Bielaruskaja encyklapedyja 16 трыпалі хвіліна part 2

ды перыяду 1-й рас. рэвалю цы і 1905— 07. Існавалі паралельна з прафесійнымі саюзамі і ахоплівалі рабочы х розных прадпрыемстваў. Ф ЗК выбіралі на аіульных сходах рабочых і служачых. Гіершыя Ф ЗК ств о р ан ы на к азён н ы х з-дах Петраграда. Да мая 1917 арганізаваны на ф-ках і з-дах М асквы , Харкава, Кіева, Екацярынаслава і інш. Н а Беларусі пачалі стварадда. паводле раш эн ня Мінскага Савета рабочы х і салдацкіх дэпутатаў ад 8(21).3.1917. Н а працягу крас,—мая 1917 Ф З К узніклі на многіх прадпрыемствах М інска, Віцебска, Барысава, Бабруйска, О рш ы і інш. Гал. іх задачай было аж ы ццяўленне рабочага кантролю за вытв-сцю і разм еркаваннем прадукдыі. Явачным парадкам яны ўводзілі 8-гадзінны працоўны дзень, бралі пад свой кан троль'пры ём і звальненне рабочых, ахову прадпры емстваў, клапаціліся пра забесп ячэн не рабочых харч. прадуктамі. Без згоды ф абзаўкомаў распараджэнні адміністрацы і лічы ліся несапраўднымі. П аўсю днае стварэнне фабзаўкомаў і павелічэнне іх ролі прымусілі Часовы ўрад пры зн ац ь іх і 23.4(7.5). 1917 выдаць закон «Аб рабочых камітэтах на прамы словы х прадпрыемствах». Да кастр. 1917 гар. і раённыя аб’яднанні Ф З К існавалі болы п чым y 50 прамысл. цэнтрах Расіі. Ф З К акгыўна ўдзельнічалі ў Кастр. рэвалю цыі 1917: пасылалі сваіх прадстаўнікоў y ВРК, прымалі ўдзел y ф арм іраванні атрадаў Чырв. гвардыі, разам з праф саю замі ўдзельнічалі ў ліквідацы і эканам . разрухі і голаду, аж ы ццяўлялі дэкрэты сав. улады аб нацы яналізацы і прам -сці, банкаў, транспарту і інш . П аводле рашэння 1-га Усерас. з ’езда прафсаю заў (студз. 1918) і 6-й к ан ф ерэнцы і Ф З К Петраграда (лют. 1918) адбы лося к ан чатковае зліццё Ф ЗК і прафсаю заў. А.М. Сасім ФАБУЛА (ад лац. fabula паданне, байка, казка, апавяданне), сістэма зн еш няга дзеяння ў творы, якая мож а лерадавацца немаст. спосабам, пераказвацца. З’яўляецца падзейнай схемай сюжэта, пакідаючы па-за ўвагай н язнач ны я моманты знешняга дзеяння. У літ.-знаўстве служыць для кан іф эты зацы і зместу твора. Ствараецца ўчынкамі, лаводзінамі, дыялогамі персанажаў. Залеж ы ць ад жанру, індывід. маст. стылю твора. Харакгэрна ддя эпічных і драм. твораў. Моцная Ф. ў творах з вострай інтрыгай, дзе характары герояў раскры ваю цца праз іх справы (творы Я.М аўра, І.Ш амякіна, У.Караткевіча). Вострую Ф. практыкавалі рамантыкі, каб дасягнуць маст. кантрастнасці, вы явіць незвычайнае ў жыцці, эм ацы янальна ўздзейнічаць на чытача. У рэаліст. л -р ы Ф. значна нейтралізуецца багаццем фактуры У сучаснай бел. прозе Ф . выяўляецца досыць скупа (творы І.П таш нікава, А.Жука, В.Адамчыка, В.Карамазава, І.Чыгрынава і інш .) Літ. : К о ж н н о в В. Сюжет, фабула, композяцня / / Теорня лнтературы: Основные пробл. в нст освеіценнн. М., 1964; П я т к с віч A Сюжэт. Кампазіцыя. Характар. Мн., 1981. А.М.Пяткевіч.

ФАВАРЫТ (італьян. favorito ад лац. favor пры хільнасць), 1) лю бім ец важ най і ўплы вовай асобы , як і кары стаецца розн ы м і пры вілеямі і пэўны м чы нам уздзейнічае на погляды і паводзіны свайго заступніка; таксам а чы й -н . лю бімец, яком у аддаю ць перавагу, кім цікавяцца больш за інш. 2) У спорце — той, хто мае найб. ш анц на перш ы нство (перш апачаткова — конь, к о н н ік або кам анда ў скачках).

ФАВІЗМ (ад ф ранц. fauve дзікі), кірун а к y ф ранц. мастацтве пач. 20 ст. Характэрн ы я яго асаблівасці — іран іч на інтэнсіўнае гучанне адкры ты х колераў, супастаўленне кантрастных храматычных плоскасцей, абагульнены х контурам, звядзенн е ф орм ы да простых абры саў без святлоценявой мадэліроўкі і лінейнай перспекты вы . П лоскасная трактоўка ф орм , насы чанасць чыстых колераў, энергічна ііадкрэслены контур абумоўліваю ць дэкараты ўнасць ф авісцкага ж ывапісу. Група мастакоў, y якую ўваходзілі А М а т ы с, Ж .Руо, А .Д эрэн, А.М арке, М .В лам інк, Ж .Брак, Р.Дзю фі, А.Ф ры ез, Ж .Ф ландрэн, К. ван Д анген, праявіла сябе на парыжскіх выстаўках 1905, 1906, 1907. Н азва « Ф » адлюстроўвае рэакцы ю сучаснікаў на ўразлівую экзальтацы ю колеру, «дзікую» вы разнасць фарбаў. Ф . меў агульныя ры сы з экспрэсіянізмам.

ФАВОРСКІ___________ 301 тэхн. даследаваннях газатурбінных рухавікоў, ядз. і касм. энергаўстановак і рухавікоў, цеплаабмене ў космасе, экалагічных праблемах энергетыкі. Л енінская прэм ія 1982. Дзярж. прэмія Расійскай Ф едэрацы і 2000.

Te:. Основы теорзга космнческю электрореактнвных двнгательных установок. 2 нзд. М„ 1978 (разам з В.В.Фішгойтам, Я.І.Янтоўскім); Контактный теплообмен в газотурбннных двнгателях м энергоустановках. М., 1978 (разам з В.АМальковым, У.М.Ляонцьевым); Влнянне авнацнн на атмосферу: Пробл. н перспектнвы нсслед. М., 1998 (разам з В.Б.Паповічавай, АМ.Старыком). М.М.Касцюкевіч.

АМ.Фаворскі

АЯФаворскі

ФАВ0РСКІ Аляксей Яўграфавіч (3.3.1860,

Да арт. Фшіім A М a т ы с. Цыганка 1906.

ФАВ0РСЫ Алег Мікалаевіч (н. 27.1.1929, г. Саратаў, Расія), расійскі вўчоны ў галіне цеплатэхнікі. Акад. Рас. АН (1990, чл.-кар. 1981). С кончы ў М аскоўскі авіяц. ін-т (1951). У 1951— 73 і 1987— 94 y Ц энтр. ін -ц е авіяд. маторабудавання. У 1973— 87 ген. ды рэкгар, гал. канструктар маскоўскага НВА «Саюз». У 1995— 2002 акад.-сакратар А ддзялення фіз.тэхн. праблем энергеты кі Рас. АН. 3 2001 ды рэктар НДІ эн ергеты чнай паліты кі (М асква). Навук. працы па цепла-

г. П аўлава Н іж агародскай вобл., Расія — 8.8.1945), расійскі хімік-арганік, засн авальнік хіміі ацэты ленавы х злучэнняў, стваральн ік навук. школы. Акад. A H С С С Р (1929, чл.-кар. 1921). Герой Сац. П рацы (1945). С кончыў Пецярбургскі ун-т (1882), дзе і прадаваў (з 1896 праф .). А дначасова ў 1897— 1908 y П ецярбургскім хіміка-тэхнал. ін-це, з 1919 y Д зярж . ін-це пры кладной хіміі, y 1934— 38 y Ін -ц е арган. хіміі AH С С С Р (яго засн авальнік і ды рэктар). Рэдактар «Ж урнала Русского ф нздко-хдм дческого обвдества» (з 1900) і «Ж урнала обшей хнмнн» (з 1931). Н авук. лрацы па хіміі вы творны х ацэты лену і цыклічных вуглевадародаў. А дкрыў ізамерызацыю ацэты ледавы х вуглевадародаў (ацэтылен-аленавую перагрулоўку, 1887) — агульны метад сінтэзу ацэтыленавых і ды енавы х вуглевадародаў, новы від ізам еры зацы і а-галагенкетонаў y карбонавы я к-ты , іх эф іры або аміды лад уздзеянн ем асноў — адлаведна шчолачаў, алкагалятаў або амінаў (рэакцы я, ці лерагрупоўка Ф.; 1894) і рэакцы ю атрым ан ня трацічны х ацэты ленавых спіртоў к ан дэн сацы яй ацэты ленавых вуглевадародаў з карбанільны мі злучэннямі (ацы клічны м і кетонамі, алвдэгідамі) y лры сутнасці асноў (рэакДыя Ф.; 1905). А трымаў ды аксан і распрацаваў слосаб яго сінтэзу. Д зярж . лрэм ія С С С Р 1941.

Te.. Нзбр. тр. М.; Л., 1961. Літ.: АЕ.Фаворскнй. М.; Л., 1947; Ф а в о р с к а я Т.А АЕ.Фаворскнй. Л., 1968. А.І.Валожын

302

Ф А В О РС К І

Ф А В 0РС К І Уладзімір Андрэевіч (15.3.1886, М асква — 29.12.1964), расій скі граф ік і ж ы вапісец. Нар. маст. С С С Р (1963). П равадз. чл. AM С С С Р (1962). Вучыўся ў студыі К .Ю она ў М аскве і ў маст. ш коле Ш .Х олаш ы ў М ю нхене (1906— 07), н а мастацтвазнаўчым ф-це Маскоўскага ун-та (1907— 13).

ецца, робіцца тонкай, бліскучай, гінуць валасяны я цыбуліны. Ф . пры водзіць да аблысення. Л ячэн н е тэрапеўты чнае. ...ФАГ, ...Ф А Г(і), ...Ф АГІЯ (ад грэч. phagein есці, паж ы раць), другія састаўны я часткі складаны х слоў, якія адпавядаюць паняццям «пажыральнік», «паглынальніх» (напр., бактэрыяфагі, фітафагі) і паказваю ць на сувязь з працэсамі паядання, л аж ы р ан н я (напр., манафагі).

У.Фаворскі Плач Яраслаўны. Ілюстрацыя да кнігі «Слова аб палку Ігаравым*. Разварот. 1954.

П раф . ін-таў y М аскве: Выш эйш ага м аст.-тэх н .

(1907— 13), паліграф .

(1930— 34), выяўл. мастацгваў (1934— 38), пры кладнога і дэкар. мастадгваў (1942— 48). П рацаваў y галіне кніж най і станковай графікі (пераваж на ксілаграфіі), манум. і тэатр.-дэкарац ы й нага ж ывапісу. Ім кненне да філас. асэнсаван ня ж ыцця вы значы лі яго пош укі вобразных абагульненняў і вы разнай дэкаратыўнасці. Яго творчасць садзейнічала развіцдю ксілаграфіі, усталяванню пры нцыпаў аф арм лення кнігі як адзінага маст. твора. Сярод работ: іл. да кніг — «Кніга Руф» (1925), «Слова аб палку Ігаравым» (1938, 1954, 1961), санеты У .Ш экспіра (1948, 1952, 1955, 1960, 1964), «Барыс Гадуноў» (1956, 1960) і «М аленькія трагедыі» (1961) А .П уш кіна; станковы я гравюры — «К астры чнік 1917» (1928), «Ф .М .Дастаеўскі» (1929), «За мір» (1959); серы я «Вялікія рускія палкаводды» (1945— 47). С ярод манум. работ аф арм ленне фасада сав. павільёна на Сусв. выстаўцы ў П ары ж ы (1937), м азаіка будынка сав. пасольства ў Варшаве (1955); тэатр.-дэкарац ы й н ы я работы — «Дванаццатая ноч» Ш эксліра (1933, y М аскоўскім М аст. т-ры 2-м ) і інш. Л ен ін ская прэм ія 1962. Іл. гл. таксама да арт. Кніжная графіка. Тв.: О художннке, о творчестве, о княге. [М., 1966]; Рассказы художннка-гравера. М., 1976. Літ: Х а л а м н н с к я й Ю.Я. В.АФаворскнй. М., 1964; Кннга о В Фаворском. М., 1967. І.В .Н а з ім а в а . ФАВУС, п а р ш а, грыбковае захворванне скуры, валасоў і пазногцяў. Зараж энне адбы ваецца пераваж на пры неласрэдны м кантакце з хворы м на Ф., праз прадметы, як ім і ён кары стаўся. П рыкметы: на валасістай ч. галавы з ’яўляю цда чырв. зал ал ен чьм ачагі і круглы я жоўтыя корачкі, як ія луш чацца; дазней утвараецца суцэльн ая сухая корка. Пад коркай скура галавы атрафіру-

Ф А Г А Ц Ы Т 03 (ад грэч. phagos паж ы ральнік + kytos клетка), акгы ўнае захопліванне і л аглы нан не м ікраскапічных інш ародных ж ывых аб ’ектаў (бактэры і, фрагм енты клетак) і цвёрдых часцінак аднаклетачны м і арганізмамі ці некат. клеткам і ш матклетачных жывёл (фагацытамі). Адкрыты I I .Мечнікавым y 1882. Складаецца з паслядоўных стадый: зб ліж энне аб’екта Ф . і фагацыта, р азм яш ч эн н е аб ’екта на лаверхні фагацытую чай клеткі (атракцы я), паглы нанне, ператраўліванне. А дыгрывае важную ролю пры запаленні, гаенні ран, я к ф акгар неспецьіф ічнага імунітэту. Ф А ГА Ц ЬІТ Ы (ад грэч. phagos лаж ы ральн ік + ...цыт), спецы ялізаваны я ахоўныя клеткі злучальнай ткан к і ж ы вёл і чалавека, здольны я да фагацытозу. У беспазваночны х фагацы тоз ажы ццяўл яю ц ь амёбацы ты. У м лекакорм ячы х акгы ўны м і Ф. з ’яўляю цца нейтрафілы крыві, клеткі рэты кула-эндатэліяльнай сістэм ы (гл. Макрафагічная сістэма), здольны я ператварацца ў акгы ўны х макрафагаў. Н ейтрафілы ф агацы тую ць дробны я часцінкі (напр., бактэрыі), макрафагі — болы л буйны я (загінуўш ы я клеткі, іх ядры і інш .).

Прататып Ф. — дульцыян, вядомы ў Італіі з 1540-х г. Меў шмат разнавіднасцей, y т.л. «Ф.-харыст», які ствараў басовую аснову ÿ касцельным хоры. У 17 ст. набыў сучасную канструкцыю. У 19 ст. ўдасканальваўся К.Альмэнродэрам і І.Гекелем. Творы для Ф. стваралі АВівальдзі, В.АМоцарт, К.М.Вебер, К.Сен-Санс, Э.База. Н а Беларусі прататыл Ф. (т. зв. ш торт) згадваецца ў пач. 17 ст. 3 18 ст. Ф. быў паш ы раны ў магнадкіх, кляш торны х, вайск. капэлах ВКЛ (Гродна, Н ясвіж , С лонім і інш .). Творы для Ф. пісалі бел. кампазітары М А ладаў, А .Багатыроў, П .П адкавы раў, У.Солтан і інш . С ярод бел. фагаты стаў С.Ажыгін, У.Апацкі, Я .Барташ эвіч, В.Беліхаў, У.Будкевіч, А.Кандрашоў, А.Новікаў, І.С ты дэль, У.Ш токалаў. Літ.: Л е в н н С.Я.Фагот. 2 нзд. М., 1983; Ф р a л о ў А.В. Тэрміналагічныя складанасці ідэнтыфікацыі старадаўніх духавых інструментаў...: Прататып фагота на Беларусі // Весці БДАМ. 2002. № 2; J a n s e n W The Basson, its history, construction, makers, playeis and music. Biiren, 1978. А.В.Фралоў. ФАДЗЕЕВА К ацяры на Ю р’еўна (н.

24.8.1968, г. Ц ю м ень, Расія), бел. арты стка балета. Н ар. арт. Беларусі (1999). С кончы ла М аскоўскае харэаграфічнае вучыліш ча (1986). 3 1986 салістка Нац. акад. т-р а балета Беларусі. Валодае неарды нарны м і сцэн . даны м і — выразная пласты ка, ш чы расць, ліры чнасць, жаноцкасць. С ярод партый: Рагнеда («Страсці» А .М ды вані), лэдзі Макбет («М акбет» В .К узняцова), Адэта— Адылія, Аўрора і ф ея Бэзу, М аш а («Лебядзінае возера», «С пячая прыгажуня», «Ш чаўкунок» П .Ч айкоўскага), Ева («С тварэнне свету» А .П ятрова), Нікія, Кітры і М ерседэс («Баядэрка», «Дон Кіхот» Л .М інкуса), М ірта, М едора («Жызаль», «Карсар» А.Адана), Дзяўчына («Балеро» н а муз. М .Равеля), Блудніда («К арміна Бурана» на муз. К.Орфа). Лаўрэат 1-га М іж нар. конкурсу артыстаў балета імя С.Дэягілева (М асква, 1992).

\

Ф А П , тое, ш то бактэрыяфагі. Ф А Г 0 Т (італьян. fagotto літар. — вузел, звязка), 'драўляны духавы язы чковы муз. інструмент. M ae ствол (складзены ўдвая і злучаны ўнізе ў ф орме лац. літары U ) з кан ічны м каналам , агульная даўж. каля 2,5 м. С кладаецца з ладвойнага тры сняговага язы чка, S-лад обнай метал. трубкі, драўляны х кален (малога, падвойнага і вял.) і раструба. 25— 30 гукавых адтулін, 5 з іх закры ваю цца лальцамі, астатнія — клапанамі. Д ы ял азон B j— g2. Басовая разнавідн асць — контрафагот (з д ы япазонам н а актаву н^кэй Ф ) . В ы кары стоўваецца ў сімф. і духавы м аркестрах, я к сольны інструмент.

I Фагот.

Літ:. М у ш ы н с к а я Т. Гаркавы смак ісціны: Партрэты. Мн., 1993. С. 86—88. Л.І.Вішнеўская. ФАДЗЕЕЎ А ляксандр А ляксандравіч (24.12.1901, г. К імры Ц вярской вобл., Расія — 13.5.1956), рускі пісьменнік. Вучьіўся ў М аскоўскай горнай акадэміі (1921—22). У 1918— 21 падпалы пчы к, партызан, камісар партыз. брыгады на Д.Усходзе. 3 1923 н а парт. рабоце ў Маскве, Краснадары, Растове-на-Д оне.

К.Ю.Фадзесва

АА.Фадзееў.

У 1926—32 адзін з кіраўнікоў РАПГІ; y 1938—44 адказны сакратар прэзідыума, y 1946—54 ген. сакратар праўлення, y 1954—56 сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў СССР. С кончы ў ж ыццё самагубствам. Друкаваўся з 1923. Аўтар аповесці «Разліў» (1924), рамана «Апошні з удэге» (ч. 1— 4, 1929— 40, 1956, нясконч ). У станаўленні новай сав. л-ры значную ролю адыграў яго раман «Разгром» (1927) пра парты з. вайну на Д.Усходзе. У творах паказваў, як бальшавіцкая партыя згуртоўвала, ды сцыплінавала і выхоўвала сты хійны я чалавечыя масы. У рам ане «М аладая гвардыя» (1945, п е р а п р а ц а в а н а я рэд.

1951, Дзярж. п р эм ія С С С Р 1946; эк ранізадыя 1948; ад н ай м . оперы Ю.Мейтуса і А.Пашчанкі, абедзве 1947)

у слаўл яец ц а п о д зв іг к ам с а м о л ь ц а ў п ад п о л ьш ч ы к аў К р а с н а д о н а , п а тр ы яты зм народа ў Вял. Айч. вайну. У 1954 апублікаваў раздзелы рамана «Чорная металургія» (н яскон ч.) пра рабочы клас. Выдаў кнігу нары саў «Л енінград y дн і блакады: (3 дзённіка)» (1944), аўтабіягр. «Аловесць наш ага юнаіггва» (1-961). Л іт.-кры ты чны я арты кулы Ф . сабраны ў кн. «За тры ц цац ь гадоў» (1957). Ф . цікавіўся развідцём бел. л -ры . С ябраваў і перапісваўся з Я .К упалам , Я .К оласам . Разам з Я .К упалам і інш . пісьм енніхам і падарожнічаў па Ч эхаславакіі (кастр.

1935). Удзельнічаў y літ. вечары, пры свечаны м 25-годдзю Б С С Р (М асква, студз. 1944), y рэсп. сходзе пісьм еннікаў, пры свечаны м абм еркаванню твораў бел. л-ры (М інск, лю ты 1948). Выступіў на пленуме праўлення С аю за сав. пісьменнікаў Б С С Р (М асква, ж н. 1942). Адкры ваў Д экаду бел. сав. л -р ы ў М аскве (25.1.1949). У лістах да іх аўтараў падрабязна прааналізаваў п ’есу В.Вольскага «Несцерка», раманы І.М ележ а «М інскі напрамак», М .П аслядовіча «Святло над Ліпскам», П .П естрака «Сустрэнемся на барыкадах» (усе 1955). Н а бел. мову творы Ф . перакладалі Ц .Гартны , М .Гарэцкі, М .Лужанін, М .Хведаровіч, А .Звонак і інш . Інсцэн іроўка рам ана «М аладая гвардыя» паст. Бел. т-рам імя Я.К упалы (1947), Бел. рэсп. т-р ам ю нага гледача (1975), аднайм . опера М ейтуса паст. Дзярж. т-рам оперы і балета (1954). Те:. Собр. соч. Т. 1—7. М , 1969—71; Бел. пер. — Супраць плыні. Мн., 1930; Апошні з удэге. Мн., 1932; Разгром. 2 выд. Мн., 1936; Маладая гвардыя. Мн., 1953.

27™.: Б о б о р ы к м н В.Г. Александр Фадеев: Лнт. портрет. М., 1968; 0 з е р о в В.М. Азександр Фадеев: Творческлй путь. 3 кзд. М., 1970; Б у ш м н н А.С. Александр Фадеев: Черты творч. нндявндуальноста. Л., 1971; М е л е ж I. Шчаслівы дар лёсу / / Мележ I. Жыццёвыя клопаты. Мн., 1975; Н о в і к а ў I. 3 жыцця і для жыцця / / Полымя. 1981. № 12; Ч ы г р ы н а ў I. Пераемнасць гуманістычных традыцый / / Чыгрьшаў I: Новае ў жыцці, новае ў літаратуры. Мн., 1983. Т.К.Грамадчанка. Ф АДЗЁЕЧАЎ М ікалай Барысавіч (н.

27.1.1933, М асква), расійскі арты ст балета, педагог. Нар. арт. С С С Р (1976). С кончы ў М аскоўскае харэаіраф ічнае вучыліш ча (1952). 3 1952 саліст, з 1977 балетм айстар-рэпеты тар Вял. т-р а ў М аскве, адначасова з 1993 «Акадэміі Р энесанс балет». Танцу Ф. ўласцівы строгая класічная форма, м яккасць выкан альніцкай м анеры , скулыггурная пры гаж осць поз. Сярод партый: Зігф ры д («Лебядзінае возера» П .Ч айкоўскага), Альберт («Ж ызэль» А.Адана), Хазэ («Кармэн-сю іта» Ж .Б ізэ— Р.Ш чадры на). Бы ў партнёрам Г.Уланавай, М .П лісецкай, Н .Ц ім аф еевай і інш. Зды маўся ў кінаф ільмах, y тэлеэкранізацы і балета «Раймонда» (1973).

К Фадзеем ў ролі феі Бэзу.

Ф А Е (ф ранц. foyer літар.— ачаг), пам яш канне ў тэатры , філармоніі, кінатэатры, y якім глядач знаходзіцца перад пачаткам спектакля, канцэрта, фільма, і для яго адпачы нку ў час антракту. Ар-

Ф А З А _________________

303

ты сты чнае Ф . — пам яш канне для адпачы нку артыстаў. Ф А ЕР Ю ры й Ф ёдаравіч (17.1.1890, Кіеў — 3.8.1971), расійскі ды рыжор. Нар. арт. С С С Р (1951). С кончы ў М аскоўскую кансерваторы ю (1919). 3 1916 арты ст аркестра, y 1923— 63 ды ры ж ор балетны х спектакляў y Вял. т-ры ў М аскве. Удзельнічаў y пастаноўках балетаў: «Чы рвоны мак» (1927; з 1957 пад назвай «Ч ы рвоная кветка») і «М едны коннік» (1949) Р.Гліэра, «П олы мя Парыжа» (1933) і «Бахчы сарайскі фантан» (1936) Б.А саф ’ева, «Дон Кіхот» (1940) Л .М інкуса, «Папялуш ка» (1945) і «Рамэо і Джульета» (1946) С .П р ак о ф ’ева, «Гаянэ» (1957), «Спартак» (1958) А.Хачатурана. Аўтар кн. «Аб сабе, аб музыцы, аб балеце» (1970). Д зярж. прэміі С С С Р 1941, 1946, 1947, 1950.

27™.: Мастера Большого театра. М., 1976. С. 98— 107. Ф АЗ ПРАВІЛА, гл. Гібса правіла фаз.

OÂ 3A (ад грэч. phasis з ’яўленне), 1) перы яд, стадыя, этап, ступень y развіцці як ой -н . з ’явы , працэсу; адзін са станаў аб’екта, пэўны м ом ант y змене формы чаго-н. Н апр., розн ы я станы развіцця ірамадства, розн ы я формы бачнай часткі М есяца — фазы Месяца. 2) Ф . B a ­ r a н н я ў — фіз. велічы ня, ш то характары зуе стан вагальнага працэсу ў кожны м ом ант часу. Н апр., для гарманічных ваганняў, я к ія апісваю цца ўраўненнем х = A sin ( a t +фо), велічыня <р = т ? + <р0 наз. поўнай (пераменнай) Ф. ваганняў, a «Pô — пачатковай (нязменнай) Ф. ваганняў. Вымяраецца ў долях перыяду ваганняў або ў вуглавых ці дугавых адзінках. 3) Ф. ў т э р м а д ы н а м і ц ы — тэрмадынамічна раўнаважны стан рэчы ва (гл. Раўнавага тэрмадынамічная), як і адрозніва-

Фаза. Ваганні маятнікаў; a — y аднолькавай фазе; б — y проціфазе; <р— вугал адхілення маяпііка ад стану раўнавагі.

ецца па фіз. уласцівасцях ад інш. магчы мы х раўнаважных станаў таго ж рэчы ва (гл. Гамагенная сістэма); частка гетэрагеннай сістэмы, аддзеленая межамі ад частак з інш. фіз. ўласцівасцямі. Пераход рэчы ва з адной Ф. ў другую (фазавы пераход) звязаны з якасны м і зм енам і ўласцівасцей рэчы ва. Сувязь паміж колькасцю Ф. і колькасцю кампанентаў тэрм ады нам ічнай сістэмы ўстанаўліваецца Гібса правілам фаз. Н апр., раўнаваж ная сістэм а лёд — вада — пара з ’яўляецца аднакам панент-

304

Ф А ЗА В А Я

най сістэмай, як ая складаецца з 3 Ф., ш то ў гэтым вы падку супадаю ць з агрэгатнымі станамі рэчыва. 4) Ф. ў э л е к т р а т э х н і ц ы — адзін з эл. ланцугоў, як і ўваходзіць y склад млагаф азнага, звы чайна трохфазнага ланцуга. Х арактарызуецца ты м, ш то ў ёй дзейнічае эрс (напруж анне), зруш аная ў часе адносна эрс y інш . Ф. гэтага ланцуга. Ф . наз. таксам а асобная група абмотак генератара перам еннага току і далучаны да яе провад, па як ім ідзе эл. ток. У.М. Сацута. ФАЗАВАЯ Д Ы Я І'Р А М А , тое, што дыяграм а стану. ФАЗАВАЯ М А Д У Л Я Ц Ы Я , від мадуляцыі ваганняў, калі сігнал, які перадаецца, кіруе фазай нясучага вы сокачастотнага вагання. П ры мадуляванні сінусаідальны м сігналам спектры і формы сігналаў пры Ф .м. і частотнай мадуляцыі поўнасцю супадаюць. Выкарыстоўваецда пераважна я к прамеж кавае гіераўтварэн н е ў частотную мадулядыю з высокай стабільнасцю нясучай частаты. ФАЗАВАЯ П Р А С Т 0Р А , ш матмерная прастора, восямі як о й служ аць абагульнены я каарды наты і імпульсы мех. сістэмы з N ступенямі свабоды; адно з асн. паняццяў статыстычнай фізікі.

Mae разм ернасць 2N. Стан сістэмы ў дадаены момант часу адлюстроўваецда пунктам y Ф.п., a яго эмены — рухам лункта ўздоўж лініі (фазавай траекіорыі). Пункты, адпаведныя пэўнаму значэнню энергіі сістэмы, утвараюць паверхню, якая падзяляе Ф.п. на 2 часткі: больш высокіх і больш нізкіх значэнняў энергіі. Паверхні з рознымі значэннямі энергіі не перасякаюдца паміж сабой, на іх ляжаць фазавыя траекгорыі замкнугай сістэмы з адпаведным значэннем энергіі. Для статыст. апісання стану сістэмы з многіх часціц уводзіцца паняцце фазавага аб’ёму (элемента аб’ёму Ф.п.) і функцыі размеркавання сістэмы (імавернасці знаходжання пункта, што адлюстроўвае стан сістэмы, y пэўным элеменце фазавага аб’ёму). ФАЗАВАЯ С К 0 Р А С Ц Б , ф ізічн ая велічы ня, якая характарызуе п ерам яш чэнне пастаяннай фазы гарм анічнай хвалі ў п расторы . В ы зн а ч а е ц ц а с у а д н о с ін а м і V = f / k = ш/ k , дзе / — частата ваганняў, X — даўж ы ня хвалі, со = 2 л / — цы клічная частата, к = 2 п Х — хвалевы лік. П ры раслаўсю дж ванні хваль y асяроддзі залеж ы ць ад частаты ваганняў (гл. Дысперсія хваль), ш то скаж ае ф орму сігналаў каНечнай прадягласці (гл. Салітон). А дзінка Ф .с. ў С І — м е т р з а с е к y н д у. ФАЗАВЫ П Е Р А Х 0Д , ф aз a вaе п е р а т в а р э н н е , пераход рэчы ва з адной фазы ў другую лры зм ене лараметраў стану, ш то характары зую ць раўн а ва гу т эрм ад ы нам ічную . З н а ч э н н е т-ры , ціску або як о й -н . інш. фіз. велічыні, пры якой адбы ваецца Ф .л. y ад-

накам панентнай сістэме, наз. пункгам пераходу. Адрозніваюць Ф.п. двух родаў. Пры Ф . п .

I р о д у ўласцівасці, што паказваюцда першымі вьггворнымі энергіі Гібса G (гл. Патэнцыялы тэрмадынамічныя) па ціску, т-ры і інш. параметрах (адпаведна аб’ём, энтальпія і інш ), y пункце пераходу мяняюцца скачком пры неперарыўнай змене параметраў. У аднакампанентнай сістэме сувязь паміж т-рай Ф.п. і ціскам устанаўліваецца Клапейрона— Клаўзіуса ўраўненнем. Ф.п. I роду адбываюцца з вылучэннем або паглынаннем цеплаты (цеплата Ф.п.). Для іх харахтэрна існзванне вобласці метастабільнай раўнавагі паблізу ад крывой Ф.п. (гл. ў арт. Метастабільны стан). Да Ф.п. I роду адносяць выпарэнне і кандэнсацыю, таўленне, крыштапізацыю, сублімацыю і дэсублімацыю, болыпасць паліморфных ператварэнняў (гл. Полімарфізм y хіміі), некат. структурныя пераходы ў цвёрдых целах, напр., утварэнне мартэнсіту ў сплаве жалеза — вуглярод; y чысгых звышправадніках магн. поле выкліхае Ф.п. I роду са звышправоднага ў нязвышправодны стан. Пры Ф . п .

II р о д y энергія Гібса G і яе першыя вытворныя ла т-ры, ціску і інш. параметрах стану мянякнша неперарыўна, скачком зменьваюцца другія вытворныя G (адпаведна цеплаёмістасць, каэф. сціскальнасці і тэрмічнага расшырэння); цеплата не вылучаецца і не паглынаецца. Агульную трактоўку ф.п. II роду як пункта змены сіметрыі прапанаваў y 1937 ЛДЛандау. вышэй пунхту пераходу сістэма, як правіла, мае болып высокую сіметрыю, чым ніжэй гзгага пункту. Да Ф.п. II роду, якія адбьвваюцца пры змене т-ры, адносяцца, напр., пераход парамагнетык — ферамагнетык, які абумоўлены ўзнікненнем макраскапічнага магн. моманту, пераход дыэлехтрык — сегнетаэлектрык з узніхненнем самаадвольнай (спантаннай) палярыэацыі рэчыва (гл. Кюры пункт), пераход металаў y звышправодны стан y адсутнасці магн. поля. Літ:. Л а н д а у Л.Д., Л н ф ш н ц Е.М. Теоретаческая фмзнка. Т. 5. Статнстнческая фнзюса. Ч. 1. 4 нзд. М., 1995; П а т а ш м н с к н й A 3., П о к р о в с к н й В.Л. Флуктуацнонная теорня фазовых переходов. 2 взд. М., 1982.

A l l Чарнякова

(N um idinae, 5 родаў). Каля 180 відаў. П аш ы раны на ўсіх мацерыках. Жывуць y разнастайны х ландш афтах. Аселыя (акрам я перапёлак). У Чырв. кнізе М САП 21 від і 2 падвіды. Даўж. да 235 см, маса да 5 кг. У самцоў многіх відаў на неалеранай цэўцы рагавая шпора. Пераважна расліннаедныя. Манагамы і палігамы. Для многіх відаў характэрны перыяд такавання. Банкіўскія куры (гл. Банкіўскі певень) — родапачынальнік свойскіх парод курэй; паўліны і фазаны паўпрыручаныя. Многія Ф. — аб’екты палявання і развядзення. Ф А З А Т Р 0 Н [ад фаза + (элек)трон), сінхрацыклатрон, цыклічны рэзан ан сн ы паскаральнік зараджаных часціц з п астаянны м (у часе) кіроўным магн. полем і п ерам еннай частатой паскаральнага эл. поля. Часціцы рухаюцца па сліралі, якая раскручваецца (як y цыклатроне). Выкары стоўваецца для п аск арэн н я цяж кіх часціц (пратонаў, іонаў і інш .) да энергій ларадку 1 ГэВ. Ф А 3 0 М Е Т Р (ад фаза + ...метр), прылада дл я вы м яр эн н я косінуса вугла зруху фаз (або магутнасці каэфіцыента) паміж напруж аннем і токам y эл. ланцугах лерам еннага току прамысл. частаты, a таксам а дл я в ы м ярэння рознасці ф аз эл. ваганняў. Бы ваю ць электрамех. (электра- і ф ерады нам ічны я, эл.-магн., індукцы йн ы я) і электрон ны я. Ва ўсіх Ф . (акрам я электронны х) y якасці вым яральнага механізма выкарыстоўваецца лагометр адлаведнай сістэмы. Ф А ЗЫ М Ё С Я Ц А , к в а д р ы Me с я ц a, розн ы я ф орм ы бачнай часткі М есяца. Зм ена Ф .М . абумоўлена зменамі ўмоў асвятлення С онцам паверхні М есяца пры яго руху на арбіце. Са змеП е р ш а я кв ад р а

Схема фазаінвертара — парафазнага ўзмацняльніка: Т — транзістары; R — рэзістары; (Іу, — уваходнае напружанне; U^x2 — выходныя напружанні. А п о ш н я я квад р а

Ф А ЗА ІН ВЕРТА Р (ад фаза + інвертар), узм ацняльнік, я к і пераўтварае ўваходны эл. сігнал y 2 сігналы , зруш аны я па фазе на 180°. В ы конваецца на традзістарах і інш. электронны х прыладах. Выкары стоўваецца ў радыётэхн. устройствах, вы м яральнай аларатуры і інш. ФАЗАНАВЫ Я (Phasianidae), сямейства птуш ак атр. кураладобных. 4 падсям.: курапаткі, курапаткі зубчастадзюбыя (O dontophorinae, 10 родаў), ф азаны (Phasianinae, 16 родаў) і цацаркі

Фазы Месяца

най узаемнага разм яш ч эн н я Зямлі, Месяца і С онц а мяж а лам іж асветленай і неасветленай часткамі ды ска Месяца перам яш чаецца, ш то і вы клікае змену абры су бачн ай часткі М есяца. Адрозніваюць 4 асн. Ф.М.: ма л а д з і к — Месяд знаходзіцца паміж Зямлёй і Сонцам і не бачны; п е р ш а я к в а д р а

ФАКСІМІЛЬНЫ

305

бел. «П аручнік Кіжэ» (1934), «Балтыйцы» (1937), «К анстанцін Заслонаў» (кінастуды я «Беларусьфільм», 1949, з У .К орш Сабліны м, Д зярж . прэмія С С С Р 1950); інш. кінастудый С С С Р — «Танкер «Дэрбент» (1941), «Катоўскі» (1943), «У іх ёсць Радзіма» (1950, з У Л ягош ы ны м , Д зярж . прэм ія С С С Р 1951), «Над Нёманам світанаю' (1953), «Авадзень» (1955), «Ш ы нок на П ятнідкай» (1978), «Развітальн ая гастроль «Артыста» (1980) і інш . А.А.Карпілава. Ф А К ІР (араб., літар. — бядняк, жабрак), вы канаўца ў цы рку ці на эстрадзе нумароў, заснаваны х на дэманстрацы і неадчувальнасці цела да ф ізічнай болі. С ярод трукаў, якія вы конваю ць Ф ., — хадж энне басанож па лёзах шабляў, біты м ш кле, па вуголлі, якое гарыць, глы танне агню , жаб, ры б і інш ., пратыкан не востры мі прадметамі рук, ног, язы к а і інш . Ф . наз. таксама мусульм анскага вандроўнага манаха (гл. ў арт. Дэрвіш). Ф А К С ІМ ІЛ Е (ад лац. fac simile зрабі падобнае), 1) дакладнае ўзнаўленне рукапісу, дакумента, подпісу, малю нка і пад. пры дапамозе ф отамеханічнай рэпрадукды і. 2) К ліш э-п ячатка з чы ім-н. подпісам.

Да арт. Ф а з а н а в ы я Фазаны: 1 — звычайны; 2 — залаты; 3 — дыямантавы; 4 — серабрысты; 5 — манал гімалайскі. (с х о д) — Месяц бачны ў выглядзе паўкруга выпукласдю ўправа; п о ў н я — бачны поўны дыск Месяца; а п о ш н я я квадра (ветах) — Месяц бачны ў выглядзе паўкруга выпукласцю ўлева. Калі пры маладзіку Месяц праходзіць дакладна паміж Зямлёй і Сонцам, назіраецца сонечнае зацьменне\ калі пры поўні Зямля знаходзіцца дакладна паміж Месяцам і Сонцам, назіраецца месяцовае зацьменне. Перыяд змены ўсіх Ф.М. (сінадычны месяц) роўны 29,530583 сярэдніх сонечнш сутак. А.А.Шымбалёў. ФАЗ^НДА (партуг. fazenda), н азва буйных эямельных латыфундый y Бразіліі ў 16—19 ст. ФАЙЗІ Рахмат (сапр. Ф a й з i е ў Рахмат Файзіевіч; 10.9.1918, Т аш кент — 18.11.1988), узбекскі лісьм енн ік. Hap. пісьменнік Уэбекістана (1978). С кончы ў Ташкенцкі элеіеграмех. тэхнікум (1937). Аўгар раманаў «У пустыню пры йш ла вясна» (1951, 2-я рэд. 1972), «Яго вялікасць Чалавек» (1970), зб -каў нары саў і апавяд. «Дзень нарадж эння Хаят» (1953), «Шаўковая штора» (1958), «Аповесць пра нашьіх людзей» (1959), «П аклон» (1975). На бел. мову яго асобны я творы пераклалі ГД алідовіч, У.Яцко, А.Кулакоўскі. Тв: Бел. пер. — Яго вялікасць Чалавек. Мн., 1978. ФАЙЛ (ад англ. Ые картатэка, падш ыўка папер) у і н ф а р м а т ы ц ы , сукупнасць звестак, аб’яднаны х па як о й -н . прыкмеце (ці некалькіх прыкметах).

Mae апісанне для ідэнты ф ікацы і (напр., імя), пачатак 1 кан ец Ф. пазначаю цца спец. меткамі. Размяш чаецца пераваж -

на на носьбітах інфармацыі ў зн еш н яй пам яці ЭВМ . Ф А Й Н ІЦ К І Іван Якаўлевіч (10.9.1847, г. Гомель — 13.9.1913), расійскі ю рысткрыміналіст; прадстаўнік сацыялагічнай школы крымінальнага права. Д -р кры мін. права і праф. (1881). Вучыўся ў Ч арнігаўскай і М агілёўскай гімназіях. С кончыў П ецярбургскі ун-т (1868) і працаваў y ім, з 1871 дацэнт. К ам андзіраваны за мяжу, слухаў л ек д ы і ў Берліне, Л ей пцыгу, Вене, П ары жы , наведваў м есды зняволення. 3 1873 вы кладаў y П ецярб. ун-це кры мін. права і турмазнаўства; ініды ятар засн авання пры ун-це юрыд. т-ва, аўтар яго статута; з 1897 д эк ан юрыд. ф -та. 3 1889 чл. М іж нар. саю за крымін. права, да 1905 узначальваў y ім рус. групу. 3 1876 тавары ш обер-пракурора, з 1900 сенатар кры мін. касацы йнага дэпартам ента Сената. Адзін з ініцыятараў стварэння ў Расіі асобны х судоў для малалетніх. Тв:. Курс уголовного судопронзводства. Т. 1—2. СПб., 1996. Н.К.Мазоўка.

Ф А К С ІМ ІЛ Ь Н А Я С Ў В Я ЗЬ, ф о т a т э л е г р а ф і я , ф отатэлеграф ная сувязь, спосаб перадачы графічнай інфармацы і — нерухомага плоскага відарыса, надрукаванага тэксту, чарцяж оў, фатаграфій і інш. А ж ы ццяўляецца з дапамогай факсімільных апаратаў. Ф А К С ІМ ІЛ Ь Н Ы AI1APÂT, ф о т а т э леграфны а п а р а т , апарат для перадачы і пры ёму відарысаў нерухо-

Ф А Й Н Ц Ы М Е Р А ляксандр М іхайлавіч (13.1.1906, г. Д непрапятроўск, Украіна — 21.4.1982), савецкі кінарэж ы сёр.

Факсімільны апарат «Панасонік» KX-F550.

Засл. дз. маст. Беларусі (1935). Засл. дз маст. Літвы (1954). Скончыў Дзярж. тахнікум кінематаграфіі (1928). У 1929__38 працаваў на кінастудыі «Савецкая Беларусв». Перпіыя самаст. фільмы «Атэль «Савой» (1930) і «Шчасце» (1932). Дакладнасць і ш ыры ня ахопу падзей y Ф спалУчалася з глыбокай псіхал. распрацоўкай характараў. Сярод фільмаў:

мых плоскіх арыгіналаў (друкаваных, рукапісны х). Асн. вузлы перадавальнага Ф .а.: аналізавальная сістэма для парадковага пераўтварэння відарыса арыгінала ў відэасігнал; мадулятар, які пераўтварае відэасігнал y форму, зручную дл я перадачы па канале сувязі. Ф.а. для

306 ______________Ф АКСТРОТ пры ёму мае элекгрон н ы вузел вы лучэнн я (дэтэктыравання) відэасігналу і пры стасаванне для рэгістрацы і пры нятага відары са фатагр., электрахім. ці інш. спосабам. Ф А К С Т Р 0 Т (англ. foxtrot ад fox ліса + trot ры сь, хуткі крок), бальны танец. Муз. памер 4/4, тэм п умерана хуткі, рытм сінкапіраваны . Х арактэрны я ры сы: дробны слізготны крок, рухі метры чна роўны я, вар’іруюцца. Засн. на танц. рухах тустэпа. Узнік y ЗІПА, пасля 1912 пашырыўся ў Еўропе. 3 сярэдзіны 1920-х г. паявіўся т.зв. квік-Ф. (хупсі Ф., квіхстэп). Звычайны Ф. ва ўмерана хуткім тэмпе сталі называць слоу-Ф (павольны Ф ). Адзін з абавязковых y праграме сучасных бальных танцаў. Жанравыя рысы Ф. ўвасоблены ў творах Дж.Пучыні, Дз.Шастаковіча. Элементы Ф. ёсць y музьшы бел. кампазітараў В.Іванова, С.Картэса, АМдывані, В.Помазава, В.Раінчыка, Дз.Смольскага і інш.

3 1950— 60-х г. атры маў паш ы рэнне ў нар. побыце на Беларусі. Уваходзідь y рэпертуар нар. інстр. ансамбляў і асобных вы канаўцаў на розны х інструментах. Ф АКТ (ад лац. factum зробленае, здзейсненае), сапраўдная падзея, здарэнне ці з ’ява; веды, праўдзівасць якіх даказана. А дрозніваю ць Ф. аб’екты ўны і навуковы. А б ' е к т ы ў н ы Ф . уяўляе сабой пэўную падзею ці з ’яву, якія складаю ць аб ’екг чалавечай дзей н асц і ці пазнання. Навуковы Ф . — адлю страванне аб ’екты ўнага Ф. ў чалавечай свядомасці пры дапам озе натуральнай ці ш тучнай мовы. У логіцы і метадалогіі навукі Ф . разглядаю цца я к вы казванні, якія фіксую ць эм п іры чн ы я веды і проціпастаўляю цца тэарэт. ведам. У разуменні ролі Ф . ў навуцы склаліся 2 процілеглы я тэндэнцы і: фактуалізм (адстойвае аўтаном насць Ф . адносна тэарэт. ведаў) і тэарэты зм (абгрунтоўвае залеж насць Ф . ад тэоры і). Т эоры я ўтварае кан цэп туальную аснову Ф ., фарміруе мову, на як о й яны апісваю цца. Ф. адыгрываю ць незаменную ролю ў працэсе верыфікацыі і фальсіфікацыі тэоры й. СА.Яцкевіч. Ф АКТ Ю Р Ы Д Ы Ч Н Ы , прадугледжаная ў законе акалічнасць, як ая складае падставу для ўзн ікн ен н я (зм яненн я, спы нення) канкрэтны х праваадносін. Ф .ю. падзяляю цца на падзеі і дзеянн і. П а д з e і — ю ры ды чна зн ач н ы я ф акгы , што ўзнікаю ць незалеж на ад волі лю дзей (натуральная смерць чалавека, сканчэнн е тэрміну, гібель м аём асці ў выніку стыхійнага бедства і г.д.). Д з е я н н і — ж ы ццёвы я ф акты , як ія з ’яўляю цца волевы яўленнем (г. зн. вы нікам свядомай дзейнасці) лю дзей. Д зеян н і падзяляю цца н а п р а в а м е р н ы я (адпаведныя прадпісан ням прававых норм) і н е п р а в а м е р н ы я (супярэчаць закону, з ’яўляю цца правапаруш эннямі). Н еправам ерны я дзеян н і падзяляю цца на злачынствы і правапару-

шэнні. Ф .ю. мож а бы ць падставай для ўзнікнення адразу некалькіх праваадносін. Так, факт см ерці чалавека спы няе працоўныя і ш лю б на-сям ейны я адносіны і ў той ж а час стварае права на спадчыну маёмасці, зм ян яе ж ы ллёвы я адносіны і да т.п. Ю.Я.Савельеў. ФАКТАР (ням. Faktor ад лац. factor які робіць, стварае ш то-н .), 1) пры чы на, рухальная сіла якога-н. працэсу, ш то вызначае яго характар або асобн ы я ры сы (напр., фактар неспакою, ф актар часу). 2) Рэдка ўж ывальны тэрм ін y м атэматыцы, які абазначае кож ны з сумножнікаў. 3) П аняцц і « Ф > y зн ач эн н і пасрэднік, кам ісіянер, таксам а кіраўнік тэхн. ч. друкарні ўстарэлі. ф Ак ТАР НЕСПАК0Ю, антрапагенны я фактары (ш умы, пры сутнасць чалавека), якія ш кодна ўздзейнічаю дь на ж ы ццядзейнасць дзікіх ж ывёл, не дазваляю ць ім п аўнацэн на карм ідца, адпачываць, размнаж ацца, вы водзіць патомства. Напр., вял. кан ц эн трац ы я лю дзей y вясенн е-летні перы яд y месцах масавага адпачы нку вы клікае міграцы ю ж ывёл, паруш энні іх сезонны х біярытмаў, зніжае плоднасць, павялічвае колькасць сам ак-ялавак, гібель маладняку. У скосна Ф .н. праяўляецца і пры гасп. дзейнасці, напр., пры зборы ж ывіцы , рабоце транспарту (маторны х лодак, верталётаў і інш .).

ФАКТАРАЎ Т Э 0 Р Ы Я , сацы ялагічны я канцэпцы і, якія тлумачаць зм ен ы ў грамадстве ўздзеяннем пэўнай з ’явы , ш то пры знаецца адзіны м ф актарам гэтых змен. У гісторыі сац. думкі вядом ы ш эраг спроб тлумачы ць грамадскае развіццё ўздзеяннем аднаго фактару: геагр., геапаліт., псіхал., дэм аіраф іч нага і інш. У канцы 19 —- пач. 20 ст. сацы ёлагі М Вебер, М .М .К авалеўскі, Г .М оска і інш. ў процівагу марксізму, я к і лічы лі аднаф акгарн ай тэоры яй (эканам . дэтэрмінізмам), распрацавалі канцэпцы ю мноства фактараў, згодна з як о й развідцё грамадства вы значаецца адначасовы м уздзеяннем эканам ., дэм аграф ічнага, рэліг., псіхал. і інш . фактараў. Д а аднаф актарны х тэоры й м ож на аднесці тэоры і стады й росту У.У Ростаў, індустрыяльнага грамадства, постіндустрыяльнага грамадства тэоры і, якія развідцё тэхнікі і прам -сці лічаць вы значальны м ф актарам сац. эвалю цыі. Ф А К Т А РН Ы АНАЛІЗ, сукупнасць вылічальны х метадаў, якія дазваляю ць ацэн ьвац ь (і на аснове апрацоўкі м ноства назіральны х пераменны х (ф акт аpay) атры м аць кам пактнае апісанне з ’яў і працэсаў, ш то даследую цца. В ы кары стоўваецца ў матэматычнай ст атыстыцы, эк ан ом іц ы , хіміі, меды цьіне, псіхалогіі і інш . Ад інш ы х метадаў даследаванн я адрозніваецц а ты м , ш то грунтуецца не на загадзя дадзены м «апры ёрны м » пераліку фактараў, a дапамагае вы явіць найб. важ ны я з гэтых ф акгараў, пры чы м скры ты я. Напр., пры вы яўленні заканам ернасцей, якія ўплы -

ваю дь на прадукцы йнасць працы, аналізуецца мноства стат. паказчы каў (адукацы йны ўзровень рабочых, каэфіцыент зм еннасці абсталявання, энергаўзброенасц ь працы і інш .), але з дапамогай Ф .а. вы яўляецца, ш то вырашальны ўплыў на рост прадукцы йнасці працы аказваю ць некалькі абагульняльных ф актараў — ламеры прадпрыемства, узровень арганізацы і працы, характар прадукцыі. Ф А К ТА РЫ Я Л (англ. factorial ад factor множ нік; каэф іцы ент), здабы так натуральны х лікаў ад 1 да зададзенага ліку п — 1- 2- 3 ■ ■ п. А базначаецца л!. Н апр., 5! = 1 2 3 4 5 = 120. Роўны ліку перастановак з п элементаў. Пры вялікіх зн ач эн н ях п набліжанае значэнне Ф. вы лічваецца па Стырлінга формуле. Ф А К Т 0 Р Ы Н Г (англ. factoring агент, пасрэднік), від фін. паслуг, якія робяць кам ерцы йн ы я банкі і іх даччы ны я фактар-ф ірм ы дробны м і сярэднім фірмам. У зн ік y 16— 17 ст. я к аперацы я гандл. пасрэднікаў, поты м набы ў ф орму крэды тавання (гл. Крэдыт). Сутнасць Ф.: ф актар-ф ірм а, якая мае статус крэдытн ай установы, набы вае ў кліента гіравы н а спагнанне даўгоў; частку (70— 90%) гэтага доўгу вяртае кліенту да надыходу тэрм іну яго аплаты даўжніком. Астатню ю частку доўгу за вы лікам прадэнтаў вяртае ласля п агаш эння даўж ніком усяго доўгу. У вы ніку кліент мае магчьім асць хутчэй вяртаць даўгі, ажыццяўл яц ь плацяж ы . А дрозніваю ць адкрьіты — к ан вен ц ы й н ы Ф. (даўжнік паведам лены аб удзеле ў дагадненні ф актар-ф ірм ы ) і закры ты (канфідэнцыяльны ). П арадак правядзення і ўлік факторы нгавы х аперацы й y камерцыйны х банках рэглам ентуецца Нац. банкам. ФАКТУРА (ад лац. factura апрацоўка, будова) y м y з ы ц ы, сукупнасць сродкаў муз. вы кладання, што ўгварае гукавую тканіну твора. П аняцце Ф. адпавядае лрасторавы м уласцівасцям муз. твора, я к паняцц е кампазіцыя — яго часавы м уласцівасцям (у сваім разгортван н і Ф. дае кам пазіцы ю , кампазіцыя заўсёды разгортваецца як Ф ). Тыпы арганізацы і Ф. наз. складамі. Існую ць Ф : аднагалосая адналінейная (манодыя), аднагалосая м ногалінейная і шматгалосы я (гетэрафонія, поліфанія, гамафонія). Ш м атгалосая Ф. — умова існавання гармоніі. Ф. муз. твора арганізуецца ў залежнасці ад магчымасцей інструментаў і пеўчых галасоў харавая, арк., скрыпічная і інш. Музыху розных аўтараў, эпох, стьіляў і жанраў вызначаюць свае тыповыя ўласцівасці Ф. С кладан ая гамафонна-поліфанічная аркестравая пабудова Ф . вылучаецца ў творах бел. кампазітараў А.Багатырова, Я.Глебава і інш. Літ:. С к р е б к о в а - Ф л л а т о в а М.С. Фактура в музыке: Художественные возможностн. Структура. Функцяя. М., 1985; А л а д a в a Р.М. Аб поліфанізацыі фактуры ў беларускай сімфанічнай музыцы другой гіалаві-

ны 50—60-х гг. / / Беларуская музыка. Мн., 1975. Вып. 1; Г р о м ы к о Е.А Гетерофонное многоголосне / / Сборнмк статей по музыкальному мскусству. Мн., 1976. Ю.Дз.Златкоўскі. ФАКУСІР0ЎКА ГЎКУ, пераўтварэнне плоскіх ці разбежных гукавых хваль y эбежныя. Праводзіцца для аіггычных і радыёхваль метадамі адбіцця або пераламлення. Адрознінаюць актыўную і пасіўную факусіруючыя сісгэмы. А к т ы ў н а я (акустычны шцэнтратар) непасрэдна стварае збежны хвалевы фронт, п a с і ў н a я (лінзы акустын«ыя ці люстры) мяняе акустычную даўжыню шляху такім чынам, што пераўтварае плоскі ці разбежвы фронт y збежны. Пры Ф.г. адбываедца рэзкае ўзмацненне гукавога ціску, вагальнай скорасці часціц і інтэнсіўнасці гуку. ф.г. выхарыстоўваецца для атрымання гукавога відарыса (у сістэмах гукабачання і акустычнай галаграфіі, акустычным мікраскопе), для фарміравання эададзенай дыяграмы накіраванасці электраакустычных пераўтваральнікаў (напр., y гідралакатарах, сістэмах сканіравання, для канцэнтрацыі ультрагукавой энергіі) і інш.

з пранікнёны м ліры змам. Аўтар аўтабіягр. кн. «У нас дом а ў далёкія часы» (1941), «Успамінаў» (1946), ш матлікіх фантаст. аповесцей і к азак дл я дзяцей. На бел. мову яго асобны я творы пераклаў В.Сёмуха. Тв.: Бел. пер. — Даўным-даўно ў нас дома: Перажытае, бачанае і прьшуманае. Мн., 1981; Рус. пер. — Собр. соч.: В 4 т. T. 1—3. М , 1990—94. ЕА.Лявонава. ФАЛАНГА (ад грэч. phalanx; ваен.), ш чы льна сам кнутае лінейнае пастраенне цяж кай пяхоты ў Стараж. Грэцыі, М акедоніі і Стараж. Рыме. М ела 8— 16 (радзей 25) ш эрагаў. С партанская і аф ін ская Ф . складаліся з 8 ш эрагаў і налічвалі 8 тыс. воінаў, працягласцю па ф ронц е да 1 км. М акедонская Ф . налічвала 16— 18 тыс. воінаў і строілася ў 8, 10, 12 ці 24 ш эрагі. М акедонскі цар Ф іліп II удасканаліў яе пастраенне: уключы ў пелтастаў (пры кры валі пяхоту з фронту) і кавалеры ю (дзейнічала на флангах). Вял. м акедрнская Ф . склада-

Афінская фалаяга.

ФАКШАНІ (Focçani), горад на У Румыніі. Адм. ц. жудзеца Вракча. К аля 100 тыс. ж. (2000). П рам -сць: металургія, ■машынабудаванне (эл.-тэхн., абсталяванне для хім. прам -сці), хім., дрэваапр., тэкст., ш вейная, харчовая. Ц энтр вінаградарскага і вінаробнага раёна. ФАЛАДА (Fallada) Ганс [сапр. Д з і т ц э н (Ditzen) Рудальф; 21.7.1893, г. Грайфсвальд, Германія — 5.2.1947], нямедкі пісьменнік. Д эбю таваў я к пераюіадчык. Ранняя творчасць адзначана ўгсіывам экспрэсіяністаў, сталая — рамантыкаў і рэалістаў. Аўгар раманаў «Юны Гедэшаль» (1920), «Антон і Герда» (1923), «Сяляне, бон зы і бомбы» (1931), «Маленькі чалавек, ш то ж далей?» (1932), «Хто аднойчы пакаш туе турэмнай баланды...» (1934), «Воўк сярод ваўкоў» (1937), «Ж алезны Густаў» (1938), «Кожны памірае ў адзіночку» (1947) і інш., y якіх трагічная рэчаіснасць Германіі 1-й пал. 20 ст., праблемы існавання «маленькага чалавека», яго вінЬі і адказнасці, пры стасавальніцтва і супраціўлення фаш ы зму. Яго творы адметныя глыбокім псіхалагізмам, сюютнай напружанасцю, дакладнасцю дэталі, спалучэннем сатыры і дакумента

лася з 16 384 гаплітаў, 8192 пелтастаў, 4094 коннікаў. Асн. ф орм а дзеянн я Ф. — ф рантальны ўдар, які наносіўся н а кароткай ды станцы і (быў эф екгы ўны на роўнай м ясцовасці і менш паспяховы на перасечанай). 3 -за маларухомасці Ф. бы ла пры ступная на флангах і з T u ­ ny. Ф . існавала ў Стараж. Ры ме (да ўвяд зен н я больш рухомых маніпул і кагорт) і адрадзілася ў 4 ст. н.э. ў войнах з варварамі. А.Г.Зельскі. ФАЛАНГІ, атрад членістаногіх жывёл, гл. Сальпугі. ФАЛАТ (Falat) Ю льян (30.7.1853 — 9.7.1929), польскі ж ывапісец. Вучыўся ў Ш коле прыгожых мастацтваў y К ракаве (1870— 71), y М ю нхенскай акадэміі (1878— 80). Н аведаў м н о іія краіны Зах. Еўропы. Працаваў пры двары Вільгельма II y Берліне, дзе з В .К осакам (гл. ў арт. Косакі) вы канаў панарам у «Пераход цераз Бярэзіну» (1895— 96). У 1895— 1910 ды рэктар Ш колы прыгожых мастацтваў y Кракаве. Ш мат разоў бываў y Беларусі, y т.л. ў Н ясвіж ы і на Палессі, адкуль чэрпаў тэмы для вял. колькасці сваіх работ. П рацаваў пераваж на ў тэхніды акварэлі. Творам уласцівы ры сы імпрэсіянізму: «П аляванне ў Нясвіжы»

ФАЛІКУЛА

307

(1881), «Вяртанне з мядзведзем» (1892) і інш . А.К.Лявонава. ФАЛЕРЬІСТЫКА (ад грэч. phalaron металічны я ўпры гож анні), дапам ож ная гіст. ды сцы пліна, якая вывучае гісторыю сістэм узнагарод і самі ўзнагароды, ш то пры значаю цца для публічнага наш эн н я на ш ы і і на грудзях (ордэны , медалі, зн акі адрознення, значкі, ж этоны і інш ). 3 пач. 20 ст. існавала ў межах нумізматыкі і медальерства (гл. Медальернае мастацтва). Т эрм ін «Ф.» з ’явіўся ў канцы 1930-х г. У 1960-я г. пачалося вы лучэнне Ф . ў асобную ды сцы пліну. 3 1980-х г. вы працоўваю цца новы я падыходы да аб’ектаў даследавання, вывучаюцца персанальны я ком плексы ўзнагарод і звязаны я з імі дакументы (ордэнскія кніж кі, граматы, патэнты і інш .), павялічваецца роля пісьмовых крыніц, паш ы раецца іх кола (пэўны я пытанні могуць вы вучацца па ф отазды мках, партрэтах і інш .), паслабляю цца сувязі з ваен. іісторы яй. Ф. азначае таксам а калекц ы ян іраван не значкоў, нагрудных знакаў і інш. Літ.: F i 1 і р о w K. Faleiystyka (nazewnictwo, zakres, material, metody badawcze) / / Lodzki numizmatyk. 1980. №1—4. І.І.Сінчук. ФАЛЕС, T a л e c (Thales) з М і л е т a (каля 640— 625 да н.э., г. Мілет, Іонія, М. Азія — каля 547— 545 д а н.э.), стараж ы тнагрэчаскі мы слідель, родапачы нальн ік анты чнай ф іласофіі, астраноміі і геаметрыі, засн авальнік мтецкай школы. Ф ілас. і пры родазнаўчы я погляды Ф. яш чэ ў зн ач най ступені прасякнуты міфалагічным светаразуменнем, але ўяўляю ць сабой перш ую спробу ў Стараж. Грэцыі даць навук. абгрунтаванне навакольнам у асяроддзю . П ерш астыхіяй усяго свету лічы ў ваду: сцвярджаў, ш то ўсе з ’явы і рэчы нараджаюцца з вады і ператвараю цца ў яе пасля сваёй гібелі. Зрабіў ш эраг пры родазнаўчых адкры ццяў: прадказаў сонечнае зацьм енн е ў Грэцы і ў 585 да н.э., вызначыў працягласць года ў 365 дзён і разбіў яго на 12 тры ццацідзённы х месяцаў і інш. В ы найш аў мноства астр. прыбораў. Зрабіў спробу даць тлумачэнне святлу М есяца, летнім разлівам Ніла і інш. пры родны м з ’явам. П амы лкова лічыў, ш то С онца знаходзіцца далей за ўсе зоркі ад Зямлі, ш то Зям ля ў выглядзе ды ска тры м аецца на вадзе. М яркуецда, ш то ям у належ аць вы казванні «П азнай самога сябе», «М нагаслоўнасць зусім не з ’яўляецца паказчы кам разумнага меркавання», «Ш укай ш то-небудзь адно мудрае, выбірай ш то-небудэь адно добрае, гэтак ты суціш ы ш пустаслоўе балбатлівых людзей» і інш., творы «Пра раўнадзенства», «Пра сонцаварот» і інш ., якія не захаваліся. Т.ІАдула. ФАЛІКУЛАСТЫМУЛЯВАЛЬНЫ ГАРM Ô H , гармон пярэдн яй долі гіпофіза. Адкрыты ў 1931. У мужчын стымулюе

308 ______________ ф а л і к у л і т

ФАЛКЛЕНДСКАЯ BAÜHÂ, паш ыраная ў гіст. л-ры другая назва англа-аргенцінскага канфлікт у 1982.

сперматагенез, y ж анчы н — рост і вы спяванне фалікулаў y яечніках. (М АЛЬВІНСКІЯ) Ф.г. — глікапратэід. Разам з лютэінізаваль- ФАЛКЛЁНДСКІЯ ным гармонам узмацняе сакрэцыю жан. пала- АСТРАВЫ (алгл. Falldand Islands, ісп. вых гармонаў — эстрадыёлу і прагестэрону, Islas Malvinas), уладанне Вялікабрытаніі якія па механізме зваротнай сувязі тармозяць сакрэцыю Ф.г. Выдзяленне Ф.г. ўзмацняецца (аспрэчвае А ргенціна), на аднайм. архіасаблівым рылізінг-гармонам гіпаталамуса. У пелагу ў даўд.-зах. ч. А тлантычнага акіжанчын прадукцыя Ф.г. мае цыклічны харак- яна. Пл. 12,2 тыс. к м 2. Нас. 2,8 тыс. тар, звязаны з менструальным цыклам. чал. (1998). Адм. ц. — г. Порт-Стэнлі. І.М.Семяненя. Афіц. мова — англійская. Прырода. С к л а д а е ц ц а з 2 б уй лы х Ф А Л ІКУ ЛІТ, гнойнае запаленне валасяны х м яш очкаў (фалікулаў). Выкліка- а -в о ў — Усх. Ф олкленд (Саледад) і Зах. ецца стафілакокамі. Адрозніваюць Ф. па- Ф олкленд (Г ран-М альвіна) і каля 200 верхневы і глыбокі. П ры паверхневым дробды х астравоў. Выш. да 706 м (г. на твары , шыі, канечнасцях — дроб- Адам на в-ве Зах. Ф олкленд). Берагі ны я вузельчыкі з гнойнай галоўкай, м оцна парэзаны я. Радовіш чы нафты і якія падсыхаюць; пры глы бокім — газу (у ш эльф авай зон е). Клімат акіябольш буйны я ярка-чы рв. конусападоб- нічны , халаднаваты , з м оцны м і вятрамі ны я ўтварэнні, якія прары ваю цца з вы- і туманамі. С ярэднегадавы я т-ры не педзяленн ем гною. Л ячэнне тэрапеўты ч- равы ш аю ць 10 °С, ададкаў 600 — 700 мм за год. Злакавы я лугі, пусткі і тарф яны я нае. балоты. Ш м ат марскіх птушак. Ф А Л ІК У Л Ы (ад лац. folliculus м яш очак), мнагаслойны я полыя ўтварэнні ў розных органах пазваночны х ж ывёл і чалавека. В ы конваю дь ш мат функцы й: наіір., y Ф. валасоў адкрываюцца вывадныя пратокі сальны х залоз (запаленне Ф. валасоў — фалікуліт), y Ф . яечніка млекакормячы х ж ывёл і чалавека развіваю цца яйцаклеткі. Вял. колькасць лімф аты чны х Ф . знаходзіцца ў слізістай абалонцы стрававальнага тракту, дыхальных і мачавых шляхоў

ФАЛОС, т о л а с (грэч. tholos), манументальнае круглае ў длане збудаванне ' (грабніца, храм) y эгейскай культуры і ант' свеце. Н алр., Ф . А ф ілы Пранайі ў Дэльфах, пач. 4 ст. да н.э.

Ф А Л ІЦ К І Л Е С А П ІЛ Ь Н Ы З А В 0Д Д зейнічаў y 1898— 1910 н а чыг. раз’ездзе Ф алічы Бабруйскага пав. (цягіер вёска ў Старадарожскім р-н е М інскай вобл.) Вырабляў дош кі, брусы, ш палы і інш. Меў паравы рухавік, 2 паравы я маш ыны. У 1910 прадавала 48 чалавек. Ф А Л ІЦ К І М ОХ, біялагічны заказнік рэсл. зн ач эння ў Старадарожскім р-н е М ідскай вобл. Засн. ў 1979 для захаванн я лры родны х ж уравіннікаў. Пл. 1,7 тыс. га. Размеш чаны на балоце Ф аліцкі Мох вярховага і лераходнага тыпаў, урочы ш ча Уліца, вадазбрру Р Солан. П ласкахвалістая азёрна-балотная нізіна з астадцам і водна-ледавіковай раўніньі І'лебы тарф ян а-балотн ы я (глыб. торфу да 5,5 м, y сярэдн ім 1,7 м) і дзярновападзолісты я пясчаны я. Расліннасць лераваж на хваёва-сф агнавая і кусцікавасф агнавая. П.І.Лабанок. Ф А Л ІЯ Н Т (ням . F oliant ад лац. folium ліст), кніга фарм атам y лалавіну папяровага аркуш а, таксам а тоўстая к н ііа вял. ламеру. Ф А Л К Л ЕН Д С К А Е Ц Я Ч ^ Н Н Е , халоднае паверхневае цяч эн н е А тлантычнага ак. каля паўд.-ўсх. берагоў ГІаўд. Амерыкі, галіна Заходніх Вятроў цячэння. Н акіравана ад Ф алклендскіх (М альвінскіх) а-воў да зал. Л а-П лата. С ярэдняя т -р а вад ы зім о й 4 — 10 °С , л етам 8— 15 °С. С корасць 0,9— 1,8 км /гадз. Вял. колькасць айсбергаў.

Ф .(М .)а. не далі выніку. У 1982 Аргенціна гвалтоўна ўсталявала свой кантроль над Ф .(М .)а., дгго пры вяло да Англа-аргенцінскага канфлікту 1982, які скончы ўся перамогай брыт. войск і аднаўленнем над Ф .(М .)а. брыт. суверэнітэту. Гаспадарка. Э кан ом іка ірунтуецца на гадоўлі авечак (больш за 600 тыс. галоў дггогод), вы тв-сці воўны, футра, мяса. Гадуюць гаксама буйн. par. жывёлу (каля 10 тыс. галоў), кодей. Рыбалоўства і промьісел марскога звера. Вьірошчваюць авёс, агародніну (бульба, капуста, буракі, цыбуля). Ёсць ф -к а ла сартаванні воўны і невял. прадпры емствы харч. прам : сці. Т радсдарт м арскі і паветраны. Ёсць узлётна-пасадачная паласа для цяжкіх самалётаў. Э ксп арт (7,6 млн. дол., 1995) воўны, скур, мяса; імпарт (24,7 млн. дол., 1995) паліва, харч. прадуктаў, буд. матэрыялаў, адзення. Асн. гандл. лартнёры : Вялікабрытанія, Н ідэрланды, Я донія. Ф .(М .)а. — важная ваенна-стратэг. база Вялікабрытаніі ў Паўд. А тлантыцы. Граш овая адзінка — ф алклендскі фунт.

