Аўтар успамінаў пра Я.Купалу, з якім быў знаёмы з 1910. А.С .Л іс.
ранскага прал., ізраільская армія атакавала 29 кастр. егіпецкія войскі на Сінайскім п-ве і рушыла ў напрамку СуСУ&Ц, горад на Пн Егіпта. Адм. ц. адэцкага канала. Урады Вялікабрытаніі і найм. мухафазы. Стараж. гарады на Францыі прапанавалі сябе ў якасці месцы сучаснага С. існавалі да н.э. Раз«пасрэднікаў», запатрабаваўшы ва ульвіццё горада звязана з буд-вам і адтыматыўнай форме абодва бакі адысці крыццём y 1869 Суэцкага канала. Каля 400 тыс. ж. (2001). Порт каля выхаду з на 10 міль ад канала; англ. і франц. войскі павінны былі заняць зону канаСуэцкага канала ў Чырвонае м. Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. ла, нібыта для раз'яднання егіпецкай і ізраільскай армій. Егіпецкі ўрад адхіліў Гандл.-транзітны цэнтр міжнар. значэнультыматум, і 31 кастр. англа-франц. ня. Прам-сць: нафтахім., нафтаперапр., цэм., харчасмакавая, суднабудаванне і авіяцыя атакавала егіпецкія войскі і бамбіла Порт-Саід. 5 ліст. аб’яднаныя суднарамонт. англа-франц. войскі высадзіліся ў зоне СУЙЦКІ ЗАЛІЎ. У Чырвоным м. паміж канала і акупіравалі яго паўн. частку. Сінайскім п-вам і берагам Афрыкі. Гэтыя дзеянні выклікалі пратэсты сусв. Даўж. каля 325 км, шыр. 15—46 км, супольнасці. Урад СССР пагражаў умяглыб. да 80 м. Прылівы паўсутачныя (да шаннем на баку Егіпта. Гэта прымусіла 1,8 м). Суэцкім каналам злучаны з Між- ўрады Вялікабрытаніі і Францыі пагаземным м. Гал. порт — Суэц. дзіцца 7 ліст. на перамір’е і вывесці свае войскі з зоны канала да 22 снежня. Войскі Ізраіля да сак. 1957 пакінулі СіСУ^ЦКІ КАНАЛ, штучны водны шлях най і сектар Газа. Такім чынам С.к. міжнар. значэння на тэр. Егіпта праз Суэцкі перашыек y самай вузкай яго 1956 скончьгўся поўнай няўдачай для частцы. Злучае Міжземнае і Чырвонае Вялікабрытаніі і Францыі. моры. Умоўная геагр. мяжа паміж Азіяй СУ^ЦКІ ПЕРАШЬІЕК, паласа сушы, і Афрыкай. Уключае азёры Тымсах, якая падзяляе Міжземнае і Чырвонае Вял. Горкае і ўласна канал (Суэц—Ісморы, на тэр. Егіпта; злучае мацерыкі маілія—Порт-Саід). Даўж. 161 км, шыр. 120—318 м, мінім. — 60 м, глыб. 16,2 Афрыка і Азія. Шыр. да 112 км. Пустынная раўніна выш. да 107 м. Саланм, на фарватэры да 18 м. Без шлюзаў. С.к. злучаны з сеткай водных шляхоў чакі, салёныя азёры. Клімат субтрапічны пустынны. Цераз С.п. праходзіць Ніжняга Егіпта (канал Ісмаілія—Каір— Суэцкі канал. Ніл, 145 км), мае арашальнае адгалінаванне (Абасія, 38 км). Штогадовы аб’ём СЎЯ, возера ў Полацкім р-не Віцебскай перавозак па С.к. больш за 80 млн. т. вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 18 км на Магчыма плаванне танкераў і нафтаПд ад г. Полацк. Пл. 1,54 км2, даўж. балкераў да 200 тыс. т дэдвейт з асадкай 2,8 км, найб. шыр. 820 м, найб. глыб. 2,5—3 м. Гал. ўваходныя парты: Порт3,6 м, даўж. берагавой лініі 8,1 км, пл. Саід з Міжземнага і Суэц з Чырвонага вадазбору 787 км2. Катлавіна падпруднага тыпу. Схілы выш. 5—8 м, на ПдУ мораў. Каля 2-га тыс. да н.э. быў пракапаны каі месцамі на Пд да 10— 14 м, пясчаныя, нал, які злучаў Ніл з Чырвоным морам і частпад лесам, на Пн разараныя. Участкамі кова праходзіў па ложы сучаснага С.к.: ён на выш. 1—3 м абразійны ўступ. Пойма праіснаваў да 8 ст. н.э. У 1850-я г. створана шыр. 10—20 м забалочаная, пад хмызУсеагульная кампанія С.к., гал. пайшчыкамі няком. Берагі нізкія, пясчаныя, месцамі якой былі ўрады Францыі, Егіпта і Банк Вазабалочаныя, сплавінныя, утвараюць нетыкана. У 1859 пачалося будаўніцтва С.к. на калькі заліваў і паўастравоў. Дно выслачапе з франц. інжынерам Ф.Лесепсам; 17.11.1869 адбылося яго адкрыццё. Цяжкае на сапрапелем, y прыбярэжнай зоне фін. становішча Егіпта ў 1875 прымусіла яго пясчанае. Прыбярэжная паласа надводхедзіва (правіцеля) Ісмаіла прадаць сваю донай расліннасці шыр. 8—50 м, пашыралю кампаніі С.к. Вялікабрытаніі, якая ўзяла на да глыб. 0,7 м; падводная раслінзону канала пад свой поўны кантроль. Пасля насць развіта да глыб. 2 м. Упадаюць 4 перамогі рэвалюцыі • С вабодны х аф іцэраў » новы ўрад Егіпта дамогся эвакуацыі брыт. войек ручаі, злучана пратокамі з азёрамі Гомель і Туроўля. Уваходзіць y зону адпаз зоны С.к., a 26.7.1956 нацыяналізаваў яго. Спробы Вялікабрытаніі і Францыі аднавіць чынку Азёрная. свой кантроль над С.к. выліліся ў С уэ ц кі кры зіс 1956. У выніку араба-ізраільскіх войнаў 1967 і 1973 С.к. быў значна разбураны, суднаходства па ім адноўлена ў 1975. Літ :. Ш е н н н к о в Б. Суэцкнй канал от фараонов до нашнх дней / / Азня н Афрнка еегодня. 1999. № 11.
СУ$ЦКІ КРЬІЗІС 1956, міжнародны канфлікт, выкліканы нацыяналізацыяй 26.7.1956 Егіптам Суэцкага канала. Імкнучыся аднавіць кантроль над каналам, яго б. ўладальнікі Вялікабрытанія і Францыя заключылі сакрэтнае пагадненне з Ізраілем пра сумесныя дзеянні супраць Егіпта. Пад маркай барацьбы супраць рэйдаў палесцінскіх партызан на тэр. Ізраіля і егіпецкай блакады Ты-
СФАГНАВЫЯ ГМХІ (Sphagnidae), падклас лістасцябловых імхоў. 1 сям., 1 род, больш за 300 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя арктычных пустынь. На Беларусі 35 відаў. Найб. вядомыя: сфагнум адагнуты (Sphagnum recurvum), вузкалісты (S. angustifolium), дуброўны (S. nemoreum), магеланскі (S. magellanicum). Сфагнум Ліндберга (S. lindbergii) і мяккі (S. molle) занесены ў Чырв. кнігу. Трапляюцца на балотах (пераважна вярховых і пераходных), вільготных лугах і ў лясах. Жоўта-зялёныя, бурыя ці чырванаватыя, двухдомныя або аднадомныя расліны. Дзярнінкі буйныя, мяккія, часта ўтвараюць су-
СФАЛЕРЫТ_____________ 301 цэльнае покрыва. Сцёблы без р ы зо ід а у , прамастойныя, з пучкападобна размешчанымі галінкамі, сабранымі на верхавінцы ў галоўку. Лісце мае 2 тыпы клетак — хларафіланосныя і ваданосныя, якія абумоўліваюць y С.і. высокую вільгацяёмістасць. Спарагоніі адзінкавыя, каробачка шарападобная. Мужчынскія і жан. га м ет а н гіі на розных парастках. Штогод С.і. нарастаюць верхавінкай, знізу адміраюць і ператвараюцца ў торф. Сфагнум магеланскі і буры (S. fuscum) — асн. торфаўтваральнікі на вярховых балотах умеранага пояса Паўн. паўшар’я. Маюць бактэрыцьшныя ўласцівасці.
Да арт. Сфагнавыя імхі. Сфагнум: 1 — магеланскі; 2 — Гіргензона.
СФАКС, горад на ўсх. узбярэжжы Туніса. Адм. ц. аднайм. вілаета. Засн. ў 9 ст. на месцы стараж.-рым. горада Тапарура. Каля 250 тыс. ж. (2001). Марскі порт (вываз фасфарытаў і с.-г. прадукцыі), вузел аўтадарог, чыг. станцыя. Аэрапорт. Прам-сць: алейная, тэкст., хім. (вытв-сць суперфасфату), металаапр., гарбарна-абутковая. Рамёствы, саматужная вытв-сць дываноў і саф’яну. Цэнтр с.-г. раёна (аліўкавае дрэва). Музеі: археал., мастацтва і нар. рамёстваў. Арх. помнікі рым. і візант. часу, a таксама 9— 19 ст.: Вялікая мячэць (9— 10 ст.), рэшткі гар. сцен, палац. СФАЛЕРЬІТ (ад грэч. sphaleros падманлівы), ц ы н к а в а я падманка, мінерал класа сульфідаў, сульфід цынку, ZnS. Mae цынку да 67%, дамешкі жалеза, медзі, ртуці, кадмію, марганцу, індыю, волава, кобальту, галію, серабра і інш. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Утварае тэтраэдрычныя або кубаактаэдрычныя крышталі (часта са штрыхоўкай, спіралямі росту на гранях), суцэльныя зярністыя агрэгаты, парашковью масы і інш. Бываюць бясколерныя, светла-карычневага, бурага, чорнага, жоўтага, чырвонага, зялёнага, шэрага (у залежнасці ад дамешак) колераў. Светлыя С. — празрыстыя. Цв. 3,5—4. Шчыльн. 4 г/см3. Крохкі. Трапляецца ў
302
сфен
поліметалічных радовішчах. Гал. цынкавая руда, крыніца атрымання кадмію, індыю, галію. СФЕН, другая назва мінералу тытаніт.
СФЁРА (ад грэч. sphaira шар) y м a т э м a т ы ц ы, геаметрычнае месца пунктаў прасторы, адлегласць ад якіх да пэўнага фіксаванага пункта (цэнтра) — велічыня пастаянная (радыус). С. можна разглядаць як паверхню, утвораную ад вярчэння акружнасці вакол свайго дыяметра. Ураўненне С. з цэнтрам y пункце O (a, b, с) y дэкартавай прамавугольнай сістэме каардынат: ( х - ay + (у - by + (z - с у = г , дзе г — радыус С., а, Ь, с — каардынаты пункта О. Плошча паверхні С. вызначаецца формулай S = 4к г . Частка прасторы, абмежаваная С., наз. шарам. Сячэнне С. адвольнай плоскасцю — акружнасць. Датычная плоскасць да С. перпендыкулярная радыусу, праведзенаму ў пункт дотыку. Гл. таксама Сферычная сістэма каардынат.
рону, кіраванне, дарожную гаспадарку і інш. грамадскія патрэбы) y структуры валавога ўнутранага прадукту склала 69%. СФЕРА МАТЭРЫЯЛЬНАЙ ВЫТВ0РЧАСЦІ, тэрмін, што ўжываўся ў эканам. навуцы сав. перыяду і азначаў сукупнасць галін нар. гаспадаркі, дзе ствараліся матэрыяльныя каштоўнасці, якія задавальнялі асабістыя і грамадскія патрэбы чалавека. Да яе адносіліся: прам-сць, буд-ва, сельская, лясная і водная гаспадаркі, грузавы транспарт, вытв. сувязь, гандаль, грамадскае харчаванне, мат.-тэхн. забеспячэнне, збыт і інш. Да С.м.в. адносілася і навук. дзейнасць, што ўвасаблялася ў матэрыяльныя даброты: канструктарскія, праектныя, навук. ўстановы, якія непасрэдна абслугоўвалі вытв. дзейнасць. Лічылася, што адмежаванне С.м.в. ад інш. відаў дзейнасці патрэбна для правільнага вызначэння аб’ёмаў сукупнага грамадскага прадукту і нацыянальнага даходу.
рападобныя, угрымліваюць сумку з 6—8 спорамі. Сумкаспоры аднакпетачныя, эліпсоід- ' ныя, бясколерныя. С .І.Бельская.
СФЕР0ІД (ад сфера + грэч. eidos выгляд), сплюшчаны эліпсоід вярчэння з малым сцісканнем; y больш агульным сэнсе — кожная паверхня, набліжаная да сферы. С. выкарыстоўваюць для характарыстыкі фігуры Зямлі (гл. Геоід). СФЕРЫЧНАЕ ЛЮСТЙРКА, выпуклае ці ўвагнутае люстэрка, якое мае форму сферычнага сегмента. Разам з лінзамі ўтварае люстрана-лінзавыя аптычныя сістэмы астр., фатагр. і інш. прылад. Цэнтр сферычнай паверхні, з якой выразана С.л., — аптычны цэнтр люстэрка; любы прамень, што праходзіць праз яго, адбіваецца ад С.л. ў адваротным напрамку. Вяршыня сферычнага сегмента з’яўляецца полюсам люстэрка. Паралельны пучок прамянёў (ці іх працяг) пасля адбіцця ад С.л. збягаецца ў фок усе люстэрка. Выпуклае люстэрка заўсёды дае ўяўны зменшаны відарыс (гл. Відарыс anтычны) аб’екта, увагнутае — уяўны павялічаны відарыс, калі аб’ект знаходзіцца паміж полюсам люстэрка і яго фокусам, сапраўдны
СФЕРАЛІТ (ад грэч. sphaira шар + lithos камень), шарападобны агрэгат тонкіх ігольчатых крышталёў радыяльна-прамяністай будовы. Па паходжанні блізкія да канкрэцыйных утварэнняў (гл. Канкрэцыя). Трапляюцца ў магматычных і асадкавых горных пародах.
Сфалерыт
СФЁРА АБСЛУГ0ЎВАННЯ, сукупнасць галін эканомікі, прадукцыя якіх вызначаецца пэўнай мэтазгоднай дзейнасцю (асабістыя і вытв. паслугі). У адпаведнасці з сістэмай нацыянальных рахункаў, якая з 1994 дзейнічае ў стат. органах Рэспублікі Беларусь, вытв-сць паслуг уключае: паслугі транспарту, сувязі, гандлю, грамадскага харчавання, жыллёва-камунальнай гаспадаркі, культуры, адукацыі, аховы здароўя, бытавыя, банкаў і інш. Адрозніваюць паслугі, якія фінансуюцца насельніцтвам (набыццё тавараў, быт. і жыллёва-камунальныя паслугі, платныя ўстановы культуры, аховы здароўя, адукацыі, пасаж. транспарт, турызм, страхаванне і інш.); паслугі дзярж. устаноў (бюджэтныя расходы дзярж. устаноў на тавары і паслугі індывід. спажывання); паслугі і тавары, якія вылучаюць насельніцтву бясплатна грамадскія арг-цыі, a таксама бясплатныя паслугі ў галіне адукацыі, культуры і аховы здароўя, якія аказваюць сваім работнікам прадпрыемствы і арг-цыі. На 1.1.2001 y Рэспубліцы Беларусь доля паслуг (за выключэннем дзярж. сродкаў, якія выдзяляюцца на навуку, аба-
У магматычных пародах С. — эндагенныя кантактавыя ўтварэнні на краявых участках дыябазаў; y кіслых лавах — прадукты кансалідацыі пераважна ў шклістай масе пры яе застыванні; y асн. лавах (варыёлітах) наз. вырыёлі. С. фарміруюцца таксама ў газавых пустотах цвёрдай пароды пры другасным выпадзенні цэалітаў, кварцу і інш. (т.зв. псеўдасфераліты). У асадкавых пародах трапляюцца С. карбанатныя, марганцава-жалезістыя, фасфатныя, халцэдонавыя і інш.
СФЕРАПСІДАЛЬНЫЯ (Sphaeropsidales), парадак недасканалых грыбоў. Каля 750 родаў, больш за 6 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі некалькі дзесяткаў відаў з родаў аскахіта, септорыя, філастыкта, фома. Паразіты і сапратрофы, выклікаюць плямістасці і некрозы ў раслін. Паразітуюць на грыбах, лішайніках, водарасцях, насякомых. Міцэлій добра развіты, галінасты, складаецца са шмат’ядзерных клетак. Канідыяносцы простыя, часам разгалінаваныя, размешчаны на ўнутр. паверхні п ік н ід , наяўнасць якіх — асн. прыкмета парадку. Пікніды звычайна з адтулінай на верхавінцы. Каніды і адна-, двух- і шматклетачныя, выходзяць наверх склееныя сліззю ў выглядзе жгута або стужкі. Многія С. — недасканалыя стадыі аскаміцэтаў. С .І.Б ельска я.
СФЕРАТЙКА (Sphaerotheca), род сумчатых грыбоў сям. мучністарасяных. Больш за 10 відаў. Пашыраны пераважна ў краінах з умераным кліматам. На Беларусі 8 відаў. Найб. вядомыя С.: агрэставая (S. mors-uvae), плямістая (S. macularis), чорная (S. fuliginea), лямцавая (S. pannosa). Паразіты культ. і дзікарослых раслін, узбуджальнікі пераважна мучністай расы. Міцалій паверхневы, павуціністы, лямцавы, ад шараватага да бурага колеру. Пладовыя целы (клейстатэцыі) цёмна-карычневыя, ша-
Пабудова відарыса ва ўвагнутым сферычным люстэрку: С — полюс; F — галоўны фокус; О — аптычны цэнтр люстэрка; АВ — аб'ект; ^ifii — яго відарыс.
павялічаны — калі паміж фокусам і аптычным цэнтрам і сапраўдны зменшаны — калі па-за аптычным цэнтрам. Увагнутыя С.л. выкарыстоўваюцца ў тэлескопах, пражэктарах, устаноўках для зоннай плаўкі і інш.
СФЕРЫЧНАЯ АБЕРАЦЫЯ, гл. ў арт. Аберацыі аптычньа сістэм. СФЕРЫЧНАЯ АСТРАН0МІЯ, раздзел астраметрыі, які распрацоўвае матэм. метады вызначэння сапраўднага становішча і руху нябесных свяціл y касм. прасторы паводле іх бачных становішчаў і перамяшчэнняў на нябеснай сферы. Матэм. апарат С.а. — сферычная трыганаметрыя, асн. паняцце — нябесная сфера. Устанаўлівае сістэму нябесных каардынат, вызначае асн. элементы нябеснай сферы, распрацоўвае метады ўліку заканамерных змен нябесных каардынат y выніку прэцэсіі, нутацыі, рэфракцыі і аберацыі свяш а, паралактычных зрушэнняў, a таксама тэорыю вызначэння дакладнага часу. Дае магчымасць рашаць задачы практычнай астраноміі'. вызначаць час і азімуты ўсходу і захаду Сонца, Месяца, зорак, геагр. каардынаты месца назірання і ІНШ.
А.А.Шымбалёў.
СФЕРЬІЧНАЯ ГЕАМЁТРЫЯ, раздзел геаметрыі, які вывучае геаметрычныя
фігуры, размешчаныя на сферы, і іх уласцівасці. Узнікла ў 1—2 ст. н.э. з патрэб сферычнай астраноміі. 3 развіццём мараплаўства і геаграфіі С.г. сталі карыстацца таксама ў геадэзіі для вывучэння паверхні Зямлі. Асн. паняцці С.і. — пункты сферы, вял. кругі і рух сферы. Вял. кругі атрымліваюцца ад перасячэння сферы плоскасцямі, якія праходзяць праз яе цэнтр. Рух сферы — пераўтварэнне сферы, пры якім захоўваецца адлегласць паміж любымі яе пунктамі. У С.г. разглядаюцца трохвугольнікі (ці інш. фігуры), якія складаюцца з дуг вял. кругоў. Суадносіны паміж вугламі і старанамі сферычнага трохвугольніка вывучае сферычпая трыганаметрыя.
СФЕРЫЧНАЯ CICTâMA КААРДЫНАТ, сукупнасць 3 лікаў г, 0, ф, якая вызначае становішча пункта ў прасторы. Уводзіцца наступным чынам. Калі пачатак прамавугольнай дэкартавай сістэмы каардынат пункт 0 супадае з цэнтрам сферы ралыуса г, то сферычныя каардынаты пункта М: г =ОМ, 0 = ZMOz, Ф =Z xON. 3 прамавугольнымі каарды-
cos(c/r) = cos(fl/r)cos(Z>/r) + sin(tf/r)-sin(ZyV)‘COsC, sin(tf/r)cosÆ = cos(Â/r)sin(c/r) - sin(ô/r)cos(r/r) cos/l, дзе r — радыуо сферы. Гэтыя формулы дазваляюць па любых 3 зададзеных элементах трохвугольніка вызначыць 3 астатнія (рашыць трохвугольнік). Калі даўжыні старон малыя ў гіараўнанні з радыусам сферы, то іх знаходзяць па формулах плоскай трыганаметрыі, якія атрымліваюцца з дадземых лімітнымі пераходамі.
СФЕРЫЧНАЯ ХВАЛЯ, хваля, якая разыходзіцца радыяльна ад крыніцы ваганняў ці збягаецца да прыёмніка. Фронт хвалі — сфера. Адрозніваюць с і м е т р ы ч н у ю С.х., што распаўсюджваецца ў аднародным непаглынальным асяроддзі, апісваецца ўраўненнем: //(/•, г) =
СФІНКТРЫНА
303
СФІНГАЛІПІДЫ, клас складаных ліпідаў, структурныя кампаненты якіх — сфінгазінавыя асновы (сфінгазін, яго аналагі і гамолагі). Пашыраны ў расл. і жывёльных тканках, асабліва ў нервовай. Ва ўсіх прыродных С. сфінгазінавая аснова ацыліравана па амінагрупе астаткам вышэйшай тлустай к-ты (напр., сгэарынавай). У С., якія ўтрымліваюць фосфар (напр., сфінгаміэліны), першасны гідраксіл замяшчаешда астаткам фосфарнай к-ты. Парушэнне абмену С. y арганізме чалавека прыводзіць да захворванняў.
д 3е А /г — ам плітуда,
(оt±kr — фаза хвалі, w — кругавая частата, r — адлегласць ад крыніцы, k = 2п/Х — хвалевы лік, X — даўжыня хвалі), і н e с і м е т р ы ч н у ю С.х., якая мае сферычныя хвалевыя паверхні, амплітуда яе залежыць ад вуглавых каардынат (гл. Сферычная сістэма каардынат). Такія хвалі фарміруюцца звычайна ў аднаролным асяроддзі на дастаткова вял. адлегласцях ад крыніцы хваль. Падборам вуглавога размеркавання інтэнсіўнасці можна сканцэнтраваць С.х. ўнутры пэўнага цялеснага вугла, што адбываецца, напр., y накіраваных антэнах.
СФІНКС, 1) y старажытнаегіпецкай міфалогіі дух-ахоўнік, увасабленне царскай улады; фантастычная істота з целам ільва і галавою чалавека (звычайна партрэт фараона) або свяшчэннай жывёлы. 2) У старажытнагрэчаскай міфалогіі пачвара з тварам і грудзьмі жанчы-
СФЕРЫЧНЫЯ ФЎНКЦЫІ, спецыяльныя функцыі, якія ўзнікаюць пры вывучэнні фіз. з’яў y прасторавых абласцях, абмежаваных сферычнымі паверхнямі, a таксама пры рашэнні фіз. задач, што маюць сферычную сіметрыю. З’яўляюцца рашэннямі дыферэнцыяльнага ўраўнення, якое атрымліваецца пры раздзяленні пераменных y Лапласа ўраўненні ў сферычных каардынатах. Уведзены А.М.Лежандрам і П.С.Лапласам, маюць асн. дастасаванні ў тэорыі патэнцыялу ў матэм. фізіцы і механіцы.
натамі яны звязаны формуламі: х = = г ■sirtà ■амр, y = г ■sirtà ■sinq>, z = r • cose. Выкарыстоўваецца ў матэматыцы, acтраноміі, фізіцы, тэхніцы.
СФЕРЫЙЛЬНЫЯ (Sphaeriales), парадак сумчатых грыбоў. 18 сям., каля 5 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Пераважна сапратрофы ў глебе, на арган. рэштках, некат. паразіты травяністых і дрэвавых раслін.
Вуглы A, B, С і процілеглыя ім стораны a, b. с сферычнага трохвугольніка звязаны асн. sin (a /r) sin (g/г) sin (c/r) суадносінамі: sin B smA sinC
Пладовыя целы (перытэцыі) дыям. да 2 мм, акруглай ці грушападобнай формы, паверхневыя або крыху паглыбленыя ў субстрат ці строму. Абалонка (перыдый) шматслойная, цёмнага або чорнага колеру, вуглістая. Сумкі размешчаны на дне поласці перытэцыя, здольныя праз пору актыўна выкідваць споры наверх. Сумкаспоры адна- і шматклетачныя, разнастайнай афарбоўкі. У цыкле развіцця некат. С. адзначана канідыяльная стадыя (бясполае размнажэнне). С.І.Бельская.
Да арт. Сферычная трыганаметрыя: O — цэнтр сферы; ABC — сферычны трохвугольнік са старанамі авс.
СФІНГАЗІН, вышэйшы аліфатычны ненасычаны амінаспірт, асн. структурны кампанент сфінгаліпідаў. Mae больш за 60 аналагаў і гамолагаў, якія адрозніваюцца колькасцю гідраксільных груп, ступенню ненасычанасці, даўж. вуглевадароднага ланцуга, яго разгалінаванасцю. N-ацыльныя вытворныя С. (цэраміды) — важныя прамежкавыя злучэнні ў біясінтэзе сфінгаліпідаў. Ажыццёўлены хім. сінтэз С. і некат. яго аналагаў.
СФЕРЫЧНАЯ ТРЫГАНАМЁТРЫЯ, раздзел трыганаметрыі, дзе вывучаюць залежнасці паміж старанамі і вугламі сферычных трохвугольнікаў; матэм. апарат сферычнаы астраноміі.
Сфінкс з Дэльфаў (Грэцыя). Мармур. 570— 560 да н.э.
ны, целам ільва і крыламі птушкі, якую наслала Гера ў пакаранне на г. Фівы. Яна забівала кожнага, хто не мог адгадаць яе загадку. Загадку разгадаў Эдып, С. y роспачы кінулася ў беэдань і разбілася. А.Г.Зельскі. СФІНКТРЫНА (Sphinctrina), род накіпных лішайнікаў сям. каліцыевых. 14 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі 1 від — С. ямістая (S. gelasinata), занесеная ў Чырв. кнігу. Селіцца на розных відах лішайнікаў з роду пертузарыя ў старых шыракалістых лясах. Слаявіна непрыкметная, развіваецца ўнутры субстрату. Пладовыя целы (апатэцыі) на
304
с ф ін к т э р
ножках або сядзячыя, акруглай формы, чорныя, бліскучыя. Споры аднаклетачныя, шарападобныя, цёмнага колеру, па 8 y сумцы. Размнажэнне аскаспорамі. У.У.Галубкоў.
Сфінктрына ямістая.
СФІНКТЭР (ад грэч. sphinkter сціскальнік), кругавая папярочна-паласатая або гладкая мышца, якая сціскае полы орган, замыкае натуральную адтуліну (напр., ротавую) або адтуліну пераходу з аднаго алдзела трубчастага органа ў другі; таксама мышцы, якія сціскаюць часткі цела або органа (напр., агульны сціскальнік шыі ў паўзуноў і млекакормячых). СФ0РЦА (Sforza), дынастыя міланскіх герцагаў [1450— 1535]. Родапачынальнік Муцыо А т э н д о л а С. [1369— 1424], селянін з Раманьі, празваны Сфорца за сваю сілу (італьян. sforzare адольваць сілай). Яго сын Ф р а н ч э с к а С. (1401—66), кандацьер на службе ў Мілана, Фларэнцыі, Венецыі; зяць апошняга міланскага герцага з роду Вісконці. У 1450 авалодаў Міланам і стаў герцагам [1450—66], Далучыў да Мілана б.ч. Ламбардыі, Бары, Геную; садзейнічаў ператварэнню Мілана ў культ. цэнтр, пры яго двары былі Леанарда да Вінчы і інш. Г а л е а ц а М a р ы я С. [1466—76] забіты прыхільнікамі рэспублікі. Д ж а н Галеаца С. [1476—94] адхілены ад улады сваім дзядзькам Л а д а в і к а С. па мянушцы Мора [Маўр; 1494—99], які, спадзеючыся аслабіць Неапаль і ўмацаваць сваю ўладу ў Мілане, садзейнічаў прыходу франц. войск Карла VIII y Італію (1494). У 1499 y выніку нар. паўстання Ладавіка С. выгнаны з Мілана. Яго сыны М а с і м і л і я н а С. (1493— 1530) y 1512— 15 і Ф р а н ч э с к а II С. (1495— 1535) y 1521—25 аднаўлялі ўладу роду С. ў Міланскім герцагстве. Пасля смерці Франчэска II дынастыя С. перастала існаваць; y 1535 Мілан увайшоў y склад уладанняў Іспаніі. Да роду С. належала каралева Польшчы і вял. княгіня літоўская Бона Сфорца.
СФРАГІСТЫКА (ад грэч. sphragis пячатка), с і г і л а г р а ф і я , спецыяльная гіст. навука, якая вывучае пячаткі. Разглядае пячаткі як самаст. помнікі гісторыі, a таксама як адзнакі сапраўднасці дакументаў, якія яны суправаджаюць. Матэрыялы С. — важныя крыніцы для вывучэння прыкладнога мастацтва, геральдыкі, нумізматыкі, эпіграфікі, анамастыкі, удакладнення складу стараж. архіваў. С. апісвае пячаткі, даследуе ўмовы і спосабы іх ужывання. Даследаванне сфрагістычнага матэрыялу дазваляе ўстанавіць час, месца паходжання і сапраўднасць дакумента, a таксама атрымаць дадатковыя звесткі пра падзеі ў краіне, міжнар. эканам. і культ. сувязі і інш. С. выкарыстоўвае агульныя метады і прыёмы гіст. навукі, распрацавала і ўласную спец. методыку. Агульная С. падзяляейца на С. стараж. свету, антычную, усходнюю, зах.-еўрапейскую і інш.
падтрымліваюцца лагічнымі доказамі. У межах С. абмяркоўваліся праблемы рэальнага быцця, суадносін мыслення і рэчаіснасці, агульных паняццяў (універсалій) і іх прыроды анталагічнага і гнасеалагічнага статуса. У аснову С. пакладзены вучэнні ант. мысліцеляў Платона, Арыстоцеля, араб. філосафаў Ібн Сіны, Ібн Рушда і інш. У эвалюцыі С. вылучакшь 3 перыяды: ранні, «класічны» і позні.
Р а н н я я С. ( I I — 12 С.Т.; П.Абеляр, Гільём з Шампо, І.Расцэлін і інш.) развівалася пад уплывам неаплатанізму, y яе межах y т.зв. «спрэчцы пра універсаліі» вылучыліся 3 кірункі; рэалізм, наміналізм, канцэптуалізм. «К л a с і ч н a я» С. (12— 13 ст.) знаходзілася пад уплывам філасофіі Арыстоцеля. Развівалася ў сярэдневяковых ун-тах; яе цэнтр — Парыжскі ун-т. У «класічнай» С. вылучыліся «артадаксальны* кірунак, які пры дапамозе анталогіі Арыстоцеля абгрунтоўваў існаванне душы (Альберт Вялікі, Фама Аквінскі) і «ератычны» (пвераізм), які адмаўляў асабістую душу і сцвярджаў, што існуе толькі адзіная безасабовая душа. П о з н я я С. (13— 14 ст.; Асновы С. як навукі закладзены ў 17 ст. І.Дунс Скот, У.Ок'ам і інш.) характарызуецца маўрыстамі — збіральнікамі і выдаўцамі сяадыходам ад рацыяналізму ў абгрунтаванні рэдневяковых рукапісаў y Францыі. У 18 ст. рэліг. светапогляду, валюнтарызмам, крытыразвівалася як аддзел дыпламатыкі. У Расіі кай вучэння Фамы Аквінскага, прызнаннем вывучэннем дячатак займаліся М.І Навікоў супярэчнасці паміж рэліг. і рацыянальным (18 ст.), М М.Карамзін, Я.І.Бярэднікаў, A . Ь.Лакіёр (19 ст.) і інш. У 1858 П.І.Іваноў пазнаннем (тэорыя дваістасці ісціны). У эпоху Адраджэння С. перажывае крызіс. Новы надрукаваў зборнік здымкаў 500 рас. пячатак 14— 18 ст., y 1894 К.В.Балсуноўскі выдаў кніўздым С. адбыўся ў часы Контррэфармацыі, гу пра драгічынскія пломбы. У пач. 20 ст. гал. чынам y Іспаніі (Ф. дэ Віторыя. Ф.Суавыйшлі прайы А.В.Арэшнікава, А.А.Шахмарэс, Г.Васкес, М.Маліна і інш.). У эпоху Астава, М.І.Палянскага і інш. У наш час ветніцтва ідэі С. трацяць свае пазіцыі. АднаўС. развівалі Б.А.Рыбакоў, М.Р.Парфірыдаў, ленне схаластычных традыцый рацыянальнаМ.П .Ліхачоў і інш. Бел. пячаткі ў 19—20 ст. га абгрунтавання рэліг. ісцін з канца 19 ст. вывучалі Лакіёр, К.Э.Напіерскі, К.М.Абалензвязана з філасофіяй неатамізму. скі, Ліхачоў, М Гумоўекі, У.Сямкоеіч і інш. Літ:. Время, нстмна, субстанцня: от антнч. Бел. пячаткі з археал. раскопак вывучаюць рацнональноств к средневековой. М., 1991; М.Белямук, П.Ф.Лысенка, Г.В .Штыхпў, P e a л е Дж., А н т в с е р н Д. Западная фнB. Л .Яніп і інш., пячаткі пры дакументах — лософня от нстоков до нашнх дней: Пер. с Э.Рымша, Г.Л.Харашкевіч, А.К.Цітоў і інш. мтал. Кн. 2. СПб., 1994; A б е л я р П. ТеолоЛіт.: Вспомогательные нсторнческне днс гнческне трактаты: Пер. с лат. М., 1995; Н е цмплнны. Вып. 4. Л., 1972; К а м е н ц е в а р е т я н а С.С. Веруюшнй разум: К мсгорнн Е.Н., У с т ю г о в Н В Русская сфрагнстнка средневековой фнлософнн. Архангельск, в геральднка. 2 нзд. М„ 1974; Б е л я м у к 1995; К о п л с т о н Ф.Ч. Мсторня средневеМ. Вытокі беларускіх пячаткаў. Кліўленд, ковой фвлософнн; Пер. с англ. М., 1997; Ан1986; С о б о л е в а Н.А. Русскяе печатн. М„ тологвя фнлософнн Средннх веков н эпохя Возрождення. М., 2001. В.І.Боўш. 1991; Ц і т о ў А. Пячаткі старажытнай Беларусі: Нарысы сфрагістыкі. Мн., 1993; Я г о ж. CXÉMA (ад грэч. schéma вобраз, форМетадычныя парады па апісанню помнікаў ма), 1) спрошчаны чарцёж, на якім сфрагістыкі для архіваў і музеяў. Мн., 1997; Я г о ж. Сфрагістыка і гералвдыка Беларусі: умоўнымі графічнымі знакамі перада(Іл. курс лекцый). Мн., 1999. Г.В.Штыхаў. дзена (без захавання маштабу) пабудо-
СФУМАТА (ад італьян. sfumato затуманены, дымчаты), У жывапісе і графіцы італьян. Адраджэння жывапісны прыём выкарыстання багацця і тонкасці градацый святіаценю, якому ўласцівы мяккасць мадэлірсўкі, няўлоўнасць прадметных абрысаў, адчуванне паветранага асяроддзя. Распрацаваны Леанарда да Вінчы. СХАЛАСТЫКА (лац. scholastica ад грэч. scholasticos школьны), сярэдневяковая філасофія, прадстаўнікі якой імкнуліся да тэарэт. абгрунтавання і сістэматызацыі хрысц. веравучэння. Найб. развійцё мела ў Зах. Еўропе. Схаласты імкнуліся ўмацаваць хрысціянства шляхам навук. абгрунтавання рэліг. светапогляду — сінтэзу асн. ідэй сусв. філасофіі і інтэрпрэтацыі іх зместу паводле канонаў хрысц. дагматыкі. Яны сцвярджалі, што пастулаты веры даступныя розуму і
ва, сістэма, узаемаразмяшчэнне і сувязь частак якой-н. прылады, збудавання і інш. 2) Апісанне, павярхоўны паказ Ba ro-H. y агульных рысах; папярэдні накід, агульная формула і інш. (напр., С. артыкула). СХЕМАТЫЗМ (ад грэч. schematismos абрысы, форма), спрошчанасць y адлюстраванні чаго-н., схільнасць мыслійь трафарэтна, гатовымі схемамі. СХЕМАТбХНІКА, навукова-тэхнічны кірунак, які ахоплівае праблемы сінтэзу схем электронных прылад радыётэхнікі, сувязі, аўтаматыкі, выліч. тэхнікі і інш. з мэтай аптымальнага выканання імі зададзеных функцый. Грунтуецца на тэорыі эл. ланцугоў, электрадынаміцы, тэорыі аўтаматаў, матэм. мадэліравання і інш. Прадугледжвае распрацоўку структуры прылад з улікам спецыфікі іх функцыянавання, іх схем і разлік параметраў элементаў, з
якіх складаецца прылада, і функцыянальных сувязей паміж імі, a таксама вызначэнне аптымальнага рэжыму работы. Для рашэння задач С. карыстаюцца сістэмамі аўтаматызаванага праектавання. Гл. таксама Мікраэлектроніка, Мініяцюрызацыя.
СХЕНК (Schenk) Адрыянус (Ард; н. 16.9.1944, Ганна Паўлаўна, Нідэрланды), галандскі спартсмен (скорасны бег на каньках). Чэмпіён XI зімовых Алімп. гульняў (1972, г. Сапара, Японія) на дыстанцыях 1500, 5000 і 10 000 м; сярэбраны прызёр X Алімп. гульняў (1968, г. Грэнобль, Францыя) на дыстанцыі 1500 м. Чэмпіён свету (1970— 72) y мнагабор’і, y 1967 — на дыстанцыі 1500 м; сярэбраны (1966, 1967) і бронз. (1965, 1968) прызёр. Чэмпіён Еўропы (1966, 1970, 1972) y мнагабор'і і на асобных дыстанцыях; сярэбраны прызёр (1971). Бронз. прызёр чэмпіянатаў свету па спрынтэрскім бегу на каньках (1971, 1972). 15-разовы рэкардсмен свету (1966—68, 1971—78). А.М.Петрыкаў.
СХІЗМА (грэч. schisma раскол), раскол y выніку супярэчнасцей унутры хрысц. царквы. У Новым Запавеце гэта паняцце ўвогуле азначае царк. падзелы і разлады. Найчасцей пад С. разумееіша канфлікт паміж зах. і ўсх. хрысц. цэрквамі, які пачаўся ў 867 і прывёў y 1054 да падзелу хрысціянства на каталіцызм і праваслаўе (гл. Падзел цэркваў). У сярэднія вякі ў Зах. Еўропе С. таксама называлі выпадкі адначасовага абрання 2 ці 3 nan рымскіх, асабліва ў перыяд 1378—1418 («Вялікая С.»). СХІЛЕННЕ, гл. ў арт. Нябесныя каардынаты. CXIJIÉHHE МАГШТНАЕ, вугал паміж геагр. і магн. мерыдыянамі ў пэўным пункце зямной паверхні. Бывае ўсходняе (дадатнае), калі паўн. канец магн. стрэлкі адхілены на У ад геагр. мерыдыяна, і заходняе (адмоўнае) — калі на 3. Улічваецца пры дакладным арыентаванні на мясцовасці па компасе ці бусолі. На Беларусі С.м. ўсходняе да 5°. Гл. таксама Магнітнае none Зямлі, Зямны магнетызм, Нахіленне магнітнае. СХІЛЫ нахіленыя ўчасткі зямной паверхні, што фарміруюцца ў выніку эндагенных і экзагенных працэсаў на сушы (у гарах, далінах, катлавінах, на ўзвышшах), a таксама на дне мораў і акіянаў (мацерыковы схіл, падводныя хрыбты і ўзвышшы). Характар С. вызначаецца складам і будовай парод, абсалютнымі і адноснымі вышынямі, асаблівасцямі клімату, глеб, расліннасці, іх экспазіцыяй, інтэнсіўнасцю схілавых працэсаў. Паводле паходжання вылучаюць тэктанічныя, дэнудацыйныя, акумулятыўныя, склацаныя; паводле формы — прамыя, пукатыя, увагнутыя, складанай будовы; паводле стромкасці — слабаспадзістыя (нахіл 1—3°), спадзістыя (3—5°), слабапакатыя (5— 7°), пакатыя (7— 10°), стромкія (10— 15°), вельмі стромкія (15—20°). На Беларусі каля 50% ворных зямель размешчана на С. 11. Бел. энц. Т. 15.
СХ0ВІШЧА, спецыяльна абсталяванае збудаванне, памяшканне, месца ў будынку ці ў інш. аб’екце для захоўвання, зберагання, укрыцця чаго-небудзь. 1) У сельскай гаспадарцы С. выкарыстоўваюць для захоўвання бульбы (бульбасховішчы), сенажу (сянажныя сховішчы), сіласу (сіласасховішчы), коранеклубняплодаў (найпрасцейшыя — капцы).
СЦВЯРДЖАЛЬНІКІ_______ 305
ганы, прадпрыемствы, арг-цыі і ўстановы; правамоцныя прымаць рашэнні аб датэрміновым роспуску органаў тэр. грамадскага самакіравання, калі яны не выконваюць належным чынам свае функцыі. Гл. таксама Мясцовае кіраванГ.А.Маслыка. С. для а г а р о д н і н ы — наземныя не і самакіраванне. або заглыбленыя будынкі, збудаванні для за«СХОД РЎСКІХ ФАБРЬІЧНА-ЗАВбДхоўвання буракоў, морквы, капусты, цыбулі і СКІХ РАБ0ЧЫХ САНКТ-ПЕЦЯРБЎРінш. Сцены іх робяць з бетонных блокаў, уцепленых жалезабетонных панэлей, цэглы, ГА», легальнае рабочае т-ва ў С.-Пецяркаменю. Для аховы ад прамярзання сцены і бургу ў 1903—05. Засн. з дазволу ўлад і дах уцяпляюць, y заглыбленых — абвалоўвапры тайным удзеле паліцыі на ўзор зуюць зямлёй. Для належнага рэжыму захоўбатаўскіх арг-цый (гл. Зубатаўшчына) вання С. абсталёўваюць сістэмамі вентылясвятаром Г.А. Гапонам. Паводле Статута цыі, аўтам. тэрмарэгулятарамі. 2) Ва ўстановах культуры С. — асо- (зацверджаны 28.2.1904) яго членамі быя памяшканні ў архіве, бібліятэцы, маглі быць рабочыя толькі рус. пахомузеі для захоўвання рукапісаў, рэдкіх джання і хрысц. веравызнання. Т-ва кніг, калекцый і да т.п., a таксама гэтыя мела 11 раённых аддзяленняў, аб’ядноўўстановы як цэнтры сабраных каштоў- вала да 10 тыс. чал. Яно вяло сярод ранасцей. 3) Укрыцце ад снарадаў, бом- бочых культ.-асв. работу, прапагандавабаў, атрутных рэчываў і інш., спецыяль- ла ідэі адданасці цару і царкве, класавана збудаванае або абсталяванае ў падва- га міру і хрысц. сацыялізму, імкнулася лах жылых і грамадз. будынкаў з трыва- скіраваць барацьбу рабочых за свае пралымі перакрыццямі і сценамі (гл. вы ў мірнае рэчышча. Аднак пад уплыСховішча ваеннае). В.М.Кандрацьеў. вам эканам. крызісу і выкліканага ім рэв. ўздыму дзейнасць «Сходу» насупеСХ0ВІШЧА в а й с к о в а е , спецыяль- рак волі яго кіраўнікоў паступова палінае збудаванне закрытага тыпу, пры- тызавалася. У студз. 1905 яго аддзяленні значанае для засцярогі людзей ад срод- сталі цэнтрамі агульнагар. стачкі. Па каў паражэння. Паводле прызначэння ініцыятыве Гапона была выпрацавана падзяляюцца на вайсковыя і грамадзян- петыцыя да цара, куды пад уплывам саскай абароны. Вайск. С. класіфікуюцца цыял-дэмакратаў уключаны паліт. і экапаводле ступені засцярогі, выкарыстанам. патрабаванні (скліканне Устаноўных матэрыялаў, канструкцый і споса- чага сходу, увядзенне дэмакр. свабод, баў узвядзення. Бываюць лёгкага і цяж8-гадзіннага рабочага дня і інш.) і кага тыгту. Для засцярогі асабовага 9(22). 1.1905 арганізавана мірнае шэсце складу на баявых пазіцыях, пунктах ка- да Зімняга палаца, якое скончылася мамандных, назіральных пунктах і інш. савым расстрэлам рабочых (гл. «КрываС. будуюць катлаванным і падземным вая нядзеля»)\ «Сход» распушчаны ўласпосабамі з мясц. матэрыялаў або эле- дамі. ментаў і канструкцый прамысл. вырабу. Найчасцей складаюцца з асн. памяшСЦВІГА, рака ў Ровенскай вобл. Украікання для асабовага складу i 1—2 ува- ны, Столінскім р-не Брэсцкай і Жыткаходаў (выхадаў). Звычайна абсталяванне віцкім р-не Гомельскай вобл. Беларусі, вайск. С. засцерагае людзей ад атрутправы прыток р. Прыпяць. Даўж. 178 ных і радыеактыўных рэчываў, бактэкм, пл. вадазбору 5,3 тыс. km2; y межах рыяльных сродкаў і інш. С. грамадз. Беларусі адпаведна — 112 км і 4,3 тыс. абароны размяшчаюцца, як правіла, y км2. Пачынаецца ў Ракітнаўскім р-не вытв., дапаможных, жылых, грамадскіх Ровенскай вобл., вусце за 2 км на ПнУ будынках і нар.-гасп. аб’ектах (звычайад в. Пагост Жыткавіцкага р-на. Цячэ ў на заглыбленых). У якасці С. могуць межах Прыпяцкай нізіны. Даліна ў вярвыкарыстоўвацца станцыі метро і аб’ек- хоўі трапецападобная, шыр. 0,5— 1 км, ты інш. падземных камунікацый. Гл. ніжэй невыразная, зліваецца з прылегтаксама Ахоўныя збудаванні. С.А.Фамін. лай мясцовасцю. Пойма двухбаковая, роўная, пераважна забалочаная. РэчыСХОД ГРАМАДЗЯН, форма непасрэд- шча свабодна меандруе, моцназвілістае, нага ўдзелу грамадзян y ажыццяўленні разгалінаванае, y вярхоўі каналізаванае, мясц. самакіравання. Парадак склікан- шыр. ў ніжнім цячэнні 20—30 м. Прыня і правядзення С.г., прыняцця і зме- мае сцёк з сеткі меліярац. каналаў. ны яго рашэнняў устаноўлены Законам «Аб мясцовым кіраванні і самакіраванні «СЦВЯРДЖАЛЬНІКІ Н0ВАГА МАСноў Рэспубліцы Беларусь» 1995. Па меры ТАЦТВА» («У т в е р д н т е л н неабходнасці С.г. склікаюць мясй. Са- в о г о н с к у с с т в а » , УНОВНС), суветы дэпутатаў, іх органы, выканкомы полка мастакоў-наватараў, утвораная ці органы тэр. грамадскага кіравання. 14.2.1920 y Віцебскай маст. школе пад На іх абмяркоўваюць пытанні дзярж. і кіраўніцтвам К.Малевіча і Л.Лісіцшга. У мясц. значэння, прымаюць рашэнні па яе ўваходзілі педагогі і навучэнцы В.Ернепасрэднай рэалізацыі пастаноў орга- малаева, М.Коган, І.Чашнік, М.Суэцін, наў мясц. самакіравання; маюць права Л.Хідэкель. Сваёй праграмай творчай звяртацца з прапановамі ў мясц. Саветы дзейнасці ставілі радыкальную перамеі іх органы, інш. дзярж. і грамадскія ор- ну свету рэчаў па прынцыпах супрэма-
306________________
СЦЕБУТ
тызму. Праграма суполкі абгрунтавана ў маніфесце, надрукаваным y газ. «Нзвестмя Внтсбского губернского Совета крестьянскнх, рабочнх, красноармейскмх н батрацкнх депутатов» (17.3.1920). Філіялы УНОВМС былі арганізаваны ў Смаленску, Маскве, Самары, Саратаве, Адэсе і інш. У Віцебску была пастаўлена футурыстычная опера «Перамога над сонцам» (1920), праводзілася супрэматычнае афармленне горада да свят, канферэнцый, сходаў, выконваліся рэкламнае афармленне трамваяў, шматлікія праекты прыкладной графікі, сцэнаграфіі, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, архітэктурных праектаў, літаграфскім спосабам вьшаваліся тэарэт. матэрыялы. У 1922 Малевіч з найб. актыўнымі членамі суполкі ад’ехалі ў Петраград, і суполка распалася. Асобныя палажэнні праграмы выкладзены y «Супрэматысцкім маніфесце Уновіса» (1924, Ленінград). Прынцыпы УНОВМС паўплывалі на кніжную і прыкладную графіку, афармленне выставак на Беларусі; на першых Усебел. выстаўках дэманстраваліся творы супрэматычнага кірунку. 3 1994 перыядычна праводзіцца міжнар. пленэр «Малевіч. УНОВМС. Сучаснасць». Літ.: Велнкая утопня: Рус. м сов. авангард, 1915— 1932: [Каталог]. Берн. М., 1993; Н а л н в а й к о Л.Д. К нстормн художественной жнзнн Внтебска (1918— 1922 гг ). Внтебск, 1994. Я.Ф.Шунейка.
СЦЕБУТ Іван Аляксандравіч (12.2.1833, г. Вял. Лукі Пскоўскай вобл., Расія — 20.10.1923), рускі і бел. вучоны-аграном, адзін з заснавальнікаў раслінаводства на Беларусі. Скончыў Горы-Горац-
кі земляробчы ін-т (1854), з 1860 праф. гэтага ін-та. У 1865—94 праф. Пятроўскай земляробчай і лясной акадэміі, узначальваў 1-ю ў Расіі кафедру раслінаводства. Навук. працы па апрацоўцы глебы, агратэхніцы палявых культур. Арганізатар першай y Расіі жаночай вышэйшай с.-г. навучальнай установы (Сцебутаўскіх курсаў). Заснавальнік і рэдактар журнала «Русское сельское хозяйство». 7в.: Мзб. соч. T. 1— 2. М., 1956—57.
СЦЕНАВЫХ МАТЭРЫЯЛАЎ ПРАІУІЫСЛОВАСЦЬ, галіна прамысловасці буд. матэрыялаў па выпуску вырабаў, якія выкарыстоўваюцца пры ўзвядзенні сцен будынкаў. Уключае прадпрыемствы па вытв-сці сценавых, абліцовачных і аддзелачных матэрыялаў, вырабаў і канструкцый, асабліва бетонных і жалезабетонных, цэглы для ўзвядзення будынкаў і збудаванняў. 3 развіццём прадукцыйных сіл адасобілася ў самастойную галіну цяжкай індустрыі. Сканцэнтравана ў межах буд. індустрыі, усе яе галіны цесна ўзаемазвязаны і ўтвараюць спейыфічныя індустр.-буд. тэр. спалучэнні. У капітальным буд-ве найб.
пашыраны каменныя сценавыя матэрыялы, якія звычайна падзяляюцца на драбнаштучныя, што ўкладваюцца ўручную [гліняная і сілікатная цэгла, керамічныя шматпустотныя бетонныя і шлакабетонныя камяні, пілаваныя камяні з лёгкіх горных парод (туф, вапняк)], і буйнапамерныя (блокі са звычайнага, лёгкага або сілікатнага бетону, сценавыя панэлі). Пры буд-ве сцен малапавярховых будынкаў, часовых пабудоў і інш. выкарыстоўваюцца танныя мясц. матэрыялы. Размяшчэнне С.м.п. арыентуецца на крыніцы прыроднай сыравіны і раёны капітальнага буд-ва. Адносна лёгкія ўмовы здабычы і высокае ўгрыманне кампанентаў робіць MiHep.-буд. сыравіну даволі таннай, яна, як правіла, не патрабуе папярэдняга абагачэння. Многія сценавыя матэрыялы (жалезабетонныя вырабы і канструкцыі, цэгла і інш.) маюць параўнальна невысокі кошт і вял. аб’ёмную вагу і з-за гэтага — нізкую транспартабельнасць, меншую, чым зыходная сыоавіна. Неабходнасць скарачэння трансп. выдаткаў патрабуе набліжэння С.м.п. да месцаў спажывання. У дарэв. Беларусі асн. сценавым матэрыялам была цэгла, якую выраблялі на малых з-дах. Найбольшыя цагельні дзейнічалі ў Мінску, адносна буйныя — y Брэсце, Віцебску, Гомелі, Гродне, Магілёве, нерялікія — y Бабруйску, Полацку, Лідзе, Оршы, Рагачове, Кобрыне. У 1913 выраблена 58 млн. штук цэглы. У 1920—30-я г. цагельні рэканструяваны, пабудаваны новыя з-ды па выпуску глінянай і сілікатнай цэглы, з’явіліся вытв-сці і тэхналогіі, якіх раней не было (выпуск арміраваных пенасілікатных і сілікатабетонных блокаў і панэлей, сценавых аглапарытавых панэлей і інш.). Склалася спецыялізацыя асобных прадпрыемстваў галіны. Буйныя прадпрыемствы засяроджаны ў Мінску і абл. цэнтрах, Салігорску, Оршы, Клімавічах, Смаргоні і інш. У 2000 С.м.п. вырабіла 0,8 млрд. штук цэглы, 1,7 млн. м3 зборных жапезабетонных канструкцый і вырабаў, 0,1 млрд. штук умоўных блокаў, 8,9 млн. м2 керамічнай пліткі і інш. Цэглу вырабляюць больш як на 200 прадпрыемствах, з іх асноўныя: Брэсцкі, Віцебскі, Гарынскі, Гродзенскі, Клімавіцкі, Мінскі, Полацкі камбінаты буд. матэрыялаў, Мінскі, Магілёўскі, Аршанскі камбінат зборных жалезабетонных вырабаў і канструкцый, аб’яднанне «Смаргоньсілікатабетон», Обальскі керамічны завод і інш. Гл. таксама Будаўнічых матэрыялаў прамысловасць. Г.С.Смалякоў. СЦЕНАВЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ, разнавіднасць будаўнічых матэрыялаў, з якіх узводзяць сцены будынкаў (збудаванняў). Адрозніваюць С.м.: неарганічныя (гліняная і сілікатная цэгла, камяні керамічныя, з лёгкага бетону і прыродныя пілаваныя, блокі і панэлі з сілікатнага і цэментнага бетону, шклаблокі і шклопрафіліт, панэлі з азбестацэменту, анадзіраванага алюмінію, металапластаў і інш. ліставых матэрыялаў з уцяпляльні-
камі), арганічныя (драўняныя — бярвёны, брусы, шчыты, a таксама пліты на аснове чароту, саломы, торфу), С.м. на аснове мінер. вяжучых рэчываў і арган. запаўняльнікаў (арбаліт, фібраліт). Маюць дастатковую трываласць, вогнеўстойлівасць, нізкую цепла- і гукаправоднасць. Гл. таксама Камечныя матэрыяіы і канструкцыі.
СЦЕПАНЛКЕРТ, армянская назва г. Ханкэнды, адм. цэнтра Нагорнага Карабаха. Названы ў гонар С.Г Шаўмяна ў 1923.
А.В.Сцепаненка.
М.Ц.Сцепанішчаў.
СЦЕПАНЕНКА Аляксандр Васілевіч (н. 5.10.1938, г. Орша Віцебскай вобл.,), бел. вучоны ў галіне апрацоўкі металаў. Акад. Нац. АН Беларусі (1986, чл.-кар. 1980), д-р тэхн. н. (1974), праф. (1977). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1988). Скончыў БПІ (1961) і з 1963 працаваў y ім (з 1976 прарэктар, адначасова з 1975 заг. кафедры). 3 1987 віцэ-прэзідэнт АН Беларусі, з 1992 y Фізіка-тэхн. ін-це Нац. АН Беларусі (заг. адцзялення). Навук. працы па праблемах інтэнсіфікацыі працэсаў апрацоўкі металаў ціскам пры выкарыстанні ультрагуку, рэсурсазберагальных працэсах апрацоўкі матэрыялаў. Распрацаваў спосабы і абсталяванне для бесперапыннага фармавання MeTan. парашкоў і гранул, спосабы апрацоўкі металаў ціскам з выкарыстаннем актыўных сіл трэння і вібрацыйнага нагружэння, атрымання вырабаў пераменнага сячэння, высокаскараснога валачэння профіляў. Дзярж. прэмія Беларусі 1984. Тв.: Обработка металлов давленнем с ультразвуком. Мн., 1973 (разам з В.П.Севярдзенкам, У.У.Клубовічам); Ультразвук н пластнчность. Мн., 1976 (з імі ж); Непрерывное формованне металлмческнх порошков м гранул. Мн., 1980 (разам з Л.А.Ісаевічам).
СЦЕПАНЁНКАЎ Мікалай Капітонавіч (н. 31.10.1925, в. Харына Духаўшчьгнскага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1988), праф. (1974). Акад. Рас. акадэміі праф. адукацыі (1998). Скончыў Смаленскі пед. ін-т (1951). Працаваў дырэктарам сярэдняй школы. 3 1962 y Гродзенскім пед. ін-це, з 1974 y Бел. пед. ун-це. Даследуе праблемы політэхн. адукацыі і прафарыентацыі навучэнцаў, пед. адукацыі настаўніцкіх кадраў. Аўтар вучэбных дапаможнікаў, навукова-метадычных прац. 7в.: Полнтехннческне основы подготовкн учаіцнхся к труду. Мн., 1982; Професснональ-
ная орнентацня учашнхся. Мн., 1993; Планнрованне работы классного руководнтеля. Мн., 1996; Педагогнка. 2 мзд. Мн., 2001.
СЦЕПАНПІІЧАЎ Міхаіл Ціханавіч (12.12.1917, в. Першае Колесава Задонскага р-на Ліпецкай вобл., Расія — 8.9.1946), удзельнік вызвалення Беларусі. Двойчы Еерой Сав. Саюза (1944, 1945). Скончыў Варашылаўградскую ваен. авіяц. школу (1938). У Чырв. Арміі з 1937. У Вял. Айч. вайну лётчык, камандзір звяна, эскадрыллі, штурман і нам. камандзіра штурмавога авіяц. палка на Паўд., Сталінградскім, Е1аўд.-3ах., 4-м Укр. і 3-м Бел. франтах; y чэрв.—ліп. 1944 штурмаваў варожыя пазіцыі ў раёнах Оршы, Віцебска, Полацка. Вызначыўся пры ліквідацыі праціўніка ў раёне Кёнігсберга. Здзейсніў 234 баявыя вылеты.
СЦЕРЖАНЬ_____________
307
сплуатацыі высакавольтнай ізаляцыі машын і апаратаў, кантролю і дыягностыцы эл. ізаляцыі, экалагічных праблемах высакавольтнай тэхнікі. Распрацаваў метады ацэнкі эл. трываласці і часу жыцця сістэм камбінаванай ізапяцыі, метады рацыянальнага планавання доследаў і паскораных выпрабаванняў высакавольтнай ізаляцыі. Тв:. Техннка высокнх напряженнй. 2 нзд. Мн., 1982 (разам з М.А.ЦІняковым); От 1000 до I 500 000 вольт. Мн., 1985.
СЕ(ЕПАШ0К Барыслаў Паўлавіч (н. 16.7.1923, с. Канеўшчына Прылуцкага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна), украінскі паэт і перакладчык. Засл. работнік культ. Кіргізіі (1975). Засл. работнік СЦЕПАНК0Ў Канстанцін ЕІятровіч (н. культ. Чувашыі (1979). Засл. работнік 3.6.1928, с. Печаскі Хмяльніцкай вобл., культ. Украіны (1983). Скончыў КЗеўскі Украіна), украінскі акцёр. Нар. арт. ун-т (1947). Друкуецца з 1943. МатываСССР (1977). Скончыў Кіеўскі ін-т тэ- мі дружбы народаў, ідэямі патрыятызму атр. мастацтва (1953). У 1955—68 y Кі- і інтэрнацыяналізму прасякнуты кнігі еўскім т-ры імя Франко. Мастацтва «Насустрач вёснам» (1948), «Бацькоўскі С. адметнае псіхал. глыбінёй, вастры- ачаг» (1955), «У палявым вянку» (1963), нёй і дакладнасцю малюнка ролі. 3 1957 «Імем сонца» (1966), «Баладны лад» здымаецца ў кіно. Сярод лепшых роляў (1972), «Пяць пялёсткаў агню» (1980). y кіно: Фёдар Лабачоў («Камісары», Беларусі прысвяціў вершы «Ой, ляцелі 1971), Фёдар Жухрай («Як гартавалася гусі з Беларусі», «Песня Янкі Купалы», сталь», 1973), Каўпак («Дума пра Каў- «Матчына мова» і інш. Пераклаў на пака», 1974—78). Зняўся таксама ў ўкр. мову паэмы В.Таўлая «Таварыш», фільмах; «Дзесяты крок» (1967), «Ка- А.Вялюгіна «Вецер з Волгі», паасобныя менны крыж» (1968), «Сям’я Кацюбін- вершы М.Багдановіча, Р.Барадуліна, скіх» (1971), «Мора» (1979), «Легенда З.Бядулі, У.Дубоўкі, К.Кірэенкі, А.Куляшова, Е.Лось, М.Танка і інш. На бел. пра княгіню Вольгу» (1983). мову яго вершы перакладапі Барадулін, СЦЕПАНЦЭВІЧ Калерыя Іосіфаўна (н. А.Бялевіч, В.Вольскі, Ю.Еолуб, С.Ера21.3.1926, г. Ніжні Ноўгарад, Расія), хоўскі, Х.Жычка, Кірэенка, Е.Пашкоў, бел. музыказнавец, педагог. Засл. работ- П Прыходзька, А.Пысін, Ю.Свірка і нік вышэйшай школы Беларусі (1977). Канд. мастаіггвазнаўства (1982). Праф. інш. Складальнік анталогіі на бел. мове (1982). Скончыла Маскоўскі муз.-пед. «Украінская савецкая паэзія» (т. 1—2, ін-т імя Енесіных (1953). 3 1945 вык- 1975). Тв.\ Внбрані творн. T. I—2. К.йів, 1983; ладчык муз. навуч. устаноў y Горкім і Обпалена всіма вітрамн. Кйів, 2000; Бел. Маскве, з 1957 — Бел. акадэміі музыкі пер. — Матчына слова. Мн., 1977. (у 1963—86 прарэктар, заг. кафедры, з Л і т Р а г о й ш а В.П. Вяртанне ў матчы1987 праф.). Даследуе праблемы муз. ну мову / / Кантакты. Мн., 1982. выхавання і адукацыі, выканальніцтва, творчасць рус. і бел. кампазітараў. Аў- СЦЕПЯНЁЎСКІ BEPATABbï ЎСТЎП, тар прац: «Варыяцыйнасць y опернай геалагічны помнік прыроды рэсп. знатворчасці М.І.Елінкі» (1966), «Новыя чэння (з 1997). Размешчаны каля паўд. тэндэнцыі ў развіцці беларускага му- ускраіны б. в. Сцепянёва Мядзельскага зычнага мастацтва: (Канец 50-х — пер- р-на Мінскай вобл., на зах. беразе воз. шая палова 70-х гг.)» (1981). Сааўтар Нарач. Выш. да 8 м, стромкасць схілаў «Еісторыі беларускай савецкай музыкі» 80—45°. Берагавы ўступ (абразійны (1971), «Гісторыі беларускай музыкі» кліф) утварыўся каля 11 тыс. г. назад y (М , 1976) і інш. Складальнік кн. «3 гіс- выніку хвалепрыбойнай дзейнасці возеторыі музыказнаўства ў Беларусі: Бела- ра і разбурэння высокага пясчанага беВ.Ф.Вінакураў. руская дзяржаўная акадэмія музыкі, рага. 1932— 1992» (2002), складапьнік і рэдак- СЦЁРЖАНЬ, возера ў Чашніцкім р-не тар н.-д. зб-каў «Пытанні музыказнаў- Віцебскай вобл., y бас. р. Свячанка, за ства» (1981), «Даследаванні пра музыку» 15 км на У ад г. Чашнікі. Пл. 1,68 км2, (1985), метадычных дапаможнікаў, пра- даўж. 1,8 км, найб. шыр. 1,4 км, найб. грам для дзіцячых муз. школ, ВНУ. глыб. 1,8 м, даўж. берагавой лініі 5,3 М.Р.Солапаў. км. Катлавіна рэшткавага тыпу, размешчана сярод нізіннага балота. Схілы СЦЕПАНЧЎК Кліменцій Піліпавіч (н. 25.10.1932, Мінск), бел. вучоны ў галіне невыразныя. Берагі сплавінныя, параслі электратэхнікі. Д-р тэхн. н. (1993), трыснягом, асокамі, хмызняком. Дно праф. (1994). Скончыў БПІ (1956). 3 выслана сапрапелем. Зарастае падвод1962 y Бел. нац. тэхн. ун-це. Навук. най расліннасцю. Упадаюць рэкі Свяча, Рагожыца, сцёк па р. Свячанка. працы па разліку, канструяванні і эк-
308_____________ СЦЕРЖАНЬ СЦЁРЖАНЬ, возера ў Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Лукомка, за 18 км на Пд ад г. Чашнікі. Пл. 0,5 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 400 м, даўж. берагавой лініі 3,2 км, пл. вадазбору 22,6 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. да 10 м, y канцавых ч. возера невыразныя. Вылучаецца пойма, якая пераходзіць y даліны ручаёў. Упадаюць 2 ручаі, сцёк па меліярац. канаве ў р. Лукомка. СЦЁРЛЯДЗЬ (Acipenser nithenus), рыба сям. асятровых атр. асетрападобных. Адзіны з прамысл. прэснаводных асятровых. Пашыраны ў рэках бас. Каспійскага, Азоўскага, Чорнага мораў, трапляецца ў рэках Паўн. Дзвіна, Об, Іртыш, Енісей; на Беларусі — y р. Дняпро, радзей y Прыпяці, Сажы, Бярэзіне. Занесена ў Чырв. кнігу. Гібрыд бялугі і С. — бесцер, завезены на Беларусь y 1973. Даўж. да 125 см (звычайна 40—60), маса да 16 кг (0,5— 2). Цела выцягнутае, верацёнападобнае, укрытае дробнымі касйявымі пласцінкамі. Уздоўж тулава цягнуцца 5 радоў буйных касцявых пласцінак (жучак). Рыла падоўжанае, канічнае, знізу наперадзе рота 4 махрыстыя «- вусікі. <- Хваставы <- плаўнік асіметрычны, канец пазваночніка загінаецца ў яго доўгую верхнюю лопасць. Корміцца дробнымі донныці беспазваночнымі. Аб’ект промыслу і развядзення.
М.Я.Жукоўскім удзельнічаў y стварэнні Цэнтр. аэрагідрадынамічнага ін-та (ЦАГІ). У 1954—61 заг. лабараторыі рухавікоў, пераўтворанай (1961) y Ін-т рухавікоў AH СССР (у 1961—62 яго дырэктар). Адначасова ў 1954—69 праф. Маскоўскага аўтамабільна-дарожнага ін-та. Стварыў тэорыю цеплавога разліку авіяц. рухавікоў, методыкі пабудовы іх характарыстык, тэорыю паветранарэактыўных рухавікоў. Дзярж. прэмія СССР 1946. Ленінская прэмія 1957. Тв:. Газотурбннные установкн. М., 1956; Теормя реактнвных двпгателей. Лопаточные машнны. М., 1956. Літ.: Ч у е в Ф.Н. Стечкнн. 2 мзд. М., 1979.
СЦЁШЫЦ Валянцін Кірыпавіч (10.1.1928, в. Доўгае Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 5.10.1997), бел. вучоны ў галіне суд.-мед. экспертызы. Д-р мед. н. (1975), праф. (1978). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1951). 3 1959 y Цярнопальскім мед. ін-це (заг. кафедры). 3 1961 y Мінскім мед. ін-це (заг. кафедры), y 1961—77 адначасова гал. суд.-мед. эксперт Мін-ва аховы здароўя. 3" 1976 y Вышэйшай школе МУС Беларусі. 3 1993 y НДІ крыміналістыкі, крыміналогіі і суд. экспертыз, адначасова ў БДУ. Навук. прайы па праблемах аўтатрансп. траўмаў, прафілактыцы дзіцячага траўматызму і інш. Тв:. Судебно-меднцмнская экспертнза прм дорожно-транспортных пронсшествнях. Мн 1976.
Сцерлядзь.
СЦЁРНІК, Б y с о ў н я, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Обаль, за 36 км на ПнЗ ад г. Гарадок. Пл. 0,28 км2, даўж. 800 м, найб. шыр. 400 м, даўж. берагавой лініі 2,1 км, пл. вадазбору 2,5 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м, месцамі невыразныя, параслі лесам, на Пн разараныя. СЦЁЧКІН Барыс Сяргеевіч (5.8.1891, с. Труфанава Тульскай вобл., Расія — 2.4.1969), савецкі вучоны ў галіне гідрааэрамеханікі і цеплатэхнікі. Акад. АН СССР (1953, чл.-кар з 1946). Герой Сац. Працы (1961). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1918), выкладаў y ім (1918—27) і Маскоўскім авіяц. ін-це (1933—37). Разам з
СЦЁШ ЫЦЫ, вёска ў Жарскім с/с Вілейскага р-на Мінскай вобл., каля р. Вілія. Цэнтр калгаса. За 40 км на ПнУ ад г. Вілейка, 120 км ад Мінска, 27 км ад чыг. ст. Княгінін. 359 ж., 134 двары (2002). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Касцёл Праабражэння Гасподняга. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЦЁК y г і д р а л о г і і , працэс сцякання дажджавых і расталых вод y вадаёмы і паніжэнні рэльефу на зямной паверхні і ў тоўшчы зямной' кары; частка кругавароту вады ў прыродзе. Адрозніваюць С. паверхневы (схілавы, рэчышчавы) і падземны (з грунтавых вод,
глебавых вод і напорных вод\ гл. Падземныя воды). Большасць вады падземнагг С. пераходзіць y паверхневы (рэчышчавы), калі ваданосны гарызонт ускрываецца ракой ці выходзіць y крыніцах. У асобных выпадках y перыяд веснавога разводдзя, ва ўмовах карсту ці пры ўзроўні падземных вод ніжэй за ўзровень вады ў рацэ ч. паверхневага С. пераходзіць y падземны. Велічыня і рэжым С. залежаць ад воднага балансу вадазбору (ападкаў, выпарэння), характару рэльефу і геал. будовы, глебавага і расл. покрыва. С. уплывае на фарміраванне рэльефу, геахім. працэсы ў зямной кары, развіццё глебавага покрыва, размеркаванне расліннасці і інш.; вызначае эрозію, прыродны дрэнаж і арашэнне, перанос і адкладанне прадуктаў дэнудацыі. У працэсе С. вада насычаецца рознымі біягеннымі рэчывамі, адбываецца С. наносаў, раствораных і біягенных рэчываў, якія вызначаюць якасць вады. Характэрная асаблівасць С. — яго зменлівасць y прасторы і часе. Ва ўнутрыгадавым ходзе С. вылучаюць разводдзе, паводкі, межань (летнюю і зімовую). Адносна раўнамерны на працягу года С. наз. зарэгуляваным. Пры ацэнцы водных рэсурсаў пэўнай тэрыторыі вылучаюць мясц. С., які фарміруецца ў межах аднароднага фіз.-геагр. раёна, і транзітны, які паступае ў раён з інш. тэрыторый. Велічыню С. характары іукіць аб'ёмам вады за адзінку часу (м3/с, км3/год), таўшчынёй слоя вады, раўнамерна размеркаванага па плошчы (мм), модулем сцёку (л/с км2), каэфіцыентам (у долях адзінкі). Вынікі даследавання фарміравання С. і яго характарыстык выкарыстоўваюцца пры гідралагічных разліках і складанні гідралагічных прагнозаў. С. падлічваецца на аснове назіранняў гідралагічпых пастоў. Сумарны гадавы С. рэк Зямлі ў акіян складае 42-10 км3. На Беларусі сярэдняя велічыня рачнога С. 57,9 км3/год, y т.л. ў межах рэспублікі (мясц. С.) 34 км3/год.
СЦЁКАВЫЯ В0ДЫ, вадкія адходы, якія ўтвараюцца ў выніку антрапагеннай дзейнасці; адна з асн. крыніц забруджвання вод. Падзяляюцца на к а м у н a л ь н ы я (гаспадарча-бытавыя), в ы т в о р ч ы я (прамысл. прадпрыемстваў, y т.л. па перапрацоўцы с.-г. прадукцыі), ж ы в ё л а г а д о ў ч ы я (сцёкі жывёлагадоўчых комплексаў і ферм), л і ў н е в ы я (дажджавыя і ад раставання снегу з забудаваных тэрыторый або палівання вулій і зялёных насаджэнняў), м я ш a н ы я (камунальныя, вытв. і інш. сцёкі, якія паступаюць y агульную сістэму каналізацыі). Ствараюць пагрозу для здароўя чалавека і навакольнага прыроднага асяроддзя. Ачыстка С.в. адбываецца на ачышчальных збудаваннях (штучны спосаб) і цераз глебу і ваау на палях фільтрацыі і арашэння, біял. сажалках (натуральны спосаб). Нарматыўна-ачышчаныя С.в., якія адпавядаюць нормам якасці, могуць паўторна выкарыстоўвацца для водазабеспячэння. На Беларусі аб’ём С.в. y 1996—2000 складаў каля 1,2 км3/год, y т.л. нарматыўнаачышчаных 0,9 км3Дод. А.А.Макарэсіч. СЦЁКУ М0ДУЛБ, аб’ём сцёку за адзінку часу з адзінкі плошчы вадазбо-
ру. Вылічваецца шляхам дзялення расходу вады на плошчу вадазбору; звычайна выражаецца ў л/с км2 або м3/с км2. Характарыстыкі С.м. выкарыстоўваюцца пры складанні карт сцёку.
Б.С.Сцечкін.
В.С.Сцёпін.
СЦЁПІН Вячаслаў Сямёнавіч (н. 19.8.1934, г.п. Наўля Бранскай вобл., Расія), бел. і рас. філосаф і культуролаг. Акад. Рас. АН (1994, чл.-кар. AH СССР з 1987). Д-р філас. н. (1975), праф. (1979). Скончыў БДУ (1956). 3 1959 y Бел. політэхн. ін-це. 3 1974 y БДУ (у 1981—87 заг. кафедры). 3 1987 дырэктар Ін-та прыродазнаўства і тэхнікі АН СССР, з 1988 — Ін-та філасофіі Рас. АН. Навук. працы па праблемах метадалогіі навукі і тэорыі пазнання. Даследуе функцыі светапоглядных універсалій культуры і іх ролю ў трансляцыі гіст. вопыту, суадносіны універсалій культуры і філас. катэгорый. Апісаў раней не вывучаную аперацыю пабудовы тэорыі, што дазволіла вырашыць праблему фар-
міравання парадыгмальных узораў рашэння задач y складзе тэорыі. Раскрыў структуру асноў навукі (навук. карціна свету, ідэалы і нормы даследавання, філас. асновы) і выявіў іх узаемасувязь з тэорыямі і вопытам, іх функцыі ў навук. пошуку. Распрайаваў канцэпцыі структуры і генезісу навук. тэорыі, тыпаў цывілізацыйнага развіцця і навук. рацыянальнасці, прааналізаваў механізмы ўздзеяння сацыякультўрных фактараў на фарміраванне стратэгіі навук. даследавання. Тв.: Современный позвтмвязм м частные наукн. Мн., 1963; Методы научного познання. Мн., 1974 (разам з А.М.Елсуковым); Становленне научной теорнм. Мн., 1976; Прнрода научного познаняя. Мн., 1979 (у сааўт.); Введенне в фнлософню. Ч. 1-—2. М., 1989 (у сааўт.); Научная картнна мнра в культуре техногенной цнвшшзацнн. М., 1994 (разам з Л.Ф.Кузняцовай); Эпоха перемен » сценарнн будушего: Нзбр. соцмал.-фнлос. публнцнствка. М., 1996; Фмлософня, наука, цввнлнзацня. М., 1999 (у сааўт.); Теоретнческое знанне: Структура, нст. эволюцня. М., 2000.
СЦЁРТЭВАНТ, С т э р т э в а н т (Sturtevant) Альфрэд Генры (21.11.1891, г. Джэксанвіл, штат Ілінойс, 3111A — 6.4.1970), амерыканскі вучоны ў галіне генетыкі, адзін з заснавальнікаў храмасомнай тэорыі спадчыннасці. Чл. Нац. АН ЗША. Скончыў Калумбійскі ун-т. 3 1911 y лабараторыі Т.Х.Моргана. У 1928—62 праф. Каліфарнійскага тэхнал. ін-та. Навук. працы па сістэматыцы і параўнальнай ц ы т аген еты ц ы відаў роду дразафіла. Абгрунтаваў тэорыю лінейнага размяшчэння генаў, адкрыў супрэсію (1920) і эфект становішча гена (1925).
СЦІСКАННЕ
309
СЦІКЛЕВА, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Мінскім р-не. Засн. ў 2001 для аховы ў натуральным стане ўчасткаў каштоўных лясных фармацый з папуляцыямі рэдкіх і знікаючых відаў раслін і жывёл. Пл. 412 га. Рэльеф дэнудацыйнага тыпу ў межах Мінскага канцова-марэннага ўзвышша акругі Бел. грады. Глебы дзярнова-падзолістыя флювіягляцыяльнага паходжання, пясчаныя і супясчаныя на лёгкіх лёсападобных суглінках. Расліннасць пераважна лясная хваёвая. У флоры 370 відаў сасудзістых раслін, з іх y Чырв. кнізе: купальнік горны, пярэсна еўрапейская, лілея паўночная, лілея кучаравая. Ііімат лек., харч., кармавых, меданосных, дэкар. раслін. У фауне 7 відаў амфібій і рэптылій, 70 — птушак (у Чырв. кнізе пустальга звычайная), 13 — млекакормячых. П.ІЛабанок. СЦІРТА, маса саломы ці сена, шчыльна складзеная для захоўвання пад адкрытым небам. У С. складаюць добра высушаную сыравіну з вільготнасцю не больш за 15— 17%. Закладваюць С. паблізу месцаў зімовак с.-г. жывёлы, на пляцоўках з цвёрдым пакрыццём, вакол пракопваюйь канаўкі для вадасцёку. СЦІСКАЛЬНАСЦЬ, а б ’ё м н а я п р у г к a с u ь, здольнасць рэчыва зменьваць свой аб’ём. Адозніваюць С. ізатэрмічную, якая адбываецца пад дзеяннем ціску пры пастаяннай т-ры, і адыябатычную, калі адначасова са сцісканнем рэчыва адбываецца яго награванне. Характарызуецца каэф. С., які паказвае змяншэнне адзінкавага аб’ёму цела пры павелічэнні ціску на адну адзінку. Адваротнай велічынёй каэф. С. з'яўляецца модуль аб’ёмнага сціскання (гл. Модулі пругкасці). Калі рэчыва пры сцісканні не набывае хім., структурных і інш. змен, то пры зняцці ціску яго аб’ём аднаўляецца. С. газаў (пары), вадкасцей і цвёрдых цел улічваецца пры канструяванні цеплавых машын, разліку працэсаў і апаратаў хім. прам-сці, лятальных апаратаў і канструкцый, праходцы свідравін і інш. І.І.Леановіч.
СЦІСКАННЕ, гл. Расцяжэнне-сцісканне. СЦІСКАННЕ ДАНЫХ, пераўтварэнне даных y больш кампактную форму без страты карыснай інфармацыі. Праводзіцца з мэтай змяншэння лішкавасці, эканоміі памяці, a таксама павышэння эфектыўнасці выкарыстання сродкаў перадачы і захоўвання інфармацыі. Існуюць метады кадзіровання інфармацыі для змяншэння лішкавасці даных, іх ушчыльнення і дасягнення найб. магчымай ступені С.д. пры абмежаваным аб’ёме памяці і прымальнай хуткасці перадачы, напр., y Інтэрнеце. Аналагічныя метады выкарыстоўваюцца пры рэгістрацыі інфармацыі, стварэнні архіваў на розных носьбітах інфармацыі, рэзервовых копій важных даных і інш. Найб. разнастайныя метады выкарыстоўваюцца пры перадачы і захоўванні відарысаў (графічнай інфармацыі, здымкаў, схем і інш.). У статычным рэжыме С.д. выконваецца з дапамогай праграм-архіватараў. Можа быць С.д.
310
СЦІСНУТАБРУХІ
са стратамі — частка неістотнай інфармацыі адкідваеца для забеспячэння найб. ступені сціскання. Пры С.д. з дапамогай праграм-архіватараў група алфавітных, лічбавых ці інш. сімвалаў замяняецца на інш. групу сімвалаў з захаваннем сэнсу зыходных даных, напр., аб’ём літарнага тэксту змяншаецца ў 2— 5 разоў. Існуюць таксама розныя тыпы дынамічнага С.д. (у рэальным часе), якое забяспечвае аператыўны доступ да даных. Напр., для растравых відарысаў эфектыўнае фрактальнае (гл. Фрактал) С.д., якое патрабуе для захавання відарысаў прыкладна ў 4 разы меншы аб’ём памяці ў параўнанні з захаваннем яго ў выглядзе пікселаў. Літ:. Б о р з е н к о А. Методы сжатня данных / / Компьютер Пресс. 1995. №8. С.У.Абламейка, М.П.Савік. с ц іс н у т а б р Ух і (Sympetrum), род сям. сапраўдных стракоз. Каля 150 відаў. Пашыраны ўсюды (за выключэннем засушлівых і арктычных абласцей) паблізу вадаёмаў. Лічынкі жывуць y стаячых або павольнацякучых водах. На Беларусі 5 відаў; С. перавязаны (S. pedemontanum) занесены ў Чырв. кнігу.
Даўж. брушка 18—28 мм, задніх крылаў 21— 29 мм. Афарбоўка разнастайная, акрамя блакітнай і зялёнай. Крылы з шырокай цёмнай перавяззю перад вяршыняй. Брушка ў самцоў чырв., y самак жоўтае. Лічынкі валасатыя або амаль голыя. Драпежнікі.
СЦЫЕНТЫЗМ (ад лац. scientia веды, навука), светапоглядная пазіцыя, заснаваная на ўяўленні пра навук. веды як найвышэйшую каштоўнасць культуры і ўмову арыентацыі чалавека ў свеце. Характарызуецца абсалютызацыяй ролі вынікаў і метадаў прыродазнаўча-навук. пазнання. Аформіўся ў канцы 19 — пач. 20 ст. як антытрадьшыяналісцкая ідэалогія, накіраваная на м адэрнізацы ю і
інавацыі, што развівалі асн. прынцыпы еўрап. прагрэсізму і рацы яналізм у. На ўзроўні масавай свядомасці выявіўся ва ўяўленнях пра навук. падыход як універсальную праграму паводзін людзей, прытрымліванне якой гарантуе паспяховасць ва ўсіх сферах дзейнасці. У галінах гуманіт. ведаў характарызуецца імкненнем развіваць гуманіт. дысцыпліны ў адпаведнасці з асн. прынцыпамі прыродазнаўчых навук. Філас. абгрунтаванне С. прапанавалі прадстаўнікі шэрагу кірункаў неапазіт ы візм у, тэхнал. дэтэрмінізму; асобныя аспекты С. характэрны для філас. дактрыны марксізму. Супрацьлеглая С. светапоглядная пазіцыя (а н т ы с ц ы е н т ы з м) падкрэслівае абмежаванасць магчымасцей навукі і разглядае яе як прычыну ўзнікнення шматлікіх сац. і экалагічных праблем. Антысцыентысцкія пазіцыі характэрны для экзіст энцы ялізм у, ф ранкф урцк а й ш колы , для экалагічнага грамадскага руху, ф емінізму і часткова неакансерватызму. Літ:. Ю д н н Э.Г., Ю д я н Б.Г. Наука н мнр человека. М., 1978; Методологаческне проблемы научного знання. Мн., 1983. А.Б.Савеня.
СЦЫЛА I ХАРЫБДА, С к і л a і X a р ы б д a, y старажытнагрэчаскай міфалогіі марскія пачвары, якія жылі каля вузкага праліва і падпільноўвалі мараходаў. Сцыла ўяўлялася пачварай з 6 сабачымі галовамі, трыма шэрагамі зубоў і дванаццаццю нагамі, Харыбда — y выглядзе страшэннага віру, што тройчы ў дзень усмоктваў і вывяргаў ваду. Праплыць паміж С. i X. адолелі толькі арганаўт ы і Адысей. А.Г.Зельскі. СЦЬІНКАВЫЯ, с ц ы н к i (Scincidae), сямейства яшчарак інфраатр. сцынкападобных кл. паўзуноў. Больш за 90 ро-
Сціснутабрухі: 1 — звычайны; 2 — перавязаны; 3 — жаўтаваты; 4 — чорны (а — самец; б — самка).
даў, каля 1200 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды, пераважна ў тропіках Усх. паўшар’я, асабліва ў межах Аўстралійскай біягеагр. вобл. Вядуць наземны, рыючы і паўдрэвавы лад жьшця, некат. віды паўводныя. 3 віды занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. да 65 см. Цела падоўжнае, да змеепадобнага; укрыта гладкай або рабрыстай налягаючай луской, пад якой размешчаны касцявыя пласцінкі (астэадэрмы). Хвост ломкі. У рыючых форм канечнасці часткова або канчаткова страчаны, вочы звычайна адсутнічаюць. Кормяцца пераважна насякомымі. буйныя С. — і пазваночнымі; некат. расліннаедныя. Большасць відаў адкладваюць яйцы, ёсць яйцажывародныя і жывародныя. Э.Р.Самусенка.
СЦЫНТЫЛЯТАР (ад лай. scincillatio мігаценне), лю мінаф ор, y якім пад уздзеяннем іанізавальных выпрамяненняў узнікаюць светлавыя ўспышкі (сцы нт ы ляцы і). Асн. патрабаванне — празрыстасць для ўласнага выпрамянення. С. могуйь служвшь многія крышталефасфоры (напр., сярністы цынк, ёдзісты натрый), арган. крышталі (напр., антрацэн, стыльбен), растворы шіастмас, інертныя газы і інш. Выкарыстоўваюцца ў сцы нт ы ляцы йны х ліч ш ь н ік а х . СЦЫНТЫЛЯЦЫЙНЫ ЛІЧЫЛЬНІК, адзін з д эт экт араў ядзерны х чаеціц, асн. элементы якога — сцы нт ы лят ар і фот аэлект ронны пам наж альнік (ФЭП). Для змяншэння страт святла сцынтылятар прыклейваюць да катода ФЭП ці злучаюць з ім з дапамогай святлаводаў. Зараджаная часціца, што праходзіць праз сцынтылятар, разам з іанізацыяй узбуджае атамы і малекулы рэчыва, якія пры вяртанні ў асн. стан выпрамяняюць фатоны. Фатоны выбіваюць электроны з катода Ф ЭП, y выніку чаго ўзнікае імпульс току, які ўзмацняецца і рэгіструецца лічыльнікам. Нейтральныя часціцы (нейтроны, гама-кванты і інш.) рэгіс-
Сцынкавыя: 1 — сцынк далёкаўсходні; 2 — галавочка еўрапейская; 3 — сцынк пясчаны; 4 — сцынк шчытковы; 5 — сцынк калючы.
труюцца за кошт другасных зараджаных часціц, якія ўтвараюцца пры іх узаемадзеянні з атамамі сцынтылятара.
сцынтыляцыя, кароткачасовыя ўспышкі люмінесцэнцыі, што ўзнікаюць y сцынтылятарах пад уздзеяннем іанізавальных выпрамяненняў. С. ўпершыню назіраў У.Крукс (1903) пры абпрамяненні альфа-часціцамі экрана з сярністага цынку. Кожная С. — вынік уздзеяння адной часціцы, што выкарыстоўваецца ў ецынтыляцыйных лічыльніках ддя рэгістрацыі элементарных часціц. Атамы (ці малекулы) сцынтылятара за кошт энергіі зараджаных часціц пераходзяць ва ўзбуджаны стан, пры пераходзе з якога ў нармальны стан выпрамяняецца святло. Механізм С , яе спектр выпрамянення і працягласць залежаць ад рэчыва сцынтылятара, яркасць успышкі — ад энергіі, перададзенай зараджанымі часціцамі часціцам сцынтылятара.
СЦЫПІЁН АФРЫКАНСКІ Мaлодшы, П у б л і й Карнелій Сцыпіён Эміліян Афрыканскі Малодшы (Publius Cornelius Scipio Aemilianus AiFricanus Junior; каля 185— 129 да н.э.), старажытнарымскі палкаводзец і паліт. дзеяч. Прыёмны ўнук Сцыпіёна Афрыканскага Старэйшага. У 151 да н.э. ваяваў y Іспаніі. Абраны консулам, захапіў і разбурыў y 146 да н.э. Карфаген. У 142 да н.э. цэнзар, y 133 да н.э. заваяваў Нуманцыю. Выступаў супраць рэформ Гракхаў. Захапляўся грэч. культурай. Аб’яднаўшы ў т.зв. «Сцыпіёнаў гурток» грэч. пісьменнікаў (Папібій і інш.), імкнуўся перанесці ў рым. культуру эліністычнае мастацтва і адукацыю. А.Г.Зельскі.
СЦЫПІЁН АФРЫКАНСКІ Стaрэйшы, Пу б л і й Карнелій Сцыпіён Афрыканскі С т а р э й ш ы (Publius Cornelius Scipio Africanus Major; каля 235 — каля 183 да н.э.), старажытнарымскі палкаводзец і паліт. дзеяч. Як ваен. трыбун удзельнічаў y бітве пры Канах (216 да н.э.). У 207 да н.э. разбіў войска карфагенскага палкаводца Гасдрубала. Консул 205 да н.э. Перамог армію Ганібала пры Заме (202 да н.э.). 3 199 да н.э. цэнзар і прынцэпс сената, консул 194 да н.э. Увёў новую тактыку ў рым. арміі, удасканальваў зброю. Яго неабмежаваны ўплыў на армію і знешнюю палітыку выклікаў незадаволенасць сенатараў. Зняважаны т.зв. «працэсам Сцыпіёнаў», пакінуў справы, жыў y сваім маёнтку. Шырокаадукаваны чалавек, сімпатызаваў грэч. культуры. А.Г.Зельскі. СЦЫПІЁНЫ (Scipiones), y Старажытным Рыме адна з галін патрыцыянскага роду Карнеліяў. Адыгралі вял. ролю ў паліт. і грамадскім жыцці Стараж. Рыма, садзейнічалі ўмацаванню яго гегемоніі ў Міжземнамор’і. 3 іх найб. вядомыя: Л у ц ы й К а р н е л і й С. Б а р а д а т ы, паліт. дзеяч 3 ст. да н.э., консул 298 да н.э. Перамог самнітаў y Самніі, Луканіі і Этрурыі. П у б л і й К а р н е л і й С. (гл. Сцыпіён Афрыканскі Старэйшы). Яго брат Л y цы й К а р н е л і й С. Аз і я ц к і , паліт. дзеяч канца 3 —
пач. 2 ст. да н.э. Легат y Іспаніі 207— 206 да н.э., Сіцыліі 205 да н.э., Афрыцы 204'да н.э. Консул 190 да н.э. П y б л і й К а р н е л і й С. Н а з і к а С е р а п і ё н (?— 132 да н.э.), консул 138 да н.э., узначальваў сенатараў, якія ў 133 да н.э. забілі Тыберыя Гракха (гл. Гракхі). П у б л і й К а р н е л і й С. Э м і л і я н (гл. Сцыпіён Афрыканскі Малодшы). K a р н е л і я, дачка С. Афрыканскага Старэйшага, маці Тыберыя і Гая Гракхаў. Яе дачка Семпронія стала жонкаю С. Афрыканскага Малодшага. Пасля смерці Гракхаў жыла ў Мізене (каля Неапаля), карысталася вял. павагай. Яе лічылі ўзорнай рымлянкай. Літ.: T р y х н н a Н.Н. Полнтнка н полнтвкн «золотого века» Рнмской республнкм (II в. до н.э.). М., 1986. А.Г.Зельскі.
СЦЫПІЁНЫ, С ц ы п і ё д э л ь К а м п а, шляхецкі род уласнага герба ў ВКЛ. Вялі радаслоўную ад неапалітанца Пятра Сцыпіёна дэль Кампы, двараніна каралевы Боны Сфорцы. Найб. вядомыя: К а з і м і р (?— 1733), сын Андрэя, адміністратар Шавельскай эканоміі ў 1705— 18, лідскі мечнік з 1701, пісар гродскі з 1711, падстолі з 1713, падкаморы з 1714, маршалак з 1716 або 1717. Я н (?— 1738), брат Казіміра, лідскі пісар гродскі ў 1695— 1708, падстолі з 1704, староста ў 1713—20, кашталян смаленскі з 1720. У 1735 заснаваў y Воранаве піярскі Калегіум. Ю з a ф (? — да 9.6.1743), сын Яна, староста лідскі з 1720, маршалак надворны ВКЛ з 1739. I г н a u ы (пасля 1728—91), сын Юзафа, староста лідскі з 1743, падстолі ВКЛ y 1765—86, ген.-маёр (1759), чл. Пастаяннай Рады з 1776. Перавёў піярскі калегіум з Воранава ў Ліду (1756, гл. Лідскі піярскі калегіум).
СЦЫФ0ІДНЫЯ (Scyphozoa), клас жывёл тыпу кішачнаполасцевых. Вядомы з ніжняга кембрыю. 5 атр.: дыскамедузы, каранаты, караняротыя медузы, кубамедузы, стаўрамедузы. Каля 200 відаў. Пашыраны ва ўсіх морах, пераважна ў трапічных. Найб. вядомыя аўрэлія, або вушастая медуза (Aurelia aurita), каранярот, або рызастома (Rhizostoma pulmo), ядомая рапілема (Rhopilema esculenta) i інш.
СЦЭНА
311
Памеры ад 1— 3 мм (паліпы) да 2,3 м (медузы). Жыццёвы цыкл з чаргаваннем пакаленняў. Палавое пакаленне — медузы (сцыфамедузы). Лічынкі медуз (планулы) асядаюць на субстрат і ператвараюцца ў паліпы (сцыфастомы) — бясполае пакаленне. Папярочным дзяленнем паліп утварае маладых медуз. Жыгучыя клеткі некат. С. выклікаюць моцныя апёкі. Ёсць ядомыя. Іл. гл. таксама да арт. Медузы.
СЦЫ0АРТ (Stewart), востраў y Ціхім ак., каля паўд. краю Паўднёвага в-ва Новай Зеландыі, тэр. Новай Зеландыі. Аддзелены ад Паўд. в-ва пралівам Фова. Пл. 1742 км2. Нас. каля 500 тыс. чал. (2000). Выш. да 980 м (г. Англем). Складзены з метамарфічных парод і гранітаў. Клімат умераны марскі. Шыракалістыя і хвойныя лясы, балоты. Рыбалоўства. Нас. пункт — Обан. Летні курорт. СЦ&ВАЛА Гай Муцый (Gaius Mucius Scaevola, літаральна ляўша), y Стараж. Рыме легендарны герой часоў барацьбы рымлян супраць этрускаў (канец 6 — пач. 5 ст. да н.э.). Паводле падання, юнак Гай Муцый павінен быў прабрацца ў лагер этрускаў і забіць цара Парсену, але быў схоплены. Парсена патрабаваў назваць імёны саўдзельнікаў, пагражаючы юнаку жорсткімі катаваннямі. Жадаючы паказаць, як ён мала баіцца болю і смерці, Муцый сам апусціў правую руку ў агонь і не выдаў ніводнага гуку, пакуль тлела рука. Магчыма, гэта паданне ўзнікла як тлумачэнне прозвішча Сцэвала (Ляўша), замацаванага за галіною роду Муцыяў.
СЦЗНА (лац. scaena ад грэч. skënë палатка, шацёр, тэатр. падмосткі), 1) месца тэатр. дзеяння; адна з асн. частак тэатр. будынка. Сучасны тып С. склаўся ў выніку эвалюцыі, абумоўленай развійцём тэатр. мастацтва і прынцыпаў дэкарацыйнага афармлення спектакля. Еўрап. С. ўзнікла як архестра стараж.-грэч'. т-ра (круглая пляцоўка для выступлення акцёраў і хору). У эпоху алінізму месцам выступлення служыў праскеній, y стараж.-рым-
312__________ СЦЭНАГРАФІЯ скім т-ры — прасцэніум. У сярэднія вякі паявіліся С. з сімультанным прынцыпам дэкарацыі — адначасова ставіліся ўсе дэкарацыі, неабходныя па ходу дзеяння. У 17 ст. ў Англіі склаўся тып т.зв. шэкспіраўскай С.: памост, падняты на вышыню чалавечага росту і падзелены дзвюма калонамі на гал. і сярэднюю С„ за якімі была ўнутр. С., над ёй — верхняя. У пач. 16 ст. ў Італіі з’явіўся новы тып С„ якая мела глыбінны планшэт з перспектыўнымі дэкарацыямі. Далейшая эвалюцыя ішла па шляху ўдасканалення С.-каробкі: кулісная сістэма абсталявання, кулісныя машыны, павільённыя дэкарацыі, гідраўлічныя пад’ёмнікі, паваротны круг, плунжэры (механізаваныя пад'ёмныя часткі планаў С.) y спалучэнні з накатнымі пляцоўкамі (фуркамі).
Класічны тып сучаснай С. — замкнёная каробка, злучаная з глядзельнай залай партальнай адтулінай, т.зв. люстэркам С. Сцэн. каробка падзяляецца на 3 часткі: ніжнюю — 1—2 і больш паверхаў падсцэнных памяшканняў-трумаў; сярэднюю, на якой адбываецца тэатр. дзеянне; верхнюю, абмежаваную столлю-каласніком. Вышэй знаходзіцца каласніковая прастора, па баках — кішэні — памяшканні для манціроўкі складаных аб’ёмных дэкарацый. Па бакавых частках верхняй С. размяшчаюцца вузкія, y некалькі ярусаў рабочыя галерэі з механізмамі і інш. На Беларусі класічны тып С. склаўся ў 17— 18 ст. y школьным т-ры. У 2-й пал. 18 ст. адна з самых вялікіх і добра абсталяваных С. была ў Слуцкім т-ры Радзівіла, Слонімскім т-ры Агінскага. Развітую сцэн. частку класічнага тыпу маюць сучасныя будынкі т-раў імя Я.Купалы, Я.Коласа, М.Горкага, Бел. дзярж. муз. т-ра, абл. драм. т-раў y Магілёве, Гомелі, Гродне і інш. 2) Асобная частка дзеі, акта, п’есы, спектакля. 3) У шырокім сэнсе — тое, што тэатр. Л і т Б a р х н н Г.Б. Архнтектура театра. М., 1947; Н з в е к о в Н.П. Сцена. T. I—2. М.; Л., 1935— 40. А.А.Лабовіч.
СЦЭНАГРАФІЯ (ад сцэна + ...графія), т э а т р а л ь н а-д э к а р а ц ы й н а е м а с т а ц т в а , сукупнасйь прасторавага вырашэння спектакля, што вызначае візуальную значнасць тэатр. вобраза (дэкарацыі, касцюм тэатральны, грым, рэквізіт, асвятленне, пастановачная тэхніка, архітэктурная зададзенасць т-ра, пластычныя магчымасці акцёрскага складу і інш.); адзін з вызначальных і арганічных кампанентаў y арганізацыі маст. цэласнасці спектакля побач з сюжэтна-драм. і гукава-муз. строямі. Сінкрэтычны від мастацтва, які спалучае выяўл. і тэатр. мастацтва. Развіццё С. адбывалася ў рэчышчы гісторыі т-ра і пануючых маст. стыляў. Элементы С. прысутнічалі ў стараж. абрадах і гульнях (маскі, касцюмы, рэквізіт). 3 5 ст. да н.э. ў ант. т-ры вядомы аб’ёмныя дэкарацыі, якія ў эпоху элінізму сумяшчаліся з жывапіснымі. 3 сярэдневякоўя пачаўся пераход ад гульнявой С. плошчавых прадстаўленняў да сістэмы дэкарац. мастацтва, дзе дамінавалі функцыі выяўлення, сачынення месца дзеяння. У эпоху Адраджэння ўзнік тып архітэктурна-перспектыўнай дэкарацыі з адзіным нязменным месцам дзеяння (Д.Брамантэ, Б.Перуцы, С.Серліо). Пазней рэльефныя дэкарацыі замяняліся жывапіснымі ў стылі барока. У канцы 16— 17 ст. феерычны характар прыдворнага оперна-балетнага спектахпя абумовіў выкарыстанне тэатр. механізмаў (Б.Буанталенці, Н.Сабаціні ў Італіі, І.Фуртэнбах y Германіі), стварэнне сістэмы куліс (Дж. Алеоці ў Італіі) і сцэны-каробкі (гл. Сцэііа). У эпоху класіцызму драматургічны канон адзінства месііа і часу сцвердзіў пастаянную і нязменную строгую дэкарацыю. Развіццё опернага мастацтва абумовіла адмаўленне ад сіметрыі, увядзенне вуглавой перспектывы, узмацненне ілюзіі глыбіні кантрастаў святла і ценю і інш. (А.Поца, сям’я Галі-Бібіена, Дж.Валерыяні, П.Ганзага, Італія). У канцы 18 ст. ў Францыі пашырыліся т.зв. працікаблі (аб’ёмныя дэкарацыі — масты, скалы), якія перадавалі складаныя эфекты. Прынцыпы рамантызму з патрабаваннем нац. і гіст. характарыстыкі месца дзеяння (шматкарцінныя дэкарацыі, касцюмы) увасаблялі рэжысёры і дэкаратары П.Сісеры, Ш .Сешан, Э.Дэлакруа, П.Дэларош (Францыя), Ф. фон Дзінгельштэт (Германія), Ч.Кін (Англія), А.Ролер (Расія) і
інш. У канцы 19 ст. С. класіцызму і рамантызму супрацьстаялі плыні натуралізму (дакладная перадача сац. асяроддзя — рэж. А.Антуан, О.Брам) і сімвалізму (умоўна-спрошчаныя, стылізаваныя дэкарацыі — М.Дэні, П.Серузье, А.Тулуз Латрэк, Францыя; Э.Мунк, Нарвегія, і інш.). 3 1870-х г. ў Расіі да працы ў т-ры прыцягваліся жывапісцы В.Васняцоў, К.Каровін, В.Паленаў, В.Сяроў, М.Урубель, якія сцвярджалі прынцып цэласнай трактоўкі спектакля. На мяжы 19—20 ст. даследаваліся прырода і спецыфіка законаў сцэн. мастацтва, паступова змяніўся прадмет выяўлення ў С., увага скіроўвалася на сутнасныя, нематэрыяльныя паняцці. Новыя прынцыпы афармлення, якія сімвалічна выражалі сэнс драмы, сцвердзілі рэжысёры А.Апія (Швейцарыя), Г.Крэг (Англія) — ідэя «філас.
Да арт. Сцэнаграфія. А.М a р ы к с. Эскіз дэкарацыі да спектакля, «Кастусь Каліноўскі» Е.Міровіча. 1923. т-ра» з дапамогай пазачасавай дэкарацыі (кубы, пляцоўкі, лесвіцы і інш.); Г.Фукс (Германія) — праект «рэльефнай сцэны», якая страчвае глыбіню; М.Райнгарт (Германія) — прыёмы ад жывапісна-аб’ёмнай дэкарацыі да абагульнена-ўмоўных нерухомых установак. На развіццё С. ў Расіі паўплывала рэаліст. рэформа Маскоўскага Маст. т-ра (MXT): індывід. афармленне кожнай пастаноўкі, псіхалагізм (В.СІмаў). Пошукі абнаўлення прыёмаў С. вёў К.Станіслаўскі ў супрацоўніцтве з мастакамі аб’яднання *Свет мастацтва*. Створаныя імі ж дэкарацыі ў «Рускіх сезонах» СДзягілева ў Парыжы вызначаліся багаццем жывапісу, фантазіяй, густам. У пач. 20 ст. ўмоўную сцэн. прастору распрацоўваў У.Меерхольд з мастакамі А.Галавіным, М.Сапуновым, С.Судзейкіным. 3 1910-х r. y С. праявіліся рысы авангардызму, выкарыстанне прыёмаў кубізму, футурызму, прымітывізму (А.Вяснін, К.Малевіч, У.Татлін, П.Філонаў, І.Школьнік, Расія; Дж.Северыні, Ф.Дэперо, Італія; Ф Лежэ, П.ПІкасо, Францьш), y 1920-я г. — экспрэсіянізму (Ж.Грос, Германія). Развіццё С. 1920-х г. y СССР вызначалася шматпланавасцю выразных маст. сродкаў, барацьбой розных стылістычных кірункаў; рэапіст. жывапісная традыцыя дэкарайыйнага мастацтва (М.Крымаў, Б.Кустодзіеў, Сімаў, Ф.Федароўскі), канструктывізм Меерхольда (Л Папова, В.Сцяпанава), экспрэсіяністычныя тэндэнцыі дэкарацый (Н.Альтман, М Левін, І.Нівінскі, І.Рабіновіч, Р.Фальк, М.Шагал і інш.). С. 1930—50-х г. вызначылі масракі М.Акімаў, Альтман, А.Басулаеў, М.Бобышаў, П.Вільямс, Б.Волкаў, У.Дзмітрыеў, Б.Кноблак, А.Рыкаў, В.Рындзін, А.Тышлер, Ф.Федароўскі, Н.Шыфрын і інш. У 1960—-70-я г. С. дасягнула росквіту ў сусв. т-ры. Вызначьшіся асн.'яе кірункі — ад авангарду, абагульненай формулы чыстай пустой прасторы (Х.Эйхенбаўэр, Бразілія) да дзейснай С., якая характарызавалася імкненнем мастакоў раскрыць сутнасць дзе-
яння праз глабальныя праблемы чалавечага жыцця, абагульнена-метафарычнае асяроддзе: Дз.Бароўскі, С.Вірсаладзе, Э.Качаргін, М.Кітаеў, ВІІевенталь, Д.Лідэр, А.Фрэйберг і інш. (СССР); Дж.Бары, Р.Колтаі, Т.О’Брайн (Вялікабрытанія) з дызайнерскім падыходам да афармлення спектакля; І.Свобада (Чэхія) з цыклам архітэктурна-кінетычных, светлавых, праекцыйных і лазерных вырашэнняў спектакляў. У 1980—90-я г. С. ўласцівы стылістычны плюралізм, раўназначнае суіснаванне розных прынцыпаў і прыёмаў афармлення сцэн. дзеяння.
На Беларусі элементы С. былі ўжо ў рытуальным адзенні і атрыбутах удзельнікаў нар. абрадаў, русалляў, Купалля і Каляд, пранстаўленнях скамарохаў і ва-
1920-х г. пашырыліся выразныя сродкі СЦЭНАГРАФІЯ__________ 313 афармлення, выкарыстанне новых матэрыялаў, удасканальванне тэхнікі сцэны, увага да асвятлення. Эксперымен- ленікаў, Я.Нікалаеў, І.Ушакоў. У 1940— тальнасцю вызначаліся работы Марык- 50-я г. ў С. дамінавала жывапіснаса, Л.Нікіціна, Дз.Крэйна і інш. У 1930-я г. аб’ёмная сістэма дэкарацый. Цікавасцю пад ўплывам канструктывізму стваралі да нац. драматургіі, імкненнем падпадэкарацыі МАксельрод, М.Валех, Л.Кроль, радкаваць выразныя сродкі для расБ.Матрунін, С.Тоўбін і інш. Эстэцкае крыцця зместу твора вызначаюцца дэстылізатарства ў С. праявілася ў твор- карацыі А.Грыгар’янца, Я.Нікалаева, часці Г.Гольца, Р.Распопава. Станаў- Ушакова ў драм., М.Блішча, У.Кульваленню рэаліст. жывапіснага кірунку ў ноўскага, С.Нікалаева, І.Пешкура ў муз. С. бел. муз. т-ра спрыяла дзейнасць т-рах. У 1960—70-я г. пераважалі рысы рас. мастакоў М.Бобышава, Б.Волкава, «суровага стылю» з адзінай дэкарацыяй Матруніна, С.Нікалаева. У канцы 1930-х і мінімумам дэталей. 3 2-й пал. 1970-х г. г. працавалі мастакі А.Басулаеў, П.Мас- адначасова з традыц. прынцыпамі
Д.а. аРт Сцэнаграфія Я.Ч a м a д y р a ў. Сцэнаграфія да балета «Аль- Да арт. Сцэнаграфія. Б . Г е р л а в а н . пшская балада» Я.Глебава. 1967.
лачобнікаў. Дэкарацыя, грым, касцюм, тыпаж лялек былі неад’емнай часткай паказаў батлейкі; своеасаблівую бутафорыю мела народная драма. Удасканаленне сцэн. пляцоўкі, выкарыстанне складанай машынерыі, светлавых эфектаў, распрацоўка тэатр. касцюма адбывалася ў школьным тэатры. 3 18 ст. развіццё С. звязана з дзейнасцю прыгонных тэатраў, дзе працавалі масгакі КАтасельскі, КД.Гескі, Мікалаеўскі, М.Скржыцкі, з 19 ст. — з дзейнасцю Дуніна-Марцінкевіча тэатра, y пач. 20 ст. — Першай беларускай трупы І.Буйніцкага, паказамі бел. вечарынак, тэатр. калектываў, якія выкарыстоўвалі этнагр. прынцып y афармленні. У 19 — пач. 20 ст. ў т-рах Беларусі выкарыстоўвалі т.зв. тыпавыя дэкарацыі, якія з’яўляліся абстрактным фонам для любога прадстаўлення (MacTaxi Ю.Главацкі, Я.Кураткевіч, Ю.Рэйнбсрг, А.Трэнін, К.Ульрых). У рэаліст. кірунку працавалі В.Біцілеў, А.Каўльбарс, І.Удараў. Развіццё С. ў 1920-я г. звязана са стварэннем дзярж. т-раў (бел. т-ры імя Я.Купалы, імя Я.Коласа, Бел. трэцяга). Рэалісг. традыцыі нац. т-ра ўвасобілі тэатр. мастакі К.Елісееў, А.Марыкс, К.Ціханаў. Вял. значэнне мела афармленне масавых тэатр. відовішчаў, якія вымагалі пошукаў новых узаемаадносін паміж сцэн. дзействам і навакольным асяроддзем. 3 2-й пал.
«Страсці па Аўдзею» У.Бутрамеева. 1989.
Да арт. Сцэнаграфія Д Д і д э р . Сцэнаграфія да спекгакля «Кар’ера Артура Уі» Б.Брэхта. 1975. (Макет.)
Сцэнаграфія да
спектакля
314
СЦЭНАРЫЙ
афармлення спектакляў узбагачаюцца сродкі выразнасці сцэн. прасторы. Выкарыстанне новых відаў прасторавых канструкцый, маст. метафары, каляровага асвятлення ўласціва С. М.Апіёка, М.Волахава, В.Галубовіча, Л.Ганчаровай, Э.Гейдэбрэхта, Б.Герлавана, Грыгар’янца, Я.Ждана, Т.Карвяковай, А.Кляўзера, ВЛесіна, ЯЛысіка, З.Марголіна, У Матросава. Дз.Мохава, Л.Рулёвай, А.Салаўёва, Ю.Тура, В.Цімафеева, Я.Чамадурава, У.Чарнышова, М.Якуніна і інш. ў драм. і муз. т-рах. Развіваецца С. лялечнага т-ра (мастакі Л.Быкаў, А.Вахрамееў, Л.Герлаван, У.Зайцава, A. і Г. Сідаравы, Л.Сідзельнікава, B. Рачкоўскі, А.Фаміна і інш.). Літ:. Тэатральна-дэкарацыйнае мастацтва Савецкай Беларусі. Мн., 1958; K a р н a ч П.А. Дэкарайыйнае мастацтва музычнага тэатра БССР. Мн., 1973; Я г о ж. Тэатральнадэкарацыйнае мастацтва / / Гісторыя беларускага мастацтва. Мн., 1989— 94. Т. 3—6; С ы р к н н а Ф.Я., К о с т н н а Е.М. Русское театрально-декорацнонное нскусство. М., 1978; М н х а й л о в а А.А. Образ спектакля. М., 1978; Б е р е з к я н В.М. Нскусство оформлення спектакля. М., 1986; Мастацтва беларускіх дэкаратараў. Мн., 1989. Н.В.Грэская. с ц э н Ар ы й (італьян. scenario ад лац. scaena сцэна), 1 ) у т э а т р ы і мправізацыі — сюжэтная схема для стварэння спектакля. На падставе C. будаваліся прадстаўленні розных відаў нар. т-ра (грэч. мім, рым. атэлана, зах.-еўрап. фарс, італьян. камедыя дэль артэ, франц. кірмашовы т-р 17— 18 ст.). Уяўляў кароткі выклад зместу п’есы, y аснове якой ляжалі традыц. сюжэтныя павароты і вобразы-маскі. У С. вызначаліся гал. моманты дзеі. выхады персанажаў, устаўныя нумары; дыялогі і маналогі акцёраў нараджаліся ў працэсе ігры. У д р а м а т ы ч н ы м т э а т р ы 20 ст. — дэталізаваны план спектакля (рэжысёрская партытура); важны кампанент стварэння драм. спектакля. Робіцца з мэтай канкрэтызацыі відовішчных аспектаў дзеі драмы. 2) У м y з ы ч н ы м т э а т р ы — драматургічны план лібрэта, a таксама яго дыялагічная частка. У б а л е ц е — пераказ сюжэта (лібрэта балетнае) з апісаннем танц. нумароў і мімічных сцэн, аснова для стварэння музыкі кампазітарам, a балетмайстрам — спектакля; блізкі па будове да С. ў т-ры імправізацыі, a таксама ў пантаміме. 3) У ц ы р к y і на э с т р а д з е — план прадстаўлення (канцэрта) з вызначэннем усіх яго частак, a таксама тэксты выступленняў канферансье, клоунаў, чытальнікаў. 4) У кінематографе, натэлебач a н н i С. (кінасцэнарый) — літ. твор для экраннага ўвасаблення сродкамі кіна- і тэлемастацтва; ідэйна-маст. аснова фільма. Бываюць С. арыгінальныя і створаныя па матывах рамана, аповесці, апавядання, п’есы, нарыса, эсэ, паэмы, верша і інш. (гл. Кінадраматургія, Экранізацыя). Кампазіцыйная будова тэле-
сцэнарыя падпарадкоўваецца законам драматургіі і спецыфіцы тэлевізійнага мастацтва. У працэсе развіцця кінематографа С. з тэхнічнага дакумента ператварыўся ў спейыфічную літ. форму. Сучасны С. па прынцыпе будовы найчасцей блізкі да празаічнага твора, часам да драмы. Уяўляе сабой адзінства і яго кампанентаў: рэмаркі (апісальнай часткі), дыялога, аўтарскага тэксту (голас апавядальніка за кадрам) і цітраў. Кінафільмы ствараюцца паводле С. ўласна літаратурнага і рэжысёрскага (пастановачнага) — дэталёвага творчага плана стварэння фільма, які вызначае мантажнае рашэнне, спосабы здымак, планы, ракурсы, выяўл. і муз. рашэнне і інш. Існуе і прамежкавы этап распрацоўкі С. (пераклад літ. запісу ў творчавытворчы). Тэорыю С. распрацоўвалі рэжысёры і кінадраматургі С.Эйзенштэйн, А.Даўжэнка, В.Туркін, Н.Зархі, С.Герасімаў і інш. Сярод аўтараў С. бел. фільмаў пісьменнікі і кінадраматургі М.Чарот, А.Вольны, Р.Кобец, В.Быкаў, І.Шамякін, У.Караткевіч, А.Адамовіч, А.Асіпенка, А.Вялюгін, К.Губарэвіч, А.Дудараў, В.Казько, Ф.Конеў, А.Петрашкевіч, У.Халіп і інш.
Цж.Рэйнальдса, ствараў работы, y якіх свежасць каларыту і мігатлівая вібрацыя мазка спалучаліся з рамантычнай прыўзнятасцю, дакладнасцю і яскравасцю характарыстык: партрэты У.Гранта («Канькабежац», 1782), місіс Перэс Мортан (1802). Строгай рэаліст. верагоднасцю вылучаюцца напісаныя з на-
Літ.: Ш к л о в с к в й В. Как пнсать cueнарнн. М.; Л., 1931; П у д о в к н н В. Собр. соч. T. 1. М., 1974; Р о м м М. Беседы о кнно. М „ 1964. А.М.Асташонак, Л.М.Зайцава. Г Сцюарт Партрэт Дж.Вашынгтона. 1795.
СЦЭНІЧНЫ ТАНЕЦ, адзін з асноўных відаў танца, які прызначаны для выканання на сцэне (у адрозненне ад бытавога танца). Гал. прыкмета С.т. — наяўнасць маст. вобраза, які ствараецца ўдасканальваннем выразных магчымасцей быт. і нар. танцаў. У стварэнні С.т. важная роля належыць харэографу-пастаноўшчыку, які выразнымі сродкамі танца надае гшастыцы сцэн. твора новыя эстэт. якасці. С.т. бярэ пачатак y фалькл. мастацтве народаў свету. Яго ўзнікненне звязана са з’яўленнем прафес. мастацтва. Ужо ў антычнасці адбыўся яго падзел на ўласна танец і пантаміму. Сучасная сістэма С.т. з падзелам на класічны танец і характарны танец, пачала складвацца ў эпоху Адраджэння; яна развіваецца, удасканальваецца і ўбірае ў сябе элементы інш. пластычных і танц. сістэм (бальнага танца, драм. пантамімы, свабоднай пластыкі, сучаснай харэаграфічнай мовы). Асн. віды сучаснага С.т.: класічны, нар.-сцэнічны, танец мадэрн, джаз-танец і інш.
На Беларусі С.т. развіваўся ад пачатковых форм y творчасці скамарохаў. Больш дасканалых форм ён дасягнуў y балетных спектаклях прыгонных т-раў 18— 19 ст., y паказах трупы І.Буйніцкага ў пач. 20 ст. У наш час пашыраны ў Нац. т-ры балета Беларусі, y дзейнасці прафес. і аматарскіх харэаграфічных калектываў розных маст. кірункаў. С.В.Гуткоўская.
СЦІ0АРТ (Stuart) Гілберт (3.12.1755, г. Нарагансет, ЗША — 9.7.1828), амерыканскі жывапісец, адзін з заснавальнікаў амер. партрэтнай школы. Вучыўся ў К.Александэра (з 1769). У 1773—92 жыў і вучыўся ў Вялікабрытаніі і Ірландыі, з 1793 y ЗША, пераважна ў Бостане. Засвоіўшы віртуозную манеру Т.Гейнсбара і
туры партрэты Дж.Вашынгтона (1795). Пазнейшым варыянтам гэтага вобраза («Дж.Вашынгтон на Дорчэстэрскіх вышынях», 1806), a таксама заказным партрэтам ваен. дзеячаў (Дж.Манро, 1817) уласцівы высакароднасць і ўзнёслая рамантызацыя. С.У.Пешын. СЦЙАРТ (Steuart, Stewart) Джэймс (21.10.1712, г. Эдынбург, Вялікабрытанія — 26.11.1780), англійскі эканаміст, адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў позняга меркантшізму. Асн. праца — «Даследаванне прынйыпаў палітычнай эканоміі» (1767). Лічыў крыніцай грамадскага багацця актыўны баланс знешняга гандлю. Паходжанне прыбытку не звязваў толькі з неэквівалентным абменам. Вылучаў т.зв. дадатны (ад «павелічэння працы, стараннасці і майстэрства») і адносны (ад рэалізацыі тавараў па цэнах вышэй вартасці) прыбытак, чым наблізіўся да праблемы прыбавачнай вартасці. Абгрунтаваў працэс першапачатковага накаплення капіталу. Крытыкаваў колькасную тэорыю грошай, прапанаваў канцэпцыю «ідэальнай грашовай адзінкі», дзе блытаў функцыю грошай як меры вартасці з маштабам цэн, a ідэальныя грошы разглядаў асобна ад рэальнага грашовага тавару (золата, серабра). СЦІ0АРТ (Stewart) Роберт (н. 1942), касманаўт ЗША. 3 1978 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў палёты ў складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 3— 11.2.1984 на КК «Чэленджэр», 3— 7.10.1985 на КК «Атлантыс». Правёў y космасе 12 сут.
СЦІ0АРТЫ (Stuart, Stewart), каралеўская дынастыя ў Шатландыі (з 1371) і ў Англіі (1603—49, 1660— 1714). Паходзілі са стараж. шатл. роду, прадстаўнікі якога ў 12 ст. займалі пасаду каралеўскага кіраўніка Шатландыі («сцюарта», адсюль назва). Дзякуючы шлюбу Уолтэра С. з дачкой шатл. караля, іх сын Роберт II y 1371 стаў шатл. каралём. Якаў IV С. [1488— 1513) парадніўся з англ. каралеўскім родам, яго ўнучка Марыя Сцюарт прэтэндавала на англ. трон, але была пакарана смерцю. Якаў 1 [1603— 25] і яго сын Карл I [1625—49) праводзілі палітыку ўмацавання абсалютызму, але не здолелі прадухіліць англійскія рэвалюцыі 17 стагоддзя, y час першай з іх Карл I пакараны смерцю, a Англія абвешчана рэспублікай. Пасля рэстаўрацыі манархіі С. (1660; Карл II, кароль y 1660—85) зноў занялі трон. Пераемнік Карла II Якаў II [1685—88] скінуты ў выніку дзярж. перавароту. Трон заняў Вільгельм III Аранскі [1689— 1702], які правіў разам са сваёй жонкай — дачкой Якава II Марыяй II (каралева ў 1689—94). Пасля смерці Ганны С. [1702— 14] трон перайшоў да Гановерскай дынастыі. Род С. знік пасля омерці ўнука Якава II, кардынала Генрыха Бенядзікта (1807). MÔPA, старажытная назва Паўночнага Ледавітага акіяна.
СЦЮДЗЁНАЕ
СЦ Я БЛ0, восевая частка парастка раслін, якая складаецца з вузлоў і міжвузелляў. Маладое С. мае эпідэрму, першасную кару і цэнтральны цшіндр (стэлу); шматгадовае (напр., ствалы і галіны дрэў) мае другасную будову: кара, луб, камбій, драўніна з кольцамі гадавых прыростаў. У даўжыню расце за кошт верхавінкавай (у конусе нарастання) і ўставачных, або інтэркалярных мерыстэм, y таўшчыню — за кошт камбію (большасць двухдольных, голанасенныя). Нясе лісце, пупышкі і органы споранашэння, y пакрытанасенных — кветкі. Выконвае пераважна апорную і праводныя функцыі, забяспечвае зручнае для фотасінтэзу размяшчэнне лісця і двухбаковае перамяшчэнне рэчываў (ад каранёў да лісця, ад лісця да інш. органаў). Часам функцыянуе як орган назапашвання (клубні, сцёблы кактусаў), прымацавання да апоры (з дапамогай вусікаў), размнажэння (карэнішчы, сталоны), аховы (калючкі). У дрэвавых раслін С. наз. ствалом. Сцёблападобныя ўтварэнні трапляюцца ў некат. буйных водарасцей (бурых, зялёных).
Крылы ў размаху 24— 32 мм; y самак пярэднія ад светла-жоўтых да карычняватых, уполерак 2 цёмныя зігзагападобныя лініі; y самцоў крылы больш цёмныя. Яйцы адкладваюць на ніжнюю паверхню лісця. Вусені даўж. да 25 мм, светла-шэрыя, з цёмнай паласой уздоўж спіны, развіваюцца ў сцёблах. За год 2 пакаленні. Зімуюць дарослыя вусені ў расл. рэштках.
Сцябловы матылёк і яго вусень.
сцяг,
умацаванае на дрэўку палотнішча рознай формы і афарбоўкі з надпісамі, эмблемамі, упрыгожаннямі, якое служыць афіц. сімвалам дзяржавы (гл. Сцяг дзяржаўны Рэспублікі Беларусь), знакам адрознення якой-н. арг-цыі (грамадскай, дзярж., міжнар.), воінскай часці, злучэння, карабля (гл. Сцяг воінскі). Узнімаецца на будынках вярх. органаў дзярж. улады і кіравання, пасольстваў, консульстваў, на суднах, якія плаваюць y адкрытым моры і ў тэр. водах замежных дзяржаў і г.д. У перанос-
ным сэнсе — ідэя, якая служыць асновай адзінства дзеянняў якой-н. групы, арг-цыі; светапогляд; праграма (напр., С. свабоды). СЦЯГ BÔIHCKI, знак, які аб’ядноўвае воінскую часць і ўказвае на яе прыналежнасць да ўзбр. сіл пэўнай дзяржавы; сімвал воінскіх гонару, доблесці і славы. Уяўляе сабой палотнішча пэўнага колеру і памеру, прымацаванае да дрэўка з метал. навершам (наканечнік накшталт кап’я ці інш. сімвалічнай выявы). С.в. існавалі ў розных народаў, найб. стараж. ў краінах Усходу. Напачатку ролю С.в. выконвалі пэўныя фігуры (сава, сфінкс, арол і інш.), размешчаныя на версе дрэўка. Ў стараж. славян сцяг меў выгляд шаста з пучком травы ці конскай грывы на версе. У 9 ст. з’явіліся сцягі з тканіны (чатырох-, радзей трохабо шматвугольнае палотнішча, звычайна шматкаляровае з простым малюнкам, які добра чытаецда; мацавалася на дрэўку або рэйцы, шнуры); з 11 ст. мелі выявы гербаў (крыжоў) і пэўныя геральдычныя колеры. Асн. разнавіднасці: напр., харугва — старадаўняя назва баявых сцягоў y вайск. падраздзяленнях ma pary краін, y т.л. ВКЛ; штандар — С.в. ў сярэдневякоўі ў кав. часцях і злучэннях армій Рас. і Герм. імперый і інш. Існуюць сцягі больш дробных памераў (значок, вымпел, гюйс і інш.). У Расіі да пач. 20 ст. назва, форма і колер С.в. неаднаразова мяняліся. Сцягі Чырв. Арміі існавалі з 1918, рабіліся з чырв. тканіны, мелі розныя памеры, змест і характар малюнкаў. У 1926 зацверджаны адзіны ўзор сцягоў часцей РСЧА. У Вял. Айч. вайну зацверджаны новыя ўзоры ЧырВ. сцягоў для воінскіх часцей і злучэнняў (21.12.1942), для гвардыі (11.6.1943), для часцей і злучэнняў ВМФ (’5.2.1944). 3 1975 С.в. стаў называцца Баявым Сцягам.
4 Да арт. Сцяг воінскі. 1— 2 — харугвы атрадаў ВКЛ y Грунвальдскай бітве 1410; 3 — сцяг штаба злучэння партызанскіх атрадаў Мінскай вобласці. Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны; 4 — Баявы Сцяг воінскай часці Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь.
С Ц Я БЛ 0В Ы МАТЫЛЁК, к y к y р y з -
ны м а т ы л ё к [Ostrinia (Pyrausta) nubilans], матылёк сям. агнёвак, мнагаедны шкоднік с.-г. культур. Пашыраны ў Еўразіі і Амерыцы. Пашкоджвае каля 230 відаў пераважна буйнасцябловых раслін, найб. кукурузу, каноплі, проса, хмель, таксама бульбу, сланечнік. У пашкоджаных раслін засыхаюць і пераломліваюцца сцёблы, суквецці, зніжаецца ўраджай зялёнай масы.
сцяг_________________ 315
3
На Беларусі С.в. вядомы з сярэдневякоўя. У час Грунвальдскай бітвы 1410, паводле апісання Длугаша, y войску ВКЛ 30 харугваў мелі выяву герба «Па-
316
сцяг
гоня» на чырв. полі, a 10 — выяву герба «Калюмны» (белыя слупы або калоны на чырв. фоне). На карціне, прысвечанай Аршанскай бітве 1514 (створана ў 1520-х г. невядомым аўтарам і захоўваецца ў музеі Войска Польскага ў Варшаве), паказаны не толькі дзярж. сцяг ВКЛ з выявай «Пагоні», але і белыя флюгеры з намаляваным чырв. крыжам св. Георгія. Ў 16 ст. на вял. харугве ВКЛ з шоўку (згодна з паведамленнем А.Гваньіні, яна мела «сем локцяў кітайкі») была выява Божай Маці. Бела-чырвона-белы сцяг з’явіўся ў гады 1-й сусв. вайны 1914— 18. С.в. (сцягі партызанскія) y 1918—20 і 1941—44 мелі партыз. атрады, палкі і брыгады, якія дыслацыраваліся на тэр. Беларусі. С.в. (Баявы Сцяг) воінскай часці Узбр. Сіл Рэспублікі Беларусь складаецца з падвойнага прамавугольнага палотнішча чырвонага колеру, дрэўка з навершам і падтокам, шнура з кутасамі і сцягавых стужак. Уручаецца воінскай часйі ад імя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Заўсёды захоўваецца ў часці, a на полі бою — y раёне баявых дзеянняў воінскай часці. С.в. служыць напамінам кожнаму ваеннаслужачаму аб гераічных традыцыях і свяшчэнным абавязку абароны Айчыны. Пры страце Баявога Сцяга камандзір часці і непасрэдныя віноўнікі падлягаюць ваен. суду, a вайск. часць расфарміроўваецца.
чырв. колеру шырынёй y 1/г і ніжняй — зялёнага колеру ў '/з шырыні сцяга. Каля дрэўка вертыкальна размешчаны бел. нац. арнамент чырв. колеру на белым полі, якое складае 79 даўжыні сцяга. Адносіны шырыні сцяга да яго даўжыні 1 : 2. Сцяг мацуецца на дрэўку (флагштоку), якое фарбуецца ў залацісты (вохра) колер. Пры цырымоніях і інш. урачыстых мерапрыемствах Дз.с.Р.Б. выкарыстоўваецца з навершам ромбападобнай формы з выявай пяці-
Сцяг дзяржаўмы Рэспублікі Беларусь
канцовай зоркі, аналагічнай яе выяве на Гербе дзяржаўным Рэспублікі Беларусь. Навершы вырабляюцца з металу жоўтага колеру. Л і т Заканадаўчыя акты аб дзяржаўнай сімволіцы Рэспублікі Беларусь. 2 выд. Мн., 1994; Б а с а ў А.Н., К у р к о ў І.М.Флагі Беларусі ўчора і сёння. Мн., 1994; Дзяржаўны герб і Дзяржаўны флаг Рэспублікі Беларусь. Мн., 1997.
СЦЯГ ПЕРАМ0ГІ, чырвоны сцяг, які быў узняты 30.4.1945 разведчыкамі 756-га
1921 дырэктар Фізіка-матэм. ін-та АН СССР. Навук. прайы па матэм. фізіцы, матэм. аналізе, тэорыі пругкасці, гідрадынаміцы і гісторыі матэматыкі. Аўтар кніг і нарысаў аб навук. творчасці М.В.Ламаносава, Г.Галілея, М.І.Лабачэўскага, А.Пуанкарэ, П.Л.Чабышова і інш. Яго імем названы Матэм. ін-т АН СССР (1934). Te:. Основные задачн математнческой фнзвкн. 2 мзд. М., 1983. Літ:. В л а д н м м р о в В.С., М a р к y ш Н.Н. В.А.Стеклов — ученый н органнзатор наукн. М„ 1981.
СЦЯК0ЛБНІКАЎ Аляксандр Фёдаравіч (н. 9.10.1952, с. Заворскла Палтаўскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне фізікі плазмы і тэхналогіі мікраэлектронікі. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1974). 3 1974 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (у 1988—2001 заг. лабараторыі). Навук. працы па фізіцы плазмы, вакуумнай і плазменнай электроніцы, плазмахіміі, плазменных тэхналогіях. Распрацаваў абагульненую мадэль экстракцыі іоннага пучка з плазмы, развіў тэорыю іоннага кластэраўтварэння ў працэсе стымуляванага плазмай асаджэння плёнак крэмнію. Te:. Граннчное условнс для электрвческого поля на двнжушейся поверхноста раздела плазма — нонный пучок / / Журн. техннч. фнзнкм. 1983. Т. 53, №11; Йсследованне дмнамнкн бесстолкновнтельного прнэлектродного слоя пространственного заряда в плазме высокочастотного разряда / / Фнзнка плазмы. 1991. Т. 17, вып. 12.
Літ:. Устав внутренней службы Вооруженных Смл Республнкн Беларусь. Мн. 2001; Ш а т у н о в Г.П. Снмвол воннской честн, доблестн н славы. М., 1975; М а к о в е е в М.С. О знаменн: которому прнсягаем. М., 1974; Т о п н л ь с к н й В.Ф. Знамя частв. Л., 1974; Б a с a ў А.Н., K y р к о ў І.М. Флагі Беларусі ўчора і сёння. Мн., 1994. С.А.Фамін, В.А.Юшкевіч.
СЦЯГ ДЗЯРЖАЎНЫ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, сімвал дзярж. суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. Быў устаноўлены Законам Рэспублікі Беларусь ад 19.9.1991. Палажэнне аб сцягу зацверджана Пастановай Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь ад 11.12.1991. Уяўляў сабой прамавугольнае палотнішча, якое складалася з 3 гарызантальна размешчаных палос аднолькавай шырыні: верхняй і ніжняй — белага, сярэдняй — чырв. колеру. Адносіны шырыні і даўжыні сцяга 1 : 2. Сцяг мацаваўся на дрэўку (флагштоку), якое фарбавалася ў залацісты (вохра) колер. Пры цырыманіялах і інш. урачыстых мерапрыемствах сцяг выкарыстоўваўся з навершам ромбападобнай формы з выявай крыжа. Па выніках праведзенага 14.5.1995 рэсп. рэферэндуму, адным з пытанняў якога было ўстанаўленне новых Герба дзяржаўнага Рэспублікі Беларусь і Сцяга дзяржаўнага, Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 7.6.1995 зацверджана Палажэнне аб сцягу. Уяўляе сабой прамавугольнае палотнішча, якое складаецца з дзвюх гарызантальна размешчаных каляровых палос: верхняй —
Разведчыкі 756-ш палка 150-й стралковай дывізіі М.А.Ягораў (справа) і М.В.Кантарыя са Сцягам Перамогі. Берлін. Май 1945.
стралк. палка 150-й стралк. дывізіі (1-ы Бел. фронт) М.А.Ягоравші і М.В.Кантарыя над будынкам рэйхстага ў Берліне; сімвал перамогі сав. народа і яго Узбр. Сіл y Вял. Айч. вайне 1941—45 над ням. фашызмам. Захоўваецца ў Цэнтр. музеі ўзбр. сіл (Масква). СЦЯКЛ0Ў Уладзімір Андрэевіч (9.1.1864, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 30.5.1926), расійскі матэматык, арганізатар і гісторык навукі; заснавальнік навук. школы па матэм. фізіцы. Акад. Пецярбургскай АН (1912, чл.-кар. 1902). Замежны ганаровы чл. Гётынгенскай АН (1925). Скончыў Харкаўскі ун-т (1887), дзе працаваў з 1889 (з 1896 праф.). 3 1906 y Пецярбургскім ун-це. У 1919—26 віцэпрэзідэнт AH СССР, арганізатар і з
СЦЯНА б y д ы н к а, асноўная вертыкальная агараджальная канструкцыя будынка (збудавання). Адрозніваюць С.: вонкавыя і ўнутраныя; нясучыя (успрымаюць нагрузку ад перакрыццяў, ппкрыццяў, ціску ветру і інш ), саманясучыя (спалучаны з каркасам будынка і ўспрымаюць наррузку ад уласнай вагі ў межах усіх паверхаў) і ненясучыя (перагародкі, успрымаюць нагрузку ад ўласнай вагі ў межах аднаго паверха); зборныя (буйнапанэльныя і буйнаблочныя, гл. Зборныя канструкцыі), маналітныя (найчасцей бетонныя, гл. Маналітныя канструкцыі) і ручной муроўкі (цагляныя, каменныя, блочныя). Робяцца са сценавых матэрыялаў. Ад дзеяння грунтавой вільгаці паверхня С. ахоўваецца гідраізаляцыяй.
«СЦЯНА КАМУНАРАЎ», сцяна могілак Пер-Лашэз y Парыжы, каля якой y 1871
былі расстраляны абаронцы Парыжскай камуны 1871 (адсюль назва). Каля пастаўленага на гэтым месцы помніка пахаваны таксама П .Лафарг, М.Тарэз, А.Барбюс і інш. дзеячы рабочага руху, удзельнікі руху Супраціулення ў 2-ю сусв. вайну.
ныя адзінкі французскай мовы» (1975), «Нарысы-роздумы і цытацыі пра прагмасінтаксіс французскай мовы: імя і яго дэтэрмінатывы» (2000) і інш. Сааўтар «Практыкума па тэарэтычнай граматыцы французскай мовы» (1986), кн. «Функцыянаванне і развіццё моўных (1990), «Актуальныя пытанні сцянькб Віктар Георгіевіч (н. сістэм» мовазнаўства і інтэнсіфікацыі выкла21.6.1949, в. Пліса 2-я Навагрудскага р-на дання замежных моў» (1993), «ВучэбГродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галі- ныя граматыкі нацыянальных моў» не хірургіі. Д-р мед. н. (1990), праф. (1996) і інш. (1992). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1976). 3 1983 y НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі. 3 1985 y Гродзенскім мед. ін-це (з 1999 заг. кафедры). Навук. працы па выкарыстанні лазераў y хірургіі анарэктальнай вобласці. Тв:. Прнмененне лазеров в хнрургнн аноректальной областн. М., 1991 (у сааўт.).
СЦЯПАНАВА Алена Андрэеўна (17.5.1891, Масква — 26.5.1978), расійская спявачка (каларатурнае сапрана). Нар. арт. СССР (1937). Спявала ў царк. хоры. 3 1908 артыстка хору, y 1912—48 салістка Вял. т-ра ў Маскве. Была бліскучай выканаўцай жаночых партый y операх М.Рымскага-Корсакава: Валхава, Снягурачка, Шамаханская царыца, Царэўна-Лебедзь («Садко», «Снягурачка», «Залаты пеўнік», «Казка пра цара Салтана»), Выступала як канцэртная спявачка.
А.А.Сцяпанава
А.В.Сцяпанава
СЦЯПАНАВА Ангеліна Восіпаўна 23.11.1905, г. Нікалаеўск-на-Амуры бараўскага краю, Расія), расійская трыса. Жонка А.Фадзеева. Нар.
(н. Хаакарт.
СЦЯПАНАЎ
317
вайны», «Прызнанне ў каханні» і інш. Дзярж. прэміі СССР 1952, 1977. СЦЯПАНАВА Лідзія Ільінічна (22.1.1899, Масква — 13.11.1962), расійскі рэжысёр дакумент. кіно. У кіно з 1925. 3 1953 на студыі «Маснавукфільм». Работы С. адлюстроўвалі важныя падзеі ў жыцці краіны: «Ёсць метро» (1932), «Савецкая жанчына» (1937), «Моладзь абараняе Радзіму» (1942), «Арлоўская бітва» (1944), «Савецкі Казахстан» (1951) і інш. Дзярж. прэміі СССР 1947, 1948, 1949, 1950, 1952. СЦЯПАНАВА Таццяна Пятроўна (н. 9.5.1935, Мінск), бел. цымбалістка, педагог. Засл. арт. Беларусі (1975). Скончыла Бел. кансерваторыю (1959, кл. Х.Жыновіча). 3 1954 артыстка Дзярж. нар. аркестра Беларусі, y 1969—93 выкладчык Мінскага муз. вучылішча, адначасова ў 1974—82 арганізатар і кіраўнік цымбальнага ансамбля. Аўтар пералажэнняў твораў бел., рус. і інш. кампазітараў, y т.л. канцэртнай фантазіі «Жураўлі на Палессе ляцяць» І.Лучанка, «Раманса» Г.Свірьшава (з муз. ілюстрацыі да аповесці А.Пушкіна «Мяцеліца»), уверцюры да оперы «Квартал анёлаў» М.Тэадаракіса і інш. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу артыстаў эстрады (1974, Масква). А.В.Скорабагатчанка. СЦЯПАНАВА УНІВЕРСАЛЬНЫЯ СУАДН0СІНЫ, заканамернасць, паводле якой адносіны магутнасці люмінесцэнцыі складаных малекул да каэфіцыента паглынання імі святла той жа частаты выражаюцца універсальнай функцыяй частаты і т-ры. Устаноўлены Б.І.Сцяпанавым, выконваюцца пры раўнаважным размеркаванні малекул па вагальных узроўнях узбуджанага і асноўнага электронных станаў, y якіх малекулы адпаведна выпрамяняюць і паглынаюць святло. С.у.с. з’яўляюцца аналагам Кірхгофа закона выпрамянення пры адсутнасці раўнаважнага размеркавання малекул па электронных станах.
>Сцяна камунараў» y Парыжы. Скульптар П.А.Барталаме. 1899.
ЗЦЯПАНАВА Альбіна Мікалаеўна (н. Î 1.7.1929, г. Паўлава Ніжагародскай юбл., Расія), бел. мовазнавец. Засл. дз. іав. Беларусі (1998). Д-р філал. н. 1979). Праф. (1981). Скончыла Горкаў:кі ін-т замежных моў (1951). 3 1965 y Уіінскім лінгвістычным ун-це. Даследуе іраблемы семантыкі, тэорыі рэферэніыі, семантычнага і прагматычнага сінаксісу франц. мовы, тэорыі часу і часаіай прасторы таго, хто гаворыць. Аўтар сніг «Да праблемы граматычнай формы граматычнай катэгорыі» (1972), «Струк■ура і ўзаемадзеянне форм функцыяіальна-семантычнай катэгорыі акалічзасці спосабу дзеяння ў сучаснай франіузскай мове» (1973), «Прамарфалагіч-
СССР (1960). Герой Сац. Працы (1975). Вучылася ў 3-й Студыі Маскоўскага Маст. т-ра. 3 1924 актрыса Маскоўскага Маст. акад. т-ра. Творчасць вызначаецца вытанчанасцю псіхал. аналізу вобраза ў спалучэнні з гратэскавай вастрынёй. Сярод роляў: Зінаіда («Дзядзечкаў сон» паводле Ф.Дастаеўскага), Ірына, Аркадзіна («Тры сястры», «Чайка» А.Чэхава), каралева Лізавета («Марыя Сцюарт» Ф.Шылера), Сабурава («Адзіны сведка» A. і П.Тур), Патрык Кэмпбел («Мілы лгун» Дж.Кілці), прынцэса Касманопаліс («Салодкагалосая птушка юнацтва» Т.Уільямса), Каханка («Усё скончана» Э.Олбі) і інш. Здымалася ў кіно: «Вайна і мір», «Дваццаць дзён без
Літ:. С т е п а н о в Б.М., Г р н б к о в с к н й В.П Введенне в теорню люмннесценцнм. Мн., 1963.
СЦЯПАНАВІЧЫ, вёска ў Зайкаўскім с/с Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 50 км на ПнУ ад горада і 47 км ад чыг. ст. Гарадок, 89 км ад Віцебска. 183 ж., 79 двароў (2002). Клуб, б-ка, аддз. сувязі. Каля вёскі гарадзішча днепра-дзвінскай кулыпуры. СЦЯПАНАЎ Аляксандр Мікалаевіч (2.2.1892, г. Адэса, Украіна — 30.10.1965), рускі пісьменнік. Скончыў Пецярбургскі тэхнал. ін-т (1913). Друкаваўся з 1938. У шматпланавым рамане «Порт-Артур» (кн. 1—2, 1940—41, Дзярж. прэмія Расіі 1946; аднайм. п’еса ў сааўт. з І.Паповым. 1946) і яго працягу — рамане «Сям’я Званаровых» (1959—63, незавершаны) гераізм рус. салдат і афіцэраў y рус.-японскай вайне
318______________СЦЯПАНАЎ 1904—05, абвастрэнне сац. канфліктаў y рус. грамадстве. Аўтар аповесцей «Адмірал Макараў y Порт-Артуры» (1947), «Стальны рабочы атрад» (1958), дарожных нататак. Інсцэніроўку рамана «Порт-Артур» y 1963 ажыццявіў Гродзенскі абл. драм. т-р. Тв.: Порт-Артур. К.Н. I—2. Мн., 1985; Семья Звонаревых. Кн. 1—2. М , 1993. Літ:. В е л е н г у р н н Н. Александр Степанов н его княга о «Порт-Артуре». М., 1965; Н н ш а к о в П. Александр Степанов. Краснодар, 1974.
Б.І.Сцяпанаў.
С.Я.Сцяпук.
СЦЯПАНАЎ Барыс Іванавіч (28.4.1913, С.-Пецярбург — 7.12.1987), бел. фізік; заснавальнік навук. школы па спектраскапіі і лазернай фізіцы. Акад. АН Беларусі (1953), д-р фіз.-матэм. н. (1949), праф. (1953). Герой Сац. Працы (1973). Засл. дз. нав. Беларусі (1967). Скончыў Ленінградскі ун-т (1936). 3 1934 y Дзярж. аптычным ін-це (Ленінград). 3 1953 y Ін-це фізікі АН Беларусі (у 1957—85 дырэктар). Адначасова ў 1953—67 заг. кафедры ў БДУ. У 1964— 87 гал. рэдактар «Журнала прнкладной спектроскопмм». Навук. працы па тэарэт. спектраскапіі, люмінесцэнцыі, лазернай фізіцы, галаграфіі, оптыцы рассейвальных асяроддзяў, гісторыі навукі. Распрацаваў тэорыю ваганняў шмататамных малекул, квантава-мех. тэорыю люмінесцэнйыі складаных малекул, асновы спектраскапіі адмоўных светлавых патокаў і тэорыю адмоўнай люмінесцэнцыі. Вывеў універсальныя суадносіны паміж спектрамі паглынання і выпрамянення складаных малекул і паўправаднікоў (1957; Сцяпанава універсальныя суадносіны). Пад яго кіраўніцтвам даследавана з’ява аптычнай генерацыі ў растворах складаных арган. злучэнняў, створаны лазеры новага тыпу з плаўнай пераналадкай частаты ў шырокім дыяпазоне спектра, распрацаваны фіз. асновы дынамічнай галаграфіі і новыя метады пераўтварэння прасторавай структуры светлавых пучкоў. Яго імем названы Ін-т фізікі Нац. АН Беларусі. Дзярж. прэміі СССР 1950, 1972, 1982. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Залаты медаль імя С.І.Вавілава AH СССР (1967). Тв:. Основы спектроскопнн отрнцательных световых потоков. Мн., 1961; Методы расчета оптяческнх квантовых генераторов. T. 1— 2.
Мн., 1966—68 (у сааўт.); Колебання молекул. 2 нзд. М., 1972 (у сааўт.); Очеркн по нсторнм оптаческой наукв. Мн.,1978; Лазеры на красвтелях. М., 1979; Введенне в современную оптвку. [Т. 1—5], Мн., 1989—91. Літ:. Бмобнблнографнческнй указатель научных трудов академнка АН БССР Б.Н.Степанова. Мн., 1983; Б.І.Сйяпанаў / / Весці АН Беларусі. Сер. фіз.-мат. навук. 1993. № 2. А.І.Болсун.
СЦЯПАНКІ, вёска ў Жабінкаўскім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Жабінка—Арэпічы. Цэнтр сельсавета і с.-г. калект. прадпрыемства. За 10 км на Пн ад горада і чыг. ст. Жабінка, 36 км ад Брэста. 245 ж., 100 двароў (2002). Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — Свята-Міхайлаўская царква (да 1780).
СЦЯПАНАЎ Барыс Міхайлавіч (31.1.1927, г. Петрапаўлаўск, Казахстан — 27.11.1992), бел. кінарэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1974). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1956). 3 1956 працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм». Фільмы С. вызначаюцца грамадзянскасцю, эмацыянальнасцю выразных сродкаў, моцнымі, неадназначнымі характарамі, спалучэннем рэаліст. плыні падзей з лірыка-рамант. інтанацыяй. Сярод работ: «Апавяданні пра юнацтва» (1961), «Альпійская балада» (1966, прыз на Міжнар. кінафестывалі ў Дэлі, 1968), «Я, Францыск Скарына» (1970), «Бацька» (1971), «Воблакі» (1973), «Воўчая зграя» (1975), «Гарантую жыццё» (1978); фільмы «Мы наш, мы новы...» і «Мірнае лета 21 года...» (1980), «Усходні рубеж» (1982), «Чырвоны пясок» (1984) y тэлесерыяле «Дзяржаўная граніца».
СЦЯПНЙК-КРАЎЧЬІНСКІ (сапр. К р а ў ч ы н с к і ) Сяргей Міхайлавіч (13.7.1851, с. Новы Старадуб Пятроўскага р-на Кіраваградскай вобл., Украіна — 23.12.1895), рускі рэвалюцыянернароднік, пісьменнік. Скончыў Міхайлаўскае артыл. вучылішча ў Пецярбургу (1870), вучыўся ў Лясным ін-це (1871 — 73). У 1872 чл. рэв. гуртка «чайкоўцаў». Увосень 1873 хадзіў y «народ». Быў арыштаваны, уцёк, y 1874 эмігрыраваў. Летам 1875 удзельнічаў y ГерцагавінскаБаснійскім паўстанні 1875— 78, супрацоўнічаў y газ. «Работннк» (Жэнева). За ўдзел ва ўзбр. паўстанні ў італьян. правінцыі Беневента ў 1877 арыштаваны, амнісціраваны. 3 мая 1878 нелегальна жыў y Пецярбургу, быў чл. «Зямлі і волі», рэдагаваў 1-ы нумар час. «Земля н воля». 4.8.1878 забіў шэфа жандараў Н.В.Мезянцова. 3 1878 y эміграцыі А.А.Карпілава. (Швейцарыя, Італія, з 1884 y Лондане). СЦЯПАНАЎ Васіль Іванавіч (13.3.1903, Ў пач. 1880-х г. далучыўся да «Народнай с. Залатое Краснаармейскага р-на Сара- волі», але разыходзіўся з яе членамі па таўскай вобл., Расія — 22.5.1979), бел. многіх пытаннях. У ,1891 y Лондане засфілосаф. Чл.-кар. АН Беларусі (1967), наваў «Фонд вольнай рускай прэсы», д-р філас. н. (1960), праф. (1961). Засл. арганізаваў англ. «Т-ва сяброў рускай дз. нав. Беларусі (1977). Скончыў Ака- свабоды» ( 1890), рэдагаваў яго орган — дэмію камуніст. выхавання імя Круп- час. «Free Russia» («Свабодная Расія», скай (1932). У 1935—42 y Сталінград- вып. 1—3, 1890—92). У 1890-я г. адмаўскім пед. ін-це. 3 1947 y БДУ (у 1962— ляў тэрор як метад паліт. барацьбы. Аў67 прарэктар). Даследаваў законы і ка- тар гісторыка-публіцыст. кн. «Падпольтэгорыі дыялектыкі ў адзінстве з ная Расія» (1881—82 на італьян. мове; тэорыяй пазнання і логікай, іх значэнне рус. пер. аўтара 1893), «Расія пад уладай ў развіцці прыродазнаўчых навук, фіцароў» (1885, на англ. мове, рус. пер. лас. і сацыялагічныя погляды В.Р.Бя1965), рамана «Андрэй Кожухаў» лінскага, некаторыя праблемы тэорыі («Шлях нігіліста», 1889; рус. пер. 1898), змянення сац. структуры грамадства і аповесці «Домік на Волзе» (1889), драм, інш. Аўтар прац па гісторыі рус. філасопрапагандысцкіх казак, нарысаў і інш. фіі і грамадска-паліт. думкі. Яго творчасці ўласцівы рамантычныя Тв:. Фнлософскме н соцнологнческяе возадносіны да рэчаіснасці, эмацыянальзрення В.Г.Белннского. Мн., 1959; О «Фнлонасць, рэв. пафас.
софскнх тетрадях» В.НЛеннна. М., 1959 (у сааўт.); Роль ннтеллнгенцгш в формнрованнм нового духовного облнка народа / / Структура советской ннтеллягенцмя. Мн., 1970; Вопросы дналектнческого матерналнзма. Мн., 1976 (у сааўт.).
СЦЯПАНАЎ Павел Іванавіч (16.6.1880, г. Tapa Омскай вобл., Расія — 26.8.1947), расійскі геолаг. Акад. AH СССР (1939). Скончыў Пецярбургскі горны ін-т (1907). 3 1907 y Геал. к-це, з 1919 y Ленінградскім горным ін-це. 3 1926 дырэктар Геал. музея імя Ф.М.Чарнышова, адначасова з 1939 y Ін-ue геал. навук AH СССР. Навук. працы па геалогіі вугальных бас. СССР. Выказаў ідэю «Вял. Данбаса», што садзейнічала выяўленню шэрагу новых вугальных радовішчаў і пашырэнню межаў Данбаса. Распрацаваў канцэпцыю паясоў і вузлоў вугленамнажэння. Дзярж. прэмія СССР 1943.
Тв:. Соч. I—2. М-, 1958; Нзбранное. М., 1972. Літ:. М а е в с к а я Т.П. Слово н подввг: Жмзнь н творчество С.М.Степняка-Кравчннского. Кнев, 1968.
СЦЯПЎК Леанід Якаўлеві'ч (н. 18.2.1941, в. Камень Лепельскага р-на Віцебскай вобл ), бел. вучоны ў галіне механізацыі сельскай гаспадаркі. Д-р тэхн. н. (1992), праф. (1998). Вынаходнік СССР (1985). Скончыў Бел ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1965). У 1967—75 і 1978—83 y Цэнтр. НДІ механізацыі і электрыфікацыі сельскэй гаспадаркі Нечарназёмнай з'оны СССР (Мінск). 3 1983 y Бел. НДІ механізацыі сельскай гаспадаркі (у 1983—98 нам. дырэктара, з 1998 заг. лабараторыі). Навук. працы па механізацыі працэсаў прыгатавання кармоў для розных відаў жывёл, працэсаў хімізацыі рельскай гаспадаркі.
Te.: Механнзацня получення н прнмененне многокомпонентных сельскохозяйственных матеряалов. Мн., 1990; Механмзацня процессов хнммзашін н экологмя. Мн., 1993 (разам з I С.Нагорскім, В.П.Дзмітрачковым).
рацінскай, 1999), кн. «Слоўнік тэрміналогіі лінгвістычнай: беларуска-расійскапольскі і польска-расійска-беларускі» (на польскай мове, 1994), навучальных дапаможнікаў для ВНУ.
СЦЯПЎК Сямён Яфімавіч (26.1.1911, в Гарадзішча ПетрыкаўскаГа р-на Гомельскай вобл., — 11.3.1988), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў курсы мап. лейтэнантаў (1942). У 1936—41 y органах НКУС. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд.-Зах., Варонежскім, І-м і 4-м Укр. франтах, удзельнік Сталінградскай бітвы, вызвалення Украіны, Малдовы, Польшчы, Чэхаславакіі. Камандзір роты аўтаматчыкаў ст. лейтэнант С. вызначыўся ў вер. 1943 пры фарсіраванні Дняпра і захопе плацдарма на Пн ад Кіева. Да 1960 y органах МУС БССР.
Тв: Пачатковы курс мовазнаўства. Гродна, 1993; Праблемы нормы, культуры мовы. Гродна, 1998; Праблемы лексічнага нармавання беларускай мовы. Гродна, 1999; Уводзіны ў мовазнаўства. Гродна, 2001; Культура мовы. Мн., 2002. Літ.: Прафесар П.У.Сцяпко: Бібліягр. агляд навук.-пед. дзейнасці ў галіне бел. і слав. мовазнаўства. Гродна, 2000. І.У.Саламевіч.
СЦЯРВЙТНІК 3 в ы ч a й н ы (Neophron percnopterus), птушка сям. ястрабіных атр. сокалападобных, з групы грыфаў. Пашыраны ў Паўд. Еўропе, Азіі, Афрыцы. Жыве ў разнастайных ландшафтах. Гняздуецца ў нішах скал. На Беларусі рэдкі залётны від. Даўж. да 75 см, маса да 2,5 кг. Дзюба доўгая, тонкая. Пярэдняя ч. галавы і валляк голыя, На патыліцы чубок з падоўжаных пёраў. Афарбоўка белаватая, y маладых птушак бурая; махавыя пёры чорныя. Крылы доўгія, хвост клінападобны. Корміцца пераважна мярцвячынай, адкідамі. Адкладвае 1—2 яйцы. Э.Р.Самусенка.
Сцярвятнік звычайны.
СЦЯЦК0 Павел Уладзіміравіч (н. 5.3.1930, в. Грабава Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1980), праф. (1983). Скончыў Гродзенскі пед. ін-т (1953), працаваў y ім, потым y Мінскім пед. ін-це. 3 1981 заг. кафедры Гомельскага, з 1990 — Гродзенскага ун-таў. Даследуе праблемы лексікалогіі, фаналогіі словаўтварэння, этымапогіі, граматыкі бел. літ. мовы, дыялекталогіі. Аўтар «Дыялектнага слоўніка: (3 гаворак Зэльвеншчыны)» (1970), кн. «Народная лексіка» (1970), «Народная лексіка і словаўтварэнне» (1972), «Беларускае народнае словаўтварэнне: Афіксальныя назоўнікі» (1977); сааўтар «Беларускай граматыкі» (ч.І, 1985), «Руска-беларускага слоўніка лінгвістычных тэрмінаў» (1988), «Слоўніка лінгвістычных тэрмінаў» (з М.Ф.Гуліцкім, Л.А.Антанюк, 1990), «Руска-беларускага фізічнага слоўніка» (з А.М.Каладзінскім, Д.М.Ка-
СЦЯШ К0ВІЧ Таццяна Піліпаўна (25.12.1904, г. Чэрвень Мінскай вобл. — 6.11.1986), бел. мовазнавец. Засл. настаўніца Беларусі (1947). Канд. філал. н. (1956). Скончыла БДУ (1930). Працавала настаўніцай, y 1947—83 y Гродзенскім ун-це (у 1957—74 заг. кафедры). Даследавала дыялекталогію і гісторыю бел. мовы, дыялектную лексіку, мову твораў К.Крапівы, М.Лынькова. Аўтар прац «Гаворкі Ваўкавыскага раёна Гродзенскай вобласці. БССР» (1959), «3 назіранняў над мовай К.Крапівы» (1961), «Мова эпапеі Міхася Лынькова «Векапомныя дні» (1965), «Матэрыялы да слоўніка Гродзенскай вобласці» (1972), «Займеннік y беларускай мове» (1977), «Слоўнік Гродзенскай вобласці» (1983). СЧАПЛЙНКІ, група зялёных водарасцей, тое, што кан’югаты. СЫВАРАТАЧНАЯ ХВАР0БА, алергічнае захворванне, якое развіваецца пасля ўвядзення ў арганізм лячэбна-прафілакт. сываратак імунных (напр., супраць слупняку, дыфтэрыі, батулізму), імунаглабутнаў, лек. сродкаў (напр., інсуліну). Увядзенне гэтых прэпаратаў індуцыруе выпрацоўку антыцелаў і ўтварэнне комплексу антыген і антыцела, што выклікае запаленне. Прыкметы; ліхаманка, галаўны боль, скурная высыпка, сверб, прыпуханне суставаў, павелічэнне лімфавузлоў, селязёнкі і інш. Лячэнне тэрапеўтычнае. і.М.Семяненя. СЬІВАРАТКІ ІМЎННЫЯ, а н т ы с ы в a р a т к і, лекавыя прэпараты, атрыманыя з крыві чалавека ці жывёл. Маюць y сабе антыцелы да розных антыгенаў. Атрымліваюць пасля імунізацыі спецыфічнымі антыгенамі або перанесеных інфекц. захворванняў. Адрозніваюць С.і. дыягнастычныя і лячэбна-прафілакт., якія падзяляюць на антыбактэрыяльныя, антывірусныя, антытаксіч'ныя (супраць таксінаў бактэрый, ядаў змей, павукоў, раслін). Да лячэбна-прафілакт. С.і. адносяць таксама імунаглабуліны (прафілактыка і лячэнне грыпу, сібірскай язвы, шаленства і інш.). Выкарыстоўваюць таксама для вызначэння антыгеннага саставу біял. тканак (групы крыві, антыгены трансплантантаў, пухЛІн).
І.М.Семяненя.
СЫГНЁТ, с ы г н е ц ь , сегніць, с і г н і т (ад лац. signum знак), пярсцёнак-пячатка. У ВКЛ найб. пашыраны ў 16— 17 ст. сярод шляхты і мяшчан. Меў
СЫКТЫЎКАР
319
выяву герба або знака-кляйна. Уладальнік С. трымаў яго звычайна пры сябе, насіў y кашальку ці на мезеным пальцы левай рукі. С. часта выраблялі з каштоўных металаў, аздаблялі самацветамі. Статут ВКЛ 1588 абмяжоўваў колькасць С., якія магла мець пры сабе пэўная асоба. А.К.Цітоў. СЫДЗБК0 Міхаіл Пятровіч (18.9.1906, в. Сініцкае Поле Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл. — 30.4.1983), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў курсы: Ві-
М.П.Сыдзько.
цебскія мал. лейтэнантаў (1936), «Выстрал» (1943), удасканалення каманднага саставу (1949). У Чырв. Арміі з 1928. У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце, удзельнік баёў пад Масквой, Сталінградам, y Крыме, Прыбалтыцы, Германіі. Стралк. полк на чале з падпалкоўнікам С. вызначыўся 9.4—9.5.1944 пры вызваленні Крыма, y ліку першых уварваўся ў г. Севастопаль. Да 1954 y Сав. Арміі. Ганаровы грамадзянін г.п. Лельчыцы. СЫДЫКБЁКАЎ Тугельбай (н. 14.5.1912, Цюпскі р-н Ісык-Кульскай вобл., Кіргізія), кіргізскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Кіргізіі (1968). Акад. АН Кіргізіі (1954). Вучыўся ў зоавет. ін-це ў Ашгабаце. Друкуецца з 1930. Тэма працы ў зб-ках паэзіі «Барацьба» (1933), «Героі» (1936), «Паэт-салавей» (1938), «Зварот да чалавека» (1969), «На перавале» (1980). Аўтар раманаў «Людзі нашых дзён» (1948, Дзярж. прэмія СССР 1949), «Сярод гор» (кн. 1—2, 1955—58), «Жанчыны» (кн. 1—2, 1962—66), «Равеснікі» (1977), аўтабіягр. кн. «Шлях» (1982). Тв.: Рус. пер. — Соч. T. 1— 4. Фрунзе, 1969— 70; Нсповедь Букентай. М., 1980. Л і т Д a р о н я н С.К. Тугельбай Сьшыкбеков. М., 1966.
СЫЗРАНЬ, горад y Самарскай вобл. Расіі, порт на р. Волга (Саратаўскае вадасх ). Засн. ў 1683 як крэпасць. 187 тыс. ж. (2000). Чыг. вузел. Каля С. аўтадарога Масква—Самара. Прам-сць: нафта- і сланцаперапр., нафтахім. і хім. (ВА «Пластык», з-д тэхн. вугляроду), машынабуд. (з-ды турбабуд., «Сызраньсельмаш»), лёгкая, харчовая. Мэблевая ф-ка. Філіял Самарскага політэхн. інта. Драм. тэатр. Краязн. музей. Арх. помнікі 17 — пач. 20 ст. СЫКТЫЎКАР, горад, сталіца Рэспублікі Комі ў Расіі, прыстань на р. Сысала
320
СЫМА
(пры яе ўпадзенні ў Вычэгду). Вядомы з 1586. 230 тыс. ж. (2000). Чыг. станцыя. Буйны лесапрамысл. комплекс: цэлюлозна-папяровая і кардонная вытв-сць, гідролізна-дражджавы з-д, лесапільнадрэваапр. камбінат, мэблевае ВА «Поўнач»; з-ды: суднабуд. і суднарамонтны, доследна-суднамех., ляснога машынабудавання; ф-ка нятканых матэрыялаў; прадпрыемствы буд. матэрыялаў, лёгкай і харч. прам-сці. Комі філіял Расійскай АН 3 ВНУ, y т.л. ун-т. Тэатры: музычны, драматычны. Музеі: маст., гіст.-краязн., геал., літ.-мемарыяльны паэта-дэмакрата І.А.Куратава.
выступленні бел. дэпутатаў y польскім сейме, справаздачы пра мітынгі ў Гарадку і Беластоку, інфармавала пра работу Бел. нац. к-та ў Вільні. Да 10-й гадавіны з пач. 1-й сусв. вайны змясйіла антываен. публікацыі, y якіх асуджалася палітыка дзяржаў, што развязалі вайну. Падтрымлівала змаганне за бел. школы, культуру як сродак сац. і нац. ўсведамлення народа. Паведамляла пра жыццё беларусаў y Чэхаславакіі, Латвіі, Сербіі, БССР і ЗША. Змясціла ўспаміны пра Ф.Багушэвіча, І.Буйніцкага, ІДуцкевіча, арт. У.Самойлы пра творчасць К.Сваяка, апавяданне В.Адважнага. Інфармавала пра новыя бел. кнігі. Выйшлі 42 нумары. Закрыта польскімі ўладамі. А.С.Ліс.
шчытамі. Шчыт на гал. фасадзе аздоб лены некалькімі ярусамі розных п, форме плоскіх атынкаваных ніш. Знад ворку апсіды Ў верхняй ч. аб’яднаны адну і накрыты агульным высокім да хам. Пазней прыбудаваны бабінец. 1880—81 y час рамонту заменены дах дабудаваны купал над апсідай, разабра ны купал над цэнтр. ч. храма. Пераі царквой пастаўлена бутава-цагляна* 2-ярусная 4-гранная званіца, заверша ная шатровым дахам. С.Г.Багласа\ СЫПНЫ ТЫФ, вострая інфскцыйна; хвароба чалавека, якая выклікаецца ры кетсіямі Правачака. Адносіцца да транс місіўных хвароб; перадаецца пры ўкусах вошай. Бывае ў час стыхійных бедства (пераважна ў час вайны). Узбуджальнік цыркулюе ў крыві і пашкоджвае дробныя крывяносныя сасуды скуры, галаўнога мозга і інш. органаў. Адрозніваюць э п і д э м і ч н ы С.т. (перадаецца пераносчыкам хваробы) і с п а р а д ы ч н ы (або хвароба Брыла), калі ў даўно перахварэлага чалавека ў арганізме засталіся рыкетсіі, якія актывізуюцца пад уплывам неспрыяльных умоў. Прыкметы: т-ра цела да 40 °С, нясцерпны галаўны боль, трызненне, пляміста-гемарагічная высыпка на скуры (знікае праз 5—6 дзён). Лячэнне тэрапеўгычнае. А.А.Астапаў.
Сыктыўкар.
СЫМА ГУАН (1017 або 1019— 1086), кітайскі гісторык. Чл. канфуцыянскай акадэміі «Ханьлінь». Служыў цэнзарам, гістарыёграфам і саветнікам пры імператарскім двары. Аўтар гіст. працы «Цзы чжы тун цзянь» («Усеагульны агляд падзей, якія дапамагаюць кіраванню»), якая ахоплівае перыяд гісторыі Кітая з 403 да н.э. да 959 н.э.; складзена ў супрацоўніцтве з Лю Бінем, Лю Шу і Фань Цзуюем. СЫМА ЦЯНЬ (каля 145 або 135 — каля 86 да н.э.), старажытнакітайскі гісторык. 3 108 да н.э. прыдворны гістарыёграф ханьскага двара. Аўгар «Гістарычных нататак» — твора, які ахоплівае гісторыю Кітая са старажытнасці да канца 2 ст. да н.э. У ім упершыню ў кіт. гістарыяграфіі выкарыстаны комплексны прынцып, які спалучаў храналагічны паказ падзей, тэматычнае асвятленне грамадскага жыцця і біяграфіі асоб, што зрабіла працу ўзорам для кіт. гісторыкаў. Тв:. Рус. пер. — Мсгорнчсскнс запяскя. Т. 1—7. М., 1972—96. Ліш:. К р о л ь Ю.Л. Сыма Цянь — ясторнк? М„ 1970.
«СЫН БЕЛАРЎСА», заходнебеларуская газета. Вьшавалася з 18.5 да 19.9.1924 y Вільні на бел. мове 3 разы на тыдзень. Прадаўжала традыцыі забароненай польскімі ўладамі газ. «Голас беларуса». Выкрывала палітыку ўрада Польшчы, скіраваную на дэнацыяналізацыю ўскраін, паліт. ўціск працоўных. Адстойвала інтарэсы нар. мас Зах. Беларусі, выступала супраць польскіх партый і бел. праўрадавых груповак. Друкавала
«СЫН OTÉ4ECTBA», рускі гіст., паліт. і літ. часопіс. Вьшаваўся ў 1812—44 і 1847—52 y Пецярбургу. Засн. М Грэчам. Перыядычнасць мянялася. У 1829—35 выдаваўся разам з час. Ф.В.Булгарына «Северный архнв» пад назвай «Сын отечества м Северный архнв». Напачатку друкаваў матэрыялы пра вайну 1812, y т.л. пра падзеі на Беларусі: «Пісьмо Війебскага інтэнданта да віленскага 14/26 кастрычніка 1812 r.» (1812), «Пісьмо з Віцебска» 1 Манькоўскага і «Урывак з запісак віцебскага жыхара» Г.Дабрыніна (1813), «Нешта аб бітве каля Ваўкавыска» (1824) і інш. Да 1825 лічыўся найб. перадавым рус. часопісам, знаходзіўся пад уплывам дзекабрысцкай ідэалогіі, пазней эвалюцыяніраваў да кансерватызму. Матэрыялы пра Беларусь ёсць таксама ў публікацыях «Пінск і яго ваколіцы» Ю.Крашэўскага (пер. з польскай мовы, 1837), «Штодзённыя запіскі рускай падарожніцы ў 1827 і 1828 г> А.С.Целяпнёвай (1831). У 1839 друкаваў нататкі пра жыццё З.Даленгі-Хадакоўскага. С.А.Кузняева. СЫНК0ВІЦКАЯ ц а р к в А-к р й п а с ц ь , помнік абарончага дойлідства ў в. Сынковічы Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл. Пабудавана ў канцы 15 — пач. 16 ст. з цэглы. Mae рысы стылю готыкі. 3-нефавы 4-стаўповы 3-апсідны храм зальнага тыпу (у плане — перакошаны прамавугольнік), фланкіраваны па вуглах 4 баявымі вежамі (з 3 гранёныя, з У круглыя) з цаглянымі вітымі ўсходамі ўнутры. Па версе сцен праходзіць пояс машыкуляў. Будынак накрыты высокім 2-схільным дахам з вострымі тарцовымі
СЫР, старадаўні малочны прадукт. На Беларусі С. найперш называюць выраб, сфармаваны са свежай тварожнай масы. Кіслае малако ставяць y печ ці ў гарачую ваду, каб стварожылася. Потым выліваюць y спец. палатняны мяшочак — клінок, падвешваюць, каб сцякла сыроватка, соляць, дадаюць смятаны, перамешваюць і зноў кладуць y клінок паміж дошчачкамі пад камень або пад прэс. С. спажываюць свежым; падсушаны можа захоўвацца доўгі час. Гл. таксама Сыраробства. Г.Ф.Вештарт. СЫРАВІНА, с ы р ы я матэрыя л ы, прадмет працы, які патрабуе далейшай перапрацоўкі ў працэсе вытворчасці. Паводле вытв. прызначэння адрозніваюць С. асноўную (з якой атрымліваюць гатовую прадукцыю ці паўфабрыкаты) і дапаможную (дадаецца, каб забяспечыць неабходныя змены ўласцівасцей асноўнай С. ў працэсе яе
Сынковіцкая царква-крэпасць.
перапрацоўкі, напр., вапняк, кварц пры выплаўцы металу. С. падзяляюйь на прамысловую і сельскагаспадарчую. Першая бывае мінер. (нафта, вугаль, руды металаў, графіт і інш.) і штучная (сінт. смолы і пластмасы, штучнае валакно, заменнікі скуры і інш.), ДРУгая — раслінная (збожжавыя і тэхн. культуры, драўніна, лекавыя расліны і інш.) і жывёльная (мяса, рыба, малако, скуры, воўна і інш.). Паводле вытв. выкарыстання мінер. С. падзяляецца на паліўна-энергетычную (нафта, прыродны газ, гаручыя сланцы, уран і інш.), металургічную (руды металаў і інш.), горнахім. (апатыты, калійныя солі, барыт, cepa і інш.), тэхн. (алмазы, графіт, слюда і інш.). У некаторых галінах прамысловую С. падзяляюць таксама на першасную (здабытая руда, цэлюлоза і інш.) і другасную (металалом, макулатура і інш.).
дарскага краю, Расія), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н. (1972), праф. (1993). Скончыла Маскоўскі каап. ін-т (1968). 3 1972 y Бел. гандл.-эканам. ун-це спажывецкай кааперацыі (з 1977 заг. кафедры, з 1994 прарэктар, з 1996 рэктар). Навук. працы па эканоміцы гандлю, праблемах йэнаўтварэння і стымулявання працы. Тв:. Экономнческая работа в снстеме потребнтельской кооперацнн, основные нагіравленмя ее совершенствовання. М., 1985; Актуальные проблемы развнтня потребнтельской кооперацнм в условнях рынка. Гомель, 1995 (у сааўт.); Экономмка торговлн. Ч. 1— 2. Гомель, 1999— 2001 (у сааўт.). Л .В .М існіко ва .
СЫРАКОМЛЯ
321
СЫРАЁЖКА (Russula), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. сыраежкавых. Каля 280 відаў. Пашыраны пераважна ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі больш за 65 відаў. Найб. вядомыя С.: валуй, балотная (R. paludosa), жоўтая (R. claroflava), крохкая (R. fragilis), пурпурна-чырвоная (R. obscura), харчовая (R vesca), падгруздкі белы (R. delica), чорны (R. adusta) і інш. Трапляюцца з ліп. па вер. y лясах розных тыпаў. Пладовае цела — шапка на ножцы. ІІІапка напачатку пукатая, потым распасцёртая, часта лейкападобная, з завернутым краем і сухой, гладкай, часам сліэістай скуркай. Пласцінкі прырослыя або свабодныя. Ножка цыліндрычная, цэнтр., полая. Мякайь звычайна белая, крохкая, шчыльная, y некат. відаў едкая на смак. Споры акругла-авальныя, шыпаватыя, бясколерныя або жаўтаватыя. Ядомая.
Беларусь мае запасы паліўна-энергетычнай С. (нафта, буры вугаль, торф), нярудных карысных выкапняў (калійныя солі, каменныя солі, буд. і абліцовачны камень, далам іт , буд., сілікатны і кварцавы пясок, гіпс, ме/і, м ергель і інш ). Шырока выкарыстоўваюцца натрыевыя, радонавыя, сульфатныя, хларыдныя і інш. мінеральныя воды. Вырабляюцца пластычныя масы, сінт. смолы, штучныя валокны, скуры, штучнае футра. 3 расліннай С. ў рэспубліцы найб. значэнне маюць драўніна, бульба, лён, цукр. буракі, збожжа і інш. Гл. таксама Прыродныя рэсурсы , Н ем ет алічны я
«СЫРАК0МЛЯ», прыватнаўласнійкі герб, якім карысталіся каля 70 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, y т.л. Булгакі, Вайніловічы, Грахольскія, Кандратовічы, Пуцяты. Mae ў чырв. полі сярэбраны знак y выглядзе лац. літары W (як y гербе «Габданк»), на ім сярэбраны крыж. Клейнод — над прылбіцай з каронай такі ж знак з крыжам. Вядомы з сярэдзіны 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскаіі уніі 1413.
кары сны я вы капні.
Сырадэля пасяўная.
СЫРАК0МЛЯ Уладзіслаў (сапр. К а н д р a т о в і ч Людвік; 29.9.1823, в. Смольгава Любанскага р-на Мінскай вобл. — 15.9.1862), польскі і бел. паэт. Гады маленства правёў на Міншчыне ў арандаваных бацькам фальварках Яськавічы (Салігорскі р-н), Кудзінавічы (Капыльскі р-н), Мархачоўшчына (Стаўбцоўскі р-н).
Сыраежка:
3 — харчовая; 4 — балотная.
Ю .М .Р ум янцава.
СЫРАДУТНЫ ПРАЦ$С, атрыманне цестападобнага жалеза непасрэдна з руды ў сырадутных горнах або невял. пячах шахтавага тыпу. Спосаб узнік y 2-м тыс. да н.э., існаваў да пач. 20 ст. Напачатку ажыццяўляўся ў ямах, унутр. абліцоўка (футроўка) якіх рабілася з вогнетрывалай гліны, або ў каменных ачагах з натуральнай цягай (ажыццяўлялася адкрытай фурмой знізу). Загружаная зверху жал. руда ператваралася ў крыцу — цвёрдую губчастую масу жалеза, якую для ўшчыльнення (зварвання) пракоўвалі. Пазней сырадутныя горны (гл. Горан) удасканалены выкарыстаннем для футроўкі цэглы ці вогнетрывалага камення і штучнага дуцця з дапамогай меха. У канцы 19 ст. ўдасканалены С.п. ў спец. пячах стаў бесперапынным. Разнавіднасць С.п. — к р ы ч н а р у д н ы п р а ц э с , якім бедныя цяжкаабагачальныя або комплексныя жал. руды перапрацоўваліся ў крыцу ў вярчальных трубчастых пячах.
СЫРАДЙЛЯ, п т у ш к а н о ж к а (Omithopus), род кветкавых раслін сям. струкавых. Каля 10 відаў. Пашыраны пераважна ў тропіках і субтропіках. С. пасяўная (0. sativus) як кармавая расліна, з канца 19 ст. ўведзена ў культуру ў Еўропе, y т.л. на Беларусі. С. пасяўная — аднагадовая травяністая расліна выш. да 60 см. Сцёблы тонкія, галінастыя. Лісце непарнаперыстае, ланцэтнае. Кветкі дробныя, бледна-ружовыя, сабраныя ў гронкі. Плод — струк, нагадвае нагу птушкі (адсюль другая назва). Зялёная маса С. ідзе на корм і ўгнаенне. Меданосная расліна. B М П рохараў.
СЫРАЁД Тамара Мікалаеўна (н. 13.9.1940, станіца Паўлаўская Красна-
1 — сіне-зялёная; 2 — едкая;
322
СЫРАРОБСТВА
Вучыўся ў дамініканскіх школах y Нясвіжы ( 1-833—35) і Навагрудку (1836—37). Працаваў y Нясвіжскай канцылярыі кіраўніцтва радзівілаўскімі маёнткамі (1841 ■ —44). У 1844—52 арандаваў фальварак Залучча (Стаўбцоўскі р-н), з 1853 — Барэйкаўшчына (каля Вільні). За патрыят. выступленні на антыцарскіх маніфестацыях y 1861 арыштаваны
У.Сыракомля.
Я.К.Сыркін.
1 зняволены ў віленскую турму. Першае выступленне ў друку — вершаваная гутарка «Паштальён» (1844; y скарочаным варыянце ў перакладзе Л.Трэфалева стала папулярнай рус. нар. песняй «Ямшчык»), Творчасць С. цесна звязана з гісторыяй Беларусі. з вераваннямі, звычаямі і вуснай паэзіяй бел. народа; яна глыбока дэмакратычная, антыпрыгонніцкага характару. Паэт апяваў высокую духоўнасць, сумленнасць і дабрыню простага чалавека («Улас», «Споведзь пана Корсака»), маляваў бязрадасныя карціны сял. жыцця («Гуляй, душа!», «Нядзеля», «Непісьменны», «3 уражанняў палескага падарожжа», «Грабар»), ганьбаваў прыгнятальнікаў народа («Ілюмінацыя», «Лялька», «Дзічына», «Эпітафія землеўласніку»), абураўся іх абыякавасцю да лёсу прыгонных («Вызваленне сялян»), выступаў супраць самадзяржаўя («Самуэлю Неслухоўскаму», «Мазурка», «Сахар-мароз»), разам з тым прытрымліваўся ідэй класавага салідарызму. Сувязь яго твораў з бел. фальклорам выяўлялася ў перакладах і апрацоўках нар. песень («Народная песенька з ваколіц Вільні», «Доля», «Груган», «Жніўная песня»), запазычанні матываў і сюжэтаў («Хадыка», «Пра зачараваны скарб») і інш. Стварыў вершаваную гутарку, дзе стылістычна свабодна з прыкметамі імправізацыі апавядалася пра павучальную жыццёвую гісторыю паводле нар. уяўленняў пра дабро і зло. Як праніклівы фалькларыст і знаўца вуснай паэзіі беларусаў С. раскрыўся ў рэцэнзіі на кнігу А.Глінскага «Польскі казачнік» (1853) і ў «Кароткім даследаванні мовы і характару паэзіі русінаў Мінскай правінйыі» (1856). Вывучэнню Беларусі прысвяціў гісторыка-краязнаўчыя працы «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах» (1853), «Мінск» (1857), «Нёман ад вытокаў да вусця» (1861) і інш.
Падтрымліваў сувязь з мінскім літ. асяроддзем, выступаў y польскім друку з водгукамі пра бел. творы В.ДунінаМарцінкевіча (1855, 1857, 1861), дзе выказаў зацікаўленасць перспектывамі развіцця бел. л-ры і мовы, напісаў y гонар бел. паэта верш «Тост y доме B. Марцінкевіча». Прыхільнік пачынанняў А.Вярыгі-Дарэўскага, скіраваных на ўмацаванне кантактаў паміж літаратарамі і культ. дзеячамі Беларусі («Альбом» Вярыгі-Дарэўскага адкрываеіша запісам C. ). Падтрымаў прыход y л-ру В.Каратынскага, разам з якім збіраўся выдаць кнігу вершаў на бел. мове (задума не ажыццёўлена). 3 бел. твораў С. зберагліся агітацыйны антыцарскі верш «Добрыя весці» (нап. 1848—61, апубл. 1862) і вершаваная лірычная мініяцюра «Ужо птушкі пяюць усюды...» (нап. 1861), дзе закраналіся новыя для бел. л-ры тэмы і паняцці, выкарыстоўваліся не асвоеныя яшчэ бел. аўтарамі маст. сродкі. Творчасць С., сугучная праблемам роднага краю ў перыяд разгортвання нац.-вызв. руху, прыкметна паўплывала на фарміраване бел. л-ры новага часу. На бел. мову яго творы перакладалі А.Абуховіч, Я.Лучына, Я.Купала, А.Паўловіч, Г Леўчык, М.Машара, У.Дубоўка, М.Лужанін, К.Цвірка, К.Паўтаржыцкі, У Мархель, Х.Лялько і інш. Вобраз С. выведзены ў аповесці А.Мальдзіса «Восень пасярод вясны» (1984). Тв '. Poezje Ludwika Kondratowicza. T. 1— 10. Warszawa, 1872; Бел. пер. — Выбр. творы. Мн., 1966; Вандроўкі па маіх былых ваколіцах. Мн., 1992; Мінск. Мн., 1992; Добрыя весці. Мн., 1993; Згадкі Нясвіжа: Санеты. М н„ 2002. Літ:. Ц в і р к a К. Слова пра Сыракомлю. Мн., 1975; М а р х е л ь У. Лірнік вясковы. Мн., 1983; Я г о ж. Вяшчун славы і волі. Мн., 1989; F o r n a l c z y k F. Hardy limik wioskowy. Poznan, 1972; R o m a n k d w n a M. Wladystaw Syrokomla, tycie i tworczosc Krakow, 1975. У.І.Мархель.
СЫРАР0БСТВА, выраб сыроў з малака с.-г. жывёл. Працэс вытв-сці заснаваны на згусанні малака з дапамогай сычужнага ферменту або малочнай к-ты і ўключае падрыхтоўку малака да згусання (нармалізацыю, пастэрызацыю, унясенне бактэрыяльных заквасак), ператварэнне яго ў шчыльны згустак, выдаленне залішняй сыроваткі, фармаванне, прасаванне ў галоўкі, саленне і вытрымку для выспявання. Сычужныя сыры атрымліваюць сквашваннем малака пад уздзеяннем сычужных ферментаў, кісламалочныя — малочнай к-ты. Цвёрдыя сыры (галандскі, расійскі і інш.) пасля салення вытрымліваюйь пэўны час для выспявання і набыцця характэрнага смаку, водару, кансістэнцыі і колеру; мяккія (ракфор і інш.) выспяваюць пры уздзеянні паверхневай мікрафлоры і цвілі; расольныя (бры'нза, чанах, сулугуні і інш.) — y расоле, таму не маюць скарынкі і адрозніваюцца вострасалёным смакам. Плаўленыя сыры атрымліваюць пераплаўленнем натуральных сыроў з выкарыстаннем розных (адпаведных кожнаму віду сыру) рэцэптур. Гатовы сыр звычайна пакрыты парафінам. палімернымі плёнкамі. эмульсіямі, этыкетнай паперай. У С. выкарыстоўваюць механізаваныя сыраробныя ванны, фармовачныя апараты, машыны для апрацоўкі парафінам і інш.
С. было развіта ў Стараж. Грэцыі і Рыме, y сярэднія вякі асн. раёнам С. лічылася даліна р. По (Італія). У Францыі рабілі пераважна мяккія сыры (камамбер, ракфор, бры), y Швейцарыі — швейцарскія (эментальскія), y Галандыі — галандскі (эдамскі). Прамысл. развіішё ў Еўропе і Амерыцы С. атрымала ў 19 ст., y Расіі — y 2-й пал. 19 ст. На Беларусі сыраварні вядомы з 16 ст. У свеце вырабляецца каля 700 відаў сыроў (у краінах СНД больш як 160) Гл. таксама Масласыраробная і малочпая прамысловасць. Літ'. Д н л а н я н З.Х. Сыроделме. 3 нзд. М., 1984. КВ.Фамічэшса.
СЫРДАР’Я (стараж. Яксарт), рака ў Таджыкістане, Узбекістане і Казахстане, вытокі ў Кіргізіі. Утвараецца ад сутокаў рэк Нарын і Карадар’я. Даўж. 2212 км (ад вытоку р. Нарын 3019 км), пл. бас. 219 тыс. км2. Бас. рэк Нарын і Карадар’я ў гарах Цянь-Шаня. Верхняе цячэнне С. ў межах Ферганскай даліны ў нізкіх берагах, пры выхадзе з даліны прарэзвае Фархадскія горы, утварае Бегавацкія парогі. Ніжняе цячэнне па ўсх. ускраіне пустыні Кызылкум (рэчышча прыўзнята над навакольнай мясцовасцю, звілістае і няўстойлівае). Раней С. ўпадала ў Аральскае м., y вусці ўтварала невял. дэльту; цяпер воды ракі поўнасцю разбіраюййа на гасп. патрэбы. Асн. прытокі: Чырчык, Арысь (справа). Найб. воднасць y сярэднім цячэнні, каля чыг. ст. Цюмень-Арык (996 км ад вусця) сярэдні расход вады 618 м3/с. Вясенне-летняе разводдзе. С. нясе шмат наносаў (да 10— 12 млн. т за год), вада мутная. Рыбалоўства. Суднаходная на асобных участках ад г. Бекабад. У даліне С. густая сетка арашальных каналаў. Кайраккумская, Фархадская, Чардарынская ГЭС і вадасховішчы, Кзыл-Ардзінская плаціна. К.аля Чардарынскага вадасх. саланаватае воз. Айдаркуль. Ha С. — гарады Худжанд (Таджыкістан), Бекабад (Узбекістан), Чардара, Кзыл-Арда, Казалінск (Казахстан). СЬІРКІН Якаў Ківавіч (5.12.1894, Мінск — 8.1.1974), савецкі фізікахімік. Акад. AH СССР (1964, чл.-кар. 1943). Скончыў Іванава-Вазнясенскі політэхн. ін-т (1919), дзе і працаваў (з 1925 праф., заг. кафедры). У 1931—74 заг. кафедры Маскоўскага ін-та тонкай хім. тэхналогіі. 3 1967 заг. алдзела Ін-та агульнай і неарган. хіміі AH СССР. Навук. працы па хім тэрмішынаміцы і кінетьшы, квантавай хіміі арган. і неарган. злучэнняў, эксперым. даследаванні будовы малекул. Даў тлумачэнне электроннай будовы малых цыклаў (разам з М.Я.Дзяткінай). Дзярж. прэмія СССР 1943. Te:. Хямнческая связь н строенне молекул. М.; Л., 1946 (разам з М.Я.Дзяткінай). Літ:. Я К.Сыркпн. М., 1971
СЬІРКУС (Syrkus) Шыман (24.4.1893, Варшава — 8.6.1964), польскі архітэктар і тэарэтык архітэктуры; адзін са стваральнікаў польскай арх. школы 20 ст. Вучыўся ў AM y Кракаве (1918—21), Школе прыгожых мастацтваў y Парыжы (1922—24). Скончыў політэхн. ін-т y Варшаве (1922), выкладаў y ім (з 1949 праф.). Адзін з заснавапьнікаў і тэарэ-
тык аб’яднання архітэктараў «Прэзенс» (з 1926). Працаваў разам з жонкай Геленай С. У 1920—30-я г. будаваў асабнякі ў духу функцыяналізму (віла ў Саснаўцы, каля г. Пінск Брэсцкай вобл., 1933— 34). У 1940—60-я г. вёў работу па уніфікацыі тыпавога жыллёвага буд-ва (забудова раёна Кола ў Варшаве, 1947—62). Аўтар публікацыі «Варшава функцыяналістычная» (1934, з Я.Хмялеўскім). СЬІРНІЦА, гаспадарчая пабудова для сушкі і захоўвання сыру. Лакальныя назвы сырнік, сырня. Былі пашыраны на Беларусі, y Літве, Польшчы пераважна ў сядзібах і фальварках 16 — пач. 20 ст. У канцы 19 ст. з’явіліся і ў некат. сял. гаспадарках, якія наладзілі вытв-сць сыроў на продаж. На Беларусі найчасцей С. рабілі драўлянымі, абавязкова 2-яруснымі. 1-ы паверх мог заставацца адкрытым, на слупах (1— 12; вёскі Рудня Астравецкага.Сваятычы Ляхавіцкага р-наў), або мець памяшканне для захоўвання малочных прадуктаў (в. Боркі Дзятлаўскага р-на). Каркасная канструкцыя 2-га паверха з дошак, жэрдак, плятня дапамагала ствараць неабходныя ўмовы для добрай вентыляцыі і сушкі сыроў. Характэрны элемент С. — гале-
рэя на 2-м паверсе, дзе пад страхой сушылі сыры (б. маёнтак Залучча, Стаўбцоўскі р-н). Галерэю рабілі на выпусках бэлек ці на слупах. Квадратны план, ярусная аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя, шатровы гонтавы дах, кругавая галерэя, выразны сілуэт рабілі С. адной з цікавых пабудоў сядзібы. Ставілі С. паблізу сядзібнага дома ці ў парку. Захавалася С. 19 ст. мяшанай канструкцыі (мураваны ніжні паверх) y парку б. сядзібы ў в. Сітцы Докшыцкага р-на.
64 выкладаў y Мінскім маст. вучылішчы і Бел. тэатр.-маст. ін-це. У 1990—94 кіраваў персанальнай творчай майстэрняй пры Бел. саюзе архітэктараў. Гал. работы ў Мінску: праект планіроўкі і забудовы 2-й чаргі праспекта Скарыны (жылыя дамы з магазінамі «1000 дробязей», «Кветкі», «Сілуэт», «Сінтэтыка», «Дом абутку», «Акадэмкніга» і інш., усе
С .А . С ер га ч о ў .
СЫРНІЦА, y беларусаў тварожная Ma ca, якую збіралі працяглы час і складвалі для захоўвання. Падобная да брынзы. Тварог насуха адціскалі і шчыльна складвалі ў дзежку, залівалі маслам; праз некаторы час дадавалі слой новага тварагу і слой масла і г.д. Звычайна С. рабілі пасля ацёлу кароў y час посту, калі малако было, але яго забаранялася есці. Спажывалі С. звычайна разагрэтай. Вядома на Міншчыне, Вілейшчыне, Віцебшчыне. Г.Ф.Вештарт. СЫ Р0Д, вёска ў Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПдУ ад горада і чыг. сг. Калінкавічы, 120 км ад Гомеля. 643 ж., 231 двор (2002). Акц. т-ва «Бытсервіс». Базавая школа, Дом маст. самадзейнасці, б-ка, аддз. сувязі.
СЫРТЫ (ад цюрк. сырт — узвышша), выцягнутыя шырокія ўзвышшы (выш. 300—500 м), парэзаныя неглыбокімі лагчынамі і ярамі і ўкрытыя стэпавай расліннасцю, y Заволжы і Паўд. Перадураллі, y Расіі; роўныя або пакатахвалістыя слабарасчлянёныя дэнудацыйныя раўніны, узнятыя навейшымі рухамі на выш. 3000—4000 м і падзеленыя больш высокімі хрыбтамі на Цянь-Шані і Усх. Паміры. СЫРЦЬ, рыба сям. карпавых, гл. Рыбец.
Сырніца ў вёсцы Боркі Дзятлаўскага раёна Гродзенскай вобл. Пач. 19 ст.
323
Л і т С е р г а ч о ў С. Сырніцы / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1985. №4.
СЫ Р0К, рыба сям. ласасёвых, гл. Пелядзь.
Сырніца ў былым маёнтку Залучча Стаўбцоўскага раёна Мінскай вобл. Фрагмент гравюры А.Савіцкага. 1873,
с ы с у ч ы я ______________
СЫС Анатоль Ціханавіч (н. 26.10.1959, в. Гарошкаў Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. паэт. Скончыў Гомельскі ун-т (1982). Друкуецца з 1974. У паэт. зб-ках «Агмень» (1988), «Пан Лес» (1989), «Сыс» (2002) зварот да гісторыі, роздум над лёсам радзімы, тэмы паэта і паэзіі, дзяцінства. Паэзіі С. ўласцівы грамадзянскасць, міфалагічнасць, шчырасць. Аўтар паэм «Алаіза» і «Агоньптушка» (абедзве 1988), эсэ. СЫС0ЕЎ Георгій Васілевіч (н. 17.10.1919, г. Волагда, Расія), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1973). Чл.-кар. Пятроўскай акадэміі навук і мастацтва ў Пецярбургу (1994). Скончыў Ленінградскі ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя І.Я.Рэпіна (1949). Працаваў y ін-тах «Белдзяржпраект» (1952—60), «Белдзіпрагавдаль» (1966—71), «Мінскпраект» (1960—66 і 1971—90). У 1952—
Г.В.Сысоеў.
1955—64), магазін «Тэхніка ў побыце» на Юбілейнай пл. (1965), 11-павярховыя дамы на бульвары Луначарскага (1965—72), гасцініца «Мінск» (2-я чарга, 1969), будынак гар. Савета нар. дэпутатаў (1964; усе ў сааўт.) і інш. Адзін з аўтараў мемар. комплексу Брэсцкая крэпасць-герой, помніка-бюста С.І.Грыцаўцу ў Мінску (скульпт. З.Азгур, 1956), помніка К.С.Заслонаву ў г. Орша 'Віцебскай вобл. (скульпт. С.Селіханаў, 1955). К.Іраваў рэканструкцыяй інтэр’ера Дома афійэраў y Мінску (1974). Дзярж. прэмія Беларусі 1968. іЛ.Чэбан. СЫС0ЕЎ Павел Васілевіч (н. 10.8.1930, хутар Прылесны Цалінскага р-на Растоўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне матэрыялазнаўства. Д-р тэхн. н. (1981), праф. (1986). Скончыў Растоўскі ін-т інжынераў чыг. транспарту (1955). 3 1965 y Ін-це механікі металапалімерных сістэм Нац. АН Беларусі (да 1995 заг. аддзела). Навук. працы па стварэнні металапалімерных матэрыялаў з высокім супраціўленнем фрыкцыйнай стомленасці. Прапанаваў новыя метады атрымання кампазіцыйных матэрыялаў для вузлоў трэння машын і механізмаў. Дзярж прэмія Беларусі 1980. Te.: Новые компознцнонные. матерналы на основе промышленных отходов хнмяческнх волокон. Мн., 1984 (у сааўт ); Деформацяя я мзнос полнмеров прн треннн. Мн., 1985 (разам з П.М.Багдановічам, А.Дз.Лізаравым); Ф рякцяонные композвты на основе полнмеров. Мн., 1992 (у сааўт.).
СЫСУНЫ, клас пазваночных жывёл, гл. Млекакормячыя. СЫСЎЧЫЯ ІНФУ30РЫ І, с у к т о р ы i (Suctoria) клас прасцейшых тьшу інфузорый. Каля 500 відаў. Пашыраны ў прэсных вадаёмах і морах. На Беларусі найб. адзначаюцца такафрыі квадрыпартыта (Tocophrya quadripartita) і цыклопавая (T. cyclopum), айынета вялікая (Acineta grandis), падофрыя прымацава-
324
СЫТА
ная (Podophria fixa). Пераважна сядзячыя формы. Даўж. ад 30 мкм да 3 мм. Раснічкі ў дарослых адсутнічаюць. Могуць прымацоўвацца да субстрату, водных раслін і жывёл. У некат. цела моцна разгалінаванае. Рот адсутнічае. 3 дапамогай хапальных і сысучых шчупальцаў ловяць і высмоктваюць здабычу, пераважна інфузорый (адсюль назва). Размнажэнне бясполае (вонкавае або ўнутр. пачкаванне, пры якім утвараюцца плаваючыя або поўзаючыя «бадзяжкі») і палавое — кан’югацыя. Некат. — паразіты інш. інфузорый.
дасканалая кампазіцыйная пабудова, выразная тэхніка выканання, лірызм і рамантычнасць. Сярод твораў: серыі лінарытаў «Скульптары і графікі» (1975), «Мінск сучасны» (1984); гравюры «Нацюрморт з люстэркам», «Нядзелька»
СЬІТЫ Уладзімір Пятровіч (н. 5.3.1943, в. Бандары Гродзенскага р-на), бел. вучоны ў галіне кардыялогіі. Д-р мед. н., праф. (1993). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1966). 3 1980 y Бел. акадэміі паслядыпломнай адукацыі (з 1996 заг. кафедры). У 1990—99 гал. тэрапеўт Мін-ва аховы здароўя Беларусі. Навук. працы па тэрапіі ішэмічнай хваробы сэрца з дапамогай ультрагуку, вывучэнні этыяпатагенезу, клінікі лячэння захворванняў, асацыіраваных з узростам.
СЫТА, y многіх народаў засалоджаная мёдам вада. Спажываді С. як посную закрасу да кашы, куцці, кісялю, асабліва на Каляды. На памінкі, дзяды гатавалі абрадавую страву — канун (у С. крышылі хлеб). Самастойна С. спажывалі ў дні посту. Вядома па ўсёй Беларусі. Пчаляры выкарыстоўвалі С. для падкормкі пчол і прываблівання раёў y пустыя вуллі і вабікі. Рабілі С. вадкую і густую. Вадкая змяшчала адну частку мёду і 2—3 часткі вады; яе выкарыстоўвалі вясной і раннім летам для стымуляцыі яйканоскасці матак і павелічэння расплоду. С. гатавалі і з 2—3 частак мёду і адной часткі вады, яе выкарыстоўвалі для веснавой падкормкі пчол пры недахопе ў вуллі мёду пасля зімы. Г.Ф.Вештарт, С.Ф.Цярохін.
СЫТЧАНКА Уладзімір Іванавіч (н. 5.8.1951, г. Мападзечна Мінскай вобл.), бел. мастак, графік. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1975). У 1979—83 на Мінскім маст.-вытв. камбінаце. Працуе ў галіне станковай і кніжнай графікі, плаката і жывапісу, y тэхніках пастэлі і акварэлі. Для яго працы характэрны
нар. песень «Купалінка» (1986), зб. вершаў «Мы — беларусы» (1988); кнігі «Лістапад на пачатку лета» І.Стадольніка, «Дыялог» А.Дударава (абедзве 1987), «У тумане» В.Быкава (1989), «Голас крыві брата твайго» В.Адамчыка (1991), «Хлопчык глядзіць» А.Вярцінскага (1992) І ІНШ. І.Л.Чэбан
Te. Нзмсненне состоянмя гнпофмзарнотнреокдной снстемы, уровня предсердного матрішуретнческоі о фактора, цнклмческях нуклеотндов в кровя y больных НБС под воздействкем ультразвукового облучення прекарднальной областн (разам з А.Г.Мрочакам Э.У.Рудэнка) / / Карднологня. 1992. №7/8 Практнческое пособне по терапня. Мн., 2001 (разам з І.І.Ганчарыкам).
У.Сытчанка. Роздум. 3 серыі «Скульптары і ірафікі». 1975.
(абедзве 1980), «Аўтапартрэт» (1983); акварэлі «Надзея» (1978), «Аўтапартрэт», «Нацюрморт з лялькаю» (абедзве 1979), «Вясковы дворык» (1996); пастэлі «Партрэт дзяўчыны» (1976), «Нацюрморт» (1981); плакаты. Аформіў зб. бел.
СЫЦІН Іван Дзмітрыевіч (5.2.1851, с Гнезднікава Кастрамской вобл., Расія — 28.11.1934), рускі выдавец-асветнік. У 1876 адкрыў y Маскве літаграфічную майстэрню. У 1-883 арганізаваў выдавецкае т-ва «І.Дз.Сыцін і К°». У 1890-я г. арганізаваў выданне серыі нар кніжак «Праўда». Выд-ва С. выпускала падручнікі і вучэбныя дапаможнікі (пераважна для пачатковай школы), кнігі па педагогіцы, навук.-папулярныя серыі («Бібліятэка для самаадукацыі», «Народная энцыклапедыя навуковых і прыкладных ведаў», т. 1— 14), дзіцячую л-ру (у т.л «Дзіцячую энцыклапедыю», т. 1— 10) нар. календары, рэліг. л-ру, масавыя выданні збораў твораў А.Пушкіна М.Гогаля, Л.Талстога, А.Чэхава і інш Значнае месца займалі шматтомныя выданні: «Айчынная вайна і рускае грамадства, 1812— 1912» (т. 1—7, 1911— 12) «Ваенная энцыклапедыя» (т. 1— 18 1911— 15). Выдаваў таксама час. «Вокруг света» (1891— 1917), «Нскры» (1901 — 1916), газ. «Русское слово» (1897— 1917) і інш. Да 1914 выд-ва выпускала чвэрць кніжнай прадукцыі Расіі. Пасля 1917 яго друкарні нацыяналізаваны,- С. лічыўся кансультантам Дзяржвыда Расіі. 7«.: Жнзнь для кнвгн. М., I960. Літ:. К о н н ч с в К.Н. Русскнй самородок. 2 мзд. Ярославль 1969; Б е л о в С.В., Т о л с т я к о в А.П. Русскне нздателн конца XIX — начала XX в. Л„ 1976.
Сысучыя інфузорыі: 1 — такафрыя квадрыпартыта; 2 — эфелота геміпара; 3 — такафрыя цыклопавая; 4 — дэндрасома радыяльная.
Сыць круглая.
СЫЦЬ (Cyperus), род кветкавых раслін сям. асаковых. Каля 300 відаў. Пашыраны ў трапічных, субтрапічных, радзей умераных паясах. На Беларусі 1 від — С. бурая (С. fuscus). Трапляецца на вільготных лугах, водмелях і па берагах рэк. У культуры папірус (Стараж. Егіпет), чуфа, або С. ядомая, y аранжарэях і пакоях вырошчваюць С. чарговалістую (С. alternifolius) — цыперус.
Шматгадовыя, радзей двух- або аднагадовыя карэнішчавыя травы. Сцёблы прамастойныя. Лісце лінейнае, прыкаранёвае, часам рэдукаванае. Кветкі двухполыя, y каласках, сабраныя y парасонападобнае або галоўчатае суквецце. Плод — арэшак. Харч., тэхн., дэкар. расліны, некат. пустазелле. A, М. Скуратовіч.
охраны » формвровання. 2 мзд. Мн., 1982; Ландшафтный дпзайн. Мн., 1984 (разам з Н.П.Цітовай); Градостронтельство Белорусснн. Мн., 1988 (у сааўт.); Градостроктельство н террнторнальная планнровка: Понятпйнотермшгал. словарь. Мн., 1999 (у сааўт.); Ландшафтная архмтектура Мн., 2002.
сыцькб
Уладзімір Уладзіміравіч (н. 11.10.1951, г. Гродна), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1997), праф. (2000). Скончыў Гомельскі ун-т (1974), дзе і працуе з 1978. У 1974—76 y БДУ. Навук. працы па фатоніцы злучэнняў урану і рэдказямельных элементаў, стварэнні люмінафораў і актыўных матэрыялаў для оптаэлектронных прылад, метралагічным забеспячэнні вымяральных прылад аптычнага кантролю. Атрымаў новыя люмінесцэнтныя матэрыялы з высокай канцэнтрацыяй актыўных іонаў.
Тв: Теоретмческая метрологая; В 2 ч. Ч I. Мн., 1998; Фотоннка соеднненпй шестнвалентного урана. Гомель, 2000 (разам з Дз.С.Умрэйкам).
СЫЧКАВА, вёска ў Бабруйскім р-не Магілёўскай вобл., на скрыжаванні аўтадарог на Мінск, Бабруйск, Ялізава. Цэнтр сельсавета. За 9 км на ПнЗ ад г. Бабруйск, 119 км ад Магілёва, 4 км ад чыг. ст. Мірадзіна. 432 ж., 222 двары (2002). Базавая школа, клуб, б-ка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік на месцы подзвігу М.Р.Селязнёва. Мемарыяльны комплекс y гонар 1-га Бел фронту і партызан. СЫЧК0Ў Цярэнцій Яфрэмавіч (н. 6.1.1922, в. Хутар Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Барысаўскае ваенна-інж. вучылішча (1941), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1952). У Чырв. Арміі з 1940. У Вял. Айч. вайну з 1942 на -Паўн.-Каўказскім, Варонежскім, 1-м і 2-м Укр., 1-м і 2-м Бел. франтах. Інж. рота на Ba ne са старшым лейтэнантам С. вызнашлася ў вер. 1943 пры фарсіраванні Цняпра ў Чаркаскай вобл. (Украіна), ізе на дэсантных лодках пераправіла дераз раку каля 9 тыс. байцоў, 6 тыс. нін, 398 т боепрыпасаў і інш. грузаў, зывезла 430 параненых. Да 1972 y Сав. \рміі, потым на вытворчасці. 2ЫЧ0ВА Ала Васілеўна (н. 28.10.1928, З.-Пецярбург), бел. архітэктар, педагог. 3-р архітэктуры (1983), праф. (1985). Зкончыла Уральскі політэхн. ін-т y г. Звярдлоўск (1956). Працавала ў ін-це «Беддзяржлраект» (1958—61). 3 1964 зыкладае ў Бел. нац. тэхн. ун-це. Праjye ў галіне горадабудаўніцтва, ланішафтнай архітэктуры. Найб. значныя іраектныя работы: схема гшаніроўкі зон шпачынку на воз. Нарач і вадасховідчы Пціч (Мінскі р-н, 1959), парк y г. Беразіно (Мінская вобл., 1979; усе ў саіўт.) і інш. Аўтар больш за 170 навук. ірац, навучальных дапаможнікаў. Цзярж. прэмія Беларусі 2000. Тв:. Загородный отдых детей. М., 1971; Охзана првроды в архвтектура. Мн., 1976; Ланшіафтный облнк белорусского седа. Мн., 1982; Архятектурно-ландшафтная среда: Вопр.
Ц.Я.Сычкоў.
А.В.Сычова
СЫЧУАНЬ, правінцыя на ПдЗ Кітая, y бас. верхняга цячэння р. Янцзы. Пл. 570 тыс. км2. Нас. каля 110 млн. чал. (2000). Адм. цэнтр г. Чэнду. Усх. яе ч. — узгорыстая Сычуаньская капыавіна, акаймаваная гарамі; на 3 — ч. Тыбецкага нагор’я выш. да 7590 м (г. Гунгашань). Клімат субтрапічны мусонны, вільготны. Рэкі (Янцзы і яе прытокі) мнагаводныя, багатыя гідраэнергіяй. Асн. земляробчы раён — Сычуаньская катлавіна. Гал. збожжавая культура — рыс. Вырошчваюць кукурузу, пшаніцу, ячмень, бабовыя, батат, pane, цукр. трыснёг, чай, бавоўнік, тунг, цытрусавыя. ІІІаўкаводства. Гадуюць на 3 якаў, авечак, коз, на У буйвалаў, свіней. Здабыча нафты, каменнай солі, каменнага вугалю, жал. руды, азбесту і інш. Прам-сць: маш.-буд., хім., баваўняная, харчовая; чорная і каляровая металургія. Асн. прамысл. цэнтры: Чунцын, Чэнду, Цзыгун. Транспарт чыг. і рачны.
СЫЧУАНЬСКАЯ КАТЛАВГНА, Ч ы р в о н ы б а с е й н , міжгорная ўпадзіна
сычы
325
чырванаколерных пясчанікаў і сланцаў юрскага і мелавога ўзросту і інш. асадкавымі пародамі. Утварае прыступкавы амфітэатр, звернуты на Пд. Паверхня ўзгорыстая, перасечана р. Янцзы і яе прытокамі. Клімат субтрапічны вільготны. Сярэдняя т-ра студз. 10 °С, ліп. 29 °С. Ападкаў 800— 1750 мм за год. Вегетац. перыяд круглы год. Глебы — жаўтазёмы, чырваназёмы. Лістападныя і вечназялёныя лясы (большасць высечана), вышэй за 600 м вільготныя лясы (вечназялёны дуб, вастраліст, лаўр, кунінгамія, кіпарыс, хвоя і інш ). Важны с.-г. раён (вырошчваюць рыс, пшаніцу, кукурузу, чай, тытунь, цытрусавыя і інш. культуры). Класічная правінцыя тэрасавай гаспадаркі. Радовішчы нафты, газу, кам. солі, кам. вугалю, жал. і поліметал. руд. Буйныя гарады Чунцын і Чэнду. СЫЧЎГ, апошні (чацвёрты) алдзел шматкамернага страўніка жвачных жывёл, які адпавядае простаму аднакамернаму страўніку большасці млекакормячых. Злучаецца з кніжкай і дванаццаціперснай кішкай. Слізістая абалонка С. пакрыта прызматычным эпітэліем, мае фундальныя, піларычныя і кардыяльныя залозы і ўтварае 13— 14 доўгіх складак. Корм y С. ператраўляецца страўнікавым сокам. У маладых жывёл выпрацоўваецца сычужны фермент. СЫЧЎЖНЫ ФЕРМЁНТ, х і м а з і н , р э н і н, пратэалітычны фермент, які ўтрымліваецца ў слізістай абалонцы і ў соку сычуга маладых жвачных жывёл. Выклікае выпадзенне казеіну малака ў асадак. Просты глабулярны бялок, мал. м. 40 тыс. Аптымальная дзейнасць пры т-ры 40—41 °С і pH 6—6,4. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці сыру. У дарослых жывёл выпрацоўка С.ф. спыняецца і ў сычугу ўтвараецца пепсін.
Сычы: I — касманогі; 2 — вераб’іны; 3 — дамавы.
ў Кітаі, y бас. сярэдняга цячэння р. Янцзы. Пл. каля 200 тыс. км2. Выш. 400— 500 м (на ўскраінах да 1000 м). Абмежавана на 3 Сіна-Тыбецкімі гарамі, на Пн і ПнУ хр. Цыньлін і Дабашань, на Пд нагор’ем Гуйчжоў. Прымеркавана да сінеклізы Кіт.-Карэйскай платформы. Запоўнена магутнай тоўшчай (да 4000 м)
СЫЧЫ, начныя драпежныя птушкі сям. сапраўдных соў атр. совападобных. 5 родаў, 25 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Амерыцы, Афрыцы. Аселыя і вандроўныя птушкі. Жывуць y лясах. Гняздуюцца ў дуплах, пабудовах. На Беларусі 3 віды: С. дамавы (Athene noctua) — бел. назва сіпель; касманогі (Aegolius
326
сычык
funereus) і сычык вераб’іны (Glaucidium passerinum), занесеныя ў Чырв. кнігу. Даўж. да 29 см, маса да 190 г. Самкі буйнейшыя за самцоў. Апярэнне зверху бурае са светлымі плямкамі, на брушку белаватае з цёмнымі стракацінкамі. Крылы кароткія, закругленыя. Кормяцца пераважна мышападобнымі грызунамі, дробнымі птушкамі. Манагамы Адкладваюць 3— 7 яец. Э.Р.Самусенка.
СЫЧЫК Васіль Андрэевіч (н. 14.6.1937, в. Здзітава Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл), бел.-вучоны ў галіне радыётэхнікі і электронікі. Д-р тэхн. н. (1994), праф. (1996). Скончыў Адэскі політэхн. ін-т (1963). 3 1970 y Ін-це цепла- і масаабмену АН Беларусі, Мінскім радыётэхн. ін-це, СКБ ВА «Гарызонт». 3 1978 y Бел нац. тэхн. ун-ue. Навук. працы па электраэнергетыцы, радыётэхніцы, мікраэлектроніцы. Распрацаваў метады і сродкі фарміравання элементаў мікраэлектронікі, метады неразбуральнага кантролю матэрыялаў і вырабаў, пераўтваральнікі сонечнай энергіі, электрэтныя крыніцы току і інш. прылады, прапанаваў новыя тыпы лятальных апаратаў. 7».: Новые тнпы преобразователей электрнческнх полей. Мн., 1987 (у сааўт.); Мзмернтельные преобразователм нзлученнй на основе полупроводннковых прнборных структур. Мн., 1991. М.П.Савік.
СЫЧФНКА Пётр Фёдаравіч (19.6.1911, в. Новае Заазер’е Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 25.6.1969), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Ваенна-авіяц. школу тэхнікаў (1932), Энгельскае ваен. авіявучылішча (1939), курсы ўдасканалення каманднага саставу пры Ваеннапаветр. акадэміі (1945). У Чырв. Арміі з 1931. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Цэнтр., Паўд., Бранскім, Варонежскім, Паўд.-Зах., Сталінградскім, 1-м Укр. франтах, удзельнік бітваў пад Масквой, Сталінградам, Курскам. Камандзір штурмавой эскадрыллі капітан С. да студз. 1942 зрабіў 42 баявыя вылеты, прычыніў значныя страты праціўніку ў тэхніцы і жывой сіле. Да 1956 y Сав. Арміі. СЬЕНФУЙГАС (Cienfuegos), горад y цэнтр. ч. Кубы. Адм. ц. аднайменнай правінцыі. Засн. ў 1819. Каля 130 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт (вываз цукру). Прам-сць: харч. (плодакансервавая, перапрацоўка кавы і інш ), тытунёвая, тэкст., гарбарна-абутковая, хім. (з-д азотных угнаенняў).
Цэнтр рыбалоўства. Турызм. У наваколлі ў г. Хагуа АЭС (першая на Кубе). Арх. помнікі 19 ст. СЬЕНФУЙГАС ГАРЫЯРАН (Cienfuegos Gorriarân) Каміла (6.2.1932, Гавана — 28.10.1959), кубінскі рэвалюцыянер. Вучыўся ў Акадэміі мастацтваў y Гаване. 3 1954 удзельнік студэнцкага руху супраць дыктатуры Ф.Батысты-і-Сальдывара. У 1956 эмігрыраваў y Мексіку, дзе далучыўся да групы Ф Кастра Рус, удзельнічаў y яе высадцы на У Кубы ў снеж. 1956. Адзін з камандзіраў паўстанцкай арміі, са жн. 1958 камандуючы паўстанцкай 2-й калонай, якая сумесна з атрадамі Э Гевары дэ ла Серньі ў студз. 1959 авалодала Гаванай (гл. Кубінская рэвалюцыя 1959). Са студз. 1959 камандуючы Рэв. ўзбр. сіламі прав. Гавана, потым — нач. Гал. штаба арміі Кубы. Загінуў y авіякатастрофе.
Населыйцтва С.-Л. — шматнацыя нальная краіна. Амаль ўсё насельніцтв; належыць да моўных падгруп мандэ () т.л. народ мендэ ;— 34%, a таксама кона, д’ялонке, малінке, сусу) і зах.-атлантычнай (у т.л. народ тэмне — 31%. a таксама лімба, булом, фульбе, кісі, гола). У г. Фрытаўн і наваколлі жывуць крыёлы, або крэолы С.-Л. (каля 10(1 тыс. чал., нашчадкі вызваленых рабоўнеграў, якія ў 18— 19 ст. прыехалі з
СЬЁРА (ісп. sierra літар. — піла), востраканцовыя горныя хрыбты. Тэрмін ужываецца ў краінах з ісп. і партуг. мовамі (Іспанія, Партугалія, некат. краіны Лац. Амерыкі, a таксама на Філіпінах і інш.). Уваходзіць y склад назваў шматлікіх горных хрыбтоў (напр., Сьера-Невада), дзяржавы Сьера-Леоне ў Афрыцы. СЬЁРА-ЛЕ0НЕ (Sierra Leone), Р э с п у б л і к а С ь е р а-Л е о н е (Republic of Sierra Leone), дзяржава ў Зах. Афрыцы, на ўзбярэжжы Атлантычнага акіяна Мяжуе на ПнЗ, Пн і ПнУ з Гвінеяй, на ПдУ з Ліберыяй, на ПдЗ і Пд абмываецца Атлантычным акіянам. Пл. 72,3 тыс. км2. Насельніцтва 5,4 млн. чал. (2001). Афіц. мова — англійская. Сталіца — г. Фрытаўн. Падзяляецца на 3 правінцыі і сталічную акругу. Нац. свята — Дзень незалежнасці (27 крас.). Дзяржаўны лад. С.-Л. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1978 (мадыфікаваная ў 1991). ІСіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт. ГІарламент — аднапалатны Нац. сход (68 дэпутатаў). Прырода. Зах. і паўд. частка С.-Л. — нізінная алювіяльная раўніна; на У — унутр. раўніны (выш. да 200 м), плато (да 1000 м), адгор’і масіву Фута-Джалон і Леона-Ліберыйскіх гор (да 1948 м, г. Бінтымані). Карысныя выкапні: алмазы, жал., тытанавыя і хромавыя руды, золата, плаціна, баксіты і інш. Клімат субэкватарыяльны, мусонны. На ўзбярэжжы сярэднямесячныя т-ры самага халоднага месяца (жн.) 24 °С, самага цёплага (крас.) 27 °С. Ападкаў ад 4000 мм за год y rapax на ПдУ, да 2500—2000 мм на ПнЗ. Дажджлівы сезон май—верасень. Шмат паўнаводных рэк. Большая ч. тэр. занята высакатраўнай саваннай з баабабамі, месцамі на У вечназялёныя і лістападна-вечназялёныя лясы з каштоўнымі пародамі дрэў. Пад лесам і хмызнякамі 28% тэрыторыі. У складзе жывёльнага свету малпы, антылопы, зебры, леапарды, карлікавыя сланы, буйвалы, бегемоты; шмат птушак, насякомых. Лясныя’ заказнікі: Лома-Маўнтынс, Мамунта-Маёза.
Герб і сцяг Сьера-Леоне.
англ. калоній Амерыкі). Мусульмане складаюць 60% вернікаў, прыхільнікі мясц. традыц. культаў — 30%, хрысціяне — 10%. Сярэднегадавы прырост 3,6% (2001). Сярэдняя шчыльн. 74,7 чал. на 1 км2, на узбярэжжы і на 3 — да 700 чал. на 1 км , на ПнУ — каля 10 чал. на 1 км . У гарадах жыве каля 35% насельніцтва. У г. Фрытаўн з прыгарадамі каля 700 тыс. ж. (2001). Астатнія гарады невялікія (да 10—20 тыс. ж.). У сельскай гаспадарцы занята каля 66%
эканамічна актыўнага насельніцтва, y апрацоўчай прам-сці — 8%, y горназдабыўной — 7%, на буд-ве і транспарце — 5%, y гандлі і сферы паслуг — 14%. У краіне і за яе межамі каля 2 млн. бежанцаў. Гіеторыя. Найб. стараж. насельнікі С.-Л. —
прадстаўнікі народа булом. 3 15 ст. тут пасяліліся народы тэмне і мэндэ, пазней — фульбе. У 1462 на ўзбярэжжы з ’явіліся партугальйы, якія назвалі краіну С.-Л. (партуг. «Ільвіныя горы»), 3 сярэдзіны 16 ст. сюды пранікалі гандляры рабамі. У 1787 англічане заснавалі пасяленне б. неграў-рабоў Фрытаўн (англ. «Горад свабодных»), 3 1808 Фрытаўн і прылеглыя тэрыторыі — калонія Вялікабрытаніі; асн. яе насельніцтва складалі вызваленыя афрыканцы-рабы — т. зв. крэолы. Да сярэдзіны 19 ст. крэолы мелі ўласнае выбарнае самакіраванне; калонія лічылася культ. і паліт. цэнтрам брыт. калан. уладанняў y Зах. Афрыцы. Да канца 19 ст. англічане падпарадкоўвалі ўнутр. раёны, якія ў 1896 абвешчаны брыт. пратэктаратам. Пасля 2-й сусв. вайны ў С.-Л. створаны першыя паліт. партыі. У 1957 прынята канстытуцыя, створаны ўласныя Парламент і ўрад, які сфарміравала Нар. партыя С.-Л. (НПСЛ). 21.4.1961 абвешчана незалежнасць С.-Л. ў складзе Садружнасці, прэм’ерміністрам стаў лідэр НПСЛ М.Маргаі (пасля яго смерці ў 1964 — А.Маргаі). Пасля перамогі апазіцыйнага Усенар. кангрэса (У К ) улаДузахапілі ваенныя. Пасля новага перавароту І крас. 1968 улада перайшла да УК на чале з С.П.Стывенсам.
19.4.1971 краіна абвешчана рэспублікай, яе прэзідэнтам абраны Стывенс, якога ў 1985 змяніў Дж.С.Мома. У краіне ўсталяваўся аднапартыйны рэжым УК, урад якога праводзіў палітыку частковай нацыяналізацыі гарнарудных прадпрыемстваў, што належалі замежнаму капіталу. У крас. 1992 ваенныя на чале з капітанам В. Страсерам скінулі ўрад УК; y С.-Л. адноўлена шматпартыйнасць, на першых свабодных выбарах y лют. 1996 прэзідэнтам абраны кандыдат Нар. партыі А.Т.Каба. Унутр. становішча С.-Л. застаецца вельмі складаным. 3 пач. 1990-х г. барацьбу супраць цэнтр. ўрада вядзе Аб’яднаны рэв. фронт, y выніку чаго загінулі і сталі бежанцамі дзесяткі тыс. чалавек. У 1997 і 1999 былі спробы скінуць прэзідэнта Каба (задушаны пры дапамозе нігерыйскіх войск). С.-Л. — чл. ААН (1961), Арг-цыі афр. адзінства, Зах.-Афр. эканам супольнасці. Гаспадарка. С.-Л. — адсталая агр. краіна з адносна развітой горназдабыўной прам-сцю. Па эканам. узроўні адна з найбяднейшых краін свету. Валавы ўнутр. прадукт y разліку на 1 чал. — 510 дол. за год (2000). Каля 43% яго ствараецца ў сельскай гаспадарцы, каля 26%— y прам-сці, каля 31% — y абслуговых галінах. Унутр. ўзбр. канфлікгы разбуральна ўздзейнічаюць на эканоміку. Аснова яе — сельская гаспадарка. Пад с.-г. ўгоддзямі каля 2,82 млн. га, y т.л. пэдворывам каля 500 тыс. га (каля 29 тыс. га арашаецца), пад шматгадовымі насаджэннямі каля 70 тыс. га, пад пашай каля 2250 тыс. га. Пераважае раслінаводства. У раёнах вырошчвання экспартных кулыур і каля гарадоў ёсць зоны таварнай гаспадаркі; y астатніх раёнах пераважае дробнатаварная і натураль-
ная гаспадарка. У краіне каля 300 тыс. СЬЕРА 327 сял. гаспадарак, ёсць плантацыі экспартных культур. Асн. культуры (штогадовы збор на пач. 1990-х г., тыс. т): рыс тыс. легкавых, 21.1 тыс. грузавых аўта(каля 60% пасяўных плошчаў) — каля машын і аўтобусаў (2000). 3 600 км чы600, кукуруза — 15, проса і copra — 37, гункі эксплуатуецца 84 км. Гал. марскі маніёк, какава, ямс, тара, батат — разам порт Фрытаўн, паблізу міжнар. аэрапорт. каля 130, бабовыя — 30; тэхн. і экспар- У 2000 экспарт склаў 65 млн. дол., імтныя культуры: алейная пальма — што- парт — 145 млн. дол. У экспарце перавагадовы збор 20—50 тыс. т ядраў, кава — жаюць алмазы, рутыл, бабы, кава, рыба; 15 тыс. т, какава — 16 тыс. т, Пальма ра- y імпарце — харч. прадукты, машыны і фія (дае тэхн. валакно), імбір, сізаль, абсталяванне, паліва, хімікаты. Гал. кунжут, тытунь, гевея, арэхі кола, цукр. гандл. партнёры: Вялікабрытанія, Бельтрыснёг. Агародніцтва і трапічнае са- гія, 3LL1A, Італія, Нігерыя. С.-Л. атрымдоўніцтва. Жывёлагадоўля экстэнсіўная, лівае эканам. дапамогу (203,7 млн. дол., выкарыстоўвае прасторы саваннаў, раз- 1995) ад міжнар. арг-цый і развітых кравіта пераважна на Пн, дзе няма мухі цэ- ін. Грашовая адзінка — леоне. Л іт .: З о т о в а Ю . Н .. С м н р н о в Е .Г ., цэ. Пагалоўе (1999, тыс. галоў): буйн. par. жывёлы — 340, авечак — 330, коз — Ф р с н к е л ь М . Ю . Н с т о р н я С ь е р р а - Л е о н е в н о в о е м н о в е й ш е е в р е м я . М ., 1 9 9 4 . 180, свіней — 50. Птушкагадоўля (у К .А .А н ц іп а в а ( п р ы р о д а , 1997 — 6 млн. курэй). Развіваецца марн а с е л ь н ій т в а , г а с п а д а р к а ) . ское рыбалоўства (штогод каля 150 тыс. т (Sierra рыбы i 1 тыс. т крэветак). На У краіны СЬЁРА-МАДРЭ-ДЭ-Ч’ЙПАС лесанарыхтоўкі, y т.л. каштоўнай драўні- Madré de Chiapas), С ь е р а - М а д р э , ны. Прам-сць пераважна горназдабыўная горны хрыбет y сістэме Кардыльераў і апрацоўчая. У сувязі з ваен. дзеяннямі, Цэнтр. Амерыкі, на крайнім ПдУ Мекa таксама выпрацоўкай радовішчаў зда- сікі і ў Гватэмале. Цягнецца ўздоўж узбыча карысных выкапняў змяншаецца. бярэжжа Ціхага ак. Даўж. каля 350 км, Здабываюць алмазы (164 тыс. каратаў, выш. да 4177 м (вулкан Такана). Скла1994), золата (каля 1000 кг штогод), ру- дзены пераважна з вулканічных парод. тыл (1,4 млн. т), ільменіт, жал. руду, Частыя землетрасенні. На наветраных баксіты, буд. матэрыялы. У 1999 атры- схілах вільготныя трапічныя і мяшаныя мана 240 млн. кВт • гадз электраэнергіі. лясы, на падветраных — трапічныя Невял. прадпрыемствы апрацоўчай рэдкалессі і хваёвыя лясы. прам-сці па вытв-сці харч. прадуктаў, СЬЁРА-НЕВАДА (Sierra Nevada), хрыпрахаладжальных напіткаў, абутку, мэб- бет y сістэме Кардыльераў Паўн. Амелі, цыгарэт, гароднінных і садавінных рыкі, на ПдЗ ЗША. Даўж. 750 км, выш. кансерваў, цэменту, паперы, мыла, кас- 4418 м (г. Уітні). Складзены з гранадыметыкі і інш. Ёсць прадпрыемствы ме- ярытаў. Сейсмічны раён. Каля ўсх. падталаапр., нафтаперапр., па агранцы і ножжа гразевыя вулканы, гарачыя крышліфоўцы алмазаў, мукамольныя, тыту- ніцы. Зах. схіл пакаты, з глыбокімі далінёвыя, кандытарскія, аўтазборачныя і намі, добра ўвілыотнены. Расліннасць — цэм. з-ды, дрэваапр., хім. і інш. Развіты вечназялёныя хмызняковыя дубы (да саматужныя промыслы. Транспарт аўтамаб., унутр. водны, марскі. Даўж. (тыс. выш. 1000 м), якія змяняюцца хвойныкм, 1997): аўтадарог 11,3, y т.л. з цвёр- мі лясамі, вышэй за 3000 м — альпійдым пакрыццём 0,9, унутр. водных скія лугі. Усх. схіл стромкі, парэзаны шляхоў 0,8, y т.л. прыдатных для эк- цяснінамі, адносна засушлівы. Раслінсплуатацыі круглы год 0,6. У краіне 20,9 насць — горныя хваёвыя лясы і рэдкалессі. На вяршынях вечныя снягі. 3 гор праведзены водаправоды, якія дастаўляюць ваду ў гарады Сан-Францыска і Лос-Анджэлес. Нац. паркі Іасеміцкі, Кінгс-Каньён, Секвоя. СЬЁРА-НЕВАДА (Sierra Nevada), горны масіў y Андалускіх гарах, на Пд Іспаніі, самы высокі на Пірэнейскім п-ве (3478 м, г. Муласен). Складзены з крышт. сланцаў, даламітаў, вапнякоў. Вяршыні альпійскага тыпу. Снежнікі, на г. Муласен самы паўд. ў Еўропе ледавік. Радовішча жал. руд (Алькіфе).
Д а арт.
Сьера-Леоне.
Горад Ф ры таўн.
СЬЁРА-НЕВАДА-ДЭ-САНТА-МАРТА (Sierra Nevada de Santa Marta), ізаляваны горны масіў y Паўн. Андах, самы высокі ў Калумбіі, каля берага Карыбскага м. Выш. да 5800 м (г. Крыстобаль-Калон). Складзены пераважна з крышт. і метамарфічных парод, схілы — з асадкавых. На вяршынях вечныя снягі, ледавікі. На паўн. схілах летнезялёныя лясы, на паўд. — ксерафітныя рэдкалессі і хмызнякі, y верхнім
328
___________ СЬЮДАД
поясе — парамас (высакагорныя лугі з засухаўстойлівымі дзернавіннымі злакамі, падушкападобнымі і разеткавымі раслінамі). СЬЮДАД-БАЛІВАР (Ciudad Bolivar), горад на ПнУ Венесуэлы. Засн. ў 1764 пад назвай Ангастура, сучасная назва (у гонар С.Балівара) з 1840-х г. Каля 300 тыс. ж. з прыгарадамі (2001). Порт на р. Арынока (даступны для марскіх суднаў; пераважна вываз жал. руды). Вузел аўтадарог. Аэрапорт. Цэнтр с.-г. раёна (збожжавыя, бавоўнік, жывёлагадоўля). Прамсць: харч., абутковая, лесапільная. Музей «Талавера». На Пд ад С.-Б. — буйное рановішча жал. руды Сера-Балівар. Арх. помнікі калан. перыяду. СЬЮДАД-ГУАЙНА (Ciudad Guayana), горад на ПнУ Венесуэлы. Утвораны ў 1961 y выніку зліцця 5 суседніх гарадоў. Каля 500 тыс. ж. (2001). Порт на р. Арынока пры ўпадзенні р. Карані (даступны для марскіх суднаў). Вузел аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: чорная і каляровая металургія, цэлюлозна-папяровая, хімічная; y раёне здабыча жал. і марганцавых руд, баксітаў. Цэнтр асваення Венесуэльскай Гуаяны; вакол С.-Г. на базе буйных мінер., лясных і гідраэнергетычных (каскад ГЭС на р. Карані) рэсурсаў развіваецца прамысл. комплекс.
ецца з 1940. Вядомасць прынёс раман «Над безданню ў жыце» (1951), y якім успрымальны да прыгажосці летуценны падлетак процістаіць практыцызму, канфармізму і спажывецтву дарослых. Аўтар шматлікіх навел, лепшыя з якіх увайшлі ў зб. «Дзевяць апавяданняў» (1953). Героі многіх яго твораў — дзеці, сумленнасць і погляды якіх спрыяюць выяўленню заганаў грамадства. Аўтар цыкла аповесцей пра сям’ю, y т.л. «Вышэй кроквы, цесляры!» (1955), «Сімар: першае знаёмства» (1959), «Фрэні і Зуі» (1961), «Гэпварт 16, 1924» (1965). На бел. мову яго аповесць «Гэпварт 16, 1924» пераклаў П.Марціновіч.
СЭНД^РА ЛУМІН0СА (Zendero Lirnii- j noso — ісп. «светлы шлях»). Пе руа н с к а я к а м у н і с т ы ч н а я парт ы я с в е т л а г а ш л я х у Ма р ы я -jj т э г і, экстрэмісцкая леварадыкальная арг-цыя ў Перу. Створана ў 1980 групай перуанскіх камуністаў — прыхільнікаў мааізму. Атрымаўшы падтрымку найбяднейшых пластоў насельніцтва, С.л. разгарнула супраць урада Перу партыз.| вайну, ахвярамі якой y 1980—90-я г. сталі каля 30 тыс. чал. Нягледзячы на сур’ёзныя страты, якія С.л. панесла ў пач. 1990-х г., яна кантралюе значныя тэрыторыі на У і ў Цэнтр. раёнах Перу з пераважна індзейскім насельніцтвам. 1
Тв.: Рус. пер. — Над пропастью во ржн: Повестн. Рассказы. М., 1991. Літ:. Г а л м н с к а я Н.Л. Фнлософскме н эстетмческне основы поэтмкн Дж. Д.Сэлннджера. М., 1975. Т.Я.Камароўекая.
Се)МЮЭЛСАН, С э м у э л ь с а н , С a м у э л ь с а н (Sarnuelson) Пол Энтані (н. 15.5.1915, г. Гэры, штат Індыяна, ЗША), амерыканскі вучоны-эканаміст. Скончыў Гайдпаркскую вышэйшую школу, Чыкагскі і Гарвардскі ун-ты. 3 1940 выкладае ў Масачусецкім ун-це (з 1966 праф.). У 1961—68 дарадчык прэзідэнта Дж. Кенэдзі па пытаннях эканомікі. Выступаў за выкарыстанне найноўшых матэм. метадаў y агульнай тэорыі і метадапогіі эканам. навукі. У галіне тэорыі эканам. дынамікі сфармуляваў прынцып адпаведнасці, паводле якога стат. прадказанні эканам. мадэлі і яе дынамічныя паводзіны ўзаемазвязаны («АсСЬЮДАД-ТРУХІЛЬЁ (Ciudad Trujillo), новы эканамічнага аналізу», 1948). У ганазва ў 1936—61 г. Санта-Дамінга, сталіне тэорыі эканам. дабрабыту распраліцы Дамініканскай Рэспублікі. цаваў крытэрыі, па якіх вызначаецца СЬЮДАД-ХУАр ЭС (Ciudad Juârez), roмагчымасць павелічэння дабрабыту ў рад на Пн Мексікі, на правым беразе выніку пэўных змен. У навук. працах па р. Рыо-Брава-дэль-Нортэ, насупраць праблемах міжнар. гандлю даказаў, што г. Эль-Паса (ЗША). Засн. ў 1659 пад наз- свабодны міжнар. гандаль садзейнічае вай Эль-Паса-дэль-Нортэ, з 1888 сучас- зніжэнню адрозненняў паміж даходамі ная назва і статус горада. Каля 900 тыс. ж. ад працы і капіталу ў розных краінах. У (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрагаліне дзярж. фінансаў распрацаваў тэопорт. Прам-сць: металаапр., тэкст., барыю дзярж. расходаў, дзе імкнуўся вызвоўнаачышчальная, гарбарна-абутковая, начыць аптымальнае размеркаванне рэхарчовая. Зборачныя прадпрыемствы сурсаў. Аўтар сусветна вядомага падручкампаній ЗША па вытв-сці спажывецніка «Эканоміка» (1945). Нобелеўская кіх тавараў. Гандл. цэнтр с -г раёна прэмія 1970. (бавоўнік, развядзенне буйн. par. жывёлы). Ун-т. Цэнтр турызму (пераважна з СЙНДБЕРГ (Sandburg) К.арл (6.1.1878, г. Гейлсберг, штат Ілінойс, ЗША — ЗША). 22.7.1967), амерыканскі паэт. Дэбютаваў с$клы, возера ў Браслаўскім р-не Ві- y 1916 «Вершамі пра Чыкага». Свабодцебскай вобл., y бас. р. Дзісна, за 2 км ны верш С. максімальна набліжаны да на Пн ад г.п. Відзы. Пл. 1,01 км2, даўж. прозы, яго паэт. своеасаблівасць — y 1,5 км, найб. шыр. 1,3 км, найб. глыб. 3 м, праўдзівым лірычным бачанні свету (збкі «Зборшчыкі кукурузы», 1918; «Дым і даўж. берагавой лініі 4,7 км, пл. вадасталь», 1920; «Камяні спаленага сонцам збору 9,4 км2. Катлавіна рэшткавага тыЗахаду», 1922; «Добрай раніцы, Амерыпу. Схілы выш. да 3 м, на Пн да 9 м. ка!», 1928). У традыцыях У.Уітмена наБерагі нізкія, забалочаныя, пад хмызняпісана эпічная паэма «Народ — так!» ком. Пойма шыр. 10—20 м. Дно высла(1936). Аўтар біяграфіі «Аўраам Лінна сапрапелем, месцамі каля берагоў пясчанае. Зарастае. Злучана пратокай з кальн» (т. 1—6, 1926—39), гіст. рамана «Скала ўспамінаў» (1948), зб. філас. ліВідзскім возерам, выцякае ручай y р. рыкі «1 мёд, і соль» (1963). Аптымізм Дрысвята. паэзіі С. звязаны з верай y духоўнасць СФЛІНДЖЭР (Salinger) Джэрам Дэйвід народа, сац. справядлівасць. (н. 1.1.1919, Нью-Морк), амерыканскі Тв:. Рус. пер. — Лннкольн. М., 1961; 14збр. пісьменнік. Скончыў Пенсільванскую ваен. акадэмію (1936), вучыўся ў Нью- лнрнка. М., 1975; Мзбранное. М., 1981. Т.Я. Камароўская. Йоркскім і Калумбійскім ун-тах. Друку-
П.Э.Сэмюэлсан.
СЭНС ЖЫЦЦЯ ч а л а в е к а , філасофская катэгорыя, якая адлюстроўвае і прыроду вышэйшых маральных якасцей, выяўляе сацыяльна значную каштоўнасць чалавечага існавання. У межах натурфіласофіі С.ж. атаясамліваюць з імкненнем атрымаць максімум задавальненняў і асалоды (геданізм), пошукам асабістай выгады і карысці (утылітарызм), жаданнем быць шчаслівым (эўдэманізм). Трансцэндэнтная традыцыя дапускае пошук С.ж. па-за яе межамі і звязана з выяўленнем вышэйшай асабістай існасці, далучэнне да якой надае сэнс існаванню чалавека. Крыніцай і пунктам адліку тут выступае Бог ці іншы ўсеагульны надпрыродны духоўны пачатак — дух, ідэя і інш. У рэчышчы хрысц. традыцыі (каталіцызм, праваслаўе) С.ж. вызначаецца асн. запаветамі і каштоўнасцямі, выкладзенымі ў Бібліі і іншых свяшчэнных кнігах. У пратэстаатызме, акрамя аўтарытэту Бібліі, важнае значэнне надаецца паўсядзённай працы ў межах свайго прызвання, асвечанага Богам, і аскетычнаму ладу жыцця. У тэорыі кармы чалавек перажывае, адпрацоўвае кармічныя праграмы, самарэалізуецца і павышае асабісты эвалюцыйны ўзровень шляхам адухаўлення матэрыі — творчасці з мэтай дасягнуць найвышэйшага ўзроўню, перарваць ланцуг пераўтварэнняў і выйсці з кругавароту зямнога жьшйя. У рус. філасофіі канца 19 — пач. 20 ст. праблема С.ж. разглядалася як сацыяльная, грамадская (П.Л.Лаўроў, М.К.Міхайлоўскі і інш.); духоўна-маральная, асабістая (В.В.Розанаў, У.С.Салаўёў і інш.); сінтэз боскага і чалавечага (Я.М.Трубяцкой і інш.). Разнастайнасць падыходаў да вызначэння С.ж. звязана з праблемай маральнага выбару і свабоды.
1
Л і т Смысл жнзнн: Антологня. М., 1994; Змысл жнзнн в русской фмлософмн: Конец КІХ — нач. XX в. СПб., 1995; Н н ч н п о э о в Б.В. Введенне в хрястнанскую пснхоло'мю: Размышлення свяшеннмка-псмхолога. М-, 1994; Ф р а н к С.Л. Духовные основы эбшества. М., 1992. С.Н.Зень.
С&РВАЧ, рака ў Докшыцкім р-не Віцебскай вобл., Мядзельскім і Вілейскім р-нах Мінскай вобл., правы прыток р. Вілія. Даўж. 85 км. Пл. вадазбору 1105 км2. Выцякае з воз. Сэрвач (Докшыцкі р-н), упадае ў Вілейскае вадасх. на ПдУ ад в. Людвінова Вілейскага р-на. Цячэ па ўсх. ч. Нарачана-Вілейскай нізіны. Даліна ў верхнім цячэнні невыразная, на астатнім працягу трапецападобная, шыр. 1,5—2,5 км, месцамі звужаецца да 0,6— 1 км. Пойма двухбаковая, слабаперасечаная, y верхнім цячэнні забалочаная, тарфяністая, на астатнім працягу сухая, пясчаная. Рэчышча мсшназвілістае, y сярэднім цячэнні на прайягу 1,8 км каналізаванае, моцна зарастае ў верхнім; шыр. 2—5 м, y сярэднім і ніжнім 15—25 м, месцамі да 35—40 м, Найвыш. ўзровень разводдзя ў пач. крас., сярэдняя выш. над межанным узроўнем 1,3— 1,5 м. Замярзае ў сярэдзіне снеж., крыгалом y канцы сакавіка. Веснавы ледаход 5 сут. Сярэднегадавы расход y вусці 7,6 м3/с. Пры ўпадзенні р. Наква ў Сэрвач г.п. Крывічы, каля в. Людвінова створана сажалка. У нізоўях ракі зона адпачынку Вілейка. СЭРВАЧ, возера ў Докшыцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Сэрвач, за 18 км на ПнЗ ад г. Докшыцы. Пл. 4,55 км2, даўж. 3,8 км, найб. шыр. 2,9 км, найб. глыб. 5,2 м, даўж. берагавой лініі 12,9 км, пл. вадазбору 51,8 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу, складаецца з вузкага ўсх. і вял. акруглага зах. плёсаў, Схілы выш. 1—3 м, разараныя, на 3 невыразныя. Пойма забалочаная, укрыта хмызняком, на 3 гіераходзіць y забалочаную, парослую лесам нізіну. Берагі нізкія, пясчаныя, месцамі сплавінныя. Дно выслана сапрапелем, на Пн торфам; мелкаводдзе пясчанае. Шыр. паласы прыбярэжнай надводнай расліннасці 15—20 м, пашырана да глыб. 1,5—2 м, падводная — да глыб. 3 м. Упадаюць некалькі ручаёў, выцякае р, Сэрвач. СФРВАЧ, балота вярховага (68%), мяшанага (13%) і нізіннага (19%) тыпаў y Докшыцкім (5 тыс. га) і Глыбоцкім (500 га) р-нах Віцебскай вобл., y вадазборы р. Сэрвач. У балоце значныя запасы гідролізнага торфу, уваходзійь y склад Мядзельскай комплекснай базы бітумнай і гідролізнай сыравіны. Пл. 5,5 тыс, га, y межах прамысл. пакладу 5,2 тыс. га. Глыб. торфу да 8,2 м, сярэдняя 3,3 м. Запасы торфу каля 26 млн. т. Сапрапель магутнасцю да 2,6 м. Балота часткова асушана, выкарыстоўваецца пад сенажаць. На неасвоеных тэр. пераважаюць хмызнякі і асокі. С&РВАЧ, гідралагічны заказнік рэсп, значэння ў Докшыцкім і Глыбоцкім р-нах Віцебскай вобл. Засн. ў 1997 для стабілізацыі гідралаг. рэжыму воз. Сэр-
вач, р. Сэрвач і яе прытокаў, аховы унікальных прыродна-расл. балотных комплексаў. Пл. 9068 га. У рэльефе гал. месца займае нізіна з марэннымі 1 камавымі ўзгоркамі, западзінамі, лагчынамі. Глебы ў асн. тарфяна-балотныя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя і дзярновыя, частка іх моцна завалунена. Стракатая расліннасць, y асн. балотныя асокі, брыевыя імхі, ёсць насякомаедныя расліны (расянка круглалістая і адваротнаяййападобная), шмат лек. і дэкар. відаў. Лясная расліннасць з елкі, хвоі, бярозы павіслай і пушыстай, вольхі чорнай, шэрай і інш. У Чырв. кнізе цынклідыум стыгійскі, ласняк Лёзеля, пустапялёснік зялёны, сон лугавы. П. І.Лабанок.
С&РЦА, цэнтральны орган крывяноснай сістэмы чалавека, пазваночных і некат. беспазваночных (членістаногіх, малюскаў), які забяспечвае рытмічнымі скарачэннямі кровазварот. Тыпы С. адрозніваюцца марфалагічна: пульсуючыя сасуды ў кольчатых чарвей, галатурый, насякомых, ланцэтніка; ампулярныя
СЭРЦАПАДОБНІКІ
329
дадатковыя С. (у насякомых, галаваногіх малюскаў, міксін); лімфатычныя С. ў рыб, амфібій, рэптылій; трубчастыя (у большасці членістаногіх, ракападобных, абалоннікаў); камерныя (у малюскаў і пазваночных; двухкамерныя — y рыб; трохкамерныя — y земнаводных; чатырохкамерныя — y кракадзіла, птушак, млекакормячых). С. чалавека — полы мышачны орган, заключаны ў калясардэчную сумку (перыкард). Размешчана паміж лёгкімі ў міжсценні грудной поласці, мае форму зрэзанага конуса. У дарослага чалавека даўж. С. 10— 15 см, сярэдняя маса 250 г y жанчын, 330 г y мужчын. Перагародка падзяляе С. на правую і левую палавіны (правая ў пярэдняй частцы цела, левая — y задняй). Кожная з палавін мае перадсэрдзе (уверсе) і размешчаны пад ім жалудачак. «Шкілет» С. складаецца са шчыльнай валакністай злучальнай тканкі (з участкамі храстковай), утвораны мембраннай перагародкай, фібрознымі трохвугольнікамі і кольцамі. 3 ім звязаны клапаны сэрца і прымацавана большасць мышачных валокнаў. Сценка С. ўтворана папярочна-паласатай сардэчнай мышачнай тканкай (міякардам), якая звонку абкружана эпікардам, унутры выслана эндакардам. Рух крыві ў адным напрамку забяспечваецца сардэчнымі клапанамі, якія адкрываюцца толькі ў адным напрамку (з перадсэрдзяў y жалудачкі і з жалудачкаў y артэрыі). С. дарослага чалавека скарачаецца 55—70 разоў за мін і пераганяе за гэты час 4,5—5 л крыві. Кожны цыкл сардэчнай дзейнасці складаецца са скарачэння (сістала) перадсэрдзяў, потым жалудачкаў і паўзы (дыястала), y час якой сардэчная поласць напаўняецца крывёю î аднаўляецца скарачальная энергія С. Дзейнасць С. рэгулюецца нейрагумаральнымі механізмамі. Сардэчная мышца валодае аўтаматызмам (можа скарачацца і без удзелу ц.н.с.). С. забяспечваецца крывёю каранарнымі (вянечнымі) артэрыямі, якія ўтвараюць густую капілярную сетку; інервуецца галінкамі блукальнага і сімпатычнага нерваў. Хваробы С. чалавека вывучае кардыялогія. Літ.\ Ш м а л ь г а у з е н Н.М. Основы сравнмтельной анатомнн позвоночных жмвотных. 4 мзд. М., 1947; H ô b h k o b Н.Н. Сердце н сосуды: Онтогенез м восстановленне нейрорегуляторной смстемы. Мн., 1990; Р о м е р А.Ш., П a р с о н с Т.С. Анатомня позвоночных: Пер. с англ. T. 1— 2. М., 1992. А. С.Леанцюк.
СЭРЦАПАД0БНІКІ (Cardiidae), сямейства марскіх малюскаў надатр. сапр. пласці ністашчэле пн ых (плас ці н істажабравых). Каля 30 родаў, больш за 250 відаў. Пашыраны ўсюды. Жывуць на мелкаводдзі, пераважна ў цёплых водах. Фільтратары. Найб. вядомыя прадстаўнікі сям.: серыпес грэнландскі (Serripes groenlandiciis, самы вял. сярод С), С. ядомы (Cerastoderma edule), С. Ламарка (С. lamarcki), С. рабрысты (Cardium costata). Сэрца чалавека: 1 — правы жалудачак; 2 — правая вянечная артэрыя; 3 — правае вушка; 4 — перыкард (адрэзаны); 5 — верхняя полая вена; 6 — аорта; 7 — плечагалаўны ствол; 8 — левая агульная сонная артэрыя; 9 — лёгачны ствол; 10 — левае вушка; 11 — пярэдняя міжжалудачкавая галіна левай вянечнай артэрыі; 12 — вялікая вена сэрца; 13 — левы жалудачак.
Даўж. ракавіны да 10 см. Створкі моцна ўздутыя, маюць шырока расстаўленыя рабрынкі, часам узброеныя шыпамі і лускавінкамі. Нага моцная, вузкая, падоўжаная. 3 яе дапамогай С. перамяшчаюцца, закопваюцца ў грунт, робяць скачкі. Кормяцца пераважна планктонам. Буйныя віды ядомыя. А.М.Петрыкаў.
330__________________СЭСІЛ CàCUI, С e с і л (Cecil) Эдгар Олджэрнан Роберт Гэскайн (14.9.1864, Лондан — 24.11.1958), брытанскі дзярж. дзеяч. Скончыў Оксфардскі ун-т (1886), юрыст. 3 1906 дэпутат брыт. парламента. 3 пач. 1-й сусв. вайны ў Міжнар. к-це Чырв. Крыжа. У 1915— 16 нам., y 1916— 18 міністр замежных спраў Вялікабрытаніі. У вер. 1916 выдаў мемарандум з прапановай стварэння пасля вайны міжнйр. трыбунала для вырашэння міждзярж. спрэчак: многія палажэнні мемарандума пакладзены ў аснову праекта стварэння Лігі Нацый. Удзельнік Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919—20, адзін са стваральнікаў статута Лігі Нацый. У 1920—2.3 прадстаўляў y Лізе Нацый Паўд.-Афр. Саюз. У 1923—45 прэзідэнт Лігі Нацый. Імкнуўся ператварыць яе ў моцную арг-цыю, здольную ўтаймоўвайь агрэсараў; выступаў супраць яп. агрэсіі ў Кітаі, італьян. — y Эфіопіі, Мюнхенскага пагаднення 1938; адстойваў спыненне гонкі ўзбраенняў, але не сустрэў падтрымкі ад урадаў краін — чл. Лігі Нацый. Нобелеўская прэмія міру 1937. СФСЮ, Т о ё Од а , І м і н а (1420, Місу, Японія — 1506), японскі жывапісец, найбуйнейшы майстар манахромнага жывапісу «суйбоку-га». Быў будыйскім святаром. Вучыўся ў Дзёсэцу, Сюбун. У 1467 або 1468 быў y Кітаі, дзе размаляваў павільён Лібуюань імператарскага палаца ў Пекіне. Працаваў y традыцыях кіт. жывапісу перыяду Паўд. Сун, y жанры пейзажа («Зімовы пейзаж», «Пейзажы чатырох пор года»), імкнуўся да свабоднай трактоўкі рэальных форм, што садзейнічала стварэнню воб-
разаў, афарбаваных асабістым светаўспрыманнем мастака. Уласцівыя творам суровасць, адчуванне неспакою і дынамізм С. перадаваў y 2 стылістычных манерах: «сін>> (ломаныя лініі малюнка, нервовыя мазкі-кропкі) і «хабоку» (рэзкія пэндзлевыя мазкі, прасторавыя і святлопаветраныя эфекты). Літ.: В о р о н о в а 1958.
Б.Г. Тойо Ода. М„
СЭУ, гл. Савет эканамічнай узаемадапамогі. СЭЦЙСІЯ (лац. secessio ад secedo адыходжу), 1) y Стараж. Рыме форма барацьбы плебеяў супраць патрыцыяў за свае правы. Плебеі дэманстратыўна пакідалі рым. абшчыну і адыходзілі па-за межы горада (на Свяшчэнную гару ці Авенцінскі ўзгорак), які заставаўся фактычна без ваен. абароны, бо плебеі складалі асн. масу рым. арміі. Гэта прымушала патрыцыяў ісці на ўступкі. У выніку 1-й С. (494 да н.э.) уведзена пасада нар. (плебейскага) трыбуна, y выніку 2-й С. (449 да н.э.) — далейшыя ўступкі патрыцыяў і фіксацыя Законаў 12 табліц. 2) У Зах. Беларусі — фракцыя ў ЦК К.ПЗБ. Арганізацыйна аформілася восенню 1924 і адкрыта заявіла пра свае погляды на Другой канферэнцьіі КПЗБ. Арганізатар і кіраўнік С. — М.І.Гурын-Маразоўскі, да яго далучыліся А.Тамашэўскі, Л.І.Родзевіч, А.Р.Капуцкі і інш. С. ставіла бел. нац. інтарэсы вышэй за класавыя. Выступала супраць падпарадкавання КПЗБ Кампартыі Польшчы, супраць лініі КПЗБ на паліт. і арганізац. размежаванне на левых і правых y бел. нац. фракцыі сойма. Лічыла мэтазгодным узняць y 1925 узбр. сял. паўстанне пад лозунгам далучэння Зах. Беларусі да БССР, нягледзячы на яго поўную бесперспектыўнасць. Свае патрабаванні выклала ў «Камунікаце». С. асуджана кіраўніцтвам КПЗБ, КПП і Камінтэрна, ініцыятары і кіраўнікі С. выключаны з партыі. Частка яе прыхільнікаў прызнала свае памылкі і была адноўлена ў КПЗБ (Родзевіч, Капуцкі і інш.). Выступленне С. з’явілася штуршком да перагляду далейшай тактычнай лініі КПЗБ, выпрацоўкі новага канцэптуальнага падыходу да развіцця нац.вызв. руху ў краі. Літ:. О р е х в о Н.С. Дела н людн КПЗБ: Воспомянання. Мн., 1983; Л а д ы с е ў У. Цяжкі шлях выпрабаванняў / / Бел. гіст. часоп. 1994. №1.
СЮАНЬХУА, горад на Пн Кітая, y даліне р. Янхэ, прав. Хэбэй. Каля 250 тыс. ж. (2001). Цэнтр раёна здабычы жал. руды. Прам-сць: чорная металургія, цяжкае машынабудаванне, папяровая.
Сэрцападобнікі: 1 — ціхаакіянскі; 2 — вялікі; 3 — жоўты; 4 — паўночны; 5 — серыпес грэнландскі; 6 — валасаты.
СЮАНЬЦЗАН, Ч а н ь Х у э й (602, прав. Хэнань, Кітай — 664), кітайскі падарожнік. Будыйскі манах. У 629—645 y пошуках свяшчэнных будыйскіх кніг ажыццявіў падарожжа ў Індыю, адкуль прывёз 657 будыйскіх рэліг. тэкстаў. Аўтар твора «Нататкі пра краіны захаду», які змяшчае шмат звестак пра геаграфію, этнаграфію і гісторыю Цэнтр. Азіі і Індыі і дагэтуль мае вял. навук. каш-
тоўнасць. Падарожжу С. прысвечаны адзін з найб. славутых помнікаў кіт. л-ры — раман У Чэнэня «Падарожжа на Захад» (16 ст.). ■ СЮБАРАВА Эма Пятроўна (8.4.1897, г. Валміера, Латвія — 10.6.1983), бел. вучоны ў галіне селекцыі пладовых культур. Д-р с.-г. н. (1963). Засл. дз. нав. Беларусі (1967). Скончыла 1-ы Маскоўскі ун-т (1924). 3 1957 y БелНДІ бульба- ■ водства і плодаагародніцтва (заг. аддзе- ! ла, y 1972—73 заг. лабараторыі). Аўтар сартоў вішні (Гронкавая, Навадворская, Уладзімірская палепшаная), слівы (Ранняя лошыцкая, Мінская, Беларуская), чарэшні (Народная, Паўночная, Красуня, Мускатная, Залатая лошыцкая). Сааўтар шматлікіх сартоў яблыні і грушы. Тв:. Вішня. Мн„ 1954; Черешня. Мн., 1964.
сюжйт (ад франц. sujet прадмет), y л і т а р а т у р ы — сістэма дзеяння ў творы. Вызначаецца канфліктам, які з’яўляецца рухавіком дзеяння. Цесна ^ звязаны з кампазіцыяй. Дзеянне твора праяўляе сябе ў знешніх і ўнутр. сувязях герояў з жыццём. Знешнія сувязі (ствараюцца ўчынкамі, размовамі-дыялогамі j персанажаў) матэрыялізуюць дзеянне і, | па сутнасці, з’яўляюцца адзіным чынні- 11 кам С. ў творах драм. жанраў. Унутр. 1 сувязі (у драме вынікаюць са знешніх) выяўляюцца найб. y падтэксце. У драм. | творах С. звычайна вельмі' выразны, | вонкава актыўны, фабульны (Фабула — частка С ). Для G эпічных твораў характэрна спалучэнне знешніх (фабульных) і ўнутр. (псіхалагічных) сувязей. У іх пераважДе адзін пэўны.тып С., што дыктуецца індывід. аўтарскім стылем. Нават y творах аднаго пісьменніка-эпі* ка розныя ідэйна-эстэт. задачы, матэрыял, манера пісьма вызначаюць розны характар сюжэтных сувязей. Своеасаблівасць С. тлумачыцца і інтэнсіўнасцю дзеяння. У лірыцы С. ствараецца плын- 1 ню перажыванняў, настрояў лірычнага героя; яго своеасаблівасць залежыць ад характару і сілы лірычнага перажывання, дыктуецца светаадчуваннем аўтара. У С. функцыянуюць усе элементы зместу твора, y т.л. прадметныя апісанні, партрэтныя характарыстыкі і інш. кампаненты, што выглядаюць статычнымі паводле матэрыялу. Сюжэтна функцыянальныя розныя ўстаўныя элементы (паданні, казкі, прытчы), назва твора, эпіграф, часта прысвячэнне — кампаненты, якія ўскосна, асацыятыўна падключаны да дзеяння ў творы. Пазасюжэтныя элементы — апісанні, што маюць толькі факталагічнае, інфармацыйна-пазначальнае значэнне і становяцца такім чынам бязвобразнымі ў маст. сістэме твора. Некат. літ.-знаўцы разглядаюць С. як сістэму знешняга дзеяння ў творы. У выяўленчым мастацтве — падзея ці сітуацыя, адлюстраваная ў творы фігуратыўнага мастацтва і часта пазначаная ў яго назве. У адрозненне ад тэмы ўяўляе сабой канкрэтнае, дэталёвае, вобразна-апавядальнае раскрыццё маст. ідэі. Асаблівая складанасць С. характэрна для твораў быт. і гіст. жанраў. Літ.: К о ж н н о в В. Сюжет, фабула, композмцня / / Теормя лнтературы: Основные пробл. в нст. освешеннн. М., 1964; П я т к е в і ч А. Сюжэт. Кампазіцыя. Характар. Мн., 1981. А.М. Пяткевіч (літаратура).
S |
'
| І
J
| 1 1
: ю з е р э н і т ^ т (ням. SuzerSnitôt ад эранц. suzeraineté), y сярэдневяковай ■ўропе сістэма асабістых іерархічных шносін паміж сюзерэнам (кароль, геріаг, князь) і яго васаламі (гл. Васаліпэт). Адносіны С. забяспечвала стуіенчатая структура феад. уласнасці, ікая замацоўвала за сюзерэнам вяршэн:тва ў паліт., ваен., судовых і інш. справах. 3 утварэннем цэнтралізаваных ізяржаў паўнамойтвы ўлады паступова канцэнтраваліся ў руках караля, які ператвараўся ў суверэннага манарха. У форме С. будаваліся і міжнар.-прававыя ааносіны паміж моцнымі і больш слабымі васальнымі дзяржавамі. ; ю іт а (франц. suite літар. — рад, пасіядоўнасць), 1) інструментальны муз. вор шматчасткавай цыклічнай будовы, nd складаецца з адносна самаст. кантрастгых частак, аб’яднаных агульнай маст. іадумай. Ад санаты і сімфоніі адрозніва:цца больш простай муз. драматургіяй і лруктурай, адсутнасцю рэгламентацыі «солькасці і паслядоўнасці частак, a так:ама сувяззю з песняй і танцам. 2) Харэаграфічная кампазіцыя з некалькіх ганцаў, самаст. твор або ў складзе балетнага спектакля. Вытокі С. ў супастаўленні павольнага і хугкага танцаў, вядомых са старажытнасці. С. рознага віду існуюць з 16 ст., y т л . пад назвай дывертысмент, партыта, серэнада. У 17— 18 ст. складалася з асн. (алеманды, куранты, сарабанды, жыгі) і інш. танцаў, a таксама нетанц. частак (арыя, прэлюдыя і інш.). 3 19 ст. ствараюцца арк. нетанц. С. (П.Чайкоўскі), a таксама праррамныя («Шахеразада» М.Рымскага-Корсакава). Вядомы С., якія складаюцца з музыкі опер, балетаў, a таксама музыкі да тэатр. пастановак.
(1919). 3 1927 праф. Шанхайскага ін-та жывапісу, выкладаў y Цэнтр. ун-це ў Нанкіне (да 1945). Д 1949 дырэктар Цэнтр. AM y Пекіне. Адзін са стваральнікаў новага кірунку ў кіт. жывапісе, які аб’ядноўвае нац. маст. традыцыі з еўрап. рэаліст. жывапісам. Працаваў y жанрах «кветкі-людзі», «людзі», y тэхніках акварэльнага і алейнага жывапісу. Творы, прысвечаныя прыродзе («Конь адпачывае», 1930; «Кошкі», 1930-я г.), побыту і гісторыі («Сычуанцы носяць ваду», 1937), вылучаюцца дакладнасцю ліній і мяккай лепкай формы. Вастрынёй псіхал. і сац. характарыстык адметныя партрэты Р.Тагора (1942), будаўніка Жэнь Цзідуна (1952) і інш. Іл. гл. таксама да арт. Кітай. Літ:. В н н о г р а д о в а хун: Альбом. М., 1980.
нага выбару» (1906) і інш. Аўтар шматлікіх нарысаў, сацыялагічных і мастацтвазнаўчых прац. Нобелеўская прэмія 1901. Te:. Рус пер. — Нзбр. стнхотворення. М., 1924; y кн.: Французскнс стнхн в переводе русскнх поэтов XIX—XX вв М., 1969. Е.А.Лявонава.
Н.А. Сюй БэйС.У.Пешын.
СЮЛІ-ПРУД0М [Sully-Pnidhomme; сапр. П р y д о м (Pnidhomme) Рэнэ Франсуа Арман; 16.3.1839, Парыж — 6.9.1907], французскі паэт; прадстаўнік групы «Парнас». Чл. Франц. акадэміі (з 1881). Вывучаў права і дакладныя навукі ў Парыжскім ун-це. Як пісьменнік фарміраваўся пад уплывам рамантыкаў. Вядомасць прынёс першы зб. «Стансы і вершы» (1865). Зб-кі «Адзінота» (1869), «Дарэмная пяшчота» (1875), паэма «Лёсы» (1872) адметныя пластычнасцю вобразаў, жывапіснасцю, філас. праблематыкай. У працяг ант. традыцыі (пераклаў 1-ю ч. паэмы Лукрэцыя «Аб прыродзе рэчаў», 1869) напісаў філас.-алегарычныя паэмы «Справядлівасць» (1878) і «Шчасце» (1888), y рэчышчы філасофіі пазітывізму — трактаты «Прадмова» (1869), «Псіхалогія свабод-
У бел. музыцы найб. шматлікія і разнастайныя С. для сімф. аркестра (М.Аладаў, А.Клумаў, Р.Пукст, Я.Цікоцкі), y т.л. праграмныя («Песні міру» У.Алоўнікава, «Піянерская сюіта» Г.Вагнера, «Забавы» В.Войціка, «Палеская сюіта» Я.Глебава, «Карнавальная сюіта» Я.Дзягцярыка», «Калядныя забавы» Р.Суруса, «Кірмашовыя замалёўкі» Л.Шлег і інш.); для аркестра бел. нар. інструментаў (В.Іваноў, Э.Зарыцкі, Дз.Камінскі, П.Падкавыраў, «Раёк» А.Мдывані, «Батлейка» В.Помазава, «Мінская сюіта» К.Цесакова і інш.); для асобных інструментаў з сімф. аркестрам (Мдывані, Падкавыраў і інш.) і камернага, стр. аркестра, рознага складу ансамбляў, эстр. аркестра. Значнае месца займаюць С. для хору, салістаў і аркестра (Вагнер, І.Кузняцоў, Мдывані, Ю.Семяняка, Дз.Смольскі, Сурус, Цесакоў, У.Чараднічэнка, Шлег і інш), a таксама на аснове твораў інш. жанраў: балетаў (Вагнер, Глебаў, В.Залатароў, Кандрусевіч), аперэты (Сурус), музыкі да спектакляў драм. т-раў, кінафільмаў (Ю.Бяльзацкі, Глебаў, ДзДукас і інш.).
СЮЛЬЖЫН Васіль Пятровіч (н. 9.5.1946, в. Сяргеевічы Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. спартсмен (барацьба вольная, 1-я сярэдняя вагавая катэгорыя). Засл. майстар спорту СССР (1973) . Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1974) . 3 1976 старшы трэнер Бел. рэсп. савета фіз-культ.-спарт. т-ва «Дынама». Чэмпіён свету (1973, Тэгеран), Еўропы (1972, г. Катавіцы, Польшча; 1973, г. Дазана, Швейцарыя). СЮНІКСКАЕ ЦАРСТВА, С ю н і й с к а е ц а р с т в а , сярэдневяковая арм. дзяржава ў 2-й пал. 10— 12 ст. y вобл. Сюнік (паўд.-ўсх. ч. Арменіі). Заснавальнік — вял. князь Смбат, які ў 970 абвясціў сябе царом. Да сярэдзіны 11 ст. правіцелі C.u. прызнавалі вярх. ўладу Багратьідаў — цароў Анійскага царства. Найб. росквіту С.ц. дасягнула ў І-й пал. 11 ст. пры царах Васаку I і Смбаце II (мела 43 крэпасці, 48 манастыроў і больш за 1 тыс. вёсак). Яе сталіца — г. Капан. У 1170 С.ц. заваявалі сельджукі. СЮ РПРЫЗ (франц. surprise), прыемнае нечаканае здарэнне; падарунак; нечаканасць. Напр., навагодні С.
Л і т П о п о в a Т.В. Сюмта. М., 1963. Т.А.Дубкова.
СЮЙБЭЙХЎН, Жу П э о н (19.6.1895, прав. Цзянсу, Кітай — 26.9.1953), кітайскі жывапісец і графік. Вучыўся ў Шанхаі ў свайго бацькі і ў Парыжы
СЮРРЭАЛІЗМ___________ 331
Сюй Бэйхун. Кошкі. 1930-я г.
СЮРРЭАЛІЗМ (франц. surréalisme літар. — звышрэалізм), кірунак y літаратуры і мастацтве 1-й пал. 20 ст. Узнік y Францыі, паступова ў той ці інш. форме пашырыўся ў інш. краінах Еўропы, Лац. Амерыкі і ЗША. Тэрмін «C.» уведзены ў 1918 Г.Апалінэрам, яго заснавальнік і гал. тэарэтык — А.Брэтон, аўтар першага «Маніфеста сюррэалізму» (1924). Фарміраванне С. звязана з дзейнасцю парыжскай асацыяцыі пісьменнікаў і мастакоў і яе час. «Littérature» («Літаратура», 1919—24) і «Révolution surréaliste» («Сюррэалістычная рэвалюцыя», 1924—29), y якіх распрацоўвалася праграма кірунку, што грунтавалася на дасягненнях сімвалізму, дадаізму, метафізічнага жывапісу, філас. вучэнні З.Фрэйда. Гал. мэта С. — пошук «сапраўднай рэальнасці», якая выяўляецца
332
ся
праз асабіста-пачуццёвую сферу суб’ектыўнасці, некантралюемую творчасць. У л і т а р а т у р ы (пераважна ў паэзіі) для С. характэрна «аўтаматычнае пісьмо» (запіс слоў, вобразаў і фрагментаў маўлення, што ўзнікалі ў выніку спантанных асацыяцый), адмова аа рыфмы, метрыкі, члянення на строфы, заверша-
сальныя спалучэнне форм, зрокавая няўстойлівасць, зменлівасць вобразаў, частае выкарыстанне эратычных матываў. На Беларусі ў сюррэалістычнэй манеры працавалі і працуюць мастакі В.Альшэўскі, М.Селяшчук, Г.Скрыпнічэнка, У.Тоўсцік і інш. У к і н е м а т о г р a ф е сюррэалістычныя фільмы вызначаюййа туманнай сімвалічнасцю, алагічнасцю вобразаў, прыгнечаным эратызмам, адчуваннем суму, адзіноты,
Да арт. Сюррэалізм. С.Д a л і. Сон, выкліканы палётам пчалы вакол граната за хвіліну да абуджэння. 1944.
Да арт. Сюррэалізм. Х.М і р о. Жанчына і птушка ў месячным святле. 1949.
насці, граматыка-сінтакс. і жанравакампазіцыйнай арганізацыі (Л.Арагон, Р.Вітрак, Р.Дэснос, Ж.Както, Р.Кено, П.Рэвердзі, Сен-Жон Перс, Ф.Супо, Т.Тцара, Р.Шар, П.Элюар і інш.). Паўплываў на авангардысцкія кірункі ў л-ры 2-й пал. 20 ст. (тэатр абсурду, «новы раман», канкрэтная паэзія і інш.). Асобныя элементы С. актуалізуюцца і ў сучаснай бел. л-ры: творчасць удзельнікаў суполкі «Бум-Бам-Літ» А.Бахарэвіча, З.ВІшнёва, В.Жыбуля, С.Мінскевіча, А.Туровіча і інш. У в ы я ў л е н ч ы м м а с т а ц т в е для дасягнення глыбіні падсвядомасці мастакі распрацоўвалі спец. прыёмы «псіхічнага аўтаматызму», спантаннага формаўтварэння (выпадковыя лініі, зробленыя алоўкам на паперы, дэкалькаманія, калаж, фюмаж, фратаж). С. y выяўл. мастацтве развіваўся ў 2 асн. кірунках: А.Масон, Х.Міро, М.Эрнст уводзілі пазасвядомы пачатак y творчы працэс, аперыравалі свабоднымі вобразамі і адвольнымі формамі, якія часта пераходзілі ў абстракцыю; С.Далі, П.Дэльво, Р.Магрыт, І.Тангі імкнуліся выявіць ірэальны вобраз з ілюзорнай дакладнасцю праз манеру пісьма, блізкую да акад. жывапісу; сродкамі фігуратыўнага мастацтва яны стваралі вобраз, немагчымы ў рэальнасці (расцяканне цвёрдых прадметаў, празрыстасць шчыльных аб’ектаў, расслаенне фігуры на некалькі выяў і інш). Для абодвух кірункаў характэрны алагізм, парадак-
смерці (С.Брэкхейдж, Л.Буньюэль, Далі, М.Дэрэн, К.Харынгтан, К.Энгер і інш.). Літ:. К у л н к о в а Н.С. Сюрреалнзм в нскусстве. М., 1970; A н д р e е в Л.Г. Сюрреалнзм. М., 1972; К а п т е р е в а Т. Дадамзм п сюрреалнзм / / Модерннзм. 3 нзд. М., 1980; Антологая французского сюрреалнзма, 20-е
Да арт. Сюррэалізм. Р.М a г р ы т. Помста.
