я г. Макраскагіічныя сістэмы складаюцца з многіх элементаў, што ўзаемадзейнічаюць паміж сабой і могуць фарміраваць прасторавыя, часавыя ці функцыянальныя структуры без знешняга ўздзеяння; працэсы ўпарадкавання ў такіх сістэмах узнікаюць y выніку ўзаемадзеяння вял. колькасці элементарных падсістэм. С. грунтуецца на тэрмадынаміцы нераўнаважных працэсаў, тэорыях выпадковых працэсаў, інфармацыі і нелінейных ваганняў і хваль. Асн. паняцці С. — устойлівасць, няўстойлівасць, парадак, хаос (найб. неўпарадкаваны стан), лінейнасць, нелінейнасць, параметр парадку, прынцып падпаралкавання і інш Цэнтр. праблема — узаемаадносіны парадку і хаосу (гл. Энтрапія). С. тлумачыць, як парадак (прасторавая ці часавая ўпарадкаваная структура) узнікае з канструктыўнага хаосу. Ідэі і метады С. выкарыстоўваюцца для аналізу прасторава-часавых структур y паняццях параметраў паралку і прынцыпу падпарадкавання, прадказання паводзін складаных сістэм, змянш эння размернасці дынамічнай сістэмы, a таксама ў тэорыі распазнавання вобразаў і інш.
На Беларусі даследаванні па праблемах С. вядуцца ў Ін-тах тэхн. кібернетыкі і фізікі Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, Бел. эканамічным ун-це. Літ.: X a к е н Г. Мнформацня 11 самоорганнзацня: Макроскопнч. подход к сложным снстемам: Пер. с англ. М., 1991; Ц ы м б а л Л.А. Сннергетяка мнформацнонных процессов: Закон ннформатнвностм п его следствня. М., 1995; К а п н ц а С.П., К у р д ю м о в С.П., М а л н н е ц к н й Г.Г. Сннергетнка м прогнозы будушего. М., 1997; В а с я л ь к о в a В.В. Порядок н хаос в развнтян соцмальных сястем. Сянергетака м теорня сойнальной самоорганнзацнн. СПб., І999 А.А.Барыскевіч
СІНЕРГІЗМ, с і н е р r і я (ад грэч. synergeia супрацоўніцтва, садружнасць), камбінаванае ўздзеянне 2 або некалькіх рэчываў на арганізм (сістэму), агульны эфект якога большы за сумарны эфект
400
СІНЕРЭЗІС
уздзеяння кожнага з кампанентаў паасобку. Рэчывы, што праяўляюць С., наз. с і н е р г і с т a м і, напр., лек. рэчывы — адрэналін і атрапін, якія выклікаюць расшырэнне зрэнак, праяўляльныя рэчывы ў фатаграфіі — метол і гідрахінон. У некат. выпадках С. назіраецца пры дзеянні сумесі актыўнага рэчыва з практычна неактыўным, напр., неактыўная аскарбінавая кіслата ўзмацняе антыакісляльнае дзеянне многіх фармацэўтычных антыаксідантаў, y хіміі яе сумесь з аксідам жалеза Fe20 3 выкарыстоўваюць для стабілізацыі палімераў.
СІНЕРбЗІС (ад грэч. synairesis сцісканне, памяншэнне), самаадвольнае вылучэнне вадкасці са студзянёў і ге/іяў, адна з праяў старэння розных відаў дысперсных структур, палімерных і біял. сістэм. С. прыводзіць да памяншэння аб’ёму студзеню або гелю за кошт ушчыльнення структурнай сеткі. Выкарыстоўваюць пры фармаванні хім. валокнаў з прадзільных раствораў, y тэхналогіі палімерных матэрыялаў, вытв-сці харч. прадуктаў (напр., сыру, тварагу). СІНЕСГЭЗІЯ (ад грэч. synaisthèsis адначасовае адчуванне), адзін з відаў тропа. Засн. на своеасаблівым спалучэнні розных асацыяцый: зрокавых, слыхавых, дотыкавых.
dm кіт, гл.
Блакітны кіт.
СІНІЙСКІ К0МПЛЕКС, с і н і й (ад позналац. Sina Кітай), комплекс горных парод верхняга дакембрыю, адпавядае большай ч. рыфею. Вылучаны ням. геолагам Ф.Рыхтгофенам y 1882 на тэр. Кітая. Складзены ўнізе з кварцытаў, сланцаў і андэзітавых лаваў, уверсе пераважна з вапнякоў і даламітаў са страматалітамі. Магутнасць 8 тыс. м. У бас. р. Янцзы С.к. уключае характэрную пачку ледавіковых кангламератаў — тшітаў. 3 адкладамі С.к. звязаны радовішчы жалезных і марганцавых руд. СІНІЛАЎ Кузьма Раманавіч (14.5.1902, в. Бывалькі Лоеўскага р-на Гомельскай вобл. — 31.12.1957), генерал-лейтэнант (1944). Скончыў ваен. школу ВЦВК (1924), Ваен. акэдэмію імя Фрунзе (1936). 3 1919 y Чырв. арміі і войсках НКУС. Удзельнік грамадз. 1918—20, сав.-фінл. 1939—40 войнаў. У пач. Вял. Айч. вайны нач. пагранвойск Мурманскай акругі, камандзір дывізіі войск НКУС, з кастр. 1941 да 1953 камендант Масквы, потым выкладчык y ВНУ.
Пад полазам белым, з’інелай падковай
СІШЛЬНАЯ КІСЛАТА, ц ы я н і с т ы вадарод, ц ы я н і с т а в а д а р о д ная кіслата, нітрыл мураш ы н a й к і с л a т ы, слабая аднаасноўная к-та, HCN. У свабодным і звязаным стане ёсць y раслінах.
Галінкай азяблаю крохне — хрусь, Як яблык, крамянае і
Бясколерная лёгкалятучая вадкасць з пахам горкага міндалю, tKin 25,65 °С, шчыльн. 687,08 кг/м 3 (20 °С). Сумесь пары С.к. з паветрам (4,9— 39,7% С.к.) выбухованебяспечная.
хрупаткое Слова марознае: «Беларусь».
Змешваецца з вадой і многімі арган. растваральнікамі. 3 металамі ўгварае солі — цыяпіды, арган. вытворныя С.к. — нітрылы Асн. прамысл. метад атрымання С.к. — акісляльны амаполіз метану на каталізатары (сплаў плаціны з родыем) пры 1000 °С. Выкарыстоўваюць y вытв-сці цыянідаў, акрыланітрылу, акрылатаў і інш., як фумігант. Всльмі атрутная, затрымлівае акісляльныя і ферментатыўныя працэсы, паралізуе дыхальныя цэнтры і выклікае ўдушша; ГДК y атм. паветры 0,01 м г /м \ y вадзе 0,1 мг/л.
(Р.Барадулін. «Заінелая Ушаччына»).
Паэт. вобраз ствараецца тут спалучэннем зрокавых і слыхавых асацыяЦЫЙ.
тыя з чарнаватай аблямоўкай. Корміцца зоапланктонам і бентасам.
А.А.Майсейчык.
СІНЁЦ (Abramis ballenis), рыба сям. карпавых атр. карпападобных. Пашыраны ў вадаёмах бас. Балтыйскага, Азоўскага, Каспійскага, Чорнага м. Жыве ў прэсных водах. На Беларусі ў невял. колькасці ў р. Дняпро і яго прытоках (Прыпяць, Сож, Бярэзіна). Нар. назвы кляпец, сіньга, сопа.
Даўж. цела да 40 см, маса да 1 кг. Падобны да ляшча. Адрозніваецца больш выцягнутым і сціснутым целам, дробнай луской, завостраным ротам, злёгку накіраваным угору, больш доўгім анальным плаўніком і інш Спіна цёмна-сіняя (адсюль назва), бакі і бруха серабрыста-белыя з залацістым адпівам, няпарныя плаўнікі бледна-шэрыя, грудныя — жаўтава-
СІНІН, горад на ПнЗ Кітая, на р. Хуаншуй (бас. Хуанхэ). Адм. і гал. прамысл. цэнтр прав. Цынхай. Каля 1 млн. ж. з прыгарадамі (2001). Чыг. ст., вузел
аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: металургічная, маш.-буд., хім., папяровая, буд. матэрыялаў, харчовая. На ПнЗ ад С. — Датунскі кам.-вуг. басейн. СІНІНГІЯ, род кветкавых раслін, гл. ў арт. Глаксінія. СІНІСАЛА Гельмер-Райнер Нестаравіч (14.6.1920, г. Златауст Чэлябінскай вобл., Расія — 3.8.1989), карэльскі кампазітар. Нар. арт. СССР (1978). Вучыўся ў Маскоўскай і Ленінградскай кан-
серваторыях (1952—55). Яго творчасці ўласціва выкарыстанне нар. карэльскай музыкі, нац. эпасу «Калевала». Аўгар першых карэльскіх балета «Сампа» (1959) і твораў для арк., y т.л. сімфоніі «Волаты лесу» (1949). Сярод інш. твораў: балеты, кантаты, канцэрты для фп. і інш. інстр. з арк., для арк. кантэле, кам.-інстр. ансамблі, фп. п’есы, рамансы, песні, музыка для т-ра і кіно, апрацоўкі фін., карэльскіх, вепскіх і паморскіх нар. песень. Дзярж. прэмія Карэліі 1974. Дзярж. прэмія Paçii 1986. Літ:. Г о р о д н н ц к а я сало. Л., 1984.
Н.Ю. Г.-Р.Смнн-
СІНІЦАВЫЯ (Paridae), сямейства птушак атр. вераб’інападобных. 2 падсям.: рэмезы і сініцы (Рагіпае). 55 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Паўд. Амерыкі, Аўстраліі, в-ва Мадагаскар. Жывуць y лясах, парках, скверах, рэмезы зрэдку ў трыснягу. На Беларусі 8 відаў. Найб. пашыраны: сініца вялікая (Partis major), блакітніца звычайная (гл. Б/шкітніцы), сініца чубатая (P.cristatus), гаічка чорнагаловая (гл. Гаічкі). 2 віды — блакітніца белая і рэмез занесены ў Чырв. кнігу.
Да арт. Сініцавыя Сінійы: I — вялікая; 2 — чорная. або маскоўка; 3 — чубатая. 4 — Гаічка чорнагаловая.
Даўж. цела 7,6—20 см, маса 7— 25 г. Апярэнне мяккае. Ногі моцныя. Крылы невял., тупыя. Дзюба прамая, канічная, зрэдку вострая. Кормяцца насякомымі, насеннем, пладамі раслін. Нясуць 4— 16 яец.
СІНІЦКАЕ П 0ЛЕ, вёска ў Буйнавіцкім с/с Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр калект. с.-г. унітарнага прадпрыемства. За 35 км на У ад г.п. Лельчыцы, 202 км ад Гомеля, 58 км ад чыг. ст. Ельск. 407 ж., 135 двароў (2001). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. СІН<ЦКІ Іван Францавіч (1856 або 1861, Смаргоншчына, Гродзенская вобл. — 2.5.1939), бел. мемуарыст, падарожнік. Юнацтва правёў на Украіне. У 1893 вярнуўся ў г. Смаргонь, укліочыўся ў рэв. барацьбу, арганізаваў б-ку, прапагандаваў творы Л.Талстога і М.Горкага, пісаў карэспандэнцыі ў віленскія газеты. 3 1901 падарожнічаў за мяжою, напісаў кнігу «Новая Зеландыя — Еўропа» — першае на рус. мове апісанне Новай Зеландыі (забаронена цэнзурай, карэктурны адбітак зберагаецца ў Гродзенскім гіст.-археал. музеі). Перад рэвалюцыяй 1905—07 вярнуўся на радзіму. За актыўны ўдзел y рэв. падзеях арыштаваны і сасланы ў Валагодскую губ. У турме і ссылцы напісаў па просьбе М.Рубакіна ўспаміны «3 майго жыцця ў вёсцы», прысвечаныя рэв. падзеям y Смаргоні ў канцы 19 — пач. 20 ст. (рукапіс зберагаецца ў Дзярж. б-цы Расіі, Масква). 3 ссылкі ўцёк y Фінляндыю. Вярнуўшыся на радзіму, устанавіў сувязі з газ. «Наша ніва», пісаў y яе карэспандэнцыі (магчыма, пад псеўданімам Смаргонец). У 1920—30-я г. падтрымліваў сувязь з Т-вам бел. школы. Літ.: Д р к д з о А. Путешественннк вз Сморгонм / / Нёман. 1984. № 4 ; К а р а н е ў с к i А. Па слядах рэвалюцыянера і публіцыста / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1985. № 2. А.В.Мальдзіс.
СІНІЦЫН Анатоль Канстанцінавіч (н. 5.2.1948, г. Міёры Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фіз. электронікі і матэм. фізікі. Д-р фіз.-матэм н. (1996), праф. (1997). Скончыў БДУ (1970). 3 1970 y Ін-це цепла- і масаабмену АН Беларусі. 3 1978 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (з 1993 заг. кафедры). Навук. працы па даследаванні дынамічных працэсаў узаемадзеяння электронных патокаў з эл.-магн. палямі ў электравакуумных прыладах ЗВЧ на аснове матэм. мадэліравання і выліч. эксперыменту. Распрацаваў матэм. мадэлі і праграмы аналізу характарыстык і аптымізацыі параметраў прылад ЗВЧ.
(1944). Скончыў Ленінградскую пях. школу (1928), курсы ўдасканалення каманднага саставу (1935). У Чырв. Арміі з 1919. У Вял. Айч. вайну ў тыле праціўніка ў жн. 1941 арганізаваў партыз. групу ў Налібоцкай пушчы, з снеж. 1942 камандзір партыз. брыгады Ленінскай, y чэрв.—кастр. 1943 — партыз. брыгады імя С.М.Кірава. 3 1945 на сав. рабоце. СІНІЯ В0ДЫ , С і н я я В а д а , С і н ю х а, левы прыток Паўд. Буга ў Кіраваградскай і Мікапаеўскай абл. Украіны. Даўж. 111 км, пл. басейна 16 725 км2. На беразе С.В. y 1362 войска вял. кн. ВКЛ Альгерда разбіла мангола-татар. Гл. Бітва каля Сініх Вод 1362. CIHKAHCÊH, сістэма хуткасных чыг. магістралей y Японіі (Токіо—Кагосіма—Аомары—Сіманасекі). Mae двухкалейныя чыг. лініі даўж. 7 тыс. км. Макс. скорасць руху 250 км/гадз. СІНКЁВІЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, баі партыз. атрадаў па адначасовым разгроме варожага гарнізона ў вёсцы і на чыг. ст. Сінкевічы Ленінскага р-на Пінскай вобл. 30 кастр. ў Вял. Айч. вайну. План аперацыі з мэтай зрыву руху паяздоў па чыгунцы Брэст—Гомель распрацаваў штаб Пінскага партыз. злучэння. Гарнізон і станцыя (больш за 100 гітлераўцаў) былі ўмацаваны дзотамі, узброены станковымі і ручнымі кулямётамі. Аперацыю праводзілі партыз. атрады імя М.Шыша (камандзір М.І.Герасімаў) і «Пятровіча» (А.П.Савіцкі). Групы прыкрыцця вывелі са строю тэлеф.-тэлегр. лінію сувязі, грунтавыя дарогі і чыгунку на падыходах. На досвітку ўдарныя групы разграмілі ў вёсцы паліцэйскі ўчастак, камендатуру, на станцыі падпалілі састаў з боепрыпасамі, ад узрываў якога былі знішчаны станцыйныя пабудовы і чыг. папатно. У ходзе гадзіннага бою падарваны 3 чыг. і 4 масты на грунтавых дарогах, знішчана 3 км тэлеф.-тэлегр. лініі сувязі, спалены лесапільны і малочны з-ды, будынкі акупац. улад, на працяглы час спынены рух на чыгунцы. Літ:. Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыкп. Мн., 1990.
Te : Математвческое моделмрованне н проблема оптвммзацвн по КПД ЛБВ-О (разам з А.А.Кураевым) / / Зарубеж. радмоэлектроннка: Успехн современ. радноэлектроннкв. 1997. № 1; Полоса м крнтмчность условяй цяклотронного авторезонанса (разам з А.А.Кураевым, А.У.Шчарбаковым) / / Раднотехннка в электроннка 1999. Т. 44, № 7.
СШІЧКІН Фёдар Міхайлавіч (27.12.1901, с. Гаўрылаўка Аляксееўскага р-на Самарскай вобл., Расія — 17.7.1962), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. руху ў Баранавіцкай вобл., Герой Сав. Саюза
Сінкевіцкая Георгіеўская царква.
СІНКЛЕР_________________ 401 СІНКЁВІЦКАЯ ГЕ0РГІЕЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства ў в. Сінкевічы Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 18 ст. на могілках. Царква — трохзрубная з прамавугольнымі ў плане аб’ёмамі роўнай вышыні. Цэнтр. зруб асн. аб’ёму завершаны невысокім чацверыком, накрыты 4-схільным шатром (знутры 8-схільным). Апсіда і бабінец пад вальмавымі дахамі з невял. гранёнымі галоўкамі. На адной восі з царквой пастаўлена зрубна-каркасная званіца; звонку 2-ярусная, мае схаваны прамежкавы ярус, накрыта 4-схільным шатром. У 1978—80 сцены будынкаў вертыкальна ашаляваны дошкамі з нашчыльнікамі і аздоблены падзорам. Ю.А.ЯкЫоаЫ.
СІНКЁВІЧЫ, вёска ў Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл., на левым беразе р. Лань, на аўтадарозе Лунінец— Мікашэвічы; чыг. ст. на лініі Брэст— Гомель. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 36 км на У ад г. Лунінец, 276 км ад Брэста. 960 ж., 312 двароў (2001). 3-д «Палімер», лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнікі падпольшчыкам і землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. 30.10.1942 y Вял. Айч. вайну ў вёсцы і на чыг. станцыі партызаны правялі Сінкевіцкую аперацыю 1942. Помнік архітэктуры — Сінкевіцкая Георгіеўская царква. СІНКЛЕР (Sinclair) Эптан Біл (20.9.1878, г. Балтымар, ЗША — 26.11.1968), амерыканскі пісьменнік. Вучыўся ў Калумбійскім ун-це (Нью-Йорк). 3 1920 займаўся выдавецкай дзейнасцю. Удзельнік літ. руху «макрэйкераў» («разграбальнікі бруду»), якія імкнуліся да выкрыцця грамадскіх заганаў, карупцыі ва ўсіх сферах жыцця. Дэбютаваў раманам «Кароль Мідас» (1901). Найб. значны твор — «сацыялагічны» раман «Джунглі» (1905) пра трагічныя лёсы рабочых. Аўтар раманаў «Сталійа» (1908), «Сільвія» (1913), «Кароль Вугаль» (1917), «Джымі Хігінс» (1919), «100%. Біяграфія патрыёта» (1920), «Нафта» (1927), «Бостан» (1928), «Аўтамабільны кароль» (1937), цыкла публіцыст. кніг «Мёртвая рука» (1918—25), кн. мемуараў «Аўтабіяграфія» (1962), эпапеі пра Лані Бэда (т. 1— 11, 1940—53), шматлікіх аповесцей, апавяданняў, п’ес, кінасцэнарыяў і інш. Яго творы ўключаюнь дакладныя факты, сацыялагічныя і гіст. дакументы; яны адметныя вастрынёй маральнаэтычных канфліктаў, зваротам да эстэтыкі натуралізму ў спалучэнні з рэалізмам, свядомай тэвдэнцыйнасцю, надзённасцю сюжэтаў, выразнай публіцыстычнасцю. To.: Бел. пер. — Злодзей: П ’еса. Мн., 1930; Аўтамабільны кароль: Аповесць аб фордаўскай Амерыцы. Мн., 1939; Рус. пер. — Джунглн. М., 1956; Джнммм Хвггннс. М., 1957; 100%. Бнографмя патряота. М.,1957; Столнца
402
с ін к л і н а л ь
М., 1957; Король Уголь. Донецк, 1981; Дельцы; Автомобнльный король. М., 1986; Сйльвйя; Замужество Снльвмн. СПб.; 1992. Літ:. Б о г о с л о в с к н й В.Н. Эптон Сннклер. М., 1976. ЕА.Лявонава
СІНКЛІНАЛЬ (ад грэч. synclinô нахіляюся), с і н к л і н а л ь н а я складк а, увагнутая складка пластоў горных парод, з нахілам слаёў да восі (замка), з больш маладымі пародамі ў цэнтр. ч. (ядры). Адрозніваюць С. сіметрычныя і асіметрычныя, каробчатыя (з плоскім дном), кілепадобныя і інш. Авальныя С. наз. брахісінкліналямі або мульдамі, акруглыя — чашамі. С. звычайна спалучаюцца з выпуклымі выгінамі слаёў — антыкліналямі. На Беларусі С. вядомы ў розных гарызонтах, найлепш вывучаны ў дэвонскай саляноснай тоўшчы Прыпяцкага прагіну, дзе прадстаўлены складкамі даўж. 4—25 км, шыр. 1,5—8 км. Гл. таксама Складкі горных парод. І.В.Клімовіч. СІНКЛІН0РЫ Й (ад сінкліналь + грэч. oros rapa), комплекс складкавых дыслакацый слаёў зямной кары з агульнай сінклінальнай будовай, дзе люстэрка складкавасці (датычная паверхня да скляпенняў або замкоў антыкліналей) апушчана ў гал. восевай ч. структуры. Даўжыня — многія сотні кіламетраў, шырыня — дзесяггкі, радзей балын за 100 км. Пашыраны ў складкавых збудаваннях і ўтвараюцца на месцы геасінкліналей або арагенных (міжгорных) прагінаў. Чаргуюцца з антыюіінорыямі. Тыповыя С. — Залаірскі на Урале, Новарасійскі на Каўказе. І.В.Клімовіч. СІНКЛІТ (ад грэч. synklëtos скліканы савет), 1) y Старажытнай Грэцыі сход вышэйшых саноўнікаў (савет). 2) У пераносным сэнсе (звычайна іранічна) поўны склад асоб (часцей высокапастаўленых). CIHKÔIÏA (грэч. synkopë літар. — абсяканне, скарачэнне), 1) y м y з ы ц ы — зрушэнне акцэнта з метрычна больш моцнай долі такта на больш слабую. Абазначае зрухі націску, якія адбываюцца ў выніку несупадзення рэальнай і метрычнай акцэнтуацыі і прыводзяць да ўтварэння ў межах такта нарматыўных і ненарматыўных акцэнтаў. Асн. выразная якасць С. — абвастрэнне рытмічнага і меладычнага руху, актывізацыя метрычнай пульсацыі ці яе згладжванне. Сінкапіраваныя рытмы пашыраны ў прафес. і нар. музыцы многіх народаў свету, y т.л. беларусаў. Як характэрная адзнака ўласна муз. і выканальніцкага стылю С. ўласціва танц,інстр. фальклору. 2 ) У в е р ш а с к л а д а н н і — пропуск галоснага гука або групы гукаў y сярэдзіне слова. Выкарыстоўваецца з мэтай дасягнення гукавой і сэнсаваэмацыянапьнай выразнасці паэтычнага твора. Сустракаецца ў нар. творчасці, творах пісьмовай л-ры:
Стары дзед мяжой ішоў, Залатыя ключы найшоў. — Прападайце, златы ключы, — За старога не йсці. (Бел. народная песня)
Т.Б.Варфаламееаа (музыка), А.А.Майсейчык (вершаскладанне).
С ІН 0Д (ад грэч. synodos сход), сход вышэйшых духоўных асоб y хрысц. царкве. У 1721— 1917 Свяцейшы Усерас. С. — вышэйшы орган кіравання ў Рускай праваслаўнай царкве (РПЦ). Усталяваны вярх. самадзярж. уладай замест скасаванага патрыяршаства, падпарадкоўваўся імператару. Паводле рэгламента, y склад С. ўваходзіла 12 іерархаў царквы. Дзярж. нагляд над С. ажыццяўляў свецкі чыноўнік, прызначаны імператарам, — обер-пракурор. Праз яго падтрымлівапіся ўсе сувязі С. з дзярж. органамі. Пасля аднаўлення патрыяршаства (1917) С. y РПЦ дзейнічае як царк. дарадчы орган пры патрыярху Маскоўскім і ўсяе Русі. У наш час y склад С. ўваходзяць пастаянныя члены: мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Украіны, мітрапаліт мінскі і слуцкі, патрыяршы экзарх усяе Беларусі, мітрапаліт санкт-пецярбургскі і ладажскі, мітрапаліт круціцкі і каломенскі, старшыня аддзела знешніх царк. зносін, кіраўнік спраў Маскоўскай патрыярхіі; і часовыя члены — епархіяльныя архірэі, якія па чарзе ўдзельнічаюць y рабоце С. На Беларусі з усталяваннем y 1989 Бел. экзархата дзейнічае Сінод Беларускай праваслаўнай царквы. У інш. правасл. цэрквах таксама існуюць С. з рознымі функцыямі. У каталіцкай царкве з 1960-х г. дзейнічае С. біскупаў як орган пры na ne рымскім. С. на чале з патрыярхамі ёсць і ў некат. усх. цэрквах ва уніі з Ватыканам — копцкага, халдзейскага і інш. абрадаў. У пратэстантызме С. — сход духоўных і свецкіх асоб, які перыядычна склікаецца для прыняцця рашэнняў па рэліг. справах. Г.М.Шэйкіп. СІН 0Д БЕЛАРЎСКАЙ ПРАВАСЛАЎНАЙ ЦАРКВЫ, сход вышэйшых духоўных асоб y Беларускай праваслаўнай царкве. Дзейнічае з усталяваннем y 1989 Беларускага экзархата. Яму напежыць вышэйшая царк. заканад., выканаўчая і суд. ўлада ў межах зкзархата. Складаецца з 5 (4 часовыя i I пастаянны экзарх) членаў і 10 кіруючых архірэяў Бел. правасл. царквы. Часовыя члены па чарзе выклікаюцца на пасяджэнні, якія праводзяцца не радзей як 4 разы за год. Сінод дзейнічае ў межах кампетэнцыі, вызначанай царк. канонамі і Статутам Бел. экзархата. Падсправаздачны Сіноду Рускай правасл. царквы. Г.М.Шэйкін. СІН0НІМАЎ СЛ0ЎНІК, тып лінгвістычнага слоўніка, што змяшчае рады сінонімаў з тлумачэннямі і ілюстрацыйным матэрыялам, які пацвярджае правільнасць ужывакня сінонімаў з іх тонкімі сэнсавымі і стылістычнымі адценнямі. Задача С.с. — вылучэнне і апісанне часткі лексікі, звязанай паміж сабой сінанімічнымі
адносінамі. Кожны сінанімічны рад y С.с. складае асобны артыкул. Размяшчаюцца артыкулы па алфавіце загалоўных (апорных) слоў, якімі пачынаюцца сінанімічныя рады. Першыя С.с. ва ўсх.-слав. народаў з’явіліся ў канцы 18 — пач. 19 ст. Найб. раннія з іх — «Спроба расійскага саслоўніка» Дз.І.Фанвізіна (1783; 32 сінанімічныя рады) і «Спроба слоўніка рускіх сінонімаў» П Ф.Калайдовіча (1818; 77 сінанімічных радоў).
У бел. філалогіі ўпершыню створаны «Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў» М.К.Клышкам (1976, 2-е выд. 1993). Ахоплівае каля 1900 сінанімічных радоў (больш за 11 тыс. слоў сучаснай бел. мовы). Асаблівасць яго: не вызначае сэнсавых адценняў, уласцівых словам сінанімічных радоў, a абмяжоўваецца прывядзеннем да кожнага з іх прыкладаў з маст. л-ры, фальююру, перыяд. друку. У канцы слоўніка прыводзіцца індэкс (алфавітны паказальнік слоў, што ўваходзяць y сінанімічныя рады). М.Р.Суднік.
С ІН 0Н ІМ Ы (ад грэч. synônymos аднайменны), блізказначныя словы адной часціны мовы і выразы, якія адрозніваюцца адценнямі значэння або стылістычнай афарбоўкай. Гл. Сінанімія. СІН 0П (Sinop), горад на Пн Турцыі. Адм. ц. аднайм. іля. Каля 20 тыс. ж. (2001). Вузел аўгадарог, порт на Чорным моры. Прам-сць лесапільная і харчовая. Рамёствы, y т.л. саматужны выраб ільняных тканін. Цэнтр рыбалоўства. Засн. не пазней 7 ст. да н.э. як калонія г.
Мілет. У старажытнасці наз. Сінопа. Важны гандл. і рамесны цэнтр y Паўд. Прычарнамор’і. У 6 ст. да н.э. — 3 ст. н.э. чаканіў сваю манету. Да 4 ст. да н.э. знаходзіўся ў залежнасці ад Ахемепідаў дзяржавы, аднак меў унутр. самастойнасць. 3 183 да н.э. ўваходзіў y Ппнтыйскае царства (напачатку як рэзідэнцыя цара, потым — сталіца). У 70 да н.э. заваяваны рым. палкаводцам Лукулам. 3 канца 4 ст. н.э. належаў Візантыі. Пасля ўтварэння Трапезундскай імперыі (1204) С. y яе складзе, y 1214— 1307 y Канійскім султанаце. У канцы 14 ст. горад захапіў тур. султан Баязід /, y пач. 15 ст. — Цімур. У сярэдзіне 15 ст. далучаны да Асманскай імперыі. У 1853 y бухце С. адбылася бітва паміж рас. і тур. флатамі (гл. Сінопская бітаа 1853). У С. нарадзіўся прадстаўнік філас. школы кінікаў Дыяген.
СІН 0П Е, спадарожнік планеты Юпітэр. Адлегласць ад планеты 23,7 млн. км, дыяметр каля 30 км. Сідэрычны перыяд абарачэння 758 сут. Адкрыты С.Нікалсанам (ЗША, 1914).
сінбпсіс (ад грэч.
synopsis агляд), 1) (устарэлае) збор розных поглядаў па якім-н. пытанні. 2) Зборнік звестак, нататак, артыкулаў па якім-н. пытанні, часцей размешчаных храналагічна; збор урыўкаў ці скарочаны выклад рэліг. твораў, тлумачэнняў Свяшчэннага пісання і інш. «СІН0ПСІС», 1) гісторыка-паліт. твор, выдадзены ў друкарні Святадухаўскага брацтва ў Вільні ў 1632. Выданне прымеркавана да сейма 1632, апісвае гіст., царк.-рэліг. і паліт. падзеі ў стараж.-рус. дзяржаве і ў ВКЛ з міфічных часоў да 1632. У 1632 брацгва выдала «Дадатак да «Сіно-
псіса» з новымі матэрыяламі па гісторыі рэлігійнай уніі, Святадухаўскага брацтва, правасл. царквы канца 16 — пач. 17 ст. 2) Гіст. твор, выдадзены ў друкарні Кіева-Пячэрскай лаўры ў 1674. He раз быў перадрукаваны ў 17 і 18 ст. У ім апісаны гіст. сувязі ўсх.-слав. народаў, іх супольная барацьба супраць ворагаў, абгрунтавана неабходнасць уз’яднання Украіны з Расіяй. У «C.» выкарыстаны рус. летапісы, хронікі М.Стрыйкоўскага, Ф.Сафановіча і інш. гіст. крыніцы. Г.Я.Гпленчанка.
СІН0ПСКАЯ БІТВА 1853, марская бітва паміж рас. і тур. эскадрамі 18 ліст. ў бухце г.Сіноп (на паўн. узбярэжжы Турцыі) y час Крымскай вайны 1853— 56; апошняя вял. бітва эпохі паруснага флоту. Тур. эскадра пад камандаваннем Асман-пашы стаяла на рэйдзе і рыхтавалася да высадкі дэсанта ў р-не СухумКале (Сухумі) і Поці (16 караблёў розных класаў, узброеных 510 гарматамі), знаходзілася пад аховай берагавых батарэй. Рас. эскадра пад камандаваннем віцэ-адм. П.С.Нахімава (6 лінейных караблёў, 2 фрэгаты, 720 гармат) заблакі-
вання надвор’я з мэтай яго прагназіравання. Гл. таксама Сінаптычная метэаралогія, Сінаптычныя карты. СІНТАГМА (ад грэч. syntagma разам пабудаванае, злучанае), 1) спалучэнне па пэўнай мадэлі дзвюх або болей моўных адзінак y патоку маўлення (сінтагматыцы): марфем («пера-езд», «вяэуць»), слоў («ідзе дождж», «спявае песню», «дзеля жыцця»), сказаў («Ён сказаў, што думаў».). 2) Рытміка-інтанацыйная адзінка маўлення або маўленчы такт, што звычайна супадае з адрэзкам выказвання, які вымаўляецца без паўз, адным штуршком паветра, мае свой інтанацыйна-націскны цэнтр (сінтагматычны націск) і характарызуецца адноснай сэнсавай і сінтакс. цэласнасцю. Напр.: «Чыстая / / глыбокая рэчка / / ў люстраной паверхні сваёй / / адбівае блакітнасць неба, / / і ад гэтага здаецца яна / / бяздоннай» (П.Галавач). Літ: В я н о г р а д о в В.В. Понятне сннтагмы в смнтакснсе русского языка / / Вяноградов В.В. Нзбранные труды: Нсслед. по рус. грамматнке. М., 1975. А.Я.Міхневіч.
Да арт Сінопская бітва 1853. Сінопская бітва 18 лістапада 1853. Мастак А.Багалюбаў. 2-я пал. 19 ст.
равала тур. эскадру з боку мора, вытрымала абстрэлы тур. берагавой і карабельнай артылерыі, прарвалася на Сінопскі рэйд і адкрыла агонь па тур. караблях і берагавых батарэях. За 4 гадзіны бою знішчана 15 тур. караблёў (адзін уцёк) і большасць берагавых батарэй. Страты тур. боку — больш за 3 тыс. чал. забітымі, каля 200 чал., y т.л. паранены Асман-паша, трапілі ў палон. Рас. эскадра страціла 37 чал. забітымі і 235 параненымі. У сувязі з гэтым паражэннем Турцыі яе саюзнікі — Вялікабрытанія і Францыя ў снеж. 1853 накіравалі свае эскадры ў Чорнае мора. СІН0ПТЫКА (ад грэч. synoptikos здольны ахапіць вокам), раздзел метэаралогіі, які вывучае працэсы фарміра-
СІНТАГМАТЫКА, адзін з двух (разам з парадыгматыкай) сістэм на-структурн ых планаў арганізацыі мовы і аспектаў яе даследавання; сукупнасць заканамернасцей, што вызначаюць адносіны паміж адзінкамі ў патоку маўлення, y выказвальным ланцужку. Сінтагматычныя адносіны засн. на лінейнасці маўлення — абавязковай размеркаванасці яго ў часе; узнікаюць паміж адзінкамі аднаго ўзроўню (фанемамі, марфемамі, словаформамі, сказамі). Сінтагматычныя адносіны заўсёды наяўныя ў маўленні і проціпастаўляюцца адносінам парадыгматычным, што існуюць y моўнай свядомасці носьбіта мовы ў выглядзе асацыятыўных груповак адзінак (або парадыгматычных класаў), з якіх робіцца
сінтАізм
403
выбар адной з іх для ўключэння ў сінтагматычны ланцужок — выказванне адпаведнай структуры. А.Я.Міхневіч. CIHTAÏ3M (ад яп. сінта літар. — шлях багоў), нацыянальная рэлігія Японіі, якая склалася на аснове стараж. політэістычных вераванняў жыхароў яп. астравоў не менш як 2000 г. назад. Тэрмін «C.» выкарыстоўваецца з канца 6 — пач. 7 ст. н.э., каб адрозніваць уласна яп. рэліг. традыцыю ад распаўсюджаных y Японіі будызму і канфуцыянства. У С. няма заснавальніка, свяшчэнных кананічных тэкстаў, распрацаванага веравучэння. У яго аснове — вера ў існаванне шматлікіх нябачных божастваў (камі), абагаўленне прыроды, культ. продкаў. Лічыцца, што божастваў-камі існуе каля 8 млн. і яны нябачна жывуць паўсюдна побач з людзьмі. Да іх адносяцца духі рэк, азёр, гор, далін, дрэў, камянёў, боскія продкі яп. народа, божаствы-ахоўнікі асобных мясцовасцей і рамёстваў, душы памерлых імператараў, знакамітых военачальнікаў, пісьменнікаў, вучоных і інш. Сінтаісцкі пантэон узначальвае багіня Сонца, родапачынальніца імператарскага роду Аматэрасу — дачка першай боскай пары Ідзанакі і Ідзанамі (Нябесны Бацька і Зямная МацГ), якія стварылі Яп. астравы і ўсіх багоў. Гал. сінтаісцкае свяцілішча — храм Аматэрасу ў г. Ісе. Вернікі не павінны штодзённа наведваць храмы і маліцца багам; дастаткова ўдзельнічаць y гал. святах і рабіць прынашэнні на выкананне некат. рэліг. абрадаў і рытуалаў. Важную ролю ў абраднасці С. адыгрывае рытуал ачышчэння чалавека, які найчасцей зводзіцца да сімвалічнага ачышчэння вадой твару і рук перад уступленнем чалавека ў храм. Перад уваходам y храм знаходзяцца вароты (торыі), якія сімвалізуюць пераход чалавека з паўсядзённай прасторы ў сакральную (свяшчэнную) зону. Людзі ўносяць y храм грашовыя ахвяраванні, ускладаюць для камі ахвярапрынашэнні (звычайна ў выглядзе страў, напіткаў) і ўзносяць да камі маўклівую малітву; набываюць там разнастайныя амулеты і талісманы. Асн. змест малітваў y С. — просьба да камі пра дапамогу, абарону ці выяўленне ўдзячнасці. Звычайна абрады, звязаныя з нараджэннем і шлюбам, праводзяцца ў адпаведнасці з сінтаісцкім рытуалам, a пахавальныя — з будысцкім. Важную ролю ў С. адыгрываюць святы ўраджаю, сустрэчы Новага года, святкаванні, прысвечаныя каміахоўнікам пэўных родаў і тэрыторый; ушаноўваюцца таксама імператар і яго боскія продкі. Часам японцы робяць паломніцтва да свяшчэнных гор, вадаспадаў і там выконваюць адпаведныя paair. рытуалы. У Японіі больш за 80 тыс. сінтаісцкіх свяцілішчаў. Памаліцца божаствам і прынесці ім сімвалічныя ахвяры можна і перад хатнім алтаром (камідана). Свяшчэннаслужыцелямі мо-
4 0 4 _______________СІНТАКСІС гуць быць і мужчыны, і жанчыны. У студз. 1946 выдадзены імператарскі эдыкт, паводле якога імператар адракаўся ад свайго боскага паходжання і абвяшчаў, што адносіны паміж тронам і народам трымаюцца выключна на ўзаемных даверы і любові. Існуе таксама сектанцкі С. (больш за 10 сектаў). Л і т С в е т л о в Г.Е. Путь богов: (сянто в нсторяя Японнн). М., 1985; Смнтонзм н конфуцяанство. М., 1994; Релнгнозные траднцня ммра: Пер. с англ. М., 1996. Т. 2. С. 491—610; Народы я релмгня мяра: Энцнкл. М., 1999; Н а к о р ч е в с к я й А.А. Сннто. СПб., 2000; Japan: Profile of a Nation. Tokyo etc., 1994. Э.С.Дубянецкі.
dHTAKCIC (ад грэч. syntaxis пабудова, парадак), 1) уласцівыя пэўнай мове спосабы спалучэння форм слоў y словазлучэнні і сказы, простых сказаў y складаныя, a таксама значэнні, функцыі і тыпы словазлучэнняў і сказаў. 2) Раздзел граматыкі, які вывучае заканамернасці пабудовы сказаў і моўныя катэгорыі, звязаныя са сказам. Аб’ект сінтакс. вывучэння і апісання — працэс і вынікі моўнай намінацыі сітуацый з мэтай зносін. Асн. катэгорыі С. — слова (словаформа), словазлучэнне, сказ, выказванне, сінтакс. сувязі. Найважнейшая ў С. катэгорыя — прэдыкатыўнасць, a таксама інтанацыя выказвання. Аб’ект С. шматгранны, таму ў межах сінтакс. вывучэння мовы суіснуюць розныя кірункі: С. часцін мовы і членаў сказа, С. словазлучэння і сказа, С. актуальнага члянення і тэксту, С. мадэляў сказа і іх парадыгматыкі і інш. Найб. значныя і актуальныя кірункі С.: с т a т ы ч н ы вызначае ўласцівыя пэўнай мове сукупнасці сінтакс. структур, г.зн. тыпаў словазлучэнняў (адзінак непрэдыкатыўных) і сказаў (адзінак прэдыкатыўных), a таксама іх агульных значэнняў; д ы н a м і ч н ы (камунікатыўны) вывучае суадносіны і выкарыстанне сінтакс. структуры ў маўленчай дзейнасці, працэсы (перабудова сінтакс. сувязей, вызначэнне парадку слоў, акрэсленне інтанацыі, афармленне актуальнага члянення і г.д.), што суправаджаюць пераўтварэнне сказа як адзінкі моўнай сістэмы ў выказванне — адзінку маўлення; функцыянальна-семантычн ы накіраваны на высвятленне ўзаемадзеяння семантыкі і функцыі моўных адзінак y выказванні. Істотнымі кірункамі даследавання і апісання мовы і маўлення з’яўляюцца таксама С. тэксту, стылістычны С., гіст. С. і інш. Літ. Граматыка беларускай мовы Т. 2. Сінтаксіс. Мн., 1966; М і х н е в і ч А.Я. Праблемы семантыка-сінтаксічнага даследавання беларускай мовы. Мн , 1976; Беларуская граматыка. Ч. 2. Сінтаксіс. Мн., 1986. А.Я.Міхневіч.
СІНТЭЗ (ад грэч. synthesis злучэнне, спалучэнне, састаўленне), 1) злучэнне, спалучэнне розных элементаў, бакоў прадмета ў адно цэлае (сістэму), якое ажыццяўлдецца і ў практычнай дзейнасці, і ў працэсе пазнання. С. проці-
леглы аналізу, але непарыўна з ім звязаны. 2) Метад навук. даследавання якога-н. прадмета, з’явы, які ў працэсе даследавання пазнаецца цалкам, y адзінстве і ўзаемасувязі ўсіх яго частак. 3) У філасофіі Г.Гегеля — найвышэйшая ступень развіцця, якая вырашае супярэчнасці папярэдніх ступеняў. 4) У псіхалогіі — мысліцельная аперацыя, якая зводзіцца да аб’яднання прадметаў, што адлюстроўваюцца, y адно цэлае. Разам з аналізам забяспечвае фарміраванне паняццяў і працэс мыслення. 5) С. с a ц ы я л ь н ы — спалучэнне і злучэнне асобных элементаў, індывідаў або груп y арганізаваную сістэму адносін для дасягнення ўзаемных мэт. СІНТЭЗ МАСТАЦТВАЎ, спалучэнне розных мастацтваў ці відаў мастацтва ў адзінае маст. цэлае, якое вобразна арганізуе матэрыяльнае і духоўнае асяроддзе чалавека. У выніку С.м. узнікае якасна новае ўтварэнне, якое вызначаецца эстэт. раўнавагай і ўзаемадзеяннем усіх кампанентаў. Найчасцей выкарыстоўваецца арх.-маст. сінтэз; y ім удзельнічаюць манументальнае мастацтва (скульптура, жывапіс), архітэктура малых форм, садова-паркавае мастацтва, ландшафтная архітэктура, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва і інш. Некат. віды і жанры мастацтва існуюць толькі пры ўмове сінтэзу: драм. і оперны т-ры, цырк, кіно, тэлебачанне, эстрада — яны аб’ядноўваюць творчасць драматурга (сцэнарыста), акцёра, рэжысёра, мастака, аператара (у кіно), кампазітара; y муз. т-ры драм. мастацтва знаходзіцца ў адзінстве з вак. і інстр. музыкай, харэаграфіяй, сцэнаграфіяй і інш. (гл. Кінамастацтва, Тэатр). У аб’яднанні кампанентаў мастацтва т-ра ці кінатвора вял. роля належыць рэжысёрскаму мастацтву. Сінтэз часавых мастацтваў (паэзія, музыка) ажыццяўляецца ва ўсіх жанрах вак. і вак.-тэатр. музыкі (песня, раманс, опера, кантата і інш.). Сінтэз л-ры і выяўл. мастацтва выяўляецца ў кніжнай графіцы, мастацтве кнігі. Розныя эпохі і перыяды сусв. культуры пакінулі шэдэўры гарманічнага С.м. (ндпр., спалучэнне архітэктуры і скульптуры грэч. акропаляў і храмаў, скульптуры і размалёвак рым. форумаў і палацаў; напаўненне храмавай прасторы абразамі, фрэскамі, мазаікай, вітражамі і інш.). Ярка С.м. праявіўся ў маст. творах стылю мадэрн. С.м. стаў асновай узнікнення новых відаў мастацтва — інвайрэнмент, перформанс, лэнд-арт, хэпенінг, відэакліп і інш. Л і т Мскусство я быт. Вып. 4. Смнтез нскусств н архмтектура обідественных зданнй. М., 1974; С а л е е в В.А. Нскусство н его оценка. Мн., 1977; Взаммодействне я сннтез мскусств. Л., 1978; 3 м с ь А. Вмдві нскусства. М., 1979; Массовые внды яскусства м современная художественная культура. М., 1986; У с т ю г о в а Е.Н. Стнль как явленне культуры. СПб., 1994; М а х л я н а С.Т. Язык нскусства в контексте культуры. СПб., 1995; М л ь н н Н П Постструктуралмзм. Деконструктмвнзм. Постмодернязм. М., 1996. ВА.Салееў, Я.Ф.Шупейкп.
СІНТЭЗ МЕХАНІЗМАЎ, раздзел механізмаў і машын тэорыі, y якім вывучаюцца метады праектавання кінематычных схем механізмаў па іх зададзеных кінематычных і мех. уласцівасцях. Найб. выкарыстоўваецца метад кінематычнага С.м. — вызначэнне кінематычных схем механізмаў (кулачковых, рычажных, шарнірных і інш.) і іх параметраў, што забяспечваюць неабходныя рухі. С<НТЭЗ МІНЕРАЛАЎ, штучнае атрыманне мінералаў і монакрышталёў; адзін з раздзелаў эксперымент. мінералогіі. Ажыццяўляецца рознымі метадамі з аднакампанентных і многакампанентных сістэм. К р ы ш т а л і з а ц ы я з р а с п л а в у — найб. пашыраны працэс прамысл. вырошчвання крышталёў і мінер. злучэнняў: карунд і яго разнавіднасці, рутыл, фабуліт, шпінэлі, флюарыт, александрыт, гранаты і інш. Крышталізацыя з насычан ы х р а с т в о р а ў адбываецца пры т-рах 30—600 °С — з водных раствораў (гідратэрмальны метад), 600— 1400 °С — з солевых і інш. раствораўрасплаваў пры розных цісках (напр., пры сінтэзе алмазаў некалькі гігапаскаляў). Гэтым метадам атрымліваюць кварц (зялёныя і блакітныя крышталі, аметыст, цытрын), кальцыт, берлініт, цынкіт, карунд і яго разнавіднасці, сфалерыт, садаліт, кінавар і інш. К р ы ш т а л і з а ц ы я з пара вой (газавай) ф а з ы адбываецца праз кандэнсацыю з малекулярных або плазменных пучкоў, катоднае або высокачастотнае распыленне, сінтэз y замкнёных аб’ёмах або ў патоку інертных газаў. Гэтым метадам вырабляюць галеніт, паратэлурыд і інш. Існуюць таксама метады хім. асаджэння з раствораў (напр., сінтэз апалу), цвёрдафазных рэакдый з прасаваннем пры высокіх цісках (напр., атрыманне бірузы, жадэіту). Гл. таксама Мінералы штучныя. У.Я.Бардон.
СІНТЭЗ ХІМІЧНЫ, мэтанакіраванае атрыманне хім. рэчываў з інш. (звычайна больш простых) рэчываў шляхам іх хім. ператварэнняў. С.х. неарганічных злучэнняў (неарган. сінтэз) і арганічных злучэнняў (арган. сінтэз) з’яўляецца асн. метадам атрымання індывід. хім. рэчываў. Ажыццяўляюць на прамысл. прадпрыемствах (гл. Хімічная прамысловасць) і ў навук. лабараторыях. Прамысл. многатанажная вытв-сць арган. рэчываў наз. а с н о ў н ы м арганічн ы м с і н т э з а м , прадуктамі якога з’яўляюцца нізкамалекулярныя злучэнні, y т.л. растваральнікі, манамеры для атрымання высокамалекулярных злучэнняў, фарбавальнікі. Малатанажная вытв-сць складаных арган. злучэнняў (лек. прэпаратаў, вітамінаў, хім. сродкаў аховы раслін і інш.) — т о н к і а р г а н і ч н ы с і н т э з , заснаваны на паслядоўным ажыццяўленні некалькіх (часам дзесяткаў) хім. ператварэнняў (стадый сінтэзу) з вылучэннем і ачысткай прамежкавых рэчываў. Неарган. сінтэзам y прамысл. маштабах атрымліваюць мінер. к-ты (ззотную, серную, фосфарную, саляную), асновы (аміяк, гідраксіды), некат. солі металаў. Асн. па-
казчык рацыянальнасці прамысл. С.х. — найб. эфектыўнасць вытв-сці пры мінім. экалагічнай шкодзе і найменшых сыравінных, энергет., працоўных і фін. затратах. Гэтаму спрыяе ажыццяўленне С.х. ва ўмовах, што прыводзяць да паскарэння рэакцый хіліічных, павышэння іх выбіральнасці. Лабараторны С.х. значна ўплывае на развіццё хім навукі, дазваляе атрымліваць новыя злучэнні, з ’яўляецца найважн. крытэрыем правільнасці вызначэння будовы прыродных і інш. злучэнняў складанай структуры У 1828 Ф Вёлер ажыццявіў сінтэз арган. рэчыва — мачавіны з неарган. цыяніду амонію, што лічыцца пачаткам арган. сінтэзу. Найб. значныя вехі яго развіцця — сінтэзы воцатнай к-ты (Г.Кольбе; 1845), камфоры (Компа; 1889), глкжозы (Э.Фішэр; 1890), трапінону (Р.Робінсан; 1917), геміну (Г.Фішэр; 1929), хларафілу (Р.Вудвард; 1960), гена аланінавай т-Р Н К (ХКарана; 1970), вітаміну В|2 (Вудвард; 1971), палітаксіну (І.Кішы; 1994), брэветаксіну (К.С Нікалаоу; 1997). У 1960-я г. амер. хімік Э.Коры распрацаваў прынцыпы планавання сінтэзу злучэнняў складанай структуры — рэтрасінт. аналіз, заснаваны на ўяўным раздзяленні паводле пэўных правіл мэтавай малекулы на больш простыя фрагменты, якім адпавядаюць рэчывы, здольныя пры ўзаемадзеянні прывесці да пабудовы запланаванай малекулярнай структуры. Сучасны стан арган. сінтэзу характарызуецца шырокім выкарыстаннем спектральных (ядзерны магн. рэзананс, інфрачырв. і ультрафіялетавая спектраскапія) і інш. фіз.-хім. метадаў аналізу і раздзялення хім. рзчываў (дыстшяцыя, крыш-
талізацыя, хрпматпграфія, мембранпыя метады раздзялеітя і інш.), многаварыянтнасцю сінт. метадаў, што робіць асабліва важным выкарыстанне хім. ператварэнняў, якія дазваляюць атрымліваць прадукты з пэўнай прасторавай арыентацыяй атамаў y малекуле з высокай выбіральнасцю.
На Беларусі многатанажны С.х. ажыццяўляецца на прадпрыемствах Наваполацкага вытворчага аб’яднання *Палімір», Магілёўскага еытворчага аб'яднання «Хімвалакно», Гродзенскага вытворчага аб’яднання «Азот», на Гомельскім хімічным заводзе. Даследаванні па тонкім арган. сінтэзе праводзяцца ў Ін-це фізіка-арган. хіміі, Ін-це біяарган. хіміі Нац. АН Беларусі, БДУ і інш. Літ.: Л е б е д е в H Н. Хймйя м тсхнологмя основного органнческого м нефгехнмнческого сннтеза. 4 й з д . М . , 1988; Б о ч к о в А.Ф., С м я т В.А Органмческйй сйнтез. М . , 1987; Руководство по неорганнческому сннтезу: Пер. с нем. T. I— 6. М . , 1985—86; Т й т ц е Л., А й х е р Т. Препаратнвная органйческая хямня: Пер. с нем. М., 1999.
А.Р.Кулінковіч.
СІНТЭЗАТАР, клавішны муз. інструмент. Гл. ў арт. Электрамузычныя інструменты. СІНТЭТАЗЫ, клас ферментаў, тое, што лігазы. СІНТФТЫКА (ад грэч. synthetikos які аб’ядноўвае), сінтэтычныя матэрыялы, атрыманыя шляхам сінтэзу якіх-н. рэчываў, таксама назва вырабаў з іх. СІНТЭТЫЧНАЕ ВАДКАЕ ПАЛІВА, штучнае вадкае паліва, складаныя сумесі вуглевадародаў, атрыманыя з сыравіны нянафтавага паходжання. Вытв-сць С.в.п. ўзнікла ў пач. 20 ст. з-за адсутнасці ў некат. краінах
радовішчаў нафты; развіваецца з прычыны абмежаванасці яе запасаў. Атрымліваюць тэрмахім. раскладаннем цвёрдага паліва (бурых і кам. вугалёў, гаручых сланцаў) ці газіфікацыяй паліаа з наступным каталітычным ператварэннем сінтэз-газу (сумесь аксіду вугляроду з вадародам). Найб. пашыраны спосаб тэрмахім. раскладання — гідрагенізацыя, якую ажыццяўляюць пры т-ры 400—500 °С і ціску вадароду да 70 МПа; звадкаванне адбываецца ў выніку дэструкцыі арган. масы паліва і наступнага гідрыравання прадуктаў, што ўтварыліся (выхад вадкіх прадуктаў — каля 80% ад арган. масы цвёрдага паліва). Гл. таксама Паліва.
СІНТЭТЫЧНЫ ЎЛІК, улік чіа ўзбуйненых эканамічных паказчыках y грашовым выражэнні, які паказвае дынаміку руху ўсіх аб’ектаў бухгалтарскага ўліку ў абагульненых вартасных паказчыках. Вядзецца ў разрэзе сінт. рахункаў бухгалтарскага ўліку, адзіны план якіх зацвярджаецца ў цэнтралізаваным парадку. Служыць для атрымання сумарных звестак аб гасп.-фін. дзейнасці прадпрыемства, установы, арг-цыі. Дае магчымасць правяраць узаемасувязь усіх гасп. аперацый і шляхам зверкі сінт. і аналітычнага ўліку кантраляваць дасканаласць і правільнасць іх адлюстравання ва ўліку. С.ў. карыстаюцца пры складанні і праверцы справаздачнасці. На прадпрыемствах (аб’яднаннях) з дапамогай С.ў. вызначаюць агульную наяўнасць асн. сродкаў, сыравіны і матэрыялаў, затраты на вытв-сць, стан разлікаў з пастаўшчыкамі і г.д.; y фін.-крэдытных установах — кантралююць выкананне бюджэту і крэдытныя аперацыі. СІНТЭТЬІЧНЫХ СМОЛ I ПЛАСТЫЧНЫХ MAC ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, галіна хімічнай прамысловасці па вырабе сінт. палімераў і пластмас. Базавая сыравіна для іх вытв-сці — вуглевадароды нафтаперапрацоўхі. ■У 1872 y ЗША выраблены цэлулоід (пластмаса са штучнага палімера нітрату цэлюлозы). У 1906— 10 y Расіі і Германіі наладжаны выпуск матэрыялаў на аснове фенола-фармальдэгіднагі смалы, y 1930-я г. ў ЗШ А, Германіі, СССР і інш. ■ — полівінілхларыду, поліамідаў, псшістыролу. Шырокае развіццё прам-сці пачалося пасля 2-й сусв. вайны; з 1950-х г. выпускаецца поліэтылен. Н а Б еларусі ста н а ў л е н н е п р а м -с ц і ад б ы л о с я ў 1960-я г., кал і п ач аў п р а ц а вац ь П о л а ц к і хім. кам б ін ат. У 1975 н а я г о базе с т в о р а н а Наваполацкае вытворчае аб’яднанне «Палімір», д з е в ы п у с к а ю ц ь п о л іэ т ы л е н в ы с о к а г а ц іс к у . П р а д у к ц ы я галін ы в ы р а б л я е ц ц а н а Гродзенскім вытворчым аб’яднанні «Азот» (к а п р ал ак там ), Магілёўскім вытворчым аб’яднанні *Хімвалакно» (д ы м е т ы л т э р а ф т а л а т , п о л іэ т ы л е н т э р а ф т а л а т ), Лідскім лакафарбавым заводзе (а л к ід н ы я і п о л іэ ф ір н ы я см ол ы , п ол івін ілац этатн ая д ы с п ерсія). А сн . с п е ц ы я л із а ц ы я га л ін ы — в ы т в -с ц ь п ал ім ераў д л я в ы п у ск у сін т. вал о к н аў , н ітак , л а к а ф а р б а в ы х м а т э р ы ялаў. У 1990 в ы р аб л е н а 751 ты с. т сін т. см о л і п л а с тм а с (у т.л . 138 т ы с . т п о л іэ т ы л е н у ) , y 2000—480 т ы с . т (у т .л . 109 ТЫС. Т ПОЛІЭТЫЛену). В.П.Сідорстка.
с ін у з ія
405
СІНТЭТЫЧНЫХ ФАРБАВАЛЬНІКАЎ ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, галіна хімічнай прамыслоеасці па вырабе сінт. фарбавальнікаў і прамежкавых прадуктаў для іх вытв-сці. Узнікла ў 1856, калі У.Т.Перкін атрымаў мавеін (анілінавы фарбавальнік) і арганізаваў яго прамысл. вытв-сць. Першапачаткова наз. анілінафарбавай. Найб. развіта ў ЗША, ФРГ, Японіі, Вялікабрытаніі. Асн. сыравіна для вытв-сці фарбавальнікаў — араматычныя вуглевадароды, што атрымліваюць з каменнага вугалю і нафты — бензол, талуол, ксілолы, нафталін, антрацэн і інш., таксама неарган. злучэнні — кіслоты, шчолачы, солі і інш. Сінт. фарбавальнікі выкарыстоўваюцца для розных матэрыялаў (бавоўны, лёну, хім. валокнаў, скуры, футра і інш ), a таксама ў кіна-, фотапрам-сці, медыцыне, аналітычнай хіміі, лазернай тэхніцы і інш. В.П.Сідоранка.
СІНТЭТЬІЧНЫЯ КРЫШТАЛІ, крышталі, якія вырошчваюцца штучна ў лабараторных і заводскіх умовах. Маюць такую ж атамную будову, што і прыродныя крышталі, часта больш дасканалыя за іх паводле сваіх уласцівасцей. Аб’ёмныя і танкаплёначныя С.к. вырошчваюцца з газавай фазы, з раствораў і расплаваў (гл. Крышталізацыя, Эпітаксія). У прамысл. маштабах атрымліваюць С.к. п’еза- і сегнетаэлектрыкаў, паўправаднікоў, аптычных матэрыялаў і інш. Выкарыстоўваюцца ў якасці падложак y запамінальных прыстасаваннях, матэрыялаў для сцынтыляцыйных лічыльнікаў, штучных каштоўных камянёў і інш. Гл. таксама Сінтэз мінералаў. СІНТЭТЫЧНЫЯ МАСЛЫ, вадкія арган. ці элементаарган. прадукты (крэмнійарганічныя вадкасці, эфіры фосфарнай, адыпінавай і інш. к-т, поліапкіленгліколі). Хімічна інертныя да металаў, гумы, фарбы і інш., малавыпаральныя; працаздольныя пры т-рах ад -100 да 400 °С. Выкарыстоўваюць змазачныя матэрыялы (гл. Змазачнае масла), цепланосьбіты, кампаненты пластычных змазак. СІНТЭТЫЧНЫЯ М 0ВЫ , мовы, y якіх граматычныя значэнні выражаюцца формамі слоў: афіксамі («чыта-ю», «з-рабіць», «мах-а-ць» — «мах-ну-ць»), унугр. флексіяй («з-бір-аць» — «са-бр-аць»), націскам («засыпаць» — «засыпііць»), суплетыўнымі формамі («я» — «мне»), a не службовымі словамі, парадкам слоў, інтанацыяй (як y аналітычных мовах). Да С.м. належаць бел., стараж,грэч., лац., стараж.-слав., ням., літ. і інш. мовы. Сінтэтычныя спосабы часткова выкарыстоўваюць і аналітычныя мовы. Гл. таксама Тыпсілагічная класіфікацыя моў. Літ:. Теоретнческне основы класснфйкацнн языков мнра. М., 1980. А.Я.Міхневіч.
СІНЎЗІЯ (ад грэч. synusia сумеснае знаходжанне, згуртаванне), прасторава і экалагічна адасобленая ч. расл. згуртавання (фітацэнозу), якая складаецца з відаў раслін адной або некалькіх экала-
406
с ін у с
гічна блізкіх жыццёвых форм. Паняцце «С». ўвёў ням. геабатанік Х.Гамс (1918), які з батанікамі швед. Э.Дзю Рые і эст. Т.Ліпмаа распрацавалі т.зв. метад С., згодна з якім С. — зыходны аб’ект вывучэння расліннасці. С. адрозніваюцца ў марфал., фларыстычных, экалагічных і фітацэнатычных адносінах. У лясах умеранага пояса трапляюцца дзесяткі С., y т.л. ярусныя (дрэвы, кусты, кусцікі), эпіфітныя (лішайнікі, імхі, водарасці на ствалах), эпіфальныя (паразітычныя грыбы на лісці), эпіксільныя (грыбы на адмерлай драўніне), унутрыглебавыя (мікраарганізмы) і інш. СІНУС, адна з трыганаметрычных функцый. Абазначэнне sin. С. в о с т р а г а в y г л a ў прамавугольным трохвугольніку — адносіны катэта, які ляжыць насупраць гэтага вугла, да гіпатэнузы. СІНУС (лац. sinus выгін, пазуха, выпукласць) y а н а т о м і і , паглыбленне, упадзіна, выпукленне, расшырэнне, доўгі замкнуты канал. Бываюць ва ўнутр. органах і запоўненыя крывёй (напр. С. селязёнкі, С. аорты, вянозны С.), У касцях чэрапа запоўненыя паветрам (напр., пазухі носа, лобныя пазухі). СІНУСАІДАЛЬНЫ ТОК, перыядычны электрычны ток, які зменьваецца паводле сінусоіднага закону. Гл. Пераменны ток. СІНУСАІДАЛЬНЫЯ BATÀHHI, ваганні, пры якіх змены вагальнай велічыні адбываюцца па сінусоідзе (касінусоідзе); тое, што гарманічныя ваганні. СІНУСІТ, вострае або хранічнае запаленне слізістай абалонкі прыдаткавых пазух носа (напр., гайморавай — гаймарыт). Развіваецца пры інфекцыях дыхальных шляхоў, пашкоджанні касцей чэрапа, карыесе і інш. Зрэдку бывае пансінусіт (пашкоджанне ўсіх пазух). Хранічны С. з утварэннем паліпаў і кіст бывае пры парушэнні адтоку запаленчага эксудату з пазухі носа пры вострым С., пры скрыўленні перагародкі носа і інш. Прыкметы: боль y вобласці вачніц, ілба і інш. частак галавы, дыханне праз нос абцяжарваецца. Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. І.М.Семяненя.
нізавальных (радковых і кадравых) і тушыльных (для выключэння электроннага праменя на час адваротнага ходу разгорткі) імпульсаў кіравання работай прылад разгорткі відарысаў, а таксама ў апаратуры многаканальнай сувязі з часавым раздзяленнем каналаў. CIHXPAHI3ÂTAP, механізм ці прыстасаванне, што забяспечвае сінхранізацыю некалькіх машын, механізмаў, сістэм. У радыёлакатарах, тэлевізійнай і інш. апаратуры сувязі С. — электроннае прыстасаванне, што забяспечвае ўзгодненую па часе і фазе работу некалькіх прылад шляхам падачы на іх спец. кіравальных сінхрасігналаў. С. аўтамабільны — прыстасаванне для бясшумнага і безударнага ўключэння каробкі перадач.
Літ. [К л н м о в Г.А.] Проблема разграннчення сннхроннн н днахроннм / / Обшее языкознанне: Методы лмнгвмстнч. мсслед М., 1973; С о с с ю р Ф. де. Курс обшей лннгвнсгмкн / / Соссюр Ф. де. Труды по языкознанню: Пер. с фр. М., 1977. А.Я.Міхневіч.
CIHXPATPÔH (ад грэч. synchronos адначасовы + (элек)трон), цыклічны рэзанансны паскаральнік зараджаных часціц B. I. Вараб ’ёў. (у асн. электронаў). Паскарэнне элекСІНХРАНІЗАЦЫЯ (ад грэч. synchronos тронаў адбываецца ў высокачастотным адначасовы), прывядзенне некалькіх эл. полі, частата якога нязменная, і ў працэсаў да строгай узгодненасці іх магн. полі, напружанасць якога змяняецца ў часе. Пры гэтым часціцы рухапрацякання ў часе, y выпадку перыяюцца па арбіце пастаяннага радыуса. дычных працэсаў — забеспячэнне роў3-за страт энергіі на сінхратроннае выпранасці (кратнасці) іх перыядаў ці супадзення фаз. Выконваецца сінхранізата- мяненне электроны ў С. паскараюцца да 10 ГэВ. Выкарыстоўваецца для атрырамі. ІІІырока выкарыстоўваецца ў мання пучкоў рэлятывісцкіх электронаў энергетыцы, тэлебачанні, шматканальі пазітронаў, а таксама мяккага рэнтгенай радыёсувязі, радыёлакацыі, сістэнаўскага выпрамянення. мах дакладнага вымярэння часу, выліч. тэхніцы і інш. Гл. таксама Сінхрагенера- CIHXPATPÔHHAE ВЫПРАМЯНЁНтар, Сінхранізацыя ваганняў. HE, выпрамяненне эл.-магн. хваль зараджанымі часціцамі, якія рухаюцца ў СІНХРАНІЗАЦЫЯ ВАГАННЯЎ, устанаўленне і падтрыманне рэжыму ваган- аднародным магн. полі з рэлятывісцкімі няў дзвюх ці больш вагальных сістэм, скарасцямі. Абумоўлена паскарэннем, звязаным са скрыўленнем траекторыі пры якім іх частоты роўныя ці кратныя адна адной. Напр., С.в. адбываецца ў часціц (гл. Лорэнца сіла). Назіраецца ў сінхратроне (адсюль назва). звязанай сістэме з 2 аўтавагальных сісХарактарызуецца шырокім лыяпазонам тэм з блізкімі частотамі — абедзве сісчастот; мае аліптычную палярызацыю (гл. тэмы вагаюцца з аднолькавай частатой. Палярызацыя свяпіла) і шырокі неперарыўны Аўтагенератары, генератары пераменнага току, сінхронныя рухавікі і інш. нелінейныя сістэмы ў выніку С.в. уваходзяць y сінхронны рэжым і ўстойліва працуюць y межах вызначанай паласы частот, некалькі ал. генератараў могуць працаваць на агульную эл. сетку, некалькі радыёперадатчыкаў — на агульную антэну і інш. На С.в. заснавана работа памнажальнікаў і дзялільнікаў частаты і інш. С.в. выкарыстоўваецца і ў медыцыне, напр., пры парушэннях рытму работы сэрца хворым ужыўляюць электронны сінхранізатар сардэчнага рытму — кардыястымулятар.
СІНХРАНІЯ (ад грэч. synchronos адначасовы), 1) стан мовы на пэўным этапе яе гіст. развіцця як цэласнай, унутрана
СІНУСНАЯ ЛІНЁЙКА, інструмент для дакладнага вымярэння вуглоў, устаноўкі дэталей пад зададзеным вуглом, вымярэння лінейных параметраў кліноў, конусаў і інш. дэталей, вызначэння вуглоў нахілу паверхняў і інш. Вугал a вызначаецца з роўнасці Ь=І sina. Для вымярэнняў выкарыстоўваюць канцавыя меры даўжыні, на якія ўстанаўліваюць адзін з ролікаў. СІНХРАГЕНЕРАТАР, электронная прылада (генератар), якая выпрацоўвае імпульсы зададзенай формы і з пэўнымі часавымі зрухамі паміж імі. Выкарыстоўваецца ў тэлевізійнай апаратуры (на тэлецэнтрах) для фарміравання сінхра-
ўстойлівай сістэмы фанетычных, лексічных і граматычных элементаў (гл. Сістэма мовы); перыяд y развіцці мовы, вылучаны ўмоўна паводле прыкметы адсутнасці ў ім змен ці іх неістотнасці. 2) Вывучэнне мовы як сістэмы адносін, што функцыянуе ў пэўны момант яе гіст. развіцця. Паслядоўнае размежаванне С. і дыяхраніі (а таксама самі гэтыя тэрміны) прапанаваны Ф. дэ Сасюрам.
Схема вымярэння сінуснай лінейкай: I —- сінусная лінейка; 2 — дакладныя ролікі; 3 — канцавыя меры памерам b; a — вугал, які вымяраецца; / — адлегласць паміж восямі ролікаў.
спектр (гл. Спектры аптычныя) з максімумам y яго доўгахвалевай частцы. Найб. істотна для лёгкіх часціц. Страты энергіі электронаў на С.в. ўлічваюцца пры канструяванні сінхратронаў. Выпрамяненне звышновых зорак, квазараў, пульсараў і радыёгалактык мае сінхратронную прыроду. Вывучэнне інтэнсіўнасці і палярызацыі касм. С.в. дазваляе атрымаць інфармацыю аб канцэнтрацыі і энергет. спектры рэлятывісцкіх электронаў, велічыні і напрамку магн. поля ў аддаленых абласцях Сусвету. С.в. выкарыстоўваюць таксама пры вывучэнні структуры цвёрдага цела. /. С. Сацункевіч.
СІНХРАФАЗАТР0Н (ад грэч. synchro nos адначасовы + фазатрон), п р а тонны с і н х р а т р о н , цыклічны рэзанансны паскаральнік зараджаных часціц (у асн. пратонаў). Паскарэнне часціц y С. адбываецца ў высокачастотным эл. полі, частата якога змяняецца (у адрозненне ад сінхратрона) адначасова са зменамі напружанасці магн. поля так, каб радыус раўнаважнай арбіты часціц заставаўся нязменным. У кожным цыкле паскараецца да 1013 часціц На Серпухаўскім С. (Расія) пратоны паскараюцца да энергіі 76 ГэВ; на тэватроне (С. са звышправоднымі магнітамі; З Ш А ) — да 1 ТэВ. Выкарыстоўваецца ў навук. даследаваннях па ядз. фізіцы і фізіцы элементарных часціц. /. С. Сацункевіч.
СІНХРАЦЫКЛАТР0Н, тое, што фазатрон. СІНХР0ННАЯ МАШЫНА, звычайна 3-фазная электрычная пераменнага току машына, y якой вуглавыя скорасці вярчэння магн. поля і ротара аднолькавыя і кратныя частаце эл. току. Выкарыстоўваюцца ў прамысл. вытв-сці, энергетыцы і інш. Асн. часткі: стотар з абмоткай пераменнага току і ротпр з абмоткай узбуджэння (сілкуецца пастаянным токам ад спец. ўзбуджальніка або праз выпрамнікі). Работа С.м. засн. на ўзаемадзеянні магн: поля, якое ствараецца абмоткай узбуджэння, з пераменным токам y абмотцы статара. Падзяляюцца на сінхронныя генератары, сінхронпыя электрарухавікі i с і н х р о н н ы я к а м п е н с а т а р ы (працуюць y рэжыме рухавіка без нагрузкі на вал, выкарыстоўваюцца для павышэння магутнасці каэфіцыента і рэгулявання напружання ў канцы ці ў прамежкавых пунктах ЛЭП; гл. таксама
Компенсатар).
У М. Саііутсі.
СІНХР0ННЫ ГЕНЕРАТАР, электрычная сінхронная машына, якая працуе ў генератарным рэжыме. Мех. энергія, якая пераўтвараецца С.г. y энергію пераменнага току, падаецца на ротар ад першаснага рухавіка — турбіны, рухавіка ўнутр. згарання і інш. С.г. з прыводам ад паравой або газавай турбіны наз. турбагенератарам, з прыводам ад гідраўл. турбіны — гідрагенератарам. Генератары дызельных электрастанцый п р ы в о д зя ц ц а ў дзеянне дызельным рухавіком. Адрозніваюць I- і 3-фазныя С.г. агульнапрамысл. і спец. прызначэння. Магутнасць да 1 ГВт і вышэй. СІНХР0ННЫ ЭЛЕКТРАРУХАВІК, электрычная сінхронная машына, якая працуе ў рэжыме рухавіка. У С.э. магн. поле статара і ротар маюць аднолькавую частату вярчэння п, якая знаходзіцца ў строгіх суадносінах да частаты эл. току / : n=60f/p, дзе р — колькасць пар полюсаў. Выкарыстоўваюцца ў прамысл. устаноўках, сістэмах аўтаматыкі, кінаапаратуры, быт. і інш. прыладах, якія патрабуюць пастаяннай вуглавой скорасці. Магутнасць ад долей вата да некалькіх дзесяткаў мегават. У параўнанні з асінхронным электрарухавіком С.э. мае больш высокі магутнасці каэфіцыент і перагрузачную здольнасць. Аднак з-за неабходнасці сілкавання абмоткі ўзбуджэння ад генератара пастаяннага току ці статычнага ўзбуджальніка (іоннага, паўправадніковага выпрамніка), a таксама з-за асаблівасцей пуску (разгону да намінальнай вуглавой скорасці) часта не можа канкурыраваць з асінхронньім рухавіком. Ротар С.э. малой магутнасці вы.конваецца ў выглядзе пастаяннага магніта, без абмоткі ўзбуджэння. Вял. ціхаходныя С.э. маюць яўнаполюсны ротар, высокаскарасныя — наяўнаполюсны. У С.э. малой магутнасці з-за адсутнасці абмоткі ўзбуджэння рэактыўны момант з’яўляецца асноўным, таму яны наз. рэактыўнымі. У пераўзбуджаным стане С.э. можа аддаваць рэактыўную энергію ў сетку — працаваць y рэжыме сінхроннага
кампепсатара.
У.М.Сацута.
СІНЦЫТЫЙ (да грэч. syn разам + kytos клетка), тып жывёльнай і расліннай тканкі з няпоўным размежаваннем адросткавых клетак. Клеткі С. размешчаны ў прасторы ў выглядзе трохмер-
най сеткі. У арганізме чалавека існуе адзіны «сапраўдны» С. — ч. сперматагенных элементаў y семянных канальцах яечка. У раслін С. наз. с і м п л a с т — шмат’ядзерны пратапласт арганізма, які не мае клетачнай будовы. А. С.Леанцюк.
СІНЧЖУНХ0Й (Таварыства адраджэння Кітая), першая кіт. рэв. арг-цыя, створаная ў 1894 г. Сунь Ятсенам y Ганалулу (Гавайскія а-вы). У 1895 яе суполкі ўзніклі ў Сянгане (Ганконгу) і Гуанчжоў; налічвалі каля 300 чал. Ставіла за мэту скінуць маньчжурскую дынастыю Цын і адрадзіць кіт. нац. кіраванне. У 1895 і 1900 арганізавала няўдалыя паўстанні на Пд Кітая. У 1905 чл. С. далучыліся да партыі Тунмэнхой.
С ІН Ь Х А Й С К А Я
407
СІНЬСЯН. горад на Пн Кітая, на р. Вэйхэ, прав. Хэнань. Каля 500 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Цэнтр баваўнаводчага раёна. Прам-сць баваўняная і харчовая. Паблізу здабыча кам. вугалю.
СІНЬХАЙСКАЯ РЭВАЛІ0ЦЫЯ w i l ls, падзеі ў Кітаі, y выніку якіх скінута ўлада іншаземнай (маньчжурскай) дынастыі Цын і ўсталявана рэспубліка. Пачалася паводле традыц. кіт. календара ў год «сіньхай» (адсюль назва). Створаная Сунь Ятсенам apr-цыя Гунмэнхоіі напярэдадні С.р. рыхтаваіа антыманьчжурскае паўстанне. Аднак рэпрэсіі супраць яе членаў выклікалі 10.10.1911 стыхійнае паўстанне ў гарнізоне г. Учан (прав. Хубэй). Неўзабаве пад кантроль паўстанцаў перайшла ўся прав. Хубэй, a ў кастр.-лістападзе 1911 да паўстання далучыліся яшчэ 14 правінцый, якія адмовіліся прызнаваць уладу Цынаў. У выніку Цынскі двор быў вымушаны прызначыць 2.11.1911 прэм’ер-міністрам ліберальнага ген. Юань Шыкая, які ў снеж. 1911 пачаў y г. Нанкін перагаворы з дэлегатамі ад паўстаўшых правінцый. Сход дэлегатаў абраў часовым прэзідэнтам Кіт. рэспублікі Сунь ЯтсеСІНЧУК0Ў Пётр Сідаравіч (11.7.1920, на (уступіў на пасаду 1.1.1912), прыняў г. Гомель — 14.9.1987), Герой Сав. Са- шэраг законаў, якія скасавалі найб. адыюза (1945). Скончыў Тамбоўскую ваен. ёзныя перажыткі кіт. грамадства (рабавіяц. школу пілотаў (1943), Ваен.-па- ства і г.д.) і дэкларавалі дэмакр. свабоветр. інж. акадэмію імя Жукоўскага ды. Ва ўмовах супрацьстаяння Поўдня і (1954). На фронце з 1943. Удзельнік Поўначы Кітая рэвалюцыянеры пайшлі вызвалення Украіны, Беларусі, баёў y на кампраміс: Юань Шыкай прымусіў Літве, Усх. Прусіі. Камандзір звяна рэгента пры малалетнім імператару Пу штурмавога авіяпалка ст. лейтэнант I падпісаць 12.2.1912 адрачэнне Цынаў ад С. зрабіў 163 баявыя вылеты, знішчыў 7 прастола, a Сунь Ятсен падаў y адстаўтанкаў, 10 артыл. і мінамётных батарэй, ку. Часовым прэзідэнтам Кіт. рэспублі17 кропак зенітнай артылерыі, 19 аўта- кі 15.12.1912 абраны Юань Шыкай. 10.3.1912 прынята канстытуцыя Кіт. машын і інш. Да 1956 y Сав. Арміі. Рэспублікі, y крас. створаны часовы парламент. У жн. 1912 Сунь Ятсен стваСІНЬКІ, вёска ў Смаргонскім р-не рыў Нац. партыю (Гаміньдан), якая на Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і парламенцкіх выбарах y канцы 1912 аткалгаса. За 17 км на Пд ад г. Смаргонь, рымала большасць галасоў. Канфлікт 250 км ад Гродна, 13 км ад чыг. ст. За- паміж прэзідэнтам Юань ІІІыкаем, які лессе. 341 ж., 138 двароў (2001). Сярэд- дамагаўся поўнай улады, і парламентам няя школа, Дом культуры, б-ка, камбі- абвастрыўся забойствам некалькіх вынат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. датных рэв. дзеячаў, справакаваў прыПомнік землякам, якія загінулі ў Вял. хільнікаў Сунь Ятсена ў ліп. 1913 на Айч. вайну. ўзбр. паўстанне. У жн. 1913 паўстанне CIHbKÔBA Людміла Дзмітрыеўна (н. задушана, Сунь Ятсен пакінуў Кітай. 2.12.1958, Мінск), бел. літаратуразнавец. Юань Шыкай прымусіў парлаМент абДачка ІХз.Я.Бугаёва. Д-р філал. н. раць сябе пастаянным прэзідэнтам Кіт. (1997), праф. (2001). Скончыла БДУ Рэспублікі, ён забараніў Гаміндан, y (1981), з 1984 працуе ў ім (з 1999 заг. студз. 1914 распусціў парламент, кафедры). Даследуе бел. л-ру ў кантэк- 1.4.1914 выдаў новую канстытуцыю, сце сусв., заканамернасці і асаблівасці якая дала яму амаль неабмежаваныя развіцця бел. л-ры ў 20 ст.: «Беларуская паўнамоцтвы. Аднак падзеі 1911— 13 проза XX ст.: дынаміка жанравых спрыялі ў наступныя гады хуткаму разструктур», «Цукровы пеўнік: Літаратур- віццю Кітая, a ў выніку — моцнаму на-крытычныя артыкулы» (абедзве культ. і інтэлектуальнаму ўздыму, які 1996) і інш. Адна са складальнікаў хрэс- падрыхтаваў Рэвалюцыю 1925—28 y Кітаматыі «Беларуская літаратура: Проза таі. Л і т Б е л о в Е.А. Учанское восстанне в 20-х гг.» (1996), аўтар і сааўтар вучэбКлтае (1911 r.). М., 1971; Е ф в м о в Г В. ных дапаможнікаў для школы і ВНУ. Буржуазная революцня в Кнтае н Сунь ЯтДрукуецца пад псеўд. Корань. Сен (1911— 1913 гг.). М.. 1974; Сяньхайская
4 0 8 ________________ с ін ь х у а революцня, 1911— 1913 гг.: Сб. док. н магерн алов. М., 1968; Снньхайская революцня (1911— 1913 гг.) в современной нсторнографнм КНР. М„ 1988. У.У.Куніцкі.
СІНЬХУА, дзяржаўнае інфармацыйнае агенцтва Кітая. Засн. ў 1938 y г. Яньань, з 1949 y Пекіне. Абслугоўвае друк, радыё, тэлебачанне краіны. Перадае паведамленні за мяжу на кіт., англ., рус. і інш. мовах. Рассылае бюлетэні, распаўсюджвае фотаінфармацыю для кіт. і замежнага друку. СІНЬЦЗЯН-УЙГЎРСКІ АЎТАН0МНЫ PAÊH, С і н ь ц з я н, аўтаномны раён на ПнЗ Кітая. На Пн і 3 мяжуе з Манголіяй, Расіяй, Казахстанам, Кіргізіяй, Таджыкістанам, Афганістанам, Пакістанам, Індыяй. Пл. 1600 тыс. км2, нас. каля 18 млн. чал. (2001), y т.л. уйгуры (75%), сярод астатніх найб. кітайцаў. Адм. і гал. прамысл. цэнтр — г. Урумчы. Большая ч. паверхні — пустынная і паўпустынныя Джунгарская і Кашгарская раўніны, падзеленыя хрыбтамі Усх. Цянь-Шаня. На Пд горы Куньлунь і Каракарум (г. Чагары выш. 8611 м), на Пн Мангольскі Алтай. Клімат субтрапічны засушлівы, кантьшентальны. Ападкаў на раўнінах 100—300 мм за год, y ra pax да 800 мм. Расліннасць пераважна пустынная і паўпустынная. У гарах хваёвыя лясы. Найб. развіта сельская гаспадарка. Земляробства пераважна на арашальных землях. Гал. с.-г. культуры — пшаніца, кукуруза, рыс (займаюць больш за 50 % апрацаваных зямель), a таксама бавоўнік, pane, каноплі. У аазісах вінаградарства і садоўніцтва (абрыкосы, яблыкі, грушы, грэцкі арэх), бахчаводства (дыні, кавуны). ІІІаўкаводства. У пустынях і паўпустынях (найб. на Пн) жывёлагадоўля (авечкі, козы, буйн. par. жывёла, вярблюды, коні). Здабыча нафты, вугалю, рэдкіх і каштоўных металаў, графіту, нефрыту. Гал. галіны апрацоўчай прам-сці: нафтаперапр., металургічная, маш.-буд. (аўтазборка і аўтарамонт, с.-г. машынабудаванне і інш.), хім., буд. матэрыялаў, тэкст., гарбарная. Рамёствы (тканіны, дываны, кашма, скуры і скураныя вырабы, папера і інш.). Транспарт чыг. і аўтамабільны. СІНЫІІА, возера ў Расонскім р-не Віцебскай вобл. (Беларусь), на мяжы з Пскоўскай вобл. (Расія), y бас. р. Дрыса (цячэ праз возера), за 37 км на У ад г.п. Расоны. Пл. 2,53 км2, даўж. 4 км, найб. шыр. 1,44 км, найб. глыб. 7,1 м, даўж. берагавой лініі 9,9 км. Пл. вадазбору 1782 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу, падзелена 2 астравамі (агульнай пл. 0,17 км2) і паўвостравам на 2 часткі, злучаныя вузкімі пралівамі. Схілы выш. 10— 15 м (на ПнУ 5—8 м) пясчаныя, пад лесам. На Пн і У тэраса выш. 1,2 м. Пойма шыр. 10—20 м, укрытая хмызняком. Берагі зліваюцйа са схіламі, пясчаныя, моцна зрэзаныя, утвараюць многа невял. заліваў. Дно да глыб. 2,5—
3 м пясчанае, ніжэй ілістае і сапрапелістае. Зарастае да глыб. 3,5 м, асабліва паўн. частка. Уадоўж берагоў паласа надводнай расліннасці шыр. 20—30 м, да глыб. 2,2 м. У залівах паўн.-ўсх. ч. возера расце вадзяны арэх, занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі. Злучана пратокамі з азёрамі Валоба (на ПнЗ) і Данское (на Пд). Турызму, зона адпачынку.
да неаімпрэсіянізму. Пісаў пейзажныя віды Пд Францыі, спакойныя па кампазіцыі, y стрыманай збалансаванай гаме («Маяк y Порт-Рые», 1888; «Пясчаны бераг мора», 1890; «Гавань y Марселі», 1907; «Марсельскі порт», 1911; «Канал Сен-Мартэн», 1933), партрэты («Партрэт Фелікса Фенеона», 1890), лірычныя сцэны і дэкар. кампазіцыі, y якіх раскрываў сваю канцэпцыю ідэальнага анархісцкага грамадства («Нядзеля ў Парыжы», 1890; «Жанчына прычэсваецца», «Дзве жанчыны каля студні», абедзве 1892; «У часы гармоніі»,1894). Мадыфікаваў тэхніку пуантылізму, выкарыстоўваў невялікія, строга ўпарадкаваныя квадратныя мазкі чыстага, інтэнсіўнага колеру: «Дамба ў Партрыё» (1888), «Хвоя. Сен-Трапез» (1909) і інш. Аўтар кн. «Ад Эжэна Дэлакруа да неаімпрэсіянізму» (1899), «Іонгкінд» (1927).
СІНЫІІА, ландшафтны заказнік рэсп. значэння ў Расонскім р-не Віцебскай вобл. Засн. ў 1996 для аховы унікальных прыродных ландшафтаў і азёрных экасістэм y вытоках р. Дрыса. Пл. 13,398 тыс. га. Водна-ледавіковы тып рэльефу з абс. выш. 140— 160 м, верхнія слаі антрапагенных парод прадстаўлены розназярністымі пяскамі. Шматлікія камавыя і озавыя формы, тэрмакарставыя катлавіны і лагчыны складзены з валунных марэнных суглінкаў і супескаў. У заказніку 21 возера, агульнай пл. 15 км2. Іхтыяфаўна ляшчова-шчупаковая, 17 відаў рыб-абарыгенаў. Лясная расліннасць займае больш за 80% пл., y асн. хвойныя лясы. У флоры больш за 400 відаў вышэйшых раслін, з іх 5 відаў занесены ў Чырв. кнігу Беларусі: баранец звычайны, вадзяны арэх плывучы, гарлянка пірамідальная, мякатніца адналістая, гідрыла кальчаковая. Фауна таежнага комплексу (9 відаў земнаводных, 5 — рэптылій, 122 — птушак, 28 — млекакормячых). Шмат глушца, цецерука, рабчыка, вальдшнэпа, дзіка, казулі, лася, бабра, куніцы, норкі, лісоў. У Чырв. кнізе Беларусі мядзведзь буры, рысь, сыч касматаногі, няясыць даўгахвостая, дзяцел трохпальцы і інш. П.ЦІабанок.
СІНЬЯРЫЯ (ад італьян. signoria панаванне, улада), 1) орган гар. самакіравання ў італьян. гарадах-камунах 13— 14 сг. 2) Форма паліт. ладу шэрагу гарадоўдзяржаў Паўн. і Сярэдняй Італіі 2-й пал. 13 ст. — сярэдзіны 16 ст., пры якой уся грамадз. і ваен. ўлада канцэнтравалася ў руках сіньёра (тырана, гл. Тыранія). Пераход ад выбарнага калегіяльнага кіравання камуны да С. адбываўся ва ўмовах жорсткай барацьбы паміж папаланамі (гандл.-рамесніцкія слаі) і феадаламі, калі ні адзін з бакоў не мог атрымаць поўнай перамогі. У выніку ўсталёўвалася дыктатура, якая
СІНЬЙК (Signac) Поль (11.11.1863, Парыж — 15.8.1935), французскі жывапісец, тэарэтык мастацтва. Вучыўся ў Парыжы ў вольнай майстэрні Бінга. Адзін з заснавальнікаў Т-ва незалежных мастакоў (1884; з 1903 яго віцэ-прэзідэнт, з 1909 прэзідэнт). У ранні перыяд творчасці быў блізкі да імпрэсіяністаў, з 1886 пад уздзеяннем Ж.Сёра далучыўся
адлюстроўвала інтарэсы або вярхоў папаланаў і феадалаў (напр., Вісконці ў Мілане), або толькі феадалаў (напр., д’Эстэ ў Ферары). Улада замацоўвалася наданнем сіньёру папам ці імператарам тытула вікарыя. На пачатку С. была пажыццёвай, пазней спадчыннай. У выніку бесперапынных войнаў да сярэдзіны 15 ст. многія С. былі паглынуты больш
Літ:. Ж.Сёра. П.Снньяк. Пнсьма. Дневнвкн...: Пер. с фр. М., 1976; К а л я т н н а Н. П.Сяньяк. Л., 1976. С:У.Пешын.
буйнымі, правіцелі якіх атрымалі тытулы герцагаў ці маркізаў (так утварыліся герцагствы Міланскае, Тасканскае, Ферара і інш ). СІНБЯР0 (Signoret; сапр. K a м і н к е р ; Kaminker) Сімона (25.3.1921, г. Вісбадэн, Германія — 30.9.1985), французская кінаактрыса. Вядомасць набыла выкананнем гал. роляў y фільмах рэж. Ж.Бекера «Залаты шлем» (1952), М.Карнэ «Тэрэза Ракэн» (1953), «Салемскія ведзьмы» (1956; прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Карлавых Варах, 1957). Майстэрства С. найб. выявілася ў выкананні ролі Эліс («Месца наверсе», 1958; y сав. пракаце «Шлях y вышэйшае грамадства»; прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Канах, прэмія «Оскар», прэмія Брыт. і Франц. акадэмій). Сярод значных работ — ролі ў фільмах «Цень і святло» (1951), «Смерць y гэтым садзе» (1956), «Дзень і час» (1963), «Карабель дурняў» (1965), «Чайка» (1968), «Кот» (1971, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Зах. Берліне), «Усё жыццё наперадзе» (1977, прэмія «Сезар»), «Гі дэ Мапасан» (1982) і інш. СІНБЯР0ЛІ (Signorelli) Лука (паміж 1445—50, г. Картона, Італія — 16.10.1523), італьянскі мастак эпохі Адраджэння. Вучыўся ў П’ера дэла Франчэскі, зазнаў уплыў А. дэль Палаёлы і Перуджына. Працаваў y Картоне, Фларэнцыі, Ларэце, Рыме, Арвіета і інш. Творы вызначаюцца строгасцю, гераічнасцю вобразнага ладу: фрэскі ў Сіксцінскай капэле Ватыкана (1481—83), y клуатры манастыра Монтэалівета Маджорэ ў Таскане (1497), капэле СанБрыцыо сабора ў Арвіета (1499— 1504); станковыя карціны «Мадонна на троне ў акружэнні святых» (1484), «Пан» (1488—90). Асаблівую ўвагу аддаваў выяўленню фігуры чалавека ў складаных ракурсах з падкрэсленай выразнасцю пластычнай мадэліроўкі, напружанасцю контурнага малюнка, якому ў позніх работах уласціва некат. застыласць.
асяроддзя мінералізацыя пераўтворыцца ў балотную руду. В.Ф.Вінакураў.
с ін я г о в а _______________ 409
CIHIÔXA (Polemonium), род кветкавых раслін сям. сінюхавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ў халодным і ўмераным паясах Паўн. і Паўд. Амерыкі, радзей y Еўразіі. На Беларусі 1 від — С. блакітная (P.caenileum), нар. назвы гадзіннік, аструшка, рабінка. Трапляецца па берагах рэк, на вільготных лугах, y хмызняках. Інтрадукаваны С.: каўказская (P. caucasicum), мяса-чырвоная (Р. carneum), паўзучая (Р. reptans).
аўтадарозе, якая злучае вёску з г. Старыя Дарогі. Цэнтр калгаса. За 22 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Старыя Дарогі, 170 км ад Мінска. 408 ж., 169 двароў (2001). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў, партызан і ахвяр фашызму. Помнік сав. воінам і землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Мемарыяльны комплекс y гонар воінаў 121-й стралковай дывізіі.
Шматгадовыя травяністыя расліны. Сцёблы прамастойныя, неразгалінаваныя. Лісце чаргаванае, няпарнаперыстае. Кветкі двухполыя ў мяцёлчатых або шчыткападобна-мяцёлчатых суквеццях. Плод — каробачка. Карэнішча і карані С. блакітнай маюць да 30% сапанінаў, смолы, арган. к-ты, эфірны алей. Лек., дэкар., меданосныя расліны.
A М. Скуратовіч.
CIHIÔXA, ц ы я н о з, сінюшная афарбоўка скуры і слізістых абалонак чалавека. Больш відавочная на твары, губах, пальцах рук і ног. Абумоўпена высокай колькасцю ў крыві адноўленага гемаглабіну (болып за 50 г/л пры норме да 30 г/л). Бывае сімптомам розных захворванняў (найб. часта назіраецца пры дыхальнай недастатковасці і захворваннях сэрца); пры прыроджаных пароках сэрца бывае прыроджаная С. Лячэнне накіравана на асн. захворванне. М.З.Ягоўдзік. СІНЯГ0ВА, вёска ў Пасецкім с/с Старадарожскага р-на Мінскай вобл., на
СІНЭКАЛ0ГІЯ (ад грэч. syn разам + экалогія), раздзел экалогіі, які вывучае ўзаемаадносіны згуртаванняў арганізмаў (біяцэнозаў) з навакольным асяроддзем. CIHIÔXA, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1978), жалезістая мінеральная лінза. Размешчана за 2 км на ПнЗ ад в. Астравы Вілейскага р-на Мінскай вобл., на аднайм. балоце, y пойме р. Зуйка. Даўж. да 100 м, шыр. 50—60 м, магутнасць тоўшчы да 20 см, глыб. залягання 1,1 м. Характарызуецца жалезістай мінералізацыяй y тарфяным пакладзе, якая прадстаўлена калоідным протамагнетытам, гнёздамі гематыту і магнетыту, a таксама калоідным і зярністым сцяжэннямі сідэрыту і вівіяніту. Канцэнтрацыя мінералаў жалеза да 40%. С. — адзінае ва Усх. Еўропе месцазнаходжанне жалезістай мінералізацыі, якая ўтварылася ва ўмовах павышаных гідрадынамічных уласцівасцей адкладаў. Пры змене фізіка-хім. умоў
Л.Сіньярэлі. Паўстанне з мёртвых. Фрэска капэлы Сан-Брыцыо сабора ў Арвіета. 1499— 1504.
410
СІНЯГОРСКАЯ
СІНЯГОРСКАЯ, вёска ў Студзёнкаўскім с/с Сенненскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 7 км на У ад г. Сянно, 63 км ад Віцебска, 22 км ад чыг. ст. Бурбін. 304 ж., 110 двароў (2001). Базавая школа, кл.уб, б-ка, аддз. сувязі. СІНЯГЎБ Сяргей Сілавіч (13.12.1851, с. Бяляеўка Вальнянскага р-на Запарожскай вобл., Украіна — 2.11.1907), расійскі рэвалюцыянер-народнік. 3 1871 вучыўся ў Пецярб. тэхнал. ін-це. 3 1872 чл. т-ва чайкоўцаў. Адзін з арганізатараў рабочых гурткоў y Пецярбургу і прапагандыстаў y асяроддзі рабочых. У 1873 арыштаваны і зняволены ў Петрапалаўскую крэпасць. Паводле «працэсу 193-х» (1877—78) асуджаны да 9 гадоў катаржных работ. Пакаранне адбываў на Кары. 3 1881 на пасяленні ў Чыце. Аўтар успамінаў «Запіскі чайкоўца» (выд. 1929), рэв. вершаў, надрукаваных y нелегальных зборніках. СІНЯК (Echium), род кветкавых раслін сям. агурочнікавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Зах. Азіі і Афрыцы. На Беларусі 1 від — С. звычайны (E. vulgare), нар. назвы печаніца, асацец, кепек. Трапляеййа на сухіх схілах, сметніках, каля дарог. Інтрадукаваны С. плямісты (E. maculatum) і трыпутнікавы (E. plantagineum).
Лек., алейныя, фарбавальныя, меданосныя, дэкар. расліны. А.М.Скуратовіч.
СІНЙК (Gyroporus cyanescens), шапкавы базідыяльны грыб сям. балетавых. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі трапляецца ў жн.—вер. на пясчанай глебе ў хвойніках і дубровах. Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыяметрам 6— 15 см, пукатая, потым распасцёртая, сухая, апушаная, светла-бурая або саломенна-жоўтая. Мякаць белая, на зломе хутка і моцна сінее (адсюль назва). Трубачкі свабодныя з белымі або ружавата-бураватымі порамі. Ножка выш. 7—8 см, клубнепадобная, аднаго колеру з шапкай. Споры гладкія, яйцападобныя, светла-жаўтаватыя. Ядомы.
СІНЯК0Ў Генадзь Мікалаевіч (н. 30.1.1942, в. Болдырава Кесавагорскага р-на Цвярской вобл., Расія), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Скончыў БДУ (1964). 3 1966 y Ін-це фізікі, з 1992 y Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па спектраскапіі, фотахіміі, люмінесцэнцыі біялагічна важных тэтрапірольных малекул. Вызначыў асаблівасці электроннай будовы аніёнаў хларафілападобных злучэнняў. Устанавіў механізм фотахім. аднаўлення парфірынаў. Тв:. Промежуточные продукты реакцнн восстановлення порфнрннов м мх строенне (разам з А.М.Шульгой, Г.П.Гурыновічам) / / Бнофнзнка. 1978. Т. 23, № I; Взанмодействне аннонных форм Fe-октаэгалпорфмрнна с метанолом / / Журн. прнкладной спектроскопнн. 2000. Т. 67, № 5.
«Руслан і Людміла» М.Глінкі), Любаша («Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Кармэн («Кармэн» Ж.Бізэ), Камісар («Аптымістычная трагедыя» А.Холмінава). Гран-пры Міжнар. конкурсу вакалістаў y Верв’е (Бельгія, 1969), 1-я прэмія на Міжнар. конкурсе імя Чайкоўскага (Масква, 1970). Л іш Г у с е в А.Й., Х а ч а т у р о в а Н.А. Т.Сннявская: Творч. портрет. 2 нзд. М., 1988.
СІНЙЎСКАЯ KEPÂMIKA, бел. традыцыйныя ганчарныя вырабы з вёсак Сіняўка, Ганявічы, Масцілавічы, Забалатнікі Клецкага р-на Мінскай вобл. У 19 — 1-й пал. 20 ст. працавала каля 200 ганчароў. Выраблялі чорназадымлены і гартаваны посуд гасп. прызначэння: гаршкі, міскі, гладышы, макатры і інш. Фармоўка з буйназярністай масы на нажным ганчарным крузе вызначала асн. асаблівасці С.к.: простыя, лаканічныя прысадзістыя формы сінявата-чорнага колеру (чорназадымленыя) ці аздобленыя чорна-карычневымі плямамі на тэракотавай шурпатай паверхні чарапка з украпінамі жарствы (гартаваныя). Найб. вядомыя майстры 1940— 70-х г.: К.Дудук, Ф.Вашчыла. 3 пач. 1980-х г. промысел не існуе. Я.М.Сахута. СІНЙЎСКІ Іван Іванавіч (22.6.1919, в. Жажэлка Смалявіцкага р-на Мінскай вобл. — 15.9.2001), бел. пісьменнік. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1941) У 1946—78 настаўнічаў. Дэбютаваў вер-
СІНЯЎКА. вёска ў Клецкім р-не Мінскай вобл., каля р. Нача, на скрыжаванні аўтадарог на Клецк, Ганцавічы, Слуцк, Івацэвічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 17 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Клецк, 144 км ад Мінска. 1728 ж., 714 двароў (2001). Мэблевая ф-ка, лесаапр. цэх, філіял дарожна-рамонтнага ўпраўлення. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аадз. сувязі. Царква. Брацкая маііла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — паштовая станцыя (1-я пал. 19 ст.).
Сіняк звычайны.
Адна-, двух-, радзей шматгадовыя цвёрдаваласістыя травы выш. 30— 100 см. Сцёблы неразгалінаваныя, прамастойныя. Лісйе чаргаванае, суцэл^нае, суцэльнакрайняе. Кветкі ў густых завітках, сабраныя на верхавінцы сцябла ў складанамяцёлчатае або коласападобнае суквецце. Плод — арэшак. Усе часткі С. звычайнага ядавітыя (маюць алкалоіды).
Вядома з канца 15 ст. ў складзе Клецкага княства. 3 1552 ійястэчка, уласнасць каралевы Бонь( Сфорца, y 1568— 1690 y Клецкай ардынацыі кн. Радзівілаў. 3 1793 y Рас. імперыі, цэнтр воласці Слуцкага пав. Мінскай губ. 3 19 ст. адзін з цэнтраў вытв-сці ганчарных вырабаў (гп.Сіняўасая кераміка). У 1886 y С. 144 ж., 24 двары, валасная ўправа. 2 царквы, сінагога, яўр. малітоўны дом, школа, паштовая станцыя, 7 крам, y 1905 каля 500 ж. 3 29.7.1920 y Нясвіжскім пав. 3 1921 y Польшчы, цэнтр гміны Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР. 3 1940 цэнтр сельсавета Клецкага р-на. У Вял. Айч. вайну ням.-фаш. захопнікі летам 1941 стварылі тут гета, y якім y чэрв. 1942 правялі масавы расстрэл яўрэяў (загінула каля 700 жыхароў вёскі). У 1962—66 y Нясвіжскім р-не.
СІНЙУСКАЯ Тамара Ільінічна (н. 6.7.1943, Масква), расійская спявачка (меаа-сапрана). Жонка М Магамаева. Нар. арт. Расіі (1976). Нар. арт. СССР (1982). Скончыла Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва (1970). 3 1964 салістка Вял. т-ра ў Маскве. Валодае голасам рэдкай прыгажосці і насычанасці гучання. Сярод партый: Ваня, Ратмір («Іван Сусанін»,
Сіняўская кераміка.
шамі ў 1936. Кн. апавяданняў «Ой, рэчанька, рэчанька...» (1962), «Вернасць» (1971), аповесць «Заранка» (1971) прысвечаны калгаснай вёсцы. Раман «Дарога на Замлынне» (1980) пра подзвіг народа ў Вял. Айч. вайну. Аўтар аповесцей «На правым флангу» (1964, пра Героя Сав. Саюза П.І.Купрыянава) і «Сінія вочы» (1986, пра вёску напярэдадні калектывізацыі). Пісаў для дзяцей пра станаўленне і фарміраванне характару падлеткаў, пошук імі мэты і сэнсу жыцця: зб-кі апавяданняў «У навальніцу» (1949), «Новая школа» (1951), «Піянерскі гальштук» (1955), «Дабрадзейка» (1960), «Марка» (1969). Te:. A вяселля не было: Аповесці. Апавяданні. М н., 1989; Вярыгі: Раман. М н., 2001. І.У .С ш ш м евіч.
Т.І.Сіняўская.
Я.Сіпакоў
сіняя, рака ў Асіповіцкім р-не Магілёўскай вобл., правы прыток р. Свіслач (бас. р. Дняпро). Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 508 км2. Цячэ на Пд Цэнтральнабярэзінскай раўніны. Пачынаецца за 3 км на 3 ад в. Паплавы, вусце за 2,8 км на ПнУ ад в. Цяплухі. Рэчышча каналізаванае. Асн. прытокі; Пратасевіцкі канал (злева) і Каранскі канал (справа). На рацэ г. Асіповічы. «СІНЯЯ БЛЎЗА», савецкі тэатр малых форм; від агітацыйнай эстрады ў 1923 — пач. 1930-х г. Узнікла ў Маскоўскім ін-це журналістыкі на базе «жывой газеты»; першапачаткова тэатр.-эстрадны калектыў (удзельнікі выступалі ў сіняй рабочай блузе — адсюль назва). Ініцыятар стварэння і кіраўнік Б.С. Южанін. Выступалі ў клубах, цэхах фабрык і заводаў. Выкарыстоўваўся агітацыйна-паліт. рэпертуар з надзённай тэматыкай; y паказах спалучаліся героіка і патэтыка, сатыра і гумар. Праграмы будаваліся на калект. дэкламацыі, прыпеўках, фізкультурных танцах і інш. «С.6.» паслужыла асновай для стварэння шэрагу прафес. т-раў і дала штуршок да пошукаў новых форм тэатр. і эстрадных прадстаўленняў, паўплывала на развіццё маст. самадзейнасці, на рабочы т-р за мяжою. На Беларусі інтэнсіўны рух «С.6.» пачаўся ў 1924—25 пасля гастролей y Мінску «С.б » Маскоўскага гар. савета прафсаюзаў. Гурткі «С.6.» існавалі амаль пры кожным клубе рабочых прадпрыемстваў Мінска, Віцебка, Гомеля, Магілёва, Полацка, Барысава, Бабруйска і інш.
СІПА, рака ў Зэльвенскім і Мастоўскім р-нах Гродзенскай вобл., левы прыток р. ІЛчара (бас. р. Нёман). Даўж. 26 км. Пл. вадазбору 147 км2. Пачынаецца каля в. Грабава Зэльвенскага р-на, цячэ праз воз. Азяранскае, упадае ў р. Шчара на ПнЗ ад в. Пясчанка Мастоўскага р-на. Рэчышча на працягу 9 км каналізаванае. Пойма да возера амаль на ўсім працягу забалочаная. СІПАВІЦКІ КАМЕНЬ, геалагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1992). Размешчаны за 300 м на ПдЗ ад в. Сіпавічы Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. Валун шэрага дробназярністага граніту кіроўнага тыпу. Даўж. 3,9 м, шыр. 2,7 м, выш. 1,4 м, y абводзе 10,9 м, аб’ём 7,8 м3, маса каля 20,7 т. Прынесены ледавіком каля 20— 18 тыс. гадоў назад з У Швецыі. Mae прасападобную форму, на верхняй пляцоўцы захавалася паўсферычная выемка (дыяметр 5 см, глыб. 3 см) з адшліфаванымі сценкамі. Ямка зроблена чалавекам каля 2—2,5 тыс. гадоў назад. У старажытнасці валун меў культавае значэнне. В Ф .В інакураў. СІПАІ (на мове хіндзі, урду і перс. сіпахі -— воін, салдат), з сярэдзіны 18 ст. да 1947 наёмныя салдаты ў Індыі, якіх вербавалі з мясц. жыхароў y каланіяльныя (партуг., франц., англ.) арміі. Першыя фарміраванні С. створаны ў 1740-х г. ген.-губернатарам франц. уладанняў ў Індыі для барацьбы з англічанамі і захопу інш. тэр. Найб. шырока С. выкарыстоўвалі англ. каланізатары, y т.л. для ваен.-паліцэйскай службы. Пасля задушэння Індыйскага народнага паўстання 1857—59, y якім С. актыўна ўдзельнічалі, англічане рэарганізавалі фарміраванні С. (паменшылі іх колькасць, не прызывалі мясц. жыхароў y інж. і артыл. часці). С. ўдзельнічалі ў 1-й і 2-й сусв. войнах. С. як калан. наёмныя войскі перасталі існаваць пасля ўтварэння ў 1947 дзяржаў Індыя і Пакістан. СІПАЙСКАЕ ПАЎСТАННЕ, С і п a я ў п а ў с т а н н е , пашыраная ў гіст. л-ры другая назва Індыйскага народнага паўстання 1857—59, ударнай сілай якога былі воіны-сіпаі (адсюль назва). СІПАК0Ў Янка (Іван Данілавіч; н. 15.1.1936, в. Зубрэвічы Аршанскага р-на Віцебскай вобл.), бел. пісьменнік. Засл. дз. культ. Беларусі (1997). Скончыў БДУ (I960). Працаваў y час. «Вожык» (1960—73), «Маладосць» (1973—93), выд-ве «Беларуская Энцыклапедыя» (1993—97). 3 1997 y час. «Беларусь». Друкуецца з 1953. Першы зб. вершаў «Сонечны дождж» (1960). Паэт пераважна лірычнага складу, актыўны ў пошуках самавызначэння, спалучэння творчай традыцыі і наватарства. Аўтар зб. «Лірычны вырай» (1965), кніг паэзіі «Дзень» (1968), «3 вясны ў лета» (1972), y якіх паглыбленае асэнсаванне гістарызму і гуманізму, паэт. эксперыменту на сумежжы сілаба-танічнага верша і верлібра. Гармонія зместу і формы, стылявая выразнасць y этапным творы «Веча
СІПАРАЎ_______________
411
славянскіх балад» (1973, Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Купалы 1976, дап. выд 1998). Трывога за лёс зямлі і чалавека на ёй y зб-ках «У поўдзень, да вады» (1976), «Усміхніся мне» (1984). У вянку санетаў «Жанчына» тэмы адказнасці чалавека за будучае планеты, чысціні і прыгажгсці чалавечых дачыненняў. Аўгар зб. нарысаў «Па зялёную маланку» (1971), кнігі прозы «Крыло цішыні» (1976). Аповесці «Крыло цішыні» (1974) і «Усе мы з хат» (1975) вызначылі лірычную стыхію і «перакрыжаваную» ў часе кампазіцыю наступных яго празаічных твораў (кнігі «Жанчына сярод мужчын», 1980; «Спадзяванне на радасць», 1983; «Пяць струн», 1984; «Журба ў стылі рэтра», 1990). У аповесці «Жыві як хочацца» (1979), апавяданнях праблемы сучаснага горада, духоўны свет інтэлігента. Развівае ў бел. л-ры жанры прытчаў (зб. «Тыя, што ідуць», 1993), паэм y прозе («Ахвярны двор», 1991). Аўтар фантастычна-прыгодніцкай аповесці «Блуканне па іншасвеце» (1994), гіст. апавяданняў, цыклаў мініяцюр, a таксама зб-каў гумару «Лысы юбілей» (1965), «Плюс на мінус» (1973), «Ланцугі для мух» (1980), «Пятніца ў суботу» (1988). На бел. мову пераклаў асобныя творы Ду Фу, А.Пушкіна, А.Блока, Т.Шаўчэнкі, Р.Тагора, A. Міцкевіча, А.Туманяна, А.Цэрэтэлі, B. Хлебнікава, Э.Межэлайціса і інш., паасобныя песні карэла-фінскага эпасу «Калевала». Выдаў кн. перакладаў «Лісце травы» У.Уіт'мена (1978), «Турэмны дзённік» Хо Шы Міна (1985), «Санеты смутку» Ф.Прэшэрна (1987), «Вершы ў прозе» І.Тургенева (1994), зб. «На волю птушку выпускаю» (1989). Т в ' Вочы ў вочы: Выбр. лаэзія. М н., 1978; Сад людзей: Выбр. тв. T . 1— 2. М н., 1985;
Выбр тв. T . I — 2. М н., 1995— 97; Падары нам дрэва. М н., 1997. Літ:. Б е ч ы к В. Свет жывы і блізкі. Мн , 1974; Ю р э в і ч У . Абрысы М н ., 1976; В я р й і н с к і А . Высокае неба ідэалу. М н., 1980; Л о й к а А . Паэзія і час. М н ., 1981; С a в і к Л . Адчуванне часу. М н ., 1981; A н д р а ю к С . Ж ыць чалавекам. М н ., 1983; Т ы ч ы н a М . Змена квадры. М н ., 1983; К а б а к о в і ч А . Беларускі свабодны верш. М н., 1984; Л о б а н М Пяць раніц тыдня. М н., 1984; Л ы с с н к а А . Л інія гарызонта: Нарыс творчасці Я н кі Сіпакова. Мн . 1986.
А.Ф.Лысенка, І.У.Саламевіч.
СІПАРАЎ Іосіф Мікітавіч (27.9.1924, в. Задарожжа Сенненскага р-на Віцебскай вобл. — 10.9.1994), бел. вучоны ў галіне хірургіі і анкалогіі. Д-р мед. н., праф. (1975). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1952). 3 1963 гал. хірург Віцебскага абл. аддзела аховы здароўя. 3 1966 y Віцебскім мед. ін-це (у 1979—84 рэктар). Навук. працы па таракальнай хірургіі і вывучэнні рэактыўнасці арганізма пры пасляаперацыйных гнойных ускладненнях. Te:. Обшнрные резекцнн кншечннка. М н., 1974 (разам з У.М .Веліч энкам ); Юшннка м леченне свндрома укороченного кншечннка. М н., 1988 (разам з М .Р.Лудам).
412
СІПАРЫС
СІПАРЫС (Siparis) Юозас (10.3.1894, в. Кусяй Таўрагскага пав., Літва — 5.4.1970), літ. акцёр. Нар. арт. СССР (1954). У 1920—25 акцёр т-раў сатырычнага «Вілкалакіс» і Нацыянальнага, y 1925—40 Дзярж. т-ра ў Каўнасе, y 1940—59 Драм. т-ра Літвы. Выканаўца яркіх характарных роляў: Шарунас («Шарунас» В.Крэве), Вінгіс («Нявестка» паводле Жэмайтэ), Кнураў («Беспасажніца» А.Астроўскага), Земляніка («Рэвізор» М.Гогаля), Пішчык («Вішнёвы сад» А.Чэхава), Ленін («Крамлёўскія куранты» М.Пагодзіна, «Незабыўны 1919» У.Вішнеўскага; Дзярж. прэмія СССР 1952) і інш. Здымаўся ў кіно. СІПАХІ, с п а х і , с п а х і і , с п а г і (тур. sipahi ад перс. сіпахі — воін, салдат), y Асманскай імперыі: 1) агульная назва ваен. леннікаў, якія за службу ў арміі атрымлівалі ад султана зямельныя падараванні. У 15— 16 ст. С. складалі асн. частку тур. арміі. Фармальна ін-т С. існаваў да адмены ваен.-леннай сістэмы (1834). 2) Воіны кав. атрадаў, што ўваходзілі ў 15— 18 ст. y склад рэгулярнага тур. войска, якое знаходзілася на ўтрыманні ўрада. СІПІШЧАВА, вёска ў Малабахаўскім с/с Дубровенскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 15 км на Пд ад г. Дуброўна, 107 км ад Віцебска, 23 км ад чыг. ст. Асінаўка. 273 ж., 104 двары (2001). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СІП К0 Мікалай Георгіевіч (19.12.1906, в. Панкры, Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл. — 1989), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1969), праф. (1970). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1929), з 1947 працаваў y ім (у 1963—72 прарэктар). Навук. працы па пытаннях ваен.-вет. службы, яе арганізацыі і рабоце ў час Вял. Айч. вайны, гісторыі ваен. ветэрынарыі ў Расіі. Тв:. Нз ястормн ветермнарного образовання в Россям / / Уч. зап. Внтеб. вет. нн-та. 1968. Т . 20.
СІП0ВІЧ Часлаў Вінцэнтавіч (8.12.1914, в. Дзедзіна Міёрскага р-на Віцебскай вобл. — 4.10.1981), бел. рэлігійны і грамадскі дзеяч y эміграцыі. Д-р тэалогіі (1946). У 1928—38 вучыўся ў гімназіі пры Друйскім кляштары айцоў марыянаў, y Віленскім ун-це. Скончыў y Рыме Грыгарыянскі ун-т (1942) і Пантыфікальны ін-т вывучэння Усходу (1946). У 1940 пасвячоны ў ксяндза. 3 1947 y Лондане, y 1947—60 і 1970—81 узначальваў Бел. каталіцкую місію ў Вялікабрытаніі. Епіскап каталіцкай царквы ўсх. абраду (1960). У 1960—81 апостальскі візітатар для беларусаў-католікаў зах. і ўсх. абрадаў y эміграцыі. У 1963—69 генерал ордэна марыянаў, жыў y Рыме. Адзін з ініцыятараў стварэння Згуртавання беларусаў Вялікабрытаніі, англа-бел. т-ва (1954), бел. сек-
цыі радыё Ватыкана (1950). Арганізатар Бел. школы імя св. Кірылы Тураўскага (1961), Беларускай бібліятэкі і музея імя Францішка Скарыны ў Лондане. На 2-м Ватыканскім саборы (1962—65) абраны Ў Кангрэгацыю Усходніх цэркваў. Супрацоўнічаў з час. «Божым шляхам» (1947—80) і «The journal of Byelorussian studies* («Часопіс беларускіх даследаванняў», 1965—81). Аўгар артыкулаў па псторыі хрысціянства на Беларусі, па бел. духоўнай л-ры 17 ст.
які ў 485 да н.э. захапіў уладу ў С. і ўсталяваў сваю тыранію. Пры яго пераемніку Гіероне 1 [478—467 да н.э.) С. ўключалі значную частку вострава і ператварыліся ў самую магутную дзяржаву ў Міжземнамор’і. Пасля смерці Гіерона I дзяржава распалася, y С. усталявалася рабаўладальніцкая дэмакратыя. У 415—413 да н.э. С. адбілі спробы афінян заваяваць востраў. У 406 да н.э. ўладу ў С. захапіў тыран Дыянісій I,
Æ m .: Беларускія ралігійныя дзеячы X X ст.: Ж ыццярысы, мартыралогія, успаміны Мн М юнхен, 1999. Л .У .Я зы ковіч.
СІПУНКУЛІДЫ (Sipunculida), тып беспазваночных жывёл. 1 клас. Каля 320 відаў. Жывуць y морах, y грунце, часта ў норках, ракавінах малюскаў. Даўж. 1— 50 см. Цела чэрвепадобнае, несегментаванае. Пярэдняя ч. мае рот і венчык кароткіх шчупальцаў, можа ўцягвацца ў тулава. За ротам, на спінным баку, знаходзіцца анус. Ёсць другасная поласць цела, або цэлом. Крывяносная і нерв. сістэмы развітыя слаба. Раздзельнаполыя. Кормяцца дробнымі беспазваночнымі і іх рэшткамі.
СІПЎХА (Tyto alba), птушка сям. сіпухавых атр. совападобных. 34 падвіды. Пашырана ўсюды, акрамя Антарктыды і Новай Зеландыі, пераважна ў тропіках і субтропіках. Жыве ў парках і насаджэннях з дуплаватымі дрэвамі, y пакінутых пабудовах. На Беларусі рэдкі аселы від. тут праходзіць паўд.-зах. мяжа яе арэала. Вядома па адзінкавых знаходках y паўд.-зах. ч. краіны; занесена ў Чырв. кнігу. T. soumagnei, якая трапляецца на в-ве Мадагаскар, занесена ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. цела да 43 см , маса да 355 г. Спіна буравата-пясочная з падоўжнымі радамі дробных цёмных і белых крапінак, брушка белавата-вохрыстае з рэдкімі цёмнымі крапінкамі. Тваравы дыск сэрцападобны, амаль белы, каля вачэй іржава-карычневы. Корміцца дробнымі грызунамі, птуш камі, земнаводнымі, насякомымі. Нясе 3— 7 (да 12) яец.
сіпы (Gyps), род птушак сям. ястрабі-
ных атр. сокалападобных, або драпежных. 4 віды. Найб. пашыраны: С. белагаловы (G. fulvus), трапляецца ў Паўн. Афрыцы, Паўд. Еўропе, Пярэдняй і Сярэдняй Азіі; кумай, або грыф снежны, ці гімалайскі (G. himalayensis), жыве ў высакагорных раёнах Сярэдняй і Цэнтр. Азіі. Афрыканскі ягнятнік (G. coprotheres) — y Чырв. кнізе МСАП. Даўж. цела да 150 см, маса да 12 кг. Апярэнне ад цёмна-бурага да пясчана-жоўтага. Галава і шыя без пер’яў, укрытая белаватым або шэрым пухам. Дзюба доўгая, моцная. Патурбаваныя птуш кі выдаюць доўгае сіпенне (адсюль назва). Кормяцца падлай. У кладцы 1 (зрэдку 2) яйцо.
СІРАКЎЗЫ (Syrakusai), старажытнагрэчаскі поліс на ПдУ в-ва Сіцылія. Засн. каля 734 да н.э. выхадцамі з Карынфа. У 7—6 ст. да н.э. жыхары С. заснавалі шэраг калоній y Сіцыліі: Акра, Камарына, Касмена, магчыма, Эна. У пач. 5 ст. да н.э. гарадскі дэмас перамог гамораў (буйных землеўладальнікаў), якія звярнуліся па дапамогу да тырана Гелона,
2 Сіпы: I — белагаловы; 2 — кумай, або грыф снежны, ці гімалайскі.