Насельніцтва. Асн. насельніцтва — англічане і ш атландцы . Болы дасць вернікаў — пратэстанты . С ярэдняя ш чы льн. 0,23 чал. н а 1 к м 2. Адзіны горад — П о рт-С тэн л і (1,6 тыс. ж., 1998) на в-ве Усх. Ф олкленд. Больш ая ч. насельнідтва занята ў жывёлагадоўлі. Гісторыя. А дкрыты ў 1592 англ. капітанам Дж .Д эйвісам. У 1764 ф ранц. мараплавец ІІЛ .Бугенвіль заснаваў на Усх. Ф олклендзе ф ранц. пасяленне, y 1765 англ. пасяленне ўзнікла на Зах. Ф олклендзе. У 1767 ф ранц., a ў 1770 англ. каланісты вы гданы іспанцамі, якія абвясцілі Ф .(М .)а. сваім уладаннем. У 1820 правы на Ф .(М .)а. заявіла А ргенціна і дры значы ла туды свайго губернатара. У 1833 астравы захаліла Вялікабрытанія (з 1892 асобн ая яе калонія) і засяліла іх выхадцамі з Бры танскіх а-воў. У 1965 Аргенціна дамаглася ад ААН пры знання Ф .(М .)а. тэры торы яй, якая падлягае дэкаланізацы і, нягледзячы на тое, дгго ў 1964 б.ч. ж ыхароў вы казалася за захаванне папярэдняга статуса. Англааргенцінскія перагаворы пра статус

ФАЛЬВАРАК (польск. folwark ад ням Vonverk хутар), від феад. зямельнага ўладандя ў ВКЛ і Рэчы Пасдалітай: двор ф еадала з ком плексам будынкаў і ўгоддзяў. С тварэнне Ф . найперш было вы клікана зн ачны м ростам нопыту на збожж а ў краінах Зах. Еўропы ў канцы 15 — дач. 16 ст. Каб скары стаць спрыяльную сітуацыю і павялічыць вытворчасць таварнага збожжа, урад ВКЛ пачаў рэарганізацы ю гаспадаркі, адной з састаўных частак як о й стала пашырэнне старых панскіх двароў і стварэнне Ф. Умовы стварэння Ф. вял. кн. Жыгімонт II Аўгуст агаварыў ва «Уставе на валокі» 1557. П аводле гэтага дакумента Ф. уяўляў сабой феад. гасладарку (панскі двор з ж ы лы м і і гасп. дабудовамі, ворны я і ілш . ўгоддзі), заснаваную на працы пры гонны х сялян і арыентаваную н а вы тв-сць збожж а на лродаж. Велічыні ф альварковага і сялянскага воры ва суадносіліся я к 1:7. Кож ная сял ян ск ая сям ’я атрымлівала зямельны дадзел дам ерам y валоку ці яе частку, з як о й вы конвала дакладна вызначаныя павінласці. Н айб. поўнае ўяўледне пра Ф . даю ць інвентары — вопісы феад. уладанняў. У 16 ст. Ф. сталі асновай гаспадарання ў зах. і цэнтр. Беларусі (усх. Беларусь y час акгы ўнага правядзенн я агр. рэф орм ы бы ла ахогшена Лівонскай вайной 1558— 83, і гал. павіннасцю дзярж . сяляд тут бьіла даніда для забесп ячэн дя гарнізонаў і войск). У выніку дераводу феад. гаспадаркі на фальваркова-панш чы нную сістэму значна вы расла вы тв-сць збожжа і ВКЛ стала адны м з асн. яго дастаўш чыкоў y Зах. Еўропу. Заняпад фальваркова-панш чы ннай сістэмы на Беларусі адбыўся

ў сувязі з войнамі сярэдзіны 17 — пач.

18 ст., калі ў вы ніку страты зн ач най кшіькасці насельніцтва і цяглай ж ывёлы не было магчымасці для апрацоўкі значных абшараў панскага воры ва і сяляне пераводзіліся на граш овую рэнту. Новае яе паш ы рэнне адбы лося ў сувязі з правядзеннем Тызенгаўза рэформы. Ф альваркова-панш чынная сістэма гаспадарання пачала зн ікаць y дзярж. уладаннях з правядзеннем агр. рэф орм ы П.Дз.Кісялёва ў 1830— 50-х г., канчаткова спы ніла сваё існаванне пасля сялянскай рэформы 1861. П асля гэтага тэрмін «Ф » ужываўся пераважна ў вузкім значэнні гэтага слова я к назва паселішча ці сядзібы — панскага двара з пабудовамі. В. Ф. Голубеў. ФАЛЬК Роберт Рафаілавіч (26.10.1886, Масква — 1.10.1958), расійскі мастак. Вучыўся ў маскоўскіх студыях К .Ю она і І.Машкова (1903— 04), y вучылішчы жывапісу, скульптуры і архітэктуры (1905— 10). Чл. аб ’ядн анн яў «Свет мас-

РФальк Чырвоная мэбля. 1920. тацтваў», «Бубновы валет», Т -ва маскоўскіх мастакоў, А сацы яцы і мастакоў рэв. Расіі. Выкладаў y Выш эйш ых маст.-тэхн. м айстэрнях y М аскве (1918— 28), маст. вучыліш чы (1941— 42) і дэкар.-прыкладньім ін -ц е (1942— 44) y Самаркандзе. У 1929— 38 працаваў y Парыжы. Зазнаў уплы ў позняга імпрэсіянізму і прымітывізму. П ераасэнсоўваю чы спадчыну П.Сезана, y тон ка распрацаванай колера-пласты чнай ф орме перадаваў складаны навакольны свет: «Чырвоная мэбля» (1920), «Аголеная» (1922), пейзажы П ары ж а (1930-я г ) , «Бульба» (1955), «Аўтапартрэт y чы рвонай фесцы» (1957). А ф армляў спектаклі ў маскоўскім яўрэйскім т-ры . Літ: Р.РФальк: Беседы об нскусстве. Пвсьма. Воспомннання о художннке. М., 1981. ФАЛЬКАНЕТ (італьян. falconetto), артш еры й ская гармата калібру 45— 100 мм, якая знаходзілася н а ўзбраенні a p ­ ium шэрагу дзяржаў y 16— 18 ст. У некат. краінах y 18 ст. Ф. наз. палкавыя 45—55 мм пуш кі. Ф. стралялі пераважна свінцовымі ядрамі, перавозіліся 1— 2 конямі. На ф лоце Ф. выкарыстоўваліся на грабных суднах.

Ф А Л ЬК А Н Э (Falconet) Эцьен М арыс (1.12.1716, П ары ж — 24.1.1791), французскі скульптар. Вучыўся ў Парыжы ў скульптара Ж .Б ІІе м у а н а . Творам 1750— 60-х г. уласцівы пераходны я рысы ад ракако да класіды зм у («Пігмаліён», 1763). У 1757— 66 кіраваў скулытт. м ай стэрн яй С еўрскай мануфактуры (гл. Сеўрскі фарфор), ствараў мадэлі для статуэтак («Купальш чы ца», 1758). У 1766— 78 y Расіі, працаваў над помнікам Гіятру I, устаноўлены м на С енацкай плош чы ў С .-П ецярбургу (галаву П ятра I мадэліравала яго вучаніда М А .К ал о ). 3 1778 y Галандыі, з 1780 y Ф ранцы і. Аўтар тэарэт. твораў па эстэты цы ф ранц. Асветнідтва. Іл. гл. да арг Санкт-Пецярбург. Літ:. З а р е ц к а я З.В. Фальконе. 2 мзд. Л., 1970; К а г а н о в н Ч АЛ. «Медный всадннк»; Ясторня создання монумента. 2 юд. Л., 1982. ФАЛЬКЛАРЫ СТЫ КА, навука пра народную паэтычную творчасць (ф альклор) я к неад’емную частку духоўнай культуры народа. Звязана з муз. Ф ., этн аграф іяй , л іта р ат у р азн аў с т ва м , а б р ад ам і і зв ы чаям і, м іф а л о г ія й і ін ш . З а д а ч ы Ф.: збіраць і выдаваць фалькл. творы; даследаваць спец ы ф ічны я ры сы калекг. вуснай нар. творчасці, гіст. закан ам ернасці яе развіцця, праблемы паходж ання фальклору, яго ж анравы я асаблівасці, ідэйна-эстэт. і інш . ф ункцы і; спалучэнне калеісг. і асабістага ў творчай дзейнасці майстроў ф альклору (сказіделяў, казачнікаў, песеннікаў); вы святл ядь узаемасувязі ф альклору і л -ры , месца і ролю нар. творчасці ў нар. побыце, y развіцці нац. культуры; нац. сам абы тнасць і ўзаемадзеянне вусна-паэт. творчасці розных народаў. Глыбокае вы вучэнне фальклору магчы м а толькі ў працэсе яго вуснага бы тавання, вы канання. Таму збіральніцкія і даследчы цкія задачы Ф. непадзельны я. Ф . распрацоўвае свае метады даследавання. Творы фальклору запісваліся са старажытнасці (у Вавілоне, Кітаі, Егіпце яшчэ да н.э). Еўрап. гіст. хронікі і літ. помнікі сярэдневякоўя ўвабралі шматліхія нар. легендьі, паданні, прытчы і інш. Многія творы стараж.-рус. фальклору ўвайшлі ў летапісы, «Слова аб паходзе Ігаравым», зб-кі казанняў і г.д. Развіццё Ф. як навукі ў Еўропе пачалося ў канцы 18 — пач. 19 ст. і звязана з фарміраваннем нацый (асабліва слав.) і разгортваннем нац,вызв. руху ў краінах, дзе развіваліся капіталіст. адносіны. 3 ростам нац. самасвядомасці нар. творчасць станавілася адным з найважн. аргументаў y адстойванні нац. культуры. Гэта

Бронзавы фальканет.

ФАЛЬКЛАРЫСТЫКА

309

выклікала шырокую ціхавасць да фальклору і побыту народа. У 1706 выйшаў франц. псраклад АГалана араб. казак «Тысяча і адна ноч». Шырокі размах набыло выданне фалькл. твораў y 2-й пал. 18 ст.: зб. стараж. англ. балад «Рэліквіі старажытнай англійскай паэзіі» Т.Персі (т. 1—3, 1765); y Расіі — «Збор розных лесень» М.Чулкова (т. 1—4, 1770—74), «Збор народных рускіх песень з іх галасамі. На музыку палажыў Іван Прач» М.Львова (т. 1—2, 1790), першыя зб. літ. апрацаваных рус. казак; y Германіі — зб. «Галасы народаў y песнях» І.Гердэра (1778—79). Значнай з'явай y Ф. пач. 19 ст. было выданне рус. былін (1804), сербскіх эпічных песень П814), ням. казак братоў Грым (1812). Фалькларыстычныя працы слав. вучоных і9 ст. прасякнуты патрыят. ідэямі нац. вызвалення (у Чэхаславакіі Ф.Чэлакаўскі, Л.Штур, П.Шафарык, Ян Колар; y Сербіі В.Кара^ джыч; y Балгарыі Дз. і К. Міладзінавы, Л.Каравелаў; y Польшчы К.Брадзінскі, К.Вуйціпкі). Рус. Ф. ў 18 ст. назапасіла шмат фактычнага матэрыялу, які даследавалі прадстаўніхі розных школ: міфалагічнай (Ф.Буслаеў, ААфанасьеў, АМілер), міграцыйпай (Буслаeÿ y апошні перыяд сваёй дзейнасці, М.Сумцоў), гістарычнай (АВесялоўскі). У выніку іх даследаванняў і сісгэмагызацыі намечаны прьшцыпы эстэт. гіст. аналізу фальклору. Перадавая рус. Ф. звязана з працамі і тэарзг. абгрунгаваннямі дзекабрыстаў і рэвалюцьшнераў-дэмакратаў (В.Бялінскі, М Дабралюбаў, М.Чарнышэўскі, І.Прыжоў), артыкуламі і выказваннямі пра фальклор рус. пісьменнікаў АРадзішчава, АПушкіна, М.Гогаля, М.Някрасава, М.Салтыкова-Шчадрына, Г.Успенскага і інш. Росквіт рус. Ф. прьтадае на 2-ю пал. 19 ст., калі выйшлі ў свет фукдаментальныя фалькл. зб-кі ААфанасьева, П.Кірэеўскага, І.Худзякова, Дз.Садоўніхава, П.Рыбнікава, АГільфердаінга, П.Шэйна, АСабалеўскага, У.Даля і інш. Развіццю Ф. садзейнічалі Б. і Ю. Сакаловы, МАвдрэеў, М.Азадоўскі, У.Проп, П.Багатыроў, Г.Астахава, В.Жырмунскі, У.Чычараў і інш. П ерш ы я пісьмовы я звесткі пра бел. нар. творчасць — пераказы паданняў і легенд, упам інанне фалькл. герояў, пры казак y летапісах і хроніках 14— 16 ст., дакументах і дзярж . перапісцьі (напр., y «Допісах» Ф .К міты -Ч арнабы льскага 1572— 74), палемічнай л-ры . Запісы і публікацыю бел. пры казак з Віцебш чы ны і П олаччы ны — сваёй радзімы — зрабіў С .Ры сінскі (1618). У працы «Апісанне Крычаўскага графства» (1786, апубл. 1901) А.М еер змясціў бел. купальскую песню з апісаннем абраду. Я к навука бел. Ф. пачала складвацца з 1-й чвэрці 19 ст. Бел. фальклор збіралі і вывучалі рус. і польскія даследчы кі (І.Снегіроў, А .Ц ярэш чанка, І.Сахараў, П .Кірэеўскі, В.Бадзянскі, К.Вуйцідкі, Ю .Краш эўскі, В.Поль, Л.Бароўскі), урадж энцы Беларусі, прадстаўнікі мясц. інтэлігенцыі З.Даленга-Х адакоўскі, А.М іцкевіч, Я.Чачот, Л.Галамбёўскі, А .Ры пінскі, Р.П адбярэскі, Я .Барш чэўскі, Я. i К. Тыш кевічы , Р.Зянькевіч, У .Сы ракомля, А .К іркор і інш . Ш эраг арт. і публікацый бел. нар. твораў паявіўся ў псшьскім і рус. друку (арт. М .Чарноўскай y час. «Дзеннік Віленьскі», 1817, т. 6; ананім ны арт. нра бел. вясельны я абрады ў час. « Тыгоднік Віленьскі», 1819, т. 7; публікацы і ў час.

310

ФАЛЬКЛАРЫСТЫКА

«П антеон», «М аяк», «С оврем еннлк» і ін ш ). У 1830— 50-я г. зб -к і бел. ф альклору вы давалі Чачот, Ры пінскі, Р.Зянькевіч, П .Ш пілеўскі і інш. 3 канца 1840-х г. бел. фальклор пачаў паступаць y Рускае геагр. т-ва. А ф анасьеў y зб. «Н ародны я рускія казкі» (вы п. 1— 8, 1855— 63) зм ясціў больш за 20 бел. нар. казак. А п рацаван ы я к азк і з ваколіц Н аваірудка скл ал і «П ольскі казачнік» А .Г лінскага (т. 1— 4, 1853). П асля паўстання 1863— 64 абудзіліся ш ы рокія слаі мясц. інтэлігенцы і, якая ш мат зрабіла для зб іран н я, публікацы і і даследаван н я бел. вуснапаэт. творчасці. Бел. ф альклорам зацікаваліся і рус. інтэліген ты , я к ія п р а ц а в ал і на Беларусі. Я ны с та ял і н а р о зн ы х ід эй н ы х і навук. п азіц ы ях. Н а п р ., П .Г ільтэбрант або ГІ.Бяссонаў, К іркор, Ш эй н і інш . Разнастайнасц ю публікацы й і ж анравага складу розны х відаў бел. казачнага эп асу вылучаўся зб. М .Д змітры ева «Збор песень, казак, абрадаў і звы чаяў сялян ГІаўночна-Заходняга краю» (1869). У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. выдадзена значная колькасць ф альклорна-этнагр. зборнікаў, y якіх зм еш чаны розны я віды і ж анры нар. творчасці, y іх ліку «Зборнік беларускіх пры казак» і «Беларускія песні» (абодва 1874) І.Н асовіча, «Ьеларусюя народны я песні» (1874) і «М атэры ялы для вы вучэння быту і мовы рускага насельніцтва П аўночна-Заходняга краю» (т. 1— 3, 1887— 1902) Ш эйна; «Спроба апісання М агілёўскай губерні...» (кн. 1— 3, 1882— 84) А.Дамбавецкага; «Беларускі зборнік» (вып.

1— 9, 1886— 1912) і «М атэры ялы па этнаграфіі Гродзенскай губерні» (вып. 1— 2, 1911— 12) Е.Раманава; «Смаленскі этнаграф ічны зборнік» (ч. 1— 4, 1891— 1903) У.Дабравольскага; «Люд беларускі...» (т. 1— 8, 1897— 1981) М .Ф едароўскага; «П ростанародны я пры кметы і п авер’і..,» (1897), «Н ячы сцікі...» (1907) і «Беларускія песні-частуш кі» (1911) М .Н ікіф ароўскага; «М атэры ялы для вывучэння творчасці і быту беларусаў» (1898) Я .Л яцкага. Бел. ф альклор збіралі і даследавалі Ю .К рачкоўскі, А.Багдановіч, М .Д оўнар-Запольскі, М .Янчук, П Д земідовіч, Д з.Булгакоўскі, С .М алевіч, І.Гарбачэўскі, Я .К арскі, С .К арскі, Бірута, У.Вярыга, Я .К арловіч, О .К ольберг, З.Глобер, Э .Кліх, І.Бадуэн дэ Куртэн э, Л.Куба, А .Ч эрны , Л.Васілеўскі, У.Дыбоўскі, Ч .П яткевіч, К .М аш ы нскі і інш. Ш мат зрабіў y гэты м плане П аўн.Зах. аддзел Рус. геагр. т -в а (1867— 75, 1910— 14). З н ачн ай з ’явай бел. Ф. стаў зборнік А.Серж путоўскага «Казкі і апавяданні беларусаў-палешукоў» (1911); y ім змеш чаны творы таленавітых казачнікаў, якія адлюстравалі ў казках ю стры я сац. пытанні, што хвалявалі нар. масы. У ліку найважн. тэарэт. прац па бел. Ф.' бы лі «Беларуская этнаграф ія» (1887, дапоўн. вар ы ян т y «Г історы і р у скай этнаграфіі», т. 4, 1892) А.Пы піна, «Бела-

руская народная паэзія і рускі былінны эпас» (1895) А Л абады , перш ы сістэматы зав ан ы курс бел. нар. п а э зіі «Беларусы» (т. 3, вып. 1, 1916) Я.Карскага. У 1924 пры Інбелкульце ўтворана Ц энтр. бюро краязнаўства, a ў 1927 — ф альклорная кам ісія пры каф едры этнаграфіі Беларусі, якія займ аліся зборам і публікацы яй вуснай нар. творчасці. Сержпутоўскі вьшаў «Казкі і апавяданні беларусаў з С луцкага павета» (1926) і «Прымхі і забабоны беларусаўпалешукоў» (1930), А .Ш лю бскі — «М атэры ялы да вы вучэння ф альклору і мовы Віцебшчыны» (ч. 1— 2, 1927— 28), М .Гарэцкі і А .Ягораў — «Н ародны я песні з мелодыямі» (1928). П асля ўтварэн н я А Н Беларусі збіранне і вы вучэнне фальклору кан цэн травалася ў сектары этнаграф іі і ф альклору пры Ін -ц е гісторыі. У Вял. Айч. вайну багатыя запісы бел. фальклору і нотны матэры ял y AH Беларусі былі зн іш чаны ням. ф ашыстамі. П асля вай ны дзейн асць па зборы нар. творчасці кан цэн травалася пераважна ў ВНУ, рэсп. і абласны х Дамах нар. творчасці. У 1957 засн. Ін -т мастацтвазнаўства, этнаграф іі і ф альклору АН Беларусі, як і ўзначаліў усю працу па Ф . Вы дадзены зб. «Беларускі фальклор Вялікай А й чы ннай вайны» (1961); «Беларускія народны я песні» (т.

1— 4, 1959— 76) Р.Ш ы рм ы ; «Беларускія прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы» (2-е выд., 1962) Ф .Я нкоўскага; «Анталогія беларускай народнай песні» (1968) Г. Цітовіча; «П есні сям і вёсак: Т рады цы йная народная ліры ка М інш чы ны », «Беларускі ф альклор y сучасны х запісах: Б рэсцкая вобласць» (абодва 1973), «Беларускі ф альклор y сучасны х запісах: М інская вобласць» (1995); «П есенны фальклор П алесся» (т. 1— 3, 2001— 02) У.Раговіча, гісторы ка-тэарэт. даследаванне «Беларуская народная вуснапаэты чная творчасць» (1967), хрэстаматы і і дапам ож нікі для студэнтаў ВН У і інш.

3 1970 п а ч а л а в ы д а в а ц ц а с ер ы я «Б ел а р у с к а я н а р о д н а я т в о р ч ас ц ь » , y якой найб. поўна адлю страваны надзвы чайнае багацце бел. нар. творчасці, уклад бел. народа ў сусв. скарбніцу паэт. і муз. культуры. У гэтай серыі выйш ла бсшьш за 50 тамоў: зімовыя, веснавыя, валачобныя, купальскія і пятроўскія, восеньскія і талочныя, жаргоўныя песні, песні пра каханне, «Песні Беяасточчыны»; казкі; вясельн ая, сям ей н а-бы т., радзінная паэзія; пры казкі, пры маўкі, загадкі, вы слоўі, анекдоты , ж арты , гумарэскі; пахавальны я галаш энні; балады, легенды і паданні; нар. тэатр, нар. гульні і г.д. Н адрукаваны манаграфіі пра розны я ж анры і віды фальклору, іх паэты ку і маст. асаблівасці, y іх ліку «Н аш а родная песня» (1968), «П аэты ка беларускай народнай лірыкі» (1975) і «П аэты ка беларускіх загадак» (1976) Н.Гілевіча; «Беларуская казка» (1969) Л.Барага; «П аэты ка беларускіх пры казак» (1971) і «Паэты ка беларускай народнай прозы» (1983) М .Янкоўскага; «Беларуская частушка» (1971) І.Ц іш чанкі; «Купальскія

песні» (1974), «Валачобныя песні» (1989), «Ж ніўныя песні» (1993), «Каляндарнаабрадавая творчасць беларусаў: сістэма жанраў» (1998) А Л іса; «Вершаваныя ж анры беларускага дзіцячага фальклору» (1976), «Беларуская народная паэзія веснавога цы ю іа і славянская фальклорн ая трады цыя» (1985), «Магічнае слова: Вопыт даследавання светапогл ядн ай і мастацкай асновы замоў» (1990) Г.Барташ эвіч; «Беларуская народная балада» (1978) Л .Салавей; «Усходнеславянская гумары сты чная песня» (1979) У.Васілевіча; «Зімовая паэзія беларусаў» (1980) і «Беларускія загадкі» (2000)'А.Гурскага; «Беларускія сацыяльна-бы тавы я песні» (1982) Г.Пятроўскай; «Кры нічнае слова: Беларускія п ры казй і прымаўкі» (1987) Р.Ш крабы , І.Ш крабы; «Усходнеславянскія казкі пра жывёл» (1989) І.К рука; «Беларуская сацыяльна-бы тавая казка» (1995) і «Беларуская сямейна-абрадавая паэзія» (1997) А .Ф ядосіка; «С лоўнік беларускіх прыказак» (1996) І.Л епеш ева і М .Якалцэвіч; «М алы я ж анры беларускага фальклору ў славянскім кантэксце» (1998) К.Кабаш нікава; «П ры казкі і прымаўкі» (2000) А.Аксамітава. Важныя праблемы бел. Ф . распрацаваны ў зб-ках «Праблемы сучаснага беларўскага фальклору» (1969), «Праблемы беларускай народнай сатыры» (1978) і «Ф альклор і «масавая культура» (1986) Фядсх;іка, «Асілкі беларускіх казак і паданняў: Д а пытання пра фарміраванне ўсходнеславянскага эпасу» (1963) Барага, «Беларускі фальклор y параўнальным асвятленні» (1981) Кабашнікава. Вы йш лі кнігі пра ж ы ццё і дзейнасц ь збіральнікаў бел. нар. паэт. творчасці, y іх ліку пра М .Я.Н ікіфароўскага, Е.Р.Раманава, А.Ю.Багдановіча, А К.Сержпугоўскага, М.Федароўскага, П.В.Ш эйна, З.Я .Д аленгу-Х адакоўскага. Складзены паказальнік казачных сюжэтаў (Бараг, І.Беразоўскі, Кабашнікаў, Новікаў). Бел. вуснапаэт. творчасць даследавалі рус. фалькларысты Я.Гусеў, М.Краўцоў, Новікаў, В.Сакалова, Э.Памяранцава, К.Чыстоў і інш.; украінскш — А Д эй, Беразоўскі, Н.Ш умада, В.Юзвенка, І.Хланта і інш.; псяьскія — А.Баршчэўскі, М.Гайдук, Ф .Сяліцкі, М .Чурак і інш. На міжнар. з ’ездах славістаў бел. вучоньія ўздымаюць складаныя праблемы бел. Ф.: «Сучасны стан беларускай народнай паэтычнай творчасці» (1973, Барташэвіч і Кабаш нікаў), «Беяаруская казка ў казачны м эпасе славян» (1968), «Узаемадзеянне ўсходнеславянскіх фальклорных традыцы й на сучасны м этапе» (1988), «М есда ф альклору ў сучасны х славянскіх культурах» (1998, усіх аўтар Кабаш нікаў), «Беларуская этнаграф ія і фальклор y працах славянскіх вучоных эпохі рамантызму» (1973, В.Бандарчык і Л.М алаш), «Беларускае вяселле ў яго адносінах да заходнеславянскіх вяселляў — псшьскага і славацкага» (1993, Аксамітаў і Бандарчы к), «Вусная народная гворчасць і сучасная ліры чная паэзія ўсходніх і паўднёвы х славян» (1978, Гілевіч), «Прынц ы п ы класіф ікацы і і вы дання фальк-

лорных твораў y ш маттомны м зводзе беларускай народнай творчасці» (1983), «Беларускі абрадавы ф альклор y агульнаславянскім кантэксце» (1998, аўтар абедзвюх Ф ядосік), «К аляндарна-песенныя, абрадавыя і гульнявы я трады цыі славян y мінулым і сучасны м» (1988, З.Мажэйка і Ф ядосік), «Н ародна-песенная культура Беларусі ў агульнаславянскім кантэксце» (1998, М аж эйка). Гісторыю, тэоры ю і эстэты ку бел. муз. фальклору, яго сістэмную тыпалогію , стш явы я характары сты кі, этнамуз. дыялекталогію і інш . даследую ць этнамузыколагі В.Ялатаў, М аж эйка, Л.М ухарынская, Т .Я кім енка, Т.Варфаламеева. Нар. танц. фальклор даследавалі Ю.Чурко і Л. Алексютовіч, муз. інструменты — І.Назіна. Х аракгар узаемасувязей бел. л-ры і вуснапаэт. творчасці даследавалі М .Грынчы к («М аксім Багдановіч і народная паэзія», 1963; «Ф альклорны я традыдыі ў беларускай дакастры чніцкай паэзіі», 1969), А .М акарэвіч («Ад песень і думак народных», 1965), І.Ч ы гры н («Станаўленне беларускай прозы і фальклор», 1971), А .Л ойка («Беларуская паэзія пачатку XX ст> , 1972; «Гісторыя беларускай літаратуры: Д акастры чніцкі перыяд», ч. 1— 2, 1977— 80, 2-е выд.

1989), В.Каваленка («Вытокі. Уплывы. Паскоранасць», 1975; «М іф апаэты чны я матывы ў беларускай літаратуры», 1981), АМальдзіс («На скры ж аванні славянскіх традыцый», 1980), М .Т ы чы на («К арані і крона: фальклор і н ац ы ян ал ьн ая спецыфіка літаратуры», 1991) і інш.

3 19 ст. бел. ф альклор публікавалі і даследавалі ў -Чэхаславакіі П .Ш аф ары к, АЧэрны, І.П оліўка. Н а чэш . мове выд. зб. «Беларускія народны я казкі» (1957), на славацкай «К аток — залаты лабок» (1967). Ф ранц. ф альклары ст А М іл ь е н y працы «Песні расійскага народа» (1893) змясціў пераклады бел. калядны х, юраўскіх, купальскіх, талочны х і інш. песень. Пра бел. ф альклор пісалі ў А нгліі В.Ральстан, В.М орфіл, Д.Э нтвістл, y Аўстрыі Г.К рэк, y Італіі Д .Ч ы ям полі, y Югаславіі М .Гавацы. Зборн ікі бел. ка'зак вьідадзены ў Балгары і (1964), y Полылчы (1973, 1976, 1977). Бёл. казкі змясціў y кнізе «Рускія казкі» (1914, 2-е выд. 1955) А .Л ёвіс-оф -М енар. Н а ням. мову пераклаў 40 бел. нар. песень ПАйснер. 3 1966 выходзілі «Беларускія народныя казкі» (скл. Бараг; 10-е выд.

1980), надрукавана кніж ка бел. казак для дзяцей «С алавей-разбойнік» (1969). У «Энцыклапедыі казкі» (т. 1— 6, 1989—92) ёсць арты кулы Барага пра бел. казкі, іх герояў, сю ж эты і матывы, рэпертуар казачнікаў і інш. Літ: П ы п я н А.Н. Нсторня русской этнографмв. Т. 4. СПб., 1892; А з а д о в с к я й М.К. Нсторня русской фольклормстякя. T. 1—2. М., 1958—63; Б а н д а р ч ы к В.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. Мн, 1964; К а б а ш н і к а ў К.П. Нарысы па беларускаму фальклору. Мн., 1963; Н у д з ь r a Р. Беларуская песня за мяжой / / Полымя. 1967. №4; Г і л е в і ч Н.С. 3 клопатам пра песні народа. Мн., 1970; Г а ц а х В.М. Фольклорнстака Советского Союза за 50 лет / / Нзв. AH СССР. Сер. лкг. н языка.

1972. Т. 31, вып. 6; К о к к ь я р а Дж. Нсто-

рня фольклорнстнкн в Европе: Пер. с лтал. М ., 1960; Ф я д о с і к АС. Развіццё беларускай савецкай фалькларыстыкі. Мн., 1977; Я г о ж. Беларуская савецкая фалькларыстыка. Мн., 1987; Я г о ж. Ілюзорнасць і сапраўднасць: «Белыя плямы» ў гісторыі фалькларысгакі 20—30-х гг. Мн., 1991; К а х а н о ў с к і Г.А, М а л а ш Л.А, Ц в і р к а К.А Беларуская фалькларыстыка: Эпоха феадалізму. Мн., 1989; Беларуская фалькларыстыка: Збіранне і даслед. нар. творчасці ў 60-х гг.

XIX — пач. XX ст. Мн., 1989; Ц і ш ч a н к a І.К. Да народных вытокаў: Збіранне і вывучэнне бел. фальклору ў 50—60-я гг. XIX ст. Мн., 1986; Восточнославянскнй фольклор: Словарь науч. н нар. термннологнн. Мн., 1993; Узроўні агульнасці фальклору ўсходніх славян. Мн., 1993; Н е н а д а в е ц А.М. Пакланіцеся дубу. Мн., 1993; Я г о ж. Святло таямнічага вогнішча. Мн., 1993; Я г о ж. Каму пакланяліся продкі. Мн., 1996; Я г о ж За смугою міфа. Мн., 1999; К а з а к о в а І.В. Міфалагемы і магія ў беларускім абрадавым фальклоры. Мн., 1997; С ы с о ў У.М. 3 крыніц спрадвечных. Мн., 1997; Л і ц ь в і н к а В. Святы і абрады беларусаў. 3 выд. Мн., 2001; Г у р с к і АІ. Святкаванне каляд на Беларусі. Мн., 1998; Я г о ж. Семантыка і паэтыка сямейнай лірыкі. Мн., 2001; K р y к Я. Сімволіха беларускай народнай культуры. Мн., 2000; Н о в а к В.С. Каляндарна-абрадавая паэзія Гомельшчьшы; (Да прабл. лакальнага, агульнанац. ў фальклоры). Гомель, 2001; Беларускі фальклор: У 6 кн. Кн. 1—4. Мн., 2001—02; С а л а м е в і ч У.І. Беларускі фальклор (1926— 1963): Кароткі бібліягр. давед. Мн., 1964; Г р ы н б л а т М.Я. Беларуская этнаграфія і фалькларыстыка: Бібліягр. паказ. (1945— 1970). Мн., 1972; T h o m p ­ s o n S. Four symposia on folklore. Blooming­ ton, 1953; S w i r k o S. Litwa i Bialorus / / Dzieje folklorystyki polskiej, 1800— 1863.

Wroclaw ect., 1970. І.У.Саламевіч. Ф А Л Ы Ш 0 Р (англ. folklore літар. — народная мудрасць), адзін з відаў маст. творчасці народа, ш то адлю строўвае рэчаіснасць y вобразах, створаны х паэты чны м словам; тое, ш то народная паэтычная творчасць. Ф АЛЬКОЎСКІ (сапр. Л я ў ч y к) Дзмітры й Нічыпаравіч (3.11.1898, в. Вял. Л епясы К обры нскага р -н а Брэсцкай вобл. — 17.12.1934), украінскі паэт. С кончы ў К обры нскае гар. вучылішча, вучыўся ў Брэсцкай гімназіі (1912— 15). Уваходзіў y кіеўскае літ. аб’ядн анн е «Ланка». Друкаваўся з 1924. Аўтар паэм «Чэкіст» (1924), «Чабан» (1925), паэт. зб-каў «Далягляды» (1927), «На паж арышчы» (1928), «Палессе» (1931), y якіх адлюстраваў героіку і трагізм грамадз. вайны, апяваў пры гаж осць палескага краю. Н екат. яго верш ы сталі нар. песнямі. Перакладаў творы бел., рус., ням. паэтаў. Рэпрэсіраваны , расстраляны . Рэабілітаваны ў 1957. Тв:. Поезіі': Квів. 1989. Літ.: Памяць: Пст.-дак. хроніха Кобрынскага р-на. Мн., 2002. Н.М.Пліско. Ф А Л ЬС ІФ ІК А Ц Ы Я (сярэднелац. falsificatio падробка), 1) падробка чагонебудзь, скаж энн е, падм ена сапраўднага лж ы вы м, уяўным. 2) Зм ян ен н е з карыслівай мэтай як асц і прадметаў збыту ў бок іх пагарш эння пры захаванні знеш няга выгляду. 3) П адробка, падробленая рэч, ш то вы даецца за сапраў-

ФАЛЬСТЭР__________

311

дную. К ры м інальнае права Рэспублікі Беларусь, акрам я такога небяспечнага віду Ф ., я к фалыйываманецтва, вылучае таксама і інш. яе разнастайнасці, якія праследую цца ў закон н ы м парадку (напр., Ф. сродкаў вы м ярэння, падробка знакаў паш товай аплаты, праязны х і інш. дакуменгаў, падробка штампаў, пячатак, бланкаў і да т.п.). Ф АЛЬСКІ Усевалад Сцяпанавіч (7.3.1886 ці 8.3.1887, в. Л ош ы да, цяпер y межах М інска — ?), бел. грамадска-паліт., дзярж. і культ. дзеяч, акцёр; адзін са стваральнікаў бел. праф ес. т-ра. С кончыў 3 курсы Л яснога ін -та ў Пецярбургу. У 1906 далучыўся да бел. руху. Н а працягу 1915— 18 удзельнічаў y арганізацы і і быў старш ы нёй Першага таварыства беларускай драмы і камедыі, М інскага т-ва працаўнікоў мастацтва. В ы канаўца вядучых роляў y спектаклях «Паўлінка» Я .К упалы , «П аш ы ліся ў дурні» М .К рапіўнідкага, «М одны шляхцюк» К .К аганца, «Бязвінная кроў» У.Галубка і інш. Быў членам М інскага аддзела Бел. т-ва дапам огі пацярпелы м ад вайны , нам. старш ы ні Беларускага нацыянальнага камітэта ў Мінску, прадстаўніком Бел. рады н а Дэмакр. нарадзе 1917. Н а Усебеларускім з ’ездзе 1917 адзін з лідэраў ф ракцы і левай плыні. Са жн. 1918 y М аскве, удзельнічаў y стварэнні маск. бел. секцы і РК П (б). Узначальваў камісары ят замеж ны х спраў Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі (студз. 1919). У 1919 двойчы ары ш таваны сав. ўладамі. У час польскай акупацы і Беларусі (1919— 20) нам. нач. раёна эксплуатацы і лясоў. У 1921 нам. заг. аддзела мастацтваў, вучоны сакратар Акад. цэнтра Наркамата асветы Б С С Р . 3.9.1921 арыш таваны і пры гавораны Ч К Беларусі да расстрэлу, зам ен енага на 5 гадоў зн яволення ў см аленскай катарж най турме. 3 1923 с п р а в а в о д р а б ф а к а п ры С м ал ен ск ім ун-це. 3 1925 жыў y Кіеве, працаваў дырэктарам драм. т-ра імя М .Занькавецкай, перапісваўся з Інбелкультам. Далей ш ы лёс невядомы. Рэабілітаваны Ваен. пракуратурай Рэспублікі Беларусь 6.8.1996. Л і т С е л я м е н е ў В., С к а л а б а н В. Тры лісты Усевалада Фальскага / / Тэатр. творчасць 1996. №6; Г е с ь А. «Выслаць за межы Беларусі...» / / Палітычныя рэпрэсіі на Беларусі ў XX ст. Мн., 1998; С к а л а б а н В. Беларусь і Украіна: разам да незалежнасці / / Спадчына. 1998, №1. ВДз.Селяменеў, ВУ.Скалабан. Ф А Л ЬС Т Э Р (Falster), востраў на 3 Балты йскага м., y Даніі. Пл. 514 км 2. Узгоры стая раўніна з марэнны мі градамі (выш . да 38 м). Сенаж аці, участкі ш ыракалістых лясоў. М алочная ж ывёлагадоўля. Вырош чваюць цукр. буракі, збожжавыя культуры. Злучаны мастамі з а-вамі. Зеланды я (даўж. 3,2 км) і Л олан. Н а Ф . — г. Ню кёбінг.

312 _________

ФАЛЬЦОЎКА

Ф А Л Ь Ц бЎ К А (ад ням. falzen складаць, згінаць), 1) зяучэнне загатовак з тонкаліставога металу падоўж ны м ш вом (фальцам). Вы карыстоўваецца пры дахавых работах, y вы тв-сці бляш аных вырабаў. 2) Ф. y паліграфіі — паслядоўнае складванне аддрукаваных аркуш аў кнігі, часопіса і інш. y 1— 4 уэаемна перпенды кулярны я ці паралельны я згібьі для ўтварэння сш ы тка з правільна разм еш чаны м і старонкамі. Робіцца з дапам огай нажавых (нож — метал. пл ан ка апускаецца на аркуш і згінае яго) і касетны х (аркуш упіраецца ў планку касеты і згінаецца) ф альцавальных маш ы н. П ры ратацы йны м друку Ф. вы конваецца адначасова з друкаваннем на фальцапаратах, ш то далучаны да друкарскіх маш ы н (гл. Ратацыйная друкарская машына). Ф А Л Ь Ц Ф т (італьян. falsetto ад falso няправільны , памьш ковы ), самы верхні рэгістр пеўчага голасу (гал. чы нам мужчы нскага), вы ш эй ш ы за звы чайны пеўчы ды япазон. Гучыць ням оцна, мякка, бедны абертонамі. Д а 19 ст. выкарьістоўваўся тэнарам і для атры м ання высокіх гукаў і ўзм ацнення дра)я. вы разнасці, y наш час — для надання гучанню спец ы ф ічнай афарбоўкі. Ф А Л ЬШ Ы В А М А Н Е Ц Т В А , скарочанае найм енне злачы нства, якое заклю чаецца ў вы рабе або захоўванні з мэтай збы ту або збы т падроблены х грош ай ці каш тоўны х папер. П аводле арт. 221 К К Рэспублікі Беларусь Ф . з ’яўляецца злачы нствам супраць парадку ажы ццяўл ен н я эканам . дзейн асці дзяржавы і адносіцца да злачы нстваў міжнар. характару. Н еабходнасць міжнар. супрацоўніцтва ў барадьбе з Ф. пры вяла да закл ю чэн н я ў 1925 Ж энеўскай канвенцы і па барацьбе з падробкай граш овых знакаў. Д зярж авы -ўдзельніды (С С С Р з 1929) узялі н а сябе абавязацельствы не рабіць адрозненн яў паміж падробкай уласных і замеж ны х граш овых знакаў і каш тоўны х папер, кваліф ікавадь Ф. экстрады цы йны м міжнар. крымін. злачы нствам і аказваць адна адной прававую дапам огу ў пош уках і выдачы злачынцаў, a таксам а іх пакаранні ў рамках нац. заканадаўства. Э.І.Кузьмянкова. Ф А Л ЬЯ (Falla) М ануэль дэ (23.11.1876, г. Кадыс, Іспанія — 14.11.1946), ісланскі кампазітар і піяніст; адзін з вядучых дзеячаў нац. адрадж эння (Р эн асім ’ента). Вучань Ф. П едрэля (кам лазіцы я), Х.Трага (ф п ). У 1907— 14 жыў y П ары жы, зблізіўся з Імпрэсіяністамі. У 1940 эмігрыраваў y Аргенціну. Творчасць Ф . абагульніла рэгіянальны я асаблівасці нац. фальклору, трады цы і ісл. музыкі элохі Рэнесансу і барока і стала вярш ы няй ісп. сучаснай музыкі. Найб. ввдомыя творы: олера «К ароткае жыццё» (паст. 1913), лялечная опера «Балаганчы к маэстра Педра» (паст. 1923), бале-

ты «Любоў-чараўніца» (паст. 1915) і «Трохвуголка» (паст. 1919), сюіта для ф л. з арк. «Н очы ў садах Ісгіаніі» (1915), 7 нар. ісп. песень. Тв:. Рус. пер. — Статьн о музыке н музыкантах. М., 1971. Л і т К р е й н Ю. Мануэль де Фалья. М., 1960; М а р т ы н о і H. М. де Фалья: Жнзнь н творчество. М., 1986.

Ф А Л І0 Ш Ы Н П ётр Л явонцьевіч (н.

17.6.1933, в. М унач Р азадскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне хіміі торфу. Д -р тэхн. н. (1992). С кончы ў М аскоўскі тарф яны ін-т (1956). 3 1956 y Ін -ц е торфу Н ац .,А Н Беларусі. Навук. лрац ы па хіміі торфу, бурых вуглёў, гаручых сланцаў і расліннай біямасы . Распрацаваў спосабы тэрм ічнай лерапрацоўкі торфу і гаручых сланцаў, атры м ання вадкіх і газаладобны х энерганосьбітаў на аснове цвёрдых гаручых вы капн яў і расліннай біямасы. Тв:. Преврашення юрфа н его компонентов в процессе саморазогреваняя прн храненяя. Мн., 1972 (у сааўт.); Возможноста нспользовання газнфнкацнм местных твердых топлнв в энергетяке Беларусн (разам з І.С.Куліковым, АУ.Лапшовым) / / Энергоэффектнвность. 2000. №7. М.П.Савік.

Зямлю . У космасе дравёў 7,86 сут. Нач. Гал. ўпраўлення абароннай прам-сці В’етнама. У.С.Ларыёнаў. Ф АМ А А КВІН СКІ Тамаш Аквінскі, Фама А к в і н а т (Tho­ m as Aquinas; 1225 ці 1226, зам ак Ракасек а каля Акуіна, Італія — 7.3.1274), сярэдневяковы ф ілосаф , тэолаг, сістэматызатар схаластыкі, заснавальнік тамізму. Д -р тэалогіі (1257). Чл. ордэна дам ініханцаў (1244). Выхоўваўся і вучыўся ў бенеды кцінскім клядггары М он тэ-К асін а, y Н еалалітанскім і Пары ж скім ун-тах; вучань Альберта Вялікага. Выкладаў y Ііары ж ы , Рыме, Неадалі. У асн. драцах «Сума філасофіі, аб садраўднасці каталіцкай веры судраць язычнікаў» (1259— 64), «Сума тэалогіі» (де скончана, 1269— 73) імкнуўся даць філас. абгрунтаванне хрысц. веравучэнню на аснове сінтэзу рацы янальнага і рэліг. пазнання, пераасэнсавання з хрысц. пазіцы й ф іласофіі Арыстоцеля. Асн. пры нцы п філасоф іі Ф.А. — гармонія веры і розуму; быў удэўнены , што розум здольны даказаць бы дцё Бога і адхіліць д ярэчан н і супраць ісцін веры. Д огматы веры дадзяляў на рацы янальна зразумелы я, Якія мож на растлумачыць пры дапам озе розуму (існаванне Бога, бессм яротнасць душ ы і інш .), і звышрацы янальны я, недастудны я логіцы, якія спасцігаю цца толькі ш ляхам веры (створанасць свету, догмаг дра дершародны грэх). Д асканалае пазнанне, на яго думку, магчы ма толькі ў раі ці ў стане рэліг. экстазу і закдю чаецца ў сузіранні Бога. Лічыў, ш то найвыш эйш ага ш часця чалавек дасягае дры ўсведамл ен н і бож ай сутнасці, ш то магчыма толькі пры вы канадн і ўсіх лраддісанняў рэлігіі і царквы. Уяўляў Бога я к быццё,

Ф А Л Я Л ЬН Ы Я (Phallales), л арадак гастэраміцэтавых грыбоў. 2 сям ., 20 родаў, каля 75 відаў. П а ш ы р а н ы 'ў лясах лераважна трапічны х зон. Глебавы я л ясн ы я сапратрофы. Н а Беларусі 1 від — вясёлка звы чайная (гл. Вясёлка). Пладовыя целы акруглыя, закрыгыя, фарміруюцца на міцзліі. Знешні слой абалонхі (перыдый) шчыльны, перапончаты, унутр. — студзяністы. У абалонцы ўтвараецца рэцэптакул — пладаносец. Ён выносіць на адлегласць да 30 см спелыя базідыяспоры, якія знаходзяцда ў слізістай масе з харакгэрным непрыемным пахам для прываблівання насякомых. С.І.Бельская. ФАМ ТУАН (Pham Tuan; н. 14.2.1947, в. Куактуан дравінцы і Тхайбінь, В ’етнам), дерш ы в ’етнам скі касманаўт. Герой Сав. Саюза (1980). Герой Узбр. Сіл (1972) і Герой П рацы В’етнам а (1980). Ген.-далкоўнік. С кончы ў ваен. вучыліш ча Лётчыкаў y С С С Р (1967), Ваеннадаветр. акадэмію імя Ю .А.Гагарына (1982). 3 1979 y Ц энтры ладрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю А .Г агары на. 23— 31.7.1980 з В.В.Гарбатко здзейсніў (як касманаўт-даследчы к) далёт на касм. караблі (К К ) «Саюз-37» і арбітальнай станцы і «Салют-6» (асн. экідаж Л .І.Я апоў, В.В Румін) з дры сты каваны м да яе К К «Саюз-36», н а як ім вярнуўся на

Фама Аквінскі.

што мае раз і назаўсёды ўстаноўленыя парадак і іерархію; сцвярджаў, ш то чалавек павінны падпарадкоўвацца гэтаму парадку і ў асабістым, і ў грамадскім жыцці, займаць y грамадстве становішча, наканаванае ям у Богам і божымі намеснікамі на зям л і — царквой і свецкай уладай. Царк. ўлада, паводле Ф.А., выш эй за манархічную; усе зям ныя правіделі павін ны падпарадкоўвацда папе ры мскаму. 3 14 ст. вучэнне ФА. лягло ў аснову развіцця ры м скакаталідкай тэалогіі. У 1323 ён кананізаваны каталіцкай царквой, y 1567 пры знаны «пятым настаўнікам царквы». У 1879 вучэнне Ф.А. абвеш чана папам Львом XIII «адзіна сапраўднай філасофіяй каталіцызму», ш то стала падставай для развіцця неатамізму — афід. дактрыны ры м ска-каталіцкай царквы. Н еатамісты (Ж .М ары тэн, Э.А .Ж ы льсон і інш.) бачаць y вучэнні Ф .А., якое абвясціла гармонію веры і розуму, рэлігіі, волі і маралі, аснову для стварэння гарманічнай і цэласнай культуры. Тв.: Рус. пер. — Сумма теологан I—II. Вопрос 18. 0 благе н зле првменвтельно к чвловеческнм действням вообше / / Вопр. фшюсофлл. 1997. №9; О наладеннн демонов // Человек. 1999. №5; Сумма теологнн. Вторая кннга второй часга, вопрос 66. (О краже я грабеже) / / Лнчность н мнр. 2000. №7. Літ.: М а р н т е н Ж. Фома Аквмнсклй, агіосгол современноста / / Марлтен Ж. Знанне в мудрость: Пер. с фр М., 1999; Ж н л ь с о н Э. Нзбранное. T. 1. Томвзм: Введенве в фшюсофню св. Фомы Аквмнского: Пер. с фр. М.; СПб., 2000. І.В.Катляроў. ФАМА СЛАВЯНІН (каля 760 — кастр.

823), кіраўнік нар. паўстання ў Візантыі ў 820—823. Ратуючыся ад пакарання смерцю за ўдзел y зм ове супраць урада, уцёк y Абасідаў халіфат, дзе зрабіў прыдворную к ар ’еру. Д араваны імператарам Львом V і пры значаны военачальнікам адной з малаазійскіх фем. Выкарыстаўшы незадаволенасць сялян і салдат-стратыётаў падатковы м і рэліг. уціскам, Ф .С. y 820 узняў паўстанне, якое хутка ахапіла б.ч. М . Азіі, частку Фракіі і М акедоніі. С твораны я ім армія і флот на працягу года тры малі ў аблозе Канстанцінопаль. У 823 візант. ўрад з дапамогай вой ск балг. хана Амуртага задушыў паўстанне. Ф .С . узяты ў палон і пакараны смерцю. ФАМАГЎСТА (Fam agusta), грэч. А м о х a с т a с (Am m ochôstos), тур. M a r y са (Magusa), горад на ПдУ Кіпра. Засн. ў 3 ст. да н.э. 40 тыс. ж. (1999). Гал. порт і гандл. цэнтр краіны на М іжземным моры. Харч. і тэкст. прадпры емствы. Помнікі архітэктуры: гар. сцены і цытадэль (14— 15 ст.), гатычны сабор і царква (14 ст.), палацы (16 ст.). Музей кіпрскіх археал. стараж ы тнасцей. На Пн ад Ф. — в. Э нгом і з рэш ткам і паселішчаў м ікенскай эпохі і стараж. г. Саламін (руіны эліністы чны х забудоў). ФАМАЛЫ’АЎТ, a П а ў д н ё в а й Р ы б ы , зорка 1,2 візуальнай зорнай велічыні; найб. яркая ў сузор’і Паўд. Рыба. С вя-

цільнасць y 14 разоў болы пая за сонечную. А длегласць ад С онца 7 пк. Ф АМ ВАН Д О Н Г (P ham Van Dông; 1.6.1906, прав. Куангнам, В’етнам — 29.4.2000), дзярж аўны дзеяч В’етнама. Вучыўся ў Х анойскім ун-це. 3 1925 чл. Т -ва рэв. моладзі В’етнама, з 1929 чл. яго Ц К. У 1929 ары ш таваны ф ранц. ўладамі, y 1930 y турме далучыўся да Камуніст. парты і Індакітая (К П ІК , з 1951 — П арты я працоўны х В’етнама, П П В; з 1976 — Камуніст. парты я В ’етнама, К П В ). У 1941— 45 удзельнічаў ва ўзбр. анты яп. барацьбе. 3 1945 міністр ф інансаў Час. ўрада Д эм акр. Рэспублікі В’етнам (ДРВ), з 1946 надзвы чайны прадстаўнік К П ІК y Паўд. В’етнаме. 3 1951 чл. П алітбю ро Ц К ПГ1В— К П В . У 1949— 54 нам. п рэм ’ер-міністра, y 1955— 61 міністр зам еж ны х спраў ДРВ.

3 1956 п рэм ’ер-м іністр Д РВ , пасля аб’ядн анн я краіны (1976) — Сацы яліст. Рэспублікі В’етнам. У 1986 падаў y адстаўку з усіх парты йны х, y 1987 — дзярж. пасад. Ф АМ ВІХАН К ейсон (13.12.1920, прав. Саванакхет, Л аос — 21.11.1992), дзяржаўны і паліт. дзеяч Лаоса. Вучыўся ў Х анойскім ун-це. У 1942 далучыўся да анты яп. барацьбы. У 1947— 49 узначаліў узбр. барацьбу супраць ф ранц. панавання ў Паўн.-Усх. Л аосе, з 1949 н а чале Н ар.-вы зв. арміі Лаоса. 3 1950 чл. Ц К Адзінага нар. фронту Л аоса, міністр абароны ва ўрадзе Нац. супраціўлення.

3 1951 кіраўнік Н ар.-рэв. парты і Лаоса.

3 1956 адзін з кіраўнікоў, з 1959 нам. старш ы ні П атрыят. фронту Л аоса (П Ф Л ), які вёў узбр. барацьбу з цэнтр. урадам Лаоса. П асля перамогі П Ф Л і абвяш чэння ў ліст. 1975 Л аоскай Н ар,Д эмакр. Рэспублікі (Л Н Д Р ) — п рэм ’ерміністр Л Н Д Р . У жн. 1991 абраны прэзідэнтам Л Н Д Р . Ф А М ЁН КА Вячаслаў Рыгоравіч (н.

19.3.1935, Баку), бел. артыст аперэты (тэнар). Засл. арт. Беларусі (1973). 3 1956 працаваў y драм. т-рах Расіі і Украіны . 3 1964 y М агілёўскім абл. т-ры муз. камеды і, з 1970 саліст Бел. дзярж . муз. т-ра. Валодае яркім камед. талентам. С ярод роляў на бел. сцэне: Бы коўскі, Слаўка, М атыль («Паўлінка», «Пяе «Ж аваранак», «Тыдзень вечнага кахання» Ю .С ем янякі), Ц ярэш к а («Судны час» Р.Суруса), М асленікаў («Дзяніс Давыдаў» А .М ды вані), маркіз дэ Тарсі («Ш клянка вады» У.Кандрусевіча), М ікі і Ф іліп («Вольны вецер» І.Дунаеўскага), Буба («К аўказская пляменніца» Р.Гадж ы ева), М ітрусь Н ічы парэн ка («Халопка» М .С трэльнікава), Рамон («П ацал унак Чаніты» Ю .М ілю ціна), Я ш ка-артьілеры ст («Вяселле ў М алінаўцы» Б.А ляксандрава), М арсель, Боні, Н апалеон, Эстэргазі, барон дэ К рэвільяк («Ф іялка М анмартра», «Сільва», «Баядэра», «М арыца», «П ры нцэса цырка» І.К альм ана), Негаш , барон Зета («Вясёлая ўдава» Ф .Легара). Літ.: Р а к а в а А. Ці н е Фаменка гэта?.. / / Тэатр. Мінск. 1974. №1. А.Я.Ракава.

Ф А М ІН

313

Ф А М ІЛ ІЯ (лац. familia с я м ’я), y Стараж ы тны м Рыме сям ейн ая гаспадарчаюрыд. адзінка, як ая аб’ядноўвала ўсіх членаў с я м ’і, ш то паходзілі па мужчынскай лініі ад аднаго родапачы нальніка або ўвайш лі праз шлюб ці ўсынаўленне. Улада галавы с я м ’і распаўсюджвалася на ўсю Ф ., y т.л. на маёмасць і рабоў. Ч лены Ф. аб ’ядноўваліся дамаш нім культам. Ф . наз. таксам а род, ш эраг пакаленняў, якія маю ць аднаго продка. А.Г.Зельскі. Ф А М ІЛ Ь Я Р Н А С Ц Ь (ад лац. familiaris сям ейн ы , блізкі), бесцы ры моннасць, развязнасць не да месца ў адносінах з кім-небудзь. Ф А М ІН Васіль Васілевіч (2.4.1884, М асква — 1942), удзельнік рэв. руху, сав. дзярж . дзеяч. У дзельнік рэвалю цы і 1905— 07 y М аскве, Астрахані. За рэв. дзейн асць неаднойчы быў арыш таваны і сасланы . 3 пач. 1917 y арміі, вёў рэв. работу сярод салдат Зах. фронту, чл. М інскага С авета (з сак. 1917), франтавога к-та Зах. ф ронту (з крас. 1917), яго бальш авіцкай ф ракды і (з вер. 1917), М інскага (з чэрв. 1917) і П аўн.-Зах. абл. (з вер. 1917) к-таў Р С Д РП (б). Адзін з рэдакгараў газ. «Звеэда». Ha II Усерас. з ’ездзс Саветаў вы браны чл. ВЦВК; працаваў y П етраградскім ВРК . У снеж.

1917 удзельнічаў y падпісанні дагавора аб перам ір’і н а Зах. ф ронце. 3 1918 y М аскве, кіраўнік розны х аддзелаў ВЧК, адначасова камісар Ц энтр. ўпраўлення ваен. зн осін, Гал. ўпраўлення шляхоў зн осін, з 1922 нам. нарком а шляхоў зносін. 3 1926 працаваў y Наркамаце ўнутр. спраў, з 1931 нам. наркома воднага транспарту С С С Р , адначасова ў 1930— 35 рэдактар час. «Водный транспорг». 3 1938 y Н аркам аце ўнутр. гандлю С С С Р . Чл. Ц К К РК П (б) y 1924— 25. Аўтар успамінаў. Рэпрэсіраваны ГІамёр y зн яволенні. Ф А М ІН Віталь М іхайлавіч (н. 20.5.1927, в. Ч орнае Рэчы цкага р -н а Гомельскай вобл.), бел. гісторык. Д -р гіст. н. (1973), праф. (1974). Засл. работнік вы ш эйш ай шксшы Беларусі (1979). Скончыў М інскі пед. ін-т (1959) і з 1960 працуе ў ім (цяпер Бел. дзярж. пед. ун-т; y 1972— 97 заг. каф едры ). У 1976— 85 гал. рэдактар навук. зб. «Вопросы нсторнн». Даследуе гісторыю рабочага класа, прафсаюзнага руху, навук.-тэхн. прагрэсу Беларусі' ў пасляваенны час. Адзін з аўтараў вучэбны х дапамож нікаў па гісторыі Беларусі для 9— 11-га класаў.

Te. : Профсоюэы Ьслорусснн в борьбе за техннческнй прогресс в промышленностн (1946— 1971 гг ). Мн., 1971; Мннскмй ордена Трудового Красного Знаменн государственный педагогаческвй ннстіггут нм. АМ.Горького (1922— 1972). Мн., 1974 (у сааўт ). Ф А М ІН Еўсдігней Іпатавіч (16.8.1761, С .-П ецярбург — крас. 1800), рускі кампазітар; адзін са стваральнікаў рус. one-

314

Ф А М ІН

ры. Чл. Б алонскай ф іларм анічнай акадэміі (Італія 1785). С кончы ў муз. клас ГІецярбургскай AM (1782), удасканальваў м айстэрства ў Італіі. 3 1786 y Расіі. ГІрацаваў y розны х муз.-драм. жанрах: героіка-трагеды йны м (меладрама «Арфей», паст. 1792; музыка да трагедыі У.Озерава «Яраполк і Алеі», 1798), народна-быт. (опера «Ямшчыкі на падставе», паст. 1787), камед. (оперы «Амерыканцы», паст. 1800; «Залаты яблык», паст.

1803), пастаральным («Кларыда і Мілон», паст. 1800). Яго опера «Ямшчыкі на падставе», засн. на нар. песеннасці, вы значы ла адзін з гал. кірункаў развідця рус. опернай ш колы. Л і т Д о б р о х о т о в Б. Евстлгней Фомнн. М., 1968; Е.Н.Фомнн / / Нсторня русской музыкл. М., 1985. Т. 3. Т.А.Дубкова. Ф А М ІН Іван А ляксандравіч (3.2.1872, г. Арол, Расія — 12.6.1936), рускі архітэктар, гісторык архітэктуры. Акад. архітэктуры (1915). Вучыўся ў П ецярбургскай AM (1894— 97, 1905— 09) y Л B e­ nya, выкладаў y ёй. У 1897— 1905 працаваў y М аскве пам. арх. Л .К екуш ава, Ф.Шэхтэля-, зазнаў уплы ў мадэрна. У 1900— 10 даследаваў архітэктуру рус. класіцыэму. С тваральнік неакласіцы зм у ў рус. архітэктуры: дамы А .П олаўцава (1911— 13), САбамелек-Лазарава (1912— 14) y Пецярбургу і інш . У 1920— 23 вы канаў планіроўку і азелян енн е Марсава поля. 3 1929 y М аскве. Распрацоўваў тэкганічную структуру будынкаў: y Маскве — дом т-ва «Дынама» (1928— 30), новы коргіус М ассавета (1930), буды нак М ін-ва шляхоў зн осін (1933— 36), станды й метрапалітэна «К расны я вароты» (цяпер «Лермантаўская»; 1935), «Плош ча Свярдлова» (цяпер «Тэатральная»; 1936— 38) і інш.; Савет М іністраў У краіны ў Кіеве (1934— 39, пры ўдзеле П.Абросімава). Н а Беларусі ўдзельнічаў

працаваў для гарадоў Барысаў і Ваўкавы ск гірасклы пом нікаў воінам, якія загінулі ў вайну 1812, праект царквы св. М ікалая ў Барысаве. У 1940 y парку імя М .Горкага ў М інску адбы лася выстаўка работ Ф. (чарцяж ы, ф отазды мкі, малю нкі, кампазіцы і лепш ы х арх. твораў). Л і т М н н к у с М. , П е к а р е в а Н. М.АФомнн. М., 1953; Л н с о в с к м й В.Г. Н.А.Фомнн. Л., 1979. В.М.Чарнатаў.

С.У.Фамін

Я.І.Фаміных.

Ф А М ІН М ікіта А ляксандравіч (н.

21.10.1950, г. Вял. Ноўгарад, Расія), бел. фізік. Д -р ф із.-м атэм . н. (1986), праф.

(1991). С кончы ў Л енінградскі політэхн. ін-т (1973). 3 1973 y Ін -ц е тэарэт. і пры кладной механікі С ібірскага аддз. АН С С С Р. 3 1976 y Акад. навук. ком плексе «Ін-т цепла- і м асаабмену ім я А.В.Лыкава» Нац. А Н Беларусі (з 1981 заг. лабараторыі). Н авук. працы па вы сокаскарасны х метадах спектральнай ды ягносты кі ў цеплафізіцы і газады наміцы , распрацоўцы магутных газады намічны х лазераў, лічбавай спекл-ф атаграф іі і спекл-інтэрфераметры і. Те:. Газодннамнческне лазеры на смешеннн. Мн., 1984 (разам з Р.І.Салаухіным); Спекл-ннтерферометрйя газовых потоков. Мн., 1989; Speckle photography for fluid mechanics measurements. Berlin, 1998.

нікум (1925), БДУ (1930). Працаваў настаўнікам, вы кладчыкам Горацкай с,г. акадэміі (1930— 34). 4.1.1935 рэпрэсіраваны, П ры гавораны да расстрэлу, замененага 10 гадамі пазбаўлення волі. П акаранне адбываў y К ом і АССР. Паўторна ары ш таваны ў 1941. Расстраляны. Друкаваўся з 1924. Вершы змяш чаў y час. «М аладняк», «Полымя», «Малады араты», «М аладняк Барысаўшчыны», «Беларусь калгасная» і інш ., y газетах. У іх ш чы рая лю боў да Беларусі, услаўленне новы х з ’яў рэчаіснасці, тэм ы сяброўства, дружбы, кахання, роднай гісторыі. Захапляўся творчасцю С .Ясеніна. Аўтар паэм «Балота» (1927), «За новы я дні» (1929). Н а бел. мову перакладаў творы У.Сасюры.

Te:. Дымнае жыта: Вершы. Паэмы. Пераклады. Мн., 1991. Літ.: С к р ы г а н Я. Сергей Фомнн м еше некто / / Нёман. 1981. №12.

I У Саламевіч. Ф А М ІН Яўхім М айсеевіч (15.1.1909, в. К алы ш кі Л ёзненскага р -н а Віцебскай вобл. — 30.6.1941), адзін з кіраўнікоў Брэсцкай крэпасці абароны 1941 y Вял. Айч. вайну. С кончы ў П скоўскую акруговую парт.-сав. ш колу (1929). 3 1926 на парт. і прафс. рабоце ў Пскове. 3 1932 y Чырв. Арміі. У дзельнік паходу Чырв. Арміі ў Зах. У краіну восенню 1939. 3 крас. 1941 палкавы камісар y Б рэсцкай крэпасці. 22.6.1941 арганізаваў і кіраваў абаронай каля Холмскіх варот- цытадэлі, з 24 чэрв. — нам. камандзіра зводнай баявой грулы абаронцаў крэпасці. Ц яж ка паранены трапіў y лалон, расстраляны ням. фашыстамі каля Холмскіх варот. Яго імем названы вуліцы ў Брэсце, Л ёзне, М інску і Пскове. Літ:. С м і р н о ў С.С. Брэсцкая крэпасць. Мн., 1967. Ф А М ІН А Аліна Рыгораўна (н.. 28.3.1942, в. Ш астакова С м аленскай вобл., Расія), бел. мастак т -р а лялек. Засл. дз. маст.

АФаміна. Сцэнагра-

фія да спехтакля <Дзед і Жораў» В.Вольскага. Макет.

І.Фамін. Дом таварыства «Дынама» ў Маскве y конкурсе па распрадоўды праекта будын'ка М інскай губ. управы, стварыў абеліск y памяць разгрому напалеонаўскіх войск пад Відебскам (1911), рас-

Ф А М ІН Сяргей Уладзіміравіч (29.4.1906, в. П епелеўка М анасты рш чы нскага р -н а С м аленскай вобл., Расія — 4.12.1941), бел. паэт. С кончы ў М агілёўскі педтэх-

Беларусі (1988). С кончы ла Мінскае маст. вучылішча (1962), Бел. тэатр,маст. ін-т (1968). 3 1962 мастак-пастаноўш чы к, y 1975— 98 гал. мастак Бел.

I I I

I

I

|

дзярж. т-ра лялек. Н айб. зн ачны я работы па афармленні спекгакляў па творах бел. аўтараў: «Дзед і Ж ораў» В.Вольскага (1973), «Сымон-музыка» Я .К оласа (1982, 1990), «Цар Ірад» Г.Бары ш ава (1993) y дзярж. т-ры лялек; «Ры горка— зорка з нябёсаў» А .В ярцінскага (1989) y Люблянскім т-ры л ял ек (С лавенія). С ярод інш. пастановак: спектаклі для дзяцей «Тыграня Петрык» Г.Я нуш эўскай (1965), «Вясёлы цырк» Ан. Л яляўскага (1969), «Хлопчык-зорка» О.Уайльда (1978), «Папялушка» Ж .М асн э (1991) y дзярж. т-ры лялек; «Віні-Пух і ўсе, усе, усе...» А.Мілна (1982) y М агілёўскім абл. т-ры лялек; для дарослы х — «Боская камедыя» І.Ш тока (1971), «Зорка і смерць Хаакіна М ур’еты» П .Н эруды (1980), «Прыгоды бравага салдата Швейка» Я.Гашака (1981), «М айстар і Маргарыта» М .Булгакава (1987), «Бура» У.ІІІэкспіра (1990) y дзярж . т-ры лялек; «Трыстан і Ізольда» (1983) y М агілёўскім т-ры. С.Ф Юркевіч. ФАМІН0, біялагічны зак азн ік рэсп. значэння ў Расонскім р -н е В іцебскай вобл. Засн. ў 1979 для захавання пры родных журавіннікаў. Пл. 640 га. Размешчаны на вярховым балоце Васільева. Азёрна-ледавіковая нізіна. Глебы тарфяна-балотныя (глыб. торф у 5,5 м, y сярэднім 2,46 м). Х ваёва-кусцікавасфагнавыя фітацэнозы. Значн ы ўчастак высокаўзроставага (60— 80 гадоў) ш эраалешніка. Сустракаецца рэдкі атлантычна-еўрап. від — см алянка двухдомная. П.ІЛабанок. ФА.МІНЦЫН Андрэй Сяргеевіч (29.6.1835, Маскла — 8.12.1918), расійскі вучоны ў галіне батанікі. Акад. П ецярбургскай АН (1884). Скончыў П ецярбургскі ун-т (1857), дзе і працаваў з 1861. Заснавальнік (1890) і дырэктар лабараторы і анатоміі і фізіялогіі раслін, заснавальнік пецярбургскай ш колы фізіёлагаў раслін. Навук. працы па ф отасінтэзе і абмене рэчываў y раслін. Аўтар 1-га рас. падручніка па фізіялогіі раслін (1887). Тв. Обмен веіцеств н лреврадцешге энергав в растеннях. СПб., 1883. ФАМШЬІХ Яўген Іванавіч (24.12.1906 г. Дзяржынск М інскай вобл.

— 22.5.1977), Герой Сав. Саю за (1945), ген.-лейтэнант танк. вой ск (1945). СкоНЧыў Саратаўскую танк. ш колу (1928), ваен. акадэміі механізацыі і матарызацыі РСЧА (1941), Генштаба (1948). У Чырв. Арміі з 1928. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на П аўн.-Зах., Зах., 1-м і 2-м Укр., 1-м Бел. франтах: камандзір танк. батальёна, палка, нач. штаба брыгады, корпуса, камандзір корпуса. Удзельнік баёў пад Ноўгарадам, Вязьмай, Ельняй, Курскам, Корсунь-Шаўчэнкаўскай, Берлінскай аперацый, вызвалення Беларусі, Польшчы. Танк. корпус на чале з ген.-маёрам Ф. вызначыўся ў 1945 пры ф арсіраванні Одэра ў час Берлінскай аперацыі. Пасля вайны да 1960 на камандны х пасадах y Сав. Арміі, y Ваен. акадэміі бранятанк. войск.

Ф А М ІЧ 0 Ў Ю ры й К анстанцінавіч (н.

30.10.1929, г. Ч ы стапаль, Татарстан, Pa­ c k ) , бел. вучоны ў галіне мікрабіялогіі. Д -р мед. н. (1967), праф . (1968). Засл. работн ік адукацы і Беларусі (1991). С кончы ў М інскі мед. ін-т (1954). 3 1957 y Бел. Н Д І эпідэм іялогіі і мікрабіялогіі.

3 1967 y БДУ (з 1969 заг. каф едры , адначасова ў 1971— 73 дэк ан ). Навук. працы па малекулярнай генетыцы бактэрый. Т в Генетнческая органязацня хромосомы Erwinia chrysanthemi (разам з У.АПракулевічам) / / Успехн современ. генетнюг. 1993. Вып. 18. Ф А М 0 3 Ы , ін ф екц ы й н ы я хваробы раслін, я к к вы клікаю цца грыбамі з роду фома. П раяўляю цца на мясістых, багатых вадою і паж ы ўны м і рэчы вам і органах раслін пераваж на ў вы глядзе сухой гнілі, на лісці і сцёблах — плямістасцю . К ры ніца інф екцы і — пасадачны матэрыял, расл. рэш ткі, глеба. Н а Беларусі паш кодж ваю ць ш матлію я агароднінны я, тэхн., карм авы я культуры і дзікарослы я травы. Н айб. паш ы раны Ф .: гузікавая гніль бульбы (язвавая і некрозная ф орм ы ), сухая гніль капусты , сухая гніль морквы , Ф. буракоў, лю цэрны . ФАНА..., гл. Фона... ФАНАБоЗРЫ Я ( п о л ь с к . fanaberia), ац эначная катэгоры я чалавека; уласцівасць ф анабэры стага. Т акога чалавека адрознівае зазнайства, ганарлівасць, пыхлівасць, самаўпэўненасць. Ф А Н А Г 0Р Ы Я (грэч. Phanagoreia), анты чны горад на Т ам анскім п-ве (цяпер гарадзішча каля пас. С ян н о й К раснадарскага краю Расіі). Засн. ў 2 -й пал. 6

Фамоз капусзы. Пашкоджаныя: 1 — лкт; 2 — сіручок; 3 — сцябло; 4 — расгок; 5 — качан. Фамоз морквы. Пашкоджаныя: 6 — сцябло; 7 — караняплод. Фамоз цукровых буракоў. Пашкоджаныя: 8 — ліст; 9 — насенне. Фамоз бульбы: 10 — пашкоджаны клубень.