гг.: Пер. с фр. М., 1994; Л я в о н а в а EJ Плыні і постаці. Мн., 1998; Сюрреалнзм авангард. М., 1999; В н р м о А. н О. Мэтры| мнрового сюрреалнзма: Пер. с фр. СПб., 1996; P a s s e r o n R. Encyclopedia surrej lizniu: Przekl. z fr. Warszawa, 1993. Е.А.Лявонава (літаратура), С.У.Пешш. \
СЯ, паводле традыц. кіт. гістарыяграфіі — першая дынастыя кіт. імператі раў (23— 18 ст. да н.э.). Сказанні пра ! С. змешчаны ў многіх стараж.-кіт. пісьмовых помніках, найб. поўныя — y «Гістарычных нататках» Сыма Цяня ; (2— 1 ст. да н.э.). Да 20 ст. звесткі пра | С. вучоныя лічылі легендай. Але пасля j знаходак помнікаў часоў дынастыі Інь, якую таксама лічылі легендарнай, большасць гісторыкаў трымаецца версій, што С. існавала як саюз протакіт. плямён y сярэднім бас. р. Хуанхэ, але дагэтуль ніхто з даследчыкаў няздольны атаясаміць яе ні з адной вядомай археал. культурай. СЯБРЫ, назва людзей y ВКЛ, якія супольна ваподалі і карысталіся ворнай зямлёй, прамысл. ўгоддзямі, сродкамі вытворчасці. Называліся таксама дольнікамі, патужнікамі, саўдзельнікамі, таварышамі. Упамінаюцца ў Статуце ВКЛ 1529. С. маглі быць сяляне, y т.л. і без уласнай гаспадаркі, свецкія і духоўныя феадалы, купцы. 3 умацаваннем феад,прыгонніцкай сістэмы і развіццём грашовых адносін сяброўскае землекарыстанне паступова ператварылася ў падворна-спадчыннае. Рэшткі супольнага землекарыстання (грамадскае карыстанне лугамі, пашаю) на Беларусі захаваліся да пач. 20 ст. «СЯБРЫ», т в о р ч а е а б ’я д н а н н e «С т y д ы я «С я б р ы». Створана ў 1974 як вак.-інстр. ансамбль Гомельскай абл. філармоніі, з 1990 пры Мінскай філармоніі, з 1992 — сучасная назва. Маст. кіраўнік К.Ярмоленка. Муз. кіраўнікі В.Бадзьяраў (1977—81), М.Сацура (з 1975). Творчасці ансамбля ўласціва своеасаблівая пеўчая манера, спалучэнне арыгінальнай мелодыкі з паэт. зместам, выразнасцю муз. мовы. У першым складзе «C.» выступалі: А.Ярмо,ленка (вакал), Сацура (клавішныя, вакал), Г.Балабанаў (ударныя), А.Клімовіч (флейта, дудка, саксафон), В.Прыгажаеў (гітара), А.Шчатаў (бас-гітара, вакал). У розныя гады ў склад ансамбля ўваходзілі: А.Аўдзяевіч (труба, трамбон), А.Газізаў (гітара), А.Каляда (клавішньм), В.Разанаў (бас-гітара), В.Чырвоны (усе вакал). У сучасным складзе: Алеся (А.А.Ярмоленка; салістка), С.Герасімаў (гітара, вакал), Сацура, А-.Цераховіч (ударныя), У.Чыж (гітара, клавішныя, вакал), А.Ярмоленка, С.Ярмоленка (басгітара, камп’ютэрная аранжыроўка, клавішныя). У рэпертуары песні'бел. і рас. кампазітараў, y т.л. У.Будніка, Я.Глебава, Л.Захлеўнага, А.Іванова, І.іванова, і А.Пахмутавай, Я.Пцічкіна, С.Касторскага, Сацуры, Э.Ханка; песенныя праграмы: «Шлях да Беларусі», «Анатоль», «Есць лёс y мяне», «Я з вамі не развітваўся ніколі», «Перажывём», «Нашы
пескі — наша жыццё», якія з’яўляюцца і назвамі дыскаў. Пры ансамблі дзейнічаюць маладзёжная студыя «Сябры» (з 1992, кіраўнік А.Ярмоленка), дзіцячы ансамбль «Буслік» (з 1993, кіраўнік У.Сарокін). Лаўрэат Усесаюзных конкурсу сав. песні (1977), тэлеконкурсу «3 песняй па жыцці» (1979). Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1984.
тонкай дошчачкі. Сустракаліся С. палатняныя (каркас з тонкіх дубцоў, расшчэпленых папалам, дно з тонкіх драўляных клёпак). Мелі разнастайную форму: круглую, авальную, прамавугольную, пяцівугольную, звычайна крыху расшыраныя ўверсе. Памеры С.: вышыня 17—26, даўжыня 36—60, шырыня 33—36 см. Для нашэння С. рабілі вушкі (з сыра-
333
тэорыю стацыянарных і дынамічных палярызацыйных з’яў y газавых лазерах з анізатропнымі рэзанатарамі. Дзярж. прэмія Беларусі 1996. Тв.: Лазеры с анмзотропнымм резонаторамм. Мн., 1988 (разам з А.П.Вайтовічам); Decay rale of the electromagnetic field polarization in a vector laser (разам з А.П.Вайтовічам, А.М.Кульмінскім) / / Journal of optics B: Quantum and Semiclassical Optics. 1998. Vol. 10. Met.
СЯВЁЦ ЗАЛАЦІСТЫ (Pluvialis), род птушак сям. сяўцовых падатр. кулікоў. 3 віды: тулес, уласна С.з. (Р. apricaria) і С. буракрылы (Р. dominica). Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. Гняздуюцца на балотах, y далінах рэк, азёрных катлавінах. С. буракрылы зімуе ў паўд. ч. Паўд. Амерыкі. На Беларусі 2 віды: С.з. і тулес. Рэдкае гнездаванне С.з. адзначана ў паўн. ч. рэспублікі; занесены ў Чырв. кнігу. Пачатак асенняга пралёту птушак супадае з сяўбой азімых (адсюль бел. назва роду).
Ансамбль «Сябры».
СЯБРЫНА, народны звычай сумеснага карыстання сенажаццю, пашай, пчоламі, падоранай жывёлай і г.д. Саўладальнікаў маёмасці называлі сябрамі. Характэрнымі рысамі адносін паміж імі была дружба і ўзаемадапамога. Звычай С., як і бонда, патранімічнага .паходжання. Была найб. пашырана ў 14—16 ст. на Пд Беларусі. Рэшткі С. захоўваліся да 20 ст. Вядома была і на Украіне.
мятнай скуры, пянькі, дроту), да якіх прывязвалі рэмень, вяроўку, зрэдку ручнік, што надзяваліся цераз плячо. У паўд.-зах., зах., цэнтр. і паўн. раёнах Беларусі найб. пашыраны С. саламяныя, на Магілёўшчыне, ва ўсх. частцы Міншчыны — лубяныя; палатняныя бытавалі ў Клімавійкім і суседніх раёнах. С. выкарыстоўвалі да сярэдзіны 20 ст.
«СЯБРЫНА», клуб аматараў бел нар. творчасці ў г. Вільнюс. Засн. ў 1987 пры Літ. Рэсп. Палацы культуры прафсаюзаў. Аб’ядноўвае больш за 200 чал. розных нацыянальнасцей. Асн. мэта — зберагчы на літ. зямлі, дзе пражывае больш за 50 тыс. беларусаў, бел. звычаі, бел. мову, нар. песні, адраазіць бел. святы, нар. гульні. Праводзіць сустрэчы з бел. вучонымі і дзеячамі культуры, гісторыкамі, мастацтвазнаўцамі, філолагамі, пісьменнікамі. Арганізоўвае вечарыны, прысвечаныя гіст. і культ. датам Беларусі, сустрэчы-вечарыны на святы, канцэрты, выстаўкі ма'ладых бел. мастакоў — т.зв. «беларускі куток» на штогадовым літ. свяце-кірмашы «Казюкас». Для дзяцей горада праводзіць навагоднія і інш. святы на бел. мове. Па ініцыятыве клуба «C.» на літ. радыё арганізавана і вядзецца на бел. мове перадача «Беларускае слова на хвалях Літвы», y газ. «Lietuva* («Літва») выходзіць старонка клуба — «Пагоня». 3 1990 на літ. тэлебачанні заснавана перадача «Запрашае «Сябрына», якая выходзіць y эфір 2 разы на тыдзень. Падтрымлівае цесныя сувязі з Бел. фондам культуры, згуртаваннем беларусаў свету «Бацькаўшчына», Нац. навук.-асв. цэнтрам імя Ф.Скарыны Пры клубе дзейнічае аднайм. хор бел. нар. песні.
СЯВЁРЫКАЎ Валерый Мікалаевіч (18.1.1947, г. Балтыйск Калінінградскай вобл., Расія — 22.7.1997), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Скончыў БДУ (1969). 3 1969 y Ін-це фізікі, з 1993 y Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па нелінейных палярызацыйных з’явах y спектраскапіі і лазернай фізіцы. Распрацаваў тэорыю аптычных рэзанатараў і лазерных сістэм з улікам дынамікі стану палярызацыі выпрамянення, развіў
СЯВЁНЬКА, ёмістасць для ручной сяўбы ў многіх народаў. На Беларусі рабілі з саломы, лазы, лубу (кары ліпы, вяза), тонкай хваёвай дранкі і інш., дно — з
СЯВЕЦ
Даўж. да 30 см, маса да 220 г. Крылы вострыя, хвост невял., прамы або крыху закруглены. Кормяцца дробнымі беспазваночнымі, насеннем і ягадамі раслін. Адкладваюць да 4 яец. А.М.Петрыкаў.
А.Ф.Літвіновіч.
Сявенькі.
Сявец залацісты.
334
СЯДЗЕГАЎ
СЯДЗЁГАЎ Роберт Сяргеевіч (н. 12.5.1934, г. Шуміха Курганскай вобл., Расія), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1978), праф. (1981). Скончыў Ленінградскі караблебуд. ін-т (1957). 3 1958 y Чэлябінскім політэхн. ін-це. 3 1963 y Цэнтр. н.-д. і праектна-тэхнал. ін-це арганізацыі і тэхнікі кіравання (з 1963 заг. лабараторыі, з 1970 нам. дырэктара), з 1991 заг. кафедры Бел. эканам. ун-та, з 1997 — Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па праблемах удасканальвання сістэм кіравання прадпрыемствамі, арг-цыямі і фірмамі, выкарыстання ў кіраванні вытв-сцю сучасных інфарм. тэхналогій і сродкаў электроннай выліч. тэхнікі. Распрацаваў канцэпцыю інтэграваных аўтаматызаваных сістэм кіравання маш.-буд. і прыборабуд. прадпрыемствамі. Дзярж. прэмія Беларусі 1972. Дзярж. прэмія СССР 1984. Тв:. Техннко-экономнческое планнрованне н учст в АСУ. Мн., 1974 (разам з Б.В.Пашкевічам); Ннтеграцяя промзводственного планнровання. М., 1978 (разам 3 Н.М.Арловай, Ю.І.Сідаравым); Машннная снстема технмкоэкономнческого планнрованмя на предпрнятнв. М., 1982 (разам з Н.М.Арловай, М.І.Чашэнкам); АСУ на промышленном предпрнятан: Справ. 2 нзд. М., 1989 (у сааўг.); Основы менеджмента н маркетанга. Мн., 1995 (у сааўт.); Управленне персоналом. Мн., 1997 (разам з М.І.Кабушкіным, В.М.Крыўцовым); Теорня снстемного менеджмента. Мн., 2001 (у сааўт); Управленне персоналом: От фактов настояшего к возможностям будушего. Мн., 2002 (у сааўт).
СЯДЗІШКА Мацвей Васілевіч (19.8.1900, с. Кармавое Рамонтненскага р-на Растоўскай вобл., Расія — 3.9.1977), бел. геолаг. Д-р геолага-мінералагічных н. (1962), праф. (1963). Скончыў Новачаркаскі індустр. ін-т (1934). У 1942—44 дырэктар Геолагаразведачнага ін-та ў Маскве. 3 1963 y Бел. ін-це чыг. транспарту. Даследаванні па гідрагеалогіі радовішчаў карысных выкапняў, інж. геалогіі асобных рэгіёнаў Беларусі. Аўтар падручнікаў па інж. геалогіі і гідрагеалогіі. Тв'. Геологня, гадрогеологня н ннженерная геологня. 2 мзд. Мн., 1975; Основы гндрогеологмн в ннженерной геологмм. 3 нзд. М , 1979.
СЯДЗІБА, с я л і б а, комплекс жылых, гасп., вытв. і інш. будынкаў, якія разам з зямельным надзелам складаюць адзінае гасп.-эканам. і арх.-кампазіцыйнае цэлае. Розныя тыпы С. (сялянскія, рамеснікаў, гандляроў, панскія і інш.) складваліся і развіваліся ў залежнасці ад гіст. і сац.-эканам. умоў і вылучаліся асаблівасцямі планіроўкі і арх. вырашэннямі. На Беларусі вылучэнне асобных С. на паселішчах, паводле археалогіі, пачалося ў жал. веку. У стараж. Віцебску, Полацку, Мінску, Брэсце і інш. y С. ўваходзілі адна, зрэдку некалькі жылых пабудоў, з хлявамі і майстэрнямі. Тэр. rap. С. абносілі плотам. У склад с я л я н с к і х С. уваходзілі хата і гасп. пабудовы (свіран, варыўня, павець, хлеў, абора, гумно, пуня, асець, лазня і інш.). Паводле планіровачнай арг-цыі вядомы некалькі тыпаў С. Двары-комплексы (на Пн) характарызуюцца цесным спалучэннем, нават перакрыццем агульным дахам жылых і гасп. пабудоў. Вянковы двор (на У, ПнУ) утваралі пабудовы, што стаялі вакол прамавугольнага ў плане двара. Пагонны двор (на 3, ПдЗ, y цэнтры) фарміраваўся размяшчэннем пабудоў y адну лінію ў глыбіню двара. Вядомы таксама Г- і П-падобныя, 2-радныя пагонныя i С. з незвязанымі пабудовамі. У гарадах і мястэчках С. сельскага тыпу будавалі на ўскраінах. У цэнтры пераважалі С. р а м е с н і к а ў і г а н д л я р о ў (гл. Дом рамесніка), y якія ўваходзілі хаты, крамы, майстэрні, свірны, лямусы і інш. П a н с к і я С. (шляхецкія, магнацкія) вядомы з 11— 12 ст. Некат. з іх, y т.л. замкі, сталі пачаткам фарміравання гарадоў і мястэчкаў. Невял. С. складаліся з сядзібнага дому, свірна, хлявоў, адрын, гумна і інш. У буйных С. з інтэнсіўнай с.-г. вытворчасцю з 16 — пач. 17 ст. ў арх.планіровачнай структуры вылучаліся гасп. двор (жылы дом, флігелі, пякарні, скарбніцы і інш ), фаяьварак, гумнішча, аборы, млынава-броварныя комплексы і інш. У загарадных магнацкіх С.-рэзідэнцыях пераважалі жылыя і дапаможныя будынкі, былі «паляўнічыя дамы». Асобны комллекс паблізу іх гасп. часткі стваралі жылыя дамы эканома і работнікаў. У склад некат. С. уваходзілі капліцы, арсеналы, кардэгарды, грыдніцы,
гасціныя дамы, псярні. Пры многіх панскіх С. існавалі сады; з 17 ст. — і т.зв. італьян. сады, якія спалучалі рысы рэгулярнага парку і саду (гл. Садовапаркавае мастацтва). 3 18 ст. абавязковым элементам панскай С. становіцца парк, напачатку рэгулярнага тыпу, a з 19 ст. — пейзажнага (вёскі Берасценава Аршанскага, Варацэвічы Іванаўскага, Дубай Пінскага р-наў, Жамыслаўская сядзіба, Кухціцкая сядзіба, Лынтупская сядзіба, Поразаўская сядзіба, Станіславоўская сядзіба, Столінская сядзіба «Манькавічы»), У гар. панскай С. гал. будынак — сядзібны дом — не меў перад сабой вял. параднага двара-курданёра (rap. С. Ваньковічаў y Мінску, гл. Мінскія сядзібы Ваньковічаў), стаяў на «чырвонай» лініі забудовы (Гродна, Брэст, Нясвіж). 3 19 ст. пашырылася буд-ва гар. асабнякоў. 3 канца 1920-х г. сялянская С. істотна змянілася пад уплывам працэсаў калектывізацыі. Многія гасп. пабудовы выйшлі з ужытку, паменшыліся памеры гасп. будынкаў, пачалі знікаць С. вянковыя і двары-комплексы. Найб. пашыраны тып С. — з нязвязанымі пабудовамі. Больш свабоднае размяшчэнне пабудоў дазволіла палепшыць сан.-гігіенічныя ўмовы, павялічыць памеры садоў і кветнікаў, увесці ў архітэктуру С. такія элементы, як ганкі, веранды, альтанкі. Сац.-эканам. змены ў 2-й пал. 20 ст. адзначаны павелічэннем плошчаў зямельных надзелаў С., буд-вам гаражоў, некат. вытв. будынкаў, лазняў'і інш. У сучаснай сельскай архітэктуры С. наз. таксама вытв. і грамадска-адм. цэнтры калгасаў, саўгасаў і інш. Яны функцыянальна падзяляюцца на сялібныя, гасп. і вытв. зоны (вёскі Аснежыцы, Верцялішкі, Мышкавічы, пас. Жамчужны). Лепшыя прыклады цэнтр. С. вызначаюцца ансамблевасцю забудовы, добраўпарадкаваннем і інж. абсталяваннем. Пры стварэнні С. улічваюцца спецыфіка вясковага жыцця, мясц. традьшыі і асаблівасці. У 1990-я г. з’явіліся фермерскія С., прызначаныя для гаспадаркі, якая мае ўласныя сродкі вытворчасці, y якой заняты ўсе члены сям’і. На фарміраванне такой С. ўплывае спецыялізацыя вытворчасці (утрыманне буйной рагатай жывёлы, птушкагадоўля, раслінаводства і інш.), наяўнасць дарог, асаблівасці рэльефу і
Да арт. Сядзіба. Сядзібная забудова ў вёсцы Берасценава Аршанскага Сядаіба ў вёсцы Варацэвічы Іванаўскага раёна Брэсцкай вобл. 3 літараёна Віцебскай вобл. 3 малюнка Н.Орды. 1877. графіі паводле малюнка Н.Орды. 1879.
г.д. Традыц. формы С. захаваліся ў забудове гар. пасёлкаў і гарадоў, што надае ім непаўторнае маст. аблічча. Гл. таксама Народнае дойлідства, Сельская архітэктура. Літ.: К у л а г н н А.Н. Архнтектура дворцово-усадебных ансамблей Белорусснн: Вторая половнна XVIII — начало XIX в. Мн., 1981; Л о к о т к о А.М. Белорусское народное зодчество: Середнна XIX— XX в. Мн., 1991; С е р г а ч е в С.А. Белорусское народное зодчество. Мн., 1992. С.А.Сергачоў.
СЯДЗІБНЫ ДОМ, 1) жылы будынак y панскай сядзібе, які адрозніваўся ад палаца меншымі памерамі і колькасцю памяшканняў, больш простым арх.маст. вырашэннем фасадаў і інтэр’ераў; арх.-планіровачны цэнтр сядзібы. Вядомы на тэр. Беларусі, Літвы, Польшчы, Расіі і інш. y 16 — пач. 20 ст. Будавалі пераважна ў сельскай мясцовасці, y гарадах і мястэчках найчасцей былі зімовым жыллём сям’і пана. Першапачаткова — драўляныя будынкі, выкананыя ў традыцыях нар. дойлідства на ўзор 2- і 3-камерных сял. хат, але мелі печ з комінам, шкляныя вокны, ганак. 3 17 ст. пашырылася буд-ва мураваных С.д. (напр., y в. Гайцюнішкі Воранаўскага р-на). Развіццё планіроўкі С.д. садзейнічала дыферэнцыяцыі памяшканняў паводле іх функцыян. прызначэння, вылучэнню алькежаў, флігеляў. Часцей выкарыстоўвалася анфіладная планіроўка, сім. кампазіцыя аб’ёмаў. Цэнтр. ч. дома вылучалася адкрытым слупавым (нагадвала сваімі формамі каланаду) ці закрытым ганкрм, мезанінам, балконам (напр., y вёсках Відзы Лаўчынскія Браслаўскага, Кашубінцы, г. Навагрудак Гродзенскага р-наў). Архітэктура правінцыяльных С.д. спалучала прынцыпы вядучых маст. стыляў з традыцыямі мясц. дойлідства. 3 18 ст. С.д. атрымалі выразныя барочныя сілуэтныя кампазіцыі, складаныя формы дахаў (ламаныя, мансардавыя), якія датіаўняліся аб’ёмамі прыбудаваных алькежаў з шатровымі дахамі (г.п. Копысь Аршанскага р-на). 3 канца 18 ст. пашырыліся класіцыстычныя кампазіцыі, засн. на вылучэнні гал. фасада і ўвахода (гарады Ваўкавыск, Кобрын, в. Яйавічы ІОіецкага р-на). У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. часта выкарыстоўваліся прыёмы эклектыкі ( Чырвонабярэжская сядзіба, Краскаўская сядзіба). 2) У сучаснай забудове
Сядзібны дом y г. Навагрудак Гродзенскай вобл. 3 гравюры 1862.
населеных пунктаў — жылы дом, разлічаны на адну сям’ю. Сваёй планіроўкай _і аб’ёмнай кампазіцыяй звязаны з тэр. сядзібы і з’яўляецца ч. ансамбля вуліцы, групы дамоў, квартала (в. Мышкавічы Кіраўскага р-на, арх. Т.Галіёта). Пры ўзвядзенні выкарыстоўваюцца тыпавыя праекты дамоў (1- і 2-павярховыя, мансардавыя, з цокальным паверхам). Літ:. К у л а г в н А.Н. Архвтектура дворцово-усадебных ансамблей Белорусснн: Вторая половнна XVIII — начало XIX в. Мн., 1981; Ч а н т у р н я В.А. Нсторня архнтектуры Белорусснн. T I. 3 нзд. Мн., 1985; С е р r a ч е в С.А Белорусское народнос зодчество. Мн., 1992. С.А.Сергачоў.
СЯДЛЕЦКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewôdztwo Siedleckie), былая адм.-тэр. адзінка на У Польшчы. 3 1999 y складзе Мазавецкага ваяводства. СЯДНЁЎ Масей (Майсей) Ларывонавіч (1.9.1913, в. Мокрае Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 4.2.2001), бел. пісьменнік. Вучыўся ў Мсціслаўскім педтэхнікуме (1930—31), Мінскім вышэйшым пед. ін-це (1933— 36). У 1936 арыштаваны, 4 гады адбыў y лагеры на Калыме. У 1940 прывезены ў Мінск на перагляд справы. На пачатку вайны апынуўся на волі. 3 1943 за мяжою. Быў настаўнікам бел. гімназіі ў Міхельсдорфе (Германія). 3 1950 y ЗША. Вьпсладаў рус. мову ва ун-це штата Індыяна. Жыў y г. Глен-Коў. Рэабілітаваны ў 1992. Друкаваўся з 1932. Перажытае ў турмах і лагерах, успаміны пра свабоду і няволю, тута па радзіме, вайна і чужына, філасафічнасць, лірызм y зб-ках паэзіі «У акіяне ночы», «На край святла», «Спадзяванні», «Цень Янкі Купалы» (усе 1947), «Ля ціхай брамы» (1955), «Патушаныя зоры» (1975), «Ачышчэнне агнём» (1985), «А часу больш, чым вечнасць» (1989). Аўтар раманаў «Раман Корзюк» (1985), «I той дзень надышоў» (1^87), успамінаў, y т.л. пра Я.Купалу і Я.Коласа. На бел. мову пераклаў санеты Мікеланджэла, некат. творы І.В.Гётэ, Г.Гейнэ, Р.М.Рыльке і інш. С. прататып сына Дзяніса Зазыбы ў рамане І.Чыгрынава «Плач перапёлкі». Тв.: Патушаныя зоры: Вершы, раман. Мн., 1992; Масеева кніга. Мн., 1994.
Сядзібны дом y вёсцы Відзы Лаўчынскія Браслаўскага раёна Віцебскай вобл.
СЯДОЎ_________________
335
Jlim:. С a в і к Л. «Я прыйду з далёкае чужыны..ж Масей С'яднёу / / Савік Л. Пакліканыя: Літ. бел. замежжа. Мн., 2001. І.У.Саламевіч. СЯД0Ў Валянцін Васілевіч (н. 21.11.1924, г. Нагінск Маскоўскай вобл., Расія), расійскі археолаг. Чл.-кар. Рас. АН (1997), ганаровы акад. Лат. АН (1994). Д-р гіст. н. (1970), праф. (1986). Скончыў Маскоўскі ун-т (1951). 3 1954 y Ін-це археалогіі AH СССР (цяпер Рас. АН). Даследуе археалогію і культуру Стараж. Русі, этнагенез славян, этнічную гісторыю балтаў і фіна-уграў. У 1960-я г. правёў разведкі і раскопкі курганоў y Бел. Панямонні. Стварыў тэорыю субстратнага паходжання беларусаў. Вынікамі ўздзеяння балцкага субстрату тлумачыць вытокі асаблівасцей бел. лінгваэтнічнай супольнасці, якая, на яго думку, аформілася ў 8— 12 ст., да пачатку адасаблення беларусаў. Аўтар арт. «Да паходжання беларусаў» (1967), «Этнагенез і станаўленне беларусаў» (2000), манаграфій «Славяне Верхняга Падняпроўя і Падзвіння» (1970), «Доўгія курганы крывічоў» (1974), «Паходжанне і ранняя гісторыя славян» (1979), «Усходнія славяне ў VI—XIII стст.» (1982), «Старажытнаруская народнасць» (1999) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1984, Дзярж. прэмія Расіі 1998. Літ:. В.В.Седов: Бнобнблногр. указ. М., 1999. Г.В.Штыхаў.
СЯД0Ў Георгій Якаўлевіч (5.5.1877, с. Крывая 'Каса, цяпер г.п. Сядова Данецкай вобл., Украіна — 5.3.1914), расійскі гідрограф і палярны даследчык. Скончыў мараходнае вучылішча ў Растовена-Доне (1898), Марскі корпус y Пецярбургу (1901). У 1902 удзельнічаў y гідраграфічных даследаваннях y Паўн. Ледавітым ак. У 1909 кіраваў экспедыцыяй, якая даследавала вусце р. Калыма, y 1910 — Крыжовую губу (каля Новай Зямлі). У 1912 арганізаваў экспедыцыю да Паўн. полюса на судне «Св. Фока» (з 2 зімоўкамі). 15.2.1914 накіраваўся на сабаках да Паўн. полюса. Памёр па дарозе, каля в-ва Рудольфа (архіпелаг Зямлі Франца-Іосіфа), дзе і пахаваны. Экспедыцыя правяла акіянаграфічныя, метэаралагічныя і магн. даследаванні, склала карту паўн.-зах.
336
сядоў
ўзбярэжжа Новай Зямлі. Яго імем названы rap. пасёлак на Украіне, мыс y Антарктыдзе, пік і заліў на Новай Зямлі, архіпелаг капя Паўн. Зямлі. СЯД0Ў Леанід Іванавіч (14.11.1907, г. Растоў-на-Доне, Расія — 5.9.1999), расійскі вучоны ў галіне механікі і прыкладной матэматыкі. Акад. Рас. АН (1953, чл.-кар. 1946). Герой Сац. Працы (1967). Замежны чл. АН Францыі (1978). Ганаровы чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1960) і інш. акадэмій. Скончыў Маскоўскі ун-т (1930). 3 1932 y Цэнтр. аэрагідрадынамічным ін-це, y 1948—56 y Цэнтр. ін-це авіяматорабудавання, адначасова з 1937 y Маскоўскім ун-це (з 1951 заг. кафедры), з 1945 y Матэм інце AH СССР. Навук. працы па гідра- і аэрамеханіцы, механіцы суцэльнага асяроддзя, газадынаміцы, астрафізіцы, тэорыі падобнасці і інш. Распрацаваў тэорыі ўдару цел аб ваду, глісіравання і інш., агульную тэорыю аўтамадэльных рухаў суцэльных асяроддзяў. Даў дакладнае рашэнне задачы аб магутным выбуху. Атрымаў важныя вынікі ў тэорыях турбулентных рухаў вадкасці і газу, гарэння і дэтанацыі, будовы зорак і інш. Дзярж. прэмія СССР 1952.
якімі апрацоўвалі дрэва; рабілі іх і з бронзы. У жалезным веку ўжываліся каменныя, бронзавыя і жалезныя С. У 1-м тыс. н.э. ў зах. частцы Беларусі былі пашыраны баявыя вузкалязовыя С. (іх найчасцей знаходзяць y курганах усходне-літ. тыпу). С. як зброю славяне пачалі выкарыстоўваць y 7— 8 ст. (баявыя С. знаходзяць y раннесярэдневяковых пахаваннях і на гарадзішчах). С. баявога прызначэння былі чаканы, але колькасна пераважалі лопасцевыя ўзоры С. з лязом, моцна адцягнутым да тронка, і шчакавіцамі на абушку. У 11— 12 ст. баявыя С. мелі па 2 пары бакавых шчакавіц і зрэзанае вастрыё ляза, што дазваляла рабіць сякучае і рэжучае дзеянне. У 14— 15 ст. ў зах. Беларусі пашыраны шырокалязовыя С., больш масіўныя і без шчакавіц. Маса С. павялічылася ў 15— 16 ст., калі яны страцілі ролю зброі. 3 17 ст. формы С. наблізіліся да сучасных. Тыповая баявая С. была з шырокім лязом y форме паўмесяца і абухом для насадкі на тапарышча. Часам на абуху знаходзіўся кручок, якім пехацінцы сцягвалі кавалерыстаў з коней. У Зах. Еўропе да 16 ст. С. выцеснена алебардаіі, y Расіі бердышом. У адрозненне ад алебарды С. была без кап’я, карацейшая за бярдыш, мела разнастайныя формы ляза. Жалезныя С. 11— 13 ст. знойдзены ў Браславе, Ваўкавыску, Заслаўі, Лагойску, Лукомлі, Мінску і інш., узоры 15— 17 ст. — y Брэсце, Віцебску, Мінску, Лідскім і Мірскім замках і інш. Літ.: К а з а к я в м ч ю с В.К. Оружне балтскмх племен II—VIII вв. на террмтормм Лнтвы. Внльнюс, 1988.
Тв.. П лоскне задачн гндродннаммкн н аэродннаммкн. 3 нзд. М., 1980; Методы подобмя » размерностн в механмке. 10 язд М., 1987; Основы макроскопнческнх теорнй гравнтацян н электромагнетязма. М., 1989 (разам з А.Г.Цыпкіным); Об основных моделях в механнке. М., 1992; Механнка сплошной среды. T. 1— 2. 5 нзд. М., 1994. Літ.\ Л.М.Седов / / Вестн. Моск. ун-та. Cep. I. Математнка. Механнка. 1997. №6 М. М. Касцюковіч.
СЯДЫХ Канстанцін Фёдаравіч (21.1.1908, пас. Папярэчны Зерэнтуй Чыцінскай вобл., Расія — 21.11.1979), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Чыцінскім пед. тэхнікуме. Друкаваўся з 1924. Першая кн. вершаў «Забайкалле» (1933). У паэт. зб-ках «Сэрца» (1934), «Вершы» (1936), «Родны стэп» (1937), «Над стэпам сонца» (1948), «Стэпавыя макі» (1969) і інш. мінулае і будучыня, людзі і прырода Сібіры. Раманы «Даурыя» (кн. 1—2, 1942—48; Дзярж. прэмія СССР 1950) і «Бацькоўскі край» (1958; на аснове раманаў зняты фільм «Даурыя») пра жыццё сібірскага казацтва, грамадз. вайну. Тв:. Даурня: Роман. Л., 1989. Літ:. В о й л о ш н н к о в П.А. Константнн Седых. Абакан, 1959.
СЯКЁРА (ад слав. сікіра, сакіра), універсальная традыц. прылада для апрацоўкі дрэва і інш. матэрыялаў; шырокі прадаўгаваты металічны клін з лязом і абухом, насаджаны на тапарышча. Выкарыстоўвалася і як зброя. Прымітыўная крамянёвая прылада, вядома з палеаліту (выраблялі з граніту, дыярыту і інш.). Груба абабітыя авальныя або трапецападобныя С. з’явіліся ў мезаліце. У неаліце С. набыла больш дасканалыя формы, яе лязо зашліхтоўвалася. У бронзавым веку пашыраны каменныя свідраваныя С. (выкарыстоўваліся як зброя і для выканання рытуалаў) і С.-кліны,
дзіста-мантмарыланітавага складу. Разведаныя запасы — 10,3 млн. перспектыўныя — 6,6 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2,6— 14 м, ускрышы (пяскі, супескі, суглінкі, торф) 0,2—7,1 м. Гліны прыдатныя для вытв-сці цэглы і дрэнажных труб. А.П.Шчураў.
Л.І.Сядоў.
М.А.Сяліцкі
СЯКЕРЫЧЫ, вёска ў Зубкаўскім с/с Клецкага р-на Мінскай вобл. Цэнтр с.-г. вытв. кааператыва-агракамбіната. За 4 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Клецк, 131 км ад Мінска. 653 ж., 230 двароў (2002). Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЯЛЁЦ, вёска ў Бярозаўскім р-не Брэсцкай вобл., каля р. Ясельда і аднайм. вадасховішча, на аўтадарозе, якая злучае вёску з г. Бяроза. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км ад горада і чыг. ст. Бяроза, 111 км ад Брэста. 1023 ж., 397 двароў (2002). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнікі архітэктуры: Сялецкая Успенская царква, касцёл св. Аляксея (1912).
Да арт. Сякера Сякеры-кліны: каменныя (1, 5), крамянёвыя (2, 4, 7), цёслы (3, 6), 2— 1,5 тыс. г. да н.э. Жалезныя сякеры: з гарадзішча Старое Краснае Рэчыцкага раёна (8), 6 ст. да н.э.; баявая сякера (9).
СЯЛЕЦ, вёска ў Мсціслаўскім р-не Магілёўскай вобл., каля р. Сож, на аўтадарозе Мсціслаў—Крычаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на Пд ад г. Мсціслаў, 111 км ад Магілёва, 16 км ад чыг. ст. Крьнаў. 596 ж., 275 двароў (2002). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэктуры: вадзяны млын (сярэдзіна 20 ст.), Свята-Ануфрыеўская царква (2-я. пал. 18 ст.).
СЯКЁРАЎШЧЫНА, радовішча глін y Полацкім р-не Віцебскай вобл., каля вёсак Сякераўшчына, Скавародзіна і Янкава. Пластавы паклад звязаны з азёрна-ледавіковымі адкладамі паазерскага зледзянення. Складаецца з 3 участкаў: Паўн., Цэнтр. і Паўднёвага. Гліны чырвонабурыя, шакаладныя, стужачныя, тлустыя, шчыльныя, з праслойкамі і лінзамі пяску, пластычныя, дысперсныя, гідраслюдзіста-каалінітавага і гідраслю-
СЯЛЁЦ, вадасховішча ў Бярозаўскім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Сялец. Створана ў 1985 y пойме р. Ясельда. Пл. 20,7 км2, даўж. 11,8 км, найб. шыр. 4,1 ,км, найб. глыб. 5,4 м, аб’ём вады 56,3 млн. м3. Даўж. берагаюй лініі 33,5 км. Сярэдні шматгадовы сцёк 101 млн. м3. Катлавіна выцягнута з ПнЗ на ПдУ. Земляная намыўная плаціна даўж. 4,3 км з хвалеўстойлівым верхавым адхонам, даўж. агараджальнай дамбы 13,9 км. Ваганні ўзроўню вады на працягу года 2,5 м. Выкарыстоўваецца для рыбаводства,
СЯЛЕЦКАЯ УСПЁНСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры 19 ст. ў в. Сялец Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 1870 з цэглы. У плане — выцягнутая па падоўжнай восі кампазіцыя, што ўключае званіцу, трапезную, асн. аб’ём з бакавымі парталамі, 5-гранную апсіду, да якой прымыкаюць дзяканнік і ахвярнік. Арх.-дэкар. аздабленне засн. на спалучэнні традыцый класіцызму (апрацоўка сцен пілястрамі тасканскага ордэра, прафіляваныя высокія карнізы, абрамленні паўкруглых аконных праёмаў асн. аб’ёму) і характэрных форм маскоўскай архітэктуры 17 ст. (канстр. схема званіцы — васьмярык на чацверыку, шатровы дах з цыбулепадобнай галоўкай, кілепадобныя какошнікі партапаў і вежы-званіцы). Г.А.Лаўрэцкі.
СЯЛІЦКІ (Sielicki) Францішак (29.11.1923, в. Мікуліна Вілейскага р-на Мінскай вобл. — 2.9.2001), польскі літ.знавец-славіст, фалькларыст. Д-р філал. н. (1966). Скончыў Вроцлаўскі ун-т (1955), з 1978 праф. Ін-та слав. філалогіі гэтага ун-та. Аўтар кніг «Аповесць мінулых гадоў»: Гістарычна-літаратурная характарыстыка, пераклад і каментарый» (1968), «Максім Горкі сярод польскіх спраў» (1971), «Падарожжа баярына Барыса Шарамецева праз Польшчу і Аўстрыю ў Рым, a таксама на Мальту, 1697— 1698» (1975). Даследаваў рус. класіку (творы І.Тургенева, Л.Талстога, Ф.Дастаеўскага, A Чэхава). Выдаў падручнік «Беларускі фальклор» (1983). Аўтар прац «Беларускія вясельныя абрады і песні з вёскі Мікуліна...» (1979), «Беларускія жартоўныя песні і вершы з ваколіц вёскі Мікуліна» (1980), «Пахавальныя і дзядоўскія песні, якія выконваліся ў б. Вілейскім павеце», «Відовішчы ў вёсцы Мікуліна б. Вілейскага павета ў міжваенны перыяд» (абедзве 1982). Apr. «Францыск Скарына ў польскай навуцы» (1990) прысвечаны скарыназнаўству ў Польшчы. Тв: Region dothinowsko-budslawskokrzywicki na dawnej Wileriszczyznie. Warszawa; Wroclaw, 1989; Krzyz w wierzeniach ludu Wilejszczyzny / / Ham радавод. Гродна, 1991. Кн. 3, ч. 3; Pie.sni biatoruskie i rosyjskie spiewane lia Wileriszczyznie w okresie miçdzywojennym. Wroclaw, 1992; Podania, legendy, anekdoty i przystowia na Wilejszczyznie w okresie miçdzywojennym. Wroclaw, 1993. А.В.Мальдзіс.
Сплепкая Успенская царква СЯЛІБА. тое, што сядзіба. СЯЛІБА, вёска ў Бярэзінскім р-не Мінскай вобл., на р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Цэнтр сельсавета і калгаса. За 35 км на Пд ад г. Беразіно, 136 км ад Мінска, 25 км ад чыг. ст. Нясета. 391 ж., 145 двароў (2002). Сярэдняя школа, клуб, бка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЯЛІЦКІ Мікалай Аляксандравіч (5.4.1907, Мінск — 29.10.1936), Герой Сав. Саюза (1936). Скончыў Арлоўскую 12. Бел. энц. Т. 15.
сялб, тып сельскага паселішча ва ўсх. славян. Тэрмін ужываецца таксама ў палякаў, балгар і інш. У Стараж. Русі С. складалася з 3—5 двароў, на Беларусі ў 14— 15 ст. — з дымоў (двароў), або дварышчаў, якія ядналі 5— 10 і болей сваяцкіх сем’яў. Пасля «Уставы на валокі» 1557 С. часта ўзнікалі на новых месцах; туды ссяляліся (асаджваліся) прыгонныя сяляне, якія выконвалі пераважна чыншавыя, падатковыя павіннасці (асадныя С.). Каля цэнтраў фальваркаў узнікалі дворныя С. найчасцей з колішняй чэлядзі, па 10— 12 двароў. У сярэдзіне 17 ст. былі С. па 60 двароў і болей; на Беларусі яны сталі называцца таксама вёскамі, ад якіх амаль не адрозніваліся (гл. Вёска). У дарэв. Расіі С. наз. вялікае сялянскае паселішча з царквою, крамаю, карчмою і інш. А.П.Грыцкевіч.
СЯЛЬВІНСКІ Ілья (Карл) Львовіч (24.10.1899, г. Сімферопаль, Украіна, — 22.3.1968), рускі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ун-т (1923). Друкаваўся з 1915. У 1920-х г. адзін з лідэраў канструктывіму (паэмы «Улялаеўшчына»,
337
СЯЛЯВА
1927, новы варыянт 1956; «Нататкі паэта», 1927). Раннія творы адметныя эксперыментатарствам y галіне паэт. формы і мовы. У 1933 як карэспандэнт «Правды» ўдзельнічаў y паходзе «Чэлюскіна» (паэма «Чэлюскініяна», часткова апубл. 1937—38; перапрацавана ў раман «Арктыка», апубл. 1957). У трагедыі «Камандарм-2» (паст. 1929 У.Меерхольдам), рамане ў вершах «Пушторг» (1928) тэмы грамадз. вайны, нэпа. У 1930-я г. распрацоўваў жанр гіст. трагедыі ў вершах («Рыцар Іаан», 1937; «Бабек», 1941; трылогія «Расія», 1944—57). Аўтар аўтабіягр. рамана «О, юнацтва маё!» (1966), п’есы «Умка — Белы Мядзведзь» (1933), лірычнай трагедыі «Царэўна-Лебедзь» (апубл. 1968), кн. «Студыя верша» (1962) і інш. Te:. Собр. соч. Т. 1—6. М„ 1971—74; Нзбр. пронзв. T. 1—2. М„ 1989; Театр поэта. М„ 1965. Літ.. Р е з н н к О. Жмзнь в поэзгш: Творчество Нльп Сельвннского. 3 язд. М., 1981; О Сельвпнском: Воспомннанмя. М., 1982.
СЯЛЙВА, возера ў Крупскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Лукомка, за 20 км на Пн ад г. Крупкі. Пл. 15 км2, даўж. 15 км, В О ЗЕРА СЯЛЯВА
IДудары Вял.Хальнявічы
Jf
Янаўшчьп
Чарзя
CJUIÈUKAE, вёска ў Касцюковіцкім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 32 км на ПдУ ад г. Касцюковічы, 192 км ад Магілёва, 4 км ад чыг. ст. Журбін. 789 ж., 270 двароў (2002). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
бранятанк. школу (1932). У Чырв. Арміі з 1931. Танк. ўзвод на чале з лейтэнантам С. вызначыўся ў вайну ў Іспаніі 1936—39 y баі каля г. Сесенья 29.10.1936, дзе ў цяжкіх умовах атакаваў артылерыю праціўніка на пазіцыях і яго рэзервы на падыходзе, знішчыў батарэю горных гармат; загінуў y баі.
[альняв/чы
\Мал.Хальнявічы
1Барсуні
Нлішана f
Іалінаўка
Хлодніца
Старомышча
Худава Шарнеаа
увільгатнення с.-г. угоддзяў, добраўпарадкавання прылеглых населеных пунктаў, адпачынку.
Дакучын Гузовіна Прошынсг Худаўцы
найб. шыр. 3 км, найб. глыб. 19,5 м, даўж. берагавой лініі 44,3 км, пл. вадазбору 324 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу, складаецца з вузкага паўд. і шырокага паўн. плёсаў. Схілы выш. 6—8 м (на Пн 3—5 м), пераважна парослыя лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, месцамі
338
СЯЛЯВА
забалочаныя, на Пд зліваюцца са схіламі. Дно да глыб. 4—6 м (месцамі да 10 м) выслана пясчана-галечнымі і апясчаненымі адкладамі, глыбей сапрапелямі. У паўн. плёсе 3 астравы, найб. з іх пл. каля 2 км2. Мінералізацыя ваоы каля 200 мг/л, празрыстасць да 3 м. Эўгрофнае. Зарастае слаба. Уздоўж берагоў вузкая, перарывістая паласа з асок, чароту, трыснягу, хвашчу. Упадаюць рэкі Высокая і Ракітаўка, 5 ручаёў, на Пн злучана шырокай пратокай з воз. Абіда. Узровень возера штучна падняты на 2—3 м плацінай б. Сяляўскай ГЭС. СЯЛЙВА, рыба сям. сіговых, гл. Рапушкі. СЯЛЙВА, ландшафтны заказнік рэсп. значэння ў Крупскім р-не Мінскай вобл. і Чашніцкім р-не Віцебскай вобл. Засн. ў 1993 для аховы унікальнага ландшафтна-азёрнага комплексу з папуляцыямі рэдкіх і знікаючых відаў раслін і жывёл. Пл. 19 261 га, уключае азёры Сялява, Абіда, Худава, Болюцкае, Квеціна, прылеглыя лясы і с.-г. ўгоддзі. Рэльеф буйна- і дробнаўзгорысты з хваліста-марэнна-азёрнымі ландшафтамі Бел. Паазер'я. У флоры 578 відаў вышэйшых сасудзістых раслін, 27 водарасцей, y т.л. 11 рэдкіх і знікаючых відаў, занесеных y Чырв. кнігу: купальнік горны, баранец звычайны, гайнік цёмначырвоны, пярэсна еўрапейская, шпажнік чарапіцавы і інш. Шмат лек., дэкар., кармавых відаў. У фауне 40 відаў млекакормячых, 142 — птушак, 10 — амфібій, 5 — рэптылій, y т.л. ў Чырв. кнізе 20 відаў: соня арэшнікавая, барсук, мядзведзь буры, скапа, змеяед вялікі, падворлік малы, паганка малая, бугай вялікі і малы, каршачок, дзербнік, пустальга звычайная. У азёрах прамысловымі з’яўляюцца лешч, шчупак, сом, язь, судак, плотка, гусцяра. П.І.Лабанок. СЯЛЙВА Антоній (свецкае імя А н а с т а с і й ; каля 1583, Полацкае ваяв. — 1655), уніяцкі царк. дзеяч Рэчы Паспалітай, пісьменнік-палеміст. 3 1612 чл.
ордэна базыльян, y 1617 пасвячоны ў святары. Скончыў Грэчаскі калегіум y Рыме (1622). 3 1622 архімандрыт уніяцкіх манастыроў: y Вільні св. Тройцы, Навагрудку, Жыдзічыне. 3 1624 архіепіскап полацкі, з 1639 ген. вікарый Кіеўскай мітраполіі. У 1641—55 мітрапаліт кіеўскі і галіцкі, адначасова з 1652 генерал (протаархімандрыт) базыльянскага ордэна. У 1630—40-я г. ўдзельнічаў y падрыхтоўцы агульнага сабора уніятаў і праваслаўных з мэтай аб’яднання на падставе стварэння Кіеўскага патрыярхата і прызнання вяршэнства папы. Клапаціўся пра адукацыю святароў, умацаванне манастырскага жыцця, адкрыў семінарыю пры Мінскім базыльянскім манастыры (1652). Папулярызаваў культ І.Кунцэвіча. Аўтар «Антыэленхуса» (1622) — адказу на «Эленхус» М.Сматрыцкага (1622) і жыццяпіса Кунцэвіча (1625). Літ.'. Белоруссня в эпоху феодалмзма. T. I Мн., 1959; Уння в документах. М н , 1997; Кояловмч М. Лнтовская церковная уння. Т. 2. СПб., 1861. С.В.Казуля.
СЯЛЙВІЧЫ, вёска ў Слонімскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 24 км на ПдЗ ад г. Слонім, 150 км ад Гродна, 7 км ад чыг. ст. Азярніца. 485 ж , 182 двары (2002). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — касцёл св. Барбары (1819). СЯЛЯЕВА, возера ў Віцебскім р-не, y бас. р. Зах. Дзвіна, за 28 км на ПнУ ад г. Віцебск. Пл. 0,32 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 450 м, даўжыня берагавой лініі 2,6 км. Схілы катлавіны выш. 3—4 м, пад лесам. На 3 выцякае ручай y р. Зах. Дзвіна. с я л я н е -д Ан н і к і ,
гл. ў арт. Даннікі.
СЯЛЯНЕ-СЛЎГІ, гл. ў арт. Слугі. СЯЛЙНСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1893—94 y K a р э і [y карэйскай гістарыяграфіі С я л я н с к а я в а й н а года К а б о (1894)], адно з найбуйнейшых антыфе-
ад. і антыкаланіяльных выступлення? кар. народа. Гал. яго прычынай стала пагаршэнне становішяа насельніцтва (найперш сялянства) пасля нераўнап-я раўнага япона-кар. Канхваскага дагаво-| ра 1876, y выніку якога Карэя абавязанм была выплачваць кантрыбуцыі Японіі. Зімой і вясной 1893 сял. выступленні ахапілі паўд. і цэнтр. паветы, але былі задушаны. У студз. 1894 паўстанне аднавілася і набыло арганізаваныя рысы Да канца мая 1894 паўстанцкая армія j заняла 9 паветаў і г. Чанджу. Паўстан-Я цы патрабавалі ад урада раўнамернага размеркавання зямлі і рэформы мясц. I самакіравання. У чэрв. 1894 урад звярнуўся па дапамогу да Кітая, які накіра- I ваў y Карэю свае войскі. Японія, выка- і рыстаўшы гэта як зачэпку, ажыццявілз:І ў ліп. 1894 y Карэі дзярж. пераварот, паставіла праяпонскі кабінет і развязалш япона-кітайскую вайну 1894—95. Гэта ; ўзмацніла нац.-вызв. рух, да паўстаіш цаў-сялян далучыліся рамеснікі, гандляры, салдаты, чыноўнікі, збяднелыЛ дваране і інш. Пасля шэрагу перамогна шляху да Сеула паўстанцкая армія ў ліст.—снеж. 1894 пацярпела паражэнне ад яп. і ўрадавых войск. Разгром паў- j стання і перамога ў яп.-кіт. вайне аб- ■ легчылі Японіі далейшае закабаленне Карэі (пратэктарат y 1905, анексія f 1910). Літ.: Т я г а й Г.Д. Крестьянское восста-Я нме в Корее, 1893— 1895. М., 1953.
Ю В Ьпжінаў Л
СЯЛЯНСКАЯ ВАЙНА 1524—26, найбуйнейшае антыфеад. выступленне сялян (падтрымана асобнымі гарадамі і рыцарамі) y сярэдневяковай Германіі, y частцы Аўстрыі і Швейцарыі. Была працягам шматлікіх сял. хваляванняў з | 14 ст. (рух Г Бёгайма, змова «БашматМ і інш.). Праходзіла ва ўмовах рэліг. Рэфармацыі. Выклікана эканам., сац. і паліт. прычынамі (уціск сялян землеўлас-1 нікамі, падатковы прыгнёт, y т. л. царк. I дзесяйіна, і інш.). Пачалася ў чэрв. 1524 з паўстання на Пд Германіі (ландграф- і ства Шцюлінген). Пад уплывам прапа-1 ганды Т Мюнцэра і анабаптыстаў паў- :| станне набыло арганізаваны характар. 3 пач. 1525 яно ахапіла Верхнюю Швабію і Франконію. У крас. 1525 паўсталі сяляне ў Цюрынгіі, y маі — y Ціролі. Лідэрамі паўстанцаў былі Мюнцэр, Ф.Pe ep, М.Гайсмайр і інш. У раёнах сял. паўстанняў дзейнічалі буйныя атрады колькасцю да некалькіх тыс. чал., яны авалодалі шэрагам замкаў. Былі распрацаваны некалькі утапічных праграмных дакументаў паўстанцаў («Артыкульнае пісьмо», «12 артыкулаў», «Гейльбранская праграма» і інш.), якія з пазіцый «боскага права» адлюстроўвалі ідэю сац. справядлівасйі. Многія вёскі і цэлыя мясцовасці адмаўляліся ад выканання феад. павіннасцей і патрабавалі ад сваіх землеўласнікаў іх ліквідацыі. Але разрозненасць асн. цэнтраў паўстанняў і іх слабая падтрымка бюргерствам аблегчылі задушэнне сял. вайны сіламі Швабскага саюза і інш. рыцарскіх войск. Апошнімі супраціўляліся паў-1
станцы ў Ціролі, Карынтыі, Штырыі, Крайне (да лета 1526). Паражэнне С.в. не прывяло да істотных змен y становішчы сялянства ў Германіі, але вайна засведчыла вял. сац. актьгўнасць сял. саслоўя. Рэхам С.в. была Мюнстэрская камуна (1534—35). У марксісцкай гістарыяграфіі С.в. 1524—26 разглядаецца як кульмінацыя раннебурж. рэвалюцыі перыяду Рэфармацыі. Літ.: Н в о н н н Ю.Е. «Вся власть должна быть отдана простому народу» / / Н жпвы памятью столетнй: Очеркн о вождях нар. двнженмй в средневековой Европе. Мн., 1987; Bl i c k l e Р. Die Revolution von 1525. München, 1993.
маі—чэрв. 1670 авалодалі гарадамі Царыцын, Чорны Яр, Астрахань, дзе знішчылі царскіх ваявод і ўвялі самакіраванне на казацкі ўзор. У жн. 1670 Разін на чале войска (каля 10 тыс. чал.) пайшоў уверх па Волзе, авалодаў гарадамі Самара, Саратаў і інш., асадзіў Сімбірск. Ён і яго паплечнікі абвяшчалі, што ў іх войску нібыта знаходзяцца царэвіч Аляксей Аляксеевіч (сын Аляксея Міхайлавіча), які паводле бацькоўскага ўказа ідзе на Маскву «пабіць» баяр, дваран, ваявод і купцоў «за здраду», a таксама звергнуты патрыярх Нікан. У сваіх «спакусных лістах» Разін заклікаў паслужыць цару і «чорным людзям даць свабоду». Паўстанні ахапілі вялізную тэр. аж да цэнтр. раёнаў краіны: знішчаліся памешчыкі і іх прыказчыкі, ваяводы і інш. прадстаўнікі ўлады, стваралася мясц. самакіраванне. У кастр. 1670 ваявода Ю.Барацінскі разбіў каля Сімбірска гал. войска Разіна, які быў паранены’ і ўцёк на Дон. У канцы 1670 — пач. 1671 царскія войскі жорстка задушылі асн. ачагі сял. вайны, акрамя Астрахані. Заможныя казакі скінулі ўладу Разіна на Доне, y крас. 1671 схапілі яго і выдалі ўраду (16.6.1671 пакараны смерцю ў Маскве). Паўстанцы з Астрахані на чале з Ф.Шалудзяком y маі—чэрв. 1671 здзейснілі новы няўдалы паход на Сімбірск. У снеж. 1671 Астрахань здалася царскім войскам. Тэрмін «С.в. 1670—71». які замацаваўся ў сав. гіст. л-ры з 1930-х r., y сучаснай рас. гіст. л-ры (з пач. 1990-х г.) найчасцей замяняецца тэрмінам «паўстанне Разіна».
СЯЛЯНСКАЯ
339
твам E.1 Пугачова на р. Яік (цяпер Урал), Урале, y Зах. Сібіры, Прыкам’і, Паволжы, Зах. Казахстане і Слабадской Украіне. Выклікана ўзмацненнем прыгонніцтва, уціскам казакаў і нярус. народаў з боку рас. ваен. і цывільнай бюракратыі, прадпрымальнікаў. Пачалася ў вер. 1773 як паўстанне яіцкіх' казакаў на чале са збеглым данскім казакам Пугачовым, які абвясціў сябе імператарам Пятром III, быццам бы цудам выратаваным і намерыўся заняць прастол, каб усталяваць «справядлівае» казацкае царства. У вер.-кастр. 1773 Пугачоў захапіў шэраг крэпасцей і ўмацаванняў, дзе знішчаў афіцэраў, забіраў артылерыю, боепрыпасы, і на чале войска (каля 2500 чал., 20 гармат) 16.10.1773 асадзіў г. Арэнбург. Хоць аблога Арэнбурга была беспаспяховай, Пугачоў адбіў некалькі вылазак гарнізона, разбіў карныя атрады ген. В.А.Кара і палк. П.М.Чарнышова. Яго армія, куды прыбывалі сяляне, работнікі уральскіх заводаў (прывозілі з сабой і гарматы), башкірскія і інш. атрады, y снеж. 1773 налічвала 25 тыс. чал. і 86 гармат. 3 яе складу вылучаліся асобныя атрады, якія пашыралі паўстанне на суседнія тэрыторыі. Кіравала арміяй і была адм.-паліт. цэнтрам паўстання Ваен. калегія. У сваіх маніфестах і ўказах ад імя Пятра III Пугачоў абяцаў казакам, сялянам і прыгнечаным народам волю і зямлю, заклікаў іх разам змагацца супраць улады Кацярыны II і дваран. У крас. 1774 урадавыя войскі разбілі армію Пугачова, які адступіў на Урал і ў Зах. Сібір, дзе зноў авалодаў шэрагам крэпасцей. Пасля новых няўдалых баёў з урадавымі атрадамі ён накіраваўся да Паволжа з мэтай ісці на Маскву. 23.7.1774 яго армія штурмам узяла г. Казань (акрамя крамля), але 23—26 ліп. была разбіта атрадам падпалк. І.І.Міхельсона. Пугачоў перайшоў на правы бераг Волгі, дзе пачалося ўсеагульнае паўстанне сялян супраць памешчыкаў і адміністрацыі. Маніфестамі ад 28 ліп. і
СЯЛЯНСКАЯ ВАЙНА 1628—45 y К і т a і, народнае паўстанне ў Кітаі ў 1-й пал. 17 ст., якое скінула дынастыю Мін. Выклікана ростам жабрацтва шырокіх сял. мас з-за недахопу ворных зямель, цяжкіх падаткаў і каругшыі чыноўніцтва. Пачалося ў 1628 y правінцыях Шэньсі і Хубэй; неўзабаве ўзнік ачаг паўстання і ў прав. Сычуань, які ўзначаліў Чжан Сяньчжун; абодва яны дзейнічалі паасобку. Кіруючыся канфуцыянскімі ідэямі сац. справядлівасці і роўнасці, паўстанцы знішчалі буйных землеўладальнікаў, чыноўнікаў і ліхвяроў, размяркоўваючы іх маёмасць сярод беднаты. Урадавыя войскі да 1638 разграмілі асн. сілы паўстанцаў, але неўраджай і голад y пач. 1640-х г. прыцягнулі да паўстання новыя нар. масы. Кіраўнік Хубэй-Шэньсійскага цэнтра паўстання (з 1636) Лі Цзычэн стварыў рэгулярную армію і пачаў ствараць уласныя органы ўлады. У пач. 1644 ён быў абвешчаны ў г. Сіянь імператарам. 25.5.1644 яго войскі ўвайшлі ў Пекін; апошні імператар дынастыі скончыў самагубствам. Тым часам У Саньгуй, камандуючы ўрадавай арміяй, якая ахоўвала паўн. мяжу, заключыў саюз з маньчжурамі і прапусціў іх войска праз Вял. кіт. сцяну. У баі 27.5.1644 маньчжуры разбілі войскі Лі Цзычэна (ён загінуў y 1645), y 1647 — войска Чжан Сяньчжуна, y Кітаі запанавала дынастыя Цын.
СЯЛгіНСКАЯ ВАЙНА 1773—75 y Расіі, П у г а ч о в а п а ў с т а н н с , масавы антыўрадавы рух казакаў, прыгонных сялян, заводскіх рабочых, нярус. народаў (асабліва башкіраў на чале з Салаватам Юлаевым) пад кіраўніц-
СЯЛЯНСКАЯ ВАЙн А 1670—71 y Ра с і і , Р а з і н а п а ў с т а н н е , масавы антыўрадавы рух казакаў, прыгонных сялян, пасадскіх людзей, паволжскіх народаў (чувашоў, мары, мардвы, татар) на Доне, y Паволжы і Слабадской Украіне. Выклікана ўзмацненнем прыгонніцтва ў Цэнтр. Расіі і пашырэннем яго на паўд. і паўд.-ўсх. ўскраіны. Кіраўнікі: С.Ц.Разін, В.Р.Ус, Ф.Шалудзяк і інш. С.в. папярэднічаў y 1667—69 паход казацкай беднаты на чале з Разіным на р. Яік (цяпер Урал) і па Каспійскім м. (разрабаваны прыбярэжныя правіндыі Персіі, вызвалены рас. нявольнікі), пасля заканчэння якога Разін заснаваў на Доне апорны пункт — Кагальніцкі гарадок. Сюды збіраліся казакі і збеглыя сяляне. Вясной 1670 Разін захапіў уладу на Доне і на чале сваіх атрадаў пайшоў на Ніжнюю Волгу. Паўстанцы нанеслі паражэнні ўрадавым войскам, y
Да арт. Сялянская вайна 1773— 75. М. І . Ав і л а ў . Рабочыя прывозяць Пугачову гарматы. 1924.
Літ. С т е п а н о в Н.В. Крестьянская война в Росснв в 1670— 1671 гг. Т 1— 2 (ч. 1) Л.. 1966— 72; С о л о в ь е в В.М. Поход за утраченной волей М., 1990; Я г о ж. Современннкн н потомкн о восстаннв С.Т.Развна М , 1991 М.Г.Нікіцін.
340
СЯЛЯНСКАЯ
11 жн. 1774 ён («імператар Пётр III») вызваляў сялян ад прыгону і заклікаў знішчаць памешчыкаў. На чале новага войска Пугачоў пайшоў на Пд, узяў Саранск, Пензу, Саратаў і інш. гарады, але 5.9.1774 канчаткова разбіты Міхельсонам на Пд ад г. Царыцын. Неўзабаве яго схапілі і выдалі ўладам яго прыбліжаныя; пасля следства і суда ён з найб. актыўнымі паплечнікамі 21.1.1775 пакараны смерцю ў Маскве. Былі забіты, пакараны смерцю, закатаваны, зазналі цяжкія цялесныя пакаранні, катаргу і ссылку тысячы інш. удзельнікаў сял. вайны, апошнія ачагі якой задушаны да лета 1775. Тэрмін «С.в. 1773—75» побач з тэрмінам «паўстанне Пугачова» замацаваўся ў сав. гістарыяграфіі з 1940— 50-х г. У сучаснай рас. гіст. л-ры (з 1990-х г.) найчасцей ужываецца тэрмін «паўстанне Пугачова». Літ:. Крестьянская война в Россвн в 1773— 1775 гг.: Восстанне Пугачева. T. 1— 3. Л„ 1961— 70; О в ч в н н в к о в Р.В. Маннфесты н указы Е.М.Пугачева: Мсточннковедч. мсслед. М., 1980. М.Г.Нікіцін. в а й н А п а ч Ат к у 17 ст., пашыраны ў савецкай гістарыяграфіі тэрмін для абазначэння сукупнасці разнастайных па сваёй прыродзе і складзе іх удзельнікаў масавых хваляванняў y Расіі пач. 17 ст., y т.л. Балотнікава паўстання 1606—07. Гл. «Смута». сялйнская
«СЯЛЙНСКАЯ Д0ЛЯ», газета арг-цыі «Беларускае працоўнае сялянства». Выдавалася ў чэрв. 1921 — крас. 1922 y г. Каўнас (Літва) на бел. мове, выходзіла нерэгулярна. Рэдакцыя стаяла на пазіцыях непадзельнасці і незалежнасці Беларусі, прапаведавала ідэю сац. і нац. самаўсведамлення сялянства, гуртавання яго сіл на вызв. барацьбу супраць польскай акупацыі. Асобныя публікацыі скіраваны на барацьбу за незалежнасць Беларусі. Аддавала ўвагу выбарам y Віленскі сойм, пытанню далучэння Віленшчыны да Польшчы. Змясціла рэзалюцыі 1-й Усебел. канферэнцыі (вер. 1921, Прага), дэкларацыю ўрада БНР y сувязі з 4-й гадавінай абвяшчэння суверэнітэту Беларусі, матэрыялы пра каап. рух і школьнае пытанне. Друкавапа творы П.Мядзёлкі, А.Смаленца, І.Дварчаніна (пад псеўд. І.Гудок), В.Мурашкі (В.Маслоўскай), В.Ластоўскага (пад псеўд. Юрый В.), Т.Грыба (пад псеўд. А.Небарака), М.Бяздольнага. Выйшла 7 нумароў. А.СЛіс. «СЯЛЙНСКАЯ НІВА», грамадска-палітычная, літ. і гасп. газета Беларускага сялянскага саюза. Вьшавалася з 6.12.1925 да 7.7.1930 y Вільні на бел. мове 2 разы на тыдзень. Выдавец Ф.Ярэміч. Проціпастаўляла сац.-паліт. і нац. інтарэсы зах.-бел. сялянства «нацыянальначужому» гораду, культывавала бел. сял. традыцыі. Адстойвала сваю тактыку барацьбы за нац. незалежнасць. Друкавала вершы М.Васілька, М.Краўцова,
Т.Леўчыка, Улад-Ініцкага (У.Паўлюкоўскага), Ф.Грышкевіча, Я.Башкіра (І.Пачопкі), П.Крэня, С.Пеюна (Новік-Пеюна), П.Сокала (Масальскага), Я.Нарцызава (Драздовіча), апавяданні А.Васілеўскага, С.Грынкевіча. Змясціла агляд творчасці Я.Купалы, зроблены Я.Светазарам (Краўцовым), рэцэнзію на зб паэзіі У.Жылкі «На ростані», літ.-гіст. нататку пра Эмілію Плятар, фапькл.-этнагр. артыкулы М.Вяршыніна, М.Пецюкевіча, перадрук паэмы Я.Коласа «Сымон-музыка», пераклады з Гі дэ Мапасана, А.Дадэ, Э.Заля. Выйшлі 199 нумароў, асобныя канфіскаваны цэнзурай. А.С.Ліс. «с я л й н с к а я п р Аў д а », заходнебеларуская газета. Выдавалася з 28.9 да 17.12.1924 y Вільні на бел. мове 3 разы на тыдзень. Рэдактар А.Войцік. Выкрывала палітыку польскага ўрада ў дачыненні да працоўных і нац. меншасцей. Паказвала партыз. рух y Зах. Беларусі, нацэльвала масы на адстойванне сваіх паліт. і эканам. правоў, на змаганне за бел. школу, асвету, кааператывы. Крытыкавала бел. праўрадавых паліт. дзеячаў, творцаў «Беларускага грамадзянскага сабрання» С.Валэйшы, «Тымчасовай беларускай рады» Паўлюкевіча і інш. Асвятляла грамадска-паліт. жыццё ў БССР. Змяшчала артыкулы Дрыгавіча (У.Талочкі), Я.Маразовіча, інтэрв’ю М.Чарвякова з А.Пшчолкам, рэцэнзіі на пастаноўкі Бел. драм. майстроўні і інш. Выйшлі 34 нумары. Забаронена польскімі ўладамі. А.С.Ліс. СЯЛЯНСКАЯ РЭФ0РМА 1861, якой скасавана прыгоннае права ў Рас. імперыі, y т.л. на Беларусі. Абумоўлена крызісам феад.-прыгонніцкай сістэмы і развіццём капіталіст. адносін, паскорана паражэннем Расіі ў Крымскай вайне 1853— 56 і ўздымам рэв., найперш сял. руху. У студз. 1857 створаны Сакрэтны к-т на чале з царом; y пач. 1858 рэарганізаваны ў Гал. к-т па сял. справе для выпрадоўкі плана паступовага вызвалення сялян. Урад ініцыіраваў прапанову памеснага дваранства літ. і зах.-бел. губерняў аб беззямельным вызваленні панскіх сялян. Паводле рэскрыптаў Аляксандра II 1857 створаны дваранскія губ. к-ты па падрыхтоўцы праектаў рэформы, матэрыялы якіх y 1859—60 разгледжаны ў Рэдакцыйных камісіях. 3.3.1861 Аляксандр II падпісаў «Маніфест» і «Палажэнні аб сялянах, што выйшлі з прыгоннай залежнасці». У выніку сяляне атрымалі асабістую волю і права свабодна распараджацца сваёй маёмасцю. Памешчыкі захоўвалі за сабой землі маёнткаў, пры ўмове захавання ў пастаянным карыстанні сялян іх сядзіб і палявых надзелаў за адпаведныя павіннасці — паншчыну ці аброк. Памеры надзелаў і павіннасцей фіксаваліся ва ўстаўных граматах, складанне якіх даручалася памешчыкам, іх праверка, зацвярджэнне і ўвядзенне ў дзеянне — міравым пасрэднікам. Сяляне атрымалі права выкупу сядзібы і, пры згодзе памешчыка, — палявых угоддзяў. Да ажыццяўлення гэтага яны наз. часоваабавязаі і ы м і сялянамі. Выкупны кошт надзелу вызначаўся аброкам, капіталізаваным з 6% гадавых. Т.ч. сяляне фактычна выкуплялі не зямлю, a феад. павіннасці, г.зн. асабістую волю (гл. Выкупная аперацыя). Дваровыя людзі атрымалі асабістую волю, але вызваляліся без зямлі і
на працягу 2 гадоў заставаліся ў феад. залеж- I насці ад паноў. Вызначаліся структура, правы | і абавязкі органаў сял. грамадскага кіравання ) (сельскага, валаснога) і валаснога суда. У 4 «мясцовых палажэннях» вызначаліся памеры | зямельных надзелаў і павіннасцей сялян за | карыстанне імі ў 44 губернях еўрап. ч. Расіі. 1 Паводле «Мясц. палажэння» для 35 рус., усх,-1 бел. і паўд.-ўкр. губерняў, y нечарназёмных | рэгіёнах вышэйшы надзел на рэвізскую душу I складаў ад 3 да 7 дзес., ніжэйшы — / 3 вы- і шэйшага; y чарназёмных — вышэйшы надзел I ад 2,75 дзес., ніжэйшы — 1,2 дзес.; y стэпа- 1 вых рэгіёнах уводзіўся адзіны «ўказальны» I надзел; ад 6 да 12 дзес. y рус. губернях і ад 3 да 6,5 дзес. ў паўд.-ўкр. на рэвізскую душу. 1 Калі дарэформенны сял. надзел быў большы і за вышэйшы або калі ў памешчыка заставала- I ся менш чым 7 3 зямлі маёнтка, зямля адраза-1 лася на яго карысць. Надзелы маглі памян- I шацца і паводле спец. пагаднення сялян з na- I мешчыкамі ці пры атрыманні імі даравальнага надзелу. Калі надзел селяніна быў меншы за ніжэйшы памер, памешчык прыразаў яму зямлю або памяншаў павіннасці. За вышэйшы душа- | вы надзел вызначаўся аброк ад 8 да 12 руб. y год ці паншчына — 40 мужчынскіх і 30 жан. рабочых дзён y год. Калі надзел быў меншы за вышэйшы, павіннасці памяншаліся.
На Беларусі С.р. праводзілася на паяставе «Агульнага палажэння» і 2 «Мясц. палажэнняў». На 8 бел.-рус. паветаў Війебскай і Магілёўскую губ. пашырапася разгледжанае вышэй «Мясц. палажэнне». Вышэйшы надзел на рэвізскую ду- J шу складаў ад 4 да 5,5, ніжэйшы — j 1,3— 1,8 дзесяціны. На У Беларусі, як і ў рус. і паўд.-ўкр. губернях, дарэформенны сял. надзел мог быць паменшаны. За вышэйшы надзел аброк складаў 8 руб. y год. «Мясц. палажэнне» для Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай, Дрысенскага і латгальскіх пав. Віцебскай губ. замацоўвала за сялянамі 1 землі, што былі ў іх пастаянным карыстанні напярэдадні рэформы. Сял. надзел абразаўся, калі ён быў большы за інвентарны або калі ў памешчыка заставалася менш за 1/3 прыдатнай зямлі. Вызначаліся максімальныя памеры аброку — 3 руб. з дзесяціны палявога надзелу ў год і паншчыны — 23 мужчынскія і жан. дні ў год (на 10% менш за інвентарныя). «Мясц. палажэнні» невыразна вызначалі правы сялян на сервітутныя і агульныя з памешчыкамі зямельныя ўгоддзі. На Беларусі «палажэнні» аб адмене прыгону ўзаконілі абеззямеленне сялян, якое вырасла з часу інвентарнай рэформы 1840—50-х гадоў і ў час падрыхтоўкі адмены прыгону. Пры рэалізацыі С.р. памешчыкі таксама абеззямелілі вял. колькасць сялян Беларусі і інш. рэгіёнаў еўрап. ч. імперыі. У сялян рас. чарназем’я яньт адрэзалі каля '/ 5, інш. мясцовасцей — /5 надзельнай зямлі (гл. Адрэзкі). Масавыя сял. хваляванні на Беларусі і ў Літве і паўстанне 1863— 64 прымусілі ўрад спыніць абавязковыя адносіны сялян Віленскай, Гродзенскай, Ковенскай, Мінскай, Дрысенскага і латгальскіх пав. Віцебскай губ. да памешчыкаў з 13.5.1863 і пачаць іх перавод на абавязковы выкуп з паніжэннем выкупных плацяжоў на 20%. 3 13.1.1864 гэтыя правілы пашыраны на Магілёўскую і астатнія 8 паветаў
Віцебскай губ. У пач. 1870-х г. большасць б. панскіх сялян Беларусі перавялі на выкуп. У адпаведнасці з цыркулярамі віленскага ген.-губернатара М.М.Мураўёва ад 29.8 і 30.10.1863 сялянам, абеззямеленым памешчыкамі ў 1846—56, давалі па 3 дзес. зямлі; пазбаўленым яе з 1857 вярталі надзелы, роўныя надзелам астатніх сялян. Сялянам вярталі права карыстання сервітутамі і агульнымі з памешчыкамі пашамі. На пераважнай ч. тэр. Беларусі царызм пайшоў на большае скарачэнне выкупных плацяжоў, чым планавалася. У Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губ. яны зменшаны на 64,9—75,4%. Гэтыя ўступкі прыкметна змякчылі, але істотна не змянілі грабежніцкага ў адносінах да сялян характару рэформы. Пераважная большасць абеззямеленых атрымала па 3 дзес. на двор, што было недастаткова для вядзення гаспадаркі і ўтрымання сям’і. У 1877 на Беларусі памешчыцкія землі складалі 50,5% агульнай плошчы прыдатных зямель, a надзельныя землі б. панскіх сялян — 24,6%. Нягледзячы на зніжэнне памераў выкупу на 3 і ў цэнтры Беларусі, агульная сума выкупных плацяжоў з сялян 5 зах. губерняў y 3,3 раза перавышала кошт надзельнай зямлі на мясц. зямельным рынку ў час пераходу на выкуп і ў 2,3 раза — суму атрыманай імі дзярж. выкупной пазыкі. У велікарус. губернях еўрап. ч. краіны пераход сялян на выкуп расцягнуўся на некалькі дзесяцігоддзяў. Да 1881 тут заставаліся часоваабавязанымі 1552 тыс. рэвізскіх душ (15% сялян). 9.1.1882 выдадзены закон аб абавязковым выкупе з 13.1.1883. Перавод на яго завяршыўся да 1895. У выніку выкупной аперацыі дзяржава атрымала 700 млн. руб. прыбытку, y т.л. каля 100 млн. — y 5 зах. губернях. С.р. ў вял. ступені вызначыла кірунак эканам., сац. і паліт. эвалюцыі вёскі 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Яна стварыла ўмовы для ўсталявання капіталіст. спосабу вытв-сці, паскорыла развіццё агр. капіталізму, прадукц. сіл сельскай гаспадаркі, але не вырашыла аграрнага пытання, бо на вёсцы, як і раней, панавала памешчыцкае латыфундыяльнае землеўладанне, захоўваўся шэраг інш. перажыткаў прыгонніцтва. Літ:. Ф р н д м а н М.Б. Отмена крепостного права в Белорусснн Мн., 1958; 3 a й о н ч к о в с к і і й П.А. Отмена крепостного права в Россвн. 3 взд. М., 1968; Л в т в а к Б.Г. Переворот 1861 г. в Росснн: почему не реалвзовалась реформаторская альтернатнва. М., 1991. В.П.Панюціч.
СЯЛЯНСКІ БАНК, С я л я н с к і п a з я м е л ь н ы б а н к , пазямельны іпатэчны дзярж. банк y Расіі ў 1882— 1*Ш для выдачы сялянам доўгатэрміновых пазык на набыцііё прыватнаўласніцкіх зямель. На Беларусі аддзяленні банка дзейнічалі ў Вільні, Віцебску, Гродне, Мінску і Магілёве. Пры садзейнічанні банка ў бел. губернях да 1895 сялянамі куплена 425,1 тыс. дзес. зямлі (50% усіх сял. зямельных пакупак). Да 1895 працэнтная стаўка складала 7,5—8,5%, по-
тым яна зніжана, банк атрымаў права купляць ва ўласны зямельны фонд памешчыцкія (з 1905 без абмежаванняў), з 1906 — удзельныя і казённыя землі, якія потым перапрадаваліся сял. гаспадаркам і т-вам. За 1906— 16 С.б. скупіў па Расіі 4,6 млн. дзес. зямлі і 3,8 млн. з іх прадаў асобным гаспадарам. У гады стапыпінскай аграрнай рэформы ён шырока практыкаваў пазыкі пад залог надзельных зямель пры перасяленні сялян на хутары, адрубы (гл. Водруб) і на новыя землі. Найб. пазыкі выдаваліся аднаасобным і хутарскім гаспадаркам. На Беларусі С.б. займаў 1-е месца па аб’ёме іпатэчных аперацый. Пры яго пасрэдніцтве тут купілі зямлю 215 тыс. сялян-гаспадароў. Аднак імкненне банка да захавання высокіх цэн на зямлю адмоўна адбівалася на пакупніцкай здольнасці пазычальнікаў і патэнцыяльных пакупнікоў, вяло да росту нядоімак па пазыках і зніжэння попыту на паслугі банка. У 1906— 15 па Расіі за нявыплату чарговых плацяжоў y пазычальнікаў адабрана 0,6 млн. дзес. зямлі. Колькасць пазычальнікаў y 1910— 14 скарацілася са 134 тыс. да 64 тыс. чалавек. С.б. ліквідаваны дэкрэтам Сав. ўрада ад 8.12.1917, a яго землі нацыяналізаваны ў адпаведнасці з Дэкрэтам аб зямлі ад 9.11.1917. Літ:. В д о в н н В.А. Крестьянскнй поземельный банк (1883— 1895 гг.). М., 1959. В.М.Сяховіч.
СЯЛЯНСКІ ІНТЭРНАЦЫЯНАЛ (С я лінтэрн), М іж н ар о д н ы ся л я н с к і ' с а в е т (МСС), міжнародная сялянская рэв. apr-цыя ў 1923—33; створана на кангрэсе прадстаўнікоў сял. арг.-цый СССР, Польшчы, Германіі, Францыі, Чэхаславакіі, Балгарыі, ЗША, Мексікі, Нарвегіі, Швецыі, Фінляндыі, Індакітая, Японіі і інш., які адбыўся 10—16.10.1923 y Маскве. Асн. задача — абарона інтарэсаў прац. сялянства, уключэнне яго ў рэв. барацьбу пад лозунгам «Сяляне і рабочыя ўсіх краін, яднайцеся!». На чале Сялінтэрна стаяў Савет, які складаўся з прадстаўнікСў сял. арг-цый краін, што ўваходзілі ў С.і. Савет выбіраў пастаянна дзеючы орган — Прэзідыум на чале з ген. сакратаром. Друкаваныя органы: час. «Крестьянскнй ннтернацнонал» і «Международный крестьянскнй бюллетень». Для тэарэт. вывучэння агр. пытання і сял. руху ў 1926 створаны Міжнар. агр. ін-т. Кіруючыя органы С.і. знаходзіліся ў Маскве. СЯЛЯНСТВА (ад бел. селянін — жыхар сяла, вёскі), традыцыйная сац. група непасрэдных с.-г. вытворцаў, якія вялі гаспадарку сіламі сваёй сям’і, уласнымі прыладамі і цяглавай сілай на сваёй або арандаванай зямлі; карысталіся пэўнымі правамі і неслі абавязкі (павіннасці); мелі ўласцівыя ім псіхал. рысы: прыхільнасць да традыцыі ў вытв-сці, побыце, свядомасці, схільнасць да мясц. замкнутасці і г.д. Ва ўсіх дакапіталіст. і раннекапіталіст. грамадствах С. складала
СЯЛЯНСТВА
341
асн. частку насельніцтва і аказвала значны ўплыў на іх гісторыю. 3 прагрэсам вытв. сіл і развіццём грамадскага падзелу працы сяляне ўцягваліся ў сац.эканам. сувязі, што ствараліся таварнаграшовымі адносінамі, і падвяргаліся сац. расслаенню. 3 іх асяроддзя ў значнай ступені сфарміраваліся класы гар. наёмных работнікаў і прадпрымальнікаў. 3 глыбокай старажытнасці існаваў комплекс сац.-эканам. і паліт. праблем, звязаных з сял. землекарыстаннем і зешеўпаданнем і канфліктамі паміж С. і інш. катэгорыямі землекарыстальнікаў (землеўладальнікаў) — т.зв. аграрнае пытанне. Ддя яго вырашэння на працягу ўсёй гісторыі дзярж. формы грамадства праводзіліся і праводзяцца шматлікія аграрныя рэформы, якія ў залежнасці ад таго, якія сац.-паліт. сілы іх праводзяць, маюць розны змест і па-рознаму адбіваюцца на лёсах сялян. У развітым рыначным грамадстве С. — адносна нешматлікі сац. слой (напр., y с.-г. вытв-сці Германіі ў 1990-я г. было занята 6% працаздольнага насельнідтва, Нідэрландаў — 4%, Вялікабрытаніі — 1,2%). У адных з гэтых краін амаль завершаны, y інш. працягваецца працэс замены традыц. сял. гаспадарак на чыста капіталіст. фермерскія і памяншэння колькасці С. У краінах, што развіваюцца, эвалюцыя С. ўскладнена агульнай адсталасцю сац.-эканам. развіцця. Тут, як і раней, С. складае болыпую ч. эканам. актыўнага насельніцтва (у 1990-я г. ў Індыі 65%, Кітаі 60%, Кеніі каля 80% і г.д.), адыгрывае значную ролю ў эканам. і грамадска-папіт. жыцці. 3 разбурэннем пазямельнай абшчыны С. розных краін здаўна аб’ядноўваецца ў пэўныя формы с.-г. кааперацыі. У СССР фарсіраванае каапераванне сельскай гаспадаркі адбывалася ў выглядзе калектывізацыі. 3 развіццём індустрыялізацыі колькасць сельскага насельніцтва тут значна паменшылася (34% y 1987). У б. рэспубліках СССР з ліквідацыяй сацыяліст. эканам. і грамадскіх адносін далейшы лёс фактычна рассяляненага сельскага насельніцтва залежыць ад шляхоў і поспеху праводзімых рыначных рэформ. Як грамадскі клас С. складвапася на аснове аддзялення рамяства ад земляробства пры распадзе першабытнага грамадства і ўсталяванні прьгватнай уласнасці на сродкі вытв-сці. На тэр. Беларусі гэты працэс адбываўся ў канцы 1-га — пач. 2-га тыс. н.э. 3 развіццём феадалізму С. разам з феадаламі складала адзін з 2 асн. класаў грамадства. У ВКЛ, куды з 13— 14 ст. уваходзіла Беларусь, сяляне знцходзіліся ў эканам. і юрьвд. залежнасці ац дзяржавы, свецкіх феадалаў і рэліг. устаноў, зямлёй якіх яны карысталіся, выконваючы за гэта пэўныя павіннасці (паншчына, аброк, чынш і інш.). У 15— 16 ст. сфарміравалася прыгоннае npaea і розныя катэгорыі феад. залежных сялян (людзі опахожыя», тодзі «непахожыя**, отчычы, закупы і інш.) ператварыліся ў адзінае саслоўе прыгонных сялян, якія фактычна з’яўляліся ўласнасцю феадалаў. У апошняй чвэрці 18 ст. на Беларусі дзяржава валодала 24,6% сял. гаспацарак, свецкія феадалы — 65%, царква — 10,4%. 3 далучэннем бел. зямель да Рас. імпе-
342
СЯЛЯЎСКАЕ
рыі (1772— 95) становішча С. істотна не змянілася. Пасля сялянскай рэформы 1861, якая скасавала прыгоннае права, пачаўся працэс класавай дыферэнцыяцыі С. на сельскую буржуазію (кулацтва) і сельскі пралетарыят, пераважна з надзелам. Грамадз. правы С. заставаліся істотна абмежаванымі, яно несла асн. цяжар падаткаў і вайсковай павіннасці. У 1897 сельскае насельніцтва Беларусі (пераважна С.) складала 5774 тыс. чал. (86,5% усяго насельнінтва). Пасля Каетрычніцкай рэвалюцыі 1917 прыватная ўласнасць на зямлю скасавана, частка канфіскаванага памешчыцкага і інш. буйнога землеўладання размеркавана сярод беззямельных і малазямельных сялян.
Калекгывізацыя 1930 — пач. 50-х г., якая суправаджалася раскулачваннем, спрыяла ўтварэнню якасна новай сац,класавай групы — калгаснага С. У выніку івдустрыялізацыі і працэсаў урбанізацыі колькасць сельскага насельнідтва (пераважна сялян-калгаснікаў і блізкіх да іх рабочых саўгасаў) увесь час скарачалася, У 1939 яно складала 7057 тыс. чал. (79,2% усяго насельніцтва), y 1959 — 5575 тыс. (69,2%), y 1979 — 4297 тыс. (44,9%), y 1999 — 3084 тыс. (30,7%). 3 б. сялян паходзіць асн. маса сучасных рабочых, служачых, інтэлігенцыі. 3 пач. 1990-х г. адбываецца рэфармаванне і пераўтварэнне калгасаў і саўгасаў на аснове прынцыпаў рыначнай эканомікі праз стварэнне на іх базе калектыўна-долевых сельгаспраапрыемстваў, акц. т-ваў і інш. новых фарміраванняў, што аб’ектыўна вядзе да далейшага скарачэння колькасці занятага ў іх С. Фарміруецца сац. слой інАывід. с.-г. прадпрымальнікаў — фермерства (гл. Фермерская гаспадарка), якое выкарыстоўвае працу наёмных с.-г. рабочых. Літ:. С к а з к я н С.Д. Очеркн по нсторнн западноевропейского крестьянства в среднне века. М., 1968; Аграрный вопрос н роль крестьянства в рлзвнвдюшнхся странах / / Проблемы мнра м соцналнзма. 1978. № 12; Классы н сословня средневекового обшества. М., 1988; Нсгорня крестьянства Росснн с древнейшмх времен до 1917 г.: В 5 т. T. 1— 3. М., 1987—93; Ф р н д м а н М.Б. Отмена крепостного права в Белоруссшз. Мн., 1958; Победа колхозного строя в Белорусской ССР. Мн., 1981; Панютнч В.П. Соцнально-экономнческое развнтме белорусской деревнн в 1861 — 1900 гг. Мн., 1990; С a р о к і н А.М. На ростанях айчыннай гісторыі: Бел. вёска: Ад Дэкрэта да Кодэкса аб зямлі (1917— 1990-я гг.). М н„ 1999. М.Г.Нікіцін.
СЯЛЯЎСКАЕ BÔ3EPA У . Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 10 км на Пд ад г.п. Расоны. Пл. 1,11 км2, даўж. 2,3 км, найб. шыр. 710 м, найб. глыб. 6,1 м, даўж. берагавой лініі 7,4 км, пл. вадазбору 4,4 км2. Катлавіна складанага тыпу. Схілы выш. 7— 10 м (на ПнУ да 18 м, на У 2—4 м), y ніжняй частцы пад хмызняком, y верхняй разараныя. Берагі нізкія, на ПнЗ да 0,5 м, на ПнУ зліваюцца са схіламі, пясчаныя, на Пд тарфяністыя, на ПдУ утвараюць некалькі заліваў. На Пд забалочаная пойма шыр. да 350 м, парослая хмызняком. Дно пераважна выслана сапрапелем, на 3 ілам, каля берагоў пясчанае.
Паласа расліннасці ўздоўж берагоў шыр. 10—200 м, пашырана да глыб. 2,3 м. Упадае 1 ручай, на Пд выцякае ручай y воз. Убежа. СЯЛЯЎШЧЫНА, вёска ў Янкавіцкім с/с Расонскага р-на Віцебскай вобл., на ўсх. беразе воз. Сяляўскае, на аўтадарозе Расоны— Полацк. Цэнтр калгаса. За 12 км на Пд ад г.п. Расоны, 147 км ад Віцебска, 40 км ад ,чыг. ст. Полацк. 421 ж., 166 двароў (2002). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Магілы ахвяр фашызму. Помнікі на месцы партыз. аэрадрома і землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЯМАК Аляксандр Яфімавіч (н. 21.10.1938, с. Пятроўка Шчорскага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне неўралогіі. Д-р мед. н. (1986), праф. (1994). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1961). 3 1970 ў Бел. мед. ун-це. Навук. працы па метадах вымярэння ўнутрычарапнога ціску, пытаннях вострай унутрычарапной гіпертэнзіі, прагназаванні ўзнікнення мазгавых інсультаў і іх прафілактыцы.
незалежнасць БНР. Як прадстаўнік бел. арг-цый y 1918— 19 уваходзіў y Літоўскую тарыбу. Быў прыхільнікам федэрацыі Беларусі і Літвы. У складзе літ. дэлегацыі ўдзельнічаў y рабоце Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919—20, на якой выступаў за далучэнне Віленшчыны і Гродзеншчыны да Літвы. У чэрв. 1920 — лютым 1922 кіраўнік Міністэрства беларускіх спраў Літвы ў літ. урадзе. Уваходзіў y склад літ. дэлегайыі пры заключэнні мірнага дагавора паміж Літвой і РСФСР 1920 «як прадстаўнік беларускага насельніцтва Віленскай і Гродзенскай губерняў». Падтрымліваў ідэю «вялікай Літвы» за кошт этнічна бел. тэрыторый. Пазней працаваў y літ. пажарнай ахове. У.М.Міхнюк.
Тв:. Острая внутрнчерепная гшіертензня. Мн., 1974 (разам з В.У.Еўсцігнеевым); Мозговой ннсульт: прогнознрованяе н профнлактнка. М., 1980 (разам з М.С.Місюком, Я.Р.Грышковым).
СЯМАШКА Аляксандр Мікалаевіч (». 28.2.1952, Мінск), бел. вучоны ў галіне вылічальнай тэхнікі і сістэм кіравання. Д-р тэхн. н. (1993), праф. (1994). Скончыў Мінскае інж.-зенітнае ракетнае вучылішча ППА (1974), дзе і працаваў з 1980 (у 1991—2002 нач. лабараторыі). Навук. працы па многафунюіыянальных аўтаматах, элементнай базе ЭВМ, тэорыі жывучасці складаных сістэм. Тв:. Многофункцвональные автоматы н элементная база цнфровых ЭВМ. М., 1981 (разам з В.Дз.Казюмінскім, В.А.Мішчанкам); Параллельная обработка ннформацнп. Т. 4. Кнев, 1988 (у сааўт.).
СЯМАШКА (дзявочае I с a е в а) Валянціна Антонаўна (1868, г. Слуцк Мінскай вобл. — 1938), бел. піяністка, педагог. Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1889, кл. В.Сафонава). Выступала як піяністка-салістка і ў ансамблі з віяланчэлістам М.Сямашкам. 3 1920 выкладала ў муз. студыі і школе ў Мінску, з 1924 — y Мінскім муз. тэхнікуме, з 1932 дацэнт Бел. кансерваторыі. Развівала традыцыі рус. фартэпіяннай школы на Беларусі. Сярод вучняў; С.Талкачоў, І.Цвятаева і інш. І.А.Цвятаева. СЯМАШКА Дамінік (16.8.1878, Вільня — 27.12.1932), бел. і літ. паліт. дзеяч. У 1898— 1901 чл. загранічнага саюза польскіх сацыялістаў y Парыжы, Львове і Цюрыху (у Парыжы член арг-цыі «Сувязь»). Удзельнік бел. нац. руху на Віленшчыне, чл. Віленскай беларускай рады, аўтар праекта стварэння Нар. ун-та імя А.Міцкевіча. 25.3.1918 y Мінску ўдзельнічаў y пасяджэнні Рады Беларускай Народнай Рэспублікі, якая абвясціла
І.Сямашка
СЯМАШКА Іосіф (5.1.1799, с. Паўлаўка Віннійкай вобл., Украіна — 5.12.1868), уніяцкі, потым правасл. царк. дзеяч Рас. імперыі. 3 сям’і уніяцкага святара. Скончыў Гал. семінарыю пры Віленскім ун-це са ступенню магістра багаслоўя (1820). Кафедральны прапаведнік і праф. багаслоўя Луцкай семінарыі, пасвячоны ў бязжоннага іпадыякана, потым y дыякана (1820). Засядацель Луцкай кансісторыі, пасвячоны ў святара (1821). У 1822 протаіерэй, член 2-га дэпартамента рымска-каталіцкай калегіі (С.-Пецярбург). 3 1823 канонік, з 1825 прэлат-схаласт Луцкага уніяцкага кафедральнага капітула, які заставаўся ў Пецярбургу. У 1827 падаў імператару Мікалаю I запіску аб становішчы уніяцкай царквы ў Рас. імперыі і сродках па яе далучэнні да праваслаўя, якая была ўхвалена і стала праграмай далейшых дзеянняў С. 3 1829 вікарны епіскап мсціслаўскі Полацкай уніяцкай архіепархіі, старшыня яе кансісторыі. Адначасова захоўваў членства, a потым старшынства ў калегіі (у 1828 створана
асобная Грэка-уніяцкая калегія). 3 1833 кіруючы епіскап літоўскі. На гэтай пасадзе вёў падрыхтоўчую работу па скасаванні уніі: ездзіў па епархіях, наглядаў за ўвядзеннем y храмах іканастасаў і служэбнікаў маскоўскага друку, за вынішчэннем арганаў і навучаннем святароў богаслужэнню на царк.-слав. мове і інш., узгалняў арганізац. пытанні з дзярж. ўладамі. У 1836 звярнуўся з лістом да пецярбургскага мітрапаліта Серафіма з прашэннем аб далучэнні да праваслаўя. Быў ініцыятарам і актыўным удзельнікам По/шцкага царкоўнага сабора 1839. 3 1840 правасл. архіепіскап літоўскі і віленскі (з 1852 мітрапаліт). У 1844 пераехаў y сваю епархію ў Жыровічы, потым y Вільню (1845). Садзейнічаў пераводу з Жыровіч y Вільню Літоўскай духоўнай семінарыі. 3 1847 чл. Свяцейшага Сінода. У апошнія гады займаўся дабрачыннасцю, пісаў мемуары.
панскай пятой» (не скончана). Кн. апавяд. «Пералом» (1932) прысвечана калектывізацыі. І.Э.Багдаповіч. СЯМЕЙКА Мікалай Іларыёнавіч (25.3.1923, г. Славянск Данецкай вобл., Украіна — 20.4.1945), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Двойчы Герой Сав. Саюза (19.4 і 29.6.1945). Скончыў Варашылаўградскую ваен. авіяц. школу пілотаў і курсы ўдасканалення начсаставу (1942). У Вял. Айч. вайну з 1943 камандзір экіпажа, звяна, эскалрыллі, штурман штурмавога авіяпалка на Паўд., 4-м Укр. і 3-м Бел. франтах. Удзельнік баёў пад Сталінградам, вызвалення Данбаса, Крыма, Украіны, Беларусі (летам 1944 наносіў удары па
Тв:. Загшскя Носнфа, мнтрополнта лмтовского. T. 1—3. СПб., 1883. В.Р.Кірэеў.
СЯМАШКА Мікалай Аляксандравіч (20.9.1874, с. Лівенскае Арлоўскай вобл., Расія — 18.5.1949), расійскі дзярж. дзеяч, адзін з арганізатараў сістэмы аховы здароўя ў СССР. Акад. АМН СССР (1944) і АПН Расіі (1945). Скончыў Казанскі ун-т (1901). У 1918—30 нар. камісар аховы здароўя Расіі, адначасова з 1921 y Маскоўскім ун-це, з 1930 праф., заг. кафедраў 1-га Маскоўскага мед. ін-та, з 1945 дырэктар Ін-та школьнай гігіены. У 1928—36 гал. рэдактар Вял. мед. энцыклапедыі. Навук. працы ў галіне сац. гігіены, арганізацыі аховы здароўя. Пад яго кіраўніцтвам праводзілася работа па барацьбе з эпідэміямі, створана сістэма аховы мацярынства і дзяцінства і інш. Т в.\ Нзбр. пронзв. 2 мзд. М., 1967. Літ:. П е т р о в Б.Д. Н.А.Семашко — основоположннк советского здравоохраненмя / / Сов. здравоохраненне. 1977. № 10.
СЯМАШКА Мікола (Мікалай Пятровіч; 1914, в. Барылы Полацкага р-на Віцебсхай вобл. — 1941), бел. паэт. Брат С П.Сямашкі. Працаваў y ветрынскай раённай газеце, беластоцкай абласной газ. «Вольная праца». Загінуў y Вял. Айч. вайну пры абароне Оршы. Друкаваўся з 1939. Выдаў зб. вершаў «ІІІчырасць» (1939). Большасць вершаў лірычнага складу, y іх адчуваецца ўплыў фальклору. Паэтызаваў прыгажосць роднага краю, аптымізм народа. Го: У кн.: Анталогія беларускай паэзіі. Мн., 1961. Т. 3; У кн.: Крывёю сэрца. Мн., 1967. Літ: Мы іх не забудзем. Мн., 1949.
СЯМАШКА CLwnaH Пятровіч (27.7.1898, в Барылы Полацкага р-на Віцебскай вобл. — 23.9.1965), бел. пісьменнік. Брат М Сямашкі. Вучыўся ў Камуніст. ін-це журналістыкі ў Мінску (1932). У 1921—26 на парт. рабоце ў Полацку, y 1926—29 рэдактар газ. «Чырвоная Полаччына», з 1930 супрацоўнік час. «Шляхі калектывізацыі», газет «Калгаснік Беларусі», «Звязда». У 1945—46 адказны сакратар Камісіі па гісторыі Вял. Айч. вайны. Друкаваўся з 1926. Аўтар вершаў, апавяданняў, аповесці «Пад
М Сямашка
М.І.Сямейка
ням.-фаш. войсках на чыг. лініі Орша—Мінск, a таксама ў Мінскім «катле»), Здзейсніў 227 баявых вылетаў. Загінуў ў баі. СЯМЁЙНА-АБРАДАВАЯ ПАЙЗІЯ, від бел. фальклору; творы, што суправаджалі абрады, звязаныя з асн. этапамі жыцця чалавека: нараджэннем, шлюбам, смерцю. Адлюстравала нар. ідэал сямейных узаемаадносін, працоўнай дзейнасці селяніна, яго побыт і жыццё. С.-а.п., як і абрады, павінна была ўздзейнічаць на звышнатуральныя сілы, прыроду і грамадства, каб палепшыць лёс чалавека, яго дабрабыт, аберагчы ад бяды і няшчасцяў. Узнікла ў эпоху першабытнаабшчыннага ладу, пазней набыла спецыфічныя нац. рысы, выяўленыя ў жанрава-вобразнай сістэме, ідэйна-тэматычным змесце і маст. форме. Адметнае месца ў С.-а.п. займала радзінная паэзія (гл. Радзінныя песні). песні, прыпеўкі, зычэнні, якімі суправаджаліся пэўныя абрады (найб. поўна захаваліся ў бел. фальклоры). Абрадам і песням прыпісвалася магічная сіла, здольнасць абараніць парадзіху і дзіця ад злых сіл. Вылучаліся велічальныя, жартоўныя і застольна-бяседныя песні. У велічальных услаўляліся парадзіха і бацька дзіцяці, бабка-павітуха, кума і кум. Глыбокай пашанай прасякнуты песні пра маладую маці; клапатлівым і старанным, спагадлівым да жонкі і дзіцяці паказваўся гаспадар. Шмат песень прысвячалася бабцы: шанаванне яе ў песнях спалучалася з дасціпным гумарам. Паступова радзінныя абрады і звязаная з імі паэзія страцілі сакральны, магічны ха-
СЯМЕЙНА
343
рактар і сталі выконваць пераважна эстэтычна-маст. функцыю. Вял. папулярнасць набылі жартоўныя песні, выканаўцы якіх добразычліва пацяшаліся з бабкі і кумоў. У бяседных песнях з лёгкім гумарам абмалёўваліся ўдзельнікі ўрачыстасці, славілася гасціннасць і шчодрасць гаспадароў, выказвалася радасць з нагоды нараджэння новага чалавека. Найб. захаваліся жартоўныя песні, многія з якіх бытуюць і ў наш. час. Асаблівым багаццем і паэтычнасцю вылучалася вясельная паэзія (гл. Вясельныя песні): песні, прыпеўкі, прыгаворы, прамовы, якія гучалі на працягу ўсяго вяселпя, пачынаючы з абраду сватання. Выконваліся яны ў пэўным паралку асн. ўдзельнікамі шлюбнай урачыстасці, ролі якіх былі рэгламентаваны традыцыяй. Песні, якія суправаджалі суборную суботу, пасад, выпечку каравая, шлюбавіны, пярэзвы і інш., паэтызавалі вясельныя абрады, стваралі ўрачысты настрой і разам з тым служылі пэўным юрыдычным замацаваннем кожнага этапу вяселля. Багатая нар. сімволіка, персаніфікацыя, антытэза, трапныя параўнанні, яркія эпітэты і інш. маст. сродкі і прыёмы стваралі вобразы налзвычайнай выразнасці. Глыбокай эмац. узрушанасцю вылучаліся сіроцкія песні, y якіх нявеста-сірата прасіла бацькоў устаць з магілы і благаславіць яе шлюб. У час застольнай бяседы спявалі таксама песні, непасрэдна не звязаныя з абрадам: велічальныя, лірычныя, жартоўныя і інш. Песні стваралі ідэальныя вобразы маладых, параўноўваючы іх з сімвапічнымі вобразамі сонца, зорак, месяца, паказвалі ўзаемаадносіны жаніха і нявесты, іх стаўленне да бацькоў. У жартоўных вясельных песнях з дасціпным нар. гумарам абмалёўваліся сват, свацця, дружкі, інш. ўдзельнікі вяселля. Завяршальны цыкл С.-а.п. складапі пахавальныя галашэнні — імправізаваныя песенна-рэчытатыўныя творы, y якіх аплаквалася смерць блізкага чалавека. Галашэнні, вядомыя з глыбокай старажытнасці, грунтаваліся на веры ў бессмяротнасць душы, на ўяўленнях аб тым, што чалавек і пасля смерці можа дапамагаць або шкодзіць жывым. Смутак, бязмернае гора і душэўны боль гучалі ў галашэннях маці па дзіцяці, жонкі па мужу. Цесна звязаныя з вуснай нар. традыцыяй устойлівыя славесныя формулы, кранальныя вобразы ўзмацнялі эмац. ўздзеянне. Звязаная з жыццём і працай чалавека, С.-а.п. адлюстравала сац.-эканам., быт. і культ. ўмовы яго існавання ў розныя гіст. эпохі. Публ.: Беларускі фальклор: Хрэстамзтыя. 3 вьш Мн., 1985. С. 202— 310; В а р ф о л о м e е в a Т.Б. Северобелорусская свадьба: обряд, песенно-мелоднческме тнпы. Мн., 1988; Я е ж. Традыцыйныя вяселлі Віцебшчыны. Мн., 1988; Я е ж. Традыцыйнае вяселле Гродзеншчыны. Мн., 1992; Радзінная паэзія. Мн., 1971; Радзіны; Абрад. Песні. Мн., 1998; Пахаванні. Памінкі. Галашэнні. Мн., 1986.
344
СЯМЕЙНАЕ
Літ:. Беларуская народна-паэтычная творчасць. Мн., 1979. С. 192—229; Ф я д о с і к А.С. Беларуская сямейна-абрадавая паэзія. Мн., 1997; Сямейна-абрадавая паэзія. Народны тэатр. Мн., 2001. A С Фядосік.
СЯМЁЙНАЕ BbIXABÂHHE, сістэматычнае мэтанакіраванае ўздзеянне на дзіця дарослых членаў сям 7' і сямейнага ладу жыцця. Гал. задача С.в. — падрыхтоўка дзіцяці да жыцця ў пэўных сац. умовах. С.в. звычайна будуецца на аснове ідэалогіі, маралі і сістэмы ўзаемаадносін таго сац. пласта, да якога належыць сям’я. Фарміраванне асобы дзіцяці адбываецца ў выніку непасрэднага ўплыву аб’ектыўных умоў яго жыцця ў сям’і (сямейных адносін, структуры сям’і і колькасці яе членаў, прыкладу бацькоў і інш.) і ўздзеяння мэтанакіраванага выхавання дарослымі. Свядомая выхаваўчая дзейнасць дарослых становіцца эфектыўнай, калі праводзіцца не адасоблена ад рэальнага жыцця бацькоў, a пацвярджаецца ім. На С.в. істотна ўплывае духоўная культура бацькоў, іх вопыт сац. зносін, сямейныя традыцыі. Асобая роля належыць пед. культуры бацькоў, якая дае магчымасць звузіць элемент стыхійнасці, які найбольш уласцівы С.в. Маральнае ўздзеянне сям’і як выхаваўчага ін-та чалавек адчувае на працягу ўсяго жыцця. Аднак уплыў С.в. на розных этапах развіцця дзіцяці неаднолькавы. 3 паступленнем дзіцяці ў навуч. ўстановы сям’я пачынае падзяляць сваю выхаваўчую функцыю з інш. сац. ін-тамі; чым мацнейшая ўзаемасувязь і пераемнасць паміж С.в. і выхаваннем грамадскім, тым больш значны вынік выхавання як адзінага мэтанакіраванага працэсу. Л іт Сухомлннскнй В.А. Роднтельская педагогнка. Новосмбврск, 1985; Т н т а р е н к о В.Я. Семья н формнрованне л й ч н о с т й . М., 1987; Эволюцня семьй в современном обшестве. М., 1989; Ч е ч е т В.В. Педагогяка семейного воспнтання. Мн., 1998.
СЯМЁЙНАЕ ПРАВА, галіна права, якая рэгулюе маёмасныя адносіны, што ўзнікаюць на аснове шлюбу, сваяцтва, усынаўлення і> інш. форм уладкавання дзяцей на выхаванне ў сям’ю. С.п. ўстанаўлівае ўмовы і парадак узяцця шлюбу, яго спыненне ці прызнанне несапраўдным; рэгулюе адносіны ў сям’і паміж мужам і жонкай, бацькамі і дзецьмі, інш. членамі сям’і; адносіны ўсынавіцеляў, іх сваякоў з усыноўленымі і іх нашчадкамі, a таксама апекуноў (папячыцеляў) з падапечнымі. Асабістыя і маёмасныя адносіны, што складаюць прадмет С.п., праяўляюцца гал. чынам y рамках сям'і, заснаванай на зарэгістраваным y законным парадку шлюбе. Некаторыя сямейна-прававыя сувязі захоўваюцца і па-за сям’ёй (удзел бацькоў y выхаванні і ўтрыманні дзяцей, якія пражываюць асобна, аліментныя абавязкі былых мужа ці жонкі, інш. членаў сям’і). Задачы і прынцыпы С.п. сфармуляваны ў Канстытуцыі Рэспублікі Бе-
ларусь, Кодэксе аб шлюбе і сям’і 1999. С.п. заклікана садзейнічаць умацаванню сям’і, пабудове сямейных адносін на добраахвотным шлюбным саюзе, роўнасці правоў мужа і жонкі ў сям’і, на ўзаемнай любові, павазе і ўзаемадапамозе ўсіх членаў сям’і, устанаўленню правоў дзяцей і забеспячэнню іх прыярытэту ў адпаведнасці з законам, ахове мацярынства і бацькоўства, забеспячэнню спрыяльных умоў для развіцця і станаўлення кожнага дзіцяці. Абарона правоў, што вынікаюць са шлюбных і сямейных адносін, ажыццяўляецца судом, органамі апекі і папячыцельства, a таксама дзярж. органамі, якія рэгіструюць акты грамадзянскага стану. У межах, прадугледжаных заканадаўствам, дапускаецйа самаабарона С.п. Значная частка асабістых адносін паміж членамі сям’і застаецца па-за межамі прававога ўздзеяння і рэгламентуецца толькі нормамі маралі. Грамадзянскае, жыллёвае і інш. заканадаўства прымяняецца да сямейных адносін толькі ў выпадку адсутнасці рэгулявання гэтых адносін заканадаўствам аб шлюбе і сям’і. Міністэрствы і інш. рэсп. органы дзярж. кіравання могуць выдаваць нарматыўныя прававыя акты па пытаннях, што датычацца сямейных і шлюбных адносін, y выпадках і межах, прадугледжаных законам. Э.І.Кузьмянкова.
Віцебск — 9.4.1985), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. 3 1922 працаваў y паравозных майстэрнях Віцебска. У 1927— 29 y Чырв. Арміі. У 1929—30 на камсам. і прафс. рабоце. 3 кастр. 1930 на падп. рабоце ў Зах. Беларусі: заг. ваен. аддзела ЦК, сакратар Віленскага акр. к-та, інструктар ЦК КПЗБ, y 1932—37 чл. ЦК, Сакратарыята ЦК КПЗБ. Дэлегат II з’езда КПЗБ (1935), VI з’езда Кампартыі Польшчы (1932). У 1937—56 неабгрунтавана рэпрэсіраваны, працаваў на Д. Усходзе. У 1956—57 на сав. рабоце ў Мінску. СЯМЁНЧАНКА Віталь Паўлавіч (н. 22.1.1951, г.п. Парафіеўка Ічнянскага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне гідрабіялогіі. Д-р біял. н. (1992). Скончыў БДУ (1973). 3 1972 y Ін-це заалогіі АН Беларусі (з 2001 заг. лабараторыі). Навук. працы па структуры супольнасцяў, папуляцыйнай экалогіі зоапланктону. Тв:. Бвологня н продукцня ледннковых реракообразных. М н„ 1986 (разам з Л.М.Сушчэнем, В.В.Вежнаўцом); Продуюшя планктонных ракообразных н факторы среды. Мн„ 1990 (у сааўт.).
лйкто вы х
СЯМЕЙСТВА, таксанамічная катэгорыя ў біял. сістэматыцы. Аб’ядноўвае блізкія роды, якія маюць агульнае паходжанне. Напр., С. букавых утвараюць роды бук, дуб і інш., С. вавёркавых — роды вавёркі, суркі і інш. Некат. С. маюць вял. колькасць родаў (складанакветныя — каля 1 тыс., хамяковыя — каля 100), іншыя некалькі родаў і нават адзін (напр., бабровыя). Лац. назву С. ўтвараюць шляхам прыбаўлення да асновы тыповага роду канчатка -idae (y заалогіі і вірусалогіі) і -асеае (у батаніцы, мікалогіі і бактэрыялогіі). Буйныя С. часам разбіваюць на падсямействы (канчаткі адпаведна -inae i -oideae), трыбы (калены), падтрыбы (падкалены). Блізкія С. аб’ядноўваюць y атрады ў жывёл і ў парадкі ў раслін, часам y прамежкавыя групы — надсямействы, падатрады і інш. CBMÉKA Ігар Васілевіч (н. 20.2.1961, г. Гомель), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1986). 3 1992 гал. мастак Гомеля. 3 1995 старшыня Гомельскай абл. арг-цыі Бел. саюза мастакоў. Працуе ў галіне станковай графікі, акварэлі і жывапісу ў стылі мадэрн. Сярод твораў: графічныя серыі «Маё Палессе», «Мінск святочны» (абедзве 1986), «Ідалы» (1988); жывапісныя — «Утаймаванне кентаўра» (1994), «Анёл, які трымае лёсы» (1995), «Бітва кентаўраў» (1996), «Дваістасць» (1999), «Чарнобыльскі разлом» (2001), трыпціх «Адам і Ева» (2002) і інш. СЯМЁНІКАЎ Іван Фёдаравіч (парт. псеўд. П а ў л а ў , П а ў л у ш а , Г у с т а ў , А р к а ш а , Ю р к а ; 11.9.1905, г.
І.Сямека. «Дваістасць». 1999.
СЯМЁЎСКІ Васіль Іванавіч (6.1.1849, г. Полацк Віцебскай вобл. — 4.10.1916), расійскі гісторык народніцкага кірунку, грамадскі дзеяч. Брат М.І.Сямеўскага. Праф. (1882), д-р рус. гісторыі (1889). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1872), y 1882—86 y ім прыват-дацэнт. Вывучаў гісторыю сялянства 18— 19 ст. і рабочага класа ў Расіі, вызв. рух дзекабрыстаў і петрашэўцаў. Адзін са стваральнікаў партыі нар. сацыялістаў (1906), чл. яе ЦК. У працах С. «Сяляне ў цараванне
імператрыцы Кацярыны II» (т. 1—2, 1881— 1901), «Сялянскае пытанне ў Расіі ў XVIII і першай палавіне XIX ст » (т. 1—2, 1888), «Рабочыя на сібірскіх залатых промыслах» (т. 1—2, 1898), «Палітычныя і грамадскШ ідэі дзекабрыстаў» (1909), «М.В.Буташэвіч-Петрашэўскі і петрашэўцы» (ч. 1, 1922) багаты архіўны матэрыял. У 1913— 16 адзін са стваральнікаў і рэдактар гіст.-літ. часопіса ліберальна-народніцкага кірунку «Голос мннувшего». Э.А.Карніловіч. СЯМЁЎСКІ Міхаіл Іванавіч (16.1.1837, с. Фядорцава Пскоўскай вобл., Расія — 21.3.1892), расійскі гісторык, публіцыст. Брат В.І Сямеўскага. Тайны саветнік (1882). Скончыў Полацкі кадэцкі корпус (1852) і Дваранскі полк (Пецярбург, 1854). У 1857—61 на воен. службе. У 1863—82 'на службе ў Дзярж. канцылярыі. У канцы 1850 — пач. 60-х г. супрайоўнічаў y выданнях Вольнай рус. друкарні (Лондан), сабраў вакол сябе гурток апазіцыйна настроеных асоб, быў пад наглядам «Трэцяга аддзялення». У 1870—92 рэд.-выдавец час. «Русская старіша». 3 1856 друкаваў свае артыкулы і нарысы па рас. гісторыі. Асн. твор — «Нарысы і апавяданні з рускай гісторыі XVIII ст» (т. 1—3, 2-е выд., 1883—84). Выяўляў і друкаваў дакументы з правінцыяльных і сямейных архіваў, y т.л. мемуары А.Ц Болатава, Я П Шахаўскога, дзекабрыстаў і інш. Тв: Тайная служба Петра I. Мн., 1993. А. М.Лукашэвіч.
СЯМЁНАВА Ала (Альбіна Іванаўна; н. 9.8.1938, с. Бальшарэцкае Камчацкай вобл., Расія), бел. крытык, пісьменнік. Скончыла БДУ (1960). У 1960—86 працавала ў выд-вах «Навука і тэхніХа», «Мастацкая літаратура», y 1987—94 заг. аддзела маст. крытыкі час. «Нёман». Друкуецца з 1966. Аўтар літ., лірычнафілас., настраёва-тэалагічных эсэ, артыкулаў пра бел. пісьменнікаў: А.Адамовіча, У.Арлова, Н.Арсенневу, Р.Барадуліна, В.Бечыка, Я.Брыля, А.Васілевіч, А.Вярйінскага, Л.Дранько-Майсюка, А.Дударава, А.Жука, С.Законнікава, В.Карамазава, У.Караткевіча, ХДялько, У.Някляева, А.Пісьмянкова, А.Разанава, Я.Саламевіча, М.Стральцова і інш., папу рымскага Яна Паўла II. У аповесці «Бэзавы попел» (1994) 1 апавяданнях — спробы паяднаць абстрагаваную думку з эмоцыяй, лейтматыў твораў абумовіць настроем думкі аўтара. Тв:. Гарачы след таленту. Мн., 1979; Слова сапраўднага лад. Мн., 1986; Святло загадкі: Імпрэсіі і адлюстраванні. Мн., 1995. Літ:. С т р а л ь ц о в а В. Пошукі сучаснай аўтабіяграфічнай прозы / / Literatura і jçzyki stowian wschodnich. Opole, 1997; B a c i a e в i ч A. «Дзе прытулак душы тваёй?..» / / Полымя. 1996. № 6. А.В.Спрынчан.
СЯМЁНАВА Кацярына Сямёнаўна (18.11.1786 — 13.3.1849), руская актрыса. Скончыла Пецярбургскае тэатр. вучылішча. У 1803—26 (з перапынкам) y пецярбургскім імператарскім т-ры. Эмацыянальнасць і шчырасць выканання С. праявілася ў трагедыях В.Озерава:
Антыгона («Эдып y Афінах»), Моіна («Фінгал»), Ксенія («Дзмітрый Данскі»), Паліксена («Паліксена»). Самабытна трактавала жаночыя вобразы трагедый Расіна (Герміёна — «Андрамаха», Федра — «Федра»), Вальтэра (Меропа — «Меропа», Заіра — «Заіра»), І.Б.Ланжэп’ера (Медэя — «Медэя») і інш. Мастацтва С. вызначалася ўнутр. свабодай пачуццяў і адухоўленасцю.
СЯМЁНАЎ________________ 345
СЯМЁНАВІЧЫ, вёска ў Уэдзенскім р-не Мінскай вобл., на р. Уса, каля аўтадарогі Узда—Магільна. Цэнтр сельсавета і капгаса. За 6 км на ПдЗ ад г. Узда, 80 км ад Мінска, 28 км ад чыг. ст. Нёгарэлае. 314 ж., 142 двары (2002). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат Літ: М е д в е д е в а М.Н. Екатермна Се- быт. абслугоўвання, аддз. Сувязі. Помменова: Жвзнь н творчество трагнч. актрнсы. нік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. М„ 1964. вайну. Ва ўсх. ч. вёскі селішча 16— 17 ст. СЯМЁНАВА Людміла Пятроўна (н. СЯМЁНАЎ Аляксей Фадзеевіч (6.4.1921, 9.4.1944, г Пенза, Расія), бел. канцэртг. Бабруйск Магілёўскай вобл. — майстар. Засл. арт. Беларусі (1999). 8.5.1951), поўны кавалер ордэна Славы. Скончыла Бел. кансерваторыю (1967). 3 У Вял. Айч. вайну з 1944 на Карэльскім 1966 канцэртмайстар Нац. акад. т-ра фронце. Камандзір аддз. сапёрнага бабалета Беларусі, адначасова з 1970 ар- тальёна сяржант С. вызначыўся ў ліп., тыстка аркестра творчага аб’яднання вер. і кастр. 1944 на тэр. Карэліі, дзе ў «Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр складзе атрада абясшкодзіў больш за оперы і балета Рэспублікі Беларусь». У 1 тыс. мін праціўніка. 1970—87 вяла канцэртную дзейнасць. СЯМЁНАЎ Андрэй Лявонцьевіч СЯМЁНАВА Марына Цімафееўна (н. (25.10.1900, с. Юрэнева Вяземскага р-на 12.6.1908, С.-Пецярбург), расійская ар- Смаленскай вобл., Расія — 11.2.1982), тыстка балета. Нар. арт. СССР (1975). бел. вучоны ў галіне селекцыі і насенГерой Сац. Працы (1988). Скончыла няводства с.-г. культур. Д-р с.-г. н. Ленінградскае харэагр. вучылішча (1925). (1958), праф. (1961). Засл. дз. нав. Беларусі (1975). Скончыў БСГА (1925). 3 1950 y Бел. НДІ земляробства (да 1976 заг. аддзелаў). Навук. працы па селекцыі і насенняводстве шматгадовых траў. Распрацаваў методыку селекцыі траў на аснове біятыпічнага адбору. Сааўтар сартоў канюшыны Цудоўная, Волат, Красавік, люцэрны пасяўной Беларуская, аўсяніцы лугавой Зорка, купкоўкі зборнай Магутная, райграсу Пашавы і інш. Тв.\ Семеноводство многолетнях трав. 2 нзд. Мн., 1975 (разам з К.С.Уласавай).
СЯМЁНАЎ Валерый Міхайлавіч (н. 30.10.1956, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне інфекц. хвароб. Д-р мед. н. (1990), праф. (1997). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1980), дзе і працуе (з 1998 заг. кафедры). Навук. працы па рацыянальных метадах лячэння хворых з інфекц. паталогіяй. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1985.
М.Сямёнава ў ролі Раймонды.
3 1925 y Ленінградскім т-ры оперы і балета, з 1930 y Вял. т-ры ў Маскве (з 1953 балетмайстар-рэпетытар), адначасова ў 1954—60 педагог Маскоўскага харэагр. вучылішча. Яе мастацтву ўласцівы віртуознасць, пластычная выразнасць поз; гарманічна спалучала героіка-трагедыйны і лірыка-камедыйны пачатак. Праславілася як выканаўца вядучых партый y балетах класічнага рэпертуару: Нікія («Баядэрка» Л.Мінкуса), прынцэса Фларына («Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Раймонда («Раймонда» А.Глазунова) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1941.
Te:. Краснушная мнфекцвя. Мн., 1994 (разам з А.А.Астапавым, Т.І.Дзмітрачэнка); Хламйднйная ннфекцня. Смоленск, 1997 (разам з М.К.Нікіфараўскім, А.В.Томчынай); Сальмонеллез: Клннмко-эпндемнол. н мнкробвол. аспекты терапнм. Вптсбск, 2001 (разам з Т.І.Дзмітрачэнка).
СЯМЁНАЎ Георгій Віталевіч (12.1.1931, Масква — 30.4.1992), рускі пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1960). Друкаваўся з 1961. У зб-ках «Сорак чатыры начы» (1964), «Лебедзі і снег» (1964), «Поўня звініць» (1968), «Увечары, пасля дажджу» (1969), «Блакітны дым» (1979, Дзярж. прэмія Расіі 1981), «Розум лісіцы» (1986) і інш. лірычныя апавяданні і аповесці пра сучаснасць. Аўтар рамана «Вольная вывучка» (1976) і інш. Некат. яго апавяданні на бел. мову пераклалі А.Жук, А.Звонак, Т.Мартыненка. Te:. Нзбранное: Рассказы (1962— 1982). М., 1983; Ф рм тйскне васнлькн, новеллы н по-
346
СЯМЁНАЎ
вссть. М-, 1980; Городской пейзаж: Повесть м рассказы. М 1985; Чертово колесо: Роман, рассказы. М., 1989.
СЯМЁНАЎ Георгій Мінавіч (1908, Мінск — 7.5.1942), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага падполля ў Вял. Айч. вайну. У пач. вайны на фронце, з акружэння трапіў y Мінск. У жн. 1941 удзельнічаў y стварэнні падп. групы, y ліст. — снеж. на яго кватэры адбылася нарада прадстаўнікоў падп. арг-цый горада, створаны падп. гарком КП(б)Б; абраны чл. і заг. ваен. аддзела гаркома. Стварыў падп. apr-цыю вуліц К.Лібкнехта і Р.Люксембург У сак. 1942 арыштаваны акупантамі і пасля катаванняў павешаны. СЯМЁНАЎ Глеб Сяргеевіч (18.4 1918, С.-Пейярбург — 23.1.1982), рускі паэт, перакладчык. Скончыў Ленінградскі ун-т. Друкаваўся з 1935. У паэт. зб-ках «Святло ў вокнах» (1947), «Плячо ў плячо» (1952), «Адпачынак y верасні» (1964), «Сосны» (1972) і інш. роздум пра радзіму, апяванне рус. прыроды, боль-успамін пра ленінградскую блакаду. Пераклаў капя 50 твораў Я.Купалы. У перакладзе С. многія вершы Я.Купалы загучалі ўпершыню на рус. мове. Яго пераклады перадаюць не толькі змест і форму, але і інтанацыі, маст. своеасаблівасць паэзіі бел. паэта. Тв Сшхотворення. Л., 1979; Прошанне с осенннм садом; Стнхн Л., 1986.
СЯМЁНАЎ Дзмітрый Дзмітрыевіч (3.1.1835, в. Асінаўка Віцебскага р-на — 21.3.1902), бел. і рас. педагог. Скончыў Віцебскую гімназію (1852), настаўніцкія курсы Пецярбургскага ун-та (1859). 3 1852 выкладаў рус. мову, геаграфію і гісторыю ў віцебскіх яўр. чатырохкласным і гандл.-прамысл. вучылішчах. 3 1857 y Пецярбургу: выкладаў y гімназіі, y жаночым Марыінскім вучылішчы, y 1860—62 y Смольным ін-це, з 1865 на Вышэйшых пед. курсах пры 2-й Пецярбургскай ваен. гімназіі. 3 1873 дырэктар Кубанскай, з 1878 — Закаўказскай семінарый. 3 1883 інспектар па навуч. частцы вучылішчнага к-та Пецярбургскай гар. думы, адначасова ў 1888—91 рэдагаваў час. «Детское чтенне». Выступаў за ўсеагульную пач. адукацыю і распаўсюджванне пісьменнасці ў народзе. Распрацаваў методыкі выкладання рус. мовы і геаграфіі. Аўтар першых рус. наглядных дапаможнікаў для гімназій «Свет y карцінках» (1866), «Дар слова» (1868), геагр. хрэстаматыі «Айчыназнаўства» (т. 1—6, 1864—69) і шэрагу прац па гісторыі адукацыі. Тв:. Нзбр. пед. соч. М., 1953. Літ.: М a к a е в В.В. Жнзнь н педагогнческая деятельность Д.Д.Семенова. Тбйлнсм, 1956. І.М.Шаруха.
СЯМЁНАЎ (мянушка К у ц е н ь ) Максім, бел. майстар сярэбраных спраў 2-й пап. 17 ст. Паходзіў з г.п. Копысь (Аршанскі р-н Віцебскай вобл ). Працаваў y Сярэбранай палаце Маскоўскага
Крамля як чаканшчык і майстар чэрневай справы. Сярод работ: рэльефныя абклады абразоў, праразныя кадзілы, сярэбраны і медны посуд; магчыма, зрабіў сярэбраны ківот для палат царэўны Наталлі Аляксееўны. СЯМЁНАЎ Мікалай Мікалаевіч (15.6.1896, г. Саратаў, Расія — 25.9.1986), савецкі фізік і фізікахімік; адзін з заснавальнікаў хім. фізікі, заснавальнік навук. школы. Акад. AH СССР (1932, чл.-кар. 1929). Двойчы Герой Сац. Працы (1966, 1976). Скончыў Петраградскі ун-т (1917). У 1920—31 y Ленінградскім фіз тэхн. ін-це. 3 1931 дырэктар Ін-та хім. фізікі AH СССР. Адначасова праф. Ленінградскага політэхн. ін-та (з 1928) і
М.М.Сямёнаў
Ю.П.Сямёнаў
Маскоўскага ун-та (з 1944). У 1957—71 акад.-сакратар Аддз. хім. навук, y 1963—71 віцэ-прэзідэнт AH СССР. 3 1981 гал. рэдактар журнала «Хнмнческая фнзнка». Навук. працы па хім. фізіцы, хім. кінетыцы, тэорыі гарэння і выбуху, каталізе. Распрацаваў тэорыю цеплавога выбуху газавых сумесей. Адкрыў разгалінаваныя ланцуговыя рэакцыі (1926—28) і з’яву ланцуговага ўзгарання. Стварыў агульную колькасную тэорыю ланцуговых рэакцый ( 1930— 34), паказаў іх распаўсюджанасць y хіміі (гл. Ланцуговыя хімічныя рэакцыі). Устанавіў механізм многіх складаных ланцуговых рэакцый, даследаваў уласцівасці свабодных атамаў і радыкалаў, што ўдзельнічаюць y элементарных стадыях ланцуговых працэсаў. Развіў ланцуговую тэорыю гетэрагеннага каталізу (разам з У.У Ваяводскім, Ф.Ф.Валькенштэйнам). Дзярж. прэміі СССР 1941, 1949. Нобелеўская прэмія 1956 (разам з С. Н .Хіншэлвудам). Ленінская прэмія 1976. Яго імем названы Ін-т хім. фізікі Рас. АН. Те.'. Наука н обшество: Статьн н речн. 2 нзд. М., 1981; Цепные реакцнн. 2 нзд. М., 1986 Літ.: Н.Н.Семенов, 1896— 1986. 3 нзд. М., 1990; Воспомннання об академнке Н.Н.Семенове. М., 1993.
СЯМЁНАЎ Уладзілен Рыгоравіч (н. 12.11.1932, г. Самара, Расія), расійскі артыст балета, педагог. Нар. арт. СССР (1983). Скончыў Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1950; з 1962 педагог). У 1950—72 саліст, з 1972 — балетмайстар-рэпетытар і педагог Марыінскага т-ра ў С.-Пецярбургу. Лірычны
танцоўшчык з лёгкім скачком, майстар падтрымкі. Сярод партый: Зігфрыд, Дэзірэ, Прынц («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня», «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага), Жан дэ Брыен («Раймонда» А.Глазунова) і інш. СЯМЁНАЎ Юліян Сямёнавіч (8.10.1931, Масква — 5.9.1993), рускі пісьменнік. Засл. дз. маст. Расіі (1982). Скончыў Ін-т усходазнаўства (1953). Друкаваўся з 1958. Раманы «Пароль не патрэбны» (1965), «Маёр Віхар» (1966—67), «Семнаццаць імгненняў вясны» (1969; аднайм. тэлефільм, 12 сер., 1973; Дзярж. прэмія Расіі 1976), «Брыльянты для дыктатуры пралетарыяту» (1971), «Гарэнне» (1977—78), «Прэс-цэнтр» (1984), «Экспансія» (кн. 1—3, 1985—87), аповесці «Пры выкананні службовых абавязкаў» (1962), «Пятроўка, 38» (1963), «Агарова, 6» (1972), «ТАСС упаўнаважаны заявіць» (1979), «Загадана выжыць» (1983), хроніка «Альтэрнатыва» (1974) і інш. — вострасюжэтныя папіт. дэтэктывы. Аўгар п’ес «Ідзі і не бойся» (1963), «Шаша на Вялікую Мядзведзіцу» (1964), «Шыфроўка для Блюхера» (1966), кінасцэнарыяў (пераважна па сваіх творах), навел, нарысаў, публіцыст. артыкулаў. Бсшьшасць твораў С. экранізавана. У т-рах Беларусі ставіліся п’есы С.: «Семнаццаць імгненняў вясны» (у сааўт. з У.Токаравым) — y Бел. т-ры імя Я.Кодаса, Гомельскім і Брэсцкім абл. драм. т-рах (усе 1970); «Пятроўка, 38» — y Гродзенскім абл. драм. (1964); «Правакацыя» — y Гомельскім (1969) т-рах. Te:. Собр. соч. T. I—5. М., 1983—84; Альтернатмва: Полнтвч. хронйкн. Кн. 1—4 М., 1975—78.
СЯМЁНАЎ Юрый Паўлавіч (н. 20.4.1935, г. Таропец Цвярской вобл., Расія), расійскі вучоны ў галіне ракетна-касм. тэхнікі. Акад. Рас. АН (2000, чл.-кар. 1987). Герой Сац. Працы (1976). Скончыў Днепрапятроўскі ун-т (1958). Працаваў y КБ М .К Янгеля. 3 1964 y КБ С П. Каралёва. 3 1989 гал. канструктар, з 1991 ген. дырэктар НВА «Энергія». 3 1994 прэзідэнт і гал. канструктар ракетна-касм. каргіарацыі «Энергія». Кіраўнік рас. часткі работ па стварэнні Міжнар. касм. станцыі. Навук. працы па касм. тэхніцы і энергетыцы пілатуемых касм. комплексаў. Удзельнічаў y стварэнні касм. апаратаў для даследавання Месяца, арбітальных станцый і пілатуемых касм. караблсў для працяглых палётаў. Узначальваў работы па стварэнні касм. карабля шматразовага выкарыстання «Буран». Ленінская прэмія 1978. Дзярж. прэмія СССР 1985. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР (1987). 7в : Новые росснйскнс технологнн в ракетно-космнческой техннке последнвх лет / / Вестн. РАН. 2000 Т. 70, № 8. У.С.Ларыёнаў.
СЯМЁНАЎ Яўген Мікалаевіч (н. 10.1.1933, С.-Пецярбург), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1965). 3 1965 працаваў мастаком-дэкаратарам на кінастудыі «Беларусьфільм», з 1969 выкладаў y Бел. тэатр.-маст. ін-це. У 1995—2001 жыў y Канадзе. Працуе пе-
раважна ў жанрах пейзажа і партрэта. Творам уласцівы глыбіня перспектыўнай пабудовы кампазіцыі, адзінства каларыту, лірычнасць і маляўнічасць колеравага ладу: «Камсамольцы 30-х гадоў» (1970), «Салдаты», «Даяркі» (абодва 1975), «Зялёны Луг-5», «Ветэран міліцыі М.Ф.Мананка», «Дарога на Маладзечна» (усе 1978), «Зерняток» (1979), «Я.Кучыц» (1981), «У.Е.Лабанок сярод баявых сяброў» (1986), «Пейзаж» (1998— 99), партрэты акадэмікаў Г.В.Багамолава, А.І.Булыгіна (2001) і інш. Выканаў дыярамы для Музея гісторыі і культуры Беларусі ў Мінску і краязнаўчага музея ў г. Мазыр. СЯМЁНАЎ Яфім Яўстаф’евіч (н. 26.1.1932, с. ІНалая Лая Прыгараднага р-на Свярдлоўскай вобл., Расія), бел. матэматык і педагог. Канд. пед. н. (1976), праф. (1991). Скончыў Ніжнетагільскі пед. ін-т (1958), дзе і працаваў. 3 1980 y Віцебскім ун-це. Навук. працы па праблемах метадалогіі і методыкі дыялагічнага выкладання матэматыкі. Аўтар навуч. дапаможнікаў для агульнаадукацыйных школ. Тв.\ Нзучаем геометрню. М., 1987; Учнмся рассуждать \л доказывать. М., 1989 (разам з І.Л.Нікольскай); За страннцамн учебннка геометрнн. 2 нзд. М., 1999.
СЯМЁНАЎСКІ ПОЛК, старэйшы полк рус. гвардыі. Сфарміраваны Пятром 1 y канцы 17 ст. з «пацешных» войск y с. Сямёнаўскае пад Масквой (адсюль назва). Вызначыўся ў Паўночнай вайне 1700—21, войнах' з Турцыяй 1735—39 і 1877—78, вайне 1812, замежных паходах 1813— 14. У 1820 адбылося выступленне салдат супраць нялюдскага абыходжання камандзіра палка з падначаленымі. Полк расфарміраваны, каля тыс. чал. панеслі розныя пакаранні. Пасля быў створаны новы С.п. з салдат грэнадзёрскіх палкоў. Некат. б. сямёнаўцы ўдзельнічалі ў паўстанні дзекабрыстаў 1825. У 1917 радавы склад С.п. падтрымаў Лют. і Кастр. рэвалюцыі. У пач. 1918 С.п. расфарміраваны. Значная колькасць афіцэраў працягвала службу ў белагвардзейскіх войсках. Гл. таксама Гвардыя. СЯМ ЁНАЎ-ЦЯН-Ш АНеКІ (да 1906 С я м ё н а ў ) Пётр Пятровіч (14.1.1827, с.Урусава Чаплыгінскага р-на Ліпецкай вобл., Расія — 11.3.1914), расійскі географ, падарожнік, статыстык, батанік, энтамолаг, дзярж. і грамадскі дзеяч. Ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1873). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1848). 3 1849 удзельнічаў y рабоце Рус. геагр. т-ва (з 1873 віцэ-старшыня). У 1856—57 даследаваў паўн. і цэнтр. раёны ЦяньШаня, вывучаў іх геал. будову, рэльеф, вышынную пояснасць, Ледавікі, сабраў калекцыі мінералаў і насякомых, гербарый, каштоўны этнагр. матэрыял. За навук. даследаванні атрымаў дадатковае прозвішча Цян-Шанскі. Па яго ініцыятыве Сярэднюю і Цэнтр. Азію даследавалі шматлікія рас. геагр. экспедыцыі М.М.Пржавальскага, Р.М Патаніна, П А.Крапоткіна і інш. 3 1864 дырэктар Цэнтр. стат. камітэта, y 1874—97 стар-
шыня стат. савета, адзін з арганізатараў усерас. перапісу насельніцтва ў 1897. Кіраваў выданнямі: «Геаграфічна-статыстычны слоўнік Расійскай імперыі» (т. 1—5, 1863—85); «Расія. Поўнае геаграфічнае апісанне нашай айчыны» (т. 1— 19, 1899— 1914; т. 9 — Верхняе Падняпроўе і Беларусь, 1905); «Маляўнічая Расія» (т. 1— 12, 1881—95; т. 3, ч. 1 — Літоўскае Палессе, ч. 2 — Беларускае Палессе, 1882). Чл. Дзярж. савета (з 1897), многіх рас. і замежных навук. т-ваў. Яго імем названы хрыбет y Наньшані, ледавік і пік на Цянь-Шані, гара ў Алтаі, горы на Алясцы і Шпіцбергене, каля 100 новых форм раслін і жывёл; y 1899 Рус. геагр. т-ва ўстанавіла залаты медаль яго імя.
П.ПСямёнаў-ЦянШанскі.
СЯМЁНЕНКІ, возера ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 17 км на ПдУ ад г.п. Расоны. Пл 0,25 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 320 м, найб. глыб. 2,2 м, даўж. берагавой лініі каля 4 км, пл. вадазбору 7,2 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы на Пд і Пн выш. да 1 м, на 3 і У 6—8 м, параслі лесам. Берагі нізкія, забалочаныя, пад хмызняком, на Пн і Пд утвараюць вузкія залівы. Дно выслана сапрапелем, участкамі каля берагоў пясчанае. Зарастае ўздоўж берагоў на шыр. да 15 м, да глыб. 1,5 м. Упадаюць 2 ручаі, выцякае ручай y воз. Межна. «СЯМІБАЙРШЧЫНА», баярскі ўрад y Расіі, створаны пасля адлучэння ад пасады 27.7.1610 цара Васіля Іванавіча Шуйскага. У яго склад увайшлі 7 чал. (адсюль назва); кн. Ф.І.Мсціслаўскі, І.М.Варатынскі, А.В.Трубяцкой, А.В.Галіцын, Б.М.Лыкаў, баяры І.Н.Раманаў, Ф.І.Шарамецеў. Баючыся антыфеад. руху, урад «C.» заключыў 27.8.1610 дагавор з гетманам С.Жалкеўскім аб прызнанні рус. царом каралевіча Уладзіслава (гл. Уладзіслаў IV). 1.10.1610 «C.» патаемна пусціла польска-літ. войскі ў Маскву і фактычна перадала ўладу ў рукі кіраўнікоў акупац. гарнізона (гл. Вайна Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18, «Смута»), «C.» існавала (намінальна) да вызвалення Масквы 2-м апалчэннем (гл. Народнае апалчэнне 1612) пад кіраўніцтвам К М.Мініна і Дз.М Пажарскага. Земскі сабор 3.3.1613. выбраў царом Міхаіла Фёдаравіча Р а м а н а в а . СЯМІГАД0ВАЯ ВАЙНА 1756—63, вайна паміж Аўстрыяй, Францыяй, Расіяй, Іспаніяй, Саксоніяй, Швецыяй з
СЯМІГАДОВАЯ
347
аднаго боку і Прусіяй, Вялікабрытаніяй, Партугаліяй, Гановерам і некат. інш. паўн.-герм. дзяржавамі — з другога; вынік барацьбы Вялікабрытаніі з Францыяй за колоніі ў Паўн. Амерыцы і Ост-Індыі і сутыкнення агрэсіўнай палітыкі Прусіі з інтарэсамі Аўстрыі і Расіі. У студз. 1756 Прусія і Вялікабрытанія заключылі Уайтхолскі саюзны дагавор, y маі 1756 Аўстрыя ўвайшла ў саюз з Францыяй. Англа-прускае збліжэнне прымусіла Расію адмовіцца ад арыентайыі на Вялікабрытанію і ў студз. 1757 дапучыцца да саюза Аўстрыі з Францыяй. Фрыдрых П перш за ўсё імкнуўся захапіць Саксонію (яе курфюрст Фрыдрых Аўгуст 11 — адначасова кароль Рэчы Паспалітай Аўгуст 111) і абмяняць яе на Багемію (Чэхія), a таксама паставіць Рэч Паспапітую ў васальную залежнасць ад Прусіі. Аўстрыя хацела вярнуць Сілезію, якую захапіла Прусія ў выніку вайны за аўстрыйскую спадчыну ў 1740—48; Францыя планавала захапіць Гановер, a Швецыя — прускую Памеранію. Расія мела на мэце прыпыніць экспансію Прусіі на У і пашырыць свае граніцы на 3, пры гэтым Расія абумовіла свой няўдзел y вайне супраць Вялікабрытаніі. У жн. 1756 прускія войскі ўварваліся ў Саксонію, y вер. — y Аўстрыю. У 1756 да аўстра-франц. блока далучылася большасць дзяржаў «Свяшчэннай Рым. імперыі», y 1757 — Швецыя. У пач. вайны прускія войскі атрымалі перамогу над аўстр. арміяй каля Прагі (6.5.1757), але пацярпелі няўдачу каля Коліна (18.6.1757) і былі разгромлены рас. войскамі каля ГросЕгерсдорфа (30.8.1757). Новыя перамогі прускага караля Фрыдрыха II над французамі пад Росбахам (5.11.1757) і аўстрыйцамі каля Лейтэна (5.12.1757) страцілі значэнне пасля перамогі рас. арміі ва Усх. Прусіі, дзе прускія войскі здалі Тыльзіт і Кёнігсберг (студз. 1758). У жн. 1759 рас. армія пры ўдзеле аўстр. войск разбіла прускія войскі каля Кунерсдорфа. У кастр. 1760 рас. войскі ўвайшлі ў Берлін. Аднак Фрыдрых 11, скарыстаўшы нерашучасць y ваен. дзеяннях Аўстрыі, нанёс паражэнне яе войскам каля Торгаў (3.11.1760). У 1761 на баку Францыі выступіла Іспанія, a да Вялікабрытаніі прымкнула Партугалія. У снеж. 1761 рас. коргтус ген. П.А.Румянцава (гл. Румянцаў-Задунайскі) атрымаў перамогу пад Кольбергам. Рас. армія замацавалася ў Памераніі і пагражала Брандэнбургу. Ад поўнага разгрому Прусію выратавалі супярэчнасці ў стане антыпрускай кааліцыі, a таксама смерць рас. імператрыцы Лізаветы Пятроўны (5.1.1762) і прыход да ўлады імператара Пятра III, які заключыў саюзны дагавор з Прусіяй (5.5.1762). Пасля дварцовага перавароту (ліп. 1762) рас. царыца Кацярына II разарвала саюз з Прусіяй, аднак вайну не аднавіла. Вялікабрытанія амаль не ўдзельнічала ў ваен. дзеяннях y Еўропе (яна субсідзіравала Прусію),
348
СЯМІЗОРАВА
вяла барацьбу з Францыяй на моры і ў калоніях. У 1762 з вайны выйшла Швецыя, спыніліся ваен. дзеянні паміж Прусіяй і Францыяй, Францыяй і Вялікабрытаніяй. Паводле Губертусбургскага міру 1763 паміж Аўстрыяй і Саксоніяй Прусія замацавала за сабой Сілезію і графства Глац. Паводле Парыжскага мірнага дагавора 1763 да Вялікабрытаніі ад Францыі адышлі Канада, Усх. Луізіяна, Фларыда і большая частка франц. уладанняў y Індыі. Гал. вынікам С.в. была перамога Вялікабрытаніі над Францыяй y барацьбе за каланіяльнае і гандл. першынство, за дамінаванне на моры. I хоць паліт. карта Еўропы значна не змянілася, вайна істотна паўплывала на суадносіны сіл яе ўдзельнікаў. Эканам. заняпад і ваен. слабасць паскорылі крызіс абсалютызму ў Францыі і пачатак Французскай рэвалюцыі 1789— 99. Аўстрыя стала саюзніцай Расіі ў барацьбе супраць Турцыі. С.в. была першым крокам да гегемоніі Прусіі ў Германіі, спрыяла росту паліт. ўплыву Расіі ў Еўропе. Тэр. Беларусі ў ходзе вайны была тылам рас. войск, якія рабілі тут рэквізіцыі і набіралі рэкрутаў. Літ.: А р х е н г о л ь ц 14.В Мсторня семнлетней войны: Пер. с нем. М., 2001. Ю В.Бажэнаў, В.А.Юшкевіч.
СЯМІ30РАВА Ніна Львоўна (н. 15.10.1956, г. Крывы Рог, Украіна), расійская балерына. Засл. арт. Украіны (1977). Нар. арт. Расіі (1985). Скончыла Кіеўскае харэаграфічнае вучылішча
Н.Сямізорава ў ролі Аўроры.
(1975). 3 1975 y Кіеўскім т-ры оперы і балета імя Шаўчэнкі, з 1978 — y Вял. т-ры ў Маскве. Танец С. вылучаецца чысцінёй ліній, дакладнасцю малюнка, маштабнасцю рухаў. Першая выканаўца партый Феі («Драўляны прынц» Б.Бартака), Розы («Маленькі прынц» Я.Глебава), Дульцынеі, Альдонсы («Рыцар журботнага вобраза» Р.Штрауса). Сярод
інш.: Ааэта — Адылія, Аўрора («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Мехменэ Бану («Легенда аб каханні» А.Мелікава), Фрыгія, Эгіна («Спартак» А.Хачатурана). Лаўрэат Міжнар. конкурсу артыстаў балета (1977, Масква). СЯМІПАЛАЦІНСК, горад, цэнтр Сяміпалацінскай вобл. Казахстана. Засн. ў 1718 як крэпасць, на сучасным месцы з 1776, горад з 1782. Каля 350 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Іртыш. Прам-сць: харч.. лёгкая (трыкат., гарбарна-абутковая), машбуд. і металаапр. (з-ды: «Казкабель», суднарамонтна-суднабуд., газавай апаратуры, арматурны і інш.). Камбінаты: металаапр., горнаабагачапьны «Алтайзолата» і інш. 4 ВНУ. 2 тэатры. Краязнаўчы музей. Літ.-мемарыяльныя музеі Ф. М Дастаеўскага і Абая Кунанбаева. У раёне С. былы палігон падземных выпрабаванняў ядз. зброі (спынены ў 1991). СЯМІРАДК0ЎЕ, с е п т ы м а, сямірадковая страфа з адной, дзвюма або трыма рыфмамі і рознай схемай рыфмоўкі (ааБввБв, аБаБввБ, ааБвваБ, ААББВВБ і інш.): Пануй, Мікалае, Часіна такая, Трымайся прастола, A будзе вас гола. Закончан малебен. Ты нам не патрэбен, Другі і апошні Мікола! (Я.Колас. «Малебен»)
Да С. часта звяртаецца Н.Гілевіч. В П.Рагойша.
СЯМІРЙЧЧА, паўднёва-ўсходняя частка Казахстана паміж азёрамі Балхаш на Пн, Сасыкколь і Алаколь на ПнУ, хрыбтом Джунгарскі Аяатау на ПдУ, хрыбтамі Паўн. Цянь-Шаня на ГІд. Назва ад 7 рэк гэтага раёна: Ілі, Каратал, Біен, Аксу, Лепса, Баскан, Сарканд. Ужываецца таксама каз. назва Джэтысу (ад каз. жэты — сем і су — вада). На ПнЗ і Пн, y раўніннай частцы пашыраны пясчаныя, часткова саланчаковыя пустыні і лугава-тугайныя ландшафты ўздоўж рэк. На ПдУ y перадгор’ях да выш. 2000 м — лісцевыя лясы, вышэй — яловыя лясы і альпійскія лугі. У пустынях развіта жывёлагадоўля (мясная авечкагадоўля і каракуляводства), на арашальных землях ўздоўж рэк вырошчваюць збожжа і тэхн. культуры, каля г. Апматы (гал. прамысл. цэнтр) — прыгарадная гаспадарка і садоўніцтва. Як гіст. вобласць уключае і даліну р. Чу. У старажытнасці С. насялялі плямёны сакаў (1-е тыс. да н.э.), усуняў (2 ст. да н.э. — 5 ст. н.э.). У сярэдзіне 6 ст. тут утварыўся Зах.-Цюркскі каганат (гл. Цюркскі каганат), y 8 ст. — дзяржавы цюргешаў (да 758) і карлукаў (з 766). 3 канца 10 ст. С. ў складзе Караханідаў дзяржавы, каля 1140— 1213 — Каракітаяў дзяржавы. У 1218—20 заваявана мангола-татарамі. У 16 ст. на тэр. С. ўтварыўся каз. Старэйшы жуз, які ў 1840—60-я г. далучаны да Рас. імперыі.
У 1867 y складзе Туркестанскага ген,губернатарства ўтворана Сямірэчанская вобл. з цэнтрам y г. Верны (цяпер Алматы). Адбывалася капанізацыя краю рас. казакамі і сялянамі-перасяленцамі, y 1867— 1920 існавала Сямірэчанскае казацкае войска. У 1918—24 Сямірэчанская (з 1922 Джэтысуйская) вобл. y Туркестанскай АССР (у складзе РСФСР). У выніку нац.-дзярж. пераўтварэнняў 1924—36 тэр. С. далучана да Казахстана (большая ч.) і Кіргізіі. СЯМК0ВІЧ (Semkowicz) Уладзіслаў Аляксандр (8.5.1878, г. Львоў, Украіна — 19.2.1949), польскі гісторык. Правадз. чл. Польск. AH y Кракаве (1923), д-р габілітаваны (1909), праф. звычайны (1919). Скончыў Львоўскі ун-т (1903) і выкладаў y ім. У 1916—39 праф. Кракаўскага ун-та. У 1939—40 зняволены фашыстамі ў канцлагеры Заксенгаўзен. У 1945—47 дырэктар аддзела Польск. АН. Вывучаў генеалогію, геральдыку, сфрагістыку, палеаграфію, гіст. геаграфію і картаграфію феад. Польшчы і ВКЛ. Выдаў «Акты уніі Польшчы з Літвою 1385— 1791» (з С.Кутшэбам), «Дыпламатычны кодэкс кафедральнага сабора і Віленскай дыяцэзіі» (з Я.Фіялкам). СЯМК0ЎСКІ Сямён Юльевіч (сапр. Б р а н ш т э й н ; 15.3.1882, г. Магілёў — 18.3.1937), украінскі філосаф. Акад. АН Украіны (1929). 3 1901 удзельнічаў y сац.-дэмакр. руху. Выступаў з пазіцыі меншавікоў-ліквідатараў; y перыяд 1-й сусв. вайны 1914— 18 — цэнтрыст. Пасля вяртання ў 1917 з эміграцыі ў Расію ўвайшоў y склад меншавіцкага ЦК. 3 1918 жыў на Украіне. У 1920 адышоў ад паліт. дзейнасці. Асн. праца «Дыялектычны матэрыялізм і прынцып адноснасці» (1926). СЯМЫНІН Пётр Андрэевіч (12.7.1909, г. Варонеж, Расія — 22.1.1983), рускі паэт, перакладчык. Працаваў y газетах Сібіры і Поўначы. Друкаваўся з 1928. Аўтар аўтабіягр. паэм «Пачатак дня» (1958), «Добры бераг», «Першае лета» (абедзве 1961), «Ланцуг Праметэя», «Апошняе лета» (абедзве 1965); кніг паэзіі «Блізкасць неба» (1962), «Ў складаным і простым» (1968). На рус. мову пераклаў асобныя вершы, урыўкі з паэм «Адплата», «Новая зямля» (раздзел «Дзядзька ў Вільні»), «Рыбакова хата» (главы «У панскай няволі», «Вызваленне»; з С.Гарадзецкім) Я.Коласа, вершы Ф.Багушэвіча, М.Багдановіча, П.Броўкі, М.Танка, П.Панчанкі, М.Лужаніна. Перакладаў з укр., серб. і інш. моў. Тв.\ Мзбранное. М., 1983.
СЯМ’Й, заснаваная на шлюбе ці кроўна-сваяцкіх адносінах малая група людзей, члены якой звязаны агульнасцю побыту, узаемнай дапамогай, маральнай і прававой адказнасцю. Асн. функцыі С. — рэпрадукцыйная (нараджэнне дзяцей), выхаваўчая (гл. Сямейнае выхаванне), гасп.-бытавая, эканам., рэкрэактыўная (узаемадапамога, падтрыманне здароўя, арганізацыя вольнага часу і
інш.), камунікатыўная і рэгулятыўная (кантроль і рэгламентацыя паводзін членаў С., яе аўгарытэт). Структура С. вызначаецца сістэмай узаемаадносін паміж яе членамі (бацькі, дзеці, муж, жонка і інш.) і яе складам: колькасць членаў, пакапенняў, шлюбных пар, дзетнасць, ступень і характар сваяцтва (прамое, бакавое і інш.). У залежнасці ад характару шлюбных саюзаў вылучаюцца С. палігамныя (гл. Палігамія), парныя (няўстолівы саюз мужа і жонкі), манагамныя (гл. Манагамія). У залежнасці ад колькасці шлюбных пар і характару вядзення гаспадаркі вылучаюць 2 формы С. — нераэдзеленая і малая. Да нераздзеленых адносяцца С., y якіх жывуць і вядуць гаспадарку некалькі шлюбных пар. У залежнасці ад сваяцтва іх падзяляюць на бацькоўскія (разам жывуць 2 ці больш жанатых сыноў) і брацкія (сумесна жывуць 2 і больш жанатых братоў). У залежнасці ад пакаленнага складу вызначаюцца адналінейныя (бацькі і адзін жанаты сын, унукі) і многалінейныя (бацькі і 2 ці больш жанатых сыноў або 2 і больш братоў са сваімі сем’ямі). Да малой С. адносяцца нуклеарныя (шлюбная пара з дзецьмі ці без іх) і складаныя (акрамя шлюбнай пары і дзяцей пражывае адзін з бацькоў ці інш. сваякоў). Да сярэдзіны 19 ст. на Беларусі пераважалі нераздзеленыя С. 3 канца 19 ст. пераважаюць малыя С. Паменшыпася колькасць С. з 6— 10 чалавек і павялічылася іх колькасць з 2—5 чалавек. Формай С. вызначаліся і ўнутрысямейныя адносіны. Паводле звычаёвага права на чале С. стаяў старэйшы ў С. мужчына; y бацькоўскай С. гэта быў бацька, y брацкай — старэйшы з братоў. Галава С. адказваў за арганізацыю гасп. дэейнасці і сямейнага побыту, за падатковыя выплаты і інш. Малую С. ўзначальваў муж. Ва ўнутрысямейных адносінах важную ролю адыгрывала жанчына; y бацькоўскай С. гаспадыняй была маці (свякруха), y брацкай — жонка старэйшага брата. Яна кіравала .жанчынамі С., вучыла іх гасп. справам, размяркоўвала паміж імі працу, сачыла за парадкам y хаце, гатавала ежу, пякла хлеб і інш., нявесткі поўнасцю залежалі ад свякрухі; першай памочніцай гаспадыні была старэйшая нявестка. У 2-й пал. 20 ст. на Беларусі пераважала малая нуклеарная сям’я (у сярэднім 3,1 чал.).
Паводле перапісу насельніцтва 1990 y Беларусі 2,4 млн. сямейных пар, каля 400 тыс. няпоўных сем’яў. Сярэдні памер С. 3,1 чал. (3,2 чал. ў горадзе, 3 чал. на вёсцы). Gau. вызначальнікамі структуры С. з’яўляюцца сац. аднароднасць ці неаднароднасць яе членаў, іх адукацыя, прафесія; этнічнымі — узаемаадносіны паміж мужам і жонкай адной ці розных нацыянальнасцей, паміж бацькамі і дзецьмі (нараджэнне дзяцей, этн. змешванне, нац. ці рэлігійнае самавызначэнне іх), паміж пакаленнямі (перадача культ. традыцый) і інш. Сучасная С. арыентавана на 1—2 дзяцей. Яе стан характарызуецца шэрагам процілеглых тэвдэнцый: ператварэнне С. ў маральна-прававы саюз мужчыны і жанчыны і рост сямейных калізій (змяншэнне трываласці шлюбна-сямейных адносін, зніжэнне нараджальнасці, рост колькасці няпоўных
С., пазашлюбнай нараджальнасці і інш.). Традыц. тып патрыярхальнай С. з жорсткім размеркаваннем сямейных роляў і абавязкаў паступова змяняецца раўнапраўнымі сямейнымі адносінамі паміж мужчынам і жанчынай, паміж дарослымі і дзецьмі, якія заснаваны на іх павазе і ўзаёмаразуменні. Л і т A з a р о в Ю.П. 'Семейная педагогнка. М , 1993; Г о р б а т е н к о в а Л.М. Отец н семья. Мн., 1993; Д р у ж ч н я н В.Н. Псмхологня семьн. М., 1996; А н т о н о в A Н Мккросоцмологня семьн. М., 1998. Г.М.КурыловЫ Т.І.Кухаронак.
СЯМ’А ў ж ы в ё л, устойлівае аб’яднанне асобін, засн. на палавой цязе, сувязях паміж бацькамі і патомкамі, тэр. супольнасці і неабходнасці сумеснага клопату пра патомства. Гэтыя ўмовы выконваюцца ў манагамнай С., напр., y аселых відаў птушак, пары якіх захоўваюцца да смерці аднаго з партнёраў, a ч. маладняку застаецца на тэр. бацькоў. Такія камунальныя ячэйкі характэрны і для некат. млекакормячых (напр., мангусты). У многіх птушак (асабліва ва ўмераных паясах) манагамная С. ўтвараецца толькі на сёзон размнажэння, але часта пары аднаўляюцца і на новы перыяд. У гусей і лебедзяў адзінства С. падтрымліваецца таксама ў час сезонных міграцый і на зімоўках. У большасці млекакормячых жывёл утвараецца сямейная група, якая складаецца з самкі, яе патомства аднаго ці двух пакаленняў і без самца. Структура і ўстойлівасць сямейных ячэек y палігамных відаў абумоўлены асаблівасцямі тыпу палавых зносін — праміскуітэш, полігінія ці поліандрыя. СЯМ’Й МОЎ, групоўка моў, якія ўтварыліся ў выніку бесперапыннай, але неаднолькавай на розных тэрыторыях эвалюцыі адной агульнай прамовы. С.м. лічаць індаеўрапейскія, іберыйска-каўказскія, фіна-угорскія, цюркскія, семіцкія групоўкі моў (пра кожную гл. асобны арт.). Мовы, што ўваходзяць y адну С.м., лічацца роднаснымі (гл. Роднасць моў). Па ўнутр. іерархічнай структуры С.м. можа быць адна- ці шматступеннай y залежнасці ад таго, ці існавалі на шляху эвапюцыі больш прыватныя, прамежкавыя прамовы. Напр., раманскія мовы адносяцца да першага тыпу, бо бяруць пачатак ад нар. латыні; славянскія — да другога, паколькі паміж правасл. і сучаснымі слав. мовамі існавалі прамовы зах.-слав., усх.-слав., паўд.-славянская. Групоўка моў можа быць аднесена да С.м., калі паміж адзінкамі іх сістэм (фанем, марфем і інш.) назіраюцца рэгулярныя суадпаведнасці. Пошукамі такіх суадпаведнасйей займаецца параўнальна-гістарычнае мовазнаўства Гл. таксама Кяасіфікацыя моў, Мовы свету. Літ.: Сравнктельно-нсторнческое нзученне языков разных семей. М., 1981. А.ЯМіхневіч.
СЯМЙНКА, аднанасенны плод пакрытанасенных раслін, утвораны двума або некалькімі пладалісцікамі, з тонкім скурыстым каляплоднікам, што лёгка аддзя-
СЯНАЖНАЕ______________
349
ляецца ад насення. Тыповая С. — плод складанакветных, напр., сланечніка. Часам на С. ўтвараюцца крылападобныя вырасты, чубкі, кручочкі і інш., якія спрыяюць іх распаўсюджванню. СЯНАЖ. грубы корм з правяленых траў, кансерваваных y герметычных умовах. Выкарыстоўваюць травы натуральных сенажацяў і пасяўныя. Для паскарэння падвяльвання (да 50—55% вілычэтнасці) травы здрабняюць (бабовыя дадаткова плюшчаць) і шчыльна закладваюць y сянажнш сховішчы. Корм кансервуецца ва ўмовах фізіял. сухасці асяроддзя, што выключае актыўнае развіццё бактэрый, і герметычнасці, што перашкаджае развіццю плесні. Спажыўная каштоўнасць С. (у 100 кг С. з канюшыны 30—35 кармавых адзінак і 4—5 кг засваяльнага пратэіну) абумоўлена высокім утрыманнем сухога рэчыва і захаваннем найб. каштоўных ч. раслін (лісця, суквеццяў). СЯНАЖНАЕ СХ0ВІШЧА, збудаванне для нарыхтоўкі і захоўвання сенажу. Корм з адна- і шматгадовых траў, правялены і здробнены, захоўваюць y вежавых (вертыкальных) і траншэйных (гарызантальных) сховішчах. С.с. верт. тыпу ( с я н а ж н а я вежа) бывае з верхняй выгрузкай корму (робіцца з металу, зборнага жалезабетону, цэглы) і з ніжняй выгрузкай (метал. зварныя, драўляныя з поліэтыленавым чахлом). Вежы будуюць на тэр. ферм пераважна зборнымі з метал. лістоў або бетонных блокаў, зманціраваных на мана-
Да арт. Сянажнае сховішча. Схема сянажнай вежы: 1 — транспарцёр для выгрузкі сенажу; 2 — выгрузная шахта; 3 — разгрузчык; 4 — размеркавальнае прыстасаванне; 5 — трубаправод; 6 — пнеўматычны транспарцёр. літным фундаменце. Іх аснашчаюаь тэхн. сродкамі для загрузкі, размеркавання, ушчыльнення і выгрузкі кармоў. Гарыз. С.с. — заглыбленыя, паўзаглыбленыя і наземныя бетанаваныя
350
СЯНГАН
траншэі. Бываюць адна- і шматсекцыйныя, праязныя і непраязныя, з паветранепранікальнымі сценамі і стыкамі. На фермах найчасцей выкарыстоўваюць наземныя траншэі. Літ:. Б a т й ш е в В.Д. Механнзацня прнготовленмя смлоса н сенажа. М., 1983. B. М. Кандрацьеў.
СЯНГАН, Г a н к о н г, асобны адм. раён на ПдУ Кітая, на ўзбярэжжы Паўд.-Кітайскага мора. Пл. 1066 км2. Нас. 7,12 млн. чал. (2000), больш за 98% — кітайцы. Адм. ц. — г. Сянган (Вікторыя). Міжнар. цэнтр знешнегандл. (у т.л. рээкспарт) і валютна-фін. аперацый (болын за 140 банкаў). Буйны прамысл. цэнтр (больш за 43 тыс. прадпрыемстваў); каля 80% прадукцыі ідзе на экспарт. Прам-сць: швейная, абутковая, эл.-тэхн., электронная, тэкст., харч., тытунёвая, нафтахім., суднабудаўнічая, цэм., фарфюра-керамічная і інш. Вытв-сць пластмасавых вырабаў, гал. чынам цацак. Вытв-сць электраэнергіі 27 млрд. кВт-гадз (1996). Інтэнсіўнае агародніцтва, кветкаводства, свіна- і птушкагадоўля. Рыбалоўства. Кампаніі С. кантралююць гандл. флот агульным танажом 60 млн. т дэдвейт. Экспарт і рээкспарт прамысл. прадукцыі, ювелірных вырабаў, цацак. Турызм (штогод больш за 3 млн. чал.). Тэр. С. ўваходзіла ў склад К.ІТ. дзяржавы з 3 ст. да н.э., але пасяленні тут з’явіліся толькі ў 11 ст. У час англа-кітайскай еайны 1840— 42 англічане захапілі в-аў Сянган. Наіікінскім да гаворам 1842 ён замацаваны за Вялікабрытаніяй y «вечнае валоданне». У выніку англафранка-кітайскай вайны 1856— 60 англічане захапілі паўд. ч. п-ва Каўлун. У 1898 Вялікабрытанія ўзяла ў арэнду на 99 гадоў яшчэ адну ч. п-ва Каўлун з прылеглымі астравамі, т.зв. «Новую тэрыторыю». Да пач. 20 ст. С. стаў адным з найбуйн. гандп. цэнтраў і партоў на Д. Усходзе. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны яп. войскамі (1941— 45). Пасля вайны адбыўся хуткі эканам. рост, які паставіў С. y адзін шэраг з новымі індустр. краінамі Усх. і Паўд.-Усх. Азіі. У 1984 падпісаны дагавор паміж урадамі КНР і Вялікабрытаніі аб вяртанні С. ў склад Кітая ў 1997. Пры гэтым урад КНР гарантаваў захаванне ў С. капіталіст. ладу паводле канцэпцыі «адна краіна — дзве сістэмы». 3 1.7.1997 С. перайшоў пад юрысдыкцыю КНР як éneu. адм. раён з уласным аўт. урадам.
СЯНГАН, В і к т о р ы я, горад на ПдУ Кітая, адм. цэнтр аднайм. асобнага адм. раёна. Знаходзіцца часткова на в-ве Сянган, аддзеленым ад мацерыка вузкім пралівам (чыг. паром і трансп. тунэль), на мацерыку былы г. Цзюлун, які аб’яднаны з С. адміністрацыйна. Больш за 2 млн. ж. (2001). Буйны порт (штогадовы грузаабарот больш за 40 млн. т). Міжнар. аэрапорт. Гандл.-прамысл. і валютнафін. цэнтр. Прам-сць: швейная, тэкст., абутковая, электронная, харч., суднабудаўнічая. Метрапалітэн. Ун-т. Турызм. СЯНІЦЮ (Siennicki) Людвік (2.2.1677 — 24.1.1757), падарожнік і мемуарыст, даследчык Сібіры. 3 бел. шляхецкага роду герба «Бонча». Вучыўся ў Віленскай евангелісцкай школе. У пач. 18 ст. ааміністратар Магілёўскай эканоміі, ві-
цэ-губернатар Быхава, падстолі ВКЛ. У Паўночную вайну 1700—21 папкоўнік, камандзір Бел. дывізіі. У 1707 разам са стрыечным братам ген. К.Сяніцкім здрадзіў каралю Аўгусту II — саюзніку Расіі і перайшоў на бок прашвед. групоўкі кн. Сапегаў. Адзін з кіраўнікоў Быхава абароны 1707\ узяты ў рас. палон і ў 1709 сасланы ў Сібір (Табольск, потым Якуцк), адкуль вярнуўся на радзіму ў 1722. У сваіх мемуарах «Дакумент асаблівай міласэрнасці божай...» (Вільня, 1754) даў заснаваныя на ўласных назіраннях каштоўныя этнагр. апісанні якутаў і інш. сібірскіх народаў — хантаў, чукчаў, эвенкаў, юкагіраў, звесткі пра Японію (са слоў яп. палонных, што пацярпелі караблекрушэнне ў Ахоцкім м.). Літ.. К у ч н н с к н й А. Опясанне Снбнрм XVIII в.: (Матерналы Л.Сенмцкого о снбнрскнх аборнгенах н нх культуре) / / Сов. этнографяя. 1972. № I; Могйлевская хроннка Т Р.Сурты н Ю Трубншікого / / Полн. собр. рус. легопнсей. М., 1980. Т. 35. В.А.Ярмолепка.
СЯНКЁВІЧ Аляксандр Антонавіч (20.1.1884, в. Мікалаеўшчына Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. — 29.6.1938), дзяржаўны і партыйны дзеяч Беларусі, вучоны, пісьменнік, публіцыст. Скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю (1902), мед. ф-т Мэрылендскага ун-та ў 311ІА (Баптымар, 1913). Настаўнічаў y сельскіх школах. Удзельнік агр. рэв. руху ў 1905—06 на Беларусі. Адзін з арганізатараў нелегальнага настаўніцкага з’езда 9.7.1906 y Мікалаеўшчыне, які быў разагнаны папіцыяй. У канцы 1906 эмігрыраваў y ЗША. 3 1908 чл. рус. аддзела амерыканскай сацыяліст. партыі, супрацоўнічаў y рус. рэв. прэсе. Займаўся мед. практыкай. У 1917 праз Японію трапіў на Д.Усход. Быў на сав. і прафс. рабоце, удзельнічаў y партыз. руху, працаваў нам. міністра нар. асветы Далёкаўсх. Рэспублікі. 3 1920 камісар земляробства ў Хабараўску. 3 1921 нарком аховы здароўя БССР. 3 1923 на парт. рабоце ў Мінску, Барысаве і Віцебску. У 1924—26 заг. бел. сектара Камуніст. ун-та нац. меншасцей Захаду ў Маскве. 3 1926 дацэнт БДУ, з 1928 рэктар Камуніст. ун-та Беларусі імя Леніна, адначасова заг. аддзелаў
друку, культуры і прапаганды ЦК КП(б)Б. У 1931—32 працаваў y Ін-це л-ры і мастацтва Бел. АН. 3 1932 дырэктар Ін-та гігіены і санітарыі Наркамата аховы здароўя РСФСР, з 1933 заг. сектара Міжнар. ленінскай школы, з 1935 ва Усесаюзным радыёкамітэце. Чл. ЦК КП(б)Б y 1927—32, канд. y чл. Бюро з 1928, чл. Бюро ЦК КП(б)Б y 1930—31. Канд. y чл. ў 1922—24, чл. ЦВК БССР y 1921 — 22, 1927—31. У сваіх працах аддаў даніну вульгарнаму сацыялагізму. 10.1.1938 неабгрунтавана арыштаваны, y чэрв. прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1956. Прататып доктара Сташынскага ў рамане А.Фадзеева «Разгром», Алеся Садовіча ў рамане Я.Коласа «На ростанях» і Баса-Грэнкі ў п’есе Я.Коласа «Забастоўшчыкі». Літ.: С о л о м е в н ч М.В. Родмлся на Немане... / / Белорусскяй экватор. Мн., 1981. І.У.Саламевіч.
СЯНКЁВШ Васіль Іванавіч (н. 19.3.1959. в. Асіпавічы Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. мовазнавец. Д-р філап. н. (1997), праф. (2000). Чл.-кар. Бел. акадэміі адукацыі (1998). Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1980), з 1980 працуе ў ім (з 1992 заг. кафедры). Даследуе праблемы прагмалінгвістыкі, семантыкі бел., рус. і польскай моў. Аўтар кн. «Семантыка і прагматыка беларускай мовы» (1995), сааўтар «Тлумачальнага слоўніка тэрмінаў пачатковага навучання» (2001) і інш. СЯНКЁВІЧ (С я н ь к е в і ч) Віктар (псеўд.Я зэп Б а р э й к а ; н. 19.1.1926, в. Гірстуны Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. гісторык, журналіст на эміграцыі. Скончыў Мадрьшскі ун-т (1958). Абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Пачаткі княства Літоўскага». У 2-ю сусв. вайну ў франц. антыфаш. Супраціўленні, y складзе 2-га Польскага корпуса ген. Андэрса ўдзельнічаў y вызваленні ад гітлераўцаў г. Балоння (Італія). Адзін з заснавальнікаў Згуртавання беларусаў Вялікабрытаніі (ліст. 1946). Друкаваўся ў бел. эмігранцкіх выданнях — час. «На шляху» (яго заснавальнік), «Зважай», газ. «Бацькаўшчына», «Беларус» і інш. Аўтар публікацый на гіст. тэмы, y т.л. «Пра ўдзел беларусаў на за-
ходніх франтах другой сусветнай вайны», «Сымон Рак-Міхайлоўскі: 3 нагоды сотых угодкаў ад нараджэння», «Да 175-годдзя аднаўлення Вялікага княства Літоўскага», «Ю І.Крашэўскі», «Матэрыялы з гісторыі ўзброеных сіл БНР», «У 70-я ўгодкі савецка-літоўскага мірнага дагавора», «Ігнат Грынявіцкі: да 135-годдзя ад нараджэння і 110 — ад смерці» і інш. 3 1992 жыве ў ЗША У /. Скрабатун.
АА.Сянкевіч
Г.Сянкевіч.
СЯНКЁВІЧ (Sienkiewicz) Генрык (5.5.1846, в. Воля-Акшэйска Мазавецкага ваяв., Польшча — 15.11.1916), польскі пісьменнік, публіцыст. Вучыўся ў Варшаўскім ун-це (1869—71 ). У 1872—87 працаваў y перыяд. друку. На яго светапогляд і творчасць паўплываў «варшаўскі пазітывізм», які прапагандаваў ідэю супрацоўкіцгва ў імя эканам. ўзвышэння Польшчы. Дэбютаваў аповесцю «Дарэмна» (1872). Тэмы ранніх аповесцей, апавяданняў і навел, y т.л. «Эскізы вугалем» (1877), «Цераз стэпы» (1879), «Па хлеб» (1880), «Бартак-пераможца» (1882) — жыццё польскага сялянства, лёс дзяцей, трагедыі польскіх эмігрантаў; іх вызначае патрыят. пафас y спалучэнні з трагічным свегабачаннем. Шырокую вядомасць прынесла С. гіст. трылогія «Агнём і мячом» (1883—84), «Патоп» (1884—86), «Пан Валадыёўскі» (1887—88), прысвечаная гіст.-сац. асэнсаванню мінуўшчыны Польшчы 17 ст. У сац.-псіхал. раманах «Без догмату» (1889—90), «Сям’я Паланецкіх» (1893—94) праблемы жыцця Польшчы, духоўныя пошукі пакалення канца 19 — пач. 20 ст. Рэв падзеі 1905—07 y Расіі ў рамане «Віры» (1909— 10). Раман «Quo vadis» («Кама градзешы», 1895—96) — гісторыя супрацьстаяння хрысціянства і язычніцтва. Лепшы гіст. раман — «Крыжакі» (1897— 1900) — эпапея барацьбы славян супраць Тэўтонскага ордэна на мяжы 14— 15 ст.; ён вылучаецца псіхалагізмам, веданнем гіст. рэалій, маст. вобразнасцю. Аўтар прыгодніцкай аповесці «У пустыні і пушчы» (1910— 11), незавершанага рамана пра напалеонаўскія войны «Легіёны» (1913— 14, выд. 1918), літ.-крытычных прац «Пра гістарычны раман» (1889), «Леў Талстой» (1908) і інш. Творы С. неаднаразова экранізаваны. На бел. мову яго асобныя творы перакладалі П.Бітэль, М.Кенька, М.Ма-
шара, П.Татарыновіч, М.Фальскі. Нобелеўская прэмія 1905. Ta: Dziela. T. I—60. Warszawa. 1948—55; Бел. пер. — Янка-музыкант. Мн., 1938; Апавяданні. Мн., 1955; Здарэнне ÿ rapax / / Далягляды, 87. Мн., 1987; Крыжакі. Мн., 1997; Рус. пер. — Собр. соч. T. I—9. М., 1983—85; Крестоносцы. Мн., 1983. Літ: Г о р с к н й H К кістормческпй роман Сенксвнча. М , 1966; Л я в о н а в а Е.А. Магія таленту: гісторыя і сучаснасць y творчасш Г.Сянкевіча / / Лявонава Е.А. Плыні і постаці. М н., 1998; K r z y z a n o w s k i J. Twdrczo.sc Heniyka Sienkiewicza. Warszawa, 1970; B u j il i c k i T Sienkiewicz i historia. Warszawa, 1981; M a z a n B. «Impresjonizni» «Trylogii» Heniyka Sienkiewicza. Lodz, 1993. M. М.Хмяльніцкі.
СЯНКЁВІЧ Юрый Аляксандравіч (н. 4.3.1937, г. Чайбалсан, Манголія), расійскі падарожнік, урач і тэлежурналіст. Палкоўнік мед. службы (1979), канд. мед. н. (1974). Нашчадак беларусаў — ураджэнцаў б. Віленскай губ. Скончыў Ленінградскую ваен.-мед. акадэмію (1960). Узначальваў Цэнтр мед.-біял. падрыхтоўкі касманаўтаў; значны яго ўклад y тэорыю авіякасм. медыцыны. 3 1973 вядучы праграмы «Клуб падарожнікаў» на рас. тэлебачанні. Удзельнік экспедыцый y Антарктыку і Арктыку, плаванняў Т Хеердала на папірусных лодках «Ра-1» (1969) і «Ра-2» (1970; гл. «Рд») праз Атлантычны ак., трысняговай лодцы «Тыгрыс» па маршруце ЭльКурна (Ірак)— Джыбуці (1977—78). Вывучае паводзіны чалавека ў экстрэмальных умовах. Дзярж. прэмія СССР 1987. Тв: На «Ра» через Атлантнку. 2 нзд. М., 1981; В океане «Тнгрнс». М., 1982; Нх позвал гормзонт. М., 1987 (разам з А.В.Шумілавым); Путешествне длпною в жнзнь. М., 1999. В.А.Ярмоленка.
СЯНК0ЎСКІ Восіп (Юльян) Іванавіч (літ. псеўд. Б а р о н Брамбеус; 31.3.1800, маёнтак Антокаль, каля ВільHj — 16.3.1858), расійскі вучоны-ўсходазнавец, дыпламат, журналіст і пісьменнік, адзін з заснавальнікаў жанру навук.-фантаст. аповесці ў рас. л-ры. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1828). Скончыў Мінскую гімназію, Віленскі ун-т (1819) і ў складзе рас. місіі накіраваны ў Канстанцінопаль (Стамбул). Да 1821 падарожнічаў па Пярэдняй Азіі і Паўн.-Усх. Афрыцы. Авалодаў усімі мовамі араб. Усходу, асн. еўрапейскімі, кіт., тыбейкай, маньчжурскай і мангольскай. У 1822—47 праф. заснаванай ім кафедры ўсх. моў і арабістыкі Пецярбургскага ун-та (першы рас. прафесарарабіст); адзін з заснавальнікаў рас. ўсходазнаўства. Заснавальнік і рэд. (1834—47, намінальна да 1856) час. «Бнблнотека для чтення», з 1840 рэд. час. «Сын Огечества». Супрацоўнічаў з час. «Северный архнв», «Северная пчела» і інш. Падтрымліваў дзелавыя сувязі з М А.Грэчам, Ф. В.Булгарынь ш , сяброўскія — з А.С Пушкіным i A МіцкевЫам. Даследаваў гісторыю стараж. Усходу, y т.л. даісламскай Аравіі, вывучаў араб., перс., тур. філалогію; перакладаў на рус. мову і выдаваў творы класічнай
сянно________________ 351 араб. л-ры. Аўтар апісанняў сучасных яму краін Усходу, «усходніх», быт. навук.-філас. аповесцей. Тв: Собр. соч. T. I—9. СПб., 1858—59; Сочннення Барона Брамбеуса. М., 1989. Літ: К а в е р н н В.А. Барон Брамбеус: ІЗсторня О.Сенковского... М., 1966; Ломоносов. Грнбоедов. Сенковскнй. Герцен. Пнсемскнй: Бмогр. повествовання. Челябмнск, 1997. В.А.Ярмоленка.
СЯННА, назва р. Жыварэзка ў верхнім цячэнні. СЯННА, рака ў Чэрыкаўскім р-не і на мяжы Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл., левы прыток р. Сож (бас. р. Дняпро). Даўж. 59 км. Пл. вадазбору 543 км2. Пачынаецца на ПдУ ад в. Кліны, вусце за 3 км на ПнЗ ад в. Ушакі. Цячэ пераважна ў межах Аршанска-Магілёўскай раўніны. Даліна трапецападобная, глыбокаўрэзаная, шыр. ад 300 м y вярхоўі да 1 km y ніжнім цячэнні. Пойма двухбаковая, месцамі адкрытая, лугавая. Рэчышча ад вытоку на працягу 15,8 км каналізаванае, y ніжнім і сярэднім цячэнні звілістае, месцамі моцназвілістае; шыр. 5— 10 м, ніжэй пашыраецца да 17 м, y ніжнім цячэнні звужаецца да 5—6 м. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. канапаў. СЯННАЯ ЛІХАМАНКА, п a л і н о з, алергічнае захворванне, якое выклікаецца пылком раслін. Mae сезонны характар y залежнасці ад часу цвіцення раслін. С.л. гал. чынам выклікае пылок збожжавых, пустазелля (асабліва амброзія), некат. дрэў (бяроза, вольха, арэшнік). Праяўляецца рынітам, ларынгітам і інш. хваробамі органаў дыхання, слёзацячэннем і свербам y вачах, зрэдку прыступамі бранхіяльнай астмы. Магчыма спалучэнне С.л. з харч. алергіяй. Лячэнне тэрапеўтычнае. СЯННАЯ МУКА, парашкападобны грубы корм, які атрымліваюць шляхам размолу высакаякаснага сена. Лепшая сыравіна для С.м. — бабовыя травы, скошаныя ў фазе бутанізацыі ці ў пач. цвіцеггня, таксама бабова-злакавыя і бабова-злакава-разнатраўныя сумесі; вільготнасць сыравіны не перавышае 12%. У 100 кг С.м. з канюшыны ўтрымліваецца 70,2 кармавой адзінкі і 8,3 кг засваяльнага пратэіну; з віка-аўсянай сумесі адпаведна 65,7 і 9,7. Выкарыстоўваецца як дабаўка да рацыёну свіней, птушкі ў якасці крыніцы паўнацэннага пратэіну і вітамінаў (асабліва багатая карацінам, мае 100— 150 мг y 1 кг). СЯНН0, С е н н е н с к а е в о з е р а . На ўскраіне г. Сянно Віцебскай вобл., y бас. р. Крывінка. Пл. 3,15 км2, даўж. 6 км, найб. шыр. 920 м, найб. глыб. 31,5 м, даўж. берагавой лініі 18,9 км, пл. вадазбору 67,9 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу, падзяляецца на глыбакаводны паўд. і мелкаводны паўн. плёсы. Схілы выш. да 21 м, y верхняй ч. пераважна разараныя, на 3 і Пн пад лесам і хмыз-
352_______________ сянно няком. Берагі выш. да 0,6 м, пясчаныя, месцамі зліваюцца са схіламі, абразіўныя. У паўн. плёсе востраў пл. 1,8 га. Дно да глыб. 2,5—3 м (месцамі да 6—7) пясчанае, глыбей выслана гліністым ілам. Зарастае слаба. Шыр. паласы надводнай расліннасці да 50 м, пашырана да глыб. 1,7 м, падводная расліннасць да глыб. 2,5 м. Упадаюць каля 20 ручаëÿ, y т.л. з Кулікоўскага воз., пратокай злучана з Багданаўскім возерам. СЯНН0, горад, цэнтр Сенненскага р-на Віцебскай вобл., на беразе воз. Сянно. Вузел аўтадарог на Багушэўск, Чашнікі, Бешанковічы, Талачын. За 56 км на ПдЗ ад Віцебска. 8,9 тыс. ж. (2001). У пісьмовых крыніцах упершыню ўпамінаецца ў 1534. У розны час належала Дз.Відуніцкаму-Любецкаму, Сапегам, Агінскім, Курчам, Серакоўскаму і інш. У 1595 згадваецйа маёнтак, замак і мястэчка С. з «цэрквамі і іх фундушамі». 3 1772 С. ў складзе Рас. імперыі, гораа (1773), цэнтр Сеішепскога ппвета (з 1773) Магілёўскай губерні (у 1773—77 і з 1802), намесніцтва (1778—96), Бел. губерні (1796— 1802). У 1781 зацверджаны герб: y зялёным полі дзве скрыжаваныя залатыя касы (у знак багацця сенам). У 1897 y С 4061 ж. (з іх 39,9% пісьменных). У пач. 20 ст. было 4367 ж., 543 дамы, 54 рамесныя прадпрыемствы (у 1907), натарыяльная кантора, 4 страхавыя агенты, паштовая кантора, тэлеграф, друкарня, фатаграфія, 10 заезных дамоў, 82 крамы, 6 корчмаў; адбывалася 6 кірмашоў y год; працавалі гар. вучылішча, 4-класная жаночая прагімназія, 3 б-кі, 2 бальніцы, аптэка. 3 1919 С. ў складзе Віцебскай губ. РСФСР. 3 1924 y складзе БССР, з 17.7.1924 цэнтр Сенненскага рпёна Віцебскай акр., з 1938 — Віцебскай вобл. У 1939 y С. 4,3 тыс. ж., ільнозавод, заатэхнікум, бальніца, гасцініца, кінатэатр, лазня. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 да 25.6.1944 С. акупіравана ням. фашыстамі, якія загубілі ў С. і раёне 3104 чал. Дзейнічала Сеішенскае патрыятычнае падполле, y 1942—44 існавала Сенненска-Аршанская партыз. зона. 5,4 тыс. ж. y 1959, 5,2 тыс. ж. y 1970.
Працуюць: з-д сухога абястлушчанага малака, ільнозавод, 3 буд. арганізацыі, камбінат каап. прам-сці, дарожнае ра-
Возера Сянно.
монтна-буд. ўпраўленне; 2 сярэднія школы, школа-інтэрнат, дзіцячая юнайка-спарт. школа, дзіцячая школа мастацтваў, Сенненскі краязнаўчы музей, 2 б-кі, бальніца, паліклініка, аптэка. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. Каля С. гарадзішча жал. веку (мясц. назва Гарадок). В.М.Удальцоў. СЯНЦЗЙН, рака на ПнУ Кітая. Даўж. 801 км, пл. бас. 94,9 тыс. км2. Вытокі на паўн. схілах гор Наньлін, цячэ пераважна па хвалістай раўніне, упадае ў воз. Дунтынху (бас. р. Янцзы). Летняе разводдзе, зімовая межань. Огоэдні расход вады каля вусіш 2270 мус. Выкарыстоўваецца для арашэння. Ha С. — гарады Хэн’ян, Сянтань (пач. суднаходства), Чанша.
сянькб Веньямін
Іванавіч (н. 29.9.1946, г. Скідзель Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне чыг. транспарту. Д-р тэхн. н. (1990), праф. (1992). Скончыў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (1969). 3 1973 y Бел. ун-це транспарту (з 1989 дэкан ф-та, з 2001 рэктар). Навук. працы па прагназіраванні развіцця сістэм тэхн. абслугоўвання і рамонту рухомага саставу чыгункі, аптымізацыі інфраструктуры падсістэмы забеспячэння бяспечнай эксплуатацыі рухомага саставу, развіцці тэорыі і практыкі ацэнкі астаткавага рэсурсу трансп. тэхнікі. Te:. Экономнко магсчаінческнс методы м моделн в планврованян вагонного хозяйства. Гомель, 2001; Совершенствованне органнзацнн техннческого обслужнвання н текуідего ремонта грузовых вагонов. Гомель, 2002.
сянькб
Таццяна Уладзіміраўна (н. 29.1.1953, Мінск), бел. псіхолаг. Д-р псіхал. н. (1993), праф. (1995). Скончыла Мінскі пед. ін-т (1976). 3 1976 y Мінскім пед. вучылішчы, з 1982 y Мінскім пед. ін-це, з 1990 y Рас. пед. ун-це, з 1993 заг. кафедры Ін-та павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў адукацыі Рэспублікі Беларусь, з 1994 y Бел. пед.
ун-це. Навук. працы па праблемах сац. I псіхалогіі, псіхалогіі ўзаемадзеяння, ды-1 ягностыкі і карэкцыі міжасобасных ад- . носін. Te:. Успех н прязнанне в группе: Ст. дошк. 1 возраст. Мн., 1991; Пснхологнческая службаі в снстеме образованяя. Мн., 1998 (разам з Ю.М.Карандашавым); Псмхологяя взанмо- I действвя. Ч. 1—4. Мн., 1999—2002.
СЯНБК0 Уладзімір Лявонавіч (н. 5.8.1946, в. Вішкавічы Чашніцкага р-на Віцебскай вобл.), дзяржаўны дзеяч Бе- I ларусі, дыпламат. Скончыў Маскоўскі I ін-т міжнар. адносін (1973), Дыпламат. I акадэмію МЗС СССР (1987). Працаваў | y пасольстве СССР y Полыпчы, цэнтр. I апараце МЗС СССР. У 1991—92 нам. 1 міністра, y 1994—97 міністр замежныхі спраў Рэспублікі Беларусь. 3 1992 над- з звычайны і паўнамоцны пасол Рэспуб- • лікі Беларусь y Польшчы, y 1994 — y ' Злучаным Каралеўстве Вялікабрытаніі і î Паўн. Ірландыі, з 1997 — y Францыі, ; па сумяшчальніцтве ў Іспаніі і Партуга- « ліі; пастаянны прадстаўнік Рэспублікі Беларусь пры ЮНЕСКА. Неаднаразова t ўзначальваў дэлегацыю Рэспублікі Бе- ] ларусь на сесіях Ген. Асамблеі ААН, 1 інш. міжнар. форумах. СЯНБК0 Ягор Ягоравіч (н. 8.1.1934, в. Міхалова Чашніцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. фізік і педагог. Канд. фіз.-І матэм. н. (1969), праф. (1990). Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1958). 3 1971 y Mari-1 лёўскім пед. ун-це (у 1972—92 дэкан I ф-та, y 1976—88 заг. кафедры). Навук. I працы па пытаннях радыеактыўнасці I глебы і прыземнага слоя атмасферы, 1 1 праблемах выкладання фізікі і радыя-І; цыйнай бяспекі ў ВНУ. Te:. Суточные нзмененмя эксхаляцнн Rn н концентрацші его в атмосфере / / Нзв. АН ! СССР. Сер. Фмзнка атмосферы н океана. 1968. Т. 4, № 5; Практяческяе занятвя no I курсу обшей фнзвкн. Мн., 1984 (разам з 1 В.І.Вераксам, Г.А.Яфімчык).
I
СЯНЬКОЎ Ціт Рыгоравіч (2.4.1917, в. 1 Старакожаўка Дрыбінскага р-на Mari-1 лёўскай вобл. — 22.2.1985), Герой Сав. 1
Горад Сянно. Цэнтральная плошча.
Саюза (1944). Скончыў Краснадарскае ваен. авіявучылішча (1940), Вышэйшую афіцэрскую школу (1948), курсы ўдасканалення афіцэрскага саставу (1954), Ваенна-паветр. акадэмію (1958). У Чырв. Арміі з 1937. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Сталінградскім, Варонежскім, Сцяпным, 1-м і 2-м Укр. франтах, удзельнік Сталінградскай, Курскай бітваў, Корсунь-Шаўчэнкаўскай, Львоўска-Сандамірскай, Яска-Кішынёўскай, Вісла-Одэрскай і Берлінскай аперацый. ІІІтурман эскадрыллі капітан С. да чэрв. 1944 зрабіў 123 баявыя вылеты на бамбардзіроўку ўмацаванняў, чыг. вузлоў, скопішчаў жывой сілы і тэхнікі праціўніка. Да 1961 y Сав. Арміі.
СЯНЬК0ЎШЧЫНА, вёска ў Слонімскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Слонім— Масты. Цэнтр сельсавета і капгаса. За 15 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Слонім, 120 км ад Гродна. 532 ж., 232 двары (2002). Лясніцтва. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. СЯНЙВІНЫ, расійскі дваранскі род, з якога паходзіў шэраг ваенна-марскіх дзеячаў. Н а в у м А к і м а в і ч (каля 1680 — 4.6.1738), віцэ-адмірал (1727). У Паўн. вайну 1700—21 як камандзір (з 1713) лінейнага карабля ў баі 4.6.1719 каля в-ва Эзель (цяпер Саарэмаа, Эстонія) прымусіў здацца 3 швед. караблі. У 1728—32 камандаваў галерным флотам. У рус.-тур. вайну 1735—39 камандуючы (з вер. 1737) Дняпроўскай ваеннай флатшіяй. А л я к с е й Навумавіч (1716 — 21.8.1797), адмірал (1775). Сын Навума Акімавіча. Удзельнік рус.-тур. вайны 1735—39 на караблях Дняпроўскай флатыліі. У Сямігадовую вайну 1756—63 камандаваў лінейным караблём пры блакадзе порта Кольберг (цяпер Калобжаг, Польшча). У рус.-тур. вайну 1768—74 камандаваў Данской флатыліяй. Удзельнічаў y стварэнні рас. Чарнаморскага флоту. Д з м і т р ы й М і к а л а е в і ч (17.8.1768— 17.4.1831), ген.-ад’ютант (1825), адмірал (1826). Стрыечны пляменнік Аляксея Навумавіча. Удзельнік рус.-тур. вайны 1787— 91, Міжземнаморскага паходу Ф.Ушакова 1798— 1800, Адрыятычнай экспедыцыі 1806—07, Архіп'елагскіх экспедыцый рускага флоту (2-й экспедыцыі 1806—07), руска-англійскай вайны на моры 1807—12. 3 1825 камандуючы
Балт. флотам. Развіваў манеўраную тактыку ветразевага флоту. Яго імем наз. шэраг геагр. аб’ектаў, рас. і сав. баявых караблёў. Л іт .: т ы е
С
к
р
н
ц
ф л о т о в о д ц ы
к
м
й
Р о с с я н .
Н . В М
С а м ы е .,
з н а м е н н -
2 0 0 0 .
СЯНЯЎСКІЯ, шляхецкі род герба «Ляліва» ў Рэчы Паспалітай. Вялі радавод ад Гунтара (? — каля'1494), які валодаў в. Сянява на р. Сан (адсюль прозвішча). Прадстаўнікі роду займалі значныя адм. і вайск. пасады ў Польшчы. 3 17 ст. валодалі маёнткамі на Беларусі, тытулаваліся графамі «на Шклове і Мышы». Найб. вядомыя: М і к а л а й (1489 — 21.2.1569), ваявода рускі з 1553, гетман вял. каронны з 1563. М і к а л а й (каля 1520—84), сын Мікалая, кашталян камянецкі з 1576, гетман польны каронны з 1575. П р а к о п (? — 9.1.1627), сын Адама Гераніма, харунжы каронны з 1622. А д а м Г е р а н і м (1623/4—25/26.1.1650), сын Пракопа, староста львоўскі з 1648 і пісар польны каронны з 1649. М і к а л а й Г е р а н і м (1645 — 5.12.1683), сын Адама Гераніма, ваявода валынскі і гетман польны каронны з 1683. A д a м М і к а л а й (1666 — 18.2.1726), сын Мікалая Гераніма, ваявода белзскі ў 1692— 1710, гетман польны каронны з 1702, гетман вял. каронны з 1706, адначасова кашталян кракаўскі з 1710. СЯРАГІ, вёска ў Слуцкім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Слуцк, 110 км ад Мінска. 632 ж., 271 двор (2002). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Свята-Пакроўская царква. Брацкая магіла партызан і сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЯРБЎЛАЎ Міхаіл Васілевіч, рускі скрыпач, педагог, кампазітар 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Скончыў Льежскую кансерваторыю (1890, Францыя). У 1882—85 іграў y квартэце Кіеўскага аддзялення Рус. муз. т-ва. У 1890—94 вёў муз. дзейнасць y Мінску: выступаў з канцэртамі, на вечарах мясц. аматараў музыкі, выконваў сусв. творы скрыпічнай класікі. 3 сярэдзіны 1890-х г. працаваў y Пражскай кансерваторыі, Тбілісі, Кішынёве. Аўтар стр. трыо, квартэтаў, мініяцюр для скрыпкі і фп.
СЯРГЕЕЎ________________
353
7в.: Рус. пер. — Мзбр. пронзв. Таллнн, 1956; Помогнте! н другае рассказы. Таллнн, 1963.
«СЯРГЁЕВІЦКАЕ», торфапрадпрыемства ў р.п. Праўдзінскі Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. Пабудавана ў 1966—68. Сыравіна з радовішча торфу Арэхаўскі Мох. Асн. прадукцыя (2002): торф фрэзерны, тарфяныя брыкеты. СЯРГЕЕВІЧЫ, вёска ў Дунілавіцкім с/с Пастаўскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 36 км на ПдУ ад г. Паставы, 240 км ад Віцебска, 17 км ад чыг. ст. Варапаева. 227 ж., 100 двароў (2002). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЯРГЁЕВІЧЫ, вёска ў Пухавіцкім р-не Мінскай вобл., на паўд. беразе Сяргееўскага воз., на аўтадарозе Рудзенск— Шацк. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 28 км на 3 ад г. Мар’іна Горка, 56 км ад Мінска. 18 км ад чыг. ст. Рудзенск. 482 ж., 197 двароў (2002). Лясніцтва, Шацкая паляўнічая гаспадарка, база адпачынку «Фаварыт-гранд». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. СвятаРаства-Багародзіцкая царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. СЯРГЁЕНКА Святлана Пятроўна (н. 15.4.1949, Мінск), бел. габаістка. Засл. арт. Беларусі (1985). Скончыла Бел. кансерваторыю (1973). У 1972—89 і з 2000 салістка Дзярж. акад. сімф. аркестра Беларусі, з 1991 — ансамбля «Класік-Авангард», з 1994 — малога сімф. аркестра «Мінск-аркестр», з 1996 — сімф. аркестра Бел. тэлебачання і радыё. Дыпламант міжнар. конкурсу «Пражская вясна» (1974), лаўрэат Усесаюзнага конкурсу выканаўцаў на драўляных духавых інструментах (1979, Мінск).
СЯРГЁЕЎ Канстанцін Міхайлавіч (5.3.1910, С.-Пецярбург — 1.4.1992), расійскі артыст балета, балетмайстар, педагог. Нар. арт. СССР (1957). Герой Сац. Працы (1991). Скончыў Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1930), y 1938—40 і з 1973 маст. кіраўнік y ім (з 1991 Акадэмія рус. балета імя А.Ваганавай, С. — прэзідэнт). У 1930— А.Л.Капілау. 61 вядучы танцоўшчык, y 1951—55 і СЯРГАВА (Saigava) Каря Эрнсг (17.4.1868, 1960—70 гал. балетмайстар Ленінградг. п. Вяндра Пярнускага пав., Эсто- скага т-ра оперы і балета. Танцоўшчык нія — 12.4.1958), эстонскі пісьменнік. лірыка-рамант. плана, выканаўца асн. класічнага рэпертуару т-ра. Сярод парНар. пісьменнік Эстоніі (1957). Скончыў Тартускую настаўніцкую семінатый: Рамэо, Прынц («Рамэо і Джульерыю (1889). Друкаваўся з 1890. Цыкл та», «Папялушка» С.Пракоф’ева), Яўген («Медны коннік» Р.Гліэра), Вацлаў апавяд. «Язвы» (т. 1—3, 1899— 1901) пра жыццё вёскі, аповесць «Асветнік» («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), (1904) пра вясковую інтэлігенцыю. АўАльберт («Жызэль» А.Адана), Зігфрыд тар аповесцей «Ніколі» (1895), «Ня(«Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага) і інш. Сярод пастановак: «Папялушка» шчасны шчаслівец» (1899), драмы Пракоф’ева (1946, 1964), «Сцежкаю «К.ветка папараці» (1920), камедыі «Новы міністр» (1922), гіст. рамана «Пойгрому» К.Караева (1958), «Гамлет» дзем y горад запісвацца, жыццё сваё па- M Чарвінскага (1970). Здзейсніў рэдакцыі класічных балетаў, y т.л. «Раймонлягчаць» (т. 1—2, апубл. 1968).
354
СЯРГЕЕЎ
To: Ннженерная геологня СССР T. 1—8. М , 1976—-78 (у сааўт.).
да» (1948; Дзярж. прэмія СССР 1949). Зняўся ÿ кінафільмах-канцэртах, y т.л. «Майстры рускага балета» (1953). Аўтар сцэнарыяў тэлефільмаў-канцэртаў «Дыялог са сцэнай» (1988), «Нараджэнне танца» (1991). Творчасці С. прысвечаны тэлефільм «Канстанцін Сяргееў. Старонкі харэаграфіі» (1976). Дзярж. прэміі СССР 1946, 1947, 1951. Прэмія Парыжскай акадэміі танца (1965).
СЯРГЁЕЎСКАЕ BÔ3EPA, С я р г е е в і ц к а е в о з е р а , Му х а . У Пухавіцкім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Пціч, за 25 км на 3 ад г. Мар’іна Горка. Пл. 2,75 км2, даўж. 2,2 км, найб. шыр. 1,6 км, найб. глыб. 7,5 м. Схілы катлавіны нізкія, забалочаныя, параслі хмызняком. Дно выслана сапрапелем. Сцёк праз канал y р. Пціч.
С. В. Гуткоўская.
СЯРГЁЕЎ Яўген Мікалаевіч (23.3.1887, с. Талавая Балка Кіраваградскай вобл., Украіна — 10.9.1937), удзельнік грамадз. вайны на Беларусі, камдыў (1935). Скончыў Акадэмію Генштаба (1915). Удзельнік 1-й сусв. вайны, падпалкоўнік. 3 1918 y Чырв. Арміі, з кастр. на Усх фронце. 3 крас. 1920 на Зах. фронце: нач. упраўлення штаба фронту, камандуючы Паўн. групай войск 15-й арміі і камандуючы 4-й арміяй. Вызначыўся ў час прарыву польск. фронту на Беларусі летам 1920. 3 1921 на штабных і камандных пасадах y РСЧА (у 1926— 28 нач. штаба БВА). Л.А.Селівапаў. СЯРГЁЕЎ Яўген Міхайлавіч (н. 23.3 1914, Масква), расійскі геолаг. Акад. AH СССР (1979, чл.-кар. з 1966). Скончыў Маскоўскі ун-т (1940), дзе і працаваў. У 1981—86 рэктар Акадэміі нар. гаспадаркі. Навук. працы па інж. геалогіі, грунтазнаўстве і гідралогіі. Распрацаваў вучэнне аб фарміраванні фіз., фіз.-хім. і фіз.-мех. уласцівасцей горных парод y працэсе літагенезу, аб грунтах як многакампанентных дынамічных сістэмах. Стварыў агульнуЮ інж.-геал. класіфікацыю горных парод. Дзярж. прэміі СССР 1977, 1988. Ленінская прэмія 1982.
СЯРГЁЕЎ-ЦбНСКІ (сапр. С я р г e е ў) Сяргей Мікалаевіч (30.9.1875, с. Праабражэнскае Тамбоўскай вобл., Расія — 3.12.1958), рускі пісьменнік. Акад. АН СССР (1943). Скончыў Глухаўскі настаўніцкі ін-т (1895). Працаваў настаўнікам, быў на вайск. службе. Друкаваўся з 1898. Першы зб. вершаў — «Думы і летуценні» (1901). Аповесці «Сад» (1905), «Бабаеў» (1907), «Журба палёў» (1909), «Рух» (1910) і інш. пра розныя пласты рас. грамадства. У творах з канца 1920-х г. асэнсаванне новай рэчаіснасці («Жывая вада», 1927; «ІІІчасліўка», 1932; «Шукаць, заўсёды шукаць!», 1935). Вяршыня яго творчасці — эпапея «Ператварэнне Расіі» (12 раманаў, 3 аповесці, эцюды; апубл. 1914—59) пра рас. грамадства на пач. 20 ст. Ўслаўленне гераізму рус. народа ў эпапеі «Гарачая пара ў Севастопалі» (1937—39, Дзярж. прэмія СССР 1941), зб. апавяд. «Сапраўдныя людзі» (1943). Аўтар зб. вершаў «Родная зямля...» (1958), зб-каў публіцыст. артыкулаў і ўспамінаў «Пра высокае майстэрства» (1956), «Слова да маладых» (апубл. 1965), «Радасць творчасці» (апубл. 1969), п’ес і інш. На бел мову апавяданне «Аракуш» пераклаў В.Рабкевіч. To:. Собр. соч. Т. 1— 12. М„ 1967. Літ: П л у к ш П.М. С.Н.Сергеев-Ценскмй — пнсатель, человек. М., 1975. А. Р .Ж а к а ў .
СЯРГЁЙЧЫК Святлана Аляксандраўна (н. 18.6.1949, г.п. Тураў Жыткавіцкага р-на Гомельскай вобл ), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі раслін. Д-р біял. н. (1988). Скончыла БДУ (1971). 3 1974 y Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі (з 1992 гал. навук. супрацоўнік). Навук. працы па газаўстойлівасці раслін, прамысл. батаніцы, экалагічнай таксікалогіі, аптымізацыі навакольнага асяроддзя сродкамі азелянення гарадоў і прамысл. цэнтраў.
тацтва жыццёвай праўды, глыбокае пранікненне ў вобраз. Псіхапагічна дакладна раскрываў характары ў нац. рэпертуары: шкапяр Самахвальскі («Несцсрка» В.Вольскага), дзед Мікіта, Саўка Мільгун («Вайна вайне», «У пушчах Палесся» Я.Коласа), Лявон Зяблік («Раскіданае гняздо» Я.Купалы), Мікалай Міхалковіч («Ірынка» К.Чорнага), Барута («Людзі і д’яблы» К.Крапівы), Бокуць («Пагібель воўка» Э.Самуйлёнка) і інш. Сярод інш. роляў: Восіп («Рэвізор» М.Гогаля), Васьмібратаў, Кучумаў («Лес», «Шалёныя грошы» А.Астроўскага), Дасцігаеў, Лука («Ягор Булычоў і іншыя», «На дне» М.Горкага), Кулыгін («Тры сястры» А.Чэхава), Мілер («Каварства і каханне» Ф.Шылера), Феліцыян («Мараль пані Дульскай» Г.Запольс-
Я.М Сяргееў.
U.M Сяргейчык
кай), Бярсенеў («Разлом» Б.Лаўранёва), Гарнастаеў («Любоў Яравая» К.Транёва), Васін («Рускія людзі» К.С’іманава), Таланаў («Нашэсце» Л.Лявонава) і інш. Паставіў спектаклі «Пінская шляхта» В.Дуніна-Марцінкевіча (1928), «Дзеці Ванюшына» С.Найдзёнава (1938), «Ірынка» (1941), «Блудны сын» Э.Ранета (1958). Te: Нататкі акцёра. Мн , 1973. J l i m Е с a к о ў А. Жыццё і творчасць // Майстры беларускай сцэны. Мн., I960; Н яф ё д У.І. Беларускі тэатр імя Я.Коласа. Мн., 1976. У.І.Няфёд.
Te : Устойчнвость древесных растеннй в техногенной среде. Мн., 1994; Растення н экологня. Мн., 1997; Экологнческая фнзнологня хвойных пород Ьеларусм в техногенной среде. Мн., 1998 (разам з А.А.Сяргейчык, Я.А.Сідаровічам).
К.Сяргееў y ролі Прынца.
СЯРГЁЙЧЫК Цімафей Мікалаевіч (20.6.1899, в. Заполле Глускага р-на Магілёўскай вобл. — 27.5.1977), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1944). Скончыў Бел. драм. студыю ў Маскве (1926). У 1926—75 акцёр Бел. т-ра імя Я.Коласа, адначасова маст. кіраўнік студый т-ра. Выканаўца драм., характарных, камед. роляў. Майстар сцэн. пераўвасаблення. Творчасці ўласцівы высокае мас-
Ц.Сяргейчык y ролі Лявона Зябліка.
СЯРДЗЙК Аляксандр Іванавіч (27.6.1900, с. Бзоў Барышаўскага р-на Кіеўскай вобл. — 1989), украінскі акцёр, рэжысёр. Нар. арт. СССР (1951). Скончыў Кіеўскі муз.-драм. ін-т (1919). 3 1919 акцёр кіеўскага 1-га дзярж. т-ра Украіны, з 1922 — Харкаўскага драм. т-ра імя Т.Шаўчэнкі (у 1957—62 дырэктар і маст. кіраўнік). 3 1946 выкладчык Харкаўскага ун-та мастацтваў (з 1960 праф.). Мастацтва С. вызначалася глыбінёй псіхал. трактоўкі, часам вострай публіцыстычнасцю. Сярод роляў: Гараднічы («Рэвізор» М.Гогаля), Ягор Булычоў («Ягор Булычоў і іншыя» М.Горкага), Платон, Кобза («Платон Крэчат», «Гібель эскадры» А.Карнейчука), Мікіта («Яраслаў Мудры» І.Качаргі), Сяргееў («Генерал Ватуцін» Л.Дзміцеркі), Каравай («Таблетку пад язык» А.Макаёнка) і інш Паставіў спектаклі: «Ой, пайду я ў Барыслаўку» паводле І.Франко (1956), «Маруся Багуслаўка» М.Старыцкага (1962) і інш. Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэміі СССР 1947, 1948. СЯРД0БАЎ Мікалай Мікалаевіч (16.12.1905, г. Самара, Расія — 24.11.1990), бел. спявак (лірыка-драм. барытон), педагог. Засл. арт. Арменіі (1939). Нар. арт. Беларусі (1955). Скончыў Куйбышаўскі муз. тэхнікум (1929). 3 1930 y оперных т-рах Куйбышава, Ерэвана, Пермі, Свярдлоўска. 3 1946 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. У 1960—75 выкладчык і рэжысёр Опернай студыі Бел. кансерваторыі, адначасова ў 1960—87 кіраўнік Мінскай нар. опернай студыі Палаца культуры Белсаўпрофа. Творчасці С. ўласцівы глыбокае асэнсаванне характараў герояў, свабоднае валоданне вак. і акцёрскімі сродкамі выразнасці, сцэнічная абаяльнасць. Сярод партый бел. рэпертуару: Каліноўскі («Кастусь Каліноўскі» Дз.Лукаса), Дзяніс Давыдаў («Надзея Дурава» А.Багатырова), фон Шолен («Дзяўчына з Палесся» Я.Цікоцкага); інш. партыі на бел. сцэне: Анегін, Чорт («Яўген Анегін», «Чаравічкі» П.Чайкоўскага), Апека («Алека» С.Рахманінава), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж. Расіні), Рыгалета, Аманасра («Рыгалета», «Аіда» Дж.Вердзі), Скарпія («Тоска» Дж.Пучыні), Мацей («Страшны двор» С.Манюшкі). Паставіў оперы «Павел Карчагін» П.Падкавырава, «Кастусь Каліноўскі» Лукаса, «Яўген Анегін» і «Іаланта» Чайкоўскага, «Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава, «Алека» Рахманінава, «Рыгалета» і «Травіята» Вердзі, «Джані Скікі» і «Плашч» Пучыні, «Цар і цясляр» А.Лорйынга, «Даліна» Э.Д’Альбера, «Мадэмуазель Фіфі» і оперу-казку для дзяцей «Кот y ботах» Ц.Кюі.
аддзела), з 1959 заг. Аддзела заалогіі і паразіталогіі АН Беларусі, адначасова ў 1947—70 праф., заг. кафедры БДУ. Навук. працы па фауністыцы, зоагеаграфіі і экалогіі, гасп. значэнні каштоўных відаў млекакормячых. Прааналізаваў гіст. змены і працэсы фарміравання тэрыяфауны, распрацаваў схему зоагеагр. раянавання Беларусі і мерапрыемствы па ахове і аднаўленні колькасці баброў. Тв: Млекопнтаюшме Белоруссня. 2 нзд. Мн., 1961; Определмтель млекопмтаюшнх Белоруссян. Мн., 1967 (разам з ІО.І.Сяржаніным, В.В.Слесарэвічам). Літ.: К о х н е н к о С.В., М е р к у ш е в а M B. К 70-летшо профессора М.Н.Сержаняна / / Зоолог. журн. 1969. Т. 48, вып. 4.
СЯРЖАНТ (франй. sergent ад лац. serviens служачы), воінскае званне ма-
355
СЯРЖАНТ Рафаіл Іванавіч (28.1.1897, в. Гавязна Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. — 4.4.1974), удзельнік рэв. і нац.вызв. руху ў Зах. Беларусі. У рэв. руху з 1920, напачатку ў КСМЗБ, з 1925 y КПЗБ. 30.10.1925 арыштаваны, прыгавораны да пакарання смерцю, якое за» енена 15 гадамі строгага турэмнага • ляволення. Выйшаў на волю ў вер. і939 y выніку вызвалення Зах. Беларусі Іырв. Арміяй. 3 1939 на гасп. і сав. рабоце, нам. старшыні Баранавіцкага аблвыканкома. Удзельнік Вял. Айч. вайны. У 1945—61 на сав. рабоце ў Баранавічах. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1940—46.
М.М.Сярдобаў. І.М.Сяржанін. І.Я Сяржантаў.
лодшага каманднага (унтэр-афіцэрскага) саставу ва ўзбр. сілах шэрагу дзяржаў, y т.л. ў Рэспубліцы Беларусь. Званне С. з’явілася ў 15 ст. ў франц., потым y герм. і англ. арміях. У Расіі званне (чын) С. уведзена ў 17 ст. ў палках «новага строю»; y рэгулярнай арміі Рас. імперыі існавала ў 1716—98; y Чырв. Арміі — з 1940.
Ва Узбр. Сілах Рэспублікі Беларусь званне С. уведзена ў 1992. Прысвойваецца курсантам, якія скончылі навучанне ў навуч. часці па праграме падрыхтоўкі С. з адзнакай «выдатна»; малодшым С., годным прысваення чарговага воінскага звання і прызначаным на пасады, дзе штатамі прадугледжана званне С. (старш ы сярж ант, ст арш ы на), або пры звальненні іх y запас. У карабельнага складу Узбр. Сіл (Пагран. войскі і інш.) званню С. адпавядае званне старшына 1-Й стацці. В.А.Сергіенка.
Дз. М.Жураўлёў.
СЯРЖАНІН Іван Мікалаевіч (14.10.1898, г. Любань Мінскай вобл. — 2.2.1973), бел. вучоны ў галіне заалогіі пазваночных жывёл. Чл.-кар. АН Беларусі (1959), д-р біял. н. (1957), праф. (1958). Засл. дз. нав. Беларусі (1968). Скончыў БДУ (1926). 3 1938 y Ін-це біялогіі (заг.
сяркоў
М.Сярдобаў y ролі Каліноўскага (у цэнтры).
СЯРЖАНТАЎ Іван Якаўлевіч (17.2.1919, в. Якаўлевічы Аршанскага р-на Віцебскай вобл. — 29.4.1943), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Аршанскі аэраклуб (1938), Чугуеўскую ваен. авіяшколу лётчыкаў (1941). У Вял. Айч. вайну з 1942 на Паўд. фронце. Лётчык-знішчальнік лейтэнант С. да крас. 1943 зрабіў 258 баявых вылетаў, правёў 85 паветр. баёў, збіў асабіста 3, y групе 8 самалётаў праціўніка; памёр ад ран. СЯРК0Ў Іван Кірэевіч (4.1.1929, в. Пакалюбічы Гомельскага р-на — 27.5.1998), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1962). Працаваў y Гомельскай раённай газеце, на Гомельскай студыі тэлебачання, з 1977 адначасова сакратар Гомельскага абл. аддзялення Саюза пісьменнікаў Беларусі. Друкаваўся з 1957. У аповесцях «Мы з Санькам y тыле ворага» (1968),
356
СЯРКУЦЦЕЎ
«Мы — хлопцы жывучыя» (1970), «Мы з Санькам y артылерыі» (1988) паказаў, як вясковыя падлеткі змагаліся супраць ням.-фаш. акупантаў. Аўтар сцэнарыя тэлефільма «Мы — хлопцы жывучыя» (паст. 1974). СЯРКЎЦЦЕЎ Генадзь Васілевіч (н. 17.3.1937, г. Орша Віцебскай вобл ), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1994), праф. (2000). Засл. работнік адукацыі Беларусі (1999). Скончыў Ленінградскі ін-т інжынераў чыг. транспарту (1964). У 1957—76 на інж.-тэхн. і пед. рабоце ў г. Валгаград. 3 1979 y Бел. філіяле Усесаюзнага НДІ прафтэхацукацыі. 3 1985 дырэктар СПТВ №103 г. Мінска, з 1991 — Мінскага вышэйшага прафес. вучылішча чыг. транспарту, з 2001 Мінскага прафес.-тэхн. каледжа чыг. транспарту. Навук. працы па праблемах дыдактыкі, педагогікі, методыкі і тэхнапогіі прафес. навучання, арганізацыі выхаваўчага працэсу, вучнёўскага самакіравання. To.: Органнзацня учебно-воспмтательного процесса в ПТУ: новые подходы. Мн., 1991; Научно-педагогнческне основы подготовкм рабочнх кадров. Мн., 1998; Технологня преподавання «Всемнрной нстормн» по методу «погруження». Мн., 1999 (разам з І.Г.Буко); Методнка преподавання дмсцнплнны «Устройство н эксплуатацня пассажнрскнх вагонов» по мстоду «погруження». М., 2001. В.У.Чэчот.
СЯРМЙГА, 1) грубае нефарбаванае даматканае сукно. 2) Верхняе адзенне з такога сукна. Вядома ўсх. славянам, палякам, літоўцам, мардве і інш. Упершыню ўпамінаецца ў летапісах пад 1395, y 15— 16 ст. уваходзіла ў царскае летняе ездавое ўбранне. На Беларусі С. — верхняя мужчынская і жаночая вопратка белага ці шэрага колеру (на Пд Гродзеншчыны карычневага). Апраналі звычайна на кашулю, з поясам. Насілі ў халодную пару (на Віцебшчыне паверх насова і футра). Даўнія С. доўгія, двухшвовыя, прамога з суцэльнай спінкай крою, больш познія — карацейшыя, прыталеныя, y зборкі, раскошанага крою. Адна- і двухбортныя, без каўняра ці з каўняром, зашпільваліся на гаплікі, гузікі. Святочную С. аздаблялі шнурком, вышыўкай, аплікацыяй (каляровая тканіна, скура). Кроем спінкі, размяшчэннем дэкору (узоры накшталт зігзагаў, галінак дрэў, кветак) вылучаліся белыя С. з-пад Камянца; абшываліся паласой чорнага аксаміту.
кансультант Мін-ва адукацыі Рэспублікі Куба. 3 1980 y Магілёўскім ун-це (у 1980—94 заг. кафедры). Навук. працы па бел. нар. педагогіцы, праблемах сямейнага выхавання і падрыхтоўкі пед. кадраў. 7е.: Подумаем вместе. Мн., 1984; Настольная кннга родятелей: Хрестоматня по семейному воспнтанню. Мн., 1987 (у сааўт.); Праблемы дзяцей y сям’і. Мн., 1993; Педагогака в вопросах м ответах. Могнлев, 1999; Семенная педагогнка в вопросах й ответах. Могнпев, 2001.
СЯРНІСТАЯ к іс л а т А, водны раствор серы дыаксіду, H2SO3; гл. ў арт. Серы аксіды.
Ta.: О пролетарском ннтернацнонапйзмеі Мн., 1970; Сшіа, сплачнваюшая воеднно: Нн-
Святочная сярмяга.
СЯРНІСТЫ ГАЗ, серы дыаксід SO2; гл. ў арт. Серы аксіды. СЯР0ВА Зоя Якаўлеўна (н. 22.6.1929, Мінск), бел. вучоны ў галіне фітапатафізіялогіі. Д-р біял. н. (1987). Скончыла БДУ (1953). 3 1956 y Ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі (у 1960—69 вучоны сакратар аддзела, 1971—82 заг. лабараторыі). Навук. працы па праблемах фітаімунітэту, абгрунтаванні агульнабіял. канцэпцыі фітапатагенезу, распрацоўцы новай стратэгіі аховы раслін. Ta.: Метаболнзм нукленновых кнслот y растеняй в связн с грмбной ннфекцней. Мн., 1986 (разам з Г.І.Спірыдонавай); Проблемы нммуннтета сельскохозяйственных растеннй к болезням. Мн., 1988 (у сааўт); Функцмн белков в фнтопатогенезе. Мн., 1992 (разам з Л.С.Ю шко, Г.М.Падчуфаравай).
Літ:. Л е в м н с о н - Н е ч а е в а М.Н. Прмложенне: Матерналы к йсторня рус. нар. одежды / / Крестьянская одежда населенмя Европейской Россян (XIX — начапо XX в.): Определнтель. М , 1971. М Ф.Раманюк.
СЯРМЙЖКА Яўген Іванавіч (н. 2.5.1934, в. Пружанка Бярэзінскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галінс педагогікі Канд. пед. н. (1967), праф. (1990). Скончыў Полацкі пед. ін-т (1957). У 1965—74, 1976—80 y Гродзенскім пед. ін-це. У 1974—76 саветнік-
СЯР0ВА Ірына Іванаўна (26.10.1930, в. Бакрылава Усць-Кубінскага р-на Валагодскай вобл., Расія — 20.1.2001), бел. філосаф. Д-р філас. н. і праф. (1977). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1979). Скончыла Іванаўскі пед. ін-т ( 1952). 3 1958 y Карачаеўскім пед. ін-це. 3 1962 y Магілёўскім пед. ін-це (у 1974—89 заг. кафедры). Навук. працы па праблемах фарміравання і выхавання асобы, культуры міжнац. адносін, нац. палітыкі, гісторыі сац.-паліт. думкі Беларусі, методыкі выкладання грамадскіх навук.
Сяродкрыжжа сабора ў г. Эчміядзін (Арменія). 5 ст. Рэканструкцыя.
тернац. воспвтанне трудяшнхся в развнтом | соц. о-ве. Мн., 1975; Советская обшенацнональная гордость. Мн., 1981; Культура межнацмонального обшенйя. Мн., 1986; Лектор в ; студенческой ауднторйй: Пробл. обшення. Мн., 1988.
СЯРОДКРЬІЖЖА ў а р х і т э к т у р ы , частка культавага збудавання, утвораная перасячэннем аднаго або некалькіх падоўжных нефау з папярочным трансептам. У Зах. Еўропе вядома з антычнасці, пашырана ў сярэдневякоўі ў раманскім і гатычным стылях. На Беларусі пашырана ў мураваных крыжова-купальных храмах 11— 12 ст., мураваных і драўляных базілікальных збудаваннях, крыжова-цэнтрычных храмах 16 — пач. 20 ст. стыляў барока, класіцызму, псеўдарускага, несапраўднай готыкі і інш. Звычайна цэнтр С. вылучаўся купалам (Нясвіжскі касцёл езуітаў, Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор, Ельская Троіцкая царква) або вежачкай-сігнатуркай (Гсрвяцкі Троіцкі касцёл, царква Параскевы Пятніцы ў в. Чарнаўчыцы Брэсцкага р-на і інш.).
j I і !
СЯР0Ў, да 1939 Н а д з е ж д з і н с к , I горад y Свярдлоўскай вобл. Расіі. Размешчаны на ўсх. схіле Паўн. Урала, на р. Каква, за 9 км ад яе ўпадзення ў р. ] Сосьва (бас. р. Об). Засн. ў 1894. 100,4 тыс. ж. (1996). Вузел чыгунак. Прам-сць: чорная метапургія (металургічны камбінат, з-д ферасплаваў), машынабудаванне (з-ды: мех., рамонтна-мех.), буд. матэрыялаў (з-д жапезабетонных вырабаў),
дрэваапр., лясная, харчовая. Птушкафабрыка. ГРЭС. Ф-т Уральскага дзярж. ун-та. Драм. тэатр. Гіст. музей. Названы ў гонар Героя Сав. Сюза А.К.Сярова. СЯР0Ў Аляксандр Мікалаевіч (23.1.1820, С.-Пецярбург — 1.2.1871), рускі кампа, тлу. аомн з заснавальнікаў рус. муз. нмтыкі. Скончыў вучылішча праваI шаўства (1840). У 1840—68 служыў ва I ўстановах мін-ваў юстыцыі і ўнутр. спраў. Самастойна авалодаў кампазітарскай тэхнікай. 3 1850-х г. удзельнік муз. вечароу y М.Глімкі. Выступаў за асваенне новых жанраў, y т.л. гіст.-легендарнай і нар.-быт. оперы. Сярод твораў: оперы «Юдзіф» (паст. 1863), «Рагнеда» J (паст. 1865), «Варожая сіла» (паст. 1871; i завершана жонкай В.Сяровай і М.Салаўёвым); 2 кантаты для салістаў, хору і арк., творы для арк., камерна-інстр. ансамблі, санаты і інш. п’есы для фп., хары, рамансы, апрацоўкі нар. песень; музыка да спектакляў драм. т-ра і інш. ! Пісаў пра творчасць Глінкі, А.Дарга! мыжскага, Р.Вагнера, Л.Бетховена і інш. Тв: Статьн о музыке. Вып. I—6. М I 1985—90 1
Літ:. Ч е р к а ш в н а нэд. М„ 1988.
М.
А .Н .С е р о в .
1907), багацце адценняў y характарыстыйы герояў і абставін («Выеад Пятра 11 і цэсарэўны Лізаветы Пятроўны на паляванне», 1900). Пісаў карціны^на міфал. сюжэты («Адысей і Наўзікая», /909— 10; «Выкраданне Еўропы», 1910).
Аформіў спектакль «Юдзіф» А.Сярова (1907, Марыінскі т-р y Пецярбургу). Ілюстраваў творы А.Пушкіна, М.Някрасава, МЛермантава, І.Крылова. Літ: Г р а б а р ь Н.Э. В.А.Серов. 2 мзд. М., 1980; В.А.Серов; Жнвопнсь. Графнка: Кат. М., 1981; С а р а б ь я н о в Д.В. В.А.Серов: [Апьбом]. Л., 1982. Л.Ф.Салавей.
с я р п у х а _______________
357
Ленінградскай AM. Працаваў пераважна ў гіст.-рэв. жанры, ствараў работы,
якія вызначаліся ідэйнасцю, псіхал. абмалёўкай; «У.І.Л енін aбвяшчае савецкую ўладу» (1947; Дзярж. прэмія СССР 1948), «Хадакі ў Леніна» (1950; Дзярж. прэмія СССР 1951), «Зімні ўзяты» (1954), «Дэкрэт аб міры», «Дэкрэт аб зямлі» (абедзве 1957). Аўтар партрэтаў удзельнікаў баёў пад Ленінградам, 1942—44, пейзажаў, плакатаў, кніжных
2
СЯР0Ў Валянцін Аляксандравіч I (19.1.1865, С.-Пецярбург — 5.12.1911), рускі жывапісей. Сын к.М.Сярова. Правадз. чл. Пецярб. AM (1903—05). Вучыўся ў 1 Рэпіна, y Пецярбургскай AM К (1880—85). У 1897— 1909 выкладаў y В.Сяроў. Партрэт I Маскоўскім вучылішчы жывапісу, ІА.Марозава. 1910. ' скульптуры і дойлідства. Чл. Т-ваў перасоўных маст. выставак (гл. ПерасоўніУладзімір Аляксандравіч КІ), «Свет мастацтва». Раннім творэм СЯР0Ў уласцівы непасрэднасйь успрыняцця (21.7.1910, с. Эмаус Цвярской вобл., Раяатуры, распрацоўка светлавых і коле- сія — 19.1.1968), расійскі жывапісец і равых эфектаў, святлопаветранага ася- графік. Нар. маст. СССР (1958). Прароадзя; «Дзяўчынка з персікамі» (1887), вадз. чл. AM СССР (1954). Прэзідэнт «Дзяўчына, асветленая сонцам» (1888). AM СССР (1962—68). Вучыўся ў Ле3 1890-х г. асн. жанрам стаў партрэт, нінградскай AM (1927—31), y І.І.Бродякі вылучаецца псіхал. завостранымі ха- скага (1931—33). У 1933—42 выкладаў y ракгарыстыкамі, падкрэсленай артыстычнасцю: А.Мазіні (1890), Ф.Таманьё (1891—93), К.Каровіна (1891), І.Левітана (1893), М.Рымскага-Корсакава (1898). Аамовіўшыся ад папярэдняга Кіматфарбавага, сакавітага колеру жывапісу, аддаваў перавагу адной дамінуючай гаме чорна-шэрых або карычневых тонаў, карыстаўся больш свабодным, шырокім мазком. 3 канца 1890-х г. пісаў парадныя партрэты (вял. князя Паўла Аляксандравіча, 1897; Ф.Ф.Юсупава, 1903), камерныя партрэты дзяцей і жанчын («Дзеці», 1899; «Міка Марозаў», 1901), пейзажна-жанравыя кампазіцыі на сял. тэмы («Кастрычнік. Даматканава», 1895; «Баба на калёсах» 1899), якія вызначаюцца вытанчаным малюнкам, лаканізмам выяўл. сродкаў, ГЛЫбінёй сац. характарыстык. Рысы мадэрна праявіліся ў партрэтах М.Горкага (1904), М.Ярмолавай, Ф.Шаляпіна (абодва 1905), І.А.Марозава (1910) і інш. У позняй творчасці значнае месца займаў гіст. жывапіс, якому ўласцівы глыбіня спасціжэння эпохі («Пётр I» , У.Сяроў. Зімні ўзяты. 1954.
ілюстрацый (да рамана «Вайна і мір», 1951—53). Літ:. Л е б е д е в 1965.
Л.Талстога
А.К. В.А.Серов. М., Л.Ф.Салавей.
СЯРП0К (Falcaria), род кветкавых раслін сям. парасонавых. Каля 5 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі і ў Паўн. Афрыцы. На Беларусі 1 від — С. звычайны (F. vulgaris). Трапляецца ў хмызняках, на ўзлесках, каля дарог, y пасевах. Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны. Сцёблы прамастойныя, галінастыя. Лісце трайчастае, скурыстае, вострапілаватае па краі. Белыя кветкі сабраны ў складаны парасонік. Плод — віслаплоднік. Маладое лісце ўжываецца ў ежу, насенне — як прыправа. Харч., лек., кармавыя расліны, некат. пустазелле. A. М. Скуратовіч
СЯРПЎХА (Serratula), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 70 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі I від — С. фарбавальная, ці некалючая (S. tinctona). У культуры С.Вольфа (S. wolfïii), зюзнікалістая (S. lycopifolia) і прамянёвая (S. radiata). Шматгадовыя травяністыя расліны. Сцёблы прамастойныя, часам разгалінаваныя, апушаныя або голыя. Лісйе чаргаванае, простае, суцэльнае ці перыстарассечанае, ніжняе чаранковае, на сцёблах — сядзячае. Кветкі ў кошыках белыя, ружовыя, пурпурныя. Кошыкі сабраны ў шчыткападобныя верхавінка-
358
сяры х
выя суквецці або адзіночныя. Плод — сямянка. Фарбавальныя (для шэрсці), лек., меданосныя і дэкар. расліны. А .М .С кур а т о віч.
СЯРЫХ Валянйіна Васілеўна (н. 22.6.1954, г. Бабруйск Магілёўскай вобл.), бел. кампазітар. Скончыла Маскоўскі муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1975). 3 1975 выкладчык мінскіх ін-та культуры, з 1981 пед. ін-та імя А.Горкага, з 1986 муз. школ. 3 1991 кіраўнік створанай ёю першай дзіцячай эстраднай вак. студыі «Званочак». Творам С. уласцівы светлы этычны пачатак, муз. мова апі-
раецца на традыцыі бел. фальклору, рус. класікі, вызначаецца арыгінальнасцю прыёмаў развіцця мелодыкі, маляўнічасцю гучання, шчырасцю і эмацыянальнасцю. Асобнае месца ў яе творчасці займае музыка для дзяйей, якая вызначаецца меладычнасцю і лірычнай напоўненасцю. Сярод твораў: фантазія «Беларускія Каляды» для сімф. аркестра (1985), канцэрдіна для фп., літаўраў і аркестра (1979); творы для фп., трыо для скрыпкі, віяланчэлі і фп. (1977), «Марш-скерцына» для ансамбля скрыпачоў (1986), творы для хору з суправаджэннем, песні, рамансы. У 1994—2000 аўтар і вядучая радыёперадачы «Музычны дамок».
м е р к а в а н ы да т.зв Вял. сярэбранага пояса Паўн і Паўд. Амерыкі. Асн. запас ы ў ЗША, Канадзе, Псру, Мексіцы. I
СЯР&БРАНЫ Іосіф Аляксандравіч (25.4.1907, г. Гарадня Чарнігаўскай вобл., Украіна — 12.8.1979), расійскі жывапісец. Нар. маст. СССР (1977). Чл.-кар. AM СССР (1947). Вучыўся ў Ленінградскім вышэйшым маст.-тэхн. ін-це (1927—31). Выкладаў y Ін-це жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна ў Ленінградзе (1948—51 і з 1954). Аўтар твораў, прысвечаных Вял. Айч. вайне («Партызаны-лесгафгаўцы», 1942; «Канцэрт Ленінградскай філармоніі ў 1942 годзе», 1957), партрэтаў («Партызан В.С.Цімачоў», 1943), плакатаў («А ну, узялі !...», 1944). У партрэтах 1960—70-х г. псіхалагічнасць вобраза спалучаецца з манум. значнасцю кампазіцыі: «Партрэт кампазітара Дз.Шастаковіча» (1964), «Хірург П.Купрыяновіч» (1965), «С.Рыхтэр» (1972).
СЯРЭДЗІННААКІЯН1ЧНЫЯ ХРЫБТЦ магутныя падводньш Горныя збудаванм ў межах дна акіянаў, якія найчасцей займаюць пасярэдняе становішча. Назіраюцца ў выглядзе гошнетарнай сістэмы на дне ўсіх акіянаў. Сумарная даўж. каля 75 тыс. км, шыр. да 2 тыс. км, адносная выш. 1—3 тыс. м. Сістэма С.х. уключае І'акеля хрыбет, Сярэдзінна-Атлантычны хрыбет, Цэнтральнаіндыйскі хрыбет (разам з Аравійска-Індыйскім), Усходне-Ціхаакіянскае падняцце. Асобі ныя вяршыні ўздымаюцда над узр. ак. ў выглядзе вулканічных астравоў (Буве, Св. Алены, Трыстан-да-Кунья і інш.). С.х. харакгарызуюцда развіццём раз-. рыўдых парушэдняў зямной кары, y т.л. вял. папярочнымі разломамі і зру-| хамі, актыўным вулканізмам і высокай сейсмічнасцю. Уздоўж гал. восі размя-І шчаюцца рыфтавыя даліны з агалення-І мі на дне ультраасн. ларод, лаводлеі складу' блізкіх да рэчыва мантыі Зямлі. !
Літ:. Н н к н ф о р о в с к а я ребряный. Л., 1976.
Н.В. Н.АСе-
СЯРЙБРАНЫ БЛІШЧАК, другая назва мінералу аргентыт. СЯР^БРАНЫЯ РЎДЫ, прыродныя мінср. ўтварэнні, якія выкарыстоўваюць для прамысл. здабычы серйбра. Гал. мінералы С.р.: аргентыт, піраргірыт, полібазіт, прустыт, стэфаніт, срэбразмяшчальны галеніт. Маюць y сябе таксама серабро самароднае. Мінім. колькасць серабра ў рудзе для прамысл. здабычы 45—350 г/т. 3 С.р. здабываюць каля 20% серабра, астатняе — з поліметалічных руд, медных і залатых. С.р. звязаны з гранітоідамі, вулканічнымі і субвулканічнымі пародамі. Гал. радовішчы пры-
СЯР^)Б111ЧЫНА. с е р а б ш ч ы т 1) грашовы падатак y ВКЛ y 14—16 a. Збіралася з усяго насельніцтва ў манеш («серабром») на карысць дзярж. скарбу, гіакуль Казімір IV Іірывілеем 1447 не вызваліў ад яе выплаты баяр. 3 гэтапі часу С. збіралася землеўладальнікамі я сваю карысць. Паступова злілася з іне грашовай данінай. 2) Надзвычайны лзярі| падатак на ваен. мэты ў 15—16 ст. Выплачвалі землеўладальнікі, дзярж. сяляне, непрывілеяваныя мястэчкі, гарады, I якія валодалі малявымі валокамі.
СЯРЙДЗІННА-АТЛАНТЫЧНЫ ХРЫБЕТ. найбуйнейшая горная сістэма дна' Атладтычнага ак.. частка сусветнай сістэ-І мы сярэдзіннаакіянічных хрыбтоў. Агульная даўж. болыд за 18 тыс. км. Асобныя ўчасткі маюць уласныя назвы: хрыбты Кніповіча. Мона; Ісландска-Янмаенскі, Рэйк’янес. Паўн.-Атлантычны, Г1аўд.-| Атлантычны, Афрыканска-Антаркгычны. ! Папярочнымі разломамі разбіты на ссу-“ нутыя адносна адзін аднаго сегменты, амллітуда лерамяшчэнняў дасягае 300— ' 600 км. У Паўд. паўшар’і С.-А.х. больш маналітны, на яго схілах размешчаны ладводныя вулканы, вяршыні некат. з
іх утвараюць астравы (напр., Ушэсця, Св. Алены).
(г. Любек). Гал. парты: Оснабрук, Гановер, Браўншвайг, Берлін.
СЯРЭДНЕСІБІРСКАЕ
СЯРЭДЗІННЫ ХРЫБЕТ, З а х о д н і х р ы б е т, галоўны водападзельны хрыбет на п-ве Камчатка ў Расіі. Даўж. 1200 км. Выш. да 3621 м (вулкан Ічынская Сопка). Складзены з крышт. сландаў, гнейсаў, пясчанікаў і вулканічных парод. З’яўляецца сістэмай горных ланцугоў і лававых плато. Шмат патухлых вулканаў. Старажытналедавіковыя формы рэльефу (кары, трогі). Ледавікі пл. 866 км2. У ніжняй ч. схілаў — лясы з каменнай бярозы, кедравага і альховага сланіку; вышэй — горная тундра.
СЯРЭДНЕДНЯІ1Р0ЎСКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура плямён бронзавага веку, якія ў 2-й пал. 3-га — 1-й пал. 2-га тыс. да н. э. насялялі Верхняе і Сярэдняе Падняпроўе, y т.л. тэр. сучасных Гомельскай, Магілёўскай, часткова Мінскай і Віцебскай абл. Вылучаюць ранні (26—24 ст. да н.э.), сярэдні (23—18 ст. да н.э.) і позні (18—15 ст. да н.э.) этапы. На тэр. Беларусі С.к. пашырылася на сярэднім і познім этапах. Асн. заняткі насельнііггва — земляробства і жывёлагадоўля, дадатковыя — рыбалоўства, паляванне і збіральніцгва.
падобным тулавам, слоікападобныя пласкадонныя пасудзіны і інш. У глінянае цеста дамешвалі пясок, шамот і дробны кварц. Верхняя частка посуду звычайна ўпрыгожвалася адбіткамі шнура, лінейнага і зубчастага штампа, наразнымі лініямі, уцісканнямі, зашчыпамі і інш. элементамі, якія ўтваралі гарыз. і дыяганальныя рады арнаментаў, трохвугольныя кампазіцыі. Плямёны С.к. карысталіся крамянёвымі і касцянымі прыладамі працы (сякеры, скрабкі, скоблі, нажы, сярпы, цёслы і інш.), меднымі і бронзавымі ўпрыгожаннямі (дыядэмы, шыйныя грыўні, бранзалеты, трубчастыя пранізкі, скроневыя кольцы, бурштынавыя падвескі). Найб. вядомыя помнікі С.к. на Беларусі Ксяндзова Гара, Струмень, Рудня-Шлягіна, Сябровічы, Ходасавічы.
СЯРЭДНЕАЗІЯЦКАЕ ПАЎСТАННЕ 1916, выступленне народаў Сярэдняй Азіі і Казахстана супраць рас. царызму, выкліканае ўзмацненнем нац. і калан. прыгнёту ў час 1-й сусв. вайны. Штуршком стаў царскі ўказ ад 8.7Л916 аб мабілізацыі мясц. «іншародніцкага насельніцтва» (раней не падлягала прызыву на ваен. службу) на абарончыя работы: 250 тыс. чал. з Туркестанскага, 140 тыс. са Сцяпнога (Казахскага) краёў. Пачалося 17.7.1916 y Хаджэнце (Худжанд), ахапіла Самаркандскую, Сырдар’інскую, Ферганскую, Акмолінскую, Сяміпалацінскукі, Сямірэчанскую, Закаспійскую, Уральскую вобл. з насельніцтвам больш за 10 млн. чал. (узбекі, таджыкі, туркмены, казахі, кіргізы і інш.). Мела пераважна характар сял. вайны, удзельнічалі і гараджане. Працоўныя кідалі работу, насельнііггва ўцякала ў стэпы і за мяжу, адбыліся шматлікія ўзбр. паўстанні супраць рас. адміністрацыі, якія часам суправаджаліся нападамі на рус. паселішчы. Найб. арганізаванае было ўзбр. паўстанне казахаў Тургайскай вобл. на чале з Амангельды Іманавым. У студз. 1917 царскія войскі ў асн. ліквідавалі паўстанне, якое часткова сарвала мабілізацыю (да сак. 1917 з Туркестана адпраўлена толькі 123 тыс. чал.). СЯРЭДНЕВЕНГЕРСКІЯ ГОРЫ, шэраг Ьаляваных масіваў (Бакань, Вертэш, Буда і інш.) y Венгрыі, на 3 ад р. AyHaft. Працягваюцца з ПдЗ на ПнУ на 150 км. Выш. 400—700 м. Складзены пераважна з вапнякоў і даламітаў, развіты карст. Стараж. вулканізм. ІІІыракалістыя лясы. Радовішчы баксітаў, марганцавай руды. Мінер. крыніцы. Ландшафтныя заказнікі (Вертэш, Герэчэ). У межах Буды — частка г. Будапешт. СЯРЭДНЕГЕРМАНСКІ КАНАЛ, суднаходны канал y Германіі, які злучае рэкі Эмс, Везер і Эльбу, a праз сістэму каналаў — р. Рэйн з р. Одэр. Даўж. 325 км, мінім. глыб. 3 м; 3 шлюзы, суднапад’ёмнікі, прапускае судны грузапад’ёмнасцю да 1 тыс. т. Адкрыты ў 1938. Канал мае адгалінаванні на Оснабрук, Місбург, Ліндэн, Гільдэсгайм, Зальцгітэр. У 1976 ад С.к. пабудаваны Эльбскі абвадны канал (канал Поўнач—Поўдзень) ад г. Вольфсбург да нізоўяў р. Эльба і далей да ўзбярэжжа Паўн. мора
Л іт :.
359
Археалогія Беларусі. T. 1. Мн., 1997. А.Г.Капечыц.
СЯРЭДНЕДУНАЙСКАЯ РАЎНІНА, В е н г е р с к а я н і з і н а . Знаходзіцца ў бас. сярэдняга цячэння р. Дунай (ад Венскага Лесу на ПнЗ да Жалезных Варот на ПдУ), пераважна ў Венгрыі, часткова ў Аўстрыі, Славакіі, Румыніі, Сербіі, Харватыі. Асобныя часткі С.р. наз. Альфёльд, Дунантуль, Кішальфёльд. Пл. каля 200 тыс. км2. Выш. 100—200 м. Тэкланічная ўпадзіна, запоўненая лёсавымі і алювіяльнымі адкладамі. Паверхня плоская або слаба ўзгорыстая, астраўныя горы (выш. да 757 м). Сярэднія т-ры студз. -2 °С, ліп. 22 °С. Ападкаў 500—600 мм, y rapax да 900 мм за год. На тэр. С.р. воз. Балатан з курортным раёнам. Участкі лесастэпаў і стэпаў. 1нтэнсіўнае земляробства (пасевы пшаніцы, кукурузы; садаводства, вінаградарства). Радовішчы баксітаў, нафты і газу, бурага вуталю. Буйны горад — Будапешт. СЯРЭДНЕІРАНСКІЯ Г0РЫ , горная сістэма ў Іране. Даўж. з ПнЗ на ПдУ каля 1000 км, шыр. да 300 км, выш. да 4420 м (г. Хезар), пераважаюць выш. 2000—2500 м. Гал. хр. — Кухруд. Складзены з вулканічных парод, пясчанікаў, вапнякоў; шматлікія восыпы. Аладкаў 100—300 мм за год. Горныя стэпы і пустыні. Па далінах — тугайныя зараснікі. Качавая жывёлагадоўля. Да арт. Сярэднедняпроуская культура: посуд 2-га (верхнія 3 рады) і 3-га этапаў.
Паселішчы размяшчаліся на пясчаных дзюнах, узвышэннях поймы, на краях тэрас і на ўчастках карэннага берага. Жытлы наземныя слупавой канструкдыі і паўзямлянкі, унутры мелі агнішчы. ГІахавальны абрад — трупапалажэнне ў скурчаным стане на баку ў авальных або прамавугольных ямах і трупаспаленне на курганных могільніках. Насельніцтва С.к. вырабляла rapmid, кубкі, слоікі, чашы з шара- і яйца-
СЯРЭДНЕСІБІРСКАЕ ПЛАСКАГ0Р Е, y Азіі на тэр. Расійскай Федэрацыі. Займае пераважную ч. Усх. Сібіры ў Рэспубліцы Саха (Якуція), Краснаярскім краі і Іркуцкай вобл. Абмежавана на Пд хр. Усх. Саяна, Прыбайкалля і Забайкалля, на 3 — Зах.-Сібірскай раўнінай, на Пн і У — Паўн.-Сібірскай нізінай і Цэнтральнаякуцкай раўнінай. Пл. каля 3,5 млн. км . Знаходзідца ў межах Сібірскай платформы. Пераважаюць выш. 500—700 м. Харакгэрна чаргаванне шырокіх плато і кражаў (Енісейскі краж, Вілюйскае плато; найб. выш. 1701 м — на плато Путарана).
360_______________ СЯРЭДНІ Распаўсюджана шматгадовая мерзлата. Клімат рэзка кантынентальны. Радовішчы карысных выкапняў: нікелевыя і медныя руды (Нарыльск), жал. руды (Ангара-Піцкі басейн і Ангара-Ілімскі р-н), кам. вуталь (Тунгускі, Чаромхаўскі і інш. басейны), алмазы, ірафіт, кам. соль, прыродны газ. Рэкі бас. Паўн. Ледавітага ак.; буйнейшыя — Ніжняя і Падкаменная Тунгускі, Ангара, Лена з Вілюем, Хатанга. Пераважае лістоўнічная тайга; на Пд хваёва-лістоўнічныя і хваёвыя бары. На ГІн горная тундра, на Пд y далінах участкі лесастэпу і стэпаў. Ёсць заказнікі і запаведнікі. СЯРЙДНІ ЗАРАБ0ТАК, сярздні памер заработнай платы работніка за пэўны перыяд. Выплачваецца ў прадутледжаных заканадаўствам выпадках. Паводле Прац. кодэкса Рэспублікі Беларусь С.з. захоўваецца за работнікамі ў перыяд выканання дзярж. ці грамадскіх абавязкаў, пераезду на работу ў інш. мясцовасць, вымушанага прагулу і інш. На аснове С.з. разлічваюцца пенсіі, выхадныя дапамогі, дапамогі па беспрацоўі і стыпендыі беспрацоўным, якія праходзяць прафес. падрыхтоўку ці перападрыхтоўку. СЯРЙДНІ МОЗГ, аддзел галаўнога мозга, размешчаны паміж прамежкавым мозгам і вароліевым мостам. Складаецца з чатырохбугровага цела (падкоркавыя дэнтры зроку і слыху) і ножак мозга. Гал. ўтварэнні: цэнтр. шэрае рэчыва, чорная субстанцыя, чырв. ядро, ядры вокарухальнага і адводнага нерваў, рэтыкулярная фармацыя; дэнтры, якія рэгулююць тонус шкілетных мышцаў, стан сну і няспання і інш. Поласць С.м. — водаправод мозга, злучае III і IV жалудачкі мозга. Асн. эферэнтны шлях С.м. (перадае імпульсы ад нерв. цэнтраў да розных органаў) — рубраспінальны тракт, які забяслечвае давышэнне каардынацыі рухаў з боку мазжачка і С.м., іх адаптацыі да вестыбулярных, светлавых і гукавых уздзеянняў. Пры пашкоджанні чорнай субстанцыі ўзнікае дэфіцыт нейрамедыятара дофаміна (адна з прычын парушэнняў позы, рэгуляцыі рухаў, мышачнага тонусу — сімлтомы паркінсанізму). А.С.Леанцюк. СЯРЭДНІ УСХОД (англ. Middle East, франд. Moyen Orient) y рускамоўнай л-ры ў болыласці выдадкаў — умоўная назва раёна Азіі, на тэр. якога знаходзяцца Ірал і Афганістан; y заходняй л-ры да С.У. адносяць таксама краіны Блізкага Усходу. СЯРЭДНІЯ ВЕЛІЧЫНІ ў с т а т ы с т ы ц ы, абагульненыя характарыстыкі якасна аднародных і колькасна розлых велічынь. Выкарыстоўваюцца для дазбаўлення ад індывід. адрозненняў элементаў пэўнай сукупнасці, выяўлення агульных умоў і заканамернасцей. 3 дапамогай С.в. ажыццяўляюцца разлікі,
звязаныя з прагназіраваннем і планаваннем, аналіз пэўных з’яў і працэсаў. Пры аналізе сац. з ’яў і працэсаў разлік С.в. выступае як даламожны метад для пераходу да метадаў мнагамернага статыстычнага аналізу. Існуюць розныя тыды С.в.: сярэднія арыфм., сярэднія гарманічныя, сярэднія геам., сярэднія квадратычныя (гл. Сярэдняе). СЯРЭДНІЯ ВЯКІ. с я р э д н е в я к о ў е , с я р э д н я в е ч ч а , назва эпохі паміж старажытнасцю {антычнасцю) і АОраджэннем. Уведзена ва ўжытак італьян. гуманістамі 15— 16 ст., якія імкнуліся супрацьпаетавіць свой час папярэднім стагоддзям, што трактаваліся імі як перыяд заняладу культуры. У адрозненне ад «цёмнай», «варварскай» эпохі, што настала пасля росквіту культуры ў класічнай старажытнасці (Грэдыя і Рым), новыя часы лічыліся перыядам адраджэння антычнасці. У паняцце «С.в.» ўкладваўся адмоўны сэнс. ГІасля таго, як y 1685 ням. гіеторык Х.Келарыус (Келер) выдаў падручнік па універсальнай гісторыі, y якім дадзяліў мінулае на старажытнасць, С.в. і новы час, 3-членная схема дерыядызацыі і тэрміл «С.в.» >Трывала ўвайшлі ў гістарыяграфію. У 18 ет. аформілася асобная гіст. дысцыпліна, што вывучае С.в. — медыявістыка. У еўрап. гуманістыцы лічыцца, што ў вузкім значэнні слова паняцце «С.в» тьічыцца толькі тых тэрыторый, якія зведалі Адраджэнне (г.зн. уласна Еўрогіы), a ў дачыненні да іншых гаварыць пра С.в. можна толькі ўмоўна. Храналагічныя межы эпохі вызначаюцца парознаму. Звычайна яе пачынаюць ад канца 4—5 ст. (у франц. гістарыяграфіі ад 395 — года смерці імператара Феадосія Вялікага, y нямецкай — ад 476 — краху Зах. Рымскай імдерыі), a завяршаюць сярэдзінай 15 — пач. 16 ст. (1453 — крах Візантыйскай імперыі, 1492 — адкрыццё Амерыкі, 1517 — выступленне МЛютэра і інш.). У межах гэтай эпохі вылучаюць 3 падэпохі: раннія С.в. (канец 4— 11 ст.), высокія С.в. (11 — 1-я лал. 13 ст.) і познія С.в. (2-я пал. 13 — пач. 16 ст.). У сучаснай зах. гістарыяграфіі прызнаецца, што паміж С.в. і новым часам існавала лераходная эпоха — прыкладна паміж 1450 і 1550. У бел. падручніках ла гісторыі ў адпаведнасці з «Праграмай да гісторыі для базавых агульнаадукацыйных школ» (1996) прынята траічная схема перыядызацыі з такімі ж храналагічнымі межамі, як y Зах. Еўропе. Аднак дравамернасць вызначэння межаў С.в. як 5— 15 ст. ў дачыненні да гісторыі Беларусі аспрэчваецца ў навук. л-ры. Асн. дрыкметамі С.в. прынята лічыць іславанде васальна-ленлай сістэмы (гл. Васалітэт) і феадалізму як асаблівага тыпу ірамадскага ладу. Эпоху характарызавалі данаванне натуральнай гаспадаркі і падзеленасць свету на мноства малых, практычна аўтаномных гасп. рэгіёнаў, a таксама поўная перавага рэліг. светадогляду. Паколькі ў гаспадарцьі, формах грамадскага жыцця і асабліва ў
менталітэце С.в. вызначалі еўрап. культуру і дасля 16 ст., прадстаўнікі «школЫІ «Аналаў» увялі канцэлцыю «драцяглага еярэдневякоўя», згодна з якой С.в. доўжыліся да 18— 19 ст. Л іт :. Л е Г о ф ф Ж. Цжшлюацпя средневекового Запада: Пер. с фр. М.. 1992: Саг а н о в і ч Г. У пошуках Сярэднявечча //, Бел. гіст. аглдд. 1997. Сш. 1—2; D i n z e l b â c h e r R. Sachwôiterbuch der Mediâvistik, Stuttgart, 1992; S a u e r H. Mittelalter // Leksikon des Mittelalters. Berlin, 1993. Bd. 6; G o e t z H.-W. Moderne Mediâvistik: Stand und Perspektiven der Mittelalterschung. Darm stadt, 1999. Г.М.Саганопіч.
СЯРЙДНІЯ Г0РНЫЯ 1ІАР0ДЫ. магматычныя горныя пароды, якія па коль-j касці крэменязёму (53—64 ± 2%) займаюць прамежкавае становішча паміж кіслымі горнымі пародамі і асноўнымі горнымі пародамі. Паводле хім. і мінер. саставу падзяляюцца на н а р м а л ь н ы я (дыярыты і іх эфузіўны аналаг] андэзітабазальты, кварцавыя дыярыты і іх эфузіўны аналаг андэзіты) і суб- ] ш ч о л a ч н ы я (вапнава-шчолачныя сіеніты і іх эфузіўны аналаг трахіты). Часта вылучаюць шчолачную галіну] С.г.п. (шчолачныя сіеніты і шчолачныя трахіты). СЯРЭДНІЯ ІІЕЧЫ, вёска ў Сіманіцкім с/с Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр дадаможнай гаспадаркі. За 14 км на ПнЗ ад г.п. Лельчыцы, 221 км ад Гомеля, 67 км ад чыг. ст. Ельск. 332 ж., 121 двор (2002). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. СЯР^ДНІЯ СІІЕЦЫЯЛЬНЫЯ НАВУЧАЛЬНЫЯ ЎСТАНОВЫ. Рыхтуюць сдецыялістаў сярэдняй кваліфікацыі для праддрыемстваў, арганізацый і ўстаноўі розных галін эканомікі, культуры, адукацыі, аховы здароўя і інш. Да С.с.н.у. належаць тэхнікумы, каледжы і вучылішчы (дед., мед., муз., культуры, мастац- і кія, мастацгваў). У навуч. планы ўвахо- ] дзяць агульнаадук. дысцыгшіны (л-ра, матэматыка, фізіка, хімія і інш.) і прафесійныя. Тэрмін навучання ад 1 г. 10 мес да 4 гадоў. У 2001/02 навуч. г. на Беларусі дзейнічала 148 дзярж. і 8 прыватлых С.с.н.у. (гл. таксама Сярэдняя I спецыяльная адукацыя). СЯРЭДНІЯ СЎТКІ, гл ў арт. Суткі. СЯРЙДНІЯ Ш Ы Р0ТЫ . тое, што ўме- I раныя шыроты. СЯРЭДНЯГ0РНЫ Р ЭЛЬ Е Ф. с я р э д н я г о р ’ і, с я р э д н е в ы ш ы н н ы я г о р ы , тыл рэльефу, уласцівы гарам з 1 адноснымі вышынямі 500—2000 м, a абсалю гныя вышыні звычайна ніжэй за 3000 м (надр., Карпаты, Урал, Алалачы). Харакгэрны мяккія абрысы грабянёў, акруглыя вяршыні, адносна пакатыя схілы, участкі паверхняў выраўноўвання. У фарміраванні рэльефу вядучую ролю адыгрываюць эразійныя працэсы. Шырока распаўсюджаны рыхлыя адклады, схілы здзірванелыя, часта парослыя лесам. Горы звычайна не дасяга- 1
юць снегавой лініі і пазбаўлены ледавіковых форм рэльефу. СЯРЭДНЯЕ. с я р э д н я е з н а ч э н н е , лікавая характарыстыка групы лікаў ці функдый. Выкарыстоўваецца ў практыцы вымярэнняў і вылічэнняў фіз. велічынь, матэм. статыстыцы і інш. раздзелах матэматыкі. С. г р у п ы л і к а ў — лік, што знаходзіцца паміж найменшым і найбольшым з іх. Найб. пашыраны: С. арыфм. х = (A j + х2 + ... + хп)/п, С. геам. g = нічнае h = п/{ 1/х, +
\/х 2
х 2 .. . х^ , С . гарма+ ... 1/xn) i С. квад-
ратычнае + х^ + ... + x ^ ) / n . С. ф y н к ц ы і — лік, што знаходзіцца паміж найменшым і найболыным яе значэннямі, і для функцыі, зададзенай на адрэзку [а ,Ь \. выражаецца праз
ь
вызначаны інтэграл / = —-— f f(x ) dx. Аналаn - a Ja гічна вызначаецца C. функцый некалькіх пераменных y некаторай вобласці.
СЯР^ДНЯЕ BÔ3EPA. У Талачынскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Еленка, за 25 км на ПдЗ ад г. Талачьш. ГІл. 0,27 км2, даўж. 680 м, найб. шыр. 600 м, даўж. берагавой лініі 1,95 км. Схілы катлавіны выш. да 2 м, пад лесам. Берагі нізкія. месцамі забалочаныя. Востраў пл. 0,1 га. Злучана ручаём з Касмачэўскім возерам. СЯРЭДНЯНЁМАНСКАЯ НІЗІНА Размешчана на 3 Беларусі, на ПнЗ Гродзенскай вобл., таксама на тэр. Польшчы і Літвы. Мяжуе з Гродзенскім узв., Лідскай раўнінай і Верхнянёманскай нізінай. На тэр. Беларусі даўж. з 3 на У 60—75 км, з Пн на Пд да 45 км, пл. каля 1,7 тыс. км2. Выш. 110— 140 м. Прымеркавана да Мазурска-БеларусХага пахаванага выступу Беларускай антэклізы. Крышт. фундамент залягае на глыб. 100—300 м. Месцамі перакрыты юрскімі (магутнасць да 40 м), познамелавымі (больш за 100 м), палеагенавымі (да 20 м) і антрапагенавымі (60— 140 м) адкладамі. На паверхні пераважаюць флювіягляцыяльныя і лімнагляцыяльныя
пяскі, жвір, радзей жвірова-галечныя сумесі, галацэнавыя азёрныя і балотныя адклады. На фарміраванне рэльефу значна паўплываў паазерскі ледавік, y час расгавання якога ў межах С.н. ўтварвілася вял. прыледавіковае Сярэднянёманскае воз. Пры адступанні паазерскага ледавіка ўзровень возера паніжаўся са 123 м да 115 м. У болыіі позні галацэнавы час сфарміравалася даліна р. Нёман, якая ў межах С.н. мае эразійны ўрэз да 25—28 м.
Сучасны рэльеф С.н. — зандравая раўніна з 2 узроўнямі (больш высокі 130—140 м прымыкае да Лідскай раўніны). Паверхня плоская, плоскаўзгорыстая, ускладнена тэрмакарставымі запрдзінамі, эолавымі формамі, невял. зарастаючымі азёрамі. Карысньія выкапні: шіны, буд. пяскі, торф. Т-ра сгудз. -5,1 °С, ліп. 18 °С. Аладкаў 545 мм за год. Гал. р. Нёман з прытокамі Котра (з Пыранкай і Нявішай), Гожка, Чорная Ганча. Найб. азёры Белае, Рыбніца, Берштаўскае, Вераўскае, Зацкава. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя, часта забалочаньы, тарфяна-балотныя, поймавыя. Лясістасць каля 40%. Пашыраны хваёвыя, бярозавьм, яловыя і чорнаальховыя лясы. Найб. лясныя маеівы Гродзенская і Катранская пушчы. У межах С.н. заказнікі рэсп. значэння: біял. Гожаускі, Парэцкі і Сапоцкінскі, ландшафтны Азёры. В.Р.Сінякова. СЯРЭДНЯРЎСКАЕ УЗВЫШША. У Расійскай Федэрацыі, часткова на ПнУ Украіны, на Усх.-Еўрапейскай раўніне, ад шыротнага адрэзка даліны р. Ака на Пн да Данецкага кража на Пд. Даўж. каля 1000 км, шыр. 500 км, выш. да 293 м. Паўд.-ўсх. частка — Калацкае ўзвышша. Складзена з вапнякоў, мелу і мергелю, перакрытых пясчана-гліністымі і лёсавымі адкладамі. Пераважае ўзгорыста-лагчынны рэльеф; месцамі развіты карст. Буйныя рэкі: Ака, Дзясна, Сейм, Псёл, Дон. ІІІыракалістыя лясы на Пд пераходзяць y стэп, які амаль цалкам разараны. Запаведнікі: Цэнтральначарназёмны і Галічча Гара.
СЯРЭДНЯЯ
361
СЯР^ДНЯЯ АГУЛЬНААДУКАЦЫЙНАЯ ШКОЛА, асноўны тып установы адукацыі, які забяспечвае атрыманне агульнай сярэдняй адукацыі. На фарміраванне еўрап. С.а.ш. паўплвшала ант. традыцыя (гл. Класічная адукацыя), што абумовіла перавагу гуманітарных ведаў y змесце адукацыі і вызначыла назву школы — гімназія (у Еўропе пашырана з 16 ст ). Развіццё індустр. грамадства садзейнічала ўзнікненню ў 18 ст. новага твіпу С.а.ш. — рэальных наеучальных устаноў, дзе пераважала ввшучэнне прыродазнаўчых, дакладных і прыкладных навук, новых моў. Гэтыя тыпы С.а.ш. з рознымі варыянтамі інтэграцыі захаваліся ў большасці еўрап. краін і ў наш час.
На Беларусі пасля 1918 устаноўлены адзіны тып 9-гадовай дзярж., прац. політэхн. школы. У 1932 адбыўся пераход да 10-гадовай політэхн. С.а.ш. У 2-й пал. 1950-х г. y С.а.ш. ўведзены элементы вытв. навучання, y 1959 яна пераўтворана ў прац. політэхн. с.а.ш. з вытв. навучаннем (тэрмін навучання 11 гадоў). У 1966 С.а.ш. зноў стала 10-гадовай. У 1984 здзейснены пераход да 11-гадовай агульнаадук. школы. У канцы 1980— пач. 1990-х г. з ’явіліся гімназіі,'ліцэі. 3 1998 пачалася рэформа С.а.ш. У межах яе рэалізацыі ўведзены абавязковая 10-гадовая і 12-гадовая агульная сярэдняя адукацыя. Струкгура С.а.ш. ўключае: 4-гадовую пач. адукацыю (падрыхтоўчы, 1—3-і класы; дзеці ад 6 да 10 гадоў), 6-гадовую базавую (4—9-ы класы; з 10 да 16 гадоў) і агульную сярэднюю адукацыю на базе ліцэйскіх класаў (10—11-ы класы; 17—18 гадоў). Удасканаленне зместу адукацыі ў С.а.ш. накіравана на забеспячэнне гарманічнага развідця асобы, авалоданне ёю асновамі нац. і сусв. культуры, падрыхтоўку да самаст. жыцця. Для гэтага ўкараняюцца новыя адукац. тэхналогіі. У 2001/02 навуч. г. ў Рэспубліды Беларусь было 2770 дзённых С.а.ш. (болын за 1,26 млн. вучняў) і\86 вячэрніх зменных (каля 23,4 тыс. навуч чэнцаў). Гл. таксама Сярэдняя адукацыя. М.ІЛіс.
СЯРЭДНЯЯ АДУКАЦЫЯ, узровень адукацыі, які забяспечвае свядомы, актыўны ўдзел чалавека ў жыцці грамадства, садзейнічае яго самаст. прафес. дзейнасці і дае аснову для атрымання вышэйшай адукацыі. Адрозніваюць агульную С.а. і сярэднюю спецыяльную адукацыю. Мэта агульнай С.а. — станаўленне асобы і яе светапогляду, усведамленне ёю цэласнай карціны свету і свайго месца ў ім, уключаючы выбар жыццёвага шляху. Папярэднічае С.а. дашкольная і пач. школьная адукацыя. Агульную С.а. даюць сярэднія агуяьнаадукацыйныя школы, гімназіі, ліцэі, некаторыя сярэднія спецыяльныя навучальныя ўстановы і прафес.-тэхн. вучылішчы. Гл. таксама Адукацыя агульная, С ярэднянём анская
нізіна ў Гродзенскім
раёне.
СЯРДДНЯЯ АЗІЯ, частка тэр. Азіі ад Каспійскага м. на.З да граніцы з Кітаем на У і ад Арала-Іртышскага водападзела
362
СЯРЭДНЯЯ
на Пн да граніцы з Іранам і Афганістанам на Пд. Гірырода адрозніваецца вял. кантрастнасцю: найвыш. горныя сістэмы — Цянь-Шань і Памір, вял. раўнінныя прасторы Туранскай нізіны з лустынямі Каракумы і Кызшкум, на Пн — Тургайскае плато і Казахскі драбнасопачнік. Каля ўзбярэжжа Каспійскага мора ўладзіна Карагіе (-132 м). СА. — вобласць унутр. сцёку. Гал. рэкі (Амудар’я, Сырдар’я, Ілі) упадаюць y буйнейшыя азёры — Аральскае мора і Балхаш. На раўнінах лераважаюць лустынныя ландшафты, y rapax — ландшафты зменьваюцца ў залежнасці ад вышыннай лояснасці і экспазіцыі схілаў ад лустынных падгорных раўнін да халодных лустьінь і ледавікоў. Тэрмін С.А ўведзены ў рускамоўны ўжытак y сярэдзіне 19 ст. і звязаны з творамі ням. вучонага АГумбальта, які называў вялізны рэгіён унутры кантынент. Азіі па-нямецку «Mittelasien», што мае дваякі пераклад: «Цэнтр. Азія», або «С.А.»; y рускамоўнай л-ры ўжываліся абедзве назвы. Пасля заваявання Расіяй Туркестана (2-я пал. 19 ст.) С.А сталі наз. толькі рас. ўладанні Дэнтр. Азіі, a раёны на У ад іх — Цэнтр. Азіяй. У сав. час сярэднеазіяцкімі наз. 4 саюзныя рэспубліхі: Узбекістан, Кіргізія, Таджыкістан і Туркменістан. У 1993 на нарадзе кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў Казахсгана, Узбекістана, Кіргіііі. Таджыкістана і Туркменістана вырашана адмовііша ад тэрміна «С.А.» і называць гэты рэгіён (цяпер з 5 -рэспублік СНД) Дэнтр. Азіяй. Але назва «С.А.» да нашага часу выкарыстоўваецца ў беларускамоўнай і рускамоўнай л-рах.
На тэр. С.Л. дзейнічалі і бел. арг-дыі, y т.л. Беларускі нацыянальны камітэт y Вільні, Беларуская партыя сацыялістаўрэвалюцыянераў, група былых слуцкіх паўстанцаў пад кіраўніцтвам У.Пракулевіча і П.Жаўрыда, бел. камуністы на чале з К.Цярэшчанкам і Э.Русецкім, паланафільская арг-цыя «Беларуская краёвая сувязь» (кіраўнік П.Аляксюк), якая выказвалася за далучэнне С.Л. да Польшчы. У канцы 1920 заснавана бел. Барунская настаўніцкая семінарыя, лрацягвала працаваць Віленская беларуская гімназія. У 1921 па ініцыятыве Б.Тарашкевіча створана Таварыства беларускай школы, дзейнічала 186 бел. школ. Каб надаць выгляд законнасці далучаных да П о л ы ііч ы тэрыторый, 8ЛЛ922 польскі ўрад арганізаваў выбары ў часовы сейм С.Л. У выбарах прынялі ўдзел 64,4% выбаршчыкаў. Большасць бел. і літ. насельніцтва байкатавала выбары, якія сталі перамогай прыхільнікаў інкарпарацыі. Паводле рашэння часовага сейма
С Я Р Э Д Н Я Я Л ІТ В А уЛ у. ////,
Тэрыторыя Сярэдняй Літвы
_
Граніцы дзяржаў y І922г.
Відзы г°„Н о зя н ы Глыбокае
Шырвінтас
^©Паставы
Вілейк; Маладзечна}
СЯРЭДНЯЯ б р Ап н к а , назва р. Брагінка ў сярэднім цячэнні. СЯРАдНЯЯ ЛІТВА (Litwa Srodkowa), У с х о д н я я Л і т в а , польская марыянетачная дзяржава на тэр. Віленшчыны і Гродзеншчыны ў 1920—22. Утворана з мэтай далучэння да Польшчы Віленшчыны, якая лаводле ўмоў польска-літоўскага лагаднення, падпісанага 7.10.1920 y г. Сувалкі, вызначалася як тэр. Літвы. Уключала Ашмянскі, Свянцянскі, Трокскі, Віленскі, Браслаўскі і Лідскі лав., захопленыя ў кастр. 1920 войскамі ген. Л.Жалігоўскага ла загадзе Ю.Пілсудскага. Тэр. С.Л. складала каля 10 тыс. км2 і налічвала 530 тыс. ж., з якіх болыд за 40% былі беларусы. Вярх. ўлада ў С.Л. знаходзілася ў руках ген. Жалігоўскага, функцыю ўрада выконвала Часовая кіруючая камісія, гал. задачамі якой было забеспячэнне паліт. і эканам. стабільнасці краю. На тэр. С.Л. была створана самаст. судовая сістэма. С.Л. залежала ад грашовых крэдытаў польскага ўрада, a яе эканоміка — ад стану гаспадаркі Польшчы і польскай маркі. На тэр. С.Л. на працягу 1921 пачалі дзейнічаць 432 прамысл. і каля 1370 дробных прадлрыемстваў. Асн. прадметам экспарту была прамысл. сыравіна (дрэва, лён і інш.). Улады С.Л. распрацавалі праект электрыфікацыі краю. Беспаспяхова скончылася слроба правядзення зямельнай рэформы, якая мела на мэце аслабленне сац. напружання на вёсцы.
)й а ў г а у л Іл ^ ^ К ^ ^
(1 9 2 0 —1 9 2 2 гг.)
Іоранава
® ВаложынС
'родна
НАВАГРУДАК
ад 20.2Л922 С.Л. ўвайшла ў склад Польскай дзяржавы і была ўключана ў Віленскае ваявсдства. Гэта стала адной з падстаў Віленскага канфлікту 1920—39. У час уз’яднання Заходняй Беларусі з БССР y вер. 1939 Віленскае ваяв. было занята Чырв. Арміяй. Згодна з сав.-літ. дагаворам ад 10Л0Л939 тэр. яго з Віль-
няй, Віленска-Трокскі і частка Свянцянскага пав. перададзены Літве (агуль- ' ная пл. 6909 км2 з нас. 490 тыс. чал.). Уі жн. і ліст. 1940 Літ. ССР перададзена яшчэ больш за 2600 км2 тэр. БССР. На астатняй тэр. Віленшчыны ў снеж. 1939 утворана Вілейская впбласць. Літ:. Г р ы ц к е в і ч А. Беларуска-літоў- [ скія дачыненьні 1918— 1922 гг. / / Спадчым, | 1994. № 5; І в а н о ў М. Праблема прыналежнасці Вільні 1 беларускае нацыянальн* I пытанне ў 1939 г. / / Бел. гіст. часоп. 1994. № 1; З н н к я в н ч ю с 3. Восточная Ллтва } прошлом н настояідем: Пер. с лнт. Вшіьнюе, 1996; Знешняя палітыка Беларусі. Т. 1—2. Мн., 1997—99; D o m i n i c z a k H. Graràca wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latacb 1919—1939. Warszawa. 1992. А.М.Чарнякевп.