пры якім С. адбілі агрэсію карфагенян і падпарадкавалі амаль усю Сіцылію. Пасля яго смерці націск Карфагена ўзмацніўся. У канцы 4 ст. да н.э. ў час праўлення Агафокла карфагеняне выгнаны з вострава. У перыяд 1-й і 2-й Пунічных войнаў С. былі на баку Рыма, потым перайшлі на бок Карфагена. С. — родны горад Архімеда, які кіраваў яго абаронай. У 212 да н.э. пасля 2-гадовай асады захоплены, разрабаваны рымлянамі і страцілі б. магутнасць. У рым. эпоху С. — месца знаходжання намеснікаў сіцылійскай правінцыі. 3 535 н.э. належалі Візантыі. На месцы стараж. С. пабудаваны сучасны г. Сіракуза (Італія). СІРАК’ЮС, С і р a к y з ы (Syracuse), горад на ПнУ ЗША, штат Нью-Йорк. Засн. ў 1786, горад з 1847. 152,2 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 700 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на канале Эры (злучае Вялікія азёры з Атлантычным ак.). Аэрапорт. Прам-сць: чорная (высакаякасныя сталі і сплавы) і капяровая (пракат і ліццё алюмінію) металургія, эл.-тэхн., радыёэлектронная, аўтамаб., па вытв-сці цеплавога і інш. прамысл. абсталявання, хім. (шчолачы, хлор, фармацэўтычныя прэпараты), харчасмакавая, y т.л. лікёра-гарэлачная. Ун-т. СІРАНАВЫЯ, с і р a н ы (Sirenidae), сямейства хвастатых земнаводных [па інш. сістэме падатр. (Sirenoidea або Meantes) атр. трахістомавых (Trachystomata)]. 2 роды, 3 віды сіран: вялікі (Siren lacertina), карлікавы (S. inter media) і паласаты гразевы (Pseudobranchus striatus). Пашыраны ў паўд.-ўсх. ч. Паўн. Амерыкі. Жывуць y азёрах, балотах, зарослых вадаёмах. Даўж. 15— 90 см. Цела доўгае, валлекаватае, з веслападобным хвастом. Маюць толькі пярэднія недаразвітыя канечнасці з 4 або 3 пальцамі. Дыхаюць вонкавымі перыстымі жабрамі і лёгкімі. Вугрападобнымі рухамі яны могуць усвідроўвацца ў глей або ў вільготны грунт. С . уласйіва неат энія. Кормяцца дробнымі рыбамі, беспазваночнымі і земнаводнымі.
CIPAHÔ ДЭ БЕРЖЭРАК (Cyrano de Bergerac) Жан Савіньен (6.3.1619, Парыж — 28.7.1655), французскі пісьменнік. Вучыўся ў Калеж дэ Бавэ пры Пазыжскім ун-це (1631—37). Служыў y каралеўскай гвардыі. Удзельнічаў y падрыхтоўцы 1-га этапу Фронды. Аўтар камедыі «Асмеяны педант», трагедыі «Смерць Агрыпіны» (надрук. y 1654), санетаў, рандо, памфлетаў, y т.л. вершаванага памфлета «Мазарынада» («Міністр дзяржавы пагарэлай...»), які выкрываў палітыку кардынала Мазарыні і працягваў бурлескную традыцыю П Скарона. Славу С. дэ Б. прынеслі філас. і навук.-фантаст. раманы і адначасова памфлеты «Іншы свет, або Дзяржавы і імперыі Месяца» (надрук. 1657, поўнасцю 1910) і «Дзяржавы і імперыі Сонца» (незавершаны, надрук. 1662), напісаныя ў манеры, блізкай да ісп. кстсептызму, традыцыі шахрайскага рамана, y якіх даў вострую сатыр. карціну
жыцця чалавецтва, стварыў інтэлектуальную утопію неабмежаванасці мыслення, свабоды сумлення, свету без войнаў і рэліг. фанатызму. Да рамант. вобраза С. дэ Б. — узнёслага і адначасова скептычнага паэта, высакароднага ў каханні, чалавека, які адмыслова валодае зброяй шпагі і вострага жарту, эвярнуўся ў аднайм. камедыі Э.Растан (1898).
СІРОЦІН_________________ 413 Тв Термодннамнка к статнстнческая фнзнка М н.. 1969; Фнзнко-хнмнческая прнрода фаз переменного состава. М н ., 1970; Хямнческая связь н сверхпроводяшне свойства соеднненнй // Хнмяческая связь в крнсталлах м ях фнзяческне свойства. М н ., 1976. Т . 2. Л і т Н .Н .Снрота: Бяблногр. указ. науч. тр. М н „ 1998.
Тв:. Рус. пер. — Нной свет, нля Государства н нмпернн Луны / / Утопяческяй роман X V I— X V II вв. М „ 1971. Г.В .С ініла.
CIPATÂ Мікалай Васілевіч (н. 17.6.1941, в. Драмайлаўка Кулікоўскага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. баяніст, дырыжор. Засл. дз. маст. Беларусі (1986). Скончыў Бел. кансерваторыю (1969). 3 1965 артыст Дзярж. нар. аркестра Беларусі. 3 1969 выкладчык Гомельскага муз. вучылішча. У 1974—97 муз. кіраўнік Дзярж. акад. нар. хору Беларусі імя Цітовіча. 3 1992 выкладчык Мінскага пед. ун-та, кіраўнік створанага ім студэнцкага фалькл. ансамбля «Ярыца» і мужчынскага фалькл. ансамбля «Вячоркі». Аўтар харавых, вак. і інстр. апрацовак бел. нар. песень і мелодый; вак.-харэагр. кампазіцый «Беларускія веснавыя гульні, абрады і карагоды», «Вяночак жніўных песень», «Зімовыя абрады і гульні», «Песні роднага краю» на сл. Я.Купалы, «Беларусь — мая песня» (з І.Кузняцовым), хораў на нар. тэксты, песень на словы У.Карызны, А.Куляшова і інш. Л .С .М іт а ко а іч. CIPATÂ Мікалай Мікалаевіч (н. 2.11.1913, С.-Пецярбург), бел. фізік. Акад. Нац. АН Беларусі (1956), д-р фіз матэм. н. (1951), праф. (1952). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1968). Скончыў Маскоўскі ін-т сталі (1936). У 1941—54 y Ін-це агульнай і неарган. хіміі АН СССР, адначасова ў маскоўскіх ун-це (1945—56) і ін-це каляровых металаў і золата (з 1951). 3 1957 заг. Аддзела фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, y 1963—74 дырэктар Ін-та фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН Беларусі (у 1967—75 заг. лабараторыі). Адначасова заг. кафедры ў БДУ (1957—62) і Мінскім пед. ін-це (1963—75). У 1979—88 y маскоўскіх ін-це каляровых металаў і золата і дзярж. ун-це прыродаўладкавання. Навук. працы па тэрмадынаміцы, статыст. фізіцы, фіз. хіміі, фізіцы цвёрдага цела, фізіцы паўправаднікоў і дыэлектрыкаў, магн. з’яў і нізкіх тэмператур. Распрацаваў асновы тэорыі фазавых ператварэнняў, тэорыю ўтварэння метастабільных фаз y адна- і шматкампанентных сістэмах і полімарфізму простых злучэнняў, методыкі вызначэння фанонных спектраў крышталёў па рассеянні халодных нейтронаў. Даследаваў уплыў магн. і эл. палёў на кінетыку крышталізацыі і фазавых пераходаў, хім. сувязь і размеркаванне электроннай шчыльнасці ў крышталях, тэрмадынамічныя ўласцівасці шэрагу паўправадніковых злучэнняў. Прапанаваў арыгінальны спосаб атрымання блокаў кубічнага нітрыду бору.
М.М.Сірата.
CIPÔKA (італьян. scirocco ад араб. шарк — усход), моцны гарачы, сухі і пыльны вецер паўд. румбаў y Міжземнамор’і, які дзьме з боку пустынь Паўн. Афрыкі і Аравійскага п-ва. Над краінамі Афрыкі і Б. Усходу нясе шмат пяску і пылу, на шляху праз Міжземнае м. насычаецца вільгаццю, аднак аказвае высушальны ўплыў на расліннасць узбярэжных раёнаў Францыі, краін Апенінскага і Балканскага п-воў. Часцей назіраецца вясной, дзьме 2—3 дні, павышае т-ру паветра да 35 °С; на падветраных схілах гор часам набывае характар фёну. CIPÔTKIH Юрый Дзмітрыевіч (14.5.1926, г. Каган Бухарскай вобл., Узбекістан — 29.10.1998), бел. вучоны ў галіне лесаводства. Канд. с.-г. н. (1958), праф. (1982). Засл. лесавод Беларусі (1980). Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1950). 3 1957 y Бел. тэхнал. ін-це. Навук. працы па пытаннях штучнага лесааднаўлення і павышэння прадукцыйнасці лясоў на аснове сучаснага лесазнаўства і лясной інтрадукцыі. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Te:. Плоды н семена ляственных древесных растеняй. М н ., 1967 (разам з М .Дз.Несцяровічам, Н .І.Ч акалінскай); Лесные культуры в фнтоценотвческом аспекте / / Ботаняка; (Н сслед ). М н., 1980. Вып. 22; Лесные культуры. М н ., 1989 (разам з А .М .П раходскім ).
СІР0ТЫ , катэгорыя сялянскага насельніцтва ў Стараж. Русі. У I I — 14 ст. С. звалі сялян-абшчыннікаў, якія не страцілі асабістай свабоды, і насельніцтва княжацкіх вотчын. У Расіі ў 14— 15 ст. С. — найб. прыгнечаная катэгорыя сял. насельніцтва. У канцы 14— 15 ст. тэрмін «C.» ў актах і граматах выцясняецца тэрмінам «крестьяне». У 16 — пач. 18 ст. ў зваротах да ўрада ці феадала тэрмін «C.» ўжываўся як саманазва сялян, пасадскіх людзей, стралецкіх і салдацкіх жонак, іх дзяцей і г.д. С ІР0Ц ІН Яўхім Ерамеевіч (13.10.1888, с. Салёнае Займішча Чарнаярскага р-на Астраханскай вобл., Расія — 1947),
414________________СІРОЦІНА рускі і бел. фізік і матэматык. Праф. (1918). Скончыў Маскоўскі ун-т (1913). Працаваў y ВНУ Масквы і Кастрамы. 3 1922 y БДУ. У 1925 y Кембрыджскім ун-це пад кіраўніцтвам Э.Рэзерфарда вывучаў метады радыеактыўных вымярэнняў. 3 1937 y Калінінскім пед. ін-це. Навук. працы па дыферэнцыяльных ураўн., матэм. метадах y фізіцы. А.А.Гусак.
СІР0ЦІНА, вёска ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., каля р. Чарніца, на скрыжаванні аўтадарог на Гарадок, Віцебск, Шуміліна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на Пн ад гар. пасёлка і чыг. ст. Шуміліна, 45 км ад Віцебска. 720 ж., 324 двары (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму.
ла супраць паўстанцаў і да восені задушыла асн. іх ачагі. Апошні апорны пункт паўстанцаў Джэбель-Друз французы захапілі ў чэрв. 1927; аль-Атраш і ч. яго прыхільнікаў перайшлі ў Трансіарданію. Л іт .: Л у ц к н й В .Б Нацнонально-освободнтельная война в Снрям (1925— 1927 г г ) .
М„ 1964.
чале з прэм’ер-міністрам, якога прызначае прэзідэнт. Прырода. Большая частка тэр. С. раўнінная ці платопадобная (верхняя частка Месапатамскай нізіны на У, Сірыйская пустыня на ПдУ). На 3 невял. горныя хрыбты: Эд-Друз (да 1800 м), Антыліван з масівам Эш-Шэйх, або Хермон (выш. 2814 м), Эль-Гарбі (да
СІРЫЙСКАЯ ПУСТЫНЯ У сумежных раёнах Сірыі, Іарданіі, Ірака і Саудаўскай Аравіі. Пл. каля 1 млн. км2. Вапняковае плато і лававыя палі выш. 500—800 м, астраўныя горы выш. да 1100 м, многа бяссцёкавых катлавін і сухіх рэчышчаў, паніжэнні з саланчакамі і такырамі, участкі пясчаных і камяністых пустынь. Паверхня зніжаецца да даліны р. Еўфрат і Месапатамскай нізіны. Клімат субтрапічны кантынент., сухі, з цёплай зімой і гарачым летам. На паўн. ускраіне сярэдняя т-ра студз. 6,9 °С, ліп. 29,2 °С. Ападкаў 100— 150 мм за год. Разрэджаная эфемерная і палыновакусцікавая расліннасць, па далінах часовых вадацёкаў зараснікі тамарыску. Качавая жывёлагадоўля.
СІР0ЦІНСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924—61. Утвораны 17.7.1924 y складзе Віцебскай акругі. Цэнтр — чыг. ст. Сіроціна, з 1927 г.п. Шуміліна. 20.8.1924 падзелены на 12 сельсаветаў. 3 20.2.1938 С.р. y Віцебскай вобл. У 1941 СІРЫНГАМІЭЛІЯ [ад грэч. syrinx складаўся з г.п. Шуміліна і 14 сельсаве- (syringos) трубка, трубчастая поласць + таў. У ліст. 1961 перайменаваны ў Шу- myelos мозг), хранічная хвароба нерв. мілінскі раён. сістэмы з пераважным пашкоджаннем СІР0ЦКІ СУД, установа ў Расіі (1775— спіннога мозга. Характарызуецца раз1917), якая ведала апякунскімі і сіроц- растаннем гліі і ўтварэннем поласцей y кімі справамі асоб гар. саслоўяў. Зас- шэрым рэчыве. Найчасцей выяўляецца ноўвапася пры гар. магістратах, a пасля пасля траўмаў, інфекцый і інш. Тыпоўвядзення суд. статутаў (1864) — пры вая праява С. — пакутлівы боль (звычайна з аднаго боку ў вобласці верхніх акруговых судах. У склад С.с. ўваходзілі канечнасцей, шыі, лапаткі). Прыкметы: старшыня (гар. галава ці інш. асоба) і расстройствы болевай і тэмпературнай члены, якіх выбіралі на сходах купецка- адчувальнасці, парэзы, паралічы, атрага, мяшчанскага і рамеснага саслоўяў фія мышцаў рук, ног. Лячэнне тэрана 3 гады. У тых гарадах, дзе не было пеўт., фізіятэрапеўтычнае. ўведзена гар. папажэнне, С.с. складаўся з гар. старосты і 2 членаў, якіх выбірала СІРЫУС, a В я л і к а г а П с а , самая яркая зорка неба, -1,46 візуальнай зоргар. грамадства. най велічыні. Свяцільнасць y 28 разоў СІРТ ВЯЛІКІ, заліў y Міжземным м., большая за сонечную. Адлегласць ад другая назва заліва Сідра. Сонца 2,7 пк. С. — падвойная зорка\ яе СІРФІДЫ, сямейства насякомых, гл. кампанент Сірыус Б (у 10 тыс. разоў менш яркі, чым С.) — першы выяўлеЖурчалкі. ны белы карлік. СІРЬІЙСКАЕ НАЦЫЯНАЛЬНАЕ ПАЎСТАННЕ 1925— 27, нац.-вызв. СІРЫЯ (Сурыя), С і р ы й с к а я А р а б паўстанне ў Сірыі супраць франй. ка- с к а я Р э с п у б л і к а (Аль-Джумхулан. панавання. Пачалося 18.7.1925 y рыя аль-Арабія ас-Сурыя), дзяржава ў вобласці Джэбель-Друз пад кіраўніц- Зах. Азіі. Мяжуе на Пн з Турцыяй, на У твам феадала Султана аль-Атраша. 21 з Іракам, на Пд з Іарданіяй, на 3 з 1зліп. апалчэнцы разграмілі франц. ваен. раілем, Ліванам і абмываецца Міжзематрад, 28 ліп. ўвайшлі ў г. Эс-Сувейда, ным морам. Пл. 185,2 тыс. k m 2, y т.л. a 2—3 жн. разграмілі 4-тыс. атрад 1370 км2 акупіравана ў 1967 Ізраілем франц. войск і паўстанне набыло агуль- (Галанскія вышыні). Нас. 16,3 млн. чал. нанац. характар. 23 жн. аль-Атраш вы- (2000). Афіц. мова — арабская. Сталідаў маніфест з патрабаваннем поўнай ца — г. Дамаск. Падзяляецца на 18 мунезалежнасці Сірыі і вываду з яе франц. хафаз Нац. свята — Дзень эвакуацыі войск. Да паўстання далучылася Пар- (17 крас ). Дзяржаўны лад. С. — рэспубліка. тыя народа на чале з Шахбендэрам. У кастр. 1925 вобласць Джэбель-Друз поў- Дзейнічае канстытуцыя 1973. Кіраўнік насцю вызвалена ад франц. войск, і паў- дзяржавы — прэзідэнт, якога выбірае станне ахапіла аазіс Гута, дзе знаходзіц- парламент і зацвярджае ўсенародны рэца сталіца Сірыі — Дамаск. 18 кастр. ферэндум на 7 гадоў. Вышэйшы орган паўстанцы ўступілі ў Дамаск, але пад заканад. ўлады — аднапалатны парланаціскам франц. войскаў неўзабаве па- мент (250 дэпутатаў), які выбіраецца кінулі яго і разгарнулі партыз. вайну. ўсеагульным галасаваннем на 4 гады, Летам 1926 80-тыс. франц. армія рушы- выканаўчы орган — Савет Міністраў на
★
★
Герб і сцяг Сірыі.
1830 м), Ансарыя і інш. Паміж хрыбтом Ансарыя (на 3) і гарамі Эз-Завія (на У) тэктанічная ўпадзіна Эль-Габ. Уздоўж Міжземнага м. вузкая нізінная і раўнінная паласа. Карысныя выкапні: нафта, газ, марганцавыя і поліметал. руды, фасфарыты і інш. Клімат на 3 субтрапічны, міжземнаморскі; на У кантынент., засушлівы. Сярэдняя т-ра студз. на ўзбярэжжы 12 °С, на У 4 °С, ліп. адпаведна 26 і 34 °С. Ападкаў на большай частцы тэр. 100—200 мм, на зах. схілах гор да 1000 мм і больш за год (выпадаюць з ліст. да крас.). Рэк мала. Найб. рэкі: на У — Еўфрат з прытокамі і Тыгр, на 3 — Эль-Асі. Расліннасць пе-
раважна паўпустынная і пустынная, на ж., 1994): Дамаск — 1550, Халеб — 3 y rapax хмызнякі, лясы (3% тэр.) з 1591, Хомс — 644, Латакія — 307, Хавечназялёнага дубу, алепскай хвоі і інш. ма — 229. У сельскай гаспадарцы заняЖывёльны свет пустынь і паўпустынь. та 40% працаздольных, y прам-сці — 3 драпежнікаў звычайныя паласатая гіе- 20%, y абслуговых галінах — 40%. на, воўк, шакал, каракал, ліс-фенек; з Шмат сірыйцаў працуе ў нафтаздабыўкапытных — антылопы і дзікі асёл. ных краінах Персідскага заліва. Гісторыя С. — асяродак стараж. цывілізаШмат грызуноў і паўзуноў. Ёсць запа- цый. У паняцце «гістарычная С > , т.зв. Вял. веднікі і заказнікі. С., да пач. 20 ст. ўключаліся тэр. сучасных С.,
Насельніцтва Каля 90% складаюць Лівана, Іарданіі і Ізраіля. Прыналежнасць сірыйскія арабы (сірыйцы). Жывуць найб. стараж. яе насельніцтва не вызначана. таксама курды (каля 6,5%, пераважна У сярэдзіне 4-га тыс. да н.э. тэр. С. засялілі семіцкага паходжання. Яны заснавалі на У), армяне (каля 3%, y гарадах), вы- народы гарады-дзяржавы, найб. значны з якіх — Эбхадцы з суседніх краін, чэркесы, туркме- ла — дасягнуў росквіту ў 26—23 ст. да н.э. ны, цыганы і інш. МусуЛьман 83% (з іх Каля 2000 да н.э. ў паўд.-зах. ч С. пасяліліся 82% суніты, 18% шыіты), хрысціян каля ханаанеі, на ўзбярэжжы — фіііікійцы; каля 14% (правасл., католікі, мараніты і інш ). 1700 да н.э. на тэр. С. з’явіліся пмарыты, каСярэдняя шчыльн. 88 чал. на 1 к м . На ля 1500 да н.э. — арпмеі, y 12 ст. да н.э. — ўзбярэжжы і ў далінах рэк, y перадгор- яўрэі. У 16— 13 ст. да н.э. С. — аб’ект бапаміж Стараж. Егіптам, Хецкім царных аазісах шчыльн. перавышае 300 рацьбы ствам і Мітані. У I I —8 ст. да н.э. існавала чал. на 1 k m 2, y пустынях і паўпустынях 'Дамаскае царства, якое ў 732 да н.э. эаваявакаля 10 чал. на 1 км2 і менш, ёсць ка- на Асірыяй, y 612 да н.э. Вавілоніяіі. 3 539 да чэўнікі і паўкачэўнікі. Натуральны пры- н.э. ў складзе Ахемепідаў дзяржавы У 333 да рост каля 3% за год. У гарадах жыве н.э. С. заваяваў Аляксапдр Македопскі. Яго 52% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. пераемнікі Селеўкіды кіравалі С. ў 312—64 да
Да арт. Сірыя. Ландшафт на захадзе краіны.
СІРЫЯ
415
н.э. На працягу наступных 700 гадоў С. была ў складзе Рымскай, потым Візант. імперый. Палесцінская частка Вял. С. — радзіма хрысціянства, якое ў 4 ст. н.э. стала дзярж. рэлігіяй. У 630-я г. С. заваявалі арабы (гл. Арабскія заваяванні). 3 гэтага часу іслам прыняты большасцю насельніцтва, a араб. мова стала адзінай мовай народа С. У 661— 750 С. — паліт. і культ. цэнтр Амеядоў халіфата, пасля ўсталявання ў 750 Абасідаў халіфата цэнтр дзяржавы перамясціўся ў Ірак. У 10— II ст. С. пад уладай розных мусульм. дынастый. У канцы 11 ст. ў С. ўварваліся крыжакі, якія захапілі прыбярэжныя р-ны. У канцы 12 ст. егіпецкі султан Салах ад-дзін нанёс крыжакам паражэнне і стаў правіцелем б.ч. тэр. С. У 1260— 1516 С. пад уладай егіпецкіх мамлюкаў. У 1516 С. заваявалі туркі-асманы, і яна на 400 гадоў увайшла ў склад Асманскай імперыі. Вял. геагр. адкрыцці і новыя марскія шляхі ў краіны Усходу паменшылі значэнне С. як цэнтра транзітнага гандлю. У 2-й пал. 19 ст. ў С. ўзнік культ.-асветніцкі рух «Нахда» («Адраджэнне»), да пач. 20 ст. яна была адным з цэнтраў барацьбы за араб. незалежнасць. У 1-ю сусв. вайну сірыйцы разам з інш. араб. народамі ўзнялі паўстанне супраць туркаў і падтрымалі Вялікабрытанію ў абмен на яе падтрымку ідэі араб. незалежнасці. Але пасля вайны Ліга Нацый падзяліла ў 1920 Вял. С. на мандатныя тэрыторыі паміж Францыяй і Вялікабрытаніяй; да Францыі адышла тэр. сучаснай С. Франц. панаванне, палітыка яе адміністрацыі, скіраваныя на поўнае падпарадкаванне С., выклікалі шэраг паўстанняў. Найб. з іх — Сірыйскае нацыяналыше паўстанне 1925—27 — прымусіла франц. ўлады да ўступак. У маі 1930 выдадзена канстытуцыя, якая абвясціла С. рэспублікай пры захаванні вярх. улады Францыі. Ва ўмовах 2-й сусв. вайны (у чэрв. 1941 брыт. войскі і часткі «Свабоднай Францыі» ген. Ш. дэ Голя выбілі з тэр. С. армію рэжыму «Вішы»), франц. адміністрацыя 27.9.1941 заявіла аб прызнанні незалежнасці С., 23.12.1943 падпісана адпаведнае франка-сірыйскае пагадненне. У жн. 1943 выбраны першы прэзідэнт незалежнай С. — Ш.Куатлі. Суверэннай дзяржавай С. стала пасля вываду франц. і брыт. войск
Да арт. Сірыя. Старая крэпасць y г. Хомс.
416
с ір ы я
17.4.1946 — гэты дзень адзначаецца ў С. як нац. свята.
Як і інш. араб. краіны, С. выступіла супраць рашэння ААН пра падзел Палесціны і ўтварэнне дзяржавы Ізраіль, сумесна з імі прыняла ўдзел y араба-ізраільскай вайне 1948—49: Ваен. няўдачы пахіснулі аўтарытэт урада С. У сак. 1949 група афіцэраў здзейсніла дзярж. пераварот, паклаўшы пачатак 20-гадоваму перыяду ваен. пераваротаў. Імкнучыся рэалізаваць ідэю адзінства ўсіх арабаў, С. ў лют. 1958 аб’ядналася з Егіптам y Аб’яднаную Араб. Рэспубліку (ААР). Спробы кіруючых колаў Егіпта ўсталяваць кантроль над адзінай дзяржавай прывялі ў вер. 1961 да выхаду С. з ААР і абвяшчэнні яе Сірыйскай Араб. Рэспублікай. Ваен. пераварот 8.3.1963 прывёў да ўлады Партыю арабскага сацыялістычнага адраджэння (Баас). Баасісцкі ўрад перадаў пад кантроль дзяржавы б.ч. прам-сці і знешняга гандлю. У выніку паражэння С. ў араба-ізраільскай вайне 1967 ч. сірыйскай тэр., y т.л. Галанскія вышыні, захоплена Ізраілем. У ліст. 1970 да ўлады ў партыі і краіне прыйшоў ген. Х.Асад (у сак. 1971 ён абраны прэзідэнтам С.). Пасля араба-ізраільскай вайны 1973 С. вярнула ч. акупіраваных тэрыторый, але большая ч. Галанскіх вышынь засталася пад кантролем Ізраіля, які ў 1981 афіцыйна іх анексіраваў. 3 1976 С. ажыццяўляе ваен. прысутнасць y Ліване, y 1982 удзельнічала на яго тэр. ў вайне супраць Ізраіля. У 1979 С. асудзіла мірныя дагаворы паміж Егіптам і Ізраілем (гл. Кэмп-Дэвідскія пагадненні 1978). У час ірана-іракскай вайны 1980— 88 урад С. падтрымаў Іран, a ў час Кувейцкага крьаісу 1990— 91 сірыйскія войскі ўдзельнічалі ў антыіракскай кааліцыі. Гал. мэта знешняй палітыкі С. — вяртанне Галанскіх вышынь і ўрэгуляванне блізкаўсходняга канфлікту. Аднак сірыйска-ізраільскія перамовы 1990-х г. па гэтых пытаннях скончыліся безвынікова. Пасля смерці ў чэрв. 2000 Асада прэзідэнтам стаў яго сын Б.Асад. С. — чл. ААН (з 1945), Лігі араб. дзяржаў (з 1945). Дыпламат. адносіны С. з Рэспублікай Беларусь усталяваны ў жн. 1993. Паліт. партыі: Партыя араб. сацыяліст. адраджэння, узначальвае Прагрэс. нац. фронт (ПНФ), y які таксама ўваходзяць Араб. сацыяліст. саюз, Рух араб. сацыялістаў, Сірыйская камуніст. партыя і інш.; усе арг-цыі, якія не ўваходзяць y ПНФ, забаронены. Гаспадарка. С. — аграрна-індустр. дзяржава сярэдняга ўзроўню развіцця. Валавы ўнутр. прадукт 41,7 млрд. дол. (1998), каля 2600 дол. на душу насельніцтва; на сельскую гаспадарку прыпадае каля 28%, на прам-сць — каля 20%, на сферу паслуг — каля 52%. У эканоміцы вядучая роля дзярж. сектара, на долю якога прыпадае каля 50% нац. даходу, 75% кошту прамысл. прадукцыі і 70% асн. сродкаў вытворчасці. Дзяржава цалкам кантралюе сферу фінансаў,
Да арт. Сірыя Мініяцюра «Ушэсце святой Марыі» з Евангелля Рабулы. 586.
Горназдабыўную прам-сць, энергетыку, чыг. і авіяц. транспарт. Прыватны сектар дамінуе ў сельскай гаспадарцы, рознічным гандлі, сферы паслуг, аўтатранспарце, жыллёвым будаўніцтве. Сельская гаспадарка — асн. галіна эканомікі. Характэрны сялянскія гаспадаркі, ёсць кааператывы і буйныя дзярж. гаспадаркі. У выніку аір. рэформы буйное землеўладанне абмежавана, памешчыцкія землі выкуплены і размеркаваны за плату сярод сялян. Пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі каля 6 млн. га, y т.л. каля 1 млн. га арашаецца; каля 8 млн. га (тэр. пустынь і паўпустынь) выкарыс-
Сірыя. Мячэць Амеядаў y Дамаску.
тоўваецца пад пашу. Штогод збіраюць 4—5 млн. т пшаніцы, каля 2 млн. т ячменю, 200 тыс. т кукурузы, 300 тыс. т сачавіцы, 1,5 млн. т цукр. буракоў, 400 тыс. т вінаграду, 350 тыс. т апельсінаў, 430 тыс. т памідораў. Асн. земляробчыя раёны на ўзбярэжжы, y далінах рэк, перадгор’ях. Тэхн. культуры (бавоўнік, цукр. буракі і трыснёг, тытунь) вырошчваюць на арашальных землях. Асн. раён пладаводства (абрыкосы, інжыр, цытрусавыя), агародніцтва, вінаградарства, бахчаводства — на ПнЗ. Там жа аліўкавыя гаі. Жывёлагадоўля пераважна экстэнсіўная, y значнай ступені качавая і паўкачавая. У 1997 пагалоўе (тыс. галоў): буйн. par. жывёлы — 905, авечак — 15 000, коз — 1200. Гадуюць таксама вярблюдаў, коней, аслоў і мулаў. Птушкагадоўля (у 1997 — 21 млн. курэй). Марское і рачное рыбалоўства. У прам-сці пераважаюць сярэднія і дробныя прадпрыемствы. Гарнарудная прам-сць прадстаўлена здабычай нафты і прыроднага газу, фасфарытаў, жал. руды, серы, каменнай солі, буд. матэрыялаў. Штогод здабываюць капя 30 млн. т нафты і 5 млрд. м3 газу. Асн. раёны здабычы на ПнУ (Тэль-Румайлан, Карачук, Сувайдзія і інш.). Электраэнергія (у 1998 — 17,5 млрд. кВт-гадз) прыкладна пароўну выпрацоўваецца на ГЭС (буйнейшы Еўфрацкі гідраэнергетычны комплекс) і ЦЭС на нафце і ra se. Найбольш прадпрыемстваў харч. і лёгкай прам-сці працуюць на ўласнай сыравіне. Развіты бавоўнаачышчальная, тэкст. і швейная (Дамаск, Халеб, Латакія, Хама, Хомс і інш.), харч. (мукамольная, мясаперапрацоўчая, алейная, вінаробная, цукр., кансервавая, безалкагольных напіткаў; Дамаск, Халеб, Латакія і інш.), гарбарна-абутковая, тытунёвая галіны. Важнае значэнне маюць нафтаперапр. (Баніяс, Хомс, Эль-Камышлы), хім. (Хомс), металургічная (Хама, Хомс), цэм. (Дамаск, Халеб, Хама, Хомс) галіны прам-сці. Ёсць з-ды трактаразборачны (Халеб) і электраматораў (Латакія), ф-кі мінер. угнаенняў (Хомс) і дываноў (Халеб), прадпрыемствы ваен. прам-сці. У Дамаску электракабельны з-д, прадпрыемствы электроннай, фармацэўтычнай і шкляной прам-сці. Шырока развіты саматужны выраб парчы, біжутэрыі, маст. рэчаў з медзі, золата, серабра, дрэва і інш.; апрацоўка скур і ручное дыванаткацтва. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі, трубаправодны. Даўж. чыгунак 1998 км, аўтадарог 41,4 тыс. км, унутр. водных шляхоў (рэкі Еўфрат і Эль-Асі) 970 км, нафтаправодаў 1304 км (у т.л. транзітныя з Ірака і Саудаўскай Аравіі), прадуктаправодаў 515 км. У краіне 134 тыс. легкавых, 219 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў, 5 буйных аэрапортаў, y т.л. міжнар. ў Дамаску і Халебе. Гал. марскія парты Латакія, Баніяс, Тартус. Выкарыстоўваюцца таксама парты Лівана. У 1998 экспарт склаў 4,2 млрд. дол., імпарт 5,7 млрд. дол. У экспарце пераважаюць нафта і нафтапрадукты (каля 40% па кошце), тэкстыль,
адзенне і скураныя вырабы (каля 30%), некат. харч. тавары, тытунь і інш.; y імпарце — машыны, абсталяванне, трансп. сродкі, металы, хімікаты, драўніна. Гал. гандл. партнёры: Італія, Германія, Францыя, Турцыя, Ліван, інш. арабскія краіны. С. — краіна развітога турызму. Штогод наведвае каля 2 млн. турыстаў пераважна з Турцыі і арабскіх краін. Асн. аб’екты — узбярэжжа Міжземнага м., Дамаск, Халеб, рэшткі ант. г. Тадмар (Пальміра). У 1998 турызм прынёс даход y 1,36 млрд. дол. Грашовая адзінка — сірыйскі фунт. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы (складаюцца з сухап. войск, ВПС і ППА, BMC; каля 320 тыс. чал.) і ваенізаваныя фарміраванні (жандармерыя) — 8 тыс. чал. (2000). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплектаванне паводле прызыву. У сухап. войсках 215 тыс. чал., 4650 танкаў, каля 4,7 тыс. баявых машын пяхоты і інш. браніраваных машын, больш за 1,9 тыс. самаходных гармат і гармат на буксірнай цязе, 480 рэактыўных сістэм залпавага агню і інш. У ВПС і ППА каля 100 тыс. чал., y тл. ў ППА каля 60 тыс. чал., 589 баявых самалётаў, 72 баявыя верталёты, каля 450 зенітных ракетных комплексаў. У BMC 6 тыс. чал., 10 баявых караблёў, 18 катэраў, y т.л. 10 ракетных, 24 верталёты. Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Ад эпохі неаліту вядомы наскальныя выявы ў Дэмір-Капу, каменныя і гліняныя антрапаморфныя статуэткі, ляпная размаляваная кераміка, паселішчы 5—4-га тыс. да н.э. (Угарыт, Тэль-Халаф). На тэр. С. развіваліся стараж. маст. культуры Б. Усходу: вавілона-асірыйская, фінікійская, хецкая і інш. 1х спалучэнне з мясц. трацыцыямі надало своеасаблівасць мастацгву стараж. С. — сір. перыяду элінісгычнага, рым. [Дура-Еўрапас, Таамар (ГІальміра), Бусра] і ранневізант. (Русафа, Кальб-Лузех) мастацгва. У 4—6 ст. склалася мясц. ранневізант. маст. традыцыя. Культавая архітэктура адметная наватарскімі манум. формамі (манастырскі комплекс Кал’ат-Семан, створаны вакол калоны св. Сімяона Слупніка), дамінуючай стала 3-нефавая базіліка з высокім сярэднім нефам, з аркадамі на нізкіх слупах (Кальб-Лузех), купальныя базілікі розных тыпаў (царква ў Русафе). Выяўл. мастацтва таёо часу прадстаўлена разьбой па камені і косці, мазаікамі падлог, экспрэсіўнай кніжнай мініяцюрай (Евангелле Рабулы). Пасля араб. заваявання (7 ст.) С. — адзін з цэнтраў станаўлення арабскай культуры. У часы праўлення Амеядаў пачалася стылістычная адаптацыя стараж. мастацтва і дойлідства да сярэдневяковай маст. стылістыкі ісламу. У архітэктуры на аснове стараж.-рым. і візант. буд. вопыту распрацаваны тып шматкалоннай мячэці, перабудаванай з хрысц. базілікі. Захоўваліся запазычанні з ордэрнай сістэмы, канструкцыі арачных і купальных перакрыццяў. У інтэр’еры храма цэнтр. месца заняў вял. двор, завершаны з суп14. Зак. 321.
с ір ы я
Да арт. Сірыя. Керамічныя ваза і збанок з Ракі. 13 ст.
Сірыя. Цытадэль y г. Халеб. 13— 16 ст.
рацьлеглага боку галерэяй на аркадах; y гал. сцяне рабілася свяшчэнная ніша — міхраб. Узорнай стала Амеядаў мячэць y Дамаску. Свецкая рэзідэнцыя халіфа (палац y пустыні) мела выгляд крэпасці, абнесенай абарончымі сценамі, з квадратным дваром пасярэдзіне. Фасад палаца меў брамы, завершаныя зубчастымі байніцамі, машыкулямі (замак y Каср аль-Хейр аль-Гарбі). У аздабленні будынкаў захаваліся элініст. і ранневізант. традыцыі (мазаікі мячэці Амеядаў), зарадзілася сістэма арнаменту — арабескі. У 10 ст. сфарміравалася аблічча сярэдневяковага араб. горада з падзелам на ўмацаваныя кварталы. З’явіліся кварталы-кірмашы з крытымі вуліцамі, караван-сараі, медрэсэ (ан-Нурыя ў Да-
417
маску), марыстаны (бальніцы; Нур-аддзіна ў Дамаску), лазні з купаламі. На тэр. С. захаваліся руіны крыжацкіх замкаў (Крак-дэ-Шэвапье). Пры Айюбідах (з 1187) высокага тэхн. ўзроўню дасяray ai і фартыфікацыйныя збудаванні (цытадэлі ў Дамаску, Халебе). Пашырыліся формы ярусных мінарэтаў, аздабленне сцен нішамі, арнаментальнымі рамамі. У пластычных мастацтвах развіваліся арнамент і каліграфія. У 13— 14 ст. дасягнула росквіту кніжная мініяцюра (рукапісы «Каліла і Дымна» і інш.). У дэкар.-прыкладным мастацтве вылучаліся кераміка з размалёўкай люстрам, маст. вырабы са шкла (з эмалевымі размалёўкамі) і металу, аздобленыя чаканкай, сярэбранай інкрустацыяй і гравіроўкай, разьба па дрэве (міхрабы, мінбары), маст. тканіны. У асманскі перыяд (1516— 1918) мастацтва развівалася пад уплывам тур. дойлідства: мячэці квадратныя ў плане, з вял. сферычным купалам, 4 мінарэтамі па вуглах (мячэць Такія Сулейманія ў Дамаску, 16 ст., арх. Сінан), паліхромная кераміка з буйным кветкавым узорам. Асабліва пышным стаў арх. дэкор. Набылі пашырэнне 1-камерныя маўзалеі «цюрбе». Для традыц. нар. жылля на Пд ужывалі блокі з вулканічнай лавы, на Пн будавалі купальныя жытлы з цэглы-сырцу. У нар. мастацтве пашыраны натуралізаваны расл. арнамент на кераміцы, тканінах, метале, ткацтва бязворсавых дываноў з характэрнымі для пэўнай мясцовасці арнаментам і колеравай гамай. Узнікла інкрустацыя па дрэве серабром, перламутрам і вярблюджай косцю (мінбары, столікі, скрынкі і інш.). У 1920—30-я г. будавалі ў духу еўрап. стыляў, ішла мэтанакіраваная рэканструкцыя гарадоў. У 1950-я г. ўзмацніліся пошукі аб’яднання сучасных канструкцый з нац. формамі (арх. Вахбі аль-Харыры і інш.). Мастакі С. (Т.Тарык, М.Кірша, МДжалаль) успрынялі традыцыі еўрап. рэаліст. мастацтва, франц. акад. школы і імпрэсіянізму. Адзін з вядучых манументалістаў С. — А.М.Шама (вучань рас. мастака А.Дайнекі). Сярод найб. iF*
418___________________
с ір э н
значных мастакоў 2-й пал. 20 ст.: Л.Каялі, А.Катраміз, Х.Замрык, Н.Набаа, А.Нашваці, І.Хімат, Н.Шаўра і інш. Развіваюцца традыц. віды нар. мастацтва: вышыўка шоўкам, серабром, золатам па аксаміце, воўне і бавоўне, пляценне з каляровай саломы, апрацоўка металу, дрэва, інкрустацыя перламутрам, косцю, каляровымі пародамі дрэва, кераміка.
цыліндры ці поршні са шчылінамі. Выкарыстоўваюцца на маяках, суднах, y сістэмах апавяшчэння аб небяспеках і інш. Гл. таксама
Газаструменныя выпрамяняльнікі.
СІРбНЫ , y старажытнагрэчаскай міфалогіі напаўжанчыны-напаўптушкі, якія сваімі чароўнымі спевамі заманьвалі мараплаўцаў да прыбярэжных скал, дзе тыя і гінулі. У пераносным сэнсе С. — спакуслівыя прыгажуні, якія зачароўваюць і прывабліваюць людзей сваім голасам.
СІРЙТ (рум. Siret), С е р э т, рака на У Румыніі (вярхоўі на тэр. Украіны), левы прыток р. Дунай. Даўж. 726 км, пл. бас. 45 тыс. км . Пачынаецца ва Усх. Карпатах, цячэ пераважна па раўнінах Малдовы. Асн. прытокі: Сучава, Малдова, Бістрыца, Тротуш, Бузэў (справа), Бырлад (злева). Веснавое разводдзе, летнія дажожавыя паводкі. Сярэдні расход вады 185 м3/с. У бас. С. — ГЭС (пераважна на р. Бістрыца). Суднаходная ў ніжнім цячэнні. У даліне С. — г. Бакэў (Румынія). СІСАКЙН Нарайр Марціросавіч (25.1.1907, г. Аштарак, Арменія — 12.3.1966), расійскі біяхімік. Акад. AH СССР (1960, чл.-кар. 1953). Акад. АН Арм. ССР (1965). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію імя К.А.Ціміразева (1932). 3 1935 y Ін-це біяхіміі AH СССР. Навук. працы па вывучэнні ролі ферментаў y працэсах абмену рэчываў, біяхіміі засухаўстойлівасці і глебавым жыўленні раслін, тэхн. біяхіміі, касм. біялогіі. Дзярж. прэмія СССР 1952. Яго імем названы кратэр на Месяцы. Та.\ Бнохнмня обмена вешеств. М., 1954. Літ.‘ Н М.Снсакян. М., 1967.
Л іт Новейшая мсіормя арабскнх стран Азнм, 1917— 1985. М., 1988; Снрнйская Арабская Республнка. М., 1997; К о р н н л о в В. Секретная война: Хроннка снрмйской кампаннм 1941 г. / / Крылья Родмны. 1994. № 7— 8; Я ш к н н Г.П. Под жарквм солнцем Сярнм / / Воен.-мст. журн. 1998. № 4; С н д о р о в а НА., С т а р о д у б Т.Х. Города Смрнн. М , 1979; Б о гд a н о в А.А. Художнмкн Снрнн. М., 1981. М . С . В а й т о о і ч , Г . С . С м а л я к о ў (прырода, насельніцтва, гаспадарка), У С . К о ш п я е ў (гісторыя), І . Г . Е я і с е е ў (узброеныя сілы), Я . Ф . Ш у н е Г ік а (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўнапрыкладное мастацтва).
СІРЙН (Siren) Іохан (27.5.1889, г. Іліхярмя, Фінляндыя — 5.3.1961), фінскі архітэктар; лідэр фін. неакласіцызму 1920—30-х г. Вучыўся ў політэхн. ін-це ў Хельсінкі, выклаааў y ім (праф. 1931— 57). Для пабудоў С. характэрны строгая сіметрыя, маналітнасць аб’ёмна-прасторавых кампазіцый, спрошчаная трактоўка ордэрных элементаў (будынак парламента ў Хельсінкі, 1927—31). CIPâHA (франц. sirène ад грэч. seirën сірэна, міфічная дзева, якая прываблівала мараходаў сваімі спевамі), прылада для атрымання гукавых ці ультрагукавых ваганняў шляхам перарывання струменя паветра ці пары. Паводпе прынцыпу работы С. бываюць дынамічныя (вярчальныя) і пульсуючыя. Больш пашыраны дынамічныя, якія падзяляюцца на восевыя і радыяльныя. Першыя складаюцца з 2дыскаў з адтулінамі, праз якія прапускаецца струмень газу пад ціскам. Пры вярчэнні аднаго дыска (ротара) адносна другога (статара) y моманты супадзення адтулін струмень праходзіць, y моманты перакрьшця — спыняецца. У радыяльных сістэмах замест дыскаў ухсываюцца кааксіяльныя пустыя
СІРЙНЫ (Sirenia), атрад млекакормячых. 3 сям., 3 роды, 5 відаў. Вядомы з эацэну. Продкамі, верагодна, былі наземныя звяры, блізкія да хобатных, даманаў і капытных. Пашыраны ў прыбярэжных водах мораў і ў буйных рэках трапічнай ч. Сусв. ак. Актыўныя пераважна ўначы. Усе віды занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. цела 2,5-—5,8 м (у вымерлай марской каровы да 10 м). Маса да 650 кг, марской каровы да 4 т. Цела масіўнае, верацёнападобнае. Шыя кароткая і тоўстая, рухомая. Хваставы плаўнік гарызантапьны. Пярэднія канечнасці ў выглядзе ластаў, рухомых y плечавым і локцевым суставах. Расліннаедныя. Нараджаюйь 1 (радзей 2) дзіцяня. Іл. гл. да арт. Дзюгонь, Ламанціны, Марская карова.
СІСЛЁЙ (Sisley) Альфрэд (30.10.1839, Парыж — 29.1.1899), французскі жывапісец, адзін з вядучых майстроў імпрэсіянізму. Па паходжанні англічанін. Вучыўся ў майстэрні Ш.Глейра ў Парыжы (1860—63). Зазнаў уплыў К.Каро, К.Манэ. Адлюстроўваў пераважна ваколіцы Парыжа, прыроду Іль-дэ-Франса. Адметныя рысы яго жывапісу — работа на пленэры, сціпласць матываў, вытанчаная гама светлых тонаў, кампазіцыйная завершанасць і манументальная раўнавага. Раннім пейзажам уласціва некаторая змрочнасць: «Вясковая вуліца ў Марлоце» (1866), «Від на Манмартр» (1869). Каля 1870 ён асвятляе палітру, пачынае супрацьпастаўляць мазкі, ва ўраўнаважаных і лёгкіх па фактуры творах значнае месца займае неба і выяўленне неабсяжнай прасторы: «Баржы на канале Сен-Мартэн» (1870), «Лувесьен.
Сеўрская дарога» (1873), «Кузня ў Марлі» (1875), «Паводка ў Пор-Марлі» (1876), «Снег y Лувесьене» (1878). Пасля 1880 фактура яго твораў стала больш пастознай: «Белы крыж y Сен-Маме» (1884), «Сен-Маме» (1885), «Мост y Марэ, эфект навальніцы» (1887), «Стагі сена ў Марэ, эфект раніцы» (1891), «Канал y Луэне» (1892), «Царква ў Ma ps пасля дажджу» (1894). Літ:. Б р о д с к а я Н. Картнны Свслея в Эрмнтаже. Л., 1963. С .У .П еш ы н.
СІСМАНДЗІ (Sismondi) Жан Шарль Леанар Сімонд дэ (9.5.1773, Жэнева — 25.6.1842), швейцарскі эканаміст і гісторык. Скончыў Жэнеўскі ун-т. Жыў y Францыі, Вялікабрытаніі, Італіі, y 1798 вярнуўся ў Ііівейцарыю. 3 1833 член франц. Акадэміі маральных і паліт. навук. У працы «Аб камерцыйным багацці» (1803) выступаў за палітыку неўмяшання дзяржавы ў эканоміку. Потым кардынальна змяніў сваю пазіцыю: сцвярджаў, што неўмяшанне дзяржавы ў эканам. справы прыводзіць да масавых бедстваў («Новыя прынцыпы палітычнай эканоміі», 1819). Асуджаў неабмежаваную канкурэнцыю і перавытворчасйь тавараў, якія звязваў з падзелам працы і буйнамаштабнай вытв-сцю. Лічыў, што дробная вытв-сць здольна забяспечыць раўнавагу паміж вытв-сцю і спажываннем і абмежаваць канкурэнцыю. У працах па гісторыі Францыі і Італіі імкнуўся гістарычна абгрунтаваць свае эканам. погляды. Эканам. вучэнне С. паўплывала на тэорыі сацыялізму і ідэі народніцтвсі. СІСТАЛА (ад грэч. systolë сцісканне, скарачэнне), рытмічнае сцісканне (звужэнне) поласцей сэрца, якое выклікаейца скарачэннем мышцаў перадсэрдзяў ці жалудачкаў. Адначасова памяншаецца аб’ём крыві, што ў іх знаходзіцца. Пры С. перадсэрдзяў кроў паступае з іх y жалудачкі, пры С. жалудачкаў нагнятаецца ў артэрыяльную сістэму. У _чалавека пры рытме 75 скарачэнняў за 1 мін С. перадсэрдзяў доўжыцца 0,1 с, жалудачкаў — 0,3 с, за адну С. сэрца выкідвае ў крывацёк 60—70 мл крыві (сісталічны, ці ўдарны, аб’ём), за суткі — 7,2 тыс. л (больш за 100 тыс. скарачэнняў). Па дзеянні С. процілеглая дыястале. Паслядоўныя С. і дыястала складаюць сардэчны цыкл. С .С .Е рм акова. СІСТбМА (ад грэч. systëma складзенае з частак), цэласная сукупнасць узаема-
звязаных элементаў. У якасці С. разглядаюцца сукупнасць рэчаў, уласцівасцей і адносін, складаньм аб’екты, часткі прыроднага і тэхнагеннага асяроддзя, якія характарызуюцца шматузроўневасцю і іерархічнасцю пабудовы: напр., горныя С., С. рэк, азёр, мораў, жывёльнага і расліннага свету, С. гарадоў і інш. Адрозніваюць матэрыяльныя і ідэальныя С. Да м a т э р ы я л ь н ы х адносяць С. ўсіх узроўняў арганізацыі і форм руху матэрыі, уключаючы С. жывой і нежывой прыроды, С. эканам., паліт., прававых і інш. грамадскіх адносін. І д э а л ь н ы я С. ўключаюць к а н к р э т н ы я , якія складаюцца з пачуццёвых вобразаў і выяўляюцца, напр., y творах мастацтва, і a б с т р а к т н ы я , якія ўваходзяць y склад гіпотэз, тэорый і інш. С. падзяляюць таксама на адкрытыя і закрытыя, статычныя і дынамічныя, жорсткадэтэрмінаваныя і імавернасныя, натуральныя і штучныя і інш. Усім тыпам С. уласціва пэўнае падабенства характарыстык. Элементы С. могуць быць аднародныя і неаднародныя па сваіх якасцях. Комплексы разнародных элементаў y С. з’яўляюцца падсістэмамі. Элементы С. адносна самастойныя, што выяўляецца ў захаванні сваіх якасцей пры змене структуры С. і магчымасці пераходу ў інш. С. Самастойнасць элементаў залежыць ад ступені складанасці С.: чым больш складаная С., тым мацней узаемазалежныя элементы. Цэласнасць С. забяспечваецца яе структурай — устойлівым, упарадкаваным спосабам сувязі паміж элементамі. Структура С. складаецца ў працэсе ўзаемадзеяння элементаў і адказвае за ўзнаўленне С. і яе адаптацыю да ўмоў асяроддзя. Змены ў асяроддзі прыводзяць да пераўгварэння структуры С., a часам да замены папярэдніх элементаў якасна новымі (гл. Ізамарфізм і гомамарфізм). С. характарызуюцца 3 тыпамі ўласцівасцей: субстратнымі, інтэгратыўнымі і функцыянальнымі. С у б с т р а т н ы я ўласцівасці (маса, памер, матэрыяльны састаў) абумоўлены матэрыяльным складам С., і н т э г р а т ы ў н ы я — залежаць ад спосабу сувязі паміж элементамі, ф у н к ц ы я н а л ь н ы я — вызначаюць функцыі С. ў знешнім асяроддзі. Першыя ўяўленні пра С. як аснову ўпарадкаванасці і цэласнасці быцця ўзніклі ў ант. філасофіі. Б.Спіноза, ГЛейбніц і прадстаўнікі навук. сістэматыкі 17— 18 ст. прапаноўвалі прыродазнаўчыя сістэмна-анталагічныя канцэпцыі светабудовы. Прынцыпы сістэмнай прыроды ведаў y ням. класічнай філасофіі распрацоўвалі І.Кант, Ф.Ш элінг, Г.Гегель. У 2-й пал. 19 — 20 ст. даследаваліся спецыфіка тэарэт. ведаў як С. (неакантыянства), метады пабудовы лагічных і фармалізаваных С. (неапазітывізм). Сістэмныя даследаванні праводзяцца ў межах агулы іаіі т эоры і сіст эм і спец. тэорый: сіст эм нага пады ходу, еіст эм на га а н а лізу, с іст э м а т эхп ікі, кібернет ы кі, сінер гет ы кі
і
інш. Л іт :. Снстемные нсследовання. М., 1969; М о р о з о в В.Д., М о р о з о в В.В. Дяалектнка: снстемы н разввтне. Мн., 1978; А в е р ь я н о в А.Н. Снстемное познанне мнра. М., 1985; Свстема. Свмметряя. Гармонмя. М., 1988; X a к е н Г. Ннформацяя я са-
СІСТЭМА
4 19
моорганнзацня: Макроскопмч. подход к сложным смстемам: Пер. с англ. М., 1991; К н я з е в а В.Н., К у р д ю м о в С.П. Законы эволюцнн н самоорганмзацмн сложных смстем. М., 1994; С п н ц н а д е л ь В.Н. Основы снстемного аналмза. СПб., 2000. В .Д з.М а р о за ў.
СІСТФМА ў т э х н і ц ы, сукупнасць узаемазвязаных тэхн. аб’ектаў (прылад, машын, механізмаў), a таксама носьбітаў інфармацыі, працэсаў, элементаў і інш., аб’ялнаных адзінай мэтай і агульным алгарытмам функцыянавання. С. ў к і б е р н е т ы ц ы і в ы л і ч а л ь н а й т э х н і ц ы — сукупнасць апаратных і праграмных сродкаў вы лічальны х сістэм, y т.л. базавых праграмных сродкаў (напр., а п е р а ц ы й н ы х сіст э м , комплексаў праграм для рашэння канкрэтных прыкладных задач). Адрозніваюць С. аўтаматычныя і аўтаматызаваныя (з удзелам чалавека), адаптыўныя, саманавучальныя, самаарганізавальныя і інш. Найб. пашыраны С. інфармацыйныя, пошукавыя, аўтам. кіравання, аўтаматызацыі навук. даследаванняў, навук.-тэхн. эксперыментаў і выпрабаванняў, аўтаматызаванага праектавання, кіравання прадпрыемствамі і тэхнал. працэсамі, апрацоўкі відарысаў, сігналаў, распазнавання вобразаў, тэхн. зроку і інш. Л іт .: О с т р е й к о в с к м й В.А. Теормя сястем. М., 1997. М .П .С а вік .
СІСТ^МА АДЗІНАК ф і з і ч н ы х в е л і ч ы н ь, сукупнасць асноўных і вытворных адзінак некаторай сістэмы фізічных велічынь. За асн. (незалежныя) выбіраюцца адзінкі, якія лёгка ўзнаўляюцца ў выглядзе дакладных эталонаў (напр., метр, секунда). Вытворныя адзінкі вызначаюцца праз асн. з дапамогай матэм. суадносін, якія выражаюць фіз. законы ці паказваюць сувязь паміж фізічнымі велічынямі. Звычайна выбіраецца паслядоўнасць суадносін, y якой кожны наступны выраз мае толькі адну новую фіз. велічыню. Гэта дазваляе вызначыць кожную вытворную адзінку праз сукупнасць раней вызначаных адзінак, a ў выніку — праз асн. адзінкі сістэмы. Першая С.э. — м ет р ы чн а я сіст эм а м ер (асн. адзінкі метр і кіл а гр а м ), y сярэдзіне 19 ст. К.Ф .Г а ўс і В.Э .В ебер стварылі адну з обсал ю т н ы х сіст эм а д зін а к (міліметр, міліграм, секунда), прынцып пабудовы якой увасоблены пры ўвядзенні С Г С сіст эм ы о д зінак. У 1901 італьян. вучоны Дж.Джорджы прапанаваў С.а. МКС (метр, кілаграм, секунда), якая разам з С.а. МКСА (1 м, 1 кг, 1 с, ам пер) і М КСК (1 м, 1 кг, 1 с, кельвін ) стала асновай для стварэння М іж н а р о д на й сіст эм ы а д зіна к (Cl). Гл. таксама Н а т ур а льн а я сіст эм а а д зіпак. Л іт .: С т о ц к н й
Л.Р. Фмзнческме велмчмны н нх едмннцы: Справ. М., 1984; С е н a Л.А. Еднннцы фмзяческмх велнчмн н мх размерностн. 3 нзд. М., 1989; Д е н ь г у б В.М., С м н р н о в В.Г. Еднняцы велнчмн: Словарь-справ. М., 1990. А .І.Б о лсун .
СІСТ^МА АДЛІКУ ў м е х a н і ц ы, сукупнасць сістэмы каардынат і сінхранізаваных гадзіннікаў, звязаных з выбраным целам адліку, y адносінах да якога вызначаецца рух або раўнавага матэрыяльнага пункта ці механічнай сістэмы. Ц е л а м а д л і к у можа быць пэўны матэрыяльны аб’ект (напр., пункт зямной паверхні, самалёт, Зямля, Сонца ці цэнтр Га-
420
СІСТЭМА
лактыкі), характар руху якога вызначае ступень неінерцыяльнасці сістэмы. У якасці r a fla і н н і к a (спосабу адліку часу) выбіраюць пэўны перыядычны працэс (ваганні маятніка, рух Зямлі вакол сваёй восі і інш.). Спосабы апісання руху цела адносна выбранай С.а. вывучаюцца ў кінематыцы, дзе ўсе С.а. лічацца раўнапраўнымі. Пры рашэнні задач дынамікі перавага аддаецца інерцыялышй сістэме пдліку, адносна якой ураўненні руху маюць больш просты выгляд. Пры неабходнасці ўліку сіл інерцыі (рух цяжкавагавых паяздоў, балістычных ракет і інш.) выкарыстоўваецца неінерцыялыюя сістэма адліку. А.І.Болсун.
СІСТЙМА АЎТАМАТЫЗАВАНАГА ПРАЕКТАВАННЯ (САПР), комплекс апаратна-праграмных сродкаў для аўтсіматызацыі праектавання машын, абсталявання, збудаванняў і інш. 3 дапамогай САПР ажыццяўляецца распрацоўка праектных рашэнняў на ўсіх стадыях цыкла існавання аб’екта: ад разліку характарыстык запраектаванага вырабу да падрыхтоўкі тэхн. дакументацыі і аналізу вынікаў выпрабаванняў. САЛР дазваляе павялічыць якасць канструктарскай дакументацыі і скараціць тэрміны праектавання. Класіфікацыя САПР залежыць ад тыпу вытв-сці і віду праектных аб’ектаў. САПР уключае забеспячэнні: тэхн. сродкі (ЭВМ, камп’ютэрныя сеткі, графапабудавальнікі, сродкі кадзіравання графічнай інфармацыі і інш.), матэм. (тэорыі праектавання вырабаў, матэм. мадэлі, алгарытмічныя мовы, тэрміналогію, метады і алгарытмы сінтэзу, аптымізацыі і рашэння праектных задач і інш.), праграмнае (аперацыйныя сістэмы, транслятары з алгарытмічных моў, пакеты прыкладных праграм), інфармацыйнае (базы даных і сродкі кіравання імі) і інш.
На Беларусі навук. даследаванні і распрацоўкі ў галіне САПР вядуцца ў Ін-тах тэхн. кібернетыкі і механікі машын Нац. АН, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, БПА і інш. Літ:. Автоматмзацня проектнровання технологмческнх процессов м средств оснаідення. Мн., 1997; Н о р е н к о в Н.П. Основы автоматнзмрованного проектнровання. М., 2000. У.І.Махнач.
СІСТФМА ВЕРШАСКЛАДАННЯ, гл. ў арт. Вершасюіаданне. СІСТбМА д р у к Ар с к і х МЕР, т ы п a м е т р ы я, сістэма вымярэння памераў, прынятая ў паліграфіі і выдавецкай справе. Створана ў 1737 франц. друкаром і словалітчыкам П.С.Фурнье, удасканалена Ф.А.Дзідо. 3 дапамогай С.д.м. вымяраюцца кеглі шрыфтоў, наборных лінеек, прагальных матэрыялаў, фарматы паласы набору; адбіўкі, водступы, палі', аборкі, міжлітарныя і міжрадковыя разрадкі, памеры калонак, ілюстрацый. У аснову С.д.м. пакладзены друкарскі пункт, роўны 7 ,2 франц. цалі, якая складае 27,06 мм. Для практычных вымярэнняў і болышсці разлікаў 1 пункт прымаецца роўным 0,376 мм. 12 пунктаў склаааюць I цыцэра, 4 цыцэра роўныя I квадрату, або 48 пунктам. Паміж адзінкамі С.д.м. і метрычнай існуюць суданосіны: I цыцэра = 4,51 мм, 1 квадрат = 18,04 мм, 1 мм = 2,66 пункта. Гэтая С.д.м. выкарыстоўваецца ў большасці еў-
рап. краін, y т.л. на Беларусі, Расіі і інш. краінх СНД. У ЗША, Вялікабрытаніі і інш. англамоўных краінах выкарыстоўваецца англаамер. варыянт С .Д .М ., y аснову якога пакладзены друкарскі пункт, роўны '/72т.зв. каралеўскай цалі (0,3514 мм); y іх фотанаборных машынах кегль шрыфту амапь на 7% меншы, чым y сістэме Дзідо. Л іт В о с к р е с е н с к я й М.Н., К о л о с о в А.Н. Наборные процессы н переработка текстовой ннформацкн. М., 1989. У.М.Сайута.
СІСТЙМА ЗЕМЛЯР0БСТВА, комплекс узаемазвязаных агратэхн., меліярац. і арганізацыйна-гасп. мерапрыемстваў па эфектыўным выкарыстанні зямлі. Забяспечвае расшыранае ўзнаўленне ўрадлівасці глебы, атрыманне ўсё большых ураджаяў і выключае негатыўны ўплыў на навакольнае асяроддзе. Адрозніваюць С.з. прымітыўныя (лядна-агнявая, аблогавая, лесапольная і інш.), экстэнсіўныя (папарныя) і інтэнсіўныя. На Беларусі з канца 3-га — пач. 2-га тысячагоддзяў да н.э. была пашырана лядна-агнявая С.з. (лес высякалі, дрэвы спальвалі, a зямлю выкарыстоўвалі пад ворыва); урадлівасць глебы зніжалася і аднаўлялася толькі пад уплывам прыроднай расліннасці. Аблогавая С.з. ўзнікла пры скарачэнні плошчы вольных зямель, неабходнасці вяртання старых участкаў, якія зноў выкарыстоўвалі пад пасевы, a потым запускалі пад аблогу. Пазней, пры выкарыстанні лесапольнай С.з., плошча ўзараных зямель была павялічана, тэрмін аблогі і лесаполля скараціўся, урадлівасць не аднаўлялася. У час феадалізму панавалі экстэнсіўныя С.з. Папарная С.з. прадугледжвала чаргаванне культур — папар, азімыя, яравыя. У канцы 19 ст. ўзнікла і пашыралася травапольная С.з. (гал. недахоп — увядзенне ўсюды бабова-збожжавых сумесей і змяншэнне пасеваў збожжавых культур). Сучасныя інтэнсіўныя С.з. (палепшаная, пладазменная, з кармавымі севазваротамі і інш. спецыялізаваныя) уключаюць севазвароты з травасеяннем, культ. лугаводства з перыядычным перазалужэннем лугоў, апрацоўку глебы з чаргаваннем плужных і бясплужных апрацовак, рацыянальнае ўжыванне арган. і мінер. угнаенняў, вапнаванне глебы, барацьбу з хваробамі, шкоднікамі і пустазеллем, рэгуляванне воднага рэжыму глеб і інш. CICTâMA КАМПД0ТЭРНАГА 3PÔКУ, комплекс апаратна-праграмных сродкаў для ўводу даных з лічбавых оптыка-электронных прылад (фотаапаратаў, тэлевізійных ці відэакамер) і далейшай іх апрацоўкі з дапамогай вылічальнай тэхнікі. На С.к.з. грунтуецца тэхналогія аўтам. ўстанаўлення адпаведнасці назіранага аб’екта (у т.л. 3-мернага) аб’ектам пэўнага віду ці класа (гл. Распазнаванне вобразаў). Асобны выпадак — аптычнае распазнаванне тэкставай (сімвальнай) інфармацыі, уведзенай з дапамогай скітераў і далейшае праграмнае пераўтварэнне даных з графічнай формы ў тэкставую. С.к.з. выкарыстоўваецца для кіравання робатамі, y лятальных і касм. апаратах, ахоўных прыладах і сістэмах і інш.
На Беларусі даследаванні па праблемах С.к.з. вядуцца ў Ін-тах Нац. АН, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, Ваен. акадэміі. Літ.: Снстемы технмческого зреняя. Л., 1988; X о р н Б.К.П. Зренме роботов: Пер. с англ. М., 1989; А б л а м е й к о С.В., Л a г y новскнй Д.М . Обработка нзображеннй: технологяя, методы, прнмененне. Мн., 2000. С.У.Абламейка.
СІСТ^МА КІРАВАННЯ, сукупнасць аб’екта кіравання і прылад, што падтрымліваюць (змяняюць) структуру і рэжым функцыянавання аб’екта адпаведна зададзенай праграмы (мэты кіравання). У склад С.к. ўваходзяць таксама інфарм. каналы прамой і адваротнай сувязі. Падзяляюцца на біял., тэхн. і сац.-эканамічныя. Асн. задачы: збор і перадача інфармацыі аб аб’екце кіравання, перапрацоўка інфармацыі, выдача кіруючых уздзеянняў на аб’ект кіравання. Вывучае С.к. кібернетыка. Даследаванне С.к. ажыццяўляецца шляхам пабудовы матэм. мадэляў (гл. Гупьняу тэорыя, Масааага абслугоўвання тэорыя, Распазнаванне аобразау). Пабудова С.к. ажыццяўляецца з улікам прынцыпу аптымальнасці (гл. Аптымальная сістэма). Пры функцыянаванні С.к. істотнае значэнне мае фактар нявызначанасці, калі стан сістэмы можа змяняцца ў выніку розных уздзеянняў, выкліканых унутр. ці знешнімі прычынамі, што вырашаецца шляхам надання сістэме ўласцівасцей адаптацыі (адаптыўныя сістэмы) да ўмоў функцыянавання. Да С.к. адносяцца: y тэхніцы — сістэмы аўтам. кіравання складаных тэхн. аб’ектаў (напр., металарэзных станкоў, самалётаў, робатаў і інш.); y біялогіі — жывыя арганізмы рознага ўзроўню арганізацыі, y сацыяльнаэканам. развіцці — прамысл. прадпрыемствы, грамадскія арг-цыі, a таксама аўтаматызаааныя сістэмы кіравання гэтых аб’ектаў.
На Беларусі даследаванне і праектаванне С.к. праводзіцца ў Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, ун-це інфарматыкі 1 радыёэлектронікі, Ваен. акадэміі, Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Літ:. К у з н н Л.Т. Основы кнбернетнкм. Т. 1—2. М., 1973— 79; Г а й ш у н Н.В. Многопарамстрнческме свстемы управлення. Мн., 1996; Г р н н б е р г А.С., С a в н ч Л.Н., Т н м о ш е к Л.Е. Прнкладные сястемы обработкн ннформацнн в управленнн. Ч. I. Мн., 1998; А ф а н а с ь е в В.Н., К о л м а н о в с к н й В.Б., Н о с о в В.Р. Математнческая теорня конструнровання снстем управлення. 2 нзд. М., 1998. А.А.Несянчук, М.П.Савік.
CICTâMA ЛІЧЙННЯ, спосаб (сістэма) запісу лікаў. Гл. ў арт. Лічэнне. СІСТ&МА М 0ВЫ , 1) сукупнасць элементаў кожнай натуральнай мовы (фанем, марфем, лексічных адзінак, мадэлей сказаў), што звязаны паміж сабой устойлівымі адносінамі і ўтвараюць структураванае адзінае цэлае, якое служыць падставай для пабудовы маўленчых выказванняў. С.м. ўключае: узроўні мовы, адзінкі мовы, парадыгматычныя (гл. Парадыгматыка) і сінтагматычныя (гл. Сінтагматыка) адносіны, знакавасць мовы, форму, структуру і субстанцыю, знешнія і ўнутр. сувязі ў мове, сінхранію і дыяхранію, аналіз і сінтэз і інш. С.м. складаецца з некалькіх падсістэм (фаналагічнай, лексічнай і інш ),
якім уласціва розная ступень адкрытасці або закрытасці. Найб. закрытая падсістэма мовы — фаналагічная, найб. адкрытая — лексічная. 2) Сукупнасць моўных форм, што ўтвараюць пэўную грамат. катэгорыю (напр., сістэма склонаў, сістэма форм катэгорыі ладу і інш.) Літ:. С о л н ц е в В.М. Язык как снстемно-структурное образованне. 2 мзд. М., 1978. А.Я.Міхпевіч.
СІСГЙМА (ПЕРЬ'ІЯД) ГЕАЛАГІЧНАЯ, асноўная адзінка міжнар. стратыграфічнай шкалы, якая адпавядае прыроднаму этапу (геал. перыяду) y развіцці зямной кары і арган. свету Зямлі (гл. Геахраналогія) і аб’ядноўвае адклады, што ўтварыліся за гэты перыяд; састаўная частка эратэмы. Вылучана 12 сістэм, якія ўтвараюць фанеразой (кембрыйская, ардовікская, сілурыйская, дэвонская, кам вуг., пермская, трыясавая, юрская, мелавая, палеагенавая, неагенавая і антрапагенавая, або чацвярцічная, гл. адпаведныя арт.) і вендская снстэма ў познім пратэразоі (гл. Стратыграфічная шкала). Кожная сістэма падзяляецца на 3, радзей на 2 аддзелы. На Беларусі ёсць адклады ўсіх сістэм. Пры вылучэнні сістэм крытэрыямі з’яўляюцца істотныя змены ў складзе арган. свету, якія выражаюцца ў развіцці новых груп фауны і флоры вял. сістэм. рангу (надсямействаў, сямействаў, родаў). Кожнай сістэме ўласцівы пэўны характар літагенезу. Адклады адных сістэм макс. пашыраны (дэвонскай, мелавой, антрапагенавай), другіх вядомы на абмежаванай тэрыторыі (ардовікскай, сілурыйскай і інш.). 3 адкладамі многіх сістэм звязаны карысныя выкапні (напр., нафта, каменная і калійныя солі, гаручыя сланцы, даламіты, мінер. воды і расолы — з адкладамі дэвонскай; бурыя вуглі — кам.-вуг. і неагенавай; бурштын — палеагенавай і неагенавай; торф, буд. матэрыялы — антрапагенавай). С.А.Кручпк. CICTâMA ПРАВА, пабудова нацыянальнага права, якая заключаецца ў раздзяленні адзіных па прызначэнні ў грамадстве ўнутрана ўзгодненых норм на пэўныя часткі — галіны права, якія ў сваю чаргу падзяляюцца на ін-ты права. Напр., галіна цывільнага права падзяляецца на ін-ты права ўласнасці, абавязацельнае права, аўтарскае права і сумежныя правы, спадчыннае права і інш. Дакладна распрацаваная С.п. — неабходная аснова для эфектыўнай работы па сістэматызацыі зоканадаўства, павышэнні прававой культуры. С.п. розных краін могуць адрознівацца пэўнымі асаблівасцямі, абумоўленымі гіст. ўмовамі, нац. традыцыямі, узроўнем развіцця прававой культуры. Г.А.Маслыка. СІСТФМА РАЎНКІЁРА, экалагічная класіфікацыя раслін, заснаваная на месцазнаходжанні пупышак узнаўлення ў адносінах да паверхні глебы і наяўнасці адпаведных прыстасаванняў для перажывання неспрыяльнай пары года (зімы або засушлівага перыяду). Прапа-
навана дацкім эколагам і геабатанікам К.Раўнкіерам (1905, 1907). Адпаведна С.Р. адрозніваюць 6 груп жыццёвых форм раслін: э п і ф і т ы — расліны, якія не маюць каранёў y глебе; ф а н е р a ф і т ы — надземныя расліны, y якіх пупышкі ўзнаўлення знаходзяцца на парастках, размешчаных вертыкальна; х а м е ф і т ы — паверхневыя расліны, y якіх пупышкі ўзнаўлення размешчаны высока над зямлёй; г е м і к р ы п т а ф і т ы — расліны, што ўгвараюць дзірван, y якіх пупышкі ўзнаўлення знаходзяцца на ўзроўні глебы ці пад яе паверхняй; к р ы п т a ф і т ы — расліны, або іх часткі (клеткі), y якіх зімой пупышкі ўзнаўлення знаходзяцца ў глебе (геафіты) ці пад вадой (гідрафіты); T a p a ф і т ы — аднагадовыя расліны, y якіх жыццёвы цыкл заканчваецца за адзін вегетацыйны сезон (неспрыяльную пару года перажываюць y выглядзе насення). СІСТбМА САЦЫЙЛЬНАЯ, цэласнае, структурна ўпарадкаванае ўтварэнне, якое складаецца з індывідаў і сац. супольнасцей, аб’яднаных сац. сувязямі і ўзаемаадносінамі. Істотнымі рысамі С.с., як і кожнай сістэмы, з’яўляюцца цэласнасць і інтэгральнасць. Новая якасць, якую яна ўтварае, не зводзіцца механічна да сумы якасцей яе элементаў (інтэгральны эфект), a ўласцівасці і заканамернасці элементаў часам выяўляюцца інакш, чым пры самаст. існаванні. У шырокім сэнсе С.с. — усё грамадства з яго падсістэмамі (сац. ін-тамі, арг-цыямі і інш. структурнымі фарміраваннямі). На эмпірычным узроўні — пэўная сац. супольнасць ці арганізацыя, для якой характэрны такія сістэмаўтваральныя якасці, як мэта, іерархія, кіраванне, этн. і нац. супольнасці, дзяржава. С.с. можна лічыць і кожную асобу, калі разглядаць яе з пункту гледжання характарыстык, якія выяўляюцца ў працэсе сац. узаемаадносін. У параўнанні з біял., тэхн. і інш. сістэмамі С.с. максімальна складаная, паколькі Яе асн. элемент (чалавек) валодае суб’ектыўнасцю і вял. дыяпазонам выбару паводзін. Аб’ектыўная складанасць С.с. прапарцыянальная множнасці яе элементаў, колькасці ўзроўняў і падсістэм, разнастайнасці сувязей паміж імі, ступені аўтаномнасці яе частак. Кожнай канкрэтнай С.с. уласціва іерархічнасць пабудовы — сістэмы ніжэйшага ўзроўню паслядоўна ўключаюцца ў сістэмы вышэйшага. Яна арганічна звязана са знешнім асяроддзем, выконвае строга абмежаваныя функцыі. Спосабам рэгулявання шматузроўневай іерархіі, забеспячэння сувязей паміж рознымі ўзроўнямі С.с. з’яўляецца кіраванне. Эфектыўны метад кіравання С.с. — мэтанакіраваны ўплыў на яе сістэмаўтваральныя элементы і сувязі. Літ.. А в е р ь я н о в А.Н. Снстема: фмлос. категормя н реальность. М., 1976; А ф а н а с ь с в В.Г. Сястемность н обшество. М., 1980; Соцнологяя: Основы обшей теорнн. М., 1996. І.В.Катляроў.
СІСТЭМАТЫЗАЦЫЯ
421
СІСТЙМА ЎДЗЁЛУ, скупка галаўной кампаніяй кантрольнага пакета акцый інш. кампаніі, y т.л. даччынага т-ва, якое, y сваю чаргу, набывае акцыі інш. т-ваў. У выніку С.ў. ствараецца шматступенная залежнасць прадпрыемстваў ад галаўной кампаніі, што ў многіх дзяржавах забаронена або строга абмежавана антыманапольным заканадаўствам. CICTàMA Ф ІЗЙ Н Ы Х ВЕЛІЧЫНЬ, сукупнасць узаемазвязаных фізічных велічынь, што ўключае асн. (незалежныя) і вытворныя велічыні і выкарыстоўваецца ў пэўнай галіне прыродазнаўства. Абазначаецца сімваламі асн. велічынь (гл. Размернасць y фізіцы) і дазваляе вызначыць кожную вытворную фіз. велічыню праз асноўныя на падставе ўраўненняў сувязі, якая існуе паміж імі. Напр., LMT — y механіцы i LMTI — y электрадынаміцы, дзе L — даўжыня, М — маса, Т — час, I — сіла току (асн. велічыні сістэмы адпаведна). Выбар С.ф.в. вызначае ўвядзенне адпаведных сістэм адзінак фіз. велічынь. СІСТФМА «ЧАЛАВЁК-МАШЫНА», складаная сістэма, y якой чалавек-аператар (ці група аператараў) узаемадзейнічае з тэхн. аб’ектам (напр., пракатным станам, транспартным сродкам, ЭВМ) y працэсах прамысл. вытв-сці, кіравання, апрацоўкі інфармацыі і інш. Праблемы С. «ч.-м.» вывучае эргатыка. Асн. праблемы стварэння і выкарыстання С. «ч.-м» — улік магчымасцей чалавека, аптымальнае размеркаванне функцый паміж чалавекам і машынай, узгадненне рэжымаў і ўмоў іх супольнага функцыянавання. Для праектавання С. «ч.-м> распрацоўваюць мадэлі, якія апісваюць складаныя чалавека-машынныя алгарытмы рашэння задач. Рэалізуюць такія алгарытмы з дапамогай спец. пакетаў прыкладных праграм. У С.«ч.-м> на аснове дасягненняў інжынернай псіхалогіі карыстаюцца візуальным і аўдыявізуальным абменам інфармацыяй, пры якім распазнаюцца таксама моўныя паведамленні чалавека (гл. Распазнаванпе вобразаў, Распазнаванне вуснай мовы), генерыруюцца адказы ў гукавой і візуальнай форме. Гл. таксама Сістэматэх-
ніка, Эрганомікп.
На Беларусі праблемы С.«ч.-м.» даследуюцца ў Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, БПА і інш. Г.Р.Мапьшып. СІСТЭМАТЫЗАЦЫЯ ЗАКАНАДАЎСТВА, упарадкаванне і прывядзенне ў пэўную сістэму нарматыўных актаў, якое заключаецца ў іх удасканаленні, вызваленні ад устарэлых і супярэчных паміж сабой норм, стварэнні новых актаў, зборнікаў, збораў законаў. Mae на мэце забяспечыць узгадненне прававых норм, выключыць раздробненасць і мноства актаў, якія назапашваюцца ў працэсе праватворчасці, аблегчыць іх выкарыстанне ў практыцы прымянення закону, павысіць прававую культуру грамадзян. С.з. рэалізуецца ў формах кадыфікайыі заканадаўства і яго інкар-
422
СІСТЭМАТЫКА
парацыі. Пад тэрмінам «С.з.» разумеецца таксама дзейнасць органаў улады, кіравання, юстыцыі, суда і пракуратуры па бягучым уліку дзеючых нарматыўных акгаў. Усе дзеючыя заканад. акты Рэспублікі Беларусь падлягаюць уключэнню ў Звод законаў, які з’яўляецца афіц. выданнем і падтрымліваецца ў кантрольным стане. Падрыхтоўка і падтрыманне Зводу ў кантрольным стане ажыццяўляюцца Нац. цэнтрам законапраектнай дзейнасці пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Г .А .М аслы ка. СІСТЭМАТЫКА (ад грэч. systëmatikos упарадкаваны, які адносіцца да сістэмы) y б і я л о г i і, раздзел біялогіі, які займаецца апісаннем, пазначэннем і класіфікацыяй усіх існуючых і вымерлых арганізмаў, устанаўленнем роднасных сувязей паміж іх асобнымі групамі (таксонамі) — відамі, родамі, сямействамі і інш. Грунтуецца на даных усіх раздзелаў біялогіі, асабліва на эвалюцыйным вучэнні. Дазваляе арыентавацца ў мностве існуючых відаў жывёл (каля 1,5 млн.), раслін (каля 350—500 тыс. відаў) і мікраарганізмаў, a таксама вымерлых відаў. Складае базу для генетыкі, біяхіміі, біягеаграфіі, экалогіі, палеанталогіі і інш. біял. навук. С. асн. груп арган. свету (пракарыёт і эўкарыёт) маюць адны асновы, задачы і шмат агульнага ў метадах даследавання, аднак розным раздзелам С. ўласцівы шэраг асаблівасцей, звязаных са спецыфікай розных груп арганізмаў. Як асн. раэдзелы вылучаюць С. жывёл i С. раслін (вывучаюць разнастайнасці жывёльных і расл. арганізмаў). Асн. задачы С. — вызначэнне шляхам параўнання індывід. і спецыфічных асаблівасцей кожнага віду і надвідавых таксонаў, іх месца ў эвалюцыі арган. свету, выяўленне агульных уласцівасцей y розных таксонах. С. імкнецца стварыць усеагульную і натуральную (філагенет.) класіфікацыйную сістэму арган. свету, падпараакавання таксонаў рознага рангу — ад віду да сістэм. ца р ст ва і надцарства, вызначыць месца кожнага віду арганізма ў гэтай сістэме. С. часта падзяляюць на таксаномію, разумеючы тэорыю класіфікацыі арганізмаў, і ўласна С. ў шырокім сэнсе. Зрэдку тэрмін «таксаномія* выкарыстоўваюць як сінонім С. Асновы С. як навукі закладзены працамі англ. прыродазнаўца Дж.Рэя і асабліва К Л і нея. Вучэнне Ч Д п р в ін а надало С. эвалюц. змест. Літ:. М a й р Э. Прнншіпы зоологаческой сястематвкв: Пер. с англ. М., 1971; Т а х т а джян А Л . О состоянмн н перспсктнвах развнтня снстематмкм в СССР / / Успехя совр. бнологнм. 1972. Т. 73, вып. 2; М е л м к я н А. П . Целв н задачн современной снстематнкн растеннй. М. 1984. Л.В.Кірыленка.
СІСТЭМАТ&ХНІКА, навукова-тэхніч ная дысцыпліна, якая вывучае пытанні праектавання, стварэння, выпрабавання і эксплуатацыі складаных тэхн. і інфарм. сістэм на аснове ЭВМ. Грунтуецца на метадах матэм. логікі і статыстыкі, камбінаторыкі, тэорыях алгарытмаў,
гульняў, сітуацый, масавага абслугоўвання, інфармацыі і інш. Састаўныя часткі С. — іерархічная структура складаных сістэм і арганізацыя іх праектавання, аналіз, мадэліраванне, сінтэз і аптымізацыя сістэм. Складанымі сістэмамі лічаць аб’екты (сістэмы), састаўныя часткі (падсістэмы) якіх разглядаюць як асобныя сістэмы, аб’яднаныя пэўнымі сувязямі (суадносінамі) ці пэўнымі прынцыпамі. Пры распрацоўцы такіх сістэм вырашаюць праблемы, звязаныя з уласцівасцямі падсістэм, a таксама з заканамернасцямі функцыянавання ўсяго аб’екта. Літ:. Д р у ж м н н н В.В., К о н т о р о в Д.С. Снстемотехннка М., 1985. М.П.Савік.
СІСТбМНЫ AHÂJII3, сукупнасць метадаў і сродкаў даследавання складаных, шматузроўневых сістэм, аб’ектаў, працэсаў, якія даюць магчымасць рыхтаваць і абгрунтоўваць рашэнні па складаных праблемах паліт., ваен., сац., эканам., навук. і тэхн. характару. Асновай С.а. лічаць агульную тэорыю сістэм і сістэмны падыход. Працэс С.а. складаецца з пастаноўкі праблемы, вызначэння мэты і крытэрыяў ацэнкі; структурнага аналізу доследнай сістэмы; распрацоўкі канцэпцыі развіцця сістэмы; падрыхтоўкі магчымых варыянтаў; непасрэднага аналізу выбраных варыянтаў і іх вынікаў. Гал. працэдура С.а. — пабудова абагульненай мадэлі (ці мадэляў), якая адлюстроўвае ўсе фактары і ўзаемасувязі рэальнай сітуацыі. Атрыманая мадэль даследуецца з мэтай высвятлення блізкасці выніку пэўнага альтэрнатыўнага варыянта да жаданага, параўнальных затрат рэсурсаў па кожным варыянце, ступені ўспрымальнасці мадэлі да непажаданых знешніх уздзеянняў. Абапіраецца на шэраг матэм. метадаў і сучасных метадаў кіравання. Выкарыстоўваецца ў праграмаванні і перспектыўным планаванні, пры рашэнні задач праектавання аўтаматызаваных сістэм кіравання, праектаванні і рэканструкцыі гарадоў і інш. У 1972 y Лаксенбургу (Аўстрыя) створаны Міжнар. ін-т прыкладнога С.а., y рабоце якога ўдзельнічаюць 12 краін. Ін-т працуе над праблемамі, якія патрабуюць міжнар. супрацоўніцтва (ахова навакольнага асяроддзя, асваенне рэсурсаў сусв. акіяна, кйрыстанне пагранічнымі воднымі басейнамі і інш.). Літ:. К л н л а н д Д . , К м н г В. Снстемный аналмз н целевое управленне: Пер. с англ. М., 1974; Дналектака н снстемный аналйз. М., 1986; П е р е г у д о в Ф.РІ., T a р a сенко Ф.П. Введенне в сястемный аналнз. М , 1989; Фнлософня н методологяя наукн. М., 1996. М.В.Тараткевіч.
СІСТ^М НЫ ПАДЫХ0Д, кірунак метадалогіі навук. пазнання і сац. практыкі, y аснове якога разгляд аб’ектаў як сістэм. Спецыфіка С.п. ў тым, што ён арыентуе даследаванне на раскрыццё цэласнасці аб’екта, выяўленне разнастайных тыпаў сувязі складанага аб’екта і звядзенне іх да адзінай тэарэт. карціны. У наш час С.п. займае адно з вядучых месц y навук. пазнанні. Перадумовай пранікнення яго ў навуку з’явіўся перш за ўсё пераход да новага тыпу навук. задач: y многіх галінах навукі гал.
сталі праблемы арг-цыі і функцыянавання складаных аб’ектаў; пазнанне ўсё больш аперыруе сістэмамі, межы і склад якіх далёка не відавочныя і патрабуюць спец. даследавання ў кожным асобным выпадку. Аналагічнага тыпу задачы ўзніклі і ў сац. практыцы, калі замест лакальных, галіновых задач і прынцыпаў вядучую ролю пачалі адыгрываць буйныя комплексныя праблемы, якія патрабуюць цеснага ўзаемаўвязвання эканам., сац., экалагічных і інш. аспектаў грамадскага жыцця. Развіццё даследаванняў y гэтым кірунку выявіла недастатковасць агульнай тэорыі сістэм, якая ўжывалася раней. Для абазначэння больш шырокай сферы метадалагічных праблем з 1970-х г. пачалі ўжываць тэрмін «С.п> Паняцці і прынцыпы С.п. выяўляюць больш шырокую пазнавальную рэальнасць y параўнанні з той, што фіксавалася ранейшымі ведамі, даюць новую схему тлумачэння, y аснове якой пошук канкрэтных механізмаў цэласнасці аб’скта, выяўленне поўнай тыпалогіі яго сувязей. 3 важнага для С.п. тэзіса аб разнастайнасці тыпаў сувязей вынікае, што складаны аб’ект дапускае не адно, a некалькі расчляненняў, з якіх неабходна выбраць «адзінку» аналізу, якая дасць магчымасць фіксаваць цэласныя ўласцівасці аб’екта, яго структуру і дынаміку. Па пазнавальных устаноўках С.п. мае шмат агульнага з структуралізмам і структурна-функцыянальным аналізам. Літ.\ Б л а у б е р г Н.В., Ю д н н Э.Г. Становленне н сушность смстемного подхода. М., 1973; У е м о в А.Н. Снстемный подход н обшая теорвя снстем. М., 1978; К а г а н М.С. Снстемный подход н гуманнтарное знанне. Л „ 1991; А б д е е в Р.Ф. Фнлософня мнформаішонной цмвнлнзацнн. М., 1994. М.В. Тараткевіч.
СІСТ&МЫ СВЁТУ, сукупнасць уяўленняў пра будову сістэм нябесных (касмічных) цел (Зямлі, Месяца, Сонца і планет), што існавалі на розных этапах развіцця цывілізацыі. Спробы стварьшь мадэлі С.с. рабілі стараж. індусы, вавіланяне, грэкі і інш., аднак гістарычна найб. важнымі з’яўляюцца геацэнтрычная сістэма ceemy і геліяцэнтрычная сістэма свету. Уяўленні пра будову планетных сістэм з’яўляюцца асн. часткай астранамічнай карціны свету. Літ:. Е р е м е е в а А. М. Астрономнческая картнна мнра м ее творцы. Мн., 1984.
СІ-СЯ, З а х о д н я е Ся , дзяржава, якая існавала ў канцы 10 — пач. 13 ст. на тэр. сучасных кіт. правінцый Ганьсу, Шэньсі і Нінся-Хуэйскага аўт. р-на. Створана народам мінья (тангуты), які ў 7—8 ст. прыйшоў з Тыбета і пасяліўся на плато Ордас як васал кіт. імперыі Тан. У 982 тангуцкі князь (ван) Цзіцянь пачаў паўстанне супраць імперыі Сун, якая ў 1006 фактычна прызнала незалежнасць С.-С. У 1038 правіцель Юань-хао [1032—48] прыняўтытул імператара (хуандзі), што паклала пачатак войнам з сунскім Кітаем, якія працягваліся аж да пач. 12 ст., калі Паўн. Кітай быў захоплены чжурчжэнамі. Перыяд ад-
носна мірнага развіцця С.-С. ў 12 ст. — час найб. росквіту яго культуры. Шырокі ўжытак набыло своеасаблівае тангуцкае пісьмо, створанае ў сярэдзіне 11 ст. 3 пач. 13 ст. дзяржава вяла барацьбу з манголамі, знішчана імі ў 1227. Тангуцкае насельніцтва асімілявана кітайцамі, ісламізаваныя тангуты сталі асновай сучаснага кіт.-моўнага мусульм. насельнінтва Паўн.-Зах. Кітая. СІТА (стараж.-інд. — баразна), y старажытнаіндыйскай ведычнай міфалогіі багіня раллі, y вішнуізме — аватара (увасабленне) жонкі бога Вішну Лакшмі, y эпасе «Рамаяна» — жонка героя Рамы. Паводле «Рамаяны», С. выкрадзена царом злых дэманаў (ракшасаў) Раванам. Пасля многіх подзвігаў Рама перамог Равану і вызваліў С., аднак неўзабаве прагнаў яе ў лес, бо яго падданыя падазравалі С. ў шлюбнай нявернасці. Пустэльнік Вальмікі (легендарны аўтар «Рамаяны») даў прытулак С. і выхаваў двух яе сыноў, a пасля, разам з імі, вярнуў яе Раме. Аднак пры сустрэчы з мужам С., па яе просьбе, паглынула яе маці — Зямля. СІТА, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., на мяжы з Латвіяй, y бас. р. Друйка, за 16 км на 3 ад г. Браслаў. Пл. 1,88 км2,'даўж. 3,8 км, найб. шыр. 790 м, найб. глыб. 28,5 м, даўж. берагавой лініі 9,8 км. Пл. вадазбору 9,45 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу, складзена з 3 плёсаў. Схілы выш. 10— 12 м (на Пд і 3 5—6 м), параслі лесам і хмызняком, часткова пдц лугам. Пойма шыр. 4— 12 м. На ПнЗ, ПнУ і У стараж. берагавы вал выш. да 0,6 м. Берагі моцна парэзаныя, нізкія, пад хмызняком, на Пд забалочаныя. Востраў пл. 2,3 га. Дно да глыб. 7—9 м выслана пяском і апясчаненымі адкладамі, глыбей ілам і сапрапелем. Вада з паніжанай мінералізацыяй (160— 180 мг/л), высокай празрыстасці (5,2 м). Мезатрофнае з прыкметамі алігатрафіі. Шыр. паласы надводнай расліннасці 6— 10 м (у паўн. і паўд. залівах да 50 м), падводная расце да глыб. 6— 6,5 м. У возеры жыве рэлікт ледавіковага перыяду — лімнакалянус. Упадаюць некалькі ручаёў, на Пд выцякае ручай y воз. без назвы. СІТАВАТАЯ ГЎМА, п о р ы с т а я гум а, эластычны порысты матэрыял, выраблены на аснове латэксу ці цвёрдага каўчуку. С.г. з латэкснай сумесі наз. пенагумай, з сумесей на аснове цвёрдага каўчуку — губчатай ці ячэістай гумай. П е н а г у м а м а е п о р ы п а м е р а м 0 , 0 1— I м м , у я ў н а я ш ч ы л ь н . 4 0 — 2 5 0 к г / м 5, а д н о с н а е п а д а ў ж э н н е 9 0 — 3 5 0 % . Г а з а - і в о д а п р а н ік а л ь н а я (9 0 — 9 5% п о р зл у ч а н ы п а м іж с а б о й ). А т р ы м л ів а ю ц ь м е х . у с п е н ь в а н н е м с у м е с е й н а а с н о в е латэксу натуралшага ц і ( і) латжсау сіптэтычных з н а с т у п н а й в у л к а н і з а ц ы я й п е н ы ў ф о р м а х п р ы 1 0 0 — 140 ° С ; в ы р а б л я ю ц ь y в ы г лядзе блокаў ці п л а с ц ін . Г у б ч а т а я г у м а м а е п о р ы а д - 0 ,4 м к м ( м і к р а п о р ы с т a я г y м а ) д а 0 , 2 — 0 ,4 м м , з л у ч а н ы я а б о з а м к н у т ы я ; д л я С .г . н а а с н о в е н а т у р а л ь нага каўчуку ўяўн ая ш ч ы льн . 500— 700 к г /м \ ад н о сн ае п ад аў ж эн н е 200— 300% . Я е вы р аб л я ю ц ь y в ы г л я д з е л іс т о ў , п л а с ц ін і в ы р а б а ў з
гумавых сумесей (гл. Гума), якія маюць пораўтваралыпкі, што ўспеньваюць сумесь пры вулканізацыі. Выкарыстоўваюць С.г. для вырабу амартызатараў, цепла- і гухаізаляцыйных пракладак, плывучых і выратавальных сродкаў, мэблі, сядзенняў трансп. сродкаў і інш.
СІТАЛЫ, неарганічныя матэрыялы, якія ўтвараюцца пры аб’ёмнай крышталізацыі шюіа. Матэрыялы, падобныя на С., наз. таксама піракерамам, дэвітракерамам, шклокерамам. Першыя С. атрыманы ў 1950-я г. У С. мікракрышталі (< 1 мкм) адной або некалькіх крышт. фаз размеркаваны ў шклопадобнай фазе; колькасць крышт. фазы ад 20да 95% па аб’ёме. Большасць С. маюць высокую мех. трываласць і цвёрдасць, зноса- і тэрмаўстойлівыя, газа- і вільгаценепранікальныя, хімічна ўстойлівыя. Атрымліваюць С. і вырабы з іх пераважна па шкляной (найб. пашырана) і керамічнай тэхналогіях. Ш кляная тэхналогія ўключае: варку шкла з шыхты, y якую дадаюць спец. ініцыятары (пераважна аксіды тытану, хрому, нікелю, жалеза), што выклікаюць раўнамерную крышталізацыю ва ўсім аб’ёме; фармаванне вырабаў і іх тэрмічную апрацоўку паводле рэжыму, які забяспечвае атрыманне С. неабходнага фазавага саставу. Выкарыстоўваюць y розных галінах прам-сці і тэхніцы, напр., высокатрывалыя (С. на аснове сістэм ы MgO — А Ц 0 3 — S i0 2) y ракета- і авіябудаванні, радыёэлектроніцы, аптычна празрыстыя (І_і20 — А120 3 — SKX) y касм. і лазернай тэхніцы, y медыцыне (біясіталы), буд-ве (шлака- і петрасіталы). Літ: Ж у н н н а Л.А., К у з ь м е н к о в М.Н., Я гл о в В.Н. Пмроксеновые снталлы. Мн., 1 9 7 4 ; Б о б к о в а Н.М., С н л н ч Л.М. Бесшелочные смталлы я стеклокрмсталлнческме матерналы. Мн., 1 9 9 2 .
СІТАНСКІЯ, сям’я бел. музыкантаў, спевакоў, танцораў 2-й пал. 18 ст. Л е а н С. (каля 1745, г. Гродна — 1800), скрыпач, дырыжор, педагог; адзін з найб. выдатных музыкантаў свайго часу. 3 1765 першы скрыпач і капельмайстар ГродзенскаСі капэлы Тызенгаўза, кіраўнік Гродзенскай музычнатэатральнай школы Тызенгаўза. У 1781 выступаў з канцэртамі ў Італіі. Пад яго кіраўніцтвам Гродзенская капэла стала адной з лепшых y Еўропе. Б а р т а л а м е й С. (? — пасля 1785), клавікардыст, педагог. Брат Леана. У 1776?—81? музыкант Гродзенскай капэлы Тызенгаўза. Выкладаў y Гродзенскай муз.-тэатр. школе Тызенгаўза ігру на клавікордзе, фагоце і скрыпцы, пазней y Паставах. С ы м о н С. (Шымон; ? — люты 1785), музыкант, брат Леана і Барталамея. 3 1771 працаваў y Гродзенскай капэле Тызенгаўза; выкладаў y Гродзенскай муз.-тэатр. школе Тызенгаўза ігру на габоі і скрыпцы. 3 1781 y Нясвіжскай капэле Радзівілаў. Д a р о т a С. (каля 1767 — ?), танцоўшчыца (працавала да 1797). Жонка Леана. Прыгонная Тызенгаўза і выхаванка яго балетнай школы ў Паставах (педагог Ф.Г.Ле Ду). Выступала ў пастаноўках пераважна з Малгажатай С. (да 1787 пад дзявочым прозвішчам Пякарская). У 1785— 95 салістка каралеўскай трупы «танцораў нарадовых» y Польшчы. 3 1795 y Гродне, y 1795—97 выступала ў Львове. М а л г а ж а т а С. (Магдалена, Вікторыя), спявачка. Дачка Леана. У 1777—
с іт к е в іч ________________
423
80 вучылася спевам, ігры на клавесіне (педагог К.Абатэ) і танцам (педагог Ле Ду) y Гродзенскай муз.-тэатр. школе Тызенгаўза, пазней, да 1783, y Паставах. 3 1785 удасканальвала майстэрства ў Пецярбургу. У 1786—91 выступала ў «Тэатры нарадовым» y Варшаве. Пазней артыстка каралеўскага т-ра ў Лазенках (каля Варшавы). Вылучалася асаблівымі здольнасцямі. Выступала пераважна ў камічных операх. Літ:. É o ' r a w s k a - W i t k o w s k a A. Kapela Antoiiiego Tyzenhauza w Grodnie / / Muzyka. 1977. № 2. А.Л.Капілаў.
СІТАПАД0БНЫЯ ТРЎБКІ, праводныя элементы лубу (флаэмы) голанасенных і кветкавых раслін. Утвараюцца з пракамбію і камбію. У кветкавых раслін С.т. — аднарадныя цяжы злучаных канцамі цыліндрычных жывых бяз’ядзерных клетак. Іх характэрная асаблівасць — папярочныя перагародкі паміж клеткамі-членікамі, якія маюць шматлікія навылётныя адтуліны (перфарацыі), што нагадваюць сіта (адсюль назва). Праз іх па ўсёй сістэме С.т. злучаецца пратаплазма клетак і праходзяць растворы, багатыя арган. рэчывамі. Да С.т. прымыкаюць функцыянальна і генетычна звязаныя з імі жывыя суправаджальныя клеткі. У голанасенных раслін перфарацыі рассеяны на бакавых сценках моцна выцягнутык і звостраных на канцах клетак-членікаў, якія пазбаўлены суправаджальных клетак і маюць ядры. У большасці раслін С.т. функцыянуюць 1 год, y вінаграду — 2, ліпы — некалькі, некат. пальм — дзеСЯТКІ гадоў. В .М П р о х а р а ў . СІТАЎКІ, п л і с к i (Motacilla), род птушак сям. сітаўкавых атр. вераб’інападобных. 11 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Афрыцы. Жывуць на адкрытых прасторах y тундрах, стэпах, на балотах, лугах, некат. ў лясах і зарасніках. На Беларусі 3 віды С.: белая (М. alba), жоўтагаловая (М. citreola), жоўтая (М. flava). Даўж. цела да 23 см, маса да 30 г. Апярэнне чорнае, белае, шэрае, жоўтае і зеленаватае. Ногі тонкія і доўгія, добра прыстасаваныя для перамяшчэння па зямлі. Хвост доўгі, ім С. пастаянна патрэсваюць (адсюль рус. назва трясогузкн). Насякомаедныя. У кладцы 2—7 яец.
CITKÉBI4 Міхаіл Васілевіч (н. 25.10.1949, г. Баранавічы Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне матэрьмлазнаўства. Д-р тэхн. н. (1990), праф. (1993). Скончыў БПІ (1971). 3 1978 y БПА. Навук. працы па праблемах і даследаванні дыфузійнага ўмацоўвання металарэзнага інструменту, тэхнал. аснасткі, дэталей машын y спецыялізаваных дыфузійна-актыўных парашковых асяроддзях. To: Хямнко-термнческая обработка мнструментальных матерналов Мн., 1986 (у сааўт ); Совмешенные процессы хнмнко-термнческой обработкм с нспользованнем обмазок. М н , 1987 (разам з Я.І.Бельскім).
424
СІТНА
СІТНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Сосніца, за 44 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 1,83 км2, даўж. 2,8 км, найб. шыр. 970 м, найб. глыб. 7,5 м, даўж. берагавой лініі 7,2 км. Пл. вадазбору 8,5 км2. Катлавіна лагчыннага тыггу. Схілы выш. 8—9 м, параслі лесам і хмызняком, на Пд выш. да 17 м, y верхняй ч. разараныя. Пойма шыр. 10—40 м, укрытая хмызняком, на ПнЗ пераходзіць y вярховае балота. Берагі нізкія, пясчаныя, на Пн тарфяныя. У крайніх паўд.-зах. і паўн.-ўсх. частках катлавіны мелі з глыб. 1,2, 1,7 і 2,3 м. Дно да глыб. 4 м выслана пяском і апясчаненым ілам, глыбей — сапрапелем. Мінералізацыя вады 120— 150 мг/л. празрыстасць 1,9 м. Эўтрофнае. Моцна зарастае. Шыр. паласы расліннасці да 200 м, пашырана да глыб. 3,2 м. На Пд выцякае ручай y воз. Сіценец. СІТНАЎСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 16 ст. на паўд.-зах. беразе воз. Сітна каля вытокаў р. Палата (Полацкі р-н Віцебскай вобл.). Пабудаваны ў 1563 з дрэва на штучнай земляной выспе, умацаванай драўлянымі канструкцыямі. Трапецападобную форму замка вызначала канфігурацыя мыса, утворанага берагам возера і лукавінай ракі. Быў умацаваны драўлянымі абарончымі сценамі-гароднямі з 4 вуглавымі чацверыковымі 3-яруснымі вежамі (на паўкруглых y плане асновах), накрытых двухсхільнымі дахамі. Праезд y замак размяшчаўся ў сцяне з боку перашыйка паміж ракой і возерам. 1-павярховая драўляная забудова размяшчалася ў цэнтры замка, свабодная прастора ўздоўж сцен прызначалася для манеўра войск. С.з. разбураны войскамі ВКЛ y 1566, потым адбудаваны і зноў знішчаны пры штурме ў час Лівонскай вайны 1558—83. Вядомы паводле малюнка С.Пахалавіцкага 1579. Ю.АЯкімовіч. СІТНЕНСКАЕ BÔ3EPA, С і т н я ц к а е в о з е р а. У Лёзненскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вярхіта, за 24 км на ПдЗ ад г.п. Лёзна. Пл. 0,47 км2, даўж. 1,88 км, найб. шыр. 300 м, даўж. берагавой лініі 4,25 км. Пл. вадазбору 9,77 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 10— 14 м, параслі хмызняком, на Пн — лесам. Берагі пераважна зліваюцца са схіламі. На 3 выцякае ручай y р. Вярхіта.
Сітнаўскі замак. 3 малюнка С.Пахалавіцкага. 1579.
СІТНЁГ, род кветкавых раслін, тое, што балотніца. СІТНІК (Juncus), род кветкавых раслін сям. сітнікавых. Больш за 250 відаў. Пашыраны ва ўмерана цёплых і халодных абласцях, некат. — y высакагор’ях тропікаў і субтропікаў. На Беларусі 19 відаў. Найб. вядомыя С.: ніткападобны (J. filiformis), разгалісты (J. effusus), рапухавы (J. bufonius), скучаны (J. conglo meratus), сплюшчаны (J. compressus), членісты (J. articulatus). Трапляюцца на балотах, па берагах вадаёмаў. Адна- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. аа 2— 3 да 80—90 см. Сцёблы шматлікія, цыліндрычныя. Ніжняе лісце лускападобнае, сцябловае — з цыліндрычнай голай пласцінкай, часам усё лісце лускападобнае. Кветкі бураватыя ці зеленаватыя, адзінкавыя або сабраныя ў пучкі. Плод — каробачка. Сцёблы некат. відаў выкарыстоўваюць для пляцення вырабаў. А.М.Скуратовіч.
СІТНІКІ, вёска ў Пухавіцкім р-не Мінскай вобл., на р. Свіслач. Цэнтр Ананіцкага с/с і калгаса. За 15 км на Пн ад г. Мар’іна Горка, 55 км ад Мінска, 15 км
Сітнік: 1 — членісты; 2 — рапухавы; 3 — разгалісты.
ад чыг. ст. Пухавічы. 402 ж., 127 двароў (2001). Міжгасп. аб’яднанне «Ананічы», прадпрыемствы па памоле мукі і разліве спіртных напіткаў. Сярэдняя школасад, клуб, б-ка, аддз. сувязі. СІТНІЦА Віктар Васілевіч (1927, в. Курыцічы Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл. — май 1944), удзельнік партыз. руху ў Палескай вобл. ў Вял. Айч. вайну. 3 ліп. 1942 y партызанах: разведчык атрада А.Р.Волкава, са жн. 1943 падрыўнік 125-й Кадаткевіцкай партыз. брыгады. Пусціў пад адхон 9 варожых эшалонаў з жывой сілай і тэхнікай. У маі 1944 схоплены акупантамі і закатаваны. Узнаг. ордэнам Айч. вайны. СІТНІЦА Рыгор Сямёнавіч (н. 1.1.1958, в. Курыцічы Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. графік. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1982). 3 1983 выкладае ў Бел. каледжы мастацтваў. Творчасці ўласцівы спалучэнне супрэ-
3
Сітаўкі: I — жоўтая; 2 — жоўтагаловая; 3 — белая.
матычных і канструктывісцкіх прынцыпаў y пабудове кампазіцыі, гіперрэаліст. трактоўка формы, сімвалічнасць маст. мовы. Аўтар графічных лістоў: «Кветкі для Іны» (1981), «Кліч матчынай песні» (1986), «Мастак Язэп Драздовіч» (1987), «Рубон!» (1993), «Няміга» (1994), «Каложа» (1995); серый «Вянок пашаны паэту» (1988), «Нясвіжскае рэха» (1991 — 92), «Верхні горад» (1994), «Новы дом» (1995), «Святло адвечнае», «Краіна забыцця» (абедзве 1996), «Замак» (1997), «Ратаванне Грэцыяй» (1998), «Гаспода» (1999'—2001). Іл. гл. таксама да арт. Графіка. СІТНІЦКАЕ, радовішча будаўнічага каменю ў Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Сітніца. Прымеркавана да выступу дапалеазойскага крышт. фундамента, прддстаўлена пераважна гранітамі і дыярытамі. Пароды ружаватых і шэрых адценняў, сярэднезярністыя, зверху закранутыя выветрываннем, участкамі да першаснага кааліну, які залягае ў зах. ч. радовішча і належыць да ўскрышных парод. Разведаныя запасы буд. каменю (да глыб. 150 м) 263,1 млн. м3, перспектыўньм 277,2 млн. м3. Запасы кааліну 2 млн. т. Магутнасць ускрышных парод (пяскі, алеўрыты) 9—64 м. Граніты і дьмрыты прыдатныя на выраб друзу. А.П.Шчураў.
СІТНІЦКАЯ ЖАЛ ЕЗААП РАЦ0ЎЧАЯ МАНУФАКТЎРА Дзейнічала ў 1797 y в. Сітніца Мазырскага пав. (цяпер y Лунінецкім р-не Брэсцкай вобл ). Працавала больш за 50 чал., выраблена 500 пар метал. сашнікоў для сох. СІТНЙЦКАЕ BÔ3EPA, адна з назваў Сітненскага возера. «СІТРАФн » (Citroen), сям’я аўтамабіляў аднайм. франц. фірмы (з 1976 «Пежо-Сітраэн»; гл. «Пежо»), Выпускаецца з бензінавымі або дызельнымі рухавікамі з 1919. Пярэднепрывадныя легкавыя аўтамабілі розных класаў маюць рухавік магутнасцю ад 33 да 147 кВт, 2-ці 4-месны (у мікрааўтобусаў — да 8) кузаў хэтчбэк ці універсал, найб. скорасць да 222 км/гадз. Грузавыя аўтамабілі асабліва малой і малой (ад 0,5 да 2 т) грузападымальнасці маюць рухавік магутнасцю да 76 кВт. СГТУАЦЫЯ (ад позналац. situatio становішча), 1) сукупнасць абставін, якія ствараюць пэўнае становішча, што патрабуе таго ці інш. рэагавання; таксама становішча, y якім хто-н. знаходзіцца. 2) У картаграфіі С. наз. сукупнасць адлюстраваных на карце ці плане пры дапамозе ўмоўных знакаў водных прастораў, лясоў, гор, населеных пунктаў, дарожнай сеткі і інш. асаблівасцей мясцовасці.
сітцы, вёска ў Докшыцкім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Докшыцы — Мядзел. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 19 км на 3 ад г. Докціыцы, 220 км ад Віцебска, 7 км ад чыг. ст. Параф’янава. 782 ж., 323 двары (2001). Сярэд-
СІФАНАФОРЫ___________ 425 (2001) раскрывае маральна-этычныя і сац. праблемы сучаснасді, даследуе бел. грамадства на пераломных гіст. этапах. Аўтар навукова-папулярнага даследавання «Гіетарычныя ўмовы развіцця беларускай мовы» (1997), казак і апавяданняў для дзяцей, публіцыстычных і навукова-папулярных артыкулаў і інш. Літ.: М а р ц і н о в і ч А Кавальчук y ролі... Ш эрлака Холмса / / Полымя. 1998. № 4.
Р Сітніца Няміга. 1994.
няя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры: Свята-Георгіеўская царква (1913). брама (пач. 18 ст.). CIT3PMÂH Лазар Якаўлевіч (кастр. 1894, г. Мазыр Гомельскай вобл. — кастр. 1941), бел. вучоны ў глліне медыцыны. Д-р мед. н.. праф. (1933). Засл. дз. нав. Беларуеі (1939). Скончыў Юр’еўскі ун-т (1916). 3 1916 ваем. ўрач, з 1921 гал. ўрач цэнтр. паліклінікі Мінска, y 1923—30 асістэнт тэрапеўт. клінікі мед. ф-та БДУ, з 1931 заг. кафедры Мінскага мед. ін-та. Навук. працы па пытаннях этыялогіі, клінікі і лячэння сардэчна-сасудзістых хвароб. Тв.: Расстройства рнтма сердпа: Эгяогенез, юшннка н терапня. М п., 1935; Н нфаркт ммокарда. М н.. 1938; Сборннк клннвческлх рецептов пропедевтнческой терапевтяческой клнішкн Мннского мед. нн-та. Мн.. 1939.
СІЎК0 Франц (Франц Іванавіч; н. 3.5.1953, в. Вята Міёрскага р-на Віцебскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1975). Настаўнічаў. 3 1986 y бюро прапаганды маст. л-ры Саюза пісьменнікаў Беларусі, з 1991 y газ. «Віцебскі рабочы», з 1993 y Віцебскім тэхнал. ун-це, з 1999 сакратар Віцебскага абл. аддзялення Саюза бел. пісьменнікаў. Друкуецца з 1987. У зб-ках прозы «3 чым прыйдзеш» (1991), «Апошняе падарожжа ў краіну ліваў» (1997), «Удог»
Грузапасажырскі аўтамабіль «Сітраэн»; серыя ZX мадэль Брэк.
СІЎЦОЎ Іван Кузьміч (27.12.1922, в. Бакунавічы Чэрыкаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 9.11.1959), бел. пісьменнік. Скончыў Рэсп. парт. школу пры ЦК КП(б)Б (1948). Працаваў заг. сектара друку Магілёўскага абкома КП(б)Б (1948—50), y час. «Бярозка» (1950—52) і «Беларусь» (з 1952); Аўтар артыкулаў, нарысаў, апавяданняў, аповесці для дзяцей «Самыя юныя» (1949), прысвечанай тэме партыз. барацьбы супраць пям.-фаш. захопнікаў на Беларусі, і рамана «Нягоды і радасці» (I960) пра пасляваен. будаўнідава. СІЎЧЫКАЎ Уладзімір Мікалаевіч (н. 3.5.1958, г. Жодзіна Смалявіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік, перакладчык. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1977), БДУ (1986). Настаўнічаў, працаваў мастаком-афарміделем. У 1986— 90 y час. «Бярозка». 3 1994 дырэктар выд-ва «Радыёла-плюс». Друкуецда з 1982. Аўтар кн. апавяданняў і п’ес «Гульня ў тэстамент» (1992), зб. дрозы «Лісты да брата» (1998), y якіх філас. роздум над праблемамі сучаснасці. Пераклаў з груз. на бел. мову раман Н.Думбадзе «Закон вечнасці» (1989), некат. вершы груз. даэтаў. На груз. мову дераклаў зб. версэтаў А.Разанава «Горад-вандроўніх» (1991). Аўтар д ’есказак. У яго дераказе ў Віцебскім т-ры «Лялька» даст. (1995) п’еса-казка паводле О.Уайльда «Хлопчык-зорка». У 1987— 89 па сваіх сцэдарыях вёў тэлеперадачы «У сям’і адзінай», «Дьмлогі маладых перакладчыкаў». І.У.Саламевіч. СІФАНАФ0РЫ (Siphonophora, ад грэч. siphon трубка + phoros які нясе), падклас беспазваночных жывёл кл. гідроідных тыпу кішачнаполасцевых. Каля 170 відаў (па інш. звестках 250). Пашыраны ў акіянах і морах з высокай салёнасцю вады, пераважна ў трапічных і цёплых водах да глыб. 5000 м. Найб. вядомыя «партугальскі караблік» (PhysaІіа), фізафора (Physophora hydrostatica). Даўж. цела 1 см — 3 м (разам са шчупалвцамі да 20 м). Празрыстыя арганізмы, асобныя ч. цела яркія. Каланіяльныя, калоніі паліморфныя (гл. Полімарфізм), складаюцца з асобін, якія выконваюць пэўныя функдыі: перамяшчэння (маюць пнеўматафор і «плавальны каўпак», або нектафор), кармлення (гастразоіды з доўгім рухомым прыдаткам, або «арканчыкам» з жыгучымі клеткамі), размнажэння (ганазоіды). Звычайна розныя асобіны калоніі сабраныя ў групы — кармідыі. Размнажэнне палавое. Лічынка (відазмененая планула) шляхам пачкавання ўтварае маладую калонію. Кормяцца дробнымі марскімі жыве-
Сіф іл іс
426
ламі. Некат. буйныя трапічныя С. небяспечныя для чалавека (выклікаюць цяжкія апёкі і агульнае захворванне з павышэннем т-ры).
С ІФ 0Н (ад грэч. siphon трубка, помпа), 1) выгнутая трубка з каленамі рознай даўжыні, па якой пераліваецца вадкасць з пасудзіны з больш высокім узроўнем y пасудзіну з больш нізкім узроўнем. Верхняя частка трубкі размешчана вышэй за ўзровень вадкасці ў верхняй пасудзіне. Трубку папярэдне запаўняюць вадкасцю. Выкарыстоўваецца ў гідраўлічных збудаваннях і прыстасаваннях. 2) Пасудзіна з трубкай, якая дасягае дна і мае кран. Выкарыстоўваецца для пералівання пеністых вадкасцей пад ціскам. СІФ0НАВЫЯ В0ДАРАСЦІ (Siphonophyceae, Bryopsidophyceae), клас зялёных водарасцей. Каля 30 родаў, 300 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічных морах ад берагавой зоны да глыб. 70 м (некат. трапляюцца ў морах умераных паясоў, напр., каўлерпа). У выкапнёвым стане вядомыя з ардовікскага перыяду. Слаявіны буйныя (выш. да 0,5 м), няклетачнай будовы (без папярочных перагародак) са шматлікімі ядрамі і дыскападобнымі хларапластамі. Маюць пігменты. Размнажэнне вегетатыўнае, бясполае і палавое. Ужываюцца ў ежу. Т.М.Міхеева.
Да арт. Сіфанафоры «Партугальскі караблік».
СІФІЛІС, л ю э с, хранічная венерычная хвароба, якая выклікаецца бледнай трэпанемай. Пашкоджвае ўсе органы і тканкі арганізма чалавека, мае шматгадовы хвалепадобны характар цячэння з перыядамі затухання і абвастрэння. Перадаецца пераважна палавым шляхам, бывае бытавы С. і ўнутрывантробны (прыроджаны, які можа развівацца ў любым узросце). Крыніца інфекцыі — хворы на С. Адрозніваюць інкубацыйны, першасны, другасны і трацічны перыяды хваробы. У першасны перыяд на месцы пранікнення ўзбуджальніка развіваецца першасная язва (цвёрды шанкер), павялічваюцца бліжэйшыя лімфатычныя вузлы. Другасны перыяд найб. кантагіёзны, на скуры і слізістых абалонках хворага пашыраецца разнастайная высыпка (плямістая, вузельчыкавая, гнайнічковая), бывае пляшывасць. Трацічны ўзнікае, калі С. не лечаць. Утвараюцца гумы (спецыфічныя бугаркі і вузлы) y скуры, касцях, унутр. органах, нерв. сістэме. Лячэнне тэрапеўтычнае. Гл. таксама
Венерычныя хваробы.
Сіфон.
М.З.Ягоўдзік.
СІХАТб-АЛІНСКІ ЗАПАВЁДНІК б і я с ф е р н ы. У Прыморскім краі (Расія) на ўсх, і зах. схілах хр. Сіхатэ-Алінь (выш. да 1600 м) і ўзбярэжжы Японскага мора. Засн. ў 1935. Пл. 347,1 тыс. га. Шмат рэк, крыніц, горных азёр. Асн. тып глеб — бурыя горна-лясныя. Лясы займаюць 99% тэр., добра вызначана паясная занальнасць. Пануюць кедроўнікі, якія ўгвараюць шматлікія асацыяцыі. У флоры больш за 1000 відаў вышэйшых раслін, y т.л. рэдкіх і знікаючых. Млекакормячых 62 віды, сярод якіх прадстаўнікі прыамурскай, маньчжурскай, японскай фауны: амурскі тыгр, чорны мядзведзь, гарал, плямісты алень, магера, янотападобны сабака; з барэальнай фауны — буры мядзведзь, лось, собаль. Болып за 320 відаў птушак, y т.л. эндэмікаў. Разводзяць гаралаў. СІХАТЙ-АЛІНСКІ МЕТЭАРЫТ, жалезны метэарыт, які ўпаў 12.2.1947 y заходніх адгор’ях Сіхатэ-Алінскага хрыбта. Выпаў y выглядэе метэарытнага дажджу, які ўтварыўся ад драбнення асн. масы на выш. 4— 5 км над Зямлёй. Падзенне суправаджалася ўспышкамі святла і выбухамі. Найбольшыя яго экзэмпляры ўтварылі кратэры дыяметрам ад 4 м да 28 м, дробныя рассеяліся на плошчы каля 3 км2. Агульная маса метэарытнага рэчыва прыкладна 70 т, маса асколкаў і асобных экзэмпляраў, знойдзеных на плошчы падзення, 37 т, найбольшы з іх 1745 кг. Складаўся з жалеза (93%), нікелю ( 6%) і невял. колькасці фосфару, кобальту, серы і медзі. Літ:. К р н н о в Е Л . Железный дождь. М., 1981.
СІХАТФ-АЛІНЬ, горная сістэма на ПдУ Расіі ў Прыморскім і Хабараўскім краях, паміж Японскім м. і далінамі р. Усуры і ніжняга Амура. Даўж. 1200 км, шыр. да 250 км, сярэдняя выш. 800— 1000 м, найвыш. пункт г. Тардокі-Яні (2077 м). Складаецца з хрыбтоў, выцягнутых з ПнУ на ПдЗ і падзеленых глы-
бокімі далінамі. Пераважае сярэднеўзгорысты рэльеф. Паўн. ч. — высокае плато, складзенае гал. ч. з базальтаў. На У абрываецца да мора, утвараючы сярэднягорныя хрыбты са стромкімі схіламі. Асобныя невял. базальтавыя плато характэрны і для паўд. ч. гор. Цэнтр. ч. складаецца з найб. высокіх горных хрыбтоў паўн.-ўсх. распасцірання. На 3 паката паніжаецца да даліны р. Усуры; характэрны вузкія падоўжаныя даліны і катлавіны, якія аддзяляюць перадавыя хрыбты (выш. 900— 1300 м): Сіні, Усх. Сіні, Халодны і інш. Вышэй за 900— 1700 м — гальцы. Рэшткі стараж. зледзянення. Восевая ч. складаецца з ніжнепалеазойскіх метамарфічных сланцаў і кварцытаў, перарваных інтрузіямі гранітаў, усх. і зах. — з мезазойскіх адкладаў (пясчанікі, кангламераты, алеўрыты). Пашыраны (асабліва на Пн) андэзіта-базальтавыя пароды палеагенавага ўзросту. Сейсмічны, землетрасенні да 6— 7 балаў. 3 інтрузіямі звязана арудзяненне (волава, золата, поліметалы, вальфрамавыя руды). У тэктанічных упадзінах паклады бурага і каменнага вуглёў. Клімат мусонны. Сярэдняя т-ра студз. ад -12 да -26 °С; ліп. 15—21 °С. Ападкаў 600— 1000 мм за год. 3 зах. схілу вытокі р. Усуры і яе прытокаў Вял. Усурка, Бікін, Хор, прытокаў Амура — Анюй, Гур; з усх. — малыя горныя pa id, што ўпадаюць y Татарскі праліў. Схілы гор укрыты лясамі, на Пн хвойнымі (аянская елка, белакорая піхта, даурская лістоўніца), на Пд і ў цэнтр. ч. (давыш. 500 м) — хвойна-шыракалістымі (мангольскі дуб, ліпа, клён, маньчжурскі арэх, карэйскі кедр). На найб. высокіх вяршынях — горная тундра. Сіхатэ-Алінскі запаведнік і Лазоўскі запаведнік. СІХРА Андрэй Восіпавіч (1773, г. Вільня — 15.12.1850), гітарыст, кампазітар. Па паходжанні чэх. 3 1801 працаваў y Маскве, з 1813 y Пецярбургу. 3 1926 выдаваў нотны «Journal pour la guita re...» («Часопіс для гітары»), y 1828—29 «Петербургскнй журнал для штары...» Удасканаліў 7-струнную гітару, зацвердзіў яе сучасны строй. Гітарыст-віртуоз, выступаў y шматлікіх гарадах. Аўтар твораў для гітары, y т.л. варыяцыі на рус. нар. песні, пералажэйняў твораў розных кампазітараў. Складальнік кн. «Тэарэтычная і практычная школы для 7струннай гітары» (1870). СІЦЗЙН, Ч ж у ц з я н , Ж а м ч у ж н а я , рака на ПдУ Кітая. Даўж. 2130 км, пл. бас. 437 тыс. км2. Вытокі на Юньнаньскім нагор’і. Назва С. пасля сутокаў рэк Юцзян і Цзацзян вышэй г. Наньнін. Цячэ ў вузкай, глыбокай даліне ўздоўж паўд. ускраіны гор Наньлін, упадае ў Паўд.-Кітайскае м., утварае дэльту (пл. 16,9 тыс. км2), дзе зліваюцца воды рэк С., Бэйцзян і Дунцзян. Сярэдні расход вады каля 8 тыс. м3/с, макс. — 58 тыс. м3/ с) (у час летніх мусонных дажджавых паводак). Ваганні ўзроўню вады да 15—20 м. Частыя паводкі (у бас. С. пабудавана каля 2 тыс.