ФАНАЛОГІЯ_____________ 315 ст. д а н.э. 3 5 ст. да н.э. ў складзе Баспорскай дзяржавы. Росквіт Ф. прыпадае на 5— 2 ст. да н.э. Горад чаканіў уласную сярэбраную манету. Насельніцтва Ф. (грэкі, меоты, сінды, сарматы ) займалася гандлем, рыбалоўствам, рамяством. 3 2 ст. да н.э. ўваходзіла ў П антыйскае царства. У 1 ст. да н.э. наз. Агр ы п к . Горад існаваў да 11— 12 ст. н.э. Раскопкам і (вядуцца з 19 ст.) выяўлены ^арадзішча, частка якога затоплена морам, рэш ткі абарончы х сцен, жылых кварталаў, храмаў, гімнасій, тэрмаў, рамесніцкіх майстэрань. А.Г.Зельскі. ФАНАГРАМ А (ад фана. .. + ...грама), гуканосьбіт з запісаны м і н а ім гукавымі ваганнямі, пры значаны для наступнага ўзнаўлення. Адрозніваюць Ф. м е х а н і ч н ь і я (дыск з выціснутай ці прарэзанай разцом канаўкай), м а г н і т н ы я (стальны дрот або ферамагн. стужка), а п т ы ч н ы я (кінастужка з падоўжнай зацямнёнай дарожкай, аптычныя характарыстыкі якой зменьваюцца адпаведна гукавым ваганням) і інш. Гл. таксама Гуказапіс. Ф А Н А Л 0Г ІЯ (ад фана... + ...логія), раздзел мовазнаўства, як і вывучае функцы янальны бок гукавога ладу мовы — адрозненне значы м ы х адзінак (марфем, слоў, сказаў) і адрознівальны я сродкі. Вылучылася з фанетыкі, часта разглядаецца я к яе раздзел. Зарадзілася ў рас. мовазнаўстве (І.А Б ад у эн дэ Куртэнэ, М .С .Трубяцкой, Л .У .Ш чэрба і інш.). У Ф. вызначаюць 3 функцыі гукаў: кульмінатыўную (вяршынеўіваральную), дэлімітатыўную (раэмежавальную) і дыстынктыўную (сэнсаадрознівальную). На аснове апошняй

316

ФАНАРЫЁТЫ

вылучаюць фанемы. Ф. падзяляецца на фанематыку (сегментную Ф ), прасодыку (суперсегментную Ф ); апісальную і тэарэтычную Ф. Ф а н е м а т ы х а вывучае функцыянаванне сегментных элементаў (фанем), прасодыка — суперсегментных элементаў, якія пашыраюцца больш як на адзін сегмент (націск, інтанацыя). Фанематыка выяўляе таксама сістэмныя адносіны паміж фанемамі, якія ў бел. мове грунтуюцца на проціпастаўленні цвёрдых і мякхіх, звонкіх і глухіх, шыпячых і свісцячых, выбухных і афрыкатыўных зычных, галосных верхняга і няверхняга пад’ёму, агубленых і неагубленых. Т э a р э т. Ф. даследуе прыроду фаналагічнай рэальнасці і распрацоўвае апарат яе паняццяў, а п і с а л ь н a я Ф вывучае фаналагічную сістэму моў, адкрывае універсальныя фаналагічныя заканамернасці (сінхранічная Ф ), аналізуе развіццё фаналагічных сістэм канкрэтных моў (дыяхранічная Ф ). У сучаснай Ф. некалькі кірункаў, якія адрозніваюцца разуменнем прыроды фаналагічнай рэальнасці і азначэннем яе асн. адзінак. Гал. з іх склаліся ў межах Пражскай лінгвістычнай школы, гласематыкі, дэскрыптыўнай лінгвістыкі, параджальнай граматьпсі. У рас. навуцы найб. пашыраны канцэпцыі Маскоўскай і Пецярбургскай фаналагічных школ. Фаналагічныя даследаванні на Беларусі ввдуцца ў Ін-це мовазнаўства Нац. АН Беларусі (М.В.Бірыла, АА.Крыніцкі, АІ.Падлужны) і Мінскім лшгвістычны.ч ун-це. Літ:. К р ы в і ц к і А А , П а д л у ж н ы АІ. Фанетыка беларускай мовы. Мн., 1984; Беларуская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985. А.І.Падлужны. Ф А Н А РЫ Ё Т Ы (навагрэч. Phanariôtës літар. — ж ыхары Ф анара, квартала ў Стамбуле з рэзід энд ы яй грэч. па'грыярха), прадстаўнікі грэч. хрысц. ары стакраты і ў А см анскай імперы і, як ія да 18 ст. займ алі пры вілеяванае становіш ча сярод хрысц. падданы х імперы і. 3 іх ф арм іравалася кіраўніцтва правасл. царквы, іх пры значалі на вы сокія пасады ў тур. адміністрацы і (драгаманы , гаспадары М алдовы і Валахіі і інш .). 3 уздымам y пач. 19 ст. нац.-вы зв. руху балк. народаў уплы ў Ф . падарваны. Ф А Н А Т Ы ЗМ (ад лац. fanaticus р а з’юш аны ), 1) край н яя ступень адданасці сваім вераван ням і перакананням , алучаная з нецярпім асцю д а любых інш. поглядаў і ім кненняў. Н ебяспечная з ’ява ў грамадскім ж ы ц ці — вядзе да р а з’ядн анн я, супрацьпастаўлення людзей па рэліг., расавы х, нац. і інш. пры кметах. Існуе п ан яц д е «ваен. Ф.». У час 2-й сусв. вайны і ў наш час з ф анаты чна настроены х асоб каміш ектавалі групы добраахвотны х самаахвярнікаў (напр., яп. камікадзе, араб. шахіды). 2) У перан осн ы м зн ач эн н і — страсная адданасць чам у-н., пэўнай ідэі. ФАНАТЭКА (ад фана... + грэч. thêkê сховішча), збор гуказапісаў (муз., ліг., дакумент., спец., навуч. і інш .), арганізаваны ў пэўнай сістэме; установа (ці яе падраздзяленне), якая ажы ццяўляе збор, спец. апрацоўку, захоўванне і выдачу гуказапісаў; існую ць дзярж., грамадскія і пры ватны я Ф ., універсальны я і спецы ялізаваны я. Значнае паш ы рэнне

набы лі навуч. Ф. — y агульнаадук. ш колах, вы ш эйш ы х, сярэдніх спец. навуч. установах, асабліва муз., тэатр., пед., культурна-асветны х. Н айбуйнейш ы я Ф . свету: y Расіі — Ц энтр. дзярж. архіва гуказапісаў (засн. ў 1967), Дзярж. Д ом а рады ёвяш чання, Нац. б-кі Расіі ў М аскве і інш .; Берлін скай А Н , Бры танскага музея, ф ранц. Акадэміі імя Ш .К ро і інш . У Рэспубліцы Беларусь м атэры ялы Ф . захоўваю цца ў Бел. дзярж. архіве кінаф отафонадакументаў.

Дз.І.Фанвізін

Ф А Н В ІЗІН Д зяніс Іванавіч (14.4.1744 або 1745, М асква — 12.12.1792), рускі пісьменнік. Вучыўся ў М аскоўскім ун-це (1761— 62). С луж ы ў y К алегіі зам еж ны х спраў. Л іт. д зей н ас ц ь пачаў y 1761 перакладам і з зах.-еўрап. моў і сатыр м ініяцю рам і. П ерарабіў сенты ментальную драму Ж .Б .Г расэ «Сідней» y камеды ю «Карыён» (паст. 1764). У сацы яльна-бы т. кам еды і «Брыгадзір» (паст.

1770) вы смеяў н ізкапаклон ства дваран перад ф ранц. культурай. У 1781 напісаў камеды ю «Н едаростак» — з ’едлівую саты ру на пры гонніцтва. Актуальнасць праблематы кі, вы клю чнае майстэрства харакгары сты кі персанажаў, ж ы ццёвасць калізій забяспечы лі поспех п ’есы. А светнік па светабачанні, дэмакрат па перакананнях, Ф. выступаў за пастуловае вы зваленне сялян , за законнасц ь і кансты туцы йную манархію. Пасля апубліхавання арт. «Н екалькі пытанняў, ш то могуць вы клікаць y разумных сумлен ны х лю дзей асаблівую ўвагу» спробы Ф . вы ступіць y друку спы няліся Кац яры н ай II. А повесць «Калісфен» выйш ла ананім на. У перш ы ню Ф . наведаў Беларусь y 1777 праездам y П ары ж. У лістах з дарогі апісаў М інск, Оршу, Стоўбцы, Мір, С лонім і інш. Яму належала в. Л існа (В ерхнядзвінскі р -н ), дзе працаваў над а п ош н яй сваёй кам еды яй «Выбар гувернёра». К амеды ю «Недаростак» y пач. 20 ст. ставілі праф ес. і аматарскія калекгы вы Беларусі, y 1930-я г. — П ольскі дзярж . вандроўны тэатр БССР. Н а бел. мову яе пераклаў К .К рапіва (1933; паст. БД Т -І, 1933), ш то падштурхнула яго да творчасці ў ж анры драматургіі. К .К рапіва сярод інш . назы вае Ф. сваім настаўнікам. Бел. драм атургі вучыліся ў Ф. майстэрству моўнай харакіары сты кі персанажаў. Тв:. Собр. соч. T. 1—2. М.; Л., 1959; Бел. пер. — Недарасль. Мн., 1947. Літ:. Б л а г о й Д.Д., Д.Н.Фонвнзнн. М., 1945; К у л а к о в а Л.Н. Д.Н.Фонвнэнн. М ; Л., 1966; Б у х ч в н С. Судебное дело Денн-

са Фонвязнна / / Букчнн С. ...Народ, нздревле нам родной. Мн., 1984; С ц я л а н а ў С. Фанвізін на Беларусі / / Беларусь. 1955. №1; Ш п а д а р у к I. На зямлі беларускай... / / ЛіМ. 1975. 8 жн. С.С.Зіаўшук. Ф А Н В ІЗІН Міхаіл Аляксандравіч (31.8.1788, в. М ар’іна Рам енскага р-на М аскоўскай вобл. — 12.5.1854), дзекабрыст, ген.-маёр (1820). П лям еннік Дз.І.Ф анвЬіна. Вучыўся ў пансіёне пры М аскоўскім ун-це. 3 1801 аф іцэр гвардыі. У дзельнік Аўстэрліцкаіі бітвы 1805, рус.-ш вед. вайны 1808— 09, вайны 1812 і замеж ны х паходаў рус. арміі 1813— 14. У 1816 уступіў y «Саюз выратавання». 3 1818 адзін з кіраўнікоў М аскоўскай управы «Саюза працвітання», чл. Паўночнага т-ва (1821). Бы ў праціўнікам царазабойства, y поглядах на будучыню Расіі вагаўся паміж рэспублікай і канстытуцы йнай манархіяй. П асля 1822 адыш оў ад дзейнасці ў тайны х арг-цыях. У 1826 асуджаны на 8 гадоў катаргі і ссылку, вярнуўся ў 1853. Аўтар успамінаў і ш эрагу артыкулаў па паліт. гісторыі і філасофіі. Ф А Н Д Ы (Fundy), заліў Атлантычнага ак. каля берагоў паўн. Амеры кі, паўн. частка зал. М эн. Даўж. 300 км, ш ыр. 90 км, глыб. каля ўвахода да 208 м. Прылівы паўсутачныя (да 18 м; максімальныя ддя Сусветнага ак.). П орт— Сент-Джон. Ф АНЕМ А (ад грэч. phônëma гук), найменш ая адзінка гукавой матэры і мовы, як ая служ ы ць для адрозненн я значымых адзінак мовы і вы лучаецца на аснове параўнання гукаў y аднсшькавых пазіцы ях y слове. У пісьмовай мове адпавядае графеме. Найб. надзейны прыём вылучэння Ф. — пошух мінімальных пар тыпу «дом—том», «кон—конь», «сук—сок» і г.д., дзе найб. ярка выяўляецца продіпастаўленне Ф. Прыметы, па якіх адбываецца проціпастаўленне, наз. дыферэнцыяльнымі. Гукі, якія ніхолі не трапляюцца ў адпой пазіцыі, з’яўляюцца алафонамі або камбінаторнымі варыянтамі адной фанемы. Напр., y бел. мове гукі «в» і «ў» не трапляюцца ў адной пазіцыі («в» магчымы толькі перад галоснымі, «ў» — толькі пасля іх); «і» ўжываецца ў пачатку слова і пасля мяюсіх зычных, «ы» — толькі пасля цвёрдых зычных. Таму «ў» — алафон Ф. «в»; «i» і «ы» належаць да Ф. «і». У бел. мове выяўляюцца галосныя: «а», «о», «э», «у», «і»; зычныя «п», <п'*, «б*, «б'», «ф», «ф’», «в», «в’*, «м», «м'*, <■1*. «ц'», «д*, «дз’», «с*, «с'*, «3», <}’*, «ц*, «дз», «н», «н’», «Л», «Л*», «ф», «ш», «ж», «ч», «дж», «й», «к», «к’», «г*, «г'* (фрыкатыўныя), «х»; Ф. «к'», «дз», «г’» проціпастаўлены іншым слаба. Гукі «г», «г’» выбухныя без перашкоды дая разумення замяняюцца адпаведнымі фрыкатыўнымі і таму э’яўляюцца свабоднымі (факультагыўнымі) варыянтамі «г» і «г'». Літ:. Гл. пры арт. Фаналогія. А.І.Падлужны. Ф АНЁРА (ням. Fum ier ад ф ранц. foumier накладваць), ліставы драўляны матэрыял, атры м аны склейваннем 3 і больш лістоў луш чанай шпоны з узаемна перпенды кулярны м разм яш чэнн ем валокнаў драўніны ў сумежных лістах. Робяць з бярозы, вольхі, хвоі, ясеню , буку і інш . Бы вае металізаваная, арміраваная, вогне- і водаўстойлівая, сярэдняй і

абмежаванай водаўстойлівасці. Таўш чы ня 1,5— 18 мм (лісты таўсцей за 18 мм наз. фанернымі плітамі). ФАНЕРА30Й (ад грэч. phaneros яўны, адкрыты + zбё ж ы ццё), ф а н е р а з о й с к а я э о н а т э м а , адно з найбуйнейшых падраздзяленняў агульнай стратыграфіннай шкалы, як ое ахоплівае сукупнасць утварэнняў Зямлі, ш то залягаюць вышэй парод пратэразою. Т эрм ін «Ф.» прапанаваў амер. геолаг Д ж .Ч эдвік y 1930. Уключае палеазойскую , мезазойскую і кайназойскую эратэмы. У геахраналагічнай ш кале адпавядае эону і 3 аднайм. эрам. П рацягласць 540 млн. г. Для Ф. характэрна рэзк ая д ы ф ер эн ц ы ядыя эндагенных і эк заген н ы х геал. працэсаў, што п раявілася ў блокавай будове літасферы і рухах л ітасф ерны х пліт, павелічэнні платф орм авы х структур, фарміраванні акіян аў і к ан ты н ен таў. У Ф. з’явіліся ш кіл етн ы я ж ы вёлы , пашыраліся расліны на суш ы , развівалася біясфера, адбы ліся зм е н ы ў атмасферы, утвараліся ар ган аген н ы я пароды і біягенны я кар ы сн ы я вы капні. Паводле этапаў р азвіц я арг. свету для Ф. складзены дэталёвы я страты граф ічная і геахраналагічная ш калы . Гл. так сама Крыптазой. СА.Кручак. ФАНЕРАФІТЫ (ад грэч. phaneros яўны , адкрыты + ...фіт), раслілы , y якіх пупышкі ўзнаўлення разм еш чаны вы сока кад паверхняй зям лі і працягваю ць рост пасля неспрыяльнага перы яду года; адна з жыццёвых форм раслін. Растуць пераважна ў зонах з м яккім кліматам. Да Ф. належаць дрэвьі, кусты, ліяны . П аводле вышыні іх падзяляю ць на мега(больш за 30 м), меза- (8— 30 м), мікра(2—8 м) і нанафанерафіты (ніжэй за 2 м). ФАНЕТЫКА (грэч. phonêtikos гукавы), раздзел мовазнаўства, як і вывучае акустычнш і арты куляцы йны я ўласцівасці гукаў мовы, спосабы ўтварэння гукаў, асаблівасці ўспры м ання гукавой мовы чалавекам. У Ф . часта ўклю чаю ць і вучэнне пра ф ун кд ы ян аван н е гукаў (гл. Фаналогія). Ф. падзяляецца на апісальную (агульную, прыватную і эксперыментальную) і гістарычную. А г у л ь н а я Ф. вызначае магчымасці моУнага апарату чалавека, агульныя акустычныя ўласцівасці гукавой мовы і яе ўспрымання; распрацоўвае фанетычны алфавіт для запісу (транскрыпцыю) мовы, адназначны для ўсіх даследчыкаў. П р ы в а т н а я Ф. апісвае гукавьія асабліваеці канкрэтнай мовы. У э к с п е р ы м с д т а л ь н а й Ф. выкарыстоўваюць розныя тэхнічньія (пераважна электронна-акустычныя) апараты. Г і с т а р ы ч н а я Ф. даследуе змены гукавога боку мовы на працягу яе гісторыі і прычыны гэтых змен. Ф, вывучае гухавую матэрыю мовы ў артьікуляцыйным, акустычным перцэптыўным і функцыянальным аспектах. Фанет. веды служаць тахсама прыкладным мэтам: пры навучанні роднай і замежным мовам, пры лячэнні моўных расстройстваў, пры канструяванні сродкаў сувязі, пры аўтаматычным распаэнаванні мовы і інш. Ф. бел. мовы распрацоўвалі Я.Ф.Карскі, Ц.П.Ломцеў, І.В.Воўк-Левановіч, М.В.Бірыла, Н.Т.Вайтовіч, Ф.М.Янкоўскі, П.Я.Юргелевіч, Л.Ц.Выгонная, ААКрывіцкі,

АЛ.Падлужны, В.М.Чэкман і інш. Фанет. даследаванні вядуцца ў Ін-це мовазнаўстаа Нац. АН Беларусі, Мінскім лін’гвістычным ун-це і інш. Шэраг экслерыментальных прац па інтанацыі бел. мовы выкананы рус. (Т.М.Ніхалаева) і ўкр. (АІ.Багмут) вучонымі. Літ:. Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы: Фанетыка. Арфаграфія. Лексікалогія. Мн., 1961; П а д л у ж н ы А.І. Нарыс акустычнай фанетыкі беларускай мовы. Мн., 1977; К р ы в і ц к i А А , П а д л у ж н ы А І. Фанетыка беларускай мовы. Мн., 1984; Я н к о ў с к і Ф.М. Гістарычная граматыка беларускай мовы. 2 выд. Мн., 1983. А.І.Падлужны. Ф А Н Е ТЫ Ч Н А Я ТРА Н СКРЫ П Ц Ы Я , гл. ў арт. Транскрыпцыя. Ф А Н Е Т Ь ІЧ Н Ы Я А Д ЗІН К І, гукавыя з ’явы, ш то служ аць для ўвасаблення слоў і сказаў y м атэры яльную гукавую форму. Д а Ф.а. адносяцца гукі мовы, склады, ф анеты чнае слова, м оўны такг, фраза, a таксама інтанацы йн ы я канструкцыі, колькасна і як ас н а адрозны я ў кож най мове, паколькі найваж н. кам панентам маўлення ў яго вусна-гукавой форме з’яўляецца інтанацыя. А.Я.Міхневіч. Ф А Н Е Т Ы Ч Н Ы Я З А К 0 Н Ы , канстатацы я рэгулярны х гукавых зм ен, як ія адбы ваю цца ў адной мове ў розн ы я перы яды развіцця або паралельна ў некалькіх роднасны х мовах. П ерш ы я Ф .з. сф армулявалі заснавальнікі параўнальна-гістарычнага мовазнаўства. Ф .з. распрацавалі ў 1870-я г. младаграматы кі, якія лічы лі, ш то Ф .з. дзейнічаю ць без вы клю чэння, калі на іх не ўплы ваю ць інш. Ф .з. або аналогія. Ф .з. не маю ць абсалю тнага харакгару. В ы нікі дзеян н я адных і тых жа Ф .з. y родн асны х мовах могуць бы ць не толькі аднолькавы мі, але і розны мі. Н апр., зм ян ен н е «к», «г», «х» y спалучэнні з j y «ч», «ж», «ш» мела адны і ты я ж вы нікі ва ўсіх слав. мовах, a зм ян ен н е спалучэнн яў «т» і «д» 3 j дало розны я вы нікі ў розны х слав. мовах. У выніку дзеянн я Ф .з. выдзеліліся ўсх.сяав. мовы. Кож ная з іх мае спецы ф іку ў рэалізацыі Ф.з., напр., пераход «е» ў «о» вядомы ўсім усх.-слав. мовам, але ў бел. мове ён не адбываецца перад ш ы пячы мі («цешча», «таежны»). У знікненне рэгулярны х гукавых змен y мове звы чайна тлумачы цца ўнутр. тэн д эн ц ы ям і развіцдя мовы або ўплы вам інш. моў і ды ялектаў. Літ;. Ш у х а р д т Г. 0 фонетяческнх законах / / Шухардт Г. Мзбранные статьн по языкознанмю: Пер. с нем. М., 1950; Б о д у э н д е К у р т е н э H.A «Фонетнческяе законы» / / Бодуэн де Куртенэ Н.А Нзбранные труды no обшему языкознаншо. М., 1963. Т. 2; Р е ф о р м а т с к н й А.А Введенне в языковеденне. 4 нзд. М., 1967. Л.Ц.Выгонная. Ф А Н Е Т Ь ІЧ Н Ы Я П Р А Ц ^ С Ы , змены гукаў y межах ф анет. слова пад уэдзеяннем суседніх гукаў або агульных умоў вы маўлення. Д а асн. Ф .п. належ аць акамадацыя (пры стасаванне арты куляцы і зы чны х і галосных гукаў, якія ў моўнай плы ні стаяць побач), асіміляцыя (пры падабненне зы чны х да зы чны х і

Ф АН О ГРАФ

317

галосных да галосных y межах слова), дысіміляцыя (распадабненне зы чны х або галосных па як о й -н . пры км еце), рэдукцыя (скарачэн не і зм ян ен н е гучання ненаціскны х складоў і найперш галосных гэтых складоў), пратэзы або прыстаўны я гукі (зы чны я ці галосны я гукі, якія з ’яўляю цца ў пачатку слова ў пэўных фанет. умовах; напр., «вуліда», «ільвы»), эпентэза (устаўка звы чайна зы чны х гукаў y сярэдзіну слова ў выпадку збегу 2 галосных пры запазы чаннях), ды ярэза (вы падзенне асобны х гукавых элементаў; напр., «позна», «абласны»), гаплалогія (вы падзенне са слова аднаго з аднолькавы х складоў ), кантракцыя (сцяж эн н е 2 і больш гукаў y адзін). Літ.: Р е ф о р м а т с к я й А А Введеняе в языковеденяе. 4 нзд. М-, 1967; П a д л y ж н ы АІ. Нормы беларускага літаратурнага вымаўлення / / Сучасная беларуская мова: (Пытанні культуры мовы). Мн., 1973; Я н к о ў с к і Ф. Гістарычная граматыка беларускай мовы. 2 вьш. Мн., 1983. А.І.Падлужны. Ф АНЗА (ад кіт. ф ан -ц зы ), кітайскае ж ытло каркасн ага тыпу. Будуюць пераваж на ў сельскай мясцовасці. На Пн краіны мае каны — цёплы палок з ды маходам, як і ады ходзідь ад ачага. А н і ПА ЛЬ, горад y Д зярж ы нскім р-не М інскай вобл., каля аўтадарогі М інск— Баранавічы , чыг. ст. на лініі М інск— Баранавічы . За 15 км на П нУ ад г. Д зярж ы нск, 22 км ад М інска. 11,6 тыс. ж. (2002). Вядомы з пач. 19 ст. ях фальварак Самахвалавіцкай вол. Мінскага пав., уласнасць Багдашэўскіх. У 1871 пабудаваны чыг. прыпынак Чэчын, пазней стаў чыг. ст. Токараўха, з K a il­ u a 19 ст. наз. Ф., чыгуначнікі якой 14.11.1917 дапамаглі рэвалюцыянеру-сацыялісту В.АПралыпну правесці ў Мінск браняпоезд. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням. фашыстамі, якія стварылі тут філіял Маладзечанскага лагера ф

смерці. 3 29.4.1984 rap. пасёлак, з 22.6.1999 горад. П рацую ць з-д ы ж алезабетонны х маставы х канструкцы й, доследна- і рамонтна-м ех.; Д зярж ы нская бройлерная птуш каф абры ка, М інская нафтабаза. 2 сярэдн ія і муз. ш колы , Дом культуры, б-ка, паліклініка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква. Ф А Н 0 Г Р А Ф (ад фон + ...граф), агіарат для механічнага запісу і ўзнаўлення гуку. В ы найдзены ў 1877 Т Эдысанам. У час запісу гуку звязаная з мембранай іголка рухаецца па вінтавой лініі на паверхні цы ліндры чнага валіка, укрытага фсшьгай ці воскам, і вы ціскае на ёй канаўку перам еннай глыбіні. Пры ўзнаўл ен н і запісу іголка рухаецца па канаўды , робячы вы м уш ады я ваганні, a звязаная з ёю м ем брана адпаведна ўздаўл яе гук лраз рупар. Д а 1920-х г. выкарыстоўваўся для залісу твораў муз. ф альклору. П равобраз грамафона, латэф он а і інш . лры лад мех. гуказапісу.

318

Ф АНОН

Ф А Н 0 Н (ад ірэч. phônê гук), квант энергіі пругкіх ваганняў атамаў (м алекул, элементаў структуры) каля становішчаў раўнавагі ў крышталічнай рашотцы; электранейтральная квазічасціца. Энергія ваганняў атамаў пры блізна роўная суме энергій Ф. Гухавую хвалю можна разглядаць як накіраванае распаўсюджванне Ф. Уэаемадзейнічаюць з інш. рухомьімі квазічасціцамі (электронамі праводнасці, дзіркамі), a таксама з фатонамі, дамешкавымі атамамі, вакансіямі і міжвузельнымі атамамі, што абмяжоўвае цепла- і электраправоднасць крышталёў. У крышт. матэрыялах акустычныя Ф. ўяўляюць сабой ваганні элементарнай ячэйкі як цэлага, апгычныя Ф. — ваганні атамаў унутры ячэйкі. Пры дапамозе Ф. узаемадзейнічае з навакольным асяродцзем большасць квазічасціц крышталя. Гл. таксама Ваганні крышталічнай рашоткі. М.А.Паклонскі.

Ф АНСЕКА (Fonseca), заліў Ціхага ак. каля берагоў Ц энтр. А м еры кі (С альвадор, Гаддурас). Даўж. 74 км, ш ыр. каля ўвахода 35 км, глыб. да 27 м. Гал. лорт — Л а-У ньён (Сальвадор). Ф А Н С К ІЯ Г 0 Р Ы , цэнтральная, найб. узнятая ч. Зераўш анскага хр., н а П н З Таджьпсістана. Выш. да 5489 м (г. Ч ы м тарга). С кладзены пераваж на з в ад д якоў. Вычварныя формы рэльефу; спічастыя вярш ы ні, глы бокія ц ясд ід ы р э к (Ф андар’я і інш .). Ёсць ледавікі. Ш мат высакагорных азёр (Іскаддэркуль, Кулікалон і інш .). У далідах р эк трапляю цца тадоля, клён, бяроза, некат. віды пладовых дрэў, глог, л а схілах да 3000 м расце арча. Турызм. Ф АНТАЗІЯ (ад грэч. phantasia уяўленне), 1) тое, ш то ўяўленне. 2) Н еш та нелраўдададоблае, надуманае. ФАНТАЗІЯ ў м y з ы ц ы, ж анр інструментальнай (зрэдку вак.) музы кі імдравізацы йнага характару. У зыходзіць да інстр. імправізацы і 16— 17 ст. У 18 ст. ў асноўны м y клавірнай і аргаддай музыды (звы чайны я Ф. ў цы клічны х формах, y выглядзе дрэлю ды й). У 19— 20 ст. зацвердзілася 2 асн. ты п ы Ф.: арыгінальны твор буй ной ф орм ы (цы клічны або з ры сам і цы клічнасці) з кан-

трастны м тэм аты чны м м атэры ялам , часта праграмнага зместу і п ’еса (блізкая да параф разы ), засн. на свабоднай вары яцы й най распрацоўцы папулярны х мелоды й на тэм ы з опер, балетаў, тэмы нар. песень, кінамузыкі. Сярод аўтараў Ф. ў бел. музыцы: С.Аксакаў, М .Аладаў, Г.Вагнер (ары гінальны я творы буйной ф орм ы ), a таксам а Ю .Бяльзацкі, Я.Глебаў, П.Падкавыраў, Р.Пукст, С.Картэс, Я.Касалапаў, Р.Сурус, Э.Тырманд, Я.Цікоцкі. Л і т П р о т о п о п о в В.В. Очерхя яз нсторнм ннструментальных форм XVI — начала XX в. М., 1979. І.Дз.Назіна. ФАНТАН [італьян. fontana ад лац. fons (fontis) кры ніца] y а р х і т э к т у р ы , дэкараты ўнае збудаванне, як ое служыць асновай ці абрам леннем для струменяў вады; твор архітэктуры малых форм. У антычнасці Ф. — крыніда пітной вады. Пазней Ф. y спалучэнні з архітэктурай,

скульптурай і зялёнымі насаджэннямі стаў адным са сродкаў дэкар. і маст.-вобразнага вырашэння ў архітэктуры, садова-паркавым мастацгве і горадабудаўніцтве. Найб. значньш Ф. вядомы ў сярэдневяковых зах.-еўрап. гарадах, краінах Блізкага і Сярэдняга Усходу, y Індыі. Арх. вырашэнне Ф. засн. на спалучэнні водных струменяў з нішамі, гротамі, тэрасамі і каскадамі. Гатычныя Ф. вызначаюцца сім. кампактнымі вырашэннямі. У эпоху Адраджэння будавалі Ф. ўскладненых кампазіцый з багатым пераліваннем вадзяных струменяў. У 16— 18 ст. Ф. рабілі на rap. плошчах (Фларэнцыя, Рым), на вілах і ў палацава-паркавых комплексах (Версаль). Сусветна вядомая сістэма Ф. створана ў 18 — пач. 19 ст. ў ІІетрадварцы. Н айб. зн ач н ы я Ф . на Беларусі: «Х лопчы к з лебедзем» y Ц энтральлы м скверы , «Вянок» y парку імя Я .К удалы , каля К амароўскага ры нку (усе ў М інску), y дарку культуры і аддачы нку імя А Л ун ачарскага ў Гомелі, каля пом ніка Ф .С кары н у ў П олацку, н а плош чы ў в. Верцяліш кі Гродзенскага р -н а і інш. Ф. часта ўзбагачаю ць скульптурай, эл. дадсветкай і муз. судравадж эннем y вячэр н і час. В.Б.Ангелаў. Ф АНТАН (F ontanne) Л ін (6.12.1887— 1983), ам еры кан ская актры са. 3 1905 y т-рах Англіі. 3 1916 y ЗІІІА , з 1924 вядучая актрыса т-ра «Гілд», з 1928 y т-рах Брадвея. С ярод рсшяў: Райна, Эліза («Зброя і чалавек», «Пігмаліён» Б.Ш оу), К атары да («У таймаванне свавольнай»

У .Ш экспіра), Н іна Лідс («Дзіўная інтэрлю ды я» Ю .О ’Ніла), Грушаньга («Браты Карамазавы » паводде Ф.Дастаеўскага), А ркадзіна («Чайка» АЧэхава), К л эр Ц ахан асян («Візіт старой дамы» Ф .Д зю рэнм ата). У 1958 т-р «Глобус» y Н ью -Н орк у перай м енаван ы ў Т-р А Л а н т а (акцёр і муж Ф .) — Л.Фантан, ФАНТАНА (F ontana) Даменіка (1543, М елідэ, Ш вейдары я — 1607), італьянскі архітэкгар і тэарэты к архітэктуры, прадстаўнік ранняга барока. 3 1563 працдваў y Ры ме, з 1592 y Неапалі. Сярод пабудоў: Л атэран скі палад y Рыме (1586— 90), П алац ца Рэале ў Неапалі (1600— 02) і інш . Распрацаваў план рэкан струкцы і Ры ма, устанавіў некалькі ары енціраў-абеліскаў, y т.л. каля сабора св. П ятра (1585— 87). Горадабуд. работы Ф . слры ялі стаДаўледню барочнай канц эп ц ы і Ры м а я к сістэмы парадных ансамбляў.

Фантан «Наяды» на плошчы Рэспублікі ў Рыме.

ФАНТАНА (Fontana) Іосіф III (1700 ? пасля 1755), архітэктар, драдстаўнік барока, лаходзіў з Ітрліі. Працаваў пераваж на ў Гродне і Вільні. Пабудаваў царкву Раства Багародзіцы ў Гродзенскім манастыры базш ьянак (1726) і палац С адегаў y Гродне (1741— 44). Аўгар п раекга (1740) і кіраўнік буд-ва (1741— 43) Сталовіцкага касцёла Іаана Хрысціцеля. Ф А НТАНА ВАНН Я Э Ф Е К Г тэрмамеханічны эфект.

тое, што

Ф АНТАНЕ (Fontane) Тэадор (30.12.1819, Н ойрудін, Герм адія — 20.9.1898), ням ец кі пісьм еннік. Д эбю таваў y 1830-я г. я к даэт (песн і і балады ў духу шатл. нар. паэзіі). Аўтар раманаў «Пуцявіныраздарожж ы » (1888), «П ані Ж эні Трайбель» (1892), «Ш тэхлін» (1899), аповесдей «Грэш ніца» (1882), «ІІІах фон Вутэпаў» (1883), «Сціна» (1888), «Погенпулы» (1896) і інш ., y якіх праблемы асобы і гіст. прагрэсу, саслоўнай няроўнасці, сапр. пачуцця і афід. маралі, становіш ча ж анчы ны ў грамадстве. Вярш ы н я яго творчасці — сац.-псіхал. раман «Эфі Брыст» (1895), y якім прыватны к ан ф л ік т набы вае філас. сэнс.

Творы Ф. адметныя лаканізм ам , псіхалагізмам, ды ферэнцы раванасцю характарыстык. Аўтар кніг нары саў і рэп артажаў пра Англію, Ш атланды ю , Ф ран цыю, гіст.-этнагр. нарысаў, навел, вершаў, літ. і тэатр. крытыкі. Н а бел. мову асобныя вершы Ф. пераклаў У.ГІапковіч. Тв:. Рус. пер. — Эффн Брнст. М., 1960; Шах фон Вугенов; Пута-перепутья; Госпожа Женнм Трайбель. М., 1971. ЕЛЛявонава. ФАНТАСТР0Н, аднакаскадны генератар рэлаксацыйных ваганняў. Стварае імпульсы эл. напруж ання, як ія м ян яю ц ц а па лінейным законе (лін ей на нарастаюць ці лінейна спадаюць). Вы кары стоўваецца ў радыётэхніцы, аўтаматы цы і тэлемеханіцы для дакладнай затры м кі імпульсаў y часе, вы зн ачэн н я часавага інтэрвала паміж імпульсамі і інш. ФАНТАСТЫКА (грэч. phantastiké здольнасць уяўляць), ф орм а адл ю страван н я

спарадзіла асобныя сістэмы (тыпы) фантаст. вобраэаў. Так, міфалагічную фантасгыку гістарычна змяніла казачная, дзе цудадзейныя з’явы і пераўтварэнні лічацца нормай. Уласна Ф.л. вылучылася як спецыфічны метад маст. адлюстравання жыцця па меры аддалення фалькл. форм ад практычных задач асэнсавання і асваення рэчаіснасці, рытуальна-магічнага ўздзеяння на яе. Ад міфалогіі і фальклору Ф.л. наследавала падкрэсленую канцэптуальнасць маст. светаўспрымання, сімволіка-метафарычную скіраванасць вобраза, здольнасць злучаць y наглядна-сэнсавае адзінства эмпірычна несумяшчальныя факты рэчаіснасці. У ант. л-ры эстэтыка цудоўнага (прыкмета ўзнікнення ўласна Ф.л.) рэалізуецца ў сюжэтных матывах блуканняў, пошукаў-паломніцтваў, метамарфозаў (творы Гамера, Вергілія, Апулея і інш ). Сярэдневякоўе актуалізавала фантаст. вобразнасць праз жанры нар. скаэанняў, легенд, паданняў, рэліг. містэрый. Выключнае месца займае фантаст. гратэск, гіпербалізацыя, дэфармацыя вобраза рэчаіснасці ў еўрап. рэнесансавай л-ры: Ф.Рабле,

Музычны фантан y Празе.

рэчаіснасці, пры я к о й н а асн ов е р э альных уяўленняў ствараец ц а зв ы ш н атуральная, ірэальная, 'н е зв ы ч а й н а я карціна свету. Распаўсю дж ана ў ф альклоры (напр., чарадзейныя казкі, казкі пра жывёл), мастацтве, сац. утопіі. У маст. л-ры, выяўл. мастацтве фантаст. вобразнасць умоўная, паруш аны рэальныя сувязі і формы . А днак y гратэсках або ідэальных вобразах, сімвалах, деверагодньіх сюжэтах ян а мож а вы яўляць светаўспрыманне аўтара, характэрнае эпосе («Гарганцюа і П антагруэль» Ф.Рабле, «Уладар кольцаў» Д ж .Р .Т олкіна). 3 19 ст. развіваецца навук. Ф . Гл. таксама Фантастычная літаратура, Н авукова-фантастычны фільм. ФАНТАСТЫЧНАЯ Л ІТ А РА Т Ў Р А , ф а н т а с т ы к а , сукупнасць літ. твораў, дзе на аснове рэальны х уяўленняў ствараецца лагічна несум яш чальная з імі карціна свету. У Ф .л. складваецца адметны тып вобраэнасці, як і вьізначаецца высокай ступенню ўмоўнасці, арган. зліццём якасна разнародны х і ў рэальнасці неспалучальных элементаў. Фантаст вобразы ўэніклі на ўзроўні першабытнага мыслення: y іх увасоблены абагульнена-цэласныя, нерасчлянёныя ўяўленні архаічнага чалавека пра свет. Кожная эпоха

У.Шэкспір, М.Сервантэс, Т.Мор і інш. 3 18 ст. развіваюцца традыцыі утапічнай л-ры, дзе свет уяўляецца мадэллю ідэальнай рэальнасці. У 2-й пал. 18 — 1-й пал. 19 ст. ў зах.-еўран. і амер. л-рах атрымаў пашырэнне «гатычны раман», угрунтаваны ў тэматыцы і праблематыцы «сусветнага зла» (творы Х.Уолпала, Г.Радхліф, Ж.Казота). С апраўдны м спосабам маст. пазнанн я ф антасты ка стала ў эстэты ды і паэты цы раманты зм у (І.В.Гётэ, Э.Т.А .Гофман, А .Ш аміса, У .Блейк, Э .П о, В.Жукоўскі, раннія творы А .П уш кіна і інш .). У канцы 19 — пач. 20 ст. Ф .л. набы ла новае змястоўна-фармальнае напаўненне (творы Ж .В ерна, Г.Уэлса). У 20 ст. сф арміраваўся асобы від Ф .л. — навуковая ф антасты ка, вы токі як ой узы ходзяць да эпохі станаўлення сучаснай навукі (17— 18 ст.). Д ля яе характэрна стварэнне фантаст. вобразаў на аснове навук. гіпотэз (К .Ч апек, С.Лем, A. і Б. Стругацкія, О .Хакслі, К.Вонегуг, С.К інг). ІІобач з тэрм інам і «Ф.л.», «фантасгыка» часта вы кары стоўваецца паняцце ф эн тазі — асаблівы від літ. казкі, якой уласцівы матывы чарадзейства, магіі, ры дарскага эласу ў спалучэдн і з лры ёмамі рэалізму (А.Блэквуд, Д ж .Толкід, Д.Л аўкрафт).

Ф АНТОМ НЫ

319

У бел. л-ры кры ніцы фантаст. сю ж этаў і вобразаў — дац. міфалогія і фальклор («Ш ляхціц Завальня, або Беларусь y фантастьічдых апавяданнях» Я .Барш чэўскага, «Купала» В.ДунінаМ арцінкевіча, «У зачараваны м царстве» М .Багдадовіча, «Сон Анупрэя» З.Бядулі, «Сказ пра Вяля» М .Танка і інш ). Узор навуковай фантасты кі — «Фадгамабіль • праф есара Цылякоўскага» Я .М аўра. У бел. гіст. прозе фантаст ўмоўны элем ен т — вы нік рамантызацы і і м іф алагізацы і мінулага (творы У .К араткевіча, У.Арлова, В.Ілатавай, В .Ч аролкі, Э .Ялугіда). У бел. л-ры канца 20 ст. атры м ала развіццё сац. ф антасты ка з элем ентам і утоліі і антыутоліі. П авелічэнне ўм оўна-ф адтаст. лачатку адчуваецца ў прозе апош ніх гадоў І.Ш ам як ін а («Paradies a u f Erden», зб. аповесцей «С атаділскі тур»). Н а сумяш чэн н і ф адтасты чнага і рэальдага будую цца некат. творы Г.Багдадавай («Паляван н е на Любаву, або Інты мная хроніка часоў м іж вер’я»), П .В асю чэнкі («Белы мураш діх»), Б.П ятровіча («Ж ы ццясод»), А .Глобуса («Дамавікамерол»), Ю .С танкевіча («Бесалатам», «ГІрузі»), А .Н авары ча («Рабкопа ноч»), У .Н якл яева («Вежа»), Л.Рублеўскай («С тарасвецкія міфы горада Б »), А .Ф ед а р эн к і («Сінія кветкі», «Смута») і інш. С ідтэз філас. лры тчавасці, сімвалічнай ш м атзлач дасці маст. адлю стравання рэчаісдасці часам актуалізуе пры ёмы і сродкі Ф .л. ў творах В .Бы кава («Сцяна», «Хвастаты»), Я .С іп акова (зб. пры павесцей «Тьш, ш то ідуць»), А .М інкш а («К раіна Хлудаў»), Ф .С іўко («Удог»), М істы чна-ф адтаст. лраявы ўласдівыя творам У .Рубадава («Н е аднойчы забіты»), А .Бароўскага («Ахугавана»), А .К азлова («Дзеці ночы — служкі зла*). Л і т К а г а р л в ц к н й Ю.Н. Что такое фантастнка? М., 1974; К а в а л е н к а В.А. Міфа-паэтычныя матывы ў беларускай літаратуры. Мн., 1981; Ш т э й н е р І.Ф. Народна-фантастычныя вьггокі беларускай балады / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1982. №3; К а з б я р у к У.М. Рамантычны пошук. Мн., 1983; Р а г о й ш а В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах. Мн., 2001; Х а н е н я С.І. Амплітуда мастацкасці: Умоўнасць y бел. прозе канца XX ст. Гомель, 2001. І.Л.Шаўлякова. Ф А Н Т О М (ф ранц. fantôm e ад грэч. phantasm e пры від, здань), 1) вычварнае з ’явіш ча, прывід, здань. Ф. наз. таксама м адэль чалавечага цела або яго частак y натуральдую велічы ню , як ая служыць наглядны м дадам ож нікам . 2) С тварэнне ўяўлення, вымыслу. 3) Н азва ваен. самалёта-зніш чальніка ЗШ А 2-й пал. 20 ст. Ф А Н Т 0 М Н Ы Б О Л Ь , адчувадде болю ў частках цела (звы чайна кадечнасцях), якія адсугнічаюць. Бы вае ў 50% хворых з ампутацыяй канечдасцей, мож а дасягаць зл ачнай інтэнсіўнасці. А дрозніваюць Ф.б. лакалізаваны (палец, дята, дал о л ь і інш .), кінестэты чды (адчувалле балючага руху, сціскання, вы кручваддя

320

Ф АНТЫ НАЛ ІС

часткі цела, якая адсутнічае), нявы значанага і зм еш анага характару. Л ічы цца, што Ф.б. узнікае ад устойлівых ачагоў болевага ўзбудж эння ў ц.н.с. ў выніку працяглай імпульсацыі ад паш кодж аных нерваў з ткан ак куксы. І.М.Семяненя. Ф А Н Т Ы Н А Л ІС (Fontinalis), род бры евых імхоў сям. фанты наліевы х. К аля 70 відаў. П аш ы раны пераваж на ў Паўн. паўш ар’і. Н а Беларусі 2 віды Ф.: гіпнападобны (F. hypnoides) і проціпаж арны (F. antipyretica). Растуць н а камянях, каранях і ствалах дрэў y праточнай і стаячай вадзе. Двухдомныя лістасцябловыя расліны, угвараюць цёмна-зялёныя або бураватыя дзярнінкі. Сцёблы галідастыя, акруглыя або тупавата-рабрыстыя, даўж. да 50 см. Лісце суцэльнакрайняе, шырокаяйцападобнае або вузкаланцэтнае. Каробачка авальная, па ўкарочанай ножцы, каўпачок маленькі, канічны.

размяшчаецца ў вял. маляўнічым парку. Гал. ны я лясы , вы ш эй за 1700— 1800 м — збудаванне — рэнесансавы палац (з 1527, лістападны я і хвойны я лясы. арх. ЖЛебрэтон, П.Шамбіж-старэйшы і ФАО, горад і порт y Іраку, y Персідскім інш.), узведзены на месцы паляўнічага лавільёна 12 ст. Вылучаюцца двары — «Белага заліве, y вусці р. Ш ат-эль-Араб, Экканя» (з 1527); «Авальны» (з 1528, арх. Лебрэ- спарт нафты па нафтаправодзе з радовітон) з «Залатой брамай» (будынак з 3-ярус- ш чаў Э з-Зубайр і Э р-Румайла. най лоджыяй і багатым дэкорам, 1535—44, Ф.Прымаціча, Н. дэль Абатэ), капэлай Сен- Ф АРА БІ, a л ь-Ф a р a б і Абу Наср Сацюрнен (1545) і інш.; «Фантана» (фантан М ухамед ібн Тархан (870, г. Фараб, цяса статуяй Уліса, 1812, Л.М.Л.Петыто); гале- пер гарадзіш ча Атрару Паўд.-Казахстанрэя Францыска I (1528—41, дэкар. ўбранне, скай вобл., Казахстан — 950), сярэдне1533—44, Роса Ф’ёрэнціна, Прымаціча). Буд-ва азіяцкі ф ілосаф і вучоны-энцыклапеі пераробка інтэр’ераў вяліся пры Фран- дыст, прадстаўнік усх. арыстоцелізму, дыску I, Генрыху II (арх. Ф.Дэлорм і інш ), каментатар А ры стоцеля і Платона. Жыў Карле IX, Напалеоне I і інш. 3 паўд. боку палаца партэрны парк (17 ст ); на месцы сярэд- y А лепе, Багдадзе, Дамаску. Яго філас. невяковага саду Дыяны — англ. (пейзажны) погляды грунтую цца н а вучэнні Платопарк (19 ст.) з фантанам Дыяны (1684). У па- н а пра эм анацы ю — паходжанне і разлацы размяшчаюцца музеі Р.Бакёр і кітайскі, віццё універсуму. У адпаведнасці з. асн. y яго крыле — Цэнтр амер. мастацгва (з п алаж эн ням і гэтага вучэння сцвярджаў, 1921). У Ф. ў 1560 каралева Медычы Кацярына ш то існуе створаная Богам вечная, найсклікала сход натабляў, каб прымірыць като- вы ш эй ш ая і найб. дасканалая ступень лікаў і гугенотаў. У 1685 Людовік X IV указам адмяніў Нанцкі эдыкт 1598. У 1809— 14 зня- універсуму, якая пакладзена ў аснову волены рым. пала Пій V II. У 1814 Напалеон I светабудовы. Гал. тэндэнцы ю агульнага адрокся ад трона. руху бачы ў y сы ходж анні ад найвьішэй-

Да арт. Фантзвбло. Агульны выгляц замкавага комплексу. Ц яп ер Ф . — нац. музей. К аля Ф., y в. Барбізон, цэнтр Барбізонскаіі школы ж ывапісу. К ом плекс Ф. ўклю чаны Ю Н Е С К А y спіс Сусветнай спадчыны. Н.К.Мсаоўка (архітэктура).

ФАНТ&Н (Fontaine) П ’ер (20.9.1762, Пантуаз, Ф ранц ы я — 10.10.1853), ф ранцузскі архітэктар; адзін з вядучых майстроў стылю ампір. Вучыўся ў Ш коле прыгожых мастацтваў y П ары жы . У 1786— 92 жыў y Рыме, вывучаў ант. помнікі; зазнаў уплыў Дж .В іньёлы , Б.Перуцы, Д ж .Б .П іранезі. Адзін з першых вы кары стаў чы гунны я канструкцы і ў буд-ве. У 1794— 1814 супрацоўнічаў з Ш.Персье, разам з ім пабудаваў трыумфальную арку на пл. Карузель y П ары жы (1806), аф орміў ін тэр’еры Версаля і інш. палацаў, ствараў праекты мэблі і інш. Ф А Н Т Э Н Б Л 0 (Fontainebleau), горад y Ф ранцыі, на П д ад П ары жа. К аля 40 тыс. ж. (2000). В ы тв-сць ф арф оравы х вырабаў. Засн. ў 16 ст. як загарадная рэзідэнцыя франц. каралёў. Комплекс палацавых пабудоў

Ф А Н Ш Ы П А Н (F an Si Pan), Ф a н с i, Ф a н с і п a н, горны масіў па П нЗ В’етнама, самы высокі ў краіне (3143 м). С кладзены пераваж на з кварцытаў, гранітаў, гнейсаў. Стромкія, глы бока расчлян ёны я цясн ін ам і схілы, востры я грабяні. У ніжніх ч. схілаў — вечназялё-

Ф аіггэн б л о .

Галерэя Франдыска I.

ш ай анталагічнай ступені да ніжэйшш са зн іж эн н ем узроўню дасканаласці, але лічы ў, ш то ўнутры асобны х анталагічны х ступеней працэс развіцця накіраваны на ўзы ходж анне і ўдасканаленне. На яго думку, паслвдоўнасць эманацый.пачы нае аж ы ццяўляць «універсальны розум» («нус»), a працягваю ць «касмічньга розумы» («нусы»), кож ны з якіх адпавядае п эўнай няб есн ай сферы ; на апошн я й анталагічнай ступені эманадыі дзейнічае «акгы ўны розум», які кіруе працэсам і ў зн ік н ен н я і зніш чэння на Зямлі; сінтэз з «акгы ўны м розумам» лічыў н ай вы ш эй ш ай мэтай навукі. Распрацаваў сац. вучэнне пра ідэальную дзярж аву («дабрадзейны горад») — мадэль найлепш ага натуральнага ўзаемад зеян н я лю дзей, дзе кож ны чалавек забяспечаны неабходны мі жыццёвымі дабротамі. П аводле Ф ., кіраваць «дабрадзейн ы м горадам» павінен філосаф, які ў якасц і імама ўзначальвае рэліг. абш чыну і перадае яе членам ісціны, атры м ан ы я ад «актыўнага розуму» (« Грактат пра погляды жыхароў дабрадзейнага горада», «Афарызмы дзяржаўнага дзеяча»), Аўтар «Вялікага трактата пра музыку», y як ім пры водзяцца каштоўішя звесткі пра муз. культуру Усходу і Ста-

раж Грэцыі. П аўплываў на ўсх. мысліцеляў Ібн Сіну, Ібн Баджу, Ібн Туфайля, Ібн Рушда, сярэдневяковую зах.-еўрап. філасофію і навуку.

7V: Рус. п е р . — Ф н л о с о ф с к н е т р а к т а т ы . Алма-Ата, 1970; М а т е м а т н ч е с к п е т р а к т а т ы . Алма-Ата, 1972; С о ц м а л ь н о - э т я ч е с к м е т р а к тагы. А л м а -А т а , 1 973; Л о г п ч е с к п е т р а к т а т ы . А ш а-А та, 1975; 0 р а з у м е н н а у к е . А л м а - А х а , 1975; М с т о р я к о - ф ю і о с о ф с к н е т р а к т а т ы . А л ма-Ата, 1985; Е с т е с т в е н н о - н а у ч н ы е т р а к т а т ы . Алма-Ата, 1987; М э б р т р а к т а т ы . А л м а - А т а , 1994 В.І.Боўш.

ФАРАД. адзінка

электраёмістасці ў Міжнароднай сістэме адзінак (С І). Абазначаецца Ф. Д а 1978 наз. ф a рада. 1 Ф роўны ёмістасці кандэнсатара, паміж абкладкамі якога пры эл. зарадзе на ім y 1 Кл узнікае рознасць патэнцыялаў 1 В. Н азвана імем М Фарадэя. У пракгыцы эл. вы м ярэнняў найчасцей выкарыстоўваюцца долевыя адзіню м і к р а ф а р а д (1 м Ф = 10_6Ф) і п і к а ф а р а д (1 пФ = 10 '12 Ф ).

ФАРАДМЁТР (ад фарад + ...метр), прылада для вы м ярэння электраёмістасці. Працуе на п ерам енны м току. Бываюць элекградынамічныя і электрамагнпныя з лагометрам y як асц і вы м яральнага механізма. Ш кала градуіруецца пераважна ў мікрафарадах. ФАРАДЭЙ (Faraday) М айкл (22.9.1791, Лондан — 25.8.1867), англійскі ф ізік і хімік, заснавальнік вучэння аб эл.-м агн. полі, адзін з заснавальнікаў элект рахіміі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1824) . Замежны ганаровы чл. П ецярбургскай АН (1830). Адукацыю атры маў самастойна. 3 1813 асістэнт, з 1825 ды рэкгар лабараторыі і з 1827 праф . кафедры хіміі Каралеўскага ін-та. Навук. працы па электрычнасці, магнеты зме, «агаітаоптыцы і хіміі. Атры маў бензол (1825) , звадкаваны хлор (1826) і інш. газы Выявіў хім. дзеянне эл. току, узаемасрязь паміж электры чнасцю і магнетшмам. Адкрыў электрамагнітную індукцыю (1831), пара- і ды ям агнеты зм, вярчэнне плоскасці паляры зацы і святла ў магн. полі (гл. Фарадэя эфект). Устанавіў законы электролізу (гл. Фарадэя законы, Фарадэя пастаянная). Даказаў тоеснасць розных відаў электры чнасці, увёў паняцці эл. і магн. лалёў, вы казаў ідэю існавання эл.-магн. поля. Э ксп ерыментальна даказаў закон захавання эл. зараду (1843), выказаў ідэю аб адзінстве ўсіх сіл прыроды (розны х відаў энергіі) і іх узаемных пераўтварэннях. Яго імем названа адзінка эл. ёмістасці — фарад.

зу, якія паказваю ць сувязь пам іж эл. зарадам, ш то прайш оў праз электраліт, перан есен ай пры гэты м м асай і хім. пры родай рэчы ва. Устаноўлены М .Ф арадэем y 1833— 34.

1 - ы Ф. з.: маса т рэчыва, што вылучылася на электродзе пры элеюролізе, прама прапарцыянальная эл. зараду, які прайшоў праз электраліт. 2 - і Ф. з.: масы розных рэчываў, што вылучаюцца адным і тым жа эл. зарадам, прапарцыянальныя хімічным эквівалентам рэчываў. Гэта азначае, што для вылучэння 1 моль розных рэчываў неабходны аднолькавы эл. зарад (гл. Фарадэя пастаянная). Матэматычна Ф.з. можна запісаць адным ураўненнем: т = (A/F)q = kq, дзе A — хім. эквівалент, F — пастаянная Фарадэя, k = = A /F — электрахім. эквівалент. Ф.з. выкарыстоўваюцца для вызначэння хім. эквівалентаў рэчываў, вымярэння эл. зараду іонаў і інш. Ф АРА ДЭЯ П А СТА ЯН Н А Я, Ф а р а д э я л і к, вы значаецца адносінам і эл. зараду, як і праходзіць праз электраліт, да колькасці рэчы ва, ш то вы лучаецца н а кож ны м элекгродзе (гл. Фарадэя законы); адна з фундаментальных фізічных пастаянных. А базначаецца F. Роўная здабытку Авагадра пастаяннай Na на элем ен тарны эл. зарад е: F = N a ■ e = =(96485,309 ± 0,029) К л /м оль. Н азвана імем Ф .Фарадэя. З н ачэн н е F вы значалася на аснове вы м ярэнняў электрахім. эквіваленту серабра. Ш ы рока вьпсарыстоўваецда ў электрахім. разліках. ФАРАДЙЯ Э Ф Е К Т , эф екз вярчэння плоскасці палярызацыі л іней на паляры заванага святла пры распаўсю дж ванні яго ў рэчы ве ўздоўж сілавых ліній пастаянн ага магн. поля, y як ім знаходзіцца гэта рэчыва; адзін з эф екгаў магнітаоптыкі. Ф .э. з ’яўляецца перш ы м доказам прам ой сувязі апты чны х і эл.-м агн. з ’яў. А дкрыты М. Фарадэем y 1845. Вугал павароту плоскасці палярызацыі 9 прапардыянальны напружанасці магн. поля Н і даўжыні шляху / святла ў рэчыве 0 = VH1,

ФАРАМІНІФЕРЫ

321

дзе V — канстанта пранарцыянальнасці, залежная ад уласцівасцей рэчыва, даўжыні хвалі святла і т-ры. Напрамак павароту плоскасці палярызацыі (у адрозненне ад выпадку аптычнай актыўнасці) не залежыць ад напрамку распаўсюджвання свягла (па полі ді супраць поля). Таму шматразовае праходжанне свягла праз асяроддзе, змешчанае ў магн. no­ ne, прыводзіць да павелічэння вугла павароту ў адпаведную колькасць разоў. На Ф.э. заснавана работа магнітааптычных інтэгральных схем, аптычных засавак, вентыляў, ліній затрымкі і інш. Выкарыстоўваюць для вызначэння аптычных параметраў рэчыва, для вывучэння распаўсюджвання радыёхваль y магн. полі Зямлі і інш.

М.Фарадэй.

ФАРАІУІІНІФЁРЫ (Foram inifera), атрад прасцейш ы х кл. к аранян ож ак падтыпу саркодавы х [па інш . класіф ікацы ях — кл. (падкл.) саркодавы х надкл. каранянож ак]. Б ольш за 1 тыс. сучасных відаў (з вы капнёвы м і каля 30 тыс. відаў). М арскія, пераваж на бентасны я арганізмы. Вядомы з кем бры ю (каля 570 млн. г. назад). Н а Беларусі ў асадкавых адкладах дэвону, карбону, юры і мелу выяўлены рэш ткі больш за 1 тыс. відаў. Вы кары стоўваю цда пры вы значэнні ўзросту геал. адкладаў. Памеры звычайна 0,1— 1 мм, зрэдку да 20 см. Маюць ракавінку, y большасці вапняко-

Рус. п е р . — С н .т ы м а т е р н н н н х в з а п моотнош еняя. М ., 1940; Э к с п е р м м е н т а л ь н ы е ясследовання п о э л е к т р н ч е с т в у . T. 1 — 3. М .; Л., 1947— 59; М с т о р н я с в е ч н . М . , 1 98 0 . Літ.: К у д р я в ц е в П .С . Ф а р а д е й . М , 1969; Л ь о ц ц я М . Н с т о р п я ф н з л к н : П е р . с нгал. М. 1970. С. 2 6 5 — 283. А.І.Болсун.

ФАРАДЙЯ 3AKÔH э л е к т р а м а г нітнай і н д у к д ы і , гл. Электрамагнітная індукцыя.

ў

арт.

ФАРАД&Я ЗАКбнЫ электрол і з у, два асноўныя законы электроліtt. Бел. Эн. Т. 16.

Схема электрамагнітнага фарадметра U — крыпіца пераменнага напружання; ІІ1Ь ІІІ2 — нерухомыя шпулі. F t. F2 — ферамагнітныя асяродкі; Су, — узорны капдэнсатар, Сх — ёмістасць, якая вымяраецда

Фарамініферы: 1 — гаплафрагмоід; 2 — спіраплеісгаміна; 3 — увігерына; 4 — акарыніна.

322

ФАРАНІДЫ

вую, зрэдку хіціноідную або з аглюцініраваных часцінак (лясчынак, спікул, губак і інш.). Ракавінкі адна- і шматкамерныя, размешчаныя ÿ 1 або 2 рады, па спіралі, зрэдку галінастыя. Праз вусці і поры ў сценках ракавінкі выходзяць тонкія вырасты (псеўдаподыі) для захопу корму і руху. Размнажаюцца з чаргаваннем палавога і бясполага пакаленняў. Кормяцца дробнымі водарасцямі. Ф А РА Н ІД Ы (Phorom da), клас тыпу ш чупальцавых. 11 відаў. П аш ы раны ў морах. А дзіночны я дон ны я беспазван очны я ж ывёлы. Даўж. 0,6—45 см. Цела знаходзіцца ў трубачках э арган. рэчыва. 3 трубачкі высоўваецца пярэдні канец цела са складаным, падвойным, спіралепадобным шчупальцавым апаратам, раснічкамі якога корм падганяецца да рота. Кішэчнік нетлепадобны. Ёсць крывяносная, нерв. сістэмы і выдзяляльныя органы. Гермафрадыгы. Пелагічная лічынка — актынатроха — пераўтвараедца ў дарослую жывёлу пасля складанай метамарфозы.

Гора і наследнікам Асірыса. Ім ёны Ф. ўвекавечаны ў гранды ёзны х пом ніках-пірамідах і храмах. Ф АРАТАКСІС (ад грэч. pharos м аяк + taxis разм яш чэнн е), здольнасць ж ывёл выбіраць найб. кароткі ш лях руху паміж 2 пунктамі ў прасторы . З ’яўляедца інсты нкты ўнай ф орм ай паводзін асобін ці папуляцыі, як ая дазваляе эк ан ом іц ь кінетычную энергію , зм ен ш ы ц ь небяспеку нападу драпеж нікаў і інш . Ф . сустракаецца пераваж на ў ж ывёл, якія не маюць сродкаў абароны (напр., y хатніх прусакоў, м ы ш эй і інш .). ФАРАХРУД, рака ў А ф ганістане. Даўж.

580 км, пл. бас. каля 33 тыс. к м 2. Ц ячэ ў С ярэднеаф ганскіх rapax і па пусты ннай раўніне Сістан, упадае ў сістэму бяссцёкавых азёр Хамун. Веснавое разводдзе, асеннія даж дж авы я паводкі, летам y нізоўях перасыхае. С ярэдні расход вады па выхадзе з гор каля 30 м 3/с . Выкары стоўваецца для араш эн н я Ф арахскага аазіса.

Ф. лаводле хім. будовы падзяляюць на азафарбавальнікі, антрахінонавыя фарбавальнікі, індыгоідныя фарбавальнікі, азаметынавыя, арылметанавыя, макрагетэрацыклічныя (найб. пашыраны фталацыянінавыя), нітра- і нітрозафарбавальнікі, сярнісгыя, хінонімінавыя і інш. Тэхн. класіфікацыя Ф. (паводле спосабаў выкарыстання) грунтуецца на метадах фарбавання і характары ўзаемадзеяння Ф, з матэрыялам, які афарбоўваецца. Адрозніваюць Ф. в о д а р а с т в а р а л ь н ы я (асноўныя фарбавальнікі, кіслотныя фарбавальнікі, прамыя фарбавальнікі, пратраўныя фарбавальнікі і ахтыўныя Ф.) і н е р а с т в а р а л ь н ы я ў в а д з е (дысперсныя фарбавальнікіі кубавыя фарбавальнікі), a таксама серныя Ф., што афарбоўваюць валокны ў водных растворах сульфіду натрыю. Ф., якія не раствараюцца ў вадзе і матэрыяле, што афарбоўваецда, наз. пігментамі (гл. Пігменты ў хіміі). Выкарыстоўваюць Ф. ў тэкст., гарбарнай, папяровай, паліграф. прам-сці, каляровай фатаграфіі і кінематаграфіі, медыцыне, a таксама ў якасці актыўнага асяроддзя ў лаэерах.

Jhïh. : В.е н к а т а р а м а н К. Хнмня сннтетнческнх краснтелей: Пер. с англ. T. 1—2. Л., 1956—57; Л н с н ц ы н В.Н. Хвмяя н' технологня промежуточных продухтов. М., 1987. А.І.Валожш. Фарбавальны

агрэгат:

a — схема агрэгата для механізаванага нанясення фарбаў і малярных 2 саставаў (1 — тіісталетраспыляльнік, 2 — паветраны і матэрыяльны шлангі, 3 бачок для фарбы, 4 — маславодаўлоўнік, 5 — кампрэсар); б — пісталет-распыляльнік (1 — фарсунка, 2 — | рэгулятары падачы маслянага саставу і паветра, 3 — штуцэры для паветранага і матэрыяльнага шлангаў).

б Фараніды: 1 — буйная дарослая жывёла; 2 —

пярэдні канец цела са спіралепадобна закручаным шчупальцавым апаратам; 3 — лічынка — акгынатроха.

Ф А Р А 0 Н , стараж ы тнаегіпецкі правіцель; вярхоўны распарадчы к зямельных, сы равінны х, харч. рэсурсаў і насельніцтва Егіігга; з XXII ды насты і — тытул гіравіцеля. П ерш апачаткова тэрмін «Ф » абазначаў «палац правіцеля» і толькі з XV III ды насты і (з эпохі Новага царства) — самога правіцеля. Д а XXII ды насты і слова «Ф > не ўваходзіла ў царскую тытулатуру, якая складалася з асабістага імя і 4 царскіх імён (даваліся пры ўступленні н а прастол). Паводле стараж .-егіл. вераванняў, Ф. лічыўся сы н ам С онца, зям ны м увасабленнем

Ф А РБА ВА Л ЬН ІКІ, арганічны я злучэнні, якія вы кары стоўваю ць дл я фарбавання розны х матэры ялаў і вырабаў (тканін, паперы , пластмас, футра і інш ). Колер Ф. абумоўлены наяўнасцю ў малекуле храмаф орнай сістэмы (гл. Колернасці тэорыя). А дрозніваю ць Ф. пры родны я, якія ўтвараю цца ж ы вы мі арганізм ам і (ф арбавальны м і раслінамі, некат. м алю скам і і інш .), і сінтэты чны я, якія атры мліваю ць метадамі арган. сінтэзу. Да сярэдзіны 19 ст. для фарбавання тканін, скуры, паперы, вырабаў маст. фарбаў выкарыстоўвалі прыродныя Ф. (алізарын, індыга, кармін і інш.). Адкрыты ў 1842 М.М.Зініным універсальны метад атрымання аналіну і інш. араматычных амінаў стаў асновай прамысл. вытв-сці сінт. Ф., якія ў пач. 20 ст. амаль цалкам замянілі прыродныя Ф. (цяпер y свеце вырабляюць каля 1500 сінт. Ф.). Сінт.

Фарбапульт: a — схема ручнога фарбапульта (1 — фарбараспыляльнік, 2 — кран, 3 — шланг, 4 — ручная помпа, 5 — усмоктвальны шланг з фільтрам); б — фарбараспыляльнікі з верхнім і ніжнім ' фарбаналіўным бачком.

Ф А РБА ВА Л ЬН Ы АГРЭГА т , камплект маш ы н і абсталявання для афарбоўвання паверхняў лакаф арбавы м і матэрьшламі. С ціснуты м y кам прэсары цаветрам яны падаю цца ў пісталет-фарбараспыл ял ьн ік і з яго дапам огай наносядца на пры значаны я для аф арбоўвання паверхді. Ф .а. наз. таксам а пнеўмафарбавальнай устаноўкай. У міліярад. буд-ве для афарбоўкі гідразбудаваддяў выкарыстоўваю ць Ф.а. з мех. лры водам, устаноўлены д а спец. шасі. Ф А РБА ВА Н Н Е, д ададде палеры , скуры , пластмасам, тэкст. і інш. матэрыялам пэўнага колеру, дастаткова трывалага ва ўмовах іх эксллуатацыі. Звычайн а для Ф . вы кары стоўваю ць фарбавальнікі і лігм едты (гл. Пігменты ў хіміі).

Метады Ф. вы значаю цца ўласцівасцямі фарбавальніка і матэрыялу. Для Ф. п a п е р ы выкарыстоўваюць мінер. пігменты, асноўныя і кіслотныя фарбавальнікі. Фарбуюць папяровую масу, y якую падліваюць водны расгвор фарбавальніка ці суспензію пігменту, або паверхню паперы (больш эканамічны спосаб) пры яе вырабе ці на фарбавальных машынах, y якіх паперу з рулонаў працягваюць праз фарбавальную ванну Глыбіннае Ф. н а т у р а л ь н а й скуры робяць прамымі, кіслотнымі ці асноўвымі фарбавальнікамі, паверхневае — пігментамі разам з плёнкаўтваральнымі рэчывамі. Ф. с к у р ы ш т у ч н а й ажыццяўляюць y працэсе яе вытв-сці з выкарыстаннем арган. і мінер. пігментаў. Ф. ф y т р a робяць дая выраўноўвання натуральнай афарбоўкі, надання моднага колеру, імітавання пад кашюўныя віды пушніны; выкарыстоўваюць акісляльныя, кубавыя, кіслотныя, пратраўныя, a таксама спец. фарбавальнікі для фугра. Для Ф. п л а с т м а с выкарыстоўваюць пігменты, тлушча- і спіртарастваральныя фарбавальнікі, якія звычайна дадаюць да расплаву палімераў. Гл. таксама Фарбаванне тканшы. Літ.: Хнмяя-н технологня кожн н меха. 4 взд. М., 1985; К а л в н с к а я Т.В., Д о б ро не вс ка я С.Г., А в р у т н н а Э.А. Окрашвваняе полнмерных магерналов. Л., 1985. ФАРБАВАННЕ Т К А Н ІН Ы , нанясен не фарбавальніка на ўсю масу м атэры ялу, што афарбоўваюць (у адрозненне ад друкавання тканіны). С посабы Ф.т. вы значаюцца хім. пры родай ф арбавальніка і валакна, a таксама патрабаванням і да ўстойлівасці афарбоўкі. Баваўняныя тканіны афарбоўваюць прамымі, сярністымі, актыўнымі і кубавымі фарбавальніхамі, пігментамі; шарсцяныя — кіслотнымі, пратраўнымі і актыўнымі; ільняныя — кубавымі, актыўнымі і прамымі святлотрывалымі фарбавальнікамі. Для Ф.т. з валокнаў хітчных — адэтатных, трыацэтатных і поліэфірных выкарыстоўваюць пераважна дысперсныя фарбавальнікі, поліамідных — дысперсныя і кіслотныя, поліакрылнітрыльньіх — ютыённыя. Усе хім. валокны могуць быць афарбаваны і ў працэсе іх фармавання (фарбаванне ў масе), Звычайна Ф.т. ажыццяўляюць y водным растворы фарбавальніка (фарбавалыіай ванне). Пасля фарбавання тканіну высушваюць і апрацоўваюць, напр., апрэтуюць (гл. Апрэтаванне), для надання ёй таварнага выгляду. Літ:, ,М е л ь н н к о в Б.Н., 3 a х a р о в a Т.Д., К н р м л л о в а М.Н. Фнзнко-хнмнческяс основы процессов отделочного провзводства. М., 1982; Крагкнй курс хнмнческой технологнн волоышстых матерналов. М., 1984. А.І.Валожын ФАРБАПЎЛЬТ, пераносны апарат для нанясення на паверхні сцен, столі нявязкіх фарбавальных саставаў пры аддзелачных работах. Уяўляе сабой помпу з ручным або эл. пры водам для ўсмоктвання фарбавальнага саставу і падачы яго па шлангу ў доўгую трубку з распы ляльнай фарсункай на канцы . Найб. пашыраны Ф. ручнога д зеян н я з плунжэрнымі, порш невы мі і ды яф рагм еннымі помпамі. Літ.. Технологая стронтельного промзводства: Справ. М., 1991.

таратуразнавец. Вучыўся на ф із.-матэм. ф -ц е К іеўскага ун-та (1914— 18). У дзельнік м інскага клуба «Беларуская хат ка» (1916). У 1919 акд ёр Бел. сав. т-р а, y 1920 адміністратар Бел. т-р а ў М інску. П эўны час быў супрацоўнікам літ.-вы давец кага аддзела Наркамасветы Л іт.-Б ел. С С Р (М інск, Бабруйск). У 1920— 30-я г. паводле ўскосны х звестак займ аўся навук. дзейн асцю ў П ольш чы . Паэт. творы , y т.л. тры ялеты і санеты, вы значаю цца т он к ім ліры змам, майстэрствам версіф ікацы і. Аўтар арт. «Згукі сусветнай вайны 1914— 1918 гг. y беларускай паэзіі» (1919). У кн. «Беларусь y песнях: Л ітаратурна-гістары чны нарыс» (1920) прааналізаваў гісторыю бел. паэзіі 19 — пач. 20 ст. н а ф оне нац вызв. барацьбы народа. Н а бел. мову пераклаў уры вак з паэм ы А.М іцкевіча «П ан Тадэвуш», верш ы У .Бенядзіктава і інш. Літ:. Г а р э ц к і М. Фарботка Я. / / Гарэцкі М. Гісторыя беларускае літаратуры. Мн., 1992/ В.У.Скалабан.