СЯР&ДНЯЯ ІІРЫІІЯЦЬ, ландшафтны заказнік рэсп. -значэння на тэр. Пінскага, Лунінецкага, Столінскага р-наў Брэсдкай вобл. і Жыткавідкага р-на Гомельскай вобл. Засн. ў 1999 для аховы унікальнай поймавай экасістэмы р. Прыпяць з комплексамі рэдкіх і знікаючых відаў раслін і жывёл. Пл. 90 447 га. У С.П. увайшлі заказнікі Нізоўе Ясельды, Нізоўе Случы, Вусце Лані. Уключае тыловыя для Палесся біятопы: спелыя дубровы, нізінныя балоты, лугі, воднабалотныя ўгоддзі. Лясы займаюць 21,4% шт., лугі, балоты — 38,1%, хмызнякі — 12,2%, водныя ўгоддзі — 5%. Лясы 11 фармацый з высокаўзроставымі дубро-| вамі, ясеннікамі, чорнаалешнікамі. Травяністыя згуртаванні зуброўкі духмянай,! булаваносцу сіваватага, асакі омскай. У флоры 725 відаў, y т.л. 11 відаў y Чырв. кнізе: сальвінія плывучая, гарлачык белы, зубніца клубняносная, шпажнік чарапіцавы, касач сібірскі і інш. У фауне 36 відаў млекакормячых, 182 — птушак, 6 — рэлтылій, 10 — амфібій, 37 — рыб, y т.л. ў Чырв. кнізе 57 вшаў: барсук, змеяед, шылахвостка, чэрнець белавокая, ладворлікі вялікі і малы, арлан-белахвост, пугач, чапля вялікая белая, кваква, чарапаха балотная, рапуха П.І.Лабанок. чаротная і інш. СЯРЙДНЯЯ СПЕЦЫЯЛЬНАЯ АДУКАЦЫЯ, узровень адукацыі, які набываецца на базе лоўнай або няпоўнай агульнай сярэдняй адукацыі, a таксама пачатковай лрафес. адукацыі і забяс-
Поймавае заказніку Прыпяць.
возера ў Сярэдняя
печвае індывіду веды, уменні і навыкі, неабходныя для самаст. выканання работ пэўнай складанасці, кіраўнінтва першаснымі вытв. звёнамі, дапамогі спецыялістам вышэйшай кваліфікацыі. С.с.а. даюць сярэднія спецыяльныя навутьныя ўстановы, вышэйшыя прафес. вучьшішчы, прафес.-тэхн. каледжы і вышэйшыя каледжы (гл. таксама раздзел Асвета ў арт. Беларусь). СЯР^ДНЯЯ ТУНГЎСКА. адна з назваў р. Падкаменная Тунгуска. СЯРЭДНЯЯ ШК0ЛА, навучальная ўстанова, якая забяспечвае агульную сярэднюю адукацыю, тое, што сярэдняя агульнаадукацыйная школа. СЯСІТА, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ловаць (цячэ праз возера), за 43 км на ПнУ ад г. Гарадок. Пл. 3,45 км2, даўж. 4,6 км, найб. шыр. 1,3 км, найб. глыб. 10,6 м, даўж. берагавой лініі 12,8 км, пл. вадазбору 370 км2. Кдтлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 5—10 м (на У 3—5 м), разараныя. Адзначаны 2 тэрасы на выш.'2 і 5 м. Берагі нізкія, на У месцамі да 0,5 м, параслі хмызняком і водна-балотнай расліннасцю. Пойма шыр. 10.—50 м (на ПдЗ да 200 м), забалочаная, пад хмызняком, Мелкаводдзе пясчанае, глыбей 2 м дно выслана ілам. Мноства водмелей і ўпадзін. Востраў пл. 1 га. Уздоўж берагоў да глыб. 1—1,2 м паласа надводнай расліннасці шыр. да 30 м. У выніку меліярац. работ y бас. р. Ловаць узровень возера паніжаны на 1,2— 1.5 м. СЯСЛАВІН Аляксандр Мікітавіч (1780 ці 1785, с. Есемава, цяпер с. Сяславіна Ржэўскага р-на Цвярской вобл., Pa ci» — крас. 1858 або 7.5.1857), герой вайны 1812. Ген.-лейт. (1814). Скончыў аргыл. і інж. кадэцкі корпус (1798). Удзельнік рус.-франц. 1806—07 і рус,тур. 1806—12 войнаў. У пач. вайны 1 8 1 2 ад’ютант ген. М.Б.Барклая-дэ-Толі, удзельнік Смаленскай і Барадзінскай бггваў. 3 вер. 1812 камандзір кав. партыз. атрада. 28 ліст. яго атрад першы ўвайшоў y Барысаў, захапіў шмат палонных, наладзіў сувязь паміж войскамі ПХ.Вітгеншпгэйна і П.В. Чычагова; 4 снеж. першы ўварваўся ў Ашмяны, дзе разлічваў захапіць Напалеона 1; 8 снеж. беспаспяхова атакаваў Вільню. Са снеж. 1 8 1 2 флігель-ад’ютант імператара Аняксандра I, камандзір гусарскага палка. Удзельнік замежных паходаў рас. арміі 1 8 1 3 — 1 4 . Вызначыўся ў Лейпцыгскай бітне 1813, за што атрымаў званне генерала. Да 1820 y арміі, потым y маёнтку на радзіме. А .М .Л ук а ш э віч . СЯТКОЎСКІ Валянцін Аляксандравіч (н. 21.4.1946. г. Докшыцы Відебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне паталаг. фізіялогіі. Д-р мед. н. (1992). Скончыў Мініжі мед. ін-т (1970). У 1970 — 89 y Бел. НДІ пералівання крыві (у 1977—89 нам. дырэктара). 3 1990 y Мінскім мед. ун-це (з 2000 кіраўнік навук. групы). Навук. працы па пытаннях паталаг. фі-
363
зіялогіі сістэмы крыві, дыягностыцы і тэрапіі псіхасаматычных хвароб. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1978.
с я ў ру к
Te:. Прнмсненне теоргаі ннформацнн прн псмходнагностнческпх нсследонанмях (разам з Л.А.Азаравай. Л.П.Васіленка) / / Мед. новостн. 1997. № 12: Пснхосоматаческне заболевання: современ. взглад на развнтне н состоянпе проблемы (у сааўг.) / / Там жа. 1999. № 4.
маст. ін-т (1965). 3 1965 акцёр Нац. акад. т-ра імя Я.Коласа. Выканаўца драм. і характарных роляў, якія вылучаліся псіхал. дакладнасцю, эмацыянальнай насьічанасцю вобразаў, пластычнасцю і экспрэсіяй: Юрка, Валодзька, Сын («Таблетку пад язык» А.Макаёнка), Сярожа, дзядзька Шура («Скорыя цягнікі», «Таму што люблю» («Дзень карабля») А.Паповай], Чорг («Блудны муж і яго жонка Варвара» паводле Г.Марчука), Фатограф («Шагал... Шагал...» Ў.Драздова), Алёша («Прыніжаныя і зняважаныя» паводле Ф.Дастаеўскага), Аўгуст Фіш («Аз і Ферт» П.Фёдарава), Колесаў («Развітанне ў чэрвені» А.Вампілава), граф фон Моар [«Я, ты, ён, яна, яны... яно» («Разбойнікі») Ф.Шылера], Сільвіо («Слуга двух гаспадароў» К.Гальдоні), Фрыц, Наведвальнік («Пісьменныя» паводле М.Чокэ) і інш. Здымаўся ў кіно. Арганізатар і кіраўнік (з 1969) Відебскага нар. т-ра пантамімы «Мім».
СЯЎб А с е л ь с к а г а с п а д а р ч ы х р a с л і н, працэс размеркавання насення ў верхнім слоі глебы для яго прарастання; адзін з прыёмаў агратэхнікі ў раслінаводстве. Механізаваную С. праводзяць сеялкамі і інш. Дастатковае забеспячэнне праросткаў вільгаццю, цяплом і паветрам дасягаецца добрай перадпасяўной апрацоўкай глебы, спосабамі і аптымальнымі тэрмінамі С., глыбінёй загортвання насення, нормамі высеву, унясеннем ўгнаенняў і інш. Перaдпaсяўнaя апрацоўка г л е б ы захоўвае вільгаць y глебе, ачышчае поле ад пустазелля, забяспечвае неабходную рыхласдь глебы; яе прыёмві (баранаванне, культывацыя. шлейфаванне. прыкачванне) і іх паслядоўнасць залежаць ад клімат., глеба-
вых умоў і с.-г. культурьі. С II о с a б ы С. выбіраюцца з улікам біял. цатрабаванняў с.-г. культур да плошчы жыўлення. асвятлення, вільготнасці, апрацоўкі міжрадкоўяў. Вылучаюць С. раскідную. радковуіо. гнездавую і інш. Т э р м і н ы С. залежаш, ад с.-г. культуры і раёнаў вырошчвання. Да раслін ранніх тэрмінаў С належаць яравая пшаніда. ячмень. авёс. лён, цукр. і кармавыя буракі, гарчыца, гарох, шматгадовыя травы, віка; болыіі позніх тэрмінаў •— кукуруза, copra, проса, грэчка, рыс, соя, бахчаввія і інш. культуры, насенне якіх прарастае пры больш высокай т-ры ці ўсходы гінуцв ад веснавых замаразкаў. Г л ы б і н я з а г о р т в а н н я залежыць ад біял. патрабаванняў насення да ўмоў прарастання, мех. складу і вільготнасці глебы. Буйное насенне загоріваюць глыбей (кукурузу да 10— 12 см), чым дробнае (тытунь і шматгадовыя травы на 0,5—2 см). На гліністых глебах насенне загортваюць на меншую глыбіню, чым на пясчаных і сугліністых. Ад н о р м ві в ы с е в y залежаць плошча жыўлення раслін, іх кусцістасць, галінастасдь, аблісделасць, ураджайнасць і якасць прадуюіыі. Норма высеву залежыць ад біял. асаблівасцей культуры, ступені акультуранасці і ўзроўню ўрадлівасці глебы, вільготнасці яе верхняга слоя. тэрміну С., папярэдніх культур і інш.
СЯЎКІ, вёска ў Лоеўскім р-не Гомельскай вобл., на р. Песачанка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 35 км на ПдЗ ад г.п. Лоеў, 121 км ад Гомеля, 50 км ад чыг. ст. Хойнікі. 336 ж., 119 двароў (2002). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. СЯЎК0 Баляслаў Іванавіч (15.5.1940, в. Межырэчы Зэльвенокага р-на Гродзенскай вобл. —2.6.2002), бел. акцёр. Засд. арч. Беларусі (1976). Скончыў Бел. таатр,-
СЯЎРЎГА (Acipenser stellatus), рыба сям. асятровых атр. асетрападобных. Пашырана ў бас. Чорнага, Азоўскага і Каспійскага мораў. Прахадная. Даўж. да 2,2 м, маса да 80 кг. Цела ўкрыта 5 радамі вял. касцявых пласцінак (жучак), паміж якімі па баках — зорчатыя пласцінкі. Рыла выцягнутае, мечападобнае. Ніжняя губа перарваная. Вусіхі не маюць махроў. Ёсць яравыя і азімыя формы. Нерастуе ў рэках, нагульваецца ў моры. Корміцца воднымі беспазваночнымі і дробнай рыбай. Агрвшанві гібрыды С. з асятром, сцерляддзю і шыпам. Аб’ект промыслу і развядзення.
СЯЎРЎК Людвіг Сцяпанавіч (1807, в. Сялец Брагінскага р-на Гомельскай вобл. — 3.7.1851), бел. і расійскі вучоны ў галіне анатоміі. Д-р медыцыны (1838), праф. (1840). Скончыў Віленскі ун-т (1832). 3 1834 выкладаў y Віленскай медыка-хірург. акадэміі, з 1840 y Маскоўскім ун-це. Навук. працы па паталаг. анатоміі, даследаванні халеры, утшыве маслянай к-ты на жывёльны арганізм. СЯЎРЎК Пётр Якаўлевіч (1905, г. Скідзель Гродзенскага р-на — 4.10.1929), бел. паэт. У час. 1-й сусв. вайны жыў з бацькамі ў Тамбоўскай губ. 3 1921 на радзіме. Удзельнічаў y рабоце Т-ва бел. школы, Бел. сялянска-работншкай грамады. Неаднойчы быў арыштаваны польск. ўладамі. Паводле сцверджання У.Калесніка, y сярэдзіне 1920-х г. друкаваў допісы, вершы, фельетоны ў віленскіх газетах пад псеўд. Плебей. У вершах любоў да роднага краю, прац. чалавека, імкненне да сац. справядлі-
364____________ с я х н о в іц к і
СЯХНОВІЦКІ
васці, нараканні на цяжкую долю. Быў пад уплывам паэзіі М.Багдановіча. Яго вершы надрукаваны ў час. «Полымя» (1986. № 10). Літ.: К а л е с н і к У. Час і песні. Мн.. 1962. С. 62.
В0Д. Дзейнічаў y 1903—20-я г. ў в. Сяхновічы Кобрынскага пав. (цяпер в. Вял. Сяхновічы ў Жабінкаўскім р-не Брэсцкай вобл.). У 1908—10 меў паравы лакамабіль. У 1913 працавала 12 рабочых, выраблена 25 тыс. пудоў крухмалу. Пры заводзе была сыраварня. Сыравіна пастаўлялася з маёнтка памешчыка.
1
2
3 4
5
КРУХМАЛЬНЫ
ЗА-
СЯЧКАРНЯ, сельскагаспадарчая машына для рэзкі саломы на корм, a таксама для здрабнення зялёнай масы раслін на сілас. Бываюць з конным і ручным прыводам (уласна С.), a таксама маторньм — з прыводам ад эл. рухавіка або трактара (саломасіласарэзкі, здрабнялыіікі кармоў). Ручньм і конныя С. былі пашыраны ў індывід. і калектыўных гасгіадарках да сярэдзіны 20 ст. шш Сячкарня барабанная: 1 — кола ручнога прывода; 2 — камера барабана з рэжучымі нажамі; 3 — рэдуктар; 4 — сілкавальны валец; 5 — прыёмны латак.
СЯЧЭННЕ р а с с е я н н я ў к в а н т а в а й м е х a н і ц ы, фізічная велічыня, што харакларызуе імавернасць пераходу сістэмы дзвюх сутыкняльных часдід y пэўны канечны стан y выніку пругкага ці няпругкага рассеяння, напр.,
пучка часціц на нерухомай мішэні. Выражаецца формулай: d a = dN/m, дзе: dN — лік такіх пераходаў за адзінку ча-1 су: п — канцэнтрацыя часціц, якія па-| даюць на мішэнь, v — іх скорасць. 1 У прасцейшым выпадку вызначае памерні плошчы, пры праходжанні праз якую часціші рассейваецца (гл. Рассеянне мікрачасціц). Пругкае рассеянне часдіц характарызуюць дыфе-І рэнцыяльным С. d a /d Q, дзе d Q — элсмеші цялеснага вугла, y які рассейваюцца часшцці і поўным пругкім С. а, роўным інтэгралуды-і ферэнцыяльнага С., узятаму па поўным ш-1 лесным вугле. У фізіцы элементарных часцідI эфектыўнае С. (С. рэакцыі) характарыжI працэсы іх узаемадзеяння (рассеянне, распзді анігіляцыю, мноствавае нараджэнне часціціі інш.). Эксперымвнтальныя вымярэнні С. да- ; юць звесткі аб структуры сугьпсняльных час-1 ціц. Напр., вымярэнні пругкага рассеянмі альфа-часціц атамамі рэчьша дазволілі адкрыць атамнае ядро, a пругкага рассеяня электронаў нуклонамі — вызначыць радыуші нуклонаў і размеркаванне ў іх эл. зарадуш магн. моманту (эл.-магн. формфактар). П,: няццем С. карыстаюцца таксама ў кінетыч* ] ных ураўненнях, што апісваюць нераўнаваж-1 ныя працэсы ў статыст. фізіцы і фіз. кінетьпдіі А.А.Богуш.:]
абражэнне Ісўса Хрыста (Т. — чэш. варыянт гэтай назвы). У 1430-я г. ператварыўся ў гандл.-рамесны цэнтр. У 1436 бюргерства заключыла з імператарам Сігізмундам I дагавор, паводле якога Т. атрымаў правы каралеўскага горада. У 1452 захоплены чэш. каралём Іржы Подзебрадам.
Т, дваццатая літара бел. алфавіта. Паходзіць з кірыліцкай Т («тверда»), утворанай на аснове грэка-візант. устаўнай Т. («тау»). У старабел. графіцы ў сувязі з функцыянаваннем розных пісьмовых школ і выкарыстаннем розных тыпаў пісьма (устаў, паўустаў, скорапіс) ужывалася ў некалькіх варыянтах. якія памагаюць вызначаць час і месца напісання помнікаў. Абазначала гукі «г», «ц’» («т’»): «трава», «путь». «тнхнй». Мела лічбавае значэнне «трыста». У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаванўір форму.
У сучаснай бел. мове абазначае шумны глухі цвёрды пярэрнеязычны зычны гук «т» («мята» — «М’ата»; «твар»), перад галоснымі «е», «ё», «і», «ю», «я», мяккім «в» і «ь» y адпаведнасці з вымаўленнем замяняецца літарай «ц» («брат — брацік», «кут — y куце», «чатыры — чацвёрты»). Бывае вялікая і малая, мае рукапісную і друкаваную форму. А.М.Булыка. ТАБАГА (Tobago), востраў y Атлантычным ак., y складзе дзяржавы Трынідад і Табага. Пл. 300 км2. Нас. каля 40 тыс. чал. (2000). На ПнУ горы (выш. да 579 м), складзеныя з вулканагенных парод, на ПдЗ нізіннае вапняковае плато. Клімат субэкватарыяльны, гарачы і вільготны. Вечназялёныя лясы. Гал. горад — Скарбара. Адкрыты Х.Калумбам y 1498. ТАБАК0Ў Алег Паўлавіч (н. 17.8.1935, г. Саратаў, Расія), расійскі акцёр, рэжысёр, педагог, тэатр. дзеяч. Нар. арт. Расіі (1977). Нар. арт. СССР (1988). Скончыў Школу-студыю Маскоўскага Маст. акад. т-ра (МХАТ, 1957). 3 1957 y Маскоўскім т-ры «Сучаснік», з 1983 y МХАТ, з 1989 y МХАТ імя А.Чэхава, з 2000 маст. кіраўнік. У 1974 арганізаваўу Маскве тэатр. студыю (з 1992 Маскоўскі т-р пад кіраўнііхгвам А.Табакова). У 1989—2000 рэкгар Школы-студыі пры МХАТ (з 1989 праф.). Акцёр яркага артыстызму і шырокага творчага дыяпазону. Валодае ўсімі адценнямі камед. ігры, часам звяртаецца да шаржу: Алег
(«У пошуках радасці» В.Розава), Аляксандр Адуеў («Звычайная гісторыя» паводле І.Ганчарова), Балалайкін («Балалайкін і К°» паводле М.СалтыковаШчадрына), Ён («Лаўка» А.Гельмана) і інш. Сярод пастановак: «Білоксі-блюз»
Арх. помнікі часоў гусіцкага руху. Помнікі Я.Гусу і Я.Жыжку. Рэшткі замка (Круглая вежа, 13 ст.). Познагатычная ратуша з гербам горада 1515 з выявай Гуса (зараз музей; 15— 17 ст.) і касцёл Праабражэння (15—17 ст.). Шматлікія дамы і скляпы 15— 16 ст. з падземнымі пераходамі пад цэнтр. плошчай. ТАБАРАВЕЦ Вячаслаў Васілевіч (н. 27.7.1949, в. Відзібор Столінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне кібернетыкі і інфарматыкі. Канд. тэхн. н. (1980), дац. (1982). Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1973), дзе працаваў да 1994. У 1987—91 праф. Дар -эс-Саламскага каледжа (Танзанія). 3 1994 прарэктар Мінскага ін-та кіравання. Навук. працы па тэорыі аўтам. кіравання і інфарм. тэхналогіях, метадах аўтаматызаванага праекгавання. Тв.: Аьгомаг м іаішя нсследованнй дннамнческнх снсгем. Мн., 1978 (раэам з Г.В.Рьшскім); Аналлтнческое преобразованне на ЭВМ сгруктур снстем управлення. Ч. 1—2. Мн., 1988— 89 (разам з Г.В.Рымскім, І.П.Сгацук).
М.П. Савік. ТАБАРЫТЫ, радыкальна настроеныя H. Саймана (1987), «Матроская цішыня ўдзельнікі гусіцкіх войнаў y сярэдневя(Малая вялікая зямля)» А.Галіча (1990), ковай Чэхіі, апаненты памяркоўных гу«Механічнае піяніна» ААдабаш’яна і сітаў-чашнікаў. Летам 1419 каля 42 тыс. М.Міхалкова (1993), «Чэмпіёны» сялян і гар. беднякоў заснавалі ў Паўд. Дж.Мілера (1996), «На ўсякага мудраца Чэхіі на гары Табар (адсюль назва) умахапае прастаты» А.Астроўскага (1997) і цаваны лагер (пазней ператварыўся ў інш. Здымаецца ў кіно: «Шумны дзень», горад), які стаў цэнтрам іх руху. Аб’яд«Жывыя і мёртвыя», «Вайна і мір», «Ганоўвалі таксама рамеснікаў, ніжэйшае ры, гары, мая зорка», «Сямнаццаць імдухавенства, частку дробнай шляхты. У гненняў вясны», «Некалькі дзён з жыцця Табары і інш. гарадах і паселішчах утваI. ТАбломава», «Палёты ў сне і наяве», ралі абшчыны-камуны, выбіралі ўлас«Сірата казанская», «Шырлі-мырлі» і ных біскупа, ваен. кіраўнікоў (гетмаінш. Дзярж. прэмія СССР 1967. Дзярж. наў); прапагандавалі ідэю «боскага царпрэмія Расіі 1998. ства» ўсеагульнай роўнасці і сац. справядлівасці ў грамадстве, адмаўлялі ТАБАР (чэш. tabor), 1) y чэхаў, палякаў, несправядлівыя парадкі, пышны катарумынаў, венграў — лагер, абоз. 2) У ліцкі культ. Былі асн. сілай гусіцкага казакоў y мінулым — вайсковы лагер з руху, стварылі палявое войска, якое пад абозам. 3) Група вандроўных цыганоў, камандаваннем палкаводцаў Мікулаша частка якой звязана сваяцтвам. з Гусі (да 1420), Я.Жыжкі (да 1424), Пракопа Вялікага (да 1434) адбіла 5 ТАБАР (Tâbor), горад y цэнтр. ч. Чэхіі, крыжовых паходаў (1420, 1421, 1426, на р. Лужніды. Каля 50 тыс. ж. (2001). 1427, 1431), накіраваных супраць іх, y Чыг. ст., вузел аўтадарог. Прам-сць: 1428—33 здзейсніла некалькі паспяхостанкабуд., эл.-тэхн., швейная, харчовых паходаў y суседнія краіны. Але ў вая. выніку ўнугр. расколу пацярпелі параЗасн. ў 1420 паўстаўшымі сялянамі і плебежэнне ад аб’яднаных сіл чашнікаў і іх ямі як ваен. лагер, паліт. і ваен. цэнтр піабасаюзнікаў (май 1434). Канчаткова разбірытаў y час гусіцкіх войнаў. Названы ў гонар ты ў 1437. біблейскай гары Фавор, дзе адбылося Пра-
366
ТАБЕЛЬ
ТАБЕЛЬ (ням. Tabelle ад лад. tabell дошчачка), 1) спіс для ўліку чаго-н. y пэўным парадку. Напр., Т.-калявдар змяшчае распісаныя па графах дні года. 2) Ведамасць паспяховасці школьнікаў. ТАБЕЛЬ АБ РАНГАХ, заканадаўчы акт Рас. імперыі, які ў 18 — пач. 20 ст. вызначаў падзел на класы ваен., стацкіх і прыдворных чыноў. Уведзены Пятром 1 y 1722. Складаўся з уласна Табеля з пералікам 14 рангаў (класаў) ад 1-га вышэйшага да 14-га ніжэйшага і з 19 пунктаў каментарыяў да яго. Вайск. чыны падзяляліся на сухап., гвардыю, артыл., марскія. Сярод іх адрозніваліся генеральскія чыны (1—5-ы кл.), штаб-афіцэрскія (6—8-ы кл.), обер-афіцэрскія (9—14-ы кл.). Пры роўным чыне старшынства вызначалася часам атрымання чыну. Вайск. чыны мелі старшынства перад цывільнымі адпаведнага рангу. Чыны гвардыі мелі перавагу на 1—2 рангі. Паводле 1-й рэд. Табеля, атрыманне чыноў 7— 14-га рангаў давала пэўныя правы цывільным чыноўнікам на час выканання службовых абавязкаў (пазней асабістае дваранства), спадчыннае дваранства атрымлівалі вайскоўцы ад 14-га і цывільныя асобы ад 8-га кл. 3 1845 асабістае дваранства атрымлівалі чыны ад 9-га кл., спадчыннае дваранства — вайск. чыны ад 6-га і цывільныя ад 5-га (з 1856 — 4-га) кл. Недваране для атрымання афіцэрскага чыну служылі 12 гадоў y унтэр-афіцэрскіх чынах. Асобы, што былі ў чынах, якія не давалі асабістага дваранства, з 1832 маглі набываць правы ганаровых грамадзян. У пазнейшых рэдакцыях y Табель унесены горныя чыны і вучоныя ступені. Сістэма старшынства Табеля ахоплівала і чл. сямей чыноўнікаў: дочкі атрымлівалі ранг ніжэйшы на 4 рангі ад бацькавага, пасля выхаду замуж — ранг мужа. Чыны 1—2-га кл. тытулаваліся «высокаправасхадзіцельства», 3—4-га кл. — «правасхалзіцельства», 5-га —
«высакароддзе», 6—8-га — «высокаблагароддзе», 9—14-га — «благароддзе». Правы на пэўныя ступені ордэнаў мелі чыны адпаведных класаў, a ўзнагарода ордэнам «вышэйшага» класа аўтаматычна азначала пераход y гэты клас. У 1801—41 друкаваліся спісы ўсіх цьівільных чыноў, y 1842— 1916 — цывільных чыноў першых 4 кл.; выдаваліся спісы генералаў, штаб і обер-афіцэраў паводле старшынства. У 18—19 ст. Табель неаднаразова мадэрнізаваўся. Тытулаванне ў арміі адменена загадам ваен. міністра Часовага ўрада 5(18).3.1917, ваен.-прыдворныя чыны скасаваны загадам 21.3(3.4).1917. Палажэнні Т.а.р. адменены дэкрэтам ВЦВК i СНК. 10(23).11.1917 «Аб скасаванні саслоўяў і грамадзянскіх чыноў», інш. дакументамі сав. улады ў снеж. 1917 — студз. 1918. Л іт .: Ш е п е л е в Л.Е. Огмененные нсторней чнны. зваігая н ткгулы в Росскйской нмпернн. Л., 1977. І.І.С ін ч у к .
ТАБЕРНАКЛЬ (ад лац. tabernaculum шацёр), 1) y гатычнай культавай архі-
Табернакль (злева) y інтэр’еры касцёла Дзевы
Марыі (Марыяцкага) y г. Кракаў (Польшча).
тэктуры ніша ў алтарнай сцяне для размяшчэння культавьіх атрыбутаў (звычайна аформлена невял. накладным порцікам). Часам Т. наз. вежападобную адкрытую прыбудову да алтара для размяшчэння статуй святых. 2) Невял. Т а б л і ца
Некаторыя чыны паводле Табеля аб рангах (па стане на 1917) Клас 2 3 4 5 6 8 9 10 11 12 13 14
Армейскія сухапутныя чыны Генерал-фельдмаршал Генерал Генерал-лейгэнант Генерал-маёр — Палкоўнік Падпалкоўнік Капітан Штабс-капітан Паручнік —
Падпаручнік Прапаршчык —
Сгацкія чьшы Канцлер Правадэейны тайны саветніх Тайны саветнік Правадзейны стацкі саветнік Стацкі саветнік Калежскі саветнік Надворны саветнік Калежскі асэсар Тытулярны саветніх Калежсісі сакратар Карабельны сакратар Губернскі сакратар Правінцыяльны сакратар Калежскі рэгістратар_______
шафка ў цэнтры касцельнага алтара ш т яго подыуме. I Ірызначаедда для захо|-1 д вання прадметаў рэліг. пакланення. Яе ц робяць звычайда з дрэва, аздабляюгіЯ р ў сярэдзіне белым шоўкам або фарбуюць y белы колер, звонку ўпрыгожваюцк I , накладной драўлянай паліхромнай ці I і пазалочанай разьбой [Домік для Сакра, манту ў касцёле св. Лаўрэнція ў г. Нюрнберг, Германія, 1493—96, аўтар А.Крафг; T. y інтэр’еры касцёла Дзевы Марыі ! (Марыяцкага) y г. Кракаў, Полыша, I 1552, аўтар Дж.М.Падавана]. У раннім сярэдневякоўі Т. умуроўвалі ў алтарную сцяну, y перыяд барока і ракако — самаст. элемент алтара (касцёл франццс- I канцаў y Гродне, фарны касцёл y г. Лша). ■ TÀKÉT Адтуап Жорж (13.6.1907, г. ! Бхамдун, Ліван — 16.5.1964), лівансй I архітэктар, грамадскі дзеяч, публіцыст, I Скончыў вышэйшую інж. школу ў Бейруце (1927), AM y Парыжы, дзе вучыўся I ў А.ГІерэ. У сваіх пабудовах Т. кіраваўм|| прынцыпамі сучаснай еўрап. архітэктуры, увасабляў іх з улікам юішатычнш і умоў Лівана: «Каледж мудрасці» (1938), I група жьшых дамоў y раёне Хазмй ! (I960) y Бейруце і інш. У 1949 старшы- | ня Ліванскага савета міру, з 1950 чл. I I Ірэзідыума Сусв. Савета Міру. Міжнар. 1 Ленінская прэмія «За ўмацаванне міру I паміж народамі» 1961. Літ:. Т а б е т М. , Та б е т Ж. Антуан Ta- 1 бет: Пер. с фр. М., 1968. ТАБІДЗЕ Галакціён Васілевіч (18.11.1892, I с. Чквіісі, Грузія — 17.3.1959), грузінскі паэт. Нар. паэт Грузіі (1933). Акад. AH I Грузіі (1944). Вучыўся ў Тыфліскай ду- 11 хоўнай семінарыі (1908—10). Друкаваў-■ ся з 1908. У зб. вершаў «Артыстычныя I кветкі» (1919) адчувальны ўплыў сімва- I лізму. Аўтар паэм «Джон Рыд» (1924), «Эпоха»\^(1930), «Акакій Цэрэтэлі» (1940), зб-кйў вершаў «Радзіма — жыц- 1 цё маё» (1943), «Сто вершаў» (1959), па- 1 эт. трактата «Гутарка пра лірыку» 'J (1940). На бел. мову яго асобныя вершы пераклалі У.Карызна, В.Сёмуха. Тв:. Бел. пер. — y кн.: Анталогія грузія- Я скай паэзіі. Мн., 1989. Т. 2; Pyc-, пер. — I Прлвека: Стнхн н поэмы. Тбнлнсн. 1959; ■ Стнхотворення. Л., 1983. Літ.: М а р г в е л а ш в н л н Г. Г.Табндае. ■ Тбнлнсм, 1973. ТАБІДЗЕ Т ыцыян Юстынавіч (2.4.1895, с. Шуамта Ванскага р-на, Грузія — 16.12.1937), грузінскі паэт. Скончыў Маскоўскі ун-т (1917). Друкаваўся з 1912. Адзін з заснавальнікаў групы груз. сімвалістаў «Блакітныя рогі» (1915). Пазней пазбавіўся ўплыву сімвалізму. Роздумам пра жыццё адзначаны яго вершы «Радзіма», «Тбіліская ноч». Аўтар паэм «Руаль Амундсен», «РыёнI Іорт», «На франтах», «1918 год» (усе 1928), зб-каў «Вершы» (1933), нарысаў «Сэрцам да сэрца» (1934). На бел. мову асобныя вершы перакладаў М. Лужанін. Тв.: Бел. пер. — y кн.: Анталогія грузінскай паэзіі. Мн., 1989. Т. 2; Рус. пер. — Сгнхотворення н поэмы. М.; Л., 1964. Л іт Ц у р н к о в а Г. Т.Табвдзе. Л., 1971.
■ \ 1 1 I I 1 I
I '
ТАБЛІЦА (польск. tablica ад лац. tabula дошка), пералік звестак, лічбавых даных, прыведзеных y пэўную сістэму і разнесеных па графах (клетках). Клеткі ўтвораны ад перасячэння гарыз. радкоў і верт. калонак, y іх размешчаны лічбавыя ланыя. змест якіх раскрываецца загалоўкам суадноснага радка, напр., табліцы матэматычныя.
Г.В.Табідзе ТАБЛІЦЫ МАТЭМАГЫЧНЫЯ сукупнасць значэнняў пэўнай функдыі для некаторых значэнняў яе аргументаў. Асн. характарыстыкі: ступень дакладнасці (4, 5 і больш знакаў y значэннях функцыі), дыяпазон значэнняў аргументаў і крок (рознасць паміж суседнімі значэннямі аргументаў). Для прамежкавых значэнняў аргументаў значэнні функцый знаходзяць з дапамогай інтэрпаляцыі і экстрапаляцыі (лінейнай ці Ввдратычнай). Выкарыстоўваюцца як дапаможны выліч. сродак пры разліках y матэматыцы, асчраноміі, тэхніцы і інш. Некаторыя Т.м. (табліцы здабьггкаў натуральных лікаў, іх квадратаў, кубаў і інш.) з'явіліся ў Вавілоне за 2 тыс. г. да н.э. Першыя табліцы трыганаметрычных функцый складзены ў Сгараж. Грэцыі П т алам еем (2 ст.), дзе прыведзены даўжыні хордаў, што адпавядаюць дугам ад 0 да 180° з крокам 30 . Вядомыя таксама табліцы трыганаметрычных функцый, ашадзеныя y 5—11 ст. арабскімі, сярэднеазіяцкімі і іцдыйскімі вучонымі. У Еўропе Т.м. пачалі з’яўляша ў 15 ст. У 7-значных табліцах тяямашпана. дзе выкарыстоўвалася дзесяпсовая сістэма лічэння, нраведзены значэнні сінуса з крокам Г. Выл/чвалі і выдавалі Т.м. таксама М.Капернік (1543), І.К еп лер (1604), І.Ныотан (1658) і інш. Табліцы натуральных лагарыфмаў вьшічаны Дж .Н еп ер а м (1614) і блізкія да іх табліцы — І.Бюргі (1620); табліцн дзесятковых лагарыфмаў — Г .Б ры гсам (1617). У 18—19 ст. з'явіліся табліды спец. функцый: дзесятковых лагарыфмаў гама-функцыі (К.Ф./аўс; 1813), дзесятковых лагарыфмаў поўных эліпгычных інтэгралаў (AM .Л ежандр\ 1816), цыліндрычнвк функдый (Ф.В.&саль; 1826, Э.Ломель; 1868) і інш. 3 развіццём выліч. тэхнікі ў 20 ст. пачалі вылічваць і выпускаць y асн. высокадакладныя (да 30 і больш знакаў) табліцы спец. і інш. класаў фунхцый, аднак пры гэтым значэнне Т.м. значна зменшылася. Існуюць таксама Т.м. інтэгралаў, функдый, ураўненняў і інш. матэм. аб’екгаў. Л іт Крылов В.Н., Л у г я н В.В., Яно вн ч Л.А Таблнды для чнсленного ннтегрярованмя функднй со степеннымн особенностямя... Мн., 1963; Б р a д н с В.М. Четырехзначные математаческне таблнцы. 44 КЗ. М., 1973; Г р а д ш т е й н Н.С., Р ы жяк Й.М. Таблнцы ннтегралов, сумм н пронзведеннй. М., 1962. Л А .Я н о в іч .
ТАБЛО (франц. tableau літар. — карціна), шчыт са светлавымі сігналамі, надпісамі, якія перадаюць пэўную інфармацыю. Ужываецца ў дыспетчарскай службе, на стадыёнах і спарт. пляцоўках (для аб’яўлення вынікаў спаборніцтваў), y рэкламнай, канцэртнай і інш. цзейнасці. ІАБМЕН (Tubman) Гарыет (каля 1820, Ьактаўн, ЗША — 10.3.1913), гераіня негрыцянскага народа, змагар за ліквідацыю рабства ў ЗІІІА. Нарадзілася ў сям’і раба. Каля 1849 збегла ад рабаўладальніка, далучылася да абалідыянісцкага руху (гл. Абаліцыянізм). Асабіста дапамагла вызваліцца з рабства больш за 300 чал. У грамадзянскую вайну ў ЗША 1861— 65 y арміі Поўначы: мед. сястра, разведчыца; арганізавала партыз. брыгаду, якая дзейнічала ў паўд. пггатах. Пасля вайны змагалася супраць расавай дыскрымінацыі і прыгнятання неграў, выступала ў абарону правоў жанчын.
ТАБОЛЬСК
367
стэрнях Бел. саюза мастакоў y Магілёве, y 1995—97 заг. маст. аддзялення Магілёўскага вучылішча культуры, y 2000—02 дырэктар прыватнай маст. галерэі. Працуе ў галіне станковага жывапісу. Аўтар тэматычных карцін «Адпачынак» (1980), «Свята» (1981), «Нашчадкі» (1982), «Ліхалецце», «Мацярынства» (абедзве 1984), «Вёсны маёй Радзімы» (1985), «У нядзелю» (1989), «Вобразы. Прысвячаецца М.Багдановічу» (1991), «Магілёўскія друкары Вашчанкі» (1992), «Песня» (1997), нацюрмортаў з ручніком (1989), з васількамі (1990), з сухімі кветкамі (1993), з рыбай (1994). Сярод інш. твораў: «Наталля» (1996), «Кампазіцыя» (1997), «Ноч», «Лёсы» (абодва 1998). Творчасць адметная лірызмам, мажорнасцю колеравага вырашэння, пошукам новых сродкаў выразнасці.
М.Таболіч. Ноч. 1998.
ТАБ0ГАН, сані без палазоў y індзейцаў ІІаўн. Амерыкі. Уяўлялі сабой некалькі дошак, змацаваных папярочкамі і рамянямі, з загнутым перадком; па баках нацягнута шкура або бяроста. Перасоўваліся ўручную або з дапамогай сабак. Як від спорту вядомы з пач. 20 ст. ТАБ0Л, рака ў Казахстане і Расіі, левы прыток р. Іртыш (бас. р. Об). Даўж. 1591 км, пл. бас. 426 тыс. км2. Верхняе цячэнне па Тургайскім плато, сярэдняе і ніжняе па Зах.-Сібірскай раўніне. Асн. прытокі: Ісець, Тура, Таўда (злева), Убаган (справа). У нізоўях ледастаў з кастр.—ліст., y вярхоўях — з ліст. да сярэдзіны мая. Разводдзе ў вярхоўях з 1й пал. крас. да сярэдзіны чэрв., y нізоўях — да пач. жніўня. Сярэдні расход вады каля с. Ліпаўскае 838 м3/с. Рэгулярнае суднаходства ў вярхоўях (105 км) і ад вусця р. Тура (255 км). Сплаўная. На Т. — гарады Лісакоўск, Рудны, Кустанай (Казахстан), Курган, Ялутараўск (Расія). ТАБ0ЛІЧ Марыя Яўгенаўна (н. 1.5.1957, в. Тартак Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. мастак. Жонка Р.Ф. Таболіча. Скончыла Бел. тэатр,маст. ін-т (1981). 3 1981 y вытв. май-
ТАБОЛІЧ Рыгор Фядосавіч (н. 13.3.1956, в. Палосцевічы Жыткавідкага р-на Гомельскай вобл.), бел. мастак. Муж М.Я.Таболіч. Скончыў Бел. тэатр,маст. ін-т (1981). У 1990—98 выкладаў y Магілёўскім вучылішчы культуры, y 2000 адкрыў першую прыватную маст. галерэю ў Магілёве. Працуе ў галіне станковага жывапісу. Творы вылучаюцца кампазіцыйнай завершанасцю, філас. асэнсаваннем рэчаіснасці, фактурнай лепкай вобразаў з яскрава выражаным колеравым акцэнтаваннем; «Спадчына» (1979), «Гаспадар», «Стары калодзеж», «Маці паэта» (усе 1981), «Вянок Максіма» (1982), «Вогненная вёска» (1984), «3 глыбінь вякоў», «Стыхія» (абодва 1985), «Плынь» (1991), «Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец» (1992), «Святая крыніца» (1994), «Зніч» (1995), «Адлюсчраванні» (1996), «Радзіма паэта. Прысвячаецца А.Мідкевічу» (1998), «Рух» (1999), «Сустрэча» (2000). Аўтар дыпціха «Вогненная вёска» (1984), трыпціха «Русь Белая, Чырвоная, Чорная» (1995), цыклаў«Колеры» (1991), «Мелодыі» (1994). ТАБОЛЬСК, горад y Цюменскай вобл. Расіі, порт на р. Іртыш, каля ўпадзення ў яе р. Табол. 97 тыс. ж. (1999). Чыг. станцыя. Аэрапорт. Прам-сць: дрэваапр., лёгкая, харчовая; нафтахім. і ёда-
368___________________ ТАБУ вы камбінаты; суднаверф, суднарамонтны з-д; прадпры емствы: мэблевая, дьіванаткацкая ф -кі, маст. разьбы па косці, па вы тв-сці буд. матэрыялаў. Пед. ін-т, філіял К азанскага тэхнал. ун-та. Драм. тэатр (з 1705). Гіст.-арх. музейзапаведнік (з 1870). Засн. ў 1587 атрадам казакоў Д.Чулкова. Да 1590 адмшістрацыйна падпарадкаваны г, Цюмень. У 1606—09 пабудаваны драўляны горад, яхі поўнасцю знішчаны пажарамі 1643, 1677, 1680. У 17— 18 ст. Т. — гал. ваеннаадм., паліт., культ. (туг пісаліся летапісы, адкрыты першыя ў Сібіры школы, тэатр, друкарня, выдаваўся час. «Нртыш, превраідаюіцнйся в Нпокрену») і царк. (у 1620 створана Сібірская епархія, y далейшым — Табольская мітраполія) цэнтр Сібіры. 3 1708 горад, цэнтр Сібірскай губ., з 1782 — Табольскага намесніцтва, y 1796— 1917 — Табольскай губ. Горад меў гандл. сувязі з Бухарой, Джунгарыяй, Кітаем. У 1773—74 апорны пункт урада пры задушэнні сял. вайны пад кіраўніцтвам Е.І.П угачова. Месца паліт. ссылкі, y т.л. А в а к ум а , П.С. i М.С. Бабрышчавых-Пушкіных, А М .Р а д з іш ч а в а , В .К .К ю хельб екер а , М.М.Мур а ў ёе а , М.А. Ф анвізіна і інш. У канцы 19 ст. эканам. значэнне Т. паменшала. У жн. 1917 — крас. 1918 тут пад арыштам знаходзіўся апошні рас. імператар М ік а л а й I I з сям’ёй. Напачатку ў Т. пераважала драўляная забудова. 3 канца 17 ст. пачалося мураванае будаўніцтва: y нагорнай яго частцы ўзведзены першы ў Сібіры мураваны крэмль ( І 7 — пач. 18 ст.), Сафійска-Успенскі (1681—86) і Пакроўскі (1743—46) саборы. Захаваліся комплекс Гасцінага двара (1703—05), «Шведская палата» (1714— 16); Свягыя вароты (1748), цэрквы Спаская (1709— 13), Андрэеўская (1744—59), Раства Багародзіцы ( 1744^—61), Міхаіла Архангела (1745—54), Крыжаўзвіжанская (1754—71), Захарыя і Лізаветы (1759—76), Параскевы Пятніды (1762), Пятра і Паўла (1768—88), жылыя і адм. будынкі ў стылі барока, класіцызму, эклекгыкі і мадэрна. Помніх Ермаку (1839). 3 Т. звязаны лёс многіх беларусаў, якія траплялі сюды пераважна прымусова ў выніку рус.-польскіх войнаў 17 ст. Яны адыгралі
Да арт. Табольск. Сафійска-Успенскі сабор. 17 ст. вял. ролю ў кулы. развіцці Т., адрозніваліся болын высокай пісьменнасцю. Адзін з паплечнікаў Ермака полацкі шляхціц Корсак на мяжы 17 ст. склаў т.зв. Пагодзінскі спіс Есіпаўскага летапісу. Барысаўскі шляхціц С.Станкевіч, сасланьі ў T. y 1659, склаў летапіс «Сібірская гісторыя» задоўга да летапісу С .У .Р эм езава. якога лічаць першым гісторыкам Сібіры. Беларус І.Даніловіч быў y 1673 табольскім стралецкім галавой. У 18 ст. царскі ўрад працягваў выкарыстоўваць ваеннапалонных з ВКЛ з мэтай фарміравання ў Т. казадкіх атрадаў для Сібірскіх і Калыванскіх ліній. Праз перасыльнук) турму ÿ Т. ў 19 ст. прайшлі ссыльныя дзекабрысты, y т.л. ўраджэнцы Беларусі, на катаргу і пасяленне ў Сібір з Беларусі адпраўлена І2 483 удзельніхі паўстання 1863—64. Доўгі час y Т. жылі сасланыя А .П ет р а ш ке віч , удзельнікі паўстання 1863—64 К.Кастравшкі (у 1868 y яго нарадзіўся тут сьш, вядомы бел. паэт К .К а га нец ), Я .Ф .Я ст рж эм б скі, Я .Д а м ел ь і інш. Л іт .: 400 лет Тобольску: Сб. док. н матерналов. Свердловск, 1987; З а в а р н х н н С.П. В древнем центре Снбнрн. М , 1987; Белорусы в Снбнрн. Новосмбмрск, 2000; Очеркн нсторнн белорусов в Снбнрн в XIX—XX вв. Новоснбнрск, 2001. Г А .Л а ў р э ц к і (архітэктура), В .А .Я р м о ленка (беларусы ў Т.).
ТАБУ (палінезійск.), 1) гіашыраная f першабытным грамадстве сістэма забарон, парушэнне якіх нібыта караецца звышнатуральнымі сіламі. Звычай Т. ўпершыню апісаў y 1771 Дж.Кук y абарыгенаў а-воў Тонга (Палінезія); там табуіраваным было ўсё, што адносілася да багоў і духаў, што належала жрацамі) правадырам. T. paraaMemaBani найважнейшыя бакі жыцця чалавека, найперш захаванне шлюбных норм. выкарыстанне пэўных прадметаў, слоў і г. д. Узнікненне Т. відавочна звязана з патрэбамй чалавечага грамадства, якое складвала-»' ся. каб падпарадкаваць паводзіны індывідуума інтарэсам калектыву. Перажыткі Т. захоўваюцца і ў сучасных рэлівдс (напр., y хрысціянстве паняцце граху аналагічна Т.). 2) У шырокім сэнсе — строгая забарона. ТАЬУЛАТЎРА (ням. Tabulatur ад лац. tabula дошка, табліца), 1) літарная ці лічбавая сістэма запісу інстр. музыкі ў Еўропе ў 14— 18 ст. Гл. ў арт. Homme пісьмо. 2) Правілы і рэкамендацыі адносЛ на зместу, структуры, a таксама выканання муз.-паэт. твораў майстэрзінгерат Упершыню сістэматызаваны А.Пушма-І нам каля 1600. Л іт .: Б a р с о в a Н.А Очсркн по лсторвд,;. партнтурной нотацнн (XVI — первая поло-' влна XVIII в.). М., 1997. Н .В ГаэааовіД
ТАБУЛЯТАР (ад лац. tabula дошка, таб- 4 ліца, запіс), 1) элекдрамеханічная вылі- ' чальная машына для аўтам. счытванняі даных з перфакарт, вылічэння вынікаўі па групавых прыкметах і друкавання іх y выглядзе табліц, тэксту, графікаў і інш. Выкарыстоўвалася на машыналі- Д чыльных стандыях для апрацоўкі вынікаў бухгалтарскіх, статыстьмных, пла-ІІ навых, уліковых і інш. задач. 2) Пры- j стасаванне ў пішучых машынках для ■I друкавання табліц. ТАБУЛЯТЫ (Tabulata), падклас вымер- I лых каралавых паліпаў. Жылі ў познім I кембрыі — пермі на марскім мелкавод>Д дзі. 2 надатр., каля 160 родаў. На Ьела-Я русі знаходкі рэштак вядомы ў адкладахі I верхняга ардовіку, сілурыйскіх, верхне- I і ніжнедэвонскіх і каменнавугальных. ( Выкарыстоўваюцца для вызначэння I ўзросту геал. адкладаў. Утваралі масіўныя, пласціністыя, пучкапа-Я добньы, кусцістыя, сцелістьы, галінастыя ка- ■ лоніі з трубчастых вапняковьа каралітаў дыя- п метрам 1—6 мм, акруглых ці шматвугольных I y сячэнні.
ТАБУН, статак коней ці вярблюдаў для ўтрымання на перыяд пасьбы ці круглы год (у гаспадарках табуннай конегадоўлі). У Т. аб’ядноўваюць жывёл аднаго ўзросту і полу, асобна кабыл, жарабцоўвытворнікаў, маладняк.
I I I 1 1
ТАБЎН, д ы м е т ы л а м і д э т ы л а в а г а э фі р у ц ы я н а ф о с ф а р н а й кіслаты , атрутнае рэчыва нервова-паралітычнага дзеяння, (CH3)2NP(0)(0C2H5)CN. Выклікае моцны міёз. Лятальная таксічная доза пры інгаляцыі (умоўна) 0,4 мг-мін/л.
■ ! I I 1
Бясколерная лятучая вадкасць, шчыльн. 1077,8 кг/м3, t^,, 240 °С (кіпіць з расквдааннем). Раствараецца ў вадзе і палярных арган. расгваральніках. У водных растворах шчолачаў, аміяку і амінаў хутка расюіадаецца (рэакцыі выкарыстоўваюць для дэгазацыі Т.). Сінтэзаваны ў 1936 ням. хімікам Г.Шрадэрам. ТАБЫН-Б0ГДА-0ЛА. горны вузел на ПдУ Алтая, на граніцы Расіі, Манголіі, Кітая. Найб. вышыня да 4356 м (г. Найрамдал). Складзены з метамарфічных сланцаў і гранітаў. Пераважае высакагорны рэльеф. У рачных далінах лістоўнічныя лясы, каля падножжа — зараснікі карлікавай бярозы, вышэй — альпійскія лугі, горныя тундры. 36 ледавікоў (агульная пл. 160 км2). ТАВАР, прадукт працы, выраблены для задавальнення патрэб грамадства шляхам куплі-продажу ці абмену на рынку. Прадукт працы становідца Т. ва ўмовах грамадскага падзелу працы і адасаблення вытворцаў на выраб якога-н. прадукту. Т. мае вартасць і спажывецкую вартасць. Паводле К.Маркса, 2 бакі Т. абумоўлены дваістым характарам, увасобленай y ім працы. Спажывецкая вартасць утвараецца вызначанай карыснай працай работніка пэўнай спецыяльнасці (канкрэтная праца) і складае рэчавы змест багацця кожнага грамадства. Вартасць утвараецца абстрактнай прадай — затратай інтэлектуальнай, нервовай, мускульнай энергіі таваравытворцы наогул, незалежна ад канкрэтнай формы праяўлення. У адпаведнасці з працоўнай тэорыяй вартасці (А.Сміт, Д.Рыкарда, К.Маркс) спажывецкая вартасць з’яўляецца носьбітам вартасці, аце паміж імі існуе ўнутр. супярэчнасць. Як спажывецкія вартасці розныя Т. якасна разнародныя і колькасна несувымерныя, як вартасці — аднародньм. Г’этая агульная ўласцівасць (арэчаўленая грамадская праца) дае магчымасць прыраўноўваць Т. адзін да аднаго і абменьваць яго ў адпаведных прапорцыях (гл. Ш н а в а я вартасць). Прадстаўнікі гранічнай карыснасці тэорыі (К.Менгер, О.Бём-Баверк, Ф.Візэр і інш.) y сваіх даследаваннях найперш вылучаюць ролю карыснасці Т. пры абмене, паводзінычалавека на рынку. Яны лічаць, што y аснове абмену знаходзіцца не вартасць, a карыснасць Т., якая і вызначае велічыню яго каштоўнасці. Узровень карыснасці Т. знаходзіцца ў адваротнай залежнаеді ад яго колькасці.
грашовыя даходы рознічнай гандл. сеткай, прадпрыемствамі грамадскага харчавання і быт. абслугоўвання. Гл. таксама Аптовы гандаль. ТАВАРАЗНАЎСТВА, прыкладная эканам. дысцыпліна, якая даследуе спажывецкую вартасць тавараў. Вывучае карысныя якасці прадметаў працы, заканамернасці фарміравання асартыменту тавараў і яго структуру. класіфікацыю, кадзіраванне, стандартызацыю, фактары. якія абумоўліваюць якасць тавараў, спосабы яе кантролю і ацэнкі, умовы захавання спажывецкай вартасці' тавараў пры іх транспарціроўцы, захоўванні, рэалізацыі і эксплуатацыі, a таксама эстэтыку тавараў. Падзяляецца на Т. харчовых і нехарчовых тавараў. Узнікла ў 16 ст. ў сувязі з развіццём знешнегандл. сувязей. Першая кафедра Т. расл. і жывёльных фармацэўтычных матэрыялаў заснавана ў П а д у а н с к ім у н ів е р с іт э ц е ў 1549. У Расіі адным з першых падручнікаў па Т. была «Гандлёвая кніга» (1575). Патрэбнасць y аб’екгыўнай ацэнцЫ спажывецкіх каштоўнасцей тавараў вызначыла неабходнасць даследавання складу, уласцівасцей і тэхналогіі перагірацоўкі сыравіны і матэрыялаў; лічылася. што Т. павінна грунтавацца на вывучэнні хіміі. фізікі і інш. прыродазнаўчых навук. Сукупнасць ведаў пра тавары. іх уласцівасці. класіфікацыю, спосабы захоўвання і спажывання выкладзены ў працах І.Г.Людовіцы «Асновы поўнай гандлёвай сістэмы» (1756. 2-е выд. 1789). І.Бекмана «Уводзіны ў таваразнаўства. або Вучэнні аб важнейшых і замежньк таварах» (1774). М.Я.Кітары «Публічны курс таваразнаўства» (1860) і інш. Як самаст. дысцыпліна Т. пачало выкладацца ў канцы 18 ст. ў камерцыйных сярэдніх і ВНУ.
У пач. 20 ст. Т. сфарміравалася як навука. У 1907 y Маскве засн. першы камерцыйны ін-т, выдаваліся падручнікі. У пач. 1990-х г. y СССР y розных ВНУ было 38 кафедраў Т. У Беларусі ў пач. 21 ст. Т. — адна з асн. дысцыплін пры падрыхтоўцы таваразнаўцаў, менеджэраў, экспертаў і інш. y Беларускім эканамічным універсітэце, Бел. гандлёва-эканам. ун-це спажывецкай кааперацыі (гл. Гомельскі кааператыўны інстытут), Віцебскім тэхналагічным універсітэце. М.М.Нясмелаў. TABÂPHAE ЗАБЕСПЯЧ^ННЕ, сістэма мерапрыемстваў па давядзенні тавараў ад вытворцаў да рознічных гандл. аргцый і прадпрыемстваў y колькасці і асартыменце, якія адпавядаюць попыту насельнііітва. Уключае аптовыя закупкі тавараў, іх дастаўку ў магазіны, захоўванне і падрыхтоўку да продажу.
А .Л .П а д г а й с к і.
ІАВАРААБАР0Г, рух тавараў y сферы абарачэння ад вытв-сці да спажывання; аб’ём прададзеных і кутшеных тавараў y грашовым выражэнні за пэўны прамежак часу. Адрозніваюць аптовы Т. і рознічны т а н а р а а б а р о т . Аптовы ),:Т. уключае аб’ём пролажу тавараў вытв. ізбытавымі прадпрыемствамі арг-цыям рознічнага гандлю і прадпрыемствам для прамысл. перапрадоўкі, рознічііы—уключае аб’ём рэалізацыі тавараў і паслуг насельніцтву ў абмен на яго 13. Бел. энц. Т. 15.
TABÂPHAE ЗАБЕСПЯЧ^ННЕ ГР 0ШАЙ. маса вырабленых і пушчаных y продаж па дзеючых цэнах тавараў, якія забяспечваюць наяўнымі ці безнаяўнымі грашамі плацежаздольны попыт на іх прадпрыемстваў, прадпрымальнікаў, насельніцтва. Грошы называюдь таварна не забяспечанымі, калі іх больш, чым кошт тавараў y бягучых рыначных цэнах. Наяўнасць такіх грошай — адна з прычын інфляцыі.
ТАВАРНАЯ_______________ 369 ТАВАРНАЯ БІРЖА, рынак аптовага гандлю таварамі масавай вытв-сці, якія адпавядаюць вызначаным узорам (стандартам) і цэны на якія фарміруюцца пад уздзеяннем попыту і прапановы. Ствараецца шляхам добраахвотнага аб’яднання заснавальнікаў біржы: вытворцаў, уладальнікаў і спажыўцоў тавараў, пасрэднідкіх арг-цый, замежных фірм і інш. Адрозніваюць Т.б. рэальнага тавару і ф ’ючэрсныя, на якіх заключаюцца безтаварныя пагадненні на пэўны тэрмін; закрытыя, дзе ўдзельнічаюць біржавыя пасрэднікі (брокеры), і адкрытыя — акрамя брокераў удзел y гандлі прымаюць і наведвальнікі. Для Т.б. характэрны: рэгулярнасць кірмашоў y пэўным месцы, уніфікацыя асн. патрабаванняў да якасці тавараў, умоў і тэрмінаў пастаўкі, свабодная купля і продаж — пакупнік вольны выбіраць прадаўца, вызначаць сваю цану і інш. Узніклі ў Зах. Еўропе ў 16— 17 ст. з сярэдневяковых кірмашоў. У 18— 19 ст. сталі гал. формай унутр. і міжнар. аптовага гандлю. У Расіі ў пач. 20 ст. было больш за 150 Т.б. На Беларусі ў 1908 узнікла Мінская (лясная). напярэдадні 1-й сусв. вайны — Віцебская Т.б. У перыяд нэпа (да 1930) Т.б. існавалі V СССР.
Найбуйнейшымі Т.б. з’яўляюцца Лонданская (каляровыя металы, збожжа, цукар і інш.), Нью-Йоркская (каўчук, бавоўна, кава і інш.), Міланская, Гамбургская, Амстэрдамская і інш. ТАВАРНАЯ ВЫТВбРЧАСЦЬ, грамадская форма арганізацыі вытворчасці, пры якой прадукгы вырабляюцца для абмену праз кушію-продаж. Абумоўлена грамадскім падзелам працы, эканам. адасобленасцю вытвордаў, неабходнасцю абмену прадукгаў для забеспячэння грамадскіх патрэб праз рынак. Развіваецца і рэгулюецца ў адпаведнасці з аб’ектыўнымі эканам. законамі: вартасці, попыту і прапанавання, канкурэнцыі, грашовага абарачэння і інш. Узнікла ў перыяд першабытнаабшчыннага ладу, развівалася і набыла ўсеагульны хараклар ва ўмовах класічнага капіталізму і сучаснай рыначнай эканомікі. калі аб’ектам куплі-продажу робяцца ўсе фактары вытв-сці. Існуюць механізмы самаразвіцця і самарэгулявання Т.в., сваёй эканам. дзейнасцю дзяржава дапаўняе і накіроўвае гэтыя працэсы. У сацыяльна арыентаванай рыначНай эканоміцы, напр., можна вылучыць нетаварны секгар, y які ўваходзіць вытв-сць даброт, якія без удзелу рынку пераходзяць y сферу спажывання (фундаментальныя навук. даследаванні, бясплатныя адукацыя, ахова здароўя і інш.). Гл. таксама Таварная гаспадарка. ТАВАРНАЯ ГАСПАДАРКА, тып гаспадаркі (вытворчасці, эканомікі), дзе выраб прадукцыі, выкананне работ ці паслуг арыентаваны на рынак, a сувязь паміж вытворцамі і спажыўцамі ажыццяўляецда праз куплю-продаж тавараў. Гл. таксама Таварная вытворчасць.
370
ТАВАРНЫ
TABÀPHbl ЗАПАС, колькасць тавару вызначанага віду, які знаходзідца ў сферы таварнага абарачэння, y працэсе руху ад вытворцы да спажыўца (транспартаванне. на складах) і спрыяе нармальнаму функцыянаванню гандлю. He павінен быць залішні, таму што павялічваюцца выдаткі на захоўванне. Адрозніваюць Т.з. б я г у ч а г а зaх о ў в a н н я (забяспечваюць штодзённыя патрэбы гандлю), с е з о н н ы я (для забеспячэння бесперабойнага гандлю ў перыяд сезоннай змены попыту і прапанавання), д а т э р м і н о в а г а з a в о з y (для гандпю ў цяжкадаступных па ўмовах надвор’я рэгіёнах). м э т a в ы я (на выпадак увядзення асобага становішча; гл. Дзяржаўныя рэзервы). ТАВАРНЫ ЗНАК, абазначэнне ці сімволіка, якая зарэгістравана на падставе дзеючага заканадаўства і ставіцца на тавары (часам на ўпакоўцы): садзейнічае адрозненню аднародньсх тавараў (паслуг) розных юрыд. або фіз. асоб і іх рэалізацыі. Можа мець слоўныя (у т.л. імёны ўласныя), літарныя. лічбавыя, аб’ёмныя абазначэнні або іх камбінацыі, любы колер ці колеравыя спалучэнні. Асн. патрабаванні да Т.з.: прастата, індывідуальнасць, распазнавальнасць, прывабнасць для спажыўцоў, адсутнасць элементаў герба, дзярж. сЦяга і інш. абазначэнняў, што з ’яўляюцца аб’ектамі выключнай уласнасці дзяржавы і ўрада. У Т.з. можна ўключаць скарочаныя ці поўныя назвы міжнар. і міжурадавых арг-цый, пячаткі, узнагароды і інш. знакі адрознення, як неахоўваемыя элементы, калі на гэта ёсць згела адпаведнага кампетэнтнага органа ці іх уладальніка. Рэгіструецца ў краіне, дзе фірма мае намер яго выкарыстоўваць. На сусв. рынку тавары. маркіраваныя Т.з., звычайна на 15—20% каштуюць даражэй, чым немаркіраваныя. Уладальнік Т.з. мае выключнае права на яго выкарыстанне, ён можа прадаць яго юрыд. або фіз. асобам па ліцэнзійных пагадненнях. Зарэгістраваны ў рамках міжнар. пагадненняў (напр.. Парыжскай канвенцыі па ахове прамысл. уласнасці). карыстаецца аховай ва ўсіх краінах-удзельнідах і наз. сусветным Т.з. Разам з Т.з. y якасці фірменнага знака ўжываецца г а н д л ё в а я м а р ка, якой абазначаюцца не адзін, a ўсе тавары пэўнай фірмы. ТАВАРНЫ КАПІТАЛ, y марксісцкай тэорыі адна з функцыянальных форм і трэцяя стадыя кругаабароту прамысл. капіталу. У рэчаіснай форме паўстае ў выглядзе пэўнай масы вырабленых на продаж тавараў. У вартасным выражэнні ўключае затрачаную на яго вытв-сць частку авансавага капіталу і прыбавачную вартасць. Па меры ўзбуйнення вытв-сці і пашырэння грамадскага падзелу працы адбываецца адасабленне функцый рэалізацыі Т.к. ў форме гандл. капіталу.
ТАВАРНЫ ФЕТЫШЫЗМ (ад франц. fétiche ідал), містычныя адносіны да тавараў. надзяленне іх звышнатуральнымі ўласцівасцямі; арэчаўленне вытв. адносін ва ўмовах таварнай вытв-сді. Заснаваны на тым, што стыхія рыначных адносін. якая пануе над людзьмі, знешне выступае ў выглядзе панавання над імі пэўных рэчаў. Ва ўмовах таварнай вьггв-сці эканам. сувязі паміж людзьмі ажыццяўляюцца пры дапамозе тавараабмену, a лёс таваравытворцаў, іх дабрабыт цесна звязаны з лёсам вырабленых імі тавараў. Адносіны паміж людзьмі ва ўмовах рынку, дзе вызначальным фактарам вытв-сці з’яўляецда рух тавараў, таксама прымаюць форму адносін рэчаў. Такая залежнасць таваравытворцаў ад рыначнай кад’юнкгуры параджае ў іх адносіды да тавару як звышнатуральнага феномена (фетыша), які ажыццяўляе самаст. рух і вызначае лёсы людзёй. А.Л.Падгайскі. ТАв Ар НЫЯ РЭЗЕРВЫ. частка таварных запасаў, якая ўключаедца ў вытв. працэс, калі той нечакана парушаецца. ТАВАРНЫЯ РЭСЎРСЫ. прадметы спажывання, прызначаныя для рэалізацыі на ўнутр. рынку ці на экспарт y пэўны час і па канкрэтнай цане. Выяўляюць магчымасці таварнага рынку забяслечыць патрэбы насельніцтва. Крынідамі ўгварэндя Т.р. з ’яўляюцца: прам-сць; с.-г. вытворчасць; тавары, якія вылускаюцца прыватдымі вытворцамі; імпарт\ таварныя запасы. Т.р. ахопліваюць не ўсю прадукцыю прадметаў спажывання, паколькі частка яе застаецца ў вытворцаў для ўлутрыгасп. латрэб і натуральнага слажывання. Але яны могуць і перавышаць аб’ём прадукцыі за кошт пераходных запасаў і ім-
парту тавараў. Аб’ём Т.р. на рынку залежыць ад велічыні плацежаздольнага лопыту, даступнасці тавараў для спажыўцоў, стабільнасці рынку, канкурэнцыі, сабекошту вытв-сці, дынамікі цэн, колькасці таваравытворцаў і іх зацікаўледасці ў вытворчасці і інш. Ва ўмовах пераходнай эканомікі дзяржава з’яўляецца сувязным звяном y кіраванні тавардымі сістэмамі; з гэтай мэтай распрацоўваюцца на перспектыву балансы полыту і лрапанавання таварлых груп, устанаўліваюцца заданні на закупку ў айч. вытворцаў тавараў для ўнутр. рын- ' ку, рэгламедтуюцца цэны і ўзроўні рэнтабельнасці сацыяльна-значнай прадукцыі і прадукцыі прадпрыемстваў-манапаліс-1 таў. Р.П.Валевіч. ТАВАРЫ НАРОДНА1А СІІАЖЫВАННЯ, с п а ж ы в е ц к і я т а в а р ы , прадукдыя для продажу насельніцтву з мэтай выкарыстання яе для задавальнення матэрыяльных і культурных патрэбдасцей; сукулнасць лрадуктаў спажывання. Адроздіваюць харч. і нехарч. Т.н.с. Х а р ч о в ы я — гэта прадукгы харчавання: хлебныя, малочныя, мясныя, рыбньм, бакалея, агародніна, садавіна і ідш. Пералік і струкгура іх асартымедту мяняецца з развіццём 1 вытв-сці, ростам тавараабарогу, імпарту і інш. Да д е х а р ч о в ьгх адносяцца тавары культ.-быт. і гасл. лрызначэння, прадукцыя лёгкай прам-сці і г.д. Некаторыя віды прадукцыі адначасова бываюць вытв.-тэхн. прызначэння і Т.н.с. I (тканіна, буд. матэрыялы, інструменты па апрацоўцы роздых матэрыялаў і ідш.). ТАВАРЫСКІ СУД, грамадскі орган, які выбіраецца ў працоўных калектывах, навуч. установах, вайск. часцях, пры ]
Таварны знак пкйыян ерн ага тавары ства «А тлант*.
ТАВАРЫСТВА____________ 371
домакіраўніцтвах, сельскіх населеных пунктах і пасёлках адкрытым галасаваннем на агульных сходах калектываў. Гіарадак арганізацыі і дзейнасці Т.с. рэгламентуецца Палажэннем пра Т.с., зацверджаным Вярх. Саветам БССР 29.3.1977 (з наступнымі зменамі і дапаўненнямі). Т.с. разглядае справы пра парушэнні прац. дысцыпліны (прагул. спазненне), матэрыялы аб адм. парушэннях, a таксама некаторыя грамадз. справы (спрэчкі жыльцоў па выкарыстанні камунальнай уласнасці і аплаце камунальных паслуг, маёмасныя спрэчкі паміж грамадзянамі на невял. суму і інш.). Т.с. правамоцны ўжываць да парушальнікаў меры грамадскага ўздзеяння, ускласці грашовы штраф пэўных памераў і інш. спагнанні, прадугледжаныя Палажэннем. ГА.Маслыка.
эмігрантоу, каторые едуць y Амэрыку, a такжэ размовы беларуско-англіцкіе» (1912). У 1915 спыніла сваю дзейнасць. А.В.Ціхаміраў.
ТАВАРЫСТВА АМАТАРАЎ НАВЎК Навуковае таварыства, H a в у ч а л ь н а е т а в а р ы с т в а , тайная арг-цыя, заснаваная ў пач. 1820 навучэнцамі Свіслацкай гімназіі. Створана пад уплывам выдаўца газ. «Dekada Polska» («Польская дэкада») В.Гельтмана. Старшыня т-ва Д.Шлаеўскі, сакратар Р.Вашчыловіч. Праект статута аргцыі ад 7.1.1820 складаўся з 7 раздзелаў, 30 параграфаў; члены т-ва падзяляліся на кандыдатаў, правадз. членаў, членаўг карэспандэнтаў, ганаровых членаў. Падтрымлівалі ідэю адраджэння Польшчы ў межах 1772, імкнуліся «сумеснымі сваімі працамі ўдасканальваць айчынную мову і памнажаць творы польскага красамоўя». Вядома 15 членаў т-ва. Заканчэнне 6-га (апошняга) класа, відаць, прывяло да самароспуску т-ва, але ёсць меркаванне, што яно існавала да арышту Гельтмана ў 1821. В.В.Швед.
ТАВАРЫСТВА БЕЛАРЎСКАЙ М0ВЫ ім я Ф.Скарыны (ТБМ), бел. добраахвотдая грамадская арганізацыя. Засн. ў 1989 y Мідску. Арганізатарызаснавальнікі: Саюз лісьменнікаў Беларусі, мід-вы адукацыі, культуры Рэслублікі Беларусь, ін-ты мовазнаўства і ТАВАРЫСТВА БЕЛАРЎСАЎ I МАЛАлітаратуры Нац. АН Беларусі, Дзярж. к-т Р0САЎ, дабрачынная арганізацыя, Рэслублікі Беларусь ла друку, Бел. фонд створаная для падтрымкі эмігрантаў культуры, т-ва «Радзіма», Бел. т-ва бел. і ўкр. паходжання ў г. Гранд-Рэпідз дружбы і культ. сувязі з замежнымі кра(ЗША, штат Мічыган). Дзейнічала ў інамі, Нац. тэлерадыёкамланія Рэслуб1913— 14. Мела свой статут. Асн. задачу лікі Беларусь. Старшыді т-ва: Н.С.Гілевіч, з 1997 Г.М.Бураўкін, з 1999 А.А.Трузаснавальнікі т-ва бачылі ва ўстанаўленні трывалай сувязі паміж слав. наросаў. Вышэйшы кіруючы орган .— з’езд, дамі; перавага аддавалася асобам, якія які склікаецца 1 раз y 2 гады, кіруючы нарадзіліся ў Беларусі і Украіне. Т-ва орган паміж з’ездамі — Рэсп. рада спрабавала захаваць нац. адметнасць ТБМ, выканаўчы орган — Сакратарыбел. і ўкр. эмігрантаў y ЗША, аказвала ят. Рэвізійная камісія кантралюе дзейім матэрыяльную і фін. дапамогу. насць выбарных органаў і струкгурных Літ.. К і п е л ь В. Беларусы ÿ ЗША Мн., ладраздзяленняў т-ва. Мэты т-ва: ад1993. А.В.Ціхаміраў. наўленне ў грамадстве стаўлення да роднай мовы як да дац. святыні, пашыТАВАРЫСТВА БЕЛАРЎСКАЙ АСрэнне яе ўжытку ва ўсіх сферах жыцця ВЕТЫ (ТБА), культурна-асветгіая аргарэспублікі, усебаковае развіццё і заханізацыя ў Зах. Беларусі ў 1932—37. ванне яе чысціні і самабытнасці. Пры Створана ў Вільні на аснове Цэнтральт-ве дзейнічае 8 камісій: адукацыйная, нага саюза культурных і гаспадарчых арарганізацыйная, выдавецкая, ла культуганаацый, зарэгістравана 22.12.1932. Арры мовы і ўдаскадаленні правалісу, ла ганізатары і кіраўнікі А.І.Луцкевіч, сувязях з замеждымі краінамі, ла талаР.К.Астроўскі, А.Трэпка, Я.Шнаркевіч, німіцы і гіст. сімволіцы, тэрміналагічС.Кароль, Я.Бартуль, В.Манкевіч і інш. ная і інш. Працуе ідіцыятыўная грула 3 1933 выдавала газ. «Родны край». Мэпа стварэнді Бел. дац. ун-та, бел. бацьтай ТБА з’яўлялася дзейнасць па разкоўскі к-т, кніжны і відэаклуб. Mae віцді бел. культуры, пашырэнні школь- б-ку стараж. бел. кдігі (болыд за 600 най і пазашкольнай асветы на бел. мо- асобнікаў рэдкіх бел. кніг). За час існаве, уздым маральнага ўзроўню, выву- вання т-вам выдадзена болыд за 20 кніг чэнне пбльскай культуры, культ. мастацкай, давуковай, навукова-палуадметнасцей інш. народаў, якія жывудь лярнай, асветнідкай л-ры, y т.л. тэрміна сулольнай з беларусамі тэрыторыі. далагічныя слоўнікі па фізіцы, вышэйЗнаходзіЛася лад аргадізац. кіраўнід- шай матэматыцы, зоапаразіталогіі, бататвам беларускай санацыі. 3 1933 утварала ніцы, бел. вайсковы слоўнік і інш. 3 гурткі, адкрыла 33 б-кі-чытальні, дала- сак. 1990 выдае штотыднёвую газ. «Наджвала лекцыі, спектаклі вандроўных ша слова». У 1990 прымала ўдзел y ладт-раў, разгарнула выдавецкую дзейнасць. рыхтоўцы Закона «Аб мовах y БеларусТБА дамагалася адкрыцця бел. школ, кай ССР», арганізацыі кантролю за выумацавання ўцалелых Віленскай і На- кананнем гэтага закона, y стварэнні вагрудскай бел. гімдазій, выступала «Дзяржаўнай лраграмы развіцця беласулраць паланізацыі, хоць не адмаўляла рускай мовы і іншых нацыядальных сулрацоўнідтва з польскімі культ.-асв. моў y Рэспубліцы Беларусь» (1991). арг-цыямі, асуджала лаліт. рэпрэсіі ў ТБМ лравяло рэсл. канферэнцыі: БССР. Кіраўнідтва ТБА заклікала Тава- «Шляхі станаўлеяня нацыядальнай берыства беларускай школы (ТБШ) да су- ларускай школы» (1990), «Інтэлігенцыя
ТАВАРЫСТВА АМАТАРАЎ РАСІЙСКАН СЛАВЕСНАСЦІ, літаратурна-навуковае таварыства ў 1811—1930 (з перапынкам y 1837—58) пры Маскоўскім ун-це. Старшыні: М.Загоскін, А.Хамякоў, М.Пагодзін, І.Аксакаў, Ф.Буслаеў, П.Сакулін і інш. На пасяджэннях выступалі А.К.Талстой, І.Тургенеў, А.Фет, Ф.Дастаеўскі, Л.Талстой, І.Бунін, В.Брусаў і інш. Т-ва выдала: «Працы ТАРС» (ч. 1—20. 1812—21), «Творы ў прозе і вершах» (ч. 1—7, 1822—28), «Тлумачальны слоўнік...» У.Даля (ч. 1— 4, 1863—66), «Песні, сабраныя П.В.Кірэеўскім» (вып. 1—10, 1860—74; новая серыя, вып. 1—2, 1911—29), зб-кі «Тургенеў і яго час» (1923), «Пушкін» (т. 1—2. 1924—30). ТАВАРЬІСТВА AIIÉK1 НАД ЭМІГРАНТАМІ, дабрачынная арганізацыя, якая дзейнічала з канца 1890-х г. да 1915 y Варшаве. Асн. мэта — дапамога эійігрантам, якія ад’язджалі ў краіны Паўн. і Паўд. Амерыкі. Мела свой статут. Аказвала матэрыяльную, фін. і інфарм. дапамогу эмігрантам. У 1912 утварыла філіял y Вільні, які выдаў на бел. мове брашуру Язэпа Акаловіча «Рады для
ТАВАРЫСТВА АХВОТНІКАЎ БЕЛАРЎСКАІА НАР0ДНАГА ШТУКАРСТВА ў П е т р а г р а д з е . Існавала ў 1918 пры падгрымцы Беларускага нацыянальнага камісарыята. Чл.-заснавальнікі — Ч.Родзевіч (ініцыятар стварэння), З.Жылуновіч (Ц.Гартны), І.Лагун, Б.Тарашкевіч, Г.Багдановіч. Мела на мэце садзейнічаць развіццю бел. л-ры, т-ра, вуснай нар. творчасці, архітэктуры, музыкі, клапаціцца пра помнікі мастацтва. Мела адцзяленне ў Пецяргофскім р-не Петраграда. Пры т-ве існаваў драм. гурток. У памяшканні т-ра драмы і камедыі 20.4.1918 т-ва наладзіла бел. вечарынку, на якой прысутнічала каля 300 чал. ІСалекцыя запісаў бел. нар. песень з архіва т-ва ў 1922 перададзена Беларускай драматычнай студыі ў Маскве. Літ:. Мастацтва Савецкай Беларусі. T. 1. Мн., 1976. В.Ў.Скапабан.
месных шкшіьных акцый. Дзейнасць ТБА жорстка крытыкавалі дзеячы КПЗБ, Бел. хрысціянскай дэмакратыі. Паланафільскі харакгар і шлях камлрамісаў не лазбавіў ТБА ад праследавадняў лольскіх улад, фін. цяжкасцей. 3-за паліт. меркаванняў т-ва адмовілася далучыцца да заключадага ў лют. 1936 лагаднення паміж ТБШ і Беларускім інстытутам гаспадаркі і культуры аб адзінстве дзеянняў y школьнай справе, дазваўшы яго «акцыяй Камінтэрна». Забаронена польскімі ўладамі 20.8.1937. Літ.: Л a д ы с е в В.Ф. В борьбе за демократнческяе права н свободы. Мн.. 1988; B a б і ш ч э в і ч А. Нацыянальная школа ў Заходняй Беларусі (1921—1939 гг.) / / Бел. гіст. часоп. 1994. № 2. А.М.Вабішчэвіч.
372
ТАВАРЫСТВА
і нацыянальна-культурнае адраджэнне Беларусі» (1991), «Беларуская мова і нацыянальна-дзяржаўны суверэнітэт Беларусі». «Шляхі ўдасканалення правапісу беларускай літаратурнай мовы» (1992), сумесна з Мін-вам адукацыі па праблемах бел. тэрміналогіі (1994, 1995), «Закон аб мовах — вынікі і перспектывы», «Беларуская тапаніміка. Гісторыя і сучаснасць» (2000). Падтрымлівае беларускамоўныя класы і школы, нрапагандуе родную мову і культуру. Удзельнічала ў перапісе насельніцтва Беларусі (1999). Ім перададзена бязвыплатна каля 10 тыс. асобнікаў кніг для рэгіянальных суполак ТБМ, a таксама для вясковых, школьных i раённых б-к. Структуры т-ва працуюць y кожным раёне Мінска, ва ўсіх буйных гарадах і 64 раёнах Беларусі, a таксама ў Вільні, Рызе, Іркуцку, Маскве, С.-Пецярбургу, Севастопалі, існуе суполка ў Германіі. На 1.1.2001 y ТБМ больш як 5500 актыўных членаў і каля 10 000 прыхільнікаў. Mae сваю афіцыйную сімволіку. Л.А. Трусаў.
ТАВАРЫСТВА БЕЛАРЎСКАЙ ШКОЛЫ (ТБШ), культурна-асветная арг-цыя ў Зах. Беларусі ў 1921—36. Створана на аснове рашэння Цэнтр. бел. школьнай рады ў Вільні, статут зацверджаны 1.7.1921. Да яго далучылася ТБІІІ y Радашковічах, заснаванае Б.А.Тарашкевічам 7.12.1921. Акрамя Тарашкевіча, кіраўнікамі і акгыўнымі дзеячамі ТБШ y розны час былі Р.КАстроўскі, Ф.І.Валынец, Я.Е.Гаўрылік, І.М.Грэцкі, І.С.Дварчанін, П.П.Кізевіч, П.С.Крынчык, А.ІЛуцкевіч, М.М.Марцінчык, ГІ.В.Мятла, А.С.Неканда-Трэпка, С.К.Паўловіч, М.І.Пяткевіч, СА.Рак-Міхайлоўскі, А.В.Станкевіч, Ф.І.Стацкевіч, А.М.Уласаў, Я.Шнаркевіч і інш. Паводле статуга 1926 вышэйшым органам ТБШ быў з’езд, паміж з’ездамі — Гал. ўправа, якая мела Наглядную раду, акр. і пав. ўправы. Друкаваныя органы — «Бюлетэнь ТБШ», час. «Летапіс ТБШ» (гл. «Беларускі летапіо), газ. «Шлях». Гал. мэта т-ва — «распаўсюджваць і дапамагаць асвеце сярод беларусаў, пашыраць беларускія школы і беларускую асвету наогул». ТБШ выступала супраць паланізацыі, сац. прыгнёту, праводзіла шырокую дзейнасць па адкрыцці бел. школ, павышала агульнаадук. і культ. ўзровень насельніцтва, яго нац. свядомасць; наладжвала курсьі для настаўнікаў, аказвала матэрыяльную і навуч,метадычную дапамогу Віленскай, Радашковідкай, Навагрудскай, Клецкай і інш. бел. гімназіям і пач. школам, нелегальна накіроўвала моладзь на вучобу за мяжу, y т.л. ў БССР. 3 утварэннем Беларускага пасольскага клуба адстойвала нац. правы на парламенцкім узроўні. Для павышэння эфекгыўнасці навучання і выхавання, абароны нац. адукацыі правяло ў 1923 y Вільні з’езд педагогаў
бел. гімназій. Удзельнічала ў падрыхтоўцы падручнікаў, вучэбных дапаможнікаў, арганізавала кнігавыдавецкую дзейнасць (з 1921 y Вільні працавала Выдавецтва Таварыства беларускай школы). 3 1926 ТБШ атрымала магчымасць легальнай працы ў Віленскім, Навагрудскім, Палескім і Беластоцкім ваяв. Частка дзеячаў ТБШ з-за непрызнання рэв.-дэмакр. поглядаў стварыла ў 1926 альтэрнатыўную культ.-асв. аргцыю — Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры (БІГіК). У канцы 1927 y Зах. Беларусі дзейнічала 12 акр. упраў ТБШ — y Баранавічах, Беластоку, Вілейцы, Гродне, Глыбокім, Косаве, Лідзе, Міры, Навагрудку, Свіслачы, Слоніме; y Вільні яе функдыі выконвала праўленне цэнтр. гар. гуртка. Першы з’езд ТБШ (28—29.12.1927, Вільня) пастанавіў дамагацца адкрыцця дзярж. бел. школ, бел. гімназій, настаўніцкіх курсаў і семінарый, стварэння бел. аддзелаў пры Віленскім і Палескім школьных папячыцельствах, заснавання кафедры беларусазнаўства ў Віленскім ун-це імя С.Баторыя і інш. Да сярэдзіны 1928 колькасць гурткоў дасягнула 430 (14— 15 тыс. чал.), y сярэдзіне 1930 — больш за 500 (каля 30 тыс. чал.). Т-ва выкрывала антыбел. сутнасць школьнага заканадаўства Польшчы, арганізавала масавыя кампаніі падачы заяў аб адкрыцці бел. школ. У выніку ў 1927/28 навуч. г. адкрыта 78 бел. і польска-бел. школ, выпускнікам Віленскай бел. гімназіі дадзена права здаваць экзамены на атэстат сталасці, наладжваліся метадычныя канферэнцыі і інш. Для правядзення асв. работы сярод насельніцтва ТБШ стварала гурткі самаадукацыі, б-кі, хаты-чытальні, клубы, нар. дамы, арганізоўвала драм. і харавыя калекгывы, наладжвала іх выступленні. Т-ва выказвала рашучы пратэст супраць закрыцця бел. гімназій і школ, выступала за дэмакратызацыю нар. адукацыі. Легальны характар ТБШ шырока выкарыстоўвала КПЗБ. Пасля забароны польскімі ўладамі ў жн. 1928 Гал. управы (да' жн. 1929) адбылася палярызацыя поглядаў y кіраўніцтве ТБШ наконт характару яго дзейнасці. Дзеячы КПЗБ і клуба «Змаганне» выступалі за палітызацыю работы т-ва, прадстаўнікі нац.-дэмакр. інтэлігенцыі настойвалі абмежавацца толькі асв. працай, што ўспрымалася як згодніцгва. На нелегальным з’ездзе ТБШ y Вільні 19.5.1929 былі прыняты рэзалюцыі (агульнапалітычная, пратэст супраць праследаванняў з боку польскіх улад), a таксама выключаны з т-ва Астроўскі, Луцкевіч, Некавда-Трэпка, ІІІнаркевіч, А.Коўш і інш. Польскія ўлады перашкаджалі дзейнасці ТБШ, забаранялі акр. і пав. з’езды, управы, гурткі, клубы, б-кі, арыштоўвалі і судзілі кіраўнікоў, актывістаў; закрылі бел. гімназіі ў Радашковічах (1929), Кледку (1931), Навагрудку (1934), шэраг бел. пачатковых школ. У 1928 — ліп. 1930 забаронена дзейнасць 6 акр. улраў і болыы як 300 гурткоў. 1—4.2.1933 y Вільні адбыўся суд над Гал. управай
ТБШ. Абвінавачанне ў падрыхтоўцыд «камуністычнай змовы» не было пацверджана — Стацкевіч, Р.Шырма, П я т кевіч былі апраўданы, М.Церах і Ю.Са- I ковіч атрымалі па 3, Я.І.СкуркоН (М.Танк) — 2 гады турэмнага зняво-Я лення. Забаронена польск. ўладаміі 2.12.1936. Літ.\ М я т л a П. Аб таварыстве беларус- I кай школы і яго барацьбе. Мн., 1932; П о-]] л y я н В А Революцнонно-демократнческое двмженме в Западной Белорусснн (1927— 1939 іт.). Мн.. 1978; Народная адукацыя і педагагічная навука ў Беларусі (1917—1945). J Мн.. 1993; В а б і ш ч э в і ч А. Нацыяналь- J ная школа ÿ Заходняй Беларусі (1921—1939 I гг.) / / Бел. гіст., часоп. 1994. № 2; Я г о ж. Таварыства беларускай школы (1921—1936 I гг.) / / Там жа. 1997. № 1; Я г о ж. Таварыс- || тва беларускай школы: першыя гады існаван- « ня / / Спадчына. 1996. № 5; Л а д ы с е ў I У. Выпрабаванні часам і жыццём: (Да 75-год- I дзя ўгварэння і дзейнасці Кампартыі Зах. Бе- 1 ларусі) / / Бел. гіст. часоп. 1998. № 4. А.М .Вабіш чэвічЖ
ТАВАРЫСТВА ЬЫЛЬІХ ІІАЛІТКА- I ТАРЖАН I ССЫЛЬНАІІАСЯЛЕН ЦАЎ ! Існавала ў СССР y 1921—35. Створанаі па ініцыятыве Ф.Э.Дзяржынскага, I Я.Э.Рудзутака, Е.М.Яраслаўскага і інш. Аказвала матэрыяльную дапамогу б. па- » літкатаржанам і ссыльнапасяленцам, й арганізоўвала іх выступленні, успамшы, Я даклады, лекцыі. Важным кірункам 11 дзейнасці т-ва былі збор, вывучэнне і выданне гіст.-дакумент. матэрыялаў. У 1921—23 аддзяленні т-ва ўзніклі ў Ві- I цебску, Гомелі, Мінску. Бел. аддзялен- ] не да 1928 правяло 3 канферэнцыі. Навукова-даследчую працу члены т-ва вялі ў секцыях: па гісторыі дзекабрызму, рэ-| валюцыі 1905—07, нарадавольцаў і інш. 1 Яны абмяркоўвалі даклады і мемуары, рыхтавалі да друку зб-кі дакументаў, I манаграфіі. Т-ва выдавала час. «Каторга 1 й ссылка», біябібліягр. слоўніх «ДзеячыЯ рэвалюцыйнага руху ў Расіі» (1927—34), I «Бюллетень Центрального совета Bee- I союзного обіцества бывшдх гюлдтка-М торжан н ссыльнопоселенцев» (1929— I 33), y якіх ёсць біягр. артыкулы і звесткіі пра дзеячаў, чый лёс звязаны з Бела-Я руссю. Сулрацоўдічала з I істпартам.Я Ін-там Маркса—-Эніельса—Леніна пры I ЦК ВКП(б) і іх філіяламі на месцах, з | Таварыствам старых бальшавікоў. Т-ва спыніла дзейнасць y 1935 ва ўмовах I разгортвання ў СССР паліт. рэпрэсій. 1 У.М .М іхнюк.Ш
ТАВАРЫСТВА ВАЕННЫХ СЯБР0Ў, гл. «Ваенныя сябры». ТАВАРЫСТВА ВЫВУЧЙННЯ MA1IЛЁЎСКАЙ ГУБЕРНІ. гісторыка-краяз-1 наўчае таварыства ў Магілёве ў 1902—16. I Засн. па ініцыятыве Е.Р.Раманава як «Таварыства вывучэння Беларускага 1 краю». Мела статут (зацверджаны ўсак.1 1905). У сувязі з утварэннем гіст.-краяз-1 наўчых т-ваў y Віцебску, Мінску і інш. I гарадах y 1913 рэарганізавана ў Т.в.М.г. I Члены: Раманаў, ІА.Сербаў, А.П.Сапу-Я ноў, М.М.Турбін. Вывучала гісторыю, I этнаграфію і прыроду Беларусі, пераваж-1
на Магілёўскай губ. Выдала працу Раманава «Першакрыніцы для гісторыі Магілёўскага краю» (вып. 1, 1916), y якую ўвайшлі «Баркалабаўскі летапіс» і «Падарожныя заметкі стольніка ПА.Талстога аб Магілёўскай губерні (1697— 1699)». Падрыхтавала да выдання 4-ы выпуск зб. «Магіяёўская даўніна» і інш. У 1-ю сусв. вайну эвакуіравана ў Адэсу, дзе спыніла дзейнасць. Him:. Б а н д а р ч ы к B.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі: Пачатак XX ст. Мн.. 1970. ТАВАРЫСТВА ГІСТ0РЫКАЎ-МАРКСІСТАУ БССР, грамадская навуковая арганізацыя ў 1927—33. Дзейнічала як аднайм. філіял Усесаюзнага т-ва і працавала пад яго кіраўнідтвам. Яго папярэднікам было Бел. марксісцкае т-ва, якое працавала з 1923. Парт. кіраўнідтва БССР паставіла перад т-вам задачы: выкрыццё «буржуазных нацыяналістычных канцэпцый», даследаванне праблем метадалогіі гісторыі, вывучэнне гісторыі Беларусі і асабліва рэв. руху, a таксама гісторыі Расіі, усеаг. гісторыі. Т-ва правяло шэраг дыскусій па канкрэтных праблемах гісторыі, абмеркавала пытанні перыядызацыі гісторыі Беларусі і праіраму гэтага курса ддя ВНУ, паўстання 1863—64, генезісу капіталізму і развіцця рабочага руху на Беларусі, харакгару газ. «Наша ніва», крытычна разгледзела асн. працы С.ХАгурскага, М.В.Доўнар-Запольскага, З.Х.Жылуновіча (Ц.Гартнага), У.М.Ігнатоўскага, М.М.Нікольскага, У.І.Пічэты і інш. Выпусціла «Марксісцкі зборнік» (№ 1—2, 1929—31). Перастала існаваць y пач. 1933. У.М.Міхнюк. ТАВАРЫСТВА Г0МЕЛВСКІХ УРАЧ0Ў, гл. Гомельскае таварыства ўрачоў. ТАВАРЫСТВА 3 АБМЕЖАВАНАЙ АДКАЗНАСЦЮ. таварыства, заснаванае дзвюма і больш асобамі, статутны фонд якога падзелены на долі, вызначаныя ўстаноўчымі дакументамі. Удзельнікі такога т-ва не адказцаюдь па яго абавязацельствах, але нясуць рызыку страт, звязаных з дзейнасцю т-ва ў межах вартасці ўнесеных імі ўкладаў. Удзельнікі т-ва, якія ўнеслі ўклады не гюўнасцю, нясуць салідарную адказнасць па яго абавязацельствах y межах вартасці нявыплачанай часткі ўкладу кожнага з удзельнікаў. Фірменнае найменне такога т-ва павінна ўтрымліваць y яго назве словы «з абмежаванай адказнасцю». Прававое становішча такога т-ва, правы і абавязкі яго ўдзельнікаў вызначаюцца нормамі заканадаўства, выкладзенымі ў Цывільным кодэксе Рэспублікі Беларусь. Устаноўчымі дакументамі т-ва з’яўляюцца ўстаноўчы дагавор, падпісаны яго заснавальнікамі, і зацверджаны імі статут. Г.А.Маслыка. ТАВАРЫСТВА ЗААХВОЧВАННЯ МАСТАЦТВАЎ. Існавала ў 1821—1929 y Пецярбургу (да 1875 наз. Т-ва заахвочвання мастакоў). Засн. мецэнатамі
І.Гагарыным, П.Кікіным, А.Дзмітрыевым-Мамонавым і інш. Т-ва арганізоўвала выстаўкі, конкурсы, набывала творы, накіроўвала мастакоў за мяжу для ўдасканальвання адукацыі (К.Брулоў, А.Іванаў і інш.), узнагароджвала іх медалямі. 3 1857 мела рысавальную школу. Выдавала час. «Йскусство н художественная промышленность» і серыю «Мастацкія каштоўнасці Расіі».
ТАВАРЫСТВА
373
тыве падпаручніка ТІ.Я.Высоцкага. Ва ўстаноўчым пасяджэнні ўдзельнічалі Ю.Гуроўскі, Ю.Дабравольскі, К.Каршніцкі, А.Ласкі, К.Махнацкі, С.Панінскі. К.Пашкевіч, С.Ціхоўскі. Духоўным папярэднікам прызнавалі кіраўніка Нац. масонства маёра В.Лукасінскага. Т-ва падтрымлівала сувязь з сеймавай апазіцыяй (калішанамі і інш.), мела кантакты з I .Лялевелем, Ю .У.Нямцэвічам і інш. Мэтай т-ва была падрыхтоўка ўзбр. паўстання. Першы раз планавалася ўзняць яго ў сакавіку, другі раз — 20.5.1829 y час каранацыі Мікалая I y якасці польскага караля, але планы не здзейсніліся. Са жн. 1830 пачала фарміравацда структура больш разгалінаванага т-ва, y якое алрача ладхарунжых уступалі студэнты, інтэлігенцыя. Да кастр. ў т-ва ўваходзіла каля 200 малодшых афіцэраў; яго секцыі ўтвораны ў большасці варшаўскіх палкоў пяхоты, y асобных батальёнах і батарэях, Варшаўскім ун-це (гурткі М.Швейзера, Н.Шыманскага, Я.Барткоўскага). Новы план паўстання прадугледжваў забойства цэсарэвіча Канстанніна Паўлавіча, раззбраенне рус. войска ў Варшаве і нейтралізацыю польскіх генералаў, верных цэсарэвічу. У сувязі з арыштамі студэнтаў і часткі падхарунжых, зменай міжнар. абставін (ладрыхтоўка рас. інтэрвенцыі з удзелам польскай арміі ў Бельгію) вырашана прыслешыць ллан паўстання (гл. Паўстанне 1830—31). В.В.Швед.
ТАВАРЫСТВА З’ЯДНАНЫХ СЛАВЯН, тайная рэв. арганізацыя, створаная ў пач. 1823 y г. Наваград-Валынскі на аснове б. Т-ва сяброў прыроды братамі А.І. і П.І. Барысавымі і паліт. ссыльным Ю.К.Люблінскім. Уваходзілі афіцэры, дробныя чыноўнікі, службоўцы, усяго больш за 50 чл. Выступала праціўнікам прыгоннага права, саслоўнага ладу і самадзяржаўя; дамагчыся «дэмакратычнага праўлення» збіралася шляхам узбр. паўстання з удзелам народа. Члены т-ва вялі агітацыю сярод салдат, планавалі ствараць вясковыя вучылішчы, каб уллываць на паліт. актыўнасць сялян. Гал. мэта т-ва — аб’яднанне ўсіх слав. і некат. суседніх народаў (Расія, Польшча, Багемія, Маравія, Венгрыя з Трансіль-' ваніяй, Сербія, Малдавія, Валахія, Далмацыя) y адну федэратыўную рэспубліку. У вер. 1825 т-ва па прапанове СА.Мураўёва-Апостала i М.11. Бястужава-Руміна аб’ядналася з Паўднёвым таварыствам дзекабрыстаў на аснове яго праграмы. He менш чым 12 «славян» запісаліся ў атрад царазабойцаў. 26 членаў т-ва ў 1826 асуджаны Вярх. крымінальным судом па справе дзекабрыстаў. Літ.: Н е ч к н н а М.В. Обіцество соеднненных славян. М.; Л., 1927; Я е ж. Двяже- ТАВАРЫСТВА ПЕРАСОЎНЫХ МАСнне декабрнстов. Т. 2. М., 1955; Шв е д В.В. Беларускія старонкі гісторыі дзекабрыстаў. ТАЦКІХ ВЫСТАВАК, гл. Перасоўнікі. Мн., 1998. В.В.Швед. ТАВАРЫСТВА ПРАМЯШСТЫХ, гл. ТАВАРЬІСТВА МАСТАКОЎ-СТАНКА- «Прамяністыя». ВІСТАЎ (ОСТ, О б і ц е с т в о с т а н к о в н с т о в ) . Існавала ў 1925—31 y ТАВАРЫСТВА «РАДЗІМА». гл. БелаМаскве. Засн. групай выпускнікоў Вы- рускае таварыства па сувязях з суайчыншэйшых маст.-тэхн. майстэрняў пад кі- нікамі за рубяжом. раўніцтвам Д.Штэрнберга. Члены т-ва ТАВАРЫСТВА СТАРЫХ БАЛЫІІАВІ(П.Вільямс, Б.Волкаў, АГанчароў, АДайнека, А.Лабас, Ю.Піменаў, А.Тышлер і КОЎ. Існавала ў 1922—35 лры Гістларінш.) сцвярджалі станковыя формы мас- це, лотым Ін-це Маркса—Энгельса— тацтва, ставілі за мэту адлюстроўваць y іх Леніна пры ЦК ВК.П(б). Старшыні тыповыя з’явы сав. рэчаіснасці. Іх тво- М.С.Альмінскі (да 1931), Е.М.Яраслаўрам, прысвечаным пераважна індустры- скі. Гал. мэта — даламога ВКП(б) y ялізацыі, жыццю сав. горада, спорту, выхаванні моладзі на рэв. і парт. традыуласцівы гранічная лаканічнасць фор- цыях. Т-ва арганізоўвала вечары ўспамы, дынаміка кампазіцыі, графічная мінаў і сустрэч старых бальшавікоў з дакладнасць малюнка. Вядучыя мастакі моладдзю, збірала матэрыялы і ўспаміОСТ адыгралі пэўную ролю ў развідці ны па гісторыі партыі і рэв. руху, якія станковага і манум. жывапісу, кніжнай друкавала ў «Бюллетене Обіцества стаграфікі, плаката, сцэнаграфіі. Т-ва арга- рых болыпевдков» (1931—33) і гіст.-рэв. зб. «Стары бальшавік» (1930—34). 3 1931 нізавала 4 выстаўкі ў 1925—28. Літ:. К о с т н н B. ОСТ (Обццество стан- існавала Бел. аддзяленне Усесаюзнага тва (старшыня прэзідыума А.Я.Балцін, чл. ковнстов). Л., 1976. М.П.Гнілякевіч, Л.М.Спалінскі , Кеніг, ТАВАРЫСТВА МІНСКІХ УРАЧ0Ў, гл. Дамброўскі і інш.). 3 1933 філіялы Бел. Мінскае таварыства ўрачоў. аддзялення дзейнічалі ў Віцебску, Гомелі, Магілёве. Члены Бел. аддзялення ТАВАРЬІСТВА ПАДХАРЎНЖЫХ, выступалі з дакладамі і ўспамінамі па з м о в а В ы с о ц к а г а , тайная арг-цьм, гісторыі рэвалюцыі 1905—07, Лют. і заснаваная 15—16.12.1828 y варшаўскай Кастр. рэвалюцый 1917, лытаннях нац. Школе падхарунжых пяхоты па ініцыя- палітыкі, збіралі матэрыялы і дакумен-
374
ТАВАРЫСТВА
ты, запісвалі ўспаміны пра грамадз. вайну і ваен. інтэрвенцыю. Т-ва каардынавала сваю працу з Таварыствам былых паліткатаржан і ссыльнапасяленцаў, Ін-там гісторыі партыі пры ЦК КП(б)Б. Паводле пастановы ЦК ВКП(б) y жн. 1935 Т.с.б. скасавана. Бел. аддзяленне самаліквідавалася ў маі 1935. У.М.Міхнюк. ТАВАРЫС ТВА СЯБРОЎ НАВЎК, T a в а р ы с т в а а м а т а р а ў навук. Існавала ў Вільні ў 1907—39. Даследавала гісторыю, этнаграфію і культуру, прыроду Літвы, Беларусі і Польшчы. У 1907—22 выдавала «Rocznik Towarzystwa...» («Штогоднік таварыства...»), y 1923—39 час. «Атэнэум віленьске», дзе асвятлялася гісторыя і культура зямель ВКЛ, публікаваліся дакумент. матэрыялы, бібліяграфія даследаванняў па гэтых пытаннях. Т-ва стварыла б-ку (больш за 50 тыс. кніг, рукапісы пісьменнікаў, дзеячаў культуры, y тл. творы і рукапісы A.Міцкевіча), якой былі падораны рукапісы і б-кі Я.Карловіча, Я.Шванскага. збор М.Федароўскага, Я.Французовіча, б-ка Э Ажэшкі. Аснову калекдыі музея склалі зборы А.Заборскага, В.Шукевіча, Французовіча (фотаздымкі, замалёўкі бел. адзення). Архіўныя матэрыялы т-ва (лісты Ф.Багушэвіча, дакументы пра К.Каліноўскага і інш.) зберагаюцца ў Дзярж. гіст. архіве Літвы, кнігі — y Цэнтр. б-цы АН Літвы. калекцыі па мастацтве і нумізматыцы — y Маст. музеі Літвы, археал., этнагр. і гіст. экспанаты — y Гіст.-этнагр. музеі Літвы. В.А.Цыбуля.
ТАВАРЫСТВА ЎРАЧОЎ ГРОДЗЕНСКАМ ГУБЕРНІ. гл. Гродзенскае таварыства ўрачоў. ГАВАРЫСТВА ФІЛАМАТАЎ. гл. Філаматы. ГАВАРЫСТВА ЎРАЧ0Ў МАГІЛЁЎСКАЙ ГУБЁРНІ Існавала ў 1862— 1917 y г. Магілёў. Засн. паводле інідыятывы ўрача КА.Пабо. Садзейнічала развіцшо мед. навукі і практыкі, грамадскай гігіены і інш. Ажыццяўляла сан. кантроль за гар. тэрыторыяй, арганізоўвала курсы санітараў і дэзінфектараў, бясплатны прыём хворых, праводзіла нар. чытанні, таксама імкнулася ахапіць урачэбнай дапамогай сельскае насельніцтва. Па рэкамендацыі т-ва ў 1892 y час эпідэміі халеры адкрыты халерны барак, праводзілася бясплатная выдача лякарстваў. У 1911 правяло збор сродкаў на барацьбу з сухотамі; стварыла мясц. аддзел Усерас. лігі барацьбы з сухотамі. Члены т-ва праводзілі медыка-тапагр. і статыст. даследаванні Магілёва. Выдавала свае «Пратаколы» і «Працы», абменьвалася імі з інш. мед. т-вамі Рас. імперыі, дасылала іх y Швейцарыю для рэферыравання ў замежных часопісах. А.П.Малчанаў.
ТАВАРЫСТВА ЯКЎБА КОЛАСА, Б е л а р у с к а е т а в а р ы с т в а Якуб a К о л a с a, назва Беларускага культурнага таварыства «Белавежа» ў Аргенціне ў 1945—49. ТАВАРЫСТВЫ АХОВЫ ІІРЫРОДЫ. грамадскія арг-цыі для садзейнічання ахове прыроды і прапаганды прыродаахоўных ідэй. Узніклі ў Францыі (1854), Вялікабрытаніі (Каралеўскае т-ва аховы птушак; 1889), Расіі (Усерасійскае Т.а.п.: 1924). Дзейнасць Т.а.п. ў свеце аб’ядноўвае Міжнародны саюз аховы прыроды і прыродных рэсурсаў (МСАП). Гл. таксама Беларускае таварыства аховы прыроды. ТАВАРЫСТВЫ ГІА СУМЁСНАЙ АПРАЦ0ЎЦЫ ЗЯМЛІ (ТАЗ), найпрасцейшая форма добраахвотнага аб’яднання сялян для сумеснай гасп. дзейнасці. Існавалі ў СССР да суцэльнай калектывізацыі сельскай гаспадаркі. Далучалі сялян да вядзення калект. гаспадаркі. У т-вах абагульвалася толькі зямля і сродкі вытв-сці. a праца сялян аб’ядноўвалася ў перыяды с.-г. работ. ІІрыбыткі размяркоўваліся адпаведна колькасці абагуленай зямлі, колькасці і якасці працы. Існавала таксама размеркаванне прыбыткаў па колькасці едакоў. выкарыстаных сродкаў вытв-сці і рабочай жывёлы. За кошт прыбыткаў т-ва набывапі сродкі вытв-сці і прадукцыйную жывёлу. У 1929 y СССР ТАЗы складалі 60% агульнай колькасці калект. гаспадарак. На Беларусі ў 1927 было 78 т-ваў. У час масавай калектывізацыі яны ператвораны ў сельскагаспадарчыя арцелі. ТАГАН0ВІЧ Анатоль Дзмітрыевіч (н. 10.11.1952, Мінск), бел. вучоны ў галіне біяхіміі. Д-р мед. н. (1993), праф. (1995). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1976), дзе і працуе. Навук. працы па пытаннях механізма сурфактантнай сістэмы лёгкіх y норме і паталогіі, функцыян. змен клетак лёгкіх пры ўплыве на арганізм забруджвальнікаў навакольнага асяроддзя і лек. прэпаратаў. Te.: Н н д у д а р о в а н н о е с у р ф а к т а н т о м н з м е н ен не у р о вн я эн д о ген н ы х регуляторов м етаб о л н зм а в м акроф агах легкн х (р азам з В .К .К у х г о й . Н . Д з .Т а г а н о в іч ) / / Д о к л . А Н Б С С Р . 1991. Т . 3 5 . № 4 ; С п е к г р а л ь н а - ф л ю а р э с ц э н т а а е д а с л е д а в а н н е е у р ф а к т а н т у л ё г к іх y пацукоў пры б л е а м ін ы н -ін д у ц ы р а в а н ы м г ш е ў м а ф іб р о з е ( р а з а м з В . К .К у х т о й . Я . В . Б а р к о ў с к ім ) / / В .есц і А Н Б е л а р у с і. С е р . б ія л . н а в у к . 1992. № 2 ; О с н о в ы б н о х л м л л . М ., 1999 ( у с а а ў т .)
ТАГАНР0Г, горад y Растоўскай вобл. Расіі, порт y Таганрогскім заліве Азоўскага м. Засн. ў 1698 як крэпасць і база рас. ваен. флоту. 284 тыс. ж. (2000). Чыг. станцыя. Прам-сць: машынабудаванне і металаапр. (ВА: «Чырвоны кацелыпчык», «Прэсмаш», «Вібрапрыбор»; з-ды: камбайнавы, суднарамонтны, гандл. і элекзратэрмічнага абсталявання), чорная металургія, хім., лёгкая,
харчасмакавая. ін-ты: пед., радыётэхнічны. Драм. тэатр. Музеі: краязн., горадабудаўніцтва і быту, карцінная галерэя, музей-запаведнік А.П.Чэхава (нарадзіўся ў Т.). ТАГАНРОГСКІ ЗАЛІЎ. У паўн.-ўга. частцы Азоўскага м. Аддзелены ад мора косамі Доўгай і Беласарайскай. Даўж. каля 140 км, шыр. каля ўваходу 31 км, глыб. каля 5 м. У Т.з. размешчаны Пясчаньш а-вы. Ледастаў са снеж. да сакавіка. Упадаюць рэкі: Дон, Кальміус, Міус, Ея. Парты: Марыупаль (Украіна), Таганрог, Ейск (Расія).
Р.Тагор.
ТАГАРД (Thagard) Норман (н. 3.7.1943. г. Марыяна, штат Фларыда, ЗША), касманаўт ЗША. Магістр навук y галіне' тэхнікі (1966). Д-р медыцыны (1977). Скончыў Тэхаскі ун-т. 3 1978 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў 5 палётаў y складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 18—24.6.1983 і 29.4—6.5.1985 на КК «Чэленджэр», 4—8.5.1989 . на КК «Атлантыс», 22.1—30.1.1992 на КК «Дыскаверы», 14.3—7.7.1995 на КК «Саюз ТМ-21» і арбітальнай станцыі «М і р » (пасадка на КК «Атлантыс»), Правёў y космасе 140,4 сут. У.С.Ларыёнаў.' ТАГЕТЭС, род кветкавых раслін, тое, што аксаміткі. TATÔP Рабіндранат ( Т х а к у р Раб і н д р а н а т х ; 7.5.1861, г. Калькута, Індыя — 7.8.1941), індыйскі пісьменнік, грамадскі дзеяч. Вучыўся ў Англіі (1878—80). Друкаваўся з 1875. Пісаў на бенгальскай мове. У першых зб-ках вершаў «Вячэрнія песні» (1882), «Ранішнія песні» (1883), драме «Помста прыроды» (1884) пантэістычныя і жыццесцвярджальныя матывы. Распрацаваў кандэпцыю «бажасгва жыцця» («джы-, бон-дэбота») пра адзінства чалавека і прыроды (паэт. цыклы «Маношы», 1890; «Залатая лодка», 1893; «Імгненні». 1900; зб. «Гітанджалі», 1910). Раманы «Гора» (1907—10), «Дом і мір» (1915— 16), цыкп вершаў «Палёт жураўлёў» (1914— 16) прасякнуты ідэямі сац. і нац. вызвалення краіны. Уражанні ад паездак y краіны Азіі, Еўропы і Амерыкі ў «Дзённіку падарожжа на Захад» (1929), «Пісьмах аб Расіі» (1931) і інш. Сац. праблематыка ў лірычным зб. «Усходні напеў» (1925), алегарычных драмах «Вызвалены паток» (1922) і «Чырвоньм алеандры» (1924). Раман «Чатыры часткі» (1934), аповесці «Дзве сястры»
(1933) і «Кветнік» (1934), паэт. зб-Kj «Завярпгліно (1932), «Алошняя аклава» (1935), «Нованароджаны» (1940) і інш., зборнікі апавяданняў і публідыстыкі СКіраваны супраць расавай дыскрымінацыі, рэліг. нецярпімасці, каставай сістэмы і бяспраўя жанчыны. [ірасякнуты нац.-вызв. ідэямі. Творчасць Г. адыграла выключную ролю ў станаўленні бенгальскай літ. мовы. Ён узбагаціў паэзім новымі формамі і вершаванымі гммерамі, заклаў асновы жанру апавядання і развіў жанр сац.-псіхал. рамана, паклаў пачатак паліт. лірыцы. Эстэт. погляды Т. вдлюстраваны і ў мастаіггве (аўтар некалькіх тысяч песень, 2000 малюнкаў і карцін). Песня «Душа народа» — гімн Індыі, «Мая запатая Бенгалія» — гімн Рэспублікі Бангладэш. Значную ўвагу аддаваў пытанням тэорыі і праклыкі нар. асветы (адкрыў школу, заснаваў ун-т). На бел. мову яго творы пераклалі Я.Колас. С.Грахоўскі, А.Мардвілка, «Разанаў, Я.Семяжон. К.Станкевіч. Г.Шарашовіч. Нобелеўская прэмія 1913. Тв:. Бел. п е р . — С’а д о ў н ік . М н .. 1 927: К р у шэнне. М н .. 1 958; В ы б р а н а е . М н .. 1 976; Г іпнджалі / / Д а л я г л я д ы , 1992. М н ., 1 9 9 2 ; Р у с . пер. — С о ч . T. 1— 12. М ., 1961— 65 ; С о б р . С0Ч.Т. I— 4 М . 1981— 82. Л іт Р а б н н д р а н а т Т а г о р : Ж ш н ь н т в о р ч е с гао. М ., 1986; Р а б н н д р а н а т Т а г о р : Б н о б н б л л огр указ. М ., 1961. В.С.Вайткевіч.
ТАГРЎЛ-БЕК (каля 993 — вер. 1063), заснавальнік сельджукскай дзяржавы. Разам з братам Чагры-бекам узначальваў сельджукскае аб’яднанне качавых агузаў (туркменаў). У 1038 захапіў ч. Харасана і абвешчаны ў Нішапуры султанам. У 1040 разбіў войска султана Масуда Газневіда (гл. Газневіды); паміж 1040 і 1055 заваяваў Харэзм, б. ч. Ірана, Азербайджан, Ірак. У 1049 пачаў заваяваннс Арменіі. У 1055 уступіў y Багдад. Абасідскі халіф Каім быў вымушаны надаць Г.-б. тытул султана, a потым — «цара Усходу і Захаду».
султана Шах-Джахана Мумтаз-Махал. У ім жа пахаваны і сам султан, звергнуты з трона і зняволены ўласным сынам. 5купальны будынак (выш. з цэнтр. купалам каля 74 м) на платформе (выш. 7 м) з 4 мінарэтамі па вуглах. У плане мае выгляд квадрата са зрэзанымі вугламі. Абліцаваны белым паліраваным мармурам з інхрустацыяй з самацветаў. Фасады аздоблены стральчатымі аркамі, рэльефамі, аформлены парталамі-айванамі. Інтэр’ер маўзалея дэкарыраваны мазаікай з паўкаштоўных і каштоўных парод каменю, разьбой па белым мар-
ТАДЖЫКІСТАН___________ 375 Афганістане (3,7 млн. чал.), Узбекістане (934 тыс. чал.), Іране (50 тыс. чал., y астане Харасан), Рас. Федэрацыі (38 тыс. чал.). Кіргізіі (34 тыс. чал.), Казахстане (25 тыс. чал.). Гавораць на таджыкскай мове. Вернікі пераважна мусульмане-суніты. ГАДЖЫКІСТАН (Тоннкмстон), Р э с п у б л і к а Т а д ж ы к і с т а н (Нумхурнн Точнкнстон), дзяржава на ПдУ
4,
Тадж-Махал муры. Надмагіллі абкружаны мармуровай шырмай ажурнай разьбы. Помнік валодае незвычайным акустычным эфектам. Каля Т.-М. знаходзяцца: саборная мячэць (1648) і гасцініда для паломнікаў, рэгулярны кіпарысавы сад з вадаёмам, каналамі і фантанамі. Маўзалей уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Я.Ф.Шунейка. ТАДЖЫКІ, народ, асн. насельнііггва Таджыкістана (3,86 млн. чал.). Агульная колькасць y свеце 8,28 млн. чал. (сярэдзіна 1990-х г.). Жывуць таксама ў
Герб і сцяг Таджыкістана. Сярэдняй Азіі. Мяжуе на 3 і ПнЗ з Узбекістанам, на Пн з Кіргізіяй, на ПдУ з Кітаем і на Пд з Афганістанам. Пл. 143,1 тыс. км . Нас. 6,2 млн. чал. (2001). Сталіца — г. Душанбе. У складзе Т. 3 адм. вобласці і Горна-Бадахшан-
ТАДАР0ЎСКІ ІІётр Яфімавіч (н. 2 5 .8.1925, г. Бобрынец Кіраваградскай вобл.. Украіна), расійскі аператар і рэжысёр кіно. Нар. арт. Расіі (1985). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кіііематаграфіі (1954). Творчасці Т. ўласцівы сац. і псіхал. дакладнасць, уменне паэтычна перадаваць паўсядзённасць. Сярод аператарскіх работ маст. фільм «Вясна на Зарэчнай вуліды» (з Р.Васілеўскім, 1956) і інш. Рэжысёр кінафільмаў «Вернасць» (1965, прыз Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі, 1966), «Фокуснік» (1968), «Гарадскі раманс» (1971), «Апошняя ахвяра» (1976), «Любімая жанчына механіха Гаўрылава» (1982), «Ваенна-палявы раман» (1984), «Інтэрдзяўчынка» (1989), «Анкор, яшчэ анкор» (1993), «Якая цудоўная ігра» (1995). «Рэтра ўтраіх» (1998) і інш. Дзярж. прэмія Расіі 1995. ТАДЖ-МАХАЛ, помнік індыйскай архітэкіуры перыяду Вялікіх Маголаў на беразе р. Джамна за 2 км ад г. АІра. Пабудаваны ў 1630—52 (арх., верагодна, Устад-Іса і інш.) як маўзалей жонкі
1
" дУ *
376__________ТАДЖЫКІСТАН ская аўт. вобласць (гл. Горны Бадахшан). Дзярж. мова — таджыкская (фарсі). Нац. свята — Дзень незалежнасці (9 вер.). Дзяржаўны лад. Т. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцьія 1994 (са зменамі і дапаўненнямі 1999). Кіраўнік дзяржавы і выканаўчай улады — прэзідэнт, які выбіраецда на ўсеагульных выбарах на 7 гадоў. Вышэйшы заканадаўчы орган — двухпалатны парламент (Маджлісі алі) y складзе 63 дэпутатаў. ГІрырода. Т. —і- горная краіна, 93 % тэр. займаюць горы, каля 50 % — на выш. больш за 3 тыс. м. На ПнЗ адгор’і Цянь-Шаня (Курамінскі хр.), на Пд ад іх горы сістэмы Гісара-Алая (хр. Туркестанскі, Зераўшанскі, Гісарскі, Алайскі), на ПдУ Памір (хр. Заалайскі, Музкол, Рушанскі, Акадэміі Навук з найвышэйшай вяршыняй пік Ісмаіла Самані — 7495 м). Паміж хрыбтамі міжгорныя катлавіны і даліны (Гісарская, Кафірніганская, Вахшская, ч. Ферганскай). Характэрна высокая сейсмічнасць. Карысныя выкапні: поліметал. і уранавыя руды, вальфрам, вісмут, нафта, прыродны газ, каменная соль. Крыніцы мінер. вод. Клімат рэзка кантынекталыіы, сухі. У далінах і на раўнінах да выш. 500 м сярэдняя т-ра студз. ад -1 °С на Пн да 3 “С на Пд, ліп. адпаведна 27 °С і 30 °С, ападкаў 150—300 мм за год. У высакагорных раёнах сярэдняя т-ра студз. ад -18 °С да -20 °С, ліп. 10—12 °С, ападкаў да 1200 мм за год. У rapax больш за 8тыс. ледавікоў, найб. Федчанкі (651,7 км2), Грум-Гржымайлы (143 км2). Гал. рэкі: Сырдар’я, Зераўшан, Амудар’я з прыто-
Да арт. Таджыкістан. У адгор’ях Паміра.
камі Вахш і Пяндж, Кафірніган. Рэкі багатыя гідраэнергіяй (патэнцыяльныя запасы 32,8 млн. кВт, 2-е месца ў СНД пасля Рас. Федэрацыі). Буйныя азёры: Каракуль, Сарэзскае, Іскандэркуль і інш. Вадасховішчы: Нурэкскае, Фархадскае, Кайраккумскае. Буйныя арашальныя каналы: Гісарскі, Дальверзінскі, Паўн.-Ферганскі і інш. Глебы пераважна пустынныя пясчаньм (70%), y перадгор’ях — шэразёмы, y rapax — карычневыя, y высакагор’ях — горна-стэпавыя і горна-лугавыя. На нізінных раўнінах пераважае травяністая і паўхмызняковая расліннасць пустынь. Пад лесам і хмызнякамі каля 4% тэр. У далінах рэк тугайныя лясы з таполі, на сухіх горных схілах — з фісташкі, на вільготных — грэдкі арэх, туркестанскі клён, усх. чынара (платан), дзікія яблыні і вінаград, грушы і алыча. У складзе жывёльнага свету ў гарах буры мядзведзь, тыбецкі воўк, азіяцкі леапард, снежны барс (ірбіс), y перадгор’ях — дзік, бухарскі высакародны алень, чаротавы кот, дзікабраз. Шмат птушак (фазан, чапля, грыф, чорная курапатка), паўзуноў (кобра, порза, вадзяны вуж, агамы). Загіавсднікі: Тыгровы Яр, Раміт, Даштыджум. Насельніцтва. Большасць насельніцтва — таджыкі (62,3%). Жывуць узбекі (23,5%), рускія (каля 2%), татары (1.4%), кіргізы (1,3%) і інш. Пануючая рэлігія — іслам. Большасць вернікаў — мусульмане-суніты, ёсць мусульманешыіты, y Горным Бадахшане — абшчыны мусульман-ісмаілітаў. Сярэдняя шчыльн. 42,8 чал. на 1 км2. Найб. шчыльна заселены міжгорныя даліны. Гар. насельніцтва 26,8%. Найб. гарады (тыс. ж., 1999): Душанбе — 500, Худжанд — 164, Куляб — 79,3. У эканомі-
Да арт.
цы занята 1,8 млн. чал., y тл. ў сельск і лясной гаспадарцы — 52%, y прамсці — 17%, y сферы паслуг — 31%. Гісторыя. Тэр. Т. заселена чалавекам y naлеаліце. Першыя гістарычна вядомыя дзярж вы Согд і Бактрыя ўзніклі тут y 1-й пал.І-н тыс. да н. э., гал. занягкам іх насельніц’ бьшо арашальнае земляробства. У 6—4 ст. да н.э. яны ўвайшлі ў склад Ахеменідаў дзяржавы. У 329— 327 да н.э. гэту тэр. заваяваў Амксандр Македонскі. які падавіў упартае супрі ціўленне сагдыйцаў на чале са Спітаменам. 3 312 да н.э. ў складзе дзяржавы Селеўкідаў,\Г 250— 140 да н.э. — Грэка-Бактрыйскага трства, якое заваявана качавымі плямёнамі maхараў. У 1— 3 ст. н.э. тэр. Т. ў складзе Кушанскай дзяржавы, да пач. 6 ст. заваявана з фталітамі, y 560-я г. — Цюркскім каганатам, яхі ў сярэдзіне 7 ст. распаўся на мноства дрі ных дзярж. утварэнняў. У 8 ст. яны мная: ны арабамі. якія задушылі супраціўленш мясц. насельніцтва, y т.л. Муканы паўстат і ўключаны ў склад Амеядаў халіфата. a ] 750 ■ — Абасідаў халіфата. Іслам выцесніў [ нейшыя рэлігіі — зараастрызм. будызм. хрысціянства, нестарьмнства. У 9— 10 ст. ад улады араб. халіфаў вызвалілася Сярэдняя Азія. дзе склалася Саманідаў дзяржава са craj ліцай y г. Бухара. У гэты час y выніку зм ш эння мясц. сагдыйскага насельніцгва прышлым араба-іранскім алементам склаўсц! таджыкскі этнас, што дае падставу тадж. гісторыкам лічыць дзяржаву Саманідаў першай тадж. дзяржавай. Пасля падзення ў 999 Са! нідаў розныя часткі тэр. Т. былі ў складзе Караханідаў дзяржавы, Каракітаяў дзяржавА дзяржаў Газневідаў і Гурыдаў. 3 1212 усе тадж. землі ў складзе Харэзмшахаў дзяржавы, якая ў 1219— 21 заваявана манголамі (гл. Мангожкія заваяванні)', многія гарады разбураны, a насельнідтва моцна скарацілася. 3 1224 б.ч. Сярэдняй Азіі, y т.л. землі з тадж. насельнід твам, y складзе J.U •агатайскага (Чагатайсю га) улуса, які ў 1260-я г. стаў дзяржавай, незалежнай ад Мангольскай імперыі. Пасля яго распаду (сярэдзіна 14 ст.) тэр. Т. з 1370-х г y складзе вялізнай дзяржавы Цімура, сталшай
Таджыкістан. Падножжа ледавіка Масквіціна.
ТАДЖЫКІСТАН
H ) R L .. ' Ж ійм Ж
р
Да арт. Таджыкістан Канал і тунэль, па якім вада з Нурэкскага вадасховішча паступае ў Дангарынскі раён. якой быў г. Самарканд. Пасля смерці Цімура (1405) яго дзяржава распалася на шэраг дзярж. утварэнняў на чале з яго нашчадкамі — Цімурыдамі. Адзін з іх — Мухамед Джахангір стварыў фактычна незалежнае ўладаннс з цэнтрам y Гісары. куды ўвайшла значная ч. тэр. Т. У 1500 узбекі на чале з Шэйбані-ханам скінулі ўладу Цімурыдаў і завалодалі іх землямі. Пасля разгрому ў 1510 Шэйбані-хана Сефевідамі ўзніклі 2 узб. дзяржавы з цэнтрамі ў Харэзме і Маверанахры. Апошняя з іх пасля пераносу сталіцы ў канцы /4 ст. ў Бухару атрымала назву Бухарскага ханства (з 1747 Бухарскі эмірат), y склад якога ўвайшлі 1 землі Т. У 1710 з Бухарскага хансгва вылучылася Какандскае ханства, куды ўвайшоў паўн. Т. з цэнтрам y г. Худжанд (Хаджэнт). У 1866 рас. войскі занялі Худжанд ІУра-Цюбе. какандскі хан прызнаў пратэктарат Расіі. У 1868 ваен. націск Расіі прымусіў і бухарскага эміра прызнаць рас. пратэктарат. Пасля падаўлення Какандскага паўстання 1873—76 Какандскае ханства скасавана, яго тэр. далучана да Туркестанскага ген.-губернатарства, y склад яхога з 1868 уваходзіла і паўн.-ўсх. ч. бухарскіх уладанняў з Самаркан-
дам. Паводле рус.-брыт. пагаднення 1895 бухарскія ўладанні на Пд ад р. Пяндж, дзе пражывала значнае тадж. насельнштва. адышлі да Афганістана; y сваю чаргу да Бухарскага эмірата далучаны землі Зах. ІІаміра; Усх. Памір перайшоў пад рас. кантроль (з 1905 увесь Памір). У Туркестанскім ген.-губернатарстве (краі) y 1886 замест традыц. ўмоўнага землеўладання ўведзена прыватная ўласнасдь на зямлю (факгычна зямельная рэформа начала праводзіцца з 1870-х г. інж.-ген. К.П.А"аўфманам). Выстугаенне насельніцгва Худжанда 17.7.1916 паклала пачатак Сярэднеазіяцкаму паўстанню 1916. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 y Худжандзе. Ура-Цюбе і Канібадаме створаны Саветьі. У Бухарскім эміраце акгывізаваліся младабухарцы, якія патрабавалі бурж.-дэмакр. рэформ. 30.4(13.5). 1917 y Худжандзе створаны Вьжанком рас. Часовага ўрада. Сав. ўлада ўсталявалася 24.11(7.12). 1917 y Худжандзе. y ліп. 1918 — ва Ура-Цюбе. y канцы 1918 — на Паміры. У вер. 1920 Чырв. Армія заняла г. Бухара. дзе ў кастр. 1920 абвешчана Бухарская Народная Савецкая Рэспубліка (БНСР), y пач. 1921 заняла кішлак Душанбе і б.ч. Усх. Буха-
377
ры. На тэр. Т. разгарнуўся масавы антысав. рух — басмацтва. які ў кастр. 1921 узначаліў дзеяч руху младатуркау, б. ваен. міністр Турцыі Энвер-паша. Да вясны 1922 яго атрады занялі Усх. Бухару. Пасля гібелі Энвер-пашы (жн. 1922) барацьбу працягвалі атрады Ібрагім-бека (да 1926). У вер. 1924 БНСР ператворана ў Бухарскую Сав. Сацыяліст. Рэспубліку. якая далучылася да СССР. Паўн. раёны Т. ўваходзілі ў склад Туркестанскай Аўт. Сав. Сацыяліст. Рэспублікі (засн. ў крас. 1918).
У выніку нацыянальна-дзяржаўнага размежавання савецкіх рэспублік Сярэдняй Азіі 12.3.1925 створана ТаджХАССР y складзе Узб. ССР. У яе ўвайшлі Гармскі, Кулябскі, Гісарскі, Курган-Цюбінскі і ч. Сарнасійскага вілаятаў Бухарскай ССР і 12 валасцей Туркестанскай АССР. У снеж. 1924 асобная Памірская вобл. ператворана ў Горна-Бадахшанскую аўт. акругу, якая далучана да Тадж. АССР. 16.10.1929 абвешчана Тадж. ССР, да якой далучана Худжандская акруга. У 1925—26 праведзена агр. («зямельнаводная») рэформа. 3 1929 пачалася калектывізацыя сельскай гаспадаркі. У Вял. Айч. вайну больш за 50 тыс. воінаў з Т. ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі СССР, y т.л. 54 сталі Героямі Сав. Саюза; каля 60 тыс. чал. загінула. Да канца 1980-х г. з дапамогай інш. сав. рэспублік Т. з адсталай ускраіны ператварыўся ў індустр.-агр. краіну, дзе асаблівае развілцё атрымалі элекграэнергетыка, горназдабыўная і хім. прам-сць, машынабудаванне і металаапрацоўка; значныя поспехі дасягнуты ў ахове здароўя і адукацыі, хоць і захоўвалася адноснае адставанне Т. ад інш. рэспублік СССР. Пачатак перабудовы ў СССР (1985) актывізаваў тадж. нац. рух. У 1989 тадж. мова абвешчана дзяржаўнай. Ствараліся апазід. да Камуніст. партыі Т. (КПТ)
378
ТАДЖЫКІСТАН
паліт. арг-цыі: Растахез (Адраджэнне), Дэмакр. партыя Т. (ДПТ). У лют. 1990 y Душанбе адбыліся масавыя антыўрадавыя хваляванні. 25.8.1990 Вярх. Савет Тадж. ССР прыняў Дэкларацыю аб дзярж. суверэнітэце. У ліст. 1990 уведзена пасада прэзідэнта Т., на якую абраны К.Махкамаў, які пасля жнівеньскіх падзей 1991 y Маскве падаў y адстаўку. 9.9.1991 абвешчана незапежнасць Рэспублікі Т. Яе прэзідэнтам абраны Р.Набіеў, але выступленні аб’яднанай апазі-
Гаспадарка. Т. — аграрна-індустр. краіна. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 1998 склаў 6 млрд. дол. (990 дол. на душу насельнідтва). Доля сельскай гаспадаркі ў структуры ВУП 27%, прам-сці і буд-ва — 26,9%, сферы паслуг — 46,1%. Грамадз. вайна і яе вынікі абмежавалі магчымасці эканам. развідця краіньі, адбылося рэзкае скарачэнне прамысл. і с.-г. вытв-сці. У 2000 аб’ём прамысл. прадукцыі складаў 42%, сельскай гаспадаркі — 73% да ўзроўню 1991. Наглядаецца тэндэнцыя да паляпшэння становішча; дэклараваны курс на рэфармаванне эканомікі і пераход да
Да
а р т . Т а д ж ы к і1 -ы У с т а н о ў ч ы з ’е з д С а в е т а ў Т адж ы кскай А С С Р . 1.12.1926. Д у ш а н б е .
стан.
цыі прымусілі і яго пайсці ў адстаўку (май 1992). Паліт. канфлікт перарос y грамадз. вайну паміж выхадцамі з розных рэгіёнаў Т. У выніку ўзбр. сутыкненняў загінула болын за 50 тыс. чал., каля 80 тыс. уцяклі за мяжу. У снеж. 1992 Душанбе занялі атрады Тадж. нар. фронту. Кіраўніком дзяржавы Вярх. Савет Т. абраў Э.Рахмонава, y ліст. 1994 ён выбраны прэзідэнтам Т. (перавыбраны ў 1999). Кааліцыя з Растахез, ДПТ і Партыі ісламскага адраджэння стварыла Аб’яднаную тадж. апазіцыю (АТА), якая, выкарыстоўваючы базы на тэр. Афганістана, разгарнула партыз. вайну супраць цэнтр. ўрада. У выніку перагавораў Рахмонава і лідэраў ATA y 1997 заключана пагадненне пра мірнае ўрэгуляванне канфлізсгу, вяртанне бежанцаў, раззбраенне баевікоў АТА, іх амністыю і далучэнне АТА да паліт. працэсу. У знешняй палітыцы Т. арыентуецца на цеснае супрацоўніцтва з краінамі цэнтр.-азіяцкага рэгіёна і Расіяй. На яго тэр. знаходзяцца рас. войскі і пагранічнікі. Т. — чл. ААН (з 1992), СНД (з 1991), Еўрап. банка рэканструкцыі і развіцця (з 1992), Арг-цыі эканам. супрацоўніцтва (з 1993), Міжнар валютнага фонду (з 1993), Арг-цыі ісламскай канферэнцыі (з 1993) і інш. міжнар. арг-цый. Дыішамат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 5.9.1996. У Т. дзейнічаюць паліт. партыі: Камуніст. партыя Т., Нар.-дэмакр. партыя Т., Сацыяліст. партыя, Дэмакр. партыя Т., Ісламская партыя адраджэння Т. і інш.
рыначных форм гаспадарання, але паранейшаму захоўваецца і дырэктыўнае дзярж. рэгуляванне. На долю дзярж. сектара прыпадае каля 53% занятых. кааператываў, акц. т-ваў, прыватнага сектара — 47%. Аснова эканомікі — сельская г а с п а д а р к а . С.-г. ўгоддзі займаюць 4.15 млн. га, y т.л. пад ворывам 0,76 млн. га, сенажацямі і пашай 3,39 млн. га. Каля 0,7 млн. га паліўных зямель. Да 80% с.-г. угоддзяў эрадзіравана, на 15% ворыва засоленьш глебы. Вядучая галіна сельскай гаспадаркі — раслінаводства. Вырошчваюць збожжавыя культуры (пшаніда, ячмень, кукуруза, рыс); з тэхн. — бавоўнік (пераважна тонкавалакністыя сарты), алейныя (лён-кудраш, кунжут), эфіраалейныя (герань), тытунь. Бульбаводства, агародніцтва і бахчаводства. На Пн і ПдЗ развіты вінаградарства і садоўніцтва (яблыкі, абрыкосы, персікі, вішні, гранаты, інжыр, міндаль, цытрусавыя). Збор (млн. т, 1999) збожжа — 0,5, бульбы — 0,2, агародніны — 0,4. Мяса-воўнавая і мяса-малочная жывёлагадоўля. На Пн і ПдЗ развіта каракуляводства. ГІагалоўе (тыс. галоў, 2000) буйн. par. жывёлы — 911,5, авечак — 1620, коз — 625, птушак — 600. На Усх. Паміры разводзяць якаў. Вытв-сць мяса (забойная вага) — 30 тыс. т, малака — 310 тыс. т, яек — 23 млн. шт. Развіта шаўкаводства. П р а м ы с л о в a с ц ь развіваедца ў асноўным на мясц. рэсурсах. На долю металургічнай прам-сці прыпадае 49,5%, паліўнаэнергет. комплексу — 8,9%, маш.-буд. і
металаапрацоўкі — 1,1%, лёгкай — 13,2%, харч. — 16,1%. Металургічнаяі прам-сць звязана са здабычай і абагачэннем руд каляровых і рэдкіх металаў (горна-металургічны камбінат y Анзобе, ] абагачальныя ф-кі ў Кансаі і ЧарухДайроне). Аснова каляровай металурЛ гіі — вытв-сць алюмінію ў г. Турсунза-1 дэ. Паліўна-энергет. комплекс грунту-| ецца на здабычы нафты (20 тыс. т, на Пн і Пд), прыроднага газу (40 млн. м ), ! бурага вугалю (20 тыс. т) і вытв-сці электраэнергіі (14,3 млрд. кВттадзя 2000) пераважна на ГЭС. Працуюць Нурэкская, Галаўная, Байпазінская (на р. Вахш), Кайраккумская (на р. Сырдар’я) і інш. ГЭС. Буйныя ЦЭЦ — y г. Душанбе, г. п. Яван. Вытв-сць прадук-| цыі машынабудавання і металаапра- ! цоўкі ў 2000 складала 14,9% да ўзроўнюі 1991. У Душанбе прадпрыемствы па выпуску халадзільнікаў і маразільнікаў (1,7 тыс. шт., 2000), рамонце машын il абсталявання. Лёгкая прам-сць прад- ■ стаўлена ачысткай бавоўны (Турсунза-1 дэ, Шаартуз, Курган-Цюбе, Канібадам), вытв-сцю баваўняных і шаўковых тканін (12,7 млн. м , Душанбе, Худжанд),! абутку (80 тыс. пар), швейных вырабаў, j дываноў. У харч. прам-сці развіты алейная, мясная, малочная, кансервавая, вінаробная. Вытв-сдь (тыс. т, 2000)) алею — 14,3, мяса — 1,1, цэльна-малочнай прадукцыі — 2,9. Хім. прам-сць y г.п. Яван (11 тыс. т азотных угнаенняў) і Душанбе (пластмаса). Вытв-сць буд. матэрыялаў, y TJi. цэмензу. Транспарг чыг. i l аўтамабільны. Даўж. чыгунак 500 км, аўтадарог 13,6 тыс. km, y тл. з цвёрдым пакрыццём 12,7 тыс. км. Асн. грузаперавозкі на чыг. транспарце — 1324,8 тыс. ткм, на аўтамаб. — 117,1 тыс. ткм (2000). Асн. чыгунка Тэрмез—Куляб, аўгадарогі Ош—Харог, Душанбе—Харог, Душанбе—Худжанд. Аэрапорты ў Душанбе, Худжандзе і Кулябе. Курорты: Абігарм, Зумрат, Хаджа-Абігарм, I Шаамбары. Экспарт (1459,3 млн. дол., 2000) электраэнергіі, неапрацаванага I алюміню, бавоўны, тытуню. Імпарт (525,8 млн. дол., 2000) нафтапрадуктаў, 1 прыроднага газу, хім. і маш.-буд. прад-1 укцыі, харч. прадуктаў. Асн. гандл. партнёры: Расія, Узбекістан, Качахстан,! Украіна, Кітай. Знешнегандлёвы абарот ] Т. з Рэспублікай Беларусь y 2000 склаў 5,3 млн. дол. Грашовая адзінка — самані. I Узброеныя сілы. Складаюцца з сухап. 1 войск, ВПС і войск ПГІА. Агульная 1 колькасць узбр. сіл больш за 10 тыс. чал. (2000). Вярх. галоўнакамандую- | чы — прэзідэнт. У сухап. войсках каля 8,8 тыс. чал., танкі, баявыя машыны I пяхоты, бронетранспарцёры, мінамёты, I гарматы і інш. У ВПС каля 700 чал.; y войсках ППА каля 1 тыс. чал., на ўзбраенні зенітныя артыл. комплексы, зенітныя пушкі і інш. Ахова здароўя. Ажыццяўляецца на дзярж. узроўні, існуе і прыватная практыка. Сярэдняя працягласць жыцця j мужчын 60,9, жанчын 67,4 года. Узровень нараджальнасці — 33,6 на 1 тыс. ! чал., смяротнасць — 8 на 1 тыс. чал.
Натуральны прырост 2,5% (2001). Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 115 чал., урачамі — 1 на 443 чал. Дзідячая смяротнасць — 117 на 1 тыс. нованароджаных. Асвета. У 2001/02 навуч. г. ÿ Т. дзярж. аіульнаадук. школ 3649, y іх 1560 тыс. вучняў, 42 недзярж. ўстановы адукацыі, ут.л. 18 ліцэяў, 17 гімназій, 7 сярэдніх агульнаадук. школ; 45 сярэдніх прафес. навуч. устаноў, y іх 23 825 навучэнцаў; 31 ВНУ розных тыпаў (84 360 студэнтаў). Буйнейшыя ВНУ: Тадж. дзярж. ун-т, с.-г., політэхн., мед. ін-ты (усе ў Душанбе), Худжандскі ін-т. У Т. 1436 б-к і 33 музеі. Найбуйнейшая б-ка — Над. б-ка Рэспублікі Таджыкістан імя Фірдаўсі ў Душанбе; найбуйнейшыя музеі: Нац. краязнаўчы і Нац. музей старажытнасці ў Душанбе. Навук. даслелаванні вядуцца ў Нац. АН.
ўслаўлялі гераізм чалавека, братэрства народаў (паэмы Турсун-задэ, Лахуці, вершы Міршакара, Рахімі, Дэхаці і інш.). Пасляваен. л-ра стала жанрава больш разнастайнай, паглыбіла адлюстраванне жыцця і гісторыі тадж. народа. Здабыткам л-ры сталі цыісл вершаў «Індыйская балада» і паэма «Хасан-арбакеш» Турсун-задэ, паэмы «Непакорлівы Пяндж» і «Ленін на Паміры» Міршакара, раман пра вайну «Вернасць» Ф.Ніязі, раманы «Абноўленая зямля» С.Улуг-зада і «Шураб» Джаліла. Вядомасць набылі паэзія Ф.Ансары, Бахары, Ы.Канаата, Г.Мірзо, Г.Сулейманавай, М.Фархата,
I Літаратура Развіваецца на таджыкскай мове. У яе развідці вял. ролю адыгралі фальюіор і літ. традыцыі ўсх. іранцаў — продкаў таджыкаў, якія ў старадаўнія часы насялялі Сярэднюю Азію і Харасан (Усх. Іран). Першы помнік стараж. перса-тадж. пісьменнасці — іАвеста». У 3—9 ст. ствараліся эпічныя паэмы, малыя формы паэзіі. Заснавальнік класічнай л-ры на тадж. мове (фарсі) Рудакі. Найб. плённа класічная паэзія развівалася ў 10 — пач. 12 ст. (Дакі- Д а а р т . Таджыкістан. М я ч э ц ь - м а ў з а л е й М у с кі. эпічная паэма Фірдаўсі «Шахнамэ», л е х е д д з ін а ў г. Х у д ж а н д . 16— 17 с т . філас. лірыка Ібн Сіна, Умара Хаяма, Насіра Хасрова). У 12 ст. паявілася маст. проза (творы Балхі, Захіры). Нашэсце проза ДжАдынаева, У.Кухзода, Ф.МухаЧынгісхана (пач. 13 ст.) амаль на ста- мадзіева, Х.Назарава, М.Хаджаева. Паягоддзе перапыніла развідцё л-ры ў Ся- віліся і гіст. раманы Ікрамі («Дванацрэдняй Азіі. Толькі ў 14 ст. там пачало цаць варот Бухары»), Улуг-зада («Ваадраджацда літ. жыццё. Гуманістычныя се»), аповесці Р.Хадзі-задэ, драмы Г.Абматывы характэрны для творчасці Саа- дуло («Полымя свабоды»), Ансары дзі, Хафіза, Кемала Худжандзі, Убейда («Прысуд маці»), Улуг-зада («Рудакі») і Закані. У 15 ст. іх развівалі ў сваіх тво- інш. Развіваецца літ.-знаўства і крытырах Кашыфі, Хатыфі, A.Джамі. Творчая ка (С.Табараў, М.Шукураў, Ш.Ніязі, сувязь Джамі з узб. паэтам Алішэрам A. Сайфулаеў). У 1954 створаны Саюз Наваі мела вял. значэнне для тадж. і узб. пісьменнікаў Т. На бел. мове выдадзел-р. 3 16 ст. тадж. л-ра пачала вылучацца ны анталогія «Паэты Таджыкістана» з аіульнай плыні персамоўнай л-ры, ус- (1966), «Таджыкскія народныя казкі» тупіла ў цесную сув^зь з мусульм. куль- (1970. 1987); кнігі апавяд. і вершаў турай Індыі. У 16—18 ст. вядомасць Ha «Дом каля крыніцы» (1984) і «Крыніцы emi паэты і празаікі Хілалі Джагатаі, Паміра» (1989); аповесць «Раніца нашаМушфікі, Сайідо Насафі, М.Бедыль. У га жыцця» (1961, пер. І.Сакалоўскі і 16 ст. ўзнік асветніцкі кірунак, гал. У.Жыжэнка) і раман «Абноўленая зямпрадстаўнік якога А.Даніш прапаганда- ля» (1973, пер. Я.Васілёнак) Улуг-зада, ваў рус. культуру і л-ру, сац. рэформы. зб-кі апавяд. «Абавязак таварыша» БаЯго ідэі развівалі Саўдо, Р.Вазех, хары (1965, пер. М.Ваданосаў), «Не адкладвай на заўтра» А.Шарыфі (1984, М.Хайрат. У пач. 20 ст. традыцыі асветніцгва прадаўжалі Айні, Т. Асіры і інш., пер. М.Базарэвіч), вершаў і казак «Пах якія праўдзіва адлюстроўвалі жыццё на- зямлі» У.Раджаба (1987, пер. В.Лукша і рода, выкрывалі ў сваіх творах сад. су- B. Макарэвіч), паэт. зб-кі «Высокае гняздо» Турсун-задэ і «Сорак косак» пярэчнасці тагачаснага грамадства. Пачынальнікі сав. тадж. прозы — Сулейманавай (абодва 1982, пер. апошАйні (аповесць «Адзіна»; раманы «Да- няга ЭАгняцвет), «Рубаі» Умара Хаяма хунда», «Рабы»), паэзіі — М.Рахімі, (1989, пер. Р.Барадулін) і інш. У перыA.Лахуці і інш. Разняволенне жанчын, яд. друку змяшчаліся пераклады на бел. усталяванне новага жыцця — тэмы мову вершаўАйні, Ансары, Н. Бако-затворчасці Пайрава, М.Амін-задэ. У дэ, Канаата, С.Мамура, Міршакара, 1930-я г. ў л-ру прыйшлі маладыя паэ- Р.Назры, Ц.Пуладзі, Раджаба, Б.Сабіраты і празаікі Б.Азізі, Дж.Ікрамі, Х.Ка- ва, Г.Сафіевай, Сулейманавай, Турсунрым, РДжаліл; развівалася паэтычная задэ, Б.Фаруха, М.Хакімавай, Д.Шарытворчасць М.Турсун-задэ, АДэхаці, пава; апавяшанняў С.Ганіева, Г.Карыма, й.Міршакара, Хабіба Юсуфі і інш. У Мухамадзіева, Р.Сафарава, Т.Усманава, Вял. Айч. вайну тадж. пісьменнікі Шарыфі, А.Шукухі і інш. Паэзію і про-
ТАДЖЫКІСТАН
379
зу перакладалі і перакладаюць А.Астрэйка, М.Аўрамчык, Г.Бураўкін, А.Бялевіч. Э.Вапасевіч, В.Вярба, С.Гаўрусёў, С.Грахоўскі, Х.Жычка, М.Калачынскі, І.Калеснік, К.Кірэенка, А.Лойка, Е.Лось, П.Макаль, У.Нядзведскі, Р.Няхай, У.Паўлаў, Г.Пашкоў, П.Прыходзька, Я.Семяжон, Ю.Свірка, М.Чарняўскі, Х.Чэрня, У.Шахавец і інш. Архітэктура. На тэр. Т. выяўлены паселішчы неалітычнай гісарскай культуры (6—5 ст. да н.э.) і эпохі бронзы са
Д а арт. ш анбе.
Таджыкістан
П р э з ід э н ц к і п а л а ц y Д у -
слядамі жытлаў. Ад часоў Ахеменідаў захаваліся рэдггкі етараж.-бактрыйскага будынка з сырцовай цэглы (6—4 ст. да н.э., гарадзішча Калаі-Мір). Паводле ант. аўтараў вядома пра існаванне на тэр. Т. ў 4—3 ст. да н.э. гарадоў эліністычнага тыпу з абарончымі сценамі і рэгулярнай планіроўкай. Да грэка-бактрыйскага (3—2 ст. да н.э.) і кушанскага (1—4 ст. н.э.) часу належаць руіны гарадоў на Пд Т., якія спалучалі рысы эліністычнай буд. культуры з мясц. традыцыямі. У 5—8 ст. на тэр. Т. ўзнікалі раннесярэдневяковыя гарады з цытадэлямі і ўмацаваннямі, рэгулярна забудаванымі шахрыстанамі (Пенджыкент). Палацы з параднымі заламі і троннымі айванамі і багатыя дамы з 4-стаўповымі параднымі заламі былі ўпрыгожаны жывапісам і драўлянай разьбой. На лініі гар. сцен ці па-за горадам ставілі дыта-
Д а а р т . Таджыкістан. Н а п р а с п е к ц е Р у д а к і ў Д уш анбе.
380
ТАДЖЫКІСТАН
дэлі. У сельскай мясцовасці будавалі ўмацаваныя загарадныя сядзібы, вартоўні, замкі-кёшкі (данжоны; Уртакурган, Калаі-Муг). Адрозніваліся тыпы збудаванняў, што належалі розным веравызнанням (храмы ў Пенджыкенце, будыйскія манастыр Аджына-Тэпе і храм y крэпасці Калаі-Кафірніган). Пасля араб. заваявання і пашырэння іс-
развідця ад 1-павярховых глінабітных і сырцовых жытлаў, хаатычна забудаваных кішлакоў і некалькіх сярэдневяковых гарадоў да добраўпарадкаваных дамоў і гарадоў, якія развіваюцца паводле геншіанаў (Душанбе, Худжанд). У гораг дабудаўніцтве 1930—40-х г. выкарыстоўваўся прынцып перыметральнай забудовы, панавалі класіцыстычныя формы ў спалучэнні з элементамі сярэдневяковага сярэднеазіяцкага дойлідства. 3 1950-х г. пачалі ствараць мікрараёны з
Да арт. Таджыкістан. Скульгттурная кампазіцыя «Зоркі паэзіі» ў Душанбе.
ламу ў архітэкгуры Т. з ’явіліся мячэці, сучаснай сістэмай абслугоўвання, са маўзалеі, медрэсэ, мінарэты, ханака. шматпавярховымі (4—-5, 9 паверхаў) Вакол шахрыстанаў і цытадэляў гарадоў сейсмаўстойлівымі дамамі, каркаснаузнікалі гандл.-рамесныя прыгарады панэльныя збудаванні. Будуюцца новыя (рабады). У крапасных (Калаі-Бато ка- гарады Нурэк, Рэгар і г.п. Яван. У ля Ісфары), палацавых (Хульбук, 10— 1980—90-я г. арх. формы спалучаюць з 12 ст.) і мемар. збудаваннях доўга за- традыц. дэкорам, арнаментальнымі і хоўваліся мясц. раннесярэдневяковыя сюжэтнымі размалёўкамі, керамікай, рысы (Ісмаіла Самані маўзалей). Асн. разьбой па ганчу і дрэве, габеленам. У буд. матэрыялы — цэгла-сырэц, пахса 1936 засн. Саюз архітэкгараў Т. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное (бітая гліна), з 9 ст. — абпаленая гліна. мастацтва. Мастацгва таджыкаў развіваУ арх. дэкоры будынкаў са скляпеністакупальнымі канструкцыямі выкарыс- лася як частка гіст.-культ. працэсу сярэднеазіяцкага рэгіёна і цесна звязана з тоўваліся ўзорыстая цагляная муроўка, мастацтвам інш. народаў (асабліва узберазная тэракота і расфарбаваны разны каў), шэраг помнікаў з’яўляецца іх стука (гліняны міхраб 10—11 ст. з мячэці ў с. Ашт); y пабудовах з плоскімі агульнай спадчынай (мініяцюры, выраперакрыццямі — мясд. драўляны ордэр, элементы якога адлюсгроўвалі даісламскія вераванні, мелі расл. ўзоры. эпіграфічныя фрызы (порціх маўзалея Хазрацібабо ў с. Чарку каля Ісфарьі, 12 ст.). Дасягненне тадж. манум. дойлідства 14 ст. — партал Мухамеда Башара маўзалея. Адно з унікальных збудаванняў — маўзалей Мір-Сеід-Хамадані ў г. Куляб (14— 17 ст.), першапачаткова 3-партальны з купальнай залай, пахавальняй і разным дэкорам. У 16—17 ст. пераважалі культавыя збудаванні з Г-падобнай купальнай галерэяй (мячэць Абдула-хана ў с. Наўгілем каля Ісфары, мячэць-маўзалей Муслехеддзіна ў Худжандзе, маўзалей Махдумі Азама ў Гісары). У 18 — пач. 19 ст. традыцыі тадж. дойлідства развіваліся ў архітэктуры масавых грамадскіх будынкаў (медрэсэ ў Гісары, квартальныя і сельскія мячэці, лазні) і ў нар. Да арт. Таджыкістан З.Х a 6 і б y л a е ў. Бажыллі. Архітэнура 20 ст. прайшла шлях хор (вясна). 1967.
бы дэкар.-прыкладнога мастацтва). На тэр. Т. выяўлены наскальныя размалёў кі ў гроце Шахты (15—10-е тыс. да н.э., Усх. Памір), ляпная і ганчарная ангабіраваная кераміка з геам. узорам, пр сцейшыя формы ювелірных вырабаў (сярэдзіна 2 — пач. 1-га тыс. да н.э.), схематычная гліняная выява чалавека (пахавальня Тандыр-Ёл каля Рэгара, 2-е тыс. да н.э.). Ад эпохі Ахеменідаў захаваліся ювелірныя вырабы, творы мас тацтва сакаў (бронз. катлы са скулытг.
Да арт. Таджыкіста*. Мемарыяльны комплекс да 1100-годдзя дзяржавы Саманідаў y Душанбе.
дэкорам, літыя фігурныя бляхі, петрор ліфы). Мастацтва грэка-бактрыйскага (3— 2 ст. да н.э.) і кушанскага (1—4 ст. н.э.) перыядаў спалучала мясц. традыцыі і эліністычныя элементы. Раннесярэдневяковае мастацгва Т. развівалася ў рэчышчы кулыур Согда, Уструшаны Тахарыстана, y якіх фарміраваліся мясц. стылі праз спалучэнне эліністычных і кушанскіх традыцый з рысамі мастацтва Паўн. Індыі і Афганістана: скульптура (прысценныя статуі і гарэльефы, медальёны са сцэнамі барацьбы коннікаў-ваяроў, выявамі фантаст. звяроў) і жывапіс (фрэскі будыйскіх храмаў, размалёўкі палацаў Пенджыкента, ІПахрыстана, Калаі-Кафірнігана). Пасля арабскага заваявання і пашырэння ісламу ў мастаптве развіваў пышны разны дэкор, які захоўваўся мясц. даісламскія вшўл. матывы, расл. ўзоры, эпіграфічныя фрызы. Паступова пачалася арнаменталізацьм ўсяго выяўл. мастацтва з перавагай расл., геам. і эпіграфічных матываў. Новы росквіт мастацтва ў 15 ст. звязаны з герацкай школай мініяцюры, y 16— 17 ст. — з сярэднеазіяцкай школай ў Бухары і Самаркандзе. Мініяцюра, верагодна, развівалася ў горным Т. (рукапіс «Юсуф і Зулейха> з Дарваза, 1797— 98). У дэкар.-прыкладным мастацтве мясц. традыцыі ўзбагаціліся элементамі маст. культур інш. краін Усходу (паліваная размаляваная кераміка, ткацтва, вырабы з металу і шкла, ювелірныя). Развіваліся разьба і размалёўка па стука, дрэве, тэракоце, арнаментальная размалёўка тэмперай і шматколерная з пазалотай размалёўка «кундаль» (па
рэльефнай глінянай аснове). У 18 — пач. 20 ст. пашырыліся маст. рамёствы: кераміка з падглазурнай размалёўкай (Паўн. Т.) ці ляпная з ангобнай размалёўкай (Паўд. Т.), ювелірныя вырабы з дэкар. і складанаўзорыстымі спалучэннямі серабра і каляровых камянёў, ткацгва, набіванка, вышыўка. У 1-й пал. 20 ст. ў Т. працавалі мастакі А.Ашураў, А.Камелін, М.Новік, П.Фальбаў, М.Хашмухамедаў, Я.Чамадураў, Б.Шахназараў і інш. 3 2-й пал. 20 ст. развіваюцца ўсе
вуснай традыцыі дасягнула ў сярэдневякоўі ў гарадах. Класічны помнік муз,паэт. творчасці — цыкл з 6 шматчасткавых вак.-інстр. паэм «Шашмаком». Станаўленне прафес. музыкі пачалося ў 20 ст., калі былі створаны муз. тэхнікум y г. Ленінабад (1929), маст. камбінат (школа) y г. Душанбе (1934, з 1937 — муз.-балетная школа) і інш. Развіваліся шматгалосыя спевы, арк. ігра, муз.сцэн. мастацтва, разнастайныя жанры і формы шматгалосай музыкі. Важную
Да арт. Таджыкістан. X X у ш в а х т а ў . Былыя гады. 1967.
Да арт. Таджыкістан. А . Р а х і м а ў . маёй даліны. 1974.
віды выяўл. і дэкар.-прыкладнога мастацтва ў творчасці жывапісцаў З.Давутава, І.Лісікава, А.Рахімава, З.Хабібулаева, Х.Хушвахтава, С.Шарыпава; скульптара К.Жумагазіна; графікаў Р.Азімава, С.Вішняпольскага, С.Краснапольскага, Т.Самандарава, Б.Серабранскаі;а, сцэнографаў М.Мухіна, М.Шыпуліна і інш. У 1938 створаны Саюз мастакоў Т. Музыка. Раннія звесткі пра музыку стараж. народаў, гістарычна звязаных з Т., адносяцца да 3—2 ст. да н.э. Музыка развівалася пераважна як аднагалосае мастацтва Вуснай традыцыі, была унісоннай, дыятанічнай. Багатая і рознабаковая метрарытміка песень і інстр. п’ес. Характэрны няцотныя (5/8, 7/8 і інш.) і 6-дольныя памеры. Муз. фальклор уключае прац., абрадавыя, лірычныя, эпічныя (у т.л. эпас «Гуруглі») і інш. песні, якія выконваюцца сола і ў суправаджэнні інструментаў. Склаліся своеасаблівыя спосабы спеваў: ішкамі (брушное), бінігі (насавое) і гулугі (гарлавое). Сярод нар. інструментаў: думбрак, дутар, рубаб, сетар, танбур (усе струнна-шчыпковыя), гіджак (струннасмыкавы), най, кашнай, сурнай, карнай (духавыя), чанг (струнна-ўдарны), дойра, таўляк (ударныя), занг (званочкі), чанг-кобус (варган). Нар. танцы выконваюцца пад акампанемент нар. інструментаў ці унісоннага хору. Найб. росквіту нар.-прафес. і прафес. музыка
ролю ў станаўленні прафес. тадж. музыкі адыгралі кампазітары Д.Дустмухамедаў, Я.Сабзанаў, Ш.Сайфіддзінаў, Ф.Саліеў, З.Шахідзі, Ф.Шахобаў; музыканты і педагогі С.Баласанян, А.Ленскі, С.Урбах і інш. Сярод першых нац. твораў: опера «Паўстанне Васе» Баласаняна (1939), балет «Дзве ружы» Ленскага (1941), шматгалосы твор «Залаты кішлак» І.Рагальскага (1944), «Таджыкская рапсодьм» Саліева (1947), вак.-сімф. творы Дустмухамедава, Сайфіддзінава. Ддя 2-й пал. 20 ст. харакдэрна імкненне кампазітараў да ўзбагачэння муз. мовы сучаснымі сродкамі выразнасці і пераўтварэнне глыбінных фалькл. пластоў. Развіваюцца музыка да спектакляў драм. т-ра і кінафільмаў, эстр. музыка. Сярод муз. дзеячаў дырыжоры І.Абдулаеў, З.Айрапецянц, А.Камалаў, Саліеў, А.Хамдамаў; хар. дырыжор — Х.Мулакандаў; спевакі A.Бабакулаў, М.Бакіева, С.Бандышоева, Р.Галібава, М.Ібрагімава, Б.Ісхакава, Л.Кабірава, Б.Маматкулаў, Х.Маўлянава, Ш.Муладжанава, Дж .Муродаў, Б.Ніёзаў, Р.Талмасаў, Т.Фазылава; выканаўцы нар. песень М.Бахадураў, М.Назардодава, Н.Раупава, Х.Рызо; салістка балета М.Сабірава; выканаўцы на нар. інструментах Г.Гуламаліеў, А.Алаеў. Працуюць: Тадж. т-р оперы і балета (1940, Душанбе); філармонія (1938, Душанбе), y складзе якой ансамбль рубабістак (1940), сімф. ар-
Дары
ТАДЖЫКІСТАН
381
кестр (1965), ансамблі песні і танца; стр. квартэт (1978); пры Дзяржтэлерадыё аркестр нар. інструментаў, ансамбль шашмакамістаў (1964), эстр. ансамбль «Гульшан» (.1966), дзідячы хор (1982) і інш. У 1949 створаны Саюз кампазітараў Т. Тэатр. Вытокі тэатр. дзействаў y песнях і танцах. нар. гульнях, даісламскіх культавых абрадах. На аснове нар. мастацгва складаліся нар. лялечны т-р «зачабозі» і вусны традыц. т-р масхарабозаў (выступалі на вяселлях, сямейных урачыстасцях), асабліва пашыраны ў 19 ст. У сав. час развіваўся аматарскі т-р. У 1929 y Душанбе з аматарскага гуртка створаны першы прафес. т-р — Таджыкскі драм. т-р імя АЛахуці, y 1932 — муз.-драм. т-р y Худжандзе. У 1930-я г. прафес. т-ры з’явіліся і ў інш. гарадах і гар. пасёлках (Харог, Куляб, Ісфара, Наў і інш.). У рэпертуары т-раў п’есы С.Саідмурадава, М.Рабіева, М.Міршакара, Дж.Ікрамі, А.Сідкі, Ф.Ансары, Г.Абдуло, Ш.Кіямава і інш.; класічная і сучасная драматургія. Значны ўклад y тэатр. мастацтва зрабілі Б.Аліфбекава, Г.Бакаева, АБурханаў, Т.Гафарава, Г.Заўкібекаў, М.Ібрагімава, Б.Карамхудоеў, М.Касымаў, Х.Назарава, Х.Рахматулаеў, Г.Савельева, С.Туйбаева, Т.Фазылава, М.Халілаў, С.Шаісмаілава і інш. Кіно ўзнікла ў 1929 з вытворчасці дакумент. і хранікальных фільмаў. У 1930 створана кінастудыя «Таджыкфільм». Першы маст. фільм — «Калі паміраюць эміры» (1937, рэж. Л.Пячорына), першыя гукавыя маст. фільмы «Сад» (рэж. М.Досталь) і «Сябры сустракаюцца зноў» (рэж. К.Ярматаў, абодва 1939). У час вайны і першыя пасляваен. гады ствараліся толькі дакумент. карціны. У 1957 адноўлены выпуск маст. фільмаў («Дахунда» паводле Айні, рэж. Б.Кімягараў). Здымаліся фільмы на гіст. тэмы і пабудаваныя на фалькл. матывах і нар. эпасе: «Лёс паэта» (1959, рэж. Кімягараў), фільм-балет «Лейлі і Меджнун» (рэж. Т.Беразанцава, Г.Валаматзадэ), «Насрэддзін y Хаджэнце, або Зачараваны прынц» (абодва 1960, рэж. А.Бек-Назараў, Э.Карамян), «Сцяг каваля» паводле А.Фірдаўсі (1961, рэж. Кімягараў); на сучасную тэматыку: «Мой сябра Наўрузаў» (1957, рэж. Ш.Кіямаў, Н.Літус), «Высокая пасада» (1958, рэж. Кімяшраў); камедыі «Я сустрэў дзяўчыну» (1957, рэж. Р.Перэльштэйн), «Сыну пара жаніцца» (1960, рэж. Т.Сабіраў) і інш. У 1960—70-я г. пошук новых тэм, жанраў, выяўл. сродкаў характэрны для маладых рэжысёраў М.Арыпава («Нісо»,1966; «Тайна продкаў», 1972), М.Касымавай («Лета 1943», 1968; «Джура Саркор», 1970), С.Хамідава («Сусгрэча ў старой мячэці», 1969; «Легенда турмы Павіяк», 1971), А.Тураева («Трэцяя дачка», 1971) і інш. Маральныя праблемы ўздымаліся ў фільмах «Пад попелам агонь» (1967, рэж. Рахімаў), «Як
382
ТАДЖЫКСКАЯ
патрабуе сэрца» (1968) і «Аднаго жыцця мала» (1975, рэж. Кімягараў). Экранізаваўся нац. эпас: «Сказанне пра Рустама» (1971), «Рустам і Сухраб» (1972), «Сказанне пра Сіявуша» (1977, рэж. усіх Кімягараў). У 1960—80-я г. кіно для дзяцей здымалі рэжысёры В.Ахадаў, Б.Арабаў, Касымава; сярод рэжысёраў-дакументалістаў В.Кузін, В.Фамін, Г.Артыкаў, Е.Кімягарава, М.Мансурхаджаеў, М.Юсупава і інш. У 1980-я г. кіно Т. папоўнілася стужкамі рэжысёраў Д.Худаназарава, Ю.Юсупава, А.Тулаева і інш. У 1990-я г. ў сувязі з грамадзянскай вайной фільмаў стваралася мала. Шэраг рэжысёраў выехалі з краіны. Сярод фільмаў 1990-х — 2000 г.: «Кош ба кош» (1993, прыз Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі «Сярэбраны леў»), «Месячны тата» (1999, Гран-пры расійскага кінафестывалю «Кінатаўр», рэж. абодвух Худаназараў), «Прысугнасць» (1995, рэж. Т.Хамідаў), «Палёт пчалы» (1998), «Крыніда» (2000), «Анёл правага пляча» (2002, рэж. усіх Дж.Усмонаў) і інш. Сярод папулярных акцёраў кіно Т.: М.Арыпаў, С.Азаматава, Х.Абдуразакаў, М.Касымаў, С.Туйбаева і інш. У 1962 створаны Саюз кінематаграфістаў Т. Літ Нсторня таджюсского народа. T. 1— 3. М , 1963— 65; Актуальные проблемы нсторлн таджнкского народа. Душанбе. 1988; Г а ф у р о в Б.Г. Таджлкя: Древнейшая, древняя н средневековая нстормя. М.. 1972; Нсторня Таджнкской ССР. Душанбе, 1983; М a с о в Р.М. Нсторня нсторнческой наукн н нсторлографня соцналвстаческого стронтельства в Таджмкнстане. Душанбе. 1988; Нсторня таджіосского народа. T. 1—2. Душанбе. 1998— 99; Очеркм нсторнн таджнкской советской лнгературы. М., 1961; Нсторня советской многонацнональной лнтературы. T. 1—6. М ., 1970—74; Нсторня музыкн народов СССР. T. 1— 5. М., 1970—74; Музыкальная жнзнь Советского Таджнкмстана. Вьш. 1—2. Душанбе, 1974—75; Н у р д ж а н о в Н.Х. Таджшсскнй театр: Очерк нсторнл. М., 1968; А х р о р о в А., А з н з о в а С. Кнно Таджякнстана. М., 1982; Огонек. 2001. Спец. вып. П.І.Рогач (прырода, насельнйпва, гаспадарка). В.У.Адзярыхд (гісторыя), М.М.Валачко (узброеныя сілы), І.М.Ключановіч (літаратура), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўнапрыкладное мастацтва), А.П.Бабкова (кіно).
ТАДЖЫКСКАЯ MÔBA, адна з іранскіх моў (наўд.-зах. група). Мова таджыкаў, афіц. мова Таджыкістана. Пашырана ва Узбекістане, Афшністане, Іране, часткова ў Кіргізіі і Казахстане. Mae дыялектныя групы: паўн. (гаворкі Бухары і Самарканда, Ферганскай даліны, Ура-Цюбе, Пенджыкента і інш.), цэнтр. (верхнезераўшанская), паўд. (каратэгінскія, кулябскія, рогскія і бадахшанскія), паўд.ўсх. (дарвазская). У сучаснай літ. Т.м. 6 галосных, 24 зычныя; націск дынамічны, пераважна на апошнім складзе. Паводле грамат. ладу належыць да аналітычных моў. Літ. Т.м. ўзыходзіць да класічнай персідска-таджыкскай мовы (9—15 ст.) — адзінай крыніды для тых, хто гаворыць на персідскім, таджыкскім і афганскім дары. Першыя пісьмовыя
помнікі на арабскай графіцы. Пісьменства Т.м. ў Таджыкістане на аснове кірыліцы. Літ.: С о к о л о в а В.С. Фонетнка таджнкского языка. М.; Л., 1949; Р а с т о р г у е в а В.С. Опыт сравннтельного нзучення таджшсскмх говоров. М.. 1964; Е ф н м о в В.А. Р а с т о р г у е в а В.С.. Ш а р о в а Е.Н. Персндскйй, таджнкскнй, дарн / / Основы нранского языкознаняя: Новонран. языюі. М.. 1982.
ТАДЖЫНСКАЯ КАТЛАВІНА, Taджынская ў п а д з і н а , міжгорная катлавіна ў Рэспубліцы Тыва, y Расіі. Размешчана ў гарах Паўд. Сібіры, паміж Усх. Саянам і хр. Акадэміка Обручава, даўж. 150 км, выш. ад 800 м на 3 да 1800 м на У. Рэльеф месцамі сярэднягорны, на 3 — узгорыста-раўнінны. Ёсць значныя азёры (Таджа, МаныХоль, Кадыш-Холь). Пераважаюць таежныя лясы з лістоўніды. кедру, елкі, хвоі; на 3 месцамі ўчасткі стэпаў. ТАЕЖНАЯ 3ÔHA, б а р э а л ь н а я л я с н а я з о н а , прыродная геагр. 3 0 Ha, y ландшафтах якой пераважае тайга. Часам разглядаецца як падзона ў складзе адзінай лясной зоны ўмеранага пояса Паўн. паўшар’я. Размешчана паміж лесатундравай зонай (на Пн) і мяшаных лясоў зонай і лесастэпавай зонай (на Пд); працягваецца з 3 на У прыблізна на 9 тыс. км пераважна ў Еўразіі, таксама ў Паўн. Амерыды. На У Еўразіі ўздзеянне халоднага зімовага мусону садзейнічае далёкаму пранікненню тайгі на Пд. Клімат ад акіянічнага да рэзка кантынент., з халоднай (ад -10 °С да -20 °С, y Паўн.-Усх. Сібіры да -50 °С і ніжэй) снежнай зімой і параўнальна цёплым (10—20 °С) вільготным летам. Колькасць ападкаў 300—600 мм за год, пераважае выпаральнасць, нгго спрыяе інтэнсіўнай забалочанасці тэрыторыі і мнагаводнасці рэк. На значнай ч. Сібіры пашырана шматгадовая мерзлата, што адмоўна адбіваецца на расл. і глебавым покрыве. Пераважаюць бедныя ў відавым складзе цемнахвойныя (з елкі і піхты) і светлахвойныя (пераважна з
лістоўніды) лясы, з дамешкам драбналістых парод на падзолістых і мярзлотна-таежных глебах. ГІрысутнічае мохавае покрыва, кусцікавы ярус. У гарах таежныя ландшафты ўтвараюць самаст. вышынны пояс. У Т.з. развіта лясная гаспадарка, паляўнічы промысел, па далінах рэк пашы, сенакосы. У Зах. Сібіpu — радовішчы нафты і газу. В. С.Аношка.
ТАЕМНІК (Lathraea), род кветкавых раслін сям. залознікавых. 7 відаў. Пашыраны ва ўмеранай вобласці Еўразіі. На Беларусі 1 від — Т. лускаваты (L. squamaria), нар. назвы грымотнік, цар-трава, вясёлка. Трапляецца вясной y лісцевых і мяшаных лясах, хмызняках, паразітуе пераважна на каранях ляшчыны. Шматгадовыя бесхларафільныя расліны, якія паразітуюць на каранях дрэў і кустоў. Карэнішчы крыжападобна разгалінаваныя. мясістыя, сакаўныя. Сцёблы малінава-ружаватыя, выш. да 25 см, летам адміраюць. Лісце супраціўнае, лускаватае, лілова-ружаватае. Кветкі невял., малінава-чырв., y аднабокім верхавінкавым суквецці. Плод — каробачка. А.М. Скуратовіч.
ТАЁН, тытул князька — правадыра асобнага племя ў якутаў да 17 ст. Пасля далучэння Сібіры да Расіі Т. сталі апорай рас. адміністрацыі. У 2-й пал. 19 ст. з Т. фарміравалася якуцкая гандл. буржуазія. ТАЁНАКА, горад y Японіі, на Пд в-ва Хонсю, прамысл. прыгарад г. Осака. Каля 500 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Прам-сць: чорная металургія, нафтахім., трансп. машынабудаванне. «ТАЁТА», сям’я аўтамабіляў і аўтобусаў яп. канцэрна «Таёта мотар карпарэйшэн». Выпускаюцца з 1935. Легкавыя аўтамабілі маюць кузаў седан, хэтчбэк ці купэ, рухавік магутнасцю 54—^243 кВт, найб. скорасць да 250 км/гадз; грузавыя аўгамабілі агульнага прызначэння — поўную масу 1,99—4,5 т, рухавік магутнасцю 51—88 кВт. Аўтобусы ўмяшчаюць да 26 пасажыраў.
ТАІЦІ
383
ТАІЗ, горад на ПдЗ Йемена. Адзін са стараж. араб. гарадоў. Каля 300 тыс. ж. (2001). Гандл.-трансп. цэнтр. Міжнар. аэрапорг. Вьггв-сць посуду, вырабаў з пластмас і алюмінію, харч. прадукгаў. Рамёствы. Мячэці аль-Музафар (13—14 ст.; рэстаўрыравана ў 17— 18 ст.), аль-Ашрафія (13 ст.); гарадская сцяна з 2 варотамі і цытадэллю. Паблізу мячэць Джанадыя (7 ст.).
4 С ям ’я а ў т а м а б іл я ў « Т а ё т а » : 1 — к у п э м а д э л і « Ц э л ік а » ; 2 — п ік а п « Т - 1 0 0 » ; 3 — м ік р а а ў т о б у с «Х айЭ йс»; 4 — г р у з а в ы а ў т а м а б і л ь « Д ы н а -3 5 0 » .
«ТАЁТА MÔTAP», найбольшая аўтамабільная кампанія ў Японіі. Засн. ў 1926 як «Таёда атаматык лум воркс», з 1937 — сучасная назва. Вырабляе легкавыя і грузавыя аўтамабілі, аўтобусы, аўтапагрузчыкі, трактары, дэталі і вузлы да машын, змазачныя маслы, быт. эл. тавары. Паводле аб’ёму продаж займае ў Японіі 1-е месца, y свеце сярод буйнейшых кампаній — 18-е, сярод галіновых — 3-е. Mae 10 вытв. прадпрыемстваў y Японіі, 27 — y інш. краінах. Супрацоўнічае з аўтамаб. кампаніямі ЗША (кааперуецца з «Джэнерал мотарс карпарэйшэн») і Вялікабрытаніі. TAËTÔMI Хідэёсі (1536 — 15.9.1598), японскі палкаводзец і дзярж. дзеяч. Напачатку паплечнік палкаводца Н.Ода ў войнах за аб’яднанне Японіі. Пасля смерці Ода ў 1582 сканцэнтраваў y сваіх руках усю дзярж. ўладу, застаючыся фармальна канцлерам (кампаку). Завяршыў аб’яднанне Японіі, падпарадкаваўшы ў 1587 в-аў Кюсю, y 1590 — паўн.-ўсх. ч. в-ва Хонсю. Рабіў захады па замацаванні прывілеяванага становішча самураяў. Правёў шэраг мерапрыемстваў па рэстаўрацыі прыгонніцтва. Праводзіў агрэсіўную знешнюю палітыку, вёў вайну супраць Карэі, але пацярпеў паражэнне (гл. Імдзінская вайна 1592—98). Літ:.
Н с к е н д е р о в
А А . Т оётом н Хн
дэёсн. М., 1984. ТАЁХАСІ, горад y Японіі, на ПдУ в-ва Хонсю. Каля 350 тыс. ж. (2001). Трансп. вузел. Прам-сць: шаўковая, маш.-буд., хім., дрэваапрацоўчая. ТАЗАЎСКІ ПАЎВ0СТРАЎ, на Пн Зах Сібірскай раўніны, y Ямала-Ненецкай аўт. акрузе Расіі. Абмываецца на 3 Обскай. на У Тазаўскай іубамі Карскага м. Даўж. каля 200 км, шыр. каля 100 км, выш. каля 100 м. Паверхня раўнінная, слаба нахіленая да Тазаўскай губы, стромка абрываецца да Обскай губы. Тундравая расліннасць. ТАІДЗЕ, грузінскія мастакі; бацька і сын. Нарадзіліся ў Тбілісі.
Майсей (Масе) І в а н а в і ч (2.2.1871 — 17.6.1953), жывапісец. Нар. маст. СССР (1953). Правадз. чл. AM СССР (1947). Герой Працы (1932). Праф. Тбіліскай AM (1930—53). У 1922 арганізаваў y Тбілісі Нар. маст. студыю. Аўтар твораў, прысвечаных нар. побыту, гісторыі Грузіі, партрэтаў: «Мцхетоба» (1899—1901), «Партрэт маці» (1904—05), «Ліст з фронту» (1942), «Песня перамогі» (1948). І р а к л і й М а й с е е в і ч (27.3.1902 — 1985), графік, жывапісец. Засл. дз. маст. Расіі (1951). Нар. маст. Грузіі (1980). Вучыўся ў свайго бацькі Майсея Т. Скончыў Тбіліскую AM (1930). Аўтар плакатаў, якім уласцівы эмацыянальнасць, прызыўныя сіла («Радзіма-Маці заве!», 1941), ілюстрацый да паэмы Шата Руставелі «Віішзь y тыгравай шкуры» (1937) і кнігі «Гісгорыя Грузіі» (1950), жывапісных карцін. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1948, 1949, 1951.
РОДМ НА-МАТЬ
ТАІНСТВЫ, y хрысціянстве абрадавыя дзеянні, y якіх «пад бачным абразом паведамляецца вернікам нябачная боская ласка». Праваслаўе і каталіцызм прызнаюць Т. хрышчэння, прычасця, свяшчэнства, споведзі, мірапамазання, шлюбу, ялееасвячэння (саборавання). У большасці пратэстанцкіх плыней спраўляюцца толькі хрышчэнне і прычасце, якія разглядаюдца як сімвалічныя абрады, што не адрозніваюцца ад іншых. Паводле вучэння царквы, Т. ўстаноўлены Ісусам Хрыстом. Яны ў хрысціянскі культ уводзіліся на працягу доўгага часу. Спачатку хрышчэнне і прычасце, потым свяшчэнства і талькі ў 4—5 ст. — астатнія Т. Вытокі Т. узыходзяць да вераванняў, магічных дзеянняў стараж. людзей, якія былі ўпэўнены ў магчымасці непасрэдных зносін са звышнатуральнымі сіламі, уздзеяння на іх. Пры ўстанаўленні Т. хрысціянства запазычыла шмат элементаў з усх. рэлігій. Вял. ўвагу царква аддае правільнаму выкананню Т. з абавязковым удзелам y іх духоўных асоб, чым падкрэсліваецца роля царквьі як пасрэдніцы паміж Богам і людзьмі. Гэта ўмова не прызнаецца пратэстанцкімі цэрквамі, якія адмаўляюць ідэю пасрэднііггва дарквы ў зносінах чалавека з Богам. ТАІРАЎ (салр. К о р н б л і т) Аляксаддр Якаўлевіч (6.7.1885, г. Рамны Сумскай вобл., Украіда — 25.9.1950), расійскі рэжысёр. Нар. арт. Расіі (1935). Творчую дзейнасць лачаў y 1905 як акцёр, з 1908 — рэжысёр. Заснавальдік (сумесна з А.Коадед) і маст. кіраўдік Камердага т-ра (1914—49) y Маскве. Адзін з рэфарматараў рус. сцэны. Імкнуўся да стварэння «сінтэтычнага т-ра» — лераважна рамант. і трагедыйнага рэлертуару, выхавання ў акцёраў віртуознага майстэрства, пераўтварэдня сцэн. лрасторы. Сярод ластановак: «Фаміра-кіфарэд» І.Аненскага (1916), «Саламея» О.Уаютьда (1917), «Прыдцэса Брамбіла» лаводле Э.Т.А.Гофмала (1920), «Федра» Ж.Расіда (1922), «Каханде пад вязамі» Ю.О’Ніла (1926), «Алтымістычная трагедыя» У.Вішдеўскага (1933), «Мадам Бавары» паводле Г.Флабера (1940) і інш. ТАІЦІ (Tahiti), вулканічны востраў y Ціхім ак., самы вялікі ў груле астравоў Таварыства, y складзе Палінезіі Французскай, уладанне Францыі. Пл. 1042 км2. Нас. каля 140 тыс. чал. (2000). Склада-
384
ТАЙБЭЙ
ецца з 2 горных масіваў, злучаных вузкім (да 2 км) перашыйкам. Выш. да 2241 м (г. Арахена). Абкружаны каралавымі рыфамі. Клімат трапічны марскі. Аладкаў 1400 мм за год. Вільготныя трапічныя лясы. На берагавой нізіне плантацыі какосавых пальмаў, бананаў, цукр. трыснягу, ванілі, ананасаў. Вырошчваюць тара, ямс, батат, маніёк і інш. Здабыча жэмчугу. Рыбалоўства. Турызм. Ha Т. адм. цэнтр і асн. порт Палінезіі Франц. — Папеэтэ. ТАЙБЭЙ, горад y Кітаі, на Пн в-ва Тайвань. Найбуйнейшы горад, адм. цэнтр прав. Тайвань. 7,7 млн. чал. з прыгарадамі (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. 2 міжнар. аэрапорты; марскі аванпорт — Цзілун (угварае з Т. адзіны прамысл. комплекс). Буйны прамысл. цэнтр. Прам-сць: маш.-буд., y т.л. суднабуд., радыёэлектронная (вытв-сць камп’ютэраў, тэлевізараў, магнітафонаў); металургічная, хім., цэм., дрэваапр., папяровая, лёгкая, харчовая. Ун-ты, навук. ўстановы, музеі. У пач. 18 ст. на тэр. сучаснага Т. існавалі 3 паселішчы, якія ÿ сярэдзіне 19 ст. ператварыліся ў гандл. цэнтр. 3 1875 горад. Пасля ўтварэння асобнай прав. Тайвань — рэзідэндыя губернатара, з 1891 — сталіца правінцыі. У час яп. калан. панавання (1895— 1945) y Т., перайменаваным y Тайхоку, знаходзілася рэзідэнцыя яп. губернатара. Пасля аднаўлення кіт. суверэнітэту над Тайванем (1945) — цэнтр яго правінцыі. 3 1949 y Т. размясціўся урад Кіт. Рэспублікі (пасля паражэння ў грамадз. вайне з кіт. камуністамі ў мацерыковым Кітаі), y 1958 афіцыйна абвешчаны месцам яго знаходжання. У 1967 вылучаны ў асобны адм. раён пад кіраваннем цэнтр. ўрада. В.УАдзярыха (гісторыя).
ТАЙв Ан Ь, Ф a р м о з а, востраў y Ціхім ак., каля ўсх. берагоў мацерыковага Кітая, ад якога адДзелены Тайваньскім пралівам. Вьіцягнуты з Пн на Пд на 394 км, шыр. да 140 км, пл. каля 36 тыс. км2. Уздоўж усх. берага Тайваньскія горы (выш. да 3997 м), на Пн — група патухлых вулканаў, на 3 — прыбярэжная раўніна. Частыя землетрасенні. Карысныя выкапні: каменны вугаль, гаручы газ, нафта, золата. Клімат на Пн субтрапічны, на Пд трапічны мусонны. Т-ра паветра ў студз. 15—20 °С, y ліп. 25—30 °С. Ападкаў на раўнінах 1500— 2500 мм за год y rapax месцамі больш за 5000 мм. У жн. і верасні частыя тайфуны. Болын за 50% тэр. займаюць горныя лясы (больш за 3000 відаў, y т.л. больш за 1500 эндэмічных). У ніжняй ч. схілаў — вільготныя вечназялёныя лясы з панданусаў, пальмаў, бамбукаў, ліян; вышэй — шыракалістыя лістападныя і мяшаныя лясы з камфарнага лаўру, кіпарысу, елкі, піхты, дрэвападобных папарацяў, псеўдатсугі і інш. Вышэй 3300 м хмызнякі з рададэндрану і горныя лугі. Раўніны і нізіны асвоены. Пра насельнідтва і гаспадарку гл. ў арт. Тайвань (правінцыя Кітая).
ТАЙВАНЬ. правінцыя Кітая. Займае в-аў Тайвань і прыпеглыя дробныя а-вы, y т.л. Пэнхуледао. Пл. каля 36,1 тыс. км2. Нас. 22,1 млн. чал. (2000). Адм. ц. — г. Тайбэй. Кітайцы складаюць 98%, карэнныя жыхары (народ гаашань) — каля 2%. Вернікі — будысты, даасісты, канфуцыянцы (разам 93%), хрысціяне (5%). Сярэдняя шчыльн. 612 чал. на 1 км2. У гарадах жыве 75% населыііцтва. У прам-сці занята 38% працаздольных, y сельскай гаспадарцы — 10%, y абслуговых галінах — 52%. Т. — магутны прамысд. рэгіён Усх. Азіі. Валавы ўнутр. прадукт y 1998 склаў 362 млрд. дол., каля 16,5 тыс. дол. на 1 чал. Развіта апрацоўчая прам-сць экспартнага кірунку: радыёэлектроніка, прылада- і суднабудаванне, хім., нафтахім., тэкст., гарбарна-абугковая, швейная, харчовая; выплаўка сталі і каляровых металаў. Вытв-сць электраэнергіі 133,6 млрд. кВт • гадз (1998). Лесанарыхтоўкі. Т. — буйнейшы ў свеце вытворца і экспарцёр камфары. Апрацоўваецца 24% тэр., гал. чынам на 3. Болып за 50% пл. пад рысам (2 ураджаі за год, каля 3 млн. т). Вырошчваюць цукр. трыснёг, батат, трапічныя фрукгы (ананасрі, бананы, мандарыны), чай, агародніну. Свінагадоўля (каля 4 млн. галоў) і птушкагадоўля. Рыбалоўства (1,04 млн. т, 1997). Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. 13 аэрапортаў. Гал. марскія парты Цзілун і Гаасюн. У 1997 экспарт склаў 122,1 млрд. дол., імпарт — 114,4 млрд. дол. Гал. гандл. партнёры ЗІІІА, Японія. Даход ад турызму ў 1997 склаў 3,57 млрд. дол. Грашовая адзінка — новы тайваньскі долар. У старажытнасці в-аў Тайвань быў населены плямёнамі гаашань. У 230 адбылася 1-я ваен. экспедыцыя кітайцаў на востраў. У 13 сг. ён афіцыйна далучаны да Ютая. 3 14 ст. пачалася яго каланізадыя кітайцамі. У 1590 на в-аў Т. праніклі партугальцы. якія назвалі яго Фармоза (Цудоўны). У 1624 яго захапілі галандцы. якіх y 1661—62 выгналі атрады кіт. патрыёта Чжэн Чэнгуна. Апошні ператварыў востраў y базу супраціўлення маньчжурам, якія да таго часу захапілі мацерыковы Кітай. У 1683 на востраве ўсталявалася ўлада маньчжурскай дьшастыі Цын. У 1886 створана асобная кіт. правінцыя Т. У выніку япона-кітайскай вайны 1894— 95 і паводле Сіманасекскага дагаеора 1895 в-аў Тайвань з прылеглымі астравамі адышоў да Японіі. У час яп. панавання (1895—1945) Т. ператвораны ў с.-г. прьідатак Японіі. У выніку паражэння Японіі ў 2-й сусв. вайне Т. вернуты Кітаю. Пасля паражэння ад сіл кампартыі ў трэцяй грамадзянскаіі вайне ў Кітаі 1946—-49 на Т. знайшоў прытулак урад Ют. Рэспубліхі на чале з Чан Кайшы, рэшткі яго армй, кіраўніцгва Гаміньдана (ГМД) і іх сем’і — больш за 2 млн. чал. (пры насельніцгве Т. 6 млн. чал.). У 1950-я г. ўрад ГМД правёў агр. рэформу, a з пач. 1960-х г. пачаў лібералізацыю эканомікі, y выніку да 1990-х г.. Т. дасягнуў узроўню развіцця новых індустр. краін Азіі. У 1987 скасавана надзвычайнае становішча ў Т. і пачалася дэмакратызацыя яго паліт. жыцця. У 1996 адбыліся 1-я ўсеагульныя выбары прэзідэнта Кіт. Рэспублікі. на якіх перамог лідэр ГМД Лі Дэнхуэй. На выбарах 2000 перамог кіраўнік Дэмакр. прагрэс. партыі Чэнь Шуйбянь, што скончыла манаполйо ГМД на ўладу. Кіраўнідтва Кіт. Нар. Рэспублікі i ААН лічаць Т. неад’емнай ч. Кітая.
Літ.: Л а р н н А.Г. Два презндента. нлл Путь Тайваня к демократан. М., 2000; Нсто-І рня Кшая. 2 нзд. М.. 2002. ТАЙВАНЬСКІ ПРАЛІЎ. Т а й в а н ь хайся, Ф а р м о з с к і праліў. Паміж усх. берагам мацерыка Азія і в-вам Тайвань. Злучае Паўд.-Кігайскае і Усх.-Кітайскае моры. Даўж. 398 км, найменшая шыр. 139 км, найменшая глыб. на фарватэры 8,6 м. Мацерыковы бераг парэзаны залівамі, шмат астравоў. У Т.п. а-вы Пэнхуледао. Цячэнне зімой накіравана на Пд, летам на Пн; скорасць 1 км/гадз. Моцныя прыліўныя цячэнні. Парты: Гаасюн, Фучжоў і Сямынь (Кітай). ТАЙВАНЬСКІЯ Г0РЫ . На в-ве Тайвань. Даўж. 270 км, шыр. да 80 км. Складзены з вулканічных, крышт. і вапняковых парод. 4 паралельныя хрыбты, падзеленыя падоўжнымі далінамі. Выш. да 3997 м (г. Юйшань). На У стромка абрываюцца да мора. Грабнявая зона мае альпійскі рэльеф, сляды стараж. зледзянення. На Пн патухлыя вулканы. Тэрмальныя крыніцы. На ніжніх схілах вільготныя субэкватарыяльныя лясы, вышэй — шыракалістыя і хвойныя лясы, якія мяжуюць з зараснікамі хмызняку і лугам. ТАЙГА (цюрк.), занальны тып ландшафту з перавагай y расліннасці хвойных лясоў. Пашырана ва ўмераным поясе Еўразіі і Паўн. Амерыкі, a таксама ў горных раёнах Еўропы, Цянь-Шаня, Зах. Кітая, Ціхаакіянскіх узбярэжжаў Паўн. Амерыкі. Адрозніваюць Т. цемнахвойную (елкй, піхта), светлахвойную (хвоя, кедр, лістоўніца); паўн., сярэднюю, паўд. і горную. Падлесак разрэджаны (рабіна, вольха). Травяніста-кусцікавы ярус і мохавае покрыва (чарніцы, брусніды, кісліца, лясныя асокі, вейнікі, зял. імхі, лішайнікі). У фауне пераважаюць грызуны, насякомаедныя, пашыраны драпежнікі, капытныя, зайцападобныя, трапляюцца буры мядзведзь, лось, ізюбр, расамаха, рысь, крланок, собаль, выдра, белка і інш. Т. — крыніца драўніннай сыравіны для цэлюлознай і лесахім. прам-сці, буд. драўніны. В.САношка. ТАЙДАНД, К а р а л е ў с т в а Т а й л a н д (на мове таі Пратэт-Таі), дзяржава ў Паўд.-Усх. Азіі, на п-ве Індакітай і паўн. ч. п-ва Малака. Мяжуе на Пн з М’янмай, на ПнУ і У з Лаосам, на ПдУ з Камбоджай, на Пд з Малайзіяй; абмываецца Андаманскім м. і Сіямскім зал. Паўд.-Кіт. мора. Пл. 514 тыс. км2. Нас. 61,2 млн. чал. (2000). Дзярж. мова — таі (тайская, сіямская); выкарыстоўваюцца англ. і кіт. мовы. Дзярж. рэлігія — будызм. Сталіда — г. Бангкок. Падзяляецца на 76 чангватаў (правінцый). Нац. свята — Дзень нараджэння караля (5 снеж.). Дзяржаўны лад. Т. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1977. Кіраўнік дзяржавы — кароль. Пры каралю маецца Тайны савет. Вы-
шэйшы заканад. орган — двухпалатная Нац. асамблея, якая складаецца з палаты прадстаўнікоў (500 дэпутатаў) і сената (200 дэпутатаў). Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам, якога зацвярджае кароль па прадстаўленні Нац. асамблеі. Як правіла, урад фарміруецца на аснове шматпартыйнай кааліцыі, што мае большасць y парламенце. Прырода. Больш за палавіну тэр. Т. займаюць нізінныя раўніны, y тл. Менамская нізіна. У паўд., эвужанай ч. Т, — раўніны з астраўнымі гарамі і кражамі. На У шіато Карат. На Пн і 3 горы Кхунтхан, Танентаўнджы і інш. Найб. выш. 2576 м (г. Інтханон). Карысныя выкапні: алавяныя, вальфрамавыя, свінцовыя, цынкавыя, магніевыя, жал. руды, нафта, прыродны газ, буры вугаль, калійныя солі, каштоўныя камяні. Клімат трапічны мусонны. Сярэднія т-ры на раўнінах 22—29 °С, на п-ве Малака 27—29 °С, y rapax на Пн зімой да 10—15 °С. Ападкаў ад 1000—2000 мм на раўнінах да 5000 мм y rapax за год; сухі сезон з ліст. да красавіка. Рачная сетка густая, рэкі паўнаводньія, бываюць паводкі. Гал. рэкі Менам-ЧаоПрая і Меконг (на мяжы з Лаосам). Пад лесам каля 26% тэр. Пераважаюць лістападныя трапічныя лясы, y больш вільготных раёнах — вечназялёныя трапічныя лясы, на плато Карат — саванны, ксерафітныя рэдкалессі і хмызнякі. У скпадзе жывёльнага свету слон, насарог, тыгр, тапір, малпы (гібоны, макакі), дзікія быкі і інш., шмат паўзуноў. Нац. паркі Тхунгсалэнглуанг (уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны), Кхаўяй і інш.; запаведнікі. Насельніцтва. Болыпасць насельнідтва складаюць тайскія народы — тайцы (75%) і лао (5%), жывуць таксама кітайцы (14%), малайцы, тын, мео, яо і інш. плямёны і народнасці. Сярод вернікаў пераважаюдь будысты (95%), ёсць мусульмане (3,8%), хрысціяне (0,5%) і інш. Горныя народы (карэны, семангі і інш.) — анімісты. 3 сярэдзіны 1980-х г. y Т. жыве каля 3&0 тыс. бежанцаў з Камбоджы, М’янмы, В’етнама і Лаоса. Сярэднегадавы прырост 0,93%. Сярэдняя шчыльн. 119 чал. на 1 км . Насельніцтва сканцэнтравана ў дэльце р. Менам-Чао-Прая (пераважна ў Бангкоку), уздоўж рэк і па зах. узбярэжжы, дзе размешчаны волаваздабыўныя прадпрыемствы. У гарадах жыве 24% насельніптва (1998). Найб. гарады (тыс. ж., '2000): Бангкок (7200), Тханбуры (261,3), Чыянгмай (170,4). У сельскай гаспадарцы занята 54% эканамічна акгыўнага насельнідтва, y прам-сці — 15%;- y абслуговых галінах — 31%. Гісторыя. Тэр. Т. заселена чалавекам з часоў палеаліту. Першыя дзярж. ўтварэнні ўзніклі ў 4—8 ст. y плямён мон-кхмераў. 3 канца 1-га тыс. н.э. пачалася міграцыя на тэр. Т. з Паўд. Кітая тайскіх плямён, якія да 11—12 ст. сталі тут найбуйнейшым этнасам і стварылі некалькі княстваў, што былі ў васальнай залежнасці ад кхмераў. У 1238 тайскія княствы нанеслі наражэнне кхмерам і аб'ядналіся ў дзяржаву Сукатаі. У 14 ст. Сукатаі распалася і пачалося ўзвышэнне дзяр-
ТАЙЛАНД
385
тайскімі землямі ўключала ч. тэр. Лаоса і Камбоджы. 3 16 ст. Т. — аб’ект калан. экспансіі еўрапейцаў, асабліва французаў. У 1688 нар. рух прывёў да выгнання еўрапейцаў і «закрыцця» для іх краіны. У 1782 да ўлады прыйшла дынастыя Чакры, прадстаўнікі якой і сёння кіруюць Т. У 19 ст. Сіям стаў «буферам» паміж калан. ўладаннямі Вялікабрьгганіі і Францыі, якія навязвалі яму нераўнапраўныя дагаворы. Але Сіям захаваў незалежнасць дзякуючы палітыцы караля Чулалангкорна [Рамы V, 1868— 1910], які мадэрнізаваў краіну на еўрап. ўзор і выкарыстоўваў супярэчнасці паміж калан. дзяржавамі. У 1904—36 Сіям дамогся скасавання нераўнапраўных дагавораў.
жавы Сіям (Аютыя). У І5— 17 ст. y выніху войнаў з суседзямі Сіям павялічыў сваю тэрыторыю і да канца 18 ст. стаў найбуйнейшай дзяржавай Індакітая, якая побач з уласна
У выніку дзярж. перавароту 24.6.1932 y краіне ўсталявалася канстытуцыйная манархія, y 1939 перайменавана ў Т. У снеж. 1941 на тэр. Т. ўвайшлі яп. войскі, і ён уступіў y 2-ю сусв. вайну на баку Японіі і Германіі. Уздым вызв. руху ў 1944 прывёў да змены ўрада Т. і пераходу яго на бок саюзных дзяржаў. У 1946 каралём Т. стаў Пуміпон Адульядэт (Рама IX), з імем якога звязаны пасляваен. пераўтварэнні. Да сярэдзіны 1970-х г. y знеш няй палітыцы Т. арыентаваўся на ЗША; далучыўся да ваен. блока СЕАТО, удзельнічаў y агрэсіі ЗША y Індакітаі, дазволіўшы ім размясціць B e en. базы на сваёй тэрыторыі. У 1976 Т. дамогся вываду амер. ваен. баз, y 1977 выйшаў з СЕАТО. Выкарыстоўваючы значны прыток інвестыцый з ЗША, улады Т. ў 1950—70-я г. ажыццяўлялі палітыку індустрыялізацыі пры моцным дзярж. кантролі. У 1980—90-я г. праведзены струкгурныя рэформы: лібералізацыя эканомікі, прыярытэтнае развіццё дробнай і сярэдняй прам-сці, інтэнсіфікацыя агр. вытв-сці, пераарыентацыя краіны на экспартную вытв-сць, што прывяло да паскарэння эканам. развіцця і ўваходжання Т. ў кола новых індустр. краін. Паліт. развіццё краіны да 1970-х г. харакларызавалася частымі ваен. пераваротамі, рэальная ўлада была ў руках ваенных. 3 1980-х г. y Т. дзейнічае грамадз. рэжым, адбываецца фарміраванне дэмакр. інстытутаў. Т. — член ААН (з 1946), АСЕАН (з 1967), Руху недалучэння (з 1993). У Т. дзейнічаюць паліт. партыі: Партыя новай надзеі, Дэмакр. партыя, Нац. партыя і інш. Дыпламат. адносіны паміж Т. і Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў ліп. 1992. Гаспадарка. Т. — аграрная краіна з прам-сцю, якая інтэнсіўна развіваецца. Рост валавога ўнутр. прадукту (ВУП) y апошняе дзесяцігоддзе перавышае рост колькасці насельніптва. Штогадовы даход на 1 чал. (каля 6,1 тыс. дол. ЗША, 1998) адносна выеокі для рэгіёна Паўд,Усх. Азіі, Доля ў ВУП сельскай і лясной гаспадаркі разам з рыбалоўствам 11,3%, прам-сці 38%, сферы даслуг 50,7%. У с е л ь с к а й г а с п а д а р . ц ы выкарыстоўваецца 21,5 млн. га, y тл. пад вордымі землямі 17,4 млн. га (каля 20% арашаецца). Пераважаюць невял. сялянскія гаспадаркі на араддаванай
386
ТАЙЛАНД
памешчыцкай зямлі. Гал. харч. і экспартная культура — рыс. У перадгорных раёнах і на цэнтр. раўніне сеюць кукурузу, сою, copra. На экспарт вырошчваюць касаву, каўчуканосы, цукр. трыснёг, джуг, тапіёку, кенаф, тытунь, бананы, ананасы, арахіс, каву, чай. Вял. плошчы пад пасевамі бавоўніку. Агароднілтва. Кветкаводства. Гал. раён трапічнага земляробства — п-аў Малака. Збор (млн. т, 1999): рысу 23,5, кукурузы 4,5; кавы 75 тыс. т, пальмавых ядраў 62 тыс. т, натуральнага каўчуку 2 млн. т. Нарыхтоўка дзелавой драўніны скарачаецца (24 тыс. м3). Гадуюць (млн. галоў, 1997): буйн. par. жывёлу 5,7, буйвалаў 3,5, свіней 7,2, курэй 172. Вытв-сць мяса птушкі (538 тыс. т) і свініны вядзецца на прамысл. узроўні. Асн. крыніца бялку для тайландцаў — рыба. 3 1960-х г. (пач. траўлернага лову рыбы — 0,4 млн. т) рэзка павялічыўся ўлоў рыбы і інш. морапрадуктаў (3,5 млн. т, 1999). Сярод галін п р а м ы с л о в а с ц і найб. развіты горназдабыўная і лёгкая. У Т. здабываюць 39 відаў карысных выкапняў, з якіх 17 экспартуецца. Здабыча і вытв-сць (тыс. т, 1998): волава 15 і алавянага канцэнтрату 2, руд цынкавай 195,1, свінцовай 15,3, магніевай 0,1, жал. 90,7, вальфрамавых 0,1. Т. — адзін з найб. y свеце пастаўшчыкоў волава. Здабыча алавянай руды на в-ве Пхукет і шэльфе Андаманскага м., свінцова-цынкавых — y цэнтры і на 3 краіны, прыроднага газу (621 млн. м3) на шэльфе Сіямскага зал., нафты (1,7 млн. т) на Пн Менамскай нізіны, бурага вугалю (17 млн. т) каля г. Лампанг. Вытв-сць электраэнергіі 85 млрд. кВттадз (1999), на ЦЭС (91 %), якія працуюць на прывазной нафце і ўласным бурым вугалі, і ГЭС (9%). У апрацоўчай прам-сці пераважаюць невял. прадпрыемствы лёгкай прам-сці, сканцэнтраваныя ў Бангкоку і яго прыгарадах, Чыянгмаі, Накхонратчасіме і інш. Вытв-сць баваўняных і шаўковых тка-
Да арт. Тайланд. Панарама Бангкока.
нін, адзення, абутку, джутавых мяшкоў і інш. Хуткімі тэмпамі развіваецца эл.тэхн. і маш.-буД. прам-сць. Пераважна на экспарт вядзецца зборка камп’ютэраў і частак да іх, інтэгральных схем, эл. трансфарматараў, легкавых (126 тыс. шт.) і грузавых (325 тыс. шт.) аўтамабіляў, матацыклаў; суднарамонт. Развіта хім., нафтахім. і фармацэўтычная прам-сць. Вытв-сць натуральнага каўчуку, сінт. валакна (97,4 тыс. т), нафтапрадуктаў y Бангкоку, Накхонсітхамараде, Сірачы і інш. Харч. і харчасмакавая (рысаачышчальная, цукр., алейная, кансервавая, рыбная, піваварная, тытунёвая), лясная, дрэваапр. і папяровая прам-сць. Вытв-сць цукру — 3,9 млн. т, какосавага алею — 320 тыс. т, піва — каля 400 млн. л, паперы — 2,7 млн. т. Выраб цэменту (22,7 млн. т), керамікі, шкла. Бангкок — адзін з найб. y свеце цэнтраў па апрацоўцы самацветаў (сапфіры, ізумруды, гранаты і інш.). Маст. рамёствы (разьба па серабры і дрэве). Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. Даўж. чыгунак 3940 км, аўтадарог 64,6 тыс. км, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 63 тыс. км. У краіне 1,6 млн. легкавых аўтамабіляў, 4,2 млн. грузавых і аўгобусаў. У знешніх сувязях вял. роля марскога транспарту. Гал. парты: Бангкок, Сатахіп, Сірача, Пхукет. У краіне 25 аэрапортаў. У 1999 экспарт склаў 58,5 млрд. дол., імпарт — 45 млрд. долараў. Т. экспартуе камп’ютэры і камплектуючыя часткі, тэкстыль, руды волава і інш. металаў, каштоўныя камяні, каўчук, рыс, кансерваваныя морапрадукгы; імпартуе машыны і абсталяванне, паліва, спажывецкія тавары. Гал. гандл. партнёры: ЗША (22% экспарту, 14% імпарту), Японія (14% і 24%), Сінгапур (9% і 5%), Малайзія (3% і 5%), Германія, Кітай, Нідэрланды і інш. Т. — краіна развітога міжнар. турызму (штогадовы даход 7 млрд. дол.). Грашовая адзінка — бат. Узброеныя сілы. Складаюдца з рэгулярных узбр. сіл (сухап. войскі, ВПС, BMC) і ваенізаваных фарміраванняў. Вярх. Галоўнакамандуючы — прэзідэнт.
Камллекгавадне па прызыве. Тэрмін службы 2 гады. У рэгулярных узбр. сі-| лах 306 тыс. чал., y ваенізаваных фарміраваннях 104 тыс. чал., y т.л. сілы самаабароны — 50 тыс. чал., патрульная пагран. паліцыя — 40 тыс. чал., марская лаліцыя — 2,5 тыс. чал. (2002). У сухап, войсках 190 тыс. чал., каля 800 танкаў, больш за 800 бронетранспарцёраў, 560 буксіравальных гармат, больш за 330 гармат зенітнай артылерыі, a так-І сама 77 самалётаў, 184 верталёты і інш. У ВПС 48 тыс. чал., болыд за 150 сама-Ч лётаў. У BMC каля 70 тыс. чал., y т.л. 18 тыс. y марской пяхоце, 1,7 тыс. ў марской авіяцыі, 20 баявых караблёў, y т.л. 1 лёгкі авіяносец, 11 фрэгатаў, 8 карветаў і інш. Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыклалное мастацтва. На тэр. Т. выяўлены помнікі маст. культуры неаліту і бронз. веку (кераміка з naxa- .1 ванняў, наскальдыя размалёўкі). У 1—6 ст. н.э. развівалася монскае і кхмерскае мастадтва (храмы ў Лампхуне і Чыянгмаі, статуі Буды), якое стала асновай тайскай маст. культуры. 3 13 ст. пад уп-І лывамі будызму пачалося фарміраванне нац. мастацтва Т. У перыяд дзяржавы Сукатаі (з 13 ст.) склаўся тып тайскага храмавага комплексу (ват), які спалучаў I свяцілішча пранг (пра-пранг) з вежапа- ] добнай закругленай вяршыняй і ступай тыпу чэдзі (пра-чэдзі) са звонападобным пакрыццём і шпілем з храмамі-веханамі (ваты Чанг Лом y Саванкхалоку, 13 ст.; Махатат y Сукатаі, 1345). Скульптура прад- I стаўлена шматлікімі статуямі Буды (мадум. сядзячыя камелныя фігуры; бронз. I выявы Буды, які ідзе, адметдыя асаблі- ] вай вытанчаласцю ліній). Паставы ста- | туй (саны) і становішчы іх рук (мудры) строга кананічныя і абазначаюць пэўдыя эпізоды з жыцця Буды Гаўтамы; твары з мясц. этнічнымі рысамі. Фрагменты жывапісу сведчаць пра сувязі з М’янмай. У перыяд росквіту Сіямскай дзяржавы (14—-19 ст.) традыцыі Сукатаі , набылі развіццё. 3 14 ст. складваліся асн. прынцыпы горадабудаўнілтва Т. Га- !
Да арт. Тайланд. Рысавыя палі.
ТАЙЛАНД________________ 387
Тайланд Статуя Буды з Сукатаі.
рады (Аютхая, Бангкок) мелі прамавугольную планіроўку, абносілі цаглянымі сценамі з лістападобнымі зубцамі. У Lx цэнтры размяшчалі грандыёзныя палацы ці складаныя па формах вял. храмавыя комплексы, багата аздобленыя разьбой, шматколернай мазаікай і размалёўкамі. У храмах ставілі шматлівця статуі Буды, будынкі апяразвалі дынамічныя фрызы з выявамі малпаў, дэманаў, птушак, птушкалюдзей (кінар). Харахтэрньш шмат’ярусныя і шматсхільныя дахі, аркі і скляпенні якіх рабілі з дрэва. Маляўнічасць пабудовам надавалі лакавая афарбоўка з пазалотай, чырвоная і зялёная паліваная дахоўка (летні палац сіямскага караіія ў г. Сукатаі, 1630). У Бангкоку захавалася некалькі дзесяткаў ватаў з групамі храмаш-ботаў, ве-
Тайланд. Будыйскія ступы ў Аютхаі.
Тайланд Летні каралеўскі палац y Сукатаі. ханаў, чэдзі, прангаў і інш. пабудоў, абкружаных галерэямі са статуй Буды (ват Сутат, пач. 19 ст.; Бенчамабапіт, «Мармуровы храм», 1900). 3 14 ст. вядомы насценны жывапіс тэмперай — размалёўкі на тэмы жыцця Буды ў храмах Аютхаі (15 ст.), сцэны з «Тасачаты» і «Рамаяны» ў храмах Бангкока (18— 19 ст.). 3 канца 19 ст. ў свецкай гар. архітэкгуры з ’явіліся рысы еўрап. эклектызму (атэлі, фірмы, банкі, шматпавярховыя жьшыя дамы). Нар. жыллё захавала традыц. формы: прамавугольныя ў плане дамы на каркаснай аснове, 4-схільныя дахі, драўляныя будынкі на высокіх падмурках; каля рэк і каналаў — жытлы на пАлях. Ііашырыўся жывапіс тэмперай на драўляных дошках, аква-
рэльная мініяцюра ў рукапісных кнігах. У дэкар. мастацтве высокага ўзроўню дасягнуў лакавы жывапіс, якім аздаблялі калоны, панэлі сцен, ліштвы аконных і дзвярных праёмаў, драўляныя статуі. кніжныя пераплёты і інш. Са скуры буйвалаў рабілі плоскія сілуэтнапраразныя фігуры для тэатра ценяў «нанг». Развіваліся разьба па дрэве. чаканка па серабры. Усе элементы аздобы (фігуры, птушкі і інш.) упляталіся ў вытанчаны тайскі арнамент. 3 2-й пал 20 ст. вядзецца буд-ва на зах.-еўрап. і амер. ўзор. У выяўл. мастацтве вядуцца мадэрнісцкія пошукі сучаснай маст. формы. Традыцыі еўрап. рэалізму звязаны з над. тайскай тэматыкай (Фуа Харабітак, Таві Нандакван, скульпт. Х’ен Йімсары, графік Маніта Пу Ары). У дэкар,прыкладным мастацтвс асн. месца займаюць лакавы жывапіс, вырабы са скуры буйвала, разьба па дрэве, чаканка, ткацтва, цісненнс. Гіст. гарады Аютхая і Сукатаі ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Музыка Т. з’яўляецца састаўной часткай муз. традыцыі народаў Паўд.-Усх. Азіі. Для яе характэрна адсутнасць паўтонаў, муз. творы звычайна маюць просты рытм (з невял. варыяцыямі), выконваюцца пераважна ў хуткім тэмпе, з імправізацыяй асн. мелодыі. Харакгэрны ўплывы інд. (з пач. н.э.), кіт. (з 17 ст.), еўрап. (з 16 ст.) муз. традыцый. У інструментарыі струнныя ку сау сам сам (са шкарлупін какосавага арэха з грыфам са слановай косці і 3 шаўковымі струнамі), цьакау (падобны на вял. гітару). 3 канца 19 ст. выкарыстоўваюцца еўрап. муз. інструменты. Пераважае вак. музыка, непарьгўная з паэт. творчасцю, звязаная са спецыфікай інстр. суправаджэння. Да архаічных узораў адносяцца песні-загадкі (выконваюцца антыфонна). Сярод інш. песень: песні магічных рытуалаў (лакхон джатры), цьірыманіяльныя (13—18 ст.), эпічныя (фонг сы і сепха), песні-спаборніцтвы (кіоу кау, выконваюцца антыфонна). Музыка — важная частка тэатралізаваных прад-
Тайланд Храм ват Сры Савай y Сукатаі.
388
ТАЙЛАР
стаўленняў (13—18 ст.), y межах якіх сфарміраваліся вак., інстр. і танц. стылі. Класічныя жанры вак. творчасці абапіраліся на літ. традыцыю, выкарыстоўваліся ў культавай практыцы, прыдворным муз. мастацтве, y 17— 19 ст. сярод гар. знаці. На мяжы 19—20 ст. сфарміраваўся гар. тэатр папулярнага тыпу (пазней т. зв. ліке), які ў 1920—30-я г. вьіцесніў інш. віды тэатр. прадстаўленняў. 3 канца 1940-х г. пачаўся ўздым муз. творчасці пад уздзеяннем зах.-еўран. мастацтва. На развшцё муз. мастантва 20 ст. паўплывалі кампазітары Пхра Чэн Дур’янг, Мантры Трамот, выканаўцы Тыява Канглайтонг, Чэмчой Дур’ябханда, музыказнаўцы Кром Сінлапакон, Пхра Чэн Дур’янг, Мантры Трамот, Пхрая Ануманрачанхон. У Т. дзейнічаюць Нац. т-р Сінпакорн. Ііры дэпартаменце прыгожых мастацтваў ансамблі тыпу піпхат, жаночы хор, аркестр сімф. тыпу. Нац. танц. ансамбль і інш. 3 1976 праводзіцца міжнар. фестываль музыкі і танца Азіі (Бангкок). Літ:. Р е б р н к о в а Н.В. Очеркм новейшей нсторгаі Талланда (1918— 1959). М., 1960; Я е ж. Очеркн новой нсторнн Танланда (1768— 1917). М„ 1966; Б е р з н н Э.О. Мстормя Танланда: (Краткнй очерк). М.. 1973; К о ч е т к о в Л.В. Танланд. М., 1973. Л .В .Л о ўча я (прырода, насельніцгва, гаспадарка), Я .Г .К олб (гісторыя), Р .Ч .Л я н ьк евіч (узброеныя сілы). Я .Ф .Ш ун ей к а (архітэюура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацгва).
(2002). Базавая школа-сад, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі комплекс археал. помнікаў Тайманаяа. ТАММАНАВА, комплекс археал. помнікаў каля в. Тайманава Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл. Адкрыў і даследаваў y 1967—83 Л.Д.Побаль. На стаянцы позняга мезаліту (6-е тыс. да н.э.) знойдзены наканечнікі стрэл, скрабкі, разцы, праколкі, рэтушаваныя пласціны і адшчэпы постсвідэрскай культуры. На лакалізаваным на гэтай тэрыторыі селішчы позняга этапу зарубінецкай культуры і банцараўскай культуры (2—8 ст. н.э.) выяўлены рэшткі 51 паўзямлянкавага жытла, ямы ад наземных і паглыбЛеных y мацярык жытлаў і ад розных гасп. і вытв. пабудоў. Знойдзены жал. наральнік, сярпы. нажы, шылы, зерняцёркі.. верхні камень ад жорнаў, гліняныя тыглі, бронзавыя вырабы, рымскія бронзавыя і жап. фібулы, рымскія пацеркі. Керамічныя знаходкі прадстаўлены прасліцамі, грузікамі, грубаляпнымі пасудзінамі з расчосамі, ганчарнай керамікай 10— 13 ст. У комплекс уваходзяць таксама яшчэ 2 селішчы, бескурганны і курганны могільнікі. Л .Д .П о ба ль.
ТАЙЛАР, Т э й л a р (Туіог) Эдуард Бернет (2.10.1832, Лондан — 2.1.1917), англійскі этнограф, даследчык першабьгтнай культуры. 3 1833 хавальнік этнагр. музея Оксфардскага ун-та, з 1896 праф. y ім. Даследаваў гісторыю культуры, найб. ўвагу аддаваў гісторыі духоўнай культуры, асабліва рэлігіі. Асн. пра2 цы — «Першабытная культура» (т. 1—2, 1871) і «Антрапалогія» (1881). Стварыў анімістычную тэорыю паХоджання рэлі- Таймені: 1 — дунайскі, або ласось дунайскі; гіі, якая доўгі час была пануючай y на- 2 — звычайны. вуцы; рэлігію разумеў як з’яву індывід. псіхалогіі, a не як факт грамадскай свядомасці (гл. Анімізм). У даследаваннях ТАЙМЕНІ (Hucho), род рыб сям. ласат. зв. перажыткаў выявіў гіст. карані сёвых атр. ласосепадобных. 4 віды Т.: шматлікіх звычаяў і абрадаў. Разам з дунайскі ласось (H. hucho), звычайны Г.Спенсерам заснаваў эвалюц. школу ў (H. taimen), карэйскі (Н. ishikawai) і сагісторыі культуры і этнаграфіі. халінскі, або чавіца (Н. репуі). Жывуць ТАЙМ (ад англ. time час), 1) перыяд y рэках і азёрах Еўразіі (ад бас. Дуная часу, неабходны для гульні ў футбол, да Карэі і СахйліНа). Сахалінскі Т. адзіхакей, баскетбол і інш. спарт. гульні з ны прахадны від. Даўж. да 1,5 м, маса да 60 кг. На целе мячом. 2) Частка складаных слоў, якія Х-падобныя і паўмесяцавыя цёмныя плямкі абазначаюць працэсы, абмежаваныя ў Зубы на сашніку ўгвараюць з паднябеннымі часе. Нанр., Т.-аўт — прадугледжаны зубамі суцэльную дугападобную паласу (хаправіламі перапынак y час гульні, які рактэрная прыкмета). Галава сціснута з бакоў назначаецца па просьбе каманды або яе і нагадвае шчупаковую. У час нерасту цела трэнера; Т.-чартэр — дагавор на арэнду становіцца чырванаватае. Кормяцца дробнай ])ыбай. Аб’екты промыслу. транспарту на пэўны тэрмін. т Ай м а н а в а , вёска ў Навабыхаўскім с/с Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл., на правым беразе р. Дняпро, на аўтадарозе Быхаў—Рагачоў. Цэнтр калгаса. За 12 км на Пд ад горада і чыг. ст. Быхаў, 56 км ад Магілёва. 538 ж., 212 двароў
ТАЙМЕР (англ. timer ад time час; адзначаць час), лічыльнік часу, які выдае сігнал праз зададзены прамежак чаçy. Выкарыстоўваецца як прылада, якая ўключае (выключае) машыну ці інш. апарат прамысл. або быт. прызначэння
пасля сканчэння зададзенага прамежку часу. ТАЙМЫР, Т а й м ы р с к а е воз е р a, y Таймырскай (Даўгана-Ненецкай) аўг. акрузе, y Расіі, на У п-ва Taiмыр, y rapax Быранга. Пл. зменьваецца ад 4,5 тыс. k m 2 y разводдзе да 1,2 тыс. км2 зімой. Даўж. 200 км, шыр. ад некалькіх кіламетраў да 80 км, гаыб. да 25,2 м. Размешчана ў тэктанічнай упадзіне, апрацаванай ледавіком. Бераіі парэзаны мелкаводнымі залівамі і бухтамі. Паўн. бераг стромкі, паўд. — пакаты. У зах. ч. некалькі камяністых астравоў. Упадае р. Верхняя Таймыраі выцякае р. Ніжняя Таймыра. Т. свабодны ад лёду 64 дні (сярэдзіна ліп.—сярэ-jj дзіна вер.) за год. Ваганні ўзроўню вады на працягу года да 6 м. Рыбалоўства. ■ ТАЙМЫР, востраў y Карскім м., y Таймырскай (Даўтана-Ненецкай) аўт. акру-3 зе, y Расіі, каля ўзбярэжжа п-ва Таймыр. Пл. 350 км2, даўж. каля 37 км, шыр. каля 19 км, выш. да 235 м. Складзены пераважна з пясчанікаў і слан-| цаў. Арктычная тундра. Адкрыты і названы ў 1878 экспедыцыяй Н.А.Э .Hopдэншэльда. ТАЙМЫР, Т а й м ы р е к і п аў -1 в о с т р a ў. На Пн азіяцкай ч. Расіі, y Таймырскай (Даўгана-Ненецкай) аўт. 1 акрузе, паміж Енісейскім зал. Карска-1 га м. і Хатангскім зал. мора Лапцевых. Крайні паўн. пункт Т. — мыс Чэ-1 люскін, паўд. мяжа — паўн. ўступ I Сярэднесібірскага пласкагор’я. Пл. каля 400 тыс. км2, даўж. каля 1000 км, шыр. больш за 500 км. Берагі пераваж- I на нізкія, моцна парэзаныя. У цэнтр. ч. — горы Быранга (выш. да 1146 м), ( якія працягваюцца з ПнЗ на ПдУ. Паўн.-Таймырская і Паўн.-Сібірская нізіны. Радовішчы кам. вуталю. Клімат суровы, арктычны. Ападкаў 115—230 мм | за год. Пашырана шматгадовая мерзлата. Найб. рэкі: Пясіна, Верхняя і Ніжняя Таймыра, Хатанга. Шмат азёр, I найб. Таймыр. На Пн аркгычныя і высакагорныя пўстыні і паўпустыні, y ся- 1 рэдняй ч. тундра, на крайнім Пд леса- ■ тундра. У складзе жывёльнага свету: за- 1 яц-бяляк, пясец, ліс, воўк, паўн. алень, I белы мядзведзь; y моры — бялуха, нер- I па, морж; летам шмат птушак. ТАЙМЫРСКАЯ (ДАЎГАНА-НЕНЕЦКАЯ) АЎТАНОМНАЯ АКРЎГА. Размешчана на Крайняй Поўначы Усх. Сібіры ў Краснаярскім краі Рас. Федэрацыі. Уключае архіпелагі Паўн. Зямля, Hopдэншэльда і інш., абмываецца морамі Лапцевых і Карскім. Пл. 862,1 тыс. км2. Нас. 44 тыс. чал. (2000), Гарадскога 66%. Цэнтр — г. Дудзінка. На тэр. акруті горад краявога падпарадкавання Нарыльск і падпарадкаваныя Нарыльскай гар. адміністрацыі гарады Талнах i Каеркан. Гл. карту да арт. Краснаярскі край. Займае п-аў Таймыр, паўн. ч. Сярэднесібірскага пласкагор’я з плато Пута-
I ] I I ? і • 1 ] I I
рана (выш. да 1629 м) і размешчаную паміж імі Паўн.-Сібірскую нізіну. На ПдЗ, на левабярэжжы р. Енісей — ч. Зах.-Сібірскай раўніны. Карысныя выкапні: медна-нікелевыя і спадарожныя руды (малібдэн, кобалы, вальфрам), каменны вугаль, прыродны газ, нафта, кухонная соль. Клімат арктычны і субарктычны. Сярэдняя т-ра студз. -32 °С, ліп. 2—13 °С. Ападкаў каля 250 мм за год. Пашырана шматгадовая мерзлата. Гал. рэкі: Енісей, Пясіна, Хатанга, Верхняя і Ніжняя Таймыра. Шмат азёр (Таймыр, Лама, Пясіна, Хантайскае) і балот. Пераважаюць тыповыя тундравыя і тарфяна-глеевыя глебы. Арктычная мохава-лішайнікавая і хмызнячковая тундра зменьваецца на Пд лесатундрай з рэдкастойнымі лістоўнічнымі лясамі і хмызнякамі. Путаранскі і Таймырскі запаведнікі. Асн. галіны прам-сці: горназдабыўная (каменны вугаль, газ) і рыбная (рыбазаводы ў Дудзінцы, Дыксане, Хатанзе). Усць-Хантайская ГЭС. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на аленегадоўлі. Нязначна развіты мяса-малочная жывёлагадоўля і
Т.з. самыя паўн. ўчасткі лясных масіваў даўрскай лістоўніцы. У фауне 16 відаў млекакормячых (заяц-бяляк, воўк, пясец, гарнастай, паўн. алень і інш.), з іх y Чырв. кнізе Расіі белы мядзведзь і морж лапеўскі; 85 відаў птушак (зімнік, сава белая, курапатка белая і тундраная, гусь-гуменнік, гага, гагара тундраная, кулікі, чайкі і інш.), з іх y Чырв. кнізе лебедзь малы, арлан-белахвост, беркут, крэчат, сапсан, казарка чорная, гагара чырвонаваллёвая. У іхтыяфауне больш за 20 відаў, y т.л. сіговыя, ласасёвыя, харыусавыя. TÀÜHA ПЕРАігіСКІ, адно з канстытуцыйных правоў чалавека. Уключае недатыкальнасць усіх відаў падггова-тэлеграфных адпраўленняў (лістоў, тэлеграм, пасылак, пераводаў), тэлефонных размоў і інш. паведамленняў, забарону ўскрываць, знаёміцца і выдаваць змест карэспандэнцыі. Абмежаванне Т.п. дапускаеіша толькі ў выпадках, прадугледжаных законам (у інтарэсах барацьбы са злачыннасцю, забеспячэння дзярж. бяспекі). Т.п. ў Рэспубліцы Беларусь гарантуецца арт. 28 Канстытуцыі.
Да арт Таймырская (Даўгана-Ненецкая) аутаномная акруга
На Таймыры.
птушкагадоўля. Пушны промысел і зверагадоўля (блакітны пясец і серабрыста-чорны ліс). Цяплічная гаспадарка. Суднаходства па рэках Енісей (у межах акругі даступна марскім суднам), Хатанга. Паўночным марскім шяху. Гал. партЦ: Дудзінка, Дыксан, Хатанга. Чыгунка Дудзінка—Нарыльск—Талнах. Аэрапорты: Алыкель (за 40 км на 3 ад Нарыльска), Дыксан, Хатанга. Газаправод Месаяха—Дудзінка—Нарыльск. Мясд. перавозкі на аленях і сабаках. ТАЙМЫРСКАЯ НІЗІНА гл. ПаўночнаСібірская нізіна. ТАЙМЫРСКІ ЗАІІАВЕДНІК. У Таймырскай (Даўгана-Ненецкай) нац. акрузе (Расія), на правабярэжжы р. Гаймыр. Цл. 1781,9 тыс. га. Засн. ў 1979. Пакатахвалістая раўніна з узгорыстаградавымі ўчасткамі, на ПнУ адгор’і гор Быранга (выш. да 567 м). Арктычныя і субаркгычныя тундры, y адгор’і Быранга ўчасткі арктычных пустынь. На тэр.
ТАЙНАЕ ГАЛАСАВАННЕ, від галасавання на выбарах і рэферэндуме, пры якім выключаны кантроль за волевыяўленнем вЫбаршчыкаў. Свабода волевыяўлення пры Т.г. дасягаецца праз галасаванне бюлетэнямі, шарамі або спец. машынамі для галасавання. Найб. лашырана Т.г. бюлетэнямі, якія змяшчаюць розныя варыянты вынесенага на галасаванне рашэння. Бюлетэнь запаўняецца выбаршчыкам y асобым пакоі або кабіне і апускаецца ў выбарчуюскрынку (урну) y складзеным выглядзе або ў спец. канверце. ТАЙн Ан ь , горад y Кітаі, на ПдЗ в-ва Тайвань. Адміністрацыйна ўключае аванпорт Аньпін. 705,6 тыс. ж. (2000). Трансп. вузел. Гандл.-прамысл. цэнтр развітога с.-г. раёна (цукр. трыснёг, рыс). Прам-сць: цукр., хім., тэкстыльная. Паблізу здабыча каменнай солі. ТАЙНАПІС, тое, што крыптаграфія.
ТАЙНАЯ
389
ТАЙНАЯ ВЯЧЭРА, паводле Евангелляў, апошняя сумесная трапеза Ісуса Хрыста і дванаццаці апосталаў y Іерусаліме напярэдадні «перадвелікоднай пятніцы», распяцця Хрыста на крыжы і яго смерці. У час святочнай вячэры, прыгатаванай вучнямі (апосталамі), Хрыстос прадказаў, што адзін з іх (Іуда Іскарыёт) здрадзіць яму. Надламаўшы хлеб, Ісус даў яго з’есці вучням са словамі: «гэта ёсць цела маё», потым даў ім папідь з кубка з віном, кажучы: «гэта ёсць кроў мая Новага Запавету, якая за многіх праліваецца». Ён завяшчаў вучням і надалей рабіць так, як успамін пра яго, уводзячы тым самым адно з таінстваў хрысц. царквы — прычасце (еўхарысц ію ).
ТАЙНАЯ КАНЦЫЛЯРЫЯ, цэнтральная следчая і суд. па паліт. справах дзярж. ўстанова ў Расіі 18 ст. Засн. Пятром / у лют. 1718 y Маскве як часовая надзвычайная камісія па справе царэвіча Аляксея Пятровіча. 3 сак. 1718 y Пецярбургу (да 1723 філіял y Маскве), дзе набыла пастаянны характар. Разглядала найважнейшыя паліт. справы: замахі на цара і вышэйшых саноўнікаў, слробы паліт. пераваротаў, дзярж. здрада, шпіянаж, буйныя казнакрадствы і хабарнідтвы, аніыўрадавыя паўстанні, раскольніцтва і інш. Падпарадкоўвалася асабіста цару і часткова Сенату. Складалася з установы (2—4 «міністры», ці суддзі, з якіх адзін — П.А. Талстой — лічыўся гал. начальнікам) і ўласна канцылярыі (2—4 канцылярысты і 4—6 падканцылярыстаў і капіістаў). Прыгаворы «міністраў» зацвярджаў цар, часам і сенат. Следства суправаджалася катаваннямі. Т.к. скасавана Кацярынай I (указ ад 8.6.1726), функцыі перайшлі да Гіраабражэнскага прыказа (1695— 1729, таксама орган паліт. вышуку і суда) і Вярхоўнага тайнага савета. У 1731 адноўлена пад назвай Канцылярыя тайных і вышуковых спраў (або проста Т.к.), якую скасаваў Пётр III указам ад 23.2.1762. Літ:. Р у у д Ч, С т е п а н о в С. Фонтанка, 16: Полнтнч. сыск прн царях. М., 1993. А .М .Л ук а ш э віч .
т АЙНАЯ
ЭКСПЕДЬІЦЫЯ п р ы С е н a ц е, цэнтральная следчая і суд. па паліт. справах дзярж. ўстанова ў Расіі ў 1762—1801. Створана Кацярынай II пры 1-м дэлартаменце Сената замест скасаванай y лют. 1762 Канцылярыі тайных і вышуковых спраў (Тайнай канцшярыі). Знаходзілася ў Петрапаўлаўскай крэпасці Пецярбурга, мела кантору ў Маскве (на Лубянцы). Т.э. афіцыйна ўзначальваў ген.-пракурор Сената, яго памочнікам і фактычным кіраўніком сдраў быў обер-сакратар (у 1762—93 вядомы сваёй жорсткасцю С.І.Шашкоўскі). Т.э. праводзіла следствы і суды па важных паліт. справах для разгляду найб. значных з іх (слроба падпаручніка В.Я.Міровіча
390
т а й н ік
вызваліць са зняволення б. імператара Івана VI y 1764, маскоўскі бунт 1771, справы ЕЛ.Пугачова, А.М. Радзішчава, Т.Касцюшкі і інш.). Пры Т.э. ствараліся часовыя следчыя камісіі. Следства часта суправаджалася катаваннямі. Т.э. скасавана Аляксандрам I 14.4.1801. Літ:. Рууд Ч., С т е п а н о в С. Фонганка, 16: Полмтнч. сыск прн царях. М, 1993. А.М.Лукашэвіч. ТАЙНІК (Listera), род кветкавых раслін сям. архідных. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі 2 віды Т.: сэрцападобны (L. cordata) і яйцападобны (L.ovata), занесеньм ў Чырв. кнігу. Трапляюцца ў вільготных і забалочаных лясах, на ўскрайках балот, нізінных лугах. Шматгадовыя карэнішчавыя травы. Ліспе супраціўнае, рознай формы. Кветкі дробныя, зеленаватыя ці жаўгаватыя, y верхавінкавых гронках. Плод — каробачка. Лек. расліны. А.М. Скуратовіч.
Тайнік: I
— сэрцападобны; 2 — яйцападоб-
ны.
ТАЙНІКАЎ Уладзімір Іванавіч (н. 23.6.1959, в. Худава Крупскага р-на Мінскай вобл.), бел. спартсмен (веславанне на бавдарках і каноэ; дыстанцыі 500 і 1000 м). Засл. майстар спорту СССР (1978). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1981). 3 1998 прэзідэнт Федэрацыі веславання на байдарках і каноэ Мінскай вобл., з 2002 дырэкгар вучэбна-спарт. базы Бел. дзярж. акадэміі фіз. культуры. Чэмпіён свету сярод юніёраў (1977) на байдарцы-адзіночцы і байдарцы-чацвёрцы. Чэмпіён свету (1978), ся-
рэбраны прызёр (1979), бронз. прызёр (1978, 1979). Чэмпіён СССР (1977, 1978, 1979, 1980). ТАЙНМУТ (Tynemouth), горад y Вялікабрытаніі, на ПнУ Англіі, y канурбацыі Тайнсайд. Каля 100 тыс. ж. (2001). Рыбалавецкі порт на Паўночньім м., каля вусця р. Тайн. Прам-сць: маш.буд., хім., дрэваапр., харч., швейная. Клімат. курорт. 'ГАЙНЫЯ м б в ы , у мо ў п ыя мо в ы, традыцыйная назва групы жаргонаў (гл. Арго), для якіх уласціва канспіратыўная функцыя, звязаная з імкненнем носьбітаў утаіць сакрэты сваёй вытворчай і інш. дзейнасці. Т.м. былі знакамі прыналежнасці да карпарацыі і свайго роду калект. гульнёй. Напр., лемезень (мова дрыбінскіх шапавалаў на Беларусі), афеня (мова бадзяг-гандляроў y Расіі), ротвелш (мова жабракоў y Г’ерманіі) і інш. Т.м. факгычна не маюць уласнай граматыкі (у адрозненне ад тэр. дыялектаў, але вылучаюцца адметнасцю лексікі, часткова запазычанай з самых розных моў, часткова ўтворанай штучна. Т.м. вывучаюць сацыялінгвістыка, сацыялогія, дыялекталогія, этымалогія. Літ: Б о н д а л е т о в 'В.Д. Условные языкн русскнх ремесленнпков н торговцев. Вьпт. 1. Рязань, 1974. А.Я.Міхневіч. ТАЙШНСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1 8 5 1 — 6 4, апошняя ў гісторыі Кітая вял. сял. вайна. У значнай ступені абумоўлена перанаселенасцю краіны і звязаным з ёй недахопам ворнай зямлі. Становішча пагаршалася паражэннем Кітая ў англакітайскай вайне 1840— 42 і ўцечкай серабра з Кітая ў выніку еўрап. кантрабанды опіуму, што выклікала фін.-эканам. крызіс. Няздольнасць урада маньчжурскай дынастыі Цын вырашыць праблемы краіны прывяла ў 1841—49 да шэрагу нар. паўстанняў. Заснавальнік руху тайпінаў — вясковы настаўнік Хун Сюцюань, які ў 1843 стварыў «Таварыства пакланення нябеснаму ўладару» (Байшандзіхуй). Ідэйнай асновай таварыства абвешчана хрысціянства, .але ў інтэрпрэтацыі Хун Сюцюаня хрысц. ідэя адзінага Бога спалучалася з традыц. кіт. ўяўленнямі аб сац. роўнасці і справядлівасці — тайпін (кіт. «вял. роўнасць» — адсюль Т.п.). 11.1.1851 таварыства пачало паўстанне пад лозунгам стварэння «Нябеснай дзяржавы вял. працвітання» (Тайпін цяньго). Хун Сюцюань абвясціў сябе Цяньванам (нябесным гасударом). Армію і ўрад тайпінаў узначаліў Ян Сюцын. Створанае тайпінамі моцнае дысцыплінаванае войска заняло вял. тэр. на Пд ад р. Янцзы, a ў 1853 — г. Нанкін, які стаў сталіцай тайпінскай дзяржавы. Быў выдадзены дакумент «Зямельная сістэма нябеснай дынастыі», які дэклараваў ураўняльнае размеркаванне зямлі па едаках, але рэалізаваць яго не ўдалося. У 1856 паміж кіраўнікамі руху тайпінаў паглыбіліся супярэчнасці. Са згоды Хун Сюцюаня былі забіты Ян Сюцын і некат. яго паплечнікі. Пасля заканчэння англа-фран-
ка-кітайскай найны 1856— 60 вял. дапа- 1 могу цынскаму ўраду ў задушэнні Т.п. I аказалі еўрап. дзяржавы. Частковыя поспехі войск тайпінаў на чапе з палка- | воддам Лі Сючэнам не змаглі прадухі-1 лідь паражэнне Т.п. У ліп. 1864 паў Нанкін, Хун Сюдюань скончыў жыццё самагубствам. У 1868 знішчаны адошнія асяродкі лаўстадня. Літ:. Тайгаінское восстанне 1850—1864 nv. I Сб. док. М., 1960; Н л ю ш е ч к н н В.П. Крестьянская война тайпннов. М., 1967. У .У .К уніцкі.
I
т А й с к ія м б в ы , сям’я моў, пашыра-
ных да д-ве Індакітай і ў прылеглых раёнах Паўд. Кітая. Займаюць лрамежкавае становішча паміж кітайска-тыбец-1 кімі мовамі і аўстранезійскімі мовамі. Падзяляюцца на 3 грулы: паўд.-зах. ] (мовы тайская, лаоская, шанская, ахом, 1 юан, кхын і ідш.), цэнтр. (тай, нунг, J паўд. чжуанскія дыялекгы), паўн. (буй, I паўн. чжуанскія дыялекты). Да Т.м. ’ дрымыкаюць кадайскія мовы (лі, лакуа, | лаці, гэлао), дун-шуйскія мовы (дун, I шуд, ман, тхен) і інш. Усе Т.м. тыдала-1 гічна дадобныя. Ім уласцівы ізалюючы лад, фаналагічная і сінтакс. блізкасць, ! судадзенне марфемы са складам, адсут-І дасць словазмядедня, коранескладанне. Пісьмеддасць бярэ дачатак (домнікі з канца 13 ст.) ад інд. пісьма. Выкарыс- ] тоўваецца таксама іерагліфіка і лацінка. 1 Літ:. Мо р е в Л.Н., П л а м Ю.Я., Ф о -J м н ч е в a М.Ф. Тайскнй язык. М.. 1961. А .Я .М іхневіч.
ТАЙФУН (англ. typhoon ад кіт. тай фын — вялікі вецер), назва трапічных цыклонаў штармавой і ўрагандай сілы (скорасць ветру 30—50- км/гадз, асобдыя дарывы да 100 км/гадз) y зоне распаўсюджаддя мусонаў Усх. Азіі. Уздікаюць пераважна летам і восенню над Ціхім ак., на У ад Філідідскіх а-воў, дасягаюць берагоў Кітая, Японіі, Карэі, уплываюдь на надвор’е Д. Усходу Расіі. Дыяметр Т. декалькі соцень кіламетраў. Выклікае моцнае хваляванне мора, часта суправаджаецца ліўнямі, наваднелнямі, дрыводзіць да разбурэддяў Lдрычыняе вял. матэрыяльныя страты. За год бывае 20—30 Т., драцягласць асобных ад некалькіх дзён да некалькіх тыдняў.
| ' j
| I ! ' I
ТАНХЎ, возера на У Кітая, на дравабярэжнай ч. даліны р. Янцзы, каля яе дэльты. Пл. 2,2—3,6 тыс. км2. Прэснае. Летам паўнаводнае, глыб. да 12 м, зімой мялее. Злучана дратокамі з Вялікім ка- ] налам. Выкарыстоўваецца для арашэдня рысавых далёў, суднаходства, рыбалоўства.
ТАЙЦ Марк Юр’евіч (н. 15.6.1927, I Мідск), бел. вучоды ў галіде біяхіміі і радыяцыйнай біялогіі. Д-р біял. н. (1973). Сколчыў Мінскі мед. ін-т (1950). 3 1959 y Ід-це фізіялогіі АН Беларусі. 3 1991 y Ізраілі. Навук. драцы ла механізмах уздзеяння малых доз іанізуючай радыяцыі на кару наднырачнікаў, канфармацыйных зменах мітахандрыяльных мембран клетак галаўнога мозга дад уздзеяннем стрэс-фактараў.
Тв.: Завнснмость реакцнн смстемы гшіофго—кора надпочечннков от условяй воздействяя яоннзяруюшей раднацяя в малых дозах (разам з Т.В.Дудзінай) // Радяобяологая. 1976. Т. 16, № 2: Метабалічныя зрухі ў дэлабірынтаваных жывёлін на ўздзеянне іанізуючай радыяцыі ў малых дозах (у сааўт.) // Весці АН БССР. Сер. біял. навук. 1983. №4. М.К.Туміловіч. ТАЙЧЖЎН, горад y Кітаі, на 3 в-ва Тайвань. 848,3 тыс. ж. (2000). Трансп. вузел. Цэнтр асноўнага с.-г. раёна вострава і значны прамысл. цэнтр. Прам-сць: маш.-буд., y т.л. авіязборка; цукр., папяровая, хім., тэкст.; вытв-сць камфары. TAKABÂHHE, форма шлюбных паводзін птушак y перыяд размнажэння. Садзейнічае прывабліванню самак або самцоў, прывядзенню іх y стан гатоўнасці да спароўвання, спрыяе адбору найб. акіыўных і дужых партнёраў. Выражаецца ў спевах, такавых палётах, no sax, якія дэманструюць яркае пер’е, і інш., бойках, турнірах, будове несапр. гнёздаў. Найб. харакгэрна для самцоў
палігамных відаў курападобных (цецерукі, глушцы, рабчыкі) і кулікоў. У манагамных відаў самец такуе каля самкі (напр., лебедзь); y паліандраў такуюць самкі (кулікі-плывунчыкі, каляровыя бакасы). ТАКАЖЭВІЧ (Tokaizewicz) Юзаф (8.1.1841, г. Бельск-Падляскі Падляскага ваяв., Польшча — 2.8.1919), польскі публі-
цыст, пісьменнік. Скончыў Беластоцкую гімназію (1859), вучыўся ў Маскоўскім (1859—61) і Парыжскім ун-тах. У 1861 за ўдзел y студэнцкай дэманстрацыі ў Пецярбургу арыштаваны. Удзельнік паўстання 1863—64. Пасля — y эміграцыі. Заснаваў «Міжнароднае таварыства польскіх студэнтаў». Рэдагаваў двухтыднёвік «Przysztosc» («Будучыня», 1866), выпускаў рэв.-дэмакр. вьшанне «Gmina» («Супольнасць», 1866—67, напачатку выдавалася ў друкарні А.Герцэна ў Жэневе). Прапагандаваў тэорыю абшчыннага сацыялізму Герцэна. Арт. «Рус'кае пытанне» (1868) прысвяціў становішчу рус. і бел. народаў. 3 1882 на радзіме. У 1883-—93 супрацоўнік час. «Kraj» («Край», Пецярбург). У 1902—04 жыў на Слонімшчыне ў маёнтку М.Федароўскага, вёў з ім фалькл.-этнагр. даследаванні. Аўтар аповесцей «Пан сляпы Павал» (1881) і «Пан глухі Гавал» (1891), успамінаў «У дні вайны і голаду» (1900). Федароўскі прысвяціў яму ўспаміны «Юзаф Такажэвіч — апошні камандзір атрада 1863 г.» (1921).
Літ: Лятературное наследство. Т. 62. М., 1955; Б е л а к а з о в і ч В. Юзаф Такаржэвіч (1841—1919) / / Ніва (Беласток). 1963. № 2—4; С а л а м е в і ч Я. Міхал Федароўскі. Мн., 1972; 2 a b i с k i Z. Z problemôw ideologic i estetyki pozytywizmu: Publicystyka emigracyjna Jdzefa Tokarzewicza na tie prqdow epoki. Warszawa, 1964. І.У.Сапамевіч. ТАКАІШВІЛІ Сесіль Дзмітрыеўна (13.10.1906, г. Батумі, Грузія —
ТАКАМБАЕЎ
391
21.5.1984), грузінская акгрыса. Нар. арт. СССР (1966). Скончыла драм. студыю пад кіраўнііггвам А.Пагавы (І926). 3 1926 y Т-ры імя Ш.Руставелі, y 1930— 67 y Т-ры імя К.Марджанішвілі ў Тбілісі. Мастацтва Т. адметнае вастрынёй формы, самабытнасцю, гумарам, яркай характарнасцю. Сярод роляў; Анка («Паэма пра сякеру» М.Пагодзіна), Катарына («Утаймаванне свавольніды» У.Шэкспіра), Агудалава («Беспасажніца» А.Астроўскага), каралева Лізавета («Марыя Сцюарт» Ф.Шылера), Бабуля («Я, бабуля, Іліко і Іларыён» Н.Думбадзе і Р.Лордкіпанідзе). Здымалася ў кіно. Дзярж. прэмія Грузіі 1983. TAKAMÀU,y, горад y Японіі, на ПнУ
в-ва Сіхоку. Адм. ц. прэфектуры Кагава. Каля 400 тыс. ж. з прыгарадамі (2001). Марскі порт. Чыг. паромам звязаны з в-вам Хонсю. Прам-сць: маш.буд., цэлюлозна-папяровая, металаапр., харч., дрэваапр., мэблевая. Традыц. народныя рамёствы. Ун-т. Паблізу нац. парк Ясіма. ТАКАМБАЕВА Айсулу Асанбекаўна (н. 22.9.1947, Бішкек), кіргізская артыстка балета. Нар. арт. Кіргізіі (1976). Нар. арт. СССР (1981). Скончьша Ленінградскае харэагр. вучылішча (1966). 3 1966 салістка Кіргізскага т-ра оперы і балета імя А.Малдыбаева. Яе выкананне вылучаецца дасканалай тэхнікай класічнага танца, псіхалагізмам, тэмпераментам, сцэн. абаяльнасцю. Сярод партый: Чалпон і Адай («Чалпон» М.Раўхвергера), Каханне і Жыццё («Несмяротнасць» Ч.Нурымава), Шырын і Мехменэ Бану («Легенда пра каханне» А.Мелікава), Талганай («Мацярынскае поле» К.Малдабасанава), Асель («Асель» У.Уласава), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Марыя («Бахчысарайскі фантан» Б-Асаф’ева), Фларына, Адэта—Адылія («Спячая прыгажуня», «Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Нікія («Баядэрка» Л.Мінкуса), Фрыгія («Спартак» А.Хачатурана), Аксаніда («Праметэй» ЭАрыстакесяна). Дзярж. прэмія СССР 1976. Л.А.Сівалобчык. ТАКАМБАЕЎ Аалы (7.11.1904, с. ЧонКемін Кемінскага р-на Чуйскай вобл., Кіргізія — 19.6.1988), кіргізскі пісьменнік. Нар. паэт Кіргізіі (1945). Акад. АН Кіргізіі (1954). Герой Сац. Працы (1974). Скончыў Сярэднеазіяцкі камуніст. ун-т (1927). Друкаваўся з 1924. Для ранняй творчасці Т. характэрны рэв. пафас: зб-кі вершаў «Пра Леніна» (1927), «Атака» (1932); аповесць «Днестр упадае ў шыбокае мора» (1939) і інш. У пасляваен. гады выступаў як майстар рэапіст. паэмы: «Сваімі вачыма» (1952), «Мелодыя камуза» (1960), зб-кі вершаў «Голас часу» (1966), «Мой падарунак» (1974). AÿTap гіст. рамана ў вершах «Перад світаннем» (1935—47). На бел. мову яго асобныя творы перакладалі Р.Барадулін, В.Іпатава, У.Шахавец. Дзярж. прэмія Кіргізіі імя Тактагула Сатылганава 1967.
392_____________ТАКАНТЫНС Тв.: Бел. пер. — y кн.: Братэрства, 86. Мн., 1986; Рус. пер. — Мастер. Стнхн. М.. 1982; Надежда: Лмрнка н поэмы. Фрунзе 1983. Літ.: Уметалнев Ш. А.Токомбаев. Фрунзе, 1964.
ТАКАНТЫНС (Tocantins), рака на У Бразіліі. Даўж. 2850 км, пл. бас. 770 тыс. км2. Утвараецца ад сугокаў рэк Мараньян і Алмас, якія пачынаюцца ў цэнтр. ч. Бразільскага пласкагор’я, цячэ па ім, утварае парогі і вадаспады. Ніжняе цячэнне па Амазонскай нізіне. Упадае ў р. Пара (правы рукаў дэльты р. Амазонка). Буйны прыток — р. Арагуая (злева). Разводдзе з кастр. да сак.— красавіка. Сярэдні расход вады ў вусці 16,8 тыс. м3/с. Вадасх. Тукуруі. Суднаходная на 350 км ад вусця.
дыяй, гравіравандем, паліраваннем, размалёўкай і інш. Здаўна дашырана ў многіх народаў свету. Шырока вядомы хахламское і полхаўска-майданскае (Расія) Т.р. ў спалучэнні з размалёўкай, гуцульскае (Украіна) — з разьбой і інш.
Да арт. Такарнае раняство. Вырабы з с. Полхаўскі Майдан і с. Круцец Ніжагародскай вобл. Расія. 1970-я г.
віраваным арнаментам. Шмат бел. майстроў-токараў y 17 ст. працавалі ў Маскоўскім Крамлі, дзе яны выраблялі драўляныя дэталі мэблі, арх. ўбранства, шахматы, чарніліцы, дарахоўніды са слановай косці. У 19 — 1-й пал. 20 ст. Т.р. лашырылася ў нар. побыце; y многіх выдадках было дадаўденнем y сталярным, бандардым, стальмашным рамёствах. Т.р. нярэдка займаліся цэлыя вёскі. Тачылі сталовы посуд (міскі, талеркі, студкі, сальніцы, бочачкі), быт. драдметы (допельніцы, люлькі, падсвечнікі, бязмены), вытв. прылады (калаўроты, верацёны), дэталі мэблі, трансп. сродкаў, арх. аздаблення і інш. Найб. выкарыстоўваўся даўді варыянт такарнага станка, які ўяўляў сабою 2 стойкі з метал. стрыжнямі, даміж якімі гарызадтальна заціскалі загатоўку. Вярчальны рух ёй надаваў шнур (рэмень, вяроўка), што ахопліваў загатоўку і адным кадцом мацаваўся ўверсе да спружыністага рычага (жэрдкі, заткнутай за бэльку), другім — да дошкі, што ляжала на падлозе. Націскаючы нагой на дошку, прыводзілі ў вярчэдне загатоўку і апрацоўвалі яе разцом. Дробдыя вырабы (верацёны, рукаяткі інструментаў) выточвалі на ручдым варыядце станка—смыку. У наш час Т.р. (пераважна з дрэва) развіваёцца на некат. ф-ках маст. вырабаў, ім займаюцца нар. майстры. якія вырабляюць рэчы быт.. сувенірнага, утылітарна-маст. прызначэдня. Л іт :. С а х у т а Я. Такарныя вырабы// Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1975: № 1. Я. М . Сахута.
Да арт. Такарнае раняство. Такарны станок.
Да арт. Такарнае рамяство. Вырабы з размалёўкай. Брэсцкая фабрыка сувеніраў. 1980-я г.
ГАКАРНАЕ РАМЯСТВ0, выраб рэчаў быт. і маст. прызначэння на такарным станку. Засн. на апрацоўцы разцом загатоўкі з дрэва, косді, металу, каменю і інш., прыведзенай y вярчальны рух. Часта спалучаецца з разьбой, інкруста-
На Беларусі прасцейшыя такарныя станкі ўвайшлі ў пракгыку з 11—13 ст., тады ж Т.р. Вылучылася ў самаст. рамяство. 3 дрэва і косці тачылі дробныя драдметы (лосуд; гузікі, шахматы, тронкі нажоў і інш.), дярэдка аздаблялі гра-
TAKÂPHbl CTAHÔK. станок для апрацоўкі рэзаннем загатовак з металаў і інш. матэрыялаў y выглядзе цел вярчэння; найб. пашыраны тып металарэзных станкоў. На Т.с. робяць аперадыі: абточванне цыліндрычных, канічных, тарцовых і фасонных паверхняў; адразанне, расточванне; праточванне канавак; наразанне рэзьбаў і інпг. Загатоўка атрымлівае вярчэнне ад ш піндэля , рэзальны інструмент перамяшчаецца ііа розных траекторыях. Длрозніваюцца Т.с. канструкцы-
Такарны станок: a — універсальны такарна-вінтарэзны (Германія): 1 — пярэдняя бабка; 2 — шпіндэль; 3 — супарт; 4 — люнет; 5 __задняя
бабка; 6 — хадавы вінт; 7 — хадавы вал; 8 — станіна; б — шматмэтавы станок (Японія).
яй і тэхнал. магчымасцямі (такарна-вінтарэзныя, -рэвальверныя, -лабавыя, -карусельныя, -эапатыльныя і інш.), размяшчэннем восі шліндэля ў прасторы (гарыз., верт.), колькасцю інструментаў (адна- і шматразцовыя) і шпіндэляў (адна- і шматшпіндэльныя), дакладнасцю. сгупенню аўтаматызацыі (звычайныя. паўаўгаматы. аўтаматы) і інш Існуюць спецыялізаваныя (напр., колатакарныя) і спец.. y т.л. для апрацоўкі вырабаў з драўніны, пластмасы і інш. матэрыялаў.
На Беларусі Т.с. з вертыкальным шпіндэлем і з лічбава-праграмным кіраваннем вырабляе Мінскі завод аўтаматычных л ін ій . А .І .К а ч а р гін . TAKÂTA (італьян. toccata ад toccare да-
кранацца), віртуозная муз. п’еса для клавішнага інструмента (фп., арган) y хугкім тэмпе і з выразным рытмам, звычайна з перавагай ударнай акордавай тэхнікі. У 16— 18 ст. — арганная і клавірная ўступная п’еса тыпу прэлюдыі (І.С.Бах), y 19—20 ст. — канцэртная фп. п’еса тыпу эцюда (Р.Шуман, К.Дэбюсі, М.Равель, С.Пракоф’еў). (ад грэч. tokos прыплод, патомства + phero нясу + лац. oleum алей), в і т a м і н Е, група метыльных вытворных (а, р, у, 8,) таколу; адзін з тлушчарастваральных вітамінаў. ТАКАФЕРОЛЫ
Т. — алеі светла-жоўгага колеру, нерастваральныя ў вадзе, добра раствараюцца ў арган. расіваральніках. Малекулярная маса a- Т. (найб. біялагічна актыўны) 430,7, tm. 2,5—3.5 °С. Пашыраны ў прыродзе гал. чынам y зерні пшаніды і рысу, алеях (сланечнікавым, кукурузным і. інш.), таксама ў салаце, шпінаце. Жывёлы і чалавек атрымліваюць Т. з ежай. З'яўляюдца а н т ы а к с ід а н т а м і. Забяспечваюць стабільнасць клетачных і субклетачных мембран, эфектыўнасць тканкавага дыхання і інш. Недахоп Т. прыводзіць да бясплоддзя, мышачнай дыстрафіі, некрозу печані і .інш. Патрэба чалавека 10—20 мг а-Т. y сугкі. І .М .С е м я н е н я .
ТАКВІЛЬ (Tocqueville) Алекеіе (29.7.1805, Вернёй-сюр-Сен, Францыя — 16.4.1859), французскі сацыёлаг, гісторыкі паліт. дзеяч. У 1831—32 вывучаў пенітэнцыярную сістэму ў ЗША. 3 1838 чл. Акадэміі маральных і паліт. навук, з 1841 — Франц. акадэміі. 3 1839 чл. Палаты дэпутатаў, з 1848 — Устаноўчага, з 1849 — Заканад. (віцэ-старшыня) сходаў. Міністр замежных спраў (1849). Адзін з лідэраў кансерватыўнай Партыі парадку. У прадах «Аб дэмакратыі ў Ачерыцы» (1835), «Стары парадак і рэвалюцыя» (1856) аналізаваў супярэчнасці «дэмакр. рэвалюцыі», сутнасць і перспектывы дэмакратыі. Першая фаза развіцця дэмакратыі, на яго думку, — стварэнне абс. манархіі, y якой «знаць ужо зламана, a народ яшчэ не ўзняўся», y сувязі з чым уладары «цешацца паліт. стабільнасцю і ўсемагутнасцю». Рэвалюцыя, y т.л. і Франц. рэвалюцыя 1789—94, звяргае абсалютызм, адмяняе феад. прывілеі, зацвярджае трыумф эгалітарызму, але не пазбаўляе грамадства ад вынікаў абсалютызму, замяняе старую форму тыраніі дэмакр. дэспатызмам, a феад. няроўнасць — неабмежаваным панаваннем «іерархіі функцыянераў», якія складаюць «машыну кіра-
вашія». У гэтых умовах народ адхілены ад улады, ператвараецца ў аднародную масу, якая набывае скажоную форму роўнасці — «роўнасць y рабстве». У выніку ўзнікае індывідуалізм, які адхіляе людзей ад улады, ізалюе іх адзін ад аднаго і падштурхоўвае іх да прыватнага жыцця, y бок ад грамадскіх адносін і палітыкі. Каб абясшкодзіць грамадства ад новых форм дэспатьізму, якія ствараюдца самім развідцём дэмакратыі, апорай свабоды павінна стаць, на думку Т., развіццё самасвядомасці і самакіравання, добраахвотных асацыяцый грамадзян, a таксама пашырэнне рэліг. перакананняў, якія па сваёй прыродзе несумяшчальныя з усеўладдзем дзяржавы і яго культам. Я.М.Бабосаў. ТАКЕЛАУ (Tokelau), уладанне Новай Зеландыі на аднайм. астравах y цэнтр. частцы Ціхага ак., y Палінезіі. Пл. 10 кмНас. 1,4 тыс. чал. (1998). Астравы заселены палінезійцамі. Адм. ц. на атоле Факаофа. Афіц. мова — англійская. Складаецца з 3 нізінных атолаў, што ўздымаюцца над узр. акіяна на 3—4 м. Паверхня складзена з абломкаў каралаў і каралавых пяскоў. Клімат трапічны, пасатны. Сярэднямесячныя т-ры 22— 26 °С. За год выпадае каля 3000 мм ападкаў. У снеж.—сак. бываюць моцныя ўраганы. Астравы катастрафічна разбураюцца ад павышэння ўзроўню Сусв. акіяна. Натуральная расліннасць прадстаўлена панданусам, какосавымі пальмамі, хмызнякамі. Шмат марскіх птушак. Мора багатае рыбай, ракападобнымі, малюскамі. Аснова эканомікі — натуральная і паўнатуральная сельская гаспадарка. Важнейшая с.-г. культура — какосавая пальма; копра — асн. прадмет экспарту. Вырошчваюць таксама тара, папайю, бананы. Свіна- і птушкагадоўля. Развіваецца рыбалоўства. Транспарт марскі. Ёсць аэрадром і пасадачныя пляцоўкі. У сувязі з прыроднай і эканам. нестабільнасцю лрынята праграма паступовага лерасялення жыхароў y Новую Зеландыю. Астравы атрымліваюць эканам. дапамогу ад Новай Зеладдыі, Аўстраліі, ААН. Турызм. Грашовая адзінка — новазеландскі долар і сувенірная манета Такелау. А-вы Т. заселены палінезійцамі 3' а-воў Самоа і Тонга ў 1-м тыс. н.э. Першы з а-воў Т. адкрыты ў 1765 англ. капітанам ДжБайранам. апошні — y 1835. 3 1877 пратэктарат Вялікабрытаніі, y 1916—26 ч. калоніі Астравы Гілберта і Эліс. У 1926 перададзены пад кіраванне Новай Зеландыі, фармальна замацаваны за ёй як «несамакіравальная тэрьггорыя» ў 1948. У 1977 атрымалі самакіраванне.
ТАКІЙСКАЯ РАЎНІНА, другая назва раўніны Канто. ТАКІЙСКІ ЗАЛІЎ, y Ціхім ак., каля паўд.-ўсх. ўзбярэжжа в-ва Хонсю (Ялонія). Даўж. каля 50 км, шыр. да 37 км, глыб. 15—30 м. Вузкім (да 9 м) прал. Урага злучаны з зал. Сагамі-Нада, a праз яго з Ціхім ак. Берагі нізінныя, густанаселеныя. Буйныя парты: Токіо, Іакагама, Іакосука, Кавасакі.
ТАКЛА
393
ТАКІЙСКІ ПРАЦЙС, судовы працэс над гал. яп. ваеннымі злачынцамі пасля 2-й сусв. вайны. Адбыўся 3.5.1946 — 12.11.1948 y Токіо ў Міжнародным ваенным трыбунале для Д. Усходу. Праведзены на падставе патрабаванняў Патсдамскай дэкларацыі 1945 і Акта аб капітуляцыі Японіі ад 2.9.1945. Суду падлягала група з 28 дзярж. і ваен. дзеячаў Японіі, прыгавор вынесены адносна 25 з іх (2 падсудныя памерлі ў час працэсу, 1 прызнаны ў стане несвядомасці). У ходзе лрацэсу лраведзены 818 адкрытых суд. пасяджэнняў, лрыняты 4356 дакумент. доказаў і 1194 паказанні сведкаў. 3 4.11.1948 зачытваўся лрыгавор (1214 старонак). Падсудныя прызнаны вінаватымі ў тым, што на працягу 1928—45 планавалі, рыхтавалі і вялі агрэсіўныя войны супраць Ютая, СССР, ЗША, Вялікабрытаніі і інш. краін, арганізоўвалі ваен. злачынствы і злачынствы супраць чалавецтва (знішчэнне мірных жыхароў, забойствы і катаванді ваенналалонных і інш.). Трыбунал прыгаварыў да пакарання смерцю 7 падсудных (павешаны ў Токіо ў ноч на 23.12.1948), да пажыццёвага зняволення 16, да 20 гадоў турмы — 11, да 7 гадоў зняволення — 1 ладсуднага. Т.п., як і Нюрнбергскі працэс, садзейнічаў зацвярджэнню лрынцыпаў і нормаў сучаснага міжнар. права ў галіне асуджэння дзярж. агрэсіі. Л іт :. С м н р н о в Л.Н., З а й д е в Е.Б. Суд в Токяо. М . 1978; Р а г н н с к н й М.Ю. Мшшгарлсты на скамье подсудамых: По матерналам Токнйского н Хабаровского процессов. М.. 1985.
ТАКШСКІ УНІВЕРСІТЭТ, старэйшы і найбуйнейшьі дзярж. ун-т Японіі. Засн. ў 1877. 3 1886 Імператарскі ун-т, з 1897 Такійскі Імператарскі, з 1947 сучасная назва. V 1949 да яго далучаны Першая і Такійская вышэйшая шксша. Больш за 15,5 тыс. сгудэнтаў і каля 11,5 тыс. аспірантаў (2002). Ф-ты: л-ры, адукацыі, права, эканомікі, навукі, медыцыны, фармакалогіі, с.-г., інжынерны. У складзе ун-та агульнаадук. каледж; лабараторыя касм. прамянёў, ін-ты: ядз. даследаванняў. фізікі цвёрдага цела, акіяналогіі, мед. навук, землетрасенняў, усх. культуры, сац. навук, журналістыкі, індустр. навук, гістарыяграфіі, прыкладной мікрабіялогіі. ТАКЛА-МАКАН, пустыня на 3 Кітая, y цэнтр. ч. Кашгарскай раўніны; адна з буйнейшых пясчаных лустынь свету. ГІл. 271 тыс. км2. Даўж. з 3 на У болыд за 1000 км, шыр. да 400 км. Пераважаюць выш. 800—1300 м, найб. выш. 1664 м (г. Чонпаг). Б.ч. тэрыторыі ўкрыта пяскамі (месцамі магутнасцю да 300 м). Характэрны барханы, дзюны, замацаваныя ўзгоркі, на ўскраінах гліністыя ўчасткі з саланчакамі. Т.-М. з 3 і Пн агінае р. Тарым, y вільготныя гады перасякае р. Хатан. Клімат рэзка кантынентальны, сухі. Аладкаў да 100 мм за год. Моцныя вятры, пясчаныя буры. Б.ч. паверхні без расл. покрыва. У віль-
394________________ ТАКОМА готных месцах — тамарыск, салянкі, сялітрадкі. па дапінах рэк — рэпггкі тугайных таполевых лясоў, рэдкія аазісы.
полага размнажэння (шызаганія) шляхам дзяленняў з утварэннем цыст, псеўдацыст і палавога працэсу (гаметаганія). Развідцё з удзелам прамежкавых гаспадароў — больш за 180 відаў свойскіх і дзікіх жывёл. У млекакормячых і чалавека Т. можа перадавацца і праз плацэнту.
М . В.Л аўры новіч.
(Tacoma), горад на ПнЗ ЗША. штат Вашынгтон. 179.8 тыс. ж., з прыгарадамі каля 600 тыс. ж., з г.Сіэтл і агульнымі прыгарадамі каля 2,5 млн. ж. (1998). Порт y зал. П’юджэт-Саўнд. Прам-сць: каляровая (алюміній і медзь) і чорная металургія, суднабуд., суднарамонтная. дрэваапр., дэлюлозна-падяровая, хім., нафтаперапр., харч., металаагір., вытв-сць прамысл. абсталявання. Цэнтр рыбалоўства. TAKÔMA
ТАКСА (ад лац. taxare ацэньваць), дакладна вызначаныя дзяржавай або органамі самакіравання расцэнкі тавараў ці ўзровень аплаты гірацы або паслуг. TÀKCAH (Tucson), горад y 3111A, гл.
Тусон. ТАКСАН0М1Я (ад грэч. taxis размяшчэнне, строй, парадак + nomos закон), тэорыя і практыка класіфікацыі і сістэматызацьіі складанаарганізаваных абласцей рэчаіснасці; раздзел сістэматыкі. Тэрмін прапанаваны ў 1813 швейц. батанікам А.П.Дэкандолем. Асн. задача Т. — стварэнне рацыянальнага вучэння аб таксанамічных катэгорыях (рангах) і іх супадначалення (іерархіі), якое дазваляе пабудаваць прыродную класіфікацыю арганізмаў. Т. дае магчымасць адначасова ўлічваць вял. колькасць розных прыкмет. Т., сістэматыка і класіфікацыя звязаны паміж сабой, іх значэнні часта перакрываюцца. ТАКСАПЛАЗМА (Toxoplasma), род паразітычных прасцейшых атр. какцыдый
ТАКСАПЛАЗМ03, прыродна-ачаговая хвароба чалавека і жывёл (больш за 180 відаў) з групы заанозаў. Выклікаецца ўнутрыклетачным паразітам з роду таксаплазма. Пры вострым цячэнні характарызуецца комплексам нерв. з’яў, паталогіяй цяжарнасці і родаў. Інфекцыя перадаецца чалавеку (часцей ад сабак, катоў) паветрана-кропельным шляхам. праз стрававальну*) сістэму, трансплацэнтарна і інш. Бывае Т. набыты і прыроджаны. Пры набытым Т. назіраюцца страта апетыту, слабасць, субфебрыльная (37,5 °С) т-ра. Прыроджаны вядзе да пашкоджання галаўнога мозга і запалення сасудзістай і сятчатай абалонак ва'чэй, да гібелі плода і нованароджанага, пачварнасці, затрымкі развіцця і інш. Лячэнне тэрапеўтычнае.
ТАКСАФОН, т э л е ф о н - а ў т а м а т , разнавіднасць тэлефоннага anapama, y якім злучэнне з выкліканым абанентам адбываецца пасля апускання манет пэўнай вартасці або спец. жэтона. ТАКСАЦЫЯ ЛЕСУ (ад лац. taxatio ацэнка), комплекс тэхн. мералрыемстваў з мэтай вызначэння, уліку і ацэнкі колькасных і якасных характарыстык лясных рэсурсаў. Асн. работы па Т.л. — перьмдычнае лесаўпарадкаванне. Уключае метаділ і тэхналогіі вымярэння і мадэліравання асн. аб’ектаў уліку (лесапрадукцыі, асобных дрэў і іх сукупнасцей, лясных масіваў і інш.), для якіх з дапамогай таксацыйдых паказчыкаў (запас і прырост пасадак, сартыментная структура і інш.) складаецца таксацыйнае апісанне. Пры Т.л. ацэньваюхша і інш. лясныя прадукты (ігліда, лісце,
Цыкл развідця і спосабы заражэння таксаплазмай: 1 — кошка-гаспадар, дзе праходзіць шызаганія і стадыя палавога цыкла; 2—4 — паслядоўныя стадыі развіцця аацысты; 5— 6 — мышы-гаспадары, y якіх адбываецца дадатковае бясполае размнажэнне; 7 — унугрывантробнае заражэнне мышэй.
кл. спаравікоў. 1 від — Т. гондзіі (Т. gondii). Паразіт млекакормячых жывёл, птушак і чалавека (канчатковыя гаспадары); узбуджальнік таксаплазмозу. Даўж. 4—8, шыр. 2—4 мкм. Вегетатыўная форма рухомая, паўмесяцападобная. Жыццёвы цыкл характарызуецца чаргаваннем бяс-
ягады, грыбы, лек. і тэхн. сыравіна). Неабходна для рацыянальнага лланавання і правядзення лесагасп. дзейнасці, аховы прыроды. Л іт .: О р л о в М.М. Лесная таксацня. 3 нзд. Л.. 1929; 3 a х a р о в В.К. Лесная таксадня. 2 пзд М., 1967; А н у ч н н Н.П. Леснаятаксацня. 5 нзд. М., 1982. А А .М а ла ж а ў с к і.
ТАКСІ, т а к с а м а т о р (ад фратм taxi), стандартны аўтамабіль з пэўнымІ адрозненнямі (афарбоўка кузава, каляровы ліхтар, лічыльнік і інш.), прызначаны для перавозкі пасажыраў і грузаўз I аплатай праезду паводле паказанняў лічыльніка. Упершыню Т. з’явіліся ў Лондане ў 1903, y Педярбургу — y 1907, y Мінску — y 1912. Па вьізнача- [ ных маршругах з пэўнымі інтэрваламі і ад’езду з канцавых пунктаў і адначасо-» вай аплатай за праезд ездзяць т. зв. мар-1 шрутныя Т. ТАКСІДЭРМІЯ (ад грэч. taxis будоваШ дэрма), выраб чучал жывёл. Скуру жывёлы напаўняюдь мяккім матэрыялам (дакуллем, ватай) або дацягваюць яе на гатовую цвёрдую мадэль жывёлы. На Беларусі Т. займаюцца ў запаведніш, 1 запаведна-даляўдічых гасдадарках, му-П зеях і ідш. ТАКСІКАЛОГІЯ (ад грэч. toxikon яд + ...логія), давука пра ўласцівасці ядаў, II мехадізм іх дзеяндя на аргадізм, сут-1 насць выюііканага імі даталаг. працэсуі I (атручэння), метады яго лячэння і маг- і чымасці ўжывадня атрудных рэчываў y біялогіі і медыцыяе. Адрозніваюць агульную і прыватную Т. Раздзелы T.: 1 клінічная, драмысл., с.-г., харч., судо- 1 вая, радыяцыйдая, ваед., авшцыйна-Я касм. і ідш. Цесда звязада з фармака- 1 логіяй, даталаг. фізіялогіяй, эксперым. тэрашяй. Метады даследавання: хім., I біяхім., гістахім., цытахім. і інш. Як давука ўзнікла ў сярэдзіне 19 ст. 1 Заснавальнік Т. ў Расіі Я.В.Пелікан. Ha I Беларусі даследавадді па Т. вядуцца з ! 1940-х г. y мед., вет., с.-г. ВНУ, Бел. I д.-д. сан.-гігіедічным ід-це. ВывучаннЯ таксікалагічныя ўласцівасці фосфарна- 1 арганічных злучэндяў, распрацаваньм сродкі эксперым. тэрапіі, рэкамендацыі I па бяспецы, даследаваны таксічныя 1 ўласцівасці довых далімераў, дэзінфектадтаў і ідш. хім. рэчываў, якія выка-1 рыстоўваюць y прам-сці і сельскай гас-1 падарцы. ТАКСІКАІМАНІЯ (ад грэч. toxikon яд + манія), цяга да дастаяннага прыёму так- I січных рэчываў. Да Т. адносіцца алка-1 галізм, даталаг. станы, выкліканыя ўды- I хаддем лятучых таксічных рэчываў 1 (дадр., сінт. кляёў, фарбаў і інш.). Суп- 1 раваджаецца развіццём храдічдай інтаксікацыі. Выклікае кароткачасовую эйфарыю, дрыводзідь да псіхічных i са- I матычных дарушэнняў (расстройствы | дзейдасці сардэчна-сасудзістай сістэмы, | дечаді, нырак і інш.), сац. дэградацыі | асобы. TAKCIKÔ3 (ад грэч. toxikon яд), паталагічды стан, які развіваецца ў выніку пастудледдя таксічных рэчываў y apraнізм звонку (экзатаксікоз) ці ўтварэння ў ім таксінаў дры захворваннях (эндатаксікоз). Экзатаксікоз атаясамліваецца з атручэннем, эндатаксікоз — з аўтаінтаксікацыяй (напр., лры таксікозе цяжарнасці — ірвота, слінацячэнде, дэрматозы і ілш.). Адрозніваюць вострыя і
I I I !