км ахоўных дамбаў). Выкарыстоўваецца для арашэння. Суднаходная ад г. Учжоў. У дэльце — марскі порт Гуанчжоў. СІЦІ (City), цэнтральная частка і гіст. цэнтр г. Лондан, y якой сканцэнтраваны канторы і праўленні найбуйнейшых банкаў і страхавых кампаній прамысл., гандл. і трансп. дзейнасці краіны. С. — сінонім англ. фін. алігархіі.
СІЦЫЛІЙСКАЕ КАРАЛЁЎСТВА, дзяржава ў 12— 13 ст., якая ўключала тэр. в-ва Сіцылія і Паўд. Італіі, заваяваныя нарманамі ў канцы 11 ст. Аформілася з каранацыяй Ражэра 11 [1130—54], заснавальніка Нарманскай дынастыі. Яго пераемнікі Вільгельм I [1154—66] і Вільгельм 11 [1166—89], абапіраючыся на дробнае рыцарства і царкву, ствары-
СІЦЫЛІЙСКІЯ____________ 427 ажыццяўляла 15-я англа-амер. група армій y складзе 8-й англ. і 7-й амер. армій (усяго 478 тыс. чал.) пры ўдзеле буйных сіл флоту і авіяцыі. Узначаліў С.а. вярх. галоўнакамандуючы сіламі на Міжземнаморскім тэатры ваен. дзеянняў ген. Ц.Эйзенхаўэр. Абаранялі Сіцылію 6-я італьян. армія і 2 ням. дывізіі — усяго 255 тыс. чал. (яшчэ 2 ням. дывізіі былі перапраўлены на в-аў y першыя дні баёў). Высадцы дэсанта папярэднічалі двухмесячныя сістэматычныя налёты саюзнай авіяцыі на аэрадромы, парты, базы падводных лодак, прамысл. цэнтры, размешчаныя ў Сіцыліі, Сардзініі і на Пд Апенінскага п-ва. У ходзе 1-га этапу С.а. англа-амер. войскі 10 ліп. высадзіліся на ПдУ і ПдЗ вострава і да 14 ліп. захапілі плацдармы глыбінёй 5— 15 км. Італьян. войскі аказвалі пасіўнае супраціўленне, ням. дывізіі процідзейнічалі наступаючым больш арганізавана. Да 18 ліп. саюзнікі авалодалі паўд. ч. в-ва. На 2-м этапе С.а. англа-амер. войскі занялі ўвесь востраў і 17 жн. ўвайшлі ў г. Месіна, які пакінулі ням. войскі і марскім шляхам пераправіліся на мацерыковую Італію. Большасць італьян. войск трапіла ў палон. Літ.'. Т м п п е л ь с к в р х К. Нсторня второй ммровой войны, 1939— 1945: Пер. с нем. М., 2001. Ю.В.Грыбоўскі.
СІЦЬІЛІЙ АБЁДЗВЮХ КАРАЛЁЎСТВА, дзяржава на тэр. в-ва Сіцылія і Паўд. Італіі ў 1504— 1860 (з перапынкамі). Утворана пасля аб’яднання пад уладай Іспаніі Неапалітанскага каралеўства з Сіцыліяй. Пасля вайны за ісп. спадчыну 1701— 14 Сіцылія адышла да Савойскага герцагствсі, кантынентальная частка каралеўства — да Аўстрыйскай імперыі. У 1720 абедзве часткі зноў аб’яднаны пад уладай Габсбургаў. 3 1735 y каралеўстве правілі ісп. Бурбоны. У студз. 1799 тут абвешчана Партэнапейская рэспубліка, але ў чэрв. 1799 улада Бурбонаў адноўлена. У 1806 на кантынентальнай ч. ўгворана залежнае ад Францыі Неапалітанскае каралеўства (1806— 15). Паводле рашэнняў Венскага кангрэса 1814— 15 С.а.К. адноўлена пад уладай Бурбонаў. Неапалітанская рэвалюцыя 1820—21 задушана аўстр. войскамі. У выніку рэвалюцыі 1859— 60 y Італіі, якая скінула ўладу Бурбонаў, С.а.К. ліквідавана, яго тэр. далучана да Сардзінскага каралеўства.
лі магугную дзяржаву. У 1194 сіцылійская карона перайшла да імператара Генрыха VI Штаўфена (гл. Генрых, ням. каралі). У час праўлення Фрыдрыха II [1197— 1250] завяршылася цэнтралізацыя С.к. Паводле законаў 12— 13 ст. буйныя феадалы і гарады пазбаўлены вольнасцей, сяляне прымацаваны да зямлі. У 1266—68 апошнія сіцылійскія Штаўфены разбіты Карлам 1 Анжуйскім [1268—82]. У выніку паўстання ў 1282 на в-ве Сіцылія (гл. «Сіцшійская вячэрня») С.к. распалася. Сіцылія трапіла пад уладу ісп. Арагонскай дынастыі. У руках Анжуйскай дынастыі засталася толькі Паўд. Італія (Неапалітанскае каралеўства). СІЦЫЛІЙСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1943, баявыя дзеянні англа-амерыканскіх войск па авалоданні в-вам Сіцылія 10.7— 17.8.1943 y 2-ю сусв. вайну. Мэта аперацыі (кодавая назва «Хаскі») — захапіць Сіцылію, каб стварыць плацдарм для наступлення на кантынент. Італію (гл. Італьянская кампанія 1943— 45). С.а.
«СІЦЫЛІЙСКАЯ ВЯЧ^РНЯ», паўстанне ў г. Палерма (в-аў Сіцылія) y 1282 супраць франц. прыхільнікаў караля Карла I Анжуйскага, які ў 1268 падпарадкаваў сваёй уладзе Сіцшійскае каралеўства. Карл рэзка павысіў y Сіцыліі падаткі, пазбавіў гарады прывілеяў, канчаткова заняволіў сялян, не лічыўся са стараж. звычаямі і вольнасцямі мясц. насельніцтва, перанёс сталіцу Сіцылійскага каралеўства з Палерма ў Неапаль. Паўстанне пачалося стыхійна 31 сак. (паводле пазнейшай легенды — пад сігнал звона да вячэрні; адсюль назва). Большасць французаў (3—4 тыс.) была забіта. Палермскім парламентам сіцылійская карона прапанавана арагонскаму каралю Педра III, які ў вер. 1382 прыбыў на востраў і авалодаў усёй Сіцыліяй. Вайна супраць французаў скончылася ў 1302 поўным адпадзеннем ад Паўд. Італіі Сіцыліі, дзе ўсталявалася Арагонская дынастыя. СІЦЫЛІЙСКІ ПРАЛ(Ў, другая назва Туніскага праліва. СІЦЫЛІЙСКІЯ ПАЎСТАННІ РАБ0Ў, паўстанні рабоў на в-ве Сіцшія ў 2-й пал. 2 ст. да н.э. Пасля 2-й Пунічнай вайны Рым ператварыў Сіцылію ў сваю жытніцу. Узмацненне эксплуатацыі рабоў, што працавалі на латыфундыях, выклікалі хвапяванні, якія перараслі ў паўстанні. 1 - е п а ў с т а н н е 136(138 ці 137) — 132 да н.э. ўзначаліў раб-сірыец Еўн. Паўстанцы захапілі г. Эна і абвясцілі Еўна царом пад імем Антыёха. Другую армію паўстанцаў узначальваў
428 _________________ с іц ы л ія раб-кілікіец Клеон. Калі абедзве арміі аб’ядналіся, ён узначаліў 70-тыс. войска, якое захапіла гарады Таўраменій, Катану, Месану і інш. Былі створаны органы дзярж. кіравання: савет, нар. сход. У 132 да н.э. консул П.Рупілій задушыў паўстанне. Клеон загінуў y баі, Еўн памёр y турме. 2 - е п а ў с т а н н е (104—99 да н.э.) y паўд.-зах. частцы і ў цэнтры Сіцыліі ўзначаліў рабіталік Сальвій (абвешчаны царом пад імем Трыфона), a на захадзе в-ва — раб-кілікіец Афініён. Калі іх арміі аб’ядналіся, Афініён стаў стратэгам Трыфона, a калі той памёр — царом. Рым. армія пад кіраўнііггвам прэтараў Лукула, потым Гая Сервілія не здолела разбіць рабоў. У 101 да н.э. армія консула Манія Аквілія высадзілася ў Сіцыліі і ў 99 да н.э. задушыла паўстанне. А.Г.Зельскі.
выя, масліны, вінаград. Авечкагадоўля. Рыбалоўства. Адм. цэнтр —- Палерма. Буйныя гарады: Палерма, Месіна, Катанія, Сіракуза. М.В.Лаўрыковіч. СІЦЫЛІЯ (Sicilia), аўтаномная вобласць Італіі. Займае в-аў Сіцшія і суседнія астравы. Пл. 25,7 тыс. км2. Нас. каля 5,5 млн. чал. (2001). Уключае правінцыі: Агрыджэнта, Кальтанісета, Катанія, Месіна, Палерма, Рагуза, Сіракуза, Трапаніі, Эна. Адм. ц. — г. Палерма, С. — эканамічна адна з менш развітых абласцей Італіі. Каля пал. плошчы вострава пад с.-г. ўгоддзямі, y т.л. пад ворывам каля 770 тыс. га, пад садамі, вінаграднікамі і аліўкавымі гаямі — 350 тыс. га, пад лугамі і пашамі — 130 тыс. га. Значныя плошчы арашаюцца. Больш за 50% таварнай прадукцыі дае садоўніцтва (апельсіны, лімоны, аліўкі, вінаград). Вырошчваюць пшаніцу (пераважна цвёрдых гатункаў), бабовыя, раннюю бульбу, артышокі, агароднінныя культуры, асабліва памідоры (у асн. на экспарт). Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, коз, свіней, коней, мулаў, аслоў. Рыбалоўства і промысел морапрадуктаў. Асн. галіны прам-сці: горназдабыўная (сера, буд. матэрьмлы, калійныя солі, нафта, прыродны газ), харч., дрэваапр., швейная, суднабудаўнічая. Новыя галіны: хім., цэм., эл.-тэхн., радыёэлектронная. Транспарт чыг., аўгамаб., марскі. Гал. парты Палерма, Аўгуста, Джэла. Праз Месінскі прал. С. злучана з Апенінскім п-вам паромам Месіна— Рэджа-ды-Калабрыя.
СІЦЬШІЯ (Sicilia), найбуйнейшы востраў y Міжземным м., тэр. Італіі. Аддзелены ад Апенінскага п-ва Месінскім прапівам. Пл. 25,46 тыс. км2, з прылеглымі астравамі, што ўваходзяць y аўт. вобл. Сіцылія, 25,7 тыс. км2. Нас. каля 5,5 млн. чал. (2001). Берагі стромкія, слаба парэзаныя, на паўн. і ўсх. узбярэжжах — зручныя бухгы. Пераважае гарысты і ўзгорысты рэльеф. Паводле геал. будовы і рэльефу С. з’яўляецца прайягам Апенінскага п-ва. У паўн. ч. крышт. горы Пеларытані (1374 м), пясчанікава-сланцавыя горы Небрады (1847 м) і вапняковы масіў Ле-М адоніе (1975 м). Унутраная ч. в-ва — узгорыстыя ўзвышэнні з кангламератаў, пясчанікаў, мергеляў. На крайнім ПдУ — купалападобнае плато Іблеі (выш. да 986 м), y будове якога дамінуюць вапнякі і базальты. На Пн ад Іблеі плоская акумулятыўная раўніна Катанія. Характэрны неатэктанічнае падняцце, магутныя сейсмічныя і вулканічныя працэсы. На ПдУ — дзеючы вулкан Этна (3340 м), на Пн трапляюцца гразевыя вулканы, гарачыя і тэрмамінер. крыніцы. Здабыча нафты, прыроднага газу, серы, калійнай і кухоннай солей, буд. матэрыялаў. Клімат субтрапічны міжземнаморскі. Сярэдняя т-ра студз. 11— 12 °С, ліп. — 26—28 °С. Вясной і летам з боку Афрыкі дзьме гарачы вецер сірока, тады т-ра павышаецца да 40—45 °С. Ападкаў y rapax 750— 1400 мм, на раўнінах — 400—450 мм за год. Рачная сетка развіта слаба. Рэкі невял., разліваюцца зімой і часта перасыхаюць летам. Расліннасць міжземнаморскага тыпу. У rapax да выш. 800— 1000 м невял. ўчасткі цвердалістага ле-
С. стала першай рым. правінцыяй, жытніцай Рыма; тут адбыліся Сіцылійскія ппўстанні рабоў. У 5 ст. н.э. яе захапілі вандалы, y 6 ст. — остготы. 3 535 належала Візантыі. У 11 ст. заваявана нарманамі, y 12— 13 ст. увайшла ў Сіцылійскае каралеўства, якое пасля паўстання • Сіцшійская вячэрня» ў 1282 распалася. У 1302 на востраве ўмацаваліся каралі Арагона. Паводле Утрэхдкага міру 1713 С. адышла да Совойскага герцагства, паводле Лонданскага дагавора 1720 замацавана за Аўстрыяй. У 1735— 1860 тут правілі ісп. Бурбоны (гл. Ciцылій абедзвюх Каралеўства). У перыяд напалеонаўскага панавання ў Італіі на С. знаходзілася рэзідэнцыя неапалітанскага караля Фердынанда ГУ (у 1799— 1802, І806— 1814). У 1861 С. ўвайшла ў Аб’яднанае Італьянскае каралеўства. У канцы 19 — пач. 20 ст. С. набыла вядомасць як радзіма мафіі. У 2-ю сусв. вайну ў чэрв. 1943 тут высадзіліся англа-амер. войскі (гл. Сіцылійская аперацыя 1943). У 1947 атрымала абласную аўтаномію.
су, маквісу на Пн, гарыгі на Пд. Вышэй — да 1300— 1500 м каштанавыя і дубовыя лясы, якія змяняюцца букавымі. Над поясам лясоў — зараснікі калючых хмызнякоў. Лясы моцна высечаны і займаюць 4% плошчы. У цэнтры і на Пд вострава пераважаюць хмызнякі і стэпы. Жывёльны свет моцна вынішчаны. Вырошчваюць пшаніцу, цытруса-
СІЦЫЛІЙНА (італьян. siciliana літаральна — сіцылійская), вакальная ці інстр. муз. п’еса, якая паходзіць, верагодна, ад сіцылійскага нар. танца або танц. песні. Муз. памер 6/8 ці 12/8, тэмп умераны. Mae пераважна светлы, ідылічны характар. 3 17— 18 ст. пашырана ў еўрап. прафес. музыцы. Развівалася пераважна ў 2 кірунках: сузіраль-
У старажытнасці в-аў Сіцылія насялялі плямёны сіканаў і сікулаў. У 8 ст. да н.э. С. — аб’ект фінікійскай і грэч. каланізацыі. У час Пелапанескай вайны 431— 404 да н.э. С. беспаспяхова імкнуліся захапіць Афіны. 3 5 ст. да н.э. авалодаць востравам імкнуўся Карфаген. Барацьба з карфагенскай экспансіяй асабліва абвастрылася пры сіракузскіх тыранах Дыянісію I і Агафокле. У 241 да н.э.
ным (пастаральным; гл. Пастараль y музыцы) і засмучана-элегічным, які ў прафес. музыцы ўяўляе сабой псіхал. насычэнне, характарызуецца мноствам няўстойлівых гукаў y мелодыі. Пашырана ў творчасці І.С.Баха, Г.Ф.Гендэля, Л.Бетховена, уласціва творам Ф.Шапэна, Р.Шумана, С.Рахманінава, П.Хіндэміта, А.Анегера, І.Стравінскага, Г.Свірыдава, Дз.Шастаковіча, К.Караева, Ю.Шапорына. Рытмічная арганізацыя, блізкая да С., сустракаецца і ў бел. музыцы (напр., фінал 3-й «Сімфоніі ў стылі барока» і вак. цыкле А.Мдывані на вершы Г.Апалінэра). А.У.Валадковіч. СІЦЫНСКІ Анастас Аляксандравіч (11.10.1862, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — ?), бел. вучоны ў галіне акушэрства і гінекалогіі. Д-р медыцыны (1893), праф. (1912). Скончыў Маскоўскі ун-т (1887). У 1887—^91 урач y Карэлічах, Мінску, чл. Мінскага навук. т-ва ўрачоў з 1890. 3 1892 y Пецярбургу, з 1912 y Варшаўскім ун-це. Навук. працы па пытаннях акушэрства і гінекалогіі. СІЦБК0ВА, вёска ў Мікалаеўскім с/с Міёрскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 46 км на ПдУ ад г. Міёры, 165 км ад Віцебска, 26 км ад чыг. ст. Боркавічы. 246 ж., 85 двароў (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СіФТЛ (Seattle), горад на ПнЗ ЗША, штат Вашынгтон. Засн. ў 1851. 537 тыс. ж., з г. Такома і агульнымі прыгарадамі каля 2,5 млн. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог, марскі порт. Міжнар. аэрапорт. Найбуйн. прамысл., гандлёвафін., навук. і культ. цэнтр паўн. ч. Ціхаакіянскага ўзбярэжжа і ўсяго ПнЗ ЗША. Праз С. ідуць гал. сувязі з Аляскай і краінамі Д. Усходу. Адзін з найбуйнейшых цэнтраў авіяц. і ракетнакасм. прам-сці ЗША (праўленне, н.-д. лабараторыі і з-ды фірмы «Боінг»), Галіны прам-сці: суднабудаванне, радыёэлектронная, прыладабуд., аўтамаб., вытв-сць нафтавага абсталявання, дарожна-буд. машын, чыг. вагонаў, чорная металургія, нафтаперапр., дрэваапр., папяровая, паліграфічная. База рыбалоўства. 7 ун-таў. Тэатры, маст. музеі. СІ&ЛАВЫЯ КІСЛ0ТЫ, аднаасноўныя поліаксіамінакіслоты, вытворныя неіірамінавай кіслаты. У звязаным стане (уваходзяць y састаў глікапратэідаў, глікаліпідаў і інш.) прысутнічаюць ва ўсіх тканках жывёл і чалавека, y некат. мікраарганізмах. У свабодным выглядзе выяўлены ў спіннамазгавой вадкасці, слізістай абалонцы страўніка, шчытападобнай залозе. Бясколерныя крышталі, раствараюцца ў вадзе, не раствараюцца ў эфіры, мала — y метаноле. Моцныя к-ты. С.к. вызначаюць антыгенныя рэцэптарныя ўласцівасці паверхні клетак, удзельнічаюць ва ўзаемадзеянні клетак з вірусамі, таксінамі, гармонамі. Надаюць высокую вязкасць сакрэтам слізістых абалонак дыхальных і палавых шляхоў, страўніка, што ахоўвае іх ад мех. і хім. пашкоджанняў.
пранікнення бактэрый. Узровень С.к. y крыві павышаецца пры многіх запаленчых захворваннях, інфаркце міякарда, злаякасных пухлінах і інш , памяншаецца пры некат. прыроджаных захворваннях печані. / . М.Семяпепя.
СІЯЛК0Т, горад на ПнУ Пакістана, y прав. Пенджаб, за 15 км ад граніцы з Індыяй. Каля 400 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд., металаапр., тэкст., харч., гарбарна-абутковая. Вытв-сць xipypr. і муз. інструментаў, спарт. інвентару. Цэнтр саматужных рамёстваў: выраб метал. посуду, ручное дыванаткацтва, разьбярства па дрэве і метале. С іА м , афіцыйная назва Тайланда да 1939 і ў 1945—48. СіДмСКІ ЗАЛІЎ У Паўднёва-Кітайскім м., паміж п-вам Малака і паўд.-ўсх. ч. п-ва Індакітай. Даўж. 720 км, шыр. каля ўвахода 400 км, глыб. да 70 м. Прылівы сутачныя (да 4 м). Упадае р. Менам-Чао-Прая. Порт Бангкок (Тайланд). СІЙМСКІЯ БЛІЗНЙТЫ, аднаполыя блізняты, злучаныя паміж сабой; загана развіцця. Тэрмін «С.6.» з’явіўся ў 19 ст. пасля нараджэнн'я ў 1814 y Сіяме братоў — Чанга і Хенга (па-кітайску правы і левы), злучаных y вобласці грудной клеткі і бёдраў. Частата нараджэння С.б. — 1 на 100—250 тыс. родаў. Маюць няпоўнае раздзяленне тулаваў, спалучэнне крывяносных сістэм і інш. С.б. бываюць сім. і асім. (адзін развіваецца нармальна, другі недаразвіты). Падвяргаюцца хірург. раздзяленню. /. М Семяпепя.
СІЯНІЗМ (ад назвы ўзгорка Сіён y г. Іерусалім), ідэалагічны і паліт. рух, разгалінаваная сістэма арг-цый, дзейнасць якіх накіравана на рэалізацыю ідэі адзінай сусветнай яўрэйскай нацыі; y вузкім сэнсе — афіц. палітыка дзяржавы Ізраіль. Сіянісцкі рух актывізаваўся ў 2-й пал. 19 ст., калі ў Еўропе і Паўн. Амерыцы ўзніклі першыя палесцінафільскія арг-цыі: «Сусветны саюз ізраэлітаў» (1860, Парыж), «Камітэт за эміграцыю яўрэяў Расіі» (1882, Парыж), «Таварыства для распаўсюджвання асветы сярод яўрэяў Расіі» (1863, С.-Пецярбург з аддзяленнямі ў Адэсе і Рызе) і інш. 3 1880-х г. сіянісцкія групы дзейнічалі ў Кіеве, Львове, Палтаве, Кракаве. У 1882 y Расіі створана група «Ховеве-Цыён» («Сябры Сіёна») з аддзяленнямі ў Францыі, Вялікабрытаніі, ЗІІІА. У ЗША сіяністы стварылі масонскі ордэн «Бнай Брыт» («Сыны Запавету», 1843), «Саюз амерыканскіх іудзейскіх кангрэгацый» (1873), «Цэнтральную канферэнцыю амерыканскіх рабінаў» (1889), «Федэрацыю яўрэйскіх жаночых арганізацый» (1896) і інш. арг-цыі і фонды. У 1897 існавала больш за 450 сіянісцкіх арг-цый y 28 краінах свету, выдавалася больш за 100 газет і часопісаў. У 1897 y г. Базель (Швейцарыя) адбыўся 1-ы сіянісцкі кангрэс, на якім створана Сусветная сіянісцкая арганізацыя, распраца-
ваны і зацверджаны яе статут і структура, СКАБАЛАНОВІЧ__________ 429 выбраны кіраўнічыя органы, абвешчана праграма, дзе ў якасці першачарговай задачы выступала стварэнне яўр. дзяржавы трактароў, самалётаў), керамічная, тэкст., ў Палесціне. Ідэйным ядром С. з’яўля- фармацэўтычная, лакафарбавая, харчоейца канцэпцыя міру і адзінства ўсіх вая. Ун-т. Музеі. Арх. помнікі 7—8, 14 ст. яўрэяў, незалежна ад іх сац. становішча і месца пражывання, a таксама ідэі «богавыбранасці» і «выключнасці» яўр. народа. Сіяністы выступаюць супраць асіміляцыі яўр. народа, y т.л. шляхам шлюбу з прадстаўнікамі інш. нацыянальнасцей. У межах сваіх канцэптуальных ідэй С. дапускае пэўны ідэалагічны плюралізм, чым абумоўлена неаднароднасць і шматварыянтнасць сіянісцкай ідэалогіі. У С. вылучаюцца кансерваМ.Д.Сіянін. тыўная, ліберальная, дэмакратычная, сацыял-дэмакратычная, сацыяліст., камуніст. ідэйна-паліт. плыні, a таксама У 1027—249 да н.э. тут знаходзіўся цэнтр экстрэмісцкія кірункі: артадаксальна- фарміравання этнічнай супольнасці чжоў са клерыкальны, расісцкі. Валоданне велі- стараж. сталіцамі Хао і Ф эн. У 202 да н.э. тут зарнымі капіталамі, кантроль над фі- засн. сталіца ханьскай імперыі Чан’ань, якая ў нансамі, банкамі, страхавымі кампанія- 3—6 ст. н.э. была сталіцай шэрагу паўн.-кіт. мі, вытв-сцю ўзбраення, інфармацый- дзяржаў. У 583 на месцы сучаснага С. пабудана-вылічальнай тэхнікі і інш. галінамі вана новая сталіца Кітая г. Дасін (пазней пеў Чан’ань). У эпоху Тан (618— прам-сці і сродкамі масавай інфарма- райменавана 907) горад стаў паліт., эканам. і культ. цэнцыі, a таксама ўваходжанне ў склад па- трам Кітая. Перабудаваны паводпе адзінага літ. эліты дазваляе прадстаўнікам плана, ён стаў узорам дпя больш позняга гоС. ўплываць на развіццё сусв. эканомі- радабудаўніцтва. У 10 ст. паступова страціў б. кі, эканам. міжнар. адносін. Вядучымі значэнне. 3 14 ст. адм. ц. акругі Сіянь, атрыцэнтрамі эканам. і паліт. актыўнасці маў сучасную назву. 3 2-й пал. 17 ст. С. — С. з’яўляюцца ЗША і Ізраіль. У 1975 адм. ц. правінцыі Ш эньсі. У 1936 y С. адбывыступленні гаміньданаўскіх войск супС. асуджаны ААН як адна з форм расіз- ліся райь урада Чан Кайшы. У 1949 горад вызвалему, y 1991 гэта рэзалюцыя скасавана. ны ад гаміньданаўцаў нар.-вызв. арміяй КіНа Беларусі з пач. 20 ст. дзейнічалі тая. У 1974 y выніку раскопак (вядуцца з такія сіянісцкія партыі, як Паалей-Цы- 1956) каля С выяўлена пахаванне імператара ён (1906), Сіянісцка-сацыялістычная Цынь Шыхуандзі з тэракотавымі скульптурныпартыя (1904), Яўр. с.-д. рабочая пар- мі выявамі воінаў. Пахаванне ў С. ўключана тыя (1905), Мізрахі (сіянісцкая рэліг Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыпы. арг-цыя, 1902) і інш. 3 канца 1920 — пач. 1930-х г. дзейнасць сіянісцкіх арг-цый y СССР была забаронена. Літ '. Ндеологня ;; практнка международного сноннзма. М., 1978; Б е г y н В.Я. Вторженне без оружня. 3 нзд. Мн., 1980; К о р н e е в Л.А. Классовая сушность сноннзма. Кяев, 1982; Д ж у н у с о в М.С. Нацноналнзм: Словарь-справ. М., 1998; Л а к е р В. Нсторня сноннзма: Пер. с англ. М., 2000. В.І.Боўш.
СІЙНІН Міхаіл Данілавіч (17.12.1901, в. Забалацце Аршанскага р-на Віцебскай вобл. — 1.10.1973), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Вышэйшую кав. школу (1927), Ваен. акадэмію Генштаба (1941). У Чырв. Арміі з 1920. Удзельнік ліквідацыі антыбальшавіцкага кранштацкага паўстання 1921, сял. выступленняў на Тамбоўшчыне ў 1920—21, баёў з басмачамі. У Вял. Айч. вайну з ліст. 1941 на Калінінскім фронце. Механіз. брыгада на чале з палк. С. вызначылася ў вер. 1943 y баях за Дняпро каля в. Вял. Букрын на ПдУ ад Кіева. Да 1947 y Сав. Арміі. 3 1966 дырэктар мемар. музея К.С.Заслонава (г. Орша). СІЙНЬ, С i a н ь, горад y цэнтр. Кітаі, y даліне р. Вэйхэ (прыток Хуанхэ). Адм. ц. прав. Шэньсі. Каля 3 млн. ж. з прыгарадамі (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: металургічная, шматгаліновае машынабудаванне (вытв-сць станкоў, прылад, аўтамашын,
Да арт. Сіянь Пахаванне кітайскага імператара Цынь Шыхуандзі. Тэракотавыя скульптурныя выявы воінаў. 3 ст. да н.э.
СКАБАЛАН0ВІЧ Мікалай Апанасавіч (1848, Гродзенская губ. — 10.11.1918), гісторык-візанцініст. Магістр. гісторыі
430
СКАБІЁЗА
(1873). Сконмыў Пецярбургскую духоўную акадэмію, з 1873 узначальваў там кафедру агульнай грамадзянскай гісторыі. У 1886—92 рэдактар час. «Церковный вестннк». Асн. яго твор — «Візантыйская дзяржава і царква ў XI ст.» (1884), дзе на аснове грэч., лац. і ўсх. крыніц разглядаліся праблемы візант. адміністрацыі, суда, войска, царквы, мясц. кіравання, быў першай працай y рас. візанціназнаўстве. Сярод інш. прац найб. значныя: «Візантыйская навука і школы ў XI ст.», «Рэлігійны характар барацьбы асманскіх туркаў з грэка-славянскім светам», «Палітыка турэцкага ўрада ў адносінах да хрысціян і іх рэлігій», «Галілей перад судом рымскай курыі», «Раздзяленне цэркваў пры патрыярху Міхаіле Кіруларыю». В.М.Чарапіца. СКАБІЁЗА (Scabiosa), род кветкавых раслін сям. варсянкавых. Каля 100 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Афрыцы, пераважна ў Міжземнамор’і. На Беларусі 2 віды С.: галубіная (S. columbaria), занесеная ў Чырв. кнігу, трапляецца на парослых хмызняком пераўвільготненых лугавінах y далінах рэк, на вілыотных узлесках, ускрайках балот, і жоўтая (S. ochroleuca), нар. назвы каўтуннік, папы, стараснік, расце на пясчанай глебе ў хваёвых лясах, уэдоўж дарог. Характэрна для Пд рэспублікі. Інтрадукаваны С. каўказская (S. caucasica) і цёмна-пурпурная (S. atropurpurea). Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. 20— 80 см. Сцёблы прамастойныя, галінастыя, апушаныя. Лісце супраціўнае, суцэльнае або рассечанае. Кветкі ў верхавінкавых суквеццях, якія ўтвараюць густыя галоўкі накшталт кошыкаў складанакветных. Плод — арэх. Фарбавальныя, меданосныя, дэкар. расліны. А.М.СкуратооЫ.
гілы сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі радовішча жвірова-пясчанага матэрыялу Скабін. СКАБІН, радовішча жвірова-пясчанага матэрыялу ў Капыльскім р-не Мінскай вобл., за 1,5 км на ПнУ ад в. Скабін. Пластавы паклад звязаны з канцова-марэннымі адкладамі сожскага ледавіка. Жвірова-пясчаны матэрыял шараватажаўтаваты, з бурымі плямамі ажалязнення, месцамі гліністы, з праслоямі пяску; кандыцыйнага жвіру (буйней за 5 мм) 27,7%, ёсць уключэнні буйной галькі і дробных валуноў. Пясок y сумесі розназярністы, палевашпатава-кварцавы. Разведаньм запасы 45,9 млн. м3, перспектыўныя 1,2 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 1,5—29,4 м, ускрышы (торф, пяскі, супескі) 0,2— 10 м. Жвірова-пясчаны матэрыял прыдатны на выраб бетону, y дарожным буд-ве. А.П.Шчураў.
СКАБІЧФЎСКІ Аляксандр Міхайлавіч' (27.9.1838, С.-Пецярбург — 11.1.1911), рускі крытык, гісторык літаратуры. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1861). Друкаваўся з 1859. У 1868—84 супрацоўнік час. «Отечественные запнскм». Працы пераважна прысвечаны праблемам «народнай літаратуры», творчасці белетрыстаў-народнікаў (кн. «Белетрысты-народнікі», 1888, і інш.). Аўтар драмы «Кругліцкія» (1862), цыклаў артыкулаў «Нарысы развіцця прагрэсіўных ідэй y нашым грамадстве» (1870—72; кніга спалена па прадстаўленні цэнзара), «Нарысы гісторыі рускай цэнзуры (1700— 1863)» (1892), кн. «Гісторьм навейшай рускай літаратуры (1848— 1890)» (1891), успамінаў, літ.-крытычных нарысаў пра А.Пушкіна, М.Лермантава, А.Грыбаедава, М.Дабралюбава, А.Пісемскага (выд. ў серыі «Жыццё выдатных людзей»). To.. Лвтературные воспомвнання. М.; Л., 1928.
Літ:. К о н о в а л о в В.Н. Народнвческая лнтературная крмтнка: (П Л Л авров, П.Н.Ткачев, Н.К Мвхайловскмй, А.М.Скабмчевскмй). Казань, 1975.
Скабіёза галубіная.
СКАБІН, вёска ў Капыльскім с/с Капыльскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр с.-г. вытв. кааператыва. За 3 км на У ад г. Капыль, 128 км ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Цімкавічы. 498 ж., 200 двароў (2001). Дом культуры, б-ка. Брацкія ма-
дзеяч, заснавальнік навук. школы па фізіцы атамнага ядра і касм. прамянёў. Акад. AH СССР (1946, чл.-кар. 1939). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Петраградскі ун-т (1915). 3 1916 y ВНУ Ленінграда. У 1929—31 працаваў y лабараторыі М.Сюіадоўскай-Кюры. 3 1937 y Фіз. ін-це AH СССР (у 1952—72 дырэктар), адначасова ў 1946—60 дырэктар НДІ ядз. фізікі Маскоўскага ун-та (з 1940 праф). У 1950—74 старшыня Камітэта па Міжнар. Ленінскіх прэміях. Навук. працы па ядз. фізіцы, фізіцы
СКАБЛ0 Барыс Германавіч (13.4.1923, г. Самара, Расія — 15.6.1999), бел. і расійскі віяланчэліст, педагог. Засл. арт. Беларусі (1967). Праф. (1984). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1949). У 1949—72 Канцэртмайстар групы віяланчэляў Дзярж. акад. сімф. аркестра Беларусі, адначасова ў 1949—55 удзельнік стр. квартэта і фп. трыо Бел. філармоніі. 3 1952 выкладаў y муз. школе пры Бел. кансерваторыі, з 1963 — y Бел. кансерваторыі. У 1987—98 праф. Рас. акадэміі музыкі ў Маскве. Удасканальваў жанр віяланчэльнага дуэта. Першы выканаўца многіх твораў бел. кампазітараў, y т.л. С.Аксакава, М.Аладава, А.Багатырова, y рэпертуары таксама рус. муз. класіка. Аўтар метадычных падручнікаў. СКАБЯЛЬЦЫН Дзмітрый Уладзіміравіч (24.11.1892, С.-Пецярбург — 16.11.1990), расійскі фізік і грамадскі
Дз.У.Скабяльцын
Р.С Скаварада
касм. прамянёў і фізіцы высокіх энергій. Выкарыстаў камеру Вільсана, змешчаную ў магн. поле, для даследаванняў узаемадзеяння у-квантаў з рэчывам (1924), вынікі якіх пацвердзілі квантавую прыроду святла. Адкрыў наяўнасць y касм. прамянях зараджаных часціц высокіх энергій і паяўленне груп з некалькіх (да 4) генетычна звязаных часціц (т.зв. касм. ліўні; 1927—29), што дало пачатак даследаванню прыроды касм. прамянёў. Залаты медаль імя Ламаносава 1952. ДзярЖ. прэмія СССР 1951. Ленінская прэмія 1982. To:. Космнческне лучм. Л.; М., 1936; Парадокс блнзнецов в теормн относятельностн. М., 1966.
СКАВАРАДА Рыгор Савіч (3.12.1722, г.п. Чарнухі Палтаўскай вобл., Украіна — 9.11.1794), украінскі філосаф, пісьменнік і педагог. У 1734—41, 1744— 45, 1751—53 вучыўся ў КіеваМагілянскай духоўнай акадэміі (яго настаўнікам па філасофіі быў Г.Каніскі). У 1745— 50 y складзе пасольскіх місій быў y Венгрыі, Аўстрыі, Рэчы Паспалітай і інш. У 1750—51 выкладаў y Пераяслаўскім, y 1759—69 — y Харкаўскім калегіумах. У далейшым вандраваў па Украіне як філосаф-прапаведнік. У цЭнтры яго філасофіі, выкладзенай y трактатах, дыялогах і прытчах, — канцэпцыя бачнай (матэрыя) і нябачнай (Бог) натур. Паводле С., боскі пачатак патаемна прысутнічае ва ўсёй прыродзе, і гал. задача чалавека — спасціжэнне нябачнай прыроды праз бачную («Пачатковыя дзверы да хрысціянскай дабрачыннасці», 1766—80). Лічыў, што ў кожнай асобе закладзена боская прырода, усведамленне Бога адбываецца праз самапазнанне («Наркіс», канец 1760-х г.). Адрозніваў першае нараджэнне чалавека (фізічнае) і другое (духоўнае), калі
чалавек атрымлівае сапраўдную свабоду праз спасціжэнне боскай сутнасці. Сусвет падзяляў на 3 часткі: макракосм (прырода), мікракосм (чалавек) і сімвалічны свет (Біблія). Лічыў, што асн. сродкам увядзення чалавека ў духоўны свет з’яўляецца сімвал («Дыялог. Імя яму — Патоп змеяў», канец 1780-х г.), што хрысціянства і ант. культура маюць агульную духоўную аснову. Сац. погляды С. грунтуюцца на ідэі прызначэння Богам кожнага чалавека да пэўнага віду дзейнасці (земляробства, вайсковай справы, багаслоўя). Пед. канцэпцыя С. заснавана на ідэі выхавання дзіцяці ў адпаведнасці з яго асабістай прыродай. Лічыў, што выхаванне павінна пачынацца яшчэ да фіз. нараджэння чалавека. Літ. творчасць С. эмацыянальнавобразна адлюстроўвае яго філас. ідэі. Яго паэзія спалучае пафаснасць, манументалізм і лірычнасць, творчае пераасэнсаванне біблейскіх матываў і нар. песеннай культуры (цыкл «Сад божых песень, прарослых з зярнят Свяшчэннага Пісання», 1753—85). Развіваў жанр празаічнай байкі, дзе ў сатырычна-алегарычнай форме крытыкаваў грамадскія заганы, ухіленне чалавека ад духоўнай культуры (цыкл «Байкі харкаўскія», 2-я пал. 1760-х г. — 1774). Ідэі С. паўплывалі на развіццё ўсх.-слав. рэліг. філасофіі і л-ры. Тв:. Рус. пер. — Нзбранное: Песнн, баснн, прятчв. М-, 1972; Соч. T. 1— 2. М., 1973; Соч. Мн., 1999. Літ:. b a р a б a ш Ю.Я. «Знаю человека...*: Грнгорнй Сковорода. Поэзня Фвлософня. Жнзнь. М., 1989; Г а р н н 14. Сковорода / / Гарнн М. Пророкн п поэты. М., 1994. Т. 3; К р a в е ц В.В. Разговор о Сковороде: С пршюженмем хрестоматан по сковородоведенмю. Кйів, 2000; Э р н В. Г.Сковорода: Жнзнь н ученне / / Эрн В. Борьба за логос; Г.Сковорода: Жнзнь н учення. Мн.; М., 2000. Н.Г.Кісялёва.
СКАВАР0ДНІК, y беларусаў печыва з хлебнага цеста, якое ўжо замешана, але яшчэ не падышло. Цеста абгладжваюць вадой, пальцам робяць дзірачкі, каб не расколвалася. Часам y цеста дадаюць драную бульбу. Пякуць на патэльні пры агні або на гарачым вуголлі. Калі пякуць прама на чарэні, называюць таксама праснак, выхапень, хапун, перагтечка, сачэнь і інш. Вядомы па ўсёй Беларуеі. СКАГЕРАК (Skagerrak), праліў паміж п-вамі Ютландыя і Скандынаўскі; зах. з Дацкіх праліваў. Даўж. 225 км, шыр. 60— 150 км, глыб. да 809 м (Нарвежскі жолаб), найменшая глыб. на фарватэры 53 м. Гал. порт — Осла (Нарвегія). СКАГЕРАКСКАЯ БІТВА 1916, гл арт. Ютландская бітва 1916.
ў
СКАДАРСКАЕ BÔ3EPA, Ш к о д э р , возера ў Югаславіі (Чарнагорыі) і Албаніі, самае вял. на Балканскім п-ве. Пл. 356—388 км2 (мяняецца па сезонах). Глыб. да 44 м. Сцёк па р. Буна ў Адрыятычнае м. Усх. і паўн. берагі нізкія, зах. і паўд.-зах. гарыстыя. Суднаходства. Рыбалоўства. Каля паўд.-ўсх. ўзбярэжжа г. Шкодэр (Албанія).
СКАЗ, 1) y ' м о в а з н а ў с т в е — камунікатыўна-сінтаксічная адзінка, якая складаецца са спалучэння слоў ці асобнага слова і служыць для выражэння думкі або пачуцця. Гал. асаблівасці С. — камунікатыўнасць, прэдыкатыўнасць, грамат. аформленасць, сэнсавая і інтанацыйная закончанасць. Камунікатыўнасць заключаецца ў тым, што С. служыць асн. сродкам моўных зносін, прызначаны для паведамлення пра з’явы і падзеі аб’ектыўнай рэчаіснасці. Прэдыкатыўнасць выражае ацэнку рэчаіснасці, паказвае, што сцвярджаецца або адмаўляецца ў С. Яна рэалізуецца пры дапамозе сінтакс. мадальнасці і сінтакс. часу, якія вызначаюць адносіны таго, пра што паведамляецца, да рэчаіснасці і канкрэтнага часу (цяперашняга, прошлага, будучага) і выражаюцца дзеяслоўнымі катэгорыямі міду, часу і асобы, a пры іх недастатковасці або адсутнасці — мадальнымі словамі, часціцамі, інтанацыяй. Словы і спалучэнні слоў y С. заўсёды граматычна арганізаваны сінтакс. сувязямі і адносінамі ў цэласнае адзінства, якое змяшчае асобную думку, пачуццё і вызначаецца адноснай сэнсавай і інтанацыйнай закончанасцю: «Лёгкі ветрык чуць прыкметна збажыну калыша» (Я.Купала). У залежнасйі ад колькасці прэдыкатыўных асноў (адна ці болей) дзеляцца на простыя сказы і складаныя сказы. Пэўным чынам арганізаваная пасуіядоўнасць С. стварае звязны тэкст, які ляжыць y аснове твораў маст., публіцыстычнай і інш. л-ры. 2) У м у з ы ц ы — найболыпая частка перыяду, якая заканчваецца кадэнцыяй. Звычайна існуе як частка цэлага, зрэдку набывае самаст. значэнне (у незамкнутай гал. партыі санатнай формы). У простай 3-часткавай форме С . можа выконваць функцыю перыяду як формы яе частак. Паводле канцэпдыі класічнай ням. муз.-тэарэт. школы (Г.Рыман), усякая 1-часткавая пабудова без кадэнцыі ў сярэдзіне яе з’яўляецца С .. y гэтым выпадку перыяд, што не падзяляецца на С ., трактуецца як С . Літ.: Беларуская граматьвса. Ч. 2. Сінгаксіс. М н.. 1986; Гл. да арт. Форма музычная. Л.І.Бурак (мовазнаўства).
«CKA3ÂHHE ПРА БАРЬІСА I ГЛЁБА», адзін з найб. ранніх помнікаў стараж,рус. агіяграфічнай л-ры. Створана невядомым аўтарам y канцы 11 ст. (паводле інш. меркаванняў, y пач. 12 ст.). Захавалася больш чым y 170 спісах. Адносіцца да жыцій-марцірый (ад грэч. marturos сведка, пакутнік). У аснову «Сказання...» пакладзены драм. эпізод забойства сыноў кіеўскага князя Уладзіміра Барыса і Глеба іх братам Святаполкам. У адрозненне ад кананічнай формы візант. жыція, не гаворыцца пра іх імкненне прысвяціць сябе служэнню Богу і г.д. Паводле агіяграфічнага канона, вызначаецца ўмоўнасцю сюжэтных сітуацый, рытарычнасцю, этыкетнасцю паводзін і моўных формул персанажаў. Характарыстыкі гал. герояў
СКАЗАННЕ
431
схематычныя, пазбаўлены яркіх індывідуальных рыс. Разам з тым аўтар тонка перадаў псіхал. стан Барыса і Глеба перад забойствам, імкнуўся да дакладнага абазначэння падзей і фактаў (згадаў гіст. мясціны і імёны), надаў твору выключную эмацыянальнасць. Вял. месца ў «Сказанні...» займаюць унутраныя маналогі, плачы, ёсць вытрымкі са Свяшчэннага пісання. «Сказанне...» — твор тэндэнцыйны: y ім асуджаецца братазабойства, сцвярджаюцца ідэі родавага старшынства (з мэтай узмацнення паліт. адзінства ўсх.-слав. зямель), паліт. і рэліг. незалежнасці Русі. Сюжэт «Сказання. .* карыстаўся вял. папулярнасцю. Вядома каля 255 спісаў помнікаў пра Барыса і Глеба, y т.л. «Чытанне пра жьшцё і гібель... Барыса і Глеба», Нестара, «Жыціе Барыса і Глеба* і інш. Пытанні пра іх узаемадзеянне і храналогію складаныя і не высветлены. «Сказанне...» было добра вядома на Беларусі. Бытавала ў складзе пралогаў, чэццяў-міней і інш. зборнікаў. Адзін са спісаў твора захаваўся ў Чэцці 1489. Сюжэт «Сказання...» выкарыстаны ў п’есе «Духоўнае прычасце святых Барыса і Глеба», што ставілася ў Полацку (каля 1693). Публ:. Памятннкн лнтературы древней Русн: Начало рус. лмт., XI — начало XII в. М , 1978. Літ:. А б р а м о в н ч Д.Н. Жмтня святых мумсішков Ьорнса н Глеба н службы нм Пг., 1916; Б у г о с л а в с к н й С. Украінськоруські пам’яткн XI—XVI11 вв. про князів Борнса та Гліба. Кйів, 1928; В о р о н к н Н.Н. «Аноннмное» сказанне о Бормсе н Глебе, его время, стнль н автор / / Тр. Отд. древнерусской лнтературы. М., 1957. Т. 13; E р е м н н Н.П. «Сказанве» о Борнсе н Глебе / / Ереммн М.П. Лнтература древней Русн: (Этюды н характерястякн). М.; Л., 1966; Словарь кішжннков н княжностя древней Русн. Л., 1987. Вып. I. С. 398— 408. У.Г.Кароткі.
«CKA3ÂHHE ПРА BÜIEHCKIX ПАКІТНІКАЎ IAÂHA, АНТ0НІЯ, ЯЎСТАФІЯ», «Ж ы ц і е віленскіх (літоўскіх) пакутнікаў», помнік бел. перакладной агіяграфічнай л-ры 15 ст. Напісана ў Візантыі ў 3-й чвэрці 14 ст. напачатку, верагодна, пагрэчаску, пасля перакладзена на царк слав. мову. У жыціі коратка выкладзена гісторыя пра трох язычнікаў з «Літоўскай зямлі», якія перайшпі ў хрысціянства, сталі гарачымі прыхільнікамі новай веры і дачасна скончылі жыццё пакугніцкай смерцю: паводле загаду князя іх павесілі. У аснову твора пакладзены, відаць, сапраўдны факт, але ён апісаны вельмі сцісла, даволі трафарэтна і схематычна. У жыціі мала гіст. рэалій, канкрэтных быт. дэталей, жыццёвай праўды. Толькі ў спісах усх.-слав. паходжання згадваецца літ. кн. Альгерд, адзначаецца, што падзеі адбываліся ў Вільні і падаюцца язычніцкія імёны герояў — Круглец, Няжыла, Кумец. «Сказанне...» бытавала ў розных зборніках, унесена ў «Вялікія Мінеі Чэцці» Макарыя (16 ст.), аднак бел.-літ. летапісы і хронікі гісторыю пра трох віленскіх пакутнікаў не адзначаюць. Самыя стараж. спісы — Віленскі і Бялградскі (15 ст.). Літ:. С п е р а н с к м й М.Н. Сербское жвтме лнтовскнх мученмков. М , 1909. В.А. Чамярыцкі.
432
СКАЗАННЕ
«CKA3ÂHHE ПРА MAMÂEBA ПАБ0ІШЧА», гл. «Мамаева пабоішча». «CKA3ÀHHE ПРА СІВІЛУ-ПРАРбЧЫЦУ», помнік перакладной бел. л-ры. Змешчана ў рукапісным зборніку 16 ст., які належаў бібліятэцы Красінскіх y Варшаве. На старабел. мову перакладзена з чэшскай y 15 — пач. 16 ст. (трапляюцца царкоўнаславянізмы, паланізмы і чэхізмы). Уключае некалькі біблейскіх і апакрыфічных апавяданняў. Пачынаецца сюжэтам пра царыцу краіны Савы (паводле падання, была на Пд Аравіі), якая атаясамліваецца з Сівілай — адной з вандроўных варажбітак y Стараж. Грэцыі, пра яе знаёмства з біблейскім царом Саламонам. Далей змешчаны аб’яднаныя ў адно цэлае прароцтвы Сівілы Саўскай пра нараджэнне і вучэнне Хрыста, пашырэнне хрысціянства, з’яўленне антыхрыста, другі прыход Хрыста і канец свету. Публ:. Хрэстаматыя па гісторыі беларускай мовы Ч. 1. Мн., 1961. Л і т K a р с к н й Е.Ф. Западнорусское сказаняе о Снвнлле-пророчяце по рукопмсн XVI в. / / Карскнй Е.Ф Тр. по белорусскому н другнм славянскмм языкам. М., 1962. У. М. Свяжынскі.
СКАЗКІН Сяргей Данілавіч (19.10.1890, г. Новачаркаск Растоўскай вобл., Расія — 14.4.1973), савецкі гісторык-медьмвіст, акадэмік AH СССР (1958). Герой Сац. Працы (1970). Скончыў Маскоўскі ун-т (1915), з 1920 выкладаў y ім (з 1949 заг. кафедры). 3 1962 заг. сектара гісторыі сярэдніх вякоў Ін-та гісторыі AH СССР. Асн. працы па праблемах сярэдневяковай гісторыі (агр. адносіны, гісторыя зах.-еўрап. сялянства; ератычныя рухі, абсалютызм, Адраджэнне), гісторыі дыпламатыі і інш. Аўтар і рэдактар падручнікаў для ВНУ па гісторыі сярэдніх вякоў, адзін з аўтараў «Гісторыі дыпламатыі» (т. 1, 1941; 2-е выд., 1959), «Усеагульнай гісторыі» (т. 3—4, 1957—58), «Гісторыі Францыі» (т. 1, 1972). Дзярж. прэмія СССР 1942.
наўтаў y адкрыты космас), прычальнай канструкцыі з асн. і рэзервовым стыковачнымі вузламі і платформы з комплексам астр. прылад. He прызначалася для вяртання на Зямлю, дастаўка і змена экіпажаў праводзіліся пры дапамозе трансп. касм. карабля «Апалон». У 1973— 74 на станцыі працавалі 3 экіпажы касманаўтаў (па 3 чал.). Макс. працягласць палёту 84 сут. 3 лютага 1974 y аўтам. рэжыме, 9.7.1979 спыніла існаванне. 1л. гл. да арт. Ар-
біталыюя станцыя.
У.С.Ларыёнаў.
Станцыя складалася з асн. блока (лабараторны і бытавы адсекі), прыборнага адсека, шлюзавай камеры (забяспечвала выхад касма-
Даўж. 6,5— 22 мм. Цела ярка афарбаванае, пераважна з белым малюнкам на надкрылах. Галава вял., вочы пукатыя, сківіцы серпападобныя. Дзённыя драпежнікі, кормяцца пераважна насякомымі.
СКАКУНЫ, павукі-скакуны (Salticidae), сямейства павукоў. Каля 3 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў тропіках. Трапляюцца на глебе, дрэвах, y траве і інш. На Беларусі каля 15 відаў. С.Д.Скязкін.
СКАКЎН Аляксей Сцяпанавіч (н. 1.3.1946, в. Дастоева Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл ), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н. (1987). Чл.-кар. Акадэміі агр. навук Рэспублікі Беларусь (1995). Засл. работнік сельскай гаспадаркі Беларусі (1993). Скончыў Гродзенскі с.-г. ін-т (1969). 3 1973 нам. старшыні, з 1975 старшыня калгаса. 3 1979 нач. с.-г. ўпраўлення Іванаўскага р-на, з 1982 старшыня с.-г. калектыўнага прадпрыемства «Астрамечава» Брэсцкага р-на. Навук. працы па праблемах аграпрамысл. эканомікі, агародніцтва, рэнтабельнасці с.-г. прадпрыемстваў, АПК ва ўмовах пераходу да рыначнай эканомікі. Ta.'. Орнентмр — новые высоты. Мн., 1986; Деревенская полнтэкономня. М., 1990; Дорога в завтра: Колхоз-комбмнат «Память Мльнча». Мн., 1992; Реструктурнзацня убыточных хозяйств — веленне временн / / Бел. думка. 1999. №11 /12; Право на жнзнь. Мн„ 2001
СКАКУНЫ (Cicindela), род жукоў сям. жужаляў (вылучаюць і падсям. С. —
Тв:. Очеркн по нстормн западноевропейского крестьянства в среднве века. М., 1968; Нзбранные труды по ястормм. М., 1973; Нз нсторнн соцнально-полнтнческой н духовной жнэнн Западной Европы в среднме века. М., 1981
«СКАЙЛЭБ» (англ. Skylab ад sky laboratory нябесная лабараторыя), амерыканская эксперыментальная арбітальная станцыя для палёту па каляземнай арбіце; таксама праграма яе распрацоўкі, запуску і эксплуатацыі. Прызначалася для вывучэння ўздзеяння бязважкасці на арганізм чалавека ў час працяглых касм. палётаў, правядзення навук.-тэхн. і тэхнал. эксперыментаў, даследаванняў Сонца, прыродных рэсурсаў Зямлі і інш. Выведзена на арбіту 14.5.1973 ракетай-носьбітам «Сатурн-5» (без экіпажа). Маса 77 т, даўжыня 25 м. Аб’ём жылых адсекаў каля 340 м3.
Cicindelinae). Каля 200 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. Жывуць на травяністых месцах, на пяску. Перамяшчаюцца скачкападобнымі пералётамі (адсюль назва). На Беларусі адзіны від — С. пясчаны, або арэнарыя (С. arenaria), занесены ў Чырв. кнігу.
Скакуны: I — пурпуровы; 2 — шасцікрапінкавы; 3 — пясчаны, або арэнарыя; 4 — лічынка.
Даўж. цела 2— 9 мм. Покрыва шчыльнае, часта стракатае і ярка афарбаванае, асабліва ў самцоў. Галавагрудзі операду прыўзнятыя, ззаду сплюшчаныя. Вочы размешчаны ў 3 рады, y пярэднім — 4 вокі, y задніх — па 2. Актыўныя ўдзень. Характэрны т.зв. «шлюбныя танцы». Кормяцца насякомымі. На здабычу скачуць, перамяшчаюцца скачкамі (адсюль назва).
«СКАКЎХА», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Тэмп ад умеранага да хуткага. Танец імправізацыйнага характару, выконваецца весела, разгульна, пад прыпеўкі гумарыст. зместу. Дробныя рухі ног (дробушкі) спалучаюцца з хуткімі вярчэннямі і размахваннем хусткай. «C.» танцуюць жанчыны на дажынках, «каравайніцы» на вяселлях (т.зв. бабскія скакухі). Зафіксаваны ў 1-й пал. 19 ст., быў вельмі пашыраны на Беларусі са значнымі рэгіянальнымі адрозненнямі. Л. К.Алексютовіч.
СКАЛАБАН Віталь Уладзіміравіч (н. 5.8.1947, в. Шылавічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. гісторык, літаратуразнавец. Канд. гіст. н. (1987). Скончыў Ленінградскі ун-т (1970). 3 1972 y выд-ве «Беларуская Энцьіклапедьм» (у 1992—95 заг. рэдакцыі). 3 1995 нам. дырэктара, з 1997 саветнік Бел. НДІ дакументазнаўства і архіўнай справы. 3 2000 нам. дырэкгара Над. навукова-асв. цэнтра імя Ф.Скарыны, з 2002 y Нац. архіве Рэспублікі Беларусь. Даследуе гісторыю бел. нац. руху, культуры 19.— пач. 20 ст., пытанні архівазнаўства, краязнаўства і бібліяграфіі. Увёў y навук. ўжытак невядомыя тэксты бел. л-ры 19 ст. (у зб. «Шляхам гадоў», 1990), гіст.-літ. матэрыялы пра жыццё і творчасць бел. пісьменнікаў, грамадскіх і культ. дзеячаў («Гарэцкі М. Публіцыстыка 1918—1919 гг.», укл. з В.Дз.Селямене-вым, 2000) і інш. Адзін са складальнікаў бібліягр. дапаможнікаў «М.М.Улашчык» (1996), «Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы» (1997), «Бібліятэка Міхася Мялешкі» (1998), «Р.П.Платонаў» (2000), «М.В.Доўнар-Запольскі» (2001). Рэдактар-складальнік кн. «Памяць: Гісторыка-дакументальная хроніка Ляхавіцкага раёна» (1989). Сааўтар сцэнарыяў дакумент.-маст. фільмаў пра
Ц.Гартнага, У.Ігнатоўскага, Я.Купалу і ІН Ш .
Тв.: Працяг гісторыі з «Дзядзькам Антонам» //П олы мя. 1988. Ns2; Йэдательская деятельность Белорусского нацнонального комнссарната (1918— 1920 гг.) / / Нсторня кнлгн, кннжного дела н бнблнографнн в Белоруссші. Мн., 1986; «Хай ведаюць патомкі...»: Алесь Гарун — дэлегат і гісторык Усебеларускага з ’езда 1917 г. / / Роднае слова. 1997. № 8; Дакументальная спадчына Усебеларускага з ’езда 1917 г.: прабл. збору, захавання і выдання / / Архівы і справаводства. 2000. №1.
І.У.Саламевіч.
1
2
выкапнёвыя рэшткі сківіц драпежных многашчацінкавых чарвей. Маюць выгляд чорных вызубленых скрыўленых пласцінак даўж. 0,3—3 мм. Складаюцца з хіцінавага рэчыва, часам з уключэннямі вапны. На тэр. Беларусі выяўлены ў адкладах ардовіку, сілуру, дэвону, карбону (каля 500 млн. г. назад і пазней). Служаць для вызначэння ўзросту геал. адкладаў. СКАЛІЁЗ, тое, што скрыўленне пазваночніка.
3
4
Скакуны (павукі): I — геліяфанус энеус: 2 — “еліяфанус купрэус; 3 — эрыс трыкалор: 4 — фіяле флавагугатус.
СКАЛАЛАЖАННЕ спартыўнае, праходжанне скальных маршрутаў з улікам хуткасці і складанасці пад’ёму; від альпінізму. Уключае індывід. ўзыходжанні без прыстасаванняў і камандныя — двух спартсменаў, якія ўзаемадзейнічаюць y звязцы пры выкарыстанні спец. прылад і рыштунку. Спаборніцтвы праводзяцца на крутых скалах выш. каля 100 м. Узнікла С. ў СССР y 1930-я г. На Беларусі Федэрацыя альпінізму і скалалажання існуе з 1955. Чэмпіянаты рэспублікі па С. праводзяцца з 1973. Найб. актыўна развіваецца С. ў гарадах Бабруйск, Барысаў, Гомель, Жлобін, Ліда, Магілёў, Мінск, Пінск. Штучныя скаладромы пабудаваны ў Гомелі і Мінску. У міжнар. спаборніцтвах найб. вызначыліся Дз.Бычкоў, А.Дыбанаў, В.Хананаў, С Шафераў (1999— 2001) і ІН Ш . В.С.Кахпенка. СКАЛАПЁНДРАВЫЯ (Scolopendromorpha, або Scolopendrida), атрад беспазваночных жывёл кл губаногіх. 2 сям.: крыптапіды (Cryptopidae) і скалапендры (Scolopendridae). Каля 900 відаў. Большасць пашыраны ў тропіках і субтропіках, глебавыя С. трапляюцца ў стэпавай і лясной зонах Усх. Еўропы. Жывуць пад камянямі, бярвёнамі, y расколінах скал, глебы і інш. Даўж. да 30 см. Цела пляскатае ў спіннабрушным напрамку, складаецца з членікаў, на большасці якіх ёсць дыхальцы. Спіна скурыстая, звычайна цямнейшая за брушка. Скалапендры па баках галавы мійоць вочы, якія складаюцца са скопішчаў простых вочак, крыптапіды — сляпыя. Развіццё з эпімарфозам. Кормяцца ў асн. беспазваночнымі, буйныя — і дробнымі пазваночнымі. Многія ядавітыя, ядомыя.
СКАЛЕКАД0НТЫ [Scolecodontes ;ш грэч. scôlëx чарвяк + odys(odontos) зуб],
СКАЛІСТЫЯ Г 0Р Ы (Rocky Moun tains), усходняя частка сістэмы Кардшьер Паўн. Амерыкі на 3 Канады і ЗША, паміж 60° і 32° паўн. шыраты. Даўж. каля 3200 км, шыр. да 700 км. Сфарміраваліся ў ларамійскую складкаватасць. Паводле характару рэльефу падзяляюцца на 3 часткі: Паўночную (на Пн ад 45°), якая характарызуецца кампактнасцю і працягласцю хрыбтоў, складзеных з гранітаў, шырокім развіццём ледавіковых форм, выш. да 3954 м (г. Робсан); Сярэднюю (паміж 45° і 41° паўн. ш.) з шырокімі хрыбтамі са згладжанымі вяршынямі, падзеленымі шырокімі тэктанічнымі паніжэннямі і плато; Паўднёвую (на Пд ад 41° паўн. ш.) найб. шырокую і высокую (г. Элберт, 4399 м), перасечаную глыбокімі каньёнамі рэк. Кароткія хрыбты размешчаны кулісападобна, складзены з вапнякоў, гліністых сланцаў і пясчанікаў, чаргуюцца з вялізнымі басейнамі — «паркамі». Радовішчы малібдэну, фасфарытаў, медзі, золата, серабра, поліметалаў, нафты, каменнага вугалю. Вулканічныя з’явы (гейзеры, тэрмальныя крыніцы), землетрасенні. Клімат кантынент., умераны, на Пд субтрапічны, сухі, асабліва ў паніжэннях і на ўсх. схілах. На вяршынях і зах. схілах ападкаў да 1000 мм за год. Выш. снегавой мяжы 4000 м на Пд, 2500 м на Пн. С.г. — водапаазел паміж бас. Ціхага і Атлантычнага акіянаў. Тут бяруць пачатак рэкі: Місуры, Каларада, Рыо-Грандэ, Снейк, Арканзас і інш. Расліннасць — пераважна лясы, на Пн — горнатаежныя, падымаюцца да выш. 1500 м, і рэдкалессі, горная тундра; на Пд хваёвыя лясы — да выш. 3600 м, вышэй субальпійскія, альпійскія лугі і вечныя снягі. У далінах — стэпы і паўпустыні. Буй-
СКАЛЬФАРА
433
ныя нац. паркі: Джаспер, Банф, Іоха, Глейшэр (Канада), Йелаўстонскі, РокіМаўнтын (ЗША). М.В.Лаўрыновіч. СКАЛ0ДЗІНА, С к а л о д з і н к а , рака ў Мазырскім і Петрыкаўскім р-нах Гомельскай вобл., правы прыток р. Прыпяць. Даўж. 42 км. Пл. вадазбору 275 км2. Пачынаецца каля в. Зялёны Мох Мазырскага р-на, цячэ па раўніне Мазырскае Палессе, працякае праз воз. Глініцкае. Упадае ў старарэчча р.Прыпяць каля в.Шастовічы Петрыкаўскага р-на. Даліна пераважна невыразная, зліваецца з навакольнай мясцовасцю, месцамі трапецападобная, шыр. 0,3— 1,2 км. Пойма перарывістая, на асобных участках чаргуецца па берагах, вузкая, y ніжнім цячэнні зліваецца з поймай р. Прыпяць. Рэчышча звілістае, шыр. ракі ў межань 5— 1 м, ніжэй воз. Глініцкае больш за 11 м. СКАЛ0ТЫ, адна з саманазваў усіх або адной груп прычарнаморскіх скіфаў, пра якую піша Герадот (5 ст. да н.э.) y 4-й кнізе сваёй гіст. працы; сцвярджае таксама, што назва «C.» паходзіць ад скіфскага «цар». Некат. вучоныя мяркуюць, што С. наз. скіфы-земляробы. СКАЛЫІАВАННЕ (ад лац. scalpere скабліць), ваенны звычай некат. народаў, паводле якога ў якасці трафея здымалі скальп. Было вядома ў стараж. народаў (галаў, скіфаў). У 17— 19 ст. звычай С., які раней існаваў ва ўсх. і паўд.-ўсх. частцы Паўн. Амерыкі (іракезы і інш.), распаўсюдзіўся і ў інш. індзейскіх плямён пад уплывам англ. і франц. каланізатараў, якія плацілі індзейскім «саюзнікам» за скальпы воінаў варожых ім плямён. СКАЛЬСКІ Сцяпан Уладзіміравіч (15.1.1899, Мінск — 29.12.1972), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1940). Скончыў Бел. драм. студыю ў Маскве (1926). Працаваў y тэатрах Харкава і інш. гарадоў (1917— 19), на Бел. радыё (1932— 35, маст. кіраўнік), y Белдзяржэстрадзе (1948—52), Бел. т-ры імя Я.Коласа (1926—32, 1937—48, 1952—65). Характарны акцёр. Сярод роляў y т-ры імя Я.Коласа: Мартын Рыль, Шышла («У пушчах Палесся», «Вайна вайне» Я.Коласа), Дубавец («Проба агнём» К.Крапівы), пан Бараноўскі («Несцерка» В.Вольскага), Абабурка («Пагібель воўка» Э.Самуйлёнка), Мікола Барановіч («Каля тэрасы» М.Грамыкі), Пётр, non Паўлін («Мяшчане», «Ягор Булычоў і іншыя» М.Горкага), Косця («Дзеці Ванюшына» С.Найдзёнава), Астап («Астап» А.Глобы), Павел Паўлавіч («Рэйкі гудуць» У.Кіршона), фон Штубэ («Разлом» Б.Лаўранёва), Сысоеў («Першая конная» У.Вішнеўскага). СКАЛЬФАРА (Scalfaro) Оскар Луіджы (н. 9.9.1918, г. Навара, Італія), італьянскі дзярж. і папіт. дзеяч. Скончыў Каталіцкі ун-т y Мілане. 3 1948 дэп. парламента ад Хрысц.-дэмакр. партыі. У роз-
Кіеве (1039). На Беларусі першае ўпамінанне тэрміна «C.» ў пропаведзях Кірылы Тураўскага, a выявы зафіксаваны ў ныя гады займаў розныя пасады ў пар- археал. знаходках 12 ст. з Навагрудка ламенце і ўрадзе, узначальваў міністэрствы (вухавёртка з выявай музыкі) і Ваўкатранспарту і грамадз. авіяцыі, адукацыі; выска (шахматная фігурка ў выглядзе абіраўся нам. спікера ніжэйшай палаты барабаншчыка). Захаваліся выявы C. y парламента. У 1983—87 міністр ун'утр. Аршанскім (13 ст.) і Мсціжскім (14 ст.) спраў Італіі. 3 мая 1992 — прэзідэнт евангеллях, на мініяцюрах РадзівілаўІтальян. Рэспублікі. скага летапісу 15 ст. Вядомы С. аселыя СКАЛЙР (франц. scalaire ад лац. scalaris і вандроўныя. Аселыя жылі ў гарадах і мястэчках, часта мелі зямельныя надзеступеньчаты), с к а л я р н а я веліч ы н я , фізічная велічыня, кожнае зна- лы і былі цесна звязаны з пэўнай гульчэнне якой (у адрозненне ад вектара) нёвай нар. традыцыяй, удзельнічалі ў выражаецца толькі адным сапраўдным каляндарных і сямейных святах і абралікам. Напр., даўжыня, плошча, т-ра, дах, спрыялі развіццю тэатральна-гульчас, шчыльнасць, работа. Значэнне нёвага пачатку. Вандроўныя С. не былі С. можна адлюстраваць пунктам на лі- звязаны з якой-небудзь рэгіянальнай маст. традыцыяй. На Беларусі вядомы нейнай шкале (гл. Вось y матэматыцы). С.-музь)кі, бахары (казачнікі, апавяСКАЛЙРНАЕ П 0ЛЕ, вобласць прасто- дальнікі баек і інш.), штукары (гімнасры, з кожным пунктам якой звязаны ты, ілюзіяністы), мядзведнікі, лялечнікі некаторы скаляр. Матэматычна вызна- і інш. Існавалі спец. вучэльні-школы, y чаецца скалярнай функцыяй ф(Л7), залеж- т.л. Смаргонская акадэмія. У параўнанні най ад каардынат пераменнага пункта з Маскоўскай дзяржавай, дзе С. зазналі М дадзенай вобласці. Напр., полс т-р ўйіск з боку царк. і свецкіх улад і нават унутры дадзенага цела, поле шчыльнас- забарону дзейнасці (1648 і 1657), на Бецей. Асн. характарыстыка С.п. — гра- ларусі яны мелі адносна больш спрыдыент\ матэм. апарат вывучэння яльныя ўмовы для свайго мастацтва і С.п. — вектарнае злічэнне. С.п. ў ф і - праіснавалі да пач. 20 ст. Апошні паказ з і ц ы — поле фізічнае, якое апісваецца С. «Велікодныя яйкі» зафіксаваны ў скалярнай функцыяй, інварыянтнай ад- 1925 y в. Астроўна Віцебскай вобл. носна павароту восей каардынат. Ад- С. ўзбагачалі і плённа развівалі нар. тэрозніваюць уласна С.п. (знак функцыі поля не мяняецца пры прасторавай інверсіі) і псеўдаскалярнае поле (калі знак мяняецца). У квантавай тэорыі поля квантамі С.п. з’яўляюцца часціцы з нулявым спінам.
434
СКАЛЯР
СКАЛЙРНЫ ЗДАБЬІТАК в е к т a р a ў a і Ь, лік (скаляр), роўны здабытку модуляў гэтых вектараў, памножанаму на косінус вугла паміж імі. С.з. ab*= Ÿ Ў= ( 5*) = I я*] I 5*| costp. дзе I " 1 і I — модулі вектараў а*і , ф — вугал паміж імі. Напр., работа A пастаяннай сілы ? пры перамяшчэнні 5^пункта яе прыкладання роўная A = ~f■ Паняцце С.з. абагульняецца на я-мерныя вектарныя прасторы, дзе з яго дапамогай вызначаюць паняцці модуля вектара, вугла паміж вектарамі, артаганальнасці і інш. С.з. уведзены У. Гамільтанам (1853). Выкарыстоўваецца ў геаметрыі, механіцы і фізіцы. СКАЛЙРНЫ ПАТЭНЦЫЙЛ, эцергетычная характарыстыка aпектрастатычнага поля\ гл. ў арт. Патэнцыял y фізіцы. CKAMAPÔXI, народныя акцёры, вядомыя ўсх.-слав. народам са старажытнасці да пач. 20 ст. Першыя прафес. акцёры, дзейнасць якіх грунтавалася на нар. творчасці, выступалі як музь'псі, спевакі, выканаўцы сцэнак, дрэсіроўшчыкі, акрабаты, фокуснікі, лялечнікі і інш. на плошчах гарадоў, мястэчак, вёсак, y замках, корчмах. Тэрмін «C.» паявіўся ва ўсх. славян y балг. перакладах з грэч. мовы ў 8 —9 ст. Першае летапіснае ўпамінанне ў 1068, выява прадстаўлення С. — на фрэсках Сафійскага сабора ў
Да арт. Скамарохі. Музыка іграе на псалтырыуме. Наверша вухавёрткі з раскопак y Навагрудку. 12 ст.
атральнае мастацтва. Традыцыі мастацтва С. выразна адчуваюцца ў разнастайных формах нар. гульнёвай культуры. Л іт :. Б а р ш е в с к я й Н. Несколько слов нз нсторнм нскуссгва скоморохов. РостовЯрославскнй, 1914; Б е л к н н А.А. Русскне скоморохн. М., 1975; К а л а д з і н с к і М. Скамарохі / / Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1983 T. I.
СКАНДРАК0Ў Сяргей Вячаслававіч (21.10.1876, г. Мглін Бранскай вобл., Расія — 2.8.1953), бел. вучоны, журналіст. Вучыўся ў Слуцкай і Мінскай гім-
назіях, скончыў Маскоўскі с.-r. ін-т (1906). Удзельнічаў y рабоце Мінскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў. У рэвалюцыю 1905—07 чл. Мінскага к-та Бел. сацыяліст. грамады, рэдактар-выдавец газ. «Голос Белоруссмм» (выйшаў 1 нумар 1.1.1906 y Мінску, забаронена царскімі ўладамі), дзе змясціў свой рэв. твор «Казка пра голых і сабаліныя футры», вершы на бел. мове Ф.Багушэвіча і Я.Лучыны. Адзін з заснавальнікаў кніжнага т-ва «Мінчук». У 1907— 10 y мінскіх газетах друкаваў паліт. казкі. 3 1911 дырэктар доследнага поля ў Палтаўскай губ., з 1921 — Бел. агранамічнай станцыі ў Банцараўшчыне, праф. БДУ, БСГА. Працаваў y Інбелкульце (у 1923—25 адказны сакратар Цэнтр. бюро краязнаўства) і Бел. НДІ сельскай і лясной гаспадаркі. 3 1931 на навук. і пед. рабоце ў Яраслаўлі, Мічурынску, Душанбе, Алма-Аце, Карагандзе. Аўтар апавяд. «Аграном Сэрадэля» (1924), навук.-папулярных нарысаў па аграноміі, артыкулаў па краязнаўстве. С. — прататып Кандаковіча ў трылогіі Я.Коласа «На ростанях». Збярог жывапісныя творы К.Каганца «Тып беларуса» і «Зімовы пейзаж». Перапісваўся з У.Караленкам. Л іт :. С к а л а б а н В. Па слядах Сяргея Мглінскага / / Мастайтва Беларусі. 1986. №11. В.У.Скалабан.
Да арт. Скамарохі Прадстаўленне скамарохамі русаллі. Мініяшора Радзівілаўскага летапісу. 15 ст.
СКАНДЫЙ (лац. Scandium), Sc, хімічны элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 21, ат. м. 44,95591, адносіцца да рэдказямельных элементау. У прыродзе адзін стабільны нуклід *5 Sc. У зямной кары 1 • 10‘3% па масе. Існаванне С. прадказана Дз.І.Мендзялеевым y 1870; адкрыты ў 1879 швед. хімікам Л.Нільсанам, назва ад лац. Scandi(navia) па месцы адкрыцця. Мяккі серабрысты метал з жоўтым адценнем, шчьшьн. 3020 кг/м3, 1541 °С, tKin 2837 °С. Слабы парамагнетык. У паветры пакрываецца ахоўнай плёнкай сесквіаксіду Sc2Ô3 Пры 200 °С акісляецца кіслародам. Узаемадзейнічае з растворамі салянай, сернай, азотнай кіслот, пры награванні з вадародам, азотам (угварае нітрыд ScN), галагенамі (трыгалагеніды). 3 металамі ўтварае цвёрдыя растворы і інтэрметаліды. Атрымліваюйь аднаўленнем трыфтарыду ScF3 ці трыхларыду ScCI3 метал. кальцыем з наступнай перагонкай металу ў высокім вакууме. Выкарыстоўваюць С. як кампанент лёгкіх сплаваў з высокай трываласцю і каразійнай устойлівасцю, як гетэр, нейтронны фільтр y ядз. тэхніцы, S c,0, y вытв-сці ферытаў дпя элементаў памяці ЗВМ, штучных гранатаў, цвёрдых электралітаў (разам з дыаксідам цырконію) і інш.
СКАНДЫНАВІЗМ, плынь грамадскай думкі ў скандынаўскіх краінах (Данія, Нарвегія, Швецыя), якая з 19 ст. культывуе ідэі іх дзярж., паліт., эканам. і культ. аб’яднання. Узнік y 1820—30-я г. ў Даніі, пашырыўся з 1840—60-х г. (у сувязі з пруска-дацкімі войнамі 1848— 50 і 1864), y т.л. ў Швецыі. Сярод прыхільнікаў ідэй С. — швед. каралеўская дынастыя Бернадотаў (кароль Карл XV і інш.). У 20 ст. ідэі міждзярж. інтэграцыі краін Скандынавіі набылі практычнае ўвасабленне ў Паўночным савеце (засн. ў 1952). СКАНДЫНЛЎСКІ ПАЎВ0СТРАЎ Самы вялікі ў Еўропе, на ПнЗ мацерыка. Даўж. каля 1900 км, шыр. да 800 км, пл. каля 800 тыс. км2. Абмываецца Баранцавым, Нарвежскім, Паўн., Балт. морамі, іх залівамі і пралівамі. Зах. і паўн. берагі высокія, стромкія, фіёрдавага тыпу, усх. і паўд. — нізкія, пераважна скалістыя, шхернага тыпу, на асобных участках плоскія, пясчаныя; моцна парэзаныя. Уздоўж узбярэжжаў — шматлікія астравы і скалы. Зах. і цэнтр. часткі паўвосграва займаюць Скандынаўскія горы (г. Гальхёпіген, 2469 м), усх. схілы якіх пераходзяць y плато Норланд выш. 400—700 м. Уадоўж Балт. м. размешчана Сярэдняшведская нізіна з вял. азёрамі, марэннымі і озавымі падняццямі; на Пд — купалападобнае ўзв. Смоланд (выш. да 377 м), прыморскія нізіны. У геал. адносінах С.п. належыць да Балтыйскага шчыта і зоны каледонскай сюшдкавасці. У плейстацэне С.п. быў цэнтрам зледзянення Еўропы. Захаваліся шматлікія марэнныя грады, друмліны, озы і інш. формы ледавіковага рэльефу, y высакагор’ях — ледавікі. Карысныя выкапні: жал., малібдэнавыя, тытанавыя, медныя, уранавыя, марганцавыя руды, поліметалы. Клімат С.п. пераважна ўмераны, на Пн — субарктычны; на яго ўздзейнічае Паўн.-Атл.
цёплае цячэнне. На 3 клімат умераны марскі з мяккай зімой (сярэдняя т-ра студз. ад -4 °С да 2 °С на Пд) і халаднаватым летам (ад 10 °С на Пн да 14 °С на Пд), вялікай вільготнасцю (1000—3000 мм за год). На У клімат пераходны да кантынентальнага. Зіма марозная (-15 °С на Пн, -5 °С на Пд), лета ўмерана цёплае (да 17 °С y ліп. на Пд). Ападкаў ад 400 да 800 мм за год. Рачная сетка С.п. густая. Рэкі кароткія, з парогамі і вадаспадамі, багатыя гідраэнергет. рэсурсамі; найб. буйныя — Глома, Торніяёкі, Далельвен, Онгерманельвен, Кларэльвен. Шматлікія азёры тэктанічнага, ледавіковага і змешанага паходжання: Венерн, Ветэрн, Меларэн, Ельмарэн. У раслінным покрыве пераважаюць хваёвыя лясы. На крайняй Пн — зона тундраў; Пд паўвострава — y зоне мяшаных лясоў (пераважае бук). На зах. узбярэжжы і схілах верасоўнікі і тарфянікі. У гарах вышынная пояснасць: хваёвыя лясы падымаюцца да 400 м на Пн і 900 м на Пд, ад 900 да 1100 м — пояс бярозавага крывалесся, вышэй — горная тундра. Жывёльны свет прадстаўлены тундравымі і ляснымі формамі. На ўзбярэжжах — птушыныя базары, прыбярэжныя воды багатыя рыбай. На С.п. размешчаны Швецыя, Нарвегія, паўн.-зах. ч. Фінляндыі. Буйныя гарады: Стакгольм, Гётэбарг (Швецыя), М.В.Лаўрыповіч Осла (Нарвегія). СКАНДЫНАЎСКІЯ Г0РЫ , С к а н д ы н а ў с к а е н а г о р ’ е . Н а Скандынаўскім п-ве, y Швецыі і Нарвегіі. Даўж. каля 1700 км, шыр. ад 200—300 км на Пн да 600 км на Пд, выш. да 2469 м (г. Гальхёпіген). Стромка абрываюцца да ўзбярэжжа Нарвежскага м., пакатымі ўступамі спускакшца да Батнічнага зал., утвараючы пласкагор’е Норланд. Складзены з крышт. і метамарфічных парод, якія змяты ў складкі ў каледонскую эпоху; на У злучаюцца з Балт. шчытом. Пасля доўгай дэнудацыі горы перанеслі паўторнае падняцце ў кайназоі, якое ўтварыла сістэму блокаў, трэшчын і разломаў. Найб. амплітуды падняцці дасягнулі ў цэнтр. і зах. частках С.г., што вызначыла зрушанасць водападзельных хрыбтоў на 3. і значную шыр. ўсх. схілаў. У чацвярцічны час С.г. траплялі пад покрыўнае зледзяненне, з чым звязана шырокае развіццё ледавіковых адкладаў і форм рэльефу. С.г. ўяўляюць сабой рад выцягнутых з ПнУ на ПдЗ горных плато, якія расчлянёны тэктанічнымі далінамі на асобныя масівы. Вяршынныя паверхні — фіельды, серыя паднятых на выш. больш за 2000 м пенепленаў. Найб. высокія пласкагор’і ў паўд. ч. С.г. — Ютунхеймен, Хардангервіда, Юстэдалсбрэ, Тэлемарк, Доўрэфіель. Над сярэднім узр. пласкагор’яў (ад 900 да 1700 м) узвышаюцца асобныя групы вяршынь і хрыбтоў з альпійскімі формамі рэльефу. У сярэдняй ч. С.г. прыкметна зніжаюцца. Іх перасякае Емтландская зона тэктанічных апусканняў — прадаўжэнне глыбока ўрэзанага ў сушу Тронхеймс-фіёрда. На Пн распрасціраецца хр. Х’елен, пера-
С КА Н Д Ы Н А ЎС КІЯ ___________ 435 сечаны папярочнымі і падоўжнымі далінамі, над якімі ўздымаюцца завостраныя вяршыні з кёравымі і даліннымі ледавікамі на схілах (г. Кебнекайсе, 2123 м). Крайняя Пн — пласкагор’е Фінмаркен (300— 500 м) з асобнымі астанцовымі вяршынямі. На 3 С.г. амаль ушчыльную падыходзяць да ўзбярэжжа і моцна расчлянёныя. Вял. колькасць фіёрдаў: самы доўгі ў Еўропе — Согнефіёрд (даўж. 220 км, шыр. 5—6 км), Хардангер-фіёрд, Букн-фіёрд і інш. 3 боку мора фіёрдавае ўзбярэжжа акаймавана вузкай (30—60 км) паласой прыбярэжнай раўніны, утворанай y выніку маладых тэктанічных падняццяў (выш. да 40 м), дзе сканцэнтравана значная частка нас. пунктаў, гандл. і рыбалавецкіх партоў Нарвегіі. Карысныя выкапні: жал., медна-нікелевыя, сульфідныя, тытанавыя руды. Клімат умераны, пераважна акіянічны з халаднаватым летам, умерана халоднай зімой. Пад уплывам цёплага Паўн.-Атлантычнага цячэння сярэдняя т-ра студз. адносна высокая для гэтых шырот і зменьваецца ад 1 °С да -14 °С, сярэдняя т-ра ліп. ад 16 °С да 6 °С. Ападкаў на зах. схілах да 3000 мм, на ўсх. — 400—800 мм за год. Клімат фіельдаў характарызуецца нізкімі т-рамі зімовых і летніх месяцаў, што разам з вялізнай вільготнасцю вызначае развіццё сучаснага зледзянення. Снегавая лінія ляжыць на выш. 700—800 м на Пн, 1500— 1700 м на Пд. На 3 яна ніжэйшая, чым на У. Агульная плошча зледзянення С.г. каля 5 тыс. км2. Найб. ледавікі Юстэдалсбрэ, Фольгефані. Густая сетка мнагаводных, парожыстых рэк, шматлікія азёры тэктанічна-ледавіковага паходжання. С.г. ўкрыты горнатаежнымі лясамі (хвоя, елка), асабліва на ўсх. схілах. Лясы падымаюцца да выш. 300—500 м на Пн і 900 — 1100 м на Пд. Вышэй паласа бярозавага крывалесся. Фіельды бязлесныя, пераважае горна-тундравая хмызняковая і мохавалішайнікавая расліннасць, якая месцамі чаргуецца з лугамі. Па рачных далінах — нізкастволыя бярэзнікі. На зах. схілах фармацыі верасоўнікаў і тарфянікаў. На Пд — мяшаныя і шыракалісТЫЯ ЛЯСЫ.
М .В.Л а ўр ы н о віч.
СКАНДЫНАЎСКІЯ М 0ВЫ , паўночная (нардычная) падгрупа германскіх моў. Да С.м. належаць: дацкая мовп, шведская мова, нарвежская мова, ісландская мова і фарэрская. Пашыраны на тэр. Даніі (у т.л. Фарэрскіх а-вах), Швецыі, Нарвегіі, Ісландыі, зах. часткі Фінляндыі. Перыяд праскандынаўскага (агульнаскандынаўскага, пранардычнага) адзінства (пасля адасаблення ад готаў) — I—7 ст. н.э. вядомы па рунічных надпісах 3 ст. (гл. Рун ічна е п іс ьмо). У выніку экспансіі скандынаваў на 3, Пд і У пераважна ў 9— 10 ст. адбылася паступовая дыялектная дыферэнцыяцыя, вынікам якой стала ўзнікненне моў усх.-скандынаўскіх (шведская і дацкая) і зах.-скандынаўскіх (нарвежская, ісландская, фарэрская). С.м. дастаткова дыферэнцыраваныя ў фаналагіч-
436 ____________СКАНДЭРБЕГ
ўводу інфармацыі ў ЭВМ або для перадачы яе па лініях факсімільнай сувязі.
ных і марфал. адносінах, значна меней y сінтаксічных. У лексіцы найб. адрозненні назіраюцца паміж астраўнымі і кантынентальнымі мовамі. Л іт .: В е с с е н Э. Скандннавскне языкм: Пер. со швед. М., 1949; С т е б л н н - К а м е н с к я й М.Н. Нсторня скандннавскнх языков. М.; Л., 1953; Скандннавскве языкн: Актуальные пробл. грамматвч. теорвм. М., 1984. А .Я . М іхн е віч.
СКАНІРАВАННЕ (ад англ. scan разгортваць; праглядаць) y мед ы ц ы н е, метад даследавання асаблівасцей анат. будовы і размяшчэння ўнутр. органаў, шкілета, выяўлення пухлін (іх метастазаў) і інш. Адрозніваюць радыеізатопнае С. (шляхам графічнай рэгістрацыі размеркавання ў арганізме радыефармацэўтычнага прэпарата з дапамогай аўтам. рэгістравальных прылад — сканераў, якія ажыццяўляюць парадковае перамяшчэнне дэтэктара над ч. цела, што даследуецца) і ультрагукавое (з выкарыстаннем ультрагуку). Пры радыеізатопным С. выпрамяненне радыеізатопаў рэгіструецца і пераўтвараецца спец. электронным прыстасаваннем y штрыхавыя адзнакі на паперы (утвараецца чорна-белая або каляровая сканаграма). Пры аналізе сканаграм выяўляюць ачагі (участкі) залішняга або недастатковага назапашвання прэпарата, якія характарызуюць павышаную або паніжаную функцыян. актыўнасць органа, тканкі.
Скандэрбег.
СКАНДЭРБЁГ [Scanderbeg, Skënderbeu; сапр. К а с т р ы ё ц і (Kastrioti) Георг, каля 1405— 17.1.1468], кіраўнік вызв. барацьбы алб. народа супраць асманскіх заваёўнікаў, нац. герой Албаніі. Паходзіў з княжацкага роду Кастрыёці. У дзіцячым узросце ўзяты заложнікам да тур. султана Мурада II. Служыў y тур. арміі, удзельнічаў y многіх войнах, выявіў ваен. здольнасці. За ваен. заслугі атрымаў тытул бея і ў гонар Аляксандра Македонскага названы Іскандэрам (адсюль С. — скажонае Іскандэр-бей). Спакваля рыхтаваўся да барацьбы супраць тур. султана, кантактаваў з яго ўнутр. і знешнімі праціўнікамі, вёў перагаворы з Я Хуньядзі. Пасля пераможнай для венг. арміі бітвы з тур. войскамі каля Ніша (3.11.1443) С. з атрадам y 300 вершнікаў пакінуў тур. лагер і прыбыў y Дыбру. Абапіраючыся на свабодных сялян, пачаў паход, накіраваны на выгнанне турак з алб. зямель. Неўзабаве ён заняў Крую, 28 ліст. абвешчаны галавой княства Кастрыёці. Выгнаў тур. гарнізоны з шэрагу крэпасцей і ўсталяваў незалежную ад туркаў уладу на частцы тэр. краіны. У 1444 засн. лігу алб. князёў і стаў яе кіраўніком, стварыў і ўзначаліў рэгулярную армію. На працягу 24 гадоў адбіваў спробы тур. захопнікаў аднавіць сваю ўладу на алб. землях (разгром тур. арміі ў 1444, 1457, абарона Круі ў 1450, 1466 — 67). У Албаніі ўстаноўлены ордэн С., яго імем названа гал. плошча ў Тыране, дзе яму ўстаноўлены помнік. На Беларусі імя С. вядома з помніка перакладной л-ры пач. 17 ст. — «Аповесць пра Скандэрбега». СКАНЕР (англ. scanner разгортвальная прылада), электронная прылада, якая пераўтварае плоскі відарыс (тэкст, табліцу, чарцёж, фатаграфію ці інш.) y лічбавы код шляхам паслядоўнага прагляду (сканіравання) усіх пунктаў поля відарыса. Пры гэтым для кожнага пункта вымяраюцца яго яркасныя і колерныя характарыстыкі. Выкарыстоўваецца для
І.М .С е м яне ня.
СКАНІРАВАННЕ ў т э х н і ц ы, кіравальнае прасторавае перамяшчэнне (паводле пэўнага закону) светлавога пучка, пучка электронаў, напрамку максімуму выпрамянення (прыёму) антэны і інш., пры якім паслядоўна «праглядаецца» зададзеная зона прасторы ці паверхні назіранага аб’екта. Ажыцйяўляецца мех. (напр., вуглавым перамяшчэннем выпрамяняльнай сістэмы) ці немех. метадамі — ал. кіраваннем элементамі выпрамяняльніка ці ўласцівасцямі асяроддзя, дзе распаўсюджваецца прамень (пучок). С. пучка зараджаных часціц выконваецца ўздзеяннем на яго пераменным эл. або магн. полем. С. плоскіх відарысаў (тэксту, чарцяжоў, рысункаў і інш.) выконваецца з дапамогай скачера. Выкарыстоўваецца ў электроннапрамянёвых прыладах, растравых мікраскопах, сістэмах аптычнай апрацоўкі інфармацыі, радыёлакацыі і інш.
Грузавы аўтамабіль ♦Сканія» мадэяь Р93МА-4х2 са смеццезбіральным кузавам.
«СКАНІЯ» (Scania), сям’я грузавых аўтамабіляў вял. грузападымальнасці і аўтобусаў. Выпускаецца з 1911 швед. фірмай «Сканія-Вабіс» (з 1968 «СААБ-Сканія» — аўтамаб. аддзяленне авіяцыйнага канцэрна «СААБ»). Грузавыя аўтамабілі рознага прызначэння маюць поўную масу 17,5 — 47 т (аўтапаязды
да 60 т), рухавікі магутнасцю 155 — 361 кВт. Аўтобусы — пасажыраўмяшчальнасць 27 — 150 чал. CKÂHC3H (швед. Skansen), этнаграфічны музей пад адкрытым небам, дзе экспануюцца ўзоры нар. архітэктуры і прылад працы пэўнага рэгіёна. У экспазіцыю ўваходзяць помнікі нар. дойлідства (як правіла, драўляныя), перавезеныя з розных рэгіёнаў краіны і абсталяваныя этнагр. начыннем (прадметы побыту, вырабы нар. рамёстваў і промыслаў і г.д.). У натуральным асяроддзі яны ўтвараюць цэласны сядзібна-бытавы і культ.-грамадскі комплекс, фрагмент традыц. вёскі, мястэчка, гар. вуліцы і інш. Узніклі С. ў 19 ст. ў Еўропе. Ідэю такога музея ўпершыню сфармуляваў швейц. пісьменнік Ч. Бастэтэн. Развіццю ідэі спрыяла стварэнне этнагр. аддзелаў y музеях Берлінскім Новым (1855), Амер. прыродазнаўча-гіст. (1866) , Брыт. (1860-я г.) і інш. У 1867 на Маскоўскай этнагр. выстаўцы, прымеркаванай да 1 слав. з’езда, экспанаваліся макеты сядзіб і жытла з рэгіёнаў Расіі, Беларусі, Украіны. Макеты помнікаў нар. архітэктуры экспанаваліся таксама на сусв. выстаўцы ў Парыжы (1867) і Вене (1873). У 1874—86 стваральнік буйнейшага ў Еўропе заал. парку каля г. Гамбург (Германія) К. Гагенбек арганізаваў антрапазаал. экспазіцыі ў еўрап. сталіцах калмыкаў, індзейцаў, эскімосаў, лапландцаў і інш., якія дэманстравалі свае жытлы, прадметы працы і побыту, ствараючы часовыя музеі пад адкрытым небам. У канцы 19 ст. на этнагр. выстаўках пачалі экспанаваць перавезеныя і адрэстаўрыраваныя сядзібы і двары (1894, краёвая выстаўка ў г. Львоў, Украіна; 1895, Прага). На выстаўцы ў Будапешце (1896) экспанавалася вёска з 24 сядзіб. Як форма музейнай дзейнасці з перавозкай помнікаў атрымала развіццё ў краінах Скандынавіі. У 1873 лінгвіст і этнограф А.Хейэліус стварыў y Стакгольме сканд. этнагр. калекцыю, y 1880 на яе аснове — Паўн. музей з помнікамі драўлянага дойлідства, які размясціўся на в-ве Дзюгардэн y прадмесці Стакгольма Скансэн (адсюль назва), y 1891 адкрылася экспазіцьм першага ў свеце музея пад адкрытым небам. У пач. 20 ст. С. адкрыты ў Осла (Бігдой, 14 га, больш за 100 помнікаў), Орхусе (Данія, больш за 50 помнікаў), Арнеме (Галандыя, пл. 33 га, 19 тыпаў сельскіх дамоў) і інш. Іх структуру ўтваралі жылыя і гасп. пабудовы, аб’яднаныя ў сядзібы, a сядзібы — y фрагменты паселішчаў, a таксама — сакральныя збудаванні, будынкі заезных дамоў, ратушы, школы, крамы, майстэрні рамеснікаў, вытв. будынкі (кузні. млыны і інш.). Важная роля адводзілася ландшафту. Сярод найб. маляўнічых С.: Кашубскі каля г. Гданьск (Польшча; 1906, пл. 12 га, 37 помнікаў), y Каломенскім (Масква; 1923), г. Рожнаў (Чэхія; 1925), музей-сяло каля Бухарэста (1936, пл. 62 га, больш за 2 2 0 помнікаў), музей-вёска ў г. Сан-Дыега (ЗІІІА; 1946), y Букрыку каля Бруселя (1954, пл. 54
га, 61 помнік), Эстонскі парк-музей нар. дойлідства і побыту ў Таліне («Рок аль Марэ»; 1957, пл. 60 га), комплекс «Этыр» каля Г. Габрава (Балгарыя; 1961, пл. 6 га), y Румшышкесе (Літва; 1966, пл. 175 га, больш за 100 помнікаў) і інш. У 1969 y Расіі адкрыты музей-запаведнік нар. драўлянага дойлідства і этнаграфіі Карэліі пад адкрытым небам на в-ве Кіжы (28 помнікаў). Усяго існуе больш за 600 нац. музеяў-С. і некалькі тысяч занальных, рэгіянальных, лакальных, мемар. і музеяў-помнікаў пад адкрытым небам. Іх экспазіцыі будуюцца паводле выпрацаваных прынцыпаў: этнагр. (адлюстраванне культуры і побыту гіст.-этнагр. рэгіёнаў і лакальных раёнаў краіны), гіст. (эвалюцыя культуры ў часе), сац. (культура грамадскіх саслоўяў), функцыян. (супадпарадкаванне пабудоў y двары, сядзібе, паселішчы). Перавага аддаецца захаванню помнікаў нар. дойлідства на гіст. месцах, y жывым асяроддзі і стварэнне на іх аснове ландшафтных запаведнікаў, арх.-этнагр. запаведнікаў, музеяў-ферм, музеяў-вёсак, музеяў-прадмесцяў, гіст. гарадоў і інш. У 1976 засн. Беларускі дзяржаўны музей народнш'і архітэктуры і побыту (на беразе Воўчкавіцкага вадасховішча, пл. каля 2 1 0 га). Ш м е л е в В.Г Музен под открытым небом. Кнев, 1983; Л о к о т к о А. Белорусскому скансену 20 лет / / Архнтектура » стр-во. 1996. №5/6 А .І.Л а к о тк а . Л
іт
СКАНЬ, тое, што філігрань. СКАПА (Pandion haliaëtns), драпежная птушка сям. скапіных атр. сокалападобных. Адзіны від сямейства. Пашырана ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Паўн. Афрыйы, Аўстраліі. Жыве ў азёрна-лясных ландшафтах. На Беларусі пералётны від; гняэдуецца пераважна на Пн рэспублікі ў Беларускім Паазер’і. Занесена ў Чырв. кнігу. Даўж. цела 60 см, крыла 50 см, маса да 1,9 кг. Самкі буйнейшыя за самцоў. Апярэнне зверху цёмна-бурае, знізу жаўтавата-белае, з
падоўжнымі бурымі стракацінамі на грудзях. На патыліцы чубок з завостраных пёраў. Дзюба і кіпцюры чорныя, васкавіца і лапы шэрыя Корміцца пераважна рыбай. Адкладвае да 4 яец. Э.Р.Самусенка.
СКАПАЛІТ (ад грэч. skapos слуп + lithos камень), група мінералаў, каркасных алюмасілікатаў, (Na, Са, К ) 4 [А13 (Al, Si) 3 Si6 0 24] (Cl, CO 3 , S04, F, OH). Мінералы гэтай групы ўтвараюць бесперарыўны ізаморфны рад ад марыяліту Na 4 [А І3 Si9 0 24]С1 да меяніту Са4 [А16 Si,, 0 24] • С О 3 . Маюць прымесі жале-
Скапаліт.
за, магнію, тытану, марганцу. Крышталізуюцца ў тэтраганальнай сінганіі. Утвараюць слупкаватыя крышталі, зярністыя і паралельна-шаставатыя агрэгаты і інш. Колер белы, шэры, шэра-зялёны, мядова-жоўты, ружовы, блакітны да фіялетавага. Празрыстыя і паўпразрыстыя. Бляск шкляны. Цв. 6 . Шчыльн. 2,6 — 2,75 г/см3. Паходжанне метамарфічнае. Пародаўтваральныя мінералы. Буйныя празрыстыя крышталі выкарыстоўваюіша ў ювелірнай справе. Радовішчы ў Расіі, Танзаніі і інш. СКАПАНІЯ (Scapania), род пячоначных імхоў сям. скапаніевых. Каля 50 відаў. Пашыраны пераважна ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 5 відаў С.: балаталюбная (S. paludicola), дуброўная (S. nemorosa),
завостраная (S. apiculata), занесеная ў Чырв. кнігу; заліўная (S. irrigua), кароткая (S. curta). Трапляюцца на вільготнай глініста-пясчанай і тарфяной глебе. Скапа.
Двух-, часам аднадомныя лістасцябловыя расліны выш. да 10 см, утвараюць дзярнінкі.
скАГіцы
437
Сцёблы ляжачыя або прыўзнятыя, разгалінаваныя. Лісце кіляватае, двухлопасцевае, шчыльна размешчанае па сцябле. А р хе го ніі на верхавінцы сцябла, а н тэ р ы д ы і па некалькі ў пазухах покрыўнага лісця. Каробачка прадаўгавата-акруглая.
СКАПАФІЛІЯ, адзін з відаў палавой ненармальнасці, тое, што вуаерызм. скагЯн -ш ў й с к і Міхаіл Васілевіч (18.11.1586 — 3.5.1610), рускі дзярж. і ваен. дзеяч, князь. У 1604 стольнік пры цару Барысе Гадунове. 3 прыходам да ўлады свайго сваяка Васіля Іванавіча Шуйскага ў 1606 прызначаны ваяводаю. Удзельнік задушэння Балотнікава паўстання 1606—07. У 1608 вёў перагаворы са шведамі аб саюзе супраць Ілжэдзмітрыя II, які аблажыў Масквў. У 1609—10 на чале рус.-швед. войска атрымаў шэраг перамог над войскам Ілжэдзмітрыя II, зняў аблогу Масквы і пераможцам увайшоў y сталіцу.
...СКАПІЯ (ад грэч. skopeô назіраю, разглядваю), другая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на адносіны да назірання, візуальнага даследавання чаго-н. (напр., рэнтгенаскапія, эндаскагіія). СКАПЦЫ, адна са старых рускіх сектаў, якая вылучылася з хрыставер’я (хлыстоў). У 1760—70-я г. пашырылася сярод аброчных сялян y шэрагу цэнтр. губерняў Расіі. Заснавальнікам і найб. аўтарытэтам С. лічыўся К.Селіванаў. Аскетызм y С. прыняў крайнюю форму: патрабаваў ад вернікаў «вогненнага хрышчэння» — кастрацыі. Лічылася, што менавіта С. (са спасылкай на Евангелле, дзе ідзе размова пра С., якія самі спаклалі сябе для царства нябеснага) будуць тымі выбраннікамі, «ангелападобнымі людзьмі», якія застануцца
пасля страшнага суда. Царскія ўлады жорстка праследавалі С., неаднаразова ссылалі. У пачатку 20 ст. налічвалася прыблізна 5— 6 тыс. С. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 y Расіі абшчыны С. распаліся.
438 ________________СКАРАБЕІ
1777). Аўтар партрэтных мініяцюрных акварэляў, малюнкаў пяром. Некрасова мов. М., 1954. Л іт : .
СКАРАБЁІ (Scarabaeus), род жукоў сям. пласцініставусых. 5—6 відаў. Пашыраны ў Паўн. Афрыцы, Пярэдняй і Сярэдняй Азіі, на Пд Еўропы. Найб. вядомы С. свяшчэнны (S. sacer). Даўж. 20—40 мм. Цела шырокае, чорнае, пярэднія галёнкі і налічнік зубчастыя. Яйцы адкладваюць y грушападобныя ўтварэнні з гною, якія закопваюць y глебу (у іх развіваюцца лічынкі). Кормяцца гноем, з якога папярэдне робяць шарыкі. С. свяшчэнны даўж. 21—37 мм, выявы якога былі ў Стараж. Егіпце прадметамі культу. Іл. гл. да арт. Гн а е вік і.
СКАРАДЗГТ (ад грэч. skorodon часнок; ад часночнага паху, што ўзнікае пры ўдары па мінерале), мінерал класа арсенатаў прыродных, гідрат арсеніду жалеза, Fe [As 0 4j • 2Н20. Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі, утварае зямлістыя масы, рэдка крышталі пірамідальныя, прызматычныя, таблітчастыя. Колер шаравата-зялёны, зеленавата-буры. Цв. 3,5—4. Шчыльн. 3,3 г/см3. Крохкі. Паходжанне гіпергеннае. Трапляецца ў жалезных шапках, y зонах акіслення рудных радовішчаў, вакол некат. тэрмальных крыніц y Аўстраліі, Францыі, Грэцыі, Вялікабрытаніі, Намібіі, Бразіліі.
Г.Скарадумаў. Партрэт І.І. Скарадумава. Пач. 1790-х г.
СКАРАДЎМАЎ Гаўрыла Іванавіч (23.3.1755, С.-Пецярбург — 23.7.1792), рускі гравёр і мініяцюрыст. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1764—73). У 1773—82 пенсіянер AM y Лондане, дзе працаваў пад кіраўніцтвам Ф.Барталоцы, пазней самастойна. Пачынальнік y Расіі гравюры каляровай, a таксама выкананай y пункцірнай манеры. Гравюры вызначаюцца вытанчанасцю тэхн. прыёмаў, часам падобныя да малюнкаў сангінай або бістрам (партрэты І.І.Скарадумава, пач. 1790-х г.; К.Р.Дашкавай,
Е.А. Г.Н. Скороду-
СКАРАПАДСКІ Іван Ільіч (1645, г. Умань Чаркаскай вобл., Украіна — 14.7.1722), украінскі дзярж. дзеяч. 3 1674 на Левабярэжнай Украіне, y часы гетманства Х.С.Мазепы (1687— 1708) быў генеральным бунчужным з 1698, генеральным есаулам з 1701, старадубскім палкоўнікам (1706—08). У Паўночную вайну 1700—21, калі Мазепа з часткай укр. старшыны казацкай перайшоў на бок шведаў (1708), С. захаваў вернасць Расіі і на старшынскай нарадзе ў г. Глухаў (17.11.1708) паводле рэкамендацыі цара Пятра I выбраны гетманам Левабярэжнай Украіны (1708—22). Удзельнік Палтаўскай бітвы 1709. Найбуйнейшы землеўладальнік (валодаў больш як 20 тыс. двароў); праводзіў y інтарэсах старшыны далейшае запрыгоньванне ўкр. сялян (у т.л. забараніў сялянам скардзіцца на паноў), раздаваў укр. землі рус. памешчыкам. Фактычна С. дзейнічаў пад поўным кантролем царскіх улад. Яго спробы ўзмацніць самастойнасць укр. казацкай старшыны ў кіраванні Левабярэжнай Украінай былі беспаспяховымі. Адхіліўшы пратэсты С., які бараніў Сакавіцкія артыкулы 1654, Пётр 1 27.5.1722 стварыў Маларасійскую калегію, якая абмежавала ўладу гетмана.
рыі і Германіі, дзе кіраваў «Укр. саюзам хлебаробаў-дзяржаўнікаў». 16.4.1945 смяротна паранены ў час адной з бамбардзіровак Германіі саюзнікамі. Тв:. Спогэдн. Кні'в, 1995.
Гетьман Павло Скоропадськнй (1873— 1945): Матеріалм до біобібліогр. Кні'в, 1996. С .Б .К а ў і/. Л іт ..
ІІСкярападскі
С.Г.Скарапанаў.
СКАРАПАНАЎ Сцяпан Гардзеевіч (7.11.1910, в. Бацвінава Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. — 11.6.1999), бел. вучоны ў галіне агульнага земляробства і меліярацыі, дзярж. дзеяч Беларусі. Акад. АН Беларусі (1961, чл.-кар. 1-950), д-р с.-г. н. (1961), прафесар (1962). Акад. УАСГНІЛ (1972). Акад. Аграрнай АН Беларусі (1992). Засл. дз. нав. БелаС .Б .К ф . русі (1968). Скончыў Бел. с.-г. ін-т (1936). У 1948—50 і 1952—59 дырэктар СКАРАПЛЦСКІ Павел Пятровіч (16.5.1873, г. Вісбадэн, Германія — Бел. НДІ меліярацыі і воднай гаспадар26.4.1945), украінскі дзярж. і паліт. дзе- кі. 3 1959 акад.-сакратар Акадэміі с.-г. яч. Ген.-лейтэнант рас. арміі (1916). навук Беларусі. 3 1961 міністр сельскай Паходзіў з казаіжага роду нашчадкаў гаспадаркі Беларусі. У 1972—76 акад B. І.Скарападскага (памёр y 1727) — сакратар Зах. аддзялення УАСГНІЛ. брата ўкр. гетмана 1.1 Скарападскага. Навук. працы па праблемах агульнага Скончыў Пажскі корпус y Пецярбургу земляробства, меліярацыі і рацыяналь(1893), служыў y коннай гвардыі. ным выкарыстанні тарфяна-балотных Удзельнік рус.-яп. вайны 1904—05. глеб, аховы навакольнага асяроддзя, Флігель-ад’ютант імператара Мікалая II таксама па пытаннях лугаводства, гле(1905— 10). У 1-ю сусв. вайну на Паўд.- базнаўства і аграхіміі. Тв:. Осушенне н сельскохозяйственное осЗах. фронце, камандаваў кав. брыгадай, военме болот в Белорусскм 2 нзд. М., 1955 дывізіяй, 34-м армейскім корпусам, які (разам з А.Ф.Печкуровым, Б.Б.Бельскім); Осў жн. 1917 ператварыў y 1-ы ўкр. кор- военме н нспользованне торфяно-болотных пус. У кастр.—ліст. 1917 на чале корпу- почв. Мн., 1961; Мелморацвя земель п охрана са падтрымаў укр. Цэнтрсйьную раду, окружаюшей среды. Мн., 1982 (разам з прызначаны кіраўніком яе ваен. фармі- У.П.Карлоўскім, У.С.Бразгуновым); Земельраванняў. У сак. 1918 ва ўмовах герм. ная реформа н ее послсдствмя. Мн., 1995. Л і т Бнблнографмя научных трудов акадеакупацыі Украіны стварыў апазіцыйную ммка С.Г.Скоропанова. Мн.. 1995. да Цэнтр. рады «Укр. грамаду». 29.4.1918 на Усеўкр. з’ездзе хлебаробаў СКАРАСПЁЛАСЦЬ р а с л і н і ж ы абвешчаны гетманам Украіны, пры пад- в ё л , здольнасць да хуткага росту і разтрымцы Германіі і ч. рас. афіцэрства віцця. Вызначаецца раннім дасягненскінуў Цэнтр. раду і захапіў уладу. нем стану спеласці, y раслін — біял. і C. ўстанавіў аўтарытарную дыктатуру гасп., y жывёл — фізіял. палавой, гасп. пераважна ў інтарэсах памешчыкаў, і інш. З’яуляецца спадчыннай прыкмебуржуазіі і заможнага сялянства. Пры тай, уласцівай пэўным культурам (салаім адкрыты 150 укр. гімназій, 2 новыя та, радыс, шпінат), сартам (аўса — Эрбўкр. ун-ты (у Кіеве і Камянцы-Па- граф; грэчкі — Чарнаплодная, Аніта дольскім), Укр. акадэмія навук. Яго па- Беларуская; бульбы — Беларуская ранлітыка згодніцтва з герм. акупантамі, няя, Дзецкасельская, Прыгожая-2, Адякія рабавалі Украіну, выклікалі маса- рэта, Дабро; капусты — Скараспелка-3, выя выступленні рабочых і незаможных цыбулі — Янтарная, Стрыгуноўская сялян, y т.л. рух пад кіраўніцтвам мясцовая; агуркоў — Крынічка, КустоНА.Махно. Ва ўмовах паражэння Гер- вы-98, Шчодры-118, Зграбны; памідоманіі ў 1-й сусв. вайне С. 14.12.1918 раў — Талахін-186, Даходны, Марыскінуты войскамі Украінскай дырэкто- надны; кабачкоў — Белаплодны), парорыі ўрада. Жыў y эміграцыі ў Швейца- дам (буйн. par. жывёлы — абердзін-ан-'
гуская парода, герэфордская парода, джэйсерская парода, швіцкая парода, свіней — эстонская беконная, брэйтаўская, лівенская; трусоў — савецкая. шыншыла, серабрысты трус, чорна-буры трус, каліфарнійскі мясны; мяса-воўнавыя пароды авечак; цяжкавозныя пароды коней). Залежьшь ад умоў вырошчвання раслін, кармлення і ўтрымання жывёл. Mae эканам. значэнне — больш прадукцыйна выкарыстоўваецца зямля, паскараецца ўзнаўленне і абарот статка, дасягаецца лепшая аплата кармоў. СКАРАХ0Д Вольга Раманаўна (12.7.1915, г.п. Брагін Гомельскай вобл. — 25.6.1994), бел. хімік. Д-р хім. н. (1971), праф. (1972). Скончыла БДУ (1939), дзе і працавала да 1986. Навук. працы па даследаванні малекулярнай, іонаабменнай і ліганднай сорбцыі арган. злучэнняў на іанітах. Прапанавала метады храматаграфічнага раздзялення блізкіх уласцівасцямі злучэнняў і экстракцыйна-фотаметрычнага вызначэння малібдэну і тытану ў сплавах і мінералах з дапамогай амінааксіфуранону. Тв:. Хммнческяй аналмз: Основы методов концентрнровання н разделення вешеств. Мн., 1980.
СКАРАХ0ДАЎ Уладзімір Паўлавіч (н. 14.2.1939, г. Клімавічы Магілёўскай вобл.), педагог, грамадскі і дзярж. дзеяч. Засл. дз. маст. Беларусі (1997). Акад. Міжнар. АН Еўразіі (1998). Канд. філас. н. (1989). Праф. (1995). Скончыў Бел. кансерваторыю (1963), Акадэмію грамадскіх навук пры ЦК КПСС (1985). 3 1963 саліст аркестра Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1968 выкладчык, нам. дырэктара, дырэктар Мінскага муз. вучылішча імя Глінкі. 3 1977 y Мін-ве культуры Беларусі (у 1981—88 нам. міністра). Адначасова з 1981 выкладчык Бел. акадэміі музыкі. У 1991—98 і з 2001 рэктар Бел. ін-та праблем культуры. У 1998—2001 дарадца па пытаннях культуры Пасольства Рэспублікі Беларусь y Літве. Член міжнар. арг-цыі па нар. творчасці (з 1994). Вывучае праблемы маст. культуры і адукацыі Беларусі. Аўтар манаграфіі «Мастацкая культура ў дынаміцы сацыяльнага засваення» (1994), навукова-метадычных распрайовак. Сярод вучняў Г Забара, Я.Аўсяннікаў, І.Брычыкаў, А.Вакуленка, А.Дзмітрусік, В.Зубраўскі. ІЛ.Чэбпн. СКАРБ, 1) дзяржаўная ўстанова ВКЛ y 15— 18 ст., якая адказвала за эканам. і фінансавае кіраванне. Мела ўласны штат, куды ўваходзілі падскарбі земскі, скарбны, скарбовыя пісары і дваране. 2) Сховішча дзярж. даходаў ВКЛ: даніны, чыншу, дзякла, мезлева, асадных пенязяў, судовых пошлін, якія паступалі да вял. князя (віны, перасуды), сярэбшчыны і інш. У С. зберагаліся таксама дзярж. рэгаліі («клейноты і аздобы»), арыгіналы агульназемскіх і абласных прывілеяў, міжнар. дагавораў і інш. Да 2-й пал. 17 ст. на захоўванні ў С. знаходзіліся арыгіналы кніг Метрыкі Вялікага кня-
ства Літоўскага. С. быў цэнтр. арсена- СКАРБНІЦА______________ 439 лам ВКЛ. А.І.Груша. СКАРБ, 1) знаходкі комплексаў манет, паўнавагавых (па масе і пробе) манст y плацежных эліткаў і разнастайных рэ- параўнанні з больш познімі легкавагачаў (вырабаў), ухаваных y зямлі ці інш. вымі, y час войнаў, паўстанняў і інш. месцах, уладальнік якіх невядомы. Са- грамадска-сац. узрушэнняў ці прыродмыя стараж. С. з эпохі неаліту — ка- ных катаклізмаў. Паводле заканадаўства менныя прылады працы і зброя. У 7 ст. знойдзены С. належыць дзяржаве і пада н.э. — 20 ст. н.э. пераважаюць ма- вінен быць перададзены ў банк ці мунетныя і манетна-рэчавыя С. (манеты, зей. У Рас. імперыі згодна з указамі сярэбраныя і залатыя плацежныя зліткі 1718 і 1728 С., знойдзеныя на дзярж., і іх фрагменты, тавара-грошы рознага грамадскіх і ўдзельных землях, належалі тыпу, упрыгожанні і г.д.). У С. позняга дзяржаве, a на прыватных — земпеўласярэдневякоўя пераважалі манеты (ма- дальнікам з правам музеяў набываць іх нетным лічыцца С., калі ў ім знаходзіла- для нумізматычных калекцый. Да 1917 ся не менш як 5 адзінак). Захоўваліся С. ў Рас. імперыі вывучапіся ў Імпераяны ў розных упакоўках (посудзе, шка- тарскай археал. камісіі, y 1919—29 — тулках, скрынках, скураных і палатня- секцыяй нумізматыкі і гліптыкі Акадэных торбах, драўляных калодах і інш.), міі матэрыяльнай культуры, з 1930-х г. — часам y камбінаваных (напр., скрутак y рэсп. музеях. 3 1920-х г. той, хто знатканіны, y якім былі грошы, змяшчаўся ходзіў С., атрымліваў узнагароджанне ў скрынку ці інш. ўпакоўку). Звычайна ў памеры 25% ад кошту знаходкі. Тэр. С. выяўляюць на невял. глыбіні (0,2— 1 Беларусі багатая на С. і адзінкавыя м), што тлумачыцца выветрываннем, знаходкі манет. Зафіксавана больш за узорваннем ці вымываннем глебы. Зна- 1100 С., з іх больш за 100 y Брэсцкай ходкі багатых С. і ўзнікненне легенд, вобл., больш за 200 y Віцебскай, больш звязаных з імі, садзейнічапі вял. пашы- за 170 y Гомельскай, каля 140 y Грорэнню скарбашукальніцтва ва ўсіх краі- дзенскай, больш як па 200 y Мінскай і нах. С. з’яўляліся ў выніку адтоку гро- Магілёўскай абл. Самыя стараж. манешай з абарачэння, выключэння ранніх ты — стараж.-грэч. і рымскія (адпаведна i С., y якіх яны былі) — на тэр. Беларусі з’явіліся ў канцы 1 — пач. 2 ст., пасля некат. перапынку ў 4—8 ст. яны выкарыстоўваліся рэгулярна. 2) У п р a в е — закапаныя ў зямлі або схаваныя інш. спосабам грошы ці каштоўныя прадметы, уласнік якіх не можа быць устаноўлены ці паводле акта заканадаўства страціў на іх права. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь С. пераходзіць ва ўласнасць асобы, якой належыць маёмасць (зямельны ўчастак, пабудова і да т.п.), дзе С. быў схаваны, і асобы, якая знайшла С., y роўных долях, калі пагадненнямі паміж імі не ўстаноўлена іншае. У выпадку, калі ў С. былі рэчы, што адносяцца да помнікаў гісторыі або культуры, яны належаць перадачы ў дзярж. ўласнасць. Да арт. Скарб. Гальшанскі манетны скарб. Пры гэтым уласнік маёмасці і асоба, Пач. 16 ст. якая знайшла С., маюць права на атрыманне ўзнагароджання ў памеры палавіны кошту знойдзенага. Прысваенне С., які мае вял. каштоўнасць, цягне за сабой крымін. адказнасць. Літ.: Р я б ц е в н ч В.Н. Нумязматнка Беларусн. Мн., 1995.
Ш.І.Бекціпееу, Г.А.Маслыка (права).
СКАРБНІК, службовая асоба ў феад. Польшчы і ВКД, гл. Скарбны.
Смрбніці ў былым маёнтку Грозаў (Капыльскі раён Мінскай вобл.). Сярэдзіна 17 ст. Рэканструкцыя.
СКАРБНІЦА, гаспадарчая пабудова для захоўвання каштоўных рэчаў (зброі, дакументаў і інш.). Здаўна вядомы ў Літве, Польшчы, на Украіне. На Беларусі ў 16— 19 ст. будавалі ў замкава-палацавых і сядзібных комплексах з каменю, цэглы, дрэва, часам аб’ядноўвалі з капліцамі, жылымі і гасп. пабудовамі (Іўе, Копысь Аршанскага р-на). Склаліся 2 тыпы пабудоў: франтальны, пры якім асн. маст. ролю выконваў багата аздоблены гал. фасад з ганкам ці порцікам, часам з гадзіннікавай вежай y цэнтры (в. Ва-
440 ______________ СКАРБНІЦА ронча Карэліцкага р-на), і цэнтрычнаярусны, з кругавой балюстраднай галерэяй y 2-м ярусе (б. маёнтак Грозаў, Капыльскі р-н). Дзверы звычайна падвойныя — вонкавыя (дубовыя) і ўнутр. (жалезныя), вокны з метал. кратамі. Ю.А.Якімовіч.