ф а р з іц ы я

Ф А Р Б Ы , аднародны я суспензіі мінер. або арган. пігментаў ці іх сумесей з напаўняльнікамі ў сувязны х — плёнкаўтваральных рэчы вах; від лакафарбавы х м атэры ялаў. М ногія Ф. маю ць таксама растваральнікі, сікатывы, пластыфікатары, стабілізатары і інш . П асля вы сы хання Ф. ўтвараю ць тры валы я н епразры сты я пакры цці (гл. Лакафарбавыя пакрыцці). Паводле віду сувязнага адрозніваюць алейныя фарбы (сувязнае — пакосты), эмалевыя фарбы (лакі), шікатныя фарбы (вадкае шкло), клеявыя фарбы (водныя растворы расл. і жывсдьных кляёў), эмульсійныя фарбы (водныя эмульсіі высьіхальных алеяў або алкідных смол, водныя дысперсіі сінт. палімераў). Асобны від Ф. — парашковыя фарбы (аэра ■ дысперсіі). Падзяляюць таксама паводле галін выкарыстання, напр., Ф. аўтамаб., буд., паліграф., маст. (гл. Фарбы маставдсія) Выкарыстоўваюць для ахоўнай і дэкаратыўнай афарбоўхі металу, дрэва, бетону, пластмас і інш. матэрыялаў, a таксама Ф. спец. прызначэння — люмінесцэнтныя, тэрмаадчувальньш, антыкаразійныя і інш. Гл. таксама Ла-

Ф АРВА ТЭР (галанд. vaarw ater ад varen рухацца, ллаваць + w ater вада), бяспечны ў навігацы йны х адносінах праход па воднай прасторы (рацэ, возеры, моры, лраліве і інш .) з дастатковы мі глыбінямі і адсутнасцю пераш код для суднаходства. Н а рэках супадае з л ініяй найб. глыбінь. Ф. звы чайна абазначаю ць бакенамі, буямі, створны м і знакам і і інш.

кафарбавая прамысловасць.

ФАРБ0ТКА Ю зю к (Я зэп Аўгусцінавіч; 4.9.1893, в. Налібакі Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. — 19457), бел. паэт, лі-

323

або цвёрдыя рэчы вы і саставы, якія маю дь павы ш аны я колеравы я якасці паводле здольнасці афарбоўваць і ўстойлівасді. П адзяляю цца на м інеральны я (неарганічны я, солі або вокіслы металаў) і арганічны я (складаны я злучэнні, пераваж на расл. і ж ы вёльнага паходж ання). Бы ваю ць натуральны я і штучны я. К олеравая аснова Ф. — параш кападобны я пігменты. У залеж насці ад сувязных рэчы ваў вылучаю ць акварэль, гуаш, пастэль, сангіну, соус, тэмперу, a таксама алейныя фарбы, клеявыя фарбы і васковы я (гл. Васковы жывапіс). Ф . бы ваюць празры стьм , непразры сты я і лесіровачны я. Вядома каля 150 Ф . для жывапісу. 3 іх найб. вы кары стоўваю цца цы нкавы я і свінц овы я бялілы, хромы, вохры, умбра, чы рвоная і зялёная кінавар, ізумрудная зелень, кобальт, ультрамары н, лаленая слановая косц ь і інш.

Ф А РД Ы ЗМ , сістэма арганізацыі латочнай вы тв-сці, як ая заклю чаецца ў яе масавай уніф ікацы і і канвеерызацыі. Узніхла ў ЗШ А y 1-й чвэрці 20 ст. Н азва ад прозвіш ча амер. інж ынера і прамы слоўца Г.Форда. А сновай Ф. і абумоўленых ім новых метадаў арганізацы і вы тв-сці і працы стаў зборачны канвеер. К анвеерная зборка побач з інш. тэхн. навінамі спры яла рэзкаму росту вытв-сц; працы і зніж энню сабекош ту прадукцы і, стала пачаткам масавай вытворчасці.

А.І.Валожын.

Ф А РБ Ы м а с т а ц к і я , спец ы яльна пры гатаваны я вадкія цестападобны я

Ф А Р З ІЦ Ы Я (Forsythia), род кустоў сям. маслінавых. 7 відаў. П аш ы раны ва Усх. Азіі, 1 від — y Еўроле. Н а Беларусі ў

324

ФАРКАШ

культуры найб. вядомы я Ф.: еўрапейская (F. europaea), паніклая (F. suspen­ sa), сярэдняя (F. х intermedia), яйцападобная, або авальная (F. ovata). Лістападныя кусты з галінастай кронай, вьші. 2—3 м. Лісце супраціўнае, чаранковае, суцэльнае, часам трайчастае. Кветкі яркажоўтыя, адзіночныя або па 2—3 y пазушных суквеццях, распускаюцца да паяўлення лісця. Плод — каробачка. Дэкар. расліны. І.М.Гарановіч.

Ф АРКА Ш (Farkas) Берталан (н.

1.8.1949, с. Дзьюлахаза, Венгры я), перш ы венгерскі касманаўт. Герой Сав. Саю за (1980). Герой Венгрыі (1980). Л ётчы к-касм анаўт Венгрыі (1980). П адпалкоўнік. С кончы ў ваен. вучылішча лётчы каў (С С С Р ; 1972). 3 1978 y Ц эн тры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю .А Г агары на. 26.5— 3.6.1980 з В.М.Аубасавым здзейсніў (як касманаўт-даследчы к) палёт на касм. караблі (К К ) «Саюз-36» і арбітальнай станцы і «Салю т- 6» (асн. экіпаж Л .І.Папоў, В В .Р умін) з пры сты каваны м да яе К К «Саюз35», на якім вярнуўся на Зямлю . У космасе правёў 7,87 сут. У С.Ларыёнаў. Ф АРКА Ш (Farkas) Ф ерэн ц (н.

15.12.1905, г. Н адзьканіж а, Венгрыя), венгерскі кампазітар, педагог. Нар. арт. Венгрыі (1970). Вучань А.Рэспігі. Выкладаў y муз. вучылішчы ў Будапешце, y кансерваторы і г. К луж -Н апока (з 1941 праф., з 1944 ды рэктар) і інш ., y 1949— 75 праф. Вы ш эйш ай муз. ш колы ў Будапеш це. Муз. сты ль сфарміраваўся пад уплы вам венг. муз. ф альклору, венг. і італьян. трады цый прафес. музыкі. Сярод твораў: оперы , y т.л. «Чароўны куфар» (паст. 1942), аперэты , y т.л. «Чы нам Палка» (паст. 1950), балеты, сімф. творы, кам ерна-інстр. музыка, кан цэрц ін а для арфы з арк. (1937), м узы ка да спектакляў драм. т-р а і кінафільмаў. Ф А РМ А 30Н (пальск. farm azon ад ф ранц. franc-m açon м асон), тое, пгго і ф ранкм асон (гл. ў арт. Масонства). Ф А РМ А КА ГЕН ЕТЫ КА (ад грэч pharm akon л якарства + генетыка), раздэел фармакалогіі, як і вывучае асаблівасці дзеян н я лякарстваў y арганізме чалавека ў залеж насці ад генет. фактараў.

Уплываючы на гены, храмасомы, перадачу генет. матэрыялу, лекавыя сродкі зменьваюць якасці і прыкметы арганізма, якія і перадаюцца ў спадчыну. Ф. даследуе гэты ўплыў, спадчынныя індывід. спецыфічныя рэакцыі арганізма на лякарствы. Напр., генет. абумоўленая нізкая актыўнасць y крыві ферменгу псеўдахалінэстэразы, які расшчашіяе мышачна расслабляльны сродак дытылін, прыводзіць да рэзкага павелічэння працягласці яго дзеяння і спынення дыхання. Прыроджаны дэфіцьгг ферменту метгемаглабшрэдуктазы ÿ спалучэнні, напр., з прыёмам сульфаніламідных прэпаратаў, віхасолу выяўляецца кіслароднай недастатковасцю. Ф высвятляе, якія лякарствы выклікаюць заганы эмбрыянальнага развіцця, памяншае ўскладненні ад лек.

Tjpanii і інш. І.М.Семяненя. Ф А Р М А К А Г Н 0 3ІЯ (ад грэч. pharm akon л якарства + gnôsis веды ), навука аб лекавы х раслінах, лек. сы равіне расл. і ж ы вёльнага паходж ання, таксама гірадуктах перш аснай перапрацоўкі раслш (эф ірн ы я алеі, смолы , млечны я сокі і інш .) і ж ывёл (зм яіны яд, прадукты ж ы ц цядзейн асці пчол і інш ), ш то ўжываю ць y меды цы не. Ц есн а звязана з фармакалогіяй, арган. і біял. хіміяй, батанікай. Вядома са старажытнасці. Як навука ўэніхла ў 19 ст. Адрозніваюць агульпую і спец. Ф. Задачы а г у л ь н а й Ф: вывучэнне хім. саставу яек. раслін і сыравіны расл. або жывёльнага паходжання, уплыў на іх фактараў навакольнага асяроддзя, выяўленне прамысл. запасаў лек. раслін, навук. абгрунтаванне развідця сыравіннай базы для фармацэўтычнай прамысловасці, складанне нарматыўна-тэхн. дахументацыі і інш. С п е ц ы я л ь н а я Ф. вывучае асобныя лек. расліны і сыравіну з іх. Пытанні Ф. вывучаюцца ў фармацэўтычных і мед. ВНУ, спец. НДІ. І.М.Семяненя. Ф А Р М А К А Л 0Г ІЯ (ад грэч. pharm akon л якарства + ...логія), навука пра лекавыя сродкі і іх уплыў на арганізм; y ш ырокім сэнсе — навука пра фізіялагічна актыўн ы я рэчы вы . Н айваж н. задача Ф. — пош ук новы х л ек. сродкаў (у свеце зарэгістравана больш за 40 ты с. л як ар стваў). Цесна звязана з хіміяй, біяхіміяй, фізіялогіяй, паталогіяй і інш. 3 Ф. вылучыліся фармацыя, таксікалогія і інш. Падзяляецца на агульную (вывучае асн. заханамернасці і механізмы дзеяння хім. злучэнняў на жывыя арганізмы) і прыватную (хім. будова, фіз. -хім. ўласцівасці, усысанне, размеркаванне ў арганізме, метабалізм і інш. асобных лек. сродкаў). Н а Беларусі лек. рэчы вы са стараж. часоў выкарьістоўваліся народнай медыцынай. Сістэм. даследаванні пачаліся ў 1920-я г. і праводзяцца ў мед. ін-тах, ун-тах, мед. акадэміі пасляды п лом н ай адукацыі, Н Д І гематалогіі і п ераліван ня крыві, НД І санітары і і гігіены, y ш эрагу ін-таў Нац. А Н Беларусі, y Рэсп. навукова-п ракты чны м цэнтры «Карды ялогія» і інш. Асн. кірункі даследаванн яў y Ф.: вы вучэнне пры родны х і сінт. сродкаў, ш то ўплы ваю ць на імунную , нерв., сардэчна-сасудзістую сістэмы , валодаюць процірады яцы йны м , процівірусным, проціпухлінны м і інш . дзеянн ем , павыш аю ць устойлівасць арганізм а да недахопу кіслароду, ахоўваю ць ад паш коджання суставы і інш. Развіддю Ф . са-

дзейнічалі працы бел. вучоных Я.Д.&лаенка, B.1 .Вацякова, А .С .Захарэўскага, М.В.Караблёва, Ь .Ь .Кузьміцкага, П .І.Лукіенкі, Г.І.Сідарэнкі, В.1. Талапіна, К.С.ІПадурскага, Б.В.Дубовіха, М .К.Кеўры і інш.

Him:. К а т ц у н г Б.Г. Базпсная п клвнвческая фармакологая: Пер. с англ. Т: 1—2. М.; СПб., 1998; М а ш к о в с к н й М.Д. Лекарственнвіе средства. Т. 1—2. 14 нзд Харьков, 2002. І.М.Семяненя. Ф А РМ А КА ІІЕЯ (ад грэч. pharm akon лякарства + роіеб раблю ), зборнік стандартаў і палаж энняў, y якіх уніфікуюцда патрабаванні да пры гатавання і якасці лекавы х сродкаў, агульнадзярж. заканадаўчы дакумент, абавязковы для ўсіх прадпры емстваў і ўстаноў, якія вырабляю ць, захоўваюць, кантралю ю ць і выкары стоўваю ць лек. сродкі. Першая ў Расіі Ф. на лац. мове выдадзена ў 1778, на рус. — y 1866 . 3 1990 пачаўся выпуск 11-га выд. Дзярж. Ф . Расіі, які ўключае апісанне агульных фіз.-хім., хім. і біял. метадаў даследавання для аналізу лек. сродкаў. П ры ведзены табліцы кропель, выш. доз ядавітых і моцнадзейных лек. рэчы ваў для дарослых і дзяцей і ІНШ. І.М.Семяненя. Ф АРМ АЛІЗАВАНАЯ M ÔBA, ф а р мальная м о в а , сукупнасць ланцуж коў сімвалаў з пэўнага алфавіта, складзены х y адпаведнасці з правіламі граматыкі; штучная мова (у адрозненне ад натуральнай, напр., беларускай), якая характары зуецца фармальным (гл. Фармалізацыя) вы значэннем класа выразаў і строгім тлум ачэннем іх сэнсу.

M ae ф іксаван ы я правілы ўтварэння «выразаў» (сінтаксіс Ф .м.) і прыпісвання гэты м вы разам пэўнага сэнсу (семантыка). Напр., вы разы «Н 2О», «вада», w ater мож на лічы ць элементамі Ф.м. хіміі. Выкары стоўваецца пры пабудове злічэнняў, распрадоўцы штучных моў, матэм. мадэліраванні, алгарытмізацыі і праграм аванні задач розных класаў і інш. ф а р м а л і з Ац ы я

, спосаб адлюстраван ня зместу пэўнай сукулнасці ведаў ш ляхам вы кары стання складанай сістэмы дравіл, ідэалізацый, абстракцый, пры ёмаў і аперацы й. Забяспечвае абстрагаванне ад канкрэтнага значэшя п аняцц яў і зместу навук. тэорыі з мэтай вы яўлення яе лагічны х асаблівасцей і дэдуктыўных магчы масцей, наяўнасці супярэчнасцей ці іх адсутнасці. У магэматы цы і ф арм альнай логіцы, дзе Ф . найб. развіта, уяўляе сабой адлюстраванне зместу ведаў y выглядзе фармалізаванай мовы. Н еабходнай умовай для стварэдн я такой мовы з ’яўляецца вы кары станне аксіяматычнага метаду. Т эоры я мОжа разглядацца як фармальная сістэма, калі разам з аксіяматыза- ] цы яй і дакладны м вы значэннем лагічных сродкаў яе л ан яц ц і замяняюцца сімвалічнымі абазначэннямі. Вылучаюць 2 ты лы ф армалізавады х тэорый: цалкам ф арм алізаваная (з нескладанай лагічнай

структурай і невял. колькасдю паняццяў) і часткова ф арм алізаваная (са складанай лагічнай структурай і вял. колькасцю паняццяў). Н еабходнасць y Ф. ў пэўнай навуцы ўзнікае н а дастаткова высокім узроўні яе развіцця, калі лагічная сістэматызацыя і арганізацы я ведаў становіцца перш араднай задачай. Ф. стымулюе рух п азнанн я, адкрывае магчымасці для фармулёўкі і пастаноўкі новых праблем і пош уку іх вы раш эння, служыдь адным са сродкаў стварэння праграм для ЭВМ і мадэліравання м ы слення. Літ:. Ч е р ч А. Введенне в математнческую логяку: Пер. с англ. T. 1. М., 1960; Кл н н н С.К. Математаческая логмка; Пер с англ М , 1973; Б а р т о н В.Н. Логлка. Мн., 2001; Т а р с к я й А. Введенне в логнку в методологаю дедукгавных наук: Пер. с «нгл. М., 2001. В.М.Пешкаў. ФАРМАЛІЗМ (ф ранд. formalisme ад лац. formalis як і адносідца да ф орм ы ), 1) перавага, якая аддаецца ф орме, a не эместу, y розны х сферах чалавечай дзейнасці (гл. Змест і форма). У сферы міжасобасных адносін вы яўляецца ў няўхільным пры тры м ліванні правіл этыкету, абрадаў, рытуалаў; y галіне сац. кіравання — y бю ракраты зме (гл. Бюракратыя). 2) К ірунак y асновах л огікі і матэматыкі, прадстаўнікі якога сваёй гал. задачай лічы лі абгрунтаванне гэтых дысцыплін ш ляхам іх пабудовы ў выглядзе вылучэнняў сродкам і слец. тэорыі — метаматэматыкі. П ры нцы пы Ф. ў спалучэнні з ідэям і інш. кірункаў y асновах логікі і матэм аты кі (налр., канструктыўнай матэматыкі) вы кары стоўваюцца для распрацоўкі праблем тэоры і доказаў. 3) Агульная назва кірункаў, плыней і тэндэнцы й y маст. творчасці, эстэтыцы і крытыцы, якія абсаш отызуюць маст. форму, пры зн аю ць яе самакаштоўнае, незалеж нае ад зместу зн ачэнне. Тэндэнцыі Ф. вы яўляю цца ў крызісныя перы яды гісторыі сусв. мастацтва (напр., y познім элінізме, п озняй готыцы, маньерьізме, акадэмізме). Фармалістычныя плыні і школы (футурызм, сюррэалізм, кубізм, абстракцыянізм, ташызм і інш.) аб’ядноўвае непрыняцце пазнавальнай 1 этычнай каштоўнасці мастацтва, культ ірацыяналізму, дэфармацыя натуральных форм, спробы стварыць замкнёны ў сабе свет рэальнасці. Ф. нярэдка вядзе да разбурэнвя маст. вобраза (у л-ры -— ускладненасць і ломка мовы, алагізм і дэфармацыя сівтакс сгруктур; y т-ры — прыніжэнне ролі драматургіі, гранічная ўмоўнасць, схема; y вшўл. мастацтве — адвольнае канструяванне зрокавых форм, імкненне да дэкар. эфекту), y выніку чаго змястоўныя кампаненты фальклору, л-ры і інш. відаў маст. творчасці набываюць значэнне чыстай формы. У сав мастацгвазнаўстве 1920-х г. пад Ф. разумелі сістэмы фармальнага метаду і аналізу, якія вывучалі маст. форму як самацэнны эстэт. факгар y мастадгве. 3 2-й пал. 1920-х г. Ф. наз. мастацгва, дзе форма прэваліравала над зместам. У 1930-я г. сав. крытыка вяла барацьбу супраць Ф., які раэглядаўся як аншлод сацыялістычнага рэалізму. 3 1940-х г. тэрмін «Ф * страціу навук. сэнс і стаў вьпсарыстоўвацца для дысхрэдытацыі маст. твораў, яхія не адпавядалі сав. афіц. дактрынам.

У літ.-маст. кры ты цы Беларусі ўперш ыню паняцц е Ф. вы кары сталі публіцысты газет «Мйнскйй лйсток», «СевероЗападный край», «Голос провйнцйй» і інш. вы данняў для характары сты кі маст. метаду сімвалізму, ім лрэсіянізм у, футурызму і інш. авангарды сцкіх плы ней y л-ры . Бел. кры ты ка і публіцы сты ка пач. 20 ст. адмаўляла наяўнасц ь ф арм алісты чны х ш іы н ей і д э к ад эн ц тв а ў л-ры нац. адрадж эння. П асля 1917 тэн дэнцы і Ф. выявіліся ў пралеткультаўскіх устаноўках і авангарды сцкіх плы нях паэзіі, жывапісу, тэатральнага і інш . відаў мастацтва (гл. Пралеткульт, «Беларуская літарат урна-мастацкая камуна», «Сцвярджальнікі новага мастацтва»), Вульгарна-сацы ялагічная кры ты ка канца 1920 — пач. 1950-х г. абвідавачвала ў Ф . пісьменнікаў, мастакоў і м узы кантаў, якія імкнуліся да наватарства, вобразнай складанасці і пош уку новы х выяўл. сродкаў. У сучаснай эстэты цы крыты ка Ф. страціла ранейш ую актуальнасць, a гатая плы нь набы ла пазітыўнае значэнне ў кантэксце мадэрнізму і лостмадэрнізму. Літ:. R o u a n У.М. Развідцё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 гг.). Мн., 1968; Я г о ж. Демократаческая эстетака Белорусснн (1905— 1917 гт.). Мн., 1971; Я г о ж. Проблемы нскусства н эстетпкп в обшественной мыслм Белорусснн начала XX в. Мн., 1985. У.М.Конан. Ф А РМ А Л ІН , ф a р м о л, водны раствор (звы чайна 37— 40% -н ы ) фармальдэгіду, як і мае таксам а 6— 15% метанолу (інгібітар полімеры зацы і); зручная ф орма захоўвання і транспарціроўкі ф армальдэгіду. Б ясколерная вадкасць з характэрны м рэзкім пахам, шчьш ьн.

1110,9— 1076,4 к г /м 3 (18 °С). П ры захоўванні мутнее з-за вы падзення белага асадку парафармальдэгіду. Выкарыстоўваюць як дэзінф іцы рую чы і дэзадары руючы сродак, для захоўвання анатамічных прэпаратаў і бальзам іравання, пры дубленні скур.

ФАРМАЛЬДЭгід [ад лац. form (ica) мураш ка + альдэгід], м у р а ш ы н ы альдэгід, метаналь, найпрасцейш ы альдэгід, Н С Н О . Бясколерны газ (W 19,2 °С) з рэзкім пахам, шчыльн. 917,2 кг/м 3 (вадкага пры -20 °С). Добра раствараецца ў вадзе, спіртах і інш. палярных растваральніках. Моцны аднаўляльнік (напр., асаджае серабро, плаціну, золата з раствораў іх солей). Лёпса полімерызуецца, асабліва пры t < 80 °С і ў прысутнасці вады, кіслот, шчолачаў; пры полімерызацыі ў непалярных растваральніках утварае поліфармальдэгід. У прам-сці атрымліваюць акісляльным дэгідрыраваннем метанолу СНэОН y паветры ў прысутнасці серабра або аксідаў металаў (жалеэа, малібдэну, ванадьпо). Выпускаюць y выглядзе водных раствораў (фармалінў) або цвёрдых парафармальдэгіду і цыклічнага трымеру Ф. — трыаксану (крышт. рэчыва, tm 64 °С), якія пры награванні з разбаўленымі мінер. к-тамі дэполімерызуюцца. Выкарыстоўваюдь y вытв-сці сінт. смол, гексаметылентэграміну (уратрапіну), лек. сродкаў, фарбавальнікаў і інш., a таксама пры дубленні скур, як дэзінфідыруючы, антысептычны і дэзадарыруючы сродак. Таксіч-

ФАРМАЦЫЯ

325

ны, раздражняе слізістыя абалонкі дыхальных шляхоў і вачэй. ГДК y атм. паветры 0,003 мг/м>. Я.Г.Міляшкевіч. Ф А РМ А Л ЬН А С Ц Ь (ад лац. formalis які адносіцца да ф орм ы ), 1 ) фармальнае стаўленне да чаго-н ., ш то па сутнасці ш кодзіць справе; тое, што фармалізм. 2) Традыц. захаванне зн еш н яй формы, лрынятага парадку пры выкананні, афарм ленні як о й -н . справы ; таксама знеш няе вы раж энне ф орм ы лры адносінах афіц. характару. Ф А РМ А Л ЬН А Я JIÔ I IKA, навука, якая вывучае ф орм ы мы слення (паняцці, судж энні, вывады, доказы ), даследуе законы і правілы вы сноўны х ведаў, якія ітры маны з раней устаноўленых пала«эн н яў. Гл. таксам а Логіка. Ф А РМ А Л ЬН А Я M ÔBA, тое, ш то фармалізаваная мова. Ф А РМ А М ІД , амід мурашынай кіслаты, H C (0 )N H 2. Бясколерная гіграскапічная вадаасць (t,„ 2,55 °С), ікігі 210,5 °С, шчыльн. 1133,4 кг/м 3 (20 °С). Раствараецца ў вадзе, ніжэйшых спіртах, эфірах, не раствараецца ў вуглевадародах. Растварае казеін, жэлацін і інш. У прам-сці атрымліваюць сінтэзам з аміяку NHj і аксіду вугляроду СО пры 80— 100 °С і ціску 10—30 МПа y метанольным растворы метылату натрыю СНэСЖа (каталізатар). Выкарыстоўваюць як растваральнік, змякчальнік паперы, кампанент мазей для бальзаміравання, сыравіну ў вытв-сці мурашынай к-ты, a таксама для сінтэзу некат. гетэрацыклічных злучэнняў (імідазолу, пірымідзіну і інш.) і алкалоідаў. Таксічны; здольны ўсмоктвацца праз скуру і назапашвацца ў арганізме, пашкоджвае нервовую і сасудзістую сісгэмы, печань; ГДК y атм. паветры 0,035 мг/м7 Ф А РМ А Н Т [ад лац. form ans (formantis) які ўтварае), тое, ш то афікс. Ф АРМ АТ (ф ранц. form at ад лац. formo надаю ф орм у) y друкарскай с п р a в е, дам ер гатовага (збрашураванага і абрэзанага) друкаванага вьідання (кнігі, браш уры, часопіса), падяровага аркуш а, дакумента і інш.; даўжыня і вы ш ы ня паласы набору, даўжыня радка. Ф. наз. таксам а ўзор для кадіравання. Ф АРМ А Ц Ы Я (грэч. pharm akeia ад pliarm akon лякарства), сукупнасць навукова-п ракты чны х ды сцы плін па пошуках, лры гатаванні, стандартызацыі, даследаванні, захаванні і водпуску лекавых сродкаў. Ц есна звязада з фармакалогіяй і інш. Асн. раздзелы Ф.: фармакагнозія, ф арм ацэўгы чная хімія, тэхналогія фармацэўтычны х лрэларатаў і інш. Адзін з важ нейш ых кірункаў Ф. — даследаванне будовы рэчываў, характару сувязей y іх малекуле, хім. і фіз. уласцівасцей, ш то дазваляе аж ы ццяўляць мэтанакіраваны сінтэз новы х ф ізіялагічна актыўны х злучэнняў.

ФАРМАЦЫЯ

326

Ф А РМ А Ц Ы Я (ад лад. form atio утварэнне) y г e a л о г i і, закан ам ернае пры р одн іе спалучэнне (парагенез, ком плекс, асацы яцы я) горны х парод, кары сных вы капняў і інш . мінер. угварэнняў, звязаны х аіульнасцю ўмоў паходжання. А дрозніваю ць м арскія і канты нент., платформавы я, геасінклінальны я, арагенны я, м агм аты чны я, метамарфічны я, вулканагенны я, асадкавыя, рудныя, саляносны я і інш . Н а Беларусі найб. даследаваны Ф . платф ормавага чахла: м арскія тэры генны я, тэры генна-карбанатны я, y т.л. нафтаносны я, галагенны я (галітавая і каліяносна-галітавая), канты нент. покры ўналедавіковыя, вугляносны я і інш . ф арм а цы я

гра м

васці, прадпры емствы я к о й вы рабляю ць лекавы я сродкі. Асн. прадукцы я — сінт. і фітахім. прэпараты, меды каменты з расл. сыравіны, вітаміны, ф ерм ен ты і каф ерм енты мед. пры зн ачэнн я, антыбіётыкі, кровазаменнікі, гатовыя лекі. Найб. развітая ў ЗШ А , Японіі, Ф РГ, Вялікабрытаніі, Ф ранцыі, Італіі, Ш вейцарыі. Н а Беларусі ў 1996 створаны дзярж. к ан цэрн па вы тв-сці і рэалізацы і ф армацэўты чнай і мікрабіял. прадукцыі («Белбіяфарм»), які ўзначальвае работу прад п ры ем ств аў Ф .п. і м ікрабіял . п р а м -сц і. Ф армацэўтычную прадукцыю вырабляюць: акц. т-ва «Белмедпрэпараты», Барысаўскі завод медыцынскіх прэпаратаў, Нясвіжскі завод медыцынскіх прэпаратаў, Гродзенскі з-д м едпрэпаратаў, прадпры емства «Экзон» і інш.

Ад с к а - э к а н а -

М ІЧ Н А Я , y марксісцкай кан цэп цы і гіст. працэсу — грамадства, як о е зн аходзіцца на пэўнай ступені развіхвдя, гістары чна пэўны ты п грамадства. У аснове кож най Ф .г.-э. знаходзідца пэўны спосаб вытворчасці, a вытворчыя адносіны ствараюць яе сутнасць; разам з ты м ян а ахоплівае адпаведную надбудову, тып сям ’і, побыт і інш . П аводле гэтай канцэпцы і гісторыя грамадства — гэта працэс развідця фармацый, якія паслядоўна зм ян яю ц ь адна адну: перш абы тнаабш чы нная, рабаўладальніцкая, ф еадальная, капіталісты чная і камуністы чная. Ф АРМ А ц Ы Я РА СЛ ІН Н А Я , сукупнасць аднародны х згуртаванняў раслін (асацы яцы й), y якіх асн. ярус утвораны адны м і ты м ж а відам (напр., усе асацы яцы і з перавагай хвоі звы чайнай). Адна з вы ш эйш ы х адзінак класіф ікацы і расліннасці, аб’ядноўвае генеты чна і экалагічна розны я асацы яцы і. А дрозніваюць монадамінантную ф арм ацы ю , пры якой y якасц і ярусаўтваральніка выступае 1 від, і кондам інантную — асн. ярус утвараю ць 2— 3 віды (напр., чорна-альхова-ясеневая, балотна-м іртава-сфагнавая). Н а Беларусі найб. паш ыраны я Ф .р.: сярод лясоў — асінавая, грабавая, дубовая, павіслабярозавая, пуш ыстабярозавая, хваёвая, чорн аальховая, ш эраальховая, яловая, ясеневая; сярод лугоў — балотна-м етлю ж ковая, звы чайнам ятліцавая, лугавааўсянідавая, пахучакаласковая, сіўцовая, чы рвонааўсяніцавая; сярод нізінных балот — багніста-хваш човая, балотна-ш альнікавая, чорнаасаковая, ш эравярбовая; сярод пераходны х балот — бапотна-ш абельнікавая, востраасаковая, падбела-сфагнавая; сярод вярховых балот — багніста-асаковая, балотна-ж уравінавая, м агеланікум -сф агнавая. Д а ахоўных, рэлікгавы х, асабліва каштоўных Ф.р. адносяцца белаліхтавая, жоўтарададэндравая, карлікавабярозавая, марош кавая і інш . Дз.С.Голад. Ф А РМ А Ц ЭЎ ТЬІЧ НАЯ П Р А М Ы С Л 0 ВАСЦЬ, галіна медыцынскай прамысло-

Ф А РМ 0В А Ч Н А Я М А Ш Ы Н А маш ы на, н а якой уш чы льненнем фармовачнай сумесі ў апоках або без іх вы рабляю ць ліцейныя формы. Вы карыстоўваецца таксама для вы м ання з ф ормы ліцейнйх мадэлей, вы тв-сці адлівак. Адрозніваюць Ф.м. ўстрэсвальныя (найб. пашыраны), прэсавыя, вібрапрэсавыя, пескамётныя. Сумесь ушчыльняюць таксама на пескадуўных машынах, пескастрэльных машынах. Набылі пашырэнне фармовачныя паўаўгаматы, аўгаматы і аўгам. блок-лініі. Ф А Р М 0 В А Ч Н Ы Я СУ М ЕС І, сумесі, з як іх н а фармовачных машынах або ўручную вырабляюць пясчаньм ліцейныя формы. С кладаю цца ў пэўнай прапорцы і з неарганічны х (кварцавы пясок, вогнетрывалая т і н а і інш .) і арганічных (пілавінне, каменнавугальны пы л) м атэры ялаў. В ы значаю цца пласты чнасцю , тры валасцю , газанепранікальнасцю , вогнетрываласцю . Бы ваю ць адзіны я, аблідовачны я і напаўняльныя. А д з і н у ю Ф.с. выкарыстоўваюць для вырабу дробных і сярэдніх адлівак, яе цалкам перапрацоўваюць пасля кожнага ўжывання. А б л і ц о в а ч н у ю Ф.с. выхарыстоўваюць пры вырабе сярэдніх і буйных адлівак для замены часткі сумесі, якая сутыкалася з вадкім металам. Да яе дадаюдь свежыя фармовачныя матэрыялы, што павялічваюць вогнетрываласць і газанепранікальнасць формы. H a п а ў н я л ь н а й Ф.с. набіваюць астатнюю частку формы. Адрозніваюць таксама Ф.с. для чыгуннага, стальнога і каляровага ліцця; самацвярдзеючыя (пад дзеяннем кіслот, вуглякіслага газу і інш. дабавак). Ф А Р М 03А , другая назва в-ва Тайвань. Ф А Р М 0 3 С Ы ПРАЛІЎ, другая Тайваньскага праліва.

назва

Ф А Р М 0Ў К А ў ліцейнай выт в о р ч а с ц і , працэс вырабу пясчаных ліцейных форм. Адрозніваюць Ф.: ручную — ямную або ў апоках, па ліцейных мадэлях ці шаблоне; машынную — па мадэлях y апоках і безапочную для дробных адлівак (найб. пашыраная, робіцца на фармовачных машынах або на паточных і аўтам. лініях з выкарыстаннем пескадуўных машын, пескастрэльных машын і інш.). Ф. наз. таксама аперацыю стварэння (засыпкі) апорнага слоя для танкасценных форм, атрыманых па мадэлях, якія выплаўляюцца.

Ф А Р М 0 Ў К А ў с к у л ь п т у р ы , працэс вы рабу ф орм для аддіўкі коігій са скулыгг. ары гінала ці гіпсавай мадэлі. Асн. віды — чарнавая і кавалкавая Ф. Ч а р н а в а я (Ф . «ў раскалотку») вы кары стоўваецца пераважна пры рабоце з м яккім скулытг. матэрыялам — глінай, воскам , пласты лінам і інві. К авалкавая Ф . — для зняцця ф орм з гіпсавай мадэлі або скулытгуры, вы кананай з цвёрдых матэрыялаў (напр., гіпсавы х злепкаў з ант. мармуровы х скул ы пур), a таксама пры адліўцы скулы ітуры з металу, керамічных матэры ялаў (ф арф ор, ф аянс і інш.). Ф А Р М У Л Я Р (ням . Form ular ад лац. I form ula ф орм а), 1 ) уліковая картка пэў- ] нага ўзору ў бібліятэказнаўстве. Адрозніваю ць Ф . кнігі і Ф. чытача. Ф. кнігі мае вы хадны я звесткі (аўтар, загаловак, нумар том а ці выпуску, ш ы ф р і інш.); Ф . чы тача — пераліх кніг, узятых y бібліятэцы , запіс асн. звестак Ф . кніг, дату вы дачы . 2) А собная кніга або бланк, куды заносяцца звесткі аб тэхн. стане, эксш іуатацы і, рамонце якога-н. ; механізма, збудавання. 3) У дарэв. Расіі існавала паняцц е «Ф.» я к паслужны спіс дзярж . служачага (чыноўніка, ваеннаслужачага). Ф А РН А К А Н ЁЦ К І ВАЛЎН, геалагічны п ом н ік пры роды рэсп. зн ачэння (з 1994). Разм еш чаны ў в. Ф арны Канец Ш чучы нскага р -н а Гродзенскай вобл. Н а муроўцы ўсталяваны валун буйназярністага рудавата-белага граніта-гнейсу. Даўж. 3,9 м, ш ыр. 2,5 м, выш. 1,8 м, y абводзе 10,3 м, аб’ём 9,3 м3, маса каля 25 т. П ры несены ледавіком каля 200 тыс. г. назад са Сканды навіі. Побач з валуном кам ен н ая канапа, высечаная з сярэдн езярн істага ш эрага граніту (даўж.

1,4 м, ш ы р. 0,9 м, выш. 0,7 м) з датай яе стварэн н я — 1823. В.Ф.Вінакураў. Ф А Р П 0 С Т (ад ням . Voiposten), 1) перадавы посіг, перадавая ўмацаваная пазіцы я. Гл. Аванпост. 2) У пераносным сэн се — перадавы пункг, апора чагонебудзь. Ф А РС (ф ранц. farce ад лац. farcio начыняю ), кам еды йны ж анр малой драматургічнай формы . У знік каля 12 ст. ў Зах. Еўропе ў гарадскім дэмакр. асяроддзі я к ж артоўны я ўстаўкі (начы нкі) y літургічны х драмах, містэрыях, плошчавых карнавальны х прадстаўленнях. Росквіту Ф. дасягнуў y франц. л-ры 14— 16 ст., дзе акрэсліўся як самаст. жанр нар. паказаў. Яго выяўл. асаблівасці: карыхатурнасць персанажаў (з выкарыстаннем вобразаў-масак), буфанаднасць прыёмаў, эксцэнтрычнасць паказу падзей, схіяьнасць да фрывольных знешніх эфектаў, вострасюжэтнш грубавата-пікантных сітуацый, зніжанай лексікі. У працэсе эвалюцыі часам набліжаецца да сатыр. камедыі, побач з пераважна пацяшальнымі функцыямі, выконвае ролю паліг. сатыры, памфлета. Фарсавасць уласціва многім творам Гальдоні, Лопэ дэ Вэгі, Мальера, М.Сервантэса, У.Шэкспіра, Б.Брэхта і інш.

| | і I

I

У бел. драматургіі Ф . я к ж ан р не развіўся, аднак яго выяўл. пры ём ы ш ы рока выкарыстоўваліся («П інская шляхта» ВДуніна-Марцінкевіча, «Прымакі» Я.Купалы, «Конскі партрэт» Л .Родзевіча, «Ветрагоньі» У.Галубка, «К аваль-ваявода» Е.Міровіча, «Трыбунал» А .М акаёнка, «Куды ноч, туды сон» А .П етраш кевіча і інш.). М ногія пры ёмы Ф . захаваліся ў сучаснай цы ркавой клаунадзе, y святочна-карнавальных прадстаўленнях. Літ: Нсторня зарубежной лнтературы. 2 юд. М., 1959; В о л ь к е н ш т е й н В. Драшіургня. 5 нзд. М., 1969. С. 171— 173. С. СЛаўшук. ФАРСІРАВАННЕ (ад ням. forcieren узмацняць ад франд. force сіла), 1 ) паскарэнне, узмацненне напруж анасці і тэм пу ў якой-н. дзейнасці (напр., павелічэнне паказчыкаў вытворчасці, магутнасці і ўстаноўкі чаго-н ., п авы ш эн не сілы гучання голасу). У в а е н н а й с п р a в е — пераадоленне з боем воднай перашкоды (paid, вадасховіш ча, праліва і інш.) пад агнём праціўніка. ФАРСУНКА (ад англ. force пры муш аць, напампоўваць), пры стасаванне з 1 ці некалькімі адгулінамі для расп ы л ен н я вадкасці. Адрозніваюць Ф.: струменныя, цэнтрабежныя і струм ен н а-ц эн -

Ф А РС Ы І Д Э П ІЛ Ь (Fortia de Piles) А льфонс П усэн Ж азеф (1758, г. М арсель, Ф ранц ы я — 1826), ф ранцузскі пісьм еннік, граф. Служыў аф іцэрам y ф ранц. каралеўскай арміі, y 1789— 94 губернатар М арселя. У час рэвалю цы і і якабінскага тэрору эмігрыраваў, падарож нічаў п а Германіі, Д аніі, Ш вецы і, Расіі і Рэчы Паспалітай. У 1792 ён з П .М .Буаж эленам дэ Кердзю ехалі з Расіі ў П олы пчу праз Беларусь: ад С м ал ен ск а праз Оршу, Талачы н, Крупкі, Барысаў, Смалявічы, М інск, Гродна. Я ны адзначы лі, ш то ўся дарога ад С м ал ен ск а да Т алачы на бы ла добрая і абсадж аная дрэвамі. Т алачы н ім здаўся «вял ікай вёскай, якую назы ваю ць горадам». У 1796 яны выдалі ў П ары ж ы 5 тамоў апісання свайго падарожж а па Еўропе. Літ:. Г р ы ц к е в і ч В., М а л ь д з і с А. Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980. А.П.Грыцкевіч. Ф АРТАЛЕЗА (Fortaleza), горад на П нУ Бразіліі, на беразе А тлантычнага ак. Адм. ц. ш тата Сеара. Засн. ў 1609. К аля 1,8 млн. ж. (2000). Т рансп. вузел. М іж нар. аэрапорт. Порт. Важны гандл.-прамысл. цэнтр. П рам-сць: алейная, цукр., гарбарна-абучковая, тэкст., бавоўнаачыш чальная. 2 ун-ты , 6 музеяў, 5 тэатраў.

1

# 11111«

Фартуна Статуя з Остыі. Мармур. 2 ст.

» » 1 1 1 »*

д Фарсункі a — цэнтрабежная, б — віхравая, в — з вярчальным распыляльнікам, г — іртыфтавая, д — струменныя; 1 — канал, 1 — камера, 3 — вінтавая канаўка, 4 — шірчальны корпус, 5 — кальцавая шчыліна, 6 — клапан, 7 — цьшіндрычнае салло; чырвоныя стрэлкі — напрамак руху вадкасці трабежныя; адна- і двухкампанентны я. Выкарыстоўваюць для забесп ячэн ня раўнамернасці і больш поўнага згарання паліва ў топках катлоў, камерах згарання цеплавых рухавікоў і інш.

ФАРТРАН [ад анш . for(mula) tran(slator) ф ормульны транслятар], адна з перш ых найб. паш ы раны х моў праграмавання вы сокага ўзроўню. А ры ентавана на раш эн н е навук.-тэхн. задач з дапамогай Э ВМ . П ростая ў вывучэнні, зручная для напісання праграм і іх наладкі. Ф А РТ Ў Н А y стараж ы тнары мскай міфалогіі багіня ш часця, вы падку і ўдачы.

Фа р ту х

327

П ерш апачаткова ш анавалася я к апякунка ўраджаю, мацяры нства і жанчын. Я е вы яву зм яш чалі на манетах амаль усе ры м. імператары . Ф. ўяўлялі прыгож ай статнай ж анчы най з рогам дастатку ў руцэ, часам на ш ары або коле (сімвал перам енлівасці лёсу), ц і з павязкай на вачах. У перан осн ы м сэнсе Ф . — шчаслівая доля, удача, ш анцаванне.

П.Ф Фартунатаў

ФАРТУНАТАЎ Піліп Фёдаравіч (14.1.1848, г. Волагда, Расія — 3.10.1914), рускі мовазнавец. Акад. П ецярбургскай АН (1898). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1868), y 1876— 1902 праф. гэтага ун-та. Заснавальнік маскоўскай лінгвісты чнай ш колы . Гал. кірунак даследаванняў — параўнальна-гіст. граматы ка і акдэнталогія індаеўрапейскіх моў (пераважна слав. і балт.). Вы значы ў (адначасова з Ф . дэ Сасюрам) характар націску і інтанацы і слова ў балт. мовах y суадносінах з аналагічны мі з ’явам і ў слав. мовах (закон Ф артунатава — дэ Сасюра; «Пра н ац іск і працягласць y балтыйскіх мовах», 1895). А дкрыў існаванне трох насавы х галосны х y індаеўрап. прамове, галосны «э насавое» ў стараслав. і стараж .-рус. мовах і інш . Н а аснове тэорыі ф орм ы слова пабудаваў асобую марфал. класіф ікацы ю моў. Вывучаў санскрыт («Індаеўрапейскія плаўныя зы чны я ў стараж ы тнаівды йскай мове», 1896), даследаваў слав. пом нікі і графіку («Склад А страмірава Евангелля», 1908; <Аб паходж анні глаголіцы», 1913), рэдагаваў серы ю стараслав. помнікаў. Тв:. Нзбр. труды. T. 1—2. М., 1956—57. Ф АРТЎХ, паясн ая адзежына, якую надзявалі на спадніцу; састаўная ч. нар. касцю м а бел. ж анчы н; наз. таксама запаска, затулка. Ш ы лі з 1 ці 2 полак ільнянога палатна, мацавалі на таліі завязкам і ці матузком. Памеры розныя, пераваж на 30— 35 см ш ырынёй, 50— 80 даўж ы нёй і заўсёды на 10— 15 см карацей за спадніцу. Святочны я Ф. багата аздаблялі наты каннем, вышыўкай, карункамі, фальбонамі, часам запрасоўвал і ў складкі. Звы чайна каларыстычная гама, сты лістыка арнаменту адпавядалі характару аздаблення кашулі. Найб. паш ы раны гарыз. палосы чырв. ці чырв,чорнага геам. арнаменту, як і паступова пераходзіў ад нізу да гладкага поля верху, кампанаваўся ўзоры сты мі паскамі па ўсёй даўжыні; ніж ні край часта кан-

328

ФАРТЫФІКАЦЫЙНЫЯ

чаўся карункамі, ф альбонамі, мохры камі. У 1-й пал.20 ст. паш ы раны Ф . з каляровага ўзоры стага паркалю , аздобленага наш ы ўкамі стужак. У наш час трады цы йн а Ф . носяць некат. паж ы лы я ж анчы ны (пераваж на на П алессі і ў П адняпроўі). М.Ф.Раманюк. Ф А Р Т Ы Ф ІК А Ц Ы Й Н Ы Я

ЗБ У Д А -

ВАННІ, інж ы нерны я пабудовы для эф екты ўнага вы кары стання зброі, разм яш ч эн н я і аховы ўзбраення, ваен. тэхнікі, войск і насельніцтва ад уздзеяння сродкаў параж эння праціўніка і інш. П адзяляю цца на палявы я і доўгатэрміновы я. П алявыя Ф .з. будуюцца ў ваен. час з вы кары станнем мясц. матэрыялаў, a таксам а элементаў і канструкцы й прамысл. вытв-сці; бы ваю ць адкрытага ( акопы, траншэі, шчыліны і інш .) і закры тага (бліндажы, сховішчы і інш .) ты паў. Доўгатэрміновы я Ф .з. будуюцца гал. чы нам y мірны час з даўгавечных і трывалых матэры ялаў (жалезабетону, металу і інш .); абсталёўваю цца сістэмамі энерга-, паветра-, вадазабеспячэння і інш. Паводле пры зн ач эн н я адрозніваюць Ф .з., з якіх аж ы ццяўляецца кіраванне і назіранне (гл. Назіральны пункт, Пункт камандны), ахова асабовага складу і цы вільнага насельніцтва і інш. Распрацоўкай канструкцый і спосабаў буд-ва Ф.з. займ аецд а фартыфікацыя. ІЛШор.

Фартух (аднаполкавы). Вёска Загор’е Чачэрскага раёна Гомельскай вобл. 1920-я г.

пры кры ццё дзярж. граніцы выконвалі ў асн. агульнавайск. часці і злучэнні, таму характар і ф орм ы абсталяваны х пазіцый y прыхранічнай паласе былі блізкія да вайск. (палявой) абароны . 3 сярэдзіны 20 ст. ў сувязі з распрацоўкай манеўраных аперацы й з выкарыстаннем ядз. зброі і інш . сучасньіх узбраенняў, скарачэн нем часу на падрыхтоўку баявых дзеянн яў войск, ф ар ты ф ік ац ы й н ш збудаванні набы лі новы я якасці: яны сталі вьісокатранспартабельны я, шматразовага вы кары стання, маю ць высокія ахоўны я магчы масці ад сродкаў паражэння, хутка ўзводзяцца і інш.

Ф А Р Т Ы Ф ІК Л Ц Ы Я (позналац. fortifi­ catio умацаванне), галіна ваенн а-інж ы нернай справы , якая займ аецца тэоры яй і практы кай будаўніцтва ф арты ф ікацы йны х аб’ектаў, іх вы кары станнем y мірны і ваенны час. Ф. падзяляецца на вайск. (палявую , або часовую ) і доўгатэрміновую . В а й с к о в а я Ф . распрацоўвае пы танні (звы чайна ў ваен. час) абсталявання пазіцы й, палос, рубяжоў абароны і інш. фартыфікацыйных збудаванняў, д о ў г а т э р м і н о в а я — займ аецца ф арты ф ікац ы й ны м абсталяваннем тэатра ваен. д зеянн яў і тэр. краіны (у мірны і ваен. час). Абарончыя ўмацаванні вядомы з глыбокай старажытнасці. Са з'яўленнем дзяржаў і армій яны выкарыстоўваліся для забеспячэння баявых дзеянняў войск і абароны населеных пунктаў. 3 развіццём ваен. майстэрства, ваен. і буд. тэхнікі ўмацаванні ўдасканальваліся: ствараліся крэпасці з дрэваземлянымі і мураванымі сценамі. Больш складаныя ўмацаванні будавалі вакол нас. пунктаў ці ўздоўж дзярж. граніцы; з іх найб. вядомыя рымскія валы, Вялікая кітайская сцяна і інш. Для абароны войск y палявых умовах ствараліся палявыя ўмадаванні (гл. Лагер, Лагер рымскі, Умацаваны лагер). У 10— 11 ст. гарады Еўропы, y т.л. Беларусі, мелі розныя ўмацаванні, якія ў 11—12 ст. сталі больш дасканалымі: алрача земляных валоў і равоў узводзілі зрубы, вежы (баявыя, вартавыя), умацаваныя брамы і інш. У 13 ст. на бел. землях пачалі будаваць мураваныя вежы-данжоны (у Брэсце, Камянцы, Навагрудку, Тураве, Гродне, Полацку, Шклове), амаль адначасова ў сувязі з нападамі на бел. землі крыжакоў (гл. Крыжовыя пахРды супраць славян і балтаў y 12— 15 cm.) узводзіліся мураваныя замкі ў Лідзе.

Крэве, Навагрудку, Гродне. 3 15 ст. ў ВКЛ пачалося будаўніцтва прыватных замкаў, пераважна драўляных крэпасцей (каля 40). Некат. магнаты і ваяводы будавалі мураваныя замкі (у Міры, Геранёнах. Любчы. Іказні, Гайцюнішках).

3 16 ст. на землях Беларусі сталі ўзводзіц ь басты ён ны я зам кі, y буд-ве якіх увасобіліся перадавы я ідэі еўрап. ваен. інж ы нераў |Н ясвіж , Заслаўе, Слуцк, Л яхавічы , Гальш аны , Каралін,- Жабер (Д рагічы нскі р -н ), М аладзечна, Высокае, М ядзел]. Развіццё Ф . ў ВКЛ, Расіі, ЗШ А і інш . краінах y 18— 20 ст. звязана з ім ёнам і вядомы х ваен. інжынераў Я.Ясінскага (стваральнік Корпуса інжынераў літоўскіх), Т .Касцюшкі (стваральн ік найвялікш ы х цы тадэлей і Ф. y ЗШ А ), К .І.В ялічкі (аўтар праектаў умацаван няў П етраграда, Уладзівастока і інш.; з 1910 гал. рэд. ваен. энцыклапедыі), К А Шшьдэра, ЭЛ.Татлебена, НАБуйніцкага, А .З.Ц елякоўскага, Цз.М.Карбышава і інш . Д а пач. 20 ст. асн. сродкам умацаван н я м ясцовасці былі крэпасці (гл. Бабруйская крэпасць, Брэсцкая крэпасць). З ’яўлен не масавы х армій, узброены х магутнай арты леры яй, танкамі, авіяцы яй, хім. сродкам і і інш., патрабавала стварэн н я сістэм ы суцэльных умацананых ліній (палос; гл. «Мажыно лінія»; «Манергейма лінія»; y СССР — т.зв. «Лінія Сталіна» і «Лінія • Молатава»), як ія часткова бы лі пабудаваны або будаваліся ў 1920 — пач. 40-х г. (гл. Умацаваны раён). П асля 2-й сусв. вайны

Л і т К а р б ы ш е в Д.М. Нэбранные научные труды. М., 1962; Т к a ч о ў M A Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII—XVIII стсг. Мн., 1978; Я г о ж. Замхі і людзі. Мн., 1991; Ч е к а л н н В. С. , Варен ы ш е в Б.В. Фортафнкацнонное оборудованне местноста. М., 1974; Ш п е р к В.Ф, Ясторня фортнфнкацнм. М., 1957; К у м п ф В. Органнзацня Тодга в юйне / / Мтога Второй мнровой войны: Пер с нем. СПб.; М, 1998; R a w s k i T. Kosciuszko — wodz // Studia materjaly do histoni wojskowosci. War­ szawa, 1968. T. 14, cz. 1. В.В.Балута, В.А.Юшкевіч.

Фартух (двухполкавы). Вёска Навасёлкі Кобрынскага раёна Брэсцкай вобл. 1930-я г.

Ф А РТ Э П ІЯ Н А (італьян. fortepiano ад forte гучна + piano ціха), струнны ўдарна-клавіш ны муз. інструмент. У пач. 18 ст. з ’явілася амаль адначасова ў Італіі, Ф ранц ы і і Германіі; да 1820-х г. набыло сучасны выгляд. Сучаснае Ф. прадстаўлен а ў 2 разнавіднасцях; раяль і піяніна.

M ae драўляны корпус з рэзананснай дэкай, чыгунную раму (у раялі размешчана ў гарыз. плоскасці, y піяніна — y

Л і т А л е к с е е в A Нсторня фортепнанного нскусства. Ч. 1—2. М., 1962—67; Б р а ж н н к о в М. Фортегшано. М., 1967; Гл. таксама пры арт. Клавесін. І.Дз Назіна.

Да арт. Фартэпіяна. Канцэртны раяль. верт ), над якой перакрыж авана нацягнугы струны, малаточкавы механізм з двайной рэпетыцыяй, клавіятуру, 2— 3 педалі. Храматычны гукарад y ды япазоне больш за 7 актаў (Ад — а* або с5). Сіла і паўната гучання, вы разн ы я тэхн., дынамічныя і тэмбравыя магчы масці, зручнасць узнаўлення разнастай най фактуры абумовілі універсальнае пры значэнне Ф. як сольнага, ансамблевага, акампанавальнага, часам і арк. інструмента. Росквіт фп. вы канальніцтва — 19—20 ст. На Беларусі Ф. п аш ы рана з

Ф А Р Ф О Р (тур. Jarfur, fagfur ад перс. фегфур), 1 ) у т э х н і ц ы — ш чыльны керамічны матэры ял, a таксам а вырабы з яго; разнавіднасць керамікі. Вы значаецца вода- і газанепранікальнасцю , мех. тры валасцю , вы сокім і электраізаляцы йны мі ўласцівасцямі, тэрм ічнай і хім. устойлівасцю (устойлівы ў кіслотах, акрамя плавікавай). Паводле складу сыравіны (асн. кампаненты — пластычная вогнетрывалая гліна. каалін, кварц, палявы шпат) і рэжыму абпалу адрозніваюць Ф. цвёрды і мякхі. Атрымліваюць абпальваннем фармаваных вырабау. Фармаванне ажыццяўляюць паўсухім або вільготным прасаваннем, ліццём y гіпсавыя формы і інш. Паверхню Ф. звычайна пакрываюць белай або каляровай палівай, без палівы Ф. наз. бісквітам. Выкарыстоўваюць цвёрды Ф. для вырабу вузлоў і дэталей хім. апаратуры, эл. ізалятараў, санітарна-тэхн. абсталявання, труб, мяккі — быт. і маст. вырабаў.

2) У м а с т а ц т в е посуд, дробная пластыка і інш. маст. вырабы з белай абпаленай пры высокай тэмпературы масы са спец. дамешкамі. якая вызначаецца няпорыстай будовай і прасвечваецца ў тонкім слоі. Найстараж. вырабы з Ф. вядомы з 4—6 ст. y Кітаі. Своеасаблівыя варыянты вьггв-сці Ф. вядомы ў Японіі і Карэі. Пазней Ф. пашырыўся ў інш. краінах Азіі. У Зах. Еўропе ў 16— 18 ст. вырабляўся мяюсі фарфор з лег-

Да арт. Фарфор. Л.Б a г д a н аў. Анімалістычная пластыка.

Да арт, Фарфор. Ваза «Шампальён». Горад Сеўр. Францыя. 18 ст. канца 18 ст., паступова вы цесніўш ы кдавесін і клавікорд. У 1840— 50-я г. паявіліся першыя ф п. творы (А А брам овіч). У 1864 y М інску бы ла адкры та фп. фабрыка І.Бяляўскага. У наш час вы рабляюць на Барысаўскім прадпры емстве муз. інструментаў.

Да арт. Фарфор. Я . М а л ы ш а ў . Набор «Супрэматычныя мелодыі». 1999.

ФАРФОР

329

каллаўкай сілікатнай масы, знешне падобны да Ф. (гл. Сеўрскі фарфор)\ яго разнавіднасць — касцяны Ф. з перапаленай косцю (Вялікабрыганія, 18 ст.). У Германіі паўнацэнны Ф. атрымаў y 1709 І.Ф.Бётгер пры садзеянні З.В.Чырнгаўза; y вьшіку засн. вьггв-сць майсенскага фарфору. Склад і тэхналогію Ф. ў Расіі распрацаваў y 1740-я г. Дз.Вінаградаў. У сав. час набыў вядомасць агітацыйны Ф. Н а Беларусі Ф . вы рабляю ць з 1951 на Мінскім фарфоравым заводзе, з 1978 — і на Добрушскім фарфоравым заводзе. У аздабленні вы кары стоўваю ць падглазурную і надглазурную размалёўку, дэколі, ш тамп, аэраграфію і інш . Бел. мастакікерамісты ствараю ць узоры для масавай вы тв-сці чайна-кававы х сервізаў, сталовага посуду, ваз, набораў для спецый, чайнікаў, статуэтак, сувеніраў і інш. Вылучаюцца рабогы Р.Алёшынай, Л.Багданава, М .Бяляева, І.Гагалушкі, М. і Л. Гатальскіх, В.Гаўрылава, В.Данчук, В.Кірыленкі, ВЛ еантовіча, ГЛітвіненкі, М.М іхалапа, І.П рохарава, Л.Рыжкоўскаш , А.Ф едуся, Э .Ф окін ай . 3 Ф. ствараю ць пласты чна вы разны я дэкар. станковы я кам пазіды і, вы карыстоўваю ць для аздаблення ін тэр’ераў грамадскіх буды нкаў (Бяляеў, У.Васкж, ВЛванькова, В. і Л. Кавальчукі, Л .М алы ш аў і інш.)-

ФАРФОРА

330

J l i m М о р о з H. H. Технологня фарфорофаянсовых нзделнй. М., 1984. В.Г.Гаўрылюк (у мастацтве). Ф А РФ 0РА -Ф А Я Н С А В А Я

ПРАМ Ы С-

Л 0В А С Ц Б , галіна прамысловасці, прадпры емствы якой вы рабляю ць ф арф оравыя, ф аянсавы я і інш . вы рабы тонкай керамікі. Уклю чае вы тв-сць гасп., тэхн. і маст. фарфору, буд. ф аянсу, паўфарф ору і маёлікі, хім іка-лабараторнага посуду. Асн. яе сы равін ай з ’яўляю цда каалін, палявы ш пат, кварцавы пясок, пласты чная гліна, бентаніт. Ф .-ф .л . найб. развіта ў Германіі, Японіі, Кітаі, Вялікабрьгганіі, Ф ранцы і. Н а Беларусі працую ць 2 прадпры емствы Ф .-ф .п. У 1951 на базе прадпры емства, што вырабляла каф лю , пачаў працаваць ф арф ора-ф аян савы з-д, як і вы рабляў кубкі, збаны , вазы. 3 1962 наз. Мінскі фарфоравы завод (яго ф іліял дзейнічае ў г. К лецк). 3-д вы пускае ф арф оравы посуд (чайны я, кававы я і сталовы я сервізы, заварны я і даліўны я чайнікі, кубкі), вазы, статуэткі, сувеніры , электратэхн. ф арф ор, рады ёкераміку, вогнетрывалыя вы рабы. 3 1968 працуе Добрушскі фарфоравы завод, прадукцы я якога — сервізы, дэкараты ўны я талеркі, цукардіцы , дзіцячы я наборы і інпі. С ы равіна для вы тв-сці завозіцца пераваж на з У краіны (каалін, пласты чны я гліны, кварцавы пясок) і Расіі (каалін і палявы шпат). В ы тв-сць ф арф ора-ф аян савага посуду на Беларусі ў 1990 склала 29 млн. шт., y 1995 — 21 млн. шт. і ў 2000 — 29 млн. шт. Асн. частка прадукцы і выкарыстоўваецда д а Беларусі, часткова вывозіцца. П.І.Рогач. ФАРХАТ (салр. X a с a н a ў) Мухіддзін (7.8.1924, кіш лак Х адж анайсавор, Тадж ы кістад — 30.5.1984), тадж ы кскі лаэт, перакладчы к. С кодчы ў Л енінабадскі лед. .ін-т (1948). П рацаваў y рэдакцы ях газет, выдавецтве, з 1970 y Гал. навук. рэдакцы і Тадж. Сав. Энцы клапеды і. Друкаваўся з 1938. Аўтар зб -каў грамадз. і лю боўдай л іры кі «Кветкі радасці» (1948), «Люблю» (1950), «П аэзія свабоды» (1955), «П есні л ра каханне» (1962), «Горная рака» (1964), «В ясенняя

Да арт.

Ф арф ор.

крыніца» (1972), «К ніга сяброўства» (1976), «Белая чарэш ня» (1981), твораў для дзяцей. А собны мі кнігам і ў яго леракладзе вы йш лі зб -к і вы брады х верш аў Я .К улалы «Сонцу» (1965) і «Доля беларуса» (1982), Я .К оласа «Н аш шлях» (1965). Н а бел. мову асобд ы я верш ы Ф. пераклалі К .К ірэен ка, Р.Н яхай, У .С кары нкія.

Te.: Рус. пер. — Жязнь. мечта, любовь. М , 1966.

Ф А РЬІС М ухамед Ахмед (н. 26.5.1951, г. Халеб, Сіры я), дерш ы сіры йскі касмадаўт. Герой Сав. Саю за (1987). Лётчы к-касм анаўт С іры йскай А рабскай Рэсдублікі (1987). П алкоўнік. С кодчыў лётдае ваед. вучыліш ча (1973). 3 1985 y Ц энтры ладрыхтоўкі касмадаўтаў імя Ю А .Г агары на. 22— 30.7.1987 здзейсніў

Ф АРШ ТА Т ( ням . Vorstadt ад vor перад + Stadt горад), паселіш ча, разм еш чанае л а-за меж амі горада або крэласц і; прадмесце. Ф А РШ Т Й В Е Н Ь (галанд. voorsteven ад vor спераду + steven стаяк), канструкцы йны элем ент набору корпуса судна, як і праходзіць л а контуры дасавога завастрэння і злучае абш ы ўку з даборам правага і левага бартоў. У н іж д яй частцы Ф . элучаецца з кілем. Ф. бы ваю ць брусковыя, літы я і ліставы я. ФАРЫ НАВА, вёска ў П олацкім р -н е Віцебскай вобл., каля р. Уш ача, на аўтадарозе П олацк— Глыбокае; чыг. ст. на лініі П олацк— М аладзечла. Ц энтр сельсавета. За 16 к м на П дЗ ад г. П олацк, 120 км ад Віцебска. 2995 ж., 96 двароў і 32 ш матлавярховьм дамы (2002). Д арож ла-буд. м еханізавалая калода, аўтакалона, цэх па вы тв-сці панэльды х блокаў. С яр эд н яя ш кола, Д ом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, адцз. сувязі. М алітоўды дом хры сціян веры евангельскай. Ф А Р Ы Н Г ІТ [ад грэч. pharynx (pharyngos) глотка], задал ен н е слізістай абалонкі глоткі. У знікае ад інф екцы й, дры зн іж эн н і імунітэту, дры ўды хадді забрудж алага паветра і ідш . А дроздіваю ць назафары нгіт (зап алел де насаглоткі) і мезафары нгіт (запаленде ротаглоткі). Бывае востры (самаст. захворванне або дры вострых захворваднях дыхальных шляхоў) і хранічны (драява храдічды х захворванняў страўнікава-кішачнага тракту, п аруш эддяў абм ену рэчы ваў, уздзея н д е драф ес. ш коднасцей і ідш .). П ры кметы: сухасць y глотцы, боль лры глытанні, дры хранічны м бы вае вял. колькасць слізі ў глотцы. Л ячэн н е тэралеўты чнае. І.М.Семяненя.

В.Л e a н т о в і ч. Набор «Слуцкі». 1998.

(як касм адаўт-даследчы к) палёт y складзе экіпаж аў касм. карабля (К К ) «Саюз Т М -3» і арбітальдай станцы і «Мір» (пасадка д а К К «Саюз ТМ -2»). У космасе лравёў 7,96 сут. У.С.Ларыёнаў. Ф А Р Ы С Е І (грэч. Pharisaioi ад арамейскага — ты я, ш то аддзяліліся), грамадска-рэл ігій д ая л л ы н ь y Іудзеі ў 2 ст. да д.э. — 2 ст. н.э. П аводле сац. складу Ф. — сярэдн ія і дробны я землеўласнікі, гаддляры , рамесдікі, вучоды я-кдіж нікі. М елі вял. ўплы ў на лар. масы і часам уздачальвалі лар. даўсталлі. Ё сць сведчан н і і дра ўзаемную варож асць Ф. і лростага люду. Ф . — стваральнікі т.зв. Вуснага вучэдня, пісьмова зафіксавадага ў лач. 3 ст. д.э. ў М іш де. У сваім тлум ачэнні Торы (пяцікліж ж а) імкнуліся прьістасаваць «бацькоўскія законы» да довы х сац.-экадам . умоў, заклалі ідэалагічды я асновы далейш ага развіцця іудаізму. У перад осд ы м сэн се Ф . — кры вадуш ніхі, халж ы . Ф А РЭ Л І, Стронгі.

рыбы

сям.

ласасёвых,

гл.

Ф А Р Э Л Ь (Forel) Ф рансуа Альфонс (2.2.1841, г. М орж, Ш вейцары я — 8.8.1912), ш вейцарскі натураліст; заснавальдік азёразнаўства. П раф. Л азадскага ун-та (1869— 95). Даследаваў сейсм ічны я з ’явы , ледавікі і азёры ў Аль-

Да арт. Ф а р ф о р а - ф а я н с а в а я п р а м ы с л о в а с ц ь . В.Л e a н т о в і ч. Чайнакававы сервіэ «Матьшёк». 1973. Мінскі фарфоравы завод.

пах, y т.л. Ж энеўскае воз., яго ф лору і фауну, фіз. ўмовы. С твары ў дапам ож н ік па азёразнаўстве (1901). Увёў тэрм ін «дімналогія». ФАРЭНГЁЙТА ШКАЛА, адна з тэмпературных шкал, адзін градус я к о й роўны 7180 частцы тэм пературнага інтэрвала ў ртутным тэрмометры паміж пунпамі плаўлення лёду і к іп ен н я вады пры нармальным ціску (гл. Градус Фарэнгейта). П рапанавана ням . ф ізікам ГД.Фарэнгейтам (1724), трады ц ы й на выкарыстоўваецца ў некаторы х краінах, напр., y ЗША. П еравод т-ры па Ф .ш . (tF) y т-ру па Цэльсія шкале (t) вы кон ваецца па формуле: t = 5/9 (tF - 32 °F).

Гаспадарка. Асн. галіна эк ан ом ік і — ры балоўства і ры баперапрацоўка. У ры балавецкім ф лоце 270 суднаў агульным водазм яш чэннем 54,5 тыс. бр.-рэг. т. Улоў ры бы ў 1999 склаў 345 тыс. т. 23 р ы бап ерап р. л рад пры ем ствы . Н евял. лрадпры емствы лёгкай і харч. лрам -сці.

ФАРЭРСКАЯ MÔBA, адна э астраўных скандынаўскіх моў. Разам з найб. блізкай ітндскай мовай уваходзідь y паўн. групу герм. моў. Адна з аф іц. моў ж ы хароў Фарэрскіх астравоў. M ae значную ды ялектную ды ф ерэнцы яцы ю (6 ды ялектных зон). Ф анеты чна блізкая да зах.нарв. дыялектаў, лексічна — да дацкай мовьі. Ф.м. ўласдіва л эў н ая архаічнасць грамат. ладу (багатая сістэм а ф орм аўгварэння імя і дзеяслова). Д а пач. 19 ст. была беспісьмовай (ф ункц ы і лісьмовай выконвала дацкая мова). Д а кан ца 18 ст. адносяцца перш ы я запісы ф арэрскіх нар. балад, якія ствараліся ў 14— 17 ст. У 1846 В.У.Хамершаймб распрацаваў пісьменнасць для Ф .м. на лац. аснове. 3 1906 выкладаецца ў ш колах. А.Я.Міхневіч. ФАРЭРСКІЯ АСТРА ВЫ (ф арэрскае Faroyar, дацкае Faerarne), архіпелаг на ПнУ Атлантычнага ак., аўтаном ная Mac­ r a Даніі. Пл. 1399 км 2. Н ас. 45,3 тыс. чал. (2000). П адзяляецца н а 8 абласцей. Адм. ц. — Торсхаўн. Афіц. мовы — ф арэрская і дацкая. ' Прырода. Уключае 24 астравы вулканічнага паходжання, найб. — С трэймай, Эстурай і Сувурай. С кладзены л ераважна з базальтаў і туфаў, якія ўтвараюць шіато з завостраны м і грабянямі. Выш. да 882 м. Ш м атлікія фіёрды . К арысныя выкапні: буры вугаль, торф , базальт. Клімат м арскі з невял. розн іцай паміж т-рамі летам і зім ой. Х арактэрна ветранае дажджлівае надвор’е, туманы . Сярэдняя т-ра самага халоднага месяца — сак. 3 °С, самага цёллага — ліл.

10 °С. Ападкаў каля 1500 м м за год. Паўд. схілы ллато і рачны я даліны ўкрыты травяністай расліннасцю , скалы — мохам і ліш айнікам . Л ясоў няма, трапляюцца карлікавая вярба, нізкарослы хвойнік, лугі, тарф ян ікі, верасоўнікі. Шмат птушак (больш за 200 відаў), птушыныя базары. П ры бярэж н ы я воды багатыя рыбай. Насельніцтва. Каля 85% насельнідтва сюадаюць ф арэрцы , астатнія — датчане і прадстаўнікі інш . народаў. П аную чая рэлігія — лю тэранства. 3 24 астравоў заселены 18. С ярэд н яя ш чы льн.

32,4 чал. на 1 к м . С ярэднегадавы натуральны прырост 0,49%. Гарадоў (паселішчаў з насельніцтвам больш за 1 тыс. ж.) — 10 (у адм. ц. Торсхаўн 16,1 тыс. ж.).

ФАСАД

331

Суднаверфі. Здабыча бурага вугалю і торфу. Н ар. промы слы (вязанне ш арсцяных світэраў). Асн. галіна сельскай гасладаркі — жывёлагадоўля. Гадуюць авечак (68 тыс. шлоў) і буйн. par. жывёлу. Раслінаводства спецыялізуецца на вырохдчванні кармавых культур ддя жывёлагадоўлі; невял. пасевы збожжавых. Традыц. туш калоўства і збор яек на пгушыных базарах захаваліся я к спорт. Мясц. перавозкі аўтамаб. і марскім транспартам. 3 Даніяй астравы звязаны марскімі лініямі. Экспарт — рыба і морапрадукгы (95%), імпарт — нафта і нафтапрадукты, прамысл. і харч. тавары. Гандл. сувязі з Даніяй, Нарвегіяй, Ш вецыяй і інш. Грашовая адзінка — дацкая крона. ФАС (ад ф ранц. face твар), 1) пярэдні (правы ) бок чаго-небудзь. 2) У фартыфікацыі — лрам алінейны ўчастак траншэі, ходу зносін, неўзрыўных процітанкавых і проціпяхотны х загарод. Раней Ф. наз. павернуты да лраціўніка бок лалявога або доўгатэрміновага ўмацавання (напр., флешы) і крапаснога фартыфікацыйнага збудавання (напр., гал. вала крап асной агароджы, бастыёна) незалеж на ад іх канфігурацыі.

Галоўны (уверсе) і бакавы ф а с а д ы архірэйскага палаца ў Магілёве. Чарцёж. 2-я пал. 18 сг.

Бакавы фасад Рэспубліканскага палаца культуры прафсаюзаў y Мінску.