і
хранічныя T. Вылучаюць формы: нейратаксікоз (першаснае пашкоджанне нерв. сістэмы) i Т. з эксікозам (абязводжваннем). Пры цяжкім Т. (напр., кішэчным) адбываюцца генералізаваныя расстройствы мікрацыркуляцыі, гінаксія, ацыдоз і інш. Лячэнне: абясшкоджванне і выдаленне таксінаў і інш. Т .М .С ем ян еня .
ТАКСІКОЗЫ ЦЯЖАРНАСЦІ, паталагічныя станы, што ўзнікаюць пры цяжарнасці і ўскладняюць яе цячэнне. Адрозніваюць Т.ц. раннія і лознія. Раннія адзначаюдца ў першыя 12 тыдняў цяжарнасці (дрэннае самаадчуванне, моташнасць, ірвота, зрэдку слінацячэнне). Познія Т.ц. бываюць насля 28 тыдняў цяжарнасці з выражанымі сасудзістымі парушэннямі — ацёкі (вадзянка цяжарных), гіпертанія, расстройствы функцыі нырак (нефрапатыя) і інш. Лячэнне комплекснае. ТАКСІНЫ (ад грэч. toxikon яд), атрутныя рэчывы бялковага паходжання. Утвараюцца мікраарганізмамі, раслінамі і жывёламі. Валодаюць антыгеннымі ўласцівасцямі. Найб. вядомыя мікробныя Т., сярод якіх адрозніваюць экза- і эндатаксіны. Э к з а т а к с і н ы (простыя бялкі) утвараюцца грамстаноўчымі патагеннымі бактэрыямі і выдзяляюцца ў навакольнае асяроддзе ў час іх росту, таксама некат. грамадмоўнымі бактэрыямі. Некат. з іх выклікаюць слупняк, батулізм, дыфтэрыю і інш. захворванні. Э н д а т а к с і н ы (складаныя бялкі — комплексы ліпаполіцукрыдаў з бялкамі) знаходзяцца ў вонкавых слаях клетачных сценак патагенных ірамадмоўных бакгэрый. Іх Т. выдзяляюць узбуджальнікі брушнога тыфу, дызентэрыі і інш. Т. ёсць y ядах змей, пчол, некат. павукоў і скарпіёнаў. Т. расл. паходжання (фітатаксіны) — рыцын (з насення клешчавіны) і абрын (з абрусу). Кожны Т. дзейнічае на пэўную тканку (напр., Т. батулізму на нерв. клетку). 3 Т. атрымліваюць неатрутныя анатаксіны, якія стымулююць імунітэт, вырабляюць антыбіётыкі.
вёл і інш. Т. адрозніваюцца ад т рапізм аў. Гл. таксама Р у х y біялогіі. Рэфлексы.
ТАКТАГУЛ
ТАКСІЧНЫЯ В0ДАРАСЦІ, водарасці, здольныя выпрацоўваць таксіны (альгатаксіны). Таксічныя ўласцівасці вядомы ў некалькіх дзесяткаў відаў сіне-зялёных і дынафітавых, некат. родаў залацістых і зялёных водарасцей. Таксіны марскіх дынафітавых водарасцей, якія выклікаюць «чырвоныя прылівы» каля берагоў Канады, Вялікабрытаніі, Японіі, y трапічных і субтралічных зонах акіянаў і мораў, належаць да нейратаксінаў і паводле ўздзеяння нагадваюць яд курарэ. Таксіны сіне-зялёных водарасцей адносяць да моцных парэнхіматозных ядаў (С-фікацыянін). Звычайны для вадаёмаў Беларусі мікрацысціс сінявата-зялёны мае таксін, які па біял. уздзеянні і хім. уласцівасцях блізкі да тэрмастабільнага яду бледнай паганкі. Інтаксікацыя вады прыводзіць да атручэння дзікіх і свойскіх жывёл, птушак. У некат. людзей пры кантакце з таксічнымі водарасцямі ўзнікаюць алергіі, кішэчна-страўнікавыя расстройствы, пры ўжыванні вады ў час «цвіцення» або рыбы з такога вадаёма — таксікозы.
кай старажытнасці. Сучасныя пароды цяжкія, сярэднія, карлікавыя сфарміраваліся ў сярэдзіне 18 ст. ў Германіі. Пашыраны па ўсім свеце. Выкарыстоўваюцца для палявання на норных звяроў (лісоў, барсукоў і інш.).
Т .М .М іхеева .
ТАКСОБНАСЦЬ (ад грэч. toxikon яд), здоЛьнасць арганізмаў існаваць y водах, якія ўтрымліваюць таксічныя рэчывы мінер. ці арган. паходжання. Вылучаюць полі-, меза- і алігатаксобныя арганізмы, якія вытрымліваюць адпаведна моцную, сярэднюю і слабую ступень таксічнай забруджанасці. Вадаёмы ці іх зоны, y якіх з-за забруджанасці адсутнічаюць жывыя арганізмы, наз. гіпертаксобнымі. ТАКСЫ (ад ням. Dachshund барсуковы сабака), група парод паляўнічых і дэкар.-пакаёвых сабак. Вядомы з глыбо-
ТАКСІСЫ (ад грэч. taxis размяшчэнне), найпрасцейшыя рухальныя рэакцыі ў адказ на раздражненне. Уласцівы арганізмам, якія свабодна перамяшчаюцца (бакгэрыі, некат. грыбы і водарасці, жывёлы), некат. асобным рухомым клеткам і арганоідам (гаметы і споры са жгуцікамі, лейкацыты, хларапласты). Крыніцы раздражнення — святло (фотатаксіс), т-ра (тэрматаксіс), эл. ток (гальванаіаксіс), вільгаць (гідратаксіс), хім. рэчывы (хематаксіс). Рух накіраваны да крыніцы стымуляцыі (дадатны Т.), або ад яе (адмоўны Т.). Адрозніваюць ненакіраваныя змены курсу руху (фобатаксісы), уласцівыя бактэрыяій. зааспорам некат. фікаміцэтаў, і накіраваныя перамяшчэнні да крыніцы раздражнення (топатаксісы), характэрныя для сперматазоідаў імхоў, папарацей. Жгуцікавым водарасцям уласцівы абодва тыпы Т. У жывёл Т. наз. юлькі накіраваныя рухі да стымулу перамяшчэння (некакіранапыя рухі наз. кінезамі), напр., міграцыі, арыентацыя па сонцы ў жы-
395
Канстытуцыя моцная, сухая. Выш. ў карку
16—21 см. Тулава выцягнутае. Ногі кароткія.
Галава клінападобная. Вушы абвіслыя. Бываюць г л а д к а ш э р с н ы я (шэрсць даўж. да 2 см, шорсткая, прылеглая), д а ў г а ш э р с н ы я (шэрсдь з развігым падшэрсткам, доўгая, мяккая) і ш о р с т к а ш э р с н ы я (шэрсць даўж. каля 3 см, прамая, шорсткая, густая, прылеглая, угварае «бровы», «вусы», «бараду»), Масць рыжая, карычневая, чорная, шэрая з падпалінамі. Хвост шаблебападобны. Тып паводзін ураўнаважаны — рухомы.
ТАКТ (франц. tact ад лац. tactus дотык, адчуванне), пачуццё меры, якое падказвае найб. правільны падыход, найб. далікатную лінію паводзін ў адносінах да каго-н., чаго-н.; уменне трымаць сябе належным чынам. Т. наз. таксама рытм якога-н. руху, дзеяння. ТАКТ y м y з ы ц ы, адзінка муз. метра. У адпаведнасці з тыпамі метра адрозніваюць Т. простыя (2- ці 3-дольныя), складаныя (4-, 6-, 9-, 12-дольныя), мяшаныя (напр., 5-дольныя). 1-я доля Т. — модная; y складаяых вылучаюць і т. зв. адносна моцную долю. Структура Т. адлюстроўваецца ў дамеры: межы Т. ў нотным пісьме абазначаюцца верт. лініямі (тактавымі рысамі). ТАКТАВІК, від танічнага верша (гл. Танічнае вершаскладанне), y якім колькасць складоў ламіж моцдымі націскнымі складамі (іктамі) ад 0 да 3—4. Пропускі даціскаў на метрычна моцных месцах рэдкія, a ў 3-складовых інтэрвалах часта сустракаюцца звышсхемныя націскі на сярэднім складзе. Т. займае прамежкавае становішча даміж дольнікам і акцэнтным вершам (аднолькавая або дрыблізна аднолькавая колькасць акцэдтаў — адорных рытмічных націскаў y вершаваных радках). У бел. паэзію Т. увялі ў лач. 20 ст. Я.Кудала і М.Багдановіч. Прыклад 4-ікгнага Т. ў Я.Кудалы: Я табё, зямля мая прадзедаў маіх, He патріплю нічога жалёць на свёце, На свет цэлы гатоў твой прыгбн апёці I ўзнясці пасад на маплішчах тваі'х. («Для зямлі прадзедаў маіх...») В .П .Р агойш а.
Таксы: 1 — гладкашэрсная; 2 — шорсткашэрсная; 3 — даўгашэрсная.
ТАКТАГЎЛ САТЫЛГАНАЎ (25 10 1864, кішлак Кушчусу Такгагульскага р-ла Джалал-Абадскай вобл., Кіргізія — 17.2.1933), кіргізскі народны акыд і камдазітар, музыкант-віртуоз (выканаўца да камузе). 3 маленства складаў десні, выконваў і нар. муз.-іястр. творы. За лесні выкрывальніцкага сац. зместу ў 1898 асуджаны да дакарандя смерцю. Прыгавор заменены ссылкай y Сібір, адкуль y 1910 уцёк. Найб. вядомы яго сатыр. песні «Ішан і яго даслядоўнік»,
396
ТАКТАГУЛЬСКАЕ
«Пяць манапаў», вершы «Бывай, мой народзе!», «Бывай, маці!». У Кіргізіі ўстаноўлена дзярж. прэмія яго імя. Тв.: Рус. пер. — Нзбранное. Фрунзе, 1964. Him:. М а л е н о в Б. Велмкмй акын-демократ. Фрунзе, 1964.
пячэнне і вядзенне баявых дзеянняў, кіраванне падраздзяленнямі і часдямі ў баі і інш. Асн. фактары, якія вызначаюць развіццё Т.: удасканаленне зброі і ваен. тэхнікі; якасці асабовага складу (узровень адукацыі, баявыя традыцыі, нац. асаблівасці і інш.); характар алерацый і войнаў, патрабаванні аператыўнага майстэрства і стратэгіі ваеннай.
Тактагул Сатылганаў. A В Тактакішвілі
РАТакуеў
ТАКТАГЎЛЬС КАЕ ВАДАСХОВІШЧА На р. Нарын, y Кіргізіі. Утворана плацінай аднайм. ГЭС. Запаўнялася з 1973. Пл. 284 км2, аб’ём 19,5 км3, даўж. 65 км, найб. шыр. 12 км. Штогадовае рэгуляванне сцёку; праектнае ваганне ўзроўню вады да 63 м. Выкарыстоўваецца для мэт энергетыкі і ірыгацыі. ТАКТАКШІВІЛІ Атар Васілевіч (27.7.1924, Тбілісі — 19.11.1989), грузінскі кампазітар, педагог, дзярж. дзеяч. Нар. арт. Грузіі (1961). Нар. арт. СССР (1974). Скончыў Тбіліскую кансерваторыю (1947), y 1947—69 і з 1984 выкладаў y ёй (з 1966 праф.). 3 1947 канцэртмайстар і дырыжор, y 1952—56 дырыжор і маст. кіраўнік Дзярж. хар. капэлы Грузіі. У 1965—84 міністр культуры Грузіі. Найб. значныя дасягненні ў оперным, кантатна-аратарыяльным і сімф. жанрах. Сярод твораў: оперы «Міндыя» (па матывах паэзіі Важа ГІшавела, паст. 1961), «Выкраданне Месяца» (паст. 1977), «Першае каханне» (паст. 1980); араторыі, y т.л. «Па слядах Руставелі» (1964); кантата «Гурыйскія песні» (1971); вак.-сімф. сюіты, y т.л. «Мегрэльскія песні» (1972) і «3 лірай Цэрэтэлі» (1983); 2 сімфоніі (1949, 1953); сімф. паэма «Мцыры» (1956); тв. для інсзр. з арк., хоры, рамансы, музыка для драм. т-раў, кінафільмаў і інш. Аўтар музыкі Дзярж. гімна Грузінскай ССР (1946). На сцэне Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі паст. «Міядыя» (1973). Ленінская прэмія 1982. Дзярж. прэміі СССР 1951, 1952, 1967. Дзярж. прэмія Грузіі 1987. Літ.: П о л я к о в а Л. О.Тактаюшівнлн. 2 нзд. М., 1979. ТА.Дубкова. TÀKTbIKA b a е h h a я (грэч. taktika мастацтва пастраення войск), тэорыя і практыка падрыхтоўкі і вядзення бою падраздзяленнямі, часцямі (караблямі) і элучэннямі; састаўная частка ваеннага майстэрства. Т э о р ы я Т. даследуе заканамернасці, характар і змест бою, распрадоўвае спосабы яго падрыхтоўкі і вядзення. П р а к т ы к а Т. ўключае падрыхтоўку войск, планаванне, забес-
Са стараж. часоў да пач. 20 ст. Т. фактычна адлюстроўвала развіццё Сухапутных войск і Ваенна-Марскога Флоту. У войнах рабаўладальніцкіх дзяржаў Т. зводзілася да прамалінейнага руху войск y ходзе баёў і рукапашных схватак. У гэты перыяд яна развівалася ў кірунку ўдасканалення баявых парадкаў войск і манеўраванне імі (гл. Манеўр). Вынаходства новых відаў зброі прывяло да з’яўлення розных відаў пяхоты і каеаперыі, абумовіла неабходнасць узаемадзеяння паміж імі. 3 пач. 11 ст. ў Зах. і Цэнтр. Еўропе Т. вызначалася панаваннем на палях бітваў рыцарскай конніды (гл. Рыцарскае войска). У 13 ст. найб. гнуткай Т. валодалі мангола-татары, якія атрымалі шэраг буйных перамог y войнах супраць многіх дзяржаў і народаў Азіі і Еўропы (гл. Мангольскія зйваяванні). Прыкладамі ўзорнай Т. ўсх. славян y 13—14 ст. з’яўляюцца Лядовае пабоішча 1242, Бітва каля Сініх Вод 1362, Кулікоўская бітва 1380 і інш. Далейшае развіццё Т. звязана з выкарыстаннем агнястрэльнай зброі. У 16—17 ст. найб. характэрнымі рысамі тактычнага майстэрства, y т.л. ў войску ВКЛ, з’яўляліся манеўр і рухомасць, раптоўнасдь нападу, спалучэнне франтальных удараў з флангавымі і тылавымі, a таксама засадамі, камбінаванне розных відаў узбраення, пераслед адыходзячага непрыяцеля з мэтай яго знішчэння або захопу ў палон і інш. Да гэтага перыяду адносідца росквіт тактычнага майсгэрства шэрагу таленавітых военачальнікаў ВКЛ: М Глінскага {Клецкая бітва 1506), К.Астрожскага (Аршанская бітва 1514), М.Радзівіла (Ульская бітва 1564), Я.К.Хадкевіча (Кірхгольмская бітва 1605), Я.Радзівіла (Лоеўская бітва 1649 і Лоеўская бітва 1651) і інш. 3 17 ст. змяненне ў Т., звязанае з наяўнасцю вял. колькасці агнястрэльнай зброі, выявілася ў адмове ад глыбокіх баявых парадкаў, выцягванні войск уздоўж фронту з мэтай максімальнага выкарыстання зброі і змяншэння страт сваіх войск (лінейная Т. і інш.). Стварэнне масавых армій y канцы 18 — пач. 19 ст. і далейшае ўдасканаленне зброі прывялі да калоннага пастраення войск і рассыпнога строю. Са з’яўленнем y 2-й пал. 19 ст. наразной зброі пяхота пры насгупленні ўтварала страж. ланцугі. У 1-ю сусв. вайну ў сувязі з масавым выкарыстаннем кулямётаў, наразной артылерыі, з паяўленнем танкаў, авіяцыі і атрутных рэчываў пачала складвацца Т. агульнавайск. бою, зарадзілася Т. авіяц., інж. і хім. войск, адпрацоўваліся спосабы выкарыстання танкаў і бронеаўтамабіляў. У 1914—15 склаўся новы баявы парадак — «хваля ланцугоў». У 2-ю сусв. вайну выкарыстанне перадавой Т. са-
дзейнічала перамозе Узбр. Сіл СССР і армй саюзнікаў y вайне. Значны ўклад y Перамоіу зрабіла партыз. армія Беларусі. Партыз. фарміраванні выкарыстоўвалі розныя тактьянш спосабы. прыёмы і формы баявых дзеяннм «р э й к а в ую ваііну ». засады, нечаканыя налёты* напады. абарончыя баі з мэтай угрымаші цэлых раёнаў і процідзеяння ням. Т. «выпійеА н а й зям лі » і інш.
Істотныя змены ў тэорыі і пракіыця Т. адбываліся з сярэдзіны 1950-х г. y сувязі з аснашчэннем войск шэраіуі дзяржаў стратэгічным узбраеннем. Маланкавыя войны і інш. сучасныя формы узбр. лроціборства абумовілі далейшае развіццё Т. відаў узбр. сіл, Т. ролаў войск (сіл флоту), Т. спец. войск і агульдай Т. Змены ў стратэгіі i Т. су- . часных баявых (спец.) дзеянняў адпра-І цоўваліся на шэрагу вучэнняў з удзелам* падраздзяленняў і часцей Узбр. Сіл і інш. войск і вайск. фарміраванняў Рэс- ' лублікі Беларусь (комплексдыя апера-1 тыўда-тактычныя вучэнні «Нёман-І 2001», «Бярэзіда-2002» і інш.). Л іт :. Тактнка. М.. 1966; Обшая тактяха.| Ч. 1. М., 1976; Пе т р у с ь П . М. , Ше м а н с к н й П.В., Ч у л ь с к н й Н.К. Ядерноеі оружне я развіггае тактнкн. М., 1967; Грнш н н С .В ., Ж у к о в П.А, К н т о ш в я л м Ш.Н. Тактака: (По нностр. взглядам).] М.. 1972; В о р о б ь е в Н.Н. О тактю се//! Воен. мысль. 2002. Ns 1—5. С .А .Ф ам ін, В.А.Ю шкевіч. !
ТАКУТАВА, лынастыя правіцеляў (сёгу-\ наў) Японіі ў 1603— 1868. Засн. Такуга-j ва Іэясу, які з захопам улады скончыў міжусобныя войны (15— 16 ст.). Для ўмацавадня дзяржавы сёгуны Т. ажыццявілі ў 1-й пал. 17 ст. шэраг рэформ: рэгламентавалі правы і абавязкі кожнага саслоўя, усталявалі кантроль над князямі (даймё) і г.д. 3 1630-х г. урад Т. ажыццяўляў лалітыку ізаляцыі Японіі ад знешняга свету. 3 кадца 18 ст. дзяржава Т. перажывала ўнутр. крызіс, выкліканы ростам насельніцтва і сялян і лрывілеяванага саслоўя — самураяў. Прымусовае «адчыненне» краіны еўрап. дзяржавамі ў 1854—58 паглыбіла крьізіс. У маі 1868 апошні сёгун Т. — Кэйкі скінуты ў выніку руху за аднаўленне ўлады імператара — Мэйдзі Ісін. ТАКЎЕЎ Рыгор Аркадзевіч (23.12.1917, в. Паташаўка Архангельскай вобл., Расія — 9.10.1995), удзельнік партыз. руху ў Палескай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Удзельнік савфінл. вайды 1939—40. У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце, з чэрв. 1942 y партызанах, камандзір ладрыўной грулы, са жн. 1943 дыверсійнага атрада 125-й Капаткевіцкай партыз. брыгады. На чале з ім лартызаны лусцілі пад адхон 55 варожых эшалонаў, з іх асабіста Т. — 19. Да 1980 на кіруючай рабоце ў сларт. т-ве «Слартак». ТАКУСІМА, горад y Ялодіі, на ПнУ в-ва Сікоку. Адм. ц. лрэфекзуры Такусіма. Каля 300 тыс. ж. (2001). Марскі лорт. Прам-сць: маш.-буд., хім., дрэваалр., харч., паліграфічная. Традыц. нац. рамёствы (лакавыя вырабы). Ун-т.
ТАКЫРЫ (ад цюрк. такыр — роўны, голы), плоскія гліністыя паніжэнні ў пустынях і паўпустынях Сярэдняй Азіі і Казахстана. Вясной і летам пасля дажджу на Т. утвараюцда часовыя неглыбокія азёры. Летам яны пакрываюцда скарынкай, якая разбіваецца трэшчыдамі ўсыхання на асобныя мдагаградікі (6— 12 cm y палярочніку). Расліддасць рэдкая палынна-салядкавая ці адсушічае.
397
«ТАЛАКА», бел. адсамбль тадца, музыкі і песлі Віцебскай абл. філармоніі. Створаны ў 1993. Аргадізатар, маст. кіраўнік і гал. балетмайстар М.Падаляк, хормайстар А.Падаляк, муз. кіраўнік В.Сіўцова. У складзе адсамбля харэаграфічная (12 чал.), вак. (6 чал.) і інстр. (7 чал.) групы. У аснове рэпертуару бел. дар. танцы, тадцы дародаў свету, бел. дар.
ТАЛАКНЯНКА
песні ў апрацоўцы У.Зідевіча, А.Кашпура, А.Рашчыдскага, М.Сіраты. Сярод пастановак: бел. нар.-сцэнічныя танцы «Ойра», «Закаблукі», «Вясковы вальс», «Брылі», «Бараведічкі», «Крупчанская кадрыль», «Прыдзвінскія забавы»; харэаграфічдыя замалёўкі «Бабылі», «Межанская прабегліца»; бел. дар. песні, інстр. дайгрышы «Стрыкач», «Драбавец», «ГІолька дзедава», «3 рога ўсяго многа» і інш.
ТАЛАКНЯНКА (Arctostaphylos), род кветкавых раслід сям. верасовых. Каля 70 (лаводле інш. звестак больш за 30) відаў. Пашырады ва ўмерадым і аркгычдым паясах Паўн. паўшар’я, пераважда ў Паўд. Амерыцы. На Беларусі 1 від — Т. звычайдая, або мядзведжае вушка, ці мядзведжая ягада (A. uvaursi), падобдая на брусніцы. Трапляедца ў хваёвых лясах да пясчанай глебе, утварае рыхлыя дзярніны.
Беларусі Т. замешвалі болыдай колькасцю вады і елі лыжкамі. На Віцеблічыне, Лоеўшчыде Т. дазывалі прыгатаваную такім чынам муку. У зах. і паўн.-зах. гаворках мае дазву мілта. Г. Ф .Веш т арт .
ТАЛАВАЕ МАСЛА, сумесь арган. злучэнняў, атрыманая лры лерапрацоўцы сульфатнага мыла — дадатковага лрадукту сульфатнай варкі цэлюлозы. Найб. пашырана Т.м. з хвоі — цёмна-рудая вадкасць, шчыльн. 994— 1001 k t / m 7. He раствараецца ў вадзе, раствараецца ў большасці арган. растваральнікаў. Асн. камланенга — смаляныя кіслот ы (40—45%) і вышэйшыя ненасычаныя т луст ы я кіслот ы (прьікладна 40%), пераважна алеінавая, лінолевая і ліналенавая, мае таксама нейтральныя рэчывы (да 20%). Т.м. з драўніны лісцевых парод смаляных кіслот не мае. Солі кіслот Т.м. наз. шатамі. Выкарыстоўваюць Т.м. як сыравіну для агрымання каніфолі і вышэйшых аліфатычнш кіслот, Т.м. з драўніны лісцевьіх і сумесі шёвых і лісцевых парод як флотарэагент, кампаненг змазачна-ахаладжальных вадкасцей.
ТАЛАЙ, з а я ц - т а л а й , млекакормячае сям. зайцавых, гл. ў арт. Зайцы. ТАЛАКА, y беларусаў і інш. слав. народаў даўні дар. звычай калектыўнай дапамогі ў гасл. работах. Звьгчайна да адзін дзень залрашалі сваякоў, суседзяў, аднавяскоўцаў для тэрміновай ці працаёмкай работы, якая вымагала мдога работнікаў і цягла: зрубіць хату, скасіць сена, зжаць жьгта, выбраць бульбу, вывезці лес, гдой да лоле і інш. Памагалі найперш лагарэльцам, удовам, салдаткам, бясконным. Т. звычайда заканчвалася застоллем, спявандем талочных песень. У Т. выяўляюцца рысы стараж. калектывізму і рэшткі абшчыннага побыту. У час прыгону паны выкарыстоўвалі нар. звычай і ўводзілі прымусовыя Т. дая выканання тэрмшовых с.-г. работ звыш абавязковых сялянскіх павіннасцей, т.зв. згоны.
TAJIAKHÔ, даўдяя страва з аўса, вядомая многім народам. Беларусы зерде аўса слачатку парылі ў лечы, потым сушылі, абтоўквалі ў ступе, палалі ў начоўках, малолі ў жорнах, лрасейвалі. Перад спажываннем лробныя крупы размочвалі ў халоднай вадзе. На ПдЗ
«ТАЛАКА», маладзёжнае гісторыкакультурнае аб’яддадде. Ісдавала ў 1985—91 y Мінску. Аб’яддоўвала каля 50 членаў, якія ўдзельнічалі ў рэстаўрацыі помнікаў і археал. раскопках y Мідску, Мінскім, Маладзечанскім і інш. раёнах, адраджэдді бел. рэліг. аблічын (неаязычніцкай, удіяцкай, каталіцкай, праваслаўнай), выстулалі за ліырокае выкарыстадде бел. мовы ў лаўсядзённым жыцці, стварэдде ў гарадах бел. школ, аргадізоўвалі дыскусіі і асв. лекцыі па лытандях дац. гісторыі і сімволікі, захавання арх. помнікаў; праводзілі краязн. экскурсіі, фалькл. святы, літ.маст. вечарыны і інш. Слыніла існавадне ў сувязі з лераходам большай часткі членаў y інш. грамадскія арг-цыі. С .У .В іт уш ка.
Талакнянка звычайная.
Вечназялёныя распасцёртыя кусцікі з моцна галінастымі стволікамі. Парасткі доўгія, галінастыя. Лісце чаргаванае, скурыстае, бліскучае, суцэльнакрайняе. Кветкі ружовыя, y верхавінкавых, паніклых, аднабаковых гронках. Плод — чырв. мучністая ягада, корм для мядзведзяў і некат. птушак. Лек., дэкар., дубільныя, фарбавальныя расліны. A М . С курат овіч.
398
ТАЛАКУХА
«ТАЛАКЎХА», старажытны бел. нар. танец; называлі таксама «Талака» (ад звычаю «граць талаку» — весяліцца, спяваць і танцаваць пасля заканчэння талакі). Муз. памер 2/4. Тэмп умераны. Асн. рух танда «талачэнне» — таптанне на месцьі з рознымі рьггмічнымі прытупамі і драбушкамі. Дзяўчаты ўгваралі паўкруг, тупалі нагамі і падскоквалі, не сыходзячы з месца, размахвалі хусткамі. Саліравала дзяўчына, пгто стаяла спераду; па ходу танца яна трапляла ў цэнтр круга і запявала. Выконваўся на дажынках. Імітаваў талаку. Зафіксаваны ў 1-й пал. 19 ст. Л.К.Алексютоеіч. TAJIAJIÂM Леў Барысавіч (1906, Магілёўшчына — 1942), яўрэйскі паэт. Вучыўся ў Віцебскім пед. тэхнікуме (1926—28). 3 1932 супрацоўнік яўр. газ. «Юнкер Арбайтэр» («Малады рабочы»), з 1936 настаўнічаў y Мінску. Загінуў на фронце ў Вял. Айч. вайну. Друкаваўся з 1924. Пісаў на яўр. і бел. мовах. Аўтар паэт. зб-каў «Мой першы сноп» (1932), «У паходзе» (1940) пра жыццё вёскі, баявыя будні байцоў. На бел. мову асобньш яго вершы пераклалі А.Бялевіч, Р.Няхай. Літ:. Р э л е с Р. Леў Талалай // Мы іх не забудзем. Мн.. 1949; Леў Талалай / / Радзіме — радок і жыццё. Мн., 1986. ТАЛАЛІХІН Віктар Васілевіч (18.9.1918, с. Цяплоўка Вольскага р-на Саратаўскай вобл., Расія — 28.10.1941), лётчык-знішчальнік. Герой Сав. Саюза (1941). Скончыў Барысаглебскую ваен. авіяц. школу лётчыкаў (1938). Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну камандзір звяна, нам. камандзіра эскадрыллі. У 1941 упершыню здзейсніў таран y начным паветр. баі, знішчыў бамбардзіроўшчык ворага на подступах да Масквы. У наступных баях збіў яшчэ 5 самалётаў праціўніка. Загінуў y баі. ТАЛАМУС з р о к а в ы я бугры, частка прамежкавага мозга, парныя збіранні шэрага рэчыва, якія ўтвараюць бакавыя сценкі 3-га жалудачка; гал. падкоркавы цэнтр інтэграцыі адчувальнасці. У ніжэйшых пазваночных забяспечвае ажыццяўленне рэфлексаў. Развідцё Т. звязана з фарміраваннем кары вял. паўшар’яў галаўнога мозга. У Т. чалавека вылучаюць каля 60 ядраў (спецыфічцых і неспецыфічных). Mae некалькі функдыян. зон, звязаных са сваёй коркавай вобласцю. Т. вентральны мае сярэдзінныя, медыяльныя, вентралатэральныя і заднія ядры; дарсальны — пярэднія, медыяльнае і дарсальнае, перадпокрыўныя ядры. Вылучаюць функцыян. класы гэтых ядраў: спецыфічныя ядры скураных сенсорньіх органаў, вока і вуха (пераключальныя структуры саматычных і вісцэральных сістэм); ядры з пераважна рухальнымі функцыямі (звязваюць мазжачковыя і базальныя гангліі з рухальнай карою); ядры з асацыятыўнымі функцыямі, так-
сама неспецьіфічныя ядры (павышаюць узбуджальнасць коркавых нейронаў і здольнасць да адказаў на паступаючыя імпульсы). А.С.Леанцюк. TAJIÂHKIH Ігар (Індустрый) Васілевіч' (н. 3.10.1927, г. Нагінск Маскоўскай вобл.), расійскі кінарэжысёр, педагог. Нар. арт. Раеіі (1974). Нар. арт. СССР (1988). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва (1956), Вышэйшыя рэжысёрскія курсы (1959). У 1964— 89 кіраўнік рэжысёрскіх майстэрняў Усесаюзнага дзярж. ін-та кінематаграфіі (з 1976 праф.). Паставіў фільмы «Сярожа» (з Г.Данелія, 1960, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Карлавых Варах), «Уступ» (1963, спец. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Венедыі), «Дзённыя зоркі» (1968), «Чайкоўскі» (1970), «Выбар мэты» (1976), «Айцец Сергій» (1978), «Зарапад» (1982), «Час адлачынку ад суботы да панядзелка» .(1984), «Восень, Чартанава» (1988), «Д’яблы» (1992), «Нябачны вандроўнік» (1998). ТАЛАПІН Віталь Іванавіч (н. 15.2.1935, г. Ржэў Цвярской вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне фармакалогіі. Д-р мед,- н. (1973). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1959), дзе працаваў да 1972. 3 1972 y БелНДІ санітарыі і гігіены (нам. дырэктара). Навук. працы па комплексным вывучэнні фармакалогіі энтэрахрамафіннай клетачнай сістэмы. Тв:. Состоянне энтерохромаффннных клеток прн стрессе (разам з Т.А.Вылегжанінай) // Здравоохраненяе Беларусн. 1968. № 6. TAJIACAKPATÔH (ад грэч. thalassa мора + kratos сіла, магутнасць), устойлівая або маларухомая вобласць ложа акіянаў. y межах якой развіты абісальныя раўніны. Тэрмін уведзены аўстр. геолагам Р. Фейрбрыджам y 1955. Найб. стараж. Т. Ціхага і ўсх. ч. Індыйскага акіянаў, якія існуюць, магчыма, з дакембрыю; менш стараж. — зах. ч. Індыйскага, Атлантычнага і Паўн. Ледавітага акіянаў, якія, верагодна, утварыліся ў палеазоі — мезазоі. У складзе Т. вылучаюць акіянічныя пліты або монакратоды, сярэдзіннаакіянічныя хрыбты, унутрыкратонныя і перыкратонныя валы, вузкія глыбавыя хрыбты горставага тыпу, доўгія зоны разломаў (паводле тыпу аўлакагенаў мацерыковых платформ) і вулканічныя збудаванні. У канцэпцыі «новай глабальнай тэктонікі» (або тэктонікі пліт) складаюць ч. пліт літасферы. ТАЛАСАКРАТЫЧНЫЯ ПЕРЫЯДЫ. перыяды ў гісторыі Зямлі, калі значна пашыралася плошча мораў (трансгрэсіі). Супадаюць з сярэдзінай тэктанічных цыклаў, калі на б. ч. зямной паверхні пераважалі апусканні. Проціпастаўляюцца геакратычным перыядам. Да ліку Т.п. адносяць сілур, сярэдні і позні дэвон, ранні карбон, позні мел. Павелічэнне гшошчы гідрасферы садзейнічала развіццю вільготнага марскога клімату з малымі ваганнямі т-ры. У гэты перыяд намнажаліся пераважна марскія асадкавыя тоўшчы, б. ч. якіх складалі карбанатныя лароды.
ТАЛАСАТЭРАПІЯ (ад грэч. thalassa мора + тэрапія), комплекснае лячэнне марскім кліматам і марскімі купаннямі, від клімататэрапіі. Загартоўвае арганізм, трэніруе механізмы тэрмарэгуляцыі, станоўча ўздзейнічае на нерв., сардэчна-сасудзістую, мышачную, дыхальную сістэмьі, палялшае абмен рэчываў, павялічвае спажыванне кіслароду і інш. Паказанні: захворванні нерв., сардэчнасасудзістай, дыхальнай сістэм, парушэнні абмену рэчываў і інш. І.М.Семяненя. ТАЛАСКАЯ ДАЛІНА, міжіхзрная катлавіна ў Кіргізіі, на Пн Цянь-Шаня, паміж хрыбтамі Кіргізскі Алатау і Таласкі Алатау. Даўж. каля 250 км, пераважаюць выш. 600—2000 м. Цячэ р. Талас. Складзена са сланцаў, лясчанікаў, вапнякоў; ёсць інтрузіі граніту. Пераважаюць паўпустынныя, сухастэпавыя і стэпавыя ланддіафты, каля рэк аазісныя землі. У ніжнім цячэнні р. Талас пабудавана плаціна і вадасховішча для арашэння прылеглых зямель. У Т.д. — г. Талас. ТАЛАС01Д (ад грэч. thalassoeidës падобны на мора), буйное кальцавое ўтварэнне на лаверхні Месяца. Па памерах блізкае да круглых т. зв. месяцавых мораў. Паводле альбеда і струклуры парод, што ўкрываюць яго паверхню, падобнае на месяцавы мацярык. ТАЛАТ-КЯЛІІША (Talat-Kelpsa) Юозас Антана (1.1.1889, в. Калнуяй Каўнаскага пав., Літва — 5.2.1949), літоўсй кампазітар, дырыжор, педагог, муз. дзеяч. Засл. дз. маст. Літвы (1945). Скончыў Петраградскую кансерваторыю (1916). 3 1920 выкладаў y муз. вучылішчы, з 1933 — y Каўнаскай кансерваторыі (з 1948 праф.). Адначасова з 1920 адзін з арганізатараў (разам з К.Пятраўскасам) і дырыжор Каўдаскага опернага т-ра. Адзін з пачынальнікаў літ. раманса. Сярод твораў: опера «Дачка старшыні» (1938, не завершана), кантаты, тв. для арк., камерныя і вакальныя творы, хары, песні, a таксама залісы (больш за 700) і апрацоўкі літ. і бел. нар. песень. Дзярж. прэмія СССР 1948. ТАЛАХАСІ (Tallahassee), горад на ПдУ ЗША. Адм. ц. штата Фларыда. 136,6 тыс. ж., з прыгарадамі каля 250 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. Гандлёва-фін. цэнтр с.-г. раёна. Прам-сць: лаліграф., хім., дрэваапр., тытунёвая. 2 ун-ты. ТАЛАЧЫН, горад, цэнтр Талачынскага р-на Віцебскай вобл., на р. Друць. За 124 км на ПдЗ ад Віцебска, чыг. ст. на лініі Мінск—Масква, на аўтадарозе Мінск— Масква, вузел аўтадарог на Круглае, Чашнікі, Сянно. 10,6 тыс. ж. (
2001).
Упершьшю ўпамінаецца ў 1433 як горад y ВКЛ. Уваходзіў y склад Друцкага княства. 3 сярэдзіны 16 ст. гандл. мястэчка Аршанскага пав. Віцебскага ваяв. Належыла роду князёў Друцкіх (Друцкіх-Талачынскіх), з канца 16 сг. Сапегам (імі заснаваны базыльянскія манас-
тыр і царква, 1604). потьш Сангушкам. У 1621 y Т. 314 дамоў. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 спалены, захаваліся 142 дамы У выніку 1-га падзелу Рэчві Паспалітай (1772) усх. частка мястэчка ўвайшла ў склад Рас. імперыі і стала называцца Стары ці Рускі Т. (да 1793 памежны пункт з мвггняй). a заходняя, што знаходзілася за р. Друць — Зарэчны ді Новві Т. Стары Т. — цэнтр Стараталачынскай вол. Копыскага, з 1861 — Аршанскага пав. Новы Т. — цэнтр Зарэчна-Талачынскай вол. Сенненскага пав. Магілёўскай губ. У вайну 1812 Т. разбуранві. У 1897 умястэчку 2614 ж. У пач. 20 ст. ў Т. 3748 ж., 391 дом, y т.л. 6 цагляных пабудоў; працавалі 2 гарбарныя, крухмальны, цагельны, піваварны з-ды, шкляная гута, вадзяны млын, школа, 2 нар. вучылішчы, царква, касцёл. У 1917 y t. 2181 ж., 355 гаспадарак. 3 1920 T. y складзе Віцебскай губ. РСФСР. 3 17.7.1924 цэнтр Талачьшскага р-на ў Аршанскай акр. БССР (да 1930), з 1938 y Віцебскай вобл. 3 27.9.1938 rap. пасёлак. У 1939 — 6100 ж.. ільнозавод (67 рабочых), гарбарны, шпалапілвны і інш. з-ды, ткацкая ф-ка. У Вял. Айч. вайну з 8.7.1941 да 26.6.1944 акупіраваны ням. фашыегамі, якія загубілі ў гар. пасёлку і раёне 9521 чал. 3 22.7.1955 — горад.
Працуюць крухмальны, масларобчы з-ды, тэкст. ф-ка, элеватар, лясгас. У горадзе Талачынскі гісторыка-краязнаўчымузей, Дом культуры, 4 б-кі; царква, касцёл. Брацкая магіла сав. воінаў, партызан. Помнік Вызвалення. Помнікі архітэктуры: Свята-Пакроўская царква (гл. Талачынская царква), Талачынскі манастыр базыльян (18 ст.). Помнік садова-паркавага мастацтва -— парк (19 ст.). Літ.: Памядь: Гіст.-дак. хроніха Талачынскага р-на. Мн., 1988; Шнейдер АА. Толочнн. Мн.. 1983; Друцк старажытны. Мн., 2000; Друцк і Барысаў: Да юбілеяў старажытных гарадоў. Мн., 20Ô2.
Г.І.Дулеба, І.П.Хаўратовіч.
вым гал. фасадам. Прамавугольны цэнтр. неф завершаны на тарцах фігурнымі атыкавымі франтонамі. Адметнасць гал. фасаду надаюць увагнутыя прасценкі і багатая ордэрная пластыка: ступеньчатыя пілястры. раскрапаваныя слаістыя карнізы, складаныя па форме праёмы, нішы, абрамленні і інш. Бакавыя фасады вырашаны гшоскасна. Руставаная цокальная ч. і завяршэнні вежаў (верхнія ч. перабудаваны ў 19 ст.) маюць класідыстычную тракгоўку. У інтэр’еры ўнутр. слупы-апоры аформлены спаранымі пілястрамі з антаблементамі. Алтарная ч. аддзелена мураваным іканастасам 18 ст. Антаблементы, падпружныя аркі і арачныя праёмы аздоблены паліхромнай размалёўкай. У 1993 царква адрэстаўрыравана. ЮА.Якімовіч. ТАЛАЧЫНСКІ ГІСТОРЫКА-КРАЯЗНАЎЧЫ МУЗЕЙ. Засн. ў 1985, адкрыты ў 2001 y г. Талачын Віцебскай вобл. Пл. экспазіцыі 152 м2, больш за 6,7 тыс. экспанатаў асн. фонду, 5 залаў (2002). Сярод экспанатаў знаходкі з археал. раскопак стараж. Друцка, гарадзішча Кісялі-Дымакуры, курганнага могільніка Дроздава; калекцыі манет Рэчы Паспалітай, Расіі; матэрыялы пра падзеі часоў вайны 1812, 1-й сусв. вайны; абарончыя баі, партыз. рух і вызваленне Талачыншчыны ў Вял. Айч. вайну, пра вьшатных землякоў. У экспазіцыі старадрукі «Жыціе святых» (1695), «Трэбнік» (1898) і інш., творы жывапісу, прылады працы і побыту сялян 19 — пач. 20 ст., вырабы мясц. майстроў прыкладнога мастацтва. І.М.Пікулік. ТАЛАЧЫНСКІ МАНАСТЫР БАЗЫЛЬЯН, помнік архітэктурьі позняга барока ў г. Талачын Віцебскай вобл. Засн. ў 1769 магнатамі Сангушкамі. Уключаў жылы корпус, школу (1779), шпіталь. У жылым корпусе размяшчаліся трапезная, келлі манахаў і «цёплая» царква. Будынак 2-павярховы, прамавугольны ў плане, на тарцах — франтоны, завершаны 2-схільным дахам. Фасады расчлянёны пілястрамі, прамавугольныя аконныя праёмы, аформлены шіоскімі лінггвамі з валютамі зрерху. У комплексе манастыра Талачынская царква. Ю.А.Якшовіч.
Тшчынская царква
ТАЛАЧЫНСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры віленскага барока ў г. Талачын Віцебскай вобл. Храм Талачынскага манастыра базыльян. Засн. ў 1604 Л.Сапегам. 3 19 ст. правасл. Пакроўская царква. 3-нефавая базіліка з 2-вежа-
ТАЛАЧЬІНСКІ РАЁН. Размешчаны на ПдУ Віцебскай вобл. Утвораны 17.7.1924 (у сучасных межах з 1931). Пл. 1,5 тыс. км2. Нас. 34,1 тыс. чал. (2002), гарадскога 45%. Сярэдняя шчыльн. 23 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Талачын. Раён уключае г.п. Коханава. 271 сельскі нас. пункт, Коханаўскі пасялковы Савет, 10 сельсаветаў: Аболецкі, Азерацкі, Алёнавіцкі, Валосаўскі, Воўкавідкі, Жукнеўскі, Плоскаўскі, Серкавіцкі, Слаўнаўскі, Талачынскі. На 3 раёна невял. плошчы забруджаны радыенуклідамі пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Тэр. раёна знаходзіцда ў межах Аршанскага ўзвышша. Паверхня спадізістахвалістая і градава-ўзгорыстая, 70% яе на выш. 200—240 м,
399
ТАЛАЧЫНСКІ
ніжэй за 200 м каля 20%. Найвыш. пункг 255 м (каля в. Серкавіца). Глыбіня расчлянення рэльефу да 25—30 м/км2. Карыснвія пыкаіші: торф. пясок. пясчана-жвіровы матэрыял. гліны і суглінкі. Сярэдняя т-ра студз. -7.6 °С, ліп. 17,6 °С. Ападкаў 639 мм за год. Вегетац. первюд 182 сут. Па тэр. раёна праходзіць водападзел паміж рэкамі басейнаў Балтыйскага і Чорнага мораў. Тут бяруць пачатак р. Друць з првггокамі: Бярозаўка, Хвашчоўка э Малінаукай і Прудчанкай. Крвшая з Іржэўкай; Бобр з Асакой; Абчуга; Пліса з Ільянкай; Абалянка; Еленка; на мяжы з Аршанскім р-пам працякае р. Адроў з прытокамі Дзярноўка і Сакалянка. Азёры: Касмачэўскае, Глыбокае, Сярэдняе. Вадасховійічы на рэках Друць. Рагачоўка, Сакалянка. Крвшая. Пліса. Пераважаюць глебы с.-г. угоддзйў: дзярновападзолісгыя забалочаньы (59,8%), дзярновападзолістыя (24,7%). Пад лесам 30,2% тэрыторыі. Пераважаюць лясы яловыя, хваёвыя, бярозавыя; трапляюцца асшавыя, чорнаальховыя, шэраальховыя, ясянёвыя, ліпавыя, дубровы; 13% — шгучныя насаджэнні. пераважна хваёвыя. Найб. масівы на 3 і ПдУ раёна. Пад балотамі 2,1% тэр. раёна. Найб. балоты УсвіжБук, Слаўнае. У межах раёна мікразаказніхі: бат. Лаўрэнавічы (мядзведжая цыбуля) і ландшафтна-гідралагічны Скарпуцева. Помнікі прыроды мясц. значэння: паркі «Рацава» і «Юзафполле». Агульная пл. с.-г. угодцзяў 85,4 тыс. га, з іх асушаных каля 20 тыс. га. На 1.1.2002 y раёне 17 калгасаў, 5 саўгасаў, 12 фермерскіх гаспадарак, 6 сялянскакалект. прадпрыемстваў, свінакомплекс «Нарцызава». Сельская гаспадарка спецыялізуецца на малочна-мясной жывё-
Талачынскі манастыр базыльян. Жылы кор-
пус.
'Расна.
Талачынскіі
оіюдава. Абольцьі<
СмаляныОр
(2 5 5
Сернавіца
Алёнавічы
Заазврё
-Іэудаўка
■Жуннева
(
Слаунаі
ДудановІчьІ-
IМAri 1 Л ЁŸ Ір\ K A Я оРубеш V) Круглае
/ 1.7
400
ТАЛАШ
стараж. прыладамі працы, рэчамі хатняга ўжытку, хлеў, склеп, студня. А.А.Мароз.
лагадоўлі, ільнаводстве, вырошчванні збожжавых і кармавых культур, бульбы. Прадпрыемствы прам-сці: харч. (віно, пладова-ягадныя напіткі, крухмал, макаронныя вырабы, масла, сыр, малочныя прадукгы), буд. матэрыялаў (жалезабетонныя і сталярныя вырабы, піламатэрыялы), машынабуд. (экскаватары, машыны для кормавытворчасці), першаснай апрацоўкі лёну (ільновалакно), паліўнай (торфабрыкеты), тэкстыльнай (баваўняныя тканіны), кааператыўнай (хлебабулачныя, каўбасныя вырабы, безалкагольныя напіткі); лясгас (піламатэрыялы). Па тэр. раёна праходзяць чыгунка і аўтамагістраль Брэст—Масква, аўгадарогі з Талачына ў Сянно і Круглае; газаправоды Ямал (Расія) — Еўропа, Таржок (Расія) — Івацэвічы; прадуктаправод Унеча—Полацк. У раёне 13 сярэдніх, 11 базавых, 8 пачатковых, 2 спарт. школы, 2 школы мастацтваў, ПТВ, Дом дзіцячай і юнацкай творчасці, Дом рамёстваў, спарт.аздараўленчы лагер, 2 спарт. комплексы, 19 дашкольных устаноў, 36 клубаў, 35 б-к, 6 бальніц, 2 паліклінікі, 5 амбулаторый, 19 фельч.-ак. пунктаў. Талачынскі гісторыка-краязнаўчы музей. Выдаецца газ. «Наша Талачыншчына». Г.С.Смалякоў, А.Г.Шныркевіч.
ТАЛАШ Васіль Ісакавіч (25.12.1844, в.Белка Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл. — 23.8.1946), народны герой, удзельнік партыз. руху на Беларусі ў грамадз. 1918—20 і Вял. Айч. войны. У 1919 y час акупацыі польск. войскамі Мазырскага пав., дзе жыў Т., разведчык 417-га палка Чырв. Арміі, арганізаваў і ўзначаліў партыз. атрад (300 чал.), які выбіў ворага з в. Навасёлкі і захапіў вял. трафеі. Узнагароджаны ордэнам Чырв. Сцяга. 3 1921 старшыня Навасёлкаўскага с/с. У Вял. Айч. вайну дапамагаў партызанам, за што арыштаваны акупантамі; пасля вызвалення супрацоўнічаў з Мінскім падп. абкомам КП(б)Б. У пач. 1943 з партыз. аэрадрома Зыслаў перапраўлены ў Маскву, дзе выступаў перад рабочымі, воінамі, якія адпраўляліся на фронт. Узнагароджаны ордэнам Айч. вайны 1-й ступені. У г. Петрыкаў яму пастаўлены помнік. Прататып дзеда Т. ў аповесці Я.Коласа «Дрыгва». У в. Навасёлкі Талаша дзеда дом-музей. ТАЛАША ДЗЕДА ДОМ-МУЗЕЙ Адкрыты ў 1989 y в. Навасёлкі Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл. Размешчаны ў хаце B. I Талаша, пабудаванай ім пасля грамадз. вайны 1918—20. Пл. экспазідыі 63 м2, 163 экспанаты асн. фонду (2002). У экспазіцыі матэрыялы пра сям’ю героя, аднавяскоўцаў, фотаздымкі пра жыццё і дзейнасць Талаша, землякоў-партызан, матэрыялы пра дзейнасць 130-й партыз. брыгады, успаміны, лісты з фронту. Адноўлена таксама хата канца 19 ст., дзе жыў Талаш, са
ТАЛБАЧЫК, Т а л б а ч ы ц к і в у л к а н і ч н ы м а с і ў , вулканічны масіў на У п-ва Камчатка, y паўд. ч. Ключаўской групы вулканаў, Расія. Складзены з андэзітабазальтаў. З’яўляецца стратавулканам. У складзе Т. — вяршыня Востры Т. (без кратэра, выш. 3682 м), дзеючы вулкан Плоскі Т. (3140 м) і больш за 120 пабочных конусаў. Апошняе моцнае вывяржэнне ў 1975—76.
ВІ.Талаш
Ф.І.Талбухін.
ТАЛБЎЗІН Леў Іванавіч (н. 28.3.1942, станцыя Азінкі Саратаўскай вобл., Расія), бел. дызайнер, медальер. Скончьгў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1970). 3 1970 выкладае ў Бел. AM. Створаныя ім медалі вылучаюцца лаканічнасцю кампазіцыі, тонкасцю мадэліроўкі, гармоніяй ліній і сілуэта: «Сіметрыя» (1974), «І.Мележ», «Музей беларускага народнага мастацтва «Раўбічы» (абодва 1978), «Я.Драздовіч», «М.Багдановіч» (абодва 1981), .«Я.Купала» (1982), «М.Гусоўскі» (1983), «А.Адамовіч» (1991), «М.Багушэвіч» (1992), «1000-годдзе хрысціянства
на Русі» (2000). Аўтар керамічнага пано «Жнівень» і сааўтар (з Ю.Багушэвічам і Г.Жарыным) афармлення станцыі метро «Плошча Якуба Коласа» Мінскага метрапалітэна (1984), дробнай пластыкі, вобразных інсталяцый. Выканаў скульптурны эталон дзярж. герба «Пагоня» (1991). Распрадаваў серыю апаратаў штучнага кровазвароту «АІК-Мінск 3» (1973), электрашаткаўніду (1987) і інш., якія ўкаранёны ў вытворчасць. ТАЛБЎХІН Фёдар Іванавіч (16.6.1894, в. Андронікі, цяпер Талбухінскі р-Н Яраслаўскай вобл., Расія — 17.10.1949), савецкі военачальнік. Маршал Сав. Саюза (1944). Герой Сав. Саюза (1965). Скончыў школы прапаршчыкаў (1915), штабной службы (1919), курсы ўдасканалення (1930) і Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1934). У арміі з 1914, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік 1-й сусв. вайны. У грамадз. вайну на Зах. фронце, y штабе дывізіі, арміі. 3 1938 нач. штаба Закаўказскай ваен. акругі. У Вял. Айч. вайну нач. штаба Закаўказскага, Каўк. і Крымскага франтоў, y маі—ліл. 1942 нам. каманд. войскамі Сталінградскай ваен. акругі. 3 ліп. 1942 каманд. войскамі 57-й і 68-й армій. 3 сак. 1943 камандаваў войскамі Наўд., з кастр. 1943 — 4-га Укр., з мая 1944 — 3-га Укр. франтоў. Войскі на чале з Т. удзельнічалі ў Сталінградскай бітве 1942— 43, вызваленні Украіны і Крыма, y Яска-Кішынёўскай аперацыі 1944, вызваленні Румыніі, Балгарыі, Югаславіі, Венгрыі і Аўстрыі. 3 ліп. 1945 галоўнакамандую-3 чы Паўд. групай войск, адначасова Старшыня саюзнай кантрольнай камісіі ў Румыніі і Балгарыі. Са студз. 1947 камандуючы войскамі Закаўказскай ваен. акругі. Узнагарожаны ордэнам «Перамога».
Л.Талбузін. Медалі.
ТАЛДЫ-КУРГАн , горад на У Казахстана, цэнтр Талды-Курганскай вобл. На р. Каратал, y перадгор’ях Джунгарскага Алатау. Засн. ў 2-й пал. 19 ст., да 1920 сяло Гаўрылаўка, з 1944 горад. Каля 150 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Прам-сць: маш.-буц., швейная, абутковая, мэблевая, буд. матэрыялаў. Гіст.краязнаўчы музей. Тэатр.
1 2 й I{IЎ
1іуі 0ва гіі а'Н .
>а-
Іедалі.
кангрэсе 1814— 15 узначальваў франц. дэлёгацыю. Выкарыстаўшы супярэчнасці паміж краінамі-пераможцамі, дамогся расколу антыфранц. кааліцыі еўрап. дзяржаў і прыняцця выгадных для Францыі рашэнняў. У 1830—34 пасол y Лондане. Л і т T a р я e Е.В. Талейран. М., 1962; Б о р н с о в Ю В. Шарль Морнс Талейран. 2 нзд. М., 1989.
ТАЛЕДА (Taledo), горад y цэнтр. ч. Іспаніі, y Новай Кастыліі, на р. Taxa. Anм. ц. аўтаномнай вобл. Кастылія-Ламанча і прав. Таледа. Каля 70 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Стараж. рамесніцкі цэнтр (вытв-сць металавырабаў, y т.л. атрыбутаў карыды — гаінкі, бандэрыльі і інш.; керамічных, шаўковых, шарсцяных вырабаў). Турызм. У старажытнасці паселішча іберыйскага племя карпетанаў. У 192 да н.э. заваяваны рымлянамі. Пры вестготах стаў сталідай (з 567) іх дзяржавы і гал. рэліг. цэнтрам (сіноды 400, 589 і інш.). У 713 заваяваны арабамі (наз. Тшйтула), быў важным гасп., паліт. (з 1031 сгаліца эмірата) і культ. цэнтрам. Адваяваны f 1085 Альфонсам VI Храбрым (гл. ў арт. АльІюнсы). 3 1087 сталіца Кастшіі і гал. паліт. (цртэсы 1480, 1502, 1538), гасп. (выраб шоўкі сукна, зброі, керамікі; y 1-й пал. 16 ст. — 50 гас. рамеснікаў), гандл. і культ. цэнтр. У 1520—21 Т.— гал. цэнтр паўстання камунернс, Пасля пераносу сталіцы ў 1561 y Мадрыд ораціў бшое значэнне. У час грамадз. вайны 1936—39 цэнтр франкістаў. Горад захаваў сярэдневяковую планіроўку. Зшваліся рэшткі рым. дырка, акведука, умаПанарама Таледа. цшнняў 1мастоў 13—15 ст. Сярод помнікаў Шўрытанскай архітэктуры: вароты Пуэрта Бісагра Антыгуа (9 ст.) і Пуэрта дэль Соль (12 ст.; абодва перабудаваны ў 14 ст.); касцё- ТАЛЕНТ (ад грэч. talanton вага), высолыСаяга-Крыста дэ ла Лус (б. мячэць Баб кая ступень прыроднай адоранасці і разМардум, 960), Санта-Марыя ла Бланка (б. сі- віцця здольнасцей да пэўнага віду дзейнагога, 1180—13 ст.), Санта-Томе (14 ст.), насці. Фарміруецца з ранняга дзяцінСанта-Дамінга эль Антьігуа (позні рэнесанс, ства як выяўленне задаткаў і схільнасy інтэр’еры абодвух жывапіс Эль Грэка), гагачнысабор (1226—1493, арх. А. і Э. дэ ІЭгас і інш.; шматлікія капэлы, вітражы, разныя лавы, рэтабла 14—16 ст.), замак Алькасар (13—18 ст.). Горад абвешчаны нац. запаведшм старадаўняга дойлідства, гіст. цэнтр ук«очаны ЮНЕСКА ў спіс Сусветнай спадчы«Музеі: Дом-музей Эль Грэка, археал. правінц., Лерма (маст. збор). An.: Ма л н ц к а я К.М, Толедо — стаРйаолнда Нспаннн. М., 1968. МЕЙРАН, Т а л е й р а н - П е р ы юр (Talleyrand-Périgord) Шарль Марыс (13.2.1754, Парыж — 17.5.1838), (іранцузскі дзярж. дзеяч, дыпламат. Ьязь Беневенцкі (1806—15), герцаг Дзіно (з 1817). У 1775—91 генеральны івры й, біскуп. У 1789 выбраньі ад дуюенства ў Ген. штаты; далучыўся да Ф'іцяга саслоўя. Інідыятар дэкрэта аб крадачы царк. зямель y распараджэнне вцыі. Пасля звяржэння манархіі (1792) Вограцыі (да 1796). У 1797—1807 мівпр замежных спраў Францыі. У 1808 упупіў y тайныя зносіны з рас. імперачрамМяксандрам I, пазней з аўстр. міігірам замежных спраў К.В. фон МеІфйіхам. У 1814—15 y перьюд 1-й рэс«Ірацыі Бурбонаў кіраўнік урада і мізамежных спраў. На Венскім 14Бел анц. Т. 15.
Ш.М.Талейран.
Мастак Ф.Жэрар.
ТАЛЕРАНТНАСЦЬ
401
цей да пэўнага віду дзейнасці. Станаўленню Т. садзейнічаюць своечасовае дыягнаставанне здольнасцей і сістэматычная работа над іх развіццём. Т. можа выяўляцда ва ўсіх сферах жьіцця (навук., паліт., маст. і інш.) і характарызуецца прынцыповай навізной, вы-
Талер
Рэчы Паспалітай. 1580.
сокай дасканаласцю вынікаў творчай дзейнасці. ТАЛЕР (ням. Taler), буйная сярэбраная высокай пробы манета еўрап. краін 16—19 ст., грашова-лікавая адзінка, вагавая адзінка для серабра. З’яўленне Т. выклікала пераход ад грашова-лікавага перыяду гроша да талернага ў гаспадарцы еўрап. краін. Першыя Т. адпавядалі залатому дукату (да 1559), выбіты ў 1484 y Ціролі, y 1500 y Саксоніі. У 16— 17 ст. Т. меў нефіксаваны курс. Манета Прусіі 1765—90, намінал мясц. эмісій папяровых бонаў Прусіі 19 ст. Гандлёвы Т. біўся для арабскіх княстваў, Йемена, Франц. берага Самалі, Эфіопіі і інш. тэрыторый y 20 ст. шэрагам еўрап. краін па стапе 18 ст. У 18— 19 ст. манеты талернага тыпу атрымліваюць нац. назвы (напр., долар) і асобныя стандарты ўтрымання серабра. У бел. пісьмовых крыніцах 2-й пал. 16 — 1-й пал. 18 ст. тэрмін Т. (таксама таляр, тарэль) сустракаецца з удакладненнем: біты, імперыяльны, новы, стары, тварды, цалковы. Асн. грашовая адзінка і адзін з наміналаў банкнотаў Варшаўскага княства 1810. І.І.Сінчук. ТАЛЕр Ан ТНАСЦЬ (ад лац. tolerantia цярпенне), цярпімасць асобнага індывіда або супольнасці людзей да прадстаўнікоў інш. канфесій, паліт. партый, грамадекіх арганізацый, a таксама да іншадумства, чужых поглядаў, вераванняў і паводзін. Звычайна складваецца на працягу многіх гадоў y працэсе сацыялізацыі асобы пад уплывам сац. фактараў, грамадска-паліт. працэсаў, асаблівасцей этнакульт. развіцця, канфесіянальнай сітуацыі і г.д. Вызначаецца здольнасцю адначасова адзначаць станоўчыя і адмоўныя бакі псіхалогіі, паводзін чалавека ці груп людзей. Т. — важная прыкмета агульнай і паліт. культуры, неабходны элемент грамадз. супольнасці і прававой дзяржавы, дэмакратыі і гуманізму, ідэалагічнага і паліт. плюралізму. Яе разглядаюць як неабходную ўмову
ТАЛЕРАНТНАСЦЬ ім у н а л а г іч НАЯ, аслабленне або страта здольнасці арганізма да імуннага адказу на канкрэтны антыген (у выніку яго папярэдняга ўвядзення). Выяўлена ў пазваночных жывёл і чалавека. Месца фарміравання Т.і. — цэнтр. (тымус, касцявы мозг) і перыферычныя (селязёнка, лімфатычныя вузлы) лімфоідныя органы. Адрозніваюць натуральную Т.і. (напр., да аўгаантыгенаў — асабістых антыгенаў арганізма) і штучную (надр., індуцыраваную мікробнымі антыгенамі). Бывае прыроджаная і набытая. Страта Т.і. да аўтаімунагенаў прыводзіць да развідця аўтаімунных хвароб.
Афганістане, створанага ў 1994 на тэр. Пакістана выпускнікамі рэліг. мусульм. вучылішчаў. Абвясцілі сваёй мэтай стварэнне «сапраўднай ісламскай» дзяржавы і барацьбу супраць урада Б .Рабані і ўсіх груповак муджахідаў, якія змагаліся за ўладу пасля вываду з Афганістана сав. войск y 1989. Гэтыя лозунгі забяспечылі Т. шырокую падтрымку насельніцтва, калі ў кастр. 1994 года іх атрады ўвайшлі на тэр. Афганістана. Неўзабаве Т. захапілі г. Кандагар, які стаў месцам знаходжання іх кіраўдідтва, y 1995 — г. Герат, a ў вер. 1996 — Кабул. У 1997 «Талібан» абвясціў стварэнне «Ісламскага эмірата Афганістан» на чале з мулой Мухамедам Амарам, які атрымаў тытул «уладара прававерных». Да канца 1990-х г. Т. кантралявалі б.ч. тэр. Афганістана, на якой былі ўведзены законы шарыяту ў надзвычай жорсткай інтэрпрэтацыі (забарона кіно і тэлебачання, адмова жанчынам y праве на адукацыю і працу і г.д.). Абапіраліся пераважна на луштунаў y процівагу «паўночнаму альянсу» з таджыкаў, узбекаў і хазарэйцаў на чаЛе з Рабані. Алафеозам палітыкі ліквідацыі ўсяго «неісламскага» стала знішчэнне Т. статуй Буды ў прав. Баміян, якія ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Гэта прывяло да амаль поўнай ізаляцыі рэжыма «Талібан» на міжнар. арэне. На тэр., якую кантралявалі Т., знайшлі прытулак кіраўнікі арг-цый, што абвінавачваліся^ ЗША y дачыненні да тэрактаў y Нью-Йорку 11.9.2001, таму ЗША з войскамі «паўночнага альянсу» восенню 2001 пачалі ваен. аперацыю супраць Т., якая прывяла да звяржэння іх улады. Л іт . . Ма р с д е н П. Талнбан: Война п релнгня в Афганнстане: Пер. с англ. М., 2002.
Семяненя.
У .С .К ош алеў.
402________ТАЛЕРАНТНАСЦЬ паспяховага вырашэння раздастайдых асабістых і грамадскіх праблем шляхам узаемнага ўліку інтарэсаў, пошуку згоды і магчымых кампрамісаў. Праявы неталерантных адносін найчасцей выкліканы неспрыяльнымі сац.-эканам., грамадска-паліт. абставінамі. пагаршэннем умоў для ўсебаковага развідця нац. культур і моў. Тыповы прыклад недастатковай Т. — непрыняцце пэўных ідэй, меркаванняў толькі таму, што яны выказаны нелрафесіяналамі. У палітыцы Т. азначае цярпімае стаўленне да апазіцыі. Для ментальнасці і нацыянальнага характару беларусаў характэрны этнакульт. і рэліг. Т., аб чым сведчаць адсутнасць на бел. землях вострых, крывавых канфлікгаў на этн. і канфесіянальнай глебе, працяглае мірнае суіснаванне над. супольнасцей, канфесій, плённае ўзаемадзеянне розных нар. традыцый, звычаяў, абрадаў і інш. Э. С.Дубянецкі.
І.М .
ТАЛЕРКІ, самагучальны ударны музычны інструмент. Складаецца з 2 метал. дыскаў (з чашападобнымі ўзвышэннямі ў цэнтры), якімі ўдараюць адзін аб адзід і глушаць, лрыціскаючы да грудзей. Па памерах і характары гучання бываюць малыя (дыяметр 25—35 см), сярэднія (37,5 — 45 см), вял. (47,5 — 60 см); «турэцкія» (яркага гучання), «кітайскія» (з прыгукам гонга), ледальныя («чарльстон», ці джазавыя), «антычныя» («кроталы» — самыя 'малыя па памерах) і інш. Ужываюць i 1 Т., падвешаную на руцэ або штатьіве, па якой б’юць палкай ад літаўр і інш. Вядомы са стараж. часоў. У сімф. аркестр уведзены ў канцы 18 ст. Выкарыстоўваюцца ў бел. нар. інстр. музыцы (вядомы з 17— 18 ст. ў складзе «янычарскіх Ka lian»). Спалучэнні Т. і барабана, Т. як састаўной часткі і нар. ударнай устаноўкі з педаллю (у якой, акрамя барабана, шумёлы, бубен, клякотка і інш.) складаюць характэрныя рысы бел. нар. інстр. музыкі з адметнымі мясц. традыЦЫЯМІ.
А.В. Скорабагатчанка.
ТАЛІБЫ (араб—таліб, студэнт, вучань), члены ультракансерватыўнага радыкальнага ісламскага руху «Талібад» y
Талеркі.
ТАЛІДА (Toledo), горад на ПнУ 3UIA.J дггаце Агайо. Засн. ў 1837. 312,2 таі ж., з прыгарадамі каля 650 тыс, г (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог, буіны порт на воз. Эры. Аэрапорт, Прам-сць: чорная і каляровая металурш, аўтамаб. (вытв-сдь вузлоў і дэталейя аўтамабіляў, аўтамашын лавышанаі лраходдасці), агульдае машынабудава$ де, суддабудаванне, металаапрацоўя I шклядая (буйдейшыя ў краіне працлрыемствы), лафталералр., хім., харЧЯ вая. Ун-т. ТАЛІЁН (ад лац. talio адллата, адпаведдая злачынству), лрынцып пакаря ня, які склаўся ў стараж. грамадстеі быў услрыняты феад. лравам. Заклв»; I чаўся ў прызначэнні лакарадня вшамтаму ў строгай адлаведласці з нанеседай ім шкодай («вока за вока», «зубві зуб»). Знайшоў адлюстраванде ў кодэкce Хамурапі, стараж.-яўр. лраве, рым-1 скіх Законах XII табліц і часткова ) Статуце Вялікага княства ЛітоўстI 1588, які прадугледжваў членашкоднііц| кія лакаранді. ТАЛІЙ (лац. Thallium), П, хімічны элемедт III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 81, ат. м. 204,383. Прыродны Т. — с$Я месь стабільных 203Т1 (29,5%) і 2вЯ (70,5%). Рассеяны элемент, y зямной ка-. ры ЗТ0‘4% ла масе. Адкрыты ў 1861 [ слеклральным метадам англ. вучонш; У.Круксам і дезалежда ад яго франд хімікам К.А.Лямі, які атрымаў метал, Т.; назвады ла колеры (ярка-зялёны) характэрдай слектральдай лініі (ад грэч. thallos — маладая, зялёдая галінка). I Мяккі серабрьіста-шэры метал,.^ 303 “С, 1475 °С. шчыльн. 11849 кг/м3. У злучэн-| нях мае ступень акіслення +1 (злучэнні адаавалентнага Т.) і +3. Найб. устойлівыя злучэнні Т1(І); многімі хім. ўласдівасдямі I Т. падобны на шчолачныя металы. У павегры хутка акісляецца і пакрываецца хдёмнай плёнкай геміаксіду ТІ^О. У прысугнасці кіслароду ўзаемадзейнічае з вадой з утварэннем гідраксіду ТІОН (добра раствараецца ў вадзе, шчолач). Захоўваюць пад слоем гатаванай дыстыляванай вады або парафіну. Раствараецца ў азотнай і сернай к'-тах. Пры пакаёвай .т-ры ўзаемадзейнічае з галагенамі, пры награванні — з халькагенамі і фофрам. Атрымліваюць з адходаў і паўпрадукп) кадміевай вытв-сці, пылу свінцова-медзешввільных з-даў. Выкарыстоўваюць як кампанент падшыпнікавых і кіслотатрывалых сплаваў на аснове свінцу і волава, амальгаму Т. (вадкасць з т-рай застывання -59 °С) для нізкатэмпе^атурньа тэрмометраў, штучны радыенуклід 204Т1 (перыяд паўраспаду 3,56 года) y якасці крыніцы p-выпрамянення, галагеніды (хларыд T1C1, брамід ТІВг) і іх цвёрдыя растворы для вырабу лінзаў і інш. дэталей прыбораў інфрачырв. тэхнікі. Т. і яго злучэвні вьісокатаксічныя: пашкоджваюць нерв. гістэму, ныркі, страўнік, выклікаюць выпадзенне валасоў, ГДК для T. ў вадзе 0,1 мг/л. ■ ТАЛІН (Tallinn) горад, сталіца Эстоніі, на Пд краіны. 435 тыс. ж. (1999). Порт y Фінскім зал. Балтыйскага м., вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт Рал. драмысл. і культ. цэдтр краіны. Прам-сць: маш.-буд. і металаадр., y тл. эл.-тэхн. і радыёэлектродная, суднарамонт і суднабудаванде; лёгкая, хім., хі-
міка-фармацэўтычная, харч., дрэваапр., цэлюлозна-папяровая. паліграф., вытв-сдь ювелірных вырабаў. АН Эстоніі, ун-т, тэатры.
Талін.
В е ж а
«Пакс Маргарэтэ» («Тоўстая Мар-
г а р ы т а » ).
У 10— 11 ст. на месцы Т. было паселішча стараж. эсгаў Лінданісе. Упершыню пад назваю Кальшань упамінаецца ў 1154 араб. географам Ідрысі і ў рус. летапісах. У 1219 захоплены Даніяй, названы Рэвель (афін назва Т. да 1917). У 1230 ÿ Т. ўведзена любекскае гар. права. 3 1285 чл. Ганзы. У 1346—-1561 уладанне Тэўтонскага, потым — Лівонскага ордэнаў. Гандляваў з Ноўгарадам, Псковам, Гданьскам, Любекам, Антверпенам і інш. У 1524 y Т. праведзена Рэфармацыя. У 1J61— 1710 пад уладай Швецыі. У 1569 горад бамбардзіраваны любекска-дацкім флотам. У 1570—71 і 1577 рус. войскі беспаспяхова імкнуліся захапіць T. y ходзе Лівонскай вайны 1558—83. У 1591—92 б.ч. насельніцгва памерла ад чумы і голаду (1602). У 1634 пачалася мануфактурная вытворчасць. У Паўн. вайну 1700—21 адышоў да Расіі (1710), цэнтр Эстляндскай губ., пабудавана ваен. гавань. У 1790 каля Т. адмірал П.В.Чычагоў адбіў атаку швед. флоту. Пасля злучэння чыгункай з
т а л ін
403
С.-Пецярбургам (1870) Т. — важны партовы горад і прамысл. цэнтр. У 1918— 40 і з 1991 сталіца Эстоніі; y 1940— 91 — Эст. ССР. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны ням. фашыстамі (1941— 44). Цэнтр. месца ў планіровачнай структуры Т. захоўвае (з невял. зменамі) Стары горад, які гістарычна падзяляецца на Вышгорад і Ніжні горад. На Вышгорадзе знаходзяцца Вышгародскі замак (закладзены ў 13 ст., неаднаразова перабудоўваўся, зах. і паўн. сцены з 3 вуглавымі вежамі 13— 14 ст.), Домскі сабор (13— 15 ст., готыка; прьггвор і капэла 15— 17 ст.; вежа 1779, арх. К.Л.Гейст, барока; надмагіллі 16— 19 ст., y т.л. работы A Пасера, вісячая кафедра 1686, скульпт. Х.Ахерман), б. палац губернатара (1767—73, арх. І.ІІІульц, пераход ад барока да класіцызму), ансамбль будынкаў б. губ. суда (1784—92, арх. І.Маор, класіцызм). У Ніжнім горадзе захаваліся фрагменты крапасных сцен з 27 вежамі, y т.л. вежы «Пакс Маргарэтэ» («Тоўстая Маргарыта»; 1529, майстар Г.Конінгк), «Кік-ін-дэ-
Талін. Пеўчае поле.
Панарама Таліна
Кёк») («Глядзі ў кухню»: 15— 17 ст.); ансамбль Ратушнай плошчы з ратушай (1402—04; вежа з флюгерам «Сгары Томас», 1530), аптэкай 15— 17 ст.; гатычныя храмы Нігулістэ (13— 15 ст,), Пюхавайму (Св. Духа; 13— 14 ст., разны алтар 1483, аўгар Б.Нотке), Олевістэ (14— 15 ст., шпіль выш. 123,7 м, самы высокі ў Прыбалтыцы), будынкі Вял. гільдыі (цяпер гіст. муэей; 1407— 10), брацгва Чорнагаловых (1597, арх. Пасер, рэнесанс). У межах горада руіны 3-нефавай царквы манастыра св. Брыгіты (1407— 36), палацава-паркавы ансамблі. Кадрыёрг (цяпер маст. музей; 1718—25, арх.
404
ТАЛІСМАН
Н.Мікеці, М.Зямцоў, барока). У 19 ст. сярэдневяковыя будынкі набылі «ўзорныя» фасады ў духу класіцызму. Жылыя раёны Т. забудоўваліся пераважна 1—2 павярховымі дамамі, будынкамі ў духу эклектыкі і мадэрна (адм. будынак на Пярнускай шашы, 1912, арх. Э.Саарынен; т-р «Эсгонія», 1913, арх. А.Ліндгрэн, перабудаваны). Будынкі 1930-х г. з рысамі функцвіяналізму (Дом мастака, арх. Э.Куузік, А.Соанс). У Вял. Айч. вайну многія збудаванні зруйнаваны. У пасляваен. гады горад адноўлены, пабудаваны жылыя раёны (Мустамяэ, Ласнамяэ і інш.). Сярод пабудоў 2-й пал. 20 ст.: ансамбль Пеўчага поля з эстрадай (1960, арх. А.Котлі, Х.Сепман і інш.. інж. Э.Паальман), Політэхн, ін-т (1962—69, арх. У.Тэльпус і інш.), гасцініцы «Віру» (1972, арх. М.Порт, Сепман, В.Там і інш.) і «Алімпія» (1980, арх. Т.Каллас, Р.Керэтэн і інш.), Алімп. цэнтр ветразевага спорту ў Пірыде (арх. Х.Лоавеэр, Сепман, П.Янес і інш.), Палад культуры і спорту (абодва 1980. арх. Р.Карп, Р.Алтмяэ). У Т. парк-музей (скансэн) нар. дойлідства і побьггу "Рок аль Марэ» (з 1957); 16 музеяў, y т.л. маст., гіст., марскі. прыроды; т-ры Нацыянальная опера «Эстонія» і Нац, балет, эстр., драм., рус. драм., юнага гледача, лялек. Гіст. цэнтр Т. ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Беларусы ў Таліне. Паспя 1-й сусв. вайны ў горадзе дзейнічалі рэгістрацыйна-пашпартныя адцзелы пры Вайскова-дыпламатычнай місіі БНР y Латвіі і Эстоніі (снеж. 1919— жн. 1920). У выніку распаду СССР і абвяшчэння незалежнасці Эстоніі і Беларусі ў Т. актывізавалася нац.-культ. дзейнасць мясц. беларусаў. 3 1993 выдаецца бел. гіст. часопіс «Грунвальд». У 1994 засн. Беларускі культ. цэнтр «Бацькаўшчына». У Т. жыве каля палавіны бел. дыяспары ў Эстоніі (прыбл. 10 тыс. чал). 2й>я.:Брунс Д., Ка н г р о п о о л ь Р. Таллнн. 2 нзд. Л„ 1980; Р о з е н б е р г Н. Музен Таллмна. Таллнн, 1983. TAJIICMÀH (франц. talisman ад познагрэч. telesma літар. — рэлігійны абрад, прысвечаны прадмет), рэч, якая, паводле ўяўленняў прымхлівых людзей, прыносіць яе ўладальніху шчасце, поспех, аберагае ад няўдач. Т., які насілі на целе, наз. амулетам. Вера ў Т. узнікла ў першабытнага чалавека, які імкнуўся ўплываць на сілы прыроды, не ведаючы яе законаў.
Веларусі (1990). Скончыла Бел. тэатр.маст. ін-т (1957, курс К.Саннікава). Працуе ў Нац. акад. т-ры імя Я.Купалы. Выканаўца характарных роляў. Творчасць Т. адметная паглыбленым псіхалагізмам, дэталёвай распрацоўкай знешняга малюнка ролі, яркай тэатр. формай. Ролі ў бел. рэпертуары: Інга, Лена («Выклік багам», «Начное дзяжурства» А.Дзялендзіка), Зося («Сэрца на далош» паводле І.Шамякіна), Маці («Зацюканы апостал» АМакаёнка). Шэраг яркіх вобразаў стварыла ў сучасным рэпертуары: Кэт («Чацвёрты» К.Сіманава), Наташа («Яшчэ раз пра каханне» Э.Радзінскага), Ніна («Гросмайстарскі бал» паводле І.Штэмлера),
Г.С.Талкачова. М.Ф.Талкачоў. СЛ.Талкачоў.
Ліза Хрэнава («Традыцыйны збор» В.Розава), Марыя («Святая святых» І.Друцэ). Сярод інш. роляў: Ірына, Гурмыжская («Апошняя ахвяра», «Лес» А.Астроўскага), Насця («На дне» М.Горкага), Ганна Андрэеўна («Рэвізор» М.Гогаля), Амелія («Смерць ваяводы» Ю.Славацкага), Дзяўчына, Зехра («Забыты ўсімі», «Дзівак» Назыма Хікмета), Голда («Памінальная малітва» Р.Горына), Мелі («Ліса і вінаград» Г.Фігейрэду), Жанчына («Тая, якая сама па сабе блукае» паводле Р.Кіплінга), Элеанора («Месье Амількар, альбо Чалавек, які плацідь» І.Жаміяка), Эліда («Жанчына з мора» Г.Ібсена), Івона («Жудасныя бацькі» Ж.Както), Яна («Апошні закаханы» Н.Саймана). Л іт Ч a р к a с I. Каб сказаць сваё, запаветнае / / Тэатр. Мінск. 1984. № 1. Г.Г.Бордусава.
ТАЛКАЧ0Ў Міхаіл Фёдаравіч (30.6.1922, в. Дуброўка Добрушскага р-на Гомельскай вобл. — 10.11.1998). Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Пензенскае артш. вучьтішча (1942), Ленінградскую вышэйіпую афіцэрскую школу артылерыі (1948). У Вял. Айч. вайну са жн. 1941 на Паўн., Паўн.-Зах., 2-м Прыбалт., 1-м Бел. франтах. Удзельнік баёў y Цвярской вобл., на тэр. Літвы, Польшчы, Германіі. Батарэя асобнага знішчальнапроцітанк. дывізіёна на чале з Т. вызначылася 22.4.1945 y баях на подступах да Берліна: падраздзяленне прасунулася ў тыл ворага, перарэзала шашу, не даэволіла рэзервам праціўніка прарвацца да Берліна (знішчыла шмат гітлераўцаў, баявой технікі, y т.л. 3 дальнабойныя гарматы). Удзельнік штурму рэйхстага, Парада Перамогі ў Маскве. Да 1972 y Сав. Арміі. ТАЛКАЧОЎ Сямён Львовіч (29.5.1907, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 7.8.1970), бел. піяніст. Нар. арт. Беларусі (1964). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1930). 3 1931 працаваў y Ленінградзе, Іркуцку, Куйбышаве. 3 1938 канцэртмайстар, з 1943 гал. канцэртмайстар Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Свабодная арыендіроўка ў партытуры, дасканалае валоданне фп. і веданне прыроды чалавечага голасу павышалі муз. ўзровень спектакляў, падрыхгаваных з яго ўдзелам. І.Г.Нісневіч.
ТАЛІЦА. рака ў Старадарожскім, Слуцкім і Любанскім р-нах Мінскай вобл., правы прыток р. Арэса (бас. р. Прьіпяць). Даўж. 40 км. Пл. вадазбору 455 км2. Пачынаецца каля в. Мядзведня Старадарожскага р-на, упадае ў р. Арэса на Пд ад сажалак рыбгаса «Любань», каля г. Любань. Рэчышча каналізаванае. ТАЛІЯ, Ф a л і я, y старажытнагрэчаскай міфалогіі: 1) адна з 9 муз, апякунка камедыі. Лічылася дачкой Зеўса і Мнемасіны. Стараж. грэкі ўяўлялі яе прыгожай жанчынай з камічнай маскай y руцэ і вянком з плюшчу на галаве. 2) Адна з харыт. 3) Адна з нерэід. А.Г.Зельскі. ТАЛКАЧ0ВА Галіна Сямёнаўна (н. 3.3.1934, Мінск), бел. актрыса. Нар. арт.
ТАЛКАЧОВА Ларыса Сямёнаўна (н. 1.2.1939, г. Самара, Расія), бел. піяністка, канцэртмайстар. Дачка СЛ.Талкачова. Засл. арт. Беларусі (1990). Скончыла Бел. кансерваторыю (1961, кл. Р. Шаршэўскага, Э.Тырманд). 3 1961 канцэртмайстар Нац. акад. т-ра оперы Беларусі. Удзельнічала ў падрыхтоўцы, опер В.А.Моцарта («Дон Жуан», «Вяселле Фігара», «Чароўная флейта»), Дж.Расіні («Севільскі цырульнік», «Шлюбны вэксаль»), Дж.Пучыні («Тоска», «Багема»), П.Чайкоўскага («Пікавая дама»), С.Танеева («Арэстэя») і інш.; вяла канцэртную дзейнасць з вядучымі салістамі т-ра. Л.А.Шымановп.,
Г.Талкачова
ў ролі Голды.
ТАЛКАЧОЎ Яўген Аркадзевіч (н. 5.8.1945, г. Мазыр Гомельскай вобл.), бел. фізік-тэарэтык. Д-р фіз.-матэм. н. (1990), праф. (2000). Скончыў Маскоўскі ун-т (1969). 3 1974 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па
квантавай тэорыі, гісторыі і метадалогіі навукі, праблемах выкладання фізікі. Вьісветліў ролю тапалагічных эфекгаў y дынаміцы класічных і квантавых сістэм на аснове алг. і геам. метадаў. Даследаваў заканамернасці працэсу ўспрымання новых ведаў рознымі сац. аб’ектамі і механізм пранікнення фіз. ведаў y агульнаадук. сферу на розных яе ўзроўнях. Адзін з аўтараў эксперым. навуч. камплекта для сярэдняй школы і агульнаадук. стандарта па фізіды.
матэрыялаў. Распрацаваў метады вырошчвання нелінейных аптычных крышталёў, фіз. асновы селекдыўнага лазернага спякання парашкоў, тэарэт. абгрунтаваў кластэрны механізм зародкаўгварэння і росту крышталёў. Тв:. Методы вырашнвання крнсталлов нз
ТАЛСТАРОЖАЎ
405
нюю ашчаднасць гаспадыні. У некат. песнях гучалі і закдёны на добры ўраджай, аднак пераважалі бяседныя Т.п. пра каханне, перажыванні маладой зарастворов. Мн., 1991 (разам з У.У.Клубові- мужніды ў чужой сям’і і г.д. У веснавых чам): Вторнчное зародышеобразованне в Т.п. пераважае вобраз талочніцы — вярастворах. Мн.. 1992 (з ім жа). сёлай і дасціпнай дзяўчыны (жанчыTAJ1Ô4KA Уладзіслаў (8.2.1887, г. Грод- ны) — гал. ўдзельніды талакі. У жніўна — 13.11.1942), бел. рэлігійны і куль- ных Т.п. шырокая карціна жніва, вобтурна-асветны дзеяч. У 1909—14 выву- разы жней-талачанак, якія «зжалі поле Тв:. Кватернноны в релягнвнстской фнзнчаў тэалогію і філасофію ў каталіцкім нязмернае», «змялі ніву мядёлкаю». ке. Мн., 1989 (разам з АВ.Бярэзіным, Ю.А.Курачкіным); Формнрованне адекватнош-це ў Інсбруку (Аўстрыя). 3 1914 свя- Яны пераважна бяседнага характару, го образа наукн как необходамый элемент тар y Вільні. Адзін з першых пачаў пуб- выконваліся ў час застолля пры калекгуманнтарного образовання. Мн.. 1996 (разам лічна ўжываць бел. мову ў набажэн- тыўнай апрацоўцы лёну, азімай сяўбе, з В.І. Дыніч, Л.М. Тамільчыкам). А .І.Б о лс ун . ствах. У 1915— 18 адзін з ініцыятараў і малацьбе, на дакопках бульбы. Да іх арганізатараў Віленскага к-та дапамогі прымыкаюць спарышовыя песні (вобТАЛКУНОВА Валянціна Васілеўна (н. пацярпелым ад вайны. 3 1917 быў звя- раз спарыша ўвасабляў урадлівасць і 12,7.1946, г. Армавір Краснадарскага заны з Беларускай хрысціянскай дэма- дабрабыт). Т.п. былі пашыраны на ўсёй іфаю, Расія), расійская эстрадная спякратыяй, y яе друкаваным органе газ. Беларусі, найб. шырока бытавалі на Павачка. Нар. арт. Расіі (1987). 3 1966 на «Кгупіса» («Крыніца») змяшчаў артыку- дзвінні. Публ.: Восеньскія і талочныя песні. Мн.. сцэне. 3 1973 салістка Масканцэрта. 3 лы культ.-адраджэнскай і рэліг. праблеА.С.ЛІС. 1987 маст. кіраўнік створанага ёю Масматыкі. Удзельйічаў y арганізацыі і пра- 1981. коўскага т-ра муз. драмы і песні. Первядзенні Беларускай канферэнцыі 1918 y шая выканаўца прысвечаных ёй песень Вільні. Уваходзіў y склад Літоўскай Та- TÀJICA (Tulsa), горад на Пд ЗША, штат і вак. цыклаў, манаоперы «Рускія Жан- рыбы. У міжваен. дваццацігодцзе адзін з Аклахома. 381,4 тыс. ж., з прыгарадамі чыны» І.Катаева на вершы М.Някрасавядучых публіцыстаў час. віленскіх кра- каля 750 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і ва. У рэпертуары таксама рус. нар. песёўцаў «Przeglqd Wileriski» («Віленскі аг- аўтадарог, порт на р. Арканзас. Аэрані. 1-я прэмія на Усесаюзным тэлеконляд»). 3 1920-х г. праследаваўся польс- порт. Гандл.-фін. і арганізац. цэнтр ракурсе «3 песняй па жыцці» (1973). кімі свецкімі і духоўнымі ўладамі. ёна здабычы і перапрацоўкі нафты і газу. Л .А .Ш ы м ановіч. 15.12.1938 як «нядобранадзейная асоба» Прам-сць: вытв-сць нафтавага абсталявыселены ў Беласток. На пач. 2-й сусв. вання, дарожна-буд. машын, авіяц. дэТАЛМУД (стараж.-яўр., літар. — вывайны вярнуўся ў Вільню. талей і вузлоў; эл.-тэхн. і радыёэлеквучэнне), збор дагматычных рэлігійнатронная, аўтамаб., прыладабуд., чорная этычных і прававых палажэнняў іудаізму, складзены ў 4 ст. да н.э. — 5 ст. TAJIÔ4KI, Б y й н і ц к і я, княжацкі металургія, нафтаперапр., хім.. сілікатн.э. Пачатак яго стварэнню паклалі іу- род y ВКЛ. Паходжанне невядома, маг- на-керамічная, паліграф., харч., швейдзейскія законавучыцелі (танаі), якія чыма, Т. — адгалінаванне полацкіх ная. Ун-т. займаліся тлумачэннем Пяцікніжжа. Іх Ізяславічаў. У канцы 14 ст. князь Юрый вусныя і пісьмовыя тлумачэнні Торц ат- Т. атрымаў ад вял. князя ВКЛ Вітаўта ТАЛСІНСКАЯ ПРЫГАЖЎНЯ, латвійрымалі назву Мішна (паўтор, другі за- Рагачоўскую воласць. У сярэдзіне 15 ст. скі сорт груш нар. селекцыі. Пашыраны кон). Збор тлумачэнняў Мішны пад сын Юрыя князь Фёдар Талочкавіч на Беларусі. назвай Гемара (дапаўненне) разам з са- прадаў вотчынны маёнтак Высокае паДрэва моднарослае, крона шырокапірамімой Мішнай склалі Т. Тлумачэнні Міш- ну Гаштольду. Пляменнік Фёдара князь дальная. густая. Пладаносіць на 7-ы год. Леў меў маёнткі Гатушычы і Буйнічы, Сорт зімаўстойлівы, ураджайны, устойлівы да ны зроблены ў Палесціне і ў Вавілоніі. іаму адрозніваюць 2 варыянты Т. — ад назвы якога ўтворана прозвішча бактэрыяльных і грыбных хвароб. Плады Буйнідкія. На яго сыне Аляксею (?— дробныя (50 г), грушападобныя. Скурка тонпалесдінскі, або іерусалімскі, і вавілонзеленавата-жоўтая з іржавымі плямамі. скі. У Т. разам з рэліг. і грамадзянскім 1505) род T. y мужчынскай лініі згас, a кая, Мякаць белая, сакавітая, салодкая з лёпсім законамі змешчаны міфы, легенды, родавыя маёнткі перайшлі да шваграў мускатньш пахам, добрага смаку. СпажьшецАляксея — Кандрата Івашкевіча, Алякфальклор, a таксама звесткі па матэмакая спеласць настае ÿ сярэдзіне верасня. тыцы, геаграфіі, прыродазнаўстве, ме- сандра Солтанавіча і князя Івана Крошынскага. дыцыне, гісторыі і інш. навуках. ПерТАЛСТАРОЖАЎ Георгій Барысавіч (н. шае поўнае выданне Т. — Т. вавілон28.11.1945, г. Ліскі Варонежскай вобл., скі надрукаваны ў 1520—23 y Венецыі ТАЛОЧНЫЯ ПЕСНІ, т а л а к о в ы я Расія), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. песні, ў друкарні Д.Бомберга. На Беларусі п е с н і , т а л а ч а н с к і я (1985), праф. (1993). Скончыў БДУ каляндарна-абрадавых Т. вядомы з канца 14 ст., калі туг зас- разнавіднасць (1967). 3 1967 y Ін-це фізікі, з 1992 y песень, што суправаджалі працу землянаваны першьм яўр. абшчыны. роба на талацэ. У залежнасці ад віду Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па люТАЛОМ. вегетатыўнае цела ніжэйшых сезонных работ вылучаюцца 3 групы Т.п.: песні веснавой талакі, жніўныя тамінесцэнцыі складаных малекул y газараслш, тое, што слаявіна. лочныя, песні асенніх талок. Самая вай фазе, рэлаксацыйных працэсах y біяшматлікая 1-я група, якая і прадвызнамалекулах. Даследаваў механізмы дыТАЛОЧКА Мікалай Канстанцінавіч (н. сацыяцыі адзінарных сувязей y малеку1.1.1951, ст. Баравуха 1-я Полацкага р-на чыла прыроду жанру. Яна добра пераВіцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне дае атмасферу працы, характэрны для лах дысульфідаў. Адзін са стваральнікаў яе ўздым і радасны настрой. Алтытэза, фемтасекунднага лазернага спеклрометтэхн. фізікі. Д-р фіз.-матэм. н. (1992), іронія, дасціпны гумар уласцівы Т.п., y ра. Прэмія Ленінскага камсамола 1978. праф. (2000). Скончыў Мінскі радыёТв.\ Пасснвная сннхроннзацня мод фемтоякіх адлюстраваны характар працы розтэхн. ін-т (1973). 3 1976 y Ін-це тэхн. ных удзельнікаў талакі. У песнях часта секундного тнтан-сапфнрового лазера прн акустыкі Нац. АН Беларусі (з 1991 заг. гучыць зварот да гаспадара, якому тала- нмпульсной сннхронной накачке ограннченлабараторыі, з 1999 нам., з 2002 в.а. дыцугом пнкосекундных нмпульсов (у сачане нагадваюць пра работу і разлік за ным рэнара). Адначасова ў 1996—2000 y Віаўт.) / / Квантовая алектроннка. 1999. Т. 28. яе; пры гэтым ў незласлівай форме, з № 3; Спектроскопня н люмянесценцня (у сацебскім тэхнал. ун-це. Навук. працы па жартам дакараюць за нібыта недастат- аЎг ) / / Наука Беларусн в XX столетнн. Мн.. фізіцы і тэхналогіі працэсаў крышталіковае частаванне работнікаў, пра заліш- 2001. зацыі і спякання, лазернай апрацоўцы
*
406
ТАЛСТАЯ
ТАЛСТАЯ Таццяна Мікітаўна (н. 3.5.1951, С.-Пецярбург), руская пісьменніца. Унучка АМ.Талстога і М.Л.Лазінскага. Скончыла Ленінградскі ун-т. Друкуецца з 1983. У апавяданнях (зб-кі «На залатым ганку сядзелі...», 1987; «Кахаеш, не кахаеш». 1997), адметных назіральнасцю і вытанчанасцю стылю, — душэўная смута сучаснага чалавека, які перажывае разлад з рэчаіснасцю, страту маральных арыенціраў. У фантаст. рамане «Кысь» (2000) спалучэнне «чорнага» гумару з тонкай іроніяй і сатырай. Аўтар кніг эсэ, нарысаў, артыкулаў «Сёстры» (1998), «Двое» (2001, абедзве разам з сястрой Н.Талстой) і інш.
аднайм. фільм, серыі 1—3, 1957— 59) — маст. летапіс шляхоў інтэлігенцыі ў гады рэвалюцыі і грамадз. вайны; раман «Пётр 1» (кн. 1—3, не завершаны, 1929—45, Дзярж. прэмія СССР 1941, аднайм. фільм 1937—39), y ім раскрыў заканамернасці гіст. працэсу пятроўскай эпохі. Аўтар аўтабіягр. аповесці «Дзяцінства Мікіты» (1920), фантаст. раманаў «Аэліта» (1922—23), «Гіпербалоід інжынера Гарына» (1925— 27), сатыр. рамана «Ібікус» (1924), ра-
Т в День: Лнчное. М.. 2001; Ночь: Рассказы. М., 2001. А.В.Спрынчсш.
ТАЛСТ0Й Аляксей Канстанцінавіч (5.9.1817, С.-Пецярбург — 10.10.1875), рускі пісьменнік. У 1835 вытрымаў экзамен на чын пры Маскоўскім ун-це. Займаў высокія дыпламатычныя ( 1837— 40) і прыдворныя пасады. 3 1861 y адстаўцы. Першая фантаст. аповесць «Ваўкалак» (1841, пад псеўд. Краснагорскі). 3 1854 y час. «Современннк» друкаваў парадыйна-сатыр. вершы, напісаныя з братамі Жамчужнікавымі над псеўд. Казьма Пруткоў. У творах «Сон Папова» (нап. 1873, апубл. 1878), «Гісторыя дзяржавы Расійскай...» (1883) высмейваў царскую бюракратыю, y рамане «Князь Сярэбраны» (1862), драм. трылогіі «Смерць Іаана Грознага» (1866), «Цар Фёдар Іаанавіч» (1868, не дазволена да пастаноўкі, паст. 1898), «Цар Барыс» (1870, паст. 1891) драматызм паліт. барацьбы ў Расіі 16—17 ст. Лірыка Т. мілагучная, псіхалагічна паглыбленая. Многія вершы пакладзены на музыку П.Чайкоўскім, М.РымскімКорсакавым, М.Мусаргскім, С.Рахманінавым і інш. П’еса Т. «Цар Фёдар Іаанавіч» пастаўлена Дзярж. рус. драм. т-рам Беларусі (1946). На бел. мову асобныя вершы Т. перакладаў Х.Жычка. 7в.: Собр соч. T. 1—4. М., 1969; Соч. T I—2. М 1981; Полн. собр. стнхотвореннй. Т. 1—2. Л„ 1984. Літ.\ С т а ф е е в Г.Н. Сердце полно вдохновенья: Жнзнь н творчество А.К.Толстого. Тула, 1973; Ж у к о в Д. А.К.Толстой. М„ 1982.
ТАЛСГОЙ Аляксей Мікалаевіч (10.1.1883, г. Путачоў Саратаўскай вобл., Расія — 23.2.1945), рускі пісьменнік. Акад. АН СССР (1939). Вучыўся ў Пецярбургскім тэхнал. ін-це (1901—07). У 1914—16 ваен. карэспандэнт газ. «Русскне ведомостн». У 1918—23 y эміграцыі. Друкаваўся з 1905. Першая кніга — «Лірыка» (1907). Цыкл апавяданняў «Заволжа» (1909— 11), раманы «Дзівакі» (1911), «Кульгавы пан» (1912), п’еса «Галубка» (паст. 1916) пра жыццё маёнткавага дваранства. Вяршыні творчасці — трылогія «Блуканне па пакутах» (1920— 41). Дзярж. прэмія СССР 1943,
А.М.Талстой.
Л.М.Талстой.
мана-памфлета «Чорнае золата» («Эмігранты», 1931), п’ес «Змова імператрыцы» (1925, з П.Шчогалевым; паводле п’есы Бел. тэлебачаннем паст. спектакль «Крах», 1966), «Азеф» (1926), драм. дылогіі «Іван Грозны» (1941—43, Дзярж. прэмія СССР 1946), аповесціказкі «Залаты ключык, або Прыгоды Бураціна» (1935, экранізавана), публіцыст. і літ.-крытьмных артыкулаў і інш. У 1917 Т. наведаў Беларусь як упаўнаважаны Усерае. саюза гарадоў на Зах. фронце. На бел. мову творы Т. перакладалі А.Бачыла, У.Ляўданскі, Я.Пушча і інш. П’еса «Нараджэнне свету» паводле трьшогіі «Блуканне па пакутах» (інсцэніроўка І.Судакова) пастаўлена Бел. т-рам імя Я.Коласа (1948), п’еса «Дзялок» — Гродзенскім абл. драм. т-рам (1958), Дзярж. рус. драм. т-рам (1992), п’еса «Прыгоды Бураціна» — Бел. рэсп. т-рам юнага гледача (1966), п’еса «Прыгоды Бураціна ў Краіне Дурняў» А.Шапіры паводле Т. — Бел. дзярж. т-рам лялек (1991), п’еса «Касатка» — Нац. т-рам імя Я.Коласа (1992), п’еса «Любоў — кніга залатая» — Мінскім абл. драм. т-рам (1993). Te:. Полн. собр. соч. T. 1— 15. М., 1946— 53; Бел. пер. — Жаўтухін. Мн., 1930; Пётр Першы. Кн. 1. Мн., 1937; Апавяданні Івана Сударава. М н.. 1946; Дзяцінства Мікіты, Мн.. 1960; Задаты ключык. або Прыгоды Бураціна. Мн., 1971. Літ.\ П о л я к Л.М. Алексей Толстой — художннк. М., 1964; П е т е л н н В.В. Судьба художнлка: Жнзнь, лнчность, творчество А.Н.Толстого. М.. 1982; Воспомннання об А.Н.Толстом. 2 нзд. М ., 1982; Петелнн В.В. Ж нзнь Алексея Толстого: «Красный Граф». М.. 2001. А.Р.Жакаў.
ТАЛСТОЙ Дзмітрый Андрэевіч (13.3.1823, Масква — 7.5.1889), граф^ рас. дзярж. дзеяч, гісторык. Скончыў Царскасельскі ліцэй (1843). 3 1848 служыў y дэпартаменце духоўных спраў Мін-ва ўнутр. спраў, з 1853 — y Мар-
скім мін-ве. 3 1861 сенатар, з 1866 чл. Дзярж. савета. У 1865—80 обер-пракурор Сінода, з 1866 міністр нар. асветы. Правёў рэформы сярэдняй адукадыі (1871), гар. вучылішчаў (1874), духоўных навуч. устаноў пры Сінодзе (1867, 1869). У 1882—89 міністр унутр. спраў Расіі і шэф корпуса жандараў, Прыхільнік «моцнай» улады, адзін з лідэраў паліт. рэакцыі 1880-х г. 3 дапамогаІ; А.Дз.Пазухша распрацаваў праекты «контррэформ»; «Закон аб земскіх участ-з ковых начальніках» (1889), «Палажэн-| не аб земскіх установах» (1896). 3 1882 прэзідэнт Акадэміі навук. Аўтар прац «Гісторыя фінансавых устаноў Расіі з часоў заснавання дзяржавы да смерці імп. Кацярыны II» (1848), «Рымскі каталідызм y Расіі» (1876). Дз.УКараў. ТАЛСТ0Й Леў Мікалаевіч (9.9.1828; Ясная Паляна Шчокінскага р-на 'І ульскай вобл., Расія — 20.11.1910), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Казанскім ун-це (1844—47). У 1851—54 на вайск. служЖ бе на Кдўказе. Дэбютаваў аповесцямі «Дзяцінства» (1852), «Гады падлетка» (1854), «Юнацтва» (1857) і ваен. апавя-ф даннямі «Набег», «Высечка лесу». У 1854—55 удзельнічаў y абароне Севастопаля (маст. нарысы «Севастопаль y снежні месяцы», «Севастопаль y маі»,Г «Севастопаль y жніўні 1855 г.», 1855— 56). У 1859 адкрыў y Яснай Палянёшколу для сял. дзяцей, выдаваў пед. час. «Ясная Поляна» (1862— 63), пазней напісаў «Азбуку» (1872), «Новую азбу-î ку» (1875). У аповесці «Казакі» (1863, не завершана) асэнсаванне ролі казац-1 тва ў гіст. лёсе Расіі і ўсх. славянства. Раман-эпапея «Вайна і мір» (1863— 69) — нябачаная ў л-ры новага часу з’ява паводле жанру, багацця і шырші паказу нар. жыцця і гіст. падзей, па псіхал. распрацаванасці характараў; y ім выявілася тэндэнцыя пераходу ад пункгу гледжання народа ва ўсім, з чаго складаецца жыццё чалавека, y форме гарманізацыі свету, збліжэння пачаткаў жыцця праз маральны, эстэт. рух дзеяння да нар. праўды, прастаты, шчырасці. Трагічныя старонкі еўрап. гісторыі, вайны, дыпламат. і прыдворнай маны, чалавечых смерцяў і няшчасцяў y ім уфаўнаважваюцца старонкамі нар. гераізму, чалавечай любові, самаахвярнасці. У рамане «Ганна Карэніна» (1875—V) асэнсаваны шматлікія пласты паслярэ-1 форменнага жыцця, калі «ўсё перавярнулася і пачынае ўкладвацца». У пач. 1880-х г. пасля працяглай і складанай эвалюцыі светапогляду Т. адкрьпа абвясціў пра разрыў з афіц. царкоўнай' дакгрынай як пануючай ідэалагічнай сістэмай і пра пераход на пазідыі «простага працоўнага народа». Ён напісаў шэраг філас.-публіцыст. тракдатаў) («Споведзь», 1879—80; «Даследаванне дагматычнага багаслоўя», 1879—84; «У чым мая вера?», 1883— 84; «Дык што ж нам рабіць?», 1885—86, і інш.), y якіх абвінаваціў афіц. даркву ў падтрымцы і апраўданні вайны і насілля. У тракгаце . «Царства божае ўнутры вас» (1893, на
франц. мове; y Расіі забаронена, апубл. 1906) гал. аб’ектамі выкрывання сталі ваеншчына, мілітарызм, сац:-паліт. сілы, занятыя маральнай і эканам. падрыхтоўкай крывавых канфліктаў і сусв. вайны. Панарама жыцця з яго вечнымі пытаннямі дабра і зла, любові і нянавісці, смерці і бяссмерця прадстаўлена ў шматлікіх маст. празаічдых («Халстамер», «Смерць Івана Ільіча», абодва 1886; «Крэйцэрава саната», 1891; «Айцец Сергій», 1911, і інш.) і драматычных («Улада цемры», 1886; «Плады асветы», 1890) творах. Складаныя пытанні мастацгва ў трактаце «Што такое мастацтва?» (1897—98). У канцы 19 ст. стварыў ўласную арыгшальную тэорыю, y аснове якой ідэя ненасілля — своеасаблівая «праграма міру» з універсальным комплексам маральных і сац.-этычных патрабаванняў. Найвышэйшую мэтў ён бачыў y яднанні людзей і іх самаўдасканаленні праз адмаўленне служыць злу насілля. У рамане «Уваскрэсенне» (1899) праз лёс гал. герояў, праз іх блуканне па «кругах» чалавечай чысдіні, падзенняў, пакуг, духоўнага ўваскрэсення, па «кругах» жорсткай і бязлітаснай бюракратычнай машыны Т. паказаў праўдзівую і кантрастную карціну розных бакоў жыцця тагачаснай Расіі. У 1901 Сінод адлучыў Т. ад царквы. У творах апошніх дзесяцігоддзяў — драме «Жывы труп», аповесцях «Пасля балю» (абедзве апубл. 1911), «Хаджы-Мурат» (апубл. 1912), т.зв. нар. апавяданнях — дасягнуў незвычайнага майстэрства лаканічнага пісьма: тонкасць і глыбіня псіхал. аналізу суседнічаюць y іх з адкрытай лролаведдзю супраць антыгуманных, жорсткіх праяў грамадскага жыцця. Усё болыдае месца ў яго творчасці займала публіцыстыка, ён адгукаўся на балючыя і вострыя пытанні сучаснасці («Рабства нашага часу», «Не забі», абодва 1900; «Не магу маўчаць!», «Корань зла», абодва 1908, і інш.). Сусв. рэзананс атрымала яго антываен. публіцыстыка («Салдацкая ламятка», «Афіцэрская ламятка», абодва 1901; «Адумайцеся!», 1905). 10.11,1910 Т. пакінуў Ясную Паляну, па дарозе цяжка захварэў і на ст. Астапава (цяпер Леў Талстой Лілецкай вобл.) ламёр. Творчасць Т., якая вырасла на класічных традыцыях, стала эпохай свядомасці чалавецтва. Велізарнае ўздзеянне маст. адкрыццяў Т. на сусв. л-ру, y т.л. беларускую. Для стваральнікаў сучасдай бел. л-ры Я.Купалы і Я.Коласа асаблівае значэнне меў талстоўскі пафас сцвярджэння і абароны мужыцкай лраўды ў л-ры, нар. этыкі і мовы як вышэйшай нормы. Для ваен. прозы М-.Гарэцкага Т. быў узорам мужнай, бязлітаснай шчырасці і лраўды ў паказе вайны і чалавека на вайде, паслядоўнага антымілітарызму. Побач з Ф.Дастаеўскім і А.Бальзакам для К.Чорнага Т. з яго шырокім, эпічным поглядам на жыццё народа быў той мерай сталасці сучаснага рамана, якую бел. пісьменлік імкнуўся зрабіць нормай, традыцыяй і для бел. прозы. Талстоўскае сцвярджэн-
не .праўды як гал. і нязменнага героя яго твораў арганічна ўласціва маст. талентам Я.Брыля і В.Быкава, І.Навуменкі і І.Шамякіна. Кожны з іх па-свойму ўспрыняў і працягвае талстоўскую традыцыю. І.Мележ y «Палескай хроніцы» апіраўся ў сваіх жанравых і маст. пошуках на эпічную традыцыю Т. Талстоўская мера шчырасці, спавядальнасці і бязлітасдай праўды ўллывае на таленты, найб. чулыя да рэальнага жыцця народа. Першыя лераклады твораў Т. на бел. мову апубл. ў газ. «Наша ніва» (10.3.1911, алавяданне «Воўк і сабака»). Газ. «Мднское эхо» (8.7.1908), апубл. ламфлет Т. «Не магу маўчаць!», газ. «Белорусскдй вестннк» — урывак «Барадзіно» з рамана «Вайда і мір». Артыкул «Пра Л.М.Талстога і пралетарыят» Я.Окудя надрукавала шз. «Мошлевскнй голос» (11.2.1906). Пра Т. і яго творы друкавалі матэрыялы газ. «Северо-Западный край», «Голос лровддцдд», «Мннскдй голос», «Мднсішй курьер», «Гомельская мысль» і інш. Творы Т. на бел. мову перакладалі А.Астрэйка, Я.Брыль, Э.Валасевіч, В.Вітка, Ю.Гаўрук, М.Клімковіч, МЛужанін, У.Ляўданскі, Л.Салавей, Я.Скрыган, А.Якімовіч і ідш. Творчасць Т. даследавалі бел. літ.-знаўцы А.Адамовіч, Ф.Куляшоў, У.Сабаленка, даследуюць А.Несцярэнка, С.Чубакоў. Творы Т. ставілі т-ры Беларусі: «Улада цемры» Гродзенскі абл. драм. т-р (1959), Дзярж. рус. драм. т-р (1960), Бел. т-р імя Я.Коласа (1969), «Жывы труп» т-р імя Я.Коласа, Брэсцкі абл. драм. т-р (абодва 1951), Бел. т-р імя Я.Кулалы (1961); «Ганна Карэніна» рус. драм. т-р (1938), Брэсцкі абл. драм. т-р (1950, 1961), т-р імя Я.Купалы (1951); «Уваскрэсенне» т-р імя Я.Купалы (1960); балет «Пасля балю» Г.Вагнера Дзярж. т-р олеры і балета Беларусі (1972). Тв:. Полн. собр. соч. T. 1—90. М., 1928— 58; Собр. соч. Т. 1—22. М., 1978—85; Севастопольскне рассказы. Мн., 1984; Детство. Отрочество. Юность. Мн., 1985; Бел. пер. — Ці шмат чалавеку трэба зямлі і др. апавяданьні. Вільня, 1928; Ад чаго зло на сьвеце. Вільня, 1929; Хаджы-Мурат. Мн., 1931; Васкрэсенне. Мн., 1937; Палікушка. Пасля бала. Мн., 1937; Севастопальскія апавяданні. Мн., 1937; Каўказскі нявбльнік. Мн., 1941; Апавяданні для дзяцей. Мн., 1946; Аповесці і апавяданні. Мн., 1954; Смерць Івана Ільіча. Крэйцарава саната. Гаспадар і парабак. Мн., 1977. Літ.'. Г y с е в Н.Н. Л.Н.Толстой: Матерн алы к бногр. М., 1954—70; Г у д з н й Н.К. Лев Толстой. 3 нзд. М., 1960; Ш н ф м а н АН. Лев Толстой н Восток. М., 1960; В ер е с а е в В.В. Жнвая жнзнь: О Достоевском н Л.Толстом ... М., 1991; А р д е н с Н.Н. Творческнй путь Л.Н.Толстого. М, 1962; Я го ж. Достоевскнй н Толстой. М., 1970; Толстой н зарубежный мнр. T. 1—2. М., 1965; Б у н н н Н.А Освобожденне Толстого // Собр. соч. М., 1967. Т. 9; К у п р н я н о в а Е.Н. Эстетака Л.Н.Толстого. М.; Л., 1966; Ч y б a к о в С.Н. Лев Толстой о войне н мшштарнзме. Мн., 1973; Я го ж. «Все дело жнінн- (Лев Толстой н понскн мнра). Мн., 1978; Л о м y н о в К.Н. Лев Толсгой в современном мнре. М., 1975; А д а м о в н ч AM. Лев Толстой н белорусская лнтература: (Война н человек). Мн., 1978; К у л е ш о в Ф.Н. Л.Н.Толстой. Мн., 1978; Л.Н. Толстой в
талстой
407
воспомннаннях современннков. Ч. 1—2. М., 1978; Леў Талсгой і Беларусь. Мн., 1981; С о б о л е н к о В.Н. Жанр романа-эпопен: (Опьгг сравннтельного аналнза «Войны н млра» Л.Толстого н «Тнхого Дона» М.Шолохова). М., 1986; О п у л ь с к а я Л.Д. Романэпопея Л.Н.Толсгого «Война н мнр». М., 1987; Бнблнографня лнтературы о Л.Н.Толстом, 1917—1958. М.. 1960; Тое ж, 1959— 1961. М., 1965; Тое ж, 1962—1967. М., 1972; Тое ж. 1968—1973. М., 1978; Бнблнографнческнй указатель ллтературы о Л.Н.Толстом, 1974—1978. М., 1990; Тое ж, 1979—1984. М., 1999. А.М.Адамовіч, С.Н. Чубакоў. ТАЛСТОЙ Мікіта Ільіч (15.4.1923, г.Вршац, Сербія — 27.6.1996), рускі мовазнавец. Д-р філал. н. (1972), лраф. (1973). Акад. AH СССР (1987). Чл. Аўстрыйскай АН, Македонскай акадэміі навук і мастацгваў. Скончыў Маск. ун-т (1950). 3 1952 y Ін-це міжнар. адносін, з 1954 y Ін-це славялазнаўства АН СССР (з 1968 Ін-т славяназнаўства і балканістыкі Рас. АН), адначасова з 1968 выкладчык Маск. ун-та. Даследаваў гісторыю слав. літ. моў, слав. дыялекталогію, таланіміху і этнаграфію. У лрацах шырока выкарыстоўваў бел. матэрыял. У 1962—65, 1974—81 узначальваў экследыцыі па вывучэнні гаворак і традыц. духоўнай культуры Бел. Палесся. Рэдактар і сааўтар зб-каў «Лексіка Палесся: Матэрыялы для палескага дыялектнага слоўніка» і «Палессеі- (Лінгвістыка. Археалогія. Таланіміка)» (абодва 1968). Тв:. Значенне краткмх н полных форм прнлагательных в старославянском языке: (на матернале евангельскнх кодексов) // Вопр. славян. языкознання. 1957. Вып. 2; Советское славяноведенне: Краткнй обзор лдг., 1945— 1963 гг. М., 1963 (у сааўг.); Славянская географнческая термннологня: Семаснологнч. этюды. М., 1969; Нсторня к структура славянскнх лнтературных языков. М., 1988. Літ:. Н.Н.Толстой; Бнобнблногр. указ. славян. н обвцему языкознанлю. Самарканд, 1983; Н.М.Толстой. М., 1993. М.Н.Крыўко. ТАЛСТ0Й Пётр Аляксандравіч (1761 — 10.10.1844), расійскі ваен. і дзярж. дзеяч, дыпламат, ген. ад інфантэрыі (1814), граф. Удзельнік рус.-турэцкай вайны 1787—91, задушэндя паўстання 1794, кааліцыйных войнаў супраць Францыі 1799— 1800, 1805 і 1806—07. У 1807—08 пасол y Францыі. У час вайны 1812 камандаваў рэзервовымі войскамі ў лрыволжскіх губернях, нач. Ніжагародскага апалчэння. Удзельнік замежных паходаў 1813— 14. Чл. Дзярж. савета (1823). У 1826 чл. Вярх. суда над дзекабрыстамі. У час задушэння паўстання 1830—31 прызначаны 21.4.1831 галоўнакамаддуючым 3-й рэзервовай арміяй з падларадкаваннем яму Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губ. 12.6 і 22.6.1831 яму ладпарадкаваны Гродзенская (з Беластоцкай вобл.) і Віленская губ. Фактычна кіраваў ліквідацыяй лаўстання на тэр. Беларусі. А.М.Лукашэвіч. ТАЛСТ0Й Пётр Андрэевіч (1645—10 або 18.2.1729), расійскі дзярж. дзеяч,
408
ТАЛСТОЙ
дыпламат, граф (1724). У час Маскоўскага паўстання 1682 ладбухторваў стральцоў суттраць баяр Нарышкіных і Пятра I, пасля падзення царэўны Соф 'і Аляксееўны (1689) перайшоў на бок Пятра I. Удзельнічаў y 2-м Азоўскім паходзе (1696), y 1697—98 вывучаў y Італіі марскую справу. У 1702— 14 пасол y Турцыі. 3 1714 сенатар, y 1716—17 суправаджаў Пятра I y паездцы па Еўропе. Дамогся вяртання з-за мяжы царэвіча Аляксея Пятровіча і ўзначаліў следства па яго справе. У 1718—26 кіраваў Тайнай канцылярыяй. У 1725 садзейнічаў узыходжанню на прастол Кацярыны I. 3 1726 чл. Вярх. тайнага савета. У выніку разыходжання з АД.Меншыкавым па пытанні аб пераходзе ў спадчыну прастола ў 1727 арыштаваны і зняволены ў Салавецкі манастыр, дзе памёр. Пакінуў падарожныя нататкі за 1697—99, дзе ёсць звесткі пра бел. гарады і мястэчкі. Тв.\ Путешествде стольндка П.А.Толстогй по Европе, 1697— 1699. М ., 1992.
пад уплывам рэліг.-філас. ідэй Л.М.Голстога, выкладзеных ім y творах «Споведзь», «У чым мая вера?» абодва 1884), «Крэйцарава саната» (1891) і інш. Талстоўцы прапаведавалі «ўсеагульную любоў», «несупраціўленне злу насіллем», планавалі пераўтварэнде грамадства шляхам рэліг.-маральнага самаўдасканалення, вялі асветную дзейнасць. Створанае ў 1884 талстоўцамі У.Р.Чартковым i П.І.Біруковым выд-ва «Пасрэднік» выдавала масавымі тыражамі кнігі для народа: творы Талстога, А.П.Чэхава, Г.І.Успенскага і інш., дапаможнікі па аграноміі, ветэрынарыі, гігіене. У Цвярской, Сімбірскай, Харкаўскай губ., y Закаўказзі ўзніклі абшчыны талстоўцаў (т.зв. «культурныя скіты»). Т. мела паслядоўнікаў y Зах. Еўроле, Японіі, Індыі (М.К .Гандзі); слробы стварэння талстоўскіх абшчын рабіліся ў 1880—1900-я г. ў Англіі і Паўд. Афрыцы. Крьггыка .талстоўцамі правасл. царквы, афіц. рэлігіі, лролаведзь ураўняльных прынцылаў і збліжэнне з сектамі (малаканамі, духаборамі, штундызмам) выклікалі незадавальненне царквы і ўлады. У 1897 Т. было абвешчана шкоднай сектай, y 1901 Талстой адлучаны ад царквы, a яго ласлядоўнікаў арыштоўвалі і высылалі. У хуткім часе талстоўцы слынілі сваю дзейнасць. TAJiyÀHCKI БАЛЬЗАм , т а л у т а н скі б а л ь з а м [ад назвы г. Толу (Tolii) y Калумбіі], бальзам, які атрымліваюць падсочкай кары вечназялёных паўдн.-амер. дрэў міраксілон сям. бабовых. Вязкая бурая маса са смалістым лахам. Раствараецца ў этаноле, "he раствараецца ў вадзе. Асн. кампаненты — свабодная бензойная кіслата і карычная к-та (3-феніллраленавая), іх эфіры (да 86%), ванілін. Выкарыстоўваюць y ларфумерыі.
Ф.Талстой. Народнае апалчэнне 1812 г. Медальён з серыі, прысвечанай вайне 1812 г. 1816.
ТАЛСТ0Й Фёдар Пятровіч (21.2.1783, С.-Пецярбург — 25.4.1873), рускі медальер, скульптар, рысавальшчык і жывапісец; прадстаўнік класіцызму. 3 1804 наведваў Пецярбургскую AM, y 1825— 28 яе выкладчык, з 1842 праф., з 1809 ганаровы чл., з 1828 відэ-прэзідэнт, y 1859—68 таварыш (намеснік) прэзідэнта. Пэўны час быў звязаны з дзекабрыстамі. Творы вызначаюцца вытанчанасцю форм, паэт. успрыняццем антычнасці (барэльефы са сцэнамі з «Адысеі» Гамера і інш.). Выканаў 21 медальён y памядь вайны 1812 г. і замежных паходаў рус. арміі ў 1813—14. Аўтар ілюстрацый да паэмы І.Багдановіча «Душачка» (1820—33), жывапісных карцін, сілуэтных кампазіцый і інш. ТАЛСТОЎСТВА, рэлігійна-філасофскі утапічны кірунак y грамадскай думцы Расіі канца 19 — пач. 20 ст. Узнікла
ТАЛУБЁЕЎ Юрый Уладзіміравіч (1.5.1906, С.-Пецярбург — 28.12.1979), расійскі акцёр. Нар. арт. СССР (1956). Герой Сац. Працы (1976). Скончыў Ін-т сцэн. мастацтваў y Ленінградзе (1929). На сцэне з 1926 — акцёр ленідградскіх т-раў, з 1942 y т-ры драмы імя А.Пушкіна. Мастадтва Т. вызначалася майстэрствам рэаліст. абмалёўкі харакгараў, пластычнай выразнасцю, гумарам, глыбінёй маст. абагульнення лры прастаце і арганічнасці ігры. Сярод роляў: Гараднічы («Рэвізор» М.Гогаля), Бубноў («На дне» М.Горкага), Важак («Антымістычная трагедыя» Ў.Вішнеўскага), Палоній («Гамлет» У.Шэксліра), Вілі Ломен («Смерць коміваяжора» А.Мілера) і інш. Зняўся ў фільмах «Рэвізор», «Дон Кіхот», «Гамлет», «Аварыя» і інш. Дзярж. лрэмія СССР 1947. Ленінская прэмія 1958. Дзярж. прэмія Расіі 1970. ТАЛУІДЗІНЫ, амінаталуолы, м е т ы л а м і н ы , амінавытворныя талуолу, CH3C6H4NH2. Існуюць 3 ізамеры: 2-амінаталуол {орта-Т. — вадкасць, 200,3 °С, шчыльн. 998,4 кг/м ’); 3-амінаталуол (мета-Т. — вадкасдь, Іып 203 °С, шчыльн. 989,1 кг/м 3); 4-амінаталуол
{пара-Т. — цвёрдае рэчьша, t 44,5—45 °С, I „ 200,5 ° С . шчыльн. 961,9 к г / м ’). Добра рас-' I твараюдца ў арган. растнаральніках. мала — y вад.зе. Характэрныя хім. ўласцівасці арама-j тычдых амінаў. Лёгка акісляніцца (у паветра) на с і і я т л с цямнеюць). угваракшь солі. У прам-сці атрымліваюць гідрагснізацьмй адпанедных нітраталуолау y прысугнасці каталізатаі I pay (медзь. ніхель. паладьш). Выкарыстоўія I юць Т. і іх вытвордыя ў выгв-сці амшаталуоя I сульфонавых кіслот, кі»золау, азжілдібавалышаііі I трыарылметанавых і сярністых фарбавапьні-| I каў; я-Т. ях кампанент інгібітараў карозіі. At-1 j рутныя (найб. таксічны я-Т.) усмоктваюцця I скурай, ГДК 3 мг/м’. Я.Г.Мшшкетж I
ТАЛУ0Л, м е т ы л б е д з о л , арама-1 тычны вуглевадарод, С6Н5СН3. У 1838 вылучаны франд. хімікам А. Сент-Клер Дэвілем з талуанскага бальзаму (адсюль ! назва Т.). Бясколерная вадкасць, tnl 110,62 °С, ! шчыльн. 866,9 кг/м 3. Добра раствараецца j болыдасці арган. растваральнікаў. мала — y . вадзе. Рэакцыі замяшчэння ў бензольным ядры адбьшаюцца лягчэй, чым y бензоле (гл. I Араматычныя злучэнні). Пры акісленні па СН,-груле ў залежнасці ад умоў утвараюцші I бензілавы спірт, бензойны альдэгід або бензшМ I ная кіслата. У прам-сці вылучаюць з каменнавугальнай смалы, прадукгаў каталітычнаві I рыформінгу бензінаў. Выкарыстоўваюць пераважна ў вытв-сді бедзолу, фенолу, капра- ! лактаму, нітраталуолаў (тратылу) і інш,, » такеама як растваральнік для палімераў, нгг- ! рацэлюлозных, алкідных лакаў і эмалей, вы- | сокаакганавы кампанент бедзінаў. Аказв» 1 слабае наркатычнае ўздзеянне, ГДК 50 мг/м-1. | [ Я.Г.Міляшкет.
ТАЛЫ1ІІСКІЯ Г0РЫ , Т а л ы ш . горы на ПдУ Каўказа, y Азербайджане, на граніцы з Іранам. Працяг сістэмы Малога Каўказа. Аддзелены ад яго прагі-11 нам з далінай р. Аракс. Складаецца з 3 ладоўжных хрыбтоў. Выш. да 2492 м. Пераважаюць флішавыя і вулканаген- • ныя тоўшчы з ілтрузіямі асн. парод. ]І Сейсмічнасць. На схілах — субтрапіч-|І ныя лясы гірканскага тылу (дуб, дзел-Я ква, жалезнае дрэва, бук), на грэбені — I нагорныя ксерафіты і горныя лугаш-Я пы. ТАЛЬ, вёска ў Любанскім р-не Мінскай I вобл., каля Любанскага вадасх., на аўга-1 дарозе Ліобань—Урэчча. Цэнтр сельса-Я вета і калгаса. За 8 км на ПнЗ ад j г. Любань, 144 км ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Урэчча. 1395 ж., 650 двароўі (2002). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторьм, аптэка, I камбінат быт. абслугоўвання, аддз. су-1 вязі. Царква св. Тройцы. Помнік земля-1 кам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ТАЛЬ (ад галанд. talie), ладвесны груза-1 ладымальны механізм з ручдым, электрычным або мех. лрыводам. Ручныя 1 Т. бываюць стацыянарньм і перасоў-І ныя, грузаладымальнасцю 0,1—10 т.' Эл. Т. звычайна маюць грузападымаль-1 насць 0,25— 10 т, вышыню пад’ёму да 30 м. Падвеслыя пуці для іх маюць 1 або 2 рэйкі, стрэлкі, закругленні, невял. і нахілы. Пнеўматычныя Т. — грузапа-1 дымальнасцю да 0,1 т, выкарыстоўва-І юцца там, дзе эл. ток недалушчальныі ла ўмовах вытв-сці. Гл. таксама 7аль-1 фер.
С. В. ЕагдановічЯ
ТАЛЬ Міхаіл Нехем’евіч (н. 9.11.1936, Рыга — 28.6.1992), латвійскі і рас. шахматыст. Гросмайстар СССР, міжнар. гросмайстар (1957). Засл. майстар спорту СССР (1960). Скончыў Латвійскі ун-т (1958). У 1960—70 гал. рэдакгар час. «Шахматы» (Рыга). Чэмпіён свету (1960—61), 8-ы ў гісторыі шахмат. 3-разовы чэмпіён свету сярод студэнтаў y камандным заліку. Чэмпіён свету па «маланкавай» гульні (1988). У складзе зборных каманд СССР 8-разовы пераможца Сусв. шахматных алімпіяд (1958—74). 6-разовы чэмпіён Еўропы. Чэмпіён СССР (1957, 1958, 1967, 1972, 1974, 1978), сярэбраны (1959, 1962, 1971, 1974) і бронз. (1964) прызёр. Пераможца міжнар. турніраў (1959—87). Тв:. Матч Ботвннняк—Таль. Рнга. 1961; В огонь атакл. М .. 1978 (разам з Я.У.Дамскім); Когяа ожнвают фнгуры. М.. 1983.
ТАЛЬВЕГ (ням. Talweg ад Таі даліна + Weg дарога), лінія, якая злучае самыя нізкія пункты дна рачной даліны, лагчыны, яра і інш. эразійных форм рэльефу. ТАЛЬЁНІ (Taglioni), сям’я італьянскіх артыстаў балета, балетмайстраў. Ф і л і п a Т. (5.11.1777, г. Мілан — 11.2.1871), педагог і харэограф-рэфарматар, стваральнік рамант. балета. 3 1794 працаваў y т-рах Італіі, Германіі, Аўстрыі, a таксама ў Стакгольме і Парыжы: Сярод паст.: «Сільфіда» Ж.Шнейцгофера (1832), «Дзева Дуная» (1836) і «Марскі рабаўнік» (1840) ААдана і інш. Шмат балетаў ставіў для дачкі. М a р ы я Т. (23.4.1804, Стакгольм — 22.4.1884), дачка Філіпа Т., адна са знакамітых танцоўшчыц эпохі рамантызму. У 1822—47 выступала на сцэне, y 1828—^ 35 вядучая салістка Парыжскай оперы. У 1837—42 выступала ў С.-Пецярбургу. Увяла танец на пуантах, лёгкі сцэн. касцюм. Яе танец вылучаўся адухоўленасцю і грацыёзнасцю. Сярод партый: Сільфіда («Сільфіда»), Наталі («Наталі, ці Швейцарская малочніца» АГіраўца), Зюльма («Паўстанне ў сералі» Т.Лабара), Флёр дэ Шан («Дзева Дуная»), графіня Анджэла («Цень» Л.Маўрэра) і інш. Яе творчасць паўплывала на развіццё балетнага мастацтва. П о л ь Т. (Паала, 1808^—1884), сын Філіпа Т., часта выступаў з Марыяй Т. ў гарадах Еўропы; ставіў балеты ў Лондане, Мілане. У 1856—83 балетмайстар Берлінскай оперы. ТАЛЬК (араб.), мінерал падкласа слаістых сілікатаў, гідрасілікат магнію, Mg3 [Si4 O10] (ОН)2. Mae ў сабе аксід магнію (MgO) да 31,7%, прымесі аксіду жалеза (FeO) да 5%, нікелю, марганцу, алюмінію, натрыю, тытану і інш. Крышталізуецца ў трыкліннай сінганіі. Утварае дробналускаватыя або сланцаватыя масы, тонкакрышт. масіўныя агрэгаты (стэатыт), буйнапласціністыя ўтварэнні і інш. Колер белы, зеленаваты, чырвоны, буры, чорны. Цв. 1. Шчыльн. 2,6— 3 г/см . Утвараецца пры метамарфізме магматычных і асадкавых карбанатных
ТАЛЬКАЎСКАЯ___________ 409 ТАЛЬКА, Г а р э л е ц к і к а н а л , pa na ў Пухавіцкім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Свіслач (бас. р. Дняпро). Даўж. 32 км. Пл. вадазбору 341 км2. Пачынаецца на меліяраваным балоде Гала за 1,5 км на ПнУ ад в. Ліпнікі, вусце за 1,8 км на Пн ад в. Талька. Цячэ па Цэнтральнабярэзінскай раўніне. Рэчышча каналізаванае.
Таль: 1
— ручная чарвячная; 2 — электрыч-
ная.
магнезіяльных парод. Выкарыстоўваецца ў папяровай, гумавай, парфумернай, лакафарбавай, тэкст., керамічнай, кабельнай, металургічнай, мед. прам-сці; стэатыт — вырабны камень. Радовішчы ў Расіі, Канадзе, Аўстрыі і інш.
ТАЛЬКА (Таіса), горад y цэнтр. ч. Чылі, y Падоўжнай даліне. Адм. ц. вобласці Маўле. Засн. ў 1692. Каля 180 тыс. ж. (2001 ). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: харчасмакавая, y т.л. вінаробная, тытунёвая і мукамольная; дрэваапр., запалкавая, папяровая, абутковая, спірта-гарэлачная, чорная металургія. Музеі: Б.О ’Хігінса. выяўл. мастацтваў і музыкі. ТАЛЬКА, вёска ў Пухавіцкім р-не Мінскай вобл., на р. Талька, на аўтадарозе, якая злучае вёску з г. Мар’іна Горка; чыг. ст. на лініі Асіповічы—Мінск. Цэнтр сельсавета. За 21 км на ПдУ ад г. Мар’іна Горка, 83 км ад Мінска. 443 ж., 213 двароў (2002). Аграфірма «Верасень», ляснідтва, цэх па перапрацоўцы драўніны, санаторый-прафілакторый «Талька». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Mari na ахвяр фашызму. У Вял. Айч. вайну каля чыг. ст. Т. партызаны правялі Талькаўскую аперацыю 1942.
Ш т Ал ЬКА-ГРЫНЦЙВІЧ Ю
М Тальёні ў ролі Сільфіды.
л ь я н Дамінікавіч (18.8.1850, б. маёнтак Рукшаны, Каўнаскі пав., Літва — 26.4.1936), антраполаг, этнограф. Чл. Польскай акадэміі навук y Кракаве. Скончыў Кіеўскі ун-т (1876). У 1878—91 працаваў урачом на Украіне. У 1894— 1908 узначальваў музей Троіцка-Кяхцінскага аддз. Рус. геагр. т-ва. 3 1908 праф. антрапалогіі Ягелонскага ун-та ў Кракаве. У 1911 арганізаваў кафедру антрапалогіі ў Віленскім ун-це. Аўтар прац па гігіене, антрапалогіі, этнаграфіі і археалогіі. Вывучаў фізічны тып стараж.-ўсх. славян, y т.л. беларусаў. Te:. К антрополопга народностей Лмтвы н Белорусснм. СПб., 1894; К антрололотн велнкороссов. Томск, 1898. Л.І.Цягака.
ТАЛЬКАУАНА (Talcahuano), горад y цэнтр. ч. Чылі. Засн. ў 18 ст. Каля 270 тыс. ж. (2001). Порт на Ціхім ак., аванпорт г. Кансепсьён (вываз с.-г. прадукцыі). Цэнтр рыбалоўства і рыбнай прам-сці. Прам-сць: харч., маш.-буд., нафтахім., цэментная. Паблізу металургічны з-д.
Тальк.
тАлЬКАЎСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, аперацыя па падрыве чыг. моста цераз р. Талька каля аднайм. чыг. станцыі Пухавідкага р-на Мінскай вобл. на лініі Мінск—Асіповічы 9 касір. ў Вял. Айч. вайну. Гарнізон аховы моста (каля 40
410
ТАЛЬМА Аўтар успамінаў «Падзеі, асобы, думы»
чал.) быў умацаваны 4 дэотамі, гарматай, 2 станковымі і 3 ручнымі кулямётамі; гарнізон на станцыі налічваў каля 300 чал., меў тэлеф. сувязь. Аперацыю праводзілі партыз. атрады (140 партызан) «Полымя» (камандзір Я.Ф.Філіпскіх) і імя Сталіна (У.А. Ціхаміраў) з дапамогай падпольшчыкаў ст. Талька. Увечары 8 кастр. паргызаны перакрылі шляхі падыходу падмацаванняў праціўніка да моста, замініравалі чыг. пуці да ст. Талька, адначасова напалі на ахову моста і чыг. станцыі. Пасля здзяйснення аперацыі партызаны з трафеямі арганізавана адышлі. У выніку аперацыі рух паяздоў спынены на 12 сутак. Him:. Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне. 1941—1945: Энцыкл. Мн., 1990. ТАЛЬМА (Talma) Франсуа Жазеф (15.1.1763, Парыж — 19.10.1826), французскі акдёр, педагог. Скончыў Каралеўскую школу дэкламацыі і спеваў y Парыжы. У 1787—91, з 1799 y т-ры «Камеды Франсэз» y Парыжы, y 1791 — 99 удзельнічаў y стварэнні і рабоце «Тэатра Рэспублікі». 3 1806 праф. драм. класа Парыжскай кансерваторьіі. Акцёр класідысцкай трагедыі. Мастацтву характэрны ідэалізацыя і манументальнасць вобразаў y спалучэнні з вял. эмацыянальнасцю. Выступаў пераважна ў тагачасным рэпертуары, з пач. 19 ст. — y трагедыях У.Шэкспіра: Макбет, Атэла, Гамлет (аднайм. п’есы). Рэфарматар сцэн. касцюма і грыма. Аўтар тэатр. мемуараў (1931). Літ. Д е й ч АН. Франсуа-Жозеф Тальма. М., 1973. ТАЛЬТЭКІ, індзейскі народ моўнай групы наўа. У 8 ст. н.э. Т. ўварваліся з Пн y Цэнтр. Мексіку і ў 9 ст. стварылі дзяржаву са сталідай y Талане (цяпер Тула), якая ахоплівала б.ч. Цэнтр. Мексікі. Стварылі высокаразвітую культуру. У 10 ст. Т. падпарадкавалі народ майя на п-ве Юкатан, y выніку чаго ўзнікла змешаная майя-тальтэкская культура. Уварванне ў канцы 12 ст. плямён чычымекаў знішчыла дзяржаву Т., але іх культ. традыцыі зрабілі вял. ўплыў на далейшае развшцё культуры народаў Мексікі, y т.л. ацтэкаў. ТАЛЬЯН Шара Мкртычэвіч (28.7.1893, Гбілісі. — 7.11.1965), армянскі спявак (тэнар, потым барытон). Нар. арт. Арменіі (1939). Вучыўся ў Петраградскай кансерваторыі (1916—18). Выступаў y оперных і аперэтачных трупах, ашугскіх ансамблях (часам іх арганізатар). Адзін з заснавальнікаў армянскіх т-ра оперы і балета (1933; да 1954 яго саліст), т-ра муз. камедыі (1942). Адзін з вядучых вьіканаўцаў партый y нац. оперным рэпертуары: Аршак («Аршак II» Т.Чухаджана), Capo («Ануш» А.Тыграняна) і інш., a таксама нар., гусанскіх і ашугскіх песень. Сюіадальнік і рэдактар (з М.Агаянам) зб.-каў песень Саят-Навы (1946, 2-е выд. 1963) і Джывані (1955).
(1973). Дзярж. прэмія СССР 1946.
ТАЛЬЯЦІ (Togliatti) Пальміра (26.3.1893, г. Генуя, Італія — 21.8.1964), італьянскі паліт. і дзярж. дзеяч, дзеяч італьян. і міжнар. камуніст. руху. Паводле адукацыі юрыст. Скончыў Турынскі ун-т (1915). Чл. Італьян. камуніст. партыі з моманту заснавання (1921), з 1926 яе ген. сакратар. Неаднаразова быў арыштаваны фаш. ўладамі Італіі. У 1926—44 y эміграцыі. 3 1924 чл., з 1935 сакратар Выканкома Камуністычнага Інтэрнацыянала. У 1937—39 упаўнаважаны Выканкома Камінтэрна па аказанні дапамогі рэсп. ўраду Іспаніі ў вайне супраць франкісцкіх мяцежнікаў і італа-герм. інтэрвентаў (гл. Іспанская рэвалюцыя 1931—39). Міністр без партфеля, міністр юстыцыі, нам. прэм’ер-міністра ў італьян. урадах 1944—46. Удзельнік распрацоўкі рэсп. канстытуцыі Італіі (1947). Дэп. парламента з 1948. Працы па тэорыі і практыцы рабочага руху і інш. У гонар Т. названы г. Тальяці ў Самарскай вобл. (да 1964 Стаўрапаль). ТАЛЬЯЦІ, горад, цэнтр Стаўрапольскага р-на ў Самарскай вобл. Расіі. Засн. ў 1737 як крэпасдь Стаўрапаль. Горад з 1780. Перайменаваны ў гонар П.Тальяці (1964). 723 тыс. ж. (2000). Порт на р. Волга (Куйбышаўскае вадасх.). Чыг. станцыя. Найбуйн. ў Расіі цэнгр вытв-сці легкавых аўгамабіляў. Прам-сць: машынабудаванне і металаапр. (гал. прадпрыемства AT «Аўтаваз», вытв-сць трансфарматараў, суднарамонтна-мех. і элекгратэхн. з-ды), хім. (мінер. ўгнаенні, сінт. каўчук), харч., лёгкая. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Паліграф. прадпрыемства «Сучаснік». Політэхн. ін-т. Тэатры: драм., лялек. Краязн. музей. Пры буд-ве Волжскай (Куйбышаўскай) ГЭС горад трапіў y зону затаплення і ў сярэдзіне 1950-х г. перанесены на новае месца. ТАМ Ігар Яўгенавіч (8.7.1895, г. Уладзівасток, Расія — 12.4.1971), расійскі фізік-тэарэтык; заснавальнік навук. школы па тэарэт. фізіды. Акад. AH СССР (1953, чл.-кар. 1933). Замежны чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1961) i АН інш. краін. Герой Сац. Працы (1953). Скончыў Маскоўскі ун-т (1918). Выкладаў y ВНУ Сімферопаля і Адэсы. У 1924—41 і 1954—57 y Маскоўскім ун-це (з 1930 праф., заг. кафедры). 3 1934 y Фіз. ін-це AH СССР (заг. адцзела). У 1948—53 удзельнічаў y стварэнні першай вадароднай бомбы ў СССР. Навук. працы па квантавай механіцы, тэорыі цвёрдага цела, ядз. фізіцы, фізіцы элементарных часціц і касм. прамянёў і інш. Стварыў квантавую тэорыю рассеяння святла ў крышталях (1930). Заклаў асновы квантава-мех. тэорыі фотаэфекту ў металах (1931; з С.П.Шубіным). Прадказаў існаванне звязаных энергет. станаў электрона на паверхні крышталя (узроўні Т.; 1932). Заклаў асновы палявой тэорыі парных ядз. сіл (1934; адначасова з Дз.Дз.Іваненкам). Прадказаў
наяўнасць y нейтрона магн. моманту (1934; з СА.Альтшулерам). Стварыў тэорыю Чаранкова— Вавілава выпрамянення (1937; з І.М.Франкам). Даказаў суадносіны невызначальнасці «энергія—ча» y нерэлятывісцкай квантавай механіды (1945; з Л.І.Мандэльштамам). Распрацаваў тэорыю магн. тэрмаядз. рэактара (1950; з А.Дз.Сахаравым). Нобелеўсм
прэмія 1958 (з Франкам, П.А.Чаранковым). Дзярж. прэміі СССР 1946, 1953. Вялікі залаты медаль імя М.В.Ламано-1 сава AH СССР 1967. Te.: Нобелевскне лекцнн. М., 1960 (разамЛ П.А.Чаранковым. І.М.Франкам); Собр. науч-І ных трудов. Т. 1—2. М., 1975; Основьі тео-і рня электрячества. 10 нзд. М., 1989. Літ:. Воспомннання о М.Ё.Тамме. 2 нзд. М, 1986; Ф е й н б е р г Е.Л. Н.Е.Тамм//!; Успехн фнз. наук. 1995. Т. 165, вып. 7; Капнца. Тамм. Семенов: В очерках н плсьмах. М., 1998. М.М.КасцюковЬШ 1 TAMÂ ДЭ TAMÔH (Thomas de Thomon) Жан (12.4.1760, Берн — 4.9.1813), расійскі архітэктар. Па пахо-І джанні француз. Акад. Пецярбургскай AM (1800). Вучыўся ў Парыжскай AM і ■ ў Рыме (1780-я г.). Творча перапрацоўваў прыёмы ант. дойлідства на аснове традыцый рус. класіцызму. Творы ад- • метныя падкрэслена буйнымі формамі, прастатой аб’ёмна-прасторавых выра- ^ шэнняў, лаканізмам дэкар. апрацоўй: I Біржа (1805—10) y Пецярбуріу, маўза-І лей y г. Паўлаўск (Ленінградская вобл.; і 1805—08), шпіталь y г. Адэса (1806—1 21), Калона Славы ў г. Палтава (абодва Украіна; 1811, скульпт. Ф.Шчадрын),.! узорньм (тыпавыя) праекты казённых і * жылых будынкаў для гарадоў Расіі (1806—07). Аўтар альбомаў графікі «Успаміны пра Італію». Літ.: Шу й с к н й В. Тома де Томон. Л., Î 1981. ТАМАГАЎК, т а м а г і к , т а м а х а а к , ударная кідальная і сякучая халодная зброя ў некат. плямён паўн.-амер. індзейцаў (шліфаваная каменная сякера з драўляным дзяржаннем, паліца з шарападобным навершам). У 16—18 ст. еўрапейцамі былі завезены медныя і жалезныя Т. (у форме сякерак). Дзяржанні Т. часта ўпрыгожваліся пёрамі і малюнкамі або піктаграфічнымі знакамі. У ваен. абрадах індзейцаў Т. меў сімвалічнае значэнне: пафарбаваны ў чырв. колер, ён служыў знакам абвяшчэння вайны або прапановай для ваен. саюза. Выраз «пахаваць T.» азначаў «заключыць мір».
‘‘ ; I
1
ТАМАГРАФІЯ (ад грэч. tomos частка, слой + ...графія), метад паслойнага даследавання ўнугр. структуры аб’екта з атрыманнем адлюстравання яго асобшх «зрэзаў» (тамаграм). Адрозніваюць Т. рэнтгенаўскую камп’ютэрную, магнітарэзанансную, пазітронна-эмісійную, акустычную, лазерную і інш. Выкарыстоўваюць y дыягностыцы хвароб розных органаў, напр., лёгкіх (пухліны, кісты, іншародныя целы), сэрца, касцей і суставаў. I. М. Семяненя.
СССР), Вышэйшую школу Рэв. Узбр. сіл імя М.Гомеса. 3 1978 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя ЮА.Гагарына. 18—26.9.1980 з Ю.В. Раманенкам здзейсніў (як касманаўт-даследчык) палёт на касм. караблі «Саюз-38» і арбітальнай стандыі «Салют-6» (асн. экіпаж ЛЛ.Папоў, B.В.Румін). Правёў y космасе 7,9 сут. У.С.Ларыёнаў.
ТАМАЁ МЁНДЭС (Tamayo Méndez) Арнальда (н. 29.1.1942, г. Гуантанама, Куба), першы касманаўт Кубы. Герой Сав. Саюза (1980), Герой Рэспублікі Куба (1980). Касманаўт Рэспублікі Куба (1980). Палкоўнік. Скончыў Тэхнал. ін-т (1961, г. Гавана), Ейскае вышэйшае ваен. авіяц. вучылішча лётчыкаў (1962, А.Тамаё Мендэс
С.Таманага.
ТАМАЛЕ (Tamale), горад на Пн Ганы. Адм. ц. Паўн. вобласці. Каля 200 тыс. ж. (2001). Вузел аўтадарог. Аэрапорт. Гандл. цэнтр. Прам-сць: тэкст., харч., маш.-буд., першасная апрацоўка с.-г. сыравіны.
ЖТама дэ Тамон. Калона Славы ў г. Палтава (Украіна).
ТАМАНАГА Сін’ітыра (31.3.1906, г. К.іёта, Японія — 8.7.1979), японскі фізіктэарэтык; адзін са стваральнікаў квантавай электрадынамікі. Чл. Японскай АН (1951). Замежны чл. AH СССР (1971). Скончыў ун-т г. Кіёта (1929). 3 1932 y Ін-це фіз. і хім. даследаванняў, y 1941—69 праф. Такійскага ун-та (у 1956—62 яго прэзідэнт). Адначасова ў 1963—69 дырэкгар Ін-та аотычных даследаванняў і прэзідэнт Навук. савета Японіі. Навук. працы па квантавай тэорыі поля, квантавай электрадынаміцы, ядз. фізіцы, фізіцы элементарных часціц і касм. прамянёў. Прадказаў мезаатамы (1940), прапанаваў каварыянтную фармулёўку квантавай тэорыі поля (1942). Распрацаваў т. зв. звышмнагачасавы фармалізм (1946), пгго прывяло да ўзнікнення квантавай электрадынамікі. Нобелеўская прэмія 1965 (з Р.Ф.Фейнманам, Дж. Швінгерам). Залаты медаль імя М.ВІІаманосава AH СССР (1964). Тв.: Рус. пер. — Развнтне квантовой электрсданамнкн / / Успехн фнз. наук. 1967. Т. 91, вып. 1. Літ.: Д a й с о н Ф. Томонага, Швннгер н Фейнман — лауреаты Нобелевской преш ш по фнзнке / / Успехя фнз. наух. 1967. Т. 91, А.І.Болсун. вып. 1.
ТАМАНЕРХОР (Thomanerchor), хор хлопчыкаў y г. Лейпцыг (Германія). Засн. ў сярэдзіне 13 ст. пры Томаскірхе. 3 канца 17 ст. ўдзельнічаў і ў свецкіх святах. У 1723—50 хор узначальваў І.С.Бах, які стварыў для яго шмат твораў. У 20 ст. адзін з цэнтраў захавання бахаўскіх традыцый y хар. музыцы. Тамагаўк: 1 — абцягнугая скурай шарападобная дубіна (булава) апачаў; 2 — стальная сякера асагаў.
ТАМАНСКІ ПАЎВ0СТРАЎ, Taм a н ь. У Перадкаўказзі, y Краснадарскім краі, y Расіі; абмываецца на Пн
ТАМАРА
411
Азоўскім м., на Пд Чорным м. Пл. каля 2 тыс. км2. Выш. да 164 м. Берагі нізкія, парэзаныя залівамі і ліманамі. Складзены з астравоў, якія ў 5 ст. злучыліся паміж сабой наноснай сушаю. Былыя астравы ўяўляюць сабой гліністыя купалападобныя грады з 25 гразевымі вулканамі. У паніжэннях паміж градамі — азёры-ліманы з салёнай вадою. Выхады нафты і гаручых газаў, радовішчы жал. руды. У 6 ст. да н.э. на берагах Т.п. існавалі стараж.-грэч. калоніі Германаса, Фанагорыя, Кепы і інш.); y 5 ст. да н.э. тэр. Т.п. ў складзе Баспорскай дзяржавы. ТАМАНЯН Аляксандр Іванавіч (16.3.1878, г. Краснадар, Расія — 20.2.1936), армянскі архітэкгар. Нар. архітэктар Арменіі (1924). Скончыў Пецярбургскую AM (1904). У ранніх творах распрацоўваў прынцыпы класіцызму. Стварыў першы генплан рэканструкцыі Ерэвана (1924), праекты планіроўкі гарадоў Гюмры (1925), Эчміядзін (1927—28) і інш. У многіх работах 1920-х г. y Ерэване выкарыстоўваў кампазіцыйныя прыёмы класіцызму: будынкі фізіятэрапеўтычнага, зоаветэрынарнага, політэхн. ін-таў, абсерваторьія і анатомікум медыцынскага ін-та. Звяртаўся да творчай перапрацоўкі традыцый арм. сярэдневяковага дойлідства, выкарыстоўваў пароды мясц. камегао: Т-р оперы і балета (1926—53), Дом урада (1926—41)-і інш. y Ерэване. Дзярж. прэмія СССР 1942. Л іт Я р a л о в Ю.С. Таманян. М., 1950. ТАМАРА, Т a м a р (сярэдзіна 1160-х г. -— 1207), царыца Грузіі [1184—1207]. Прадаўжала дзейнасць Давіда Будаўніка па аб’яднанні Грузіі. Груз. войскі перамаглі азерб. атабека Абубекра і яго саюзнікаў каля Шамхора (1194), румскага султана Рукнаддзіна каля Басіяні (1202), узялі г. Карс (1204) і падпарадкавалі ўладзе Т. амаль усё Закаўказзе. Пры Т. развіваўся гандаль, раслі гарады, узводзіліся крэпасці, цэрквы і манастыры, развіваліся л-ра і мастацтва, пабудаваны караванная дарога Тбілісі — Джавахеты, Алазанскі і Самхорскі каналы. Т. прысвечаны оды Чахрухадзе, Шаўтэлі, «Віцязь y тыгравай шкуры» Ш.Руставелі. У 1185 стала жонкай князя Юрыя — сына вял. князя ўладзімірскага Андрэя Багалюбскага, y 1189 — жонкай Давіда Саслані, прадстаўніка асецінскай галіны груз. Багратыёнаў. TAMÂPA ХАНУМ (сапр. П е т р а с я н Тамара Арцёмаўна; 29.3.1906, г. Фергана, Узбекістан — 1991), узбекская танцоўшчыца, спявачка, балетмайстар. Нар. арт. СССР (1956). Скончыла Цэнтр. тэатр. тэхнікум y Маскве (1925). 3 1919 y агітбрыгадзе пад кіраўнінтвам Х.Хамзы, з 1926 y канцэртна-этнагр. ансамблі М.Кары-Якубава. У 1929—34 салістка і адна з арганізатараў Узб. муз,драм. т-ра. 3 1936 салістка, y 1941—69 маст. кіраўнік арганізаванага ёю ансам-
412
ТАМАРЫКС
бля Узб. філармоніі. Збіральніца песеннага і танц. фальклору народаў свету. Рэфарматар выканальніцкага стылю узб. жаночага танца. Удзельнічала ў станаўленні узб. балетнага т-ра. У рэперту-
кансерваторыі і інш. муз. установах Масквы. Інструменты, вырабленыя Т., адзначаны залатым медалём на выстаўцы ў Рыме (1911). Захаваліся 26 скрыпак, 3 віяланчэлі яго работы. Адзін з яго інструментаў зберагаецца ў калекцыі рэдкіх муз. інструментаў y Нац. музеі гісторыі і культуры Беларусі.
Тамара Ханум М.М.Тамашэвіч. І.Г.Тамашэўскі
ары песні і танцы многіх народаў свету. Дзярж. прэмія СССР 1941. Літ.: Ш н р о к а я О. Тамара Ханум. Ташкент, 1973. ТАМАРЫКС, т а м а р ы с к , род кветкавых раслін, тое, што грабеншчык. ТАМАРЫН Ілья Лявонавіч (24.11.1893, г. Гродна — 25.5.1961), бел. вучоны ў галіне фтызіятрыі. Д-р мед. н. (1940), праф. (1941). Скончыў Харкаўскі мед. ін-т (1922). У 1929—39 y Днепрапятроўскім мед. ін-це, з 1939 нам. дырэктара Ялцінскага туберкулёзнага ін-та, з 1940 y ін-це ўдасканалення ўрачоў y Днепрапятроўску (дырэктар клінікі туберкулёзу). У Вял. Айч. вайну нач. эвакашпіталя ў г. Арэнбург. 3 1945 дырэктар Бел. НДІ туберкулёзу, адначасова ў Мінскім мед. ін-це (у 1948—57 заг. кафедры). Навук. працы па праблемных пытаннях туберкулёзу. Тв:. Борьба с детскнм туберкулезом в БССР / / Докл. Всебел. совеіцання педнатров. Мн., 1949.
ТАМАШ0ЎКА, вёска ў Брэсцкім р-не, каля р. Зах. Буг, на аўтадарозе, якая злучае вёску з Брэстам. Цэнтр сельсавета. За 69 км на Пд ад Брэста, 1 км ад чыг. ст. Уладава. 1231 ж., 404 двары (2002). Санаторый «Елачка». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Свята-Пакроўская царква. Могілкі салдат 1-й сусв. вайны. Брацкая магіла сав. пагранічнікаў. Магіла ахвяр фашызму. ТАМАШЧЫК Яўген Аляксандравіч (н. 15.9.1933, в. Карпаўцы Бераставідкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне хірургіі, рэфлексатэрапіі. Д-р мед. н. (1990), праф. (1991). Скончыў Казахскі мед. ін-т (г. Алма-Ата; 1960). 3 1967 y Гродзенскім мед. ін-це (у 1990— 98 заг. кафедры). Навук. працы па перадаперацыйнай падрыхтоўцы хворых на рак, язвавыя хваробы страўніка і дванаццаціперснай кішкі, па рэфлексатэрапіі ў лячэнні і рэабілітацыі хворых з рознай паталогіяй. 71?.: Нглорефлексотерапня в комплексной предоперацнонной подготовке / / «Белорусско-польскне днн хнрурпш»: Сб. матеряалов междунар. науч. снмпознума. Гродно, 2001.
TAMÀCAÿCKI ПРАЦЭС, сталеплавільны працэс, разнавіднасць канвертарнага працэсу. Вынайдзены С.Дж. Томасам y 1878. Выкарыстоўваўся для перадзелу ТАМАШ^ВІЧ Аляксандр Уладзіміравіч высокафосфарыстага (1,6—2% фосфа- (13.8.1930, Мінск), бел. вучоны ў галіне ру) вадкага чыгуну ў сталь прадзіман- эканомікі прыродакарыстання. Д-р эканем праз яго акісляльных газавых суме- нам. н. (1985), праф. (1988). Сын сей (сціснутага паветра, кіслароду, су- У.А.Тамашэвіча. Скончыў БДУ (1954). 3 месі кіслароду з вуглякіслым газам і ва- 1965 y Бел. н.-д. геолагаразведачным дзяною параю і інш.). Прамысл. выка- ін-це (з 1975 нам. дырэкгара), з 1987 y рыстанне пачалося з 1879 y Вялікабры- БДУ (заг. кафедры). Навук. працы па таніі, Германіі. Да сярэдзіны 1970-х г. y эканам. геалогіі (эканоміцы мінер. сыбольшасці краін выцеснены кіслародна- равіны і геолагаразведачных работ) і канвертарным працэсам. эканам. геаграфіі. Те.: Экономнческая оденка мннеральных ТАМАТ, род кветкавых раслін, тое, што ресурсов Белорусснн. Мн., 1978; Новые тенденцнн в теорнм н пракінке экономшш прнпамідор. родопользовання / / Прнродные ресурсы. 1997. № 1; Мннеральные ресурсы в хозяйТАМАШ0Ў Даніла Парфіравіч (23.12.1875, в. Палошкава Клімавідкага ственном комплексе Беларусн (разам з Я.А.Нікіцшым, А.М.СІнічкам) / / Вопросы р-на Магілёўскай вобл. — 10.3.1926), мннерагеннн платформенного чехла н крнсмайстар і рэстаўратар смычковых ін- таллнческого фундамента террнторнм Беларуструментаў. Вучыўся ў Кіеве (з 1892), сн. Мн., 2000; Географня мнрового хозяйпрацаваў пад кіраўніцтвам А.Дзідло ства: В 3 ч. Ч. 1. Мн., 2001. (вучня Ж .Б.Вільёма, 1896). 3 1901 саТАМАШЙВІЧ Баляслаў Цітавіч (1863, мастойна вырабляў смычковыя інструв. Колунь Даўгаўпілскага р-на, Латменты ў Кіеве, з 1906 — y Вял. т-ры,
вія — ?), графік. Творчасць звязана : маст. жыццём Расіі і Беларусі. Скончыў Пецярбургскую AM (1886). У складзе археал. камісіі падарожнічаў па Беларусі і Украіне, рабіў замалёўкі нар. побыту і адзення беларусаў. Малюнкі і акварэлі Т. змяшчаліся ў час. «Ннва», «Kiaj» («Край»), альманаху «Z okolië Diwiny» («3 аколіц Дзвіны»). Сярод твораў «Паляванне на качак», «Сустрэча», «На канікулах», «Беларуска ў нацыянальным касцюме». Л.Н.Дробаў. ТАМАШЭВІЧ Вікгар Мікалаевіч (н. 1.8.1954, Мінск), бел. вучоны-эканаміст і статыстык. Канд. эканам. н. (1986). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1975). 3 1975 y Цэнтр. стат. упраўленні пры CM Беларусі. 3 1979 y Бел. эканам. ун-це. 3 1995 дырэктар НДІ статыстыю Мін-ва статыстыкі і аналізу Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па праблемах стат. вывучэння эканам. развідця постсав. краін, мнагамернага стат. аналізу, параўнальнага аналізу макраэканам. сістэм. Тв.\ Оценка кредатоспособностн предпрнннмателя. Мн., 1992 (у сааўт.); Сгатастшса: нац. счета, показателм н методы аналнза. Мн., 1995 (у сааўг.); Многомерный статнсінчесн аналнз в экономгасе. М., 1999 (у сааўг.); Основы теорнн трансформацнй обіцесгвенньд снстем. Мн., 2000 (у сааўг,); Соцнально-экономнческне последствня двух росснйскнх революцнй // Бел. экон. журн. 2000. N» 1. ТАМАШ&ВІЧ Іван Мікалаевіч (н. 4.3.1949, в. Мерч Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. спявак (барьггон), баяуіст, педагог. Нар. арт. Беларусі (2000). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1979). 3 1969 працаваў ва ўстановах культуры Шклова і Бабруйска, з 1979 выкладчык Наваполацкага муз. і Полацкага пед. вучылішчаў. 3 1988 арганізатар і маст. кіраўнік канцэртнага аб’яднання пры Бел. т-ве інвалідаў па зроку, з 2001 саліст Белдзяржфілармоніі. Адначасова з 1992 выкладчык Мінскага муз. вучші- | шча, з 1970 саліст сімф. аркестра і камерна-інстр. ансамбля Белтэлерадыёкампаніі, з 1992 — аркестра духавых інструментаў «Няміга», з 1993 — Дзярж. аркестра сімф. і эстр. мучыкі Беларусі пад кіраўніцтвам М.Фінберга. У рэпертуары песні замежных і бел. кампазітараў (некат. выконваў упершыню), рамансы, арыі з опер. Сярод канцэртных I праграм: «О калі б мог выказаць y гуку» (1990), «Я не шкадую сэрца добрым людзям» (1995), «Раманс забыты, але цудоўны», «I адкрыліся вочы ў душы» (абодва 1996), «Жамчужны россып мелодый кахання» (1997), «Зямны паклон вялікім юбілярам» (1998—99, прысвеча- ' ны АПушкіну і П.Чайкоўскаму), «Букет прэм’ер ад юбіляра» (2000), «0 раманс, ты любоў мая вечная» (2001). / Лаўрэат Рэсп. (1989), Усесаюзнага і Міжнар. конкурсаў (абодва 1990) выканаўцаў камернай музыкі. А.Л.К арацееў. 1 ГАМАШЭВІЧ Мікалай Мікалаевіч (13.5.1921, в. Новыя Валосавічы Лепельскага р-на Віцебскай вобл. — 23.9.1983), Герой Сав. Саюза (1944). I
Скончыў Ленінградскую вышэйшую афіцэрскую бранятанк. школу (1945). У Чырв. Арміі з 1940. У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце, удзельнік баёў y Эстоніі, абароны Ленінграда, вызвалення Запаляр’я. Экіпаж танка на чале з мал. лейт. Т. вызначыўся ў студз. 1944 пры вызваленні Ленінградскай вобл.: прарваўся ў тыл ворага, нанёс праціўніку значныя страты і 3 дні ў акружэнні вёў бой да падыходу сав. пяхоты. Да 1956 y Сав. Арміі. ТАМАШ&ВІЧ Уладзімір Антонавіч (22.2.1899, Мінск — 8.10.1983), партыйны дзеяч Беларусі, вучоны-эканаміст. Канл. эканам. н. (1953), праф. 1946). Бацька А.У. Тамашэвіча. Скончыў Камуністычны ун-т y Маскве (1924). У 1929—32 нам. рэктара Бел. камуніст. ун-та, потым выкладаўу Маскве. 3 1944 сакратар Мінскага абкома КП(б)Б, з 1946 рэктар БДУ. У 1949—50 сакратар ЦК КП(б)Б. У 1944—65 па сумяшчальніцтве заг. кафедры палітэканоміі ў Мінскім пед. ін-це і БДУ. Навук. працы па эканам. гісторьіі, праблемах індустрыялізацыі нар. гаспадаркі Беларусі. Тв.: О некоторых вопросах экономлкн Белорусснн в дореволюцнонный пернод / / Уч. зап. БГУ. Кафедра полнтэкономнн. Мн., 1957. Вып. I ; Соцналнстческая нвдустрнаішзавдя БССР в пернод первой пятшіеткн / / Сб. сгатей по ш ш ітэконош ш. Мн., 1959; Народное хозяйство БССР (1920— 1927 гг.) / / Сб. по экономнческнм вопросам. Мн., 1961.
ТАМАШЭЎСКІ Іван Герасімавіч (25.11.1918, в. Рудніца Сенненскага р-на Віцебскай вобл. — 12.12.1994), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Мелітопальскае ваен. авіявучылішча пггурманаў (1940), Вышэйшыя курсы ўдасканаленяя афіцэрскага .саставу (1945). У Чырв. Арміі з 1938. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Паўд.-Зах., Сталінградскім; Паўд., 4-м Укр. франдах. Штурман звяна начных бамбардзіроўшчыкаў старшы лейт. Т. да 1944 зрабіў 581 баявы вылет на разведку, бамбардзіроўку і штурмоўку скопішчаў войск прадіўніка. Да 1955 y Сав. Арміі. ТАМБОРА (Tambora), вулкан на в-ве Сумбава, y Інданезіі. Выш. 2820 м, дыяметр кальдэры 6 км, глыб. 600—700 м. У кальдэры — возера. Складзены пераважна з андэзітаў. У 1815 адбылося катастрафічнае выбухавае вывяржэнне (да яго выш. Т. дасягала 4000 м); цяпер y стадыі сальфатары. ТАМБ0Ў, горад, цэнтр Тамбоўскай вобл. Расіі, прыстань на р. Цна (бас. р. Волга). Размешчаны ў цэнтр. ч. ОкскаДанской (Тамбоўскай) раўніны. Засн. ў 1636. 312 тыс. ж. (2000). Вузел. чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прамысл. цэнтр з развітым хім. машынабудаваннем (з-ды «Тамбоўпалімермаш», «Тамбоўапарат», ВА «Гальванатэхніка»), Машынабуд. прадпрыемствы выпускаюць электратэхн. прадукцыю, камплектуючыя, запасныя трактарныя і аўтамаб. дэталі, кавальска-прэсавае абсталяванне. Развіты хім. (ВА «Пігмент» — вытв-сць ані-
лінавых фарбавальнікаў, з-ды хім., азбеставых і тумавых тэхн. вырабаў), харч., лёгкая прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. 3 ВНУ, y т.л. ун-т. Тэатры: драм., лялек. Філармонія. Карцінная галерэя. Краязн. музей. Арх. помнікі 18— 19 ст.
TAM13M_________________ 413
хім. і нафтахім. (вытв-сць азбеставых і гумава-тэхн, вырабаў, анілінавых фарбавальнікаў, мінер. угнаенняў, ферментаў, пластмас) — 18,3%. Электраэнергетыка грунтуецца на прывазным паліТАМБ0ЎСКАЯ В0БЛАСЦБ У цэнтры ве. ЦЭД y гарадах Тамбоў, Катоўск, еўрап. ч. Рас. Федэрацыі. Утворана Мічурынск, Уварава. Развіта лёгкая 27.9.1937. Пл. 34,3 тыс. км2. Нас. 1257 тыс. (шарсцяная, трыкат., гарбарна-абуткочал. (2001), гарадскога 58%. Цэнтр — вая, футравая), мукамольна-крупяная і г. Тамбоў. Найб. гарады; Мічурынск, камбікормавая, лясная, дрэваапр. і цэРасказава, Маршанск, Кірсанаў, Катоўск, люлозна-папяровая прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Сельская гаспадарка Уварава. Займае цэнтр. ч. Усх.-Еўрап. раўніны. збожжа-жывёлагадоўчага кірунку. ПераУ межах Окска-Данской раўніны (выш. важае прадукцыя раслінаводства (60%). да 219 м). Рэльеф пакатахвалісты, рас- С.-г. ўгоддзі займаюць 2,7 млн. га, y т.л. члянёны лагчынамі і ярамі. Карысныя ворныя землі 2,1 млн. га (1999). Выровыкапні: буд. матэрыялы, фасфарыты, шчваюць збожжавыя (пшаніца, жыта, торф. Крыніцы мінер. вод. Клімат уме- ячмень), тэхн. (цукр. буракі, сланечнік), рана кантынентальны. Сярэдняя т-ра бульбу, агародніна-бахчавыя і кармавьм студз. -11 °С, ліп. 20 °С. Ападкаў каля культуры. Садоўніцгва (мічурынскія га500 мм за год. Гал. рэкі: Цна з прыто- тункі яблыкаў). Малочна-мясная жывёкамі (бас. р. Волга) і Варонеж. Варона, лагадоўля. Гадуюць буйн. par. жывёлу, Матыра, Савала, Біцюг (бас. р. Дон). свіней, авечак, птушку. Даўж. чыгункі Глебы чарназёмныя, на Пн — шэрыя 736 км. Праз тэр. вобласці праходзіць лясныя, па далінах і лагчынах — луга- чыгунка Саратаў—Масква. Гал. чыг. ва-чарназёмныя і тарфяна-балотныя. вузлы Тамбоў і Мічурынск. Працягласць аўтадарог з цвёрдым пакрыццём Тэр. вобласці размешчана ў лесастэпаЦна. вай зоне. Большая ч. стэпаў разарана, 5060 км. Суднаходства па р.В .М . Сасноўскі. лясістасць менш за 10% (хвоя, дуб, клён, ліпа, ясень, бяроза, асіна). Варо- ТАМБОЎСКАЯ РАЎНІНА, назва паўд. нінскі запаведнік. і цэнтр. частак Окска-Данской раўніны. Т.в. — індустр.-аграрны рэгіён Расіі. У структуры валавой прадукцыі на до- ТАМБУР (франц. tambour літар. — балю прам-сці і буд-ва прыпадае 31%, рабан), 1) y а р х і т э к т у р ы — цысельскай гаспадаркі — 17%, сферы паслуг — 52%. Вядучыя галіны прам-сці ліндрычная або шматгранная верхняя (паводле кошту прадукцыі, 2000): хар- частка будынка, якая падтрымлівае кучовая і харчасмакавая (цукровая, мяс- пал. 2) Частка памяшкання паміж знаная, масласыраробная, агароднінакан- дворнымі і ўнутр. дзвярамі для засцярогі сервавая, піваварная, тытунёва-махо- ад ветру, холаду; таксама закрытая плярачная) — 26,9%, машынабудаванне і цоўка аналагічнага прызначэння ў чыг. металаапрацоўка (вытв-сць абсталяван- пасаж. вагоне. ня для хім., тэкст. прам-сці і чыг. транспарту, гальванатэхнікі, аўтапомпаў, ТАМЕРЛАН, мянушка Цімура, якая авіяц. прылад, электратэхнікі, запчастак ўжываецца ў еўрапейскай гістарыяградля аўтамабіляў і трактароў) — 27,9%, фіі; скажонае ад Цімур-ленг (цюрк. — кульгавы Цімур). ТАМЕРЛАНАВЫ ВАРОТЫ, найбольш вузкая частка горнага прахода паміж паўн.-зах. часткай хр. Мальгузар і хр. Нуратау, y сістэме Гісара-Алая, ва Узбекістане. Шыр. 35— 130 м. Праз Т.в. працякае р. Санзар (бас. Сырдар’і) і праходзіць чыгунка Ташкент — Самарканд. Назва звязана з Тамерланам, войскі якога, магчыма, праходзілі праз Т.в. ТАМЕРФОРС, шведская назва г. Тамперэ ў Фінляндыі. ТАМІЗМ (ад лац. Thomas Фама), кірунак ў схаластыцы і каталіцкай тэалогіі, які сфарміраваўся пад уплывам філасофіі Фамы Аквінскага. Характарызуецца імкненнем да рацыянальнага абгрунтавання хрысціянскага веравучэння, арыентаванасцю на філасофію Арыстоцеля ў большай ступені, чым на вучэнне Платона і неаплатонікаў. Г н а с е а л о г і я Т. заснавана на перакананні, што сэнс пазнанага шляхам божага ад-
414
ТАМІЛНАД
крыцця павінен знаходзідца ў згодзе з рацыянальным усведамленнем; y т э а л о г i і тамісты аддавалі перавагу касмалагічнаму доказу быцця Бога, a не анталагічнаму; антрапалогія Т. базіруецца на вучэнні пра адзінства душы і цела, якому душа надае «субстанцыянальную форму», э т ы к a — на арыстоцелеўскай канцэпцыі дабрачыннасці як сярэдзіны паміж 2 заганамі. Першапачаткова Т. крытыкаваўся з боку прадстаўнікоў аўгусцініянства, якія ў пытаннях веры аддавалі перавагу інтуіцыі, і ў 1277 быў афіцыйна асуджаны ун-тамі Парыжа і Оксфарда. У 14 ст. Т. стаў агульнапрынятай дактрынай дамініканскага ордэна, якую абаранялі Гервей Наталіс, Іаан Капрэол y палеміцы з францысканскімі апанентамі. Пасля кананізацыі Фамы Аквінскага ў 1323 Т. замацаваўся ва , ун-тах Парыжа і Кёльна. У 16 ст. Т. стаў пануючым вучэннем y каталіцкім багаслоўі (Ф.Суарэс). У 1879 энцыклікай папы Льва XIII Т. зацверджаны ў якасді каталіцкай дактрыны. Гл. таксама Неатамізм.
пачынальнік даследаванняў па электрадынаміцы магн. зарадаў на Беларусі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1989), Д-р фіз.-матэм. н. (1980), праф. (1985). Скончыў БДУ (1954). 3 1957 і з 1970 y Ін-це фізікі Нац. АН (з 1987 заг. лабараторыі), y 1963—70 вучоны сакратар Аддз. фіз.-матэм. навук АН Беларусі. Навук. працы па крышталяоптыцы, электрадынаміцы, фізіцы элементарных часціц. Пабудаваў фенаменалагічную тэорыю аптычных уласцівасцей паглынальных магн. крышталёў. Распрацаваў сіметрыйныя і дынамічныя аспекты тэорыі магн. манаполя, арыгінальны геам.
Г.С.Тамілоўскі.
ТАМІЛНАД, штат на Пд Індыі, абмываецца Бенгальскім залівам. Пл. 130 тыс. км2, Нас. каля 60 млн. чал. (2001), пераважна тамілы. Адм., прамысл. і культ. цэнтр, гал. порт — г. Мадрас. На ўзбярэжжы — алювіяльная раўніна, на 3 — частка Дэканскага пласкагор 'я, асобныя горныя масівы. Клімат трапічны мусонны. Ападкаў 600—1200 мм за год, y rapax да 2500 мм. Лістападныя трапічныя лясы займаюць 10% тэр. 3 галін гаспадаркі пераважае земляробства. Гал. харч. культуры — рыс, пшаніца, кукуруза, прасяныя, бабовыя, агародніна; тэхн. — арахіс, бавоўнік, цукр. трыснёг, тытунь, каўчуканосы, кава, чай, спецыі, какосавая пальма. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, коз. Рыбалоўства. Лесанарыхтоўкі. Саляны промысел (з марской вады). Здабыча лігнітаў, баксітаў, магнезпу. Прам-сць: тэкст., харчасмакавая, гарбарная, маш.буд., чорная металургія, буд. матэрыялаў. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. ТАМІЛ0ЎСКІ Георгій Сяргеевіч (3.7.1913, Мінск — 1.9.1990), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Мінскае ваен. пях. вучылішча (1934), курсы «Выстрал» (1949), Вышэйшыя акад. курсьі (1954). У Чырв. Арміі з 1931. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Бранскім, Цэнтр., 1-м і 4-м Укр. франтах: камандзір палка, нам. і камандзір дывізіі. Полк на чале з палк. Т. вызначыўся ў ліп.—вер. 1943: y ліку першых фарсіраваў р. Дзясна, Прыпяць, Дняпро, вызваліў сотні нас. пунктаў, нанёс ворагу значныя страты ў баявой тэхніцы. Удзельнік Парада Перамогі ў Маскве. Да 1959 y Сав. Арміі, потым на выкладчыцкай рабоце. ТАМІЛЬЧЫК Леў Мітрафанавіч (н. 1.4.1931, Мінск), бел. фізік-тэарэтык;
1934—41 і ў 1944—50 y Цэнтр. бат. садзе АН Беларусі, адначасова праф. БДУ, y 1950—61 заг. аддзела Ін-та біялогіі АН Беларусі. Навук. працы ў r a i ne ліхеналогіі, сістэматыкі ніжэйшш раслін, бат. геаграфіі. Яго імем названн 4 віды лішайнікаў. Тв.: Определнтель лншайннков БССР. Ч. 1. Кустнстые н лнстовые формы. Мн., 1936; Определнтель лншайнмков БССР н смежных областей РСФСР м УССР. Ч. 2. Накнпные формы. Мн., 1938; Лншайннкв, бахтернн н актнномнцеты. М., 1960 (разам з М.АКамарніцкім, М.АКрасільнікавым). Л іт Г о р б а ч Н.В. Памята М.П.Томлна // Ботаннка. Мн., 1969. Вып. 11.
Л М Тамільчык
падыход да апісання сістэм моцна звязаных часціц. Абгрунтаваў праграму эксперым. пошуку магн. зараду. Аўтар прац па гісторыі і метадалогіі навукі. Тв.\ Электродннамнка с магннтным зарядом. Мн., 1975 (разам з В.І.Стражавым); Опнсанне составных снстем в термннах неевюшдова относнтельного пространства (разам з У.В.Кудрашовым, В.І.Мурзовым) / / Проблемы фнзнкн высокнх энергай н теорнн поля. М., 1988; Валвтер Рнтц как фнзмк-теоретак н его нсследовання по теорнн атомных спектров (разам з М.АЕльяшэвічам, Н.Г.Кемброўскай) / / Успехн фнз. наук. 1995. Т. 165, №4. Літ.: Л.М.Томнльчнк. Мн., 2001. А.І.Болсун. ТАМІН Міхаіл Пятровіч (24.7.1883, в. Шаровічы Жыздрынскага р-на Калужскай вобл., Расія — 31.5.1967), бел. вучопы ў галіне батанікі. Акад. АН Беларусі (1956, чл.-кар. 1940), д-р біял. н. (1937), праф. (1929). Скончыў Маскоўскі с.-г. ін-т (1912). 3 1913 y Варонежскім с.-г. ін-де, Архангельскім лесатэхд. ід-це, Арэдбургскім ін-це буйдой мясной жывёлагадоўлі і ветэрынарыі. У
TAMKÔ Ягор Аддрэевіч (н. 3.8.1935, в. Лявонаўцы Міёрскага р-на Віцебскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1978). Віцэ-1 адмірал (1988). Скончыў Вышэйшае ваен.-марское вучьшішча імя М.В.Фрунзе I (1958), Ваен.-марскую акадэмію імя М.Г.Кузняцова (1984). 3 1958 служыў ■ на Паўн. флоце. У 1977—84 камандзір I дывізіі атамных ракетдых падводных I лодак. 3 1984 нач. Вышэйідага ваен.- 1 марскога вучылішча падводнага плаван- 1 ня імя Ленінскага камсамола. 3 1992 1 старшы навук. сулрацоўнік, дацэнт НДІ ВМФ Рас. Федэрацыі (С.-Пецярбург). 1 Старшыня міжнар. фонду падводнікаў i I ветэранаў падводдага флоту. Вызначыўся ; ў групавым длаванні падводных лодак ] пад ільдамі Аркгыкі і дераходзе ў воды j Ціхага акіяна. Удзельнік 14 далёкіх na- I ходаў. Асвойваў новыя тыпы атамнш I падводных крэйсераў. ТАМКОЎ Леў Мікалаевіч (2.8.1937, г. Жлобін Гомельскай вобл. — 31.3.1997), I бел. архітэктар. Засл. архітэктар Белару- 1 ci (1976). Скончыў БПІ (1960). 3 1969 1
шл. архітэктар ін-та «Гомелырамадзянпраект», з 1984 — Гомельскай вобл. Асн. работы: y Гомелі — праекты планіроўкі і забудовы мікрараёнаў і жылых раёнаў №1, Фестывальны і інш. (I960— 70-я г., y сааўт.), рэстаран «Беларусь», аэравакзал (1969), Ін-т механікі металапалімерных сістэм АН Беларусі (1972), жылыя дамы па вуліцах Савецкай і Кожара (1979) і інш., мемар. комплекс на брацкіх магілах байцоў нар. апалчэння ў парку культуры і адпачынку імя Луначарскага (1975, y сааўт.); y г. Хойнікі — помнік Смутку да 10-годдзя катастрофы на Чарнобыльскай АЭС (1996), скульпт. Л.Заграбаева). Сярод інш. работ: мемар. дошкі акадэміку СА.Чуніхіну (1995), псіхолагу Л.С.Выгоцкаму (1997, абедзве са скульпт. Дз.Паповым).
сульман. Дзякуючы ахвяраванням вернікаў, занятку гандлем і ліхвярствам, ён ператварыўся ў буйнейшага феадала і банкіра Б. Усходу і Зах. Еўропы. У 13 ст. колькасць рыцараў дасягнула 15 тыс. Папства неаднаразова выкарыстоўвала T. y барацьбе з ерасямі і нар. паўстаннямі. Пасля правалу крыжовых паходаў Т. асталяваліся ў Еўропе, пераважна ў Францыі. Франц. кароль Філіп IV Прыгожы баяўся росту магутнасці Т., імкнуўся завалодаць багаццем ордэна, таму ў 1307 дамогся арышту Т. і ўзбудзіў супраць іх інквізідыйны працэс. У 1310 рыцары абвінавачаны ў маніхеіістве і на чале з магістрам спалены на агні, a маёмасць ордэна перайшла ў каралеўскую казну. У 1312 папа Клімент V скасаваў ордэн Т.
ТАМОЖНЯ. тое што мытня.
ТАМСААРЭ (Tammsaare) Антон (сапр. X a н з е н; 18.1.1878, хутар ТамсаарэПых’я Ярваскага пав., Эстонія —1.3.1940), эстонскі пісьменнік. Вучыўся ў Тартускім ун-це (1907—11). Друкаваўся з 1901. У ранніх аповесцях «Дзве пары і адзінокі» (1902), «Старыя і маладыя» (1903), рамане «Гаспадар з Кырбоя» (1922) жыццё сялянства; y аповесцях «Маладыя душы» (1909), «Муха» (1917) і інш. побыт эст. інтэлігенцыі. Вяршыня яго творчасці — эпапея «Праўда і справядлівасць» (т. 1—5, 1926—33) пра гіст. лёс эст. народа з 1870-х да 1920-х г. Аўтар драмы «Юдзіф» (1921), алегарычнай п’есы-памфлета «Каралю холадна» (1936), філас.-сатыр. рамана «Новы Нячысцік з Пекла» (1939). Для яго твораў харакгэрна рэаліст. адлюстраванне сац. супярэчнасцей, нар. гумар, глыбокі псіхалагізм. На бел. мову асобныя творы Т. пераклалі А.Жук, А.Кудравец, М.Ракітны. Тв.: Бел. пер. — Аповесці. Мн., 1980; Рус. пер. — Соч. T. 1—6. М., 1966—68. Mm.: С н й м н с к е р X. Жнзнь н творчество АХТаммсааре. М., 1978. І.У. Саламевіч.
TÂMI1A (Ташра), горад на ПдУ ЗША, штат Фларыда. 289,2 тыс. ж., з г. СентПітэрсберг і агульнымі прыгарадамі каля 2,2 шн. ж. (1998). Порт на беразе Мексіканскага зал. (грузаабарот каля 50 юін. т, вываз фасфарытаў, цытрусавых). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Буйны прамысл. і гандл.-фін. цэнтр. Прам-сць: харчасмакавая, хім., паліграфметалургічная, металаапр., суднабуд., радыёэлектронная. 2 ун-ты. Клімат. курорт. Турызм. У наваколлі — здабыча фасфарытаў. ТАМІІЕРЭ, Тамерфорс (фін. Tampere, швед. Tammerfors), горад на ПдЗ Фінляндыі, на пратоцы паміж азёрамі Нясіярві і Пюхяярві. Каля 190 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўгадарог. Азёрны порт. Аэрапорт. Важны прамысл. цэнтр. Прам-сць: маш.-буд., тэкст., цэлюлозна-папяровая, харчовая. ГЭС. Ун-ты. Музеі: маст. гар., сучаснага мастацтва, маст. галерэя. Упершыню згадваецца ў 1405 (шведская назва Тамерфорс). У 1779 атрымаў гар. права. У 1809 далучаны да Рас. імперыі. 3 1821 меў права бяспошліншга ўвозу сыравіны і абсталявання. Да сярэдзіны 19 ст. стаў буйным іэкстыльным цэнтрам. У 1896 y Т. 278 прамысл. прадпрыемстваў. Я.У.Новікаў (гісторьм). ТАМПІКА (Tampico), горад на У Мексікі, штат Тамаўліпас, y вусці р. Панука. Каля 400 тыс. ж. (2001); утварае агламерацыю з г. Сьюдад-Мадэра. Порт на беразе Мексіканскага зал. (экспарт нафты і нафтапрадукгаў). Вузел чыіунак і аўгадарог, прадукта-, газа- і нафтаправодаў. Аэрапорт. Цэнтр буйнейшага ў краіне раёна здабычы і перапрацоўкі нафгы. Прам-сць: хім., харчасмакавая, с.-г. машынабудаванне. Рыбалоўства. ТАМПЛІЕРЫ (франц. templiers ад temple храм), х р а м о ў н і к і , ваеннаманаскі ордэн, заснаваны ў 1119 y Іерусаліме франц. рыцарамі. Назва ад месцазнаходжання першапачатковай рэзідэнцыі паблізу месца, дзе, паводле падання, знаходзіўся храм Саламона. Ордэн Т. засн. для абароны паломнікаў і заваяваных крыжаносцамі краін ад му-
ТАНА
415
TAMTAM, т a м-т a м (тэрмін засн. на гукаперайманні, запазычаны ў Індыі), самагучальны ўдарны муз. інструмент; разнавіднасць гонга. 3 канца 18 ст. выкарыстоўваецца ў сімф. аркестры. Гукі нараджаюцца ад удараў калатушкамі з войлачным наканечніхам аб масіўны металічны дыск (дыяметр 600—1500 мм), падвешаны на рамцы. ТАМУЗ, Д y м y з і, y міфалогіі і рэлігіі стараж. семіцкіх народаў бог урадлівасці, які штогод памірае і ўваскрасае. Паводле стараж. шумерскага міфа Т. — бог-пастух, каханы і муж багіні Інаны, якая аддала яго ў падземнае царства «як замену» сябс самой. Т. выратавала яго сястра Гештынана, якая пагадзілася праводзіць пад зямлёй замест брата палавіну кожнага года (у гэты час Т. апякае зямлю, якая квітнее і пладаносіць). У фінікійскай міфалогіі Т. адпавядае Адоніс. ТАН, дынастыя імператараў Кітая ў 618—907. Засн. Лі Юанем, які пасля забойства ў 618 апошняга імператара з дынастыі Суй абвясціў сябе імператарам Гао-цзу [619—626]. Яго сын Лі Шымінь [Тайцзун; 626—649] да 628 канчаткова аб’яднаў Кітай, падавіўшы сял. паўстанні і мяцяжы сепаратыстаў. Пры першых імператарах Т. канчаткова склалася сістэма дзярж. экзаменаў (праіснавала да пач. 20 ст.), набыло развіццё сялянскае надзельнае землекарыстанне, паводле якога кожная сям’я атрымала вызначаны зямельны надзел. Да сярэдзіны 8 ст. танскія імператары ажыццяўлялі актыўную экспансіянісцкую палітыку; кіт. кантроль усталяваны на працягу ўсяго Вял. шаўковага шляху да Ферганскай даліны. Перыяд Т. адзначаны росквітам кіт. культуры, асабліва паэзіі (Ду Фу, Лі Бо). Але хуткі рост насельніцтва прывёў да недахопу ворнай зямлі, росту жабрацтва і вострага ўнутр. крызісу. У 751 танскія войскі разбіты арабамі пры Таласе. Моцна знясіліў дзяржаву мяцеж Ань Лушаня (755—763). Канчатковы ўдар імперыі Т. нанесла Хуан Чао паўстанне 874— 901. У 907 апошні танскі імператар Лі Чжу скінуты военачальнікам Чжу Вэнем. ТАНА (Tana), О з a, рака ў Кеніі. Даўж. каля 800 км, пл. бас. 19 тыс. км2. Пачынаецца ў гарах Абердэр, y верхнім цячэнні перасякае ўскраіну Усх.-Афрыканскага пласкагор’я, утварае парогі і вадаспады (Кора). Упадае ў Індыйскі ак., y вусці — пясчаны бар. Мнагаводная ў перыяд летніх дажджоў. Сярэдні расход вады каля 240 м3/с. Суднаходная ў ніжнім цячэнні.
Тамтам.
ТАНА, Ц а н а , Д э м б е а , возера ў Эфіопіі, на Эфіопскім нагор’і. Размешчана на выш. 1830 м, y тэктанічнай катлавіне, падпруджана вулканічнай лавай. Пл. 3,1—3,6 тыс. км- (мяняецца па
416
ТАНАЕЎ
сезонах года). Глыб. да 70 м. Шмат астравоў (найб. в-аў Дэк). Упадаюць шматлікія р эй (найб. р. Малы Абай); выцякае р. Абай (Блакітны Ніл). Рыба лоўства. Суднаходства. Гал. прыстані — Гаргора, Бахр-Дар.
ВСТанаеў
І.У.Тананаеў.
ТАНАЕЎ Вячаслаў Сяргеевіч (28.3.1940, в. Акулава Бежацкага р-на Цвярской вобл., Расія — 19.7.2002), бел. вучоны ў галіне матэм. кібернетыкі і інфарматыкі. Акад. Нац. АН Беларусі (2000; чл.кар. 1994), д-р фіз.-матэм. н. (1978), праф. (1980). Засл. дз. нав. Беларусі (1995). Скончыў Крымскі пед. ін-т (1962). 3 1963 y Ін-це цепла- і масаабмену, з 1965 y Ін-це тэхн. кібернетый Нац. АН (з 1987 дырэкгар). 3 1996 ген. дырэктар НДА «Кібернетыка». Адначасова з 1979 праф. БДУ. Навук. працы па даследаванні аперацый, тэорыі прыняцця рашэнняў, мадэліраванні інтэлектуальных працэсаў, тэорыі і метадах аптымізацыі і іх выкарыстання ў аўіам. сістэмах праекгавання, планавання і кіравання. Распрацаваў асновы агульнай тэорыі параметрычнай дэкампазідыі экстрэмальных задач. Развіў тэорыю раскладаў («Тэорыя раскладаў. Аднастадыйныя сістэмы», 1984, з В.С.Гардонам, Я.М.Шафранскім; «Тэорыя раскладаў. Шматстадыйныя сістэмы», 1989, з Ю.Н.Сацковым, ВА.Струсевічам; абедзве перавыд. 1994 на англ. мове; «Тэорыя раскладаў. Групавыя тэхналогіі», 1998, з М.Я.Кавалёвым, Шафранскім), распрацаваў метады аптымізацыі дэтэрмінаваных абслуговых сістэм і рэжьгМаў іх функцыянавання. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. 71?.: Введенне в теоршо распнсаннй. М., 1975 (разам з В.В.Шкурбам); Декомпозвдня в агрегнрованне в задачах математнческого программнровання. Мн., 1987; Математнческне моделн н методы календарного планнровання. Мн., 1994 (разам з Ю.Н.Сацковым, М. П. Савік. BA Струсевічам). ТАНАж (франц. tonnage), паказчык перавозачнай здольнасці судна ці сукупнасці суднаў. Вызначаецца ў тонах поўнай грузападымальнасці (дэдвейт) ці ў рэгістравых тонах (грузаёмістасць). TÂHAÎC, старажытнагрэчаская назва р. Дон, y вусці якога знаходзіўся ад-
найм. грэч. горад Баспорскай дзяржавы. 3 7 ст. да н.э. Т. — гандл. шлях паміж аддаленымі раёнамі Скіфіі і грэч. гарадамі Прычарнамор’я. У старажытнасці Т. лічыўся мяжой паміж Еўропай і Азіяй, падзяляў тэрыторыі скіфаў і сарматаў. Паводле Плутарха больш стараж. назва Т. — «Амазонская рака», бо лічылася, пгго на яе берагах жылі амазонкі. ТАНАЙ, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Аўсянка, за 26 км на ПнУ ад г. Гарадок. Пл. 0,55 км2, даўж. 950 м, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 2,7 м, даўж. берагавой лініі 3,1 км, пл. вадазбору 3,61 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы выш. 5—10 м (на Пн і 3 невыразныя), пясчаныя, пад лесам. Пойма шыр. 100—300 м, забалочаная, пад хмызняком. Берагі сплавінныя на Пн і У участкамі тарфяністыя. Дно плоскае, сапрапелістае. Зарастае (пераважна падводнай расліннасцю). Выцякае р. Танайка. TAHÂKA Гііці (6.3.1863, г. Хагі, Японія — 29-9.1929), японскі ваенны і дзярж. дзеяч. Барон (1920). Генерал (1921). Вызначыўся ў час руска-японскай вайны 1904— 05. У 1918—21 і 1923—24 ваенны міністр яп. ўрада. У 1927—29 прэм’ер-міністр Японіі. Лідэр партыі Сэюкай. Выступаў за больш жорсткую палітыку ў дачыненні да Кітая. 3 мэтай спыніць рух войск Гаміньдана на Пн Кітая y 1928 накіраваў яп. войскі ў кіт. прав. Шаньдун. Ва ўнутр. палітыцы кабінет Т. ажыцдяўляў рэпрэсіі супраць левых арг-цый. 3 імем Т. звязана гісторыя з т.зв «мемарандумам T.» — нібыта сакрэтнай знешнепаліт. праграмай яп. ўрада, тэкст якога быў распаўсюджаны ў 1929 кіт. і сусв. прэсай. Па сугнасці гэта і была праграма заваявання Японіяй сусв. панавання. Сапраўднасць «мемарандума T.» не даказана, але яп. агрэсія ва Усх. і Паўд.-Усх. Азіі ў 1930 — пач. 1940-х г. развівалася ў поўнай адпаведнасці з гэтым дакументам. TAHÂKA (Tanaka) Каічы (н. 3.8.1959, г. Таяма, Японія), японскі інжынер-даследчык. Скончыў ун-т Тахоку ў г. Сендай (1983). 3 1983 y карпарацыі «Шымадзу». Навук. працы па праблемах іанізацыі малекул і абсталявання для мас-спектраметрыі. Прапанаваў новую методыку выпарэння і іанізацыі асобных малекул шляхам кропкавага нагрэву бялковага рэчыва ці яго раствору лазернымі імпульсамі (у сааўт.; 1987). Распрацаваў метады мас-спекграметрыі для ідэнгыфікацыі і структурнага аналізу біял. макрамалекул ДНК і бялкоў. Нобелеўская прэмія 2002 (з К.Вютрыхам і Дж.Ь.Фенам). М.М.Касцюковіч. ТАНАКАТЭКЎТЛІ y міфах ацтэкаў вярхоўны бог. Т. разам са сваёй жонкай Танакасіўатль лічыліся творцамі сусвету, першай боскай і чалавечай парай, уладарамі самага верхняга (трынаццатага) неба.
ТАНАЛЬНАСЦЬ, 1) y м о в е вышыш галоснага гука, характэрная для яго параўнання з іншым. 2) У му з ыды дакладнае вышыннае размяшчэнне іу. каў ладу. Назва пэўнай Т. складаецца з абазначэнняў тонікі і ладу (ля мажор ді A-dur, скарочана А; фа-дыез мінор ці fis-moll: скарочана fis). У сучаснай гукавой сістэме тонікай можа служыць кожны з 12 гукаў актавы, адпаведна кожнн лад можа быць рэалізаваны ў 12 T. 1 TÂHAHA (Тапапа), рака на Алясцы, y ЗША, левы прыток р. Юкан. Даўж. 960 км, пл. бас. 115 тыс. км2. Вытокіў гарах Урангеля. У верхнім цячэнні парожыстая, ніжэй утварае шмат рукавоўі старыц. Ледастаў з кастр. да мая. Летняе разводдзе. Сярэдні расход вады 970 м3/с. Суднаходная на 360 км ад вусця. На правым прытоку Т. (р. 43Ha) — г. Фэрбанкс.
ГАНАн Ае Ў Іван Уладзіміравіч (4.6.1904, с. Сярповае Маршанскага р-на Тамбоў- , скай вобл., Расія — 28.2.1993), расійсю k хімік. Акад. Рас. АН (1958, чл.-кар. ; 1946). Герой Сац. Працы (1984). Скон- | чыў Кіеўскі політэхн. ін-т (1925), дзе і працаваў. 3 1935 y Ін-це агульнай і неарган. хіміі AH СССР, адначасова ў ! 1939—68 выкладаў y маскоўскіх ВНУ (з 1940 праф.). У 1965—88 гал. рэдаетар ! час. «Неорганнческне матерналы». Навук. працы па неарган. і аналіт. хіміі, ( фіз.-хім. аналізе. Прапанаваў метад вывучэння гетэрагенных сістэм з маларастваральнымі кампанентамі (1967— 69. іцетад астаткавых канцэнтрацый T.). і Распрацаваў метады атрымання звышчыстых крэмнію, германію, ферацш-І! нідны метад атрымання рубідыю і цэзію ^ з раствораў калійных солей. Дзярж, ' I прэміі СССР 1949, 1951, 1971. 'Тв:. Хнмня германня. М., 1967 (разам з 1 М.Я.Шпіртам); Хнмпя ферроцнанндов, М,, 1971 (у сааўт.); Особенностн крнсталлохнмга соеднненнй редкоземельных элементов. М., 1984 (разам з Г.АБандуркіным, Б.П.Джурын- î I скім). Jlim:. Н.В. Тананаев. М, 1979. ТАНАНАРЬІВЕ (Tananarive), горад, сталіца Мадагаскара, гл. Антананарыву. ТАНАТАЛ0ГІЯ (ад грэч. thanatos смерць + ..логія), раздзел медыцыны,! які вывучае дынаміку і механізмы працэсу памірання, прычыны і прыкметы смерці. Развіваецца з 20 ст. Адрозніваюць агульную і спец. Т. (суд.-мед.). У шыройм сэнсе ахоплівае рэліг., філас., псіхал. аспекгы смерці. Удасканальвае метадычныя прыёмы вызначэння стадый тэрмінальнага стану і часу надыходу клінічнай і біял. смерці. ТАНАТАЦЭН03 (ад грэч. thanatos смерць + ... цэноз), комплекс мёртвых жьівёл, раслін або рэшткаў, што жылі на канкрэтным месцы ці прынесеныя вадой, ветрам з інш. месцаў. Узнікненню іх садзейнічала агульная прычына, напр., стыхійнае бедства (паводкі, лясныя пажары, смерчы і інш.). Ужываюць як сінонім некрацэнозу. З’яўляецца ас-
новай угварэння рэшткаў раслін, жывёл на пачатку стадыі пахавання (тафацэнозу). Можа разбурацца і знікаць пад уплывам гіпергенезу. Вывучае Т. палеанталогія. ТАНГА (ісп. tango), старадаўні іспанскі нар. танец, блізкі да цыганскіх танцаў т.зв. стылю фламенка. Муз. памер 2/4. Тэмп павольны. Мелодыя кубінскага паходжання. У 20 ст. ў змененым выглядзе атрымаў пашырэнне ў Амерыцы (пад назвай «аргенцінскае Т.») і Еўропе як салонны і эстр. парны танец. У яго харэаграфіі зліліся рысы ісп. і аргенцінскіх танцаў. Асн. рух (слізготны крок з раптоўнымі секунднымі прыпынкамі і рэзкай зменай становішча корпуса) свабодна вар’іруецца танцоўшчыкамі. На Беларусі Т. — папулярны бальны Ta mil, уваходзіць y конкурсы па спарт. танцах, рэпертуар прафес. выканальніцкіх пар і самадз. студый бальнага танца. Літ.: Ве г а К. Аргентанское танго: Пер. с нсп. // Музыка стран Латанской Амергасн. М, 1983. Ю.М.Чурко. ТАНГА (Tanga), горад на ПнУ Танзаніі. Адм. цэнтр аднайм. вобласці. Каля 200 тыс. ж. (2001). Марскі порт, пач. пункг чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: харчасмакавая, тэкст., металургічная, цэм., хім., дрэваапрацоўчая. Цэнтр асн. раёна ў краіне па вырошчванні сізалю і арахісу. ТАНГАЖ (франц. tangage кілевая гайданка), вуглавы рух судна (або лятальнага апарата), пры якім яго падоўжная вось змяняе свой напрамак адносна гарыз. гаюскасці. Характарызуецца вуглом і скорасцю. ТАНГАНЫКА (Tanganyika), возера ў Афрыцы, y Дэмакр. Рэспубліцы Конга, Танзаніі, Замбіі і Бурундзі. Пл. 34 тыс. км2. Размешчана ў тэктанічнай упадзіне Усх.-Афрыканскай зоны разломаў на выш. 773 м. Даўж. каля 650 км, шыр. да 80 км, глыб. да 1470 м (другое па глыбіні пасля воз. Байкал). Берагі прамалінейныя, месцамі высокія і стромкія. У Т. ўпадаюць рэкі Малагарасі і Рузізі. Сцёк па р. Лукуга ў р. Луалаба (бас. р. Конга). Багатая фауна; сярод рыб, крэветак, весланогіх і інш. вял. колькасць эндэмікаў. Водзяцца бегемоты, кракадзілы, шмат вадаплаўных птушак. Па берагах — нац. паркі: Сумбу (Замбія), Гомбе-Стрым (Танзанія); рэзерват Убвары (Дэмакр. Рэспубліка Конга). Рыбалоўства. Суднаходства. Парты: Кігома (Танзанія), Бужумбура (Бурундзі), Калеміе (Дэмакр. Рэспубліка Конга). Адкрыта англ. даследчыкамі Р.Бёртанам і Дж.Спікам y 1858.
ТАНГАРЫРА (Tongariro), нацыянальны парк y Новай Зеландыі, на вулканічным плато ў цэнтр. ч. в-ва Паўночны. Пл. 76,2 тыс. га. Створаны ў 1894. Горны раён (выш. 600—2979 м) з дзеючымі (Нгаўрухоэ, Руапеху, Тангарыра) і патухлымі вулканамі. Гарачыя азёры. Тэрмальныя крыніцы. Мяшаныя субтрапічныя лясы з эпіфітамі да выш. 850 м, вышэй (да 1600 м) лясы з серабрыстага і горнага букаў. На мяжы лесу — пояс хмызняку, пераважна са складанакветных і папарацей, участкамі злакоўнікі (тасек). У батанічным садзе Т. каля 450 відаў абарыгенных раслін. Ha Т. вял. колькасць абарыгенных птушак: белавочка, валасянкавыя, медасос, веерахвостка, мухалоўка, папугаі, y тл. чырваналобы і зялёны нестар, новазеландскі сокал, паўночны ківі, пастушок уэка, лунь і інш. Сярод уселеных жывёл — высакародны алень, тары, серна, апосумы, зайцы, здзічэлыя каты і свінні; з птушак — зяблік, чорны дрозд, фазаны, курапаткі, вераб’і. Экзатычныя віды кустоў і траў. Турызм. Т. ўключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны (1990). ТАНГАТАГІУ (Tongatapu), Т а н г а т a б у, каралавы востраў y Ціхім ак., найб. ў архіпелагу Тонга, y складзе дзяржавы Тонга. Пл. 257 км2. Нас. каля 50 тыс. чал. (2000). Выш. да 61 м. Клімат трапічны пасатны. Плантацыі какосавых пальмаў, бананаў, цытрусавых. Ha Т. — г. Нукуалофа — сталіца і гал. порт краіны.
тангэ
417
руху матэрыяльнага пункта ах < 0, пры паскораным — ах > 0, пры раўнамерным руху — ах = 0. ТАНГЛА, горны хрыбет y Кітаі, на Тыбецкім нагор’і. Даўж. каля 700 км. Выш. да 6096 м (г. Басудан-Ула). Складаецца з некалькіх горных масіваў, утвораных пераважна з вапняковых і гліністых сланцаў. Вяршыні купалападобныя, схілы пакатыя. Высакагорныя cra nia, галечныя і друзавыя халодныя пустыні. Ледавікі. ТАНГЎН, паводле карэйскіх легецд і летапісных паданняў, родапачынальнік карэйцаў, заснавальнік карэйскай дзяржавы Часон. Сярод міфаў пра Т. найб. пашырана версія з твора 13 ст. «Самгук юса», паводле якой, Т. — сын небажыхара Хвануна і мядзведзіцы, што ператварылася ў прыгожую жанчыну. Легендарная дата пачатку праўлення Т. (2333 да н.э.) прынята ў Рэспубліцы Карэя як адлік «нацыянальнай» эры летазлічэння. У 1993 y Карэйскай Нар. Дэмакр. Рэспубліцы абвешчана, што грабніца з рэшткамі Т. знойдзена каля Пхеньяна, т.ч. Т. — рэальная гіст. асоба. 11.10.1994 урачыста адкрыта новая велічная мармуровая грабніда Т. ў выглядзе піраміды памерамі 45 х 45 х 22 м. Літ:. Корейскле предання н легенды нз средневековых кнлг. М., 1980; Ч ан У Чжнн. Антропологнческме особенноста
Грабніца Тангуна. Павет Кандон каля Пхеньяна. 1994. ТАНГЕНС (ад лац. tangens які датыкаецца), адна з трыганаметрычных функцый. Абазначаецца tg. Т. вострага вугла прамавугольнага трохвугольніка — адносіны катэта, што ляжыць насупраць гэтага вугла, да катэта, які прылягае да яго.
ТАНГЕНЦЫЯЛЬНАЕ ПАСКАР^ННЕ, д а т ы ч н а е п а с к а р э н н е , складальная паскарэння матэрыяльнага пункга пры яго нераўнамерным крывалінейным руху, накіраваная ўздоўж датычнай да яго траекгорыі. Пры прамаТАНГАНЫКА (Tanganyika) y 1920—47 лінейным руху супадае з поўным падмандатная, y 1947—61 падапечная паскарэннем. Харакгарызуе хуткасць = (dv/dt)x*, тэр. Вялікабрытаніі ва Усх. Афрыцы. 3 змены модуля скорасці: 1961 незалежная дзяржава, y выніку дзе T* = vVv — адзінкавы вектар дааб’яднання Т. і Занзібара ў 1964 створа- тычнай. Праекцыя Т.п. на напрамак на Танзанія. скорасці ах = dv/dt. Пры запаволеным
костей человека, обнаруженных в гробншхе Тангуна / / Корея сегодня. 1994. №1; Реконструмрованная гробннца Тангуна / / Корея. 1994. №11. Ю.В.Бажэнаў. ТАНГЭ Кэндзо (н. 4.9.1913, г. Імабары, Японія), японскі архітэктар, педагог, тэарэтык архітэктуры. Вучыўся ў Такійскім ун-це (1935—38) і выкладаў y ім (з 1942, з 1949 праф.). Ганаровы чл. Берлінскай акадэміі выяўл. мастадгва (1958), Рас. AM (1988) і інш. Зазнаў уплыў пластычных эксперыментаў Ле Карбюзье, бруталізму. У 1961 стварыў групу урбаністаў і архітэктараў URTEC, якая прадугледжвала калект. прынцыпы творчай дзейнасці. Творчасць Т. адносіцца да рэгіянальнага кірунку сучаснай архітэктуры, што грунтуецца на формах канструктывізму, адметная пошукамі гарманічнага суіснавання чалавека з но-
418___________________т а н д вым дынамічна-функцыян. гар. асяроддзем. Яна апіраецца на традыцыі яп. архпэктуры. але па-наватарску сінтэзуе іх ддя сучасных функцый, выкарыстоўвае новыя буд. матэрыялы, жал.-бетонныя канструкцыі, арх. структуры бетонных шахтаў з інж. камунікацыямі. Асн. работы (у сааўт.): y Токіо — Цэнтр мастацтваў Сагэцу (1956), будынак му-
ляцыі пра Польшчу» (перавыдадзена некалькі разоў на розных мовах). Звесткі пра Беларусь y ёй пададзены з пункту гледжання падарожніка. Так, Т. раіў падарожнікам, якія будуць наведваць гэтую краіну, браць з сабой харчовыя прадукты, віно, міску, лыжку і нож, бо падарожнікам часта давядзецца начаваць пад павеццю, побач з коньмі, каровай і бочкамі з капустай. Л іт . : Г р ь і ц к е в і ч В.. М а л ь д з і с А. Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980. А .П .Г р ы ц кевіч.
К.Тангэ.
С.І.Танееў.
нідыпалітэта (1952—57), Алімп. спарт. комплекс (1961—64), кафедральны сабор св. Марыі (1963—64); цэнтры Міру ў г. Хірасіма (1949—56), масавай інфармадыі ў г. Кофу (1962—67) і інш. Аўтар плана-праекта рэарганізацыі і пашырэння Токіо (I960), праектаў Сусв. выстаўкі «ЭКСПО-70» y г. Осака (1967), рэканструкдыі г. Скоп’е (1965). Тв.\
Рус. пер. — Архптектура Японлн. М..
1976. Кендзо Танге: Архнтектура д градостродтельство. М., 1978. Я .Ф .Ш ун ей ка . Літ :.
К.Тангэ. Цэнтр масавай інфармацыі ў г. Кофу. ТАНД (Tende) Гаспар дэ (1618, г. Ман, Францыя — 1697), французскі падарожнік і пісьменнік. Служыў пры двары польскага караля і вял. кн. BKJI Яна II Казіміра Вазы. Пасля адрачэння караля ад трона ў 1668 вярнуўся ў Францыю. У 1674 зноў ездзіў y Рэч Паспалітую ў якасці сакратара франц. пасла. У 1684 выдаў y Парыжы кн. «Пстарычныя рэ-
ТАНДРАКІЙЦЫ, тандракіты, удзельнікі ератычнага нар. руху ў Арменіі ў сярэдзіне 9—11 ст. з цэнтрам y с. Тандрак (на Пн ад воз. Ван). Т. адмаўлялі царк. абрады і заклікалі да скасавання афіц. царквы. Вял. ўплыў на ідэалогію Т. зрабілі паўлікіяне з іх ідэямі дуалізму дабра і зла. Найб. радыкальная плынь Т. прапаведавала бязбожнасць і адмаўляла ідэю бессмяротнасці душы. Pyx Т. ахапіў раёны Айрарата, Шырака, Сюніка і падуладныя Візант. імперыі раёны Тарон, Харк і Мананалі. Да 970-х г. pyx Т. задушаны ў візант. уладаннях, да сярэдзіны 11 ст. — на астатняй тэр. Арменіі. ТАНДЭМ (англ. tandem), 1) парадак размяшчэння аднародных машын або іх частак y агрэгаце на адной восі, лініі. 2) Паравая машына з падобным размяшчэннем рабочых цыліндраў. 3) Двухмесны двухколавы веласіпед з падвойнай зблакіраванай перадачай. TAHETÂBA (Tonegawa) Сусуму (н. 6.9.1939, г. Нагоя, Японія), японскі вучоны ў галіне генетыкі. Праф. (1981). Скончыў ун-т г. Кіёта (1963). 3 1963 ва ун-це Каліфорніі г. Сан-Дыега (ЗІЛА), з 1971 y Ін-це імуналогіі г. Базель (Швейцарыя), з 1981 y Цэнтры па вывучэнні рака Масачусецкага тэхнал. інта г. Кеймбрыдж (ЗША). Навук. працы ў галіне імунагенетыкі, выявіў будову рэцэптараў Т-лімфацытаў, перарывістую будову генаў імунаглабулінаў. Нобелеўская прэмія 1987. ТАНЕЕЎ Сяргей Іванавіч (25.11.1856, г. Уладзімір, Расія — 19.6.1915), рускі кампазітар, піяніст, муз. тэарэтык, педагог, грамадскі дзеяч. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1875, кл. М.Рубінштэйна і П.Чайкоўскага), з 1878 выкладаў y ёй (з 1881 праф., y 1885—89 дырэкгар). Адзін з заснавальнікаў Нар. кансерваторыі (1906) і Муз. навук. т-ва (з 1908 Муз.-тэарэт. б-ка). Чл. Музычна-этнаграфічнай камісіі. Першы выканаўца многіх фп. твораў Чайкоўскага. Творам Т. ўласцівы акгыўны валявы характар, строгая лагічнасць формы, філас.-этычная накіраванасць зместу, дасканалае поліфанічнае майстэрства, спалучэнне глыбіні думкі і лірычнай выразнасці. Найб: значныя творы: опера-трылогія «Арэстэя» (паст. 1895), кантаты «Іаан Дамаскін» (1884) і «Пасля чытання псалма» (1915), сімфонія до мінор (4-я, 1898), 2 стр. квінтэ-
ты, фп. квінтэт, 4-ы і 6-ы квартэты, Канцэртная сюіта для скрыпкі з арк., хоры без суправаджэння. Апрацоўваў нар. песні, y т.л. 2 бел. вяснянкі. У Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі паст. яго опера «Арэстэя» (1963). Аўтар прац «Вучэнне пра канон» (выд. 1929), «Рухомы кантрапункт строгага пісьма» (2-е выд., 1959). Сярод вучняў: Р.Гліэр, К.Ігумнаў, Г.Канюс, С.Ляпуноў, М.Метнер, З.Паліяшвілі, С.Рахманінаў, АСкрабін і інш. Л іт . т в:. Дневннкн. Кн. 1—3. М., 1981—85. Л іт :. Б а ж а н о в Н. Танеев М., 1971; Б е р н а н д т Г.Б. С.Н.Танеев. 2 нзд. М., 1983. Т .Г .С л а б о д ч ы к а ва . j
ТАНЕЖЫЦЫ, вёска ў Рачкавіцкім с/с Слуцкага р-на Мінскай вобл. Цэнтр эксперым. базы «Танежыцы». За 23 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Слуцк, 128 км ад Мінска. 706 ж., 278 двароў (2002). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, адцз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. TÂHEP (Tanner) Бернгард Леапольд Францішак, чэшскі падарожнік 2-й пал. 17 ст., езуіт. У 1676 прыехаў з Прагі на службу да валынскага ваяводы М.Е.Чартарыйскага. Разам з ім y 1678 удзельнічаў y пасольстве ў Маскву. Вёў запісы падарожжа, апісаў бел. землі, дарогі, гарады (Брэст, Нясвіж, Мінск, Барысаў, Оршу і інш.). Запісы выдадзены ў Нюрнбергу ў 1689. Тв:. Рус. пер. — Оддсанпе лутешествш польского посольства в Москву в 1678 г. // Чтення в О-ве нстордн н древностей россдйскнх. 1891. Кн. 3.
ТАНЕЦ (польск. taniec ад ням. Tanz), від мастацгва, y якім асн. сродкі стварэння маст. вобраза — гарманічныя рухі і змены пастаў цела танцоўшчыка. Дадатковыя сродкі выразнасді (міміка і пантаміма) канкрэтызуюцца і ўзбагачаюцца касцюмам, аксесуарамі, рэквізітам і разам з асн. складаюць адзіную маст. сістэму. Мастацтва Т. служыць сродкам эмац. ўздзеяння. Т. — адзін з найб. стараж. відаў нар. творчасці Узнік пад уплывам эмац. ўражанняў ад навакольнага асяроддзя, разнастайных жэстаў і рухаў, звязаных з прац. працэсамі, імітацыяй пластыкі жывёл. Як ісготная часгка нар. творчасці напачатку выстулаў y сінкрэтычным адзінстве са словам, напевам, музыкай, пазней ператварыўся- ў самаст. мастацтва. Адзін з арганізуючых пачаткаў Т, р ы т м (суправаджаецца ўдарнымі інструментамі, кастаньетамі, вогшескамі, выстукваннямі абцасамі і інш.). У кожнага народа склаўся свой нац. стыль Т. са сваімі выканальніцкімі традыцыямі, танд. мовай і кампазіцыйнымі малюнкамі, прыёмамі суадносін з музыкай. На гэтай аснове сталі фарміравацца б ы т а в ы т а н ец (нар. і бальны) і сдэнічны Т. (гл. Б ал ет ). У лрафес. мастацтве склаліся танц. сістэмы ў Еўропе (еўрап. класічны Т.), краінах Азіі і Афрыкі. Франц. Акадэмія танца (1661) вызначыла асн. правілы класічнага Т. (дакладныя дазіцыі ног і рук, пералік гал. пастаў і г.д.), што паспрыяла развіццю балета; склалася яго разнавіднасць — характарны Т. У канцы 19 ст. ўзнік кірунак — т.зв. т а н е ц м а д эрн . У наш час развіваюцца і інш. віды сцэн. Т.. эстрадны (яго характарызуе лаканізм выразных сродкаў і віртуознасць тэхнікі), джазавы, Т. буго і інш.
Вытокі бел. танц. мастацтва — y культуры ўсх.-слав. плямён. Пад уплывам розных фактараў y нар. Т. беларусаў склаўся асобы стыль выканання з наборам гал. сродкаў выразнасці. Побач з народным танцам і пад яго ўплывам развіваліся (у творчасці скамарохаў) пачатковыя формы прафес. сцэн. Т. Прысутнічалі яны ў паказах школьнага тэатра, народнай драмы. Упершыню бел. нар. Т. выкарыстаны ў оперы «Ідылія» («Сялянка») С.Манюшкі на лібрэта В.Дуніна-Марцінкевіча ў 1852. У пач. 20 ст. ў блізкім да этнагр. выглядзе выконваліся Т. трупай І.Буйнідкага. Пазней створаны прафес. калектывы: Ансамбль беларускай народнай песні і танца Беларускай філармоніі (1937—41), Бел. ансамбль песні і танца (1940, з 1950 Дзярж. хор Беларусі). На 2002 на Беларусі працуюдь: Ансамбль песні і танца Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўны ансамбль танца Рэспублікі Беларусь, танц. група Дзяржаўнага акадэмічнага народнага хору Рэспублікі Беларусь, Бел. фальклорна-харэагр. ансамбль «Харошкі», Бел. дзярж. ансамбль харэагр. і муз. мініяцюр «Бліскавіца», балетная трупа Бел. муз. т-ра і інш., a таксама шматлікія аматарскія танц. калектывы (гл. Самадзейнае харэаграфічнае мастацтва). Прафес. кадры танцоўшчыкаў рыхтуюць (2002): Бел. дзярж. харэагр. каледж, харэагр. аддз. Віцебскага, Гродзенскага, Мінскага, Пінскага вучылішчаў мастацтваў, Магілёўскае вучылішча культуры, Гомельскі каледж мастацгваў. Æm.: Л о п y х о в А В , І Л н р я е в А.В., Б о ч а р о в À.H. Основы характерного танца. Л.; М., 1939; В а г а н о в а АЯ. Основы класснческого танца. 4 нзд. Л.; М., 1963; Г о л е й з о в с к н й К. Образы русской народной хореографнн. М., 1964; Т к а ч е н к о Т.С. Народный танец. М., 1967; Д о б р о в о л ь с к а я Г. Танец. Пантомнма Балет. Л., 1975; А л е к с ю т о в н ч Л.К. Белорусскне народные танцы, хороводы, нгры. Мн., 1978; В а с н л ь е в а-Р о ж д е с т в е н с к a я М.В. Нсторнко-бьповой танед. 2 нзд. М , 1987; Ч у р к о Ю.М. Белорусскнй сденяческнй танец. Мн., 1969; Я е ж. Белоруссыій хореографнческнй фольклор. Мн., 1990. С.В.Гуткоўская.
ТАНЕЦ МАДЙРН .Склаўся на мяжы 19—20 ст. y ЗША і Германіі як адзід з кірункаў сучаснай харэаграфіі. Тэрмін «Т.м.» выцесніў назвы «вольды танец», «дункадізм», «танец басаножак», «рытмагшастычды танец», «экспрэсіянісцкі», «новы маст. танец» і інш. Заснавальніца Т.м. — амер. танцоўшчыца А.Дункан (імітацыя ант. форм тадца, «танец басаножак», адмаўленне ад традыц. балетнага касцюма, зварот да сімф. і камернай музыкі). Асн. прынцыпы Т.М.: увасабленне новых тэм і сюжэтаў, пошук арыгінальных выразных танд.-пластычных сродкаў, высокая стулень імдравізацыі, сінтэз розных стыляў, акцэнт на індывід. вынаходлівасць харэографа. Для яго развіцця характэрны імкненде да эксперыментавання, стварэння новых стылявых канцэпцый як процістаянде традыц. балетным формам. Фарміра-
ванне Т.м. звязана з тэарэт. працамі Ф.Дэльсарта, Р. фон Лабана, практыкамі М.Вігман, М.Грэхем, ЭЖакамДалькрозам, К.Іосам, Р.Сен-Дэні і інш. Т.м. паступова сінтэзаваўся з класічдым танцам, што найб., ярка вьмвілася ў творчасці балетмайстраў К.Галяйзоўскага, С.Ліфара, В.Ніжынскага, М.Фокіна, Л.Якабсона, пазней — y творчасці Дж.Баланчына, М.Бежара, Ю.Грыгаровіча, Р.Пці. У розных краінах свету сфарміраваліся і развіваюцца розныя школы і плыні. Значдую ролю ў лалулярызацыі і станаўледні Т.м. на Беларусі адыгрывае дггогодлі Міжнар. фестываль сучаснай харэаграфіі ў Віцебску (з 1992). На бел. балетнай сцэне элементы Т.м. відавочны ў ласт. А.Дадышкіліяні, В.Елізар’ева, Р.Паклітару і інш.
ТАНЗАНІЯ_______________419 па воз. Танганьіка), Замбіяй, Малаві (частка граніды да воз. Ньяса), на Пд з Мазамбікам; на У абмываецца Індыйскім ак. Пл. 945,09 тыс. км2. Нас. 35 306,1 тыс. чал. (2000). Дзярж. мова — суахілі і англійская. Сталіца — г. Дадома (урадавыя ўстановы ластупова дераводзяцца з г. Дар-эс-Салам). Краіна да-
С. В. Гуткоўская.
ГАНЖЙР (араб. Танджа, стараж.-рым. Тынгіс), горад на Пд Марока. Адм. ц. аднайм. правінцыі. Засн. ў канцы 2-га тыс. да н.э. фінікійцамі, y 1912—56 — міжнар. зона, y 1957 уз’яднаны з Марока. Каля 300 тыс. ж. (2001). Порт y Гібралтарскім праліве (вываз цытрусавых, рыбных і фрукговых кансерваў). Буйнейшы пасажырскі порт Марока. Вузел аўтадарог. Міжлар. аэрапорт. Гандл,трансп. і тралзітны цэнтр паўн. ч. краіны. Прам-сць: харч., тэкст., цэментная. Абарончыя збудаванні і Вялікая мячэць (17 ст.), лалац Дар-аль-Махзен (18 ст.). Музеі. Турыст. цэнтр. ТАНЗАНІЯ (Tanzania), A б’я д н a н a я Р э с п у б л і к а Т а н з а н і я (суахілі Jamhuri уа Muungano wa Tanzania, англ. United Republic of Tanzania), дзяржава ва Усх. Афрыцы. Складаецца з мацерыковай (Танганьіка) і астраўной (а-вы Занзібар і Пемба) частак. Мяжуе на Пд з Кеніяй і Угалдай (частка граніцы да воз. Вікторыя), на 3 з Руандай, Бурундзі, Дэмакр. Рэсдублікай Конга (граніца
Герб і сцяг Танзаніі. дзяляецца на 25 абласцей (20 на мацерыку, 5 y астраўной частцы). Нац. свята — Дзень Саюза (26 крас.).
420
ТАНЗАНІЯ
Дзяржаўны лад. Т. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцьія 1977. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца на ўсеагульных выбарах на 5 гадоў. Вышэйшы заканад. орган — ларламент, y які ўваходзяць прэзідэнт краіны і Нац. асамблея з 232 дэпутатаў, што выбіраюцда кожныя 5 гадоў на ўсеагульных выбарах прамым і тайным галасаваннем (частка дэгтутатаў назначаецца). Прырода. Большая ч. тэр. — на Усх.-Афр. пласкагор’і (на выш. больш за 1000 м). Характэрны ланцугі пласкаверхіх узвышшаў і гор. Уздоўж зах. і паўд.-зах. граніц працягнуліся скідавыя ўпадзіны Усх.-Афр. высокасейсмічнай зоны разломаў з вулканамі Кіліманджара (выш. 5895 м, найвыш. пункт Афрыкі) і Меру (4567 м). Уздоўж узбярэжжа Індыйскага ак. — вузкая нізіна. Карыс-
Да арт. Танзанія. У запаведніку Серэнгеці.
лыя выкапні: алмазы, волава, вальфрам, фасфарьгты, тытана-магнетытавыя, ніобіевыя руды і ідш. Клімат экватарыяльды мусонны. Сярэднямесячныя т-ры ад 15—20 °С да 25—27 °С. Аладкаў на б.ч. краіны 500—1500 мм за год. Гал. рэкі Пангані, Руфуджы, Рувума ўладаюць y Індьійскі акіян. Т. часткова далежаць азёры Вікгорыя, Танганьіка, Ньяса; ёсць бяссцёкавыя салёныя азёры Руква, Натран, Эясі. У натуральдай расліннасці на 3 і Пд пераважаюць трапічдыя сухія рэдкалессі, на прыморскай нізіне — паркавыя саванны, y цэнтр. і паўн.-ўсх. раёнах — травяністыя саванны. Па схілах гор — вечдазялёныя лясы, хмызнякі. Шматлікія нац. паркі і рэзерваты, y т.л. Селус, Серэдгеці, Кіліманджара і Нгарангора, якія ўключаны ЮНЕСКА y сліс Сусветнай спадчыны, a таксама Руаха, Мікумі, Тарангірэ, Рунгва, створадыя для аховы багатай фауды млекакормячых (слады, насарогі, бегемоты, буйвалы, зебры, жырафы і ілш.). Насельніцтва. Т. — шматнацыянальная краіда, болыд за 30 народаў. Каля
98% складаюць афр. народы, што пераважна належаць да ўсх. банту. Найб. народы: ньямвезі, сукума, суахілі, хехе, бена, макондэ, хайя, кінга, джага. На ПнУ жывуць масаі, мова якіх адносіцца да нілоцкай сям’і, y цэнтр. частды — народы, што гавораць на кушыцкіх і кайсалскіх мовах. Ёсць таксама індыйцы, пакісталды, арабы. Сярод вердікаў хрысціяде (45%), мусульмане (35%), лрыхільнікі традыц. вераванняў (20%). Сярэднегадавы прырост 2,57% (2000). Сярэдняя шчыльн. 37,4 чал. на 1 км . Найб. населены раён на Пд ад воз. Вікторьм, схілы Кіліманджара і Меру, в-аў Занзібар (да 500 чал. да 1 ю г), наймедш — унутр. пласкагор’і. У гарадах жыве 31% насельдіцтва (1998). Найб. гарады (2000, тыс. ж.): Дар-эс-Салам — 1360,8, Мванза — каля 300, Дадома, Танга і Занзібар — каля 200. У сельскай гаспадарцы занята 80% эканамічна актыўдага насельнідтва.
У снеж. 1962 абвешчана рэспубліка і чале з лрэзідэнтам Ньерэрэ, 10.12.1 абвешчана незалежнасць Султанаіі Занзібар. Паўстанне 12.1.1964 скінулі манархію на Занзібары і лаюіала канеіі ланаванню выхадцаў з Амана; да ўла) прыйшла Афра-шыразі партыя (АШП). | 26.4.1964 Танганьіка і Занзібар аб’яднаны ў адзіную дзяржаву (з 29.10.1964 Аб’яднаная Рэспубліка Т.); ЗанзЯ пры гэтым захаваў значную аўтаномію. | Па ініцыятыве Ньерэрэ ў краіне пачалася лабудова сацыяліст. грамадства ] шляхам аб’яднання сял. гасладарак ] калектыўдыя — т.зв. уджамаа; нацыя-J налізаваны замеждыя банкі і прадпрыемствы. У 1977 ТАНУ і АШП аб’яднаны ў Рэв. партыю (РП), усе інш. парты забаронеды. У пач. 1980-х г. эканам. ] становішча Т. пагоршылася, што прымусіла Ньерэрэ падаць y 1985 y адстаўку. Новае кіраўнідтва краіны і РП на чале з А.Х.Мвіны лачало лібералізацыю эканомікі, што спрыяла лераадольван-
Да арт. Танзанія. Узбярэжжа вострава Занзібар.
Гісторыя На тэр. Т. знойдзены найб. сгараж. рэшткі чалавека (гл. О лдува й ). Аўтахтоннае насельніцгва Т. — плямёны, блізкія да сучасных б у ш м ен а ў і гатэнтотаў. У 1-м тыс. н.э. тут пасяліліся плямёны земляробаў банту і жывёлаводаў нілотаў. У 7—8 ст. сюды праніхлі арабы; y выніку іх узаемадзеяння з мясц. насельніцтвам ва ўзбярэжных раёнах Т. склалася мусульм. паводле веравызнання этн. супольнасць — суахілі. Існаваў шэраг гарадоў-дзяржаў суахілі, багацце якіх ствараў транзітны гандаль паміж унугр. раёнамі Афрыкі і краінамі Б. Усходу. У канцы 15 ст. тут з ’явіліся партугальцы. якія ўсталявалі кантроль над гарадамі суахілі. У канцы 17 ст. партугальцаў выгналі аманцы. У 1856 узнік самастойны султанат Занзібар з цэнтрам на аднайм. востраве на чале з дынастыяй аманскага паходжання. У 1884 над мацерыковай ч. Т. ўстанавіла кантроль Германія. А-вы Занзібар з 1890 сталі брыт. пратэктаратам. У 1-ю сусв. вайну Герм. Усх. Афрыку акупіравалі брыг. войскі; y 1920 б.ч. яе пад назвай Танганьіка перададзена Лігай Надый пад кіраванне Вялікабрытаніі. У 2-ю сусв. вайну больш за 80 тыс. выхадцаў з Т. змагаліся ў складзе брыт. арміі. У 1954 створаны Нац. афр. саюз Танганьікі (ТАНУ) на чале з Дж.К. Н ьерэрэ. ТАНУ перамог на ўсеагульных выбарах 1960 і ўзначаліў урад Танганьікі. 9.12.1961 абвешчана незалежнасць краіны.
ню крызісу. У 1992 дазволена шматпар-В тыйнасць. На перш ых шматпартыйных ‘ выбарах 1995 лерамагла РП, яе прад- I стаўнік Б.У .М капа абраны лрэзідэнтам T. Т. — чл. ААН (з 1961), Арг-цыі афр. адзінства. Ды пламат. адносіны паміж J Т. і Рэспублікай Беларусь з мая 1996. У Т. дзейнічаю ць паліт. партыі: Рэв. nap- К тыя. Нац. кан венц ы я за стварэнне і рэформы , А б’ядн аны грамадз. фронт, А б’ядн аная дэмакр. ларты я, ІІартыя дэ- ■ макратыі і прагрэсу. Г а с п а д а р к а . Т. — эканамічна слабаразвітая I агр. краіна, уваходзіць y лік 25 найменш эканамічна развітых краін свету. Валавы ўнугр. ■ прадукт (ВУП) расце больш марудна, ч ш насвльніцтва, складае каля 250 дол. на 1 чал. ў год. 25% ВУП ствараецца ў сельскай гаспа- 1 дарцы. лесаводстве, рыбалоўстве, Паляўніцтве. 14,4% — y прам-сці, энергетыцы, будаў- ■ ніцгве, 4,9% — y транспарде і сувязі, I 14,8% — y гандлі, атэлях і рэстаранах, I 40,9% — y інш. абслуговых галінах. У сельскай >• гаспадарцы вьжарыстоўваецца каля 52 млн. га (каля 55% тэр. краіны), y т.л. каля 10,4 млн. га ў раслінаводстве і каля 31,6 млн. га ў жывёла- I гадоўлі. Частка зямель арашаецда. ІІраведзена * агр. рэформа, ёсць с.-г. кааператывы і дзяржгасы. У некаторых раёнах захоўваецца абшчыннае землеўлддднне. Узровень с.-г. выгв-сці
I
непастаянны, дерпіць страты ад неспрыяльных умоў надвор’я, недахопу ўгнаенняў, паліва і машын. Пераважае матычнае раслінаводства. Збор асн. харч. культур (1999, млн. т): кукурузы 2,8, рысу 0,9, маніёку 2,2. Сеюць тахсама пшаніцу, проса, copra, бабовыя, маніёк. батат. алейныя культуры і агародніну. Асн. экспартныя культуры (1999, тыс. т): кава 37,1, зялёны чай 120,6, бавоўна 133,5, арэхі хэш'ю 75,8, тытунь 37,9, сізаль 24 (1-е месца ў свеце). На а-вах Занзібар і Пемба плантацыі гваздзіковага дрэва (1-е месца ў свеце, каля 60—80% сусв. вытв-сці) і какосавых пальмаў. Вырошчваюць таксама цухр. трыснёг, арахіс, бананы, пірэтрум. Трапічнае садоўніцгва. Харч. культуры вырошчваюць амаль паўсюдна, экспартныя — y асобных раёнах: каву — y горных і перадгорных раёнах. на схілах вулкана Рунгве, чай — на схілах Кіліманджара, бавоўну — на паўд. узбярэжжы воз. Вікторыя, арэхі кэш’ю — на ўзбярэжжы акіяна, тытунь і пірзгрум — каля г. Ірынга, сізаль — y раёнах гарадоў Дар-эсСалам 1 Танга. Жывёлагадоўля малатаварная, развіта ў раёнах, дзе няма мухі цэцэ. Колькасць жывёлы ў многіх этнічных групах мае прэстыжны характар, таму яе забіваюць вель-
тыс. km): чыгункі — 4,4, аўтадарог — 88,2, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 3,7, унутр. водных шляхоў (у асн. па азёрах) — каля 0,8. Нафтаправод з Дар-эс-Салама ў г. Ндола (Замбія). У краіне 55 тыс. легкавых, 78,8 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўгобусаў (2000). Гал. марскія парты Дар-эс-Салам, Танга, Лінды, Занзібар, азёрныя — Мванза (воз. Вікторыя), Кігома (воз. Танганьіка). Праз марскія паргы Т. ідзе значная частка знешнеэканам. сувязей Уганды, Бурундзі, Руанды, Замбіі. У краіне больш за 100 аэрапоргаў і пасадачных пляцовак, y т.л. 3 міжнар. аэрапорпл (каля гарадоў Дар-эс-Салам, Аруша і Занзібар). У 1999 экспарг склаў 828 млн. дол., імпарт — 1440 млн. дол. У экспарде лераважаюдь кава, чай, бавоўна, сізаль, арэхі кэш’ю, мінер. сыравіна, тытунь, y імларце — слажывецкія тавары, абсталяванне і трансл. сродкі, лаўфабрыкаты і камллектуючыя вырабы, нафта. Гал. гандл. лартнёры: Паўд.-Афр. Рэслубліха, Ялонія, Кенія, Германія, Вялікабрытанія, Саудаўская Аравія. Знешні доўг болыл за 7,7 млрд. дол. Краіна знаходзіцца ў стане ластаяннага знешнегандл. дэфіцшу. Дапамога складае каля 1 млрд дол. шгогод, ласіулае ад міжнар. арг-цый, a таксама скандынаўскіх краін, Вяліхабрыта-
Да арт. Танзанія. Горад Мошы каля ладножжа Кіліманджара. мі рэдка. Пагалоўе (1997, млн. галоў); буйн. par. жывёлы 14,4, коз 9,9, авечак 4,2. Каля 75% пагалоўя сканцэнтравада ў раёне воз. Вікторыя, на ПнУ і ў цэнтр. раёнах. Пераважае паўкачавая, адгонна-лашавая і лашавая жывёлагадоўля. Развіцдё галіды стрымліваецца эпізаотыямі 1 недастатковай абводненасцю значнай часткі лашы. Птушкагадоўля (болыл за 28 млн. курэй). Рыбалоўства ў моры і азёрах (357,2 тыс. т, 1999). Паляўніціва. У лрам-сці Пераважаюць дробныя лрадлрыемствы ла перапрацоўцы с.-г. лрадукцыі, тэкст. і^абугковыя ф-кі, з-ды ла вытв-сці ўгдаенняў, буд. матэрыялаў і цэмету. Вядзецца здабыча золата, алмазаў, рубінаў, салфіраў, камендай солі, фасфарытаў, гілсу, жал. руды, волава і кааліну. На ПдЗ здабывайць кам. вугаль (каля 300—400 тыс. т штогод). На Пд ад г. Дарэс-Салам лачата здабыча лрыроднага газу. Энергетыка заснавана на выкарыстанні гідрарэсурсаў (каля 70%) і імпартлай нафты (каля 30%). Найб. ГЭС на р. Пангані. У 1999 атрымана 1,7 млрд. кВт • гадз. электраэнергіі. Вытв-сць асн. прамысл. лрадукгаў (1999): цухру — 153 тыс. т, цыгарэт — 3,4 млн. шт., піва — 123,9 млд. л, тэкстылю — 49,8 млн. м2, цэменту — 833 тыс. т, металалракату — 9,5 тас. т, нафталрадуктаў — 287 тыс. т, фарбаў — 12,9 млн. л. Працуюдь лафталерапр., цэм., аўтазборачны з-ды (Дар-эс-Салам), шынны і фармацэўтычлы з-ды (Аруша), цукр. з-д і кавалерапр. ф-ка (Букоба) і інш. Развіты саматужныя рамёствы: пашыў над. адаення і абугку, выраб лосуду, улрыгожанняў, цыновак і суведіраў. Трансларт чыг., аўгамаб., унутр. водны і марскі. Даўж. (1999,
ніі, Гермадіі, Ялоніі, Італіі, Канады. У Т. самыя вядомыя залаведнікі Афрыкі, якія лрыцягваюць турыстаў з усяго свету. Даходы ад абслугоўвання турыстаў і лродажу лаляўнічых ліцэнзій (каля 300—500 млн. дол. штогод) — важная крыдіда лапаўнення бюджэту. Грашовая адзінка — танзанійскі шылінг.
Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. У раёнах Кандоа, Кісесе, Тамбала, Мванза выяўлены наскальны жывапіс верхняга палеаліту (прымітыўныя выявы фантаст. жывёл) і неаліту (наіўна-рэаліст. сцэны палявання, бітваў і інш.). У 7—15 ст. развівалася мусульм. архітэктура, захаваліся шматлікія палацы, мячэці (Вял. мячэць y Кілва-Кісівані), жылыя дамы з каралавага вапняку і інш. 3 канца 19 ст. паводле праекгаў еўрап. ахітэктараў забудоўваліся партовыя гарады (Дар-эсСалам) і гандл. цэнтры (Мошы, Дадома). Традыц. сельская забудова — прамавугольныя ў плане жытлы з канічнымі ці гаюскімі дахамі, нізкія хаціны акруглай формы (у народа масаі), y выглядзе вял. кашоў з галерэяй па акружнасці (у макондэ), конусападобныя буданы (у джага). У 2-й пал. 20 ст. пашырылася буд-ва грамадскіх аб’екгаў, пасёлкаў з 1- і 2-павярховымі дамамі, складзены праект планіроўкі г. Занзібар. У мастацгве пераважае драўляная
ТАНІНА
421
скулыпура: слупападобныя фігуры, звязаныя з культам продкаў y народаў сукума і хехе, экспрэсіўныя фігуры танцуючых жанчын y макондэ, гратэскныя фігуры чалавека з рухомымі канечнасцямі ў вазарама, выявы жывёл y джага. Характэрны антрапаморфныя маскі, манахромныя ці размаляваныя, з багатым дэкорам, які імітуе татуіроўку. У 2-й пал. 20 ст. пачала складвацца нац. школа жывапісу: партрэты і сдэны з сял. жыцця С.Дж.Нтыра, нацюрморты В.Мача, жанравыя кампазіцыі Ф.К.Мзангі,. Т.Ф.Абдулы і інш. Сярод маст. рамёстваў- найб. пашыраны разьба па дрэве, пляценне, ганчарства. TAH3IJHT (ад лац. tonsMa міндалепадобная залоза) х р a н і ч н ы, хранічнае запаленне глотачных міндалін (пераважна паднябенных). Узбуджальнікі: гемалітычны сірэптакок групы А, стафілакокі, вірусы, ірыбкі. Бывае Т. кампенсаваны (пачырваненне і рубцовьы змены міндалін, гаойныя пробкі, пачырваненне і патаўшчэнне краёў нёбных дужак, павелічэнне і балючасць шыйных і падсківічных лімфавузлоў, боль, сухасць, непрыемны пах з рота і інш.) і дэкампенсаваны (частьм абвастрэнні, узнікненне каляміндалінных абсцэсаў, субфебрыльная т-ра цела і інш.). Прыводзіць да развідця пашкоджанняў сэрца, рэўматызму,- сепсісу. Лячэнне тэрапеўт., хірург. (танзілекгамія). І.М.Семяненя. ТАНЗІМАТ (ад араб. танзім — упарадкаванне), назва рэформ y Турцыі ў сярэдзіне 19 ст., якія мелі на мэце ўзмацненне Асманскай імперыі. Пачаліся з выдання 3.11.1839 султанам рэскрыпта з абяцаннем забяспечыць недатыкальнасць жыцця, гонару і маёмасці ўсіх падданых, уладкаваць падаткаабкладанне, правесці ваен. рэформу. У далейшым прыняты крымінальны і камерцыйны кодэксы, скасавана сістэма водкупаў, створаны першыя свецкія школы, рэарганізавана адм. кіраванне краінай, уведзены ўсеагульны ваен. абавязак (для мусульман). Але з-за супраціўлення кансерватараў і мусульм. духавенства рэформы ажыццёўлены толькі часткова. Рэскрыптам ад 18.2.1856 засн. першыя банкі, зроблены крокі па юрыд. афармленні сістэмы прыватнай маёмасці на зямлю. Аднак з прыходам да ўлады Абдул-Хаміда II y 1876 рэформы прыпынены. ТАНЗЎРА (ад лац. tonsura стрыжка), паголенае месца на макушцы галавы, знак прыналежнасці да каталіцкага духавенства. ТАШНА-АШЎСКІ ПАЎВОСТРАЎ На ПдУ в-ва Сахалін, Расія. Абмываецца Ахоцкім м. Заканчваецца на Пн мысам Свабодны (Танін), на Пд — мысам Аніва. Даўж. 90 км, шыр. 3— 19 км. 3 Сахалінам злучаны Мураўёўскім nepa-
422
ТАНІНЫ
шыйкам. Уздоўж узбярэжжа цягнецца Таніна-Аніўскі горны хрыбет (выш. да 670 м). Ялова-піхтавая тайга ахоцкага тыпу. ТАНІНЫ (ад франц. tanner дубідь скуРУ), група фенольных зяучэнняў раслін. Паводде хім. будовы — складаныя эфіры фенолкарбонавых к-т (напр.. галавай) з многаатамнымі спіртамі (напр., глюкозай), кандэнсаваныя фенолы і інш. Ёсць y кары, драўніне, лісці і (або) пладах многіх відаў раслін (напр., y кары дуба да 20% Т., вярбы да 13%). Маюць вяжучыя ўяасцівасді. Асаджаюць бялкі з раствораў. Прыгнечваюць рост многіх патагенных для раслін мікраарганізмаў, ахоўваюць расліны ад паядання жывёламі (антыфіданты). Выкарыстоўваюцца пры дубленні скур, y медыцыне. ТАНІРАВАННЕ, вірыраванне, спосаб апрацоўкі пазітыўных фатагр. відарысаў з мэтай змены іх афарбоўкі. Відарыеы афарбоўваюць y карычневы, ci tri, зялёны, чырвоны ці інш. колер (часам y навук. фатаграфіі ў 2 колеры). Пры п р a м ы м (1-растворным) Т. серабро відарыса пераводзіцца ў афарбаваную соль серабра. Пры н е п р a м ы м (2- ці 3-растворным) Т. відарыс спачатку адбельваецца (гл. Адбельванне фатаграфічнае), пасля афарбоўваецца.
радках). Кожны з іх вызначаецца пэўнай колькасцю моцных націскаў y вершаваных радках. Разам з тым яны адрозніваюцца сваёй мерай свабоды ў дачыненні да колькасці складоў y радках, колькасці ненаціскных складоў паміж надіскамі, ужывання рыфмы і г.д. Першыя ўзоры літ. Т.в. — пераважна стьілізацыя нар. творчасці (творы А.Кальцова, «Казка пра рыбака і рыбку» А.Пушкіна). На аснове ўкр. нар. верша Т.Шаўчэнка стварыў свой тып верша — т.зв. каламыйкавы верш з аднолькавай колькасцю складоў y радках. Вял. ролю ў развіцці Т.в. адыграла паэзія У.Маякоўскага. Танічным вершам напісаны «Тарасова доля», «Бандароўна» Я.Купалы, «Страцім-лебедзь» М.Багдановіча, «Босыя на вогнішчы» М.Чарота, шырока ўжывалася ў творчасці М.Танка, П.Панчанкі, К.Кірэенкі і інш. В.П.Рагойша.
ТАНК (англ. tank бак, рэзервуар), баявая гусенічная браніраваная машына высокай праходнасці і рухомасці; асн. від узбраення танкавых войск. Здольны выяўляць і паражаць розныя цэлі на полі бою, ажыцдяўляць манеўры і за-
хоўваць баяздольнасць пры агнявым $ дзеянні прадіўніка, здзяйсняць марі на вял. адлегласці, дераадольваць nept шкоды і загароды. Забяспечваюць м» скам магчымасць прарыву абароны npt ціўніка, развіцця посдеху, арганізаш трывалай абароны, вядзення высокаш неўраных баявых дзеянняў. ПадзяляліІ на лёгкія (да 20 т), сярэднія (да 40 т) цяжкія (больш за 40 т). 3 1960-х г. внкарыстоўваецца баявы Т. шматмэтавя прызначэння. Асн. ўзбраенне — гарт ma калібру 105— 152 мм, дапамоя нае — 1—3 кулямёты (сдараныя, зенігныя), часам таксама агнямёты, рэактыўнае ўзбраенне. Экіпаж 3—4 чал, скорасць 41—70 км/гадз, маса 36—55Й На ўзбраенні армій шэрагу краін ёсі лёгкія авіятрансдартабельныя Т. («амфібіі»), Асн. элементы канструкцыі Т.: бран корпус і вежа (літыя або зварныя), комплеі узбраення (асн. і дапаможная зброя, с» кіравання агнём, боепрыпасы і інш.), ci: ўстаноўка (поршневыя і газатурбінныя вікі ўнутр. згарання), сілавая перадача гідрамех. і электрамех. трансмісіі), х: частка, электраабсталяванне (сістэмы э забеспячэння і эл. пуску рухавіка, прі
ТАНІРОЎКА, дэкаратыўная апрацоўка скулыгтуры (гал. чынам з танных матэрыялаў — металу, гіпсу і інш.) з дапамогай розных хімічных рэчываў з мэтай імітацыі інш. матэрыялу (бронзы, мармуру, медзі, дрэва і інш.). Садзейнічае больш выразнаму выяўленню пластычных форм. Т. наз. таксама прыглушэнне фарбамі белых і інш. плям пры рэстаўрацыі твораў жывапісу і графікі. ТАН<ЧНАЕ ВЕРШАСКЛАДАННЕ (ад грэч. tonos націск), сістэма вершаскладання, y аснове якой аднолькавая (прыблізна аднолькавая) колькасць моцных, або апорных, націскаў y вершаваных радках. Колькасць ненаціскных складоў паміж імі розная (ад 0 да S). Ва ўсх.-слав. вершаскладанні літ. танічны верш склаўся ў 19 — пач. 20 ст. на аснове народнага вершаскладання, танічнага па сваёй прыродзе. Танічны верш і нар. верш пры іх вял. падабенстве (і там і тут роўная колькасць моцных націскаў y радках) усё ж значна адрозніваюдда. Гал. адрозненне — y функцыі модных (апорных) націскаў: калі ў нар. вершаскладанні націск выконваў рьггмічную ролю, мог падаць на малазначныя (у т.л. службовыя) словы, то ў літ. танічным вершы ён мае сэнсавае значэнне і абавязкова прьшадае на найб. значнае па сэнсе слова, рытмічна падкрэслівае, выдзяляе яго. Націску ў танічным вершы памагаюць шматліхія паўзы. Вылучаюць некалькі відаў Т.в.: ак цэнтна-складовы верш (аднолькавая колькасць акцэнтаў — моцных націскаў. аднолькавая колькасць складоў y вершаваных радках), дольнік, тактавік, акцэнтны верш (аднолькавая або прыблізна аднолькавая колькасць акцэнтаў y
Танк: a — боепрыпасы для 125-міліметровай танкавай гарматы; б — схема танка (1 — ішіўныя бакі; 2 — зарады; 3 — енарады; 4 — гармата; 5 — спараны кулямёт; 6 — зенітны кулямёт з дыстанцыйным кіраваннем; 7 — рухавік; 8 — боеўкладка аўтамата зараджання; 9 — апорныя каткі).
1
Танкі 1-й і 2-й сусветных войнаў: 1 — англійскі «Марк-IV»; 2 — нямецкі Т-Ш- 3 _М4 «Шэоман» (ЗША); 4 — сярэдні савецкі Т-34-85 (1943).
к а н тр о л ь н а -в ы м я р а л ь н ы я . а с в я т л е н н я і с іг н а л іза д ы і), с р о д к і с у в я з і ( р а д ы ё с т а д ц ы і ) . с п е ц . абсталяван н е ( п р о ц іп а ж а р н а е , с іс т э м а х о в ы ад з б р о і м а с а в а г а п а р а ж э н н я і м а с к ір о ў к і ) . Д ля п е р а а д о л е н н я в о д н ы х п е р а ш к о д (г л ы б . д а 6 м) Т. а с н а ш ч а ю ц ц а а б с т а л я в а н н е м п а д в о д нага в а д ж э н н я . в а д а х о д н ы м р у х а ч о м . П ер ш ы я п р а е к т ы Т . п р а п а н а в а н ы ў Р а с іі (В.Дз.М ецдзялееў, А А П а р а х о ў ш ч ы к а у . 1911— 1 5 ), В я л ік а б р ы т а н іі (Д .М о л ь , 1 9 1 2 ), А ўс т р а -В е н гр ы і ( Г .Б у р ш т ы н , 1 9 1 3 ). П а б у д а в а н ы я ў 1 9 1 5 — 16 y В я л і к а б р ы т а н і і Т . (3 2 « М ар к-І») у п е р ш ы н ю в ы к а р ы с т а н ы ў в е р а с н і 1916 н а р. С о м а ( П н Ф р а н ц ы і ) y б а і а н г л а франц. в о й с к з г е р м а н с к і м і , « М а р к -IV » — y 1917. Т. в ы п у с к а л і с я т а к с а м а ў Ф р а н ц ы і (з 1916). Г е р м а н іі ( з 1 9 1 8 ), З Ш А ( з к а н ц а 1 - й сусв. в а й н ы ) . Б р а н я г э т ы х Т . а х о ў в а л а а д к у л ь і лёгкіх а с к о л к а ў , я н ы п р ы з н а ч а л і с я ў а с н . Шія п а д г р ы м к і п я х о т ы і в ы к а р ы с т о ў в а л і с я а б м еж аван а. С а в . Т . п а ч а л і в ы п у с к а ц ц а ў 1 9 20; y 1931— 38 — л ё г к і я Т - 2 6 , Б Т , с я р э д н і я Т - 2 8 , ц яж к ія Т - 3 5 , танкеткі Т - 2 7 , м а л ы я п л а в а ю чы я Т -3 7 , Т - 3 8 . У 1 9 3 8 — 4 0 с т в о р а н ы Т . з п р о п іс н а р а л н ь ш б р а н ір а в а н н е м : с я р э д н і Т - 3 4 (з 7 6 -м м д а ў г а с т в о л ь н а й г а р м а т а й , к а н с т р у к тар М .І .Кошкін і ін ш .) і ц я ж к і К .В -1 . У д а с к а налены ў 1943 Т - 3 4 - 8 5 с т а ў л е п ш ы м Т . 2 - й CVCB, в а й н ы . У г а д ы В я л . А й ч . в а й н ы ў С С С Р в ы п у ск ал іся T . К .В - І С (1 9 4 1 ) , К В - 8 5 (1 9 4 3 ) , 1C-1 (1 9 4 3 ) і ін ш . Н а б а з е Т . б ы л і с т в о р а н ы самаходныя артшерыйскія ўстаноўкі. Г е р м а нія ў 2 - й с у с в . в а й н е в ы к а р ы с т о ў в а л а Т . л ё г кія Т - І , Т - І І , с я р э д н і я Т - І І І ( п р ы н а п а д з е н а П олыпчу. Ф р а н ц ы ю , С С С Р ), T -IV , ц я ж к ія T-V « П а н т э р а » i T - V I « Т ы г р » (1 9 4 3 ) ; З І Д А — М -4 « Ш э р м а н » ( а с н . Т с а ю з н ік а ў п а с л я 1942), М -2 6 . С я р э д н ія і ц я ж к ія Т . 2 - й су с в . в а й ны бы лі а д н а в е ж а в ы я , з п р о д і с н а р а д н ы м б р а н іраваннем , у з б р о е н ы г а р м а т а м і 5 0 — 122 м м . У п ас л ява ен . п е р ы я д Т . к а н с т р у я в а л і с я з у л ік а м м агч ы м а сц і іх в ы к а р ы с т а н н я в а ў м о в а х я д з .
в а й н ы . У 1 9 8 0 -х г. y С С С Р з 'я в і л і с я Т - 7 2 Б ( н а й б . п а ш ы р а н ы я в а У з б р . С іл а х Б е л а р у с і), Т -7 2 Б В . Т -8 0 У . Т -8 0 У Д , Т -8 4 . Н а й б . а п т в ім а л ь н ы я б а я в ы я і э к с п л у а т а ц ы й н а -т э х н . я к а с ц і ў т а н к а Т -9 0 (Р а с ія ). Н а й б . вядом ы я Т за х . к р а ін : « Л е а п а р д » 2 ( Ф Р Г . п р ь ш я т ы н а ў з б р а е н н е ў 1 9 7 9 ), М І « А б р а м с » ( З Ш А , 1 9 8 0 ), « Ч э л е н д ж э р » ( В я л і к а б р ы т а н і я ) , « Л е к л е р к » ( Ф р а н ц ь ш ) , « М е р к а в а » ( І з р а іл ь ) . А с н . іх а с а б л ів а с ц ь — іс т о т н а е п а в ы ш э н н е ж ы в у ч а с ц і н а п о л і б о ю з а к о ш т п а в е л іч э н н я б р а н ір а в а н н я , з н іж э н н я с іл у э т а . в ы к а р ы с т а н н я б о л ь ш ы х в у гл о ў н а х іл у з в а р н ы х б р а н я в ы х к а н с т р у к ц ы й , к а м б ін а в а н а й і р а з н е с е н а й б р а н і ў к о р п у с е і в е ж ы , с р о д к а ў п а л а к а л із а ц ы і паш кодж анняў. Я ны аснаш чаны дасканалы м і к о м п л е к с а м і ў з б р а е н н я , м а г у г н ы м і р у х а в ік а м і, г ід р а м е х . т р а н с м і с і я й І с н у ю ц ь і б я з в е ж а в ы я Т . (ш в е д с к і S T R V -1 0 3 ). Літ .: Т а н к н н т а н к о в ы е в о й с к а . М .. 1 9 7 0 ; С о в р е м е н н ы е і а н к н М ., 1 9 9 5 ; Э н і ш к л о п е д н я тан к о в: П о л н а я э н ц н к л . т а н к о в м в р а . 1915— 2 0 0 0 гг. / С о с т . Г .Л .Х о л я в с к я й . М н . . 2 0 0 0 ; С оврем енн ая б ронетанковая техн яка: С прав. п о с о б н е . М н ., 1 998; Ш у н к о в В .В . Т а н к н . М н ., 2000. М.П.Брэль.
ТАНК Максім (сапр. С к y р к о Яўген Іванавіч; 17.9.1912, в. Пількаўшчына Мядзельскага р-на Мінскай вобл. — 7.8.1995), бел. паэт, грамадскі дзеяч. Нар. паэт Беларусі (1968). Акад. АН Беларусі (1972). Герой Сац. Працы (1974). У 1916—21 з бацькамі-бежанцамі апынуўся ў Маскве. У 1922 сям’я вярнулася ў Пількаўшчыну. Вучыўся ў Вілейскай, Радашковідкай, Віленскай бел. гімназіях. У 1932 за ўдзел y падп. камсамольскай рабоце арыштаваны і зняволены ў Лукішскую турму (праз месяц
5 Сучасныя танкі 1 — Т - 7 2 Б ( н а ў з б р а е н н і ў а р м іі Б е л а р у с і) ; 2 — M 1 A 2 « А б р а м с » ( З Ш А ) ; 3 — «Леапард 2 Е » ( Ф Р Г ) ; 4 — « Л е к л е р к » ( Ф р а н ц ы я ) ; 5 — * М е р к а в а - 3 » ( І з р а іп ь ) ; 6 — Т - 9 0 С ( Р а -
сія).
ТАНК
423
вызвалены). Працаваў інструктарам ЦК КСМЗБ (1932—33), вёў рэв. дзейнасць на Віленшчыне і Навагрудчыне. Неаднойчы быў арыштаваны, прасядзеў y турмах каля 2 гадоў. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР (1939) працаваў y сельскім к-це, y газ. «Віленская праўда», вілейскай абл. «Сялянскай газеце». У пач. Вял. Айч. вайны эвакуіраваўся ў г.
Саратаў, уступіў y нар. апалчэнне. Пасля накіраваны на Бранскі фронт, супрацоўнічаў y газ. «За Савецкую Беларусь», якую рэдагаваў МЛынькоў. Працаваў y рэдакцыі газеты-плаката «Раздавім фашысцкую гадзіну». У 1948—67 rail, рэдактар час. «Полымя». У 1967—90 старшыня праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі. Свае першыя вершы змясціў y 1931 y рукапісным час. «Пралом» пад псеўд. А.Граніт. Псеўданім Максім Танк з’явіўся 7.4.1932 y львоўскай газеце-аднадзёнцы «Беларускае жыццё». У канцы 1933 y турме пры падтрымцы палітвязняў выдаваў рукапісны час. «Краты» (выйшла 6 нумароў). 3 2-й пал. 1930-х г. на рабоце ў легальных выданнях, што выяўлялі ідэі антыфаш. Нар. фронту: газ. «Наша воля», «Беларускі летапіс», што выдаваў Р.Шырма, час. «Калоссе». Тут друкаваў вершы, апавяданні, літ.-крытычныя і публіцыст. артыкулы, y якіх адстойваў ідэі супраціўлення фашызму, нац. вызвалення. На сродкі Шырмы і К.ПЗБ y Вільні выйшаў першы яго зб. «На этапах» (1936, канфіскаваны). Кнігі «Журавінавы цвет» і паэма «Нарач» (абедзве 1937) таксама канфіскаваны польскімі ўладамі. Ранняя ідэйна-паліт. сталасць, шырыня светапогляду абумовілі хуткае яго станаўленне як мастака слова. Грунтоўнае веданне фальклору, творчая вучоба ў класікаў бел., рус., укр. і польск. л-р, шырокае знаёмства з еўрап. культурай паскорылі фарміраванне ўласнага паэт. стьшю Т. Ад вучнёўскага пераймання, вобразнай ускладненасш. моўнай каструбаватасці паасобных вершаў паэт даволі хутка перайшоў да самаст. маст. мыслення. Лёс і духоўны свет зах.-бел. працоўных выяўлены ім y грамадзянскай, філасофскай, пейзажнай і інтымнай лірыцы, гумарыст. і сатыр. вершах, баладах, песнях, казках, героіка-рамант. паэмах («Нарач», «Каліноўскі», «Журавінавы цвет»,
424 __________________ ТАНКА «Сказ пра Вяля»). У час Вял. Айч. вайны ў яго творчасці пераважалі сатыр.выкрывальныя і публіцыст.-пафасныя жанры. Заклікі змагадда супраць фашызму, нічога не шкадаваць дзеля перамогі, лаэтызацыя подзвігу воіна, услаўленне неўміручасці роднага краю, народа, культуры і мовы — асн. матывы яго ваен. лірыкі («Падымайся, Беларусь», «Не шкадуйце, хлолцы, пораху». «Родная мова»), У паэме «Янук Сяліба» (1943) імкнуўся паказаць героіку партыз. руху на Беларусі. Патрыят. творы ваен. гадоў склалі кн. «Вастрыце зброю» і «Праз вогненны небасхіл» (абедзве 1945). Гордасць народа-пераможцы, радасць лрацы, сум ла цяжкіх стратах y зб-ках «Каб ведалі» (1948, Дзярж. прэмія СССР 1948), «На камні, жалезе і золаце» (1951), «У дарозе» (1954), «След бліскавіцы» (1957, Літ. прэмія імя Я.Купалы 1959). У пасляваен. творчасці лаэт звярнуўся да гісторыі Беларусі, фальклорных сюжэтаў, славіў праду рабочых і хлебаробаў. Паглыбленне гуманіст. пачатку, узмацненне філасафічдасці лірыкі, пашырэнне і ўдасканаленне сродкаў паэт. выяўлення сталі вядучымі стылёвымі дамінантамі творчасці Т. I960— 1980-х г.: зб-кі «Мой хлеб надзённы» (1962, Дзярж. лрэмія Беларусі імя Я.Купалы 1966), «Хай будзе святло» (1972), «Нарачанскія сосны» (1972, Ленінская прэмія 1978), «Прайсці праз вернасць» (1979, Літ. лрэмія імя А.Фадзеева 1980), «За маім сталом» (1984). Паэзія Т. глыбока народная і нацыянальная, разуменне ім маралі, дабра і зла, лрыгожага і агідлага грунтуецца на этычных і эстэт. логлядах бел. хлебароба. Яго паэзіі ўласцівы інтэлектуалізм; шырокамаштабнасць, найноўшьм маст. формы і сродкі, багацце вобразнай, рытміка-меладычнай (верш сілаба-тадічны. танічны, дольнік, верлібр), страфічнай (тэрдэт, катрэн, санет і інш.) арганізацыі верша. 3 канца 1950-х г. y яго паэзіі адрадзіўся сатыр. жанр (зб. «Селядцы з вершамі», 1966). Сувязь з фальклорам «g*.
%,-
выявілася ў вершах для дзяцей (зб-кі «Галінка і верабей», 1946; «Казкі лірніка», 1948; «Ехаў казачнік Бай», 1955; «Светлячок», 1970; «Быліна пра касмічнае ладарожжа мураша Бадзіні», 1979; «Лемантар», 1993). Выстулаў і як празаік-дакументаліст (кніга-дзённік «Лісткі календара», 1970). Многія творы лаэта пакладзены на музыку. Пераклаў на бел. мову асобныя творы А.Пушкіна, А.Міцкевіча, Ю.Славацкага, У.Маякоўскага. У.Бранеўскага і інш. Ганаровы грамадзянін г. Мінск (1987), г.л. Радашковічы Маладзечанскага р-на (1992). Сакратар лраўлення Саюза лісьменнікаў СССР (1966—86). Тв:. 36. тв. Т. 1—4. Мн.. 1966—67; 36. тв. Т. 1—6. Мн.. 1978—81. Літ:. Б y г a ё ў Дз. Паэзія Максіма Танка. Мн., 1964; Р а г о й ш а В. Паэтыка Максіма Танка. Мн., 1968; K a л е с н і к У.А. Максім Танк: Нарыс жьвддя і творчасці. Мн.. 1981; В е р а б е й A Максім Танк і польская літаратура. Мн.. 1984; А р о ч к а М. Максім Танк: Жыццё ў паэзіі. Мн.. 1984. В.П.Рагойша.
TÂHKA. модастрафічды 5-радковы нерыфмаваны верш y яп. паэзіі. Mae 31 склад; y 1-м і 3-м вершарадках Т. па 5 складоў, y астатніх — па 7. Традыц. тэматыка -— каханне, разлука, падарожжы, поры года. Т. багаты троламі, іульнёй слоў. Найб. раннія Т. запісаны ў 8 ст., росквіт прыпадае на 10— 13 ст. і звязаны з дзейнасцю прыдворнага Ведамства яп. паэзіі, правядзеднем паэт. спаборнідтваў і складаннем афіц. анталогій. Буйнейшыя прадстаўнікі — Сайгё. Т.Ісікава. У бел. лаэзіі 1-я Т. з’явіліся ў паэзіі М.Багдановіча. т Ан
КАВЫЯ В0ЙСК1, род сухапутных войск ва ўзбр. сілах шэрагу дзяржаў (Расія, Украіда, Беларусь, Германія і інш.). У арміях некат. краіл (ЗША, Вялікабрытанія і ідш.) войскі, аналагічныя талкавым, наз. бранятанкавымі. Прызлачаны для вядзення баявых дзеянняў на кантынент. тэатрах самастойна і ва ўзаемадзеянні з інш. родамі войск. Аснову ўзбраення Т.в. складаюць танкі розных jjff*
тылаў. Арганізацыйна Т.в. складаюцдаз танк. злучэдняў і часцей. Як асн. сіла сухап. войск Т.в. пераважна дзейнічаюць на гал. напрамках для нанясення лраціўніку магутных і глыбокіх удараў. Яды здольны ласляхова весці сустрэчны бой, лераадольваць зоны радыеактыўнага, хім. заражэння і інш., a таксама етвараць трывалую абарону. Упершыню танкі былі выкарыстаны англ. арміяй y вер. 1916 y 1-ю сусв. вайну. У Чырв. Арміі з 1918 існавалі бранявыя аўгамаб.. аўгатанк. атрады і бронепаязды, пазней бранявыя сілы; з 1934 называліся аўтабранятанк., з 1942 — бранятанк. і механізаваныя войскі. У Вял. Айч, вайну ў складзе франтоў існавалі танк. арміі, y т.л. 1-я, 2-я, 5-я гв.. якія арганізацыйна ўваходзілі ў 1-ы, 2-1 і 3-і Бел. франты. Т.в. адыгралі вырашальную ролю ў шэрагу бітваў і аперацый, напр., y Беяарускай аперацыі 1944. 3 1954 наз. браняганк. войскамі, з 1960 — Т.в. У лач. 1990-х г. на тэр. Беларусі размяшчаліся 2 танк. арміі (7-я і 5-я гв.), a таксама танк. часці ў складзе інш. армій і злучэнняў. Паводле выніковага am Хельсінкскага пагаднення (1992), Дагавора аб звычайных узбр. сілах y Еўропе (1992), Рэспубліка Беларусь скараціла болыд за 2 тыс. танкаў, 1,5 тыс. адзінак баявых машын пяхоты і інш. Падраздзяленні Т.в. маюць на ўзбраенні сучасныя тадкі і ўваходзяць y склад сухапутных войск Узбр. Сіл Рэслублікі Беларусь. С.М.Абрамаў, А.І.Аніська. ТАНКАДРОМ (ад танк + грэч. dromos бег, месца для бегу), участак мясцовасці, абсталяваны для давучання ваджэнню танкаў і інш. баявых гусенічных машын. Для Т. выбіраюць мясцовасць з разнастайным рэльефам, наяўнасцю водных перашкод, воддаль ад населеных пункгаў, дарог, ліній сувязі і электраперадач. Ha Т. абсталёўваюцца вучэбныя месцы і класы, камандныя пункты, якія аснашчаюцца аўтам. сістэмай кіравандя і сродкамі для назірання за месцаздаходжаддем танкаў і сувязі з імі. Межы Т., дебяспечныя ўчасткі і напрамкі руху-машын лаздачаюцца спец. паказальнікамі, знакамі і надпісамі. С.В.Папоў.
л.
Да арт. Танкавыя войскі. Атака танкавага падраздзялення ў час вучэння Да арт. Танкавыя войскі. Танкавае падраздзяленне на маршы ў час апе«Захад-81». ратыўна-тактычнага вучэння «Нёман-2001».
лёў. Каля 400 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя палярных абласцей, найб. шматлікія ў тропіках. Жывуць на лугах, палях, y лясах, хмызняках. Актыўныя на змярканні. На Беларусі 9 відаў. Найб. трапляюцца Т.: хмелевы (Hepialus humuli), верасовы (Phymatopus hecta). Р азм ах к р ы л аў д а 24 см . Х а р а к т э р н а адн о л ь к а в а е ж ы л к а в а н н е п я р э д н і х і з а д н іх к р ы л а ў . В у с іх і к а р о т к і я . В у с е н і м а ю ц ь 5 п а р б р у ш н ы х н о ж а к ; ж ы в у ц ь y г л е б е , н е к а т . в ід ы — y с ц ё б л а х т р а в я н іс г ы х р а с л ін , y с т в а л а х і к а р ан я х дрэў. С.Л.Максімава.
ТАНКАРЎННЫЯ ABÉ4KI, пароды авечак з аднароднай тонкай воўнай з пухавых валокнаў. Руно шпатэлепадобнае. Т.а. характарызуюцца высокай воўнавай прадукцыйнасцю, воўна вызначаецца правільнай пакручастасцю і вял. колькасцю тлушчапоту. Пароды Т.а. з воўнай найлепшай якасці — мерыносы. Паводле кірунку прадукцыйнасці падзяляюцца на воўнавыя, воўнава-мясныя і мяса-воўнавыя пароды. В о ў н а в ы я
ТАНКІНСКІ
425
значна меншая за іншыя памеры (пралёт, папярочнае сячэнне). Спалучаюць лёгкасць з высокай трываласцю. Да Т.к. адносяцца абалонкі, купалы, скляпенні, складкі і інш. Р о б я ц ц а з м е т а л а ў , ж а л е з а б е т о н у , с л а іс т ы х п л а с т ы к а ў і ін ш . м а т э р ы я л а ў . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а п р ы б у д -в е п р а м ы с л . і г р а м а д с к іх б у д ы н к а ў ( в ы с т а в а ч н ы х п а в іл ь ё н а ў , к а н ц э р т н ы х з а л а ў , с п а р т . з б у д а в а н н я ў ) , ін ж . з б у д а в а н н я ў (б у н к е р а ў , с іл а с а с х о в іш ч а ў , р э з е р в у а р а ў і д а т .п .) . Д л я р а з л і к у Т .к . в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь т э о р ы і ў с т о й л ів а с ц і, п р у г к а с ц і і п л а с т ы ч н а с ц і. Н а Б е л а р у с і з Т .к . п а б у д а в а н ы к у п а л К а м а р о ў с к а г а р ы н к у ў М і н с к у і ін ш . І.І.Леановіч.
TÂHKEP (англ. tanker ад tank бак, рэзервуар), грузавое наліўное судна для перавозкі вадкіх і паўвадкіх грузаў (сырой нафты і нафтапрадукгаў, кіслот, звадкаваных газаў, алею, спірту і інш.)-
Танкер «ЭССО Танканог граб еньчаты
ТАНКАН0Г, к е л е р ы я (Коеіегіа), род кветкавых раслін сям. метлюжковых (злакавых). Каля 50 відаў. Пашыраны пераважна ў нетрапічных раёнах. На Беларусі 4 віды Т.: вялікі (K. grandis), грабеньчаты (К. cristata), Дэлявіня (K. delavignei), шызы (К. glauca). Трапляюцца ў светлых барах, на пясчаных глебах. Ш м а т га д о в ы я т р а в я н іс т ы я к а р э н іш ч а в ы я р а с л ін ы , у т в а р а ю ц ь д з я р н і н ы . Ш э р а - з я л ё н ы я сц ё б л ы п р а м а с т о й н ы я , а п у ш а н ы я . Л і с ц е в у з к а л ін е й н а е , ш у р п а т а е . С у к в е ц ц е — с е р а б р ы с та я к о л а с а п а д о б н а я м я ц ё л к а . П л о д — з я р в я ў к а. К а р м а в ы я р а с л і н ы , в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а для з а м а д а в а н н я п я с к о ў . А.М.Скуратовіч.