«СКАРБНІЦА ГРАМАТ», « С к а р б ніца грамат п а л с к і х , і мператарскіх, каралеўскіх, княжацкіх, нац ыян ал ьн ых ухвал, пастаноў розных улад і ўрадаў, які я служаць к рытыч наму высвятленню гісторыі Літвы, Літоўскай Русі і суседн іх к р a і н » («Skarbiec dyplomatdw...»), зборнік гіст. крыніц па гісторыі Літвы і ВКЛ са стараж. часоў да Люблінскай уніі 1569. Складзены І.М.Даніловічам на польскай мове, выдадзены пасмяротна Я.Сідаровічам пры ўдзеле М.Круповіча ў 2 тамах y Вільні ў 1860— 62. У ёй змешчаны 2383 дакументы з 824 г. да 1569 y асноўным y выглядзе рэгестаў (кароткі пераказ зместу), сярод іх лісты і граматы рымскіх пап, імператараў «Свяшчэннай Рымскай імперыі», каралёў, вял. князёў ВКЛ, магістраў, комтурау і інш. службовых асоб Нямецкага і Інфлянцкага ордэнаў. Пераважаюць дакументы паліт. хараістару, дыпламат. перапіска, ёсць даравальныя граматы, граматы гарадам на магдэбургскае права, агульназемскія прывілеі, мірныя дагаворы, акты дзярж. уній ВКЛ і Польшчы, асобныя паведамленні з летапісаў. СКАРБНЫ, с к a р б н і к , службовая асоба ў феад. Польшчы і ВКЛ y 15— 18 ст. С. ВКЛ да сярэдзіны 16 ст. зберагаў скарб ВКЛ, пасля Люблінскай уніі 1569 — намеснік падскарбія земскага, вёў улік прыходу ў скарб грашовых сум. С. былі таксама ў ваяводствах і паветах, вялі перапіску па фінансавых пытаннях, складалі інвентары ўладанняў, якія падлягалі абкладанню падаткамі.
Скярбніій сядзібы ў вёсцы Варонча Карэліцкага раёна Гродзенскай вобл. Фота пач. 20 ст.
СКАРБЙНКА, Ч э р н я , рака ў Воранаўскім і Шчучынскім р-нах Гродзенскай вобл., левы прыток р. Котра (бас. р. Нёман). Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 88 км2. Пачынаецца каля в. Шынкаўшчына Воранаўскага р-на, y нізоўі цячэ
сярод лесу, упадае ў р. Котра за 6 км на ПнУ ад в. Прудцы Шчучынскага р-на. Рэчышча на ўсім працягу каналізаванае. У сярэднім цячэнні прымае сцёк з меліярацыйных каналаў.
сінод» і «Абарона Брэсцкага сінода», пераклаў на бел. мову і выдаў I Пацей пад агульнай назвай «Апісанне і абарона сабору рускага брэсцкага» (1597). Te. Pisma wszystkie. T. I—4. Warszawa, 1923— 26. Jlim.: Ш а л ь к е в і ч В.Ф. Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі. Мн., 1999; T a z b i r I. Piotr Skarga: szermierz koiitrreformacji. 2 wyd. Warszawa, 1983. В.Ф.ШалькевЫ.
СКАРЛАц і (Scarlatti), сям’я італьян. кампазітараў; бацька і сын. А л е с а н д р а (2.5.1660, г. Палерма, Італія — 22.10.1725), кампазітар, пачынальнік і буйны прадстаўнік неапалітанскай опернай школы. Вучыўся ў свайго бацькі і ў М.-А.Спартоніо, А.В.Амата. У 1672— 1722 капельмайстар y т-рах Рыма, каралеўскай капэле СКАРГА, 1)выказванне незадаволенасці (1684— 1702), y кансерваторыі Неапаля з нагоды якіх-н. непрыемнасцей, болю і (1708— 17 і выкладаў y ёй). У яго творчасці рэалізаваны ran. тэндэнцыі італьда т.п. 2) Афіц. заява з просьбай аб ус- ян. муз. барока і опернага мастаіггва 17— тараненні якой-н. несправядлівасці, не18 ст. Аўтар опер-серыя (больш як 125, дакладнасці і г.д. Працэсуальнаму закакаля 80 страчана), y т.л. «Нявінная панадаўству вядомы С. касацыйная, пры- мылка» (паст. 1679), «Дзівацтвы каханватныя, наглядныя, y якіх аспрэчваецца ня, ці Разаўра» (паст. 1690), «Карынфправільнасць і законнасць вынесеных скі пастух» (паст. 1701), «Вялікі Тамерсудовых прыгавораў, вызначэнняў, пас- лан», «Мітрьшат Еўпатар» (абедзве паст. таноў. Парадак разгляду такіх С. рэгла1706), «Трыумф свабоды» (паст. 1707), ментуецца адпаведнымі нормамі права. «Сцыліён y Іспаніі» (паст. 1714), «ТыгCKÂPrA (П a в е н с к і ) Пётр (люты ран» (паст. 1715), «Тэлемак» (паст. 1718); камедыі «Трыумф гонару» (паст. 1536, г. Груец Мазавецкага ваяв., Поль1718); каля 660 кантат, 20 араторый, 20 шча — 12.9.1612), царкоўны і паліт. дзеяч Рэчы Паспалітай; пачынальнік польскай серэнад, каля 200 мес для 4— 10 галасоў, аратарскай прозы. Скончыў Кракаўскую псалмаў, камерна-інстр. музыкі і інш. акадэмію (1555), удасканальваў адукацыю Оперныя уверцюры С. падрыхтавалі паў Рыме. 3 1569 чл. ордэна езуітаў. 3 1574 яўленне жанру сімфоніі. Сярод вучняў y ВКЛ. Заснавальнік і першы рэктар Ф.Гелініяні, ФДурантэ. Д ж у з е п е Д а (1579—84) Віленскай езуіцкай акадэміі. м е н і к a (25.10.1685, г. Неапаль, Італія — Заснаваў Полацкі езуіцкі калегіум, кале- 23.7.1757), кампазітар, арганіст, клавесігіумы ў Рызе і Дэрпце (цяпер Тарту, ніст-віртуоз. Сын Алесандра. Вучыўся ў Эстонія). Вёў актыўную барацьбу суп- свайго бацькі, y Ф.Гаспарыні і Б.Падкураць Рэфармацыі. Дзякуючы аратарска- іні. Працаваў y Лісабоне і Мадрыдзе як му таленту заўсёды перамагаў сваіх апа- арганіст, капельмайстар, кампазітар Ka нентаў y дыспутах. Здолеў вярнуць уп- lian: з 1701 каралеўскай y Неапапі, з 1705 y Венецыі, 1708 y Рыме, y т.л. з лывовага прыхільніка кальвінізму 1713 y папскай. 3 1720 прыдворны муМ.К.Радзівіла (Сіротку) y каталіцызм. 3 1584 y Кракаве, з 1588 прыдворны пра- зыкант партуг. караля ў Лісабоне. 3 1729 на службе ў іспанскай каралевы. паведнік караля Жыгімонта 111 Вазы. Ініцыятар і прапагандыст Брэсцкай уніі Гал. месца ў яго творчасці належыць 1596. Аўтар рэліг.-паліт. твораў «Пра ед- клавірным творам. У яго санатах для насць Божай царквы» (1577), «Жьшіі клавесіна («экзерсісы») фарміравалася святых» (1579), «Брэсцкі сінод» (1597), санатнае алегра. Для твораў характэрны «Сеймавьія казанні» (1600), «На трэны і апора на танц. жанры, «барочнае» навалямонт Тэафіла Арталога» (1600) і інш. тарства ў выяўленні магчымасцей клаВыступаў за моцную цэнтралізаваную весіна і ва ўвядзенні тэхн. .навін y ігры дзяржаву на чале з каралём з абсалют- на ім, якія развіліся ў фп. музыцы камнай уладай; аднак дзеянні манарха, на пазітараў-рамантыкаў 19 ст. Сярод твояго думку, павінны абмяжоўваіша пра- раў: 20 опер, y т.л. «Актавія» (паст. 1703), «Іфігенія ў Аўлідзе» (паст. 1713), вам і радай. Разам з тым паліт. ідэалам лічыў тэакратыю, пад якой разумеў кі- 20 кантат, 6 араторый, серэнады, 12 раванне царк. улады пры дапамозе ка- канцэртаў для скр., альта і віяланчэлі, раля. Абгрунтоўваў ідэю царк. уніі для духоўная музыка, 555 твораў для клавіра ўмацавання духоўнага адзінства дзяржа- і інш. Л і т А л е к с е е в А.Д. Нсторня фортепнвы. Рэзка крытыкаваў анархізм і разбэшчанасць шляхты, яе класавы эгаізм, анного нскусства. Ч .І. М., 1962; О к р а в сац. няроўнасць і прыгнёт .сялянства. н е ц Н.А. Доменяко Скарлаттн: Через ннструменталнзм к стклю. М., 1994; Л у ц к е р П.В., Папярэджваў, што прамаруджванне з С у с н д к о Н.П. Нтальянская опера XVII1 рэформамі па цэнтралізацыі дзяржавы в. Ч. 1. М., 1998. Н.В.Сазановіч. можа прывесці да падзення Рэчы Паспалітай. У 19 ст. С. разглядаўся польс- СКАРН (ад швед. skarn гразь, адкіды), кай інтэлігенцыяй як прарок трагічнага высокатэмпературная кантакта ва - металёсу краіны. Творы С., y т.л. «Брэсцкі саматычная, поўнакрышт., масіўная,
светлаафарбаваная горная парода, складзеная з вапнавых, магнезіяльна-жалезістых і марганцавых сілікатаў і алюмасілікатаў. Утвараецца шляхам хім. ўзаемадзеяння кантактуючых алюмасілікатных і карбанатных парод з высокатэмпературнымі растворамі. Паводле механізму пераносу рэчыва адрозніваюць С. дыфузійны (біметасаматычны) i С. інфільтрацыйны; паводле саставу вылучаюць С.: вапнавы, магнезіяльны, марганцавы. Пры класіфікацыі С. ўлічваюць таксама глыбіні і час утварэння адносна кансалідаваных інтрузіўных сілікатных парод, характар працэсаў пры скарнаўгварэнні і інш. фактары. Са С. звязаны радовішчы многіх карысных выкапняў: жалезныя, вальфрамавыя, медныя, свінцова-цынкавыя, малібдэнавыя руды, каштоўныя камяні (гранаты, y т.л. грасуляр, шпінэлі і інш.).
y Міжземным і інш. морах. Маларухомая, прыдонная рыба, жыве ў прыбярэжнай зоне. Даўж. да 31 см. Спіна і бакі з цёмнымі крапінкамі і плямамі. Бруха белаватае. На плаўніках калючкі з цёмнымі палосамі, плямамі і крапінкамі. Галава вял., з вострымі шыпамі і
шматлікімі скурыстымі нарасцямі. Mae ядавітыя залозы каля спіннога плаўніка. Для С. характэрна лінька. Корміцца дробнай рыбай і ракападобнымі. Аб’ект промыслу.
СКАРПІЁНАВЫ МЎХІ (Mecoptera), атрад насякомых. Каля 300 відаў. Пашыраны ўсюды. Вядомы з пермскага перыяду. Трапляюцца ў цяністых месцах, на палянах лісцевых лясоў, паблізу штучных насаджэнняў, на снезе, лёдзе. На Беларусі адзначаны панорпа, або скарпіённіца звычайная (Раногра communis), лядоўнік звычайны (Boreus westwoodi). Даўж. да 3 см. Галава прадаўгаватая, падобная да дзюбы. Ротавы апарат грызучага тыпу. Вусікі ніткападобныя. Крылы празрыстыя, сеткаватыя, y некат. зачаткавыя, ёсць і бяскрылыя віды. Брушка членістае (з 10 сегментаў). Задні канец яго загнуты ўверх, y самцоў уздуты, як y скарпіёнаў (адсюль назва). Ператварэнне поўнае. Кормяцца расл. і жывёльнымі рэшткамі, пылком і нектарам кветак, ёсць драпежнікі.
Тв:. Хнрургая сердца. Мн., 1999 (у сааўт.).
СКАР0ДНАЕ, вёска ў Ельскім р-не Гомельскай вобл., .на р. Славечна. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 35 км на ПдЗ ад г. Ельск, 212 км ад Гбмеля, 22 км ад чыг. ст. Славечна. 744 ж., 298 двароў (2001). Лясніцтва, філіял дарожна-эксплуатацыйнага ўчастка. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў, партызан і ахвяр фашызму.
СКАРПІЁНЫ (Scorpiones), атрад членістаногіх кл. павукападобных. 6 сям., да 70 родаў, каля 750 відаў. Вядомы з сілуру. Пашыраны ў трапічных і субтрапічных паясах, на Пд умеранага пояса. Жывуць y камяністых мясцінах, y rapax, пустынях, вільготных лясах, на марскіх узбярэжжах. Звычайны С. роду Buthus, y тл. жоўгы, або стракаты, С. (B. eupeus). Найб. буйны трапічны С. Pandinus. Даўж. звычайна 5— 10 см, трапічнага пандынуса да 20 см. Галавагрудзі ўкрыты суцальным панцырам з парай сярэдзінных і некалькімі парамі бакавых вачэй. Членістая гібкая метасома («хвост») мае на апошнім членіку брушка парную ядавітую залозу, якая адкрываецца на канцы выгнутага джала. Хеліцэры Скарпіёнава муха.
Тв:. Рус. пер. — Комеднн. М., 1964; [Стнхн] / / Европейская поэзня XVII в. М., 1977. Г.В.Сініла.
СКАРПЁНА, м a р с к і ё р ш (Scorpaena porcus), рыба сям. скарпенавых атр. скарпенападобных. Пашырана ў Атл. ак. каля берагоў Афрыкі і Еўропы,
441
СКАРПІЁН (лац. Scorpius), адно з 12 сузор’яў задыяка. Знаходзіцца ў Паўд. паўшар’і неба. Найб. яркія зоркі 0,8— 1,2 (Антарэс), 1,6 і 1,9 візуальнай зорнай велічыні', 100 зорак ярчэй 6-й зорнай велічыні. У С. знаходзіцца магугная (1030 дж/с) крыніца рэнтгенаўскага выпрамянення Sco Х= 1. 3 тэр. Беларусі часткова відаць вясной і летам. Гл. Зорнае неба.
СКАРНЯК0Ў Уладзімір Іванавіч (н. 18.5.1943, саўгас «Рабочы» Кальчугінскага р-на Уладзімірскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне кардыяхірургіі. Д-р мед. н. (1996). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1966). 3 1979 y БелНДІ кардыялогіі. Навук. працы па хірургіі прыроджаных і набытых парокаў сэрца.
CKAPÔH (Scarron) Поль (4.7.1610, Парыж — 7.10.1660), франйузскі пісьменнік. Аўтар бурлескных сатыр. пасланняў і санетаў, трагікамедый «Саламанкскі шкаляр» (1655), «Дон Яфет Армянскі» (паст. 1646), камедый «Жадле, або Спадар-слуга» (паст. 1645), «Тры Даратэі, або Аганьбаваны Жадле» (1646), зб. «Трагікамічныя навелы» (выд. 1661), быта- і нораваапісальнага «Камічнага рамана» (ч. 1—2, 1651—57, ч. 3 завершана А. д’Арфэ ў 1678) пра лёс дэкласаванага маладога чалавека Дэстэна (у пер. з франц. «лёс»), што змагаецца за права на шчасце, каханне, волю. Заснавальнік традыцыі травесційнай іроікамічнай паэмы («Тыфон, або Гігантамахія», 1644; «Вергілій навыварат», 1648— 52), якая парадзіруе гераічны эпас і сатырычна выкрывае прыдворную арыстакратыю. Паэма «Вергілій навыварат» паклала пачатак традыцыі травесціравання Вергілія ў еўрап. л-ры, y гэтым шэрагу і бел. паэмы «Тарас на Парнасе» і «Энеіда навыварат».
СКАРПІЁНЫ
Скарпіёны:
1
—
жоўты. або стракаты; 2 — трапічны пандынус.
СКАРСЕЗЕ
мозе якога розум вяртаецца ад складанага да простага, ад усеагульнага да адзінкавага.
невял., клюшнепадобныя. Клюшні масіўныя. Дыхаюць лёгкімі. Апладненне сперматафорамі, вонкава-ўнутранае. Жывародныя, некат. адкладваюць яйцы. Начныя драпежнікі. Укол балючы для чалавека, a некат. трапічных — смяротны.
Тв:. Рус. пер. — Комментарші по фялософнн, нлн логяке, то есть метафнэнке, обшей н спецнальной фязнке. Внльна, 1755 / / Памятнмкн фялософской мыслн Белоруссяя XVII — первой половнны XVIII в. Мн., 1991. Літ.: Б н р а л о А.А. Фнлософская н обшественная мысль в Белорусснм я Лйтве в конце XVII — середмне XVIII в. Мн., 1971; Дорошевнч Э.К. Ф нлософяя эпохя Просвеіденмя в Белорусснн. Мн., 1971; Очеркн ясторнн фшюсофской н соцнологнческой мыслн Белорусснн (до 1917 г.). Мн., 1973; Ц у к е р м а н А.Я. Фмлософская мысль в Белоруссня середяны XVIII в. Мн., 1980.
442
CKAPCÉ3E (Scorsese) Марцін (н. 17.11.1942, г. Флашынг, штат НьюЙорк, ЗІІІА), амерыканскі кінарэжысёр. Скончыў кінафакультэт Нью-Йоркскага ун-та. Лепшыя фільмы С. адметныя аўтабіяграфічнасцю, дакладнай абмалёўкай асяроддзя, увагай да псіхалогіі персанажаў. Сярод фільмаў: «Злыя вуліцы» (1973), «Аліса тут больш не жыве» (1974), «Таксіст» (1976), «НьюЙорк, Нью-Йорк», (1977), «Апошні вальс* (1978), «Шалёны бык» (1980), «Колер грошай» (1980), «Кароль камедыі» (1982), «Апошняе спакушэнне Хрыста» (1988), «Казіно» (1995) і інш. Творчасці С. прысвечаны дакумент. фільм «Кіно — гэта маё жыццё» (1978, рэж. П.Хейдэн). СКАРЎЛЬСКІ (Skorulski) Антоній Адам (22.11.1715, Жамойць — 28.1.1777), філосаф, асветнік. 3 1730 чл. ордэна езуітаў, y 1742 пасвячоны ў ксяндза. Выкладаў філасофію, гісторыю і геаграфію ў езуіцкіх навуч. установах Латвіі і Літвы. Рэктар калегіумаў y Навагрудку (1760 — 64) і Коўне (1764 — 66), y 1766—72 правінцыял літоўскі (кіраўнік Літ. правінцыі ордэна). Рэктар Віленскай акадэміі (1772 — 74; з 1803 Віленскі ун-т). Пасля скасавання ордэна езуітаў (1773) заставаўся белым ксяндзом, з 1775 канонік віленскі. У адзіным творы С. «Каментарыі па філасофіі, або логіцы, гэта значыць метафізіцы, агульнай і спецыяльнай фізіцы» (1755) выкладзены асн. філас. сістэмы Новага часу і адкрыцці ў прыродазнаўстве, прыведзены каштоўныя звесткі па астраноміі, механіцы і інш. галінах ведаў. Лічыў, што існуе толькі адзін свет, a не мноства; ён абмежаваны пэўнымі межамі сваёй велічыні, заснаванай y пэўны час. Адмаўляў асн. палажэнні вучэння М.Каперніка, тэорыі першасных і другасных якасцей, атамізму. Гнасеалагічныя погляды С. знаходзіліся пад уплывам сенсуалізму. Паводле С , пазнанне рэчаіснасйі пачынаецца з уздзеяння аб’екта на органы пачуццяў; любое адчуванне ўключае 3 элементы: орган пачуццяў, уздзеянне, якое робіцца на яго, і здольнасць да ўспрымання гэтага ўздзеяння. Крытыкаваў тэорыю прыроджаных ідэй і інтуітыўнага пазнання, перасцерагаў ад легкадумнага, некрытычнага адмаўлення ўсялякай новай ідэі без папярэдняга апрабавання яе розумам. Даследаваў праблему лагічнага метаду ў непарыўнай сувязі з традыц. аперацыямі розуму (паняцце, суджэнне і вывад); пры гэтым лагічны метад падзяляў на сінтэтычны, з дапамогай якога пазнанне рухаецца ад простага да складанага, ад частак да цэлага, ад прычыны да выніку, і аналітычны, пры дапа-
«Франьцышак», «Франьцышт>ко». Першапачатковую адукацыю С. атрымаў, відаць, y Полацку. Тут або ў сталіцы ВКЛ Вільні прайшоў ён і далейшыя школьныя навукі, авалодаў лац. мовай. У зімовы семестр 1504 С. паступіў y Кракаўскую акадэмію (ун-т) на факультэт вольных мастацтваў або філасофіі. У Кракаве С. ўсвядоміў навуч. і асветніц-1 кія магчымасці друкаванай кнігі. У 1506 I ён вытрымаў экзамен на ступень бака- ■ лаўра вольных мастацтваў. Невядома, I дзе С. знаходзіўся ў 1507— 12. Магчы- I
С. Ф.Дубянецкі.
СКАРЁТА Таццяна Мікалаеўна (н. 6.10.1924, Тбілісі), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1961). Скончыла студыю пры т-ры «Чырвоны факел» (г. Новасібірск, 1974). Працавала ў т-рах Новасібірска, Якуцка, Златауста. У 1956—81 y Гомельскім абл. драм. т-ры. Выканаўца роляў травесці, характарных. Акцёрскай манеры ўласціва выразнасць знешняга малюнка і дынаміка ў раскрыцці ўнутранай сутнасці персанажа, удалае выкама, ён скончыў ун-т і ў Празе, дзе атрыстанне сцэнічнай дэталі. Сярод роляў рымаў ступень доктара філасофіі, але y Гомельскім т-ры: Рыгорка («У бітве больш верагодна, што доктарскі дыпвялікай» А.Маўзона), Ермаліцкая («Ру- лом ён атрымаў y Кракаве. Запіс y акце дабельская рэспубліка» паводле С.ГраПадуанскага ун-та 9.11.1512 сведчыць хоўскага), Зося («Сэрца на далоні» паводле І.Шамякіна), Дунька («Любоў пра тое, што ён быў сакратаром караля «Дацыі» (?). He пазней восені 1512 Яравая» К.Транёва), Клюка («Угрум-рака» паводле В.Шышкова), Марыя Іпалі- С. прыбыў y г. Падуя, каб набыць ступень доктара медыцыны. Можна меркатаўна, Тузікава («Мана для вузкага коваць, што грунтоўную мед. адукацыю ла», «Барабаншчыца» А.Салынскага), С. атрымаў y Кракаве або ў Падуі ці Ефрасіння Патапаўна («Беспасажніца» Балонскім ун-це. 9.11.1512 С. абараніў А.Астроўскага), Цвятаева («Мяшчане» М.Горкага), Дорка («Зімовая казка» ступень доктара мед. навук. Пра дзейнасць С. ў 1513— 16 дакумент. звесткі У.Шэкспіра), Селія («Дурнічка» Лопэ не выяўлены, але менавіта ў гэты час ён дэ Вэгі), Канчэта («Каляды ў хаце сіньвырашыў пачаць кнігадрукаванне. У ёра Куп’ела» Э.Дэ Філіпа). А.АЛабовіч. 1510-я r. С. наведаў Вільню, Полацк, СКАРЦАНЁР, кветкавая расліна, гл. ў інш. гарады ВКЛ і заручыўся падтрымарт. Чарнакорань. кай суайчыннікаў. Інтэнсіўная выдавецкая дзейнасць С. ў Празе ў 1517— 19 СКАРЬІНА Францыск (каля 1490, г. дазваляе думаць, што ён пасяліўся тут не пазней як y 1516. 6.8.1517 С. выдаў Полацк Віцебскай вобл. — каля 1551), сваю 1-ю кнігу — Псалтыр. На працягу бел. і ўсх.-славянскі першадрукар, аснаступных 2 гадоў ён выдаў 19 кніг (або ветнік-гуманіст, пісьменнік, грамадскі 22, капі лічьшь кнігі «Царстваў» за 4) дзеяч, вучоны-медык. Дакладная дата Старога Запавету: «Іоў», «Прытчы Саланараджэння невядома. Супастаўленне мона», «Ісус Сірахаў» (усе 1517), «Еклезвестак пра паступленне ў Кракаўскі сіяст», «Песня песням», «Прамудрасць ун-т (1504) і абароны доктарскай дыБожая», «Нарствы», «Ісус Навін» (усе сертацыі ў Падуанскім ун-це (1512), дзе 1518), «Юдзіф», «Суддзі», «Быццё», ён названы «маладым чалавекам», дае «Выхад», «Левіт», «Лічбы», «Другі западставы прыняць 1490 як прыблізны кон», «Руф», «Эсфір», «Плач Ераміі», год яго нараджэння (дапушчальна і 2-я «Прарок Данііл» (усе 1519). Некат. з пал. 1480-х г.). Звесткі пра сям’ю С. вядомы з канца 15 ст. Бацька С. — Лук’- апошніх выданняў, якія не маюць выхадных звестак і традыцыйна датуюцца ян Скарына згадваецца ў cnice рас. па1519, магчыма, надрукаваны ў 1520. У сольскіх прэтэнзій 1492 да полацкіх пач. 1520-х г. С. пераехаў y Вільню, дзе купцоў. Старэйшы брат С. Іван назвакаля 1522 выдаў «Малую падарожную ны ў каралеўскім дэкрэце адначасова кніжку», якая складаецца з 23 частак: віленскім мешчанінам і палачанінам. «Пісаныя рэчы», Псалтыр, «ЧасаслоНевядома і хроснае імя С. Гіпотэза пра вец», «Акафіст магіле гасподняй», «Катое, што С. іменаваўся Георгіем, новымі дакументальнымі адкрыццямі не нон магіле гасподняй», «Акафіст арханпацвярджаецца. У сваіх выданнях гелу Міхаілу», «Канон архангелу МіхаіС. больш за 100 разоў выкарыстоўвае лу», «Акафіст Іаану Прадцечы», «Канон імя «Францнск», зрэдку «Францлшек». Іаану Прадцечы», «Акафіст БагародзіУ актах ВКЛ на лац. мове яго імя назы- цы», «Канон Багародзіцы», «Акафіст ваюць «Franciscus», на бел. мове святым Пятру і Паўлу», «Канон святым
Пятру і Паўлу», «Акафіст святому Міколе», «Канон святому Міколе», «Акафіст крыжу гасподняму», «Канон крыжу гасподняму», «Акафіст Ісусу», «Канон Ісусу», «Шасцідневец», «Канон пакаяльны», «Канон на ютрані», «Саборнік». Некат. часткі, магчыма, выходзілі як асобныя выпускі. У 1525 y Вільні С. выдаў кн. Апостал. 3 сярэдзіны 1520-х г. С. служыў сакратаром віленскага біскупа Яна, займаўся і мед. дзейнасцю. У Вільні ён ажаніўся з Маргарытаю, удавой віленскага радцы Юрыя Адверніка, і жыў y яе камяніцы на Нямецкай вул., недалёка ад палаца князёў Слуцкіх. Як лічаць даследчыкі, y канцы 1520 — пач. 1530-х г. С. наведаў Маекву, каб распаўсюдзіць там свае вьшанні. У 1530 па нейкіх прычынах езазіў y Кёнігсберг да герцага Альбрэхта. Відаць, гэта было звязана з распаўсюджаннем y 1529— 30 y Прускім герцагстве пандэміі т.зв. англ. гарачкі. Паводле інш. меркаванняў, увагу герцага прыцягвала асветніцкая і выдавецкая дзейнасць С. У канцы 1520 — пач. 1530-х г. матэрыяльнае становішча С. пагоршылася: памерлі амаль усе апекуны яго вьшавецкай дзейнасці (Якуб Бабіч, Багдан Онкаў, Рыгор Адвернік); пачаліся судовыя працэсы ў Вільні з-за маёмасці жонкі, як удзельнік гандлёвых аперацый нябож-
Ф.Скарына. Гравіраьаны партрэт з кнігі «Бьпшё». Прага.
чыка брата Івана С. быў зняволены на некалькі месяцаў y пазнанскай турме; пажар 1530 знішчыў значную частку Вільні, магчыма, і яго друкарню; апякун С. віленскі біскуп Ян y 1536 пераведзены ў Познань, дзе неўзабаве памёр. Спалучэнне розных абставін і адсутнасць падтрымкі вымусілі С. пакінуць ВКЛ і ад’ехаць y Прагу. У канцы 1530-х г., магчыма, і ў 1540-я г. С. працаваў садоўнікам каралеўскага парку на Градчанах. Невядомы і дакладны час смерці С. Відаць, гэта здарылася каля 1551, бо ў студз. 1552 яго сын Сімяон атрымаў ад чэшскага караля прывілей на права атрымаць спадчыну бацькі. Свае прэтэнзіі на маёмасйь С. ў 1552 аб’явілі Марцін Онкавіч і лаўнік віленскага магістрата купец Тоўсцік. Некат. даследчыкі лічаць, што С. памёр да 1541. Месца пахавання С. таксама невядома. Заснаванне С. бел. кнігадрукавання стала вяршыняй яго духоўнай дзейнасці, найб. яскравым і выразным пралогам бел. Адраджэння. У друкаванай кнізе С. бачыў невычэрпныя магчымасці духоўнай асветы народа, выхавання высокіх хрысц. маральных і грамадзянскіх якасцей, усё большага далучэння і актыўнага ўзаемадзеяння з еўрап. культу-
СКАРЫНА
443
рай. Ажыццяўленню яго плана спрыялі падарожжы па краінах з развітым кнігадрукаваннем (Польшча, Чэхія, Італія і інш.) і матэрыяльная падтрымка бел. мяшчан Вільні і Полацка. У адрозненне ад Польшчы, дзе друкарская справа была манапалізавана, a таксама духавенства і вярх. ўлада не падтрымлівалі падобных праектаў, больш спрыяльныя ўмовы для рэалізацыі сваіх планаў С. бачыў y Чэхіі. Менавіта ў Празе ён завяршыў пераклад і каменціраванне тэкстаў Бібліі на падставе лац., чэшскіх, стараж.-яўр. і царк.-слав. крыніц і ў 1517— 19 выдаў 23 кнігі Старога запавету («Бівліі рускай»), Віленскія выданні 1520-х г. — «Малая падарожная кніжка» і Апостал — больш звязаны з традыцыйнай бел. і ўсх.-слав. кніжнасцю (за выключэннем некат. дадаткаў, арнаментыкі і каментарыяў С.) і выдаваліся на царк.-слав. мове. У Вільні С. меў сваю друкарню ў доме бурмістра Якуба Бабіча і займаўся непасрэднымі друкарскімі справамі. Бел. кнігадрукаванне пачалося адразу на высокім еўрап. узроўні. Рэнесансавыя выданні С. вылучаюцца высокімі выдавецкімі і друкарскімі якасцямі, адметныя мастацкім, гравюрным, арнаментальным упрыгожаннем, шрыфтам і інш. кампанентамі выдавецкай эстэтыкі і майстэрства. Яны вылучаліся практычнымі памерамі, a каментарыі разлічаны на ўспрыняцце простым («паспалітым») людам. 3 гэтай мэтай ён тлумачыў на палях кнігі архаічныя царк.-слав. словы «рускай мовай». Інш. маргіналіі С. павінны былі падкрэсліць духоўнае адзінства Св. пісання. 3 замежных, магчыма, славянскіх выданняў С. запазычыў падзел псалмоў на вершы. Кнігі С. зрабілі вял. ўплыў на развіццё духоўнай культуры Беларусі і Украіны, стымулявалі ўзнікненне кнігадрукавання ў Маскоўскай Русі, распаўсюджваліся ў шматлікіх рукапісных копіях. Арнаментальныя матэрыялы Віленскай друкарні С. да 1652 выкарыстоўваліся ў выданнях найбуйнейшай бел. друкарні — Віленскай брацкай друкарні і Еўінскай друкарні, a пражскія ініцыялы сустракаюцца ў выданнях Астрожскай друкарні на Украіне ў канцы 16 ст. На думку даследчыкаў, рэнесансавыя гравюры пражскіх выданняў С. выконвалі прадстаўнікі розных мастацкіх школ пры ўдзеле самога С. (партрэт С. да кніг «Ісус Сірахаў» і «Царствы»). У Віленскай друкарні С., безумоўна, працавалі і бел. мастакі, гравёры, рамеснікі, друкары. Маргінальныя запісы 16— 18 ст. на кнігах С. сведчаць пра актыўнае іх выкарыстанне рознымі пластамі бел. і замежных чытачоў. Выданні С. з’яўляюцца выдатнымі помнікамі рэнесансавага пісьменства. Іх месца ў еўрап. і бел. культ.-гіст. працэсе вызначаецца гіст. ўмовамі, традыцыямі, своеасаблівасцю і былі арыентаваны на ўсе пласты насельніцтва, прызначаліся для прыважнага і сямей-
444
СКАРЫНА
нага чытання, выкарыстання ў царк. службах і свецкіх б-ках. агульным узроўнем духоўнага развіцця Беларусі і ўсх.-слав. зямель ВКЛ. Біблія С. не адпавядае ніводнаму з вядомых рукапісных ці друкаваных зводаў Св. пісання. Яна адыходзіць ад царк. традыцый не столькі складам і зместам, колькі агульнай накіраванасцю, свецкай хрысціянскай прыўзнятасцю, грамадскімі, нац патрыятычнымі, гуманістычнымі і асветніцкімі тэндэнцыямі. Творы С. ўяўляюць сабой сукупнасць уступных, заключных і каменціруючых матэрыялаў, дастасаваных да адпаведных біблейскіх кніг і ствараюць з імі і з £0Н Н р усёй Бібліяй арганічную цэласнасць. Асн. ролю адыгрываюць «предьсловня» РЫ А А і блізкія да іх «сказання». У пражскіх БЫ дЫ £ выданнях змешчаны 21 прадмова і 4 сказанні, y віленскіх — адпаведна 2 і îfig т 21. Большасць даследчыкаў адносіць прадмовы і сказанні да адной жанравай Б5ть П Ш ТЫ Р Б ; разнавіднасці, на думку іншых, сказанні бліжэй да пазнейшых бел. пропаведзяў, казанняў. Яны звычайна больш Да арт. Скарына Ф. Тытульны ліст «Псалтысціслыя, адрозніваюцца сваёй стылісты- ра». Прага. 1517. кай, красамоўствам, насычаны багаслоўскай рыторыкай. Клігі С. былі арыентаваны на ўсе пласты насельніцтва, прызначаныя для прыватнага і сямей- ленні, трактоўкі, апісанні, пропаведзі, нага чытання, выкарыстання ў царк. што дазваляе меркаваць пра яго грамадслужбах і свецкіх б-ках. Каб пазбег- скія і інш. погляды. Своеасаблівасць літ. і выдавецкай нуць спрошчанага ці памылкавага ўспрыняцця Бібліі, С. імкнуўся ў про- дзейнасці С. выразна засведчана ў жанстай і зразумелай форме каменціраваць рава-тэматычным выбары першадрукаў, біблейскія тэксты, падаваць звесткі пра іх унутр. структуры, перакладзе і каменгіст., побытавыя, багаслоўскія, моўныя тарыях, маст., літ.-пісьменніцкіх, філас. рэаліі. У тэалагічным кантэксце асн. і моўных рысах яго выданняў, y агульмесца ў прадмовах і сказаннях С. зай- най арыентацыі яго творчасці на патрэмае т. зв. экзагеза — тлумачэнне алега- бы Айчыны і народа. Упершыню ў гісрычнага зместу кніг Старога запавету. торыі Беларусі былі так цесна зліты ідэі Комплекс прадмоў і сказанняў С. да- адзінства і прымату хрысціянскай і этпаўняюць калафоны — сціслыя ўступныя каментарыі да раздзелаў кожнай кнігі. У іх дасканалыя выяўл. сродкі, публіцыстычнасць, экспрэсіўнасць, прытчавы і алегарычны характар, багацце гіст., філас., тэалагічных каментарыяў, сугучнасць узнёслай моўнай стылістыцы Бібліі. Празаічныя творы С. ў «Малой падарожнай кніжцы» ўпрыгожвае і дапаўняе вял. гімнаграфічны цыкл, y т.л. аўтарскія гімны. Побач з аўтарскай прозай y прадмовах С. прасочваюцца прыкметы інш. літ. жанраў, якія бЫДОЖШ A0KT0BHR пазней занялі значнае месца ў бел. л-ры фЙНЦНСКОЫй dHOPHHOfo і пісьменстве, y т.л. сілабічнае вершаПЗМ ііШГО ГРіЫ* по складанне (вольны пераклад дэкалога ў ДОЦЫЫ. s o rs К05ТН іі прадмове да кн. «Выхад» і інш.). СпаЛЬ-іШБ ПоІШНТЫМЬ сылкі С. на стараж.-яўр., грэч., слав. і HiOfiftMS ндЗ'іеннь лац. пераклады, на багаслоўскія і каменціруючыя творы ант. і сярэдневяковых аўтараў сведчаць пра тое, што сваю дзейнасць ён разглядаў y рэчышчы айчынных, агульнаеўрап. і агульнахрысц. культ.-гіст. працэсаў як этап духоўнага прасвятлення, хрысціянізацыі, маральнага ачышчэння і ўдасканалення свайго народа. 3 тэалагічнымі і канкрэтна-біблейскімі каментарыямі С. арганічна Да арт. Скарына Ф. Тытульны ліст «Бібліі» з звязаны аўтарскія разважанні, адступ- кнігі «Быццё». Прага. 1519.
нічнай свядомасці. Яскравым пацвярджэннем этнагіст. і патрыят. свядомасці С. з’яўляецца яго замілаванне Полацкам і Полаччынай. Яно напаўняла яго любоўю да сваёй малой радзімы, сям’і, жаданнем служыць свайму народу, распаўсюджваць хрысціянскія і ренесансава-гуманістычныя погляды, натхняйь на асабістую і грамадскую актыўнасць, дасканаласць, на спасціжэнне высокіх сэнсаў зямнога быцця і боскіх запаветаў. Звяртаючыся ў сваіх кнігах да ўсяго народа, С. заснаваў y бел. л-ры навук,асветніцкую, маральна-дыдактычную, філас. публіцыстыку. Асн. метадам публіцыст. актуалізацыі біблейскай праблематыкі стала яе гуманіст. інтэрпрэтацыя, накіраваная на ўдасканаленне сац,паліт., прававых і маральна-бытавых ін-таў грамадства. На думку С., кніга «Іоў» — люстэрка жыцця, лекі для збалелай душы. Аповесць пра подзвіг Юдзіфі — узор патрыятызму, самаахвярнасці, бескарыслівага служэння грамадскаму дабру. Любоў да Радзімы — самае першае і высокае духоўнае пачуццё: «Понеже от прнроження зверн, ходяшне в пустынн, знають ямы своя; птмцн, летаюшне по воздуху, ведають гнезда своя; рнбы, плываюшме по морю н в реках, чують вмры своя; пчелы н тым подобная боронять ульев свонх, — тако ж н людн, нгде зроднлнся н ускормлены суть по бозе, к тому месту велнкую ласку нмають». Важнае месца ў творчасці С. займала сцвярджэнне духоўнай каштоўнасці роднай мовы. Каб надаць сваёй публіцыстыцы пераканаўчасць, ён карыстаўся рознымі выяўл. сродкамі красамоўства, стыліст. фігурамі, паўторамі, рытарычнымі воклічамі, пытаннямі. У яго прозе спалучаны асаблівасці пісьмовай і гутарковай мовы. Літ.-эстэт. погляды С. адметныя кампрамісам паміж хрысціянскім этычным ідэалізмам з характэрным для яго маральным рыгарызмам і рэнесансавым гуманізмам, арыентаваным на зямную гармонію і красу. Паняцце прыгожага ўжывалася С. y эстэт., этычных, утылітарна-практычных значэннях. Сінтэз фалькл. і хрысц. разумення гэтага паняцця выявіўся ў трактоўйы прыгажосці як жыватворнага пачатку зямнога быцця. Літаратурны, свецкі аспекты прыгажосці падкрэсліваецца ім y вызначэнні стараж. грэкаў як мудралюбцаў і красамоўцаў. Паняцце агіднага С. абазначаў тэрмінамі «прыкрость», «неуставнчность», «мерзость». Катэгорыя ўзнёслага азначае ў яго не толькі атры,бут Бога, але і духоўную ці грамадзянскую веліч чалавека (узнёсла-гераічны вобраз Юдзіфі). Грамадзянскапатрыятычны аспект узнёслага — y скарынаўскіх тытулах «вялікіх», «вялікаслаўных» гарадоў Полацка, Вільні і Прагі. У прадмовах і анатацыях С. развіваў традыц. хрысц. і фалькл. дыялектыку ўзаемапераходу нізкага і высокага: не толькі Бог «возводнть смнренныя на высокость ч немошные прнводмть кь полному здравню» (кн. «Іоў»), але і
мудрасць, духоўны подзвіг «узносіць паніжанага», паказваючы «высокость свою м славу» (анатацыя да кн. «Ісус Сірахаў»). Катэгорыю трагічнага С. раскрывае тэрмінамі «беды і немоцн» Разуменне трагічнасці жыцця, паводле яго канцэпцыі, уваходзіць y паняцце чалавечай мудрасці. У творах С. сінтэзаваліся ант. і сярэдневяковыя традыцыі з ідэалогіяй еўрап. Адраджэння, хрысц. гуманізм з рэнесансава-гуманістычнымі ўяўленнямі. Яго канфесіянальныя погляды вызначаюцца талерантнасцю. С. высока ацэньваў выдатных дзеячаў ант. свету, знакамітых біблейскіх герояў, пазітыўна ставіўся да сучаснага яму караля польскага і вял. князя ВКЛ Жыгімонта I. Як абгрунтаванне саслоўнаманархічнага ладу, удасканалення земскага заканадаўства ўспрымалася сучаснікамі С. яго апісанне стараж. правоў і статутаў, заключаных y біблейскіх кнігах: права паспалітае, язычніцкае, царскае, рыцарскае, гарадское, марское, купецкае і інш. Паліт. і сац. погляды С. складваліся пад уздзеяннем рэальных працэсаў, што адбываліся ў ВКЛ, П о л ы і і ч ы , інш. еўрап. краінах. Паліт. ідэалам С. была, відаць, моцная і асвечаная манархічная ўлада, якая падтрымлівае хрысц. справядлівасйь, законнасць, правасуддзе, мірныя зносіны з суседзямі, спрыяе развіццю духоўнай культуры, гандлю, рамяства. Увасабленне свайго ідэалу С. бачыў y дзейнасці стараж.-грэч. і рым. цароў і заканадаўцаў: Салона, Нумы Пампілія, Лікурга, егіпецкага цара Пталамея IV Філапатара і інш. Значная ўвага С. да пытанняў права, ролі народаў y выпрацоўцы законаў, ідэй справядлівасці, роўнасці ўсіх людзей перад законам сведчыць пра тое, што ён быў занепакоены рэальным станам спраў на сваёй Радзіме, з’явамі сац. дыскрымінацыі, феад. анархіі, свавольства. Духоўная спадчына С. асэнсавана і ў значнай ступені ўспрынята і развіта наступнымі пакаленнямі выдатных бел. мысліцеляў, гуманістаў-асветнікаў. Жьіццё і дзейнасць С. вывучае комплексная навук. дысцыпліна — скарыназнаўства. Імем С. названы праспект y Мінску, вуліцы ў Полацку, Віцебску, Нясвіжы, Оршы, Слуцку і інш., Гомельскі ун-т, Помнікі С. пастаўпены ў Полацку, Лідзе, Мінску, Вільнюсе. Уведзены дзярж. ўзнагароды Беларусі — медаль С. (1989) і ордэн С. (1995). Тв:. Творы: Прадмовы, сказан н і, пасляслоўі, акафісты, пасхалія. Мн., 1990; Біблія. Т. 1— 3. М н„ 1990— 91. Літ:. В л а д м м м р о в П . В. Доктор Францнск Скорнна. Его переводы, печатные нзданвя в язык. СП 6., 1888; Чатырохсотлецце беларускага друку, 1525— 1925. Мн., 1926; Ф л о р о в с к в й А.В. Чехв н восточные славяне: Очеркн по нсторвн чеш.-рус. отношеннй. Т.2. Прага, 1947; А л е к с ю т о в і ч М.А. Скарына, яго дзейнасць і светапогляд. Мн., 1958; 450 год беларускага кнігадрукавання. Мн , 1968; П о д о к ш н н С.А. Скорнна н Будный. Мн., 1974; Я г о ж . Францнск Скорнна. М., 1981; Я г о ж. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага. Мн., 1990; К о н о н B. М. От Ренессанса к
п н ш ы н Ре «і н ;-
Ш Н М Я Д О Н ПОЛО Р.гКНО Н KHHKIfinOfA^r
П0Д9ЖІНЫ CfffikH
HnifetH Іялты(іь зулолня* . нястіі Хн стягпнмлй внсйжс знянді шн стнуовь, йлн прнпілов* дветысіфн йшсстк corns» 3«к*ждоюкяДІсмою 3* стягні|* болідйа» я покяждон сляес^я стявнчя шншял* ^ ла л«гіш£го ўНА ЧП1ЧЦІНА« П0А0ЖЕНЫCtffflh Îя IflAirwptionicHiHAmnibjCeirrixiife HCHoe«ro3«HOHif еожна нзвьряныеН W
ii
I I OIT10MS ЧЯСОСЛОвІЧЬ, ММСА HOljiHlffof 4
ÂHCCHlfЮ МяПрЕДЫ ПО^НОІрЫНЦЯ глемяа п«е<А ^ын, нромі соеопі, нніділь A ругяд noAlfHOipHHqi півягмя «счботы Т р*таы ПОАЧМОЦІННЧЯ, пов(А eocKpvcc МНА• скяномом трончнымі гдяся я ,т«о рСННА ЛрСПОДОБНЯф ü)ij4 Ï ОЙННЯДЯМЯІКН Да арг. Скарына Ф. Пасляслоўе да «Малой падарожнай кніжкі». Вільня. Капя 1522.
класснцмзму: (Становленме эстет. мыслн Белоруссмм в XVI— XVIII вв.). М н., 1978; Я го ж . Боская і людская мудіхісць: (Францішак Скарына: жыццё, творчасць, светапогляд). Мн., 1990; А н і ч э н к а У.В. Слоўнік мовы Скарыны. T. 1— 3. Мн., 1977 — 94; Белорусскнй просветнтель Францмск Скормна н начало кннгопечатання в Белорусснн н Лнтве. М., 1979; М а л ь д з і с А. Францыск Скарына як прыхільнік збліжэння і ўзаемаразуменлюдзей і народаў. Мн., 1988; Францыск Скарына і яго час: Энцыкл. давед. Мн., 1988; Францыск Скарына: 36. дак. м матэрыялаў. Мн., 1988; А н і ч э н н а У.В., Ж y р а ў с к i А.І. Беларуска-іншаславянскі сінкрэтызм мовы выданняў Францыска Скарыны. Мн., 1988; Спадчына Скарыны: 36. матэрыялаў першых Скарынаўскіх чытанняў (1986). -Мн., 1989; Ф ранцнск Скорнна — белорусскнй гуманнст, просветнтель, первопечатннк. Мн., 1989; К а ў к а А. Тут мой народ: Ф ранці-
Ш оянн^Етьанкннм
Ш д е я н н ы . нпосш ннн^'постольскям 30 ÊEWslH зІПОСГОЛйі 3 60 ЖНЬПОНО'ІЬЬ СЛРЛбЗ ЛШДОНТОРоМйфРЛНЗ ЦНОКОМй GKOPHHOfo
ополоцькд;-
Да арт. Скарына Ф. Тытульны ліст «Апостала». Вільня. 1525.
СКАРЫНАЗНАЎСТВА
445
шак Скарына і бел. літ. XVI — пач. XX стст. Мн., 1989; T y м a ш В. Пяць стагодзьдзяў Скарыніяны, XVI— XX: [Бібліягр.]. Нью Ёрк, 1989; Ф ранцнск Скорвна в его время: Энцнкл. справ. Мн., 1990; Л о й к а А. Францыск Скарына, або С онца маладзіковае. М н., 1990; Я г о ж . Скарына на Градчанах. Мн., 1990; Я г о ж . Старабеларуская літаратура. Мн., 2001; Ф ранцнск Скорнна н траднцвн гуманвзма в славянской культуре: Тез. докл. н сообшеннй на науч. конф., посвяш. 500-летню со дня рождення Ф.Скорнны. Мн., 1990; Б у л ы к а А.М., Ж у р а ў с к і А.І., С в я ж ы н с к і У.М. Мова выданняў Францыска Скарыны. Мн., 1990; Л а б ы н ц a ў Ю. Пачатае Скарынам: Бел. друкаваная літ. эпохі Рэнесансу. Мн., 1990; Я г о ж. Скарынаўскі каляндар: (Да 500-годдзя з дня нараджэння Ф.Скарыны). 2 выд. Мн., 1990; Н е м н р о в с к н й Е.Л. Ф ранцвск Скорнна: Жнзнь м деятельность бел. гіросветнтеля Мн., 1990; Скарына і яго эпоха. Мн., 1990; Ч а м я р ы ц к і В.А. Беларускі тытан эпохі Адраджэння. Мн., 1990; І І І м а т о в В.Ф Нскусство кннгн Францнска Скорнны. М., 1990; Д в а р ч а н і н I. Францішак Скарына як культурны дзеяч і гуманіст на беларускай ніве: Пер. з чэш. Мн , 1991; Францнск Скорвна н Внльнюс Сб. матеряалов Респ. науч. конф. Вмльнюс, 1991; Г а л е н ч a н к a Г.Я. Ф ранцыск Скарына — беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар. Мн., 1993; Запісы Бел. Ін-та навукі і мастацтва. Нью-Ёрк. 1994. Кн. 21; Я с к е в і ч А.А. Творы Ф.Скарыны: Жанравая структура. Філас. погляды. Мастацтва слова. Мн., 1995; 480 год беларускага кнігадрукавання. Мн., 1998; A r i е в і ч У.У. Сімволіка гравюры Скарыны. Мн., 1999. Гл. таксама да арт. Скарыназнаўства.
Г.Я.Галенчанка, У.М.Конап.
СКАРЫНАЗНАу СТВА, комплексная навук. дысцыпліна, якая вывучае жыццё і дзейнасць Ф.Скарыны, яго творчую і духоўную спадчыну, асяроддзе, эпоху, публікацыю крыніц і крыніцазнаўчыя даследаванні. У шырокім сэнсе ў С. ўключаюцца таксама навук. і папулярныя публікацыі, маст. творы (літ. і выяўл. мастацтва, кінафільмы, тэатр. пастаноўкі, паштовыя маркі і г.д.), канферэнцыі, юбілейныя форумы, прысвечаныя Скарыне і яго пераемнікам, асэнсаванне яго ролі ў развіцці айч., еўрап. і сусв. культуры ад сярэдневякоўя да сучаснасці. Першыя звесткі пра кнігі Скарыны занатаваны яшчэ пры яго жыцці (віленскі святар Мацвей, 1522; пратэстанцкі біскуп Прусіі П.Сператус, каля 1530; італьян. мовазнавец Т.А.Альбанезі, 1539, і інш ). Дзейнасць Скарыны прыцягвала ўвагу пісьменнікаў, палемістаў, гісторыкаў 16— 17 ст. найперш з-за біблейскай тэматыкі, моўных, рэд., перакладчыцкіх і друкарскіх своеасаблівасцей яго выданняў. У часы Адраджэння, Рэфармацыі і пазней выданні Скарыны неадназначна ўспрымаліся паліт. і культ. дзеячамі (С. Будны, І.Фёдараў, А.Курбскі, Ш.Старавольскі), іерархамі розных канфесій, прадстаўнікамі поліэтнічнай інтэлігенцыі ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Звесгкі італьян. публіцыста П.П.Вергерыя (Верджэрыо) пра «рус. Біблію», якую ён бачыў y Вільні ў 1550-я г., паўтораны Ж.Ле Лонгам (1709), І.-П. Колем
446
крэсліў важную яго ролю ў стварэнні СКАРЫНАЗНАЎСТВА духоўных перадумоў для культ. і гра-
мадска-паліт. актыўнасці мяшчанства, (1729), Я.-Д.Гофманам (1740). У сярэ- для пашырэння кантактаў з краінамі дзіне 18 ст. ням. даследчык С.В. Рын- Цэнтр. і Зах. Еўропы, для эвалюцыі гельтаўб адзначаў кнігі Скарыны толькі кніжнага пісьменства, пранікнення нар. як адну з крыніц больш позніх пратэс- мовы ў л-ру. Па дакумент. крыніцах ён танцкіх перакладаў Бібліі Буднага. Ста- узнавіў жыццёвы шлях Скарыны, наўленне рэтраспектыўнай бібліяграфіі адзначыў яго «заходнярускае» пахоў Расіі ў канцы 18 — пач. 19 ст. (пасля джанне, сувязі з родным Полацкам, падзелаў Рэчы Паспалітай) паставіла спрабаваў звязаць дзейнасць Скарыны з пытанне пра пашырэнне гіст. і культу- культ. развіццём «заходнярускіх» зямель ралагічных славяназнаўчых даследаван- канца 15 — пач. 16 ст., прааналізаваў няў y новых этнатэрытарыяльных ме- амаль усе вядомыя на той час спісы выданжах, што дало пазітыўныя вынікі і ў няў Скарыны, асабліва рэдкія рукапісы, вывучэнні спадчыны Скарыны. У пра- якія, магчыма, данеслі да нас тэксты цах І.Р.Бакмейсцера, І.Г.Штрытэра, нявыдадзеных або страчаных кніг СкаП.А.Аляксеева апісаны асобныя кнігі рыны. Значная частка Гэтай працы Скарыны, прыведзеньі фрагментарныя прысвечана характарыстыцы мовы сказвесткі з яго біяграфіі, высвятляліся ас- рынаўскіх перакладаў, друкарскіх і пекты яго рэдакцыйна-перакладчыцкай маст. асаблівасцей вьшанняў. На яго дзейнасці ў параўнанні з маскоўскімі думку, «руская» (беларуская) мова Скавыданнямі і зах.-еўрап. традыцыямі. рыны найб. выразна адчуваецца ў пражЧэшскі славіст і асветнік І.Добраўскі скіх кнігах. Праблему мовы Скарыны першы адзначыў, што кнігі Скарыны «ўзору беларускай гугаркі пачатку 16 ст». прызначаліся «простым русінам», a «ліпершы навукова паставіў Ф .Буслатоўская мова яго выданняў значна ад- еў. Падобнай думкі прытрымліваліся рознівалася ад традыцыйных царкоў- А.Аіаноўскі, Уладзіміраў, М.Мурко, наславянскіх рукапісаў». Ён даказаў, М.Драгаманаў, чэшскі філолаг І.Першто Скарына пры перакладзе Бібліі кавольф, польскія вучоныя С.ЛІНДЭ, рыстаўся чэшскім перакладам ВульгаМ.Вішнеўскі, А.Брукнер, Л.Васілеўскі. ты, a яго Біблія друкавалася ў чэшскай, За разнавіднасць польскай выдавалі моa не варшаўскай Празе. У сярэдзіне 19 ву Скарыны П.Кепен, В.Бадзянскі, Гаст. рас. мастацтвазнавец Дз.А.Равінскі лавацкі. 3 поглядамі пра «рускі» (белаадзначаў арыгінальнасць, высокі ўзро- рускі) характар скарынавых твораў не вень і якаснае тэхн. выкананне фігурпагаджаўся А.Сабалеўскі, які лічыў яе ных гравюр y пражскай Бібліі, апісаў іх царкоўнаславянскай. Значны ўклад y тэматыку. На яго думку, гравюры Ска- С. зрабіў Я.Ф.Карскі, які разгледзеў рыны не маюць аналагаў y еўрап. кні- дзейнасць Скарыны на агульным фоне гадрукаванні. Ён высока ацаніў партрэт развіцця бел. культуры, мовы, асветніцСкарыны, «падпісаны невядомым май- тва. На мяжы 19—20 ст. і пазней y т.зв. страм». Лічыў, што віленскае кнігадрунашаніўскі перыяд пачынаецца ўласна каванне не дасягнула ўзроўню пражскіх бел. С.: публікацыі А.Кіркора, М.Доўвыданняў. У.В.Стасаў звярнуў увагу на нар-Запольскага, А.Ельскага, А.Сапуномаст. вартасць, дасканаласць і «тонва, І.Луцкевіча, АЛуцкевіча, В.Ластоўкасць» віленскіх ініцыялаў і заставак. скага, Л.Гмырака, Р.Зямкевіча, пасля Гэтыя асаблівасці малых кніжак СкарыМ.Гарэцкага, У.ігнатоўскага, М.Янчука, ны (разам з вельмі добрым шрыфтам) М.Шчакаціхіна і інш. У 1921 выйшла робяць іх падобнымі да слав. «эльзеві- філасофска-публіцыст. эсэ І.Абдзіралораў». Стасаў выказаў меркаванне, што ў віча (І.Канчэўскага) «Адвечным шляпражскай друкарні Скарыны працавала хам», y якім нац.-асветніцкі ідэал Сканекалькі гравёраў, y т.л. «славянскага рыны прадстаўлены ўзорнай дамінантай племені», што ў гравюрах «адчуваецца на гіст.-цывілізацыйным шляху самаславянскі тып твару і адзення». На думбытна-творчага самасцвярджэння бел. ку археографа А.Я.Віктарава, пражскі супольнасці пры яе неадназначным геапаПсалтыр 1517 найб. адпавядаў рэліг. і літ. становішчы паміж візант. Усходам і кніжна-асветніцкім патрэбам «рускага» нарыма-каталіцкім Захадам. У 1925 y сельніцтва. Ён крытыкаваў сцвярджэнні Вільні выйшаў навук.-папуляр^ы нарыс некат. даследчыкаў (Я.Ф.Галавацкага, В.Ко- А.Станкевіча «Доктар Францішак Скапітара) адносна каталіцкіх або рэфармарына — першы друкар беларускі», y цыйных поглядаў Скарыны. Найб. грун1926 y Коўне — манаграфія Ластоўскатоўна наяўныя на той чае выданні Скарыны апісаў В.С.Сопікаў. Поўнае і разгор- га «Гісторыя беларускай (крыўскай) нутае апісанне ўсіх вядомых пражскіх і кнігі». На думку Ластоўскага, выдавецвіленскіх выданняў Скарыны зрабіў кую дзейнасць Скарыны падтрымлівалі віленскае і полацкае купецтва, кнігі І.П.Каратаеў y бібліягр. працах 1878 і 1883. Больш плённы перыяд y С. пачаўся з друкаваліся «па магчымасці на зразумелай народу мове», усталёўвалі «жыцвыхадам y свет доктарскай дысертацыі славіста П.У.Уладзімірава «Доктар цёвую мудрасць» — ідэі патрыятызму, маральнага ўдасканалення, спрыялі разФранцыск Скарына: Яго пераклады, віццю свецкіх навук. На яго думку, друкаваныя выданні і мова» (1888), процідзеянне Скарыне аказвала праякая адкрывапася гістарыяграфічным васл. і каталіцкае духавенства, што ў даследаваннем. Дзейнасць Скарыны ён значнай меры паслужыпа і прычынай разгледзеў на фоне «маральна-рэлігійспынення яго друкарскай дзейнасці. нага і духоўнага» жыішя ВКЛ і пад-
Усе манаграмы і крыптанімы ў пражскіх і віленскіх выданнях Скарыны даследчык прыпісваў мясц. майстрам«русінам». 3 нагоды 400-гадовага юбілею віленскіх выданняў Скарыны ў 1926 y Мінску выдадзены навук. зб. артыкулаў бел. даследчыкаў «Чатырохсотлецце беларускага друку, 1525— 1925» (аўтары І.Воўк-Левановіч, В.Дружчыц, МЛюбаўскі, У.Перцаў, У.Пічэта, М.Піятуховіч, Шчакаціхін, Дз.Ягораў, А.Ясінскі). Гал. яго тэмы: умовы развіцця ВКЛ, Чэхіі, Італіі і гісторыя бел. кірылічнага кнігадрукавання ў 16— 17 ст., Адраджэнне на Беларусі, літ. дзейнасць і мова выданняў Скарыны. Навук. узроўнем вылучаліся артыкулы Пічэты «Скарыніяна» і Шчакаціхіна «Гравюры і кніжныя аздобы ў выданнях Францыска Скарыны», дзе ўпершыню сістэматызаваны мастацка-стылявыя рысы 45 гравюр з выданняў Скарыны. Шчакаціхін паставіў таксама пытанне пра дату выхаду «Малой падарожнай кніжкі». На яго погляд, яна надрукавана ў Вільні каля 1530. М.В. Доўнар-Запольскі працэс станаўлення бел. кнігадрукавання разглядаў y непарыўнай сувязі з «вял. гаспадарчай перабудовай» як y Зах. свеце, так і ў Літоўска-Беларускай дзяржаве. Пічэта, разглядаючы творчасць Скарыны як з’яву рэнесансавай культуры, упершыню ў навук. плане паставіў пытанне пра бел. Адраджэнне. У канцы 1920-х — 1930-я г. навук. даследаванне творчасці Скарыны амаль поўнасцю спынілася. У 1958 М.А.Алексютовіч y манаграфіі «Скарына, яго дзейнасць і светапогляд» разгледзеў асн. праблемы сац.-эканам. і культ. развіцця Беларусі ў 1-й пал. 16 ст., жыццё і дзейнасць Скарыны, яго сац. і культ.-асветныя, гуманістычныя погляды, уплыў яго творчай спадчыны на развіццё ўсх.-слав. пісьменства. У пач. 1960-х г. y сувязі з 400-годдзем рус. кнігадрукавання да вывучэння «пражскага ўрока» звярнуўся рас. мастацтвазнавец А.А.Сідараў. Літоўскі гісторык Л.І.Уладзіміраў лічыў, што фарміраванне бел. кнігадрукавання абумоўлена развіццём духоўнай культуры ВКЛ, патрэбамі мяшчан, шляхты, дзярж. органаў, катапіцкай і правасл. царквы. Ен выказаў гіпатэтычнае меркаванне, што папярэднікам Скарыны быў малавядомы лонданскі кнігавыдавец канйа 15 ст. Дж. Літвін. Бел. літ.-знавец А.Ф.Коршунаў y 1969 выдаў прадмовы і пасляслоўі Скарыны (перавыдадзена з дапаўненнямі ў 1990), мастацтвазнавец Л.Баразна падрыхтаваў альбом гравюр Скарыны з гіст.-мастацтвазнаўчым экскурсам (1972, 2-е выд. 1990). Праблемы маст. афармлення кніг Скарыны ў рэчышчы еўрап. і ўласна бел. традыцый узняты ў манаграфіях бел. мастацтвазнаўца В.Ф.Шматава «Беларуская кніжная гравюра XVI—XVIII стст.» (1984) і «Мастацтва кнігі Францыска Скарыны» (1990). Ён прапанаваў новую маст.-стылістычную класіфікацыю пражскіх гравюр і інш. кампанентаў афармлення вьшанняў Скарыны (ініцыялы, застаўкі, канцоўкі, наборны арнамент.
паліграф. арганізацыя тэксту); абгрунтаваў іх маст. асаблівасці ў параўнанні з зах.-еўрап. і ўласна бел. выяўл. традыцыямі. У шматлікіх публікацыях прааналізаваны тыпалагічныя асаблівасці выданняў Скарыны, іх тыпаграфіка, гіст. лёс, этапы развіцця С. Кнігазнаўчае апісанне большасці кніг Скарыны з асвятленнем іх паходжання, уладальнікаў, маргінальных запісаў і інш. далі Я.Л.Неміроўскі, В.І.Лук’яненка, Ю.А.Лабынцаў, І.В.Паздзеева, Г.Я.Галенчанка. Апісанне ўсіх пражскіх экзэмпляраў (без пазней знойдзенага канвалюта, набытага Лонданскай б-кай імя Скарыны) з поўным падборам факсімільных рэпрадукцый гравюр і арнаментыкі змешчана ў 8-томным апісанні кірылічных выданняў, падрыхтаванага Неміроўскім y рамках агульнаеўрап. праекта даследавання слав. кірылічнай кнігі («Зводны каталог старадрукаў кірылаўскага шрыфту». Бадэн-Бадэн, 1998. Т.З). Выданні Скарыны ў рэтраспектыве ўсяго бел. кірылічнага кнігадрукавання 16— 18 ст. апісаў Галенчанка ў зводным каталогу «Кніга Беларусі, 1517— 1917» (1986). У 1990—91 вьш-ва «Беларуская Энцыклапедыя» апубл. выданне факсімільнага тыпу, куды ўвайшла пражская Біблія Скарыны 1517— 19 (складанне і навук. падрыхтоўка Галенчанкі, прадмова АЛ.Петрашкевіча). «Слоўнік мовы Скарыны (т. 1—3, 1977—94) выдаў У.В.Анічэнка. У 1991 фрагменты «Малой падарожнай кніжкі» апубл. Лабынцаў y выданні «Зерцало жнтня...»: 3 літаратурнай спадчыны Францыска Скарыны», У.Г.Кароткі — «Прадмовы і пасляслоўі паслядоўнікаў Скарыны». Вынікі шматгадовых даследаванняў падсумаваны ў працы Неміроўскага «Францыск Скарына: Жыццё і дзейнасць беларускага асветніка» (1990). У манаграфіі Галенчанкі «Францыск Скарына — беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар» (1993) асн. ўвага звернута на асвятленне грамадска-паліт. і культ. фактараў узнікнення бел. кнігадрукавання, выяўленне этнасац. і дзярж.-геагр. арэала пашырэння яго кніг, уздзеянне творчай спадчыны Скарыны на выдавецкую дзейнасць яго пераемнікаў (Буднага, В.Цяпінскага, брацкіх кнігавыдаўцоў і інш.). Паглыблены прафесіяналізм, дыферэнцыяцыя і рознабаковасць прац па С. 1960—90-х г. сведчылі пра фарміраванне адпаведных гіст.-культ., лінгвістычна-філас., літ.-знаўчай, кнігазнаўчай, гіст.-маст. школ ці тэматычных кірункаў. Агульны гіст. фон, філас., грамадска-паліт., этычныя, эстэтычныя погляды Скарыны, рэнесансава-гуманістычньш, дэмакр. тэндэнцыі ў яго творчасці разгледжаны ў «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 1, 1968). Дзейнасць Скарыны на фоне паліт., саіх.-эканам. і культ. развіцця ВКЛ, яе міжнар. аспекты даследаваны ў зб. «Скарына і яго эпоха» (1990), y публікацыях В.К.Зайцава, В.У.Чапко, А.П.Грыцкевіча, У.М.Конана, С.А.Падокшына. Падокшын y манаграфіі
«Францыск Скарына» (1981) даследаваў гнасеалагічныя, анталагічныя, сац.-паліт., эстэтычныя погляды Скарыны, падкрэсліў некананічнасць яго біблейскіх перакладаў. Філасофскія, этычныя, грамадска-паліт. погляды Скарьшы і яго паслядоўнікаў разгледжаны ў манаграфіях Падокшына «Скарына і Будны: Нарыс філасофскіх поглядаў» (1974) і «Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага» (1990). Літ., перакладчыцкай і пісьменніцкай дзейнасці Скарыны з выкарыстаннем новых матэрыялаў прысвечаны даследаванні Лабынцава «Пачатае Скарынам» (1990) і «Зерцало жнтая...», працы В.А.Чамярыцкага, А.В.Мальдзіса, М.М.Грынчыка, А.А.Лойкі. Значэнне скарынаўскіх ідэй і яго творчасці ў новай бел. л-ры канца 19 — пач. 20 ст. раскрыта ў кн. А.К.Каўкі «Тут мой народ» (1989). Своеасабліва інтэрпрэтуе спадчыну Скарыны ў рэчышчы ўсх.слав. Адраджэння А.А.Яскевіч y кн. «Творы Ф.Скарыны: Жанравая структура. Філасофскія погляды. Мастацтва слова» (1995). Моўнае наватарства, бел. і кніжнаслав. рысы тэкстаў і перакладаў Скарыны і яго паслядоўнікаў характарызуюцца ў прайы А.І.Жураўскага «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (т. 1. 1967). калектыўнай працы А.М.Булыкі. Жураўскага. У.М.Свяжынскага «Мова вьшанняў Францыска Скарыны» (1990), y даследаваннях Анічэнкі, А.Я.Баханькова, А.А.Парукава, Л.М.Шакуна і інш. Творчасць Скарыны як пачынальніка арыгінальнага бел. вершаскладання, яго гімнаграфічныя творы даследуюцца ў працах В.Тумаша, А.А.Турылава, Грынчыка, Яскевіч, y манаграфіі І.В.Саверчанкі «Старажытная паэзія Беларусі, XVI — першая палова XVII ст.» (1992), кн. Лойкі «Старабеларуская літаратура» (2001). Свае падыходы да біяграфіі і творчасці Скарыны выклаў У.У.Агіевіч y працы «Сімволіка гравюры Скарыны» (1999). Новы ўзровень С. ў канцы 1980—90-х г. звязаны з дзейнасцю АН Беларусі, дзе распрацоўвалася юбілейная праграма скарыназнаўчых даследаванняў, a таксама выд-ваў «Навука і тэхніка» (з 1996 «Беларуская навука») і «Беларуская Энцыклапедыя». У 1991 створаны Навукова-асветны цэнтр імя Скарыны, які таксама распачаў даследаванні па С. Распрацоўкай праблем С., выяўленнем новых крыніц займаліся бел., рас., укр. даследчыкі: В.І Дарашкевіч, В.НДышыневіч, Я.Дз.Ісаевіч, Г.П.Лебедзеў, А.С Мыльнікаў, М.В.Нікалаеў, В.Р.Пуцко, Шакун, С.Шупа і інш. Вял. матэрыял абагульнены і сістэматызаваны ў фундаментальным юбілейным энцыклапедычным даведніку «Францыск Скарына і яго час» (1988). Да 500-годдзя з дня нараджэння Скарыны выдадзены навук.-тэматычныя зб-кі і навук.-папулярныя і літ. творы У.А.Калесніка, Каўкі, Лойкі, А.К.Клышкі, Петрашкевіча і інш. Для замежных чытачоў па заказе ЮНЕСКА Галенчанка, Чамярыцкі і Шматаў
СКАРЫНАЗНАЎСТВА
447
апубл. ў Парыжы навук.-папулярную кн. «Францыск Скарына» (у 1979 на франц., y 1980 на англ. мовах). Паводле пастановы ЮНЕСКА 1990 год быў аб’яўлены годам Скарыны. Скарынаўскія чытанні і навук. канферэнцыі прайшлі ў Мінску, Гомелі, Варшаве, Празе, Вільнюсе, Маскве, Лондане, Падуі (1986—92). Важкі ўклад y С. (пераважна ў даследаванне крыніцазнаўчых аспектаў вьшавецкай дзейнасці і творчасці Скарыны і яго біяграфіі) замежных гісторыкаў, мастацтвазнаўцаў, філолагаў (Ю.Віцьбіч, Л.Гарошка, Р.ЖукГрышкевіч, Я.Запруднік, А.Калубовіч, B. Пануцэвіч, Я.Пятроўскі, В.Кіпель, C. Станкевіч, Я.Станкевіч, П.Татарыновіч, П.Урбан і інш.). Адным з цэнтраў славяназнаўчых даследаванняў y 1920— 30-я г. была Прага. У 1926 y Пражскім ун-це абараніў дысертацыю «Францішак Скарына як культурны дзеяч і гуманіст на беларускай ніве» І.С.Дварчанін. Гэта было 1-е ў бел. літ.-знаўстве даследаванне пра Скарыну, яго светапогляд, культ.-гуманіст. і патрыят. дзейнасць (у пер. на бел. мову апубл. ў 1991). Эгапнымі ў С. былі публікацыі рус. гісторыка-славіста, выкладчыка Карлава ун-та ў Празе, А.Ф.Флароўскага, які даследаваў пытанні, звязаныя з жыццём і дзейнасцю Скарыны ў Чэхіі. У артыкулах і ў яго манаграфіі «Чэшская біблія ў гісторыі рускай культуры і пісьменнасці: Францыск Скарына і прадаўжальнікі яго справы» (1940—46) прыведзены невядомыя раней факты з біяграфіі Скарыны. На думку даследчыка, Скарына заснаваў сваю друкарню ў Празе, дзе быў высокі ўзровень кнігадрукавання і меліся сувязі з ням. і італьян. выд-вамі. Ен прааналізаваў суадносіны чэшскай Бібліі 1506 і Бібліі Скарыны, высвятляў уздзеянне творчасці Скарыны на бел., рус. і ўкр. рукапісную кніжнасць 16— 17 ст. Традыцыі чэшскага С. працягваюць П.Р.Покарні, Ф.Сокапава і інш. Цікавасць y гіст.-параўнальным і бібліягр. аспектах мае шматтомнае выданне «Друкары старажытнай Польшчы XV—XVIII ст.», 5-ы выпуск якога прысвечаны ВКЛ (1959). Дзейнасць Скарыны асвятляецца ў абагульняльных працах польскай даследчыцы М.Б.Тапольскай па гісторыі кніжнай культуры ВКЛ. Супрацоўнік Нац. музея ў Варшаве ВДэлюга выявіў сувязі некат. пражскіх гравюр Скарыны з папярэднімі чэшскімі, ням., пражскімі друкаванымі яўр. вьшаннямі 15 — пач. 16 ст. Асобныя пытанні С. з акад. пазіцый рэгулярна асвятляліся ў лонданскім час. «The Journal of Byelorussian Studies» («Часопіс беларускіх даследаванняў»), y час. «Запісы» Бел. ін-та навукі і мастацтва ў ЗША. Большую ч. 5-й юбілейнай кн. «Запісаў» (1970), якую падрыхтаваў Тумаш (Сымон Брага) складае храналагічна-бібліягр. агляд прац пра Скарыну. Ён аўтар артыкулаў «Геаграфічная лакалізацыя жыццяпісу доктара Скары-
448
с к а р ы н іч
ны», «Пытанне імя доктара Скарыны», «Канфіската ў Вроцлаве кнігаў Бібліі Скарыны», «Кнігі Скарыны на захадзе Еўропы ў пару ягонную й сёння». У артыкуле, прысвечаным «Малой падарожнай кніжцы» («Запісы». 1978. Кн. 16), ён даказаў, што 2 дрэварыты нюрнбергскай друкарні канца 15 ст. выкарыстоўваліся Скарынаю ў Вільні. Унікальны дацкі экзэмпляр «Малой падарожнай кніжкі» з захаванай пасхаліяй y 1971 апісаў А.Надсон, што дазволіла датаваць яе 1522 ці 1523. У манаграфіі бел. віленскага даследчыка Х.Ільяшэвіча «Друкарня дома Мамонічаў y Вільні (1575— 1622)» (1938) зроблена спроба высветліць выключную ролю сталіцы ВКЛ y пашырэнні друкарскай справы на «ўсходзе», уплыў дзейнасці Скарыны на станаўленне бел., рус. і ўкр. кнігадрукавання ў 16— 18 ст. Змястоўныя зб-кі прац вільнюскіх навук. канферэнцый, прысвечаных Скарыне, апубл. ў 1979, 1987, 1991. Этапы паслядоўнага развіцця С. ў сінт. форме адлюстраваны ў спец. абагульняльных працах — «Скарыніянах». Аўтарам 1-й «Скарыніяны», прызначанай для выдання «Чатырохсотлецце беларускага друку, 1525 — 1925» (1926) быў Пічэта. У яго аглядзе ўлічаны асн. выданні актаў (акрамя М.Круповіча), бібліягр. апісанні Бакмейсцера, Штрытэра, Аляксеева, Сопікава, Каратаева, П.М.Строева, прааналізаваны біягр. звесткі, выдавецкая, літ., перакладчыцкая дзейнасць, маст. асаблівасці выданняў, грамадскія погляды, уплыў спадчыны Скарыны на яго паслядоўнікаў, развіццё бел. і ўсх.-слав. культуры. 3 1926 і да сярэдзіны 1960-х г. С. даследаваў А.В.Флароўскі, y т.л. ў яго фундаментальнай працы «Чэшская біблія ў гісторыі рускай культуры і пісьменнасці» і новых матэрыялах пра Скарыну (дакументы 2-га пражскага перыяду і інш.). Гістарыяграфічныя працы Пічэты і Флароўскага значна дапоўнены даслёдаваннямі М.Б.Батвінніка, Дышыневіч, Каўкі, У.М.Казберука. Замежнае С. канца 1940—70-х г. разгледжана ў публікацыі Я.Садоўскага «Скарыназнаўства на Захадзе пасля другой сусветнай вайны» (1983). Пазнейшыя агляды С. рабілі Неміроўскі, Галенчанка, аўтары артыкулаў y пражскім зб. «Францыск Скарына ў працах чэшскіх славістаў» (1992). Нямала каштоўных гістарыяграфічных аглядаў, рэцэнзій апубл. ў перыяд. выданнях, матэрыялах Скарынаўскіх чытанняў, зб-ках «Беларусіка», «Скарыніч», «Шляхам гадоў» і інш. Сістэматызацыі даследаванняў па С. спрыялі рэтраспектыўныя бібліягр. паказальнікі галіновай і бягучай бібліяграфіі. 2 рэтраспектыўныя паказальнікі склаў Тумаш (1970, 1989), па аналагічнай схеме — Неміроўскі (1978); найб. поўны паказальнік да юбілею Скарыны склалі Неміроўскі і Л.А.Осіпчык (1990). Гісторыя біягр. і кнігазнаўчага вывучэння выданняў Скарыны адлюстравана ў
тэматычна-храналагічным паказальніку Галенчанкі (1993). Асобны раздзел С. стварае публікацыя і вывучэнне дакументальных крыніц, гіст. дакументаў, звязаных з жыццём і дзейнасцю Скарыны. Звесткі пра дакументальныя матэрыялы сустракаюцца ва ўсіх аглядах С. (працы Уладзімірава, Пічэты, Флароўскага, Апексютовіча і інш.). Большасць актаў апубл. ў даследаваннях або розных зб-ках і перыяд. выданнях. Агульны іх спіс з тлумачэннямі змешчаны ў 5-й кнізе «Запісаў» (1970). Дарашкевіч падрыхтаваў 1-е зводнае вьшанне дакументаў і матэрыялаў «Францыск Скарына: Зборнік дакументаў і матэрыялаў» (1988, уключана 55 актаў і вытрымак з дакументаў). Матрыкуляцыйны спіс Кракаўскага ун-та 1504 выявіў С.Пташыцкі, прамацыйны акт 1506 (пра экзамены на вучоную ступень бакалаўра філасофіі) — А.С.Петрушэвіч, экзаменацыйныя запісы Падуанскага ун-та 1512 (пра наданне ступені ў «лекарскіх науках» доктара) — С.Віндакевіч, пратакол падуанскай курыі 9.11.1512 — Садоўскі. Некалькі дакументаў, звязаных са знаходжаннем Скарыны ў 1530 y Кёнігсбергу абнародаваны А.І.Мілавідавым. ІІІэраг дакументаў пражскага перыяду дзейнасці Скарыны выявіў Флароўскі. Матэрыялы судовых працэсаў па маёмасных справах 1520 — сярэдзіны 1530-х г., y т.л., віленскія і полацкія акты 1529 і 1535, увёў ва ўжытак Уладзіміраў, пазнанскія — М.Вайцяхоўская і Дарашкевіч; 2 каралеўскія прывілеі Скарыну — Круповіч. Значную колькасць дакументаў, што, на думку даследчыкаў, датычацца Скарыны, але не ўпамінаюць яго імя, y іх ліку імянны склад віленскай рады, каралеўскі прывілей 1532, прадстаўлены ў пазнанскі магістрат Скарынай, адшукаў Галенчанка. Найб. значныя поспехі С. ў біяграфічных, кнігазнаўчых, літ.-знаўчых і мовазнаўчых даследаваннях, y вывучэнні светапогляду Скарыны. Літ.: Б о т в н н н н к М.Б. Мзумсннс жмзнн » деятельноста Ф ранцяска Скорнны в БССР / / Белорусскяй просветнтель Францяск Скорнна н начало кннгопечатання в Белорусснн н Лнтве. М., 1979; Я г о ж. Нсторнографня язученмя «Малой подорожной кнмжкм» я «Апостола» Ф.Скорнны / / Францнск Скорнна — белорусскнй гуманнст. просветнтель, первопечатннк. Мн., 1989; Я г о ж . Вывучэнне жыцця і дзейнасці Францыска Скарыны ў ЗІІІА / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1990. № 4— 5; Я г о ж . Навука і невуцтва: Скарыназнаўства ў Акадэміі навук БССР і ў Польшчы (1928 — 1941) / / Полымя. 2000. №12; Д ы ш н н е в н ч В.Н. Скорнноведенме: некоторые вопросы нстормогр. » бмбляогр. / / Кннга в Белоруссмя: Кннговеденне, нсточннкн, бнблмогр. Мн., 1983. Вып. 2; Ч а м я р ы ц к і В.А. Скарыназнаўства на сучасным этапе / / Славяне: адзінства і мнагастайнасць. Вып. 3. Гуманізм і асветніцтва ў славянскіх культурах. Мн., 1990; Францнск Скорнна в белорусском советском обШествоведенкн. Мн., 1987; Н е м і р о ў с к і Я Л. Скарыназнаўства / / Ф ранцыск Скарына і яго час: Энцыкл. давед. Мн., 1988; K a ў к a А.К. Беларускае скарыназнаўства ў 20-я гг. XX ст. / / Кніжная культура Беларусі. Мн., 1991; С у д а в н ч е н е Л.В Лятовская ско-
рнннана / / Францнск Скоряна н Внпьнюс. Внльнюс, 1991; Ш м а т а ў В. Нататкі мастацтвазнаўчай Скарыніяны / / Культура беларускага замежжа. Мн., 1993. Кн. 1; С о к а л a в a Ф. Вывучэнне жыцця і дзейнасці Ф.Скарыны чэшскімі даследчыкамі: Пер з чэш. / / Беларусіка=А1ЬагШІіепіса Мн., 1993. Кн. I; Г а л е н ч а н к а Г. Праблемньія дакументы Скарыніяны ў кантэксце рэальнай крытыкі / / Там жа. Мн., 1998. Кн. 9; Ш а л ь к е в н ч В.Ф. Скорнна н скормннана. Мн., 2001; T y м a ш В Пяць стагоддзяў Скарыніяны, XVI — XX: [Бібліягр.]. НьюЁрк, 1989; Открытне Скоряны: Бнблногр указ. кнмговелчсскнх н бмбляогр. опясаннй мзд. Ф .Скорнны, его княг, представленных в собраннях XVI — XX вв., обзоров Скорнняаны / Сост. Г.Я.Голенченко. Мн., 1989; Францыск Скарына: Жыццё і дзейнасць: Паказ. літ. [1539— 1989] / Склад. Я Л.Неміроўскі, Л.А.Осіпчык. Мн., 1990; Францьіск Скарына: Жыццё і дзейнасць: Паказ. літ.: Дад. за 1530— 1988 гг„ 1989— 1993 гг. / Склад. B. Грышкевіч. Л.Юрэвіч. Мн., 1995; S a d o ü s k i J. Studies on doktor Francis Skaryna in the West since World War II / / Запісы Бел. ін-та навукі і мастацтва. 1983. Кн. 17; Francisco Skoryna v ctsle ceskych slavistu. Praha, 1992; Nemirowskij E. Die Prager Druckerei von Francisk Skorina (1517— 1519) / / Gesamtkatalog der Frtlhdruck in kyrilischer Schrift. Baden-Baden, 1998. Bd. 3. Гл. таксама да арт. Скарына Ф. Г.Я.Галенчанка, А.К.Каўка.
«СКАРЫНІЧ», літаратурна-навуковае выданне. Выйшлі 4 зборнікі (1-ы — Мн„ 1991; 2-і — Мн„ 1993; 3-і — М., Мн, Смаленск, 1997; 4-ы — Мн., 1999) на бел. мове, частка тэкстаў — на рускай. Укладальнік А.К Каўка. Асн. тэма зборнікаў — спадчына Ф. Скарыны і праблемы яе вывучэння, a таксама асэнсаванне творчасці літ. згуртавання 1920-х г. «Узвышша». У зборніках змешчаны невядомыя раней архіўныя дакументы, рукапісныя матэрыялы М.Улашчыка, Я.Лёсіка, А.Смоліча, І.Луцкевіча, А.Бабарэкі, Я.Варонкі, Я.Дылы і інш., рэдкія фотаздымкі, хроніка дзейнасці Маскоўскага т-ва бел. культуры імя Ф.Скарыны. Літ.\ Хто ёсць Хто сярод беларусаў свету: Энцыкл. давед. Ч. I. Беларусы і ўраджэнцы Беларусі ў памежных краінах. Мн., 2000. C. 110— 111. Г.ГСяргеева
СКАРЫНКІН Андрэй Уладзіміравіч (н. 20.12.1962, Мінск), бел. паэт. Сын У.М Скарынкіна. Скончыў БДУ (1994), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1997). У 1999—2001 y Ін-це парламентарызму і прадпрымальніцтва ў Мінску. Друкуецца з 1980. Піша на рус. мове. У паэт. зб-ках «Начны спявак», «Барвяныя прыцемкі» (абодва 1994), «Сухія кветкі» (1995), «Журботны госць» (1997) і інш. роздум над лёсам рус. свету, чалавецтва, сэнсам жыцця. Многія вершы С. пакладзены на музыку. Пераклаў на рус. мову вершы А.Звонака. Тв.: Соврасяана: Роман в стахах. М., 1995; Полет над блудняцей: Новелла в стнхах. М., 1996; Король Парнаса. М., 1998; Золотая паутнна. Мн., 1999; Via dolorosa. М., 2000; Альфа м омега. М., 2001; Плач журавлей. Мн., 2001; Роднмчок. Мн., 2001.
СКАРЬІНКІН Іван Яфімавіч (26.11.1919, в. Тратны Вугал Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. пісьменнік. Скон-
чыў Ваенна-паліт. акадэмію імя Леніна пытанні духоўнасці. Піша для дзяцей ў Маскве (1952). У 1939—71 служыў y (кнігі вершаў, скорагаворак і казак Сав. Арміі (з 1958 y газ. «Во славу Ро- «Канікулярная ангіна», 1991; «Пададнны»), y 1972 — 85 y выд-ве «Бела- рожжа ў Крайшарад», 1997; фантаст.русь». Друкуецца з 1950. Піша на рус. прыгодніцкія апавяданні «У карэце па мове. Аўтар кніг нарысаў «Завешчана белым свеце», 2000). На бел. мову перабацькамі» (1974), і «Пра што шумяць сос- клаў зб-кі вершаў М.Рубцова «Рускі ны» (1980), «Залатая карона» з Клімавічаў» агеньчык» (1986), М.Вінграноўскага (1998), дакумент. аповесцей «Мацней за «Украінскі прэлюд» (1999), паэму Дантэ сталь» (1978), «Тугія вятры» (1983), «У «Боская камедыя» (1997, Нац. прэмія смузе палігоннай» (1984), аповесці «Права Італіі 1998; Дзярж. прэмія Беларусі імя весці ў бой» (1980). Асн. тэматыка яго Я.Купалы 2000), паэму Дж. Байрана творчасці — мужнасць і гераізм y гады «Прароцтва Дантэ». Вял. Айч. вайны, мірныя будні воінаў. Тв:. Гукавы бар’ер. Мн., 1972; Дазвольце Тв.: Резерв комбата: Док. повеств. Мн., 1988; Гмбель маршапа в Кремле. Мн., 1999.
СКАРЫНКІН Уладзімір Максімавіч (н. 7.6.1939, г. Віцебск), бел. паэт і перакладчык. Скончыў Рыжскі ін-т інжынераў грамадз. авіяцыі (1961). 3 1961 працаваў y Мінскім аэрапорце, з 1970 y Бел. упраўленні грамадз. авіяцыі, y 1982—87 і 1992—99 y Саюзе бел. пісьменнікаў. Друкуецца з 1955. Першы зб. вершаў «Буслы над аэрадромам» (1969). Аўтар вянка санетаў «Вачэй тваіх паляны» (1980), паэм «Дарога ў неба» (1970), «Насустрач веку» (1971), «Сляпы дождж» (1974), «Высокае сонца» (1976), «Узнясенне» (1983), «Астральны знак Скарыны» (1986). Асн. тэмы яго твораў — маленства, апаленае вайной, любоў да роднай зямлі, яе гісторыі, роздум над складанымі праблемамі сучаснасці.
Скарыны праслект y Міяску. 15. З а к . 321.
Ф рагм ен т.
ўзлёт. Мн., 1975; Чацвёрты разварот. Мн., 1979; Вугал атакі. Мн., 1983; Пасадачныя агні. Мн., 1985; Выратавальны плыт. Мн., 1988; Размова на парозе. Мн., 1991; Лосвіда. Мн., 1993; Апошняе слова. Мн., 1994. І.У.Сплпмевіч.
СКАРЬІНЫ ПРАСПЁКТ y М і н с к y, гал. дыяметр і асноўная магістраль горада; перасякае яго з ПдЗ на ПнУ. 3 1951 наз. Сталінскі, з 1961 Ленінскі праспект, з 1990 сучасная назва. Даўж. больш за 11 км, шыр. 48—70 м. Як гал. кампазіцыйны дыяметр арганізацыйна ўплывае на планіроўку і забудову ўсяго горада. Яго перасякаюць Мінскі водназялёны дыяметр р. Свіслач і важныя трансп. магістралі, якія звязваюць праспект з усімі раёнамі горада. Уздоўж праспекла размяшчаюцца асн. гар. плошчы — Перамогі плошча, Кастрычніцкая, Я.Коласа. Чаргаванне адм. будынкаў, культ.-асв., навучальных, гандл., вытв. і інш. устаноў з жылымі дамамі і комплексамі зрабіла магчымым пазбегнуць аднастайнасці і стварыць яго своеасаблівае арх.-маст. аблічча. Як гал. гар. магістрапь пачаў фарміравацца ў 19 ст. Забудоўваўся праспект y 3 чаргі: 1-ы ўчастак (цэнтральны) ад Незалежнасці гыошчы да пл. Перамогі (2,9 км, з 1945 пад кіраўніцтвам М.Баршча і М.Паруснікава) створаны на месцы вул. Савецкай ( з 1830 вул. Захар’еўская, y 1918— 19 — Адама Міцкевіча), Пушкінскай (назва ў 1920— 44 участка ад вул. Даўгабродскай да бу-
Скарыны .іраспект
y
СКАРЫНЫ
449
дынка абсерваторыі); 2-і — ад пл. Перамогі да пл. Калініна (2,7 км) і 3-і — ад пл. Калініна да ўеада ў горад з боку Маскоўскай шашы (больш за 6 км, 1950—70-я г ). Пасля Вял. Айч. вайны гал. магістраль створана на шырокай і выпрастанай трасе. На цэнтр. участку створаны ансамблі высокай арх.-маст. вартасці, характар арх. афармлення якіх засн. на творчым асваенні класічнай спадчыны: адм. будынкі паміж вул. Гарадскі Вал і Камсамольскай (КДБ; 1945—47, арх. Г.Гай, Паруснікаў), Нацыянальнага банка Рэспублікі Беларусь, Мінскага гарадскога універмага, Мінскага гоііоўнага паштамта, Рэспубліканскага Палаца культуры прафсаюзаў, Мінскага цырка, будынак б. Мінскага царкоўна-археалагічнага музея, гасцініца «Мінск» (1-я чарга ў 1957, арх. Г.Баданаў, 2-я — y 1967, арх. Г.Сысоеў, С.Мусінскі, Дз.Кудраўцаў, з 2001 на рэканструкцыі). Ад вул. Я. Купалы праспект спускаецца да азялененай поймы Свіслачы, узвышаецца над масівамі паркаў імя Янкі Купалы і Цэнтр. дзіцячага парку імя М.Горкага. 3 гранітнай набярэжнай (1958, арх. К.Іваноў) адкрываецца панарама ў бок пл. Парыжскай камуны з манум. будынкам т-ра оперы і балета. За мостам (1951, арх. Паруснікаў, Баданаў) знаходзяцца 5-павярховыя жылыя дамы (1939, дабудаваны ў 1947, арх. Р. Столер, y 1950—56, арх. Баршч, Л. і Г.Аранаўскасы). Завяршае цэнтр. ўчастак праспекта пл. Перамогі з Манументам Перамогі. На 2-м участку праспекта побач з даваен. дамамі (1937—41, арх. А.Брэгман, Г.Якушка) узведзены новыя жылыя будынкі (1952—58, арх. Баршч, Л.Арнаўскас, А.Духан, С.Баткоўскі, Н.Макляцова, Н.Шпігельман). Вял. роля на гэтым участку і ў структуры горада належыць пл. Якуба Коласа з помнікам Я.Коласу ў цэнтры (1972, скульпт. З.Азгур, арх.
Мінску. Фрагмент.
450
СКАРЫФІКАЦЫЯ
Ю.Грэдаў, Г.Заборскі, Л.Левін). Другі важны вузел участка ўтвараюць рэканструяваныя і расшыраныя комплексы 1-й клінічнай бальніцы, Нацыянальнай акадэміі навук будынкі, будынак Беларускай політэхнічнай акадэміі, кінатэатр *Кастрычнію>, жылыя дамы з магазінам «1000 дробязей» (1962, арх. Сысоеў, Кудраўцаў), дом гандлю «Першамайскі» (б. «Сінтэтыка»; 1964—65, арх. Мусінскі, Сысоеў); завяршае ўчастак пл. Калініна з помнікам М.І.Кілініну (1978, арх. Ю.Грыгор’еў, А.Няўзораў, скульпт. В.Палійчук, І.Глебаў). 3-і ўчастак адрозніваецца ад папярэдніх аднабаковай забудовай на значнай адлегласці. Туг знаходзяцца будынкі гадзіннікавага з-да «Прамень» (1956—61, арх. Баткоўскі, І.Боўт, Шпігельман), кварталы жылых дамоў, Бел. агр. тэхн. ун-т (1956, арх. Бакланаў). Да праспекта прылягае парк імя Чэлюскінцаў, тэр. дзіцячай чыгункі (вакзал пабудаваны ў 1956) і зялёны масіў. Далей размешчаны кінастудыя «Беларусьфільм», жылыя дамы канца 1950-х г., Мінскай гідраметэаралагічнай аб~ серваторыі будынак, комплекс НДІ сродкаў аўтаматызацыі (1972, арх. Мусінскі, Кудраўцаў). Важная роля ў фарміраванні арх.-маст. аблічча праспекта належыць жылому раёну Усход (забудоўваецца з 1966). Уздоўж праспекта пабудавана 1-я чарга лініі Мінскага метрапалітэна. Архітэктарам Баданаву, Баршчу, Баткоўскаму, А.П.Воінаву, У.Каралю, Мусінскаму, Паруснікаву, Сысоеву, Н.Трахтэнбергу, Шпігельману прысуджана Дзярж. прэмія Беларусі 1968. А.А.Воіпау, В.М.Чарнатаў.
Панарама Скарыны праспекта.
вых і хвастаколавых, якія жывуць y тоўшчы вады. Даўж. ад некалькіх сантыметраў да 7 м, Ma ca да 2,5 т. Цела плазаватае, шырокае, дыскаабо ромбападобнае. Скура голая або ўкрыта шыпамі. Зубы шынападобныя ці пляскатыя, закругленыя Жабравых адтулін 5, на брушным баку. Грудныя плаўнікі вял., іх краі зрошчаны з бакамі галавы і тулава. Спінныя плаўнікі на хвасце або адсутнічаюць. Хвастаколападобныя маюць калючыя хваставыя шыпы з яданоснай залозай, гнюсападоб-
ныя — эл. органы па баках цела. Бентафагі і драпежнікі. Жывародныя і яйцажывародныя; ромбаскатападобныя адкладваюць яйцы. Аб’екты промыслу. А.М.Петрыкаў.
СКАЎГЫЗМ (ад англ. scout разведчык), сістэма арганізаванага пазашкольнага выхавання моладзі 7—21-гадовага ўзросту, якая ўключае развіццё іх грамадскай дзейнасці і фіз. падрыхтоўку. Першыя скаўцкія арг-цыі ўзніклі ў 1907 y Вялікабрытаніі (засн. Р.Бадэн-Поўэл).
СКАРЫФІКАЦЫЯ (ад лац. scarifico драпаю, надразаю) н a с е н н я, механічнае паверхневае пашкоджанне насення; прыём падрыхтоўкі яго да сяўбы. Ужываюць для насення бабовых траў, дрэвавых і кустовых парод, якія маюць цвёрдую, вільгаценепранікальную абалонку. Пасля С. насенне лепш убірае вілыаць, хутчэй набракае і прарастае. Праводзяць не раней як за 1 мес. перад сяўбой пераціраннем насення з пяском, жалезным пілавіннем і інш. Для прамысл. С. выкарыстоўваюць спец. машыны-скарыфікатары. CKACABÂHHE ШЛНЬБУ, Шлюб.
гл.
ў
арт
СКАТЫ (Batomorpha, або Batoidei), надатрад пласцінажабравых рыб. Вядомы з верхняй юры, шматлікія з верхняга мелу (каля 200— 140 млн. г. назад). 5 атр.: піларылападобныя (пілы-рыбы), гнюсападобныя, або эл. С. (Torpediniformes), хвастаколападобныя (Dasyatiformes), ромбаскатападобныя (Rajiformes) i рохлепадобныя (Rhinobatiformes). 14 (16) сям., каля 50 родаў, 350 відаў. Пашыраны ў акіянах, трапляюцца на мелкаводдзі і да глыб. 2700 м, ёсць прэснаводныя (у бас. р. Амазонка і інш.). Прыдонныя рыбы, акрамя манта-
Скаты: 1 — манта двухрогая; 2 — гнюс чорны; 3 — гладкі скат-матыль; 4 — хвастакол махрыстахвосты.
пазней пашырыліся ў Францыі, Германіі, Італіі, ЗША і інш. краінах. Яны падзяляюцца на байскаўцкія (хлопчыкі) і гёрлскаўцкія (дзяўчынкі). У 1920 засн. Сусветная арг-цыя скаўцкага руху (World Organization of the Scout Movement, Жэнева), y пач. 1990-x r. y яе ўваходзіла больш за 16 млн. чл. з больш як 160 краін. У Рас. імперыі скаўцкія атрады ствараліся з 1909. У 1914 засн. т-ва «Рускі скаўт». Пасля 1917 скаўцкія арг-цыі забаронены, з пач. 1990-х г. пачалі аднаўляцца. На Беларусі дзейнічаюць дзіцячая грамадская apr-цыя «Бел. рэсп. скаўцкая асацыяцыя» (з 1991), рэсп. грамадская арг-цыя «Аб’яднанне бел. скаўтаў» (з 1992), грамадскае аб’яднанне «Беларускі скаўцкі рух» (з 1997). У 2001 y іх уваходзіла больш за 360 членаў. СКАФАНДР [франц. scaphandre ад грэч. skaphë лодка + anër (andros) чалавек], індывідуальны герметычны рыштунак, які забяспечвае жыццядзейнасць і працаздольнасць чалавека ў неспрыяльных умовах. Адрозніваюць С. вентыляцыйныя (дыхальная сумесь паступае ад балонаў або кампрэсараў) і рэгенерацыйныя (вьшыхальная сумесь ачышчаецца ад вуглякіслага газу, абагачаецца кіслародам і зноў паступае ў С.); касмічныя (аварыйна-выратавальныя і для выхаду ў адкрыты космас або на паверхню нябесных цел), вышынна-выратавальныя і вадалазныя. Касм. С. (мяккі, паўжорсткі, жорсткі) прызначаны для работы па-за кабінай касм. карабля і на паверхні нябесных цел (напр., на Месяцы). Складаюцца з верхняга адзення, сілавой і герметычнай абалонкі, герметычнага шлема, вентылюючага і проціметэорнага касцюма, сістэмы ахаладжэння. Вышынна-выратавальны С. выкарыстоўваюць пры парушэнні герметычнасці кабіны лятальнага апарата, катапультаванні на вял. вышыні і значнай скорасці палёту, y выпадку прываднення. Mae верхняе адзенне, шлем (з маскай або без яе), сістэму вентыляцыі (разамкнутую, замкнутую, рэгенерацыйную), йеплаахоўны касціом, здымныя рукавіцы і абутак. Вадалазныя С. бываюць жорсткія (з металу), мяккія (метал. шлем і касцюм з прагумаванай тканіны) і лёгкія (гумавы шлем-маска і касцюм з тонкай прагумаванай тканіны). Гл. таксама Гід-
СКАЧКІ
451
ты Еўропы праводзяцца з 1970. Найб. пашыраны ў Вялікабрытаніі, Германіі, ЗША, Швейцарыі.
Паўжорсткі скафандр касманаўта арбітальнай станцыі «Салют-6» (без знешняй цеплаахоўнай абалонкі); 1 — мяккія часткі скафандра; 2 — карабін страховачнага фала; 3 — раздым пнеўма- і гідракамунікацый; 4 — клапан уключэння рэзервовага кіслароду; 5 — ссоўны светлафільтр; 6 — жорсткі корпус; 7 — пульт кіравання і кантролю; 8 — рэгулятар рэжымаў ціску ў скафандры; 9 — індыкатар ціску ў скафандры.
балота. Схілы катлавіны невыразныя. Берагі сплавінныя, забалочаныя.
Зборная каманда Беларусі — чэмпіён свету (1994). Мужчынская каманда — чэмпіён (1995) і сярэбраны прызёр (1996, 1998) чэмпіянатаў свету, чэмпіён Еўропы (1993). Жаночая каманда — сярэбраны прызёр чэмпіянату свету (1996), бронз. прызёр чэмпіянату Еўропы (1993). Сярод бел. спартсменаў найб. вызначыліся: y мужчын — чэмпіёны і прызёры чэмпіянатаў свету Я.Бяляеў, М.Казак, Дз.Паляруш, У.Какорка (у сінхронных выступленнях з Казаком); y жанчын — сярэбраныя прызёры чэмпіянату свету Т.Граеўская, Н.Карпянкова, ПЛебедзева, Т.Чуміна (бронз. прызёр чэмпіянату свету, 1978) і Т.Мамай — чэмпіёнкі Еўропы ў індывід. (адпаведна 1974 і 1976) і сінхронных (1977) скачках, і інш. А .М .П ет р ы к а у. СКАЧКІ НА ЛЬІЖАХ 3 ТРАМПЛІНА, від лыжнага спорту. Праводзяцца з трамплінаў з разліковай магутнасцю (аптымальная даўж. скачка) 20—50 м (малыя), 50—70 м (сярэднія), 70—90 м (вял.) і больш за 120 м (для палётаў на лыжах). Спаборніцтвы на Алімп. гульнях, чэмпіянатах свету і інш. праводзяцца на трамплінах магутнасцю 70 і 90 м; уваходзяць y праграму лыжнага дваябор ’я.
СКАЧКІ ЛЁГКААТЛЕТЫЧНЫЯ, віды Паходзяць з Нарвегіі. Першыя афіц. спалёгкай атлетыкі, якія ўключаюць скачкі борніцтвы адбыліся ў 1897 паблізу Осла. У з разбегу ў вышыню, даўжыню, трайны праграме Алімп. гульняў з 1924 (сярэдні скачок і скачкі з шастом. Скачкі ў трамплін) і з 1964 (вял ); чэмпіянаты свету з 1937 (з 1964 — на 2 трамплінах). Найб. павыш., даўж. і з шастом уваходзяць y шыраны ў краінах Скандынавіі, Аўстрыі, Герпраграму лёгкаатлетычнага дзесяцібор’я маніі, Расіі, Японіі і інш. (мужчыны); скачкі ў выш. і даўж. — На Беларусі першыя спаборніцтвы сямібор’я (жанчыны). У праграмы спа- адбыліся ў 1936. Чэмпіянаты рэспублікі борніцтваў С.л. ўключаны ў 1860-х г., y праводзяцца з 1952, з 1962 — y праграпраграму Алімп. гульняў — y 1896. На ме зімовьгх Спартакіяд. У міжнар. спаБеларусі спаборніцтвы па С.л. право- борніцтвах бел. спартсмены ўдзельнічадзяцца з 1913 (г. Гомель, скачкі ў выш. юць з 1961. Найб. вызначыліся чэмпіёі даўж. з месца). Чэмпіянаты Беларусі ны СССР У.Пальчэўскі (1961) і У.Цепа лёгкай атлетыцы, y т.л. і па С.л., ад- рычаў (1972), Ю.Майсееў — чэмпіён I бываюцца з 1924. Сярод бел. лёгкаатле- Усесаюзных зімовых сельскіх гульняў таў найб. вызначыліся: y трайным скач- (1977), С.Баброў — чэмпіён Сусв. уніракамбіііезон. У.С.Лпрыёнпў, У.М.Сацута. ку — У Булатаў, Г.Валюкевіч, У.Гара- версіяды (1999). На Беларусі 5 трампліСКАЦЁЦКІ Уладзімір Рыгоравіч (н. еў — сярэбраны прызёр XVII Алімп. наў: 3 y в. Раўбічы Мінскага р-на (20, 18.4.1935, пас. Ратамка Мінскага р-на), гульняў (1960, Рым), А.Каваленка — 40 і 60 м, усе са штучным пакрыццём), бел. матэматык і педагог. Д-р пед. н. бронз. прызёр, І.Лапшын — сярэбраны y г. Магілёў (30 м), y в. Белае Полацка(1996), праф. (1997). Скончыў БДУ прызёр XXIV Алімп. гульняў (1988, Сеул). га р-на Віцебскай вобл. (25 м). (1959), дзе і працуе. Навук. працы па /1 М П ет ры кау. СКАЧКІ НА БАТЎЦЕ, высокія падскотэорыі і методыцы выкладання матэмакі на спарт. батуце з пераваротамі і вяр- СКАЧКІ Ў ВАДЎ, спаборніцтвы сярод тыкі на факультэтах нематэм. профілю. чэннем; від спорту з элементамі акрабаАўтар вучэбных дапаможнікаў для ВНУ. тыкі. Батуг — плеценая сетка даўж. мужчын і жанчын па скачках з вышкі і трампліна ў ваду. Складакшца з серый Тв:. Матемаі нческое моделнрованве фнзн3,6— 4,3 м; шыр. 1,8—2,15 м, замацава- абавязковых і адвольных скачкоў з ко-хямнческнх процессов. Мн., 1981; Проная на раме, выш. 0,95— 1,05 м. Віды фесснональная направленность преподаванвя спаборніцтваў: індывід., па сінхронных трампліна (выш. I і 3 м) і вышкі (5, 7,5 математнкм: Теоретнч. я практнч. аспекты. скачках (2 спартсмены) і камандныя. і І0 м). Існуюць 6 афіц. катэгорый Мн., 2000; Лекцнн по математнке для студентов хнммческвх спецнальностей. Мн., 2000. Кожны від складаецца з абавязковай і скачкоў: з пярэдняй стойкі ўперад і наП. М. Бараноўскі. адвольнай праграм, якія ўключаюць па зад, з задняй стойкі ўперад і назад, з вінтамі і са стойкі на руках (толькі з 10 элементаў. СКАЧАЛЬСКАЕ BÔ3EPA. У Старадавыціак). Скачкі ацэньваюцца па 10Да 1940-х г. выкарыстоўваліся як сродак рожскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. бальнай шкале. спартсменаў, піпотаў і парашутысПціч, за 15 км на Пн ад г. Старыя Да- трэніроўкі Як від спорту ўзніклі ў сярэдзіне І9 ст. ў таў, уваходзілі ў цыркавыя праграмы. Спарт. рогі. Пл. 0,45 км2, даўж. 900 м, найб. спаборніцтвы праводзяцца з 1947 (ЗША). Германіі. У праграме Алімп. гульняў з 1904 шыр. 670 м, даўж. берагавой лініі 2,5 Міжнар. федэрацыя батута створана і праве- (мужчыны) i 19 12 (жанчыны). І-ы чэмпіянат км. Катлавіна рэшткавага тыпу, сярод дзены 1-ы чэмпіянат свету ў 1964. Чэмпіяна- Еўропы праведзены ў І926, І-ы чэмпіянат
452
скачок
свету — y 1973. Найб. пашыраны ў Германіі, ЗША, Італіі, Кітаі, Мексіцы, Расіі, Францыі, Швецыі і інш.
На Беларусі першыя афіц. спаборніцтвы праведзены ў 1935. Зборная каманда Беларусі — бронз. прызёр чэмпіянату СССР (1977); мужчынская зборная — сярэбраны прызёр Кубка Еўропы (1995). Сярод бел. спартсменаў найб. вызначыліся У.'Алейнік, К.Партноў, С.Аляксеева — бронз. прызёр чэмпіянатаў Еўропы (1989, 1995); А.Касянкоў — бронз. прызёр XXI Алімп. гульняў (1976) і чэмпіянату Еўропы (1977); М.Міхайлін — сярэбраны прызёр чэмпіянату свету (1975); А.Семянюк — чэмпіён Еўропы (1991).
трастамі, фактурнымі і каларыстычнымі эфектамі. СКАЧЫНСКІ Аляксандр Аляксандравіч [13.7.1874, г. Алёкмінск, Якуція (Рэспубліка Саха), Расія — 6.10.1960], расійскі вучоны ў галіне горнай справы. Акад. AH СССР (1935). Герой Сац. Працы (1954). Скончыў Пецярбургскі горны ін-т (1900), дзе і працаваў. 3 1930 праф. Маскоўскага горнага ін-та, з 1938 дырэктар Ін-та горнай справы АН СССР. У 1944—51 старшыня прэзідыу-
А .М .П е тр ы ка ў .
CKA4ÔK у ф і л а с о ф і і , працэс змены ўнутранай сутнасці з’явы або прадмета; якаснае пераўтварэнне ў выніку колькасных змен. Характарызуецца карэнным пераломам ва ўзаемадзеянні неперарыўнасці і перарыўнасці з перавагай апошняй. Выступае ў якасці перадумовы карэнных якасных пераўтварэнняў, станаўлення якасна новых аб’ектаў, пастаяннага руху і развіцця свету. На стадыі С. вырашаюцца ўласцівыя прыродным і грамадскім з’явам унутр. супярэчнасці. Паводле спосабу здзяйснення адрозніваюць рэзкія і паступовыя С. Пры р э з к і х С. ранейшая якасць змяняецца новай хуткімі тэмпамі (пераўгварэнне элементарных частак y лабараторных умовах, напр., распад урану на свінец і галій), y грамадскім жыцці — сац. рэвалюцыі. Большасць пераходаў ад старой якасці да новай y прыродзе і грамадстве ажыццяўляецца шляхам п а с т у п о в ы х С. Узнікненне зорак і планет, антрапагенез, кліматычныя змены на Зямлі адбываліся паступова і паволі. У працэсе развіцця грамадства вызначаецца тэндэнцыя да паскарэння скачковых пераўтварэнняў сац. ладу. Гл. таксама Пераход колькасных змяненняў y якасныя.
В.І Боўш
СКАЧЫЛЯС (Skoczylas) Уладзіслаў (4.4.1883, г. Вялічка Малапольскага ваяв., Польшча — 8.4.1934), польскі гравёр, адзін са стваральнікаў польскай графічнай школы 20 ст. Вучыўся ў Маст.-прамысл. школе ў Вене (з 1901) і AM y Кракаве (1904—06). 3 1908 выкладаў y Школе апрацоўкі дрэва ў Закапанэ, з 1922 праф. Школы прыгожых мастацтваў y Варшаве. Ініцыятар стварэння творчых аб’яднанняў «Рытм» (1922) і «Гравюра» («Рыт», 1925). Адзін з заснавальнікаў Ін-та прапаганды мастацтва. У творчасці выкарыстоўваў традыцыі нар. гравюры і лубка. Ксілаграфіі С. на сял. тэмы ( «Паход разбойнікаў», «Танец разбойнікаў», абедзве 1919; «Дзяўчаты з карзінамі», 1928), гар. і вясковыя пейзажы (цыкл «Старая Варшава», 1930) вылучаюцца дэкар. вытанчанасцю кампазіцыі, выразнасцю лінейнага рытму, святлоценявымі кан-
СКВАРЦбЎ-СЦЯГіАНАЎ Іван Іванавіч (сапр. С к в а р ц о ў , літ. псеўд. Сцяпанаў; 8.3.1870, г. Багародск, цяпер Нагінск Маскоўскай вобл. — 8.10.1928), савецкі дзярж. і парт. дзеяч, публіцыст. Скончыў Маскоўскі настаўніцкі ін-т (1890). У рэв. руху з 1891, сацыял-дэмакрат з 1896, бальшавік з 1904, з 1921 чл. Цэнтр. рэвіз камісіі ВКП(б), чл. ЦК ВКП(б) з 1925. Удзельнік рэвалюцый 1905—Ю7 і Кастр. 1917. У грамадз. вайну кіраўнік выд-ва «Камуніст». У 1920 удзельнічаў y аднаўленні органаў сав. улады на Беларусі. 3 1925 рэд. газ. «Нзвестня», нам. рэд. «Правды», рэд. «Ленннградской правды». Адначасова з 1926 дырэктар Ін-та Леніна пры ЦК ВКП(б). Чл. ЦВК СССР. Аўтар прац па эканам., гіст., прыродазнаўчых і філас. пытаннях. Пераклаў на рус. мову «Капітал» К.Маркса. Te.. Мзбранное. М., 1970. JJim: К р y г л о в А.А. Скворцов-Степанов — атевст. Мн„ 1974.
ма Зах.-Сібірскага філіяла AH СССР. Навук. працы па праблемах рудніковай аэралогіі. Стварыў тэорыю руху паветра ў горных вырабатках, тэорыю проціпылавых аэрадынамічных рэжымаў. Распрацаваў метады даследавання сітаватасці і інш. уласцівасцей вугальных радовішчаў, вызначыў метананоснасць вуглёў. Дзярж. прэміі СССР 1950, 1951. СКВАЙР (англ. squire), скарочаная форма англійскага дваранскага тытула эсквайр.
СКВАРЦ0Ў Сяргей Канстанцінавіч (20.1.1904, г. Луганск, Украіна — 4.2.1983), расійскі кінадзеяч, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1967). Праф. (1955). Скончыў кінааддзяленне Вышэйшых дзярж. курсаў пры Ленінградскім тэатр. тэхнікуме (1930). Працаваў на кінастудыях СССР. У 1938—55, 1969—74 выкладчык, y 1955—62 заг. кафедры, 1974—83 кіраўнік майстэрні кінарэжысёраў Усесаюзнага дзярж. ін-та кінематаграфіі. У 1962—69 маст. кіраўнік творчага аб’яднання на кінастудыі «Беларусьфільм».
СКВАТЭРЫ (англ., адз. л. squatter ад squat самавольна пасяляцца на чужой зямлі), фермеры, якія ў 17— 19 ст. самавольна, явачным г.арадкам захоплівалі незаселеныя землі ў брыт. калоніях Паўн. Амерыкі, a потым y ЗША (да 1862), Аўстраліі і некат. інш. краінах. Скватэрства было магчымае дзякуючы вял. фонду свабодных зямель і адноснай слабасці мясц. адміністрацыі; адыграла важную ролю ў складванні там фермерскага, або прадпрымальніцкага, шляху развіцця сельскай гаспадаркі. СКВЕР (ад англ. square квадрат), невялікі гарадскі сад ; важная ч. азелянення населеных месцаў, дэкар. афармлення плошчаў і вуліц. Фарміруецца па асн. прынцыпах садова-паркавага мастацтва. Пл. звычайна 0,5—2 га. У адрозненне ад бульвара прызначаны пераважна для кароткачасовага адпачынку пешаходаў. С. можа мець самаст. закончаную кампазіцыю ці быць элементам буйнога арх.-ландшафтнага ансамбля. Звычайна асн. элемент кампазіцыі С. — пляцоўка для адпачынку з фантанам, дэкар. скульптурай, кветкавым партэрам, клумбамі, газонамі, пасадкамі дрэў, кустоў і інш. Першыя С. ўзніклі ў сярэдзіне 19 ст. ў Англіі, y 2-й пал. 19
Міхайлаўскі скввр y Мінску. Скульптура «Дама на лаўцьі». Скульптар У.Жбанаў. 1998.
ст. — y Pacii. Першыя C. на Беларуci — Аляксандраўскі сад (1870, цяпер Цэнтральны С.) з фантанам (1874) і на Саборнай пл. (1890-я г., цяпер пл. Свабоды) y Мінску. Найб. значныя С. ствараюцца ў адм.-грамадскіх цэнтрах (на плошчах Незалежнасці ў Мінску, Леніна ў Магілёве, Савецкай y Гродне), каля трансп.-планіровачных вузлоў (на прывакзальных плошчах y Гомелі, Маладзечне; Міхайлаўскі каля чыг. вакзала ў Мінску), перад буйнымі грамадскімі будынкамі (каля Бел. муз. т-ра ў Мінску, політэхн. ін-та ў Брэсце), каля помнікаў і мемар. комплексаў (С. на пл. Перамогі ў Мінску, каля помніка Вызвалення на пл. Свабоды ў Брэсце), y квартальнай забудове — т.зв. С.-«кішэні» (па вул. Берсана, на скрыжаваннях вул. Варвашэні і Куйбышава ў Мінску) і інш. Г.С.Ларкін. СКВОШ (англ. squash), р а к е т б о л , спартыўная гульня з гумавым мячом (дыям. каля 4 см) і ракеткамі на прамавугольнай пляцоўцы (корце), абмежаванай сценкамі. Гуляюць двое або чацвёра (парамі). Мэта — падтрымліваць мяч y гульні і пры гэтым перашкаджаць дзеяннням саперніка. Узнік y сярэдзіне 19 ст. ў Вялікабрытаніі. Першыя клубы арганізаваны ў 1890-х г. Спаборніцтвы праводзяййа з 1920, чэмпіянаты свету — з 1930. Існуюць варыянты гульні: т.зв. «брытанскі» («мяккі», або «міжнародны») і «амерыканскі» («жорсткі», або хардбол). Найб. пашыраны ў некат. краінах Еўропы, Паўн. Амерыкі, Паўд.-Усх. Азіі, Афрыкі і інш.
СКЁЙТБАРД, с к е й т б о р д (англ. skateboard ад to skate катацца + board дошка), 1) від спорту: катанне на адмысловай дошцы з ролікамі. 2) Сама такая дошка. CKÉMA, паселішча эпохі неаліту, бронзавага і ранняга жал. вякоў каля в. Мікольцы Мядзельскага р-на Мінскай вобл., на берагавым узвышшы р. Скема. Першымі пасяленцамі былі носьбіты нарвенскай культуры (4-е— 1-я пал. 3-га тыс. да н.э.), з сярэдзіны 3-га тыс. да н.э. сюды пранікла насельніцтва тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі культуры. У больш позніх напластаваннях сустракаюцца матэрыялы шнуравой керамікі культурьі. Да канца бронзавага і пач ранняга жал. веку адносяцца знаходкі штрыхаванай керамікі культуры і мііаградскай культуры. Невял. рыбацкае паселішча існавала тут і ў сярэдневякоўі. Знойдзены рэшткі агнішчаў, паўзямлянак, сляды збудаванняў слупавой канструкцыі, кераміка. М.М.Чарняўскі. СКЕНЁКТАДЫ (Schenectady), горад на ПнУ ЗША, на каналізаванай р. Мохак, штат Нью-Йорк. Засн. ў 1662. Каля 62 тыс. ж., з гарадамі Олбані, Трой і агульнымі прыгарадамі каля 900 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог, рачны порт. Прам-сць: энергамашынабудаванне і эл.-тэхн. (вытв-сць турбін, турбагенератараў, атамных рэактараў, электраматораў і генератараў), хім., швейная. Ун-т (з 1795) з бат. садам. Цэнтр ядз. даследаванняў.
СКЕПТЫЦЫЗМ (франц. scepticisme ад грэч. skeptikos які разглядае, даследуе), філасофская пазіцыя, якая характарызуецца сумненнем y існаванні якога н. надзейнага крытэрыя ісціны. Заснавальнікам С. як філас. дактрыны лічыцца стараж.-грэч. філосаф Пірон (каля 365—275 да н.э ), сістэматызаваў такія погляды Секст Эмпірык. У сярэдневякоўі С. выступаў як сінонім вальнадумства, форма крытыкі царк. догматаў (напр., твор П.Абеляра «Так і не так»), У 16— 18 ст. ідэі С. былі накіраваны супраць сярэдневяковай схаластыкі (М. дэ Мантэнь, П.Шарон, П.Бейль і інш.). У філасофіі Д.Юма, І.Канта ён прымаў такую форму, якая прыводзіла да агнастыцызму. С. грунтуецца на розных тэарэт. перадумовах. Імі могуць быць або сумненне ў надзейнасці пачуццёвага пазнання, або перабольшванне значэння факта адноснасці (незавершанасці, зменлівасці) чалавечых ведаў. У апошнім выпадку С. з’яўляецца рэакцыяй на дагматызм абстрактных філас. пабудоў, што праявілася ў філасофіі Юма, Канта, пазітывістаў (А.Конта, Г.Спенсера). У звычайным сэнсе С. — гэта настрой, псіхічны стан няўпэўненасці, якія арыентуюць на ўстрыманне выказваць якія-н. катэгарычныя меркаванні. Літ.: Р м х т е р Р. Скептнцнзм в фмлософвн: Пер. с нем. T. 1. СПб, 1910; Л о с е в А.Ф. Культурно-нсторвческое значенне антячного скептмцвзма н деятельность Секста Эмпнрнка / / Секст Эмпярнк. Соч. М., 1975. T. I; Р a с с е л Б. Нсторвя западной фвлософнв...: Пер. с англ. 3 нзд. М., 2000.
А.Б.Савеня.
«СКЕПТЬІЧНАЯ ШК0ЛА», крытычны кірунак y рас. гістарыяграфіі 1-й пал. 19 ст. Заснавальнік — М.Т.Качаноўскі. Да «С.ш» належалі В.М. Бадзянскі, С.М.Строеў, блізкія погляды мелі П.М.Строеў і інш. Прадстаўнікі «С.ш.» крытыкавалі канцэпцыі афіц. гісторыкаў, асабліва М.М Карамзіна, даказвалі неабходнасць параўнальна-гіст. вывучэння мінулага Расіі, крытычных адносін да крыніц, праверкі сапраўднасці тэкстаў і аналізу зместу выкладзеных y іх падзей. Яны лічылі, што рус. летапісы 11— 12 ст., Руская праўда, «Слова аб палку Ігаравым» і інш. стараж. помнікі не могуць служыць гіст. крыніцамі пры вывучэнні Кіеўскай Русі, бо ўзніклі, на іх думку, значна пазней за перыяд яе існавання і выключна пад уплывам замежных літ. і дакумент. крыніц. Выступалі супраць нарманскай тэорыі, падзялялі погляды І.Эверса пра хазарскае паходжанне Русі. Нягледзячы на спрэчнасць яе канцэпцый, «С.ш.» — важны этап y фарміраванні рас. гістарыяграфіі. СКЕП’ДН Мікалай Антонавіч (н. 18.8.1931, т. Петрыкаў Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ўнутраных хвароб. Д-р мед. н., праф. (1986). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1958). 3 1964 y Бел. мед. акадэміі паслядыпломнага навучання (з 1983 заг. кафедры). Навук. працы па пытаннях алергалогіі і медыцыны працы. Удзельнічаў y распрацоў-
СКІБІНСКІ________________453 цы і ўкараненні тэхналогіі лячэбна-аздараўленчага спелеакомплексу на базе рудніка вытв. аб’яднання «Беларуськалій». Тв:. Аллергнческне болезнн: дмфференц. днагноз, леченяе. Мн., 2000.
СКЕРНЯВІЦКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewodztwo Skierniewickie), былая адм.-тэр. адзінка ў цэнтр. ч. Польшчы. 3 1999 y складзе Лодзінскага ваяводства. СКЁРЦА (ад італьян. scherzo літар. жарт), y 16— 17 ст. вак. п’еса (адна- або шматгалосая) на жартоўныя тэксты або яе інстр. пералажэнне. 3 2-й пал. 18 ст. адна з частак (звычайна 3-я) ссшатнасімфанічнага цыюю. якая замяніла менуэт. Для С. характэрны хуткі, жывы тэмп, рэзкая змена кантрастных вобразаў (нар.-жанр., гульнёвых, гратэскных і інш.), трохдольны памер (3/4 ці 3/8), складаная 3-часткавая форма з трыо (уласцівая і менуэту). Класічны тып С. склаўся ў творчасці Л.Бетховена. 3 19 ст. С. развівалася і як частка цыкла (творчасць зах.-еўрап. кампазітараў-рамантыкаў і рус. класікаў) і як самаст. муз. п’еса, блізкая да капрычыо («Скерца» Ф.Шапэна, арк. скерца М.Мусаргскага і інш ). Бел. кампазітары шырока выкарыстоўваюць С. ў традыц. формах часткі санатна-сімф. цыкла і асобнай муз. п’есы. Сустракаецца ў творах М.Аладава, А.Багатырова, Дз.Смольскага, Г.Вагнера, Я.Дзягцярыка, А.Мдывані, Ф.Пыталева, Р.Суруса, Я.Цікоцкага і інш. Т.А.Шчэрба. СКЕТЧ (ад англ. sketch накід), кароткая п’еса (гал. чынам камедыя) для 2 (радзей 3) выканаўцаў. Бярэ пачатак ад нар. інтэрмедыі. СКІБА Аляксандр Мікалаевіч (н. 18.7.1949, с. Гардзееўка Клінцоўскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1994). Скончыў Навазыбкаўскі пед. ін-т (1971). 3 1986 y Гомельскім ун-це (з 1996 заг. кафедры). Навук. працы па тэорыі класаў груп і інш. алгебраў. Пабудаваў тэорыю падгрупавых і падсістэмных функтараў. Распрацаваў рашотчатыя метады даследавання класаў алгебраў. Тв.\ Формацвн алгебранческвх снстем. М., 1989 (разам з Л.А.Шамятковым); Алгебра формацнй. Мн., 1997.
CK^EA Віктар Пятровіч (17.1.1956, в. Сынковічы Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл. — 27.8.2000), бел. вучоны ў галіне фтызіятрыі. Д-р мед. н. (1995), праф. (1999). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1979). 3 1979 працаваў y БелНДІ пульманалогіі і. фтызіятрыі. 3 1985 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па функцыян. дыягностыцы абструктыўнага сіндрому ў хворых з лёгачнымі паталогіямі. СКІБІНСКІ (Skibinski) Казімеж Міхал (6.3.1786, г. Вільня — 1.3.1858), польскі
454_____________ СКІБНЕЎСКІ драм. акцёр, спявак, рэжысёр. Вучыўся ў Вільні, дзе дэбютаваў 5.10.1802 y дзіцячым балеце ў ролі Солтыса («Сельскі натоўп, або Гарэзлівы пан»), Паводле сведчання сучаснікаў, С. найб. вылучаўся ў характарных ролях, па-майстэрску падкрэсліваў адмоўныя рысы персанажаў. Шмат гастраліраваў па гарадах Польшчы, Украіны, Прыбалтыкі, a таксама на Беларусі ў складзе розных тэатр. калектываў: трупа Я.Шыманскага (1803, Гродна, Зэльва, Свіслач, Слонім), антрэпрыза М.Кажынскага [1804— 10, Асвея (Верхнядзвінскі р-н), Бешанковічы, Віцебск, Мінск, Полацк], антрэпрыза А.Жукоўскага (1833—34, Мінск ), таксама Гродна (1827, 1828, 1830). 3 1816 рэжысёр трупы віленскіх акцёраў, з якой наведаў Гродна і Свіслач, Мінск (сезон 1817— 18). Перыядычна выступаў y Віленскім тэатры. 3 1845 жыў і працаваў на Валыні і Падоллі.
выглядзе плаўнікоў (у насельнікаў вады), пяціпальцых канечнасцей (у насельнікаў сушы) або крылаў. У шкілеце ёсць храстковая ці касцявая тканка. Парныя ноздры; 3 паўкружныя каналы ва ўнутр. вуху. СКІД y г е а л о г і і , тэістанічны разрыў з вертыкальнай або стромка нахіленай плоскасцю зруху горных парод, дзе вісячы блок апушчаны адносна ляжачага ці ляжачы ўзняты адносна вісячага. Утвараюцца пераважна ва ўмовах расцяжэння зямной кары (С. расцяжэння). Амплітуды С. дасягаюць 1 км і больш (у рыфтах). Адрозніваюць С. сколвання, адколвання (развіваюцца з трэшчын), гравітацыйная (на месцы асядання ўчасткаў зямной кары і інш ). Парнае спалучэнне С. утварае скідавыя ўпадзіны — грабены і выступы — горсты. Гл. таксама Ускід. І.В.Клімовіч.
Тв: Pamiftnik aktora. Warszawa, 1912.
СКІБНЁЎСКІ Аляксандр Браніслававіч (8.4.1903, Масква — 21.4.1978), рэжысёр і педагог. Засл. дз. маст. Удмурціі (1945). Засл. дз. маст. Беларусі (1952). Скончыў Дзярж. эксперыментальныя тэатр. майстэрні ў Маскве (1926, клас A. Таірава). 3 1927 працаваў y розных тэатрах. У 1958—70 выкладаў y Харкаўскім ін-це мастацтваў. У 1949—58 гал. рэж. Бел. т-ра імя Я.ІСоласа. Пастаноўкі С. вызначаліся яснасцю рэжысёрскай задумы, дакладным адборам выяўл. сродкаў, глыбокай псіхал. характарыстыкай персанажаў, маштабнасцю eau. абагульненняў. 3 лепшых спектакляў бел. драматургіі: «Раскіданае гняздо» Я.Купалы (1951), «Выбачайце, калі ласка!» А.Макаёнка (1953), «Машэка» B. Вольскага (1954), «На крутым павароце» К.Губарэвіча (1956), «Людзі і д’яблы» К.Крапівы (1958). Сярод інш. пастановак: «Вяселле Крачынскага» А.Сухаво-Кабыліна (1949), «Жывы труп» Л.Талстога, «Тры сястры» А.Чэхава, «На дне» М.Горкага (усе 1951), «Настаўнік танцаў» Лопэ дэ Вэгі (1952), «ІІІторм» У.Біль-Белацаркоўскага (1953), «Ноч памылак» О.Голдсміта (1954), «Мараль пані Дульскай» Г.Запольскай (1956), «Чужы цень» (1949) і «Гісторыя аднаго кахання» (1954) К.Сіманава. Аўтар тэатразнаўчых прац. Ta:. Народны артыст С С С Р АК.Ільінскі. Мн., 1954. Л і т Н я ф ё д У. Аляксандр Скібнеўскі / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1978. Кн 3.
Т.Я. Гаробчанка.
(Gnathostomata), найбольш шматлікая на Зямлі група пазваночных жывёл. Складае 99,8% усёй колькасці відаў тыпу хордавых. Уключае 2 кл. рыб (храстковыя рыбы і касцявыя рыбы) і 4 кл. наземных жывёл (земнаводныя, паўзуны, птушкі і млекакормячыя). Найб. важныя рысы С.: хватальны сківічны апарат, які развіўся з жаберных дуг; парныя канечнасці ў СКІВІЧНА Р0ТЫ Я
СКІДАВЫЯ Г0РЫ , тое, што глыбавыя горы. СКІДЗЕЛЬ, горад y Гродзенскім р-не на р. Скідзелька. За 30 км ад Гродна. Чыг. станцыя на лініі Гродна— Масты; вузел аўтадарог на Гродна, Ліду, Масты, Азёры, Астрыну. 11,3 тыс. ж. (2001). Вядомы з пач. 16 ст. як велікакняжацкі двор з воласцю ў Гродзенскім пав. ВКЛ. 3 1588 С. — каралеўскі двор Гродзенскага староства Трокскага ваяв., адм.-гасп. цзнтр воласці. Паводле прывілея 1644 караля Уладзіслава IV y С. праводзіліся 2 кірмашы на год, таргі 2 разы на тыдзень. 3 1783 мястэчка Гродзенскай эканоміі, цэнтр ключа. 3 1795 y Рас. імперыі, y Гродзенскім пав. У 1885 — цэнтр воласці Гродзенскага пав., 1531 ж., гарбарная прамысловасць, бровар, нар. вучылішча (з 1860), 2 царквы, 4 крамы, аптэка, таргі. У 1897 — 2790 ж., 482 будынкі, бальніца. 3 1921 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Гродзенскага пав. Беластоцкага ваяв. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 — гар. пасёлак, цэнтр Скідзельскага раёпа і сельсавета (з 12.10.1940) Беластоцкай, з 20.9.1944 — Гродзенскай абл. 27.6.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія стварылі ў С. лагер смерці і загубілі там 2330 чал. На тэр. раёна дзейнічалі Скідзельская раённая аптыфашысцкая аргапізацыя і Скідзелье-
кае
камсамольска-маладзёжпае
падполле.
14.7.1944 С. вызвалены войскамі 2-га Бел фронту ў ходзе Ье.юспюцкш) аперацыі 1944. 3 25.12.1962 y Гродзенскім р-не. У 1967 y межы С. ўключаны нас. пункт Саўгас Скідзельскі і пас. Цукровы Завод. У 1973 — 8,6 тыс. ж. 3 30.1.1974 горад.
Працуюць прадпрыемствы: адкрытыя акц. т-вы аСкідзельскі цукровы камбі-
нат» і «Гроднахлебапрадукт», Скідзельскі камбінат будаўнічых матэрыялаў, з-д жалезабетонных вырабаў, племптушкарэпрадуктар «Юбілейны», камбінат быт. абслугоўвання і інш.; цэнтр саўгаса «Скідзельскі». У горадзе 3 сярэднія, муз. і спарт. школы, 3 б-кі, 2 дамы культуры, музей бел. паэта Міхася Васілька. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, 2 магілы камсамольцаў-падпольшчыкаў, магіла ахвяр фашызму, помнік камсамольцам-падпольшчыкам. Помнікі архітэктуры: царква Міхаіла Архангела (1851), касцёл Успення Maui Божай (1870-я г.), Скідзельскі парк. Літ: Д з е л я н к о ў с к і Дак.-лір. нарыс. Мн., 1987.
М.І. Скідзель:
В.М.Князева.
СКІДЗЕЛЬКА Ск і д з я л і ц а , С к і д з я ля н к а, рака ў Мастоўскім і Гродзенскім р-нах, левы прыток р. Котра (бас. р Нёман). Даўж. 28 км. Пл. вадазбору 450 км2. Цячэ па Нёманскай нізіне. Пачынаецца за 5 км на ПнУ ад в. Заполле Мастоўскага р-на, упадае ў р. Котра каля в. Некрашы Гродзенскага р-на. Рэчышча на працягу 22,5 км (ад вытоку да упадзення р. Спушанка) каналізаванае. СКІДЗЕЛЬСКАЕ КАМСАМ0ЛБСКАМАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я лікую Айчынную вайну. Дзейнічала ў вер. 1941 — ліп. 1944 y г. Скідзель і раёне Беластоцкай (цяпер y Гродзенскай) вобл. пад кіраўніцтвам скідзельскіх раённых антыфаш. к-та (з ліст. 1942), падп. райкомаў ЛКСМБ (з вер. 1943) і КП(б)Б (з ліст. 1943), y цесным кантакце са Скідзельскай раённай антыфашысцкай арганізацыяй. Складалася з падп. арг-цый і груп y г. Скідзель, вёсках Бандары, ІСашублінцы, Княжаводцы, Крушнікі, Лаўна, Хвайняны, Чарлёны (кіраўнікі М.СДзелянкоўскі, А.І.Зелянкоўскі, У.С.Кізевіч, Ф.І.Макарчук, А.К.Ролік, І.А.Сеўрук, І.М.Сініца, І.А.Шчасны і інш ). Падпольшчыкі распаўсюджвалі лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро, збіралі для партызан зброю, боепрыпасы, харч. прадукты, ддзенне, медыкаменты, разведданыя пра фаш. гарнізоны і апорныя пункты, рух варожых падраэдзяленняў па чыг. і шашэйных дарогах, удзельнічалі ў дыверсійных аперайыях партызан. У барайьбе з акупантамі загінула 13 падпольшчыкаў. У г. Скідзель ў гонар падполля П ОМ Н ІК . Л.В.Аржаеаа. СКІДЗЕЛЬСКАЯ РАЁННАЯ АНТЫФАШЬІСЦКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю вайну. Дзейнічала ў ліст. 1942 — ліп. 1944 y г. Скідзель і раёне Беластоцкай (цяпер y Гродзенскай) вобл. пад кіраўніцтвам скідзельскіх раённых антыфаш. к-та, падп. райкома КП(б)Б (з ліст. 1943) і Беластоцкага абл. антыфаш. к-та, y цесным кантакце са Скідзельскім камсамольска-маладзёжным падполлем і групамі Баранавіцкай акруговай антыфашысцкай арганізацыі. Складалася з падп. груп (каля 90 чал., кіраўнікі М.М.Бедыс, А.Я.Мажэйка, А.Ф.Манкевіч, А.А.Патапаў, У.А.Сыты, С.І.Таранка і
інш.). Дзейнасць арг-цыі ўзначальваў к-т (Бедыс, І.С.Быль, Манкевіч). Падпольшчыкі вялі сярод насельніцтва паліт. агітацыю, хавалі і лячылі сав. воінаў, што трапілі ў акружэнне, перапраўлялі іх y партыз. атрады, збіралі і перадавалі партызанам зброю, боепрыпасы, медыкаменты, разведданыя пра перамяшчэнні акупантаў, праводзілі дыверсіі на чыгунцы, парушалі тэлеф тэлегр. сувязь праціўніка, удзельнічалі ў аперацыях партызан. У барацьбе супраць фаш. захопкікаў загінула 20 падпольшчыкаў. Л.В.Аржпева.
дукцыя (2001): цукар-пясок, лімонная кіслата, вапна таварная, патака.
скіНЕР
СК/КДА, горад на ПнУ Апжыра. Адм. ц. аднайм. вілайі. Вядомы са стараж. часоў. Каля 200 тыс. ж. (2001). Вузел аўтадарог, марскі порт (экспарт нафты і звадкаванага газу), канцавы пункт нафта- і газаправодаў з Сахары. Аэрапорт. Прам-сць: нафтахім., нафтаперапр., харч. (аліўкавы алей, садавінныя і рыбныя кансервы). Вытв-сць пластмас. Апрацоўка кары коркавага дуба. Музей (у т.л. карфагенскія і рым. зборы). Руіны рым. амфітэатра.
манету, вяло гандаль. Каб пашырыць свае ўладанні і атрымаць выхад да мора, С. заключыў ваен. саюз з сармацкім племем раксаланаў і пачаў вайну. Аднак пантыйскі uap Мітрыдат VI Еўпатар узяў пад абарону Херсанес. У час вайны з Мітрыдатам С. памёр, a Скіфія капя 108— 107 да н.э. пацярпела паражэнне. У сталіцы царства Неапалі скіфскім (цяпер на тэр. г. Сімферопаль, Украіна) выяўлены грэч. надпіс з імем цара С. і яго маўзалей. А.Г.Зельскі.
СКІДЗЕЛЬСКІ КАМБІНАТ БУДАЎНІЧЫХ МАТЭРЫЙЛАЎ Утвораны ў 1944 y г. Скідзель Гродзенскага р-на як райпрамкамбінат на базе прамысл. арцелі. У 1945 далучаны цагельныя з-ды «Міхайлаўка» і «Луна», y 1954 — лесазавод «Азёры», y 1963 — кафляныя цэхі «Агароднікі» і «Астрына», цагельны з-д «Догі» і вапнавы з-д «Ішчална», y 1964 — быткамбінат. У 1966 пасля рэарганізацыі ўсе майстэрні перададзены райбыткамбінату. 3 1975 — сучасная назва. У 1990—91 уваходзіў y склад Ваўкавыскага ВА «Будматэрыялы». На 2001 y камбінаце працукшь лесацэх і цэх гумава-тэхн. вырабаў (часова закансерваваны). Асн. прадукцыя: піламатэрыялы, сталярныя і паганажныя вырабы, драўляная скрынкавая тара, паліцы драўляныя для даспявання і захоўвання сыроў і інш.
СКІЛЎР (грэч. Skiluros), скіфскі цар 2 ст. да н.э. Вядомы з твораў Страбона, Плутарха, з надпісаў на манетах г. Ольвія. 'Пры ім познаскіфскае царства (ахоплівала панізоўі Паўд. Буга, Дняпра, стэпавы Крым) дасягнула значнага росквіту: мела флот, y Ольвіі чаканіла
СКІДЗЕЛЬСКІ ПАРК, помнік садовапаркавага мастацтва сярэдзіны 19 ст. ў г. Скідзель Гродзенскага р-на. Парк мяшанага пейзажна-рэгулярнага тыпу. Пл. 4,8 га. На тэрыторыі парку 2 каналы. У ніжняй ч. парку захаваліся рэшткі старых прысад з ліпы, конскага каштана звычайнага, грабавыя шпалеры; y яе кампазіцыі творы архітэктуры малых форм: капліца, уязная брама ў выглядзе 2 круглых мураваных вежачак з конусападобнымі дахамі. Верхняя ч. парку больш багатая паводле дэндралагічнага складу. Растуць экзоты: хвоя веймутава, ліпа амер., арэх шэры, акацыя белая, ясень звычайны (форма ніцая) і інш.
Скідзельскі парк. Схема планіроўкі.
СКІНДАЧКА, y беларусаў дзявочы галаўны ўбор. Называлі таксама апаяска, завязка, шырынка. Кроілі ў выглядзе ручніка з даматканага кужэльнага палатна рознай танальнай адбелкі, радзей з белага паркалю або з бела-чырвонай y бела-блакітныя папярочныя паскі баваўнянай даматканкі (шыр. 10—30, даўж. 70— 140 см). Завязвапі на патыліцы так, каб не закрывала макаўку галавы, a свабодныя канцы звісалі на спіну ці грудзі. Шылі С. з 3 частак — вузкай, сярэдняй і шырокіх бакавых. Шырокія С. складвалі па даўжыні ў 2—4 столкі; y тую частку, што абвязвала галаву, устаўлялі паперу, кардон, луб або падшывалі палатно. Святочныя С. аздаблялі вышыўкай (крыжыкам, процягам, мярэжкай, гафтам), узорыстым натыканнем, карункамі, мохрыкамі, аплікацыяй і інш. Часцей выкарыстоўвалі геам. арнамент: па канцах С. размяшчалі шырокі ўзорысты шляк, адзін або два падоўжныя бакі аздаблялі вузкімі ўзорыстамі паскамі. Каларыт арнаменту чырвона-малінавы з чорнымі і блакітнымі ўкрапінамі, радзей белы з чырвоным. У вясельным касцюме С. дапаўняў вянок з кветак. Шырока бытавала да канца 19 ст. амаль па ўсёй Беларусі, y 1-й пал. 20 ст. захавалася ў калінкавіцкім строі. М.Ф.Рамапюк.
В. Р.Анціппу.
СКІДЗЕЛЬСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940—62. Утвораны 15.1.1940 y Беластоцкай вобл. Цэнтр — г.п. Скідзель. 12.10.1940 падзелены на 11 сельсаветаў. 3 20.9.1944 y Гродзенскай вобл. 25.12.1962 раён скасаваны, сельсаветы перададзены Гродзенскаму раёну. СКІДЗЕЛЬСКІ ЦУКР0ВЫ КАМБІHÀT. Засн. ў 1947 y г. Скідзель Гродзенскага р-на як Бел. цукровы камбінат на базе Скідзельскага буракасаўгаса, Гродзенскай буракабазы і Бел. цукровага зда (будаваўся ў 1946—51). Прадукцыю выпускае з 1951. У 1961 уведзены ў дзеянне цэх па вытв-сці лімоннай кіслаты 3 патакі. У 1993 здадзены ў эксплуатацыю тэхналагічны корпус з вытворчай магутнасцю 3 тыс. т йукру за суткі. 3 1997 — адкрытае акц. т-ва. Асн. пра-
455
Дзяўчына ў скіндачцы. Светлагорскі раён Гомельскай вобл. Пачатак 20 ст.
CKÉHEP (Skinner) Берэс Фрэдэрык (20.3.1904, г. Саскуэхана, ЗІІІА — 18.8.1990), амерыканскі псіхолаг і філосаф; прадстаўнік біхевіярызму. Чл. Нац. АН ЗША. Д-р філасофіі (1931), праф. (1948). Скончыў Гамільтонскі каледж (1926). На аснове даследаванняў паводзін жывёл распрацаваў канцэпцыю аперантнага (ад «аперацыя») абумоўлівання, якое прынцыпова адрозніваў ад умоўна-рэфлекторнага. Сцвярджаў, што прынятая прадстаўнікамі класічнага біхевіярызму (Дж.Уотсан і інш.) і неабіхевіярызму (Э.Толмен, К.Хал) схема «стымул—рэакцыя» не ўлічвае ўплыву рэакцыі на паводзіны («Паводзіны арганізмаў», 1938). Лічыў, што арганізм набывае новыя рэакцыі, таму што сам заахвочвае (падмацоўвае) іх, і толькі пасля гэтага знешні стымул выклікае рэакцыю. Кожная рэакцыя, на яго думку, заснавана на папярэднім вопыце і генетычным кодзе, a ўсе паводзіны можна расцэньваць як абумоўленае спалучэнне пазітыўных і негатыўных стымулаў (напр., ежа, увага, голад, боль, пахвала.
456_________________скін прыніжэнне). Паводле С , y грамадстве не можа быць незалежнага «аўганомнага чалавека», бо паводзіны індывіда абумоўпівае і кантралюе сац. асяроддзе праз сац. ін-ты, звычаі, мову, сродкі камунікацыі і г.д. Альтэрнатывай такому ўздзеянню лічыў сац. формы супольнасцей, члены якіх павінны быць інтэграваны ў сістэму пазітыўнага псіхал. падмацавання (узаемавыгадныя, справядлівыя адносіны індывідаў адзін да аднаго ў працэсе зносін), y выніку чаго адпадае неабходнасць y рэпрэсіўных ін-тах («Па той бок свабоды і годнасці», 1971). Гэтая канцэпцыя атрымала назву сац. біхевіярызму. Працы С. заклалі псіхал. і метадалагічныя асновы сучаснага праграмаванага навучання, якое ён разглядаў як «паслядоўнае навядзенне» на патрэбную рэакцыю («Тэхналогія навучання», 1968). Аўтар прац «Навука і паводзіны чалавека» (1953), «Пра біхевіярызм» (1974), «Аўтабіяграфіі» (т. 1—2, 1976), рамана-утопіі «Уолдэн-2» (1948) і інш.
шчотнасцю і мяккасцю гучання. Сярод лепшых партый: граф Альмавіва («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Немарына, Эрнеста («Любоўны напітак», «Дон Паскуапе» Г.Даніцэці), Вертэр («Вертэр» Ж.Маснэ). Спяваў y спектаклях з Ф.Шаляпіным. Здымаўся ў муз. кінафільмах, y т.л. «Любімыя арыі». Аўтар аперэты «Прынцэса Ліяна» (паст. 1935), хар. і фп. твораў, песень. Літ :. Л а у р н - В о л ь п н Дж. Вокальные параллелн: Пер. с нтал. Л ., 1972.
СКІПАВЫ ПАД’ЁМНІК, устаноўка для транспартавання сыпкіх грузаў з дапамогай аўтаматычна разгружальных корабаў (скіпаў). Складаецца з рэйкавых (з вуглом пад’ёму да 45°) і інш. жорсткіх накіравапьных, скіпаў (падвешваюцца да цягавых канатаў, разгружаюцца перакульваннем або праз адкідное дно), пад’ёмнай машыны (лябёдкі), капра, перагрузачных прыстасаванняў. Выкарыстоўваюцца для пад’ёму карысных выкапняў і пароды па шахтавых ствалах, для загрузкі шыхты ў доменныя печы, вагранкі, падачы вугалю ў кацельні і інш.
Троках. У час перагавораў з Кейстутам захапіў яго ў палон і адвёз y Крэўскі замак, дзе той быў забіты. Атрымаў ад Ягайлы Трокскае княства. 3 гэтага часу С. стаў другой уплывовай асобай y ВКЛ. Удзельнічаў y заключэнні Крэўскай уніі 1385 паміж ВКЛ і Польшчай, апе застаўся праваслаўным. У Мсціслаўскай бітве 1386 на чале войска BKJ1 перамог смаленскага кн. Святаслава Іванавіча і падпарадкаваў ВКЛ Смапенскае княства. Вясной 1387 узяў Полацк, дзе захапіў y палон Андрэя Альгердавіча. У 1387 Ягайла пацвердзіў права С. на валоданне Трокскім і Полацкім княствамі, даў яму Менск, Свіслач, Бабруйск, Рэчыцу, Любеч, Прапошаск, Любашаны, Ігумен, Лагойск. У выніку Востраўскага пагаднення 1392 Ягайла фактычна прызнаў Вітаўта сваім намеснікам y ВКЛ і перадаў яму Трокскае княства, узамен Вітаўт абяцаў С. дапамагчы захапіць Кіеў. Вясной 1393 Вітаўт захапіў y кіеўскага кн. Уладзіміра Альгердавіча Жытомір і Оўруч і аддаў іх С., восенню 1393 перадаў С. Кіеў. Пахаваны ў Кіева-Пячэрскай лаўры.
Тв:. Рус. пер. — Наука об ученмн н вскусство обумснмя / / Программнрованное обученяе за рубежом. М ., 1968; Оперантное поведенне / / Мсторяя зарубежной пснхологая, 30— 60-е гг. X X в.: Тексты . М ., 1986. Л іт '. Я р о ш е в с к н й М .Г. Псвхологвя в X X столетмн М ., 1971; К о н д р а ш е н к о В .Т ., Д о н с к о й Д .Н . Обшая псяхотерапяя. 2 нзд. М н ., 1997; М а й е р с Д. Псіхалогія: Пер. з ан гл.-М н ., 1997. С .Ф .Д убянецкі.
СКІН-ЭФЁКТ (ад англ. skin скура, абалонка + эфект), п а в е р х н е в ы э ф е к т, затуханне электрамагнітных хваль па меры іх пранікнення ў праводнае асяроддзе. У выніку пераменны ток размяркоўваецца пераважна ў паверхневым слоі (скін-слоі) правадніка, пераменны магн. паток — y паверхневым слоі магнітаправода. С .-э. тлумачыцца ты м, што пад дзеяннем знешняга пераменнага поля свабодныя электроны правадніка ствараюць віхравы я т окі, поле якіх кампенсуе знешняе поле ў аб’ёме правадніка. У выніку частка эл.-магн. энергіі пераўтвараецца ў цеплавую, што і вядзе да затухання хваль. Праяўленне С .-э . тым больuiae, чым большая частата току або магн. пато к у , плошча сяч эн н я провада або магнітаправода, праводнасаь і магн. пранікальнасць матэрыялу. С .-э . вядзе да павелічэння эл. супраціўлення провада пераменнаму току ў параўнанні з супраціўпеннем пастаяннаму току і да размагнічвання магнітаправода віхравымі токамі. На С .- э . заснаваны лзеянне эл.-магн. экранаў, высокачастотная паверхневая загартоўка стальных вырабаў і інш.
СКІПА (Schipa) Ціта (2.1.1889, г. Лечэ, Італія — 16.12.1965), італьянскі спявак (лірычны тэнар). Вучыўся ў А.Джэрунды ў Лечэ і ў Э.Пікалі ў Мілане. У 1910—55 выступаў на сцэне ітапьян. і інш. оперных т-раў Еўропы і Амерыкі, y т.л. Чыкагскага, «Метраполітэн-опера», «Ла Скала». 3 1946 выступаў і як канцэртны выканаўца. Адзін з буйн. італьян. оперных спевакоў 20 ст. Майстар бельканта. Яго голас вылучаўся багаццем алценняў, пластычнасцю, пя-
Скіпавы
1 СКІПЕТР (ад грэч. skëptron жазло, посах ад skëptomai абапіраюся), адзін са знакаў (рэгалій) манархічнай улады ў выглядзе жазла, упрыгожанага каштоўнымі камянямі і разьбой. СКІРГАЙЛА (у праваслаўі I в a н; каля 1354 — 23.12.1394?), князь полацкі, трокскі і кіеўскі ў ВКЛ. Сын Альгерда, брат Ягайлы. Пасля выгнання ў 1377 з Полацка кн. Андрэя Альгердавіча вял. кн. Ягайла пасадзіў там княжыць С. Палачане, незадаволеныя язычніцтвам С., y 1381 выгнапі яго з княжання. На чале войска Ягайлы і пры дапамозе Інфлянцкага ордэна аблажыў на некалькі месяцаў Полацк, апе горада не ўзяў. У гэты час прыняў праваслаўе. Калі ў канцы 1381 велікакняжацкі трон y Вільні захапіў Keùcmym, войска, падначаленае С., прызнала ўладу новага вял. князя, a С. ўцёк y Інфлянты. Летам 1382 С. далучыўся да войска Ягайлы, удзельнічаў y аблозе Кейстута ў
пад'ёмнік:
1 — шахгавы; 2 — загрузачны (да вібрапрасавальнай машыны). СКІРМУНТ Алена (Гелена; 5.11.1827, в. Калоднае Столінскага р-на Брэсцкай вобл. — 1.2.1874), бел. мастак. Маст. адукацыю атрымала ў Вільні ÿ В Дмахоўскага (1844—45), удасканапьвала майстэрства ў Берліне і Дрэздэне. У ранні перыяд творчасці пісала партрэты Канстанцыі, Тэклі Скірмунт (1845— 48), Тэафілі, Зяноны Любанскіх (1850), якія вызначаюцца глыбінёй і трапнасцю характарыстык. У 1850-я г. звярнулася да рэліг. тэматыкі: «Марыя Чапская моліцца ў кляштары візітак y Вільні» (1851), алтарны абраз «Бязгрэшнае зачацце», праект ;ілтара для касцёла ў в. Ахова каля Пінска. 3 мастаком-самавукам К.Радыкам рэстаўрыравапа абразы і гафты на літургічных шатах y пінскім касцёле. У 1852—54 брала ўрокі скульптуры ў Вене і Рыме. Пазней працавала пераважна ў скульптуры. Выканала медалі Б.Залескага (1859), І.Лялевеля (1860), Ю.Крашэўскага (1861) і
інш. У 1861 зрабіла рэльефы гербаў Рэчы Паспалітай, Кароны ПольСкай і ВКЛ. У 1863 арыштавана і выслана ў г. Тамбоў (Расія). У 1867 вызвалена, але пазбаўлена права жыхарства на радзіме, некат. час жыла ў Крыме. У 1860— 70-я г. выканала жанравыя кампазіцыі «Шляхціц y сядзібе», «Муза Талія», цыкл рэльефаў з выявамі князёў ВКЛ, партрэты Януша Радзівіла, Торвальдсена і інш. Аўтар 22 пасярэбраных і пазалочаных шахматных фігурак, прысвечаных перамозе польскага войска над туркамі, сярод якіх выявы караля Яна Сабескага, гетмана Станіслава Ябланоўскага, шляхціцаў y поўным узбраенні. a таксама прадстаўнікоў турэцкага ВОЙСКа. А .К .Л явонава. СКІРМУНТ Раман Аляксандравіч (7.5.1868, в. Парэчча Пінскага р-на Брэсцкай вобл. — 7.10.1939), бел. паліт. і грамадскі дзеяч. Са шляхецкага роду Скірмунтаў. Скончыў Рьгжскую гімназію. Быў старшынёй Т-ва па распрацоўцы с.-г. і эканам. патрэб Палесся, адным з кіраўнікоў Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі. Адзін з ідэолагаў краёўцаў, аўтар публіцыстычных твораў. Дамагаўся стварэння Краёвай партыі Літвы і Беларусі як міжнац. блока польскай, літ. і бел. парт. арг-цый. У 1906 дэпутат I Дзярж. думы Рас. імперыі, ініцыятар аб’яднання дэпутатаўкраёўцаў y т.зв. Групу зах. ускраін. Выступаў супраць адчужэння прыватнаўласніцкіх зямель і перадачы іх y дзярж. фонд, быў прынцыповым апанентам сацыяліст. ідэі абагульнення зямлі і інш. сродкаў вытворчасці. У кастр. 1910 — студз. 1911 чл. Дзярж. савета Рас. імперыі. Уваходзіў ва ўправу Віленскага зямельнага банка. 3 J911 гласны Мінскага губ. земства, з 1914 чл. Мінскага губ. к-та Усерас. земскага саюза, y 1917 заг. аддзела Мінскага губ. харчовага к-та. У студз. 1917 узначаліў Мінскі оддзел Беларускага таварыства дапамогі пацярпелым ад вайны, y сак.—ліп. 1917 старшыня Беларускага нацьіянальнОга камітэта. У крас. 1917 узначапьваў бел. дэлегацыю да рас. Часовага ўрада з патрабаваннем аўтаноміі Беларусі. Кіраўнік «Менскага беларускага прадстаўніцтва», ад якога ў крас. 1918 увайшоў y Раду Беларускаіі Народнай Рэспублікі. У ліп. 1918 узначальваў Народны сакратарыят Беларусі, y праграмнай дэкларацыі якоГа 9.7.1918 выказаўся за здабыццё дзярж. органамі БНР рэальнай улады, збіранне вакол яе ўсёй этнічнай тэр. беларусаў, памяркоўную агр. рэформу шляхам выкупу сялянамі памешчыцкай зямлі праз парцэляцыйны банк, за развіццё бел. культуры. Пасля працаваў y міжнар. камісіі Рады БНР, y ліст. 1918 y складзе надзвычайнай бел. дэлегацыі быў y Германіі і Швейцарыі з мэтай дамагчыся міжнар. прызнання незалежнасці Беларусі. У час сав.-польскай вайны імкнуўся не дапусціць падзелу Беларусі паміж супрацьлеглымі бакамі, выказваўся за ўваходжанне краю цалкам y склад II Рэчы Паспалітай на ўмовах уніі ці шырокай аўтаноміі. Адзін з
заснавальнікаў Польска-бел. т-ва ў Варшаве (1919). У 1930 абраны сенатарам Рэчы Паспалітай. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР расстраляны. Л іт .: С м а л я н ч у к
А . Раман Скірмунт: шлях да Беларусі / / Спадчына. 1994. № 6; P y д о в і ч С . «... Беларускі дзеяч з вялікіх паноў»: Эпізоды паліт. біягр. Рамана Скірмунта // Гістарычны альманах. Гародня, 1999. Т 2. С .С .Р удовіч.
СК іф с к а я
457
сын Генрыка, дыпламат. Адзін з заснавальнікаў Краёвай партыі Літвы і Беларусі (1907). У 1909— 17 чл. Дзярж. Савета. У 1919—21 польскі пасол y Італіі, y 1921—22 міністр замежных спраў, y 1922—34 пасол y Вялікабрытаніі. Аўтар мемуараў. Г е н р ы к (1868, в. Моладава — 20.9.1939), сын Генрыка, паэт (пісаў на польск. мове), кампазітар. У 1898 выдаў зб. «3 вершаў і песень Генрыка Скірмунта», y 1903— 12 — зб. «Паэзія» (т. 1—2). Аўтар оперы «Пан Валадыёўскі» (пастаўлена ў 1902 y Львове). 3 1920 гаспадарыў y Моладаве. Расстраляны сав. ўладамі. Р а м а н М а р ’ян (1868— 1939), гл. Скірмунт Р.А. У. М . Вяроўк'ш -Ш элю т а.
Р.А.Скірмунт.
СКІРМУНТЫ, шляхецкі род уласнага герба (з 19 ст. герба «Дуб») y ВКЛ і Рас. імперыі. Выводзілі сябе ад легендарнага летапіснага кн. Скірмунта. Верагодна, паходзілі з Упіцкага пав. Пачынальнік пінскай лініі роду Богуш С. y 1543 быў падстрростам давыд-гардоцкім. Найб. вядомыя: А л я к с а н д р (? — да сак. 1746), пінскі абозны, скарбнік з 1720, гараднічы з 1726. А л я к с а н д р (? — да чэрв. 1801), сын Баніфація, пінскі каморнік гранічны з 1779, мастаўнічы з 1793, харунжы. К а с п а р В і н ц э н т (4.1.1775—?), сын Аляксандра, пінскі падсудак y 1799— 1805, падкаморы ў 1820—26. С ы м о н (1751—?), сын Ігнація, пінскі мастаўнічы з 1776, мечнік з 1790, падчашы з 1793, маршалак брэсцкі ў 1799, дэп. Трыбунала ВКЛ (1776), з 1790 пасол на Чатырохгадовы сойм 1788—92. А д а м (? — да студз. 1820), сын Міхала, пінскі канюшы з 1765, суддзя земскі з 1790, падкаморы з 1811, пасол на соймы 1773—75 і 1793, з 1794 чл. Пастаяннай рады. А л я к с а н д р І з і д а р [1(21?). 1.1799, в. Моладава Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. — 22.7.1870], сын Сымона, маршалак пінскі ў 1832—34, камергер (1834). У 1830 заснаваў цукр. ф-ку ў Моладаве, y 1836 — суконную і цукровую ф-кі ў Парэччы, свечачную і мылаварную ф-ку ў Альбрэхтаве, ф-ку с.-г. прылад y Дастоеве, паравы млын y Пінску. Займаўся вінаградарствам y Крыме і Італіі. Алена (1827—74), гл. Скірмунт А. К а н с т а н ц ы я (1852, в. Калоднае Столінскага р-на Брэсцкай вобл. — 23.1.1934), дачка Казіміра і Алены С., публіцыстка, гісторык. Аўтар кн. «Гісторыя Літвы, выкладзеная ў нарысе» (1886), «3 найстаражытнейшых часоў літоўскага племені» (1892), «Паданні: Даміндоўгавы часы. Гісторыя старажытнай Прусіі» (1903), «Міндоўг — кароль Літвы» (1909). Належала да краёўцаў, як публіцыст выступапа ў час. «Край», газ. «Przeglijd Wileifski» («Віленскі агляд»), «Вйленскйй вестнйк». К а н с т а н ц і н (30.8.1866, в. Моладава — 24.7.1949),
СКІТ (ад грэч. askëtës аскет, падзвіжнік), самастойнае ці выдзеленае ў манастыры адасобленае жыллё пустэльніка. Манахі, якія жывуць y С., прымаюць дааатковыя зарокі (напр., строгага посту, узмоцненай малітвы, пустэльніцтва). У стараверстве С. наз. манастыр ці паселішча манастырскага тыпу. СКІФ, міфічны родапачынальнік скіфскіх цароў. Лічыўся сынам Геракла (паводле інш. версіі — Зеўса) і Яхідны. Паводле стараж.-грэч. міфалогіі, Геракл загадаў Яхідне перадаць уладу над Скіфіяй таму з сыноў, хто эдолее нацягнуць цеціву яго лука. Перамогшы братоў, С. стаў правіцелем краіны. СКІФІЯ, назва Паўн. Прычарнамор’я ў 7—2 ст. да н.э. ў творах ант. аўтараў. Тэр. С. займала стэпы паміж вусцямі Дуная і Дона — раёны Паўн. Прычарнамор’я і стэпавы Крым. Была заселена ўласна скіфскімі (гл. Скіфы) і няскіфскімі плямёнамі, блізкімі скіфам па культуры, ладзе жыцця і палітычна залежнымі ад іх. У 5—4 ст. да н.э. — 3 ст. н.э. існавала Скіфская дзяржава на чале з царом. Стараж.-грэч. гісторык Герадот уяўляў С. як квадрат з бакамі працягласцю ў 20 дзён дарогі. Пасля заняцця С. сарматамі Паўн. Прычарнамор’е стапа наз. Сарматыяй. А.Г.Зельскі. СКІФСКАЯ ПЛІТА, маладая платформа паўн. зоны Міжземнаморскага геасінклінальнага пояса. Займае Раўнінны Крым, Азоўскае м. і Перадкаўказзе. Мяжуе на Пн з Усх.-Еўрапейскай платформай, на Пд з Горным Крымам і краявымі прагінамі Вял. Каўказа. Складзена з фундамента (слабаметамарфізаваныя тэрыгенна-карбанатныя адклады сярэдняга палеазою; y паўд. ч. эпібайкальскія масівы метамарфічных парод), пераходнага познапермска-ранняюрскага комплексу і чахла (сярэдняюрскія — антрапагенавыя адклады, магутнасць 0,1—8 км). На С.гі. вылучаюць Прычарнаморскую ўпадзіну, Сімферопальскае і Стаўрапольскае падняцш і інш. структуры. С.п. фарміравалася пераважна ў байкапьскі, герцынскі і раннекімерыйскі тэктанічныя цыклы. На асадканамнажэнне ўплывала сумежная (на
458
с к іф ы
Пд) альпійская геасінкліналь. Радовішчы нафты (Перадкаўказзе), газу (Раўнінны Крым, Зах. Перадкаўказзе), буйныя рэсурсы артэзіянскіх вод, здабыча солей брому і лячэбных гразей (Зах. Крым). В.М.Губіп. СКІФЫ (грэч. Skythai), агульная назва плямён паўн.-іранскай моўнай групы, якія насялялі Паўн. Прычарнамор’е ў 7 ст. да н.э. — 3 ст. н.э. Паводле розных меркаванняў С. — выхадцы з Сярэдняй Азіі ці Сібіры. У 7 ст. да н.э. яны перасяліліся ў Паўн. Прычарнамор’е, выцесніўшы адтуль кімерыйцаў. С. рабілі паходы ў М.Азію, заваявалі Мідыю, Сірыю, Палесціну, панавалі ў Пярэдняй Азіі, адкуль y пач. 6 ст. да н.э. іх выцес-
тамлык, Салоха, Тоўстая магіла, Мелітопальскі, Куль-Аба і інш.), y якіх выяўлены бронзавыя шлемы, панцыры, шчыты, лукі, коп’і і інш. У 3 ст. да н.э. пад націскам сарматаў сталіца С. перанесена ў Крым, дзе на р. Салгір (каля г. Сімферопаль) узнік Неапаль скіфскі. Дзяржава С. дасягнула росквіту ў 2 ст. да н.э., калі яны падпарадкавалі Ольвію і ўладанні Херсанеса. У выніку паражэння ў 108— 107 да н.э. ў вайне з Мітрыдатам Скіфія была аслаблена, але ў 2-й пал. 1 ст. н.э. зноў узмацнела. Скіфскае царства ў Крыме існавала да 2-й пал. 3 ст. і знішчана готамі. У эпоху Вялікага перасялення народаў С. канчаткова растварыліся сярод мноства плямён. У 4— 3 ст. да н.э. на Пд Беларусі ў выніку кантактаў са С. з’явіліся бронзавыя наканечнікі стрэл з трыма і дзвюма лопасцямі. Рэчы скіфскага тыпу знаходзяць на Беларусі пры раскопках помнікаў зарубінецкай культуры. Зрэдку сустракаюцца на помніках мілаградскай культуры, напр. гарадзішча і бескурганны могільнік каля в. Асарэвічы Брагінскага р-на (наканечнікі скіфскіх стрэл і акінак з загнутымі ўгару канцамі наверша). Літ:. С м н р н о в А .П . Скмфы. М ., 1966; Г р a к о в Б .Н . Скнф ы . М ., 1971; X a з a н о в А .М . Соцмальная нсторня скмфов. М ., 1975; Я г о ж. Золото скмфов. М ., 1975; Ш е л о в Д .Б . Северное Прнчерноморье 2000 лет назад. М ., 1975; Б р а ш н н с к н й М.Б. В понсках скнфскнх сокровнш. Л „ 1979; К у к л м н а M B Этногеографмя Скнф нн по антячным ясточннкам. Л ., 1985. А .Г .З ельскі.
Да арт. Скіфы. Скіфскія воіны.
нілі мідыйцы. Асн. іх месца рассялення — тэр. паміж Донам і Дунаем, стэпавы Крым. Паводле Герадота, пануючымі былі царскія С., што жылі паміж Дняпром і Донам; паміж Інгулам і Дняпром жылі С.-земляробы, правабярэжжа Ніжняга Дняпра і Крым займалі С.-качэўнікі. С. валодалі ганчарным, кавальскім, ювелірным майстэрствам; гандлявалі з грэч. гарадамі Паўн. Прычарнамор’я збожжам, футрам, жывёламі, рабамі. Паліт. аб’яднанню С. садзейнічала вайна ў 512 да н.э. з перс. царом Дарыем 1 (гл. Дарый). Саюз плямён набыў рысы дзяржавы. Улада цара была спадчыннай, але абмежавана саюзнай радай і нар. сходам. Да 340-х г. да н.э. цар Атэй завяршыў аб’яднанне С. ад Азоўскага мора да Дуная. Адм. і гандлёва-эканам. цэнтр іх дзяржавы размяшчаўся ў Ніжнім Падняпроўі каля сучаснага г. Нікапаль. У 4—3 ст. да н.э. вядомы іх т.зв. царскія курганы ( Чар-
СКІЯПАР^ЛІ (Schiaparelli) Джавані Вірджыніо (14.3.1835, г. Савільяна, Італія — 4.7.1910), італьянскі астраном. Замежны чл.-кар. (1874) і ганаровы чл. (1904) Пецярбургскай АН. Скончыў Турынскі ун-т (1854). 3 1859 y Пулкаўскай абсерваторыі. 3 1860 y астр. абсерваторыі ў Мілане (у 1862—90 дырэктар). Навук. працы па даследаванні планет, камет і падвойных зорак, a таксама гісторыі астраноміі, матэматыцы і метэаралогіі. Распрацаваў тэорыю метэораў і ўстанавіў сувязь метэорных патокаў з каметамі (1866). Выявіў на паверхні Марса сетку тонкіх ліній, т.зв. «каналаў» (1877), гіпотэза аб штучным паходжанні якіх не атрымала пацвярджэння. Правёў грунтоўныя назіранні Меркурыя і Венеры. Літ:. П а Н н е к у к А . Мсторня астроном яя: Пер. с англ. М ., 1966. С . 411— 418.
СКЛАВІНЫ, с к л a в ы, с л a в і н ы, адзін са стараж. славянскіх саюзаў плямён. Упамінаюцца гоцкім гісторыкам Іарданам (6 ст.) і ў візант. крыніцах разам з іх слав. суседзямі пад назвай анты. Магчыма, гэтыя два народы паходзяць ад венедаў, вядомых y больш ранніх антычных працах. С. з антамі жылі на Сярэднім і Ніжнім Дунаі і на прылеглых тэрыторыях, y 6—7 ст. засялялі Балканскі п-аў, y т.л. тэр. сучасных Балгарыі, Славакіі, Паўн. Грэцыі. Займаліся земляробствам, жывёлагадоўляй і інш. У саюзе з інш. слав. плямёнамі вялі войны супраць Візантыйскай імперыі і качэўнікаў. Л Д П обаль.
СКЛАД y м о в а з н а ў с т в е , частка слова, утвораная галосным гукам або яго спалучэннем з зычнымі на аснове злітнага з імі вымаўлення. У залежнасці ад прынцыпаў сюіадападзелу існуе некалькі тэорый будовы С. У бел. мове складаўтваральныя галосныя «а», «э», «о», «у», «і», «ы» з адным («гэ», «ра»), двума («збы», «цаў»), трыма («стра», «сква», «клас»), чатырма («гвалт», «пстры») і большай колькасцю зычных, часам толькі галоснымі (акрамя «ы»): «у-бок», «а-сабліва», «і-мя». У слове бывае ад 1 да 6 і болей С. У вуснай мове пераважаюць словы больш кароткія па колькасці С. У бел. мове больш слоў 1- і 2-складовых. С. бываюць націскныя (вымаўляецца больш выразна і напружана, аднак сіла, працягласць, вышыня тону гучання не заўсёды мацней і даўжэй за ненаціскны) і ненаціскныя (пераднаціскныя: «па-ляў-нічымі», паслянаціскныя: «паляўні-чы-мі»), У слове з 5 і болей С. з націскам на 1-м С. ўзнікае пабочны націск на перадапошнім С. («вы-ра-та-ва-ны-мі»). Ад месца С. ў слове залежыць іх падзел на пачатковыя (характэрна большая гучнасць і разнастайнасць спалучэння зычных: «ка-валак»), канцавыя і неканцавыя («кло-паты»), У залежнасці ад месца галоснага С. бываюць адкрытыя (на канцы галосны: «два») і закрытыя (на канцы зычны: «дах»), непрыкрытыя (пачынаецца з галоснага: «эх») і прыкрытыя (пачынаецца з зычнага: «вугал»). Адкрытыя і закрытыя С. могуць быць прыкрытымі («мы», «дах») і непрыкрытымі («а», «іл»). Адкрытымі непрыкрытымі могуць быць толькі С., угвораныя адным галосным; найб. колькасць тыпаў С. — прыкрытыя. У бел. мове (у параўнанні з рус.) больш адкрытых і менш непрыкрытых С. Колькасцю С., вымаўленых за адзінку часу (секунду, мінуту), вымяраецца тэмп маўлення. Сярэдні тэмп маўлення на бел. мове — 3 С. ў секунду. Літ.'. Беларуская граматыка. Ч. I. Мн., Г.В.Лосік.
1985.
СКЛАД ЗЛАЧЫНСТВА, сукупнасць прадугледжаных крымінальным правам прыкмет, якія характарызуюць учыненае дзеянне як канкрэтны від злачынства; неабходная ўмова крымін. адказнасці. С.з. ствараюць 4 групы прыкмет, што адносяцца да аб’екта злачынства, аб’ектыўнага боку, суб’екта злачынства і суб’ектыўнага боку. С.з. вызначаны ў дыспазіцыях артыкулаў Асаблівай часткі Крымінальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь. Агульныя для ўсіх С.з. прыкметы і палажэнні вызначаны таксама ў Агульнай частцы гэтага кодэкса. A б ’ е к т злачынства — на што накіравана пасяганне — вызначаецца месцам пэўнага артыкула ў сістэме Асаблівай часткі КК. Прыкметы с y б ’ е к т a злачынства — узрост, з якога настае крымін. адказнасць, наяўнасць свядомасці — прадугледжаны ў артыкулах Агульнай часткі КК, спец. прыкметы суб’екта (службовая асоба, ваеннаслужачы і інш.) — y дыспазіцыі артыкула Асаблівай часткі КК ГІрыкметы аб’ек-
тыўнага боку злачынства — само дзеянне (бяздзеянне) і яго вынікі; суб’ектыўнага боку злачынства — форма віны, мэта, матыў — пазначаны ў дыспазіцыі артыкула, які прадугледжвае злачынства. Адсутнасць хоць бы адной з названых прыкмет сведчыць пра адсутнасць y дзеяннях пэўнай асобы С.з. і выключае крымін. адказнасць. Г.А Маслыка.
СКЛАДАНАЕ CJIÔBA, к a м п о з і т, слова, утворанае шляхам злучэння двух ці некалькіх слоў або ўтваральных асноў (гл. Словаскладанне). Асновы алучаюцца інтэрфіксамі — гапоснымі «а», «о», «е», «я» («вадохрышча», «глыбокапаважаны», «палявод») або непасрэдна («двухмесны», «сабекошт»), Шырока прадстаўлены сярод назоўнікаў і прыметнікаў, радзей — сярод дзеясловаў і прыслоўяў. Адносіны паміж кампанентамі С.с. суадносныя са злучальнымі («беларуска-нямецкі») або падпарадкавальнымі («дрэваапрацоўка») адносінамі ў свабодных сінтакс. словазлучэннях. Шматскладовыя С.с. могуць мець дадатковы націск («рыбалбў», але «лёсанарыхтбўшчык»). Да С.с. адносяцца і падваенні («сіні-сіні», «ледзь-ледзь»). Л і т Ш a к y н Л .М . Словаўтварэнне. М н., 1978; Беларуская граматыка. Ч. 1. М н., 1985. А.Я.Міхневіч.
СКЛАДАНАЗАЛЁЖНЫ СКАЗ, адзін з відаў складанага сказа. СКЛАДАНАКВЁТНЫЯ, а с т р а в ы я (Compositae, або Asteraceae), сямейства двухдольных раслін парадку астравых. Найб. арганізаваныя прадстаўнікі вышэйшых раслін. Адзін з гал. ачагоў развіцця С. — сухія нагор’і Цэнтр. Мексікі. Удзельнічаюць y фарміраванні расл. покрыва ў паўпустынях, альпійскім поясе тропікаў і інш. Больш за 1 тыс. родаў, каля 30 тыс. відаў. Пашыраны паўсюдна. На Беларусі каля 250 відаў з 60 родаў. Буйнейшыя — бадзяк, васілёк, дзівасіл, зубнік, крываўнік, палын, пупок, старасцень, чартапалох, ястрабок. У садах і парках, радзей y пакоях культывуюцца каля 20 відаў з 12 родаў (напр., аксаміткі, вяргіня, пірэтрум, рудбекія). Адна- і шматгадовыя травы, радзей кусты, паўкусты і дрэвы (у тропіках). Лісце простае, чаргаванае ці супраціўнае без прылісткаў. Для вегетатыўных органаў характэрны млечнікі або смаляныя хады. Трубчастыя кветкі размешчаны ў цэнтры кветаложа, афарбаваныя язычковыя — па краі. Суквецце — кош ык, які мае ад аднаго (мардоўнік) да I ты с. і больш ( сланечнік) кветак. Звычайна кошыкі сабраны ў разнастайныя верхавінкавыя суквецці (мяцёлчатыя, шчыткападобныя і ін ш .). Плод — сямянка. Сярод С . алейныя (напр., сафлор, сланечнік), агароднінныя (напр., артышок, салатп), лек. (напр., календула, піжма, рамонак, палын, дэкар. (напр., астра, вяргіня, хрызанпіэма) расліны, некат. пустазелле [напр., амброзія, асот, галінзога (амерыканка), лапух, чартапалох]. А.М.Скуратовіч.
СКЛАДАННЕ, арыфметычнае дзеянне, якое дае магчымасць па дадзеных цэлых дадатных ліках a i b (складаемыя) знайсці новы лік с (сума), y якім столькі адзінак, колькі іх маюць складаемыя: с = а+Ь.
С . лікаў уласцівы асацыятыўнаець: (о +Ь ) + с = a + (b + с) і ксімутатыўітсць'. (a +b ) = (b + a). С . дастасавальна для адвольных сапраўдных лікаў, камплексных лікаў, a таксама да вектараў, матрыц, мностваў.
СКЛАДАНЫ СКАЗ, поліпрэдыкатыўная сінтаксічная адзінка, арганізаваная з двух і больш простых сказаў, аб’яднаных y структурнае, сэнсавае і інтанацыйнае адзінства. У С.с. простыя сказы страчваюць уласцівую ім грамат., інтанацыйную, сэнсавую самастойнасць і ператвараюцца ў састаўныя ўзаемна звязаныя прэдыкатыўныя часткі, якія дапаўняюць або характарызуюць адна адну. Сінтакс. сувязь гэтых частак ажыццяўляецца злучнікавым або бяззлучнікавым спосабам, a таксама інтанацыяй і структурнымі іх суадносінамі. Паводле сродкаў сувязі С .с. падзяляюцца на злучнікавыя, бяззлучнікавыя і камбінаваныя. Сярод з л у ч н і к а в ы х вылучаюць складаназлучаныя і складаназалежныя сказы. У складаназлучаных сказах прэдыкатыўныя часткі сінтаксічна раўнапраўныя, аб'яднаны здучальнымі злучнікамі і выражаюць спалучальныя, супастаўляльныя, размеркавальныя і розныя віды далучальных адносін: «Ці то сонца свеціць, ці то месяц ясны вам смяецца з неба весела і шчасна» (Я .К уп ала). У адпаведнасці з будовай і характарам выражаных адносін скаданазлучаныя сказы могуць мець адкрытую або закрытую структуру. У складаназалежных сказах прэдыкатыўныя часткі сінтаксічна нераўнапраўныя, аб’яднаны падпарадкавальнымі злучнікамі і выражаюць працэсуальныя, суб’ектны я, аб’ектныя, атрыбутыўныя і розныя віды акалічнасных адносін: «Пад акном роўна шумелі старыя ліпы , якія жывой сцяной акружалі сад» (І.Ш а м якін ). Незалежна ад колькасці і разнавіднасці прэдыкатыўных частак складаназалежныя сказы заўсёды маюць закрытую структуру. Б я з з л у ч н і к а в ы я С .с. арганізаваны з сінтаксічна раўнапраўных або нераўнапраўных прэдыкатыўных частак, аб’яднаных бяззлучнікавай сувяззю, якая рэалізуецца інтанацыяй, парадкам слоў, трывальна-часавымі суадносінамі выказнікаў і інш. лексіка-грамат. сродкамі: «Маўчала ноч па-над палянай, зялёны гай не гаманіў» (П .Т р у с). У к а м б і н a в a н ы я С .с . ўваходзяць тры і больш прэдыкатыўныя часткі, якія па-рознаму пабудаваны і аб’яднаны рознымі відамі злучнікавай і бяззлучнікавай сувязі. У выніку іх аб’яднання звычайна ўтвараюцца С .с ., якія арганізуюцца паводле мадэлі складаназлучаных, складаназалежных або бяззлучнікавых сказаў. «На дварэ цёпла — дзеці гуляюць каля хаты, a стане халадней — яны ідуць y хату» (З.Бядуля). Л іт .. Беларуская граматыка. Ч. 2. Сінтаксіс. М н ., 1986; Б у р а к Л .І. Сучасная беларуская мова: Сін таксіс. Пунктуацыя. М н., 1987. Л .І.Б у р а к .
СКЛАДАНЫЯ РЭАКЦЫІ, хімічныя рэакцыі, y якіх канчатковыя прадукты ўтвараюцца з зыходных рэчываў y выніку некалькіх (2 і больш) простых (элементарных) стадый (рэакцый). Асобныя стадыі С.р. прыводзяць да ўтварэння ці ператварэння прамежкавых рэчываў (малекул, свабодных атамаў, радыкалаў і інш.), што не ўваходзяць y састаў прадуктаў рэакцыі. Да С.р. адносяць найб. пашыраныя класы рэакцый — каталітычныя (гл. Каталіз), ланйуговыя хімічныя рэакцыі, a таксама абарачальныя рэакцыі.
СКЛАДАПАДЗЕЛ
459
ГІаводле характару ўзаемасувязі элементарных рэакцый адрозніваюць: п а р а л е л ь н ы я р э a к ц ы і, y якіх з аднолькавых зыходных рэчываў y выніку розных элементарных рэакцый, што адбываюцца адначасова, утвараюцца розныя прадукты (напр., пры хлараванні бензолу ўтвараецца сумесь о р т п -, м е т а - і п а р а -х лорбензолу); п а с л я д о ў н ы я р э а к ц ы і , калі прадукт папярэдняй элементарнай рэакцыі з’яўляецца зыходным рэчывам наступнай (напр., пры хлараванні метану С Н 4 паслядоўна ўтвараюцца метылхларыд СН ^СІ, метыленхларыд C H -.C L , трыхлорметан СН С13, тэтрахлорметан C C Q ; паслядоўна-паралельныя і інш. Гл. таксама К інеп ш к а хім ічна я , Р эакцы і хш ічп ы я.
СКЛАДАн ь і Я ЎГНАЁННІ, аазін з відаў комплексных угнаенняў. СКЛАДАПАДЗЁЛ, вызначэнне межаў паміж складамі ў слове і на стыках слоў. Пры ўспрыманні слова на слых колькасць складоў y ім вызначаецца лёгка, аднак межы паміж імі могуць расстаўляцца па-рознаму. На пісьме С. ужываецца для правільнага пераносу частак слоў. С. адбываецца паводле п р ы нцыпаў: п а в е л і ч э н н я гучн а с ц і (прапанаваны Р.І.Аванесавым), які ўлічвае слыхавыя якасці гукаў — зычныя, якія папярэднічаюць пры пабудове складоў галоснаму, заўсёды ствараюць з ім паслядоўнасць з павелічэннем гучнасйі («ва-пна»); м у с к у л ь н а г а н а п р у ж а н н я (прапанаваны Л.У.Шчэрбам), y аснове якога артыкуляцыйна-фізіял. адрозненні зычных гукаў. Міжскладовай мяжой лічыцца месца найб. напружання, звычайна пры вымаўленні гапсх;нага («вап-на», «шап-ка»); в е р а г о д н а с ц і с к л а д у (прапанаваны М.В.Ламаносавым), які дазваляе пакідаць збег зычных y складзе, калі ў лексіцы ёсць словы з такімі спалучэннямі зычных y пачатку («да-звол» — ёсць бел. слова «зварот»; «ка-лгас» нелыа, бо з пачатковым «лг» бел. слоў няма); і м к н е н н я да а д к р ы т ы х с к л а д о ў , калі зычны гук незалежна ад яго якасці, месца націску ў слове і аддаленасці ад наступнага галоснага акустычна звязаны з наступным галосным мацней, чым з папярэднім («ка-лга-сы», «вы-раз-на»); п с і х а л і н г в і с т ы ч н а г а , што тлумачыць пэўны несвядомы (рознымі людзьмі па-рознаму) падзел спалучэнняў зычных пры пераносе слоў з радка ў радок («шап-ка», «ша-пка»), У бел. мове пашыраны прынцып С. ў адпаведнасці з павелічэннем гучнасці. Калі ў слове апошні гук галосны, a зычныя і гаіосныя гукі размешчаны па чарзе, С. праводзіцца паміж галосным і наступным зычным («ба-ра-на-ва-лі»). Калі паміж галоснымі ёсць спалучэнне шумных зычных ці шумнага і санорнага. С. праводзіцца перад першым зычным гэтага спалучэння («мя-тла»). Калі паміж галоснымі ёсць спалучэнні санорных зычных, санорнага, «й» і «ў» з шумным, С. праходзіць паміж зычнымі («гал-ка», «пам-рэ»), Спалучэнні зычных гукаў y пачатку і ў канцы слова
460
СКЛАДЗЕНЬ
(незалежна ад тыпу зычных) цалкам адносяцца да складу, утворанага суседнім галосным гукам («зра-бі-ла», «ка-лібр»), С. на стыку марфем праводзіцца паводле агульнага прынцыпу, таму падзел слова на марфемы («пад-ыгр-а-л-і») можа не супадаць з падзелам на склады («па-ды-гра-лі»). Л іт ..
1985.
Беларуская граматыка. Ч.
1.
Мн.,
Г .В Л о с ік .
СКЛАДЗЕНЬ, складны абраз, або т.зв. машчавік з двух (дыпціх), трох (трыпціх) ці больш (паліпціх) частак-створак. Выконваецца ў тэхніках тэмпернага жывапісу, разьбы па косці або дрэве, y метале з выкарыстаннем чаканкі, філіграні, эмалі і інш. Жывапісныя С. належаць да стараж.візант. літургічнай традыцыі. У зах.-еўрап. мастацтве позняй готыкі, Адраджэння, барока пашырыліся алтарныя С., якія аб’ядноўвалі жывапіс і скульптуру (напр., С. М.Пахера ў царкве г. Санкт-Вольфганг, Аўстрыя, 1471—81); скульптурныя (напр., драўляны С. В.Ствоша ў касцёле Дзевы Марыі ў г. Кракаў, Польшча, 1477—89); жывапісныя (напр., «Алтар Ільдэфонса» П.П.Рубенса, 1632). У Расіі з 15 ст. пашыраны мініяцюрныя, медналітыя, выразаныя з дрэва ці косці С. з гравіроўкай, залатой і сярэбранай сканню (трыпціх майстра Лукіяна, 1412— 13, і інш). На Беларусі С. меў вял. пашырэнне ў правасл. (напр., С. «Наталля. Маці Божая Адзігітрыя. Рафаіл», 1760) і стараверскіх храмах (шматстворкавыя метал. С., аздобленыя выемчатай каляровай эмаллю 17—20 ст.).
Да арт. Складзень. Наталля. Маці Божая Адаігігрыя. Рафаіл. Беларуская школа. 1760.
Развіваецца з позняга пратэразою. Вял. значэнне ў фарміраванні вобласці мела эпоха герцынскаіі смйідкавасці. Моцныя арагенічныя працэсы адбываліся і ў мелавы перыяд. У эпоху альпійскай сюшдкавасці (з канца мелу) уэдоўж новаўтвораных антыклінорыяў ішло ўкараненне гранітных баталітаў. Найб. актыўны цыкл гораўтварэння адбываецца з канца палеагену (30 млн. г. назад) да нашага часу. У альпійскую эпоху ўтварыліся Карыбскія і Патагонскія Анды, інтэнсіўна праявіўся наземны вулканізм, які працягваецца. Буйныя радові-
шчы медзі (Чылі), волава, вальфраму і інш. рэдкіх і каляровых металаў (Перу, Балівія), нафты і газу (Венесуэла, Эквадор, Аргенціна і інш.). В.М.Губіп. СКЛАДКАВАЯ В0БЛАСЦБ ПАЎН0ЧНА-АМЕРЫКАНСКІХ КАРДЫЛЬЁРАЎ, частка складанага рухомага Ціхаакіянсксіга геасінклінстьнага пояса зямной кары, выцягнутая ўздоўж зах. ускраіны Паўн. Амерыкі ў выглядзе сістэм складкавых гор (Кардыльеры Паўночнай Амерыкі). Уключае 4 структурныя сегменты: Аляскінскі, Канадскі, ЗІІІА і
СКЛАДКАВАСЦЬ Г0РНЫ Х ПАР0Д, сукупнасць складак горных парод розных участкаў зямной кары (напр., альпінатыпная або германатыпная складкавасць). Адрозніваюць С.г.п., якія ўтварыліся ў розныя эпохі тэктагенезу (напр., байкальская, каледонская, герцынская, кімерыйская, альпійская; гл. адпаведныя арт.). Таксама С.г.п. наз. працэс фарміравання складак горных парод (складкаўтварэнне).
ВОБЛАСЦІФАНЕРАЗОЙСКІХ СКЛАДКАВАСЦЕЙ
аа.У'Л Л - —
'Ц
СКЛАД RABATАКРЬІЛЫЯ В0СЫ , гл Сапраўдныя восы. СКЛАДКАВАЯ В0БЛАСЦБ ПАЎДНЁВА-АМЕРЫКАНСКІХ КАРДЫЛЬЁР, складкавая вобласць Ан даў, Андыйскі с к л а д к а в ы п о я с, частка складанага рухомага Ціхаакіянскага геасінклінальнага пояса зямной кары, якая акаймоўвае Паўд. Амерыку на 3 і Пн. На Пн сучляняецца са сюшдкавай вобмсцю Паўночна-Амерыканскіх Кардыльераў, на Пд — з Заходне-Антарктычнай складкавай вобласцю. Складзена з сістэм мерыдыянальных (на Пн — шыротных) хрыбтоў: Усходніх. Цэнтральных, Заходніх, Карыбскіх і Патагонскіх Андаў, паміж якімі ляжаць унутр. плато або ўпадзіны.
f l
V----;
\
-, -
\ Экватар
'JponiK'
А сн о ўн ы я с тр у к ту р н ы я эл ем ен ты
м ацеры н овай з я м н о й нары ў ф ан ер азо і
Д а к е м б р ы й с к ія п л атф о р м ы : ! = □
ш ч ы ты
пліты
В о б л а с ц і к а л е д о н с к а й с к л а д к а в а с ц і (к а л е д а н ід ы ) I В о б л а с ц і г е р ц ы н с к а й с к л а д к а в а с ц і (ге р ц ы н ід ы )
|1 ||||||||||
Э п іг е р ц ы н с к ія п л атф о р м ы
W
В о б л а с ц і м е з а з о й с н а й с н л а д к а в а с ц і ( м е з а з а ід ы )
|
/A
| В о б л а с ц і а л ь п ій с н а й с н л а д к а в а с ц і (ал ь п ід ы )
Мексіканскі, для якіх характэрны 2 падоўжныя зоны — міягеасінклінапьная (пояс Скалістых гор) і эўгеасінклінальная (Ціхаакіянскі пояс). Міягеасінкліналь з позняй юры (невадыйская эпоха) уцягваецца ў інтэнсіўныя складкава-насоўныя дэфармацыі. У канцы мелу — пач. палеагену (ларамійская эпоха) складкаўтварэнне адбывалася ва ўсх. ч. Скалістых гор 1 прылеглых раёнах Паўн.-Амерыканскай платформы. У выніку актывізацыі тэктонамагматычных працэсаў y Кардыльерах Канады і ЗША узнікла серыя падняццяў фундамента, што абумовіла фарміраванне плато Каларпда. Заключныя дэфармацыі і буйныя насовы ларамійскага ўзросту адзначаны на Алясцы (хр. Брукс) і ў Мексійы (Усх. СьераМадрэ). Складаная ўнутр. будова эўгеасінкліналі з зонамі меланжу, насовамі і ссовамі пачала развівацца ў пярмі і дасягнула кульмінацыі ў мелавы перыяд. У кайназоі на 3 вобласці былі пашыраны рыфтаўтварэнне (рыфты Рыо-Грандэ і Каліфарнійскага зал. ў Кардыльерах ЗША, на 3 Апяскі) і інтэнсіўны вулканізм, які працягваецца ў межах Алеуцкай дугі, Аляскінскага хр., Каскадных гор, Трансмексіканскага вулканічнага пояса. Шматлікія радовішчы нафты і газу (больш за 2 тыс.; y ЗША, Мексіцы, на шэльфе Мексіканскага зал ), медзі (ЗША, Канада, Мексіка), урану (плато Каларада) і інш. В.М .Губін.
СКЛАДКІ г о р н ы х п а р о д , структурныя формы зямной кары, утвораныя выгінамі пластоў горных парод без разрыву іх суцэльнасці. Часцей трапляюцца групамі з чаргаваннем дадатных (антыкліналі) і адмоўных (сінкліналі) выгінаў. Маюць элементы: крылы, ядро, замок, восевую паверхню, вось, шарнір, вугал; дадаткова ў антыкліналях — скляпенне, грэбень, перыкліналь; y сінкліналях — мульду, кіль, цэнтрыкліналь. У залежнасці ад механізму геал. працэсаў ці месца ўтварэння вылучаюць г е н е т ы ч н ы я т ы п ы С.: глыбінныя (магматагенныя і метамарфагенныя С.); паверхні фундамента і адлюстраваныя С. яго чахла (унаследаваныя, надразломныя, прыразломныя, міжраз-
ломныя); покрыўныя асадкавага чахла, звязаныя з рухамі фундамента (нагнятання, дыяпіравыя, валачэння, гравітацыйныя); паверхневыя (экзагенныя) — С. асадкавага аблягання, ушчыльнення, разбухання, выпірання, асядання, апаўзання, гляцыяльныя. Паводле дынамічнага стану геал. асяроддзя вылучаюць д ы н a м і ч н ы я т ы п ы С.: тангенцыяльнага (гарызантальнага) сціскання і тангенцыяльнага расцяжэння. У залежнасці ад механізму ўтварэння паверхневых С. вылучаюць іх к і н е м а т ычн ыя т ы п ы: глыбавыя, або штампавыя (не дыяпіравыя перарывістыя і скрыневыя), нагнятання (дыяпіравыя купалы і антыкліналі, грэбенепадобныя і агульнага змінання). Адрозненне параметраў (формы, будовы, распасцірання восі, нахілу восевай паверхні і г.д.), незалежна ад паходжання, вызначае разнастайнасць марфалагічных тыпаў С.: паводле нахілу восевай паверхні — прамыя, нахіленыя, абернутыя, ляжачыя, перавернутыя; паводле формы замка і кірунку падзення крылаў — вуглаватыя, плаўныя, кілепадобныя, грэбенепадобныя, веерападобныя, каробчатыя; паводле вугла С. — вострыя, тупыя, закрытыя, адкрытыя; паводле даўжыні і шырыні — лінейныя, брахіантыкліналі, брахісінкліналі і купапы (мульды), паводле памераў і складанасш будовы — мегантыкліналі і мегасінкліналі, антыклінорыі і сінклінорыі, мегантыклінорыі і мегасінклінорыі і інш. I В Клімовіч.
СКЛАД0ВАЕ П ІСЬМ б, тып пісьма, y якім паасобныя склады абазначаюцца графічнымі знакамі. Развілося са стараж. сістэм пісьма на аснове фонаідэаграфіі (японскае С.п. кана), a таксама алфавітнага пісьма кансанантнага тыпу (пісьмо брахмі ў Індыі; кожны знак адпавядае адкрытаму складу з пэўным зычным, але форма знака крыху зменьваецца ў залежнасці ад таго, які галосны ў складзе). У знакі
СКЛАДОЎСКАЯ
461
С.п. ператварыліся ідэаграмы, якія напачатку абазначалі аднаскладовыя словы. С.п пашырана ў Індыі, Эфіопіі, М ’янме, Тайландзе, Камбоджы, Карэі, Японіі. Л і т Гл. да арт. Пісьмо. А.М.Булыка.
СКЛАД0ЎСКАЯ-КЮРЫ (SktodowskaCurie) Марыя (7.11.1867, Варшава — 4.7.1934), фізік і хімік, адзін са стваральнікаў вучэння аб радыеактыўнасці. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН
(1907), ганаровы чл. AH СССР (1926). Па паходжанні полька, з 1891 y Франйыі. Маці \.Жаліо-Кюры. Скончыла Парыжскі ун-т (1894), дзе і працавала (з 1906 заг. кафедры). 3 1914 заг. фізікахім. аддзела Ін-та радыю ў Парыжы. Навук. працы па радыеактыўнасці і яе выкарыстанні. Выявіла радыеактыўнасць торыю, з мужам П Кюры адкрыла хім. элементы палоній і радый (1898), даследавала ўласцівасці радыеактыўных рэчываў і дзеянне радыеактыўнага выпрамянення, увяла тэрмін «радыёактыўнасць». Разам з франц. хімікам А.Дэб’ернам атрымапа металічны радый і даследавала яго ўласцівасці (1910). У гонар С.-К. і П. Кюры названы адзінка актыўнасці радыенуклідаў кюры і хім. элемент кюрый. Нобелеўскія прэміі па
Склалкі горных парод: I — антыклінальная; 2 — сінкліналыіая; 3 — асіметрычная; 4 — нахіленая; .5 — ляжачая; 6 — веерападобная; 7 — ізаклінальная: Я — яцро складкі: К — крыло складкі: 3 — замок складкі.
462
СКЛАНЕННЕ
фізіцы 1903 (разам з П.Кюры i А.А Бекерэлем) і па хіміі 1911. Тв:. Рус. пер. — Радноактнвность. 2 язд. М„ 1960. Літ: Старосельская-Ннкят м н a О.А. Мсторня радмоакгнвностн н вознккновення ядерной фмзнкн. М., 1963; 100 лет со дня рождення Марнн Кюрн М., 1968; К ю р н Е. Марня Кюрн: Пер. с фр. 4 мзд. М., 1979.
CKJ1AHÉHHE, 1) катэгарыяльная адзнака іменных часцін мовы; змяненне па склонах, абумоўленае сінтаксічнымі сувязямі адпаведных слоў y пэўным кантэксце. 2) Тып формазмянення. Сістэма склонавых форм y пэўным тыпе наз. парадыгмай С. Вылучаюць субстантыўнае (назоўнікавае) і ад’ектыўнае (прыметнікавае) С. С. ад’ектыўных разрадаў слоў (прыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў, абагульненаякасных займеннікаў, дзеепрыметнікаў) y параўнанні з субстантыўнымі (назоўнікамі, колькаснымі лічэбнікамі. абагульнена-прадметнымі займеннікамі) больш уніфікаванае і менш разнастайнае па формах выражэння склонавых значэнняў
3) Група назоўнікаў, аб’яднаных агульнасцю ўтварэння склонавых форм. Вылучаюць 3 тыпы С. Да 1-га С. адносяцца назоўнікі мужчынскага і ніякага роду (тыпу «дол», «сяло»), да 2-га — назоўнікі жаночага роду (тыпу «вада», «зямля»), да 3-га — назоўнікі жан. роду (тыпу «ноч*, «даль»). Асобныя групы складаюць назоўнікі агульнага і мужчынскага роду (тыпу «сірата», «ваявода*), рознаскланяльныя (тыпу «дзіця», «імя») і нескланяльныя назоўнікі (іншамоўнага паходжання, некат. прозвішчы асоб жаночага і мужчынскага полу і інш ), склонавыя значэнні якіх вызначаюцца грамат. формамі дапасаваных да іх слоў ці сінтакс. сувяззю кіравання («маё амплуа», «нашага аташэ», «сустрэў Гурло», «пазнаёміўся з Баранавых» і інш ). Літ:. Беларуская граматыка. Ч. I. Мн., 1985; Ш у б а П.П Сучасная беларуская мова: Марфаналогія. Марфалогія. Мн., 1987.
земнае збудаванне ў замках, палацах, мураваных будынках ці натуральная пячора, прыстасаваная для доўгатэрміновага захоўвання віна, пораху, прадуктаў, часам для трымання і катавання вязняў. 3) Мемар. збудаванне на могілках, дзе хаваюць нябожчыка. Mae невял. (у параўнанні з грабніцай ці пахавальняй) памеры, абавязкова з унутр. прасторай, звычайна з падземнай ч. і з уваходам y яе. С. для пахавання выкарыстоўваюцца са старажытнасці. Характарызуюцца манументальнасцю форм, разнастайнасцю і багаццем дэкар. аздаблення (С. на Кальварыйскіх і Вайсковых могілках y Мінску, канец 19 ст.). 4) Падземная ч. пахавальні ці буйнога культавага збудавання, крыпта якога прызначаецца для пахавання (Нясвіжскі касцёл езуітаў, 16 ст.). С.А.Сергпчоў. CKJIÉPA (ад грэч. sclëros цвёрды, шчыльны), вонкавая шчыльная злучальнатканкавая абалонка вока, якая выконвае апорную і ахоўную функцыі. Непразрыстая, укрывае заднюю ч. вочнага яблыка, пярэдняя ч. ўкрыта кан’юнктывай і пераходзіць y празрыстую рагавіцу. У С. існуюць шматлікія каналы, па якіх праходзяць сасуды і нервы (эмісарыі). Знутры да С. прылягае сасудзістая абалонка. 3 суседнімі ч. вочнай упадзіны С. звязана рыхлай і багатай сасудамі тканкай, якая забяспечвае рухомасць вочнага яблыка. Пярэднюю белую ч. С., бачную паміж павекамі, наз. бялком А.С.Леапцюк. вока.
СКЛЕРАДЭРМІЯ, д э р м а т а с к л е р о з, пашкоджанне скуры, якое характарызуецца яе дыфузным або абмежава-
ным ушчыльненнем з далейшым раз- I віццём фіброзу і атрафіі пашкоджаных | участкаў. Адрозніваюць ачаговую (пашкоджваецца толькі скура) і сістэмную С. (пашкоджваецца скура, слізістыя абалонкі, унутр. органы). Пры ачаговай С. вылучаюць 3 стадыі: ацёкавая эрытэма (пачырваненне скуры), склероз (скура шчыльная, колеру слановай косці) і атрафія са стратай валасоў. Лячэнне комплекснае. М.З.Ягоўдзік.
СКЛЕРАІДЫ, клеткі.
тое,
што
камяністыя
c k j ie p a h Xim a (ад грэч. sklëros цвёрды, шчыльны + enchyma налітае, тут тканка), механічная тканка раслін, якая складаецца з таўстасценных клетак 2 тыпаў — валокны і камяністыя юіеткі (склераіды). Валокны — моцна вьшягнутыя празенхімныя клеткі даўж. ад некалькіх дзесятых міліметра да 4 см (рамі) з завужанымі канцамі, слаістымі порыстымі сценкамі і поравымі каналамі. Забяспечваюць трываласць органаў раслін на расцяжэнне, сцісканне, выгін. У многіх раслін валокны складаюць мех. абкладку праводных пучкоў. Неадраўнелыя валокны С. з цэлюлознымі сценкамі (напр., y джута, канопель, лёну) — сыравіна для тэкст. прам-сці.
СКЛЕРАТЫНІЁЗЫ, хваробы раслін, што выклікаюіша грыбамі, y цыкле развіцця якіх ёсць склероцыі. Найб. шкаданосныя белая гніль агуркоў, морквы, пятрушкі, сельдэрэю, лубіну, фасолі і інш. культур, рак канюшыны (гл. Рак раслін). На Беларусі пашыраны таксама С. азімых збожжавых, узбуджальнік якога (склератынія злакавая) пашко-
А.І.Наркевіч.
СКЛЕП (ад польск. sklep скляпенне, падвал), 1) гаспадарчая пабудова для захоўвання гародніны, бульбы, квашаніны і інш. прадуктаў. Шырока бытуе ў народаў Еўропы, Зах. Азіі, Каўказа, Сібіры і інш. На Беларусі архітэктура С., a таксама назвы (пограб, пограбня, прыгрэбка, лёх і інш.) атрымалі рэгіянальныя асаблівасці. С. мае заглыбленую на 1,5—2 м падземную ч. са сценамі з камення, бетону (раней — з бярвён), над якой робяць зруб з 3—4 вянкоў, накрываюць 2- ці 3-схільным дахам. Перакрыцце з дошак па бэльках ці маналітнае з бетону, абавязкова з ацяпленнем. Знадворку робяць квадратны люк і невял. адтуліну («варонку») для засыпання бульбы і інш. Уваход y С. заўсёды ў тарцовай сцяне. Звычайна С. ставяйь каля хаты, часам ён з’яўляецца падземнай ч. клеці. Здаўна С. вядомы і пад падлогай жылых памяшканняў, часцей y сенцах, каморы, пазней — y кухнях і на верандах. Пры высокім узроўні падземных вод С. робяць неглыбокім, са сценамі, прысыпанымі для ацяплення зямлёй, ці будуюць далей ад сядзібы на сухім месцы. 2) Пад-
Скляпы на вясковых могілках каля г. Жбейль (Ліван).
Склеп y вёсцы Радунь Карэліцкага раёна Гродзенскай вобл.
Склеп y вёсцы Дзямянчыцы Камянецкага раёна Брэсцкай вобл.
I I I I |
Ш |
I !
джвае жыта, пшаніцу, цімафееўку, лісахвост і інш. Паразіт заражае пасевы азімых увосень і зімуе ў тканках раслін y выглядзе грыбніцы. Вясной на лісці хворых раслін паяўпяецца шараваты, камякаваты налёт міцэлію. Пазней унутры сцёблаў пад эпілэрмісам і каля асновы лісця ўтвараюцца склероцыі, якія ўвосень прарастаюць і заражаюць пасевы азімых.
СКЛЕРАТЫНІЯ (Sclerotinia), род сумчатых грыбоў сям. склератыніевых. Каля 15 відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ва ўмераным поясе. Паразіты травяністых раслін, большасць — на раслінах сям. асаковых. Выклікаюць склератыніёзы. На Беларусі найб. пашыраны С. склерацыйныя (S.sclerotiorum), узбуджальнік белай гнілі с.-г. культур, і С. канюшынавая (S.trifoliorum), узбуджальнік рака канюшыны. Цыкл развіцйя мае 2 стадыі: на першай утвараюцца склероцыі, што служаць для перазімоўкі грыба, на другой — міцэлій або пладовыя целы (апатэцыі). Міцэлій шматклетачны, белы, лямцавы, знаходзіцца на паверхні расліны або ўнутры паідкоджаных органаў. На ім развіваюцца склероцыі, якія вясной прарастаюць міцэліем або некалькімі жаўтаватакарычневымі апатэцыямі дыяметрам да 10 мм. Канідыяльнае споранашэнне адсутнічае.
С I Бе.іы кая
СКЛЕРАФІТЫ (ад грэч. sklêros цвёрды, шчыльны + ... фіт), засухаўстойлівыя (ксерафільныя) расліны з шорсткімі парасткамі. Шорсткасць сцёблаў і лісця абумоўлена моцным развіццём мех. тканак, таму пры водным дэфіцыце ў раслін адсутнічаюць прыкметы завядання. 3 траў да С. адносяць дурнічнік калючы, сінегаловік палявы, кавылі; з кустовых раслін — ігліцу пантыйскую, саксаул і інш.
С. нырак (нефрасюіероз), лёгкіх (пнеўмасклероз), печані (цыроз печані). Асобная форма С. — рассеяны склероз. CKJIEPÔMA (ад грэч. sklërôma ушчыльненне), хранічнае інфекцыйнае захворванне з утварэннем y сценках верхніх дыхальных шляхоў (пераважна носа) гранулём. Узбуджальнік — клебсіела (палачка Валковіча-Фрыша). Інфекцыя перадаецца кропельным або кантактнабытавым шляхам. Прыкметы: сухасць y носе і глотцы, закладванне сліззю і коркамі, непраходнасць дыхальных шляхоў, бывае пашкоджанне слёзных шляхоў, слыхавых праходаў, зроку. Другасныя змены пры С. — хранічны бранхіт, пнеўмасклероз і інш. Лячэнне: тэрапеўт., хірург., прамянёвае. І.М.Семяненя.
СКЛЕР0МЕГР (ад грэч. sklëros цвёрды, шчыльны + ...метр), прылада для вымярэння цвёрдасці металаў, крышталяў, пакрыццяў і інш. матэрыялаў. Засн. на метадах драпін і ўціскання. Цвёрдасць матэрыялу вызначаюць нагрузкай, пры якой застаецца драпіна пэўнай шырыні або ўціснутасць пэўнай плошчы. СКЛЕР0Ц Ы Й (ад грэч. sklerotës цвёрдасць), шматклетачны вегетатыўны орган грыба, што знаходзіцца ў спакоі. Утвораны шчыльным спляценнем гіфаў, мае шарападобную ці няправільную форму, часта з цёмным верхам і белым асяродкам, памерам ад долей міліметра да 2 см і больш. Прызначаны для захоўвання грыба, утвараецца пры неспрыяльных умовах. У некат. грыбоў (напр., склератынія , батрыціс, спарыння) — адна са стадый жыццёвага цыкла.
С К Л Я З Н Ё Ў ______________________ 463
вання ўрачоў y Пецярбургу. Удзельнік войнаў: аўстра-прускай (1866), франкапрускай (1870—71), руска-турэцкай (1877—78). Навук. працы па пытаннях ваенна-палявой хірургіі, траўматалогіі, хірургіі органаў брушной поласці. Прапанаваў метад злучэння касцей — «рускі замок» («замок С.»); распрацаваў метады лячэння мазгавых грыж. Прапанаваў і ўкараніў y хірург. практыку асептыку і антысептыку. Яго імем названы НДІ хуткай мед. дапамогі ў Маскве. Тв.: Мзбр. труды. М„ 1953.
СКЛОН, граматычная словазмяняльная катэгорыя іменных часцін мовы, якая служыць для сінтакс. адносін з інш. словамі ў складзе словазлучэнняў ці сказаў. У бел. мове 6 склонаў: назоўны (прамы), родны, давальны, вінавальны, творны, месны (ускосныя). Сустракаецца ўстарэлая клічная форма. Кожнай склонавай форме ўласціва пэўнае грам. значэнне. Напр., формай назоўнага склону выражаецца значэнне суб’екта дзеяння («прыйшла вясна»), формамі ўскоснкх — аб’екта дзеяння («будаўніцтва піко.іь... «падарунак дзецям»), прын-лежнасці («хата рыбака»), якаснай ацэнхі («дзяўчына з г о н а р а м » ) , сродку ці спосаб' дзеяння («жніво камбайн а м » ) , месца («пр; цаваць y лесе»), часу («адпачыць пасля прааы») і інш.
Найб. семантычнгі ёмкія і прадуктыўныя ва ўжыванні родны, вінавальны, творны і месны С Назоўны і давальны больш абмежаваныя па значэннях і канструктыўна. С. прыметнікаў, парадкавых лічэбнікаў, абагульнена-якасных займеннікаў, дзеепрыметнікаў залежыць ад Ç. назоўніка і самастойнага значэння не мае. Літ.: Беларуская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985; Ш у б а П.П. Сучасная беларуская мова: Марфаналогія. Марфалогія. Мн., 1987. А.І.Наркевіч.
СКЛЮТ Іосіф Абрамавіч (н. 6.5.1924, Мінск), бел. вучоны ў галіне отанеўралогіі. Д-р мед. н. (1971), праф. (1975). Засл. дз. нав. Беларусі (1998). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1953), з 1954 y НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі (кіраўнік лабараторыі). Навук. працы па пытаннях паталогіі вестыбулярнай і слыхавой функцый пры пашкоджаннях галаўнога мозга, ужыванні электраністагмаграфіі. Распрацаваў спосаб даследавання вестыбулярнай функцыі.
Склератыніёзы: 1 — жыта; 2 — фасолі; 3 — морквы; 4 — буракоў; 5 — сельдэрэю: 6 — цімафееўкі.
Тв:. Неврмномы слухового нерва. Мн., 1970 (разам з Э.І.Злотнікам); Ннстагм. Мн., 1990 (разам з С.Р.Цемахавым); Вестнбулярный рекрунтмент. Мн., 1990 (з ім жа); Автоматнзнрованный аналнз вестнбулосоматмческвх н вегетатнвных реакцнй. Ввльнюс, 1990 (разам з В.ПІўрыкасам, А.Жукаўскасам).
CKJIEPÔ3 (ад грэч. sklerôsis зацвярдзенне), паталагічнае ўшчыльненне тканкі ці органа, выкліканае гібеллю функйыян. элементаў і заменай іх злучальнай тканкай. Бывае С. дыфузны (агульнае пашкоджанне органа) і ачаговы (частковае пашкоджанне). Адрозніваюць атэрасклероз , кардыясклероз.
СКЛЯЗНЁЎ Георгій Міхайлавіч (2.2.1911, г. Гомель — 12.2.1937), Герой Сав. Саюза (1937). Вучыўся ў Маскоўскім вышэйшым вучылішчы, скончыў Горкаўскае тэхн. вучылішча (1934). Працаваў на буд-ве Гомельскага лесакамбіната (з 1929). У Чырв. Арміі з 1932. Удзельнік вайны ў Іспаніі 1936—
СКЛІФАС0ЎСКІ Мікалай Васілевіч (6.4.1836, г. Дубэсар, Мапдова — 13.12.1904), расійскі хірург. Д-р медыцыны (1863). Скончыў Маскоўскі ун-т (1859). 3 1870 праф. Кіеўскага ун-та, з 1871 пецярб. Медыка-хірургічнай акадэміі, з 1880 Маскоўскага ун-та, y 1893— 1900 дырэктар Ін-та удасканаль-
464
СКЛЯПЕННЕ
39; камандзір танк. ўзвода лейтэнант С. вызначыўся ў баях супраць франкістаў; загінуў y гэтай вайне. Імем С. названа вуліца ў Гомелі. СКЛЯПЁННЕ, нясучая прасторавая канструкцыя для перакрыцця ці пакрыцця збудаванняў, якая мае крывалінейную паверхню. Можа быць з цэглы, прыроднага каменю, жалезабетону, дрэва. Пад нагрузкай працуе пераважна на
fl
Е
Скляпенні: a — цыліндрычнае; б — самкнутае; в — люстраное; г — рабрысгае жалезабстоннае; д — скляпенні-абалонкі; е — бочкападобнае; ж — крыжовае; з — ветразевае.
сцісканне, перадае на апоры верт. і гарыз. намаганні. Бываюць рознай формы. Разнавіднасць С. — купал. У манум. архітэктуры Беларусі вядомы з 11— 12 ст. Цыліндрычныя С. з малымі
пралётамі ўжыты ў Спаса-Праабражэнскай царкве Полацкага Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра, Гродзенскай Барысаглебскай царкве і інш. У гатычных збудаваннях асобныя прасторавыя ячэйкі (травеі) паміж слупамі і сценамі перакрываліся крыжовымі і нервюрнымі С. (зорчатымі, сотавымі). 3 2-й пал. 16 ст. пашырыліся цыліндрычныя С. з распалубкамі, якія перакрывалі вял. пралёты, часам былі аздоблены ляпнымі кесонамі ці размалёўкай (Нясвіжскі касцёл езуітаў). Культавыя збудаванні ў стылі барока мелі звычайна цыліндрычныя С. з распалубкамі на падпружных арках y сярэднім нефе і крыжовыя С. ў бакавых. Над сяродкрыжжам рабілі купалы. У палацавым буд-ве ў перыяд барока і класіцызму шырока выкарыстоўваліся люстраныя С. У сучасным буд-ве адным з новых тыпаў пакрыцця з’яўляюцца жалезабетонныя танкасценныя С,-абалонкі рознай геам. формы (цырк y Гомелі, Камароўскі крыты рынак y Мінску і інш.). Т.В.Габруеь. СКЛЯПЁННЕ ў г е а л о г і і , буйная дадатная платформавая струкгура, акруглай або авальнай формы, з адной ці некалькімі вяршынямі. Звычайна найб. выражана на паверхні крышт. фундамента. Пл. 10— 100 тыс. км2, выш. падняцця больш за 100 м, радзей да 1 км. Вуглы падзення слаёў на крылах да 1°. Акруглыя С. наз. к у п а л а м і . Некат. С. абмежаваны буйнымі тэктанічнымі разломамі. Часта складаюць антэыіізы (напр., Татарскае, Башкірскае, Токмаўскае С. Волга-Уральскай антэклізы), радзей трапляюцца ў сінеюіізах або прадстаўляюць ізаляваныя формы. Развіваюцца 10— 100 млн. г., маюць маламагутны асадкавы чахол з перарывамі ў асадканамнажэнні. Форму С. маюць і лінейныя падняцці ў абласцях найноўшага гораўтварэння. С. — таксама найб. высокая ч. антыклінальнай складкі (гл. Антыклінаяь). І.В.Клімовіч. СКЛЙРАЎ Валерый Анатолевіч (н. 7.3.1950, г. Новасібірск, Расія), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі і інфарматыкі. Д-р тэхн. н. (1986), праф.
(1989). Скончыў Ульянаўскі політэхн. ін-т (1972). 3 1972 y НДІ сродкаў аўтаматызацыі. У 1979—95 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (з 1987 заг. кафедры). 3 1995 за мяжой. Навук. працы па лагічным сінтэзе і аптымізацыі лічбавых устройстваў і сістэм. Распрацаваў графічную мову апісання, мадэлі і метады лагічнага праектавання рэканфігуравальных лічбавых устройстваў і сістэм. 7».: Язык С+ м обьектно-орнентнрованное программнрованне: Справ. пособне. Мн., 1997.
Г.М.Склюнёў.
Э.М Скобелеў.
СКЛЯРЙНКА Сямён Дзмітрыевіч (26.9.1901, с. Прохараўка Драбаўскага р-на Чаркаскай вобл., Украіна — 8.3.1962), украінскі пісьменнік. Скончыў Залатаношскую гімназію (1919). Друкаваўся з 1918. Аўтар зб. апавяд. «Вецер з гор» (1930), аповесцей «Ціхая прыстань» (1929), «Матрос Ісай» (1930), раманаў «Бурун» (1932), «Пралог» (1936) , «Радасць чалавечага існавання» (1937) і інш. Трылогія «Шлях на Кіеў» (ч. 1—3, 1937—40) пра грамадз. вайну на Украіне. У раманах «Гаспадары» (1948), «Карпаты» (1952—54) праблемы вёскі, тэма далучэння Закарпацця да Украіны. Гіст. раманы «Святаслаў» (1959), «Уладзімір» (1962) прысвечаны Кіеўскай дзяржаве 10 ст. Ta:. Творм T. 1— 3. Кшв, 1981; Рус. пер. — Карпаты. T. 1— 2. М., 1960; Путь на Кнев. М., 1970; Владямнр. Мн., 1990; Святослав. Мн., 1990. Літ:. Г р н ц a й М.С. Семен Скляренко. Кя'ів, 1980.
СК0БЕЛЕЎ Міхаіл Дзмітрыевіч (29.9.1843, С.-Пецярбург — 7.7.1882), расійскі ваенны дзеяч. Ген. ад інфантэрыі (1881). Скончыў Акадэмію Генштаба (1868). У арміі з 1861. У 1864 y складзе Гродзенскага гусарскага палка ўдзельнічаў y падаўленні паўстання 1863—64, y 1873 y паходзе на Хіву, y 1876 y падаўленні Какандскага паўстання 1873— 76. 3 лют. 1876 ваен. губернатар і камандуючы войскамі Ферганскай вобл. Вызначыўся ў руска-турэцкай вайне 1877—78 (гл. Руска-турэцкія воііны 17— 19 cm.)-, камандаваў казацкай брыгадай і атрадамі, якія штурмавалі Плеўну (ліп.—жн. 1877), удзельнічаў y аблозе Плеўны, зрабіў зімовы пераход праз Балканы (Імітлійскі псравал), адыграў вырашальную ролю ў баі пры Шыпцы-Шэйнава і наступленні на
Стамбул. У 1878—80 i 1881—82 камандаваў 4-м корпусам, раскватараваным на Беларусі (штаб y Мінску). У 1880— 81 узначальваў 2-ю Ахалтэкінскую экспедыцыю, y час якой заваявана Туркменія. У 1882, знаходзячыся ў Парыжы, выступіў y абарону балканскіх народаў супраць палітыкі Германіі і Аўстра-Венгрыі, што выклікала міжнар. ўскладненні; адкліканы імператарам Аляксандрам III і неўзабаве памёр. AyTap артыкулаў па ваен. справе. Літ:. Белый генерал. М , 1992; Мнханл Скобелев: [Сб.] М., 1997. А.М.Лукашэвіч.
«Бярозка», з 1999 y выд-ве «Беларускі кнігазбор». Друкуецца з 1984. У кн. паэзіі «Вечны Зніч» (1990), «Вочы Савы» (1994) імкненне паяднаць мінулае і сучаснае, трывожныя матывы за лёс бацькоўскай зямлі. У зб. «Нашэсце Поўні» (2001) метафарычнае асэнсаванне рэчаіснасці. У кн. «Дзярэчынскі дыярыюш» (1999) гіст. нарыс пра в. Дзярэчын, артыкулы і эсэ пра бел. пісьменнікаў. AyT a p зб. літ. пародый «Розгі ў розніцу» (1993), кн. для дзяцей «Камень-перунок» (1998) і інш.
СК0БЛІКАВА Лідзія Паўлаўна (н. 8.3.1939, г. Златауст Чэлябінскай вобл., СК0БЕЛЕЎ Эдуард Марцінавіч (н. Расія), расійская спартсменка (канька8.12.1935, Мінск), бел пісьменнік. Засл. бежны спорт). Засл. майстар спорту дз. культуры Беларусі (1996). Скончыў (1960). Скончыла Чэлябінскі пед. ін-т Маскоўскі ін-т міжнар. адносін (1959). (1965). Чэмпіёнка VIII i IX зімовых Алімп. 3 1959 y пасольстве СССР y Швейцагульняў (1960, г. Скво-Вэлі, ЗІІІА — на рыі, з 1961 y Мін-ве замежных спраў дыстанцыях 1500 і 3000 м; 1964, г. 1нБеларусі, з 1966 y апараце ЦК КПБ. 3 сбрук, Аўстрыя — на дыстанцыях 500, 1991 нам. дырэктара міжнар. цэнтра 1000, 1500 і 3000 м). Абс. чэмпіёнка Акадэміі кіравання пры CM Рэспублікі свету (1963, Японія; 1964, ІІІвецыя), Беларусь, з 1994 y Бел. ін-це інфарма25-разовая чэмпіёнка свету (1960—69), цыі і прагнозу пры Адміністрацыі Прэ15-разовая — СССР (1960, 1962, 1968, зідэнта Рэспублікі Беларусь, з 1996 гал. 1969), шматразовая рэкардсменка свету рэдактар «Мнформацнонного бюллете- (1960, 1963, 1967, 1968) на асобных ня Адмнннстрацнн Презндента Респуб- дыстанцыях. лнкм Беларусь». Друкуецца з 1964. Піша на рус. мове. Вершы з паэт. зб-каў «Да- СК0БЛЯ, прылада для здзірання кары рога» (1969), «Кроплі дажджу» (1973), з бярвення і грубага іх стругання. Вядо«Вячэрнія цені» (1977), «Мой дом» ма з эпохі полеаліту. У каменным і (1988) , «Славянскме сутры» (1996) і бронзавым вяках — крамянёвая пласінш. вызначатоцца афарыстычнасйю і цінка з выгнутым дугападобным рабофіласафічнасцю. У празаічных творах чым краем. У жал. веку выраблялася з звяртаецца да гіст. (раманы «М іра- жалеза. Двухручныя жал. С. класічнай слаў — князь Дрыгавіцкі», 1979; «Свед- формы (пласціна-дуга з вострым краем ка», 1987, і інш.) і сучаснай маральна- і тронкамі для драўляных ручак на канэтычнай праблематыкі (раманы «Крокі цах) шырока выкарыстоўваліся ў 10— 13 за тваёй сцяной», 1971; «Катастрофа», ст. Іх канструкцыя заставалася пра1984; «Уіхякач», 1989). У прагнастычна- ктычна нязменнай на працягу ўсяго сяфілас. рамане «Скачок д ’ябла» (2001) рэдневякоўя і дажыла да нашых дзён. паказана асн. праблематыка сучаснага На Беларусі стараж. С. вядомы па археграмадства, супрацьстаянне стваральні- ал. і этнагр. матэрыялах, знойдзеных y каў нац. духоўнасці і яе разбуральнікаў. Верхнядзвінску, Віцебску, Гродне, ЧаАўтар вершаваных драм пра С.Буднага, чэрску і інш. Сімяона Полацкага, КДышчынскага, СК0БРАЕ, возера ў Полацкім р-не, y Ф.Скарыну. К.Каліноўскага, Я.Купалу, бас. р. Палата, за 20 км на ПнУ ад г. Дзмітрыя Данскога, Дж.Бруна, Сакрата Полацк. Пл. 0,54 км2, даўж. 1,7 км, і інш., публіцыстычных і літ.-крытычнайб. шыр. 450 м, найб. глыб. 4,3 м, ных артыкулаў. Піша для дзяцей: «Пры- даўж. берагавой лініі 4,3 км. Пл. вадагоды Арбузіка і Бябешкі» (1983, экранізбору 5,4 км2. Катлавіна рэшткавага тызавана пад наз. «Падарожжа ў краіну пу. Схілы выш. 2—5 м, разараныя, на пачвараў»), «Хлапчукі купілі востраў» Пн выш. 6— 10 м, y ніжняй ч. стромкія, (1989) , «Уладар часу» (1992), «Чорны пад хмызняком. Пойма шыр. да 8 м, вядзьмар» (2000) і інш. Перакладае на увільготнена, пад хмызняком. Берагі рус. мову вершы бел. паэтаў. Некат. яго нізкія, пясчаныя, месцамі забалочаныя. вершы пакладзены на музыку. Дзярж. Дно плоскае, y паўн.-ўсх. ч. пясчаная прэмія Беларусі 1998. мель, прыбярэжная ч. да глыб. 2 м высТо.\ М аятнвк надежды: Роман. Мн., 1978; лана пяском і апясчаненым ілам, глыВыпускннкм: Повесть. Мн., 1984; Фмгуры: бей сапрапелістае. Зарастае. Злучана Драмы. Мн., 1986; Мсцеленне: Стяхм. М., пратокай з р. Палата. 1989; Гефснмансквй сад: Роман. Мн., 1993; Узелкм на память: Заметкв о лят. мастерстве. ског, вёска ў Багушэўскім с/с СенМн., 1997; Сыны Отечества: Нст. драмы. ненскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр Мн., 1999; Венкя сонетов. Мн., 2001; Госусаўгаса. За 38 км на У ад г. Сянно, 58 дарь мой, куда Вы спешвте?: Аформзмы в сукм ад Віцебска, 3 км ад чыг. ст. Багуждення Мн., 2001. шэўская. 300 ж., 119 двароў (2001). СК0БЛА Міхась (Міхаіл Уладзіміравіч; Помнік А.К.Гараўцу і землякам, якія зан. 23.11.1966, в. Паляжын Зэльвенскага гінулі ў Вял. Айч. вайну. р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэт. СК0ЙБЕДА Анатоль Ціханавіч (н. Скончыў БДУ (1991). 3 1991 нам. гал. рэдактара час. «Роднае слова», з 1995 y 2.9.1938, в. Масты Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне машынаМін-ве культуры і друку, з 1997 y час.
С К О К А Ў С К А Я ___________________ 465
будавання. Д-р тэхн. н. (1980), праф. (1983). Вынаходнік СССР (1976). Скончыў БПI (1966). 3 1973 y БПА (з 1979 заг. кафедры, y 1997—2000 прарэктар). Навук. працы па аўтам. кіраванні цягава-скараснымі рэжымамі шматпрыводных мабільных машын, передачах гнуткай сувяззю, надзейнасці машын. Аўтар падручнікаў і дапаможнікаў для ВНУ. Тв:. Автоматмзацня ходовых смстем колесных машнн. Мн., 1979; Ременные передачн. Мн., 1995 (разам з А.М.НІканчуком); Прякладная механнка. Мн., 1997 (у сааўт.); Деталн машян н основы конструнровання. Мн., 2000 (разам з А.В.Кузьміным, М.М.Макейчыкам).
СКОК (Skok) Петар (1881, Юркава Сяло, Харватыя — 1956), харвацкі і югаслаўскі мовазнавец. Чл.-кар. Сербскай Акадэміі навук і мастацтваў. Д-р філал. й. (1912). Скончыў Венскі ун-т (1904). Выкладаў y школе, y Заграбскім ун-це. Даследаванні ў галіне славянскіх і раманскіх моў, параўнальнай лінгвістыкі, балканалогіі, анамастыкі і этымалогіі, гісторыі югаславянскіх і замежных л-р. Аўтар прац «Прыход славян y Міжземнамор’е» (1934), «Нарыс французскай граматыкі» (т. 1—2, 1938—39), «Асновы раманскай лінгвістыкі» (т. 1—3, 1940), «Славянства і раманства на астравах Адрыятыкі» (т. 1—2, 1950), «Этымалагічнага слоўніка харвацкай ці сербскай мовы» (т. 1—4, 1971—74). І.А.Чарота. СК0КАЎ Павел Іванавіч (н. 16.8.1940, г. Табольск Цюменскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне інфарматыкі і камп’ютэрнай графікі. Канд. тэхн. н. (1967), праф. (1996). Скончыў БПІ (1962). 3 1966 y Віцебскім тэхнал. ун-це (у 1973—81 прарэктар, з 1978 заг. кафедры). Навук. працы па стварэнні апгарытмаў і праграмна-матэм. забеспячэння для апрацоўкі інфармацыі аб прасторавых і плоскіх аб’ектах і праектавання колеравых вырашэнняў аднаі шматслойных вырабаў ткацкай вытв-сці (дэсінатарскія комплексы). Аўтар навуч. дапаможнікаў для ВНУ. Тв. Машннная графнка. Автокад. Вятебск, 1998; Сборннк заданнй по машннной графяке. Внтебск, 2000
СК0КАЎСКАЯ СЯДЗІБА, помнік палацава-паркавай архітэктуры барока ў в. Скокі Брэсцкага р-на. Створана ў 18 ст. ў маёнтку М.Нямцэвіча — бацькі пісьменніка Ю.Нямцэвіча. Комплекс уключае палац (1770-я г.) і парк. Палац і 2 бакавыя сіметрычна пастаўленыя флігелі (афіцына і стайня, не захаваліся) утваралі парадны двор, замкнёны паўкруглай агароджай з брамай. Перад палацам на адной восі з ім стаяла драўляная родавая капліца-пахавальня. 2-павярховы прамавугольны ў плане мураваны палац, накрыты ламаным вальмавым дахам, фланкіраваны вуглавымі алькежамі, якія завяршаліся ў мінулым барочнымі фігурнымі купаламі.
466
СКОЛІІ
Цэнтр ч. вылучана падвойнымі пілястрамі і вынаснымі балконамі на слупах. Парк мяшанага рэгулярна-пейзажнага тыпу, высаджаны на раўнінным рэльефе. У паўн. ч. знаходзяцца партэр, 2 невял. лужкі, уязная алея, y паўд. — густая грабавая алея, абапал якой лужкі, якія чаргаваннем, памерамі і формай нагадваюць баскеты рэгулярнага тыпу. Па перыметры ідзе кальцавая алея. У парку растуць экзоты: хвоя веймутава, лістоўніца еўрап., конскі каштан звычайны, акацыя белая, біручына, лох вузкалісты і ІНШ. В.Р.Анціпаў, А.М.Кулагін.
лад для назірання (напр., мікраскоп, тэлескоп). СК0ПАС (Skopas), старажытнагрэчаскі скульптар і архітэістар 4 ст. да н.э. Ураджэнец в-ва Парас. Творчая дзейнасць прыпадае на 380—330 да н.э. Працаваў y Атыцы, y гарадах Грэцыі і М.Азіі. Работы: храм Афіны ў Тэгеі са скульпт. кампазіцыямі на франтонах (захаваліся фрагментарна), мармуровы фрыз маўзалея ў Галікарнасе), y рым. копіях — статуі «Менада», «Малады Геракл», «Мелеагр», «Потас». Мастацтва С. прасякнута драм. пафасам, y вобразах раскрываюцца моцныя душэўныя пачуцці, барацьба страсцей. Творчасць С. паўплывала на скульптараў эпохі элінізму (гл. Эліністычнае мастацтва). Літ.: Ч y б о в a А.П. Скопас. Л.; М.. 1959.
С К 0П ’Е (Скогуе), С к о п л е (Skoplje), горад, сталіца Македоніі. Знаходзіцца на Пн краіны, на р. Вардар. Каля 500 тыс. ж., з прыгарадамі каля 650 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Гал. эканам. і культ. цэнтр Македоніі. У С. сканцэнтравана каля 50% прамысл. вытв-сці краіны. Прам-сць: тытунёвая, піваварная, садавіна-агароднінакансервавая, мукамольная, мясная, мылаварная, гарбарнаабутковая, тэкстыльная; новыя галіны: металургія, вытв-сць алюмініевых вырабаў, с.-г. машын, шкляная, цэм., мэблевая. Саматужнае дыванаткацтва. Македонская акадэмія навук і мастацтваў. Ун-т. У 1963 горад моцна пацярпеў ад землетрасення.
С к о к а ў с к а я с я д з іб а Агульны выгляд (з м а люнка Н.Орды) і план палаца.
CKÔJIII (Scoliidae), сямейства адзіночных вос надсям. джалячых атр. перапончатакрылых. Каля 450 відаў. Пашыраны пераважна ў тропіках і субтропіках. На Беларусі 2 віды: С. чатырохкропкавая (Scotia quadripunctata) i С. валасістая, або стэпавая (S. hirta). Актыўныя днём. Даўж. да 6 см. Цела валасістае, афарбоўка звычайна чорная з жоўтым малюнкам. Дарослыя кормяцца на кветках. Паразіты лічынак пласцініставусых жукоў, якія з’яўпяюцца кормам для лічынак С. Развіццё з поўным ператварэннем. Іл. гл. ў арт. Восы.
С.Л.Максімава.
У старажытнасці каля сучасцзга С. знаходзіўся гал. горад ілірыйскага племя дарданаў Скупі, заваяваны ў канцы 1 ст. да н.э. рымлянамі. 3 канца 3 ст. н.э. Скупі — цэнтр рым. правінцыі Дарданія. У 518 ён разбураны землетрасеннем. У 6 ст. каля руін Скупі пабудаваны С. У канцы 7 ст. заселены славянамі. У 9— 10 ст. y складзе Першага Балгарскага царства, з 1282 — сербскай дзяржавы. У 13— 14 ст. буйны гандл. цэнтр. Пры Стэфане Душпне (у 1331— 55) С. — сталіца сербска-грэч. царства. У 1392— 1912 пад уладай туркаў. 3 1913 y складзе Сербіі, з 1918 Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 — Югаславіі). У 1941— 45 акупіраваны ням.-фаш . войскамі, цэнтр. антыфаш. барацьбы. У 1946— 91 сталі-
ца Сацыяліст. Рэспублікі Македонія ў складзе СФРЮ. Горад спалучаў сучасную забудову з сярэдневяковай. Да землетрасення, y выніку якога зруйнавана да 80% будынкаў, y ім захоўваліся рэшткі цыклапічных абарончых сцен і аквгдук (6 ст.), мячэці (Султана Мурата, 1436; 1схак-бега, 1438; Іса-бега, 1475; Мустафа-пашы, 1492; Ях’я-пашы, 1504), лазня (1489— 97), 8-арачны каменны мост (15 ст.), заезныя дамы (15— 19 ст.), крыты базар «безістэн» (1689), гадзіннікавая вежа (1566— 72), царква св. Спаса (канец 17 — пач. 18 ст.) і інш. помнікі архітэктуры. Рэстаўрацыйныя і аднаўленчыя работы вядуцца пераважна на аснове праекта яп. арх. К. Тангэ і макед. архітэктараў. У цэнтры горада пабудаваны Акадэмія навук і мастацтваў, Макед. нар. т-р, гіст. архіў і інш. Каля С. — руіны ілірыйскага і рым. г. Скупі (рэшткі т-ра, тэрм, базілікі, Некропапя), царква св. Панцеляймона ў Неразі (1164, фрэскі). Музеі: этнагр., археал., маст. галерэя.
СКОРАБАГАТАЎ Віктар Іванавіч (н. 15.11.1951, Мінск), бел. спявак (лірычны барытон), педагог, муз. дзеяч. Засл. арт. Беларусі (1982). Скончыў Бел. кансерваторыю (1977). 3 1977 саліст Нац. т-ра оперы Беларусі, адначасова з 1985 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі. У 1980—81 стажыраваўся ў т-ры «Ла Скала» (Мілан). 3 1992 маст. кіраўнік створанай ім «Беларускай капэлы». Валодае лёгкім рухомым голасам яркага тэмбру. Адзін з буйн. камерных выканаўцаў, рэпертуар якога складаюць больш за 600 твораў айч. і сусв. класікі розных гіст. і эстэт. кірункаў. Сярод партый нац. рэпертуару: Беларэцкі («Дзікае паляванне караля Стаха» У.Солтана), Мефістофель («Фауст» А.Радзівіла, опера адноўлена ў пастаноўцы С. ў 1999), Бусыга («У пушчах Палесся» А.Багатырова). Інш. ролі: Ніклаўс («Казкі Гофмана» Ж.Афенбаха), Жэрмон («Травіята» Дж.Вердзі), Валянцін («Фауст» Ш.Гуно), Малатэста («Дон Паскуале» Г.Даніцэці), Фігара, граф Альмавіва, Папагена («Вяселле Фігара», «Чароўная флейта» В.А.Моцарта), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Ялецкі, Анегін, Раберт («Пікавая дама», «Яўген Анегін», «Іаланта» П.Чайкоўскага), Маэстра («Маэстра капэла» Д.Чымароза). У 1988—94 ажыц-
4
CKÔHE (Skâne), гістарычная вобласць на крайнім Пд Швецыі. Займае аднайм. паўвостраў, уразаецца ў мора на 100 км, на 3 абмываецца прал. Эрэсун, на Пд і У — Балт. морам. У рэльефе пераважаюць узгорыстыя раўніны, ёсць асобныя грады з гранітаў і гнейсаў (выш. да 226 м). Клімат умераны. Большая ч. тэр. разарана, участкі шыракалістых лясоў (дуб, бук), верасоўнікі. Гарады Мальмё, Лунд і інш. ...СКОП (ад грэч. skopeô назіраю), другая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае назву прыбораў ці пры-
Скоп’е. цэнтр.
Гістарычны
цявіў першы ў бел. выканальніцкім мастацтве праект з 10 канцэртных праграм «Анталогія беларускай вакальнай музыкі XVI—XX ст.». Даследуе старадаўнюю бел. музыку, творчасць малавядомых бел. кампазітараў, y т.л. Я.Тарасевіча. Аўтар кніг па гісторыі бел. муз. мастацтва. Гал. рэдактар серый нотных выданняў: «Музыка старажыршх сядзібаў» і «Беларускі гістарычны нотазбор» (з 1995). Маст. кіраўнік штогодняга фестывалю «Адраджэнне беларускай капэлы» (з 1991). Лаўрэат Рэсп. конкурсу вакалістаў (Мінск), Міжрэсп. конкурсу вакалістаў (Талін), Усесаюзнага конкурсу маладых выканаўцаў сав. песні (P u ra; усе 1976), Усесаюзнага конкурсу імя
СК0РАПІС, тып пісьма, які развіўся ва ўсх. славян з паўустава ў выніку паскарэння працэсу пісання. Характарызаваўся звязаным напісаннем літар y слове, свабодным узмахам і націскам пяра. У старабел. дзелавой пісьменнасці пачаў ужывацца з канца 14 ст. Ім напісаны актавыя кнігі гарадскіх, земскіх і замкавых судоў, большая ч. дакументаў Метрыкі ВКЛ, Статуты ВКЛ 1529 і 1566. Асаблівага росквіту дасягнуў y 16— 17 ст., калі шырока выкарыстоўваўся ў свецкіх («Аповесць пра Трышчана», «Аповесць пра Баву», «Гісторыя пра Атылу», 2-я пал. 16 ст.; бел. пераклады «Хронікі польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі» М.Стрыйкоў-
В .С к о р а б а га т а ў y ро-
М.Глінкі (1979; Талін), дыпламант Міжнар. конкурсу вакалістаў (1980, Парыж). Дзярж. прэмія Беларусі 1990.
скага, «Александрыі», «Троі», «Рымскага летапісца» пач. 17 ст.) і рэліг. творах. С. напісана Баркулабаўская хроніка.
Тв.: Зайгралі спадчынныя куранты, Мн., 1998; Абышоўся без славы...: Кампазітар Ян Тарасевіч. Мн., 2001. Н.Г.Мазурына.
На аснове С. ў канцы 16 ст. створаны спец. шрыфт, якім y друкарні Мамонічаў выдадзены «Трыбунал...» (1586), Статут ВКЛ 1588, «Унія» І.Пацея (1595) і інш. Бел. С. быў больш каліграфічны і зручньі для чытання, чым рускі, і ў 17 ст. прыкметна на яго ўплываў.
CKOPATABÔPKA, фальклорны твор, пабудаваны на спалучэнні гукаў, якія перашкаджаюць хутка і выразна вымаўляць словы; жанр народна-паэтычнай творчасці. Пашырана ў дзіцячым фальклоры і выкарыстоўваецца для трэніроўкі дыкцыі. Напр.: «Лавіў рыбак судака, судзіў судак рыбака: лоўка, рыбак, ловіш, судаку сорам робіш», «Рапартаваў ды не дарапартаваў, стаў дарапартоўваць ды зарапартаваўся», «Пекар Пётр пёк пірог» і інш. 36. бел. нар. С. «Мама Мышка сушыла шышкі» (1983) склаў І.У.Саламевіч.
Л і т К а р с к н й Е.Ф. Славянская кнрмлловская палеографня. М., 1979; 1Д е п к н н В.Н. Русская палеографня. М., 1967. А.М.Булыка.
СК0РАСНЫ БЕГ HA KAHbKÀX, від канькабежнага спорту. Спаборніцтвы праводзяцца на дыстанцыях 500, 1000, 1500, 5000 і 10 000 м для мужчын і 500, 1000, 1500, 3000 і 5000 м для жанчын, таксама ў мнагабор’і па замкнёнай лядовай дарожцы даўж. 400 м; y шорттрэку на дыстанцыях 500, 1000, 1500 і 3000 м і ў эстафетным бегу — 3000 м для жанчын і 5000 м для мужчын, на дарожцы даўж. 111 м. Узнік y Нідэрландах y пач. 13 ст. Першыя канькабежныя т-вы з ’явіліся ў Нарвегіі (1864), Расіі (1877); нац. федэрацыя канькабежнага спорту — y Вялікабрытаніі (1879). Афіц. міжнар. спаборніцтвы праводзяцаа з канца 19 ст. (1882, Вена; 1889, Амстэрдам, і інш.). Чэмпіянаты свету праводзяіша сярод мужчын з 1893, сярод жанчын — з 1936; па спрынтарскім мнагабор’і (дыстанцыі 500 і 1000 м) — з 1970. Чэмпіянаты Еўропы праводзяцца з 1893 сярод мужчын і з 1970 — y жанчын. У праграме зімовых Алімп. гульняў — адпаведна з 1924 і 1960. Міжнар. саюз канькабежцаў засн. ў 1892, аб’ядноўвае больш за 50 краін (1999). Найб. пашыраны ў краінах Скандынавіі, ЗІІІА, Германіі, Нідэрландах, Расіі, Японіі і інш. Спаборніцтвы па шорттрэку праводзяцца з 1970-х г. Чэмпіянаты свету з 1978. У праграме Алімп. гульняў — з 1992.
лі Маэсгра.
СКОРАБАГАТЫ Кірыла Нічыпаравіч, бел. і рускі артыст балета канца 18 — пач. 19 ст. Да 1800 прыгонны танцоўшчык Шкпоўскага тэатра Зорыча, з 1800 хараістарны танцоўшчык балетнай трупы Пецярбургскага імператарскага т-ра. Пасля адпушчэння на волю, y 1820-я г., быў настаўнікам танцаў y маёнтку кн. Галіцыных. Выступаў пераважна ў дывертысментах. Выконваў цыганскі танец y «Рохусе Пумпернікеле» (паст. Ш.Дзідло, 1821), рус. танцы і танец «Палішынель» y «Аглядзе нявест», арапскае па ў «Адпачынку каравана» (1822) і інш.