ФАСАД (ф ранц. façade, італьян. facciata ад faccia твар) y архітэктуры, вонкавы б о к будынка, збудавання. Адрозніваю ць Ф. галоўны, бакавы , дваровы, вулічны, паркавы і інш . Кампазіцы я Ф . характары зуецца яго элементамі (завярш эн не, ф рантоны , вежы, лорцікі і інш .), прапорцы ям і і дэкорам; залеж ы ць ад пры зн ачэнн я ф орм ы і канструкцы і будынка. У кам лазіцы йны м вы раш энн і ён адлюстроўвае ты палагічн ы я ры сы будынка (ж ылы дом, ш кола, т-р і інш .), горадабуд. латрабаванні маш табнасці, ансам блевай падларадкаванасці, сты лявога адзінства і інш. Выразнасць Ф . дасягаецца спалучэннем сродкаў архітэкхуры, сінтэзам мастацтваў, калары сты кай, узаемасувяззю збудаван ня з навакольны м асяроддзем. Ф. можа бы ць падпарадкаваны агульнай кам пазіцы і будынка і адлюстроўваць яго ўнутр. структуру. У горадабудаўніцтве Ф. — важны элемент кампазіцыі ў якасц і акц энта на плош чы ці закан чэн н і відовіш чнай восі. У асобныя гіст. перыяды Ф. будынка разглодаўся ях самасг. галіна арх.-маст. творчас-

332

ФАСГЕН

Ф А С 0Л Я (Phaseolus), род кветкавых раслін сям. бабовых. Больш за 200 відаў. П аш ы раны ў тропіках і субтропіках Амерыкі, Азіі і А фрыкі. Стараж. культура Ц энтр. А м еры кі — Ф. звычайная (Ph. vulgaris) вядома з 4— 3-га тыс. да н.э. У Еўропу завезена ў 16, y Р а с іі.— з 17— 18 ст. У культуры больш за 20 відаў. Н а Беларусі вы рош чваю ць Ф. звычайную і ш маткветкавую , або агністачы рвоную , ці турэцкія бабы (Ph. coccineus). Адна- і шматгадовыя травяністыя расліны. Амаль усе віды — самаапыляльныя ліяны даўж. да 2,5 м, некат. — паўкусты, большасць з іх — расліны кароткага дня. У кустовых форм моцнае непалягаючае сцябло выш. да 0,5 м. Лісце трайчастае. Квепсі матыльковыя, разнастайнай афарбоўкі, сабраныя ў гронкападобныя суквецці Плод — струк. Насенне высокай смакавай годнасці, мае да 30% паўнацэннага бялху. Харч., кармавыя, лек., сідэральныя, дэкар. расліны. В.М.Прохараў.

ці, часам не звязаная з прызначэннем будынка, яго ўнутр. структурай і канстр. асновай. У архітэктуры рэнесансу, барока і ракако гал. Ф. меў вял. значэнне як самаст. элемент будынка. У перыяд класіцызму характарызаваўся больш лаканічнымі вырашэннямі з адначасовым павелічэннем значнасці бакавых Ф. У сучасным буд-ве звычайна ўсе Ф. маюць аднолькава важнае значэнне. Часам Ф. ствараецца на прынцыпах, якія зрокава скажаюць унутр. структуру кампазіцыі, не ўвасабляюць тыпалагічныя асаблівасці будынка (дэканструктывізм). СЛСергачоў. Ф А СГЕН (ад грэч. phôs святло + genos род), ды хлорангідрыд вyгальнай к і с л а т ы , галагенангідрыд, С (0)С 12. Бясколерны газ з пахам прэлага сена, I™, -118 'С, tidn 7,56 "С, шчыльн. 1381 кг/мЗ (20 'С). Добра раствараецца ў арган. растваральніках, мала — y вадзе (у растворы хупса гідралізуецца). Атрымліваюць узаемадзеяннем аксіду вугляроду СО з хлорам пры 125— 150 -С над актываваным вугалем. Выкарыстоўваюць ях сыравіну ў вытв-сці фарбавальнікаў, полікарбанатаў, мачавіны і яе вытворных, лек. сродкаў, растваральніхаў і інш. Высокатаксічны; выклікае ацёк лёгкіх; ГДК y паветры рабочай зоны 0,5 мг/мі У 1-ю сусв. вайну выкарыстоўваўся як атрутнае рэчыва (смяротная канцэнтрацыя 3,2 мг/л гіры экспазіцыі 1 мін; скрыты перыяд дзеяння 2— 12 гадз). Ф А С Е ТА Ч Н Ы Я В 0 Ч Ы , складаны я зроку органы многіх членістаногіх: насякомых, ракападобных, некат. Мнаганожак. Складаюцца з вял. колькасці асобных, ізаляваных праслойкамі пігменту, простых вочак — аматыдыяў, рагавічная лінза якіх мае выгляд выпуклага 6-гранніка — фасеткі (адсюль назва). Ф. в. звычайна 1 пара. У насякомых колькасць аматыдыяў да 30 тыс. Мяркуюць, што Ф.в. насякомых могуць успрымаць колер. Ф А С ІЛ ІЗА Ц Ы Я (ад лац. fossilis вы капнёяы ), а к а м я н е н н е , працэс ператварэння арган. рэш ткаў ж ывёл і раслін пасля іх смерці ў акамянеласці. Адбываец ц а ад у зд зея н н я ш эрагу ф актараў: т-ры , ціску, зам яш ч эн н я арган. рэчы ва мінеральным, таксам а запаўнення імі пустот y арган. рэш тках. Ф А С ІЛ ІІ, рэш ткі і сляды ж ы ццядзейнасці арганізмаў геал. мінулага; тое, што акамянеласці. Ф А С М Е Р (Vasmer) М акс (28.2.1886, С.П ецярбург — 30.11.1962), ням ец кі мовазнавец-славіст. Зам еж ны чл.-кар. АН С С С Р (з 1928). С кончы ў П ецярб. ун-т, з 1909 вы кладаў y ім. 3 1917 праф . Саратаўскага і Ю р’еўскага (г. Таргіу) ун-таў.

3 1921 узн ач ал ьв аў к аф ед р у с л а в іст ы кі Л ей п ц ы гск ага, з 1926 Б е р л ін ск а га ун-таў. У 1925 заснаваў y Л ейпцы гу міжнар. час. «Zeitschrift filr slavische Philologie» («Часопіс славян скай ф ілалогіі», выд. працягваецца). Даследаваў уплыў на слав. мовы інш. індаеўрап. (найперш грэч.) і неіндаеўрап. моў, слав. запазы чанні ў неслав. мовах. Н а падставе вы вучэння геагр. назваў лакалізаваў прарадзіму славян на П алессі

Ф асад

царквы Сент-Эцьен-дзю-Мон y Пары-

ж ы .

(«М атэры ялы па гістары чнай этналогіі Усходняй Еўропы», 1932— 34). Выдаў серыю м анаграф ій па філалогіі і культуры слав. народаў (т. 1— 10, 1925— 33). Стварыў «Этымалагічны слоўн ік рускай мовы» (т. 1— 3, 1953— 58) — найб. поўны збор усх.-слав., y т.л. бел., эты м алагічнага матэрыялу. Бел. анам асты чны матэры ял прадстаўлены ў распачаты х ім ш маттомны х выданнях: «Слоўнік рускіх гідронімаў» (вы ходзіць з 1961), «Слоўн ік рускіх геаграфічны х назваў» (з 1962). П ры маў удэел y акад. кан ф ер эн цыі па рэф орме бел. правапісу і азбукі (1926, М інск). Тв.. Рус. пер. — Этамологнческмй словарь русского языка. T. 1—4. 3 нзд. СПб., 1996. Г.А.Цыхун.

ф А с Т Н А Х ТШ П ІЛ Ь ( н я м . Fastnachtspiel, літар. — масленічная гульня, ад Fastnacht масленіца + Spiel гульня), від ням. нар. т-ра, разнавіднасць сярэдневяковага фарса. У зн ік на аснове масленічны х карнавальны х інсцэніровак (быт. сцэн ы , звычай н а анекдаты чнага характару). У 14— 16 ст. літаратурна апрацаваны , тэматы ка паш ы ры лася за кош т сюжэтных запазы чанняў з твораў ры царскай л-ры і інш. Асаблівае развіццё набыў y Нюрнбергу сярод удзельнікаў гуртка майстэрзінгераў. Л еп ш ы я ўзоры створаны Г. Саксам.

Ф А СТЫ (лац. fasti), y старажытных ры м лян перш апачаткова назва дзён, ш то лічы ліся спры яльны м і для вядзенн я дзярж. спраў; пазней назва рым. календара. Ф. назы валіся таксам а пагадовы я спісы імён вы ш эйш ы х службовых асоб (магістратаў), жрацоў-пантыфікаў, трыумфатараў і інш.

ФАСФАРАСЦбнЦЫЯ, д о ўгач асовая тмінесцэнцыя, працягласць якой ад некалькіх мікрасекунд да некалькіх сутак пасля спы нення ўзбудж эння. У крышталефасфораў (неарган. крышталічнш люмінафораў) узнікае пры рэкамбінацыі злектронаў і дзірак, раздзеленых y часе ўзбуджэння. Павелічэнне часу паслясвячэння звязана з захопам электронаў і дзірак рознымі «пасткамі», на вызваленне з якіх патрабуецца дадатковая энергія (напр., пры павышэнні т-ры змяншаецца час затухання Ф.). У складаных арган. малекул Ф. звязана са знаходжаннем іх y метастабільным стане. ФАСФАРЬІТНАЯ МУКА, ф осф арнае ўгнаенне. ГІарашкападобнае рэчы ва, не раствараецца ў вадзе. M ae 19— 30% фосфарнага ангідры ду (Р 2О 5) y вы глядзе маладаступнага для раслін ортаф асфату кальцыю [Са 3( Р 0 4)2] з дам еш кам карбанату і фтары ду кальцы ю (С а С 0 3, CaFj). У кіслы м асяроддзі ф осф ар Ф .м. пераходзіць y больш даступную раслінам форму — монагідрат гідрафасфату кальцыю С а(Н 2Р 04) 2 Н 20 . А трымліваюць здрабненнем ж аўлаковых, зярністых і некат. карставых фасфарытаў. Выкарыстоўваюць на кіслых падзолістых, шэрых лясн ы х, балотных глебах, вышчалачаных чарназёмах, асабліва на суглінках і глінах пад лубін, гарох, азімыя збожжавьія і інш . культуры я к асн. ўгнаенне (дзейнічае некалькі гадоў), таксама ддя пры гатавання кампосту. ФАСФАРЫ'ГЫ, асадкавы я горны я пароды, насы чаны я фасфатамі (гал. чы нам апатытам). М аю ць аксіду фосфару (V) Р20 5 5— 34%. Бы ваю ць масіўныя, жаўлаковьм (кан к рэц ы й н ы я), зярн істыя, кангламератавыя, слаісты я і нацечныя. Колер шэры, радзей зялёны, чырвоны, жоўгы. Г'енезіс кантынент. і марскі; біяхім., хім. ці біягенны. Сярод марскіх Ф вылучаюць літагенетычныя тыпы: мікразярністыя, зярністыя, жаўлаковыя і ракушачныя; сярод ханшнентальных — кор выветрывання і арганагенныя (гуана). Утвараюць фасфатныя руды. Выкарыстоўваюцца для вытв-сці фосфарнага ўгнаення. Гал. радовішчы ў Марока, ЗША, Расіі, Аўстраліі, Перу. На Беларусі Ф . трапляю ц да сярод верхнемелавых, палеагенавы х і антрапагенавых (у другасны м заляганні) адкладах y Магілёўскай (Лабковіцкае радовішча фасфарытаў, Мсціслаўскае радовішча фасфарытаў), на ПдУ Гомельскай і ПдЗ Брэсцкай абласцей. Літ:. Б о г о м о л о в Г.В., Е р м о л е н ко В.А Фосфорнты Белоруеснн. Мн., 1981. ФАСФАТНЫЯ РЎ Д Ы , пры родны я MiHep. ўгварэнні, якія вы кары стоўваю цца для прамысл. здабычы фасфатаў. П радстаўлены пераваж на фасфарытамі і апатытамі, радзей алю ма- і ж алезаф асфатамі, таксама — гуана. Распрацоўваюцца радовішчы з к ан цэн трацы яй аксіду фосфару (V) Р 20 5 — 2 — 34%. Вылучаюць Ф.р. багатыя (бсшьш за 28% Р20 5), сярэднія (18— 28%), бедны я (8— 18%), убогія ( 2— 8%). Паводле саставу нефасфатных мінералаў y рудах адрозніваюць Ф.р. карбанатныя, крамяністыя, гліністыя і інш. Паходжанне эндаген-

нае, экзагеннае і метамарфагеннае. Выкарыстоўваюцца ў вьггв-сці фосфарных угнаенняў, жоўтага фосфару і тэрмічнай фосфарнай кіслаты. Найб. запасы Ф.р. y Расіі, ЗША, Тунісе, Перу, Аўстраліі, Зах. Сахары, Егіпце, Бразіліі, Паўд.-Афр. Рэспубліцы. Ф АСФ АТЫ , солі і эф іры фосфарных кіслот. Ф. н е а р г а н і ч н ы я — солі артафосфарнай Н 3РО4 (ортафасфаты) і паліфосфарных кіслот (Ф. кандэнсаваныя). Ацрозніваюць Ф. сярэднія, кіслыя і асн., двайныя і трайныя (рознакатыённыя; напр., NaPbPOa), мяшаныя (рознааніённыя; напр., KSr3(TO4)(S04)2l- Сярэднія ортафасфаты шчолачных металаў і амонію раствараюцца ў вадзе (растворы маюць рН>7), металаў з высокімі ступенямі акіслення не раствараюцца, бязводныя (акрамя ортафасфатаў амонію і ртуці Hg2+) устойлівыя пры награванні да т-ры плаўлення. Найб. пашыраны гідра- і дыгідраортафасфаты шчолачных металаў (гл. Натрыю злучэнні). Ф. трапляюцца ў прыродзе ў выглядзе мінералаў, найважн. з іх — апатыт і фасфарыты. Выкарыстоўваюць як фосфарныя ўгнаенні, кампаненты мыйных сродкаў, мінер. падкормак і інш. Ф. а р г а н і ч н ы я — эфіры Н3РО4 агульнай ф-лы (RO)„P(0)(OH)3.n, дзе R — арган. радыкал. Адрозніваюць Ф. поўныя (сярэднія, ці трацічныя) з п = 3 і кіслыя э л = 1,2 (адпаведна першасныя і другасныя), якія наз. таксама арганіл- і дыарганілфосфарнымі к-тамі [напр., (СгІЬОЬРІСДОН — дыэзылфосфарная к-та]. Кіслыя Ф., y якіх R — астатак гліцэрыны, вугляводу, амінаспіртоў і інш. (напр., нуклеінавыя кіспоты, нуклеатыды, фосфаліпіды), пашыраны ва ўсіх зкывых арганізмах. Ф. арган. выкарыстоўваюць для мадыфікацыі пластмас (напр., як пластыфікатары), экстрагента [напр., трыбутылфасфат (С(Н90)зГО для экстракцыі урану і інш. радыеактыўных элементаў з адпрацаванага ядз. паліва], флотарэагенты, цепланосьбіты, пестыцыды, лек. сродхі і інш. Літ:. П р о д a н Е.А Неорганмческая топохммня Мн., 1986. С. 52—72; К о н с т а н т З.А, Д н н д у н е А П . Фосфаты двухвалентных металлов. Pma, 1987; Обшая органнческая хнмня: Пер. с англ. М., 1983. Т. 5. С. 44—95. А.П. Чарнякова. Ф А С Ф А ТЫ Д Ы , складаны я ліпіды , тое, ш то фосфаліпіды. Ф А С Ф ІД Ы , хімічны я злучэнні фосфару з больш электрададатны м і элементамі, пераважна металамі. Паводле тыпу хім. сувязі Ф. падзяляюць на іонныя, кавалентныя і металападобныя. І о н н ы я (Ф. шчолачных і шчолачназямельных металаў) — солепадобныя рэчьшы, якія лёпса гідралізуюцца вадой, добра раствараюцца ў к-тах з вылучэннем гідрыду фосфару (фасфіну) РН3. К а в а л е н т н ы я (Ф. элементаў ША i IVA падгрул перыяд. сістэмы хім. элементаў, акрамя талію) — тугаплаўхія рэчывы (напр., Ф. бору ВР мае 2250 ’С), пераважна тыповыя паўправаднікі (налр., Ф. галію GaP і індыю ІпР з шырынёй забароненай зоны 2,25 эВ і 1,28 эВ адпаведна). М е т а л а п а д о б н ы я — Ф. пераходных металаў, састаў якіх звычайна не адпавядае валентнасці элементаў (налр., Ф. хрому Сг3Р, кобальту С02Р), тугаплаўкія рэчывы, устойлівыя да ўздзеяння вады і кіслот. Асн. метад атрымання Ф. — сінтэз з простых рэчываў y вакууме, інертнай атмасфйзры або пад ціскам пары фосфару. Выкарыстоўваюць пераважна GaP і ІпР як паўправадніковыя і оптаэлектронныя матэрыялы, a таксама Ф. цынку Z113P 2 як заацыд (для барацьбы з грызунамі). Ф. тахсічныя з прычы-

Ф А СЦ Ы І

333

ны вылучэння PHj (ядавіты бясколерны газ з пахам гнілой рыбы, ГДК 0,1 мг/мЗ). Ф А С Ф ІТ Ы , солі і эф іры ф осф ары стай к-ты Н 3Р 0 3. Ф. н е а р г а н і ч н ы я — солі Н 3РО 3, крышт. рэчывы, маларастваральныя ў вадзе (эа выключэннем Ф. шчолачных металаў); y водных растворах акісляюцца да ортафасфатаў (гл. Фасфаты). Пры награванні раскладаюцца. Выкарыстоўваюць як аднаўляльнікі ў неарган. сінтэзе, стабілізатары полівінілхларыду (напр., Ф. свінцу). Ф. а р г а н і ч н ы я — эфіры Н 3РО 3 агульнай ф-лы (RO)„P(OH)3 „, дзе R — арган. радыхал. Адрозніваюць поўныя, ці трацічныя (л = 3), і кіслыя (другасныя, л = 2; першасныя, n = 1). Большасць Ф. — бясколерныя вадкасці (некат. — крышт. рэчывы) з непрыемным пахам, нерастваральныя ў вадзе. Выкарыстоўваюць для мадыфікацыі пластмас і тэкст. матэрыялаў, як антыаксіданты, паверхнева-актыўныя рэчывы (другасныя Ф ), y сінтэзе пестыцыдаў, лек. сродкаў і інш. Ф А С Ц Ы Ё Л Ы (Fasciola), род чарвей кл. трэматод. 2 віды: двухвуснаўка пячоначная, або смактун пячоначны , або лісцвяніда, або Ф. гачоначная (F. hepatica), і Ф. гіганцкая (F. gigantica). Паразіты ж оўцевы х праток печані, ж оўцевага пузы ра авечак, буйн. par. ж ывёлы і інш. траваедных, радзей чалавека. Даўж. цела 2—1,6 см, шыр. 0,5— 1,2 см. Цела лістападобнае, укрытае шыпікамі. Маюць 2 прысоскі. КІшэчнік і палавыя залозы моцна разгалінаваныя. Нерв. сістэма складаецца з каляглотачнага кальца і 3 пар нерв. ствалоў. Гермафрадыты. Развіццё з удзелам прамежкавых гаспадароў — прэснаводных малюскаў, y двухвуснаўкі пячоначнай — балацяніха малога. Заражэнне выклікаюць лічьшкі (мірацыдыі), якія трапляюць y малюска, дзе ператвараюцца ў спарацысгы, якія даюць пакаленне лічынак — рэдыі, унугры яхіх развіваюцца цэркарыі, што выходзяць з малюска, інцыстуюцца і ператвараюцца ў адалескарыі. Канчатковыя гаспадары (жывёлы) заражаювда, калі паядаюць траву з адалеска-

Фасцыёла пячоначная.

рыямі, якія ў кішэчніку вызваляюцца ад цыстаў, трапляюць y жоўцевыя пратокі печані, жоўцевы пузыр і выклікаюць фасцыялезы. Ф А С Ц Ы І, ф a с ц ы (лац. fasces), пучкі прутоў (з бярозы ці вязу), перавязаны я рам ян ям і, з уваткнутымі ў іх сякеркамі; атрыбут улады цароў, потым выш эйш ых магістратаў y Стараж. Рыме. Н еслі Ф . ліктары , якія суправаджалі магістратаў. У 18— 19 ст. выявы Ф. выкарыстоўваліся ў дэкар. мастацтве і архітэктуры, y 20 ст. запазы чаны італьян. фаш ы стамі ў якасц і эмблемы.

334

ФАСЦЫЯЛЁЗЫ

Н а Беларусі Ф.а. вы рабляю цца на М інскім мех. з-дзе ім я Вавілава, з-дзе «Зеніт» y Вілейцы.

Ф А С Ц Ы Я Л Ё З Ы , гельмінтозны я хваробы ж ывёл і чалавека, якія вы клікаю цца плоскімі чарвямі роду фасцыёла. П алаваспелы я ф асцы ёлы паразітую ць y жоўцевых пратоках печані і ж оўцевы м пузыры. Ч алавек зараж аецц а пры заглынанні лічы нак узбудж альніка з вадой і раслінамі, ж ы вёла — на забалочанай паш ы з кормам і вадой. Ф. бываю ць востры я і хранічны я. Ф А С Ц Ы Я Ц Ы Я (ад лац. fascia павязка, палоска), пачварная дэф арм ацы я раслін, нры як о й іх органы ператвараю цца ў ш ы рокія і пляскаты я ш абле- ці раменепадобны я ўтварэнні. В ы клікаецда вірусамі, м ікаш іазмамі, бакгэры ямі, мікраскапічны м і грыбамі, фітагельмінтамі, іанізавальны м вы прам ян енн ем , хім. мутагенамі, сты мулятарамі росту, песты цыдамі, мех. паруш энням і і інш. У выніку зрастаю цца некалькі пунктаў росту, н азіраецд а скры ўленне, перакручванне, зрастанне, разрастанне сцёблаў, л ісц я, кветак, суквеццяў, пладоў і інш. З ’яву Ф . вы кары стоўваю ць y селекцы і некат. с.-г. раслін (напр., пры вы вядзенн і буйназярністы х дыгшоідных сартоў грэчкі).

ФАТАГРАФІЧНЫ

Фатаграфічны апарат: 1 — аб’екгыў; 2 — дыяфрагма; 3 — затвор; 4 — плёнка.

Ф А ТА І'РА Ф ІЧН А Я Э М Ў Л Ь С ІЯ , назва воднай суспензіі ж элаціны (найб. наш ы рана) з раўнам ерна размеркаваны мі мікракры пггалямі (зерням і) галагенідаў серабра. Ф .э., нан есен ая на аснову (паперу, ш кло і інш .), пасля высуш вання ўтварае. святлоадчувальны слой фатаграфічных матэрыялаў.

3 павелічэннем памераў зерняў галагенідаў павялічваюцца святлоадчувальнасць Ф.э. і яе зярністасць. Існуюць фотаматэрыялы з 2 і больш слаямі Ф.э. Неабходныя фіз.-хім. і фатагр. ўласцівасці надаюць увядзеннем дубільных рэчываў (гл. Дубленне), сенсібілізатараў, процівуаліруючых рэчываў (напр., браміду калію), колераўтваральных кампанентаў (гл. Колерафатаграфічныя матэрыялы) і інш. Ф А Т А ІРА Ф ІЧ Н Ы AIIAPÂT, ф о т а апарат, ф отакам ера, опты камеханічная пры лада для атры м ання на фатаграфічным матэрыяле скры тай выявы пэўнага аб ’екта. П асля хім іка-ф атагр. агірацоўкі атры мліваю ць бачную негатыўную (негатыў) ці пазітыўную (пазітыў) выяву. Асн. часткі Ф.а.: святлонепранікальная камера, здымальны аб’ектыў, фатагр. затвор, відашукальнік, касета з фотаплёнкай. Асобньш маюць адаптэр, бленду, жспанометр, лямпу-ўспышку і інш. Адрозніваюць Ф.а. агульнага прызначэння (для аматараў і прафесіяналаў) і спец. (рэпрадукцыйныя, для аэрафотаздымкі, фотатэадаліты і інш.). Гл. таксама Лічбавая фатаграфія.

ПАВЕЛІЧАЛЬНІК,

ф о т а п а в е л і ч а л ь н і к , аш ычная I прылада для атры м ання павялічаных I фотаадбіткаў з негатыва на фотапапе -1 ры. Асн. вузлы: праекц ы й ная галоўка з II асвятляльнікам, негатыватрымальнікам і вуалом п ерам яш чэння праекцыйнага II аб’ектыва; а б ’е ктыў; верт. стойка I (ш танга) з к ран ш тэйн ам і экран (стол). I Найб. паш ы раны верт. Ф .п. з 8— 15-1 кратны м павелічэннем. Ф .п. аснаш чаны і пры стасаваннем для аўтам. факусіроўкі I аб’екты ва пры зм еце маш табу гіавелі-1 чэння, маю ць латак для карэкцірую чш I святлафільтраў (для фотадруку каляро-Я вых відарысаў).

I

ФАТА (ад санскр. пата — тканіна), галаўн ы ўбор нявесты ў выглядзе лёгкай белай накідкі з кісяі, цю лю або карункаў. ФАТАІ РА Ф ІЧ Н А Я ILAIIÉPA, гл Папера фатаграфічная.

Ф А ТА ГРА Ф ІЧН Ы 3À1IIC, рагістрацыя 1 (запіс) сігналаў гуку ці відарыса фатагр. метадамі з утварэннем сігналаграмы. Носьбітам інфармацыі служаць фота- ці і кінаплёнка, ф отапласцінка і інш. святлоадчувальныя матэрыялы', запіс інфармацы і аж ы ццяўляецца светлавы м ці элекгронн ы м пучком. Выкарыстоўваецца ў гукавым кіно, тэлебачанні і інш. Гл. таксама Гуказапіс.

3

4

Фатаграфічныя алараты: 1 — «Цэйс Ікан»; 2 — «Зеніт ЗМ»; 3 — «Нікан F90X»; 4 — лічбавы «Нікан 990».

a

Ф А Т А Г РА Ф ІЧ Н Ы Я М А ТЭРЫ ЯЛЫ , ф о т а м а т э р ы я л ы , матэрыялы, якія ! вы кары стоўваю цца ў фатаграфіі і кінематаграфіі для атры м ан ня фатагр. віда- I рысаў. Д а іх адносяць святлоадчуваль-1 ныя матэрыялы, фотарэакты вы для іх | апрацоўкі і дапам ож ны я матэрыялы. Фотарэактывы служаць для пераўтварэння 11 скрытага фатагр. відарыса ў бачны, a таксама 11 для паляпшэння якасці бачнага відарыса. Для 1 1 гэтага выкарыстоўваюць праяўляльныя (гл. 11 Праяўленне фатаграфічнае), замацавальнш 1 1 (гл. Замацаванне фатаграфічнае) і дубільныя I

6

Фатаграфічны павелічальнік: а — схема павелічальніка (1 — крыніца свягла; 2 — кандэнсар; 3 — негатыватрымальнік; 4 — праекцыйны аб’ектыў; 5 — неактыйічны святлафільтр; 6 — фотапапера); б — павелічальнік «Крокус».

(гл. Дубленне ў фатаграфіі) рэчывы. Да д a паможных м а т э р ы я л а ў адносяць спец. свягло- і вілыацеахоўную паперу для ўпакоўвання святлоадчувальных Ф .м., кляі для склейвання кінаплёнкі і наклейвання фотапалеры на інш. матэрыялы, спец. лакі для аховы відарысаў на розных матэрыялах (кераміцы, метале і інш.) ад уздзеяння атмасферы і інш. шходных фактараў. Літ:. Д ь я к о н о в АН. Хнмня фотографнческнх матерналов. М., 1989. ФАТАГРАФІЯ (ад фота... + ...графія), атрыманне фатавідарысаў аб’ектаў на свнтоадчувальных матэрыялах; галіна навукі, тэхнікі і мастаптва, яісая распрацоўвае і выкарыстоўвае тэоры ю і метады атрымання фотаздымкаў. А дрозніваюдь чорна-белую (монахраматы чную ) і каляровую фатаграфію, сярэбраную (галагенідасярэбраную) і несярэбраную , плоскую (звычайную) і аб ’ёмную (стэрэаскапічную), мастацкую (гл. Фотамастацтва) і навукова-тэхн. (аэра-, мікра-, астрафатаграфію, рэнтгенаўскую, інфрачырвоную і інш .), a таксам а лічбавую фатаграфію, заснаваную на выкарыстанні лічбавай ф орм ы атры мання і захоўвання відарыса. А собны від аб'ёмнай Ф. — галаграфія (падабенства яе са звы чайнай Ф . y вы кары станні святлоадчувальных слаёў для запісу відарыса). Ф. — найваж нейш ы сродак дакументавання і захоўвання інф армацыі, складае аснову кінематаграфіі, з’яўляецца асн. тэхн. сродкам паліграфіі, фоталітаграфіі і фотатэлегр. тэхнікі, факсімільнай сувязі. Заснавана на здольнасці святла ствараць y фатаграфічных матэрыялах, якім уласціва ттлоадчувалышсць (напр., y фатагр. пленках, ПЗС-матрыцах), скрьггіл фатагр. відарыс аб'ехта пры яго фотаздымцы з дапамогай фатаграфічнага апарата. Пасля хіміка-фатагр. апрацоўкі (праяўлення фатаграфічнага, замацавання фатаграфічнага і інш.) або камп’ютэрнай апрацоўкі гэты відарыс пераўтвараедца ва ўстойлівы да дэеяння святла бачны вобраз аб’екта — спачатку ў негатыў, a потьш y п a э і т ы ў (адбітак з негатыва, на якім размеркаваннс яркасцей або колераў такос ж, ях ва аб’ехце здымкі). Фотаадбіпсі друкуюць на теры фатаграфічнай, павялічаныя адбіткі агрымліваюць з дапамогай фатаграфічнага пттчальніка. У некаторых фатагр. працэсах выхарыстоўваюць абарачальныя матэрьылы. якія даюць пасля адпаведнай апрацоўкі непасрэдна пазітыўны відарыс. Створаны аднаступенны дыфузійны фатагр. гірацэс — адвачасовае хуткае атрыманне негатыўнага і пазітыўнаіa відарысаў y самім фотаапараце (у выніку дыфузіі галагенідаў серабра нсгатыўнай плснкі ў святлоадчувальны слой паняровай або палімернай асновы). Да аднаступенных працэсаў адносяць і ксераграфію Адкрыццё Ф. адносяць да 1839, халі франц. мастак П.Дагер з франц. вучоным ЖНьепсам удасканалілі вынайдзены Ньепсам спосаб замацавання відарыса. атрыманага J камеры-абскуры. Гэты фатагр. працэс (дагератыпія) дазваляў атрымліваць адразу пазітьіўныя (перавернугыя) відарысы, што спрашчала іірацзс здымкі, аднак не дазваляла рабіць з іх хопіі. У 1841 англ. вучоны У.Толбат вьшайшаў к а л а т ы п і ю , паводле яхой на святлоадчувальнай паперы напачатку атрымлівалі негатыў, a з яго рабілі любую колькасць пазітьшаў. Важныя этапы ў развіцці Ф.: пераход ад хамеры-абсхуры да фотаапарата са спец. аб’ехтывам (створаны ў 1840 венг.

вучоным І.Пецвалем), атрьшанне халяровых фотавідарысаў (1868—69, Л.Дзюхо дзю Арон, Францыя), адхрыццё э’явы фатагр. сенсібілізацыі (1873, Г.Фогель, Германія), стварэняе плёначных і бессярэбраных матэрыялаў. 3 1950-х г. пачалося шырохае выкарыстаяне несярэбранай Ф., y 2-й пал. 20 ст. адбыўся масавы пераход да халяровай Ф., з 1990-х г. пашырылася прамая пазітыўная чорна-белая Ф. без прамежкавага негатыва — на абарачальных святлоадчувальных матэрыялах. Узніклі новыя галіны выкарыстання Ф. — рэпраграфія, фоталітаграфія, фазавая рэльефаграфія і інш. Літ:. П о л л а х П. Мз нсторня фотографня: Пер. с англ. М., 1983; Ч н б я с о в К.В., Ш е б е р с т о в В.Н., С л у ц х м н А.А Фотографня в прошлом, настояіцсм н будушем. М„ 1988; М я т ч е л Э. Фотографня: Пер. с англ. М., 1988; В а р т а н о в А.С., Л у г о в ь е р Д.А Учясь фотографяровать. М., 1988; Ф е д я н Л.А, Б а р с х я й Н.Я. Мнхрофоюграфня. Л., 1971; В о х у л е р Ж. Астрономнчесхая фотографяя: Пер. с англ. М., 1975; В л а с е н х о В.М. Техняха обвемной фотографмн. М., 1978; Г н б с о н X. Фотографнрованне в ннфрахрасных лучах: Пер. с англ. М., 1982; С л у ц х я н АА. Электростатнчесхая фотографмя. М ., 1984; Хохннс Э., Э й в о н Д. Фотографня: Техняха я ясхусство: Пер с англ М., 1986; Перспекгавы м воэможностм несеребряной фотографня. Л., 1988; М о р о з о в С .А . Творческая фотографяя. 3 нзд. М., 1989; Фогографня: Энцнхл. справ. Мн., 1992. Г.М.Бажанкоў, У.М.Сацута. Ф А ТА Л ІЗМ (ад лац. fatalis накан аваны лёсам), светапогляд, засн аван ы н а ўпэўненасці ў няўхільнай н акан аван асц і ўсіх падзей y пры родзе, грамадстве, асабістым ж ы ц ці чалавека. П ерабольш вае ролю неабходнасці, не пакідаю чы м есца вы падковасці, свабодзе выбару, творчасці (гл. Свабода). Грунтуецца на веры ў наяўнасць пры родны х ці боскіх сіл, што прадвы значаю ць неабходнасць. Асуджае лю дзей на пасіўнасць, бо адмаўляе зн ачэнне свабоднай дзейн асці я к сродку рэалізацы і аб’екгы ўнай неабходнасці. А дрозніваецца ад п ры зн ан н я аб ’екгы ўнай неабходнасці — незалеж ных ад волі і ж аданняў лю дзей законаў пры роды і грамадства, пазнанн е якіх дае магчы масць чалавеку ўгшываць на ход падзей y сваіх інтарэсах. Вылучаюць Ф. міфалагічны, рэліг. і ф іл ас.-рац ы яналістычны. Схема фатометра: a — размерхавальнага (1 — люстэрха, паварот яхога адлічваецца па вугламерным лімбе; 2 — хрыніца свягла; 3 — эхран; 4 — прыёмнік выпрамянення); б — шаравога (1 — мікраамперметр; 2 — фотаэлеменг для вымярэння

2

\

ФАТОМЕТР

335

кальвіяізм y хрысціянстве) прапаведуе абсалютнае прадвыэначэнне Богам учынхаў людзей. У большасці ж тэалагічных ханцэпцый Ф. абмежаваны, пахольхі без прызнання свабоды волі немагчыма абгрунтаваць неабходнасць выбару паміж дабром і злом, маральную адхазнасць чалавека перад Богам. Ф і ласофска-рацыяналістычны Ф. найб. ярха выявіўся ў стаіцызме, згодна з якім усе падзеі ў свеце прадвызначаны захонамі, іманентнымі самому свету; добраахвотнае прытрымліванне гэтых захонаў дазваляе пазбягаць прымусу і таму з ’яўляецца ўмовай чалавечай свабоды. У 16— 18 ст. прыхільніхі механіст. дэтэрмінізму сцвярджалі, што і з ’явы прыроды, і ўчьшкі людзей вызначаюнда ланцугом прычынна-выніковых сувязей, яхія выключаюць выпадховасці і свабоду дзеянняў (Т.Гобс, П.АХольбах і інш ). У 20 ст. элементы Ф. харахтэрны для філас.-гіст. тэорый О.Шпенглера, А.Дж. Тойнбі, П.А. Сарокша. Гл. тахсама Неабходнасць і выпадковасць\ Свабода і неабходнасць. ВДз.Марозаў. ФАТА-МАРГАНА (ад італьян. fata M organa ф ея М аргана, якая, паводле брэтонскіх паданняў, ж ыве на марскім дне і падманвае падарож нікаў прывідн ы м і зд а н я м і), а п т ы ч н а я з ’яв а ў атмасферы , якая складаецца з некалькіх ф орм міражоў. А ддаленыя прадметы бачны пры гэтым ш мат разоў і з разнастайны м і скаж энням і. Ф А ТН ЕЎ Ю ры й Сяргеевіч (10.2.1938, с. Акімаўка К раснаш чокаўскага р -н а Аптайскага краю , Расія), рускі пісьменнік. Д рукуецца з 1955. У паэт. зб-ках «Любімае» (1962), «Агульны вагон» (1964), «Вочы не ўмею ць маўчаць» (1966), «Спявае раж ок каля Сожа» (1967), «Дзень прасвятлення» (1978), «М есяцавы час», «Вогніш ча н а прыстані» (абодва 1983), «Птуш кі ночы» (1994), «Яшчэ азірнуся н а Айчыну» (2000), «Рускі смутак» (2002) і інш . роздум пра дзень сённ яш н і і гісторыю, памяць пра дзяцінства, апаленае вайной, апяван не прыгаж осці родн ай пры роды . Некат. яго верш ы пакладзены на музыку. Аўтар раманаў «Куміры твараху» (1997), «Ладдзя Харона» (1998) і інш.

3

Т

ярхасці шхла; 3 — ахно, укрытае малочным шхлом; 4 — эхран; 5 — хрыніца святла; 6 — сфера, унуграная паверхня якой ухрыга белай дыфузна-адбівальнай фарбай). М і ф а л а г і ч н ы Ф. грунтуецца на ўяўленнях пра няўхільную залежнасць людзей і нават багоў ад сляпога лёсу. Р э л і г і й н ы Ф. харахтэрны для монатэістычных рэлігій і выяўляецца ў веры ў божае наканаванне, ва ўсемагутнасць Бога, яхі стварыў сусвет і прадвызначыў яго лёс (гл. Лравідэнцыялізм). Шэраг рэліг. хірунхаў (джабратыэм y ісламе,

Ф А Т 0М Е Т Р (ад фота... + ...метр), прылада для вы м ярэння фотаметрьгчных велічы нь (асветленасці, светлавога патоку, сілы святла, яркасці), a таксама каэф іцы ентаў прапускання і адбіцця святла. П расторава абмяжоўвае паток вы прамян ен н я і рэгіструе яго пры ём нікам вы п-

336 _________________ ФАТОН рам ян ен ня з зададзенай спектральнай адчувальнасцю. Адрозніваюць Ф.: в і з у а л ь н ы (зрокавы; прыёмнік святла — вока назіральніка) і ф і з і ч н ы (прыёмнік — фотаэлемент, фотарэзістар, тэрмаэлемент). Для градуіроўкі Ф. выкарыстоўваюць светлавы эталон. Непасрэднае вымярэнне светлавога патоку (па адным вымярэнні) робяць шаравым (інтэгральным) Ф. Да Ф. належаць дэнсітометр, колераметр, люксметр, мікрафатометр, яркамер, спектрафатометр (вымярае адносіны інтэнсіўнасці 2 светлавых патокаў y залежнасці ад даўжыні хвалі). Выкарыстоўваюць y фізіцы, астраноміі, святлатэхніцы, фатаграфіі і інш. Ф А Т 0 Н [ад грэч. phos (photos) святло], квант эл.-м агн. поля (эл.-м агн. вы прам ян ен н я, y вузкім сэнсе — святла). Э лектранейтральная элементарная часціца з нулявы м зн ачэннем масы спакою, мае спін, роўны 1. Энергія Ф . Е= = Йо>, імпульс р = Йю/с, дзе й = й/2л й — П ланка пастаянная, т — цы клічная частата эл.-м агн. вы прам ян енн я, с — скорасць святла ў вакууме. Ф. — пераносчы к эл.-м агн. узаемадзеянняў элементарных часціц (гл. Квантавая электрадынаміка). Ф. з энергіяй, болы дай за 100 кэВ, наз. гам а-квантам (гл. Гамавыпрамяненне). «Ф А Т 0Н », серы я сав. і рас. штучных спадарож нікаў Зямлі. П ры зн ачан ы для атры м ан ня ва ўмовах бязваж касці паўправадніковы х матэры ялаў з палепш аны м і ўласцівасцям і і асабліва чыстых біялагічна акгы ўны х прэпаратаў, a таксам а для вы вучэння працэсаў, ш то адбы ваю цца пры гэтым. М аса 6200 кг, y т л . навук. апаратуры 700 кг. Даследаванні і эксперы м енты праводзяцца ў рамках супрац оўніш ва з Ф ранц ы яй і Еўрап. касм. агенцтвам. Запускаю цца з 1988 ракетай-носьбітам «Саюз» з касмадрома Плясецк. Ф А Т 0 Н Н Ы РА К Ё Т Н Ы РУХАВІК, гіпатэты чны ракетны рухавік, дяга якога ствараецца н акіраван ы м вы цяканнем фатонаў. Звы чайна атаясамліваецца з ракетны м рухавіком, ш то можа дзейнічаць на гіпатэты чны м анігіляцы йны м паліве — антырэчыве, метады атры манн я якога невядом ы я. М яркую ць, ш то анігіляцы йны Ф .р.р. зм ог бы забяспечы ць пры нцы ловую магчы масць міжзорных палётаў. ФАТУМ (ад лац. fatum прадвы значэнне, л ёс), y стараж ы тных ры м лян паняцце, якое ўвасабляла волю багоў і неадольнасдь лёсу. У ры м. міфалогіі і рэлігіі ян о адсутнічала, але было паш ы рана ў філасофіі. П аводле вучэння стоікаў, Ф . — разум ная сіла, якая кіруе светам. ГІаходжанне тэрм іна «Ф > звязана з верай ры м лян y падобны х на мойраў грэч. міфалогіі багоў і багінь — фатаў (афіц. культу не мелі), якія нібы та вызначалі лёс чалавека.

ФАТХ, а л ь - Ф а т а х (скарачэн не ад араб. «Харакат ат-Т ахры р аль-Ф алістын» — «Рух вы звалення П алесціны»), палесцінская арг-цы я, створаная ў 1956 палесцінскім і эм ігрантам і ў Кувейце з мэтай стварэння незалеж най араб. П ал есц ін ск ай дзярж авы . У 1959 створана баявая арг-цы я Ф . «аль-Асыфа», якая з 1964 аж ы ццяўляла баявы я акцыі супраць Ізраіля, ахвярамі якіх бы лі ваенны я і цы вільны я асобы . Пасля вы бранн я ў 1968 кіраўніка Ф . — Я.Арафата ген. сакратаром Арганізацыі вызвалення П а л ес ц ін ы (А В П ) Ф . с та ў ц э н т р . арг-цы яй y складзе АВП і ў зн ач н ай меры вы значае яе паліты ку і кірунак дзеянняў. 3 кан ца 1980 — пач. 1990-х г. Ф. пры знае ш лях паліт. ўрэгулявання Блізкаўсходняга канфлікту. Ф А Т Ы М ІД Ы , ды насты я араб. халіфаў y 909— 1171, як ая вы водзіла сваё паходж анне ад Ф аты мы — дачкі Мухамеда. Засн. ісмаіліцкім (гл. Ісмаіліты) прапаведнікам Убейдалахам, я к і ў 900 узначаліў y Сіры і паўстанне супраць Абасідаў, пасля яго параж эн ня ўцёк y Туніс, аб’яднаў вакол сябе пл ям ён ы бербераў і, скінуўш ы м ясц. ды насты ю Аглабідаў, абвясціў сябе махдзі і халіфам [909— 934). Найб. тэр. п аш ы рэн н я дзярж ава Ф. дасягнула пры аль-М уізе [953— 975], калі былі заваяваны М арока, Егіпет, П алесціна і ч. Сірыі. 3 971 сталіца Ф. — г. Каір, пасля чаго Егіпет ператварыўся ў цэнтральную ч. дзяржавы. Дзяржава Ф. вы значалася вы сокім узроўнем эканам. і культ. развіцця, чаму спры яў кантроль над м іж зем нам орскаінд. гандлем. 3 сярэдзіны 11 ст. пачаўся заняпад дзярж авы , вы кліканы барацьбой y кіруючых вярхах і войнам і з сельджукамі і кры ж акамі. Х аліф ы Ф . ф акты чна страцілі ўладу, як ая апы нулася ў руках вярх. візіраў і военачальнікаў. У 1171 палкаводзец Салах-ад-дзін скінуў апош няга з Ф ., паклаўш ы кан ец існаванню ды насты і.

Да арт. ФАУ. Балісгычная ракета Ф-2: 1 — ударны ўзрывальнік; 2 — галаўная частка з выбуховым рэчывам; 3 — аўтапілот і элекгрычнае абсгаляванне; 4 — паліўны бак (спірт); 5 — бак для акісляльніка (вадкі кісларод); 6 — газагенератар; 7 — помпа; 8 — стабілізатары; 9 — газавая турбіна; 10 — камера згарання ракетнага рухавіка; 11 — стартавая платформа.

ФАУ (ням . V ад Veigeltungswaffe зброя пакарання), кіравальная ракетная зброя далёкага дзеян н я (кры латая і балістычная ракеты ). Створана ў нацысцкай Германіі ў гады 2 -й сусв. вайны. Выкары стана супраць Вялікабрытаніі (абстрэл Л ондана вёўся з 13.6.1944). Крылатыя ракеты Ф .-l распрацаваны ням. фірмамі ў выглядзе самалёта-сярэднеплана. Даўж. 7,6 м, размах крылаў 5,3 м, стартавйя маса 2,2 т, маса выбуховага рэчыва 700 кг. скорасць палёту да 600 км/гадз, далёкасць да 370 км; пуск з дапамогай катапульты, радзей — з самалёта-носьбіта. Балістычныя ракеты Ф.-2 (ракетны цэнтр Пенемюндэ; канструктар В. фон Браўн), прызначаны дяя стратэг. задач. Даўж. 14 м, стартавая маса каля 13 т (1 т баявога зараду і каля 8,5 і паліва), макс. дыям. 1,65 м, скорасць палёту да 1700 м/с, далёкасць каля 300 км. Пуск з дапамогай комплексу пад'ёмна-трансп., заправачных і інш. стартавых агрэгатаў. Ф.-2 першая баявая балістычная ракета, прызначаная для выканання стратэг. задач. Л іт Орлов А.С. Секретное оружне третьего рейха. М., 1975; Л а т у х н н АН. Боевые управляемые ракеты. 2 нзд. М.. 1978. ! ФАУНА, y стараж ы тнары мскай рэлігіі і міфалогіі багіня лясоў і палёў, апякунка жывёл. Л ічы лася вучонай дачкой бога Фаўна, як ая, каб пазбегнудь кровазмяш альнай сувязі з бацькам, іфыняла выгляд змяі. У пазнейш ы я часы атаясам лівалася з багіняй -м адеркай Бонай Д эа (B ona D ea). Ад яе імя пайшоў навук. тэрм ін фауна для абазначэдня жывёльнага свету. ФАУНА (довалац. fauna ад Фауна), гісгары чда сфарміраваная сукупнасць відаў жывёл, якія жывуць на пэўнай тэр. або жьілі на ёй y пэўны перы яд гісторыі Зямлі. Ф. Зямлі налічвае каля 1,5 млн. відаў. Характарызуецца відавым складам, колькасцю асобін, структурнай арганізаванасцю, тыпалогіяй груповак жывёльнага насельніцтва (напр., балотаыя, лясныя жывёлы; драпежнікі, паразігы). У кожнай Ф. вылучаюць хшвёл рознага паходжання: аўтахтонаў і імігрантаў розных паводле сістэм. становішча, геагр. паходжання, узросту і экалогіі. Ф. кожнай тэр. складаедца з відаў розных фауністычных комплексаў. Кожны комплекс ухлючае віды жывёл, якія маюць падобныя арэалы. Ф. пэўнага рэгіёна фарміруецца ў залсжнасці ад яго рэлвефу, клімату і наяўнасці фізіка-геагр. перашкод (пустыні, горы, шырокія рэкі, балоты і інш.). Тэрмін «Ф.» выкарыстоўваюць y вшначэнні жывёл розных сістэм. катэгорый (напр., Ф. птушак — арнітафауна, рыб — іхтыяфауна, земнаводньіх і паўзуноў — герпетафауна, млекакормячых — тэрьюфауна, насякомых — энтамафауна), якія аб’яднаны агулвнасцю месца пражьшання і спосабам жыцця (напр., Ф. глебавая, водная, лясная), маюць пэўнае значэнне для чалавека (напр., Ф. с.-г. шкоднікаў, прамысловая, паляўні- [ чая); адносна сукупнасці хаівёл мінулых геал. эпох (напр., міяцэнавая, пліяцэнавая Ф ). Часам Ф. мае назву ад тьшовага прадстаўніха (напр., мамантавая Ф.). Н а Беларусі Ф. да даходж адді мяшаная: уклю чае віды, ш то ўзніхлі ў розных цэнтрах y розн ы час. С учасны я рысы набы ла ў пасляледавіковы перыяд. Характары зуецца адсугнасцю эндэмікаў і перавагай відаў з еўрап.-сіб. ты пам арэалаў. Уваходзіць ў склад Ф. лясн ой зоны (падзоны м яш аны х лясоў) падвоб-

ласці П алеаркты кі Галарктычнай біягеаграфічнай вобласці. А б’ядноўвае больш за 450 відаў пазваночных і больш за 30 тыс. відаў беспазваночных жывёл. Каля 70 відаў і падвідаў м лекакорм ячы х вьімерла, ш мат вы мерлы х беспазваночны х жывёл. 3 пач. 17 ст. зн ік л а больш за 20 відаў каш тоўных ж ы вёл, некат. відам пагражае зн ік н ен н е, многія з ’яўляю цца ахоўнымі (гл. Ахоўныя жывёлы) і занесены ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь. Вывучае Ф. зоагеаграфія, палеазаалогія, фауністыка. Літ:. С о к о л о в В.Е. Смстематнка млекоіштамшнх. |Т. 1—3]. М., 1973—79; Страткграфнчсскне н палеонтояогнческме нсследованая н Белорусснн. Мн., 1978; З е д л а г У. Жнвотный мнр Землн: Пер. с нем., М, 1975; Л о п а т н н Н.К. Основы зоогеографмн Мн., 1980; Жлзнь жмвотных. T. 1— 7. 2 юд. М., 1987—89. Л.В.Кірыленка. ФАУНІСТЫКА, раздзел заалогіі і зоагеаграфіі, які вывучае сукупнасці відаў жывёл — фауны зям нога ш ара і яго частак, іх сістэм., геагр. і генет. структур. Займаецца складаннем спісаў відаў жывёл. іх аналізам, вы дзяленнем фауністычных элементаў, якія харакгары зуюцца агульнасцю п аш ы рэн н я або паходжання. Збірае ф акты чны матэрыял, неабходны для зоагеаграфічнага раянавоння рознага рангу. На аснове фауністычных даследаванняў вы значаю дца гаксама арэалы асобны х відаў жывёл. ФАУНІСТЫЧНЫ КАДАСТР, сістэматшаваны збор звестак аб сукупнасці відаў дзікіх жывёл, якая гістарычна-эвалюцыйна склалася н а пэўнай тэрыторыі (акваторыі). Аб’ект уліку — жывёлы, што пастаянна, часова або выпадкова існуюць y стане натуральнай свабоды на тэр. краіны. Уключае звесткі пра катэшрыі колькасці і распаўсю дж анасці Bifly, гасп. статус, тэнд энцы і зм ены стану. Прызначаны для інф арм авання пра аб’екгы жывёльнага свету з мэтай захавання іх біял. разнастайнасці, кантролю за зменамі ў ж ы вёльны м свеце, распрацоўкі мер па рацы янальны м вы кары станні дзікіх жывёл і ўзнаўленні рэдкіх і знікаючых відаў і інш . П.І.Лабанок. ФАУСТПАТРОН (ням. Faustpatrone ад Faust кулак, рука + патрон), ручны гранатамёт для параж эння браніраваных цэлей (танкаў і інш .). Выкарыстоўваўся герм. арміяй y 2-ю сусв. вайну (з канца 1943). Быў ды намарэакты ўнай (без аддачы пры стрэле) зб рояй аднаразовага дзеяння. Складаўся з кумулятыўнай гранагы з хваставым апярэнн ем , ствала з парахавым зарадам, механізма для

стрэлу і пры ц эл ьн ай планкі. М аса Ф .-І 5,35 кг, Ф .-2 3,25 кг, далёкасць стральбы да 30 м, бронепрабівальнасць да 200 мм. ФАЎЛЕР (Fowler) Уільям Алфрэд (9.8.1911, г. Пітсбург, ЗШ А —- 14.3.1995), амеры кан скі ф ізік і астрафізік, адзін з засн авальнікаў ядз. астрафізікі. Чл. Fiait. AH ЗШ А (1956). С кончы ў у н -т Агайо (1933). 3 1936 y К аліф арнійскім тэхнал. ін-це (з 1946 праф., y 1963— 67 прэзідэнт). Навук. працы ў галіне ядз. фізікі,

ФАХВЕРК

337

экранізаваны ў 1981) напісаны ў традьіцыях «віктары янскай прозы»; y ім і «рамане дарогі» «Капрыз» (1985) апусташ альнай маралі ўседазволенасці проціпастаўлены м аральна-эты чны я каш тоўнасці мінулага. Раманы «Дэніэл М арцін» (1977) і «М антыса» (1982) пра лёс інтэлігента на фоне кры зіснай гісторыі. Аўтар зб. навел «Вежа з чорнага дрэва» (1974), кн. «К ароткая гісторыя Л айм-Ры дж ы с» (1983), зб. эсэ «Чарвяточы на» (1998) і інш. Тв.\ Рус. пер. — Башня ю черного дерева; Элндюк; Загадка. М., 1980; Коллекцнонер. М., 1991; Любовняца французского лейтенанта. М., 2001. Літ:. С а р у х а н я н А.П. Джон Фаулз / / Англайская лятература, 1945— 1980 М., 1987. А.В. Спрынчан.

ФАЎН, y стараж ы тнары м скай рэлігіі і

ядз. і рэляты вісцкай астрафізікі, касмалогіі. Распрацаваў тэоры ю тэрмаядз. ўтварэння хім. элем ентаў y нетрах зорак (1955). Пастуліраваў асн. працэсы нуклеасінтэзу ў зорках (1957; з Ф Хойлам, М. і Дж. Бэрбіджамі). П рапанаваў механізм выбуху звы ш новы х зорак (1960, з Хойлам), разлічы ў п аш ы ранасць лёгкіх хім. элем ентаў н а ранніх стады ях расш ы рэння аднароднага і ізатропнага Сусвету (1967). Н обелеўская прэмія 1983 (з С.Чандрасекарам). Н ац. навук. медаль ЗШ А (1974).

Te:. Рус. пер. — Нейтрннные процессы н образованне пар в массмвных звездах н Сверхновых М., 1967 (разам э Ф.Хойлам); Экспернментальная н теоретнческая ядерная астрофнзнка: пробл. пронсхождення алементов. М., 1985. Літ:. Ядерная астрофнзака. М., 1986. М.М.Касцюковіч. ФАЎЛС, Ф a ў л з (Fowles) Д ж он (н.

31.3.1926, г. Л і-он -С і, Вялікабрьгганія), англійскі пісьменнік. Скончьгў Оксфардскі ун-т (1950). Д а 1963 вы кладаў ва ун-тах Ф ранцы і, Грэцы і, Англіі. Аўтар раманаў «Калекцыянер» (1963, экранізаваны ў 1965), «Вяшчун» (1965, 2-я рэд.

1977), кн. «Арыстос» (1964), як ія склалі своеасаблівы трыпціх, дзе ўвасоблены філас. ідэі Ф . і яго маст. пры ём ы — уласнае трактаванне чалавечай свабоды, яе межаў і адказнасці, сувязей паміж каханнем, сам апазнаннем і свабодай выбару. Н айб. значны рам ан «Палюбоўніца ф ранцузскага лейтэнанта» (1969,

міфалогіі бог лясоў і палёў, апякун настухоў і іх статкаў. Л ічы лася, ш то ён меў дар прароцтва. Яго сы н ам лічы лі цара Л аціна, легендарнага пачы нальніка племя лацінаў, якія разам з сабінамі заснавалі Рым. У грэч. міфалогіі Ф. адпавядаў Пан.

Да арт. Фахверк. Фахверкавы жылы дом y Айрвайлеры каля г. Бон (Германія).

ФАХВЕРК (ням. Fachwerk ад Fach па-

Фаустпатрон: I — балістычны каўпак; 2 — разрыўны зарад; 3 — узрывальнік; 4 — рэактыўны зарод; 5 — ударны механізм.

нэль, секцы я + Werk збудаванне), тып каркаснай канструкцыі пераважна малапавярховых жылых і грамадскіх буды нкаў, нясучымі элементамі якой з ’яўляю цца стойкі, рыгелі, раскосы. К аркас сцяны фахверкавай пабудовы засн. на трывалай сувязі гарыз. і верт. драўляных брусоў, злучаных раскосамі з брусоў, металу, жалезабетону; прамеж кі паміж канстр. элементамі запаўняю цца

338 __________________ ф а х д каменнем, цэглай, глінай, сам анам і інш., што робіць буд-ва больш танны м , налзейны м, надае будынкам вы разнае арх. аблічча. П аш ы раны ў 14— 17 ст. y краінах Еўропы. Комплексы фахверкавых дамоў, ратуш, гасп. пабудоў найб. захаваліся ў невял. гарадах Германіі. Канстр. ідэя Ф . ў мады ф ікаваны м выглядзе выкарыстоўваецца і ў сучасны м жылым і прамысл. буд-ве. Н а Беларусі Ф . вядомы з 16 ст. пад назвай *прускі мур». У кліматычных умовах Беларусі сцяна з Ф. не забяспечвала неабходных цеплатэхн. характарыстык, таму найб. паш ы рэнне Ф . меў y верхніх, адкрытых для агляду, ч. будынкаў: вежа дл я гадзінніка на ш коле ў г. Паставы (18 ст.), ш чыты жылых дамоў y в. Гарадзец Ш аркаўш чы нскага р -н а, свірна ў в. O n ­ ca Браслаўскага р-на (19— 20 ст.) і інш. Літ:. С е р г а ч е в С.А. Белорусское народное зодчество. Мн., 1992. С.А.Сергачоў. ФАХД ібн Абд аль-Азіз ас-Сауд (н. 1920, Эр-Ры яд), кароль Саудаўскай Аравіі. Скончыў ун-т Абд аль-Азіза (1975), Ісламскі ун-т імама Мухамеда ібн Сауда (1982). У 1953— 62 м ін істр адук ац ы і, y 1962— 75 — унутр. спраў, з 1967 — 2-і нам., y 1975— 82 — 1-ы нам. прэм’ерміністра Саудаўскай Аравіі. 3 13.6.1982 кароль Саудаўскай Аравіі, адначасова галоўнакамандуючы яе Узбр. сіламі і Вярх. суддзя. У 1986 пры няў тытул «Слуга дзвюх святынь» (М еккі і М еды ны). Ф А Ц ЁЕЎ Уладзімір С яргеевіч (н.

5.7.1955, М інск), бел. вучон ы -эканаміст. Д -р эканам. н. (1996). С кончы ў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1977). 3 1972 y Ін-це эканомікі Н ац. АН Беларусі (у 1988— 89 і з 1991 заг. аддзела, з 1997 нам. ды рэктара), адначасова з 2000 y Бел. эканам. ун-це. 3 2002 дэкан ф -та Еўрап. гуманіт. ун-та. Навук. працы па праблемах рэгіянальнай і гар. эканом ікі, рэгіянальнай палітыкі, удасканалення дзярж. кіравання і мясц. самакіравання. Тв:. Промзводственные о&ьедмнення: Террнторнальный аспект органнзацнн. Мн., 1987; Менеджмент н регнональная полнтяка за рубежом. Мн., 1994; Европейскяе страны с переходной экономякой: регмональные пробл. н полнтнка. Мн., 2000; Экономнка регчона. Мн., 2002 (у сааўт.). Ф А Ц Ы Д Ы Й Л Ь Н Ы Я (Phacidiales), парадак сумчатых грыбоў — ды скам іцэтаў. 2 сям ., 11 родаў. П аш ы раны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Аўстраліі. Н а Беларусі каля 20 відаў з родаў какаміцэс, клітрыс, кры птаміцэс, рытысма, сф ерапецы я, фацы ды й. Сапрашрофы. Т рапляюцца на апалым лісці, ламаччы , некат. паразіты сеянцаў і маладняку дрэў. Пладовыя целы (апатэцыі) утвараюцца адзіночна на міцэліі або групамі на шчыльным перапляценні гіфаў (строме), цёмнага ці чорнага колеру. Раскрываюцца шчылінаю або некалькімі лопасцямі. Слой сумак і парафізаў вертыкальна адыходзіць ад асновы апатэцыя. Сумкаспоры эліпсоідныя, падоўжаныя, бясколерныя, аднаклетачныя ці з некалькімі па-

пярочнымі перагародкамі. Парафізы ніткападобныя, часам слабаразгалінаваныя, бураватыя. Ф А Ц Ы Я (ад лац. facies выгляд), 1) y г e a л о г i і — фізіка-геаграфічныя ўмовы нам наж эння асадкавай пароды; пласг або некалькі пластоў з аднолькавымі літалагічны мі прыкметамі і аднолькавымі арган. рэш ткамі. Т эрм ін увёў ш вейд. геолаг А.Грэслі (1838). Адрозніваюць Ф . марскую, лагунную, азёрную , рэчы шчавую, старычную і інш. Таксама Ф . наз. інш. тыпы парод, якія адрозніваю цца паводле саставу, але адпавядаю ць пэўны м умовам утварэння (Ф . метамарфізму, вывергнутых парод, жыльны х утварэнняў і інш .). Ф . метамарфізму (увёў фін. геолаг П .Э скола; 1939) адлюстроўвае вобласць тэрм ады нам ічнай устойлівасці метамарфічных парод і наз. паводле тыповых яе прадстаўнікоў (Ф . зялёны х сланцаў, амфібалітаў, гліністых сландаў і інш .). Геахімічная Ф . (увёў Л.В.Пуставалаў; 1933), вы капнёвая геахім. Ф ., ш го паказвае геахім. асаблівасці асяроддзя асадкаўтварэння і дыягенезу парод пласта. 2 ) У э к а л о г i і — найменшая фітацэнатычная адзінк а расл. згуртавання, y якой пераважае пэўны від; аб ’яднанне падобных біяцэнозаў. 3) У л а н д ш а ф т а з н а ў с т в е (ге а т о п ) — н а й п р а с ц е й ш ы п р ы р о д ны тэры тары яльны комплекс, дзе захоўваецца адзін літалагічны склад мацярьш скай пароды , глебы, ты п рэльефу, характар мікраклімату, увільгатнення, інсаляцы і і адзін біяцэноз; найменш ая марф алагічная адзінка ландшафту геаграфічнага, структурная частка ўрочышча. В арыянты Ф . абумоўлены натур. пры родны мі адрозненнямі, a таксама дзейнасц ю чалавека — вы сечка лясоў, меліярацы я, разворванне зямель і інш. Ф АЦЬЙ НАЎ Аляксей Іванавіч (5.3.1919, с. М алое П етры на Уладзімірскай вобл., Расія — 13.9.1959), рускі паэт. Вучыўся ў Літ. ін-це імя М .Горкага ў Маскве. С кончы ў Д зярж. ін-т тэатр. мастацтва (1938). Вядомы я к паэт-песеннік (каля 200). Вял. папулярнасць набылі песні, напісаны я ім y 1942 разам з кампазітарам В. Салаўёвьш-Сядым («На сонечнай паляначцы », «Салаўі»). Музыку на тэксты Ф . пісалі М .Багаслоўскі, М .Блантэр, Б.М акравусаў і інш. Тв.: Нзбр. лнрмка. М., 1972; Роднна. М., 1976; Однополчане. М., 1980. Літ:. Когда весна прндет: [Сб., посвяш. А.Н.Фатьянову]. Ярославль, 1979. Ф АЦЬЙ НАЎСКАЯ КУЛЬТЎРА , археалагічная культура плямён бронзавага веку, якія ў 2-м тыс. да н.э. жылі ў міжрэччы Волгі і Акі; разнавіднасць шнуравой керамікі культуры. Н азвана па могільніку каля в. Ф ацьянава непадалёку ад г. Яраслаўль. Даследавалі А.А.Спіцы н, Д .А .Крайноў. Насельніцтва вырабляла крамянёвьш і бронзавы я сякеры , свідраваны я кам енны я сякеры , y т. л. лодкападобны я; скрабкі, нажы, стрэлы , долаты , медны я і сярэбраны я ўпры гож анні, кругладонны танкасцен-

ны посуд, упрыгожаны насечкамі і адбіткамі ш нура, ш тампа ў выглядзе паясоў, ф естонаў і ромбікаў; шарападобн ь м амф ары . Займалася жывёлагадоўл яй , земляробствам, апрацоўкай бронзы. П ахавальны абрад трупапалажэнне на бескурганны х могільніках. Нябожчыкаў хавалі ў ям ах на падсцілцы з кары дрэў скурчаны мі на баку. Ф .к. мае некалькі лакальны х груп, найб. ранняя маскоўская група падобная да сярэднедняпроўскай культуры ўсх. тэр. Беларусі. Літ.: К р a й н о в Д.А. Древнейшая нсторяя Волго-Окского междуречья: Фатьяновская культура, II тысячеленне до н.э. М., 1972. У.Ф.Ісаенка. Ф А Ц Й Л ІЯ (Phacelia), род кветкавых раслін сям. вадаліснікавых. К аля 200 відаў. П аш ы раны пераваж на ў Паўд. Амерыцы. Н а Беларусі як пустазелле ў пасевах і на сенаж ацях трапляецца Ф . піжмалістая (Ph. tanacetifolia). Адна- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. 20—70(80) см. Сцёблы прамастойныя, галінастыя, густаапушаныя белаватымі валаскамі. Лісце на кароткіх чаранках, перыстарассечанае або непарнаперыстае. Сіне-фіялетавыя шматлікія кветкі сабраны ў густыя коласападобныя суквецці. ГІлод — каробачка. Меданосныя, кармавыя, дэкар. расліны. В.М.Прохараў. Ф А Ц ф Ц Ы Я (ад лац. facetia жарт, досціп), кароткае апавяданне, блізкае да анекдота, пра смеш ны і павучальны выпадак з жыцця; від апавядапьнай гарадской л-ры эпохі А драджэння. Вызначаецца займальнасцю сюжэта, распрацоўкай сямейнай тэмы , вы кры ццём сац. і агульначалавечых заганаў і г.д. Узнікла ў зах.-еўрап. л-ры ў 12—13 ст. Заснавальнікам лічыцца італьянец Поджа Брачаліні (15 ст.), яго зб. «Фацэцыі» на лац. мове выклікаў шматлікія перайманні. У сярэдневяковай л-ры Ф. змяшчалі ў зб-ках побач з інш. навеламі («Гісторыя пра сем мудрацоў», «Вялікае зярцала», «Рымскія дзяянні»). Праз іх трапілі на Беларусь. Ф . выкарыстоўвалі ў сваіх творах М .Рэй, Я.Каханоўскі, У.Сыракомля. Традыцыі Ф. прасочваю цца ў бел. л-ры 20 ст. (зб. «Здубавецця» Р.Барадуліна, 1996; «Анталогія беларускага народнага анекдота і жарта», 2001). Г.Я.Адамовіч. ФАШ ЧАЎКА, вёска ў Ш клоўскім р-не М агілёўскай вобл., каля аўтадарогі Орш а— Магілёў. Ц энтр сельсавета і эксперым. базы «Спартак». За 19 км на ПдУ ад горада і 22 км ад чыг. ст. Шклоў, 40 км ад Магілёва. 682 ж., 289 двароў (2002). С ярэдняя ш кола, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, адцз. сувязі. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Ф А Ш Ь ІЗМ (італьян. fascismo ад лац. fascio пучок, звязка, аб ’яднанне), 1) паліты чная плынь праваэкстрэмісцкага характару і адпаведны ёй таталітарны рэжым. 2) Ідэалогія, заснаваная на ваяўнічым анты дэмакраты зме і нацыяналізме, кульце расавай перавагі. Першыя ф аш . арг-цы і ў форме дружын б. франтавікоў (fasci di com battim ento) з ’явіліся

ў Італіі ў 1919. У 1921 створана нац. фаш. партыя, a ў 1922 уладу ў Італіі захапіў фаш. рэжым на чале з Б .Мусаліні (гл. Паход на Рым 1922). У Германіі станаўленне Ф. звязана з дзейнасцю нацыянст-сацыялісцкай партыі, правадыром (фюрэрам) якой y 1921 стаў A .Гітлер, і якая ў 1933 прывяла апош няга да ўлады (гл. Нацызм). У 1920— 30-я г. ф аш . рэжым усталяваўся таксама ў Балгарыі, Партугаліі, Венгрыі, Румыніі, Славакіі і інш. краінах. У знікненне і паш ы рэнне Ф. было абумоўлена ш эрагам прычын: нязгодай з вынікамі Версаяьскага мірнага дагавора 1919, бояззю распаўсю дж ання сацыялізму, пагарш эннем сац .-эк анам. становішча ва ўмовах крызісу 1920—30-х г. і інш. Н апад фаш . Германіі на Польшчу ў вер. 1939 паклаў пачатак другой сусветнай вайне 1939— 45, y якой загінула каля 62 млн. чал., y т.л. больш за 2,5 млн. жыхароў Беларусі. Найб. характэрныя ры сы фаш . паліт. рэжыму: адмаўленне ад дэмакр. сістэмы як формы дзярж. ладу на кары сць ды к татуры; татальны масавы тэрор, шавінізм і ксенафобія; сцвярдж энне асаблівай місіі адпаведнага («выбранага») народа і апраўданне вы кары стання ім сілы для выраш эння сваіх геапаліт. інтарэсаў; насаджэнне культу пэўнага харызматычнага лідэра. Усталяванне фаш. рэжыму суправаджаецца ліквідацыяй дэмакр. сац. ін-таў, забаронай дзейнасці інш. паліт. партый і рухаў. Для Ф. характэрна наяўнасць зн ачнай сац. базы, для паш ы рэння якой вы карыстоўваюцца многія сацыяліст. лозунгі: ліквідацыя існуючых класавых адрозненняў і беспрацоўя; абяцанне годнай аплаты працы; стварэнне сеткі даступных спарт.-рэкрэацыйных устаноў і г.д. Ідэалаг., сац. і паліт. платформа Ф. знайшла сваё канцэнтраванае ўвасабленне ў праграмных кнігах Гітлера «Мая барацьба» (т.

1—2, 1925—26) і Мусаліні «Дактрына фашызму* (1932). Прэтэндуючы на гіст. абгрунтаванне сваіх поглядаў, ідэолагі Ф. імкнуцца абапірацца на вучэнні і тэорыі мінулага: «моцнай улады» Н.Макіявелі, «грамадствадзяржавы» Т.Гобса, «няроўнасці чалавечых рас» і «нардызму» Ж.А.Габіно, «Звышчалавека» Ф.Ніцшэ, тэорыю эліт В.Парэта, ідэі Г.Гегеля, О.Шпенглера і інш. Прычым з іх тэарэт. спадчыны Ф. адбірае толькі тое, што аапавядае яго мэтам і прыдатнае для ўздзеяння на масавую свядомасць. Таму ідэалогія Ф. не ўяўляе сабою цэласнай светапогляднай сістэмьі, яна эклектычна спалучае розныя элементы сацыял-дарвінізму, этнацэнтрызму, элітарызму, расізму, антысемітызму, антыкамунізму. Ва ўмовах слабасці або адсутнасці дэмакр. ін-таў і механізмаў улады захоўваецца магчымасць узнікнення разнастайных рухаў фаш. тыпу і пераўтварэння Ф. ў сур’ёзную пагрозу для сучаснага ірамадства. Гл. таксама Неафашызм.

Літ.: Т о л ь я т т н П. Лекцнп о фашпзме: Пер. с нтал. М., 1974; Ш я р е р У. Взлет « паденпе Третьего рейха: Пер. с англ. М., 1991; Энцнклопедня Третьего рейха. М., 1996; Z m i e r c z a k М. Spory о istotç faszyzmu: Dzieje i krytyka. Poznan, 1988; S t e i n w e i s A. Art, ideology and economics in Nazi Germany. Chapel Hill, 1993. С.А.Яцкевіч.

Ф А Ш Ы Н А (ням. Faschine ад лац. fascis вязк а прутоў, пучок), некалькі аднародны х прадметаў, напр., галля, чароту, салом ы і інш ., туга зм ацаваны я дубцамі або дротам. Выкарыстоўваю ць пры вязцы плытоў, буд-ве плацін, пракладцы дарог п а забалочанай мясцовасці, a таксама ў ваен.-інж . справе (фартыфікацыі). У мінулы м ш ы рока ўжывалася ў час штурму крэпасцей. У Вял. Айч. вайну вы кары стоўвалася Чырв. Арміяй пры ф арсіраванні забалочаны х участкаў, y т.л. ў час Беларускай аперацы і 1944, бел. парты занам і і інш. Ф А Э Т 0 Н , y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі сьш бога С онц а Геліяса і німфы К лімены . К аб даказаць сваё паходжанне ад Геліяса, Ф . напрасіўся кіраваць сонечнай калясніцай бацькі, але не справіўся з агняды ш ны мі коньмі. Кал ясн іц а панеслася ў небяспечнай блізкасці ад Зямлі і ледзь не спаліла яе. Каб вы ратаваць Зям лю , Зеўс маланкай забіў Ф . М іф пра Ф . адлю страваны ў ант. м астацгве, y творчасці мастакоў Л еанарда да Вінчы, М ікелавдж эла, П .Рубенса, Н .П усэна і інш .; кампазітараў Д .С карлаці, К .С ен -С ан са і інш. Найб. зн ач ны літ. твор пра міфалагічнага героя Ф . — п ’еса П .К альдэрона д э ла Баркі «Ф аэтон, сы н Сонца».