ТАНКАПРАд Ы (Hepialidae), сямейства насякомых падатр. раўнакрылых маты-
Г е р м а н ія » : 1 — г р а б н ы в ін т ; 2 — м а ш ы н н а я н а д б у д о в а ; 3 — п а м я ш к а н н і д л я к а м а н д ы ; 4 — с іг н а л ь н а я м а ч та з р а д а р а м ; 5 — в о гн е т у ш ы л ь н а я п у ш к а (га р м а та ) і тр у б а п р а в о д ы ; 6 — п р а ж э к т а р н а я м а ч т а ; 7 — з а г р у з а ч н ы я л ін і і; 8 — п я р э д н я я с і г н а л ь н а я м а ч т а .
Т.а. (азербайджанскі горны мерынос, грозненская парода, стаўрапольская парода, сальская) сярэдніх памераў, маса 45—55 кг, настрыг воўны 4,5—-7 кг. В о ў н a в а-м я с н ы я Т.а. (асканійская парода, савецкі мерынос, алтайская, забайкальская, каўказская, кіргізская пароды) больш буйныя, маса 55—60 кг, настрыг воўны 4,5—6 кг. Для м я с ав о ў н а в ы х парод (прэкас, валгаградская, вяцкая, дагестанская горная, казахскі архарамерынос, краснаярская) характэрны буйны рост і добра вызначаныя мясныя формы, маса 60—65 кг, настрыг воўны 4,5—5,5 кг. ТАНКАСЦЕННЫЯ КАНСТРЎКЦЫІ, будаўнічыя канструкцыі, таўшчыня якіх
А днапалубнае, з карм авы м разм яш ч эннем м аш ы н н ага ад д зял ен н я, грузавая ч астк а п адзел ен а п а п я р о ч н ь м і і пад оўж н ы м і п ераб орк а м і н а г р у з а в ы я а д с е к і — т а н к і. Ч а с т к а т а н каў зап аў н я ец ц а вадой д л я за б есп я ч эн н я п атр э б н а й п а с а д к і і а с т о й л ів а с ц і с у д н а ў п а р о ж н ім р э й с е . З в ы ч а й н а Т. м а ю д ь д в а й н о е д н о і д в а й н ы я б ар ты ў т а н к а в а й часхцы . А сн аш ч аю ц ц а п о м п а м і д л я в ы д а л е н н я грузу, п р о ц іп а ж арны м і ў с т а н о ў к а м і. Г рузапады м альнасць м а р с к іх Т . д а 4 0 0 — 5 5 0 т ы с . т ( с у т т е р т а н к е р ы ) , р а ч н ы х д а 5 т ы с . т.
ТАНКЕТКА, баявая гусенічная браніраваная машына, узброеная 1—2 кулямётамі. Браніраванне супрацькулявое (да 10 мм), скорасць да 45 км/гадз, экіпаж 1—2 чал. У Сав. Арміі была на ўзбраенні ў пач. 1930-х г. Прызначалася пераважна для разведкі і сувязі.
Танкетка Т-27 (СССР). Танкапрад
хм елевы : 1 — сам ец; 2 — сам ка; 3 — в у с е н ь .
ГАНКІНСКІ ЗАЛІЎ, другая назва заліва Бакбо.
426 _______________ ТАНКОВІЧ TAHKÔBI4 Вікгар Сцяпанавіч (н. 16.4.1934, в. Карытніда Вілейскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н. (1963), праф. (1993). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1956). 3 1956 y Ін-це эканомікі АН Беларусі, з 1963 y Бел. эканам. ун-це. Навук. працы па праблемах эканам. механізму гаспадарання ў АПК, рэфармавання с.-г. прадпрыемстваў і іх адаптацыі да рынку. 'Тв Совершенствованле хозрасчета в колхозах н совхозах БССР. Мн., 1974; Хозяйственный расчет в колхозах н совхозах. Мн., 1982; Хозяйственный расчет в снстеме агропромышленного комплекса. Мн., 1989; Научные основы нмпортозамешення: На прнмере нмпортозамешення продукцнн АПК. Мн., 1999 (у сааўт. ); Экономнка предпрнягнй н отраслей АПК. Мн., 2001 (у сааўт.). ТАНЛЕСАп, C a n , возера ў Камбоджы, на Камбаджыйскай раўніне; самае вял. на п-ве Індакітай. Пл. мяняецца ад 2,5—3 тыс. км2 зімой да 10 тыс. км2 летам, глыб. адпаведна ад 1—2 м да 10— 14 м. Берагі нізкія, забалочаныя. Злучана р. Танлесап з р. Меконг і часткова рэгулюе яе сцёк. Выкарыстоўваецца для арашэння рысавых палёў, рыбалоўства. Прыбярэжная зона густа населена; характэрна забудова на пйлях. Каля Т. — стараж. комплекс Ангкор.
УТансыкбаеў. Качэўе. 1931. ТАНСЫКб Ае Ў Урал (14.1.1904, Ташкент — 18.4.1974), узбекскі мастак. Нар. маст. СССР (1963). Правадз. чл. AM СССР (1958). Скончыў Пензенскае маст. вучылішча (1929). Творам уласцівы эпічная манументальнасць кампазіцыі, танальнае вырашэнне колеравага ладу, рэалістычнасць. Пісаў пераважна пейзажы: «Качэўе» (1931), «Родны край» (1951), «Раніца Кайраккумскай ГЭС» (1957), «На Чарвакскай будоўлі» (1970), цыкл «Родны Узбекістан» (1971—72). Аформіў першы казахскі балет «Калкаман і Мамыр» В.Веліканава, выканаў пано ў павільёне Узбекістана на ВДНГ y Мас-
кве (1952—54). Дзярж. прэмія Узбекістана імя Хамзы 1973. Літ.\ Т а к т а ш Р. У.Тансыкбаев: Альбом репродукішй. Ташкент. 1980. ТАНТА, горад y Егіпце, y дэльце р. Ніл. Адм. ц. мухафазы Гарбія. Каля 400 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог, рачны порт. Прам-сць: бавоўнаачышчальная, шэрсцепрадзільная, алейная. Саматужна-рамесніцкая вытв-сць нац. адзення. ТАНТАЛ, y старажьггнагрэчаскай міфалогіі цар Фрыгіі ці Лідыі, вядомы сваім багаццем. Угнявіў алімп. багоў тым, што выдаваў іх тайны і, каб праверыць іх усёведанне, пачаставаў іх мясам свайго сына Пелопса, якога сам і забіў. За свае злачынствы Т. пакараны ў падземным царстве вечнымі пакутамі: стоячы па горла ў вадзе, ён не можа напіцца і сарваць шіады з блізкіх галін дрэў. Выраз «танталавы пакуты» азначае пакуты ад усведамлення блізкасці недасягальнай мэты. Міф пра Т. апрацаваны Сафоклам. А.Г.Зельскі. TAHTÂJI (лац. Tantalum), Ta, хімічны элемент V групы перыяд. сістэмы, ат. н. 73, ат. м. 180,948. Прыродны Т. — сумесь стабільнага ш Та (99,9877%) і слаба радыеакгыўнага 180Та (перыяд паўраспаду 1 • 1013 гадоў). У зямной кары 2,5 • 10"4% па масе, трапляецца звычайна разам з ніобіем (гл. Танталавыя руды). Адкрыты ў 1802 швед. вучоным А.Экебергам; назва ад імя міфалагічнага Тантала (з-за цяжкасці атрымання ў чыстым выглядзе). Шэры з сіняватым адценнем пластычны метал. 3014 °С, каля 5500 °С, шчыльн. 16 600 кг/м\ У звычайных умовах хімічна ўстойлівы. Раствараецца ў плавікавай кіслаце і яе сумесях з азотнай к-той, гарачай канцэнтраванай сернай кіслаце, расплавах шчолачаў. Кампакгны ў паветры пакрываецца тонкай ахоўнай плёнкай пентааксіду Та20 5, акісляецца пры t > 300 °С. Пры награванні ўзаемадзейнічае з хлорам, фторам, вадародам, пры t > 1200 °С — з азотам і вугляродам; нітрыды (Ta2N, TaN) і монакарбід ТаС (tm каля 3800 °С) вельмі ўстойлівыя да ўздзеяння хім. рэагентаў. Аірымліваюць аднаўленнем Та205 вугалем пры 2000 °С y вакууме, калію гептафтортанталату (V) K2TaF7 — натрыем. Выкарвютоўваюць як кампанент каразійна- і гарачаўстойлівых сплаваў, для вырабу элекіралігычных кандэнсатараў, электродаў электронных лямпаў, спец. каразійнаўстойлівай апаратуры ў хім. прам-сці і ядз. энергетыцы, фільер y вытв-сці штучнага валакна, награвальнікаў высокатэмпературных печаў, для касцявога пратэзавання ў медыцыне і інш. Л і т Ф е й р б р о т е р Ф Хлмня нмобня н тантала: Пер. с англ. М., 1972; Нноблй н тантал. М., 1990.
парыт, гатчаталіт і інш. танталаніабат ы . Адрозніваюць руды ўласна тантала-. выя і комплексныя танталаніобіевыя, з якіх таксама здабываюць рэдказямельньм і радыеактыўныя элементы. Паходжанне эндагеннае высокатэмпературнае. Гал. прамысл. тып радовішчаў — пегматытавы. Радовішчы ў Аўстраліі, Бразіліі, Канадзе, Тайландзе, Дэмакр. Рэспубліды Конга, Нігерыі, Малайзіі. I ТАНТАЛАНІАБАт Ы, прыродныя комплексныя кіслародныя злучэнні танталу і ніобію з жалезам, марганцам, кальцыем, натрыем, рэдказямельнымі элементамі, ітрыем і інш.; група мінералаў падкласа .складаных аксідаў. Тантал і ніобій утвараюць бесперапынныя ізаморфныя рады (напр., калумбіт — танталіт, эшыніт — прыярыт, піра- \ хлор — мікраліт, эўксеніт — палікразД] фергусаніт — фарманіт). Бываюць крышталічныя і метаміктныя. Крышалізуюцца ў рамбічнай, радзей y кубіч-, най і тэтраганальнай сінганіях. Колер чорны, буравата-чорны. Цв. 5,5—6. Шчыльн. 5—8,3 г/см3. Радыеакгыўнш.' Паходжанне эндагеннае, высокатэмпературнае. Трапляюцца як акцэсорныя ( мінералы ў гранітах, пегматытах, карбанатытах, таксама ў россыпах. Руда на тантал, ніобій, ітрый. ТАНТАЛІТ (тантал + грэч. lithos ка- ] мень), мінерал падкласа складаных аксідаў, (Fe, Mn) (Ta, Nb)2Of;, крайні член бесперапыннага ізаморфнага рада калумбіт — T. Mae аксід танталу ’ (Та20 5) да 86%, прымесі ніобію, волава, вальфраму, урану, тьгтану і інш. Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі пласціністыя, прызматычныя,» ігольчатыя. Колер чорны, чырванавата-1 карычневы да ружовага. Цв. 6,5—7. Шчыльн. 6,2—8,2 г/см3. Крохкі. Радые- } актыўны. Паходжанне эндагеннае вьісокатэмпературнае (у гранітных пегматытах, грэйзенах), трапляецца ў россыпах. Руда танталу і ніобію. Радовішчы ў Канадзе, Бразіліі, Аўстраліі, Мазамбіку, I Дэмакр. Рэспубліды Конга, Расіі, Казахстане і інш.
TAHTÂJIABA ПЯЧ0РА (Tantalliolrle), T a н т a л ь, карставая пячора ў Зальцбургскіх Альпах, y масіве Хохкёніг, y Аўстрыі. Даўж. 30,6 км. Глыб. да 440 м. Утворана ў вапняках трыясу. Турызм.
ТАНТЫЯ TÔLTI (сапр. Р а м ч а н д р а П а н д у р а н г ; каля 1814 — 18.4.1859), Î адзін з кіраўнікоў Індыйскага народнага паўстання 1857—59. Паплечнік і воена- ' чальнік Нана Сахіба — князя, правы якога як вярх. правіцеля маратхаў (гл. Маратхскія княствы) англічане не прызнавалі. Калі вясной 1857 Нана Сахіб далучыўся да антыбрыт. паўстання, Т.Т. ўзначаліў абарону г. Канпур. Пасля падзення ў ліп. 1857 Канпура ён сумесна з Лакшмі-Баі і інш. кіраўнікамі разгар- * нуў супраць англічан партыз. вайну. Восенню 1858 спрабаваў прарвацца ў Дэкан, але выдадзены здраднікам і пакараны смерцю.
ТАНТАЛАВЫЯ РЎДЫ, прыродныя MiHep. ўтварэнні для прамысл. здабычы танталу. Болын за 50 мінералаў маюць y сабе тантал; гал. з іх — танталіт, калумбіт-танталіт, ваджыніт, мікраліт, ла-
ТАНЎ-AJIÀ, T a н у-О л а, хрыбет y ra pax Паўд. Сібіры, на Пд Рэспублікі Тыва (Расія). Водападзел рэк бас. Енісея і бяссцёкавага воз. Убсу-Нур. Даўж. каля 300 км. Выш. да 3061 м. Складзены з
пясчанікаў, сланцаў, кангламератаў, эфузійна-асадкавых парод, гранітаў. Пераважае сярэднягорны рэльеф. На паўд. схілах да выш. 2000—2200 м — кедрава-лістоўнічная тайга, на паўднёвых — стэп; вышэй — горная тундра і каменныя россыпы. ТАНФІЛЬЕЎ Гаўрыла Іванавіч (6.3.1857, Талін — 4.9.1928), расійскі географ, батанік і глебазнавец, заснавальнік айчыннага балотазнаўства. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1883). 3 1885 y дэпартаменце земляробства, удзельнік шматлікіх экспедыцый па Расіі. 3 1895 y Пецярбургскім бат. садзе і адначасова ў Пецярбургскім ун-це. 3 1905 праф. Новарасійскага ун-та ў Адэсе. Навук. працы па геаграфіі (у т.л. «Геаграфія Расіі», т. 1—4, 1916—24), занальнасці расл. покрыва, балотах і тарфяніках Палесся, морах СССР. Развіваў ідэі В.В.Дакучаева аб прыродных зонах, прапанаваў схему фіз.-геагр. раянавання еўрап. ч. Расіі (1897) і ўсёй Расіі (1903). Яго імем названы адзін з Курыльскіх а-воў. ТАНЦАВАЛЬНАЯ МЎЗЫКА y шырокім сэнсе — музыка для суправаджэння танца, a таксама муз. творы, якія захоўваюць прыкметы танц. жанраў, але прызначаны для слухання; y вузкім сэнсе — лёгкая музыка, якая суправаджае бытавыя танцы, састаўная частка эстр. і джазавай музыкі. Для Т.м. характэрны дамінаванне метра, тыповыя рытмавыя формулы, акрэсленасць кадэнцый, перавага інстр. жанраў (не выключаецца і вакал). Т.м. — адзін са стараж. відаў музыкі. Першапачаткова Т.м. — вакальная, a першьм муз. інструменты — ударныя; падзялялася на нар. і прафес. (палацавая, цырыманіяльная, тэатралізаваная). На працягу развіцця Т.м. і некат. муз. жанры ўгаывалі адзін на адзін. Да Т.м. адносяцца творы прафес. ’аўтараў з самаст. маст. каштоўнасцямі, якія маюць жанрава-танц. аснову (вальсы і мазуркі Ф.Шапэна, «Славянскія танцы» А.Дворжака, «Арагонская хота» М.Глінкі). У гэгых творах элементы Т.м. спалучаюцца з танцавальнасцю як асаблівым эстэт. прынцыпам. У агульнамаст. плане танцавальнасць уласціва значнай колькасді твораў прафес. музыкі самых разнастайных жанраў. 3 20 ст. Т.м. — найб. пашыраны від муз. мастаціва, што належыць да масавай культуры (гл'. Поп-музыка). Сваёй папулярнасцю і уніфікаванасцю Т.м. абавязана сродкам масавай інфармацыі. Сярод традыц. і сучаснай Т.м. 20 ст. найб. папулярныя вальс, танга, рок-н-рол, брэйк-данс і інш. Л і т Е ф н м е н к о в а Б. Танцевальные жанры в творчестве замечательных компознторов прошлого н нашнх дней. М., 1962.
ТАНЦОРКІ, сямейства двухкрылых насякомых; гл. Таўкачыкі. ТАНШАНЬ, горад на Пн Кітая, на ПнУ Вял. Кітайскай раўніны, прав. Хэбэй. Каля 2 млн. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Цэнтр здабычы кам. вугалю (буйнейшае ў КНР радовішча Кайлуань). Прам-сць: металургічная, маш.буд., цэм., шкляная, керамічная, лёгкая. Моцна пацярпеў ад землетрасення ў 1976.
ІАО-КЛАРДЖЭЦКАЬ КНЯСТВА, дзяржава ў паўд.-зах. Грузіі ў 9— 10 ст. Заснавальнік — Ашот Багратыёні адбудаваў крэпасдь і горад Артануджы (цяпер на тэр. Турцыі), які стаў сталіцай княства. Пры падтрымцы Візант. імперыі князі Багратыёні разгарнулі паспяховую барацьбу па выгнанні з Грузіі арабаў; y канцы 9 ст. яны прынялі тытул «цар грузін», a краіна атрымала назву Груз. царства. Найб. росквіту дзяржава дасягнула пры Давідзе III Курапалаце (пам. 1001). Яго прыёмны сын Баграт II I y 975 абвешчаны царом
ТАПАГРАФІЧНАЯ_________ 427 аб’яднанай груз. дзяржавы, y якую ўвайшло і Т.-К.к. ТАПАІРАФІЧНАЯ ЗДЫМКА, сукупнасць работ па вызначэнні становішча характэрных пунктаў мясцовасці для атрымання графічнай ці аналітычнай яе мадэлі — тапаграфічнай карты. Падзяляецца на аэрафотатапагр., фотатэадалітную, мензульную і тахеаметрычную. Палявыя работы пры Т.з. ўключаюць: выпрацоўку планава-вышыннага аб-
ФРАГМ ЕНТ ТАПАГРАФІЧНАЙ КАРТЫ МАШТАБА 1:200 000
N-35-X1
ЛЕПЕЛЬ ал .Жэжлі1 <
[i <\ельр.іца
Іазовіі
ЦіхайлоёЬ. іравёнекія &172го Пунты ітары. I l & ЛЯ Н Ы Я л \ \ 1
'^Вялікае
ідзілаўка^ М /_ Гірад\эЖ<
.Поўсвіж
Вішаный' V
:цішчаІ
Казльі^
J J
/
--
Адам.іўка )лаб0дкі
'г ^'Дрымаушчіна £ш гееўш Л ш і
Зйглінш іПахомлёвіч 'атсй іня
р Таронкавіньі
'Вял. Таронкавічі
Ляхавічы
Стайск ірвоны 1 дстрыш іў.
/Мал.Таронкаёічы ___ Іутчына
Валосавіч >і
< Ка^цюко^й.
Красн< лучка ІПч^смв іеж\іцц< Амосаўк i і 4
Забор'е
^КавЕ левічы
<^Ц(Ілінаўка J. іпавеці леука
Кашчыні Ііавалакі
\<Лябіні
іанів ічча Халопенічы 21км
36
62'40
1:200 000 y 1 сантыметры 2 кіламетры
Суцэпьныя гарызанталі праведзены праз 20 метраў
Сістэма каардынат 1942 года
428________ТАПАГРАФІЧНЫЯ
нат, што y выглядзе кіламетровай квадратнай сепсі наносіцца на карты адносна іх восей — сярэдняга мерыдыяна зоны і экватара. На Т.к. талаграфічнымі ўмоўнымі знакамі паказаны граніцы. гідраграфія, рэльеф, расл. покрыва. грунты, нас. пункты, шляхі зносін, прыродныя, прамысл., с.-г. і сац.-культ. абекты і інш Т.к. ствараюцца і абнаўляюцца паводле матэрыялаў аэрафотатапагр. і касм. здымак, наземных мензульнай і тахеаметрычнай здьшак. Выкарыстоўваюцда для арыентавання, дакладных вымярэнняў і разлікаў, складання агульнагеагр. і тэматычных карт. праектна-пошукавых і інш. геал. работ. ваен. справы і г.д. Гл. таксама Аэрафотатапаграфія. Тапаграфічная здьшка, Тапаграфія. П.П.Явід.
грунтавання на аснове геад. сетак (пракладка тэадалітных і нівелірных хадоў, мікратрыянгуляцыя, геадэзічныя засечкі), здымку характэрных пункгаў сітуацыі і рэльефу; камеральныя работы — вылічэнні, апрацоўку аэра- і фотатэадалітных здымкаў і пабудову арыгінала карты. Асн. Т.з. — аэрафотатапаграфічная, якая ўключае камбінаваную і стэрэатапаграфічную здымку. Камбінаваная здымка выконваецца мензульным спосабам на фотапланах, якія вырабляюць з аэраздымкаў. Гл. таксама Аэрафотаздымка, Аэрафотатапаграфія, Тапаграфія. П.П.Явід. ТАПАГРАФІЧНЫЯ KÂPTbl, агульнагеаграфічныя карты дзяржавы, на якіх дэталёва адлюстроўваюцца размешчаныя на мясцовасці прыродныя і сац.-эканам. аб’екты, іх якасныя і колькасныя характарыстыкі. Падзяляюцца на аглядна-тапагр. (маштабы 1 : 500 000, 1 : I 000 000), уласна тапагр. ( 1 : 5 000 — 1 : 200 000) і тапагр. планы (1 : 500, 1 : 1000, 1 : 2000). Сярод уласна Т.к. адрозніваюць буйнамаштабныя ( 1 : 5 000, 1 : 10 000), сярэднемаштабныя (1 : 25 000, 1 : 50 000) і дробнамацпабныя (1 : 100 000, 1 : 200 000). Да Т.к. адносяць таксама фота-, аэра-, космафатаграфічныя і лічбавыя (пераўтварэнне картаграфічнай інфармацыі з графічнай y лічбавую форму) карты.
ТАПАГРАФІЧНЫЯ ЎМОЎНЫЯ 3HÂКІ, графічныя, каляровыя і шрыфтавыя абазначэнні для адлюстравання мясцовасці на тапаграфічных картах. Паказваюць становішча, форму і памеры аб’ектаў, іх якасныя і колькасныя характарыстыкі. На картах рознага маштабу яны маюць адзіную аснову паводле рысунка, колеру, шрыфтоў. Графічныя абазначэнні падзяляюцца на маштабныя (знешні контур аб’екта), пазамаштабньм (знакі ў выглядзе геам. фігур), лінейныя (для аб’ектаў лінейнай формьі, напр., рэкі, дарогі, таксама гарызанталі рэльефу) і тлумачальныя (дапаўняюць характарыстыку аб’екгаў). Шрыфтавыя надпісы перадаюць уласныя геагр. назвы, від, якасныя і колькасныя характарыстыкі аб’ектаў. П.П.Явід.
Складаюць асобнымі лістамі, абмежаванымі мерьшыянамі і паралелямі. аб'яцнанымі ацзінай картаграфічнай праекцьшй (роўнавугольная папярочна-цыліндрычная Гаўса— Кругера), сістэмай разграфкі і наменклатуры (умоўнае абазначэнне лісгоў) і ўмоўнымі знакамі. Праецьіраванне зямной паверхні ажыццяўляеш а на аснове дзярж. геад. сеткі па шасціградусных геад. зонах, кожная з якіх мае самаст. сістэму прамавугольных каарды-
ТАПАГРАФІЯ (ад грэч. topos месца + ...графія), навукова-тэхн. галіна геадэзіі, якая займаецда геам. вывучэннем мясцовасці. Асн. задачы Т.: распрадоўка метадаў стварэддя тапаграфічных карт да ладставе тапаграфічных здымак, іх класіфікацыі, зместу і дакладнасці, метадаў іх абнаўледдя і ідш.
Сганаўленне Т. адносіцца да 16 ст. Наземны я тапаграфічныя здымкі (мензульная, тахеаметрьгшая) праводзяцца з 18 ст. паш распрацоўкі метаду трыянгуляцыі. 3 1-й пан 20 ст. выкарыстоўваюцца матэрыялы аэрафотаздымкі. y 2-й пал. 20 ст. з ’явілася касмічная здымка (гл. таксама Аэракасмічныя метады). Мензульная, тэадалітная і інш. здымкі выкарыстоўваюцца пераважна на невял. участках. Для сучаснага этапу развіцця Т. характэрна ўкараненне сродкаў аўтаматызацыі для тапагр. здымак з атрыманнем інфармацыі ў лічбавай форме, што дазваляе стварадь і абнаўляць карты, аўгаматызаваць працэсы падрыхтоўкі арыгіналаў і інш.
На Беларусі лершыя вымярэлні зямельдых ллошчаў і складанде планаў адбыліся ў 2-й лал. 16 ст. — 1-й пад. 17 сг. лры правядзенні «Валочдай ламеры». Навукова абгрунтаваныя тапографа-геад. работы пачаліся ў 1753 y Віленскай астранамічнай абсерваторыі. У 1816—21 на тэр. Віленскай, Гродзелскай, Мінскай і Віцебскай іуб. створана алорная геад. сетка метадам трыянгуляцыі, на аснове якой рабіліся талагр. здымкі ў маштабах 1: 21 000, 1 : 42 000 i 1 : 84 000. У 2-й пал. 20 сг. тэр. краіны закаргаграфавана ў маштабе 1 : 10 000 (асобныя часткі — y буйнейшых). Талографа-геад. работы выконваюць вытв. прадлрыемствы «Белгеадэзія» і «Космааэрагеадэзія» Камітэта ла зямельныхрэсурсах, геадэзіі і каріаграфіі Рэспублікі Беларусь. Літ:. П а р а м о н о в А Г ., С о м о в В.Д., Ч е р н о г л а з о в Н.В. Основы топографюі н аэрофотосьемкв. М., 1991; Топографня с основамн геодезнн. М., 1986. П.П.Явід.
ТАГІАГРАФІЯ ВАЁННАЯ, галіна тапаграфіі, якая выкарыстбўваецца ў ваен. слраве для атрымандя інфармацыі аб мясцовасці ў інтарэсах баявой дзейнасці войск. Уключае: раслрацоўку тэорыі і лрактыкі тапографа-геадэзічдага забеслячэдня баявых дзеянняў, y т.л. аргані-
УМ О ЎН Ы Я АБАЗН АЧ Э Н Н І Т А П А Г Р А Ф І Ч Н Ы Х К А Р Т М А Ш Т А Б А Ў 1:25 000, 1:50 000 і 1:100 000 A 17 1 .8
& 159,7
Пункты дзяржаўнай геадэзічнай сеткі
Л ініі сувязі
НАСЕЛЕНЫЕ ПУНКТЫ 1 IX НАДПІСЫ
Жылыя і нежылыя будынкі
□
Двары, размешчаныя асобна
+
Цэрквы
а) Насыпы 6) Выемкі (2-вышыня або глыбіня ў метрах)
СН0Ў новы
Волкава Воранава
з перавагай нявогнеўстойлівых будынкаў
Удасканаленыя шашы: 13-шырыня пакрытай часткі, 17-шырыня дарогі ў метрах, А-матэрыял пакрыцця (А-асфальт)
Гарады, y якіх ад 2 000 да 10 000 жыхароў
Шаша. Трубы
Пасёлкі гарадскога тыпу, y якіх менш за 2 000 жыхароў
Палепшаныя грунтавыя дарогі
Пасёлкі сельскага тыпу, y якіх ад 20 да 100 дамоў
Грунтавыя (прасёлачныя) дзр огі
Пасёлкі сельскага тыпу, y якіх да 20 дамоў
ГІДРАГРАФІЯ
з перавагай вогнеўстойлівых будынкаў
6 о Заводы і фабрыкі X шах. вуг. Шахты і штольні дзеючыя ©
м. эл.-ст. і 4 a
£30
•189
=13(17)А=
б
Збудаванні вежавага тыпу
Характарыстыка дрэвастою ў метрах: 16-вышыня дрэў, 0,30-таўшчыня, 5-адлегласць паміж дрэвамі
ЕІЕЗ
а) Высечаныя лясы б) Гарэлыя і сухастойныя лясы
Могілкі
Плаціны
зерн. зернесаўгас К каменны
0.30
Азёры
Асабліва значныя помнікі
Д драўляны
a б в ^ ,g |
РАСЛІННАЕ ПОКРЫВА I ГРУНТЫ а) Хвойныя лясы б) Лісцевыя лясы в) Мяшаныя лясы
а) Бураломы б) Рэдкія лясы (рэдкалессе)
Масты Характарыстыка мастоў: Д-матэрыял пабудовы, 30-даўжыня моста, б-шырыня праезнай часткі ў метрах, 10-грузападымальнасць y тонах
бяр. бяроза
[ТТШ
U Іо- I
Характарыстыка рэк: 17-шырыня, 1,2-глыбіня ў метрах, П-характар грунту дна (пясчаны)
Радыёмачты і тэлевізійныя мачты
V ;U
а) Курганы б) Ямы Абрывы (5-вышыня ў метрах), яры, прамывіны
la al 1 6 а |
Стрэлкі, якія паказваюць напрамак цячэння рэк (0,3-скорасць цячэння ў м/сек)
Электрастанцыі
Адзнакі вышынь
Рэкі і ручаі Адзнакі ўрэзаў вады
Склады гаручага
РЭЛЬЕФ а) Гарызанталі асноўныя патоўшчаныя б) Гарызанталі асноуныя в) Гарызанталі дадатковыя г) Подпісы гарызанталей y метрах Адзнакі вышынь каля арыенціраў
a
Вузкакалейныя чыгункі
Кварталы
a CH
в г
ДАРОЖНАЯ СЕТКА Аднакалейныя чыгункі а) Станцыі 6) Платформы і раз’езды
Асобныя б уд ы н кі
ы
б
Л ініі электраперадачы
С карачэнні на та п агра ф ічн ы х картах: кон. конезавод НІЖ. Ніжні цукр. цукровы завод мук. мукамольны раз. раз'езд С С сельсавет
ЕВЕЕ [vqg;7?]
Прасекі ў лесе (4-шырыня прасекі ў метрах) Хмызнякі: а) асобныя кусты б) суцэльныя зараснікі а) Лугавая расліннасць б) Чаротавыя і трысняговыя зараснікі Фруктовыя сады а) Балоты непраходныя (1,7-глыбіня y метрах) б) Балоты праходныя
СГ. саўгас
шах.вуг. шахта вугальная
зацыі і методыкі тапагр. падрыхтоўкі войск; вывучэдне тапагр. карт, аэраздымкаў і інш. дакументаў пра мясцовасць і іх выкарыстанне для кіравання войскамі; распрадоўку спосабаў і сродкаў разведкі мясцовасці, арыентавання і вымярэнняў пры падрыхтоўцы да баявых дзеянняў; складанне баявых графічных дакументаў і інш. Т.в. грунтуецца на дасягненнях геадэзіі, картаграфіі і асновах ваен. навукі. П П .Я в ід . ТАПАЖОС (Tapajôs), рака ў Бразіліі, правы прыток р. Амазонка. Утвараедца ад сугокаў рэк Журуэда і Тэліс-Пірыс (Сан-Мануэл), якія пачынаюцца на ўзв. Сера-дус-Парэсіс. Даўж. ад вытоку р. Журуэна 2200 км, гоі. бас. 487 тыс. км . Цячэ па Бразільскім лласкагор’і, утварае парогі і вадаслады, ніждяе цячэнне па Амазонскай нізіне. Мнагаводная ад ліст. да сакавіка. Сярэдні расход вады 15,5 тыс. м3/с. Суднаходдая ад г. СанЛуіс (300 км ад вусця). У вусці Т .— г. Сантарэн. ТАПАЗ (грэч. topazos, магчыма, ад назвы аднайм. в-ва ў Чырвоным м.; цяпер Сент-Джон), мінерал падкласа астраў-
Тапаз. ных сілікатаў, AySiC^KOH, F)2. Mae да 17% фтору, лрымесі жалеза, тытану, хрому, ванадыю і інш. Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі прызматычньы. Колер блакітны, фіялетавы, жоўгы, аранжавы, ружовы, бясколерны, часта празрысты. Цв. 8. Шчыльн. 3,5 г/см3. Паходжанне пнеўматаліта-гідратэрмальнае. Трапляецца ў гранітных пегматытах і ірэйзенах; часта ў россылах. Каштоўны камень. Радовішчы на Украіне, y Расіі, Бразіліі, Пакістане, Мадагаскары. ТАПАЛАГІЧНАЯ АЛГЕБРА, раздзел алгебры, што вывучае розныя талалагічныя сістэмы (групы, паўгрупы, кольцы, алгебры, вектардыя лрасторы і ілш.), якім нададзеды тапалогіі, з деперарыўнымі алг. алерацыямі ў дачыненні да гэтых сістэм. Асн. лытанні, якія разглядаюцца ў Т.а., — існаванне талалогій y алг. сіотэмах, што пераўтварае іх y тапалагічныя алг. сістэмы, прадаўжэнні тапалогій на пашырэнні алг. сістэм, уласцівасці талалогій алг. сістэм, напр., магчымасць задання талалогій з даламогай метрыкі, нормы і інш.
ТАІІАЛАПЧНАЯ ПРАСТ0РА, сукупдасць мноства, якое складаецца з элементаў адвольнай прыроды (пунктаў дадзенай лрасторы), і тапалогіі, уведзенай y дадзенае мноства. Калі адсутнічае лроцілеглае, тапалогія лічыцца адкрытай. Агульнасць паняцця Т.п. абмяжоўваецца ўмовамі, накладзенымі на лімітныя суадносіны (аксіёмы Т.п.), напр., зададзенае мноства Т і пустое мноства-адкрытыя, аб’яднанне любога ліху адкрытых мностваў і перасячэнне любога канечнага ліку адкрытых мностваў таксама адкрытыя. Важны клае Т.п. ствараюдь метрычныя прасторы, напр., лікавая прамая, л-мерная эўклідава і фукнцыянальная прасторы. Т.п. вывучаюцца тапалогіяй і вьжарыстоўваюцца ў матэматыцы, з'яўляюцда асновай вызначэння паняццяў: мнагастайнасць. група Лі, рыманава прастора і інш.
ТАПАЛ0ГІЯ (ад грэч. topos месца + ..логія), раздзел матэматыкі, які вывучае ўласцівасці тапалагічных прастораў і розных падмностваў (фігур) y гэтых прасторах. Уласцівасці фігуры наз. тапалагічнымі, калі яны захоўваюцца лры талалагічных адлюстраваннях. Напр., тапалагічныя ўласцівасці: замкнёнасць лініі, наяўнасць краю ў паверхні і інш. Асновы Т. закладзены Л .Э йлерам , Ж.А.П у анкарэ, Ф.Гаўсдорфам. Значны ўклад y развіцдё Т. зрабілі рус. матэматыкі П .С .А л я к с а н д раў , C.T1.Н о вік а ў, Л .С .П а н т р а гін , П.С.Урысон і інш. Налач. Т. вывучала талалагічныя ўласцівасці фігур, пазней — адвольныя неперарыўныя адлюстраванні. Адна з асн. задач Т. — класіфіхацыя нелерарыўных адлюстраванняў і вылучэнне з іх класаў з патрэбнымі ўласцівасцямі, налр., з уласцівасцю мець нерухомы пункг. У Т. вылучаюць самастойныя кірункі, якія адрозніваюцца аб’ектам і метадам даследаванняў. У а г у л ь н а й Т. вывучаюць звязнасцв, кампакгнасць. метрызавальнасць тапалагічных прасгораў, a таксама зменнасць гзтых паняццяў пры неперарыўных адлюстраваннях прастораў. Разам з а лгебрай агульная Т. з ’яўляецца асновай тэарэтыка-мноствавых метадаў y матэматьшы. А л гебраічная т а п а ло гія звязана з вывучэннем тапалагічньк прасгораў і іх неперарыўных адлюстраванняў з даламогай алг. аб’екгаў (гом ам арф ізм аў, груп, коль ц а ў). Д ы ф е р э н д ы я л ь н а я Т. вывучае алг. мнагастайнасці (гл. А лгебраічн ая геам ет ры я) сродкамі матэм. аналізу і алг. Т.; к у с к о в а - л і н е й н a я Т- — - паліэдры (м н а га гр а нн ікі) і іх кускова-лінейнмя адлюстраванні. Л іт :. А л е к с а н д р я н Р.А., М н р з а х a н я н Э.А. Обшая топологня. М., 1979; Ф о м е н к о AT., Ф у к с Д.Б. Курс гомотопнческой топологнн. М., 1989; Топологдя. Мн., 1990. В.І.Вядзернікаў/А.С.Фядэнка.
ТАПАНІМІКА (ад грэч. topos месца + onyma імя, назва), раздзел анамастыкі, які вывучае ўласдыя назвы геагр. аб’ектаў (тапонімы), заканамернасці іх узнікнедня, развіцця, ужывання, лашырэння, значэнне і структуру, таксама лытанні напісання тапонімаў і лерадачы іх з адной мовы на іншую. Падзяляедца на агульную і рэгіянальную Т. (даследуе тапанімію — геагр. назвы да пэўнай тэрыторыі, якія ўключаюць айконімы — назвы паселішчаў, гідронімы — назвы рэк, азёр, мікраталонімы — дазвы ўрочышчаў і інш.). Цесна звязана з мовазнаўствам, гісторыяй, этнаграфіяй, картаграфіяй, тала-
т а п а рк о ў
429
графіяй, геаграфіяй, геалогіяй, дэмаграфіяй і ідш. Вылучылася ў самаст. навуку ў лач. 20 сг. Вялікі ўклад y развіццё Т. зрабілі вучоныя: К.Буга, АА.Сабалеўскі, А.А.Шахматаў, бел. З.Я.Тараноўскі і Ю.Ю.Трусман. На Беларусі даследаванне геагр. назваў пачалося ў 1-й пал. 19 ст. У 1830— 90-я г. тлумачылі сэнс асобных бел. талодімаў П.М.Шпілеўскі, А.Г.К Кіркор, І.В.Турчыновіч; вывучалі гадранімію ў сувязі з даследаваннем стараж. рассялення славян і балтаў АА.Качубінскі, І.Я.Спрогіс, А.Л.Пагодзін. Найб. ідтэнсіўда развіваецца з 1960—70-х г. 1—3.12.1967 y Мінску адбылася 1-я бел. тапалімічная кадферэдцыя. Даследаваны: геаграфія асн. бел. айканімічных тылаў, выкарыстанне розных метадаў пры вывучэнні геагр. назваў і інш. Праведзена сістэматызацыя тапонімаў, вывучана іх структура (таланімічдыя асновы і словаўтваральныя сродкі), выяўлены балцкія элементы ў бел. геагр. назвах, даказана фарміравадне назваў ласелішчаў y гіст. ллале. Складзены слоўнікі назваў нас. лунктаў ла абласцях (Я.Н.Раладовіч). Уклад y развіццё бел. Т. зрабілі М.В.Бірыла, В.А.Жучкевіч. В.П.Лемцюгова. Найб. раслрацаваны гідраніміка, айкадіміка, мікраталаніміка. Праводзіцца стандартызацыя тапонімаў краіны. Дзейнічаюць тападімічныя камісіі пры Нац. АН Беларусі (з 1991) і лры Савеце Міністраў (з 1998). Літ :. Б і р ь і л а М.В., В а н а г а с АП. Літоўскія элементы ў беларускай анамастыцы. Мн., 1968; Ж у ч к е в н ч В.А. Обшая толондмнка. 3 нзд. Мн., 1980; Я го ж. Краткдй топондмнческнй словарь Белорусснн. Мн., 1974; A д a м о в і ч Я.М. Міхратапанімічныя назвві. Мн., 1971; Я ш к і н І.Я. Беларускія геаграфічныя назвы. Мн., 1971; Л е м ц ю г о в а В.П. Беларуская айканімія. Мн., 1970; Я е ж. Восточнославянская ойкондмдя апеллятнвного пронсхождеішя. Мн., 1983; Мікратапанімія Беларусі: Матэрыялы. Мн., 1974; Р ы л ю к Г.Я. Йстокд географнческнх названнй Беларусн: (С основамн обшей толоннмнкд). 2 нзд. Мн., 1999. А .М .Г р ы го р ’ева, Г .Я .Р ш ю к .
ТАПАРКОЎ Васіль Восіпавіч (16.3.1889, С.-Пецярбург — 25.8.1970), расійскі акцёр, ледагог. Нар. арт. СССР (1948). Д-р мастацгвазнаўства (1965). Скончыў Пецярбургскае тэатр. вучылішча (1909). Працаваў y т-рах Пецярбурга і Масквы, з 1927 y Маскоўскім Маст. акад. т-ры. Выкладаў y Школе-студыі імя У.Неміровіча-Данчанкі (з 1948 праф.). Валодаў майстэрствам пераўвасаблення, імкнуўся да вастрыні і выразнасці сцэн. малюнка, тонкі лсіхалагізм спалучаў з глыбокай эмац. насычанасцю. Сярод роляў: Чычыкаў («Мёртвыя душы» лаводле М.Гогаля), Кругасветлаў («Плады асветнідтва» Л.Талстога), Мышлаеўскі («Дні Турбіных» М.Булгакава), Морыс («Глыбокая разведка» А.Крона), Аргон («Тарцюф» Мальера) і інш. Аўтар кніг і
430
ТАПАХІМІЧНЫЯ
артыкулаў аб вучэнні Станіслаўскага. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1952. Літ:. Р о г а ч е в с к н й М.Л. В.О.Топорков. М., 1969.
МТапівалдыеў
ны. Каля 500 га асушана, выкарыстоўваецца лад седажаць. На неасушанай тэр. хваёвы лес, хмызнякі, месцамі асокі, чарот, трыснёг. На балоце біял. заказдік Букчанскі. ТАШЛІН Ігар Васілевіч (д. 22.7.1947, г. Красдадар, Расія), бел. мастак. Скончыў Усесаюзды дзярж. ін т кінематаграфіі ў Маскве (1973). 3 1973 мастак-ластаноўшчык ла кінастудыі «Беларусьфільм». Аформіў кінафільмы «Пра чырвоную шалачку» (1975), «Прыміце тэлеграму ў доўг» (1976), «Чалавек, які браў інтэрв’ю» (1986), «Маці Урагану» (1994), «Сівая легедда» (1995), «Каадератыў Палітбюро» (1996), «Бабіл Яр» (2001). Сярод жывалісдых работ: «Нацюрморт» (1991), «Парк» (1993), «Тра-
ТАПІЛІШКАЎСКІЯ ВАЛУНЫ. геалагічды помлік лрыроды рэсл. здачэнга (з 1994). 3 валуны размешчаны на лаўд, уекраіде в. Тапілішкі Шчучыдскага р-на Г'родзенскай вобл. Шаравата-ружовы буйназярністы граніта-гнейс даўж. 3,7 м, шыр. 3,1 м, выш. 1,3 м, y абводзе 10,1 м, аб’ём 8 м3, маса 21 т. Шэры гдейс даўж. 3.7 м, шыр. 2,6 м, выш. 1 м, y абводзе 9.7 м, аб’ём 5,1 м3, маса 13,5 т. Ружавата-буры граніт рапаківі з крышталямі лалявога ш'пату (авоіды 2—5 см) даўж. 3.7 м, шыр. 2,9 м, выш. 1,3 м, y абводзе 9.8 м, аб’ём 7,4 м3, маса 20 т. Прынесены ледавіком каля 200 тыс. гадоў назад з Пд Фінляддыі. В.Ф.Вінакураў} ТАПІЛІШКІ. вёска ў Шчучынскім с/с Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл., I на аўтадарозе Шчучын—Астрына. Цэнтр раёднага унітардага с.-г. вьггв. лрадлрьіемства. За 4 км на Пд ад г.І Шчучыд, 65 км ад Гродна, 11 км ад чыг. ст. Ражанка. 876 ж., 281 двор) (2002). Дом культуры, б-ка. Каля вёскі геал. ломнік лрыроды Тапілішкаўскт валуны. і
ТАПАХІМІЧН ЫЯ РЭАКЦЫІ, клас рэакцый хімічных, што адбываюдца ў цвёрдай фазе і лакалізаваны на паверхні падзелу фаз цвёрдых зыходных рэчываў і прадукту рэакцыі. Пры Т.р. y адрозненне ад інш. гэтэрагенных працэсаў паверхня падзелу фаз узнікае ў выніку самой рэакцыі і мяняецца ў часе, таму яны звычайна з’яўляюцца нестацыянарнымі. Т.р. пашыраны ў прыродзе (выветрыванне, ператварэнне мінералаў). Тыповыя Т.р. — абпал, хім. траўленне. На Т.р. заснаваны аднаўленне металаў з руд, прамысл. атрыманне буд. і паўправадніковых матэрыялаў. Літ:. Р о з о в с к н й А.Я. Кннегака топохнмнческнх реакцнй. М., 1974; П р о д а н Е.А. Топохнмня крнсталлов. Мн., 1990. ТАПВ03ЕРА, возера на ПнЗ еўрап. ч. Расіі, y Карэліі. Пл. 986 км2, глыб. да 56 м. Берагі парэзаныя; шмат астравоў. Выцякае р. Коўда. Ледастаў з кастр. да мая. Са стварэннем Кумскай ГЭС (1966) стала часткай Кумскага вадасховішча. Рыбалоўства. ТАПЁР (франд. Іаредг ад taper літар. — стукаць), 1) піяніст, які іграў за ллату на балях, y танц. і гімнастычных залах і інш. або суправаджаў сваёй ігрою лаказ дямога кіно. 2) У лераносдым сэнсе — ліяніст, які іграе мехадічда.
фарэты» (1995), «Пасьялс» і «Юдзіф Алаферн» (абедзве 1997), «Адлачынаю (1998), «Правінцыяльды горад» (2000).
І.Тапілін. Нацюрморт. 1991.
ТАПІНАМБЎР, з е м л я н а я г р у ша , с л а н е ч н і к к л у б н я н о с н ы (Неlianthus tuberosas), кветкавая расліна сям. складалакветдых. Радзіма — Паўн. Амерыка. У Еўроле з 17 ст. На Беларусі вырошчваецца як кармавая расліна, часам дзічэе. Шматгадовая травяністая расліна. Сцёблы прамыя, моцньы, аблісцелыя, апушанш, |
ТАПІВАЛДЫЕЎ Мамадалі (20.9.1919, кіжлак Паддыгад Рыштадскага р-на Фергадскай вобл., Узбекістан — 7.5.1969), удзельнік партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах. фролце; траліў y лалон, пасля ўцёкаў y лартызадах: камаддзір аддз. разведкі атрада, які дзейдічаў да тэр. Віцебскай і Магілёўскай абл. У 1944 Т. з аддзялендем абяззброіў лям.-фаш. гардізон. Пасля вайды старшыня калгасаў. ТАГНЛАЎСКАЕ БАЛ0ТА Вярховага (60%), нізіннага (20%), мяшалага (10%) і лераходнага (10%) тыпаў на ПдЗ Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл., y вадазборы р. Сцвіга. Пл. 11 тыс. га, y межах лрамысл. пакладу торфу 6,2 тыс. га. Глыб. торфу да 5,8 м, сярэдняя 2,1 м. Заласы торфу каля 19,2 млн. т (здабываецца на ўгнаенне). Балота ўваходзіць y склад Палескай базы бітумдай сыраві-
Тапінамбур
выш. да 3 м. Лісце зубчастае, яйцападобнае, чаранковае, алушанае. Жоўтыя суквецці —кошыкі дыяметрам 6— 10 см. Плод — сямянка Клубні (белыя, жсўтыя. фіялетавыя. чырв.) груша- або яйцападобныя, на кароткіх сталонах, скучаныя каля асновы сцябла. Маюць y сабе інулін. аскарбінавую к-ту. вітаміны групы В, карацін, мінер. рэчывы. Спажываюцца ÿ ежу. выкарыстоўваюцца для атрымання спірту, фруктозы. Харч., тэхн., кармавая. лек. расліна. В М.Прохарау.
ТАП1Н0МЫ (Tapinoma), род насякомых сям. мурашак атр. перапончатакрылых. Пашыраны ўсюды, акрамя палярных абласцей. Жывуць y розных ландшафтах, трапляюцца ў жыллі чалавека. Мурашнікі размяшчаюцда ў глебе, пад камянямі на прагравальных месцах: узгорках, палянах і інш. Найб. шматлікія вілы Т.: пахучая, або мурашка блу-
кага ваяв., Польшча), польскі гісторык. Д-р габілітаваны (1984). Скончыла ун-т імя А.Міцкевіча ў Познані (1960). У 1973—76 ад’юнкт y Вышэйшай пед. школе пры ун-це ў Познані. 3 1978 y Аддзяленні па вывучэнні замежнай Палоніі ў Познані (з 1992 Аддзяленне па вывучэнні нацыянальнасцей Польскай АН). 3 1997 надзвычайны прафесар Ін-та гісторыі Вышэйшай пед. школы ў Зялёна-Гуры. Вывучае гісторыю культуры літ. і бел. зямель 15—20 ст., гісторыю Вял. Польшчы, праблемы этнічнай гісторыі, культуру польск. эміграцыі. Аўтар кн. «Шклоўскі маёнтак ва ўсходняй Беларусі ў XVII i XVIII ст.» (1969), «Чытач і кніга ў Вялікім княстве Літоўскім y эпоху Рэнесансу і барока» (1984) і інш.
ТАПОЛЯ
невял. гаі. На Беларусі 3 віды Т.: белая, або серабрыстая (Р. alba), дрыжачая, або асіна, і чорная, або ясакар (Н. nigra). У культуру ўведзена каля 30 відаў, форм і гібрыдаў. Найб. вядомыя Т.: бальзамічная (P. balsamifera), духмяная (Р. suaveo lens), дэльтападобная (P. deltoides). канадская (Р. canadensis), пірамідальная (Р. pyramidalis) і інш. Лістападныя, двухдомныя, ветраапыляльныя дрэвы выш. 30— 45 (60) м. Жывуць да 150 гадоў. Крона шатра-, яйцападобная ці пірамідальная. Лісце чаргаванае, чаранковае, суцэльнае, залозіста-зубчастае або лопасцевае. Цвітуць пераважна да распускання лісця. Кветкі ў павіслых цыліндрычных каташках лаўж. 3— 15 см. Плод — каробачка. Драўніна лёгкая, белая, мяккая, выкарыстоўваецца ў
Тапінома няясная: 1 __самка; 2 ___рабочая асобіна.
Тапіры: 1 — цэнтральнаамерыканскі (асобна — падэшва пярэдняй нагі); 2 — чапрачны.
каючая (Т. erraticum), чорнагаловая (T. melanocephalum), сесіле (Т. sessile) і інш. На Беларусі 2 віды; Т. няясная, або мурашка цёмная (Т. ambiguum), — y Чырв. кнізе.
ТАПОЛЯ (Populus), род кветкавых раслін сям. вярбовых. Каля 110 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. Растуць y прырэчных і горных лясах, утвараюць
Даўж. Т. няяснай: самхі да 6 мм. самца да 5 мм, рабочай асобіны — да 3,5 мм. Сям’я складаецца з 20— 30 самак і прыкладна 1,5 тыс. рабочых асобін. Афарбоўка чорная, цёмна-бурая. 1-ы сегмент брушка без лускавінкі (сістэмат. адзнака). Усёедныя. СЛ.Максімава.
ТАПІРЫ, т а п і р a в ы я (Tapiridae), сямейства млекакормячых атр. няпарнакапытных. 5 вымерлых i 1 сучасны род, 4 віды: Т. горны (Tapirus pinchaque), Т. цэнтральнаамерыканскі (T. bairdi), чапрачны, або індыйскі (T. indicus), — занесеныя ў Чырв. кнігу МСАП, i Т. раўнінны (Т. terrestris). Пашыраны ў Цэнтр. і Паўд. Амерыцы і Паўд.-Усх. Азіі. Жывуць y забалочаных лясах, хмызняковых зарасніках. Даўж. да 2 м, выш. ў карку да 1,2 м; маса да 300 кг. Тулава масіўнае. Морда заканчваецца невял. хабатком. Вочы маленькія. Ногі кароткія, тоўегыя, на пярэдніх па 4, на задніх па 3 пальцы. Скура тоўстая, з кароткімі цёмна-бурымі валасамі. Расліннаедныя. Нараджаюць 1, зрэдку 2 дзідянят y сярэднім раэ за 15 мес. Лёгка прыручаюцца. Э.Р.Самусенка.
ТАП0ЛБСКАЯ (Topolska, сапр. П я х о в я к, Piechowiak) Марыя Барбара (н. 21.5.1938, в. Кажмінак Велікапольс-
431
папяровай, фанернай, мэблевай, запалкавай вьггв-сцях, кара — для вырабу і афарбоўкі скур y жоўты колер. Дэкар., тэхн., лек. расліны. І.М.Гарановіч.
432
Тв:. У кн.: Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. Мн., 1988. Літ:. Л о й к a A.A Гісторыя беларускаі літаратуры. Д акастрычніцкі перыяд. Ч. 1. 2 выд. Мн., 1989; К а х а н о ў с к і Г. Адчыніся, таямніца часу. Мн., 1984. С. 86—93; Пачынальнікі. Мн., 1977. С. 378— 380. У.І.Мархт.
ТАПТУХА
ТАПТУХА, традыцыйная рыбалоўная прылада славян; рухомая пастка. Лакальныя бел. назвы ташун, кош, баўтуха, сетка. На Беларусі бытавалі некалькі відаў: з прутоў (відаць, найб. старажытная), сеткавая на драўляным каркасе, сеткавая на абручах. Плеценая з прутоў Т. ўяўляла сабой кош y форме паўконуса, часта мела палку-ручку ці вяроўку, што мацавалася ў 2 месцах да абруча. Сеткавая на драўляным каркасе формаю падобна да плеценай. Каркас складаўся з уваходнага паўкруглага абруча і прымацаваных да яго лрутоў, канцы якіх сыходзшіся. Сеткавая на абручах Т. найб. дасканалая па канструкцыі і болып зручная ў эксплуатацыі. Яе каркас складалі толькі абручы: першы ў форме паўкруга, наступныя 4—6 — круглыя (пры набліжэнні да глухога канца сеткавага мяшка іх памеры памяншаліся). Пастаянная форма снасці захоўвалася з дапамогай дугападобнай ручкі, адзін канец якой прымацоўвалі да ўваходнага абруча, другі' — да глухога канца сеткавага мяшка. Рыбачылі T. y зарослых месцах вадаёмаў: лрыталлялі да дна і, боўтаючы нагамі ці шастом, заганялі рыбу ў пастку. Плеценая і сеткавая на абручах Т. харакгэрна для Палесся. У некат. мясцовасцях называлі сак. У наш час лоўля Т. забаронена. І.М.Браім. ТАПТЫ, рака ў Індыі. Даўж. 720 км, пл. бас. 88 тыс. км2. Вытокі ў rapax Сатпура, цячэ ў глыбокай даліне па паўн.зах. ч. Дэканскага гаіаскагор’я, упадае ў Камбейскі зал. Аравійскага м., утварае эстуарый. Рэжым мусонны. Сярэдні расход вады каля 650 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння. Суднаходная на 50 км ад вусця. Ha Т. — г. Бурханлур, y эстуарыі — марскі порт Сурат. ТАПУРЫДЗЕ Валяндін Багратавіч (13.1.1908, Тбілісі — 1980), грузінскі скулытгар. Нар. мастак Грузіі (1958). Правадз. чл. AM СССР (1970). Скончыў Тбіліскую AM (1931). Аўтар манум., эпічных па вобразным ладзе твораў: фігура «Перамога» і статуя А.Цэрэтэлі на франтоне т-ра ў Чыятуры (1945—50), помнікі У.Леніну ў Тбілісі (1956), Калінінградзе (1958), Руставі (1961) і інш. Працаваў таксама ў жанры партрэта
TAP, Т х a р, лустынная і лаўлустынная вобласць y Індыі і Пакістане. Распасціраецца ўздоўж левабярэжжа ніжняга цячэння р. Інд на 850 км. Пл. каля 300 тыс. км2. Пераважаюць выш. 100—? 200 м. Укрытыя расліннасцю пясчань№ грады, дзюны, барханы, вял. ўчастгі I ляскоў. У маі—чэрв. моцныя вятры і лылавыя буры. Астанцовыя ўзвышшн складзены з лясчандсаў, гранітаў, кварцытаў.’ У паніжэннях — саланчакі, такыры, салёныя азёры. Разрэджаная кустовая расліннасць. Пашавая жывёлагаі доўля. У аазісах і ў даліне р. Інд — арашальнае земляробства.
В Т а п у р ы д а е Перамога. Фігура на будынку Грузінскага драматычнага тэатра імя А Цэрэтэлі ў г. Чыятуры. 1950.
(«Акцёр Э.Буш», 1966, і інш.). Дзярж. прэмія СССР 1958. ТАПЧЭЎСКІ Фелікс Феліксавіч [літ. псеўд. Х в э л ь к а з Р у к ш э н і ц ; каля 1838, б. фальварак Будзішча (Лёсава) Ушацкага р-на Віцебскай вобл. — 29.12.1892], бел. паэт-дэмакрат. Скончыў Лепельскае дваранскае вучылішча. Працаваў y канцылярыі Віцебскага земскага суда. У 1864 арыштаваны за сувязь з паўстанцамі 1863— 64, з-за недаказанасці выпушчаны. Працаваў упраўляючым y маёнтку Ухвішча (Полацкі р-н). Яго гумарыст. творы распаўсюджваліся ў рукапісах. Вершы «Саўсім не тое, што было», «Грошы і прада», «Ён і яна», «Вечарынка», «Панскае ігрышча» (лрылісваўся і А.Гурыновічу) зберагліся ў рукаліснай «Беларускай хрэстаматыі» Б.І.Элімах-Шыпілы. Дэмакратызм Т. выяўляўся лраз тылова сялянскае светабачанне лірычнага героя яго вершаў — назіральнага, дасцілнага, які высока цэніць чалавека лрацы' асуджае бурж. адносіны ў грамадстве, высмейвае шляхецкую культуру, але застаецца ў лалоне латрыярхальных уяўленняў.
TAPA, рака ў Расіі, лравы прыток р. Іртыш (бас. р. Об). Даўж. 806 км, пл. бас. 18,3 тыс. км2. Цячэ ла Васюганскай раўніне. Асн. лрытокі: Чэка, Майзас (слрава). Сярэдні расход вады каля г.п. Мурамцава 39,1 м3/с. Суднаходная на 325 км ад вусця. Сллаўная. TAPA (італьян. tara ад араб. тарха — тое, [ што адкінута), ёмістасць для захоўванЯ ня, улакоўкі і трансларціроўкі прадукгаш і тавараў. Адрозніваюць Т. цвёрдую (боч- | кі, бітоны, скрынкі, бутэлькі), паўцвёрЛІ дую (кошыкі, карлонныя скрынкі) і мяккую (мяшкі); разавую і шматабарот-1 ную, якую, як лравіла, належыць вяртаць пастаўшчыку (вытворцу) або здаваць таразбіральным арг-цыям; буйнагаЯ барытную і малагабарытную; разборную, I неразборную, складную; герметычную i l негерметычную. Кошт Т. ўключаецда (цалкам ці часткова) y цану тавару. Зак- ' I ладная цана за Т. спаганяецца, калі гэта лрадугледжваецца прэйскурантам ді ўмовамі ластаўкі. Парадак і тэрміны вяртання Т. вызначаюцца адпаведнымів інструкцыямі або дагаворам. TAPA3ÉBI4 Георгій Станіслававіч (н. 17.7.1937, в. Слабада Мядзельскага р-на Мінскай вобл.), дзяржаўны і парт. дзеяч ] Беларусі. Канд. тэхн. н. (1969). Скончыў Львоўскі лолітэхд. ін-т (1959), Акадэмію грамадскіх навук лры ЦК КПСС (1987). 3 1959 інжынер-геадэзіст, выкладчык Бел. ін-та інжынераў чыг. тран- ] сларту. 3 1969 нач. Бел. картаграфічнага 1 геад. лрадлрыемства. У 1974—79 1-ы сакратар Савецкага райкома КПБ г. 1 Мінск, 2-і сакратар Мінскага гаркома лартыі. 3 1980 старшыня Мінскага гар- , выканкома, з 1983 1-ы сакратар Мінскага гаркома КПБ. У 1985—89 Старшыня Прэзідыума Вярх. Савета БССР. У 1989—91 старшыня камісій Вярх. Са- і вета СССР. 3 1991 старшыня К-та па геадэзіі лры CM Рэслублікі Беларусь, з | 1993 1-ы нам. міністра замежных спраў Рэспублікі Беларусь, y 1994—95 надзвычайны і паўнамодны ласол Рэспуб- ] лікі Беларусь y Рэспубліцы Польшча.
j
Таптухі
Чл. ЦК КПБ y 1974—91, ЦК КПСС y 1986—91. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1980—90, Вярх. Савега СССР y 1985—89. Hap. дэп. СССР y 1989—91. TAPAKÂH РЬІЖЫ, насякомае атр. тараканавых, гл. Прусак. TAPAKÂHАВА Лізавета (псеўд.; вядома пад імёнамі Ф р а н к , LU a л ь Т р э му йль , А л і Э м е т э , п р ы н ц э са Ул а д з і мі р с к а я , к н я г і н я Пі неберг, Зя л і нс к а я і інш.; каля 1745— 15.12.1775), авантурыстка-самазванка, якая выдавала сябе за дачку рас. імператрыцы Лізаветы Пятроўны і графа А.Р Разумоўскага Аўгусту Аляксееўну Тараканаву, што ў 1785 паводле загаду Кацярыны II зняволена ў Іванаўскі манастыр y Маскве. У 1772 Т. абвясціла сябе ў Парыжы прэтэндэнткай на рас. прастол. У 1775 падманам арыштавана ў Італіі, прьівезена ў Расію і зняволена ў Петрапаўлаўскай крэпасці, дзе памерла ад сухотаў. Паданне пра гібель T. y час паводкі‘1777 (сюжэт карціны К.Дз.Флавіцкага, 1864) не адпавядае рэчаіснасці. Літ:. М е л ь н н к о в П.М. Княжна Тараканова я прннцесса Владнмнрская / / Собр. соч. М., 1976. Î. 8 ; Л у н н н с к н й Э. Юняжна Тараканова: Пер. с пол. М., 1991 [рэпр. выд.: М., 1909],
ТАРАКАНАВЫЯ, т а р а к а н ы (Blattoptera, або Blattodea), атрад насякомых. Вядомы з карбону (каля 350 млн. г. назад). Больш за 3,6 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў тропіках і субіропіках. Жывуць пад камянямі, y расл. подсціле, глебе, норах грызуноў, некат. віды: прусак, чорны таракан (Blatta orientalis) і інш. — y жыллі чалавека. Пашкоджваюць харч. прадукты, скураныя вырабы і інш. Пераносчыкі ўзбуджальнікаў хвароб (напр., дызентэрыі) і яец гельмінтаў. На Беларусі 6 відаў (прусак, чорны, лапландскі тараканы і шш.). Даўж. да 9,5 см. Цела пляскатае, авальнае. Вусікі доўгія, шматчленікавыя, шчацінкападобныя. Пярэднія крылы ператвораны ў нлыльныя надкрылы, заднія тонкія, перапончатыя, схаваныя пад надкрыламі; y некат. «ідаў надкрылы і крылы адсутнічаюць. Ногі бегаш>ныя з 5-членікавымі лапкамі. Брушка падоўжанае, 8—10-членіхавае. Ротавыя органы грызучьга. Усёедныя. Развіццё з няпоўвым ператварэннем. Лічьшкі развіваюцца ад 3—4 мес да 4 гадоў. Некат. трапічныя віды жывародныя. С .Л .М аксім ава.
TAPAK1 Нур Мухамед (14.7.1917, прав. Газні. Афганістан — 8.10.1979), дзяржаўны i паліт. дзеяч Афганістана. 3 канца 1930-х г. журналіст, аўтар празаічных і паэтычных твораў. 3 канца І940-Х г. y грамадска-паліт. руху «Віш зальміян» («Абуджаная моладзь»). На ўстаноўчым з’ездзе Народна-дэмакратычнай партыі Афганістана (НДПА) y 1965 абраны яе ген. сакратаром. Пасля расколу НДПА y 1967 узначаліў яе фракцыю «Хальк». з 1977 — зноў ген. сакратар аб’яднанай НДПА. Арышт Т. і яго паплечнікаў выклікаў 27.4.1978 паўстанне кабульскага гарнізона, якое скінула рэжым М .Дауда і прывяло да ўлады НДПА. 3 мая 1978 Т. — старшыня Рэв. савета Дэмакр. Рэспублікі Афганістан, адначасова яе прэм’ер-міністр. Спроба адхілідь ад пасады свайго намесніка ў партыі і ўрадзе Х.Аміна ў вер. 1979 скончылася арыштам Т. і яго забойствам y турме. Тв:.
Рус. пер. — Повестн: Сб. М., 1987.
TAPÂH (Rutilus rutilus heckeli), рыба сям. карпавых, падвід плоткі. Жыве ў апрэсненых участках Чорнага і Азоўскага мораў. Паўпрахадная, чародная рыба. Даўж. да 50 см. маса да 1 кг. Канцы грудных, брушных і анальнага плаўнікоў цёмныя. Рот ніжні. Корміцца малюскамі і ракападобнымі. На нераст вясной заходзіць y рэкі Дон. Дняпро, Днестр, Дунай, Кубань. Аб'ект промыслу.
433
даванне для пад’ёму вады (Т. гідраўлічны). С.В.Папоў. TAPÂH, прыём, які выкарыстоўваўся ў паветр., танк. і марскім баях. П a в е т р. Т. — удар фюзеляжам, крылом або лопасцямі вінта самалёта ў паветр. баі па самалёце праціўніка. Першы па-
Г.С.Таразевіч.
П.А.Таран.
ветр. Т. здзейсніў рас. лётчык П.М.Яесцераў y 1-ю сусв. вайну. У першы дзень Вял. Айч. вайны лётчык-знішчальнік П.С.Рабцаў тараніў ням. самалёт y небе над Брэстам. Начны Т. упершыню здзейсніў лётчык-знішчальнік В.В.7ололіхін на подступах да Масквы (жн. 1941). Беларус Б.І.Коўзан стаў адзіным
Таран.
ТАРАН (польск. taran ад італьян. taranto), 1) старажытная аблогавая прылада, якая выкарыстоўвалася для разбурэння крапасных сцен, вежаў і брам. Уяўляў сабой бервяно з жалезным або бронзавым наканечнікам, якое падвешвалася на канатах (ланцугах) y драўлянай рухомай вежы, што перамяшчалася на калёсах і служыла прыкрыццём для людзей, якія абслугоўвалі Т. (гл. таксама Аблогавая тэхніка). 2) Тэхнічнае збу-
Даарт. Тараканавыя. Тараканы: 1 — чорны; 2 — лапландскі; 3 — плямісты; 4 — горны (а — самец; б — самка). 15. Бел. энц. Т. 15.
ТАРАН
y свеце лётчыкам, які тараніў 4 самалёты праціўніка. У гады 2-й сусв. вайны лётчыкі наносілі таксама таранныя ўдары па варожых караблях, калонах з тэхнікай (напр., подзвіг экіпажа самалёта М.Ф.Гастэлы і інш.). T a н к a в ы Т. — удар корпўсам танка па борце або карме танка (бронемашыны) праціўніка. Прымяняўся ў выключных выпадках, калі не было магчымасці інш. спосабам знішчыць танк праціўніка. М a р с к і Т. (таранны ўдар) — удар спец. выступам насавой падводнай часткі карабля (таранам) y борт варожага карабля з мэтай яго затаплення. Выкарыстоўваўся ў вяслярным, ветразева-вяслярным, пазней (у 2-й пал. 19 ст.) y браняносным флоце; y 20 ст. — зрэдку надводнымі караблямі супраць падводных лодак і ІН Ш . С.В.Папоў. TAPÂH Павел Андрэевіч (н. 18.10.1916, с. Шолахава Нікапальскага р-на Днепрапятроўскай вобл., Украіна), ваенны лётчык. Двойчы Герой Сав. Саюза
434
ТАРАН
(1942, 1944). Ген.-лейт. авіяцыі (1967). Скончыў Качынскую ваен. авіяц. школу лётчыкаў (1938), Ваен. акадэмію Генштаба (1958). У Чырв. Арміі з 1937. Удзельнік* паходу ў Зах. Украіну (1939), сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну камандзір звяна, эскадрыллі, бамбардзіровачнага авіяпалка. Ваяваў на Украіне, y Прыбалтыцы і Беларусі (рабіў рэйсы да бел. партызан, удзельнічаў y вызваленні Мінска, ліквідацыі мінскага «катла»). Зрабіў 386 баявых вылетаў. Пасля вайны да 1979 на камандных і штабных пасадах і ў цэнтр. апараде Мін-ва абароны СССР. TAPÂH ДУБІЛЬНЫ, д р а с ё н дyб і л ь н ы (Polygonum coriarium), кветкавая расліна сям. драсёнавых. Пашырана ў лясах і на іо р н ц х лугах Сярэдняй Азіі. Інтрадукавана ў Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі. Шматгадовая травяністая расліна выш. дя 2 м. Сцёблы разгалінаваныя, голыя або апушаныя. Лісце яйцападобнае, на кароткіх чаранках, часта знізу апушанае. Кветкі невял., белыя, y буйных мяцёлчатых суквеццях. Плод — арэшак. Карані маюць дубільныя рэчывы (15—30%). Дубільная, меданосная і кармавая расліна.
ГАРАНДА Мікалай Іванавіч (н. 15.8.1947, в. Падлессе Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. мастак. Скончыў Відебскі пед. ін-т (1970). У 1970—94 нач. бюро прамысл. эстэтыкі з-да «Чырвоны Кастрычнік» (г. Орша), адначасова ў 1970—91 кіраўнік студыі выяўл. мастадтва Палаца культуры з-да. Працуе ў графіцы, скулыггуры, станковым жывапісе, пераважна ў жанрах пейзажа і нацюрморта. Стварыў графічныя серыі «Аршаншчына» (1973), «Вільня» (1976), «Мантажнікі» (1977), «Сенежскае возера»
(1977—79), «Сёсіры» (1983), «Крым» (1987— 89); скулыггурныя партрэты А.Папкова (1973), Аксаны (1974), бацькі (1975), помнік жыхарам г. Барань, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну (1985; разам з А.Сапіным). Жывапісным работам уласцівы дынамізм, колеравая экспрэсія, маляўнічасць вобразнага ладу: «Вёска Барань» (1985), «Кветкі Беларусі» (1986), «Ружы» (1987), «Суздаль», «Чэрвеньская рапсодыя» (абедзве 1994), «Памяці Сезана» (1995), «Абуджэнне», «Лілеі», «Памяці А.Арлова» (усе 1996), серыі «Балгарыя», «Віцебшчына» (усе 1997—2002). Літ:. Кр е п а к Б . Нмколай Таранда: Жпвопнсь, графгаса: [Альбом]. Каунас, 1997; Ко к т ыш Л. «Художннк — это состоянне внутренней свободы» / / Беларусь. 1999. № 4. Г.А. Фатыхава. TAPAHÉHKA Леанід Аркадзевіч (н. 13.6.1956, г. Маларыта Брэсцкай вобл.), бел. спартсмен (цяжкая атлетыка; I i II цяжкая вага). Засл. майстар спорту СССР (1980). Скончыў Бел. ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1979). 3 1977 інструкгар Спарт. к-та Беларусі; y 1994—2000 трэйер і эксперт зборных каманд Індыі па цяжкай атлетыцы. Чэмпіён XXII Алімп. гульняў (1980, Масква), сярэбраны прызёр XXV Алімп. гульняў (1992, г. Барселона, Іспанія). Чэмпіён свету (1980, 1991), бронз. прызёр (1979). Чэмпіён Еўропы (1980, 1988, 1991, 1992, 1996). 19-разовы рэкардсмен свету. ТАРАНІС, y старажытнай кельцкай міфалогіі бог грому і нябеснага агню. Галы ўяўлялі яго барадатым волатам, які трымае ў руках кола і некалькі спіралей. Рымляне часам атаясамлівалі Т. з Юпітэрам. ТАРАНОВІЧ Уладзімір Эраставіч (25.11.1897, Мінск — 25.2.1983), генерал-палкоўнік артылерыі (1944). Скончыў Ваенна-тэхн. акадэмію імя Дзяр-
жынскага (1932). У арміі з 1914, y Чыр» Арміі з 1918. Удзедьнік грамадз. 1918—1 сав.-фінл. 1939—40 войнаў. У Вя? Айч. вайну з ліп. 1941 на Зах., Волж скім, Паўд.-Усх., Сталінградскім фраі тах, y Маскоўскай зоне абароны: наі артылерыі арміі, фронту, нам. камандя чага бранятанк. і механіз. войскамі] артылерыі. Удзельнік Маскоўскай, Св лінградскай бітваў, Корсунь-Шаўчэі каўскай, Вісла-Одэрскай апера вайны з Японіяй 1945. Да 1953 y сках і цэнтр. апараце Мін-ва аба СССР.
Л.АТараненка
У.Э.Тарановіч
ТАРАНТА (Taranto), горад на Пд ІталІ Адм. ц. аднайм. правінцыі. Засн. кал 700 да н.э. спартанцамі. Каля 300 тыс. ж. (2001). Порт y зал. Таранта, вуза чыгунак і аўтадарог. Буйнейшы ў краім металург. камбінат. Прам-сць: чаш,* буд., нафтаперапр., коксахім., харчовая. Завод па апрасненні марской вады. Гадоўля вустрыц. Рыбалоўства. Арх. помнікі 12— 19 ст. Ваен.-марская база. TÂPAHTA (Taranto), заліў Іанічнага м, на Пд Італіі, паміж п-вамі Саленціна і Калабрыя. Даўж. 138 км, шыр. каля ўвахода 133 км. Глыб. да 2657 м. Прылівы паўсутачныя (0,3 м). Буйны порт Таранта. ТАр Ан ТУЛЫ, некалькі відаў павукоў роду лікоза (Licosa) сям. павукоў-ваўкоў. Пашыраны ў пустынях, паўпусты-; нях і стэпах Пд Усх. Еўропы, Сярэдняй Азіі, Паўн. Афрыкі, часам трапляюццаў лясной зоне. Жывуць пераважна па далінах рэк, y норах. Найб. вядомы Т. паўднёварускі, або мізгір (L. singoriensis). Даўж. да 6 см. Цела ўкрыта валаскамі. Maюць ядавітыя залозы. Насякомаедныя.
М Таранда Всска Барань. 1985.
С.Л.Максімава. ТАРАНТЭЛА (італьян. tarantella, ад назвы г. Таранта), італьянскі нар. танец. Муз. памер 6/8, 3/8 з харакдэрным бесперапынным рухам трыёлямі. Тэмп хуткі, імклівы. Суправаджаецца ігрой на гітары, ударамі тамбурына (інструмента накшталт бубна), кастаньет (у Сіцшіі), часам спевам. У 19 ст. канцэртная інстр. п’еса (М.Глінка, Ф.Ліст, Дж.Расіні, П.Чайкоўскі і інш.). Т. ствараліся і як віртуозныя п’есы ў духу perpetuum mobile (Т. для скрыпкі Н.Паганіні). Н.В.СазановЫ. I
ТАРАНУХА Рыгор Іванавіч (н. 25.9.1933, пас. Вазнясенск- Клімаўскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне селекцыі і генетыкі с.-г. раслін. Чл.-кар. аграрнай АН Беларусі (1996), д-р с.-г. н. (1979), праф. (1980). Засл. дз. нав. Беларусі (1990). Скончыў БСГА (1962), дзе і працуе з 1966 (з 1976 заг. кафедры). Навук. працы па генетыды і селекцыі лубіну, насенняводстве і тэхналогіі вырошчвання с.-г. кулыур. Аўгар сартоў жоўтага кармавога лубіну: Акадэмічны 1, Акадэмічны 2, Горацкі, БСГА-382. Тв.: Селекцня н семеноводство люпнна. Мн., 1980; Частная селекцня н сортоведенне зерновых культур. Горкл, 1987; Частная селекцмя н сортоведенне зернобобовых культур вБелорусснн. Горкн, 1989; Селекцня н семеноводство сельскохозяйственных культур. Мн., 2001; Люпнн: бнологня, селекцня н технологня возделывання. Горкн, 2001. ТАРАНХАЯВАГАН, y міфах іракезаў бог — сусветастваральнік і апякун палявання. Т. і яш брат-антаганіст Тавіскаран (бог зімы, холаду і змроку) стваралі сусвет паводле ўласнага разумення: Т. — занадта добрым, яго брат — вельмі дрэнным. Гэта скончылася паядынкам, y якім Тавіскаран забіты. Т. перамог племя волатаў-людаедаў і вял. гарбуна Хадугону, які ўвасабляў хваробы і смерць. ТАРАНЦЕЙ Вікгар Пятровіч (н. 6.3.1946, в. Ізабелін Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Канд. пед. н. (1979), праф. (1991). Скончыў Гродзенскі пед. ін-т (1967). 3 1979 y Гродзенскім ўн-це (з 1982 заг. кафедры, з 1992 прарэкгар, з 1995 дэкан ф-та). Навук. працы па праблемах бесперапыннай пед. адукацыі, выхавання моладзі, сістэмы адукацыі ў зах.-еўрап. краінах. Тв:. Лвдом к молодежн. Мн., 1990; Подготонка учнтеля в условнях непрерьшного образованвя. Гродно, 1993; Сацыяльныя ўстановы да дзяцей і моладзі ў сучаснай Швецыі / / Адухацыя і выхаванне. 1998. №10; Проблемы педагоглкя молодого учнтеля. Гродно, 1999 (у сааўт.); Снстема образовання взрослых в Германнн. Гродно, 2001 (разам з І.М.Лішсінай); Соцнально-педагогнческне проблемы подютовкя учнтеля в условнях непрерывного образованяя. Гродно, 2001.
Тарантул паўднёварускі.
ТАРАНЧЎК Валерый Барысавіч (н. 25.5.1948, г. Іванава Брэсцкай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1992). Скончыў Маскоўскі ун-т (1971). 3 1974 y НДІ прыкладных фіз. праблем БДУ (з 1975 заг. лабараторыі). 3 1998 y БДУ (з 2000 заг. кафедры). Навук. працы па матэм. мадэліраванні. Распрацаваў мадэлі, метады разліку, праграмнае забеспячэнне выліч. эксперыментаў ддя даследавання працэсаў падземнай гідрадынамікі; на аснове распрацаваных матэм. і праграмнага забеспячэнняў стварыў (разам з інш.) некалькі прадметных геаінфармацыйных сістэм. Т в Чнсленное моделнрованне процесса неустойчнвого вытесненкя нефтн водой (разам з У.М.Ентавым) // Нзв. AH СССР. Механяка жвдкостн н газа. 1979. №5; Методнка, лнструментарнй адаптацнн математаческнх моделей процессов подземной гадродннамнкл (разам з С.А.Барвенавым, М.Ф.Кібашам) / / Выбр. навук. пр. БДУ. Т. 6. Матэматыка. Мн., 2001. TÀPAC Валянцін Яфімавіч (н. 9.2.1930, Мінск), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1955). Працаваў y гродзенскай літаграфіі, на фабрыцы ў Мінску, y газ. «Звязда» (1955—62), час. «Нёман» (1964— 68). Друкуецца з 1948. Піша на рус. і бел. мовах. У вершах і прозе тэмы сталення падлеткаў, гераізм народа ў Вял. Айч. вайну, кахання, сяброўства, вернасці, пошуку ідэалу: зб-кі вершаў «Мінска вуліды родныя» (1959), «Давер» (1960), «Трывожная зямля» (1963), «Два сшыткі» (1982), «Пазіцыя» (1987); кнігі прозы «Першая маланка» (1973), «Ні хвіліны раскаяння» (1974), «Пад сузор’ем Льва» (1978), «Роздум» (1984). Аўтар сцэнарыяў дакумент. фільмаў «Наш Пімен» (пра П.Панчанку; 1967), «Жаўранкі ляцяць на Палессе» (1975), «Зорка Максіма» (пра М.Багдановіча; 1980), «Вяртанне ў першы снег» (пра Р.Барадуліна; 1985; усе паст. на «Беларусьфільме»), п’есы «Не патушы свечку» (паст. Бел. тэлебачаннем, 1974). На рус. мову пераклаў раман Г.Гарсія Маркеса «Восень патрыярха» (1978, з К.Шэрманам); кнігі В.Быкава, С.Гаўрусёва, С.Грахоўскага, У.Корбана, У.Нядзведскага; вершы Э.Агняцвет, П.Броўкі, Барадуліна, А.Вярцінскага, В.Зуёнка, П.Макаля, М.Танка і інш. Яго пераклады з бел. мовы сабраны ў кн. «Пах мёду» (1986). Для Бел. т-ра імя Я.Купалы на бел. мову пераклаў п’есу Я.Шварца «Дракон». Тв.\ Проідальные костры: Нзбр. повестн н рассказы. Мн., 1980; Дань временн: Нзбр повеста м рассказы. Мн., 1990. І.У.Саламевіч. TÂPAC Ніна Міхайлаўна (н. 15.5.1916, в. Заполле Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэтэса. У 1930—34 вучылася ў Навагрудскай бел. гімназіі. Скончьша бел. гімназію ў Вільні (1936), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1957). У 1942— 44 сувязная лідскай спецгрупы партыз. брыгады імя Кірава і партыз. атрада імя Катоўскага брыгады імя Дзяржынскага Баранавіцкай вобл. Пра-
ТАРАС
435
цавала ў лідскай раённай l'as. «Уперад» (1939— 41, 1944— 45), Дзярж. выд-ве Беларусі (1945— 46), газ. «Піянер Беларусі» (1951—53). Друкуецца з 1936. Першы зб. вершаў «На ўсход ідучы...» (1940). У вершах Т. адчуванне прыгажосці роднага краю, лірызм. вера ў перамогу дабра над злом і інш.: зб-кі «Суніцы» (1946), «Вершы» (1952), «У тапаліную замець» (1976). Піша для дзяцей: зб-кі паэзіі «Казкі пра абавязкі» (1955), «Наш бор» (1968). На некат. яе вершы напісаны песні. Тв.\ Кветка шчасця. Мн., 1958; Пад белым яварам. Мн., 1966; Праметэю прыйду пакланіцца. Мн., 1981; Праз вятры-завеі. Мн., 1986. Літ:. Л о й к а A Паэзія і час. Мн., 1981; К о ў т у н В. Паэзія подзвігу / / Полымя. 1983. №1. «TAPÂC НА ПАРНАСЕ», сатырычна-гумарыстычная паэма; помнік бел. літаратуры 19 ст. Верагодна, напісана ў 1850-я г. Доўгі час распаўсюджвалася ў рукапісах, упершыню апубл. як ананімны твор y газ. «Мннскнй лнсток» (№37 за 16.5.1889). Праблема аўтарства складаная. Выказваліся думкі, што паэма належыць пяру ВДуніна-Марцінкевіча ці А.Вярыгі-Дарэўскага, але творчая манера гэтых пісьменнікаў далёкая ад манеры аўтара паэмы. Меркавалі, пгго паэму напісаў В.Равінскі, з імем якога звязвалі паэму «Энеіда навыварат», або беглы дзекабрыст, які пад імем Яўхіма Крупенькі жыў y Клімавіцкім пав. на Магілёўшчыне. Большасць даследчыкаў аддавала перавагу меркаванню этнографа Е.Р.Раманава, што аўтар паэмы — адзін са студэнтаў Горы-Горацкага земляробчага ін-та. Былі падставы думаць, што паэма напісана якім-н. пецярбургскім літаратарам-беларусам, цесна звязаным з рус. літ. коламі. Перспектывы для даследчыкаў адкрыў спіс паэмы з паметай: «К.Вераніцын, 15.4.1855, Гарадок» (гл. Вераніцын К.В.). Алошнім часам паэма ўсё часцей друкуецца як аўтарскі твор Вераніцына. У снежні 2001 y г. Гарадок Відебскай вобл. і на радзіме Вераніцына ў в. Астраўляны Гарадоцкага р-на ўстаноўлены мемарыяльныя знакі ў гонар паэмы і яе верагоднага аўтара. Магчыма, y напісанні паэмы ўдзельнічаў гімназічны таварыш Вераніцына Я.Вуль. Сюжэт твора — прыгоды палясоўшчыка Тараса, які, вьіправіўшыся аднойчы ў пушчу, трапіў знянацку на Парнас — месца знаходжання багоў і паэтаў. Некат. вонкавымі адзнакамі твор прымыкае да травесційных паэм (гл. Бурлеска), да «Энеіды навыварат». Але зніжэнне вобразаў стараж. багоў і герояў і барацьба з эстэтыкай класіцызму не гал. мэта аўтара. У паэме даецца яскравая, напоўненая мноствам рэалій карціна побыту бел. сялян. 3 вял. сімпатыяй і майстэрствам створаны вобраз Тараса — адзін з першых рэаліст. вобразаў чалавека з народа ў бел. л-ры. Другая важная тэма — адлюстраванне
436
ТАРАСА
сувязі з развіццём артылерыі і заняпадам будаўніцтва драўляных абарончых збудаванняў сталі менш пашыранымі.
становішча ў рус. л-ры сярэдзіны 19 ст., барацьбы перадавога і рэакц. кірункаў y ёй. Гэтаму прысвечана сцэна ўзыходжання пісьменнікаў на Парнас. Сімпатыі аўтара цалкам на баку перадавых пісьменнікаў, якія вызначалі сваёй творчасцю развідцё л-ры. Сваёй эстэт. сістэмай, дэмакр. сутнасцю паэма скіравана супраць эстэтыкі афіц. народнасці, суттраць булгарынскай псеўданар. эстэтыкі. У паэме сатыр. выпады супраць славянафільскай ідэалізацыі патрыярхальнага побыту, адмаўленне сентыменталізму, уласцівага некат. творам тагачаснай бел. л-ры. Паэма адстойвала сапраўдную народнасць л-ры, сцвярджала неўміручасць народа, яго таленавітасць і жыццялюбства. Твор напісаны 4-стопным ямбам пушкінскай школы, y аснове мовы — усх.-бел. гаворкі, якімі аўтар валодае віртуозна. Адчуваецца цесная сувязь з фальклорам, нар. гумарыстычным апавяданнем. Вялікую ролю адыгрываюць нар. параўнанні, выслоўі, устойлівыя звароты. Арыгінальным сюжэтам, высокім узроўнем маст. дасканаласці «Т. на П.» — якасна новая з’ява ў бел. л-ры. Яна адыграла вял. ролю ў станаўленні бел. літ. мовы, развіцці бел. л-ры, ва ўмацаванні дэмакр.рэаліст. кірунку ў ёй. Перакладзена на рус., укр., польск., англ. мовы.
ТАРАСАВА Ала Канстанцінаўна (6.2.1898, Кіеў — 5.4.1973), расійская актрыса, педагог. Нар. арт. СССР (1937). Герой Сац. Працы (1973). 3 1916 y 2-й студыі Маскоўскага Маст. т-ра, з 1924 y Маскоўскім Маст. акад. т-ры (МХАТ; y 1951—55 в.а. дырэктара). Вучаніца К .Станіслаўскага і У .Неміровіча-Данчанкі. 3 1967 выкладала ў Школе-студыі МХАТ (з 1968 праф.). Валодала вял. сцэн. абаяльнасцю, тэмпераментам, выкананне вылучалася эмацыянальнасцю. лірызмам, рамант. рысамі. Аклрыса пераважна рус. класічнага рэпертуару: Негіна, Юлія Тугіна («Таленты і паклоннікі» А.Астроўскага), Таццяна («Ворагі». М.Горкага), Ганна («Ганна Карэніна» Л.Талстога), Маша, Ранеўская, Аркадзіна («Тры сястры», «Вішнёвы сад», «Чайка» А.Чэхава). Сярод інш. роляў: Дэздэмона («Атэла» У.Шэкспіра), Марыя Сцюарт («Марыя Сцюарт» Ф.Шылера), Алена («Дні Турбіных» М.Булгакава), Вольга («Хлеб» У.Кіршона), Алена Макараўна («Страх» А.Афінагенава) і інш. Здымалася ў кіно: «Навальніца», «Пётр I», «Без віны вінаватыя» і інш. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1946 (двойчы), 1947, 1949.
Публ.: Энеіда навыварат; Тарас на Парнасе. Мн.. 1982; Тарас на Парнасе: Нар. паэма. Мн., 1998. Літ:. Л a з a р y к М .А Станаўленне беларускай паэмы. Мн., 1968; Ш а ў д о ў П. Спрадвечнае. Мн., 1973; К і с я л ё ў Г.В. Пошукі імя. Мн., 1978; Я г о ж. Разысклвается класснк...: Пер. с бел. М н.. 1989; С к а л a б a н В. Новыя матэрыялы з гісторыі беларускай літаратуры XIX ст. / / Шляхам гадоў. М н., 1990. [Вып. 1.]; Х а ў с т о в і ч М. Вераніцьш ці Вуль? / / XIX ст. Навук.-літ. альманах. Мн., 2000. Кн. 2. Г.В.Кісялёў.
TAPÂCABA-PÂTAMCKAE ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў В я л і к y ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала ў ліп. 1941 — сак. 1942 y в. Тарасава і пас. Ратамка Мінскага р-на (кіраўнікі П.М.Бортнік, А.І.Вольскі, П.Ф.Кургаеў, В.І.Лошыцй, Я.У.Саблер). Падпольшчыкі (28 чал.) вялі паліт. агітацыю сярод насельніцтва, прымалі па радыё і распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро,
Літ.: АК.Тарасова: Док. н воспомннання. М.. 1978.
Тарасы.
ТАРАСА, сцяна з двух радоў бярвён ці брусоў, прамежак паміж якімі запаўняўся зямлёй і каменнем; тып абарончага збудавання. Здаўна вядомы ў драўляным дойлідстве славян. У адрозненне ад гародняў Т. ўяўляла сабой суцэльную сцяну, падзеленую папярочнымі сценкамі на шэраг прамавугольных y плане адсекаў. У верхняй ч. мела баявы ярус з абламам, звычайна завершаным 2-схіпьным дахам. Вядома з 15 ст., на Беларусі —з з 16'ст. (гарады Орша, Віцебск). У
АТарасава ў ролі Ганны Карэнінай.
ратавалі і лячылі воінаў Чырв. Арміі, якія трапілі ў акружэнне. Па заданні Мінскага патрыят. падполля для стварэння партыз. атрада збіралі зброю і боепрыпасы, і да канца сак. 1942 група падполыпчыкаў і чырвонаармейцаў 6ыла падрыхтавана да выхаду ў лес. У ноч На 3 крас. фашысты арыштавалі і пасля катаванняў расстралялі кіраўнікоў і шмат удзельнікаў падполля. Паблізу в. Тарасава ў гонар падпольшчыкаў помнік.
/ ТАРАСАЎ Анатоль Уладзіміравіч (10.12.1918, Масква — 23.6.1995), расійскі спартсмен, трэнер; адзін з заснавальнікаў сав. школы хакея з шайбай. Засл. майстар спорту СССР (1949). Засл. трэнер СССР (1957). Канд. пед. н. (1971). Палкоўнік. Чэмпіён СССР (1948, 1949, 1950). У 1947—75 трэнер хакейнай каманды ЦДКА/ЦСКА; y 1948—72 (з перапынкам) — зборнай каманды СССР па хакеі з шайбай, 3-разовага чэмпіёна Алімп. гульняў і 9-разовага — свету. Тв.\ Тактнка хоккея. М., 1963; Хоюсей грядуіцего. 2 нзд М., 1971; Путь к себе. М., 1974; Настояцдае мужчнны хокхея. М., 1987; Хоккей без тайн. М., 1988. А.М.Петрыкаў.
ТАРАСАЎ Вікдар Паўлавіч (н. 29.12.1934, г. Барнаул, Расія), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1967). Нар. арт. СССР (1982). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1957). Акцёр шырокага творчага дыяпазону. Добрыя знешнія даныя, тэмперамент, шчырасць абумовілі поспех Т. ў ролях маладых герояў: Кузьмін («Людзі і д’яблы» К.Крапівы), Міхаіл («Лявоніха на арбіце» А.Макаёнка), Вадзім («Выклік багам» А.Дзялендзіка), Валерык («Трэцяя патэтычная» М.Пагодзіна), Генадзь («Мільён за ўсмешку» А.Сафронава) і інш. Дасканалым майстэрствам пераўвасаблення, высокай акцёрскай тэхнікай, псіхал. дакладнасцю і адзінствам знешняй і ўнутр. характарнасці вызначаюцца ролі: Канстанцін Заслонаў («Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона), Францыск Скарына («Напісанае застаецца» А.Петрашкевіча), Сцяпан Дзямідчык («Апошні журавель» А.Дударава і А.Жука), Мульцік («Вечар» Дударава), Салавейчык («Амністыя» М.Матукоўскага), Ухватаў («Пагарэльцы» Макаёнка), Клеон («...Забыць Герастрата!» Р.Горына), Няхлюдаў («Уваскрэсенне» паводле Л.Талстога), Дульчын («Апошняя ахвяра» А.Астроўскага), Барон, Пратасаў («На дне», «Дзеці сонца»
М.Горкага), Гараднічы («Рэвіэор» М.Гогаля), Сафонаў («Рускія людзі» К.Сіманава), Кэлін («Святая святых» І.Друцэ), Бачана Рамішвілі («Закон вечнасці» паводле НДумбадзе), Ахмед Рыза («Дзівак» Назыма Хікмета) і інш. Здымаўся ў фільмах: «Першыя выпрабаванні», «Бацька», «Крушэнне імперыі», «Уваскрэсная ноч», «Соф’я Пяроўская», «Дзяржаўная граніца», «Дэбют», «Вадзіцель аўтобуеа», «Песня пра зубра» і інш. Удзельнічаў y тэлепастаноўках: «Крах», «Людзі на балоце». Дзярж. прэмія Беларусі 1966.
ВТарасаў
y ролі Пратасава
Л і т К р а ў ч а н к а Г. Віктар Тарасаў / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1978. Кн. 3; Я р м а л і н с к а я В. «Брава, Віктар!..»: Нарыс жыхшя і творчасці нар. артыста СССР, акцёра Нац. акад. тэатра імя Янкі Купалы Віктара Тарасава. Мн., 1999. В.А.Ракіцкі. ТАРАСАЎ Вячаслаў Аляксеевіч (17.10.1938, г. Растоў Яраслаўскай вобл., Расія — 20.1.1997), бел. мастак. Скончыў Маскоўскі тэкстыльны ін-т (1962). Працаваў y Рэсп. доме мадэлей y Мінску (1963—70), Бел. рэсп. т-ры юнага гледача (1971—75), з 1976 на кінастудыі
інш. Мастак мультфільмаў «Папяровая казка» (1976), «Светлячок і расінка» (1978), «Казка пра вясёлага клоуна» (1980), «Песня пра зубра» (1982), «Каўбойскія гульні» (1986) і інш. Працаваў таксама ў кніжнай графіды (ілюстрацыі да твораў В.Вольскага, К.Кірэенкі, Лопэ дэ Вэгі, Ю.Свіркі, А.Твардоўскага, АСімурава і інш.), станковым жывапісе («Салдаты», «Юнацтва», «Зялёны луг», «Акмо», «Дзяцінства» і інш.). ТАРАСАЎ Канстанцін Іванавіч (н. 10.10.1940, Мінск), бел. пісьменнік, публіцыст. Скончыў БПІ (1965). Працаваў y геал. экспедыцыі, на заводзе ў Мінску, y выд-ве «Вышэйшая школа» (1967—75), на кінастудыі «Беларусьфільм», y перыяд. друку, y т.л. ў час. «Нёман» (1977—83), «Спадчына» (1989—95) і інш. Друкуецца з 1966. Піша на рус. і бел. мовах. Асн. тэма твораў — гіст. мінулае Беларусі. Аўтар аповесці пра Грунвальдскую бітву «Дзень рассеяння» (1980), зб. гіст.-літ. нарысаў «Памяць пра легенды: Ьеларускай даўніны галасы і абліччы» (1984), гіст. аповесцей «Пагоня на Грунвальд» (1980), рамана «Тры жыцці княгіні Рагнеды» (1994). Маральнаэтыч. праблемы ў творах дэтэктыўнага жанру (зб-кі «У час Стральца», 1981; «Залатая горка...», 1998, і інш.). Te:. Странствне в тесном кругу: Повестн. Мн., 1986; Памяць пра легенды: Постаці бел. мінуўшчыны. Мн., 1990; Еданственный свндетель — Бог: Повестн. Мн., 1991; Апошняе каханне князя Міндоўга. Мн., 2000; Беларусь: Гіст. падарожжа для дзяцей. Мн., 2000; Крыж Памяці: Кароткі спіс войнаў, паўстанняў, рэпрэсіяў, катастрофаў, якія выпалі на лёс Беларусі за тысячагоддзе. Мн., 2000. І.У. Саламевіч. ТАРАСАЎ Уладзімір Іванавіч (н. 10.9.1948, в. Шчыткавічы Старадарожскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоныэканаміст. Д-р эканам. н. (1989), праф. (1998). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1975). 3 1978 y Ін-це эканомікі Нац. АН Беларусі (з 1986 заг. аддзела, з 1989 нам. дырэктара), з 1994 y Нац. банку Рэспублікі Беларусь (з 1995 кіраўнік групы дарадчыкаў пры праўленні), з 1996 y Бел. эканам. ун-це, з 1999 заг. кафедры БДУ. Навук. працы па праблемах грашова-крэдытнай палітыкі, банкаўскай справы і цэнаўтварэння. Te.: Стонмость н цена машлн в усдовнях ннтенснвного хозяйствовання. Мн., 1985; Теорня цены на новую техннку. Мн., 1989; Денежно-креднтная поллтака Республнкн Беларусь: ннструменты гос. регулнровання. Мн., 1998; Денын, креднт, банкн. Мн., 1998; Современная монетарная полнтнка. Мн., 1999; Деньга. Денежно-кредмтная полягака. Банковское дело. Мн., 2001.
В Тарасаў Ілюстрацыя да кнігі «П’есы» Лопэ дэ Вэгі. 1981. TAPACÉBI4 Лявон (н. 14.3.1957, ст. Валілы Падляскага ваяв., Польшча), польскі мастак бел. паходжання. Скончыў «Бсларусьфшьм». Аформіў спектаклі Варшаўскую AM (1984), з 1996 выкла«Пэпі — доўгая панчоха» (1970) і «Но- дае ў ёй. Творы, як правіла, без назваў, выя прыгоды Карлсана» (1973) паводле вял. памеру, увасабляюць адмысловае А.Ліндгрэн, «Зялёная птушка» К.Гоцы, аўтарскае бачанне, паказваюць геамет«Авадзень» Э.Л.Войніч (абодва 1972), рызаваныя зямныя краявіды ўзаранага «Дзяўчына і красавік» Т.Ян (1971) і поля, скошанага лугу, заснежанага лесу,
ТАРАСЕВІЧЫ
437
сцяны дажджу, сухіх кветак, камянёў, a таксама Вял. Каньёна (ЗША). Вобразнасць і пераканаўчасць дасягаецда праз выкарыстанне міяімуму выяўл. сродкаў, чыстых і адкрытых фарбаў і колеру. Арганізатар Бел. аб’яднання студэнтаў (1981), Бел. дэмакр. аб’яднання (1990), рок-фестывалю «Басовішча» (1993). В.А. Трыгубовіч.
Л.Тарасевіч
Без назвы. 1990.
TAPACÉBI4 Ян (Іван Аляксеевіч; 23.9.1889, г. Саколка Падляскага ваяв., Полыпча — 18.6.1961), піяніст, кампазітар, педагог. Скончыў Полацкі кадэцкі корпус (1903), Пецярбургскую кансерваторыю (1912, кл. М.Быстрова; 1915, кл. Я.Вітала). 3 1912 выкладаў y прыватнай школе М.Быстрова ў Пецярбургу; y 1918—45 y Саколцы і адначасова ў 1918—20 y Гродне; з 1947 y Беластоку ў школе Франкевічанак. На Беларусі збіраў фальклор. Яго творы адметныя развітой меладычнасцю, тэхн. дасканаласцю кампазідыі, выкарыстаннем фальклору, y т.л. беларускага. Сярод твораў (захавалася 110) — канцэрт і 3 санаты для фп., Бел. фантазія, сюіты, вальсы, эцюды, прэлюдыі, фп. п’есы ў 4 рукі, творы для стр. інсгрументаў, хору, y т.л. на вершы Я.Коласа і Ф.Багушэвіча, рамансы на вершы М.Багдановіча («Даўно ўжо целам я хварэю...» і «Плакала лета, зямлю пакідаючы...»), некат. рус. і польскіх паэтаў. Сярод вучняў Е.Максымюк, А.Брагінская, Т.Казакевіч, В.Кулікоўскі. В.І. Скорабагатаў. ТАРАСЕВІЧЫ, бел. гравёры канца 17 — пач. 18 ст., верагодна, браты. Як мяркуюць, вучыліся ў гравёраў Кіліянаў y г. Аўгсбург (Германія). Працавалі ў тэхніках афорта і раздовай гравюры. 3 творчасцю Т. звязаны здачныя дасягденді мастадтва барока ў бел. гравюры. Аляксандр (Антоній; ? г.п. Глуск Магілёўскай вобл. — каля 1730). Творы адметныя цэласнасцю кампазіцыі, шчыльнасцю і дасканаласцю штрыхоўкі, багатай тадальдасцю, глыбінёй лсіхал. харакгарыстыкі партрэтаў. У радні лерыяд дзейдасці (у Глуску) стварыў цыкл з 40 афортаў да аўсбургскага выдандя кн. «Ружоўнік...» (1672). У шэрагу гравюр лаказаў побыт сялян і на-
ТАРАСЕНКА І.Перахрэста (1689), В.Галіцына (1691).
438
вакольную прыроду (асабліва ў 12 гравюрах «Поры года»). У 1680-я г. працаваў y Вільні, дзе выканаў партрэты мінскага харунжага К.Клакоцкага, караля Рэчы Паспалітай Яна III Сабескага. Потым пераехаў y Кіеў, прыняў манаства і імя Антоній. Аўгар эстампаў «Радаслоўнае дрэва АПалубінскага» (1675), партрэтаў М.Слупскага (1677), М.Пада (1686),
Л я в о н ц і й (1650? — 1710?). Творы адметныя жыццёвасцю вобразаў, цэласнасцю кампазіцыі, дакладнасцю малюнка, разнастайнасцю штрыхоўкі. Ранні перыяд творчасці звязаны з Беларуссю і Літвой: «Апосталы Пётр і Павел з цудадзейным абразом Жыровіцкай Багародзіды», партрэты К.С.Радзівіла, ашмянскага прыстольніка Г.Зямлі, смаленскага епіскала Б.Корвін-Гансеўскага (канец 1690-х г.), гербы віленскага епіскапа К.Бржастоўскага (1682), Агідскіх (1686) і інш., афармленне «Служэбніка» (1695); y творах шырока выкарыстаны барочныя сімвалы і алегорыі. У 1680-я г. пераехаў на Украіну. У 1688 запрошаны ў Маскву, дзе выканаў лартрэт рус. царэўны Соф’і. Злачныя творы гэтага перыяду: гравюры да кдігі «Пацярык Пячэрскі» (1702), «Псалтыр» і «Еваягелле» (абодва 1703). Літ:. С т е п о в н к Д. Олександр Тарасе-
ET O fF iaV M В M aM u t
> '«*/ "іГяйOrdinet* in none (j
1
ттSX TUMttttis «ityivn j
мгОД<чГu(i»i
Да арт. Тарасевічы. А.Т а р а с е в і ч. Тытул «Ружоўніка...». 1672.
Да арт. Тарасевічы. Л.Т а р а с е в і ч. Партрэт ашмянСкага прыстольніка Г.Зямлі. Канец 17 ст.
TAPACEHKI, вёска ў Залольскім c/c Віцебскага р-да, на правым беразе р. Усвяча. Цэнтр калгаса. За 46 км на ПнУ ад Віцебска. 204 ж., 64 двары ( 2 0 0 2 ) . Пач. школа, б-ка, аддз. сувязі. Брадкая магіла сав. воінаў і партызая. Абеліск y гонар 1-й Бел. партыз. брыгады, якая дзейнічала ў наваколлі вёскі.
TAPÂCIK (па мужу Р ы н к о в і ч) Вера Рыгораўна (30.9.1899, Мінск — 22.4.1986), бел. актрыса, настаўніца. Скончыла В. Ф.Шматаў. Мінскае гар. вучылішча (1916). 3 1917 актрыса Першага т-ва бел. драмы і каTAPÂCEHKA Васіль Радзіводавіч медыі, Беларускага савецкага тэатра; (7.11.1899, г. Пётркаў-Трыбунальскі Лоактыўна ўдзельнічала ў рабоце клуба дзінскага ваяв., Польшча — 7.12.1972), бел. маст. інтэлігенцыі «Беларуская хатбел. археолаг. Кадд. гіст. н. (1947). ка». У 1920—56 настаўнічала. Як актрыСколчыў Маскоўскі археал. ін-т (1922), са сфарміравалася пад уплывам Ф.ЖдаСмалелскі ун-т (1926). У 1929—41 нановіча. Вызначалася пераважна ў бел. вук. сулрацоўнік Магілёўскага гіст. мунац. рэпертуары, дзе стварыла капарытзея, выкладчык Магілёўскага пед. ін-та. ныя нар. характары: Агата і Марыля 3 1944 навук. супрацоўнік, y 1963—66 («Паўлінка» і «Раскіданае гняздо» Я.Кузаг. сектара археалогіі Ід-та гісторыі АН палы), Ганна («Модны шляхцкж» К.КаБССР, выкладчык БДУ і Мінскага пед. ганда), Ульяна («Хам» паводле Э.Ажэшія-та. Даследаваў помнікі камеднага і кі), Дарота і Мар’я («Бязвінная кроў» і жал. вякоў на тэр. Смаленскай і Магі«Пісаравы імяніны» У.Галубка) і інш. / . / Сяўковіч. лёўскай абл. Першы лачаў вывучаць стараж. Мінск, дзе адкрыў драўляную ТАРАСІК Уладзімір Пятровіч (н. гар. забудову, вулічпыя маставыя з бяр1.9.1936, в. Дзешчанка Уздзенскага р-на вён 11—13 ст., фундамент храма 12 ст. Мідскай вобл.), бел. вучоны ў галіне Выявіў шмат розных вырабаў гар. рапраеклавадня аўтамаб. транспарту. Д-р меснікаў, y тл . залаты бранзалет са тэхн. н. (1984), праф. (1986). Засл. вызмяінымі галовамі. Вёў раскопкі ў Понаходнік Беларусі (1998). Сколчыў Бел. лацку, Ваўкавыску. Адзін з аўтараў кніг ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі «Гісторыя Мінска» (1967), «Гісторыя (1960). 3 1971 y Магілёўскім тэхн. уд-це Беларускай ССР» (т. 1, 1972), «Нарысы (з 1984 заг. кафедры). Навук. працы па па археалогіі Беларусі» (ч. 2, 1972) і тэорыі руху аўтамабіля, праектаванні інш. Т.М.Каробушкіна. гідрамех. перадач. Распрацаваў матэм. мадэлі колавых і гусенічных самаходTAPACEHKA Кірыла Сідаравіч (н. дых машын; метадалогію сінтэзу алга15.6.1913, с. Талдысай Хобдынскага рытмаў адаптыўных інтэлектуальных р-на Акцюбінскай вобл., Казахстан), сістэм кіравання энергет. рэжымамі аўбел. скрыпічны майстар. 3 1948 працататрансп. сродкаў. Адзія з распрацоўваў на мінскіх аўта- і ладшыпнікавым шчыкаў велікагруздага аўтасамазвала заводах. Сярод вырабаў: скрыпкі і альБелАЗ-540. ты (у т.л. скрылкі з нетрадыц. парод Тв/. Проеіспірованне колесных тягово-трандрэва), смычкі (стварыў уласную тэхнаспортаых мапган, Мн., 1984; Математаческое логію вырабу якасных смычкоў шляхам моделнрованне техннческнх снстем. Мн., 1997. камбінавандя розных мясц. парод дрэва). Выдаходнік спосабу прыгатавання TAPÂCIKAÿ Мікалай Лукіч (16.12.1908, бурштыяавага лаку для пакрыцця інг. Краснаярск, Расія — 11.7.1965), бел. МД.Браценнікаў. струментаў. жывапісец, графік. Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1930), Адэскі маст. ін-т TAPACÉHKA Мікалай Уладзіміравіч (н. 7.11.1952, в. Благаўка Шклоўскага р-на (1935). Ствараў сюжэтна-тэматычныя карціны, партрэты, лацюрморты, пейМагілёўскай вобл.), бел. фізік. Д-р зажы, плакаты, экслібрысы і інш. Сяфіз.-матэм. н. (2000). Скончыў Город ярлвапісных работ: «Рыбакі Адэсы» мельскі ун-т (1975). 3 1975 y Ін-це фізі(1935), «Паравознае дэпо» (1938), «Камкі, з 1992 y Ін-це малекуляряай і атамсамолка», «Іктэр’ер», «Партрэт акадэмінай фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. ка М.М.Нікольскага» (усе 1940), «Кветпрады па лазердай спектраскапіі, фізівнч Кніів, 1975; Я г о ж. Леонтій Тарасевнч » украінське мнстецтво барокко. Кшв. 1986.
p 'R O S A R JV N tN
цы і хіміі плазмы. Распрацаваў фіз. асдовы лазерна-флюарэсцэнтяай спектраскаліі для дыягностыкі плазмы і ўстанавіў асн. заканамернасці і асаблівасці фіз. і хім. працэсаў для розных тыпаў плазмы. Te.: Лазерная абсорбцлонная в флуоресн центная дяагностшса ллазмы (разам з В.С.Бураковым, С.М.Райковым) // Журн. прнкладной спектроскошш. 1997. Т. 64, №3; Plasma chemistry in laser ablation processes (разам з В.С.Бураковым, Н.А.Савасценка) / / Spectrochimica Acta. 2001. Part B. Vol. 56, № 6. ’
й» (1941), «Партрэт кампазітара М.Ала дава» (1946), «Элеватар y Мінску» (1955), «Народны ўмелец» (1956), «Мужчынскі партрэт» (1957), «Каля каўша» (1958), «Будаўніда» (1960), «Сяргей Ясенін» (1964), «Нацюрморт з півонямі, макамі і рамонкамі» (1965). Эцюдныя па манеры творы Т. вылучаюцца яснасцю кампазіцыйнага мыслення, свежасцю і выразнасцю каларыту, паэтызацыяй маст. вобразаў. Напісаў шэраг артыкулаў пра бел. выяўл. мастацтва. Літ. Мікола Тарасікаў: Усламіны аб жыцці і творчасці мастака. Мн.. 1977. М.А.Гугнін.
М.Тарасікаў. Кветкі. 1941.
ТАРАСЮК Іван Паўлавіч (22.6.1902, Ерэван — 23.9.1939), удзельнік рэв. руху ў Зах. Беларусі. Скончыў ваен.-паліт. курсы (1928), Ленінградскі камуніст. ун-т (1931). У грамадз. вайну ў атрадзе ЧОН. За рэв. дзейнасдь і стварэнне ячэек КПЗБ y 1923 арыштаваны польскімі ўладамі. 3-пад арышту ўцёк y СССР. Быў на парт. рабоце ў г. Чыта (Расія). 3 пач. 1932 на падп. рабоце ў Зах. Беларусі: сакратар Віленскага, Брэсцкага акр. к-таў КПЗБ. У 1932—36 зняволены ў турму. У вер. 1939 стварыў і ўзначаліў т.зв. лятучы атрад, які памагаў Чырв. Арміі вызваляць Зах. Беларусь. Загінуў y баі ў г. Драгічын БрэсВ.П.Ласковіч. Цкай вобл. ТАРАСК'іК Любоў Канстанцінаўна (н. 7.12.1953, в. Пінкавічы Пінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. паэтэса, літаратуразнавец. Канд. філал. н. (1980). Скончыла БДУ (1975), з 1978 выкладае ў ім. Друкуецца з 1966. У зб. вершаў «Смага ракі» (1983) любоў да бацькоўскай зямлі, эмацыянальнасць, філас. роздум над гісторыяй і сучаснасцю, складанасць узаемаадносін чалавека з навакольлым светам, асэнсаванне сувязі бел. культуры з лёсам народа. Даследуе класічную і сучасную бел. паэзію. Аўтар манаграфіі «Вернасць вытокам: Фальклорныя традыцыі ў сучаснай беларускай паэзіі» (1985). TAPATKÉBI4 Міхаіл Васілевіч (н. 7.4.1925, в. Чарсцвяды Ушацкага р-на Віцебскай вобл.), бел. філосаф, сацыёлаг і публіцыст. Д-р філас. н. (1977), праф. (1978). Засл. работнік вышэйшай
школы Беларусі (1985). Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1953), Вышэйшую парт. школу пры ЦК КПСС (1961). 3 1961 гал. рэдактар грамадска-паліт. вяшчання Бел. радыё. 3 1965 дырэктар Мінскай студыі навук.-папулярных і хранік.-дакумент. фільмаў. У 1969—91 y Мінскай вышэйшай парт. школе, адначасова ў 1972—79 нам. гал. рэдактара час. «Коммундст Белоруссдн». Навук. працы па сац. філасофіі, праблемах сацыялогіі працы, фарміравання і дэмакратызацыі кіраўніцкіх адносін, выхавання і патрэбнасцей чалавека, па пытаннях гісторыі грамадз. вайны 1918—22 і Вял. Айч. вайны. T e Пронзводство, труд, человек. Мн„ 1969; Уладзімір Азін. Мн., 1971; Человек н коллектнв в снстеме управленческвх отношеннй. Мн., 1974; Человек. Среда. Потребностн. Мн., 1980; Семья н разумные потребностм. Мн., 1983; Такой н должна быть легенда. М., 1985; Человек н его потребноста. Мн., 1989. ТАРАШКЕВІЧ Браніслаў Адамавіч (20.1.1892, б. засценак Мацюлішкі, Літва — 29.11.1938), бел. грамадска-палітычны і асветны дзеяч, мовазнавец, публілыст, перакладчык, літаратуразнавец. Акад. Бел. АН (1928). Скончыў Петраградскі ун-т (1916), y якім быў пакінуты для атрымання прафесарскага звання на кафедры рус. мовы і славеснасці (1916— 18). У 1918 заг. культ.-асв. аддзела Бел. нац. камісарыята, яго Петраградскага аддзялення. 3 1917 адзін з лідэраў Беларускай сацыялістычнай грамады, з 1918 — Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі. У 1918 выдаў «Беларускую граматыку для школ» (5-е факс. выд. 1991). У 1919 выкладаў бел. і грэч. мовы ў Мінскім бел. пед. ін-це. У 1920 старшы рэферэнт дэпартамента асветы т.зв. Сярэдняй Літвы, y 1921—22 дырэкдар Віленскай беларускай гімназіі, адзін з кіраўнікоў і заснавальнікаў Таварыства беларускай школы. У 1922 абраны паслом (дэпутатам) сейма Польшчы, узначаліў y ім Беларускі пасольскі клуб. 3 трыбуны сейма абараняў сэц. і нац. правы працоўных Зах. Беларусі. Выступаў y зах.-бел. друку з публіцыст. артыкуламі, прысвечанымі аклуальным пьгганням нац.-вызв. руху. У 1925 стаў адным з заснавальнікаў Беларускай сялянска-работніцкай грамады, старшыня яе ЦК, чл. КПЗБ. Двойчы (1927, 1931) арыштаваны польскімі ўладамі, засуджаны адпаведна на 12 і 8 гадоў. У турме пераклаў на бел. мову «Іліяду» Гамера і «Пана Тадэвуша» А.Міцкевіча. У 1930 спец. распараджэннем прэзідэнта Полыпчы вызвалены. У выніку абмену палітвязнямі з вер. 1933 жыў y СССР. Працаваў y Міжнар. агр. ін-це ў Mac rae. 6.5.1937 арыштаваны АДГТУ СССР па справе «Беларускага нацыянальнага цэнтра». 5.1.1938 асуджаны камісіяй НКУС СССР і пракурорам СССР («двойкай») да вышэйшай меры пакарання, расстраляны. Рэабілітаваны Ваен. калегіяй Вярх. суда СССР 26.1.1957. 7У: Выбранае: Крытыка, публіцыстыка, пераклады. Мн., 1991.
ТАРБАГАТАЙ
439
Літ.: Л іс A Браніслаў Тарашкевіч. Мн.. 1966; Б е р г м а н А. Слова пра Браніслава Тарашкевіча: Гіст. жьвдцяпіс: Пер. з пол. Мн., 1996; В а л а х а н о в і ч А.І., Мі х н ю к У.М. Споведзь y надзеі застацца жывым. Мн., 1999. А.С.Ліс.
ТАРАШКЕВІЧ Уладзімір Іванавіч (н. 5.7.1948, Мінск), бел. валтарніст. Засл. арт. Беларусі (1994). Скончыў Дзярж. муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1973). 3 1970 выкладчык муз. школ Масгаы і Мінска, з 1993 Бел. акадэміі музыкі. Адначасова з 1973 y складзе сімф. аркестра Творчага аб’яднання «Нац. акад. Вял. т-р оперы і балета Рэспублікі Беларусь», кандэртмайстар групы валторн. Выкадаўца ссшьных лартый да лрэм'ерах слектакляў («Рагдеда» А.Мдывані, «Тыль Уленшлігель» і «Майстар і Маргарыта» Я.Глебава, «Сівая легеяда» Дз.Смольскага, «Новая зямля» Ю.Семянякі і ідш.). В.ыступае таксама ў складзе розных сімф. аркестраў. А.Л.Карацееў. ТАРБА Іван Каястанцінавіч (21.3.1921, с. Беслахуба Ачамчырскага р-на, Абхазія — 1994), абхазскі лісьмедяік. Скончыў Сухумскі пед. ід-т (1947). Друкаваўся з 1937. Аўтар вершаў, лаэм «На суд таварышаў» (1954), «Праз дзесяць гадоў» (1955), раманаў «Вядомае імя» (1963), «Вочы маёй маці» (1979). На бел. мову яго рамад «Сонца ўзыходзіць y нас» лераклаў М.Парахдевіч (1979). Te:. Рус. пер. — йзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1981; Дорога, которой нет конца...: Сгнхн, поэмы. М., 1976. ТАРБАГАН, с у р о к м а н г о л ь с к і (Marmota sibirica), млекакормячая жывёла роду суркоў сям. вавёркавых атр. грызуноў. Пашыраны ў горных і раўніддых стэпах Забайкалля, Тывы, Малголіі, Паўн.-Усх. Кітая. Арэал Т. ізалявады ад інш. відаў роду. Жывуць y норах, утвараюць ласелішчы. Упадаюць y зімовую спячку. Асн. лераносчык узбуджальніка чумы. Даўж. цела да 60 см, хвасга да 11 см. Афарбоўка спіны пясчана-жоўтая з чорнай або цёмна-бурай рабізной; бруха больш цёмнае і рыжае, чым бакі. Вакол вуснаў белая пляма. Расліннаедныя. Нараджаюць 4—5 дзіцянят раз за год. Аб’ект промыслу. Э.Р.Самусенка. ТАРБАГАТАЙ, хрыбет ламіж азёрамі Алаколь і Зайсад, на градіцы Казахстана і Кітая. Даўж. каля 300 км. Выш. да
440
ТАРГАВІЦКАЯ
2992 м. Складзены са сланцаў, вапнякоў, пясчанікаў, гранітаў. Развіты карст. Ніжнія часткі схілаў заняты паўпустынямі і стэпамі. Дрэвавая расліннасць па далінах рэк. ТАРГАВІЦКАЯ КАНФЕДЭРАЦЫЯ, ca ros магнатаў Рэчы Паспалітай супраць прагрэсіўных рэформ Чатырохгадовага сейма 1788— 92, які выкарыстала Рас. імперыя з мэтай рэстаўрацыі там дзярж. ладу, што існаваў да прыняцця Канстытуцыі 3 мая 1791. Акт Т.к. падпісаны ў С.-Пецярбургу 27.4.1792, фіктыўна абвешчаны ў мяст. Таргавіца (Украіна) 14.5.1792, праз 3 дні пасля пачатку інтэрвенцыі Расіі ў Рэч Паспалітую. Маршалак канфедэрацыі С.Шч.Патошсі (гл. ў арт. Патоцкія). Акт Т.к. называў рас. войскі сяброўскімі, скасоўваў усе рашэнні Чатырохгадовага сейма, y т.л. Канстытуцыю 3.5.1791, заклікаў шляхту алучыцца для «абароны рэспубліканскіх свабод» і тэр. цэласнасці дзяржавы. У ВКЛ адпаведныя канфедэрацыі ў ваяводствах і паветах ствараліся пры падтрымцы царскіх войск. Генеральная канфедэрацыя ВКЛ абвешчана ў Вільні 25.6.1792 y складзе 13 чал., маршалак — А.М.Сапега (гл. ў арт. Сапегі). Канфедэрацыю падтрымала каля 40 тыс. шляхціцаў ВКЛ. 11.9.1792 y Брэсце Генеральныя канфедэрацыі ВКЛ і Польшчы злучыліся ў Генеральную канфедэрацыю абодвух народаў, якая ўзяла некат. функцыі дзярж. улады. 24.9.1792 кіраўніцтва канфедэрацыі пераехала ў Гродна для падрыхтоўкі там сейма пад наглядам рас. пасла Я.Я.Сіверса. На тэр. Рэчы Паспалітай увяла свае войскі і Прусія, пасля чаго Расія абвясціла ноту аб падрыхтоўцы другога падзелу Рэчы Паспалітай. Кіраўніцтва канфедэрацыі для абароны краіны 11.2.1793 загадала мясц. канфедэрацыям склікаць паспалітае рушэнне і абраць ротмістраў. У сувязі з гэтым 10.3.1793 Сіверс прадаставіў павятовым маршалкам ранг ваявод і 6.5.1793 дазволіў правесці шляхецкія выбары на Гродзенскі сейм 1793. Ухваленнем на сейме 2-га падзелу Рэчы Паспалітай і дагавора з Расіяй Т.к. канчаткова скампраметавала сябе і 15.9.1793 распушчана. Л і т Т н м о ш y к В.В. Тарговяцкая конфедерацня / / Рус. старнна. 1904. № 9— 10; 1905. № 1—2; S m o l e n s k ! W. Konfederacya Targowicka. Krakow, 1903; K^dziela L. Miçdzy zdradq a stutbq Rzeczypospolitej. Warszawa, 1993. Я.К.Анішчанка.
ТАРД (Tarde) Габрыэль .(12.3.1843, г. Сарла-ла-Канеда, Францыя — 13.5.1904),. французскі сацыёлаг і крыміналіст, адзін з заснавальнікаў псіхалогіі сацыяльнай. 3 1893 узначальваў аддзел y Мін-ве юстыцыі. 3 1900 праф. новай філасофіі ў Калеж дэ Франс. Аўтар ma pary прац «Законы пераймання» (1890), «Сацыяльная логіка» (1894) і інш. Цэнтр. механізмам сац. працэсаў лічыў дзеянне універсальных «законаў пераймання», з якімі звязваў і сац. інтэграцыю, і сац. развіццё. Да пераймання
ён зводзіў розныя працэсы; сацыялізацыю як перайманне дзіцем дарослых, звычаі як перайманне традыц. узораў, моду як перайманне ўнутр. да знешняга і да т.п. Да фундаментальных сац. працэсаў адносіў таксама адагггацыю, важнейшым элементам і формай якой лічыў вынаходства. Лічыў, што ў выніку ўзаемадзеяння прыхільнікаў процілеглых вынаходстваў y грамадстве фарміруецца апазіцыя ў выглядзе сац. канфлікгаў. Псіхал. канфлікгы Т. разглядаў як сутыкненне процілеглых ідэй і матывацый унутры свядомасці індывіда і лічыў, што вынікам такога канфлікту могуць быць вынаходствы, што спрыяюць адаптацыі да сац. асяродцзя. Па меры прасоўвання ад маральных з’яў да эканам., a затым да паліт. сукупнасць прадметаў і з’яў, што здольны выклікаць канфлікты, імкнецца да змяншэння, але пры гэтым інтэнсіўнасць канфлікгных узаемадзеянняў нарастае. Такую анамалію тлумачыў стуленню сац. прыстасаванняў, неабходных, каб інавацыя ўзнікла і рэалізавалася ў адпаведных сферах грамадства. У тлумачэнні сац. працэсаў імкнуўся выкарыстоўваць эмпірычныя паказчыкі, y прыватнасці, сац. статыстыку. Тв:. Рус. пер. — Преступлення толпы. Казань, 1893; Обіцественное мненне н толпа. М., 1902; Соцнальные законы. СПб., 1906. Я.М.Бабосаў.
ТАРДЭСІЛЬЯСКІ ДАГАВОР 1494, па гадненне паміж Іспаніяй і Партугаліяй аб падзеле сфер калан. захопаў y Зах. паўшар’і, заключанае 7 чэрв. ў г. Тардэсільяс (Іспанія). Дагавор уцакладняў лінію падзелу, што станавілі булы рым. папы ад 1493. Паводле Т.д. дэмаркацыйная лінія праходзіла праз абодва полюсы Зямлі і перасякала Атлантычны ак. на адлегласці 370 ліг (больш за 2 тыс. км) ад самай зах. часткі а-воў Зялёнага M u ta (каля зах. ўзбярэжжа Афрыкі). Землі на У ад гэтай лініі прызнаваліся ўладаннямі Партугаліі, на 3 ад яе — Іспаніі. Т.д. скасаваны ў 1777. ТАРЖОК, горад y Цвярской вобл. Расіі, на р. Цверца (прыток р. Волга). Вядомы з 1139. 50,2 тыс. ж. (1999). Вузел чыгунак. Прам-сць: машынабудаванне і металаапр. (вагонабуд. і маш.-буд. з-ды), харч., гарбарна-абутковая. Дрэваапр. прадпрыемствы. 3-д паліграф. фарбаў, золатавышывальная ф-ка, вытв-сць гліняных лялек. Музеі: гіст.-этнагр., арх.этнагр. «Васілёва», залатога шыцця, А.С.Пушкіна. Драўляная царква Ушэсдя (17— 18 ст.), Барысаглебскі манастыр з аднайм. саборам (1785—86), Спаса-Праабражэнсы сабор (19 ст.). ТАРКАВАНКА, традыцыйная бел. страва, тое, што бабка. ТАРКАЧЫ, вёска ў Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і с.-г. калекг. прадпрыемства. За 23 км на ПнУ ад г. Дзятлава, 168 км ад Гродна, 10 км ад чыг. ст. Наваельня. 363 ж., 138 двароў (2002). Сярэдняя школа,
Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ТАРКВЕМАДА, Т а р к е м а д а (Тогquemada) Томас дэ (каля 1420, г. Вальядалід, Іспанія — 16.9.1498), кіраўнік іспанскай інквізіцыі. Манах-дамініканец, y 1460—82 прыёр кляштара ў Сеговіі. Духоўнік каралевы Ізабелы, назначаны ў 1483 вял. інквізітарам Кастыліі і Арагона, y 1486 — таксама Валенсіі і Каталоніі. Склаў інквізіцыйны кодэкс і працэдуру інквізіцыйнага суда, распрацаваў арганізац. струкгуру органаў інквізіцыі. Вызначаўся выключнай жорсткасцю, увёў y масавую практыку аўтадафэ (пры ім было пакарана смерцю болып за 10 тыс. чал.). Ініцыятар праследаванняў мусульман і яўрэяў (дамогся выгнання апошніх з Іспаніі ў 1492). ТАРКВІНІІ (лац. Tarquinii, этрускае Tàrchuna), старажытны этрускі горад на Пн ад Рыма (цяпер тэр. г. Таркуінія ў Італіі). Археал. раскопкамі выяўлены рэшткі этрускіх паселішчаў 8 ст. да н.э. Захаваліся руіны абарончых сцен 5—4 ст. да н.э., саркафагі, аздобленыя скулыттурамі, тэракотавыя рэльефы вял. храма і размалёўкі ў падземных магільных скляпах (7— 1 ст. да н.э.). Мяркуюць, Т. былі паліт. і рэліг. цэнтрам федэрацый 12 этрускіх гарадоў. Пасля войнаў 359—351 і 310—308 да н.э. з Рымам Т. страцілі самастойнасць. ТАРКВІНІЙ ГОРДЫ Луцый (Lucius Tarquinius Superbus), апошні (сёмы) цар Стараж. Рыма [534/533—510/509 да н.э.) этрускай дынастыі. Сын цара Тарквінія Прыска. Жорсткае кіраванне (не лічыўся з меркаваннямі сената, арганізоўваў канфіскацыі і пакаранні смерцю) і бясчынствы Т.Г. і яго сваякоў выклікалі паўстанне ў Стараж. Рыме, y выніку якога Т.Г. выгнаны, этрускае ўладанне скончылася, царскі лад скасаваны і ўтворана рэспубліка. А.Г.Зельскі.
ТАРК0ЎСКІ Андрэй Арсеневіч (4.4.1932, Масква — 6.12.1986), расійскі кінарэжысёр, сцэнарыст; буйнейшы майстар сусв. кіно. Сын А.А.Таркоўскага. Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1961). Дэбютаваў фільмам «Каток і скрынка» (1960). Цэнтр. тэма творчасці Т. — набыццё чалавекам ду- , хоўнай цэльнасці праз веру, любоў і пакаянне. Яго фільмам характэрны шырыня і паэтычнасць мыслення, высокая выяўл. культура, спалучэнне рэаліст. дакладнасці з метафарычнай вобразнасцю і ўмоўнасцю. У фільме «Іванава дзяцінства» (1962, прыз «Залаты леў» Міжнар. йнафестывалю ў Венецыі; гал. прэміі Міжнар. кінафестываляў y СанФранцыска і Акапулька) кантрастна спалучаны светлыя ўспаміны пра дзяцінства падлетка і жорсткі свет вайны. Фільм «Андрэй Рублёў» (1966, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Канах) — гіст. фрэска 15 ст. часоў татара-мангольскага нашэсця на Расію — сцвярджае бессмярот-
насць твораў чалавека духу. У фільмах «Салярыс» (1972, спец. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Канах) і «Сталкер» (1980, прэміі Міжнар. кінафестываляў y Трыесце і Мадрыдзе) y метафарьічным плане разглядаюцца праблемы мэты і сэнсу чалавечага жыцця, пошукаў ісціны. Стужка «Люстра» (1975) — лірыка-біягр. споведзь мастака пра сям’ю, дзяцінства на фоне гіст. падзей, адлюстраванне мінулага ў цяперашнім. 3 1982 працаваў за мяжой. У фільме «Настальгія» (1983, Італія, Вял. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Канах) створаны вобраз «чалавека-свечкі», які імкнецца служыць людзям. «Ахвярапрынашэнне» (1986, Швецыя, Вял. спец. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Канах) — аўтарскае бачанне місіі мастака ў сусвеце: выратаванне чалавецтва ад экалаг., тэхнал. і маральнай катастрофы. Ленінская прэмія 1990. 3 1993 на Маскоўскім міжнар. кінафестывалі прысуджаецца прэмія імя Т. Літ. : 3 a к М.Х. Андрей Тарковсюій: Творч. портрет. М., 1988; М н х а л к о в н ч В.й. Андрей Тарковскнй. М., 1989; О Тарковском. М., 1989; Мнр н фнльмы Андрея Тарковского. М., 1991; Т у р о в с к а я М. 7 1/ 2. шш Фнльмы Андрея Тарковского. М., 1991; Т а р к о в с к а я М.А. Осколкн зеркала. М., 1999; Болдырев Н. Сгалкер, нлн Труды н дня Андрея Тарковского. Челябннск, 2002. В.Ф. Нячай. ТАРКОЎСКІ Арсеній Аляксандравіч (12.6.1907, г. Кіраваград, Украіна — 27.5.1989), рускі паэт, перакладчык. Скончыў Вышэйшыя літ. курсьі ў Маскве (1929). Друкаваўся з 1926. Першая кніга паэзіі — «Перад снегам» (1962). У зб-ках «Зямлі — зямное» (1966), «Ч^ірадзейньш горы» (1978), «Зімовы дзень» (1980), «Ад юнацтва да старасці» (1987) і інш. сцверджанне цэласнасці духоўнага жыцця чалавека, успрыняцце надзённага ў кантэксце агульначалавечага, ант. і біблейская сімволіка, усх. матывы, тэмы паэта і паэзіі, кахання. Паэзіі Т. ўласцівы напружаная філасафічнасць, маштабнасць, шчырасць. Аўтар артыкулаў пра паэзію і праблемы маст. пераюіаду, рэцэнзій. Перакладаў з арм., груз., арабскай і інш. моў. Дзярж. прэмія Каракалпакіі 1967. Дзярж. прэмія Туркменістана 1971. Дзярж. прэмія СССР 1989 (пасмяротна). Те:. Нзбранные стнхотворення, поэмы, переводы, 1929—1979. М., 1982; [Нзбранное.) М.; Смоленск, 2000. А.В.Спрынчан. ТАРЛЕ Яўген Вікгаравіч (8.11.1875, Кіеў — 6.1.1955), расійскі гісторык. Акад. AH СССР (1927). Акад. Нарвежскай акадэміі навук і л-ры, чл.-кар. Брьгганскай акадэміі для заахвочвання гіст.-філас. і філал. навук. Скончыў Кіеўскі ун-т (1896). 3 1903 прыват-дацэнт, з 1917 праф. Петраградскага і Маскоўскага ун-таў. Адначасова ў 1913— 18 праф. Юр'еўскага (г. Тарту, Эстонія) ун-та. У 1930—34 рэпрэсіраваны. Аўтар прац па гісторыі Францыі і міжнар. адносін новага часу, гісторыі Расіі. Асн. працы: «Рабочы клас y Францыі ў эпоху рэвалюцыі» (т. 1—2, 1909—11), «Кантынен-
тальная блакада» (т. 1—2, 1913— 16), «Жэрміналь і прэрыяль» (1937), «Нашэсце Напалеона на Расію, 1812 г.» (1938), «Крымская вайна» (т. 1—2, 1941—43), «Рускі флот і знешняя палітыка Пятра I» (1949) «Паўночная вайна і шведскае нашэсце на Расію» (выд. 1958) і інш. Аўтар гіст. біяграфій «Напалеон» (1936), «Талейран» (1939). Дзярж. прэмія СССР 1942, 1943, 1946.
Арсеній Аляксандравіч Я.В.Тарле. Таркоўскі
ТАРЛОЎСКІ Васіль Іванавіч (14.8.1902, в. Ачыжа Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. — 3.10.1990), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1940), курсы нам. камандзіраў рот па паліт. частцы (1943) і ўдасканалення каманднага саставу. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., Данскім, Варонежскім, Цэнтр. і 1-м Прыбалт. франтах. Стралк. рота на чале са старшым лейт. Т. вызначылася ў чэрв. 1944 пры прарыве абароны праціўніка ў Сіроцінскім (цяпер Шумілінскі) р-не Віцебскай вобл. і фарсіраванні Зах. Дзвіны, дзе захапіла і ўтрымлівала пладдарм да падыходу гал. сіл дывізіі. Да 1953 y Сав. Арміі, потым на выкладчыцкай рабоце. ТАРМАЖЭННЕ ў ф і з і я л о г і і , актыўны нервовы працэс, які прыгнечвае або прадухіляе ўзбуджэнне. Адбываецца пры ўзаемадзеянні медыятара з постсінаптычнай мембранай шляхам гіперпалярызацыі, якая зніжае ўзбудлівасць. Існуюць медыятары, здольньм выклікаць працэсы Т. і ўзбуджэння (напр., ацэтылхалін), медыятары Т. (напр., гліцын y спінным мозгу) і тармазныя нейроны (напр., клеткі Рэншоу спіннога мозга). Адрозніваюць Т. перыферычнае (адбываецца ў сінапсах на мышачных і залозістых клетках), цэнтральнае (рэалізуецца ў межах ц.н:с.), прэсшаптычнае і постсінаптычнае (у міжнейронных сінапсах), безумоўна- і ўмоўнарэфлекторнае (гл. Вышэйшая нервовая дзейнасць). Ва ўзбудлівых сінапсах Т. дзейнасці нейрона часам узнікае пад уплывам празмернага паступлення нерв. імпульсаў — песімальнае Т. (гл. Парабіёз). Ахоўнае Т. засцерагае нерв. цэнтры ад моднага раздражнення або ператамлення. Складаныя каардынацыйныя ўзаемадзеянні паміж Т. і ўзбуджэннем — аснова нармальнай дзейнасці органаў і тканак, фарміравання паводзінскіх звы-
ТАРМОЛА
441
чак y працэсе выспявання арганізма, эвалюцыі аналітычна-сінт. дзейнасці мозга. Літ.: А н о х н н П.К. Внутреннее торможенне как проблема фнзнологам. М., 1958; С у д а к о в К.В. Обіцая теорня функцнональных снстем. М., 1984. С.С.Ермакова. TAPMA3HÔE ВЫПРАМЯНЕННЕ, электрамагнітнае выпрамяненне, якое ўзнікае пры рассеянні (тармажэнні) зараджаных элементарных часцід y эл. полі. Інтэнсіўнасць Т.в. паводле класічнай электрадынамікі прапарцыянальная квадрату паскарэння часціцы, якое адваротна прапарцыянальнае яе масе. Таму інтэнсіўнасць Т.в. электронаў y мільёны разоў большая за інтэнсіўнасць Т.в. пратонаў. Спектр Т.в. неперарыўны і абрьшаецца пры найб. магчымай энергіі, роўнай пач. энергіі электрона. Тармазное рэнтгенаўскае і гама-выпрамяненне, вылучаныя хуткімі элекгронамі пры іх рассеянні ў эл. полі атамных ядраў і электронаў y рэчыве. выхарыстоўваюцца ў тэхніцы. медыцыне, y даследаваннях па біялогіі, хіміі і фізіцы. Часам да Т.в. адносяць магнітатармазное вьшрамяненне рэлятывісцкіх зараджаных часціц, якія рухаюцца ў макраскапічных магн. палях паскаральнікаў (гл. Сінхратроннае выпрамяненне). А.А.Богуш. ТАРМАСАЎ Аляксандр Пятровіч (1752—25.11.1819), расійскі ваенны і дзярж. дзеяч. Ген. ад кавалерыі (1801). Граф (1816). Удзельнік рус.-тур. вайны 1787—91. Ў час паўстання 1794 атрад рас. войск на чале з Т. быў разбіты 4 крас. К '\.Касцюшкам каля Рацлавіц. 3 1803 кіеўскі, з 1807 рыжскі ваен. губернатар. У 1808—11 галоўнакамандуючы ў Грузіі і на Каўказскай лініі, кіраваў баявымі дзеяннямі ў рус.-тур. 1806— 12 і рус.-іранскай 1804— 13 войнах. У 1812 камандаваў 3-й Зах. арміяй, войскі якой y Кобрынскім баі 1812 нанеслі паражэнне часдям саксонскага корпуса ген. Ж.Л .Рэнье, утрымалі свае пазіцыі ў Гарадзечанскай бітве 1812, але вымушаны былі адысці на Валынь. Пасля смерці П.І.Баграціёна часова камандаваў 2-й арміяй. У час восеньскага контрнаступлення рас. войск удзельнічаў y баях каля Малаяраслаўца, Вязьмы, Краснага. Вясной 1813 y час хваробы МЛ.Кутузава выконваў абавязкі галоўнакамандуючага. У 1814—16 маскоўскі ваен. губернатар і галоўнакамандуючы, y 1816—19 маскоўскі ген.-губернатар. А.М.Лукашэвіч. ТАРМ0ЛА (T a р м о л а-М і р с к і) Раман Якубавіч (н. 5.4.1936, г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэт. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1960). У 1960—96 на Бел. тэлебачанні (у 1977—80 на кінастудыі «Беларусьфільм»). Друкуецца з 1957. Аўгар зб-каў паэзіі «Асколкі і росы» (1964), «Поўня» (1966), «Абнаўленне» (1968), «Міранка» (1971), «Побач» (1974), «Павага» (1976), «Вобразы вечара» (1982), «Толькі б дагаварыць...» (1986), «Ў прадчуванні святла...» (1992), паэм «Проста — я» (1966), «Навальнічны раён» (1969), «Ха-
442
ТАРНАБЖЭСКАЕ
тынскі рэквіем» (1971), «Вянок» (1972). У іх — лірызм, асацыятыўнасць, філас. роздум пра лёс народа ў Вял. Айч. вайну, пасляваен. час, тэмы кахання, любві да роднага краю. Піша для дзяцей: зб-кі казак «Каго баяцца ў лесе» (1973), «Казкі-падказкі» (1984). Аўтар сцэнарыяў дакумент. фільмаў «Людзям сябе пакажы» (1973), «Я не самотны... Максім Багдановіч» (1982), дакумент.-маст. фільма «А мае міране добрыя людзі» (1993), тэлеспектакля «Зачараваны Валерка» (1976). Тв.: Зямное — зямному. Мн., 1979; Спрадвечнасць. Мн.. 1989; Зярняты з каласоў. Мн., 1994. Літ. : В я р ц і н с к і А. Высокае неба ідэалу. Мн., 1980; С е м а ш к е в і ч Р. Выпрабаванне любоўю. Мн., 1982; З у ё н а к В. Мера адкрытасці душы / / Полымя. 1984. № 4; A р о ч к a М. Балючая памяць зямлі / / Там жа. № 7. І-У Саламевіч. ТАРНАБЖ^СКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewodztwo Tamobrzeskie), былая адм.-тэр. адзінка на ПдУ Польшчы. 3 1999 y складзе Падкарпацкага ваяводства. ТАРНАГР0ДСКАЯ КАНФЕДЭРАЦЫЯ. саюз шляхты (пераважна сярэдняй) Польшчы, накіраваны супраць абсалютысцкіх планаў караля польскага і вял. князя ВКЛ Аўгуста II Моцнага (адначасова курфюрст саксонскі). Абвешчана 26.11.1715 y г. Тарноград (Люблінскае ваяв.) на чале з С.Ледухоўскім. Канфедэратьі ставілі за мэту вывад саксонскіх войск з Рэчы Паспалітай, дэтранізацыю Аўгуста II і замацаванне шляхецкіх вольнасцей. Саюзнік Аўгуста II y Паўночнай вайне 1700—21 цар Пётр I, не жадаючы ўмацавання ўлады караля, падтрымаў Т.к. і ўвёў y Рэч Паспалітую войскі. Шляхта ВКЛ y падтрымку Т.к. ў 1716 стварыла Віленскую канфедэрацыю. Атрады канфедэратаў змагаліся з каралеўскімі і саксонскімі войскамі на ўсёй тэр. Рэчы Паспалітай. 3.11.1716 пад націскам дыпламатаў Расіі ў Варшаве падпісана кампраміснае пагадненне паміж Аўгустам II, Т.к. і Віленскай канфедэрацыяй. 30.1.1717 пагадненне ратыфікавана і 1.2.1717 зацверджана «Нямым» соймам. Саксонскія войскі выводзіліся па-за межы Рэчы Паспалітай, улада караля абмяжоўвалася. Абмяжоўваліся і правы гетманаў, кароннае (польскае) войска скарачалася да 18 тыс. чал., a войска ВКЛ — да 6 тыс. Узмацніўся паліт. ўплыў Расіі на ўнутр. справы Рэчы Паспалітай. А .П .Г ры цкевіч.
ТАРНАДД ( і с п . tornado), назва смерчаў над сушай y ЗША. Адрозніваюцца вельмі частай паўгаральнасцю (у параўнанні з еўрап. тромбамі). Штогод y бас. р. Місісіпі і на ПдУ краіны назіраецца некалькі соцень Т. ТАРНАЎ (Tamdw), горад на Пд Польшчы, y Малапольскім ваяводстве. Каля 140 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўта-
дарог. Прам-сць; хім. (вытв-сць азотных угнаенняў, палімераў), эл.-тэхн., станкабуд., шкляная, харчовая. Арх. помнікі 15—16 ст.: гатычны сабор, ратуша. TÀPHAÿCKAE ВАЯВ0ДСТВА (Wojewridztwo Tamowskie), былая адм.-тэр. адзінка на Пд Польшчы. 3 1999 y складзе Малапольскага ваяводства. TAPHÔBA, вёска ў Лідскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Дзітва. Цэнтр cM bcaBeta і абл. унітарнага с.-г. прадпрыемства. За 18 км на ПдЗ ад г. Ліда, 100 км ад Гродна, 3 км ад чыг. ст. Белагруда. 740 ж., 272 двары (2002). Сярэдняя школа, Палац культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, Дом быту, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ІІомнік архітэктуры — сядзіба (канец 19 — пач. 20 ст.). ТАРНОЎСКІ Уладзімір Мікалаевіч (н. 17.1.1947, г. Ужгарад Закарпацкай вобл., Украіна), бел. архітэктар. Скончыў Львоўскі політэхн. ін-т (1970). У 1970— 87 і з 1996 працуе ў ін-це «Мінскпраекг», y 1987—89 — y ін-це «Белдзяржпраект». У 1989—96 кіраўнік персанальнай творчай майстэрні. Асн. работы (у сааўт.): y Мінску — комплекс жьілых дамоў для Бел. ваен. акругі па Старавіленскім тракце (1974—80), студэнцкі інтэрнат ін-та нар. гаспадаркі (цяпер Бел. эканам. ун-т) па вул. Ванеева (1975), Дзярж. муз. т-р Беларусі (1980), помнік А.С.Пушкіну і ландшафт навакольнага асяроддзя (1999); жылы гарадок Рось (Дзярж. прэмія Беларусі 1998); рэканструкцыя Рэзідэнцыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «Дразды» пад Мінскам (1997) і будынка Нац. банка Беларусі па вул. Леніна (2000). Сярод інш. работ: забудова мікрараёна «Тарон-4» y г. Ванадзор (Арменія; 1992), жылы дом па вул. Леніна ў Астане (1998). TAPÔHTA (Toronto), горад на У Канады. Адм. цэнтр прав. Алтарыо. Засн. ў 1749 як франц. гандл. пост. 4,7 млн. ж. разам з прыгарадамі і суседнімі гарадамі (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на воз. Антарыо. Міжнар. аэрапорт. Важнейшы гандл.-прамысл., фін. і культ. цэнтр Канады; выпускаецца каля 25%
прамысл. прадукцыі краіны. Прам-сці: агульнае машынабудаванне, металаапр,, эл.-тэхн., радыёэлектронная, паліграф, хім., гумавая, фармацэўтычная, гарбарна-абутковая, швейная. Метрапалітэд.,< Ун-ты. Каралеўскі музей Антарыо. Маст. галерэя. Арх. помнікі 19 ст. Паблізу АЭС. Б е л а р у с ы ў Т а р о н т а . На правду 20 ст., асабліва пасля 2-й сусв. вайны, уТ. склаўся адзін з гал. асяродкаў бел. дыяспары ў Канадзе. Да 1940-х г. сярод выхадцаў з Беларусі тут не бьшо трывалага нац.-культ. і рэліг. жыцця, яно аклывізавалася пасля заснавання Згуртавання беларусаў Канады (ЗБК; 1948) і Беларускага нацыянальнага аб'яднання ў Канадзе (1952). Тут выдаваліся газ. «Беларускі эмігрант» (1948—54) і час. «Баявая ўскалось» (1954—81), з 1952 выходзіць газ. «Беларускі голас». Дзейнічалі бел. правасл. прыходы св. Ефрасінні Полацкай (1951—52) і св. Кірылы Тураўскага (1954—55), y 1959 утвораны Бела- I рускі рэдіг.-грамадскі цэнтр. У 1965 пры ЗБК створана Згуртаванне беларусш* жанчын Канады. Грамадскую і культ,- 3 асв. працу таксама праводзяць Каардынацыйны камітэт беларусаў Канады (з 1966), Беларускі інстытут наеукі і мастацтва ў Т., Беларускі выдавецка-мастацкі клуб «Пагоня» (абодва з 1967). У j 1970—83 y Т. знаходзілася Рада Беларускай Народнай Рэспублікі. У горадзе прайшоў шэраг сустрэч беларусаў Паўн. Амерыкі. Дзейнічае бел. правасл. царш імя св. Ефрасінні Полацкай. Гл. таксама раздзел пра беларусаў y арт. Канада. ТАРОІІЕЦКА-ХОЛМСКАЯ AIIEPÂЦЫЯ 1942, наступальная аперацыя сав. войск 3-й (ген.-лейт. М.А.Пуркаеў) і 4-й (ген.-палк. А.І.Яроменка) ударных армій Паўн.-Зах. (з 22 студз. ў складзе Калінінскага) фронту 9 студз. — 6 лютага, 3 праведзеная на завяршальным этапе Маскоўскай бітвы 1941—42 y Вял. Айч. вайну. Сав. камандаванне ставіла задачу сіламі гэтых армій разграміць групоўху праціўніка на стыку груп ням. армій «Поўнач» і «Цэнтр». 9 студз. сав. арміі перайшлі ў наступленне і прасунулісля на 3 на 25—30 км. У пач. лютага 3-я ўдарная армія выйшла на подступы да г. Вял. Лукі Пскоўскай вобл., 4-я ўдар- *
ная — да гарадоў Веліж і Дзямідаў Смаленскай вобл., a яе 249-я стралк. дывізія прарвалася да Віцебска. Ням. камандаванне перакінула на гэты напрамак 4 пях. дывізіі з Зах. Еўропы, таму сав. войскі перайшлі да абароны. У выніку Т.-Х.а. Чырв. Армія прасунулася да 250 км, абышла з ПнЗ ржэўска-вяземскую, з Пд дзямянскую групоўкі праціўніка, стварыўшы ўмовы для іх разгрому; y лініі ням. фронту ўтварыліся т.зв. Віцебскія «вароты». У наступленні на Віцебскім напрамку сав. войскам вял. дапамогу аказалі партызаны Суражскай партыз. зоны. TAPÔC РАСЛІН, армянскі мастак-мініяцюрыст 2-й пал. 13 ст.; майстар кілікійскай школы. Працаваў y манастыры Рамкла. Захаваліся 7 падпісаных ім рукапісаў (1256—68), y т.л. т.зв. Малаційскае евангелле (1268). У яго творчасці выявіліся рысы новага для таго часу маст. мыслення, якое характарызавалася дакладнасцю кампазідыі, яснасцю трактоўкі прасторы, што дасягалася праз элементы прамой перспектывы, багаццем арнаментыкі, вытанчанасцю каларыту, які гарманічна спалучаў яркія плямы лакальнага колеру са складанымі змешанымі тонамі, высакародствам і стрыманасцю вобразнага ладу, жыццёвай пераканаўчасцю поз і характараў персанажаў. Іл. гл. да арт. Кілікійская школа. ТАР0СЫ, нагрувашчванні лёду на морах, рэках і азёрах. Утвараюцца ў выніку бакавога ціску ледзяных палёў адно на адно, пры расколванні лядовага покрыва вял. таўшчыні; выш. каля 10 м, y прыбярэжнай ч. да 20 м. Сярод форм Т. вылучаюць: бар’еры, грады, рапакі, стамухі (асобныя нагрувашчванні на мелі). Т. найб. пашыраны ва Усх.-Сібірскім і Чукоцкім м., y адкрытай ч. Паўн. Ледавітага ак. На рэках Т. ўтвараюцца ў час крыгаходу. ТАРПАН, к о н ь д з і к і (Equus gmelini), млекакормячая жывёла роду коней сям. коневых атр. няпарнакапытных. Магчыма, дзікі продак некат. парод ко-
ней свойскіх', як свойская жывёла прыручана 5—6 тыс. г. назад. 2 падвіды Т.: стэпавы (E.g. gmelini) і лясны (E.g. silvaticus). Былі пашыраны ў Еўропе і Зах. Казахстане. Т. стэпавы вынішчаны ў 18—19 ст., Т. лясны — на пач. 19 ст. 3 1930-х г. y Германіі і Польшчы працавалі над узнаўленнем Т. ляснога. У 1962 і 1968 з Польшчы на Беларусь завезены 5 асобін y Белавежскую пушчу. Выш. ў карку Т. сгэпавага да 137 см; Т. лясны драбнейшы. Склад цела дужы, масць шэрая. Уздоўж спіны чорная паласа, грыва і хвост чорныя. Э.Р. Самусенка.
ТАРПАТЫНА, тое, што жывіца. Баявое зараднае аддзяленне
1 2
ТАРСКі
443
бінаваную сістэму саманавядзення; цепланыя — поршневы, турбінны або рэакгыўны рухавік; электрычныя — крыніцу эл. энергіі, электрарухавік з пераўгваральнікам. Першыя Т. пабудаваны ў Вялікабрытаніі ў 1866, з 1870-х г. паступілі на ўзбраенне флатоў многіх краін. У 1927 створана першая сав. Т. У 1930-х г. з’явілася тарпеданосная авіядыя.
ТАРПЕДАН0СЕЦ, 1) баявы самалёт для паражэння ваен. караблёў і трансп. суднаў праціўніка авіяц. тарпедамі, для ўстаноўкі авіяц. марскіх мін. Т. былі Кармавая частка
А кум улятарнае аддзяленне
3
Хваставая частка
4
Электрычная тарпеда: 1 — выбуховае рэчыва; 2 — узрывальнік; 3 — акумулятары; 4 — электрарухавік.
ТАРПЕДА (ад лац. torpedo электрычны скат), самарухальны, сама- або тэлекіравальны падводны снарад цыгарападобнай формы, які нясе звычайны або ядз. баявы зарад. Прызначаны для паражэння падводных лодак і суднаў, надводных караблёў, разбурэння прычалаў, докаў і інш. аб’ектаў. Знаходзяцца на ўзбраенні падводных лодак, крэйсераў, процілодачных караблёў, эсмінцаў, тарпедных катэраў, процілодачных самалётаў і верталётаў. Калібр Т. да 550 мм, даўж. да 6,5 м і болып. Адрозніваюцца па прызначэнні (процілодачныя, процікарабельныя і двухмэтавыя), носьбітах (карабельныя, авіяцыйныя), энергасілавых устаноўках (цеплавыя, электрычныя), сістэмах кіравання (акустычныя, або саманаводныя, тэлекіравальныя па правадах, манеўравальныя па праграмах). Карабельныя Т. запускаюцца з тарпедных апаратаў. Авіяц. Т. маюдь меншуто масу і габарыты, часам стабілізуючае прыстасаванне або парашуг; акустычныя — актыўную, пасіўную або кам-
пашыраны ў марской авіяцыі (утваралі яе асобны від — тарпеданосную, ці мінна-тарпедную, авіяцыю) многіх дзяржаў y 1930—50-я г., найб. выкарыстоўваліся ў 2-ю сусв. вайну. Пасля 1945 будавалі таксама рэактыўныя Т.бамбардзіроўшчыкі. 3 сярэдзіны 1950-х г. са стварэннем авіяц. ракет Т. пастутюва заменены ракетаносцамі. 2) Малы быстраходны баявы карабель (водаўмяшчальнасць да 400 т) для паражэння варожых караблёў і суднаў тарпедамі (тарпедны катэр). Пашыраны ў ВМФ (BMC) многіх дзяржаў з 1-й сусв. вайны да 1970-х г., y СССР будаваліся да 1990, y т.л. тарпедныя катэры на падводных крылах і паветр. падушцы. Мелі малакаліберныя гарматы або кулямёты. У.Я.Калаткоў.
ТАРПЕЙСКАЯ СКАЛА (Saxum Tarpej um), y Старажытным Рыме стромкі ўцёс з зах. боку Капіталійскага ўзгорка, з якога скідвалі асуджаных на смерць дзярж. злачынцаў. Паводле аднаго з паданняў, назва паходзіць ад імя Луцыя Тарпея, якога скінулі адтуль за апазіцыю цару Ромулу. Паводле другой версіі, Тарпеяй звалі дачку военачальніка Капіталійскай крэпасці Спурыя Тарпея, якая ў час вайны з сабінамі паказала воparauf патайны ход, за што паплацілася жыццём. TÂPCK1 (Tarski) Альфрэд (14.1.1901, Варшава — 26.10.1983), польска-амерыканскі логік і матэматык, адзін з заснавальнікаў семантыкі лагічнай. Скончыў Варшаўскі ун-т (1924), з 1926 яго дацэнт. 3 1939 y ЗША, з 1942 y Гарвардскім ун-це, з 1946 праф. Каліфарнійскага ун-та. Лічыў логіку асновай усіх навук, гал. задача якой — вызначэнне дакладнага сэнсу тэрмінаў і выяўленне агульных заканамернасцей. Зрабіў энач-
444
ТАРТАК
ны ўклад y распрацоўку алг. метадаў вылічэння прэдыкатаў, тэорый мностваў, мадэлей, матэм. логіку, логіку выказванняў. Сфармуляваў вызначэнне паняцця ісціны для болыпасці фармалізаваных моў. Аўтар прад па метадалогіі дэдуісгыўных навук. Даследаванні Т. паўплывалі на развіццё семіётыкі і паслужылі ўзорам выкарыстання фармальных метадаў для аналізу змястоўных праблем і тэорый. Тв:. Рус. пер. — Обоснованне научной семантлкн / / Фнлос. н соцнол. мысль. 1996. № 1— 2; Понятне нстаны в языках дедуктавных наук / / Ф ллософня н логгаса Львовско-Варшавской школы. М., 1999; Введенне в логнку н методологню дедуктнвных наук. Бнробнджан, 2000.
TAPTÂK, Л y ч ы л а, возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача (цячэ праз возера), за 20 км на ПдЗ ад г.п. Ушачы. Пл. 0,54 км2, даўж. 1,76 км, найб. шыр. 500 м, найб. глыб. 11,4 м, даўж. берагавой лініі 4,4 км, пл. вадазбору 116 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 6—9 м (на ПдУ 10—15 м), пад лесам. На ПнУ і ПдЗ пойма шыр. 100— 150 м, парослая хмызняком. Берагі нізкія, пясчаныя, участкамі пад хмызняком, забалочаныя. Дно да глыб. 2 м пясчанае, ніжэй ілістае. Востраў пл. 0,1 га. Уздоўж берагоў паласа надводнай расліннасці. Ракой Ушача злучана з азёрамі Мурагі і Царкавішча. TÂPTAP, y старажытнагрэчаскай міфалогіі бездань, прастора, што знаходзіцца ніжэй за aid, як неба вышэй за зямлю. Лічылася, што ў Т. залягаюць карані зямлі і мора, усе канцы і пачаткі. Тут жыве Нікта — багіня ночы. Нават багі баяцца трапіць y Т., дзе зняволены пераможаныя Зеўсам тытаны. Паводле пазнейшых міфаў, Т. — самае аддаленае месца аіда, дзе нясуць пакаранне дзёрзкія героі: Тантал, Сізіф, Пірыфой і інш. А.Г.Зельскі.
1919 — сучасная назва. У 1920 y Т. падпісаны мірны дагавор паміж Эстоніяй і РСФСР (гл. Савецка-эстонскія пагадненні). У 1919— 40 і з 1991 y складзе незалежнай Эстоніі; y 1940—91 y Эст. CCP. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны ням. фашыстамі (1941—44). ТАРТУСКІ ДАГАВОР, заключаны ў 1920 паміж РСФСР і Эстоніяй, гл. ў арт. Савецка-эстонскія пагадненні. ТАРТУСКІ УНІВЕРСГПЎГ. Адкрыты ў 1632 y г. Дэрггг (цяпер Тарту, Эстонія) паводле загаду шведскага караля Густава II Адольфа аб заснаванні Акадэміі Густавіяна. У сувязі з ваен. дзеяннямі працаваў з перапынкамі да 1710. У 1802 аднавіў дзейнасць (адзіны ў Рас. імперыі ун-т, дзе выкладанне вялося на ням. мове). 3 1889 лекцыі чыталіся на рус. мове, з 1.12.1919 — на эстонскай. 3 1893 y сувязі з перайменаваннем горада наз. Юр’еўскі, з 1919 — Тартускі. У 2001/02 навуч. г. болып за 15 тыс. студэнтаў і каля 900 выкладчыкаў; ф-ты: тэалагічны, юрыд., мед., філас., біёлага-геагр., фізіка-хім., эканам., матэматыка-інфарм., сац. навук, адукадыі, фіз. культуры. Пры ун-це працуюць 3 каледжы. ТАРТЭЛА (Tortella), род брыевых імхоў сям. трыхастомавых. 37 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі Т. звілістая (Т. tortuosa), занесеная ў Чырв. кнігу. Трапляецца ў ельніках, на вапнава-пясчанай гальцы, на сценах старых бетонных збудаванняў. Шматгадовыя, адна- ді двухдомныя, наглебавыя або наскальныя імхі. Сцёблы прамастойныя, простыя ці вілавата разгалінаваныя, выш. 0,5—10 см. Лісце даўж. да 8 мм, адыходнае, яйцападобна-ланцэтнае, лінейнае, хвалістае, завостранае або тупаватае. Спарагоній верхавінкавы, з падоўжанай ножкай. Каробачка прамастойная ці нахіленая, прамая або сагнугая. Вечка з дзюбкай.
TÀPTy (Tartu), горад на Пд Эстоніі. Каля 115 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Эмайыгі. Прам-сць: маш.-буд. і металаапр., хім., харч., тэкст., швейная, гарбарна-абутковая, дрэваапр., паліграфічная. Тартускі універсітэт, с.-г. акадэмія. Музеі. Тэатр. Арх. помнікі: сабор Пятра і Паўла (13— 15 ст.), касцёл Яані (14 ст.), ратуша (18 ст.), комплекс будынкаў ун-та (19 ст.). У 10— 11 ст. на месцы Т. было паселішча стараж. эстаў Тарпату. Упершыню ÿ летапісах упамінаецца пад 1030 я к г. Ю р’еў, пабудаваны Яраславам Мудрым. У 1224 захоплены ням. крыжаносцамі і перайменаваны ў Дэрпт; цэнтр біскупства. У 1-й пал. 13 ст. атрымаў гар. права. У 13— 16 ст. чл. Ганэы, пасрэднік y гандлі з Псковам і Ноўгарадам. У час Лівонскай вайны 1558—83 занягы рус. войскамі, з 1582 пад уладай Рэчы Паспалітай, з 1625 — Швецыі. У 1632 засн. ун-т. У Паўночную вайну 1700—21 заняты рус. войскамі (1704) і паводле Ніштацкага мірнага дагавора 1721 далучаны да Расіі. 3 1783 цэнтр павета Рыжскага намесніцтва (з 1796 — Ліфляндскай губ.). У 1893— 1919 наз. Ю р'еў, з
ТАРЎНСКАЕ ВАЯВОДСТВА (Woje wddztwo Toruriskie), былая адм.-тэр. адзінка на Пн Полыпчы. 3 1999 y складзе Куяўска-Паморскага ваяводства.
ТАРЎНСКІ МІР 1411, мірны дагавор паміж Тэўтонскім ордэнам з аднаго боку і Польскім каралеўствам і ВКЛ з друго- ] га, падпісаны 1 лют. ў г. Торунь. Завяршыў Вялікую вййну 1409—11. Пасля Грунвальдскай бітвы 1410 Тэўтонскі ордэн рыхтаваўся да рэваншу. Псшьскі кароль Ягайла і вял. кн. ВКЛ Вітаўт перад пагрозай вайны на 2 фронты (з ордэнам і яго саюзнікам герм. імператарам Зыгмунтам Люксембургскім) пагадзіліся на часовае прымірэнне з Тэўгонскім ордэнам, які паводле Т.м. адмовіўся ад Жамойці і яцвяжскіх зямель на карысць ВКЛ (толькі на лерыяд жыцця Ягайлы і Вітаўта), a Псшьлхчы вярлуў Доб;:;ыньскую { зямлю і абавязаўся вьшлаціць 100 тыс. коп чэлі. гроліаў. Палавінчаты характар Т.м. абумовіў далейліае нарастанне напружаласці паміж яго ўдзельнікамі і іх падрыхтоўку да новай вайлы. Г.М.Сагановіч. ГАРЎНСКІ МІР 1466. мірлы дагавор паміж Тэўтонскім ордэнам і Польшчай, падпісалы 19 кастр. ў г. Торунь. Завярліыў Трынаццацігадовую вайну 1454—66. Тэўтонскі ордэн прызнаваў сябе васалам польскага караля і перадаваў непасрэдла ў склад Польлічы Гданьскае Памор’е, Хэлмскую зямлю, землі па Вісле з Мальбаркам і Эльблангам, Вармію. Самастойяасць знешляй палітыкі ордэнскай дзяржавы абмяжоўвалася. Кожны новаабраны вял. магістр ордэна мусіў прысягаць на вернасць польскаму каралю і абяцаць захоўваць пасталовы Т.м.; ён уваходзіў y склад польскага сената. Г.М. Сагановіч. ТАРФЯНА-БАЛÔTHЫЯ ГЛЁБЫ, група глеб, якія развіваюцда пры працяглым залішнім увільгатяеяді атм. і грунтавымі водамі ва ўмовах балотнага глебаўтваральнага працэсу. Пашыраны ва ўмерана вільготным клімаце Паўн. паўліар’я, асабліва ў Зах. Сібіры, на Д.Усходзе, Пн і ПнЗ Расіі, Украіне. На Беларусі (найб. y Брэсцкай, Гомельскай, Мілскай абл.) займаюць 14,1% с.-г. угодцзяў (2,9 млн. га). Характарызуюцца перавагай лазапашвання арган. рэчыва яад яго распадам, літо вядзе да ўтварэяня торфу і агляення мінер. ч. глебы. У залежнасці ад паходжання, расліннасці і ўмоў воднаі-а жыўлвння Т.-б. г. падзяляюцца на нізінныя (слабашчолачныя, багатыя азотам і попельнымі элементамі), вярховыя (кіслыя, бедныя азотам, малапопельныя), поймавыя (алювіяльныя); глебы пераходных балот, больш блізкія да вярховых. Паводле магугнасді торфу вылучаюць тарфяніста-глеевыя (слой торфу да 30 см), тарфяна-глеевыя (30— 50 см), тарфяна-балотньм маламагугныя (50—100 см). сярэднемагутныя (100—200 см) і магутныя (больш за 200 см). У цалінным стане Т.-б. г. выкарыстоўваюцца як Ьенажаці невысокай якасці. Нізінныя і поймавыя глебы — аб'ект меліярацыі, y выніку чаго мяняюцца працэсы глебаўтварэння (балотны працэс спыняецца, распадаецца арган. рэчыва і глеба абагачаецца попельнымі элементамі жыўлення раслін). На асушаных Т.-б. г. вырошчваюць адна- і шматгадовыя травы, прапашныя культуры. Паводле баніціровачнай шкалы Беларусі ўрадпівасць Т.-б. г. да 78 балаў.
ТАРФЯНАЯ ІІРАМЫСЛОВАСЦЬ. галіна паліўнай прамысловасці па здабычы і перапрацоўцы торфу. Асн. прадукцыя: фрэзерны і кускавы торф, тарфяныя брыкеты, арган. ўгнаенні, торф на подсціл с.-г. жывёле і для хім. перапрацоўкі. На Беларусі прамысл. здабыча торфу пачалася ў 1896 для патрэб шклозавода ў в. Серкавіда (Талачынскі р-н Відебскай вобл.), y 1899 — паблізу г. Гомель для гомельскіх цагельняў. Торфабрыкет шчалі вырабляць y 1900 на торфараспрацоўцы каля в. Шэбрын (Брэсцкі р-н). Да 1913 арганізаваны торфараспрадоўкі радовішчаў Дымаўшчына (каля г. Відебск), Гразкі (Гомельскі р-н), Котуш (каля г. Магілёў), пры шклозаводзе «Труды» (Полацкі р-н), Ноўка (Віцебскі р-н), пад Мінскам. У 1920—40 дзейнічала больш за 200 торфапрадпрыемсгваў. У 1940 здабыта 3,4 млн. т торфу, яго ўдз. вага ў паліўным балансе рэспублікі склала 63,5%. У 1950—60 пабудаваны буйныя прадпрыемствы Т.п.: «Светлагорскае» і «Васілевіцкае» ў Гомельскай, «Рэдкі Рог» і «Дняпроўскае» ў Магілёўскай, «Бярозаўскае» ў Брэсцкай, «40 гадоў БССР» y Гродзенскай, «Бярэзінскае», «Смалявіцкае», «Ч ысцік» y Мінскай, «Дабееўскі Мох», «Віцебскае» і інш. ў Віцебскай абл. Да 1960 торф заставаўся асн. відам паліва, на ім працавала болыпасць ДРЭС і ЦЭЦ, яго ўдз. вага ў паліўным балансе склала 39,5%. 3 канца 1970 y сувязі з выкарыстаннем больш эфектыўных відаў паліва (нафтапрадукгы, прыродны газ) здабыча торфу на паліўна-энергет. мэты змяншаецца, удз. вага ў паліўным балансе 0,8% (1985). Адначасова расце здабыча торфу для патрэб сельскай гаспадаркі. У 2000 y Рэспубліды Беларусь 37 прадпрыемсгваў Т.п., найб. значныя: «Каўпеніда», «Бярозаўскае», «Кобрынскае» ў Брэсцкай, «Асвейскае», «1 Мая», «Усвіж-Бук» y Віцебскай, «Луцкі», «Хойніцкі» ў Гомельскай, «Дзітва», «Лідскі»,
«Ашмянскі» ў Гродзенскай, «Рэдкі Рог» «Татарка», «Ганчанскае» ў Магілёўскай, «Усяж», «Сяргеевіцкае», «Слуцкае» ў Мінскай абл. Т.п. найб. развіта ў Расіі, Польшчы, Германіі, Швецыі, Ірландыі. Гл. таксама Торфазда-
быча, Тарфяны кадастр.
П.І.Рогач.
ТАРФЯНЫ КАДАСТР, сістэматьізаваны збор колькасных і якасных уліковых звестак пра тарфяныя радовішчы. На Беларусі першыя Т.к. выдадзены ў 1940 і 1953 (перавыдадзены ў 1978). У іх змешчаны характарыстыкі радовішчаў: кадастравы нумар, назва, адлегласць ад раённага дэнтра, бліжэйшай чыг. станцыі і нас. пунктаў, пл. радовішча ў нулявых і прамысл. межах, найб. і сярэдняя глыб. торфу, яго запасы і якасныя паказчыкі (тып, ступень распаду, попельнасць, пністасць), пл. асушэння, землекарыстальнікі, від выкарыстання, водапрыёмнік, від і год разведкі, катэгорыя вывучанасці, наяўнасць сапрапелю, мергелю, падсцілачных тарфоў. Змешчаны таксама абагульняльныя звесткі па тарфяным фондзе раёнаў і абласцей, размеркаванне радовішчаў па памерах і інш. Т.к. перыядычна абнаўляецца і дапаўняецца. П.ЦІабанок. ТАРФЯНЫ ІІАЖАР. разнавіднасць ландшафтных пажараў, якая характарызуецца бясполымным гарэннем тарфянога слоя глебы. Узнікаюць стыхійна ці ад неасцярожнага абыходжання з агнём пры адноснай вільготнасці нізіннага торфу да 69%, вярховага 72%. У ціхае надвор’е торф гарыць марудна, y ветранае — іскры перакідваюцца на сумежныя ўчасткі і Т.п. развіваецца лавінападобна. Вызначаецца ўстойлівасцю гарэння. Для прадухілення Т.п. праводзяць проціпажарныя мерапрыемствы: унясенне мінер. грунту ў слой торфу, меліярац. работы, стварэнне проціпажарных палос, траншэй, сажалак. T a бл і ц a
Злабыча торфу і вытворчасць торфабрыкетаў на Беларусі, тыс. т
Здабыча паліўнага торфу Здабыча торфу для сельскай гаспадаркі Вытворчасць торфабрыкетаў
1
1990
1995
2000
3438
3145
2023
12 304
961
188
2071
1535
1257
тарф яны я
445
ТАРФЯНЫ ФОНД, усе выяўленыя і разведаныя радовішчы торфу. У Рэспубліцы Беларусь y Т.ф. ўлічваюцца радовішчы плошчай не менш як 1 га (у межах прамысл. глыбіні тарфяных пакладаў). У адпаведнасці са «Схемай рацыянальнага выкарыстання і аховы тарфяных рэсурсаў Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2010 года» (1988) Т.ф. Беларусі складаўся з 9191 радовішча з запасам 4,4 млрд. т. Усе радовішчы падзелены на мэтавыя фонды: п р ы р о д а а х о ў н ы — радовішчы на ахоўных прыродных тэрыторыях; з я м е л ь н ы выкарыстоўваецца толькі ў с.-г. мэтах; з a п a с н ы ўключае зарэзерваваныя радовішчы гідролізнай, бітумінознай, лячэбнай сыравіны; ф о н д, я к і распрацоўваецца — радовішчы, адведзеныя для здабычы торфу; фонд, я к і не в ы к а р ы с т о ў в a е ц ц a — радовішчы на землях ляснога фонду і інш. Упершыню паняцце «Т.ф.» з ’явілася ў пастанове С Н К БССР (9.6.1922), паводле якой усе рэсурсы торфу перадаваліся.ва ўласнасць дзяржаве, a кіраванне імі ўскладалася на Наркамзем БССР. У 1940 выдадзены першы на Беларусі тарфяны кадастр, y 1953 — даведнік «Тарфяны фонд Беларускай ССР». 3 1952 кіраванне Т.ф. ажыццяўляла Гал. ўпраўленне тарфянога фонду пры Савеце Міністраў БССР, з 1988 — Дзярж. к-т БССР па ахове прыроды (Дзяржкамэкалогіі), Мін-ва прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя (Мінпрыроды).
У адпаведнасці з Кодэксам Рэспублікі Беларусь аб нетрах (1997) Т.ф. можа выкарыстоўвацца з дазволу мясц. Саветаў дэпутатаў (у межах іх кампетэнцыі) пры наяўнасці ліцэнзіі Мінпрыроды. Адпрацаваныя ўчасткі тарфяных радовішчаў карыстальнік павінен прыводзіць y стан, прыдатны для далейшага іх мэтавага выкарыстання (с.-г. ўгодцзі, лясныя пасадкі, рыбаводства і інш.), пакідаючы прыродны (абаронены) пласт торфу не менш за 0,15—0,5 м y залежнасці ад прызначэння ўчастка. 3 мэтай аднаўлення ландшафтнай і біял. разнастайнасці выпрацаваныя тарфяныя радовішчы ў некаторых месцах зноў забалочваюцца. МА.Караткоў. ТАРФЯНЫЯ МАШЫНЫ I К0М П ЛЕКСЫ, машыны і іх комплексы для асушэння і падрыхтоўкі тарфяных радо-
2
Гарфяныя машыны і комплексы: 1 — скрэперна-ўборачны агрэгат УМПФ-7; 2 — пнеўма-фрэзерны камбайн БПФ-2М; 3 — штабелявальная машына МТФ-71А (Гомельскі завод тарфянога машынабудавання).
446 _________________ ТАРХАН вішчаў да раслрацоўкі, для здабычы, сушкі і ўборкі торфу. Да іх адносяць тарфяньм бункерныя камбайны, бункерныя ўборанныя машыны, валкавальнікі, дрэнажныя машыны, каналакапальнікі, карчавальныя машыны, прафілёўшчыкі, штабеляваяьныя машыны, экскаватары, фрэзеры, варушылкі, зборшчыкі і пагрузчыкі пнёў і інш. Машыны і механізмы на стадыях асушэння і падрыхтоўкі радовішча да эксплуатацыі і здабычы торфу аб’ядноўваюцца ў комплекLU — камплекты індывіц. і камбінаваных маншн, узаемазвязаных па прадукцыйнасці. Напр., комплекс машын для здабычы фрэзернага торфу ўключае: бункерныя машыны (МТФ-43А) y камплекце з фрэзерамі (МТФ-13, -17), варушылкамі (МТФ-22), валкавальнікамі (МТФ-ЗЗБ) і штабелявальнымі машынамі (МТФ-71). Замена тарфянога паліва вадкім і газападобным скараціла аб’ёмы здабычы торфу і зменшыла выкарыстанне Т.м. і к. Ствараюцца машыны для атрымання бытавога кавалкавага паліва з торфу і сумесей торфу з гаручымі адходамі вы'гв-сці, механізмаў і абсталявання для яго перапрацоўкі.
На Беларусі ў 1960—80-я г. Гомельскі з-д тарфянога машынабудавання выпускаў штабелявальныя машыны, фрэзеры-валкавальнікі, тарфяныя гідраўл. пагрузчыкі і інш.; Мазырскі з-д меліярац. машын — каналакалальдікі, каналаачышчальнікі, карчавальнікі-збіральнікі; выпускае навясное абсталяванне карчавальніка, рыхліцеля і інш. Гл. таксама Тарфяная прамысловасць. Б.А.Багатаў.
TAPXÂH (цюрк.), 1) назва ў цюрк. народаў y сярэднія вякі феадала (князя) і прадстаўнікоў некат. інш. сац. груп, што былі вызвалены ад падаткаў. 2) Землі і маёмасць феадалаў Закаўказзя, Сярэдняй Азіі, Казахстана, Астраханскага, Казанскага і Крымскага ханстваў, вызваленыя ад уплаты дзярж. падаткаў. 3) Разнавіднасць публічна-прававых актаў Маскоўскага вял. княства і Рас. дзяржавы 14 — канца 17 ст. Т. або тарханна-несудзімыя граматы вызначалі аб’ём падатковых (у «тарханнай» частцы) і суд. (у «несудзімай частцы») прывілеяў свецкіх і духоўных феадалаў, асобных карпарацый гар. або прамысл. насельнідгва. ТАРХАНАЎ (сапр. М a с к в і н) Міхаіл Міхайлавіч (19.9.1877, Масква — 18.8.1948), расійскі акцёр, педагог, рэжысёр. Брат І.М.Масквіна. Нар. арт. СССР (1937). Д-р мастадгвазнаўства (1939). На сцэне з 1898 — акцёр правінцыяльных т-раў, y т.л. ў Мінску, Віцебску. 3 1922 y Маскоўскім Маст. акад. т-ры. У 1942—48 маст, кіраўнік Дзярж. ін-та тэатр. мастацтва (з 1939 праф.). Мастацтва Т. вызначалася багаццем камедыйна-сатыр. фарбаў, выразнасцю акцёрскіх прыёмаў пры тонкім пранікненні ў сутнасць вобраза. Сярод роляў: Градабоеў, Дзікой («Гарачае сэрца», «Навальніца» А.Астроўскага), Сабакевіч («Мёртвыя душы» паводле М.Гогаля), Сямёнаў («У людзях» павод-
ле М.Горкага), Фамусаў («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Фурначаў («Смерць Пазухіна» М.Салтыкова-Шчадрына), Лука («На дне» М.Горкага). Здымаўся ў кіно: «Навальніца», «Іудушка Галаўлёў», «Пётр I» і інш. 3 выпускнікоў яго курса ў ін-це тэатр. мастацтва створаны Брэсцкі абл. рус. драм. т-р (1940—41; падрыхтаваў з імі ў час вучобы спектаклі «Мяшчане» М.Горкага, «Любоў Яравая» К.Транёва і інш.). Дзярж. прэмія СССР 1943. Літ:. З а г о р с к н й М ; Л „ 1946.
М. М.М.Тарханов.
ТАРЫВЕРДЫЕЎ Мікаэл Леонавіч (15.8.1931, Тбілісі — 4.7.1996), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1979). Нар. арт. Расіі (1986). Скончыў Муз.-пед. ін-т імя Гнесіных y Маскве (1957, кл. А.Хачатурана). Асн. сфера творчай дзейнасці: камерная музыка, муз. т-р, музыка да кінафільмаў. Сярод твораў: оперы «Граф Каліёстра», «Чаканне» (абедзве паст. 1985), балет «Дзяўчына і Смерць» (паст. 1987) і інш.; сімфонія для аргана «Чарнобыль» (1988), канцэрты для скрыпкі з арк. (1982) і для аргана «Касандра» (1986), вак. цыклы, песні; музыка да кіна- і тэлефільмаў (больш за 100), y т.л. «Кароль-алень» (1970), «Семнаццаць імгненняў вясны» (1973), «Іронія лёсу, ці з лёгкім парам» (1976). Дзярж. прэмія СССР 1977. Л іт Uyкер 1985.
М.М.Тарханаў.
МЛ.Тарывердыеў.
ТАРЦІНІ (Tartini) Джузепе (8.4.1692, Пірана, Італія — 26.2.1770), італьянскі кампазітар, скрыпач, педагог, муз. тэарэтык; буйнейшы прадстаўнік італьян. скрыпічнай школы. У 1721—70 першы скрыпач сабора Сант-Антоніо ў. Падуі, y 1723—25 — і ў Празе. Яго ігру вылучалі чысдіня інтанацыі, багатая і развітая тэхніка. Развіў смыкавую тэхніку; жанр канцэрта для скрыпкі з арк. (усяго 125 канцэртаў) і скрыпічнай санаты (усяго 175). Аўгар тэарэт. «Траклата пра музыку» (1754), «Трактата пра ўпрыгожванді» (1771); адкрыў з’яву т.зв. камбінацыйных тонаў і інш. Заснавальнік Муз. акадэміі ў г. Падуя (1727). Сярод вучняў Д.Даль’Ока, П.Нардзіні. Jim:. Г н н з б у р г нн М .. 1969.
Л.С. Джузеппе Tap гм Н.В.Саіановіч.
А.
М.Тарнверднев. М„ Т.А.Дубшаі,
ТАРЫЙСКАЯ ПАРОДА, парода цяжказапражных коней. Выведзена ў 1-й пал. 20 ст. на Тарыйскім конным заводзе (Эстонія) з помесей мясд. эст. коней (клелер), арабскай, а д т . чыстакроўнай, арлоўскай, тракененскай пародай, помесі скрыжоўвалі з жарабцамі парод нарфсякродстэр і ласцье-брэтон. Разводзяць y Прыбалтыйскіх краідах, Расіі, Беларусі. Выкарыстоўваюць y сельскай гаспадарцы, коддым спорце, як транспарт. Жывёлы сярэднебуйныя. шыракацелыя, мускулістыя. Выш. ÿ карку 153— 163 см. Ma ca жарабцоў 580— 700, кабыл 500—650 кі. Масць пераважна рудая ці бурая, з белымі метамі на нагах.
ТАРЫКАЎ Георгій Пятровіч (н. 24.10.1940, г. Саратаў, Расія), бел. вучоны ў галіде лрыкладдой мехадікі. Д-р тэхн. н. (1995). Скончьіў Бел. ін-т інжыдераў чыг. трансларту (1964), дзе і лрацаваў y 1973— 16 і з 1980 (у 1982— 87 заг. кафедры). 3 1989 y Гомельскім тэхн. ун-це (з 1998 заг. кафедры). Навук. працы ла метадах эл. мадэліравання задач механікі кантактлага ўзаемадзеяння. Стварыў арыгінальныя электрамадэліруючыя прыстасаванні, распрацаваў спосабы рашэдня лрасторавыхі кантактных задач для штамлаў рознай геаметрычнай формы і з улікам т-ры і мех. зносу. Te:. Построенне весовой ф ун кц ш для круговой ірашммы в -упругом слое (разам з М.М.Барадачовым) / / Докл. Нац. АН.Беларусм. 1999. Т 43. № 2; Электрнческое моделярованне пространственных контактных задач. Гомель. 2001.
М.Тарханаў y ролі Лукі.
ТАРЫМ, рака на 3 Кітая; самая доўгая ў Цэнтр. Азіі. Утвараецца ад сутокаў рэк Яркедд, Аксу і Хатан, якія цякуць са схілаў Куньлуня, Каракарума, ЦяньШаля, Паміра. Даўж. ад вытоку р. Яркенд 2030 км, лл. бас. каля 1 млн. км2 (разам з бас. азёр Лабнор і Карабуранкёль). Сярэддяе і діжняе цячэнне ў межах Тарымскай раўдіды, дзе рака абгінае пустыню Такла-Макан, утварае лабірынт рэчышчаў і левял. азёр, мае складалую дэльту, агульлую з р. Канчэдар’я. Жывіць палерамедна азёры Лабнор і Карабуралкёль, што абумоўлівае
змену іх памераў і абрысаў. Разводдзе з мая да верасня. Сярэдні расход пры зліші Аксу (дае 70—80% агульнага сцёку), Хатана і Яркенда 167 м3/с, ніжэй ён памяншаецца. Выкарыстоўваецца для арашэння Аксуйскага, Кашгарскага і Яркендскага аазісаў. ТАРЫМСКАЯ РАЎНІНА другая назва Кашгарскай раўніны. ТАРЫРАВАННЕ (ад ням. tarieren), 1) устарэлая назва градуіроўкі сродкаў вымярэнняў, якая шырока ўжывалася да прьшад, прызначаных для вымярэння неэл. велічынь. 2) Метад дакладнага ўзважвання з выкарыстаннем тарнага грузу (шрот, кавалачкі металу і інш.). ТАРЫФІКАЦЫЯ, вызначэнне тарыфу на аснове класіфікацыі аб’ектаў абкладання ці аплаты (напр., Т. заработнай платы); вызначэнне (прысваенне) тарыфных разрадаў._ Ажыццяўляецца на аснове тарыфна-кваліфікацыйнага даведніка. Адрозніваюць Т. работ — аднясенне розных па складанасці работ да пэўнага разраду тарыфнай сеткі i Т. рабочых — прысваенне ім адпаведных тарыфных разрадаў y залежнасці ад кваліфікацыі і прафесіі (спецыяльнасці). ТАРЫФНА-КВАЛІФІКАЦЬІЙНЫ ДАВЕДНІК, нарматыўны дакумент, які змяшчае сістэматызаваны пералік работ y залежнасці ад іх кваліфікацыйных характарыстык (ступені дакладнасЦі, складанасці і адказнасці) і патрабаванняў да выканаўцаў гэтых работ y ведах, вытв. прыёмах, звычках і інш. Бываюць адзіныя для рабочых скразных прафесій і галіновыя (для рабочых, прафесія якіх уласцівая толькі пэўнай галіне). ТАРЫФНАЯ CÈTKA, шкала, якая ў форме тарыфных каэфіцыентаў вызначае суадносіны тарыфных ставак работнікаў розных разрадаў; адзін з асн. элементаў тарыфнай сістэмьі. 3 яе дапамогай робіцца дыферэнцыяцыя і рэгуляванне асн. часткі заработнай платы розных прафес.-кваліфікацыйных груп работнікаў y залежнасці ад значэння галіны эканомікі, скдаданасці, зместу і спецыфікі працы y рабочых, спецыялістаў, кіраўнікоў, агульных умоў працы. Складаецца з тарыфных разрадаў і тарыфных каэфіцыентаў, якія ім адпавядаюць. На Беларусі колькасць разрадаў і міжразрадныя суадносіны тарыфных каэф. з часу ўвядзення «Адзінай тарыфнай сеткі Рэспублікі Беларусь» (студз. 1992) мяняліся некалькі разоў y залежнасці ад тарыфных ставак 1-га разраду, a таксама ў сувязі з інфляцыяй і фін. магчымасцямі дзяржавы. На 1.1.2002 існуе 27-разрадная сетка з суадносінамі паміж крайнімі разрадамі 1 : 7,84. Рабочыя ўсіх галін эканомікі размеркаваны з 1-га па 8-ы разрад уключна. Некаторыя прафесіі рабочых (грузчыкі, вадзіцелі, ліфцёры і інш.) y тарыфна-кваліфікацыйны даведнік не ўнесены і ім устаноўлены месячныя аклады. У катэгорыі
служачых вылучаны наст. групы: тэхн. выканаўцы (з 5-га па 10-ы разрад), спецыялісты ўсіх галін эканомікі (з 10-га па 15-ы разрад), кіраўнікі падраздзяленняў (з 14-га па 23-і разрад), кіраўнікі прадпрыемстваў і ўстаноў (з 16-га па 23-і разрад) і інш. У бюджэтнай сферы з 8-га па 21-ы разрад размеркаваны работнікі культуры, уключаючы кіраўнікоў, з 13-га па 17-ы — урачы, з 17-га па 23-і — кіраўнікі мед. устаноў, з 16-га па 21-ы — навук. супрацоўнікі, з 22-га па 27-ы — кіраўнікі ВНУ. У залежнасці ад умоў працы, меры адказнасці і інш. да тарыфных ставак рабочых адпаведных разрадаў ужываецца каэф. павышэння ставак (напр., y рабочых, якія працуюць y шахтах, на буд-ве метрапалітэна ён складае 1,9). ТАРЫФНАЯ СІСТЙМА, сукупнасць нарматываў, з дапамогай якіх дыферэнцыруецца заработная плата рабочых і служачых y залежнасці ад умоў працы, яе складанасці і ролі галіны ў нар. гаспадарцы. Дае магчымасць улічваць шкоднасць работ і адказнасць за іх выкананне, розніцу паміж працай кваліфікаванай і некваліфікаванай, цяжкай і лёгкай, стымуляваць да павышэння кваліфікацыі і прадукцыйнасці працы. Складаецца з тарыфных ставак і надбавак да іх, тарыфных сетак, схем службовых акладаў, тарыфна-кваліфікацыйнага даведніка. ТАРЫФНАЯ СТАЎКА, памер аплаты працы работніка за адзінку часу (гадзіна, дзень, месяц). Зыходны ўзровень Т.с. работнікаў рознай кваліфікацыі складае стаўка 1-га разраду. Стаўкі вышэйшых тарыфных разрадаў вылічваюцца множаннем стаўкі 1-га разраду на адпаведны каэфіцыент пэўнага разраду тарыфнай сеткі. ТАРЫФНЫ КАЭФІЦЫЕНТ, адносіны тарыфнай стаўкі 2-га і наступных разрадаў тарыфнай сеткі да стаўкі 1-га разраду, якая прымаецца за адзінку. Сярэдні Т.к. работ або работнікаў характарызуе ўзровень складанасці работ і кваліфікацыі работнікаў, якія аплачваюцца паводле пэўнай тарыфнай сеткі. ТАРЫФНЫ РАЗРАД, адзін з асн. элементаў тарыфнай сеткі. Характарызуе ўзровень кваліфікацыі работніка і залежыць ад складанасці і дакладнасці выконваемых ім работ. Патрабаванні для прысваення Т.р. вызначаны ў тарыфнакваліфікацыйным даведніку (для рабочых) і кваліфікацыйным даведніку пасад служачых. ТАРЫФЫ (ад франц. tarif), сістэма ставак, па якіх спаганяецца плата за паслугі. Найб. пашыраны мытныя тарыфы, Т. транспартныя, сувязі, страхавыя, камунальныя. Т. т р а н с п а р т н ы я — стаўкі, па якіх аплачваюцца перавозкі грузаў, пасажыраў, багажу і пошты, a таксама пагрузачна-разгрузачныя работы, паслугі партоў, аэрапортаў і інш. Адрозніваюць Т. чыгуначнага, аўтамабільнага,
тары ч
447
марскога, рачнога, паветранага, трубаправоднага транспарту. Асн. фактары, якія ўлічваюцйа пры фарміраванні і дыферэнцыяцыі трансп. Т.: адлегласць і від перавозкі (гарадская, міжгародняя, унутр., міжнар., кабатажная і інш.); від і памер грузу (дробны, павагонны, кантэйнерны і інш.); геагр. раён перавозкі. На ўсіх відах транспарту прадугледжваецца шырокі набор спец., ільготных,
Ю.В.Тарыч.
дамоўленых Т., якія накіраваны на актывізацыю попыту і дзейнічаюць y залежнасці ад рыначнай кан’юнктуры і стану трансп. галіны. T. с y в я з і — цэны за паслугі, якія прадпрыемствы сувязі аказваюць спажыўцам. Асн. фактары дыфсрэнцыяйыі Т. — адлегласць, прашгласць паслуг, час сутак, ступень тэрміновасці і інш. Формы спагнання плацяжу: пагадзінная, арэндная, абанементная платы або іх камбінацыі. Т. с т р а х а в ы я — стаўкі страхавога ўзносу з адзінкі страхавой сумы або аб’екта страхавання. Прызначаецца для выплачвання страхавой кампенсацыі. Велічыня Т. вызначаецца ў дагаворы на страхаванне па дамоўленасці бакоў. Т. к а м у н а л ь н ы я — стаўкі за карыстанне электраэнергіяй, газам, вадой і інш. Дыферэнцыруюцца ў залежнасці ад катэгорый спажыўцоў (насельніцтва, прам-сць і інш.), Т. за карыстанне шэрагам паслуг для насельніцтва ніжэйшыя, чым для ўстаноў. ТАРЬІХАС ЭРЙРА (Torrijos Herrera) Амар (13.2.1929, г. Сант’яга, Панама — 1.8.1981), ваенны і дзярж. дзеяч Панамы. Брыгадны ген. (1969). Служыў y Нац. гвардыі Панамы, з 1968 яе камандзір. У кастр. 1968 узначаліў ваен. пераварот і стаў фактычным кіраўніком Панамы. У 1972—79 кіраўнік панамскага ўрада і Вярх. лідэр панамскай рэвалюцыі. Дамогся ў 1977 ад адміністрацыі ЗША падпісання дагавора аб Панамскім канале, паводле якога канал паступова пераходзіў пад юрысдыкцыю Панамы. Загінуў y авіяц. катастрофе. ТАРЫЧ (сапр. А л я к с е е ў ) Юрый Віктаравіч (14.1.1885, г. Полацк Віцебскай вобл. — 22.2.1967), бел. і расійскі кінарэжысёр, сцэнарыст; заснавальнік бел. кіно. Засл. дз. маст. Расіі (1935). Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (1903— 05). У 1905 за рэв. дзейнасць сасланы ў Табольскую губ. 3 1907 акцёр правінцы-
448
та ры чэлі
яльных т-раў y Сібіры, з 1918 акцёр і рэжысёр маскоўскіх т-раў (у 1920—24 адзін з кіраўнікоў Курсанцкага т-ра ў Крамлі). 3 1923 выступаў як сцэнарыст, з 1925 рэжысёр кіно. Паставіў y Расіі фільмы «Марока» (з Я.Івановым-Барковым), «Першыя агні», «Банда бацькі Кныша» (усе 1925), «Крылы халопа» (1926), «Булат-Батыр» і «Капітанская дачка» (1928). У 1926 зняў першы бел. маст. фільм «Лясная быль» паводле аповесці М.Чарота «Свінапас» — героіка-рамантычная стужка пра падзеі грамадз. вайны на Беларусі. У 1928—39 на кінастудыі «Савецкая Беларусь», дзе паставіў фільмы: «Да заўтра» (1929), «Нянавісць» і «Вышыня 88,5» (абодва 1930), «Шлях карабля» (1935), «Адзінаццатае ліпеня» (1938). Творчасць Т. вызначаецца спалучэннем рэальных гіст. падзей з маст. вымыслам, рамантызму з псіхалагізмам, тонкім адчуваннем бел. прыроды. У час Вял. Айч. вайны зняў навелу «На кліч маці» для кіназборніка «Беларускія навелы» (1942, з У.КоршСабліным). У 1943—45 маст. кіраўнік кінастудыі «Манголкіно», з 1945 на кінастудыях Масквы. У 1951—54 зняў дакумент. фільмы на кінастудыі «Беларусьфільм» («Народны паэт», 1952, і інш.), маст. кіраўнік кінафільма «Апавяданні пра юнацтва» (1961). Л і т К р а с н н с к м й А.В. Юрнй Тарнч. Мн., 1971; В л а с о в М. Юрнй Тарнч / / 20 режнссерскнх бнографнй. М., 1971; Гісторыя кінамастацтва Беларусі: У 4 т. T. 1. 1924— 1959 гг. / А.В.Красінскі. Мн., 2001. В. Ф. Нячай.
ТАРЫЧЭЛІ (Torricelli) Эванджэліста (15.10.1608, г. Фаэнйа, Італія — 25.10.1647), італьянскі фізік і матэматык. Атрымаў матэм. адукацыю ў Рыме. 3 1642 праф. фізікі і матэматыкі Фларэндійскага ун-та. Навук. працы па механіды, пнеўматыцы і гідраўліцы. Вызначыў парабалічны характар траекторый руху цел, кінутых пад адвольным вуглом да гарызонту. Сфармуляваў закон выцякання вадкасці з адтуліны пасудзіны і вывеў формулу скорасці выцякання (гл. Тарычэлі формула). Адкрыў існаванне атмасфернага ціску і вакууму (Тарычэліева пустата), растлумачыў прычыны ўтварэння ветру. Вынайшаў ртутны барометр і спіртавы тэрмометр. Займаўся канструяваннем мікраскопаў і шліфоўкай лінзаў для тэлескопаў. У яго гонар названа адзінка ціску — mop. Літ: Л ь о ц ц н М. Нсторня фнзнкн: Пер. с нтал. М., 1970. С. 87—89, 97— 102; Г о л н н Г.М., Ф н л о н о в н ч С.Р. Класснкн фнзвческой наукн (с древнейшнх времен до начала XX в.). М., 1989. А.І.Болсун.
ТАРЫЧЙЛІ Ф0РМУЛА, выраз, які набліжана вызначае скорасць выцякання вадкасці з адтуліны ў сценцы адкрытай пасудзіны. Mae выгляд: v = дзе V — модуль скорасці выцякання вадкасці, h — адлегласць ад восі адтуліны да паверхні вадкасці, g — паскарэнне сва-
боднага падзення. Атрымана Э.Тарычэлі (1641). У рэальных выпадках скорасць выцякання вадкасці залежыць ад формы і памеру адтуліны, вязкасці вадкасці і ад некаторых інш. параметраў. У гідраўліцы карыстаюцца формулай v = qW2gh, дзе ср — каэфіцыент скорасці. Для малой круглай адтуліны і вялікіх Рэйнальдса лікаў <р = 0,94—0,99, значэнні ср для інш. выпадкаў вызначаюцца тэарэтычна і прыведзены ў спец. даведніках.
ш Э.Тарычэлі
Т.Таса
ТАРЭАД0Р, т a р э р a (ісп. toreador, torero ад toro бык), удзельнік бою быкоў на арэне. Маюць некалькі спецыялізацый: хуласы (капеацоры) цвеляць быка чырвонымі хусткамі; бандэрыльеры (пешыя байцы карыды, якія кідаюць y быка невялікія ўпрыгожаныя стужкамі коп’і — бандэрыльі); матадоры (эспада), узброеныя шпагай байцы, якія завяршаюць бой.
ТАРЙЗ (Thorez) Марыс (28.4.1900, г. Нуаель-Гадо, Францыя — 11.7.1964), французскі паліт. і дзярж. дзеяч. Да 1920 працаваў парабкам, шахцёрам. Камуніст з 1920. Чл. ЦК (з 1924), Палітбюро ЦК (з 1925), ген. сакратар (1930— 64), старшыня (1964) Франц. камуніст. партыі. Чл. Выканкома (1928—43) і Прэзідыума Выканкома (1935—43) Камуністычнага Інтэрнацыянала. 3 1932 дэп. франц. парламента. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў антыфаш. Народнага фронту ў Францыі (1935—38). У 1940—44 жыў y СССР, адзін з арганізатараў руху Супраціўлення ў Францыі ў 2-ю сусв. вайну. Пасля вяртання на радзіму чл. Часовай кансультатыўнай асамблеі (1944—45), дэп. Устаноўчага сходу (1945—46), дэп. Нац. сходу (з ліст. 1946). У 1945—47 міністр без партфеля, віцэ-старшыня Савета міністраў Францыі. Працы па пытаннях рабочага і дэмакр. руху. ТАРФНТ, Т а р а н т (лац. Tarentum, грэч. Taras), старажытнагрэчаская калонія ў Італіі на беразе Тарэнцкага заліва (цяпер г. Таранта). Засн. каля 700 да н.э. дарыйцамі. Першапачаткова ў Т. кіравалі цары, y 2-й пал. 6 ст. да н.э. тут усталявалася тыранія, з пач. 5 ст. да н.э. — рабаўладальніцкая дэмакратыя. Росквіту дасягнуў y 1-й пал. 4 ст. да н.э., быў буйным гандл.-рамесным цэнтрам. У вайне з Рымам 282—272 да н.э. пацярпеў паражэнне. У 2-ю Пунічную
вайну быў на баку Ганібала. У 209 да н.э. зноў падпарадкаваны Рыму. Каля 125 да н.э. на тэр. Т. заснавана рым. калонія Нептунія. А.Г.Зельскі. ТАРЭ0Н (Torreôn), горад на Пн Мексікі, на Мексіканскім нагор’і, на выш. 2134 м, штат Кааўіла. Засн. ў 1893. Каля 500 тыс. ж. (2001), утварае агламерацыю з гарадамі Гомес-Паласьё і СьюдадЛерда. Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Звязаны прадукга- і газаправодамі з гарадамі Мантэрэй і Чыўаўа. Прам-сць: каляровая металургія, бавоўнаачышчальная, хім., цэм., харч., с.-г. машынабудаванне. Гандл. цэнтр аднаго з гал. раёнаў арашальнага земляробства ў краіне. ТАСА (Tasso) Тарквата (11.3.1544, г. Сарэнта, Італія — 25.4.1595), італьянскі паэт; прадстаўнік позняга Адраджэння. Вучыўся ва ун-тах Падуі і Балонні (1560—65). 3 1565 служыў y кардынала Луіджы д’Эстэ, з 1572 прыдворны паэт ферарскага герцага Альфонса II д’Эстэ. Першы адметны твор — фантаст. nasMa «Рынальда» (1562). У пастаральнай драме «Амінта» (1573) уславіў каханне. Гал. твор — эпічная паэма ў актавах «Вызвалены Іерусалім» (1580), напісаная ў традыцыях гераічнага эпасу і рыцарскага рамана. Асн. канфлікт твора — сутыкненне рэліг. абавязку і пачуцця. Паэма была асуджана інквізіцыяй, 2-я рэдакцыя пад назвай «Заваяваны Іерусалім» (1593) мае артадаксальна-каталіцкі характар. Аўтар паэмы «Сем дзён стварэння свету» (1594), філас. «Дыялогаў» (зберагліся 28, y т.л. «Бацька сям’і», 1583) і інш. У апошнія гады жыцця пасля цяжкай псіхічнай хваробы адышоў ад ідэй гуманізму, пачаўся заняпад яго творчасці. Вобраз Т. як чалавека і паэта адлюстраваны ў творах І.В.Гётэ, Дж.Байрана, Дж.Леапардзі, К.Бацюшкава, Н.Кукальніка і інш. Те.: Рус. пер. — Освобожденный Нерусалнм. T. 1— 2. М., 1911; Амннта. М.; Л., 1937.
ТАСКАНА (Toscana), вобласць y Цэнтр. Італіі, на ПнЗ Апенінскага п-ва. Абмываецца Лігурыйскім і Тырэнскім морамі. Пл. 23 тыс. км2. Нас. каля 4 млн. чал. (2001). Уключае правінцыі: МасаКарара, Лука, Пістоя, Фларэнцыя, Ліворна, Піза, Арэца, Сіена, Грасета. Гал. горад і эканам. цэнтр — Фларэнцыя. Болылую ч. тэр. займаюць Апеніны, узбярэжжа нізіннае. Клімат міжземнаморскі. Каля 40% тэр. (пераважна ў гарах) пад лесам. Развітая эканам. вобласць. Здабыча кінавары, жал. руды, бурага вугалю, пірытаў, мармуру. Прам-сць: 9орная металургія, маш.-буд., хім., нафтаперапр., тэкст., папяровая. Пасевы пшаніцы і інш. збожжавых, цукр. буракоў, тытуню, агародніны. Каля 20% с.-г. угоддзяў пад садамі, вінаграднікамі, насаджэннямі аліў. Свіна- і авечкагадоўля. Турызм. У пач. 3 ст. да н.э. (наз. Тусцыя, Этрурыя) заваявана рымлянамі, y канцы 5 ст. н.э. — остготамі, y 6 ст. — Візантыяй, потым лангабардамі. 3 канца 8 ст. ўваходзіла ва ўладанні Карла Вялікага (з 9 ст. маркграфства), з канца 10 ст. — y «Свяшчэнную Рым. імперыю». У 11— 12 ст. на тэр. Т. ўтварыліся камуны
I
Фларэнцыя, Лука, Сіена, Піза, Арэца і Пістоя з развітым рамесніцтвам і гандлем. У 1-й вал. 15 ст. Т. кіравала дынастыя фларэнційскіх Медычы, з 1737 — Латарынгская дынастыя. У час напаЗіеонаўскіх войнаў акупіравана (1800) франц. войскамі, y 1801 на яе тэр. ўгворана каралеўства Этрурыя, якое ў 1807— 08 далучана да Францыі. Венскі кангрэс 1814—15 аднавіў Вял. герцагства Тасканскае. У час Рысарджымента тэр. Т. ў 1860 далучана да Сардзінскага (з 1861 Італьянскага) каралеўства. У 2-ю сусв. вайну акупіравана (1943) ням.-фаш. войскамі, вызвалена ў 1944 сіламі руху Супраціўлення.
ТАСКАШНІ (Toscanini) Артура (25.3.1867, г. Парма, Італія — 16.1.1957), італьянскі дырыжор; адзін з буйн. дырыжораў 20 ст. Скончыў кансерваторыю ў Парме (1885). 3 1887 оперны і сімф. дырыжор y Італіі. У 1898— 1903, 1906—08 і 1921—29 узначальваў т-р «Ла Скала» ў Мілане, y 1908— 15 дырыжьіраваў y «Метраполітэн-опера» ў Нью-Йорку, з 1928 узначальваў аркестры Нью-Норкскай філармоніі, Нац. радыёвяшчальнай кампаніі. Яго выканаўчае мастацтва вылучалі тэмперамент, дакладнасць раскрыцця аўтарскай задумы. Рэпертуар уключаў творы розных стыляў і эпох. Паўплываў на развіццё сучаснага дырыжорскага мастацтва. Упершыню пад кіраўніцтвам Т. выкананы ў Італіі 6-я сімф. П.Чайкоўскага (1898), y ЗША — 7-я сімф. Дз.Шастаковіча (1942) і пастаўлена опера «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага (1913).
мацерыком. Яго імем названы мора паміж Аўстраліяй і Новай Зеландыяй, паўн.-зах. выступ Аўстраліі, катлавіна ў паўд.-зах. ч. Ціхага ак. і інш. TÂCMAHA ЗЯМЛЯ (Tasman Peninsula), паўночна-заходні выступ мацерыка Аўстралія, паміж залівамі Кінг і Кембрыдж. Уключае пласкагор’е Кімберлі, вулканічнае плато Антрым, нізіну р. Фіцрой і моцна парэзанае ўзбярэжжа Індыйскага акіяна. Эўкаліптавыя рэдкалессі, хмызняковыя зараснікі, участкі саваннай расліннасці. Нац. парк ГейкіГордж. Названа імем А.Я. Тасмана.
TÂCMAH (Tasman) Абел Янсзан (1603, Лутгегаст, Нідэрланды — кастр. 1659), галандскі мараплавец, даследчык Аўстраліі і Акіяніі. У 1638—41 прымаў удзел y экспедыцыях, якія даследавалі моры Усх. Азіі, адкрылі а-вы Банін (1639). У 1642—43 кіраваў 1-й экспедыцыяй y Індыйскі і Ціхі акіяны, адкрыў паўд. і ўсх. берагі вострава, які пазней названы яго імем — Тасманія, дасягнуў зах. берага Новай Зелацдыі, адкрыў а-вы Тры-Кінгс і Тонга, зах. ч. а-воў Фіджы. У 1644 y час 2-й экспедыцыі адкрыў паўд. і зах. берагі зал. Карпентарыя, даследаваў паўн. і паўн.-зах. ўзбярэжжа Аўстраліі. У выніку 2 экспедыцый даказана, што Аўстралія — адзіны масіў сушы, не звязаны з гіпатэтычным Паўд.
449
Хау. Даўж. больш за 2400 км, шыр. каля 1500 км, пераважная глыб. 4500 м, найб. 6015 м. Названа імем А.Я.Тасмана. TACMÂHABA MÔPA (Tasman Sea), ускраіннае мора Ціхага ак. паміж Аўстраліяй і в-вам Тасманія на 3, а-вамі Новая Зеландыя, Норфалк і Новая Каледонія на У. На Пн аддзелена ад Каралавага м. падняццем дна і каралавымі а-вамі і рыфамі. Пралівам Баса на ПдЗ злучана з Індыйскім ак. Пл. 3336 тыс. км2. Найб. глыб. 6015 м. У сярэдняй ч. перасякаецца падводным хрыбтом. Т-ра паверхневых вод y лют. ад 27 °С на Пн да 15 °С на Пд, y жн. ад 23 °С на Пн да 9— 11 °С на Пд. Салёнасць 35—35,5 %о. Прылівы паўсутачныя (да 5,3 м). Рыбалоўства. Гал. парты: Сідней, Брысбен, Ньюкасл (Аўстралія), Окленд, НьюПлімут (Новая Зеландыя). Названа імем А.Я. Тасмана. ТАСМАНІЙСКІ ВОЎК, гл. Сумчаты воўк.
Літ:. Нскусство А.Тосканкнн: Воспомннаняя, бногр. матерналы. Л., 1974; В а л ь д е н г о Д. Я пел с Тосканннн: Пер. с нтал. 2 нзд. Л., 1989. Э-А./ііеітікавп.
TACKÂHCKI 0РДЭР, адзін з архітэктурных ордэраў, разнавіднасць дарьічнага ордэра, ад якога адрозніваецца адсутнасцю канелюраў, большай таўшчынёй калон і гладкім фрызам. Назва ад вобласці Таскана ў Цэнтр. Італіі (стараж. Этрурыя). Нясучыя часткі — гладкі ствол калоны з капітэмю і базай. Капітэль складаецца з шыйкі, якая злучае яе са ствалом калоны, эхіна і абака\ антаблемент — з архітрава, гладкага фрыза і карніза. Як маст.-выразная форма Т.о. склаўся ў архітэктуры Стараж. Рыма. На Беларусі выкарыстоўваўся ў архітэктуры класіцызму (Мінская кірха, сядзібны дом y в. Нача Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. і інш.). В.Ф.Валошын.
т а с м а н ія
Тасканскі ордэр.
ТАСМАНАВА КАТЛАВІНА, падводная катлавіна ў паўд.-зах. частцы Ціхага ак., паміж мацерыковымі схіламі Аўстраліі і Новай Зеландыі і падводным хр. Лорд-
Краявід на Пд Тасманіі.
ТАСМАНІЯ (Tasmania), востраў каля паўд.-ўсх. ўзбярэжжа Аўстраліі. Аддзелены ад мацерыка прал. Баса. Пл. каля 65 тыс. км2. У рэльефе пераважаюць плато і нагор’і выш. 600— 1000 м. Вылучаюцца Усх. нагор’е (выш. да 1572 м) і Цэнтр. плато (выш. да 1617 м). Карысныя выкапні: поліметал. і жал. руды, волава, медзь, золата і інш. Клімат на Пн субтрапічны, на Пд умераны. У г. Хобарт сярэдняя т-ра ліп. 8 °С, студз. 17 °С. Ападкаў ад 600 мм (на У) да 2800 мм (на 3 y rapax). Шмат паўнаводных горных рэк. На 3 і ПдЗ — вільготныя горныя лясы з эўкаліптаў і хвойных, дрэвападобных папарацей y спалучэнні з альпійскай расліннасцю, y астатніх раёнах пераважаюць эўкаліптавыя лясы, месцамі лугі і балоты. У жывёльным свеце пераважаюць сумчатыя, сярод іх ёсць і драпежнікі (тасманійскі д’ябал). Востраў адкрыты А.Я. Тасманам y 1642, названы ў яго гонар y 1853. Аб насельніцтве і гаспадарцы гл. ў арт. штат Тасманія.
450
ТАСМАНІЯ
ТАСМАНЫ (Tasmania), штат Аўстраліі. Займае в-аў Тасманію і прылеглыя а-вы. Пл. 68,3 тыс. км2. Нас. 473,5 тыс. чал. (1997), пераважна англа-аўстралійцы, невял. колькасць выхадцаў з Вялікабрытаніі і інш. еўрап. краін. Абарыгенытасманійцы не захаваліся, ёсць невял. група метысаў. Адм. і прамысл. ц., галоўны порт — г. Хобарт. Гал. галіна гаспадаркі — прамысловасць. Здабыча медных, жал., цынкавых, свінцовых, алавяных руд, золата, серабра, каменнага вугалю. На базе багатых гідрарэсурсаў развіты энергаёмістыя галіны (атрыманне электралітнай медзі, цынку, свінцу, кадмію, кобальту, аксіду тытану, алюмінію, ферамарганцу). Прадпрыемствы цэлюлозна-папяровай, тэкст., харч., цэм., дрэваапр. прам-сці. Лесанарыхтоўкі. Гал. галіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля (каля 4 млн. авечак, 1 млн. галоў буйн. par. жывёлы). У земляробстве пераважае вырошчванне кармавых культур, агародніны. Садоўніцтва. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі.
ТАТАБАНЬЯ (Tatabânya), горад на ПнЗ Венгрыі. Адм. ц. медзьё Комарам. Каля 100 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Цэнтр буравугальнага басейна. Прам-сць: каляровая металургія (выплаўка алюмінію), хім., цэм., тэкст., вытв-сць сродкаў сувязі. Музей гісторыі прам-сці. TATAJII3ÂTAP (франц. totalisateur ад totaliser падсумоўваць), механічны лічыльнік на іпадроме, які паказвае на скачках суму грашовых ставак на пэўнага каня. Т. наз. таксама бюро, якое прымае стаўкі і выплачвае выйгрыш, і сама гульня на грошы на скачках. ТАТАЛІТАРЫЗМ (франц. totalitarisme ад лац. totus увесь, цэлы), 1) сацыяльна-паліт. сістэма, y якой ажыццяўляецца поўнае падпарадкаванне грамадства, яго паліт., эканам., сац. і духоўнага жыцця ўладзе пануючай эліты. Асн. рысы Т.: манапалізацыя ўлады пэўнай паліт. партыяй і абсалютная ўлада яе правадыра; усеахопны паліт. кантроль дзяржавы над усімі сферамі грамадскага жыцця; апора паліт. рэжыму на дэкласаваныя, люмпенізаваныя пласты і групы насельніцтва; буйнамайгтабнае выкарыстанне метадаў насілля і тэрору як сродкаў захавання і ўмацавання таталітарнага рэжыму; мілітарызацыя эканомікі і ўсіх сфер грамадскага жыцця; адхіленне большасці насельніцтва ад удзелу ў фарміраванні і дзейнасці дзярж. і паліт. органаў; забарона дзейнасці дэмакратычна арыентаваных арг-цый і падаўленне апазіцыі; панаванне агульнай для ўсіх ідэалогіі, якая, як правіла, мае утапічны характар і абгрунтоўвае неабходнасць таталітарнага рэжыму, які нібыта служыць сродкам перабудовы грамадства з мэтамі дасягнення «новага парадку», «усеагульнага дабра», «свет-
лай будучыні» і да т.п. 2) Канцэпцыя, якая абгрунтоўвае сутнасць таталітарнай дзяржавы і адпаведнага паліт. рэжыму. Вытокі канцэпцыі Т. ў вучэнні пра татальнасць (гл. Цэласнасць), якое распрацоўвала ням. філасофія 19 ст. Паліт. накіраванасць тэрміну «T.» надалі ў 1920-я г. крытыкі фашысцкага рэжыму ў Італіі Дж.Амендала і П.Габеці. Тэарэтыкі фашызму Дж.Джэнтыле і А.Роска (Італія), Э.Юнгер і К.Шміт (Германія) і інш. выкарыстоўвалі канйэпцыю Т. для абгрунтавання неабходнасці фаш. таталітарнага рэжыму, ідэй «татальнай дыктатуры», «татальнай дзяржавы», «татальнай волі да ўлады», «татальнай мабілізацыі». У 1930—40-я г. прадстаўнікі франкфурцкай школы распрацоўвалі аналітыка-крытычную трактоўку Т. як сац. механізму захавання ўлады ў руках правадыра, татальнага панавання ваенна-паліт. рэжыму, падаўлення апазіцыі, масавага тэрору і поўнай бяспраўнасці чалавека (Т.Адорна, Г.Маркузе, Э.Фром і інш.). У 1950—80-я г. аналітычная канцэпцыя Т. выкарыстоўвалася для крытыкі камуніст. сац.-паліт. сістэмы (Г.Арэнт, З.Бжазінскі, М.Джылас і інш.). Гл. таксама Аўтарытарызм, Культ асобы. Літ:. A р о н Р. Демократня н тоталнтарнзм: Пер. с фр. М , 1993; A р е н д т X. Нстокн тоталлтармзма: Пер. с англ. М., 1996; Тоталнтарнзм в Европе XX в.: Нз ясторня ндеологнй, двнженяй, режямов н мх преодоленмя. М., 1996; Н в а н о в Ю.М. Очеркн теорнн н практнкя тоталнтарного соцналмзма. М., 1997; С о л о в ь е в Э.Г. Феномен тоталнтарнзма в полнтнческой мыслн Росснн н Запада. М., 1997. Я.М.Бабосаў.
ТАТАЛЬНАЕ МАСГАЦТВА, тэрмін авангардысцкай эстэтыкі 1960-х г., які абазначае імкненне да ўсеабдымнасці мастацтва, да знішчэння межаў не толькі паміж асобнымі відамі маст. творчасці, але і паміж мастацтвам і рэчаіснасцю. Тагачасныя авангардысцкія кірункі імкнуліся да «растварэння» мастацтва ў асяроддзі, да зліцця яго з працэсамі жыцця, што найб. яскрава выявілася ў такіх формах, як хэпенінг, перформанс, мульты-медыя, інвайрэнмент, лэнд-арт. Гранічным выяўленнем прынцыпаў Т.м. з’яўляецца сцвярджэнне, што любы фрагмент рэальнасці і ўвесь свет — творы мастацтва. С.У.Пешын. ТАТАЛЬНАСЦЬ (ад позналац. totalis увесь, цэлы), абагульненая характарыстыка аб’ектаў, якія вылучаюцца складанай унутранай структурай, інтэграванасцю, самадастатковасцю, аўтаномнасцю і проціпастаўленасйю асяроддзю; тое, што цэласнасць. «ТАТАЛЬНАЯ ВАЙНА», вайна, якая вядзецца з выкарыстаннем усіх матэрыяльных сродкаў і інш. магчымасцей дзяржавы, a таксама любых спосабаў масавага знішчэння ўзбр. сіл і насельніцтва праціўніка. Тэорыя «Т.в.» распрацавана напярэдадні другой сусветнай вайны 1939— 45 ням. ген. Э.Людэндорфам, y сістэматызаваным выглядзе выкладзена ў яго кнізе «Татальная вайна» (1936). Узбр. проціборства, якое планавалася
Гітлерам як «м а л а н к а в а я вайна», y 1942—4 3 набыло рысы татальнасці (у вайну былі ўцягнуты краіны з 80% насельніцтва Зямлі, ва ўзбр. сілы мабілізавана больш за 110 млн. чал.). Ваен.-эканам. і інш. патрэбы дзяржаў-удзельніц, y першую чаргу Германіі i СССР, абумовілі правядзенне т ат альнай м а біл ізац ы і матэр. і людскіх рэсурсаў. Эканоміка СССР і яго саюзнікаў аказалася больш эфектыўнай, што стала перадумовай перамогі ў «Т.в>, якую была вымушана весці Германія пасля катастрофы пад Сталінградам (гл. Ст алінградсш біт ва 1942 — 43) і паражэнняў y інш. бітвах 2-й сусв. вайны. Некат. элементы «Т.в.» выкарыстаны ЗША, Вялікабрытаніяй y ваен. дзеяннях супраць Германіі і Японіі (атамная бамбардзіроўка Хірасімы і Нагасакі, масіраваныя бамбардзіроўкі гарадоў Германіі), y В’етнаме (1964— 73) і інш. Р.Ч.Лянькевіч.
ТАТАЛЬНАЯ МАБІЛІЗАЦЫЯ, сістэма надзвычайных мерапрыемстваў дзяржавы па пераключэнні ўсіх яе матэрыяльных і людскіх рэсурсаў на патрэбы «maтальнай вайны». Напр., Т.м. 1943—45 y Германіі (абвешчана Гітлерам пасля паражэння ням.-фаш. войск пад Сталінградам) павялічыла колькасць узбр. сіл (1943) да 10 млн. чал. (усяго за 1939—45 y вермахт мабілізавана каля 18 млн. чал.). У інш. дзяржавах фаш. блока, напр. y Японіі (у 1945 узбр. сілы дасягнулі 7,2 млн. чал.), замест Т.м. на сваёй тэр. праводзілася мабілізацыя, y т.л. ва ўзбр. сілы, грамадзян інш. акупіраваных краін (Кітай, Карэя). У саюзных дзяржавах антыгітлераўскага блока Т.м. не праводзілася (за выключэннем некат. тэр. СССР). Сучасныамі ваен. дактрынамі большасці краін Т.м. не прадугледжваецца. Р. Ч.Лянькет.
ТАТАРКА, рабочы пасёлак y Асіповіцкім р-не Магілёўскай вобл. Чыг. ст. на лініі Асіповічы—Жлобін. За 12 км на ПдУ ад Асіповіч, 148 км ад Магілёва. 1 тыс. ж. (2001). Працуюць торфапрадпрыемствы, сярэдняя і муз. школы, дзіцячы сад-яслі, клуб, паліклініка, амбулаторыя, Дом быту, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
У 2-й пал. 19 ст. вёска (35 ж.) y Ляскавіцкай вол. Бабруйскага пав. 3 пабудовай Лібава-Роменскай чыгункі (1873) — станцыя, дзе адгружапася за год больш як 50 тыс. пудоў лесаматэрыялаў. 3 1924 y Асіповіцкім р-не Бабруйскай акругі, з 1938 y Магілёўскай вобл. Значна вырасла з буд-вам торфазавода (у 1940 працавала 414 рабочых). У 1944—54 y Бабруйскай вобл. 3 14.5.1949 рабочы пасёлак.
ТАТАРНІК (Onopordum), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 40 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Зах. Азіі і Паўн. Афрыцы. На Беларусі 1 від — Т. калючы (O. acanthium), нар. назвы чартапалох, чортавы пазуры. Трапляецца ўздоўж дарог, каля жылля, на пустках. Двух- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. 150— 170 см. Сцёблы прамастойныя, голыя або павуціністыя, з шырокімі калючымі крыламі. Лісце буйное, перыста-лопасцевае ці зубчастае, з калючкамі. Кветкі ружовыя, радзей белыя або жоўтыя, сабраныя ў буйныя адзіночныя кошыкі. Плод — сямянка. Меданосныя, лек., дэкар. расліны, часам пустазелле. А.М.Скуратовіч.
TATÀPCKM НАБЁГІ НА БЕЛАРЎСЬ y канцы 15 — 1 - й п а л а в і н е 16 с т. Адным з найважнейшых шляхоў узбагачэння феадалаў Крымскага ханства былі грабежніцкія паходы на землі суседніх дзяржаў (ВКЛ, Рускай дзяржавы, Польскага каралеўства і інш.). Татары спусташалі і палілі вёскі і гарады, забівалі мірных жыхароў, рабавалі іх маёмасць, вывозілі на продаж y рабства палонных. Значныя татарскія набегі на бел. землі адбыліся ў 1497 (на Мазыршчыну), 1500 (Брэст, Камянец), 1501 (Палессе), 1502 (Тураўшчына), y жн. 1503 (Капыль, Клецк, Нясвіж, Слуцк), восенню 1503 (дайшлі да Новагародка, разгромлены каля Давыд-Гарадка), y 1505 (Мінск, Слуцк, Новагародак; асобныя татарскія атрады даходзілі да Вільні, Віцебска, Друцка, Лагойска і Полацка; вывелі каля 100 тыс. палонных). У 1506 20-тысячная татарская арда ўварвалася на Беларусь і спынілася каля Клецка, дзе была разгром-
лена войскам ВКЛ (гл. Клецкая бітва 1506). У 1510 15-тысячная арда дайшла да Вільні. У 1521 5 тыс. татар дайшлі да Слуцка і Пінска, спалілі Мазыр і Тураў. У 1526 (1527?) 20-тысячная арда спустошыла наваколлі Турава, Пінска і Слуцка, каля Слуцка разгромлена гетманам K.1 .Астрожскім. Таксама дабіўся перамогі над татарамі ў Алыйаніцкай
Літ.: З а к н е в М.З. Татарскнй язык / / Языкя народов СССР. М., 1966. Т. 2. А.Я.Міхневіч.
TATÂPCKI ПРАЛІЎ. Паміж мацерыком Азія і в-вам Сахалін. Злучае Японскае і Ахоцкае моры (праз Невяльскога праліў, Амурскі ліман і Сахалінскі зал.). Даўж. 663 км, шыр. на Пд да 324 км, на Пн да 40 km , y самым вузкім месцы (Невяльскога праліў) 7,3 км, найменшая глыб. на фарватэры 8 м. Зімой замярзае. Прылівы на Пд паўсутачныя і мяшаныя (да 2,7 м), y Амурскім лімане няправільньм, сутачныя (больш за 2 м). Рыбалоўства. Гал. парты: Ваніна, Аляксандраўск-Сахалінскі, Невельск, Холмск (Расія).
451
бітве 1527 на Украіне. У 1530 набег татар на Беларусь быў адбіты. У наступныя гады ў сувязі са значнымі пераменамі знешнепаліт. курсу Крымскага ханства татары нападалі на ВКЛ рэдка і не дасягалі тэр. Беларусі. 3 1474 па 1569 адбыліся 75 нападаў крымскіх татар на ВКЛ, y т.л. 12 — на Беларусь. Дадатковым цяжарам на насельніцтва Беларусі клаліся разнастайныя павіннасці, якія вынікалі з мер урада ВКЛ па арганізацыі абароны. Амаль штогод з сялян збіралі ардыншчыну для выплаты крымскаму хану даніны. Сяляне і мяшчане рамантавалі і будавалі замкі, неслі дазорную службу. Татарскія напады былі адным з асн. фактараў, што тармазілі працэс сац.-эканам. развіцця Беларусі, асабліва яе паўд.-зах. часткі, y канЦ Ы 15 — 1-й трэці 16 СТ. М.Ф.Спірыдонаў. РЭ С П У Б Л ІК А TATAPCTAH Маштаб 1:6 0 0 0 00 0 ______
TATÂPCKAE МЬІЛА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Зорка. ТАТАРСКАЯ MÔBA, адна з цюркскіх моў (кыпчацка-булгарская група); мова татар, афіц. мова Татарстана. Пашырана ў Башкортастане, Чувашыі, Удмурціі, Мардовіі, y многіх абласцях Pa di, асобных раёнах Узбекістана, Казахстана, Азербайджана, Таджыкістана, Туркменістана. Mae 3 групы дыялектаў: дэнтр. ў Паволжы (вакол Казані), зах. на еўрап. частцы Расіі (вакол Варонежа, Саратава, Разані і інш.), усх. ў Сібіры (вакол Томска, Цюмені, Табольска і інш.). Татарскія дыялекты значна адрозніваюцца фанет. і марфал. рысамі. Т.м. ўласцівы: y фанетыцы — 10 галосных фанем, наяўнасць галосных няпоўнага ўтварэння, адсутнасць губна-зубной фанемы «в», адсутнасць афрыкаты «ч»; y марфалогіі — аналітызм часавых форм дзеяслова; y сінтаксісе — багацце тыпаў даданых сказаў; y лексіцы — запазычанні з араб., перс., рус. моў. Сучасная літ. Т.м. па фанетыцы і лексіцы блізкая да цэнтр. дыялекта, a па марфал. структуры — да заходняга. Пісьменнасць (помнікі з 13 ст.) да 1928 на аснове араб., потым лац., з 1939 на аснове рус. алфавіта.
ТАТАРСТАН
Да арт.
Татарстан. Куйбышаўскае вадасховішча.
TATAPCTÂH, Р э с п у б л і к а Тат а р с т а н , Т а т а р ы я . Размешчана на У еўрап. ч. Рас. Федэрацыі. Пл. 67,8 тыс. K.vr. Нас. 3782 тыс. чал. (2000), гарадскога 74%. Сярэдняя шчыльн. 56 чал. на 1 км2. Жывуць татары (48,5%), рускія (43,3%), чувашы (3,7%), мардва, марыйцы, удмурты, башкіры, беларусы (0,2%) і інш. Сталіца — г. Казань.
452
ТАТАРСТАН
Найб. гарады: Набярэжныя Чаўны, Ніжнякамск, Альмецьеўск, Зеленадольск, Бугульма, Ленінагорск, Чыстапаль, Елабуга, Заінск, Азнакаева. Прырода. Рака Волга падзяляе Т. на правабярэжжа і левабярэжжа. Большая ч. тэр. на левабярэжжы (Заволжа) — слабахвалістая раўніна (выш. 120— 150 м). На ПдУ Бугульмінска-Белебееўскае ўзв. (выш. да 364 м). Правабярэжжа занята паўн. адгалінаваннямі Прыволжскага ўзв. (выш. да 266 м). Карысныя выкапні: нафта і прыродны газ (частка Волга-Уральскага нафтагазаноснага басейна), торф, буры вугаль, гаручыя сланцы, прыродныя бітумы, буд. матэрыялы (вапнякі, даламіты, гіпс, гліны і інш.), фасфарыты. Крыніцы мінер. вод, лекавыя гразі. Клімат умерана кантынентальны. Сярэднія т-ры студз. ад -13 °С на 3 да -14,8 ЛС на У, ліп. ад 18,7 °С на Пн да 19,6 °С на Пд. Ападкаў на правабярэжжы больш за 500 мм, на левабярэжжы 360—400 мм за год. Гал. рэкі: Волга, Кама, Белая, Вятка. Куйбышаў-
ссльніцтва, культура якога звязана з Ц ю р кскім к а га н а т а м , Х а за р скім к а га н а т а м і Вял. Балгарыяй. У 9— 10 ст. цюркамоўныя балгары стварылі ў Сярэднім Паволжы дзяржаву Б а лгары я В олж ска -К а м ска я, якая ў 922 прыняла іслам. У 1236—37 яна заваявана войскамі Б а т ы я і ўключана ў склад За л а т о й Арды. У час яе існавання адбыліся асн. працэсы кансалідацыі цюрк. народаў y адзіную супольнасць. У 1-й пал. 15 ст. на тэр. Т. ўтварылася К а за н ск а е х а н с т ва , y якім склалася народнасць паволжска-прыуральскіх т ат ар. Працяглая барацьба паміж Рус. дзяржавай і Казанскім ханствам скончылася падзеннем апошняга ў 1552 і далучэннем яго зямель да Расіі. Пачалося інтэнсіўнае пранікненне рускіх на тэр. краю, рабіліся захады па яго прымусовай хрысціянізацыі, для чаго ў 1555 створана Казанская епархія. Карэннае насельніцтва ператворана ў ясачных людзей. Захоп зямель, рост павіннасцей, канфесіянальны прыгнёт сталі прычынай нар. паўстанняў (Еналееўскае паўстанне 1605— 16, удзел татар y С ялян ска й ва й н е 1670 — 71 і С ялян ска й ва й н е 1773 — 75). Гэта прымусіла царскі ўрад пайсці на некат. ўступкі: y 1773 абвешчана аб рэліг. цярпімаеці, y 1784 тат. мурзы ўраўнаваныя ў правах з рус. дваранамі. У 1708 створана Казанская губ., якая ўключала ўсё Сярэдняе Паволжа і Зах. Прыуралле. У 1-й пал. 19 ст. тут склаўся шэраг прамысл. прадпрыемстваў, фарміравалася
тат. купецтва і клас прадпрымальнікаў. У канцы 19 ст. склалася тат. нацыя, узмацніліся пазіцыі нац. буржуазіі. Рэвалюцыя 1905—07 дала магутны штуршок развіццю нац. культуры і самасвядомасці тат. народа, руху за нац. роўнасць і дэмакр. свабоды. З ’явіўся тат. перыяд. друк. Створана першая агульнамусульм. паліт. партыя «Іттыфак аль-муслімін». Тат. нац-вызв. рух актывізаваўся ў ходзе Лют. і Кастр. рэвалюцый 1917. Створаны нац. парламент — Мілет мэджлісі і органы нац. самакіравання.
27.5.1920 СНК РСФСР прыняў дэкрэт аб утварэнні Татарскай АССР. За гады сав. улады Т. ператварыўся ў край з развітымі сельскай гаспадаркай, шматгаліновай прамысловасцю, сучаснымі навукай і культурай. Татары і інш. народы краю зрабілі буйны крок y развіцці сваіх нац. культур. Разам з тым з 1930-х г. назіраліся захады кіраўніцтва СССР да абмежавання нац. развіцця нярус. народаў, выцяснення іх моў з афіц. ўжытку. У Вял. Айч. вайну больш за 170 ураджэнцаў Т. сталі Героямі Сав. Саюза (у т.л. адзін з абаронцаў Брэсцкай крэпасці П.Гаўрылаў). Нямала воінаў з Т. ўдзельнічала ў партыз. руху на Беларусі (у т.л. З.Нуры, Т.Муратаў). У Т. працавалі эвакуіраваныя з Беларусі прадпрыемствы (абутковая ф-ка, кандытарскі камбінат «Спартак» і воскавашчынны з-д з Гомеля, цагельны з-д з Віцебска). У ліст. 1942 — чэрв. 1943 y Т. жыў Я.Купала. 3 сярэдзіны 1980-х г. пачаўся новы ўздым нац. самасвядомасці тат. народа. 30.8.1990 Вярх. Савет Тат. АССР змяніў статус рэспублікі і прыняў дэкларацыю аб яе дзярж. суверэуітэце. 12.6.1991 выбраны 1-ы прэзідэнт Рэспублікі Татарстан М Шайміеў (у 1996 і 2001 пераабраны). 21.3.1992 рэсп. рэферэндум вызначыў дзярж. статус T., y ліст. 1992 прынята яго канстытуцыя. Гаспадарка Т. — адна з найб. развітых y эканам. адносінах рэспублік Рас. Федэрацыі. У структуры валавога рэгіянальнага прадукту прам-сць і буд-ва складаюць 51,7%, сельская гаспадарка — 3,7%, сфера паслуг — 44,6%. Асн. галіны прам-сці (паводле кошту прамысл. прадукцыі, 1999): паліўная (33,8%), хім. і нафтахім. (22,5%), маш.-
Да арт. Татарстан. Панарама г. Казань.
скае і Ніжнякамскае вадасховішчы. Глебы чарназёмныя (32%), дзярновападзолістыя і шэрыя лясныя, па далінах рэк алювіяльныя. Лясы пераважна лісцевыя (дуб, ліпа, клён), займаюць каля 19% тэр. У складзе жывёльнага свету воўк, ліс, лось, вавёрка, бурундук, зайцы і інш.; з птушак глушэц, рабчык, драфа і інш. У вадаёмах 52 віды рыб. Нац. парк Ніжняя Кама, Волжска-Камскі запаведнік. Гісторыя. Чалавек на тэр. Т. вядомы з палеаліту. Да 8— 7 ст. да н.э. ў Волга-Кам’і скпалася ананьінская, y пачатку н.э. ў Ніжнім Прыкам’і — п ’янаборская культуры. У час Вял. перасялення народаў y Сярэдняе Паволжа праніклі цюрка-угорскія плямёны. У 6—8 ст. павялічылася колькасць цюркамоўнага на-
Да арт. Татарстан Ніжнякамскі нафтахімічны камбінат.
буд. і металаапрацоўка (19,6%), электраэнергетыка (7,1%). Здабыча нафты і газавага кандэнсату (26,3 млн. т, 1999, Рамашкінскае, Новаелхоўскае, Первамайскае, Бандзюжскае і інш. радовішчы). Вытв-сць электраэнергіі 22,1 млрд. кВтгадз пераважна на ДРЭС (Заінская, Урусінская); Ніжнякамская ГЭС. Выраб шын (8,3 млн. шт., 1-е месца ў Расіі) y Ніжнякамску, пластмасы і сінт. смалы (365 тыс. т, 2-е месца), газаправодных поліэтыленавых труб, сінт. каўчуку (190 тыс. т), кінафотаплёнкі і магнітных стужак, мыйных сродкаў, лакафарбавых матэрыялаў, хіміка-фармацэўтычных прэпаратаў y Ka m i, мінер. угнаенняў y Мендзялееўску. Маш.-буд. і металаапр. прадпрыемствы вырабляюць велікагрузныя (14,8 тыс. шт., Набярэжныя Чаўны) і легкавыя (28,4 тыс. шт., Елабуга) аўтамабілі, самалёты, верталёты, авіяматоры, газавую апаратуру, вакуумную тэхніку, кампрэсары, ЭВМ, радыёпрыёмнікі (Казань), судны, халадзільнікі і маразільнікі (26,9 тыс. шт., Зеленадольск), машыны і абсталяванне для нафтаздабыўной прам-сці, электралямпы, трубы (100 тыс. т., Альмецьеўск), электратэхн. і нафтавае абсталяванне (Бугульма), гадзіннікі, аўтаспецабсталяванне (Чыстапаль). Харч. і харчасмакавая прам-сць дае 9,5% валавой прадукцыі Т. Развіты вытв-сць мяса (52 тыс. т), масла (17,1 тыс. т, 1-е месца ў Расіі), гарэлкі і лікёра-гарэлачных вырабаў (8,7 млн. дэкалітраў, 2-е месца), піва, алею, цукру (160 тыс. т), малочнай прадукныі, тытуню. Прадпрыемствы лёгкай прам-сці ў Казані (фугравы к-т, абутковая і швейная ф-кі), Чыстапалі (абутковая ф-ка), Елабузе, Зеленадольску (швейная ф-ка), Альмецьеўску (панчошна-шкарпэткавая ф-ка) і інш. Лясная, дрэваапр., цэлюлознапапяровая прам-сць (вытв-сць дзелавой драўніны, піламатэрыялаў, фанеры, мэблі, паперы, кардону). Вытв-сць буд. магэрыялаў. Фарфорафаянсавая прам-сць. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на вытв-сці жывёлагадоўчай прадукцыі і збожжа. С.-г. ўгоддзі займаюць 4,1 млн. га, y т.л. ворныя землі 3,6 млн. га, сенажаці і пашы 0,5 млн. га. Гадуюць (тыс. галоў, 2000) буйн. par. жывёлу (1190), свіней (752), авечак і коз (513). Развіты птушкагадоўля, футравая зверагадоўля, трусагадоўля, спарт. і племянная конегадоўля, пчалярства (1253 т мёду, 2000), рыбаводства. Пасяўныя пл 3 млн. га (1999), пад збожжавымі культурамі 54%, тэхн. 3,5%, бульбай і агароднінай 3,7%, кармавымі культурамі 39%. Сярод пасеваў збожжавых пераважаюць пшаніца, жыта, ячмень, авёс, гарох, з тэхн. — цукр. буракі, сланечнік. Пладаводства. Збор (тыс. т, 1999): збожжа 2584, цукр. буракоў 891, сланечніку 5,1, бульбы 1143 (1-е месца ў Расіі), агародніны 303, пладоў і ягад 39. Т. мае развітую трансп. сетку. Даўж. чыгункі 879 км, аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 12,4 тыс. км (2000). Асн. чыгунка Масква—Казань— Екацярынбург. Суднаходства па рэках Волга, Кама, Вятка,
453
Белая ў межах Т. на 976 км. Рачныя парты: Казань, Ніжнякамск, Набярэжныя Чаўны. Аэрапорты ў Казані, Бугульме, Набярэжных Чаўнах. Даўж. магістральных трубаправодаў (нафта- і нафтапрадуктаправоды) 6,5 тыс. км. Альмецьеўск — пач. пункт нафтаправодаў «Дружба», y Ніжні Ноўгарад, Перм, Самару. Рэспубліка пастаўляе ў інш. рэгіёны Расіі і за мяжу паліва, хім. і нафтахім. прадукцыю, аўтамабілі, дзелавую драўніну, харч. прадукты; завозіць машыны і абсталяванне, чорныя і каляровыя металы, харч. прадукты. Курорты: Бакірава, Васільеўскі, Іжэўскія Мінер. Воды. Літаратура. Развіваецца на татарскай мове. Вытокі ў фальклоры і помніках сярэдневяковай цюркскай культуры. Вядомы помнікі культуры Баігарыі Волжска-Камскай, y т.л. паэма Кул Галі «Кыса-і-Юсуф» (13 ст.). У развіцці маст. л-ры важнае месца належыць золатаардынскаму перыяду (гуманіст. творы Кутба, М.Булгары, С.Сараі і інш.). 3 распадам Залатой Арды асн. цэнтрам культ. жыцця стаў г. Казань. Перыяд
драматургія Г.ільясі, Ф.Халідзі). Пач. 20 ст. — перыяд узнікнення і фарміравання новых кірункаў і маст. метадаў. Пераўтвараліся традыц. жанры, узніклі новыя, пашыралася тэматыка твораў, фарміравалася літ. крытыка, актыўна выкарыстоўвадіся вопыт і дасягненні ўсх., рус. і ўсх.-еўрап. л-ры (Г.Тукай, Ф.Амірхан, М.Гафуры, Дэрдменд, Г.ібрагімаў, Г.Камал, Ш.Камал, С.Раміеў, Ш.Бабіч, М.Файзі і інш.). У 1920—40-я г. развівалася творчасць Ф.Бурнаша, К Наджмі, Х.Такташа, К.Тынчурына, М.Галяў, А.Шамава, Х.Туфана, А.Кутуя, М.Джаліля, А.Аліша, Ф.Карыма, Н.Ісанбета і інш. У 1950-я г. іх традыцыі працягвалі Г Башыраў, \.Газі, А.Файзі, Ф.Хусні, М.Амір, С.Батал, А.Енікі, С.Хакім, А.Абсалямаў, Х.Вахіт, А.Расіх. 3 1960-х г. пашырыліся магчымасці для маст. аналізу з’яў мінулага і сучаснасці, y абнаўленні л-ры значную ролю адыграпа плеяда «шасцідзесятнікаў» (Р.Тухватулін, А.Гілязаў, Г.Ахунаў, Н.Фатах,
Казанскага ханства звязаны з творчасцю Мухамедзьяра, Умі Камала, Кул Шарыфа. Новы перыяд y развіцці тат. культуры і л-ры пачаўся пасля далучэння Казанскага ханства да Расіі (1552). У л-ры пераважалі рэлігійна-суфійскія матывы, аднак значнае месца належала свецкай тэматыцы. У 2-й пал. 17 ст. ў творчасці Маўля Кулы, Утыза Імяні, Ш.Закі, Г.Чакрыя і інш. складваецца вобраз ідэальнага ў маральных адносінах чалавека, усхваляюцца розум, гуманізм, асуджаюцца заганы ўладатрымальнікаў. Дамінуючым маст. метадам заставаўся традыц. ўсх. рамантызм. 3 2-й пал. 19 ст. л-ра засвойвае еўрап. рэалізм (паэзія Г.Кавдальм, М.Акмулы, Я.Емяльянава, проза М.Ак’егетава, З.Бігеева,
Ш.Галіеў, І.Юзееў, Ш.Хусаінаў), якія прынеслі ў яе надзённыя сац.-маральныя праблемы. У 1970—80-я г. праявілі сябе М.Магдзееў, Т.Мінулін, Р.Мухамадзіеў, М.Хабібулін, Ш.Бікчурын, М.Хасанаў, В.Нурулін, Р.Файзулін, Р.Харысаў, Р.Батула, Р.Гатаулін, Зульфат, М.Аглямаў і інш. У 1990-я г. ўзмацнілася ўвага да адраджэння шматвяковай гісторыка-культ. спадчыны. Вызваленае ад ідэалагізаваных прынцыпаў літаратуразнаўства імкнецца да рознабаковага асвятлення літ. працэсу, навуковааб’ектыўнай ацэнкі маст. з’яў і тэндэнцый. У 1934 створаны Саюз пісьменнікаў Т. На бел. мове выдадзены зб-кі вершаў «Радасць сустрэч» З.Нуры(\973), «Маабіцкі сшытак» (1975, пер. А.Пысін
ТАТАРСТАН
454
ТАТАРСТАН
і С.Гаўрусёў) і «Я гляджу на зоры» (1985, пер. Э.Агняцвет) Джаліля, аповесці «Адкуль ты, Жан?» Ш.Ракіпава (1976, пер. У.Мехаў), «Зялёная мая калыска» Башырава (1981, пер. А.Васілевіч). Паэзію і прозу перакладалі і перакладаюць МАўрамчык, Э.Валасевіч, В.Жуковіч, Х.Жычка, А.Звонак, І.Калеснік, В.Коўтун, П.Прыходзька, Ю.Свірка, Н.Тулупава і інш. Архітэктура. Ад 10— 14 ст. захаваліся рэшткі пабудоў на тэр. гарадзішчаў Сувара, Біляра, Болгара, драўляных абарончых сцен, зрубных жылых дамоў з 2-схільным дахам і глінабітных дамоў з плоскім дахам, руіны дамангольскіх каменных пабудоў. У перыяд Залатой Арды (з сярэдзіны 13 ст.) з каменю і цэглы будавалі крэпасці, палацы, мячэці (саборная мячэць, т. зв. Чорная палата ў Болгары і інш.), маўзалеі, лазні (т. зв. Чырвоная палата ў Болгары), стылістычна звязаныя з дойлідствам Сярэдняй Азіі. Будынкі ўпрыгожвалі фрэска-
зал, арх. Гайнутдзінаў; канцэртная зала кансерваторыі, арх. М.Агішаў; цырк, арх. Г.Пічуеў і інш., усе ў Казані). 3 1990-х г. y архітэктуры адраджаюцца традыц. планіровачныя прыёмы, нац. асаблівасці ў будынках жыллёвага, культавага і грамадскага прызначэння. У 1938 засн. Саюз архітэктараў Т. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Найб. стараж. помнікі мастацтва на тэр. Т. — неалітычныя крамянёвыя зааморфныя фігуркі, кераміка з геам. арнаментам, пасудзіны і ўпрыгожанні эпохі бронзы. Да 19 ст. выяўл. мастацтва не развівалася (іслам забараняе выявы жывых істот). Сярод вырабаў дэкар.-прыкладнога мастацтва пераважалі сярэбраныя ўпрыгожанні з каштоўнымі і паўкаштоўнымі камянямі, залатое шыццё гладдзю, шматколерная вышыўка тамбурам, аплікацью па тканіне, скуры, лямцы, разьба па камені і дрэве, бязворсавыя дываны, узорыстыя вырабы са скуры. 3 выразанымі на камені выслоўямі з Карана (т. зв. шамаілі) і першымі друкаванымі кнігамі (канец 18 — пач. 19 ст.) звязана мастацтва ка-
ліграфіі (буйнейшы майстар Алі Махмудаў). У 19 ст. жывапіс і графіка развіваліся ў творчасці рас. мастакоў, што жылі ў Казані (Л.Крукаў, В.Турын і інш.), У 1895 адкрыта Казанская маст. школа. У 1900-я г. з’явіліся тат. графікі-ілюстратары (М.Галееў, Г.Гумераў). Пасля стварэння ў Казані ў 1923 філіяла Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі пачалі рыхтавацца нац. кадры мастакоў (Б.Урманчэ, С.Ахун, Н.Валіулін, Ф.Тагіраў і інш.). У гады Вял. Айч. вайны працавалі М.Васільева, ГЖыткоў, К.Максімаў, Г.Рахманкулава, Н.Сакольскі, В.Цімафееў; пашырыўся агітплакат (І.Бабравіцкі, Э.Гельмс). У 1950—80-я г. ў гісг. і быт. жанрах працавалі І.Зарыпаў, І.Рафікаў, Рахманкулава, Л.Фатахаў, І.Халілулаў, Х.Якупаў і інш.; y жанры партрэта — В.Кудзелькін, С.Ратніцкі; пейзажа — М.Кузняцоў, СДывін, Максімаў, М.Усманаў; y скульптуры — Урманчэ, В.Малікаў, Н.Адылаў, Г.Зябліцаў, Р.Нігматуліна; y станковай і кніжнай графіцы — Л.Кісялёва, І.Калмагорцава, Л.Пацягунін і інш. Мастацтва 1990-х г. адметнае пашырэннем жанравага і сты-
Да арт. Татарстав. Будынак Казанскага універсітэта.
Да арт. Татарстан. Будынак Татарскага тэатра оперы і балета.
вай размалёўкай, каляровай керамікай, арнаментальнай разьбой па камені і тынкоўцы. Пасля далучэння Казанскага ханства да Расіі архітэктура Т. развівалася ў рэчышчы рас. дойлідства: крэмль (16 ст.), кафедральны сабор (1723—26), ун-т (1825—30-я г., арх. П.Пятніцкі, М.Карынфскі) y Казані. Архітэктуры 19 — пач. 20 ст. ўласцівы эклектызм. Для нар. дойлідства характэрны драўляньм дамы (6- або 5-сценныя) з размалёўкай дэкар. дэталямі. Гасп. пабудовы падзелены на асобньм групы, ізаляваныя ад жылога дома. У 1910-я г. пашырылася грамадз. і прамысл. будаўніцтва, рэканструяваліся старыя і будаваліся новыя гарады (Набярэжныя Чаўны, Ніжнякамск і інш.). У 1920—30-я г. з’явіліся рысы канструкгывізму (Дом друку ў Казані, арх. С.Пэн), пазней пачаўся зварот да традыц. форм нар. дойлідства (Тат. т-р оперы і балета імя М.Джаліля, 1953—46, арх. Н.Скварцоў, І.Гайнутдзінаў), да больш рацьмнальных аб’ёмнапрасторавых вырашэнняў (рачны вак-
Да арт. Татарстан. Кафедральны сабор y Казані. 1723— 26.
лявога дыяпазонаў, з’яўленнем новых творчых кірункаў, адраджэннем тат. і мусульм. традыц. вобразнай сістэмы. У 1939 засн. Саюз мастакоў Т. Тэатр. Вытокі тэатр. мастаіхгва Т. ў нар. гульнях і відовішчах. Першыя гтублічныя тэатр. пастаноўкі вядомы з 1728 (Казань). У 1791 створаны пастаянны публічны т-р. 3 1802 дзейнічала антрэпрыза П.Есіпава. 3 пач. 19 ст. ў Казані пачалі будаваць спец. тэатр. будынкі. 3 1830-х г. тут пастаянна працавалі трупы прыватных антрэпрэнёраў. Існавалі і гурткі аматараў тэатр. мастацтва. Антрэпрэнёрская дзейнасць П.Мядзведзева і М.Барадая вывела казанскі т-р на значны ўзровень выканаўчага майстэрства (ставіліся п’есы А.Грыбаедава, М.Гогаля, А.Астроўскага, А.Пісемскага, Л.Талстога, А.Чэхава і інш.). У канцы 19 — пач. 20 ст. ў Казані дзейнічалі оперныя і драм. трупы, т-ры аперэты і мініяцюр, гастраліравалі рус. акцёры (Г.Фядотава, В.Андрэеў-Бурлак і інш.). На казанскай сцэне пачыналі сваю творчую дзейнасць дзеячы рус. тэатра УДавыдаў, П.Стрэпетава, М.Пісараў,
В.Качалаў і інш. 3 сярэдзіны 19 ст. развіваўся тат. аматарскі т-р. У 1906 спектаклі аматараў з асяроддзя тат. інтэлігенцыі паклалі пачатак тат. прафес. т-ру (тэатр. трупы «Саяр»,. «Нур», «Шыркат», «Яшлек»), Сярод акцёраў і рэжысёраў Г.Балгарская, Б.Балгарскі, Ф.Ільская, Камал Першы, Г.Карыеў, Ш.Кудашаў-Іманскі, М.Муцін, З.Султанаў і інш. Творы для сцэны пісалі Ф.Амірхан, Г.Ільясы, Г.ісхакі, Г.Камал, Ш.Камал, Г.Кулахметаў, С.Раміеў, М.Файзі, К.Тынчурын і інш. У 1920 арганізаваны Першы паказальны тат. т-р (Тат. т-р імя Г.Камала). Былі пашыраны т-ры рабочай моладзі, эксперым. трупы. дзе вяліся пошукі новых выразных сродкаў тэатр. мастацтва. Ствараліся тэатр. студыі, y 1923 y Казані адкрыўся тэатр. тэхнікум. У 1930-я г.
склалася шырокая сетка перасоўных т-раў, якія пазней атрымалі статус дзярж. (Альмецьеўскі тат. драм. т-р, Мензелінскі тат. драм. т-р, Тат. рэсп. перасоўны т-р і Казанскі т-р лялек). У 1950—60-я г. пашырылася аматарскае тэатр. мастацгва. Рэпертуар тат. т-ра папоўніўся п ’есамі А.Аміра, Ф.Бурнаша, Х.Вахіта, А.Гілязава, Т.Гізата, Н.Ісанбета, Р.Ішмурата, Т.Мінуліна, З.Хакіма, Р.Хаміда, І.ІОзеева і інш. 3 імёнамі акцёраў Х.Абжалілава, Н.Арапавай, Ш.Біктэмірава, Ф.Ільскай, Г.Камскай, Х.Салімжанава, З.Султанава, Р.Тазетдзінава, Х.Уразікава, Ф.Халітава, Н.Шагідарава, Ш.Шамільскага, К.Шаміля, Г.Шамукава, Р.Шарафіева і інш. звязана фарміраванне школы самабытнага акцёрскага майстэрства; Г.Дэвішаў, Г.Ісмагілаў, М.Салімжанаў, Ш.Сарымсакаў, Р.Тумашаў, Г. Юсупаў і інш. склалі школу нац. рэжысуры. У канцы 1990-х r. y Т. дзейнічалі 13 дзярж. і муніцыпальных т-раў. Праводзяцца тэатр. фестывалі, найбуйнейшы з якіх імя Ф.Тынчурына. У т-рах пастаўлены бел. п’есы: «У ціхім завулку» А.Маўзона, «Гэта было ў Мінску» А.Ку-
чара (1956, 1963, Чыстапальскі рус. вандроўны т-р), «Зацюканы апостал» і «Трыбунал» А.Макаёнка (1972, 1973, Вял. драм. т-р імя Качалава). Музыка. Традыц. тат. нар. музыка аднагалосая. Ладавая аснова — пентатоніка. Сярод характэрных песенных жанраў: озын юой (працяжныя), кыска кюй (кароткія хуткія і танц. прыпеўкі — такмакі), аўыл юое (сялянскія напевы), баіт (стараж. рэчытатыўна-апавядальныя песні-сказы). Сярод нар. інструментаў: курай (род флейты), кубыз (варган), з 19 ст. скрыпка і гармонік. Запісы тат. песень пачаліся ў 19 ст. У пач. 20 ст. закладзены асновы прафес. муз. мастацтва (ФЛатыпаў, З.Ярулін, С.Габашы). Значную ролю ў яго станаўленні адыгралі муз.-драм. пастаноўкі тат. драм. труп. У ліку заснавальнікаў
т а т а ры _________________
455
кампазітарскай школы Т. — С.Сайдашаў. Сярод першых тат. опер «Санія» (1925), «Рабочы» (1930) Г.Альмухамедава, В.Вінаградава, Габашы. У 1930-я г. створаны філармонія імя Г.Тукая, Дзярж. ансамбль песні і танца, Дом нар. творчасці (1937), Тат. т-р оперы і балета і Саюз кампазітараў Т. (1939). Значны ўклад y развіццё опернага жанру Н.Жыганава («Уцякач», 1939; «Золатавалосая», 1941; «Намус», 1950; «Джаліль», 1956, і інш.); лірыка-псіхал. оперу «Самат» (1956) на сучасную тэму стварыў Х.Валіулін. Аўтар першага нац. балета Ф.Ярулін («Шурале», 1941), муз. камедыі — Д.Файзі («Чаравічкі», 1942). Развіваецца сімф. і камерна-інстр. музыка, харавыя і песенныя жанры. Уклад y развіццё муз. мастацтва 20 ст. зрабілі кампазітары Ф.Ахметаў, Э.Бакіраў, Р.Бялялаў, А.Валіулін, Р.Губайдулін, Р.Енікееў, Жыганаў, А.Ключароў, А.Леман, А.Манасыпаў, М.Музафараў, Б.Мулюкоў, Файзі, З.Хабібулін, Л.Хайрутдзінава, Ш.Шарыфулін, Р.Яхін, Ярулін і інш., спевакі A.Абасаў, А.Асадулін, З.Байрашава, М.Булатава, Р.Ібрагімаў, А.Ізмайлава, Г.Кайбіцкая, Ф.Насрэтдзінаў, М.Рахманкулава; выканаўцы нар. песень Р.Вагапаў, Г.Сулейманава, І.Шакіраў і інш. Працуюць (2002): кансерваторыя (з 1945), муз. ф-т y пед. ін-це (з 1960), Ін-т культуры (з 1969, усе ў Казані), муз. вучылішча і школы. Праводзяцца фестывалі: сучаснай музыкі Еўропа—Азія, оперны імя Ф.ІІІаляпіна, класічнага балета імя Р.Нурыева (усе ў Казані). У 1997 муз. калектвы Т. прынялі ўдзел y святочных мерапрыемствах Беларусі з нагоды 600-годдзя пасялення тут абшчыны татар. Літ:. Нсторня Татарской АССР (с древнейшнх времен до нашнх дней). Казань, 1968; К а р н м у л л м н А. Татары: этнос н этноннм. Казань, 1989; Н с х а х н Г. НцельУрал. Казань, 1991; Х а л н к о в А.Х. Пронсхожденне татар Поволжья н Прнуралья. Казань, 1978; Татарскнй энцнклопедяческнй словарь. Казань, 1999; Татары. М., 2001; B a л e е в Ф.Х. Архнтектурно-декоратнвное нскусство казанскнх татар... Йошкар-Ола, 1975; Нзобразнтельное нскусство Советской Татарнн: Альбом. М., 1983; Ф а й н б е р г А.Б. Художннкн Татарнн. Л., 1983; Ч е р в о н н a я С.М. Нскусство Татарнн. М., 1987; Нстормя советского драматнческого театра. T I—6. М., 1966—71; Н с х а к о в а - В а м б a Р.А. Народные песнн казанскях татар. Казань, 1976; С а й д а ш е в а З.Н. Татарская советская песня. Казань, 1984; Компознторы н музыковеды Совётского Татарстана. Казань, 1986. ЯА.Якубоўскі (прырода, насельніцтва, гаспадарка), І.Б.Канапацкі (гісторыя, літаратура, архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва, тэатр)
ТАТАРЫ (саманазва т a т a р), народ цюркскай моўнай групы ва Усх. Еўропе і Паўн. Азіі. Падзяляюцца на волгаўральскіх (або казанскіх; асн. насельніцтва Рэспублікі Татарстан y Расіі), астраханскіх, сібірскіх, крымскіх, касімаўскіх, літ. (бел.-літоўскіх) і інш. Жывуць
456
ТАТАРЫНАЎ
таксама ва Узбекістане, Казахстане, Таджыкістане, Кіргізіі, Туркменістане, Азербайджане, на Украіне, y Літве, Латвіі, Эстоніі, Польшчы і інш. Агульная колькасць 6,7 млн. чал. (сярэдзіна 1990-х г.). У Рэспубліцы Беларусь 10 089 чал. (перапіс 1999). Гавораць на татарскай мове. Вернікі — мусульмане-суніты, ёсйь невялікія групы праваслаўных. Традыц. жыллём Т. Сярэдняга Паволжа і Прыуралля была зрубная хата, адгароджаная ад вуліцы плотам. Знешні фасад упрыгожваўся шматколернай размалёўкай. У астраханскіх Т., якія захавалі больш стэпавых жывёлагадоўчых традыцый, летнім жыллём была юрта. Адзенне мужчын і жанчын складалася з шаравараў і кашулі (у жанчын дапаўнялася вышытым нагруднікам), на якую апранаўся безрукаўны камзол. Верхнім адзеннем быў казакін, зімою — прашыты бешмет або шуба. Галаўны ўбор мужчын — цюбецейка, a паверх яе — напаўсферычная футравая шапка або лямцавы капялюш; y жанчын — вышытая аксамітная шапачка (калфак) і хустка. Традыц. абутак — скураныя ічыгі з мяккаю падэшвай. Для касцюма жанчын (асабліва багатых) было характэрна мноства метал. упрыгожанняў.
На тэр. Беларусі продкі Т. з’явіліся ў 14 ст. Вял. князі ВКЛ Гедзімін, Альгерд, Кейстут, Вітаўт і інш. запрашалі Т. з Залатой Арды і Крыма для барацьбы з Тэўтонскім ордэнам. У 1395 Вітаўт прыняў разбітага Цімурам хана Залатой Арды Тахтамыша (пасяліў y г. Ліда). У 1397 сумесна хадзілі пад Азоў (традыц. лічыцца пачаткам пасялення Т. на Беларусі) і Крым (1398), прымалі ўдзел y Грунвальдскай бітве 1410. Спачатку яны сяліліся каля Вільні, Гродна, Ліды, Навагрудка, Крэва. Да пач. 16 ст. колькасць Т. дасягала 100 тыс. чал. У 16 — пач. 17 ст. Т. ВКЛ паступова страцілі родную мову і сталі карыстацца беларускай. На бел. і польскай мовах араб. лісьмом была створана багатая л-ра бел.-літ. Т. — кітабы, тэтджвіды, тэфсіры, хамаілы. Фальклор Т. вельмі блізкі да бел., a прыказкі, прымаўкі, песні, прыпеўкі і загадкі амаль не адрозніваюцца. Больш арыгінальныя паданні, легенды і вусныя апавяданні. Адбіўся бел. ўплыў і на сямейнай абраднасці Т. — азан (нарачэнне імя), вяселле, хаўтуры і інш. Т. паўплывалі і на культуру беларусаў: увялі ў бел. мову шмат цюркізмаў (па падліках Я.Якубоўскага каля 500). Т. занеслі на Беларусь высокую культуру агародніцтва, насенняводства, кветак.
У канцы 16— 17 ст. становіцгча T. y Рэчы Паспалітай пагоршылася. Статут ВКЛ 1588 не дазваляў Т.-феадалам мець прыгонных сялян-хрысціян. У пач. 17 ст. ў час контррэфармацыі Т. трапілі пад уціск каталіцкай царквы. У 1609, 1611, 1613 па ініцыятыве каталіцкай шляхты сойм забараніў Т. служыць ротмістрамі, паручнікамі, харунжымі. У 19 ст. на Беларусі дзейнічала 15 мячэцей (Мінск, Навагрудак, Гродна, Слонім, Мір, Клецк і інш.). Частка бел. Т. прыняла хрысціянства. У 2-й пал. 19 ст. адносна кампактныя групы Т. жылі ў Слуцкім, Навагрудскім, Ігуменскім, Ашмянскім, Брэсцкім, Пружанскім, Вілейскім паветах. У Мінскай, Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай і Валынскай
губ. паводле перапісу 1897 жыло 13 877 Т. У 1840 за тат. шляхтай паўн.-зах. губерняў прызнана права дваранства. У Зах. Беларусі існавалі Мусульманскае рэліг. аб’яднанне (з 1925), Культ.-асв. саюз Т. Рэчы Паспалітай (1926), Тат. музей y Вільні (1929). Да пач. 1980-х г. тат. культура ў БССР не развівалася. У 1989—99 работу па нац.-культ. адраджэнні Т. каардынавала Бел. згуртаванне Т.-мусульман «Аль-Кітаб» («Кніга»), Адбудаваны мячэці ў Слоніме (1994), Смілавічах (1996), Навагрудку (1997), Відзах (1999), Клецку (2000), Лоўчыцах (2002), створаны тат. культ. цэнтр y Іўі (1995). 3 1991 выдаецца штоквартальнік «Байрам» («Свята»), На 1.1.2002 y Беларусі дзейнічалі 5 нац.-культ. аб’яднанняў Т. Літ:. Татары. М., 2001; М у х л н н с к н й А. Нсследованнг о пронсхожденшг н состояннн лнтовскнх татар. Мн., 1993 [факс. выд.: СПб., 1857]; Д у м і н С.У., К а н а п а ц к і І.Б. Беларускія татары: Мінулае і сучаснаць. Мн., 1993; Г р н ш н н Я. Польско-лнтовскне татары: Наследннкн Золотой Орды. Казань, 1995; К а н а п а ц к і І.Б., С м о л і к А.1. Гісторыя і культура беларускіх татар. Мн., 2000; T y s z k i e w i c z J. Tatarzy na Litwie i w Polsce: Studia z dziejow XIII—XVIII w. Warszawa, 1989; B o h d a n o w i c z L., C h a z b i j e wi c z S., T y s z k i e w i c z J. Tatarzy muzulmanie w Polsce. Gdansk, 1997: D u n l i n S. Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Ksiçstwa Litewskiego. Gdansk, 1999. І.Б.Канапацкі.
ТАТАРЫНАЎ Леанід Пятровіч (н. 12.11.1926, г. Тула, Расія), расійскі вучоны ў галіне заалогіі. Акад. Рас. АН (1981, чл.-кар. 1974). Скончыў Маскоўскі ун-т (1949). 3 1955 y Палеанталагічным ін-це (заг. лабараторыі, y 1975—92 дырэктар), y 1973—74 y Ін-це марфалогіі і экалогіі жывёл Рас. АН. Навук. працы па ранняй эвалюцыі земнаводных, паўзуноў і млекакормячых на аснове палеанталагічных, фізіял. і біяхім. даных. Дзярж. прэмія СССР 1978.
ваен. і дзярж. дзеяч. Ген.-ад’ютант (1855), інж.-ген. (1869), граф (1879). Скончыў Гал. інж. вучылішча ў Пецярбургу (1836). У Крымскую вайну 1853— 56 кіраваў інж. работамі ў час Севастопсыьскай абароны 1854—55. 3 1859 дырэктар інж. дэпартамента, y 1863—77 фактычна кіраваў інж. ведамствам. У 1873 чл. Асобай нарады па рэарганіза-, цыі арміі. У рус.-турэцкую вайну 1877—78 нач. атрада аблогі крэпасці Плеўна, якая скончылася капітуляцыяй тур. гарнізона; y крас. 1878 — студз. 1879 галоўнакамандуючы рас. арміяй. У 1879—80 адэскі ген.-губернатар (часовы) і камандуючы войскамі Адэскай ваен. акругі. 3 30.5.1880 віленскі, ковенскі і гродзенскі ген.-губернатар і камандуючы войскамі Віленскай ваен. акругі. У вер. 1880 кіраваў ваен. манеўрамі ў раёне Новых Трокаў. Аўтар дапаможнікаў па падрыхтоўцы сапёрных часцей і па міннай справе. Пад яго кіраўніцтвам выдадзена «Апісанне абароны г. Севастопаля» (т. 1—2, 1863—17). А.М.Лукашэвіч. j
«TÂTPA» (Tatra), сям’я аўтамабіляў аднайм. чэшскага прадпрыемства. Легкавыя аўтамабілі выпускаюцца з 1897. Маюць размешчаны ззаду бензінавы рухавік магутнасцю да 148 кВт (найб. скорасць да 230 км/гадз). Поўнапрывадныя грузавыя аўтамабілі выпускаюцца з 1900. Маюць трубчастую раму, незалежную падвеску колаў, разлічаны на эксплуатацыю ва ўмовах бездарожжа. ДызеЛьны рухавік з турбанаддувам магутнасцю да 252 кВт, поўная маса аўтамабіля да 36 т (аўтапоезда да 44 т).
Тв.: Тернодонты СССР. М., 1974. В. Ф.Ермакоў.
ТАТАРЫН0ВІЧ Пётр Станіслававіч (14.6.1896, в. Гайнін Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 3.9.1978), бел. святар, культурна-грамадскі дзеяч, літаратар, выдавец. Д-р тэалогіі (1950), прэлат (1961). Скончыў Папскі ін-т усх. навук y Рыме (1949). У 1921 пасвячоны ў ксяндзы. У 1921—26 праводзіў душпастырства ў Пінску, Навагрудку, Баранавічах. Выдаў кн. «Святы Ізідар хлебароб» (1928), «Купалле» (1930), «Шляхам дзіваў і ўражанняў» (1934). У Вял. Айч. вайну супрацоўнічаў з Бел. нац. к-там y Варшаве, займаўся душпастырскай і выкладчыцкай працай. Удзельнік Другога Усебеларускага кангрэса 1944 y Мінску. 3 1944 y эміграцыі ў Германіі, з 1945 y Італіі. У 1949—70 кіраўнік і гал. аўтар бел. секцыі радыё Ватыкана. Выдаваў малітоўнікі. Пісаў на бел., італьян. і інш. мовах. Літ:. Беларускія рэлігійныя дзеячы XX ст.: Жыццярысы, мартыралогія, успаміны. Мн.; Мюнхен, 1999. А.М.Вабішчэвіч.
ТАТЛЁБЕН Эдуард Іванавіч (20.5.1818, г. Елгава, Латвія — 1.7.1884), расійскі
2 Сям’я аўгамабіляў «Татра»: 1 — легкавы аўтамабіль мадаль 613; 2 — ірузавік 200 V 51.19.225.
т а т р Ан с к і н а ц ы я н Ал ь н ы парк ,
ахоўны ўчастак тэр. Карпат (Высокія Татры) y Славакіі (пл. 50 тыс. га, засн. ў 1954) і Полылчы (пл. 22 тыс. га, засн. ў 1948). Ахова пераважна хвойных лясоў і жывёл (мядзведзь, серна, казуля, сурок, рысь). На тэр. парку створаны за-
паведнікі, гадавальнікі дзікіх жывёл, паляўнічыя рэзервацыі. Асобныя ўчасткі выкарыстоўваюцца як зімовыя і летнія курорты. ТАТРЫ (Tatry), горны масіў y Польшчы і Славакіі, самы высокі ў Карпатах. Даўж. 65 км, выш. да 2655 м (г. Герлахаўскі-Шціт, найвышэйшы пункт Карпат). Далінамі рэк Bar і Горнад падзелены на Высокія і Нізкія Татры. Высокія Татры складзены з гранітаў, гнейсаў, маюць зубчаты грэбень, альпійскія формы рэльефу (трогі, цыркі, каравыя азёры). У Нізкіх Татрах трапляюцца таксама вапнякі з карставымі формамі рэльефу. Т. моцна ўвільготнены атл цыклонамі на працягу года (800— 1200 мм за год). Снегавое пбкрыва 6—8 месяцаў. Вясной і восенню характэрны вятры фены. У раслінным покрыве — дубовабукавыя лясы да выш. 700 м, букавапіхтавыя лясы да выш. 1200 м, субальпійскае хваёвае крывалессе з зараснікамі рададэндрану і чарнічніку да 1800 м, вышэй альпійскія лугі і камяністыя россыпы. Татранскі нацыянальны парк. Цэнтры зімовага спорту (Закапанэ і ІНШ.). Курорты. Турызм. М.В.Лаўрыновіч. ТАТУІР0ЎКА (франц. tatouer татуіравайь, з палінез.), нанясенне на цела чалавека ўзораў і малюнкаў шляхам наколвання на скуры драўлянай, касцяной ці метал. іголкай і ўвядзення пад яе фарбы, якая не змываецца. У першабытных народаў Т. была знакам роду, племя, татэма (у цемнаскурых замянялася рубцаваннем). Звычай татуіравання ў час ініцыяцый меў сімвалічны і магічны (засцерагальны) характар; y Еўропу завезены маракамі з Паўн.-Усх. Азіі. Т. захавалася як упрыгожанне, памятны знак, пашырылася ў 21 ст. як т. зв. нацельны жывапіс. Т. наз. таксама ўзоры і малюнкі, нанесеныя на скуру. ТАТУР Генрык Хрыстафоравіч (1846, Мінск — 1907), бел. археолаг, гісторык, краязнавец, калекцыянер. Чл. Мінскага статыстычнага к-та, павятовы маршалак дваранства. 3 1874 вёў археал. раскопкі ў Мінскай губ., склаў яе археал. карту з апісаннем помнікаў. У 1884—85 заснаваў часовы археал. музей y г. Беразіно, дзе ў наваколлі вёў раскопкі. У 1890 ён раскапаў 120 курганоў каля в. Дулебы і Няюнішчы Ігуменскага пав., y 1892 — 40 курганоў каля в. Станькава, y 1893 — 40 курганоў каля в. Прылукі Мінскага пав. У выніку паездак па Міншчыне падрыхтаваў вял. альбом археал. помнікаў (1893). Стварыў y Мінску багаты прыватны музей па гісторыі матэрыяльнай культуры Беларусі і унікальную б-ку. Пасля смерці яго зборы былі прададзены, многія вывезены за мяжу. Аўтар прац «Археалагічнае значэнне Мінскай губерні» (1878), «Нарыс археалагічных помнікаў на прасторы Мінскай губерні і яе археалагічнае значэнне» (1892), якія выдадзены ў Мінску. У рукапісах засталіся «Гістарычны нарыс мястэчка Турава, ранейшай сталіцы ўдзельнага Тураўскага княства»,
«Гісторыя Станькава», «Гісторыя Заслаўя». Л і т А л е к с е е в Л.В. Археологая н краеведенне Беларусн, XVI в. — 30-е rr. XX в. Мн., 1996. Г.А.Каханоўскі.