467
СКОРАСЦЬ
\ 4 у о а £ іу .1
ч .
<| я іі <^ р Ті ^ №
іо
Д
нўў
лўіаю а^аі^ yfoSjpuA.
çL
На Беларусі першыя секцыі ўзніклі ў 1922 (г. Полацк). У 1926 адбыўся І-ы чэмпіянат Мінска, чэмпіянаты Беларусі праводзяцца з 1933. Першыя чэмпіёны — 3 Бальшакова і Б Бальшакоў (адпаведна 17 і 9 разоў). Сярод бел. канькабежцаў найб. вызначыліся I Жалязоўскі, Э.Матусевіч, У.Кажаноўскі — чэмпіён СССР сярод юнакоў (1977) на дыстанцыі 500 м, А.Кацюга — бронз. прызёр чэмпіянату свету па спрынтэрскім мнагабор’і (2002, Нарвегія), 5-е месца ў спрынце на XIX зімовых Алімп. гульнях (2002 г. Солт-Лейк-Сіці, ЗША) з рэкордам Беларусі на дыстанцыі 500 М. А.М.Петрыкаў.
‘Фок
aнлХпяЛь
СК0РАСЦБ y м е х a н і ц ы, вектарная фіз. велічыня, якая характарызуе быстрыню перамяшчэння матэрыяльнага пункта (часціцы) уздоўж траекторыі; адна з асн. кінематычных велічынь. Пры раўнамерным руху модуль С. роўны адносінам пройдзенага шляху Д s да прамежка часу Д Г: v = Д s /Д 1. Пры нераўнамерным руху С. часціаы ў дадзены момант часу 1 вызначаецца формулай
J'Zrlwtuo*
_> .. Д r* d r * . \r= lim — = — , дзе Д г — перамяшчэнне
jlvlfc K
Y C L - t W î d Z p
^
c i f Гл
CïT(Uf.
д(-»оД 1
dt
М-Оч^о-
часц іц ы за м алы п рам еж ак часу A t ,г*= = г \х , y , z ) — радыус-векгар i x ( l) , y(t). z ( t) — каардынаты часціцы ў момант часу I. Вектар
r ("1 dpeJZ
руху часціцы, a яго модуль v = ‘Vv” + v + v2,
накіраваны па датычнай уздоўж траекторыі
гт
ДЗе V* =f t ' Да арт. С к о р а п іс Рукапіс «Троі». 17 ст.
= f ’ v^ f l ~
з
J
nPaeKub,i ^
на адпаведныя восі каардынат. За канечны прамежак часу Д 1 адрозніваюць сярэднюю С. пе-
468______________ СКОРАСЦЬ .
Ar*.
рамяшчэння < v^> = — i сярэднюю C. прахоДt As -> джання шляху < v > = — дзе Д г — вектар Дt перамяшчзння і A s — шлях, пройдзены ўздоўж траекторыі за Д / Адзінка С. ў СІ — метр з a секунду. АЛ.Болсун.
Графічнае вызначэнне скорасці ў механіцы: аЬ — траекторыя руху часціцы; г — радыусвектар пачатковага становішча (1) часціцы ў момант часу Г, Дг — перамяшчэнне часціцы за прамежак часу дг, AS — шлях часціцы на адрэзку траекторыі 1—2. СК0РАСЦБ АСЯДАННЯ ЭРЫТРАЦЫТАЎ, тое, што рэакцыя асядання эрытрацытаў. СКбРАСЦЬ ГЎКУ, скорасць распаўсюджвання гуку ÿ матэрыяльным асяроддзі. Вызначаецца пругкасцю і шчыльнасцю асяроддзя. Скорасць гарманічнай гукавой хвалі (гл. Гарманічныя ваганні) наз. фазавай скорасцю гуку. Звычайна С.г. — велічыня пастаянная для дадзенага рэчыва пры дадзеных знешніх умовах і не залежыць ад частаты хвалі і яе амплітуды. У выпадку залежнасці фазавай скорасці ад частаты гуку мае месца дысперсія хваль і тады карыстаюцца паняццем групавой с/сорасці. С.г. ў газах меншая, чым y вадкасцях, y вадкасцях меншая, чым y цвёрдых целах (прычым для зрухавых хваль яна меншая, чым для падоўжных). С.г. ў газах і пары 150— 1000 м/с, y вадкасцях 750— 2000 м/с, y цвёрдых целах 2000— 6000 м/с, y паветры пры нармальных умовах 330 м/с, y вадзе прыкладна 1500 м/с. У монакрышт. цвёрдых целах С.г. залежыць ад напрамку распаўсюджвання хвалі адносна крышталеграфічных восей. Вымярэнне С.г. выкарыстоўваецца для вызначэння многіх характарыстык рэчыва, напр., сціскальнасці газаў і вадкасцей, модуляў пругкасці цвёрдых цел, зоннай структуры паўправаднікоў і інш. Л.М.Шахлевіч.
СКбРАСЦЬ РЭАКЦЫІ ў х і м і і, колькасная характарыстыка інтэнсіўнасці рэакцыі хімічнай\ асн. паняцце кінетыкі хімічнай. Вызначаецца змяненнем колькасці часціц (малекул, іонаў) кожнага рэчыва, што прымае ўдзел y хім. рэакцыі, за адзінку часу ў адзінцы аб’ёму (канцэнтрацыі рэчыва для гамагенных рэакцый) ці на адзінку плошчы паверхні падзелу фаз (для гетэрагенных і тапахім. рэакцый). Гл. таксама Парадак рэакцыі.
СК0РАСЦБ СВЯТЛА ў в а к у у м е , скорасць распаўсюджвання эл.-магн., y т.л. светлавых, хваль y свабоднай прасторы (вакууме); адна з фундаментальных фЬічных пастаянных. Максімальна магчымая (лімітная) скорасць распаўсюджвання любых фіз. узаемадзеянняў і інварыянтная пры пераходзе ад адной інерцыяльнай сістэмы адліку да іншай (гл. Адноснасці тэорыя). Роўная: с = = 299 792 458 м/с (даклаДна). С.с. ў матэрыяльным асяродлзі залежыць ад паказчыка пераламлення, рознага для розных частот (даўжынь хваль) выпрамянення (гл. Дысперсія хваль). С.с. вызначыў y 1676 O. К Ромер па зменах прамежкаў часу паміж зацьменнямі спадарожнікаў Юпітэра. Доследы А.І.Фізо, Ж.Б.Л Фуко, А.А.Майкельсанп і інш. па вымярэнні С.с. адыгралі вызначальную ролю ў станаўленні электрадынамікі і выяўленні эл.-магн. (хвалевай) прыроды святла. С.с. ўваходзіць y асн. ўраўненні і суадносіны электрадынамікі, оптыкі і рэлятывісцкай механікі, a яе дакладнае значэнне выкарыстоўваецца для вымярэння адлегласцей y радыё- і аптычнай лакацыі, сістэмах сачэння Ш СЗ і інш. Літ.\ В а ф м а д н В.Г., П о п о в Ю.В Скорость света н ее значенне в науке н технйке. М н., 1970. А.І.Болсун.
СК0РБУТ, хвароба ад недастатковага паступлення з ежай вітаміну' С, тое, Што цынга. СК0РЫКАЎ Мікалай Мікалаевіч (н. 19.11.1957, г. Гомель), бел. эстрадны спявак. Засл. арт. Беларусі (1992). Скончыў Гомельскае муз. вучылішча (1978), Бел. кансерваторыю (1983, кл. С.Асколкава). 3 1985 саліст Дзярж. акад. нар. хору Беларусі імя Г.Цітовіча, з 1988 саліст-вакаліст Дзярж. аркестра сімф. і эстр. музыкі Беларусі. Валодае моцным прыгожым голасам, тэмбр якога пашыраецца ад мяккага лірычнага барытона да аксамітнага драм. баса. Яго выкананню характэрны тэмперамент, драм. майстэрства, глыбокае пранікненне ў муз. вобраз. У канцэртным рэпертуары значнае месца займаюць песні бел. кампазітараў, y т.л. І.Лучанка, Э.Зарыцкага, Л.Захлеўнага, У.Будніка. Лаўрэат 1-га Усесаюзнага радыёконкурсу «Новыя імёны» (1987), Гран-пры Міжнар. конкурсу «Музыка свету» (1998, Італія). В.З.Анісовіч. СКОТ (Scott), новазеландская навуковая палярная станцыя ў Зах. Антарктыдзе на п-ве Роса, каля базы ЗША МакМерда. Адкрыта ў студз. 1957. Назіранні па аэраметэаралогіі, гляцыялогіі, акіяналогіі, біялогіі; служыць базай для маршрутных даследаванняў. Названа імем англ. даследчыка Антарктыды P. Ф. Скота. СКОТ (Scott) Вапьтэр (15.8.1771, г. Эдынбург, Вялікабрытанія — 21.9.1832), англійскі пісьменнік. Вучыўся ў Эдынбургскім ун-це. Па адукацыі юрыст. 3 1799 шэрыф, з 1806 сакратар суда. Літ. дзейнасць пачаў са збірання нар. легенд і балад (зб. «Песні шатландскай мяжы», ч. 1—3, 1802—03). Папулярнасць набыў рамант. паэмамі «Песня апошняга менестрэля» (1805), «Марміён» (1808),
«Дзева возера» (1810) і інш., y якіх спалучэнне драм. фабулы з маляўнічымі шатл. пейзажамі, сцэнамі палявання і казачнымі прыгодамі. Сусв. вядомасць С. прынеслі гіст. раманы, y якіх ён стварыў партрэты Шатландыі, Англіі і кантынента з пач. сярэдневякоўя і да канца 18 ст., паказаў уплыў паліт. і інш. сіл на развіццё чалавечай асобы. Аўгар - зв. шатландскіх раманаў, y т.л. «Уэвер-
В.Скот.
Е.КСісоу.
лі» (1814), «Пурытане» (1816), «Роб Рой» (1818), y якіх адлюстраваў найб. значныя падзеі з гісторыі Шатландыі. У рамане «Айвенга» (т. 1—3, 1820, экранізаваны ў 1952 і 1983) на фоне жорсткага самавольства феадалаў, гвалтоўных дзеянняў рыцараў-крыжакоў паказаў рамант. каханне і адвагу, пышнасць рыцарскіх турніраў. Раманы «Манастыр», «Абат» (абодва 1820), «К.енілварт» (1821), «Вудстак» (1826) і інш. пра падзеі з гісторыі Англіі, раман «Квенцін Дорвард» (т. 1—3, 1823, экранізаваны ў 1988) пра абс. манархію ў Францыі ў часы праўлення Людовіка XI. Сярод найб. вядомых раманаў: «Чорны карлік» (1816), «Ламемурская нявеста» (1819), «Перцкая прыгажуня» (1828), «Граф Роберт Парыжскі» (1832, экранізаваны ў 2000 пад назвай «Рыцарскі раман») і інш. Аўтар гіст. і гісторыка-літ. прац, аповесцей, навел. Творчасць С., якая вызначаецца гістарызмам, асабістым поглядам на падзеі, рамант. героямі і рэаліст. паказам жыцця, паўплывала на развіццё гіст. рамана ў сусв. л-ры 19— 20 ст. На бел. мову яго асобныя раманы пераклалі Л.Забалоцкая, М.Пазнякоў. Te. Бел. пер. — Айвенга. Мн., 1997; Квенцін Дорвард. Мн., 1997; Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1— 20. М.; Л „ 1960—65. Літ:. О р л о в С.А. Нсторяческнй роман Вальтера Скогга. Горькнй, I960; Р е м з о в Б.Г. Творчество Вальтера Скотга. М.; Л., 1965; П н р с о н X. Вальтер Скотг. 2 нзд. М., 1983; Вальтер Скотт: Бнобнблногр. указ. М., 1958. М.С.Рагачэўская.
СКОТ (Scott) Джайлс Гілберт М а лод шы (9.11.1880, Лондан — 8.11.1960), англійскі архітэктар; гал. прадстаўнік неагатычнага кірунку ў англ. архітэктуры 20 ст. Унук Дж.Г.Осота. Вучыўся ў каледжы Боманта ў г. Віндзар. Прэзідэнт Арх. асацыяцыі (1920—21) і Каралеўскага ін-та брыт. архітэктараў (1933—35). Асн. творы: англіканскі сабор (1904—24) y Ліверпулі,
электрастанцыя Батэрсі (1932—34) і мост Ватэрлоо (1939—45) y Лоцдане, б-ка ун-та (адкрыта ў 1934) y Кембрыджы, будынкі б-кі Бодлі (1946) y Оксфардзе. СКОТ (Scott) Дэйвід (н. 6.6.1932, г. Сан-Антоніо, штат Тэхас, ЗША), касманаўт ЗША. Палкоўнік ВПС (з 1977 y адстаўцы). Скончыў Ваен. акадэмію ЗША (1955), Масачусецкі тэхнал. ін-т (1962). 3 1963 y групе касманаўтаў НАСА. 16.3.1966 з ЬІ.Армстрангам здзейсніў (як 2-і пілот) палёт на касм. караблі (КК) «Джэміні-8», 3— 13.3.1969 з Дж.Макдывітам і Р.Швейкартам — палёт на КК «Апалон-9» (як пілот асн. блока), 26.7—7.8.1971 з Дж.ірвінам і АУордэнам — палёт на Месяц (як камандзір) на КК «Апалон-15». Правёў y космасе 22,8 суг, y т.л. на Месяцы 18,6 гадз. Залаты медаль НАСА «За выключныя заслугі», залаты медаль Міру (ААН). У.С.Ларыёнаў. СКОТ (Scott) Джордж Гілберт (1811, Гокат, каля г. Бакінгем, Вялікабрытанія, — 27.3.1878), англійскі архітэктар. 3 1868 праф. Лонданскай AM. У 1873— 76 прэзідэнт Каралеўскага ін-та брыт. архітэктараў. Пад уплывам арх. Ш.А.П’юджына-бацькі стаў прыхільнікам кірунку несапраўднай готыкі. Будаўнік і рэстаўратар шматлікіх сабораў, цэркваў, манастыроў і інш. Найб. значныя работы: капэла (1864—69) і б-ка 1642 (рэстаўрацыя) Сент-Джонс-каледжа ў Кембрыджы, ун-т (1864—70, эклектыка) y Глазга, вакзал Сент-Панкрас (1868—74, У.Барла) y Лондане, ратуша (1873) ва Уінчэстэры, сабор Сент-Мэры (1874—79) y Эдынбургу; Мікалайкірхе (1846—63) y Гамбургу (Германія).
y Бел. ін-це механізацыі сельскай гаспадаркі (з 1977 рэктар). Навук. працы па тэорыі і праектаванні дарожных,. меліярацыйных і с.-г. машын і трактароў. Распрацаваў асновы тэорыі колавых і гусенічных машын. Тв.\ Проходнмость машнн. Мн , 1982 (разам з А.В.Панамаровым, А.У.Кліманавым); Основы теорнн н расчета трактора н автомобнля. М., 1986 (разам з А.А.Машчэнскім, А.С.Салонскім); Мелморатмвные, стройтельные н лесные тракторы. Мн., 1989 (у сааўт ).
Л.В.Бароўкп.
СКОТЧ (англ. scotch надрэз), клейкая стужка для ўпакоўкі ў выглядзе невял. рулона, ад якога адразаецца неабходная частка.
скбты (позналац.
Scotti, Scoti), група кельцкіх плямён. Упершыню згадваюцца ў познарым. пісьменнікаў y сувязі з нападамі С. і піктаў на рым. правінцыю Брытанія. Першапачаткова жылі ў Ірландыі (адсюль адна з назваў Ірландыі ў рым. крыніцах — Скотыя). Пазней, магчыма ў сярэдіне 1-га тыс. н.э., частка С. перасялілася на Пн Брытаніі, дзе падпарадкавала піктаў і ў сярэдзіне 9 ст. заснавала карадеўства, якое атрымала назву Шсітпандыя (Scotland, літар. краіна С ).
СКРАБЕЦКІ
469
траліраваў y СССР y 1955, 1964, 1968. Л іт К о в а л е в
Ю.В. Пол Скофмлд. Л.,
1970.
CKÔ4KI (Sempervivum), род кветкавых раслін сям. таўсцянкавых. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн.-Зах. Афрыцы. На Беларусі 1 від — С. атожылкавыя (S. sobolifera), які часта выдзяляюць y род Jovibarba. Трапляюцца па сухіх пясчаных месцах y хваёвых лясах. Як дэкар. расліны вырошчваюць С. дахавыя (S. tectorum) і каўказскія (S. caucasicum). Шматгадовыя травы выш. да 40 см. Лісне мясістае, чаргаванае, ніжняе — y шчыльнай разетцы Неквітучыя атожылкі ў выглядзе шарападобных разетак. Кветкі двухполыя, белыя, жоўтыя, ружовыя, чырв. ці пурпурныя ў шчыткападобна-мяцёлчатых суквеццях. Плод — лістоўка. Пасля плоданашэння расліна адмірае Лісце і маладыя парасткі спажываюць як салату. Дэкар., лек., харч., меданосныя расліны. А.М.Скуратовіч.
СК0У (Skon) Енс Крысціян (н. 8.10.1918, г. Лемвіг, Данія), дацкі біяхімік і фізіёлаг. Чл. Каралеўскай Дацкай акадэміі навук і літаратуры (1965), Ням. акадэміі прыродазнаўцаў «Леапальдзіна» (1977). Замежны чл. Нац. АН ЗША (1988). Д-р медыцыны (1954). Скончыў Капенгагенскі ун-т (1944). 3 1947 y Орхускім ун-це (з 1963 праф. і кіраўнік Ін-та фізіялогіі, y 1978—88 кіраўнік Ін-та біяфізікі). Навук. працы па вывучэнні мясц. анестэтыкаў, біяэнергетыцы жывой клеткі, мембраннай біяхіміі і фізіялогіі. Адкрыў (1957) іоннатранспартны фермент натрыйкаліевую адэназінтрыфасфатазу, які ажыццяўляе адзін з фундаментальных працэсаў y жывой клетцы — перанос іонаў Na+ і К+ праз клетачную мембрану. Заклаў асновы мембраннай біяхіміі трансп. пратэінаў. Нобелеўская прэмія 1997 (разам з П.Д.Боерам, Дж.Э.Уокерам).
СКОТ (Scott) Роберт Фолкан (6.6.1868, г. Плімут, Вялікабрытанія — 27.3.1912), англійскі палярны даследчык. У 1901— 04 кіраваў экспедыцыяй y Антарктыду, якая адкрыла п-аў Эдуарда VII, даследавала ўнутр. ч. Зямлі Вікторыі, ледавік Роса, дайшла да 82 °\І паўд. ш. У 1910 узначаліў 2-ю экспедыцыю, якая ў пач. 1911 на судне «Тэра-Нова» прыбыла ў Антарктыду і засталася на зімоўку. У ліст. 1911 С. з 4 спадарожнікамі накіраваўся да Паўд. полюса, які дасягнуў М. М. Касцюковіч. 18.1.1912 (на 33 дні пазней за нарв. даследчыка Р.Амундсена). Загінуў на зва- СК0ФІЛД (Scofield) Пол (н. 21.1.1922. ротным шляху. Яго імем названы горы г. Херстпірпойнт, Вялікабрытанія), анна Зямлі Эндэрбі, 2 ледавікі ў Антар- глійскі акцёр. Вучыўся ў школах пры ктыдзе, востраў каля яе берагоў, паляр- Рэпертуарным т-ры (1939, г. Кройдан) і ныя станцыі амер. (Амундсен—Скот) і пры т-ры «Маск» (1940—41, Лондан). 3 новазел. ( Скот), ін-т палярных даследа- 1942 выступаў y Вандроўным, з 1944 y ванняў y Кембрыджы. М.К.Багадзяж. Бірмінгемскім, з 1946 y Шэкспіраўскім мемарыяльным (г. Стратфард-он-ЭйCKÔTA (Skotto), з П a р м ы італьянскі ван), з 1949 y інш. т-рах. Лепшая яго архітэктар 2-й пал. 16 ст. Паводле яго роля — Гамлет («Гамлет» У.Шэкспіра). праекта ў 1580 перабудаваны палац Гро- Сярод інш. роляў: Лір, Макбет (аднайм. дзенскага Старога замка (ад ранейшага трагедыі Шэкспіра), Томас Мор («Чалагатычнага замка 1398 засталіся толькі век на ўсе часы» Р.Болта; прыз 4-га сйены і некалькі вежаў). Міжнар. кінафестывалю ў Маскве за СК0ТНІКАЎ Валерый Аляксандравіч лепшую мужчынскую ролю ў аднайм. (14.2.1929, г. Цвер, Расія — 27.5.1988), фільме, 1966), Траплёў, Вайніцкі («Чайбел. вучоны ў галіне машынабудавання. ка», «Дзядзька Ваня» А.Чэхава), ХлестаД-р тэхн. н. (1976), праф. (1977). Засл. коў («Рэвізор» М.Гогаля). 3 1954 здымадз. нав. Беларусі (1985). Скончыў Ле- ецца ў кіно. Сярод фільмаў: «Скарпіён», нінградскі політэхн. ін-т (1952). 3 1966 «Ганна Карэніна», «Гамлет» і інш. Гас-
2
Скочкі: 1 — закаўказскія; 2 — каўказскія. СКРАБЁЦКІ Леан, піяніст, педагог, дырыжор, кампазітар 19 ст. Творчае жыццё звязана з Беларуссю і Расіяй. 3 сярэдзіны 1850-х г. y Магілёве, выступаў y канцэртах як выканаўца на фп. і
470_________________________ С К Р А Б І Н фісгармоніі, дырыжыраваў аркестрам мясц. аматараў, навучаў ігры на розных інструментах. 3 канца 1868 y Віцебску, з 1869 y Мінску, дзе дырыжыраваў Мінскім гарадскім аркестрам. У 1876—80 адзін з дырыжораў муз. т-ва ў г. Растоўна-Доне. Аўтар шэрагу фп. і вак. твораў, якія друкаваліся ў Вільні і Варшаве; артыкулаў пра муз. жыццё Магідёва ў польскім муз. часопісе «Ruch Muzyczny» («Музычны рух»), Супрацоўнічаў з рэдакцыямі газет «Могмлевскме губернскме ведомостм» і «Донская пчела». А.Л.Капілаў.
гаў. Акад. AH СССР (1939), УАСГНІЛ (1935), АМН СССР (1944). Правадз. і ганаровы чл. іншаземных акадэмій (Францыі, Балгарыі, Венгрыі, Польшчы і інш.), навук т-ваў ЗША, Вялікабрытаніі, Бельгіі, Індыі і інш. Д-р вет., мед., біял. н. (1934, 1938, 1943). Герой Сац. Працы (1958). Скончыў Юр’еўскі вет. ін-т (1905). У 1917—43 праф. Данскога, Маскоўскага, Ленінградскага, Казанскага вет. ін-таў; адначасова з 1920 ва Усесаюзным ін-це гельмінталогіі (у
СКРАБІН
Георгій Канстанцінавіч (17.9.1917, С.-Пецярбург — 26.3.1998), расійскі мікрабіёлаг і біяхімік. Акад. АН СССР (1979, чл.-кар. 1968). Сын К.І. Скрабіна. Скончыў Казанскі вет. ін-т (1942). 3 1949 y Ін-це мікрабіялогіі AH СССР. 3 1967 дырэктар Ін-та'біяхіміі і фізіялогіі мікраарганізмаў АН СССР. У 1967—74 дырэктар Навук. цэнтра біял. даследаванняў AH СССР y г. Пушчына. У 1971 — 88 гал. вучоны сакратар прэзідыума AH СССР. Навук. працы ў галіне агульнай і тэхн. мікрабіялогіі і біяхіміі мікраарганізмаў. Дзярж. прэмія СССР 1971. Залаты медаль імя 1.1 Мечнікава 1984. CKPÂBIH Канстанцін Іванавіч (7.12.1878, С.-Пецярбург — 17.10.1972), расійскі вучоны ў галіне гельмінталогіі; заснавальнік сав. школы гельмінтола-
Як на свет радзіўся Янка, Як заплакаў многа-мала, — Пела маці над кальіскай, A зязюлька кукавала: Ку-ку, ку-ку, кінь дакуку! Спі, саколік! Ку-ку, ку-ку! Як падрос, падняўся Янка, Як ганяць стаў ў поле стала, — На жалейцы граў дзень цэлы, A зязюлька кукавала:
СКРАБІН
Аляксандр Мікалаевіч (6.1.1872, Масква — 27.4.1915), рускі кампазітар і піяніст, педагог. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1892, кл. С.Танеева, В.Сафонава). 3 1895 вёў канцэртную дзейнасць. У 1898— 1903 праф. Маскоўскай кансерваторыі. У 1904— 10 жыў і працаваў за мяжой (з перапынкамі). У яго творчасці ўвасоблены ідэі экстатычнага памкнення да невядомых «касмічных» сфер, стваральнай сілы мастацтва. Музыцы ўласцівы напружанасць, дыяпазон вобразаў ад натхнёна-ідэальных, вытанчаных да экспрэсіўна-гераічных. Наватар муз.-выразных сродкаў; развіваў ідэю спалучэння каляровага святла і музыкі, упершыню ў муз. практыцы ўвёў партыю каляровага святла (сімф. паэма «Праметэй»), Станаўленне стылю С. выявілася ў сімфанізме. Аўтар твораў: для арк. — 3 сімфоній (1900—04, 3-я — «Боская паэма»), сімф. паэм «Мары» (1898), «Паэма экстазу» (1907), «Праметэй» («Паэма агню», з фп. і хорам, 1910); канцэрта для фп. з арк. (1897); для фп. — 10 санат (1892— 1913), 29 паэм, 26 эцюдаў, 90 прэлюдый, 21 мазуркі, 11 экспромтаў, вальсаў, фантазій і інш. Творчасць С. паўплывала на фп. і сімф. музыку 20 ст. Літ. т о Пмсьма. М., 1965. Літ:. Д е л ь с о н В.Ю. Скрябнн. М., 1971; Б э л з а Н А.Н.Скрябмн. М., 1987; Р у б ц о в а В. А.Н.Скрябнн. М., 1989. Т.А.Дубкова.
СКРАЗНАЯ РЫФМА, рыфма, яка; праходзіць праз увесь вершаваны твор Побач з радкамі са С.р. могуць быці радкі без яе ці спалучаныя інш. рыфмоўкай. Для С.р. характэрна сіметрычнасць размяшчэння спалучаных ёю вершаваных радкоў. С.р. выдзяляе найб. значныя ў маст. адносінах словы:
Ку-ку, ку-ку, кінь дакуку! Пасі статак! Ку-ку, ку-ку! (Я.Купала. «А зязюлька кукавала...»)
А.А. Майеейчык.
А.М.Скрабін.
К.І.Скрабін.
1931—61 дырэктар). 3 1956 віцэ-прэзідэнт УАСГНІЛ. Навук. працы па марфалогіі, сістэматыцы, экалогіі паразітычных чарвей с.-r. жывёл і чалавека, эпідэміялогіі і мерапрыемствах па барацьбе з гельмінтозамі (распрацаваў прынцыпы дэгельмінтызацыі і дэвастацыі). Апісаў каля 200 новых відаў і даў абгрунтаванне 120 новым родам гельмінтаў. Увёў паняцце аб дадатковых і рэзервуарных гаспадарах, транзітным паразітызме і сімбіяпаразітызме, бія- і геагельмінтозах. Ленінская прэмія 1957. Дзярж. прэмія СССР 1941, 1950. Тв '. Гельммнтозы человека. Ч. I—2. М.; Л., 1929— 31 (разам з Р.С.Шульцам); Основы обшей гельмннтологмн М., 1940; Трематоды жявотных я человека: Основы трематодологнн. Ч. 1— 23. М.; Л., 1947— 70; Моя жмзнь в науке. М., 1969. Літ:. Г н л ь д е н б л а т А.А., З а я н ч к о в с к я й М.Ф. Академнк К.Н. Скрябян н советская гельмннтологня. М., 1963.
CKPAMACÂKC (ням. Skramasax), адзін з відаў колюча-сякучай халоднай зброі бліжняга бою. Нож з прамым адналязовым клінком (даўж. 20—50 см, шыр. 2—4 см) з патоўшчанай спінкай і дзяржаннем. Вядомы з пач. н.э. У эпоху Вял. перасялення народаў С. — тыповая зброя «варвараў» Паўн.-Зах. і Сярэдняй Еўропы; напр., y франкаў — асн. від узбраення. 3 сярэдзіны 1-га тыс. н.э. ўвайшоў y баявы ўжытак ч. балцкага і фінскага насельніцтва ўзбярэжжа Балт. мора. Ддя ўзбраення славян не характэрны. У 10— 11 ст. знік з вайск. ўжытку. Ва Усх. Прусіі, зах. раёнах Літвы і Латвіі выкарыстоўваўся і ў 12 ст. (магчыма, і пазней). На Беларусі С. знойдзены пры раскопках селішча Гарадок (2-я пал. 9 — пач. 10 ст.) і курганнага могільніка Вышадкі (10 ст.) Гарадоцкага р-на, y Віцебску і Мінску (12 ст.). Паводле меркавання некат. даследчыкаў, ад С. вядуць сваё паходжанне асобныя тыпы цесакоў і корды. Літ:. K y л a к о в В.М. Древностн пруссов, VI— XIII вв. М., 1990; К а з а к я в н ч ю с В.К. Оружне балтскнх племен II—VIII вв. на террнторнн Лнтвы. Внлынюс, 1988. Г.В.Ласкавы.
СКРАБ0К, шматфункцыянальная прылада працы з аббітага каменю, найчасцей з крэменю, для апрацоўкі скуры, рогу, косці і дрэва. Вядомы з эпохі палеаліту, выкарыстоўваўся і ў эпоху бронзы. С. адрозніваліся формай загатоўкі, арыентацыяй рабочага ляза (на пласціне, адшчэпе, сколе і г.д ), a таксама другаснай апрацоўкай (рэтушшу). На Беларусі найб. стараж. С. знойдзены ў Бердыжы і Юравічах. СКРАЗНАя ДАЛ'ІНА, д a л і н a п р а р ы в у, вузкія і глыбокія ўчасткі рачных далін, якія праразаюць горныя хрыбты (на ўсю шырыню) або ўзвышшы. Узнікаюць пры гораўтварэнні або падняцці ўчастка зямной паверхні, y які рака ўразаецца ў выніку рэгрэсіўнай эрозіі, a таксама ў выніку прарыву вады з прыледавіковых азёр праз найб. нізкае месца ўзвышша.
CKPÀHTAH (Scranton), горад на ПнУ ЗША, штат Пенсільванія. Засн. ў 1788. 74,7 тыс. ж., з г. Уілкс-Барэ і агульнымі прыгарадамі каля 800 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сйь: вытв-сць прамысл. абсталявання, боепрыпасаў, мед. інструментаў; радыёэлектронная, паліграф., тэкст., швейная, харчовая. 2 ун-ты. СКР0БАВА-ГАРАДЗІШЧАНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1916, гл. ў арт. Баранавіцкая аперацьія 1916. СКР0НЕВЫЯ К0ЛБЦЫ , жаночыя ўпрыгожанні з. каляровых металаў (радзей з серабра), якія насілі каля скроняў. С.к. падтрымлівалі прычоску, іх упляталі ў валасы па некалькі штук з кожнага боку, мацавалі з дапамогай стужкі ці раменьчыка; мапіыма, y некат. выпадках мацавалі ў мочцы вуха.
Паявіліся ў бронзавым веку. Лічыліся спецыфічным упрыгожаннем зах. славян 8—9 ст. У сярэдневякоўі былі пашыраны ў Візантыі і Зах. Еўропе. Ва ўсх. славян С.к. набылі асаблівую папулярнасць y 11— 12 ст.; былі ўпрыгожаннем сялянак і гараджанак. На Беларусі самыя стараж. С.к. належалі сярэднедняпроўскай кулыпуры, y жал. веку — мілаградскай культуры, зарубінецкай культуры, штрыхаванаіі керамікі культуры. С.к. класіфікуюць паводле знешняга выгляду і тэхналагічных адзнак. Вылучаюць драцяныя, пацеркавыя, шчытковыя, прамянёвыя і блізкія да іх лопасцевыя. Прынята лічыць, што С.к. нясуць этнавызначальныя функцыі, што дае магчымасць удакладніць карту рассялення плямён (гл. ў арт. Вяцічы, Дрыгавічы, Крывічы, Радзімічы). Літ.: Л е в а ш о в а В.П. Вксочные кольца / / Очсркк по нсторнв русской деревнн X— XIII вв. М„ 1967.
прамывання вадкасцю. Бываюць з фарсункамі для распылення вадкасці, з насадкамі (керамічнымі кольцамі) і з вярчальнымі лапаткамі для перамешвання газаў з вадкасцю. 3 дапамогай С. улоўліваюць прадукты каксавання, робяць ачыстку газаў ад пылу (пылаўлоўліванне, газаачыстку), выдаленне з іх попелу і інш. 2) Машына барабаннага тыпу для прамыўкі карысных выкапняў вадой з мэтай ачысткі ад гліністых і інш. дамешкаў. Бываюць праматочныя, y якіх вада і матэрыял, што прамываецца, рухаюцца ў адным напрамку, і проціточныя, дзе яны перамяшчаюцца ў сустрэчных напрамках. Гл. таксама Абсорбер.
з
к у р г а н н а г а м о г іл ь н ік а К а л а с ы Р а га ч о ў с к а га р а ё н а Г о м е л ь с к а й воб л. 11— 12 ст.
СКРЎБЕР (англ. scrubber ад scrub скрэбці, чысціць), 1) апарат, y якім прамысл. газы ачышчаюцца ад цвёрдых або газападобных прымесей шляхам
СКРЫГАЛАЎ, вёска ў Мазырскім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе Мазыр—Петрыкаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 33 км на 3 ад горада і чыг. ст. Мазыр, 166 км ад Гомеля. 808 ж., 338 двароў (2001). Участак камунальнага унітарнага прадпрыемства «Камунальнік Палесся». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Капліца (1906), царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі курганныя могільнікі (10— 13 ст.). У гіст. крыніцах упершыню ўпамінаецца пад 1497 y ВКЛ y сувязі з напааам татараў і забойствам y вёсцы кіеўскага мітрапаліта Макарыя. У 16 ст. каралеўскі маёнтак, потым прыватнае ўладанне. 3 1782 мястэчка ў Мазырскім пав. 3 1793 y Рас. імперыі. 3 1861 цэнтр воласці. У 1863 адкрыта земскае нар. вучылішча. У 1886 y С. 495 ж., 57 двароў, школа, царква, яўр. малітоўны дом, крама, y 1909 — лесапільны з-д, урачэбны пункт. 3 канца 1930-х г. — вёска. 3 20.8.1924 да 14.10.1926 і з 3.7.1939 цэнтр сельсавета ў Мазырскім р-не, з 15.10.1926 y Слабодскім, з 4.8.1927 y Петрыкаўскім р-нах. У Вял. Айч. вайну ням. фашысты эагубілі ў С. 53 чал., 40 чал. вывезены на катаржныя работы ў Германію.
С х ем а скрубера: 1 — газаход ; 2 — к а м е р а з м е ш в а н н я ; 3 — п р ы ё м н ы п а т р у б а к газу; 4 — ф а р с у н к а (р а с п ы л я л ь н ік в а д к а с ц і); 5 — тр у б а п р а в о д в а д к а с ц і; 6 — к а м е р а а ч ы ш ч а н а га газу; 7 — л о м п а .
471
Ін-це хіміі, y 1959—79 y Ін-це фізікаарган. хіміі АН Беларусі (у 1944—76 заг. лабараторыі, y 1951—52 і 1967—70 нам. дырэктара). Навук. працы па хіміі драўніны, вывучэнні міжмалекулярных сувязей прыродных палімераў, каталітычнай дэлігніфікацыі раслінных тканак. Te:. Процессы преврашення древесвны н ее хнмнческая переработка. Мн., 1981.
СКРУПУЛ (лац. scrupulum ад scrupulus маленькі востры каменьчык) a п T a x a р с к i, 1) брытанская адзінка масы ў фармакалогіі. I С. = 20 гранам = '/з драхмы = 1,295 98 г (гл. Гран, Драхма, Аптэкарская вага). 2) Рус. адзінка масы, якая выкарыстоўвалася да ўвядзення метрычнай сістэмы мер. 1 С. = 1,244 г. СКРЬІБАЎЦЫ, вёска ў Мажэйкаўскім с/с Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл.; чыг. ст. на лініі Масты—Ліда. Цэнтр эксперым. базы «Усход». За 25 км на ПнУ ад г. Шчучын, 90 км ад Гродна. 660 ж., 250 двароў (2001). Філіял Шчучынскага збожжапрыёмнага прадпрыемства. Сярэдняя школа, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
Скроневыя кольцы
СК Р Ы ГА Н
СКРЫГАН Аляксандр Іосіфавіч (11.8.19Ô5, в. Труханавічы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 28.8.1981), бел. хімік. Д-р хім. н. (1966), праф. (1968). Скончыў БСГА (1928) і Ленінградскую лесатэхн. акадэмію (1931). 3 1932 y
СКРЫГАН Ян (Іван Аляксеевіч; 16.11.1905, в. Труханавічы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 18.9.1992), бел. пісьменнік. Засл. работнік культуры Беларусі (1985). Вучыўся ў Слуцкім с.-г. тэхнікуме, БДУ (1928—32). У 1924—27 працаваў y слуцкай акруговай газ. «Вясковы будаўнік», заг. Нар. дома ў Расонах, y газ. «Чырвоная Полаччына», y 1933—36 y газ. «Літаратура і мастацтва». У 1936 рэпрэсіраваны, высланы ў Кемераўскую вобл. У 1946 вызвалены, працаваў на прамысл. прадпрыемстве ў г. Фергана (1946—48), y Эстоніі (1948— 49). У 1949 зноў арыштаваны і высланы ў Сібір. Рэабілітаваны ў 1954. 3 1955 працаваў y Дзярж. выд-ве Беларусі, з 1959 y час. «Полымя», y 1967—75 заг. рэдакцыі ў «Беларускай Савецкай Энцыклапедыі». У 1975—85 адказны сакратар К-та па Дзярж. прэміях Беларусі ў галіне л-ры, мастацтва і архітэктуры. Літ. дзейнасць пачаў y 1924 з вершаў. Быў чл. літ. аб’яднанняў «Маладняк», «Літаратурна-мастацкая камуна». Першае апавяданне «Таіса» (1927) напісана пад уплывам прыгодніцка-рамант. тэндэнцый, характэрных маладнякоўскай прозе. Аповесць «Затока ў бурах» (1929) — гіст. і псіхал. праўдзівы малюнак з жыцця бел. народа ў часы 1-й сусв. вайны і пазней. С. — адзін з пачынальнікаў бел. нарыса: «Новая зямля» (1929), зб-кі «Шугае сонца» (1930), «Недапісаны профіль» (1932). 36. апавяданняў «Сустрэчы» (1935) — сведчанне пашырэння ідэйна-тэматычных даляглядаў пісьменніка, замацаванне прынцыпу аўтабіяграфізму як гал. структурнага кампанента сюжэта, вытоку лірызму, сродку выяўлення асабістай далучанасці да сучаснасці. У зб-ках «Апавяданні» (1956), «Наталя» (1957), «Няпрошаная сляза» (1958), «Скажы адно слова» (1961) тэма захавання і памнажэння духоўных набыткаў чалавека. Памяць як гал. сувязны гісторыі вызначае змест і сюжэтна-кампазіцыйны лад
472
с к р ы га н а ў
кніг «Свая аповесць» (1964) і «Кругі» (1969) — уклад пісьменніка ў развіццё сучаснай маст.-дакумент. «спавядальнай» прозы. У зб-ках маст.-дакумент. артыкулаў і мемуараў «Ранішнія росы» (1965), «Некалькі хвілін чужога жыцця» (1979) постаці вьшатных дзеячаў бел. л-ры, мастацтва і культуры ў злітнасці з эпохай і індывідуальнымі адметнасцямі. Лексічнае багацце, выкарыстанне скарбаў роднай мовы, інтанацыйная разнастайнасць фразы — характэрныя адзнакі стылю пісьменніка. Пісаў эсэ, маргіналіі, літ.-крытычныя арт. па пытаннях культуры творчасці, мовы. На бел. мову пераклаў раманы «Энергія» Ф.Гладкова, «Тры вымярэнні» Н.Агнёва, «Цусіма» А.Новікава-Прыбоя, «Выбранае» І.Буніна (1958), «Сустрэча з мінулым» К.Федзіна (1978), паасобныя творы А.Астроўскага, І.Бабеля, М.Булгакава, М.Горкага, A. Ганчара, Ю.Яноўскага, Э.Крустэна, Л.Промет, Ф.Тугласа, А.Упіта, Р.Ралана і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1976 за ўдзел y стварэнні Бел. Сав. Энцыклапедыі. Тв:. Выбр. тв. T I—2. Мн., 1975; Выбр. тв. Т. 1— 2. М н„ 1985. Літ.: С а б а л е н к а Р. Пад дажджом і сонцам. Мн., 1966; Г а р д з і ц к і А. Дыялогі. Мн., 1968; А н д р а ю к С. Вывяраючы жыццём. Мн., 1976; Ш у п е н ь к а Г. Цеплыня чалавечнасці. Мн., 1977; Ж у р а ў л ё ў B. П. Структура твора. Мн., 1978; С м о л к і н М. Кругі жыцця: Літ. партрэт Янкі Скрыгана / / Полымя. 1975. №11; В а с і л е в і ч А. «Некалькі хвілін чужога жыцйя...* / / Там жа. 1980. №11; Л я л ь к о X. Тварыць хараство / / Маладосць. 1985. №11.
А. Ф.Лысенка.
СКРЫГАНАЎ Вікенцій Васілевіч (22.6.1903, в. Надзейкавічы Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 26.1.1945), генерал-маёр (1944), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў пях. школу (1925), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1938). У Чырв. Арміі з 1920, удзельнік грамадз. вайны і баёў з інтэрвентамі на Зах. і Паўд. франтах. Да 1935 y войсках БВА: камандзір батарэі, нам. нач. штаба брыгады, нач. артыперыі палка. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Зах., Паўд., Закаўказскім, Паўн.-Каўказскім, Паўд.-Зах., 3-м, 2- м і 1-м Укр. франтах: нам. камандзіра, камандзір стралк. дывізіі. Стралк. дывізія на чале з ген.-маёрам С. вызначылася на тэр. Польшчы, дзе за 11 дзён прайшла з баямі 264 км, фарсіравала Одэр. Памёр ад ран. СКРЬ’іДЛЕВА, возера ў Віцебскім р-не, y бас. р. Чарнічанка (цячэ праз возера), за 18 км на Пд ад г. Віцебск. Пл. 0,76 км2, даўж. 2,5 км, найб. шыр. 410 м, найб. глыб. 5,5 м, даўж. берагавой лініі каля 6 км. Пл. вадазбору 110 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 3— 6 м, на ПдЗ да 9 м. Берагі нізкія, пясчаныя, на Пн і Пд забалочаныя, на ПдЗ зліваюцца са схіламі. Дно ў прыбярэжнай ч. пясчанае, глыбей гліністае. Паласа прыбярэжнай расліннасці шыр. да 50 м. Упадаюць ручай і меліярац. канава.
СКРЫЖАВАННЕ, аб’яднанне генет. матэрыялу розных клетак y адной клетцы; адзін з метадаў селекцыі. У раздзельнаполых арганізмаў С. адбываецца ў выніку зліцця спецыялізаваных клетак (гамет) і ўтварэння зіготы. У шэрагу аднаклетачных эўкарыётаў і пракарыёт аў — шляхам часовай кан ’югацыі, пры якім адбываецца ўзаемны ці аднабаковы перанос генет. матэрыялу паміж клеткамі. У культуры клетак і ў некат. аднаклетачных арганізмаў здольныя злівацца неспецыялізаваныя клеткі. Адрозніваюць зваротнае С. ( бекрос), аналітычнае, рэцыпрокнае, блізкароднаснае ( інбрыдзінг , інцухт), няроднаснае (аўт брыдзінг), цыклічнае і інш. Формы і сістэма пэўнага С. выкарыстоўваюцца ў генет. аналізе, пры развядзенні і селекцыі жывёл і раслін. Р.Г.Заяц.
СКРЫПАВА Ларыса Віктараўна (н. 30.5.1946, г. Кызыл, Расія), бел. вучоны ў галіне паразіталогіі. Д-р біял. навук (1997). Скончыла Кызыльскі ун-т (1973). 3 1986 y Бел. НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі. Навук. працы па пытаннях паразіталогіі і паразітарных хвароб. Тв:. Выявленяе очагов опнсторхоза в Белорусснн (у сааўт.) / / Мед. паразнтологня н паразятарные болезнн. 1991. №3; Роль снстемы коммунального водоснабження в распространеннм лямблноза (разам з М.А.Раманенкам, Г.І.Навасільцавым) / / Здравоохраненне Беларусн. 1993. №3.
СКРЫЖАВАННЕ МОЎ, тэрмін, якім раней пазначалі адзін з відаў моўнай канвергенцыі.
СКРЫЖАЛІ, дзве каменныя дошкі, на якіх, згодна з біблейскай міфалогіяй, напісаны 10 запаведзей, перададзеных богам Яхве Маісею на г. Сінай. У пераносным значэнні С. наз. тое, што захоўваецца: занатаваныя памятныя падзеі, даты, імёны, ідэі і інш. СКРЫНЯ, 1) від мэблі; тое, што куфар. 2) Дашчаная або плеценая ёмістасць для захоўвання збожжа. Мела розныя памеры, часам — некапькі адсекаў. Найчасцей С. ставілі ў свірне, каморы, радзей y сенцах. У ёй захоўвалі жыта, ячмень, гарох, авёс і інш. С. звычайна зверху зачынялі вечкам. 3) У зах. раёнах Беларусі дашчаная ёмістасць, y якой перавозяць бульбу.
СКРЫПЕНЬ (Epilobium), род кветкавых раслін сям. скрыпнёвых. Каля 200 відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ва ўмерана цёплых абласцях. На Беларусі 11 відаў. Найб. вядомыя С : балотны (Е. palustre), валасісты (E. hirsutum), горны (E. montanum), драбнакветкавы (E. parviflorum), жылкаваты (E. nervo sum). Трапляюцца на высечках, лясных палянах, уздоўж дарог. Ш мат-, радзей аднагадовыя травяністыя расліны выш. да 60 см. Сцёблы густа ўкрытыя лісцем, цыліндрычныя, малагалінастыя. Лісце чаргаванае або супраціўнае, зубчастае. Кветкі ружовыя, чырв., белыя, y доўгай канцавой гронцы або ў пазухах лісця. Плод — каробачка. Дэкар., лек., меданосныя расліны.
A. М. Скурсітовіч.
СКРЫПІЦА, м л е ч н і к апушан ы (Lactarius veUereus), шапкавы базідыяльны грыб сям. сыраежкавых. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі трапляецца з ліп. па вер. y хвойных і мяшаных лясах (часцей y ельніках). Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка спачатку плоская, потым лейкападобная з загнутым уніз хвалістым краем, дыяметрам 7— 20 см, тонкаапушаная, сухая, белая, з бураватым адценнем. Мякаць з млечным сокам, белая, потым жаўтаватая, шчыльная, горкая на смак. Пласцінкі белаватыя, каротка-зыходныя. Ножка цыліндрычная, суцэльная, гладкая, выш. да 7 см. Споры бясколерныя, авальныя. Ядомая. Гл. іл. да арт. Млечнік.
СКРЫПІЦА, рака ў Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Прыпяць. Даўж. 36 км. Пл. вадазбору 360 км2. Пачынаецца за 1,5 км на ПдУ ад в. Лагвошчы, вусце за 2 км на ПнЗ ад в. Перароў. Асн. прытокі Гніліца і Навуць (злева). Цячэ па нізіне Прыпяцкае Палессе. Даліна на ўсім працягу невыразная. Пойма роўная, на невял. участку ў сярэднім цячэнні ўзгорыстая. Рэчышча ад вытоку на працягу амаль 25 км каналізаванае, злучае ланцуг невял. старычных азёр y пойме р. Прыпяць. СКРЬІПКА (стараслав. скрыпійа ад скрыпець, рыпець), 4-струнны смычковы муз. інструмент. Найб. высокі па тэсітуры сярод скрыпічных інструментаў, да якіх адносяцца таксама альт і віяланчэль. Агульная даўжыня С. каля 600 мм. Яе авальны корпус з выразамі па баках («талія») складаецца з 2 злёгку выпуклых драўляных пласцін — дэк, замацаваных абечкам. Дыяпазон больш за 4 актавы (g—с5). Гук здабываецца смыкам, зрэдку шчыпком (pizzicato); ужываюцца і флажалеты (вылучэнне асоб-
Скрыпка
ных абертонаў лёгкім дакрананнем пальца ў месцы парцыяльнага падзелу струны). Існуюць прыёмы змены тэмбру. С. мае выразны маляўнічы гук, ба-
гатыя тэхн. магчымасці, з’яўляецца асновай сімфанічнага аркестра, многіх відаў камерных ансамбляў, адзін з самых папулярных сольных інструментаў. Як прафес. муз. інструмент выкарыстоўваецца з канца 15 ст. Да гэтага часу ў Польшчы закончь(ўся працэс фарміравання т.зв. «перадкласічнага» тыпу С. На працягу 15— 16 ст. з улікам нар. вопыту па вырабе С. і ўдасканалення іх майстрамі Італіі, Польшчы і Францыі выпрацавана класічная С. У 16— 18 ст. y розных краінах Еўропы склаліся буйныя школы майстроў па вырабе С.: Дж.П.Маджыні, A. і Н. Амаш, Дж Гварнеры дэль Джэзу, А.Страдывары, Дж.Б.Гваданыні, А.Гальяна ў Італіі; М.Гробліч, Б.Данкварт y Польшчы; Я.Ш тайнер, сям’я Клоц y Германіі і інш. Канструкцыя С. канчаткова акрэслілася ў творчасці італьян. майстроў. Сярод найб. вядомых майстроў 19 ст.: Ж.Б.ВІльём y Францыі, браты Хіл y Вялікабрытаніі, І.А.Батаў y Расіі. У 20 ст. вылучаюцца інструменты рас. скрыпічных майстроў Я.Ф.ВІтачака, Г.А.Марозава, Ц.П.Падгорнага, М.М.Фралова, Д.П.Тамашова і інш. У 17— 18 ст. склаліся скрыпічныя жанры, y т.л. сольныя саната і канцэрт. Сольнае скрыпічнае выканальніцтва паўплывала на фарміраванне нац. школ: італьян. (А.Вівальдзі, Ф.Джэмініяні, П Л акатзлі, Дж.Тарціні, Г.Пуньяні), франц. (Ж .БЛю лі, Ж .М Леклер, П.Гавінье, Дж.Б.Віёці), польскай (А.Яжэмбскі, Ф.Дураноўскі, Ф.Яневіч), чэшскай (Ф.Бенда, Я.Стаміц, П. і A. Враніцкія), ням (І.Вальтэр, І.Вестгоф), аўстр. (Г.І.Ф.Бібер, К.Дзітэрсдорф). У 19 ст. вял. ролю ў развіцці скрыпічнага выканальніцтва адыграла творчасць італьянца Н.Паганіні. Сярод вядомых рас. скрыпачоў 20 ст. Л.Коган, Д.Ойстрах, В.Клімаў, В.Траццякоў і інш.
с к р ы п к а ________________473
майстроў 20 ст.: ІДударэвіч (г. Баранавічы Брэсцкай вобл ), У.Жукоўскі (в. Пухавічы Мінскай вобл.), В.Шышко (в. Бершты Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл.) і інш.; нар. скрыпачоў — П.Жаканаў (в. Вярбоўка Чавускага р-на Магілёўскай вобл.), В Малыш (пас. Забіяка Гомельскага р-на), М.Семянчук (в. Гарадзец Столінскага р-на Брэсцкай вобл.), П.Тупіцын (в. Кашаны Крычаўскага р-на Магілёўскай вобл.), М.Тысевіч (в. Аброва Івайэвіцкага р-на Брэсцкай вобл ), М.Шкадун (в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл.) і інш. Літ.'. В в т а ч е к Е.Ф. Очеркв по всторнм взготовлення смычковых ннструментов 2 нзд. М. 1964; Я м п о л ь с к н й Н. Русское скрнпнчное мскусство. T. I. М.; Л., 1951; Н а э н н а М.Д. Белорусскве народные музыкальные ннструменты: Струнные. Мн., 1982. А.Л.Капілаў, І.Дз.Назіна.
СКРЬІПКА, y беларусаў традыц. прылада для зімовай лоўлі рыбы; стаўная пастка ў выглядзе аднагорлавага буча з прыбудаваным да ўваходу карытцам. Наз. таксама кош. С. ставілі ў палонцы на неглыбокім месцы так, каб карытца знаходзілася ў адкрытай вадзе, a конус — пад лёдам. Рыба, што з-за недахопу кіслароду ў вадзе імкнулася да паверхні вадаёма, трапляла ў карытца, a пасля, шукаючы выхаду з яго, праз горНа Беларусі (паводле даследаванняў ла заходзіла ў буч. Як і пры лоўлі каробB. Грыгор’ева) ужо ў 14 ст. былі пашы- камі, палонку закрывалі галінкамі, сераны 3-струнныя смычковыя інструнам і снегам (каб не замярзала вада). менты пад назвай «скрыпіца», «скрыРыбачылі С. на Палессі, вядома таксапель», настроеныя па квінтах, з многімі ма на Магілёўшчыне і ПнУ Гомельпрыкметамі С. Першыя ўпамінанні С. ў ШЧЫНЫ. І.М.Браім. бел. пісьмовых помніках — найб. раннія ў Еўропе. Сярод бел. майстроў 19 ст. па вырабе С.: Сянкевіч з Рэчыцы, З.Навіцкі з Мінска; y 20 ст. — А.Чайкоў, У.Крайко і інш. Прафес. скрыпічнае выканальніцтва на Беларусі вядома з 18 ст.: Л.Сітанскі (Гродна), Ф.Стамплоўскі (Слонім), Я.Ценціловіч і Мацей з Карэліч (Нясвіж). Сярод бел. скрыпачоў 19 — пач. 20 ст.: І.Дабравольскі, М.Ельскі, К.Кжыжаноўскі, Н.Рубінштэйн, Я.Чыжэўскі, Б.Юзафовіч, y 20 ст. — А.Амітон, С.Асновіч, М.Браценнікаў, А.Бяссмертны, Л.Гарэлік, Ю.Гершовіч, Г.Клачко, А.Крамароў, В.Сарока Скрыпка. і інш. Сярод лепшых твораў бел. кампазітараў для С. канцэрты Г.Гарэлавай, П.Падкавырава, Дз.Смольскага, Р.Суруса, санаты А.Багатырова, Э.Тырманд, СКРЫПКА Міхась (Міхаіл Аляксандрамініяцюры Л.Абеліёвіча, Г.Вагнера, віч; 26.11.1907, в. Месціна Бярэзінскага Я.Глебава, У.Дарохіна, М.Чуркіна і інш. р-на Мінскай вобл. — 8.10.1991), бел. У нар. побыце С. цесна звязана з тра- пісьменнік-сатырык. Вучыўся ў Міндыц. земляробчымі і сямейнымі абрада- скім пед. ін-це (1937—41). Настаўнічаў мі, ігрышчамі, вечарынкамі, бяседамі, (1930—41, 1945—62). У 1965—71 нам. паказамі нар. т-ра батлейка. С. — адзін дырэктара бюро прапаганды маст. л-ры з найб. любімых інструментаў белару- Саюза пісьменнікаў Беларусі. Друкаваўсаў, пра яе складзены казкі, легенды, ся з 1927. Першы зб. баек і вершаў «Сазагадкі, песні. Выкарыстоўваюцца тыра і гумар» (1958). Аўтар кніг апавяC. фабрычныя і самаробныя. Нар. тэх- данняў і гумарэсак «Мая хата не з ніка ігры на С. мае асаблівасці, абумоў- краю» (1959), «Пад корань» (1962), леныя спосабам трымання інструмента «Усяк бывае...» (1963), зб. апавяданняў і вядзення смычка, выкарыстаннем пе- для дзяцей «Дзіва ў рэшаце» (1963); караважна 3 струн. Сярод скрыпічных ля 30 аднаактовых камедый, y т.л. «На
474
с к р ы п л іц а
сваю галаву», (1966), «Акадэмік» (1970), сцэнарыя кароткаметражнай кінакамедыі «Акадэмік» (паст. 1963), зб. антырэліг. нарысаў «Сцеражыцеся цемрашалаў!» (1964). На бел. мову пераклаў паасобньм творы С.Алейніка, А.Барто, А.Вішні, С.Маршака, С.Міхалкова, А.Твардоўскага і інш. Тв.\ Сатырычны калаўрот. Мн., 1967; Пад смешнай вясёлкай. Мн., 1971; Ад смеху не ўцячэш. Мн., 1975; I з перцам і з сэрцам. Мн., 1977; Шануючы вас... Мн., 1982; Дзіва ў кошыку. Мн., 1983; Злазьце — прыехалі: Байкі, гумарэскі, фельетоны. Мн., 1985; 3 сэрцам і перцам: Байкі, вершы, фельетоны, мініяцюры. Мн., 1987.
іх тэхн. стану, надзейнасці і даўгавечнасці. Тв:. Храненяе раднотехняческнх сястем в эксплуатацяонных условяях. М.. 1984 (разам з Ю .І.Крычэўскім, П.А.Раманцом); Альтернатявные нспытання малых выборок на надежность. Мн., 1986 (разам з А.Л.Грэчыным); Аналвз надежностн техннческнх снстем по цензурнрованным выборкам. М., 1988 (у сааўт.). М.П.Савік.
СКРЫПНІЧДНКА Георгій Сяргеевіч (н. 12.11.1940, г. Мікалаеў, Украіна), бел. мастак. Скончыў Мінскае маст. ву-
СКРЫПЛІІЦА, вёска ў Кіраўскім р-не Магілёўскай вобл., каля р. Добасна і аднайм. вадасховішча. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 15 км на У ад г.п. Кіраўск, 85 км ад Магілёва, 43 км ад чыг. ст. Бярэзіна. 578 ж., 192 двары (2001). Сярэдняя школа, Палац культуры, б-ка, аддз. сувязі. СКРЫПЛІЦА, вадасховішча ў Кіраўскім р-не Магілёўскай вобл., каля в. Скрыпліца. Створана ў 1981. Пл. 0,73 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 1 км, найб. глыб. 5 м, аб’ём вады 1,4 млн. м3. Даўж. агараджальнай дамбы 1,1 км. Наліўное. Напаўняецца вадой з р. Добасна па водападвадным канале. Ваганні ўзроўню вады на працягу года 1,5 м. Выкарыстоўваецца для арашэння с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі, воднага добраўпарадкавання прылеглых тэрыторый. СКРЫПНЁВЫЯ, а с л і н н і к а в ы я (Onagraceae), сямейства двухдольных кветкавых раслін парадку міртавых. Больш за 20 родаў, каля 700 відаў. Пашыраны ўсюды, найб. ва ўмераных і субтрапічных паясах. На Беларусі каля 25 відаў з родаў асліннік, двухпялёснік, скрыпень, іван-чай (капорскі чай). ІІІэраг відаў з родаў кларкія і фуксія культывуюць y садах, парках, аранжарэях і пакоях.
Г.Скрыпнічэккя. Адчуванне Радзімы. 1969.
Пераважна шматгадовыя травы, радзей кусты, паўкусты ці невял. дрэвы. Лісце чаргаванае або супраціўнае, суцэльнае, звычайна ланцэтнае, суцэльнакрайняе ц і зубчастае. Кветкі двухполыя, адзінкавыя або сабраныя ў суквецце ў пазухах лісця. Плод — каробачка, радзей арэхападобны ці ягадападобны. Лек., харч., дэкар., меданосныя і кармавыя расліны, некат. — пустазелле. Літ: Травяннстые растення СССР. Т. 2. М , 1971; Ж язнь растеннй. Т. 5 (ч. 2). М., 1981. А.М.Скуратовіч.
СКРЬІПНІК Віталь Міхайлавіч (н. 17.1.1936, с. Налобіха Касіхінскага р-на Алтайскага краю, Расія), бел. вучоны ў галіне радыётэхнікі і электронікі. Д-р тэхн. н. (1983), праф. (1984). Скончыў Мінскае вышэйшае інж. радыётэхн. вучылішча ППА (1965), дзе і працаваў (у 1974—87 заг. кафедры). 3 1987 y БДУ, з 1996 прарэктар Ін-та сучасных ведаў, з 2000 — Бел. камерцыйнага ун-та кіравання. Навук. працы па тэорыі і выкарыстанні складаных радыётэхн. сістэм, распрацоўцы метадаў і спосабаў ацэнкі
Л.Скрыпнічэнка. Паўлінка. 1981.
чылішча (1966). У 1970—74 працаваў ва Усесаюзным НДІ тэхн. эстэтыкі. Творам уласціва сюррэалістычная скіраванасць. Метафарычнасцю маст. мовы, стылізатарскай разнастайнасцю, кампазіцыйнай завершанасцю, колеравай насычанасцю вылучаюцца трыпціхі: «Мірная зямля», «Вобразы мілыя роднага краю» (абодва 1981), карціны «Адчуванне Радзімы» (1969), «Жакей» (1982), «Алегорыя свету» (1984), «Прысвячэнне М.Селешчуку» (1986), «Экалагічная раўнавага» (1989), «Скарына на Радзіме», «Як справы ў Чарнобылі?» (1990), «Страчаньш мары» (1991), «Смутак» (1990—95), «Апошнія гульні» (1995), «Памяркоўны», «Час майго жыцця» (абедзве 1996), «Забруджаная зямля» (1997) , «Да 200-годдзя А.Міцкевіча* (1998) , «Суіснаванне» (1980—2000), «Ланцуг Жорсткасці» (2000), «Гапьшаны», «Радзіма Ф.Рушчыца— Вішнева, Багданава» (абедзве 2001), серыя «Мастакі Айчыне» (1994—97). Аўтар графічных работ «Выдатныя дзеячы беларускай культуры» (1979), «Метамарфозы» (паводле твораў В.Дуніна-Марцінкевіча; 1983). Л.ФСалавей. СКРЫПНІЧФНКА Ларыса Іванаўна (н. 7.7.1941, г. Усевалажск Ленінградскай вобл.), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыла Мінскае маст. вучылішча (1964), выкладала ў ім (1980— 92). 3 2001 y Мінскім раённым цэнтры дзіцячай творчасці. Сярод твораў габелены, выкананыя пераважна спалучэннем тэхнік гладкатканага і рэльефнага ткацтва: «Лясная песня» (1974), «Саната» (1977), «Світанне» (1978), «Кавальасілак» (1979), «Сонечная кветка», «Абуджэнне» (абодва 1980), «Паўлінка» (1981), «След Пегаса» (1982), «Святочны рытм» (1984), «Веснавы акорд», «Багацце» (серыя; усе 1985), «Раніца» (1986), «Прэлюдыя», «Прысвячэнне» (1988—89), «Прастора і час», «Гімн зямлі» (абодва 1988), «Усход Селены», «Веснавыя галасы» (абодва 1991), «Нітка Арыядны» (1995), «Русалка», «Папараць» (абодва 1997); дэкар. пано «Ураджай» для Палаца культуры ў в. Сеніца Мінскага р-на (1990) і інш. Працуе таксама ў станковым жывапісе. СКРЫ ПТ0РЫЙ (позналац. scriptorium ад лац. scriptor перапісчык, пісец), сярэдневяковая майстэрня па вырабе рукапісных кніг. У 6— 15 ст. С. былі пашыраны ў Еўропе. Стваральнікам першага еўрап. С. (540-я г.) лічыцца гісторык остготаў Касіядор. У канцы 6—7 ст. С. ствараліся па ўсёй Еўропе (Верона, Ліён, Санкт-Гален, Кёльн, Фульда, Сен-Марйыял, Корбі і інш.), y якіх пазней выпрацавапіся асн. тыпы сярэдневяковага пісьма. Найб. вядомасцю пры Карле Вялікім карыстаўся С. Турскага манастыра св. Марціна. У 9 ст. некалькі С. меў манастыр бенедыкйінцаў y Клюні (Бургундыя), рукапісы якіх вызначаліся выразнасцю пісьма, вельмі чорным чарнілам і своеасаблівай арнаментыкай. 3 канца 12 ст. С. сталі выцясняцца гар. цэхавымі майстэрнямі, якія працавалі
на заказ і на рынак. С. заняпалі са з’яўленнем кнігадрукавання. У С. існаваў падзел працы: з узорнага арыгінала спісвалі перапісчыкі, аздобу выконвалі ілюмінатары, часта пры С. працавалі пераплётныя майстэрні. На землях ВКЛ існавалі мітрапаліцкі, дзяржаўны, манастырскія і прыватныя С. Першыя С. вядомы ў 14— 15 ст. y правасл. манастырах і пры двары кіеўскіх мітрапалітаў (да іх прадукцыі можна аднесці Евангелле-апракас сярэдзіны 14 ст. і Лаўрышаўскае евангелле пач. 14 ст.). Мітрапаліцкі С. упамінаецца дыяканам Якімцом пад 1512 пры саборнай царкве Барыса і Глеба ў Навагрудку. 3 развіццём дзяржавы развіўся ін-т Дзярж. канцылярыі ВКЛ, якой кіраваў канцлер. Яму і яго намесніку (падканцлеру) падпарадкоўваліся лац. і рус. пісары. Пісару падпарадкоўваліся дзякі, якія вялі справаводства, перапісвалі акты, тыражыравалі неабходныя для дзяржавы кнігі. Асн. прадукцыя, якая выходзіла са С. велікакняжацкай канцылярыі, былі спісы Статутаў, хаця шэраг прафес. пісцоў мог спісаць любыя кнігі на заказ. У 15 ст. існаваў С. пад пратэкцыяй кн. Алелькавічаў y Слуцкім Траецкім манастыры. Адна з кніг, перапісаная ў ім, захавалася да нашага часу. Значным цэнтрам вырабу кніг быў Смаленск. Пры смаленскім епіскапе Іосіфе Солтане створаны ілюмінаваны спіс Радзівілаўскага летапісу. У 1495 y Смаленску перапісаны Аўрамкі летапіс з рыфмаваным панегірыкам Вітаўту (гл. «Пахвала Вітаўту»), Найб. вядомыя манастырскія С.: Полацкі, Куцеінскі, Чарэйскі, Лешчанскі, Супрасльскі. У ВКЛ рукапісныя кнігі выраблялі амапь y кожным каталіцкім кляштары. Часта кнігапісанне бралі пад сваю апеку прыватныя асобы, найчасцей буйныя магнаты. Найбольшы з прыватных С. дзейнічаў y канцы 15 — 1-й пал. 16 ст. ў двары Солтанаў y прадмесці Вільні — Шышкінях (зараз y межах горада). Радзівілы і інш. бел. магнаты таксама мелі свае канцылярыі са штатам канцылярыстаўкнігапісцаў. Л і т К й с е л е в а Л Н . О чем рассказывают средневековые рукопмсм. Л., 1978; Н і к а л а е ў М. Палата кнігапісная: Рукапісная кніга на Беларусі ў X— XVI11 стст. Мн., 1993. М.В.Нікалпеў.
СКРЫПУНЫ (Saperda), род жукоў сям. вусачоў. Капя 30 відаў. Пашыраны ўсюды, пераважаюць y Паўн. паўшар’і. Трапляюцца на лісцевых пародах дрэў (таполях, вербах і інш.). На Беларусі 11 відаў, найб. пашыраны С. малы асінавы (S. populnea). Даўж. 10— 30 мм. Цела цыліндрычнае, зверху — y густых валасках, звычайна рознакаляровых. Пры раздражненні выдаюць гучны характэрны скрып (адсюль назва). Многія — шкоднікі дрэў.
СКРЫТАЖАБРАВЫЯ, г i r a н ц к і я саламандры (Cryptobranchidae), сямейства хвастатых земнаводных. Вядомы з міяцэну (25—7 млн. г. назад). 2 роды, 3 віды. Пашыраны ва Усх. Кітаі, Японіі і паўд.-ўсх. ч. Паўн. Амерыкі.
Жывуць y рэках, горных ручаях. Кітайская (Andrias davidianus) і японская (A. japonicus) гіганцкія саламандры занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. да 1,8 м, маса да 70 кг. Цела пляскатае, галава вял., плазаватая, рот шырокі. На пярэдніх нагах па 4 пальцы, на задніх па 5. Хвост доўгі, сціснуты з бакоў. У дарослых захоўваюаца 2— 4 жабравыя дугі. Кормяцца рыбай, земнаводнымі і воднымі беспазваночнымі. Азіяцкія віды амапь вынішчаны.
с к р э п е р ________________ 475
лёзаў падоўжаная ці папярочная. Вылучаюцца адзінарныя і двайныя тыпы С. На Беларусі найб. стараж. С. знойдзены ў Абідавічах, Клеявічах і Свяцілавічах.
СКРЫТАШЬІЙНЫЯ ЧАРАПАХІ (Сгурtodira), падатрад паўзуноў атр. чарапах. 8 сям., каля 50 родаў, 148 відаў. Вядомы з трыясу, паходзяць ад катылазаўраў. Пашыраны амапь усюды, акрамя Антарктыды. Большасць вядуць паўводны спосаб жыцця. На Беларусі 1 від — балотная чарапаха, занесеная ў Чырв. кнігу. Даўж. панцыра ад 10 да 150 см, маса да 400 кг (слановыя чарапахі). Цела ўкрыта панцырам, які складаецца са спіннога (карапакс) і брушнога (пластрон) шчытоў. Здольныя ўцягваць шыю (адсюль назва) і галаву пад панцыр, пры гэтым выгінаюць шыю S-падобна ў верт. плоскасці. Тазавыя косці не зрошчаныя з панцырам. Пластрон укрыты 11— 12 рагавымі шчыткамі Адкладваюць яйцы на сушы. Кормяцца расл. і жывёльным кормам. Жывуць зрэдку да 150 гадоў. Некат. віды ў Чырв. кнізе МСАП. Асобныя віды — аб’екты развядзення і промыслу (выкарыстоўваюць мяса, тлушч, яйцы, рагавыя шчыткі. Іл. гл. да арт.
Чарапахі.
СКРЫЎЛЁННЕ ПАЗВАН0ЧНІКА, с к a л і ё з, бакавое скрыўленне пазваночніка (у франтальнай плоскасці). Бывае прыроджанае і набытае. Развіваецца ў выніку парушэнняў структуры пазваночніка, змяшчэння цэнтра цяжару цела ў бок ад падоўжнай восі. Бывае пры рахіце, траўмах, пухлінах, запаленнях пазваночніка і інш. У 90% выпадкаў назіраецца ідыяпатычнае С.п. (парушэнне абмену ў злучальнай тканцы, што вядзе да аслаблення сувязі міжпазванковых дыскаў з пазванкамі). Пры С.п. адзначаецца дэфармацыя грудной клеткі, змяншэнне яе аб’ёму і ўтварэнне рэбернага гарба, парушэнне функцый лёгкіх і сардэчна-сасудзістай сістэмы. Лячэнне: лячэбная фізкультура, масаж, хірургічнае. І.М.Семяненя. СКРЭБ (англ. scrub), зараснікі невысокіх (1—2 м) пераважна вечназялёных цвердалістых засухаўстойлівых кустоў са слабаразвітым травяністым покрывам. Пашыраны ў субтрапічных і часткова трапічных абласцях Паўд.-Зах. і Усх. Аўстраліі, Паўд. Афрыцы і на Пд ЗША. У складзе С. ў асн. акацыі, нізкарослыя эўкаліпты, казуарыны, рэдкія невысокія дрэвы, кусцікі з сям. бабовых і міртавых; y разрэджаным травяным покрыве — дзернавінныя злакі, аднагадовыя сухацветы, салянкі, некат. сукуленты. с к р Фб л а , каменная прылада працы, якая служыла для апрацоўкі скур і вырабаў з дрэва. Былі пашыраны ў палеаліце, асабліва ў эпоху мусцье. С. выраблялі пераважна з масіўных авальных, падпрамавугольных і няправільных абрысаў адшчэпаў ці пласцін; арыентацыя
Да арт. Скрытажабравыя. Кітайская гіганцкая саламандра.
с к р Фб н і , с к р э б е н і , калючагаловыя чэрві, а к а н т а ц э ф a л ы (Acanthocephala), клас паразітычных першаснаполасцевых чарвей (існуюць інш. класіфікацыі). Каля 1500 відаў. На Беларусі 11 відаў, найб. вядомыя акантацэфалус гусіны (Acanthocephalus anguillae), макракантарынхус п’яўкавы (Macracanthorhynchus hirudinaceus), паліморфус вялікі (Polymorphus magnus) i інш. Паразіты кішэчніка пазваночных жывёл (канчатковыя гаспадары), узбуджальнікі акантацэфалёзаў.
Даўж. да 68 см, цела двухбаковасіметрычнае, верацёнападобнае, укрыта кутыкулай, y некат. відаў з шыпікамі. Пярэдні канец цела ператвораны ў орган прымацавання — хабаток з хіцінавымі кручкамі. Крывяносная, дыхальная і стрававальная сістэмы адсутнічаюць, нерв. складаецца з галаўнога нерв. вузла і парных прадаўгаватых тулаўных ствалоў. Жыўленне асматычным шляхам Раздзельнаполыя Развіцйё з метамарфозам і зменай гаспадароў Прамежкавыя гаспадары — ракападобныя, малюскі і насякомыя.
СКРЙПЕР (англ. scraper ад scrape скрэбці), землярыйна-транспартная машына цыклічнага дзеяння для паслойнага зразання, транспартавання, адсып-
Скрэпер самаходны МаАЗ-6014 (Магілёўскі аўтамабільны завод).
476
СКУАРЦЫНА
кі ў насып ці адвал і разраўноўвання грунту. Рабочы орган С. — коўш з нажом, які загружаецца свабодна пад дзеяннем цягавага намагання пры руху машыны або прымусова канвеерам (напр., элеватарам) з аўтаматызаваным кіраваннем. Бываюць прычапныя да трактара (2- або Iвосевай канструкйыі), паўпрычапныя на базе 2-восевых трактароў і цягачоў, самаходныя на базе аднавосевых цягачоў, y т.л. з дызель-эл. прыводам і матор-коламі. Умяшчальнасць каўша да 40 м3 і больш, адлегласць транспартавання грунту да 2,5 км і больш. С. наз. таксама рабочы орган (коўш) канатна-скрэперных установак, якія выкарыстоўваюййа на экскавацыйных, трансп. і інш. земляных работах на паверхні, пад зямлёй і пад вадой. Прывод каўша — ад лябёдкі праз сістэму канатаў і блокаў. На Беларусі С. выпускае Магілёўскі аўтамаб. з-д. І.І.Леановіч.
У.А.Скугар.
СКУАРЦЫНА (Sqtiarzina) Луіджы . (н. 18.2.1922, г. Ліворна, Італія), італьянскі рэжысёр і драматург. Скончыў Нац. акадэмію драм. мастацтва ў Рыме (1946). У 1952 арганізаваў і ўзначаліў (сумесна з В Гасманам) «Тэатр італьянскага мастацтва» ў Рыме, з 1962 кіраўнік (з І.К’езай) «Тэатра стабіле» ў Генуі, y 1977—84 — «Тэатра стабіле» ў Рыме. Паставіў спектаклі ў драм. і оперных т-рах («Ла Скала» ў Мілане, Рымскай оперы): «Гамлет» У.Шэкспіра (1952, сумесна з Гасманам), «Дачка Іорыо» Г. Д ’Анунцыо (1957), «Федра» І.Піцэці (1959), «Фальстаф» Дж.Вердзі (1960), «Чалавек і звышчалавек» Б.Шоу і «Кожны па-свойму» Л.Пірандэла (1961), п’есы К.Гальдоні, ФДастаеўскага і інш. Аўгар п’ес «Тры чвэрці месяца» (1953), «Сусветная выстаўка» (1955), «Дзяўчына з Раманьі» («Раманьёла», 1957), «Пяць дзён y порце» (1968, сумесна з В.Фаджы), «8 верасня» (1972, сумесна з Э. дэ Бернартам і Р.Дзанграндзі) і інш. СКЎГАР Уладзімір Антонавіч (н. 15.7.1914, в. Жабыкі Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Ейскае ваенна-марское авіявучылішча (1938), Ваенна-марскую акадэмію (1955). У ВМФ з 1935. У Вял. Айч. вайну з 1941 лётчык ВПС Чарнаморскага флоту. Удзельнік абароны Адэсы, Севастопаля, Паўн. Каўказа. Нам. камандзіра эскадрыллі капітан С. да студз. 1944 зрабіў 295 баявых вылетаў на далёкую паветр. разведку пар-
тоў, аэрадромаў, марскіх камунікацый праціўніка. У 1961—77 y грамадз. авіяцыі.
СКЎЛЫІТАР (лад. Sculptor), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркія зоркі 4,0 візуальнай зорнай велічыні. У С. знаСКУГАРФЎСКАЯ Алена Іванаўна (н. ходэідца Паўд. полюс Галактыкі. 3 тэр. 13.12.1938, г. Краснадар, Расія), бел. ву- Беларусі відаць часткова (найлепш y вер.— кастр.). Гл. Зорнае неба. чоны ў галіне псіхіятрыі і наркалогіі. Д-р мед. н. (1991), праф. (1993). Скончы- СКУЛЬПТЎРА (лац. sculptura ад sculpo ла Мінскі мед. ін-т (1962), дзе і працуе. выразаю, высякаю), від выяўленчага Асн. навук. працы па праблемах наркамастацтва, творы якога маюць фізічналогіі, сацыяльна-псіхалагічных пытаннях. матэрыяльны, прадметны аб’ём і трохТв:. Эмоцня н алкоголязм. Мн., 1987; Эковымерную форму, размешчаную ў рэлогаческвй аспект в оценке алкогольной заввсямостм / / Экологяческая антропологмя. альнай прасторы. Вырабляецца з дрэва, Мн., 1999; Меднко-соцяальный аспект arpeçкаменю, гіпсу, косці, гліны, металу, смн неокультов (разам з А.А.Скугарэўскім) / / пластмасы і інш. матэрыялаў. Найб. паБеларусь: вчера, сегодня, завтра. Мн., 2001. шыраны аб’ект выявы — чалавек, радзей жывёлы (анімалістычны жанр), СКЎІНЬ, С к y і н ь ш (Scujiqs) Зігпрырода (пейзаж), нацюрморт. У 20 ст. мундс (н. 25.12.1926, Рыга), латышскі ўзнікла і распаўсюдзілася абстрактная пісьменнік. Засл. дз. культ. Латвіі С., для стварэння якой часта выкарыс(1973). Нар. пісьменнік Латвіі (1985). тоўваюць нетрадыц. матэрыялы (дрот, Друкуецца з 1949. Аўтар раманаў «Унукі надзіманыя фігуры і інш.; гл. таксама Калумба» (1961, Дзярж. прэмія Латвіі Кінетычнае мастацтва). Гал. выразныя 1965, экранізаваны ў 1965 пад назвай сродкі С. — пастаноўка фігуры ў пра«Да восені далёка»), «Серабрыстыя вобсторы, перадача яе руху, позы, жэста, святлоценявая мадэліроўка, якая ўзмацлакі» (1967), «Мужчына ў росквіце ганяе рэлЬефнасць формы, фактура лепкі доў» (1974), «Мемуары маладога чалавеабо апрацоўка матэрыялу, архітэктанічка» (1981), «Выхад злодзея сэрцаў» ная арганізацыя аб’ёму, зрокавы эфект (2001), аповесцей «Гарнастай на асяго масы, вагавых суадносін, выбар фальце», «Вялікая рыба» (абедзве 1980), прапорцый. Аб’ёмная С. будуейца ў рэапавяданняў, навел, нарысаў, эсэ, успаальнай прасторы па законах гармоніі, мінаў і інш. Яго прозе ўласцівы лакарытму, раўнавагі, узаемадзеяння з наванічны, трапны стыль, напружаныя афакольным арх. ці прыродным асяроддзем рыстычныя дыялогі, незвычайныя паі на аснове анатамічных або структурраўнанні, цікавыя партрэты. На бел. ных асаблівасцей мадэлі. Асн. разнавідмову асобныя апавяданні С. перакладанасці С.: к р y г л a я С., што свабодна лі В.Рабкевіч, В.Сёмуха, А.Ставер. Тв '. Рус. пер. — Бальзам. М., 1976; Нагота. размяшчаецца ў прасторы (статуя, груPura, 1981. М.Абала. па, торс, бюст, статуэтка і інш.) і р э л ь е ф н а я , y якой аб’ёмныя выявы СКЎЛМЕ (Skulme) Ота (8.8.1889, г. размяшчаюцца на плоскасці (барэльеф, Екабпілс, Латвія — 22.3.1967), латвійскі гарэльеф, контррэльеф, паглыблены жывапісец. Нар. маст. Латвіі (1959). Чл.-кар. AM СССР (1954). Вучыўся ў рэльеф). У залежнасці ад прызначэння студыях Я.Розентала ў Рызе (1906—07), Р.Жукоўскага і К.Юона ў Маскве (1907—08), вучылішчы Штыгліца ў С.Пецярбургу (1909— 14). У 1926—47 гал. мастак латв. Маст. т-ра імя Я.Райніса ў Рызе, y 1944—61 рэктар Латв. AM. Пісаў y сакавітай жывапіснай манеры нацюрморты, пейзажы, жанравыя карціны («Вандроўны музыкант», 1928), творы гісторыка-рэв. тэматыкі («Паўстанне каугурцаў», 1945). Аформіў больш за 250 спектакляў y т-ры імя Райніса, y т.л. «Агонь і ноч» Райніса (1947; Дзярж. прэмія СССР 1947). Л і т Л а ц н с Р. Отго Скулме. М., 1959; Станковая м театральная жявопмсь О.Скулме с 1920 по 1963 г.: [Каталог]. Рнга, 1964.
СКЎЛТЭ (Skulte) Адолфс (н. 28.10.1909, Кіеў), латышскі кампазітар, педагог. Нар. арт. СССР (1979). Скончыў Латвійскую кансерваторыю ў Рызе (1934), з 1936 выкладаў y ёй (з 1952 праф ). Вучань Я Вітала. Аўтар пераважна буйных сімф. і муз.-сцэн. твораў: опера «Прынцэса Гундэга» (паст. 1971), балеты «Сакта свабоды» (паст. 1950), «Навальніца вясной» (паст. 1967), кантаты, 9 сімфоній (1954—86), камерная, хар. музыка і інш. Дзярж. прэміі СССР 1950, 1951. Дзярж. прэмія Латвіі 1976.
Д а а р т. Скулыітура. Ф а р а о н М ік е р ы н з ж о н к а й . Е гіп е т . К а л я 2 ,5 т ы с . г. д а н .э .
С. падзяляецца на станковую (гл. Станковае мастацтва), манументальную скульптуру, манументсільна-дэкаратыўную скульптуру, скульптуру малых форм, надмагільную пластыку (гл. Надмагілле), медальернае мастацтва, гліптыку і інш. Тэхналогія яе стварэння ўключае лепку, разьбу, апрацоўку цвёрдых матэрыялаў, фармоўку, адліўку, чаканку, зварку і інш. Раннія формы і віды С. існавалі ў многіх народаў свету з часоў першабытпаго мастацmen. У неаліце С. (круглая, звычайна выявы невял. памераў) рэзалі з мяккіх парод каменю, косці, дрэва; схематычныя рэльефы выконвалі на каменных пласцінах і сценах пячор. Часта скульптурнымі выявамі ўпрыгожвалі прадметы побыту, прылады працы і палявання; іх выкарыстоўвалі і ў якасці омулетаў. У рабаўладальнійкі перыяд С. выкрышталізавалася ў асобны від дзейнасці са спецыфічнымі задачамі (гл. ў арт. Егіпет Старажытны, ІЛумер, Акад, Вавілопія, Асі~ рыя, Скіфы). Развітыя віды С. (гіганцкія выявы людзей і жывёл, рэльеф, партрэт) вядомы ў народаў Стараж. Усходу і Амерыкі. Адзін з найвыш. этапаў гісторыі С. — антычнае мпстпірпеа (Лісіп, Міран, Фідый, Паліклет, Праксіцель, Скопас) з характэрнымі для яго ідэалам гарманічна развітога чалавека-грамадзяніна, з дасканалым уключэннем С. ў арх. ансамблі. Культавая С. сярэдневякоўя ў Еўропе і Азіі аб’ядноўвалася з архітэктурай y складаныя прасторавыя комплексы. У 2-й пал. 13 — пач. 14 ст. пачалі складвацца рысы Адраджэппя (Н П Ізана і інш.). Увасабленне ідэалаў гуманізму Адраджэння ўласціва творчасці Данатэла, Якопа дэда Кверча, А.Верок’ё, Мікеланджзла (Італія), К.Слютэра (Бургундыя), Ж.Гужона, Ж.Пілона (Францыя), М.Пахера (Аўстрыя), А.Крафта, Ф.Штоса, Т.Рымсншнайдэра (Германія). Цікавасйь да вырашэння дэкар. задач вылучае С. лшпьерыз» іу (Б.Чэліні, Італія, і інш ). С. барока вызначасцца дынамічнымі формамі, імкненнем да ўрачыстасці і пышнасці: Л Берніні (Італія), А.Шлютэр (Германія), П.Пюжэ (Францыя).
Да арт. С к у л ы іту р а. В ен е р а Ры м ская к о п ія . 3 с т . д а н .э .
Т аўры ч аская.
с к уль п тур а
477
Д а а р т. С кул ы ггу р а. Г .М y р. Ф ігу р а л я ж ы ц ь . 1935.
Рысы барока і класіцызму развівалі Ф.Жырардон, А.Куазевокс (Францыя) і інш. У перыяд класіцызму побач з гіст., міфалагічнай і алегарычнымі тэмамі (А.Канова ў Італіі, Б.Торвальдсен y Даніі) вял. значэнне набыў партрэт (Ж.Б.Пігаль, Э.М .Фальканэ, Ж.А.Гудон y Францыі). Пошукі новых выразных сродкаў, эмац. напружанасць уласцівы С. эпохі рамаптызму (П.Ж.Давід д ’Анжэ, АЛ.Бары, Ф.Руд y Францыі). У С. Расіі ў 18 ст. адбыўся пераход ад сярэдневяковых рэліг. форм да свецкага мастацтва (Б.К.Растрэлі і інш ). Пазней рас. С. развівалася ў рэчышчы агульнаеўрап. стыляў. Сярод прадстаўнікоў рус акад. школы С. Ф.ІІІубін, М.Казлоўскі, Ф.Шчадрын, І.Мартас, В.Дэмут-Маліноўскі, С.Піменаў і інш. У 2-й пал. 19 ст. ў рас. і зах.-еўрап. С. класіцызму пераходзіць y салоннае мпстпцтаа, якому проціпастаўляецца рэаліст. кірунак (гл. Рэалізм, Ж.Далу ў Францыі, К.Менье ў Бельгіі і інш ). У канцы 19 — пач. 20 ст. ў перыяд стылю мадэрн С. ствараецца як адзінае цэлае з інтэр'ерам, фасадам; складваюцца імпрэсіянізм (А.Радэн, Францыя), сімвалізм. Сярод найбуйнейшых скульптараў пач. 20 ст. А.Бурдэль, А.Маёль, Ш Д эсп ’ё (Францыя), Э.Барлах (Германія), І.Мештравіч (Харватыя), К.Брынкушы (Рунынія). Розныя кірункі рас. С. ўвасоблены ў творах П.Трубяцкога, С.Канёнкава, А.Мацвеева, М.Андрэева і інш. Пластычная выразнасць форм набывае асн. значэнне ў С. М.Роса (Італія), А.Джакамеці (Ш вейцарыя), Г.Кольбе (Германія). Мадэрнісцкі эксперыменталізм 20 ст. прывёў да выкарыстання ў С. нетрадыц. матэрыялаў. У рэчышчы мадэрнізму працавалі Г.Арп, A. Архіпенка, Н.Габа, А.Колдэр, А.Пеўзнер, П.Пікасо. Сярод найбуйнейшых екульптараў 20 ст. Г.Мур (Вялікабрытанія), І.Ногучы (31ІІА), К.Дунікоўскі (Польшча), Ф.Крэмер, О.Ш лемер (Германія), Дж.Манцу (Італія), B. В.Аалтанен (Фінляндыя), С.Лебедзева, В Мухіна, І.Шадр, Л.ЦІэрвуд, Я.Вучэціч, М.Анікушкін, А.Кібальнікаў, Э.Неізвесны, О.Цадкін (Расія), Ю.Мікенас, Г.Якубоніс (Літва).
Д а а р т. Скульотура В е н е р а В іл е н д о р ф с к а я . А ў с тр ы я . 30— 25 т ы с . г. д а н .э .
Д а а р т. С к у л ы п у р а . А .Г л е б a ў. Ф .С к а р ы н а . 1954.
Д а арт. С кулы п ура. М і к е л а н д ж э л а . Х л о п ч ы к , я к і с к у р ч ы ў ся . П а м іж 1520— 34.
478
с к уль п тур а
На тэр. Беларусі найб. раннія помнікі С. адносяцца да эпохі неаліту (гл. Асавецкія творы першабытнага мастацтва, Багушэвіцкая статуэтка, Шклоўскі ідал). У помніках С. часоў Кіеўскай Русі адметны ўплыў візант. мастацтва: каменныя разныя абразкі «Канстанцін і Алена» з Полацка, «Хрыстос Эмануіл» з Пінска (абодва 12 ст.), «Мікола і Стафан» і двухбаковы абраз «Пётр. Маці Божая» з Мінска (13 ст.), касцяны двухрадны абраз з Турава (15— 16 ст.), абразок «Маці Божая Жыровіцкая» з яшмы (1470) і інш. У канцы 14— 15 ст. y С. ўзмацніўся ўплыў зах.-еўрап. мастацтва. Цесная ўзаемасувязь з архітэктурай і яе маст. стылямі характэрна для культавай каменнай і драўлянай С. (гл. Скульптура драўляная). Традыцыі Адраджэння паўплывалі на мемарыяльную пластыку 16— 17 ст.: надмагіллі М.К.Радзівіла ў Нясвіжскім касцёле езуітаў (17 ст.), сям’і П.Caneri (пасля 1599 — пасля 1635). Своеасаблівасцю, высокім маст. узроўнем вызначаецца С. бел. барока: «Св. Себасцьян», «Св. Рох» з Навагрудка (пач. 17 ст.), С. алтароў Гродзенскага касцёла езуітаў (1736), Пінскага касцёла францысканцаў (18 сг.). У 2-й пал. 17 ст. шмат бел. майстроў працавала ў Рус. дзяржаве, дзе яны аздаблялі палацы і храмы (гл. Беларуская рэзь)\ вядомы паліхромныя маёлікавыя рэльефныя выявы апосталаў, выкананыя С.Палубесам. У 17— 18 ст. узнікла свецкая С. (бюсты магнатаў, гіст. дзеячаў). 3 2-й пал. 18 ст. С. набыла рысы ракако. Вобразы, створаныя ў гэты перыяд, захоўваюць манументальнасць, глыбіню і ўнутр. значнасць. По-
Да арт. С к у л ы п у р а . А . А н і к е й ч ы к . Г.Ахматава. 1982.
бач з дрэвам пашыраны С. са стука: канфесіянал і алтар са С. y касцёле бернардзінак y Слоніме (1751—64, лепшчык Я.Хедэль) і інш. У С. канца 18 ст. прыкметны ўплыў класіцызму; яны вылучакшца ўрачыстасцю поз, спакойным рытмам аб’ёмаў: «Маці Божая» з в. Ганута Вілейскага р-на, стукавы дэкор y Свяцкім палацы (Гродзенскі р-н; мастакі Т.Манькоўскі, А.Смуглевіч), Верхнім замку ў Гродне, касцёле Ганны ў в. Мосар Глыбоцкага р-на і інш. Рысы позняга класіцызму ўласцівы творам К.Ельскага, А.Скірмунт, А.Ромера. У тюрчасці мастакоў канца 19 — пач. 20 ст.
прыкметны рысы мадэрнізму: Я.Тышынскі, Я.Багушэўскі, К.Змігродскі, А.Краснапольскі, В.Бубноўскі. Рэалістычнасцю вызначаюцца партрэты сучаснікаў, выкананыя В.Смакоўскім, Р.Слізнем, керамічныя работы анімалістычнага жанру М.Міхалапа, творы К.Каганца, Я.Драздовіча. У 19 ст. пашыраны таксама палацава-паркавая, прыдарожная культавая і мемарыяльная С. (надмагіллі К.Радзівіл y Нясвіжскім касцёле езуітаў, 1825; А.Тызенгаўза ў Гродзенскім касцёле езуітаў, скульптар Т.Дыкас, 1887, і інш.). Пасля 1917 скульптары стваралі помнікі дзеячам рэв. руху. У 1920-х г. развіваўся пераважна станковы партрэт (творы А.Бразера, А.Грубэ). Пэўную ролю ў падрыхтоўцы кддраў адыграла скульптурнае аддзяленне Віцебскага маст. тэхнікума, выпускнікі якога ў пач. 1930-х г. удзельнічалі ў афармленні інтэр’ераў Дома ўрада Рэспублікі Беларусь. У 1953 адкрыўся маст. ф-т y Бел тэатр.-маст. ін-це (цяпер Бел. AM). У станковай С. ствараліся партрэты дзярж. дзеячаў, дзеячаў мастацтва і культуры, y 1940—50-я г. — Герояў Сав. Саюза (З.Азгур, А.Бембель, Грубэ). У манум. С. вылучаюцца шматфігурныя рэльефы для Манумента Перамогі ў Мінску (Азгур, Бембель, А.Глебаў, С.Селіханаў). У 1960—70-я г. ставіліся помнікі партызанам, падпольшчыкам і воінам Сав. Арміі: патрыётам Асінторфа (Г.Мурамцаў), воінам і партызанам y калгасе «Бальшавік» Чэрвеньскага р-на (А.Анікейчык, Б.івонцьеў); рэльефы на Кургане Славы Савецкай Арміі — вызваліцельніцы Беларусі, y комплексах Брэсцкая крэпасць-герой (Бембель, А.Кібальнікаў), Хатынь (Селіханаў), Манумент y гонар маці-патрьіёткі ў г. Жодзіна (А.Заспіцкі, І.Міско, М.Рыжанкоў). У
С К УЛ Ь П ТУР А
Да арт. Скулыітура. А .Б е м б е л ь . Барэльеф y
1970—2000 ствараліся помнікі і мемарыяльныя дошкі, мемарыяльныя знакі, партрэты вядучым дзеячам бел. культуры, навукі і мастацтва (Азгур, Анікейчык, Э.Астаф’еў, С.Вакар, С.Гарбунова, Глебаў, І.Голубеў, Л.Гумілеўскі, М.Інькоў, Міско, М.Якавенка, В.Янушкевіч і інш.). Развіваецца садова-паркавая скульптура (С.Гумілеўскі, Л.Давідзенка, У.Жбанаў, М.Канцавой, У.Слабодчыкаў). Пошукамі сучасных форм выяўлення, канцэптуальным падыходам да вырашэння ідэі, метафарычнасцю маст. мовы вылучаюцца творы І.Засімовіча, Т.Сакаловай, К.Селіханава, Слабодчыкава, А.Фінскага; выразнасцю і пластычнай завершанасцю — творы A.Apuiмовіча, М.Байрачнага, А.Бачкарова, Г.Буралкіна, А.Дранца, Канцавога, П.Лука, В.Мурашова, А.Шатэрніка і інш. С. часта з’яўляецца састаўной часткай інсталяцый, маст. праектаў (С.Войчанка, У.Цэслер і інш.). Літ.: K a ц a р М.С. Скульптура Савецкай Беларусі. Мн., 1957; О р л о в а М.А. Мскус» ство Советской Белорусснн. М., I960; Е л а т о м ц е в a 11.М. Монументальная летопмсь эпохн. Мн , 1969; Я е ж. Очеркн по нсторнм белорусской советской станковой скульптуры. Мн.. 1974; Л е о н о в а А.К. Народная деревянная екульптура Белоруссгш. Мн., 1977; П е т е р с о н Э.А. Портретная скульптура Советской Белорусспн. Мн., 1982; Пластыка Беларусі XII— XVIII стет.: [Альбом]. Мн , 1983; В ы с о ц к а я Н.Ф. Скульптура н резьба Беларусн XII—XVIII вв.: Каталог. Мн., 1998; JI н б м a н М.Я. О скульптуре. М-, 1962; Ш н і і л т Н.М. Беседы о скульптуре. М., 1963; В а л е р н у с С.С. Прогресснвная скульптура XX в.: Пробл. м тенденцнн М., 1973; B a z i n G. Tile history of world sculpture. London, 1970.
479
С.д. праваслаўных храмаў была пашырана рэльефная разьба ў афармленні іканастасаў, царскіх варот. У 2-й пап. 17 ст. шмат бел. разьбяроў працавалі ў Расіі (гл. Беларуская рэзь). Вядомы скульптуры «Укрыжаванне» і «Мікола Мажайскі», выкананыя старцам Іпалітам. Пад уплывам барока ў С.д. павысіліся эмацыянальнасць, пачуццёвасць, кантрасты маштабаў, святлоценявыя эфекты. Яна арганічна звязваецца з прасторавай кампазіцыяй інтэр’ера, утвараючы разам з інш. элементамі дэкору цэласны ансамбль (алтары касцёлаў і Доме ўрада ў Мінску. кляштараў езуітаў y Гродне, францысканцаў y Пінску, 18 ст.), асобныя вы Пятніцы (16 ст.). Маст. каштоўнас- скульптуры, што ўваходзілі ў алтарныя цю вылучаецца разны абраз пінскага ансамблі (Пётр і Павел y в. Дварэц разьбяра Ананія «Премудрость созда се- Дзятлаўскага р-на, Хрыстос ля слупа ў бе храм. Праздннкн» (1459— 1525). У в. Сакалова Бярозаўскага р-на). 3 2-й познегатычных традыцыях выкананы пал. 18 ст. С.д. набыла рысы ракако алтарныя кампазіцыі 15 ст. «Марыя з (выявы евангелістаў з в. Нягневічы Надзшем» (г.п. Рось Ваўкавыскага р-на, в. вагрудскага р-на, Іосіф з дзіцем з в. Новая Мыш Баранавіцкага р-на), выя- Правыя Масты Мастоўскага р-на і вы пач. 16 ст. Марыі і Іаана Багаслова інш ). Творы канца 18— 19 ст. з пры(в. Мсцібава Ваўкавыскага р-на) з ха- кметамі класіцызму вылучаюцца ўрарактэрнымі напружанымі позамі, пары- чыстасцю поз, спакойным рытмам аб’ёвістымі паваротамі, выцягнутымі пра- маў (Маці Божая з в. Ганута Вілейскага порцыямі. Рысы позняй готыкі і Адраджэння прасочваюцца ў С.д. 16 — пач. р-на і інш.). У нар. С.д. гэтага перыяду 17 ст.: «Гжэгаж» (Полацк), Ганна і Іаа- таксама панавала рэліг. тэматыка. Зробкім (в. Здзітава Жабінкаўскага р-на). леныя нар. майстрамі выявы святых Уплывы рэнесансу праяўляюцца ў вы- ставілі ў невял. храмах, капліцах, на бары тыпажу, індывідуалізацыі вобра- крыжах, мемарыяльных слупах і інш. заў, імкненні выявіць формы чалавечай Своеасаблівасць пласт. мовы нар. фігуры: Кацярына, Лізавета (г.п. Шара- С.д. — статычнасць, франтальнасць шова Пружанскага р-на), Марыя з дзі- поз, выразнасць сілуэта, непрапарцыяцем (Нясвіж), алтарная скульптура кас- нальная ўзбуйненасць галавы і рук, пацёлаў y в. Будслаў Мядзельскага р-на і ліхромная размалёўка, y якой пераважаВоўпа Ваўкавыскага р-на (17 ст.). У лі насычаныя чырвоны, сіні, белы, зя-
А.К.Лявонаво, Э.А. Петэрсон.
СКУЛЬПТЎРА ДРАЎДЙНАЯ. Вядома ў мастацтве многіх народаў з глыбокай старажытнасці. На тэр. Беларусі самыя раннія ўзоры вядомыя з эпохі неаліту (статуэтка мужчыны са стаянкі Асавец). 3 14 ст. развівалася пераважна ў рэліг. мастацгве. С.д. размяшчалася ў касцёлах y алтарах храмаў і характарызавалася цеснай узаемасувяззю з архітэктурай і пануючымі маст. стылямі. 3 канца 14 — пач. 15 ст. ўзмацніліся зах.-еўрап. ўплывы. Рысы раманскага стыпю ўласйівы «Укрыжаванню» з в. Галубічы Глыбоцкага р-на, выявам Міколы Мажайскага і Параске-
Да арт. Скулыггура драўляная. Н е в я д о м ы м a с т a к. Разныя царскія вароты. 16 ст.
Да арт. Скулыпура драўляная. Пётр. Вёска Нягневічы Навагрудскага раёна Гродзенскай вобл. Сярэдзіна 18 ст.
супраць вайны і гераізм народа ў творах А.Бачкарова, Л.Давідзенкі, Л.Зільбера, У.Церабуна. У пошуках эмацыянальна напоўненай выразнай формы скульпталёны колеры. Вобразы святых вызначаюцца жыццёвасцю, непасрэднасцю і ры выкарыстоўваюць сімвалы і алегорыі шчырасцю пачуццяў: выявы архістратэ- (Г.Буралкін, Г.Гаравая, У.Слабодчыкаў, га Міхаіла, Ядвігі, Іосіфа з дзіцем з в. А.Фінскі і інш ). Самадзейныя скульпЗабалаць Воранаўскага р-на, «Укрыжа- тары ўдзельнічаюць y стварэнні мемаванне» з Брэстчыны і інш. Сярод найб. рыяльных помнікаў-комплексаў: «Колавядомых разьбяроў 18— 19 ст. І.Астап- саўскі шлях» (1991; скульптары У.Баддоўчык, Булоўскі, І.Гарбацэвіч, А.Занеўскі, скі, У.Ганчарук, ТДзялевдзік, М.Корабаў, A. Івашкевіч, Каліноўскі, А.Малышэвіч, М.Скляр, Супрунчык), свягах-конкурсах («Дрэва жыцця» ў г.п. Мір Карэліцкага B. Пікулік, П.Якавіцкі. р-на, 1999; В.Каэлоў, А.Маголін, А.ПаУ 1930—50-я г. ў самадзейнай творгажэльскі, В.Пятровіч, В.Сілкоў, Скляр, часці сярод вобразаў пераважалі дзярж. У.Яленскі). і паліт. дзеячы, сюжэтныя кампазіцыі Літ:. Л е о н о в a А.К. Народная деревянна тэмы працы і ваен. падзей. Сярод ная скульптура Белоруссня. Мн., 1977; В ы майстроў С.д. — М.Астроўскі, А.Бялоў, с о ц к a я Н.Ф. Скульптура н резьба БеларуC . Бык, С.Вольскі, М.івінскі, У.Мацкж, ся XII— XVIII вв.: Каталог. Мн., 1998. А.К.Лявонава. Г.Паварыч і інш. Уплыў нар. мастацтва, лаканізм, унутр. напружанасць вылучаСКУЛЫІТЎРА МАЛЫХ ФОРМ, юць творы прафес. скульптара А.Грубэ. д р о б н а я п л а с т ы к а , скульптурУ 1970—-90-я г. самадзейныя майстры ныя творы невял. памераў, якія выкон(Г.Асіпкова, Б.Васількоў, А.Міхеенка, ваюць пераважна дэкаратыўныя (часам А.Пупка, С.Шаўроў) побач з сюжэтнарытуальныя) функцыі; разнавіднасць тэматычнымі і партрэтнымі кампазіцыскульптуры. Пашырана ў дэкаратыўнаямі працавалі ў пластыцы малых форм прыкладным мастацтве. Вырабляецца (гл. Скулыітура малых форм), звярталіся таксама мастацкай прамысловасцю і да анімалістычнага, быт. і гіст. жанраў, нар.-маст. промысламі з керамікі, метабагатай фалькл. і культ. спадчыны. Тра- лу, косці, каменю, шкла, пластмасы і дыцыі нар. С.д. працягвалі П.Зяляўскі інш. Да С.м.ф. належаць жанравыя ста(культавая скульптура), Ф.Максімаў туэткі, настольныя партрэтныя выявы, (сатыр. кампазіцыі, работы на тэмы разнастайныя віды цацак, a таксама манар. казак, легенд і інш.), М.Рышкевіч неты, медалі, гемы. Творы дробнай (быт. тэматыка), І.Супрунчык (кампазі- пластыкі выкарыстоўваюць y стварэнні цыі на тэмы нар. свят, сельскага побы- пэўнага эстэт.-эмацыянальнага асяродту, вобразы дзеячаў бел. гісторыі). Пра- дзя, вызначаюцца выразнасцю кампазівырашэнняў, выяўленнем фес. скульптары шмат увагі аддаюць цыйных стварэнню партрэтных вобразаў герояў пластычных і дэкар. магчымасцей матэВял. Айч. вайны, гіст., культ., грамад- рыялу. С.м.ф. зарадзілася ў эпоху палескіх і паліт. дзеячаў (С.Вакар, А.Глебаў, аліту і звязана з вераваннямі і працоўЛ.Гумілеўскі, Г.Мурамцаў). Пратэст най дзейнасцю (знаходкі ў пячоры
480
С К УЛ Ь П ТУР А
Да арт. С ку л ьп ту р а д р а ў л я н а я . Іосіф. Скульптура алтара касцсла y в. Будслаў Мядзельскага раёна Мінскай вобл. 1633— 44.
арт. С к у л ь п ту р а д р а ў л я н а я . П.З я л я ў с к і. Маці Божая. 1980— 90-я г.
Да
Мас-д’Азіль y Францыі, Вілендорф y Аўстрыі, Мальце і Бурэце ў Сібіры і інш.). На тэр. Беларусі вядома з эпохі неаліту: касцяныя і драўляныя фігуркі людзей, качак, коней са стаянак Крывіна (гл. Галоўск), Асавец. Да жал. веку адносяцца гліняныя фігуркі жывёл мілаградскай культуры з гарадзішчаў Гарошкаў, Мохаў. 3 прыняццем хрысціянства вял. пашырэнне ў 11— 13 ст. набылі каменныя і касцяныя абразкі з рэльефнымі выявамі святых. Узоры быт. пластыкі вядомы з 12— 13 ст. С.м.ф. 14— 16 ст. характарызуецца цеснай сувяззю з маст. ліццём (крыжы і абразкі, знойдзеныя ў Магілёве, Мінску і інш.). 3 16— 17 ст. пашырана медальернае мастацтва, развіццю якога спрыяла дзейнасць Віленскага манетнага двара. У 19 — пач. 20 ст. рысамі стылю мадэрн вызначаліся керамічныя статуэткі і дэкар. вазы В. Бубноўскага. У анімалістычным жанры працаваў жывапісец Г Вейсенгоф, y рэаліст. манеры выкананы партрэты-баЯ.Драздовіча (Я.Пачопкі, рэльефы М.Машары, А.Грыневіча і інш.), амаль ва ўсіх цэнтрах ганчарства выраблялі гліняныя цацкі (майстры В. і П. Ланеўскія, ІДанілевіч), y многіх — дэкар. пасудзіны (майстры В.Кузьміцкі, ФДзудзакевіч, АПетрашкевіч, Я.Ступкевіч). Мела пашырэнне драўляная цацка. У 1940-я г. нац. каларытам вылучаліся работы М. Філіповіча. У 2-й пал. 20 ст. ствараецца сюжэтная пластыка ў фарфоры, шамоце, гліне (мастакі У.Андрыянаў, М.Бяляеў, Г.Гаркуноў, М Звярко). У анімалістычным жанры працавалі Л .Багданаў, Ф.Зільберт, Т.Мацвеенка, Т.Паражняк. Багаццем пластычных вырашэнняў вылучаецца гутная пластыка нар. майстроў Р.Багінскага, Г.Лінкевіча,
Д а арт. С ку л ы іт у р а д р а ў л я н а я У . С л а б о д ч ы к a ў. Спелыя яблыкі. 1980.
с к у м б р ы я
Да арт. Скульптура малых форм М.З в я р к о. Кампазіцыя «Івянецкія ганчары».
48 1
разьбы па дрэве, коўкі метапу. У ваен. часы ўздоўж дарог будавалі помнікі, якія нагадвалі пра гіст. падзеі і якім пакланяліся (Мілавідская мемарыяльнай капліца, Салтанаўская мемарыяльная капліца). Пасля Вял. Айч. вайны капя дарог пастаўлена вял. колькасць помнікаў, мемар. комплексаў, звязаных з брацкімі пахаваннямі і ваен. дзеяннямі, якія тут вяліся (Курган Славы Савецкай Арміі — вызваліцельніцы Беларусі, Рыленкі)\ яны ўключаюць y свае кампазіцыі элементы С.п. 3 1960-х г. распаўсюдзіліся сімвалічныя манум.-дэкар. збудаванні на межах краіны, абласцей, раёнаў, гарадоў, y афармленні якіх выкарыстоўваюіша элементы старых гербаў, новая геральдыка. Архітэктура малых форм уздоўж аўтамаб. дарог прадстаўлена рознымі аб’ектамі добраўпа-
С.Раўдвеэ. У традыцыях нар. глінянай скульптуры працуе М.Пушкар. Своеасаблівыя дэкар. пласты, плакеткі, сувенірныя медалі ствараюць М.Байрачны, А.Зіменка, Л.Талбузін. У кераміцы працуюць М.Балюк, Т.Васюк, М.Кляцкоў, А.Концуб, У.Церабун і інш. С.м.ф. стала вядучай y творчасці самадз. майстроўразьбяроў AМіхеенкі (Полацк), А.Пупко (Івянец), В.Альшэўскага і М.Ерафіеева (Мінск), Г.Асіпковай (Чашнікі), Б.Васількова (Гомель), С.Жыголкіна (Віцебск), С.Шаўрова (Орша). Гл. таксама Скульптура драўляная. Да арт. Скульптура Бронза. Ліццё.
малых форм. Птушачка.
Літ.: Ж y к В.Й. Современная белорусская кераммка. Мн., 1984; Л е о н о в а А.К. Народная деревянная скульптура Белорусснн. Мн., 1977. A К.Лштшйт
СКУЛЫІТЎРА ПРЫДАР0ЖНАЯ, розныя паводле характару і прызначэння збудаванні ці інш. аб’екты. якія ставяцца ўздоўж дарог і спалучаюць рысы скульптуры і архітэктуры малых форм\ жанр манументальнага мастацтва. С.п.
Да арт. Скулыпура прыдарожная. Капліца на ўскраше вёскі Квяткоўйы Гродзенскай вобл.
16. Зак. 321.
Іўеўскага раёна
рэліг. і мемар. характару вядома здаўна ў многіх краінах свету (слупы са скульптурамі ў Індыі, скульптуры багоў і герояў y Стараж. Грэцыі). У выніку хрысціянізайыі ў Еўропе, y т.л. на ўсх.-слав. землях, вял. пашырэнне атрымалі прыдарожныя крыжы і каплічкі. На Беларусі С.п. вядома ад язычніцкіх часоў, склалася як духоўная традыцыя бел. народа. Лаўрэнцьеўскі летапіс (14 ст.) упамінае пра звычай y радзімічаў і крывічоў пахавання каля дарог, які быў звязаны з міфалагічнымі вераваннямі ў апошні адыход і абароннае значэнне праху продкаў. Пасля хрысціянізацыі і асабліва ў перыяд сярэдневякоўя пашырылася буд-ва прыдарожных крыжоў і каплічак са скульпт. выявамі. Яны прызначаліся найперш для пакланення, a таксама мелі знакава-інфарм. значэнне. Ставілі іх звычайна на скрыжаваннях, раздарожжах ці на ўездах y населены пункт. У кампазіцыю ўключалі скульпт. выявы Хрыста, Дзевы Марыі, святых. Аздабленне адметнае высокім узроўнем
Да арт. Скулыпуря прыдарожная Крыж y Нясвіжскім раёне Мінскай вобл. Пач. 20 ст.
радкавання (аўтобусныя павільёны, навесы, альтанкі, кветнікі, паказальнікі і інш.). У іх аздабленні выкарыстоўваюцца фалькл. матывы дэкар. мастацтва і нар. дойлідства (прыдарожны знак каля павароту на ўрочышча Бервянец па дарозе Стоўбцы— Мікалаеўшчына, паказальнік y Купалаўскім мемар. запаведніку «Вязынка» і інш.). А.С.Спрдараў. СКЎМБРЫЯ, з в ы ч а й н а я . M a x p a л ь (Scomber scombrus), рыба сям. скумбрыевых атр. акунепадобных. Па-
Скумбрыя звычайная.
482
с к у м п ія
шырана ў паўн. ч. Атлантычнага ак.: каля берагоў Паўн. Амерыкі — ад Лабрадора да Караліны; Еўропы — ад Канарскіх а-воў да Ісландыі, y Міжземным, Мармуровым, Чорным, Паўночным, Балтыйскім морах. БлізкіЯ віды — я п о н с к a я С. (S. japonicus) — пашырана каля зах. і ўсх. узбярэжжаў Ціхага ак., y т.л. ў Японскім М.; каля Паўд. Афрыкі; каля зах. і ўсх. берагоў Атлант. ак., y т.л. ў Міжземным і Чорным м.; а ў с т р а л і й с к а я С. (S. australasicus) — каля Паўд. Аўстраліі і Новай Зеландыі; канагурта (Rastrelliger kanagurta) — каля берагоў Усх. Афрыкі, Паўд. Азіі, Паўн. Аўстраліі і ў прыастраўных водах — ад в-ва Мадагаскар і Чырвонага м. да а-воў Палінезіі; блізкая да канагурты і н д ы й с к а я С. (R. brachysoma) — каля берагоў Інданезіі, Індыі, Малайзіі, М’янмы, Пакістана, Тайланда, Шры-Ланкі; ф і л і п і н с к a я С. (R. faughni) — каля берагоў Філіпін.
Спейбла і Гурвінека», гал. героі якога зроблены паводле эскізаў С. 3 1945 выступаў y Празе. У 1933—57 прэзідэнт Міжнар. саюза лялечнікаў. Дзярж. прэмія Чэхаславакіі 1955.
Даўж. да 60 см, маса да 1,6 кг. Цела верацёнападобнае. Спіна сінявата-зялёная са шматлікімі чорнымі выгнутымі палоскамі Вясной робіць нераставыя і кармавыя міграцыі. Корміцца планктонам. Аб’ект промыслу.
Скумпія
Л . В . К ір ш е н к а .
Ai
СКЎМПІЯ (Cotinus), род кветкавых раслін сям. сумахавых (анакардыевых). 3 віды. Пашыраны ў Паўн. Амерыцы, Паўд. Еўропе ,і Паўд. Азіі. Трапляюцца на сухіх камяністых схілах, сярод хмызняку, радзей y хваёвых і дубовых лясах. На Беларусі інтрадукавана С. звычайная, або кагігрыя, ці парыковае дрэва (С. coggygria).
звы чай ная.
СКЎРА, вонкавае покрыва цела чалавека і жывёл; ахоўны бар’ер паміж навакольным асяроддзем і арганізмам. Ахоўвае цела ад мех. уздзеянняў і траўмаў, пранікнення розных рэчываў і мікраарганізмаў, удзельнічае ў пачуцці дотыку, дыханні, абмене рэчываў, напр., воднасалявым (за суткі вьшзяляе да 500 мл вады), сінтэзе вітамінаў, выдзяленні, тэрмарэгуляцыі (82% цеплавых страт), сакрэцыі і экскрэцыі, дэпаніраванні крыві. Вытворныя скуры: валасы, потавыя, сальныя, малочныя залозы, пазногці, кіпцюры, пер’е, капыты і інш. Mae 3 слаі: эпідэрміс (паверхневы слой, шматслойны эпітэлій), дэрму (уласна С., сярэдні злучальнатканкавы слой, багаты сасудамі і нервамі) і гіпадэрму (глыбокі слой, падскурная тлушчавая клятчатка). Афарбоўка С. абумоўлена пігментнымі клеткамі. Пра паталаг. змены С. гл. Дэрматозы, Дэрматыт. Л і т К а л а н т а е в с к а я К А . Морфологня м фнзмологня кожн человека. 2 нзд. Кнев. 1972; Кожа: (Строенме, функцня, обшая патологня н терапмя). М., 1982.
Лістападныя кусты або невял. дрэвы выш.
А. С.Леанцюк.
5 — 10 м з шара- ці парасонападобнай кронай.
Лісце чаргаванае, простае, суцэльнае. Кветкі дробныя, жаўтавата-белыя або зеленаватыя ў рыхлых канцавых мяцёлках даўж. да 30 см. Плод — сухая касцянка. Дэкар., меданосныя, фарбавальныя, дубільныя расліны.
СКЎРА ШТЎЧНАЯ, матэрыял прамысл. вытв-сці, які выкарыстоўваюць як заменнік натуральнай скуры. Паводле характару вытв-сці, тыпу матэрыялаў і вырабаў адрозніваюць С.ш. мяккія, цвёрдыя (тыпу кардону) і сінт. падэшвенныя матэрыялы; класіфікуюць таксама паводле прызначэння (абутковыя, адзежныя, галантарэйныя, дэкаратыўна-гаспадарчыя, тэхн. і інш.).
A . М . С к у р а т о в іч .
СКЎНСЫ, с м я р д з ю ч к і (Mephitiпае), падсямейства млекакормячых сям. куніцавых атр. драпежных. 3 роды: С. паласатыя (Mephitis), 2 віды; С. плямістыя (Spilogale), 2 віды; С. свінаносыя (Conepatus), 6—7 відаў. Пашыраны ў Паўн. і Цэнтр. Амерыцы. Жывуць y розных біятопах, ад лясоў да пустынь. У паўн. ч. арэала зімой упадаюць y спячку. Даўж. цела да 49 см, хваста да 44 см, маса да 4,5 кг. Сакрэт анальных залоз з агідным стойкім смуродам (адпужвае ворагаў) — ад1 сюль другая назва. Кормяцца пладамі, ягадамі, насякомымі, птушкамі, дробнымі млекакормячымі. Палігамы; нараджаюць да 10 (звычайна 5— 6) дзіцянят за год. С. паласаты (М . mephitis) — аб’ект пушнога промыслу і развядзення. Э.Р.Самусенка.
СКЎПА (Skupa) Іосеф (16.1 1892, г. Страканіцы, Чэхія — 8.1.1957), чэхаславацкі тэатр. дзеяч, акцёр, рэжысёр, мастак тэатра лялек. Нар. арт. Чэхаславакіі (1948). 3 1916 мастак, лялькавод y Пльзенскім марыянетачным тэатры. У 1930 арганізаваў y Пльзене «Тэатр
СКЎПШЧЫК, прадстаўнік гандп. капіталу, які займаўся скупкай y вытворцаў або перакупкай y контрагентаў вырабаў гарадскіх і дробных сял. промыслаў, прадуктаў сял. і памешчыцкай гаспадаркі для іх перапродажу. Найб. вядомы ў 17 — 1-й пал. 19 ст., калі развіццё таварнага абарогу паглыбілася, a сам вытворца тавараў не меў часу гандляваць на рынку. На мануфактурнай стадыі развіцця прам-сці роля С. паменшала, бо С. часта сам станавіўся гаспадаром мануфактуры. На Беларусі функцыі С. выконвалі таксама прасолы, булыні, самавозы-гандляры, «ліцвінкі», шынкары, карчмары. Скупка тавараў з мэтаю перапродажу была адной з крыніц фарміравання купецкіх капіталаў. В.В.Шаед.
Скунсы: 1 — п а л а с а т ы ; 2 — п л я м іс т ы ; 3 — с в ін а н о с ы .
М я к к і я С.ш. — пераважна мнагаслойныя рулонныя матэрыялы, якія маюць валакністую аснову (тканіна, трыкатаж, пятканыя матэрыялы і інйг.) з нанесеным на яе палімерным (каўчукавым, поліамідным, полівінілхларыдным, нітрацэлюлозным і інш.) ці сумешчаным (з сумесі асобных палімераў) пакрыццём. У абутковай прам-сці для вырабу верху абутку шырока выкарыстоўваюць с і н т э т ы ч н у ю с к у р у — С.ш. на нятканай аснове з порыстым вонкавым п'оліэфірурэтанавым пакрыццём, якая знешнім выглядам і ўласцівасцямі падобная на мяккую вырабленую скуру. Мяккія С.ш. выкарыстоўваюць таксама ў швейнай, скургалантарэйнай, паліграф. прам-сці. Ц вё рд ыя С.ш. — адна- ці мнагаслойныя ліставыя матэрыялы, якія вырабляюць праклейваннем суспензіі скураных і раслінных валокнаў (размолатыя адходы гарбарнай, абутковай, швейнай вытв-сці, утылю) пераважна латэксамі сінтэтычнымі з наступнай апрацоўкай паводле тэхналогіі, блізкай да тэхналогіі вытв-сці
п п п е р ы і кардону. Моцныя, устойлівыя да сцірання, захоўваюць фіз.-мех. ўласцівасці ў намочаным стане. Выкарыстоўваюць для вырабу ўнутр. (вусцілкі, заднікі) дэталей абутку, дарожных сумак і чамаданаў. С і н т э т ы ч ныя п а д э ш в е н н ы я м а т э р ы я л ы выкарыстоўвакшь для вырабу падэшваў, падноскаў, абцасаў, набоек. Да іх адносяць падэшвенную г у м у — фармаваныя і штампаваныя дэталі і пласціны порыстыя (гл. С і т а в а т п я г у м а ) і маналітныя, a таксама фармаваныя дэталі з пенаполіурэтанаў і падэшвы з т э р м п п л а с т а ў і тэрмаэластапластаў. Гл. таксама Г а р б а р н а я п р а м ы с л о в а с ц ь .