ФАЯНС

339

кальнасцю, хім. і тэрмічнай устойлівасцю. Выкарыстоўваецца для вырабу сан.-тэхн. абсталявання, абліцовачных плітак, посуду, дэкар. вырабаў і інш. Вырабы з матэрыялу, блізкага да Ф., вядомыя з 4—5 ст. (Стараж. Егіпет, Кітай). У 16 ст. выраб Ф. пачаўся ў Францыі, з 18 ст. — y Расіі.

2 ) У м а с т а ц т в е — вырабы з reTara матэры ялу (посуд, дробная пласты ка, вазы, арх. дэталі, дэкар. пано і інш .) маст. і быт. пры значэння. Ф аянсавы м вырабам уласцівы больш ая ў параўнанні з фарфорам абагульненасць форм, разнастайнасць спосабаў дэкары равання, колеравай палітры і відаў палівы. Пераважае размалёўка керамічнымі фарбамі: падпаліваная ручная (солямі металаў, ангобам, каляровымі эмалямі і палівай), a таксама мех. (аэраграфія, шаўкаграфія, штамп); надпаліваная ручная спец. фарбавальнікамі, a таксама надпаліваны друк, штамп, абводка золатам, шаўкаграфія і інш. Вырабы аздабляюць таксама ляпным рэльефам і скульпт. дэталямі ў спалучэнні з размалёўкай. Сусв. вядомасць набылі фаянсавыя вырабы краін Усходу, a таксама дэлфцкі Ф. (Нідэрланды), мануфактуры Дж.Уэджвуда (Вялікабрытанія), г ж эл ь ск а я к ер а м іка (Расія) і інш.

Ф А Э Т 0 Н (ф ранц. phaéton ад імя грэч. міфал. героя Фаэтона), 1) конная брычка з адкідны м верхам. 2) Кузаў аўгамабіля з м яккім адкідным верхам (тэнтам). M ae 2 ці 3 рады сядзенняў. Бывае 2- або 4-дзвярн ы са эдымнымі (часам разам з рамкамі) ш ыбамі бакавых акон. Ф А Э Т 0 Н , назва гіпатэтычнай планеты С онечн ай сістэмы, якая быццам бы распалася на роі малых планет (астэроідаў). Прыхільнікі гіпотэзы лічы лі, ш то Ф . па масе быў не менш ы за М арс і абарачаўся вакол С онца на адлегласці 2,8 а.а. (паміж М арсам і Ю пітэрам) амаль па кругавой арбіце. Ф А І0 М С К І ПА РТРЙ Т, партрэтны я выявы рэлігійна-культавага пры зн ач энн я 1 ст. да н.э. — 4 ст. Н азва ад м есца перш ай знаходкі (1887) — аазіс Ф аю м y Егіпце. Выконваліся ў тэхніцы васковага жывапісу н а дош ках або палатне. З ’яўляліся пахавальнымі партрэтамі, яны ўстаўляліся ў бінты муміі н а месцы твару. Часам пры ж ы цці партрэтуемых размяш чаліся ў дамах. Літ:. Ш у р п н о в а Р.Д. Фаюмскне портреты. М., 1960. Ф АЙНС (франц. faïence ад назвы італьян. горада Ф аэн ца, дзе вы рабляю ць ф аянс), 1) y т э х н і ц ы — ш чы льны керамічны матэры ял, a таксам а вырабы з яго. Атрымліваюць абпалам паўфабрыкатаў з тонкай сумесі белапаленай гліны, кааліну, кварцу, палявога шпату. Пасля абпалу Ф. мае шчыльны драбнапорысты непрасвечвальны чарапок. Для змяншэння водапаглынання Ф. пакрываюць непразрыстай (глухой) або празрыстай палівай. Вызначаецца мех. трываласцю, воданепрані-

Да арт. Фаянс. Вазы ў стылі «чорны базальт». Мануфакгура «Уэджвуд». Вялікабрьгганія. 19 ст.

Н а Беларусі Ф . вядомы з 18 ст. Яго выраблялі на мануфактурах кн. Радзівілаў y Свержані (гл. Свержанская фаянсавая мануфактура) і Урэччы (Любанскі р-н М інскай вобл.), А.Тызенгаўза ў Гродне, М.Агінскага ў Целяханах (гл. Целяханскія фаянсавыя вырабы), з 1818 на ф -ц ы ў Слуцку, з 1951 на М інскім ф арф ора-ф аянсавы м з-дзе (з 1961 Mincici фарфоравы завод). 3 1960-х г. дэкар. кампазіцы і, вазы, блюды, наборы посуду дэкар. пано стварылі бел. мастакі В.Гаўрылаў, Р.К ійко, Т.П ятроўская, З.Раўко, Э .Ф окіна і інш. Л.Д. Фінкельштэйн.

340

ФЕАДАЛІЗМ

Ф ЕА Д А Л ІЗМ (ад феод), ты п сац.-эканам. сістэмы, які характарызуецца поўнай або частковай адсутна'сцю таварнасці, наяўнасцю натуральнай гаспадаркі, м анапольнай уласнасцю феадалаў на зямлю і няпоўнай уласнасцю на непасрэдных вытворцаў, пры сваеннем ф еадаламі дадатковага прадукту ш ляхам эк сплуатацыі сялян. У марксізме — грам адска-эканам . ф арм ацы я, якая папярэднічала капіталізму. Ф . прыйш оў на змену рабаўладальніцкаму (гл. Рабства, a ў краінах, дзе не бы ло рабаўладальніцкага ладу (Англія, Германія, Расія і інш .), — перш абытнаабш чы ннаму ладу (гл. Лершабытнае грамадства). У гісг. развіцці Ф . адрозніваю ць 3 этапы: ранні (яго станаўленне), развіты і позні (працэс яго распаду і зарадж эння капіталізму). У Зах. Еўропе існаваў з 5— 6 ст. да 18 — сярэдзіны 19 ст. У Расіі, на Беларусі і У краіне — y 9— 19 ст., y Кітаі — з пач. н.э. да 20 ст. Існавалі 2 асн. сістэмы арганізацы і с.-г. вьггворчасці: паншчына і аброк. У Зах. Еўропе храналагічна перш ай была адработачная рэнта. Яе зм яніла натуральная рэнта, якая з развіццём таварна-граш овы х адносін зам енена граш овай. Н а Беларусі да сярэдзіны 16 ст. пераваж ала натуральная рэнта, якая сп алучалася з ад н осн а невялікім і адработачнымі павіннасцямі. 3 2-й пал.

16 ст. н а 3, a з 18 ст. і н а У Беларусі пераваж ала адработачная рэнта. У краінах Усходу пераважала дзярж. зямельная ўласнасць, натуральная, a часткова граш овая феад. зямельная рэнта, якая збіралася ў цэнтралізаваны м парадку. Пры Ф . гал. галіна гаспадаркі — земляробства; асн. патрэбы феадалаў і сялянства забяспечваліся ўнутры маёнтка, таварн ая гаспадарка мела дапамож ны характар. Д дя Ф . характэрны слабы грамадскі падзел працы. Прылады працы ўдасканальваліся марудна, мала павялічваўся аб ’ём вытворчасці. Хутчэй раслі гарады — цэнтры рамяства і гандлю. Асн. класамі пры Ф . былі ф еааалы і сяляне, якія знаходзіліся ў пэўнай форме залеж насці ад іх. Ступень асабістай залеж насці сялян ад феадалаў была рознай. У ш эрагу краін Ф . набыў форму пры гонніцтва (гл. Прыгоннае права). У Зах. Еўропе склалася іерархічная структура феад. зям ельнай уласнасці і адпаведна класа феадалаў. Кож ны феадал валодаў зямлёю (феодам, ленам ), атрыманай ад інш. ф еадала на пэўных умовах. П адапечны феадал (васал) залежаў ад таго, хто яго апекаваў (сеньёра). Ва Усх. Еўропе, y т.л. на Беларусі, ленная сістэма не атры мала паш ы рэння і класічная феадальная іерархічная структура не склалася. К лас феадалаў усюды меў паліт. ўладу. П ры гонны я сяляне не мелі паліт. правоў. Беларусі ўласцівы запаволенае і расцягнутае ў часе фарміраванне Ф ., a таксам а працягласць познафеад. перыяду. Ш ляхецкае саслоўе (гл. Шляхта) y ВКЛ да 16 ст. дамаглося вельмі

ш ы рокіх паліт. і эканам. прывілеяў. П ры ф арм альна-ю ры ды чнай унутрысаслоўнай роўнасці шляхецкае саслоўе паводле м аём аснай прыкметы падзялял ася на 3 праслойкі: магнаты , сярэднезам ож ны я землеўладальнікі і дробная шляхта (не мела пры гонны х і апрацоўвала зям лю самастойна). Эксплуатацыя сялян узмацнілася ў вы ніку ўсталявання ф альваркова-панш чьш най сістэмы ў перы яд п озняга Ф . (гл. Фальварак). 3 к ан ц а 18 ст., калі бел. землі ўвайшлі ў склад Рас. імперыі, цары зм імкнуўся захаваць непаруш ны мі ф еад.-пры гонніцкія парадкі і прывілеі дваранства. Ен даў дваран скія правы магнатам і сярэднезам ож ны м землеўладальнікам, больш асць дробны х ш ляхціцаў бьша аднесена д а сялян-аднадворцаў (гл. Разбор шляхты). У перы яд позняга Ф . ў Зах. Еўропе больш асць сялян атрымала асабістую свабоду. Разам з мяш чанамі яны складалі адно непры вілеяванае саслоўе. Н асельніцтва феад. горада было неаднароднае. Я но падзялялася на вярхі (купцы , багатьм ўладальнікі майстэрняў), асн. масу бюргерства (рамеснікі, дробн ы я гандляры) і нізы (гарадскія чорнарабочыя). У гарадах існавалі прафес. аб’ яднанні рамеснікаў, якія рэгулявалі вытворчасць (цэхі), і саю зы купцоў (гільдыі). У барацьбе супраць феадалаў, якая часта мела характар узбр. паўсганняў, гараджане заваёўвалі права на самакіраванне (гл. Магдэбургскае права) і гарантыі сваёй рамесна-гандл. дзей н асці. Ф еад. дзяржава найчасцей мела ф орму манархіі. П азней буйны я раннефеад. манархіі распаліся н а вял. колькасць самаст. і паўсамаст. дзярж. угварэнняў. Саслоўную манархію зам яніла абсалю тная (гл. Абсалютызм). Існавалі і феад. рэспублікі (Ф ларэнцы я, Венецы я, Генуя і інш. ў Італіі, Ноўгарад, П скоў y Расіі). Пануючае становіш ча ў ідэалогіі належала рэлігіі. Пад яе ўплывам развіваліся філасофія, мараль, м астацтва і інш. формы грамадскай свядомасці. Уся эпоха Ф . напоўнена вострай барацьбой сялянства супраць феад. прыгнёту. Найб. антыфеад. паўстанні 1 войны: Жакерыя ў Ф ранцы і (1358), Уота Тайлера паўстанне 1381 y Англіі, Сялянская вайна 1524— 26 y Германіі, y Расіі — Балотнікава паўстанне 1606— 07, Сялянская вайна 1670— 71 пад кіраўніцтвам С .Ц .Разіна, Сялянская вайна 1773— 75 пад кіраўніцтвам Е.І.П угачова, на Беларусі — Антыфеадальная вайна 1648— 51, Крычаўскае паўстанне 1743— 44 і інш. С ялянскія паўстанні пахіснулі асновы Ф . і былі адной з найгалоўнейшых пры чы н скасавання пры гоннага права. У дасканаленне прылад працы ў 15— 16 ст. спры яла расш ы рэнню таварнай вытв-сці і абмену, росту грамадскага падзелу працы. 3 развіццём прадукцыйных сіл y нетрах Ф . зараджаўся капіталіст. спосаб вы тв-сці (гл. Капіталізм). Бурж. рэвалю цы і і рэф ормы паклалі кан ец існаванню Ф . У Расіі і Беларусі распад Ф . пачаўся ў 2-й пал.

18 ст. Сялянская рэформа 1861 паклала

кан ец панаванню Ф ., аднак рэш ткі яго праіснавалі да 20 ст. Л і т П a в л о в-С н л ь в а н с к н й Н.П. Феодалмзм в Росснм. М., 1988; Л е Г о ф ф Ж. Цнвнлнзацня средневекового Запада: Пер. с фр. М., 1992. ф е а д Ал ы , y эпоху феадалізму зямельны я ўласнікі, уладальнікі феода (лена), якія эксплуатавалі залеж ны х ад іх сялян. У ВКЛ Ф. — князі, княж аты , магнаты, паны, шляхта.

ФЕАДАЛЬНАЯ ВАЙн А ў

Paсіі ў 15 с т., міжусобная вайна ў 1425— 53 (з перапы нкамі) за прастол Маскоўскага вялікага княства паміж вял. князем маскоўскім Васілём I I [ 1425— 62] і звенігародска-галіцкімі ўдзельнымі князямі — яго дзядзькам Ю рыем Дзмітрыевічам з сынамі Васілём К осым і Дзмітрыем Ш амякам. У гады малалецгва і маладосці Васіля II княствам кіравала яго маці вял. княгін я Соф’я Вітаўтаўна. У час Ф .в. (паводле формы — дынасты чнай спрэчкі) ф акты чна адбывалася барацьба паміж дзвю ма ідэалогіямі развіцця дзяржаўнасці ў Паўн.-Усх. Русі — цэнтралізатарскай вакол Масквы (Васіль II) і ўдзельна-княжацкай (Юрый Дзмітры евіч з сынамі). Пасля смерці Васіля I (1425) яго брат Ю рый Дзмітры евіч пачаў аспрэчваць правы на маскоўскі прастол y 10-гадовага Васіля II. У 1433 і 1434 ён на кароткі час захопліваў М аскву, але не знайш оў там паатры мкі ў баяр і гараджан. Пасля смерці Ю рыя (1434) гал. праціўнікам Васіля II стаў Васіль Касой (у 1436 яго войскі разбіты, ён схоплены і аслеплены). У лют.

1446 яго брат Д змітры й Ш ам яка з дапамогай цвярскога к нязя захапіў Маскву, асляпіў Васіля II і пасля зняволення ў г. Угліч саслаў яго н а княжанне ў Волагду. Ш ам яка аднавіў вял. Суэдальска-Ніж агародскае княства, гарантаваў незалеж насць Ноўгараду, пашырыў правы феад. знаці. Аднак y канцы 1446 — пач.

1447 ён скінуты Васілём II, які з дапам огай Ц веры вярнуў сабе Маскву. BaftH a спы нілася ў 1453 са смерцю Дзмітры я Ш амякі. Яе вы нікам стала амаль поўнае скасаванне ўдзелаў y Маскоўскім вял. княстве і рэзкая перамена на яго кары сць становіш ча ў Паўн.-Усх. Русі. ф е а д Ал ь н а я Дзяржава.

д зя рж л в а

, гл. ў арт.

ФЕАДАР0

(Theodoro), М a н r yпскае к н я с т в а , дзяржава на ПдЗ сучаснага К рьма ў 12— 15 ст. Вылучыл ася са складу Візантыі, займала тэр. пам іж р. К ача на П н і Ч орны м м. на Пд, сучаснымі гарадамі Севастопаль на 3 і Алушта на У. Ц энтр — г. Феадаро (у 10— 12 ст. наз. М ангуп). Насельніцтва (аланы , грэкі, караімы, нашчадкі готаў) займалася земляробствам, жывёлагадоўляй, рамёствамі і гавдлем. У 14— 15 ст. Ф . адстойвала сваю незалежнасц ь ад мангола-татараў і генуэзцаў, з пач. 15 ст. валодала портам Каламіта ў вусці Ч орнай рэчкі. У 1475 заваявана

туркамі. Горад Ф еадаро спыніў існаванне ў 18 ст., яго руіны пад назвай М ангуп-кале за 20 км на У ад Севастопаля. ФЕАД0СІЙ I, Ф е а д о с і й Вя л і к і, Флавій (Flavius Theodosius; 11.1.347, Кока, Іспанія — 17.1.395), рымскі імператар [379— 395). С ы н палкаводца. У 379 абвеш чаны аўгустам (суправіцелем імператара Грацыяна), атрымаў y кіраванне ўсх. ч. імперыі. С пы ніў наступленне вестготаў і паводле пагаднення 382 рассяліў іх y якасці федэратау y ніжнім цячэнн і Д уная. П асля смерці Грацыяна (383) Ф . I аб ’яднаў паа сваёй уладай усх. і зах. часткі Рым. імперыі. На 2-м У сяленскім саборы (381) ён замацаваў панаванне артадаксальнага хрысціянства. Адмовіўся ад язычніцкага тьггула вял. панты ф іка, праследаваў прыхільнікаў ары ян ства і язычніцтва. У 391— 392 забараніў язы чніцкія культы, y 394 — Алімпійскія гульні. Пры Ф. I разбурана ш мат стараж. храмаў, спалена частка А лександры йскай бібліятэкі. Абвеш чаны хрысц. царквою Вялікім. П асля яго смерці Рым. імперыя ў 395 распалася на ўсх. і зах. часткі. Літ:. Ф е д о р о в а Е.В. Нмператорсюш Рям в лнцах. 2 нзд. Смоленск, 1995.

А.Г.Зельскі. ФЕАД0СІЙ К А С 0Й (? — сярэдзіна 1570-х г.), рэлігійны вальнадумец і прапаведнік y М аскоўскай дзярж аве і ВКЛ; адзін з кіраўнікоў рэф арм ацы йнага руху ва Усх. Еўропе. Ідэолаг рады кальнай антыправасл. ерасі — феадасіянства. У 1554 прыцягнугы да следства па справе рус. вальнадумца М .Баш кіна і зн яволены ў адзін з маскоўскіх манастыроў. Уцёк на Беларусь, дзе жыў y 1550— 60-я г. (спачатку ў Віцебску). Кры ты каваў царк. абраднасць, афіц. веравучэнне, правасл. царкву як сац. ін -т і духавенства як носьбіта ўласцівых царкве заганаў. Адмаўляў боскую прыроду Хрыста, не верыў y святых і цуды, y замагільнае жыццё і ўваскрэсенне мёртвых, кры ты каваў шанаванне абразоў, асуджаў феад. адносіны і ўладу, заклікаў д а грам адскага непадпарадкавання. Выступаў за роўнасць народаў і веравы знанняў. Ідэі Ф.К. мелі шырокую падтры мку сярод гар. нізоў Беларусі і ўвогуле ВКЛ. Ф еадасіянства стала агульнаславянскай з ’явай і адыграла немалую ролю ў генезісе антыфеад. тэндэнцы й y ходзе Рэфармацыі ў ВКЛ і ўсёй Рэчы П аспалітай, уяўляла небяспеку для духоўнай манаполіі правасл. царквы. П ад пагрозай расправы Ф.К. з аднадумцамі прымусілі пакінуць Віцебск. Самыя познія звесткі пра Ф.К. датуюцца сярэдзінай 1570-х г., калі ён прапаведаваў на Валыні. Прадаўжальнікам феадасіянскіх трады цый на Беларусі быў С.Лован. Л і т П о д о к ш х н С.А. Реформацня н обшественная мысль Белоруссш н Лнтвы (вторая половнна XV I — начало X V II в.). Мн., 1970.

ФЕАД0СІЙ П Я Ч Й Р С К І (каля 1008, г. Васількоў, Украіна — 3.5.1074), стара-

жытнарускі пісьменнік і царк. дзеяч; адзін з заснавальнікаў Кіева-Пячэрскай лаўры. 3 1057 ігумен Кіева-Пячэрскага манастыра. Упершыню на Русі ўвёў статут супольнага жыцця манастыра. Аўтарства Ф .П. лічыцца ўстаноўленым для 11 пісьмовых помнікаў: 2 пасланні да кн. Ізяслава Драславіча, 8 «слоў» і «павучанняў» манахам і малітва. Прапаведаваў асновы хрысц. маралі. Творы Ф.П. вядомы ў рус. і паўд.-слав. спісах, самыя стараж. з іх адносяцца да 13— 15 ст. Звесткі пра Ф.П. ў «Жыціі... Феадосія» Нестара (1080-я г.) і ў «Аповесці мінулых гадоў».

ФЕАД0СІЯ, горад на Пд Украіны, y Аўт. Рэспубліцы Крым. 90 тыс. ж.

(2000). Порт на Чорным м. Чыг. станцыя. Прам-сць: харч. (малочная, мясная, вінаробная, тьггунёвая), мэблевая; афсетная ф-ка, мех. з-д; вытв-сць буд. матэрыялаў. Кліматычны і бальнеагразевы прыморскі курорт. Клімат пераходны ад субтрапічнага міжземнаморскага тыпу да ўмерана кантынентальнага. Лета цёплае (24 °С y жніўні). Асн. лек. фактары: клімат, мінер воды (на пітное лячэнне, ванны), марскія купанні (чэрв.—кастр ), сульфідная глеевая гразь. Лечаць хваробы органаў дыхання, кровазвароту, стрававання, парушэнні абмену рэчываў. Санаторыі, водагразелячэбніца. Музеі: краязнаўчы (з 1811), гісторыі марскога гандл. флоту, літ.мемарыяльны А.С.Грьша, карцінная галерэя імя І.К.Айвазоўскага. Арх. помнікі: хрысц. цэрквы (13— 14 ст.), рэшткі Генуэзскай крэпасці (14— 15 ст.), мячэць Муфгы-Джамі (16— 17 ст.). Вядома з 6 ст. да н.э. як стараж.-грэч. калонія, пазней — грэч. поліс. 3 355 да н.э. ў складзе Б а сп о р ск а й дзярж авы . У 107 да н.э. Ф. — адзін з цэнтраў С а ўм а ка п а ўст а н ня . У 4 ст. н.э. разбурана гунамі. У 5 — 6 ст. Ф. — паселішча аланаў. У канцы 6 ст. пад уладай хазараў. Пасля захопу ў 1239 Крыма войскамі Батыя ўвашла ў склад За л а т о й Арды. У 1270— 80-я г. на яе тэр. генуэзцы заснавалі гандл. факторыю Кафа (назва захоўвалася да 1783). У пач. 14 ст. тут узнікла арм. калонія. У 1475 Кафу захапіла Турцыя і наз. Кефе (другая назва Малы Стамбул). У 16— 17 ст. горад — гал. нявольніцкі рынак y Крыме. У 1616, 1628 і 1667 Кефе займалі запарожскія казакі. У рус.-тур. вайну 1768— 74 Кафу ўзялі рус. войскі (1771). 3 1783 y складэе Расіі (зноў наз. Ф.), з 1802 павятовы горад Таўрычаскай губерні, y 1892 злучаны з чыг. Севастопаль— Данбас. У грамадз. вайну Ф. захоплівалі аўстра-герм., англа-франц. войскі. У 1920 вызвалена Чырв. Арміяй. 3 1921 y складзе Крымскай АССР. У 1941— 44 акупіравана ням,фаш. войскамі, вызвалена ў выніку К ры м скай аперацыі 1944. 3 1945 пасля скасавання крымскай аўтаноміі ў складзе Рас. Федэрацыі, з 1954 — Украіны.

ФЕАКРЫТ (Theokritos; канец 4 — 1-я пал. 3 ст. да н.э.), старажьггнагрэчаскі паэт. Нарадзіўся ў Сіракузах (Сіцылія) ці паблізу ад іх. Росквіт літ. дзейнасці супадае з яго знаходжаннем y Александрыі пры двары Пталамея II. Заснавальнік жанру і д ш іі, напісанай пераважна ў форме дыялога або маналога. Выкарыстоўваючы сіцылійскую фалькл. традьшыю пастухоўскіх спаборніцгваў y спевах, стварыў букалічныя творы з

ФЕАФАН________________ 341 умоўньгмі вобразамі пастухоў, якія пакутуюць ад кахання на ўлонні прыроды («Тырсіс»), У ідыліях пра гараджан працягваў трады цы ю дарыйскіх мімаў Сафрона: пераважалі любоўныя пачуцці («Вядзьмаркі»), быт. характарыстыкі («С іракузянкі, або Ж анчыны на свяце Адоніса»). Некат. ідыліі напісаны на міф алагічны я сюжэты («Дыяскуры», «Гілас» і інш .). С тыль Ф . адметны спалучэннем вьгганчанасці і натуралізму, іроніі і сур’ёзнасці, наіўнасці і выразнасці. Збераглося каля 30 яго ідылій (з іх не ўсе ары гінальны я) і больш за 20 эпіграм. Тв.: Рус. пер. — y кн.: Феокрнт. Мосх. Бнон: Ндлллнн н эпніраммы. М., 1958. Літ.: Ч н с т я к о в а Н.А. Эллнннстнческая поэзня. Л., 1988. С.Дз.Мамоковіч. Ф ЕА К Ц ІСТА Ў К анстанцін Пятровіч (н.

7.2.1926, г. Варонеж, Расія), савецкі касманаўт. Герой Сав. Саю за (1964). Л ётчык-касманаўт С С С Р (1964). Чл.-кар. М іжнар. акадэміі астранаўтыкі (1969). Д -р тэхн. н. (1967), праф. (1969). С кончы ў М аскоўскае вы ш эйш ае тэхн. вучыліш ча (М ВТВ; 1949). 3 1964 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў. 12— 13.10.1964 з У.М.Камаровым і Б.Б.Ягоравым эдзейсніў палёт на перш ы м ш матмесным касм. караблі «Узыход» (як навук. супрацоўнік). У космасе правёў 1 сут. У 1974— 90 нам. ген. канструктара НВА «Энергія», з 1990 y МВТВ. Залаты медаль імя К .Э .Ц ы ялкоўскага AH СССР. Залаты медаль «Космас». Яго імем названы кратэр на М есяцы . Л енінская прэм ія 1966. Д зярж . прэм ія С С С Р 1976. Тв.: Семь шагов в небо. М., 1984; Космнческая техннка: Перспсктнвы развмтня. М., 1997; Траекторня жязнн. М., 2000. У С.Ларыёнаў. Ф ЕАФ АН Г РЭ К (1330— 50-я г., Візанты я — паміж 1405— 15), іканапісец, мініяцюрыст, майстар манум. размалёвак. Працаваў y Візантыі і Сгараж. Русі. Размалёўваў цэрквы ў К анстанцінопалі, Галаце, Халкедоне, Каф е (Ф еадосія); на Русі — царкву С паса на Ільіне ў Ноўгарадзе (1378), y М аскоўскім Крамлі царкву Н арадж эння Маці Божай (1395, з Сімяонам Чорны м), Архангельскі (1399) і Благавеш чанскі (1405; з К.Рублёвьім і Прохарам з Гарадца) саборы. Працаваў таксама ў Серпухаве, Ніжнім Н оўгарадзе, магчыма, y Капомне і ПераслаўліЗалескім. Яму прыпісваю ць абразы дэісуенага чьша Благавешчанскага сабора ў Маскоўскім Крамлі: «Спас», «Маці Божая Данская», «Іаан Прадцеча» (пры ўдзеле і пад яго кіраўніцгвам вы кананы інш. абразы гэтага і святочнага чыноў). Адкрыў y М аскве майстэрню , якая стварала абразы і мініяцюры. Т ворчасць адметная драм аты чна-эм ацы янальнай трактоўкай вобразаў, ды нам ічнай кам пазіцы яй, стрыманым калары там, пластычнасцю выяў, падкрэслена смелы м і

342 ________________ФЕАФАН дакладны м накладаннем светлавых блікаў. Літ:. А л п а т о в М.В. Феофан Грек. М., 1979; В з д о р н о в Г.Н. Феофан Грек: Творч. наследне. М., 1983.

Іранскай рэвалюцыі 1905— 11, удзельнікаў узбр. барацьбы арм. народа супраць тур. дэспаты зму, удзельнікаў супраціўл ен н я англічанам y зоне Суэцкага канала, членаў антыш ахскіх арг-цы й y Іране ў 1960— 70-я г., найб. часта — членаў узбр. атрадаў П алесцінскага супраціўлення).

ф е а ф Ан с п а в ё д н ік (Theophanes Homologates; каля 752, Стамбул — 818), візантыйскі храніст. М анах С ігры янскага манастыра. Сгаяў на пазіцы ях артадаксальнага манасгва, варож а ставіўся д а іканаборства; ідэалізаваў рым. імператара Канстанціна I. Яго «Хранаграфія» (нап. 810—814) — пагадовае апісанне падзей за 284— 813; для перыяду 769— 813 з ’яўляецца адзіны м паслядоўны м пераказам гісторыі Візантыі і сумеж ных краін. К ананізаваны царквою.

Ф Е Д А Р 0 В ІЧ Сяргей Уладзіміравіч (н.

22.5.1939, г. П інск Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне алергалогіі, імуналогіі, праф паталогіі. Д -р мед. н. (1986), праф.

(1990). Засл. дз. нав. Беларусі (1996). С кончы ў Л ен ін ірадскі сан.-гігіенічны мед. ін -т (1967). 3 1974 y Бел. мед. акадэм іі пасляды пломнай адукацыі (з 1988 заг. каф едры ). 3 1993 y НД І санітарыі і гігіены (заг. клінічнага аддзялення). Навук. працы па алергалогіі, гігіене працы , дэрматалогіі, прафпаталогіі, радыебіялогіі.

7«.: Лекарственная аллергая y меднцмнскнх работннков н рабочнх заводов медпрепаратов. Мн., 1994; Професснональные болезнн кожм. Мн., 1997 (у сааўт.); Врачебный н антвдопннговый контроль в спортнвной медмцнне. Мн., 2000 (разам з Я.АЛасіцкім).

Ф ЕА Ф Ш А к Т CIMAKÂTA (канец 6 — 1-я пал. 7 ст.), візантыйскі гісторык. Н арадзіўся ў Егіпце. Вучыўся ў Александры і і Афінах. Саветнік імператара Іраклія. У яго гал. працы «Гісторыі» (ці «Усеагульная гісторыя»; 8 кн.) на аснове хронік і дакументаў апісаны гісторыя Візантыі канца 6 — пач. 7 ст., краін П ярэдняй Азіі, візанты йска-іран. адносіны і славяна-аварскія войны з Візантьм й y канцы 6 ст. Аўтар твора п а алхіміі «Пытанні фізікі», лісгоў (перакладзены на лац. мову М.Капернікам). Ф Е А Х РО М А Ц Ы Т 0М А , гарманальнаакты ўная дабраякасная пухліна. П аходзіць з храмафінавай тканкі мазгавога рэчы ва наднырачнікаў. Прадуцыруе катэхаламіны. Ф ЁБА , спадарож нік планеты Сатурн. Д ы яметр 220 км. С ярэдняя адлегласць ад ц экгра планеты 12,952 млн. км. Сідэры чны перы яд абарачэння 550,4 сут. А барачаецца вакол Сатурна ў напрамку, процілеглы м напрамку абарачэння планеты вакол сваёй восі. Адкрыты ў 1899 амер. астраномам У.Г.П ікеры нгам. Гл. таксам а Спадарожнікі планет. Ф Е Г А П Т б Р Ы С (Phegopteris), род папарацей сям. тэліптэрысавых. 15 відаў. П аш ы раны ў Паўн. паўш ар’і. Н а Беларусі 1 від — Ф . звязвальны (Ph. connectihs). Т рапляецца ў лясах, сярод хмы зняку па берагах рэк. Ф. звязвальны — травяністая расліна выш. да 45 см, з тонкім паўзучым карэнішчам, укрытым светла-карычневымі лускавінкамі. Лісце завостранае, з доўгімі рассеяна-валасістымі чаранкамі і трохвугольнай шіасцінкай, з адагнутай ніжняй парай буйных перыстарассечаных сегментаў. Сорусы без пакрывальца, размешчаны паблізу ад краю сегмента. Гаметафіт маленькі, слаявінны, зялёны, двухполы. Ф ВДАІ, ф і д а й , ф і д а і н ы , ф і д а ю н (араб. — ты я, хто ахвяруе сабой), перш апачаткова назва ісмаілітаў, якія ахвяравалі сваім ж ыццём дзеля вы кан ан н я загадаў сваіх рэліг. кіраўнікоў. У 20 ст. Ф сталі назы ваць удзельнікаў узбр. вызв. барацьбы ў краінах Блізкага і С ярэдняга Усходу, часта сінонім слова «партызаны» (абаронцаў Т эбры за ў час

боты: набор посуду «Кветка» (Гран-пры н а М іж нар. выстаўцы ш кла і фарфору ў Я бланцы , Чэхія, 1973), дэкар. блюды «Хвалі Туапсе» і «Пялёсткі» (1969), ваза «Павуцінка» (1971), дэкар. кампазіцыі «Абуджэнне» (1975), «Кветкі маладосці» і «Блакітны я купалы» (абедзве 1976). В.І.Жук.

Феафан Грэк. Маці Божая Данская. 1390-я г.

ФЕДАЛА, н азва г. Махамедыя ў М арока да 1961. Ф ЕД А РК 0Ў А натоль Ф ёдаравіч (29.9.1934, г. М аздок, Паўн. Асеція — 10.7.1994), бел. майстар дэкар.-пры кладнога мастацтва. 3 1954 ш кловы дзім альш чы к, з 1968 майстар на ш клозаводзе «Нёман». Работы адметньм творчы м вы кары станнем стараж. тэхнік дэк ары раванн я ш кла ў спалучэнні з традьш ы ямі бел. нар. мастацгва. Распрацаваў і ўкараніў y масавую вытв-сць метад дэкары равання вырабаў сульфідн а-ц ы н к авы м ш клом, т.зв. нёманская ніць, стварыў арыгінальны я паводле кам пазіды і ніцяны я ўзоры ў тоўшчы ш матколернага ш кла. Л епш ы я яго ра-

А Федаркоў Кампазіцыя «Абуджэнне». 1975.

Ф Е Д А Р 0Ў С К І М ацвей Львовіч (9.8.1927, Кіеў — 11.6.1992), бел. акцёр, педагог. Засл. арт. Беларусі (1959). Скончыў студыю пры Кіеўскім рус. драм. т-ры імя Л .У краінкі (1948). Працаваў y т-рах Расіі, Латвіі. Ў 1950— 60 y Бел. т-ры імя Я .К оласа, з 1961 y Нац. акад. т-ры імя Я.Купалы . Адначасова выкладаў y Бел. AM (з 1969), Бел. ун-це культуры (з 1975). Яго творчая індывідуальнасць адметная сцэн. тэмпераментам, майстэрствам стварэння выразнага пластычнага малю нка, раскры цця тонкіх душэўных зрухаў героя. Сярод роляў: y т-ры імя Я .К оласа — Лабановіч («Н авальніца будзе» паводле Я.Купалы), Паніч («Раскіданае гняздо» Я.Купалы), Рабцаў («Ворагі» М .Горкага), Гамлет («Гамлет» У .Ш экспіра), Збы ш ак («Мараль пані Дульскай» Г.Запольскай) і інш.; y т-ры імя Я.К упалы — Дзед, К рандзялёў («Зацю каны апостал», «Таблетку пад язык» А .М акаёнка), Аскольд, ГІатанін («Выклік багам», «Н ачное дзяжурства» А .Дзялендзіка), Інквізітар («Напісанае застаецца» А.Петрашкевіча), Гарадулін («На ўсякага мудраца хапае прастаты» А А строўскага), Неджмі («Дзівак» Н азы ма Хікмета), С аш а Машкоў («Традыцыйны збор» В.Розава), Вангель («Ж анчына з мора» Г.Ібсена) і інш. Б.І.Бур’ян. Ф Е Д А Р 0Ў С К І (Federowski) Міхал (1.9.1853, Варшава — 10.6.1923), польскі і бел. ф альклары ст, этнограф, археолаг. Чл. Л ьвоўскага этнагр. т-ва (1896), Антрапалаг. камісіі Акадэміі ведаў y Кракаве (1899), П ольскага краязнаўчага т-ва, Кракаўскага нумізматычна-археал. т-ва, Т -ва сяброў навук y Вільні і інш. С кончыў Варшаўскую прагімназію (1870). 3 13 гадоў хварэў на туберкулёз. У 1873— 74 вольны слухач ПятроўскаРазумоўскай акадэміі (пад Масквой). Удзельнічаў y ф альклорна-этнагр. экспедыцыях з 3 .Глогерам. У 1875— 77 дас-

ледаваў польскі ф альклор і этааграф ію (манаграфія «Люд ваколіц Ж арак, Севежа і Піліцы...», т. 1— 2, 1888— 89). У 1877—1904 y зах. Беларусі. Д аследаваў матэрыяльную і духоўную культуру н арода, збіраў кнігі, гіст. дакументы , творы жшапісу і графікі, раскопваў курганы, стараж. паселішчы і могільнікі, збі-

Jlim.: К о с т н н а Е.М. Ф.Ф.Федоровскнй. М„ 1960. Ф ЕД А РЎ К Анатоль Тарасавіч (н.

1.4.1939, в. Хабы Б рэсцкага р -н а ), бел. вучоны ў галіне геабатанікі. Д -р біял. н.

(1991), праф. (1995). С кончы ў Брэсцкі пед. ін -т (1961). 3 1970 y БДУ, з 1976 y Ц энтр. бат. садзе Н ац. А Н (заг. лабараторыі, нам. ды рэкгара), з 1992 y Бел. пед. ун-це (заг. каф едры ). Навук. працы п а інтрадукцыі і акліматы зацы і раслін, праблемах культурфітацэнозаў, папуляцы й дрэвавы х інтрадуцэнтаў, рэпрадукцы і кветкава-дэкар. раслін і садова-паркавага мастацтва. Тв:. Садово-парковое нскусство Белорусснн. Мн., 1989; Жыццёвыя формы раслін. Мн., 1996; Старннные усадьбы Мннского края. Мн., 2000.

раў матэрыялы да археал. карты дагіст. Беларусі і інш. Сабраў больш за 5 тыс. бел. нар. песень (больш як 1,5 тыс. бел. песенных і танц. мелодый дл я Ф . запісалі Я.Карловіч, Л .П атул, І.Трачы к), каля 10 тыс. пры казак, сотні казак, загадак, легендаў, нар. павер’яў, забабонаў, прымхаў, парад па нар. меды цы не і гд. 3 1904 y Варшаве. Падтрымліваў кантакты з рэдакцьм й «Наш ай нівы», сустракаўся з Г Д еўчы кам , Р.Зям кевічам. Фальклорныя матэры ялы ўвайшлі ў працу «Люд беларускі» (т. 1— 8, 1897— 1981). Рукапісная спадчы на Ф. (фальклорныя запісы, апісанні побыту беларусаў, каляндарны х і сям ейных абрадаў, заняткаў насельніцтва, прылад працы і гасп. начы ння, муз. інструментаў і інш.) y Рукап. аддзеле б-кі Варшаўскага ун-та, y Навук. архіве Польскага этнагр. т-ва (Вроцлаў).

Te.: Zbiory graficzne Dominika WittkeJeZewskiego. Warszawa, 1913; Wspomnienia moje o Michale Poleskim i o Wlodowicach, Warszawa, 1917; Бел. nep. — Люд беларускі. Вяселле. Мн„ 1991.

Jlim:. С а л а м е в і ч Я. Міхал Федароўскі. Мн., 1972; K o z e r s k a H. Michal Federowski, etnograf i zbieracz dokumentôw historycznych na Biatorusi Zachodniej (1853—1923) // Slavia Orientalis 1957. R. 6; W krçgu twôrczoSci Michata Federowskiego. Krakôw, 1998; Katalog rçkopisôw Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. T. 2.

Warszawa, 1973. І.У . Саламевіч. ФЕДАР0ЎСКІ Ф ёдар Ф ёдаравіч (26.12.1883, г. Чарнігаў, У краіна — 7.9.1955), расійскі тэатральны мастак. Нар. маст. С С С Р (1951). В іцэ-прэзідэнт AM СССР (1947— 53). С кончы ў С гроганаўскае маст.-прамысл. вучылішча (1907). Працаваў y оперны м т-ры С .Зіміна, y антрэпрызе С.Дзягілева (1913— 14). У 1921— 41, 1947— 53 гал. мастак Вял. т-ра ў Маскве. Л епш ы я работы да опер «Кармэн» Ж .Б ізэ (1922), «Ціхі Дон» ІД зярж ы нскага (1936), «Емяльян Пугачоў» М .Коваля (1942), «К нязь Ігар» А.Барадзіна (1944), «Барыс Гадуноў» (1948) і «Хаваншчына» (1950) М.Мусаргскага, «Садко» М .Ры м скага-К орсакава (1949) . Дзярж. прэміі С С С Р 1941, 1943, 1949, 1950, 1951.

Ф Е Д А РЎ К Рыгор Рыгоравіч (н.

22.3.1952, в. Слаўнае К обры нскага р-н а Б рэсцкай вобл.), бел. фізік. Д -р фіз.матэм. н. (2001). С кончы ў БДУ (1974).

3 1974 y Н Д І пры кладны х фіз. праблем БДУ. 3 2002 y ІІІчэцінскім ун-це (ГТольшча). Н авук. працы па вьшучэнні ды нам ікі квантавы х сістэм y кандэнсаваны х асяроддзях метадамі электроннага і ядз. парам агнітны х рэзанансаў. Распрацаваў метады неразбуральнай ды ягносты кі кандэнсаваны х асяроддзяў на аснове нестацы янарн ай Э П Р -спектраскапіі.

* }Ш

S, і

Г

;

■w

Ф Федароўскі Эскіз дэкарацыі да оперы «Кармэн» Ж.Бізэ. 1922.

М.Федарэнка. Хлеб партызанам. 1984.

ФЕДАРЭНКА

343

Тв.\ Нестацмонарные когерентные явленмя в парамагннтных спнновых снстемах. Мн., 2001 (разам з У.С.Кузьміным); Нестацнонарная нутацнонная ЭПР-спектроскопня конденснрованных сред / / Журн. прнкладной спектроскопмм. 2002. Т. 69, №2. Ф Е Д А Р ^Н К А Андрэй Міхайлавіч (н.

17.1.1964, в. Бярозаўка М азырскага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. С кончы ў М інскі ін-т культуры (1990). 3 1990 y час. «Полымя». Друкуецца з 1987. У аповесці «Гісторыя хваробы» (1989) сацы яльна-псіхал. партрэт сучасн ай моладзі, y аповесці-фантасмагорыі «Смута, альбо X II ф антазій на адну тэму» (1994) ж ы ццё сённяш няга грамадства, якое страціла маральныя арыенціры, y аповесці «Вёска» (1995) філас. роздум над лёсам Беларусі і беларусаў. Аўтар аповесцей «Такое кароткае лета», «Ланцуг» (абедзве 1994), «Нічые» (2001), п ’есы «Жаніх па перапісцы» (1993), публіцы ст. арты кулаў і інш. Дзецям і юнакам адрасаваны прыгодніцкія аповесці «Ш чарбаты талер» (1999), «Афганская шкатулка» (2002). Яго творчасці ўласцівы псіхал. аналіз, гуманісты чны погляд на чалавека, драматызм, эл е м ен ты ф а н т а с т ы к і, м аст. ў м о ў н а сці, эм ацы янальнасць, спавядальнасць. П еракладае з бел. мовы на рускую. За кн. прозы «Смута» (1994) Літ. прэмія імя І.М ележа 1995. 'Тв Гісторыя хваробы: Аповесць. Мн., 1990; Афганская шкатулка: Аповесць, апавяданні. Мн., 2002. А.В.Спрынчан. Ф Е Д А Р^Н К А М ікалай Міхайлавіч (23.1.1922, в. Рагозіна А рш анскага р-на Віцебскай вобл. — 1.9.2000), бел. ж ывапісец. Вучыўся ў студыі выяўл. мастацтва ў Магілёве (1938— 41). Ствараў пераваж на індустрыяльныя і ліры чны я пейзаж ы, творы , пры свечаны я падзеям Вял. Айч. вайны: «Бярозкі. Всжень» (I960), «Сонечны дзень», «Беларускі пейзаж», «Апошнія промні» (усе 1961), «Восень» (1962), «Індустрыяльны матыў» (1965), «Пачатак вясны» (1968), «Крьгчаўскі цэм ентны завод», «Магілёўская ф абры ка штучнага валакна» (абодва 1971), «Сакавік» (1973), «Вясна. М сціслаўшчына» (1977), «Трьшожныя ночы» (1978), «Па месцах парты занскіх баёў», «Хлеб партызанам» (абодва 1984), «Гурзуф уначы» (1985), «М ая М агілёўшчына» (1986), «Камсамольскае падполле М агілёўшчыны» (1987), «Памяці партызанкі» (1997), «Дом Каровіна» (1998). Аўтар серыі «Ф рантавыя малю нкі» (1942— 45). Творы вы значаю цца пласты чнай заверш анасцю , эм ацы янальнай насы чанасцю , гарманічны м каларытам. Л.Ф.Салавей. Ф ЕДАРЙНКА Свягаслаў М ікалаевіч (н.

31.10.1946, г. Магілёў), бел. ж ывапісец. С ы н М М .Ф едарэнкі. С кончы ў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1973). 3 1972 выкладае ў Рэсп. каледжы мастацтваў. П рацуе пераваж на ў ж анрах сю ж этна-тэм аты чнай

344

ФЕДАРЭНКА

карціны, партрэта і пейзажа. Т воры вы лучаю цца вобразнай вы разнасцю , публіцы стычнай завостранасцю , ды нам ізмам і псіхалагізмам y абмалёўцы персанажаў, часам мантаж насцю кам дазіцы йнай пабудовы. У гіст. эпізодах імкнецца знайсці адбітак сучасны х з ’яў і даць ім сэнсава-эм ацы янальную ац эн ку. Сярод твораў: карціны «У коле рэвалюцый» (1989), «К онтррэф арм ацы я і Ф .Скарына», «20 стагоддзе. Салдаты міру» (абедзвс 1990), «Боль паэта» («М .Багдановіч», 1991), «Хрэсны шлях народа» (1993), «Хроніка подзвігу» (1995), «На прыступках гісторыі» (1997), «За наш у і вашу свабоду. А.М іцкевіч і Дж .Гары бальдзі» (2001); партрэты «Чаканне» (1975), мастака-медальера В.Слабадзя-

сазберагальных высечак. Адзін з аўтараў адукацыйны х ставдартаў y галіне л ясн ой гаспадаркі і пры родакары стання. Тв:. Заготовка сортнментов на лесосеке: Технологая н машнны. М., 1993 (разам з А.В.Жукавым, І.К.Евінем); Лесные машнны «Беларус». Мн., 2001 (у сааўт.); Харвестеры. Мн., 2002 (разам з І.В.Турлаем). Я. Г.Міляшкевіч.

Ф ЕД Л СЁЕН КА Уладзімір К анстанцінавіч (н. 22.4.1926, в. Бор Ж лобін скага р -н а Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. С кончыў Гомельскі рачны тэхнікум (1946), Рэсп. парт. ш колу пры Ц К К П Беларусі (1950). П рацаваў y абл. і рэсп. к-тах камсамола. 3 1951 y газ. «Піянер Беларусі», час. «Сельская гаспадарка Беларусі», «Настаўніцкай газеце», вьш-ве «Беларусь», y 1969— 79 ва Упраўленні кніж нага гандлю Дзярждруку Беларусі, газ. «Літаратура і мастацгва», час. «Беларусь». Друкуецца з 1951. Раман «Дуню к (1979), К .М етэ, «Ганначка» (абодва 1981) , Я.К оласа, А .П ы сіна (абодва бовая Града» (1965) і яго своеасаблівы 1982) , Я .С емяж она (1987), С .К аш тала- працяг «Віхры на скрыжаваннях» (1970) пра барацьбу моладзі з фаш . акупантамі павай (1991), Т .П алягош ка (1997), м асў гады Вял. Айч. вайны. У рамане «Пастака Я .С .Барскага, актры сы Т.Г.М уж энка (абодва 1999), В.Разанава (2001) і л я смерчу» (1975) партыз. барацьба і інш. Л. Ф. Салавей. перш ы я пасляваен. гады ў Гомелі. Ра-

С.Федарэнка. Контррэфармацыя і Ф.Скарына. 1990.

Ф Е Д А РЙ Н К А С ц яп ан А ляксеевіч (20.4.1908, Кіеў — 12.5.1972), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саю за (1945). Н а ф ронце з 1941. С ярж ант Ф . на чале стралк. адд зяленн я 30.6.1944 фарсіраваў Бярэзіну каля г. Барысаў, гранатай зніш чы ў кулям ёт праціўніка, з байцамі блакіраваў дзот, чым садзейнічаў інш. падраэдзялен ням уварвацца на ўскраіну горада. Ф Е Д А РФ Н Ч Ы К Агшксандр Сямёнавіч (н. 14.8.1950, М інск), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі лесанарыхтовак. Канд. тэхн. н. (1984), дац. (1986). Акад. Бел. інж. акадэміі (2001). С кончы ў Бел. тэхнал. ін-т (1972). 3 1973 y Бел. тэхнал. ун-це (у 1988— 91 дэкан , з 1991 прарэктар). Навук. працы па тэхналогіі вы сечак гал. кары стання і стварэнні абсталяван ня для іх правядзення. Распрацаваў тэарэт. асновы патокаў лесанары хтовак з улікам нераўнамернасці іх ф ункц ы ян авання, новага кірунку рэсур-

м ан «М угны я росы» (1999) пра родную пры роду, надзённ ы я праблемы экалогіі. А ўтар а п а в я д а н н я ў , н ары саў, ф е л ье тонаў.

7в.: Дубовая Града; Віхры на скрыжаваннях: Раманы. Мн., 1981. Ф ЕДА СЁЕЎ Пёгр Мікалаевіч (22.8.1908, с. С тары нскае П ільнінскага р-н а Н іж агародскай вобл., Расія — 18.10.1990), расійскі ф ілосаф і сацыёлаг. Акад. АН С С С Р (1960, чл.-кар. 1946). Герой Сац. П рацы (1978). С кончы ў Горкаўскі пед. ін -т (1930). 3 1936 y Ін-це філасофіі АН С С С Р . 3 1941 y апараце Ц К К П С С , адначасова ў 1945— 49 гал. рэдактар час. «Больш евнк», y 1954— 55 — час. «Парт ай н ая жнзнь». 3 1955 ды рэктар Ін-та філасоф іі AH С С С Р , адначасова з 1959 акадэм ік-сакратар А ддзялення эканам., філас. і прававых навук AH С С С Р. У 1962— 67, 1971— 88 віцэ-прэзідэнт АН С С С Р , y 1967— 73 дырэктар Ін-та марксізм у-л ен ін ізм у пры Ц К К П С С . Н а-

вук. працы па праблемах дыялект. і гіст. м атэры ялізму, грамадскага развіцця, навук. п азн ан н я, гісторыі зах.-еўрап. і руе. філасоф іі і сацыялогіі. Тв.: Йсторнческнй матерналнзм как наука об основных законах обшественного развмтня. М., 1951; Дналектнка современного обшественного развнтня. М., 1965; Марксязм в XX в.: Маркс, Энгсльс, Леннн м современность. 2 мзд. М., 1977; Дналектнка современной эпохн. 3 нзд. М., 1978; Мнровоззреняе, фнлософня, наука. М., 1979; Фнлософня в научное познанне. М., 1983. Ф ЕД А С ЁЕ Ў Уладзімір Іванавіч (н.

5.8.1932, С .-П ецярбург), расійскі дырыжор. Н ар. арт. Расіі (1973). Нар. арт. С С С Р (1980). С кончы ў Муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1957). 3 1959 маст. кіраўн ік і гал. ды ры ж ор Аркестра рус. нар. інструментаў, з 1974 — Вял. сімф. арк е с т р а Ц э н т р . т э л е б а ч а н н я і радыёвяш чання, з 1997 таксама Венскага сімф. аркестра. Яму ўласцівы яскравы тэмперам ент і прафес. майстэрства. Удзельнічае ў пастаноўках опер y рас. і замежны х т-рах. П ерш ы вы канаўца шэрагу твораў рас. кампазітараў. Дзярж. прэмія Расіі імя Глінкі 1970. Дзярж. прэмія С С С Р 1989. Ф ЕД А С ЁН К А Васіль Сцяпанавіч (н.

8.4.1944, в. Н аркі Чэрыкаўскага р-ш М агіл ёўскай в о б л .), бел. матэматык. Д -р ф із.-матэм . н. (1992), праф. (1993). С кончыў БДУ (1965), дзе працуе з 1980 (з 1993 заг. кафедры). Навук. працы па тэоры і распаўсю дж вання вымушаных хваль і патокаў y пругкіх асяродцзях. Распрацаваў метады даследавання нелінейны х устойлівых ваганняў пругкіх пласцін на паверхні вадкасці. Аўгар дапаможнікаў па матэматьш ы для сярэдніх школ. Т в 0 влняннм вязкостн на неустановявцшеся внутреннне волны / / Математнческое моделнрованнс волновых процессов в океане. Севастополь, 1988; Нелннейные установмвшнеся колебанмя упругой пластнны, плаваюіцей на поверхностн жвдкостн конечной глубнны (разам з А.М.Гладуном) / / Нзв. АН СССР. Механнка жндкостя н газа. 1989. №3. Ф Е Д А С К ІК А ляксандра Іванаўна (17.8.1904, в. Андронава Кобрьшскага р -н а Брэсцкай вобл. — 29.5.1995), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. Скончыла ш колу парт. кадраў К П З Б y Мінску (1929), Камуніст. ун-т нац. меншасцей Захаду ў М аскве (1934). 3 1926 чл. падп. К обры нскага раённага, Брэсцкага акр. к-таў К П ЗБ . У 1929— 37 сакратар ЦК К С М ЗБ. За рэв. дзейн асць неаднаразова зняволена польскімі ўладамі. У 1934— 35 навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі партыі і Кастр. рэвалюцыі пры Ц К К П (б)Б. Д эп. Нар. сходу Зах. Белзрусі ў 1939. У Вял. Айч. вайну ў паргызанах, y 1943— 44 сакратар Дзівінскага падп. райкома, чл. бюро Брэсцкага падп. абкома К П (б)Б. У 1944— 57 сакратар Брэсцкага, М аладзечанскага гаркомаў К П Б , заг. аддзела Ц К КПБ. Чл. Ц К К П (б)Б y 1949— 52. Д эп. Вярх. Савета Б С С Р y 1940— 47, Вярх. Савета С С С Р y 1946— 54. І.П.Хаўратовіч.

ФЕДАСЙК Валерый

М іхайлавіч (н.

17.6.1954, г. М ар’іна Горка М інскай вобл.), бел. фізік. Д -р ф із.-м атэм . н.

(1991). Скончыў БДУ (1976). 3 1976 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі (з 1994 нам. дырэктара і заг. лабараторы і). Навук. працы па фізіцы электраліты чна асаджаных магн. плёнак. Распрацаваў навук. асновы і атрымаў ш м атслойны я плёначныя структуры і з эфектам гіганцкага магн. супраціўлення. Тв:. Многослойныс магннтные структуры. Мн., 2000; Электролнтнческн осажденные наноструктуры. Мн., 2002 (разам з Т.АТачыцкім). М.П.Савік.

ПМ.Федасееў

К.А.Федзін.

ФЁДЗІН Віктар Цімафеевіч (н.

30.10.1937, г. Чымкент, К азахстан), бел. вучоны ў галіне электраэнергетыкі. Канд. тэхн. н. (1966), праф. (1991). Скончыў Сярэднеазіяцкі політэхн. ін -т (1959). 3 1967 y Бел. нац. тэхн. ун-це (з 1990 заг. кафедры). Навук. працы па электраэнергет. сісгэмах. Распрацаваў новыя тыпы эл. перадач з паш ы раны м і функцыян. магчымасцямі, пры нцы пы пабудовы звышправодных сістэм перадачы і назапашвання эл. энергіі, метады апгымізацыі рэжымаў электраэнергет. сістэм. Г«.: Электрнческве снстемы н сетн: Проектарованне 2 нзд. Мн., 1988 (разам з Р.Я.Паспелавым); Электропередачн переменного тока повышенной мошноств. Мн., 1993 (у сааўт ); Электрнческне снстемы н сета: Решенне практнч. задач. Мн., 1997 (разам з П.ВЛычовым). М.П.Савік.

Фідеін

Канстанцін А ляксандравіч (24.2.1892, г. Саратаў, Расія — 15.7.1977), рускі пісьменнік. Акад. AH С С С Р (1958). Герой Сац. П рацы (1967). Ч л.кар. Германскай AM (1958). С кончы ў Маскоўскі камерцыйны ін-т (1914). 3 1959 1-ы сакратар, з 1971 старш ы ня праўлення Саюза пісьменнікаў С С С Р. Друкаваўся з 1913. Раманы «Гарады і гады» (1924) і «Браты» (1927— 28) пра творчую інтэлігенцыю, «Выкраданне Еўрогіы» (кн. 1— 2, 1933— 35) і «Санагорый «Арктур» (1940) пра Зах. Еўропу напярэдадні 2-й сусв. вайны . У тры логіі — раманы «Першыя радасці» (1945), «Незвычайнае лета» (1947— 48, Д зярж . прэмія СССР 1949), «Касцёр» (кн. 1 «Уварванне», 1961, кн. 2 «Час прыйшоў», 1965—67) — праблемы рэв. пераўтварэння жыцця і нарадж эння рэв. мас-

тацтва. Аўгар кніг «П ісьменнік, м астацтва, час» (1957), «Горкі сярод нас» (1968). Удзельнік 3-га пленума праўленн я Саю за сав. пісьменнікаў С С С Р (1936) y М інску. У сваіх дакладах звяртаўся да бел. л-ры . П аводле яго слоў, задума напісаць раман пра м астацгва і актры су (пазней вы явілася ў трылогіі) узнікла ў 1936 y М інску (арт. «3 нагоды дылогіі», 1949). У 1-й частцы рамана «Касцёр» узноўлены падзеі перш ы х дзён Вял. Айч. вайны ў Брэсце, Ж абінцы і інш. мясцінах Беларусі. Н а бел. мову асобны я яго творы пераклалі У .Дамаш эвіч, Я .С кры ган і А .Ш арахоўская. Тв.\ Собр. соч. Т. 1—10. М„ 1969—73; Собр. соч. T. 1—12. М., 1982—86; Бел. пер. — Сустрэча з мінулым. Мн., 1978. Л і т К у з н е ц о в М.М. Романы Константнна Феднна. 2 нзд. М., 1980; Воспомннанмя о Константмне Феднне: Сб. М., 1988; Левхнсон З.Н. Романы Константнна Феднна. Тула, 1988; С т a р к о в А.Н. Трнлогая Константана Феднна. М., 1989. Т.К.Грамадчанка. Ф Е Д З Ю К 0 В ІЧ М ікола (М ікапай М ікалаевіч; 25.5.1943, в. Гутава Д рагічы нскага р -н а Брэсцкай вобл. — 8.1.1997), бел. паэт, перакладчык. С кончы ў М аскоўскі літ. ін-т (1970). 3 1960 працаваў y р а ё н н ы х газетах, в ы д -в е « Н ар о д н ая асвета», газ. «Чырвоная змена». У 1975— 76 рэдактар бю летэня «Служба быгу Беларусі». Друкаваўся з 1960. П ісаў на бел. і рус. мовах. Аўтар зб-каў верш аў «Зям ля— магніт» (1968), «М ілавіца» (1971), «Птушыны грай» (1976), «М акаў цвет» (1979), y якіх успаміны пра вайну, роздум над сучасным ж ы ццём, вера ў дабро і любоў. П ісаў нары сы і артыкулы. Перакладаў з балг., груз., казахскай, кірг. і інш. моў. Літ:. Б y р с о в Н. Запах отчей землн / / Фсдюковнч М. Птнчье дерево. М., 1976. Ф Е Д Р (Phaedrus; каля 15 да н.э., М акедон ія — каля 70 н.э.), ры мскі паэт-байкапісец. Раб, потым вольнаадпуш чанік імператара Аўгуста. Аўтар 5 кніг «Эзопаўскіх баек» y ямбічных верш ах (каля 25— 55; зберагліся 134 байкі). П азней звярнуўся да рым. рэчаіснасці, сю жэты браў з фальклору, міфалогіі, папулярны х філас. дэклам ацы й (кінікаў, стоікаў). Асуджаў чалавечы я заганы , сац. няроўнасць. М ова Ф . простая, разлічан а на «нізавога чытача». Некат. сю жэты яго баек выкарысталі Ж Л а ф ан тэ н , І.К ры лоў і інш. Н а бел. мову яго асобны я байкі пераклаў Л .Барш чэўскі. Тв.: Рус. пер. — y кн.: Федр. Бабрнй: Баснн. М., 1995. Літ.: Г а с п а р о в М.Л. Антачная лнтературная басня (Федр н Бабрнй). М., 1971; Б о р е ц к н й М.Й. Художественный мнр басен Федра, Бабрня н Авнана / / Новое в современной класснческой фнлологнн. М., 1979. СуДз.Малюковіч. ФЁДЧАНКА Аляксей Паўлавіч (19.2.1844, г. Іркуцк, Расія — 15.9.1873), расійскі натураліст і даследчы к С ярэдняй Азіі. С кончы ў М аскоўскі ун-т (1864). У" 1868— 71 падарожнічаў па Туркестане і нізоўях р. С ы рдар’я. Даследаваў Алай-

ф едэр

345

скую і Ф ерганскую даліны , Заалайскі хр. з найвы ш . вярш ы няй — пік Л еніна (7134 м). Склаў араграфічную схему горнай сістэмы Гісара-Алая. Сабраў багатыя бат. і заал. калекцыі. Асн. яго працы надрукаваны пасля смерці пад наз. «П адарожж а ў Туркестан А.П.Федчанкі» (т. 1— 5, 1872— 77, перавыд. ў 1950). Імем Ф . названы горны ледавік на Паміры. Ф ЁД Ч А Н К А Л ары са М ікалаеўна (30.7.1925, г. Рагачоў Гомельскай вобл. — 24.8.1996), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1975). С кончы ла Бел. тэатр. ін-т (1949). 3 1949 y Гродзенскім абл. драм. т-р ы , з 1953 y Т -ры драмы і камедыі пры Белдзярж эстрадзе, y Бабруйскім вандроўны м т-ры , з 1970 y Магілёўскім абл. т-ры драм ы і камедыі імя В.Дуніна-М арцінкевіча. Яе індывідуальнасці ўласцівы эм ацы янальнасць, тонкі псіхалагізм , ліры чнасць, драматы зм. Яркія, калары тны я персанажы стварыла ў бел. рэпертуары: y Т -ры пры Беддзяржэстрадзе — Н асця («Пяюць жаваранкі» К.Крапівы ); y М агілёўскім т-ры — Д зю ркіна («Злыдзень» А .Петраш кевіча), М альвіна («Несцерка» В.Вольскага), Гры піна («Вечар y Л ю цынцы» паводле твораў Д уніна-М арцінкевіча, «Мікітаў лапаць» ІЎІ.Чарота), К аралева («Янка і Ружа» У.Ягоўдзіка). 3 інш. роляў; Кукуш кіна («Даходнае месца» А.Астроўскага), Baca («Васа Ж алязнова» М.Горкага), Алена Андрэеўна («Дзядзька Ваня» А .Чэхава), місіс С эвідж («Дзіўная місіс Сэвідж» Д ж .П атры ка), Ганна Вальтэр («Апошні прыпынак» Э .М .Рэмарка) і інш . Т.Я.Гаробчанка. Ф Ё Д Ч А Н К І ЛВДАВІК, горна-далінны ледавік дэндры тавага тыпу ў Зах. Паміры , y Таджы кістане. П ачы наецца на паўн. схіле Язгулемскага хр., цягнецца ўзлоўж усх. схілу хр. Акадэміі Навук. Даўж. 77 км, ш ыр. ад 1,7 да 3,1 км. М агутнасць лёяу ў сярэдн яй ч. да 1 км. Агульная пл. ледавікоў і снежнікаў 652 км2. 3 ледавіка пачы наецца р. Сельдара. Н а Ф .л. гідраметэаралагічная станцыя. Н азваны імем А.П. Федчанкі. Ф Ё Д Ы Н Г (англ. fading ад fade паступова затухаць, заміраць), тое, ш то заміранне радыёсігналу. Ф ЁДЭР, Ф е д э р с (Fedders) Ю лій (19.6.1838, г. Кокнесе, Латвія — 1.2.1909), латыш скі жывапісец; адзін з заснавальнікаў лат. рэаліст. пейзаж нага жывапісу. Вучыўся ў Пецярбургскай (1856— 62) і Дзю сельдорфскай (1875— 76) AM. Выкладаў y навуч. установах Елгавы, y Расіі. Сярод твораў: «Пейзаж з м аланкавы м небам» (1873), «Рака Персе» (1890), «Даліна ракі Гаўі» (1891), «Руіны зам ка ў Кокнесе» (1904), «У парку Сігулды» (1905—07). Л і т Э г л н т А., Л а п м н ь А. Ю.Феддерс. Ряга, 1958.

ФЕДЭРАЛІЗМ

Літ.: Федералнст: Полнт. эссе Александра Гамнльтона, Джеймса Мэднсона н Джона Джея: Пер. с англ. М., 2000.

Ф Е Д Э Р А Л ІЗМ (ф ранц. fédéralisme ад лац. foedus саю з, дагавор), ф орма дзярж. ўладкавання, дзярж . лад на пачатках федэрацыі. У аснове Ф . ляж аць наступныя пры нцыпы: ф арм іраванне геапаліт. прасторы дзярж авы я к адзінага цэдага з тэры торы й членаў (суб’ектаў) федэрацы і (рэспублік, штатаў, зямель, кантонаў і інш .); кож нае дзярж . ф арм іраванне, якое ўваходзіць y ф едэрацы ю , можа мець сваю кансты туцы ю , свае заканадаўчыя і вы канаўчы я органы , грамадзянства, адначасова існуе адзінае федэратыўнае (саю знае) грамадзянства; суб’екты федэрацы і маю ць абмеж аваны суверэнітэт; к а м п е т э н ш і паміж ф едэрацы яй і яе суб’ею ам і размяж оўваю цца саю знай канстыгуцыяй. П ачы нальнікам даследавання Ф . лічы цца ням. ю рыст Іаган Альтузій (1557— 1638), які распрацаваў «федэральную тэоры ю народнага суверэнітзту» на аснове прынцыпу саюзу або згоды. У працэсе гіст. развіцця ф ормы Ф . мяняю цца ў залеж насці ад вары янтаў узаемаадносін паміж ф едэральнай уладай і суб’ектамі ф едэрацы і, гал. чы нам y галіне эканомікі (граш овая паліты ка, падаткі і інш.)- Вылучаюць 3 асн. формы Ф : дагаворную, цэнтры сцкую , кааператыўную. Д а г а в о р н а я ф орма разглядае ф едэрацы ю я к а б ’ядн анн е дзяржаў, якія на аснове дагавору перадалі некаторы я свае правы ф едэральн аму цэнтру (К анада, Расійская Ф едэрацы я і інш.). Ц э н т р ы с ц к а я к а н цэпцы я Ф . грунтуецца на ты м , ш то ўсё сац.-эканам . і паліт. ж ы ццё суб’екгаў федэрацы і аж ы ццяўляецца ў адпавед-

Ф ВДЭРА л ЬНАЕ Б Ю Р 0 РАССЛЁДАВА Н Н ЯЎ (англ. Federal Bureau o f Investigation, скарочана FBI; Ф Б Р ), ведамства 3UULA для расследавання паруш энняў федэральных законаў і забеспячэн н я дзярж . бяспекі. Засн. ў 1908 як Бю ро расследаванняў, з 1.7.1935 сучасная назва. Падпарадкоўваецца федэральнаму міністру юстыцыі, узначальваецца ды рэктарам (у 1924— 72 Дж.Э.Гувер). Займ аецца расследаваннем паруш энняў ф едэральнага крымін. заканадаўства, вядзе барацьбу з дзейнасцю замеж ных разведак і тэрары змам, забяспечвае ахову прэзідэнта ЗШ А, крыміналагічную эксперты зу рэчавы х доказаў і вядзенне баз даны х па злачы нствах і злачы нцах для інш . праваахоўны х органаў. Ш табкватэра ў Ваш ынггоне. Я.У.Новікаў.

346

насці з раш энням і агульнафедэральных органаў. А сновай гэтай канцэпцы і з ’яўляец ца тэзіс, што ўрад, які кары стаецца падтры мкай большасці насельніцтва краіны , павінен быць вы ш эйш ы м за ўрады суб’ектаў федэрацы і (ЗШ А да сярэдзіны 1950-х г., Ф РГ, Аўстрыя і інш .). К а а п е р а т ы ў н а я ф орма Ф . грунтуецца на сац.-эканам. супрацоўніцтве паміж федэральны м цэнтрам і суб’ектамі ф едэрацы і, якія распрацоўваю ць агульныя сац.-эканам . праграмы, a таксама механізмы (у т.л. падзаконны я інструкцыі) для сумеснага рэгулявання сац.-эканам . адносін (ЗШ А з сярэдзіны 1950-Х Г.). І.В.Катляроў. Ф В Д Э РА Л ІС Г Ы (англ. federalists), паліты чная парты я ў ЗШ А ў канцы 1780-х г. — 1816; апаленты антыфедэрапістаў. Выражалі пераважна інтарэсы буйной гандл. буржуазіі і ч. плантатараў-рабаўладальнікаў; лідэры — A.Гамільтан, Д ж .Адамс і інш. У 1789— 1801 кіруючая партыя. Імкнуліся да ўзм ацнення ўлады федэральнага ўрада; увялі пратэкцы янісцкі тары ф (1789), стварылі Нац. банк (1791). У знеш няй паліты цы ары ентаваліся на Вялікабрытанію. П асля параж энн я на выбарах 1800 апазіды й ная парты я, але захоўвалі пэўны паліт. ўплыў да 1816 (асабліва ў штатах Н овай Англіі).

ф ед эр Ал ьн а я

н а ц ы я н Ал ьна -

К У Л Ь Т ІТ Н А Я А Ў Г А Н 0М ІЯ «БЕЛАР Ў С Ы РА СІІ» (Ф Ц К А ), ірам адская арганізацы я беларусаў Расіі. Створана ў 1999. А б’ядноўвае 11 рэгіянальны х нац.культ. аўтаномій беларусаў і інш. грамадскія арг-цы і Расіі, якія садзейнічаю ць рэалізацы і м эт і задач арг-цы і. Гал. орган — з ’езд (адбыліся ў крас. 1999 і кастр. 2002), як і склікаецца не радзей я к раз y 3 гады. У перы яд паміж з ’ездамі дзейнічае С авет аўганоміі (выбіраецца на з ’ездзе тэрм інам на 3 гады). З ’езд таксам а выбірае старш ы ню Савета аўтаноміі (з крас. 1999 — Ф .П .К аўры га). Асн. мэты аўтаноміі: садзеянне захаванню і развіццю бел. мовы, традыцый, нац. культуры бел. народа ў разнастайных формах (стварэнне культ. цэнтраў, фондаў, устаноў, арг-цый культуры і адукацыі, развіццё сродкаў масавай інфармацыі, камунікацыі і інш ); развіццё супрацоўніцтва і ўзаемаразумення з інш. нац. аб’яднаннямі, якія дэейнічаюць на тэр. Рас. Федэрацыі і за яе межамі; садзеянне рэалізацыі і абароне канстытуцыйных правоў і свабод, нац. годнасці, барацьбе з нац. экстрэмізмам ва ўсіх яго формах і праявах; каардынацыя дзейнасці арганізацый і інш. аб’яднанняў беларусаў y Расіі, забеспячэнне інфарм. абмену паміж імі. У.Б.Ламека.