ТАТУР Мікола (Мікалай Ігнатавіч; 3.3.1919, урочышча Застар’е Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 24.3.2001), бел. перакладчык. Скончыў Мінскі настаўніцкі ін-т нацменшасцей (1937). Настаўнічаў, з 1944 працаваў y Дзярж. выд-ве БССР, з 1963 y выд-ве «Полымя», Бел. аддз. літ. фонду СССР, y 1970—79 y Бюро прапаганды маст. л-ры Саюза пісьменнікаў Беларусі. Друкаваўся з 1948. Пераклаў на бел. мову многія творы рус., укр., польскіх і інш. пісьменнікаў: аповесці А.Гайдара «Школа» (1948), А.Мусатава «Стажары» (1950), раманы В.Ажаева «Далёка ад Масквы» (1951; з У.Шахаўцом), М.Нікіціна «Паўночная Аўрора» (1953; з В.Зубам), У.Кочатава «Журбіны» (1955), К.Брандыса «Грамадзяне» (1958; з Я.Міско), А.Венцлавы «Дзень нараджэння» (1961; з С.Дзяргаем), Г.Лупан «Трэція пеўні» (1971), Э.Бээкман «Чародка белых варон» (1973), А.ірасека «Скалакі» (1974; з Я.Васілёнкам), У.Умарбекава «Зялёная зорка» (1976), апавяданні А.Вішні, Л.Первамайскага, СЛема, Я.Гушчы, Я.Івашкевіча, М.Твэна і інш.; для тэатраў — творы Назыма Хікмета, Б.Васільева, Л.Зорына, АЛіндгрэн, Г.Запольскай і інш. Пісаў літ.крыт. артыкулы, эпіграмы. І.У.Саламевіч.
татэўскі
457
члены мелі спец. татэмічныя эмблемы (камень, дошчачка); існавала забарона на заключэнне шлюбаў унутры татэмных груті. Дзеля «задобрывання» татэма-жывёлы і павелічэння яго колькасці людзі выконвалі спец. магічныя абрады, песні-заклінанні, татэмічныя танцы, y якіх звычайна імітаваліся паводзіны татэмаў. Класічны Т. зафіксаваны ў Аўстраліі. Існуе некалькі канцэпцый узнікнення Т.: боязь жывёп (найперш драпежных); адчуванне сваёй натуральнай еднасці з жывёламі і раслінамі; вера ў існаванне свяшчэнных (сакральных) прыродных сіл і з ’яў. У некат. народаў Амерыкі, Азіі, Афрыкі, Акіяніі рэшткі Т. захаваліся да нашага часу. Яны выяўляюцца ў разнастайных формах: выявах татэмічных істот на сценах дамоў і на дэталях адзення; звычаях урачыстага пахавання памерлых татэмаў; выкарыстанні ў якасці абярэгаў асобных частак цела татэмных жывёл (зубы, скура, галава, пер’е, косці); клятва на частках цела татэмных жывёл; звычай пераапранання ў скуру жывёл y час свят, рытуапьныя татэмічныя танцы; легенды, паданні, казкі пра паходжанне роду ац пэўнага татэма.
У беларусаў захаваліся нар. легенды і паданні, прыкметы і павер’і, y якіх адзначаюцца рэшткі стараж. Т. У асобных бел. фальклорных творах распавядаецца, што людзі часам ператвараліся ў мядзведзяў, буслоў, ваўкоў. Праявамі Т. з’яўляюцца наступныя вызначэнні асобных жывёл: мядзведзя наз. «продкам», «апекуном», бусла — «братам» і ТАТЫШВІЛІ Цысана Бежанаўна (н. г.д. У бел. фальююры найчасцей су30.12.1937, Тбілісі), грузінская спявачка стракакшца звесткі пра мядзведзя, які (сапрана). Нар. арт. СССР (1979). быў найб. паважанай жывёлінай. Ён ліСкончыла Тбіліскую кансерваторыю чыўся адным з самых магутных звяроў y (1963). 3 1963 y Груз. т-ры оперы і ба- лесе (таму яго баяліся і імкнуліся задоблета. Сярод партый: Этэры («Абесалом рыць), a таксама шмат y чым нагадваў і Этэры» З.Паліяшвілі), Ліза («Пікавая самога чалавека (напр., мог хадзіць на дама» П.Чайкоўскага), Аіда, Эбалі, Дэз- задніх лапах, любіў есці мёд, гарохавую дэмона («Аіда», «Дон Карлас», «Атэла» кашу, кісель). На Беларусі працяглы час Дж. Вердзі), Тоска («Тоска» Дж.Пучы- захоўвалася свята татэмнага паходжанні), Артруда («Лаэнгрын» Р.Вагнера), ня камаедзіца. У бел. фальклоры сустраСаламея («Саламея» Р.Штрауса). Выс- каюцца павер’і, паводле якіх, напр., катупае таксама ў канцэртах. Дзярж. прэ- лі мядзведзь пройдзе каля «зачараванай» хаты, то можа адвесці няшчасці, і міі Грузіі 1979, 1987. інш. Карані Т. і ў звычаі пераапранання TATâM (англ. totem ад індз. ататэм — ў скуру мядзведзя ў час нар. свят яго род), 1) жывёла, расліна, прадмет ці (напр., Каляд). Літ:. Б о г д а н о в н ч А.Е. Пережнткн з’ява прыроды, якія служаць аб’ектам шанавання пэўнай родавай групы. Кож- древнего мнросозерцання y белорусов. Мн., ны род меў свой Т. і насіў яго назву (гл. 1995 [рэпр. вьш.: Гродно, 1895]; А р с е н ь е в Татэмізм). 2) Герб з выявай жывёлы, B. Р. Зверн—богн—людн. М., 1991; Н е н а расліны, прадмета ці з’явы прыроды, д a в е ц А.М. Святло таямнічага вогнішча. Мн., 1993; В о л о ш н н а T A ., A с т a п о в якія з’яўляюцца аб’ектам шанавання. ТАТЭМІЗМ, комплекс вераванняў і абрадаў y абшчынна-родавым грамадстве, звязаны з уяўленнем пра роднасць паміж групай людзей (родам, фратрыяй) і татэмам. Сярод татэмаў пераважалі жывёлы, што абумоўлена пераважаннем паляўніцтва ў абшчынна-родавым грамадстве. Татэмаў паважалі, часам абагаўлялі, не прычынялі ім шкоды (іх нельга было забіваць, есці іх мяса дазвалялася толькі ў час татэмных свят), імкнуліся іх аберагаць, спрыяць павелічэнню іх колькасці. Кожная татэмная група насіла імя свайго татэма, a яе
C . Н. Языческая мнфологня славян. Ростов н/Д, 1996; С о к о л о в а З.П. Жнвотные в релнгнях. СПб., 1998. Э.С.Дубянецкі.
ТАТбЎСКІ МАНАСТЬІР, помнік сярэдневяковага дойлідства ў с. Татэў (Арменія). Засн. ў 9 ст. як мужчынскі. Рэзідэнцыя Сюнікскага мітрапаліта. Размешчаны над глыбокай цяснінай. Арх. комплекс уключае цэрквы Грыгорыя (836—848), Пагоса і Петраса (895—906), надбрамную Аствацацын (11 ст.), культавы манумент — слуп, які гойдаецца (904), крапасныя сцены, жьшыя і гасп. пабудовы 17— 18 ст. На
458
ТАУЙСКАЯ
тэр. Т.м. размяшчаецца культ. цэнтр з ун-там, скрыпторыем, б-кай. т а ў й с к а я г у б а , заліў y паўн.-зах. ч. Ахойкага м., паміж п-авамі Хміцеўскага і Коні (Магаданская вобл., Расія). Даўж. 75 км, сярэдняя шыр. 120—130 км, сярэдняя глыб. 40—50 м. Узбярэжжа парэзана залівамі і бухтамі (Амахтонскі зал., Нагаева бухта і інш.). Каля ўвахода ў заліў — а-вы Спафар’ева і Заўялава. Прылівы няправільныя, паўсутачныя (да 5 м). У бухце Нагаева — г. Магадан і порт Нагаева.
ТАЎБЕ (Taube) Генры (н. 30.11.1915, г. Саскатун, Канада), амерыканскі фізікахімік. Чл. Нац. АН ЗПІА (1959), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1961). Скончыў Саскачэванскі ун-т (г. Рэджайна; 1937). 3 1937 y Каліфарнійскім ун-це (г. Берклі; д-р філасофіі, 1940). 3 1941 y Корнелскім (г. Ітака), з 1946 y Чыкагскім (з 1952 праф.), з 1962 y Станфардскім ун-тах. Навук. працы па даследаванні механізмаў рэакцый з пераносам электрона, пераважна ў водных растворах з удзелам комплексаў пераходных металаў. Даказаў (на прыкладзе трохвалентнага іона хрому) існаванне сальватаванага катыёну ў водным рас-
Г.Таўбе.
Ю.Таўбін. В.А.Таўкачоў.
ТАЎАНТЫНСЎЮ (на мове кечуа — чатыры злучаныя стараны свету), імперыя інкаў y 15 — пач. 16 ст. Стварэнне Т. пачалося з часу заваёўніцкіх паходаў інкскага правіцеля (сапа інка) Пачакутэка (1438—63]; прайягваліся ў час кіравання Амару Інка Юпанкі [1463—71] і Тупак Інка Юпанкі [1471—93]. Пры Уайне Капаку [ 1493—1525] Т. ахоплівала тэр. сучасных Перу, Балівіі, Эквадора, ч. тэр. Аргенціны і Чылі. Яна падзялялася на 4 часткі (сую); Кальясую, Кандэсую, Чынчасую і Антысую, што павінна было сімвалізаваць вяршэнства вярх. правіцеля Т. над усімі 4 старанамі свету. Дзярж. лад Т. ўяўляў дэспатыю, пры якой вярх. правіцель спалучаў функцыі рэліг. і адм. улады. Пасля смерці ў 1525 Уайна Капака пачаліся міжусобіцы і грамадз. войны. Правіцель Атаўальпа захоплены ў палон іспанцамі на чале з Ф .Пісара і ў 1533 пакараны смерцю. Пасля гэтага тэр. Т. ўключана ў склад ісп. калан. уладанняў, хоць інкі працягвалі барацьбу ў цяжкадаступных раёнах; іх апошні правіцель Тупак Амару ўзяты іспанцамі ў палон і пакараны смерцю ў 1572. Літ.: К у з ь м н ш е в В.А. Царство сынов Солнца. 2 нзд. М., 1985; С т в н г л М. Государство ннков: Слава н смерть «сыновей Cami lla»: Пер. с чеш. М., 1986; Б е р е з к в н Ю.Е. Мнкн: Нст. опыт нмпернн. М., 1991; Ннкн владыкн золота н наследннкн славы: Пер. с англ. М., 1997.
ТАЎБАТб (Taubaté) горад на ПдУ Бразіліі, y даліне р. Параіба, штат СанПаўлу. Засн. ў 1646. Каля 200 тыс. ж. (2001). Чыг. станцыя, вузел аўгадарог. Аэрапорт. Прам-сць: аўтамаб., ліцейная вытв-сць, тэкст., харчовая. Ун-т. Арх. помнікі 17 ст. Паблізу здабыча гаручых сланцаў.
творы (канец 1940-х г.). прэмія 1983.
Нобелеўская
ТАЎБІН Юлі (Юдаль Абрамавіч; 15.9.1911, г. Астрагожск Варонежскай вобл., Расія — 30.10.1937), бел. паэт. У 1921 з бацькамі пераехаў y г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. Вучыўся ў БДУ (1931—33). У 1933 рэпрэсіраваны, высланы ў Цюмень, y 1937 зноў арыштаваны. Расстраляны ў Мінску. Рэабілітаваны ў 1956 і 1957. Друкаваўся з 1926. Аўтар зб-каў паэзіі «Агні» (1930), «Каб жыць, спяваць і не старэць...», «Тры паэмы» (абодва 1931), «Мая другая кніга» (1932). Матывы сяброўства, прызначэння паэта і паэзіі ў творах 1920-х г. Рамантычна апяваў сучаснасць (паэма «Таўрыда», 1932). Пераклаў на бел. мову творы Г.Гейнэ, У.Маякоўскага, А.Чэхава і інш. Тв: Выбр. вершы. Мн., 1957; Вершы. Мн., 1969. M m : Б я р о з к і н Р. Постаці. Мн., 1971. С. 165— 193; Ш у ш к е в і ч С. Вяртанне ў маладосць. Мн., І968.С. 126— 137.
ТАЎГЕНЬ Алег Ігнатавіч (н. 6.10.1962, г. Валожын Мінскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1995). Чл. кар. Бел. акадэміі адукацыі (1997). Скончыў БДУ (1984). 3 1984 y Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі. 3 1992 y Ін-це павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў адукацыі (прарэктар). 3 1999 y Акадэміі паслядыпломнай адукацыі (прарэктар; з 2000 рэктар). Адначасова з 1991 y БДУ (з 1998 заг. кафедры). Навук. працы па алгебры, методыцы выкладання матэматыкі, праблемах інфарматызацыі адукацыі. Распрацаваў камбінаторныя метады ў тэорыі лінейных груп. Вырашыў праблему Гратэн-
дыка аб праканечных папаўненнях груп. Аўтар падручнікаў і навучальных дапаможнікаў для сярэдняй школы. Тв: Алгебра. 4 выд. Мн., 1997 (у сааўт.); Методы решення задач no математпке: В 2 т. T. 1. Мн., 2000 (разам з Ан.І.Таўгенем).
М.П.Савік.
ТАЎКАНІЦА, бел. нац. страва; тоўчаная бульбяная каша. Называлі таксама таўпеня. Чышчаную бульбу вараць, адцэджваюць, таўкуць, заскварваюць салам з цыбуляй. Ядуць з малаком, агуркамі, капустай. Часта з Т. рабілі камы, таўчонікі — галушкі, якія падсмажвалі ў масле, тлушчы або абкочвалі ў канапляным семі і падсмажвалі ў печы. Вядома паўсюдна, a пад назвай Т. — на Гродзеншчыне, Палессі. Г.Ф.Вештарт. ТАЎКАЧ0Ў Віталь Антонавіч (н. 28.6.1934, в. Скірмантава Дзяржынскага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік. Аш. Hau. АН Беларусі (2000, чл.-кар, 1984). Д-р фіз.-матэм. н. (1980), праф. (1990). Скончыў БДУ (1957). 3 1957 y Ін-це фізікі, з 1992 y Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Hau. АН Беларусі (з 1984 заг. лабарДторыі). Навук. працы па малекулярнай спектраскапіі, квантавай электронійы. Распрацаваў тэорыю статыст. фарміравання фотафіз. характарыстык свабодных складаных малекул і прапанаваў метады іх эксперым. вывучэння. Стварыў лазер на электронных пераходах свабодных складаных малекул. Выявіў і даследаваў палярызацыю стымуляванага выпрамянення і палярызаванай флюарэсцэнцыі арыентацыйна анізатропнай пары складаных малекул. Устанавіў механізм дынамікі малекулярнага вярчальнага рэха. Ленінская прэмія 1980. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. T e О связн средннх энергнй сложных молекул, комбнннруюшнх в поглошеннн » нспусканнн / / Журн. првкладной спектроскопнн. 1978. Т. 29, № 6; Генерацня нзлученяя сложнымм молекуламн в газовой фазе (разам з М.А.Барысевічам) / / Успекн фвз. наук. 1982. Т. 138, № 4; Дннамнка молекулярного враіцательного эха / / Докл. Нац. АН Беларусн. 1998. Т.42, № 3.
ТАЎКАЧЫ, вёска ў Таўкачоўскім с/с Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл. Цэнтр калгаса. За 15 км на ПдЗ ад г. Шклоў, 38 км ад Магілёва, 12 км ад чыг. ст. Лотва. 117 ж., 52 двары (2002). Клуб. Брацкая магіла сав. воінаў. ТАУКАЧЫК, споравая расліна, гл. ў арт. Хвошч. ТАУКАЧЫК, род шапкавых грыбоў, тое, што паплавок. ТАЎКАЧЫКІ, таўкачы, танц о р к i (Empididae), сямейства насякомых падатр. прамашыўных караткавусых атр. двухкрылых. Больш за 2,8 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, асабліва ў лясной зоне па берагах вадаёмаў; жывуць на раслінах. На Беларусі найб. трапляюцца Т.: вялікі (Empis tesselata) i лінднеры (E. lindneri). Даўж. да 15 мм. Цела цёмнае, слабаапушанае. Галава невял., круглая з іголкападобным хабатком. Крылы празрыстыя. Ногі доўгія,
тонкія. Пераважна драпежнікі, дадатковы корм — нектар кветак. У перыяд размнажэння ў некат. відаў адбываецца раенне, шлюбныя «танцы», насякомыя збіраюцца ў вял. масы — «таўкуць мак» (аасюль назва). Агрэсіўныя самкі пасля капуляцыі нярэдка з ’ядаюць самцоў. Развіццё з поўным ператварэннем. Лічынкі жывуць y глебе, лясным подсціле, y некат. відаў — на дне вадаёмаў. С.Л.Макеімава.
«ТАУКАЧЫКІ», старадаўні бел. нар. танец-гульня. Імітуе працэс абівання і таўчэння зерня ў ступе. Муз. памер 2/4. Тэмп жвавы. Вядомы ў 2 харэагр. варыянтах: як гульня-карагод і ілюстраванавыяўленчы гульнявы танец. «T.» — гульня-карагод выконваецца парамі ці групамі ўдзельнікаў, якія пад песню ці прыпеўку рухаюцца ў квадратах з лучынак, раскладзеных накрыж на падлозе, і стараюцца не зачапіць іх, што вымагае вял. майстэрства. Танц. варыянт мае тую ж сэнсавую нагрузку, але можа выконвацца сола ці парамі ў суправаджэнні песні, прыпевак або пад акампанемент дудкі са скрыпкай. На Беларусі найб. пашыраны ў Віцебскай, Гродзенскай, Брэсцкай абл. У 1913 «T.» выкарыстаны ў спектаклі па п’есе Я.Купалы «Прымакі», y 1920-я г. ў спектаклі БДТ па п’есе «Машэка» Е.Міровіча (паст. К.Алексютовіча), y аднайм. тэлеспектаклі бел. тэлебачання (1984). Падобны танец вядомы ў некат. народаў балт. рэгіёна. В.М.Яшчанка. ТАЎЛАН Валянцін Паўлавіч (8.2.1914, г. БараНавічы Брэсцкай вобл. — 27.4.1947), бел. паэт, дзеяч рэв.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. Маленства правёў на радзіме бацькоў, y в. Рудаўка Слонімскага р-на. Вучыўся ў Слонімскай настаўніцкай семінарыі (у 1925 выключаны за нежаданне адмовіцца ад бел. нацыянальнасці), y 1927—29 y Віленскай бел. гімназіі (выключаны як адзін з арганізатараў вучнёўскай забастоўкі). За падпольную камсамольскую дзейнасць арыштаваны і зняволены ў слонімскую турму, потым y гродзенскі астрог (1929—30). У 1930— 32 працаваў y газ. «Звязда» і вучыўся ў БДУ. У снеж. 1932 адкліканы на падп. працу ў Зах. Беларусь — чл. цэнтр. рэдакііыі КПЗБ y Варшаве, адзін з фактычных рэдактараў «Беларускай газеты» і яе дадатку час. «Літаратурная старонка» — легальных неафіц. органаў КПЗБ уВільні. Прадстаўнік ЦК КПЗБ y Цэн-
тры нац.-вызв. руху Зах. Беларусі. Адзін з арганізатараў Літ. фронту сялянскарабочых пісьменнікаў. Пры спробе перайсці граніцу ў Сав. Беларусь y 1934 арыштаваны, засуджаны на 8 гадоў зняволення ў гродзенскі астрог. Пасля вызвалення Зах. Беларусі працаваў y лідскай раённай газ. «Уперад» (1939— 41). У Вял. Айч. вайну сувязны партыз. атрада імя Катоўскага брыгады імя Дзяржынскага Баранавіцкай вобл., разведчык спецгрупы «Буравеснік» (1942— 44). У 1944—45 адказны сакратар навагрудскай раённай газ. «Звязда», y 1945—47 ст. навук. супрацоўнік і нам. дырэктара Літ. музея Я.Купалы. Друкаваўся з 1928. Меў псеўданімы Бунтарны, Янка Дванацйаты, Паўлюк Сірата, В.Тарскі і інш. Як паэт-рэвалюцыянер фарміраваўся ў камуніст. падполлі (паэма «Непераможная», вьш. на шапірографе, 1928). У першым пасмяротным зб. «Выбранае» (1947) палымяныя паэтычныя цыклы астрожных вершаў («Лукішскія вершы», «Таварышу маёй вясны», «Бацьку») і паэм («Таварыш», «Песня пра сухар»). Раскрыў мужнае аблічча рэвалюцыянера 1930-х г., характэрныя рысы якога — глыбокае лірычнае перажыванне і ўнутр. гатоўнасць высокага ахвяравання, асэнсаванне сутнасці пройдзеных змагарных шляхоў і барацьбы як усечалавечай праблемы разняволення свету, абнаўлення жыцця. Над паглыбленнем зместу вершаў і паэм прайаваў усё творчае жыццё, даводзячы іх да гранічнай маст. дасканаласці. Эстэт. набытак Т. ўзнімаецца на ўзровень рэв. паэзіі свету. Аўтар публіцыст. нарысаў пра рэв.-вызв. і антыфаш. барацьбу, літ.-крытычных артыкулаў пра творчасць Я.Купалы, П.Пестрака, Я.Брыля. Пераклаў на бел. мову асобныя творы А. Міцкевіча, І.Крылова. Тв '. Вершы і паэмы. Мн., 1955; Выбр. творы. Мн., 1958; Творы. Мн., 1961; [Выбр. вершы і паэмы]. Мн., 1967; Пілую вершам краты. Мн., 1984. Jlim.: A р о ч к a М. Валянцін Таўлай. Мн., 1969; К а л е с н і к У. Аповесць пра Таўлая / / Полымя. 1964. № 10; 1965. № 8 —9; Валянцін Таўлай: Дак., успаміны, артыкулы. Мн., 1984. М.М.Арочка.
ТАЎЛАЙ Галіна Валянцінаўна (н. 22.9.1946, Мінск), бёл. этнамузыколаг. Дачка йХХ.Таўлая. Канд. мастацтвазнаўства (1983). Скончыла Бел. кансерваторыю (1970). У 1965—73 выкладала ў муз. школах Мінска. 3 1985 y Ін-це мастайтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Бел. АН. 3 1996 y Рас. ін-це гісторыі мастацтваў. Даследуе праблемы функцыянавання, стылістыкі, этнагр. кантэксту, муз. тыпалогіі, мелагеаграфіі бел. песеннага фальклору. Аўтар манаграфіі «Беларускае купалле. Абрад, песні» (1986), муз. раздзелаў y тамах серыі «Беларуская народная творчасць»; «Сямейна-бытавыя песні» (1984), «Купальскія і пятроўскія песні» (1985), «Сацыяльна-бытавыя песні» (1987), «Радзіны: Абрад, песні» (1998). Т. Б. Варфаламеева.
ТАЎПЕКА
459
ТАЎНС (Townes) Чарлз Хард (н. 28.7.1915, г. Грынвіл, штат Паўд. Караліна, ЗША), амерыканскі фізік, адзін з заснавальнікаў квантавай электронікі. Чл. Нац. АН ЗША (1956), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1957), Лонданскага каралеўскага т-ва (1976). Замежны чл. Рас. АН (1994). Скончыў Каліфарнійскі тэхнал. ін-т (1939). 3 1939 y фірме «Бел тэлефон лаборатарыс», з 1948 y Калумбійскім ун-це (з 1950 праф.). 3 1959 y Ін-це абаронных даследаванняў (віцэ-прэзідэнт, г. Вашынгтон). 3 1961 y
В.П.Таўлай.
Ч.Х.Таўнс.
Масачусецкім тэхнал. ін-це, з 1967 y Каліфарнійскім ун-це (г. Берклі). Навук. працы па мікрахвалевай спектраскапіі, квантавай электроніцы, радыё- і інфрачырвонай астраноміі, радыёлакацыі, астрафізіцы. Распрацаваў прынцыпы ўзмацнення і генерацыі эл.-магн. выпрамянення ў квантавых сістэмах (1951; незалежна ад МІ.Басава і КМ.Прохарава), стварыў першы мазер (1953). Прапанаваў прынцып работы лазера (1958; разам з А.Л.Шаўлавым). Выкарыстаў мазеры для высокадакладнага пацвярджэння спец. тэорыі адноснасці (1958—63). Разам з інш. прадказаў эфект самафакусіроўкі светлавога .пучка (1964; незалежна ад Г.А.Аскар’яна). Выявіў малекулы вады ў міжзорнай прасторы і паказаў, што іх радыёвыпрамяненне абумоўлена мазерным механізмам (касм. мазер; 1969). Нобелеўская прэмія 1964 (разам з Басавым, Прохаравым). Залаты медаль імя Бора 1979. Вял. залаты медаль імя Ламаносава Рас. АН 2000. Te.: Рус. пер. — Радвоспектроскопня. М., 1959 (разам з А.Шаўлавым); Слнянне наукн н релнгнн / / Дналогн. М., 1979; Что пронсходвт в центре нашей Галактмкм? (разам з Р.Гензелам) / / В мнрс наукн. 1990. № 6. М. М. Касцюковіч.
ТАЎПЕКА Аляксандр Рыгоравіч (1914, в. Доктаравічы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 21.6.1944), Герой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Ленінградскім фронце. Камандзір мінамётнага разліку старшына Т. вызначыўся 14.6.1944 y час прарыву абароны ворага на Карэльскім перашыйку і пры вызваленні г. Выбарг. Загінуў y баі.
ТАЎР
460
ТАЎР, Т о р a с (Toros’lar), горы на Пд Турцыі. Цягнуцца ўздоўж узбярэжжа Міжземнага м. прыблізна на 1000 км. Выш. да 3726 м (г. Дэмірказык). Утвараюць паўд. ўскраіны Малаазіяцкага і часткова Армянскага нагор’яў. Складзены пераважна з вапнякоў і крышт. сланцаў. У цэнтр. ч. альпійскі рэльеф, на 3 — карставыя ландшафты. На паўн. схілах да 400 мм ападкаў за год; пустыні і стэпы, на паўд. да 3000 мм; міжземнаморскія лясы, хмызнякі, лугі. Нац. паркі. Т. праразаюць Кілікійскія Вароты.
1-га Сіцылійскага паўстання рабоў (гл. Сіцшійскія паўстанні рабоў) важны апорны пункт паўстанцаў. Рабы дадаткова ўмацавалі Т., і рым. войскі здолелі захапіць горад толькі пры дапамозе здрады. У 34 да н.э. ў Т. засн. рым. каЛОНІЯ. А.Г.Зельскі.
Даўж. цела 11— 19 см, маса 8— 17 г. рэнне мяккае, пушыстае, рыхлае, гусгае. Хвост доўгі (да палавіны даўж. цела), ж пеньчаты. Крылы кароткія, закругленын Дзюба кароткая, канічная, успушаная. суць да 14 яец. Кормяцца беспазваночні/ пераважна насякомымі і павукамі, лробньа насеннем.
ТАЎР0 (цюрк.), кляймо, якое выпаль-
ТАЎСТАЛ0БІКІ, т a ў с т a л о б ы (Ну pophthalmichthynae), падсямейства прэснаводных рыб сям. карпавых. 2 роды, 2 (3) віды Т.: белы, або звычайны, ці талпыга (Hypophthalmichthys molitrix) i стракаты, або вялікагалоў, ці паўднёвы (Axistichthys nobilis). Пашыраны ў рэках Усх. і Паўд.-Усх. Азіі, бас. Амура. Акліматызаваны ў Сярэдняй Азіі, на Пд Усх. Еўропы. На Беларусь завезены ў сярэдзіне 1960-х г. для сажалкавых гаспадарак, з 1970 заселены ў некат. азёры.
ваюць на скуры ці рагах жывёл (гл. Мечанне жывёл), таксама назва прылады для нанясення такога кляйма. ТАЎРТ, y старажытнаегіпецкай рэлігіі і міфалогіі багіня-апякунка жанчын і дзяцей. Яе найчасцей уяўлялі цяжарнай самкай бегемота (свяшчэнная жывёла Т.), якая стаіць вертыкальна на львіных нагах, мае жаночыя рукі і грудзі. Лічылася, што Т. дапамагае жанчынам пры родах, лечыць іх ад бясплоднасці; што яна звязана з замагільным светам, разам з багіняй Хатор сустракае памерлых на парозе падземнага царства і з дапамогай агню адганяе ад іх злых духаў. Цэнтр культу Т. — г. Фівы. Яе выявы часта змяшчалі на амулетах, ложках і інш. прадметах.
ТАЎРЫЗ, горад y Іране, гл. Тэбрыз. ТАЎРЫЗІЯН Міхаіл Арсеньевіч (27.5.1907, А.Р.Таўпека.
Г.А.Таўстаногаў.
ТАЎРАМЕНІЙ (Taormina), старажытнагрэчаскі горад на ўсх. узбярэжжы Сіцыліі (цяпер г. Таарміна, Італія). Засн. ў 396 да н.э, сікуламі, элінізаваны бежанцамі з в-ва Наксас y 358 да н.э. У 1-ю Пунічную вайну Т. адзін з першых на Сіцыліі прызнаў рым. ўладу, за што атрымаў права саюзнай абшчыны. У час
Баку — 17.10.1957), армянскі дырыжор. Нар. арт. СССР (1956). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1934). 3 1935 дырыжор, з 1938 гал. дырыжор, з 1946 маст. кіраўнік Арм. т-ра оперы і балета. Сярод яго паст. першыя арм. оперы, y т.л. «Аршак II» Т.Чухаджана, «Гераіня» А.Сцепаняна. Выступаў і як сімф. дырыжор. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1951.
ТАЎРЬІЧАСКІ ПАЛАЦ, помнік архітэктуры ранняга класіцызму ў СанктПецярбургу. Пабудаваны ў 1783—89 (арх. І.Староў, з удзелам Ф.Волкава) для кн. Р.А.Пацёмкіна. Пасля пажару адбудаваны ў 1802—04 (арх. Л.Руска, К.Росі, В.Стасаў; размалёўкі 1819, маст. Дж.Скоці). Будынак П-падобны ў плане, гал. фасад аформлены манум. порцікам іанічнага ордэра. У інтэр’еры 8-вугольная купальная зала, Вял. галерэя з іанічнай каланадай, зімовы сад.
Даўж. да 1 м і больш, маса да 35 кг (Т. стракаты). Цела высокае, укрыгае дробнай луской. Лоб шырокі, пукаты. Вочы размешчаны нізка. Спінны плаўнік кароткі, без калючых промняў. Маляўкі кормяцца зоапланктонам, дарослыя — фітапланктонаі (белы Т.) або мяшаным кормам (стракаты Т). Аб’екты промыслу і развядзення. Меліяратары вадаёмаў.
ТАЎСТАН0ГАЎ Георгій Аляксандравіч (28.9.1913, Тбілісі — 23.5.1989), расійскі рэжысёр, тэарэтык тэатра, педагог. Нар. арт. СССР (1957). Д-р мастацтвазнаўства (1968). Герой Сац. Працы (1983). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва} Маскве (1938). Працаваў y Тбілісі рэ- ; жысёрам рус. драм. т-ра, выкладаўутэатр. ін-це (з 1939). 3 1946 y Маскве: маст. кіраўнік гастрольнага рэаліст. т-ра, рэжысёр Цэнтр. дзіцячага т-ра. 3 1949 гал. рэжысёр Ленінградскага т-ра імя
ТАЎРЫЯ, гістарычная назва Крымскага п-ва з 16 ст. У 19 — пач. 20 ст.
Т. называлі не толькі Крым, але і су-
Таўрычаскі палац.
межныя з ім паўн. раёны Таўрычаскай губ. (т. зв. Паўн. Таўрыя). «т Аў р ы я », пярэднепрывадны легкавы аўтамабіль, гл. ў арт. ЗАЗ.
ТАЎСТАДЗІ0БЫЯ СІНІЦЫ (Paradoxor-
Таўрт.
Камень. Каля 650 да н.э.
nithidae), сямейства пеўчых птушак атр. вераб’інападобных. 4—7 родаў, 19—25 відаў. Пашыраны ў Паўд.-Усх. Азіі, 1 від y Еўропе і стэпавай зоне Азіі. Большасць відаў аселыя, з сезоннымі вандроўкамі. Жывуць y лясах, садах, зарасніках па берагах вадаёмаў. Найб. вядомыя: даўгахвостая сініца, або апалоўнік (Aegithalos caudatus), вусатая сініца (Panurus biarmicus). Трапляюцца на Беларусі і суторы (роды Suthora і Paradoxornis). 1 від i 1 падвід y Чырв. кнізе МСАП.
Таўсталобікі: 1 — белы; 2 — стракаты.
il Ленінскага камсамола, з 1956 — Ленін! градскага Вял. драм. т-ра (з 1992 яго імя), з 1957 выкладаў y Ленінградскім ін-це т-ра, музыкі і кінематаграфіі (з 1960 праф.). Яго пастаноўкі вызначаліся вял. эмац. і драм. напружаннем, дына8 мічнасцю, глыбінёй і смеласцю псіхал. рашэнняў, пільнай увагай да духоўнага жыцця персанажа і адначасова яркай тэатральнасцю, эпічным размахам. Сярод пастановак: «Гібель эскадры» А.Карнейчука (1952, 1960), «Аптыміс■ тычная трагедыя» У.Вішнеўскага (1955, 1981), «Безыменная зорка» М.Себасцьяна (1956), «Ліса і вінаград» Г.Фігейрэду (1957, 1967), «Пяць вечароў» (1959) і «Мая старэйшая сястра» (1961) А.Вало• дзіна, «Боская камедыя» І.Штока (1962), «Ціхі Дон» паводле М.Шолахава (1977), «Радавыя» А.Дударава (1985), «Тэатр часоў Нерона і Сенекі» Э.Ра! дзінскага (1986). У пастаноўках класікі гістарызм спалучаў з сучаснай трактоўкай твора, верагоднасць з умоўнасцю: «Ідыёт» паводле Ф.Дастаеўскага (1957, 2-я рэд. 1966), «Тры сястры» (1965) і ■ «Дзядзька Ваня» (1982) А.Чэхава, «Варвары» (1959), «Дачнікі» (1976) і «На дне» (1987) М.Горкага, «Гісторыя каня» паводле «Халстамера» Л.Талстога (1975, з М.Разоўскім), «Ваўкі і авечкі» (1980) і «На ўсякага мудраца хапае прастаты» (1985) А.Астроўскага і інш. Тэарэт. працы па праблемах тэатра і культуры. Дзярж. прэміі СССР 1950, 1952, 1968, 1978. Ленінская прэмія 1958. Дзярж. прэмія Расіі 1986. Тв:. Современность в современном театре. Л„ 1962; О професснн режйссера. М., 1965; Круг мыслей. Л.; М., 1972; Класснка н совреI менность. М., 1975; Зеркало сцены. T. 1—2. II 2 нзд. Л., 1984. I Him:. Г.А.Товстоногов: Жнзнь н творчество: 1 Бяблногр. указ. СПб., 1998. Л.В.Календа.
ТАЎСТАРОГ, млекакормячая жывёла атр. парнакапытных, гл. Снежны баран. ТАЎСТЎХА. п а в у ц і н н і к я д о м ы (Cortinarius esculentus), шапкавы базідыяльны грыб сям. павуціннікавых. Пашырана ў Еўропе, y т.л. на Беларусі. Трапляецца з вер. па кастр. y сухіх хваёвых лясах. I
І
Пладовае цела — шапка на ножцы. Шапка дыяметрам 5— 12 см, падушкападобна-пукатая, з загорнутым уніз краем, сухая, светлабурая. Пласцінкі прырослыя. Мякаць мясістая, белая, шчыльная, з салодкім смакам і
Таўстуха.
прыемным лахам. Ножка выш. 2— 5 см, булавападобная, ііічыльная, суцэльная, з рэшткамі павуціністага пакрывала. Споры эліпсоідныя, бародаўчатыя, жоўта-бурыя. Ядомая.
ТАЎТАВІЧУС (Tautavicius) Адольфас (9.9.1925, в. Курэняй Цельшайскага пав., Літва), літоўскі археолаг. Д-р гіст. н. (1997). Скончыў Вільнюскі ун-т (1950). 3 1946 y Ін-це гісторыі АН Літвы (у 1962—87 заг. аддзела археалогіі), адначасова ў 1951—60 выкладаў y Вільнюскім ун-це. 3 1988 заг. аддзела археалогіі Цэнтра даследавання «Замкі Літвы». Даследуе культуру насельніцтва Літвы жал. веку і сярэдніх вякоў, гісторыю Вільнюса, нумізматыку Літвы. Праводзіў раскопкі Ніжняга замка ў Вільнюсе, замкаў y Тракаі, Клайпедзе, Велюоне, грунтавых і курганных могільнікаў. Аўтар кн.: «Кафля Вільнюскіх замкаў (XVI—XVII стст.)» (1969), «Археалагічны атлас Літоўскай CCP. Т. 3. Курганы і грунтавыя могільнікі I—XIII ст.» (1977), «Сярэдні жалезны век Літвы (V—IX ст.)» (1996); сааўтар кніг «Нарыс археалогіі Літвы» (1961), «Гісторыя горада Вільнюса» (т. 1, 1968), «Замкі Літвы» (1971), «Гандлёвыя сувязі насельніцтва Літвы ў I—XIII ст.» (1972), «Гісторыя Літоўскай ССР» (1978), «Этнагенезлітоўцаў» (1987), «Палац Вільнюскага Ніжняга замка» (т. 1—4, 1989—99). Складальнік кн. «Бібліяграфія археалогіі Літвы» (2000), дзе ўлічаны публікацыі 1782— 1999. В.С.Пазднякоў.
(Р.Барадулін, А.Вольскі і інш.), вершаваных пародыях. Прыклад фалькл. дзіцячага верша-Т.: Стары Сымон сказаў сынам: — Сыны, скасіце сена. Сена скасілі, Савоську скармілі. В.П.Рагойша.
ТАЎТАЛАГІЧНАЯ РЫФМА, паўтор y канцы вершаваных радкоў аднаго і таго ж ці некалькіх слоў, якія вызначаюць страфічную будову верша. Сустракаецца ў фальклоры і ў сучаснай паэзіі: Слепіць вочы ён, снег, I дарогі разбег. I ты мружышся: «Снег!.. Што за студзеньскі снег!..» (А.Лойка. «Снег»)
Разнавіднасць Т.р. ва ўсх. паэзіі — рэдыф.
В.П.Рагойша.
ТАЎТАЛ0ГІЯ (ад грэч. tauto тое самае + ...логія), 1) спалучэнне або паўтор тых жа самых або блізкіх па сэнсе слоў («масла масленае», «цалкам і поўнасцю»). 2) Відавочны круг y вызначэнні, доказе і інш. (лац. idem per idem — тое самае праз тое самае). ТАЎГАМЕРЫЯ (ад грэч. tauto тое самае + meros доля, частка), з’ява раўна-
О Кета-енольная таўтамерыя для С Н , — С — СН СН-— С — О — С 2 Н5 ’ ацэтавоцатнага J ll> I эфіру; a '— кео н тонная форма (этылавы эфір ацэтавоцатнай кіслаты), б — енольная форма (этылавы эфір p-аксікратонавай кіслаты).
ТАЎТАГРАМА (ад грэч. tauto тое самае + ... грама), верш, усе словы якога пачынаюцца з адной і той жа літары. Т. — своеасаблівая вершаваная забава, гульня. Значнае пашырэнне мела ў даўняй еўрап. паэзіі. У бел. вершатворчасці Т. не прыжылася. Часам сустракаецца ў гукапераймальных вершах для дзяцей
461
ТАЎТАМЕРЫЯ
О
II
С Н , — С = С Н — С — О — СчН 2 5
|V A
O H -'
важнага існавання 2 ці больш струкгурных ізамераў (таўтамераў), якія лёгка ператвараюцца адзін y адзін; асобны выпадак структурнай ізамерыі. Рэчывы, схільныя да Т., ва ўмовах усталяванай раўнавагі маюць адначасова малекулы ўсіх таўтамераў y пэўных суадносінах. Працэс узаемаператварэння таўтамераў наз. таўтамерызацыяй. Таўтамеразацыя адбываецца пераважна за кошт міграцыі катыёнаў (катыёнатропная Т.), радзей — аніёнаў (аніёнатропная Т.). Найб. пашырана прататропнал трыядная Т. — міграцыя пратона (Н ) паміж крайнімі атамамі трыяды (сістэма 3 атамаў, з якіх 2 атамы злучаны падвойнай сувяззю), што адбываецца адначасова з перамяшчэннем падвойнай сувязі. Да такога віду адносіцца, напр., кета-енольная Т., якая найб. вывучака для ацэтавоцатнага эфіру, y якім прыблізна 7% малекул енольнай формы (гл. Спірты). У асобных выпадках таўтамеры могуць быць вылучаны ў індывід. стане, аднак з цягам часу кожны з іх y выніку Т. зноў ператвараецца ў раўнаважную сумесь. Т. — адна з прычын дваістай рэакцыйнай здольнасці арган. злучэнняў. Звычайна існаванне таўтамераў y рэчыве выяўляюць спектральнымі метадамі. Выкарыстоўваюць y сінтэзе некаторых лек. сродкаў і фарбавальнікаў. Я.Г.Міляшкевіч.
462
т а ў ц ів іл
ТАЎЦІВІЛ (?— 1264 ), адзін з літоўскіх князёў, князь полацкі. Пляменнік Міндоўга, верагодна, сын яго старэйшага брата Даўспрунка. Каля 1249 Міндоўг накіраваў Т. і яго брата Эдзівіла ў паход на Смаленскае княства, a сам захапіў іх вотчыны і арганізаваў няўдалую спробу іх забойства. Т. уцёк y Галіцка-Валынскае княства, a потым y Рыгу, дзе прьіняў хрышчэнне ў каталіцтва. Паліт. праціўнікі Міндоўга — галіцка-валынскі кн. Даніла Раманавіч, Лівонскі ордэн, рыжскі арцыбіскуп і князь Жамойці Выкінт (дзядзька Т. па маці) — падтрымалі Т. як прэтэндэнта на пасад вял. князя ВКЛ і аказалі яму ўзбр. дапамогу. Аднак нанесці Міндоўгу ваеннае паражэнне не ўдалося. Пасля хрышчэння Міндоўга ў каталіцтва ў 1253 накіраваная супраць яго кааліцыя на чале з Т. распалася. Пэўны час Т. заставаўся ў Галіцка-Валынскім княстве і ў 1253 удзельнічаў y паходзе Данілы Галіцкага ў Чэхію. Пазней ён, верагодна, прымірыўся з Міндоўгам. Магчыма, ужо ў 1258 Т. быў полацкім князем і ўдзельнічаў y сумесным паходзе палачан і літоўцаў на Смаленскую зямлю і Таржок, але яго імя ў сувязі з гэтымі падзеямі не згадваецца. У час татарскага паходу на Літву зімой 1258—59 дзейнічаў разам з сынам Міндоўга Войшаякам сулраць Данілы Раманавіча, саюзніка татар. У 1262 Т. згадваецца як князь полацкі. Верагодна, ён быў адным з арганізатараў забойства Міндоўга ў 1263. Неўзабаве паміж Т. і пераемнікам Міндоўга Транятам пачалася барацьба за ўладу, y выніку якой Т. быў забіты. В.Л.Насевіч.
які функцыянуе як музей (зброя, даспехі, каралеўскія рэліквіі). Самая стараж. ч. Т. — прамавугольная Белая вежа (Уайт-Таўэр; каля 1078— 85, выш. 28 м, будаўнік Гундульф з Бека) з капэлай СентДжон. На тэр. Т. — раманская царква СентБарталам’ю-зе- Грэйт (засн. ў 1123; гатычная «капэла Божай Маці», каля 1330). У стылі неаготыкі Таўэрскі мост (1886— 94, арх. Дж Бэры, Х.Джонс).
Белая вежа (Уайт-Таўэр) y ансамблі Таўэра.
ТАЎЭРН ВЫ С0КІ (Hohe Tauern), хрыбет ва Усх. Альпах, y Аўстрыі. Даўж. каля 100 км. Выііі. да 3797 м (г. Гросглокнер). Складзены пераважна з гнейсаў і гранітаў. Альпійскі рэльеф, ледавікі. Хвойныя лясы, вышэй 1800—2000 м — лугі. Запаведнікі.
ТАФАН0МІЯ (ад грэч. taphos магіла, пахаванне + noiros закон), раздзел палеанталогіі, які даследуе заканамернасці, умовы намнажэння і пахавання жывёл і раслін, утварэнне месцазнаходжанняў іх выкапнёвых рэшткаў. Асн. палажэнні Т. распрацаваў ХА.Яфрэмаў y 1940—57. Т. вывучае стадыі працэсу: утварэнне пасмяротных скопішчаў арганізмаў (maнатацэноз), перанос і перапахаванне, пераход іх y паўвыкапнёвы стан (тафацэноз), акамянеласці (фасіліі), змены і ператварэнні тафацэнозу пад уздзеяннем гіпергенезу ў сукупнасць іх акамянелых рэшткаў (арыктацэноз). Т. мае значэнне для рэканструкцыі палеабіяцэнозаў, біяцэнозаў і экасістэм мінулых геал. часоў, умоў існавання арганізмаў і працэсаў асадкаўтварэння. Гл. таксама Біястратыграфія. ТАФІЛЬДЫЯ (Tofieldia), род кветкавых раслін сям. лілейных. Каля 20 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмеранай зоне Еўразіі і Паўн. Амерыкі. На Беларусі 1 від — Т. чашачкавая (T. calyculata), занесеная ў Чырв. кнігу. Трагіляецца ў хмызняках, на нізінных лугах, мохавых балотах. Шматгадовыя травяністыя карэнішчавыя расліны выш. 20—40 см. Сцёблы прамастой-Р ныя, з 1— 3 паменшанымі лісцікамі. Прыка- • ранёвае лісце ў разетцы, вузкалінейнае, мечападобнае. Кветкі дробныя, жаўтавата-белыя, сабраныя ў густую верхавінкавую гронку. ■ Плод — каробачка. А.М.Скуратовіч. ’З
ТАФПЯНЁЦ Рыма Лазараўна (н. 19.1.1928, г. Барысаў Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне матэрыялазнаўства. » Д-р тэхн. н. (1981), праф. (1983). С конЯ чыла БПI (1950). 3 1954 y Фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі (адначасова ў БПІ). 3 1992 y Бел. нац. тэхн. ун-це. Навук. працы па тэарэт. асновах фарміравання структуры і ўласцівасцей метал. матэрыялаў, сінергетыцы працэсаў ctpyicry-1 раўтварэння, распрацоўцы тэхналогій тэрмічнай і тэрмацыклічнай апрацоўкі
ТАЎЭР, Т о ў э р (англ. tower вежа), замак-крэпасць y Лондане, на беразе Тэмзы. Найстараж. частка Т., т. зв. Белая вежа, узведзена пры Вільгельме I Заваёўніку (каля 1078—85). Да 17 ст. быў адной з каралеўскіх рэзідэнцый. Да 1820 тут знаходзілася гал. дзярж. турма, y якой былі тайна забіты ці пакараны смерцю шматлікія высокапастаўленыя дзярж. дзеячы Англіі, y т.л. Генрых VI, Эдуард V з братам Рычардам, жонкі Генрыха VIII Ганна Болейн і Кацярына Хоўард, Т.Мор. 3 1820 Т. — арсенал,
сплаваў для паляпшэння іх уласцівасцей. Te:. Структурные факторы эксплуатацвонной стойкоотн режушего ннструмента. Мн., 1984 (разам з С.Я.Бельскім); Фнзнчесюіе основы термоцмклнческой обработкн стареюшнх сплавов. Мн., 1992 (у сааўт.).
A. A
ТАФРАГЕНЁЗ (ад грэч. taphros роў, яма + ... генез), працэс утварэння буйных грабенаў ва ўмовах расцяжэння зямной кары. Адбываецца на заключнай стадыі развіцця складкавых горных збудаванняў (тафрагенная стадыя). Тэрмін прапанаваны ням. геолагам Э.Крэнкелем y 1924. Абазначае таксама працэс утварэння глыбокіх упадзін з патончанай « кансалідаванай зямной карой і магутным асадкавым чахлом. Гл. таксама ( Рыфт. ТАФРЫНАЛЬНЫЯ (Taphrinales), парадак сумчатых грыбоў. 1 сям., 1 род, каля 100 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераных зонах. На Беларусі каля 10 відаў. Найб. вядомыя віды з роду тафрына: слівавая (Taphrina pruni) — узбу- | джальнік «кішэнек» слівы, малая
(T.minor) — выклікае кучаравасць лісця ў вішні, бярозавая (T. betulina) — утварае «ведзьміны мётлы» на бярозе.
І
тугальскую нізіну. Упадае ў Атлантычны ак., утварае эстуарый даўж. каля 45 км. Мнагаводная ад ліст. да сакавіка. Пладовыя целы адсутнічаюць. Міцэлій Сярэдні расход вады каля мяжы Іспаніі ірыбоў эндафітны, распаўсюджваецца па з Партугаліяй 438 м3/с. ГЭС, вадасховіміжклетніках і клетках y тканках раслін-гас- шчь/. Выкарыстоўваецца для арашэння. падароў. У многіх відаў захоўваецца зімой y Суднаходная на 185 км да г. Абрантыш, ірэшчынах кары, сцёблах і пупышках хворых для марскіх суднаў да г. Сантарэн. На раслін. Сумкі цыліндрычныя, булавападобТ. — гарады Таледа (Іспанія), Сантарэн ныя ці падоўжаныя. Слой сумак звычайна (Партугалія), y эстуарыі — сталіца мае жоўтае, чырв., ружовае або фіялетавае адйенне, што надае незвычайную афарбоўку заПартугаліі Лісабон.
ражанаму органу. Споры акруглыя ці яйцападобныя, здольныя да пачкавання. Высокаспе■ цыялізаваныя паразіты дзікарослых дрэў і ■ пладовых культур.
ТАФТ (Taft) Уільям Хоўард (15.9.1857, г. Цынцынаты, ЗША — 8.3.1930), дзяржаўны дзеяч ЗША. Юрыст. Бацька сенатара Р.А.Тафта, аднаго з ініцыятараў Тафта-Хартлі закона (1947). Вучыўся ў Іельскім каледжы (1874—78) і юрыд. і школе ў Цынцынаты (1878—80). Быў [ адвакатам, суддзёй, з 1901 губернатар Філіпінаў, з 1904 ваен. міністр ва ўрадзе . Т.Рузвельта. У 1909— 13 прэзідэнт ЗША I (27-ы) ад Рэсп. партыі. Выступаў за абмежаванне эканам. дыктату вял. трэсI таў, за пашырэнне амер. ўпдыву ў Кітаі ■ і Цэнтр Амерыцы («Дыпламатыя долара»), 3 1913 праф. права ў Іельскім ун-це, з кастр. 1921 старшыня Вярх. суда ЗША. Л і т Лмерлканскне презнденты: 41 мст. [ портрет от Джорджа Вашннгтона до Бллла I Клкнтона: Пер. с нем. Ростов н/Д; М., 1997.
ТАФТА—XÂPTJII 3AKÔH (Taft-Haitley i Act, афіц. назва Labor-Management RelaI tions Act), федэральны акт, прыняты I 23.6.1947 Кангрэсам ЗША, аб рэгуляванні прац. адносін y краіне. Назва a it імя сенатара Р.А.Тафта і чл. Палаты прадстаўні'коў Ф.Хартлі, якія ўзначальвалі працу па падрыхтоўіхы гэтага закона. Быў скіраваны супраць папярэдняга ліберальнага і незбалансаванага (абмяжоўвала толькі інтарэсы наймальнікаў) прац. заканадаўства «новага курсу» (закон Вагнера ад 5.7.1935). Закон абмяжоўваў правы наёмных работнікаў і прафсаюзаў: забарона прафсаюзам уносіць y калект. дагавор пункт пра «закрыты цэх», забарона забастовак дзярж. служачых; уведамленне'прадпрымальніка рабочымі пра іх стачку за 30 дзён да яе пачатку; наданне заканад. сходам штатаў права забараняць прафс. гарантыі, дазволеныя федэральным заканадаўствам; рэгулярныя справаздачы прафсаюзаў міністру працы пра ўсе свае справы; пісьмовыя паказанні пад прысягай аб непрыналежнасці прафс. функцыянераў да Камуніст. партыі ЗША і інш. У 1959 дадаткова прыняты закон Лэндграма—Грыфіна, a ў 1970 і дапаўненні да яго, якія прадугледжвалі далейшае рэгуляванне прац. адносін y ЗША. TAXA, Т э ж y (ісп. Tajo, партуг. Tejo), рака ў Іспаніі і Партугаліі, самая вялікая на Пірэнейскім п-ве. Даўж. 1010 км, пл. бас. 81 тыс. км2. Вытокі ў гарах Універсалес, перасякае з У на 3 пласкагор’е Месета, y ніжнім цячэнні — Пар-
TAXATEHEPÂTAP (ад грэч. tachos хуткасць, скорасць + генератар), электрамашынны генератар, прызначаны для вымярэння частаты вярчэння або вуглавога паскарэння валоў машын і механізмаў, жорстка звязаных з ротарам Т., па значэнні яго эрс або частаты апошняй. Адрозніваюць Т. пераменнага току (асінхронныя з полым ротарам і сінхронныя) і пастаяннага току (з незалежным узбуджэннем або з пастаяннымі магнітамі). ТАХАРЫ, 1) народ, які ў 140— 129 да н.э. з’явіўся ў Сярэдняй Азіі і знішчыў Грэка-Бактрыйскае царства. Адна з груп T. y канцы 1 ст. да н.э. — пач. 1 ст. н.э. стварыла Кушанскую дзяржаву. Т. размаўлялі на мове іранскай групы, якая захоўвалася да канца 1-га тыс. н.э. 2) Умоўная назва носьбітаў т. зв. тахарскіх моў, якія жылі ў старажытнасці ў Сярэдняй Азіі і Усх. Туркестане і да канца 1-га тыс. н.э. асіміляваны цюркамі.
ТАХІНЫ
463
ТАХІЁНЫ (ад грэч. tachys хуткі), гіпатэтычньм часціцы, што рухаюцца са скорасцю, болыпай за скорасць святла ў вакууме. Эксперыментальна не выяўлены. Іх існаванне не супярэчыць адноснасці тэорыі, аднак вядзе да цяжкасцей з пункту гледжання прычыннасці прынцыпу. Ад гэтых цяжкасцей пазбаўляюцца дапушчэннем, што Т. ўзнікаюць y працэсах узаемадзеяння як віртуальныя часціцы і ў свабодным стане не назіраюцца. ТАХІКАРДЬІЯ (ад грэч. tachys хуткі + kardia сэрца), павелічэнне частаты сардэчных скарачэнняў болыл як 90 за 1 мін y спакоі (у нованароджаных норма 120— 140). Адрозніваюць фізіял. (ад перанапружання ў час фіз. працы, ад спякоты і інш.) і паталаг. Т. (захворванні сэрца, інш. органаў, ліхаманка, анемія), пастаянную і прыступападобную. Пры выражанай Т. адзначаецца слабасць, галавакружэнне, боль y вобласці сэрца. Лячэнне тэрапеўт., хірург. і інш. І.М.Семяненя.
т а х а р ы с т Ан
, назва гіст. вобласці, якая ахоплівала Паўд. Узбекістан і Таджыкістан і Пн Афганістана; ужывалася ў 5— 13 ст. Паходзіць ад назвы народа тахараў. TAXEAMЕТРЬІЧНАЯ ЗДЬІМКА, від тапаграфічнай здымкі мясцовасці тахеометрам. Пры Т.з. вымяраюць гарыз. і верт. вуглы, адлегласць і перавышэнне здымачнага пункта (пікета) адносна здымачнай станцыі. Планава-вышынным абгрунтаваннем Т.з. з’яўляюцца пункты дзярж. геад. сеткі, тахеаметрычныя і інш. хады. Паводле даных Т.з. складаюць тапаграфічныя карты (маштаб 1:500 — 1:5000) і планы мясцовасці з адлюстраваннем рэльефу гарызанталямі. Выкарыстоўваецца пры праектаванні дарог, трубаправодаў, каналаў, y буд-ве, геолагаразведачных работах і інш. П.П.Явід.
TAXEÔMETP (ад грэч. tachys (tacheos) хуткі + ...метр], геадэзічная прылада для вымярэння на мясцовасці гарыз. і верт. вуглоў, адлегласцей і перавышэнняў пры тахеаметрычнай здымцы. Бывае электронны, намаграмны, дыферэнцыяльны і ўнутрыбазавы. Электронны Т. уключае святлодальнамер і вылічальны блок, што дазваляе атрымліваць неабходныя велічыні і запісваць іх на носьбіты інфармацыі для складання тапаграфічнага плана, лічбавай мадэлі мясцовасці. П.П.Явід.
Тахеометр.
ТАХІНЫ, в о ж ы к а - м у х і , мух і - с к а р а л ё т к і (Tachinidae), сямейства круглашыўных караткавусых насякомых атр. двухкрылых. Больш за 5 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Жывуць сярод расліннасці, на кветках, лісці. На Беларусі найб. трапляюцца стурмія скутэлята (Sturmia scutellata), Т.-хрушчаедка (Microphthalma disjuncta), Т. вялікая (Tachina grossa), T. рыжая (T. fera), фазія залацістая (Clytiomyia helluo) і інш. Даўж. да 20 мм. Цела ўкрыта шорсткімі доўгімі шчацінкамі (адскшь другая назва). Дарослыя кормяцца нектарам кветак, выдзяленнямі тлей і чарвяцоў; лічынкі большасці Т. — паразіты вусеняў матылёў, клапоў, лічынак жукоў, некат. дажджавых чарвей і дробных пазваночных. Акукліваюцца ў глебе ці ў целе гаспадара. Некат. віды Т. выкарыстоўваюць y якасці біял. сродку барацьбы са шкоднымі беспазваночнымі. С.Л.Максімава.
ТАХІРЫДАЎ
464
ТАХІРЬІДАЎ ДЗЯРЖАВА, іранскае дзярж. ўтварэнне ў 9 ст. Узнікла ў пач. 9 ст. ў працэсе распаду Абасідаў халіфата. Заснавальнік Т.дз. — Тахір ібн Хусейн [821—828], намеснік Абасідаў y Харасане (на тэр. сучасных Ірана, Туркменістана і Афганістана). Яго сыны Тальха [822—828] і Абдалах [828—844], які ўсталяваў сталіцу ў г. Нішапур, зрабілі Т.дз. фактычна незалежнай пры фармальным вяршэнстве Абасідаў. У Т.дз. пачаўся працэс складання новай, мусульм. перс. культуры. У 873 Т.дз. заваявана эміратам Сафарьшаў. ТАХІТ&ЛІЯ (ад грэч. tachys хуткі + telos вынік, мэта), адносна паскораны тэмп эвалюцыі. Тэрмін увёў амер. палеантолаг Дж. Г.Сімпсан (1944). Характэрна для філагенет. развіцця некат. груп арганізмаў. Напр., фарміраванне новага сям. ў класе млекакормячых праходзіла за дзесяткі мільёнаў гадоў, некат. групы (грызуны, капытныя) фарміраваліся за некалькі мільёнаў гадоў. Асн. фактары ўзнікнення Т. — рэзкія і частыя змены ўмоў існавання. Пазней Т. змяняецца брадытэліяй (запаволеным тэмпам эвалюцыі), гаратэліяй (сярэднім тэмпам эвалюцыі) ці выміраннем.
TAXÔMETP (ад грэч. tachos хуткасць, скорасць + ... метр), прылада для вымярэння частаты вярчэння (вуглавой скорасці) дэталей (пераважна валоў) машын і механізмаў. Адрозніваюць Т. магнітныя, вібрацыйныя, інтэгруючыя (гадзіннікавыя і электронныя), магнітна-індукцыйныя, магнітаэл., страбаскапічныя, частотна-імпульсныя, ферадынамічныя, электронна-лічыльныя (лічбавыя), мех., гідраўлічныя, пнеўматычныя і інш. Межы вымярэнняў ад 0 да 1 млн. аб/мін. У магнітна-індукцыйных Т. адхіленне стрэлкі прапарцыянальнае рознасці вярчальных момантаў на восі ротара і спружыны. На гэтым прынцыпе працуюць авіяц. Т., аўтамаб. спідометры і інш. Сярод механічных найб. пашыраны цэнтрабежны Т., заснаваны на змене становішча рухомых мас (ураўнаважаных спружынай) пры вярчэнні. Перамяшчэнні іх прапарцыянальныя скорасці вярчэння. У гідраўлічных Т. змена становішча паказчыка залежыць ад ціску вадкасці, які зменьваецца прапарцыянальна скорасці вярчэння. Т. з аўтам. запісам паказанняў наз. тахографам.
ТАХТАДЖАН Армен Леонавіч (н. 10.6.1910, г. Шуша, Нагорны Карабах, Азербайджан), армянскі і расійскі батанік. Акад. АН Арменіі (1971). Акад. Рас. АН (1972, чл.-кар. 1966). Чл. Нац. АН ЗША (1971), Фінскай акадэміі навук і славеснасці (1971), Герой Сац. Працы (1990). Скончыў Усесаюзны ін-т субтрапічных культур y Тбілісі (1932). 3 1938 y Ерэванскім ун-це (заг. кафедры), з 1944 дырэктар Бат. ін-та АН Арменіі, y 1954—86 y Бат. ін-це Рас. АН (заг. аддзела, дырэктар). Навук. працы па сістэматыцы, філагеніі, эвапюц. марфалогіі вышэйшых раслін, тэорыі эвалюцыі; стваральнік новай філагенет. сістэмы раслін і батаніка-геагр. раянавання Зямлі. Дзярж. прэмія СССР 1981. Тв.: Основы эволюцлонной морфологнн покрытосеменных. М.; Л., 1964; Пронсхожденне н расселенне цветковых растеннй. Л., 1970; Флорнстмческяе областн землн. Л., 1978; Снстема магнолнофнтов. Л., 1987.
В.Ф.Ермахоў.
3
4
Тахіны: 1 — вялікая; 2 — феракс; 3 — карцэлія бамбіланс; 4 — блефарыпода скутэлята.
ТАХТАМЫШ (?— 1406), хан Залатой Арды. Нашчадак хана Джучы. У 1370-я г. пры дапамозе Цімура заваяваў раёны Паўд. Казахстана і ў бас. р. Сырдар’я. У 1380, вукарыстаўшы паражэнне ў Кулікоўскай бітве Мамая, які не належаў да дынастыі Джучы, Т. захапіў уладу ў За-
2 °
б
1
Схемы тахометраў: a — механічнага цэнтрабежнага (1 — вал, 2 — слізгальная муфта, 3 — рычаг, 4 — груз, 5 — спружына); б — магнітна-індукцыйнага з дыскавым ротарам (1 — пастаянны магніт, 2 — медны або алюмініевы ротар, 3 — вось ротара са стрэлкай, 4 — спружына).
латой Ардзе. У першыя гады свайго кіравання аднавіў адзінства дзяржавы пасля шматгадовай смуты. У 1382 захапіў і спаліў Маскву. У 1389—95 вёў вайну з Цімурам, якая скончылася паражэннем Т. і ўцёкамі ў ВКЛ. У 1395— 98 жыў y г. Ліда. У 1397 і 1398 разамз Вітаўтам удзельнічаў y паходах на Дон і Крым, адкуль прывёў шмат татарскіх сем’яў, якія пасяліліся ў ВКЛ (Беларусь, Літва, Украіна). У 1398—99 пацярпеў паражэнне ад хана Заволжскай Арды Цімур-Кутлука. Забіты ў Сібіры ханам Шадыбекам. І.Б.Кшшптт
АЛ.Тахтаджан.
В.МТацішчаў.
ТАХУМЎЛЬКА (Tajumulco), дзеючы вулкан y Вулканічнай Сьеры, y Гватэмале. Mae форму правільнага конуса з 2 вяршынямі. Выш. да 4217 м (найвышэйшая вяршыня Цэнтр. Амерыкі). Складзены з андэзітаў. Апошняе вывяржэнне ў 1863. На схілах хваёвыя лясы, дубровы, горныя дугі. ТАЦІШЧАЎ Васіль Мікітавіч (29.4.1686. каля г. Пскоў, Расія — 26.7.1750), расійскі дзярж. дзеяч, гісторык. Род Т. паходзіў ад смаленскіх князёў. Удзельнік Паўночнай вайны 1700—21, y т.л. баявых аперацый 1705—06 на тэр. ВКЛ і Польшчы, Палтаўскай бітвы 1709. Выконваючы ваен.-дыпламат. даручэнні Пятра I за мяжой, Т. узбагаціў свае веды ў галінах філасофіі і гісторьіі, геаграфіі і горнай справы, эканам. і паліт. вучэнняў, што пазней дазваляла яму грунтоўна асвятляць .адпаведныя пытанні ў сваіх творах і запісках. У 1720—22 і 1734—37 кіраўнік казённых заводаў на Урале, заснаваў г. Екацярынбург (1721); 1741—45 астраханскі губернатар. Аўтар прац па гісторыі, геаграфіі, філасофіі, эканоміцы (пры яго жыцці амаль не друкаваліся). На падставе шматлікіх летапісаў і інш. крыніц стварыў абагульняльную працу «Гісторыя Расійская з самых старажытнейшых часоў» (кн. 1—5, 1768— 1848), дзе ўпершыню ў рас. гістарыяграфіі зрабіў спробу знайсці заканамернасці ў гіст. развіцці Расіі; гіст. прагрэс звязваў з развіццём асветы. Сярод выкарыстаных Т. крыніц былі летапісы, якія не дайшлі да нашага часу, y т.л. адзін са спісаў Полацкага летапісу. Па яго творах удакладняюцца многія падзеі з гісторыі Беларусі: месца бітвы кн. Уладзіміра Святаславіча з Яраполкам (на р. Друць), прычыны нападу Уладзіміра Святаславіча на Полацк y 980 (на-
пад полацкага кн. Рагвалода на ўладанні Ноўгарада), уладкаванне спраў полацкіх князёў з Уладзімірам Усеваладавічам Манамахам y 1121, час заснавання Навагрудка (1044), Барысава (1102), акалічнасці ўзнікнення ВКЛ (вакол Навагрудскага княства), помсты Войшалка забойцам яго бацькі Міндоўга і інш. Т. упершыню даследаваў паходжанне тэрміна Белая Русь, які лічыў укаЗаннем на прыгажосць і багацце гэтай зямлі і адносіў яго ўзнікненне да 12 ст. Даследаваў узнікненне герба ВКЛ «Лагоня», які лічыў запазычаным y стараж.-рус. княстваў. Т. паклаў пачатак этнаграфіі і крыніцазнаўства ў Расіі, упершыню апублікаваў Рускую праўду, Судзебнік 1550. Аўтар першага рас. энцыкл. слоўніка — «Лексікон расійскі гістарычны, геаграфічны, палітычны і грамадскі» (ч. 1—3, 1793, да літары «К»). Да праблем эканам. развіцця Расіі Т. падыходзіў з ( пазіцый развітога меркантшізму, адводзячы дзяржаве вырашальную ролю ў I кіраўніцтве эканам. жыццём краіны. У працах па эканоміцы абгрунтоўваў тэорыю «гандл. балансу» і значную ролю купецтва ў павелічэнні даходаў дзяржавы. Адным з першых выказаў меркаванні аб неабходнасці банкаў, y т.л. для крэдытавання прам-сці і гандлю.
І
Тв.\ Рус. пер. — Соч. T. 1— 2. М., 1993; Анналы. МаЛые проязведення. Мсторня. М., 2001.
Jlim:. К н a б е Г.С. Корнелнй Тацят: Время. Жязнь. Кннгн. М., 1981; Н е м н р о в с к н й А.І4. Рожденне Клно: У нстоков нст. мысля. Воронеж, 1986. А.Г.Зельскі.
TA4ÂHKA, рысорная конная павозка з адкрытым лёгкім кузавам для парнай запрэжкі. Т. з узмоцненай запрэжкай (тройкай або чацвёркай коней) y час грамадз. вайны ў Расіі (1918—20) выкарыстоўваліся ў кавалерыі ў якасці рухомай баявой пляцоўкі пад станковы кулямёт. Баявы разлік кулямётнай Т. складаўся з 2—3 чал. — наводчыка, памочніка і ездавога. У Вял. Айч. вайну выкарыстоўваліся бел. партызанамі.
16. Бел. энц. Т. 15.
Te:. Пронзводство полуфабрнкатов нз спеченной алюмннневой пудры (САП). М., 1965 (у сааўт.); Струісгура тонкнх металлнческнх
ТАЧбННЕ, т а к а р н а я апрац о ў к а, адна з асноўных аперацый апрацоўкі матэрыялаў рэзаннем. Выконваецца звычайна на такарных станках пры вярчальным руху загатоўкі (вырабу) і пастуііальным руху разца. Т. апрацоўваюцца вонкавыя і ўнутр. паверхні цел вярчэння (цыліндрычныя, канічныя або фасонныя), a таксама спіральныя і вінтавыя паверхні дэталей складанай формы.
Г.В.Штыхаў, Р.Ч.Лянькевіч.
ТАЦЫТ Публій Карнелій (Publius i Cornelius Tacitus; каля 58, г. Інтэрамн, j цяпер г. Тэрні, Італія — пасля 117), старажытнарымскі гісторык і паліт. дзеяч. Займаў пасады прэтара (88), консула (97), праконсула правінцыі Азія (112— 113). Аўтар прац: «Гісторьм» (з 14 кн. захаваліся 1—4 і часткова 5, нап. каля 105—107) ахоплівае жыццё Рыма і ўсёй імперыі 69—96; «Аналы» (з 16 кн. захаваліся 1—4, 11— 15, нап. каля 115— 117) асвятляюць гісторыю Рым. імперыі 14—68. У этнагр. і геагр. нарысе «Германія» (98) апісаў грамадскі лад, рэлігію і побыт стараж. германцаў. Гал. рухаюнай сілай гісторыі лічыў волю і ўчынкі людзей, найперш імператараў, ідэалізаваў арыстакратычную рэспубліку. Звесткі Т. вызначаюцца дакладнасцю і ўяўляюць каштоўнасць як сведчанні відавочцы.
на-дугавыя крыніцы плазмы для нанясення высокадакладных шматслойных і шматкампанентных пакрыццяў і сінтэзу новых матэрыялаў. Сфармуляваў прынцыпы рэалізацый метастабільных фазавых і структурных станаў y тонкіх плёнках. Эксперыментальна атрымаў алмазныя і алмазападобныя плёнкі пры нізкіх т-рах.
ТАЧЬІЛЫІІЧЫКІ (Anobiidae), сямейства жукоў падатр. разнаедных. Каля 1,7 тыс. відаў. Пашыраны на ўсіх мацерыках, акрамя Антарктыды. Жывуць y мёртвай драўніне, дрэвавых грыбах, радзей y сцёблах жывых раслін. Некат. віды пашкоджваюць драўляньм збудаванні, мэблю, кнігі, харч. прадукты. Найб. трапляюцца Т.: дамавы (Anobium pertinax), звычайны (A. punctatum), хлебны (Stegobium paniceum) i інш. Ha пленок. Мн., 1968 (разам з В.П.Севярдэнкам); Крнсталлязацяя я термообработка тонБеларусі 31 від. кнх пленок. Мн., 1976. М.П.Савік.
Te.: Собр. соч. Т. 1—8. М„ 1994— 96; Запвскн. Пясьма, 1717— 1750 rr. М., 1990. Him:. Ю х т А.Н. Государственная деятельность В.Н.Татшцева в 20-х — начале 30-х гг. XVIII в. М., 1985; Ш а к н н к о Й.М. В.Н.Татгацев. М., 1987; К у з ь м н н А.Г. Татаіцев. 2 язд. М., 1987; Гісторыя Беларусі: У 6 т. T. 1, Мн., 2000; Ш т ы х а ў Г.В. Дзевяць сгагоддзяў Барысава. Мн., 2002.
«ТАЦЦЙНКА», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Тэмп умераны, пераходзіць y жвавы. Выконваецца парамі і адной дзяўчынай — Таццянкай. Хлопцы па чарзе спяваюць куплеты аднайм. песні і танцуюць перад дзяўчынай, якая дэманструе абыякавасць да іх, потым выбірае аднаго з хлопцаў, былая партнёрка якога становіцца чарговай Таццянкай. Зафіксаваны ў канцы 19 ст. ў Дзісненскім павеце. І.М.Хвораст.
ТАШКЕНТ________________ 465
1
2
Тачыльшчыкі: 1 — хлебны; 2 — дамавы.
Даўж. да 8 мм. Цела цыліндрычнае, зверху ўкрыта валаскамі. Афарбоўка ад жоўта-рыжай да чорна-бурай. Вусікі 8— 11-членікавыя, піла-, грэбене- ці булавападобныя. Лапкі 5-членікавыя. Лічынкі белыя, мясістыя, С-падобныя, з кароткімі нагамі. Кормяцца адмерлай драўнінай. СЛ.Максімава.
ТАЧЬІЦЮ Эдуард Іванавіч (н. 19.7.1935, Мінск), бел. вучоны ў галіне матэрыялазнаўства і тэхналогіі мікраэлектронных вырабаў. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1994), д-р тэхн. н. (1974), праф. (1981). Скончыў БДУ (1959). 3 1959 y Фізіка-тэхн. ін-це, з 1976 заг. лабараторыі Ін-та электронікі, з 1990 дырэктар Інж. цэнтра «Плазматэг» Нац. АН Беларусі. Навук. працы па струкгуры, кінетыцы і тэрмадынаміцы фазавых пераўтварэнняў y тонкіх плёнках і пакрыццях, праблемах павышэння надзейнасці і даўгавечнасці машын нанясеннем зносаўстойлівых і ўмацавальных пакрыццяў. Распрацаваў тэорыю кінетыкі ўзнікнення і росту тонкіх плёнак ва ўмовах стацыянарнага і імпульснага асаджэння. Стварыў імпульсныя катод-
TAHIKÉHT, горад, сталіца Узбекістана, цэнтр аднайм. вобласці. Знаходзіцца ў перадгор’ях Зах. Цянь-Шаня, y даліне р. Чырчык. 2148 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. МіжНар. аэрапорт. Гал. прамысл. і культ. цэнтр рэспублікі. Прам-сць: машынабудаванне, y т.л. с.-г., тэкст., авіяц., эл.-тэхн., трансп., інструментальнае, электроннае і інш.; металаапр., баваўняная, трьпсат., абутковая, швейная, хім., нафтахім., хіміка-фармацэўтычная, харчасмакавая, харч., буд. матэрыялаў, шкляная, фарфора-фаянсавая і інш. Метрапалітэн. АН Узбекістана, Ун-т. 12 тэатраў. Музеі: мастацтва Узбекістана, гісторыі народаў Узбекістана, л-ры імя А.Наваі. Цэнтр турызму. Упершыню ўпамінаецца ў кіт. хроніках канца 2 — пач. 1 ст. да н.э. пад назвай Юні. У 4— 5 ст. н.э. гар. паселішча Чач (Шаш) y цэнтры земляробчага аазіса, на перакрыжаванні гандл. шляхоў паміж Усходам і Еўропай. У 6 ст. ў складзе Цюркскага каганата. У 8—9 ст. пад назвай Бінкент быў цэнтрам самаст. ўладання Чач (Шаш). У пач. 8 ст. заваяваны арабамі. Шмат разоў разбураўся качэўнікамі. У 9— 10 ст. y складзе дзяржавы Саманідаў, y канцы 10 — пач. 13 ст. — дзяржаў Караханідаў і Каракітаяў. Упершыню пад назвай Т. упамінаецца ў 11 ст. У пач. 13 ст. Т. захапіў шах Харэзма Мухамед II, паводле загаду якога ў 1214 горад разбураны, a жыхары пераселены. У 14 ст. заваяваны Цімурам і
466
ТАШЛЫКОЎ
ператвораны ў адну з найбуйнейшых крэпасцей дзяржавы Цімурыдаў. У 2-й пал. 16 ст. далучаны да Бухарскага ханства, y 17— 18 ст. захоплены казахамі і калмыкамі. У 1809 y складзе Какандскага ханства. У 1865 далучаны да Расіі, з 1867 цэнтр Туркестанскага ген,губернатарства і Сырдар’інскай вобл. У 1899 да Т. пракладзена сярэднеазіяцкая чыгунка, y 1906 чыгункай злучаны з Арэнбургам. 3 1918 сталіца Туркестанскай Аўтаномнай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, з 1930 — Узбекістана. У час Вял. Айч. вайны ў Т. была эвакуіравана АН БССР, жыў Я.Колас. Т. — месца сустрэч прадстаўнікоў краін Азіі і Афрыкі. Тут падггісана Ташкенцкая дэкларацыя 1966. 3 1993 y Т. дзейнічае бел. культ. цэнтр «Світанак». У 5— 8 ст. на тэр. Т. існавалі ўмацаваныя паселішчы (гарадзішчы Мінг-Урук, КугайтТэпе), раннефеад. сядзібы і замкі (Ак-Тэпе, 6— 8 ст., дабудовы 11 ст.). У Старым горадзе 3 1— 2-глінакаркаснымі дамамі вылучаюцца партальна-купальныя маўзалеі Шэйхантаўр
Ташкент. Медрэсэ Кукельташа.
(15 ст.), Кафаль Шашы, медрэсэ Барак-хана і Кукельташа (16 ст.). У пач. 20 ст. побач вырас рэгулярна распланаваны, абводнены арыкамі і азяленены Новы горад. У 1930-я і 1950-я г. Т. кардынальна перапланаваны, пабудаваны буйныя жылыя масівы, грамадскія будынкі, y т.л. т-р оперы і балета (1940—47, арх. А.Шчусеў, размалёўкі маст. Ч.Ахмарава, разьба па дрэве нар. майстроў Т.Арсланкулава, К.Джалілава, братоў Джураевых і інш.). Пасля землетрасення 1966 Т. адбудаваны і развіваецца паводле генплана 1970. Л і т Древннй Ташкент. Ташкент, 1973; Кадырова Т.Ф. Архнтектура центра Ташкента. Ташкент, 1976; Г л a с с Ю.Й. Музен Ташкента: Спр.-путеводнтель. Ташкент, 1983.
ных іонаў з цвёрдымі целамі. Выявіў механізмы пашкоджанняў і трансфармацыі структуры цвёрдых цел пры іонных працэсах апрамянення і нанясення тонкіх пакрыццяў на вырабы мікраэлектронікі. Прапанаваў метады павы-1 шэння мех. і каразійнай трываласці, каталітычнай актыўнасці, адгезійнай ус-1 тойлівасці, ліяфільнасці матэрыялаў. Тв:. Неразрушаюідмй аналнз поверхностей,] твердых тел коннымя пучкамн. Мн., 1987 (разам з Ф.Ф.Камаровым, М.А.Кумахавым); Йонное перемешнванне бнкомпонентныш слоев на основе ннкеля / / Фнзнка н хммга I обработкн матермалов. 1991. № 1.
Я.Г.Міляшкевн^Ж ТАШЛЫК0Ў Ігар Серафімавіч (н. «ТАШЫБА», «T a с і б а» (англ. Toshiba), I 4.6.1946, Канка, КНДР), бел. фізік. Д-р адна з буйнейшых кампаній па электро- I фіз.-матэм. н. (1989), праф. (1991). Чл. ніцы ў Японіі. Утворана ў 1939, сучас-Я Нью-Йоркскай АН (1994). Скончыў ная назва з 1978. Вырабляе цяжкія эл. 1 БДУ (1969). 3 1969 y БДУ, з 1972 y НДІ машыны, быт. эл. абсталяванне, сродкі { прыкладных фіз. праблем БДУ. 3 1989 y камунікайыі і аўдыя-, відэа- і камп’юБел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па тэрную тэхніку. Mae 30 філіялаў y Япосумесныя прадпрыемствы ў многі* фіз. працэсах узаемадзеяння паскора- ніі, краінах свету.
Ташкент. Будынак тэатра.
ТАШЫЗМ (ад франц. tache пляма), I інфармальнае мастацтва, плынь y заходнееўрапейскім абстрак-1 цыянізме 1950—-60-х г. Ташысты ствара- I лі карціны метадам «псіхічнай імправі- ] зацыі» (мазкі фарбы накладваліся на палатно хуткімі рухамі рукі без папя- | рэдне абдуманага плана). Т. блізкі да амер. абстрактнага экспрэсіянізму, але ! адрозніваўся менш кідкай манерай уза- I емадзеяння плямы з палатном, большай I лёгкасцю формы, увагай да колеру. Некат. карціны, выкананыя ў гэтай манеры, асацыіруюцца з прыроднымі з’явамі: воднымі стыхіямі, горнымі ланд-1 шафтамі, рухамі атмасферы, аб’екгамі мікрасвету, адлюстраванымі на фота- ! здымках. Сярод найб. значных прадстаўнікоў Т.: Ж.Мацьё, Г.Гартунг, I П.Сулаж, Ж.Базен (Францыя), Э.Ведова (Італія), А.Іорн (Данія).
ГІанарама Ташкента.
ТАЭКВАНД0, т э к в а н д о , т х э к в a н д о [англ. tack wondo ад кар. таэ (тэ) — літар. — удар нагой + кван — удар рукой + до — шлях], від спарт. I барацьбы, адзін з відаў усх. адзінабор-І стваў. Сутнасць паядынку — адбіць | атаку праціўніка пры дапамозе рук і ' ног; мэта — нанесці саперніку найб. і х"олькасць заліковых удараў. Паядынак
адбываецца на пляцоўцы 12 х 12 м, складаецца з 3 раундаў па 3 мін. Спартсмены падзяляюцца на 8 вагавых катэгорый. Як від адзінаборстваў узнік y Карэі каля 2
тыс. г. назад, як від спорту склаўся ў 1950-х г.: тэрмін «T.» з'явіўся ў 1955. Сусв. федэрацыя Т. засн. ў 1973, аб’ядноўвае 47 краін (2002). Чэмпіянаты свету праводзяцца з 1973; жанчыны ўдзельнічаюць з 1987. Найб. развіта ў краінах Еўропы, Паўд.-Усх. Азіі, Паўн.
Амерыкі.
На Беларусі секцыі Т. з’явіліся ў пач. 1980-х г. Федэрацыя Т. краіны прынята ў еўрап. федэрацыю ў 2000. Нац. зборная каманда Беларусі на XV чэмпіянаце свету (2002, Карэя) заняла 8-е агульнакаманднае месца; мужчынская каманда — бронз. прызёр IX чэмпіянату Еўропы (2000). Сярод бел. спартсменаў найб. вызначыліся прызёры чэмпіянатаў свету: М.Жураўская і А.Чарняўская (2001, 2002); Еўропы: М.Зыгмантовіч, І.Рамашкевіч (1994), Ю Сухавіцкая
Цэнтральная частка
сучаснага рэпертуару: Адэта — Адылія, Аўрора («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Кітры («Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Маўка («Лясная песня» М.Скарульскага) і інш. Дзярж. прэмія Украіны імя Шаўчэнкі 1986. І.Л. Чэбан.
ТАЙМА, горад y Японіі, на 3 цэнтр. часткі в-ва Хонсю. Адм. ц. аднайм. прэфектуры. Каля 350 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на Японскім моры. Аэрапорт. Прам-сць: каляровая і чорная металургія, нафтахім., маш.буд., тэкст., фармацэўтычная, цэлюлозна-папяровая, суднабудаўнічая. Ун-т. ТБІЛІСІ, горад, сталіца Грузіі. Знаходзіцца ў Тбіліскай катлавіне, на р. Кура. 1310 тыс. ж. (2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд., y т.л. электравозабуд., авіяц., станкабуд., с.-г., ліцейнага абсталявання, эл.-тэхн. сродкаў сувязі і інш.;
Тбілісі
тбілісі. Стары горад
(1998), А.Макараў, В.Міхельсон, К.Шуша (2000) і інш. ТАЮАНЬ, горад на Пн Кітая, на р. Фыньхэ (бас. Хуанхэ). Адзін з найстараж. гарадоў Кітая. Адм. ц. прав. Шаньсі. Больш за 2 млн. ж: (2001). Трансп. вузел і буйны прамысл. цэнтр. Прам-сць: чорная металургія, цяжкае машынабудаванне, хім., ваен., лёгкая. Арх. помнікі: храмавы комплекс Цзіньцы (першыя будынкі — 6 ст., да 17 ст. пабудавана болып за 300 храмаў, павільёнаў, залаў, альтанак, мастоў); y цэнтры — драўляны храм Шэнмудзянь (1023—31). Паблізу Т. — пячорны храм на гары Цяньлуншань (засн. ў 6 ст.). У наваколлі Т. здабыча кам. вугалю, жал. руды, вапнякоў. ТАЙКІНА Таццяна Аляксееўна (н. 12.1.1951, Кіеў), украінская артыстка балета. Нар. арт. СССР (1980). Скончыла Кіеўскае харэагр. вучылішча (1969). 3 1967 ва Украінскім т-ры оперы і балета імя Т.Шаўчэнкі. Яе танец адметны віртуознасцю, класічнай чысцінёй ліній. Выканаўца вядучых партый класічнага і
Панарама
Тбілісі.
т б іл іс і
467
тэкст., гарбарна-абутковая, харчасмакавая, хім., дрэваапр., шкляная, фарфорафаянсавая, фармацэўтычная, паліграфічная. Метрапалітэн, пасаж.-канатныя дарогі, y т.л. фунікулёр. АН Грузіі. Ун-т. 14 тэатраў. Музеі: Дзяржаўны, мастацтва Грузіі, карцінная галерэя Грузіі, нар. і прыкладнога мастацтва. Бат. сад. На ПдУ — Тбіліскі бальнеалагічны курорт. У 4-м тыс. да н.э. на месцы Т. было паселішча, y 4 ст. н.э. — горад-крэпасць. Пры цару Вахтангу / Гаргасале Т. — буйны эканам. цэнтр Усх. Грузіі. Яго сын Дачы завяршыў будаўніцтва гар. сцен (пач. 6 ст.) і зрабіў Т. сталіцай Картлі (замест Мцхеты). Пасля заваявання Усх. Грузіі арабамі (сярэдзіна 7 ст.) Т. — рэзідэнцыя араб. эміра. На працягу 7— 11 ст. горад часта разбуралі хазары і арабы. Вызвалены ў 1122 царом Давідам Будаўніком, стаў сталіцай аб’яднанай груз. дзяржавы. У 13— 18 ст. горад спусташалі харэзмійцы.
468
ТБІЛІСКІ
манголы, войскі Цімура, арабы, туркі. 3 пач. 19 ст. да 1935 наз. Тыфліс. У 1801 Т. ў складзе Усх. Грузіі далучаны да Рас. імперыі, стаў цэнтрам Груз., з 1846 — Тыфліскай губ., y 1844—82 — Каўказскага намесніцтва. У 1872 злучаны чыгункай з г. Поці, y 1883 — з Баку і Батумі. У 1917— 18 тут дзейнічаў Закаўказскі камісарыят, які ў 1918 склікаў Закаўказскі с е й м . 3 1921 Т. — сталіца Грузіі, адначасова ў 1922—36 сталіца Закаўказскай Федэрацыі. У 1927— 30(?) y горадзе існавала Бел. студэнцкае зямляцтва пры Тыфліскім дзярж. політэхн. ін-це. Стараж. ядро Т. — Стары горад з вузкімі вуліцамі, якія захавалі рысы сярэдневяковай забудовы, з 2— 3-павярховымі цаглянымі дамамі (пераважна 1830— 40-я г.), аздобленымі разнымі драўлянымі крытымі балконамі. Сярод помнікаў: руіны цытадэлі Нарыкала (4 ст., 16— 17 ст.), цэрквы Анчысхаты (6 ст., 17 ст.), Метэхі (1278— 93), кафедральны сабор Сіёні (6— 7 ст., перабудоўваўся), лазні цара Растома (17 ст.). 3 19 ст. разрастаўся т. зв. Новы горад (цэнтр сучаснага Т.) з прамавугольнай сеткай вуліц, будынкамі ў стылях позняга класіцызму, эклектыкі, мадэрна, з выкарыстаннем нац. форм. 3 пач. 20 ст. Т. забудоўваўся паводле генпланаў. Добраўпарадкаваны і рэканструяваны старыя, створаны новыя магістралі і плошчы, масты, набярэжныя. Забудаваны новыя гар. кварталы (Аўчала, Сабуртала, Дыгомі, Глдані і інш.). Сярод найб. значных збудаванняў: Музей мастацтваў (б. гасцініца Зубалашвілі; 1835), ун-т (б. дваранская гімназія; 1906, арх. С.Клдыяшвілі), б-ка (б. Груз. дваранскі зямельны банк; 1912— 16, арх. А.Кальгін), стадыён «Дынама» (1933— 37, арх, А.Курдыяні, рэканструяваны), Палац спорту (1961, арх. У.Алексі-Месхішвілі, Ю.Касрадзе, канструктар Д.Каджаія), канцэртная зала філармоніі (1971, арх. І.Чхенкелі, канструктар Ш.Газашвілі), Дом урачыстых падзей (1984, арх. В.Джарбенадзе і інш ). 3 1966 вядзецца буд-ва метрапалітэна. Помнікі: манумент «300 арагвінскіх герояў» (1961), статуя «Маці-Грузія» (1963), Ніко Пірасманашвілі (1975) і інш. Літ:. К в н р к в е л м я Т. Архнтектура Тбнлнсн. Тбнлнсн, 1982.
ТБІЛІСКІ 3MIPÂT, мусульманскае феад. ўладанне на тэр. Грузіі ў 8 — пач. 12 ст. Узнік y выніку арабскіх заваяванняў y 730-я г. як частка Амеядаў халіфата (з 750 Абасідаў халіфата), кіраваўся эмірамі (князямі) з рэзідэнцыяй y г. Тбілісі. Спачатку Т.э. падпарадкоўвалася ўся Усх. Грузія, але ў выніку вызв. барацьбы грузін яго тэр. скарачалася. У 9 ст. пад уладай эміраў заставалася толькі тэр. Картлі, y 11 ст. — Тбілісі з прылеглым раёнам. 3 канца 9 да канца 11 ст. Т.э. быў фактычна незалежны ад араб. халіфаў. У 1122 войскі груз. цара Давіда Будаўніка авалодалі Тбілісі, які стаў сталіцай аб’яднанай Грузіі. Т.э. спыніў існаванне. TBAPAHÔBI4 Галіна Паўлаўна (н. 17.2.1955, в. Дараганава Асіповіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. літаратуразнавец, крытык, паэтэса. Д-р філал. н. (1999). Скончыла БДУ (1977). У 1977— 80 y выд-ве «Навука і тэхніка», з 1983 y Ін-це л-ры Нац. АН Беларусі. 3 1999 выкладае ва Ун-це ў Беластоку. 3 2001 гал. рэдактар час. «Studia wsdrodmoslowiariskie» («Даследаванні ўсходнеславянскія»).
Друкуецца з 1967, як літ.-знавец з 1982. Даследаванні па ўзаемасувязях сучаснай бел. прозы і прозы б. Югаславіі, кампаратывістыцы, гісторыі бел. л-ры, сучасным літ. працэсе: «Маральны свет героя: Беларуская і югаслаўская ваенная проза 60—70-х гг.» (1986), «Пакутаю здабыты мір: Тыпалогія характару ў беларускай і славенскай прозе» (1991) і інш. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай літаратуры XX ст> (T. 1—4, 1999— 2002). У паэт. зб-ках «Ускраек тысячагоддзя» (1996), «Верасы Дараганава» (2000) філас. роздум над праблемамі жыцця, лёсам чалавека ў Вечнасці, лк>боў да роднай зямлі, хрысц. матывы. Перакладае з сербскай і польскай моў.
апавяданняў і аповесцей («Дзённік старшыні калгаса», 1932; «3 Карэльскага перашыйка», нап. 1939—41; «У родных мясцінах», 1946; «Печнікі», 1958; «Нататкі з Ангары», 1959), літ.-крытычных артыкулаў пра творчасць А.Пушкіна, М.Някрасава, І.Буніна, М Ісакоўскага, А.Куляшова і інш. Творчасці Т. ўласцівы далучанасць да нар. жыцця, прастата і яснасць стылю, сувязь з фальклорам і класічнай традыцыяй. Высока цаніў бел. л-ру, удзельнічаў y рабоце многіх з’ездаў пісьменнікаў Беларусі. Беларусі прысвяціў вершы «Слова пра зямлю», «Запрашэнне гасцей»,
Тв:. Беларуская літаратура: Паўднёваславянскі кантэкст: (Адзінства генезісу, тыпаў літаратур і характар узаемасувязей). Мн., 1996. А.В.Спрынчан.
ТВАРД0ЎСКІ Аляксандр Трыфанавіч (21.6.1910, б. хутар Загор’е, Пачынкаўскі р-н Смаленскай вобл., Расія — 18.12.1971), рускі паэт і грамадскі дзеяч. Скончыў Маскоўскі ін-т філасофіі, л-ры і гісторыі (1939). У час вызвалення Зах. Беларусі ў 1939, сав.-фінляндскай 1939—40 і Вял. Айч. войнаў ваен. карэспандэнт. У 1950—54, 1958—70 гал. рэдаіСгар час. «Новый мнр». Друкаваўся з 1924. У даваен. зб-ках «Сельская хроніка» (1939), «Загор’е» (1941) тэмы перабудовы вёскі. У паэме «Краіна Муравія» (1936; Дзярж. прэмія СССР 1941) з вял. маст. сілай адлюстраваў складанасць калектывізацыі і выкліканьм ёю змены ў лёсе і псіхалогіі сялянства. У паэме «Васіль Цёркін: Кніга пра байца» (1942—45; Дзярж. прэмія СССР 1946) створаны вобраз бывалага саддата, y якім увасоблены лепшыя духоўныя і маральныя рысы народа. Чаргаванне трагічных і побытавых малюнкаў, лірычных адступленняў і вясёлага досціпу, трапнасць і выразнасць мовы дазволілі шматгранна выявіць атмасферу нар. вайны, думкі і пачуцці людзей. Лірыка Т. ваен. гадоў перадавала перажыванні народа, захоўваючы канкрэтнасць падзей і абставін, сувязі з уяўленнямі радавога саддата, учарашняга працаўніка; спалучала душэўную пранікнёнасць і публіцыст. страснасць з эпічным размахам. У пасляваен. час паглыбляў і развіваў асн. праблематыку творчасці, працягваў асэнсаванне ваен. выпрабаванняў і нар. подзвігу (паэма «Дом ля дарогі», 1946; Дзярж. прэмія СССР 1947), y сац.-маральным і філас. плане раскрываў гіст. лёс народа, паказваў сучасніка ў складаных калізіях часу. У лірыка-публіцыст. паэме «За даллю — даль» (1953—60; Ленінская прэмія 1961) абагульнены найб. істотныя з’явы ў жыцці краіны, грамадскія настроі 1950-х г. У зб-ках «Вершы з запісной кніжкі» (1961) і «3 лірыкі гэтых гадоў, 1959— 1967» (1967; Дзярж. прэмія СССР 1971) унутр. свет чалавека, узбагачанага вял. вопытам падзей 20 ст. Аўтар сатыр. паэмы «Цёркін на тым свеце» (1963), ліра-эпічнага цыкла вершаў «Па праву памяці» (1968—69; выд. 1987), нарысаў,
А.Т.Твардоўскі.
М.Твэн.
«Мінская шаша» і інш., нарысы ў кн, «Радзіма і чужына» (1947). Перакладаў на рус. мову бел. нар. песні, творы Я.Купалы, Я.Коласа, Куляшова, М.Засіма, М.Сурначова і інш., рэдагаваў «Анталогію беларускай паэзіі» (М., 1952), складальнік зб. «Паэты Заходняй вобласці» (Мн., 1935). На бел. мову творы Т. пераклалі Э.Агняцвет, П.Броўка, А.Бялевіч, М.Калачынскі, К.Крапіва, Куляшоў, М.Лужанін, Р.Няхай, А.Русак, Г.Пашкоў, М.Танк, і інш.; яму прысвечаны паэма Куляшова «Варшаўскі шлях» (1973), верш Ю.Голуба «Аляксандр Твардоўскі ў Гродне», артыкулы Броўкі, В.Быкава, А.Зарыцкага, Куляшова і інш. Сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў ' СССР (1950—54 1959—71). 4 Te.: Собр. соч. T. 1—6. М. 1976—83; Бел. пер. — Выбр. творы. Мн., 1953; За даллю — даль. Мн., 1962; Вершы. 1931— 1970. Мн 1989. Літ.\ М а к е д о н о в А.В. Творческяй путь Твардовского. М., 1981; Воспоммнаняя о А.Твардовском. 2 нзд. М., 1982; К о н д р а товнч А.Н. «Ровесннк любому поколен н кж Док. повесть. М., 1984. В.Л.Бечык.
ТВАРЬІЧАЎКА, вёска ў Крынічным с/с Мазырскага р-на Гомельскай вобл.Гкаля аўтадарогі Мазыр—Новая Рудня. Цэнтр калгаса. За 9 км на Пд ад горада і 16 км ад чыг. ст. Мазыр, 142 км ад Гомеля. 294 ж., 105 двароў (2002). Клуб, б-ка, аддз. сувязі. ТВІНД^К (англ. tween-deck ад between паміж + deck палуба), міжпалубная прастора на судне. У Т. размяшчаюць грузавыя памяшканні, пасажырскія каюты і інш. На шматпалубных суднах некалькі ярусаў Т., на аднапалубных яны могуць размяшчацца ў падоўжаных надбу-
довах (бак, юта) або паміж гал. палубай і платформамі, што падзяляюць некаторыя трумы. ТВІСТ (ая англ. twist літар. — кручэнне), папулярны бытавы маладзёжны танец, блізкі да рок-н-рола. Паявіўся ў 1960-я г. ў ЗША, заснавальнікам лічыцца Х.Бэлард. У 1960—70-я г. распаўсюдзіўся ў многіх краінах свету. Муз. памер 4/4, з акцэнтам на цотных чвэрцях такта. Яго вызначаюць актыўныя маторыка і характэрныя звілістыя рухі корпуса, супрацьлеглыя напрамку руху ступняў. ТВ0РЧАСЦБ, духоўна-пераўтваральная дзейнасйь людзей y грамадстве, накіраваная на стварэнне новых літ.-маст., рэліг., этычных, прававых, сац.-паліт., навук.-тэхн. і эканам. каштоўнасцей. Паводле якасных крытэрыяў сфера Т. іерархічная, характарызуецца такімі ацэначнымі паняццямі як здольнасці, талент, ге'ніяльнасць, вынаходніцтва, пазітыўнае наватарства, адкрыццё. Адрозніваецца ад вытворчасці (у вузкім, спецыфічным сэнсе гэтага паняцця), арыентаванай на колькаснае павелічэнне спажывецкіх і духоўных каштоўнасцей па распрацаваных y сферах Т. ўзорах, тыражаванне літ.-маст. твораў і эстэт. адкрыццяў. Наяўнасць творчых магчымасцсй y грамадстве — неабходная ўмова стварэння і абнаўлення культ. традыцыі народа, дзяржавы, нацыі. Процілегласць і аўтаномнасць сфер Т. і вытворчасці адносныя, залежаць ад тыпу культуры, узроўню падзелу працы і спецыялізацыі на розных этапах гіст. развіцця грамадства. У сістэме цывілізацый арганічнай культуры (антычнасць, сярэдневяковая і раннефеад. культура, традыц. вяскова-сял. культура) рамесніцкая культура спалучае ў сабе прыкметы творчай унікальнасці і вытв. масавасці (гл. Народная творчасць)-, на элітарным узроўні вылучаецца саслоўе творчай інтэлігенцыі: літаратараў, майстроў усіх відаў прафес. мастацтва, вучоных, тэолагаў, філосафаў, інжынераў. У эпоху індустр.-урбаністычных тыпаў цывілізацыі адбываецца зрошчванне сфер Т. і вытворчасці, навукі і тэхналогіі, элітарнай і масавай культуры, выцясненне традыц. відаў маст. Т. дызайнам і сурагатамі электроннай культуры. Гарантам адраджэння Т. застаецца навук., філас. і маст. традыцыі, самабытная нац. культура. Унікальнасйь творчых здольнасцей народа з найб. паўнатой выявілася ў маст. Т. — сферы эстэт. дзейнасці, накіраванай на стварэнне якасна новых духоўных каштоўнасцей, напаўненне традыц. маст. культуры новымі якасцямі і сэнсамі. У ант. і сярэдневяковым грамадстве маст. Т. не вылучалася з агульнага комплексу стваральнай дзейнасці рамесніцкага тыпу, якая разглядалася як ніжэйшы від творчага працэсу ў параўнанні з філасофіяй і тэалогіяй. Пафасам бязмежных творчых магчымасцей чалавека прасякнута культура эпохі Адраджэння, калі ўзнік культ генія — носьбіта творчай інтэнцыі. Асветніцкая філасофія 17— 18 ст. разглядала Т. як новыя камбінацыі існуючых элементаў (эмпірызм Ф .Бэкана, Т.Гобса, Дж Лока, Д.Юма, матэрыялізм ДДзідро,
П.Гольбаха, К.Гельвецыя). Завершаную тэорыю Т. як унікальнай дзейнасці заснавалі І.Кант, Ф.Шэлінг. Яна паслужыла эстэт. асновай рамантызму, пазней неарамантызму і элітарных канцэпцый «чыстага» мастацтва. Г.Гегель разглядаў маст. Т. поруч з рэлігіяй і філасофіяй як паступальнае выяўленне абсалютнай ідэі ў форме ідэалу (этапу развіцця духоўнай культуры, абсалютнага духу). У сучаснай філасофіі і культуралогіі дамінуюць 2 канцэпцыі Т.: экзістэнцыяльная (погляд на творчы працэс як экстатычны прарыў асобы з прыроднай неабходнасці і сац. мэтазгоднасці ў сферу свабоды) і прагматычная (Т. як здольнасць камбінацыі і вынаходніцтва).
У гісторыі бел. грамадска-паліт. і філас. думкі, літ.-маст. Т. адлюстраваліся асн. канцэпцыі Т., характэрныя для еўрап. хрысц. цывілізацыі: сярэдневяковая, арыентаваная на хрысц. маральныя імператывы (Ефрасіння Полацкая, Кірыла Тураўскі, Клімент Смаляціч і інш.), рэнесансавая канцэпцыя універсальнай гармоніі паміж асобай і грамадствам, навукай і верай, філасофіяй і тэалогіяй (Ф.Скарына і яго паслядоўнікі), рамант. і нац.-адраджэнскія (19—20 ст.). Літ:. Д о р о ш е в я ч Э.К., К о н о н В.М. Очерк нсторіта эстетмческой мыслн Белорусснн. М., 1972; Творческнй процесс м художественное воспрмятме. Л., 1978; Д а в ы дова Г.А. Творчество я дналектнка. М., '1976; Б е р д я е в Н.А. Творчество н обьектнвацня: [Сб.]. Мн., 2000. У.М.Конан.
ТВ0РЧЫ CAIÔ3, грамадскае аб’яднанне творчых работнікаў, якія сваімі дасягненнямі зрабілі ўклад y развіццё культуры, мастацтва і інш. культ. творчай дзейнасйі. У Рэспубліцы Беларусь ствараецца ва ўстаноўленым заканадаўствам парадку на аснове агульнасці інтарэсаў яго членаў y пэўным відзе творчай дзейнасці для задавальнення іх духоўных або інш. нематэрыяльных патрэб. Прававымі крыніцам' Т.с. з’яўляюцца Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, Закон «Аб творчых саюзах і творчых работніках» ад 16.12.1999 і інш. заканадаўчыя акты. Членамі (удзельнікамі) Т.с. могуць быць фіз. асобы, якія займаюцца культ. творчай дзейнасцю або прадстаўляюць пэўную творчую прафесію. Умовы і парадак прыёму ў члены Т.с. вызначаюцца статутам Т.с. Ствараюцца і дзейнічаюць Т.с.на прынцыпах добраахвотнасці, незалежнасці, самакіравання і галоснасці, яны незалежныя ў сваёй дзейнасйі ад паліт. партый і інш. грамадскіх аб’яднанняў. Дзяржава рэгулюе грамадскія адносіны ў сферы культурнай творчай дзейнасці, садзейнічае стварэнню спрьыльных умоў для забеспячэння і папулярызацыі дзейнасці Т.с., пашырэнню іх міжнар. сувязей. Найб. вядомыя і масавыя бел. Т.с.: Ca mi беларускіх пісьменнікаў, Саюз кампазітараў Беларусі, Саюз мастакоў Беларусі, Саюз тэатральных дзеячаў Беларусі, Саюз журналістаў Беларусі і інш. Г.А .М аслы ка.
ТВЭН (Twain) Марк [сапр. К л е м е н с (Clemens) Сэмюэл Ленгхарн; 30.11.1835, Фларыда, шгат Місуры, 31І1А — 21.4.1910], амерыканскі пісьменнік. Працаваў наборшчыкам y друкарні, рачным лоцманам, шукальнікам золата, рэпарцёрам.
Т’ЕРА
469
Дэбютаваў апавяд. «Знакамітая жабаскакуха з Калавераса» (1865). Уражанні ад падарожжа ў Еўропу і Палесціну ў кн. нарысаў «Прасцякі за мяжой» (1869). Аўтар аўтабіягр. нарысаў «Загартаваныя» (1872), сатыр. рамана «Пазалочанае стагоддзе» (1873, з Ч.Д.Уорнерам), гумарыст. зб. «Старыя і новьш апавяданні» (1875). Найб. вядомасць атрымалі 2 цыклы твораў Т.: своеасаблівы эпас ракі Місісіпі (зб-кі нарысаў «Даўнія часы на Місісіпі», 1875, «Жыццё на Місісіпі», 1883; аповесці «Прыгоды Тома Соера», 1876, «Прыгоды Гекльберы Фіна», 1884) і проза на «сярэдневяковыя» тэмы (алегарычная аповесць «Прынц і жабрак», 1882; раман-антыўтопія «Янкі з Канектыкута пры двары караля Артура», 1889; раман «Асабістыя ўспаміны пра Жанну д’Арк яе пажа і сакратара Луі дэ Конта», 1896, і інш.). Уражанні ад кругасветнага падарожжа ў кн. «Па экватары» (1897). Аўтар аповесцей «Прасцяк Вільсан», «Том Соер за мяжой» (абедзве 1894), «Том Соер—сышчык» (1897), «Чалавек, які спакусіў Гедліберг» (1899), серыі памфлетаў і інш. У творах выкрываў сац.-грамадскія заганы, расізм і калан. палітыку, ілжывасць афіц. маралі, параўноўваў амер. мінуўшчыну з сучаснасцю, Старому свету супрацьпастаўляў Новы як увасабленне амер. цывілізацыі; яны насычаны фалькл. і міфалагічнымі матывамі і вобразамі, прыгодніцкімі сюжэтамі, адметныя багатай палітрай камічнага (сатыра, гратэск, пародыя, гумар), фабульным дынамізмам і інш. Яго творы неаднаразова экранізаваны. Сярод перакладчыкаў твораў Т. на бел. мову І.Гурскі, П.Кавалёў, А.Марціновіч, Я.Маўр, І.Пташнікаў, А.Савіцкі, Б.Сачанка, Я.Семяжон, М.Татур, М.Ткачоў, Т.Хадкевіч і інш. У 1982 Бел. т-р імя Я.Коласа паводле яго аднайм. аповесці паставіў спектакль «Прыгоды Гекльберы Фіна». Тв:. Бел. пер. — Прыгоды Гекльберы Фіна. Мн., 1937; Прыгоды Тома Соера. 2 вы і. Мн., 1939; Утаймаванне веласіпеда: Апавяданні. Мн., 1971; Прынц і жабрак. Мн., 2001; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1— 8. М., 1980; Афорязмы я шуткм. М., 2000. Літ:. Б о б р о в a М.Н. Марк Твен: Очерк творчества. М., 1962; Марк Твен я его роль в развнтнн амернканской реалмстнчеекой лнтературы. М., 1987; Марк Твен в воспомннаннях современннков. М., 1994; Л е в н д о в а М. Марк Твен: Бнблногр. указ. М., 1974. ЕА.Лявонава.
T’ÉPA КАЛЬЕНТЭ (ісп. tierra caliente гарачая зямля), ніжні вышынны ландшафтны пояс y rapax Цэнтр. Амерыкі і нізкіх шыротах Паўд. Амерыкі. Размешчаны адпаведна на выш. да 800 м і 1000— 1500 м. Пераважаюць пакатыя схілы, перадгорныя ўзгоркі і хрыбты, конусы вынасу. Клімат гарачы, вільготны. Сярэднямесячныя т-ры 22—27 °С. На наветраных схілах ападкаў больш за 2000 мм за год, расліннасць — горная гілея; на падветраных схілах ападкаў да 500 мм за год і меней, лістападна-веч-
470
Т’ЕРА
назялёныя лясы, ксерафітныя рэдкалессі і хмызнякі. Плантацыі какавы, бананаў, цукр. трыснягу, y засушлівых раёнах — кава, тытунь, бавоўнік. T’ÉPA ТЭМПЛАДА ( і с п . tierra templada умераная зямля), сярэдні вышынны ландшафтны пояс y rapax Цэнтр. Амерыкі і нізкіх шырот Паўд. Амерыкі. Размешчаны адпаведна на выш. 800— 1700 м і 1000—2800 м. Характэрны стромкія схілы, вузкія цясніны. Клімат умерана цёплы. Сярэднямесячныя т-ры 17—24 °С. Значныя сутачныя ваганні т-р. На наветраных схілах ападкаў больш за 3000 мм за год, вечназялёныя лясы з папараццю, бамбукам, эпіфітамі; на падветраных схілах — лістападнавечназялёныя лясы. У Т.т. асн. маса насельніцтва Калумбіі, Венесуэлы, Эквадора. Плантацыі кавы, кукурузы. T’ÉPA ФРЬІЯ (ісп. tierra fria халодная зямля), верхні вышынны ландшафгны пояс y rapax Цэнтр. Амерыкі і нізкіх шырот Паўд. Амерыкі. Размешчаны адпаведна на выш. 1700—3000 м і 2200— 3500 м. Пераважаюць стромкія схілы. Клімат умерана халодны. Сярэднямесячныя т-ры 11— 18 °С. Ападкаў 700— 800 мм на падветраных схілах, 1500— 2000 мм за год на наветраных схілах. Вільготныя высакагорныя мяшаныя лясы з папараццю, бамбукам, эпіфітамі. 3 выш. 3000 м — нефелагілея. Т.ф. — гал. раён вырошчвання зернебабовых культур і бульбы; лугавьм пашы. ТКАНІНА ТЭКСТЫЛЬНАЯ, выраб, атрыманы ў працэсе ткацтва перапляценнем нітак — падоўжных (аснова) і папярочных (уток); найб. пашыраны выраб тэкстыльнай прамысловасці. Вырабляецца на ткацкіх станках. Знятая з ткацкага станка тканіна, наз. суравізнай. Яна становіцца гатовай для выкарыстання пасля адбельвання, фарбавання, спец. прамочвання (напр., апрэтавання, мерсерызацыі) і інш. відаў апрацоўкі. Таўшчыня Т.т. — 0,1—5 мм, шырыня — 0,4— 1,5 м (тканіны шырынёй да 0,4 м наз. стужкамі). Т.т. падзяляюць на аднародныя (з аднаго віду валокнаў — бавауняная тканіна, ільняная тканіна, шарсцяная тканіна, шаўковая тканіна), мяшаныя (з нітак, атрыманых з некалькіх відаў валокнаў), неаднародныя (з розных нітак). Вырабляюць тканіны з гладкай паверхняй і з ворсам (гл. Ворсавая тканіна), стракатыя (з рознакаляровых нітак) і меланжавыя (гл. ў арт. Меланж), гладкафарбаваныя (афарбаваныя ў адзін колер) і набіўныя (з друкаваным узорам на добрым баку; гл. Друкаванне тканін), адна- і мнагаслойныя. Выкарыстоўваюць y быце (Т.т. бытавога прызначэння — бялізнавыя, адзежныя, дэкаратыўныя і інш.) і тэхніцы (гл. Тэхнічная тканіна).
ТКАНІНЫ МАСТАЦКІЯ, ткацкія вырабы ручной ці машыннай вытворчасці, якія вызначаюцца мастацкасцю арнаментацыі, прыгажосцю расфарбоўкі, высокім майстэрствам выканання: від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Вырабляюць з шарсцяных, ільняных, баваўняных, шаўковых, сінт., штучных нітак, арнаментуюць перапляценнем іх
Да арт Тканіны мастацкія. Копцкая габеленавая тканіна. 4 ст.
y працэсе ткацтва, набіваннем малюнка (гл. Набіванка), вышыўкай, батыкам, аплікацшй і інш. Прызначаюцца для вырабу адзення, аздаблення мэблі, інтэр’ераў і інш. Характар маст. афар-
млення Т.м. абумоўліваецца іх прызначэннем, матэрыялам, тэхн. магчымасцямі выканання, адлюстроўвае стылістычныя асаблівасці розных эпох y развіцці мастацтва, этнічныя, нац., сац. адметнасці і інш. Вядомы амаль усім народам з глыбокай старажытнасці. Высокай мастацкасцю з 2-га тыс. да н.э. славіліся кіт. і яп. (пераважна шаўковыя), інд. баваўняныя з набіўным узорам, іранскія і тур. шарсцяныя і шаўковыя тканіны, вырабы народаў Сярэдняй Азіі і Закаўказзя, габелены, карункі, тканіны Італіі, Францыі і інш. На Беларусі Т.м. вядомы з 11— 13 ст., калі ва ўжытак увайшоў гарызантальны ткацкі станок з нітамі і панажамі — кросны і пашырылася вышыўка. Высокім узроўнем вызначалася прадукцыя рамесных ткацкіх цэхаў 15— 17 ст. У 18 ст. на прадпрыемствах мануфактурнага тыпу ў Карэлічах, Міры, Камянцы, Нясвіжы, Альбе, Гродне, Слоніме ткалі шпалеры сюжэтна-тэматычнага характару (гл. Карэліцкія шпалеры), ворсавыя дываны, узорыстыя кілімы, шаўковыя паясы, тканіны для абіўкі сцен і інш.
Да арт. Тканіны мастацкія. Шпалера «Паляванне на аленя». Германія. Канец 15 — пач. 16 ст.
Да арт. Тканіны мастацкія. Аксаміт. Францыя. 1868.
Да арт. Тканіны мастацкія. Арнат з г Косава Івацэвіцкага раёна Брэсцкай вобл. Фрагмент. 18 ст.
(гл. Нясвіжскія паясы, Гродзенскія каралеўскія мануфактуры, Гродзенскія паясы). Шырокую вядомасць набылі шаўковыя слуцкія паясы і інш. вырабы (галуны, пазументы, стужкі) Слуцкай мануфактуры шаўковых паясоў. Шклоўская мануфактура славілася арнаментаванымі тканымі шпалерамі, паясамі і тканінамі з залатым шыццём; y фальварку
Сямёнаўка каля Шклова залатымі, сярэбранымі і шаўковымі ніткамі вышывалі жаночае і мужчынскае адзенне. Многія Т.м. вызначаліся спалучэннем усх., заходнееўрап. і мясц. традыцый і матываў. У 19 ст. цэхавая і мануфактурная вытв-сць Т.м. саступіла месца прамысл. машыннай. 3 канца 19 ст. з паляпшэннем інтэр’ера традыц. жылля, пашырэннем новых ткацкіх тэхнік Т.м. пашырыліся і ў нар. побыце. Традыц. палатняная, браная, выбарная, саржавая тэхнікі ткацтва, што здаўна ўжываліся для вырабу адзення, ручнікоў, абрусаў, дапоўніліся пераборнай, шматнітавой і інш. тэхнікамі, якія ўзбагацілі колеравы і арнаментальны дыяпазон вырабаў. Паласаты ці клятчасты дэкор палатнянага або рыпсавага перапляцення, ромбагеам. арнамент браных і выбарных тканін чырвона-белага каларыту узбагаціўся новымі матывамі (стылізаванымі расл., арнітаморфнымі, зааморфнымі і інш.), каларыстыкай вырабаў. Пашырыліся Т.м. інтэр’ернага прызна-
рактару аздабляюць інтэр’еры грамадскіх і адм. будынкаў. У наш час Т.м. падарункавага, сувенірнага, маст. характару, для аздаблення грамадскіх будынкаў, сцэн. касцюмаў для самадзейных і прафес. калектываў і інш. ствараюць нар. майстры, мастакі-тэкстыльшчыкі, прадпрыемствы маст. прам-сці (гл. М а ст а ц к іх вы рабаў вы т ворчасць), прамысловыя Т.м. — на тэкстыльных ф-ках, камбінатах і аб’яднаннях. Літ.: С о б о л е в Н.Н. Очеркн по нстор ш украшення тканей. М.; Л., 1934; P y д е н к о С.Н. Древнейшне в мнре художественные ковры н тканм... М., 1968; Б н р ю к о в a Н.Ю. Западноевропейскне набввные тканн 16— 18 в.: Собранне Гос. Эрмнтажа. М., 1973; К о з л о в В.Н. Основы художественного оформлення текстапьных нзделнй. М„ 1981; Т р ы з н a Д.С. Беларускія дываны і габелены. Мн., 1981; К у р н л о в н ч А.Н. Белорусское народное ткачество. Мн., 1981; К а ц а р М.С. Беларускі арнамент: Ткацтва. Вышыўка: Пер. з рус. Мн., 1996; С а х у т а Я.М. Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997. Я.М.Сахута.
Да арт. Тканіны мастацкія А.С y шчынская. Посціжа. Вёска Істакі Лідскага раёна Гродзенскай вобл. 1980.
чэння (п осціж і, ды ваны , ручнікі, сурвэт кі, фіранкі і інш.), выкананыя разнастайнымі відамі перабору з прыціскной асновай, дэкар. відамі ажурнага ткацтва, вышыўкай крыжыкам, паліхромнай адвольнай гладдзю і інш. У 1-й пал. 20 ст. вытв-сць традыц. нар. Т.м. скарацілася, пераважалі вырабы фабрычнай тэкстыльнай вытв-сці, малюнкі для якіх стваралі спецыялісты-мастакі. Традыцыі нар. ўзорыстага ткацтва ў 1930—50-я г. прадоўжылі маст. арцелі (выраблялі тканыя і вышываныя абрусы, ручнікі, хусткі, сурвэткі, шторы, блузкі, сукенкі, мужчынскія сарочкі і інш.), з 1960-х г. — ф-кі маст. вырабаў, y асартыменце якіх посцілкі, дываны, накідкі на крэслы, абрусы, сурвэткі, ручнікі, адзенне і інш., выкайаныя і аздобленыя ў традыцыях нар. Т.м. Акрамя традьш. тэхнік ткацтва і аздаблення выкарыстоўваюцца і новыя: ручная размалёўка, машынная вышыўка, аэраграфія, батык і інш. Разнастайнасцю арнаментыкі, сакавітасцю і яркасцю малюнка вызначаюцца посцілкі, дываны, ручнікі работы нар. майстроў. 3 1960-х г. адрадзіўся бел. габелен. Створаныя паводле кардонаў вядомых мастакоў габелены і габелены-заслоны сюжэтна-тэматычнага і арнаментальна-дэкар. ха-
ТКАНКА ў а р г а н і з м е , сістэма клетак, падобных па паходжанні, будове і функцыях, a таксама міжклетачных рэчываў і структур — прадуктаў іх жыццядзейнасці. Спрыяе трофіцы і каардынацыі функцыян. элементаў. У адпаведнасйі з асн. саматычнымі функцыямі арганізма адрозніваюць 4 тыпы Т.: эп іт элій, злучальная т к а н к а , мышачная Т. (мы ш цы ), нервовая т к а нк а . Развіццё (гістагенез) кожнага тыпу — вынік дыферэнцыроўкі — станаўлення рыс спецыялізацыі ў клетак-папярэдніц, дэтэрмінаваных y эмбрыягенезе для развіцця пэўнай Т. Звычайна адна Т. ці некат. яе спецыялізаваныя клеткі ажыццяўляюць спецыфічныя для кожнага арганізама функцыі. Комплексы клетак Т., што працуюць сумесна, утвараюць y органах шматлікія структурна-функцыян. адзінкі (напр., нефрон). Будова Т. аднаго тыпу (асабліва найб. высокаспецыялізаванай нервовай) можа значна адрознівацца ў розных ч. арганізма, a таксама ў арганізмаў рознага сістэм. становішча. У ніжэйшых мнагаклетачных функцыі Т. не так строга вызначаюцца, як y вышэйшых. Эвалюцыя арганізмаў прывяла да спецыялізацыі юіетак і ўзаемаабумоўленасці іх функцыянавання ў шматтканкавай сістэме. У эксперымен-
ТКАНКАВАЯ
471
це можна забяспечыць жыццё і размнажэнне Т. па-за арганізмам (гл. К улы пура т к а нк і). У жывёл Т. вывучае гісталогія. Т. р a с л і н — сістэма клетак структурна і функцыянальна ўзаемазвязаных адна з адной і звычайна падобных па паходжанні. Простая Т. складаецца з аднаго тыпу клетак (напр., к а лен хім а , складаная — з розных (напр., эпідэрма). Здольнасць да працяглага росту (адна з асаблівасцей раслін) вызначаецца ўтваральнымі Т. — мерьіст эмам і, якія даюць пачатак пастаянным Т. Адрозніваюць 3 сістэмы пастаянных Т.: покрыўную (напр., эпідэрма, перы дэрм а, корка), праводную (напр., луб, ксілем а ), асноўную (напр., хларэнхім а, каленхіма, склеранхім а) , a таксама выдзяляльныя структуры, групы клетак або адзінкавыя клеткі (ідыёбласты), што ўключаюцца ў інш. Т., сістэму праветрывання (сукупнасць міжклетнікаў, вусцейкаў і сачавічкаў). У раслін Т. вывучае анат ом ія раслін. А.С.Леанцюк. TKÂHKABAE ДЫХАННЕ, к л е т а ч нае д ы х а н н е , сукупнасць акісляльна-аднаўленчых працэсаў, што прыводзяць да распаду арган. злучэнняў з утварэннем канчатковых прадуктаў абмену рэчываў і вызваленнем энергіі, якая забяспечвае жыццядзейнасць. У аэробны х арганізм аў аснова Т.д. — працэс спажывання клеткамі і тканкамі кіслароду. Гліколіз, т ры карбонавы х кісло т цы кл і дыхальны ланцуг характэрны для большасці зўкары ёт аў. Вугляводы, тлушчы і бялкі (клетачнае «паліва») падвяргаюцйа многаступеньчатаму акісленню з выхадам энергіі. Каля 50% яе назапашваецца ў клетках y форме энергіі хім. сувязей макраэргічных злучэнняў (напр., адэназінтрыфосфарная к-та); астатняя ч. ідзе на біясінтэз (напр., стэроідных гармонаў), абясшкоджванне чужародных і атрутных для арганізма рэчываў (напр., араматычных злучэнняў, недаакісленых прадуктаў дыхання), выдзяляецца ў выглядзе цяпла. А. С.Леанцюк.
ТКАНКАВАЯ ВАДКАСЦЬ, пазак л е т а ч н а я в а д к а с ц ь , вадкасць, якая запаўняе міжклетачныя прасторы ў тканках і органах жывёл і чалавека. Адцякае з органаў y лімфатычныя сасуды і ператвараецца ў лім ф у. Утрымлівае прадукты абмену рэчываў і рэчывы, якія паступаюць з крыві. Складае 26,5% масы цела чалавека, каля 45% вады ў арганізме, разам з крывёй і лімфай утварае ўнутр. асяроддзе арганізма. ТКАНКАВАЯ НЕСУМЯШЧАЛЬНАСЦЬ, несумяшчальнасць імунал a г і ч н a я, немагчымасйь сумеснага існавання клетак і тканак, якія належаць генетычна розным асобінам і адрозніваюцца антыгенамі. Наяўнасць y донара і рэцы піент а генетычна абумоўленых антыгенных розніц выклікае ў арганізме рэйыпіента комплекс імун-
472
ТКАНКАВАЯ
ных рэакцый, разбурэнне і адарванне трансплантаваных органаў і тканак донара. Вылучаюць 4 формы Т.н.: звышвострую, паскораную, вострую, хранічную. У імуннай рэакцыі 3 фазы: распазнавання, імунізацыі, эфекторная (прыводзіць да гібелі трансплантата). У выніку рэакцыі развіваецца інфільтрацыя трансплантата лімфацытамі, пашкоджваюцца дробныя крывяносныя сасуды, узнікае ацёк, спыняецца крываток, што прыводзіць да адарвання трансплантата. Л і т С н н г е р М., Б е р г П. Гены н геномы: Пер. с англ. Т. 2. М., 1998. Р о й т А., Б р о с т о ф ф Дж., М е й л Д. Нммунологня. М., 2000. А.С.Леанцюк.
ТКАНКАВАЯ СУМЯШЧАЛЬНАСЦЬ, гістасумяшчальнасць, магчымасць сумеснага існавання клетак і тканак, якія належаць генетычна падобным асобінам. Т.с. характарызуе стан, пры якім ахоўныя сістэмы арганізма не перашкаджаюць прыжыўленню і функцыянаванню клетак або органаў інш. арганізма (донара) y арганізме рэцыпіента (напр., крыві пры пераліванні, ныркі пры перасадцы). Поўная Т.с. існуе паміж тканкамі аднаяйцовых блізнят (генет. ідэнтычнасць). Гал. сістэма Т.с. — сямейства генаў, якія забяспечваюць саматычную індывідуальнасдь і рэактыўнасць індывіда. Пры тканкавай несумяшчальнасці развіваецца імунная рэакцыя адарвання трансплантата. Высокая ступень Т.с. неабходна для паспяховых аперацый па перасадцы тканак і органаў. Літ:. Р о й т А., Б р о с т о ф ф Дж., М е й л Д. Мммунологня. М„ 2000. А. С.Леанцюк.
ТКАНКАВАЯ ТЭРАПІЯ, лячэнне прэпаратамі з кансерваваных тканак жывёльнага (напр., водны экстракт плацэнты чалавека), расл. (сок, экстракт і лінімент альясу), таксама мінер. рэчывамі (ліманная гразь). Прапанавана У.П.Філатавым (1933). Ізаляваныя тканкі ў неспрыяльных умовах (холад, цемра) утвараюць біягенныя стымулятары, якія паскараюць абмен рэчываў, працэсы рэгенерацыі, аказваюйь процізапаленчае дзеянне.
На Т.с. ніткі асновы, якія змотваюцца з вял. шпулі (навоя), абгінаюць накіроўны валік (скало), прымаюць гарыз. або нахіленае становішча, праходзяць праз адтуліны ламелей і вочкі рамізак, што перамяшчаюць ніткі асновы ў верт. напра'мку. Зеваўтваральны механізм раздзяляе ніткі асновы, утвараючы ромбападобную прастору (т. зв. зеў). У яго чаўнаком або пракладчыкам утку інш. тыпу ўводзіцца ўточная нітка, якая потым прыбіваецца да краю тканіны грэбенем (бёрдам), што робіць зваротна-паступальны рух разам з батанам. Вырабленая тканіна намотваецца на таварны валік. Найпрасцейшыя ручныя Т.с. з’явіліся за 5—6 тыс. г. да н.э. (гл. Кросны). Механізацыя ткацтва пачалася ў перыяд мануфактуры ў Англіі. У 1785 Э.Картрайт вынайшаў механічны Т.с. (механізаваны аперацыі пракідвання чаўнака, падымання рамізак, прыбою ўточнай ніткі). У 1804—08 франц. ткач і вынаходнік Ж.М.Жакар стварыў машыну для вырабу ўзорыстых тканін (гл. Жакарда машына). Аўтам. Т.с. (з механізмам аўтам. змены ўточных шпуль) зрабіў англічанін Дж.Нортрап. Т.с. разам з мех. прадзільнымі машынамі адыгралі вырашальную ролю ў станаўленні машыннай тэхнікі.
ТКАЦТВА, сукупнасць тэхнал. працэсаў па вырабе тканін тэкстшьных. Уключае падрыхтоўчыя аперацыі, выраб тканін на ткацкіх станках і заключныя аперацыі апрацоўкі тканін. Да падрыхтоўчых аперацый адносяцца перамотка нітак аеновы і ўтку, снаванне, шліхтаванне, прабіранне асновы і звязванне канцоў нітак — стваранне паковак нітак асновы і ўтке для работы на станку. Перамотка нітак асновы ажыццяўляецца на матшіьных машынах і аўтаматах, перамотка ўтку на шпулі для чаўнаковых станкоў — на ўточна-перамотачных аўтаматах. Для бесчаўнаковых станкоў выкарыстоўваюцца бабіны з матальных або прадзільных машын. Уточная пража праходзіць дадатковыя аперацыі — увільгатненне, эмульграванне, запарванне. Пры снаванні ніткі з вял. колькасці бабін або шпуль навіваюцца на снавальны валік (на снавальных машынах). Дпя павышэння трываласці, зносаўстойлівасці, супраціўляльнасці сціранню і расцяжэнню ніткі асновы шліхтуюцца — прамочваюцца клейкім калоідным растворам (шліхтай). У вочкі (дзіркі) галеў рамізак ніткі прасоўваюць для ўтварэння зева на станку (прастора для руху чаўнака) і атрымання тканіны зададзенага перапляцення. Прабіранне нітак y зубы бёрда забяспечвае ўшчыльненне ўточнай ніткі і атрыманне неабходнай шчыльнасці тканіны на аснове. 3 падрыхтаваных нітак асновы і ўтку на ткацкіх станках вырабляюць тканіны пэўных перапляценняў, шчыльнасці і шырыні. Заключныя аперацыі:
вымярэнне даўжыні тканіны, чыстка, стрыжка (на стрыгальных машынах), кантроль якасці (паводле колькасці дэфектаў вызначаецца гатунак тканіны) і ўкладка, што ажыццяўляюцца на паточных лініях. Т. вядома з 6—5-га тыс. да н.э. на Б.Усходзе (Сірыя, Месапатамія, Егіпет). Пазней удасканальваліся канструкцыі станка, ствараліся прыстасаванні для падрыхтоўкі пражы. Механізацыя працэсаў Т. адносіцца да 16— 18 ст. У канцы 19— 20 ст. створаны станкі з аўтам. зменай чаўнакоў, y пач. 20 ст. — бесчаўнаковыя.
На Беларусі Т. вядома з часоў позняга неаліту і ранняга бронзавага веку. У 11— 13 ст. вырабляліся тканіны палатняныя, саржавью, што сведчыць пра высокі ўзровень развіцця Т. Для вырабу тканін выкарыстоўвалі 4-нітовае прыстасаванне, якое нагадвала бердзечка (прыстасаванне для Т. паясоў). Бел. нар. Т. 19 — пач. 20 ст. адлюстроўвае багаты маст. і тэхн. вопыт рамяства: пераважна 2- і 4-нітовая тэхніка, бранае і выбарнае Т., перабор «пад палатно» і інш. (гл. Тканіны мастацкія). 3 канца 19 ст. існавалі саматужныя ткацкія промыслы, якія выраблялі тканіны на продаж: ствараліся ткацкія школы-майстэрні, дзе павышаўся якасны ўзровень саматужнага Т. ў выніку ўкаранення больш дасканалага абсталявання, выкарыстання новых тэхнік Т. (напр., шматнітовае Т., розныя віды перабору). 3 1930-х г. традыцыйнае нар. Т. пачало скарачацца. У канцы 20 ст. лепшыя традыцыі бел. нар. Т. распрацоўваліся на Аршанскай, Гомельскай, Гродзенскай, Пінскай, Полацкай, Слуцкай фабрыках маст. вырабаў (гл. адпаведньм арг.). І.У.Косціна. ТКАЧ Уладзімір Міхайлавіч (н. 27.5.1956, Мінск), бел. баяніст, кампазітар, аранжыроўшчык. Засл. арт. Беларусі (2001). Скончыў Бел. кансерваторыю (1982). 3 1980 саліст Дзярж. акад. нар. аркестра імя І.Жыновіча, адначасова з 1984 y складзе трыо баяністаў пры аркестры. Сярод твораў: вальс-мазурка (1976), муз. карцінка «Ясь і Яніна» (1992), для дуэта гармонікаў y суправаджэнні аркестра «Гармонік-частушка» (2000), для нар. арк. «Серэнада», рапсодыя «Вочы чорныя» з арк. (абодва 2001), уверцюра «Святочны рэвёранс», п’еса-экспромт «Натхненне» (абедзве 2002) і інш., a таксама аранжыроўкі і канцэртныя ап-
Прэпараты для Т.т. ўжываюцца звонку, унутр, як ін’екдыі і інш. Паказанні для Т.т.: захворванні вачэй (запаленне рагавіцы, кан’юнктывіты і інш.), апёкі, пролежні, гнойныя раны, траўмы, гінекалагічная паталогія, захворванні страўнікава-кішачнага тракту, прафілактыка заўчаснага старэння і інш. І.М. Семяненя.
ТКАЦКІ CTAHÔK, станок для вырабу тканіны тэкстшьнай; асн. машына ткацтва. Адрозніваюць Т.с.: паводле спосабу пракладвання ўточнай ніткі — чаўнаковыя і бесчаўнаковыя станкі\ змены ўтку—аўтам. і мех. з ручной зменай уточных паковак; паводле віду зеваўтваральнага механізма — эксцэнтрыкавыя, карэтачныя і жакардавыя (гл. Жакарда машына)\ па колькасці чаўнакоў — адна- і многачаўночныя.
Ткацкі станок: a — старажытны хатні гарызантальны ткацкі стан «на сохах» (Бабруйскі павет); б — схема прамысловага станка (1 — чаўнок, які пракладвае нітку ўтку; 2 — бёрда; 3 — ламелі; 4 — ніткі асновы; 5 — навой; 6 — рамізка; 7 — батан; 8 — падбатанны вал; 9 — накіравальны і таварны валікі.
рацоўкі нар. мелодый для трыо баянаў і ІНШ.
М. Р. Солапаў.
(«Мальер» М.Булгакава), Фарацьеў («Фантазіі Фарацьева» А.Сакаловай), Падсякальнікаў («Тэрмінова патрабуецца... «самазабойца» М.Эрдмана), Мечыслаў Вальпура («Вар’ят і манахіня» С.Віткевіча), Освальд («Здані» Г.Ібсена), Жэронт («Адзіны наследнік» Ж.Ф.Рэньяра), Пічэм («Трохграшовая опера>> Б.Брэхта), Пісьменнік («Хто там?» Ж.Рабера), Саймон («Цяжкія людзі, ці Жаніх з Іерусаліма» І.Бар-Іосіфа) і інш. Шлях спасціжэння героем чалавечай
ТКАЧ0ВЫ, расійскія і бел. жывапісцы, браты. Нарадзіліся ў с. Чугунаўка Бранскай вобл., Расія. Нар. мастакі СССР (1983). Правадз. члены AM СССР (1978). А л я к с е й П я т р о в і ч (н. 11.9.1925). Скончыў Маскоўскі маст. ін-т імя В.Сурыкава (1951). 3 1951 жыў y Мінску. С я р г е й П я т р о в і ч (н. 10.11.1922). Скончыў Віцебскае маст. вучылішча (1941), Маскоўскі маст. ін-т імя Сурыкава. 3 1952 жыў y Мінску. 3 1955 абодва ў Маскве. Творы вызначаюцца ачувальнасцю святлопаветранага асяролдзя, экспрэсіўнай мадэліроўкай аб’ёму колеравымі плямамі, глыбокім псіхалагізмам y перадачы рэчаіснасці: «Каля калодзежа» (1954), «У цяжкія гады» (1955—57), «Паміж баямі» (1959— 60), «Маткі» (1961), «За зямлю, за волю» (1970), «Вяселле» (1970—72), «Пара сенакосная» (1975), «Чэрвеньская пара» (1976—77), «Май 1945 года» (1979—81), «Вышывальшчыцы сцягоў» (1984—87), «Сыны» (1985—87), «Ліхалешіе. Рускае поле» (1986—91), «Адзін крыж» (1992), А.Л.Ткачонак. В.Дз.Ткачоу. «Лёс ветэрана» (1994—95), «Успаміны пра маці» (1996), «Дарога да храма» (2000). Аўтары трыпціхаў «Сям’я Паке- годнасці, нязломную сілу духу простага тавых» (1964), «Астраханскія рыбакі» селяніна выявіў y вобразе Петрака ў (1968). Дзярж. прэмія Расіі імя І.Рэпіна спектаклі «Знак бяды» паводле В.Быкава (Дзярж. прэмія Беларусі 1986). Як 1968. Дзярж. прэмія СССР 1978. рэжысёр паставіў спектакль «Шум за Тв:. Художннкн о себе. М., 2000. Літ:. Братья Ткачевы: Этюды. М., 2000; сцэнай» («Тэатр») М.Фрэйна (1989). Братья Ткачевы. М., 2001. С.У.Пешын. Здымаецца ў кіно («Раскшанае гняздо», TKA4ÔHAK Аляксандр Леанідавіч (н. «Жыў-быў доктар», «Міхайла Ламано20.11.1950, г. Чашнікі Віцебскай вобл.), саў») і тэлевіз. пастаноўках («Шчаслібел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1998). вы» паводле К.Рапапорта і М.МаклярСкончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1975). 3 скага, «Тэатр купца Япішкіна» Е.Міровіча, «Федра» Ж.Расіна). Н.А.Крывашэева. 1975 акхіёр Нац. акад. драм. т-ра імя М.Горкага. Мастаіява Т. вызначаецца TKA4ÔHAK Анатоль Аляксеевіч (14.3.1922, арганічнасцю, псіхал. глыбінёй, пластыч- в. Селішча Бешанковіцкага р-на Віцебнай выразнасцю, дакладнасцю знешняга скай вобл. — 13.11.1994), бел. мастак. малюнка ролі, разнастайнасцю моўных Вучыўся ў Віцебскім маст. вучылішчы характарыстык. Сярод роляў: Лешч, non (1937—40). Быў мастаком на прадпрыПаўлін, Акцёр, Якаў Багалюбаў («Апош- емствах Віцебска, Мінска, Карэліі, Эснія», «Ягор Булычоў і іншыя», «На тоніі. Працаваў пераважна ў жанры дне», «Букееў і кампанія» М.Горкага), пейзажа ў тэхніках акварэлі, алею. ТвоЛапахін («Вішнёвы сад» А.Чэхава), ры вызначаюцца шчырасцю, тонкім ліКомпас («Дзялок» А.Талстога), Мальер рыка-паэт. успрыманнем прыроды. Ся-
ткачоў
473
род іх: «Цёплы дзень» (1944), «Поле», «Майскі дзень», «У парку», «Дворык», «На беразе возера», «Вайсковы эцюд» (усе 1948), «На таку» (1959), «Рэчанька» (I960), «Жнівень» (1964), «Поле восеньскае» (1965), «Летні матыў» (1966), «Хмары над іржышчам» (1967), «Першы спеў» (1969), «Цішыня» і «Заходняя Дзвіна ў Бешанковічах» (абодва 1970), «Прасторы Наваполацка» і «Старадаўнасць ГТолацка» (абодва 1972), «На пляцоўцы» (1973), «Акно» (1975), «Восеньскае» (1980), «Чэрвень» і «Зямля восеньская. Забор’е» (абодва 1984), «Да восені'. Букет» (1986), «Вятры перадасеннія» (1988). Л.Ф.Салавей. ТКАЧ0Ў Валянцін Дзмітрыевіч (19.2.1939, Мінск — 16.2.1985), бел. фізік. Чл.-кар. АН Беларусі (1974). Д-р фіз.-матэм. н. (1968), праф. (1969). Засл. дз. нав. Беларусі (1980). Скончыў БДУ (1961). 3 1962 y БДУ (з 1964 заг. лабараторыі, з 1966 заг. кафедры, адначасова з 1972 заг. аддзела НДІ прыкладных фіз. праблем). 3 1976 y БПІ (рэктар), з 1983 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН Беларусі (заг. лабараторыі). Навук. працы па фізіцы паўправаднікоў, радыяйыйнай фізіцы і спектраскапіі цвёрдага цела, паўправадніковай электроніцы. Абгрунтаваў мадэль утварэння ўстойлівых радыяцыйных дэфектаў y паўправадніковых матэрыялах. Распрацаваў высокаадчувальныя аптычныя метады даследавання дэфектаў y паўправадніках. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1972. Te:. Модель рекомбннаішн в германнн л-тнпа, облученном у-квангамн “°Со (разам з В.І.Уранёвым, В.Ю.Явідам) / / Фнзнка н техннка полупроводннков. 1976. Т. 10, вып. 9; Люмннесценцня на днслокацнях в кремннн (у сааўт.) / / Журн. прнкладной спектроскопмн. 1977. Т. 27, вып. 2; Обнаруженне хнмнческой актнвностн благородных газов в кремннн методом люмннесценцнн (у сааўг.) / / Докл. АН БССР. 1979. Т. 23, № 4.
ТКАЧ0Ў Васіль Юр’евіч (н. 1.1.1948, в. Гута Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Львоўскае вышэйшае ваен.-паліт. вучылішча (1973). Працаваў y газетах. 3 1989 сакратар Гомельскага абл. аддзялення Саюза бел. пісьменнікаў. Друкуецца з 1965. Вьшаў кнігі апавяданняў «Хітры Данік» (1975), «Дзень y горадзе» (1985), кнігу-дзённік «Пахвалі пражыты дзень» (1988). Аўтар нар. драмы пра пасляваен. бел. вёску «Сівы бусел», п’есы «Вокны» (абедзве паст. 1985), камедый «Прыгоды з Канапухіным», «Лесвіца» (абедзве паст. 1988), «Кветкі-ягадкі, альбо Курорт для зяця» (паст. 1990 Бел. т-рам імя Я.Коласа), «Шкірдзюкі займаюць абарону», трагікамедыі пра паслячарнобыльскую бяду «Усміхаўся месяц белай вішні» (абедзве паст. 1996), п’ес «Блакада ў Кругліцы» (1994), «Дурная баба» (1997), «Дрэва, альбо Жыццё ў адсутнасць дажджу» (1998), «Слуп» (2001) і інш^, аднаактовак («Стары і дарога»,
474
ткачоў
«Кубік Рубіка», «Дублёр», «Арышт» і інш.). На бел. мову пераклаў п’есы Л.Петрушэўскай «Маскоўскі хор», С.Злотнікава «Сцэны каля фантана». Тв:. Недоразумення. Гомель, 1997; Седой анст. Мозырь, 1997. І.У.Саламевіч.
М.Ткачоў.
М.АТкачоў.
ТКАЧ0Ў Мікола (Мікалай Гаўрылавіч; 8.3.1918, в. Горанка Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл. — 20.4.1979), бел. пісьменнік. Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1939). 3 1943 y рэд. магілёўскай абл. газ. «За Радзіму», з 1949 y час. «Полымя», з 1957 гал. рэд. газ. «Літаратура і мастацтва», з 1959 сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі. У 1972— 79 дырэктар выд-ва «Мастацкая літаратура». Друкаваўся з 1938. Аўгар рамана «Згуртаванасць» (1949—50) пра ўсенародны характар партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. У кнігах прозы «Пошукі скарбаў» (1963), «Дыханне агню» (1978) тэмы штодзённай працы людзей, хараства душы чалавека, роздум над жыццём, яго сэнсам, узвышанае пачуццё любові да роднай зямлі, маральна-этычныя праблемы. На бел. мову перакладаў творы з англ. (М.Твэн), лат., малд. (В.Рошка), рус. (С.Варонін, М.Прыляжаева, Я.Фёдараў), укр. і інш. л-р.
кафля» (1989), «Старажытны Мсціслаў» (з А.Трусавым), «Вялікае мастацтва артылерыі» (з А.Бельскім; абедзве 1992). 3 1989 нам. старшыні сойма Бел. нар. фронту «Адраджэньне», заснавальнік і старшыня Цэнтр. рады Бел. сацыял-дэмакр. грамады (1991—92). Тв:. Вежы валынскага тыпу і іх распаўсюджванне на Беларусі / / Беларускія старажытнасці. Мн., 1972; Замкі Беларусі (XIII— XVII ст.). М н„ 1977; Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі X III—XVIII стст. Мн., 1978; Замкн Белоруссгш. Мн., 1987; Замкі і людзі. Мн., 1991; Паходня. Мн., 1994. Літ.: Castnim, urbis et bellum: 36. навук. прац. Баранавічы, 2002. М.М.Чарняўекі.
ТКАЧ0Ў Павел Іванавіч (3.9.1930, с. Скадаінаўка Каменскага р-на Растоўскай вобл., Расія — 1.1.1998), бел. пісьменнік, літ.-знавец. Д-р філал. н. (1981), праф. (1982). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1983). Скончыў БДУ (1955). 3 1955 працаваў y газ. «Зорька», «Піянер Беларусі» (1960—64). 3 1969 y БДУ (у 1981—86 дэкан ф-та журналістыкі). Друкаваўся з 1947. Пісаў на бел. і рус. мовах пераважна для дзяцей: кн. «Мікіткаў падарунак» (1960), «Вішнёвая квецень» (1965), «Самае галоўнае» (1977), аповесці «Пра Сяргейку і лясных жыхароў» (1961), «Піліпка з Галубінай Слабодкі» (1969), «Граніца была побач» (1972). Даследаваў памфлет і сатыру: манаграфіі «Вечны бой: (Памфлетная спадчына Я.Галана і традыцыі М.Горкага)» (1970), «Іду на вы» (1975), «Граніцы жанру» (1977). Тв.: Час світальнай зоркі: Выбранае. Мн., 1980; «Сатнры злой звеняшая строка,..»: Прнрода смеха в памфлете. Мн., 1980; Сшіуэты прошлого: Очеркн, эссе, заметкл. Мн., 1983; У ліпені 1917 г. Мн., 1986; Пралескі яе вясны: Аповесйі і нарысы. Мн., 1988; Быў месяц кастрычнік: Аповесць, апавяданні. Мн., 1991. І.У.СаламевЫ.
быцця якога высланы на радзіму. У 1873 уцёк за мяжу, жыў y Швейцарыі і Францыі, супрацоўнічаў y час. «Вперед!», далучыўся да польска-рус. эмігранцкай групы «рускіх якабінцаў», выдаваў час. «Набат» (1875—81), y якім прапагандаваў свае ідэі. Быў адным з заснавальнікаў (1877) малаўплывовага ў Расіі «Таварыства народнага вызвалення». У 1882 цяжка захварэў, апошнія гады жыцця правёў y псіхіятрычнай лячэбніцы. Т. не верыў y здольнасць сялянства самастойна здзейсніць сац. рэвалюцыю, даказваў неабходнасць стварэння тайнай арг-цыі «рэв. меншасці» з мэтай захопу ўлады, усталявання рэв. дыктатуры і правядзення eau. пераўтварэнняў. У сваіх філас. поглядах абараняў матэрыялізм і адмаўляў ідэалізм, лічыў эканам. фактар важнейшым рычагом сац. развіцця. Ў літ. крытыцы выступаў паслядоўнікам М.Г.Чарнышэўскага, М.А.Дабралюбава, Дз.І.Пісарава. Тв:. Соч. Т. 1— 2. М„ 1975—76. Літ:. Ш а х м а т о в Б.М. П.Н.Ткачев: Этюды к творч. портрету. М., 1981; Р у д н нцкaя Е.Л. Руссклй бланкнзм: Петр Ткачев. М., 1992.
ТКАЧ0Ў Уладзімір Віктаравіч (н. 25.1.1947, в. Нізок Уздзенскага р-на Мінскай вобл.), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1974), y 1974—76 і 1978—82 выкладаў y ім. Працуе ў манум.-дэкар. мастацтве, станковым жывапісе. Творы на тэмы рэліг., чарнобыльскую, вечнасці, сучаснасці, мудpacui чалавечага быцця вылучаюцца своеасаблівым адлюстраваннем этычных праблем, перададзеных вострай гратэскавай мовай. Сярод асн. твораў: габелены «Музыка» ў Бел. філармоніі (1976), «Беларусь — край родны» ў рэ-
Тв:. Дыханне агню: Раман, апавяданні. М н„ 1988. Літ:. П а ш к е в і ч Н. На шырокіх шляхах жыцця. Мн., 1965. С. 66—90.
ТКАЧ0Ў Міхаіл Аляксандравіч (10.3.1942, г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. — 31.10.1992), бел. археолаг, гісторык-медыявіст, грамадска-паліт. дзеяч. Д-р гіст. н. (1987), праф. (1989). Скончыў БДУ (1964). 3 1968 y Ін-це гісторыі АН Беларусі, з 1978 y Гродзенскім ун-це (у 1983—85 заг. кафедры). Заснавальнік і кіраўнік гісторыка-культ. клуба «Паходня» ў Гродне. 3 1989 заг. рэдакцыі гісторыі Беларусі, з крас. 1992 гал. рэдактар выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя». Вывучаў ваен. гісторыю Беларусі, абарончае дойлідства, матэрыяльную культуру і архітэктуру гарадоў Беларусі 10— 18 ст. Адзін з аўтараў кніг «Нарысы па археалогіі Беларусі» (ч. 2, 1972), «Асвета і педагагічная думка ў Беларусі» (1985), «Гісторыя беларускага мастацтва» (т. 1—2, 1987—88), «Беларуская
ТКАЧ0Ў Пётр Мікітавіч (11.7.1844, с. Сіўцова Пскоўскай вобл., Расія — 4.1.1886), дзеяч рас. рэв. руху, ідэолаг «змоўніцкай», або «якабінскай», плыні ў народніцтве, публіцыст. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1868). 3 1865 супрацоўнічаў з час. «Русское слово» і «Дело». За арганізайыю студэнцкіх хваляванняў y Пецярбургу y 1869 асуджаны на непрацяглае турэмнае зняволенне, пасля ад-
зідэшыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь y Мінску, «Беларусь» для пасольства СССР y Вашынгтоне (абодва 1984); вітражы «Песні Беларусі» і «Поры года» ў Бел. рэсп. т-ры юнага гледача (абедзве 1978; y сааўі;.); жывапісныя палотны «Алегорыя лета» (1978), «Вечнае» (1980), «Карабель», «Тайная вячэра» (абодва 1990), «Вячэрняя рыбная лоўля з канцэртам Вато» (1996), «Прыбыцйё»,
«Галгофа», «Мёртвая рыба» (усе 1997), «Стаўка» (2000), «Спакуса картачных каралёў» (2001), «Новая Галгофа», «Эпіцэнтр развіцця» (абодва 2002), трыпціхі «Ф.Скарыне прысвячаецца» (1988), «Паўлюк Трус» (1993). І.Л.Чэбан. ТКАЧЎК Аксана Фёдараўна (н. 10.6.1933, С.-Пецярбург), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1976). Скончыла Ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры ў Ленінградзе (1958). 3 1960 працавала ў ін-це «Мінскпраект», y 1977—83 гал. мастак Мінска, адначасова нам. гал. архітэктара горада. Кіраўнік аўтарскага калектыву праектаў будынкаў Ін-та нар. гаспадаркі (1964—74), жылых дамоў па вул. Старавіленскай (1977—79), будынка Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі ((1981), Палайа культуры вытв. тонкасуконнага аб’яднання (1984), планіроўкі і забудовы мікрараёнаў Ракаўская шаша 6 і 7 y Мінску. Сярод інш. работ (у сааўт.): праекты рэстарана «Журавінка» (1969) y Мінску, рэканструкцый Бел. т-ра імя Я.Коласа ў Віцебску (1985), будынкаў 19 ст. па вул. Камсамольскай ў Мінску (1999) і інш. ТКАЧЎК Васіль Мітрафанавіч (н. 11.9.1926, в. Мінькаўцы Андрушэўскага р-на Жытомірскай вобл., Украіна), бел. графік. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1961). Працуе ў галіне станковай графікі. Творы адметныя выразнасцю і лаканічнасцю, прасякнуты пачуццём часу: «Стары парк» (1964), «Раўбічы» (1968), «Зіма» (1982), «Зімовая цішыня» і «Хвоі над Нёманам» (абодва 1983), «Партрэт Я.Купалы» і «Партрэт Я.Коласа» (абодва 1984—85), «Безыменная вышыня» (1989), «Іней» (1994), «Плошча Перамогі» і «Світанак над Мінскам» (абодва 1996); серыі «На Прыпяці» (1961), «На
В.Ткачук. «Цярэспальскія вароты». 3 серыі «Крэпасць над Бугам». 1985.
Палессі» (1962), «Гродзенскі азотнатукавы завод» (1965), «Мінск будуецца» (1961—67), «На будаўніцтве Лукомскай ДРЭС» (1967), «Крэпасць над Бугам» (1961—86), «Стары Мінск» (1975—86), «На радзіме Янкі Купалы» (1980—83), Л. Ф. Салавей. «Сталявары» (1989).
ТКАЧЭНКА
475
амаранты (6 відаў): амадзіны, астрыльды, удоўкі. Пашыраны ў асн. y субтропіках і тропіках Усх. паўшар’я, пераважна ў Афрыцы. Жывуць на адкрытых ландшафтах. Чародныя, часта каланіяльныя. 4 віды i 1 падвід y Чырв. кнізе МСАП. Даўж. цела да 30 см, маса да 100 г; хвост ад кароткага да вельмі доўгага. Апярэнне рознае — да ярка чырв. або сіняга. Гнёзды «ткуць» (адсюль назва) з расл. валокнаў. Кормяцца зернем, насякомымі. Многія шкоднікі.
М.М.Ткачэнка.
ТКАЧЫ, т к а ч ы к a в ы я, група птушак сям. ткачыкавых (Ploceidae) і ўюрковых ткачыкаў (Estrildidae). Найб. вядомыя Т. з родаў: грамадскі (1 від), сапраўдныя (57 відаў), агнявыя (11 відаў),
ТКАЧ^НКА Анатоль Панцялеевіч (н. 5.10.1938, г. Кіраўск Луганскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне тэлекамунікацый і тэлевізійных сістэм. Канд. тэхн. н. (1969), дацэнт (1974). Скончыў Ленінградскі электратэхн. ін-т сувязі (1962). 3 1970 y Бел. ун-це інфарматыкі 1 радыёэлектронікі (у 1992—97 праф.). Навук. працы па пытаннях кабельнага тэлебачання і лічбавага радыё- і тэлевяшчання, валаконна-аптычных лініях сувязі для рэпартажных комплексаў каляровага і кабельнага тэлебачання; па стварэнні дыягнастычных прылад для каляровых тэлевізійных прыёмнікаў. Адзін з аўтараў і навук. рэдактар энцыкл. даведніка «Бытавая радыёэлектронная тэхніка» (1995). Тв:. Цветное телевлденле. Мн., 1981; Телевлденле н передача нзображенлй. Мн., 1988 (разам з У.І.Кірылавым); Англо-русскнй словарь по телевнденлю, аудло- л влдеотехнлке. 2 лзд. Мн., 1999 (разам з У.М.Цацуліным).
ТКАЧ^НКА Міхаіл Мікалаевіч (май 1922, г.п. Бешанковічы Віцебскай вобл. — 9.3.1948), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Новасібірскую ваен.
Ткачы: 1 — чорнагаловы ткачык; 2 — каралеўская ўдоўка; 3 — райская ўдоўка; 4 — гранатавы астрыльд; 5 — чырвонагаловая амадзіна; 6 — грамадскі ткачык; 7 — агнявы ткачык; 8 — чырванадзюбы ткачык.
476
ТКАЧЭНКА «Трубадур» Дж.Вердзі), Марына («Кас-
авіяшколу лётчыкаў (1942). У Чырв. Арміі з 1940. На фронде з 1942, удзельнік баёў на Паўн. Каўказе, Украіне, y Крыме, Румыніі, Венгрыі. Камандзір звяна штурмавікоў лейт. Т. да пач. 1944 зрабіў 103 баявыя вылеты, за час вайны — 150, удзельнічаў y 7 паветр. баях, збіў самалёт праціўніка.
трычнік» В.Мурадэлі), Яраслаўна («Князь Ігар» А.Барадзіна), Таццяна, Ліза («Яўген Анегін», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Тоска («Тоска» Дж.Пучыні). Вяла канцэртную дзейнасць. Лаўрэат 2-га Усесаюзнага конкурсу вакалістаў імя М.Глінкі (1962).
Літ.: Ч е р к а ш м н а М. Голоса молодых / / Сов. музыка. 1964. № 11; Р а к а в а А.Я. Нінэль Ткачэнка / / Слова пра майстроў сцэны. Мн., 1967.
ТКАЧЙНКА Уладзімір Аляксандравіч (н. 30.10.1948, Мінск), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1971). 3 1979 кіруе студыяй пры Палацы культуры Мінскага трактарнага з-да. Працуе ў жанрах пейзажа, партрэта, нацюрморта. Лірычныя інтанацыі арганічна з’яднаны з эпічнасцю мыслення і філас.-маст. спасціжзннем духоўнасці. Сярод твораў: «Стары Мінск» (1976), «Край азёр і балот», «Шумяць дубы», «Іней» (усе 1978), «Песня восені» (1979), «Квітнее
сімф. арк. «Сюіта на тры беларускія тэмы» (1989), «Сімфонія» Бітлз (1997), «Сімфонія» Песняроў (2001); п’есы для камернага арк., джаз-ансамбля, сола для электрагітары (якія выконваюцца нетрадыц. спосабам гуказдабывання). Аўтар аранжыровак для фестывалю «Славянскі базар y Віцебску» (1992— 2002), Маладзечанскага фестывалю беларускай песні і паэзіі (1993, 1995, 1998,' 2001), тэлеконкурсу «Ступень да Парнаса» (1994), забаўляльных тэлеперадач y Італіі (1988—92) і інш. Л.А.Шымановіч. ТКВАРЧ&ІІ, горад y Абхазіі, y Рэспубліцы Грузія, на р. Галідзга. Каля 30 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Цэнтр здабычы каменнага вугалю. Прам-сць: швейная, буд. матэрыялаў. Тэатр. Бальнеалагічны курорт. ТЛАДЫЯНТА (Thladiantha), род кветкавых раслін сям. гарбузовых. Каля 15 відаў. Пашыраны ў Паўд.-Усх. Азіі. На БеЛарусі 1 від — Т. няпэўная (T.dubia).
У.Ткачэнка Ш э т камянёў. 1999.
Н.Ткачэнка ў ролі Яраслаўны.
TKAM^HKA Нінель Аляксандраўна (н. 21.11.1928, г. Харкаў, Украіна), украінская і бел. спявачка (драм. сапрана). Нар. арт. СССР (1964). Скончыла Харкаўскую кансерваторыю (1958). 3 1958 салістка опернай студыі Кіеўскай кансерваторыі і Львоўскага т-ра оперы і балета, з 1962 Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, з 1968 — Адэскага т-ра оперы і балета, з 1981 Маскоўскай філармоніі. Валодае моцным рухомым голасам шырокага дыяпазону; яе выканальніцкая манера спалучае вял. ўнутр. эмацыянальнасць з вонкавай стрыманасцю. Сярод выкананых партый класічнага і сучаснага рэпертуару на бел. сцэне: Касандра («Арэстэя» С.Танеева), Дэздэмона, Аіда, Леанора («Атэла», «Аіда»,
май», «У партызаны», «Залатыя палі» (усе 1980),' «Лена», «Цвітуць лугі», «Ноч на лясным возеры» (усе 1981), «Снежань» (1984), «Асенні спакой», «Мы з вечнасцю будзем нароўні» (абодва 1985), «Бацькаўшчына» (1986—87), «Ефрасіння Полацкая» (1987—89), «Апошняе цяпло» (1989—91), «Малітвы» (1991), «Звон» (1991—92), «Божы след» (1994), «Цішыня», «На зямлі мір» (абодва 1996—-97), «Жніво» (1998), «Шэпт камянёў» (1999), «Пакаянны канон», «Карункі восені», «Квітнеючы май» (усе 2001), «Радзіма» (2002). Л. Ф. Салавей.
ТКАЧ^НКА Уладзімір Мікалаевіч (н. 11.3.1953, г. Лебядзін Сумскай вобл., Украіна), бел. скрыпач, гітарыст, кампазітар-аранжыроўшчык. Засл. арт. Беларусі (1997). Скончыў Бел. кансерваторыю (1977). 3 1977 y ансамблі «Песняры», з 1985 y джазавым квінтэце пад кіраўніцтвам І.Сафонава, з 1987 артыст і аранжыроўшчык Дзярж. аркестра сімф. і эстр. музыкі Беларусі пад кіраўніцтвам М.Фінберга. Сярод твораў: для эстр,-
Культывуецца як дэкар. павойная расліна, часам дзічэе. Шматгадовыя травяністыя расліны з клубнепадобна патоўшчанымі каранямі. Сцёблы даўж. да 4 м, лазяць пры дапамозе вусікаў. Лісце простае, суцэльнае, сэрцападобнае, на доўгіх чаранках. Кветкі аднаполыя (тычынкавыя ў гронках або адзіночныя, песцікавыя адзіночныя), жоўтыя, званочкавыя. Плод — цыліндрычная чырв. мясістая саподкая гарбузіна. А.М.Скуратовіч.
TJIEMCÉH, горад на ПнЗ Алжыра. Адм. ц. аднайм. вілайі. Вядомы з 3 ст. н.э. як рым. горад Памарыя. Каля 200 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: харчасмакавая, тэкст., апрацоўка кары коркавага дуба. Дыванаткацтва. Ун-т. Археал. музей. У Т. і паблізу — арх. помнікі 12— 14 ст.; руіны рым. паселішчаў. ТЛЕНДЫЕЎ Нургіс Атабаевіч (н. 1925), казахскі дырыжор, кампазітар. Нар. арт. Казахстана (1975). Нар. арт. СССР (1984). Скончыў Алма-Ацінскую (1949) і Маскоўскую (1953) кансерваторыі. У 1940—43 y Каз. аркестры нар. інстру-
ментаў імя Курмангазы (у 1960—64 яго гал. дырыжор). У 1953—60 дырыжор Каз. т-ра оперы і балета імя Абая. У 1968—81 гал. муз. рэдактар кінастудыі «Казахфільм». 3 1981 маст. кіраўнік і гал. дырыжор фалькл.-этнагр. аркестра «Атрар сазы» Каз. філармоніі. Аўтар муз. твораў розных жанраў. Дзярж. прэмія Казахстана 1978. ТЛІ, т л ё в ы я (Aphidinea), падатрад паразітычных сысучых насякомых атр. раўнакрылых. 11 сям., каля 3 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, найб. — ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я. Жывуць пераважна калоніямі. Асобныя віды прыстасаваны да пэўных раслін-гаспадароў і іх частак. Многія Т. шкодзяць раслінам, y т.л. с.-г.; пераносчыкі ўзбуджальнікаў вірусных хвароб раслін. На Беларусі трапляюцца прадстаўнікі 2 надсям.: сапраўдныя тлі (Aphidoidea) і хермесавыя (Adelgoidea); найб. — прадстаўнікі родаў афіс (Aphis), ацыртасіфан (Acyrthosiphon), капітафорус (Capitophorus), макрасіфум (Macrosiphurn) і інш. Даўж. да 6 мм. Цела яйцападобнае, авальнае або падоўжанае, зверху пукатае. Крылаў 2 пары, ёсць бяскрылыя формы. Вусікі 3—6-членікавыя з органамі пачуццяў. Ротавы апарат колюча-сысучы. Скурнае покрыва тонкае, мяккае, y некат. з васковым налётам. Афарбоўка звычайна пад колер раслін. Вочы складаныя або простыя. Характэрны рэзка выражаны полімарфізм, чаргаванне палавога і партэнагенет. пакаленняў. Развіццё з няпоўным ператварэннем. За год 2— 25 пакаленняў. Выдзяленнямі Т. кормяцца многія насякомыя, іх збіраюць пчолы як падзевы мёд.
Дпя вывучэння рус. літ. мовы 19— 20 ст. найб. важнае значэнне маюць акад. «Слоўнік царкоўнаславянскай і рускай мовы» (вып. I— 4, 1847; 2-е выд., 1867—68), «Тлумачальны слоўнік жывой велікарускай мовы» У.І.Даля (ч. 1— 4, 1863— 66; т. 1—4, 7-е выд. 1978— 80), «Тлумачальны слоўнік рускай мовы» (т. 1—4, 1935— 40), «Слоўнік сучаснай рускай літаратурнай мовы» (т. I— 17, 1948—65), «Слоўнік рускай мовы» (т. 1— 4, 1981— 84).
ТІершы на Беларусі акад. даведнік такога тыпу — «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» (т. 1—5, 1977—84). У 1966 выйшаў «Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: Для сярэдняй школы» А.Я.Баханькова, І.М.Гайдукевіча і П.П.Шубы (3-е выд., 1979), y якім тлумачацца значэнні каля 6 тыс. слоў, што выкарыстоўваюцца ў вучэбнай і маст. л-ры. У 1996 вьшадзены «Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы» пад рэдакцыяй М.Р.Судніка і М.Н.Крыўко, які змяшчае больш за 65 тыс. слоў. Т.с. ўзніклі на аснове перакладных, дзе значэннё слоў раскрываецца шляхам перакладу на інш. мову. Некат. ранейшыя бел. слоўнікі спалучаюць асаблівасці тлумачальных і перакладных. Найб. значны з іх — «Слоўнік беларускай мовы» І.І.Насовіча (1870, факсімільна перавыдадзены ў 1983), дзе адлюстравана нар. бел. лексіка сярэдзіны 19 ст. Т.с. можа ўключаць лексіку твораў толькі пэўнага пісьменніка (гл. Слоўнік мовы пісьменніка). П.У.Сцяцко.
ТЛУМАЧЭННЕ
477
ным парадку. Уключаны тэрміны, што ўвайшлі ў падручнікі сярэдняй агульнаадукацыйнай школы або часта ўжываюцца ў перыяд. друку і навук.-папулярнай л-ры; агульнаўжывальная лексіка і фразеалогія, якая выкарыстоўваецца ва ўсіх жанрах і стылях сучаснай бел. літ. мовы; новыя словы, засвоеныя шыро-
«Тлумачальны слоўнік беларускай мовы».
кім колам грамадскасці; іншамоўныя словы, архаізмы і гістарызмы. Кожнае слова забяспечана грамат., стылістычнай і акцэнталагічнай характарыстыкамі, ілюстрацыйным матэрыялам (цыта«ТЛУМАЧАЛЬНЫ СЛ0ЎНІК БЕЛА- тамі з маст., навук. і публіцыстычнай л-ры). Да слоў іншамоўнага паходжанРЎСКАЙ М0ВЫ», першы ў гісторыі ня даюцца этымалагічныя даведкі. He бел. лексікаграфіі. Створаны ў Ін-це даюцца ўстарэлыя і вузкадыялектныя С.Л.Максімава. мовазнаўства АН Беларусі пад агульнай словы, індывідуальныя неалагізмы, рэд. К.К.Атраховіча (Кандрата КрапіТЛУМАЧАЛЬНЫ СЛ0ЎНІК, лінгвісвы). Выдадзены ў 5 тамах y 1977—84 складаныя прыметнікі (што пішуцца тычны аднамоўны слоўнік, y якім словыд-вам «Беларуская Энцыклапедыя». праз злучок), прыслоўі з прыстаўкай вы падаюцца з апісаннем (тлумачэнТлумачыць значэнні слоў і фразеалагіч- «па-», літарныя абрэвіятуры. М.Р.Суднік. нем) іх значэння і сферы выкарыстанных зваротаў, вызначае іх унармаванае ТЛУМАЧ^ННЕ 3AKÔHA, дзейнасць ня. Т.с. вызначаюць лексічныя нормы ўжыванне, вымаўленне і напісанне. Яго органаў дзяржавы, арганізацый, усталіт. мовы на пэўным этапе яе развіцця. асн. задачы — адлюстраванне лексіка- ноў, службовых асоб і грамадзян, накіУ ім даюць грамат. акцэнтуацыйныя і семантычнага стану бел. літ. мовы ад раваная на асэнсаванне і тлумачэнне правапісныя характарыстыкі слоў, норпач. 20 ст. да 1970-х г., садзейнічаць да- сэнсу і зместу норм права. Ажыццяўлямы іх спалучальнасці, фіксуюць устойлейшай нармалізацыі бел. літ. мовы і ецца ў працэсе праватворчасці, рэалізалівыя словазлучэнні тэрміналагічнага і павышэнню маўленчай культуры бел. цыі юрыд. норм суб’ектамі права, y нафразеалагічнага характару з раскрыццём народа, служыць крыніцай для даслед- вук. дзейнасці і выкладанні юрыд. дысіх значэння, паказваюць паходжанне чыкаў пры вывучэнні лексічных срод- цыплін. Мэта Т.з. — дакладнае і аднасіншамоўных слоў. Як камбінаваны леккаў блізкіх па паходжанні моў. У ім тайнае выкарыстанне законаў, вьшаленне сікаграфічны даведнік Т.с. займае гал. змешчана больш за 105 тыс. слоў, фра- малазразумелых месц і магчымых памесца ў нац. лексікаграфіі і з’яўляецца зеалагічных і тэрміналагічных выразаў. мылак пры іх рэалізацыі. Т.з. падзяляпаказчыкам агульнага ўзроўню яе развіцця. Лексічны матэрыял падаецца ў алфавіт- юць на; т э к с т а в а е (аналіз знешняй формы нормы і яе тэксту), с і с т э м а т ы ч н a е (устанаўленне сувязей і ўзаемазалежнасцей тлумачанай нормы з блізкімі паводле зместу нормамі, вызначэнне месца, якое яна займае ў структуры нарматыўнага акта), г і с т о р ы ка-палітычнае (даследаванне сац. значэння нормаў, іх мэт, намераў заканадаўцаў, грамадска-паліт. абставін, якія абумовілі выданне нормы). Пры ўзнікненні разыходжанняў паміж зместам нормы і яе вонкавым афармленнем, выкарыстоўваюць п а ш ы р а н а е Т.з., калі сапраўдны змест нормы некалькі шырэйшы, чым яго слоўны выраз, або а б м е ж а в а н а е , калі ён разумееца вузей, чым гэта прама выказана ў фарХді: 1 — бульбяная вялікая; 2 — лісцевая галавая; 3 — бурачная; 4 — агрэставая (а — самец; мулёўцы нормы. Вылучаюць Т.з. a ф і б — самка).
478
тлусты я
ц ы й н a е (робіцца спец. ўпаўнаважанымі органамі ў афіц. акце і з’яўляецца абавязковай дырэктывай для выканаўцаў) і н е а ф і ц ы й н а е , або д a к т р ы н а л ь н а е (у форме рэкамендацый і парад, што даюцца грамадскімі арг-цыямі, навук. ўстановамі, вучонымі і практыкамі). Афіцыйнае Т.з. ў сваю чаргу падзяляецца на нарматыўнае і казуальнае. Н а р м а т ы ў н а е Т.з. абавязковае для ўсіх асоб і органаў і пашыраецца на ўсе выпадкі, прадугледжаныя нормай; к а з у а л ь н а е — афіц. тлумачэнне нормы, якое даецца судовым або інш. кампетэнтным органам y сувязі з разглядам пэўнай справы і абавязкова выключна пры яе разглядзе. Ю.Я. Савельеў.
ТЛЎСТЫЯ КІСЛ0ТЫ, аліфатычныя карбонавыя кіслоты; асн. структурны кампанент многіх ліпідаў. Паводле ступені насычанасці вуглевадароднага радыкала адрозніваюць Т.к. насычаныя (гранічныя) і ненасычаныя (негранічныя), ніжэйшыя, сярэднія і вышэйшыя (па колькасці вугляродных атамаў). У прыродзе пераважна сустракаюцца вышэйшыя Т.к. з цотнай лічбай атамаў вугляроду (См—С24). У жывьгх арганізмах Т.к. — пластычны і энергет. матэрыял; знаходзяцца ў свабодным і звязаным выглядзе; паступаюць з ежай і сінтэзуюцца ў клетках пераважна шляхам паслядоўнага далучэння або адшчаплення двухвугляродных фрагментаў. Пры працяглай адсутнасці ў ежы ненасычаных Т.к. y жывёл назіраецца адставанне ў росце, пашкоджанні скуры, валасянога покрыва. Лішак насычаных Т.к. садзейнічае павелічэнню колькасці халестэролу ў крыві. Свабодныя Т.к. ў тканках маюцца ў невял. канцэнтрацыях, яны — прамежкавыя прадукгы пры сінтэзе і распадзе інш. ліпідаў. Гл. таксама Незаменныя тлустыя кіслоты, Пальміцінавая кіслата, Стэарынавая кіслата. Літ:. К у ч е р е н к о Н.Е., В а с в л ь е в А.Н. Лнплды. Кнев, 1985; Л е н н н д ж е р А. Основы бнохнмнн: Пер. с англ. T. 1— 3. М., 1985; Б е р е з о в Т.Т., К о р о в к н н Б.Ф. Бнологнческая хнмня. 3 нзд. М., 1998. І.М.Семяненя.
ТЛЎШЧАВАЯ ТКАНКА, разнавіднасйь зпучальнай тканкі жывёльнага арганізма. Складаецца з клетак, якія ўтрымліваюць y цытаплазме тлушчавыя ўключэнні. Служьшь энергет. дэпо арганізма, засцерагае яго ад страты цяпла. У пазваночных жывёл і чалавека размешчана пераважна пад скурай (падскурная клятчатка), y сальніку, паміж унутр. органамі ў выглядзе мяккіх, пруткіх пракладак. У водных млекакормячых (напр., y некат. кітоў) слой падскурнай Т.т. дасягае 50 см. ТЛУШЧАВІК, дабраякасная тое, што ліпома.
пухліна,
ТЛЎШЧАВЫ АБМЎН, л і п і д н ы a б м е н, сукупнасць працэсаў пе-
раўтварэнняў тлушчаў y арганізме чалавека і жывёл. Уключае ператраўліванне і ўсмоктванне тлушчаў і прадуктаў іх распаду ў страўнікава-кішачным тракце, прамежкавы Т.а., выдаленне з арганізма. Ліпіды забяспечваюць да 40% агульнай колькасці калорый, выконваюць пластычную функцыю пабудовы мембран клетак і інш. Найб. важныя ліпіды — трыацылгліцэролы (ТАГ) або нейтральныя тлушчы. Расшчапленне тлушчаў расл. і жывёльнага паходжання ў дарослых людзей пачынаецца ў кішэчніку (у грудных дзяцей y страўніку). Пад уплывам жоўці адбываецца эмульгаванне тлушчаў і актывацыя ліпазы. ТАГ расшчапляюцца да ды-, монагліцэрыдаў, гліцэрыны і тлустых кіслот. 25—30% эмульгаваных тлушчаў усмоктваецйа кішэчнікам і пераходзіць y кроў без змены. Тлустыя к-ты ўсмоктваюцца ў комплексе з жоўцевымі к-тамі. Частка гліцэрыны і тлустых к-т y слізістай абалонцы кішэчніка ідзе на рэасінтэз тлушчаў, астатняя пераходзіць y кроў і лімфу. Прамежкавы Т.а. уключае расшчапленне ТАГ y тканках з утварэннем вышэйшых тлустых к-т і гліцэрыны, мабілізацыю тлустых к-т з тлушчавых дэпо, іх акісленне, утварэнне кетонавых цел, біясінтэз вышэйшых тлустых к-т і інш. Тлустыя к-ты паступаюць y органы і тканкі, далей акісляюцца ў цыкле трыкарбонавых к-т. Каля 30% тлустых к-т затрымліваецца ў печані пры аднаразовым праходжанні праз яе. У печані ўтвараюцца ліпсіпратэіды рознай шчыльнасці, якія ўдзельнічаюць y Т.а. ўсіх органаў і тканак. Сінтэз ТАГ ажыццяўляецца гал. чын. y тлушчавай тканцы, печані, сценцы кішэчніка. Асн. шлях выдалення тлушчу — праз скуру з сакрэтамі сальных і потавых залоз, невял. ч. — з фекаліямі, мачой. Т.а. узмацняецца пры фіз. нагрузцы, галаданні, ахаладжэнні і інш. стрэсавых уздзеяннях. Літ:. К у ч е р е н к о Н.Е., В а с н л ь е в А.Н. Лнпмды. Кнев, 1985; Л н п о в е ц к м й Б.М. Клнннческая лмпндологня. СПб., 2000. І.М.Семяненя.
ТЛЎШЧАВЫЯ ЗАЛ03Ы, скурныя залозы жывёл і чалавека, якія выдзяляюць скурны тлушч, што ахоўвае скуру і валасы ад высыхання. Развіваюцца з эпітэлію валасяных фалікулаў, размешчаны па ўсёй скуры. У чалавека Т.з. найб. насычана скура валасістай ч. галавы, шчок, падбародка (400—900 на 1 см2). Сакрэт Т.з. забяспечвае эластычнасць і непранікальнасць скуры для вады, некат. мікраарганізмаў, хім. рэчываў і інш. Сакрэт Т.з. некат. жывёл мае характэрны пах (гл. Мускусныя залозы)\ y кітападобных Т.з. прадстаўлены спецыфічнай анальнай залозай. Функцыі Т.з. рэгулююцца палавымі гармонамі. У самцоў Т.з. буйнейшыя, чым y самак, выдзяляюць болын сакрэту. Захворванні Т.з. чалавека — атэрома, вугры, себарэя. А. С.Леанцюк. ТЛУШЧАМАЛбЧНАСЦЬ, адносна ўстойлівая, спадчынная селекцыйная прыкмета с.-г. жывёл, колькасць тлушчу ў іх малацэ. Залежыць ад відавых, пародных, індывід. асаблівасцей, зоны развядзення, умоў утрымання, пары года, спосабаў даення і інш. 3 узростам жывёлы Т. мяняецца нязначна. Сярэд-
няя колькасць тлушчаў y малацэ кароў 3,9%, коз 4,3%, авечак 7,2%, свіней 5,9%, буйвалаў 7,7%, вярблюдаў 5%, коней 1,8%, асліц 1,7%, паўн. аленяў 18,7%. Сярод буйн. par. жывёлы Т. найб. высокая ў джэрсейскай (5— 7%), найб. нізкая ў чорна-пярэстай (3,75%) парод. Паляпшаюць Т. скрыжаваннем кароў з нізкай Т. і быкоў тлушчамалочных парод. Асн. крыніца ўтварэння малочнага тлушчу — кармы з вял. колькасцю лёгказасваяльных вугляводаў (крухмалу, цукроў), з дастатковай колькасцю бялку, тлушчаў, мінер. рэчываў, вітамінаў. ТЛУШЧАНКА (Pinguicula), род кветкавых раслін сям. плывунцовых. Каля 45 відаў. Пашыраны ў нетрапічных паясах Паўн. паўшар’я. Растуць y вільготных месцах. На Беларусі 1 від — Т. звычайная (Р. vulgaris), занесеная ў Чырв. кнігу. Трапляейца на мохавых нізінных балотах і забалочаных лугах. Шматгацовыя травяністыя насякомаедныя расліны выш. да 20 см. Лісце ў прыкаранёвай разетцы, суцальнае, сульцэльнакрайняе, ільснянае, нібы змазанае тлушчам (адсюль назва). На лісці галоўчатыя залозкі 2 тыпаў; адны пакрытыя ліпкай вадкасцю для прынаджвання і лоўлі насякомых, другія — выдзяляюць пратэалітычныя ферменты, якія ператраўліваюць бялкі насякомых. Кветкі двухполыя, няправільныя, адзіночныя, на верхавінцы кветаноснай стрэлкі, жоўтыя, блакітныя, сіне-фіялетавыя, ружовыя. Плод — каробачка. Лісце Т. выкарыстоўваюць для скісання малака. Лек. і дэкар. расліны. А.М.Скуратовіч.
ТЛУШЧАП0Т в о ў н ы, сумесь выдзяленняў тлушчавых і потавых залоз скуры авечак. Захоўвае воўну ад уздзеяння вільгаці, мех. забруджвання і інш., спрыяе лепшаму захаванню фіз.-хім. уласцівасцей воўнавых валокнаў. У воўне мерыносавых авечак 30—40% Т., паўтанкарунных 12—20%, 1грубашэрсных каля 4%. Пры недахопе Т. воўна робіцца сухой, страчвае бляск; пры лішку —- памяншаецца выхад чыстай воўны. Т. выкарыстоўваюць для атрымання ланаліну. ТЛУШЧАХВ0СТЫЯ ABÉ4KI, група парод авечак, 'якія маюць тлушчавыя адклады ў хвасце. Паводле даўж. і формы хваста Т.а. падзяляюцца на кароткатлушчахвостых (бурацкая, мангольская, кулундзінская і інш. грубашэрсныя пароды Сібіры) і доўгатлушчахвостых (каракульская парода, грузінская танкарунная, кучугаўская, асецінская, балбас, карачаеўская, валошская, тушынская і інш.). Тлушчавыя адклады ў хвасце — рэзервовая крыніца жыўлення авечак y перыяды недахопу кармоў зімой і піцця летам, таксама дадатковая крыніца мясной прадукцыі. ТЛЎШЧЫ, рэчывы расліннага (тлустыя алеі) або жывёльнага паходжання, якія складаюцца пераважна з трыгліцэрыдаў — поўных эфіраў гліцэрыны і тлустых кіслот. Агульная ф-ла трыглідэрыдаў Я'ОСОСН2—CH(OCOR")—CH 2OCOR'", дзе R',R",R'” — радыкалы тлустьк кіслот. У састаў Т. уваходзяць трыгліцэры-
ды неразгалінаваных насычаных, a таксама мона- і поліненасычаных тлустых кіслот з цотным (ад 4 да 26) лікам атамаў вугляроду. Т. маюць таксама ды- і монагліцэрыды (1—3%; гл. Гліцэрыды), фосфаліпіды, глікаліпіды і дыольныя ліпіды (0,5—3%), свабодныя тлустыя к-ты, стэрыны і іх эфіры (0,05— 1,7%), вітаміны A, D, E i К. Разам з вугляводамі і бялкамі Т. ўваходзяць y састаў жывёльных і раслінных арганізмаў (гл. Тлушчавы абмен). Ж ы в ё л ь н ы я Т . — цвёрдыя або вадкія рэчывы, шчыльн. 900—970 кг/м 3. Цвёрдыя Т. ёсць y тканках наземных млекакормячых і птушак, вадкія — y тканках марскіх млекакормячых і рыб, a таксама ў касцях і капытах наземных жывёл. У састаў цвёрдых Т . уваходзяць пераважна трыгліцэрыды насычаных кіслот (пальміцінавай С |5Н3|СООН і стэарынавай С|7Н35СООН) і монаненасычанай С |7Н33СООН алеінавай к-ты. Вадкія Т . маюць значную колькасць трыгліцэрыдаў поліненасычаных кіслот. Т . плавяцца ў інтэрвале т-р (напр., для свінога T. tn„22— 48 °С, для барановага — 44—55 С), кіпяць з раскладаннем y высокім вакууме (пры ціску ~0,1 Па t^ -2 5 0 °С). Раствараюцца ў большасці арган. растваральнікаў; y вадзе не раствараюцца, утвараюць з ёй устойлівыя эмульсіі (напр., малако). Пры дзеянні перагрэтай вадзяной пары, мінер. кіслот і ферментаў Т . гідралізуюцца з утварэннем гліцэрыны і свабодных тлустых кіслот, пры дзеянні шчолачаў — амыляюцца (гл. Амыленне)\ па падвойных сувязях ненасычаных кіслот далучаюць вадарод (гл. Гідрагенізацыя), галагены і інш. Атрымліваюць Т . вытопліваннем з сала-сырцу пераважна сухім (бязводны) ці мокрым (у прысутнасці гарачай вады пад ціскам) спосабамі. Выкарыстоўваюць жывёльныя Т . як харч. прадукты і сыравіну для атрымання такіх прадуктаў, y вытв-сці мыла і мыйных сродкаў, тлустых кіслот, гліцэрыны, касметычных сродкаў, змазачных матэрыялаў, як дабаўкі да высыхальных алеяў y вытв-сці пакостаў і алкідных смол, y медыцыне (кры-
ніца вітаміну A) і сельскай гаспадарцы (падкормка для жывёл). Літ: Б е з з у б о в Л.П. Хнмня жнров. 3 нзд. М., 1975; Технологмя переработкн жнров. М., 1985. Я.Г.Міляшкевіч.
ТМУТАРАКАНСКАЕ КНЯСТВА, старажытнарускае ўдзельнае княства ў 10— 12 ст. на тэр. Таманскага і, верагодна, ч. Керчанскага п-авоў (цяпер тэр. Расіі і Украіны) з цэнтрам y г. Тмутаракань. Усх.-слав. насельніцтва тут магло з’явіцца пасля паходаў кіеўскіх князёў hapa (944) на Візантыю і Святаслава Ігаравіча (965) на аланаў і адыгаў. Упершыню згадваецца ў летапісах пад 988. Да 1036 належала кн. Мсціславу Уладзіміравічу, пазней чарнігаўскаму кн. Святаславу Яраславічу (1026—76) і яго нашчадкам, было аб’ектам дамаганняў інш. рус. князёў і Візантыі. У канцы 11 — пач. 12 ст. пад націскам полаўцаў страціла сувязь з інш. землямі Кіеўскай Русі і спыніла існаванне. ТМУТАРАКАНЬ, старажытнарускі горад, верагодна, на Таманскім п-ве каля станіцы Таманскай Краснадарскага краю (Расія). У 6 ст. на гэтым месцы існаваў ант. горад Германаса, y 8—9 ст. — паселішча Таматарха, падпарадкаванае Хазарскаму каганату. Пасля разгрому каганата ў 965 кіеўскім кн. Святаславам Ігаравічам, магчыма, тут узнікла Т., якая стала цэнтрам Тмутараканскага княства. Тут жылі касогі, грэкі, аланы, славяне і армяне. У 1023 кн. Мсціслаў Уладзіміравіч пабудаваў y Т. царкву Багародзіцы. У канцы 11 ст. Т. захапілі полаўцы, потым Візантыя, y 13 ст. — генуэзцы, пазней — Залатая Арда; y 15 ст. на гэтым месцы існавала генуэзская калонія Матрэга, якую ў 1475 разбурылі тур. войскі.
тога
479
«ТОВАРНІЦ», ірамадска-палітычная ra sera Партыі камуністаў Беларускай (ПКБ). Выдаецца са снеж. 1994 y Мінску на бел. і рус. мовах штотыднёва. Асвятляе дзейнасць ПКБ, міжнар. камуніст., рабочага і нац.-вызв. руху, пытанні грамадска-паліт., сац.-эканам. і культ. жыцця краіны. Mae рубрыкі: «Партыйнае жыццё», «У братэрскіх партыях», «Падзеі і факты», «Эканоміка», «Народ і ўлада», «Весці рэгіёнаў», «Старонкі гісторыі» і інш. Штоквартальна выходзяць спец. тэарэт. «Палітычны дыялог» і маладзёжны выпускі. С.В.Вазняк. Т0ГА (лац. toga ад tego накрываю), верхняе адзенне грамадзян Стараж. Рыма — кавалак белай шарсцяной тканіны эліпсападобнай формы, якая драпіравалася вакол цела. Т0ГА (Togo), Т а г а л е з с к а я Р э с п y б л і к a (République Togolaise), дзяржава ў Зах. Афрыцы, на ўзбярэжжы Гвінейскага заліва. Мяжуе на 3 з Ганай, на Пн з Буркіна-Фасо, на У з Бенінам. Пл. 56,8 тыс. км2. Нас. 5018,5 тыс. чал. (2000). Дзярж. мова — французская. Сталіца — г. Ламе. Падзяляецца на 5 абласцей. Нац. свята — Дзень незалежнасці (27 крас.). Дзяржаўны лад. Т. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1992. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца ўсеагульным і прамым галасаваныем на 5 гадоў. Ён таксама з’яўляецца галоўнакамандуючым узбр. сіламі, валодае правам заканад. ініцыятывы і можа распускаць парламент. Выканаўчую ўладу ажыццяўляюць прэзідэнт і ўрад. Кіраўнік урада — прэм’ер-міністр, якога назначае прэзідэнт. Заканадаўчую ўладу ажыццяўляе аднапалатны Нац. сход (81 дэпутат, выбіраецца на 4 гады). Прырода. У рэльефе пераважаюць слабахвалістыя раўніны і плато выш. 200—400 м, y цэнтры і на ПдЗ — горы выш. да 986 м, на Пд — прыморская акумуляцыйная нізіна з лагунамі. Карысныя выкапні: фасфарыты, баксіты, алмазы, жал. і хромавыя руды, вапнякі, мармур. Клімат субэкватарыяльны, на ўзбярэжжы з 2 максімумамі (сак.—чэрв. і вер.—кастр.) і 2 мінімумамі ападкаў, y глыбіні краіны з дажджлівым летнім (крас.—кастр.) і сухім зімовым сезонамі. Сярэднямесячныя т-ры ад 20 да 32 °С. Ападкаў 750— 1500 мм за год. Зімой часта дзьме сухі паўн.-ўсх. вецер харматан. Рэкі багатыя гідраэнергіяй. Пераважаюць высакатраўныя саванны. Лясы (20% тэр.) на схілах гор і ў далінах рэк. У складзе жывёльнага свету буйвал, леў, леапард, жыраф, антылопы, шакал, гіены, малпы, кракадзілы. Нац. паркі — Керан, Кве; рэзерваты. Насельніцтва. Т. — шматнацыянальная краіна. Афр. народы складаюць 99%. Найб. з іх — эве (каля 50% насельніцтва разам з блізкімі народамі, на Пд), кабрэ (на ПнУ), гурма і тэм (на Пн). У гарадах невял. колькасць фран-
480
ТОГА
цузаў і арабаў. Сярод вернікаў 70% прытрымліваецца традыц. вераванняў, 20% хрысціян, 10% мусульман. Сярэднегадавы прырост 2,7% (2000). Сярэдняя шчыльн. 88,4 чал. на I км . Найб. шчыльна (да 500 чал. на 1 км2) заселены асобныя раёны ўзбярэжжа і ПнУ. У гарадах жыве 32% насельніцтва (1998). Найб. гарады: Ламе (каля 600 тыс. ж. з прыгарадамі; 2000), Сакодэ і Кпаліме (каля 50 тыс. ж.). У сельскай гаспадарцы занята 66% эканамічна актыўнага насельніцтва, y прам-сці — 10%, y абслуговых галінах — 24%. Гісторыя, У сярэдзіне 15 ст. на ўзбярэжжы Т. з’явіліся партугапьцы. Да сярэдзіны 19 ст. тэр. Т. — адзін з раёнаў найб. інтэнсіўнага гандлю рабамі. На момант еўрап. каланізацыі ў канцы 19 ст. найб. развітым з народаў Т. былі эве, якія стварылі на Пд шэраг дзярж. утварэнняў. Існавалі і дзярж. ўтварэнні катаколі — y цэнтры краіны і чакосі — на Пн. У 1884 Германія навязала пратэктарат эве, a да 1902 распаўсюдзіла сваю ўладу на ўсю тэр. Т. У І-ю сусв. вайну тэр. Т. акупіравана брыт. і франц. войскамі (1914). Версальскі мірны дагавор 1919 замацаваў зах. Т. за Вялікабрытаніяй (у 1957 далучана да Рэспублікі Гана), усх. Т. — за Францыяй y якасці падмандатных тэрыторый Лігі Нацый. Пасля 2-й сусв. вайны Франц. Т. — падапечная тэр. ААН пад кіраваннем Францыі. 3 1956 Франц. Т. — самакіравальная рэспубліка ў складзе Франц. супольнасці. 27.4.1960 абвешчана незалежнасць Тагалезскай Рэспублікі. Партыя адзінства Т. (ГІАТ) на чале з С.Алімпіо, якая ўзначаліла ўрад Т., спрабавала стварыць аднапартыйны рэжым. y 1962 забараніла ўсе апазіцыйныя партыі. У выніку ваен. пераваррту ў 1963 урад ПАТ скінуты, a Алімпіо забіты. Прэзідэнтам стаў Н.Груніцкі, які спрабаваў ажыццявіць дэмакр. рэформы. Новы ваен. пераварот y 1967 прывёў да ўлады падпалкоўніка Г.Эядэму (з 1972 — прэзідэнт Т.), які ўсталяваў жорсткі аўтарытарны рэжым; адзінай дазволенай партыяй было Аб'яднанне тагалезскага народа. Выстушіенні апазіцыі прымусілі Эядэму ў 1991 дазволіць шматпартыйнасць, што не перашкодзіла яго абранню прэзідэнтам y 1993 і 1998. Т. — чл. ААН (з 1960), Афр. саюза. У Т. дзейнічаюць паліт. партыі: Аб’яднанне тагалезскага народа, Саюз за змены і інш.
Гаспадарка Т. ўваходзіць y групу найбяднейшых краін свету і па класіфікацыі ААН займае 140-е месца паводле паказчыкаў сац.-эканам. развіцця. Валавы ўнутр. прадукт y разліку на 1 чал. 320 дол. за год (1999). Каля 42,2% яго ствараецца ў сельскай гаспадарцы, лесаводстве, рыбалоўстве, паляўніцтве, каля 30,9% — y прам-сці, будаўніцтве, энергетыцы, транспарце і сувязі, каля 17,8% — y гандлі і турызме, 9,1% — y інш. абслуговых галінах. Урад праводзіць мерапрыемствы па ўзмацненні ролі дзяржавы ў эканоміцы. Дзяржава кантралюе б.ч. транспарту, вытв-сць электраэнергіі, здабычу фасфарытаў і інш. Адначасова прыцягваецца замежны (пераважана франц.) капітал. Сельская гаспадарка — асн. галіна эканомікі. Пераважаюць паўнатуральныя і дробнатаварныя гаспадаркі да 1—2 га. Ёсць плантацыі экспартных культур. У сельскай гаспадарцы выкарыстоўваецца каля
Герб і сцяг Tora.
3,4 млн. га зямлі, y т.л. каля 1,4 млн. га пад ворывам і шматгадовымі насаджэннямі, каля 2 млн. га пад натуральнай пашай (саванны). Вытв-сць асн. харч. культур (1997/98, тыс. т): маніёку — 595,8, батату — 683, кукурузы — 452,8, copra — 200,5, рысу — 86,2, бабовых — 46,7. Вырошчваюць таксама проса, ямс, агародніну. Трапічнае садоўніцтва. Гал. экспартныя культуры (штогадовы збор, тыс. т): арахіс — каля 40, кава — каля
6, какава — каля 15, бавоўна-сырэц — каля 45, ядры пальмавых арэхаў — каля 5. Жывёлагадоўля экстэнсіўная, маг варная, развіта ў раёнах, дзе няма м цэцэ. Пагалоўе (1997, тыс. галоў): буйі' par. жывёлы 222,8, свіней 850, коз 1110 авечак 740. Птушкагадоўля (7,5 млн. ку рэй). Буйн. par. жывёлу гадуюць пера важна на Пн, свіней — на Пд. Рыба лоўства ва ўнутр. вадаёмах і моры (каля 10 тыс. т шгогод). Паляўнііггва. У прам-сг пераважаюць дробныя прадпрыемствы Вылучаецца горназдабыўная прам-сць, пераважна здабыча фасфарытаў (на Пд каля г. Акумапе, штогод каля 3 млн. т 5—6-е месца ў свеце). Здабываюць так сама алмазы, кухонную соль (з марской вады), жал. руду, мармур, буд. матэрыя лы. Каля 75% электраэнергіі імпартуец ца з Ганы. У 1999 атрымана 90 млг: кВттадз электраэнергіі, y т.л. 93% на цеплавых электрастанцыях, 7% на ГЭС У апрацоўчай прам-сці дробныя прад прыемствы па вытв-сці мукі, пальмавага і арахісавага алею, крухмалу і мукі з маніёку, безалкагольных напіткаў, пар фумерных тавараў; саматужныя пралпрыемствы па ачыстцы бавоўны, першаснай апрацоўцы кавы і какавы. Ёсць некалькі значных прадпрыемстваў: нафтаперапр. з-д (Ламе), тэкст. ф-ка (Даджа), з-ды па вытв-сці лакаў і фарбаў, мыйных сродкаў, кіслароду і ацэтылену, зборцы веласіпедаў і мапедаў, абутковая і запалкавая ф-кі. Развіты саматужныя промыслы: выраб нац. адзення і абутку, хатніх рэчаў, простага с.-г. інвентару, сувеніраў з дрэва і слановай косці, ткацтва, пляценне і ганчарства. Шматлікія паўсаматужныя прадпрыемствы па першаснай апрацоўцы с.-г. сыравіны, вытв-сці харч. прадуктаў. Харч. тавары, напіткі і тытунёвыя вырабы складаюць 41,1% прамысл. прадукцыі. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. Даўж. (тыс. км,
/ ..
..
....
Да арт. Tora. Вёска на Пн краіны.
1996): чыгункі 0,5, аўтадарог 7,5, y т.л. з цвёрдым пакрыццём 2,4. У краіне 74,7 тыс. легкавых, 34,6 тыс. грузавых аўгамабіляў і аўтобусаў. Асн. парты Ламе і Кпеме (экспарт фасфарытаў). Праз порт Ламе ажыццяўляе значную частку сваіх знешнегацдл. сувязей Буркіна-Фасо. У Т. 17 аэрапортаў, y т.л. міжнар. каля Ламе і Ніямтугу. У 1999 экспарт склаў 400 млн. дол., імпарт — 450 млн. дол. У экспарце пераважаюць фасфары-
ты (каля 40%), кава (каля 5%), бавоўна, тоесныя часціцы страчваюць сваю індывідукакава, пальмавы алей, арахіс; y імпар- альнасць. 3 Т.п. вынікае, што сістэма тоесных це — спажывецкія і харч. тавары, аб- б азо н а ў павінна апісвацца поўнасцю сіметрычнымі (адносна перастановак каардынат і сталяванне і трансп. сродкі, нафта. Гал. спінавых пераменных), a сістэма тоесных гандл. партнёры: Францыя, Гана, Кана- ф ерм іёнаў — поўнасцю антысіметрычнымі да, Кітай. Эканоміка залежыць ад хва л е вы м і ф ункц ы я м і. 3 Т.п. вынікае таксама знешняй фін. і тэхн. дапамогі развітых існаванне ў сістэмах тоесных часціц спецыдзяржаў. Турызм. Грашовая адзінка — фічных квантава-мех. абменных эфектаў, напр., абм еннага ўзаем адзеяння. А.А .Богуш . франк Афрыканскага фін. т-ва. ТОД (Todd) Александэр (2.10.1907, г. Глазга, Вялікабрытанія — 10.1.1997), англійскі хімік-арганік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1942), y 1975—80 яго прэзідэнт. Замежны чл. AH СССР (1982). Вучыўся ва ун-тах г. Глазга, Франкфурта-на-Майне і Оксфардскім ун-це. 3 1938 праф. Манчэстэрскага, y 1944—71 — Кембрыджскага ун-таў. У 1952—64 старшыня ўрадавага Кансультатыўнага савета Вялікабрытаніі па навук. палітыцы. Навук. працы па хіміі нуклеатыдаў, нуклеатыдных каферментаў і нуклеінавых кіслот. Устанавіў асн. прын- А.Тод. А.А.Тозік. цып хім. будовы рыбануклеінавых кіслот (1953). Ажыццявіў першы сінтэз дынуклеатыда (1955). Нобелеўская прэ- Т0ЕСНАСЦБ, гранічная роўнасць мія 1957. аб’ектаў, поўнае супадзенне іх родавых і TÔECHAE ПЕРАУТВАРЭННЕ, замена індывідуальных уласцівасцей; захаванне аднаго аналітычнага выразу іншым, то- прадметам ці з’явай адных і тьгх жа есна яму роўным, але адрозным па ўстойлівых уласцівасцей. Цесна звязана з катэгорыяй адрознення: вызначэнне форме (гл. Тоеснасць). Мэта Т.п. — наданне выразу выгляду, пэўных прадметаў як тоесных патрабуе больш зручнага для лікавых разлікаў ці да- выяўлення іх адрознення ад нятоесных. лейшых пераўтварэнняў, для лагарыфмаван- У сувязі з пастаяннай змяняльнасцю ня, дыферэнцавання, інтэгравання, рашэння рэчаіснасці мае адносны, часовы харакўраўненняў і інш. Да Т.п. адносяцца, напр., тар. Паняцце «T.» выкарыстоўваюць y прывядзенне падобных членаў, раскрыццё ду- філасофіі, логіцы, матэматыцы (гл. Тожак, раскладанне на множнікі, прывядзенне еснасць y матэматыцы). Адрозніваюць алг. дробаў да аднаго назоўніка і інш. м е т а ф - і з і ч н а е тлумачэнне Т., якое Т0ЕСНАСЦІ 3AKÔH, адзін з асн. за- разглядае яе як вечную і нязменную конаў фармальнай ло гікі, згодна з якім роўнасць прадмета з самім сабой, і кожнае завершанае судж энне ў лагічных д ы я л е к т ы ч н а е , якое не выключае аперацыях пры паўтарэнні павінна змену прадмета. Вылучаюць прынцыпы мець аднолькавы, устойлівы змест; Т. а б с а л ю т н а й (не прадугледжвае прынцып правільнай пабудовы думак y ўзнікнення адрозненняў паміж прадмепрацэсе разважання. Сфармуляваны тамі), а б с т р а к т н а й (заснаваны на Арыстоцелем, які сцвярджаў, што аб- часовым абстрагаванні ад адрозненняў меркаванне пэўнай праблемы павінна прадметаў) і к а н к р э т н а й (разгляпачынацца з вызначэння агульнага сэн- дае T. y адзінстве з адрозненнямі прадсу паняццяў, якімі карыстаюцца субя- метаў). Т. выяўляецца пры разглядзе седнікі. У логіцы Т.з. сімвалічна выяў- рэчаў саміх па сабе і ў адносінах да інш. ляецца ў выглядзе формулы A ёсць А, рэчаў, форм мыслення (гл. Тоеснасці заці А=А, y матэм. логіцы — A -* A, дзе кон), узаемаадносін адлюстравання і адлюстравальнага. Н .Г.К ісялёва. A — пэўнае выказванне, a -* — знак імплікацыі. На практыцы Т.з. прадугледжвае пэўнае абстрагаванне ад характа- Т0ЕСНАСЦБ y м a т э м a т ы ц ы, роўру аб’ектаў выказвання, ад іх развіцця і насць двух аналітычных выразаў, спразмены, што правамоцна ў сувязі з ад- вядлівая пры любых дапушчальных зна~ носнай устойлівасцю ўсіх з’яў. Т.з. да- чэннях пераменных. паўняецца і развіваецца супярэчнасці з а Прыклааы T.: 1) (а+ьу — tr+2ab+b пры ўсіх лікавых значэннях a і Ь; 2) logxy=logx+logy конам і вы клю чанага т рэцяга пры нцы пам.
В.М.Пешкаў.
Т0ЕСНАСЦІ ПРЫНЦЫП, фундаментальны прынцып квантавай механікі, паводле якога тоесны я часціцы пры квантавамех. апісанні іх станаў лічацца прынцыпова неадрознымі. Гэта азначае, што станы фіз. сістэмы, якія адрозніваюцца перастаноўкамі тоесных часціц, лічацца адным станам; y адрозненне ад класічнай механікі, дзе за кожнай часціцай можна прасачыць па яе траекторыі, y квантавай механіцы паняцце траекторыі адсутнічае і
пры ўсіх дадатных значэннях х і у; 3) 1+tg х = = 1/cos'v п р ы А' r — (Ik * 1), дзе k — л ю б ы цэлы лік. Для абазначэння Т. выкарыстоўваецца знак э , уведзены Г.Ф.Б.Рыманам (1857).
ТОЕСНЫЯ ЧАСЦІЦЫ, часціцы (ферміёны і базоны), якія пры квантава-мех. апісанні характарызуюцца аднолькавымі масамі, электрычнымі зарадамі, спінамі і інш. квантавымі лікамі. Напр., усе пратоны Сусвету лічацца тоеснымі. Усе Т.ч. падпарадкоўваюцца тоеснасці
тойн бі
481
прынцыпу, a ферміёны — таксама і Паўлі прынцыпу. TÔ3IK Анатолій Афанасьевіч (н. 13.3.1949, в. Казанск Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. дзяржаўны дзеяч, гісторык. Канд. гіст. н. (1974), праф. (1994). Скончыў БДУ (1971), Вышэйшыя курсы КДБ СССР y Мінску (1980). 3 1974 на выкладчыцкай і камсам. рабоце ў БДУ, з 1979 y органах дзярж. бяспекі СССР, нач. кафедры, нам. нач. Ін-та нац. бяспекі Рэспублікі Беларусь. 3 1994 нач. аддзела Савета Бяспекі, з 1995 нам. дзярж. сакратара Савета Бяспекі Рэспублікі Беларусь. 3 2000 Старшыня К-та дзярж. кантролю Рэспублікі Беларусь. Асн. навук. даследаванні па гісторыі патрыят. падполля і партыз. руху на Беларусі ў 1941—44, органаў дзярж. бяспекі БССР, тэарэт. праблемах забеспячэння нац. бяспекі Рэспублікі Беларусь. Адзін з аўтараў прац «Усенародная барацьба ў Беларусі супраць нямецка-фашысцкіх захопнікаў y гады Вялікай Айчыннай вайны» (т. 1, 1983), «Палітыка-метадалагічныя асновы дзейнасці органаў дзяржбяспекі СССР» (ч. 1—3, 1988) і інш. Te:. В днн суровых нспытаняй: Укрепленне рядов КП(б)Б в ўсловяях подполья в годы Велякой Отечественной войны (1941— 1944). Мн., 1981; Реакцяонная сушность современного нацноналнзма. Мн., 1985; Союз — наша судьба (о проблемах сохранення союзной государственностм). Мн., 1991; Межэтннческне отношеняя в Республнке Беларусь как фактор ее нацнональной безопасностя. Мн., 1994; Органы госбезопасностн БССР в годы Велнкой Отечественной войны (1941— 1945). Мн., 1994; Актуальные вопросы реалнзацнн Концепцнн нацнонапьной безопасноста Республнкн Беларусь. Мн., 1997.
Т0ЙНБІ
(Toynbee) Арналд Джозеф (14.4.1889, Лондан — 22.10.1975), англійскі гісторык, філосаф, сацыёлаг і грамадскі дзеяч. Працаваў y ВНУ, мін-ве замежных спраў. На аснове сістэматызацыі факталагічнага матэрьмлу падрыхтаваў сваю асн. 12-томную працу — «Даследаванне гісторыі» (1934— 1961), y якой распрацаваў канцэпцыю сутнасці гісторыі. Паводле Т., сусв. гісторыя — гэта сукупнасць своеасаблівых і адносна замкнёных цывілізацый, якія ў сваім развіцці (ад узнікнення да заняпаду і гібелі) праходзяць некалькі стадый. Лічыў рухальнай сілай развіцця цывілізацый «творчую меншасць», якая, абапіраючыся на свае адольнасні, вядзе за сабою «інертную большасць». He здолеўшы вырашыць чарговую сац.-гіст. праблему, «меншасць» пачынае сілай навязваць сваю ўладу. У выніку ўзнікае ўсведамленне несправядлівасці і адбываецца «раскол y духу», што прыводзіць да разбурэння цывілізацыі. Даючы ацэнку тагачаснаму стану «цывілізацыі заходняга хрысціянства», Т. зрабіў выснову, што яе можа выратаваць толькі ўсяленская рэлігія, створаная на аснове аб’яднання сусв. прапаведніцкіх культур. Аўтар твораў «Грэчаская гістарыч-
482
ток
ная думка» (1924), «Хрысціянства і цывілізацыя» (1946), «Цывілізацыя перад тварам выпрабавання» (1948), «Свет і Захад» (1953), «Амерыка і сусветная рэвалюцыя» (1962), «Гарады ў руху» (1970) і інш. Тв:. Рус. пер. — Постлженне нсторнм: Нзбр. М., 2001; 1Інішлнзацня перед судом нсторлн. М., 2002. І.В.Катляроў.
ток,
т а к а в і ш ч а , месца такавання палігамных відаў птушак (цецерукоў, глушйоў, рабчыкаў, турухтанаў і інш.). У шэрагу відаў Т. многія гады знаходзіцца на пэўным месцы. Памеры — ад невял. пляцовак да 100 га і больш. ТОК з б о ж ж a в ы, пляцоўка для абмалоту і ачысткі збожжа. Звычайна робіцца глінабітным y гумне. На Пн Беларусі — само гумно. Часам Т. наз. земляную (часцей глінабітную) падлогу ў якім-н. памяшканні, напр., y сенцах. Сучасны Т. — крытая шіяцоўка, дзе на спец. агрэгатах сушаць і ачышчаюць зерне. ТОК э л е к т р ы ч н ы, упарадкаваны рух эл. зарадаў y правадніках (гл. Віхравыя токі, Ток зрушэння, Электрычны ток). Б л y к a ю ч ы я Т. — эл. токі, якія праходзяць y зямлі пры яе выкарыстанні як токаправоднага асяроддзя.
ТОК ЗРУШбННЯ, фізічная велічыня, што характарызуе магн. дзеянне пераменнага электрычнага поля. Уведзены Дж.К.Максвелам y яго тэорыі эл.-магн. поля: пераменнае эл. поле стварае адпаведнае магнітнае поле па такіх жа законах, што і ток праводнасці. Шчыльнасць Т.з. J3pym = д $ /dt, дзе D — вектар электрычнага зрушэння (гл. Максвела ўраўненні). Поўны Т.з. складаецца з в а к у у м н а г а Т.з., абумоўленага скорасцю змены н а п р у ж а н а с ц і э л е к т р ы ч н а га по ля ў вакууме (без руху эл. зарадаў; не суправаджаецца выдзяленнем джоўлевай цеплаты), і п а л я р ы з а ц ы й нага Т.з. ў дыэлектрыках, абумоўленага зрушэннем звязаных эл. зарадаў y рэчыве (суправаджаецца выдзяленнем джоўлевай цеплаты; гл. Д ы э л е к т р ы ч н ы я с т р а т ы ). Т.з. забяспечвае замкнёнасць ланцугоў любых непастаянных токаў, напр., пры зарадцы (разрадцы) кандэнсатара паміж яго абкладкамі ўзнікае Т.з., што замыкае эл. ланцуг.
TÔKA Салчак Калбакхарэкавіч (15.12.1901, мяст. Мерген, цяпер Каа-Хемскі р-н, Тыва — 11.5.1973), тывінскі пісьменнік. Герой Сац. Працы (1971). Скончыў Камуніст. ун-т прац. Усходу ў Маскве (1929). Друкаваўся з 1935. Аўтар п’ес «Жанчына» (1935), «Узун-Кара і СемісКара» (1937), «Ажыццёўленая мара» (1954), аўтабіягр. аповесці «Слова арата» (кн. 1—2, 1950—56, кн. 3 — «Новая Тува», 1964), дакумент. аповесці «Чаго не бачыў бацька — сын убачыць» (1963). Дзярж. прэмія СССР 1951. Te:. Рус. пер. — Обновленне. Очеркн. Статьн. Кызыл, 1967; Слово арата. Кн. 1— 3. М., 1972.
Л іт .\ Х а д а х а н э М.А. Салчак Тока н тувннская проза / / Хадаханэ М.А. Тувннская проза. Кызыл, 1968. А .К .Гардзіцкі.
TÔKAPABA Вікторыя Самойлаўна (н. 20.11.1937, С.-Пецярбург), руская пісьменніца. Скончыла Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1967). Друкуецца з 1964. Першая кніга — «Пра тое, чаго не было» (1969). У зб-ках аповесцей і апавяданняў «Калі стала трошкі цяплей» (1972), «Лятаючыя арэлі» (1978), «Карыда» (1993), «Дзень без хлусні» (1994) і інш. канфлікт асобы з абывацельскім цвярозым сэнсам, пошукі ідэалу, тэма кахання. Прозе Т. уласцівы тонкі псіхалагізм, шчырасць, адкрытасць фіналу, гумар, іронія. Аўтар п’ес, сцэнарыяў фільмаў «Урок літаратуры» (1968), «Джэнтльмены ўдачы» (1972; разам з Г.Данелія), «Міміно» (1978; разам з Р.Габрыядзе і Данелія), «Ішоў сабака па раялі» (1979) і інш. Te.. Телохранмтель: Рассказы. М., 1998; Банкетный зал. М., 2000; Стрелец. М., 2001.
Т0КАРАЎ
Генадзь Барысавіч (н. 9.12.1931, г. Смаленск, Расія), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў тэатр. студыю ў Смаленску (1955). 3 1956 працуе ў Брэсцкім т-ры драмы і музыкі. Выканаўца драм., характарных роляў. Стварыў пераканаўчыя сцэн. вобразы сучаснікаў: Андрэй, Алег («У добры час!», «У пошуках радасці» В.Розава), Сеўка («Шануй бацьку свайго» ВЛаўрэнцьева), Цімур Зямны («Лейтэнанты» А.Пінчука) і інш. Адметнай характарнасцю, мяккім гумарам, пластычнай выразнасцю і сатыр. завостранасцю пазначаны яго пазнейшыя работы: Кукушкін, Рагулін («Брэсцкая крэпасць», «Людзі і камяні» К.Губарэвіча), Нічыпар («Хто смяецца апошнім» К.Крапі-
вы), Скаромны («Таблетку пад язык» А.Макаёнка), Ермалай («Характары» паводле В.Шукшына), Вурм («Каварства і каханне» Ф.Шылера), Мендоза («Дзень цудоўных падманаў» Р.Шэрыдана) і інш. Сярод інш. роляў: Дук («...Выратаваць хачу зямную прыгажосць...» паводле твораў А.Пушкіна), Балыпынцаў («Месяц y вёсцы» І.Тургенева), Антоніо («Вар’яцкі дзень, або Жаніцьба Фігаро» П.Бамаршэ), Гжэгаж («Дамы і гусары» А.Фрэдры), Хмелік («Сола для гадзінніка з боем» О.ЗаградНІка). Р .М .Б а кіевіч.
Т0КАРАЎ Фёдар Васілевіч (14.6.1871, станіца Егарлыкская Растоўскай вобл., Расія — 7.6.1969), расійскі канструктар стралковай зброі. Д-р тэхн. н. (1940). Герой Сац. Працы (1940). Скончыў казацкае юнкерскае вучылішча (1900). У 1907 перарабіў магазінную вінтоўку ўзору 1891 y аўтаматычную. 3 1916 на зброевым з-дзе. У 1927 сканструяваў пісталет-кулямёт (аўтамат) пад рэвальверны патрон, y 1930—40-х г. самазарадны пісталет ТТ, самазарадныя вінтоўкі СВТ-38, СВТ-40, аўтам. вінтоўку АВТ-40 (выкарыстоўваліся ў Вял. Айч. вайну). Дзярж. прэмія СССР 1941. Т0КАТЫ, дзеючы вулкан y цэнтр. ч. вва Хакайда, y Японіі. Складзены з андэзітаў. Расчлянёны эрозіяй на некалькі пікаў выш. да 2077 м. Апошняе вывяржэнне ў 1962. Б.ч. года ўкрыты снегам. Тэрмальныя крыніцы. Ў складзе нац. парку Дайсецудзан. Радовішча серы.
TÔKIO, горад, сталіца Японіі. Знаходзіцца на ПдУ в-ва Хонсю, на раўніне Канто, каля ўпадзення рэк Суміда і Тама ў бухту Сінагава Такійскага зал. Ціхага акіяна. Адзін з найбуйнейшых гарадоў свету. У т.зв. сталічны раён ува-
толь
Панарама
Токіо.
ходзяць гарады і нас. пункты 4 прэфектур, 34 750 тыс. ж. (2000). Т. — гал. вузел чыгунак і аўтадарог краіны, буйны порт (штогадовы грузаабарот больш за 80 млн. т). Міжнар. аэрапорты Ханеда і Нарыта. Вузел скорасных чыгунак і нац. аўтастрад. У Т. ствараецца каля 30% валавога ўнутр. прадукту краіны. Таварныя, фондавыя і валютныя біржы, штаб-кватэры яп. і замежных манаполій, банкі, страхавыя і трансп. кампаніі. Асн. галіны прам-сці: машынабудаванне (трансп. сродкі, станкі, дакладныя прылады, эл.-тэхн. і электроннае абсталяванне), металургічная, хім. (лякарствы, касметыка, фотатавары, лакі, фарбы і інш.), нафтаперапр. і нафтахім. (у т.л. валокны, пластмасы), паліграф. (каля 50% вытв-сці ў краіне), харч., лёгкая, вытв-сць цацак і інш. Метрапалітэн. Такійскія дзярж. і муніцыпальны ун-ты, прыватныя ун-ты Васэда, Кэйо, Мэйдзі. Яп. АН. Яп. акадэмія мастацтваў. Нац. даследчы цэнтр абароны ад стыхійных бедстваў. Тэатры, y т.л. нац. тэатр Кабукі. Больш за 30 музеяў. Цэнтр турызму міжнар. значэння. У 1457 на месцы сучаснага Т. пабудаваны замак Эда, вакол якога пачалі расці пасяленні рамеснікаў і гандляроў. У канцы 16 ст. замкам завалодаў заснавальнік 3-й дынастыі сёгунаў (правіцеляў) Японіі Іэясу Такугава. На працягу перыяду праўлення сёгунаў Такугава (1603— 1867) Эда быў іх рэзідэнцыяй (афіц. сталіца г. Кіёта). У 18 ст. Эда — адзін з найбуйн. гарадоў свету (у 1787 — 1,3 млн. чал.). У 1869 y Эда перанесена з Кіёта рэзідэнцыя імператара, горад стаў сталіцай Японіі і перайменаваны ў Т. («усходняя сталіца»). У 2-й пал. 19 ст. тут развіваліся шаўковая, лакавая, фаянсавая і эмалевая, з канца 19 ст. — машына- і суднабудаўнічая прам-сць. У 1923 амаль палавіна горада знішчана землетрасеннем і пажарамі. У 1944— 45 многія кварталы зруйнаваны бамбардзіроўкамі амер. авіяцыі. У 1948 y Т. адбыўся судовы працэс над гал. японскімі ваен. злачынцамі (гл. Такшскі працэс). Месца правядзення XV11I Апімп. гульняў (1964). Гістарычна Т- падзяляецца на Стары горад і Новы горад. Цэнтр забудаваны шчыльна, ускраіны — нераўнамерна. У цэнтры знаходзяцца: комплекс імператарскага палаца (1457, пашыраны ў 1624—4 4 , да 1869 замак Эда — узор яп. замкавай архітэктуры перыяду Эда); палацавы комплекс (каля 1600, перабудаваны ў канцы 19 — пач. 20 ст.), новы палац (1960); паркі Рыкугіен (1695— 1702) і Уэна са званіцай 17 ст.; сінтаісцкія храмы Тосёгу (сучасны выгляд з 17 ст.) і Мэйдзі (канец 19 ст.), свяцілішча Ясукуні (1919); будыйскі храм Канон (засн. y 7 ст., адноўлены ў 1955).
Сярод значных будынкаў: палац Акасака (1899— 1908, арх. А.Катаяма), парламент (1918— 36), т-р Кабукі (1924, арх. С.Акада), цэнтр. талеграф (1925, арх. М.Ямада). Вылучаюцца пабудовы К.Тангэ, К.Маэкава — шпіталь Кэйо (1948), Метраполітэн фестывал хол (1958—61), комплекс ун-та Гакусёін (1959— 60), грамадскія і жылыя будынкі. У 2-й пал. 20 ст. створаны новыя гар. цэнтры Т. з вышыннымі і падземнымі збудаваннямі, жылымі дамамі. Літ:. М к о н н н к о в А.В., 3 a в a р y х н н Ю.М. Токно. Л„ 1978.
483
меннік; адзін з лідэраў экспрэсіянізму. Вучыўся ў Грэноблі (да 1914), y Гайдэльбергскім і Мюнхенскім ун-тах. За ўдзел y рэв. падзеях зняволены ў турму (1919—24). 3 1933 y эміграцыі. Чалавек і рэвалюцыя — гал. тэма яго драм «Чалавек-маса» (1921), «Разбуральнікі машын» (1922), «Хінкеман», «Вызвалены Вотан» (абедзве 1923), «Гоп-ля, мы жывём» (1927), «Тушыць катлы!» (1930), «Пастар Галь» (1939). Аўтар зб. вершаў «Кніга ластавак» (1924), аўтабіягр. нататак «Юнацтва ў Германіі» (1933), кн. «Лісты з турмы» (1935), публіцыстыкі. У творах праблемы гуманнасці і жорсткасці, асобы і гісторыі, рэв. масы і яе правадыра, небяспекі нацызму; для іх характэрны абстрагаваныя вобразы-сімвалы, гратэск, настроі адзіноты, бездапаможнасці, катастрафізму. Тв.: Рус. пер. — Тюремные песнн. М., 1925; Штурм голода: Воспомянання н наброскн. М., 1926; Жявем, жнвем! Л., 1928; Дело об убнйстве. М., 1934. Літ:. Экспрессноннзм. М., 1966. Е.А.Лявоназа.
ТОЛ, тое, што трынітраталуол.
Т0ЛКІН, Т о л к i е н (Tolkien) Джон
TÔJ1A, рака ў Манголіі, правы прыток р. Архон (бас. р. Селенга). Даўж. 704 км, пл. бас. 53,2 тыс. км2. Пачынаецца на нагор’і Хэнтэй, цячэ пераважна па нізкагор’ях і ўзгорыстых раўнінах. Летнія паводкі, зімой нізкі сцёк. Сярэдні расход вады каля 25 м3/с. Ледастаў з канца кастр. да сярэдзіны красавіка. На Т. — г. Улан-Батар.
Рональд Руэл (3.1.1892, г. Блумфантэйн, Паўд.-Афр. Рэспубліка — 2.9.1973), англійскі пісьменнік, вучоны-філолаг. У Англіі з 1895. Вучыўся ў Оксфардскім ун-це (1911— 14). 3 1920 праф. Лідскага, з 1925 Оксфардскага ун-таў. Вядомасць прынесла казачна-гераічная эпапея «Валадар Кольцаў» (раманы «Брацтва Кальца», «Дзве крэпасці», абодва 1954; «Вяртанне караля», 1955; перапрацаванае выд. 1966; экранізаваны ў 2001), y якой праблемы гіст. лёсу чалавецтва, прыроды і шматаблічнасці зла, суадносін улады і дыктату. Эпічным сюжэтам і вобразам яго твораў адпавядаюць патэтычны стыль і насычанасць фантастыкай; y іх фалькл. вобразы суіснуюць з народжанымі ўласнай фантазіяй, y маст. тканку якой уплецены каламбуры, загадкі, шматсэнсавыя сімвалы. Аўтар аповесці-казкі «Хобіт, або Туды і назад» (1937), незавершаных твораў «Сільмарыліён» (выд. 1977), «Кніга згубленых паданняў» (выд. 1983—84). Апублікаваў манаграфіі пра Дж.Чосера (1934), пра эпас «Беавульф» (1937), слоўнік сярэднеангл. мовы, зб. артыкулаў і эсэ «Дрэва і ліст» (1964).
Т0ЛАНД (Toland) Джон (30.11.1670, каля г. Ландандэры, Вялікабрытанія — 11.3.1722), англійскі філосаф. Вучыўся ва ун-тах Глазга (1687—90), Эдынбурга (1690), Лейдэна (1691—92), Оксфарда (1693—95). У творах «Племя левітаў» (1691, не захаваўся), «Хрысціянства без таямніц» (1696) выступіў з крытыкай хрысціянства, за што абвінавачаны ў нападках на рэлігію і маральнасць і прыгавораны да зняволення, але схаваўся. Выдаў паліт. творы англ. рэспубліканцаў Дж.Мільтана (1699) і Дж.Гарынгтана (1700). У асн. філас. працах «Лісты да Серэны» (1704) і «Пантэістыкан» (1720) развіваў ідэі матэрыяльнасці бясконцага і вечнага Сусвету, адзінства руху і матэрыі. Рух разглядаў як сутнасную, універсальную ўласцівасць матэрыі, якая характарызуецца спрадвечнай актыўнасцю, але не выходзіў за межы механіст. матэрыялізму, адмаўляў развіццё прыроды і ўзаемасувязь руху матэрыі і яе якасных змен. Абвяргаў вучэнні Б.Спінозы пра нерухомасць і нязменнасць субстанцыі і пра мысленне як яе ўсеагульны атрыбут і канцэпцыю І.Ньютана пра абсалютную прастору. Абгрунтаваў палажэнне пра непарыўную сувязь прасторы і часу з рухам і матэрыяй. А.Б.Савеня.
Т0ЛЕР (Toller) Эрнст (1.12.1893, Шамоцын Куяўска-Паморскага ваяв., Польшча — 22.5.1939), нямецкі пісь-
Тв:. Рус. пер. — Собр. соч. T. I—4. Тула, 1994. Літ:. К о ш е л е в С.Л. Жанровая прнрода «Повелнтеля Колец» Дж Р Р Толкнна / / Проблемы метода н жанра в зарубежной лнтературе. М., 1981. Вып. 6. Е.А.Лявонава.
ТОЛЬ (ад франц. tôle), рулонны дахавы гідраізаляцыйны матэрыял. Атрымліваюць апрацоўкай дахавага кардону дзёгцевымі прадуктамі. Выкарыстоўваецца для пакрыцця дахаў часовых збудаванняў (менш даўгавечны, чым руберойд), гідра- і параізаляцыі буд. канструкцый.
ТОЛЬ Кар.п Фёдаравіч (19.4.1777, с. Кескверэ Ляэнескага пав., Эстонія —
484______________________ том 5.5.1842), расійскі военачальнік. Ген. ад інфантэрыі (1826). Граф (1829). Ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1836). Скончыў Сухап. корпус (1796). Удзельнічаў y Швейцарскім паходзе Суворава 1799, y войнах з Францыяй (1805) і Турцыяй (1806—09). У вайну 1812 (з ліп.) ген.кватэрмайстар 1-й арміі. Удзельнік бітваў пад Смаленскам і каля с. Барадзіно. 3 вер. 1812 в.а. ген.-кватэрмайстра аб’яднаных армій, са снеж. 1812 ген,кватэрмайстар Гал. штаба пры Аляксандру I. Удзельнічаў y кампаніях 1813— 14. Са снеж. 1815 ген.-кватэрмайстар Гал. штаба, з 1823 — нач. штаба 1-й арміі. У час рус.-тур. вайны 1828—29 і падаўлення паўстання 1830— 31 нач. штаба дзеючай арміі. 3 1830 чл. Дзярж. савета. На аснове матэрыялаў па гісторыі вайны склаў апісанне бітвы каля с. Барадзіно 24 і 26 жн. 1812 (1839).
чэшскі кампазітар, піяніст, педагог. Яго творчасць вызначыла пераход ад класіцызму да рамантызму ў чэш. музыцы. Стваральнік новых фп. жанраў: лірычных эклог, рапсодый, дыфірамбаў, якія паўплывалі на развіццё лірычнай фп. мініяцюры Ф.Мендэльсона, Ф.Шуберта, Р.Шумана. У яго творчасці вылучаюіша вак. творы (на сл. І.В.Гётэ, Ф.ІІІылера, Г.Гейнэ), месы і рэквіемы. Сярод інш. твораў: 2 оперы, y т.л. «Серафіна» (паст. 1811); 3 сімф. уверцюры для арк.; 2 канцэрты для фп. з арк., камернаінстр. ансамблі, творы для фп., аргана, шклянога гармоніка і інш.
Т0МБЕРГ Лізавета Сцяпанаўна (28.1.1909, с. Вайскорава Тосненскага р-на Ленінградскай вобл. — 1988), карэльская актрыса. Нар. арт. СССР (1959). 3 1932 y Фінскім драм. т-ры ў Ленінградзе, з 1940 y Фінскім драм. т-ры ў Петразаводску. Мастацтва Т. вызначалася ўнутр. сілай і шырокім дыяпазонам. Сярод роляў: Малання («Ці прымеш мяне, А. М.Лукашэвіч. зямля карэльская?» А.Тыманена), Мая ТОМ, рака ў Хакасіі, Кемераўскай і («На сплаўной рацэ» Т.Пакала), фру Томскай абл. Расіі, правы прыток р. Бон («Людзі з Дангора» М.АндэрсенаОб. Даўж. 827 км, пл. бас. 62 тыс. км2. Нексё), Гурмыжская («Лес» А.АстроўПачынаецца на схілах Абаканскага хр.; скага), Ранеўская («Вішнёвы сад» А.Чэy верхнім цячэнні — горная рака, ніжэй цячэ па Кузнецкай катлавіне і Зах.- хава), Васа Жалязнова, Малання і Варвара («Васа Жалязнова», «Ягор Булычоў Сібірскай раўніне. Асн. прытокі: Мрасу, і іншыя» М.Горкага), Эльза («Вецер з Кондама, Уньга (злева), Уса, Верхняя, Сярэдняя і Ніжняя Церсь, Тайдон поўдня» паводле А.Грына) і інш. Дзярж. (справа). Сярэдні расход вады каля г. прэмія СССР 1950. Дзярж. прэмія Расіі 1972. Томск 1110 м3/с. Ледастаў з канца кастр. да пач. мая. Суднаходная ад вус- TÔMEK (Tomek) Вацлаў Уладзівай ця р. Мрасу (643 км). Сплаўная. У бас. (31.5.1818, г. Градзец-Кралаве, Чэхія — Т. — больш за 1 тыс. азёр. Ha Т. гара12.6.1905), чэшскі паліт. дзеяч, гістоды Новакузнецк, Кемерава, Томск. У рык. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай бас. Т. Кузнецкі вугальны басейн. АН (1878). Вучань Ф Палацкага. У час рэвалюцыі 1848— 49 дэп. аўстр. рэйTÔMAC (Thomas) Сідні Джылкрыст хстага, y 1861—95 — чэш. сейма. 3 (16.4.1850, Лондан — 1.2.1885), англій- 1860 праф. гісторыі Аўстрыі ў Пражскім скі металург. Вывучаў хімію і металур- ун-це. 3 1885 пажыццёвы чл. палаты гію ў Каралеўскай горнай школе. У паноў. Выступаў з пазіцый аўстрасла1878 распрацаваў спосаб перапрацоўкі візму. Аўтар прац «Гісторыя Пражскага высакафосфарыстых чыгуноў y канвер- універсітэта» (1849), «Гісторыя горада тары ў сталь (тамасаўскі працэс). На Прагі» (ч. 1— 12, 1855— 1901), «Гістовыраб сталі гэтым спосабам атрымаў рыя чэшскага народа» (1865), «Ян патэнты. Жыжка» (1879) і інш. Творы Т. багатыя Л і т М е з е н н н Н.А. Повесть о мастефактычным матэрыялам і выкарыстанрах железного дела. М., 1973; Б е к к е р т нем малавядомьгх крыніц. М. Мнр металла: Пер. с нем. М., 1980.
TÔMAC (Thomas) Эдуард Донал (н. 15.3.1920, Март, ЗША), амерыканскі вучоны ў галіне гематалогіі і анкалогіі. Д-р медыцыны (1946). Скончыў Ун-т Тэхаса ў г. Остын (1943). 3 1955 y Калумбійскім, з 1963 y Вашынгтонскім ун-тах, з 1975 y Цэнтры па вывучэнні раку г. Сіэтл. Навук. працы па праблемах трансплантацыі касцявога мозга пры парушэннях кроваўтварэння; прапанаваў метады прыгнечання імунітэту (т. зв. праграмы імунадэпрэсіі) рэцыпіента для прадухілення рэакцыі адарвання трансплантата. У 1956 зрабіў перасадку касцявога мозга чалавеку. Нобелеўская прэмія 1990 (разам з Дж. Э.Мары). TÔMAIIIAK (TomâSek) Ванлаў Ян (17.4.1774, Скуцеч, Чэхія — 3.4.1850),
Т0МКАВІЧЫ, вёска ў Рубілкаўскім с/с Дзяржынскага р-на Мінскай вобл., каля аўтадарогі Негарэлае—Самахвалавічы. Цэнтр калгаса. За 16 км на У ад г. Дзяржынск, 27 км ад Мінска, 9 км ад чыг. ст. Фаніпаль. 359 ж., 113 двароў (2002). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. TÔMCAH (Thomson) Джозеф Джон (18.12.1856, г. Манчэстэр, Вялікабрытанія — 30.8.1940), англійскі фізік; адзін са стваральнікаў электроннай тэорыі металаў, заснавальнік міжнар. навук. школы фізікаў-эксперыментатараў. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1884; y 1915—20 прэзідэнт). Замежны ганаровы чл. AH СССР (1975). Бацька Дж. П. Томсана. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1880). У 1884—1919 праф. Кембрьшжскага ун-та
і дырэктар Кавендышскай лабараторш. I 3 1918 узначальваў Трыніты-капедж y Кембрыджы. Навук. працы па элек- I трычнасці і магнетызме, вывучэнні эл. ' току ў газах, катодных і рэнтгенаўскіх 'I прамянёў, атамнай фізіцы. Адкрыў электрон (1897) і вызначыў адносіны • яго зараду да масы (1898). Прапанаваў I адну з першых мадэлей атама (1903— , 04). Сканструяваў незалежна ад ням. ■ фізіка К.Браўна элеісгронна-прамянё- J вую трубку (1897). Прапанаваў прынцып дзеяння мас-спектрометра (1907) і
Э.Д.Томас.
Дж.Дж.Томсан.
метад парабал (1911) для вызначэння мас часціц y іонных пучках, што прывяло да стварэння мас-спектраметрыі. Атрымаў першыя эксперым. звесткі аб існаванні ізатопаў, адкрыў 2 ізатопы неону (1912). Нобелеўская прэмія 1906. Медалі імя Б.Франкліна (1923), імя М.Фарадэя. Тв:. Рус. пер. — Электрмчество н матерня. М.; Л., 1928; По ту сторону электрона. М., 1930. Літ:. Т н м н р я з е в А.К. Ж язнь м труды Дж.Дж.Томсона / / Успехн хнмнм. 1941. Т. 10,
вып. 1; Л ь о ц ц н М. Нсторня фнзнкн: Пер. с нтал. М„ 1970. С. 292— 298 , 372—378; Г н е д н н а Т.Е. Открытне Джн-Джя (Томсон): Повесть об ученом. М., 1973. А.І.Болсун.
TÔMCAH (Thomson) Джордж Паджэт (3.5.1892, г. Кембрыдж, Вялікабрытанія — 10.9.1975), англійскі фізік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1930). Сын Дж.Дж. Тотсана. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1914), дзе працаваў з 1919. 3 1922 праф. Абердзінскага ун-та (Шатландыя), з 1930 — Імперскага каледжа навукі і тэхналогіі (Лондан), y 1952—62 узначальваў адзін з каледжаў y Кембрыджы. Навук. працы па атамнай і ядз. фізіцы, квантавай механіцы, тэорыі рассеяння мікрачасціц, эл. разрадах y газах. Незалежна ад амер. фізікаў К.Дж.Дэвісана і Л.Джэрмера адкрыў дыфракцыю электронаў, што эксперыментальна пацвердзіла хвалевыя ўласцівасці мікрааб’ектаў. Распрацаваў апаратуру і метады вывучэння электронаграм, што дало пачатак электронаграфіі. Нобелеўская прэмія 1937 (разам з Дэвісанам). Тв.\ Рус. пер. — A t o m . М.; Л., 1932; Предвнднмое будушее. М„ 1958; Дух наукн. М., 1970.
Л іт .:
Льоццн
М. РІсторня фнзнкн:
Пер. с нтал. М., 1970. С. 404—405. A./.Болсун.
TÔMCAH (Thomson) Уільям (лорд К е л ь в і н ; Kelvin; 26.6.1824, г. Белф'аст, Вялікабрытанія — 17.12.1907), англійскі фізік, адзін са стваральнікаў тэрмадынамікі і кінетычнай тэорыі газаў. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва I (1851; y 1890—95 яго прэзідэнт). Ганаровы замежны чл. Пецярбургскай АН (1896; чл.-кар. 1877). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1845). У 1846—99 праф. ун-та ў г. Глазга. Навук. працы па тэрмадыI наміцы, электрамагнетызме, тэорыі [ пругкасці, матэматыцы і тэхніны. Увёў
Дж.П.Томсан
У.Томсан.
паняцці абс. т-ры і абс. тэмпературнай шкалы (гл. Кельвіна шкала). Разам з Цж.П.Джоўлем адкрыў Джоўля— Томсана эфект. Незалежна ад Р.Ю.Э.Клаўзіуса даў адну з першых фармулёвак другога закону тэрмадынамікі (1851) і выказаў гіпотэзу аб «цеплавой смерці» Сусвету (1852). Правёў грунтоўныя даследаванні па тэрмадынаміцы пары і вадкасці (гл. Кельвіна ўраўненне), прапанаваў тэорыю тэрмаэл. з’яў і адкрыў Томсана з'яву. Актыўна ўдзельнічаў y наладжванні тэлегр. сувязі па трансатлантычным кабелі, даў разлік эл. контура і вывеў формулу перыяду эл. ваганняў (формула Т.). Сканструяваў і ўдасканаліў шэраг фіз. прылад і вымяральных інструментаў. У яго гонар названа адзінка абс. т-ры — кельвін.
лішнюю энергію навакольным атамам (цеплата вылучаецца); пры адваротным напрамку току электроны пры пераходзе з больш халоднага ўчастка ў больш гарачы паскараюцца полем тэрмаэлектрарухальнай сілы і папаўняюць сваю энергію за кошт энергіі атамаў крышталічнай рашоткі (цеплата паглынаецца).
TÔMCEH (Thomsen) Ханс Петэр Юрген Юліус (16.2.1826, Капенгаген — 13.2.1909), дацкі хімік, адзін з заснавальнікаў тэрмахіміі. Член Дацкага каралеўскага т-ва навук (I860), з 1888 яго прэзідэнт. Скончыў Політэхн. ін-т y Капенгагене (1846), дзе і працаваў да 1866 і ў 1883— 1902 (дырэктар). У 1866— 1901 праф. Капенгагенскага ун-та. Навук. працы пераважна па тэрмахіміі. Распрацаваў асн. эксперым. методыкі і з высокай дакладнасцю вызначыў цеплавыя эфекты многіх хім. рэакцый (1852—86). TÔMCK, горад, цэнтр Томскай вобл. Расіі, порт на р. Том. Засн. ў 1604. 482 тыс. ж. (2000). Вузел аўтадарог, чыг. станцыя. Аэрапорт. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка (ВА «Сібкабель», «Сібэлектраматор»; з-ды: эл.мех., электралямпавы, радыётэхн., прыладабуд.; вытв-сць падшыпнікаў, рэжучых інструментаў), хім. (з-ды: гумавага абутку, хім.-фармацэўтычны), дрэваапр. (ф-кі: мэблевая, алоўкавая, запалкавая), харчовая. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Навук. цэнтр Сіб. аддз. Расійскай АН. 6 ВНУ, y т.л. 2 ун-ты. 3 тэатры. Філармонія. Музеі: краязн., маст., Томскага ун-та. Барочная Уваскрэсенская царква (1789— 1807), Гасціны двор (18 ст.), забудова цэнтра ў стылі класіцызму пач. 19 ст. У 1927—28 навуч. г. ў Т. існавала Бел. студэнцкая зямляцтва. У гады Вял. Айч. вайны ў Т. знаходзіўся ў эва-
том ская
485
куацыі Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. Т0МСКАЯ В0БЛАСЦБ Размешчана на ПдУ Зах. Сібіры, y Рас. Федэрацыі. Утворана 13.8.1944. Пл. 316,9 тыс. км2. Нас. 1068 тыс. чал. (2000), гарадскога 66,9%. Найб. шчыльна заселены паўд. і паўд.-ўсх. раёны. Цэнтр — г. Томск. Найб. гарады: Северск, Стражавой, Асіна, Калпашава. Паверхня раўнінная, пераважаюць плоскія, забалочаныя тэр. Зах.-Сіб. раўніны. На ПнУ Кецка-Тымская, на ПдЗ Васюганская раўніны, на ПдУ адгалінаванні Кузнецкага Алатау (выш. да 211 м). Цэнтр ч. занята шырокай далінай р. Об, якая падзяляе тэр. на балоцістае левабярэжжа і ўзвышанае правабярэжжа. Карысньм выкапні; 75 радовішчаў нафты, 15 нафта- і 7 газакандэнсатных (Заходне-Сібірская нафтагазаносная правінцыя). 12 радовішчаў метал. руд (жал., тытанавых, рэдказямельных і інш.), торф, буры вугаль, буд. матэрыялы. Вял. запасы артэзіянскай пітной вады, тэрмальных і мінер. вод (бромістых, ёдзістых, серавадародных, радонавых). Клімат кантынентальны. Зіма суровая і працяглая, лета цёплае і кароткае. Сярэдняя т-ра студз. ад -19 °С да -21 °С, ліп. 17— 18 °С. Ападкаў 400—550 мм за год, пераважна летам. Гал. р. Об з прытокамі Том, Чулым, Кець, Тым (справа), Чая, Парабель, Васюган (злева). Шмат азёр. Каля 30% тэр. забалочана. Глебы дзярнова-падзолістыя і тарфянабалотньм, на Пд і ПдУ — шэрыя лясныя і чарназёмньм. Пад лесам 63% тэр., пераважаюць хвойныя пароды (сіб.
Літ.: Ж е к у л н н Л.А. Вшіьям Томсон (1824—1907 гг.) / / Электрячество. 1957, № 12; М а к - Д о н а л ь д Д. Фарадей, Максвелл н Кельвнн: Пер. с англ. М., 1967; Г о лнн Г.М , Ф н л о н о в н ч С.Р. Классякн фнзнческой наукм (с древнейшнх времен до начала XX в.). М., 1989. А.І.Болсун.
TÔMCAHA З’ЙВА т э р м а э л е к трычная, Т о м с а н а эфект, вылучэнне ці паглынанне некаторай колькасці цеплаты ў правадніку з эл. токам, уздоўж якога існуе градыент т-ры, дадаткова да вылучэння джоўлевай цеплаты (гл. Джоўля—Ленца закон); адна з трмаэлектрычных з ’яў. Прадказаў У.Томсан y 1856, эксперыментальна ўстанавіў франц. фізік Ф.Леру і інш.
кедр, лістоўніца, піхта, елка, хвоя), растуць бяроза, асіна.
Колькасць цеплаты, што вылучаецца y Т.з., дзе / — сіла току, A T — грады— час, S — каэф. Томсана (характарыстыка правадніка), Калі ўздоўж правадніка з эл. токам існуе градыент т-ры, прычым напрамак току адпавядае руху электронаў ад гарачага канца да халоднага, то пры пераходзе з больш нагрэтага ўчастка ў болыл халодны электроны тармозяцца і перадаюць
Т.в. — індустр.-аграрны рэгіён Расіі. На долю прам-сці прыпадае каля 60% валавога ўнутр. прадукту. Гал. галіны прам-сці (паводле кошту прадукцыі); паліўная (51%), хім. (21%), маш.-буд. (17%), электраэнергетыка (9%), харчовая (7%). Штогадовая здабыча нафты
Q = S A T It, ент т-ры, t
Томск. Куток старога горада.
486
томскі
6—7 млн. т, прыроднага газу 5—6 млрд. м3. Хім. (вытв-сць плутонію для АЭС, медпрэпаратаў, гумавага абутку), маш.-буд. (вытв-сць электрарухавікоў, горна-шахтавага абсталявання, кабелю, электралямпаў, падшыпнікаў, металарэзных інструментаў, мед. тэхнікі і інш.), лясная і дрэваапр. (піламатэрыялы, мэбля, алоўкі, запалкі) прам-сць. Вытв-сць электраэнергіі пераважна на ЦЭЦ. Харч. (мукамольная, масларобная, мясная, рыбакансервавая і інш.) і лёгкая (швейная, трыкат.) не забяспечваюць мясц. патрэбы. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі і цяплічным агародніцтве. С.-г. ўгоддзі займаюць 1,4 млн. га, y т.л. ворныя землі 0,6 млн. га. Асн. збожжавыя культуры (пшаніца, жыта, ячмень) сеюць на Пд і ПдУ. Вырошчваюць бульбу, агародніну, кармавыя культуры. На долю жывёлагадоўлі прыпадае 70% валавога аб’ёму с.-г. прадукцыі. Гадуюць буйн. par. жывёлу, вакол г. Томск жывёлагадоўчыя комплексы па прамысл. вытв-сці свініны, мяса птушкі і яек, цяплічныя гаспадаркі. Пушны промысел і зверагадоўля. Рыбалоўства. Асн. віды транспарту — водны і аўтамабільны. Суднаходства па рэках Об, Чулым, Том, Кець, Чая, Парабель, Васюган. Гал. рачныя парты: Томск, Аляксандраўскае, Асіна, Калпашава. Даўж. аўтадарог 4,5 тыс. км. Чыгунка Тайга— Томск—Асіна—Белы Яр (402 км) злучае Т.в. з Транссібірскай магістраллю. 8 аэрапортаў. Нафтаправод Аляксандраўскае—Анжэра-Суджанск, газаправод Мылыхжына— Кузбас. Г.С.Смалякоў. TÔMCKI (сапр. Г р ы ш ы н) Мікалай Васілевіч (19.12.1900, с. Рамушава Наўгародскай вобл., Расія — 17.11.1984), расійскі скульптар. Нар. маст. СССР (1960). Правадз. чл. AM СССР (1949). Герой Сац. Працы (1970). Вучыўся ў Ленінградскім маст.-прамысл. тэхнікуме (1923—27). 3 1948 выкладаў y Маскоўскім маст. ін-це імя В.Сурыкава (у 1964—70 рэктар). У 1968—83 прэзідэнт AM СССР. Выканаў помнікі У.ІЛеніну ў С.-Пецярбургу (1938), Варонежы (1940), Арле (1949—61), Вільнюсе (1952), Волагдзе (1958), Берліне (1970), Ташкенце (1974); С.Кіраву ў С.-Пецярбургу (1938); І.Апанасенку ў Белгарадзе (1944—49); М.Гогалю (1952), М.Ламаносаву (1953), М.Кутузаву (1973) ў Маскве; партрэты І.Чарняхоўскага, М.Гарэева (абодва 1947), П.Покрышава, А.Смірнова, І.Кажадуба (усе 1948), Гогаля (1951), У.Маякоўскага (1954), Д.Рыверы (1956—57), «Валгаградскі рабочы» (1970), С.Сяргеева (1972). Творам уласцівы спалучэнне індывідуальнага вобраза мадэлі з шырокім абагульненнем, героікай або паэтызацыяй вобраза. Аўтар эмблемы і фрыза будынка Мін-ва Узбр. сіл СССР, афармлення будынка Массавета і Маск. ун-та ў Маскве (усе 1940-х г.). Дзярж. прэміі СССР 1941,
святлаценю ў натуры і маст. творы; ступень асвятлення і святлонасычанасці Тв.\ В бронзе н граннте. М , 1977. асобнага ўчастка прадмета і г.д. У твоHim:. Б а л т у н П.К. Н.В.Томскнй: [Альрах жывапісу і графікі ствараецца прабом]. 2 мзд. М., 1976; М н к н н а В.Б. парцыянальная прыроднай, багатая адН.Томскнй. М-, 1980. Т.В.Пешына. ценнямі шкала, y якой выбар святлаценявога Т. вызначаецца сістэмай адносін паміж Т., што стварае выразнасць святлаценю ў цэлым. Таксама зыходны элемент колеру ў прыродзе і каларыту ў творах мастацтва: якасць кожнага колеравага адцення, адпаведна асобнага ўчастка натуры або выявы ў судносінах да асн. колераў спектра (напр., лімонна-жоўты, вогненна-чырвоны). У сістэме жывапісу колеравыя Т. непадзельна звязаны з адпаведнай ёй сістэмай святлаценявых Т. Агульны Т. — колеравы строй маст. твора або матыву, асн. адценне, якое абагульняе і падпарадкоўвае сабе ўсе колеры карціны і вызначае адзінства каларыту. Фарбы ў такім «танальным» жывапісе аб’ядноўваюцца агульным Т. (напр., серабрыстым, залацістым, цёплым, халодным). ТОН y м y з ы ц ы, 1) фізічная характарыстыка муз. гуку, якая ўключае пэўную вышыню, гучнасць, тэмбр. 2) Мера, якая вызначае велічыню інтэрвала паміж гукамі, роўнага 1/6 a к т a в ы. У сучаснай 12-тонавай муз. сістэме найменшая адлегласць паміж гукамі — паўтон. 3) Ступень гукарада, лада, гамы, М.Томскі. Валгаградскі рабочы. 1970. гук акорда, элемент мелодыі. 4) Характарыстыка слыхавага ўражання ад гуТОН (ад грэч. tonos павышэнне голасу, чання голасу, муз. інструмента (чысты, фальшывы, роўны, ціхі і інш.). 5) У тон, націск; напружанне) y а к у с т ы ц ы, гук пэўнай вышыні; фіз. харак- майстэрзінгераў — мелодыя-мадэль, на тарыстыка гуку, якая вызначаецца яго якую выконваліся розныя тэксты. 6) У частатой. Адрозніваюць: просты Т. (гар- сістэме царк. ладоў — вызначэнне лада Т.А.Дубкова. манічнае гукавое ваганне) і асноўны (I T., II Т. і г.д.). Т. (стварае акустычная сістэма, калі ва- ТОН Канстанцін Андрэевіч (6.11.1794, гаецца з найніжэйшай для яе частатой). С.-Пецярбург — 6.2.1881), рускі архіГл. таксама Абертон. тэктар. Акад. Пецярбургскай AM (1830). Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1803— ТОН y выяўленчым Ma c 15) y A.Вараніхіна, выкладаў y ёй (з 1833 t a u т в е, зыходны прасцейшы элемент праф., з 1854 рэктар па архітэктуры). У 1815— 19 працаваў y К-це для пабудоў і гідраўл. работ y Пецярбургу. У 1819—28 камандзіраваны ў Італію. Пабудовы Т. ў т. зв. руска-візант. стылі (гл. Псеўдарускі стыль) адметныя канстр. вырашэннямі (выкарыстанне буйных метал. канструкцый і інш.), высокай якасцю буд. работ. Сярод твораў: y Маскве — храм Хрыста Збавіцеля ў памяць вайны 1812 (1837—83, знесены ў 1930-я г., y 1990-я г. адноўлены), Вял. Крамлёўскі палац (1839—49, y сааўт.), Аружэйная палата, званіца Сіманава манастыра (закладзена ў 1835), Мікалаеўскі вакзал (цяпер Ленінградскі; 1845—52); y стылі класіцызму — будынак Малога т-ра (1838—40), Дом інвалідаў y Ізмайлаве (1839); y Пецярбургу — Мікалаеўскі вакзал (цяпер Маскоўскі; 1851). Аўтар т. зв. узорных праектаў цэркваў, альбома «Праекты цэркваў...» (1838). 1948, 1949, 1950, 1952, 1979. Ленінская прэмія 1972.
Літ:. К н р н ч е н к о Е.М. К.Тон / / Зодчне Москвы, М., 1981. Кн. 1; С л а в н н а Т.А. К.Тон. Л „ 1989. К.Тон. Храм Хрыста Збавіцеля ў Маскве. Фота пач. 20 ст.
TÔHA (франц. tonne ад позналац. tunna бочка), адзінка масы; адна з асноўных
адзінак y сістэме МТС (метр, тона, секунда; гл. Сістэмы адзінак). Абазначаецца т. 1 т (метрычная) = 1000 кг. Т. і кратныя адзінкі кілатона (1 кт = 103 т) і мегатона (1 Мт = 106 т) шырока выкарыстоўваюцца ў тэхн. вымярэннях. У англамоўных краінах выкарыстоўваюцца: доўгая, або вялікая Т. (1016,047 кг); кароткая, або малая Т. (907,185 кг); прабірная Т. — адзінка масы каштоўных металаў (29,1667 г y ЗША і 32,6667 r y Вялікабрытаніі); рэгістравая Т. — адзінка аб’ёму рэгістравай умяшчальнасці (унутр. памяшканняў) судна (2,831685 м3).
тэстанты, ёсць католікі (16%) і мармоны (14%). Сярэднегадавы прырост 1,91% (2000). Сярэдняя шчыльн. 136,8 чал. на 1 к м \ 3 150 астравоў заселены 45. Каля 68 тыс. чал. жыве на в-ве Тангатапу, дзе шчыльн. дасягае 264 чал. на 1 км . Гар. насельніцтва 43% (1997). У
тонга
487
створаны парламент, значную частку якога складаюць прадстаўнікі традыц. арыстакратыі.
У 1900 Вялікабрытанія навязала каралю Георгу Тупоу II [1893— 1918] дага-
TÔHABA, вёска ў Рубяжэвіцкім с/с Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл., на аўтадарозе Рубяжэвічы—Хатава. Цэнтр калгаса. За 40 км на Пн ад Стоўбцаў, 71 км ад Мінска. 435 ж., 180 двароў (2002), Сярэдняя школа, клуб. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Вядома з пач. 16 ст. як маёнтак Тонва кн. Алелькавічаў y Віленскім ваяв. ВКЛ. 3 17 ст. ўласнасць Радзівілаў, Ю.Капчэўскага, Рдултоўскіх, Багушэвічаў, Сліжняў. 3 1793 y Рас. імперыі. 3 1861 вёска ў Слабодкаўскай, з 1878 y Рубяжэвіцкай вол. Мінскага пав. У 1897 — 519 ж., 78 двароў. 3 1921 y Стаўбцоўскім пав. Навагрудскага ваяв. Польшчы, з 1939 y БССР, з 1940 y Івянецкім, з 1962 y Стаўбцоўскім р-нах. С.А.Галоўка.
Т0НГА (Tonga), К а р а л е ў с т в а Т о н г a (танганскае Pule’anga Fakatu’i ’о Tonga, англ. Kingdom of Tonga), дзяржава на аднайм. астравах на ПдЗ Ціхага акіяна. Пл. 748 км2. Нас. 102,3 тыс. чал. (2002). Дзярж. мовы — танганская і англійская. Сталіца, гал. эканам. цэнтр і порт — г. Нукуапофа на в-ве Тангатапу. Краіна падзяляецца на 5 акруг. Нац. свята — Дзень незалежнасці (4 чэрв.). Дзяржаўны лад. Т. — канстытуцыйная манархія. Уваходзіць y Садружнасць. Дзейнічае канстытуцыя 1875 (з папраўкамі і дапаўненнямі). Кіраўнік дзяржавы — кароль. Заканадаўчы орган — аднапалатная Заканадаўчая асамблея (30 членаў: кароль, члены кабінета міністраў і асабістага савета караля, 9 членаў, якіх выбірае знаць, і 9 членаў, якіх выбірае насельніцтва на 3 гады). Выканаўчую ўладу ажыццяўляюць кароль і кабінет міністраў на чале з прэм’ер-міністрам. Прырода. Астравы вулканічныя (выш. да 1030 м, в-аў Као) і каралавыя (выш. некалькі м, некат. прыўзнятыя да 200 м). Найб. в-аў Тангатапу, пл. 257 км2. Клімат трапічны марскі. Сярэднямесячныя т-ры ад 26 °С (люты) да 20 °С (жнівень). Ападкаў каля 2000 мм за год, на схілах гор да 3000 мм. Бываюць разбуральныя трапічныя ўраганы. На асобных астравах ёсць рэкі і ручаі, захаваліся трапічныя лясы (11% тэр.) з дрэвападобных папарацей, пальмаў, панданусаў. Жывёльны свет збеднены (пацукі, мышы, кажаны). Шмат птушак. Мора багатае рыбай, чарапахамі, малюскамі. Есць прыродаахоўныя рэзерваты. Насельніцтва Больш за 98% складаюць танганцы — адзін з палінезійскіх народаў. Жывуць невял. групы метысаў, палінезійцаў з інш. астравоў, еўрапейцаў. Сярод вернікаў пераважаюць пра-
Герб і сцяг Тонгя.
г. Нукуалофа каля 40 тыс. ж. (1998). 65% самадзейнага насельніцтва занята ў сельскай гаспадарцы, рыбалоўстве, марскіх промыслах. Значная эміграцыя ў Новую Зеландыю, Аўстралію і ЗША. Гісторыя А-вы Т. заселены палінезійцачі ў 2-м тыс. да н.э. У 10 ст. н.э. на Т. ўсталявалася ўлада правадыроў-жрацоў туі-тонга; y 15 ст. рэліг. і свецкая ўлады падзелены. У 1616 галандскія мараплаўцы В.Схаўтэн і ЯЛемер адкрылі 1-я з а-воў T.; y 1643 A.Я.Тасман адкрыў буйнейшы з іх — Тангатапу; y 1773—74 Т. даследаваў Дж.Аў/с, які назваў іх а-вамі Таварыства. У 1797 на Т. з ’явіліся еўрап. місіянеры. У 1831 яны схілілі ў хрысціянства правадыра а-воў Вавау — Таўфа’ахау Тупоу, які аб’яднаў пад сваёй уладай усе а-вы Т. і абвясціў сябе каралём Т. пад імем Георга Тупоу I [1845—93]. У 1875 прынята канстытуцыя Т.,
вор, які ператварыў Т. ў брыт. пратэктарат. Новы дагавор 1958 даў Т. права знешнеэканам. зносін. У 1968 брыт. ўрад заключыў дагавор з каралём Таўфа’ахау Тупоу IV [з 1966] пра пераход Т. да незалежнасці; 4.7.1970 абвешчана незалежнасць. Ha Т. дзейнічае адна паліт. партыя — Нар. партыя. Гаспадарка Т. — слабаразвітая аграрная краіна. Валавы ўнутр. прадукт на 1 чал. складае 1720 дол. (1999). 32,1% яго ствараецца ў сельскай гаспадарцы і ры-
488
тонга
балоўстве, 7,8% — y прам-сці і буд-ве, 7,3% — на транспарце і ў сувязі, 11% — y гандлі, рэстаранах і атэлях, 41,8% — y інш. абслуговых галінах. Гал. галіна — земляробства. Пад с.-г. ўгоддзямі 61,3 тыс. га, y т.л. пад ворывам 18 тыс. га, пад шматгадовымі насаджэннямі 38,8 тыс. га, пад пашай 4,5 тыс. га. Значная частка зямель належыць каралеўскай сям’і і спадчыннай арыстакратыі, якія эдаюць яе ў арэнду сялянам. Пераважаюць гаспадаркі пл. да 3 га. Штогадовы збор асн. культур (тыс. т.): какосавых арэхаў — каля 125, бананаў — каля 5, батату — 80, маніёку — 12, апельсінаў — 3, памідораў — 2. Асн. экспартныя культуры — какосавыя арэхі і бананы, a таксама какава, кава, ваніль, імбір, чорны перац, цытрусавыя, арахіс, манга, ананасы. Асн. харч. культуры — батат, маніёк, ямс, тара, хлебнае дрэва, кукуруза, рыс, бахчавыя, агародніна. У краіне каля 6 тыс. галоў буйн. par. жывёлы, 8 тыс. коней, 80 тыс. свіней, 10 тыс. коз. Птушкагадоўля (каля 270 тыс. курэй). Рыбалоўства (каля 2—3 тыс. т рыбы штогод). Прам-сць: лесапільныя з-ды і прадпрыемствы па перапрацоўцы с. -г. сыравіны, пашыве адзення, выпуску спарт. абсталявання, зборцы з імпартаваных дэталей і вузлоў міні-экскаватараў. Вытв-сць электраэнергіі 35 млн. кВттадз (1999). Развіты саматужныя рамёствы і промыслы: выраб нац. тканін і адзення, цыновак, сувеніраў. Транспарт аўтамаб. і марскі. Аўтадарог 680 km, y т. л. 184 км з цвёрдым пакрыццём, 3,4 тыс. легкавых, 3,6 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў (1996). Астравы злучаны паміж сабой рэйсамі невял. суднаў. Гал. порт Нукуалофа. 6 аэрапортаў, y т.л. міжнар. на в-ве Тангатапу. У 1998 экспарт склаў 8 млн. дол., імпарт — 69 млн. дол. У экспарце пераважаюць копра, бананы, кава, какава, ваніль, рыба, y імпарце — спажывецкія і харч. тавары, нафтапрадукты. Замежны турызм (у 1997/98 — 26,2 тыс. чал. пераважна з Новай Зеландыі, ЗША, Аўстраліі) і грашовыя пераводы грамадзян Т. з-за мяжы з’яўляюцца важнымі крыніцамі даходаў. Грашовая адзінка — паанга. Л іт :. М а л а х о в с к н й ным Крестом. М., 1974.
К.В. Под Юж-
Т0Н ГА Ж 0Л А Б (Tonga), глыбакаводны
жолаб y Ціхім ак. Цягнеца ўздоўж усх. схілу аднайм. падводнага хрыбга ад а-воў Самоа да 25° паўд. ш. Даўж. 860 км. Сярэдняя шыр. 78 км. Глыб. 10 882 м (найб. глыбіня Сусветнага ак. ў Паўд. паўшар’і). На Пд пераходзіць y жолаб Кермадэк. ТОН Д Ы К ТХАНГ (Tôn Du’c Thâng; 20.8.1888, прав. Лангсюен, В’етнам — 30.3.1980), в’етнамскі паліт. і дзярж. дзедч. 3 1912 жыў y Францыі. Служыў y франц. ВМФ, удзельнік паўстання франц. ваен. маракоў y Севастопалі ў 1919. Пасля вяртання ў 1920 y В’етнам удзельнічаў y антыкалан. руху, чл. Т-ва
в’етн. рэв. моладзі. У 1929—45 зняволены ў франц. турму, дзе ў 1930 далучыўся да Камуніст. партыі Індакітая (з 1951 Партыя працоўных В’етнама, ППВ). Чл. ЦК ППВ з 1951. 3 1949 нам., з 1955 старшыня Пастаяннага к-та Нац. сходу Дэмакр. Рэспублікі В’етнам (ДРВ). 3 1960 віцэ-прэзідэнт ДРВ, y 1969—76 прэзідэнт ДРВ. 3 1976 прэзідэнт Сацыяліст. Рэспублікі В’етнам. Міжнар. Ленінская прэмія «За ўмацаванне міру паміж народамі» 1955.
шчапленне ўзроўняў энергіі (а таксама спектральных ліній) атамаў і інш. атамных сістэм на 2 ці больш падузроўняў, выкліканае гал. чынам спін-арбітальным узаемадзеяннем. Характарызуецца тонкай структуры пастаяннай і выяўляецца ў атамных спектрах y выглядзе дублетаў, трыплетаў і мультыплетаў спектральных ліній. Гл. таксама Звыштонкая структура.
Т0НУС (лац. tonus ад грэч. tonos нацяжэнне, напружанне) y ф і з і я л о г і і , нармальны (нестамляльны) стан пастаТ0НЕЖ , вёска ў Лельчыцкім р-не Гояннага ўзбуджэння нерв. цэнтраў і прамельскай вобл., на аўтадарозе Жыткавіцяглае напружанне мышцаў; забяспеччы—Букча. Цэнтр сельсавета. За 53 км вае аптымальны функцыян. стан органа 3 ад г.п. Лельчыцы, 260 км ад Гоменаў і тканак, падтрыманне пэўнага сталя, 72 км ад чыг. ст. Жыткавічы. 789 ж., новішча цела ў прасторы. Т. нерв. 362 двары (2002). Лясніцтва. Сярэдняя цэнтраў падтрымліваецца аферэнтнымі школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, нерв. імпульсамі, што бесперапынна аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, паступаюць y ц.н.с. ад перыферычных аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і рэцэптараў, і ўздзеяннем хім. раздражпартызан. Магілы ахвяр фашызму. няльнікаў (напр., гармонаў, медыятаПомнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі Тонежскае радо- раў), якія знаходзяцца ў крыві. Пасіўны вішча бурага вугалю. мышачны Т. залежыць ад вязкаэласТОНЕЖСКАЕ РАД0ВІШЧА БЎРАГА тычных уласцівасцей мышцы, актыўВУГАЛЮ. У Лельчыцкім р-не Гомель- ны — ад колькасці мышачных валокскай вобл., паміж вёскамі Тонеж і Букча. наў, што скарачаюцца пад уздзеяннем Вьюўлена ў 1982, папярэдне разведана ў нерв. імпульсаў, якія ўзнікаюць y ру1987—90. Вугляносная тоўшча звязана з хальных нейронах спіннога мозга. Іх актыўнасць падтрымліваецца і рэгулюадкладамі ніжняга неагену і прымеркаецца імпульсамі, што паступаюць ад вана да Тонежскай дэпрэсіі Прыпяцкавышэйшых цэнтраў (напр., рэтыкулярга прагіну. 3 15 пластоў, лінз і прапласнай фармацыі ствала мозга) і ад праткаў практычнае значэнне маюць 3 прыярэцэптараў, якія знаходзяцца ў пласты (I, II, III). Магугнасць іх 0,3— С С.Ермакова. 19,6 м, ускрышы (пясчана-гліністыя па- мышцах. роды) 26— 132 м. Цеплата згарання 4— Т0ПКА, прыстасаванне для спальвання 4,9 МДж/кг, попельнасць 22—34%. На цвёрдага, вадкага або газападобнага папл. 10,3 км2 папярэдне разведаныя заліва ў катлах, полымных печах і інш. пасы 42 млн. т. Радовішча не распраТ. для цвёрдага паліва бываюць слаяцоўваецца. А.П.Шчураў. выя (паліва спальваецца слоем на каласніковых рашотках) і камерныя (цыкTÔHIKA (ад франц. note tonique лілонныя, y якіх здробненае паліва спальтар. — танічная нота), цэнтральны ваецца ў газапаветраным віхры, і віхратанальнасці: ўстойлівы элемент (устой) выя, з віхравым рухам газаў y топачнай гал. ўстойлівы гук сістэмы (у мажоры і камеры). Вадкае (мазут) і газападобнае міноры I ступень ладу); асн. акорд лада (звычайна мажорнае ці мінорнае трохгучча), які будуецца на гал. устойлівым гуку. Усе інш. элементы лада маюць A A A A I l l i пэўную функцыю ў залежнасці ад гукаI l l i вышынных суадносін з Т. — асновай I l l i гарманічнага працэсу. Т. дае назву ўсёй сістэме (до мажор, ля мінор). У музыцы Паліва 20 ст. Т. можа быць і дысанантны Паліва акорд. Т.А.Дубкова. Т0НКАЙ СТРУКТУРЫ ПАСТАЯННАЯ, безразмерная фіз. велічыня, што характарызуе эл.-магн. ўзаемадзеянне элементарных часціц; адна з фундаментальных фізічных пастаянных. Вызначаецца формулай: a - ^ /(^ > 1 /1 3 7 , дзе е — зарад элементарны, Ь = й/(2л), h -— Планка пастаянная, с — скорасць святла ў вакууме. Паводле найб. дакладных вымярэнняў а '1 = 137,0359895(61). Вызначае тонкую структуру ўзроўняў энергіі атама (велічыня расшчаплення прапарцыянальная а 2), з чым звязана назва самой канстанты. Т0НКАЯ СТРУКТУРА, м у л ь т ы п л е т н а е р а с ш ч а п л е н н е , рас-
f t
t
^ Паветра
Паліва Паветра
2 / Паветра г
Да арт. Топка. Схема топачных працэсаў: 1 слаявога; 2 і 3 — камерных.
паліва спальваюць y камерных Т., якія выконваюцца ў выглядзе верт. прамавугольнай камеры, дзе паліва згарае ў струмені паветра (у факеле). Т0ПЧЫЕЎ Аляксандр Васілевіч (9.8.1907, с. Міхайлаўка Валгаградскай вобл., Расія — 27.12.1962), сав. хімікарганік. Акад. AH СССР (1949), з 1958 яе віцэ-прэзідэнт. Скончыў Маскоўскі хіміка-тэхнал. ін-т (1930), дзе і працаваў. У 1938—41 праф. Маскоўскага тэхнал. ін-та харч. прам-сці. 3 1940 y Маскоўскім нафтавым ін-ue (у 1943—47
апошняй бітве перад канцом свету забівае сусв. змея Ёрмунганда, але і сам гіНе ад яго атрутньгх укусаў, TOP (ад лац. toms выпукласць), геаметрычнае цела, атрыманае вярчэннем круга вакол восі, якая ляжыць y плоскасці гэтага круга і не перасякае яго. Часам Т. называюць толькі паверхню гэтага цела. Паверхня S і аб’ём V Т. вылічваецца паводле формул Ў'= 4к2аг, V = = 2х2а г. дзе г — рады'ус круга. a — адлёгласць цэнтра круга ад восі вярчэння. TOP, пазасістэмная адзінка ціскў, тое, што міліметр ртутнага слупа. Названа ў гонар Э.Тарычэлі.
т о р б а ч н ік
489
ладчыкам бернардзінскага калегіума ў г. Сянно (Віцебская вобл.) К Жэрай. Уключае 223 анекдатычныя пацешныя і павучальныя гісторыі, якія здарыліся на Піншчыне, Гродзеншчыне, Лепельшчыне, y Гродне, Драгічыне і інш. мясцовасцях Беларусі і Польшчы. Некаторыя маюць антыклерыкальны і антыпрыгонніцкі змест. Рукапіс выяўлены і апубл. ў 1893 З.Глогерам. Публ.: Vorago rerum: Torba smiechu. War szawa, 1980. А.В.Мальдзіс.
TÔPA, гл. ў арт. Пяцікніжжа.
дырэктар), адначасова y 1947—49 нам. міністра вышэйшай адукацыі СССР і з 1958 дырэктар Ін-та нафтахім. сінтэзу AH СССР (цяпер Ін-т нафтахім. сінтэзу Рас. АН яго імя). Навук. працы па даследаванні нітравання, галагенавання, алкіліравання і полімерызацыі вуглевадародаў розных класаў, a таксама сінтэзе і даследаванні фіз.-хім. уласцівасцей крэмнійарган. злучэнняў. Ленінская прэмія 1962. Дзярж. прэмія СССР 1950. Тв:. Взбр. тр. [Т. 1— 3], М„ 1965—66. Л і т А.В.Топчяев. М., 1964.
TOP, Д о н a р, y германа-скандынаўскай міфалогіі бог грому, буры і ўрадлівасці, асілак, які абараняе багоў і людзей ад волатаў і страшэнных пачвар. Паводле «Прароцтва вёльвы», T. y
TÔPA (Thoreau) Генры Дэйвід (12.7.1817, г. Конкард, штат Масачусетс, ЗША — 6,5,1862), амерыканскі пісьменнік. Скончыў Гарвардскі ун-т (1837). Зблізіўся з Р.У.Эмерсанам, прымкнуў да трансцэндэнталістаў. Друкаваўся з 1840. Філас. проза «Уолдэн, або Жыццё ў лесе» (1854) — рамант. рабінзанада пра жыццё чалавека ў свеце прыроды як магчымасць выратавання асобы ад цывілізацыі «спажывання». Аўтар памфлетаў «Грамадзянская непакорнасць» (1849), «Рабства ў Масачусетсе» (1854), прамоў y абарону неграў, дарожных нататак-дзённікаў, y т.л. кніг «Тыдзень на Конкардзе і Мерымаку» (1849), «Мэнскія лясы» (апубл. 1864), «Янкі ў Канадзе» (апубл. 1866), вершаў, перакладаў, неапубл. запісаў пра індзейцаў. Тв:. Рус. пер. — Уолден, нлн Жнзнь в лесу. 2 нзд. М., 1980. Літ:. О с н п о в а Э.Ф. Генрн Торо: Очерк творчества. Л „ 1985. Т.Я.Камароўская.
TÔPAC, другая назва гор Таўр. «TÔPBA СМЁХУ», зборнік гумарыст. і сатыр. твораў (фацэцый) на польскай і бел. мовах. Складзены ў 1773—98 вык-
Top. Бронзавая статуэтка, знойдзеная ў Ісландыі. Каля 1000. 17. Бел. энц. Т. 15.
Торбачнік: 1 — альпійскі; 2 — палявы.
Top: r — радыус круга; a — адлегласць цэнтра круга ад восі вярчэння.
Т0РБАЧНІК (Thlaspi), род кветкавых раслін сям. крыжакветных. 60 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі і Амерыкі. На Беларусі 3 віды Т.: альпійскі (Th. alpestre), занесены ў Чырв. кнігу, палявы (Th. arvense), пранізаналісты (Th. perfoliatiim). Трапляюцца на палях, пустках, уздоўж дарог. Адна- і шматгадовыя травяністыя расліны. Сцёблы прамастойныя, простыя або галінастыя. Прыкаранёвае лісце часта ў разетцы, Ma-
490
ТОРВАЛЬД
трансп. машын, a таксама рухомых дэталей машын-прылад. Дзеянне Т. грунтуецца на пераўтварэнні кінетычнай энергіі руху ў цеплавую пры трэнні паміж элементамі. Найб. пашыраны Т. фрык-, цыйныя, якія паводле канструкцыі рабочых элементаў падзяляюцца на калодачныя, дыс-І кавыя, стужачныя і канічныя. Бываюць так- ! сама Т. аэрадынамічныя, гідраўл. і электра- ' дынамічныя. Выкарыстоўваюцца для рэгулявання скорасці руху.