СКУРАЁДЫ (Dermestidae), сямейства жукоў падатр. разнаедных. Каля 900 відаў. ГІашыраны ўсюды, акрамя Антарктьшы, пераважна ў сухіх раёнах. Пасяляюцца на трупах жывёл, y гнёздах птушак, насякомых, норах грызуноў, пад карой дрэў, на жывёльнай сыравіне (скура, шэрсць, футра і вырабы з іх, вяленае мяса і рыба) і інш. На Беларусі 20—30 відаў, сярод іх С : вяндлінны (Dermestes Iardanus), дывановы (Attagenus pissus), залознікавы (Anthrenus scrophulariae), музейны (Anthrenus mu seorum) i інш. Даўж. 1,3— 12 мм. Цела звычайна авальнае, пакрытае валаскамі або лускавінкамі. Афарбоўка цёмна-карычневая або чорная, часта са стракатым малюнкам. Кормяцца сухімі рэчывамі жывёльнага і расл. паходжання, некат. — пылком кветак. У прыродных умовах — санітары, каля жылля чалавека — шкоднікі.
СКУРАНКА, род кветкавых раслін, тое, што птэлея. СКУРАТАЎ-БЁЛЬСКІ Рыгор Лук’янавіч ( М а л ю т а ; ? — 1.1.1573), адзін з кіраўнікоў апрычніны Івана IV Грознага y Рас. дзяржаве 16 ст., актыўны арганізатар апрычнага тэрору. Набыў вядомасць і ўплыў y 1569, калі ўдзельнічаў y следстве над стрыечным братам Івана IV кн. У.А.Старыцкім і ў яго смяротным пакаранні. У снеж. 1569.задушыў б. мітрапаліта Піліпа Колычава, y студз. 1570 кіраваў разгромам Ноўгарада, дзе забіў тысячы жыхароў. У 1571 вёў следства аб прычынах паражэння рус. войск y баі з ардой крымскага хана Дэўлет-Гірэя. Загінуў y баі ў час Лівонскай вайны. 3 яго імем гіст. традыцыя звязвае жорсткасці, забойствы і смяротныя пакаранні часоў Івана IV. СКУРАТ0ВІЧ (Skuratowicz) Пётр (1.8.1891, в. Вялікія Філіпкавічы Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — крас. 1940), польскі ваенны дзеяч. Ген. брыгады Войска Польскага (1939). Скончыў кадэцкі корпус y Полацку (1909), вучыўся ў кав. школе ў Елізаветградзе (цяпер Кіраваград, Украіна; 1 9 0 9 — Ц). 3 1917 y 1-м псшьскім корпусе ген. ІО. Р.Доўбар-Мусніцкага, з 1918 y Войску Польскім. Камандаваў шэрагам польскіх кав. злучэнняў, y т.л. Цэнтрам навучання кавалерыі ў г. Грудзёнз. У 1939 інтэрніраваны сав. войскамі. Загінуў y лагеры для ваеннапалонных. Ю.В.Грыбоўскі.
СКЎРКА, гл. ў арт. Эпідэрміс.
СЛАБАДА________________ 483
СКУРК0 Віталь Васілевіч (23.9.1933, в. Ойценава Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 12.5.2000), бел. вучоны ў галіне механікі і педагог. Канд. тэхн. н. (1968), праф. (1993). Скончыў БПІ (1956). У 1956—73 на інж.-тэхн. і н.-д. рабоце ў АН Беларусі і ін-це «Белдзіпраторф». 3 1973 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (у 1975—2000 заг. кафедры). Навук. працы па пытаннях механізацыі здабычы торфу, праблемах выкладання нарысоўнай геаметрыі і інж. графікі ў ВНУ радыёэлектроннага профілю. Ta.. Ннженерная графмка: Элементы машннной графнкн. Ч. I. Мн., 1991 (у сааўт.); Злучэнні дэталей y прыборах РЭА і ЭВА: Альбом вучэб. чарцяжоў. Мн., 1996 (у сааўт.). А./.Болсун.
СКУРК0 Іосіф Уладзіміравіч (24.2.1938, в. Пількаўшчына Мядзельскага р-на Мінскай вобл. — 2.7.1989), бел. паэт, кінадраматург, перакладчык. Скончыў БДУ (1965). Працаваў y ЦК ЛКСМБ, y Бюро міжнар. маладзёжнага турызму «Спадарожнік», y апараце CM Беларусі. У 1974—89 на Бел. тэлебачанні. Друкаваўся з 1962. Аўтар зб. лірыкі «Бацькоўскі парог» (1973). Вершы С. вылучаюцца мілагучнасцю і меладычнасцю, прасякнуты грамадз. пафасам, любоўю да роднага краю; на многія з іх напісаны песні. Напісаў сцэнарый дакумент. фільма «Драўгістэ — дружба». На бел. мову пераклаў паасобныя творы В.Бокава, Б.Кежуна, А.Твардоўскага, К.Шавялёвай, М.Нагнібеды, К.Галчынскага і інш. Т е Весніцы: Вершы, песні. Мн., 1990. Літ.. Л о й к a A. Паэзія і час. Мн., 1981. І.У.Спламевіч.
СКЎРНЫЯ ХВАР0БЫ, тое, што дэрматозы. СКУРЫСТАКРЬІЛЫЯ, в у х а в ё р т к i (Dermaptera), атрад насякомых. Каля 1300 відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў тропіках і субтропіках. Вядомы з пермскага перыяду. Вільгаце- і цеплалюбівыя. Актыўныя пераважна ноччу. На Беларусі найб. трапляюцца вухавёрткі: агародная (Forficula tomis) і звычайная (F. auricularia). Даўж. 3,5— 50 мм. Цела прадаўгаватае, цёмнае, з 2 клешчападобнымі прыдаткамі на канцы брушка. Ротавы апарат грызучы. Пярэднія крылы цвёрдыя, укарочаныя, заднія шырокія, перапончатыя, часта адсутнічаюць. Ператварэнне няпоўнае. Кормяцца жывёльнымі і расл. рэшткамі. Некат. цжодзяць с.-г. культурам.
СКЎТЭР (англ. scooter ад scoot імчацца), аднамеснае гоначнае судна з падвесным маторам адвольнай канструкцыі, але з поршневым рухавіком і без наддуву. Mae ў плане форму трох- ці чатырохвугольніка, днішча плоскае з рэданам (уступ для стварэння пад’ёмнай сілы, пад уздзеяннем якой судна пачынае слізгацець па паверхні вады — глісіраваць). Тэрмін «C.» быў прыняты толькі ÿ СССР; з’явіўся ў 1928 пасля пабудовы моталодкі па замежным праекце, што меў назву «Scooter».
СКЭБ (ад англ. scab кароста), лаянкавае прозвішча штрэйкбрэхераў y Англіі, ЗША. СКЮДЭРЫ (Scudéry, Scudéri) Мадлен дэ (15.10.1607, г. Гаўр, Францыя — 2.6.1701), французская пісьменніца; прадстаўніца прэцыёзнай літаратуры. 3 1630 y Парыжы, дзе заснавала арыстакратычны літ. салон, які стаў цэнтрам прэцыёзнага руху. Аўтар галантна-гераічных раманаў «Ібрагім, або Вялікі паша» (1641), «Артамен, або Вялікі Кір» (т. 1— 10, 1649—53), «Клелія, або Рымская гісторыя» (т. 1— 10, 1654—61), баек, вершаў і інш., y цэнтры якіх кодэкс прэцыёзнай маралі, вытанчанага густу, галантных пачуццяў і паводзін. Яе творы адзначаны майстэрствам сюжэтапабудовы, маляўнічасцю стылю, рысамі псіхалагізму і дыдактызму. Літ:. Г о н ч a р М.О. Концепцня романа y М. де Скюдерн / / XVII век в дяалоге зпох н культур. СПб., 2000. Г.В.Сініла.
СЛАБАДА, радовішча жвірова-пясчанага матэрыялу ў Лагойскім р-не Мінскай вобл., каля в. Слабада. Пластавы паклад звязаны з канцова-марэннымі адкладамі сожскага ледавіка. Жвірова-пясчаны матэрыял шаравата-жоўты, з лінзамі і гнёздамі ажалязнення, месцамі гліністы, з праслоямі супеску і пяску, кандыцыйнага жвіру (буйнейшага за 5 мм) 24,3%, трапляюцца галька і валуны. Пясок y сумесі розназярністы, палевашпатава-кварцавы. Разведаныя запасы 31,9 млн. м3, перспектыўныя 122,3 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 5—33,5 м, ускрышы (пяскі, супескі) 0,1—8,2 м. Жвірова-пясчаны матэрыял прыдатны на выраб бетону, буд. раствораў, y дарожным буд-ве. А.П.Шчураў. СЛАБАДА, тып сельскага паселішча. Назва звязана з тым, што ў перыяд феадалізму жыхары С. карысталіся часовым вызваленнем ад падаткаў. У зах. рэгіёнах Беларусі (асабліва ў Пінскім Палессі) такія пасяленні наз. Волямі, Вулькамі. Такія назвы атрымлівалі паселішчы, жыхары якіх вызваляліся (станавіліся вольнымі) на тэрмін ад 2 да 12 гадоў ад чыншу і павіннасцей з прычыны неўрадлівасці зямель, якія яны на інш. умовах адмаўляліся апрацоўваць. Такая сістэма асабліва пашырылася пасля Паўночнай вайны 1700—21. Пазней С. сталі называць невял. пасёлкі гар. тыпу каля павятовых гарадоў, дзе жылі рамеснікі, што пакінулі абшчыну і толькі часткова былі звязаны з сельскай гаспадаркай. Пад уплывам розных сац эканам. і паліт. прычын С. зліліся з гарадамі або трансфармаваліся ў звычайныя сельскія паселішчы і сталі назвамі вёсак (напр., Слабада ў Мінскім р-не) або часткамі назвы вёсак (напр., Чырвоная Слабада ў Салігорскім р-не). СЛАБАДА, вёска ў Халопеніцкім пас. Савеце Крупскага р-на Мінскай вобл., каля р. Эса. Цэнтр эксперым. базы
4 8 4 ________________СЛАБАДА «Эса». За 40 км на Пн ад горада і 34 км ад чыг. ст. Крупкі, 145 км ад Мінска. 575 ж., 215 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЛАБАДА, вёска ў Тонежскім с/с Лель-
чыцкага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр камунальнага с.-г. унітарнага прадпрыемства. За 52 км на ПнЗ ад г.п. Лельчыцы, 259 км ад Гомеля, 71 км ад чыг. ст. Жыткавічы. 592 ж., 257 двароў (2001). Лясніцтва, вытв. ўчастак па зборы жывіцы акц. т-ва «Лесахімік». Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. СЛАБАДА, вёска ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на Пд ад горада і чыг. ст. Лепель, 129 км ад Віцебска. 560 ж., 192 двары (2001). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, камбінат. быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЛАБАДА, вёска ў Мазырскім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі Мазыр— Петрыкаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 19 км на 3 ад горада і чыг. ст. Мазыр, 152 км ад Гомеля. 952 ж., 428 двароў (2001). Лясніцтва, дрэваапр. цэх. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Брацкія магілы чырвонаармейцаў, якія загінулі ў 1918—20, сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі курганныя могільнікі (9— 11 ст.). СЛАБАДА, вёска ў Даўгінаўскім с/с Міёрскага р-на Віцебскай вобл., на левым беразе р. Зах. Дзвіна, каля аўтадарогі Міёры—Верхнядзвінск. Цэнтр калгаса. За 30 км на ПнУ ад г. Міёры, 176 км ад Віцебска, 4 км ад чыг. ст. Верхнядзвінск. 385 ж., 176 двароў (2001). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЛАБАДА, вёска ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., каля аўтадарогі Мядзел—Ваўкалаты. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 21 км на ПнУ ад г. Мядзел, 161 км ад Мінска, 23 км ад чыг. ст. Варапаева. 244 ж., 90 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Свята-Аляксандра-Неўская царква (1880). СЛАБАДА, вёска ў Смалявіцкім р-не Мінскай вобл., каля аўтадарогі Мінск— Барысаў. Цэнтр Азярыцка-Слабадскога с/с і калгаса. За 12 км на 3 ад г. Смалявічы, 25 км ад Мінска, 4 км ад чыг. ст. Слабада. 1729 ж., 594 двары (2001) Сярэдняя і муз. школы, клуб, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Свята-Пакроўская царква.
Брацкая Магіла сав. воінаў. За 500 м на Пн ад вёскі Курган Славы Савецкай Арміі — вызваліцельніцы Беларусі. СЛАБАДА. вёска ў Сарочынскім с/с Ушацкага р-на Віцебскай вобл., на зах. беразе воз. Чарсцвяцкае. Цэнтр калгаса. За 15 км на У ад г.п. Ушачы, 140 км ад Віцебска, 40 км ад чыг. ст. Полацк. 254 ж., 105 двароў (2001). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЛАБАДД-КЎЧЫНКА, вёска ў Капыльскім р-не Мінскай вобл., на р. Выня, каля аўтадарогі Асіповічы— Нясвіж. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на ПнУ ад г. Капыль, 108 км ад Мінска, 24 км ад чыг. ст. Цімкавічы. 502 ж., 193 двары (2001). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЛАБАДЗЯНКІК (дзявочае 3 y б a в а) Вера Міхайлаўна (н. 22.6.1938, г. Курск, Расія), бел. спартсменка і трэнер (парашутны спорт). Майстар спорту СССР (1959). Засл. трэнер Беларусі (1976). 3 1976 інструктар-парашутыст Мінскага аэраклуба. Чэмпіёнка свету па паветранай акрабатыцы, сярэбраны прызёр y мнагабор’і і ў асабістым заліку (1960, Сафія). Абс. чэмпіёнка Усесаюзнай спартакіяды па тэхн. відах спорту (1961). Рэкардсменка свету, СССР. СЛАБАДСКАЯ УКРАІНА, гістарычная вобласць y Расіі 17— 18 ст. на тэр. сучасных Украіны (Харкаўская, часткі Данецкай, Луганскай і Сумскай абл.) і Рас. Федэрацыі (часткі Варонежскай, Курскай і Белгарадскай абл.). 3 2-й пал. 16 ст. засялялася ўкр. казакамі і сялянамі, што ўцякалі сюды з тэр. Украіны, падуладнай Рэчы Паспалітай. Сяліліся слабодамі (адсюль назва). Казацкае насельніцтва стала называцца слабадскімі казакамі. С.У. з поўначы засялялі рус. служылыя людзі і збеглыя сяляне. 3 пач. 18 ст. ўрад рассяляў тут вял. групы выхадцаў з тур. уладанняў (малдаван, сербаў і інш.). У 1765 на тэр. С.У. ўтворана Слабодска-Укр. губ., якая ў 1835 перайменавана ў Харкаўскую губерню. СЛАБАДСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1926—27, калі цэнтр раёна з Мазыра быў перанесены ў в. Слабада, a Мазырскі раён 5.10.1926 перайменаваны ў Слабадскі. Уваходзіў y Мазырскую акругу, падзяляўся на 14 сельсаветаў. 4.8.1927 раён скасаваны, сельсаветы перададзены Калінкавіцкаму, Каралінскаму, Нараўлянскаму і Петрыкаўскаму р-нам. СЛАБАДСК0Е BÔ3EPA У Бешанковіцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Свячанка (цячэ праз возера), за 11 км на 3 ад г.п. Бешанковічы. Пл. 0,94 км2, даўж. 2,7 км, найб. шыр. 500 м, найб. глыб. 22 м. Пл. вадазбору 491 кій2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Злучана ручаём з воз. Чорнае.
СЛАБАДСК0Е BÔ3EPA У Вілейскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Нарач, за 25 км на ПнЗ ад г. Вілейка. Пл. 0,86 км2, даўж. 1,5 км, найб. шыр. 0,77 км, найб. глыб. 11 м, даўж. берагавой лініі 3,75 км. Пл. вадазбору 6,14 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы выш. 1—4 м, параслі лесам, часткова разараныя. Пойма шыр. да 20 м, забалочаная, укрыта хмызняком. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, месцамі забалочаныя; на ПнЗ абразійныя, тарфяністыя. У прыбярэжнай зоне дно пясчанае, глыбей сапрапелістае. Паласа прыбярэжнай расліннасці шыр. да 50 м. Выцякае ручай y р. Нарач. СЛАБАЕ ЎЗАЕМАДЗЁЯННЕ, у з а е м а д з е я н н е Ф е р м і , адно з узаемадзеянняў элементарных часціц паміж ферміёнамі ў адзіным (лакалізаваным) пункце прасторы-часу. Значна слабейшае за моцнае і эл.-магн., аднак значна мацнейшае за гравітацыйнае ўзаемадзеянне. С.ў. не лічыцца фундаментальным, разглядаецца як праяўленне 2 паслядоўных электраслабых узпемпдзеянняў паміж часціцамі. Для С.ў. характэрна парушэнне законаў захавання дзіўнасці, цотнасці, чароўнасці і інш. Абумоўлівае павольныя распады элемёнтарных часціц (напр., бэта-распад нейтрона і ядраў атамаў), узаемадзеянне нейтрына з рэчывам, рассеянні лептонаў на лептонах ці адронах і інш. С.ў. тлумачацца працэсы ўтварэння энергіі на Сонцы і зорках, y час выбухаў звышновых зорак С.ў. нараджае магутныя патокі нейтрына. Л і т О к y н ь Л.Б. Слабое взанмодействме элементарных частмц. М., 1963; Я г о ж. Лептоны н кваркн. 2 мзд. М., 1990. /. С. Сацункевіч.
СЛАБАЖАНІНА Кацярына Іванаўна (н. 10.3.1945, г.п. Лельчыцы Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне біяфізікі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (2000), д-р біял. н. (1992). Скончыла БДУ (1967). 3 1967 y Ін-це фотабіялогіі Нац. АН Беларусі (з 1993 нам. дырэктара, адначасова з 1999 заг. лабараторыі). Навук. працы па пытаннях структурнай рэарганізацыі мембран эрытрацытаў пры паталогіі і старэнні клетак in vivo і in vitro, a таксама пад уплывам фізіка-хім. фактараў. Распрацавала шэраг метадаў фотадыягностыкі захворванняў. Дзярж. прэмія Беларусі 1992. Тв.. Спектрольный люммнесцентный аналвз в медяцвне. Мн., 1989 (разам з Я.А.Чарніцкім).
СЛАБАЖАНКА, вёска ў Хойніцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр Алексіцкага с/с і камунальнага унітарнага с.-г. прадпрыемства. За 19 км на 3 ад горада і 24 км ад чыг. ст. Хойнікі, 121 км ад Гомеля. 405 ж., 158 двароў (2001). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЛАБІЛЬНЫЯ СР0ДКІ, лекавыя сродкі, якія паскараюць апаражненне кішэчніка. Ддрозніваюць С.с., якія ўздзейнічаюць пераважна на тонкі кішэчнік (рыцына), тоўсты кішэчнік (прэпараты кораня рэвеню, кары крушыны, лісця сены, міндальны і вазелі-
навы алей, сінт. рэчывы — фенолфталеін, ізафенін), на ўсёй працягласці кішэчніка (натрыю і магнію сульфат, карлаварская соль). Некат. С.с. расл. і сінт. паходжання рыклікаюць хім. раздражненне рэцэптараў слізістай кішэчніка, салявыя — мех. раздражненне ў выніку павелічэння аб’ёму і разбаўлення змесціва кішэчніка. Падзяляюць на паслабляльныя (вазелінавы алей), уласна слабільныя (фенолфталеін) і праносныя (салявыя). Ужываюць пры запорах, вострых атручэннях, для ачышчэння кішэчніка і інш. / М Семяненя
нымі вежамі з вострымі шатровымі вярхамі і параўнальна невял. фасаднай плоскасцю цэнтр. нефа паміж імі. Сцены прарэзаны паўцыркульнымі, лучковымі і круглымі аконнымі праёмамі з вітражамі (каляровае шкло захавалася часткова). Над гал. уваходам і на фасад-
СЛАБ0ДКА, вёска ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., паміж азёрамі Поцех, Недрава і Ільмёнак, на аўтадарозе Браслаў—Друя. Цэнтр сельсавета. За 9 км на ПнУ ад г. Браслаў, 220 км ад Війебска, 21 км ад чыг. ст. Друя. 860 ж., 387 двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, абл. псіхіятрычная і ўчастковая бальніцы, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Лабараторыя азёразнаўства БДУ, турысцкая база нац. парку Браслаўскія азёры, летнія базы адпачынку. Помнік архітэктуры — Слабодкаўскі касцёл Сэрца Ісуса. Каля вёскі 2 гарадзішчы днепра-дзвінскай культуры.
С л а б о д к а ў с к і к а с ц ё л . С э р ц а Іс у с а. Уваходны
ларгал.
ных плоскасцях трансепта размешчаны вял. вокны-ружы. Сцены раскрапаваны ступеньчатымі контрфорсамі, якія на бакавых фасадах злучаны з дэкар. аркбутанамі. Уваходы ў выглядзе аднатыпных парталаў з паўцыркульнымі праёмамі. Вял. маст. каштоўнасць маюць жалезныя акоўкі дзвярэй касцёла, выкананыя мясй. кавалём. Пры кампазіцыйным адзінстве аковак усіх дзвярэй дэталі не паўтараюЦца, што сведчыць пра
У гіст. крыніцах вядома таксама пад назвамі С л а б а д а , С л а б о д к а Заверс к а я , Б ы х а ў к а , Ю з a ф о в а. Упершыню ўпамінаецца ў 1618 як паселішча Друйскага двара. У інвентары Браслаўскага староства за 1649 згадваецца як мяст. Слабада. У 18— 19 ст. адносілася да маёнтка Завер'е, што належала Мірскім. У 1806 С.Мірскі фундаваў буд-ва мураванага касцёла. У сярэдзіне 19 ст. С. — мястэчка, цэнтр воласці Новааляксандраўскага пав. Ковенскай губ., 303 ж., 27 двароў, валасное праўленне, пазыковая каса, касцёл. У 1865 адкрыта нар. школа. 643 ж., 124 двары (1897). У І-ю сусв. вайну побач з мястэчкам пабудавана вузкакалейка, якая ў 1920—60-я г. дзейнічала як пасажырская a i ma. Летам 1919 С была адным з цэнтраў антыбальшавіцкага паўстання «зялёных* 3 1920 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Браслаўскага пав Віленскага ваяв. У 1931 y С. 848 ж., 146 двароў, чыг. станцыя, школа, пошта, аптэка, карчма, крамы. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета ў Браслаўскім р-не.
СЛАБ0ДЧЫКАЎ Уладзімір Іванавіч (н. 21.4.1952, в. Даўгінава Вілейскага р-на Мінскай вобл ), бел. скульптар. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1975). 3 1975 выкладаў y Бел. рэсп. школе-інтэрнаце па музыцы і выяўл. мастацтве, з 1989 заг. кафедры Бел. AM. Працуе ў станковай, манум. і паркавай скульптуры, дробнай пластьшы, медальерным мастацтве. Аўтар кампазіцый «Дон Кіхот» (1973), «Мастак і мадэль» (1976), «Артысты тэатра лялек» (1980), «Спелыя яблыкі», «Максім Багдановіч» (абодва 1981), «Мой родны кут, як ты мне мілы...» (1982), «Арфей і муза» (1983), «Удовы. 1945 г> (1985), «Францыск Скарына» (1986), «Зімовыя пацешкі», «Вербніца» (абедзве 1988), «Рагнеда» (1989), «Дзяды», «Анёл з апаленымі крыламі» (абедзве 1990), «Прысвячэнне Шагалу» (1994), «Вялікая жаночая фігура» (2002), нізка «Біблейскія сюжэты» (1993—97). Выканаў помнікі беларусам, якія загінулі па-за межамі Беларусі (1997), «Загінуўшым за сяброў сваіх», В.Ваньковічу (абодва 2002) y Мінску, мемар. знак М.Багдановічу (1992), Me Map. дошку С.Манюшку (1999), скульптуры для Нясвіжскага парку (1988—89), «Чалавек» y г. Оберкірхен (Германія, 2000), серыю паркавых скульптур для г. Бадэн (Швейцарыя, 2001), партрэты, медалі. Творчасці ўласцівы пластычнасць, акругласць форм, сімвалічнасць мііст. мовы. Іл. гл. таксама да арт. Скульптура драўляная. Т.В.Пешына. CJ1ÂBA ПЕРАМ0ЖЦАМ, раннявосеньскі сорт яблыні. Выведзены ў Мліеўскім НДІ садоўніцтва (Украіна) скрыжаваннем сартоў Папіраўка і Мекінтош Уключаны ў Дзярж. рэестр для выкарыстання ў вытв-сці ў Брэсцкай, Гродзенскай, Мінскай і Магілёўскай абласцях. Дрэва сярэднярослае, з кронай сярэдняй гушчыні, круглаватай формы. Сорт скараспелы, высокаўраджайны, няўстойлівы да грыбных хвароб, зімаўстойлівы. Пладаносіць на 4— 5 год. Плады вышэй сярэдняй велічыні (капя 120— 140 г), ад круглаватай да канічнай формы. Скурка зеленавата-жоўтая з яркачырв. размытымі палосамі. Мякаць крэмавабелая, сакавітая, дробназярністая, кіславатасалодкая. Здымная спеласць y І-й пал. вер., плады захоўваюцца каля месяца.
K С. Шыд.юўскі.
СЛАБ0ДКАЎСКІ КАСЦЁЛ СЙРЦА ІСЎСА, помнік архітэктуры неараманскага стылю ў в. Слабодка Браслаўскага р-на Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1903 з цэглы на невялікім узгорку. Касцёл — 3-нефавая 2-вежавая базіліка з апсідай, трансептам і сакрысціямі. Гал. фасад сфарміраваны 2 высокімі 5-ярус-
свабодную імправізацыю майстра. Арыгінальную, багатую па форме і складаную па малюнку кампазіцыю маюць акоўкі дзвярэй йэнтр. ўвахода, вырашаныя як пышныя букеты з арнаментальных элементаў, якія паўтараюцца ў кампазіцыях дэкору бакавых дзвярэй. С.Г.Багласаў, М.М.Яніцкая.
СЛАБ0ДКА, вёска ў Гудагайскім с/с Астравецкага р-на Гродзенскай вобл. Цэнтр калгаса. За 4 км на Пд ад г.п. Астравец, 230 км ад Гродна, 7 км ад чыг. ст. Гудагай. 142 ж., 52 двары (2001). Пач. школа, клуб, б-ка. СЛАБ0ДКА, вёска ў Бабруйскім р-не Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Бабруйск—Слуцк. Цэнтр сельсавета. За 10 км на 3 ад горада і 12 км ад чыг. ст. Бабруйск, 120 км ад Магілёва. 1129 ж., 180 двароў (2001). ПТВ № 213, дапаможная школа-інтэрнат, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў, магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
СЛАВАКІ________________ 485
З.А. Казлоўская.
У.Слабодчыкаў. Вербніца. 1988.
CJ1ABÂKI (саманазва славацы), народ, асн. насельніцтва Славакіі (4,5 млн. чал., сярэдзіна 1990-х г ). Жывуць таксама ў ЗША (530 тыс. чал.), Чэхіі (390 тыс. чал ), Венгрыі (80 тыс. чал.), Сербіі (67 тыс. чал.), Канадзе (25 тыс. чал.), Польшчы і 1\мыніі (па 22 тыс. чал.).
486
СЛАВАКІЯ
Гавораць на славацкай мове. Вернікі пераважна католікі, ёсць пратэстанты і грэка-католікі.
Слава пераможцам.
СЛАВАКІЯ (Slovensko), С л а в а й кая Рэспубліка (Slovenskâ republika), дзяржава ў Цэнтр. Еўропе. Мяжуе на 3 з Аўстрыяй, на ПнЗ з Чэхіяй, на Пн з Польшчай, на У з Украінай, на Пд з Венгрыяй. Пл. 49 тыс. км2. Нас. 5408 тыс. чал. (2000). Дзярж. мова — славацкая. Сталіца — г. Браціслава. Падзяляецца на 8 краёў. Hau. свята — Дзень утварэння Славацкай Рэспублікі (1 студзеня). Дзяржаўны лад. С. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1992. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца парламентам на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць Нац. савету (аднапалатны парламент, выбіраецца насельніцтвам на 4 гады). Вышэйшы выканаўчы орган — урад на чале з прэм’ер-міністрам, прызначаным прэзідэнтам. Прырода. Амаль усю краіну займаюць горныя хрыбты Заходніх Карпат, што падзяляюцца на асобныя масівы. Пераважаюць сярэдневышынныя горы, y цэнтр. частцы каля мяжы з Польшчай — высака- і сярэднягорны масіў Татры (найб. выш. 2655 м, г. Герлахаўскі-Шціт). Нізіны і раўніны — ускраіны Сярэднедунайскай рауніны, займаюць невял. плошчы на ПдЗ і ПдУ. Карысныя выкапні: руды жалеза, марганцу, поліметалічныя, радовішчы сурмы, магнезіту; ёсць буры вугаль і лігніт. Клімат умерана кантынентальны. На раўнінах сярэдняя т-ра студз. каля -2 °С, ліп.
19—21 °С. Ападкаў 500—700 мм за год, y rapax да 1000 мм. Рэкі горныя, належаць да бас. р. Дунай (цячэ на ПдЗ). Горньм лясы займаюць каля 35%. На паўд. схілах пераважаюць шыракалістыя (дуб, бук) і мяшаныя, на паўн. — хвойныя (елка, піхта). Даліны і раўніны асвоены. У гарах трапляюцца буры мядзведзь, воўк, рысь, казуля, дзік; шмат птушак. У С. 5 нац. паркаў агульнай пл. 2051 км , 13 запаведнікаў агульнай пл. 6338 км . На мяжы з Венгрыяй сумесны запаведнік з пячорамі Агтэлека і Славацкага Краса ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Насельніцтва. Славакі складаюць 85,8%. Жывуць таксама венгры (9,7%, пераважна на Пд), цыганы (1,7%), чэхі (0,8%), украінцы, румыны і інш. Вернікі католікі (82%), евангелісты (8,2%), грэка-католікі (4,9%), прыхільнікі рэфармацкай хрысц. царквы (2,4%) і інш. Сярэдняя шчыльн. 110,4 чал. на 1 км , найб. (да 200—300 чал. на 1 км2) на раўнінах і ў міжгорных далінах, найменшая (каля 10— 20 чал. на 1 k m 2) y rapax. Натуральны прырост блізкі да нулявога. У гарадах жыве 57% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 1999): Браціслава — 450, Кошыцы — 236; y гарадах Банска-Бістрыца, Жыліна, Нітра, Прэшаў, Трнава прыкладна па 100 тыс. ж. У прам-сці і буд-ве занята 34,6% эканамічна актыўнага насельніцтва, y гандлі — 14,2%, y сельскай гаспадарцы — 9,7%, y сферы паслуг і кіраванні — 41,5%. Гісторыя. Тэр. С. заселена з часоў сярэдняга палеаліту. Тут жылі кельты, якіх y 1 ст. н.э. выцеснілі германцы. У час Вялікага перасялення народаў землі С. каля 5—6 ст. каланізаваны славянамі (этнонім «славені»), Яе паўд. раёны ўваходзілі ў склад дзяржавы Спмп. Першым паліт. аб’яднаннем на тэр. С. ў пач. 9 ст. было Нітранскае княства ў далінах рэк Bar і Нітра. Капя 833 яно далучана да Мараўскага княства і ўвайшло ў склад Вялікамараўскай дзяржавы. 3 пач. 9 ст. ў С. праз ням. місіянераў пашыралася хрысціянства, г. Нітра стаў цэнтрам епіскапства. 3 863 y Вял. Маравіі ажыццяўлялася рэліг.-асв. дзейнасць Кіры-
лы і Мяфодзія, якія пашыралі слав. пісьменнасць і богаслужэнне на слав. мове. Аднак y выніку інтрыг ням. духавенства і палітыкі рым. папства развіццё слав. культуры ў С. было перапынена і ўмацаваліся пазіцыі лацінамоўнай рым.-каталіцкай царквы. У 11 ст. С. ўключана ў Венг. каралеўства, што перапыніла працэс утварэння славацкай народнасці і прывяло да частковай мадзьярызацыі, асабліва феад. вярхоў. Паўд. і зах. раёны
С . (т.зв. Верхняй Венгрыі) найб. развіваліся ў Венг. каралеўстве. У 12— 13 ст. тут фарміравалася феад. і царк. землеўладанне, адносіны залежнасці вольнага сялянства ад феадалаў; хутка раслі гарады (Трнава, Банска-Бістрыца, Трэнчы н, Браціслава, Кош ыцы); развівалася гарн.зрудная прам-сць. У пач. 14 ст: зах. і
Герб і сцяг Славакіі. цэнтр. С . на кароткі час дамаглася незалежнасці ад Венгрыі. У 14 ст. С . стала цэнтрам еўрап. транзітнага гандлю. Пад уплывам гус іц к іх во й н а ў y 1440— 60-я г. ў С . актывізаваўся антыфеад. рух, скіраваны супраць венг. шляхты і каталіцкай царквы. У 1467 y Браціславе адкрыты каталіцкі ун-т. У 1562 паўд. ч. С . захапіла Турцыя. Уйалелыя ад тур. заваявання славацкія і венг. землі ўвайшлі ў склад імперыі Габсбургаў. У 1678 y С . адбылося найбуйнейшае антыгабсбургскае паўстанне венг. магнатаў, падтрыманае Турцыяй. У выніку аўстра-тур. вайны 1683— 99 Габсбургі захапілі Паўд. С . і асн. частку Венгрыі. У імперыі Габсбургаў С . была агр.-сыравінным раёнам, яе горныя руднікі належалі аўстр. двару. У час праўлення імператара Іосіф а II [1765— 90, да 1780 суправіцель М а р ы і Тэрэзіі] праведзены рэформы (у 1781 уведзена свабода веравызнання, y 1785 скасавана асабістая прыгонная запежнасць сялян, ажыццяўляўся мытны і мануфактурны пратэкцыянізм і ін ш .), якія спрыялі ажыўленню прам-сці ў С . У канцы 18 — пач. 19 ст. адраджаўся славацкі грамадска-культ. нац. рух. П аэт, філолаг і грамадскі дзеяч Л .Ш тур (1815— 56)
рэфармаваў на аснове сярэднеславацкага дыялекту славацкую л іт. мову (у 1845 яна кадыфікавана як агульнанацыянальная). На ёй выдаваліся газеты, л іт. творы. У 1863 засн. нац,культ. цэнтр «Маціца славацкая*. 3 утварэннем y 1867 Аўстрп-Вепгрыі С . афіцыйна стала часткай Каралеўства венграў; венг. буржуазія займала пануючае становішча ў эканоміцы С. У І-ю сусв. вайну ў С . ўзмацніўся рух за нац. і сац. вызваленне. У 1916 дзеячы чэш. ('Т.Масарык, Э Бенеш) і славацкай (М .Ш тэф анік) эміграцыі ўтварылі ў Парыжы Чэхаславацкі нац. савет, які летам 1918 прызнаны ўрадамі краін Антанты і З Ш А y якасці будучага ўрада дзяржавы чэхаў і славакаў. Ва ўмовах ваен паражэння і распаду Аўстра-Венгрыі Нац. к-т y Празе (засн. ў 1916) 28.10.1918 абвясціў пра стварэнне незалежнай Чэхаславакіі. Гэтае рашэнне падтрымаў Славацкі нац. савет y г. Марцін, які 30.10.1918 абвясціў пра аддзяленне С . ад Венгрыі. Са студз. 1919 y Браціславе дзейнічала мін-ва Чэхаславакіі па справах С . Непрацяглы час (16.6— 7.7.1919) на частцы тэр. С . існавала Славацкая сав. рэспубліка (кіраўнік — чэш. камуніст А .Янаўш ак), створаная пры дапамозе войск Венг. сав. рэспублікі. Адносна адсталая прам-сць С . не вытрьімлівала канкурэнцыі з чэшскай і скарачалася, што вяло да масавага беспрацоўя і эміграцыі. Пасля Мюнхенскага пагаднешія 1938 клерыкальна-нацыяналіст. Глінкаўсйая славайкая нар. партыя і інш. партыі прымусілі ўлады Чэхаславакіі пагадзіцца з угварэннем y С . свайго ўрада на чале з лідэрам глінкаўцаў І.Ц ісам . У ліст. 1938 да Венгрыі адышлі паўд. раёны С . 14.3.1939 па патрабаванні А.Гітлера славацкі сейм абвясціў «самаст. і незалежную Славацкую дзяржаву», якую 18 сак. фаш . Германія ўзяла «пад сваю абарону». Нацысты ўсталявалі ў С . таталітарны рэжым. Паводле ваен. дагавору паміж С . і Германіяй (ж н. 1939) славацкія войскі ў 2-ю сусв. вайну ўдзельнічалі ў ваен. дзеяннях супраць Польшчы i С С С Р Масавы характар набыў пераход славацкіх ваеннаслужачых на бок Чырв. Арміі (папаўнялі Чэхаславацкі армейскі корпус ген. Л Свобады) і сав. партызан (на тэр. Беларусі і Украіны дзейнічаў славацкі партыз. атрад на чале з маёрам Я.Налепкам). Масавы партыз. рух разгарнуўся і на тэр. самой С . У канцы 1943 прадстаўнікі Кампартыі С . (К П С ) і інш. апазіц. партый стварылі Славацкі нац. савет (С Н С ), які ўзначаліў Славацкае нацыянплыюе паўстанне 1944 супраць гітлераўскіх войск (25.8.1944 увайшлі ў С .) і рэжыму Цісы. У студз. 1945 сав. войскі ўступілі ў С ., 4 крас. вызвалены г. Браціслава. На вызваленай тэр. С . ўладу ўзяў адноўлены С Н С . У пасляваен. Чэхаславакіі паўнамоцтвы органаў славацкага нац. прадстаўніцтва (С Н С і Корпус упаўнаважаных), дзе ў 1946— 48 мела перавагу Дэмакр. партыя, былі абмежаваны на карысць цэнтр. улад Чэхаславакіі. У лют. 1948 да ўлады ў С ., як і ў Ч эхіі, прыйшлі камуністы. У вер. 1948 К П С увайшла ў адзіную Кампартыю Чэхаславакіі (К П Ч ), захаваўшы арганізац. самастойнасць. У краіне фармальна захоўвалася шматпартыйнасць пры фактычным панаванні камуністаў, якія ажыццяўлялі праграму сацыяліст. пераўтварэнняў ва ўсіх сферах жыцця. Канстытуцыя 1960 абвясціла Чэхаславакію дзяржавай раўнапраўных народаў, славацкі Корпус упаўнаважаных быў аб’яднаны з С Н С . Падзеі « ПражCKdù вяспы» 1968 паспрыялі адраджэнню славацкіх нац. памкненняў. Паводле Канстытуцыйнага Закона 1968 С . з 1.1.1969 — раўнапраўная сацыяліст. рэспубліка (C C P ) y складзе Чэхаславацкай Сацыяліст. Рэспублікі (Ч С С Р ) са сваім заканад. органам (С Н С ) і ўрадам, які прызначаў Прэзідыум С Н С . На працягу I960—-80-х г. С . стала развітой індустр.-агр. рэспублікай, палепшыўся дабрабыт насельнійтва і яго культ. ўзровень. Аднак
y параўнанні з Ч эхіяй, y С . захоўвалася адносная эканам. адсталасць. Славацкія і чэш. дэмакр. сілы разам удзельнічалі ў «акспмітнай рэвалюцыі» 1989, y выніку якой ад улады ў Ч С С Р адхілены камуністы і абвешчаны курс на аднаўленне рыначнай эканомікі. Сярод паліт. сіл С . ў гэты час дамінаваў рух «Грамадскасць супраць насілля*. У 1990 чэш славацкія адносіны абвастрыліся і Ч С С Р пе-
раўтворана ў Чэш скую і Славацкую Федэратыўную Рэспубліку (Ч С Ф Р ). На парламенцкіх выбарах y С . ў чэрв. 1992 перамог Рух за дэмакр. С . (Р З Д С ), які выступаў за поўную незалежнасць краіны. 25.11.1992 Федэральны сход Ч С Ф Р прыняў рашэнне аб спыненні яе існавання.
С Л А В А К ІЯ
487
пераадолець гэтыя негатыўныя з’явы. Да 1998 улада ў С. знаходзілася ў руках кааліцыі на чале з РЗДС, a яе лідэр У.Мечыяр y 1994—98 быў прэм’ер-міністрам, y сак.—вер. 1998 в.а. прэзідэн-
та рэспублікі (пасля адстаўкі М Ковача, які быў прэзідэнтам y лют. 1993 — сак. 1998). На выбарах y Нац. савет y вер. 1998 перамагла апазіц. Славацкая дэмакр. кааліцыя (СДК) y складзе Партыі левых дэмакратаў (ПІІД, б. камуністы), 3 1.1.1993 С. — незалежная Славац- Кааліцыі венг. партый (КВП) і Партыі кая Рэспубліка. Пасля атрымання неза- грамадзянскай згоды (ПГЗ). 3 30.8.1998 лежнасці рэзка знізіўся ўзровень рэаль- лідэр СДК М.Дзурында — прэм’ерных даходаў насельніцтва, скарацілася міністр С., прэзідэнтам 29.5.1999 выдзярж. падтрымка аховы здароўя, куль- браны лідэр ПГЗ Р.Шусцер. С. — чл. туры і адукацыі. Новы эканам. ўздым (з ААН (з 1993), асацыіраваны чл. Заход1994) дазволіў да канца 1990-х г. y асн. нееўрап. саюза (з 1996). Дыпламат. ад-
488 _______________________ С Л А В А К І Я носіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 14.1.1993. Гл. таксама Чэхаошвак ія .
Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. РЗДС, Дэмакр. саюз С., ПЛД, Славацкая нац. партыя, Хрысц.-дэмакр. рух, ПГС, КВП і інш. Асн. прафс. аб’яднанне — Канфедэрацыя прафсаюзаў Славацкай Рэспублікі. Гаспадарка. С. — індустр.-агр. краіна. Пасля 1993 праведзена эканам. рэформа ў гаспадарцы, стабілізавана грашовая сістэма, што суправаджалася адмовай ад дзярж. рэгулявання цэн, лібералізацыяй гандлю і прыватызацыяй. Вялікую ролю ў эканам. рэфармаванні адыгралі замежныя інвестыцыі (каля 0,5 млрд. дол. штогод). У 1998 валавы ўнутр. прадукт (ВУП) склаў 44,5 млрд. дол., каля 8300 дол. на чалавека. 22% ВУП ствараецца ў прам-сці, 6% — y сельскай гаспадарцы, каля 9% — y транспарце і сувязі, 23% y гандлі, 40% — y інш. абслуговых галінах. Горназдабыўная прам-сць занята здабычай бурага вугалю і лігнітаў (раён гарадоў Гандлава і Пр’евідза), жал., марганцавых, свінцова-цынкавых і медных руд. Электраэнергетыка засн. на выкарыстанні гідрарэсурсаў (ГЭС на горных рэках, y т.л. каскад 16 ГЭС на р. Bar), бу-
рага вугалю і імпартаванай нафты. Працуюць 2 АЭС каля гарадоў Нітра і Трнава (даюць 40% усёй электраэнергіі). У 1998 атрымана 20 млрд. кВттадз электраэнергіі. У апрацоўчай прам-сці найб. развіты машынабудаванне (вытв-сць электроннай, радыёэлектроннай і быт. тэхнікі, трансп. сродкаў і інш.), чорная і каляровая металургія, нафтаперапр., хім., фармацэўтычная, дрэваапр. і цэлюлозна-папяровая, лёгкая (тэкст., гарбарна-абутковая, швейная) і харчовая. Значныя вытв. магутнасці паліграф. і шкляной прам-сці. Асн. прамысл. цэн-
тры: Браціслава (хім. і нафтахім., маш.буд., станкабуд., тэкст., паліграф., харчасмакавая, швейная і інш.), Кошыцы (чорная металургія, цяжкае машынабудаванне), Банска-Бістрыца (каляровая металургія', маш.-буд., дрэваапр., тэкст., цэм., харчовая), Жыліна (маш.-буд., тэкст., цэлюлозна-папяровая, хім), Нітра (маш.буд., піваварная, хім., тэкстыльная), Прэшаў (маш.-буд., тэкст ), Комарна (рачное суднабудаванне), Шаля (з-д азотных угнаенняў на імпартным прыродным газе). Штогод атрымліваюць (млн. т): бурага вугалю і лігніту — каля 5, жалезнай руды — 1, свінцова-цынкавай — 0,3, меднай — 0,3, чыгуну — 3,2, пластмас — 0,4, азотных угнаенняў — 0,2, цэменту — 3, нафгапрадуктаў — 3,5; піва — каля 4 млн. гекталітраў. Развітая шматгаліновая сельская гаспадарка засн. на сучаснай матэрыяльнатэхн. базе і інфраструктуры. С.-r. кааператывы і дзяржгасы трансфармаваны ў кааператывы ўласнікаў і акцыянерныя прадпрыемствы. С.-r. ўгоддзі займаюць 2445 тыс. га, y т.л. пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі каля 1630 тыс. га, пад пашай і лугамі каля 815 тыс. га. Асн. галіна сельскай гаспадаркі — раслінаводства. Большасць пасеваў засяроджана ў раўнінных раёнах на ПдЗ, Пд, ПдУ і ў далінах рэк; лугі і паша — y ra pax. Штогод збіраюць (млн. т): пшанійы — каля 2, ячменю — 1, кукуру-
хоў (участак Дуная і нізоўі асн. прытокаў) каля 0,4. У краіне (2000) 994 тыс. легкавых, 94 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўгобусаў. Асн. рачныя парты Браціслава і Комарна. Авіяц. транспарт абслугоўвае пераважна знешнія пасажырскія зносіны, гал. міжнар. аэрапорты каля Браціславы, Кошыц, Попрада. С. перасякаюць з У на 3 нафта- і газаправоды з Расіі ў Зах. Еўропу. У 1998 экспарт склаў 10,7 млрд. дол., імпарт — 12,9 млрд. дол. Гал. тавары экспарту: машыны і абсталяванне, прадукцыя нафтаперапр., хім., дрэваапр., харч. прам-сці. Імпартуюцца машыны і абсталяванне, нафта, хім. сыравіна і інш. Важнейшыя гандл. партнёры: Чэхія (35%), Германія (19%), Аўстрыя (5%), Расія, Полыпча, Італія. У 2000 Беларусь экспартавала ў С тавараў на 19,2 млн. дол. (пераважна халадзільнікі, маразільнікі, шыны), імпартавала тавараў на 12,8 млн. дол. С. — краіна развітога турызму і горнага спорту. Штогод С. наведвае каля 0,5 млн. замежных грамадзян, даход ад замежнага турызму ў 1998 склаў 461 млн. дол. Грашовая адзінка — славацкая крона. Узброеная сілы Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы, a таксама ваенізаваныя фарміраванні, y т.л. сілы ўнутр. бяспекі (1,4 тыс. чал.), грамадз. абароны (1,2 тыс. чал.) і інш. (2000). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплектаванне паводле прызыву. Тэрмін службы — 1 год. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС і ППА. У сухап. войсках 23,8 тыс. чал., каля 480 танкаў, больш за 680 баявых браніраваных машын, да 390 адзінак палявой артылерыі, мінамётаў, рэактыўных сістэм залпавага агню і інш. У ВПС і ППА 12 тыс. чал., больш за 100 баявых самалётаў, каля 60 верталётаў, y т.л. 19 баявых, каля 100 пускавых установак зенітных кіроўных ракет і інш. Ахова здароўя Насельніцтва атрымлівае бясплатную дзярж. мед. дапамогу, карыстаецца паслугамі страхавой і прыватнай медыцыны. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 70, жанчын — 77 гадоў. Узровень нараджальнасці — 10 на 1 тыс. чал., смяротнасць — 9 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 0,1%. Дзіцячая смяротнасць — 9 на 1 тыс. нованароджаных (2001). Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 86 чал., урачамі — 1 на 381 чал. (1996). Асвета. Сучасная сістэма адукацыі С. ўключае дашкольныя ўстановы (для зы — 0,7, жыта — 0,1. Вырошчваюць дзяцей 3—5-гадовага ўзросту), асн. таксама бульбу, алейныя культуры (сла- школы, гімназіі, сярэднія прафес. шконечнік, pane), цукр. буракі, тытунь, ага- лы і вучылішчы, ВНУ. Пераважная родніну. Садоўніцтва, на Пд — вінагра- большасць устаноў дзяржаўныя; ёсць дарства. Пагалоўе (1997, млн. галоў): прыватныя і царкоўныя. Асн. школа буйн. par. жывёлы — 0,7, свіней — 1,6, для дзяцей з 6-гадовага ўзросту мае 2 авечак — 0,3. Птушкагадоўля (у 1997 — ступені — пач. (4 гады навучання) і ня13,1 млн. курэй). У паўд. раёнах гаду- поўную сярэднюю (5 гадоў) і з’яўляецца юць пераважна свіней, малочную буйн. абавязковай. Поўную сярэднюю адукаpar. жывёлу, птушку, y горных раё- цыю (пасля асн. школы) даюць гімназіі нах — авечак і мясную буйн. par. жы- (4 гады навучання), некаторыя сярэднія вёлу. Транспарт чыг., аўтамаб., унутр. прафес. вучылішчы (4—5 гадоў навуводны. Даўж. (тыс. км): чыгункі.— 3,7, чання), большасць сярэдніх прафес. аўтадарог — 17,7, унутр. водных шля- школ, y якіх вучні праходзяць і карот-
катэрміновае прафес. навучанне, пераважна па складаных профілях. У гімназіях уведзена дыферэнцыраванае навучанне (гуманіт. і тэхн. профілі) з улікам індывід. схільнасцей навучэнцаў, выкарыстоўваюцца навуч. праграмы з павышаным узроўнем патрабаванняў. У сістэме вышэйшай адукацыі — ун-ты, вышэйшыя школы, акадэміі. У 2000/01 навуч. г. ў С. 3245 дзярж. дашкольных устаноў (больш за 153 тыс. дзяцей), 2362 асн. школы (каля 626 тыс. вучняў і больш за 38 тыс. настаўнікаў), 157 гімназій (больш за 67 тыс. навучэнцаў і больш за 5 тыс. выкладчыкаў), 309 сярэдніх прафес. школ (каля 85 тыс. навучэнцаў), 363 сярэднія прафес. вучылішчы (больш за 104 тыс. навучэнцаў). У сістэме вышэйшай адукацыі больш за 20 навуч. устаноў. Буйнейшыя ВНУ: ун-т Я.А.Каменскага (з 1465), эканам. і Славацкі тэхн. ун-ты, Паліцэйская акадэмія, вышэйшыя школы — выяўл. мастацтва і тэатральна-мастацкая (усе ў Браціславе); Ун-т Мацея Бела і Акадэмія мастацтваў y Банска-Бістрыцы; Ун-т Паўла Іозефа Шафарыка, тэхн. і вет. ун-ты, Ваенная лётная акадэмія (усе ў Кошыцах); Ун-т Канстанціна Філосафа і Славацкі аграрны ун-т y Нітры; Ваенная акадэмія ў Ліптаўскі-Мікулашы, Ун-т Кірылы і Мяфодзія ў Трнаве, тэхн. ун-т y Зволене; ун-ты ў Прэшаве, Трнаве, Жыліне, Трэнчыне і інш. У С. больш за 70 б-к і больш за 75 музеяў. Буйнейшыя б-кі: універсітэцкая ў Браціславе, Дзярж. навук. ў Кошыцах, акрамя таго працуе 9 навук. б-к і Цэнтр. навукова-тэхн. інфармацыі ў Браціславе. Буйнейшыя музеі: Славацкі нац. (мае 8 філіялаў), Гарадскі ў Браціславе, Славацкі тэхн. ў Кошыцах, Музей він y Прэшаве, Музей славацкага нац. паўстання ў Банска-Бістрыцы, этнагр. ў Марціне. Навук. даследаванні праводзяіша на кафедрах ун-таў, y Славацкай АН (з 1952), якая ўключае больш за 60 ін-таў і лабараторый, і інш. н.-д. установах. Друк, радыё, тэлебачанне. У 1999 y С, выходзілі газеты «Pravda» («Праўда», з 1920), «Ргаса» («Праца», з 1946), «Smena» («Змена», з 1948), «VeCer» («Вечар», з 1990), «Narodna obroda» («Нацыянальнае адраджэнне», з 1990), штотыднёвік «Beseda» («Размова», з 1990) і інш. Інфарм. агенцтва — Тэлегр. агенцтва Славацкай Рэспублікі (ТАСР, з 1992). Радыёвяшчанне з 1926; асн. праграмы — «Браціслава» і «Дэвін». Тэлебачанне з 1956 (з 1970 каляровае); вяшчанне па 2 каналах. Літаратура. Развіваецца на славацкай мове. Вытокі пісьменнасці славакаў звязаны з дзейнасцю Кірылы .і Мяфодзія (2-я пал. 9 ст.). У 15 ст. пісьмовай мовай была латынь. Пашыраны былі легенды (жыціі), драм. рэліг. творы і духоўная лірыка (не захаваліся). Вял. значэнне для культ. жыцця С. мела заснаванне Карлам IV y Празе універсітэта (1348). Ідэі гусіцкага руху (1-я пал. 15 ст.) і Рэфармацыі паспрыялі выцясненню латыні чэш. пісьмовай мовай з эле-
ментамі славацкай гутарковай мовы. Вядома творчасць паэтаў-гуманістаў М.Ракаўскага, Я.Якобеўса, духоўная паэзія Я.Сільвана, Э.Лані. Барацьба з тур. нашэсцем (канец 15— 16 ст.) спарадзіла героіка-эпічныя песні і балады на гіст. сюжэты. З ’явіліся творы з любоўнай праблематыкай (вершаваны раман «Пра Сілада і Хадмазі», 2-я пал. 16 ст.), драматургія на біблейскія сюжэты П.Кырмезера і Ю.Тэсака. У 17— 18 ст. узмацніўся ўплыў каталіцкай царквы, свецкія матывы выцясняліся рэліг. містыкай. Выявілася блізкасць да л-ры еўрап. барока: дыдактычна-рэфлексіўныя творы П.Беніцкага, О.Луцэ, мемуарная проза Ш.Піларыка, Т.Масніка, С.Грушкавіца, свецкая паэзія Г.Гаўлавіча. Самастойнасць набыло літ.-знаўства (Д.Цвітынгер, П.Валаскі). 3 канца 18 ст. пачалося нац. адраджэнне славацкай пісьменнасці, спробы стварэння нац. мовы (А.Берналак). Рэфарматар мовы і аўтар першага славацкага рамана — І.І.Байза. Вядомасць набыла паэзія Я.Колара, Б.Табліца, проза Я.Голага, навук. працы Ю.Фандлі, П.І.Шафарыка, драмы Я.Халупкі. У 1840—70-я г. ў л-ры ўсталяваўся рамантызм (паэт. цыкл «Думкі вечаровыя» Л.Штура, паэмы і лірыка Я Краля, А.Сладкавіча, паэмы-казкі Я.Боты, гіст. аповесці Я.Калінчака, І.М.Гурбана). У 1863—75 навук.-асветніцкае і літ.
4
Да арт. Славакія.
Замак y Бойніцах.
С Л А В А К ІЯ
489
т-ва «Маціца славацкая» вьшавала кнігі, часопісы, адкрывала школы, гімназіі. 3 1880-х г. вядучым кірункам стаў рэалізм (творчасць С.Ваянскага, П Гвездаслава, М.Кукучына). Значнае месца занялі пераклады з рус. і зах.-еўрап. л-ры. У творчасці пісьменнікаў-рэалістаў Цімравай, Я Есенскага, І.Таяўскага (прадстаўнікі «Маладой Славакіі») узмацніўся сац.-аналіт. падыход да рэчаіснасці. У пач. 20 ст. ўзнік літ. рух т.зв. Славацкай мадэрны, які выявіўся ва ўзбагачэнні эмацыянальнага зместу і псіхал. раскрыцця ўнутр. свету чалавека і кульце формы (І.Краска, І.Гал, У.Рой). Развіццю л-ры спрыяла ўтварэнне Чэхаславацкай рэспублікі. У паэзіі выступілі Ш.Крчмеры, М.Разус, Я.Смрэк, Э.Б.Лукач, Я.Понічан, y прозе — Я.Грушаўскі, Г.Вамаш, М.Урбан, І.Горват, y літ. крытыцы — Э.Уркс, А.Матушка. Вядомасць набылі раманы П Ілямніцкага, паэзія П.Новамескага. Пошукам гармоніі займаўся І.Цыгер-Гронскі. У 2-ю сусв. вайну ў час ням.-фаш. акупацыі побач з падп. л-рай існавалі як форма легальнага пратэсту «лірызаваная» проза (Д.Хробак, М.Фігулі, Ф.Швантнер) і паэзія сюррэалістаў (Ю.Ленка, П.Бунчак, Ш.Жары). Тэмы паўстання, антыфаш. барацьбы, пабудовы новага грамадства — гал. ў пасляваен. л-ры (У.Мінач, М.Крно, Я.Боданек, Я.Коранка). Умацоўваецца сацыяліст. рэалізм (паэты А.Плаўка, Я.Костра, В Мігалік, празаікі Р.Яшык, Ф.Гечка, К.Лазарава). 1950-я г. — пік псіхал. прозы (А.Беднар, Ф.Краль). У 1960-я г. выявіліся авангардысцкія канцэпцыі і фармальнае эксперыментатарства (Л.Балек, А.Гікіш, Р.Слобада). Нетрадыц. падыход да раскрыцця характараў пераважаў y творах Д.Мітаны, І.Гудзеца, Д.Душака і інш. У 1970-я г. росквіту дасягнуў гіст. раман (І.Тала, ЯДенч, М.Ферка і інш.). 1980-я г. адметныя ўзлётам раманнай формы, рухам эпасу да сінтэзу, цыклізацыяй малых жанраў (П.Яраш, П.Андрушка, І.Габай і інш ). У канцы 1990-х г. змены жанравага зместу прозы за кошт фалькларызацыі суправаджаліся паглыбленнем лірычнага пачатку. Маральна-філас. пошукі вядуцца ў межах сінтэзу рамана і міфа, легенды, прытчы, балады, драмы і камедыі (В.Шыкула, М.Валек, О.Заграднік, Я.Солавіч і інш ). На бел. мове вьшадзены «Чэшскія і славацкія апавяданні» (1958), зб-кі апавяд. «Апошні вераснёвы дзень» (1982), «Разбуджаны голас» (1988), «Соль зямлі» (1992), вершаў «Татры пяюць» (1976), «Славацкая паэзія» (1990), казак «Дванаццаць месяцаў» (1956), «У сонейка ў гасцях» (1958), творы Крно («Я вярнуся жывы», 1960) , Мінача («Жывыя і мёртвыя», 1961) , Г.Зелінавай («Якубка», 1962), Шыкулы («Канікулы з дзядзькам Рафаэлем», 1972), К.Ярункавай («Брат маўклівага ваўка», 1976), Валека («Крылы», 1978), М.Галямавай («Пра сініцу з какосавага доміка», 1979), Грушаўскага
490
С Л А В А К ІЯ
(«Янашык», 1980), Э.Гашпаравай («Цяжка быць мустангам», 1981), Р.Морыца («Выбух», 1984). Сярод перакладчыкаў на бел. мову: Я.Бяганская, У.Дамашэвіч, Х.Жычка, У.Караткевіч, Я.Каршукоў, А.Мажэйка, П.Макаль, С.Міхальчук і інш. Архітэктура. У 1—2 ст. на тэр. С. ўзніклі стараж.-рым. крэпасці. У 9— 12 ст. будавалі замкі з хрысц. капэламі (у Браціславе, Бойніцах, Турчанска-Бістрыцы, Спішскі-Градзе), вакол якіх з 13 ст. раслі гарады. Да раманскага стылю належаць базіліка св. Эмерама ў Нітры (1200), 2-ярусная капэла-ратонда ў Скаліцы (12 ст.), 3-нефавая базіліка з 2-вежавым фасадам y Дзякаўцы (1228). 3 канца 13 ст. пашырана гатычная храмавая архітэктура, адметная нац. стрыманасцю: 3-нефавыя базілікі св. Лізаветы ў Кошыцах (1382— 1499), св. Кацярыны ў Банска-Шцяўніцы (1491), сабор св. Марціна (14— 15 ст.), Старая ратуша (13— 15 ст.) y Браціславе. Для готыкі характэрны зальны тып храма (3-нефавы сабор св. Якуба ў Левачы, 14— 15 ст.). Да вялікіх храмаў часам далучалі невял. капэлы з вытанчанымі прапорцыямі (капэлы Запольскіх y Спішска-Капітуле, 1488—93). Гатычныя замкі ўяўлялі сабой комплексы з унутр. дварамі, капэламі (у Стрэчне, 14— 15 ст.; Зволен, 1361 — 16 ст.). Гарады мелі ўмацаванні, ратушную плошчу, элементы рэгулярнага плана (Бардзеёў, Левача, Трэнчын). Рэнесансавыя прыкметы звязаны пераважна са свецкай архітэктурай: жылыя дамы з атыкамі, парталамі, дваровымі галерэямі, размалёўкамі сграфіта (у Прэшаве, Левачы, Банска-Бістрыцы), ратушы ў Бардзеёве (1508—09), Левачы (1525—86) і інш. Рэспектабельны выгляд мелі познагатычныя ратушы, перабудаваныя ў рэнесансавым ключы (у Браціславе). У 17 ст. пашырыўся стыль барока: касцёлы ун-та ў Трнаве (1637— 1700, арх. П.Спеца), св. Тройцы (1717—35, арх. К.Каневале, Ф.А.Хілебрант, І.Б.Фішэр фон Эрлах), св. Альжбеты (1739—42), кляштарны комплекс
y Ясаве (1765, арх. абодвух А.Пільграм). Канстр.-вобразнае вырашэнне набыла нар. драўляная архітэктура (касцёлы ў Тврдошыне, Фрычцы і інш.). Ад рэспектабельна-ўрачыстых да стрыманавясковых будаваліся замкі і палацы (палац Грасалкавіча ў Браціславе, 1760, цяпер рэзідэнцыя прэзідэнта; замкі ў Маркушаўцы і Банска-Шцяўніцы і інш ). У стылі барока перабудаваны некат. гатычныя абарончыя вежы, касцёлы ў Браціславе, Нітры і інш. 3 1770-х г. развіваўся класіцызм, найперш y рэспектабельных палацах (прымаса ў Браціславе, 1781, арх. М.Хефеле). Характэрныя былі т.зв. рэдуты з функцыямі атэляў, т-раў, корчмаў (у Ельшаве, Кежмараку і інш.). Вылучаўся класіцыстычны будынак пратэстанцкага сабора ў Банска-Бістрыцы (1807, арх. М.Полак). 3 сярэдзіны 19 ст. будавалі ў гіст. стылях (Славацкі нац. т-р y Браціславе, 1884—86, арх. Ф.Фельнер і Г.Гельмер). Пад уплывам сецэсіі працаваў арх. Д.Юркавіч (грамадскі дом y Скаліцы, 1904). Пабудовы пач. 20 ст. ў стылях канструктывізму, неакласіцызму і нар. традыцыях: атэль «Карлтан-Савай» (1928), вышынны будынак «Мандарла», санаторый y Трэнчанске-Цепліцы (1930-я г.). Сярод збудаванняў 2-й пал. 20 ст. зімовы стадыён (1963), мост цераз Дунай Да арт. Славакія. Касцёл Архангела Міхаіла ў (1972) y Браціславе, помнік нац. паўФрычцы. станню ў Банска-Бістрыцы (1970) і інш.
Да арт. Славакія. Ратуша ў Левачы.
Да арг. Славакія. Рээідэнцыя Прэзідэнта (былы палац Грасалкавіча) y Браціславе.
Да арт. Славахія. Новы касцёл y Дудзінцах. 1990-я г.
Да арт. Славакія. Атэль «Геліяс» на курорце Штрбске-Плеса.
3 1990-х г. архітэктура С. выпрацоўвае праграму добраўпарадкавання гар. і сельскага асяроддзя. Паводле плана пераўтварэння краіны ў цэнтр культ. сувязей і міжнар. турызму будуюцца атэлі і турыстычныя комплексы, упарадкоўваюцца і мадэрнізуюцца курортныя мясціны. Сучасная свецкая і культавая архітэктура адметная эстэт. культурай, імкненнем да прастаты і функцыянальнасці. Горад-запаведнік Банска-Шцяўні*ца і ансамбль сярэдневяковых умацаванняў Спішскі-Град уключаны ІОНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. У 1945 засн. Т-ва славацкіх архітэктараў. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Стараж. помнікі выяўл. мастацтва на тэр. С. вядомы з эпох палеаліту, неаліту (статуэткі жывёл і людзей, упрыгожанні) і бронзавага веку! Выяўлены творы кельтаў, сарматаў, авараў, протаславян і стараж. славян. Вытокі мастацтва С. ў культуры Вялікамараўскай дзяржавы. У 13— 15 ст. пашыраны скульпт. элементы арх. дэкору. Раннім насценным размалёўкам y плоскаснай лінеарнай манеры ўласцівы паўн.-італьян. ўплывы (фрэскі касцёла ў Дэхтьшэ, каля 1175) і рысы рамана-візант. стыляў (фрэскі касцёла ў Драўцэ, пач. 14 ст ). У дэкоры касцёлаў канца 14 — пач. 15 ст. адчуваецца ўздзеянне ІЛПарлера. Статуі мадоннаў сярэдзіны 14 ст. блізкія да франц. гатычнай пластыкі, на мяжы 14— 15 ст. набылі рысы «мяккага стылю». У жывапісе ўмоўнасць выяў змянялася набліжэннем да рэальнасці (размалёўкі касцёла ў Жэгры з жанравымі матывамі, каля 1400), y насценным і алтарным жывапісе пач. 15 ст. — да выяўлення прасторы і індывідуалізацыі вобразаў (алтар касцёла ў ГронскіБенядзіку). У канцы 15 — пач. 16 ст. дасягнула росквіту драўляная алтарная скульптура, y якой познагатычныя традьшыі спалучаліся з рысамі Адраджэння, Вядучым майстрам скулыттуры быў Павел з Левачы (Вял. алтар сабора св. Якуба ў Левачы, 1508— 15). У пач. 16 ст. ў жывапісе майстра «MS» праявіліся рысы дунайскай школы. У 16 ст. пашырылася рэнесансавая скульптура з гатычнымі рысамі, y якой прасочваліся аўстр. ўплывы (алтар касцёла ў Юры каля Браціславы, 1527). Ствараліся рэнесансавыя надмагіллі і круглая дэкар. скульптура («Фантан Роланда» перад ратушай ў Браціславе, 1527). Жывапіс Адраджэння прадстаўлены пераважна арнаментальнымі мініяцюрамі і сграфіта, якімі пакрывалі фасады дамоў, замкаў, званіц. Ва ўсх. С. быў пашыраны іканапіс y познавізант. стылі. У эпоху барока панавала пышная дэкар. скульптура са стука. 3 каменю і мармуру выкананы манум. арх.-скульптурныя алтары (гал. алтар сабора ў Браціславе, 1732— 34, аўстр. скульптар Р.Донер). У канцы' 18 ст. з’явілася свецкая партрэтная скульптура. У жывапісе 17— 18 сг. пераважалі італьян., нідэрл. î аўстр. ўплывы. Фрэскі з ілюзіяністычнымі эфектамі выконвалі аўстр. майстры (П.Трогер, Ф.Маўльберч). Сярод не-
С Л А В А К ІЯ
Да арт. Славакія. П а в е л Апостал Якуб. 1508—15.
з Левачы.
шматлікіх мясц. мастакоў — Я.Богдан, С.Генрых, Я.Купецкі. Сярод вырабаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва 15— 18 ст. — метал. (часта з перагародчатай эмаллю), фаянсавыя, разьба па дрэве, вышыўка і ткацтва. У партрэтным жывапісе пач. 19 ст. класіцызм спалучаўся з рысамі бідэрмееру. Класі-
Да арт. Славакія. Л.Нюлашы. Перад навальніцай. Каля 1880.
491
цыстычным пейзажам уласцівы рамант. тэндэнцыі (нац. па матывах работы К.ЛДібая, А.Бродскага, Л.Нюлашы). У перыяд. уздыму рэв. і нац.-вызв. руху ствараліся рамант. па кампазіцыі партрэты сучаснікаў, герояў вызв. барацьбы (П.Богунь, І.Б.К-пеменс). У канцы 19 — пач. 20 ст. дасягнуў росквіту жанравы жывапіс, y якім рэаліст. рысы, каларыстычныя і пленэрныя пошукі спалучаліся з элементамі акадэмізму (В.Андзьяла, Д.Скуцецкі, І.Ганула). Рэаліст. і сац.-крытычныя тэндэнцыі ўласцівы творам скульптара Я.Коньярака. У фарміраванні нац. школы жывапісу 20 ст. вял. роля належыць М.Бенку, М.Базаўскаму і Я.Алексі, якія развівалі традыцыі постімпрэсіянізму. Рысы фавізму, кубізму і элементы нар. творчасці спалучалі жывапісцы і графікі М.Галанда і Л.Фула, сац.-крытычнай скіраванасцю вызначаліся творы графіка К.Сокала, жывапісца К.Баўэра, скульпт. Ф.Гібалы. У 1939—45 экспрэсіўныя драм. кампазіцыі антыфаш. тэматыкі стваралі жывапісцы і графікі В.Гложнік, Я.Жэлібскі, Ц.Маернік, Ю.Немчык, скульптар І.Костка, неакласіцыстычныя творы — скульпт. Ю.Горавая-Ковачыкава і інш. 3 1950-х г. пашырыліся творы на тэмы нац.-вызв. барацьбы і працы, індустр. пейзажы (графікі Гложнік, Р.Дубравец, жывапісцы Бенка, Жэлібскі, Б.Хофштэтэр, скульптары Костка, Ц.Бартфай), абагульненыя сцэны нар. жыцйя і вобразы сялян (Алексі, Базаў-
492
пастаўлена ў І536 y Браціславе. У 15 — пач. І6 ст. з’явілася школьная драма (школьныя т-ры ў Бардзеёве, Прэшаве, Крэмніцы, Банска-Бістрыцы), ставіліся і творы ант. аўтараў. У эпоху барока дасягнула росквіту езуіцкая драма (Трнава, Скаліца, Трэнчын, Браціслава, Прэ-
С Л А В А К ІЯ
скі, Фула, Немчык, В.Хмель, М.Чэхава), партрэтны жывапіс (Ф.Драшкавіч, Гібала), камерная станковая пластыка (Я.Куліх, А.Трызуляк), манум.-дэкар. скульптура (Костка, Куліх, Трызуляк). У 2-й пал. 20 ст. абстрактны экспрэсіянізм, неакубізм, сюррэапізм і інш.; развівалі Ю.Бартфай, Л.Гударна, В.Жылінчанава, У.Компанек, Р.Крываш, М.Лалуха, М.Паштака, Л.Сламка, Ф.Студзены, П.Тот, Л.Чэміцкі, В.Хложнік, М.Якабчыц, Ю.Якабы. У дэкар.-прыкладным мастацтве пашыраны габелены, вітражы, кераміка, маст. апрацоўка металу і інш. Музыка. У муз. фальклоры С. вядомы балады, лірычныя, эпічныя, быт. і абрадавыя песні, пераважна аднагалосыя, з развітой мелодыкай, рытмічнай разнастайнасцю. У 13 ст. з'явіліся т.зв. разбойніцкія песні («разбойнікі» — змагары за правы народа), y 15 ст. — гусіцкія песні, y 16 ст. — гіст., y 18 ст. — песні куруцаў (удзельнікі антыфеад. паўстанняў), y 19 ст. — новавенгерскія. У аснове стараж. мелодый розныя віды тэтрахордаў, часцей мажорныя. Характэрны рэгіянальныя адрозненні. Сярод муз. інструментаў: гайда (валынка), пастухоўскія дудкі, фуяра і інш. Распаўсюджаны танцы: адземок (пастухоўскі тыпу казачка), каламыйкі, фрышка (тыпу кракавяка). Пачатак кампазітарскай творчасці ў 15 ст. дала культавая поліфанічная хар. музыка (Ю.Банаўскі, Т.Лнтнер). У вак. і вак.-інстр. творах 17 ст. адчувальны ўплывы ням. і італьян. барока (З.Заравуціус, Я.Кусер, І.Шымбрацкі і інш.), развіваюцца свецкія жанры (п’есы для лютні, вёрджынела, танц. сюіты). У 18 ст. пашырыліся царк. і свецкія муз. жанры (кантаты, арыі), францысканская пастараль, звязаная з нар. песняй (П.Баян, Э.Пасха), уплывы венскай класічнай школы. 3 пач. 19 ст. вырасла цікавасць да нар. песні, фарміруецца нац. муз. культура. Адзін з заснавальнікаў нац. муз. школы — Я.Бела (опера «Віланд», паст. 1926; сімф. паэма «Лёс і ідэал», 1874). Развіццё нац. школы звязана з творчасцю Ф.Кафенды, М.Мойзеса, В.Фігуша-Бістры, М.Шнайдэр-Трнаўскага. У Браціславе створаны оперная трупа Славацкага нац. т-ра (1919), хар. і інш. выканальніцкія калектывы, муз. школа (з 1919; з 1927 Муз. і драм. акадэмія). Уклад y муз. мастацтва С. 20 ст. зрабілі: кампазітары М.Базлік, І.Зельенка, А.Очанаш, Э.Сухань, Я.Цыкер; дырыжоры ОДенард, Л.Райтар, Л.Словак; піяністы К.Гаўлікава, М.Лапшанскі; скрыпачы Т.Гашпарак, П.Міхаліца; спевакі Г.Бенячкава, Ш.Гоза, Э.Кітнарава, М.Чэсанёва; музыказнаўцы Л.Бурлас, Л.Мокры, З.Новачак і інш. У С. працуюць: Усходнеславацкі нац. т-р y Кошыцах (з 1945), Славацкая філармонія з сімф. аркестрам і хорам (з 1949), Дзярж. камерны аркестр y г. Жыліна і Славацкі камерны аркестр (з 1960), ансамбль нар. песні і танца «Луч-
Да apt.
Слааакія. К.С о к a л. Пара. 1932.
Да apt.
Славакія. I. К о с т к а. Смутак. 1943.
ніца» (з 1948) і інш.; кансерваторыя (з 1941), Вышэйшая школа прыгожых мастацтваў з муз. факультэтам (з 1949), Ін-т музыказнаўства Славацкай АН (з 1951, усе ў Браціславе). Праводзіцца Міжнар. муз. фестываль «Браціслаўская ліра». У 1955 створаны Саюз кампазітараў С. Тэатр. Першыя тэатр. прадстаўленні ў С., звязаныя з рэліг. рытуаламі, ставіліся на ням., лац., венг., чэшскай мовах. Пашыранымі былі выступленні вандроўных акцёраў на плошчах гарадоў (у 12 ст. забараняліся сінодам). У сярэдневякоўі ўзнікла рэліг. драма (звесткі пра рэліг. спектаклі ў Браціславе і Бардзеёве датуюцца 1439). Першая свецкая п’еса
шаў, Банска-Бістрыца і інш.). 3 17 ст. прадстаўленні адбываліся ў спец. тэатр. залах, з 18 ст. — спец. дамах для т-раў (у 1740 y Браціславе пабудаваны першы 3-павярховы т-р). У пач. 19 ст. ўзнік аматарскі т-р (у 1830 адбылося першае публічнае прадстаўленне на славацкай мове гуртка ў Ліптаўскі-Мікулашы). У 1890 y Марціне пабудаваны Нац. дом, дзе перыядычна ставілі аматарскія спектаклі. У 1920 y Браціславе створаны першы прафес. т-р — Славацкі нац. т-р (засн. Я.Борадач, А.Багар, Г.Кела, О.Орсагава, Г.Мелічкава; да 1932 спектаклі на чэш. мове, пазней арганізавана славацкая трупа). У 1940-я г. сетка прафес. тэатр. калектываў пашырылася, створаны Т-р Славацкага нац. паўстання ў Марціне, Славацкі т-р y Прэшаве (абодва 1944), Новая сцэна ў Браціславе (1946) і інш. 3 1960-х г. развіваецца
Да apt. 1959.
Славакія. Л.Г y д a р н а. Дзяўчына.
мастацтва лялечнага т-ра (Дзярж. лялечны т-р y Браціславе, Стары т-р y Нітры, «На перакрыжаваннях» y Банска-Бістрыцы, т-ры ў Кошыцах, Жыліне). Славацкі нац. т-р мае драм., оперную і балетную трупы. Працуюць таксама драм. т-ры: Астарка Корза’90 y Браціславе, Андрэя Багара ў Нітры, Дзярж. т-р y Кошыцах, Трнаўскі т-р, тэатры І.Таяўскага ў Зволене, І.Забарскага ў Прэшаве; укр. т-р y Прэшаве, венг. ў Комарне. Праводзяцца міжнар. фестывалі: «Дзівадзельна Нітра», пантамімы ў Браціславе, нетрадыц. т-paÿ y Пежзінаку, славацкіх лялечных т-раў y Банска-Бістрыцы і інш. Тэатр. кадры рыхтуюць Тэатр. ін-т, Акадэмія музыкі і
драм. мастацтва ў Браціславе, Акадэмія мастацтваў y Банска-Бістрыцы. Кіно С. ўзнікла і развівалася як частка агульнай экраннай культуры чэхаў і славакаў. У 1920—30-я г. кінадакументалісты з Прагі здымалі ў С. відавыя фільмы пейзажаў Татраў і фалькл. замалёўкі: «Славацкія танцы і спевы» (рэж. Я.Палаўш), «Па rapax, па долах» і «Зямля спявае» (рэж. К.Пліцка). У 1921 з чэш. кінематаграфістамі пастаўлены першы славацкі нямы фільм «Янашык» (рэж. Я.Сіякель і Ф.Горлівы). У 1939— 45 увоз чэш. фільмаў y С. быў забаронены. У 1940 створана кінаарганізацыя «Наступ», падпарадкаваная (берлінскай
намову, надае фільмам гукапластычную выразнасць («Было такое сяброўства», «Сонца ў. сетцы», «Мы з 9 «А», «Орган»). У 1972 створаны сумесны славацка-бел. фільм «Заўтра будзе позна...» («Ян Налепка», рэж. А.Карпаў і М.Цяпак). Творчы пошук спрыяў самаідэнтыфікацыі славацкага кіно, якое звяртаецца да нац. культ. традыцый; з 1980-х г. усё больш выразна выяўляюцца яго тэматычныя і стылістычныя своеасаблівасці (рэж. Д.Ганак, З.Заган, Я.Якубіска і інш.). Л і т Краткая нсторня Чехословаюш. М , 1988; К о р о в н ц ы н а Н. Агоння соцмодерннзацнн: Судьба двух поколеннй двух европ. нацнй. М., 1993; Йсторня словадкой лнтерагуры. М., 1970; Йсторня лптератур западных н южных славян. М., 1997; Ш у м о в С А , A н д р e е в А Р . Нсторня Словакнн, V—XX вв.
студыі «УФА» (пракат і выпуск прапагандысцкіх фільмаў). У 1945 кінапрамысловасць нацыяналізавана; y Браціславе створана Студыя славацкага маст. М„ 2000.Ю.В.Ляшковіч (прырода, насельніцтва, кіно «Коліба». У 1947 пастаўлены пергаспадарка), Л.Л.Міхайлоўская, Н.А.Царук шы поўнаметражны славацкі фільм (гісторыя), І.Г.Елісееў (ўзброеныя сілы), «Сцеражыся» (рэж. М.Фрыч) пра лёс А.У.Вострыкава (друк, радыё, тэлебачанне, славакаў-эмігрантаў y Амерыцы. У 1948 літаратура, тэатр), ЯФ.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное заснавальнік славацкага кіно, акцёр кімастацгва), Л.А.Шымановіч (музыка), но і т-ра, сцэнарыст і рэжысёр П.Біелік В.Ф.Нячай (кіно). зняў драму «Воўчыя норы» пра Славацкае нац. паўстанне. Цікавасць да гісто- СЛАВАНСКАЕ РАД0ВІШЧА НАФТЫ рыі народа, да яе легендарных герояў У Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., выявілася ў каляровай дылогіі Біеліка каля в. Славань. Адкрыта ў 1983. Рас«Янашык 1—II» (у сав. пракаце «Гор- працоўваецца з 1985. Паклады нафты ныя мсціўцы», 1962—63). Славацкія кі- пл. 2,4 км2 прымеркаваны да міжсалянарэжысёры стварылі адметныя экрані- вых дэвонскіх адкладаў (задонска-ялецзацыі твораў П.Ілямніцкага («Неўзара- кі гарызонт) на Пн Прыпяцкага прагінае поле», 1953, рэж. У.Багна; «Браты», ну. y Рэчыцка-Вішанскай зоне падняц1961, рэж. А.Летрых), Я.Калінчака цяў, каля Сасноўскага, Паўд.-Сасноў(«Дваранскі гонар», 1957, рэж. Багна), скага і Зах.-Славанскага радовішчаў Ф.Гечака («Драўляная вёска», 1955, нафты. Нафтаносны пласт залягае на рэж. Летрых), А.Чэхава («Іванаў», 1963, глыб. 3540—4000 м. Калектар трэшчынрэж. І.Будскі) і інш. Тэме вайны як ма- на-кавернава-поравы. Дэгазаваная нафральнаму выпрабаванню чалавека ў всх> та лёгкая, шчыльн. 850—862 кг/м3, матрадрам. сітуацыях прысвечаны фільмы ласярністая (0,21—0,36%), парафіністая Біеліка «Сорак чатыры» (1957), «Капімаласмалістая (4—8,9%). тан Дабач» (1959), П.Солана «Баксёр і (3,8—5,4%), Геал. запасы нафты 6,7 млн. т, здабыта смерць» (1969) і інш. У 1960-я г. тэма- 151 тыс. т (2001). Я.Г.Грыбік. тыка і жанравая палітра фільмаў пашырылася, прыйшло новае пакаленне кі- СЛАВАЦІЧЫ, вёска ў Зэльвенскім р-не нематаграфістаў: С.Барабаш («Песня Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Зэльпра шызага голуба», 1961), І.Крэйчык ва—Ружаны. Цэнтр сельсавета і калга(«Паўночная імша», 1962) і інш. Да тэм са. За 25 км на Пд ад горада і чыг. ст. сучаснасці, духоўных пошукаў моладзі Зэльва, 153 км ад Гродна. 139 ж., 48 звяртаюцца рэжысёры М.Голы («Шлях двароў (2001). Сярэдняя школа, Дом воранаў», «Справа для адваката»), культуры. б-ка, амбулаторыя, адцз. суЭ.Грэчнер («У кожным тыдні сем вязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік дзён»), І.Медвед («Кадрыль», «Выпраба- землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайванне кахання», «Юнацтва атамана», ну. Помнік архітэктуры — царква (ка«Тройчы настае світанак», «Не для мя- нец 18 — пач. 19 ст.). не іграюць блюз»), Ш.Угер абнаўляе кіСЛАВАЦКАЕ НАЦЫЯНАЛЬНАЕ ПАЎCTÂHHE 1944, С л а в а ц к а е п а ў с т a н н е 1944, узброенае антыфашысцкае паўстанне ў жн.—кастр. 1944. План выступлення распрацаваў Славацкі нац. савет (СНС), які аб’ядноўваў усе партыі і apr-цыі, што ўдзельнічалі ў руху Супраціўлення. Узбр. сілы СНС складалі партыз. брыпшы (каля 15 тыс. чал.) і часці славацкай арміі, што перайшлі на бок паўстанцаў (у ходзе пзўстання армія вырасла да 60 тыс. чал.). Сігналам да паўстання стала акупацыя Славакіі ням.-фаш. войскамі, якая паДа арт. С л м ш ія. Будынак Славацкага нацыя- чалася 29.8.1944 са згоды славацкага марыянетачнага ўрада. У той жа дзень нальнага тэатра.
СЛАВАЦКІ
493
пачаліся баявыя дзеянні паўстанцаў і ўжо да 31 жн. яны кантралявалі 2/ 3 тэр. краіны. 1.9.1944 y г. Банска-Бістрыца СНС прыняў дэкларацыю, y якой абвясціў пра шырокія дэмакр. пераўтварэнні. Створаны К-т абароны Славакіі і Гал. штаб партыз. руху. 3 мэтай дапамогі паўстанцам сав. ваен. камандаванне наладзіла дастаўку ім зброі, боепрыпасаў, прадуктаў, амуніцыі і інш. 8.9.1944 38-я армія 1-га Укр. фронту пачала Карпата-Дукельскую аперацыю. Наступленне разгарнулася ад г. Кросна (Полыша) на поўдзень, каб прабіцца цераз Дукельскі перавал y Славакію. Разам з сав. войскамі змагаўся сфарміраваны ў СССР 1-ы Чэхаславацкі армейскі корпус на чале з ген. Л.Свободам. У паўстанні ўдзельнічалі сав. партызаны, y т.л. з Беларусі. Аднак y 2-й пал. кастр. вораг перайшоў y контрнаступленне і авалодаў асн. апорнымі пунктамі паўстанцаў, y т.л. і цэнтрам СНС г. Банска-Бістрыца. Частка паўстанцаў адышла ў горы, іх брыгады вялі баі да злучэння ў студз. 1945 з Чырв. Арміяй. С.н.п. стала пачаткам нац.-дэмакр. рэвалюцыі ў Чэхаславакіі. СЛАВАЦКАЯ MÔBA, адна са славянскіх моў (зах.-слав. група); мова елавакаў, дзярж. мова Славакіі (да 1992 разам з чэшскай мовай б. Чэхаславакіі). Пашырана ў ЗША, Венгрыі, Югаславіі, Канадзе, Румыніі, Чэхіі, Польшчы і інш. Mae 3 групы дыялектаў: зах.-славацкі, цэнтр.-славацкі і ўсх.-славацкі. С.м. ўласцівы: y фанетыцы — наяўнасць кароткіх і доўгіх галосных, доўгія (за некалькімі выключэннямі) не бываюць y складах побач, кароткія галосныя чаргуюцца з доўгімі або дыфтонгамі, складаўтваральныя r, I бываюць кароткія і доўгія, V y закрытым складзе вымаўляецца як (ÿ), n, 1, t, d перад e, і заўсёды мяккія, націск экспіраторны, на 1-м складзе; y марфапогіі — страта вынікаў палаталізацыі заднеязычных y іменным скланенні (апрача назоўнага склону мнл.), іменных форм прыметнікаў, аорыста, імперфекта; y лексіцы шмат запазычанняў з чэш., ням. і венг. моў. Першы ўласна славацкі помнік «Острыгамскі рытуал» (1625) напісаны на цэнтр.-славацкім дыялекце. Пісьменства на аснове лаціні-
цы. Літ:. М a л ь к о Р.Н. Географнческая термннологня чешского н словацкого языков (на обіцеславянском фоне). М н„ 1974; Л y ч ы ц - Ф е д а р э ц 1.1. Аб напісанні чэшскіх і славацкіх уласных імён па-беларуску / / Бел лінгвістыка. Мн., 1985. Вып. 27; Я г о ж. Славацкае і беларускае дыялектнае словаўтварэнне / / Словообразованме я номннатнвная дернвацяя в славянскях языках. Гродно, 1986. Ч. 2. /. І.Лучыц-Федарзц.
СЛАВАЦКІ (Slowacki) Юльюш (4.9.1809, г. Крэменец Цярнопальскай вобл., Украіна — 3.4.1849), польскі паэт, драматург. Вучыўся ў Віленскім ун-це (1825— 28). У 1829 пераехаў y Варшаву. 3 1831 y эміграцыі (Францыя, Швейцарыя,
494
СЛАВЕЙ КАЎ
Грэцыя, Італія). Раннія вершы («Ода да вольнасці», «Куліг», «Песня літоўскага легіёна» і інш.) прысвечаны нац.-вызв. барацьбе. У паэмах «Гуго» (нап. 1829), «Манах», «Араб», «Ян Бялецкі» (усе нап. 1830), «Змяя» (нап. 1831) уплыў сусв. рамант. паэзіі. Праблемы тагачаснага паліт. жыцця ў цэнтры драм «Міндоўг, кароль літоўскі» (на.п. 1829), «Марыя Сцюарт» (паст. 1862). Аўтар аўтабі-
балгарскі паэт, асветнік, грамадскі дзеяч. Скончыў царк. школу. Быў настаўнікам, рэдактарам газет, пасля 1878 старшыня Нар. сходу, міністр. Змагаўся за школу на балг. мове. Друкаваўся з 1843. Аўтар зб-каў вершаў і перакладаў «Стракаты букет», «Спеўнік», «Баечнік» (усе 1852). Інтымнай лірыцы і патрыят. паэзіі С. (зб. «Песні і вершы», 1879; паэмы «Крыніца Беланогай», 1873, «Кракра Пярніцкі», 1886) уласцівы нац. каларыт, рэалістычнасць. Выдаў поўны збор балг. прымавак і прыказак (1889—97). На бел. мову асобныя яго вершы пераклалі Н.Гілевіч, А.Разанаў.
самастойны ў межах сваёй кампетэнцыі і падсправаздачны Дзярж. сходу. Прырода. С. — пераважна горная краіна. На ПнЗ і Пн хрыбты Альпаў (усх. ч.), y т.л. Юлійскія Альпы з г. Трыглаў (2863 м). На Пд паўн. ўскраіна Дынарскага нагор’я, y т.л. вапняковае плато Карст. Нізінныя і раўнінныя ўчасткі на 3, каля ўзбярэжжа Адрыятычнага м. і на У. Ёсць радовішчы свінцова-цынкавых і медных руд, бурага вугалю і інш. Клімат на большай ч. тэр. ўмерана-кантынентальны. У між-
Тв:. Рус. пер. — Мзбранное. М., 1981.
Ю.Славацкі.
ягр. («Гадзіна роэдуму»), гераічнай («Ламбро, грэчаскі паўстанец», абедзве 1833), філас.-патрыят. («Ангелі», 1838), псіхал. («Бацька зачумленых»), лірычнай («У Швейцарыі», абедзве 1839), рэаліст. («Бянёўскі», не закончана, выд. 1841) паэм. У «Паэме Пяста Дантышака... аб пекле» (1839) дантаўскія матывы. Вядомасць набылі яго рамант. драмы «Мазепа» (паст. 1847), «Баладына» (паст. 1862), «Ліля Венеда» (паст. 1863), «Фантазій» (паст. 1867), «Гарштынскі» (паст. 1879), «Кардыян» (паст. 1899), y якіх асэнсаванне канцэпцыі прыроды, гісторыі і чалавека, праблемы нац.-патрыят. руху ў Польшчы, трагедыя рамант. індывідуалізму, палеміка з А.Міцкевічам, выкарыстанне свабоднай маст. формы. Зазнаў уплыў ідэй польскага месіянізму, спрабаваў стварыць сваю філасофію духу (гісторыка-філас. паэма «Кароль-Дух», не закончана; празаічная паэма «Генезіс духу», вьш. 1866; драма «Сярэбраны сон Саламеі», паст. 1900). У позняй лірыцы асабістыя пачуцці пераплятаюцца з грамадз. матывамі («Гімн», «Мой тастамент», «Адказ на «Псалмы будучыні» і інш.). На бел. мову асобныя яго творы перакладалі А.Вольскі, С.Дзяргай, У.Дубоўка, А.Звонак, М.Лужанін, П.Пестрак, Я.Семяжон, М.Танк. Паводле аднайм. драмы Дзярж. т-р оперы і балета Беларусі паставіў оперу «Мазепа» (1952), Бел. т-р імя Я.Купалы — спектакль «Смерць ваяводы» (1959). T e Dziela wszystkie. T. I— 17 Warszawa, 1952— 76; Бел. пер. — Выбранае. Мн., 1959; Рус. пер. — Нзбр. соч. T. 1— 2. М., 1960; Нзбранное. М., 1984. Літ:. Д е р н а л о в н ч М. Юлнуш Словацкнй. Варшава, 1986; Ю.Сповацкнй: Бнобвблногр. указ. М., 1959; P i w і ri s k a М. Juliuz Stowacki od duchow. Warszawa, 1992; K o w a l c z y k o w a A. Slowacki. Warszawa, 1994. М.М.Хмяльніцкі.
СЛАВЁЙКАЎ Петка Рачаў (29.11.1827, r. Вяліка-Тырнава, Балгарыя — 13.7.1895),
CJIABÉHE, ільменскія славяне, паўночныя ўсх.-слав. плямёны, якія ў 2-й пал. 1-га тыс. н.э. жылі ў басейне воз. Ільмень, y 10— 13 ст. рассяляліся на Іжорскім плато, па р. Малога дасягалі Яраслаўскага Паволжа і Волга-Окскага міжрэчча. Займаліся земляробствам, паляваннем, рыбалоўствам, будавалі наземныя зрубныя дамы з печамі-каменкамі. Асн. тыпам іх пасяленняў былі селішчы. Першыя гарадзішчы ўзніклі ў 8 ст. Найб. стараж. помнікі С. — пахавальныя сопкі з абрадам трупаспалення. У 9— 10 ст. побач з сопкамі пашыраны курганы з трупаспаленнем. 3 пач. 11 ст. пераважаў пахавальны абрад з трупапалажэннем. Наяўнасць y сопках фінскіх элементаў пахавальнага абраду адлюстроўвае працэс славянізацыі мясц. фіна-угорскіх плямён. Лічаць, што продкі С. рухаліся ў Прыільменне праз землі балтаў, y якіх запазычылі іх звычай рабіць курганныя насыпы над нябожчыкамі. Этнавызначальныя рысы С. — ромба- і авальнашчытковыя скроневыя кольцы 11— 14 ст. (на Беларусі падобньы рэчы знойдзены каля Радашковіч і ў Чапліне). У 9 ст. С. і крывічы разам з фінскім племем весь утварылі паліт. ca ros. Цэнтр С. — г. Ноўгарад. Землі С. сталі ядром уладанняў Наўгародскай феад. рэспублікі. Літ:. С е д о в В.В. Восточные славяне в VI—XIII вв. М., 1982.
СЛАВЁНІЯ (Slovenija), Р э с п у б л і к а С л а в е н і я (Republika Slovenija), дзяржава на Пд цэнтр. ч. Еўропы, на ПнЗ Балканскага п-ва. Мяжуе на Пн з Аўстрыяй, на У з Венгрыяй, на Пд і ПдУ з Харватыяй, на 3 з Італіяй і абмываецца Трыесцкім зап. Адрыятычнага мора. Пл. 20,3 тыс. км2. Нас. 1927, 6 тыс. чал. (2000). Дзярж. мова — славенская. Сталіца — г. Любляна. Падзяляецца на 62 раёны. Нац. свята — Дзень дзяржаўнасці (25 чэрв.). Дзяржаўны лад. С. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1991. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца на ўсеагульных выбарах на 5 гадоў. Парламент — Дзяржаўны сход з 90 дэпутатаў, якія выбіраюцца на 4 гады. Дзяржаўны савет (у ім 40 дэпутатаў, выбіраюцца на 5 гадоў і прадстаўляюць сац., эканам., прафес. і мясц. інтарэсы) — дарадчы орган, карыстаецца правам адкладальнага вета. Вышэйшая выканаўчая ўлада належыць ураду, які
Герб і сцяг Славеніі. горных далінах т-ра студз. ад 0 °С да -2 °С, ліп. 18— 19 °С. На ўзбярэжжы клімат субтрапічны міжземнаморскі. Ападкаў 800— 1200 мм за год, y rapax месцамі больш за 2000 мм. Асн. рэкі — Сава і Драва (бас. Дуная). Горныя ледавіковыя і карставыя азёры. Горныя букавыя, дубовыя і хвойныя лясы займаюць каля 55% тэр., ёсць участкі са стэпавай расліннасцю (плато Карст), горныя лугі, на ўзбярэжжы міжземнаморскія хмызнякі. Жывёльны свет больш захаваўся ў гарах, там трапляюцца мядзведзі, рысі, дзікі, ваўкі, алені, серны і дзікія козы. Ёсць запаведнікі і заказнікі. Пячоры Скочыян уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
Насельніцтва Каля 90% складаюць славенцы. Жывуць таксама харваты (3%), сербы (2%), баснійцы-мусульмане, венгры, італьянцы і інш. Вернікі ў асн. католікі (больш за 70%), ёсць лютэране, уніяты, мусульмане. Сярэдняя шчыльн. каля 95 чал. на 1 км2, на раўнінах і ў міжгорных далінах дасягае 200—300 чал. на I k m 2, y rapax каля 10—20 чал. на I км2. У гарадах жыве 52% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 1996): Любляна — 330, Марыбар — 103,5, Цэле — каля 50. У прам-сці і
495
як і суседняй Хпрватыі, сталі ініцыятарамі выхаду сваіх рэспублік са складу югасл. федз-
СЛАВЕНІЯ
рацыі і тым самым распаду Югаславіі. Напачатку Саюз камуністаў С. (СКС) на чапе з М Кучанам прапаноўваў пераўтварыць Саюз камуністаў Югаславіі (СКЮ ) y саюз самаст. рэсп. арг-цый, a югасл. федэрацыю — y канфедэрацыю незалежных рэспублік. Потым Кучан узначаліў працэс супраціўлення С. югасл. федэральным уладам («раздружэнне»). У сак. 1990 Сацыяліст. Рэспубліка С. перайменавана ў Рэспубліку С. У крас. 1990 y краіне адбыліся першыя свабодныя парла-
раўтварэнні. 23.12.1991 прынята канстытуцыя, паводле якой С. стала парламенцкай рэспублікай. Найб. уплывовай паліт. сілай стала ў 1992 Ліберальна-дэмакр. партыя (зноў пасля выбараў 1996), лідэр якой Я-Дрноўшак стаў прэм’ер-міністрам С. У 1994 С далучылася да праграмы НАТО «Партнёрства дзеля міру». У 1995 парафіравана пагадненне аб асацыіраваным партнёрстве С. і Нўрап. Саюза. За гады незалежнасці С. дасягнула пэўных эканам. поспехаў, пераважна за кошт унутр.
Д а арт. Славенія. Горад Марыбар.
Да арт. Славенія. Пааножжа Юлійскіх Альпаў на ПнЗ краіны. буд-ве занята каля 45% эканамічна актыўнага насельніцтва, y сельскай гаспадарцы — 20%, y абслуговых галінах — 35%. Гісторыя. У старажытнасці тэр. С. насялялі
імрыйцы. У I ст. н.э. яе каланізавалі рымляне (значна раманізавана). 3 6 ст. заселена славянамі (славенцамі). У 7 ст. яны ўтварылі княства Карантанія, якое напачатку ўваходзіла ў дзяржаву Самп, потым падпарадкоўвалася Баварыі (з 740— 745) і Франкскай дзяржаве (з 788). Тут узніклі паселішчы ням. каланістаў (у Зах. С ), y I I — 13 ст. утварыліся княствы Карыптыя, Штырыя, Краіта, Горыца, Істрыя. 3 1282 яны пад уладай аўстр. Габсбургаў (канчаткова з пач. 16 ст.), тэр. ядром С. з 1394 было герцагства Крайна. У час напалеонаўскіх войнаў большая ч. С. ўваходзіла ў Ілірыііскія правіпцыі (1809— 14) Паводле рашэнняў Венскага кангрэса 1814— 15 славенскія землі зноў трапілі пад уладу Аўстр. імперыі (з 1867 Аўстра-Венгрыя). Пасля І-й сусв. вайны і распаду Аўстра-Венгрыі тэр. С. I I 2.1918 увайшла ў новастворанае Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 Югаславія). У 2-ю сусв. вайну землі С. акупіраваны ў ходзе Балкачскай кампаніі 1941 і падзелены паміж Германіяй, Італіяй і Венгрыяй. Да 15.5.1945 яны вызвалены Нар.-вызв. арміяй Югаславіі. Пасля абвяшчэння Федэратыўнай Нар. Рэспублікі Югаславіі (29.11.1945) С. ўвайшла ў яе склад як адна з 6 рэспублік (з 1963 y складзе Сацыяліст. Федэратыўнай Рэспублікі Югаславіі). Уз’яднанню тэр. С. пасля 2-й сусв. вайны садзейнічалі Парыжскія мірііыя дагаворы 1947. С. ўносіла значны ўклад y агульнаюгасл. эканоміку. На мяжы 1980— 90-х г. улады С.,
менцкія выбары, на якіх перамог саюз 7 партый «Дэмас»; прэзідэнтам С. выбраны Кучан (перавыбраны ў 1992 і 1997). 2.7.1990 парламент прыняў «Дэкларацыю аб суверэнітэце дзяржавы Славенія». На плебісцыце (праведзены 23.12.1990) 88,2% выбаршчыкаў выказаліся за дзярж. незалежнасць С. 25.6.1991 парламент прыняў акт аб незалежнасці С. (абвешчаны 26.6.1991 адначасова з Харватыяй). Паміж 27.6 і 7.7.1991 адбыліся сутыкненні паміж уведзенымі ў С. часцямі югасл. федэральнай арміі і славенскімі ўзбр. атрадамі («малая вайна»), Пры пасрэдніцтве Еўрап. супольнасцей (ЕС) і процістаянні з Харватыяй югасл. ўрад спыніў узбр. канфлікт і 29.7.1991 вывеў свае войскі з тэр. С., і яна стала незалежнай дзяржавай дэ-факта Незалежнасць С. першымі прызналі Ф РГ (26.12.1991), краіны ЕС (15.1.1992), Расія (14.2.1992). 22.5.1992 С. прынята ў ААН. 13.8.1992 дзярж. суверэнітэт С. прызнаў і югасл. ўрад (двухбаковыя дыпламат. адносіны ўстаноўлены 30.11.1995) У С. раэсарнуліся паліт. і сац.-эканам. пе-
Да арт. Славенія. Ландшафт паблізу г. Любляна.
рэсурсаў. Урад краіны стымуляваў развіццё малых і сярэдніх прадпрыемстваў, заахвочваў вытв-сць на экспарт. Праведзена рэформа цэнаўтварэння і зканам. лібералізацыя ў цэлым, уведзена нац. валюта (толар). С. — чл. Савета Еўропы (з 1993). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 23.7.1992.
Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. Найб. уплывовымі паліт. партыямі краіны з’яўляюцца: Ліберальнадэмакр. партыя С., Славенская нар. партыя, С.-д. партыя С., Славенскія хрысц. дэмакраты, Аб’яднаны спіс сацыял-дэмакратаў, Дэмакр. партыя пенсіянераў, Славенская нац. партыя і інш. Гаспадарка. С. — індустр.-агр. краіна, па ўзроўні эканам. развіцця блізкая да найб. развітых краін Зах. Еўропы. Нягледзячы на эканам. спад пасля рас-
496
СЛАВЕНІЯ
паду Сацыяліст. Федэратыўнай Рэспублікі Югаславіі, нармалізавалася сітуацыя ў нар. гаспадарцы, праведзена прыватызацыя. Краіна атрымлівае штогод 1,8—2 млрд. дол. замежных інвестыцый (пераважна з Германіі, Аўстрыі, Францыі). Валавы ўнутр. прадукт y 1998 склаў 20,4 млрд. дол. (каля 10 300 дол. на 1 чал.), 35% яго атрымліваюць y прам-сці, 5% — y сельскай гаспадарцы, 60% — y сферы паслуг. У горнай прам-сці найб. значэнне мае здабыча бурага вугалю (4,6 млн. т y 1999, асн. радовішчы на Пд), свінцовых і цынкавых руд, буд. матэрыялаў. Энергетыка заснавана на выкарыстанні гідрарэсурсаў (175 ГЭС на горных рэках, y т.л. каскады ГЭС на рэках Драва, Сава, Соча), бурага вугапю і імпартнай нафты (68 ЦЭС). Працуе АЭС y Кршко (штогод выпрацоўвае каля 4 млрд. кВттадз электраэнергіі). У 1999 выпрацавана 13,1 млрд. кВт-гадз электраэнергіі. Шматгаліновая апрацоўчая прам-сць. Развіты чорная (у 1999 чыгуну, сталі, ферасплаваў атрымана 947 тыс. т, асн. цэнтр г. Есеніцы) і каляровая (вытв-сць свінцу, цынку, алюмінію, гарады Межьша і ІСідрычава) металургія, хім. (вытв-сць мыйных сродкаў, лакафарбавых вырабаў, пластмас, пестыцыдаў і мінер. угнаенняў) і фармацэўтычная прам-сць. Развіта машынабудаванне, асабліва с.-г., электратэхн., трактара- і аўтамабілебудаванне, цяжкае машынабудаванне і інш. Аўтамабілі (118,9 тыс., 1999) выпускаюць філіялы ням. і франц. кампаній. Эл.-тэхн. прадпрыемствы выпускаюць разнастайную прадукцыю быт. (халадзільнікі, маразільнікі, пральныя машыны і інш.) і прамысл. прызначэння. Вырабляецца таксама абсталяванне для харч. прам-сці і металург. з-даў. Харч. і лёгкая прам-сць y асн. забяспечвае ўнутр. патрэбы, часткова — знешні рынак. У цэнтр. і ўсх. раёнах развіты мукамольная, маслабойная, мяса- і малочна-кансервавая, цукр. прам-сць. На Адрыятычным узбярэжжы вінаробства, вытв-сць аліўкавага апею, рыбных і фруктовых кансерваў, псрапрацоўка імпартнай прадукцыі (кавы, чаю і інш ). Баваўняная, шарсцяная, шаўковая і гарбарна-абутковая прам-сць працуе пераважна на імпартнай сыравіне. Есць вытв-сць штучных валокнаў і скуры. У 1999 атрымана 39,1 млн. м2 баваўняных і 4 млн. м2 сінт. тканін. Развіты электронная, лясная і дрэваапр., папяровая, паліграф., мэблевая, швейная, шкляная і керамічная, буд. матэрыялаў прам-сць, разнастайныя саматужныя промыслы, выраб сувеніраў і інш. У сельскай гаспадарцы выкарыстоўваюць каля 680 тыс. га зямлі, y т.л. каля 500 тыс. га пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі, каля 180 тыс. га пад пашай і лугамі. Збожжавыя культуры займаюць каля 90 тыс. га, тэхн. — 15 тыс. га, збожжа на фураж — 49 тыс. га, кармавыя травы — 292 тыс. га, пад садамі і вінаграднікамі — 31 тыс. га. У
1999 сабрана 117,2 тыс. т пшаніцы, 309 тыс. т кукурузы. У жывёлагадоўлі (2000) найб. значэнне мае гадоўля буйн. par. жывёлы (453 тыс. галоў) і свінагадоўля (592 тыс. галоў). У rapax і на плато Карст гадоўля авечак і коз. Птушкагадоўля (8,55 млн. курэй, 2000). У 1999 атрымана 247 тыс. т мяса (128,6 кг на душу насельніцтва), 620 тыс. т малака (323 л на душу). Марское і рачное рыбалоўства. Транспарт аўтамаб., чыг., марскі. У 1999 y С. было 20,1 тыс. км аўтадарог, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 16,3 тыс. км (619 км дарог міжнар. класа); 1201 км чыгункі. У краіне 657 тыс. легкавых, 37 тыс. грузавых аўтамашын і аўтобусаў (2000). Развіты авіяц. транспарт, каля г. Любляна — міжнар. аэрапорт. Гал. марскі порт Копер. Выкарыстоўваюцца таксама парты Трыест (Італія) і Рыека (Харватыя). У 1999 экспарт склаў 8,5 млрд. дол., імпарт 10,1 млрд. дол. У экспарце пераважае прадукцыя машынабудавання і тэкст. прам-сці (разам больш за 70% кошту), хім. (8%) і с.-г. (5%) прадукцыя; y імпарце — машыны і абсталяванне, сыравіна і паліва. Гал. гандл. партнёры: Германія (29% экспарту, 21% імпарту), Ітапія (15 і 17% адпаведна), Харватыя, Аўстрыя, Францыя, Расія, ЗША. С. — краіна развітога турызму і горнага спорту. Ёсць горнаклімат. і прыморскія курорты. Штогод С. наведвае больш за 1 млн. замежных грамадзян, даход ад замежнага турызму ў 1999 склаў 1,01 млрд. дол. Грашовая адзінка — талар. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы (9 тыс. 550 чал.) і ваенізаваныя фарміраванні (паліцыя, 4,5 тыё. чап.). Рэзерв — 61 тыс. чал. (2000). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт Камплектаванне паводле прызыву На ўзбраенні 96 танкаў, да 100 баявых браніраваных машын, каля 230 адзінак рэактыўных сістэм залпавага агню, гармат палявой артылерыі і мінамётаў, 9 пускавых установак зенітных ракет, да 60 гармат зенітнай артылерыі, каля 10 самалётаў-разведчыкаў, 18 лёгкіх трансп. самалётаў, 16 верталётаў, 2 патрульныя катэры. Ахова здароўя. Агульнадзярж. палітыку ў галіне аховы здароўя ажыццяўляе савет па ахове здароўя. Разам з бясплатным дзярж. лячэннем існуюць страхавая медыцына, прыватныя ўрачы. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 72, жанчын 79 гадоў. Узровень нараджапьнасці — 9 на 1 тыс. чал. Смяротнасць — 10 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост адмоўны: — 0,05%. Дзіцячая смяротнасць — 5 на 1 тыс. чал. (2001). Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 177 чал., урачамі — 1 на 866 чал. (1997). Друк, радыё, тэлебачанне. У 1999 y С. каля 656 перыяд. выданняў. Найб. уплывовыя газеты: «Dnevnik» («Штодзённік», з 1951), «Veëer» («Вечар», з 1952), «Delo» («Праца», з 1959), «Slovenske novice» («Славенскія навіны», з 1991). Інфарм. агенцтва — Славенскае тэлегр. агенцтва (СТА, з 1991).
Радыё і тэлебачанне С. ў складзе прадпрыемства «Радыё і тэлебачанне Славенія». Радыёвяшчанне з 1928. Радыёстанцыя «Радыё Славенія» вядзе перадачы па 3 нац. праграмах. У 1996 зарэгістравана 59 радыёстанцый, y т.л. 19 мясц., 2 студэнцкія і камерцыйныя (найб. уплывовыя «Радыё Копер-Кападзістрыя» і «Радыё Марыбар»), Тэлебачанне з 1959 (каляровае з 1974). Цэнтр. студыя тэлебачання «Тэлебачанне Славенія» вядзе перадачы па 2 нац. каналах. Дзейнічаюць 2 рэгіянальныя каналы. 3 1998 трансліруюцца праграмы па кабельным тэлебачанні і праз Інтэрнет. 3 1999 працуе 41 прыватная камерцыйная, рэгіянальная і лакальная тэлевізійныя станцыі. Вяшчанне на славенскай, венг. i італьян. мовах. Літаратура. Развіваецца на славенскай мове. Першы літ. твор рэліг. зместу на лацінцы — Фрэйзенгскія фрагменты (10— 11 ст ). У 14— 15 ст. створаны Ратацкі і Сцічанскі рукапісы, якія ўключалі малітоўныя творы, y т.л. казанні і царк. песні. У 16 ст. пад уплывам пратэстантызму абуджалася нац. свядомасць славенцаў, развівалася літ. мова (біблейскія пераклады П.Трубара, поўны пераклад Бібліі Ю.Далмаціна). Пасля застою ў літ. жыцці на мяжы 18—19 ст. выйшаў першы паэт. альманах «Пісаніцы». Вылучыліся драматургія А.Т.Лінхарта, паэзія В.Водніка, аўтара першай славенскай граматыкі на славенскай мове (1811). Рамант. паэзія 19 ст. прадстаўлена творчасцю Ф Прашэрна, які спалучыў дасягненні нар. паэзіі з высокім узроўнем літ. мовы. У 2-й пал. 19 ст. ўзмацніліся рэаліст. тэндэнцыі: y прозе — лірычныя і рэаліст. апісанні сял. побыту (Ф.Леўсцік, І.Юрчыч), y паэзіі — вершы І.Стрытара, С.Грэгарчыча, К.Ашкерца. На мяжы 19—20 ст. праявіліся шматлікія плыні і школы, y т.л. мадэрнізм і новы рамантызм з імпрэсіянізмам, дэкадансам, экспрэсіянізмам, сімвалізмам (творы І.Цанкара, О.Жупанчыча, С.Косавела), якія спрыялі ўздыму славенскай л-ры. У 1930-я г. найб. уплывовай плынню быў сац. рэалізм (творчасць Прэжыхава Воранца, Ю.Казака, М.Кранеца, С.Касмача). Л-ра перыяду 2-й сусв. вайны прадстаўлена партыз. лгрыкай і драматургіяй М.Бора К.Дзястоўніка-Каюха, прозай Т.Свяціны. У сучаснай прозе традыцый рэалізму прытрымліваецца Б.Зупанчыч, пераемнікам мадэрнізму і новага франц. рамана з’яўляецца Р.Шапіга, да постмадэрнізму схіляецца А-Блатнік. Яскравыя прадстаўнікі жаночай прозы — Б.Баету, М.Новак. У паэзіі пераважаюць інтымнасць, двухсэнсавасць, ірацыяналізм і суб’ектыўнасць (Д.Зайц, Я Менарт, К.Ковіч, В.Таўфер, С.Макаравіч, Т.Шаламун, Б.А.Новак, А.Дабяляк). У драматургіі значнае месца заняла творчасць Д.Янчара. У перакладзе на бел. мову выдадзены апавяданні ў зб. «Югаслаўскія апавяданні» (1975), казкі ў зб. «Югаславянскія казкі» (1999), вершы ў зб-ках «На волю птушку выпускаю» (1989), «На зорных шляхах» (1991),
1 I I I 1 '
1 I
«Знічкі сямі нябёс» (1992), анталогія паэзіі «Маці мая, Славенія» (1976), творы Леўсціка («Марцін Крпан», 1982), Зупанчыча («Памінкі», 1983), Жупанчыча («У вечным дазоры»), Прэжыхава Воранца («Падарункі»), Юрчычя («Як аднойчы казла судзілі: Незвычайная аповесць з даўніх часоў», усе 1986), Прашэрна («Санеты смутку», 1987). Сярод перакладчыкаў на бел. мову: Н.Гілевіч, С.Законнікаў, А.Зарыцкі, В.Зуёнак, Р.Люхцікаў, С.Мінскевіч, А.Разанаў, У.Рубанаў, К.Севярынец, Я.Сіпакоў, І.Чарота, Г.Шаранговіч і інш. Архітэктура. 3 эпохі бронзы вядомы абкружаныя валамі і равамі паселішчы, некропалі з магіламі на круглых каменных падмурках. Захаваліся ўмацаваныя паселішчы ілірыйцаў, рэшткі паселішчаў кельтаў (Цэле), стараж.-рым. гарадоў (Любляна, Птуй). 3 8 ст. будавалі 1- нефавыя хрысц. храмы дараманскага тыпу (падмуркі з неапрацаванага каменю, плоскія драўляныя дахі). У 12— 13 ст. панаваў манум. раманскі стыль, будавалі кляштарныя комплексы з 3-нефавымі базілікамі (у Сцічне, 1136—56; Кастаневіцы), 1-нефавыя касцёлы і ратонды (баптыстэрый y Коперы), касцёлы са шматграннай апсідай (у СподняМуце), невял. замкі з палацам, капэлай і данжонам (у Хмельніку каля НоваМеста). Гар. паселішчы, што вырасталі на месцы ант. (Любляна, Птуй, Цэле), захоўвалі іх рэгулярную планіроўку. У 13 ст. з’явіліся гатычныя арх. элементы, раслі ўмацаваныя гарады. У цэнтр. ч. С. пераважалі 2-павярховыя дамы з вузкімі фасадамі, на ўзбярэжжы Адрыятыкі — 3-павярховыя палацы з параднымі заламі і стральчатымі аконнымі праёмамі (у Коперы, Піране і інш.). У культавым буд-ве стаў пашыраным тып 3-нефавага касцёла (касцёл Маці Божай y с. Птуйска-Гора каля Птуя); сустракаліся 2- нефавыя зальныя касцёлы з вежай на фасадзе (у Свеці-Прымажы-над-Камнікам, каля 1459— 1507) і 1-нефавыя з плоскай столлю і шматграннай скляпеністай апсідай. Саборы вызначаліся строгім вонкавым выглядам, акцэнтаваліся шмат’яруснымі квадратнымі вежамі з шатровым завяршэннем (у Марцьнцы, каля 1392; Солчаве, 1461—85); іх убранне стала больш дэкаратыўным, сеткавыя і зорчатыя скляпенні пакрывалі маляўнічай арнаментацыяй (у Шэнт-Руперце, каля 1482—97). У свецкай архітэктуры 16 ст. з’явіліся рэнесансавыя элементы — балконы, лоджыі, арачныя галерэі, ордэрныя парталы (ратуша і замак y Марыбары; замкі Тур’як і Жужамберк, палац «Старая графовія» ў Цэле). У пач. 17 ст. пашырыўся стыль барока. Формы італьян. і аўстр. дойлідства спалучаліся з мясц. асаблівасцямі. Касцёлы ўзводзілі І-нефавыя з прадстаўнічым фасадам (касцёл св. Якаба, 1613— 15; сабор св. Мікалая, 1700—07; урсулінак, 1718—26, 1744, гал. алтар маст. Ф.Роба, y Любляне), y плане трохвугольныя (у ШмарнаГоры, 1711— 12), авальныя (у Паляне, 1720, арх. абодвух Г.Мачак) ці з увагну-
тым 2-вежавым фасадам (у Сладка-Горы, каля 1750). 3 19 ст. ўсталяваўся класіцызм, з’явіліся элементы гістарызму (неагатычная ратуша ў Птуі, неарэнесансавы Нац. музей y Любляне) і стыль мадэрн (творы арх. М.Фабіяні ў Любляне). 1920-я г. адзначаны пошукамі ў стылі нац. неарамантызму з выкарыстаннем сярэдневяковай, рэнесансавабарочнай спадчыны, нар. архітэктуры (б-ка ун-та ў Любляне, арх. І.Плечнік, дзейнасць якога заклала аснову славенскай арх. школы 20 ст.). У 1930-я г. вы-
с л а в е н ія
497
най свабоднай планіроўкай, прамысл. раёны, добраўпарадкаваньм жылыя комплексы з грамадскімі цэнтрамі, школамі і інш. Паводле праектаў арх. Фабіяні і Плечніка рэканструяваны плошчы і набярэжныя Любляны. Сярод найб. значных пабудоў 2-й пал. 20 ст.: Нар. скупшчына (арх. В.Гланц), спарт. зала «Цівалі» (арх. М.Божыч), ансамбль будынкаў на пл. Рэвалюцыі (арх. Э.Раў-
нікар) y Любляне, атэль «Рыўера» y Петравіцы (арх. І.Арнаўтавіч), комплекс вакзала і атэля «Славія» ў Марыбары (арх. М.Чэрнігай), работы арх. В.Мушыча, С.Севеча, М.Міхеліча і інш. У 1959 засн. Саюз архітэктараў С.
явілася тэндэнцыя да функцыяналізму (арх. І.Вурнік, В.Шубіц y Любляне, Марыбары). Вял. урбаністычныя праекты канструктывізму рэалізоўваліся з рэгіянальнымі адметнасцямі: выкарыстанне разам з бетонам мясц. парод каменю, цэглы, дрэва, арганічнае ўпісанне архітэктуры ў горны ландшафт, пашырэнне 8-павярховых «кропачных» і вежападобных дамоў «стоўпніц». Пасля 2-й сусв. вайны ўзведзены новыя гарады з выраз-
Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. На тэр. С. выяўлены дробная пластыка эпохі палеаліту, неалітычная кераміка з геам. арнаментам, бліз-
Да арт. Славенія. Галоўны алтар касцёла урсулінак y Любляне. Мастак Ф.Роба.
Да арт. Славенія. Касцёл урсулінак y Любляне.