ф ед эр Ал ьн ая р Ада бел арўскіх А РГ А Н ІЗА Ц Ы Й y Аўстраліі, агульнааўстралійскі бел. прадстаўнічы орган. С творана ў снеж. 1976 на 1-й сустрэчы беларусаў Аўстраліі ў М ельбурне. Д зейн ічае паводле статуга. К іруючы орган — Выканаўчы к-т, старш ы ням і якога былі К .С ганкевіч (1980), М .Ш эк (1982), А.Груша (з 1985). У 2002 рада а б ’ядноўвала ў якасці калектыўных членаў 8 бел. арг-цы й, y т.л. Бел. аб’яднанне ў Зах. Аўстраліі, Бел. цэнгр. к -т y Вікторыі, Бел. а б ’ядн анн е ў Паўн. Аўстраліі, Бел. культ.-грамадскі клуб y Ф еерф ілдзе і інш. С тварэнне рады мела н а мэце дасягненне адзінства і згоды бел. супольнасці ў Аўстраліі. Асн. кірункі дзейн асці — арганізацы я нац., культ. і грамадскіх мерапрыемстваў, аказанне дапамогі ахвярам Чарнобыльскай катастроф ы 1986, в ь к а н а н н е прадстаўнічых ф ункц ы й і інш. У 1990 рада

заснавала К -т дапам огі ахвярам Чарно- : бы ля, y 1991 звярнулася да ўрада і парлам ента Аўстраліі з прапановай вызначы ць квоты для эмігрантаў з раёнаў Беларусі, найб. забруджаных радыяцыяй. А.СЛяднёва. Ф ЕД ЭРА т Ы (лац. foederati ад foedus ca­ ros, дагавор), y Старажы тны м Рыме: 1) абш чы ны , звязаньм саю зам з Рымам (ваеннаабавязаны я саю знікі). 2) Плямёны варвараў на ваен. службе ў Рым. імперыі з абавязкам аховы яе межаў. За службу атрымлівалі пам еж ньм землі i грошы. Значэнне Ф . y рым. войску асабліва вырасла ў 4— 5 ст. А.Г.Зельскі.

| I I I I

ФЕДЭРАТЬІЎНАЯ РЭСП ЎБЛІКА ГЕРм Ан і Я (Bundesrepublik Deutschland), аф іды йная назва дзярж авы Германія з 1949 (да кастр. 1990 ахоплівала толькі I зах.-ням. землі, без тэр. Германскай Дэ- I макратычнай Рэспублікі). ф е д э р А ц ы я (ад позналац. foederatio аб’яднанне, саюз), ф орм а дзярж. ўладкавання, пры якой федэральны я адзінкі, ш то ўваходзяць y склад дзяржавы, валодаюць пэўнай юрыд. і паліт. самастойнасцю . Састаўныя дзярж. ўтварэнні Ф . (штаты, землі, аўт. рэспублікі) з’яўляю цца суб’ектамі Ф ., маю ць свой уласны адм.-тэр. падзел, канстыгуцыі, заканадаўчы я, вы канаўчы я і судовыя органы. У адрозненне ад унітарнай дзяржавы Ф . мае 2 сістэмы вышэйшых органаў улады: ф едэральньы органы i адпаведны я органы членаў Ф . Федэральньм органы аж ы ццяўляю ць свае паўнамоцтвы на ўсёй тэр. краіны. Д зярж. ўтварэнні Ф . не з ’яўляюцца дзяржавамі ва ўласны м сэнсе слова; яны не валодаюць суверэнітэтам, правам аднабаковага выхаду з саю за, юрыды чна пазбаўлены права ўдзелу ў міжнар. адносінах. У выпадку парушэння саю знай канстытуцыі або заканадаўства цэнтр. ўлада мае права ўжыдь прымусовы я меры да суб’екта Ф . Адзін з абавязковых элементаў Ф . — двухпалатная структура федэральнага парламента. У залеж насці ад ролі нац. ф актара ў вызначэнні структуры Ф. адрозніваюць Ф . на тэр. аснове (Аргенціна, Аўстралія, Аўстрыя, Бразілія, Венесуэла, ЗШ А , М ексіка, Ф РГ ), на нац. аснове (Бельгія, Індыя, Нігерыя, Пакістан) і на змеш анай нац.-тэр. аснове (Канааа, Расія, Ш вейцарьм).

; I | I | I I I I J I I ( ■

I |

] 1 ] |

ф в д э р Ац ы я

б е л а р ў с к і х а р г а н іЗ А ц Ы Й y А р г е н ц і н е . Створана ў маі 1939. Заснавальнікі: культ.-асв. т-ва «Грамада», бел. т -в а «Культўра», Т-ва

б -к і імя ІЛ у ц к ев іч а, бел. культ. т-ва «Белавежа». П аступова ў федэрацыю ў в ай ш л о яш ч э 16 бел. эмігранцкіх арг-ц ы й . Кіруючы орган — управа, якую ўзначальвалі М .М ярэчка, У.Гайлевіч, Я.Пятруш ак. Выдавала газ. «Эхо», з 1940 — «Белорусскнй шілюст р н р о в ан н ы й календарь». Члены бел. a p r -ц ы й , ш то ўваходзілі ў федэрац ы ю , за й м а л іс я на курсах ісп. мовы,

j

вывучалі творы класікаў м арксізм у-ленінізму, удзельнічалі ў маст. сам адзейнасці, антыўрадавых дэманстрацы ях, мітьшгах, забастоўках, уступалі ў К ам партыю Аргенціны. У пач. 2-й сусв. вайны пры федэрацыі створаны Бел. дэмакр. к-т, актывісгы якога праводзілі кампаніі па зборы дабрачы нны х ахвяраванняў і адзення для адпраўкі ў С С С Р пад лозунгамі «На дапамогу сіротам», «За падзенне Берліна», «На будаўніцгва шпіталя «Мінск» і інш. Х арактэрная тэндэнцьы гэтага перыяду — паступовая руеіфікацыя т-ваў. У сак. 1943 на 1-м Л ацінаамеры канскім к а н гр э с е (М а н тэвідэо, Уругвай), дзе прысутнічала 50 беларусаў з Аргенціны, быў утвораны Слав. саюз Аргенціны прасав., пракамуніст. арыентацыі. П ад яго ўплы вам арг-цыі бел. эміграцыі пачалі страчваць сваю нац. адметнасць, зм яняц ь назвы (бел. т-ва «Культура* сгала «Бел. обшеством нм. Горького», Бел. культ. т -в а на Док Судзе — «Бел. обшеством «Мннск», Бел. т-ва ў Берыса — «Обшеством Георгая Скорпны» і г.д.), узніклі новы я арг-цыі («Обшество нм енн Л.Толстого» і інш.). У 1945 федэрацьм далучылася да Слав. саюза Аргенціны. У 1949 y выніку асуджэння Слав. саю за Аргенціны як антыдзярж. арг-цы і Ф .б.а. забаронена аргенцінскімі ўладамі. ІА.Папоўская. ФВДЭРАЦЫЯ П РА Ф С А І03А Ў БЕЛАРЎСІ (Ф П Б), нацы янальны прафсаю зны цэнтр; рэспубліканскае добраахвотнае незалежнае аб’яднанне прафесійных саюзаў, іх галіновых і рэгіянальны х аб’яднанняў і асацы іраваных членаў. Створана 5— 6.10.1990 на XVII з ’ездзе прафсаюзаў Беларусі, які абвясціў сябе 1 з’ездам Ф П Б, пры няў статут. З ’яўляецца правапераемніцай Бел. рэсп. савета прафсаюзаў. Вы ш эйш ы орган ФПБ — з’езд, вы ш эйш ы кіруючы орган паміж з ’ездамі — савет Ф П Б , y перыяд паміж пленумамі савета Ф П Б — яго прэзідыум, y які ўваходзяць кіраўнікі буйных галіновых прафсаю заў, абл. аб’яднанняў прафсаю заў, прадстаўнікі нізавых прафс. структур. Асн. пры нцып фарміравання кіруючых органаў ФПБ — прамое абранне н а з ’еэдзе. Н а 1.1.2002 Ф П Б аб ’ядноўвала 32 рэсп. галіновьш прафес. саю зы , 6 абл. і М інскае гар. аб’яднанні прафсаю заў і 2 прафсаюзы буйных прадпрыемстваў; агульная колькасць — больш за 4 млн. членаў. Гал. задачы Ф П Б — удасканаленне і развіццё сістэмы сац. партнёрства, абарона працоўных і сац.-эканам. правоў і інтарэсаў членаў прафсаюзаў, распрацоўка стратэгіі і тактыкі, праграмных дакументаў прафс. руху рэспублікі. Для вы канання статутных мэт ФПБ выпрацоўвае ўзгодненую пазіцы ю членскіх арггцый па прац. і сац.-эканам. пытаннях, якія закранаю ць правьі членаў прафсаюзаў; зыходзячы з пры нцыпаў сац. партнёрства ўдзельнічае ў распрацоўцы і рэалізацыі Ген. пагаднення з урадам Рэспублікі Беларусь, аб’яднаннямі наймальнікаў па пы таннях працы, занятасці, мед. абслугоўван-

н я і сац. страхавання, інш. пытаннях узроўню і якасці ж ы ц ця працоўных, навучэнцаў і пенсіянераў; ажыццяўляе грамадскі кантроль за вы кананнем заканадаўства аб працы , ахове працы; прадстаўляе інтарэсы праф саю зны х арг-цы й y прымірэнча-арбітражных, суд. органах пры вы раш энні калекг. прац. сп рэч ак (канфліктаў); ажыццяўляе інф арм ., арганізац. і прававое забеспячэнне дзейн асці членскіх арг-цы й, міжнар. супрацоўніцтва з прафсаю замі і іх аб ’ядн анн ям і. Адзін з гал: кірункаў дзейн асці Ф П Б — абарона канстытуцы йных і прац. правоў членаў прафсаюзаў. П а ініцы яты ве і з удзелам Ф П Б распрацаваны многія законы , кодэксы законаў, нарм аты ўны я акты , якія з ’яўл яю цца прававой асновай абароны працоўных і дзейнасці прафсаюзаў. Ф П Б удзельнічала ў распрацоўцы і рэалізацыі рэсп. і рэгіянальны х праграм занятасці, аздараўлення працоўных і членаў іх сем ’яў, інш. сац. праграм; ініцыіравала станаўленне і развіццё сістэмы сац. партнёрства. У 2001 — пач. 2002 y прафс. руху абвастрыліся крызісныя працэсы: з-за памылак кіраўніцтва ФПБ і галіновых прафсаюзаў значна знізіўся аўтарытэт і ўплыў прафсаюзаў y грамадстве, па сутнасці спыніўся сац. дыялог, пачаліся дэзінтэграцыйныя працэсы, кіраўніцтва ФПБ не здолела ажыццяўляць эфектыўнае ўзаемадэсянне з членскімі арг-цыямі, урадам, аб’яднаннямі наймальнікаў. Прафсаюзы паступова страцілі частку функцый, якія раней выконвалі, знік шэраг пярвічных прафс. арг-цый, частка арг-цый выйшла з галіновых прафсаюзаў, некат. з апошніх — з ФПБ і г.д. Пазачарговы IV з’езд прафсаюзаў (18— 19.9.2002) спыніў гэтыя працэсы, абвясціў пра аднаўленне сац. дыялога паміж прафсаюзамі, наймальнікамі і ўрадам, даў пачатак абнаўленню і ўмацаванню прафсаюзнага руху ў Рэспубліцы Беларусь пад кіраўніцтвам і вакол ФПБ. На з’ездзе абраны новы склад ФПБ, яго прэзідыума. ФПБ садзейнічае стабілізацыі паліт. і сац.-эканам. жыцця краіны. ФПБ з’яўляецца членам Усеагульнай канфедэрацыі прафсаюзаў, прадстаўляе працоўных Беларусі ў Міжнароднай арганізацыі працы, супрацоўнічае з многімі прафс. цэнтрамі СНД, Еўропы, Азіі, Амерыкі. Па яе ініцыятыве неаднаразова праводзіліся міжнар. акцыі салідарнасці з працоўнымі краін блізкага і далёкага замежжа, y абарону эканам. і сац. правоў працоўных Беларусі. Пры ФПБ утвораны унітарныя прадпрыемствы «Белпрафбуд», «Белпрафсаюзкурорт* і «Беларустурыст», Бел. спарт. клуб прафсаюзаў, вышэйшая навуч. ўстанова — Міжнар. ін-т працоўных і сац. адносін. ФПБ выдае газ. «Беларускі час*. Старшыні нац. прафцэнтра У.І.Ганчарык (1986—2001), Ф.П.Вітко (2001-02), Л.П.Козік (з 2002). Ф Ё Е РА БЕ Н Д (Feyerabend) Пол (Пауль) Карл (13.1.1924, Вена — 11.2.1994), аўстра-ам еры канскі ф ілосаф . С кон ч ы ў Венскі ун-т (1951). 3 1962 праф. К аліфарнійскага ун-та. Аўтар прад «Суцяш энне для спецыяліста» (1970), «Супраць метадалагічнага прымусу: Н ары с анархісцкай тэорыі пазнання» (1975), «Навука ў свабодны м грамадстве» (1978), «Тры размовы пра навуку» (1991) і інш. Распрацаваў «анархісцкую» тэоры ю пазнання, y якой абвяргаў існ аванне абсалютнай ісціны , аб ’екты ў-

ФЕЕРБАХ

347

насць ведаў і наяўнасць універсальнага гнасеалагічнага метаду; прапагандаваў навук. і светапоглядны плюралізм. Гісгорыю навукі разглядаў я к хаатычны працэс напластавання разнастайны х тэорый, таму адмаўляў пры нцы п пераемнасці навук. пазнання. Лічыў, ш то ўсе тэоры і будуюцца на розны м эм піры чны м матэрыяле і тэрміналогіі і таму з ’яўляю цца «несувымернымі»: не могуць ні супярэчыць, ні пацвярдж аць адна адну. Нр яго думку, прагрэс навук. ведаў патрабуе ад навукоўцаў пры трымлівання 2 процілеглых і ды ялекты чна ўзаемазвязаны х п ры ш ы п аў: «праліферацыі» (неабмеж аванае прымнажэнне тэоры й-«канкурэнтаў») і «ўпартасці» (паслядоўнае адстойванне выбранай тэорыі і катэгары чнае адмаўленне ўсіх альтэрнаты ўны х канцэпцы й). Побач з навуковым вылучаў рэліг., міфалагічны і магічны тыпы пазнанн я, крьггэрыем ац эн кі якіх лічыў садзейнічанне творчы м здольнасцям, інтэлекгуальнай і духоўнай свабодзе лю дзей, a не ступень дакладнасці атры маных ведаў. Выступаў супраць «дыкгатуры» навукі як афіц. ідэалогіі сучаснага грамадства і прапаноўваў разглядаць яе толькі я к пэўную к ан цэп цы ю сярод мноства іншых. Тв.: Рус. пер. — Нзбранные труды по методолоп™ наукн. М., 1986. Н.Г.Кісялёва.

ЛА.Феербах

Ф ЁЕ РБА Х (Feuerbach) Людвіг Андрэас (28.7.1804, г. Ландсгут, Германія — 13.9.1872), ням ецкі філосаф. Вучыўся ў Гейдэльбергскім ун-це, скончы ў Берлінскі ун-т (1828). 3 1828 прыват-дац энт Э рлангенскага ун-та. У 1830 ананім на апублікаваў кн. «Думкі аб смерці і бессмяротнасці», дзе абвяргаў ідэю бессмяротнасці душы. Аўгарства Ф . было вы светлена, і яго пазбавілі права выкладаць. У 1836 перасяліўся ў в. Брукберк (Ц ю ры нгія), дзе пражыў каля 25 гадоў. 3 1870 чл. с.-д. партыі. П огляды Ф . прайш лі эвалюцыю ад младагегельянства (гл. Гегельянства) да матэрыялізму. Х арактэрная рыса матэры ялізму Ф . — антрапалагізм: на яго думку, чалавек — адзіны, універсальны і найвы ш эйш ы прадмет філасофіі, які ўяўляе сабой псіхафіз. адзінства душ ы і цела, матэры яльны аб ’екг і адначасова м ы слячы суб’ект. Дух і цела чалавека Ф . разглядаў як 2 бакі адной рэальнасці — арганізма; лічыў, ш го цела ў сваёй цэласнасці складае сутнасць чалавека, a

3 4 8 ______________ ФЕЕРВЕРК духоўны пачатак не можа быць аддзелены ад цялеснага. У процівагу гегелеўскай філасофіі сцвярджаў, ш го філасоф ія і ралігія — узаемавыключальныя ты пы светаразумення. П рычыну ўзнікн ен н я рэліг. уяўленняў бачыў y залеж насці, абмеж аванасці, бяссіллі чалавека ў адносінах да непадуладных яго волі стыхій і сіл. С тварэнне вобразаў багоў звязваў з імкненнем лю дзей схаваць сваё бяссілле ў народжаных фантазіяй надзеях і суцяш эннях. Н а яго думку, рэлігія паралізуе здольнасці чалавека да ўдасканалення ж ыцця ў рэальны м свеце («Сутнасць хрысціянства», 1841; «Сутнасц ь рэлігіі», 1846). Падкрэсліваў сувязь рэлігіі і ідэалізму і рэзка кры ты каваў ням. класічны ідэалізм і яго вярш ыню — філасофію Г.Гегеля («Да крытыкі ф іласофіі Гегеля», 1839). У тэоры і пазн ан н я паслядоўна адстойваў эмпірызм і матэрыяліст. сен суа л ізм , выступаў супраць агнаст ы цы зм у. Ф ілас. погляды Ф . паслужылі асновай для развіцця м а р к с із м у і ф іл а со ф ск а й ан т рапалогіі. Тв:. Рус. пер. — Мсторхя фхлософхх. Т. 1—3. М„ 1974; Соч. Т. 1—2. М., 1995. І.В.Катляроў.

прамысл. вучылішча (1973). Т воры вы лучаю цца поліфанізмам ф орм ы і колеру. Аўтар дэкар. талерак «Бэз» (1974), «Збор ураджаю» (1975), «Раніца» (1976), «Хакеісты» (1978), «Ш ахматы», «Ураджай» (абедзве 1979), кампазіцы і «Н ацюрморт з хлебам» (1984), скульптур «Пажарнік», «Песня» (абедзве 1974), «Салдатушкі» (1975). Працуе таксам а ў жывапісе: «Тры браты» (1996), «Над С ожам» (1997), «Асенні матыў» (1998), «Над Прыпяццю » (2000), «Дняпроўскія далягляды» і «У разведцы» (2001) і інш. В а с і л ь М і х а й л а в і ч (27.4.1949— 7.2.2001). С кончыў Абрамцаўскае маст.прамысл. вучылішча (1972). Вял. ўвагу аддаваў пласты чны м магчы масцям матэры ялаў, далікатнаму вы кары сганню іх фактур і колеру. Аўгар дэкар. кампазіцый «Зімовы вечар» (1978), «Абуджэнне», «Лучнікі», «Птушка» (усе 1979), «Ф акелы» (1983), «Плады», «П арты занскія сцяжынкі» (абедзве 1984), «Рэстаўрацыя» (1985), «Белыя ветразі» (1987), «Н аскальны я размалёўкі» (1988) і інш. Выканалі ў Гомелі манум. работы: скулытгуру «Юнацгва» (1976); дэкар. кампазіцыі «Стары прычал» (1979), «Перш ы дзень міру» (1984); дэкар. пласты ку для ш піталя ветэранаў Вял. Айч. вайны (1999). Л.Ф.Салавей.

ФЕЕРВЁРК (ням. Feuerwerk ад Feuer

ФЁЙГТН Юрый Міхайлавіч (н. 29.4.1947,

агонь + W erk справа, работа), каляровы я агні, ш то ўзнікаю ць пры спальванні розных піратэхн. саставаў, таксама рознакаляровы я ракеты, якія запускаю ць y час урачы стасцей, с в я т ., Ф . — вогненны я фігуры, якія зменьваю ць колер і ф орму і суправадж аю цца гукавымі эф ектамі (воплескамі, халастымі выстраламі). М астацгва Ф . ўзнікла ў Кітаі і Індыі да н.э. В ы тв-сць вырабаў для Ф . (бенгальскія агні, ракеты і інш .) распачалі японцы ў 17 ст. Ф . наз. таксама імклівы паток чаго-н. (напр., Ф . слоў).

г. Гомель), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (2002). С кончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1974). Працаваў y т-рах Расіі. У 1978—92 і з 1995 y Гомельскім абл. драм. т-ры , y 1992— 95 y Гомельскім Н езалежным т-ры . Валодае сцэн. аба-

ФЕЕРВЁРКЕР

(ням. Feuerwerker ад Feuer агонь + W erker работнік), 1) званне ваеннаслужачага ў артылерыі шэрагу дзярж аў, y т л . Расіі, з пач. 18 да пач. 20 ст. У рус. арміі адпавядала званню у н т э р -а ф іц эр а . 2) Воінскае званне старш ых падаф іцэраў y ракетных войсках і арты леры і ўзбр. сіл Польшчы. 3) (Устар.) М айстар па вырабе гаручых і запальны х саставаў для ф еер вер к а ў.

ФЕЁРЫЯ (франц. féerie ад fée ф ея, чараўніца), ж анр тэатр. спектакля, y якім паказваю цца фантаст. або незвы чайны я падзеі, вы карыстоўваю цца розн ы я пастановачныя эфекты, сцэн. трукі, дасягненні тэатр. маш ы неры і, святло, гукавое афармленне. У знікла ў 17 ст. ў Італіі, шырокае развіццё атры мала ў Англіі і Ф ранцы і (17— 18 ст.). Т аксам а Ф . — цыркавое прадстаўленне з вы кары станнем розных трукаў і эфектаў.

ФЕЙ, бел. мастакі дэкар.-пры кладн ога мастацтва. Браты. Н арадзіліся ў в. Х омічы Калінкавіцкага р-н а Гомельскай вобл. Пётр Міхайлавіч (н.

5.3.1946). С кончыў Абрамцаўскае маст.-

яльнасцю , прыхільнасцю да яркай камед. ф орм ы , майстэрствам пераўвасабл ен н я і пласты чнага вы раж эння вобразаў. Найб. значны я ролі: Д октар, К а м ан д о р («А п ош ні ўзлёт», «К упала» А.Дударава), Свяш чэннік, Бергман-Ганцэвіч («Ладдзя Роспачы», «Дзікае паляванне караля Стаха» паводле У .Караткевіча), Бабаеў («Грэх ды бяда на каго не жыве» А.Астроўскага), Д орн («Чайка» А .Ч эхава), Барм енталь, Ж урдэн («Сабачае сэрца», «Здурнелы Ж урдэн» М .Б улгакава), К рачы нскі («Вяселле Крачы нскага» А.Сухаво-Кабы ліна), Меф істоф ель («Святы і грэш ны» М .В арфаламеева), М альволіо («Дванаццатая ноч» У.Ш экспіра), Эміль Рабінэ («Жульен і Каломба» Ж .Ануя), граф д э Гіш («Каханая, я павінен памерці» паводле «Сірано д э Бержэрак» Э.Растана), Атыліо Самуэле («Цыліндр» Э. Д э Ф іліпа) і інш. А.В.Усцінава. Ф Е Й д Фр (Feyder; сапр. Ф р э д э р ы к с; Frédérix) Ж ак (21.7.1888, Іксель, каля Бруселя — 25.5.1948), французскі кінарэжы сёр. 3 1908 акцёр т-ра, з 1912 — кіно. Я к рэжысёр дэбю таваў y 1916. П оспех пры нёс яркі, экзаты чны фільм «Атлантыда» (1920). Легшіыя яго ням ы я фільмы «Крэнкебіль» (1922), «Грыбіш» (1926), «Тэрэза Ракен» (1927) процісгаялі экранны м стандартам, сцвярдж алі нац. своеасаблівасць і рэалізм ф ранц. кінамастацгва. Сярод інш. фільмаў: «Вялікая гульня» (1934), «П ан-

сіён «Мімоза», «Гераічная кермеса» (абодва 1935; за апош ні прэмія Міжнар. кінаф есты валю ў Венецыі і прэмія «Оскар», 1936), «Ж анчына знікае» (1941), «Макадам» (1946). Аўтар кн. «Кіно — наш а прафесія» (1944, з Ф .Разэ). Л і т Б о ж о в в ч В. Творчество Жака Фейдера. М., 1965.

Р.Ф.Фейнман.

ФЁЙНМАН (Feynm an) Рычард Філіпс (11.5.1918, Нью-Йорк, ЗШ А — 15.2.1988), амеры канскі ф ізік-тэарэты к, адзін са стваральнікаў квантавай электрадынамікі; заснавальнік нанатэхналогіі. Чл. Н ац. АН ЗШ А (1954— 69). Замеж ны чл. Бразільскай АН (1951), Л онданскага каралеўскага т-ва (1965). Яго бацька нарадзіўся y М інску. Ф . скончы ў Масачусецкі тэхнал. ін-т (1939) і Прынстанскі у н -т (1942). 3 1943 y Лос-А ламаскай нац. лабараторы і, удзельнік стварэння перш ай атамнай бомбы. 3 1945 y Корнелскім ун-це, з 1950 y Каліфарнійскім тэхнал. ін-це (з 1951 праф.). Навук. працы па квантавай тэорыі поля, квантавай электрады наміцы , фізіцы элементарны х часціц, статыст. фізіцы, звышцякучасці гелію, тэоры і гравітацыі. Пабудаваў квантавую электрадынаміку (1948; незалеж на ад Д ж .Швінгера і С. Таманага). П рапанаваў метад графічнага прадстаўлення ўзаемадзеянняў элем ентарны х часціц і іх пераўтварэнняў (1949, дьм грам ы Ф .). Развіў тэорыю квантаваны х віхроў y звыш цякучы м геліі (1955; незалеж на ад П.Онсагера). Пабудаваў тэоры ю слабых узаемадзеянняў (1958; з ЬЛ.Гел-Манам). Выказаў ідэю (1958) і прапанаваў (1984) першы варыя н т квантавага кам п’ютэра. Аўтгф сусветна вядомага курса «Ф ейнманаўскія лекц ы і па фізіцы» (т. 1— 3, 1963—65, з Р Л е й т ан а м , М .С эндсам). Яго імем названа малая планета. Нобелеўская прэмія 1965 (са Ш вінгерам і Таманага).

Te.: Рус. пер. — Квантовая электродннамнка. М., 1964; Взанмодействне фотонов с адронамн. М., 1975; Статнстнческая механвка. 2 нзд. М., 1978; Теорня фундаментальных процессов. М., 1978; Характер фнзмческнх законов. 2 нзд. М., 1987; Фейнмановскне лекцнн по гравхтацхн. М., 2000 (разам з Ф.Б.Марыніга, У.Г.Вагнерам). Літ.: К о с т ю к о в х ч Н.Н. Нобелевскхй лауреат Рхчард Фейнман: Амерккан. генкй с бел. родословной / / Вестн. Фонда фундамент. хсслед. 2002. №3. М.М.Касцюковіч. ф ё й р а -д ы - с а н т А н а

(Feira de Santana), горад н а П нУ Бразіліі, штат Баія. Засн. ў пач. 18 ст. К аля 500 тыс. ж. (2000). Чыг. ст., вузел аўтадарог.

Гандл. цэнтр с.-г. раёна (жывёлагадоўля, кукуруза, ф асоля, м аніёк, тытунь). Прам-сць: харч. (мясахоладабойная, алейная, тытунёвая), гарбарная, керамічная; вытв-сць касметычных сродкаў, аўтапакрышак. Тэатр. Музей. ФЕЙСАЛ і б н А б д а л ь - А з і з і б н А б д - а р - Р а х м а н а с - С а у д (27.11.1906, г. Эр-Рыяд — 25.3.1975), кароль Саудаўскай Аравіі [1964— 75]. Ю наком удзельнічаў y паходах свайго бацькі, эміра Ібн Сауда, y выніку якіх аб’яднана б.ч. Аравійскіх зямель і створана каралеўства Саудаўская Аравія. 3 1926 нам. Ібн Сауда ў Хіджазе. У 1934 камандуючы саудаўскімі войскамі ў вайне з Йеменам. У 1945— 53 прадстаўнік Саудаўскай Аравіі ў ААН. 3 1953 наследны прынц, адначасова ў 1958— 60 п рэм ’ерміністр і мінісгр замеж ны х спраў. У сак.

1962 кароль Сауд пад націскам большасці каралеўскай сям ’і пры значы ў Ф. прэм’ер-міністрам з ш ы рокімі паўнамоцтвамі, y сак. 1964 перадаў ям у б.ч. сваёй улады, a ў ліст. 1964 — прастол караля Саудаўскай Аравіі. Ф . ініцы іраваў шэраг рэфэрм, накіраваны х на развіццё інфраструктуры, прам -сц і, сучаснай сістэмы адукацыі і аховы здароўя, больш справядлівае разм еркаванне прыбыткаў ад нафты. Забіты плям еннікам. ф е й с а л а б Ад

, горад на П нУ П акістана, y правінцыі Пецджаб. Засн. ў 19 ст. (б. назва Лаялпур). 1920 ты с. ж. (2000). Трансп. вузел. Буйны гандл.-прам ы сл. цэнтр y бавоўнаводчым р-не. П рам -сць: баваўняная, ш вейная, харч. (цукр., алейная), хім. (мінер. ўгнаенні), м аш ы набудаванне (тэкст. абсталяванне) і металаапрацоўка. ЦЭС. Рамёствы: ручное дыванаткацтва, саматуж на-маст. вы рабы, y т.л. ювелірныя з каш тоўны х і паўкаштоўных камянёў.

Фейхоа Селава.

Ф ЕЙ Х 0А (Feijoa), род кветкавых раслін сям. міртавых. 2 віды. Пашыраны ў субтропіках Паўд. Амерыкі. У Еўропе з канца 19 ст. культывуюць Ф. Селава (F. sellowiana, ці Асса sellowiana). Вечназялёныя дрэвы або кусты выш. да 5 м. Лісце супраціўнае, суцэльнае, эліптычнае, з шызым апушэннем на ніжнім баку. Кветкі пазушныя, адзіночныя або ў невял. шчыткападобных суквеццях. Пялёсткі звонку белыя, унутры малінавыя, шматлікія тычынкі ружавата-кармінавага колеру. Плод — ядомая ягада з чашалісцікамі, што застаюцца на верхавінцы. Цёмна-зялёныя плады Ф. даўж. 4—7 см, дыяметрам 3—5 см, масай да 130 г, кісласалодкія, з ананасна-сунічным пахам; лячэбны прадукт (багаты ёдам). Харч., лек. і дэкар. расліны. І.М.Гарановіч.

феліні

349

ФЕЛАХІ (араб. ф a л a х — селянін, земляроб, ад фалаха — апрацоўваць зям лю ), аселае земляробчае насельніцтва ў араб. краінах (у адрозненне ад бедуінаў — качэўнікаў).

ФЕЙХТВАн ГЕР

(Feuchtwanger) Ліён (7.7.1884, г. Мюнхен, Германія — 21.12.1958), нямецкі пісьменнік. Д -р філасофіі (1907). Вывучаў германістыку і філасофію ва ун-тах Берліна і М юнхена. 3 1933 y эміграцыі (Францыя, ЗШ А). Пачынаў як тэатр. крытык і драматург. Аўтар сусветна вядомых гіст. раманаў «Брыдкая герцагіня» (1923), «Яўрэй Зюс» (1925), «Ілжэ-Нерон» (1936), «Лісы ў вінаградніку» (1947), «Гоя, або Цяжкі шлях пазнання» (1951), «Мудрасць дзівака, або Смерць і ператварэнне Жан Жака Русо» (1952), гіст. трылогіі «Іудзейская вайна» (1932), «Сыны» (1935), «Настане дзень» (1942), y якіх адлюстраваў падзеі амер. вайны за незалежнасць, франц. рэвалюцыі 1789— 94, узаемаадносіны паміж Іудзеяй і Рымам і інш. Трагічная ням. сучаснасць y раманах «Томас Вент» (1920), «Браты Лаўтэнзак» (1943), сац. трылогіі «Зала чакання» («Поспех», 1930; «Сям’я Опенгейм», 1933; «Выгнанне», 1939). У творах аддаваў перавагу сац.-паліт. і ф ілас. прабдемам — чалавека і гісторыі, творчай асобы і рэвалюцыі, сузірання і дзеяння, грамадскага прызначэння мастака і мастацтва, мінуўшчыны і сучаснасці; яны адметныя каларытнасцю д э талі, сюжэтнай шматпланавасцю, парабалічнасцю. Многія яго раманы экранізаваны. Аўгар п’ес, апрацовак твораў ант. аўтараў, літ.-крытычных артыкулаў, эсэ і інш. Тв.: Бел. пер. — Сям’я Опенгейм. Мн., 1937; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—6. М., 1988—94; Нзбр. пронзв. Т. 1—4. М„ 1992— 93. Літ.: Р а ч я н с к а я Н.Н. Лнон Фейхтвангер. М., 1965; Н а р т о в К.М. Л.Фейхтвангер — гшсатель-антнфашнст. М., 1984; Ляон Фейхтвангер: Бнобнбляоір. указ. М., 1959. Е.А.Лявонава. ФЕЛАГЕН (ад грэч. phellos к о р а к + ...ген), к о р к а в ы к а м б і й , другасная ўтваральная тканка раслін. Ф. і яго вьггворныя складаюць перы дэрм у. Mae слой вакуалізаваных танкасценных парэнхімных клетак, якія д з е л я ц ц а і адкладваюць звонку клепсі корку, унутр — феладэрмы (унутр. слой перыдэрмы). У другаснай флаэме (лу бе ) дрэўных раслін Ф. утварае вонкавую ч. кары.

Л.Фейхтвангер.

Ф.Феліні.

Ф Е Л ІН І (Fellini) Ф едэры ка (20.1.1920, г. Ры міні, Італія — ліст. 1993), італьянскі кінарэжы сёр. Працаваў афарміцелем вітрьш , карыкатурыстам, рэпарцёрам і інш. 3 1942 y кіно — адзін са сцэнарыстаў фільмаў П Д ж эрм і, Р.Раселіні («Рым — адчы нены горад») і інш. У першых фільмах [«Агні вар’етэ», 1950; «Белы ш эйх», 1952; «М амчы ны сынкі», 1953, пры з М іж нар. кінафесты валю (М К Ф ) y Венецыі) уплы ў неарэалізму з пры км етамі ўласнай манеры . Найб. яна вы явілася ў стужках «Дарога» (1954, прыз М К Ф y Венецыі, прэмія «Оскар») і «Н очы Кабірыі» (1957, прэм ія «Оскар») пра барацьбу дабра і зла, трагізм чалавечага бы цця, адзіноту, y якіх адчуваўся часам адчай, але заставалася надзея. У 1959 стварыў ф рэску ж ы цця тагачаснай Італіі «Салодкае жыццё» (1959, гал. пры з М К Ф y Канах) — тэм а «несапраўднасці» ж ы ц ця, бессэнсоўнасць якога вы явілася ў калейдаскопе выразных, часам гратэскавы х вобразаў. У ф ільм е «Восем з паловай» (1963, гал. прыз М К Ф y М аскве, «Оскар»), аўгабіягр. партрэце мастака ў час творчага крызісу, ужывае пры ём «свядомасці» героя (характэрны і для стужкі «Джульета і духі», 1965). У кан цы 1960 — пач.

1970-х г. Ф . звяртаўся да гісторыі Італіі: стараж. «Саты ры кон» (паводле Петронія, 1969) і 20 ст. «Рым» (1972), «Амаркорд» (1974, прэмія «Оскар»). Роздум пра кры зіс чалавека і чалавецтва працягваў y фільмах «Казанова Феліні» (1976) і «Рэпеты цы я аркестра» (1979). Гумар, падчас грубаваты камізм, эм ацы янальнасць, ж ы ццярадаснасць, а галоўнае — лю боў да чалавека вы явіліся ў карцінах 1980-х г. «А карабель плыве...» (1983), «Дж ындж эр і Фрэд» (1985), «Інтэрв’ю» (1987, гал. пры з М К Ф y М аскве), дзе ў поўнай меры праявіўся яго «фантасты чны» рэалізм. А пош ні фільм Ф. — «Гсшас Месяца» (1990). Прэмія «Оскар» 1993 за творчы ўклад y кінамастацтва.

350 ____________Ф ЕЛЬД ’ЕГЕР

пазней стала вы кары стоўвацца ў дзярж . органах кіравання і інш.

Te:. Рус. пер. — Дслать фнльм. М., 1984; Феллннн о Феллннн. М., 1988. Л і т Федернко Феллннн: Статьн. Ннтервью. Рецензнн. Воспомннання. М., 1968; Федернко Феллннн. Ростов н/Д, 1999. Л.М.Зайцава.

Ф Е Л Ь Д Ф Ё Б Е Л Ь (ням. Feldwebel), званне (чьш ) унтэр-афіцэраў ва ўзбр. сілах ш эрагу дзяржаў. Узнікла ў палках ням. ландскнехтаў y 15 ст., пазней y войсках інш. краін, y т.л. ў ВКЛ. У рас. арміі (пяхоце, артылерыі, інж. войсках) і на флоце існавала ў 18 — пач. 20 ст.; y кавалерыі, коннай артылерыі і казацкіх войсках ям у адпавядаў чы н вахмістра. Ф . быў пам. камандзіра роты (батарэі) па адм.-гасп. пытаннях.

Ф Е Л Ь Д ’Ё Г Е Р (ням. Feldjager), ваенны або ўрадавы кур’ер для дастаўкі важных, найчасцей сакрэтны х, дакументаў. У перш ыню з ’явіліся ў 1742 y Прусіі, пазней y інш. дзяржавах. Ф . існуюць y дзярж . апараце і арміях многіх краін. Ф Ё Л Ь Д З ІН (FSlldin) Турб’ёрн (н.

24.4.1926, пасёлак Х ёгс’ё, Ш вецы я), ш ведскі паліт. і дзярж . дзеяч. Скончыў рэальнае вучылішча (1945). У 1950— 56 старш ы ня акр. к-та Саю за шведскай сял. моладзі. 3 1958 дэп. ры ксдага ад Партыі цэнтра, y 1971— 85 старш ы ня гэтай партыі. У 1976— 78 і 1979— 82 прэм ’ер-міністр Ш вецыі. Ва ўмовах пагарш эння эканам. становіш ча ў краіне ўрад Ф. намагаўся зменш ы ць дэф іцы т плацежнага балансу, развіваць ядз. энергетыку. Ф ЁЛ ЬДМ А Н Э сфір Уладзіміраўна (н.

21.9.1924, М асква), бел. вучоны ў галіне эпідэміялогіі інфекц. хвароб чалавека. Д -р мед. н. (1983). С кончы ла 1-ы М аскоўскі мед. ін-т (1948). 3 1952 y Бел. НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі (з 1997 кіраўнік Нац. рэф ерэнс-цэнтра па поліяміэліце). Навук. працы па прадухіленні і ліквідацыі поліяміэліту, адру, ды ф тэрыі. Тв: Мутацнонная я рекомбннацяонная нзмснчнвость вакцннных полновнрусов, нзолнрованных в Беларусн (у сааўт.) / / Молекулярная генетнка, мнкробнологмя н внрусологня.

2002. №1; Характернстака нммунного статуса больных с вакшшоассоцгафованным полномнелнтом (у сааўг.) / / Журн. мнкробнологнн, эгшдеммологан я нммунобнологнн. 2002. №2. Ф ЕЛ ЬД М А р і ПАЛ (н я м . Feldm aischall), выш эйш ае воінскае званне ў арміях m a­ pary дзяржаў. Тытул Ф . з ’явіўся ў Тэўтонскім ордэне ў 14 ст., пазней існаваў y Прусіі і інш. герм. дзяржавах. У 17 ст. ў Расіі і Аўстрыі ўведзена званне (чы н) ген.-Ф ., якое надавалася вы ш эйш ы м нач. (галоўнакамандуючым) сухап. армій за асаблівыя заслугі ў час вайны . У Рас. імперыі бы ло больш за 60 ген.-Ф ., сярод іх Ы А.Кутузаў, І.Ф .Паскевіч, І.У.Гурка (гл. ў арт. Гуркі), Д з.А .М ілюцін. У некат. дзяржавах званне Ф . (ген,Ф .) захавалася ў 20 ст.; y час 2-й сусв. вайны існавала ў Вялікабры таніі (з 1736), Германіі. У інш. краінах званню (чыну) Ф. адпавядала званне маршал (напр., y Ф ранцы і, П ольш чы, Кітаі); y С С С Р y 1935— 91 існавала званне М аршал Сав. Саюза. Ф ЕЛ ЬДСЎ ВЯЗЬ, ф е л ь д ’е г е р с к а я с л y ж б а, адзін са спосабаў сувязі, які выкарыстоўваецца для перасы лкі важ ных, найчасцей сакрэтаы х, дакументаў праз спец. кур’ераў {фельд ’егераў). Н апачатку ўведзена ў арміях ш эрагу краін,

Ф ЕЛ ЬД Ш ТЗЙ Н Эмануіл Іосіфавіч (5.2.1915, г. М арыупаль, У краіна — 5.11.1963), бел. вучоны ў галіне апрацоўкі матэрыялаў рэзаннем . Д -р тэхн. н. (1954), праф. (1957). Бацька Я .Э.Фельдштэйна. С кончы ў Растоўскі ін-т с.-г. маш ы набудавання (1937). 3 1957 y Б П І (заг. кафедры). Навук. працы па апрацоўцы матэры ялаў рэзаннем . Распрацаваў методыку атры м ання сталей най леп ш ай апрацавальнасці н а аснове кірав ан н я ўмовамі іх тэрмічнай апрацоўкі. Тв: Обрабатываемость сталей... М., 1953; Как лучше нспользовать режуіцнй ннструмент. Мн., 1960; Основы раішональной эксплуатаішн режуіцнх ннструментов. 2 нзд. М., 1965. В.З.Анісовіч. Ф Е Л Ь Д Ш Т Ф Й Н Яўген Эмануілавіч (н.

15.10.1947, г. Н іж ні Ноўгарад, Расія), бел. вучоны ў галіне апрацоўкі матэры ялаў і тэхналогіі маш ы набудавання. Д -р тэхн. н. (1997), праф. (1999). Сын ЭА.Фельдштэйна. С кончыў Б П І (1969).

3 1973 y Бел. політэхн. акадэміі. 3 1999 y Зеленагурскім ун-це (Полыыча). Н авук. працы па апрацоўцы новых канотр. і інстр. матэрыялаў, удасканальвш н і метадаў даследавання рэзальны х ін г .рументаў. Распрацаваў рэж ы мы апра юўкі параш ковых матэрыялаў і зн осаўс злівых пакры ццяў.

Te: Теорня резання. Фнзнческне н тепловые процессы в технологаческнх снстемах. Мн., 1990 (разам з П.І.Яшчарыцыным, МЛ.Яроменкам); Режушнй ннструмент: Курсовое н днпломное проектнрованне. 2 нзд. Мн., 2002 (разам з М.А.Карніевічам, В.І.Шагуном). В.З.Анісовіч. Ф ’Ё Л Ь Д Ы (нарв. fiell), платопадобны я вярш ы нны я паверхні асобных горных масіваў y Сканды навіі. Уяўляюць сабой пры ўзняты я ўчасткі стараж. пенепленаў, эрадзіраваны я плейстацэнавы мі ледавікам і, укрытыя плямамі тундравай расліннасці. М есцамі над Ф . ўздымаю цца ш апкі сучасных ледавікоў, востры я пікі. У паніж эннях — ш матлікія азёры і балоты. Ф Е Л Б Е Т 0 Н (ф ранц. feuilleton ад feuille аркуш ), ж анр мастацка-публіцы сты чнай літаратуры, яком у ўласцівы надзённасць, элементы сатыры (іронія, сарказм ), экспрэсіўнае выяўленне адносін аўтара. Засн. пераваж на на рэальны м ф акце, накіраваны супраць канкрэтны х з ’яў і асоб. П іш ацца празаічнай і верш аванай моваю , выкарыстоўвае розную літ. ф орму — дзелавога ліста, дзённіка, даклада, маналога і інш.

Першапачаткова ў Францыі (з 1800) Ф. наз. ўкладзены ў газету спец. лісток для тэатр. хронікі, рэцэнзій, паведамленняў пра моды і інш. (выкарыстоўваўся як назва рубрыкі). Як публіцыстычны жанр народжаны франц. рэвалюцыяй 1789—94 (памфлеты Ж.П.Марата, К.Дэмулена). У жанры Ф. актыўна выступалі Г.Гейнэ, Г.Веерт, Ф.Фрэйліррат і інш., y рус. і сав. л-ры — С.Алейнік, А.Вішня, М.Горкі, У.Дарашэвіч, М.Зошчанка, І.Ільф і Я.Пятраў, У.Маякоўскі, М.Салтыкоў-Шчадрын, Г.Успенскі і інш. Найб. зн ачны я здабыткі бел. л-ры ў ж анры Ф . звязаны з імёнамі К.Крапівы (зб-кі «Асцё» і «Крапіва», 1925; «Ухабы на дарозе», 1930), К .Чорнага (зб. «Кат y белай маніш цы », 1942), М.Лынькова, А .М акаёнка, П .П анчанкі, М.Лужаніна, У .К орбана (зб. «Мы іх ведаем», 1950), Н.Гілевіча (зб-кі «Да новых венікаў», 1963, «Ці грэх, ці 2», 1970), a таксама АЗэкава. Ф ЁЛ ЬЗЕН Ш ТА Й Н , Ф ельзенш т э й н (Felsenstein) Вальтзр (30.5.1901, Вена — 8.10.1975), ням ецкі оперны рэж ысёр; рэф арм атар ням. муз. т-ра. Чл.

(1951) і віцэ-прэзідэн т (1959) AM ГДР.

3 1923 акц ёр, з 1926 і рэжысёр y розных т-рах Германіі. У 1938 эмігрыраваў y Ш вейдары ю . 3 1947 кіраўнік створанага ім т -ра «К оміш э опер» y Берліне (ГДР). П ры нц ы п ы Ф . блізкія опернай рэжысуры К .С таніслаўскага. Сярод пастановак оперы і аперэты . Аўгар кніг «Пра музы чн ы тэатр» (1970) «Гутаркі пра музы чн ы тэатр» (вьш. 1976) і інш. Нац. прэміі ГДР 1950, 1951, 1956, 1960, 1970. Ф ЁЛЬЦМ АН Аскар Барысавіч (н.

18.2.1921, г. Адэса, У краіна), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1972). Н ар. арт. Д агестана (1975). Нар. арт. Расіі (1989). Вучыўся ў Маскоўскай кансерваторы і (1939— 41). Працуе ў ж анрах аперэты , араторыі, песні. Сярод аперэт «Няхай грае гітара» (паст. 1975), «Старыя дамы» (паст. 1978). Аўтар ne­ c e m «Чорнае мора маё», «Вянок Дуная», «Ф рантавікі, надзеньце ордэны», «Велізарнае неба», «Мір дому твайму», песенных цыклаў «3 любоўю да жанчыны», «Гэта — мы», араторы й «Радзіма» і «Гэта час», музыкі да драм. спектакляў і кінафільмаў. Ф ІІЛ ЬЧ А РСКА -А КУ ІП ЭРСКЛ Я д а п а М 0 Г А , меды цы нская даўрачэбная дапамога, якую аказваю ць работнікі з сярэдняй мед. адукацьм й (мед. сёстры, фельчары , акуш эркі). Ажыццяўляецца пад кіраўніцгвам урача ў амбулаторыях, участковых і раённых бальніцах, паліклініках, станцы ях хуткай мед. дапамогі ці самастойна на фельчарска-акушэрскіх пунктах і інш. Уключае даўрачэбную дапамогу (амбулаторна ці дома ў хворага), першую неадкладную дапамогу, фізіятэрапеўт. працэдуры, накіраванне хворых y адпаведныя мед. ўстановы; таксама прафілакт. мерапрыемствы і мед. дапамогу дзецям y дзіцячых установах і школах, экстранную акушэрскую і гінекалагічную дапамогу. Э.А.Вальчук. Ф Ё Л ЬЧ А РС К А -А К У Ш Й РС К І ПУНКТ (Ф А П), перш асная мед. ўстанова сельскага ўрачэбнага ўчастка па аказанні

даўрачэбнай мед. дапамогі насельнідтву і правядзенні санітарна-аздараўленчы х і проціэпідэмічных мерапрыемстваў. Арганізуе патранаж дзяцей і цяжарных жанчын; сістэм. назіранне за станам здароўя работнікаў сельскай гаспадаркі, інвалідаў працы, вайны, дзяцінства і інш. Выконвае функцыі аптэчнага пункта. Гл. таксама Фельчарска-акушэрская дапамога. ЭА.Вальчук. ФЕЛЬЙНЫ, ф е я н ы (франц. feuillants), члены паліт. клуба «Таварыства сяброў канстытуцыі, якое засядае ў фельянаў» y часы Франйузскай рэвалюцыі 1789— 99. Засн. ў Парыжы ў ліп. 1791. Н азва ад занятага клубам пам яш кання м анаскага ордэна фельянаў. Ф . — прадстаўнікі буйной буржуазіі і ліберальнага дваран ства, прыхільнікі кансты туцы йнай манархіі, якія пакінулі якабінскі клуб пасля прыняцця ім петыцыі з патрабаваннем звяржэння караля (16.7.1791). Кіраўнікі: А.Барнаў, А Л ам ет і інш. Ф . панавалі ў Заканад. сходзе (адкры ўся 1.10.1791). Клуб распаўся пасля звярж энн я м ан архіі 10.8.1792. ФЕМІДА, Т э м і д а , Т э м і с , y старажытнагрэчаскай рэлігіі і міфалогіі багіня правасуддзя, тытаніда (гл. Тытаны). Лічыпася дачкой Урана і Геі, другой законнай жонкай Зеўса. Паводле адной з версій міфа, Ф . — маці Праметэя. Стараж. жывапіс і скульптура паказвалі Ф. жанчынай з павязкай на вачах (сімвал непрадузятасці), з рогам багацця і шалямі ў руках. У пераносны м сэнсе «Ф.», «шалі Ф.» — справядлівае правасуддзе, закон.

Феміда Мармур. Каля 300 ла н.э.

ф е м і н і з А ц ы я (ад лац. fem ina ж анчына, самка) y б і я л о г i і, развіццё ў асобін мужчынскага псшу ж аночы х другасных палавых прыкмет. Н азіраецца ў

сам цоў ры б, земнаводны х, птуш ак, млекакормячы х, y т л . ў чалавека, y выніку паруш энняў гарманальнага балансу. Эксперыментальна Ф. выклікаюць y кастрыраваных самцоў перасадкай яечніка ці ўвядзеннем жаночых гармонаў (эстрагенаў). Напр., перасадка яечнікаў кастрыраваным пеўням выклікае ў іх з’яўленне апярэння, галаўнога ўбору і палавога інстынкту, якія характэрны для курэй. У кастрыраваных самцоў млекакормячых (пацукі, малпы) пасля трансплантацыі яечніка ці ўвядзення эстрагенаў развіваюцца малочныя залозы, праяўляецца жаночы палавы інстынкт. Ф Е М ІН ІЗ М (ф ранц. féminisme ад лац. fem ina ж анчы на), ж аночы сац.-паліт. рух, мэта якога —■. ім кненне да раўнапраўя ж анчы н з мужчынамі ва ўсіх сф ерах грамадства; y больш ш ырокім сэн се — асобная філас. кан цэп цы я сацы якульт. развіцця. Ідэалогія Ф . зарадзілася ў канцы 18 ст., пасля выхаду ў свет прац А. д э Гуж (Ф ранцы я), А.Адамс (ЗІПА ) і М .У олстанкраф т (Англія), якія выступалі супраць ды скрымінацы і ж анчы н y грамадстве. А рганізацыі ж ан. руху (гл. Суфражысткі) з 1840-х г. ф арм іраваліся ў ЗШ А , y 1850-я г. — y Вялікабры таніі, y 1860-я г. — y Ф ранцы і і Германіі, y 1870— 80-я г. — y С какды наўскіх краінах. Д ля тагачаснага руху Ф . цэнтральны м было пы танне ўраўнав ан н я ж анчы н y правах з мужчынамі (на адухацыю , валоданне маёмасцю , выбарчае права і г д .). П асля таго я к y 1920-я г. ж анчы ны ў болы насці еўрап. і амер. краін атрымалі выбарчыя правы, «першая хваля Ф.» пайш ла на спад. 3 1960-х г. пачаўся новы ўздым ж аночага руху, т. зв. «другая хваля Ф > , н а ідэалогію як ой паўплывала кніга Б.Ф ры дан «Таямніца жаноцкасці» (1963). У 1966 y ЗШ А створана Н ац. ж ан. арг-цы я (Н Ж А ), пры яе ўдзеле разгарнуўся масавы ж аночы рух, як і ахапіў больш асць развітых зах. краін. М этай Ф . стала барацьба за роўнасць ж анчы ны ў сям ’і, за права на паўнавартасную прафесійную працу і пд. У вы ніку да 1980— 90-х г. зн ач н а павысіўся статус ж анчы ны ў грамадстве. Літ.: Фемнннзм: проза, мемуары, пнсьма: Пер. с англ. М., 1992; Ф р н д а н Б. Загадка женственностн: Пер. с англ. М., 1994. І.Р. Чыкалава. Ф Е М ІС Т 0 К Л (Themistoklês; каля 525 — каля 460 да н.э.), аф інскі дзярж. дзеяч і палкаводзец. 3 493/492 да н.э. неаднаразова займ аў пасады архонта і стратэга, абараняў інтарэсы гандл.-прамысл. слаёў і беднаты, ставіў за мэту ператвары ць А ф іны ў марскую дзяржаву, для чаго ўмацаваў порт П ірэй, стварыў ф лот тры эр. У 487— 486 да н.э. правёў паліт. рэф ормы (выбары архонтаў па ж эрабі, магчы масць коннікам займацр гэтую пасаду, вы зваленне калегіі стратэгаў ад кантролю арэапага). У час грэка-персідскіх войнаў 500— 449 да н.э. быў ініцы ятарам стварэння Дэлоскага саюза, ф акты чн а кіраваў грэч. флотам y бітве каля в-ва Саламін (480 да н.э:). Садзейнічаў вы зваленню грэч. гарадоў М.Азіі ад улады персаў. У выніку інтрыг

ФЕНАГЕНЕТЫКА_________ 351 аф ін скай арыстакратыі і спартанскіх алігархаў вы гнаны з Афінаў (471 да н.э.). Апош нія гады ж ы цця правёў y перс. цара Артаксеркса I. Літ.: П л y т a р х. Нзбранные жпзнеопнсання: Пер. с іреч. T. 1. М., 1990; Н е п о т K. О знаменнтых нноземных полководцах; Нз кнмга о рнмскнх нсторяках: Пер. с лат. М., 1992; Герон Грецнн в войне в мнре: Нсторня Грешш в бногр. Г.В.Штолля: Пер. с нем. М., 1992. А.Г.Зельскі. Ф ЕМ ТА ... (ад лац. fem ten пятнаццаць), дзесятковая прыстаўка для ўтварэння найменняў дольных адзінак, роўных 10'15 зы ходны м адзінкам. Пазначаецца ф. Н ап р., 1 ф м (фемтаметр) = 10'15 м. Ф Ё М Ы , ваенна-адм . акругі ў Візантыі ў 7— 13 ст. Узніклі пасля распаду познары м. правінцы яльнай сістэмы з яе дакладны м падзелам на ваен. і грамадз. ф ункцы і. Н а чале Ф . стаялі стратыгі, як ія засяроджвалі ў сваіх руках ваен. кам андаванне, суд. ўладу і падатковае кіраванне. 3 8 ст. пачалося драбленне Ф . і абм еж аванне ўлады стратыгаў. У 11 ст. Ф . ператвары ліся ў дробны я ваен. акругі, якія аб’ядноўваліся ў дукаты і катэпанаты . Д а 13 ст. Ф . захаваліся толькі ў Нікейскай імперыі. У 14 ст. фемную сістэму замянілі ўдзелы. Ф Е Н (ад грэч. phainô выяўляю, паказваю ) y генетыцы, варыяцыя адзнакі, абумоўленая генатыпам, якую нельга падзяліць на састаўны я кампаненты без страты якасці. Адрозніваю ць Ф . фізіялагічньм (напр., эдольнасць ці няздольнасць чалавека адчуваць смак фенілтыякарбаміду), біяхімічньм (наяўнасць або адсугнасць ферментаты ўнай акты ўнасці), паводзінскія (напр., выбар рознай апты мальнай т-ры мыш амі розных ліній), якасны я (напр., масць ж ывёлы), колькасны я (напр., вага жывёлы) і інш. У некат. выпадках Ф . кантралюецца адным генам, але часцей — некалькімі (гл. Камплементарнасць, Полімерыя). Генатыпічная абумоўленасць Ф . — фундамент для развіцця фенетыкі. Р.Г.Заяц. Ф Е Н (Fenn) Д ж он Бенет (н. 15.6.1917, Н ью -Й орк), амеры канскі хімік. Чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук (2000). С кончыў Іельскі ун-т (1940). 3 1952 y П ры нстанскім ун-це (з 1959 праф .), y 1967— 87 y Іельскім ун-це. 3 1994 праф. ун-та г. Рычманд. Навук. працы па аналіт. хіміі і мас-спектраметрыі. Прапанаваў новы метад іанізацыі арган. малекул распыленнем бялковых раствораў y моцным эл. полі, ш то дазволіла ідэнтыфікаваць, аналізаваць структуру і вы значы ць малекулярны я масы малекул Д Н К і бялкоў (1988). Залаты медаль імя Дж .Томсана. Нобелеўская прэмія 2002 (з К.Вютрыхам і K. Taнака). М.М.Касцюковіч. Ф ЕН А ГЕН ЁТЫ КА (ад фен + генетыка), раэдзел генетыкі, ш то вывучае

352

ФЕНАКІТ

шляхі рэалізацыі спадчьш най праграмы ў працэсе індывід. развіцця арганізма (антагенезу). Даследуе малекулярны я механізмы ўздзеяння генаў, рэгуляцы ю іх актыўнасці і ўзаемадзеяння, ролю спадчы ннасці і асяроддзя ў ф арм іраванні адзнак арганізмаў. Гл. таксам а Фен, Фенатып, Фенакопія. Р.Г.Заяц. Ф ЕН А К ІТ (ад грэч. phenax падм анш чык), мінерал падкласа астраўных сілікатаў, ортасілікат берш ію , Be2[S i0 4].

Mae аксіду берьшію 44%, прымесі алю мінію, жалеза, магнію, кальцы ю і інш. Крыш талізуецца ў тры ганальнай сінганіі. Утварае сачавіцападобны я, кароткаі доўгапрызматы чны я, ігольчатьш (у сфералітах) крышталі. Колер белы, руж овы, вінна-жоўгы або бясколерны . Бляск ш кляны. Цв. 7,5— 8. Ш чы льн.

2,95— 3 г/см 3. Люмінесцыруе. Т рапляецца ў пегматытах, грэйзенах, гідратэрмальных жылах і метасаматытах. Руда берылію. Празры сты я крыш талі — каш тоўны я камяні.

Фенакіт

Ф Е Н А К 0П 1Я , няспадчы нная змена фенатыпу (мадыфікацыя), падобная на праяўленне пэўных змен генатыпа (м у тацый). Звы чайна з ’яўляецца вынікам уздзеяння фіз. і хім. агентаў на генетычна нармальны (немутантны) арі^інізм, ш то развіваецца. Н апр., частае ўж ыванне алкаголю цяж арнай ж анчы най можа вы клікаць паруш энне развіцця зародка, падобнае на спадчы нны сівдром — хваробу Даўна. 3 вы сокай частатой Ф . індуцыруюцца на пэўных стадыях антагенезу (кры ты чныя перыяды); адзін і той жа агент н а розных стадыях выклікае розныя Ф ., a розныя фактары пры ўздзеянні на адну і тую ж стадыю — аднолькавыя. Ф енакапіраванне вы карыстоўваецца я к метад вы вучэння заканамернасцей рэалізацыі генет. інф арм ацыі ў ходзе антагенезу. Р.Г.Заяц. Ф ЕН А Л А ГІЧ Н Ы Я K Â PT bl, тэматы чны я геаграфічныя карты , якія адлю строўваюць сезонную дьш аміку пры родных з ’яў. П адзяляю цца н а ф енаклім аты чны я (сезонны я змены т-ры , коль-

касці ападкаў і інш .), ф енагідралагічны я (напр., устанаўленне і сыход снегавога покры ва, ледастаў на рэках, паводкі і інш .), ф ітафеналагічны я (набраканне і раскры цйё пупыш ак, цвіценне, плоданаш энне раслін), зоаф еналагічньм (абудж эн не жывёл ад спячкі, сезонны я міграцы і, гнездаванне птуш ак), меды каф еналагічны я (сезонны я ачаговы я захворванні). Ф .к. складаю ць паводле звестак назіранняў т.зв. феналагічны х сетак, якія ўклю чаюць ш матлікія ф еналагічны я пункты, a таксама паводле ды станцы йнай здымкі. М аю ць практы чнае значэнне для сельскай і лясной гаспадаркі, паляўнічага промыслу і інш. Ф Е Н А Л А гіЧ Н Ы Я H A 3IPÀ H H I, назіранні над сезонны мі з ’явамі пры роды , рэгістрацьм часу іх надыходу і закан чэння. Уюпочае рэгістрацыю сезонны х з ’яў ж ы вой (расл. і жывёльны свет) і неж ы вой (ледастаў, ускры ццё рэк, сход снегавога покры ва і інш .) прыроды. Служ аць для вы вучэння біял. і геагр. а б ’ектаў і для ўстанаўлення ф еналагічных заканам ернасцей y прыродзе (гл. Феналогія). Асн. метад — візуальныя назіранні на працягу многіх гадоў на спец. вылучаных тыповы х для мясц. умоў участках (у лесе, на лузе, y парку, полі і інш .). П а вы ніках Ф .н. складаю ць календары пры роды і феналагічнш карты. Н а Беларусі асобны я Ф .н. праводзяц ц а з канца 19 ст., масавыя з 1920-х г. на аграм етэаралагічных і метэаралагічных станцы ях. 3 1950-х г. матэрыялы Ф .н . публікуюцца ў аграметэаралагічны х ш тогодніках і даведніках Рэсп. гідраметэацэнтра. Ф Е Н А Л 0Г 1Я (ад грэч. phainornena з ’явы + ..логія), навука аб сезонны х з ’явах пры роды , тэрм інах іх надыходу і пры чы нах, якія вы значаю ць гэтыя тэрміны. Вывучае сезон ны я з ’явы ў жывой прыродзе (біяф еналогія), даты ўстанаўлення і сходу снегавога покры ва, перш ага і апош н яга замаразкаў, ледаставу і інш. Асн. метад — феналагічныя назіранні, на аснове якіх складаю цца календары пры роды , феналагічныя карты, даведнікі, вы значаю цца фенолага-геагр. заканам ернасці пры роды , планую цца мерапры емствы па сельскай, лясной, паляўнічай і інш. гаспадарцы. Д аны я Ф . ўлічваю цца пры арганізацы і мерапрыемсгваў па ахове прыроды, ахове здароўя (для вы значэння тэр м іш ў прафілакт. работ, барацьбы з сезонны мі хваробамі), барацьбе з хваробамі і ш коднікамі раслін і інш . Я к навука Ф . ўзнікла ў 18 ст. (Р.Рэам ю р, К Л ін ей ). Н а Беларусі сістэм аты чны я феналагічны я назіран н і вядуцца з канца 19 ст. 3 1924 пы танн і Ф . вы вучаю цца ў Бел. с.-г. ін-це і Ц энтр. бат. садзе Н ац. АН Беларусі, з 1947 y ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі, y 1946— 76 y БДУ. Літ:. III к л я р А.Х. Сеэонное развнтне прнроды Белорусснн. Мн., 1959; Ш у л ь ц Г.Э. Обшая фенологня. Л., 1981; Ю р к е в н ч М.Д., Я р о ш е в н ч Э.П. Сезонное развмтне лесной растлтельностн Белорусснв. Мн., 1986. А.З.Цюцюноў.

Ф ЕНА М ЕНАЛАП ЧН АЯ Ш К 0Л А ПРАВА, кірунак прававой думкі ў 20 ст., які абапіраецца на фенаменалогію. Асн. прадстаўнікі; А .Рэйнах, Ф .Каўфм ан , Г .К оніг, К .К осіо і інш. Ф.ш.п. прэтэндавала на пераадоленне неакантыянскага ідэалізму, што панаваў y зах. навуцы права ў пач. 20 ст. 3 пазіцыі reTaft ш колы права мае сваю анталагічную аснову — незалежнае ад заканадаўца быццё. Ідэальную аснову («эйдао права) складаюць не рэальныя грамадскія адносіны, сац.-эканам. і паліт. лад, a асобы свет «быцця прававых паняццяў і норм». Складаны працэс аалюстравання сац. адносін і інгарэсаў, мэтаў y прававых нормах y вьшіку свядомай мэтанакіраванай дзейнасці праватворчых оргаш ў выяўляецца прадстаўнікамі Ф .ш .п. як «угадванне» заканадаўцам або суддзёй гатовых, сфарміраваных прававых мадэлей. Ф Е Н А М Е Н А Л ІЗМ , філасоф скае вучэнне, згодна з якім чалавечаму пазнанню лічьвдца даступнай толькі сукупнасць элементарных пачуццёвых кампанентаў (адчуванняў), a не аб ’екты матэрыяльнага свету, ш то існуюць незалеж на ад свядомасці. Адзінай даступнай чалавеку рэальнасцю прызнае пачуццёвыя ўспрыманні, якія складаю ць змест яго пазнання. Гранічны Ф . адлюстраваны ў поглядах Д ж .Берклі, які разглядаў рэчы я к збор ідэй y выглядзе камбінацыі адчуванняў. Д .Ю м лічыў рэчы прадуктамі ўяўлення, Д ж .С .М іль — сукупнасцю актуальных і патэнцы яльны х адчуванняў. Махісты (Э.М ах, Р.Авенарыус і інш .) пад рэчамі разумелі комплекс адчуванняў — элементаў «чыстага вопыту». Т.зв. аб’ектыўныя фенаменалісты пры знавалі існаванне аб ’ектыўнага свету, але лічылі яго сукупнасцю непазнавальных «рэчаў y сабе», сцвярджалі, ш то пазнанне звязана толькі з фактамі свядомасці і не можа выйсці за яе межы (І.К ант, А .Ш апенгаўэр, І.Ф.Гербарт, Р.Г.ІІотцэ, Э.Гартман і інш .). Элементы Ф . характэрны для англа-амер. неарэалізму, прадстаўнікі якога атаясамлівалі матэры яльны я аб ’екты з пачуццёвымі звесткамі, адначасова прызнавалі і залеж насць аб’екты ўнага свету ад суб’е ш пазнанн я, і яго існаванне па-за межамі свядомасці індывіда. Прадстаўнікі Hea­ rtазітывізму лічылі, ш то пазнанне павінна абмяжоўвацца непасрэдна дадзены м вопытам ці мовай. Лінгвісгычны Ф . пры знае вы казванні пра матэрыяльны я аб ’екты эквівалентнымі выказванням пра пачуццёвыя звесткі. ВДз.Марозаў. Ф Е Н А М Е Н А Л 0Г ІЯ (ад феномен + ..логія), y ш ы рокім сэнсе — філасофскае вучэнне пра з ’явы свядомасці; y вузкім — кірунак y філасофіі 20 — п ач. 21 ст., прадстаўнікі якога імкнуцц а вызваліць філас. свядомасць аа натуралісты чны х установак. Яны абвяшчаюць сф ерай філас. аналізу рэфлексію свядомасці пра свае акты і іх змест, выяўлен-

не першапачатковых асноў пазнання чалавечага існавання і культуры. У гісторыі філасофіі паняцце Ф. атрымала шэраг трактовак: як навука пра прадметы вопыту (І.Кант, І.ГЛамберт), вучэнне пра канкрэтныя выяўленні абсалютнага духу, якія ў гіст. развіцці паслядоўна змяняюць адно аднаго (Г.Гегель). У 19 ст. пад Ф. таксама разумелася апісальная псіхалогія, якая проціпастаўлялася тлумачальнай. Аўстр. філосафы і псіхолагі Ф.Брэнтана, К.Штумпф, А.Мейнанг распрацавалі метадалагічныя сродкі апісання і класіфікацыі псіхічных феноменаў. Узнікненнс Ф. як самаст. ўплывовага кірунку ў філасофіі звязана з канцэпцыяй Э.Гусерля, які прапанаваў разглядаць Ф. як метад даследавання «чыстай» свядомасці і іманентных, апрыёрных структур чалавечага існавання. Гал. ўвага ў Ф. звяртаецца на пазавопытньм, пазагіст. структуры свядомасці, што забяспечваюць яе рэальную дзейнасць і супадаюць з ідэальнымі значэннямі ў мове і псіхал. перажываннях. Ф. дапамагае раскрываць y свядомасці неабходньм сэнсавыя, інварыянтныя перадумовы ўспрымання аб’ектаў і інш. форм пазнання. Ф. выступае супраць пазнання рэальных фактаў y прыроднай ці сац. сферы, a суб’ект пазнання разглядае як увасабленне «чыстай» свядомасці, a не як эмпірычную, сац. і псіхафізіял. істоту. У псіхічных ф еноменах фенаменолагі вылучаюць шэраг стуктурных элементаў: моўньм абалонкі, разнастайныя псіхічныя перажыванні, прадмет мыслення ў свядомасці, сэнс — інварыянтную структуру і змест моўных выразаў; прадмет мыслення і сэнс, на іх думку, складаюць інтэнцыянальную («сэнсастваральную») структуру свядомасці. Згодна з Ф ., прадметнае быццё іманентна ўласціва свядомасці і набьшае сэнс y суадносінах з ёю. Ф енаменалагічная ўстаноўка здзяйсняецца з дапамогай метаду р эд у к ц ы і, які дазваляе разглядаць суб’екг пазнання як трансцэвдэнтальны свет агульназначных ісцін, што ўзвышаюцца над эмпірычнапсіхал. свядомасцю і надаюць ёй акрэслены сэнс. Ф. значна паўплывала на гуманіт. думку 2 0 ст.; яе ідэі пакладзены ў аснову экзіст энц ы я лізм у (Ж.П.Сартр, МХайдэгер), увайшлі ў склад філас. герменеўгыкі (Г.Г.Гадамер) і аксіялогіі (М.Шэлер), знайшлі адлюстраванне ў эстэтыцы (Р.Інгардэн), правазнаўстве (Х.Конрад-Марціус), сацыялогіі (М .Натансон, А.Шуц, А.Фіркант) і інш. Літ.: М о т р о ш н л о в а Н.В. Прннцнпы a протвворечня феноменологнческой фнлософяя. М., 1968; Г у с с е р л ь Э. Фмлософяя как строгая наука: Пер. с нем. Новочеркасск, 1994; Антологня феноменологнческой фялософнн в Росснн. Т. 1—2. М., 1998— 2000; Х а й д е г г е р М. Основные проблемы феноменологня: Пер. с нем. СПб., 2001; Сa р т р Ж.П. Бытне н ннчто: Пер. с фр. М., 2002.

В.І.Боўш.

ФЕНАНТР^Н, кандэнсаваны (трыцыклічны) араматычны вуглевадарод, СнНіо. Бясколерныя крышталі, t„., 101 °С. He раствараецца ў вадзе, раствараецца ў этаноле, дыэтылавым эфіры, бензоле (растворы флуарэсцыруюць блакітным колерам). Хім. ўласцівасцямі падобны да нафтаяіну. У прыродзе па12. Бел. Э н . Т. 16.