ранковае, суцэльнае, зубчастае ці хвалістае, сцябловае — сядзячае, вузкасэрцападобнае. Кветкі дробныя, белыя, сабраныя ў верхавінкавыя гронкападобныя суквецці. Плод — стручочак. Трава Т. палявога мае моцны часночны пах, y насенні да 30% алею. Лек., радзей харч. (салатныя, насенне для гарчыцы), дэкар. расліны, некат. пустазелле. А.М. Скуратовіч.
Т0РВАЛБД К0ДРАНСАН (Thorvalde Kodransson; ? — пасля 1002), ісландскі падарожнік і місіянер 10 ст., адзін з першых апосталаў хрысціянства ў Ісландыі. У час знаходжання ў Саксоніі прыняў хрысціянства. За спробу пашырьшь яго на радзіме быў асуджаны да выгнання. Аднак y 1000 хрысціянства ў Ісландыі было прынята ў якасці афіц. рэлігіі. У гэты ж год Т.К. выправіўся ў Святую зямлю, адкуль вяртаўся дамоў праз Канстанцінопаль і Кіеў. Паводле ісландскай cari, «памёр на Русі, недалёка ад Полацка (Palteskja) і пахаваны там на гары пры царкве св. Яна Хрысціцеля і людзі лічаць яго святым». Невял. сага (татра) «Пра Торвальда Вялікага Падарожніка» ўдакладняе гэтыя звесткі і дадае, што магіла Т.К. «пад высокай гарой y Дрофне (Drafn) пры царкве св. Яна», дзе ён нібыта заснаваў манастыр. Паводле той жа крыніцы, Т.К. быў накіраваны на Русь як афіцыйны прадстаўнік візант. імператара. Месцазнаходжанне «высокай гары ў Дрофне» дакладна не лакалізавана. Звесткі пра Т.К. пацвярджаюць існаванне ў 9— 10 ст. цесных сувязей Полацка са СкандынаВІЯЙ.
А.В.Белы, В.Рыч.
Т0РВАЛБДСЕН (Thorvaldsen) Бертэль (13 або 19.11.1768 або 1770, Капенгаген — 24.3.1844), дацкі скульптар, адзін з буйнейшых еўрап. майстроў позняга класіцызму. Вучыўся ў AM y Капенгагене (1781—93). У 1797— 1838 працаваў y Неапалі і Рыме, дзе вывучаў ант. пластыку і творы Рафаэля. 3 1825 прэзідэнт рымскай акадэміі св. Лукі, з 1833 прэзідэнт AM y Капенгагене. Творы вылучаюцца строгай гармоніяй кампазіцыі, статычнасцю і стрыманасцю вобразаў, падкрэсленых віртуознай апрацоўкай мармуру: «Ясон» (1802—03), «Амур і Псіхея» (1807), партрэт графіні Е.А.Остэрман-Талстой (1815), «Ганімед корміць Зеўсавага арла» (1817). Выканаў грандыёзны рэльеф «Паход Аляксандра Македонскага» (1812, віла Карлота), конную статую Станіслава Аўгуста Панятоўскага (1820—29; да 1920 стаяла ў Гомелі каля палаца І.Ф.Паскевіча), помнік Каперніку (1830, абодва ў Варшаве), надмагілле папы Пія VU y саборы св. Пятра ў Рыме (1824—31). Халодная адцягненасць і ідэалізацыя вобразаў зрабілі Т. лідэрам акадэмізму ў скульптуры 1-й пал. 19 ст. TÔPKI, г y з ы, y з ы, качавыя цюркамоўныя плямёны, якія вылучыліся з племяннога аб’яднання агузаў. Да сярэдзіны 11 ст. выцеснілі печанегаў і пася-
БТорвальдсен Партрэт графіні Е.А.Остэрман-Тапстой. 1815.
ліліся ў паўд.-рус. стэпах. Як саюзнікі кіеўскага кн. Уладзіміра Святаславіча ўдзельнічалі ў 985 y паходзе на Балгарыю Волжска-Камскую. У 1060 разгромлены аб’яднанымі войскамі стараж.-рус. князёў. У 1116 частка Т. разам з печанегамі атрымала паражэнне ад полаўцаў і перасялілася на Русь. Т. рассяліліся ў бас. р. Рось (прыток Дняпра), дзе пабудавалі г. Торчаск; паступова яны перайшлі да аселасцг і сталі займацца земляробствам. Т. удзельнічалі ў барацьбе супраць полаўцаў на баку стараж.-рус. князёў. Частка Т. аславянілася, астатнія асіміляваны полаўцамі. TÔPMA3 (ад грэч. tormos адтуліна для цвіка, які затрымлівае вярчэнне кола), прыстасаванне, што стварае супраціўленне руху для спынення, рэгулявання скорасці ці ўтрымання на месцы
TÔPMIC (Tormis) Вельё (7.8.1930, пас. Куусалу Хар’юскага пав., Эстонія), эстонскі кампазітар, фалькларыст. Нар. арт. Эстоніі (1975). Нар. арт. СССР (1987). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1956). Працуе ў розных жанрах. Прапагандыст стараж. нар. песні, шырока спалучае рысы фальклору з разнастайнымі стылявымі сістэмамі сучаснай музыкі. Сярод твораў: опера «Лебядзіны палёт» (паст. 1965), балет-кантата «Эстонскія балады» (паст. 1980), творы для хору a capella, y т.л. «Кіхнускія вяседвныя песні» (1959), «Эстонскія каляндарныя песні» (1967; 5 цыклаў), «Малюнкі прыроды» (1969), «Балада аб Маар’ямаа» (1972), «Закляцце жалеза» (1972; з шаманскім бубнам), «Латышскія бурдонныя песні» (1982) і інш., музыка да спектакляў драм. т-ра і кінафільмаў. Дзярж. прэміі Эстоніі 1970, 1972. Дзярж. прэмія СССР 1974. Літ.: Б о б ы к н н а М. В.Тормнс: Очерк жнзнн н творчества. М., 1989.
| I
j
Т.А.Дубкова. |
Т0РМЫШАЎ Юрый Іванавіч (н. 23.4.1937, г. Таганрог Растоўскай вобл., 1 Расія), бел. вучоны ў галіне выліч. тэхнікі. Д-р тэхн. н. (1991), праф. (1992). I Скончыў Разанскі радыётэхн. ін-т I (1964). 3 1969 y Ін-це тэхн. кібернетыкі АН Беларусі. 3 1979 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працы па тэхн. сродках узаемадзеяння чалавека з ЭВМ і апрацоўцы графічнай інфармацыі. Распрацаваў спосабы фарміравання і сціскання бінарных графічных відарысаў, метады пёравага інтэрфейсу чалавека з ЭВМ. Te:. Методы м средства формаровання шаговых траекторнй. Мн., 1980 (разам з М.П.Федарэнкам); Техннческне средства машннной графнкн. Мн., 1987; Техннческне средства ЭВМ: Устройства ввода-вывода. Мн., 1991 (у сааўт.). М.П.Савік.
Т0РНДАЙК (Thomdik) Сібіл (24.10.1882, г. Гейнсбара, Вялікабрытанія — 9.6.1976), англійская актрыса. Муз. адукацыю атрымала ў школе «Гілдхол-скул», тэатр. — y акадэміі Б.Грыта. На сцэне з 1904. 3 1908 выступала- ў трупах А.Э.Хорнімен і Ч.Фромана. У 1914, потым y рознью гады працавала ў т-ры «Олд Вік» і інш. т-рах Лондана. Валодала віртуозным акцёрскім майстэрствам, рамантычна прыўзнятым і быт. стылямі ігры. Сярод роляў: лэдзі Макбет («Макбет» У.Шэкспіра), Гекуба («Траянкі» Эўрыпіда), Іакаста (« Цар Эдып» СафокСхема калодачнага тормаза: 1 — барабан; 2 — нерухомая вось; 3, 5 — калодкі; 4 — шарнір; Рь Р2 — сілы, што дзейнічаюць на калодкі.
! I
ла), Іаана («Святая Іаанна» Б.Шоу) і інш. Him:. Д р у з м н а М. Снбнл Торндайк. Л., 1972.
j
Т0РНДАЙК (Thorndike) Эдуард Лі (31.8.1874, г. Уільямсберг, штат Масачусетс, ЗША — 9.8.1949), амерыканскі псіхолаг і педагог. Чл. Нац. АН ЗША. 3 1904 праф. Калумбійскага ун-та і пед. каледжа ў Нью-Йорку. 3 1924 адзін з рэдактараў час. «Journal of genetic psychology» («Часопіс генетычнай псіхалогіі»), з 1926 —■ «Genetic psychology monographs» («Манаграфіі генетычнай псіхалогіі»), У працы «Розум жывёл» (1898) Т., уяўляючы інтэлект жывёл як інструмент прыстасавання да навакольнага асяроддзя, сфармуляваў закон «спроб і памылак»: спробы, якія выпадкова былі ўдалымі, замацоўваюцца і ствараюць уражанне мэтанакіраваных паводзін. Яго праца «Педагагічная псіхалогія» (1903) зрабіла ўплыў на развіццё тэорыі навучання ў ЗША, y т.л. на канцэпцыі праграмаванага навучання. Ён распрацоўваў праблемы навыкаў, паводзінскай псіхалогіі, сфармуляваў «закон праектавання», «закон эфектаў», «закон гатоўнасці» і інш. Т. належыць серыя прац па псіхалогіі навучання арыфметыцы, алгебры, мове, чытанню. Ен распрацаваў уласную сістэму тэстаў для колькаснага вымярэння ўзроўню псіхічнага развіцця. Даследаванні Т. даюць падставу сцвярджаць, што ён падрыхтаваў узнікненне біхевіярызму. ТОРС (ад італьян. torso), скульптурнае выяўленне тулава чалавека. Ант. Т. ўяўляюць сабой часткі статуй, якія захаваліся (напр., Бельведэрскі Т., 50 г. да н.э.). 3 2-й пал. 19 ст. Т. стаў самаст. відам скульптурнай кампазіцыі, якая дазваляе пластычна выяўляць фіз. структуру чалавека. Т0РСХАЎН (Thorshavn), горад, адм. цэнтр Фарэрскіх астравоў, на в-ве Стрэймай. Каля 15 тыс. ж. (2001). Порт. Аэрапорт. Прам-сць: рыбаперапр., маш.-буд., тэкстыльная. т б р у н ь (Toruri), горад на Пн Польшчы, y Куяўска-Паморскім ваяводстве. Каля 210 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на р. Вісла. Прам-сць: хім., маш.-буд., харч., шарсцяная, швейная, паліграфічная. Ун-т М.Каперніка, яго дом-музей.
Гістарычны цэнтр г. Торунь.
торф
491
будовы ў духу эклектыкі (ун-т, пач. 20 ст., неаготыка), стылю мадэрн і функцыяналізму. Помнік Каперніку (1853).
ТОРФ (ням. Tori), гаручы карысны выкапень. Утвараецца ў працэсе натуральнага адмірання і няпоўнага распаду раслін ва ўмовах недахопу кіслароду і залішняга ўвілыатнення. З’яўляецца шмагкампанентнай, поліфракцыйнай паўкалоідна-высокамалекулярнай сістэмай, y складзе якой розныя класы арган. і мінер. злучэнняў.
Да арт. Торунь. Дом-музей М.Каперніка.
Засн. ў 1231 крыжакамі Тэўтонскага ордэна. У 1232 атрымаў rap. права. У 1264 непадалёку ад Т. засн. Новы горад, y 1454 абедзве гар. часткі аб’яднаны. Значны гандл. цэнтр, чл. сярэдневяковай Ганзы. 3 1454 y складзе Польшчы. Радзіма Ы.Каперніка. Тут падпісаны Тарунскія мірныя дагаворы 1411 (завяршыў Втікую вайну 1409— 11 з удзелам ВКЛ) і 1466 (скончыў Трынацнацігадовую вайну 1454—66). 3 канца 16 ст. асяродак лютэранства. 3 1793 горад y Прусіі (акрамя 1807— 15, калі ён уваходзіў y Варшаўскае герцагства), яе значная памежная крэпасць. 3 1920 y Польшчы, важны ваенна-рачны порт (гал. база Віслінскай флатыліі польскіх BMC). У 2-ю сусв. вайну далучаны да Германіі. 3 1945 зноў y скпадзе Польшчы, y 1975—99 адм. ц. Тарунскага ваяводства. Захаваліся руіны замкаў 13— 15 ст. У раёнах Старога горада і Новага горада рэшткі гар. умацаванняў, ратуша (13 ст. — 1603), гатычныя касцёлы св. Яна (каля 1250 — 15 ст.), св. Якуба (1309— 15), Дзевы Марыі (1350— 70), гатычныя і барочныя збожжасховішчы (14— 17 ст.), дамы ў стылях готыкі, рэнесансу і барока. Вылучаюцца грамадскія па-
Хім. састаў Т. вызначаецца ўмовамі генезісу, асаблівасцямі раслін-торфаўтваральнікаў і ступенню іх распаду. Яго алементарны састаў (на арганічную масу): вуглярод 50—60%, вадарод 5— 7%, кісларод 26—45%, азот 0,9— 3,6%, сера 0,1— 5,9%. У кампанентным складзе арган. масы водарастваральных рэчываў 1— 5%, бітумаў 2— 17%, злучэнняў, якія лёгка гідралізуюцца, 20— 40%, цэлюлозы 4— 10%, гумінавых кіслот 10— 50%, лігніну 5— 20%. Попельнасць y памеры 50% на сухое рэчыва ўмоўна лічаць мяжой паміж Т. і тарфяной глебай. Паводле ступені распаду расл. тканак адрозніваюць Т. слаба- (да 20% рэчыва страціла клетачную структуру), сярэдне- (20— 35%) і моцнараскладзены (болып за 35%). Цеплата згарання Т. 19,1—27,6 МДж/кг (4500— 6500 ккал/кг). Вільгацеўтрыманне ў натуральным заляганні 88—96%, порыстасць да 96—97%, высокі каэфіцыент сціскальнасці. Тэкстура аднародная, зрэдку слаістая; структура валакністая або пластычная. Колер жоўты, буры да чорнага. У сухім стане мае малую шчыльнасць (да 300 кг/м 3), нізкі каэфіцыент цеплаправоднасці і высокую газапаглынальную здольнасць. У залежнасці ад складу раслін-торфаўтваральнікаў і ўмоў торфаўтварэння вылучаюць тыпы Т. — нізінны (попельнасць 1— 18%, кіслотнасць pH > 5,1, азоту 2,8%), пераходны (попельнасць 1,2— 15,9%, кіслотнасць pH 2,8— 5,9, азоту да 2%) і вярховы (попельнасць 0,7— 15,4%, кіслотнасць pH 2,8— 3,6, азоту да 1,5%; гл. Вярховае балота, Нізіннае балота, Пераходнае балото); падтыпы — лясны, лесабагнавы, багнавы; групы і віды. На Беларусі асн. віды Т .: асакова-гіп-
навы, асакова-сфагнавы нізінны і пераходны, драўнінна-сфагнавы пераходны, драўнінны нізінны, комплексны вярховы, сфагнавы нізінны і пераходны, трысняговы нізінны, хваёва-падвейны, шэйхцэрыевы вярховы, нізінны і пера-
Торф.
492
ТОРФАЗДАБЫЧА
ходны, фускум-торф. Узрост 4— 12 тыс. гадоў (трапляецца больш стараж. эпох). Утварае тарфяныя паклады. Разведана 9191 радовішча агульнай пл. каля 2,4 млн. га; да пачатку распрацоўкі запасы складалі больш за 5,7 млрд. т; геал. запасы, што засталіся, 4,3 млрд. т, y т.л. тыя, што здабываюцца, 0,21 млрд. т (2002). Выкарыстоўваецца як паліва, для вытв-сці арган. і арганамінер. угнаенняў, роставых рэчываў, біястымулятараў і меліярантаў, кармавых дражджэй і вугляводных дамешкаў, фільтраў, сарбентаў і фарбавальнікаў драўніны, тарфянога воску, лекавых сродкаў, прадуктаў для быт. хіміі і паліграфіі, на подсціл жывёле і інш. Многія тарфяньм радовішчы вярховага тыпу абвешчаны заказнікамі, запаведнікамі, рэзерватамі бітумінознай і гідролізнай сыравіны. Значная плошча тарфяных радовішчаў асушана і выкарыстоўваецца ў якасці меліяраваных глеб. Вывучаюць T. y Ін-це праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі Hau. АН Беларусі, НДІ меліярацыі і лугаводства, НДІ глебазнаўства і аграхіміі і інш. н.-д. установах. Гл. таксама Балотазнаўства, Балотныя адклады, Тарфяная прамысловасць, Торфалячэнне і інш.
На Беларусі Т. пачалася ў 1896 пры шклозаводзе ў в. Серкавіца (Талачынскі р-н Віцебскай вобл.), дзе торф выкарыстоўваўся ў газагенератарах, a ў 1899 каля Гомеля для патрэб цагельняў, з 1900 каля в. Шэбрын (Брэсцкі р-н) выраблялі торфабрыкеты. Да 1913 Т. пачалася каля Віцебска, Магілёва, Мінска, y Гомельскім і Полацкім р-нах. У перадваенныя гады дзейнічала больш за 200 торфапрадпрыемстваў. У 1950—60-я г. пабудаваны дзесяткі буйных торфапрадпрыемстваў. Да 1960-х г. на торфе працавала большасць ДРЭС і ЦЭЦ. 3 канца 1970-х г. здабыча торфу на паліўнаэнергет. мэты зменшылася. Гл. таксама Тарфяная прамысловасць. Л і т Б о г a т о в Б.А., Н н к н ф о р о в В.А. Технологйя н комплексная механнзацня торфяного пронзводства. Мн., 1988. Б.А.Багатаў, У.М.Санута.
ТОРФАЛЯЧ^ННЕ, ужыванне торфу на лек. мэты; від гразелячэння. Як лек. сродак торф выкарыстоўваюць з 1-й пал. 19 ст. Лек. торфы складаюцца са згнілых расл. і жывёльных рэшткаў, валода-
юць процімікробным, антыакіслялЬ‘| ным, процізапаленчым, раназагойвальным і інш. дзеяннямі. Праводзіцца ў гразелячэбніцах. Выкарыстоўваецца пры захворваннях і выніках траўмаў апорнарухальнага апарату, нерв. сістэмы, хваробах скуры, палавых органаў, дыхальнай сістэмы і інш. І.М.Семяненя. Т 0РЫ (англ. tory), палітычная партыяў Вялікабрытаніі ў канцы 17 — сярэдзіне 19 ст. Узнікла ў 1670—80-я г. як групоўка прыхільнікаў абсалютызму, да сярэдзіны 18 ст. канчаткова склалася як партыя зямельнай арыстакратыі і вярхоў духавенства, разам з вігамі стала адной з 2 вядучых партый брыт. двухпартыйнай сістэмы. 3 1780-х г. да 1830 прадстаўнікі Т. няспынна панавалі ў парламенце і ўзначальвалі ўрады краіны. Становішча Т. падарвалі хлебныя законы 1815 і праведзеная ў 1832 вігамі парламенцкая рэформа, якая дала доступ y парламент прамысл. буржуазіі. У выніку вострай унутрыпарт. барацьбы ў сярэдзіне 19 ст. старая партыя Т. фак-
Літ:. Л я ш т в a н Н .К., К о р о л ь Н.Т. Основные свойства торфа н методы нх определеняя. Мн., 1975; П н д о п л й ч к о А.П. Торфяные месторождення Белорусснн. Мн., 1961; Т а н о в н ц к я й Н.Г. Рацкональное нспользованне торфяных месторожденнй н охрана окружаюшей среды. Мн., 1980 1. ІЛіштвіт
ТОРФАЗДАБЫЧА, сукупнасць аперацый па здабычы торфу, яго перапрацоўцы, сушцы і ўборцы з дапамогай тарфяных машын і комплексаў. Звесткі пра здабычу «гаручай зямлі» для награвання ежы ёсць y Плінія Старэйшага (1 ст. н.э ). У 12— 13 ст. Т. вялася ў ІІІатландыі, Галандыі, y сярэдзіне 17 ст. на Украіне, з канца 17 ст. — y Расіі. Напачатку Т. вялі ўручную: торф рэзалі спец. лапатамі (разакамі) на йагліны, якія сушылі на паветры. У 2-й пал. 19 ст. вынайшлі элеватарны спосаб: здабыты торф спец. элеватарнымі машынамі перамяшчалі з кар’ера, перамешвалі і фармавалі ў цагліны. У 1914 інжынер-электратэхнік Р.Э.Класон распрацаваў гідраўл. спосаб Т. («гідраторф»), пры якім тарфяны масіў размывалі струменем вады з гідраманітора, атрыманую масу перапампоўвалі па трубаправодах на спец. палі, дзе яе сушылі. 3 1920-х г. укаранялі экскаватарны спосаб Т.: радовішча на ўсю глыбіню распрацоўвалі многакаўшовымі экскаватарамі, тарфяную масу высцілалі паралельнымі стужкамі, раздзеленымі на цагліны, якія сушылі, пераварочвалі і складвалі ў штабелі. 3 1940-х г. развіваецца фрэзерны (паверхнева-паслойны) спосаб Т., які ўключае аперайыі фрэзеравання (здрабнення) паверхневага слоя радовішча, варушэння (сушкі) яго, валкавання (укладкі ўборачнымі машынамі ў навалы), штабелявання (складвання штабелявальнымі машынамі ў штабелі). Торф выкарыстоўваўся ў асн. як паліва — бытавое і для цеплавых электрастанцый. 3 1960-х г. развіваецца с.-г. выкарыстанне торфу і прадуктаў яго тэрмахім. перапрацоўкі. У канцы 20 ст. ў сувязі з ростам здабычы вугалю, нафты, газу Т. значна скарацілася.
Аперацыі фрэзернага спосабу торфаздабычы: 1 — варушэнне; 2 — валкаванне; 3 — уборка валкоў уборачнай машынай М ТФ-41.
тычна распалася, на яе аснове сфарміравана Кансерватыўная партыя Вялікабрытаніі, за членамі якой захавалася неафіц. назва «торы». Т0РЫЕВЫЯ РЎДЫ, прыродныя MiHep. ўтварэнні для прамысл. здабычы торыю. Вядома больш за 120 торыевых і торыйзмяшчальных мінералаў. Гал. прамысл. мінералы: манацыт (3,5— 10% TI1O2), тарыт (да 77%), тарыяніт (45— 93%). Гал. крыніца торыю — манацытавыя прыбярэжна-марскія россыпы. Т.р. пераважна комплексныя, маюць y сабе рэдказямельныя элементы, уран, ніобій, тытан, цырконій і інш. Торый здабываецца таксама спадарожна з уранавых руд і руд інш. металаў. Паходжанне эндагеннае (радовішчы карбанатытавыя, пегматытавыя, гідратэрмальныя і інш.), экзагеннае (россыпы) і метамарфагеннае. Радовішчы ў Індыі, Бразіліі, Інданезіі, Аўстраліі, ЗІІІА, Расіі і інш. Т0РЫЙ (лац. Thorium), Th, радыеактыўны хім. элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 90, ат. м. 232,038, адносіцца да актыноідаў. Вядомы ізатопы з масавымі лікамі 213—236. У прыродзе пашыраны 232Th — найб. доўгажывучы радыенуклід (перыяд паўраспаду 1,405-1010 гадоў, а-выпраменьвальнік), роданачапьнік натуральнага радыеактыўнага рада. У зямной кары 810"4% па масе. Вядома каля 120 мінералаў; прамысл. руда — манацыт. Адкрыты ў 1828 Ё.Я.Берцэмусам\ назва ад імя бога грому ў сканд. міфалогіі — Тора. Радыеактыўнасць Т. ўстанавілі ў 1898 М.Складоўская-Кюры і незалежна ад яе ням. хімік Г.Шміт. Серабрыста-белы пластычны мегап, ^1750 °С, 4200 °С, шчыльн. 11724 кг/м 3. Кампактны г y паветры цьмянее (пакрываецца ахоўнай аксіднай плёнкай), пры t>400 °С хутка акісляеііца да дыаксіду Т1і02 (бясколернае крышт. рэчыва, tnJ1 3350 °С, хімічна вельмі ўстойлівы), парашкападобны — пірафорны. Павольна ўзаемадзейнічае з разбаўленымі плавікавай, азотнай (канцэнтраванай пасівіруецца), сернай к-тамі, хутка раствараецца ў канцэнтраванай салянай кіслаце. Пры награванні з вадародам утварае гідрыд T hH 2, з вугляродам — мона- і дыкарбід, з галагенамі — тэтрагалагеніды. Метал. Т. атрымліваюць аднаўленнем T h 0 2 кальцыем пры 900— 1000 °С, электролізам тэтріфтарыду TliF4 і калію пентафторатарату(іу) KThF5 y расплаве галагенідаў шчолачных металаў. Выкарыстоўваюць метал: Т. для легіравання розных сплаваў, як гетэр пры вырабе электралямпаў, T h 0 2 як вогнетрывалы матэрыял, кампанент каталізатараў, ядз. паліва ва уран-торыевых рэактарах, y якіх 232Th ператвараецца ва 233U. Таксічны, ГДК 0,05 мг/м3. Літ.: Популярная бвблнотека хнмнческнх элементов. Кн. 2. 3 нзд. М., 1983.
Т0РЫК Мікалай Антонавіч (15.3.1906, в. Перавоз Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 15.4.1999), віцэ-адмірал (1957). Скончыў Ленінградскія вышэйшыя ваенна-паліт. курсы (1931), акадэміі Ваенна-палітычную (1937) і Генштаба (1952). У Чырв. Арміі з 1928, з 1937 y ВМФ: памочнік, нам. нач. палітупраўлення. 3 1940 і ў Вял. Айч. вайну нач. палітупраўлення Паўн. флоту. Пасля
вайны да 1966 узначальваў палітупраўленні Паўн., Чарнаморскага і Балт. флатоў. БДз.Далгатовіч. Т0РЭ Н С (Torrens), бяссцёкавае салёнае возера на Пд Аўстраліі; 2-е па велічыні на мацерыку пасля воз. Эйр. Размешчана ў катлавіне тэктанічнага паходжання, на 3 ад хр. Фліндэрс, на выш. 34 м. Пл. зімой да 5,7 тыс. км2 (глыб. да 8 м), летам амаль перасыхае, дно ўкрываецца скарынкай солі. Т0РЭС (Torres) Луіс Ваэс дэ (1560— 1614?), іспанскі мараплавец. У 1605 удзельнічаў y экспедьшыі П.Кіроса, якая на 3 караблях выйшла з Перу на пошукі легендарнага Паўд. мацерыка. Экспедыцыя адкрыла асобныя а-вы з груп Туамоту і Новыя Гебрыды, якія Кірос прыняў за Паўд. мацярык, і на адным з караблёў таемна вярнуўся ў Амерыку. Т. даследаваў астравы, потым павярнуў на 3, перасек Каралавае м., адкрыў паўд. бераг Новай Гвінеі, праліў паміж ёй і Аўстраліяй (у 1799 названы яго імем) і прыбыў на Філіпіны. Яго імем названа таксама група астравоў y паўн. ч. Новых Гебрыдаў.
ТОЎСТАГАЛОЎКІ
493
Магілёўскай вобл.), бел. мастак. Вучыўся ў Кастрамскім маст. вучылішчы (1951—54). Працуе ў станковых жывапісе і графіцы (акварэль, гуаш), пераважна ў жанры гар. пейзажа. Творам уласцівы панарамная манументальнасць, распрацаваная кампазіцыйная будова. Сярод твораў: «Родны кут» (1957), «Горад жыве» (1960), «Магілёўская ma nia» (1963), «Растуць новыя кварталы» (1965), «Цішыня» (1974), «Начны дазор» (1975), «Ільны Браслаўшчыны» (1976), «Віцебская панарама» (1980), «Працоўны дзень» і «Панарама Віцебска» (абодва 1990), «Стары Віцебск» (1991), «Стары Полацк» (1992), «Свята-Успенскі сабор Віцебска» (2000), «Здраўнёва» (2002). ІД.Чэбан.
Т0РЭСА ПРАЛГЎ (Torres Strait), праліў паміж в-вам Новая Гвінея і п-вам Кейп-Йорк (Аўстралія). Злучае Індыйскі (Арафурскае м.) і Ціхі (Каралавае м.) акіяны. Даўж. 74 км, шыр. 150—240 км, найменшая глыб. на фарватэры 7,4 м. Шмат астравоў, скал, рыфаў, што перашкаджае суднаходству. Моцныя прыліўныя цячэнні. Названы імем ісп. мараплаўца Л.В. Торэса. TÔCA, сярэдневяковая нац. японская школа жывапісу, якая развівала традыцыі школы Ямата-э. TOT, Д ж э х у ц і , y старажытнаегіпецкай рэлігіі і міфалогіі адзін з найгалоўнейшых багоў, бог Месяца, часу, мудрасці, ліку, пісьма. Яго найчасцей уяўлялі ў выглядзе чалавека з галавой птушкі ібіс (свяшчэнная істота Т.) і прыладамі для пісьма ў руках. Лічыўся стваральнікам усяго інтэлектуальнага жыцця, апекуном пісцоў, архіваў, бібліятэк. Паводле ўяўленняў егіпцян, Т. вёў лік дням, месяцам, гадам (наз. «ўладаром часу»), запісваў дні нараджэння і смерці людзей, вёў летапісы. Т0ТЫЛА (Totila), Б a д y і л a (?—552), кароль остготаў y Італіі [541—552]. Узначаліў барацьбу остготаў супраць Візантыі, якая імкнулася заваяваць остгоцкае каралеўства ў Італіі. Залучаў y сваё войска беглых рабоў і калонаў, даваў ім свабоду; канфіскоўваў землі рым. арыстакратыі і хрысціянскай царквы, раздаваў іх сваім воінам. Атрымаў шэраг перамог над візант. войскамі: y 546 узяў Рым, адваяваў б.ч. Італіі, Сіцылію, Сардзінію і Корсіку. У 552 y бітве каля Тагіна армія Т. разгромлена, a ён смяротна паранены. Т0ЎКАЧ Анатоль Іларыёнавіч (н. 10.7.1929, в. Засялечча Асіповідкага р-на
Тот. 3 малюнка ў «Кнізе мёртвых» прынцэсы Несітанебташру. Каля 970 да н.э.
ТОЎСТАГАЛ0ЎКІ (Hesperiidae), сямейства дзённых матылёў. Каля 3,5 тыс. відаў. Пашыраны на ўсіх кантынентах. На Беларусі 11 відаў. Найб. трапляюцца: Т. ружакветная (Pyrgus, або Hesperia, malvae), Т.-коска (Erynnis, або Hesperia, comma), разнакрылка-марфей (Heteropterus morpheus) i інш. Размах крылаў да 7 см. Галава (адсюль назва) і тулава тоўстыя. Паміж булавападобнымі вусікамі валасяны чубок. На пярэдніх крылах усе 5 радыяльных жылак адыходзяць ад пасярэдняй ячэйкі. Матылі кормяцца нектарам кветак. Вусені патоўшчаныя, часам верацёнападобныя; жывуць паміж сплеценага лісця або адкрыта; кормяцца лісцем травяністых раслін (пераважна ружакветных і злакавых). С.Л.Максімава.
494
тоўсты
Т0ЎСТЫ Віктар Пятровіч (6.6.1914, в. Літавец Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 13.6.1993), генерал-лейтэнант войск сувязі (1965). Скончыў Ленінградскае ваен. вучылішча сувязі (1937), Ваен. электратэхн. акадэмію сувязі (1941). У Чырв. Арміі з 1934. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на Ленінградскім, Данскім, Варонежскім, Сцяпным, 2-м і 3-м Укр. франтах: нач. штаба асобнага палка сувязі, нач. сувязі стралк. корпуса. Удзельнік баёў пад Ленінградам, Сталінградам, на тэр. Малдовы, Румыніі, Венгрыі, Югаславіі, Аўстрыі. Да 1974 на адказных пасадах y Сав. Арміі.
П.Ф.Тоўсцікаў.
Т0ЎСЦІК Уладзімір Антонавіч (н. 24.6.1949, Мінск), бел. мастак. Засл. дз. маст. Беларусі (1990). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1972). 3 1976 выкладае ў Бел. AM (з 1996 праф., з 2001 заг. кафедры). Творчай манеры Т. ўласцівы свабоднае і вобразнае спалучэнне рэаліст. трактоўкі вобразаў з арыгінальнымі формамі і сродкамі рамантызму, сімвалізму, мадэрна. Часта выкарыстоўвае
Тоўстагалоўкі: 1 — разнакрылка-марфей; 2 — коска (а — дарослая асобіна; б — вусень); 3 — ружакветная.
калажны прынцып кампазіцыі, востры і СССР. Ганаровы грамадзянін г. Барыартыстычны малюнак спалучае са сва- саў. боднымі жывапіснымі плямамі і фак- Т0ФЛЕР (Toffler) Алвін (н. 4.10.1928, турнымі эксперыментамі. Творы вылу- Нью-Йорк), амерыканскі філосаф, сачаюцца разнастайнасцю тэматыкі, дзе цыёлаг, футуролаг. 3 1969 праф. Корсучаснасць звязваецца з гісторьмй, ін- нелскага ун-та, потым Новай школы тымны свет з прыродным наваколлем, сац. даследаванняў y Нью-Йорку, дзе бел. рэаліі з заходнееўрапейскімі. У выкладаў сацыялогію будучыні (вёў 1970—80-я г. звяртаўся да героіка-пат- адзін з першых такіх семінараў y свеце). рьмт. і нац. праблематыкі: «Песня. Дак- У працах «Шок будучыні» (1970), «Трэрананне» (1980), «А сэрца ўсё імкне да цяя хваля» (1980), «Метамарфозы ўлабацькоўскага краю... (М.Багдановіч)» ды» (1990) пріааналізаваў тэндэнцыі і (1981), «Год 1913, 9 лютага. Пецярбур- супярэчнасці гіст. эвалюцыі. Паводе Т., гская прэм’ера» (1982), «1 проста лягу y развіцці чалавецтва вылучаюцца 3 пад белы снег... Памяці У.Караткевіча» цывілізацыйныя хвалі: д a і н д y с (1986) і інш. 3 1990-х г. стварае шмат- т р ы я л ь н а я — аграрная цывілізазначныя сінт. кампазіцыі алегарычнага цыя (да 1650— 1750), заснаваная на характару, дзе часта вял. ролю адыгры- простым падзеле працы, класавай ваюць вобразы рамант. пачуццёвых структуры грамадства, аўтарытарнай уладзе і дэцэнтралізаванай эканоміцы; і н д у с т р ы я л ь н а я — прамысл. цывілізацыя, якая прывяла да канфлікту паміж прыроднымі і сацыякульт. аспектамі чалавечага існавання, шматлікіх рэвалюцый, контррэвалюцый і войнаў 2-й пал. 18—20 ст.; п о с т і н д у с т р ы я л ь н а я — камп’ютэрна-інфармацыйная цывілізацыя (з 2-й пал. 20 ст.), якая выклікана нарастаючым і паўсюдным выкарыстаннем камп’ютэраў, лазернай тэхнікі, біятэхналогіі, геннай інжынерыі, электронікі, тэле- і відэакамунікацый, пастаянным абнаўленнем энергет. рэсурсаў і інтэлектуальнага патэнцыялу грамадства. Да контураў гэтай новай, «першай сапраўды гуманнай цывілізацыі ў вядомай нам гісторыі» Т. адносіць таксама шырокае выкарыстанне інфарм. (гнуткіх) тэхналогій, дэмакраУ.Тоўсцік. Цырк. Жанчына-воблака. 1997. тыю і плюралізм як аснову функцыянавання ўсіх сфер жыццядзейнасці людзей, пераход ад нац.-дзярж. замкнёнасжанчын: «Малітва» (1990), «Успамін аб ці і самаўзвышэння да агульных рынкаў Эладзе» (1992), «Жарт» (1993), «Серабро са свабодным перамяшчэннем тавараў, і золата» (1994), «На сцэне. Прэм’ера», людзей, ідэй, культуры. На яго думку, y «Восеньская казка», «Жанчыны, кветкі і інфарм. грамадстве веды становяцца не птушкі», «Галасы мінулага», «Мелодыя толькі найважнейшым рэсурсам перададля флейты» (усе 1995), «На Каляды ў вой эканомікі, але і найб. эфектыўнай крыніцай і інструментам улады; пераВенецыі» (1996), «Вечны вершнік», «Цырк. Жанчына-воблака», «Цыганскі размеркаванне ведаў і інтэлектуальных рэсурсаў — неабходная перадумова кароль» (усе 1997). Аўтар серыі «Святло жыццяздольнасці сучаснай цывілізацыі. і цені» (1993; Дзярж. прэмія Беларусі Многія прагнозы Т. на бліжэйшую пер1994). Прэмія Ленінскага камсамола спектыву спраўдзіліся, напр., прадкаБеларусі 1982. Я.Ф.Шунейка. занні пра ўзмацненне процістаяння паміж багатымі і беднымі рэгіёнамі свету Т0ЎСЦІКАЎ Павел Фёдаравіч (26.10.1904, (Поўнач—Поўдзень, ' Амерыка—Азія), г. Барысаў Мінскай вобл. — 24.4.1985), абвастрэнне праблем урбанізацыі, расаГерой Сав. Саюза (1945), генерал-маёр вых, міжнац. і міжрэліг. канфліктаў і (1945). Скончыў Кіеўскую пях. школу інш. Аўтар прац «Культурныя спажыў(1930), курсы ўдасканалення афіцэрскацы» (1973), «Даклад аб экаспазме» га саставу (1949), Вышэйшыя акад. кур(1975), «Папярэднія нататкі і перспексы пры Акадэміі Генштаба (1953). У тывы» (1983), «Успрымальная карпараЧырв. Арміі з 1926. У Вял. Айч. вайну з цыя» (1985) і інш. 1941 на Цэнтр., Зах., Бранскім, 1-м Тв:. Рус. пер. — Третья волна. М., 1999; Метаморфозы властя: Знанне, богатство н Прыбалт., 3-м Бел. франтах: нач. апераснла на пороге XXI в. М., 2002; Шок будушетыўнага аддзела штаба дывізіі, нам. нач. го. М., 2002. С.Ф.Дубянецкі. аператыўнага аддзела штаба арміі, нач. штаба стралк. дывізіі, корпуса, каманТ0Ш ЧЫ ЦКІ БОЙ 1943, бой партызан дзір дывізіі. Дывізія на чале з палк. па разгроме ням.-фаш. гарнізона на Т. вызначылася летам 1944 пры вызвачыг. ст. Тошчыца Быхаўскага р-на Маленні Барысава, Мінска, y 1945 y баях гілёўскай вобл. на лініі Магілёў—Жлоза Кёнігсберг і Пілаў. Да 1957 y Сав. бін 5 вер. ў Вял. Айч. вайну. Буйны гарАрміі і цэнтр. апараце Мін-ва абароны нізон, умацаваны дзотамі, драцянымі
загародамі, кулямётнай вышкай, ахоўваў участак ракаднай чыгункі ў тыле групы ням. армій «Цэнтр». Да раніцы 5 вер. 7 атрадаў партызан Барысаўскай ваенна-аператыўнай групы з 3 і У акружылі станцыю і ў светлы час сутак раптоўным ударам падавілі агнявыя кропкі праціўніка, падарвалі вышку. У ходзе бою яны ўзарвалі вадакачку, рэйкі, лесапільны з-д, спалілі эшалон, забралі трафеі і арганізавана адышлі. Чыгунка на ўчастку не дзейнічала 72 гадз. У.С.Пасэ. ТРАБСКАЯ СУК0ННАЯ МАНУФАКТЎРА Дзейнічала ў 1806—54 y мяст. Трабы Ашмянскага пав. (цяпер вёска ў Іўеўскім р-не Гродзенскай вобл ). Вырабляла сукно салдацкае, тонкае, мерыносавае, байку, коўдры і гунькі. Размяшчалася ў 9 драўляных будынках. Мела вадзяны рухавік, фарбавальню і сукнавальню; y 1823—28 мела 36 ткацкіх станкоў, 6 часальных, 6 стрыгальных, 3 прадзільныя машыны; працаваў 221 прыгонны селянін. У 1824 выраблена 25 тыс. аршынаў сукна. ТРАБСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры неаготыкі ў в. Трабы Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1900— 05 з цэглы. Двухвежавы прамавугольны ў плане храм з 5-граннай апсідай і невял. трансептам. Асн. аб’ём накрыты 2-схільным дахам, 3-ярусныя вежы — высокімі шатрамі. Крылы трансепта прылягаюць адначасова да асн. аб’ёму і апсіды, накрыты 2-схільнымі дахамі, якія з трох бакоў накрыты шчытамі. Сцены рытмічна расчлянёны контрфорсамі і стральчатымі аконнымі праёмамі. Т.В.Габрусь.
ТРАВЕСТАЦЫЯ
Те.: Мзмененне показателей пентозофосфатного путн y больных туберкулезом в условнях длнтельного воздействня ннзкях доз радмацнн (у сааўт.). / / Весці АН Беларусі. Сер. біял. навук. 1997. №3; Обмен внтамнна B, y норок в разлнчные бйояогнческве перводы н фазы роста шенков (у сааўт.). / / Проблемы экологнческой ф нзяолопш пушных зверей. Петрозаводск, 2000. Вып. 2.
выкарыстоўваюць святло, вільгаць і пажыўныя рэчывы, забяспечваюць лепшую якасць кармоў, ахвотнсй паядаюцца жывёлай. Віды граў падбіраюцца з улікам іх біял. уласцівасцей і аграэкалагічных патрабаванняў. Для стварэння сенажатных угоддзяў выкарыстоўваюцua травы з аднолькавым вегетацыйным перыядам і тэрмінамі праходжання феналагічных фаз. У пашавыя Т. ўключаюць травы з рознымі тэрмінамі выспявання.
т р а б ы , вёска ў Іўеўскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Клява, на аўтадарозе Юрацішкі—Ашмяны. Цэнтр сельсавета і аграфірмы-калгаса. За 34 км на ПнУ ад г. Іўе, 185 км ад Гродна, 11 км ад чыг. ст. Юрацішкі. 816 ж., 355 двароў (2002). Філіял сумеснага прадпрыемства «Рэлоіз Бел». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, паліклініка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнікі архітэктуры: Петрапаўлаўская царква (1784), Трабскі касцёл.
3 1490 належала Гаштольдам, з 1543 — Радзівілам, з 1569 — каралю Рэчы Паспалітай, з 1766 — Зянковічам. У 1784 пабудавана царква. Да 1795 цэнтр гміны ў Валожынскім пав. Навагрудскага ваяв. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) y Рае. імперыі, мястэчка ў Ашмянскім пав. Віленскай губ. У 1806— 54 дзейнічала Трабская суконная мануфактура. У 1866 цэнтр воласці, 499 ж., 78 двароў, нар. вучылішча, яўр. хедэры, царква і касцёл. У 1905— 1080 ж. У 1920— 22 y Сярэдняіі Літве, y 1922— 39 y складзе Польшчы, y Валожынскім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Юрацішкаўскага раёна. У Вял. Айч. вайну ням. фашысты загубілі тут 75 мірных Жыхароў, часткова спалілі вёску. 3 1960 y Іўеўскім р-не. М.Б.Батвіннік.
ТРАВАСЁЯННЕ, вырошчванне сеяных адна- і шматгадовых траў на корм і насенне на палях ці на прыродных кармавых угоддзях пры іх карэнным паляпшэнні. Асн. мэта Т. — атрыманне зялёных кармоў, сена, сенажу, сіласу, травяной мукі; павышэнне ўрадлівасці глеб, палягішэнне структуры глебы (водапранікальнасці, водаўтрымальнай здольнасці, аэрацыі і інш.). Навук. абгрунтаванне перыяд. Т. даў В.Р.Вільямс. На Бсларусі' найб. гасп. значэнне мае Т. злакавых (цімафееўка лугавая, купкоўка зборная, аўсяніца лугавая і чырвоная, райграс пашавы і аднагадовы, лісахвост лугавы) і бабовых (віка яравая, пялюшка, сырадэля, канюшына чырвоная, белая і ружовая, рутвіца рагатая, люцэрна сіняя).
ТРАВАСЎМЕСЬ, травастой з некалькіх відаў сеяных адна- ці шматгадовых траў. Простая Т. уключае 2—5, складаная — больш за 5 відаў траў. Вылучаюць Т. кароткатэрміновыя (выкарысТРАБУХІНА Раіса Васілеўна (н. тоўваюцца 3—4 гады), сярэдняй пра27.1.1930, Ташкент), бел. вучоны ў галі- цягласці (5—7 гадоў) і шматгадовыя не біяхіміі. Д-р біял. н. (1985), праф. (10— 15 гадоў). Выкарыстоўваюцца пад (2001). Скончыла Мінскі мед. ін-т выпас жывёлы, на зялёны корм, для на(1955). 3 1960 y Гродзенскім мед. ін-це, рыхтоўкі сена, сенажу, сіласу, травяной з 1975 y Ін-це біяхіміі Нац. АН Беларусі мукі, y зялёным буд-ве. У параўнанні з (у 1987—2002 заг. лабараторыі). Навук. пасевамі траў аднаго віду Т. больш урапрацы па вывучэнні метабалізму вода- джайныя, менш засмечваюцца пустарастваральных вітамінаў пры эксперым. зеллем і псуюцца шкоднікамі, паўней Трабскі касцёл.
495
канцэрагенезе, біяхім. рэзістэнтнасці арганізма пры сумесным уздзеянні радыяцыі і тэхнагенных фактараў.
ТРАВЕРЦІН (італьян. travertino), в a п н a в ы т y ф, лёгкая порыстая асадкавая карбанатная горная парода, нацёчныя намнажэнні кальцыту. Колер светлы, жаўтавата-шэры, буравата-шэры. Порыстасць 2—40%. Часта мае адбіткі раслін, арган. рэшткі. Утвараецца ў выніку асаджэння карбанату кальцыю (кальцыту, араганіту) з гарачых або халодных вуглякіслых крыніц. У месцах выхаду крыніц складае тэрасы і ўзгоркі. Выкарыстоўваецца як флюсавы матэрыял, абліцовачны і дэкаратыўны камень, таксама для вытв-сці цэменту, вапны, карбіду кальцыю. Радовішчы ў Італіі, Арменіі, Азербайджане, Таджыкістане, Расіі, на Украіне і інш.
ТРАВЕСТАЦЫЯ (ад франц. travestir пераапранаць), сінкрэтычная форма нар. смеху, заснаваная на пераводзе ідэальнага, афіцыйна-высокага і сур’ёзнага ў нізкі, матэрыяльна-цялесны план; від камічнага. Асн. выяўленчы сродак Т. — амбівалентная гратэскавая вобразнасць (гл. Амбівалентнасць), першапачатковыя формы якой сфарміраваліся ў нар. культуры антычнасці, сярэдневякоўя і рэнесансу, развівалася ў мастацтве барока, бурлеска, асобных плынях рамантызму і мадэрнізму. У бел. культуры выявілася ў аўтэнтычных формах тэатралізаваных абрадаў, традьш. жанрах фальклору, дэкар.-прыкладным, тэатр. і цыркавым мастацтвах. Наглядныя формы Т. — маска і пераапрананне, імітацыя пярэвараценя (каза, мядзведзь, воўк і інш.), тэатралізацыя гратэскавых аксюмаранаў (кароль y вобразе жабрака, разумны дурань і інш.). Гэтыя і інш. формы Т. характэрны для тэатралізаваных абрадаў каляндарнага (калядныя, масленічныя, велікодныя, купальскія, русаллі) і сямейнага (хрысціны, вяселле) цыклаў, карагодаў, гульняў («Жаніцьба Цярэшкі», «Прарок», «Чорт», «Яшчур»), сюжэтна-ролевых жанраў нар. танцаў («Юрка», «Бычок», «Мікіта», «Журавель» і інш.). Гратэскавы свет Т. раскрывае адноснасць і тэатральнасць афіц. іерархіі, аўтарытэты і каштоўнасці пераносіць y камічны план. Гратэскавыя формы Т. шырока выкарыстоўвалі скамарохі. У 17— 18 ст. Т. была асн. формай камічных інтэрмедый y школьным т-ры, якія кантраставалі з драм. сюжэтамі асн. часткі спектакля. Камізм дасягаўся каламбурамі і наўмысным скажэннем семантыкі латыні і польскай мовы «прастаком» з народа. Прыём пераносу «высокага» сты-
496
ТРАВЕСЦІЯ
лю афіц. іерархіі ў смехавы аспект выкарыстоўваўся і ў т-ры батлейка. Эфект Т. ствараўся праз дасціпнае выкарыстанне традыц. для нар. смеху камізму здвоеных персанажаў, сэнсавым збліжэннем героя і яго дэманічна-камічнага дублёра-трыкатэра. Пазней прыёмы Т. развівалі паўпрафес. калектывы — выканаўцы нар. драмы «Цар Максімілян» і жывой батлейкі. У 20 ст. яны дапасаваны да сцэнаграфіі і тэатр. стылістыкі мадэрнісцкага і постмадэрнісцкага т-ра. Вобразныя сродкі фалькл. Т. арыгінальна выявіліся ў бел. л-ры (гл. Травесція)\ яе рысы захаваліся ў асобных сатыр. жанрах л-ры, выяўл., цыркавога, эстраднага, тэатр., прыкладнога і інш. відаў сучаснага мастацтва. Літ/. Б a х т н н М.М. Творчество Франсуа Рабле н народная культура средневековья н Ренессанса. М., 1990; Народны тэатр. Мн., 1983. У.М.Конан.
ТРАВЕСЦІЯ, т р а в е с ц і , камічны жанр, заснаваны на зніжэнні высокіх хрэстаматыйных узораў класічнай паэзіі, міфалагічных або біблейскіх сюжэтаў. Узнікла ў новы час як рэакцыя на класіцызм з яго культам антычнасці і пагардай да нар. культуры. Характэрныя рысы Т : агрубленне класічнага сюжэта, напаўненне яго быт. рэаліямі свайго часу, выкарыстанне самых нізкіх моўных пластоў, y т.л. дыялектаў. Асабліва часта травесціравалася «Энеіда» Вергілія: y Францыі — П.Скарон (17 ст.), y Аўстрыі — А.Блумаўэр (18 ст.), y Расіі — М.Осіпаў (канец 18 ст.), на Украіне — І.Катлярэўскі (канец 18 — пач. 19 ст.); y Расіі мела таксама поспех травесційная паэма В.Майкава «Елісей, або Раздражнёны Вакх» (18 ст.).
У бел. л-ры прыёмам зніжэння карысталіся аўтары сатыр. твораў 17 — 1-й пал. 18 ст. («Прамова Мялешкі», «Казане руске» і інш.). Лінію травесційных «Энеід» працягвае паэма «Энеіда навыварат». Рысы Т. мае таксама паэма «Тарас на Парнасе». Літ:. Л а з а р у к М. Станаўленне беларускай паэмы. Мн., 1968; К і с я л ё ў Г. Загадка беларускай «Энеіды». Мн., 1971. Г.В.Кісялёў.
ТРАВЯНАЯ МУКА, вітамінна-бялковы корм з высушанай і размолатай травяністай масы. Захоўвае 90—95% пажыўных рэчываў сыравіны, мае 16—24% страўнага пратэіну, 35—45% безазоцістых экстрактыўных рэчываў, тлушчы, мінер. рэчывы, 200—300 мг/кг караціну, вітаміны С, E, К, групы В. У 1 кг Т.м. 0,7—0,9 кармавых адзінак. Прыгатаванне Т.м.: скошванне траў на ранніх фазах вегетацыі, здрабненне, высушванне, грануляванне. На Беларусі для Т.м. выкарыстоўваюць бабовыя (люцэрну, канюшыну, кармавы лубін, гарох, віку, сырадэлю), іх сумесі са- злакавымі (цімафееўкай, аўсом, купкоўкай зборнай), таксама атаву траў і бацвінне караняплодаў. Дабаўляюць да рацыёну жывёл, уключаюць y склад камбікармоў.
ТРАВЯНІСТЫЯ РАСЛІНЫ. т р а в ы , жыццёвая форма раслін. Пашыраны ўсюды. Складаюць травастой лугоў, пашы і сенажацяў. На Беларусі каля 1,4 тыс. дзікарослых Т.р., больш за 5 тыс. відаў, сартоў і форм інтрадукавана. Экамарфал. адзнака Т.р. сезоннага клімату — адсутнасць прамастойных надземных сцёблаў, што перажываюць неспрыяльны сезон. Сцёблы бываюць мяккія, сакаўныя або маюць некат. характэрныя рысы ўнутр. будовы (слабае адраўненне, рассечаная ці моцна парэнхіматызаваная стэла, адсутнасць перыдэрмы, слабая дзейнасць камбію). Т.р. бываюць аднагадовыя і шматгадовыя, пупышкі ўзнаўлення якіх знаходзяцца на ўзроўні глебы або ў глебе і размешчаны на карэнішчах, каўдэксах, клубнях, цыбулінах, радзей на паўзучых падземных парастках.
ТРАГЕДЫЯ (грэч. tragôdia ад tragos казёл + ôdë песня), від драмы, засн. на глыбокіх, трагічных калізіях (гл. Трагічнае), супярэчнасцях, якія развіваюцца ў востры, нечрымірымы канфлікт, што вядзе да гібелі станоўчых герояў ці абодвух процідзейных бакоў, да сутыкнення моцных характараў, логікай падзей асуджаных на пакуты, значныя страты, на безвыходнасць. Сцвярджальны пафас Т. найчасцей увасоблены ў вобразе незвычайнай асобы, носьбіта высокіх ідэалаў. Асн. праблематыка — злачынства і пакаранне, адзінота чалавека сярод людзей, маральная адказнасць, сэнс жыцця, подзвіг y імя высокай ідэі і інш.; цэнтр. героі — асобы выключныя, высакародныя (у стараж. грэкаў — багі і цары). Т. зарадзілася ў Стараж. Грэцыі з культу Дыяніса; напачатку была дапёкая ад пазнейшых жанрава-атрыбутыўных форм. Вылучэнню ўласна Т. з культава-рэліг. відовішчаў садзейнічала ўзвелічэнне ролі карыфея хору сатыраў, што прывяло да строгага чаргавання песенных частак з дэкламацыйным апавяданнем пра пакугы і прыгоды героя. Росквіту дасягнула ў 5 ст. да н.э. (Эсхіл, Сафокл, Эўрыпід). Катарсіс, ачышчэнне праз пакуты і спагаду — мэта ант. Т. Сінкрэтызм грэч. Т. — прычына яе замірання ў пазнейшую эпоху. На новым маст.-выяўл. узроўні адрадзілася ў эпоху Рэнесансу і барока. У трагедыях К.Марла, Лопэ дэ Вэгі, П.Кальдэрона, У.Шэкспіра дзейнічаюць шматгранныя характары. У перыяд класіцызму найлепшыя Т. стварылі П.Карнель, Ж.Расін, y рус. л-ры — А.Сумарокаў, Я.Княжнін, У.Озераў. У межах патрабаванняў класіцызму (адзінства часу, месца дзеяння) Т. стварыў Ф.Шылер. Пачынаючы з трагічных драм рамантыкаў (Дж.Байран, В.Гюго, М.Лермантаў і інш.), складваюцца жанры, што адрозніваюцда ад класічнай Т. прынцыпамі рэаліст. абагульнення (мяшчанская Т., рамантычная Т., меладрама, гіст. драма, нар. драма). Далейшая трансфармацыя Т. адбылася ў рэаліст. л-ры. Усё часцей трагедыйная танальнасць спалучаецца з камедыйнай (гл. Трагікамедыя). Значны ўклад y развіццё жанру зрабіла рус. л-ра («Барыс Гадуноў», «Скупы рыцар», «Моцарт і Сальеры» А.Пушкіна, «Навальніца» А.Астроўскага, «Смерць Іаана Грознага» А.К.Талстога і інш.).
Першыя спробы стварэння бел. Т. адносяцца да 18 ст. («Суддзя без розуму» К.Марашэўскага, «Сапар» і «Фемістокл» М.Цяцерскага, «Крэз» І.Юрэвіча; усе на польскай мове). У пач. 20 ст. на аснове трагедыйных калізій напісаны п’есы «Антось Лата» Я.Коласа,
«Пакрыўджаныя» Л.Родзевіча, «Бязродны» У.Галубка, «Чырвоныя кветкі Беларусі» В.Гарбацэвіча і інш. У бел. сав. л-ры з яе арыентацыяй на аптымістычнасць пафасу жанр Т. развіваўся менш інтэнсіўна, чым іншыя, нешматлікія трагедыйныя творы тэматычна далучыліся да гераічнай тэматыкі («Людзі і д’яблы» К.Крапівы, «Першы ўрок» К.Губарэвіча, «Юныя мсціўцы» В.Хазанскага і А.Гутковіча, «Шпачок» А.Махнача, «Рашэнне» В.Быкава, «Злавеснае рэха» А.Петрашкевіча і інш.) або гіст. («Кастусь Каліноўскі» Е.Міровіча, «Званы Віцебска» У.Караткевіча, «Купала» А.Дударава і інш.). Літ.: С е м я н о в і ч А. Беларуская драматургія (дакастрычніцкі перыяд). Мн., 1961;. С а б а л е ў с к і А. Беларуская савецкаядрама. Кн. 1—2. Мн., 1969— 72. С.С.Лаўшук.
ТРАГІКАМЁДЫЯ, драматычны твор, y якім спалучаюцца характэрныя рысы трагедыі і камедыі. У аснове — своеасаблівае трагікамічнае светаадчуванне, якое звязана з пачуццём адноснасці Крытэрыяў жыцця і ўключае разнастайныя, часам процідеглыя тэндэнцыі. Жанравыя межы не акрэслены, абавязковым з’яўляецца пачуццё адноснасці крытэрыяў ацэнкі аўтарам і персанажамі жыццёвых рэалій. Трагікамічнасць светаадчування ўласціва нар. творчасці, y прафес. л-ры на розных этапах гіст. развіцця яна праяўлялася спарадычна. У антычнасці пад тэрмінам Т. разумелася ўсякае парушэнне жанравай чысціні трагедыі ці камедыі. Як жанр y еўрап. л-рах з’явілася на мяжы 16— 17 ст., калі сфарміраваліся яе асн. жанравыя ўласцівасці: спалучэнне ў межах аднаго твора смешных (за выключэняем фарсавых) і сур’ёзных (у т.л. патэтычных) момантаў пры шчаслівай развязцы канфлікту; перапляценне «ўзвышаных» рэліг. сюжэтаў з быт. камізмам іх асэнсавання; двайньі зыход сітуацый (пакаранне зла — узнагарода дабрачыннасці); змешванне ўзвышаных і камічных характараў і інш. У 2-й пал. 17 ст. эстэтыка класіцызму размежавала трагедыю і камедыю. У Далейшым Т. амаль знікла. Адрадзілася ў канцы 19 ст. («Геда Габлер» і «Дзікая качка* Г.Ібсена, «Крэдыторы» і «Саната прывідаў» А.Стрындберга, «Тры сястры» А.Чэхава і інш.). У 20 ст. Т. пачала распрацоўваць праблематыку трагедыі. Яшчэ больш замацавалася практыка збліжэння трагічнага і камічнага (творы Ф.Дзюрэнмата, Э.Іанеска, Т.Уільямса і інш.).
На Беларусі Т. вядома з сярэдзіны 18 ст. («Уваскрэсенне мёртвых...» Г.Каніскага і інш.) y форме, прамежкавай паміж трагедыяй і камедыяй. Больш глыбока трагікамічныя калізіі выявіліся ў творах пач. 20 ст. («Васількі» А.Паўловіча, «Жартаўлівы Пісарэвіч» М.Гарэцкага, «Тугэйшыя» Я.Купалы і інш.). Вял. ўклад y распрацоўку жлнру Т. ў бел. драматургіі зрабіў А.Макаёнак. У яго творах трагікамічнае дапаўняецца, як правіла, сатырычна-гратэскавым («Зацюканы апостал», «Пагарэльцы», «Дыхайце эканомна»). Літ:. Б о р е в Ю. Комнческое... М., 1970; Д з е м н д о к Б. О комнческом...: Пер. с пол. М., 1974. С.С.Лаўшук.
ТРАГІЧНАЕ, эстэтычная катэгорыя, якая адлюстроўвае невырашальны пры
наяўным узроўні гармадскага быцця і ТРАГЛАБІЁНТЫ (ад грэч. trôglë пячосвядомасці канфлікг, што ўзнікае і раз- ра, нара + біёнт), жывёлы, што пастагортваецца ў выніку свабодных учынкаў янна жывуць y пячорах, пячорных вадаасобы, гераічнага сутыкнення процілег- ёмах і падземных водах; прадстаўнікі ла накіраваных, неаднолькава матыва- спелеафауны. Характарызуюцца запавованых грамадскіх сіл. Суправаджаецца леньгм абменам рэчываў, расцягнутым пакутамі, нярэдка завяршаецца смерцю жыццёвым цыклам, дэпігментацыяй, адгерояў, змагароў за сцвярджэнне гра- сутнасцю зроку, лепш развітымі органамадскага ці асабістага ідэалу. Суадно- мі дотыку, нюху, бакавой лініі; для жысіцца з катэгорыямі ўзнёслага і прыго- вёл, якія жывуць y буйных падземных жага, процілеглае камічнаму. Аб’ектыў- поласцях, уласціва павелічэнне памераў ная аснова Т. — адноснасць, пераход- прыдаткаў і цела. Сярод Т. найб. звынасць і смяротнасць усяго існага ў яго чайныя ракападобныя, малюскі, п’яўхі, канкрэтна-пачуццёвай форме, недаска- калаўроткі, паліхеты, рыбы, амфібіі. наласць чалавека, грамадства, дзярж. Большасць Т. — эндэмікі і рэлікты сталаду. Магчымасць Т. ёсць ва ўсіх фор- раж. фаун. мах быцця, але для паўнаты яго выяў- ТРАГЛАДЫТ (ад грэч. troglodytes, які лення неабходна наяўнасць суб’ектыўжыве ў нары або пячоры), першабытны на-аб’ектыўных суадносін, што магчы- пячорны чалавек. У пераносным сэнсе — ма толькі ў свядомай жыццядзейнасці чалавека і грамадства. У эстэтыцы вы- некультурны чалавек, невук. лучаюць a б’е к т ы ў н а-т р a г і ч н a е ТРАДЗБЯК0ЎСКІ Васіль Кірылавіч (трагічная сітуацыя і яе вырашэнне (5.3.1703-, г. Астрахань, Расія — 17.8.1768), праз канфлікт y грамадскім быцці) і рускі пісьменнік, філолаг. Вучыўся ў с y б’е к т ы ў н а-т р a г і ч н a е (тра- Славяна-грэка-лац. акадэміі (Масква, гічная сітуацыя, адлюстраваная ў эстэт. 1723—26), Сарбоне (1727—30). У 1732— ., пачуццях, ацэнках, мастацтве). У рэаль- 59 перакладчык y Пецярбургскай АН (з ным быцці адрозніваюць трагедыю но- 1745 акад.). Пераклаў раманы П.Тальвага, якое актыўна змагаецца са стары- мана «Паездка ў востраў Кахання» мі сістэмамі і каштоўнасцямі, але яшчэ (1730; дадаў да яго свае любоўныя верне здольнае да пазітыўнай рэалізацыі, і шы, напісаныя мовай, блізкай да разтрагедыю гібелі старых сістэм і каштоў- моўнай), Д.Барклея «Аргеніда» (1751), насцей, якія не паспелі выявіць свае рус. гекзаметрам раман Ф.Фенелона творчыя магчымасці. Магчымасці выяў- «Прыгоды Тэлемака» («Тылемахіда», лення Т. неаднолькавыя ў розных відах 1766). У трактаце «Новы і кароткі споі жанрах мастацтва: толькі адносныя ў саб да складання расійскіх вершаў» архітэктуры і інш. прыкладных мастац- (1735) прапанаваў новы прынцып аргатвах сродкамі сімвалічнай пластыкі і нізацыі рус. верша — сілаба-танічнае дэкору; большыя ў выяўл. мастацтве; вершаскладанне, y зб. «Творы і перанеабмежаваныя ў тэатры, музыцы, л-ры, клады як вершамі так і прозай» (т. 1— 2, 1752) выклаў сваю тэорыю перакладу. асабліва ў жанрах трагедыі. Праблему Т. ўпершыню распрацаваў Аўтар філас. паэмы «Феоптыя» (нап. Арыстоцель (структура трагедыі, тэорыя 1753, выд. 1963), даследавання «Аб стакатарсісу). Сімвал Т. ў хрысц. мастац- ражытным, сярэднім і новым вершатве — вобразы ўкрыжаванага Хрыста і складанні расійскім» (1755). Яго праца «Размова пра артаграфію» (1748) — святых пакугнікаў. Паводле гуманіст. традыцыі, y кан- першая рас. спроба вывучэння фанет. тэксце якой развівалася бел. культура ладу мовы. Пераклаў «Старажытную эпохі Адраджэння, разуменне трагічнас- гісторыю» Ш.Ралена (т. 1— 10, 1749—■ ці жыцця ўваходзіць y паняцце мудрас- 62), «Рымскую гісторыю» (т. 1— 16, ці (эстэтыка Ф.Скарыны, Сімяона По- 1761—67) і інш. Пісаў драмы, оды, байлацкага, інш. асветнікаў). Бел. класіч- кі, эпіграмы. На бел. мову яго байку ная л-ра адлюстравала асн. аспекты Т. ў «Фанабэрысты сабака» пераклаў Э.Вабыцці народа: хуткаплыннасць зямнога ласевіч. Тв.: Нзбр. пронзв. М.; Л., 1963. жыцця; трагедыя народа, які абудзіўся Ліш:. Венок Треднаковскому. Волгоград, для нац. і сац. вызвалення, але не ў сі1976; Д е р ю г м н А.А. В.К. Треднаковсклй — лах рэалізаваць свае ідэалы; трагічны лёс духоўна актыўнай асобы (вобраз переводчнк: Становленне класснцнстского перевода в Росснн. Саратов, 1985. Л.В.Календа. песняра, прарока, гусляра, рыцара), што ахвяруе сваім жыццём дзеля вызва- ТРАДЫЦЫЯ I HABÀTAPCTBA, суплення народа, які яшчэ не да канца рацыіеглыя і адначасова ўзаемадапаўняльныя тэндэнцыі ў развіцці маст. ўсвядоміў сябе свабоднай нацыяй. У эстэтыцы сацыяліст. рэалізму паняццю творчасці і культуры наогул. T р a д ы ц ы я (ад лац. traditio перадача, паданне) Т. быў нададзены класава-пралетарскі, пазней сацыяліст. змест: сфера Т. тэма- y шырокім сэнсе — кулы. спадчына народаў, сусв. і рэгіянальных цывілізатычна звужалася да трагічнага лёсу дзеячаў рэвалюцыі, герояў грамадзянскай і цый, якія актуалізуюцца ў кантэксце сучаснасці, служаць асновай для развіцВял. Айч. войнаў. ця нац. культуры і надаюць ёй цэласЛ і т А р в с т о т е л ь . Поэтнка / / Соч.: насць і самабытнасць: У культуралогіі Пер. с древ.-греч. М., 1983. Т. 4; Б о р е в Ю.Б. О трагаческом. М., 1961; К р ю к о в традыцыя — сукупнасць архетыпаў аўс к і і й Н.Н. Основные эстетнческне категотэнтычнай нац. культуры, выяўленых y рмн: Опыт снстематнзацнн. Мн., 1974. міфалогіі, рэлігіі, абрадах, фальклоры і У.М.Конан. інш., якія выступаюць y якасці ўзораў,
ТРАДЭСКАНЦЫЯ_________497 норм паводзін і маральных імператываў. Н а в а т а р с т в а (ад лац. novator абнавіцель, вынаходнік) характарызуе адкрытасць культуры для канструктыўных навацый і міжнац. культ. ўзаемадзеяння, змену яе парадыгмаў і сэнсавых значэнняў. Пераемнасць y развіцці культуры адбываецца праз дыялектычна супярэчлівае адзінства і ўзаемапераходы Т. і н. Канструктыўныя навацыі актуалізуюць традыцыю, уключаюць яе ў дынаміку сучаснага творча-культ. працэсу і паступова самі набываюць статус традыцыі. Суадносіны паміж Т. і н. — велічыня пераменная, неаднолькавая на розных этапах развіцця грамадства. Першую універсальную традыцыю маст. культуры стварыла ант. цывілізацыя. Сярэдневяковая культура, арыентаваная на сакральныя каштоўнасці, выступала ў якасці антытэзы да ант. традыцыі, але разам з тым дапасавала да хрысц. ідэалогіі развітыя формы ант. філасофіі, навукі, выяўл. мастацтва. Гэты «селекцыйны» працэс адмаўлення ўстарэлых форм традыцыі і трансфармацыі яе лепшых дасягненняў працягваўся ў эпоху Адраджэння, новага часу, рэалізаваўся ў культ. творчасці 20 — пач. 21 ст. Архетыпы бел. культ. традыцыі сфарміраваліся на стыку шматвяковай нар. культуры і хрысц. цывілізацыі. Эпоха гуманіст. Адраджэння здолела сінтэзаваць ант. рэалізм і эстэтызм з напружанай хрысц. духоўнасцю (Ф.Скарына, М.Гусоўскі, М.Сматрыцкі, гатычны і рэнесансавы стылі ў архітэктуры і выяўл. мастацгве). Барока як стыль эпохі выступіла ў якасці антытэзы да эпігонскай стылізацыі ў мастацтве і адначасова дапасавала да новага культ. кантэксту папярэднія адкрыцці ў галінах эстэтыкі, красамоўства, тэатр. і выяўл. мастацтва, стварыла бел. варыянт еўрап. мураванай архітэктуры, самабытны стыль драўлянага дойлідства 17— 18 ст. Нарматыўная эстэтыка класіцызму вярнулася да ант. і рэнесансавых традыцый; сінтэз класічных і барочных традыцый выявіўся ў л-ры (М.К.Сарбеўскі, Сімяон Полацкі), выяўл. і тэатр. мастацтве. Станаўленне новай бел. л-ры ў 19 ст., развіццё інш. відаў прафес. мастацтва на Беларусі ў 20 ст. адбываліся на аснове нац. традыцый і наватарскіх адкрыццяў польскай, рус. і агульнаеўрап. маст. культуры. Літ:. Б у ш н н н А.С. Преемственность в развнтнн лнтературы. 2 нзд. Л., 1978; Л a д ы г н н а А.Б., Г р н н н н В.В. О преемственностн в нскусстве. М., 1982; С т е п а н ц е в н ч К.Н. Новые тенденцнн в развнтнн белорусского музыкального нскусства: (Конец 1950-х — первая половнна 1970-х гг.). Мн., 1981; На гранн тысячелетнй: Судьба траднцнй в нскусстве XX в.: [Сб. ст.]. М., 1994. У.М.Конан.
ТРАДЭСКАНЦЫЯ (Tradescantia), род кветкавых раслін сям. камялінавых. Больш за 60 відаў. Пашыраны ў тропіках і субтропіках Амерыкі. На Беларусі вырошчваюць y аранжарэях і пакоях
498
ТРАЕКТОРЫЯ
Т. белакветную (T. albiflora), Блосфельда (T. blossfeldiana), прырэчную (T. fluminensis), стракатую (T. multicoler) i інш. Шматгадовыя травяністыя расліны. Сцёблы прамастойныя або сцелістыя. Лісце суцэльнае, гладкае ці апушанае, чаргаванае, ланцэта- або яйцападобнае, зялёнае, ліловачырв., часам стракатае. Кветкі дробныя, белыя, блакітныя, ліловыя, ружовыя, адзіночныя ці ў пазушных або верхавінкавых суквеццях. Плод — каробачка. Дэкар. (ампельныя) расліны.
ТРАЕЦКІЯ ПЕСНІ, с ё м у ш н ы я п е с н і, песні веснавога цыкла каляндарна-абрадавай паэзіі, што спяваліся на Сёмуху (Тройцу), для якой характэрны культ расліннасці. Вядомы слав. народам, y т.л. беларусам. Вылучаюцца песні, цесна звязаныя з абрадавымі дзеяннямі і т.зв. прымеркаваныя (сувязі якіх з абрадамі цяжка вызначыць). Сярод абрадавых вылучаюцца некалыгі груп песень: з матывамі ўслаўлення зеляніны (часцей бярозы); пры завіванні вянкоў; кумлення; любоўнай тэматыкі (пра каханне, выбар пары, замужжа, любоўную варажбу). У многіх Т.п. воб-
Традэсканцыя віргінская.
ТРАЕКТ0РЫЯ (ад позналац. trajectorius які належыць да перамяшчэння), неперарыўная лінія, якую апісвае матэрыяльны пункт пры сваім руху. Т. нябесных цел наз. арбітамі. Калі Т. — прамая лінія, рух пункта наз. п р а м а л і н е й н ы м, y адваротным выпадку — к р ы в a л і н е й н ы м. Выгляд Т. залежыць ад сіл, што дзейнічаюць на пункт, характару сувязей механічных, пачатковых умоў руху пункта, сістэмы адліку і інш. Напр., Т. пункта, які рухаецца ў цэнтр. полі прыцягнення, залежьшь ад яго пачатковай скорасці і можа быць прамой лініяй, эліпсам, гіпербалай, акружнасцю ці парабалай. Вызначэнне Т. для розных цел мае важнае значэнне пры навук. даследаваннях і вырашэнні многіх практычных задач (напр., разлік арбіт штучных касм. аб’ектаў). Знаходжанне Т. руху часціц і цел — адна з задач кінематыкі.
разы раслін, дрэў персаніфікаваныя. Асабліва распаўсюджаны ў абрадах і песнях персаніфікаваны вобраз бярозы. Яна была важным абрадавым атрыбутам (да яе ішлі ў лес, галінкі неслі ў хату), y песнях яна адыгрывала ролю распараджальніцы свята, пад бярозай праходзіў абрад кумлення, з яе галінак плялі вянкі «на годы добрыя, на жыта густое, на ячмень каласісты», па вянках дзяўчаты варажылі пра свой лёс і г.д. Паступова траецкія святы ператварьшіся ў маляўнічую гульню моладзі, a самі песні страцілі строгую прымеркаванасць да абраду. У наш час бытуюць y асн. на Палессі. Лакальная разнавіднасць Т.п. — куставыя песні. Публ:. Веснавыя песні. Мн., 1979. Літ:. С о к о л о в а В.К. Весенне-летнне календарные' обряды русскнх, украннцев м белорусов, XIX — начало XX в. М., 1979; Б а р т а ш э в і ч Г.А. Беларуская народная паэзія веснавога цыкла і славянская фальклорная трааыцыя. Мн., 1985. Г.А.Барташэвіч.
ТРАІСТАЯ ЗГ0ДА, гл. Антанта.
Віды траекторыі цела з пачатковай гарызантальнай скорасцю v0 y полі прыцягнення Зямлі: 1 — акружнасць (v0 = \gR ); 2 — эліпс (v0 > 'IgR ); 3 — парабала (v0 = i2gR ); 4 — riпербала (v0 > Ў2gR ); R — радыус Зямлі; g — паскарэнне свабоднага падзення.
ТРАІСТАЯ МУЗЫКА, традыцыйны нар. ансамбль з разнастайным складам муз. інструментаў, y аснове якога прынцып спалучэння трох муз. функцый: меладычнай (мелодыя), структурна-гарманічнай, ударна-метрьгчнай. Бел. нар. назвы «капэла», «настаяшчая музыка» (Паазер’е), «кампанія», «вясёлыя». Гістарычна ў складзе ансамбляў 2 скрыпкі, басэтля; скрыпка, гармонік, бубен або 2 скрыпкі, цымбалы, бубен; a таксама разнастайныя варыянты з іх. У пач. 20 ст. склад ансамбля дапоўніўся гармонікам, кларнетам, трубой, пазней баянам і акардэонам, якія неслі лакальныя традыцыі пэўнага рэгіёна. У рэпертуары звычайна нар. песні, танцы, маршы (на
вяселлях, вечарынках і інш. урачыстасцях) і інш. Пашыраны таксама на Ук- ] раіне, y Польшчы. Літ:. С к о р а б а г а т ч а н к а А.В. Народная інструментальная культура Беларускага Паазер’я. М н„ 1997; Я е ж. Інструментазнаўства. Мазыр, 2000. А.В.Скорабагатчанка.I
ТРАІСТЫ CAIÔ3 1882 (ням. Dreibund), ваенна-паліт. блок Германіі, Аўстра- ] Венгрыі і Італіі, які існаваў да I -й сусв. вайны. Склаўся на аснове аўстра-германскага дагавора 1879. Аформлены сакрэтным пагадненнем аб абароне (падпісаны 20.5.1882 y Вене на 5 гадоў) паміж Аўстра-Венгрыяй, Герм. імперыяй і Італіяй. Прадугледжваў узаемную ваен. падтрымку бакоў y выпадку магчымага нападу на адзін з іх Францыі ці Расіі, абавязацельствы не ўдзельнічаць y саюзах, скіраваных супраць аднаго з удзельнікаў дагавора, і інш. Быў важным элементам y сістэме знешнепаліт. саюзаў О. фон Бісмарка. У 1887 і 1891 дагавор прадоўжаны і дапоўнены палажэннямі на карысць Італіі. У процівагу яму ў 1904—07 утварылася Антанта. Т.с. часткова страціў значэнне пасля заключэння ў 1902 італа-франц. дагавора аб нейтралітэце, канчаткова ён распаўся на пач. 1-й сусв. вайны, калі Італія абвясціла свой нейтралітэт (1914), a потым уступіла ў вайну на баку Антанты (1915). ТРАЙБАЛІЗМ, т р ы б а л і з м (англ. tribalism ад tribe племя), вызначэнне з’явы ў паліт. жыцці многіх афр. краін, дзе ў грамадстве захаваліся моцныя родаплемянныя сувязі. Выяўляецца ў спрыянні супляменнікам y заняцці пасад y дзярж. апараце і спалучэнні паліт. і міжплемянной барацьбы. З’яўляецца гал. прычынай паліт. нестабільнасці і грамадз. войнаў y краінах Афрыкі. ТРАЙДЗЁНЬ, Т р а й д з е н (?— 1282?), вялікі князь ВКЛ [каля 1270—412]. Уладу атрымаў пасля смерці галіцка-валынскага кн. Шварна, які дзякуючы шлюбу з дачкой Міндоўга некалькі гадоў быў вял. князем ВКЛ. Прыход да ўлады Т. стаў прычынай разрыву сувязі Літвы з ГаліЦка-Валынскім княствам і, верагодна, суправаджаўся рэпрэсіямі супраць хрысціянства. Тым не менш . пад уладай Т., апрача этнічна літоўскіх зямель, засталіся землі і гарады Бел. Панямоння. Гал. рэзідэнцыяй Т. стаў замак Кернава. Пры ім да ВКЛ канчаткова далучаны прылеглыя землі яцвягаў, земгалаў і селаў, аднавіліся далёкія Ha beri на эстонскія ўладанні крыжакоў (в-аў Саарэмаа і інш.) і на Польшчу. Каля 1274 Т. спрабаваў захапіць ў галіцка-валынскага кн. Льва Данілавіча падляшскі г. Драгічын. Т. супрацьдзейнічаў спробам экспансіі галіцка-валынскіх князёў y Панямонне і ваенным паходам татар на Літву (каля 1275 і ў 1277). Даваў прытулак уцекачам з Прусіі, дзе ў 1276 было задушана антыкрыжацкае паўстанне, рассяляў іх y ваколіцах Гародна і Слоніма. У 1279 нанёс паражэнне войскам Лівонскага ордэна пад Ашэрадам y Курляндыі. У 1281 Т. дамогся пераходу
пад кантроль ВКЛ новапабудаванага замка крыжакоў y Дынабургу (Даўгаўпілс). Дзякуючы шлюбу дачкі Т. Гаўдэ•мунды з князем Мазовіі Баляславам Плоцкім значна пашырыўся знешнепаЛІТ. ўплыў ВКЛ. В.Л.Насевіч.
Яго ідэал — моцная манархічная дзяржава, здольная змагацца за сусв. гегемонію (на думку Т., гэта манархія Гогенцолернаў). Аўтар прац «Нямецкая гісторыя ў XIX ст.» (т. 1—5, 1879—94), «Палітыка» (т. 1—2, 1897-—98) і інш.
ТРАЙКАЎСКІ Борыс (н. 25.6.1956, г. Струміца, Македонія), македонскі паліт. і дзярж. дзеяч. Юрыст. Скончыў ун-т y г. Скоп’е. Працаваў юрысконсультам. 3 1992 саветнік па знешнепаліт. справах лідэра руху за незалежнасць Македоніі Л.Георгіеўскага, кіраўнік камісіі па знешняй палітыцы Усемакед. рэв. арг-цыі — Дэмакр. партыі макед. нац. адзінства (да 1998), адказны за размеркаванне міжнар. гуманіт. дапамогі сярод албанскіх бежанцаў з Косава, саветнік мэра г. Скоп’е (з 1997), нам. міністра замежных спраў Македоніі. Са снеж. 1999 прэзідэнт Македоніі. Праводзіць курс на інтэграцыю краіны ў Еўрап. Саюз І НАТО. М.С.Даўгяпа.
ТРАКАЙ (Trakai), Т р о к і, горад на Пд Літвы, паміж Тракайскімі азёрамі. 6,1 тыс. ж. (2001). Вузел аўтадарог, чыг. станцыя. Прам-сць харч. і мясцовая. Турыстычны цэнтр. Ландшафтны заказнік.
ТРАЙНАЯ РЬІФМА, рыфма, якая спалучае тры суседнія вершаваныя радкі. Звычайна ўжываецца ў трохрадкоўях, зрэдку ў астрафічным вершы: Я сасню цябе, я с а с н ю Арыкаў сінюю г л ы б ін ю , Бавоўны белую г а р а ч ы н ю . Прахалоду блакітных г о р , Рэха дальняе н а ў з д а г о н , Радзіму бацькі майго... (В.Іпатава. «Кіргізія»)
Засн. ў канцы 12 ст. У 14— 15 ст. значны паліт. цэнтр ВКЛ, рэзідэнцыя вял. князёў — з 1320 Гедзіміна, з 1341 Кейстута, потым Вітаўта, які перасяліў сюды караімаў (жывуць y Т. і цяпер). У 1409 атрымаў гар. права. У 1413— 1795 адм. цэнтр Трокскага ваяводства ВКЛ. 3 1795 y Рас. імперыі, адм. цэнтр Трокскага пав. Віленскай губ. (1795—97, 1801 — 1920). У 1920—22 y Сярэдняй Літве, з 1922 y складзе Полынчы, з кастр. 1939 y Літ. Рэспубліцы. 3 часоў сярэдневякоўя некат. ч. насельніцтва горада складаюць беларусы.
Старая ч. горада (сфарміравалася да 15 ст.) з’яўляецца помнікам горадабудаўніцтва. Захаваліся рэшткі замка 13 ст. на паўвостраве, Тракайскі замак, касцёл Вітаўта (1409, перабудаваны ў 18 ст. ў стылі барока), руіны кляштара бернардзінцаў (17— 18 ст.), кінеса (храм караімаў; 1-я пал. 19 ст.), палац Тышкевічаў (1896, арх. І.Хус) і інш. Літ:. В е р ц н н к я в н ч ю с кай: [Альбом]. Внпьнюс, 1981.
Ю.Ю. Тра-
В.П.Рагойша.
ТРАЙЧКЕ, Т р э й ч к e (Treitschke) Генрых фон (15.9.1834, г. Дрэздэн, Германія — 28.4.1896), нямецкі гісторык і публіцыст; прадстаўнік малагерманскай (пруска-германскай) гістарыяграфічнай школы. Чл. Германскай AH y Берліне (1895). Выкладаў y Фрайбургскім (з 1863), Кільскім (з 1866), Гайдэльбергскім (з 1867), Берлінскім (з 1874) ун-тах. У 1866—89 рэдактар час. «Preussische Jahrbücher» («Прускія штогоднікі»). У 1871—84 дэп. рэйхстага Герм. імперыі. 3 1886 (пасля смерці Л. фон Ранке) афіц. гістарыёграф прускай дзяржавы. У сваёй паліт. і навук.-публіцыстычнай дзейнасці зыходзіў з антысеміцкіх, антысацыяліст., англафобскіх пазіцый.
499
TPAKÀHCKI ЗАМАК, помнік абарончага дойлідства 2-й пал. 14 — пач. 15 ст. ў г. Тракай (Літва). Размяшчаецца на в-ве воз. Гальве. У 15 ст. адна з рэзідэнцый вялікіх князёў ВКЛ, месца ўрачыстасцей і прыёмаў дыпламатаў. У замку ў 1415 і 1416 кн. Вітаўт вёў перагаворы з магістрамі Лівонскага ордэна, y 1483 кароль Казімір IV Ягелончык — з вял. магістрам Тэўтонскага ордэна. Замак часта перабудоўваўся і прыстасоўваўся да патрэб сваіх гаспадароў. У вайну 1655—60 зруйнаваны і з часам прыйшоў y заняпад. Адбудаваны ў 1953—61 паводле праекта арх. Б.Крумініса, прызамкавая ч. адбудоўвалася з 1961 (праект арх. С.Мікулёніса). Палац (узведзены ў 1342) канвентнага тыпу, складаецца з 2 паралельна пастаўленых 3-ярусных, прамавугольных y плане карпусоў (маюць контрфорсы, галерэю на 2-м ярусе, высокія 4-схільныя дахі) і 3-яруснага данжона. Будынкі (з чырвонай цэглы) размешчаны вакол невял. ўнутр. двара. Для аздаблення інтэр’ераў выкарыстаны прафіляваная цэгла, дэкар. кафля, вітражы і інш. Пад падлогай абсталявана спец. ацяпленне. Палац быў абкружаны абарончай сцяной з 3-яруснымі вежамі. Цяпер y Т.з. гіст. музей. Л і т М н к у л е н н с С.А. Тракайскнй замок. Вшіьнюс, 1978.
ТРАКІШІ, вёска ў Бастунскім с/с Воранаўскага р-на Гродзенскай вобл., на скрыжаванні аўтадарог Ліда— Геранёны і Радунь— Іўе. Цэнтр калгаса. За 15 км на ГІдУ ад г.п. Воранава, 131 км ад Гродна, 9 км ад чыг. ст. Бастуны. 571 ж., 201 двор (2002). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік архітэктуры — касцёл Дабравешчання Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1809).
ТРАЙНЫ ПУНКТ y а д н а к а м п а н е н т н а й с і с т э м е , пункт на дыяграме стану рэчыва, што адпавядае т-ры 1 ціску, пры якіх y раўнавазе знаходзяцца 3 фазы (звычайна крышт., вадкая і газападобная). У Т.п. сыходзяцца лініі двухфазных раўнаваг: лінія выпарэння (раўнавага вадкасць — пара), лінія сублімацыі (раўнавага крышталь — пара), лінія плаўлення (раўнавага крышталь — вадкасць) і раэдзеленыя гэтымі лініямі фазавыя палі, што адпавядаюць крышталям, вадкасці і пары. Т.п. нанварыянтны, г.зн., што не дапускаецца змяненне ніводнага з параметраў стану. Пры наяўнасці полімарфізму на дыяграме стану з ’яўляюцца дадатковыя Т.п., што адпавядаюць раўнавазе 2 цвёрдых фаз з парай або вадкасцю (напр., y серы). Выкарыстоўваюць Т.п. ў тэрмаметрыі для градуіроўкі прыбораў; Т.п. вады (т-ра 273,16 К, ціск 611 Па) — асн. рэперны дтункт абс. тэрмадынамічнай тэмпературнай шкалы.
тра кл ь
Тракайскі замак.
TPAKÈHEHCKAfl ПАР0ДА, парода верхавых коней. Выведзена ў 18 ст. ва Усх. Прусіі (Тракененскі конны завод; цяпер Калінінградская вобл., Расія) скрыжаваннем англ. чыстакроўнай, арабскай і інш. верхавых парод і іх помесей з літоўскімі мясц. конямі. Разводзяць y Расіі, Літве, Беларусі, краінах Еўропы, Амерыкі, Азіі для паляпшэння мясц. верхавых парод і коннага спорту. Канстытуцыя моцная, сухая. Тулава масіўнае, доўгае. Касцяк і мускулатура добра развітыя. Выш. ў карку 162— 166 см. Маса жарабцоў 595, кабыл 560 кг. Масць пераважна рудая, гнядая, вараная.
Тракененская парода к о н е й.
ТРАКЛЬ (Trakl) Георг (3.2.1887, г. Запьцбург, Аўстрыя — 3.11.1914), аўстрыйскі паэт; найбуйнейшы прадстаўнік экспрэсіянізму. Як паэт фарміраваўся пад уплывам класічнай традыцыі і паэзіі 2-й пал. 19 ст. Аўтар паэт. зб-каў «Вершы» (1913), «Себасцьян y сне» (1915), аднаактовых п’ес «Скокі смерці» і «Фата Маргана» (паст. ў 1916, лічацца згубленымі), y якіх адчуванні крызіснасці і непазбежнасці скону. Т. спалу-
500
ТРАКТ
чаў рэаліі сучаснасці з умоўнасцю, жывапіснасць з музычнасцю, раскрываў патаемны сэнс будзённа-звыклага. У яго паэтьшы пераважае верлібр са свабоднымі сінтакс. канструкцыямі, выкарыстанне гратэску, складанай метафорыкі, шматзначнай сімволікі, міфалагічных матываў і вобразаў. На бел. мову асобныя яго вершы пераклаў В.Сёмуха. Тв.: Бел. пер. — y кн.: Прыйдзі, стваральны дух. Мн., 1986; Рус. пер. — Йзбранное. М., 1994; Сінхотворсішя Проза. Пясьма. СПб., 2000. Л і т Ф ю м a н Ф Над огненной пучнной: Опыт с поэзней Г.Тракля / / Магнческнй крясталл. М., 1988; Д у д о в а Л.В. Современннкн о творчестве Г.Тракля / / Дудова Л.В., Мнхальская Н.П., Трыков В.П. Модерннзм в зарубежной лнтературе. М., 1998; Г y г н н н А.А. Георг Тракль / / Гугнйн А.А. Австрнйская лмтература XX в. Новополоцк; М., 2000. Е.А.Лявонава.
агародныя, вінаграднікавыя, балатаходныя, горныя і інш.), прамысл. (тралёвачныя, дарожна-буд.), транспартныя (цягачы з платформай і без яе). Складаецца з каркаса (апора Т.), рухавіка, трансмісіі (уключае счапленне, каробку перадач, галоўную перадачу, дыферэнцыял, механізмы павароту), хадавой часткі (пераўтварае вярчальны рух y паступальны з дапамогай колаў ці гусенічнага ходу), механізма кіравання (руль, тармазы), рабочага і дапаможнага абсталявання (прычапныя ўстройствы, навясная сістэма, вал адбору магутнасці, прывадны шкіў, ходапамяншальнік, сістэмы блакіравання дыферэнцыяла, асвятлення і сігналізацыі,
кН); 6 (60 кН); 8 (80 кН). Кожны клас Т. складаецца з групы машын, канструкцыйна уніфікаваных і з прыкладна аднолькавымі цягавымі ўласцівасцямі. Асн. (найб. пашыраная) мадэль групы наз. базавай; мадыфікацыя — Т., уніфікаваны з базавай мадэллю m асн. зборачных адзінках і сістэмах. На с.-г. Т. устаноўлены мех. каробкі перадач з лікам перадач да 32, y асн. з шасцернямі пастаяннага зачаплення. Ёсць бесступеньчатыя трансмісіі з гідрастат. і гідрамех. перадачамі. Для паніжаных тэхнал. скарасцей трансмісія абсталёўваецца ходапамяншальнікам. Эксплуатацыйныя паказчыкі Т. падзяляюцца на тэхніка-эканам. (прадукцыйнасць y агрэгаце, расход паліва на адзінку работы), тэхн. (клас,
ТРАКТ ПАШТ0ВЫ (польск. trakt ад лац. traktus літар. — валачэнне), y Рэчы Паспалітай і Расіі шырокая палепшаная грунтавая дарога (шлях), якая злучала найважнейшыя населеныя пункты. Мела станцыі (пастаялыя двары) і верставыя слупы. Па Т.п. ішлі рэгулярныя перавозкі пасажыраў, грузаў, пошты (паштовыя Т.п. з паштовымі станцыямі). 3 19 ст. Т.п. з цвёрдым пакрыццём наз. шашой (гл. таксама Шашэйная дарога). Т.п. на Беларусі з’явіліся ў 16 ст. ў час стварэння пошты. У 1583 адкрыты паштовыя зносіны па Т.п. Варшава—Беласток— Гродна. У сувязі з адкрыццём y 1596 y Варшаве паштамта Т.п. звязалі Варшаву з усімі гарадамі Рэчы Паспалітай. Паводле Андросаўскага перамір ’я 1667 паміж Рэччу Паспалітай і Расіяй была ўстаноўлена паштовая сувязь Маскоўскай дзяржавы з Зах. Еўропай. Т.п. працягнуўся ад Масквы праз Смаленск— Магілёў— Мінск да Вільні. У канцы 17 ст. ў ВКЛ пачалі пракладваць новыя дарогі, будаваць станцыі, але Паўночная вайна 1700— 21 перашкодзіла давесці работы да канца. Паляпшэнне Т.п. пачалося пасля прыняцця вял. кн. ВКЛ і каралём Рэчы Паспалітай Станіславам Аўгустам Панятоўскім y 1764 Генеральнага рэгламента. У 1772 адкрыты часовы Т.п. Пскоў— Полацк, потым С.-Пецярбург— Нарва— Пскоў— Полацк—Талачын— Магілёў, на якім былі створаны 134 паштовыя станцыі (пазней Т.п. працягнуты да Кіева і Адэсы). У пач. 19 ст. ўсе дарогі Рас. імперыі былі падзелены на разрады: гал. паштовыя і пабочныя паштовыя (уласна гэта былі Т.п.), вял. праезджыя, ваен. і інш., якія таксама атрымалі нумары. Напр., паштовая дарога С.-Пецярбург— Екацярынаслаў, вядомая як Беларускі Т.п., мела №148. 3 крас. 1827 па Т.п. Беларусі пайшлі першыя дыліжансы. 3 1830-х г. бел. Т.п. брукавалі каменнем. 3 развіццём чыг. транспарту значэнне Т.п. знізілася. Іншаземцы ў час войнаў на бел. землях таксама будавалі Т.п. Гл. таксама Пошта. У.К.Зарэмскі.
ТРАКТАР (англ. tractor ад лац. traho цягну), самаходная машына для перамяшчэння і прывядзення ў дзеянне агрэгатаваных з ёй прычапных, навясных, паўнавясных або стацыяйарных машын і прылад. Бываюць колавыя і гусенічныя; с.-г. (агульнага прызначэння, універсальна-прапашныя, спец. — садова-
3 Трактары: I — колавы з рухавіком унугранага згарання (1901, 31ІІА); 2 — СХТЗ на суцэдьнастальных колах (1931, Харкаў); 3 — трохколавы «Універсал» (1934, Ленінград); 4 — першы «Беларусь» МТЗ-2 (1953, Мінск). кантрольна-вымяральная апаратура і інш.). К о л a в ы я Т. больш простыя па канструкдыі і ў эксплуатацыі, больш універсальныя, быстраходныя, але маюць горшую праходнасць. Таму часам выпускаюцца з усімі вядучымі коламі або са здымным абсталяваннем паўгусенічнага ходу. Г у с е н і ч н ы я маюць высокую праходнасць і добрыя цягавыя паказчыкі, недахопы — вял. маса і нізкая зносаўстойлівасць гусенічнага ходу. Ha Т. устанаўліваюць пераважна дызелі, часам карбюратарныя рухавікі ўнутранага згарання, выкарыстоўваюць мех. і гідрамех. перадачы, для кіравання рабочымі органамі навясных машын — гідранавясныя сістэмы. С е л ь с к а г а с п а д а р ч ы я Т. агульнага прызначэння выкарыстоўваюць пераважна для ворыва, сяўбы, культывацыі, уборкі с.-г. культур; універсальна-прапашныя — y асн. для міжрадковай апрацоўкі глебы і ўборкі прапашных культур. Асаблівасць прапашных Т. — праходнасць y міжрадкоўях пасеваў без пашкоджання раслін з-за адпаведнай шырыні колаў (гусеніц), дарожнага прасвету, абрысу, рэгулюемай каляіны. Паводле цягавага намагання Т. ў краінах СНД падзяляюцца на 10 класаў: клас 0,2 (намаганне 2 кН); 0,6 (6 кН); 0,9 (9 кН); 1,4 (14 кН); 2 (20 кН); 3 (30 кН); 4 (40 кН); 5 (50
магутнасць рухавіка, цягавыя ўласцівасці і інш.), агратэхн. (удз. ціск на глебу, праходнасйь y міжрадкоўях, манеўранасць y агрэгаце), эрганамічныя (умовы працы, працаёмістасць тэхн. абслугоўвання) і інш. Першыя колавыя Т. з паравым рухавіком з’явіліся ў 1830 y Вялікабрытаніі і Францыі (выкарыстоўваліся ў с.-г. і ваен. справе), з рухавікамі ўнутр. згарання — y 1901 y ЗША, гусенічныя — y 1912 y ЗША, затым y інш. краінах. У Расіі гусенічны Т. з 2 паравымі машынамі пабудаваны ў 1888. У СССР Т. «Фардзон-Пуцілавец» выпушчаны ў 1923 на ленінградскім з-дзе «Чырвоны пуцілавец». Масавая вытв-сць Т. пачалася з пускам Сталінградскага (1930), Харкаўскага (1931) трактарных з-даў (гл. Трактарабудаванне).
На Беларусі Т. магутнасцю ад 11 да 300 к.с. выпускае Мінскі трактарны завод. з 1950 гусенічныя і тралёвачныя, з 1953 колавыя с.-г. Т. «Беларусь», y тл. першы МТЗ-2, з 1961 — МТЗ-50, з 1974 — МТЗ-80/82, з 1984 — МТЗ-100/102, пазней «Беларусь-1025», з 1993 — Т. серыі 900, з 1995 — «Беларусь-1221», з 2000 — «Беларусь-1522»; таксама ма-
лагабарытныя Т. («Беларус-320А», -321», -320», -220»), нізкапрофільныя («Беларус-530/532»), нізкаклірэнсныя («Беларус-82Н»), лесагаспадарчыя («Беларус Л-82»), тралёвачныя («Беларус ТТР-401»), рысаводчыя («Беларус-82Р»), міні-Т. («Беларус-082 БС») і інш.
ТРАКТАРАБУДАВАННЕ, галіна машынабудавання па вытв-сці т ракт ароў, трактарных і камбайнавых рухавікоў, уніфікаваных вузлоў, агрэгатаў, запасных частак і дэталяў да іх. Як галіна прам-сці існуе з 1917, калі на з-дах Форда ў ЗША пачаўся масавы выпуск трактароў.
Літ:. Конструкцня, основы теорня н расчет тракторов. М., 1971; Колесные тракторы. М„ 1974; Тракторы «Беларусь» МТЗ-80, МТЗ-80Л, МТЗ-82, МТЗ-82Л. 2 нзд. Мн„ 1982; Мелноратмвные, стронтельные н лесные тракторы. Мн., 1989. В.М.Капдрацьеў, М.Р.Мялешка.
У Еўропе масавая вытв-сць трактароў пачалася ў 1920-я г. ў Германіі, Італіі, Францыі і інш. У СССР упершыню наладжана ў 1923 на з-дзе «Чырвоны пуцілавец» y Петраградзе. У 1930 пабудаваны Сталінградскі, y 1931 — Харкаўскі трактарныя з-ды, якія выпускалі к<)лавыя трактары; y 1933 на Чэлябінскім трактарным з-дзе наладжана вытв-сць гусе-
ТРАКТАРАБУДАВАННЕ
501
нічных трактароў (з 1936 — з дызельным рухавіком). У 1937 на выпуск трактароў на гусенічным хаду перайшлі Сталінградскі і Харкаўскі з-ды. У 1942—44 пабудаваны Алтайскі, Уладзімірскі, Ліпецкі трактарныя з-ды. У 1950-я г. ўведзены ў дзеянне Мінскі, Анежскі, Ташкенцкі і інш. трактарныя з-ды; павялічылася вытв-сць трактароў агульнага прызначэння. У 1960-я г. ўсе з-ды перайаілі на выпуск трактароў з дызельнымі рухавікамі. Ствараліся уніфікаваныя мадэлі трактароў, што спрыяла вылучэнню вытв-сці іх асобных вузлоў, дэталяў, агрэгатаў, рухавікоў y спецыя-
Трактары: 1 — універсальна-прапашны «Беларусь-82» (Мін'ск); 2 — балатаходны ДТ-75Б (г. Валгаград); 3 — прамысловы дызель-электрычны ДЭТ-250 (Чэлябінск); 4 — ворыўны T -150K (Харкаў); 5 — агульнага прызначэння К-701 (С.-Пецярбург); 6 — балатаходны з задняй гідрасістэмай Т-ІЗОБГ-З (Чэлябінск); 7 — агульнага прызначэння ДТ-175С (Валгаград); 8 — тралёвачны «Беларус ТТР-401», 9 — малагабарытны «Беларусь-321», 10 — гусенічны «Беларус-1802» (Мінск); 11 — «Вальтра» з падвойнымі коламі (Фінляндыя); 12 — тракавага тыпу Д 10 (ЗША).
502
ТРАКТАТ
лізаваныя прадпрыемствы. Пабудаваны з-ды ў Валгаградзе, Мінску, Барнауле, Харкаве, Нагінскі з-д паліўнай апаратуры (паліўныя помпы для трактарных рухавікоў), арэнбургскі з-д «Трактаразагічастка» і інш. 3 1990-х г. асноўная ўвага аддаецца павышэнню універсальнасці трактароў, іх надзейнасці і даўгавечнасці, пашырэнню дыяпазону магутнасці рухавікоў (ад 10 да 450 к.с.), зніжэнню ўдз. расходу паліва, забеспячэнню аховы навакольнага асяроддзя ад неспрыяльных уздзеянняў машын, стварэнню камфортных і бяспечных умоў працы трактарыста і інш.
На Беларусі Т. — адна з найважнейшых галін машынабудавання. Серыйная вытв-сць трактароў (КД-35) пачалася на Мінскім трактарньм заводзе ў 1950. У 1972 створана ВА «Мінскі трактарны завод», y склад якога ўваходзяць Бабруйскі завод трактарных дэталяў і агрэгатаў, Віцебскі завод трактарных запасных частак, Мінскі з-д спецінструменту і тэхнал. аснасткі, Смаргонскі агрэгатны з-д. Запчасткі, вузлы, агрэгаты, дызельныя рухавікі для трактароў і інш. выпускаюць таксама Мінскі маторны завод, Гомельскі завод пускавых рухавікоў, Мінскі завод шасцертў, Барысаўскі завод агрэгатаў, Барысаўскі завод аўтатрактарнага абсталявання і інш. Да 2002 ВА «Мінскі трактарны з-д» выпусціла больш як 3 млн. трактароў, з якіх каля 600 тыс. пастаўляліся ў 100 краін свету, y т.л. ЗША, Канаду, Германію, Францыю, Венгрыю, Грэцыю і інш. На аб’яднанні наладжана вытв-сць 24 мадэляў універсальна-прапашных трактароў магутнасцю ад 50 да 150 к.с., 6 мадэляў малагабарытных трактароў магутнасцю ад 20 да 25 к.с., 8 мадэляў мотаблокаў і мінітрактароў магутнасцю ад 6 да 12 к.с., 15 мадэляў спец. машын: камунальных, пагрузачных, шахтавых, для лясной прам-сці. Трактары «Беларус» агрэгатуюцца з больш як 550 машынамі і прыладамі рознага прызначэння. Упершыню на МТЗ ствараюцца трактары агульнага прызначэння магутнасцю ад 155 да 260 к.с. У 2000 усе 13 трактарных з-даў былога СССР выпусцілі 47 тыс. трактароў, з якіх 23 тыс. выраблены на Мінскім трактарным з-дзе. Т. найб. развіта ў ЗША, Вялікабрытаніі, Германіі, Італіі, Японіі і інш. Буйнейшыя фірмы (1999): «Нью-Холанд» (54 тыс. трактароў за год), «Джон Дзір» (28 тыс.), «Масі Фергюсан» (27,7 тыс.), «Дойц» (24,4 тыс.), «Ландзіні» (18 тыс.), «Кейс» (17 тыс. трактароў за год) і інш. ВА «Мінскі трактарны завод» уваходзіць y лік 8 вытворцаў трактароў свету, якія забяспечваюць 96% агульнага аб’ёму сусв. рынку збыту гэтай тэхнікі.
для якой даўжыня адрэзка датычнай ад пункта дотыку да зададзенай прамой (восі) ёсць велічыня пастаянная. Ураўненне ў прамавугольных дэкартавых каардынатах мае выгляд: х —± [Va2 - y2 - аіп (a + Va2 - y2 / у )]. Пры вярчэнні Т. вакол яе восі атрымліваецца псеўдасфера.
Графік
трактры сы
х = ±[Vn2-y2 - eln (e + Ve2- ў /у )], M — пункт дотыку.
ТРАЛ (ад англ. trawl), 1) р ы б а л о ў - І н ы — мешкападобная сетка, што бук- < сіруецца рыбалоўным суднам (траўле-1 рам) з дапамогай тросаў (ваераў); найб. пашыраны сродак лоўлі марской рыбы. 2 ) Г і д р а л а г і ч н ы Т. — прыстаса-1 ванне, якім знаходзяць падводныя перашкоды. Пры зачапленні Т. за перашкоду дзейнічае аўтам. механізм, з дапамогай якога над перашкодай ставіцца спец. навігацыйны знак (вяха). 3) М і н н ы Т. — спец. прыстасаванне для выяўлення і знішчэння мін (гл. Тральшчык). ТРАЛЕЙБУС (англ. trolleybus ад trolley кантактны провад + bus аўтобус), вагон на колавым хаду з пнеўматычнымі шынамі і з прыводам ад электрарухавіка; від гарадскога (часам міжгародняга) бязрэйкавага эл. транспарту. Бываюць пасажырскія і грузавыя.
Сілкуецца пастаянным токам напружаннем 500—600, часам 750 В. Ток да цягавых электрарухавікоў паступае ад кантактнай сеткі праз падвесныя (тралейныя) правады і штангавыя токаздымальнікі. Спалучае перавагі трамвая (элехграцяга, адсутнасць выхлапных газаў) і аўтобуса (лёгкасць і бясшумнасць ходу, магчымасць абгону). Скорасць да 70 км/гадз. Т. створаны ў Германіі ў 1882; y СССР — з 1933, y Маскве з 1934. На Беларусі Т. працуе ў Мінску (з 1952), Гомелі (1962), Магілёве (1970), Гродне (1974), Бабруйску (1978), Віцебску (1978), Брэсце (1981). Т. выпускае ВА «Белкамунмаш» і Мінскі аўтамаб. з-д. Гл. таксама Гарадскі транспарт. С.В.Багдановіч. Схема рыбалоўнага т р а л а : 1 — ваер; 2 — распорны шчыт; 3 — кабель; 4 — бабінец; 5 — цэнтральная частка трала.
ТРАЛЁЎКА л е с а м а т э р ы я л а ў (ад ням. treilen цягнуць), перамяшчэнне ссечаных дрэў з кронамі, хлыстоў (ствалоў) і сартыментаў ад месца валкі (леса-
1
П.І.Рогач.
ТРАКТАТ (ад лац. tractatus абмеркаванне, разгляд) 1) навуковая праца, y якой разглядаецца асобнае пытанне ці праблема; разважанне на вызначаную тэму. 2) Адна з форм міжн. дагавораў (напр., берлінскі трактат 1878). ТРАКТРЫСА (новалац. tractrix ад лац. tractus выцягнуты), плоская крывая,
Машыны для тралёўкі лесаматэрыялаў: a — бясчокерная тралёвачная машына ЛП-18А (1 — маніпулятар; 2 — увязачнае прыстасаванне, 3 — шчыт, 4 — захоп); б — тралёвачная машына «Беларус MJ1-127C».
cad) да лесапагрузачнага пункга або лесавознай дарогі. Ажыццяўляецца тралёвачнымі трактарамі або валачна-тралёвачнымі машынамі і лябёдкамі з тросаблочнымі сістэмамі. Трактары абсталёўваюцца лябёдкамі, тросамі з крукамі і кольцамі (чокерамі) на канцах, пагрузачнымі шчытамі або гідраманіпулятарамі. У час Т. дрэвы і хлысты абапіраюцца адным канцом на трактар, другі цягнецца па зямлі. Гл. таксама Лесанарыхтоўчыя работы.
TPAJUIÉ Ігар Яўгенавіч (н. 1.12.1949, Мінск), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1997). Скончыў БДУ (1971). 3 1971 y Ін-це цвёрдага цела і паўправаднікоў, з 1976 y Фіз.-тэхн. ін-це Нац. АН (з 1996 заг. аддзела). 3 1997 працуе за мяжой. Навук. працы па фізіцы цвёрдага цела і мікраэлектроніцы. Распрацаваў квантавую тэорыю пераносу носьбітаў зараду ў высокачастотным полі структур паўправаднік — дыэлектрык, прапанаваў спосаб фарміравання квантавых ям і квантавых кропак. Тв.: Усшіенне плазменных колебанмй в многослойных структурах с перноднческямн управляюшнмн электродамн / / Докл. АН БССР. 1991. Т. 35, №2; Пучковая неустойчнвость н уснленне волн пространственного заряда в плазме полупроводннков (разам з В.А.Сізюком) / / Там жа. 1994. T. 38, №4. М.П.Савік.
ТРАЛЬШЧЫК, баявы карабель для пошуку і знішчэння марскіх (рачных) мін з дапамогай тралаў і для правядзення караблёў (суднаў) праз мінныя загароды. Належыць да мінна-тральных сіл ВМФ (BMC) многіх дзяржаў. Падзяляюцца на эскадраныя (будавалі да 2-й сусв. вайны), марскія, базавыя, рэйдавыя, рачныя, катэрныя. Водаўмяшчальнасць да 1300 т і больш, скорасць да 18 (на паветр. падўшцы 30) вузлоў, далёкасць плавання да 3— 5 тыс. міль. Гал. ўзбраенне — проціміннае (кантактныя і некантактныя тралы, шукальнікі-знішчальнікі мін і інш.); ёсць малакаліберныя артыл. або зенітныя ўстаноўкі, буйнакаліберныя кулямёты, пускавыя ўстаноўкі процілодачных ракет, бомбакідальнікі. Маюць маламагн. дызельныя энергет. ўстаноўкі. Карпусы робяць з немагн. сплаваў, дрэва, шклапластыку і інш.
На Беларусі ў 1919—44 баявое траленне праводзілі рачныя Т. (пераабсталяваньм параходы) і катэры-Т., што меліся ў складзе рачных ваен. флатылій (савецкіх Дняпроўскай і Пінскай, польскай Пінскай). У 1927—30 і 1935 y Пінску (Зах. Беларусь) для патрэб польскай Пінскай флатыліі пабудаваны
^
.i 1
Рачныя т р а л ь ш ч ы к і польскай Пінскай флатыліі, якія будаваліся ў Пінску ў 1927—35: 1 — браніраваны; 2 — колавы.
/п\ а-у п
7 рачных Т. водаўмяшчальнасцю 4,8 і 10,2 Т.
У.Я.Калаткоў, РК.Паўловіч.
ТРАМБАВАЛЬНАЯ МАШЬІНА, будаўнічая машына для паслойнага ўшчыльнення грунту пры стварэнні земляных насыпаў, буд-ве дамбаў, дарог, аэрадромаў і інш. Адрозніваюць Т.м.: са свабодным падзеннем рабочага органа (ушчыльняльнага грузу) — малатковыя машыны, каткі з падаючымі грузамі, трамбавальныя пліты на базе экскаватараў, трактароў ці кранаў; прымусовага дзеяння — дызельныя трамбоўкі, машыны з эл. і пнеўматычнымі прыводамі. У цяжкадаступных месцах выкарыстоўваюць трамбавальныя вібрацыйныя пліты. ТРАМБАГЁН, бялок тое, што пратрамбін.
плазмы
крыві,
ТРАМБАЛ (Trumbull) Джон (6.6.1756, г. Лебанан, штат Канектыкут, ЗІІІА — 10.11.1843), амерыканскі жывапісец. Вучыўся ў Лондане ў Б.Уэста. Удзельнік Вайны за незалежнасць (1775—83), ад’ютант Дж.Вашынгтона. У 1794— 1804 і 1808— 15 жыў y Лондане. У 1817—36 узначальваў Амер. акадэмію прыгожых мастацтваў y Нью-Йорку. Аўтар невял. тонкіх рэаліст. паргрэтаў удзельнікаў вызв. вайны, y т.л. Р.ізарда, і патрыятычных гіст. карцін («Бітва пры Банкерс-Хіле», «Дэкларацыя незалежнасці», 1786—94). ТРАМБАЦЫТЫ (ад тромб + грэч. kytos клетка), к р ы в я н ы я п л а с ц і н к і, форменныя элементы крыві пазваночных жывёл і чалавека. У многіх жывёл Т. — дробныя акруглыя клеткі са шчыльным ядром; y млекакормячых жывёл і чалавека — бяз’ядзерныя, дыскападобныя пласцінкі дыям. 2—5 мкм. У 1 мм3 крыві чалавека змяшчаецца 180—320 тыс. Т. Адрозніваюць 5 асн. відаў Т.: маладыя (1—5%), спелыя (88%), старыя (4%), дэгенератыўныя (да 2%), гіганцкія формы раздражнення (2%). Утвараюцца ў чырв. касцявым мозгу (66—80 тыс. y 1 мм3 крыві за дзень). Функцыі Т.: спыненне крывацёку пры пашкоджанні сценкі сасудаў, забеспячэнне згусальнасці крыві, удзел y гаенні ран і інш. Памяншэнне колькасці Т. суправаджаецца дыятэзам гемарагічным, павелічэнне вядзе да трамбозу крывяносных сасудаў. А.С.Леанцюк.
ТРАМБОН
503
ТРАМБІН, г р а м б а з а , ф і б р ы н ф е р м е н т, пратэалітычны фермент класа гідралаз; найважн. кампанент сістэмы згусання крыві. Утвараецца ў плазме крыві са свайго неактыўнага папярэдніка пратрамбіну. Складаны бялок з 2 поліпептыдных ланцугоў з малекулярнай масай 34 000. Забяспечвае пераўтварэнне фібрынагену ў фібрын\ выкарыстоўваецца як мясц. кроваспыняльны сродак. ТРАМБЛЕ (Tremblay) Мішэль (н. 25.6.1942, г. Манрэаль, Канада), канадскі пісьменнік. Піша на франц. мове, блізкай да жаргону простых людзей прав. Квебек. Уплыў драматургіі еўрап. нар. рэаліст. т-ра адчувальны ў п’есах «Цягнік» (1964), «Сястрынае сэрцайка» (1968), «Заўсёды твая Мары-Лу» (1971), «Добры дзень, ну, добры дзень» (1974), «Альберціна і пяць часін» (1984), «Ці гэта сапраўдны свет?» (1987), для якіх характэрны іранічны паказ спажывецкай псіхалогіі «людзей з народа». Аўтар раманаў «Тоўстая жанчына побач — цяжарная» (1978), «Навіны ад Эдуарда» (1984) і інш. Л.П.Баршчэўскі. «ТРАМБЛЯ», « Т р а м б л я н к і » , бел. нар. танец, разнавіднасць полькі. Муз. памер 2/4. Тэмп жвавы. Выконвалася з паваротамі па крузе і мудрагелістымі прытупваннямі. Запісана ў канцы'19 ст. ў в. Васілішкі (Шчучынскі р-н Гродзенскай вобл.), адна з першых зафіксаваных дробных полек. ТРАМБ03 (ад грэч. thrombosis згортванне), утварэнне тромбаў y поласцях сэрца і сасудах (часцей y венах). Напр., T. y сістэме каранарнага кровазвароту вядзе да інфаркта міякарда, Т. сасудаў мозга — да інсульту. Бывае гірьг мясц. зменах сасудаў — траўма, запаленне, атэрасклероз, запавольванне руху крыві (напр., варыкознае расшырэнне вен); пры агульных фактарах: актывацыя згусальнай і прыгнечанне процізгусальнай сістэмы крыві, павелічэнне ў крыві колькасці фібрынагену, трамбацытаў, тлушчаў, павелічэнне вязкасці крыві. Прыкметы залежаць ад месца Т. і парушэння кровазвароту (боль, ішэмія, непрытомнасць). Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. /. М. Семяненя.
ТРАМБ0Н (італьян. trombone ад tromba труба), медны духавы муштуковы нетранспануючы муз. інструмент. Mae шырокія мензуру і канічны раструб, які ў вузкай частцы злучаны з рассоўным ме-. ханізмам, што ўключае 2 нерухомыя трубкі (штангі), на якія насоўваецца U-падобная куліса. Рухомае прыстасаванне забяспечвае храматычны гукарад. Існуюць Т. рассоўны (цугтрамбон) і вентыльны. 6 разнавіднасцей — ад сапрана да кантрабаса. У наш час выкарыстоўваюцца тэнаравыя і тэнарава-басовыя, радзей басовыя Т. Ужываецца пераважна як арк. (Т. складае самаст. групу ў традыц. складзе эстр. аркестра «big band», эстр.-сімф.), зрэдку як сольны інструмент.
504
ТРАМВАЙ
Продкам Т. лічыцца стараж.-рым. букцына (з сям’і труб). У інш. краінах Еўропы вядомы з 15 ст. Сям’я Т. сфарміравалася ў 16 ст.
На Беларусі Т. вядомы з 18 ст. ў складзе езуіцкіх капэл, з 19 ст. — y аматарскіх аркестрах навуч. устаноў: Гомельская муз. школа (Мацей Красоўскі, Ян Сураж), Мінская мужчынская гімназія (Восіп Шаскольскі), 1-е Мінскае гар. 4-класнае вучылішча (Шыменеў); духавога аркестра Мінскага воль-
На Беларусі буд-ва трамвайных ліній пачата ў Віцебску, дзе ў 1898 пачаты рух на 4 лініях (18 маторных і 16 прычапных вагонаў). У Мінску пушчаны ў 1929, y Наваполацку — y 1974 (скарасны), y Мазыры — y 1988. Вытв-сць Т. наладжана ў ВА «Белкамунмаш». С. В. Багдановіч.
ТРАМПЛГН (франц. tremplin ад італьян. trampolino, ад trampolo хадулі), спартыўны снарад (прылада) або збудаванне, якое забяспечвае павелічэнне адлегласці палёту спартсмена ў момант
Трамбон рассоўны.
на-пажарнага т-ва, ваен. аркестраў. 3 пач. 20 ст. пашыраны ў прафес. і аматарскіх аркестрах, ансамблях. Літ:. В н л к о в н р Е. Практнческнй курс внструментовкн для духового оркестра. М„ 1963; Л е в н н С. Духовые внструменты в нсторнн музыкальной культуры. Л., 1973. А.Л.Карацееў.
ТРАМВАЙ (англ. tramway ад tram вагон, цялежка + way пуць), рэйкавы наземны гарадскі электрычны транспарт. Вагон або некалькі (2—3) вагонаў (найчасцей маторныя) сілкуецца пастаянным токам напружаннем 500—750 В
Трамвай (ВА «БелкамунмашД.
звычайна праз падвесную кантактную сетку (адваротны провад — рэйкі); скорасць да 90 км/гадз. У кантактную сетку ал. ток паступае ад лінейных цягавых падстанцый. Цягавыя алектрарухавікі (2— 8 на кожным маторным вагоне) атрымліваюць эл. энергію праз токапрыёмнік на даху вагона, маюйь магугнасць па 30— 70 кВт. Вагоны бьгеаюць маторныя (з токаздымальнікам, які слізгае па кантактным провадзе), прычапныя і сучлененыя; двух-, чатырох-, шасці- і васьмівосевыя (звычайна 4-восевыя). Рэйкавы пуць шыр. 1524 мм (вузкакалейны 1000 мм). Часам на базе вагонаў Т. ствараюць спецыялізаваныя вагоны (рэйкашліфавальныя, снегаачышчальнікі, грузавыя) Першы доследны вагон Т. пабудаваны ў Пецярбургу (1880), першы трамвайны рух арганізаваны ў Ліхтэрфільдэ (паблізу Берліна) y 1881. Т. пачаў працаваць y 1892 y Кіеве, y 1894 y Львове, y 1899 y Маскве.
скачка. Адрозніваюць Т. для гімнастычных скачкоў, скачкоў на лыжах, водных лыжах, y ваду, фрыстайле і інш. Т. г і м н а с т ы ч н ы — спружыністая нахілена пастаўленая дошка, якая выкарыстоўваецца ў гімнастыцы, акрабатыцы для ўзмацнення адскоку ад апоры. Т. д л я с к а ч к о ў н а л ы ж а х — спарт. збудаванне, якое складаецца з гары разгону з верт. уступам і гары прызямлення, што пераходзіць y гарыз. пляцоўку. Абсталёўваецца пад’ёмнікам (ліфт, канатная дарога і інш.). У залежнасці ад прызначэння (для абучэння ці спарт. удаеканаленасці) т.зв. магутнасць Т. (аптымальная даўж. скачка, на якую разлічаны Т.) бывае да 120 м і больш. Існуюць прыродныя (на схіле гары), штучныя (на эстакадах) і камбінаваныя. Т. д л я скачкоў y ваду — дошка даўж. 4,8—5 м, шыр. 0,5 м, якая прымацоўваецца да рамы скачковай вышкі' на выш. 1 і 3 м ад паверхні вады. Адзін канец яе замацоўваецца шарнірна ці жорстка, y сярэдняй ч. абапіраецца на валік, што дае магчымасць мяняць жорсткасць і амплітуду ваганняў дошкі. Т. д л я с к а ч к о ў на в о д н ых л ыжа х — пакаты нахілены памост з гладкай паверхняй, даўж. да 6,7 м, шыр. каля 4 м, выш. над вадой да 1,8 м y мужчын і да 1,5 м y жанчын. Т. т р о х ступеньчаты — снарад для наземнага навучання і трэніроўкі парашутыстаў. Дае магчымасць выпрацоўваць навыкі прызямлення. ТРАНЁЎ Канстанцін Андрэевіч (2.6.1876, с. Бакшэеўка Харкаўскай вобл., Украіна — 19.5.1945), рускі пісьменнік, драматург. Скончыў пецярбургскія духоўную акадэмію і археалагічны ун-т (1903), Таўрыйскі ун-т (1921). У 1904— 18 настаўнічаў. Друкаваўся з 1898. У апавяданнях, п’есе «Ад чаго парваліся струны?» (1910, пазнейшая назва «Дарогіны»), аповесці «Валадар» (1912) тэмы сял. жыцця, лёсу інтэлігенцыі. Пасля 1917 працаваў як драматург. Аўтар гіст. і гіст.-рэв. п’ес «Пугачоўшчына»
(паст. 1925), «Ясны лог» (паст. 1931), «Гімназісты» (1936), «На беразе Нявы» (паст. 1937), «Насустрач» (1943), «Юнацтва Пятра» (няскончана; выд. 1946), «Палкаводзец» (паст. 1945), камедыі «Жонка» (паст. 1928), сац.-псіхал. «Ганна Лучыніна» (паст. 1946). Найб. вядома яго драма пра грамадз. вайну «Любоў Яравая» (паст. 1926; новая рэд. паст. 1936, Дзярж. прэмія СССР 1941; аднайм. фільм 1970), y якой сац. і індывідуальная псіхалогія герояў пададзена праз сямейна-быт. калізіі. На бел. сюне пастаўлены «Любоў Яравая» (1936, БДТ-2, Дзярж. рус. драм. т-р), «Ганна Лучыніна» (1956, Бел. т-р імя Я.Коласа). Te:. Повеств в расСКазы. М., 1977; Пьесы. Статьв. Речн. М., 1980. Літ:. Ф а й н б е р г PEI. К.А.Тренев. М.; Л., 1962; Жввой Тренев: Сб. воспомннаннй. 2 нзд. Ростов н/Д, 1976. Л.В.Календа.
ТРАНЗІСТАР [англ. transistor ад tran(sfer) пераносіць + (re)sistor супраціўленне], паўправадніковая прылада для ўзмацнення, генерацыі і пераўтварэння эл. ваганняў; асн. элемент мікраэлектроннай апаратуры (гл. Мікраэлектроніка). Асн. класы Т. — уніпалярныя і біпалярныя. У н і п а л я р н ы я (палявыя, ці канальныя) Т. створаны ў 1950— 70-я г. на аснове работ амер. вучоных У.Шоклі, С.Міда, Д.Канга і інш. і ўяўляюць сабой паўправадніковы крышталь, размешчаны паміж 2 амічнымі кантактамі (сцёкам і вытокам), эл. ток паміж якімі абумоўлены носьбітамі зараду аднаго знака (электронамі ці дзіркамі) і змяняецца пад уэдзеяннсм папярочнага эл. поля
Схема транзістара: a — біпалярнага (1 — эмітэр; 2 — база; 3 — калектар; 4 — вобласць прасторавага зараду); б — уніпалярнага з кантактам метал — паўправаднік (1 — выток; 2 — затвор; 3 — сцёк; 4 — вобласць прасторавага зараду; 5 — вобласць канала; 6 — высакаомны паўправаднік); в — уніпалярнага з ізаляваным затворам (1 — выток; 2 — затвор; 3 — сцёк; 4' — ізалятар; 5 — вобласць прасторавага зараду; 6 — вобласць канала).
ўваходнага сігналу. Б і п а л я р н ы я Т. вынайдзены амер. вучонымі У.Шоклі, У.Братэйнам і Дж.Бардзіным (1948). Эл. ток y іх абумоўлены носьбітамі зарадаў абодвух знакаў (электронамі і дзіркамі). Такі Т. уяўляе сабой крышталь паўправадніка, дзе створаны 3 вобласці з п- і /ьтыпам праводнасці, да якіх падведзены метал. вывады. У залежнасці ад парадку чаргавання гэтых абласцей адрозніваюць Т. п-р-п- і р-п-р-тыпаў. Сярэдняя тонкая вобласць (база) аддзелена ад астатніх (калектара і эмітэра) электронна-дзірачнымі пераходамі. Уваходны сігнал падаецца на базу і выклікае перанос неасноўных носьбітаў зараду ад эмітэра да калектара. Таксама Т. часта наз. партатыўныя радыёвяшчальныя прыёмнікі на паўправадніковых прыладах.
ТРАНЗІТ (ад лац. transitus праходжанне), перавозкі пасажыраў і грузаў з аднаго пункта ў другі праз прамежкавыя (транзітныя) пункты. На чыг. транспарце паняцце «T.» ужываецца таксама да цягнікоў і асобных вагонаў, на рачным транспарце — пры перавозках y межах двух або некалькіх сумежных параходстваў. Транзітныя перавозкі бываюць змешаныя (напр., чыгунка ўдзельнічае разам з рачным ці марскім транспартам). Т. бывае пры зносінах унутры краіны і паміж асобнымі краінамі. На падставе міждзярж. пагадненняў пасажыры і грузы перавозяцца праз тэрыторыю інш. краіны ў трэцюю. Ha Т. некаторых грузаў (зброя, наркатычныя рэчывы і інш.) існуюць абмежаванні. ТРАНЗІТЫЎНАСЦЬ (ад лац. transitivus пераходны), уласцівасць бінарных суадносін «пераходзіць» з адных пар аб’ектаў на інш. Напр., калі велічыня a параўнальная з b, a Ь — з с, to a параўнальная з с. ТРАНЗІЦЫЯ (ад лац. transitio пераход, перамяшчэнне) y г е н е т ы ц ы, мутацыя, абумоўленая заменай азоцістай асновы ў малекуле нуклеінавай к-ты. Пры Т. адна пурынавая аснова замяняецца на другую (адэнін на гуанін, ці наадварот), або адна пірымідзінавая аснова на другую (тымін на цытазін ці наадварот). Адносіцца да генных мутацый, якія прыводзяць да змены сэнсу кадона і парушэнняў счытвання інфармацыі ў ланцужку ДНК. Часам Т. фенатыпічна не праяўляецца за. кошт лішку генет. кода (адну амінакіслату кадзіруюць некалькі кадонаў). Р.Г.Заяц. ТРАНКВІЛІЗАТАРЫ (ад лац. traViquillo супакойваю), лекавыя сродкі, якія ўплываюць на тармажэнне ў ц.н.с.; група псіхатропных сродкаў. Найб. ужываюцца хім. рэчывы. вытворныя бензадыязепіну — хлозепід (эленіум), сібазон (седуксен, рэланіум), феназепам, назепам (тазепам), ксанакс і інш. Памяншаюць пачуццё страху, трывогі, псіхаэмацыянальнага напружання і інш. Валодаюць седатыўным, снатворным, процісутаргавым дзеяннем, расслабляюць мьшпхы Выкарысгоўваюцца пры неўрОзах і неўрозападобных станах, эпілепсіі, сугаргах, артэрыяльнай гіпертаніі, стэнакардыі і інш. Валодаюць пабочнымі эфектамі: выклікаюць санлівасць, мышачную слабасць, псіхічную і фіз. залежнасць. І.М.Семяненя.
ТРАНС... (ад лац. trans скрозь, цераз, за), першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае: рух цераз якую-н. прастору, перасячэнне яе (напр., трансаўстралійская мсігістраль)\ абазначэнне ці перадача пры дапамозе чаго-н. (напр., транспірацыя, транслітэрацыя); размяшчэнне па-за межамі чаго-н. (напр., транснацыянальны). ТРАНС (франц. transe ад transir здранцвець), стан зацямнення свядомасці, пры якім аўтаматычна выконваюцца некат. дзеянні (нематываваныя або мэтанакіраваныя); таксама стан змрочнасці, экстазу, «яснабачання», «празорлівасці». Назіраецца гал. чынам пры эпілепсіі, істэрыі, глыбокім гіпнозе і інш. Перажытае звычайна не захоўваецца ў памяці (амнезія). ТРАНСАВАНГАРД (ад лат. транс... + авангард), плынь y жывапісе постмадэрнізму. Узнік y Італіі ў канцы 1970-х г. Гал. яго тэарэтык А.Беніта-Аліва прадставіў работы трансавангардыстаў на біенале 1980 і 1982 y Венецыі. Майстры Т. (С.Кія, Ф.Клементэ, Э.Кукі, Н. дэ Марыя, М.Паладзіна) супрацьпаставілі канйэптуальнай творчасці непасрэдную работу мастака над стварэннем карціны, такім чынам аднавіўшы цікавасць да жывапіснай выяўленчасці. Я. Ф. Шунейка.
ТРАНСАЗІЯЦКАЯ АЎТАМАПСТРАЛЬ Злучае гарады Стамбул—Анкара (Турцы я)—Тэбры з—Тэгеран— Керман— Мешхед (Іран)— Герат—Кабул (Афганістан)— Пешавар— Равалпіндзі (Пакістан)—Срынагар—Дэлі— Калькута (Індыя)—Дака (Бангладэш). Даўж. каля 9000 км. Пабудавана ў 1940—60-я г. ТРАНСАЗІЯЦКАЯ МАГІСТРАЛЬ, шыротная 2-калейная чыг. магістраль: Стамбул—Анкара (Турцыя)—Тэбрыз— Тэгеран—Керман—Захедан (Іран)—Квета—Лахор (Пакістан)—Дэлі—Канпур— Калькута (Індыя)—Дака—Чытагонг (Бангладэш). Даўж. больш за 7 тыс. км. Аб’ядноўвае чыг. сетку 5 краін. У Турцыі (Эдырне) стыкуецца з транс’еўрапейскай магістраллю «Захад—Усход». ТРАНСАЛЯСКІНСКІ НАФТАПРАВОД У ЗША, перасякае тэр. штата Аляска ад Паўн. схілу (Прадха-Бей) да нафтабазы Валдыз. Далей нафта ў марскіх танкерах ідзе на нафтаперапр. з-ды штата Каліфорнія. Пабудаваны ў 1974—77. ТРАНСАМА30НСКАЯ ШАША (Transamazonica Rodovia), найбуйнейшая трансп. магістраль Бразіліі: ад г. Жуан-Песоа, праз трапічныя лясьт бас. р. Амазонка да гарадоў Рыу-Бранку і Крузейру-дуСул (граніца з Балівіяй і Перу). Даўж. каля 4400 км. Частка сістэмы аўтамагістралей, што злучаюць амазонскія штаты Бразіліі з марскімі партамі. Пабудавана ў 1970—74. ТРАНСАМЕРЫКАНСКАЯ МАПСТРАЛЬ, шыротная 2-калейная чыг. магістраль: Сан-Паўлу—Карумба (Бразілія)—Санта-Крус—Ла-Пас (Балівія)—Антафагас-
ТРАНСВЕСТЫЗМ_________ 505 та (Чылі). Даўж. больш за 3 тыс. км. Злучае парты Атлантычнага (у Бразіліі) і Ціхага акіянаў (у Чылі). Пабудавана ў 1920—30-я г. ТРАНСАМІНАВАННЕ, зваротны перанос амінагрупы ад амінакіслот да кетакіслот, тое, што пераамінаванне. ТР.АНСАНТАРКТЫЧНЫЯ Г0РЫ (Transantarctic mountains), сістэма горных хрыбгоў y Антарктыдзе. Цягнецца амаль на 4 тыс. км ад усх. ўзбярэжжа м. Уэдэла да зах. ўзбярэжжа м. Роса; шыр. 200—600 км. Утвараюць мяжу паміж. Усх. і Зах. Антарктыдай. У сістэму Т.г. уваходзяць горы Пенсакола, Тыл, Хорлік, хрыбты Куін-Мод, Куін-Элізабет, Куін-Аляксандра і інш. Выш. 2000— 3000 м, найб. — 4668 м (г. ЯльмарЮхансен y хр. Куін-Мод). Ніжні ярус складзены з крышт. парод, сярэдні — з асадкавых і магматычных, верхні — пераважна з пясчанікаў і гліністых сланцаў, з якімі звязаны радовішчы каменнага вугалю. Берагавы ўчастак Т.г. (на Зямлі Вікторыі) адкрыты англ. экспедыцыяй Дж.Роса ў 1841. ТРАНСАЎСТРАЛШСКАЯ МАПСГРАЛЬ, шыротная 2-калейная чыг. магістраль: Сідней— Мсльбурн—Адэлаіда—Перт y Аўстраліі. Даўж. 3160 км. Злучае парты Індыйскага і Ціхага акіянаў. ГТабудавана ў 1910—20. Электрыфікавана ў 1970-х г. ТРАНСВААЛЬ (Transvaal), рэспубліка, якую стварылі ў 1856 буры (афрыканеры) на Пн ад р Вааль (афіц. назва — Паўд.-Афр. Рэспубліка). Пасля таго, як y 1860-я г. на тэр. Т. былі знойдзены алмазы, a ў 1880-я — золата, Вялікабрытанія імкнулася падпарадкаваць Т. У выніку англа-бурскай вайны 1899— 1902 анексіраваны Вялікабрытаніяй. Пасля стварэння ў 1910 Паўд.-Афр. Саюза (з 1961 Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка) — адна з яго правінцый; y 1994 падзелены на некалькі больш дробных адм. адзінак. ТРАНСВЁРСІЯ (ад лац. transversus павернуты ўбок, адведзены), мутацыя, абумоўленая заменай пурынавай асновы (адэнін, гуанін) на пірымідзінавую (тымін, цытазін) і наадварот. Адносіцца да генных мутацый. У адрозненне ад транзіцыі часам наз. складанай або перакрыжаванай заменай з-за змены арыентацыі пурын-пірымідзін y мутантным сайце двухланцужковай малекулы нуклеінавай к-ты. Адбываецца часцей за транзіцыі. ТРАНСВЕСТЫЗМ (ад транс... + лац. vestio апранаць), э a н і з м, імкненне да пераапранання ў адзенне процілеглага полу; адна з форм палавой ненармальнасці. У адрозненне ад транссексуалізму прыхільнікі Т. не жадаюць зменьваць свой пол. Праяўляецца пастаянна або перыядычна. Большасць прыхільнікаў Т. — гетэрасексуалы (гл. Гетэрасексу-
506
ТРАНСГІМАЛАІ
альнасць), таксама гомасексуалы (гл. Гомасексуалізм), бісексуалы (гл. Бісексуальнасць). Т. патрабуе псіхатэрапеўт. карэкцыі. І.М.Семяненя. ТРАНСГІМАЛАІ, другая назва горнай сістэмы Гандысышань y Азіі. ТРАНСГРАНІЧНАЕ ЗАБРЎДЖВАННЕ, забруджванне навакольнага асяроддзя газападобнымі адходамі і пылам прамысл. прадпрыемстваў шляхам трансгранічнага пераносу, якое ахоплівае тэр. некалькіх краін або кантынентаў. На Беларусі адзначаецца з сярэдзіны 20 ст. (назіранні вядуцца з 1980). Краіна знаходзіцца ў неспрыяльных умовах з-за перавагі зах. і паўд.-зах. пераносу. Паводле мадэльных разлікаў на тэр. Беларусі штогод асядае 180— 190 тыс. т серы (з іх 84—86% трансгранічнай), 60—70 тыс. т акісленага азоту (89—94% трансгранічнага), 150— 170 тыс. т. адноўленага азоту (38—65% трансгранічнага), больш за 400 т свінцу (80% трансгранічнага). Асн. спосаб прадухілення Т.з. — змяншэнне колькасці шкодных выкідаў y атмасферу ва ўсіх краінах. На гэта накіраваны «Канвенцыя аб трансгранічным забруджванні паветра на вял. адлегласці» (1979; скарачэнне выкідаў дыаксідаў серы і аксідаў азоту), «Канвенцыя па ацэнцы ўздзеяння на навакольнае асяроддзе ў трансгранічным кантэксце (1998; скарачэнне выкідаў цяжкіх металаў, асабліва свінцу, кадмію, ртуці, і стойкіх арган. забруджвальнікаў — пестыцыдаў, прамысл. хімікатаў і інш.). П.І.Лабанок. ТРАНСГРАНІЧНЫ ПЕРАН0С, распаўсюджванне газападобных адходаў і пылу прамысл. прадпрыемстваў і транспарту на вял. адлегласці, па-за межы краін, на тэр. якіх знаходзяцца крыніцы забруджвання. Адбываецца ў выніку дыфузіі, турбулентных патокаў або метэаралагічных ападкаў. Вядзе да ўзнікнення трансгранічнага забруджвання. ТРАНСГРЭСІЯ м о р a (ад лац. trans gressio пераход, перамяшчэнне), наступанне мора на сушу ў выніку яе апускання пад уздзеяннем тэктанічных рухаў, радзей падняцця ўзроўню акіяна; працэс, процілеглы рэгрэсіі. Складаецца з шэрагу менш працяглых наступанняў і адступанняў мора. Суправаджаецца абразіяй і ўтварэннем перарываў, вуглавых нязгоднасцей y асадканамнажэнні. Разрэз адкладаў пры Т. характарызуецца зменай знізу ўверх мелкаводных фацый больш глыбакаводнымі. Неаднаразова адбываліся ў геал. гісторыі Зямлі, лакальныя Т. назіраюцца і ў сучасны перыяд (напр., y Нідэрландах). ТРАНСГРЭСІЯ ў г е н е т ы u ы, павялічанае (ці аслабленае) праяўленне генет. прыкметы ў патомства ў параўнанні з бацькамі. Адбываецца, калі колькаснае праяўленне прыкметы звязана з функцыянаваннем 2 і болей генаў. Пры
наяўнасці ў кожнага з бацькоў 1 ці болей дамінантнага гена ў патомкаў спалучаюцца 2 і болей дамінантных генаў — станоўчая Т.; аналагічнае спалучэнне рэцэсіўных генаў прыводзіць да аслаблення праяўлення прыкметы — адмоўная Т. (гл. Дамінантнасць, Рэцэсіўнасць). Выкарыстоўваецца ў селекцыі. ТРАНСДЎКЦЫЯ (ад лац. transductio перамяшчэнне), перадача генет. матэрыялу ад адной бактэрыі (донара) да другой (рэцыпіента) з дапамогай бактэрыяфага. Існуе ў многіх бактэрый: сальманел, шыгел, бацыл, актынаміцэтаў і інш. Умераныя фагі (бактэрыяфагі) y працэсе вегетатыўнага размнажэння здольныя выпадкова захопліваць і пераносіць y інш. клеткі любы ўчастак ДНК бактэрый, што яны разбураюць. У гэтым выпадку ўласная ДНК фага замяняецца на аналагічны па памерах фрагмент бактэрыяльнай храмасомы, які можа мець некалькі генаў. Пры чарговым заражэнні фагам бактэрыі ўчастак храмасомы донара пераносіцца ў клетку рэцыпіента. Выкарыстоўваецца ў генетыцы бактэрый пры складанні генет. карт, для аналізу іх генет. структуры і функцыі. ТРАНСЁПТ (позналац. transeptum ад транс... + лац. septum агароджа), адзін ці некалькі папярочных нефаў y базілікальньгх і крыжовых y плане храмах, якія перасякаюць падоўжныя нефы; павялічваюць прастору інтэр’ера перад алтаром і апсідай. Узнік y раннехрысц. храмах Зах. Еўропы. На Беларусі найб. пашырыўся ў рэнесансавых і барочных базіліках з канца 16 ст. ( Чарнаўчыцкі Троіцкі касцёл, Нясвіжскі касцёл езуітаў)\ вядомы і ў пабудовах класіцызму (Магілёўскі Іосіфаўскі сабор), несапраўднай готыкі (Гервяцкі Троіцкі касцёл) і інш. Часам на перакрыжаванні гал. нефа i Т. будавалі купал (Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор і інш.) або невял. вежу-сігнатурку (касцёл Пінскага касцёла і кляштара францысканцаў і інш.). Пераход ад падоўжных нефаў да Т. ў купальных пабудовах афармляўся падпружнымі аркамі сяродкрыжжа.
ТРАНСІАРДАНІЯ, назва дзяржавы Іарданія да 1946. ТРАНСІЛЬВАНІЯ (Transilvania), З а л е с с е, гістарычная вобласць y цэнтры і на 3 Румыніі, паміж Усх. і Паўд. Карпатамі і Зах. Румынскімі гарамі. Пераважную частку тэр. займае Трансільванскае плато. Рэльеф узгорысты. Радовішчы гаручых газаў і кам. солі. Пасевы пшаніцы, тытуню, цукр. буракоў. Асн. гарады і прамысл. цэнтры: Клуж-Напока, Брашоў, Сібіў, Тыргу-Мурэш. 3 2-й пал. 1-га тыс. да н.э. тут жылі геты і дакі, якія ў 4— 1 ст. да н.э. ўтваралі плем. саюзы. У канцы 1 ст. н.э. ўзнікла гета-дакійская дзяржава цара Дэцэбала [87— 106] з цэнтрам y Т. і сталіцай y г. Сармізегетуза. У 106 яна заваявана Рымам і ператворана ў рым. правінцыю Дакія, мясц. насельніцтва раманізавана. У 271 рымляне пакінулі Т., дзе ў 3—6 ст. праходзілі і часткова асядалі готы, гуны, авары і інш., y 6— 7 ст. з’явіліся паселішчы славян. У 6—8 ст. Т. ў складзе Аварскага каганата. Да 9 ст. ў Т. і ў суседняй Валахіі ў выніку асіміляцыі плямён утварылася ўсх.-раманская народнасць улахаў (валахаў) — продкаў сучасных румын і малдаван. 3 11— 12 ст. Т. падуладная каралям Венгрыі, якія перасялілі сюды частку венг. сялян. У працэсе заваявання Венгрыі Турцыяй Т. ў 1541 вылучылася ў асобнае княства пад сюзерэнітэтам тур. султана. Князь Т. Іштван Батары [1571—86] з 1575 адначасова быў каралём Польшчы і вял. князем ВКЛ пад імем Стафана Баторыя. Паводле рашэнняў Карлавіцкага кангрэса 1698— 99 Т. ўвайшла ў склад уладанняў аўстр. Габсбургаў. 3 1867 Т. — частка Каралеўства венграў y складзе Аўстра-Венгрыі. У час распаду Аўстра-Венгрыі пасля яе паражэння ў 1-й сусв. вайне Т. 1.12.1918 далучана да Румыніі, што прызнана Трыянонскім мірным дагаворам 1920. Венскім арбітражам 1940 да Венгрыі далучана Паўн. Т., якая паводле Парыжскіх мірных дагавораў 1947 зноў замацавана за Румыніяй. У 1952—68 на частцы тэр. Т . існавала Венг. аўт. вобласць з цэнтрам y г. Тыргу-Мурэш.
ТРАНСІЛЬВАНСКАЕ ПЛАТ0 (Podiçul Transilvaniei), плато ў Румыніі, паміж Усх. і Паўд. Карпатамі і Зах. Румынскімі гарамі. Выш. 300—900 м. Складзена пераважна з пясчанікаў і вапнякоў. Моцна расчлянёныя ўзгоркі і куэставыя ўзвышшы, участкі стэпаў і лесастэпаў. Радовішчы солі, газу. Вырошчванне тытуню, пшаніцы, цукр. буракоў. ТРАНСКАНДДСКАЯ МАГІСТРАЛЬ, шыротная 2-калейная чыг. мйгістраль y Канадзе: Прынс-Руперт—Эдмантан— Рэджайна—Вініпег—Атава—Манрэаль— Квебек. Даўж. 4900 км. Злучае парты Ціхага і Атлантычнага акіянаў.
Трансепт.
ТРАНСКРЫПЦЫЯ (ад лац. transcriptio перапісванне) y г е н е т ы ц ы, біясінтэз малекул рыбануклеінавай кіслаты (РНК) на адпаведных участках дэзоксірыбануклеінавай кіслаты (ДНК); першы этап рэалізацыі генет. інфармацыі ў жывых клетках. Фермент ДНК залежная РНК-полімераза далучаецца да знака пачатку Т. (участак ДНК), расплятае падвойную спіраль ДНК і капіруе адзін з яе ланцугоў. Рухаючыся ўзаоўж ДНК, фермент паслядоўна далучае манамерныя звёны (нуклеатыды) да РНК, што ўтвараецца, y адпаведнасці з прынцы-
пам камплементарнасці. Па меры руху РНК-полімеразы ланцуг РНК адыходзіць ад матрыцы і падвойная спіраль ДНК ззаду фермента ўзнаўляецца. Калі РНК-полімераза даходзіць да канца ўчастка, што капіруецца, РНК аддзяляецца ад матрыцы. ІСолькасць копій розных участкаў ДНК мяняецца ў ходзе развіцця арганізма. У пухлінародных вірусаў магчымы перанос інфармацыі з РНК на ДНК (адваротная Т.) з дапамогай ферменту адваротнай транскрыптазы (рэвертазы). Р.Г.Заяц. ТРАНСКРЫПЦЫЯ ў м о в а з н а ў с т в е, умоўны від пісьма, які выкарыстоўваецца ў спец. навук. і інш. мэтах. Адрозніваюць фанетычную, фанематычную і практычную Т. Мэта ф а н е т ы ч н a й Т. — найб. дакладна перадаць вымаўленне слова, апісаць асобна кожны вымаўлены гук. У бел. мове для гэтага ўжываюцца літары бел. алфавіта і дадатковыя знакі: «між бяроз — (м’іж б’ярбс)», «снег — (с’н’ёх)», «Янка — (jdmca)». Значком ’ абазначаецца мяккасйь папярэдняга зычнага гука, лац. літарай j — гук «[й]» y пазіцыі перад галоснымі. Ф а н е м а т ы ч н а я Т. перадае фанемны (гл. Фанема) склад слова: адлюстроўвае не ўсе асаблівасці маўлення, a толькі тыя рысы, якім уласціва. адметная функцыя. Параўн.: «<м’іж б’ароз>», «<сн’ег>», «<jaHKa>». Фанетычная і фанематычная Т. адрозніваюцца ад арфаграфічнага напісання, якое ў значнай ступені абумоўлена гіст. тралыцыяй. Пры дапамозе п р а к т ы ч н a й Т. (сродкамі нац. апфавіта) уводзяць y тэкст іншамоўныя ўласныя імёны: асабовыя імёны, геагр. назеы: Шолахаў (рус. Шолохов), Міцкевіч (польск. Mickiewicz). Практычная Т. ўжываецца ў нац. картаграфіі, перыяд. друку, падручніках, шырока выкарыстоўваецца ў творах маст. л-ры. Л і т Р е ф о р м а т с к в й А.А. Введенне в языковеденне. 4 нзд. М., 1967. А.А.Лукашанец.
ТРАНСКРЫПЦЫЯ ў м y з ы ц ы, пералажэнне муз. твора (аранжыроўка) для іншага, чым гэта прадугледжана арыгіналам, інструмента, голасу, выканальніцкага складу; вольная віртуозная апрацоўка твора. Адыгрывае важную ролю ў станаўленні і развіцці інстр. музыкі нац. культур. Т. з'явілася ў 16— 17 ст. як пералажэнне нотных тэкстаў для выканання на інш. інструментах. Росквіт Т. ў 18 ст. звязаны з творчасцю І.С.Баха (кпавірныя Т. канцэртаў А.Вівальдзі), y 19 ст. — Ф Л іста (канцэртныя Т. для фп. 9 сімфоній Л.Бетховена, песень Ф.Шуберта, урыўкаў з опер В.А.Моцарта, Дж.Вердзі). Істотнае развіццё набыла аркестравая Т., стваральнікі якой звычайна ўносілі ў яе ўласны творчы элемент (Моцарт перааркестраваў оперы Г.Ф.Гендэля, Г.Берліёз— К.В.Глюка, М.Рымскі-Корсакаў і Дз. Шастаковіч — М.Мусаргскага).
Сярод бел. кампазітараў і музыкантаў-выканаўцаў да Т. звярталіся А.Клумаў (фп. сюіта на тэмы з балета «Гаянэ» А.Хачатурана), Я.Глебаў (пералажэнні для скрыпкі і фп., кларнета і фп. фрагментаў з уласных балетаў і сімфоній),
Дз.Камінскі (творы Г.Вагнера, Б.Сметаны, І.Стравінскага), І.Алоўнікаў (фп. Т. на тчмы з балетаў Глебава, Г.Вагнера) і інш. І.Дз.Назіна. ТРАНСЛАКАЦЫЯ (ад транс... + лац. locatio размяшчэнне), тып храмасомнай перабудовы (мутацыі), пры якім адбываецца перанос участка храмасомы ў новае (незвычайнае) становішча ў той жа або другой храмасоме. Аснова Т. — абмен негамалагічнымі ўчасткамі храмасом (незакончаная рэкамбінацыя). Грубыя Т. прыводзяць да зніжэння жыццяздольнасці клеткі і ўсяго арганізма. Выяўляюцца цытагенет. метадамі. Р.Г.Заяц.
ТРАНСЛЕЙТАНЫ (Transleithanien), неафіцыйная назіа тэр. на У ад р. Лейта, якая складала венг. частку АўстраВенгрыі (1867— 1918). Уключала, акрамя ўласна Венгрыі, Харватыю, Славонію, Славакію, Трансільванію, Закарпацкую Украіну, Ваяводзіну, порт Рыека (Фіуме), якія таксама ўваходзілі ў склад Каралеўства венграў. ТРАНСЛЯТАР (ад лац. translator пераносчык) y і н ф а р м а т ы ц ы , праграма ЭВМ для перакладу (трансляцыі) праграм з зыходнай мовы праграмавання ў інш. (аб’ектную), напр., машынную мову. Бываюць 1-, 2- і шматпраходныя (праз трансліраваную праграму). Трансляцыя праграм з дапамогай Т.-і н тэрпрэтатара суправаджаецца выкананнем зыходнага алгарытму. Т .-к а м п і л я т a р ажыццяўляе трансляцыю з машынна-незалежнай мовы праграмавання высокага ўзроўню на машынную мову (ці мову асэмблера); Т.-к а н в е р т а р — з зыходнай мовы высокага ўзроўню на аб’ектыўную мову высокага ўзроўню. Асн. функдыі Т. — аналіз (лексічны, сінтаксічны і семантычны) з кантролем тэксту зыходнай праграмы і сінтэз (генерацыя) аб’ектнай праграмы. У 1-праходных Т. яго функцыі выконваюцца за I прагляд тэксту праграмы. У 2-праходных — сінтаксічны аналізатар распазнае канструкцыі мовы і будуе адпаведныя элементы ўнутр. прадстаўлення, пасля чаго будуецца аб’ектная праграма. Шматпраходныя Т. будуюць больш эфектыўныя (па памерах, скорасці выканання ці па аб’ёме выкарыстанай памяці) аб’ектныя праграмы, a таксама выкарыстоўваюцда для аптымізацыі праграм для розных тыпаў ЭВМ. Такія Т. патрабуюцца і для некаторых моў праграмавання з-за складанасці сінтаксічнага і семантычнага аналізаў. Літ:. Г р н с Д. Конструнрованне комгтяляторов для цвфровых вычнслмтельных машнн: Пер. с англ. М., 1975; К а с ь я н о в В.Н., П о т т о с н н Й.В Методы построення трансляторов. Новоснбнрск, 1986; А х о A., С е т н Р., У л ь м a н Дж. Комішляторы: Пер. с англ. М. н др., 2001. М.В.Шкут.
ТРАНСЛЯЦЫЯ (ад лац. translatio перадача), 1) правядзенне пазастудыйных радыё- і тэлевізійных перадач з месца падзей (стадыёнаў, канцэртных залаў, тэатраў і інш.), a таксама перадача мясц. радыё- ці тэлевізійнай станцыяй праграм, атрыманых па каналах сувязі з інш. гарадоў. 2) Працэс прыёму эл. сігналаў і наступнай іх лерадачы ў напрамку ад крыніцы да прыёмніка, што ажыццяўляецца на прамежкавых пунктах, напр., радыёрэлейнай сувязі. 3)
ТРАНСМІСІЙНАЕ
507
Бытавая назва праваднога вяшчання. 4) Працэс пераўтварэння праграмы ЭВМ з мовы праграмавання ў праграму на аб’ектнай, напр., машыннай мове з дапамогай транслятара. 5) Перанос матэм. ці фіз. аб’екта паралельна самому сабе ў прасторы на некаторую адлегласць уздоўж прамой (восі Т.). Калі ў выніку Т. аб’ект супадае сам з сабой, то Т. з’яўляецца аперацыяй сіметрыі (гл. Сіметрыя крышталёў). ТРАНСЛЯЦЫЯ ў г е н е т ы ц ы, сінтэз поліпептыдных ланцугоў бялкоў па матрыцы інфармацыйнай рыбануклеінавай кіслаты (іРНК) y адпаведнасці з генет. кодам; друті этап рэалізацыі генет. інфармацыі ў жывых клетках. У працэсе Т. інфармацыя пра спецыфічную будову будучага бялку, запісаная ў выглядзе паслядоўнасці нуклеатыдаў y малекулах іРНК, пераводзіцца з нуклеатыднага кода ў пэўную паслядоўнасць амінакіслот y сінтэзуемых бялках. Адбываецца з дапамогай макрамалекулярнага комплексу, які складаецца (акрамя іРНК) з рыбасом, транспартных РНК (тРНК), аміна-ацыл-тРНК-сінтэтаз, бялковых фактараў пачатку (ініцыяцыі), падаўжэння, ці нарошчвання, поліпептыду (элангацыі), заканчэння (тэрмінацыі) і інш. Акрамя клетачных ІРНК іх ролю ў працэсе Т. часам выконваюць вірусныя РНК, a таксама сінт. полінуклеатыды, якія выкарыстоўваюцца для вывучэння механізма біясінтэзу бялку. Гл. таксама Транскрыпцыя ў генетыцы. Р.Г.Заяц. ТРАНСМАГРЫБСКАЯ МАГІСТРАЛЬ, шыротная 2-калейная чыг. магістраль: Маракеш—Уджда (Марока)—Сіды-БельАбес—Скікда (Апжыр)—Туніс—Габес (Туніс). Даўж. 1,9 тыс. км. Праходзіць уздоўж узбярэжжа Міжземнага м. Злучае парты краін Магрыба: Касабланка, Аран, Алжыр, Анаба, Туніс. Пабудавана ў 1920—30-я г. ТРАНСМЕТЫЛАЗЫ, ферменты, тое, што метылтрансферазы. ТРАНСМЕТЫЛІРАВАННЕ, ферментатыўная рэакцыя, тое, што пераметшіраванне. ТРАНСМІСІЙНАЕ МАСЛА, нафтавае ці сінт. змазачнае масла для закрытых зубчастых перадач (рэдуктараў) усіх відаў. Вырабляюць на аснове нафтавага масла (звычайна сумесі высакавязкіх экстрактаў ад селекцыйнай ачысткі астаткавых масел з малавязкімі дыстылятамі) ці сінтэтычнага масла з дабаўленнем прысадак — процізадзірных (0,5—5% па масе), процізносных (1—3%), антыакісляльных (0,2— 3%), проціпенных і інш. Разнавіднасць Т.м. — гіпоіднае масла (ддя змазкі гіпоідных перадач), якое мае прысадкі, што хімічна ўзаемадзейнічаюць з матэрыялам і ўтвараюць злучэнні, якія выконваюць функцыю процізадзірных пакрыццяў. Адкрытыя зубчастыя перадачы змазваюць асабліва вязкімі астаткавымі нафтавымі масламі з прысадкамі.
508
ТРАНСМІСІЎНЫЯ не дазваляла.» — «Ён не мог гэтага зра-
ТРАНСМІСГЎНЫЯ ХВАР0БЫ (ад лац. transmissio пераход, перадача), інфекцыйныя хваробы чалавека, с.-г. і дзікіх жывёл, перадача ўзбуджальнікаў якіх адбываецца пры ўдзеле крывасосных членістаногіх. Пераносчыкі Т.х. — вошы, блохі, кляшчы, клапы, камары і інш. Узбуджальнікі: вірусы, бактэрыі, прасцейшыя. Налічваецца больш за 200 Т.х., y т.л. малярыя, тулярэмія, чума, сонная хвароба, эпідэмічны сыпны тыф і інш. Большасць Т.х. — прыродна-ачаговыя, сезонныя. Сярод іх вылучаюць антрапазаанозы, заанозы. Для чалавека і жывёл падзяляюцца на аблігатна-трансмісіўныя (узбуджальнікі перадаюцца толькі пераносчыкамі, напр., малярыя, інфекцыйная анемія коней) і факультатыўна-трансмісіўныя (узбуджальнікі перадаюцца пераносчыкамі і праз ежу, паветра, ваду, напр., сібірская язва, тулярэмія). І.М.Семяненя. ТРАНСМІСІЯ (ад лац. transmissio пераход, перадача), механізм, які перадае мех. энергію (рух) ад рухавіка да выканаўчага органа машыны або да інш. рабочых машын. Т. наз. таксама сукупнасць сілавых перадач y аўтамабілях, трактарах і інш. самаходных машынах. ТРАНСМІТЭР (англ. transmitter ад лац. transmitto перасылаю, перадаю), перадавальнае тэлегр. прыстасаванне, y якім кодавыя камбінацыі знакаў тэксту тэлеграм, запісаныя ў выглядзе камбінацый адтулін на перфарыраванай стужцы, пераўтвараюцца ў імпульсы эл. току, што паступаюць y лінію сувязі. Выконваецца як дадатковы блок тэлеграфнага апарата ці як самастойны перадатчык. Таксама Т. наз. перадатчык y сістэмах тэлекіравання і тэлесігналізацыі на чыгунцы, які перадае кадзіраваныя эл. сігналы ў рэйкавы ланцуг. ТРАНСНАЦЫЯНАЛЬНЫЯ EÂUK1, буйныя крэдытна-фінансавыя комплексы універсальнага тыпу. Распараджаюцца, як правіла, шырокай сеткай замежных прадпрыемстваў і сістэмай удзелу, y выніку чаго кантралююць пры падтрымцы дзяржавы валютныя і крэдытныя аперацыі на сусв. рынку. Гал. пасрэднікі ў міжнар. руху пазыковага капіталу. Гл. Банк. ТРАНСПАЗІЦЫЯ (ад позналац. trans positio перастаноўка) y м а т э м а т b l it ы, камбінаторная перастаноўка элементаў, пры якой мяняюцца месцамі толькі 2 элементы. Напр., 5401 пераходзіць y 5104 Т. элементаў 1 і 4. ТРАНСПАЗІЦЫЯ ў м о в а з н а ў с т в е, ужыванне адной моўнай адзінкі ў функцыі іншай. Віды Т. вылучаюцца ў залежнасці ад таго, якія формы транспануюцца: м а р ф а л а г і ч н а я Т. («Іду я ўчора дадому...» замест «Ішоў я ўчора дадому...» — катэгарыяльная Т. часу дзеяслова); с і н т а к с і ч н у ю Т. («Ён не мог гэтага зрабіць. Сумленне
біць, бо сумленне не дазваляла.» — Т. незалежнага сказа ў сказ залежны); л е к с і к а - с е м а н т ы ч н а я Т. («Зелянее ліпа.» — «Усе гэтыя паперы — ліпа.»); с л о в а ў т в а р а л ь н а я Т. («стары дзед» — «стары», субстантывацыя; «адзін, два, тры...» — «Адзін мядзведзь ішоў па лесе...» пранаміналізацыя; «Дастаткова аднаго разу, каб...» — «Аднаго разу ён вяртаўся дадому», адвербіялізацыя; «пабіты гаспадаром сабака» — «пабіты выгляд», ад’ектывацыя) і інш. Т. пашырае намінатыўныя магчымасці мовы, узбагачае спалучальныя здольнасці моўных адзінак, служыць сродкам утварэння функцыянальных сінонімаў. А.Я.Міхневіч.
ТРАНСПАЗІЦЫЯ ў м y з ы ц ы, разнавіднасць адаптацыі муз. твора (вак., хар., інстр.) спосабам адэкватнага яго перанясення ў інш. танаііьнасць з мэтай выбару зручнай тэсітуры ці дыяпазону для выканаўцы. У выніку Т. адбываюцца гукавышынныя змены муз. матэрыялу (ноты, гукі) на любы інтэрвал (акрамя актавы) уверх або ўніз адносна асн. танальнасці арыгінала. Можа быць Т. партыі якога-н. інструмента (гл. Транспануючыя музычныя інструменты). Т. дазваляе пашырыць рэпертуар y вак., харавой, інстр. музыцы за кошт адаптацыі твораў, напісаных для інш. відаў і жанраў муз. мастаіггва. 3 Т. цесна звязаны п4няцці інструментазнаўства, інструментоўка, транскрыпцыя. А.Л.Карацееў.
ТРАНСПАНАВАНАЯ МАТРЫЦА, адна з матрыц ||а'*||, атрыманая з зададзенай прамавугольнай ці (квадратнай) матрыцы ||ед|| заменай радкоў на.слупкі (элементы a'uc = а'ш). Колькасць рацкоў Т.м. роўная колькасці слупкоў зыходнай матрыцы і наадварот. ТРАНСПАНЎЮЧЫЯ МУЗЫЧНЫЯ ІНСТРУМЕНТЫ (ад лац. transponere перакладваць, перастаўляць), музычныя інструменты, рэальная вышыня гучання якіх не адпавядае іх натацыі. Пераважна духавыя інструменты: лабіяльныя і язычковыя (разнавіднасці флейты, габоя, кларнета, фагота, саксафона і інш.) і амбушурныя (валторна, труба, карнет і інш.), a таксама ўмоўна інструменты, гучанне якіх на актаву вышэй (флейта пікала) ці ніжэй (кантрабас, контрафагот). Паводле тэсітуры гучання Т.м.і.: сапранавыя (флейта пікала; кларнеты; саксафоны, трубы, фанфары; флюгельгорн); апьтовыя (флейта; габой, саксафон, валторна, горн); тэнаровыя (саксафон, горн); барытонавыя (саксафон; горн, эйфоніум); басовыя (кларнет; саксафон). Т.м.і. даюць магчымасць выконваць музыку ў любых танальнасцях, пры захаванні зручнай аплікатуры і без змены тэхнікі гуказдабывання для інструментаў вызначанай сям’і, пры гэтым спрошчваецца нотны запіс. Літз Л е в м н С. Духовые ннструменты в нсторнн музыкальной культуры. Ч. 1— 2. Л., 1973— 83. А.Л.Карацееў.
ТРАНСПАРТ (ад лац. transporto пераношу, перамяшчаю, перавожу), галіна вытв-сці, якая ажыццяўляе перавозкі грузаў і пасажыраў. Адрозніваюць Т. наземны (аўтамабільны транспарт, трубаправодньі транспарт, чыгуначны транспарт), водны (марскі транспарт, рачны транспарт), паветраны транспарт (гл. таксама Грамадзянская авіяцыя). Гіадзяляецца на Т. агульнага карыстання, які абслугоўвае галіны эканомікі і насельніцтва, і неагульнага карыстання — ведамасны Т., прамысловы транспарт. Адрозніваюць Т. пасажырскі, грузавы (гл. Грузавыя перавозкі), асабістага карыстання (легкавыя аўтамабілі, матацыклы, веласіпеды, лодкі, яхты і інш.). Прымітыўнымі сродкамі Т. (павозкі, веславыя судны, уючныя жывёліны і інш.) карысталіся яшчэ ў стараж. часы. Т. агульнага карыстання вылучыўся ў асобную галіну вытв-сці ў перыяд прамысл. перавароту ў Зах. Еўропе (1860-я г.). Да сярэдзіны 19 ст. чыг. лініі агульнага карыстання будаваліся ва ўсіх краінах Еўропы і ў ЗІПА. У пач. 20 ст. сусв. чыг. сетка складала больш за 1100 тыс. км. Хутка развівалася марское і рачное суднаходства, аўтамаб. T., y 1920-я г. з’явіўся паветраны Т.
На Беларусі першая чыгунка, якая злучыла Парэчча з Гродна (участак дарогі Пецярбург—Варшава) здадзена ў 1862, y 1866 пачаўся рух на ўчастку Бігосава—Віцебск (Дынабургска-Віцебская чыгунка), y 1874 — Вілейка—Гомель (Лібава-Роменская чыгунка) і інш. У 1913 працягласць чыгункі соадала 3,8 тыс. км, аўтамаб. дарог — 3,5 тьіс. км. Першая транспартная авіялінія Мінск— Глуск—Парычы—Мазыр пачала дзейнічаць y 1933. Развіццё трубаправоднага Т. пачалося з 1960, калі ўведзены ў дзеянне газаправод Дашава—Мінск. У 2001 трансп. сістэма Беларусі складалася з 5533 км чыг. ліній агульнага карыстання, y т.л. 894 км электрыфікаваных, 74,4 тыс. км аўтамаб. дарог (66, 3 тыс. км з цвёрдым пакрыццём), 99,1 км трамвайных, 466,6 км тралейбусных, 23,7 км метрапалітэнных ліній, 6,7 тыс. км магістральных газаправодаў, 2,9 тыс. км нафтаправодаў, 1,2 тыс. нафтапрадуктаправодаў, сотні тэхнічна аснашчаных чыг. станцый, аўтавакзалаў і інш. У структуры валавога ўнутр. прадукту на Т. прыпадала 9,5% (асн. паказчыкі развіцця транспарту агульнага карыстання Беларусі гл. ў табл.). Гл. таксама раздзел Транспарт y арт. Беларусь. ТРАЛСПАРТ РЭЧЫВАЎ y ж ы в ы х а р г а н і з м а х , перанос рэчываў y вадкіх асяроддзях арганізма (кроў, лімфа, тканкавая вадкасць) і праходжанне іх праз біял. бар’еры (мембраны,‘ клеткі, міжклетачны матрыкс). У біял. вадкасцях рэчывы транспартуюцца ў свабодным або звязаным (пераважна з бялкамі) выглядзе. Пры пераходзе праз мембраны адрозніваюць Т.р. пасіўны і актыўны. П a с і ў н ы ажыццяўляеіша па градыенце канцэнтрацыі (ад большай да меншай) y бок меншага электрахім. патэнцыялу без затраты метабалічнай энергіі (гідролізу АТФ), уключае дыфу-
ТРАНСПАРТНАЯ
Грузавыя і пасажырскія перавозкі асобнымі відамі транспарту Беларусі Від транспарту
1985
1990
1995
2001
Грузаабарот, млн ткм Чыгуначны
73 243
75 430
25 510
29 726,5
Аўтамабільны
17 737
22 361
9 539
Рачны
2 242
1 805
133
8 712,6 *__
44 *_
38
60
28,4
—
—
53 864,1
Паветраны Трубаправодны
Пасажыраабарот, млн. пасажыра-км Чыгуначны
13 761
16 852
12 505
15 263,9
Аўтамабільны (аўтобусны)
16 349
19 787
9 308
9 493,4
Рачны Паветраны Тралейбусны Трамвайны Метрапалітэнны
46
30
2
1,9
3 311 *__
5 510
1 228
546,2
—
1 723
2 651,6
*__
—
407
543,3
*__
—
688
1 775,3
* звесткі не публікаваліся
зію (простую і аблегчаную) і перанос праз каналы. Простая дыфузія (напр., кіслароду О2, дыаксіду вугляроду СО 2) ажыццяўляецца без утварэння комплексаў з інш. малекуламі; аблегчаная — з дапамогай рухомых або фіксаваных y мембранах пераносчыкаў (напр., усмоктванне ў кішэчніку вітаміну B12 з дапамогай спец. трансп. бялку — гастрамукапратэіну). Т.р. праз спецыялізаваныя каналы характэрны для іонаў натрыю Na+, калію К+, кальцыю Са2+ і інш. А к т ы ў н ы Т.р. адбываецца супраць градыентаў іх хім. канцэнтрацый з затратай метабалічнай энергіі (гідроліз АТФ). Так ажыццяўляецца перанос нізкамалекулярных катыёнаў, амінакіслот, некат. гармонаў, вітамінаў і інш. Асобныя віды Т.р. — осмас, пінацытоз, фільтрацыя. І.М.Семяненя. ТРАНСПАРТНА-АДВАЛЬНЫ МОСТ, самаходны агрэгат неперарыўнага дзеяння, якім мяккія раскрыўныя пароды, вынятыя пры адкрытай распрацоўны радовішчаў, перамяшчаюць ва ўнутр. адвал. Дзейнічае сумесна з ротарным або многакаўшовым экскаватарам. TPÂHCIIAPTHAE БУДАЎНІЦТВА, га ліна будаўніцтва, якая ажыццяўляе будаванне і рэканструкцыю аб’ектаў чыг., аўтамаб., воднага, паветр., трубаправоднага транспарту, уключае буд-ва земляных палотнаў чыгунак і аўтадарог, верхняй будовы дарог, дуцеправодаў, установак электрыфікацыі, аўтаматыкі і тэлемеханікі чыгункі, дарожных і аэра-
дромных пакрыццяў, мастоў, тунэляў і метрапалітэнаў, прычалаў рачных партоў, каналаў, магістральных нафта- і газаправодаў, вакзалаў, дэпо, службоватэхн. і інш. трансп. будынкаў. На Беларусі вядзецца з канца 18 — пач. 19 ст., калі былі пабудаваны Агінскі канал (1783), Бярэзінская водная сістэма (1805), Аўгустоўскі канал (1839), Дняпроўска-Бугскі канал (1848). Да 1913 пракладзена значная працягласць чыг. і гужавых дарог, будаваліся вакзалы, рачныя прычалы. Працягласць чыгункі ў 1913 складала 3,81 тыс. km, y т.л. чыг. магістралі Смаленск— Мінск—Брэст (1871), Бранск—Брэст (1887), Роўна— Вільня (1885) і інш. Пабудаваны вакзалы: Віленскі ў Мінску (1874), Віцебскі і Гродзенскі (1866—67), Брэсцкі (1886) і інш. Працягласць аўтадарог да 1913 складала 3,5 тыс. км. Да Вял. Айч. вайны ў БССР пабудавана болыл як 1000 км чыг. ліній, y т.л. Асіповічы—Магілёў— Крычаў—Шасцёраўка—Орша—Лепель, Навабеліца—Чарнігаў; рэканструяваны чыг. вузлы: Орша, Відебск, Полацк, Гомель, Жлобін і інш., a таксама Баранавічы і Ліда. У 1939—40 перабудаваны чыг. лініі зах. абласцей на адзіную ў СССР каляю. Будаваліся новыя чыг. вакзалы, дэпо, Гомельскі рачны порт, Сожская шлюзавая сістэма ў г. Крычаў, прыстані ў Жлобіне (на Дняпры), Пхове (на Прыпяці), Чэпіне (на Зах. Дзвіне) і інш. У 1933 адкрыты Мінскі аэравакзал. У 1930-я г. пабудаваны шашэйныя дарогі прадягласцю 1236 km, y т.л.
509
Мінск—Магілёў і Мінск—Орша. У Вял. Айч. вайну на тэр. Беларусі разбурана больш за 2 тыс. км чыг. ліній, большасць чыг. і аўтамаб. мастоў, 50% чыг. вакзалаў і г.д. У пасляваен. гады старыя трансп. аб’екгы адноўлены і рэканструяваны, пабудавана шмат новых вакзалаў, y т.л. ў Баранавічах (1947), Гродне і Гомелі (1948), Оршы (1951), Полацку (1953), Брэсце (1956) і інш. Сучасная (2001) сетка чыг. ліній Рэспубліхі Беларусь складае 5,5 тыс. km, y тл. 894 км элекгрыфікаваных. Першы элекгрыфікаваны ўчастак чыгункі Мінск—Аляхновічы дзейнічае з 1963. У 1989 электрыфікавана ўся лінія Брэст—Масква. У 2000 уведзена першая чарга новага будынка вакзала станцыі Мінск-Пасажырскі. На 1.1.2001 працягласць аўтадарог агульнага карыстання складала 74,4 тыс. km, y т.л. 66,2 тыс. км з цвёрдым пакрыццём. На дарогах пабудавана 4245 мастоў і- пуцеправодаў агульнай прадягласцю болыд за 160 км. Самы доўгі мост на Беларусі (929 м) лабудаваны ў 1991 nepas Прыляць каля Мазыра. У 2002 заканчваецца рэканструкцыя шасцідалоснай Мінскай кальцавой аўтамаб. дарогі (56,4 км), на якой пабудаваны 34 масты і пуцедраводы агульнай працягласцю болыд за 2 км. Па тэр. Беларусі драходзяць аўтамагістралі міжнар. значэння: Масква—Брэст, С.-Пецярбург-—Адэса, Мінск— Вільнюс і інш. Пабудавана болыд за 100 аўтастадцый, каля 40 аўтавакзалаў, y т.л. буйдейшыя — Мінскі аўтавакзал «Усходні» (1983) і Мінскі аўтавакзал «Маскоўскі» (1999). ІІабудаваны аэравакзалы ў Гродне (1962), Салігорску (1965), Бабруйску (1966), Магілёве (1971), Гомелі (1976) і інш. Нацыянальны аэрапорт Мідск (1-я чарга ў 1993) і Брэсцкі аэравакзал (1986) адпавядаюць стандартам міжнар. класа. У 1984 здадзены ў эксплуатацыю першы ўчастак 1-й лініі Мінскага метрадалітэна. На 1.1.2002 драцягласць дзвюх ліній метралалітэна складае 23,7 км. На іх размешчаны 20 стадцый і адзін перасадачды вузел. 3 1960 на Беларусі развіваецца трубаправодны транспарт. На 1.1.2001 агульная лрацягласць магістральных газа-, дафта- і лрадуктаправодаў складае болыд за 10 тыс. км. Адначасова з буд-вам трубаправодаў будаваліся кампрэсарныя станцыі, газаразмеркавальныя станцыі, газарэгулятарныя пункты, нафтаперапамповачныя станцыі і інш. І.І.Леановіч.
Т р а н сп а р тн а-а д в а л ы ш м о ст: 1 — адвальная
ТРАНСПАРТНАЕ МАШЫНАБУДАВАННЕ, галіны машынабудавання, якія выдускаюць сродкі аўтамаб., даветранага, воднага і чыг. традсдарту. Гл. ў арт. Аўтамабільная прамысловасць, Авіяцыйная прамысловасць, Суднабудаванне, Чыгуначнае машынабудаванне.
кансоль; 2 — стужачны канвеер; 3 — пралётная частка; 4, 5 — экскаватарная і адвальная апоры.
ТРАНСПАРТНАЯ РАЗВЙЗКА, інжынернае збудавадне (або комллекс збудавалляў) на дерасячэнді дарог, якое забяспечвае бесперабойны рух трансп.
510
ТРАНСПАРТНЫ
патокаў y розных напрамках. Робіцца ў 2 або некалькіх ўзроўнях. Пры перасячэнні дарог y адным узроўні звычайна ў вузле пераеячэння робяць кальцавое разгалінаванне.
патрэбы грамадскай вытв-сді ў перамяшчэнні грузаў і пасажыраў. Забяспечвае прасторавыя сувязі паміж вытв-сцю і спажываннем, прам-сцю і сельскай гаспадаркай, прыродна-гасп. раёнамі, краінамі. Уключае галіны транспартнага машынабудавання, транспартнага будаўніцтва, трансп. паліўна-энергет. прад-
дане тавару. Залежыць ад аб’ёму грузаў I і лалёкасці іх леравозкі. велічыні тары- I фаў. узроўню механізадыі пагрузачна- I разгрузачдых работ. Фактары здіжэння I Т.в.: рацыядальдае размядічэдне лрад- ■ лрыемстваў, набліжэдде іх да крыніц I сыравіны і раёдаў слажывандя пра- I дукдыі. камбідавадде вытв-сді і ўстара- ■ недне сустрэчдых гіеравозак, ужыванне кантэйдераў. палялшэнде выкарыстан- I ня рухомага саставу і інш. Гл. таксама 1 Выдаткі вытворчасці. ТРАНСПАРТНЫЯ МАШЫНЫ. машыды для леравозкі (лерамядічэння, транспартавадня) грузаў і ласажыраў. Бываюць аўтадарождыя. чыгудачныя, лаветрадыя, водныя, гарадскія, пад’ёмна-традслартдыя. А ў т а д а р о ж н ы я Т.м.: аўтамабілі naсажырскія (аўтобусы, легкавыя аўтамабілі), грузавыя аўтамабілі (у т.л. аўтапаязды), спецыялізаваныя (бензавозы, бетанавозы, бітума-
| I
I
1 1 I
1
I возы, кантэйнеравозы, рэфрыжэратары, са- | мазвалы, седлавыя цягачы і шш.)^ для цяжкіх дарожных умоў («амфібіі», усюдыходы), для вайсковых патрэб (баявыя машыны пяхоты, броне- I аўтамабілі, бронетранспарцёры). Чыг у н а ч н ы я: лакаматывы з вагонамі, y т.л. паравозы, цеплавозы, газатурбавозы, дызель-паязды, матавозы, электравозы, аўтаматрысы, дрызіны, a Т ран сп артн ы я развя зкі: 1 — схема пера-
сячэння па тыпе канюшынавага ліста; 2 — Т-падобны тып прымыкання; 3 — кальцавы тып разгалінавання; 4 — перасячэнне «канюшынавы ліст». Адрозніваюдь Т.р. поўную (забяспечвае неперарыўны рух без перасячэнняў траекторый аўтамабіляў) і няпоўную (на асобных участках планіроўкі развязкі ёсць перасячэнні траекторый y аднь™ узроўні). У сістэму Т.р. ўваходзяць штучныя збудаванні (пуцеправоды, тунэлі. насыпы. кыемкі і інш ).
На Беларусі найб. пашырэнне набылі Т.р. пры перасячэнні 2 напрамкаў дарог y розных узроўнях y выглядзе канюшынавага ліста. С.В.Багдановіч. ТРАНСГІАРТНЫ КАРАБЁЛЬ к a с м і ч н ы, апарат для дастаўкі экіпажа і грузу на арбітальную станцыю і вяртання іх на Зямлю, вывядзення касмінных апаратау на каляземныя арбіты. Адрозніваюць Т.к. пілатуемыя («Саюз» і яго мадыфікацыі) і аўтаматычныя («Прагрэс» і яго мадыфікацыі); аднаразовыя («Саюз», «Апалон») і шматразовыя («Оіейс шатл»). Mae рухальную ўстаноўку ддя манеўраў y космасе, сістэмы і сродкі для збліжэння, стыкоўкі і пераходу касманаўтаў на борт арбітальнай станцыі, y шэрагу выпадкаў — абсталяванне для работы касманаўтаў y адкрытым космасе. Т.к. «Саюз ТМ(А)» выконвае таксама ролю карабля-выратавальніка для экіпажа Міжнар. касм. станцыі. Т.к. з ’яўляецца таксама месяцавая кабіна, якая выкарыстоўвалася амер. касманаўтамі для высадкі на Месяц і вяртання экіпажа на касм. карабель «Алалон». У.С.Ларыёнаў.
TPÂHCriAPTHbl КОМПЛЕКС, сукуп насць прапарцыянальна развітых галін нар. гаспадаркі, якія задавальняюць
прыемствы, органы планавання і кіравання транспартам і трансгі. галіны (чыгуначны, марскі, авіяц., аўтамаб., рачны, трубаправодны транспарт; гл. адпаведныя арт.), прамысловы транспарт, гар., ведамасны транспарт, a таксама новыя віды транспарту — на магнітным падвешванні, на паветр. падушцы і інш. Тэхн. аснову Т.к. складаюць сродкі вытв-сці трансп. машынабудавання і буд-ва, трансп. магістралі і сетка дарог, будынкі і збудаванні, a таксама машыны, якія выконваюць трансп. функцыі, y тл. па перавозках грузаў і пасажыраў, сродкі пагрузкі і выгрузкі, складавання і перавалкі грузаў на ўсіх відах транспарту, y прам-сці, сельскай гаспадарцы і інш. галінах, сувязь і сродкі кіравання транспартам, трансп. вузлы. Эфектыўнасць работы прадпрыемстваў і арг-цый Т.к. ў значнай меры залежыць ад скаардынаванай дзейнасці ўсіх галін трансп. сістэмы. На Беларусі кіраванне Т.к. ажыццяўляе ўрад краіны, якому падпарадкаваны Мін-ва транспарту і камунікацый, Беларуская чыгунка, Дзярж. канцэрн па нафце і хіміі, прадпрыемства «Белтрансгаз» і інш. ТРАНСПАРТНЫЯ ВЫДАгКІ, выражаныя ў грашовай форме затраты на перавозку грузаў (сыравіны, матэрыялаў, паліва, гатовай прадукдыі і інш.) ад месца іх вытв-сці да месца спажывання; улічваюцца як транспартная складальная ў
таксама пасажырскія, паштова-багажныя, груза-пасажырскія, турысцкія, грузавыя, гаспадарчыя і інш. цягнікі. П a в е т р a н ы я: грузавыя і пасажырскія самалёты і верталёты, a таксама вінтакрылы, дырыжаблі, аэрастаты, экранапланы, паветраныя шары і інш. В о д н ы я: грузавыя (наліўныя, сухагрузныя. сухагрузнаналіўныя і кантэйнерныя), пасажырскія і грузапасажырскія судны, y т.л. параходы, цепла-
ходы, турбаходы, электраходы, атамаходы, судны на паветранай падушцы і судны на падводных крылах, паромы, баржы і інш. T a pa д с к і я: аўтобусы, тралейбусы, трамваі, метрапалітэн, фунікулёры, a таксама двухколавыя — матацыклы, мапеды, веласіпеды, некаторыя камунальныя машыны. Пад’ёмнатранспартныя машыны: машыны канатных і манарэйкавых дарог, канвееры, ліфты, транспарцёры, элеватары, эскалатары і інш. пад’ёмнікі. Гл. таксама Аўтамабільны транспарт, Гарадскі транспарт, Марскі транспарт, Рачны транспарт, Паветраны транспат, Чыгуначны транспарт.
ТРАн СПАРТНЫЯ 1IEPABÔ3KI. паслугі транспартных арг-цый па перавозды грузаў і пасажыраў. Гл. ў арт. Перавозкі. ГРАн СІТАРТНЫЯ СЎДНЫ. рачныя і марскія судны для перавозкі (транспартавання) грузаў і пасажыраў. Як грузавыя, пасажырскія і грузапасажырскія Т.с. выкарыстоўваліся грабныя — вёславыя судны, ветразевыя судны і параходы; выкарыстоўваюцца цегыаходы, турбаходы, электраходы, атамаходы. Т.с. — асн. транспартныя машыны воднага транспарту (гл. Рачны транспарт, Марскі транспарт). ТРАНСПАРЦЁР (франц. transporteur ад лац. transporto пераношу), тое, што канвеер. ТРАНСПАРЦІР (франц. transporteur ад лац. transporto пераношу), прылада для пабудовы і вымярэння вуглоў на чарця-
ж а х . Mae выгляд паўкрута, н а 180 чаетак (градусаў),
падзеленага цэнтр якога размешчаны на лінейцы з папярочным маштабам. Дакладнасць Т. расце з павелічэннем яго памераў.
Т р а н с п а р ц ір
ТРАНСПІРАЦЫЯ (ад транс... + лац. spiro дыхаю, выдыхаю), фізіялагічнае выпарэнне вады раслінай. Гал. орган Т. — ліст, што выпарае ваду праз вусцейкі (вусцейкавыя Т.), часткова можа адбывадца праз кутыкулу (кутыкулярная Т.; яе інтэнсіўнасць y 10—20 разоў ніжэйшая). Інтэнсіўнасць Т. вызначаецца колькасцю вады (у грамах, якая трацшдха раслінай на агоінку яе ііаверхні (1 см2. 1 м2). або на 1 г сырой масы за гадзіну. Залежыць ад асветленасці, т-ры і вільготнасці паветра, скорасці ветру, колькасці вады ў расліне. Разам з каранёвым ціскам забяспечвае пастаянны ток вады праз карані, сцёблы і лісце з глебы ў атмасферу, рэгулюе водны і тэмпературны рэжым расліны, прадухіляе перагрэў лісця. ТРАНСПЛАНт Ац ЫЯ (позналац. trans plantatio ад transplanto перасаджваю). перасадка органаў і тканак, y ж ы в ё л і ч а л а в е к а замяшчэнне пашкоджаных або адсутных органаў ці тканак уласнымі тканкамі і органамі або атрыманымі ад інш. арганізма. Ар ганізм, ад якога бярупь органы і тканкі (трансшіантат), наз. донарам, арганізм, якому іх перасаджваюць — рэцыпіентам. Участак ткадкі або орган, які выкарыстоўваюць для Т., можа быць перасаджаны на месца выдаленага органа (ортатапічная Т.) або ў інш. месца (гетэратапічная Т.). Адрозніваюць аўта- (перасадка ў межах адной асобіны), іза- (перасадка ад генет. ідэнтычных асобін, налр., аднаяйцавых блізнят. кроўных сваякоў), ала- (перасадка ад арганхзма таго ж віду) і ксенатрансплантацыю (донар і рэцыпіент розных відаў). Каб папярэдзіць тканкавую несумяшчальнасць пры Т., выкарыстоўваюць розныя віды імунадэпрэсіўнай тэрапіі. Адзін са шляхоў пераадолення біял. несумяшчальнасці трансплантата і арганізма рэцыпіента — стварэнне штучных органаў (сэрца. падстраўніхавай залозы і інш ). Робяць Т. нырак (болын за 500 тыс. перасадак y свеце), печані, сэрца, лёгкіх, вілачкавай залозы з грудзінай, шчытападобнай залозы, скуры, мышцаў, сухажылляў. касцявой. храстковай, тлушчавай тканак, сасудаў, нерваў, касцявога мозгу, рагавіды вока і інш. Пашыраецца Т. клетачных элементаў, эмбрыяналь-
ных тканак і інш. У эксперым. анкалогіі робяць Т. пухлін жывёлам.
На Беларусі Т. нырак ажыццяўляецда ў Рэсп. цэнтры нефралогіі і трансплантацыі ныркі (больш за 700 аперацый; 2002); Т. касцявога мозгу — y Рэсп. цэнтры гематалогіі і трансплантацыі касцявога мозгу (з 1994). У р a с л і н Т. — дерасадка розньгх частак расліды на інш. расліну ці на іншае месца той жа расліны. Лепш развіваюцца расліны больш блізкіх сістэматычных груп. Т. выкарыстоўваецца ў садоўніцтве (гл. Прышчэпліванне), для даследавання працэсаў зрастання, узаемаадносін прышчэдка і прышчэпы. Бывае таксама натуральная Т. лісця, кветак, пладоў, сцёблаў, каранёў. Літ.: М у р Ф. Мсторня пересадок органов: Пер. с англ. М.. 1973; Трансплантологпя: Руководство. М.: Тула. 1995. І.М.Семяненя.
ТРАНССЕКСУАЛІЗМ (ад транс... + лац. sexualis палавы), устойлівая неадпаведнасць палавой самасвядомасці чалавека яго сапраўднаму генет. і ганаднаму полу. У аснове Т. цяжкія ларушэнні ўнугрывантробнага развіцця мазгавых структур, якія адказваюць за палавыя паводзіны, што вядзе да скажэння далавой самасвядомасді. Палавое выхаванне не ўплывае на станаўленне палавой самасвядомасці лры выражаных формах Т., але станоўча ўплывае пры карэкцыі яго лёгкіх форм. У час палавога выспявання стойкія праявы Т. ўзмацняюцца (непрыманне свайго цела, палавых органаў). Пры выражаных формах Т. часам робяць аперацыі па змене полу. І.М.Семяненя. ГРАНССШІРСКАЯ МАГІСТРАЛЬ, В я лікая С і б і р с к а я магістраль, найбуйнейшая транскантынент. 2-калейная чыг. магістраль: Масква—Разань—Сызрань—Самара—Чэлябінск—Омск— Новасібірск—Краснаярск—Iркуцк—Чыта— Хабараўск—Уладзівасток. Даўж. 9332 км. Злучае цэнтр. раёны з Сібір’ю і Д. Усходам. Mae адгалінаваллі: Улан-Удэ— Наушкі—Улан-Батар (Манголія) і ў Кігай; Борзя—Салаўёўск—Чайбалсан (Манголія) і інш. Пабудавада ў 1895— 1916. На значнай адлегласці электрыфікавана.
ТРАНСФАРМАТАР
5 11
выяўлены нептуній і плутоній). 3 давелічэннем зараду ядра перыяд паўраспаду Т.э. рэзка памяндіаецца — ад 8 • 106 гадоў для плутонію-224 да мілісекунд для элементаў № 106— 109. ТРАНСФАРМАТАР (ад лац. transformo дераўтвараю) э л е к т р ы ч д ы , электрычны апарат без рухомых іастак для пераўтварэння пераменнага току аднаго напружання ў перамелды ток другога напружання пры нязменнай частаце. Дзеянне Т. грунтуецца на з ’яве электрамагнітнай індукцыі. Існуюць Т. адна- і трохфазныя; сілавыя для перадачы і размеркавандя элекзраэнергіі, сдец. сілавыя ддя элекдразваркі, выпрамных установак і інш.; трансфарматары вымяральныя, высакавольтныя выпрабавальныя, імлульсныя, узгадняльныя, для ператварэння колькасці фаз, частаты, ут.л. радыёчастотлыя, і ілш. Магутнасць Т. да соцень мегавольтампер, ккцз магутных сілавых Т. 0,98—0,99. Складаецца з магнітаправода з ліставой трансфарматарнай сталі, размешчаных на ім адной першаснай, адной і больш другасных ізаляваных абмотак. Ёсць T., y якіх першасная 1 другйсная абмоткі маюць агульную частку (іаўтатрансфарматары). Ток, які пераўгвараецца, падаецда на першасную абмотку, створаны ім пераменны магн. паток наводзіць y другаснай абмотцы эрс узаемаіндукцыі. Адносіны першаснага напружання да другаснага роўныя адносінам колысасці вігкоў y абмотках і наз. каэф. трансфармацыі. Калі першаснае напружанне болыпае за другаснае, Т. паніжальны, y адваротным выпадку — павьппальны. Адпаведныя сілавыя Т. ўстанаўліваюць на павышальных і паніжальных трансфарматарных падстанцыях. Для ахаладжэння Т. значнай магутнасці іх магнітаправод і абмоткі ставяць y метал. бак са спец. трансфарматарным маслам, ахаладжэнне Т. невял. магутнасці натуральнае (паветранае). У радыёэлекгроннай апаратуры найб. машыраны герметызаваныя Т.. выкарыстоўваюцца таксама Т. ў бяскорпўсным выкананні.
На Беларусі Мінскі электратэхн. з-д выпускае Т. сілавыя масляныя магутнасцю да 1000 кВА, сілавыя сухія да 1000 кВА, маламагутньія сухія 0,063— 2,5 кВА рознага дрызначэнля. У.М.Сачута.
ТРАНССУДДТ (ад транс... + лац. sudare сачыцца), вадкасць, якая назалашваецца ў тканкавых шчылідах і доласцях цела жывёл і чалавека пры ацёках — y выніку ларушэння крова- і лімфазвароту. Бясколерная або бледнавата-жоўгая празрыстая вадкасць, бедная бялком, па саставе солей набліжаецца да плазмы крыві. Удз. в. 1006— 1020. Утвараецца ў выніку пранікнення сывараткі крыві праз сценкі крывяносных капіляраў пры павышэнні іх пранікальнасці (пры недастатковай дзейнасці сэрца, нырак. цырозе печані і інш.). Т. лёпса інфіцыруецца і ператвараецца ў эксудат (гл. Выпат).
А. С.Леанцюк. ТРАНСУРАНАВЫЯ ЭЛЕМЕНТЫ, хімічдыя радыеактыўныя элементы, размешчаныя ў перыядычнай сістэме элементаў Мендзялеева пасля урану. Усе Т.э. сінтэзаваны пры дапамозе ядзерных рэакцый (у прыродзе ў мікраколькасці
Схема т р а н с ф а р м а т а р а электрычнага: 1, 2 — першасная і другасная абмоткі; 3 — асяродак; Ф0 — асноўны магнітны паток; ФЬФ 2 — патокі рассеяння; /,, / 2, U\, 172 — токі і напружанні ў першаснай і другаснай абмотках; К:! — супраціўленне нагрузкі.
512
ТРАНСФАРМАТАР
Т РА Н С Ф А Р М А Т А Р В Ы М Я Р А Л Ь Н Ы . э л е к т р ы ч н ы п а н іж ал ь н ы т рансф армат ар, н а п е р ш асн у ю аб м о тк у я к о г а ў зд зей н іч аю ц ь т о к аб о н ап р у ж ан н е, ш то в ы м я р аю ц ц а, a д а д р у гасн ай п ад к л ю ч ан ы э л е к т р а в ы м я р а л ь н ы я п ры л ады або р э л е аховы . В ы к а р ы сто ў ваец ц а п ер аваж н а ў л ан ц у гах перам еннага т оку вы со к ага н а п р у ж а н н я д л я в ы м я р э н н я ў сіл ы то к у , н ап р у ж а н н я і м агутн асц і з д ап ам о гай ам перм ет раў, вальт м ет раў і ват м ет раў. А д р о зн ів аю ц ь Т .в. н ап р у ж а н н я і то к у . . Трансфарматар напружання пераўгварае высокае эл. напружанне пераменнага току (болын за 380 B) y напружанне, прыдатнае для вымярэнняў стандартнымі прыладамі (звычайна 100 В). Першасная абмотка далучаецца да ланцуга высокага напружання, другасная — да вымяральных прылад і рэле аховы. Выпускаюцца на намінальнае напружанне ад 380 В да 750 кВ. Т р а н с фарматар т о к у пераўтварае пераменны эл. ток вял. сілы да значэння, прыдатнага для вымярэнняў стандартнымі прыладамі. Першасная яго абмотка ўключаецца паслядоўна ў ланцуг току, які вымяраецца, a другасныя — y ланцуг вымяральных прылад і рэле аховы. Выпускаюцца на намінальную сілу першаснага току ад 5 A да 5 кА пры напружанні ад 380 В да 750 кВ (сіла другаснага намінальнага току 5 i 1 А). Т.в. бываюць тэхнічныя ддя прамысл. установак і лабараторУ.М.Сацута. ныя. Т Р А Н С Ф А Р М А Т А Р Н А Е М А С Л А , гл ў арт. Ізаляцы йны я маслы.
ТРАНСФ АРМ АЦЫ І
К А П ІТ А Л ІЗМ У
Т Э О Р Ы І, к а н ц э п ц ы і э в а л ю ц ы й н а га пер а ў тв а р эн н я капіт алізм у п ад у зд зея н н ем н ав у к .-тэх н . р эв а л ю ц ы і. У ад р о зн е н н е ад т э о р ы й н еак ап італ ізм у , я к ія зы х о д зяц ь з м агч ы м асц і п е р а а д о л е н н я ўнутр. с у п я р э ч н а с ц е й к ап італ іст. грам адства, Т .к.т. аб в я ш ч а ю д ь ч а со вы , гістар ы ч н а м ін учы х ар ак та р к ап італ ізм у, я к і ў вы н іку сац .-эк ан ам . р азв іц ц я і н авук.-тэхн. п рагрэсу п авін ен п ераўтвары ц -
1
2
вымяральны: I — току на 115 кВ, 2 — напружання на 400 кВ са схемамі ўключэння ( tVj, Д2 — першасная і другасная абмоткі; I\,U\ — ток і напружанне, якія вымяраюцца; l2,U2 — ток і напружанне ў другаснай абмотцы; A — амперметр; V — вольтметр).
Т рансф арм атар
тра нсф а рм
Ат а р н а я
г іа д с т а н
-
ц ы я , э л е ю р ы ч н а я ўстан оўка д д я п авы ш э н н я ц і п ан іж эн н я н агіруж ан н я п ерам ен н ага то ку і р азм ер к ав а н н я эл ек тр аэн ергіі п ам іж спаж ы ўц ам і. С к л ад аец ц а з трансфарматараў, разм еркавальны х у с тройстваў. апаратуры рэлейнай аховы, аў там аты ч н ага к ір а в а н н я , д а п а м о ж н а га аб с тал яв ан н я . Бываюць павышальныя (звычайна на электрастанцыях), на якіх генератарнае (ніжэйшае, да 24 кВ) напружанне пераўтвараецца ў больш высокае (110—750 кВ) для перадачы на далёкую адлегласць па лініях электраперадачы, і паніжальныя, на якіх высокае напружанне электрычнай сеткі паніжаецца (да 35, 10, 6 і 0,4 кВ) для размеркавання электраэнергіі паміж спажыўцамі. Паніжальныя Т.п. бываюць раённыя (забяспечваюць электраэнергіяй гал. паніжальныя падстанцыі, буйныя прамысл., гарадскія і с.-г. раёны) і мясцовыя (дэхавыя; служаць для элекгразабеспячэння асобных прадпрыемстваў, цэхаў, раёнаў горада, вёсак і інш.). Т.п. будуюць адкрытыя (па-за будьшкам) і закрытыя (у памяшканнях). Ш ырока выкарыстоўваюцца адкрытыя і закрытыя камплектныя Т.п., y якіх абсталяванне размешчана ў метал. каркасах або шафах; ад іх сілкуюцца невял. прамысловыя 1 камунальныя прадпрыемствы, грамадскія і адм. будынкі, буд. пляцоўкі, с.-г. спажыўцы. Н а Б елар у сі М ін с к і эл е к т р а т эх н . з - д з 1957 вы п у ск ае к а м п л е к т н ы я Т .п . д л я с іл к а в а н н я с .-г. сп аж ы ўц оў, тэ р м а а п р а ц оўкі бето н у і грунту, с іл к а в а н н я п о м паў і с т а н к о ў -к а ч а л а к п ры зд аб ы ч ы н аф ты і ін ш . У.М.Сацута.
ца ў больш даскан ал ую сац., эканам. і паліг. сістэму. Вытокі Т.к.т. y тэорыях 2-й пал. 19 ст. дзярж . і м уніцы пальнага сацыялізму. Ш ы р о к а е распаўсю дж анне ў сац ы я л о гіі і эк а н о м іц ы Т .к.т. атрымалі з 1930-х г. Д а іх ад н о с я ц ц а тэоры і: індуст ры яльнага грамадст ва, постіндустрыяльнага грамадст ва, грам ад ства дастатку (Д ж .К .Голбрэйт), д зя р ж ав ы ўсеагульнага б агац ц я (К .Б о ў л д ы н г, А .Х ан сен), пенсіё н н а -ф о н д а в а г а сац ы я л ізм у (П.Друкер), су п ер ін д у ст р ы ял ь н ага, посткапіталіст., п р агр а м ав а л ь н ага, ш м а тм ер н а га грамадства, стагоддзя в ы со к ага масавага спаж ы в а н н я і ін ш . Т Р А Н С Ф А Р М А Ц Ы Я (ад лац . trans fo rm atio п ер аў тв а р эн н е) y г р a м a д с т в е , сац ы ёл ага-п ал іт ал агіч н а е паняцц е, я к о е а б а зн ач ае я к а с н ы я пераўтвар э н н і грам ад скай арган ізац ы і. Адбываецца, я к правіла, y к р ы зісн ы я эпохі, калі сац . структура страчвае ўстойлівасць і стабільн асц ь. А сн. этап ы Т.: ац эн ка стану грам адства я к кры зіснага; сац. дыягност ы к а (п о ш у к п р ы ч ы н кры зісу і шляхоў вы хаду з я го ); л ік в ід а ц ы я ўстарэлай грам ад ск ай сістэм ы , я к а я ме адпавядае п атр аб аван н ям сац. развід ц я; самавызнач э н н е аб н оўлен ага грамадства і планав ан н е дал ей ш ага р азв ід ц я, Трансфармац ы й н ы я зм е н ы ў грам адстве характарызую ц ц а скл адан асц ю і непрадказальнасцю р азв ід ц я, ростам çait. мабільнасді, аб вастрэн н ем суп яр эч н асц ей паміж чал а в е к а м і гр а м ад ск ай сістэм ай , маргінал іза ц ы я й ч а стк і н асел ь н іц тва. Прыклады Т. — сац . п р а ц э с ы , ш то адбываліся н а м яж ы 1980— 90-х г. y краін ах Цэнтр. Е ўроп ы і з 1990-х г, y п остсав. краінах. н а к ір а в а н ы я н а р эф а р м а в а н н е розных с ф е р ж ы ц ц я : д эм ак р аты зац ы ю паліт. і д зяр ж . сістэм , аб н а ў л е н н е экан ам . асн о ў гр ам ад ства, ар ы е н та ц ы ю н а рыначную эк а н о м ік у , ад м аў л ен н е ад поўнага сац . з а б е с п я ч э н н я ўсіх сл аёў насельніцтва, п е р а м е н у д у хоўн а-кул ьт. арыенцір аў сац . р а зв ід ц я і інш . Л і т П р н г о ж н н А.Н. Перестройка: переходные процессы н механязмы. М.. 1990; Даннлрв А.Н. Переходное обіцество: Пробл. снстемной трансформацмя. Мн., 1997; Концептуалыше проблемы трансформаішн экономмческнх снстем. М., 1999; Ш а б а н о в а М.А. Соцнологня свободы: трансформмруюшееся обшество. М., 2000.
С.М.Зень. ТРА Н СФ А РМ А Ц Ы Я ў г е н е т ы ц ы , з м е н а с п а д ч ы н н ы х у л асд ів а сц ей клеткі
Схема т р а н с ф а р м а т а р н а й п а д с т а н ц ы і К Т П 35/0,4 кВ магутнасцю 400 кВ-А: 1 — размеркавальны шчыт 0,4 кВ; 2 — паветраны ўвод ЛЭП 0,4 кВ; 3 — засцерагальнік; 4 — увод ЛЭП 35 кВ; 5 — вентыльны разраднік; 6 — сілавы трансфарматар.
ў вы н іку п р а н ік н е н н я ў яе чужароднай Д Н К ; ад зін са с п о саб аў аб м ен у генет. м а т э р ы я л а м y пракары ёт аў. Натуральн а я Т. а д к р ы т а і в ы ву ч ан а ў бакгэрый (н а п р ., Т. н е п а т а г е н н ы х бакт'зры й y пат а г е ш іы я ), ал е м агч ы м а і ў клетках выш эй ш ы х ар ган ізм а ў . К ам петэнтны я к л етк і, зд о л ь н ы я ў к л ю ч ац ь чужародную Д Н К , с ін тэзу ю ц ь а со б н ы б ялок , Пасля п р а н ік н е н н я ў к л етк у ф р агм ен та Д Н К д о н а р а а д н а з я е н іт а к расп ад аец ц а, a другая ў к л ю ч а е ц ц а ў х р ам асо м у рэцы піен та за к о ш т р э к а м б ін а ц ы і з гамалагічн ы м у ч а стк ам . Т. вы кары стоўваецца д л я генет. ан ал ізу б ак т эр ы й , y якіх не-
вядомыя інш. формы абмену генет. матарыялам (кан’югацыі, трансдукцыі) і эксперыментах па генет. інжынерыі. Адкрыццё і вывучэнне Т. з’явіліся дошам таго, што ДНК — матэрыяльны носьбіт спадчыннасці. I
Літ.\ П р о з о р о в A Л Генетнческая трансформаішя н трансфекдня. М., 1980.
ТРАНСФАРМІЗМ (ад лац. transformis пераўгвораны), сістэма ўяўленняў аб змене і ператварэнні арган. форм, паходжанні адных арганізмаў ад другіх, якая папярэднічала эвалюцыйнаму вучэнню. Тэрмін выкарыстоўваўся пераважна вучонымі-эвалюцыяністамі дадарвінаўскага перыяду. Т. гістарычна быў лрагрзсіўны, таму што процістаяў крэацыянізму. ТРАНСФЕРАЗЫ (ад лац. transferre пераносіць, пераводзіць), клас ферментаў, якія каталізуюць міжмалекулярны деранос розных атамаў і груп атамаў (метыльных — СН3, карбаксільных — СООН і інш ). Прысутнічаюць ва ўсіх жывых арганізмах, адыгрываюць важнейшую ролю ў рэакцыях энергет. і пластычнага абмену. Вядома болыд за 450 Т. Падзяляюцца на 8 падкласаў: Т., якія каталізуюць перанос аднавугляродных, альдэгідных і кетонных астаткаў, адыльных, гліказільных, алкільных і арыльных, азота-, фосфара- і серазмяшчальных груп. І.М.Семяненя. ТРАНСФЕРТ (франц. transfert ад лац. transferre пераносідь, пераводзіць), 1) перадача права валодання імяннымі каштоўнымі паперамі (акцыі, вэксалі, аблігацыі, чэкі) адной асобай другой, перанос аплаты па здзелцы з аднага рахунка на другі. Перадача права валодання ажыццяўляецца, як правіла, пры дапамозе перадатачнага надпісу — індасаменту. 2) ГІеравод замежнай валюты або золата з адной краіны ў другую; банкаўскія аперацыі па сустрэчных пераводах валют дзвюх або некалькіх краін ( в а л ю т н ы Т.). 3) Перавод бюджэтных сродкаў для фінансавання абавязковых выплат насельніптву: пенсіі, стыпендыі, кампенсадыі, інш. сац. выплаты, якія ўстаноўлены заканадаўствам ( с а ц ы я л ь н ы Т). 4) Перадача права ўласнасці на рэальны тавар пакупніку без фіз. перамяшчэння тавару (к н і ж н ы Т.). 5) Пераезд грам^дзян з адной краіны ў другую на аснове міжнар. пагаднення, аўтаматычнае змяненне грамадзянства; перавозка турыстаў з аэрапорта' ў гасцініцу або паміж гарадамі. Т. называюць таксама перадачу тэхналогій, перавод грашовых сум, гуманіт. і тэхн. дапамогі. Напр., y 2000 аб’ём T. y Рэсгтубліку Беларусь склаў 54,7 млн. дол., y тл. з краін СНД — 1,2 млн. дол., Расіі — 1 млн. дсш., інш. краін — 53,5 млн. дол. І .А .К л ін о ў с к а я .
ТРАНСФЕРТНЫЯ ПЛАЦЯЖЫ. грашовыя вышіаты з дзярж. бюджэту насельніцтву і прыватным прадпрымальнікам, што ажыццяўляюцца ў парадку пераразмеркавання праз бюджэт сродкаў на карысць грамадзян, якія маюць y
іх болыітую патрэбу; адна са схем пераразмеркавання дзярж. бюджэтных сродкаў. Адрозніваюць тры формы Т.п.: субсідыі прыватным прадпрымальнікам, вышіаты працэнтаў па дзярж. доўгу, дзярж. грашовыя выплаты на сац. патрэбы (пенсіі, дапамогі і інш ). ТРАНСФУЗІЯЛ0ГІЯ (ад лац. transfusio пераліванне, змешванне + ...логія), раздзел клінічнай медыцыны, які вывучае пытанні пералівання крыві і яе прэпаратаў, таксама плазменных і кровазаменных вадкасцей. Вывучае новыя трансфузійныя сродкі; распрацоўвае тэарэт. праблемы загатоўкі, кансервавання і захавання крыві; прагназуе кірункі Т. ў залежнасці ад развіцця біялогіі, медыцыны, тэхнікі і інш.; арганізуе донарства; распрацоўвае формы арганізацыі трансфузіялагічнай службы ў сістэме аховы здароўя. Метады Т. выкарыстоўваюцца ў розных галінах медыцыны. ТРАНСЦЭНДЭНТАЛІСТЫ, гшынь y амерыканскай філасофіі і л-ры 1830— 50-х г. Сфарміраваліся вакол «Трансцэндэнтальнага клуба» (наз. ад «трансцэддэнтальнага ідэалізму» I .Канта), засн. ў 1836 y г. Бостан. Лідэр Т. — Р.У.Эмерсан, філас. эсэ «Прьірода» якога стала ідэйным маніфестам Т. Да іх далучыліся Г.Тора, Дж.Рыплі, А.Олкат, М.Фулер, О.Браўнсан, Т.Паркер, У.Г.Чанінг і інш. Яны падкрэслівалі сваё адмоўнае стаўленне да сенсуаяізму і сваю сувязь з філасофіяй Канта, ІТ.Фіхтэ. Ф.Г.Якобі, Ф Шлеермахера. На погляды Т. паўплывалі вучэнне Платона. этыкасац. ідэі амер. пурытанізму, англ. паэтаўрамантыкаў СЛ.Колрыджа і У.Вордсварта, філасофія ЖЖ.Русо і Т.Карлайля. Т. выступалі супраць традыц. трактоўкі хрысціянства, заклікалі замяніць веру ў цуды ўшанаваннем «бясконцасці чалавека» і ўласцівага ўсім людзям «маральнага пачуцця», разглядалі хрысц. вучэнне як збор маральных ідэалаў, рэалізацыя якіх не патрабуе царк. ін-таў. Яны крытыкавалі амер. цывілізацыю, яе фармальныя дэмакр. ўстанаўленні і маральныя каштоўнасці. На думку Т., чалавек можа дасягнуць сапраўднай духоўнай свабоды шляхам маральнага самаўдасканалення, блізкасці да прыроды і інтуітыўнага «разгадвання» яе патаемнага сімвалічнага сэнсу, раскрыцця «Абсалюту» ў чалавечай паўсядзённасці. Імкненне Т. да рэалізацыі на практыцы сваіх маральна-сац. ідэалаў прывяло да стварэння ў 1840-х г. утапічных калоній Брук-Фарм і Фрутленд. Друкаваны орган- T. — «The Dial» («Цыферблат», 1840—44). Н.Г.Кісялёва. ТРАНСЦЭНДЭНТАЛЬНАЕ [ад лац transcendens (transcendentis) які выходзідь за межы), тое, што вьгходзіць за межы канечнага эмпірычнага свету. Тэрмін «T.» ўведзены ў сярэдневяковай схаластыцы для характарыстыкі універсальных прадметаў гіазнанкя (ісціна, адзінства, дабро і інш.). Гнасеалагічнае значэнне гэтаму паняццю надаў І.Кант,
ТРАНСЦЭНДЭНТНЫ
513
які пад Т. разумеў тое, што адносіцда да адрыёрных умоў пазнання і арганізуе вопыт (напр., прастора і час, субстанцыя, прычыннасць і інш.). Шырокае распаўсюджанне тэрмін «T.» атры>гаў y філас. сістэмах І.Г.Фіхтэ, Ф.Шэлінга і неакантыянства. Ням. фенаменолаг Э.Гусерль проціпастаўляў Т. ўсяму эмпірычнаму, a гал. мэтай фенаменалагічнай рэдукцыі абвясціў выхад на ўзровень Т. свядомасці, ачышчанай ад усіх элементаў вопыту. Н.Г.Кісялёва. ТРАНСЦЭНДФНТНАЕ, тое, што выходзіць за межы дачуццёвага вопыту і эмпірычнага пазнання; прадмет метафізічнага і рэлігійнага пазнання. Тэрмін «T.» ўведзены ў сярэдневяковай схаластыцы як судрацьлеглы іманентнаму. Гнасеалагічнае значэнне гэтаму паняццю надаў I.Кант, які тлумачыў Т. як тое, што выходзіць да-за межы чалавечага розуму і тэарэт. лазнання і становіцца прадметам веры (напр., Бог, бессмяротнасць душы і інііі.), і супрацьдастаўляў T. і трансцэндэнтальнае. У крытычнай анталогіі (Н.Гартман), крытычным рэалізме (Дж.Сантаяна), неакантыянстве пад Т. разумеюцца драдметы, незалежныя ад волі і свядомасці суб’екта і недастулныя пазнанню. У рэліі'. філасофіі 20 ст. (неатамізм, рэліг. экзістэнцыялізм) да Т. адносіцца ўсё звышнатуральнае, што выходзіць па-за межы пазнавальных магчымасцей чалавека. Н.Г.Кісялёва. ТРАНСЦЭНДЙНТНАЕ ЎРАЎНЕННЕ. ураўненне з трансцэндэнтнымі функцыямі ад невядомай дераменнай. Прасцейшыя з іх — лагарыфмічныя. паказнікавыя і трыганаметрычныя ўраўненні. Метадаў рашэння, акрамя набліжаных, агульных для ўсіх Т.у., не існуе. ТРАНСЦЭНДЭНТНАЯ ФЎНКЦЫЯ, аналітычная функцыя, якая не з ’яўляецца алгебраічнай функцыяй. Прасцейшыя з іх лагарыфмічная фукнцыя, паказнікавая функцыя, трыганаметрычныя функцыі. Характэрная прыкмета Т.ф. камплекснай дераменнай — наяўнасць асаблівасцей, адрозных ад долюсаў і пункгаў галінавання. Надр., функцыі ez, sim: i cosz маюць істотна асаблівы пункт Z - « . Т.ф. вывучаюцца ў тэорыі аналітьгчных функцый. ТРАНСЦЭНДЙНТНЫ ЛІК, лік, які не з’яўляецца коранем ніякага мнагаскладу з цэлымі каэфіцыентамі; садраўдны ці ўяўны лік, які не з’яўляецца алгебраічным лікам. Існаванне Т.л. абгрунтаваў франц. матэматык Ж.Ліувіль (1844). Метады тэорыі Т.л. дастасавальныя да шэрагу драблем пры даследаваннях дыяфантавых ураўненняў. Т.л., надр., з’яўляюцца лік п = 3,1415..., лік е = 2,718..., якія шырока выкарыстоўваюцца ў матэматыцы, механіцы і фізіцы.
514
ТРАНСЦЭНДЭНЦЫЯ
ТРАНСЦЭНДЭНЦЫЯ, філасофскае паняцце, якое абазначае пераход ад сферы пачуццёвага вопыту (прыроды) да сферы трансцэндэнтнага, недаступнага эмпірычнаму пазнанню. Праблема Т. займае адно э цэшр. месцаў y метафізіцы. 3 20 ст. паняцце Т. пашырана ў крытычнай анталогіі (Н.Гартман) для характарыстыкі пазнавальнага акга і ў экзістэнцыялізме (К.Ясперс, М.Хайдэгер) для абазначэння пераходу ад непаўнацэннага чалавечага існавання да сапраўднага — экзістэнцыі.
гаспадаровы паразіт, узбуджальнік пераважна іржы слівы. Міцэлій міжклетачны з гаўсторыямі, праз якія грыб паглынае пажыўныя рэчывы з клетак расліны-гаспадара. Спермагоніі (пікніды) амаль шарападобныя, ад карычневых да чорных. Эцыдыі (умяшчальня для двух'ядэерных спор — эцыдыяспор) адзіночныя, чашападобныя, ярка-жоўтыя. Эцыдыяспоры ў ланцужках, пакрытыя бародаўчатай абалонкай, пры пападанні на лісце з іх развіваюцца парошысгыя пустулы, дзе знаходзяцца летнія споры (урэдаспоры). За лета адбываецца некалькі такіх споранашэнняў. У канцы лета на іх месцы развіваюдца новыя пустулы, што маюць двухклетачныя, з глыбокай перацяжкай пасярэдзіне тэлейтаспоры, якія распадаюцца на 2 клеткі (характэрная адзнака роду). Служаць для перазімоўкі грыба. С.І.Бельская.
вання, a таксама для аховы асабовага складу і ўзбраення ад сродкаў паражэння праціўніка. Глыбіня Т. да 2 м. Каб пазбегнуць страт ад агню праціўніка, Т. робяць y вьп-лядзе ламаных (крывалінейных) або звілістых ліній. У пярэдніх і задніх стромкасціх абсталёўваюць стралк. і гранатамётныя ячэйкі, кулямётнш пляцоўкі, падбрустверныя бліндажы, нішы, асобныя ўчасткі перакрываюць. Паміж Т. адкопваюць хады злучэнняў. Т. выкарыстоўва) з даўніх часоў. У 15— 19 ст. іх наз. земляныя равы і выкарыстоўвалі пры аблогах крэпасцей, y т.л. на тэр. ВКЛ; y арміі Рас імперыі — пры абароне Севастопаля 1854—55, Порт-Артура абароне 1904— 05. Адыгрывалі значную ролю ў 1-ю, 2-ю сусв. войны і ў ваен. канфліктах 2-й пал. 20 ст.
ТРАНША (ад франц. tranche), 1) серыя або частка аблігацыйнай пазыкі, як правіла, міжнароднай, якая выпускаецца серьммі або з разлікам на паляпшэнне рыначнай кан’юнкдуры ў будучым, або для размяшчэння пазыкі на пазыковых рынках розных краін. 2) 25-працэнтная доля для квоты ў Міжнародным валютным фондзе.
ТРАНШЭЕКАІІАЛЬНІК, машына для капання траншэй пад трубаправоды, кабелі, дрэнажныя трубы, для раскрыцця кар’ерных палёў, асушэння балот. Бываюць з актыўнымі рабочымі органамі — многакаўшовыя (ланцуговыя і ротарныя), скрабалкавыя (ланцуговыя і ротарныя). шнэкавыя і з пасіўнымі — плужныя, a таксама камбінананыя: на пнеўмаколавым і гусенічным хаду або на базе трактара з дадатковай каробкай перадач, якая памяншае скорасць яго руху. Кіраванне рабочых органаў — канатнае або гідраўлічнае, прывод —ад сілавой устаноўкі з дапамогай мех. або гідраўл. перадачы. y траншэйных экскаватарах — электрапрывод. В.М.Кандрацьеў.
ТРАНШЭЛІЯ (Transchelia), род іржаўных грыбоў сям. пукдыніевых. 10 відаў. Пашыраны ўсюды. Выклікаюць іржу раслін. На Беларусі найб. вядомая Т. слівавая (T. pruni-spinosae) — розна-
рабочы орган (канічны шнэк); 5 — карданны вал.
Абсталяваны ўчастак траншэі на пазіцыі аддзялення: 1 — перакрытая шчыліна; 2 — ніша; 3 — вынесеная ячэйка з пляцоўкамі для кулямёта; 4 — запасная пляцоўка для кулямёта; 5 — вынесены акоп для процітанкавага гранатамёта; 6 — перакрытая байніда і казырок над вынесенай ячэйкай; 7 — ход зносін; 8 — сховішча.
ТРАНШЭЯ (ад франц. tranchée роў, канава, катлаван), адкрытае фартьіфікацыйнае збудаванне — вузкія доўгія равы з двухбаковым або аднабаковым брустверам, прызначаныя для вядзення агню, назірання і скрытнага манеўра-
ТРАНЯТА (?— 1264), вялікі князь ВКЛ [1263—64], пляменнік (сын сястры) Міндоўга. Упершыню згадваецца ў лівонскай «Старэйшай рыфмаванай хроніды» ў сувязі з падзеямі 1260—61, калі Жамойць пазбавілася часовай залежнас-
Рабочыя органы траншэекапальнікаў: а, б — ланцуговы і ротарны многакаўшовыя ( 1 — зачышчальны скрабок; 2 — коўш; 3 — транспарцёр; 4 — ротар); в — шнэкавы (1 — шнэк; 2 —■адвал); г — плужны (1 — плужны рабочы орган; 2 — гідрацыліндр; 3 — апорнае кола).
ді ад крыжакоў і перайшла пад уладу Міндоўга. Т. быў яго намеснікам y Жамойці і адным з найбліжэйшых дарадцаў, ідэолагам сумеснай барацьбы ўсіх балцкіх народаў супраць Тэўтонскага ордэна. Адзін з арганізатараў забойства Міндоўга ў 1263, пасля чаго атрымаў велікакняжацкую ўладу. Сутыкнуўшыся з прэтэнзіямі на ўладу з боку полацкага кн. Таўцівіяа, забіў яго. Неўзабаве сам быў забіты змоўшчыкамі — лрыхільнікамі Міндоўга. В.Л.Насевіч. ТРАП (галандскае trap), 1) лесвіца на караблі. Бывае вяровачны, драўляны і металічны; пастаянны і здымны; нахільны ці вертыкальны. Адрозніваюць парадны Т. — пад’ёмны забортны для срязі ў час стаянкі паміж суднам і прычалам або інш. суднам; штормтрап — вяровачная лесвіца, якая выкарыстоўваецца на неспакойным моры або на стаянцы для сувязі паміж суднамі. Таксама Т. наз. прыстаўная (пад’язная) лесвіца для пасадкі (высадкі) y самалёт, верталёт. 2) Спец. лесвіца рознага прызначэння (напр., гімнастычны Т.). TPAI1 y г е а л о г і і , эфузіўныя намнажэнні (лавы, туфы, туфабрэкчыі) асн. саставу, з вял. колькасцю інтр'узіўных пластавых жыл (сілаў), з характэрнай прыступкавай паасобнасцю. Утвараюцца ў кантынент. умовах пры выліванні магмы з вял. глыбінь. У склад трапавых тоўшчаў уваходзяць базальты, дыябазы, дшерыты. аўгітавыя і інш. парфірыты. Пашыраны на стараж. платформах, напр.,. на п-ве Індастан, ва Усх. Сібіры, y Паўд. Афрыцы, Паўд. Амерыцы. 3 Т. звязаны радовіймы алмазаў, ісландскага шпату, цэалітаў, графіту, меднанікелевых руд і інш. «ТРАПАК», бел. нар. мужчынскі імправізацыйны танец рус. паходжання. Муз. памер 2/4. Тэмп хуткі. Mae харакгэрныя рысы мясц. танц. традыцый. Асн. рухі: прытупы, дробныя крокі (драбнякі), прысядкі. Выконваецца весела, зухавата на кірмашах, вячорках, бяседах і інш. Зафіксаваны ў пач. 20 ст. на Віцебшчыне. Пашыраны і на Украіне. Л.К.Алексютовіч.
ТРАПАННЕ, ачыстка ад дамешкаў і разрыхленне валакністага матэрыялу (лён, бавоўна, шэрсць і інш.); адзін з асн. працэсаў прадзення. У даўнейшым сял. побыце Т. рабілася ўручную пры дапамозе трапла. У прадзільнай вытв-сці ажыццяўляюць на трапальных машынах. У працэсе Т. рабочыя органы трапальнай машыны (асн. з іх — нажавыя. калковыя ді більныя барабаны і траплы) напачатку адбіваюць масу палакністага матэрыялу, каб разрыхліць яго і аддзяліць ад кастрыцы. a пасля валокны раздзяляюць на дробныя пучкі і ачышчаюць ад няўчэпістых дамешкаў. Гл. таксама Ільноапрацоўчыя машыны, Каноплеапрацоўчыя машыны.
ТРАПАПАЎЗА (ад грэч. tropos паварот, змена + паўза), пераходны слой паміж трапасферай і стратасферай. Таўшчыня ад некалькіх соцень метраў да 2—3 км.
Выш. вагаецца ў залежнасці ад геагр. шыраты (у палярных шыротах 8—10 км, над экватарам 16—18 км), пары года (зімой ніжэйшая, чым летам) і цыкланічнай дзейнасці (у цыклонах ніжэйшая, y антыцыклонах вышэйшая). У субтропіках назіраюцца разрывы Т., абумоўленыя магутнымі струменнымі плынямі, y сувязі з чым адрозніваюць Т. нізкую цёплую палярную і высокую халодную трапічную. ТРАПАСФЁРА (ад грэч. tropos паварот, змена + сфера), ніжні, асноўны слой атмасферы паміж паверхняй Зямлі і стратасферай на выш. 8— 10 km y палярных, 10—12 км ва ўмераных і 16-— 18 km y трапічных шыротах. Ад стратасферы аддзелена пераходным слоем — трапапаўзай. Характарызуецца паніжэннем Т-ры з вышынёй на 0,65 °С на 100 м, моцным развіццём турбулентнасці і канвекцыі. У ніжняй Т. частыя інверсіі тэмпературы. Утрымлівае каля 80% атм. паветра і асн. масу вадзяной пары, тут фарміруюцца амаль усе воблакі, туман. Атм. ціск з вышынёй памяншаецца, скорасць ветру нарастае. У верхняй Т. назіраюдца струменныя m u ni, y ніжняй пёраважаюць вятры зах. і ўсх. напрамкаў, сезонныя (мусоны) і пастаянныя (пасаты). У Т. ўтвараюцца франты атмасферныя, развіваюцца цыклоны, антыцыклоны і інш. атм. працэсы, якія вызначаюць надвор’е і клімат. Ніжняя Т. моцна запыленая. Самыя ніжнія дзесяткі метраў y Т. ўтвараюць прыземны слой атмасферы. ТРАПАСФЁРНАЯ РАДЫЁСЎВЯЗЬ, далёкая радыёсувязь, якая грунтуецца на пасіўным адбіцці радыёхваль неаднастайнасцямі трапасферы. Ажыццяўляецца ў дыяпазонах дэцыметровых і сантыметровых хваль. Перавыпрамяненне эл.-магн. энергіі ў трапасферы, абумоўленае неаднастайнасцю яе дыэлектрычнай пранікальнасці, адбываецца ў вобласці перасячэння дыяграм накіраванасці перадавальнай і прыёмнай антэн. Для забеспячэння ўстойлівасці Т.р. адлегласці паміж пунктамі перадачы і прыёму абмяжоўваюдь 500 км і выкарысгоўваюць перадатчыкі з вял. выхадной магутнасцю (да 10 кВт і больш), высокаадчувальныя прыёмнікі, антэны вял. памераў, a таксама спец. метады для змяншэння ўплыву заміранняў сігналаў. 3 развіццём спадарожнікавай радыёсувязі Т.р. страчвае сваё значэнне. Э.Б.Ліпковіч.
ТРАПАФІТЫ [ад грэч. tropos паварот, змена + ...фіт(ы)], расліны, Якія пры.стасаваліся да жыцця ў абласцях з рэгулярнай зменай вільготнага і сухога сезонаў. Водна-цеплавы баланс падтрымліваюць з дапамогай арыентацыі лісця, зменай буйнога лісця на дробнае і іх скідваннем y неспрыяльных умовах. Сустракаюцца сярод розных жыццёвых форм раслін. ТРАПАЧЬІНСКАЯ-Аг Ар АК (Tropaczynska-Ogaikowa) Вераніка (8.1.1908, г. Львоў, Украіна — 10.5.1957), польская лісьменніда. У 1930-я г. настаўнічала каля Баранавіч, пасля Вял. Айч. вайны пра-
515
ТРАПЕЗНІКАЎ
цавала ў друку і на радыё ГІольшчы. Аўтар аўтабіягр. рамана «Лясныя Долы» (1954) пра жыццё і рэв. барацьбу ў зах.бел. вёсцы, гіст. рамана «Салдаты Касдюшкі» (1952-—56) і інш. На бел. мову яе рамад «Лясныя Долы» пераклаў М.Лужанін. T e
Бел. пер. — Лясныя Долы. Мн., 1958. А.В.Мальдзіс.
ТРАп Аі і і КА Людміла Іванаўна (н. 4.2.1946, в. Капусціна Валожынскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне аховы раслін. Д-р біял. н. (1999). Скончыла Ленінградскі с.-г. ін-т (1972). 3 1972 y Бел. НДІ аховы раслін. Навук. працы па праблемах прагназавання феналогіі развіцдя збожжавых культур, дынамікі колькасці і шкоднасці асн. фітафагаў; разліку эколага-экадам. парогаў шкоднасці. Прапанавала канцэлцыю, методыку і інтэгральныя лаказчыкі экалагічнай бяслекі тэхналогій аховы раслін. Te.: Краткосрочный прогноз фенологнм растенлй, чнсленностн н вредоносностн фнтофагов на яровых зерновых культурах. Мн„ 1999; Экономнческая, энергетнческая эффектавность н экологнческая безопасность снстем заццггы растенлй. Мн., 2000.
ТРАп ЕЗНАЯ, т р a л е з a (ад грэч. trapeza стол, ежа), 1) y хрысціянскіх манастырах слец. будынак з залай для сумесдых тралез, з царквой і даламожнымі памяшканнямі. У некат. манастырэх існуюць тралезныя цэрквы (трапезная Ефрасіннеўская царква Сласа-Ефрасіднеўскага манастыра ў г. Полацк). У 16—17 ст. мелі вял. 1-, 2-стоўпныя або бясстоўлныя залы з адкрытымі тэрасамі і лесвіцамі, багатым дэкар. убраднем. 2) Прасторная невысокая прыбудова з зах. боку хрысц. храма, якая служыць для богаслужэння ў зімовы час і грамадскіх латрэб прыхаджан. Т. найб. характэрны для архітэктуры 17—18 ст., лашырады ў дабудовах псеўдарус.' стылю (канец 19 — дач. 20 ст.). 3) У храме — лрастол (святая трапеза) з сімвалічнымі ежай і пітвом («целам» і «крывёй» Ісуса Хрыста). Г.А.Лаўрэцкі. ТРАПЕЗНІКАЎ Вадзім Аляксандравіч (28.11.1905, Масква — 15.8.1994), расійскі вучоны ў галіне аўтаматыкі і сістэм кіравання. Акад. Рас. АН (1960, чл.-кар. 1953), Герой Сац. Працы (1965). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1928). 3 1941 y Ід-це праблем кіравання AH СССР (з 1951 дырэктар). 3 1959 старшыня Нац. к-та СССР ла аўтам. кіраванні. У 1965—78 дам. старшыні Дзярж. к-та Савета Міністраў СССР ла навуцы і тэхдіцы. Навук. працы ла разліках і канструяванні эл. машын і трансфарматараў, аўтаматыцы і працэсах кіравання, метадах мадэліравання сістэм аўтам. рэгулявання, эфектыўнасці навук.-тэхн. лрагрэсу. Дзярж. лрэміі СССР 1951, 1976. Ленінская прэмія 1981. Te:. Управленне прогресс. М., 1983.
н
научно-техннческнй
516
ТРАП ЕЗУНДСКАЯ
ГРАПЕЗЎНДСКАЯ ІМПЕРЫЯ, дзяр жава ў 13—15 ст. на ПнЗ М. Азіі са сталідай y г. Трапезунд (сучасны Трабзон). Узнікла ў выніку распаду Візантыі пасля захопу Канстанцінопаля ўдзельнікамі 4-га крыжовага паходу ў 1204. Заснавальнікі Т.і. — унукі візант. імператара Андроніка I Клмдіда Аляксей і Давід Камніны ўсталявалі з дапамогай Грузіі сваю ўладу над Тралезундам і прыбярэжнай паласой з гарадамі Сіноп, Амастрыда, Іраклія. Першым імператарам абвешчаны Аляксей [1204—22]. Імператары называлі сябе Вялікімі Камнінамі. У 1214 Т.і. страціла Амастрыду (далучана да Нікейскай імперыі) і Сіноп (захоплены Канійскім султанатам). У 1461 тур. султан Мехмед I I заваяваў Т.і. і далучыў яе да Асманскай імперыі. Літ:. У с п е н с к л й Ф.Н. Очеркн нз нсторлн Трапезунтской нмпернл. Л., 1929; K a р п о в С.П. Трапезундская нмперня н западноевропейскле государства в XIII—XV вв. М., 1981.
росту раслід (аўксіну). Пры станоўчых Т. рух накіраваны ў бок раздражняльніка, пры адмоўных — ад яго. Шляхам арыентацыі органаў y прасторы Т. забяспечваюць найб. эфектыўнае выкарыстанне пажыўных фактараў, ахову ад шкодных уздзеянняў. У залежнасці ад прыроды раздражняшьніка адрозніваюць тэрма-, фота-, гідра-, хема-, rea- і інш. віды Т. Гл. таксама Настыі. ТРАШНІН Васіль Андрэевіч (30.3.1776, с. Карпава Наўгародскай вобл., Расія — 15.5.1857), рускі жывапісец-партрэтыст.
ТРАГНЧНЫ ГОД, гл. ў арт. Год.
ТРАПЕЦ0ЭДР (ад трапецыя + грэч. hedra аснова, грань), т э т р а г о н т р ы а к т а э д р , простая форма крышталёў, грані якой чатырохвугольдікі з адной парай роўных старон. Адрозніваюць Т. правыя і левыя. У залежнасці ад гал. восі сіметрыі (L3). L4, L6) Т. бываюць 6-, 8-, і 12-гранныя. Такую форму крышталёў маюць мінералы: кварц, рэтжэрсіт, галеніт, флюарыт і інш. ТРАПЕЦЫЯ (ад грэч. trapezion літар. — столік), выпуклы чатырохвугольнік, y якога 2 процілеглыя стораны (асновы) паралельныя, a 2 іншыя (бакавыя) непаралельныя. Адлегласць h паміж асновамі наз. вышынёй. Адрэзак, які злучае сярэдзіны бакавых старон Т., наз. яе сярэдняй лініяй; яна паралельная асновам a і Ь, даўжыня яе роўная іх паўсуме. Плошча T .V= 0,5 (о + é) А. Калі бакавыя стораны роўныя, Т. наз. роўнабаковай, калі адна з бакавых старон перпендыкулярная аснове — прамавуголвнай A
Трапецыя ABCD:
АЕ — вышыня.
В
V/V — сярэдняя лінія;
ТРАШЗМЫ (ад грэч. tropos паварот, кірунак), накіраваныя роставыя рухі (выгіны) органаў раслін, якія выклікаюцца аднабаковым уздзеяннем фактараў асяроддзя (святла, зямнога прыцяжэння, хім. рэчываў і інш.). Аснова Т. — раздражняльнасць. Узнікаюць y ч. раслін, что растуць, і з’яўляюцца вынікам больш хуткага росту клетак на адным баку сцябла, кораня ці ліста ў залежнасці ад размеркавання гармону
ТРАШЧНАЕ ПАВЕТРА, паветраныя масы, якія фарміруюцца на працягу ra fla ў трапічных і субтрапічных шыротах, a таксама летам y кантынент. раёнах, на Пд умераных шырот (Пд Еўропы, Казахстан, Сярэдняя Азія і інш.). Узаемадзейнічае з умераных шырот паветрам, ад якога аддзелена палярным фронтам, і з экватарыяльным паветрам, ад якога аддзелена ўнутрытрапічнай зонай канвергенцыі. Кантынент. Т.п. вызначаецца вельмі высокімі летнімі т-рамі, нізкай адноснай вільготнасцю, няўстойлівай стратыфікацыяй і значнай запыленасцю. Марское Т.п. адрозніваецца адносна высокай т-рай, вял. вільготнасцю і ўстойлівай стратыфікацыяй.
ВТрапінін Каруначніца. 1823.
Акад. Пецярбургскай AM (1824). Ганаровы чл. Маскоўскага маст. т-ва (1843). Да 1823 прыгонны. Скончыў Пецярбургскую AM (1804). У 1804— 12 і 1818—21 жыў на'Украіне, з 1821 y Маскве. Стварыў больш за 3 тыс. партрэтаў жыхароў Масквы. Раннія творы вызначаюцда інтымнасцю вобразаў, пяшчотным каларытам, вытрыманым y лёгкай шараватай гаме: партрэты жонкі (1809), сына (1818), М.Карамзіна (1815). Дэтальная харакгарыстыка мадэлі, часам скульптурная дакладнасць аб’ёмаў, маляўнічасць колеравага ладу, унутр. дынаміка ўласцівы парчрэтам П.Булахава (1823), К.Равіча (1825), А.Пушкіна (1827), якія вылучаюцца шырокай жывапіснай манерай, эфектным выкарыстаннем ценяў. Для твораў 1830—40-х г. характэрны складанасць кампазідыі, узмацненне ролі дэталей, вострахарактарнасць: партрэт В.Зубавай (1834), аўтапартрэт (1846). Стварыў карціны з рамаш. рысамі (партрэт К.Брулова, 1836), a таксама тып жанравай, крыху ідэалізаванай выявы чалавека з народа: «Каруначніда» (1823), «Гітарьіст» (1832), «Старая з курыцай» (1856). Творчасць Т. паўплывала на развіццё рус. мастацтва 19 ст. Літ:. А м ш н н с к а я А.М. В.АТропншш. М., 1976; В.Д.Троішшш Нсс.іел.. матерналы. М., 1982. ІЛ.Чэбан.
ГРАГПЧНЫ КЛІМАТ. клімат трапічных шырот y Паўн. і Паўд. паўшар’ях Зямлі, як правіла, сухі і гарачы. Фарміруедца на працягу года пад уплывам абласцей павышанага ціску субтрапічных паясоў, пасатнай дыркулядыі дад акіянамі і дэлрэсіямі тэрмічнага лаходжання над мацерыкамі. Адрозніваецца ўстойлівай перавагай малавоблачнага надвор’я, малой колькасцю ападкаў (звычайна менш за 200 мм за год), высокімі т-рамі лаветра (ад 10 °С зімой да 35 °С летам). Тут знаходзяцца полюсы цяпла. Пераважаюць ландшафты лустынь і паўпустынь. У декат. класіфікацыях да Т.к. адносяць таксама клімат саваннаў (з рэзка выяўленым сухім зімовым і вільготным летнім сезонамі). Гл. таксама Пасатны клімат. ТРАГНЧНЫ ФРОНТ, атмасферны фродт ламіж тралічнымі і экватарыяльнымі лаветрадымі масамі; часта атаясамліваецца з уяуурЬітралічнай зонай кадвергедцыі. 3 Т.ф. звязана выладзенне вял. колькасці аладкаў. ТРАПІЧНЫ ЦЫКЛОН, т р а п і ч н ы ў р a г a н, магугны атмасферны віхор y тралічдых шыротах. Уздікае ламіж 5—20° лаўн. і лаўд. шырот і рухаецца ў пасатным латоку на 3 (ПнЗ y Паўн. і ПдЗ y Паўд. лаўшар’ях). У параўдадні з цыклонамі ўмераных шырот адрозніваецца медшымі ламерамі (да 300—400 км) і здачда болыдымі барычнымі градыентамі, выключда моцдымі вятрамі (да 70 м/с, y ларывах болыд за 100 м/с). Сулраваджаецца катастрафічнымі ліўневымі аладкамі і давальдіцамі, выклікае моцнае хвалявадде на моры і разбурэдді ў прыбярэжных раёнах. Унутр. ч. Т.ц. назьіваюць вокам буры. Штогод да Зяші адзначаюць 70—80 Т.ц. Каля берагоў Усх. Азіі даз. тайфунамі. ТРАШЧНЫЯ ДАЖДЖЫ. тое, што зенітальныя дажджы. ТРАІІІЧНЫЯ ЛЯСЫ. Пашырады ў эк ватарыяльдым, субэкватарыяльных і трапічных паясах ламіж 25° паўн. ш. і 30° лаўд. ш. У залеждасці ад ступені ўвільгатдення, выражанасці і лрацяг-
шкілетйых або шэра-жоўтых глеб трапіч- ТРАСАЛОГІЯ 517 ных пустынь праз шэра-карычневыя глебы паўпустынь і чырвона-карычневыя глебы рэдкалессяў да чырв. латэрытных т е б пераменна-вільготных лясоў. Усх. TPAIIJIÔ, т р а п у ш к а , прылада для ўскраіны мацерыкоў (Паўд. і Усх. Азія, ачышчэння (трапання) ільнянога ді каЦэнтр. Амерыка) маюць больш высо- наплянага валакна ад кастрыцы. Уяўляе кую вільготнасць, паўнаводныя рэкі, сабой тонкую дошчачку шыр. 6—8 см, мяшаныя лістападна-вечназялёныя ля- даўж. 40— 45 см. На тэр. ўсх. славян сы, мусонныя лістападныя лясы, рэдка- Т. вядома з 7 ст. На Беларусі бытавалі 2 лессі або саванны і хмызнякі, часта асн. тыпы Т. — мечападобнае (пашымоцна змененыя ў выніку высечак і вы- рана на ПдЗ і ў цэнтр. раёнах) і лапатапальвання. У горных раёнах выражаны падобнае (на Пн і У). леса-лугавы (на У), рэдкалесна-стэпавы і пустынна-стэпавы (у цэнтр. ч. і на 3) спектры вышыннай пояснасці. Жывёльны свет прадстаўлены капытнымі (алтылопы, вярблюды і інш.), некат. драпежнымі (гіены, лісы і інш.), птушкамі, грызунамі і інш. Акіян y Т.п. адрозніваецца высокімі т-рамі паверхневых вод, значным іх выпарэннем, высокай салёнасцю (37%о), шчыльнасцю і недахопам кіслароду. У зах. і цэнтр. ч. Трапло: мечападобнае (уверсе) і лапатападобмацерыкоў развіта пашавая жывёлага- нае. доўля, арашальнае земляробства, ва ўсх. ч. — арашальнае і багарнае земляробства, плантацыйная гаспадарка (рыс, « Т Р А П Я Т У Х А » , бел. нар. танец, разнабатат, цытрусавыя, фінікі, ананасы, ба- віднасць полькі. Муз. памер 2/4. Тэмп Т Р А Ш Ч Н Ы Я П А Я С Ы , прыродныя генаны і інш.). М.В.Лаўрыновіч. жвавы. Выконваецца парамі, якія круагр. паясы Паўн. і Паўд. паўшар’яў, жацца хо ўправа, то ўлева вальсападобразмешчаныя паміж субтрапічнымі пая- TPÀIIKIH Мікалай Іванавіч (5.12.1918, най полькай з прытупам. Пасля выкрыку самі і субэкватарыяльнымі паясамі, па- в. Сабліна Старыцкага р-на Цвярской «кру» выканаўцы мяняюцца парамі — між 20° і 30° паўн. ш. і паўд. ш. Гарачы вобл., Расія — 20.2.1999), рускі паэт. дзяўчына пераходзідь «пляцёнкай» да і сухі трапічны клімат вызначаюць ан- Вучыўся ў Маскоўскім гіст.-архіўным юнака, які стаіць побач. Партнёры клатыцыкланальная цыркуляцыя атмасфе- ін-це (1939—41), скончыў Вышэйшыя няюцца адзін аднаму і падаюць руку. ры і пасаты. Т-ра зімой вышэй за 10 °С, літ. курсы ў Маскве (1958). Друкаваўся з Пасля таго, як юнак перакруціць дзяўлетам вышэй за 30—35 °С. У Т.п. яазі- 1945. Яго паэзія адметная спалучэннем чыну, яны становяцца тварам адзін да раюцца самьм высокія на зямным ша- фальклорна-песеннай і кніжнай трады- аднаго і дробна патрэсваюць плячыма, ры т-ры паветра (гл. Полюсы цяпла). цый, напеўнасцю, разнастайнасцю форм. рукамі і нагамі. Потым фігуры паўтараАпадкаў 50—200 мм, на У пераважае віль- Аўтар паэт. зб-каў «Першая баразна» юцца. Танец суправаджаецца прыпеўкаготнае акіянскае паветра (мусонная цыр- (1953), «Балая ноч» (1956), «Краснапол- мі. Зафіксаваны ў Чэрвеньскім і Бярэкуляцыя) — ападкаў да 1000—2000 мм і ле» (1962), «Гняздо маіх бацькоў» (1967), зінскім р-нах. Л.К.Алексютоеіч. больш за год. На сушы ландшафты пус- «Гусі-лебедзі» (1971), «Вячэрні звон» Т Р А С (ням. Trass), горная парода, уста(1975), «Запаведзь» (1976), «Скрып маёй тынь і паўпустынь, якія займаюць вял. тэрьгторыі ў цэнтр. і зах. ч. мацерыкоў калыскі» (1978), «Вогаенныя яслі» рэлая назва разнавіднасці\туфу вулка(асабліва ў Афрыцы і Азіі). Значная ч. (1985) і інш.; паэм («Сярод лясоў і па- нічнага. Цвёрдая, светлая, лёгкая, попрасторы ке мае паверхневага сцёку. лёў», 1964). У некат. яго вершах бел. тэ- рыстая маса, звычайна зялёнага, жоўтага, шэрага або бурага колеру; мае ў сабе Дзярж. прэмія Расіі 1992. Рэкі транзітныя, многія перасыхаюць. ма.71?.: аморфную крэменекіслату. ВыкарысСтахотворення, 1940— 1982. М., 1983; Глебавае покрыва мяняецца з 3 на У ад Нзлукн. М., 1987. тоўваедца як дабаўка да портландцэменту, y якасці адсарбентаў і малеку160“ лярных сітаў. Найб. вядомы Т. Святой шт ЛІЮНОЧЙЫ, пглашы Ш Л Я Х І ТРАПІЧНЫ Х ЦЫНЛОНАЎ гары ў Карадагскім запаведніку (Крым, Украіна). ласці сухога сезона адрозніваюць Т.л.: в е ч н а з я л ё н ы я вільготныя трапічныя лясы', п а ў в е ч н а з я л ё н ы я або п а ў л і с т а п а д н ы я сухія (да 40 м вышыня дрэвастою, багаты фларыстычны склад, y тл . ліяны і эпіфіты, чаеам з выражаным лістападам і ўзнаўленнем лісця; y тропіках Азіі наз. мусоннымі лясамі)', л і с т а п а д н ы я с в е т л ы я ў трапічных раёнах Індакітая з выражаным сухім сёзонам (дыптэракарп бугрысты, пентакмэ сіямская, тэрміналія лямцавая, на бедных глебах хваёвыя лясы); г о р н ы я — на схілах гор вышэй за 800 м y паласе кандэнсацыі туманаў — нефелагілеі (вечназялёныя з дрэвападобнымі папарацямі, некат. хвойнымі і араўкарыямі), вышэй за 2000 м — імшыстыя і нізкарослыя з сям. лаўровых, букавых, верасковых (у лясах Гімалаяў і Кітая шмат дрэвападобных рададэндранаў, эпіфітных імхоў). 3-за падабенства да лясоў умераных шырот горныя Т.л. наз. с у б т р а п і ч н ы м і. Т.л. даюць шмат каштоўнай прадукцыі і драўніны (каўчуканосы, гваздзіковае, цікавае, салавае дрэвы і інш.).
,/гарма.
Т Р А С А (ад ням. Trasse напрамак лініі, ібараўсн Улан-Батар ■Ташкент Арлеань,
М
>ГэгераН 'А
ТАЙФУНЫ УРАГАНЫ
Наракас
УР
'Нонакры
Ддыс-Абеба,
Экватар
ЦЫШ І
УРАГАНЫІ УДарвіні ІРыо-дэ-Ш анейра
Паўднёвы
Нейптаўн'
Асноўныя напрамні перамяшчэння трапічных цыклонаў
^ПаўАнівУпаля_рн_ы_круг Ь°
_
81
шляху), 1) лінія, якая вызначае напрамак руху ді гранічную вось дарогі, канала, чыгункі, лініі элекгралерадач і сувязі, трубаправода і інш. 2) Устадоўлены маршрут рэгулярных лалётаў самалётаў, руху водлага тралспарту паміж вызяачалымі пудкгамі; таксама ідшая дарога, якая злучае важлыя аб’екты, паселелыя пупкты. 3) Воглеляы ці дымавы след y паветры, які пакідае трасіруючая куля, сларад і лад. Т Р А С А Л 0 1 І Я (ад фралц. trace след +
..логія), раздзел крыміналістыкі, які вывучае сляды і распрацоўвае прыёмы, метады і лавук.-тэхн. сродкі іх выяўлеяяя, фіксацыі і даследаваяпя. Адрозліваюць сляды: чалавека, прылад злачыпства, іл-
518
ТРАСІРАВАЛЬНЫЯ
цу (адраўнелыя ч. сцёблаў, т.зв. адходы, якія ідуць на выраб цэлюлозы, паперы, буд. і тэрмаізаляцыйных пліт).
сгрументаў, вытв. механізмаў, трансп. сродкаў. Трасалагічная ідэнтыфікацыя аб’екта ажыццяўляецца шляхам супастаўлення яго агульных і прыватных прыкмет з прыкметамі, што адбіліся ў следзе. Трасалагічная экспертыза дазваляе ідэнтыфікаваць чалавека па слядах рук, ног, зубоў; абутак — па яго слядах; прылада злачынства і інструменты — па слядах злому, разрэзу, рассячэння і г.д.; трансп. сродак — па слядах ад хадавой часткі, ад выступаючых дэталей. Т. шырока выкарыстоўваецца ў практыцы расследавання зяачынстваў.
В.М.Прохараў.
ТРАСІРАВАЛЬНЫЯ САСТАВЫ агнявыя і дымавыя піратэхнічныя саставы, што пакідаюць бачны след траекгорыі палёту куль і снарадаў. Вызначаюцца здольнасцю ўтвараць пры гарэнні вял. колькасць цвёрдых шлакаў. Найб. пашыраны агнявыя Т.с., гараць каляровым (пераважна чырв., чырв.-аранжавым, жоўтым) або белым полымем, іх траса бачная і ўдзень, і ўначы. Траса дымавых Т.с. y выглядзе дымавога шлейфа бачная толькі ўдзень. Вырабляюць парашкападобныя і грануляваныя. Выкарыстоўваюць для начынкі трасёраў, якія прымацоўваюць да боепрыпасаў. ТРАСКА (Gadus) род рыб сям. трасковых. Пашыраны ў морах паўн. ч. Атлантычнага і Ціхага акіянаў. 1 від — Т. атл.
Траска.
«ТРАСЎХА», бел. нар. танец, найб. пашыраная разнавіднасць полькі. Муз. памер 2/4. Тэмп хуткі. У аснове танца складанае каардынаванае спалучэнне патрэсвання плячыма са спружыністым крокам. Зафіксаваны ў 19 ст. ТРАСЎЧАЎ Павел Маркавіч (3.7.1938, г. Томск, Расія), бел. вучоны ў галіне анатоміі чалавека. Д-р мед. н., праф. (1987). Скончыў Новасібірскі мед. ін-т (1961). 3 1987 y Віцебскім мед. ун-це (у 1987—97 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні кірункаў і межаў адаптадыі лімфавузлоў пры апрамяненні, халестэрынавай нагрузцы і пратэкцыі фосфаліпідамі. 71s.: Рентгеноанатомня. Внтебск, 2001 (разам з М .АНікольскім).
ТРАСЦІНО, вёска ў Хоцімскім р-не Магілёўскай вобл., каля р. Беседзь, на аўтадарозе Хоцімск— Клімавічы. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 10 км на ПнЗ ад г.п. Хоцімск, 217 км ад Магілёва, 47 км ад чыг. ст. Камунары. 686 ж., 258 двароў (2002). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Свята-Мікольская царква (19 ст.). Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ТРАСЦЯНЕЦКІ JIÂTEP СМЕРЦІ ў Вя лі ку ю А й ч ы н н у ю вайну. Створаны ням. фашыстамі ў ліст. 1941 каля в. Малы Трасцянец Мінскага р-на (цяпер y межах г. Мінск) для масавай загубы сав. грамадзян і ваеннапалонных, паліт. вязняў ням. турмаў і лагераў, яўрэяў з Аўстрыі, Германіі, Польшчы, Чэхаславакіі. Тут працавала крэ-
мацыйная печ, з Мінска рэгулярна прывозілі вязняў y машынах-душагубках. Масавыя расстрэлы людзей праводзіліся ва ўрочышчы Благаўшчына (да кастр. 1943 загінула 150 тыс. чал.), потым ва ўрочышчы Шашкоўка (каля в. Шабаны, цяпер y межах г. Мінск, загінула больш за 50 тыс. чал.), дзе была пабудавана спец. яма-печ. Попел з печаў выкарыстоўвалі як угнаенне на палях размешчанай паблізу дапаможнай гаспадаркі. У канцы чэрв. 1944 вязні лагера знішчаны ў б. калгасным хляве ў в. Малы 'Грасцянец (6,5 тыс. чал.). Усяго ў Т.л.с. загублена 206,5 тыс. чал. Па колькасці знішчаных людзей гэты іагер стаіць на 4-м месцы пасля Асвенціма, Майданака і Траблінкі (каля 810 тыс. чал.). На месцы загубы вязняў абеліск, за 200 м ад в. Вял. Трасцянец помнік ахвярам фашызму. Л і т Памяць: Гіст.-дак. хроніка Мінскага р-на. Мн., 1998. С. 157, 160— 161.
ТРАСЦЯНІЦА. група археал. помнікаў каля в. Трасцяніца Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. Бескурганны м о г і л ь н і к паморскай культуры (4—2 ст. да н.э.). Даследавала ў 1962 В.Б.Караткевіч. Пахавальны абрад — трупаспаленне. Выяўлены 22 ямы і 2 пахаванні. У адным з іх каменная скрынка, унутры якой гліняны гаршчок з рэшткамі перапаленых касцей 2 нябожчыкаў; каля пахавання — вял. чорная глянцаваная Ba sa і міска, y якой ляжалі кубак і збан. У другім пахаванні зновдзены перапаленыя косці, абломкі вял. глінянай пасудзіны, жал. раннелатэнская фібула і драцяны пярсцёнак. К у р г а н н ы я м о г і л ь н і к і дрыгавічоў 11—-13 ст. даследавалі ў 1960, 1962 І.В.Біруля. y 1983 і 1987 Т.М.Каробушкіна. Пахавальны абрад — трупапалажэнне галавой на 3. Знойдзены фрагменты ганчарнага посуду, 2 цэлш
(G. morhua) з падвідамі: балт., або дорш; беламорская; грэнландская; кільдзінская; ціхаакіянская. Паводле інш. класіфікацый да асобных відаў адносяць Т. грэнландскую (G. ogac) i Т. ціхаак. (G. macrocephalus). Mae фіёрдавьм і азёрныя формы. Жыве ў прыдонных слаях вады на глыб. да 300 м. У Атлантыцы робіць кармавыя і нераставыя міграцыі да 2 тыс. км. Даўж. да 180 см, маса да 40 кг. Спіна зеленавата-аліўкавая з дробнымі жаўгаватымі нлямамі, бруха і бакі светлыя. 3 спінныя, 2 анальныя плаўнікі. На ніжняй сківіны вусік. Корміцца рыбай і ракападобнымі. 3 печані Т. атрымліваюць рыбін тлушч. Аб’ект промыслу. А.М.Петрыкаў.
ТРАСТА, сцёблы (салома) лёну, канапель, некат. паўд. лубяных культур (джут, кенаф), лубяныя пучкі якіх ачышчаны ад знешніх тканак; сыравіна для тэкст. прам-сці. Салому апрацоўваюць біял. (вымочванне), цеплавым ці хім. спосабам для разбурэння пекцінавых рэчываў, што звязваюць лубяныя пучкі і драўніну. 3 Т. мех. спосабам атрымліваюць валакно для прадзення і кастры-
Да арт. Трасцянецкі
лагер смерці Помнік ахвярам фашызму каля в. Вялікі Трасцянец. 1963.
гаршкі, шыфернае прасліда, залачоныя і рознакаляровыя шкляныя, бронзавыя зярнёныя пацеркі, сярэбраньм і бронзавыя скроневыя кояьцы, металічная двухбаковая падвеска, кінжал y скураным футляры з металічным упрыгожаннем, бронзавыя спражкі і інш. Л і т К о р о б у ш к н н а Т.Н. Курганы Белорусского Побужья X—XIII вв. Мн., 1993. В.Б.Караткевіч, Т.М.Каробушкіна. ТРАСЦЯНІЦА, Трасцяніцкі к a н a л, рака ў Маларыцкім, Кобрынскім і Жабінкаўскім р-нах Брэсцкай вобл., левы прыток р. Мухавец (бас. р. Зах. Буг). Даўж. 34,3 км. Пл. вадазбору 224 км2. Пачынаецца за 1,7 км на Пн ад в. Малы Паўлопаль Маларыцкага р-на. Вусце за 2 км на ПнУ ад в. Піліпавічы Жабінкаўскага р-на. Цячэ па Брэсцкім Палессі. Даліна ракі ў сярэднім і ніжнім цячэнні невыразная. Рэчышча, шыр. 6—8 м, кзналізаванае. ТРАСЦЯНІЦА, радовішча пяскоў y Мазырскім р-не Гомельскай вобл., за 1 км на ПнЗ ад в. Стрэльск. Назва ад б.в. Трасцяніда. Лінзападобны паклад звязаны з сучаснымі алювіяльнымі адкладамі поймы р. Прытаць. Пяскі жаўтаваташэрыя, палевашпатава-кварцавыя, дробназярністыя, з дамешкамі жвіру. Разведаньм запасы 7,4 млн. м3, перспектыўныя 25,7 шін. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 5,2— 19,2 м, ускрышьі (тонказярністыя пяскі, торф) 0,2—6,8 м. Пяскі прыдатныя для вытв-сці сілікатньіх вьірабаў і буд. работ. А.П.Шчураў. ТРАТА (італьян. tratta), пераводны вэксаль. які аплачваецца пры прад’яўлённі. Выстаўляецца самім банкам або ад яго імя. Прыраўноўваецца да наяўных грошай і не можа быць вернуты без аплаты. Часта выкарыстоўваецца ў знешнегандл. аперадыях. ТРАТЫЛ. тое, што трынітраталуол. ТРАТЫЛАВЫ ЭКВІВАЛЕНТ, энергетьгчная характарыстыка выбуху ядз. або тэрмаядз. зараду. Лікавае значэнне Т.э. звычайна выражаюць y тонах, кіла- і мегатонах. Ядзерны выбух 1 кг урану-235 або плутонію-239 пры поўным дзяленні ўсіх ядзер па колькасці вылучанай энергіі эквівалентны энергіі выбуху 20 кд трынітраталуолу (тратылў). Тэрмінам «Т.э.» карыстаюцда таксама для характарыстыкі розных хім. выбуховых сістэм аднбсна тратылу. ТРАУГУГ Рамуальд Людвікавіч (16.1Л826, в. Шастакова Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. — 5.8Л864), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863— 64 на Беларусі і ў Польшчы. Вучыўся ў Свіслацкай гімназіі. 3 1845 y арміі. Удзельнічаў y падаўленні рэвалюцыі 1848— 49 y Венгрыі, Крымскай вайне 1853— 56 (у т.л. ў Севастопальскай абароне 1854—55). У 1862 падпалкоўнік y адстаўцы, жыў y маёнтку Востраў Кобрынскага пав. У крас. 1863 узначаліў Кобрынскі паўстанцкі атрад, які ў баях з урадавымі вой-
скамі каля в. Горкі тройчы нанёс ім значныя страты. У чэрв. 1863 разам з Брэсцкім атрадам Я.Ваньковіча зрабіў рэвд на Піншчыну і паўн. Валынь. У ліп. 1863 з дапамогай Э.Ажэшкі выехаў y Варшаву. У чыне генерала быў прадстаўніком паўстанцкіх улад за мяжой. 3 кастр. 1863 кіраўнік Нац. ўрада ў Варшаве, фактычна дыктатар паўстання. Шмат зрабіў, каб надаць паўстанню новы размах, пашырыць яго сац. базу, рэарганізаваць паўф-анцкія ўзбр. сілы. 30.3.1864 арыштаваны і паводле прыгавору ваен. суда павешаны ў Варшаўскай цытадэлі. У Вял. Айч. вайну ў СССР была створана польская дывізія імя Т. У г. Свіслач Гродзенскай вобл. яму пастаўлены помнік. Літ:. М н л л е р Н.С. Ромуальд Траугут // За нашу н вашу свободу: Герон 1863 г. М, 1964; Б а н д а р э н к а М. Пра Рамуальда Траўгута / / Полымя. 1999. №8; Du n i n Wa s o w i c z К. Romuald Traugutt. War szawa, 1980. Г.В.Кісялёў.
ТРАЎМАТАЛОГІЯ
519
ТРАЎЛЕР (англ. trawler ад trawl трал, невад), судна для лоўлі глыбакаводным невадам — тралам рыбы, кальмараў, крэветак і іх першаснай апрацоўкі (раздзелкі, мыцця, замарозкі і інш.); пашыраны тып рыбапрамысловых суднау. Абсталёўваюцца прамысл. лябёдкамі. грузавымі прыстасаваннямі (парталы, стрзлы). рыбапошукавай апаратурай. прыладамі кантролю за раскрьіццём і напаўненнем трала і інш. Адрозніваюць Т. малыя. сярэднія. вялікія і т.зв. супертраўлеры (даўж. ад 15 да 130 м, водазмяшчэнне ад 150 да 10 тьіс. т). ТРАЎМА (ад грэч. trauma рана). парушэнне анатамічнай цэласнасці і функцый тканак (органаў) y вынйсу знешняга ўздзеяння. Вывучае траўматалогія. Бываюць Т. мех. (уздзеянне мех. сілы), хім. (уздзеянне к-т, шчолачаў і інш.), тэрмічныя (апекі, абмаражэнне), акустычныя (гукі празмернай сілы), прамянёвыя, баявыя і інш. Мёх. пашкоджанні найб. частыя, бываюць ізаляваныя, множныя, спалучаныя (адначасова ў некалькіх органах) Адрозніваюць Т. вострую (узнікае раптоўна), хранічную (ад уплыву фактараў, што паўгараюцца). закрыгую (удар, зрушэнне, вывіхі) і адкрытую (рана): таксама быт. і вытв., Т. ў час родаў (родавую). чэрапна-мазгавую (агульная назва адкрытых і закрытых Т. чэрапа і галаўнога мозга). Гл таксама Траўматызм.
ТРАЎМАТАЛ0ГІ1 I АРТАІ1ЕДЫ1 БЕЛАРУСКІ НДІ М і н і с т э р е т в а а х о вы з д а р о ў я Р э с п у б л і к і Б е л a р y с ь. Засн. 25.5.1930 y Мінску як Дзярж. ін-т фтызіятрыі, артапедыі і неўралогіі. 3 1944 Мінскі НДІ траўматалогіі і артапедыі, з 1945 Мінскі НДІ артапедыі і аднаўленчай хірургіі, з 1957 НДІ траўматалогіі і артапедыі. 3 2001 Дзярж. ўстанова Беларускі НДІ траўматалогіі і артапедыі. Асн. кірункі дзейнасці: распрацоўка і ўкараненне новых методык дыягностыкі і лячэння пухлін касцей і суставаў; хворьгх з пашкоджаннем пазваночніка і спіннога мозга, што суправаджаецца паралічом (парэзам) РЛ.Траўіуг. Мастак Ф.Ляхновіч. 1998. канечнасцей; хворых з вострай і ўскладненай траўмай і распрацоўка мед. асТРАЎЛЕННЕ ў т э х н і ц ы, раства- пектаў траўматызму; дыягностыкі і лярэнне паверхні цвёрдых матэрыялаў y чэння суставаў (артраскапія, эндапратэпрактычных мэтах (у адрозненне ад ка- заванне і інш. рэканструкцыйна-аднаўрозіі). Існуе Т. тэхналагічнае (для апра- ленчыя аперацыі на суставах); траўмацоўкі і змены формы паверхні металаў, талагічнай і артапедычнай паталогіі ў паўправаднікоў, шкла, драўніны і інш.) дзяцей і падлеткаў. У ін-це ў розны час і структурнае (для выяўлення струкгуры працавалі Б.Н. Цыпкін, М. Н, Шапіра. Р.Х.Мініна; працуюць Я.Дз Белаенка (з крышт. матэрыялаў). Тэхнал. (хім. і электрахім.) выкарыстоўва- 1993 дырэктар), І.Р.Варановіч. Л.А.Пашецц.'і. напр., для ачысткі ад акаліны або атры- кевіч, А.М Сакалоўскі і інш. мання розных паверхняў метал. паўфабрыкатаў, пры луджэнні. пайцы. У тэхналогіі паў- ТРАУМАТАЛОГІЯ (ад траўма + ...лоправадніковых прылад Т. выкарыстоўваецца гія), галіна медыцыны, якая вывучае для вырабу інтэгральных схем, пячатных плат пашкоджанні апорна-рухальнай сістэмы і інш. Т. робяць на шкле для ўтварэння на ім малюнка або матавай паверхні. Струкгурнае (вывіхі, пераломы, расцяжэнні і інш.), Т. выкарысгоўваецца для навук. даследаван- распрацоўвае метады іх дыягностыкі, лячэння і прафілактыю; найстараж. няу. y прыкладной мінералогіі, прам-сці для кантролю структуры чорных і каляровых ме- раздзел медыцыны, аснова хірургіі. Цесталаў і сплаваў, паўправадніхоў, дыэлектры- на звязана з артапедыяй. На Беларусі н.-д. работа вядзецца ў НДІ траўматалокаў. гіі і артапедыі, Бел. мед. акадэміі пасля-
ТРАЎМАТЫЗМ ТРАФАЛАКСІС (ад грэч. trophë ежа,
дыпломнай адукацыі, Мінскім, Віцебскім, Гродзенскім мед. ун-тах, Гомельскім мед. ін-це. Асн. кірункі даследаванняў: прафілактыка вытв., бьіт., дарожна-трансп. і дзіцячага траўматызму, лячэнне ўскладненых, спалучаных і множных пашкоджанняў касцей і суставаў, артраскапічная хірургія, эндапратэзаванне вял. суставаў, лячэнне траўмаў кісці, вострых ускладненых спінальных траўмаў і інш. Уклад y развіццё Т. зрабілі ЯДз.Белаенка, І.Р.Варановіч, А.А.Губко, А.С.Крук. В.А Маркс, Р.Х.Мініна, А.У.Руцкі і інш. Літ.: В о р о н о в н ч Н.Р.. Б е л о е н к о Е.Д. Очеркн развмтая ортопеднн н травматологпн в Республлке Беларусь / / Мед. новоста. 1997. №5. А.М.Мухля.
ТРАУМАТЫЗМ, сукупнасць траўм y пэўнай групы насельніцтва пры падобных абставінах. умовах працы і быту ў вызначаны перыяд часу; адна з найважн. сац.-гігіенічных праблем сучаснасці. Вылічаецца колькасцю траўм на 100, 1 тыс. чал. за 1 месяц, год. Адрозніваюць Т. вытв. (прамысл. і с.-г.), невытворчы (быт., аўтадарожны, вулічны, спарт.), дзіцячы, наўмысны, ваенны. Бывае ад няспраўнага тэхнал. абсталявання. ад ігнаравання правіл тэхнікі бяспекі і дарожнага руху. недастатковага асвятлення. злоўжывання алкаголем і інш. Т. — адна з прычын часовай і ўстойлівай непрацаздольнасці. Мерапрыемствы па прадухіленні падзяляюцца на прафілактыку і арганізацыю траўматычнай дапамогі. Вывучае Т. траўматалогія.
TPŸHIK, ч ы р в а н а н о ж к а (Тгіпga totanus), птушка роду ўлітаў сям. бакасавых атр. сеўцападобных. Пашыраны ў Еўропе (акрамя Балканскага п-ва) і Азіі. Пералётная. Жыве на балотах, па берагах вадаёмаў. На Беларусі Т.наз. таксама бакасам. Найб. шматлікі на Палессі. Даўж. да 31 см. маса да 120 г. Апярэнне зверху светла-бурае. знізу белае з чорна-бурымі плямкамі. Задняя палавіна спіны, надхвосце і палоска на крылах белыя. Дзюба прамая, тонкая, чорная. каля асновы чырвоная. Ногі доўгія. аранжава-чырв. (адсюль другая назва). Корміцца пераважна беспазваночнымі. Адкладвае 4 яйцы. Аб’ект палявання. А.К. Фядосаў.
жыўленне + грэч. allaxis абмен), абмен кормам і выдзяленнямі залоз паміж асобінамі грамадскіх жывёл (пчол, тэрмітаў, мурашоў). Неабходны для перадачы інфармацыі, кансалідацыі сувязей унутры папуляцыі. ТРАФАЛЫА р СКАЯ БІТВА 1805, адна з вырашальных марскіх бітваў перыяду напалеонаўскіх войнаў. Адбылася 21.10.1805 каля мыса Трафальгар (атл. ўзбярэжжа Іспаніі недалёка ад порта Кадыс) паміж англ. (27 лінейных караблёў, камандуючы віцэ-адм. Т.Нельсан) і франка-ісп. (18 франц. і 15 ісп. лінкораў, каманд. відэ-адм. П.Вільнёў) эскадрамі. Франка-ісп. эскадра, заблакіраваная са жн. 1805 y раёне Кадыса караблямі Нельсана, па загадзе Напалеона I 20 кастр. рушыла з гэтага порта, каб без бою выйсці ў Міжземнае мора. Але 21 кастр. пры спробе ўхіліцца ад сутыкнення з прадіўнікам павярнула на Пн, яе строй перарэзалі 2 калонамі (15 і 12 караблёў) англ. сілы, якія атакавалі цэнтр і ар’ергард калоны. У ходзе больш чым 5-гадзіннага бою франка-ісп. эскадра страціла 18 караблёў (з іх 17 захоплена) і 7 тыс. чал., англійская — 1700 чал., y т.л. Нельсана (смяротна паранены). Перамога ў гэтай бітве забяспечыла Вялікабрытаніі панаванне на моры і ўскладніла сувязь Францыі з яе калоніямі. ТРАФАРЭТ (ад італьян. trafaretto прадзіраўленае), 1) пласцінка з выразанымі рысункамі, літарамі ці лічбамі, праз якія фарба наносіцца на любую паверхню. Выкарыстоўваецца для арнаментацыі сцен і столей будынкаў. маркіроўкі тары, прамысл. вырабаў і інш. 2) Друкарская форма трафарэтнага друку. ГІласціна з металу, дрэва, кардону, пластмасы і інш., друкавальныя элементы якой прапускаюць фарбу, a прагальныя непранікальныя для яе. 3) I Ірыстасаванне для паскарэння чарцёжна-графічных работ. Пласціна з адтулінамі, выкананая па форме і з памерамі дэталей або іх элементаў, знакаў, умоўных абазначэнняў, схем і г.д., якія паўтараюцца ў чардяжах. 4) Раз і назаўсёды прыняты ўзор чаго-небудзь, якога слепа прытрымліваюцца; шаблон. ТРАФАРЭТНЫ ДРУК, спосаб друкавання, пры якім адбітак атрымліваюць працісканнем фарбы з дапамогай эластычнага ракеля праз друкарскую форму на паперу або іншы матэрыял.
Друкавальныя эдементы формы — адкрытыя ўчасткі сепсі, нацягнутай на спеіі. раму.
1 1
п
It
520
5
V
II
Схема трафарэтнага друку: 1 — рама для нацягвання друкарскай формы; 2 — друкарская форма; 3 — ракель (нож з металу, гумы або пластмасы); 4 — фарба; 5 — адбітак.
Форму вырабляюць звычайна фотахім. спосабам, друкаванне выконваюць на ручных. паўаўгам. і аўтам. машынах. малафарматных апаратах (рататарах). Т.д. дазваляе атрымаць яркія, насычаныя, пры неабходнасці рэльефныя відарысы. якія выкарыстоўваюцца для аддзелкі пераплётных накрьріак. афармлення тары і ўпакоўкі, дэкарыравання вырабаў са шкла. керамікі. пластмасы.