498
СЛАВЕНСКАЯ
кая да помнікаў Апуліі і Сіцыліі, творы выяўл. і дэкар.-прыкладнога мастацтва ілірыішаў (бронзавыя пасудзіны-сітулы з рэльефнымі культавымі і быт. сцэнамі). Да 4—7 ст. адносяцца маст. вырабы готаў і стараж. славян. У сярэдневякоўі пашыраны рэльефы ў тымпанах, з’явіліся алтары са статуямі і рэльефамі, драўляная скульптура («Божая Маці», 3-я чвэрць 14 ст., царква ў Солчаве). Асобным творам скульптуры 13— 14 ст. уласцівы прыальпійскія і паўн.-італьян. ўплывы. Лінейна-плоскасны стыль размалёвак 1-й пал. 14 ст. (у Турнішчы, y Свеці-Янезе на Бохінскім воз.) пад італьян. уплывам змяніўся больш аб’ёмнымі выявамі з наіўнай непасрэднасцю (у Марцьянцы, 1392, майстар Янез Аквіла). Лірызмам, цікавасцю да пейзажу, быт. дэталей, простанар. вобразаў вылучаюцца размалёўкі Янеза Люблянскага ў Вісака (1443) і Муляве (1456). Евангельскія сцэны часта ствараліся ў выглядзе сцэн з сял. жыцця (размалёўкі касцёла ў Црнгробе, 1453, майстар Вольбенк). Рысы Адраджэння праяўляліся ў разных алтарах, рэльефных эпітафіях, найб. y размалёўках касцёлаў y Крыжна-Горы (1502) і Свеці-Прымажы-над-Камнікам (1504 і каля 1520), y якіх спалучаліся жывая характэрнасць вобразаў і шматлікасць быт. дэталей. Пад венецыянскім уплывам y канцы 16 ст. ўзніклі свецкія жанры — партрэт і дэкар. жывапіс. У скульптуры вылучаюцца пластычна-выразныя і дынамічныя работы Ф.Робы, y жывапісе — ілюзіяністычныя размалёўкі і алтарныя карціны Ф.Ялоўшака, партрэты Ф.Берганта. У дэкар.-прыкладным мастацтве пашыранымі сталі вырабы з металу, дрэва, керамікі. У выяўл. мастацтве класіцызм суіснаваў з рамантызмам (творы Ф.Каўчыча, М.Лангуса). У жанрава-партрэтных кампазіцыях І.Томінца рамант. ноты спалучаліся з рысамі бідэрмееру. У канцы 19 ст. ў стылістыцы позняга класіцызму жывапісныя кампазіцыі стваралі А.Ажбе, А.Гангл, І.Заец, А.Карынгер, браты Ю. і Я. Шубіцы, y якіх рысы акадэмізму саступілі месца пленэрным пошукам. У пач. 20 ст. склаўся славенскі імпрэсіянізм (нац. пейзажы часта са сцэнамі сял. працы І.Грохара, М.Стэрнена, М.Ямы, Р.Якапіча) Жывапісцы і графікі І.Ваўпаціч, Х.Смрэкар, Ф.Тратнік y пошуках нац. своеасаблівасці звярталіся да сімволікі і стылізацыі. Цікавасць да сял. жыцця, драм. выразнасць, часам сац.-крытычныя ноты ўласцівы творчасці экспрэсіяністаў Ф. і Т.Краляў, В.Пілана, Тратніка. У 1920—30-я г. побач з экспрэсіянізмам і сюррэалізмам (С.Крэгар) развіваўся т. зв. паэтычны рэалізм: вытанчаныя па каларыце інтымныя і лірычныя жанравыя сцэны, партрэты, пейзажы Б.Якаца, Г.А.Коса, Ф.Міхеліча і інш., якія выкарыстоўвалі прыёмы постімпрэсіянізму. У скульптуры пад уплывам І.Мештравіча неакласічная ма-
нументальнасць спалучалася з дэкар. стылізацыяй. 3 1950-х г. мастакі звяртаюцца да фармальна-фактурных і колеравых пошукаў: жывапіс і графіка Я.Берніка, Г.Ступіцы, скульптура Я.Савіншака, С.Ціхеца. Нац. рэаліст. і гуманіст. традыцыі развівалі Кос, Міхеліч, Якац, Л.Далінар. Развіваецца манум. мастацтва (мазаікі М.Прэгеля, вітражы Крэгара), маст. канструяванне. Музыка. Муз. фальклор С. падзяляецца на прыморска-істарскі, альпійскі і меджымурскі (усх. ч.). Бытуюць лірычныя, жартаўлівыя, шлюбныя песні, стараж. балады. Нар. песні і танцы маюць агульныя рысы з ням.-аўстр. і венг. нар. музыкай. У альпійскіх, прыморскіх і ўсх. рэгіёнах пашыраны шматгалосыя спевы, y паўд.-ўсх. — аднагалосыя абрадавыя песні, т.зв. каледы. Нар. музыка дыятанічная, для яе характэрны скачкі на шырокія інтэрвалы, пераменны метр, складаны рытм. Сярод муз. інструментаў пераважаюць духавыя — фрулы, рог, губны гармонік. Прафес. музыка развіваецца з 12— 13 ст. Сярод кампазітараў 15— 16 ст. Б.Праспергіус, Ю.Слатканя, Я.Галус (царк. і свецкае шматгалоссе). 3 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. актывізавалася муз. жыццё ў гарадах. У 1701 Я.Хёфер засн. y Любляне Філарманічную акадэмію (адна са старэйшых y Еўропе, з 1794 —Філарманічнае т-ва). Сярод кампазітараў 18 ст. Я.Зупан (аўтар першай оперы на славенскай мове «Белін», 1780 ці 1782, не паст.), Я.Новак, М.Омерза, Хёфер, Я.Хочавар, М.Чадзеж. Рысы нац. стылю, пераважна ў песенна-харавым жанры, усталяваліся да сярэдзіны 19 ст. (Ю.Флейшман, М.Вілхар, Г. i К. Машакавы). Пры муз. т-ве «Глазбена маціца» ў Любляне (з 1872) засн. муз. школа (1882), хор (1891), сімф. аркестр. У 1892 адкрыты Славенскі т-р (ставіліся нац. оперы і аперэты), пры ім — Славенская опера. У канцы 19 — пач. 20 ст. нац. муз. мастацтва развівалі Ф.Гербіч, А.Фёрстэр, y пач. 20 ст. — Г.Крэк, Э.Адаміч, Р.Савін, А.Лаявіц. У 1919 адкрыта Люблянская кансерваторыя (з 1926 Дзярж. кансерваторыя, з 1939 Муз. акадэмія, з 1945 Вышэйшая муз. школа), y 1934 — Ін-т фальклору, y 1935 — Люблянская філармонія. Пачынальнік сучаснай нац. кампазітарскай школы С.Осцерц (прыхільнік зах.-еўрап. музыкі). Да нац. вытокаў звярталіся Б.Арніч (сімф. творы), М.Казіна, Д.Швара, П.ІІІывіц, М.Ліпаўшак. Пасля 2-й сусв. вайны развіццю муз. культуры С. садзейнічалі: кампазітары І.Петрыч, П.Рамаўш, Швара; дырыжоры Д.Жэбрэ, БЛескавіц, С.Хубад, З.Цыгліч; піяністы Ліпаўшак, Шывіц; скрыпач І.Озім; спевакі В.Букавец, Л.Корашац, ФЛупша, Р.Францл, Х.Хелцл; музыказнаўцы А.Рыявец, Д.Цветка і інш. Працуюць Ін-т музыказнаўства пры Люблянскім ун-це, Славенская філармонія, сімф. і камерны аркестры, аркестр лёгкай музыкі пры радыё і тэлебачанні, Люблянскі камерны хор, Славенскі актэт, «Актэт Галус» y Любляне і інш. 3 1950 дзейнічае Саюз кампазітараў С.
Тэатр. Першыя тэатр. прадстаўленні паказаны ў пач. 17 ст. ў Любляне ў гімназіі езуітаў. У 17— 18 ст. адбываліся лац. і ням. містэрыі. Першае славенскае прадстаўленне, створанае манахам Ромуальдам, пастаўлена ў 1721. У 1765 y Любляне адкрыўся пастаянны Саслоўны т-р (з 1862 — Дзярж. т-р), y якім y 1789 пастаўлена першая славенская п’еса «Міцка — дачка жупана» А.Лінхарта. У 2-й пал. 19 ст. ствараліся аматарскія гурткі пры славенскіх чытальнях. У 1867 арганізавана Тэатр. т-ва ў Любляне, пры якім працавала драм. школа. Драм. т-вы Фнавалі таксама ў Трыесце (1902), Марыбары (1909), Цэле (1911), Птуі (1912). У 1892 y Любляне засн. першы прафес. Славенскі нац. т-р, дзе ставілі п’есы класічнай драматургіі і нац. аўтараў (І.Цанкар, Э.Крыстан, Ф.Фінжгар). На яго сцэне працавала першае пакаленне славенскіх акцёраў: І.Борнггнік, С.Борштнік-Звонарава, А.Даніла-Цэрар, А.Данілава, Л.Дрэнавац, Х Нучыч, М.Скрбіншак. Паміж сусв. войнамі нанава сфарміравана трупа Славенскага нац. т-ра (акцёры М.Вера, МДанілава, І.Левар, Скрбіншак, рэжысёры Ц.Дзебевец, Б.Гавела, Б.Крэфт, Б.Ступіца, О.Шэст), засн. т-р y Марыбары. У 1945 дзейнасць гэтых т-раў адноўлена, створаны новыя тэатр. калектывы, y т.л. Гарадскі т-р y Любляне. 3 1950-х г. ствараліся эксперым. т-ры, якія аддавалі перавагу драме абсурду. У 1970-я г. распачалі дзейнасць шматлікія авангардысцкія калектывы («Глей», «Пекарна» ў Любляне). Існуе больш за 10 прафес. т-раў, працуюць таксама аматарскія калектывы; асн. цэнтры тэатр. жыцця — Любляна, Марыбар, Цэле, Нова-Горыца. Працуюць акцёры П.Бабіч, Ш.Дрольц, Д.Почкай, Р.Роліч, B. Юван; рэжысёры М.Корун, З.Шэдлбаўэр, Д.Іованавіч і інш. 3 1945 y Любляне працуюць Акадэмія тэатр. мастацтва, Славенскі тэатр. музей. Н.А.Сцепанюга (прырода, носельніцтва, гаспадарка), М. С.Даугхла (гісторыя), І.Г.Елісееу ('узброеныл сілы), С. Торкар Удрук, радыё, тэлебачанне), І.У.Кур 'ян (літаратура), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва), Л.А.Шымаповіч (мучыка)
СЛАВЁНСКАЯ MÔBA, адна са спавянскіх моў (паўд.-слав. група); мова смівенцаў; афіц. мова Славеніі. Пашырана ў Італіі, Аўстрыі, ЗША. Mae 49 дыялектаў, якія аб’ядноўваюцца ў 7 дыялектных груп: панонская, штырыйская, карынтыйская, верхнекраінская («гарэньская»), ніжнекраінская («даленьская»), роўтарская, прыморская; да ліку цікавых і арыгінальных належыць дыялект Рэзіі на тэр. Італіі, на базе якога ёсць спробы стварыць літ. мікрамову. C. м. ўласцівы: y фанетыцы — складаная сістэма гапосных, дзе проціпастаўляюцца доўгія і кароткія гукі, якія дыферэнцыруюцца ў залежнасці ад націску; спецыфічны поўнагалосны е, э (транскрыбіруецца як перавернутае е:э) неўласцівы інш. сучасным мовам, але падобны да праслав. рэдукаванага; y марфалогіі — шмат архаічных рысаў, y
т.л. разгорнутая сістэма скланення, дзе захаваліся формы падвойнага ліку; форма супіна ў дзеясловаў, якая перадае намер што-небудзь зрабіць; некат. формы прошлага часу (перфект, плюсквамперфект) і інш. На дыялектным узроўні выяўляюцца шматлікія супадзенні паміж значнымі масівамі і асобнымі групамі славенскіх і бел. гаворак: пераход ненаціскнога о y а, пераход 1 y u і інш. Пісьменства з 10— 11 ст. (Фрэйзінгенскія ўрыўкі). Пачатак літ. С.м. звязаны з пратэстантызмам, дзейнасцю Прымажа Трубара, які перакладаў богаслужэбныя кнігі на даленьскі дыялект (аснова літ. мовы). Пісьменства на аснове лацініцы. Л і т М е ч к о в с к а я Н.Б Словенскнй язык. Мн., 1991; Ц ы х у н Г. Аб славенскабеларускіх моўных сыходжаннях / / 111. NemzetkOzi szlaviszlikai iiapok. Szombathely, 1988; Я r o ж. Да беларуска-славенскіх дачыненняў (гістарычна-моўная праблематыка) / / Беларуская мова: шляхі развіцця, кантакты, перспектывы. Мн., 2001. Г.А.Цыхун.
G1ABËHCKI [Slavenski; сапр. Ш т о л ь ц а р (Stolcer)] Іосіп (11.5.1896, г. Чакавец, Харватыя — 30.11.1955), югаслаўскі кампазітар; адзін з заснавальнікаў сучаснай нац. кампазітарскай школы. Вучань 3 Кодая i В Новака. У 1925—26 удасканальваў майстэрства ў Парыжы. Працаваў y Бялградзе, з 1949 праф. Муз. акадэміі. Для творчасці характэрны ўвасабленне фалькл. матываў y розных муз. жанрах, выкарыстанне сучаснай тэхнікі пісьма. Зазнаў уплывы франц. імпрэсіяністаў. Сярод твораў: «Усходняя сімфонія» («Рэлігіяфанія») для салістаў, хору і арк. (1934); кантаты; сімфонія з хорам «Сімфанічны эпас» (1945), сімф. сюіта Балканафанія (1927), 4 балканскія танцы і інш. для арк.; Слав. саната для скр. з фп. (1924); камерна-інстр. ансамблі, фп. творы, y т.л. «Танцы і песні з Балкан»; хары, песні і інш. СЛАВЁНЦЫ (саманазва словенці), народ, асн. насельніцтва Славеніі. Агульная колькасць 2,3 млн. чал. (1992). 3 іх y Славеніі 1,7 млн. чал. Гавораць на славенскай мове. Вернікі — католікі, ёсць пратэстанты і праваслаўныя. CJIABÉ4HA, рака на тэр. Украіны і Беларусі, правы прыток р. Прыпяць. Даўж. 158 км, пл. вадазбору 3600 км2 (у межах Беларусі адпаведна 109 км і 3000 км2). Пачынаецца за 3 км на ПдЗ ад в. Антонавічы Оўруцкага р-на Жытомірскай вобл. (Украіна), вусце за 3 км на ПнУ ад в. Вяжышча Нараўлянскага р-на Гомельскай вобл. У вярхоўі цячэ ў межах Оўруцкага кража, далей па забалочанай раўніне Мазырскага Палесся. Асн. прытокі: Ясенец, Жалонь (справа), Батыўля, Чэрцень (злева). Даліна трапецападобная, ніжэй в. Цешкаў Нараўлянскага р-на зліваецца з поймай р. Прыпяць; пераважная шыр. 700— 1000 м, на некат. участках y сярэднім цячэнні да 2,5 км. Схілы ў верхнім цячэнні часцей умерана стромкія, моцна перасечаныя ярамі, ніжэй спадзістыя, слаба-
парэзаныя, выш. 2—5 м. Пойма двухбаковая, часцей забалочаная, шыр. 400— 700 м, y ніжнім цячэнні да 2 k m , y сярэднім і ніжнім цячэнні перасечаная старымі рэчышчамі і меліярац. каналамі. Рэчышча звілістае, на значным участку ў сярэднім цячэнні моцназвілістае, шыр. 2—8 м, y вярхоўі шмат камянёў і валуноў, на астатнім працягу пераважна разгалінаванае (з невялікімі пясчанымі астравамі, якія ў разводдзе затапляюцца), y некат. месцах y верхнім цячэнні на тэр. Украіны часткова каналізаванае. Берагі стромкія і абрывістыя, y нізоўі спадзістыя. Жыўленне мяшанае, пераважна снегавое. Веснавое разводдзе з сярэдзіны сак. да канца крас., найвыш. — y канцы сак.—пач. крас.; сярэдняя выш. над межанным узроўнем 2,3 м, y ніжнім цячэнні 1,8 м. Замярзае ў канцы снеж., крыгалом y сярэдзіне сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 13,7 м-’/с. У С. па Свячанскім канале паступае частка сцёку з р. Жалонь. С. — водапрыёмнік меліярац. сістэм. На рацэ каля в. Славечна плаціна. У вадазборы С. наліўныя вадасх. Загацце і Свяча. Ніжняе цячэнне ракі ў зоне адсялення з-за радыяцыйнага забруДЖВання. А.А.Макарэвіч. CJIÂBIH Леў Ісаевіч (27.10.1896, г. Адэса, Украіна — 6.9.1984), рускі пісьменнік. Друкаваўся з 1922. У п’есе «Інтэрвенцыя» (паст. 1933) паслярэв. Адэса. Раман «Ардэнскія страсці» (1976) пра 2-ю сусв. вайну. Аўтар рамана «Спадчыннік» (1930), аповесцей «Mae землякі» (1942, экранізавана пад назвай «Два байцы», 1943), «3 другога боку ўзгорка» (1958), «За нашу і вашу свабоду! Аповесць пра Яраслава Дамброўскага» (1968), «Утрапёны. Аповесць пра Вісарыёна Бялінскага» (1973), апавяданняў, нарысаў, кніг мемуараў «Партрэты і нататкі» (І965), «Мой пачуццёвы сябар» (1973), кінасцэнарыяў. П’еса «Інтэрвенцыя» паст. ў Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі (1940). Т в Нзбр. пронзв. Т. 1— 2. М., 1981; Ударявш яй в колокол: Повесть об А.Герцене. 3 язд. М., 1986; Арденнскне страстн: Роман, портреты, зап. М., 1987; Наследннк. М., 1990. Літ.: Г о р д с н А. Лев Славнн н его пьеса «Мнтервенцня». Душанбе, 1966; Язык н стнль пронзведеннй В.П.Катаева, К.Г.Паустовского н Л.Н.Славяна: Сб. науч. тр. Одесса, 1987.
СЛАВІНЁЦКІ Епіфаній (7—20.11.1657), рускі філолаг-педагог, пісьменнік, перакладчык. Паводле некат. звестак, ураджэнец Беларусі. Вучыўся, верагодна, y Кіеўскай брацкай школе (да 1632) і за мяжой. 3 1639 выкладаў y Кіева-Магілянскім калегіуме, з 1649 y манастырскай школе ў Маскве. Аўтар трактата на рус. мове «Грамадзянства звычаяў дзіцячых» (апубл. 1919) пра свецкае выхаванне дзяцей. Падтрымліваў ідэю Сімяона Полацкага пра адкрьшйё вышэйшай школы ў Маскве, быў прыхільнікам пашырэння школьнай адукацыі. Напісаў шэраг прадмоў да царк. кніг, 50 пропаведзей, прысвечаных тагачасным грамадска-паліт. і маральным праблемам. Перакладаў царк.-багаслоўскія
с л а в ін с к і _______________ 499
творы Іаана Златавуста, Грыгорыя Багаслова, Іаана Дамаскіна, a таксама кнігі па медыцыне, геаграфіі, гісторыі і інш. Аўтар прац «Лексіконт> латмнскнй з Калепнна преложенный, на славенскнй», «Лексікон словеналатннскій» (разам з А.Карэцкім-Сатаноўскім), «Кнмга л-Ькснконь греко-славено-латннскнй», y якіх выкарыстоўваў элементы жывых слав. моў, y т.л. бел. лексіку. Яму належаць тлумачэнні тэрмінаў Свяшчэннага пісання (т. зв. «Філалагічны слоўнік»). В.Ф.Шалькевіч.
СЛАВІНСКІ (сапр. К а ч а р о ў с к і ) Адам Сямёнавіч (11.9.1885, г.п. Панінка Палонскага р-на Хмяльніцкай вобл., Украіна — 1937), удзельнік рэв. руху ў Польшчы, Расіі і Беларусі, парт. і дзярж. дзеяч БССР. 3 1907 чл. Варшаўскай арг-цыі СДКПіЛ. У 1907 і 1909 быў арыштаваны. 3 1912 y Пецярбургу, дзе ў час Лют. рэвалюцыі 1917 узначальваў чырвонагвардзейскі атрад, потым Чырв. гвардыю Маскоўска-Застаўскага р-на Петраграда. Удзельнік Кастр. рэвалюцыі 1917 y Петраградзе. Са студз. 1918 y Мінску, старшыня бюро Мінскай групы СДКПіЛ. У час ням. акупацыі Беларусі чл. Мінскага падп. райкома РКП(б), са жн. 1918 чл. краявога к-та камуніст. арг-цый Беларусі і Літвы. Са снеж. 1918 нач. Мінскай гар. міліцыі, заг. Мінскага губ. аддзела ўпраўлення ўнутр. спраў, чл. Мінскага іўб. ВРК. 3 лют. 1919 камісар 52-й (Зах.) стралк. дывізіі. У пач. 1920 арганізатар партыз. руху ў Мінскай губ., з мая 1920 нач. палітаддзела 57-й стралк. дывізіі, y ліп.— жн. 1920 старшыня Гродзенскага РВК. 3 1921 нарком земляробства БССР. y 1924—28 прадстаўнік КПЗБ пры ЦК КП(б)Б, узначальваў Бюро дапамогі Кампартыі Зах. Беларусі пры ЦК КП(б)Б. У 1928—30 сакратар Мінскага акр. і гар. к-таў КП(б)Б, адначасова старшыня МОПРа БССР. У 1934—37 нач. палітаддзела Маск.-Бел.-Балт. чыгункі. Чл. ЦБ КП(б)Б y 1920—24, чл. ЦК КП(б)Б y 1925—32, чл. ЦК КПЗБ y 1926—35, чл. ЦК КПП з 1930, чл. ЦВК СССР y 1925—29, чл. ЦВК БССР y 1920—31, чл. Прэзідыума ЦВК БССР y 1922—24. 9.7.1937 арыштаваны, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1955. А.Ф.Хацкевіч.
СЛАВІНСКІ Пётр (10.7.1795, в. Кена Віленскага пав. — 30.6.1881), расійскі астраном і педагог. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1826). Д-р філасофіі (1817), праф. (1826). Скончыў Віленскі ун-т (1815), дзе і працаваў y 1818— 19 і 1823—32. У 1820—22 удасканальваў адукацыю ў Парыжы. У 1825—43 дырэктар Віленскай астранамічнай абсерваторыі. Навук. працы па назіральнай астраноміі, вывучэнні руху астэроідаў, планет і Месяца. Удзельнічаў y правядзенні астранома-геадэзічных вымярэнняў y Літве, Беларусі і Курляндыі. Аў-
500
СЛАВІСТАЎ
тар падручніка «Асновы тэарэтычнай і практычнай астраноміі» (1826). Літ:. Бнблмографня русской астрономнческой лнтературы 1800— 1900 гг. М., 1968 (Тр. Гос. астроном. нн-та. Т. 37); М а т у л а й т н т е С.П. Астрономня в Внльнюсском уннверснтете во II половнне XVIII в. — в начале XIX в. / / Тр. АН Лнтовской ССР. Сер. А.І.Болсун. А. 1969. T. 1.
ная, лінгвістычнай бібліяграфіі, сацыялінгвістыкі, транскрыпцыйная, словаўтварэння, слав. фразеалогіі, слав. літ. моў, археалагічная, лексікалогіі і лексікаграфіі, слав. паэтыкі і стылістыкі, слоўніка стараслав. мовы і гісторыі славістыкі, слав. анамастыкі, грамат. будовы слав. моў і інш.), якія каардынуюць працу славістаў па сваім профілі ў міжнар. маштабе. Праз кожныя 5 гадоў С.м.к. склікае ў слав. краінах Міжнар. з’езды славістаў (адбылося 12 з’ездаў; апошні ў Польшчы, 1998). Паміж з’ездамі праходзяць пленарныя пасяджэнні, на якіх разглядаюцца навук. праблематыка чарговага з’езда, яго праграма, структура і колькасны склад, абмяркоўваецца дзейнасць навук. камісій, выданне прац з’езда і інш. ГА.Цыхун.
СЛАВІСТЫКА,
тое, што славяназнаў-
ства.
СЛАВІСТЫКІ ІНСТЫТЎТ пбльСКАЙ АКАД^МІІ НАВЎК (Instytut П.Слшіяскі.
СЛАВІСТАЎ БЕЛАРЎСКІ КАМІТЙТ (БКС), навуковая арганізацыя пры Нац. АН Беларусі, прызначаная развіваць і каардынаваць даследаванні ў галіне славяназнаўства на Беларусі, садзейнічаць навук. сувязям бел. славістаў са славістамі інш. краін. Засн. ў 1957 як арганізац. к-т для падрыхтоўкі да IV Міжнар. з’езда славістаў y Маскве. У 1959 ператвораны ў пастаянна дзейны Бел. к-т славістаў, які функцыянуе ў адпаведнасці са статутам Міжнар. к-та славістаў (гл. Славістаў міжнародны камітэт). С.б.к. удзельнічае ў выпрацоўцы праблематыкі чарговых з’ездаў, уносіць прапановы па іх правядзенні, прапануе тэмы дакладаў ад Беларусі, садзейнічае іх своечасовай падрыхтоўцы і публікацыі, клапоціцца пра належнае прадстаўніцтва бел. славістыкі на з’ездзе і ў міжнар. камісіях. Прымае ўдзсл y арганізацыі на Беларусі канферэнцый, сімпозіумаў і інш. мерапрыемстваў, прысвечаных вывучэнню мовы, л-ры, духоўнай і матэрыяльнай культуры слав. народаў, y першую чаргу беларусаў y іх сувязях з інш. славянамі, падтрымлівае кантакты з замежнымі славістамі, якія займаюцца бел. праблематыкай, арганізоўвае абмен л-рай, удзельнічае ў падрыхтоўцы кніжных выставак y час міжнар. з’ездаў славістаў, каб паказаць дасягненні бел. вучоных y галіне славяназнаўства і беларусістыкі. Старшыні С.б.к.: П.Ф.Глебка (з 1957), М.Р.Суднік (з 1959), А.І.Жураўскі (з 1985), І.Я.Навуменка (з 1990).
ГА.Цыхун.
СЛАВІСТАЎ МІЖНАР0ДНЫ КАМІТ&Т (МКС), выканаўчы орган міжнар.
аб’яднання славістаў. Mae на- мэце наладжванне міжнар. супрацоўніцтва славістаў для спрыяння развіццю навук пра слав. мовы і л-ры, вывучэнню гісторыі і культуры слав. народаў. Засн. ў 1955 y г. Бялград на Міжнар. нарадзе славістаў. У складзе к-та 37 краін (2001): усе слав. краіны і некат. неслав., дзе вядзецца навук. праца ў галіне славяназнаўства (Вялікабрытанія, Аўстрыя, Германія, Італія, ЗША, Францыя і інш.). Ад Беларусі ў к-т уваходзілі К.Крапіва, М.Р.Суднік, уваходзіць Г.А.Цыхун (гл. Слпвістаў беларускі камітэпі). С.м.к. узначальвае старшыня, які выбіраецца на 5 гадоў ад краіны, дзе адбудзецца чарговы з’езд. Пры к-цег дзейнічае 28 камісій (агульнаслав. лінгвістычнага атласа, выдавецка-тэксталагіч-
мастакоў «Манес» (з 1925). Працаваў y жанрах пейзажа і нацюрморта: «Нацюрморт каля акна» (1934), «Зімовая Прага» (1944—46), «Гераічная Прага» (1953), «Летняя Прага» (1953). СЛАВІЯ, а с - С л а в і я , адзін з трох асн. цэнтраў дзяржаўнасці ў Стараж. Русі 8—9 ст. Згадваецца араб., перс. і сярэднеазіяцкімі географамі 9— 10 ст. разам з Артаніяй і Куявіяй. Большасць даследчыкаў лічаць С. паліт. аб’яднанне слав. плямён вакол воз. Ільмень (гл. Славене), a яе сталіцу — г. Салаў (Слава) атаясамліваюць са стараж. Ноўгарадам або яго папярэднікам. Існуе таксама гіпотэза, што С. была адным з цэнтраў першапачатковай Наддняпранскай Русі (Пераяслаў). У некат. раннесярэдневяковых крыніцах С. называюць дзярж. ўтварэнні палабскіх і балт. славян, a таксама Польшчу.
Slawistyki PAN). Створаны ў 1954 y Варшаве як Ін-т славяназнаўства Польскай АН на базе Мовазнаўчай камісіі Акадэ- СЛАВЎК ( С л а у к ) Валерый Пятровіч міі ведаў. 3 1992 сучасная назва. Асн. (н. 7.4.1947, г.п. Коханава Талачынскага кірункі даследаванняў: гісторыя славян- р-на Віцебскай вобл), бел. графік. ства і літ. слав. моў, развіццё слав. гаво- Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1977). 3 рак. Mae аддзелы: беларусістыкі, русіс- 1997 выкладае ў Бел. AM. Працуе ў тыкі, украіністыкі, чэшскай і славац- станковай і кніжнай графіцы. Творчай кай, праслав. моў, слав. анамастыкі, манеры ўласцівы контурнасць выявы, агульнай славістыкі, слав. л-р і інш. Ра- мадэліроўка аб’ёмаў філіграннымі дробзам з К-там мовазнаўства выдае квар- нымі штрыхамі, часта гратэскавасць і тальнік «Slavia Orientalis», штогоднікі іранічнае шаржыраванне персанажаў. «Rocznik Slawistyczny» («Славяназнаўчы Для станковых твораў характэрны адыштогоднік»), «Studia z Filologii Polskiej i ход ад канкрэтыісі сюжэтнага дзеяння, Slowianskej» («Даследаванні з філалогіі абагульненне вобразнай шматграннасці польскай і славянскай»), «Pamçtnik зместу, падрабязнае адлюстраванНе Slowiariski» («Славянскія нататкі»), прадметаў побыту і навакольнага ася«Biuletyn Slawistyczny» («Славяназнаўчы роддзя: «Белы кот» (1995), «Начны вібюлетэнь») і інш. Mae філіялы ў Крака- зіт», «Дарога» (абодва 1996), «Аднарог», ве, Познані, Гданьску. Сумесна з Ін- «Прыцемкі» (абодва 1997), «Запаволены там мовазнаўства АН Беларусі ў 1960-я рух», «Эдэм», «Ператварэнне» (усе 1998) г. праводзіў даследаванні польскіх рэгі- і інш. Кніжная графіка вызначаецца абянапьных гаворак на Палессі, сімпозіу- востраным успрыманнем літ. зместу, мы па бел.-балта-слав. ізалексах. Да эмацьшнальным і глыбокім выяўленнем 1986 і з 1992 сумесна апрацоўваецца характараў герояў, своеасаблівасцей сюславістычная бібліяграфія, якая вьшаец- жэтаў: нар. казкі «Удовін сын» (1977— ца ін-там. Выдадзены «Падручны 80), «Піліпка-сынок», «Курачка Раба» польска-беларускі слоўнік» пад рэдак- (абедзве 1983), «Людзей слухай, a свой цыяй М.Бірылы і А.Абрэмбскай-Яблон- розум май» (1988), «Апёнка» (1989), скай (1962), «Беларуска-польскі фразеа- «Залаты птах» (1993), казку «Лятучы лагічны слоўнік» А.Аксамітава і М.Чу- цмок» У.Ягоўдзіка (1995), кнігі «Касмарак (2000), кн. «Беларуская думка XX ст.: лёт» М.Ганчарова (1979), «Ад рэчыва да Філасофія, рэлігія, культура (Антало- сутнасці» К.Шарыкава (1982), «Шляхціц Завальня, або Беларусь y фантасгія)» (1998). І.У.Кур’ян. тычных апавяданнях» Я.Баршчэўскага (1990), «Вясна ўвосень» У.Караткевіча СЛАВІЧАК (SlaviCek), сям’я чэшскіх (2000) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі жывапісцаў, бацька і сын; прадстаўнікі 2001 . чэш. нац. школы рэаліст. пейзажа. НаЛіт:. Б а р а з н а М Р. Беларуская кніжрадзіліся ў Празе. ная графіка 1960— 1990-х гг. Мн., 2001. Антанін (16.5.1870— 1.2.1910). М.Р.Барпзна. Вучыўся ў Пражскай AM (1887—91 і СЛАВЙНА-ГР^КА-ЛАЦІНСКАЯ АКА1894—97). У 1907 наведаў Германію і Францыю, y 1909 Югаславію. Пейзажам д£мы, адна з першых агульнаадук. уласцівы лірыка-эпічны характар: «Va вышэйшых навуч. устаноў y Расіі. Засн. pora ў час дажджу» (1895), «Восень y ту- ў Маскве ў 1687 па ініцыятыве Сімяона мане» (1897), «Чэрвеньскі дзень» (1898), Полацкага, наз. Эліна-грэч. акадэміяй «У нас y Каменічках» (1904), «Элішкін або Славяна-грэка-лац. вучылішчам. мост» (1906), «Сабор св. Віта ў Празе» Размяшчалася ў Заіканаспаскім манас(1908—09), «Овенецкая вуліца ў раёне тыры. Першыя кіраўнікі і выклаачыБубенеч» (1909). Я н (22 1 1900— кі — грэкі-манахі, д-ры Падуанскага 5.4.1970). Вучыўся ў Пражскай AM ун-та браты Іаанікій і Сафроній Ліхуды. (1916—25) y Я.Прэйслера, М.Швабін- Рыхтавала святароў, перакладчыкаў, рэскага. У 1920—50 наведваў Францыю, дактараў кніг, выкладчыкаў. У межах Італію, Іспанію, Грэцыю. Член т-ва акадэміі ажыццяўляліся рэцэнзаванне
духоўных кніг, выпраўленне слав. перакладу Бібліі, барацьба з ератыкамі і вераадступнікамі. У 17 ст. выкладаліся слав., грэч. і лац. мовы, «сем вольных мастацтваў» і багаслоўе. 3 18 ст. курс навучання пашырыўся (ням. і франц. мовы, медыцына, фізіка). У 1701 акадэмія перайменавана ў Славяна-лацінскую, y 1775 — y С.-г.-л.а. У 1814 пераўтворана ў Маскоўскую духоўную акадэмію і пераведзена ў Троіца-Сергіеву лаўру. У акадэміі вучыліся многія вядомыя дзеячы рус. культуры 17— 18 ст., y т.л. М.ВЛаманосаў, А.Дз.Кантэмір, В.К.Традзьякоўскі, першы рус. д-р медыцыны П.В.Поснікаў і інш.
АХ.Ваетокава, Ю.І.Вянеліна (1802— 39) і інш. У 1-й пал. 19 ст. ўзніклі першыя кафедры С. ва ун-тах Зах. Еўропы — y Парыжы, Вене, Лейпцыгу, Берліне і інш. Вял. значэнне для развіцця С. на Захадзе мела дзейнасць Х.Т.Гердэра, які разглядаў славянства, па аналогіі з герм. светам, як адзіную паліт, раздробленую вял. нацыю. У 2-й пал. 19 ст. склалася ў агульнапрызнаную навук. дысцыпліну. Цэнтр развіцця С. з гэтага часу перамясціўся ў Расію, дзе яго развіццю спрыялі працы М.П. Пагодзіна, ВМ.Бадзянскага, I I Сразнеўскага, В.І.Грыгаровіча, Ф.І Буслаева, АА.Патабні, М.Н.Спяранскага, А.А.Шах-
В.Славук. 1л. да казкі «Лягучы цмок» У.Ягоўдзіка. 1995.
СЛАВЯНАЗНАЎСТВА, комплексная навук. дысцыпліна, якая вывучае паходжанне, гісторыю, культуру і мовы слав. народаў як састаўных частак наднацыянальнай слав. этнакульт. супольнасці. Узнікла ў 2-й пал. 18 ст. паралельна з фарміраваннем нац. гістарыяграфіі і філалогіі ў асобных слав. краінах; адначасова ўзнік і тэрмін «С», або «славіст-ыка». Як вучэнне і навука С. аформілася ў Чэхіі і Славакіі, дзе ля яго вытокаў стаялі I Добраўскі, І.Юнгман (1773— 1847), Я.Колар, Ф.Чэлакаўскі (1799— 1852), Ф.Палацкі, П.І Ша'фарык, твор якога «Славянскія старажытнасці* стаў асновай развіцця С. ў інш. слав. краінах. У Балгарыі С. звязана з імем Паісія Хілендарскага (1722—98), y Сербіі — 1 Раіча і В.Караджыча, y Славеніі — В Копітара. У польскай і бел. гістарыяграфіі значны ўклад y развіццё С. зрабілі Я Патоцкі, С .Б Ліндэ, В.Суравецкі (1769— 1827), 3Даленга-Хадакоўскі, А.Міцкевіч, І.Лялевель, В.А Мацяёўскі (4 апошнія вызначылі месца Беларусі ў слав. свеце). Станаўленню С. ў Расіі спрыяла дзейнасць М.ВДаманосава, B. М. Тацішчава, М. М.Карамзіна,
матава, А.І.Сабалеўскага, М.К.Любаўскага і інш. Побач з развіццём інтэгральнай агульнаслав. праблематыкі ішоў працэс дыферэнцыяцыі навук. кірункаў, праблема суадносін якіх з цэласнай сістэмай С. выклікала палеміку і застаецца дыскусійнай да нашага часу. Некат. гісторыкі трактуюць С. толькі як сукупнасць гуманіт. навук пра асобныя слав. краіны, адмаўляюць існаванне агульнаслав. этнакульт. супольнасці. У сав. перыяд праблемы С. даследавалі Б.Дз Грэкаў, М.П.Грацыянскі, М.С.Грушэўскі, М.С.Дзяржавін, М.М.Ціхаміраў, Б.А Рыбакоў, П.М Траццякоў, Ю.У Брамлей, У.Д.Каралюк, В.В.Сядоў і інш. Цэнтрам даследаванняў па С. ў Расіі з’яўляецца Ін-т С. і балканістыкі Рас. AH y Масквё. 3 1965 выдаецца час. «Славяноведенне» (да 1992 «Советское славяноведенме»), Праблемы С. даследавалі 3 Неедлы (Чэхаславакія), У.Геаргіеў (Балгарыя), Т.Лер-Сплавінскі, Г.Лаўмянскі, І.Чалакоўскі (Польшча); y Зах. Еўропе і ЗША — Г.Шцёкль, М.Фларынскі, Г.У.Вярнадскі, Р.Якабсон, Э.Фром і інш.
СЛАВЯНАЗНАЎСТВА
501
На Беларусі ў 2-й пал. 19 ст. тэматыка С. суправаджала развіццё нац. гуманіт. навук, a заходнярус. школа, ідэйна блізкая да рус. славянафільства, разглядала гісторыю і культуру Беларусі ў агульнарас. і агульнаслав. кантэксце. Працы І.І.Грыгаровіча, М.В Каяловіча, ХА.Насооіча, П.М Жуковіча, А.П.Сапунова, М.ВДоўнар-Запольскага, Я.Ф.Карскага, Е.Р. Раманава, П.А.Бяссонава і інш. заклалі асновы бел. С, Станаўленне нац. бел. дзяржаўнасці, заснаванне тут універсітэта і Акадэміі навук, a потым і разгалінаванай сістэмы навук. і навуч. устаноў узнялі бел. С. на агульнаеўрап. ўзровень. На Беларусі працавалі • вучоныя-славяназнаўцы УА.Пічэта, У.М.Перцаў, А.П.П’янкоў, І.В ВоўкЛевановіч, А.М Дяўданскі і інш. У наш час праблемы С. даследуюцца ў БДУ (кафедры тэарэт. і слав. мовазнаўства, замежнай л-ры, слав. л-р, гісторыі паўд. і зах. славян, гісторыі Расіі, гісторыі міжнар. адносін і інш.), Ін-це мовазнаўства Нац. АН Беларусі (аддзел слав. і тэарэт. мовазнаўства), Ін-цё мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, Гродзенскім ун-це. Сярод прац кафедры тэарэт. і слав. мовазнаўства БДУ: «Славянскія лічэбнікі» (1969), «Лексічная тыпалогія славянскіх моў» (1983), «Палабская мова» (1987), «Эвалюцыя сістэмы часцін мовы ў славянскіх мовах» (1988), «Стараславянская мова» (1991) і «Праславянская мова» (1993) А.Я.Супруна, «Фальклорныя элементы ў фразеалогіі сучасных славянскіх моў» К.М.Гюлумянц (1978), «Балгарская мова» Б.Ю.Нормана (1980), «Чэшская мова» Н.В Івашынай і Б.А.Плотнікава (1985), «Раннія ўсходнеславянскія граматыкі» (1984) і «Славенская мова» (1991) Н.Б.Мячкоўскай, «Сербскахарвацкая мова» Л.В.Лявонавай (1988), «Польская мова» А.К.Кіклевіча, A. А.Кожынавай і І.У.Кур’ян (2000), сумесны зборнік славістаў БДУ і ун-та ў г. Бохум (Германія) «Славяна-германскія моўныя паралелі» (1996), a таксама даследаванні У.Б.Жураўля, А.В.Зінкевіча, А.М.Калюты, А.М.Рудэнкі і інш. Славістычны кірунак y літ.-знаўстве прадстаўлены ў БДУ працамі І.В.Шаблоўскай (праблемы кампаратыўнага вывучэння слав. л-р y манаграфіі «Самай высокай мерай», 1984), І.А.Чароты і М.В.Труса («Югаславянскія літаратуры і культуры», 1999). У Ін-це мовазнаўства Нац. АН Беларусі найб. значныя працы ў галіне С.: «Славяна-германскае лексічнае ўзаемадзеянне пазнейшай пары» B. У.Мартынава (1963), «Сінтаксіс займеннікавых клітык y паўднёваславянскіх мовах», «Энкліза і пракліза ў структуры славянскага сказа» (абедзве 1968), «Тыпалагічныя праблемы балканаславянскага моўнага арэала» (1981), «Арэальная тыпалогія славянскіх моў: Прынцыпы і напрамкі даследавання» (1988) і «Арэальныя аспекты фарміравання славянскіх літаратурных норм» (1993)
502
СЛАВЯНАЎ
Г.А.Цыхуна і інш. У галіне С. працавалі і працукшь: М.П.Антропаў, Г.Ф.Вештарт, Л.Ц Выгонная, В.Л.Вярэніч, Р.У.Краўчук, І.ІДучыц-Федарэц, Мартынаў, А.Я.Міхневіч, А.С.Сакалоўская, Цыхун, В.М.Чэкман і інш. У Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі вядуцца даследаванні па матэрыяльнай і духоўнай культуры бел. і інш. слав народаў. Найб. значныя працы: «Беларуская народная паэзія веснавога цыкла і славянская фальклорная традыцыя» Г.А.Барташэвіч (1985), «Беларуская казка ў казачным эпасе славян» (1968), «Беларуска-рускія фальклорньм сувязі», «Узаемадзеянне ўсходнеславянскіх фальклорных традыцый на сучасным этапе» (абедзве 1988) К.П.Ка-
павышэння якасці зварных швоў, эл. дугу — для ўшчыльнення метал. адлівак падагрэвам верхняй часткі зліткаў. У працах С. закладзены металург. асновы дугавой электразваркі. Аўтар працы па электразварцы («Электрычная адліўка металаў», 1891). Літ:. О г м е в е ц к н й А.С., P a д y н с к я й Л.Д. Н.Г.Славянов. М.; Л., 1952.
СЛАВЯНАФІЛЫ, прадстаўнікі аднаго з кірункаў рас. грамадскай і філас. думкі 1840—50-х г., якія выступалі з абгрунтаваннем ідэі асаблівага, адметнага ад зах.-еўрап. шляху гіст. развіцця Расіі. Ідэйна супрацьстаялі заходнікам, якія сцвярджалі, што Расія павінна развівацца шляхам засвойвання зах.-еўрап. паліт. сістэмы, сац. ін-таў і эканам. ладу. Філас. канцэпцыю С., якая ўяўляла сабой рэліг.-філас. вучэнне, распрацоўвабашнікава, творы Л.М.Салавей і інш. лі А.С.Хамякоў, І.В.Кірэеўскі, К.С.АксаЗначным укладам y С. з’явіліся працы каў, Ю.Ф. Ссімарын і інш. У аснове ідэй М.Г.Булахава «Развіццё беларускай лі- С. — гістарыясофскае абгрунтаванне таратурнай мовы ў XIX—XX стст. ва самабытнасці Расіі і яе сац.-эканам. ўзаемаадносінах з іншымі славянскімі ўкладу, абвяшчэнне праваслаўя адзіна мовамі» (1958), «Усходнеславянскія мо- сапраўдным хрысціянствам. Паводле ваведы» (т. 1—3, 1976—78). У Гродзен- С., сапраўдная вера, што прыйшла на скім ун-це дзейнічае кафедра польскай Русь з усх. царквы, абумовіла асаблівую філалогіі (стваральніца С.П.Мусіенка). гіст. місію рус. народа. С. ідэалізавалі Праблемы гіст. С. на Беларусі даследуюць дапятроўскую Русь, якая ўяўлялася ім І.ВЛржахоўскі, Н.А.Гусакова, Э.ЬЛ.Зага- гарманічным грамадствам без супярэчрульскі, Р.РЛазько, Л.ВЛойка, Д.Б Мель- насцей і ўнутр. канфліктаў, арган. цэр, ЛЛ.Міхайлоўская, С.В.Пазняк, адзінствам народа і ўлады. Паводле С., A. П.Салькоў, Л.П.Сушкевіч, Н.А.Царук, Пётр I парушыў гарманічнае развіццё B. М.Чарапіца, М.Э.Часноўскі, А.А.Яноў- Расіі, y выніку чаго дзяржава прэваліруе скі і інш. Каардынацыйны цэнтр С. на над народам, a інтэлігенцыя і дваранБеларусі — Славістаў беларускі камі- ства пад уплывам зах.-еўрап. культуры тэт, які ўваходзіць y Славістаў міжна- адарваліся ад нар. жыцця. С. заклікалі родны камітэт. У 1976 ЮНЕСКА ства- інтэлігенцыю да збліжэння з народам, рыла Міжнар. асацыяцыю па вывучэнні вывучэння яго жыцця, традыцый і і распаўсюджванні слав. культур, y рам- культуры. Для эстэт. і літ.-крытычных ках якой працуе яе бел. нац. к-т. У 1982 поглядаў С. характэрна крытыка «чысy Мінску праведзена міжнар. навук. тага мастацтва» і абгрунтаванне неабканферэнцыя «Славянскія культуры і ходнасці ўласнага шляху развіцця рус. маст. культуры. С. лічылі, што маст. сусветны культурны працэс». Літ:. Советское славяноведенме М., 1963; творчасць павінна адлюстроўваць абшчыннасць, патрыярхальную ўпарадкаОчеркм нсторям нсторяческой наукн в СССР. T. I— 5. М., 1955— 85; Славяноведеванасць нар. быту, рэлігійнасць рус. чаняе в дореволюйнонной Росснн: Бяобяблнлавека. Ідэі С. паўплывалі на развіццё огр. словарь. М., 1979; С у п р у н А.Е. Вверус. філас. і рэліг.-містычнай думкі.
денме в славянскую фмлологню. 2 язд. Мн., 1989; П о з н я к С.В., Я н о в с к н й О.А. Преподаванне кстормя славянскнх стран в Белорусском государственном уняверснтете (1921— 1997 гг.) / / Вісн. Кйівськ. ун-та. Історія. 1998. Внп. 37.
І.В.Катляроў. с л а в я н а ф Оіь с т в а , адзін з кірункаў рус. філас. і грамадскай думкі сярэдзіны 19 ст. Гл. Славянафілы.
А.В.Зінкевіч, Я.І.Трашчанок.
СЛАВЯНАЎ Мікалай Гаўрылавіч (5.5.1854, с. Нікольскае Ліпецкай вобл., Расія — 17.10.1897), расійскі электратэхнік; адзін са стваральнікаў дугавой зваркі. Скончыў Пецярб. горны ін-т (1877). Працаваў на металург. з-дах Урала, з 1883 на Пермскіх гарматных з-дах (Матавіліха). Упершыню выкарыстаў эл. ток для прамысл. нагрэву, y 1888 распрацаваў спосаб зваркі метал. плаўкім электродам з папярэднім падагрэвам вырабу, выкарыстаў электразварачны генератар, сканструяваў аўтам. рэгулятар даўжыні дугі («электраплавільнік») — правобраз аўтам. зварачных галовак. Прапанаваў выкарыстоўваць флюсы і ферасплавы-раскісляльнікі для
СЛАВЙНЕ, найбуйнейшая ў Еўропе група народаў, аб’яднаная блізкасцю моў і агульнасцю паходжання. Размаўляюць на мовах слав. групы (гл. Славянскія мовы) індаеўрапейскіх моў. Падзяляюцйа на 3 групы; усходнія (беларусы, рускія, украінцы), заходнія (палякі, чэхі, ашвакі, лужычане) і паўднёвыя (балгары, сербы, славенцы, харваты, чарнагорцы, баснійцы-мусульмане, македонцы). Соадаюць асн. частку насельніцтва Балгарыі, Беларусі, Босніі і Герцагавіны, Македоніі, Польшчы, Расіі, Славакіі, Славеніі, Украіны, Харватыі, Чэхіі, Югаславіі; жывуць і ў Германіі. Агульная колькасць слав. народаў — каля 300 млн. чал. (сярэдзіна 1990-х г.).
Гісторыю стараж. С. вывучаюць паводле археал., антрапалагічных, лінгвістычных і этнаграфічных даных, звестак стараж.-грэчаскіх, рымскіх і візантыйскіх гісторыкаў ’( Пліній Старэйшы, Toцыт, Пталамей, Іардан, Пракопій і інш ), раннесярэдневяковых летапісаў і хронік. Найб. старажытныя гіст. звесткі пра С., вядомых тады пад імем венедаў, адносяцца да 1—2 ст. н .э. 3 сярэдзіны 6 ст. найменне «C.» неаднаразова сустракаецца ў працах Пракопія, Іардана і інш. Этнонім «C.» выводзяць ад «слова» (г. зн. «славяне» — «тыя, хто разумее сДовы, мову», y адрозненне ад «нямых» — немцаў). Звесткі мовазнаўства, y т.л. гідранімікі, звязваюць стараж. С. з шырокай вобласцю Цэнтр. і Усх. Еўропы, ад Эльбы і Одэра на 3, y басейне Віслы, y Верхнім Паднястроўі і да Сярэдняга Падняпроўя на У. Паўн. іх суседзямі былі германцы і балты, якія разам са С. складалі паўн. групу індаеўрапейскіх плямён; усх. суседзямі — зах.-іранскія плямёны (скіфы, сарматы), паўднёвымі — фракійцы і ілірыйцьі, заходнімі — кельты. Пытанне пра найстаражытнейшую «прарадзіму» С. застаецца дыскусійным. Паводле меркавання многіх археолагаў, стараж. С., таксама як і германцы і балты, былі нашчадкамі жывёлагадоўчаземляробчых плямён шнуравой керамікі культуры, што на мяжы 3-га і 2-га тыс. да н.э. з Паўн. Прычарнамор’я і Прыкарпацця рассяліліся па Цэнтр., Паўн і Усх. Еўропе. У наступныя часы даследчыкі прасочваюць С. сярод носьбітаў некалькіх генетычна звязаных археал. культур, y т.л. тшцінецкай культуры (2-я пал. 3-га тыс. да н.э.), пашыранай паміж Віслай і Сярэднім Дняпром, лужыцкай культуры (15—4 ст. да н.э.) і паморскай культуры (7—2 ст. да н.э.) на тэр. Польшчы, зах. раёнаў Беларусі і Украіны. Некаторыя археолагі лічаць праславянамі носьбітаў чарналескай культуры (10—1 ст. да н.э.) y Падняпроўі, неўраў і скіфаў-земляробаў (паводле Герадота). Існуе меркаванне пра сувязь са С. мілаградскай культуры (7—3 ст. да н.э.) і зарубінецкай культуры, якая існавала з канца 1-га тыс. да н.э. на Прыпяці і ў Сярэднім Падняпроўі; яе пераемніцу кіеўскую культуру (2—5 ст. н.э.) звязваюць з продкамі ўсх. славян. У 2—4 ст. н.э. ў выніку руху на Пд германскіх плямён (готаў, гепідаў) цэласнасць тэрыторыі С. парушана, што, верагодна, паўплывала на адасабленне заходніх і ўсходніх С. У 3—4 ст. y Сярэднім Падняпроўі і Паўн. Прычарнамор’і жылі плямёны, якія пакінулі чарняхоўскую культуру; мяркуецца, што ў яе складзе быў слав. элемент. Бясспрэчна славянскай была пражская культура, якая ў 5—7 ст. займала вялізную тэр. паміж Дняпром, Прыпяццю, Эльбай і Дунаем. У канцы 5 ст., пасля падзення дзяржавы гунаў, пачалося прасоўванне С. на Пд (да Дуная, y Паўн.-Зах. Прычарнамор’е) і іх уварванне ў балканскія пра-
вінцыі Візантыйскай імперыі (гл. Візантыя). Тады плямёны С. падзяляліся на 2 групы — антаў (урываліся на Балканскі п-аў праз нізоўі Дуная, носьбіты пянькоўскай культуры) і склавінаў (нападалі на візантыйскія правінцыі з Пн і ПнЗ, носьбіты пражскай культуры). У 2-й пал. 1-га тыс. С. занялі Верхняе Падняпроўе і яго паўн. перыферыю, што раней належалі ўсх. балтам і фінаугорскім плямёнам, a таксама землі на ніжняй Эльбе і паўд.-зах. узбярэжжы Балтыйскага мора (палабскія С.) і ператварыліся ў буйнейшую этнічную групу Еўропы. У 3-й чвэрці 1-га тыс. слав. элементы прасочваюіша ў банцараўскай культуры, калочынскпй культуры, доўгіх курганах і інш. помніках лясной зоны Усх. Еўропы. С. расгіадаліся на асобныя племянныя групоўкі: ужо ў 6 ст. вядомы дулебы, пазней y «Аповесці мінулых гадоў» названы паляне, севяране, драўляне, улічы, ціверцы, харваты, бужане, валыняне, дрыгавічы, крывічы, радзімічы, вяцічы і інш. У выніку рассялення С. іх этнічная і моўная супольнасць паступова разбуралася, што прывяло да ўтварэння 3 слав. груповак — заходняй, усходняй і паўднёвай. 3 распадам родавага ладу і ўзнікненнем старажытнейшых слав. дзяржаў (Першае Балгарскае царства, дзяржава Сама, Вялікамараўская дзяржава, Карантанія, Кіеўская Русь і інш.) y канцы 1-га тыс. пачалі фарміравацца сярэдневяковыя слав. народнасці: палякі і чэхі, крыху пазней — славакі (зах. С.), славенцы, сербы, харваты і балгары (паўд. С.). Ва ўсх. С. ішоў працэс фарміравання стараж.-рус. народнасці. У наступныя стагоддзі тэр. рассялення С. зведала істотныя змены. Мадзьярскія (венгерскія) плямёны, якія ў канцы 9 ст. прасунуліся ў даліну сярэдняга Дуная, адрэзалі зах. С. ад паўднёвых, пры гэтым частка слав. насельніцтва Паноніі асімілявана венграмі. Тэрыторыя зах. С. скарачалася пад націскам немцаў, якія знішчылі або асімілявалі амаль усіх палабскіх і паморскіх С. (акрамя лужычан і кашубаў); палякі на Пн былі ў значнай меры адрэзаны ад Балтыйскага мора, a на Пд, дзе немцы пранікалі ў Сілезію, апынуліся адмежаванымі ад чэхаў. Немцы занялі і частку чэшскіх зямель. Скарацілася і тэрыторыя паўд. С. Большая іх частка на Пелапанескім п-ве асімілявана грэкамі. Ішоў працэс асіміляцыі аўстрыйцамі карынтыйскіх славенцаў. 3 9— 10 ст. сярод С. пачало распаўсюджвацца хрысціянства. Браты Кірша і Мяфодзій распрацавалі літургію на слав. мове, азбуку (глаголіцу), зрабілі пераклад некаторых рэліг. кніг. У большасці паўд. С. і на Русі зацвердзілася хрысціянства ўсх. абраду, y астатніх С. — заходняга. У 10— 11 ст. аформіліся раннефеадальныя манархіі ў палякаў, чэхаў, харватаў, y 12 ст. — y сербаў. У 12— 13 ст. этнічнае і паліт. развіццё С. затарможана і нават перапынена знешнімі фактарамі: мангола-татарскім нашэсцем на Русь, нападамі візантыйцаў і венграў на балканскіх С. (ужо ў 1-й
пал. 11 ст. яны падпарадкавалі славакаў, y канцы II ст. — харватаў). У 2-й пал. 14 ст. пачалося наступленне туркаў, якія занялі тэрыторыю балгар і сербаў, прымусілі частку сербаў перасяліцца з т. зв. Старой Сербіі на Пн y вобласць Ваяводзіна. Частка балканскіх С. прыняла мусульманства. У 1348 y Празе заснаваны першы на слав. землях ун-т. Каля 1470 y г. Пльзень (Чэхія) надрукавана 1-я кніга на чэшскай мове. 1-я кніга глагалічнага шрыфту надрукавана каля 1483 (як мяркуюць, y г. Косцін, Харватыя), кірыдічнага шрыфту — y 1491 y Кракаве. Ва ўсх. С. 1-ю кнігу выдаў Ф Скарына ў Празе ў 1517. Заняцце ў 1526 Габсбургамі трона ў Празе вярнула Чэхію пад нямецкі ўплыў, краіна зноў увайшла ў склад «Свяшчэннай Рымскай імперыі». Ва ўсх. С. y 13 ст. ў выніку манголататарскага нашэсця многія паўд. і паўд.-ўсх. вобласці абязлюдзелі. Зах. дзярж. ўтварэнні (княствы) усх. С. з 13— 14 ст. аб’яднаны ў складзе Вялікага княства Літоўскага (з 1569 y складзе Рэчы Паспалітай). У ходзе барацьбы з Залатой Ардой і татарскімі ханствамі, што ўзніклі пасля яе распаду, y выніку ўзмацнення Маскоўскага вялікага княства з 15 ст. аднавілася засяленне С. паўд.-ўсх. абласцей. У гэты час актывізаваўся і працэс фарміравання ўсх.-слав. народнасцей — беларусаў, рускіх, украінцаў. Пасля заваявання ў 16 ст. Казанскага і Астраханскага ханстваў рускія пашырылі тэрыторыю свайго рассялення, прасунуліся ў Паволжа, Прыуралле і далей — y Сібір Украінцы пасля вызвалення іх зямель ад татараманголаў, асабліва пасля падзення Крымскага ханства (канец 18 ст.) засялялі прычарнаморскія стэпы і разам з рускімі — стэпавыя і перадгорныя раёны Паўн. Каўказа. Этнічная тэрыторыя беларусаў пашыралася ў паўн.-зах. напрамку за кошт асіміляцыі літоўскага насельніцтва. Ператварэнню Расіі ў магутную еўрапейскую дзяржаву садзейнічала імперская палітыка Пятра I [1682— 1725] і Кацярыны II [1762—95]. У выніку заняпаду Рэчы Паспалітай яе землі ў 1772—95 былі захоплены і падзелены паміж Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. На мяжы 18— 19 ст. адзінай незалежнай слав. дзяржавай засталася Расійская імперыя. Слав. народы знаходзіліся пад нямецкай (Прусія, Аўстрыя), турэцкай і рас. уладай. Адраджэнне ў 19 ст. нац. самасвядомасці слав. народаў і ідэі іх моўна-культурнай супольнасці, якую прапагандавалі гал. ч. чэхі і славакі (Я.Колар і інш ), a таксама ажыўленне нац.-вызв. рухаў на Балканах спрабавала выкарыстаць рас. самадзяржаўе, якое высунула лозунг аб’яднання пад сваёй уладай усіх С. Розныя падыходы ў дачыненні да шляхоў нац. і паліт. вызвалення заняволеных слав. народаў сфарміравалі мноства ідэйна-паліт. кірункаў, якія разам з ідэяй слав. агульнасці (гл. Панславізм) прапаноўвалі таксама ідэі лаялізму ў адносінах да дзяржаў-захоп-
СЛАВЯНІЗМ______________503 нікаў. Пытаннс пра слав. вызваленне было ў цэнтры ўвагі Слав. з’езда ў Празе ў 1848. На працягу 19 ст. ў выніку нац. паўстанняў, падтрыманых Расіяй, паліт. незалежнасць здабылі балканскія народы: чарнагорцы (1796, поўны суверэнітэт з 1878), сербы (1804—29, поўны суверэнітэт з 1878), балгары (1878— 1906). Нац. прыгнёт і цяжкае эканам. становішча слав. народаў y канцы 19 — пач. 20 ст. выклікалі мсшную іх эміграцыю ў інш. краіны Еўропы (напр., y Францыю) і за акіян (гал. ч. y 3II1A і Канаду). Агульная колькасць слав. народаў на пач. 20 ст. складала каля 150 млн. чал., y т.л. рускіх — больш за 65 млн., украінцаў — каля 31 млн., беларусаў — каля 7 млн., палякаў — больш за 19 млн., чэхаў — больш за 7 млн., славакаў — больш за 2,5 млн., сербаў і харватаў — больш за 9 млн., балгар — 5,5 млн., славенцаў — 1,5 млн. Асн. маса слав. насельніцтва знаходзілася ў Рас. імперыі — 107,5 млн. чал., y Аўстра-Венгрыі — каля 25 млн. чал., Германіі — больш за 4 млн., y краінах Амерыкі — больш за 3 млн. чал. Пераломнымі момантамі для С. былі Лют. і Кастр. рэвалюцыі ў Расіі (1917), крах Германскай імперыі і Аўстра-Венгрыі (1918), y выніку якіх незалежнасць здабылі Польшча і народы, што знаходзіліся пад уладай Аўстра-Венгрыі — чэхі, славакі, харваты, славенцы. Утварыліся шматнацыянальныя слав. дзяржавы — Чэхаславакія, Югаславія, a таксама СССР. У 1939 адбылося ўз’яднанне ўсіх бел. і ўкр. зямель, пасля 2-й сусв. вайны — аднаўленне спрадвечнай этнічнай тэрыторыі палякаў і чэхаў. У канцы 20 ст. ў выніку распаду СССР, ЧССР і СФРЮ утварыліся новыя незалежныя слав. дзяржавы, і цяпер усе буйнейшыя слав. народы (у якіх насельніцтва больш за 1 млн. чал.) маюць уласную дзяржаўнасць. Л іт Свод древнейшнх пнсьменных нзвестнй о славянах. T. 1— 2. М., 1991—95; Славянскяе древностя: Этнолянгввстяч. словарь: В 5 т. Т. 1— 2. М., 1995— 99; С е д о в В.В Славяне в древностн. М., 1994; Я г о ж. Славяне в раннем средневековье. М., 1995; Славянское двнженме XIX— XX вв.: сіезды, конгрессы, совсіцанмя. маннфесты, обрашення. М., 1998; Славянская вдея: всторвя н современность. М., 1998; Slownik staroiytnosci slowiariskich: Encyklopedycziiy zarys kultury Slowian od czasdw najdawniejszych do schytku wieku XII. T. I— 7. Wroclaw etc., 196!—82; t o w m i a r i s k i H. Poczqtki Polski. T. I—6. Warszawa, 1963— 85.
СЛАВЯНІЗМ, с т а р а с л а в я н і з м , ц а р к о ў н а с л а в я н і з м , 1) слова, запазычанае са стараславянскай мовы або царкоўнаславянскай мовы. Вызначаецца кніжна-пісьмовай ці ўзвышанай стылістычнай афарбоўкай. С. пранікалі ў старажытнарускую мову, калі стараслав. мова ці яе звод (варыянты) шырока выкарыстоўваліся на Русі. Шмат С. y старабеларускай мове («блаженства*, «бранятн», «отвешатм»). Фанетычныя прыкметы С.: няпоўнагалоссе (спалучэнні «ра», «ла», «рэ», «ле»
504
СЛАВЯНСК
паміж зычнымі, якія суадносяцца з усх -слав поўнагалоснымі «оро*, «оло», «ере», «еле» ў адпаведных каранях: «храбры» — «харобры»; спалучэнні «жд», «шч* y адпаведнасці з усх.слав. *ж» («дж»), «ч» («отвешатн* — «отвечатн»). У сучаснай бел. мове (у адрозненне ад рус. і ўкр. моў) колькасць С. всльмі абмежаваная, a іх стылістычная афарбоўка нейтралізавалася («благаславіць», «уваскрасаць», «храм», «шлем*). У асобных маст. творах сустракаюцца стылістычна афарбаваныя аказіянплізмы («брація», «падзвіжнік» y Я.Коласа). Да С. набліжаецца кніжная фразеалогія царкоўнаслав. паходжання, якая ўжываецца пераважна ў публіцыстыцы («святая святых», «плоць ад плоці*). У гутарковай мове стылістычна афарбаваныя С. могуць мець іранічнае адценне. Катэгорыя С. для сучаснай літ. бел. мовы мала характэрная
2) Слова, запазычанае неслав. мовай з якой-н. слав. мовы. Напр., фінскае kuontalo з усх.-слав. *kodelb, рум. bob з паўд.-слав.* ЬоЬь. Літ:. Ш а х м а т о в А.А. Очерк современного русского лнтературного языка. 4 взд. М., 1941. С. 70—90; 3 a м к о в a В.В. Славяннзм как стнлнстмческая категорня в русском лнтературном языке XVIII в. Л., 1975. А.Я. Супрун.
СЛАВЙНСК, горад y Данецкай вобл. Украіны, на р. Казённы Тарэц. Засн. ў 1676. Каля 130 тыс. ж. (2000). Чыг. вузел. Вытв-сць соды, керамічных вырабаў; з-ды цяжкага машынабудавання, па вытв-сці поліхлорвінілавых плёнак; алоўкавая, мэблевая ф-кі і інш. Здабыча кухоннай солі. ГРЭС. Пед. ін-т. Краязнаўчы музей. Бальнеагразевы курорт. СЛАВЙНСКАЯ н у м а р а ц ы я , спосаб запісу лікаў з дапамогай літар славянскіх алфавітаў. Выкарыстоўвалася ў Pa d i як асн. да 18 ст. Для надання літарам значэнняў лічбаў над імі ставіўся спец. знак — цітла (над кожнай літарай запісанага ліку, толькі над першай з іх ці над усім лікам). У лікаў, большых за 10, лічбы запісваліся злева направа ў парадку змяншэння дзесятковых разрадаў (часам пры запісе лікаў ад 11 да 19 адзінкі запісваліся раней 10). Для абазначэння больш высокіх раз-
N N
1
2
3
4
5
6
A
В
10
1
7
8
9
Г
д
0
S
1
н
е
20
30
40
50
60
70
80
90
к
Л
м
N
0
п
V
100 200 300 400 500 600 700 800 900 р С Т Оу Ф X со U a радаў (тысяч і больш) ставіліся дадатковыя знакі.
«СЛАВЙНСКІ БАЗАР У ВІЦЕБСКУ», традыцыйны міжнар. фестываль мастацтваў y Віцебску. Засн. ў 1992 як «Славянскі базар» («Славянскі KipMam»). Арганізатары: мін-вы культуры Беларусі, Расіі, Украіны пры ўдзеле канцэртных і камерц. фірм. 3 1998 сучасная назва, праводзіцца пад патранажам Вышэйшага Савета Саюза Расіі і Беларусі. Складаецца з конкурснай часткі (удзельнікі — маладыя выканаўцы краін СНД і Еўропы), a таксама з канцэртаў гасцей, членаў журы. У межах фестывалю праводзяцца нац. дні краінзаснавальніц, фалькл. фэсты з конкурсамі нар. рамёстваў і промыслаў, маст. вернісажы, шматлікія конкурсы, a таксама дзіцячыя фестывалі. Літ:. Славянскнй базар в Вмтебске: Первое десятшіетне... Внтебск, 2001. Дз.А. Падбярэзскі.
«СЛАВЙНСКІ КІРМАШ», міжнар. фестываль мастацтваў, гл. «Славянскі базар y Віцебску».
СЛАВЙНСКІЯ М 0В Ы , група роднасных моў, агульным продкам якіх з’яўляецца праславянская мова. Належыць да сям’і індаеўрапейскіх моў. Найб. блізкія да С.м. бсытыйскія мовы. Пашыраны на тэр. Еўропы і Азіі. Носьбітамі С.м. з’яўляюцца каля 350 млн. чалавек. У славяназнаўстве ў залежнасці ад геагр. лакалізацыі, асаблівасцей гіст. развіцця вылучаюць 3 слав. моўныя групы: усх,слав., зах.-слав. і паўд.-славянскую. Да ўсх.-слав. г р у п ы адносяцца:
— 12
В 1
— 22
к в N N
N
Р н S — 156 — 7002
Д в N
Ы
/Т / К
N
A — 320001 6
Славянская нумарацыя: а — адпаведнасць паміж лічбамі і літарамі; б — прыклады запісаў лікаў.
беларуская мова, руская мова, украінсш мова. З а х . - с л а в . г р у п а аб’ядноўвае польскую мову, чэшскую мову, славацкую мову, сербалужыцкія мовы і мёртвую палабскую мову. Да п a ў д . с л а в . г р у п ы належаць балгарст мова, македонская мова, сербская мова, харвацкая мова, славенская мова, мёртвая стараславянская мова. Існуюць і
т.зв. слав. літ. мікрамовы, якія функцыянуюць на вельмі абмежаванай тэр.: русінская, кашубская, усх.-славацкая, ляшская і інш. С.м. ўяўляюць сабой вельмі блізкую групу роднасных моў y параўнанні з інш. індаеўрап. мовамі. Гэта праяўляецца ў лексіцы, струкгуры слова, словаўтваральных сродках, граматыцы, сінтаксісе, семантыцы. Аднак паміж імі існуюць і значныя адрозненні, што абумоўлена іх рознымі шляхамі развіцця ў апошнія паўтары тыс. гадоў. Напр., лексічны склэд многіх С.м. адрозніваецца запазычаннямі з інш. неслав. моў: турцызмы ў балг. мове, германізмы ў чэшскай, літуанізмы ў беларускай і г.д. Пісьменнасць y славян існуе на аснове 2 азбук: слав. (гл. Кіршіца) і лац. (гл. Лацінскі плфавіт). Слав. азбука служыць усім усх. славянам, балгарам, сербам, македонцам. Зах. славяне, харваты, славенцы карысзаюцца лац. алфавітам. Для абазначэння некат. спецыфічных слав. гукаў. якія не маюць y лац. алфавіце адпаведных літар, ужываюцца розныя надрадковыя знакі або спалучэнні літар. Працэс пераходу праслав. мовы ў самастойныя С.м. гістарычна звязаны з узнікненнем ранніх слав. феад. дзяржаў на значнай тэр. Паўд.-Усх. і Усх. Еўропы ў апошнія стагоддзі 1-га тыс. н.э. У розныя гіст. зпохі колькасць і суадносіны С.м. мяняліся. Tax, y наш час мёртвай з’яўляецца стараслав мова, якад раней мела важнае культ. і культавае значэнне ў жыцці славян, зрабіла істотны ўплыў на фарміраванне і развіццё інш. С.м. (асабліва паўд. і ўсх.). Рус., бел. і ўкр. мовы
Да арт. «Славянскі базар y Віцебску*. Дзяржаўны аркестр сімфанічнай і эстраднай музьпсі Беларусі на «Славянскім базары» 1996.
СЛАІСТАСЦЬ
505
супраць аўстра-венг. пагаднення і канстытуцыі 1867 выйшаў з сейма і к-та. У 1875 зноў выбраны ў сейм. Адзін з лідэраў младачэхаў, прыхільнік пераўтварэння двухадзінай Аўстра-Венгрыі ў трохадзіную Аўстра-Венгра-Чэшскую манархію. Садзейнічаў стварэнню чэш. нац. тэатра.
«Славянскі базар y Віцебску». 2000. існуюць як самастойныя з 14 ст.; яны развіліся з адной старажытнаруасаіі мовы, якая раней абслугоўвала патрэбы моўных зносін усіх усх. славян. Знікла палабская мова, на якой размаўляла слав. насельніцтва, што жыло ў басейне р. Лаба (Эльба). У выніку актыўнай германізацыі палабы перайшлі на ням. мову. 3 другога боку, македонская мова як самаст. літ. мова сфарміравалася ў 20 ст., y 19 ст. былі аб’яднаны ў моўных адносінах сербы і харваты. У канцы 20 ст. адбылося разыходжанне сербскай і харвацкай моў, адзначаны намаганні моваведаў Босніі і Герцагавіны ў стварэнні т.зв. басняцкай (баснійскай) мовы. Літ.: К о н д р а ш о в Н.А. Славянскне языкн. 2 взд. М., 1962; Н а х т н г а л Р. Славянскне языкн. М., 1963; Славянскме языкм. М., 1977; С y п р y н А.Е. Введенне в славянскую фнлологню 2 нзд. Мн., 1989.
А.В.Зінкевіч.
Слаіста-дажджавыя воблакі.
СЛДЦКА Ганна (каля 1872, в. Спудзвілы Бераставіцкага р-на Гродзенскай вобл. — ?), бел. нар. спявачка. Вызначалася цудоўным голасам і фенаменальнай памяццю. У 1892 М.Федароўскі за-
пісаў ад яе больш за 200 бел. нар. песень, a яго памагаты І.Трачык амаль столькі ж мелодый. Запісаныя творы змешчаны ў працы Федароўскага «Люд беларускі» (т. 5—6, 1958—60). Л і т С а л а м е в і ч Я. Міхал Федароўскі. Мн., 1972. С. 26, 183, 185— 186. І.У.Саламевіч.
СЛАДКАЎСКІ, С л а д к о ў с к і (Sladkovskÿ) Карал (22.6.1823, Прага — 4.3.1880), чэшскі паліт. дзеяч. Д-р права (1866). Скончыў Пражскі ун-т (1848). У час Рэвалюцыі 1848—49 y Чэхіі адзін з лідэраў радыкальных дэмакратаў і кіраўнікоў Пражскага паўстання 1848, удзельнік 1-га Усеслав. з’езда (чэрв. 1848, Прага). Вясной 1849 за ўдзел y падрыхтоўцы новага паўстання арышта-
СЛАІСТА-ДАЖДЖАВЬІЯ В0БЛАКІ [міжнар. назва Nimbostratus (Ns)], шэрае воблачнае покрыва змрочнага выгляду са значным верт. развіццём (да выш. 8 км). Здаецца размытым y выніку выпадзення ападкаў. Займае ўсё неба без прасветаў. Складзена з кропель (пры адмоўных т-рах пераахалоджаных) y сумесі са сняжынкамі, y цёплы час года ў ніжняй ч. воблака — буйныя кроплі дажджу. Узнікаюць пераважна пры ўзыходным руху паветра, як найб. магутныя па вертыкалі ч. франтальных воблачных сістэм. 3 іх выпадае аблажны дождж або снег, зрэдку — ледзяны дождж. Гл. таксама Воблакі, Воблачнасць. СЛАІСТА-КУЧАВЫЯ В0БЛАКІ (міжнар. назва Stratocmnulus (Sc)], воблакі ў выглядзе шэрых або белых (ці адначасова абодвух адценняў) слаёў і град, амаль заўсёды з больш цёмнымі часцінкамі, якія складаюцца з буйных акруглых або валападобных элементаў. Вертык. магутнасць невялікая, размешчаны на выш. да 2 км. Складзены з дробных кропель (пры адмоўных т-рах пераахалоджаных), зрэдку трапляюцца буйныя кроплі дажджу і ядры крупы, сняжынкі і снежныя камякі. Узнікаюць пры хвалевых рухах паветра, асабліва ў слаях інверсій і над падветранымі схіламі ўзвышшаў, пры турбулентным абмене, пры трансфармацыі воблакаў інш. тыпаў, асабліва кучавых і кучава-дажджавых. Часта трапляюцца адначасова з кучавымі воблакамі. Ападкі з большасці гэтых воблакаў не выпадаюць. Гл. таксама Воблакі, Воблачнасць.
Слаіста-кучавыя воблакі.
ваны і прыгавораны аўстр. ўладамі да СЛАІСТАСЦЬ г о р н ы х п а р о д . бупакарання смерцю, замененага на 20 дова горных парод y выглядзе налягангод зняволення. У 1857 памілаваны. 3 ня аднаго на другі слаёў або пластоў. 1862 дэп. чэш. сейма, з 1867 і чл. яго Уласціва большасці асадкавых і вулказемскага к-та. 22.8.1868 y знак пратэсту нагенна-асадкавых парод, метамарфіч-
506
СЛАІСТЫЯ
ным і магматычным утварэнням. Адрозніваюць С. асадкавых тоўшчаў, унутры слоя (слойчатасйь), магматычную першасную і рэліктавую метамарфічных тоўшчаў. С. а с а д к а в ы х т о ў ш ч a ў узнікае пры зменах гідрадынамічных і фіз.-хім.умоў асадканамнажэння пад уздзеяннем тэктанічных і у л й а э т ы ч н ш . фмстараў, можа ўін'\каць y выніку працэсаў дыягенезу і катагенезу. Утвараецца з гарыз. ці слабанахіленых слаёў парод, якія фарміруюць С. раўнамерную і нераўнамерную, тонкую, дробную, буйную і вельмі буйную. С. у н у т р ы слоя (слойчатасць) фарміруецца з тонкіх слайкоў, якія групуюцца ў серыі або пачкі; падзяляецца на гарызантальную, косую, хвалістую і інш. Вылучаюць генетычныя тыпы С.: рачны (рэчышчаў, поймаў, пляжаў), азёрны, азёрна-ледавіковы, часовых вадацёкаў, эолавы, зоны марскіх хваляванняў, цячэнняў і спакойнай седыментацыі. С. м а г м а т ы ч н а я перш a с н a я ўласціва інтрузіям, якія крышталізаваліся ў спакойным тэктанічным становішчы і абумоўлена крышталізацыйнай дыферэнцыяцыяй магмы. С. р э ш т к а в а я метамарфічных т о ў ш ч а ў захоўваецца пры метамарфізацыі слаістых асадкавых і магматычных утварэнняў. С. улічваецца пры рэканструкцыі палеагеаграфічных умоў, стратыграфічным расчляненні, высвятленні ўмоў крышталізацыі інтрузій, пры пошуках карысных выкапняў. В.І.Ярцаў.
Лісце чаргаванае або супраціўнае, зубчастае, апушанае, чаранковае. Суквецці — адзіночныя кошыкі на верхавінках сцябла і яго бакавых галінак, дыяметрам 4—70 см, маюць да ) тыс. кветак. Шэрагу відаў С. ўласцівы геліятрапізм (асобны выпадак фотатрапізму). Плод — сямянка. 3 насення С. алейнага атрымліваюць сланечпікавы алей, макуха і шрот — высокабялковы корм для жывёл, кошыкі суквеццяў перапрацоўваюцца на муку, разам з зялёнай масай ідуць на сілас. Харч., (адной лек., тэхн., дэкар., кармавыя, меданосныя А.М.Скуратовіч. лыж- расліны.
Зарадзіўся ў 1920-я г.; спаборніцтвы праходзілі ў Аўстрыі, Італіі, Францыі, Швейцарыі Чэмпіянаты свету з 1930. У праграме Алімп. гульняў з 1936. Адрозніваюць таксама С. r i r a н ц к і (даўж. трасы больш за 2000 м, перапад вышынь 250— 400 м y мужчын і 250— 350 м y жанчын) i С. с у п е р г і г а н ц к і (розніца вышынь 500—600 м y мужчын і 350—500 м y жанчын). Найб. пашыраны ў Аўстрыі, Германіі, ЗША, Італіі, Францыі, Швейцарыі, Японіі.
С. н a водных лыжах або двух) — спаборнішва водных нікаў на буксіровачным тросе за катэрам па абходзе буёў, размешчаных на вызначанай трасе. С. в я с л я р н ы, на байдарках і каноэ — спаборніцтвы ў спуску па рацэ або спец. канале з хуткай плынню і натуральнымі або штучнымі перашкодамі. А.М.Петрыкаў.
CJIÀMET (Slamet), актыўны дзеючы вулкан y цэнтр. ч. в-ва Ява ў Інданезіі. Выш. 3428 м. Складзены з базальтаў і андэзітаў. CJIAHÈ4HIK (Helianthus), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 70 (паводле інш. звестак да 110) відаў. Пашыраны пераважна ў Паўд. і Паўн. Амерыцы. Культывуюцца С. алейны, або аднагадовы (Н. annuus), і тапінамбур. У пач. 16 ст. С. завезены ў Еўропу, дзе яго вырошчвалі як дэкар., a пазней агароднінную (насенне) культуру; y Pa d i — з канца 17, як алейная — з сярэдзіны 19 ст. На Беларусі вырошчваюць С. алейны як харч., кармавую, меданосную расліну. Адна- і шматгадовыя травяністыя расліны, радзей паўкусты (выш. ад 20 см да 4— 6 м) з простымі ці разгалінаванымі ўверсе сцёбламі.
СЛАНЁЧНІКАВЫ АЛЁЙ, раслінны тлусты алей з насення сланечніку. Атрымліваюць прасаваннем ці экстрагаваннем арган. растваральнікамі. Залаціста-жоўтая вадкасць, шчыльн. 924 кг/м3 (15 °С), т-ра застывання ад -16 да -19 °С. Паўвысыхальны алей (гл. Алеі). Выкарыстоўваюць як харч. прадукт, для вырабу маянэзаў, як сыравіну ў вытв-сці маргарыну, пакостаў, алкідных смол, мыла. СЛАНІКІ, раслінныя згуртаванні з нізкарослых форм дрэў, хмызнякоў і кусцікаў (елка, лістоўнійа, кедр, хвоя, бук, рабіна, бяроза, ядловец, верас і інш ), што сцелюцца па зямлі. Развіваюцца ў неспрыяльных умовах для прамаствольнага росту (нізкія т-ры, моцныя вятры, працяглае і глыбокае снегавое покрьгба і інш.). Трапляюцца ў гарах, каля верхняй мяжы лесу (часта ўтвараюць цяжкапраходныя зараснікі), y тундры і лесатундры, на марскіх берагах. Працягласць жыцця ў С. большая, чым y прамастаячых дрэвавых раслін (напр., сланікавая форма хвоі звычайнай ў га-
СЛАІСТЫЯ В0БЛАКІ [міжнар. назва Stratus (St)], шэры воблачны слой з дастаткова аднароднай асновай, з якога могуць выпадаць імжа, ледзяныя іголкі і снежныя зерні. Часта ніжняя паверхня гэтых воблакаў бывае парванай, касмыкаватай. Звычайна закрываюць усё неба шэрай заслонай, але зрэдку могуць назірацца ў выглядзе парваных воблачных мас. Размешчаны на выш. да 2 км. Складаюцца пераважна з кропель (пры нізкіх т-рах пераахалоджаных). Узнікаюць y выніку ахаладжэння паветра ад подсцільнай паверхні і дадатковага ахаладжэння ў працэсе турбулентнасці; на ўтварэнне ўплывае і турбулентны перанос вадзяной пары знізу і ўвільгатненне паветра ападкамі, якія выпадаюць з воблакаў інш. тыпаў. 3 найб. магутных і шчыльных С.в. выпадаюць слабыя ападкі. Гл. таксама Воблакі, Воблачнасць. СЛАЛАМ (ад нарв. slalàm літ. след, які спускаецца) г a р н a л ы ж н ы, спуск на лыжах з гары па звілістай трасе з варотамі. Даўж. трасы для мужчын 500— 700 м з перападам вышынь паміж стартам і фінішам 180—220 м, для жанчын — адпаведна да 550 м і 130— 180 м. На трасе парамі расстаўляюцца сцяжкі (вароты), праз якія трэба праехаць і не збіць.
Слансчнік: 1 — агульны выглад; 2 — спелы кошык; 3 — кош ык y разрэзе; 4 — плады сланечніху (а — алейнага: б — прамежкавага; в — грызавога).
pax жыве да 1000 гадоў). Падзяляюцда на с л a н ц ы — сцелістыя дрэвы, у л а с н а С. — сцелістыя хмызнякі і с л a н і ч к і — сцелістыя кусцікі (верасоўнікі), што разам складаюць асобы морфагенетычны рад жыццёвых форм дрэвавых раслін. СЛАНІМСКІ Антон Антонавіч (н. 13.10.1948, в. Салтанаўшчына Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоныэканаміст. Канд. эканам. н. (1988). Скончыў БДУ (1972). 3 1982 нам. старшыні Бел. рэсп. праўлення Навук.-эканам. т-ва. 3 1988 y Н.-д. эканам. ін-це Мін-ва эканомікі Рэспублікі Беларусь. Адначасова з 1997 адказны сакратар «Беларускага эканамічнага часопіса». Навук. працы па праблемах навуказнаўства, рэгіянальнай эканомікі, развіцця малога і сярэдняга прадпрымальніцтва. Тв:. Регнональный научный комплекс: Форммрованне N органнзацня управлення. Мн., 1990; Научный потенцвал республнкн. Мн., 1991 (у сааўт.); Теоретвческне к методологнчсскмс основы структурной перестромкн экономпкн Беларусп. Мн., 1996 (у сааўг); Малый бнзнес в СНГ н Восточной Европе: трудностн роста (середпна — вторая половвна 90-х гг ). М., 1997 (у сааўт ); Наука стран Европы на nopore 111 тысячелетмя. Кнев, 1999 (у сааўт ); BaFriers for the development of small innovative entèrprises in transition countries / / Utilizing technology transfer to develop small and medium enterprises. Ser. 4. 2001. Vol. 27.
СЛАНІМСКІ Зіновій (Хаім Зеліг) Якаўлевіч (31.3.1810, г. Беласток, Польшча — 15.5.1904), матэматык, вынаходнік, папулярызатар прыродазнаўчых ведаў. Самастойна вывучаў матэматыку і астраномію. Вынайшаў (1840) і запатэнтаваў (1845) адну з найб. простых мех. падсумоўвальных машын. Даказаў тэарэму пра ўласцівасці кратных лікаў (тэарэма С ), на аснове якой сканструяваў арыфм. машыну дыскрэтнага лічэння (множанне і дзяленне цэлых лікаў, здабыванне квадратных каранёў). Прапанаваў метад квадруплекснай сувязі (1858; амаль на 20 гадоў раней за Т.Э.Эдысана). Аўтар дапаможнікаў і навукова-папулярных прац па матэматыцы, астраноміі, геаметрыі і інш. Дзямідаўская прэмія 1845. Тв.: Опнсанмс нового чнслмтельного пнструмента, нзобретенного Зелнгом Слонгімскнм. СПб., 1845; Zur Freiheit bestimmt, Alexander Humboldt — eine hebrâische Lebensbeschreibung. Bonn, 1997. Jlim.: Б е с п а м я т н ы х Н.Д. Математпческое образованне в Белоруссвн: Нст. очерк. Мн., 1975; Г у т е р Р.С., П о л у н о в Ю.Л. От абака до компьютера. 2 нзд М., 1981; А п о к н н Н.А., М а й с т р о в Л.Е. Нсторпя вычпслмтельной техннкн. М., 1990. М. М. Касцюковіч.
СЛАНІМСКІ Міхаіл Леанідавіч (2.8.1897, С.-Пецярбург — 8.10.1972), рускі пісьменнік. Унук З.Я.Сланімскага. Вучыўся ў Петраградскім ун-це. Першая кніга — зб. апавяданняў пра 1-ю сусв. вайну «Шосты стралковы» (1922). PaM a tt «Лаўровы» (1926; 2-я рэд. 1953), трылогія «Інжынеры» (1950), «Сябры» (1954), «Равеснікі стагоддзя» (1959) і інш. пра інтэлігенцыю. Аўтар рамана
«Сярэдні праспект» (1927), «Праз сем гадоў» (1963), «Кнігі ўспамінаў» (1966) і інш. Ад эфектнага метафарычнага стылю ранніх твораў пазней прыйшоў да лаканічнага рэаліст. стылю. 77?.: Собр. соч. Т. 1—4. М., 1969— 70; Нзбранное. T. I— 2. М., 1980. Jlim.: Л у г о в ц о в Н. Мнханл Слоннмскмй Крмімко-бногр очерк. М., 1966.
CJIAHÏMCKI Юрый Іосіфавіч (13.3.1902, С.-Пецярбург — 23.4.1978), расійскі балетазнавец, сцэнарыст, педагог. Ганаровы д-р Парыжскага ун-та танца (1959). Вучыўся ў ІІІколе рус. драмы ў Петраградзе (1918), y Петраградскім ун-це. 3 1922 працаваў y Ленінградскім ін-ue гісторыі мастацтваў (з перапынкамі), з 1932 выкладаў y Ленінградскім харэагр. вучылішчы. 3 1962 праф. Ленінградскай кансерваторыі. На сйэне Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі паставіў балет «Салавей» М.Крошнера (1939, сумесна з А.Ермалаевым). Напісаў сцэнарыі балетаў: «Юнацтва» М.Чулакі, «Сцежкаю грому» К.Караева, «Бераг надзеі» А.Пятрова, «Ікар» С.Сланімскага і інш. Аўтар кніг пра балет «Жызэль» (1926), «Сільфіда» (1927), «Шчаўкунок» (1934), «Майстры балета» (1937), «П.І.Чайкоўскі і балетны тэатр яго часу» (1956), «Драматургія балетнага тэатра XIX ст.» (1977), «Цудоўнае было побач з намі» (выд. 1984), падручніка «Асновы характарнага танца» (1939; y сааўт.). СЛАН0ВАСЦЬ, элефантыяз, значнае павелічэнне ч. цела, абумоўленае ацёкам і залішнім утварэннем фібрознай тканкі ў скуры, падскурнай клятчатцы ў выніку працяглага парушэння адтоку лімфы. Часцей бывае С. ног, радзей рук, палавых органаў і інш. Падзяляецца на першасную і другасную. Першасная С. бывае прыроджаная і спадчынная, звязана з заганамі развіцця калектарных лімфатычных сасудаў і недастатковасцю іх клапаннага апарату. Другасная С. узнікае ў выніку закупоркі лімфатычных сасудаў, пры сцісканні сасудаў пухлінамі, туберкулёзе і інш. Прыкметы С.: скура паступова дэфармуецца, навісае складкамі, з’яўляюцца трэшчыны, язвы, разрастанні; пашкоджаныя ч. цела дасягаюць значных памераў. Лячэнне тэрапеўт., хірурІ.М.Семяненя. гічнае. СЛАН0ВАЯ КОСЦЬ, зубное рэчыва (дэнцін) біўняў сланоў (афрыканскага, індыйскага і маманта). Моцны, аднародны, белы з жоўтым адценнем матэрыял, добра паддаецца рэзцы, шліфаванню, пггсля пластыфікацыі гнецца. Каштоўная сыравіна для вырабу ўпрыгожанняў і тэхн. мэт. Экспартуецца з Афрыкі і Індыі. Заменнікі С.к. — зубы кашалотаў, нарвалаў, маржоў, таксама раслінная С.к. з насення пальмы фітэлефас. СЛАН0ВАЯ ПАЛЬМА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Юбея. СЛАН0ВЫЯ ЧАРАПАх і , г і г a н ц к і я ч а р а п а х і , найбольш буйныя
СЛАНЦАВАЯ_____________ 507 віды паўзуноў сям. наземных чарапах. 2 віды: уласна С.ч. (Testudo, або Geochelone, elephantopus) з 11 падвідамі, і гіганцкая С.ч. (Т., або G., gigantea). Уласна С.ч. жыве на а-вах арх. Галапагас. Гіганцкая С.ч. захавалася на атоле Альдабра ў Інд. ак. Некат. падвіды вынішчаліся з 17 ст. з-за каштоўнага мяса, тлушчу, яек. Віды і падвіды занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. панцыра да 1,5 м, выш. да 0,6 м, M a c a ад 100 да 400 кг. Маюць буйныя слупападобныя ногі і доўгую шыю. Адкладваюць да 22 яец масай да 140 г кожнае. Інкубацыйны перыяд 6— 1 мес. Расліннаедныя. Жывуць да 100— 150 гадоў.
СЛАНЦАВАЕ МАСЛА, с л а н ц а в а я с м a л а, адзін з прадуктаў тэрмічнай перапрацоўкі гаручых аіанцаў. СЛАНЦАВАТАСЦЬ, уласцівасць горнай пароды расшчапляцца на тонкія пласціны, абумоўлена плоскапаралельным размяшчэннем пародаўтваральных мінералаў. Паводле генезісу адрозніваюць першасную С. (узнікае ў пародах адначасова з асадканамнажэннем або дыягенезам) і другасную С. (пры метамарфізме парод). Другасная С. бывае мех. (у выніку мех. ўздзеяння на сфарміраваную пароду), дыяфтарычнай (пры рэгрэсіўным мінер. ператварэнні магматычных і метамарфічных парод) і крышталізацыйнай (у выніку лакальнай перакрышталізацыі зыходнай пароды ў новую метамарфічную пароду). Паводле маштабаў праяўлення вылучаюць С. рэгіянальную (на вял. плошчах, напр., пры складкаўтварэнні) i С. мясцовую (напр., пры перамяшчэнні парод уздоўж тэктанічных парушэнняў). С., якая ўзнікла пад мех. уздзеяннем без перакрышталізацыі і пераарыентацыі мінералаў, з утварэннем трэшчын, перпендыкулярных ціску, наз. кліваж (характэрна для гнейсаў, сланцаў і інш.). В. І.Ярцаў.
СЛАНЦАВАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна паліўнаіі прамысловасці па здабычы і перапрацоўцы гаручых сланцаў. Уключае атрыманне газу і паліва на быт. і энергет. мэты. Прадуюіыя С.п. ідзе таксама на выраб бітуму, ядахімікатаў, талуолу, фарбавальнікаў, сінт. мед. прэпаратаў; попел і шлак выкарыстоўваюць пры вырабе цэменту, сілікатнай і сланцавай цэглы, тэрмаблокаў, пенабетону, аглапарыту, дрэнажных труб і інш. Узнікла ў 1-й пал. 19 ст. (упершыню ў 1835 y мяст. Аўтун, Францыя; першы сланцахім. камбінат пабудаваны ў 1865 y Аўстраліі). У Расіі выкарыстанне сланцаў пачалося ў 1916 для забеспячэння палівам Петраграда. Сярод краін свету С.п. найб. развіта ў Эстоніі (у 1997 здабыта 14,4 млн. т сланцаў). У многіх краінах не развіваецца ў сувязі з выкарыстаннем больш эфектыўных відаў паліва. Патэнцыяльныя запасы гаручых сланцаў y свеце — 450,4 трлн. т, з іх y ЗША — 431, Бразіпіі — 16, Расіі — 2 трлн. т; Канадзе — 410, Італіі — 96, Эстоніі — 18,4, Швецыі — 16 млрд. т. Значныя іх запасы ў Германіі, Францыі, Вялікабрытаніі, Украіне. Кітаі.
508__________________ сланц ы На Беларусі гаручыя сланцы ўтвараюць буйны сланцаносны раён y межах Прыпяцкага прагіну пл. 20 тыс. к м . Прагнозныя запасы — 11 млрд. т. Найб. разведаныя Любанскае радовішча гаручых сланцаў і Тураўскае радовішча гаручых сланцаў. П.І.Рогач. СЛАНЦЫ, метамарфічныя горныя пароды з арыентаваным размяшчэннем састаўных мінералаў, здольныя расколвацца на тонкія пласціны. Для іх характэрна сланцаватасць, дробназярністасць, наяўнасць рэліктавых тэкстур і структур, прысутнасць нізкатэмпературных мінералаў. Паводле зыходных парод адрозніваюць ортасланцы (узніклі пры метамарфізме магматычных парод) і парасланцы (з асадкавых парод). Адносна ступені метамарфізму вылучаюць С. гльібокаметамарфізаваныя, або крышт. (амфібаліты, гнейсы, слюдзяныя і інш.) i С. слабаметамарфізаваныя (гліністы сланец, карбанатныя, крамяністыя, вуглістыя, бітумінозныя і інш.). На Беларусі пашыраны гаручыя сланйы ў адкладах верхняга дэвону Прыпяцкага прагіну. В.І.Ярцаў. СЛАНЫ, с л a н о в ы я (Elephant idae), сямейства млекакормячых атр. хобатных. Вядомы з верхняга міяцэну — ніжняга пліяцэну. 2 роды, y кожным па 1 відзе: афрыканскі С. (Loxodonta
africana) з 2 падвідамі (зрэдку даюць як самастойныя віды) — саваннавы, або кустовы, С. (L. a. africana), які жыве пераважна ў аблесенай саванне Усх. і Паўд. Афрыкі; лясны С. (L. а. cyctolis) — пераважна ў дажджавых трапічных лясах Зах. Афрыкі. Індыйскі С. (Elephas maximus) жыве ў лясных абласцях Паўд.-Усх. Азіі. Абодва віды ў Чырв. кнізе МСАП. Да сям. С. належыць мамант. На Беларусі знойдзены рэшткі С. паўднёвага (Archidiskoclon meridionalis), які быў пашыраны ў раннім антрапагене і выцесніў трацічных мастадонтаў. Выш. яго ў плячах больш за 3,7 м. Лічыцца продкам афрыканскіх С. і маманта. Знойдзены рэшткі С. трагантэрыевага (A. trogontherii), які быў пашыраны ў раннім антрапагене. Самы буйны з еўрап. С., y плячах выш. да 4,5 м, біўні даўж. да 5 м. Цела, магчыма, было пакрыта поўсцю. Пераходным відам паміж трагантэрыевым С. і мамантам быў хазарскі мамант, ці С., (Mammuthus chosaricus), рэшткі якога таксама знойдзены на Беларусі. Меў густую поўсць і доўгія біўні, па памерах значна большы за маманта. Даўж. афрыканскага С. ад канца хобата да канца хваста да 7 м (хобат да 2 м, хвост да 1,5 м). Выш. ў карку да 4,5 м, маса да 7,5 т. 1ндыйскі С. меншы (выш. цела да 3,2 м, маса да 5 т). Самкі драбнейшыя. Орган дотыку, нюху і хапання — рухомы хобат (зрослыя верхняя губа і нос). Развітыя другія разцы, што ў верхняй сківіцы ўтвараюць біўні і растуць усё жыццё. Скура тоўстая (да 3 см).
СЛАЎГАРАД (да 23.5.1945 П р а п о й с к), горад, цэнтр Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл., прыстань на р. Сож пры ўпадзенні ў яе р. Проня. За 70 км ад Магілёва, 58 км ад чыг. ст. Крычаў, вузел аўтадарог на Магілёў, Рагачоў, Чэрыкаў. 8,3 тыс. ж. (2001). Гарадзішча стараж. С. размешчана на правым беразе р. Сож, каля вусця р. Проня, ва ўрочышчы Замкавая гара (цяпер гарадскі парк). Яго пляцоўка 40 х 95 м, вышыня да 30 м, з зах. боку ўмацавана ровам. У пісьмовых крыніцах С. упершыню ўпамінаецца пад 1136 (летапісная назва П р у п о й , Пропош е с к) y складзе Смаленскага княства. У 13— 18 ст. існаваў Прапойскі зампк як цэнтр абароны сярэдневяковага г. Прапойск. 3 14 ст. ў складзе ВКЛ, дзярж. ўладанне. 3 пач. 16 ст. цэнтр Прапойскай воласці, з 1560-х г. цэнтр староства ў Мсціслаўскім ваяв. 3 1772 y складзе Рас. імперыі, заштатны горад, потым мястэчка; цэнтр воласці Быхаўскага пав. Магілёўскай губ., валоданне Галіцыных. У 1787 y Прапойску 2 царквы, I касцёл. У канцы 18 ст. на ўскраіне горада створаны парк пейзажнага тыпу. У 1791— 93 пабудавана царква Раства Багародзіцы У пач. 19 ст. належаў Дз.Яншыну, існаваў ін-т шляхетных дзяўчат (да 1828), дзейнічала палатняная мануфактура (засн. ў 1806, 84 рабочыя ў 1809), 2 канатныя ф -кі, кафляны з-д, ветракі, параходная прыстань. У 1886 — 922 ж., 115 двароў; валасное праўленне, школа, бальніца, багадзельня, 2 царквы, сінагога, 4 яўр. малітоўныя дамы, паштовае аддз., гарбарны, кафляны і канатны з-ды, 2 млыны, 2 заезныя дамы, 30 крам. 3 26.4.1919 y Гомельскай губ. РСФСР, з 17.7.1924 цэнтр Прапойскага раёна ў БССР (гл. Слаўгарадскі раён). 3 27.9.1938 гар. пасёлак; 4,7 тыс. ж. (1939). 30.8.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў С. і раёне 2 тыс. чал. Дзейнічала Прапойскае патрыятычнае падполле. Вызвалены 25.11.1943 войскамі 3-й арміі Бел фронту ў ходзе Гомельска-Рэчьіцкай пперацыі 1943. 3 23.5.1945 горад. У 1959 — 6,6 тыс. ж. У 1962—65 y Быхаўскім р-не. У 1970 — 5,6 тыс. ж.
Працуюць масласырзавод, агароднінасушыльны і жалезабетонных вырабаў з-ды, камбінат быт. абслугоўвання і інш.; 2 сярэднія школы, Дом культуры, 3 б-кі. Брацкія магілы і могілкі сав. воінаў. Помнікі архітэктуры: Слаўгарадская царква Растеа Багародзіцы, будынак царкоўнапрыходскай школы (канец 18 ст.), паштовая станцыя (2-я пал. 19 ст ), жылы дом (пач. 20 ст.), Слаўгарадскі парк. Гарадзішча стараж. С. Радзіма бел. гісторыка і археографа 1.1 Грыгаровіча.
Сланы: 1 — афрыканскі; 2 — індыйскі.
амаль голая, укрытая рэдкімі шорсткімі валасамі. Расліннаедныя. Жывуць С. 70—80 гадоў, палаваспеласці дасягаюць y 10— 20 гадоў, цяжарнасць да 2 гадоў. Нараджаюць I дзіцяня масай да 100 кг раз y 4 гады.
СЛАЎГАРАДСКАЯ ЦАРКВА PACTBÂ БАГАР0Д31ЦЫ, помнік архітэктуры класіцызму ў г. Слаўгарад Магілёўскай вобл. Пабудавана ў 1791—93 паводле праекта арх. МДьвова. У ансамбль з царквой уваходзяць: 2-ярусная званіца з невял. вежачкай y завяршэнні, 2 гасп. пабудовы, будынак царк.-прыходскай школы. 3 паўд. боку ад царквы — парк, які спускаецца да р. Сож. Царква — цагляны цэнтрычны крыжова-купальны храм. Асн. аб’ём y выглядзе роўнаканцовага крыжа, накрыты 2-схільнымі дахамі з трохвугольнымі франтонамі на тарцах. Дамінанта аб’ёмна-прасторавай кампазіцыі — сферычны гранёны купал на 8-гранным светлавым барабане, грані якога Прарэзаны вял. аконнымі
праёмамі-люнетамі. Паміж канцамі крыжа нізкія аб’ёмы (у плане чвэрць круга), перакрытыя сегментамі купала. Фасады маюць сім. кампазіцыю, вырашаны аднолькава, завершаны развітымі антаблементамі. Уваходны партал вылучаны 2 паўкруглымі калонамі тасканскага ордэра і акном-люнетай. На сценах і скляпеннях захаваліся фрэскавыя размалёўкі ў стылі класіцызму (канец 18 ст.; верагодна, пры ўдзеле маст. У.Баравікоўскага). Захаваліся 57 сюжэтных кампазіцый, найб. цікавыя з іх «Пакуты Хрыста» (у 1-м ярусе), «Цябе Бога хвалім» (на купале), выявы евангелістаў y прасценках барабана. У 1793—94 устаноўлены іканастас (не захаваўся). У 1980-я г. царква адрэстаўрыравана. Г.А.Лаўрэцкі, А.Ю.Пятросава.
СЛАЎГАРАДСКІ ПАРК, помнік садовапаркавага мастацтва ў г. Слаўгарад Магілёўскай вобл. Засн. ў канцы 18 ст. ў сутоку рэк Сож і Проня. Парк пейзажнага тыгту. Абмяжоўваўся лясным масівам; прарэзаны 3 ярамі, паўд. быў мяжой пладовага саду, што прымыкаў да парку. Асн. паркавыя кампазіцыі размяшчаліся абапал сярэдняга вял. яра, на дне якога плацінамі была створана сістэма вадаёмаў са штучнымі каскадамі. Па берагах і плацінах былі дарожкі, раслі групы дрэў і кустоў.
С Л А Ў К А В ІЧ Ы
Слаўгарад Дом культуры. 10,6%). Пад лесам 37% тэрыторыі, найб. лясныя масівы на ПдУ раёна. Пераважаюць лясы хваёвыя, яловыя, асінавыя; трапляюцца шэраальховыя, дубовыя, чорнаальховыя, ясянёвыя, таполевыя і інш. Штучныя насаджэнні — Каля 22%, пераважна хваёвыя. Пад балотамі 3% тэр. У межах раёна ахоўны тарфянік Тупніцкае; помнікі прыроды рэсп. значэння — Блакітная крыніца ў в. Кліны і мясц. значэння — лістоўніца каля в. Улукі.
509
Сельская гаспадарка спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, вырошчванні збожжавых і кармавых культур, бульбы. Прадпрыемствы буд. матэрыялаў (жалезабетонныя вырабы) і харч. (цэль'намалочныя прадукты, масла, сыр, сушаная садавіна і агародніна, макаронныя і кандытарскія вырабы) прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць аўтадарогі Рагачоў—Слаўгарад— Крычаў, Магілёў— Слаўгарад, Слаўгарад— Карма і інш. Суднаходства па р. Сож. У раёне 7 сярэдніх, 10 базавых, 1 пач. школа, дзіцячая школа мастацтваў, Дом дзіцячай творчасці, ПТВ, 12 дашкольных устаноў, 22 клубы, 20 б-к, 1 бальніца, 3 амбулаторыі, 16 фельч.-ак. пунктаў. Помнікі архітэктуры: мемарыяльная капліца і помнік (1908) y гонар перамогі рус. войск над шведскімі ў 1708 каля в. Лясная, парк (пач. 20 ст.) y в. Свенск. Выдаецца газ. «Ленінскае слова».
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 57,9 тыс. М.С.Міроненка, Р Р.Паўлавец. га, з іх асушаных 14,1 тыс. га. На 1.1.2002 y раёне 14 калгасаў, 1 саўгас- СЛАЎГАРАДСКІ СТАДЫЯЛ, максікамбінат, 3 фермерскія гаспадаркі. мальная стадыя сожскага зледзянення. Аддзяляецца горацкім інтэрстадыялам ад постмаксімальнага магілёўскага ста■s. дыялу. За час С.с. сожскае ледавіковае покрыва дасягнула паўн. мяжы ПалесКампазіцыю парку складалі газон, кветнікі, ся. У яго краявой зоне сфарміраваліся грот, скулытгура, тэхн. збудаванні. У паўн. Белавежская града, краявыя марэнныя частцы было гарадзішча, пазней замак, на ўтварэнні ў раёнах гарадоў Бяроза, Ганмесцы якога пастаўлены палац (не захаваўся). цавічы, Салігорск, Бабруйск, Слаўгарад, У парку пераважаюць мясц. лісцевыя пароды г.п. Краснаполле. Адклады С.с. праддрэў, з экзотаў растуць ясень пенсільванскі (форма аўкубалістая), ясень звычайны (форма стаўлены марэннымі, флювіягляцыяльдрабналістая). С.п. мойна пашкоджаны. нымі, озавымі, камавымі і інш. ўтваВ. Р.Анціпаў. рэннямі. Марэна магутнасцю 50—60 м вызначаецца вял. колькасцю адорвеняў О і АЎГАРАДСКІ РАЁН. Размешчаны дэвонскіх, мелавых, неагенавых парод. на Пд Магілёўскай вобл. Утвораны Большасць бел. вучоных сожскае але17.7.1924, скасаваны 25.12.1962, адноўдзяненне адносяць да стадыі дняпроўлены 6.1.1965. Пл. 1,3 тыс. км2. Нас. скага зледзянення. 17,4 тыс. чал. (2001), гарадскога 47,7%. Сярэдняя шчыльн. 13 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Слаўгарад. Уключае 83 СЛАЎКАВІЦКА-ЙМІНСКІ КАНАЛ, сельскія нас. пункты, 6 сельсаветаў: Слаўкавіцкі канал, ПлюВаськавіцкі, Гіжэнскі, Кабінагорскі, Слаўгарадская царква Раства Багародзіцы. сенская к а н а в а , меліярацыйКаменкаўскі, Лапаціцкі, Свенскі. Раён ны канал y Старадарожскім і Любанскім моцна пацярпеў ад аварыі на Чарнор-нах Мінскай вобл., на мяжы Любанскабыльскай АЭС: амаль уся тэр. (акрамя га і Глускага р-наў Магілёўскай вобл. і крайніх паўн. і паўн.-зах. частак) забруў Акцябрскім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Арэса (бас. р. Прыджана радыенуклідамі да 15 Кі/км2. Напяць). Даўж. 52 км. Пачынаецца каля сельніцтва ў выніку масавай міграцыі за паўд. ускраіны в. Рухава Старадарож1985—95 паменшала на 8 тыс. чал. скага р-на, на Цэнтральнабярэзінскай Тэр. раёна ў межах Аршанска-Магілёўскай раўніне, цячэ ў межах Прыпяцкага Параўніны (крайняя Пн) і Чачорскай роўніны. Паверхня раўнінна-ўзгорыстая, 85% яе на лесся. Bycue каля в. Смалоўка Акцябрвыш. 130— 170 м, найвыш. пункт 189 м (за 2 скага р-на. Шыр. канала ў верхнім цякм на ПдЗ ад в. Кульшычы). Агульны нахіл чэнні 2—3 м, y ніжнім 8— 10 м. Сярэдпаверхні з Пн на Пд. Цэнтр і паўд.-ўсх. ч. рані гадавы расход вады ў вусці 2,3 м3/с. ёна заняты далінамі рэк Сож і Проня. Глыб. Прымае сцёк з некалькіх меліярац. сісрасчлянення на схілах далін да 10— 15 м /км 2. тэм. Карысныя выкапні: торф, даламіты, мел, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, гліны. Сярэдняя т-ра студз. -7,5 °С, ліп. 18,5 °С. Ападкаў 605 мм за год. Вегетац. перыяд 188 сут. Найб. р. Сож з прытокамі Проня з Растой, Крупкай і Тросліўкай, Пясчанка, Касалянка з Пацэяй, Ельня, Галуба, Каменка, Якушоўка; на 3 р. Баброўка (прыток р. Дняпро), на Пн р. Хоцінка (прыток р. Раста). Пераважаюць глебы с.-г. угоддзяў: дзярнова-падзолістыя (49,9%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (26,7%), поймавыя (алювіяльныя,
СЛАЎКАВІЧЫ, вёска ў Глускім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і аграфірмы «Слаўкавічы». За 27 км на ПдЗ ад г.п. Глуск, 197 км ад Магілёва, 27 км ад чыг. ст. Рабкор. 460 ж., 188 двароў (2001). Лясніцтва, піларама. Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік y гонар Глускіх падп.
510
СЛАЎКОВІЧ
райкомаў КП(б)Б і ЛКСМБ, рэдакцыі газ. «Сацыялістычная вёска». СЛАЎК0ВІЧ Даір Фёдаравіч (н. 21.9.1932, Мінск), бел. пісьменнік. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1960). 3 1954 бібліятэкар, y 1962—77 заг. Уздзенскай раённай дзіцячай б-кі. Друкуецца з 1946. Піша пераважна для дзяцей і юнацтва пра гераізм народа ў вайну, вёску, маладых рабочых і інш. Аўтар аповесцей «Сцежкаю мужных» (1971), «Клуб вясёлых чамучак» (1973), «Алесік едзе ў Красабор» (1981), дакумент. аповесці «Свежыя ветры над Дворышчамі» (1982), зб-каў апавяданняў «Каласавічок» (1969), аповесцей і апавяд. «Пачым фунт ліха?» (1975), «Апея невядомага салдата» (1981), «Гвардзейскі знак» (1982), нарысаў «Бібліятэкар» (1983), зб. гумару і сатыры «Фірменны сродак» (1976), п’ес «Крутадух» (1980), «Беражыце мужчын» (1984), «Даеш хуткасны!» (1985) і інш. На бел. мову пераклаў казку В.Гаўфа «Маленькі Мук». Тв:. Федоскнны каннкулы М., 1980; «Я вернусь, мама!..» Мн., 1982; Красобор. Мн., 1988.
СЛАЎК0Ў Уладзімір Іванавіч (9.5.1926, г. Курск, Расія — 1995), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1967). Працаваў y розных тэатрах краіны У 1964—69 y Гомельскім абл. драм. т-ры. Акцёр героіка-драм. плана. Творчасці ўласцівы яркі знешні малюнак ролі, сац. завостранасць, рамантычная прыўзнятасць. Найб. значныя ролі ў Гомельскім т-ры: Яраш («Сэрца на далоні» паводле І.ІІІамякіна), Торчыкаў («Заглянуць y калодзеж» Я.Волчака), Прохар Громаў («Угрум-рака» паводле В.Шышкова), Еўдакімаў («104 старонкі пра каханне» Э.Радзінскага), Раман Кошкін («Любоў Яравая» К.Транёва), Чарлз Касл («Зорка Галівуда» К.Одэтса). СЛАУНАЕ, пасёлак y Талачынскім р-не Віцебскай вобл.; чыг. ст. на лініі Мінск—Орша. Цэнтр сельсавета. За 22 км на ПдЗ ад г. Талачын, 129 км ад Віцебска. 419 ж., 197 двароў (2001). Вядома як вёска Паўлавіцкай вол. Магілёўскага пав., якая ў 2-й пал. 19 ст. з пабудовай чыг. Орша— Барысаў стала чыг. станцыяй. 3 1924 y Талачынскім р-не Аршанскай акр. (да 1930), з 1938 Віцебскай вобл. 3 ліп. 1941 да 28.6.1944 акупіравана ням. фашыстамі. 28.8.1942 на чыг. ст. С. партызаны правялі
Слаўненскую аперацыю 1942.
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Помнік ахвярам фашызму.
(т. 1—25, 1952—82, выданне працягваецца), аўтар і гал. рэдактар «Праславянскага слоўніка» (т. 1—7, 1974—95, выданне працягваецца).
«СЛАУНАЯ РЭВАЛКЬЦЫЯ», прынятая ў гіст. л-ры назва бяскроўнага дзярж. перавароту 1688—89 y Англіі (звяржэнне караля Якава II Сцюарта, абвяшчэнне каралём Вільгельма III Аранскага пры абмежаванні каралеўскай улады), які канчаткова адхіліў абсалютызм як форму праўлення і ўсталяваў y краіне канстытуцыйную манархію. Гл. Англійскія рэвалюцыі 17 стагоддзя.
Літ.: Современные зарубежные лкнгвнсты: Бвобмблногр. справ. Ч 3. М., 1989.
СЛАЎНЕНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, бой партызан з ням. фашыстамі па разгроме гарнізона і чыг. ст. Слаўнае Талачынскага р-на Віцебскай вобл. на лініі Мінск—Орша 28 жн. ў Вял. Айч. вайну. Станцыя была важным пунктам для забеспячэння акупац. войск і хуткага перакіду іх да фронту. Ахоўны гарнізон (каля 120 гітлераўцаў) быў узброены мінамётам, станковым і 10— 13 ручнымі кулямётамі, аўтаматамі, умацаваны акопамі, меў каля 10 пастоў аховы. Аперацыю праводзілі атрады С.Т.Жуніна (кіраўнік), Дз.А.Кулікова, Г.С.Місніка 8-й Круглянскай партыз. брыгады. У ноч на 28 жн. партызаны падарвалі масты і чыг. палатно з 3 і У ад станцыі і ў выніку 3-гадзіннага бою зруйнавалі будынкі станцыі, складоў з харчаваннем і фуражом, эшалоны з тэхнікай і інш., падарвалі і знялі рэйкі на працягу 3 км. У выніку С.а., якая адбылася ў самы крытычны момант Сталінградскай бітвы рух на чыгунцы ням. эшалонаў быў прыпынены на некалькі сутак. Гітлераўцы 2 вер. правялі аперацыю помсты: расстралялі 100 жыхароў, гал. чынам жанчын, дзяцей, старых, іх дамы спалілі. Літ:. Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыкл. Мн„ 1990. С. 564. М. У. Філімоненкаў.
СЛАЎСКІ (Slawski) Францішак (н. 13.5.1916, г. Капычынцы Гусяцінскага р-на Цярнопальскай вобл., Украіна), польскі мовазнавец. Чл. Польскай АН (з 1969), Польскай AH y Кракаве (з 1989). Д-р філал. н. (1948). Скончыў Ягелонскі ун-т y Кракаве (1938), з 1956 праф. y ім. 3 1969 дырэктар Ін-та слав. філалогіі Ягелонскага ун-та. Даследаванні ў галіне паўд.-слав. філалогіі (балгарыстыкі), праслав. мовы. Аўтар «Граматыкі балгарскай мовы» (1953), «Этымалагічнага слоўніка польскай мовы»
А.Я. Міхневіч.
СЛАШЧ0Ў Якаў Аляксандравіч (24.12.1885, С.-Пецярбург — 11.1.1929), расійскі ваенны дзеяч. Ген.-лейт. (1920). Скончыў Акадэмію Генштаба (1911). Удзельнік 1-й сусв. вайны 1914— 18. У грамадз. вайну 1918—20 y добраахвотніцкай арміі АЛ.Дзянікіна камандаваў брыгадай, Чэчэнскай коннай дывізіяй, дзейнічаў супраць войск Н.І.Махно. Са снеж. 1919 камандзір 2-га армейскага корпуса, кіраваў абаронай Крыма (студз.—крас. 1920). У жн. 1920 з-за рознагалоссяў з U.M. Уранг&іем зняты з пасады камандзіра корпуса. Пасля эвакуацыі ў Турцыю белагвардзейскіх войск выступіў y друку супраць Урангеля, паводле загаду якога асуджаны і разжалаваны ў радавыя. Увосень 1921 з дазволу сав. ўрада з групай афіцэраў вярнуўся ў Сав. Расію, амнісціраваны. Служыў y Чырв. Арміі. Правобраз генерала Хлудава ў п’есе М.Булгакава «Бег». Тв.\ Белый Крым, 1920: Мемуары м док. М„ 1990
СЛАЯВІНА, т a л о м, вегетатыўнае цела водарасцей, слізевікоў, грыбоў, лішайнікаў, некат. мохападобных, якое не дыферэнцыравана на органы (сцябло, лісце, корань) і не мае сапраўдных тканак. У ніжэйшых раслін (водарасці) бывае ў выглядзе рухомай або нерухомай клеткі ў абалонцы. Калоніі з 4 і болей (да 60 тыс.) клетак фарміруюць скопішча простых ці разгалінаваных нітак, пласцінак або складаных і марфалагічна дыферэнцыраваных утварэнняў, якія нагадваюць вышэйшыя расліны (бурыя, чырвоныя,- харавыя водарасці). Ў слізевікоў С. маюць выгляд слізістай, без абалонкі, масы ці адзінкавых міксамёб. У грыбоў вар’іруюць ад аднаклетачнага да добра развітога септаванага міцэлію, y лішайнікаў — ад мала развітых коркавых да ліставатых і кусцістых форм. У вышэйшых споравых раслін y выглядзе тыпавых С. развіваюцца зарасткі. Эвалюцыя С. ішла ад простых форм — аднаклетачных жгуцікавых ці амёбаідальных клетак — праз ніткаватыя або пласціністыя формы і да складана дыферэнцыраваных.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «б е л а р у с к а я э н ц ы к л а п е д ь ія », ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 14-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ
Галоўная рэдакцыя
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў
Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; намеснік галоўнага рэдактара Т.Я.Буракова; намеснік галоўнага рэдакгара Г.А.Фатыхава; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Заг. рэдакцыі — У.М.Жук; вядучыя мастацкія рэдакгары В.Г.Загародні, В.У.Мінько; мастацкія рэдактары І.В.Каранкевіч, Т.В.Шабунька; навуковы рэдактар В.М.Вераценнікава. Група картаграфіі: вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка.
Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі
Рэдакцыя аналізу і каардынацыі ўнутрывыдавецкай дзейнасці
Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучьм навуковьм рэдактары В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход; навуковыя рэдактары В.В.Грынявецкі, М.І.Рэменіда, кандыдат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка; рэдактар І.ВЛабанок.
Заг. рэдакцыі — Л.М.Шастакова; вядучы навуковы рэдактар М.У.Маркевіч; навуковы рэдакгар Г.Т.Глушчанка; машыністкі ГЛ.Анісімава, Т.М.Саленік, Л.І.Шыбаева. Група тэхнічных рэдактараў: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель.
Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучы навуковы рэдактар М.Г.Нікіцін; навуковыя рэдактары кандьшат гістарычных навук В.У.Адзярыха, Н.А.Дзянісава, У.Я.Калаткоў. «Ваенная справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандыдат філасофскіх навук Р.ЧЛянькевіч; вядучы навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу В.А.Юшкевіч.
Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары Т.М.Грынько, В.В.Краснова, Г.А.Маслыка; навуковыя рэдактары А.М.Гарбаценкаў, Н.Г.Кісялёва.
Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, Т.В.Пешына, кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, А.В.Спрынчан; навуковыя рэдактары Н.В.Грэская, Т.В.Чарнякова, ІЛ.Чэбан; рэдактар Н.В.Мароз.
Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі Заг. рэдакцыі — кандьшат ленка; вядучыя навуковыя лагічных навук С.С.Ермакова, ковы рэдактар Т.І.Жукоўская; цікаў, ВЛ.Рэут.
біялагічных навук Л.В.Кірырэдактары кандыдаты біяА.М.Петрыкаў, вядучы навунавуковыя рэдактары В.І.Кі-
Рэдакцыя фотаздымак і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты A. ПДрыбас, В.У.Харчанка; інжынер-тэхнолаг С.АЖукавень.,
Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — С.А.Макаёнак; інжынеры І.ІДраздова, СА.Стралкоўская; ст. аператары Р.У.Дзявочка, Н.М.Зубкевіч, Н.У.Мітраховіч, ІА.Навіцкая, НА.Стасевіч.
Вытворчы аддзел Заг. аддзела — Т.М.Грыцышын; інжынер-тэхнолаг Ю.В.Мельнік. Участак размнажальнай тэхнікі: Я.М.Кузьміна, ФА.Ю ркевіч.
Карэктарскі аддзел Заг. аддзела — В.М.Чудакова; ст. карэктары Ж.С.Берасневіч, ЛА.Варабей, Т.П.Гілевіч, А.І.Клімовіч, С.М.Красная; карэктар ВА.Кульбідкая.
Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — ПАКраўчанка.
Агульны аддзел Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах ТА.Кароткіна; спецыялісты І.В.Бурко, КА.Каптурава.
Рэдакцыя геаграфічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучыя навуковыя рэдактары І.Я.Афнагель, Л.ВЛоўчая; навуковыя рэдактары Ю.В.Бярэзіна, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец.
Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук А.І.Болсун; вядучыя навуковыя рэдактары П.С.Габец, У.М.Сацута, А.П.Чарнякова, Л.М.Шахлевіч; навуковы рэдактар В.З.Анісовіч.
Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — канды дат гістарычных навук І.П.Хаўра-
товіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, І.У.Косціна, Н.К.Мазоўка, МАМаўзон, T.I.Hiurr, С.У.Пешын, М.В.Пятроўская, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары Т.УЛюковіч, АА.Мааль.
Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — В.І.Герыловіч; намеснік галоўнага бухгалтара С.М.Яфімчык; вядучьм бухгалтары Т.РАўтуховіч, B. ПДабрагост, Л.Я.Пілецкая; бухгалтары І.В.Грыгор’ева, І.МЖылінская.
Планава-эканамічны аддзел Вядучы эканаміст Т.ІЛук’янава; эканаміст ІААзаранка.
Аддзел рэалізацыі і маркетынгу Заг. аддзела — ВА.Рабкоў; вядучью спецыялісты СА.Акружко, ІЛ.Мірон; спецыялісты В.Г.Бехціна, М.Ф.Пачэпка.
Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — ІА.Шор.
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Б 43 Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — 512 с.: іл. ISBN 985-11-0238-5 (т.14) ISBN 985-11-0035-8
УДК 03(476) ББК 92(4Бен)
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ТОМ 14 РЭЛЕ — СЛАЯВІНА У томе зм еш чаны 769 ілю страцый, y т.л. 187 партрэтаў, 59 карт
М астацкае аф арм ленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча М астацкія рэдактары: В.Г.Загародні, І.В.Каранкевіч, В.У.Мінько,
Т.В.Шабунька Тэхнічны я рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель К арэктары: Ж.С.Берасневіч, Л.А.Варабей, Т.П.Гілевіч, А.І.Клімовіч,
С.М.Красная, В.А.Кульбіцкая, В.М.Чудакова
Падпісана да друку 19.04.2002. Фармат 84x108 */іб. Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 53,76. Ум. фарб.-адб. 215,88. Ул.-вьш. арк. 96,4. Тыраж 10 000 экз. Заказ 321. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 10.11.2000. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве «Мінская фабрыка каляровага друку». Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, Каржанеўскага, 20.
ISBN 985-11-0035-8
9
789851
100350