ТРАФЕІ (франц. trophée ад грэч. tropaion літар. — помнік перамогі), 1) помнік y знак перамогі. Першапачаткова ўяўляў сабой слуп з начэпленай на ім зброяй ворага. Да кожнага Т. дадаваўся тэкст, y якш распавядалася пра падрабязнасці бітвы, называліся імены пераможцаў і пераможаных. Пазней гэтую звычку ў грэкаў перанялі рымляне, якія сталі будаваць помнікі не толькі на месцы перамогі, a ў гарадах дзяржаў-пераможцаў (трыумфальныя аркі, брамы і інш.). 2) Захопленыя ў прадіўніка, пакінутыя ім на полі бою або здадзеныя пры капітуляцыі сцягі, ваен. тэхніка і інш. матэрыяльньм каштоўнасці. Т. выкарыстоўваліся войскамі толькі з дазволу вышэйетаячага камандавання і пасля іх праверкі і агляду спецыялістамі трафейнай службы. 3) У перыядычным друку Т. -называюць таксама прызы, якія атрымліваюць пераможцы ў спарт. спаборніцтвах. 4) У пераносным значэнні — здабыча як сведчанне поспеху ў якой-н. галіне (напр., паляўнічыя Т. і інш.). ТРАФІМАЎ Альберт Фёдаравіч (25.11.1936, г. Барысаў Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі і вет. медыцыны. Д-р B g r . н. (1988), праф. (1991). Чл.-кар. Агр'. АН Беларусі (1996). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (I960). 3 1975 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (у 1988—95 заг. аддзела, y 1995—98 нам. дырэктара). Навук. працы па пытаннях інтэнсіўных тэхналогій вытв-сці малака і мяса, сістэм атрымання і вырошчвання цялят; рэканструкцый жывёлагадоўчых памяшканняў; гігіены ўтрымання буйн. par. жывёлы. Te:. Содержанне коров на фермах н комплексах. Мн., 1985- (разам з С.І.Пляшчанкам); Выраіцнванне телок. Мн.. 1986 (у сааўг.): Полученне н выраідмванне здоровых іелят. Мн". 1990 (разам з С.І.Пляшчанкам, В.Ц.Сідаравым); Реконструкцня жнвотноводческнх помешеннй. Молодечно. 2001 (у сааўг.).
1’РАФІМАЎ Пётр Міхайлавіч (7.12.1905, в. Залессе Анежскага р-на Архангельскай вобл., Расія — 13.11.1986), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1963), праф. (1963). Скончыў Архангельскі лесатэхн. ін-т (1933), працаваў y ім y 1933—41, 1946—67 (з 1946 заг. кафедры). У 1967—85 заг. кафедры Бел. тэхнал. ін-та. Навук. працы па праблемах эканам. развіцця, лясной і дрэваапр. вытв-сці, прыродакарыстання. Тв.\ Деревообрабатываюідая промышленность Архангельской областа. Архангельск, 1954 (разам з М.АБяловым); Очеркн экономнческого развнтмя Европейского Севера Росснн. М.. 1961; Путн развнтня лесной промышленностн в СССР. Мн.. 1972; Соцмалнс-
L
тнческое прнродопользованпе. Мн., 1981 (разам з У.С.Раманавым). У.Р.Залатагораў.
ТРАФІМАЎ Яўсей Рыгоравіч (15.2.1886, в. Хатоўня Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 8.1.1970), бел. паліт. дэеяч. 3 1901 працаваў y паштова-тэлегр. установах Бабруйска, Гомеля, Міра, Мінска. 3 1914 y Адэсе. Удзельнічаў y грамадска-паліт. і культ.-асв. рабоце сярод беларусаў-бежанцаў і салдат Румынскага фронту. 3 вер. 1919 y Мінску, адзін з лідэраў і чл. ЦК Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р). У 1919;—20 заг. інструкгарска-арганізац. аддзела Часовага Бел. нац. к-та ў Мінску. Прыхільнік супрацоўніідтва БПС-Р з РКП(б) і КП(б)Б. Як прадстаўнік ЦК БПС-Р, якая выступала за дзярж. цэласнасць Беларусі ў этнагр. межах, адмовіўся падпісаць Дэкларацыю аб 2-м абвяшчэнні ССРБ 31.7.1920, выключаны са складу Ваенна-рэв. к-та БССР. Працаваў y органах спажывецкай і с.-г. кааперацыі,' заг. фін. аддзелаў y Мінску. У 1924—30 кіраўнік крэдытна-планавага аддзела Сельсаюзбанка. 12.2.1930 арыштаваны па справе т.зв. «Саюза вызвалення Беларусі», паводле пастановы Калегіі АДПУ СССР ад 10.4.1931 высланы ў г. Сарапул (Удмурцкая Рэспубліка, Расія). 3 1935 жыў і працаваў y г. Іжэўск, з 1961 y Ленінградзе. Рэабілітаваны ў 1960. У.М.Міхнюк.
ТРАФІМЕНКА Аляксандр Пятровіч (н. 16.9.1950, г. Алматы, Казахстан), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1993). Скончыў Казахскі ун-т (1973). 3 1979 y Ін-це філасофіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па філас. праблемах касмалогіі, астрафізікі і геафізікі, белых і чорных дзір y Сусвеце, прадказання лакальных і глабальных катастроф. Тв:. Вселенная н развнтне. Мн., 1982; Вселенная: творенне юш развнтае? Мн., 1987; Белые н черные дыры во Вселенной. Мн., 1991; Теоряя относнтельноста н астроф ю нческая реальность. Мн.. 1992; Черные дыры в фюгасе Землн. Мн., 1997; Black holes in physics of the Earth. Minsk, 1998; Black holes against humankind. Minsk, 1999; Черные дыры протнв человечества, М., 2000; Черные дыры: «конец света» нля пугь в бессмертне? // Пршпельцы нз космоса? Мн., 2002.
ТРАФІМЕНКА Сяргей Георгіевіч (22.9.1899, г. Бранск, Расія — 16.10.1953), савецкі военачальнік, генерал-палкоўнік (1944), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў курсы «Выстрал» (1926), ваен. акадэміі імя Фрунзе (1932), Генштаба (1937) і вышэйшыя акад. курсы пры гэтай акадэміі (1949). У Чырв. Арміі з 1919. Удзельнік грамадз. 1918—20 і сав.-фінл. 1939—40 войнаў. У Вял. Айч. вайну камандаваў аператыўнай групай войск і арміямі на Карэльскім, Паўн.-Зах., Сцяпным, Варонежскім, 1-м, 2-м і 3-м Укр. франтах. Пасля вайны камандаваў войскамі ваен. акруг, y 1946—49 — Беларускай ваеннай акругі. ТРАФІМЎК Андрэй Аляксеевіч (16.8.1911, в. Хветкавічы Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл. — 1999), расійскі геолаг. Акад. AH СССР (1958, чл.-кар. 1953). 18. Бел. энц. Т. 15.
Герой Сац. Працы (1944). Скончыў Казанскі ун-т (1933). 3 1953 ва Усесаюзным нафтагазавым НДІ (з 1955 дырэктар). 3 1957 дырэктар Ін-та геалогіі і геафізікі Сіб. аддз. AH СССР, з 1958 нам. старшыні Сіб. аддз. AH СССР, з 1963 чл. прэзідыума AH СССР. 3 1988 саветнік прэзідыума AH СССР. Навук. працы па тэктоніцы і нафтагазаноснасці Волга-Уральскага нафтагазаноснага басейна і нафтагазаноснасці Д. Усходу. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1950. Дзярж. прэмія Рас. Федэрацыі 1994.
т р а ф іч н ы
521
пы Т.Л.: п a ш a в ы (у аснове зялёныя расліны; напр., елка—тля—божая кароўка—павук—мухалоўка—ястраб: аднаклетачныя водарасці—весланогія рачкі—верхаводка—судак), і д э т р ы т н ы (у аснове фітадэтрыт; напр., лісцевы апад дрэў—дажджавы чарвяк—жукістафіліны—землярыйкі—ліс). Арганізмы наступнага звяна (трафічнага ўзроўню) паядаюць прадстаўнікоў папярэдня-
А.Ф.Трафімаў. А.А.Трафімук. А.Р.Трафімчук.
Тв:. Нефгеносность палеозоя Башкнрнн. М.; Л., 1950; Мнградня рассеянных бнтумолдов. Новоснбнрск, 1971 (разам з У.С.Вышамірскім, АЭ.Кантаровічам); Геологня нефтн н газа Западной Снбнрн. М., 1975 (у сааўт.).
ТРАФІМЧЎК Алег Рыгоравіч (16.1.1941, Мінск — 18.5.1984), бел. архітэктар. Скончыў БПІ (1968). 3 1968 гал. архітэктар г. Маладзечна, з 1971 ва ўпраўленні па буд-ве і архігэктуры Мінскага аблвыканкома (з 1973 нач. упраўлення, гал. архітэкгар вобласці). Асн. работы: Манумент y гонар маці-патрыёткі ў г. Жодзіна (Дзярж. прэмія СССР 1977), праекты планіроўкі і забудовы 3 мікрараёнаў і праспекта Леніна ў Маладзечне (1969— 73), цэнтраў гарадоў Капыль (1972) і Жодзіна (1974—75), мікрараёна ў г. Клецк (1972), генпланы г.п. Мядзея (1973), г. Вілейка (1977), вёсак Крупіца Мінскага (1979) , Слабада Смалявіцкага (1980) р-наў (усе ў сааўг.). Помнікі М.Горкаму ў Мінску (1981), ГА.Нікаццравай ў г. Дуброўна (1980) , мемар. комплекс y гонар Ветрынскіх падп. райкомаў КП(б)Б і ЛКСМБ, партыз. брыгады імя Варашылава ў в. Гомель Полацкага р-на (1977). ТРАФІМЧЎК Мікола (Мікалай Мікалаевіч; н. 3.1.1950, в. Восаўцы Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. паэт. Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1975). Працаваў y рэдакцыях раённых газет, на Брэсцкім тэлебачанні, y газ. «Мінская праўда», «Звязда», «Наша доля». Друкуецда з 1970. У зб-ках «Трыванне» (1990), «Фэст» (1994), «Любіць Бог Беларусь», «Трын-трава», «Найперш мы — лідвіны» (усе 1996) асэнсаванне прызначэння чалавека на зямлі, сцвярджэнне духоўных каштоўнасцей. ТРАФІЧНЫ ЛАНЦЎГ, л a н ц y г х а р ч а в а н н я , шэраг арганізмаў y біягеацэнозах, звязаных паміж сабой адносінамі «корм — спажывец». Асн. ты-
га звяна, т.ч. здзяйсняецца ланцуговы перанос энергіі і рэчыва, які ляжыць y аснове кругавароту рэчываў y прыродзе. У Т.л. пры пераносе патэнцыяльнай энергіі ад звяна да звяна болыная яе ч. страчваецца, таму ў Т-л. звычайна не больш як 5 звёнаў. Т.л. ўтвараюць трафічныя сеткі, якія ўзнікаюць y выніку шырокага трафічнага спектра (поліфагіі) большасці кансументаў (напр., пацукі жывяцца расл. і жывёльным кармамі, могуць з’яўляцца рознымі трафічнымі ўзроўнямі некалькіх трафічных ланцугоў) і інш. Асн. структурны элемент і ўласцівасць трафічнай сеткі — экалагічнае дубліраванне, пры якім y экасістэмах нешматлікі від замяняецца інш., функдыянальна блізкім (напр., буйных капытных жывёл замяняюць грызуны). Вывучае Т.л. трофаэкалогія. ТРАФІЧНЫ ЎЗР0ВЕНБ, сукупнасдь арганізмаў біягеацэнозу, аб’яднаных тыпам жыўлення. Адрозніваюць Т.ў.: прадуцэнты (аўтатрофныя арганізмы, пераважна зялёныя расліны), кансументы 1-га (расліннаедныя жывёлы), 2-га (дралежнікі) і 3-га (другасдыя драдежнікі) парадкаў, рэдуцэнты (мікрааргадізмы-дэструкгары). Арганізмы розных трафічных ланцугоў, якія атрымліваюць корм праз аднолькавую колькасць звёнаў, знаходзяцца на адным Т.у. Асобіны аднаго віду, якія прымаюць удзел y розных трафічдых ладцутах, могуць знаходзіцца на роздых Т.у., y залежнасці ад крыніцы эдергіі. На кожным Т.у. корм асімілюецца часткова, значная яго ч. траціцца на абмен, таму прадукцыя арганізмаў кожнага наступнага Т.ў. заўсёды меншая за прадукцыю лапярэдняга ў сярэднім y 10 разоў. Адносная колькасць энергіі, што дерадаецца ад аддаго Т.ў. да другога, наз. экалагічнай эфектыўнасцю згуртавання. Суадносіды розных Т.у. (трафічную структуру) графіч-
522
ТРАХАФОРА
на паказваюць y выглядзе экалагічнай піраміды. Вывучае Т.ў. трофаэкалогія. ТРАХАФОРА (ад грэч. trochos кола + phoros які нясе), л о в е н а ў с к а я л і ч ы н к а, мікраскапічная свабодна плаваючая лічынка многашчацінкавых чарвей, сіпункулід, эхіўрыд і некат. малюскаў. Другая назва ад імя швед. заолага С.Ловена, які апісаў Т. ў 1840. Састаўная ч. планктону. Жывуць y акіянскіх водах. Цела з адным або некалькімі паяскамі раснічак для перамяшчэння. Стрававальная сістэма складаецца са страўніка, сярэдняй і задняй кішкі. Выдзяляльныя органы — протанефрыдыі. На пярэднім полюсе цела знаходзідца орган пачуццяў — цемянная пласцінка з султанам раснічак і вял. колькасцю клетак. ІІры развіцці Т. многашчацінкавых чарвей набьшае шчацінкі (параподыі), утвараюцца парныя цэламічныя мяшкі, і лічынка пераходзіць y стадыю метатрахафоры, А.М.Петрыкаў. a ў малюскаў — y велігер.
Трахафора многашчацінкавага чарвяка палі-
гордыус. ТРАХЕІДЫ (ад трахея + грэч. eidos выгляд), мёртвыя адраўнелыя кледкі раслін, якія праводзяць ваду з растворанымі ў ёй рэчывамі і выконваюць мех. функцыю. Трапляюцца ў ксілеме (драўніне) вышэйшых раслін, за выключэннем некат. пакрытанасенных (напр., злакаў, асок). У папарацепадобных і ў большасці голанасенных раслін Т. — адзіныя праводныя элементы драўніны. Даўж. 0,5—10 мм (агава), дыям. да 0,1 мм. Клеткі замкнёныя, моцна выцягнутыя, звужаныя і завостраныя на канцах, шматвугольныя, з патоўшчанымі сценкамі. Размешчаны верт. радамі, злучаюцца аблямаванымі лорамі. ТРАХЕІТ, запаленне слізістай абалонкі трахеі. Бывае востры і хранічны. В о с т р ы Т. выклікаюць мікраарганізмы (часцей вірусы), пераахаладжэнне і інш.; часта ён спалучаецца з рынітам, фарынгітам, ларынгітам, бранхітам. X р a н і ч н ы Т. развіваецца з вострага (асабліва пры курэнні). Прыкметы: прыступападобны кашаль (сухі або з макротай), боль y глотцы і за грудзінай, ахрыпласць. Лячэнне тэрапеўт., фізіятэрапеўтычнае. ТРАХЕЙНАДЫХАЛЬНЫЯ, т р а х е й н ы я , н е п а ў н а в у с ы я (Tracheata, або Atelocerata), падтып наземных або
другаснаводных членістаногіх жывёл. Уключае мнаганожак і насякомых. Маюць 1 пару вусіхаў (2-я пара адсутнічае; адсюль адна з назваў). Дыханне звычайна трахейнае, радзей праз скуру або (у другаснаводных лічьшак насякомых) трахейнымі жабрамі — вырастамі сценак цела. У некат. інш. падгыпах (напр., y хеліцэравых) таксама ёсць формы з трахейным дыханнем. У покрывах Т. прысугнічаюць воска- і тлушчападобныя рэчывы, якія засцерагаюць арганізм ад высыхання. Большасці Т. уласціва ўнутр. апладненне і наяўнасць т.зв. «тлушчавага цела» — тлушчавай тканкі, якая ўдзельнічае ў водазабеспячэнні арганізма. Функдыя выдзялення ажыццяўляецца праз мальпігіевыя сасуды або сценкі кішэчніка. С.Л.Максімава.
Дрэвападобньы расліны выш. да 20 м. ствол дыяметрам да 20 см. укрыты карычнева-бурымі валокнамі. на верхавінцы — пучок вял. веерападобнага лісця (каля 30). Кветкі ў буйных галінастых пазушных суквеццях даўж. да 1 м. Плод — касцянка. 3 лісця атрымліваюць валокны для вырабу цыновак, грубых тканін, шчотак і інш. Тэхн. і дэкар. расліны. ТРАХІЛІДЫ (Trachylida), атрад беспазваночных жывёл кл. гідроідных тыпу кішачнаполасцевых, або жыгучых. 2 падатр.: наркамедузы і трахамедузы. Пашыраны ўсюды ў морах y тоўшчы вады. Дыяметр ад 1 мм да 10 см. Парасон празрысты, звычайна ярка афарбаваны. Па яго краі ёсць звычайныя і відазмененыя шчупальцы, якія выконваюць ролю гідрастатычных органаў. Размнажэнне палавое. Гл. таксама Медузы.
ТРАХЕЯ (ад грэч. tracheia artêria дыхальнае горла), д ы х а л ь н а е г о р л а, паветраправодны трубчасты орган дыхальнай сістэмы пазваночных жывёл і чалавека. Размешчана паміж гартанню і бронхамі наперадзе стрававода (у некат. земнаводных не адасоблена ад гартані, не падзяляецца на бронхі). У чалавека даўж. Т. 9—11 см, дыям. 15—18 мм. Аснова яе — храстковыя паўкольцы, сценка ўтворана слізістай, падслізістай, фіброзна-храстковай і адвентыцыяльнай абалонкамі. У падслізістай размешчана вял. колькасць слізістых залоз, якія ўвілыатняюць паветра, туг развіты сасудзістыя спляценні, якія саграваюць паветра. У фіброзна-храстковай абалонцы 16—20 гіялінавых храстковых паўхольцаў, якія аблягчаюць рух ежы па страваводзе, захоўваюць прасвет Т. Вонкавая абалонка ўіворана рыхлай валакністай злучальнай тканкай, мае крывяносныя сасуды, нервы. Т. наз. таксама паветраносныя дыхальныя трубачкі ў некат. беспазваночных. А. С.Леанцюк.
ТРАХІМЁНАК Сяргей Аляксандравіч (н. 7.2.1950, г. Карасук Новасібірскай вобл., Расія), бел. юрыст і пісьменнік. Д-р юрыд. н. (1999). Скончыў Свярдлоўскі юрыд. ін-т (1977), Вышэйшыя курсы КДБ СССР (1981). 3 1990 y Ін-це нац. бяспекі Рэспублікі Беларусь (з 1996 нач. кафедры). 3 1999 нач. сітуацыйна-аналіт. цэнтра дзяржсакратарыята Савета Бяспекі Рэспублікі Беларусь. 3 2000 y Ін-це нац. бяспекі Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па праблемах метадапогіі забеспячэння нац. бяспекі. Аўтар вострасюжэтных раманаў і сцэнарыяў хранік.-дакумент. фільмаў. Тв:. Росснйскнй трнллер; Нгры капрнзной дамы. М, 1996; Безопасность государства: Методол.-правовые аспеюгы. Мн.. 1997; Груз небесный. Мн.. 1998; Заказ на двадцать пягого. М., 1999; Женская логака. Мн., 2000; Второй уровень. Мн., 2001.
ТРАХІКАРПУС (Trachycarpus), род кветкавых раслін сям. пальмаў. 8 відаў. Ііашыраны ў Паўд.-Усх. Азіі і Гімалаях. Культывуюць холадаўстойлівыя пальмы Т. Форчуна (T.fortunei) і Мартыуеа (T.martianus).
ТРАХІТ (ад грэч. trachys шурпаты), эфузіўная сярэдняя горная парода, складзеная з мікралітаў і ўкрапанікаў шчолачнага палявога шпату (анартаклазу, санідзіну), плагіяклазу, амфіболу, біятыту ў вулканічным шкле. Колер бе-
лы, светла-шэры, жаўтаваты, ружаваты. Шчьшьн. 2,5 г/см3. Струісгура парфіравая, тэкстура трахітавая са струменістым размяшчэннем крышталёў санідзіну. Эфузіўньі аналаг сіеніту. Прадукт вывяржэнря вулканаў, складае іх патокі, покрывы, купалы, некі і інш. Выкарыстоўваецца ў буд-ве; дэкаратыўны і вырабны камень. ТРАХ0ІДА, гл. ў арт. Цыклоіда. TPAXÔMA (грэч. trachoma ад trachys шурпаты, няроўны), хранічнае інфекцыйнае запаленне злучальнай тканкі (кан’юнктывы) вачэй y чалавека. Узбуджальнік —. унутрыклетачны паразіт з роду хламідый; заражэнне кантактным шляхам. Прыкметы: кан’юнктыва чырванее, на ёй утвараюцца шэрыя, мутныя зярняты (фалікулы), памяншаецца сакрэцыя слёзнай вадкасці. рагавіна прарастае сасудамі, утвараюцца рубцы. Ускладненні: зварот краёў павекаў, няправільны рост веек (трыхіяз), запаленне рагавіцы з язвамі, бялшом; адна з прычын слепаты. Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. І.М.Семяненя. ТРАХТЭНБЕРГ Навум Яфімавіч (4.1.1910, г. Бахмач Чарнігаўскай вобл., Украіна — 16.10.1977), бел. архітэктар. Скончыў Адэскі ін-т грамадз. і камунальнага буд-ва (1932). У 1953—56 кіраўнік майстэрні Генплана ў ін-це «Мінскпраект», адначасова ў 1954—76 выкладчык БПІ. Асн. работы (у сааўт.): y Мінску — праект дэталёвай планіроўкі горада (1939), генпланы (1946, карэкціроўкі 1952, 1958; 1965, карэкціроўкі 1969, 1972—73), праект дэталёвай планіроўкі і забудовы цэнтра, праект планіроўкі і забудовы 2-й чаргі Ленінскага праспекга (цяпер Скарыны праспекпг, 1953, Дзярж. прэмія Беларусі 1968); генпланы Бабруйска (1936, 1939), Магілёва (1939), праект забудовы цэнтр. ч. Віцебска (1950). Гал. архітэктар і аўтар схемы планіроўкі прыгараднай зоны Мінска (1964), праекта планіроўкі зоны адпачынку на Заслаўскім вадасховішчы пад Мінскам (1968). Тв:. Мннск: Послевоен. опыт реконструкшш н развнтая. М., 1966 (у сааўг.). ТРАЦЁЙСКІ СУД, а р б і т р а ж н ы с y д, суд, які выбіраецца па ўзгадненні бакоў для вырашэння імі спрэчак цывільна-прававога і гасп. характару. У залежнасці ад суб’ектаў спрэчных праваадносін адрозніваюць 2 віды Т.с.: суды для вырашэння спрэчак паміж фіз. асобамі і суды для вырашэння спрэчак паміж юрыд. асобамі. У Рэспубліцы Беларусь трацейскі разбор спрэчак рэгулюецца адпаведна нормамі цывільнага працэсуальнага або гасп. працэсуальнага кодэксаў. Т,с. можа вырашаць любыя спрэчкі паміж грамадзянамі, акрамя тых, што вынікаюць з працоўных і сямейных праваадносін. Дагавор аб перадачы спрэчкі на Т.с. заключаецца ў пісьмовай форме, дзе спрэчныя бакі бяруць на сябе абавязацельства выканаць яго рашэнне. Рашэнне Т.с., не выкананае добраахвотна, можа быць прыведзе-
на ў выкананне прымусова праз адпаведныя тэр. судьі. Для трацейскага вырашэння спрэчак паміж удзельнікамі знешнеэканам. дзейнасці юрыд. асоб і індывідуальных прадпрымальнікаў y Рэспубліды Беларусь y 1999 створаны міжнар. арбітражны (трацейскі) суд (гл. Арбітраж міжнародны). ТРАЦІЧНАЯ СІСТЭМА (ПЕРЫЯД), сістэма кайназойскай эратэмы, якая адпавядае 1-му перыяду кайназойскай эры геал. гісторыі Зямлі. Тэрмін прапанаваны ў 1759 італьян. геолагам Дж.Ардуіна. Выкарыстоўваецца пераважна ў замежнай л-ры. У айчыннай навуцы з 1959 заменена на самаст. палеагенавую сістэму (перыяд) і неагенавую сістэму (перыяд). ТРАЦЦЯК Васіль Якаўлевіч (6.12.1926, с. Камароўка Коранеўскага р-на Курскай вобл., Расія — 16.4.1989), украінскі спявак (драм. танар). Hap. apr. СССР (1980). Скончыў Харкаўскую кансерваторыю (1958). 3 1958 y Малдаўскім, y 1962—88 ва Украінскім т-рах оперы і балета. 3 1976 выкладаў y Кіеўскай кансерваторыі. Валодаў моцным голасам шырокага дыяпазону, драм. дараваннем. Яго выкананню былі ўласцівы выдатная дыкдыя, тонкая філіроўка гуку, яскравы тэмперамент. Выконваў партыі ў класічных і сучасных операх: Андрэй («Запарожад за Дунаем» С.Гулак-Арцямоўскага), Васіль («Мілана» Г.Майбарады), Богун («Багдан Хмяльніцкі» К.Данькевіча), Адмірал, Лаўро («Гібель эскадры», «Мамаі» В.Губарэнкі), Андрэй Хаванскі («Хаваншчына» М.Мусаргскага), Герман («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Лыкаў («Царская кявсста» М.Рымскага-Корсакава), Сяргей («Кацярына Ізмайлава» Дз.Шастаковіча), Каніо («Паяцы» Р.Леанкавала), Атэла, Радамес, Рычард («Атэла», «Аіда», «Баль-маскарад» Дж.Вердзі). ТРАЦЦЯК Іван Майсеевіч (н. 20.2.1923, с. Малая Папоўка Харольскага р-на Палтаўскай вобл., Украіна), савецкі ваен. дзеяч. Ген. арміі (1976). Герой Сав. Саюза (1945), Герой Сац. Працы (1982). Скончыў Астраханскае стралкова-кулямётнае вучылішча (1941). Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1949) і Генштаба (1959), Вышэйшыя акад. курсы (1970). У Чырв. Арміі з 1939. У Вял. Айч. вайну на Зах. і 2-м Прыбалт. франтах: камандзір роты, батальёна, палка. Пасля вайны на штабных і камандных пасадах. У 1967— 76 камандуючы Беларускай ваеннай акругай, з 1976 — Далёкаўсх. ваен. акругай. У 1987—91 галоўнакамавд. войскамі ППА — нам. міністра абароны СССР. Канд. y чл. ЦК КПСС з 1971, чл. ЦК КПСС y 1976—91. Чл. ЦК КПБ y 1971—76, Бюро ЦК КПБ улю т.—жн. 1976. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1966— 89. Аўгар кнігі «Храбрыя сэрцы аднапалчан» (1977). Б.Дз.Далгатовіч. ТРАЦЦЯК Станіслаў Іванавіч (7.12.1950, г. Калінінград, Расія), бел. вучоны ў га-
ТРАЦЦЯКОЎ
523
ліне агульнай хірургіі, транспланталогіі. Д-р мед. н. (1996), праф. (1998). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1974). 3 1977 y Бел. мед. ун-це (з 1994 заг. кафедры). Навук. працы па хірург. метадах лячэння цукр. дыябету і інш. эндакрынных захворванняў, распрацоўцы метадаў дьіягностыкі і лячэння захворванняў печані і жоўцевых шляхоў. Тв:. Необычная реакцня на чужеродные тканн. Ч. 1—2. Мн., 1992 (у сааўт.); Комплексная морфометрнческая оценка аллотрансплантатов іцнтовндной железы после пересадкя в правое предсердне // Колнчественная морфолошя развнваюшегося органнзма. Мн., 1998. ТРАЦЦЯК Уладзіслаў Аляксандравіч (н. 25.4.1952, с. Арудзьева Дзмітраўскага р-на Маск. вобл.), расійскі спартсмен (хакей з шайбай). Засл. майстар спорту СССР (1971). Скончыў Маск. ін-т фіз. культуры (1976), Ваенна-паліт. акадэмію. У 1968—84 варатар каманды ЦСКА, з 1970 — зборнай каманды СССР. 3 1984 на адм. рабоце. 3 1992 трэнер Нац. хакейнай лігі, зборнай каманды Расіі. 3 2002 узначальвае Фонд Уладзіслава Траццяка. Чэмпіён XI, XII і XIV зімовых Алімп. гульняў (1972, г. Сапара, Японія; 1976, г. Інсбрук, Аўстрыя; 1984, г. Сараева, Югаславія). Чэмпіён свету (1970, 1971, 1973—75, 1978, 1979, 1981—83), сярэбраны (1972, 1976), бронз. (1977) прызёр. Чэмпіён Еўропы (1970, 1973—75, 1978, 1979, 1981—83), сярэбраны (1971, 1972), бронз. (1976, 1977) прызёр. Чэмпіён СССР (1970—73, 1975, 1977—84). А.М.Петрыкаў. ТРАЦЦЯКОЎ Віктар Віі^гаравіч (н. 17.10.1946, г. Краснаярск, Расія), расійскі скрыпач. Нар. арт. Расіі (1979). Нар. арт. СССР (1987). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1970). 3 1969 саліст Маскоўскай філармоніі, адначасова з 1983 маст. кіраўнік Камернага аркестра Расіі і выкладае ў Маскоўскай кансерваторыі (з 1989 праф.). Ддя яго ігры характэрны эмацыянальнасць, маштабнасць, віртуознасць. У рэпертуары скрыпічныя творы І.Брамса, П.Чайкоўскага, Дз.Шастаковіча, С.Пракоф’ева, a таксама канцэрты, санаты, п’есы рас. і замежных кампазітараў. 1-я прэмія на Усссаюзньім конкурсе музыкантаў-выканаўцаў (1965, Масква), Міжнар. конкурсе імя Чайкоўскага (1966, Масква). Дзярж. прэмія Расіі імя М.Глінкі 1981. ТРАЦЦЯК0Ў Павел Міхайлавіч (27.12.1832, Масква — 16.12.1898), рускі прадпрымальнік, мецэнат, маст. дзеяч. Правадз. чл. Пецярбургскай AM (1893). Чл. маскоўскага аддзялення Савета гандлю і мануфактур (1868—89), выбарны Маскоўскага біржавога т-ва (з 1870), Рус. муз. т-ва (1860—98), савета Маскоўскага маст. т-ва (1872—94). 3 1854 пачаў збіраць маст. калекцыю, з 1856 творы рус. мастацтва, якія паклалі
524
траццяко ў
пачатак заснаванню Траццякоўскай галерэі. У 1892 перадаў свой збор y дар Маскве. ТРАЦЦЯК0Ў Петр Мікалаевіч (12.11.1909, г. Кастрама, Расія — 12.6.1976), расійскі археолаг і гісторык. Чл.-кар. AH СССР (1958). Д-р гіст. н. (1945). Скончыў Ленінградскі ун-т (1930). У 1950—53 гал. рэдакгар час. «Вопросы нсторлн». 3 1951 дырэктар Ін-та славяназнаўства АН СССР, з 1959 y Ленінградскім аддзяленні Ін-та археалогіі AH СССР. Даследаваў праблемы этнагенезу і стараж. гісторыі ўсх. славян, працэс складвання стараж.-рус. народнасці. У 1951 узначаліў Славянскую (Верхнедняпроўскую) экспедыцыю, якая пачала вывучэнне культур ранняга жал. веку і 1-га тыс. н.э. ў Верхнім Падняпроўі. У 1951—53 разам з Ю.У.Кухарэнкам і В.М.Мельнікоўскай адкрыў і абследаваў шэраг помнікаў зарубінецкай і мілаградскай культур на Гомельшчыне. Удзельнічаў y падрыхтоўцы кадраў бел. археолагаў. Дзярж. прэмія СССР 1952. Тв.: Восточнославянскне племена. 2 нзд. М., 1953; Раннеславянскне поселення н могнльншш на террнторгш Белорусснн // Краткне сообшення Нн-та археологан. КЙев, 1955. Вьш. 4; Чаплннское городшце // Памятннкн зарубннецкой культуры. М.; Л., 1959; Фшшо-угры, балты н славяне на Днепре н Волге. М.; Л., 1966; У нстоков древнерусской народностн. Л., 1970; По следам древннх славянскнх племен. Л., 1982. В. С.Вяргей. ТРАЦЦЯК0Ў Якаў Адамавіч (23.10.1916, в. Зябраўка Гомельскага р-на — 4.12.1985), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце. Камандзір процітанк. гарматы старшына Т. вызначыўся пры знішчэнні ўмацаванняў, агнявых кропак і жывой сілы ворага ў баях на тэр. Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл., каля г. Аўгустаў (Полыпча) і на подступах да Берліна. Пасля вайны працаваў y сельскай гаспадарцы. ТРАЦЦЯКОЎСКАЯ ГАЛЕРЭЯ д з я р ж a ў н a я, найбуйнейшы ў свеце музей рус. выяўл. мастацгва. Засн. ў Маскве ў 1856 ПМ.Траццяковым, y 1892 перададзена ім y дар гораду. Да 1918 наз. Маскоўская гар. маст. галерэя П. i С. Траццяковых. У музеі багацейшы збор іканапісу ўсіх асн. школ стараж.-рус. мастацтва, y т.л. работы Ф.Грэка, А.Рублёва, Дыянісія, С.Ушакова. Захоўваецца жывапіс і скульптура 18 — 1-й пал. 19 ст. (творы У.Баравікоўскага, К.Брулова, А.Іванава, Дз.Лявіцкага, Ф.Рокатава, В.Трапініна, П.Фядотава, Ф.Шубіна), найб. поўны збор работ перасоўнікаў, жывапісцаў і графікаў канца 19 — пач. 20 ст., y тл. членаў масг. аб’яднанняў «Свет мастацгва», Саюз рус. мастакоў, «Блакітная ружа», «Бубновы валет» і інш. (І.Левітана, М.Урубеля, В.Сярова, В.Барысава-Мусатава, К.Каровіна, М.Рэрыха, АБенуа, К.Сомава і інш.). У Т.г. прад-
стаўлены лепшыя ўзоры шматнац. мастацтва 20 ст., творы майстроў авангарда (В.Кандзінскага, М.Ларыёнава, К.Малевіча, М.Шагала і інш.) і інш. плыней: С.Герасімава, С.Канёнкава, П.Канчалоўскага, П.Корына, В.Мухінай, М.Несцерава, Ю.Піменава, М.Сар’яна і інш. У Т.г. захоўваюцца творы бел. мастакоў ЗАзгура, В.Альшэўскага, ГАсташонка, A. Бархаткова, М.Басалыгі, Г.Вашчанкі, B. Грамыкі, АГрубэ, ЛДавідзенкі, МДанцыга, Я.Ждана, Ю.Зайцава, Н.Залознай, Р.Заслонава, У.Зінкевіча, Б.Казакова, А.Кашкурэвіча, А.Кішчанкі, Г.Кобрына, А.Ксяндзова, А.Кузняцова, С.Ларчанкі, АЛось, Л.Марчанкі, А.Маціевіча, В.Мурашова, А.Мятліцкага, М.Савіцкага, У.Савіча, М.Селешчука, У.Слабодчыкава, А.Фінскага, Л.Хобатава, В.Цвіркі, А.Шатэрніка, Г.Шутава, Л.Шчамялёва. У Т.г. захоўваецца больш за 50'тыс. твораў мастацтва. У аддзеле рукапісаў (з 1922) — больш за 200 тыс. дакументаў па гісторыі рас. маст. культуры
Траццякоўская галерэя. Галоўны фасад. 18—20 ст., асабістыя фонды мастакоў і мастацтвазнаўцаў. Музей рэгулярна праводзідь выстаўкі. Галерэя размешчана ў неаднаразова перабудаваным доме Траццяковых і шэрагу прылеглых да яго будынкаў. Гал. фасад узведзены ў 1900—05 паводле праекта В.Васняцова. У 1936 завершана 8-зальная прыбудова ў неарус. стылі (арх. А.Шчусеў). У 1982—96 праведзена генеральная рэканструкцыя: прыбудаваны дэпазітарый (сховішча), інжынерны корпус, перакрыты ўнутр. двары (арх. ГАстаф’еў, Б.Клімаў, І.Вінаградскі і інш.). У 1986 музею перадзены будынак Дзярж. карціннай галерэі. У комплекс Т.г. ўваходзяць таксама царква Міколы Цудатворца ў Талмачах, на правах аддзелаўфіліялаў — музеі-кватэры А.Васняцова і Корына, Дом-музей В.Васняцова, Музей-майстэрня Г.Галубкінай. Літ:. Государственная Третьяковская галерея: Очеркн нсторнн. 1856—1917. Л., 1981; Государственная Третьяковская галерея: Нсторня н коллекцмн 4 нзд. М., 1989. С.У.Пешын. ТРАЯК, найболыц пашыраная назва манеты наміналам y тры грошы ў пісьмовых крыніцах Беларусі, Украіны і Польшчы ў 17— 18 ст. Упершыню выпушчаны ў 1528 y Кракаве і Торуні (Польшча). Чаканіліся сярэбраныя, білонныя і медныя манеты. На Беларусі
шырока абарачаліся ў 16—17 ст. У 1765—94 выпускаліся медныя Т. ў Рэчы Паспалітай. ТРАЯН Марк Ульпій (Marcus Ulpius Traianus; 18.9.53, Італіка, Іспанія — 7.8.117), рымскі імператар (98—117] з дынастыі Антанінаў. Ваен. трыбун, потым намеснік (у 97) правінцыі Верхняя Германія. Пры ім Рым. імперыя дасягнула сваіх максімальных межаў. У выніку войнаў 101— 102 і 105— 106 заваяваны Дакія, y 106 — Наба-
тэйская дзяржава. Вынікам усх. паходу 114— 117 стала далучэнне Вял. Арменіі і ўсёй Месапатаміі. Т. карыстаўся падтрымкай сената, шляхам пазык імкнуўся стрымаць разарэнне дробных і сярэдніх землеўладальнікаў, даваў правінцыялам правы рым. грамадзянства, пашыраў сістэму аліментацыі. ГІры Т. шырока вялося будаўніцтва ў Рыме і правінцыях (Траянава калона, рэшткі траянавых валоў ва Усх. Еўропе). Літ:. Ф е д о р о в а Е.В. Нмператорскпй Рнм в лнЦах. 2 нзд. Смоленск. 1995. А.Г.Зельскі. ТРАЯН Надзея Віктараўна (н. 24.10.1921, г. Верхнядзвінск Віцебскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1943). Канд. мед. н. (1962). Скончыла 1-ы Маскоўскі мед. ін-т (1947). 3 пач. Вял. Айч. вайны на падп. рабоце ў Смалявічах, адна са стваральнікаў падп. камсамольскай арг-цыі, потым разведчыца партыз. брыгады «Дзядзькі Колі». Удзельніца падрьіхтоўкі забойства ген. камісара Беларусі гаўляйтэра В.Кубэ. Пасля вайны выкладчык ВНУ, дырэктар Усесаюзнага НДІ сан. асветы СССР, старшыня выканкома сав. Чырв. Крыжа, прарэктар 1-га Маскоўскага мед. ін-та. ТРАЯН Юрый Антонавіч (н. 6.10.1950, Мінск), бел. артыст балета. Нар. арт. Беларусі (1979). Скончыў Бел. харэагр. вучылішча (1968). 3 1968 артыст, з 1990 нам. дырэкгара Нац. акад. т-ра балета Беларусі. У 1988—89 дырэктар Бел. харэагр. вучылішча. Яму ўласцівы арган. спалучэнне класічнага танца з глыбокім пранікненнем y вобраз, індывідуальнасць тракгоўкі. Для танца Т. хараклэрна свабода, скулыггурнасць, завершанасць формы. Рознабаковасць яго даравання выявілася ў балетах з сучаснай пластыкай. Сярод партый: Юнак («Пасля балю» Г.Вагнера), Машэка, Тыль («Выбранніца», «Тыль Уленшпігель»
Я.Глебава), Зігфрыд, Дэзірэ, Прынц («Лебядзінае возера». «Спячая прыгажуня», «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага), Рамэо, Прынц («Рамэо і Джульета», «Папялушка» С.Пракоф’ева), Хазэ («Кармэн-сюіта» Ж.Бізэ — Р.Шчадрына), Жан дэ Брыен («Раймонда» А.Глазунова), Альберт («Жызэль» АЛдана), Адам («Стварэнне свету» А.Пятрова), Спартак («Спартак» А.Хачатурана), Вацлаў («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Джэймс («Сільфіда» Х.Левенсколвда), Паэт («Карміна Бурана» на муз. К.Орфа), партыя ў
Н.В.Траян.
якія адлюстроўваюць вайну Траяна з дакамі. Т.к. — каштоўная крыніца звестак па гісторыі побыту і ваен. тэхнікі рымлян і дакаў; на ёй паказаны каля 2500 чал. ТРАЯНАВЫ ВАЛЫ, старажытныя абарончыя збудаванні на Пд лесастэпавай часткі Усх. Еўропы. Назва ад імя рым. імператара Траяна, заваёўніка Дакіі. Частка Т.в. захавалася да нашага часу на тэр. Украіны (Вінніцкая, Хмяльніцкая, Цярнопальская вобл.) і Малдовы. Археал.
ТРАЯНСКАЯ
525
мяжы 1 і 2 ст. н.э. У 3—4 ст. мясц. плямёны выкарыстоўвалі гэты вал супраць рымлян, для чаго з паўн. боку вала роў засыпаны, a з паўд. боку выкапаны. У Падняпроўі валы, падобныя да Т.в., наз. Зміевымі валамі. ТРАЯНАЎКА. вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Халопенічы—Майсееўшчына. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 46 км на ПнУ ад г. Барысаў, 122 км ад Мінска, 36 км ад чыг. ст. Крупкі. 424 ж., 144 двары (2002). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ТРАЯН0ЎСК1 Алесь (Аляксандр Пятровіч; н. 22.9.1925, урочышча Уздымач, Слуцкі р-н Мінскай вобл.), бел. перакладчык. Скончыў Маскоўскі гіст.-архіўны ін-т (1959). 3 1955 y газетах. y т.л. ў 1962—82 y газ. «Звязда», y 1983—86 нам. гал. рэдаклара час. «Мастацтва Беларусі». Друкуецца з 1955. Перакладае з чэш. (нар. казкі), верхня- і ніжнялужыцкай (адзін з укладальнікаў і перакладчыкаў, аўтар прадмовы і каментарыяў да анталогіі паэзіі лужыцкіх сербаў «Там, дзе Шпрэвя шумшь», 1969; аповесць-казка Ю.Брэзана «Чорны млын», 1984; аповесць К.Краўца «Малька і сабака Люі», 1991; творы Я.Барт-Цішынскага, КЛоранца, М.Наўкі і інш.), кашубскай (зб. «За даляглядам край Сталемаў», 1980), польскай (творы Я.Асэнкі, Ф.Дарэцкага і інш.), укр. (І.Франко, П.Тычына, А.Алесь і інш.) і інш. моў. Аўтар вершаў, літ.-крытычных артыкулаў і рэцэнзій, публідыст. артыкулаў.
Ю А Траян
Літ.\ Р а г о й ш а В. Адкрыццё паэтычнай выспы / / Рагойша В.Кантакты. Мн.. 1982. І.У. Саламевіч.
Ю.Траян. Рускі танец з балета «Шчаўкунок». 1-актовым балеце «Адажыета» на муз. Г.Малера. Літ:. Ч у р к о Ю.М. Белорусскнй балет в лмцах. Мн.. 1988. С. 91— 103; М у ш н н с к а я Т.М. Гармоння дуэта. Мн., 1987. А.І.Калядэнка.
ТРАЯНАВА КАЛ0НА, узведзена імператарам Траянам y Рыме ў 111—114. Архітэкдар — грэк Апаладор з Дамаска. Мармуровае збудаванне вышынёй 38 м складаецца з кубічнага цокаля, базы і ствала калоны з капітэллю рымска-дарычнага ордэра. Першапачаткова Т.к. была ўвенчана бронзавым арлом, пазней — статуяй Траяна, з 1587 — статуяй апостала Пятра. Ствол Т.к. пакрываюць размешчаныя па спіралі выкананыя з вял. майстэрствам рэльефы (агульная даўжыня 200 м, вышыня 1 м),
Да арт Траянава калона. Агульны выгляд і фрагмент рэльефаў. даследаванні Ніжняга Малдаўскага вала паказалі, што ён насыпаны рымлянамі на
ТРАЯНСКАЯ ВАЙНА. вайна кааліцыі ахейскіх цароў на чале з царом Мікенаў Агамемнанам супраць Троі. Археал. раскопкі пацвердзілі, што каля сярэдзіны 13 ст. да н.э. Троя была разбурана. У стараж. гістарыяграфіі Т.в. датуецца 1280— 1270 да н.э. (Герадот) ці 1194— 1184 да н.э. (Эратасфен), y археалогіі каля 1260— 1200 да н.э. Паводле паданняў падставай для вайны стала выкраданне траянскім царэвічам Парысам жонкі спартанскага цара Менелая Алены. Менелай і яго брат Агамемнан з вял. флотам адплылі ў Трааду (ПнЗ Малой Азіі). Аблога Троі цягнулася 10 гадоў. Горад быў узяты дзякуючы кемлівасці Адысея (гл. Траянскі конь). Т.в. была адным з этапаў пранікнення грэкаў y М.Азію, якое ўзмацнілася ў 13 ст. да н.э., асабліва пасля выцяснення дарыйцамі ахейцаў з тэр. Грэцыі. Падзеі Т.в. знайшлі адлюстраванне ў паэмах «blin da» , «Адысея» і шэрагу інш. твораў. Літ.\ К р а в ч у к A Троянская война: Пер. с пол. М., 1991; Ф л о р е н с о в Н.А. Троянская война н поэмы Гомера. М., 1991; Г н н д н н Л.А., Ц ы м б у р с к н й В.Л. Гомер н нсторня Восточного Средаземноморья.
Да арт. Траянская вайна. Падзенне Троі. Фрагменты размалёўкі: чырвонафігурнай кілікі (1), каля 490 да н.э., чырвонафігурнай гідрыі (2), каля М.. 1996; Г р н н ч н к Е. Троянская война. Мн., 1998. А.Г.Зельскі. ТРАЯНСЖІ КОНЬ. y старажытнагрэчаскай міфалогіі вялізны драўляны конь (падарунак багіні Афіне і траянцам) са схаванымі ўнутры воінамі, з дапамогай якога грэкі (данайцы і інш.) y канцы Траянскай вайны захапілі Трою (таксама гл. ў арт. Данайцаў дары). У пераносным сэнсе «Т.к.» — падарунак ворагу з мэтай яго знішчэння, каварны падман. А.Г.Зельскі. ТРАЯНЦЫ ў а с т р а н о м і і , 2 групы малых планет, якія абарачаюцца вакол Сонца па арбітах, амаль ідэнтычных арбіце Юпітэра', вуглавыя адлегласці ад яго ± 60°. Вядомы 1084 Т. (2002; названы імёнамі герояў Траянскай вайны). Тых з Т., што апярэджваюць Юпітэр, часам наз. Грэкамі. Найб. з Т. — астэроід Патрокл (дыяметр 272 км; адкрыты ў 1906); самыя яркія — Гектар. Агамемнан, Адысей. Т. канцэнтруюцца паблізу 2 пунктаў, кожны з якіх ўгварае разам з Юпітэрам і Сонцам роўнаегаронні трохвугольнік. Рух кожнага з Т. прыблізна адпавядае частковаму выпадку трох цел задачы (т.зв. выпадак Лагранжа). АА.Шымбалёў.
ТРАЯНЧУК Ігар Алегавіч (н. 27.11.1956, г. Палтава, Украіна), бел. вучоны ў галіне фізікі цвёрдага цела. Д-р фіз.-матэм. н. (1991). Скончыў БДУ (1979). 3 1979 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі (з 1995 заг. лабараторыі). Навук. працы па атрыманні новых магн. матэрыялаў на аснове аксідаў пераходных элементаў, даследаванні іх магн. струкгуры, высвятленні прыроды ўзаемасувязі магн. стану і электраправоднасці. Тв:. Мсследованне магшгшых фазовых превраіденнй в сцстеме Nd, хВахМпО, , (0 < х < 0,5) в завнснмосга от условяй шлучёння (у сааўг.) // Журн. экспернмент. н теорет. фнзлкн. 2002. Т. 121. вып. 2. ТРАЯПОЛЬСКІ Гаўрыіл Мікалаевіч (29.11.1905, с. Наваспасаўка Грыбанаўскага р-на Варонежскай вобл. — 30.6.1995), рускі пісьменнік. Працаваў настаўнікам, аграномам. Друкаваўся з 1937. Аўтар цыкла сатыр. апавяданняў «3 запісак агранома» (1953; кінасцэнарый «Зямля і людзі», паст. 1956), аповесцей «Кандыдат навук» (1958), «У чароце» (1963), рамана «Чарназём» (кн. 1—2, 1958—61). У драм. аповесці «Белы Бім
Пабудова траянскага каня. Карціна Дж.Цьепала. 1757—62.
Чорнае вуха» (1971; Дзярж. прэмія СССР 1975, аднайм. кінафільм 1977) тэмы процістаяння злу ў розных яго праяўленнях, спачування і жорсткасці ў паўсядзённасці, абароны ўсяго жывога. Пісаў п’есы («Пастаяльцы», 1971). У публіцыстыцы — папярэджанне аб пагрозе экалаг. катастроф. На бел. мову паасобныя творы Т. пераклалі Я.Брыль і А.Жук. Тв.: Соч. T. 1—3. Воронеж, 1977—78; Бел. пер. — Белы Бім Чорнае вуха. Мн., 1987. Літ:. С к о б е л е в В. Г.Троепольскнй. М., 1969. Л.В.Календа. ТРДАТ, Т ы р ы д a т, Т ы р д a т, армянскі архітэктар; заснавальнік маст. школы арм. дойлідства 10— 11 ст. Прыдворны архітэктар дынастыі Багратыдаў. Творы Т. адметныя дасканаласцю арачна-скляпеністых канструкцый, гарманічнай яснасцю прасторавых кампазіцый, лаканічнай выразнасцю разнога дэкору; кафедральныя саборы ў Аргіне (977—988) і Ані (989—1001), царква Грыгорыя ў Ані (Гагікашэн; 1001—10, 3-ярусная ратонда). Рэстаўрыраваў купал храма св. Сафіі ў Канстанцінопалі (989—92). Літ.\ О г а н е с я н К.Л. Зодчнй Трдат. Ереван, 1951. ТРНКА (Tmka) Іржы (24.2.1912, г. Пльзень, Чэхія — 30.12.1969), чэшскі рэжьісёрмультышіікатар, мастак. Нар. арт. Чэхіі (1963). Творчую дзейнасць пачаў y 1928 y т-ры лялек. У 1941—45 мастак y Нац. т-ры ў Празе. Заснавальнік нац. школы лялечнай мультыплікацыі, дзіцячай маст. кінематаграфіі. Сярод фільмаў: «Жывёлы і разбойнікі» [1946, прыз Міжнар. кінафестывалю (Мкф) y Канах, Францыя], «Шпалічаю» (1947, прыз Мкф y Венецыі, Італія), «Салавей імператара» паводле Х.КАндэрсена (1948), «Прынц Баяя» паводле Б.Немцавай (1950, прызы Мкф y Карлавых Варах, Чэхія; Лакарна, Швейцарыя), «Старадаўнія чэшскія сказанні» паводле А.Ірасека (1953, прыз Мкф y Венецыі), «Прыгоды бравага салдата Швейка» паводле Я.Гашака (1955), «Сон y летнюю ноч» паводле У.Шэкспіра (1959, гал. прыз Мкф y Канах,
прыз Мкф y Венецыі), «Страсць» (1961, гал. прыз Мкф y Обергаўзене, Германія), «Кібернетычная бабуля» (1962) і інш. Ілюстраваў кнігі для дзяцей. Дзярж. прэмія Чэхаславакіі 1954. ТРОГ (ад ням. Trog літар. — карыта), горная даліна, апрацаваная ледавіком. У папярочным сячэнні Т. звычайна маюць w-падобную або карытападобную форму з шырокім пакатаўвагнутым дном, схілы амаль вертыкальныя, вышэй пераходзяць y слаба нахіленыя да даліны пля-
Папярочны разрэз трога. Т — дно трога; — a — плечы трога; в — в — узровень, да якога даліна была запоўнена лёдам. a
цоўкі (плечы Т.). На схілах і гшячах шмат слядоў уздзеяння ледавіка, на дне — марэнныя адклады. Падоўжны профіль няроўны, трапляюцца бар’еры (рыгелі), уступы і інш. Пашыраны ў горна-ледавіковых раёнах сушы. ТРбіЦА-СЁРГІЕВА ЛАЎРА, архітэктурны ансамбль 15—19 ст. y г. Сергіеў Пасад (Маскоўская вобл.); адзін з буйнейшых рас. манастыроў. Засн. ў сярэдзіне 14 ст. манахам Сергіем Раданежскім, з 1744 лаўра. Мгучастыр адыграў важную ролю ў станаўленні незалежнай рус. дзяржавы: удзельнічаў y падрыхтоўцы Кулікоўскай бітвы, y барацьбе з войскамі Лжэдзмітрыя II y 1608—10. У 14—17 ст. туг вяліся летапіс, перапіска, ствараліся кнігі, развіваліся іканапіс, маст. рамёствы. У 15— 18 ст. склаўся маляўнічы ансамбль, які ўключае больш за 50 будынкаў работы маскоў-
скіх, пскоўскіх і яраслаўскіх майстроў. Цэнтр ансамбля — 1-купальны 3-апсідны 4-слуповы Троіцкі сабор (1422—23); y інтэр’еры іканастас пач. 15 ст. на 40 абразоў, болыдасць з якіх выканана пад кіраўніцтвам і з удзелам A.Рублёва, Даніілам Чорным. У саборы знаходзіцца рйка з мошчамі Сергія Раданежскага. Сярод інш. помнікаў: цэрквы Духаўская (1476; над барабанам купала — званіца на слупах), Пятніцкая, Увядзенская (абедзве 1547), 5-купальная надбрамная Іаана Прадцечы (1699), Міхееўская (1734), Смаленская (1745—48, барока); 2-павярховыя шпітальныя палаты з шатровай царквой Засімы і Савація (1635—38), багата дэкарыраваная разьбой трапезная з царквой Сергія (1686— 92, т.зв. нарышкінскі стыль), карпусы манастырскіх келляў (17—19 ст.) і інш. Вылучаецца манум. Успенскі сабор (1559—85) — 6-слуповы 5-купальны храм, да якога прылягае шатровая каменная палатка (1780) — пахавальня Барыса Гадунова і яго сям’і. Значнае збудаванне ансамбля — 5-ярусная званіца (1740—70, арх. І.Шумахер, І.Мічурын, Дз.Ухтамскі, барока; выш. 88 м, каля 50 званоў) з гадзіннікам. У 16 ст. ўзведзена крапасная сцяна з 12 вежамі (1540—50, умацавана ў 17 ст.; выш. 10—14 м). У 1918 манастыр закрыты, зноў адкрыты пасля 1944. 3 1920 гіст.маст. музей, з 1940 музей-запаведнік. У зборы музея буйныя калекцыі стараж.рус. жывапісу і дэкар.-прыкладнога мастацтва 14—17 ст., рус. нар. мастацтва 17 — пач. 20 ст. і інш. Сістэматычна праводзяцда рэстаўрацыйныя работы. На тэр. лаўры — Маскоўская духоўная акадэмія і духоўная семінарыя. Адсамбль Т.-С.Л. ўключаны ЮНЕСКА y сліс Сусветнай спадчыны.
тр о к Е Н ік і
527
Я.Купалы, y 1949—74 на Рэсп. радыё (з 1964 гал. рэжысёр). Аўтар літ. і муз. камлазіцый, залісаў майстроў бел. сцэ‘ ды, віктарын, болыл за 30 радыёластановак, y т.л. ла творах бел. лісьменнікаў: «Зорка Венера» Б.Бур’яна і І.Нісневіча (1960), «Збянтэжады Саўка» Л.Родзевіча (1963), «Навальніца над лолем» («Людзі на балоце») І.Мележа і «Бацькаўшчына» К.Чордага (1966), «Сэрца на далоні» І.Шамякіна (1967), «Вяртанне ў маладосць» («Гарадок Устронь», «На парозе будучыні») М.Лобана (1968), «Круты бераг ракі» В.Быкава (1973), «Новая зямля» Я.Коласа (1976) і ІНШ.
А .В .У сц ін а ва .
ТР0ІЦ КІ Мікалай Аляксаддравіч (3.4.1927, г. Таржок Цвярской вобл., Расія — 18.5.1999), бел. вучоны ў галіне генетыкі мікрааргадізмаў. Д-р біял. д. (1970), лраф. (1972). Скончыў Маскоўскі зоавет. ін-т (1948). 3 1957 y Бел. н.-д. вет. ін-це, з 1959 y Ін-це генетыкі і цыталогіі Нац. АН Беларусі (у 1965—99 заг. лабараторыі). Навук. лрацы па пытаннях генет. эфектыўнасці прамежкавых нейтродаў, генет. інжынерыі азотфіксавальных мікраарганізмаў. Te:. Генетнческне эффекты промежуточных нейтронов. Мн., 1971 (разам з М.В.Турбіным, М.ААрсеньевай); Коньюгацня бактернй. Мн., 1978 (разам з С.Я.Драмашкам, К.М.Якавенка); Генетаческая ннженерня. Мн., 1980 (разам з М.АКартэлем).
ТРОЙЦА, 1) y старажытных рэлігіях тры найб. шанавадыя божаствы, якія знаходзяцца ў цеснай узаемасувязі, але выконваюць розныя функцыі: Асірыс, Ісіда і Гор y Стараж. Егілце; Брахма, Вішну і Шыва ў індуізме; Ану, Эа і Бэл Літ:. Б a л д н н В. Архнгекгурный ансамбль y Вавілоне; 2) Адзін з асн. догматаў Тронце-Сергневой лавры. М., 1976. Г А .Л а ў р э ц к і. хрысціянства, лаводле якога Бог адзіны па сваёй сутнасці, але існуе ў трох іпасТР0ІЦКАЯ Марына Дзмітрыеўна тасях — Бог-Айцец, Бог-Сын, Бог-Дух (22.12.1913, Мінск — 1990), бел. рэжы- Святы (гл. Святая Тройца); 3) Адно з сёр радыё. Засл. дз. культ. Беларусі дванадзесятых свят, якое ўстаноўлена ў (1971). Скончыла драм. курсы ў Мінску гонар сашэсця Святога Духа ла алоста(1931). 3 1931 акгрыса Вандроўнага т-ра лаў y пяцідзесяты дзень (праз 7 тыдняў) імя Дзяржынскага, з 1932 Бел. т-ра імя пасля ўваскрэсення Хрыста — Вялікадня (гл. Сёмуха). ТР0ЙЦА, вёска ў Шклоўскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Бярозаўка. Цэнтр Старасельскага с/с і калгаса. За 15 км на ПдЗ ад горада і 13 км ад чыг. ст. Шклоў, 45 км ад Магілёва. 111 ж., 49 двароў (2002). Пач. школа. TPÔKEHIKI, вёска ў Астравецкім р-не Гродзедскай вобл., каля аўтадарогі Вільнюс—Полацк. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на Пн ад г.п. Астравец, 275 км ад Гродна, 30 км ад чыг. ст. Гудагай. 292 ж., 97 двароў (2002). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — сядзіба (2-я пал. 19 ст. — лач. 20 ст.).
Троіца-Сергіева лаўра.
528
трокі
TPÔKI (Troki), афіцыйная назва г. Тракай да кастр. 1939. TPÔKCKAE ВАЯВОДСТВА, адм.-тэр. адзінка ў ВКЛ y 1413—1795. Цэнтр — г. Трокі. Утворана на тэр. Трокскага княства і Гарадзенскага княства пасля заключэння Гарадзельскай уніі 1413. Былі ўведзены пасады трокскіх ваяводы і кашталяна, якія па значэнні лічыліся другімі пасля пасад ваяводы і кашталяна віленскіх. У склад Т.в. ў 15 ст. ўваходзілі паўн., цэнтр. і паўд. часткі Літвы, прынёманскія землі Беларусі, Берасцейская зямля, Новагародская зямля, Падляшша, Кобрынскае княства, Пінскае княства, Давыд-Гарадоцкае княства, Тураўскае княства. Гэтыя княствы, Берасцейская, Новагародская землі, Падляшша і Ковенскі павет мелі самастойнае ад ваяводы кіраванне. На У Беларусі ў Т.в. ўваходзіла палова Бабруйскай воласці. Пасля ўтварэння ў 16 ст. Навагрудскага, Падляшскага і Брэсцкага ваяводстваў тэр. Т.в. значна паменшылася. У 16—18 ст. y Т.в. ўваходзілі Трокскі, Ковенскі, Упіцкі пав., Гродзенскі павет. Пасля Люблінскай уніі 1569 ваявода і кашталян трокскія засядалі ў Сенаце Рэчы Паспалітай. Паводле перапісу 1775 на тэр. Т.в. было 55 614 «дымоў». Паводле пастановы Гродзенскага сойма 1793 Гродзенскі пав. і створаны ў 1791 Мерацкі пав. пераўтвораны ў Гродзенскае ваяводства. ГІасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай указам Кацярыны II ад 25.12.1795 асн. частка Т.в. ўвайшла ў склад Віленскай губ., рэшта — y Слонімскую губ.
колькасць эрытрацыгаў. утвараецца часцей y венах. Гіялінавы Т. утрымлівае разбураныя эрыграцыты, грамбацыты і бялкі плазмы крыві. Часцей бьівае змешаны (слаісты) Т., складаецца з галоўкі. прымацаванай да сценкі сасуда, цела і хваста. Можа растварацца, замяшчацца злучальнай тканкай. насычацца солямі кальцыю (утвараецца камень). І.М . Семяненя.
'ГРОІУІЬАФЛЕБІТ (ад тромб + флебіт), запаленне і трамбоз вен. Звычайна развіваецца ў сасудах ніжніх канечнасцей, таза, гемараідальных венах. Адрозніваюць востры, хранічны, мігравальны (запаленчы працэс перамяшчаецца з аднаго ўчастка на другі). Сімптомы: боль, павышаная т-ра цела, пачырваненне ці сінюшнасць скуры, ацёк, расшырэнне падскурных вен. Ускладненні вострага Т. — тромбаэмбалія лёгачнай артэрыі, гангрэна канечнасцей, абсцэсы і інш. Лячэнне тэрапеўт., хірургічнае. І.М .С ем я н ен я .
ТРОМБАЭМБАЛІЯ (ад тромб + эмбалія), вострая закупорка крывяносных сасудаў (звычайна артэрый) тромбамі, якія трапілі ў кроваток. Часам прыводзіць да развіцця ішэмічнага інсульту, Інфаркту лёгкіх, нырак і інш. Т. складае 99% усіх відаў эмбалій. ТРОМП (франц. trompe ад старажытнаверхненям. trumba труба) у а р х і т э к т у р ы , трохвугольная нішападобная скляпеністая канструкцыя ў форме ч.
Адрозніваюць Т. прысценачны і закупорвальны прасвет сасуда; белы, чырв., слаісты, гіялінавы. Белы Т. мае шмат лейкацытаў, утвараецца пераважна ў артэрыях. У чырв. вял.
ТРОП (ад грэч. tropos паварот, моўны зварот, вобраз), слова ді моўны выраз, ужытыя ў пераносным значэнні; адзін з прыёмаў стварэння мастацкага вобраза. У аснове Т. — суадносіны на аснове агульных рыс дзвюх з’яў, адна з якіх характарызуецца праз гірыкметы другой. Т. падзяляюцца на простыя (параўнанне, эпітэт) і складаныя (метафара, метанімія, сінекдаха, сімвал, алегорыя, гіпербала, літота, ірпнія, гратэск, перыфраза, этымалагізм). Найчасцей выкарыстоўваецца ў маст. л-ры. В.П.Рагойша. ТРОПІКІ [ад грэч. tropikos (kyklos) круг павароту], геаграфічныя паралелі, адлеглыя на 23°27' на Пн і на П ад экватара. Называюцца адпаведна Паўночны, або Т. Рака, і Паўднёвы, або Т. Казярога. У дзень летняга сонцастаяння (21—22 чэрв.) Сонца знаходзіцца ў поўдзень y зеніце для месц, якія ляжаць на Паўн. T., y дзень зімовага сонцастаяння (21—22 снежня) — для месц, якія ляжаць на Паўд. Т. Часам Т. наз. усю шыротную зону, якая заключана паміж Паўн. і Паўд. Т. — экватарыяльны пояс і 2 трапічныя паясы Зямлі. ТРОСНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Палата, за 33 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,45 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 600 м, даўж. берагавой лініі 2,77 км, пл. вадазбору 3,5 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 10 м. Берагі нізкія, на 3 забалочаныя. Востраў пл. каля 1 га. Выцякае ручай y р. Палата.
А .П .Г ры цкевіч.
ТР0ЛІ, y германаскандьінаўскай міфалогіі волаты, якія жывуць унутры гор, дзе захоўваюць свае скарбы. Яны неверагодна моцныя, але выродлівыя і дурныя. У адрозненне ад міфалагічных праціўнікаў багоў — ётунаў Т. шкодзяць людзям, крадуць іх жывёлу, нават займаюцца людаедствам. У больш позніх міфах Т. асацыіраваліся з рознымі дэманічнымі істотамі, y тл . з гномамі. ТРОМБ (франц. trombe ад італьян. tromba смерч, літар. — труба), y м е т э а р а л о г і і , моцны віхор над сушай, які ўзнікае пад навальнічным воблакам. Дыяметр некалькі дзесяткаў метраў, скорасць ветру да 50—100 м/с (паласа разбурэнняў — некалькі соцень метраў y шырыню). Узнікае ў гарачае надвор’е пры рэзкай няўстойлівай стратыфікацыі атмасферы. У ЗША наз. тарнада. Гл. таксама Віхор, Смерч. ТРОМБ (ад грэч. thrombos камяк, згустак) у м е д ы ц ы н е , згустак крыві, які ўтвараецца ў прасвеце крывяноснага (лімфатычнага) сасуда або поласці cap ita; вядзе да трамбозаў. Складаецца з фібрыну, форменных элементаў крыві.
з 1814 месца каранавання нарвежскіх каралёў. Каля 150 тыс. ж. (2001). Порт y Тронхеймс-фіёрдзе, y вусці р. Нідэльв. Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд., лесаперапр., рыбаперапр., харчовая. Ун-т. Музеі: маст, прам-сці Паўн. Нарвегіі, Народны на адкрытым паветры, Маст. галерэя. Рамана-гатычны сабор (12— 14 ст.).
конуса, палавіны або чвэрці сферьгшага купала. Т. служаць для пераходу ад ніжняй, квадратнай y плане ч. будынка да верхняй, круглай ці шматвугольнай (ад купала або яго барабана). Часам Т. з’яўляецца апорнай канструкцыяй для вуглавых купалаў, эркераў. Т. былі пашыраны ў сярэдневяковай архітэктуры Пярэдняй і Сярэдняй Азіі, Закаўказзя і Еўропы; y рус. і бел. дойлідстве — пераважна ў 17 ст. Гл. таксама Ветразі. ТРОН (ад грэч. thronos), 1) багата ўпрыгожанае крэсла на спец. узвышэнні — месца манарха ў час афід. прыёмаў, урачыстьіх цырымоній. 2) Сімвал манархічнай улады (быць на Т. — княжыць, каралявадь, царстваваць). ТР0НХЕЙМ (Trondheim), горад на ПнЗ Нарвегіі. Адм. ц. фюльке СёрТрэндэлаг. Засн. ў 997. Стараж. сталіца Нарвегіі (пад назвай Нідарас). Да 1380 і
ТРОСНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тросніца (выцякае з возера), за 20 км на ПнУ ад г. Поладк. Пл. 0,28 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 350 м, даўж. берагавой лініі 3,1 км, пл. вадазбору 13 км2. Схілы катлавіны пераважна не выражаны, месцамі выш. да 2 м, пад лесам, на У разараныя. Берагі забалочаныя, сплавінныя. Пойма шыр. 25—50 м, забалочаная. Выцякае ручай y возера без назвы. TPÔCHA, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Бельчыца, за 5 км на Пд ад г. Полацк. Пл. 0,25 км2, даўж. 550 м, найб. шыр. 480 м, даўж. берагавой лініі 1,55 км, пл. вадазбору 2,62 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м, на 3 і Пн не выражаны. Выцякае ручай y р. Бельчыца. ТРОФ..., ...ТРОФ (ад грэч. trophè ежа, жыўленне), частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з паняццямі «ежа», «жыўленне» (напр., трофаэкалогія, аўтатрофы, гетэратрофы).
ТРОФАБІЁЗ (ад троф... + ...біёз), узаемавыгаднае сумеснае жыццё 2 відаў, якія выкарыстоўваюць y якасці корму прадукгы метабалізму адзін аднаго. Напр., мурашы родаў мірміка, тапінома, лусіус, крэматагастэр ахоўваюць і гадуюць y сваіх гнёздах розных насякомых (цыкад, афід, какцыд, вусеняў матылёў) і жывяцца іх выдзяленнямі. ТРОФАЦЭН03 (ад троф... + цэноз), згуртаванне арганізмаў, звязаных паміж сабой выкарыстаннем частак адной здабычы. Напр., здабычай ільвіц карыстаюцца акрамя членаў прайда гіены, шакалы, птушкі. У Т. уключаюцца шматлікія віды насякомых і мікраарганізмаў. Найб. характэрны для саваннаў. У таежных лясах за кошт здабычы ваўкоў існуюць расамахі, часткова лісы, куніцавыя, вароны, сарокі і інш. ТРОФАЭКАЛ0ГІЯ (ад троф... + экалогія), э к а л о г і я х а р ч а в а н н я , раздзел экалогіі, які вывучае сукупнасці трафічных ланцугоў y біягеацэнозах. Асн. праблемы Т.: суадносіны розных трафічных узроўняў папуляцый (трафічная струкгура), харч. спектры і аб’ём корму розных відаў, метады вызначэння тыпаў жыўлення, залежнасць інтэнсіўнасці і спектраў жыўлення ад абіятычных і біятычных фактараў асяроддзя і інш. Фундаментальныя канцэпцыі Т. распрацаваў англ. эколаг Ч.Элтан (1927). ТРОФІКА НЕРВ0ВАЯ, уплыў нервовай сістэмы на структурна-хім. арганізацыю органаў і тканак, іх рост і развіццё праз уздзеянне на абмен рэчываў. Выпадзенне трафічнага рэгулявання суправаджаецца паталаг. зменамі ў тканках (атрафіі, змярцвенні, язвы), т.зв. нейрагенныя дыстрафіі. Трафічная функцыя ўласціва амаль усім нервам, таму спец. трафічных нерваў мала. Да іх адносяць сімпатычныя нервы, што стымулююць абмен рэчываў y міякардзе, нервы, якія мабілізуюць тлушчавыя запасы, і іяш. У працэсе Т.н. удзельнічаюць медыятары (катэхаламіны, сератанін, гістамін і інш.) і некат. неідэнтыфікаваныя хім. злучэнні, што ўтвараюцда ў нерв. ствалах. А . С .Л еанцю к.
ТРОХ ЦЕЛ ЗАДАЧА ў н я б е с н а й м е х a н і ц ы, задача пра вызначэнне руху 3 цел, якія ўзаемна прыцягваюцца паводле сусветнага прыцягнення закону. Сфармулявана I Н ью т анам . Л .Э ш іер (1767) і Ж Л .Л а гр а н ж (1772) знайшлі класы частковых рашэнняў агульнай (неабмежаванай) Т.Ц.З., пры якіх целы адвольных мас рухаюцца па ка нічн ы х сячэннях аднолькавага выгляду, a ўгвораная імі канфігурацыя ўвесв час падобная да самой сябе — целы застаюцца на адной прамой (калінеарныя эйлеравві рашэнні) ці ўтвараюць роўнастаронні трохвугольнік (трохвугольныя лагранжавы рашэнні). Астр. назіранні пацвердзілі, u it q г э т ы я рашэнні рэалізуюцца ў прыродае (гл. Траянцы ). Агульнае рашэнне неабмежаванай Т.ц.з. знойдзена ў выглядзе бесканечных шэрагаў. 3-за іх надзвычай павольнай збежнасці часцей выкарыстоўваюць якасныя ці прыблізнвія лікавыя метады рашэння або разглядаюць спрошчаную (абмежаваную) Т.ц.з. Рашэнні
розных тыпаў абмежаванай Т.д.з. знайшлі шматлікія дастасаванні ў тэорыі руху Месяца і планет, дынаміцы касм. палёту. Літ:. Р я б у ш к о А.П. Двнженне тел в обшей теорнм относнтельност Мн., 1979; Р о й А.Э. Двнженне по орбнтам: Пер. с англ. М , 1981; С е б e х е й В. Теорня орбнт: Ограннченная задача трех тел: Пер. с англ. М., 1982. М .М .К а сц ю ко віч.
ТРОХАДЗІНАЕ КАРАЛЕЎСТВА, афі цыйная назва ў 2-й пал. 16 ст. — 1918 комплексу з 3 асн. харвацкіх зямель — уласна Харватыі, Далмацыі і Славоніі ў складзе імперыі аўстр. Габсбургаў (з 1867 Аўстра-Венгрыі). ТРОХБбР’Е CIJIABÔE. від спорту, тое, што паўэрліфтынг. т р о х в у г Ь л ь н і к , частка плоскасці, абмежаваная 3 адрэзкамі прамых (старанамі), якія маюць папарна адзін агульны канец (вяршыню). Адрозніваюць востравугольны, прамавугольны (адзін з вуглоў прамы), тупавугольны (адзін з вуглоў тупы), таксама Т. роўнастаронні (усе стораны роўныя) і раўнабедраны (2 стараны роўныя). Сума вуглоў Т. роўная
180°; плошча S = —ah, дзе a — любая з старон, узятая за яго аснову, h — адпаведная вышыня. Лікавыя суадносіны паміж вугламі і старанамі вывучаюцца трыганаметрыяй. Аб уласцівасцях Т. на сферычнай паверхні гл. ў арт. Сферычная геаметрыя, Сферычная трыганаметрыя.
AhAAAâ\ 1
2
3
4
5
°
Трохвугольнік: 1 — востравугольны; 2 — пра-
мавугольны; 3 — тупавугольны; 4 — роўнастаронні; 5 — раўнабедраны; h — вышыня; Q — аснова.
«ТРОХВУГбЛЬНІК» («Dreieck»), кодавая назва карнай аперацыі ням. фашыстаў супраць партызан і насельніцгва на тэр. паміж чыгункамі Брэст— Кобрын і Брэст—Маларыта ў вер.—кастр. 1942 y Вял. Айч. вайну; састаўная частка сумесных планаў паліцыі бяспекі і СД ген. камісарыятаў Валыні, Падоліі, Беларусі і акругі Беласток для «ўціхамірвання» зах. і паўд.-зах. раёнаў Гродзенскай, Баранавідкай, Брэсцкай і Пінскай абл. Праводзілася сіламі 3-га батальёна 15-га ням. палідэйскага палка, 3-х узводаў, 2-х палідэйскіх палкоў, спец. роты «Нюрнберг». Пасля няўдалай карнай аперацыі «Міхель» 30 жн. — 4 вер. ў Косаўскім, Бярозаўскім, Ружанскім і Пружанскім р-нах гітлераўцы распачалі аперацыю «Тж рабавалі, расстрэльвалі насельніцгва, палілі хаты, захапілі некалькі тыс. буйной par. жывёлы, коней, свіней, авечак, шмат с.-г. машын, сотні ц збожжа. У в. Ляплёўка Брэсцкага р-на карнікі расстралялі 54 дзіцяці з выхавацелькай Дамачоўскага дзідячага дома. Паводле справаздач фаш. улад, з 6 вер. да 24 ліст. ў раёне Брэста, Кобрына,
ТРОХЦАРСТВА_________529 Маларыты і Пінска загублена 44 837 грамадзян. Літ:. Беларусь y Вяліхай Айчьіннай вайне, 1941—1945: Энцыкл. Мн., 1990. ТРОХГРАДДЗЕ, гарадская агламерацыя ў Полыпчы, на ўзбярэжжы Балтыйскага м.; гл. Труймяста. ТРОХГЎЧЧА, 1) сугучча з 3 розных гукаў. 2) Акорд з 3 гукаў, якія могуць быць размешчаны па тэрцыях. У залежнасці ад велічыні тэрцый і ад іх узаемнага размяшчэння адрозніваюць Т. м а ж о р н а е (вял. тэрцыя + малая тэрцыя), м і н о р н a е (малая тэрцыя + вял. тэрцыя); менш выкарыстоўваюцда п а м е н ш а н a е (малая тэрцыя + малая тэрцыя) і п а в я л і ч а н а е (вял. тэрцыя + вял. тэрцыя), якія няўстойлівыя і дысанантныя. ТРОХПАЛЬЦЫ ДЗЯЦЕЛ (Picoides tridactylus), птушка сям. дзятлавых атр. дзятлападобных. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы. На Беларусі трапляецца пераважна ў паўн. ч., занесены ў Чырв. кнігу. Жыве ў хвойных і мяшаных лясах. Даўж. цела 21—24 см, маса 51—69 г. Спіна белая з шырокімі чорнымі стракацінамі. Цемя ў самцоў залаціста-жоўтае, y самак брудна-белае. Ад вачэй ідзе вузкая белая паласа, ад дзюбы — чорныя вусы. Шчокі цёмныя. Крылы буравата-чорныя з белымі стракацінамі. Бруха белае, зрэдку з вузкім папярочным малюнкам. На нагах 3 палвцы (адсюль назва). Нясе 3—5 (да 7) яец. Корміцца пераважна насякомымі, што жывуцв пад карой дрэў, насеннем, ягадамі.
ТРОХРАДКбЎЕ, гл. ў арт. Тэрцэт. ГРОХФАЗНЫ ЛАНЦЎГ, сукупнасць 3 аднафазных эл. ланцугоў (фаз) пераменнага току, y якіх дзейнічаюць 3 сінусаідальныя напружанні аднолькавай частаты, зрушаныя па фазе (на 120°) адна адносна другой. Найб. пашыраны сіметрычныя Т.л., утвораныя фазнымі абмоткамі трохфазнага эяектрычнага генератара, прыёмнікамі электраэнергіі (фазамі нагрузкі) і злучальнымі (лінейнымі) правадамі. Калі фазныя абмоткі генератара і фазы нагрузкі злучанві зоркай, то Т.л. акрамя лінейных можа мець нулявы провад. Па ім цячэ рознасны ток асобных фаз, роўны нулю пры аднолькавых нагрузках усіх фаз і адметны ад нуля пры несіметрвічнай нагрузцы. Напружанні паміж лінейнымі правадамі 1 токі ў гэтых правадах наз. лінейнвімі ( U , /л); токі ў фазнвіх абмотках генератара і ў фазах нагрузкі, напружанні на іх — фазнымі (/ф, (/.). Пры злучэнні зоркай U = \ : I L , токі роўныя: трохвуголвнікам — Un = Гл = ЎЗ L . Магутнасць сістэмві (Р) складаецца з магутнасцей усіх фаз; пры сіметрычнай нагрузцві ?= cosip, дзе <р — вугал зруху паміж фазнымі напружаннем і токам. Т.л. больш эканамічны, чым аднафазны, дазВаляе атрымаць вярчальнае магн. поле ў злектрарухавіках. Распрацаваны ў 1891 М.В.Даліва-Дабра-
вольскім.
т р о х ц Ар с т в а ,
У.М. Сацута.
гл. ў арт. Саньго.
530
ТРОЦКАЯ
3
Трохфазны ланцуг: 1 — з абмоткамі генератара і нагрузкай, злуманымі зоркай; 2 — з абмоткамі генератара, злучанымі зоркай, і нагрузкай, злучанай трохвугольнікам; 3 — з абмоткамі генератара і нагрузкай, злучанымі трохвугольнікам; 4 — крывыя эрс; 5 — вектары эрс; Г — генератар; Н — нагрузка; А, B, С — лінейныя правады; 0 — нулявы провад; //„, t/ф, /д, U — лінейныя і фазныя напружанні і токі; Т — перыяд пераменнага току; Е„, £„, Ес — вектары фазных эрс.
ТР0ЦКАЯ Таісія Паўлаўна (н. 29.11.1949, в. Бобрына Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне механізацыі с.-г. вытв-сці. Д-р тэхн. н. (1999). Скончыла БСГА (1972). 3 1978 y Гродзенскім с.-г. ін-це, з 1991 y БелНДІ механізацыі сельскай гаспадаркі. 3 2000 y Бел. агр. тэхн. ун-це (заг. кафедры). Навук. працы па ўдасканаленні тэхнал. працэсаў сушкі і перадпасяўной апрацоўкі зерня і насення ў азона-паветр. сферы. 7V: Энергосберегаюшая технологня сушкн сельскохозяйственных матерналов в озоновоздушной сфере. М н., 1997; Энергосберегаюшая электроозоннрованная сушка зерна актнвным вентшшрованнем (разам з С.М.Карташэвічам) / / Механнзацня уборкн, послеуборочной обработкн н хранення урожая сельскохозяйственных культур: Науч. тр. М.. 2000. Т. 132. Л.В.Бароўка.
ТР0ЦКІ Леў Давыдавіч (сапр. Б р а н ш т э й н Лейба; 7.11.1879, в. Янаўка Аляксандраўскага р-на Кіраваградскай
вобл., Украіна — 20.8.1940), палітычны і дзярж. дзеяч. Скончыў рэальнае вучылішча ў г. Мікалаеў (1897). У 1903—07 меншавік, пазней займаў прамежкавае становішча паміж балыйавікамі і меншавікамі і выступаў за іх аб’яднанне. У 1905 y асн. распрацаваў тэорыю «перманентнай» (няспыннай) рэвалюцыі; лічыў, што пралетарыят Расіі пасля ажыццяўлення дэмакр. (буржуазнай) рэвалюцыі адразу пачне сацыяліст. рэвалюцыю, якая пераможа толькі пры дапамозе сусв. пралетарыяту. У рэвалюцыю 1905—07 факгычны лідэр Пецярбургскага Савета рабочых дэпутатаў, рэдактар яго газ. «Мзвестня». У 1907— 17 y эміграцыі. У 1908—12 быў рэдакгарам газ. «Правда». У 1-ю сусв. вайну стаяў на інтэрнацыяналісцкіх пазіцыях. У жн. 1917 на чале створанай ім Міжраённай аб’яднанай арг-цыі сацыял-дэмакратаўінтэрнацыяналістаў (каля 4 тыс. чал.) уступіў y бальшавідкую партыю. У кастр.—ліст. 1917 старшыня Петраградскага Савета, фактычны кіраўнік Петраградскага ВРК, адзін з кіраўнікоў Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 y Петраградзе. Чл. ЦК балыпавіцкай партыі са жн. 1917 да кастр. 1927, Палітбюро ЦК (кастр. 1917, сак. 1919 — кастр. 1926). У 1917—18 нарком замежных спраў РСФСР, y 1918—25 нарком па ваен. і марскіх справах, старшыня Рэўваенсавета СССР (да 1923 — РСФСР). 3 1925 чл. Прэзідыума ВСНГ СССР. У канцы 1917 — пач. 1918 узначальваў сав. дэлегацыю на мірных перагаворах з Германіяй і яе саюзнікамі (гл. Брэсцкі мір 1918), ад упэелу ў якіх адхіліў прадстаўнікоў Рады БНР. Спадзеючыся, што з прычыны рэв. ўздыму ў Германіі і Аўстра-Венгрыі іх войскі не здолеюць наступаць, Т. 10.2.1918 адмовіўся падпісаць мірны дагавор на прапанаваных аўстра-герм. блокам цяжхіх для Расіі ўмовах і пакінуў з дэлегацыяй Брэст, хоць ведаў, што гэта аўтаматычна вядзе да спынення перамір’я на фронце. 14.2.1918 пазіцыю Т. падтрымаў ЦВК РСФСР. Насуперак разлікам Т., герм.-аўстр. войскі 18.2.1918 разгарнулі наступленне па ўсім фронце. У выніку былі акупіраваны б.ч. Беларусі (да Дняпра і Зах. Дзвіны) і многія інш. тэрыторыі, a Брэсцкі мір падпісаны 3.3.1918 Р.Я.Сакольнікавым на больш цяжкіх умовах. Т. — адзін са стваральнікаў рэгулярнай Чырв. Арміі, асабіста кіраваў яе дзеяннямі на многіх франтах грамадз. вайны, шырока выкарыстоўваў жорсткія захады для падтрымання дысцыпліны і навядзення ,«рэв. парадку» на фронце і ў тыле. У час наступлення польскіх войск быў на Беларусі (Гомель, Мінск), выдаў шэраг загадаў, y прыватнасці аб узяцці г. Барысаў. Сэнс існавання сав. улады ў Расіі і ў СССР Т. бачыў y «падштурхоўванні», y тл. ваен. сродкамі, сусв. пралетарскай рэвалюцыі. У 1919 ён прапаноўваў ЦК партыі «перакінуць» рэвалюцыю ў Азію, y 1923 — увесці Чырв. Армію ў Германію.
Сац.-эканам. лад Расіі і СССР Т. называў дзярж. капіталізмам, лічыў, што будаўніцтва сацыялізму тут магчыма толькі пры дапамозе вядучых краін Еўропы, дзе спачатку павінны былі перамагчы пралетарскія рэвалюцыі. Т. і яго прыхільнікі («трацкісты») актыўна ўдзельнічалі ва ўнутрыпарт. дыскусіях пач. 1920-х г., y час якіх заклікалі да пашырэння метадаў «ваеннага камунізму», адзяржаўлення і мілітарызацыі прафсаюзаў, патрабавалі пашырэння парт. дэмакратыі і разам з тым больш цэнтралізаванай гасп. палітыкі, абвяшчалі лозунгі «дыктатуры прам-сці», «звышіндустрыялізацыі» краіны за коцгг сялянства, якое лічылі рэакц. класам. Барацьба за лідэрства ў партыі і дзяржаве (пасля адыходу ў канцы 1922 ад спраў хворага УА.Леніна) скончылаоя перамогай прыхільнікаў І.В. Сталіна. XIII парт. канферэнцыя (студз. 1924) асудзіла погляды Т. («трацкізм»), XV з’езд ВКП(б) (1927) абвясціў іх несумяшчальнымі з членствам y партыі, выключыў з партыі Т. разам з групай найб. актьіўных прыхільнікаў. У 1928 Т. высланы ў Алматы, y 1929 — за мяжу. Жьіў y Турцыі, з 1937 — y Мексіцьі. Рэзка крытыкаваў палітыку тагачаснага кіраўніцтва СССР. Ініцыятар стварэння «Інтэрнацыянала 4-га» (1938). Забіты агентам сав. НКУС іспанцам Р.Меркадэрам. У наш час прыхільнікі ідэй Т. дзейнічаюць y многіх краінах свету. 7«. : К нсторнн русской революшш. М., 1990; Полнтмческяе снлуэты. М.. 1990; Сгалнн. T. 1—-2. М., 1990; Лнгература н революцня. М., 1991; Моя жязнв. М., 1991. Літ:. Л е н і н У.І. Пісьмо да з ’езду / / Тв. Т. 36 (Полн. собр. соч.; Т. 45); B a с е ц к н й Н.А О Троцком н троцкшме. М.. 1989; Я г о ж. Троцкнй: опыт полнгач. бногр. М . 1992; Д о й ч е р Н. Троцкнй в нзгнаннл: Пер. с англ. М.. 1991; К у ш н н г Г р а н в н л л Дж Л.Д.Троцкнй н Четвертый Ннтернацнонал: Пер. с англ. М., 1993; В о е й к о в М .Н Теоретнческое наследне Л.Троцкого н современность. М., 1994; К о с м а ч Г.А, К о с м а ч Е.Н. Трагедая кумнров революцші. М н., 1994; Лев Троцкнй. Мн.. 1998; В о л к о г о н о в Д.А. Троцхзій. Кн. 1— 2. М ., 1999. У.А.Бажанаў.
ТРОШЧА. возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Зах. Дзвіна, за 16 км на ПдУ ад г.п. Ушачы. Пл. 0,51 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 490 м, найб. глыб. 38,2 м, даўж. берагавой лініі 3,24 км, пл. вадазбору 2,4 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 10—14 м (на ПдЗ да 20 м, на Пн і Пд зніжаюцца да 6 м), усх. — разараныя, зах. — пад лесам. Пойма высокая, сухая, шыр. да 5 м, на Пн і Пд забалочаная, шыр. да 40— 150 м. Берагі выш. 0,5— 1 м, пясчаныя і супясчаныя, пад лесам і хмызняком, на ПдЗ і ПдУ зліваюцца са схіламі, на Пд на невял. участку сплавінныя. Дно да глыб. 2—2,5 м пясчанае, ніжэй ілістае. Шыр. паласы надводнай расліннасці 5—50 м. ТР0Ш Ы Н Афанасій Сямёнавіч (23.12.1912, с. Альза Чамзінскага р-на,
Мардовія, Расія — 24.12.1985), расійскі вучоны ў галіне цыталогіі і біяфізікі. Чл.-кар. AH СССР (1960). Скончыў Ленінградскі ун-т (1936). 3 1957 y Ін-це цыталогіі AH СССР (з 1958 дырэкгар). Навук. прады па праблемах клетачнай праяікальнасці і ролі клетачных мембран. Распрацаваў сарбцыйную тэорыю клетачнай пранікальнасці і размеркавання рэчываў паміж клеткай і асяроддзем. Тв.\ Проблема клеточной проннцаемоста. М.; Л.. 1956; Транспорт сахаров через клеточные мембраны. Л., 1973 (разам з М.М.Нікольскім). А. С.Леанцюк. ТРОЯ (грэч. Troia), I л і ё н, старажытны
горад на ПнЗ М.Азіі, паліт. цэнтр гіст. вобласці Траада ў 3—2-м тыс. да н.э. Рэшткі Т. знойдзены ў 1865 Г.Шліманам y выніку раскопак на ўзгорку Гісарлык. Пазней раскопкі Т. вялі археодагі В.Дзёрпфельд (1893—94), К.Блеген (1932—38). Выяўлены рэшткі 9 паселішчаў эпох бронзы і жалеза. У 3000—2500 да н.э. Т. была крэпасцю э мурамі каля 3 м таўшчыні, яе жыхары займаліся земляробствам, жывёлагадоўляй, ганчарствам, ткацтвам, выплаўлялі медзь. Пасля пажараў 2500 і каля 2200 да н.э. горад адбудаваны, муры ўмацаваны вежамі. На акропалі ўзведзены палац цара. Найвыш. росквіт прыпадае на 1800—1300 да н.э., калі ў гаспадарцы пачалі выкарыстоўваць коней, распаўсюдзіліся новыя буд. прыёмы, вытв-сць бронзы і керамікі. Т. мела гандл. сувязі з Грэцыяй, Крытам, Кіпрам, Хецкім царствам. У час Траянскай вайны горад разбураны і больш не дасягнуў былой велічы. Зноў зруйнавана каля 1100 да н.э. Каля 700 да н.э. на яе месцы грэкі заснавалі г. Новы Іліён. Літ:. Г н н д н н Л.А. Населенне гомеровской Тром. М., 1993; В а н д е н б е р г Ф. Золото Шлнмана: Пер. с нем. Смоленск, 1996; Ч е р в е т т н Д. Золото Трон: Легенда н действйтельность: Пер. с нтал. М.. 1996; Д а р е т Ф р н г н й с к н й . Нсторня о разрушетш Трон: Пер. с лат. СПб., 1997. А.Г.Зельскі. траянскай ва йны», « А п о в е с ц ь п р а Т р о ю». помнік бел. літаратуры 15 ст.; гіст. леракладная аповесць пра падзеі дегендарнай Траянскай вайны. Асн. змест твора грунтуецца не на «Іліядзе» Гамера, a на больш позняй апрацоўцы нар. паДанняў, якая ў ант. эпоху прыпісвалася грэку Дыктысу і траянцу Дарэсу (Дарэту) і выдавалася за ўспаміны сапр. удзельнікаў вайны. Паслужыла крыніцай для шматлікіх літ. апрацовак. У 15 ст. ўсх. славянам праз паўд.-слав. пасрэдніцтва стала вядома т.зв. «Прытча пра каралёў» з візант. хронікі 12 ст. Канстанціна Манасіі, y канцы 15 ст. перакладзеная на бел. мову. У ёй апісваюцца гісторыя заснавання Троі, незвычайнае жыццё траянскага царэвіча Парыса (у бел. тэксце — Фарыжа), сцісла выкладаецца фальклорна-паэтычная версія
прычын узнікнення Траянскай вайны. Асн. месца ў «T.» займае апавяданне пра падзеі апошняга года вайны, якая скончылася смерцю гал. герояў і разбурэннем Троі. Падзеі ў творы асвятляюцца з гуманістычных пазіцый (асуджаецца неапраўданая жорсткасць на вайне, бязлітаснасць да пераможаных), з глыбокім спачуваннем аўтар ставіцца да трагічнага лёсу траянцаў і іх роднага горада. «T.» карысталася значнай папулярнасцю сярод бел. чытачоў, яе і «Александрыю» згадвае Ф.Скарына. На Беларусі быў вядомы яшчэ адзін твор пра Траянскую вайну — рыцарскі раман італьянца Гвіда дэ Калумны «Гісторыя разбурэння Троі» (13 ст.). перакладзены на старабел. мову ў канцы 16—17 ст. Публ ' Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літарагуры. Мн., 1959. В.А.Чамярыцкі. ІРУА-РЫУЕР Т р ы - Р ы в е р с (франц. Trois-Rivières, англ. Three Rivers), горад на ПдУ Канады, прав. Квебек. Каля 120 тыс. ж. з прыгарадамі (2001). Порт на р. Св. Лаўрэнція. Вузел чыгунак і аўтадарог. Буйны цэпчз цэлюлозна-папяровай прам-сці; тэкст. і гарбарнаабутковыя прадпрыемствы.
ТРУБАЗВАРАЧНАЯ
531
нар. побыце беларусаў пашыраны Т. рознай формы з хвоі (абкручаныя бяростай) і бляхі. Ha Т. здабываюць гукі натуральнага гукарада. Даўжыня Т. вар’іруецца ад 1,3 да 2.5—3 м. Могудь мець спец. прыстасаванне для губ -— муштук. Здаўна Т. выкарыстоўвалі як сігнальны інструмент y пастухоўскім. плляуні чым і ваен. побыце, y час каляндарных абрадаў, часам для забавы. Спрактыкаваныя музыкі выконвалі на Т. полькі, вальсы. асобныя ч. кадрылі. Т. наз. таксама язычковы муз. інструмент конусападобнай формы, зроблены з кары асіны, вольхі, ліпы. Найгрышы на такой Т. — рьггмізаванае паўтарэнне аднаго гуку ці вар'іраванне папеўкі на 2—3 гуках натуральнага гукарада. Была пашырана на Беларусі да 1920—30-х г. Бел. кампазітарамі напісаны для T. і фп. разнастайныя па змесце і кампазідыі творы: п’есы (А.Багатыроў, Г.Вагаер, А.Гураў, У.Дамарацкі, У.Кдндрусевіч, С.Картэс, Я.Цікодкі), санаты (П.Падкавыраў, К.Цесакоў), канцэрты для Т. з арк. (Дамарацкі, Г.Гарэлава) і інш. Літ:. H a з н н a Н.Д. Белоруссюіе народные музыкальные ннструменты: Самозвучашне. ударные, духовые. Мн., 1979; Ус о в Ю.А. Труба. 2 нзд. М, 1989. І.Дз Назіна. CTAHÔK, спецыяльны металарэзны станок такарнай групы для апрацоўкі труб. Па тэхнал. прызначэнні адрозніваюць Т.с.: трубаадразны — для адразання труб і зняцця вонкавых і ўнутр. фасак; трубанаразны — для нарэзвання разьбы; трубапратачны — для апрацоўкі ўнутр. паверхняў і інш.
ТРУБААПРАЦ0ЎЧЫ ТРУБА (ад стараж. верхненям. trumba,
італьян. tromba), духавы амбашурны муз. інструмент. Вядомы са старажытнасці, з 17 ст. выкарыстоўваўся як арк. муз. інструмент-. Сучасны тып. Т. з вентьшьным механізмам склаўся да еярэдзіны 19 ст. У прафес. муз. практыцы — арк. і сольны муз. шструмент. Разнавіднасці Т.: пікала, малая, алыовая, басовая. Звесткі пра Т. на тэр. Беларусі адносяцца да 12 ст. («Слова аб паходзе Ігаравым*). У
«ТР0Я», « Г і с т о р ы я
ГРУБАДЎРЫ (франц. troubadour ад праванс. trobar складаць вершы), сярэдневяковыя правансальскія вандроўныя лаэты-спевакі, звычайна знатнага лаходжання. Першыя прадстаўнікі мастацтва, якія валодалі муз. граматай і не былі звязалы з царк. муз. культурай. Звычайна бьші адначасова аўтарамі музыкі, тэксту і выкалаўцамі сваіх твораў. Усхвалялі рыцарскае куртуазнае кахалне, зямныя радасці, героіку крыжовых паходаў і інш. Мелодыі іх песень блізкія да народных. Цікавасць да лірыкі Т. адрадзілася ў пач. 19 ст. Л.А.Шымановіч. т р у б а з в Ар а ч н а я
Пастухоўскіп трубы.
Труба
ВЫ ТВ0РЧАСЦБ
выраб метал., пераважла стальных, труб метадам зваркі ліста або паласы. Вырабляюць трубы дыяметрам ад 6 мм да 2 м фармоўкай (згінаннем ліста ці паласы ў трубу) і наступяай зваркай шва. Паводле размяшчэння зварнога шва адрозніваюць зварку падоўжную і спіральную. Зварныя трубы ў параўнанні з бясшво-
532
ТРУБАЛІЦЕЙНАЯ
вымі маюць меншую таўшчыню сценкі. a трываласць шва не меншую, чым самога металу. Усе тэхнал. аперацыі робяцца на спец. агрэгатах — трубазварачных станах. Паводле спосабу фармоўкі яны бываюць бесперапынныя (фармоўка адбываецда паступова, па меры падоўжнага руху паласы) і перыядычныя (ліст згінаецца ў трубу на ўсю даўжыню адразу). Для зваркі існуюць станы пячной зваркі, зваркі токамі высокай частаты, кантактнай зваркі супраціўленнем, дугавой зваркі пад слоем флюсу ці ў асяроддзі ахоўных газаў. Пры пячной зварцы нагрэтую ў печы да 1300— 1330 °С паласу згінаюць y роліках прафілёвачнага стана ў трубу ці прадягваюць лраз слец. лрыстасаванне (лейку) і адначасова зварваюць краі ўпрытык ці (радзей) y дахлёст. Выкарыстоўваецца для вытв-сці вода- і газалраводных труб дыяметрам 10—114 мм з ладоўжным швом. Пры вырабе труб дыяметрам менш за 100 мм да трубазварачнага стану далучаецца рэдукцыйны стан, які лавялічвае хуткасць выхаду трубы за кошт памяншэння яе дьмметра і таўшчыні сцедак. На сучасдых станах хуткасць выхаду пры дыяметры 10 мм складае 24 м/мід. Пры вырабе труб дыяметрам да 500 мм з падоўжным ці сліральным швом лашырады стады, дзе зварка ажыццяўляецца ціскам з нагрэвам краёў. якія зварваюцца токамі павышанай і высокай частаты. На трубазварачным стане з дугавой зваркай вырабляюць трубы ад 500 да 1600 мм і больш. На Беларусі даладжана вытв-сць стальных электразварных труб квадратдага, лрамавугольнага і круглага сячэндя. У 2001 Магілёўскі металургічны завод вырабляў стальныя лрофільдыя трубы 22 мадыфікацый (ад 20 х 20 мм да 80 х 60 мм з таўшчыдёй сценак 1,2—4 мм), прамашвовыя круглага сячэдня — 18 мадыфікацый (дыяметр ад 16 да 89 мм), стальныя вода- і газалраводныя — 8 мадыфікацьій (дыяметр ад 15 да 80 мм); Маладзечанскі завод металаканструкцый — профільныя 18 мадыфікацый (ад 50 х 50 мм да 220 х 120 мм з таўшчынёй сценак ад 2 да 8 мм) і круглага сячэння 8 мадыфікацый (дыяметр ад 76 мм да 219 мм); Баранавіцкае лрадлрыемства «Аграбудмаш» — стальныя лрамашвовыя круглага сячэддя 3 мадыфікацый (дыяметр 26, 34 і 42 мм з таўшчынёй сценак да 2,5 мм) і лрамавугольныя (30 ,.х 20 мм). А.А.Кацюшкін, Д.С.Рагуновіч.
ТРУБАЛІЦЕЙНАЯ
ВЫ ТВ0РЧАСЦБ,
выраб труб і трубных загатовак метадам ліцця. Т.в. ажыццяўляецца пераважна цэнтрабежным і паўбеспералынным ліццём, трубных загатовак — ліддём y разавых формах, цэнтрабежным, бесперапынным y гарыз. і верт. крышталізатарах, намарожваннем і інш. Пры цэлтрабежным ліцці труб вадкі метал крышталізуецца ў вярчальнай вакол гарыз. восі ме-
тал. форме. Ад дзеяння цэнтрабежпых сіл утвараецца шчыпьная дробназярністая структура металу і трубы маюць павышаныя мех. якасці. Для паўбесперапьганага ліцця чыгунных напорных труб ужываюцца спец. ўстаноўкі, асн. вузлы якіх — літніковая сістэма, крышталізатар, рухомы стол. Вадкі метал з літніковай сістэмы паступае ў кальцавую прастору паміж вонкавым і ўнугр. крышталізатарам. Пасля запаўнення раструбнай часткі. калі меніск дасягае пэўнага стану. зацвярдзелую трубу разам з рухомым сталом перамяшчаюць уніз; пры дасягненні зададзенай даўжыні яе вымаюць з крышталізатара. Такі спосаб эканамічны, не патрабуе складанага абсталявання. мае высокую прадукцыйласць. дазваляе вырабляць трубы практычна ўсякай даўжыні і дыяметра з нязначнымі адхіленнямі таўшчыні сценак і ўнутр. дыяметра. лепліай гідрашчьпьнасці і інш. Устаноўка простая па канструкцыі і ў абслугоўванні, патрабуе нязначн ьн капіталаўкладанняў, на адной машыне можна выраблядь 5— 6 труб розных дыяметраў. Яе недахопам з ’яўляецца абмежаваная (7— 30 мм) таўшчыня сценак труб.
Першыя чыгундыя трубы на Беларусі адліты ў 1932 на Магілёўскім металургічным заводзе. У 1952 улершыню ў СССР тут асвоеяа лрамысл. ўстаноўка ла вырабе чыгудных налорных труб паўбеслерапынным слосабам. На 2002 на з-дзе працуе 8 машын лаўбесперапыднага ліцця, якія адліваюць чыгудныя трубы даўж. 5,5 м і дыяметрам 100, 150, 200, 250, 300, 400 мм. Разнавіддасць Т.в. — адліўка злучальных частак трубалраводаў (муфты, трайдікі, вугольнікі і інш.) робідца на Мінскім заводзе ацяпляльнага абсталявання. Гл. таксама Ліцейная вытворчасць. Я.І.Маруковіч. ТРУБАПРАВОД, сістэма з металічных
(часам поліэтыленавых, жалезабетондых і ідш.) труб, злучадых ламіж сабой з дапамогай зваркі, муфтаў, фланцаў; аснова трубаправоднага транспарту. Прыздачаны для традслартавадня вадкіх, газаладобных і цвёрдых рэчываў, a таксама кашэйдераў, гатовых вырабаў, лошты, дакументацыі і інш. (гл. Водаправодная сетка, Газаправод, Пдраўлічны транспарт, Каналізацыйная сетка, Нафтаправод, Пнеўматычны транспарт). Аснашчаны спец. арматурай (краны, засаўкі і інш.), рэгулюючымі і залордымі лрыстасаваддямі, кантрольна- вымяральдымі лрыладамі. Для пракладкі Т. выкарыстоўваюць трубаўкладчыкі. ТРУБАПРАВ0ДНЫ ТРАНСПАРТ, від
транспарту, які ажыццяўляе перадачу да адлегласць вадкіх, газападобдых ці цвёрдых лрадуктаў ла трубаправодах. Прызначады для транспарціроўкі газу (газаправод), нафты і дафталрадуктаў (нафтаправод), цвёрдых матэрыялаў (гідраўлічны транспарт, пнеўматычны транспарт). У залеждасці ад лрызначэння і тэр. размяшчэння адрозніваюць Т.т. магістральды і прамысловы (найб. лашырады). Прамысловы выкарыстоўваецца для трансларціроўкі грузаў, якія лерадаюцца па трубах y межах лрадпрыемства для працягу тэхнал. лрацэсу. Да магістральнага Т.т. належаць газа- і дафтаправоды, па якіх трансларціруюцца прадукты ад месца здабычы да месца лерапрацоўкі і слажывання (заводы,
марскія парты). Па магістральных прадукталраводах традсларціруюцца гатовыя дафталрадукты (бензін, дызельнае палша і інш.) з заводаў y раёны слажывання. Да Т.т. адносяцца таксама нафтабазавыя, удутрылрамысловыя дафта-, газа-, прадукгалраводы, гарадскія- газаразмеркавальныя. водаправодныя і каналізацыйньм сеткі і г.д. Вядучая краіда ў галіне Т.т. Ялодія. На Беларусі агульная працягласць магістральдых дафтадраводаў розлага дыяметра (630, 720, 820, 1020 мм) y адданіткавым вылічэнлі 3 тыс. км, лрадукгалраводаў 1,4 тыс. км, газаправодаў 6,7 тыс. км. размеркавальных газалраводаў 22 тыс. км (2002). Будуецца газалравод Ямал— Еўрола, першы ўчастак (209 км) здадзеды ў эксплуатацыю (1999). Удзельная вага Т.т. ў агульным грузаабароце краіды 58% (2001). Схему магістральных нафталраводаў гл. ў арт. Нафтаправод. М.М.Кунцэвіч, Л.В.Несцераў. ТРУБАПРАКАТНАЯ ВЫТВ0РЧАСЦБ,
выраб бясшвовых (без зварнога ладоўжнага ці спіральнага шва) метал. труб спосабам пракаткі. Уключае транспартаванне загатовак (здіткаў) да награвальных печаў, награвалне загатовак, лракатку труб, іх каліброўку, ахаладжэнне, лраўку, абрэзку і ідш. Асн, тэхнал. абсталяванне Т.в. — трубапракатныя агрэгаты, якія адроздіваюцда тыпаразмерам вырабляемых труб і спосабам іх лракаткі. Працэс гарачай пракаткі ўключае: прашыўку нагрэтай загатоўкі (злітка) і атрыманне таўстасцендай гільзы на лрашыўяых станах; раскатку гільзы да лэўнай таўшчыні сценак, дыяметра і даўжыні трубы на беспералыддым, кароткаапраўйым, пілігрымавым, трохвалковым лракатных станах. Беспералыдды стад (найб. лрадукцыйды) ужываецца лры лракатцы труб дыяметрам 110 мм; кароткаалраўны (аўтаматычды) — для вырабу труб дыяметрам ад 60 да 450 мм і болыд; лілігрымавы — дыяметрам 400— 700 мм, трохвалковы стан — таўстасценных труб дыяметрам 35—200 мм (для кольцаў падшылнікаў качэндя). Пасля раскаткі трубы калібруюцца на калібровачных стадах (гл. Калібр), ахалоджваюцца і лравяцца. Трубы дьмметрам да 70 мм атрымліваюць абціскаллем гарачых трубдых загатовак на рэдукцыйдых станах. Для змяншэння таўшчыні сцедкі і дыяметра, надання трубе болыл высокіх мех. уласцівасцей, гладкай лаверхні і дакладных ламераў 'ласля гарачай пракаткі яе ставяць да станах лерыяд. дзеяння, на халодную лракатку, a таксама лрацягваюць лраз валокі валачыльнага стану. Бясшвовыя трубы ўжываюцца ў машыдабудаванні, нафтаздабыўлой, хім. лрам-сці, y камунальнай гасладарцы і інш. Асн. прадлрыемствамі ла іх вырабе ў СНГ з’яўляюцца Перваўральскі наватрубны і Нікалальскі паўднёватрубны З-ды. Я.Б.Лажэчнікаў. а г р э г Ат , сістэма канструктыўна аб’яднаных пракатных станаў і дапаможных машын для выра-
т р у б а п р а к Ат н ы
533
бу метал. бясшвовых труб са зліткаў, каваных або качаных загатовак; асн. від абсталявання трубапракатнай вытворчасці. Уключае станы прашыўны (для атрымання таўстасценнай трубы, т.зв. гільзы), падаўжальны (для раскаткі гільзы), абкатны і калібровачны (у некаторых Т.а. і рэдукдыйны). Паводле тыпу стана-падаўжальніка (аўтам., пілігрымавы, трохвалковы, бесперапынны, рэйкавы) наз. і Т.а. Найб. пашыраны Т.а. з бесперапынным падаўжальным станам, на якіх робядь трубы дыям. да 102 мм.
ТРУБАЧОЎ
ТРУБАРЭЗ, прыстасаванне для рэзкі
г. Валгаград, Расія —9.3.2002), рускі мовазнавец. Чл.-кар. AH СССР (1972). Акад. Рас. АН (1992). Скончыў Днепрапятроўскі ун-т (1952). 3 1953 y Ін-це славяназнаўсгва і балканістыкі AH СССР, y 1961—2001 y Ін-це рус. мовы імя Вінаградава Рас. АН (стварыў і ўзначальвае сектар, потым аддзел этымалогіі і анамастыкі, y 1966—82 адначасова нам. дырэктара), з 1999 адначасова гал. рэ-
труб. Адрозніваюць Т. ручны (рэзка робіцца пры дапамозе ролікаў; трубу замацоўваюць y цісках, a Т. круцяць вакол яе) і к у м у л я т ы ў н ы (рэзка ўзрывам). Складаецца з 2 трубчастых паўкольцаў, якія запаўняюцца гексагенам. Падрыў зарада выконваюць дыстанцыйна праз электрадэтанатар.
зварцы, укладваюць трубы ў траншэі, цылшдры і гарлавіны ў калодзежы і камеры. выконваюць інш. пагруэачна-разгрузачныя pa60™ , y т.л. ў меліярад. буд-ве. Прычапныя Т. манцірутоць на 2-восевым прычэпе, на якім устанаўліваюць паваротаую калонку з пад’ёмнай стралой і трубазахопным прыстасаваннем; агрэгатуюцца з трактарамі МТЗ і інш. Грузападымальнасць Т. да 50 т і больш. В.М.Кандрацьеў.
ТРУБАЧ0Ў Алег Мікалаевіч (23.10.1930, . самаходная (часам прычапная) грузападымальная машына з навясным абсталяваннем, прызначаная для пракладкі трубаправодаў. Робідца на базе гусенічнага трактара, выкарыстоўваецца сумесна з інш. спец. машынамі. т р у б а ў к л Ад ч ы к
Т. падгрымліваюць трубы і плеці з іх пры
Магістральныя газаправоды на тэрыторыі Беларусі
-------- Існуючыя магістральныя газаправоды -------- Газаправод Ямал—Еўропа ___ _ Участкі газаправода Ямал—Еўропа, якія будуюцца Існуючыя кампрэсарныя станцыі
®
Латвія Верхнядзвінск
Кампрэсарныя станцыі газаправода Ямал—Еўропа Кампрэсарныя станцыі газаправода Ямал—Еўропа, якія будуюцца
Б^аслаў^'* ^
Газавымяральныя станцыі Падземныя сховішчы
Літва
<
Наваполацк _ • ^1олацк\
Глыбокае n * Паставы
-
-
у шачь|
Обаль
ВІЦЕБСК Таржок
Смаленск
Расія На Калінінград
*
» Мсціслаў
\
Крычаў Іэрыка^. Клімавічы
Польшча
Сл<)ўгарад ' Хоцімск Краснаполле Касцюковічы Ьаукавы •Свіслач Бярозі Пружаны Варшава Камянец • Жабінка
Карма 4>^ V _ Чачэрск
534
ТРУБАЧЫ
дактар час. «Вопросы языкознання». Асн. працы па слав. і індаеўрап. этымалогіі, усх.-слав. анамастыцы. этнагенезе і культуры стараж. славян, літуаністыцы. Гал. рэдактар і адзін з аўтараў «Этымалагічнага слоўніка славянскіх моў» (вып. 1—28, 1974—2001). Пераклаў з ням. мовы і дапоўніў «Этымалагічны слоўнік рускай мовы» М.Фасмера (т. 1—4, 1964—73; 3-е выд., 1996). Тв:. Нсторня славянскнх термннов родства н некоторьк древнейшнх термднов обіцественного строя. М.. 1959; Пролсхожденне названмй домашннх жнвотных в славянскдх языках. М., 1960; Ремесленная термннологня в славянскдх язьжах. М., 1966; Этногенез д культура древнейшых славян. 2 дзд. М.. 2002.
ТРУБКАЗЎБЫЯ (Tubulidentata), атрад плацэнтарных млекакормячых. Вядомы з пліяцэну Еўразіі і міяцэну Афрыкі (каля 20—5 млн. г. назад). Адзіны сучасны від — трубказуб афрыканскі (Orycteropus afer). Пашыраны ў Афрыцы на Пд ад Сахары. Жыве ў разнастайных ландшафтах. Даўж. цела да 158 см, хваста да 61 см, маса да 82 кг. Скура тоўстая, ружавата-шэрая, з рэдкім валасяным покрывам. Вушы доўгія (да 21 см), трубкаватыя. Канец морды выцягнуты ў трубку. Зубы складаюцца са зрослых дэнгымавых трубачак (адсюль назва), растуць усё жыццё. Пярэднія канечнасці 4-, заднія 5-пальцыя, з моднымі капытападобнымі кіпцюрамі. з дапамогай якіх Т. разбураюць тэрмітнікі, рыюць грунт. Кормяцца тэрмітамі, мурашкамі, інш. насякомымі. Нараджаюдь 1, зрэдку 2 дзіцяняці ў год. Аб’ект лалявання.
Э.Р.Самусенка.
ТРУБАЧЫ. с т э н т а р ы (Stentor), род прасцейшых кл. раснічных інфузорый. Каля 20 відаў. Пашыраны ў морах і прэсных водах. На Беларусі найб. трапляюцца Т.: звычайны (S.polymoiphus) і блакітны (S.coerulus). Свабодна плаваюць, могуць прымацоўвацца да субстрату. Даўж. да 1 мм. Цела лейкападобнае, рас-. шыранае на пярэднім канцы, укрытае шчылыіай пелікулай з густымі раснічкамі. Здольныя рэзка скарачацца. Размнажаюцца бясполым шляхам (дзяленне папалам) і палавым (кан ’югацыя). Кормяцца дробнымі арган. рэшткамі, бактэрыямі, водарасцямі, лрасцейшымі. Могуць рэгенерыраваць: з кожнай ч. дела, y якой ёсць макрануклеус, аднаўляецца ўвесь арганізм. Біял. меліяратары.
ТРЎБКА ВЫБУХУ, д ы я т р э м а , трубкападобны канал, утвораны пры прарыве газаў праз пласты зямной кары і запоўнены брэкчыяпадобнымі народамі. Звязаны з глыбіннымі разломамі. У папярочніку да 1 км. На глыбіні злучаюцца дайкамі. На стараж. платформах (Паўд.-Афрыканская, Індыйская, Аўстралійская, Сібірская, Усх.-Еўрапейская) бываюць запоўнены брэкчыяпадобнымі ультраасн. магматычнымі пародамі (кімберлітамі, лампраітамі); з іх 8— 10% — алмазаносныя. Найб. алмазаносных Т.в. ў Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліцы, Расіі (Рэспубліка Саха). На Беларусі Т.в. выяўлены на Жлобінскай седлавіне. У.І.Шкуратаў.
Трубкакруты: 1 — казарка пладовая; 2 — арэхавы; 3 — таполевы; 4 — букарка лладовая. рохвугольныя, не прыкрываюць канец брушка. Расліннаедныя. Большасць відаў адкладвае яйцы ў тканкі ліста і скручвае яго ў трубку (адсюль назва). Лічынкі бельм, бязногія, С-падобна выгнугыя. Акукліваюцца ў глебе.
С.Л.Максімава. Да арт. Трубказубыя. Трубказуб афрыканскі.
ТРУБКАКРЎТЫ, т р у б а к р у т ы (Attelabidae), сямейства жукоў падатр. разнаедных. Каля 1,3 тыс. відаў. Пашыраны пераважна ў трапічных лясах. Жывуць на лясных і пладовых дрэвах, кустах. На Беларусі каля 20 відаў. Найб. трапляюцца Т.: арэшнікавы (Apoderus coryli), дубовы (Attelabus curculionides), таполевы (Byctiscus populi); шкоднікі садоў букаркі, слонікі вішнёвы (Rhynchites auratus), слівавы (R.cupreus). Вонкава ладобны да слонікаў. Даўж. да 15 мм. Цела яркае — зялёнае, сіняе, чорнае, чырв., нярэдка з метал. бляскам. Галава выцягнута ў галаватрубку. Хабаток тоўсты, сагдуты. Вусіхі булавападобныя, 11- і 12-членікавыя. Брушка кароткае, шырокае. Надкрылы амаль чаты-
ТРУБКАН0СЫЯ, атрад птушак, гл. Буравеснікападобныя. ТРУБЧАСТАЯ ПЕЧ, 1) тое, што вярчальная печ. 2) Апарат для высокатэмпературнага нагрэву нафты^і нафтапрадуктаў пры гх перапрацоўцы. Складаецца са змеевіка і экранаў, размешчаных y топачнай камеры. ТРУБЫ, пустацелыя цылшдрьічныя або профільныя вырабы значнай даўжыні ў параўнанні з ' папярочным сячэннем. Адрозніваюць Т. метал. і неметалічныя. Злучаюцца з дапамогай зваркі, таксама раструбаў, муфтаў, фланцаў. Як асобныя элементы ці злучаныя ў трубаправоды выкарыстоўваюцца для перамяшчэння цел y газападобным (газаправоды), вадйм (вода-, нафтаправоды) або цвёрдым стане (гл. Пнеўматычны транспарт). Паводле лікавага значэння ціску вадкасді, што працякае па трубаправодзе, адрозніваюць Т. безнапорныя, маланапорныя і напорныя. Металічныя Т. паводле спосабу вытв-сді падзяляюцца на стальныя (6 класаў) і чыгунныя; бясшвовыя, зварныя, літыя (гл.
Трубазварачная вытворчасць, Трубаліцейная вытворчасць, Трубапракатная вытворчасць).
Трубаўкладчык: a — агульная будова (1 — гідрацыліндр, 2 — процівага, 3 — страла, 4 — грузавы палісдаст, 5 — захопнае прыстасаванне), б — Д 355 С -з «Комацу» (Японія).
Стальныя Т. вьікарыстоўваюцца ў магістральных трубаправодах высокага і нізкага ціску для падачы вады, газу, нафты, таксама ў машынабудаванні, буд., хім., харч. прам-сці, ядз. тэхніцы, я к стальныя канструкцыі маставых кранаў, буравых выш ак і інш.; чыгунныя Т. — y асн. для водалраводных і каналізацыйных сетак, газа- і нафгалраводаў (безнапорных) і інш. Н е м е т а л і ч н ы я Т. вырабляюцца з розных тыпаў бетону (у т.л. з жалезабетону), цэменту (у т.л. з азбацэменту), палімерных матэрьюлаў, цэглы, шкла, керамічных матэрьмлаў і інш. Жалезабетонныя, азбацэментныя Т. выхарыстоўваюцца ў кана-
лізацыйных, арашальных і асушальных сістэмах; жалезабетонныя і бетонныя. мураваныя Т. — таксама пад насыпнымі збудаваннямі для пастаянных вадацёкаў, пропуску ліўневых і расталых вод і інш.; Т. з палімерных матэрыялаў, шклапластыкаў, пластмас — y сістэмах водазабеспячэння, каналізацыі, электраправодхі. таксама ў газа- і нафтаправодах, для перапампоўвання розных хімікатаў; Т. з керамічных матэрыялаў (звычайна з тугаплаўкіх глін) — y каналіэацыйных, дрэнажных сістэмах і інш ; шкляныя — для транспарціроўкі агрэсіўных вадкасцей і газаў y хім., нафгаперапрацоўчай, таксама харч. і фармакалагічнай прам-сцях; каменялітьш — для абразіўных матэрыялаў і пульпаў y вугальнай, металургічнай, энергет. прам-сці і інш. «ТРУБЫ», «Т р о м б ы», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся больш за 100 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, y т.л. Войны, Грычыны, Нарбуты, Осцікі, Радзівілы, Развадоўскія, Рудаміны, Хвальчэўскія. Mae ў чырвоным полі 3 чорныя паляўнічыя трубы, злучаныя муштукамі, кожная з 4 залатымі паяскамі і перакручаным шнуром. Клейнод — над прылбіцай з каронай 5 страусавых пёраў. Вядомы з канца 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413. ТРУБЯЦКАЯ Кацярына Іванаўна (дзявочае Л а в а л ь; 3.12.1800 — 26.10.1854), княгіня, жонка дзекабрьіста СЗА.Трубяцкога. Першая сярод жонак дзекабрыстаў паехала за мужам y Сібір (ліп. 1826). У Іркуцку, затрыманая ўладамі, афіцыйна адмовілася ад ірамадз. правоў і дваранскіх прывілей.' МА.Някрасаў увекавечыў імя T. y паэме «Рускія жанчыны». ТРУБЯЦКІЯ, княжацкі род, прадстаўнікі якога ў 16 — пач. 20 ст. адыгрывалі важную ролю ў жыцці ВКЛ і Расіі. Вядуць радаслоўную ад унука вял. кн. ВКЛ Гедзіміна Дзмітрыя Альгердавіча, які валодаў г. Трубчэўск (адсюль прозвішча) на Браншчыне. Яго нашчадкі кн. Трубчэўскія, пазней Т., захоўвалі свой удзел y ВКЛ да 1500, калі кн. Андрэй Іванавіч (?— 1546) пасля заняцця маскоўскім войскам г. Трубчэўск перайшоў на службу да маскоўскага вял. кн. Івана III. Сярод яго нашчадкаў найб. вядомыя: Юр ый М і к і т а в і ч (? — да 1634), стольніх, ваявода цара Васіля Іванавіча Шуйскага. 3 1611 y Рэчы Паспалітай, дзе ў 1621 атрымаў г. Трубчэўск з воласцю (з 1618 y складзе ВКЛ). А л я к с е й М і к і т а в і ч (?—1680), брат Юрыя, баярын, ваявода. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—67) штурмам узяў г. Мсціслаў, дзе загінула шмат жыхароў («Трубяцкая разня»), П ё т р (каля 1610—44), сын Юрыя Мікітавіча, падкаморый, потым маршалак старадубскі. Ю р ы й (?—1679), сын Пятра. Пасля пераходу ў выніку размежавання 1645 г. Трубчэўск ў склад Расіі выехаў y Маскву, дзе атрымаў чьш баярьша. Пачьшальнік галін роду, што існуюць і ў нашы дні. М.Э.Красноў. ТРУБЯЦК0Й (Trubetzkoy) Мікалай Сяргеевіч (16.4.1890, Масква — 25.6.1938), расійскі лінгвіст, культуролаг і філосаф; тэарэтык еўразійства; прадстаўнік пражскай школы ў мовазнаўстве. Сын
С.М. Трубяцкога. Скончыў Маскоўскі ун-т (1913). У 1919 эмігрыраваў y Сафію. 3 1922 y Вене, з 1923 праф. Венскага ун-та. Распрацаваў шэраг новых кірункаў y лінгвістыцы: фаналогію, марфаналогію, гісторыю літ. моў, тыпалогію моўных структур, кантрастыўную лінгвістыку. Для параўнальнага вывучэння моў абгрунтаваў неабходнасць 3 падыходаў: гіст.-генетычнага, арэальна-гіст. і тыпалагічнага. Выявіў заканамернасці фанетычнага строю малавывучаных моў (фіна-угорскіх, каўказскіх, палеаазіяцкіх). Распрацаваў перыядызацыю стараж. агульнаслав. моўнай гісторыі. Сфармуляваў паняцце «моўнага саюзу» для харакгарыстыкі моў, пашыраных y адной геагр. зоне і культ.-гіст. вобласці. Распрацаваў дынамічную тыпалогію моў, з дапамогай якой імкнуўся рэканструяваць стараж. этапы моўнай гісторыі і мадэліраваць тэндэнцыі моўнага развіцця ў будучыні. Паводле Т., усе тэарэт. і практычныя даследаванні ў навуцы павінны накіроўвацца на правільнае развіццё асобы. Гарманічнае развіццё чалавека звязваў з яго рэалізацыяй y творчасці. Перадумовай творчай дзейнасці чалавека і яго «самаажыццяўлення» лічыў самапазнанне, якое, на думку Т., знаходзіцца ў пастаянным узаемадзеянні з калектыўна-нац. самапазнаннем («Пра сапраўдны і несапраўдны нацыяналізм», 1921). Абсалютызаваў ролю нац. культур і абвяргаў ідэю стварэння агульначалавечай культуры, якая, на яго думку, можа прывесці да угылітарнага светапогляду і нівеліроўкі духоўных патрэбнасцей чалавецтва. Падзел культур на прымітыўныя і развітыя лічыў памылковым тэзісам еўропацэнтрычнай навукі; сцвярджаў, іігго вывучэнне культур павінна ажыццяўляцца паводле прынцыпу раўназначнасці і «якаснай непараўнальнасці» культур («Еўропа і чалавецтва», 1920). У «рамана-германскай» еўрапеізацыі бачыў гал. небяспеку для культ.-гіст. развіцця чалавецтва як сукупнасці непаўторных культур розных народаў («шматчалавечых асоб»), Крытыкаваў славянафілаў за імкненне ствараць сваю культуру на ўзор чужой «вялікай» культуры, далучыць да сваёй культуры чужыя «малыя» культуры і пераўтварыць іх на свой лад, за арыентацыю на далёкае мінулае сваёй культуры; рэалізацыя славянафільскіх ідэй, на думку Т., прывяла б да нац. абязлічання, страты чысціні этнасу і нац. ідэі, застою і парушэння сувязі культуры з менталітэтам яе носьбітаў. Лічыў, uno рус. культура ўтварае асаблівы «еўразійскі» тып, заснаваны на спалучэнні культур усх. славян і турынскіх народаў (угра-фінаў, самаедаў, цюркскіх народаў, манголаў і маньчжураў), і не адносіцца ні да «рамана-гсрманскай», ні да славянскай культур. Выступаў за карэнны пераварот y паліт. і нац. еўрапеізаванай свядомасці рус. народа, самабытны «еўразійскі» шлях яго эвалюцыі. Погляды Т. паўплывалі на развідцё лінгвістыкі, фарміраванне лінгвакультуралогіі, этнасацыялогіі, рус. геапаліт. даследаванняў.
трубяцкой
535
Тв:. Рус. пер. — Нзбр. тр. по фшюлопш. М., 1987; Нсторня. Культура. Язык. М., 1995; Наследае Чннгнсхана. М., 1999; Основы фо нологпв. 2 нзд. М , 2000. Л іт :. Н.С.Трубецкой н современная фнлологая: [Сб. ст ). М., 1993. Н .Г.К ісялёва.
ТРУБЯЦК0Й Павел (Паола) Пятровіч (15.2.1866, Інтра, Італія — 12.2.1938), рускі скульптар-імпрэсіяніст. Працаваў y прыватных студыях (1884) і асабістай майстэрні (1885—97) y Мілане. У 1897— 1906 жыў y С.-Пецярбургу і Маскве (выкладаў y Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скульптуры і архітэкіуры). 3 1906 y Францыі, ЗША, Італіі. Ствараў пераважна жанравыя і гіартрэтныя статуэткі, партрэтныя бюсты ў тэхніцы лепкі экспрэсіўнымі раздзельнымі мазкамі, якія часта захоўвалі адбіткі пальцаў скульптара на сырой гліне. Работы вылучаюцца жывапіснай, пластычнай формай, багатай святлоценявымі эфектамі: «Маскоўскі рамізнік» (1898), «Партрэт Л.Талстога», «І.І.Левітан» (абодва 1899). Аўтар помніка Аляксандру III y С.-Пецярбургу (1900—06). ІРУБЯЦКОЙ Сяргей Мікалаевіч (4.8.1862, маёнтак Ахтырка пад Масквой — 12.10.1905), расійскі філосаф і грамадскі дзеяч. Брат Я.М. Трубяцкога, бацька УІ.С.Трубяцкога. Д-р філасофіі (1900). Скончыў Маскоўскі ун-т (1885), дзе з 1900 працаваў праф., з 1905 рэкгарам. У 1900—05 супрацоўнічаў y час. «Вопросы фшіософнм н пснхологнн». Адстойваў ідэю універсітэцкай аўтаноміі, актыўна ўдзельнічаў y земскім руху. Для яго філас. поглядаў харакгэрна спалучэнне ідэй платанізму і хрысціянства, асновай якіх ён лічыў вучэнне пра Логас. Філас. вучэнне Т. — '«канкрэтны Ідэалізм» — выкладзена ў яго працы «Асновы ідэалізму» (1896), дзе ў якасці
П.Трубяцкой. І.ІЛевітан. 1899.
536
ТРУБЯЦКОЙ
зыходнага пункга выступае не абстракгная ідэя «чыстага быцця», a канкрэтнае існае. Прызнаваў духоўную лрыроду рэальнасці; лічыў, што існае грунтуецца на разумных законах касмічнага Логаса, які ўпарадкоўвае развіццё прыроды і чалавечага грамадства; што існае папярэднічае мысленню, таму што вечная актуальная свядомасць (свядомасць Бога) папярэднічае канечнай свядомасці чалавека, якая знаходзіцца ў працэсе станаўлення. Сродкамі пазнання побач з розумам абвяшчаў вопыт і веру, якую трактаваў y адпаведнасці з правасл. традыцыяй: лічыў, што яна не супрацьстаіць розуму, a ўгварае з ім пэўнае адзінства. Аб’ектыўнасць свядомасці звязваў з ідэяй саборнасці. Саборнасць y разуменні Т. — пэўны агульначалавечы ідэал дасканалага грамадства, дзе пануе любоў як агульны найвышэйшы сінтэз сац., маральных і рэліг. прынцыпаў праваслаўя. Тв:. Соч. М., 1994; Курс лсторнн древней фвлософнн. М., 1997. В.І.Боўш. ГРУБЯЦКОЙ Сяргей Пятровіч (9.9.1790, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 4.12.1860), дзекабрыст, князь, палкоўнік. 3 роду Трубяцкіх. Служыў з 1808 y Сямёнаўскім, з 1821 — y Праабражэнскім палках. Удзельнік вайны 1812, замежных паходаў рус. арміі 1813— 14. Адзін з заснавальнікаў тайных таварыстваў — «Саюза выратавання», «Саюза працвітання», Паўночнага таварыства дзекабрыстаў. Спачатку прыхільнік канстытуцыйнай манархіі, потым — рэспублікі, y перагаворах з кіраўнікамі Паўд. т-ва дзекабрыстаў даў згоду на агульнае выступленне ў 1826. Напярэдадні выступлення дзекабрыстаў выбраны дыктатарам — кіраўніком рэвалюд. войск, але 26.12.1825 на Сенацкую плошчу не з’явіўся, бо лічыў паўстанне недастаткова падрыхтаваным. Прыгавораны Вярхоўным судом да пакарання смерцю, замененага вечнай катаргай, якую адбываў y Нерчынскіх капальнях і Чыцінскай турме. 3 1839 на пасяленні ў Іркуцкай губ. У 1856 амнісціраваны. Аўтар «Запісак» (1906). ТРУБЯЦКОЙ Яўген Мікалаевіч (5.10.1863, Масква — 23.1.1920), расійскі філосаф, правазнавец і грамадскі дзеяч. Брат С.М. Трубяцкога. Д-р філасофіі (1897). Скончыў Маскоўскі ун-т (1885). 3 1892 y Кіеўскім ун-це (з 1897 праф.), з 1905 праф. Маскоўскага ун-та. Адзін з заснавальнікаў канстытуцыйна-дэмакр. партыі (выйшаў з яе ў 1905). У 1906—10 гал. рэдактар час. «Московскнй еженеделышк». У 1907—08 чл. Дзярж. савета. Адзін з заснавальнікаў выд-ва «Шлях» (1910—17). Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 адзін з ідэолагаў белага руху. Яго філас. погляды склаліся пад уплывам «філасофіі ўсеадзінства» У.С. Салаўёва. Гнасеалагічная канцэпцыя Т. грунтуецца на ідэі існавання абсалютнай звышіндывід. свядомасці, якая змяшчае
вечныя ісціны і ўяўляе сабой сінтэз часовага і вечнага. Крытэрыем аб’ектыўнасці пазнання чалавека лічыў яго здольнасць да пераадолення фрагментарнасці індывід. ведаў і набліжэння да абсалютнай свядомасці («Метафізічньш перадумовы пазнання: Спроба пераадолення Канта і кантыянства», 1917). Сцвярджаў, што свет адносна незалежны ад Бога, таму што, паводле Божай ідэі, надзелены свабодай волі («Сэнс жыцця», 1918). На яго думку, свет з’яўляецца месцам самавызначэння асобы, ажыццяўлення яе свабоды выбару паміж 2 магчымасцямі: станоўчай (імкненне да рэалізацыі Божай ідэі) і адмоўнай (супраціўленне і гіроцідзеянне Божай ідэі). Абсалютызацыя ролі свабоды асобы характэрна і для яго права-
y якім патрабавалі адчужэння на карысць сялян памешчыцкіх і інш. прыватных зямель, што перавышалі «прац. норму». Т. адмовіліся падтрымаць сталыпінскую аграрную рэформу 1906—17, a ў2-й Дзярж. думе (сак.—чэрв. 1907, 104 дэп. з 518) зноў унеслі свой агр. законапраект. 3 усталяваннем «трэцячэрвеньскай манархіі» і ўвядзеннем рэакц. выбарчага закона (1907) колькасны склад (14 дэп. y 3-й Думе 1907—12 і 10 дэп. y 4-й 1912—17) і ўплыў Т. рэзка скараціліся. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 яны падтрымлівалі Часовы ўрад, куды з сак. 1917 уваходзіў іх кіраўнік А.Ф.Аеранскі (з ліп. 1917 прэм’ер-міністр). У ліп. 1917 Т. аб’ядналіся з народнымі сацыялістамі ў Прац. народна-сацыяліст. партыю.
знаўчых пошядаў. Вызначаў права як сукупнасць норм, якія забяспечваюць і адначасова абмяжоўваюць знешнюю свабоду асобы. Права, на яго думку, з’яўляецда гал. фактарам узнікнення цывілізацыі. Абгрунтаваў неабходнасць гіст. падыходу да вывучэння права, які ўлічвае эвалюцыю ўласцівых розным народам на розных гіст. этапах уяўленняў пра межы свабоды асобы і ідэальную лабудову грамадства. Яго погляды паўплывалі на развіццё рус. рэліг. філасофіі (М.А.Бярдзяеў, С.М.Булгакаў, П.А.Фларэнскі і інш ). Гв.: Трн очерка о русской нконе. М., 1991; Смысл жнзнн. М., 1994; Мзбранное. М., 1995; Мнросозерцанне В.С.Соловьева. T. 1—2. М., 1995; Нз прошлого: Воспоммнання. Нз пугевых заметок беженца. Томск, 2000; Труды по фшюсофнн права. СПб., 2001. Н.Г.Кісялёва. «ТРУД», ірамадска-палітьмная газета. Выдаецца з 19.2.1921 y Маскве на рус. мове 6 разоў на тыдзень. Асвятляе пытанні грамадска-паліт., эканам. і культ. жыцця Расіі, міжнар. падзеі. Mae рубрыкі: «Падзеі і каментарыі», «Свет сёння», • «Культура», «Дзелавая інфармацыя», «Рэпарцёр», «Абставіны і мы» і інш. Выходзіць штотыднёвьі вылуск «Труд-7», y якім змяшчаюцца інфарм. матэрыялы і па Беларусі.
ТРУД0 (Trudeau) ІГер Эліёт (18.10.1919, г. Манрэаль, Канада — 28.9.2000), канадскі паліт. і дзярж. дзеяч. Ганаровы д-р права. Скончыў Манрэальскі ун-т. У 1949—51 працаваў y апараце прэм’ерміністра. 3 1961 праф. Манрэальскага ун-та. 3 1965 чл. Ліберальнай партыі (у 1968—70 і 1976—79 яе лідэр), дэп. палаты абшчын федэральнага парламента Канады (да 1984). У 1966 парламенцкі сакратар прэм’ер-міністра. У 1967—68 міністр юстыцыі ва ўрадзе Л.Б.Пірсана і ген. пракурор Канады. У 1968—79 і 1980—84 прэм’ер-міністр Канады. Урад Т. дамогся заканад. замйцавання англафранц. двухмоўя ў краіне (1969) і незалежнасці Канады ад брьгг. ларламента (1982). Аўтар кніг грамадска-паліт. тэматыкі.
ТРУДАВІКІ, « П р а ц о ў н а я г ру па » , фракцыя дэпутатаў-сялян і народніцкай інтэлігенцыі ў 1—-4-й Дзяржаўных думах Расіі (1906—17). У 1-й Думе паводле розных звестак было 107 або 127 дэпутатаў з 478. Ад бел. губерняў y іх лік уваходзілі К.К.Александровіч, М.С.Гатавецкі (Віленская губ.), Ф.Я.Буслаў (Магілёўская губ.), М.М.Жукоўскі, С.П.Кандрашук, У.Р.Якубсон (Гродзенская губ.), Ф.С.Трасун, Р.П.Філіпаў (Віцебская іуб.). Праграма: увядзенне дэмакр. свабод, нацыяналізацыя мірным шляхам зямлі (акрамя сял. надзелаў) і яе ўраўняльнае размеркаванне паводле прац. норм (адсюль назва «Т.»), адмена саслоўных і нац. абмежаванняў. Друкаваны орган — газ. «Трудовой народ». Па асобных пытаннях Т. блакіраваліся з кадэтамі і сацыял-дэмакратамі. 5.6.1906 яны выступілі ў Думе з «Праектам асн. палажэння» аб агр. рэформе,
ТРУДЫ, вёска ў Полацкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 57 км на ПнУ ад г. Полацк, 165 км ад Віцебска, 14 км ад чыг. ст. Алешча. 148 ж., 77 двароў (2002). 2 лясніцтвы. Сярэдняя школа-сад, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Вайсковыя могілкі воінаў і партызан, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. ТРУЙМЯСТА (Trdjmiasto), Т р о х г р a д д з е, гарадская агламерацыя на Пн Польшчы, на ўзбярэжжы Балтыйскага мора. Уключае гарады Гданьск, Гдыня, Сопат, суседнія невял. гарады і пасёлкі. ТРУМ (ад галанд. Ч ruim), памяшканне ўнутры корпуса судна пад ніжняй палўбай. Знізу Т. абмяжоўваецца днішчам або другім дном (воданепранікальным насцілам, які прыварваецца да верхніх кантаў днішчавага набору). ТРЎМБІЧ (Trumbic) Антэ (17.5.1864, г. Спліт, Харватыя — 17.11.1938), харвацкі і югаслаўскі паліт. дзеяч. Д-р права (1890). Вучыўся ва уд-тах Заграба, Вены і Граца (Аўстрыя). 3 1894 чл. харвацкай (далмацінскай) Партыі права. У 1895— 1918 дэп. Далмацінскага сабора і аўстр. парламента. Заснавальнік ліберальнабурж. Харвацкай партыі (1905), якая выступала за харвацка-сербскае зблі-
жэнне. 3 1915 старшыня Паўднёваславянскага камітэта\ ад яго імя падпісаў Корфскую джларацыю 1917 аб стварэнні Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 Югаславія), міністрам замежных спраў якога быў y 1918—20. ТРЎМПІЦКАЕ BÔ3EPA. У ГІастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Галбіца, за 26 км на ПнУ ад г. Паставы. Пл. 0,44 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 570 м, найб. глыб. 4 м, даўж. берагавой лініі 3,86 км, пл. вадазбору 8,6 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. 6—8 м (на ПнУ 2—3 м), разараныя. Участкамі тэраса выш. 1,2—1,4 м. Берагі нізкія пясчаныя і пясчана-галечныя, пад хмызняком, месцамі на Пд сплавінныя; 3 залівы. На Пд і ПдЗ пераўвільготненая пойма шыр. да 50 м. Дно ілістае, на невял. участку каля ўсх. берага — пясчанае. Паласа надводнай расліннасці шыр. да 10 м. Выцякае ручай y р. Галбіда. ТРУМЭН (Тплпап) Гары Спенсер (8.5.1884, Ламар, штат Місуры, ЗША — 26.12.1972), палітычны і дзярж. дзеяч ЗША. Быў
клеркам, бухгалтарам, фермерам, саўладальнікам магазіна. Удзельнік 1-й сусв. вайны на тэр. Францыі, капітан. Пасля вайны чл. Дэмакр. партыі. 3 1926 старшыня акруговага суда ў штаце Місуры. 3 1934 сенатар ад гэтага штата. Са студз. 1945 вшэ-прэзідэнт ЗША y адміністрацыі Ф.Д.Рузвельта, пасля яго смерці прэзідэнт краіны ад Дэмакр. ітартыі (1945— 53; выбраны ў 1948). Урад Т. з 1946 канфрантаваў з пануючымі ў кангрэсе ЗША прадстаўнікамі Рэсп. партыі, з
1949 працягваў рэформы ў духу «новага курсу» Рузвельта, але абмяжоўваў дзейнасць прафсаюзаў паводле Тафта— Хартлі закона. У час Патсдамскай канферэнцыі 1945 Т. загадаў скінуць ядз. бомбы на яп. гарады Хірасіму і Нагасакі (6 і 9.8.1945). Пасля 2-й сусв. вайны імкнуўся процідзейнічадь пашырэнню сферы ўплыву СССР y свеце, дзеля чаго былі прыняты Трумэна дактрына і Маршала план, засн. Цэнтральнае разведвальнае ўпраўленне і Арганізацыя Паўночнаатлантычнага дагавора, войскі 3LLIA удзельнічалі ў карэйскай вайне 1950—53. Аўтар мемуараў. Літ:. М а н ы к н н АС. «Эра демократов»: лартнйная перегруппнровка в СІПА. 1933—1952. М., 1990. ТРЎМЭНА ДАКТРЫНА, праграма знешнепаліт. дзейнасці ўрада ЗША. сфармуляваная прэзідэнтам Т.С.Трумэнам y яго пасланні кангрэсу 12.3.1947 на пач. «халоднай вайны». Прадугледжвала дапамогу Грэцыі і Турцыі ў барацьбе супраць «камуніст. пагрозы» (400 млн. дол., адпраўка амер. ўзбраення і ваен. саветнікаў); абвяшчэнне гал. задачай знешняй палітыкі ЗША ўсялякай абароны дэмакр. ін-таў «свабоднага свету» ад замахаў на яго асновы, г.зн. падтрымку ўсіх народаў, што змагаліся супраць камунізму. Т.д. папярэднічала аказанню ўрадам ЗША эканам. дапамогі краінам Зах. Еўропы паводле Маршала плана ў 1948—52. Літ. : У т к н н- A. Н Сгратегня глобальной экспансян: Внешнеполнтач. докгрнны СІПА. М . 1986. ТРУПА (ням. Тшрре ад франд. troupe літар. — датоўп), творчы калеюыў тэатра. Бываюць драм., оперныя, балетдыя, алерэтачныя і інш. T., a таксама змешадыя, якія складаюцца з акцёраў драмы, аперэты і інш. ТРЎПА ГАЛУБКА, Т р у п а б е л а рускіх артыстаў лад загадам У.Г a л y б к а, гл. Беларускі трэці дзяржаўны тэатр. ТРУПАЕДЫ, жывёлы, якія кормяцца рэнггкамі мёртвых арганізмаў, гл. ў арт. Некрафагі.
Трусы: 1 — дзікі еўрапейскі; 2 — амерыканскі балотны; 3 — амерыканскі трус-пігмей.
трус
537
ТРУС д з і к і е ў р а п е й с к і (Огусtolagus cuniculus), млекакормячая жывёла сям. зайцавых атр. зайцападобных. Адзіны від роду. Паходзіць з Цэнтр. і Паўд. Еўропы, Паўн.-Зах. Афрыкі. У сярэдневякоўі завезены ў шэраг краін Еўропы, лазней y Аўстралію, Новую Зеландыю, Амерыку. Жыве вял. калоніямі ў хмызняковых зарасліках, y норах. Родапачынальнік дарод свойскіх Т. (гл. Трусагадоўля). Т. называюць таксама 3 інш. роды сям.: амерыканскіх Т. — Sylvilagus (14 відаў); бясхвостых Т. — Romerolagus (1 від); паўддёваамерыканскіх Т. — Pronolagus (3 віды). Даўж. да 55 см. маса да 2.5 кг Афарбоўка шэрая з бураватымі ці вохрыстымі адценнямі, брушка белае. Вушы адносна кароткія (даўж. да 7 см), закругленыя. Пераважна расліннаедны. Палігам. Нараджае да 9 (макс. 12) дзіцянят 3—7 разоў за год. Аб'ект палявання. Лабараторная жывёла. А.М.Петрыкаў. ТРУС Адатоль Міхайлавіч (30.5.1910, в. Нізок Уздзенскага р-да Мінскай вобл. — 7.9.1989), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1955). Скодчыў Віцебскі маст. тэхнікум (1930), студыю БДТ-2 (1931). Працаваў y Бел. т-ры імя Я.Коласа (да 1986). У сваёй творчасці працягваў і развіваў лепшыя традыцыі нац. сцэны. Адметны мастакоўскі тэмдерамент слалучаў y сцэд. дартрэтах сваіх герояў з дсіхал. заглыбленасцю, выразным пластычным малюдкам, унутр. засяроджанасцю. Шырокі творчы дыядазон, мастацтва пераўвасабленля давалі яму магчымасць выявіць сваю індывідуальнасць y разнапланавых ролях (лірычных і сац. герояў, драм., камед., вострахарактардых) y творах розлых жанраў. Яркія прыклады рэаліст. і ламастацку вобраздага раскрыцця змястоўлых характараў і тыпаў дададзены ім y класічдым і сучасным, y т.л. бел., рэпертуары: Старац («Раскіданае гдяздо» Я.Кулалы), Мацей («Несцерка» В.Вольскага), Бондараў («Проба агнём» К.Крадівы), Полаз, ІДыковіч («Крыніцы», «Сэрца да далоні» паводле І.Шамякіна), Крандзялёу («Таблетку пад язык» А.Макаёдка), Макаранка («Над Бярозай-
538
трус
ракой» П.Глебкі), Мітрыч («Улада цемры» Л.Талстога), Андрэй Прозараў («Тры сястры» А.Чэхава), Ляпкін-Цяпкін («Рэвізор» М.Гогаля), Захар Бардзін, Басаў, Шышкін («Ворагі», «Дачнікі», «Мяшчане» М.Горкага), Пераяркаў, Пётр («Багна», «Лес» ААстроўскага). Сярод інш. значных роляў: Макар («Востраў Алены» Я.Шабана), Гоша («Цудоўны сплаў» У.Кіршона), Месны («Фронт» А.Карнейчука), Карп Карпавіч («Не называючы прозвішчаў» В.Мінко), Яўмен Дыбенка («Праўда і крыўда» паводле М.Стэльмаха), Лір («Кароль Лір» У.Шэкспіра), Маёр («Дамы і гусары» А.Фрэдры), Эрнст фон Мюлер («Гарачае лета ў Берліне» паводле Дз.К’юсак). Літ:. Г у т к о в і ч А. Акцёр сцэнічнага натхнення (А.М.Трус) / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1960. Б.І.Бур'ян.
А.М.Трус.
П.Трус.
ТРУС Паўлюк (Павел Адамавіч; 6.5.1904, в. Нізок Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 30.8.1929), бел. паэт. Скончыў Мінскі белпедтэхнікум (1927), вучыўся ў БДУ (1928—29). У 1927—28 працаваў y рэд. газ. «Палеская праўда» (Гомель). Друкаваўся з 1922. У яго вершах (зб-кі «Вершы», 1925; «Ветры буйныя», 1927), паэмах («Юны змаганец» і «Астрожнік». 1925; «Дзесяты падмурак», 1928; «Чырвоныя ружы», 1929; «Сірата Алеся», часткова апубл. 1925—29, цалкам 1934 і інш.) адлюстраваны пераўтварэнні ў краіне. Узбагаціў змест і маст.-выяўл.
сродкі плакатна-агітацыйнага верша. Пісаў сатыр. вершы, прыпеўкі, гумарыст. вершаваныя апавяданні. Паэзія Т. прасякнуга рэв. рамантыкай. Яго паэмы вызначаюцца лірычным ладам, задушэўнай узрушанасцю. Адзін з першых y бел. паэзіі спалучыў y лірыцы патэтыку з унутр. перажываннем. Тв.: 36. тв. Мн., 1934; Выбр. творы. Мн., 1953; Выбранае: Вершы і паэмы. Мн.. 1979; Новай квадры настаў маладзіх. Мн., 1984; Выбр. творы. Мн.. 2000. Л і т Ч о р н ы К. Думкі пра Паўлюка Труса / / 36. тв. М н., 1975. Т. 8; Л у ж а н і н М. Вобраз юнака / / 36. тв. Мн., 1981. Т. 4; _Г л е 6 к a П. Паэзія барацьбы і перамогі. Мн., 1973. С. 166— 172; Г а р э л і к Л. Паўлюк Трус / / Беларускія пісьменнікі і літаратурны прадэс 20— 30-х гг. М н.. 1985. Л.МГарэлік.
ТРУС СВОЙСКІ, млекакормячае атр. зайцападобных. Паходзідь ад труса дзікага еўрапейскага. Вядома каля 60 парод, якія падзяляюцца на мяса-шкуркавыя (белы волат, венскі блакітны трус, матылёк, савецкая шыншыла, савецкі мардэр, серабрысты трус, чорна-буры трус, шэры волат і інш.), мясныя (новазеландскі белы, каліфарнійскі, блакітны беверэн, дацкі фламандскі волат) і пуховыя (пароды ангорская, белая пуховая). Вылучаюць пароды буйныя (больш за 4,5 кг), сярэднія (3—4,5 кг) і дробныя (менш за 3 кг). Даўж. да 70 см. Афарбоўка шэрсці белая, блакітная, шэрая, карычневая, серабрыстая, чорная. Жывуць да 10 гадоў, гасп. выкарыстанне 1— 1,5 года. Нараджаюць па 8 і больш дзіцянят 3—6 разоў за год.
ТРЎСАВА Ірына Аляксандраўна (н. 22.3.1957, г. Архангельск, Расія), бел. вучоны ў галіне металургіі. Канд. тэхн. н. (1988). Скончьма Днепрадзяржынскі індустрыяльны ін-т (1983). 3 1984 y Бел. нац. тэхн. ун-це. Навук. працы па цеплафізіды і цеплаэнергетыцы высокатэмпературных тэхналогій y металургіі і машынабудаванні. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1988. Тв.\ Кольцевые печн: Теорня н расчеты. Мн., 1993 (разам з У.І.Цімашпольскім, М.Я.Пякарскім); Промышленные теплотехнологан. Ч. 1—5. Мн., 1995—2000 (у сааўг.); Стальной слнток. T. 1—3. Мн., 2000—2001 (у сааўт.).
ТРУСАГАДОЎЛЯ, галіна жывёлагадоўлі па развядзенні труса свойскага для атрымання мяса, шкурак і пуху. Вылучаюць кірункі Т.: мяса-шкуркавы, мясны, пуховы. Трусінае мяса — пажыўны дыетычны прадукт, шкуркі — каштоўная сыравіна для футравай прам-сці, пух ідзе на выраб фетру і трыкатажу. Сістэмы ўтрымання трусоў: клетачная, вонкавая шэдавая, таксама ў закрытых трусятніках для прамысл. Т. з рэгуляваным мікракліматам і механізацыяй працэсаў іх кармлення, паення і прыбірання гною. На Беларусі развіта Т. аматарская.
А.Трус (у цэнтры) y ролі Макара.
Літ.: К у л ь к о К.С. Разведенне кролнков. 2 ш д. М., 1984; П о м ы т к о В.Н. Зоотехннческне основы промышленного кролнзсоводства. ф 4., 1984; Т у з о в а Р.В.. Н в а -
н о в a Е.Н. Кролнководство. Мн., 1987; Е р н н А.Т., П л о т н н к о в В.Г., Рым н н с к а я Е.Н. Прнусадебное кроляховодство н нутрневодство. 2 нзд. Мн., 1994.
ТРЎСАЎ Алег Анатолевіч (7.8.1954, г. Мсціслаў Магілёўскай вобл.), бел. археолаг і гісторык архітэктуры, грамадскапаліт. дзеяч. Канд. гіст. н. (1981), дацэнт (2001). Скончыў БДУ (1976). 3 1976 супрацоўнік, з 1980 начальнік археал. аддзела Бел. рэстаўрацыйнага праектнага ін-та. 3 1995 y Бел. ун-це культуры (у 1996— 98 дэкан ф-та бібліятэчна-інфармацыйных сістэм). Вывучае помнікі манум. дойлідства, матэрыяльную культуру Беларусі 11—18 ст. Распрацаваў методыку арх.археал. вывучэння манум. помнікаў Беларусі. Праводзіў раскопкі помнікаў археалогіі і архітэктуры ў шэрагу бел. гарадоў. У 1990—96 дэп. Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь. У 1991—96 нам. старшыні Камісіі Вярх. Савета па ацукацыі, культуры і захаванні гіст. спадчыны. У 1992—95 старшыня, 1998—99 нам. старшыні Цэнтр. рады Бел. с.-д. грамады. 3 1999 старшыня Т-ва бел. мовы імя Ф.Скарыны. Тв:. Памягннюі монуменхального зодчества Белорусснн XI—^ХУІІ вв.: Архятектурноархеол. аналнз. М н., 1988; Старажытны Мсціслаў. Мн., 1992 (разам з М.АТкачовьм); Беларускае кафлярства. Мн., 1993; Сгары замак y Гродне XI — XVIII стст. Мн., 1993 (разам з В.Е.Собалем, Н.І.Здановіч); Матэрыяльная культура Міра і Мірскага замка. Мн., 1994 (разам з Н.І.Здановіч, АК.Краўцэвічам); Манументальнае дойлідства Беларусі XI— XVIII стст.: Гісторыя будаўнічай тэхнікі. Мн.,
2001.
ТРЎСАЎ Антон Данілавіч (27.5.1835, г. Барыоаў Мінскай вобл. — 1886?), бел. рэвалюцыянер-дэмакрат, адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 на Беларусі, дзеяч міжнар. рэв. руху, выдавец. Брат Б.К.Д. Трусава. Скончыў Мінскую гімназію (1853), вучыўся ў Маскоўскім ун-де (1854—56; 1860—61). Паслядоўнік М.Г.Чарнышэўскага і К.Каліноўскага. У 1861—62 рыхгаваў паўстанне ў Мінску. У 1863 узначаліў паўстанцкі атрад з жыхароў Мінска, удзельнічаў y баях супраць урадавых войск y Мінскай губ. Пасля паўстання ў„эміграцыі. У Жэневе зблізіўся з рус. рэвалюцыянерам М.І.Уціным. арганізаваў з ім і інш. рэвалюцыянерамі Рус. секцыю 1-га Інтэрнацыянала (1870). У 1871 чл. Жэнеўскага к-та дапамогі парыжскім камунарам. Адзін з арганізатараў друкарні час. «Народное дело», y 1869—71 яе загадчык, з 1873 уладальнік. У 1884 прадаў друкарню групе «Вызваленне працы» і вярнуўся ў Мінск, дзе жыў пад наглядам паліцыі. Літ:. К і с я л ё ў Г. Сейбіты вечнага. Мн„ 1963. Г.В.Кісялёў.
ТРЎСАЎ Баляслаў Канстанцін Данілавіч (1832 ці 1833, г. Барысаў Мінскай вобл. — пасля 1866), удзельнік вызв. руху 1860-х г. Брат А.Д.Трусава. Скончыў Мінскую гімназію, Маскоўскі пед. ін-т (1853). Настаўнічаў y Маскве. Быў блізкі да рэв. т-ва М.І.Ішуціна, чл. польск. падп. к-та ў Маскве, які дапа-
магаў удзельнікам паўстання 1863—64. У 1866 арыштаваны і зняволены ў Петрапаўлаўскую крэпасць па т.зв. «каракозаўскай справе» (замаХ на цара Аляксандра II). На следстве выявілася дачыненне Т. да ўцёкаў Я.Дамброўскага з-пад варты ў Маскве (1864) і да планаў рэвалюцыянераў арганізаваць удёкі М.Г.Чарнышэўскага з Сібіры. Аднак y поўным аб’ёме сувязі Т. з падполлем не былі раскрыты. У снеж. 1866 вызвалены пад нагляд паліцыі. Далейшы лёс невядомы. Літ:. К і с я л ё ў Г. Сейбіты вечнага. Мн., 1963; Русско-польсюіе революцнонные связн. Т. 2. М„ 1963. Г.В.Кісялёў. ТРЎСАЎ Сцяпан Пятровіч (1803?—?), дзекабрыст, прапаршчык Палтаўскага пях. палка. У 1824 прыняты ў Т-ва з’яднаных славян. 18.2.1826 y Бабруйску ў час агляду Палтаўскага палка заклікаў салдат узняцца на барацьбу супраць царызму. Арыштаваны і закаваным y кайданы дастаўлены ў Магілёў, але ваеннасудовая камісія вырашыла судзіць яго пры Палтаўскім палку. На следстве не прызнаўся ў прыналежнасці да тайнага т-ва і нікога не выдаў. Прыгавораны да смяротнага пакарання, якое заменена пажыццёвай катаргай. Пакаранне адбываў y Бабруйскай крэпасці. Ў 1863 пераведзены ў разрад «тэрміновых вязняў». Далейшы лёс невядомы. Літ.: Ш в е д В.В. Бёларускія старонкі гісТбрыі дзекабрыстаў. Мн., 1998. В.В.Швед.
Літвы, y 1900—01 чл. яе Гал. праўлення. За рэв. дзейнасць неаднойчы арыштаваны і сасланы. 3 1906 y эміграцыі. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 вярнуўся ў Расію. У 1917—18 заг. аддзела газ. «Нзвестня ВЦНК», рэдакгар час. «Вестнюс жмзнн». Друкаваўся ў «Правде». У зб. «Грамадскі рух y Расіі ў пачатку XX ст.» (кн. 7, т. 4, ч. 2, 1911) змясціў арт. «Нацыянальны рух», y якім прыводзіў звесткі па гісторыі бел. культурьі, мовы і л-ры, вітаў " творчасць Ф.Багушэвіча,
Б.І.Трусевіч.
т р уто ўс кі
539
ТРЎТНЕЎ Іван Пятровіч (1827, г. Чакалін Тульскай вобл., Расія — 18.2.1912), рускі і бел. жывапісец, графік, педагог. Вучыўся ў Строганаўскім вучылішчы ў Маскве, Пецярбургскай AM (1850—58; з 1868 акадэмік). Ў 1866— 1912 арганізатар і загадчык Віленскай школы малявання. Шмат зрабіў для развіцдя маст. адукацыі на Беларусі. Працаваў y жанрах гіст. і быт., партрэта, пейзажа. Многія яго работы прысвечаны побыгу бел. і літ. сялян. Творы вызначаюцца рэалістычнасцю, крытычным падыходам да адлюстравання рэчаіснасці. Выканаў замалёўкі шэрагу будынкаў Полацка, Віцебска, Мсціслава і інш., Ільінскай царквы ў Відебску (змешчана ў кн. П.Бацюшкава «Беларусь і Літва», 1890). Сярод жывапісных твораў: «Блаславенне сына ў апалчэнне» (1855), «Хрэсны ход на вадохрышча ў вёсцы» (1857, вял.
С.С.Трусевіч.
Я.Коласа, Я.Купалы. Аўтар брашуры «Мастацтва і пралетарыят» (1918), артыкулаў, y якіх з марксісцкіх пазідый асвятляў ролю інтэлігенцыі ў развіцці пралет. руху. Пісаў пра творчасць паэта Э.Верхарна, скульптара К.Э.Менье, жывапісца Рафаэля і інш. ЭЛКарніловіч.
ТРУСЕВІЧ Барыс Іпалітавіч (5.8.1892, г. Віцебск — 14.11.1961), бел. вучоны ў галіне ўнутр. медыцыны. Акад. АН Беларусі (1956, чл.-кар. 1953), д-р мед. н. (1943), праф. (1934). Засл. дз. н. Беларусі (1946). Скончыў Кіеўскі ун-т (1916), дзе працаваў y 1918—20. 3 1928 y БДЎ, з 1930 y Мінскім мед. ін-це (з 1943 заг. кафедры), адначасова заг. кафедры Бел. ін-та ўдасканалення ўрачоў. Ў 1952—54 гал. тэрапеўт Мін-ва аховы здароўя Беларусі. Навук. працы па пытаннях паталогіі сардэчна-сасудзістай сістэмы, лёгкіх, стрававальна-кішачнага тракту і інш. Распрацаваў методыку пальпацыі нырак. Te:. Матерналы к проблеме острой сосудлстой недостатрчноста. Мн., 1950; Прнмерный план обследовання больного в терапевтаческой юшннке. 4 нзд. Мн., 1961. Літ:. Б a л ы ш е в a 'М.Н. Б.Й.Трусевнч: (К 100-летаю со дня рождення) / / Здравоохраненне Беларусн. 1992. № 9.
ТРУСКАВЕЦ, горад на Украіне, y Львоўскай вобл., y перадгор’ях Карпат. Вядомы з 1462, горад з 1948. Каля 40 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог. 3-д па разліве мінер. вады. Прадпрыемствы харч. прам-сці. Бальнеалагічны курорт. Засн. ў 1827 (першая бальнеалячэбніца). Клімат умерана кантынентальны. Асн. прыродны лек. факгар — мінер. крыніцы з хларыдна-сульфатнанатрыевымі водамі на піццё, ванны, інгаляцыі. Найб. вядомая вада «Нафтуся» (гідракарбанатна-кальцыева-магніевая слабамінералізаваная з высокім утрыманнем арган. рэчываў). Лечаць хваробы нырак, страўніка, печані і жоўцевых шляхоў, парушэнні абмену рэчываў. Санаторыі, пансіянаты, курортная паліклініка.
ТРУСЎВІЧ Станіслаў Станіслававіч (псеўд. З а л е ў с к і K a з і м i р; 1870, в. Вераскава Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 25.8.1918), дзеяч рэв. руху на Беларусі, y Польшчы і Літве, публіцыст. Вучыўся ў Варшаўскім вет. ін-де (у 1889 выключаны за ўдзел y студэнцкіх хваляваннях). У 1891—92 вёў прапаганду сярод настаўнікаў і сялян Навагрудскага, Лідскага, Слуцкага пав. Сасланьі пад нагляд паліцыі ў Мінск, дзе ў 1894 пад яго кіраўніцтвам створана Мінская с.-д. арг-цыя. Адзін з заснавальнікаў Рабочага саюза Літвы, Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і
ТРУСЬІ (Oryctolagus), род млекакормячых атр. зайцападобных. Адзіны від — дзікі T. (O.cuniculus). Пашыраны першапачаткова ў Цэнтр. і Паўд. Еўропе, Паўн.-Зах. Афрыцы; завезены ў шэраг краін Еўропы, пазней ў Аўстралію, Новую Зелавдыю, Паўд. Амерыку. Сустракаюцца на ПдЗ Украіны і ў Малдове. Жывуць y норах на адкрытых месцах з кустовай расліннасцю, утвараюць кало- ТРУТ0ЎСКІ Канстанцін Аляксандравіч ніі. Кормяцца травяніста'й расліннасцю. (9.2.1826, г. Курск, Расія — 29.3.1893), Ад Т. паходзяць пароды труса свойскага. украінскі і рускі мастак. У 1845—49 Даўж. да 44 см, маса каля 2 кт. Асн. афар- вольнаслухач Пецярбургскай AM, з боўка карычнева-шэрая. Нараджаюдь 4—9 1860 яе акадэмік. Аўтар жанравых кардзіцянят 3—1 разоў за год. Аб'ект палявання. цін, прасякнутых любоўю да народа:
ТРУСКАЛКІ, кветкавая расліна, тое, што клубніцы.
І.Трутнеў. Аўтапартрэт. залаты медаль), «Народная школа», «Партрэтная ў Антверпене» (1868), «Літоўская пагранічная карчма» (1889), «Віленскія пакутнікі Антоній і Іаан» (1880-я г.), «Сляпы кабзар», «На раку з бялізнай», «Рэвалюцыя 1905 года ў Ііільні» і інш. Аўтар шэрагу партрэтаў (аўтапартрэт, партрэт М.Марцюшавай, 1901), абразоў, пейзажаў («Ручай», пач. 20 ст.), a таксама акварэлей, y якіх увасобіў гіст. помнікі і памятныя мясціны на Беларусі. Літ:. Д р о б о в Л.Н. Жмвогаісь Белорусснн XIX — начала XX в. Мн., 1974; K a ц е р М.С. Нзобразчгельное нскусстю Белорусснн дооктябрьского пернода: Очеркн. Мн., 1969. БАЛазука.
540
ТРУФЕЛЕВЫЯ
«Карагод y Курскай губерні» (I860), «Калядкі на Украіне» (1864), «Збор нядоімак на сяле» (1886), «Бяленне палатна» (1874). Выканаў ілюстрацыі да паэм Т.Шаўчэнкі «Гайдамакі» (1886), «Нявольнік» (1887), баек І.Крылова (1864) і інш.
пражылак. Некат. Т. ядомыя: белаваты, зімовы (T.brumale), летні (T.aestivum) і інш. Найб. каштоўны Т. чорны (T.melanosporuni) культывуюць y Францыі. 3-за пладовых цел да Т. таксама адносяць грыбы інш. родаў [напр., стэфензія. гіднотрыя Цюляна (Hydnotria tulasnei), або Т. чырвона-буры].
ТРЎХАН Іван Іванавіч (11.12.1915, в. Каменка Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл. — 16.6.2000), бел. вучоны ў галіне
Засл. арт. Беларусі (1980). Вучыўся ў Ленінградскім тэатр. ін-це (1953—55). 3 1955 працаваў y рас. т-рах. У 1962—80 I » акцёр Магілёўскага абл. драм. т-ра. Вьіканаўца пераважна драм. і камед. роляў. 1 Імкнуўся вьшвіць шматграннасць характараў, перадаць унутр. склад душы і своеасаблівасць знешняга аблічча. Сярод роляў y Магілёўскім т-ры: Каравай ? ; («Таблетку пад язык» А.Макаёнка), Хлынаў («Гарачае сэрца» А.Астроўскага), Ягор Бульгчоў («Ягор Булычоў і іншыя» М.Горкага), Прысыпкін («Клоп» У.Маякоўскага), Гадун («Раалом» БДаўранёва), Віклар («Варшаўская мелодыя» Л.Зорына), Сцяпан Судакоў («Гняздо глушца» В.Розава), Лейстэр • («Марыя Сдюарт» Ф.Шылера), Сагамор («Мільянерка» Б.Шоу) і інш. Г.Р.І'ерштэйн. I
К.Трутоўскі. Бяленне палатна. 1874.
ТРЎФЕЛЕВЫЯ (Tuberales), парадак сумчатых грыбоў з групы парадкаў дыскаміцэтаў. Уключае 2—3 сям. (труфелевыя, тэрфезіевыя, элафаміцэтавыя), бсшыіГза 100 відаў. Пашыраны пераважна ў зонах цёплага ўмеранага клімату Еўразіі і Амерыкі. Сапратрофы, Мікарызаўтваральнікі. Растуць y глебе пераважна ў дубровах, радзей y мяшаных лясах. Некат. ядомыя. На Беларусі трапляюцца 4 віды з родаў труфель, гіднотрыя, стэфензія. ТРЎФЕЛЬ (Tuber), род дыскаміцэтаў сям. труфелевых. Каля 100 відаў. Пашыраны ва ўмераных зонах абодвух паўшар’яў. Утвараюць мікарызу з арэшнікам, букам, дубам, грабам. На Беларусі 1 від — Т.белаваты (T.borchii). Трапляецца ў мяшаных і лісцевых лясах y багатай перагноем глебе, пладаносіць са жн. па лістапад. Пладовыя целы падземныя, памерам ад ляснога арэха да буйнога клубня бульбы (Ma ca да 1 кг), акругльія, з гузаватай паверхняй, мясістыя ці храсткаватыя, пакрытыя зю нку абалонкай (перыдыем). Міцэлій пры выспяванні пладовых цел знікае. Тканка грыба на разрэзе мае мармуровы малюнак з цёмных і светлых (на якіх размешчаны сумкі з 1— 8 аскаспорамі)
эканам. геаграфіі. Канд. геагр. н. (1949), праф. (1977). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1938), Вышэйшую парт. школу (1946). У 1950—53 прарэктар, y 1962—65 рэктар Бел. ін-та нар. гаспадаркі. У 1965—67 дырэктар НДІ эканомікі і эканам.-матэм. метадаў. У 1953— 62 і 1967—84 y БДУ. Навук. працы па геаграфіі сельскай гаспадаркі Беларусі. Аўтар падручнікаў і дапаможнікаў для ВНУ. Тв.: Географня Белорусснн. Мн., 1965 (у сааўт.); Экономнческая географня Белорусснн. 2 нзд., М н., 1973.
ТРУХХнАЎ Пётр Сцяпанавіч (16.6.1910, Рыга — 14.8.1992), Герой Сав. Саюза (1945). Беларус. У Вял. Айч. вайну з 1943 на 2-м Бел. фронце. Старшы сяржант Т. вызначыўся 27.6.1944 y баі каля в. Стайкі Магілёўскага р-на, дзе адным з першых фарсіраваў Дняпро, агнём з кулямёта забяспечыў пераправу роты, y крытычны момант бою закрыў сваім кулямётам амбразуру варожага дзота. Пасля вайны працаваў на чыгунцы. ТРУХАНАЎ Юрый Уладзіміравіч (8.12.1929, С.-Пецярбург — 2.2.1999), бел. акцёр.
ТРУХІЛЬЁ (Trujillo), горад на 3 Перу. Адм. ц. дэпартамента Лібертад. Засн. ў 1534. Каля 600 тыс. ж. (2001). На Панамерыканскай шашы, вузел аўтадарог. Ш, Аэрапорт. Буйны цэнтр перапрацоўкі 1 цукр. трыснягу, бавоўны, рысу, кавы. Прам-сць: харч., хім., гарбарная; вытв-сць эл.-абсталявання, буд. матэрыялаў. I Ун-т. Тэатры, музеі, y т.л. археалагічны. 1 Арх. йомнікі 17— 18 ,ст. Пацярпеў ад землетрасення ў 1970. ТРУХЛЯКІ (Pythidae), сямейства жукоў падатр. разнаедных. Каля 300 відаў. Па- I * шыраны ўсюды, акрамя Антаркгыды. Жывуць пад карой пераважна хвойнш дрэў. На Беларусі 2 віды, найб. трапляецда Т. плоскі (Pytho depressus). Даўж. да 20 мм. Цела плоскае, чорнае з метал. зялёным, фіялетавым або чырв. бляс- : кам: брушка, вусікі і ногі чырв.-карычневыя. Вусікі 11-членіхавыя. ніткападобныя, патоў- 1 шчаныя на верхавінцы. Галава выцягнута ў галаватрубку. Кормяцца- гніючым лубам, некат. драпежніхі. Лічынкі (даўж. да 30 мм) прадаўгаватыя, плоскія, карычняватыя або жоўтыя, з 2 вырастамі на заднім канцы цела. Развіццё, ад яййа да імага некалькі гадоў. С.Л.Максімава. 1
ТРУХНОЎ Рыгор Маркавіч (15.10.1908, » в. Шамкі Крупскага р-на Мінскай вобл,— 26.11.1986), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1966), праф. (1967). Засл. работнік вышэйшай шксшы Беларусі (1982). Удзель- ■ " нік Вял. Айч. вайны. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1934). У 1934—38 настаўнічаў I * y Барысаве. 3 1946 выкладаў y БДУ. \ Даследаваў гісторыю Германіі і сав.герм. адносіны ў .І-й пал. 20 ст. Тв:. Германскнй топрос на Лондонской репараднонной конференцнн (16 нюля — 16 августа 1924 г.). Мн., 1959; Революцнонный подьем в Германнм (конец 1918 — середана 1921 г.). Мн., 1963; Классовая борьба в Герман™ в 1922—1923 гг. Мн., 1969; Поучнтельные урокн нсторнн: Трн советско-германскяе договора (1922—1926 гг.). Мн., 1979; Рапалло * в дейстішн: Нз нсторнн советско-германскнх отношеннй (1926—1929 іт.). Мн., 1982. П.М.Бараноўскі.
ТРЎЦЕНЬ. мужчынская асобіна пчалы меданоснай. Гл. ў арт. Пчаліная сям’я. Труфелі: 1 — чорны; 2 — летні; 3 — афрыканскі; 4 — белаваты.
ТРУЦЭВІЧ Іаіль (?— 1654), бел. грамадскі і культ. дзеяч, друкар, пісьмен-
I
нік. Дзяцінства і юнацтва, верагодна, прайшлі ў Магілёве, дзе ён мог атрымаць адукацыю. Чл. Магілёўскага богаяўленскага брацтва (2-я чвэрць 17 ст.), ігумен Куцеінскага Богаяўленскага манастыра (г. Орша). Магчыма, y Магілёве пазнаёміўся з бел. друкаром і асветнікам С.Собалем. Удзельнічаў y заснаванні Куцеінскай друкарні, з сярэдзіны 1630-х г. яе кіраўнік. Да многіх нелітургічных выданняў напісаў прадмовы на бел. і царкоўнаслав. мовах. Пад яго рэдакдыяй выйшлі «Лексіконь славенороскій н нмень тлькованіе» П.Бярынды (1653), «Трефологіонь» (1647) і інш. Прыхільнік грамадска-паліт. і культ. сувязей з Рус. дзяржавай. Памёр y час пераезду друкарні ў Іверскі манастыр пад Ноўгарадам. Літ:. Х а р л а м п о в н ч К.В. Малоросснйское влнянне на велнкорусскую церковную жнзнь. T. 1. Казань, 1914; Жу д р о Ф. Нонль Труцевнч, первый нгумен кутеннс ш монастырей // Могнлевскле епархнальные ведомостн. 1891. № 8—11. Г.Я.Галенчанка ТРУШ Мікалай Мікалаевіч (н. 23.2.1948, в. Мосткі Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. матэматык. Х^-р фіз.-матэм. н., праф. (2000). С^ончыў БДУ (1972), дзе і працуе. Навук. працы па тэорыі імавернасці і матэм. статыс’гыцы. Распрацаваў метады пабудовы непараметрычных ацэнак мнагамерных стацыянарных выпадковых працэсаў і аднародных палёў, развіў семіінварыянтны падыход да даследаванняў стат. уласцівасцей гэтых ацэнак. 71».: Об оценхе спектральных плотностей стацмонарных процессов (раЛам з І.Г.Журбенка) / / Лнтовскнй мат. сб. 1979. Т. 19, № 1;0 скоростн сходамоста моментов ойенок спектральных плотностей (разам з Е.І.МІрскай) / / Весці АН Беларусі. Сер. фіз.-мат. навук. 1996. № 4; Аснмптотмческне методы статнстаческого аналнза временных рядов. Мн.. 1999. ТРУШКО Леанід Ігнатавіч (н. 4.3.1938, г. Орша Віцебскай вобл.), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1996). У 1967—99 акдёр Бел. т-ра імя Я.Коласа. Мастац-
Л.Трушко ў ролі Дзерваеда.
тва Т. адметнае глыбінёй псіхал. распрацоўкі, быт. дакладнасцю, ідэйнай мэтанакіраванасцю вобразаў. Лепшыя ролі: Гапон («Залёты» В.Дуніна-Марцінкевіча), Дзерваед, Андрэй Буслай і Бацька («Радавыя», «Парог» А.Дударава), Сырадоеў («Трыбунал» А.Макаёнка), Салавейчык («Амністыя» М.Матукоўскага), Мацей («Несцерка» В.Вольскага), Мікіта («Улада цемры» Л.Талсто-
П.С.Труханаў
Л.І.Трушко.
га), Шохін, Цецераў («Зыкавы», «Мяшчане» М.Горкаш), Лір («Каршь Лір» У.Шэкспіра), Эйліф («Матухна Кураж і яе дзеці» Б.Брэхта), Абель («Сола для гадзінніка з боем» О.Заградніка), Похрань («Гісторыя граху» паводле С.Жаромскага), Дзятлаў («Трэцяя патэтычная» М.Пагодзіна), Лагуцін («Сталявары» Г.Бокарава), Максім («Стары дом» А.Казанцава), Пятрэнка («Зінуля» А.Гельмана), герцаг Веронскі («Чума на вашы дзве сям’і» Р.Горына). 3 інш. роляў: Дарафей («Званы Віцебска» У.Караткевіча), Лапахін («Вішнёвы сад» А.Чэхава), смалакур Алялюмас [«Час быка» («Клеменс») К.Саі], Міларад («Доктар філасофіі» Б.Нушыча), Кэбат («Каханне пад вязамі» Ю.О’Ніла). В.С.Іваноўскі.
ТРЫАЗІНЫ______________ 541 рус. драм. т-ры Беларусі. У 1965—79 y Маскоўскім канцэртным аб’яднанні. Выканаўца вострахарактарных, камед. роляў. Яе творчасці ўласціва яркасць знешняга малюнка ролі, пластычная выразнасць, юдкасць сцэн. фарбаў, выкарыстанне прыёмаў гратэску, шаржу, карыкатуры. Сярод лепшых роляў y рус. драм. т-ры Беларусі: Таццяна («Мяшчане» М.Горкага), міс Пірс («Пігмаліён» Б.Шоу), Беліса («Хітрамудрая закаханая» Лопэ дэ Вэгі), Сойка («Доктар філасофіі» Б.Нушыча), Сандра Мар’янен («Каменнае гняздо» Х.Вуаліёкі), Зоя Шубейкіна («Дзікуны» С.Міхалкова), Мары-Клер («За другім фронтам» В.Сабко) і інш. Здымалася ў кіно. А.І.Шах-Парон. ТРЫ (Tree) Герберт Дрэйпер Бірбам (17.12.1853, Лондан — 2.7.1917), англійскі акцёр, антрэпрэнёр, рэжысёр. Сцэн. дзейнасць пачаў y 1876, з 1887 узначальваў т-р «Хеймаркет», y 1897— 1915 — т-р «Хэр Маджэстыс». Паставіў 20 п’ес У.Шэкспіра. Сярод інш. спекгакляў: «Танцоўшчыца» Г.Джонса (1891), «Жанчына, не вартая ўвагі» О.Уайльда (1893), «Ірад» (1900), «Уліс» (1902), «Нерон» (1906) С.Філіпса, «Уваскрэсенне» паводле Л.Талстога (1903), «Пігмаліён» Б.Шоу (1914) і інш. Пастаноўкі вылучаліся відовішчнасдю, пышнасцю, знешнімі эфектамі. Сярод роляў: Гамлет, Макбет, Рычард II (аднайм. п’есы Шэксліра), Няхлюдаў («Уваскрэсенне»), У 1904 y Лондане заснаваў школу драм. мастацтва (пазней Карапеўская акадэмія драм. мастацтва). ТРЫАЗІНЫ, шасцічленныя гетэрацыклічныя злучэнні з 3 атамамі азшу ў цыкле. Адрозніваюць 1,3,5-Т. (сім. Т. — бясколерныя крышталі, 86 °С), 1,2,4-Т. (несіметрычны Т. — бледна-жоўтае масла,
ТРЎШНІКАВА Лізавета Васілеўна (н. 9.9.1920, в. Курычанка Куртамышскага р-на Курганскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне гінекалогіі. Д-р мед. н. (1976), праф. (1979). Скончыла 2-і МасN -f^ N коўсй мед. ін-т (1943). У Вял. Айч. вайну ў хірург. шпіталі. 3 1962 y БелНДІ анкалогіі і мед. радыялогіі (заг. аддзела), y 1971—92 y Мед. акадэміі пасляa б дыпломнай адукацыі. Навук. працы па клініцы, дыягностыцы, лячэнні дабра- Трыазіны. Структурная формула: а — 1,3,5-трыазіну; б — 1,2,4-трыазіну; в — якасных і злаякасных пухлін геніталій. 1,2,3-трыазіну. Te. : О леченнн рецвднвов рака ілейкн Матюі после сочетанной лучевой терапнн / / Вопр. онкологнн. 1966. Т. 12, № 1; Вопросы прогноза прн рецлднвах рака шейкн маткя в V 16—17,5 °С) і 1,2,3-Т. (віцынальны завлснмостн от локалнзацнн н методов лече- Т. — бясколерныя крыдггалі, tm 69,5— ння / / Прогаоз злокачественных опухолей. Л„ 1968; Прнчнны рецнднвов н неудач после 71 °С). Т. раствараюцца ў арган. раствасочетанной лучевой терапнн рака шсйкн мат- ральніках. Утвараюць солі з к-тамі. Найб. кн // Ахтуальные проблемы онкологнн н ме- пашыраны вытворньм 1,3,5-Т., найважн. даіцннской радаологан. Мн., 1970. Т. 2. з іх 2,4,6-вытворлыя (меламін, цыянуравая к-та, цыянурхларыд і інш.) атрымТРЎШЫНА Тамара Васілеўна (15.12.1923, ліваюць цыклатрымерызацыяй злучэдв. Кузняцы Ягор’еўскага р-на Маскоў- няў, што маюць цыянагрупу —СМЧ, скай вобл. — 3.1.1990), расійская і бел. пераважна нітрылаў. Выкарыстоўваюць актрыса. Засл. арт. Беларусі (1961). як гербіцыды, фарбавальнікі для цэлюСкончыла Маск. гар. тэатр. вучылішча лозных валокдаў, аптычныя адбельваль(1946). Працавала ў т-рах Душанбе, нікі, інсекгыцыды і інш. Брэсдкім абл. драм. 3 1948 y Дзярж.
542
ТРЫАЦЭТАТНАЕ
ТРЫАЦЭТАТНАЕ BAJIAKHÔ. адзін з відаў ацэтатнага валакна. ТРЫБА (лац. tribus ад tribuo дзялю, падзяляю), y Старажытным Рыме: 1) племя. Паводле рым. традыцыі стараж. насельнідтва Рыма складалася з трох Т. — Рамнаў (лацінаў), Тыцыяў (сабінаў) і Луцэраў (этрускаў). Першапачаткова кожная Т. ўключала 100, потым 300 родаў. 2) Тэрытарыяльныя і выбарчыя акругі, што мелі 1 голас y трыбутных каміцыях (сходах па Т.). Увядзенне гэтых Т. традыцыйна прыпісваюць Сервію Тулію (сярэдзіна 6 ст. да н.э.), які падзяліў Рым з наваколлем на 4 гар. і 17 сельскіх Т. Пасля заваёвы Рымам Італіі колькасць Т. вырасла да 35. А.Г.Зельскі. ТРЫБА (ад лац. tribus племя), к a л е н a, сістэматычная (таксанамічная) катэгорыя, прамежкавая паміж падсямействам і родам. Выкарыстоўваецца для аб’яднання блізкіх родаў раслін, жывёл, бакгэрый. Для лац. назваў T. y наменклатуры раслін і бактэрый прыняты канчатак -eae, a ў заалогіі -іпі. Вял. Т. падзяляюць на падтрыбы або падкалены. ТРЫБАДЫЯ, жаночы гомасексуалізм, тое, што лесбіянства. ТРЫБАЛ0ГІЯ (ад грэч. tribos трэнне + ...логія), назва трыбатэхнікі ў Вялікабрытаніі (дзе ўзнікла ў 1960-я г.), ЗША і інш. англамоўных краінах. ТРЫБАМЕТРЫЯ (ад грэч. tribos трэнне + ...метрыя), метады вымярэнняў сіл або каэфіцыентаў знешняга трэння і зносу паверхняў, якія труцца. Трыбаметрычныя вымярэнні бываюць лабараторныя, пры якіх робіцца ацэнка сіл трэння і зносаўстойлівасці матэрыялаў, 1 натурныя, калі ацэньваецца пэўны вузел трэння. Пры лабараторных выпрабаваннях карыстаюцца ўзорамі, якія маюць кропкавы або лінейны кантакт ці малыя плоскія паверхні. На ўзорах вызначаюць удз. сілу трэння і ўдз. знос, інтэнсіўнасць зносу ацэньваюць адносінамі таўшчыні зношанага слоя да пройдзенага шляху. Парог знешняга трэння ацэньваюць, даводзячы дадзеную пару (узор і контрцела) да задзірання — пашкоджання паверхні трэння пры рэзкім павышэнні сілы трэння і плаўнай змене скорасці або нагрузкі. Вынікі лабараторных выпрабаванняў пераносяць на рэальныя пары трэння з уліхам падобнасці тэорыі. У рэальных машынах сілу трэння вымяраюдь па змене т-ры вузла трэння, спажытай магутнасці на халастым рэжыме работы, значэнні моманту ді сілы трэння, вугле закручвання вала. Каэф. супраціўлення перакочваннЮ вызначаюць з дапамогай дягавых дынамометраў. Літ.. Г а р к у н о в Д.Н. Трнботехтшка. 2 нзд. М., 1989; Д о ц е н к о В.А Нзнадшванне твердых тел. М., 1990. А.П.Ласкаўнёў. ТРЫБАТЙХНІКА (ад грэч. tribos трэнне + тэхніка), т р ы б а л о г і я , т р ы б о н і к а, навукова-тэхнічная дысцыпліна,
якая вывучае кантактнае ўзаемадзеянне паверхняў пры адносным руху цвёрдых цел. Уключае пытанні трэння, зносу і змазкі механізмаў, асаблівасцей перадачы і страт энергіі і матэрыялаў y мех. абсталяванні. У Т. атрымалі развіццё: т р ы б а х і м і я (раздзел механахіміі, вывучае ўзаемадзеянне кантактуючых паверхняў з хімічна актыўным асяроддзем, карозію пры трэнні, уздзеянне на паверхню хімічна актыўных рэчываў, што вылучаюцца пры трэнні); т р ы б а ф і з і к а (фіз. аспектьі ўзаемадзеяння кантакгуючых паверхняў пры іх узаемным перамяшчэнні); т р ы б а м е х a н і к a (механіка ўзаемадзеяння кантактуючых паверхняў пры трэнні, рассеянне энергіі, імпульсу, рэлаксацыйныя ваганні, рэверсіўнае трэнне, дастасоўнасць ураўненняў гідрадынамікі да задач трэння, зношвання і змазвання). Працэсы трэння пачалі вывучадь Т.Галілей 1 І.Ньютан, якія адкрылі асн. законы механікі. Франц. вучоныя ГАмантон (1699) і ШАКулон (1785) вызначылі асобныя законы трэння цвёрдых цел на аснове эксперыментаў, пацвердзіўшы раней адкрытыя Леанарда да Вінчы залежнасді. Кулон прапанаваў прьіладу для вымярэння трэння — трыбометр. У 1734 англ. вучоны І.Дэзагюлье абгрунтаваў гіпотэзу пра ўплыў на трэнне сіл малекулярнага счаплення. Рас. вучоны М.П.Пягроў y 1883 выканаў даследаванні па руху змазаных дэталей машын (радыяльных падшыпнікаў). У 1920 англ. вучоныя У.Хардзі і Дж.Томлінсан распрацавалі «адгезійную» тэорыю трэння; y 1936 Ф.Боўдэн і К.Рыдлер выявілі нераўнамернасць размеркавання цеплавой энергіі ў датычных паверхнях трэння; y 1940-я г. Боудэн, Дж.Тэйбар і інш. даказалі, што трэнне мае дваістую (малекулярна-мех.) прыроду, уключае адгезійныя і дэфармацыйныя працэсы; y 1957 Д.Баруэл склаў класіфікацыю асн. фіз. механізмаў зношвання: адгезійны, абразіўны, каразійны, паверхневастомленасны знос. Значны ўклад y Т. зрабілі рас. і сав. вучоныя М.Я.Жукоўскі, Я.АЧудакоў, П.АРэбіндэр, Б.У.Дзярагін, Дз.М.Гаркуноў і інш. На Беларусі даследаванні па Т. вядуцца з 1960-х г. y Ін-це механікі металапалімерных сістэм і Фізіка-тэхн. ін-це Нац. АН Беларусі, БДУ, гомелвскім НВА «Трыбафатыка» і інш. (У.А.Белы, АЛ.Свірыдзёнак, Ю.М.Плескачэўскі, МЛ.Летракавец, В.Г.Саўкін, А.У.Белы, Л.А.Сасноўскі, П.М.Багдановіч, В.Я.Прушак і інш.). Літ.: Г а р к у н о в Д.Н. Трнбогехннка. 2 азд. М., 1989; К о с т е ц к а й Б.Н. Тренне, смазка н нзнос в машннах. Кнев, 1970; Я к р а м о в У.А, Л е в н т я н М.А Основы трнботехннкн. Ташкент, 1984; Акустнческне н элекгрнческне методы в трнботехішке. Мн., 1987; Г о р я ч е в а Й.Г., Д о б ы ч н н М.Н. Контактные задачя в трнбологнн. М., 1988; Ч н х о с X. Снстемный аналнз в трмбоннке: Пер. с англ. М., 1982; Трнбологня: Нсслед. н прнложення: Опыт США н стран СНГ. М., 1993; Б о г д а н о в а ч П.Н., П р у ш а к В.Я. Тренне н нзнос в машннах. Мн., 1999. А.П.Ласкаўнёў. ТРЫБАФАт ЫКА (ад грэч. tribos трэнне + англ. fatigue стомленасць), навуковатэхн. дысцыпліна, якая вывучае зносастомленасныя пашкоджанні (ЗСП) і разбурэнні сілавых сістэм. Грунтуецца на механіцы стомленаснага разбурэння, трыбатэхніцы, тэорыі надзейнасці мех.
сістэм, матэрыялазнаўстве і інш. Выкарыстоўваецца для кіравання працэсамі ЗСП з мэтай забеспячэння аптымальнага рэсурсу сілавой сістэмы. У Т. сілавой называюць усяхую сісгэму, якая ўспрымае і перадае паўторна-пераменную нагрузку і ў якой адначасова рэалізуецца прадэс трэння ў любьш праяўленні (слізганні, качэнні, удары і інш.). Пры эксплуатацыі гэтых сістэм узнікаюць комллексныя ЗСП, асн. відамі якіх з’яўляюцца фрыкцыйна-мех., кантактна-мех., эразійна- і каразійна-мех. і феіынг-стомленасць. Паводле Т., зменьваючы ўмовы трэння і (або) умовы цыклічнага нагружэння належным чынам, можна эфектыўна кіраваць кінетыкай працэсаў ЗСП. Стан сілавой сістэмы ў любы момант эксплуатацыі ацэньваецца ла інтэгральным параметры, на якім заснавана кіраванне гэтымі працэсамі. У Т. робяць раэлік работаздольнасці сілавых сістэм па крытэрьгах ЗСП. Ддя ацэнкі нясучай здольнасці, надзейнасці і даўгавечнасці аб’ектаў выкарыстоўваюць статьістычную мадэль дэфармаванага цвёрдага цела з небяспечным аб'ёмам — канечнай вобласцю з крытычным напружаннем y ёй. На Беларусі даследаванні па Т. вядуцца ў НВА «Трыбафатыка» і Бел. дзярж. ун-це транспарту (Гомель), Ін-це механікі машын Нац. АН Беларусі, BÀ «Гомсельмаш» (Л.А.Сасноўскі, М.С.Высоцкі, АУ.Багдановіч, У.А.Шурынаў, Г.П.Ажыгар, ВА.Жмайлік, АМ.Елавой 1 інш.). Значны ўклад y станаўленне і развіццё Т. зрабілі таксама расійскія (К.В.Фралоў, М.АМахутаў), украінскія (В.Т.Трошчанка) і інш. ’вучоныя. Літ:. С о с н о в с к н й Л.А, М a х y т о в Н.А Трнбофатака: нзносоусталостные повреждення в проблемах ресурса н безоласнос™ машнн. М.; Гомель, 2000; Слово о трвбофатнке. Мн., 1996; Нзносоусталостные повреждення н нх прогнознрованне (трнбофатака). Гомель, 2001. Л.А.Сасноўскі. ТРЫБАЭЛЕКТРЫЧНАСЦЬ (ад грэч. tribos трэнне + электрычнасць), узнікненне элекгрычных зарадаў пры трэнні 2 разнародных цел. У аснове Т. ляжаць кантактныя з'явы. Пры трэнні цвёрдых дел адбываецца перараэмеркаванне эл. зарадаў. Кантактная электрызацыя 2 металаў ді паўправаднікоў, металу і паўправадніха абумоўлена пераходам электронаў пры кантакце 2 цел ад рэчыва з меншай да рэчыва з большай работай выхаду. Электрызуюцца абодва целы, якія ўдзельнічаюць y трэнні; яны атрымліваюць аднолькавыя па абс. значэнні і процілегльм па знаку эл. зарады, прычым, як правіла, дадатна электрызуецца цела з большай дыэлектрычнай пранікальнасцю. Пры трэнні металу з дыэлектрыкам Т. абумоўлена пераходам электронаў з металу ў дыэлектрык, лры трэнні '2 дыэлектрыкаў — дыфузіяй электронаў і іонаў. Т. вадкасдей звязана з узнікненнем падвойнш эл. слаёў на паверхні раздзелу 2 вадкіх асяродцзяў з рознай дыэл. пранікальнасцю. Т. узніхае npfj многіх вытв. працэсах (напр., пры прадзенні, распырскванні вадкасцей) і прыводзіць да непажаданага назапашваннд статычных эл. зарадаў, ліхвідаваць якія можна зазямленнем метал. дэталей або з дапамогай разраднікаў, іанізацыяй паветра і інш. мерамі. ТРЫ Б0НІКА (ад грэч. tribos трэнне), назва трыбатэхнікі, пашыраная ў Францыі і інш. еўрапейскіх краінах.
ТРЫБЎНА (франд. tribune), 1) узвышэнне для выступлення прамоўцы. 2) Збудаванне на плошчы (у час парада, дэманстрацыі), стадыёне з паступовым узвы шэннем радоў з месцамі для публікі. Т. наз. таксама месца, сфера ажыццяўлення чыёй-н. грамадскай дзейнасці. «ТРЫБЎНА МАСТАЦТВА», бел. тэатральна-маст. ілюстраваны часопіс. Выдаваўся ў лют.—чэрв. 1925 y Мінску Цэнтр. праўленнем саюза работнікаў мастацтва Беларусі (з № 8 разам з Белдзяржкіно). Матэрыялы друкаваліся на бел. і рус. мовах. У праграму вьідання ўваходзіла грамадскае абмеркаванне праблем маст. творчасці, пошуку жывой сувязі мастацтва і літ.-маст. крытыкі з нар. масамі, распрацоўка эстэт. прынцыпаў бел. мастацтва, выяўленне ў ім нац. стылю, развідцё маст. самадзейнасці. Рэдакцыя давала магчымасць выказаць свае погляды прадстаўнікам розных кірункаў y мастацтве з умовай, каб пытанні маст. творчасці разглядаліся «ў сувязі з агульнымі задачамі рабочага класа». У рэцэнзіях, аналітычна-праблемных і дыскусійных артыкулах часопіс змагаўся за высокі ідэйна-маст. ўзровень творчасці тэатр. і муз. калектываў, кінематографа, дзеячаў выяўл. і прыкладнога мастацтва. Выступаў за ўсебаковае развіццё бел. культуры. Імкнуўся пераадолець правінцыялізм y поглядах на бел. мастацтва толькі як на этнаграфічнае, засн. на стылізацыі фалысл. тэм, вобразаў і матываў. Аўтары асобных артыкулаў прапаноўвалі авангардысцкую і пралеткультаўскую праграму сацыяліст. мастацтва. Часопіс знаёміў з бел. л-рай, адзначыў юбілеі А.Гурло, Е.Міровіча, змяшчаў партрэты пісьменнікаў і дзеячаў мастацтва. Друкаваў рэпертуар тэатраў і кіно Мінска і Віцебска. Інфармаваў пра асн. маст. падзеі ў рэспубліках і за мяжой. У часопісе супрацоўнічалі Я.Барычэўскі, С.Вальфсон, Ю.Дрэйзін, Я.Дыла, З.Жылуновіч, М.Каспяровіч, Міровіч, М.Шчакаціхін і інш. Выйшла 14 нумараў. У.М.Конан. ТРЫБУНАЛ (ад лац. tribunal судзілішча), 1) судовая ўстанова ў ВКЛ. Гл. Трыбунал Вялікага княства Літоўскага, Трыбунал скарбовы. 2) У Францыі ў перыяд рэвалюцыі канца 18 ст. выключны сўд па справах паліг. злачынстваў. 3) У першыя гады савецкай улады спец. суд — рэвалюцыйны трыбунал. 4) У б. СССР і сучаснай Расіі — суды для ажыццяўлення правасуддзя ва ўзбр. сілах. Гл. таксама Міжнародны ваенны трыбунал. т р ы б у н Ал в я л ік а г а к н й с т в а л і -
Т0ЎСКАГА, Г а л о ў н ы Л і т о ў с к і Т р ы б у н а л , вышэйшы апеляцыйны суд дзяржавы, пастановы якога мелі сілу пастаноў сойма. Створаны ў 1581, дзейнічаў з 1582. Складаўся з 46 суддзяў-дэпутатаў, якіх выбіралі на павятовых сойміках па 2 ад кожнага павета тэрмінам на 1 год (з 1588 яшчэ выбіраліся 3 дэпутаты ад Жамойцкай зямлі).
Разглядаў апеляцыі на рашэнні земскіх, замкавых і падкаморскіх судоў, a таксама скаргі на рашэнні павятовай адміністрацыі. Суддзямі маглі быць выключна шляхціцы, ураджэнцы ВКЛ, якія мелі ўласныя маёнткі і былі дасведчанымі ў праве і мясц. звычаях. Сесіі трыбунала праходзілі пад старшынствам выбранага ім маршалка, пастановы прымаліся на аснове Статута ВКЛ, соймавых канстытуцый і звычаёвага права большасцю галасоў. Месцам сесій трыбунала была Вільня (штогод), Мінск і Навагрудак (па чарзе праз год); да 1588 сесіі праходзілі і ў Троках. Па 1-й інстанцыі трыбуналу былі падсудныя ўсе справы, аднесеныя да яго кампетэнцыі, a таксама справы аб неналежным выкананні старостамі і замкавымі ўраднікамі сваіх абавязкаў пры судаводстве і справы духоўных асоб (пры разглядзе апошніх бралі ўдзел дэпутаты ад духавенства). Парадак судаводства ў трыбунале рэгламентаваўся законам, яго рашэнні выконваліся павятовымі судамі. Акрамя разгляду спраў трыбунал ажыццяўляў натарыяльныя дзеянні: замацоўваў тастаменты (завяшчанні), сведчыў дагаворы куплі-продажу маёнткаў, пазыкі і інш. Літ. : Статуг Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Давед. Камент. Мн., 1989. Г.А.Маслыка. ТРЫБУНАЛ СКАРБ0ВЫ, адм. і судовая ўстанова ў ВКЛ, якая кантралявала даходы і выдаткі дзярж. скарбу, разглядала справы аб нявыплаце падаткаў дзяржаве. Бярэ пачатак ад угворанай на сойме 1591 скарбовай камісіі ВКЛ, y склад якой увайшоў вял. падскарбі, 4 сенатары і прадстаўнікі ад кожнага ваяводства. Пераемніцай камісіі стала створаная ў 1598 дэпутацыя сенатараў і соймавых паслоў, якая павінна бьша рэвізаваць скарб ВКЛ пачынаючы з 1591. Сойм 1613 y Вільні стварыў з тымі ж функцыямі Т.с., якому было даручана сабраць даўгі ў скарб ВКЛ з правам судзіць даўжнікоў па справах з 1609. У склад Т.с. ўвайшлі падскарбі, 6 сенатараў і прадстаўнікі ад ваяводстваў. У часы праўлення Жыгімонта III Т.с. склікаўся ў 1613, 1621, 1626, 1629 (двойчы) і 1631, y часы Уладзіслава IV — y 1633, 1635 і 1647. Засядаў Т.с. ў Вільні, y яго рабоце прымалі ўдзел і прадстаўнікі войска. Т.с. разглядаў суд. справы, што датычылі войска, скаргі цывільных на вайскоўцаў і наадварот, ажыццяўляў канфіскадыю тавараў і інш. Войска давала справаздачу па сраіх грашовых даходах і выдатках. ў 1726 пастановай Гродзенскага сойма частка функцый Т.с. перададзена Трыбуналу Вялікага княства Літоўскага. Т.с. скасаваны ў 1764 з утварэннем Камісіі скарбовай ВКЛ. Літ:. F i l i p c z a k - K o c u r A. Skarb litewski za pierwszych dwu Wazow, 1587—1648. Wroclaw, 1994. ТРЫБЎНЫ ВАЎННЫЯ (лац. tribuni militum), y Старажытным Рыме камандныя пасады ў арміі (камандзіры атра-
ТРЫВАЛАСЦЬ
543
даў y легіёнах і саміх легіёнаў). У кожным легіёне было па 6 Т.в.: 1 з сенатараў, 5 з коннікаў. Паміж 444 і 367 да н.э. для плебеяў была ўведзена пасада Т.в. з консульскай уладай з мэтай не дапусціць плебеяў да кансулату. Пасля 367 да н.э., калі адзін з консулаў стаў выбірацца з ліку плебеяў, Т.в. скасаваны. А.Г.Зельскі. ТРЫБЎНЫ НАР0ДНЫЯ, т р ы б у н ы п л е б е й с к і я (лац. tribuni plebis), y Старажытным Рыме вышэйшыя выбарныя (з 494 да н.э.) службовьія асобы з плебеяў. Валодалі правам умяшання ў дзеянні патрыцьмнскіх магістратаў (акрамя дыктатара) і сената; маглі забараніць іх пастановы (права veto). Т.н. складалі калегію з 2—10 асоб, якіх выбіралі на плебейскіх сходах на 1 год. Асоба Т.н. лічылася свяшчэннай і недатыкальнай. Т.н. выступалі ініцыятарамі агр. законаў і дэмакр. пераўтварэнняў. 3 дзейнасцю трыбунаў Тыберыя і Гая Гракхаў, напр., звязаны найвыш. ўздым дэмакр. руху ў Рыме. У эпоху імперыі Т.н. фармальна захаваліся, але страцілі рэальнае значэнне, паколькі носьбітамі трыбунскай улады з часоў Цэзара сталі імператары. А.Г.Зельскі. ТРЫВАЛАСЦЬ м а т э р ы я л а ў , уласцівасць цвёрдых цел (матэрыялаў) супраціўляцца разбурэнню або неабарачальнай змене формы (пластычнай дэфармацыі) пад дзеяннем знешніх нагрузак. Абумоўлена сіламі ўзаемадзеяння паміж атамамі або іонамі, якія складаюць цела. У сістэме СІ вымяраецца ў Н • м/кг. У залежнасці ад матэрыялу, віду напружанага сгану (расцяжэнне, сцісканне, выгін і інш.), умоў эксплуатацыі (т-ра, магн., эл. і інш. палі, нераўнамернае высыханне ці набраканне, нераўнамернае працяканне фіз.-хім. працэсаў y розных частках дела і інш.) прыняты розныя меры (крытэрыі) Т.: межы прапарцыянальнасці, цякучасді, паўзучасді, трываласці і інш. Адрозніваюць Т. : т э арэ т ычную, якую вылічваюць праз сілы міжагамнага счаплення (роўная прьпсладна У6 модуля дадоўжнай пругкасці; гл. Модулі пругкасці)\ т э х н і ч н у ю — Т. рэальных матэрыялаў (меншая за 0,1 тэарэтычнай); к а н с т р у к ц ы й н у ю — Т. элементаў канструкцый, якая з-за шчылін, надрэзаў, драдін і інш. лаверхневых дэфектаў, унутр. надружанняў, цяжкіх рэжымаў работы ніжэйшая за тэарзгычную; д ы н а м і ч н у ю , якая вызначае здольнасць матэрыялаў успрымаць без разбурэння дынамічныя нагрузкі; п р а ц я г л у ю , калі разбурэнне матэрыялу адбываецца праз пэўны час пасля прыкладання нагрузкі (разбурэнню лапярэднічае відавочная дэфармацыя матэрыялу). У д з е л ь н a я Т. нітак, дроту, валокнаў і падобных матэрыялаў — велічыня, роўная адносінам разрьіўнога намагання, прыкладзенага да матэрыялу, да яго лінейнай шчыльнасці. Імавернасць існавання ва ўзоры дэфекту тым большая, чым y тых жа ўзораў большых дамераў (т.зв. маштабны эфект). Участкі з лавышаньм напружаннем, дзе найлягчэй з'яўляюцца мікрашчыліны, знаходзяцца каля паверхні (выступы, драпіны), таму паліроўка даверхні і ахоўныя пакрьшді павышаюць Т. У агрэсіўных асяроддзях Т. памядшаецца.
544
ТРЫВАННЕ
— ------------------------------------------------Л і т К л ю ш н н к о в В.Д. Фмзнко-математмческне основы прочноста н пластачносm М., 1994; Прочность н акустаческая эмнссня матерналоь м элементов конструкцпй. К.нев, 1991; Прочность, устойчмвость н колебання термонапряженных оболочечных конструкцмй. М.. 1990. А.П.Ласкаўнёў. ТРЫВАННЕ ДЗЕЯСЛОВА. лексікаграматычная катэгорыя, якая паказвае на завершанасць або незавершанасць дзеяння. У бел. і інш. слав. мовах вылучаюць 2 віды Т.дз.: н е з а к о н ч а н а е , яхое выражае працягласць. паўтаральнасць дзеяння без указання на яго вынік або мяжу («жыву, жыу, буду жьшь») і з а к о н ч а н а е , якое абазначае абмежаванасць дзеяння ў часе — пачатак або канец, завершанасць дзеяння. адзін з момантаў яго працякання («пражыў. пражьшу»). Дзеясловы незакончанага і закончанага трыванняў з аднолькавым лексічным значэннем угвараюць пары («вучыць — вьшучыць», «жаць — зжаць»), Утварэнне трывальнай пары можа ісці двума шляхамі: перфектывацыяй (ад дзеяслова незакончанага трывання ўгвараецца дзеяслоў закончанага трывання) або імперфектывацыяй (ад дзеяслова закончанага трывання ўтвараецца дзеяслоў незакончанага трывання). Трывальныя пары дзеясловаў угвараюцца пераважна з дапамогай прыставак («вячэраць — павячэраів»>) і суфіксаў («натхніць — натхняць»), чаргавання гукаў y словах («збіраць — сабраць». імены месца націску («накідайь — наюдаць»), суплетьшізму асноў («глварыць — сказаць»)Большасць дзеясловаў бел. мовы парныя паводле трьшання («рабіць — зрабіць», «спазняцца — спазніцца»). Ёсць дзеясловы, што маюць форму толькі аднаго трывання — незакончанага («залежаць», «паважаць») або закончанага («абнародаваць», «схамянуцца»). Такія дзеясловы не ўгвараюць трывальныя пары і называюцца няпарнымі або аднатрывальнымі. У некат. дзеясловах значэнне закончанага і незакончанага Т.дз. супадае ў адной форме («атакаваць», «сігналізаваць»), Такія дзеясловы лічацца двухгрывальнымі. 3 катэгорыяй трывання цесна звязана катэгорьы часу дзеяслова. Літ:. Сучасная беларуская літаратурная мова: Марфалогія. 2 выд. Мн., 1980; Беларуская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985; Шу б а П.П. Сучасная беларуская мова: Марфаналогія. Марфалогія. Мн", 1987; Сучасная беларуская літаратурная мова: Марфалогія. Мн., 1997. Т.П.Бандарэнка.
ТРЫВІЯЛЬНАЯ ЛІТАРАТЎРА, гл Maсавая літаратура. ТРЫГАНАМЕТРЫЧНАЕ НІВЕЛІРАВАННЕ, г е а д э з і ч н а е н і в е л і р a в a н н е, метад вызначэння рознасці вышынь (перавышэнняў) пунктаў на зямной паверхні. Пры Т.н. вымяраюць вуглы нахілу v і даўжыні нахіленай лініі візіравання S або яе праекцыі s на гарызантальную гаюскасць. Перавышэнне h вылічваюць паводле формулы: h = s ■tgv + (I-i) s2/2R, дзе k — каэфіцыент рэфракцыі, R — радыус Зямлі як шара. На кароткія адлегласці выкарыстоўваеша формула: h = s • tgv + i'-v. дзе i — вышьшя прылады. v — вышыня візіравання. Для вымярэння вуглоў выкарыстоўваюць геад. прьшады: кіпрэгель, тахеометр, тэадамт; адлегласцей — рулеткі, аптычныя дальнамеры і інш. Т.н. выкарыстоўваецца пры топагеадэзічных работах на мясцовасні і маркшэйдэрскіх здымках y горных ныпрацоўках. нахілы якіх большыя за 8°. Р.А.Жмойдзяк. ТРЫГАНАМЕТРЫЧНАЕ УРАУНЕННЕ, алгебраічнае ўраўненне адносна трыганаметрычных функцый ад невядо мага аргумента. Ддя рашэння Т.ў. на аснове суадносін паміж трыганаметрычнымі функцыямі яго зводзяць да ўраўнення адносна адной з іх. Пасля чаго карані Т.ў. атрымліваюць з дапамогай адваротных трыганаметрычных функцый. ТРЫГАНАМЕТРЬІЧНЫ ПУНКТ, т р ы я н г у л я ц ы й н ы п у н к т , геадэзічны ітункт, каардынаты якога атрыманы метадам трыянгуляцыі. Дакладнае яго становішча на мясцовасці замацоўваецца ў зямлі бетоннай або метал. пірамідай і над зямлёй маяком або вышкай; наносіцца на тапаграфічныя карты. Гл. таксама Геадэзічны пункт, Геадэзічныя знакі, Сігнал геадэзічны.
ТРЫГАНАМЕТРЫЧНЫ ШЭРАІ . фун кцыянальны шэраг па сінусах і косінусах кратных дуг. Уведзены Л.Эйлерам (1744). У матэм. запісе маюць выгляд: оо
Oq/2
(ak cos kx = bk sin kx) k= l CO
або ў камплекснай форме V ck elkx, дзе k =- oo ak, bk i ck — каэфіцыенты Т.ш. Асобная форма Т.ш. — Фур'е шэраг. Выкарыстоўваецца ў матэм. аналізе, тэорыі лікаў і інш. ТРЫІАНАМЕТРЫЧНЫЯ ФУНКЦЫІ. клас элементарных функцый, да якога адносяць функцыі сінуса (sin), косінуса (cos), тангенса (tg), катангенса (ctg), секанса (sec) і касеканса (cosec). Графікі Т.ф. перыядычныя, прычым графікі tg і ctg маюць перыяд л , астатнія — 2я. Узніклі ў сувязі з даследаваннямі ў астраноміі і геаметрыі. Суадносіны паміж адрэзкамі трохвугольніка і акружнасці сустракаюцда ў 3 ст. да н.э. ў працах Эўкліда, Архімеда, Хпалонія Пергскага і інш. матэматыкаў Сгараж. Грэцыі. Т.ф. разглядаліся як адрэзкі іўтакой форме выкарыстоўваліся Арыстархам, Гіпархам, Пталамеем і Менелаем (1 ст. да н.э.) пры рашэнні сферычных трохвугольнікаў (гл. Сферычная трыганаметрыя). Раскладанне Т.ф. y ступенныя шэрагі атрымаў І.Ньютан (1669). Сучасную форму тэорыі Т.ф. надаў Л Эйлер. Яму належаць таксама вызначэнне Т.ф. для сапраўдных і камплексных аргументаў, сімводіка, сувязі з паказнікавай функцыяй (гл. Эшіера формулы), артагансшмасць сістэмы сінусаў і косінусаў, формулы раскладання сінуса і косінуса ў бясконцыя здабыпсі. катангенса — на элементарныя дробы. Т.ф. сапраўднага аргумента разглядаюць з дапамогай акружнасці адзінкавага радыуса (трыганаметрычнага круга), зададзенай на каардынатаай плоскасці- Вугал вымяраецца ў градусах або рацыянах (радэей ірадах), можа змяняцца ў межах ад -<о да +к і лічыцца дадагным, калі ён адлічаны супраць ходу гадзіннікавай стрэлкі. Для вострых вуглоў Т.ф. вызначаюцца таксама праз суадносіны паміж. сгаранамі прамавугольнага трохвугольніка. Суадносіны паміж Т.ф. вызначаюцца формуcos x tgx = ctgx = cos х
I
i
1 . sec* = ----1 ; паміж . Т.ф. т . i. li. cosec x = — on х cos * пербалічнымі функцыямі ад уяўнага аргумента — формуламі: sin z = -i sh iz, cos z = -i ch iz, tg z - -i th iz. Т.ф. камплекснага аргумента t
i
і — вышыня прылады; V — вышыня візіравання; п — рознасць вышынь (перавышэнне) паміж пунктамі A i В\ S — лінія візіравання; s — гарызантальная праекцыя лініі візіравання; v — вугал нахілу візірнага праменя.
Трыганаметрычнае нівеліраванне:
Сувязь трыганаметрычных функцый вострага вугла: 1 — са старанамі прамавугольнага трохвугольніка (sina = а/с, cosa = b/c, tga = = a/b, ctga = i/o, seca = c/b, coseca = c/fl); 2 — 3 адрэзкамі, звязанымі з акружнасцю адзінкавага радыуса (sina = AB, cosa = ОВ, tga = CD, ctga = EF, seca = OC, coseca = OF, I—IV — чвэрці).
Z = x + iy, дзе x i y — сапраўдныя лікі. можна выразіць праз трыганаметрычныя і гіпербалічныя функцыі. напр.. sin (х + iy) = sin x ch y + + icos x sh y. Існуюць таксама формулы, якія даюць магчымасць знайсці выразы Т.ф. вял. аргументаў, палавінных, падвойных і кратных (гл. Муаўра формула) значэнняў аргумента, выразідь здабытак Т.ф. праз іх суму і інш. Вьггворныя Т.ф. выражаюцца праз Т.ф., напр.. (sin*)' = cos x, (cos xj - -sinx, першаісныя — праз Т.ф. ці іх лагарыфмы. напр.. для sinxі tg х першаісныя д^паведна -cos x і Insec х. Раскладанне Т.ф. ў ступенныя шэрагі выкарыстоўваецца пры набліжаным вылічэнні іх значэнняў. напр.. з дакладнасцю да 0,0003 х2 х4 cos х = 1—— -i- — пры 0 < х < 7і/4. a таксама пры вызначэнні Т.ф. ад камплексных пераменных. Т.ф. выкарыстоўваюцца ў розных галінах навукі і тэхнікі, напр.. для апісання перыядычных (у т.л. вагальных) працэсаў.
А.А.Гусак.
ТРЫІ АНАМЕТРЫЯ (ад грэч. trigonem трохвугольнік + ...метрыя), раздзел матэматыкі, які вывучае трыганаметрычныя функцыі і іх дастасаванні да геаметрыі. Элементы Т. сустракаюцца ў Эўкліда (3 ст. да н.э.); значнае развіццё атрымала ў працах арабскіх і індыйскіх матэматыкаў (9—13 ст.). Сучасны выгляд набыла ў працах Л .Эйлера (18 ст.). Падзяляецца на плоскую і сферычную трыганаметрыю. Калі a, Ь, с — стораны трохвугольніка. A, B. С — процілеглыя вуглы і ўсе стораны і вуглы раўнапраўныя, то асн, формулы плоскай Т маюць выгляд: a____ b_ _ .(тэарэма сінусаў), a2 sin 4 ~ sin B sin C = b2 + <r - 2bc • cos A (тэарэма косінусаў), a ~ * =■№^ ~ ^ (тэарэма тангенсаў). a+ b
2
2
Плошчу трохвугольніка вылічваюць паводле формул: sin B sin С eisin С = — ' 2 sin (В+ С) =Г
A B C
дзе р — паўперыметр трохвугольніка.
А.А.Гусак.
Графікі трыганаметрычных функйый: 1 — y = siiix; 2 — y = cosx; 3 — y = tgx; 4 — y = ctgr, 5 — y = secx; 6 — y = = cosecx.
ТРЫГАТР0Н [ад трыгер + (элек)трон\, высакавольтная іонная (газаразрадная) прылада; трохэлектродны кіравальны разраднік. Mae анод, халодны катод і дапаможны (падпальны) элекгрод. Бывае адкрыты (разрад адбываецца ў паветры) і герметызаваны (элеклроды размешчаны ў шкляной ці керамічнай абалонцьі, запоўненай інертным газам). Выкарыстоўваецца ў асн. для фарміравання эл. імпульсаў для мадуляцыі высокачастотных ваганняў y магутных генератарных лямпах і магнетронах. ТРЫГЕР (англ. trigger), спускавая схема з 2 (радзей болып) станамі ўстойлівай раўнавагі; адзін з асн. элементаў лічыльнікаў, вылічальных машын, фарміравальнікаў імпульсаў і інш. Стан раўнавагі Т, захоўваецца. Mae 2 выхады — асноўны (прамы) і інверсны. Асн. параметры: хугкадзеянне (найб. лік пераключэнняў за адзінку часу), час спрацоўвання (час пераходу з аднаго стану ў другі), узроўні ўваходных і выхадных сігналаў. Пераход Т. з аднаго стану ў другі (перакульванне) адбываецда пры падачы кіроўных сігналаў на розныя ўваходы (установачны запуск) ці паслядоўна на адзін і той жа (лічыльны запуск). Найб. пашыраны электронныя Т. на аснове электравакуумных, газаразрадных і паўправадніковых прылад, інтэгральных схем. Выкарыстоўваюша як адны з найб. універсальных элементаў лагічньк і выліч. прылад.
тры губо віч
545
будынка; y выніку чаргавання з метопамі ўгвараюць фрыз y дарычным ордэры. Т. ў камені ўяўляюць сабой арнаментаваныя тарцы бэлек першапачатковага драўлянага перакрыцця. Вядомы ў драўлянай архітэктуры Стараж. Грэцыі. У бел. архітэктуры Т. найб. харакгэрны для збудаванняў стыляў класіцызму і ампіру ( Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор). У некат, будынках Т. пад уплывам мясц. нар. традыцый адрозніваўся ад класічнай першаасновы і набываў своеасаблівую трактоўку (Пінскі палац). Матывы дарычных фрызаў з Т. выкарыстаны ў архітэкгуры 1950-х г. (порцікі-лоджыі паміж дамамі на пл. Перамогі ў Мінску).
ТРЬІГЛАЎ (Trigiav), горны масіў і аднайм. вяршыня ў Юлійскіх Альпах, y Славеніі (2863 м). Складзены з вапнякоў. Ледавіковыя і карставыя формы рэльефу. Горныя лясы, лугі, азёры, вадаспады. Нац. парк Трыглаў. Трыгліф. ТРЫГЛІФ (грэч. triglôphôs ад tri- y складаных словах — тры + glyphô рэжу) y а р х і т э к т у р ы , прамавугольная, крыху выцягнутая па вертыкалі пліта з некалькімі жалабкамі. Звычайна Т. размяшчаюцца па восях калон і інтэркалумніяў, на канцах фрыза па вуглах
ТРЫГУБІЦА, бел. традыцыйная рыбалоўная прылада. Лакальныя назвы трохсценка, абарэц; y Паазер’і — рэжоўка, гант; на Палессі — баўтуха, свіроўка, гонка, дрыгавіца, крыжоўка. На Беларусі вядома здаўна. Звесткі пра яе змяшчаюць пісьмовыя крыніцы з 16 ст. (напр., «Устава на валокі» 1557). Складаецца з 3 сеткавых палотнішчаў: аднаго густога паміж двума рэдкімі, з вялікімі вочкамі (рэдзі). Рыба, натрапіўшы на сеткавую сцяну, праходзідь праз вочка 1- й рэдзі, «набірае» на сябе густое сеткавае палатно і, прайшоўшы праз вочка 2- й рэдзі, утварае мяшок-пастку. Рыбачылі Т. пераважна ў загон (з адной ці дзвюх лодак), рыбу ў сетку заганялі баўтом. Часам Т. выкарыстоўвалі як стаўную — перагароджвалі рэчкі і пратокі. Была пашырана да пач. 20 ст. У наш час лоўля рыбы Т. дазволена толькі ў прамысл. рыбалоўстве. І.М.Браім. ТРЫГУБ0ВІЧ Вікгар Іванавіч (30.11.1935— 1995), расійскі кінарэжысёр. Засл. дз. маст. Расіі (1976). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1963). Творчасць вызначаецца публіцыстычнай накіраванасцю, увагай да розных аспекгаў грамадскіх працэсаў. Зняў маст. філь-
546
тры дакны
мы: «Спякотны ліпень» (1965), «На вайне як на вайне» (1969), «Старыя сцены» (1974), «Давер» (з Э.Лайне, 1977), «Адваротная сувязь» (1978), «Сыходзячы — сыходзь» (1980), «Тройчы пра каханне» (1981), «Прахіндзіяда, або Бег на месцы» (1985), «Хмель» (1991) і інш.
Рабочы орган цыліндрычных Т. — ячэйкавыя цыліндры. У цыліндрах з дробнымі ячэйка.мі (кукольных) адбіраюцца кароткія зярняты і дамешкі. y цыліндрах з ячэйкамі большага дыяметра (аўсюжных) — доўгія зярнягы і дамешкі. Пры вярчэнні цыліндра адбываецца раздзяленне насення па фракцыях і ачыстка яго ад дамешкаў. Дыскавыя Т. найб. выкарыстоўВаюцца на мльшах і ў хлебапякарных пунктах. Есць спецыялізаваныя Т — для кукурузы, лёну і інш. В .М .К а н др а ц ьеў.
ТРЫДАКНЫ (Tridacna), род малюскаў сям. трыдакнід кл. двухстворкавых. 5 відаў. Пашыраны ў цёплых морах Інд. і Ціхага акіянаў. Жывуць на мелкаводдзях сярод каралавых рыфаў. Найб. вядомая Т. гіганцкая (T. gigas). Даўж. Т. гіганцкай да 1,4 м, маса з ракавінай да 250 кг. маса цела каля 30 кг. Ракавіна з радыяльнымі хвалістымі рэбрамі і лопасцямі. без перламутравага слоя. Гал. корм — сімбіягычныя аднаклетачныя водарасці зоаксантэлы, якія жывуць y мантыі. Фільтратары. Гермафрадыты. Аб'екты промыслу, мяса выкарыстоўваецца ў ежу, ракавіна — як будаўнічы матэрыял. на ўпрыгожанні, побытавыя вырабы.
Доўгія дамешкі Асноўная культура
6
ТРЫЕНАЛЕ, міжнародная выстаўка, што адбываецца раз y 3 гады. Напр., Т. графікі ў г. Таяма (Японія), y г. Кракаў (Польшча). ТРЫЕР (ад франц. trier адбіраць, сартаваць), машына для ачысткі насення асн. культуры ад дамешкаў і сартавання па даўжыні ачышчанага насення. Бывае часткай (рабочым органам) з е р н е а ч ы ш ч а л ь н ы х м а ш ы н . Найб, пашыраны цыліндрычныя і дыскавыя Т.
У старажытнасці Т. — рьш. калонія. У 5— 9 ст. горад захоплівалі осгготы. Візантыя. лангабарды. франкі. 3 сярэдзіны 10 ст. сіньёрамі Т. сталі біскупы. 3 11 ст. тут існавала камуна, з 13 ст. самакіравальная. У пач. 13 cr. Т. авалодала Венецыя, y 1382 — аўстр. Габсбургі. У 1719— 1891 горад меў статус свабоднага порта. У 1797 і 1805 акупіраваны, y 1809 анексіраваны Францыяй і да 1813 уваходзіў y Іліры йскія правінцы і. Пасля 1-й сусв. вайны ў складзе Італіі. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны ў 1943 фаш. Германіяй. Вызвалены ў 1945 югаслаўскай нац.-вызв. арміяй. Паводле мірнага дагавора з Італіяй 1947 Т. з невял. акругай вылучаны ў «Свабодную тэр. T.» і атрымаў статус свабоднага порта. Паводле італа-югасл. пагаднення 1954 Т. і прылеглыя да яго на 3 тэрыторыі адышлі Італіі, тэрыторыя на У ад Т. — Югаславіі (цяпер тэр. Славеніі).
ТРЫЁД [ад грэч. tri- — y складаных словах — тры + ( э л е к т р ) о д \ , трохэлекгродная э л е к т р а в а к у у м н а я п р ы л а д а . Mae тэрмаэлектронны к а т о д (прамога ці ўскоснага напальвання), кіроўную сетку і анод.
Кароткія дамешкі Асноўная культура
Трыдакна гіганцкая.
рухавікоў, нафтаперапр., хім., цэм., харчовая. Ун-т. Музеі: гіст., марскі, натуральнай гісторыі. Міжнар. цэнтр тэарэт.1 фізікі. Рэшткі стараж.-рым. пабудоў; касцёлы Сан-Джуста і св. Міхаіла, венецыянская крэпасць (усе 14 ст.).
Трыер: a — трыерны блок (1 — трыерны цылікдр, 2, 3 — размеркавальнікі пярэдні і задні); б — схема работы ( 1 — жолаб, 2 — цыліндр з ячэістай паверхняй, 3 — шнэк).
ТРЫЁСТ (Trieste), горад на ПнУ Італіі. Адм. ц. вобласці Фрыулі-Венецыя-Джулія і прав. Трыест. Каля 300 тыс. ж. (2001). Порт на беразе Трыесцкага зал. Адрыятычнага мора. Паромная сувязь з Дурэсам (Албанія). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Пачатковы пункт нафтаправода Т. —- Інгальштат (Германія). Прам-сць: суднабуд., вытв-сць суднавых
Вынайдзены амер. інжынерам, Л.Форэстам (1906) як п р ы ё м н а -ў зм а ц н я іь н а н лям п а , прапанаваны ням. вучоным А.Майснерам ях генерат арная ля м п а (1913). Канструкцыя і значэнні параметраў Т. залежаць y асн. ад іх прызначэння. Бывае здвоены (2 T. ў адным балоне), a таксама спалучаны з інш. сістэмамі (гл. Л я м п а элект р о н на я ). Выкарыстоўваецца ў радыётэхн. апаратуры для генерыравання эл. ваганняў, узмацнення напружання і магутнасці, a таксама для дэтэктыравання.
ТРЫЁДМЕТАН, тое, што
ёдаф орм .
ТРЫЁДТЫРАНШ, гармон, які выпрацоўвае ш ч ы т а п а д о б н а я з а л о з а . Паводле хім. прыроды блізкі да т ы р а к с і н у . Хутка пранікае ў клеткі. Уплывае на абмен рэчываў, рост і дыферэнцыроўку тканак. ТРЫЁЗЫ, дыоксікарбанільныя злучэнні, ніжэйшыя м о н а ц у к р ы д ы . Да Т. адносяцца гліцэрынавы альдэгід, дыоксіацэтон. Фосфарньія эфіры Т. — прамежкавыя злучэнні пры анаэробных пераўтварэннях вугляводаў. У зялёных раслінах утвараюцца ў выніку фіксацыі вуглякіслага газу ў працэсе фотасінтэзу. ТРЫЗНА, заключная частка пахавальнага абраду ў стараж. славян. Напачатку Т. суправаджалася ваен. гульнямі, спаборніцтвамі, ахвярапрынашэннямі, песнямі, танцамі, памінальнай вячэрай па нябожчыку; пасля прыняддя хрысціянства захавала памінальныя песні і вячэру. Т. наз. таксама памінкі па нябожчыку.
Трыгубіца
ТРЫЗНА Сямён Іванавіч (30.4.1890, г. Мазыр Гомельскай вобл. — 12.6.1968), бел. вучоны ў галіне селекцыі раслін. Д-р с.-г. н. (1963). Скончыў Кіеўскі ун-т (1916). У 1924—31 дырэктар Палескай пясчана-балотнай доследнай станцыі. У 1934—41 y НДІ балотнай гаспадаркі (заг. аддзела). У 1945—65 y Бел. НДІ
меліярацыі і воднай гаспадаркі. Навук. працы па агратэхніцы і селекцыі збожжавых культур на тарфяна-балотных глебах Беларусі. Вывеў сорт аўса Серабрысты. Тв : Основы агротехнлкл л селекллл зерновых куль+ур на торфяно-болотных почвах БССР. Мн.. 1962.
ТРЫЗНЕННЕ, псіхічнае расстройства, пры якім хворы чалавек з упэўненасцю гаворыць аб тым, чаго не існуе. Бывае пры шызафрэніі, маніякальна-дэпрэсіўным псіхозе і інш. хваробах псіхікі. Лечаць псіхатропнымі сродкамі. ТРЫЗНЫ, шляхецкі род герба «Газдава» ў ВКЛ. Паходзяць з правасл. баярства Браншчыны, з 2-й пал. 15 ст. валодалі маёнткам Палонка ў Ваўкавыскім пав. Найб. вядомыя: Р ы г о р І о с і ф а в і ч (каля 1500—71). маршалак гаспадарскі ў 1560—66, кашталян падляшскі ў 1566—69 і смаленскі з 1569. Валодаў маёнткамі Палонка, Ятвезск, Андрэевічьі ў Ваўкавыскім пав., Дарсунішкі ў Ковенскім пав. 3 яго сыноў Пётр (?— 1633) перайшоў y каталііхгва, быў старостам бабруйскім, ваяводам парнаўскім з 1626, Рыгор — маршалкам слонімскім. М і к a л a й (?— 10.10.1640), сын Рыгора. падкаморы слонімскі з 1608, кухмістр ВКЛ y 1623—35, падскарбі земскі з 1635. Г е д э о н М і х а л (7— 11.9.1652), сын Рыгора, падстолі ВКЛ y 1631, стольнік •ВКЛ y 1631—38, харунжы гродзенскі з 1637, крайчы ВКЛ y 1638—42, падчашы ВКЛ y 1642—44, падскарбі земскі з 1644; староста брэсцкі з 1624, суражскі і мсціслаўскі, адміністратар Гродзенскай і Магілёўскай эканомій. М a р ц ы я н (7— 17.5 або 2.8.1643), сын Рыгора, канонік віленскі з 1620, адначасова духоўны пісар ВКЛ y 1628—41, духоўны рэферэндар BKJ1 y 1631—41. каад'ютар віленскі ў 1638—43. біскун-суфраган беларускі з 1639. падканцлер ВКЛ з 1641. П а в е л ГРётр (7— 15.5.1639), сып Рыгора, староста старадубскі -ў 1630—36. абозны ВКЛ y 1633—38, падстолі ВКЛ з 1638. Т э а ф і л (7— 1645), сын Мікалая. староста ваўкавыскі, ваявода брэсцкі з 1642. В .Л .Н асевіч.
ТРЫКАРБ0НАВЫЯ КІСЛ0ТЫ, арганічныя кіслоты, якія маюць y малекуле па 3 карбаксільныя групы (-СООН); адносяцца да к а р б о н а в ы х к і с л о т . Найб. біялагічна важныя: л і м о н н а я к іс л а т а , ш ч а ў е в о ц а т н а я к і с л а т а , цыс-аканітавая, ізалімонная. Адыгрываюць важную ролю ў працэсах біяэнергетыкі і біясінтэзу. Удзельнічаюць y т р ы к а р б о н а в ы х к і с л о т цы кле.
Найб. інтэнсіўна сінтэзуюцца і расходуюцца ў печані, ц.л.с., лімфоідных органах, эпітэліі страўніхава-кіліачнага тракту, канальцах нырак. Т.к. пераносяцца праз клетачныя мембраны з дапамогай спец. трансп. бялкоў. Выкарыстоўваюцца ў эксперьш. фармакатэрапіі метабалічных парушэнняў. Літ :. Е п р л н ц е в А.Т., П о п о в В.Н. Ферментатлвная регуляцля метаболлзма длл трлкарбоновых клслот в растенлях. Воронеж. 1999. І.М .С е м я н е н я , А .Г Д а еы д о ў ск і.
ТРЫКАТАЖ (франц. tricotage ад tricoter вязаць), гатовыя вырабы або палатно, што вырабляюць в я з а н н е м на т р ы к а т а ж н ы х м а ш ы н а х . Паводле структуры Т. падзяляюць на папярочнавязаны (кулірны) і асновавязаны, адзінарны і падвойны (больш шчыльны і цяжкі), гладкі і з малюнкамі; паводле прызначэння — на бялізнавы, верхні, панчошна-шкарпэтачны, пальчаткавы і інш. Кроеныя бялізнавыя вырабы, a таксама верхняе адзенне шыюць з трьікат. палатна; панчохі, шкарпэткі, пальчаткі, хусткі і інш. вырабы звычайна атрымліваюць на машынах y гатовым выглядзе. Гл. таксама Т ры ка т а ж на я прам ы словасць.
ТРЫКАТАЖНАЯ МАШЫНА, вя з а л ь н а я м а ш ы н а , машына для мех. вязання трыкатажнага палатна або трыкат. штучных вырабаў. Адрозніваюць Т.м. паводле прызначэння, канструкцыі, выгляду трыкат. іголак і інш. Класы прамысл. Т.м. вызначаюцца колькасцю іголак, што замяшчаюцца ў адзінцы даўжы-
ні ігольніцы: чым танчэйшыя іголкі і ТРЫКАРБОНАВЫХ КІСЛОТ ЦЫКЛ, меншая адлегласць паміж імі, тым выК р э б с а цыкл, ц ы к л л і м о н шэйшы клас машыны і вырабляецца н а й к і с л а т ы , цыклічная паслядоў- больш тонкае палатно. насць ферментатыўных акісляльных пеПадзяляюцца Т.м.: паводле сподабу петраўтварэнняў трыкарбонавых кіслот і леўіварэння на папярочна-вязальныя (кулірдыкарбонавых к-т; агульны заключны ныя) і асновавязальныя; паводле прызначэн(для вязання палатна і штучных вырабаў); этап акісляльнага разбурэння прадуктаў ня паводле колькасці ігольніц (аднафантурныя і абмену вугляводаў, тлушчаў і бялкоў (або амінакіслот) да вуглякіслага газу і Вытворчасць трыкатажных вырабаў на Беларусі вады. Важнейшы метабалічны цыйі y аэробных арганізмаў (мікраарганізмаў, Віды прадукцыі раслін, жывёл, чалавека). Адкрьггы Х .А .К рэб сам і У.Джонсанам (1937). Т.К.Ц. пачынаецца ўтварэннем лімоннай к-ты пры кандэнсацыі ацэтыльнай групы ацзгьш-КаА і шчаўевоцатнай к-ты і завяршаецца ўтварэннем шчаўевоцатнай к-ты, 2 малекун вуглякіслага газу і адноўленых каферментаў. Энергет. выхад Т.к.ц. — 12 малекул АТФ. Утвораная шчаўевоцатная к-та кандэнсуецца з новай малекулай ацэтыл-КаА і дае наступны віток цыкла. Гл. таксама А к іс л ен н е біялагічнае. Л іт .:
Л е н л н д ж е р А. Основы бпохлмлл: Пер. с англ. Т. 1—3. М., 1985; Б e р е з о в Т.Т., К о р о в к л н Б.Ф. Бпологлческая хлмля. 3 лзд. М., 1998; Э л л л о т В., Э л л л о т Д. Блохлмля н молекулярная блологля: Пер. с англ. М., 2000. І.М .С е м я н е н я .
547
ТРЫКАТАЖНАЯ
двухфантурныя). У залежнасці ад канструкцыі ігольніц, y якіх замацоўваюцца іголкі, бываюць круглавязальныя (для вырабу палатна ў выглядзе трубкі) і плоскія (для вырабу палатаа ў выглядзе тканіны). Асн. рабочыя органы (механізмы) Т.м.: петлеўтваральны (вязальны), падачы нітак (сілкавальны) і аддяжны (адвод ад ігольніц вырабленага трыкатажу з пастаянным нацяжэннем). Петлеўтваральны механізм мае ігольніды з іголкамі (язычховымі, кручковымі або пазавымі), плаціны (пласіцнкі складанай формы, што выгінаюць ніткі ў петлі), ніткавадзіцель і інш. Працэсы вязання на прамысл. Т.м. аўтаматызаваны, маюць электронныя сродкі кіравання. Існуюць таксама бытавыя вязальныя машьшы і апараты. Асн. вузлы ручных машын: петлеўтваральныя элементы (язычковыя іголкі і плацілы). карэтка (накіроўвае іголкі і плаціяы пры вязанні), лічыльнік радкоў і інш. Вязальньм апараты маюць кручкі, грэбень са штырамі, на які ўручную навешваюцца петлі, і лінейкі, з дапамогай якіх перасоўваюцца кручкі і рэгулюецца шчыльнасць вязання. І.У .К осціна.
ТР ЫКАТАЖНАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, галіна л ё г к а й п р а м ы с л о в а с ц і, якая спецыялізуецца на вытв-сці бялізнавага і верхняга трыкатажу, панчошна-шкарпэткавых вырабаў, пальчатак, галаўных убораў, шаляў, трыкат. палатна, a таксама вырабаў мед. прызначэння. У якасці сыравіны ў Т.п. выкарыстоўваецца шарсняная. баваўняная пража, штучны і сінт. шоўк і інш. Выраб трьпсат. адзення пачаў развівацца ў Францыі, Вялікабрытаніі і Германіі ў канцы 18 — пач. 19 ст., y Padi — y канцві 19 ст. На Беларусі першая трыкат. ф-ка пачала працаваць y 1919 y Віцебску. У 1926 засн. невял. трыхат. майстэрня ў Гомелі, яхая ў 1930 рэканструявана і расшырана ў панчошна-трыкат. ф-ку (гл. Г ом ельская п р а м ы сло ва -га нд лёва я ф ірм а «8 С ака віка » ), У 1929—31 пабудавана Віцебская панчошна-трыкат. ф-ка (гл. В іцебс к а е п а т о ш н а -т р ы к а т а ж н а е прадпры ем ст ва «К ІМ »), У 1940 y БССР выпускалася 81 млн.
пар панчошна-шкарпэткавых вырабаў, 17,4 млн. штук трыкат. бялізны, 1,2 млн. штук верхняга трыкатажу (адпаведна 16.7, 14 і 2,4% агульнасаюзнай іх вьггв-сці). Пасля Вял. Айч. вайны на новай тэхн. аснове адноўлены даваен. і пабудаваны новыя спецыялізаваныя прадпрыемствы Т.п. T aбл іц a
Гады 1990
1995
2001
Усяго:
175
55
90
y т.л. для дзяцей
51
11
21
Усяго:
169
39
49
y т.л. для дзяцей
87,8
20
21
Верхні спартыўны трыкатаж, млн. штук
25,7
3,6
6,3
Панчошна-шкарпэткавыя вырабы, млн. пар:
Трыкатажныя вырабы, млн. штук:
П .І.Р о га ч.
548
т р ы к у т н ік
У 2001 на Беларусі больш за 60 прадпрыемстваў Т.п. Найбуйнейшыя з іх: Брэсцкі панчошны камбінат, Брэсцкая прамыслова-гандлёвая фірма «Элма».
Пінскае прамыслова-гандлёвае аб’яднанне «Палессе» (гл. Пінскі камбінат верхняга трыкатажу), «Світанак» y Жодзіне, «Ьабруйсетрыкатаж», «Купалінка» ў Салігорску і інш. У 2000 экспартавана трыкат. вырабаў на 72,9 млн. долараў, y т.л. ў краіны далёкага замежжа (Італія, Германія, ЗША, Вялікабрытанія і інш.) — на 38,5 млн. долараў. Даныя пра вытв-сць трыкат. вырабаў на Беларусі гл. ў табліцы. ТРЫКЎТНІК (лац. Triangulum), сузор’е Паўн. паўшар’я неба. Знаходзіцца паміж сузор’ямі Андрамеды, Рыб, Оўна і Персея. Найб. яркія зоркі 3,0 і 3,4 візуальнай зорнай велічыні', 15 зорак ярчэй 6-й зорнай велічыні. У сузор’і Т. знаходзіцца адна з самых блізкіх і найб. даследаваных галактык (М 33). 3 тэр. Беларусі відаць летам, увосень і зімой. Гл. Зорнае неба.
ТРЫЛАБІТЫ (Trilobita), клас выкапнёвых беспазваночных жывёл тыпу членістаногіх. 2 падкл.: міямеры і палімеры. Каля 1,5 тыс. родаў. Жылі ў кембрыі — пермі ў морах y эонах глыбакаводнага шэльфа. Лічынкі вялі планктонны спосаб жыцця, пазней — донны. На Беларусі шматлікія рэшткі Т. выяўлены ў адкладах ардовіку (асабліва ніжняга), сілуру і ніжняга дэвону, рэдка ў верхнедэвонскіх і каменнавугальных адкладах. Па выкапнёвых рэштках вызначаюць узрост геал. адкладаў. Цела эліпсоіднай формы даўж. да 75 см. падзялялася ўздоўж дзвюма падоўжнымі барознамі. Са спіны ўкрыта тонкім хіцшавым панцырам. Галава накшталт паўмесяца з 5 парамі канечнасцей і вял. фасетачнымі вача-
Трылабіт.
мі. Тулава і хваставы адцзел мелі рухомыя сучлененыя сегменты, што давала магчымасць жывёле пры небяспецы згортвацца.
ТРЫЛАТЭРАДЫЯ (ад лац. trilaterus трохбаковы), метад вызначэння становішча апорных геадэзічных пунктаў, заключаецца ў стварэнні на мясцовасці сістэм сумежна размешчаных трохвугольнікаў, каардынаты вяршынь і вуглы якіх вылічваюць, даўжыні бакоў вьізначаюць дальнамерам. Назначэнне Т. тое, што і трыянгуляцыі. ТРЫЛЕР (ад анга. thrill нервовае ўздрыгванне, хваляванне), асаблівы тып прыгодніцкіх фільмаў, літ. твораў, y якіх спецыфічныя сродкі павінны выклікадь y гледача ці чытача моцныя эмоцыі (трывожнае чаканне, непакой, страх і інш.). Элементы Г. выкарыстоўваюць таксама ў дэтэктывах, «фільмах жахаў», гангстэрскіх і «чорных» фільмах (крымінальныя фільмы, прасякнутыя адчуваннем безвыходнасці, ірацыянальнасці зла). У Т. акдэнт робіцца на псіхал. перажыванні персанажаў, звязаных са злачынствам. Шырока выкарыстоўваецца сюжэтны прыём зацягвання драм. паузы, якая выклікае нервовы непакой, a таксама моцныя выразныя сродкі — натуралістычныя падрабязнасці, шумавыя эфекты, спец. муз. афармленне і Інш. Адзін з першых гукавых Т. — «М» («Забойца»; 1931, рэж. Ф.Ланг). Сцвярджэнне Т. ў кіно звязана з творчасцю англа-амер. рэж. А.Хічкака: фільмы «Жыхар» (1926), «Рэбека» (1940), «Псіхоз» (1960) і інш. Вядомасць набылі таксама Т. «Прабачце, вы памыліліся нумарам» (1948, рэж. А.Літвак), «Ліфт на эшафот» (1957, рэж. Л.Маль), «Маўчанне ягнят» (1991, рэж. Дж.Дэме), «Сем» (1995, рэж. Д.Фінчэр), «Экзістэнцыя» (1999, рэж. Д.Кроненберг) і інш. ТРЫЛЕСІНА, вёска ў Дрыбінскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр Першамайскага с/с і саўгаса. За 12 км на ПдЗ ад г.п. Дрыбін, 48 км ад Магілева, 23 км ад чыг. ст. Цёмны Лес. 1317 ж., 411 двароў (2002). Безалкагольных напіткаў і макаронны цэхі. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ТРЫЛ0ГІЯ (грэч. trilogia), тры адносна самастойныя творы, якія аб’ядноўваюцца ў адзіны цыкл агульнасцю ідэйнай задумы, галоўных герояў і пераемнасцю сюжэта. Узнікла ў тэатры Сгараж. Грэцыі. У ант. эпоху Т. называлі цыкл з 3 трагедый (напр., «Арэстэя» Эсхіла). У л-ры новага часу побач з драм. Т. развіваецца эпічная; y 20 ст. яна становіцца асн. відам Т. (творы АТалстога, М.Горкага, В.Васілеўскай, М.Пуйманавай, У.Фолкнера). Мера злучанасці асобных частак паміж сабою тут бывае розная. У Т. «На ростанях» («У Палескай глушы», «У глыбі Палесся», «На ростанях») Я.Коласа часткі цесна ўзаемазвязаны: вытрымліваецца адзіны кампазіцыйны гшан; бія-
графія гал. героя, яго духоўнае станаўленне паслядоўна праходзяць праз увесь твор, які набывае маст. цэласнасць. У Т. «Шэметы» («На парозе будучыні», «Гарадок Устронь», «Шэметы») МЛобана, «Сасна пры дарозе», «Вецер y соснах» і «Сорак трэці» (не мае агульнай назвы) І.Навуменкі часткі даволі самастойныя. Тут дзейнічае шэраг герояў буйнога плана, якія ў розных частках займаюць рознае месца ў сюжэце. Т. — разнавіднасць архітэктанічнай формы (гл. Архітэктоніка), якая можа аб’ядноўваць 2, 4, 5 твораў (дшогія, тэтралогія, пенталогія). Расчляненне ліг. цэлага на 3 асобныя творы-часткі абумоўліваецца разгорнутасцю задумы, вял. аб’ёмам матэрыялу, своеасаблівасцю сюжэта і кампазіцыі, a таксама імкненнем зрабіць твор больш зручным для ўспрымання чытачом. А.М.Пяткевіч. ТРЫЛЬЁН (франц. trillion), т ы с я ч a м і л ь я р д а ў , лік, які ў дзесятковым запісе мае выгляд адзінкі з 12 нулямі (лік 1012). У некаторых краінах Т. наз. лік 1018. ТРЫМБЛ (Trimble) Уільям Дэйвід (н. 15.10.1944, г. Белфаст, Вялікабрытанія), дзяржаўны і паліт. дзеяч Паўн. Ірландыі. 3 1975 дэп. Паўн.-Ірл. канстытуцыйнага канвента ад пратэстанцкай арг-цыі Авангард юніянісцкай прагрэс. партыі. 3 1977 чл. гал. партыі пратэстанцкай большасці Паўн. Ірландыі — Ольстэрскай юніянісцкай партыі, з 1995 яе ген. сакратар. 3 1990 дэпутат брыт. парламента. 3 вер. 1997 вёў перагаворы з гал. арг-цыяй каталідкай меншасці Паўн. Ірландыі — Шын Фейн і яе лідэрам ІХж.Х’ктам, якія скончыліся ў крас. 1998 даддісаннем мірнага дагаднення аб спыненні паўн.-ірл. міжрэліг. канфлікгу. 3 чэрв. 1998 прэм’ер-міністр урада Паўн. Ірландыі. Нобелеўская прэмія міру 1998 (з Х’юмам). ТРЫМЕСТР (ад лац. trimestris трохмесячны), частка вучэбнага года ў навуч. установах шэрагу замежных краін (Вялікабрытанія, часткова ЗША і інш.) драцягласцю 10— 12 тыдняў. ТРЫМУРЦІ, y індуізме праяўленне трыадзінства вярхоўных багоў — Брахмы, Вішну і Шывы. Выяўляецца з адной галавой і трыма тварамі. т р ы н Ац ц а т а я
КАНФЕРЙНЦЫЯ КП(б)Б, гл. Восьмы з ’езд КП(б)Б.
ТРЫНАЦЦАТЫ З’ЕЗД КП(б)Б Адбыўся 30.5—12.6.1930 y Мінску. Прысутнічала 356 дэлегатаў з рашаючым і 286 з дарадчым голасам ад 46 805 чл. і канд. y чл. партыі [разам з вайсковымі арг-цыямі; 39 256 чл. і канд. y чл. КП(б)Б]. Парадак дня: даклады аб рабоце ЦК ВКП(б) (Дз.З.Мануільскі), ЦКК ВКП(б) (М.А.Трылісер); паліт. сдраваздача ЦК КП(б)Б (К.В.Гей); арганізац. справаздача ЦК КП(б)Б (ТАВасілевіч); справаздача ЦКК КП(б)Б (А.Я.Калдін); даклады аб ходзе выканан-
ня 5-гадовага плана развіцця прам-сці (К.Ф.Бенек); аб калгасным руху і ўздыме сельскай гаспадаркі (М.М.Галадзед); аб задачах прафсаюзаў y рэканструкцыйны перыяд (І.П.Рыжоў); выбары кіруючых органаў партыі. З’езд прапанаваў ЦК і парт. арг-цыям: працягваць курс на індустрыялізацыю; умацоўваць калгасы і няўхільна павялічваць іх колькасць; выпраўляць памьшкі і скрыўленні, дапушчаныя ў калгасным буд-ве; аднавіць разбураную нізавую сетку с.-г. кааперацыі; знайсці дадатковыя крьініды забеспячэння прац. насельнідтва прадукгамі харчавання і рацыянальна выкарыстоўваць харч. рэсурсы. Умовамі паспяховага выканання намечанага курсу павінны былі стаць «бязлітасная барацьба» супраць правага апартунізму як гал. небяспекі на тым этапе развіцця, «левых» трацкісцкіх перагібаў, прымірэнства, усякіх ваганняў y нац. пытанні. Асаблівы акцэнт з’езд зрабіў на вынікі ідэолага-паліт. кампаніі супраць нацыянал-дэмакратызму і правага ўхілу, якая разгарнулася пасля праверкі ў маі— чэрв. 1929 камісіяй ЦКК ВКП(б) на чале з У.П.Затонскім практыкі нац. работы ў БССР. Многія дэлегаты ў сваіх прамовах заяўлялі, што настаў час разглядаць бел. нацыянал-дэмакратызм як гал. небяспеку для партыі. З’езд выбраў ЦК КП(б)Б з 112 чл. і 62 канд., ЦКК КП(б)Б з 89 чл., Цэнтр. рэвіз. камісію КП(б)Б з 9 чл. Літ .: XIII зьезд Камуністычнай партыі (б.) Беларусі: Сгэнагр. справаздача, 30 мая — 12 чэрвеня 1930 г. Мн., 1931; Коммуішстнческая партяя Белорусслн в резолюцнях н решенмях сьездов н пленумов ЦК. Т. 2. 1928— 1932. Мн.. 1984. Р .П .П ла т о н а ў.
ТРЫНАЦЦАШГАДбВАЯ BAÏ1HÂ 1454—66, вайна паміж Тэўтонскім ордэнам і Польскім каралеўствам. Пачалася ў лют. 1454 паўстаннем супраць ордэна, падрыхтаваным т.зв. Гірускім саюзам (створаны ў 1440, аб’ядноўваў апазіцыйныя ордэну гарады, дробных рьіцараў Памор’я Прусіі). 3-пад улады ордэна былі вызвалены Гданьск, Іорунь, Эльбланг, Кралявед (Кёнігсберг). У сак. 1454 польскі кароль Казімір IV абвясціў пра ўключэнне зямель ордэна ў склад Польшчы. Польскае апалчэнне ўступіла ва ўладанні ордэна, аднак y вер. 1454 пацярпела паражэнне каля Хайніцаў. Вайна прыняла зацяжны харакгар, ордэн атрымаў падтрымку Брандэнбурга і інш. герм. княстваў. Паваротным пункгйм y вайне стала перамога польскіх войск y 1462 y бітве каля Жарноўца; шэраг паражэнняў войскі ордэна пацярпелі ў 1465—66. Скончьшася вайна Тарунскім мірам 1466, паводле якога Польскае каралеўства зноў атрымала выхад да Балт. м.; вярнула сабе Усх. Памор’е з г. Гданьск, Хэлмскую і Міхалоўскую землі з г. Торунь, зах. частку Прусіі і Вармію. Тэўтонскі ордэн, пад уладай якога засталася Усх. Прусія, прызнаў сябе васалам польскага караля. ТРЫНАЦЦАЦІСКЛАД0ВІК, y польскім. бел. і рус. сілабічным вершаскла-
данні памер y 13 складоў з цэзурай пасля 7-га склада. Развіўся з сярэдневяковага лац. «ваганцкага верша» (6-стопны харэй з дактылічнай цэзурай), перапрацаванага ў адпаведнасці з асаблівасцямі польскай мовы (націск на перадапошнін складзе).
Т. лічыўся «высокім» памерам. Ім напісаны панегірыкі А.Рымшы, многія ананімныя вершы 16— 17 ст. Сімяон Полацкі пашырыў сферу ўжывання Т., ён пісаў элегіі, дэкламацыі, алегорыі. У бел. л-ры 19 ст. сустракаецца рэдка, ім напісаны некаторыя рамансы ў «Сялянцы» В.Дуніна-Марцінкевіча, верш Я.Лучыны «Стары ляснік» і інш. А .А .М а й сей ч ы к.
ТРЫНІДАД (Trinidad), востраў y Атлантычным ак., каля паўн.-ўсх. берагоў Паўд. Амерыкі, асн. частка дзяржавы Трынідад і Табага. Пл. 4,8 тыс. км2. На Пн хрыбет выш. да 940 м (г. Арыпа). Астатняя тэр. — пераважна нізінная раўніна, на У забалочаная. Радовішчы прыроднага асфальту, нафты (на шэльфе), прыроднага газу. Клімат субэкватарыяльны. Сярэднія месячныя т-ры 25— 27 °С. Ападкаў ад 1200 мм за год на 3 да 3800 мм на ПнУ. Пераважаюць вечназялёныя лясы, на ПнЗ — рэдкалессі. ТРЫНІДАЦ I ТАБАГА (Trinidad and Tobago), Р э с п у б л і к а Т р ы н і д а д і T a б a г a (Republic of Trinidad and Tobago), дзяржава ў Вест-Індыі на аднайм. астравах’ каля паўн. ўзбярэжжа Паўд. Амерыкі. Пл. 5,1 тыс. км2. Нас. 1175,5 тыс. чал. (2000). Афіц. мова — англійская. Сталіца, гал. эканам. цэнтр і порт — г. Порт-оф-Спейн. Краіна падзяляецца на 8 графстваў і 3 мунідыпалггэты. Нац. свята — Дзень незалежнасці (31 жн.). Дзяржаўны лад. T. i Т. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1976. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца калегіяй выбаршчыкаў з членаў парламента на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць двухпалатнаму парламенту, які складаецца з сената (31 член) і палаты прадстаўнікоў (36 дэпутатаў), пгто выбіраюдца на 5 гадоў; 9 сенатараў назначае прэзідэнт, 16 — рэкамендуе прэм’ерміністр, 6 — лідэр апазіцыі. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе кааліцыйны ўрад. Прырода. В-аў Трынідад (пл. 4,8 тыс. км2) пераважна раўнінны. Есць 3 невысокія горныя ланцугі (выш. да 940 м). На в-ве Табага (пл. 0,3 тыс. км2) горы (выш. да 579 м) і вапняковае плато. На в-ве-Трынідад радовішчы нафты (на сушы і на шэльфе), асфальту (воз. ПічЛейк), прыроднага газу. Клімат субэкватарыяльны, гарачы і вільготны. Сярэднямесячныя т-ры 25—27 °С. Ападкаў за год ад 1200 мм на 3 да 3800 мм на У. Бываюць разбуральныя трапічныя ўраганы. Трапічныя лясы (трынідадскі цік, карыбская хвоя, махагоніевае дрэва. чырвоны сандал, бальса і інш.) займаюць 46% тэр. Фауна мае падабенства з фаунай Паўд. Амерыкі. Трапляюцца
т р ы ш д а д _______________
549
пекары, ацэлот, апосум, агуці, малпакапуцын, кажаны, чарапахі, змеі, алігатары. Шмат птушак. Ёсць рэзерваты і марскі запаведнік. Насельніцтва. Жывуць негры (39,5%, нашчадкі рабоў), індыйцы (40,3%, нашчадкі закантрактаваных рабочых з Паўн. Індыі), мулаты (18,4%), еўрапейцы, кітайцы і інш. Сярод вернікаў хрысціяне (62%, пераважна католікі і англікане), індуісты (25%), мусульмане (6%) і інш. Сярэднегадавы прырост каля 1%. Сярэдняя шчыльн. 230,5 чал. на 1 км . Болып шчыльна (да 400 чал. на 1 км2) заселена зах. ч. в-ва Трынідад. Tap. насельнідтва 73%. У г. Порт-оф-Спейн з прыгарадамі больш за 300 тыс. ж. (1996), y г. Сан-Фернанда каля 50 тыс. ж., астатнія гарады невялікія. У прам-сці занята каля 30% эканамічна актыўнага насельніцтва, y сельскай гаспадарцы — каля 10%, y абслуговых галінах — каля 60%.
Герб і сцяг
Т р ы н ід а д а і Т а б а г а
550______ ТРЫНІТРАТАЛУОЛ Гісторыя На час адкрыцця ў 1498 Х.Калумбам в-аў Трынідад быў населеньі індзейцаміаравакамі, в-аў Табага — карыбамі. У 1532— 1797 в-аў Трынідад быў ісп. калоніяй, y 1797 захоплены Вялікабрытаніяй (афіцыйна замацаваны за ёй y 1802). За валоданне в-вам Табага спрачаліся розньія еўрап. дзяржавы (у 1652—58 — уладанне Курляндскага герцагства, васала ВКЛ), y 1763 захоплены Вялікабрытаніяй (замацаваны за ёй y 1814). У 1889 абодва востравы аб’яднаны ў адзіную калонію. У выніку лютай эксплуатацыі большасць індзейцаў знішчана, замест іх для працы на плантацьгах прывозіліся негры-рабы з Афрыкі. Пасля скасавання рабства ў 1834 пачалася эміграцыя рабочых з Індыі і Югая. У 1958—62 T. і Т. — чл. Вест-Індскай федэрацыі. 31.8.1962 абвешчана незалежнасць Т. і Т. ў складзе Садружнасці.
1.8.1976 абвешчана рэспубліка. Да сярэдзіны 1980-х г. y паліт. жыцді краіны дамінавала Нар. нац. партыя, якая адлюстроўвала інтарэсы пераважна афрат-
Да арт. Т р ы н ід а д і Т а б а г а . Заходняе ўзбярэжжа вострава Трынідад.
рынідадцаў. 3 канца 1980-х г. вял. ўплыў y палітыцы набыў Аб’яднаны нац. кангрэс, які адлюстроўвае інтарэсы індатрынідадскай абшчыны і з 1995 узначальвае ўрад дзяржавы. T. i Т. — чл. ААН (з 1962), Арг-цыі амер. дзяржаў (з 1967). Дзейнічаюдь паліт. лартыі: Аб’яднаны нац. кангрэс, Нар. нац. лартыя, Нац. саюз за рэканструкцыю. Гаспадарка. T. i Т. — адна з развітых краін Карыбскага бас., мае развітую эканоміку з моцным лрыватным і невялікім дзярж. сектарамі. У 1999 валавы ўнутр. лрадукт склаў 4,4 тыс. дол. на 1 чал., y т.л. ў нафтавым сектары ствараецца 21,4%, y астатніх галінах лрам-сці і буд-ве — 18,6%, y сельскай гасладарцы — 2%, y гандлі і турызме — 18,3%, y інш. абслуговых галінах — 39,7%. У прам-сці гал. ролю адыгрывае здабыча і перапрацоўка нафты і газу. Здабычу вядудь лераважна замежныя кампаніі. У 1998 здабытд 7,1 млн. т нафты і каля 1 млрд. м3 газу. Асноўную частку нафты здабываюць на марскіх радовішчах. Вытв-сць нафтапрадуктаў каля 8 млн. т (1998);
акрамя мясц. лералрацоўваецца нафта з Венесуэльі і інш. краін. Асн. цэнтры нафталералрацоўкі і нафгахіміі на 3 в-ва Трынідад y наваколлі г. Сан-Фернанда (у тл. 3 нафтаперапр. з-ды, нафтахім. камбінат, з-д па вытв-сці азотных угнаенняў). Распрацоўваюцца запасы асфальту (воз. Піч-Лейк), штогадовая здабыча 100—200 тыс. т. Вытв-сць элекграэнергіі 4,8 млрд. кВтгадз (1998), пераважна на ЦЭС. 3 галін апрацоўчай прам-сці найб. развіты цукр., цэм., тэкст., абутковая, дрэваалр., папяровая, фармацэўтычная, буд. матэрыялаў. Ёсць металург. з-д, прадпрыемствы па вытв-сці пластмас і хімікатаў, па зборцы легкавых аўтамабіляў і тэлевізараў. Нарыхтоўка драўніны каштоўных ларод. Шмат дробных прадлрыемстваў харч. лрам-сці. Развіты саматужныя лромыслы. У сельскай гасладарцы выкарыстоўваецца каля 133 тыс. га зямлі, y тл. пад ворывам 77 тыс. га, лад шматгадовымі насаджэннямі 46 тыс. га, пад пашай 10 тыс. га. Пануе буйное землеўладанне. Гал. экспартная культура — цукр. трыснёг, займае каля 40 тыс. га, штогадовы збор каля 2 млн. т (каля 200 тыс. т цукру). Меншае значэнне маюць какава, кава, какосавая лальма, цытрусавыя, бананы, тытунь. Асн. харч. культуры: рыс, ямс, бабовыя, кукуруза, маніёк, батат, агародніна. Тралічнае садоўнідтва. Жьівёлагадоўля.развіта слаба. Пагалоўе (тыс. галоў): буйн. par. жывёлы — каля 70, свіней — каля 50, коз — каля 40. Птушкагадоўля (8,5 млн. курэй, 1997). Рыбалоўства (15 тыс. т, 1999). Трансларт аўтамаб. і марскі. У краіне 8,3 тыс. ісм. аўіадарог, y тл. 4,3 тыс. км з цвёрдым лакрыццём; 128 тыс. легкавых, 27 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў. Гал. марскія ларты: Порт-оф-Слейн, Пуэнт-а-П’ер, Пойнг-Фортын, Скарбара. На астравах 6 аэрапортаў, y тл. 2 міжнародныя. Сетка нафталраводаў і газаправодаў злучае месцы здабычы з перапрацоўчымі і трансп. цэнтрамі. У 1998 экспарт склаў 2,4 млрд. дол., імпарт — 3 млрд. долараў. У эксларце лераважаюць нафта і нафтапрадукгы (64%), хімікаты і ўгнаенні, сталь і лракат, дукар, какава, кава, цытрусавыя, кветкі; y імларце — абсталяванне, трансп. сродкі, прамысл. і харч. тавары, нафта. Гандаль лераважна 'з ЗША (36,9% эксларту, 44,7% імларту), краінамі Лац. Амерыкі (адпаведна 39,1% і 18,9%), Вялікабрытаніяй і Ялоніяй. Т. і Т. — развітая турыстычная краіна, штогод наведвае больш за 200 тыс. турыстаў пераважна з ЗША, Канады, краін Зах. Еўролы. Асн. турыстычныя цэнтры на в-ве Табага. Грашовая адзінка — долар T. i Т. ТРЫНІТРАТАЛУОЛ, 2,4,6-т р ы н і т р а т а л у о л , т р а т ы л , т о л , ТНТ, араматычнае нітразлучэнне; найважн. брызантнае выбуховае рэчыва. Атрыманы ў 1863 ням. хімікам Й.Вільбрантам. Бясколерныя крышталі (тэхн. Т. жоўты), 80,85 °С, шчыльн. 1663 кг/м3 (літага 1540—1590 кг/м3). Добра раствараецца ў бен-
золе, талуоле, ацзгоне, азотнай і сернай к-тах, мала — y вадзе. Хімічна ўстойлівы; працяглы час захоўваецца без раскладання. Выбуховыя ўласцівасці Т,: цеплата выбуху 4190 кДж/кг, макс. скорасць дэтанацыі 7 км/с (пры шчыльн. 1600 кг/м3), т-ра ўспышкі 290 °С. Менш адчувальны да ўдару і трэння, больш бяспечны ў абьріоджанні за інш. выбуховыя рэчывы. У прам-сці атрымліваюць нітраваннем талуолу сумессю азотнай і сернай кіслот пры 50—120 °С з наступнай ачысткай водным растворам сульфіту натрыю. Выкарыстоўваюць для начыньвання боепрыпасаў і пры правядзенні выбуховых работ. Я .Г.М іляш кевіч.
ТРЫНГТРАФЕН0Л, 2,4,6-т р ы н і т рафенол, л ікры н ав ая кісл a т а, араматычнае нітразлучэнне. Жоўгыя крьппталі, 122,5 “С, шчыльн. 1763 кг/м'. Добра раствараецца ў канцэнтраванай сернай кіслаце і арган. растваральніках, мала — y вадзе. Брызантнае выбуховае рэчыва болыл адчувальнае да ўдару і трэння, чым трынітраталуол. Моцная к-та, солі Т. з металамі — пікраты (угвараюцца пры кангакце з металамі і іх аксідамі) лёпса загараюцца і ўзрьшаюцца. У канцы 19 — пач. 20 ст. выкарыстоувалі як выб\ховае рэчьша. Атрутны, ГДК 6.1 мг/м3.
ТРЫО (італьян. trio ад. лац très, tria тры), 1) ансамбль з трох выканаўцаў. Паводле выканальнідкага складу адрозніваюць інстр., вак. і вак.-інстр.; лаводле складу ідструментаў — аднародныя і мяшаныя. 2) Сярэдняя частка інстр. п’есы ў складанай 3-часткавай форме танц. харакгару (медуэты, скерца, маршы, вальсы, лаланэзы). У бел. аўтараў вядомы Т. МАладава, А.Багатырова, Г.Вагнера, Я.Глебава, УДдюхіна, СКаргаса, Дз.Смольскага, Р.Суруса, М.Чуркіна і ілш. 3) Муз. твор для трох выканаўцаў (лераважна інстр. Т.). Лепшыя ўзоры інстр. Т. вылучаюцца развітасцю лартый, іх раўналраўем, глыбінёй маст. задумы. Т. бел. кампазітараў (Л.Абеліёвіча, Аладава, Багатырова, Вагнера, Я.Дзягцярыка, В.Залатарова, ІІ.Падкавырава, Ю.Семянякі, А.Туранкова, К.Цесакова, Я.Цікоцкага, Л.ІІІлег і інш.) адрозніваецца самабытным пераўтварэннем нар.лесенных інтанацый, выкарыстаннем узораў бел. фальклору, стварэннем вобразна-эмад. кантрастаў лірыка-псіхал. і жанравага планаў. Л і т Г а й д а м о в я ч Т. Ннструментальные ансамблн. 2 нзд. М., 1963; Р а а б е н Л. Ннструментальный ансамбль в русской музыке. М., 1961; М н р о н о в Л. Трно Бетховена для фортеішано, скршікл н внолончелн. М., 1974; П е т р а ш A Жанры позднеренессансной мнструментальной музыкн н становленне сонаты н сюнты / / Вопросы теорнн н эстетнюі музыкн. Л., 1975. Вып. 14. ТА.Шчэрба.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 15-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ
Галоўная рэдакцыя
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў
Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; намеснік галоўнага рэдактара Т.Я.Буракова; намеснік галоўнага рэдактара Г.А.Фатыхава; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Заг. рэдакцыі — У.М.Жук; вядучыя мастацкія рэдактары B. Г.Загародні, В.У.Мінько; мастацкія рэдактары І.В.Каранкевіч, Т.В.Шабунька; навуковы рэдактар В.М.Вераценнікава. Група картаграфіі: вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка.
Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход; навуковыя рэдактары В.В Грынявецкі, М.І.Рэменіца, кандыдат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка.
Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучы навуковы рэдактар М.Г.Нікіцін; навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.У.Адзярыха, НАДзянісава, У.Я.Калаткоў. «Ваенная справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандьшат філасофскіх навук Р.Ч.Лянькевіч; вядучы навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу В.А.Юшкевіч.
Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя 'навуковыя рэдактары Т.М.Грынько, ГАМаслыка; навуковыя рэдактары А.М.Гарбаценкаў, Н.Г.Кісялёва.
Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучьм навуковыя рэдактары Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, Т.В.Пешына, кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, А.В.Спрынчан; навуковыя рэдакгары Н.В.Грэская, А.І.Клімовіч, Т.В.Чарнякова, I Л.Чэбан; рэдактар Н.В.Мароз.
Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі
Рэдакцыя аналізу і каардынацыі ўнутрывыдавецкай дзейнасці Заг. рэдакцыі — Л.М.Шастакова; вядучы навуковы рэдактар М.У.Маркевіч; навуковы рэдактар Г.Т.Глушчанка; машыністкі Г.Л.Анісімава, Т.М.Саленік, Л.І.Шыбаева. Група тэхнічных рэдактараў: МЛ.Грыневіч, Н.М.Шэвель.
Рэдакцыя фотаздымак і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты A. П.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжынер-тэхнолаг С.А.Жукавень.
Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — САМакаёнак; інжынеры ІЛ.Драэдова, C. А.Стралкоўская; ст. аператары Р.У.Дзявочка, Н.М.Зубкевіч, Н.У.Мітраховіч, І.А.Навіцкая, Н.А.Стасевіч.
Вытворчы аддзел Заг. аддзела — Т.М.Грыцышын; інжынер-тэхнсшаг Ю.В.Мельнік. Участак размнажальнай тэхнікі: Я.М.Кузьміна, Ф.А.Юркевіч.
Карэктарскі аддзел Заг. адцзела — В.М.Чудакова; ст. карэктары Ж.С.Берасневіч, Л.А.Варабей, Т.П.Гілевіч, П.В.Грынчанка, В.А.Кульбідкая.
Заг. рэдакцыі — кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучыя навуковыя рэдакгары кандыдаты біялагічных навук С.С.Ермакова, А.М.Петрыкаў, вядучы навуковы рэдактар ТЛ.Жукоўская; навуковы рэдактар В.Л.Мароз.
Агульны аддзел
Рэдакцыя геаграфічных навук
Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах Т.А.Кароткіна; спецыялісты І.В.Бурко, К.А.Каптурава.
Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучыя навуковыя рэдактары І.Я.Афнагель, Л.В.Лоўчая; навуковыя рэдактары Ю.В.Бярэзіна, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец.
Аддзел бухгалтарскага ўліку
Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матЭматычных навук А.І.Болсун; вядучыя навуковыя рэдактары П.С.Габец, У.М.Сацута, А.П.Чарнякова, Л.М.Шахлевіч; навуковы рэдактар В.З.Анісовіч.
Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, І.У.Косціна, Н.К Мазоўка, МАМаўзон, ТЛ.Нішт, С.У.Пешын, М.В.Пягроўская, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары Т.УДкжовіч, ААМааль.
Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — Г.А.Краўчанка.
Галоўны бухгалтар — ВЛ.Герыловіч; намеснік галоўнага бухгалтара Л.Я.Пілецкая; вядучыя бухгалтары Т.Р.Аўтуховіч, B. ПДабрагост, І.М.Жылінская; бухгалтар І.В.Грыгор’ева.
Планава-эканамічны аддзел Вядучы эканаміст ТЛДук’янава; эканаміст І.А.Азаранка.
Аддзел рэалізацыі і маркетынгу Заг. аддзела — ВАРабкоў; вядучью спецыялісты СААкружко, ІЛ.Мірон; спецыялісты В.Г.Бехціна, АЛ.Кудраўцава, М.Ф.Пачэпка.
Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — І.А.Шор.
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Б 43 Трыо / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — 552 с.: іл. ISBN 985-11-0251-2 (т.15) ISBN 985-11-0035-8
УДК 03(476) ББК 92(4Бен)
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ТОМ 15 СЛЕДАВІКІ — ТРЫО
У томе змешчаны 948 ілюстрацый, y т.л. 247 партрэтаў, 42 карты Мастацкае афармленне Э .Э .Ж а к е в іч а , А .М .Х ількев іч а Мастацкія рэдактары: В .Г.З агар о д ні, І.В .К а р а н к е в іч , В .У .М ін ь к о , Т .В .Ш а б ун ьк а
Тэхнічныя рэдактары: М .І.Гр ы н е в іч , Н .М .Ш эв е л ь Карэктары: Ж .С .Б е р а сн е в іч , Л .А .В ар аб ёй , чанка,
Т .П .Г іл е в іч ,
П .В .Г р ы н -
В.А . Кульбіцкая, В .М .Ч уд ак о ва
Падпісана да друку 16.11.2002. Фармат 84x108' ‘/іб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 57,96. Ум. фарб.-адб. 232,68. Ул.-выд. арк. 99,41. Тыраж 10 000 экз. Заказ 389. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 10.1.1.2000. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве «Мінская фабрыка каляровага друку». Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, Каржанеўскага, 20.
ISBN 985-11-0251-2
9 789851 102514