шыраны вытворныя Ф. (напр., алкалоіды групы марфіну, некат. тэрпены). Звычайна вылучаюць з антрацэнавай фракцыі каменнавугальнай смалы. Выкарыстоўваюць як стабілізатар выбуховых рэчываў, кампанент дымавых саставаў і некат. фарбавальнікаў. ГДК 0,8 мг/м3, ФЕНАПЛАСТЫ, пластычныя масы на аснове фенола-фармальдэгідных смол. Вьш ускаюша ў выглядзе прэс-парашкоў (напаўняльнік — каалін, графіт, кокс і інш.), слаістых пластыкаў (напаўняльнік — папера, тканіны), валакнітаў (напаўняльнік — сечаныя валокны), газанапоўненых пластыкаў — пенафенапластаў. Устойлівыя да ўздзеяння вады, раствораў к-т і солей, арган. растваральнікаў, доўга захоўваюцца пры т-рах да 200 °С, нетаксічныя. Ф. перапрацоўваюць y вырабы гарачым прасаваннем, ліццём пад ціскам. Выкарыстоўваюцца як цеплаахоўныя, цеплаізаляцыйныя, антыкаразійныя матэрыялы, y вытв-сці вырабаў агульнатэхн. прызначэння, дэталей радыё- і электратэхнікі і інш. ФЕНАТЫ П (ад фен + тып), асаблівасці будовы і жыццядзейнасці арганізма, абумоўленыя ўзаемадзеяннем генатыпа з навакольным асяроддзем. Ф. — прыватны выпадак рэалізацыі генатыпа ў канкрэтных умовах, таму ч. генатыпічных магчымасцей не выяўляецца. Напр., y аднаяйцавых блізнят, што маюць аднолькавы генатып, магчымы фенатыпічныя адрозненні, калі блізняты развіваліся ў розных умовах. У працэсе мікраэвалюцыі адбор адбываецца па Ф. асобін. Звычайна ў папуляцыі захоўваюцца асобіны з шырокай нормай рэакцыі, межы якой вызначаюцца генатыпам, або асобіны патрэбнага Ф ., які больш жорстка вызначаецца генатыпам. У гэтым выпадку адбор па Ф. пры наяўнасці асобін з розным генатыпам апасродкавана прыводзіць да адбору па генатыпе, што спрыяе замацаванню ў генет. матэрыяле адзнак, карысных для выжывання. Р.Г.Заяц. ФЕНАТЫПІЧНАЯ ЗМ ЁНЛІВАСЦЬ y б і я л о г і і,„гл. ў арт. Мадыфікацыі. Ф ЕНАТЫ ЯЗІН, д ы б е н з а т ы я з і н , адно з гетэрацыклічных злучэнняў. Жоўтыя крышталі, мал. м. 199,3, W 182 °С, добра раствараецца ў гарачым этылавым спірце, дрэнна — y эфіры, ліграіне. Mae ўласцівасці араматычных злучэнняў. Атрымліваюць Ф. цыклізацыяй дыфеніламіну з хларыдамі серы. Вытворныя Ф. — лек. сродкі (напр., аміназін), інгібітары полімерызацыі. Выкарыстоўваюцца для атрымання сярністых фарбавальнікаў, y якасці інсектыцьшаў і антыаксідантаў. ФЕНЁТЫКА (ад фен), раздзел біялогіі, што вывучае паяўленне і размеркаванне генатыпічных варыяцый адзнак (фенаў). Тэрмін прапанаваны рас. генетыкам М.У.Цімафеевым-Расоўскім (1973).

ФЕНІЛАЛАНІН

353

Тэарэт. аснова — закон гамалагічных радоў y спадчыннай зменлівасці. 3 дапамогай метадаў Ф. вызначаюша межы папуляцый і іх груп, вывучаецца структура папуляцый, уздзеянне фактараў эвалюцыі, рэканструюецца філагенез відавых форм і інш. Літ:. Я б л о к о в А.В. Фенетнка: Эволюцня, популяцня, прнзнак. М., 1980; Фенетнка популяцнй. М., 1982; Я б л о к о в А.В., Л a р й н a Н.Н. Введенне в фенетнку популяцнй. М., 1985. Ф ЁНІІ (англ. Fenians ад стараж.-ірл. fiann — назвы легендарнай ваен. дружыны стараж. ірландцаў), ірландскія рэвалюцыянеры-рэспубліканцы 2 -й пал.

19 — пач. 20 ст., члены тайных арг-цый «Ірл. рэсп. брацгва» (ІРБ, 1857— 1924). Дзейнічалі ў Ірландыі, Вялікабрытаніі, сярод ірл. эмігрантаў ЗШ А, Канады, краін Паўд. Амерыкі, выступалі за вызваленне Ірландыі ад брыт. калан. панавання і стварэнне незалежнай Ірл. рэспублікі. Прыгрымліваліся змоўніцкай, тэрарыст. тактыкі. Узнятае імі ў Ірландыі паўстанне 1867 пацярпела паражэнне. Члены ІРБ удзельнічалі ў Ірландскім паўстанні 1916. У 1905 на базе руху Ф. ўзнікла паргыя Шын фейн. Ф ЁНІКС, y міфалогіі стараж. фінікійцаў, егіпцян, грэкаў і інш. народаў казачная птушка. Пражыўшы некалькі стагоддзяў, яна, паводле адной з версій міфа, спальвала сябе, a з попелу нараджалася зноў маладой і адноўленай. Вобраз Ф. выкарыстаны ў сімволіцы хрысціянства. У пераносным сэнсе Ф. — сімвал вечнага адраджэння і неўміручасці. Ф ЁНІКС (лац. Phoenix), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркая зорка 2,4 візуальнай зорнай велічыні. 3 тэр. Беларусі не відаць. Гл. таксама Зорнае неба. ФЁНІКС (Phoenix), архіпелаг y Ціхім ак., y цэнтр. ч. Палінезіі, y складзе Кірыбаці. Пл. 28 км2. Уключае 8 каралавых атолаў, найб. в-аў Кантан (Абарырынга). Большасць астравоў узвышаецца на 5 — 6 м над узр. м., укрыты какосавымі пальмамі і хмызнякамі. На в-ве Какган адм. ц. архіпелага і аэрапорт. Ф ЁНІКС (Phoenix), горад на ПдЗ ЗША, гл. Фінікс. ФЁНІКС, род кветкавых раслін, тос, што фінікавая пальма. ФЕНІЛАЛАН^Н, незаменная ам інакіслата C 6 H 5CH 2CH (NH ?)COOH. Уваходзіць y састаў амаль усіх прыродных бялкоў (акрамя пратамінаў), сустракаецца ў арганізмах y свабодным стане. Біяхім. папярэднік y біясінтээе Ф. ў раслін і мікраарганізмаў — фенілпіравінаградная к-та. Патрэба ў Ф. павялічваецца пры алсугнасці ў ежы тыразіну. Пры нармальным абмене праз тыразін пераўтвараецца ў дыоксіфенілаланін, меланіны, адрэналін, норадрэналін, y некат. ступені пераамінуецца. Спадчыннае

354 __________ ФЕНІЛБЕНЗОЛ парушэнне абмену Ф. прыводзіць да фенілкетанурыі (адставання фіз. і псіхічнага развіцця, расстройстваў рухаў і мышачнага тонусу). Ф Е Н ІЛ Б Е Н 30Л , тое, што дыфеніл.

ФЕНІЛКАРБІНбЛ, тое, што бензілавы спірт. «ФЕНІЧЭ» (La Fenice), оперны тэатр y г. Венецыя (Італія); адзін са старэйшых італыш. муз. т-раў. Адкрыты ў 1792. Пабудаваны паводле праекта арх. Дж.Сельвы. Сгавіліся оперы італьян. кампазітараў, з 2 0 ст. — класічныя оперы, балеты і аперэты, a таксама творы сучасных кампазітараў. 3 т-рам звязана дзейнасць кампазітараў В.Беліні, Дж.Вердзі, Г.Даніцэці, Р.ІТеанкавала, Дж.Расіні, І.Стравінскага, Р.Штрауса і інш., некаторьм творы пастаўлены тут упершыню. На сцэне т-ра выступалі спевакі К.Бергонцы, В.Віндгасен, Дж.Грызі, М.Калас, М.Малібран, Дж.Паста, Дж.Рубіні, К.Унгер, Э.Ш варцкопф і інш. Ф Е Н 0Л , к а р б о л а в а я к і с л а т а , араматычнае злучэнне, С 6 Н 5 ОН; першы прадстаўнік гамалагічнага шэрагу фенолаў. Бясколерныя крышталі, якія ружавеюць на паветры, з характэрным пахам, 40,8 °С, 181,8 °С. Добра раствараецца ў арган. растваральніках, сярэдне — y вадзе. Слабая к-та, з асновамі ўтварае солі — феналяты. Лёгка ўступае ў рэакцыі электрафільнага замяшчэння (нітраванне, браміраванне і інш.). Атрымліваюць раскладаннем гідрапераксіду кумолу (кумольны метад), дэкарбаксіліраваннем бензойнай к-ты (талуольны метад), гідролізам- хлорбензолу інш. Выкарыстоўваюць y вытв-сці ф ен о ла -а л ід эгід ны х см ол, капралактамаў, фарбаў, пестыцыдаў, лек. сродкаў і інш. Выклікае парушэнні функцый нервовай сістэмы, дыхання і кровазвароту; раадражняе слізістыя абалонкі, выклікае апёкі на скуры. ГДК y паветры 0,0СЗ мг/м3. Я .Г .М іляш кевіч.

ФЕНбЛА-АЛЬДЭПДНЫЯ

СМ 0ЛЫ ,

сінтэтычныя смалы, прадукты полікандэнсацыі фенстаў з альдэгідамі. Цвёрдыя ці вадкія аморфныя рэчывы. У якасці фенольнай кампаненты выкарыстоўваюць уласна фенол і яго алкіл- і арылвытворныя (напр., крэзолы, ксіленолы), бісфенолы, a таксама прадукты перагонкі каменнага вугалю, сланцаў, нафты, складаныя расл. сумесі і інш. У якасці фенольнай кампаненты пераважна выкарыстоўваюць водныя растворы фармальдэгіду (фармалін) ці яго цвёрдыя вытворныя — ге ксаметыле нтэтра мін, парафармальдэгід, трыаксан (гл. Фенола-фармальдэгідныя смолы) і фурфурол (гл. Фуранавыя смолы). Я .Г .М іля ш кевіч.

Ф ЕН бЛ А-Ф А РМ А Л ЬДЭгідН Ы Я СМ 0ЛЫ , сінтэтычныя смолы, прадукты полікандэнсацыі фенолаў з фармальдэгідам ці яго вытворнымі. Атрымліваюць сінтэзам зыходных смол, хім. мадыфіклцыяй і спалучэннем з інш. матэрыяламі, пераўтварэннем іх y ацверджаныя густасеткавыя палімеры. Улас-

цівасці Ф .-ф.с. вызначаюцца ўмовамі іх атрымання: пры лішку фенолу і наяўнасці кіслых каталізатараў атрымліваюць тэрмапластычныя навалачныя смолы; пры лішку фармальдэгіду ў прысутнасці асноўных каталізатараў — тэрмарэактыўныя рэзольныя смолы. Вадкія ці цвёрдыя аморфныя рэчывы ад светла-жоўтага да цёмна-карычневага колеру. Добра раствараюцца ў водных растворах шчолачаў, фенолаў, спіртоў, кетонаў і інш. палярных растваральніках. Ацверджаныя Ф.-ф.с. належаць да жорсткіх крохкіх цепла- і тэрмаўстойлівых палярных палімераў. Выкарыстоўваюць як сувязнае ў вытв-сці кампазіцыйных матэрыялаў на аснове драўніны і паперы (драўняна-валакністых і драўняна-стружкавых пліт, фанеры), тканін, ф е н а п ла с т а ў, цеплагукаізалявальных пенапластаў, кляёў, лакаў, эмалей, запівачных, прамочвальных і святлоадчувальных (фотарэзістаў) матэрыялаў, таксама ў якасці вулканізавальных дамешкаў y каўчук і іуму, стабілізатараў палімерных матэрыялаў і інш. Л і т К н о п А., Ш е й б В. Фенольные смолы ^ матерналы на нх основе: Пер. с англ. М., 1983. Я .Г .М іля ш к евіч . ФЕНОЛФГАЛЕІН, арганічнае злучэнне, С 20 Н 14О4 , індыкатар. Бяскшерныя іфышталі без паху і смаку, 277— 279 °С. Дрэнна раствараецца ў вадзе, раствараецца ў этылавым спірце і эфіры. У аналіт. хіміі — індыкатар (нейтральны і кіслы растворы Ф. бясколерныя, шчолачны — малінавы); y медыцыне — слабільны сродак (пурген).

ца за межамі вопыту і з ’яўляецда прадметам інтэлектуальнага сузірання. І.Кант імкнуўся з дапамогай паняцця Ф. рэзка адмежаваць з ’яву ад сутнасці, якую лічыў непазнавальнай (гл. Агнастыцызм). 3 пункту гледжання дыялект. матэрыялізму непераадольнай мяжы паміж сутнасцю і з ’я вай няма; сутнасць пазнаецца праз з ’яву. 2) Незвычайная, рэдкая з ’ява, выключны факт, чалавек. ФЁНХЕЛЬ (Foeniculum), род кветкавых раслін сям. парасонавых. 2 віды. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Афрыцы. Стараж. культура Егіпта і Кітая, y Расіі — з пач. 20 ст. На Беларусі культывуецца Ф. звычайны, або апгэчны кроп (F. vulgare). Двух- і шматгадовыя травяністыя расліны з тоўстымі стрыжнёвымі каранямі. Галінастыя сцёблы выш. да 2 м, гладкія, акруглыя з сіняватым налётам. Цёмна-зялёнае лісце яйцападобна-трохвугольнае, 3—4-перыстарассечанае. Кветкі дробныя, жоўтыя, сабраныя ў складаны плоскі парасонік. Плод — двухсямянка. Mae 2—6% эфірнага алею, які выкарыстоўваецца ў харч. прам-сці, медыцыне, парфумерыі. Лісце і насенне ўжываюцца як прыправа, макуха (мае да 20% бялку) ідзе на корм жывёле. Лек., харч., тэхн., кармавыя расліны. В.М .Прохараў,

Ф Е Н 0Л Ы , арганічныя злучэнні араматычнага раду, y малекулах якіх гідраксільныя групы звязаны з атамамі вугляроду араматычнага калыда. Паводле колькасці гідраксільных груп вылучаюць адна- (напр., фенол, нафтол, крэзол), двух- (гідрахінон, піракатэхін, р эзарцын) і шмататамньм Ф. (пірагалол, флораглюцын). Паводле колькасці араматычных ядзер адрозніваюць уласна Ф ., нафтолы (2 кавдэнсаваныя ядры), антролы (3 ядры), фенантролы (4), бензатэтролы (5) і інш. Бясколерныя ці афарбаваныя крышталі або вадкасці, большасць мае моцны характэрны пах. Добра раствараюцца ў этаноле, дыэтылавым эфіры, ацэтоне, абмежавана — y бензоле, вадзе. Маюць слабакіслотныя ўласцівасці: y растворах шчолачаў утвараюць солепадобныя злучэнні (феналяты), якія ацыліруюцца з утварэннем складаных эфіраў і алкіліруюцда з утварэннем простых эфіраў. Атамы вадароду ядра Ф. лёгка замяшчаюцца ў рэакцыях галагеніравання, нітравання, сульфіравання і інш., што звязана з наяўнасцю гідраксільнай групы (моцнага орто-поро-арыентанта). Для Ф. характэрны таксама рэакцыі кандэнсацыі. Атрымліваюць Ф. акісленнем араматычных вуглевадародаў і цыклаалканаў, гідролізам арылгалагенідаў, шчолачным плаўленнем араматычных сульфакіслот і інш., вылучаюць з каменнавугальнай смалы, расл., сыравіны. Выкарыстоўваюць y вытв-сці фенола-альдэгідных смол, паверхнева-актыўных рэчываў, фарбавальнікаў, лекаў, антыаксідантаў і інш. Таксічныя. Я .Г .М іля ш кевіч . Ф Е Н 0М Е Н (грэч. phainomenon тое, што з ’яўляецца), 1 ) паняцце, якое азначае з ’яву, што пасцігаецца ў вопыце з дапамогай пачуццяў. Прынцыпова адрозніваецца а д н а ў м е н а , які застаец-

Фенхель звычайны.

Ф Е 0 Д (позналац. feodum ад стараж,герм. fihu, fehu маёнтак, маёмасць + od уладанне), y сярэдневяковай Зах. Еўропе землі або фіксаваны даход з іх, якія сеньёр (буйны землеўласнік: імператар, кароль, герцаг, граф і г.д.) перадаваў y спадчыннае ўладанне свайму васалу (гл. Васалітэт) на ўмовах выканання васалам ваен. ці прыдворнай службы і выплаты ўстаноўленых звычаем грашовых сум. Непасрэдным папярэднікам Ф. быў бенефіцый. Найб. пашырэнне Ф. меў y 11— 15 ст. 3 развіццём таварна-грашовых адносін і пераходам да сістэмы наёмнага войска Ф ., уладанне якім ужо не

было непасрэдна звязана са службай сеньёру, ператварыўся ў юрыд. фікцыю. ФЕР..., ФЕРА... (ад лац. ferrum жалеза), састаўная частка складаных слоў, якія абазначаюць адносіны да жалеза, напр., ферыты, ферасплавы. ФЕРАДЫНАІУгіЧНАЯ ПРЫЛАДА, прылаоа для вымярэння эл. велічынь, заснаваная на ўзаемадзеянні магн. палёў рухомай і нерухомай шпуль з токам. Разнавіднасць электрадынамічнай прылады, y якой магн. поле нерухомай шпулі ўзмацняецца магнітаправодам з ферамагн. матэрыялу. Выкарыстоўваюцца пераважна як тэхн. шчытавыя (часам пераносныя) амперметры, вальтметры і ватметры (паказвальныя і самапісныя) ва ўмовах вібрацыі, трасення 1 ўдараў. Пры вымярэнні сілы току і напружання абмоткі шпуль уключаюць паслядоўна; пры вымярэнні магугнасці прапускаюць ток: праз нерухомую шпулю — прапарцыянальны To­ ny, праз рухомую — прапарцыянальны напружанню ў вымяральным ланцугу. Працяканне токаў y шпулях утварае магн. палі, якія ўзаемадзейнічаюць і адхіляюць стрэлку прылады. Пры выкананні ферадынамічных механізмаў y выглядзе лагометраў іх выкарыстоўваюць як частатамеры, фазометры і фарадмегры. ФЕРА30НД (ад фера... + зонд), прылада для выяўлення магнітнага поля і вымярэння яго напружанасці. Mae адчувальны элемент, які ўяўляе сабой ферамагн. асяродак (звычайна з пермалою) з 2 абмоткамі (узбуджэння і вымяральнай). Прынцып дзеяння грунтуецца на зменах магн. стану асяродка пад уплывам знешняга пастаяннага чагн. поля і ўзнікнення эрс індукцыі, залежнай ад яго напружанасці, a таксама ад арыентацыі асяродка адносна магн. поля. Выкарыстоўваецца пры касм. і геафіз. даследаваннях (як састаўная частка каэрцытыметраў, магнітометраў і інш.), сістэмах кантролю за якасцю прадукцыі (гл. Магнітная дэфектаскапія), y медыцыне і інш. ФЕРАМАГНЕТЬІЗМ (ад фера... + магнетызм), магнітаўпарадкаваны стан рэчыва (ферамагнетыка), y якім большасць атамных магнітных момантаў паралельныя адзін аднаму так, што рэчыва мае самаадвольную (спантанную) намагнічанасць. Устанаўліваецца пры т-рах ніжэй Кюры пункта. З ’яўляецца вынікам дадатнага абменнага ўзаем адзеяння. У адсутнасць знешняга магн. поля ўзаемаразмяшчэнне самаадвольна намагнічаных y розных напрамках даменаў (абласцей аднароднай намагнічанасці, на якія разбіты ферамагнетык) такое, што поўная намагнічанасць усяго крышталя роўная нулю, Знешняе магн. поле мяняс даменную струхтуру: зрушваюцца даменныя межы, вектары намагнічанасці даменаў арыентуюцца ў адным напрамку. 3 ростам поля намагнічанасць расце і дасягае магнітнага насычэння', пры перамагнічванні назірасцца магн. гістэрэзіс. Mae месца магнітастрыкцыя, магнітная анізатрапія, тэкстура магнітная, ферамагнітны рэзананс. У пункце Кюры ферамагнітны парадак разбураецца і ферамагнетык пераходзіць y парамагнітны стан (фазавы пераход II роду), y некат. выпад-

ках — y антыферамагнітны. Гл. таксама Магнітная структура. Л іт В о н с о в с к н й

С.В. Магнетазм. М., 1971; Т я к а д з у м н С. Фнзнка ферромагнетнзма: Магннтные свойства вешества: Пер. с яп. М., 1983; Я го ж. Фнзнка ферромагнетазма: Магннтные характернстнкн н практнч, прнмененмя: Пер. с яп. М., 1987; У а й т Р.М. Квантовая теорня магнетнзма: Пер. с англ. 2 язд, М., 1985. Р.М.Шахлевіч.

ФЕРАМАГНЁТЫК, рэчыва, y якім пры т-ры ніжэй Кюры пункта існуе ферамагнітны парадак магн. момантаў атамных носьбітаў магнетызму (гл. Ферамагнетызм). Да Ф. адносяцца некат. чыстыя металы групы жалеза (жалеза, кобальт, нікель) і рэдказямельныя металы (гадаліній, тэрбій, дыспрозій, гольмій, эрбій), a таксама іх сплавы і злучэнні; сплавы і злучэнні хрому і марганцу з неферамагн. элементамі (т.зв. гейсеравы сплавы). Паводле значэння каэрцытыунай сілы Ф. падзяпяюцца на магнітамяккія (гл. Магнітамяккія матэрыялы) і магнітацвёрдыя (гл. Магнітацвёрдыя матэрыялы). Магнітамяккія Ф. выкарыстоўваюцца для вырабу магнітаправодаў, элементаў памяці ЭВМ, магн. лінзаў і інш.; магнітацвёрдыя — для вырабу пастаянных магнітаў. Ферамагн. металы і сплавы з добра выяўленымі магнітастрыкцыйнымі ўласцівасцямі выкарыстоўваюцца ў прыладах 2

Схема ф е р а д ы н а м і ч н а й п р ы л а д ы : 1 — электрамагніт; 2 — рухомая шпуля; 3 — спружына; 4 — асяродак рухомай часткі.

I ' -Ы ■4^

Да арт. Ферамагнетызм. Ферамагнітная калінеарная атамная структура гранецэнтраванай кубічнай рашоткі ніжэй пункта Кюры; стрэлкамі паказаны напрамкі атамных магнітных момантаў; Js — вектар сумарнай намагнічанасці.

ФЕРАНЧУК

355

пераў*гварэння эл.-магн. энергіі ў механічную і наадварот. Р.М.Шахлевіч. Ф ЕРАМ АГігіТНЫ P33AH ÂH C, рэзкае павелічэнне паглынання энергіі эл.магн. поля ферамагнетыкам пры пэўных (рэзанансных) значэннях частаты і напружанасці прыкладзенага магн. поля; разнавіднасць электроннага магнітнага рэзанансу. Частата Ф.р. (звычайна ў радыёдыяпазоне) вызначаецца ўласнай часгатой прэцэсіі магн. момантаў электроннай сіетэмы крышталя ва ўнутр. магн. полі, залежыць ад лікавага значэння і напрамку знешняга магн. поля, т-ры, формы і памеру ферамагнетыка, яго даменнай структуры. Ф.р. з’яўляецца калект. эфектам: элементарныя магн. моманты ферамагнетыка моцна звязаны, і паглынанне энергіі адбываецца ў выніку ўзаемадзеяння пераменнага магн. поля з сумарнымі магн. момантамі макраскапічных аб’ёмаў рэчыва, таму апісанне Ф.р. магчыма ў рамках класічнай макраскапічнай тэорыі. Даследаванне Ф.р. дае магчымасць вывучаць характар узаемадзеянняў y крышталях, даменную структуру і працэсы намагнічвання, вызначаць магн. параметры. Шырока выкарыстоўваецца ў тэхніцы ЗВЧ для стварэння перастройвальных магн. полем рэзанатараў, філыраў, селектыўных датчыкаў, вентыляў і інш. Р.М.Шахлевіч. Ф Е Р А М 0Н Ы (ад грэч. phero нясу + hormaô прьшоджу ў рух), біялагічна актыўныя рэчьшы, якія выдзяляюцца жывёламі ў навакольнае асяроддзе і ўгоіываюць на паводзіны ці фізіял. стан інш. асобін таго ж віду. Вырабляюцца Ф. спец. залозамі ці клеткамі, успрымаюцца хемарэцэптарамі (напр., органамі нюху). Паводле хім. будовы Ф. разнастайныя (тэрпеноіды, стэроіды, насычаныя і негранічныя к-ты, альдэгіды, спірты і інш.). Паводле функдыі вылучаюць п a л a в ы я Ф. (палавьм атрактанты, афрадызіякі), якія забяспечваюць сусгрэчу і ідэнтыфікацыю асобін рознага полу і стымулююць палавыя паводзіны; Ф. т р ы в о г і (выклікаюць рэакцыі ўцякання, затойвання); a г p a ­ r a ц ы й н ы я Ф. (забяспечваюць збіранне вял. колькасці асобін на абмежаванай плошчы); следавыя, для мечання тэрыторыі і інш. Выкарыстоўваюцца як біял. метад барацьбы з насякомымішкоднікамі. Л і т Феромоны н поведенне. М., 1982. ФЕРАНЧЎК Ілья Давыдавіч (н. 14.7.1946, М інск), бел. фізік-тэарэтьж. Д-р фіз,матэм. н. (1986), праф. (1988). Скончыў БДУ (1969), дзе і працуе. Навук. працы па крыніцах манахраматычнага рэнтгенаўскага выпрамянення з частатой, якая пераналаджваецца, непертурбатыўных метадах апісання квантавых сістэм, абгрунтаванні метадаў даследавання крышталічных структур. Прадказаў параметрычнае рэнтгенаўскае выпрамяненне, распрацаваў аперагарны метад рашэння ўраўнення Шродынгера (у сааўт.). Дзярж. прэмія Беларусі 2002. Тв:. Parametric X-rays from ultrarelativistic electrons in cristal: theory and possibilities of practical utilisation (разам з У.Р.Барышэўскім) / / Journal de Physique. Paris. 1983. Vol. 44;

356

ФЕРАПОНТАЎ

Operator method in a problem of quantum enharmonic oscillator (y caaÿr.) / / Annals of Physics. New York. 1995. Vol. 238.

Захавалася рэгулярная планіроўка 2-й пал. 15 — пач. 16 ст. (арх. Б.Расеці). Сярод помнікаў: раманскія капліца Сан-Рамана (10 ст.), сабор з гатычным фасадам і рэнесансавай кампанілай (пачаты каля 1135, дабудаваны ў 15— 18 ст.; цяпер уключае Музей сабора), гатычныя палацца Камунале (1243— 1481, арх. П.Бенвенуці і інш.), замак герцагаў д ’Эстэ (1385— 1544, арх. Барталіна да Навара, Джыралама да Карпі), летні па-

ФЕРАП0НТАЎ МАНАСТЬІР, Р а ж дзественскі м а н а с т ы р , помнік архітэктуры 15— 17 ст. y с. Ферапонтава Валагодскай вобл. (Расія). Знаходзіцца за 20 км ад К ір ы л а -Б е л а зе р с к а г а м а н а ст ы р а . Засн. ў 1398 манахам Ферапонтам як мужчынскі. У 16 ст. буйны культ. цэнтр (тут перапісваліся кнігі, стваралася б-ка). У канцы 17 ст. манастыр заняпаў, y 1798 скасаваны, яго цэрквы сталі прыходскімі. У 1903 адноўлены як жаночы. У 1908— 15 праведзены рэстаўрацыйныя работы. Пасля 1917 зноў скасаваны. 3 1924 музей; цяпер філіял-музей «Фрэскі Дыянісія» Кірьша-Белазерскага гіст.-арх. і маст. музея-запаведніка. 3 1990-х г. дзейнічае як манастыр. У 1409 пабудаваны першыя драўляныя царква Раства Багародзіцы, трапезная і келлі. У 1466 на месцы заняпалай царквы ўзведзены больш велічны драўляны храм. Пасля пажару 1488 пачалося каменнае буд-ва комплексу. У 1666—76 туг жыў сасланы патрыярх Нікан; паводле яго загаду ўзведзены адмысловыя харомы, сярод Барадаўскага воз. — каменная выспа ў выглядзе крыжа. Сучасны комплекс Ф.м. ўключае: 4-стаўповы 1-купальны 3-апсідны сабор Раства Багародзіцы (1490, на зах. фасадзе і ў інтэр’еры фрэскі, выкананыя Дыянісіем з сынамі ў 1502—03); трапезная палата з царквой Дабравешчання (1530—-34), звязаныя з саборам крытымі пераходамі (1797; y цэнтры іх убудавана шатровая званіца, 17 ст.); шатровая царква Марцініяна (1640—41), Святыя брамы з 2 надбрамнымі шатровымі цэрквамі (1649). Уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Л іт Б о ч а р о в Г . В ы г о л о в В. Bo­ nonia. Кнрнллов. Фера тонтово. Белозерск. 3 нзд. М., 1979. Г.А.Лаўрэцкі.

р а р с к а й ш колы.

ФЕРАра (Ferrara), горад y Паўн. Італіі. Адм. цэнтр прав. *>ерара. Вядомы з 8 ст. Каля 140 тыс ж. (2000). Прам-сць; нафгахім., маш.-буд., дрэваапр., шкляная, швейная, харч., y т л . цукровая. Ун-т (з 1391).

ФЕРАРСКАЯ ШК0ЛА, італьянская жывапісная школа эпохі А д радж энн я. Цэнтрам школы, якая склалася пад уздзеяннем А .М а н т э н ы і П. дэла Франчэскі, часткова нідэрландскага жывапісу, быў двор герцагаў д ’Эстэ ў г. Фера-

ра. Творчасці майстроў Ф.ш., якая дасягнула росквіту ў 2-й пал. 15 ст. (К.Тура, Ф. дэль К оса і інш.), уласцівы спалучэнне познагатычных і раннерэнесансавых рысаў, вытанчаная дэкаратыўнасць і эмац. экспрэсія вобразаў, выразная напружанасць малюнка і пластычная дакладнасць форм. У пач. 16 ст. Ф.ш. наблізілася да венецы янскай школ ы , зазнала ўплыў рымскіх мастакоў, да сярэдзіны 16 ст. заняпала.

Ферара. Замак д’Эстэ.

лац герцагаў Скіфаноя (1385— 1478, арх. Расеці і інш., фрэскі Ф. дэль Косы і К.Туры, 1469— 70; цяпер музей), рэнесансавыя касцёлы 15 ст., палацца дэі Дыяманты (каля 1492— 1565; цяпер Нац. пінакатэка і Музей-лапідарый), Лудавіка іль Мора (1493— 16 ст.; цяпер археал. музей з багатым зборам керамікі; абодва арх. Расеці), дамы 15 ст., будынак ун-та (1587). У 15 ст. цэнгр Ф е Н.К.М азоўка.

Да арт. Ферарская школа А . Ма н т э н ь і . Маркіз Ладавіка з жонкай Барбарай Брандэнбургскай, дзецьмі і прьідворнымі. Фрагмент размалёвак. Камера дэдьі Спозі ў Мантуі. Італія. 1471—77.

«ФЕРАРЫ» (Ferrari), сям’я спарт. і

го -

аднайм. італьян. фірмы. Выпускаюцца з 1946. Заднепрывадныя спарт. аўтамабілі маюць 2 -месны (найб. пашыраны) 2 -дзверны кузаў начны х

а ўт а м а б іл я ў

купэ ці кабрыялет, бензінавы рухавік магутнасцю да 383 кВт. Найб. скорасць да 325 км/гадз.

Спартыўны аўтамабіль «Ферары» серыі F353.

Ферапонтаў манастыр.

ФЕРАСПЛАв Ы (ад ф ера... + сплавы ), сплавы жалеза з крэмніем, марганцам, хромам, тытанам і інш. элементамі. Да Ф. адносяць таксама некаторыя сплавы , y якіх ёсць жалеза ў выглядзе дамешкаў (напр., сілікаалюміній, сілікакальцый) і некаторыя металы і неметалы ў тэхнічна чыстым стане (метал. марганец, MeTan. хром, крышт. крэмній). Ф. атрымліваюць з руд або рудных канцэнтратаў плаўленнем y эл. печах або ў плавільных шахтах (горнах) з флюсам і ўзнаўляльні-

кам (звычайна вуглярод, крэмній або алюміній). Невял. колькасці Ф. атрымліваюць y доменных печах. Ф. з паніжанай колькасцю дамешкаў (рафінаваныя Ф.) атрымліваюць выдаленнем са сплаваў-паўпрадуктаў вугляроду і крэмнію рафінаваннем y эл. печах, рэактарах, канвертарах або спец. вакуумных устаноўках. Найважнейшыя з Ф.: ферасіліцый, ферахром, ферамарганец, феравальфрам, ферамалібдэн, фераванадый, фератытан, ферасілікацырконій, фераніобій, ферабор, ферафосфар. Выкарыстоўваюцца пераважна для раскіслення меіалаў і легіравання сталей. А.П.Ласкаўнёў. ф е р а с п л Аў н а я

, электрычная печ для выплаўкі ферасплаваў. Бываюць рудаўзнаўляльныя (патрэбны элемент y іх здабываюць з руд або канцэнтратаў) і рафінавальныя (для рафінавання сплаваў-паўпрадуктаў); неперарыўнага або перыяд. дзеяння; адкрытыя, закрытыя, з вярчальнай ваннай і інш.; аднафазныя (з 1 або 2 электродамі) і трохфазньм (з 3 або 6 электродамі). п еч

ФЕРАЦбН, б і с ( г | - ц ы к л а п е н т а д ы е н і л) ж a л е з а, рэчыва з групы металаарганічных злучэнняў, Fe(C 5H 5)2. Атрыманы ў 1951 (першы сінтэзаваны прадстаўнік мсталацэнаў). Аранжавыя крышталі, Ц.173 43, б^п249 °С (пры наіраванні Ф. устойлівы да 470 °С). He раствараецца ў вадзе, раствараецца ў арган. растваральніках. Малекула Ф., як і малекулы ўсіх мегалацэнаў, мае структуру «сэндвіча*: жалеза ў ступені акіслення +2 знаходзіцца паміж 2 размешчанымі ў паралельных плоскасцях я-цыклапентадыенільнымі С5Н5-кольцамі на аднолькавай адлегласці ад усіх атамаў вугляроду (сувязі Fe—С кавалентныя). Ф. адносіцца да небензоідных араматычных сістэм (гл. Араматычныя злучэнні). Атрымліваюць лераважна ўзаемадзеяннем цыклапентадыену С5Н6 са злучэннямі жалеза (II), a таксама ўзаемадзеяннем жалеза і С5Н6 пры 300 °С. Выкарыстоўваюць як тэрмастабілізатар поліэтылену і дыенавых каўчукоў, y сінтэзе некат, лек. сродкаў (напр., ферацэрону). Ф ЕРАЭЛЁКТРЫ КІ, тое, шго сегнетат кт рыкі.

ф е р г а н А, горад, цэнтр Ферганскага вілаета, ва Узбекістане, y паўд. ч. Ферганскай даліны. Засн. ў 1876— 77. Да 1910 наз. Новы Маргелан, да 1924 Скобелеў. 185 тыс. ж. (2000). Чыг. станцыя. Прам-сць: нафтаперапр., нафтахім., хім. (азотныя ўгнаенні, хім. валакно, гогастмасы і інш.), лёгкая (тэксг., бавоўнаачышчальная, шоўкаматальная, абутковая), харч. (алейная, кансервавая). Пед. і псшпэхн. ін-ты. 2 тэатры. Краязнаўчы музей.

ф е р г а н А, гістарычная вобласць y Сярэдняй Азіі. Уключае раён Ферганскай даліны (Ферганскі, Наманганскі і Андыжанскі вілаеты Узбекістана, ч. Ошскай і Джалал-Абадскай абласцей Кыргызстана і Сагдыйскай (б. Ленінабадскай) вобл. Таджыкістана]. Адзін са стараж. раёнаў земляробства. У 8 ст. заваявана арабамі, пасля распаду Араб. халіфата ў складзе розных феад. дзяржаў. У 2-й пал. 18 ст. вылучылася з Бухарскага эмірата і стала цэнтр. ч. Какандскага ханства (гл. Каканд), пасля ліквідацыі якога ў 1876 уключана ў склад Рас. імперыі. Найбуйнейшы раён вырошчвання бавоўніку.

Ф ЕРГА Н С К А Я ДАЛІН А, Ф е р г а н ская к а т л а в і н а , міжгорная катлавіна ў Сярэдняй Азіі, ва Узбекістане, Кыргазстане і Таджыкістане. Абмежавана на Пн гарамі Цянь-Шаня, на Пд — Гісара-Алая; на 3 злучаецца з Галодным стэпам. Даўж. каля 300 км, шыр. да 170 км. Выш. днішча ад 330 м на 3 да 1000 м на У. Складзена з алювіяльных і пралювіяльных адкладаў. Карысныя выкапні: нафга, гаручыя газы, вугаль, сурма, ртуць, жал., медныя, поліметал. руды, сера. На ПдУ паласа адыраў, на П нЗ нізкагорныя грады (выш. да 1009 м). Клімат кантынентальны, сухі. Сярэдняя т-ра студз. -3 °С, ліп. 24— 27 °С. Ападкаў ад 100 мм y цэнтр. ч. да 500 мм на У. Гал. рака Сырдар’я. Вялікі Ферганскі канал, Паўд. Ферганскі канал, Кайраккумскае вадасховішча. Учаспсі пясчанай пустыні, саланчакі. Большая ч. тэр. пад бавоўнікам, садамі і вінаграднікамі. Ш аўкаводства. Гал. гарады: Худжацд (Таджыкісхан), Андыжан, Каканд, Наманган, Фергана (Узбекістан), Ош (Кыргызстан). Ф Е Р Д Ы Н А Н Д I (Ferdinand; 10.3.1503, Алькала-дэ-Энарэс, Іспанія — 25.7.1564), аўстрыйскі эрцгерцаг, імператар « Свяшчэннай Рымскай імперыі» [1556/58— 64]. 3 дынастыі Габсбургаў. Сын Філіпа I Прыгожага, малодшы брат Карла V. Паводле дагавораў 1521— 22 атрымаў ва ўладанне ад Карла V аўстр. землі, пазней правёў тут шэраг адм. рэформ. У 1526 выбраны каралём Чэхіі і Венгрыі (каранаваны ў 1527), але ўсталяваў сваю ўладу толькі ў частцы Венгрыі. 3 1529 процістаяў уварванням туркаў (аблога імі Вены і інш.). Стаў імператарам пасля адрачэння ад прастола Карла V (1556, каранаваны ў 1558). Ф Е Р Д Ы Н А Н Д II (Ferdinand; 9.7.1578, г. Грац, Аўстрыя — 15.2.1637), аўстрыйскі эрцгерцаг, імператар «Свяшчэннай Рымскай імперыі» [1619— 37], 3 дынастыі Габсбургаў. Сын эрцгерцага Унутр. Аўстрыі (Штырыя, Карынтыя, Крайна) Карла, бацька Фердынанда III, унук Фердынанда I. Выхаваны езуітамі, таму імкнуўся праводзіць y сваіх уладаннях контррэфармацыю. 3 1590 эрцгерцаг, з 1595 рэгенг Унутр. Істрыі. У 1617 выбраны таксама каралём Чэхіі, a ў 1618 і

ФЕРДЫНАНД

357

Венгрыі. П ры ім пачалася Грыццацігадовая вайна 1618— 48, y час як ой адбы ліся антыгабсбургскія вы ступленні ў Чэхіі (гл. Чэшскае паўстанне 1618— 20) і Венгрыі (рух Т.Бетлена). Аўгар аналаў на лац. мове (т. 1— 9, 1610— 46). М аўзалей y г. Грац.

ФЕРДЫНАНД ІП (Ferdinand; 13.7.1608, г. Грац, Аўстрыя — 2.4.1657), кароль ч. Венгрыі (з 1625) і Чэхіі (з 1627), імператар «Свяшчэннай Рымскай імперыі» [1637— 57], эрцгерцаг Аўстрыі. 3 ды настыі Габсбургаў. С ы н Фердынанда II, бацька імператара Леапольда I. У Трыццацігадовую вайну 1618— 48 пасля смерці А.Валенш тайна (1634) і да ўступленн я н а імператарскі прастол галоўнакаманд. імперскімі войскамі, генералісімус. 3 1636 герм. кароль. Я к імператар намагаўся ўзмацніць цэнтр. ўладу. Сапернічаў (да 1645) з Дзьёрдзем I Ракацы. П ры ім заверш ана Трыццацігадовая вай на (гл. Вестфальскі мір 1648). К лапаціўся пра развіццё ў Вене італьян. оперы.

ФЕРДЫНАНД VII (Fernando; 13.10.1784, С ан-Ілвдэф он са, Іспанія — 29.9.1833), кароль Іспаніі [1808 і 1814— 33]. 3 ды насты і Бурбонаў, сы н К арла ГУ [1788— 1808]. Сгаў каралём 19.3.1808 пасля звярж энн я ў выніку нар. паўстання каралеўскага фавары та (факты чнага правіцеля) М .Гадоя і адрачэння ад прастола К арла IV. Ф ранц. імператар Напалеон I, чые войскі вясной 1808 акупіравалі Іспанію , прымусіў Ф . VII адрачыся ад прастола і ж ы ць y Ф ранцы і. П асля вызвалення Іспаніі ад ф ранц. акупацыі (сак. 1814) Ф . VII зноў заняў прастол і ліквідаваў заваёвы рэвалю цы і 1808— 14. У пач. рэвалю цы і 1820— 23 пад націскам паўстанцаў аднавіў (9.3.1820) дзеянне Кадыскай канстытуцыі 1812, але поты м узначаліў контррэв. лагер. Пасля задуш эння рэвалю цы і зноў адмяніў y кастр. 1823 Кадыскую канстытуцыю і аднавіў абсалю тыецкія парадкі.

ФЕРДЫНАНД I К0БУРГСКІ (14.2.1861, Вена — 9.9.1948), князь [1887— 1908], цар [1908— 18] Балгарыі, дзе стаў заснавальнікам дынастыі Саксен-Кобург-Гота. С ы н пры нц а Аўгуста С аксен-КобургГота. Садзейнічаў узмацненню герм. ўплыву ў Балгарыі, развязванню 2-й балканскай вайны (гл. Балканскія войны 1912— 13), уцягванню краіны ў 1-ю сусв. вайну на баку аўстра-герм. блока (з кастр. 1915). Ваен. параж энні і Уладайскае паўстанне каля 30 тыс. салдат (задуш ана герм. войскамі) прымусілі яго 3.10.1918 перадаць прастол сыну Барысу I I I і эмігрыраваць y Германію.

ФЕРДЫНАНД П APATÔHCKI (10.3.1452, Сос, Іспанія — 23.1.1516), кароль Арагона з 1479, Сіцыліі (Ф ерды нанд II) з 1468, Кастыліі (Ф ерды нанд V) y 1479— 1504 (як муж каралевы Кастыліі Ізабе-

358

Ф ЕРМ А

лы, пасля яе смерці ў 1504 — рэгент

Кастыліі пры дачцэ Хуане Вар’ятцы), неапалітанскі (Фердынанд III) з 1504. Дынастычная унія Арагона і Кастыліі праз яго шлюб з Ізабелай фактычна паклала пачатак адзінаму Ісп. каралеўству. Завяршыў Рэканкісту (1492), далучыў да Іспаніі Русільён і Сердань (1493), Неапалітанскае каралеўства (1504), Верхнюю Навару (1512). Ф. II і Ізабела ўвялі ў Кастьіліі інквізіцыю (1480), выгналі яўрэяў, жорстка праследавалі ісп. арабаў. Пры ім Х.Калумб адкрыў Амерыку і пачалося яе заваяванне іспанцамі. ФЁРМА (франц. ferme ад позналац. firma арэндная плата), прыватнае таварнае с.-г. прадпрыемства прадпрымальніцкага тыпу на сваёй або арандаванай зямлі (Гл. Фержрская гаспадарка). Ф. наз. таксама ўнутрыгасп. вытв. падраэдзяленні або самаст. прадпрыемствы, якія займаюцца вытв-сцю жывёлагадоўчай прадукцыі. ФЁРМА (франц. ferme ад лац. firmus моцны , трывалы) y б у д а ў н і ц т в е , стрыжнёвая нясучая канструкцыя пакрыцця будынка, прапётнай будовы моста, гідратэхн. і інш. збудаванняў. Бы ваюць метал., ж алезабетонны я, драўляны я і з некалькіх матэрыялаў. Асн. састаўныя часткі Ф. — прам алінейны я і поліганальныя паясы, раш отка. Элемецты Ф . злучаюць зваркай, заклёпкам і, урубкамі, маналітнай адліўкай і інш.

Тыпы ф е р м (паводле рашотак): а, б, в — бэлечныя (раскосная, з трохвугольнай рашоткай, двухрашотчатая); г — бэлечна-кансольная (з трохвугольнай рашоткай і дадатковымі стойкамі); д, е — кансольныя (паўраскосная і двухраскосная); 1 — верхні і ніжні пояс; 2 — раскос; 3 — стойка.

ФЕРМА (Fermat) П’ер (17.8.1601, Бамон-дэ-Ламань, Францыя — 12.1.1665), французскі матэматык, адзін са стваральнікаў аналітычнай геаметрыі і лікаў тэорыі. Атрымаў юрыд. адукацыю. Навук. працы па матэм. аналізе, тэорыі імавернасцей і геаметрыі змешчаны ў трактаце «Розныя матэматычныя тво-

ры» (1679). Развіў метад каардынат, вывеў ураўненні прамой і крывых 2-га парадку. Сфармуляваў агульныя правілы дыферэнцавання і інтэгравання ступеннай функцыі, даў правіла вызначэння экстрэмумаў. Яго імем названы 2 тэарэмы тэорыі лікаў (гл. Ферма вялікая тэарэма і Ферма малая тэарэма) і адзін з асн. прынцыпаў геам. оптыкі (гл. Ферма прынцыгі). Літ.: С т р о й к Д.Я. Краткяй очерк нсторвн математвкв: Пер. с нем. 5 нзд. М., 1990; Нсторня математвкн с древнейшнх времен до начала XIX столегня. Т. 2. М., 1970.

ФЕРМА ВЯЛІКАЯ ТЭАРЙМА, сцвярджэнне лікаў тэорыі, паводле якога для любога натуральнага ліку п > 2 дыяфантава ўраўненне х " + y " = z " не мае рашэнняў y цэлых дадатных ліках х, y, і. Сфармулявана П.Ферма; даказана амер. матэматыкам Э.Уайлсам (1995). ФЕРМА МАЛАЯ ТЭАР^МА, тэарэма лікаў тэорыі, паводле якой, калі р — просты лік i a — адвольны цэлы лік, які не дзеліцца на р, то a р - a дзеліцца на р. Устаноўлена П.Ферма, даказана і абагульнена на выпадак адвольнага модуля р Я.Эйлерам. ф е р м А п р ь і н ц ы п , асноўнае палажэнне геаметрычнай оптыкі, паводле якога святло распаўсюджваецца ад аднаго пункта да другога ўздоўж лініі, калі час распаўсюджвання будзе экстрэмальны (найменшы ці найбольшы) y параўнанні з часам распаўсюджвання ўздоўж інш. магчымых ліній, якія злучаюць дадзеныя пункты. Устанавіў П.Ферма. 3 Ф.п. вынікаюць законы прамалінейнасці распаўсюджвання святла (у аднародным асяроддзі), люстранага адбіцця святла і пераламлення святла. У х в а л е в а й о п т ы ц ы Ф.п. — лімітны выпадак Гюйгенса— Фрэнеля прынцыпу пры ўмове, што можна не ўлічваць дьіфракцыю святла, a светлавыя прамяні разглядаць як нармалі да хвалевых паверхняў.

персы страцілі каля 20 тыс. чал., грэкі — каля 4 тыс. чал. Спартанцы пахаваны ў агульнай магіле, на якой пастаўлены помнік. ФЕРМЛТА (італьян. fermata літар. — прыпынак), знак y нотным пісьме, які паказвае на неабходнасць прадаўжэння гуку, акорда, паўзы. Выражаецца ў павелічэнні працягласці гуку або паўзы ў 11/2 — 2 разы і болей. Абазначаецца п ці уу, ставіцца адпаведна над (радзей — пад) нотай, акордам ці паўзай. ФЕРМЕНТАЛ0ГІЯ, тое, што энзімалогія.

раздзел

біяхіміі,

ФЕРМЕНТАТЬІЎНЫ КАТАл і З, працэс змянення скорасці біяхім. рэакцый, тое, што біякаталіз. ФЕРМЁНТНЫЯ ПРЭПАРАт Ы, лекавыя сродкі, асн. дзеючым кампанентам якіх з’яўляюцца ферменты. Крыніцы Ф.п. — тканкі жывёл: сэрца і падстраўнікавая залоза буйц. par. жывёлы і свіней; слізістая абалонка страўніка свіней; страўнікавы сок сабак і коней, жоўць жывёл; плазма крыві чалавека; прадукты жыццядзейнасці раслін, грыбкоў, бактэрый. Выкарыстоўваюцца пры цяжкіх алергічных рэакцыях (пеніцыліназы), парушэннях працэсаў стрававання (натуральны страўнікавы сок, абамін, пепсідыл і інш.), лячэнні вострых лейкозаў (а-аспарагіназа), гнойных ран, трафічных язваў, апёкаў ( трыпсін, хіматрыпсін і інш.), для рассысання рубцоў (лідаза, ранідаза), паляпшэння тканкавага дыхання пры захворваннях дыхальнай і сардэчна-сасудзістай сістэм (цытахром С). Выкарыстоўваюць таксама ў вытв-сці піва, спірту, хлебабулачных вырабаў, кармоў, пральных парашкоў, y тэкстыльнай і гарбарнай прам-сці. І.М.Семяненя.

ФЕРМАВ03, спецыялізаваны паўпрычэп для перавозкі жалезабетонных ферм даўж. да 30 м. Ферма ўстанаўліваецца і замацоўваецца ў спец. касеце ў верт. ці нахіленым становішчы. Пагрузка і разгрузка Ф. ажыццяўляюцца пад’ёмнымі кранамі.

ФЕРМЁНТНЫЯ Ады, рэчывы прыроднага ці сінт. паходжання, якія тармозяць актыўнасць пэўных ферментаў. Ф.я. прыгнечваюць жыццёва важныя функцыі арганізма (напр., сінільная к-та і яе солі, злучэнні цяжкіх металаў і інш. прыгнечваюць акісляльныя ферменты і выклікаюць тканкавую гіпаксію). Могуць выкарыстоўвацца ў якасці ядахімікатаў, лекавых сродкаў, атрутных І.М.Семяненя. рэчываў і інш.

ФЕРМАПІЛЫ (Thermapylai), горны праход на мяжы Фесаліі і Сярэдняй Грэцыі, на ПдУ ад г. Ламія. Месца бою паміж грэкамі і персамі ў 480 да н.э. ў час грэка-персідскіх войнаў 500— 449 да н.э. Вясной грэч. саюзнае войска (каля 5 тыс. чал.) на чале са спартанскім царом Леанідам заняло абарону каля Ф., перагарадзіўшы шлях шматгысячнай арміі перс. цара Ксеркса I. Грэч. войска 2 дні ўтрымлівала праход, але з дапамогай перабежчыка персам удалося выйсці ў тыл абаронцам. Леанід загадаў асн. сілам пайсці на абарону Афін, a сам з 300 спарганцамі працягваў бой. Увесь атрад загінуў y рукапашнай схватцы. У бітве

Ф Е Р М Ё Н Т Ы (ад лац . ferm entum брадж энне, закваска), э н з і м ы, біялагічны я каталізатары бялковага паходжання, як ія паскараю ць (y 108-— 1020 разоў) хім. рэак ц ы і ў ж ы вы х арганізмах за кош т зн іж эн н я энергіі іх актывацыі. П ры сутнічаю ць y ж ывы х клетках. Маю ць вял. зн ач эн н е ў абмене рэчываў і інш. з ’явах. П ерш ы Ф . (амілаза) вылучы лі ф ранц. хімікі А .П аен і Ж.Пірсо (1833). Вядома больш за 2 тыс. Ф. (просты я і екладаны я бялкі). Просгыя пабудаваны з поліпепты дны х ланцугоў (напр., пепсін, трыпсін), сюіаданыя (іх больш асць) м аю ць бялковую частку

(апафермент) і небялковы кам панент (кафермент). Больш асць Ф . ф ункц ы януюць унутры клетак, некат. пазаклетачна (у прасвеце стрававальнага тракту, плазме крыві і інш .). Паводпе класіфікацыі Ф. маюць. шыфр з 4 лічбаў (оас, падхлас, падпадклас. парадкавы нумар). Вылучаюць 6 класаў Ф.: аксідарэдуктазы, трансферазы, гідралазы, ліязы, ізамеразы, лігазы. Існуюць 2 наменклатуры Ф.: сісіэмная і трывіяльная. Напр., сістэмна назьіваюць Ф., які расшчапляе гідралітычным шляхам мачавіну на аміяк і вуглякіслы газ — мачавіна-амідагідралаза, трывіяльна — урэаза. Ахтыўнасць вызначаецца біяхім., гістахім.. імунаферментнымі і інш. метадамі. Некат. Ф. прадстаўлены ізаферментамі. Хугкасдь ферментатыўнай рэакцыі залежыць ад т-ры і pH асяроддзя, прыроды Ф , канцэнтрацыі субстрату і каферментаў, наяўнасці актыватараў, інгібітараў і інш. Павышэнне т-ры на 1 °С павялічвае актыўнасць Ф. на 4— 10%; пры т-ры 50 °С і болыв актыўнасць Ф. паступова зніжаецца. Аптымальнае значэнне pH для болыпасці Ф. — 7 (за вьіключэннем, напр . стрававальных). Часта ролю актыватараў Ф. выконваюць іонві металаў (Ф. з іонам металу ях пастаянным кампанентам актыўнага цэнтра наз. металаферментам). Актыўны цэнтр Ф. — участак на яго паверхні, да якога далучаецца ператваральнае рэчыва-субстрат і дзе адбываецца рэакцыя каталізацыі (злучэнне Ф. з субстратам угварае фермент-субстратны комплекс). Найважнейшая ўласцівасць Ф. — субстратная спецыфічнасць (абсалютная — узаемадзеянне з адньш субстратам і забеспячэнне толькі пэўнага шляху яго пераўтварэння; адносная — дзеянне Ф. на розныя субстраты аднаго хім. паходжання). Ф. могуць аб’ядноўвацца ў ферментныя сістэмы (комплексы з 15 і больш), якія дзейнічаюць паслядоўна (напр., перанос электронаў ад субстратаў да кіслароду праз сістэму дыхальных Ф ). Вывучае Ф. і рэакдыі, якія яны каталізуюць, энзімалогія', змены актыўнасці пры розных захворваннях — энзімапаталогія. Выхарыетоўваюцца ў медыцыне (гл. Ферментныя прзпараты), лёгкай і харч. прам-сці. Літ:. Л е н н н д ж е р А. Основы бнохкмян: Пер. с англ. T. 1—3. М., 1985; Б e р е зо в Т.Т., К о р о в к н н Б.Ф. Бнологнческая хммня. 3 нзд. М., 1998; Э л л н о т В., Э л л н о т Д. Бнохнмня. н молекулярная бнологмя: Пер. с англ. М., 2000. І.М.Семяненя. ФЁРМЕРСКАЯ ГАСПАДА р КА, пры ватнае таварнае с.-г. прадпры емства, якое вядзецца індывід. таваравы творцам (фермерам) ці сям ’ёй на ўласнай або арандаванай зямлі і звы чайна звязана з сялібай хутарскога тыпу. М ож а быць заснавана на працы ўладальніка Ф .г. і членаў яго сям ’і, a таксама наёмных пастаянных ці сезонных работнікаў. Станаўленне Ф.г. ў больш асці краін, y т.л. ў Расіі, адбывалася ў ходзе працяглай эвапюцыі памеш чыцкіх гаспадарак y капіталіст. прадпрыемства, a сялян — y наёмных рабочых ці фермераў. К аб вытрымаць канкурэнтную барацьбу, Ф.г. кааперуюцца ў галіне крэдыту, вы карыстання тэхнікі, забеспячэння, перапрацоўкі, збыту прадукцыі і інш. Н а Беларусі Ф.г. зноў пачалі стварацца ў пач. 1990-х г. На 1.1.2002 іх было 2397, сярэдняя велічыня зямельнага ўчастка, якім яны валодаюць, — 38,9 га. Д оля Ф.г. ў валавым зборы с.-г. культур y 2001 складала 1— 2%, y вы тв-сці асн. прадуісгаў жывёлагадоўлі — менш як

1%. Прававой асновай, якая рэгулюе дзейнасць Ф.г. на Беларусі, з’яўляецца Закон «Аб сялянскай (фермерскай) гаспадарцы» (1991). ФЁРМЕРСТВА, спосаб арганізацыі с.-г. працы на ферме або ў фермерскай гаспадарцы\ фермерскае саслоўе ці група фермераў пэўнага рэгіёна. ФЁРМІ (Fermi) Энрыка (29.9.1901, Рым — 29.11.1954), італьянскі фізік, адзін са стваральнікаў ядз. і нейтроннай фізікі, заснавальнік навук. школ y Італіі

і ЗША. Чл. Нац. акадэміі дэі Лінчэі (1935). Замежны чл.-кар. AH СССР (1929). Скончыў Пізанскі ун-т (1922). 3 1926 праф. Рымскага ун-та. 3 1938 y ЗША. 3 1939 праф. Калумбійскага, з 1942 — Чыкагскага ун-та, y 1944—45 y Лос-Аламаскай лабараторыі, з 1946 y Ін-це ядз. даследаванняў (г. Чыкага). Навук. працы па атамнай і ядз. фізіцы, статыстычнай механіды, фізіды алементарных часцід, астрафізіцы і тэхн. фізіцы. Распрацаваў квантавую статыстыку часціц з паўцэльім спінам (гл. Фермі— Дзірака статыстыка ), тэорыю бетараспаду (1934). Адкрыў штучную радыеактыўнасць, выкліканую бамбардзіроўкай атамных ядзер нейтронамі і з’яву запавольвання нейтронаў y рэчыве (у сааўт.; 1934). Пабудаваў першы ў свеце ядз. рэактар, на якім атрымаў ланцуговую ядз. рэакцыю (1942). Разам з Я.Ч .Янгам прапанаваў састаўную мадэль элементарных часціц (1949; мадэль Фермі—Янга), адкрыў адронны рэзананс (1952). Яго імем названы хім. элемент фермій, квантавая вадкасць і газ (гл. Фермі-вадкасць, Фермі-газ), часціцы з паўцэлым спінам ферміёны, таксама прэстыжная прэмія па фізіцы ў ЗША і інш. Нобелеўская прэмія 1938. Т в Рус. пер. — Научные труды. T. 1—2. М„ 1971—72. Літ:. Ф е р м н Л. Атомы y нас дома: Пер. с англ. 2 нзд. М., 1959; Л я т в л ь П. Энрвко Фермн: Пер. с фр. М., 1965; С е г р е Э. Энрнко Фермн — фнзкк: Пер. с англ. М., 1973. А.І.Болсун.

ФЁРМІ ПАВЁРХНЯ, ізаэнерге+ычная паверхня ў прасторы імпульсаў квазічасціцы, што адпавядае пэўнаму значэнню Фермі энергіі. Аддзяляе вобласць занятых электронных станаў, энергет. спектр якіх вызначаецца Фермі—-Дзірака размеркаваннем (адсюль назва), ад вобласці, дзе пры абсалютным нулі т-ры электронаў няма. Бывае адкрытая

ф е р м і __________________359

(неперарыўна праходзіць праз усю прастору квазіімпульсаў) і замкнутая (распадаецца на поласці, кожная з якіх размяшчаецца ў элементарнай ячэйцы гэтай прасторы). Тапалагічная структура Ф.п. абумоўлівае асаблівасці электронных характарыстык металаў (цеплаёмістасці, электраправоднасці, магн. успрымальнасці і інш.). ФЁРМІ ЎЗР0ВЕНБ y ц в ё р д ы м ц е л е, умоўны ўзровень энергіі сістэмы ферміёнаў (электронаў), імавернасць запаўнення якога роўная 1/2 пры абсалютным нулі т-ры. Часам наз. Фермі энергіяй, аднак мае іншы фіз. сэнс. Ва ўласных паўправадніках Ф.ў. супадае са значэннем хімічнага патэнцыялу і размяшчаецца пасярэдзіне забароненай зоны (гл. Зонная тэорыя), y электронных — бліжэй да зоны праводнасці, y дзірачных — бліжэй да валентнай зоны, y выраджаных — y зоне праводнасці або ў валентнай зоне. ФЁРМІ ЭНЁРГІЯ, значэнне энергіі сістэмы ферміёнаў, ніжэй якога пры абсалютным нулі т-ры ўсе энергет. станы сістэмы занятыя. Існаванне Ф.э. вынікае з Паўлі прынцыпу , паводле якога ў адным стане не можа знаходзіцца больш за 1 ферміён. Значэнне Ф.э. істотна залежыць ад уласцівасцей сістэмы. Для выраджанага фермі-газу Ф.э. супадае са значэннем хімічнага патэнцыялу, ферміёны ў імпульснай прасторы займаюць станы ўнутры сферы. Газ электронаў праводнасці ў металах і выраджаных паўправадніках запаўняе паверхню больш складанай формы (гл. Фермі паверхня). Паняццем Ф.э. карыстаюцца ў фізіцы цвердага цела, ядз. фізіцы, астрафізіцы і інш. Гл. таксама Фермі ўзровень.

ФЁРМІ-ВАДКАСЦЬ, вадкасць, y якой элементарныя ўзбурэнні (квазічасціцы) маюць паўцэлы спін і падпарадкоўваюцца Фермі— Дзірака статыстыцы (адскшь назва). Гл. таксама Квантавая вадкасць.

ФЁРМІ-ГАЗ, газ з часціц з паўцэлым спінам (ферміёнаў ), якія падпарадкоўваюцца Фермі— Дзірака статыстьіцы (адсюль назва). Да Ф.-r. адносяць электроны ў металах і паўправадніках, нуклоны ў цяжкіх атамных ядрах і інш. Ф.-г., які складаецца з неўзаемадзейных часціц, наз. і д э a л ь н ы м. Пры абсалютным нулі тэмпературы ўсе часціцы яго запаўняюць квантавыя станы з энергіяй, якая не перавышае Фермі энергіі, станы з энергіяй, болыііай за энергію Фермі, застаюцца не запоўненымі (поўнае квантавае вьіраджэнне Ф.-г.). ФЁРМІ—ДЗІ р Ак А PA3MEPKABÀHНЕ, ра з м е р к а в а н н е Фе р м і , функцыя размеркавання па ўзроўнях энергіі тоесных часціц з паўцэлым спінам (ферміёнаў) пры ўмове, што ўзаемадзеянне паміж імі можна не ўлічваць. Вызначае ўласцівасці ідэальнага квантавага

360

Ф ЕРМ І

газу (гл. Фермі-газ), які падпарадкоўваецца Фермі—-Дзірака статыстыцы. Паводле Ф.—Дз.р. сярэдняя колькасць «/ = = 1/(е№-я )АТ + 1), дзе ; — набор квантавых лікаў, што характарызуюць стан часціцы, k — Бальцмана пастаянная, Т — абс. т-ра газу, р — хімічны пашэнцыял. Гл. таксама Бозе— Эйнштэйна размеркаванне. Ф Ё Р М І— ДЗІРАКА СТАТЬІСГЫ КА , фізічная статыстыка, якая апісвае ўласцівасці сістэм тоесных часціц з паўцэлы м спінам (ферміёнаў); адна з квантавых статыстык. П рапанавана Э.Фермі (1926), y тым жа годзе П .Дзірак высветліў яе квантавамех. сэнс. Аснова статыстыкі — Фермі—Дзірака розмеркаванне. Квантавы стан сістэмы характарызуецца хвалевай функцыяй, антысіметрычнай адносна перастановак каардынат і імпульсаў кожнай пары тоесных часціц. Паводле Ф.—Дз.с. ў кожным квантавым стане не можа быць больш за 1 часціцу (гл. Паўлі прынцыгі). 3 Ф.—Дз.с. вынікае магчымасць існавання квантавага выраджэння фермі-газу (гл. Выраджаны газ), аднак y адрозненне ад бозегазу гэтая з’ява не звязана з фазавым пераходам. На падставе Ф,—Дз.с. тлумачацца фіз. ўласцівасці металаў і паўправаднікоў, a таксама з’явы звышправоднасці і звышцякучасці (гл. Купера эфект). Гл. таксама Бозе— Эйнштэйна статыстыка. А.І.Болсун. Ф Е Р М ІЁ Н Ы , ф е р м і - ч а с ц і ц ы , часціцы або квазічасціцы з паўцэлым спінам. Д а Ф . адносяць элементарныя часціцы (барыёны, лептоны і кваркі), квазічасціцы (дзіркі і паляроны), атамны я ядры з няцотны м атамны м лікам, a таксам а атамы (іоны ) з няц огнай сумай іх масавага ліку і ліку электронаў. Ф . падпарадкоўваю цца Фермі— Дзірака статыстыцы. Ф Ё Р М ІЙ (лац. Ferm ium ), Fm , штучны радыеактыўны хім. элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. м. 100, адносіцца да актьіноідаў. Вядома 17 ізатопаў з м асавымі лікамі 243— 259; найб. устойлівы 257Fm (перыяд паўраспаду 100,5 сут, а-вы прам ен ьвальнік). Адкрыты ў 1953 А.Гіёрса з супрацоўнікамі; названы ў гонар Э.Фермі. У вагавай колькасці не атрыманы. Хім. ўласцівасцямі падобны да інш. трохвалентных актыноідаў (найб. устойлівая ступень акіслення +3). Уваходзіць y склад мішэняў, якія выкарыстоўваюць для штучнага сінтэзу больш цяжкіх хім. элементаў. А.П. Чарнякова. Ф Ё Р М І-Ч А С Ц ІЦ Ы , тое, ш то ферміёны. ф ерн

Ан д а - п

о

, назва в-ва Біёка да

1973. Ф Е Р Н А Н Д ^ Л Ь [Fem andel, сапр. Ф ернан Кантандэн (C ontandin); 8.5.1903, г. М арсель, Ф ранцьш — 26.2.1971], ф ранцузскі акцёр. Працаваў на эстрадзе, з 1931 y кіно. Вядомасць атрымаў я к камед. акцёр y фільмах «Забавы эскадрона» (1932), «Сезар» (1936), «Ф ранцы ск I» (1937), «Казімір» (1950), «Алі-Баба і сорак разбойнікаў» (1954) і інш. М айстэрства гратэскнага камізму, пераходу ад фарса да драм ы выявілася ў

фільмах «Бальная запісная кніжка» (1937), «Чырвоная гасцініца» (1951), «Закон ёсць закон» (1958), «Д’ябал і дзесяць запаветаў» (1962), серыі фільмаў пра Дона Каміла, меладраме «Паездка бацькі» (1966) і інш. ф е р н Ан д э с

(Femândez) Эміліо (26.3.1904, Онда, Мексіка — 6.8.1986), мексіканскі кінарэжысёр, сцэнарыст, акцёр. Па паходжанні індзеец. 3 1928 здымаўся ў кіно, пісаў сцэнарыі. Яго фільм «Марыя Кандалярыя» (1944, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Канах) сведчыў пра нараджэнне новай самабытнай кінашколы. Выкарыстанне індзейскага нац. фальклору, спалучэнне прыгажосці і трагедыйнасці, пластычная выразнасць і жывапіснасць выяўлення ўласцівы яго фільмам «Пакінутыя» і «Бугамбілья» (1944), «Пепіта Хіменес» (1945), «Закаханая» (1946), «Жамчужына» (1946, прыз Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі), «Рыо Эскандьша» (1948), «Сельская дзяўчына» (1949), «Дзень жыцдя» (1950), «Чока» (1974), «Чырвоная зона» (1975), «Эротыка» (1978) і інш. Ф ЕР0М ЕТР (ад фера... + метр ), прылада для выпрабаванняў магнітамяккіх м ат эрьш аў y пераменных магн. палях. Прынцып дзеяння заснаваны на вымярэнні значэнняў эрс індукцыі ў абмотках, якія ахопліваюць асяродак, выраблены з даследаванага матэрыялу. Па атрыманых даных вызначаюць імгненнае значэнне магн. іцдукцыі ў асяродку, значэнне току падмагнічвання (г.зн. напружанасць магн. поля), будуюць дынамічную пятлю гістэрэзісу і інш. 3 дапамогай Ф. вызначаюць таксама страты на гістэрэзіс і віхравыя токі. ФЁРСМАН Аляксандр Яўгенавіч (8.11.1883, С.-Пецярбург — 20.5.1945), расійскі мінералог і геахімік, адзін з заснавальнікаў геахіміі. Акад. Рас. АН (1919). Скончыў Маскоўскі ун-т (1907). Вучань У.І.Вярнадскага. 3 1919 дырэктар Мінералагічнага музея ў Пецярбургу, y 1930—39 — Ін-та крьшггаляграфіі, мінералогіі і геахіміі, з 1942 Ін-та геал. навук. AH СССР. У 1927— 29 віцэ-прэзідэнт AH СССР. Арганізатар і кіраўнік навук. экспедыцый па вывучэнні радовішчаў карысных вькапняў на Кольскім п-ве, y Карэліі, на Урапе, Алтаі, y Сярэдняй Азіі, Крыме і краінах Зах. Еўропы. Аўгар фундаментальнай працы «Геахімія» (т. 1—4, 1933—39), навук. і навукова-папулярных кніг. Прэмія імя У.І.Леніна 1929. Дзярж. прэмія СССР 1942. Яго імем названы Мінералагічны музей y С.-Пецярбургу, мінералы ферсміт і ферсманіт.

Te:. Нзбр. труды. T. 1—7. М„ 1952-62.

ФЕРТ-ОФ-КЛАЙД (Firth of Clyde), заліў Ірландскага м. каля зах. берага Шатландыі. Даўж. каля 140 км, шыр. каля ўваходу 40 км, глыб. 33— 164 м. Упадае р. Клайд. Прылівы паўсугачныя (да 4 м). Злучаны каналам (праз р. Клайд) з

зал. Ферт-оф-Форт Паўночнага м. Гал. парты: Грынак, Дамбартан, Клайд. ФЕРТ-ОФ-ФОРТ (Firth of Forth), заліў Паўночнага м. каля ўсх. берага Шатландыі. Даўж. каля 80 км, шыр. каля ўваходу 25 км, глыб. да 46 м. Шмат водмелей і рыфаў. Прылівы паўсутачныя (да 6 м). Злучаны каналам (праз р. Клайд) з зал. Ферт-оф-Клайд Ірландскага мора. Буйны парговы комплекс., ФЕРТЬІЛЬНАСЦЬ (ад лац. fertilis урадлівы), здольнасць дарослага арганізма даваць жыццяздольнае патомства. Тэрмін Ф. ужываюць пераважна ў адносінах да раслін.

ФЕРУГІНЁУМ (ferrugineum), разнавіднасць мяккай пшаніцы з чырв. асцюкаватым неапушаным коласам і чырв. зернем. Адна з найб. пашыраных y свеце. Вырошчваюць ва Усх. Азіі, Еўропе, Аргенціне, Паўн. Амерыцы. Шмат азімых і яравых сартоў. ФЕРЎЛА (Ferula), род кветкавых раслін сям. парасонавых. Каля 140 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Афрыцы. Трапляюцца ў пустынях, паўпустынях, па сухіх горных схілах. Шматгадовыя травяністыя, часам гіганцкія расліны выш. да 2 м, з дыям. сцябла да 10 см. Лісце шматперыстарассечанае, прыкаранёвае — y разетцы. Кветкі дробныя, жоўтыя, y

складаных парасоніках, што ўтвараюць мяцёлчатыя суквецці. Плод — двухсямянка. Многія віды, напр. Ф. камедзяносная (F.gumosa), мускусная (F.moschata), маюць y сабс смолы, камедзі, эфірны алей. Выкарыстоўваюшм ў лакафарбавай і тэкст. прам-сці, мецыцыне, парфумерыі. Крухмал з каранёў спажываецца ў ежу, лісце — на корм жывёле. Лекхарч., тэхн. і кармавыя расліны.

ФЕРЫМАГНЕТЬІЗМ [ад феры(т) + магнетызм], магнітаўпарадкаваны стан рэчыва (ферымагнетыка), y якім м агнітныя моманты падраш отак кры ш таля ўзаемна не скампенсаваны , т ак ш то рэчыва мае самаадвольную (спантанную) намагнічанасць. У станаўліваецца пры т-ры ніжэй Кюры пункта. З ’яўляецца вынікам адмоўнага абменнага ўзаемадзеяння. Элементарныя магн. моманты іонаў ферымагнетыка ўтвараюць некалькі падсістэм — магн. падрашотак, магн. моманты іонаў кожнай з якіх паралельныя і таму намагнічанасць падрашоткі не роўная нулю. Магн. моманты іонаў розных падрашотак маюць антыпаралельную ці больш складаную (напр., трохвугольную) арыентацыю. Спантанная намагнічанасць рэчыва J роўная вектарнай суме намагнічанасцей усіх падрашотак. Розныя значэнні і тэмпературныя залежнасці намагнічанасцей розных падрашотак прыводзяць да больш складанай, чым y ферамагнетыка, залежнасці J ад т-ры: y некат. выпадках J = 0 не толькі ў пункце Кюры, a і пры больш нізкай т-ры — y п у н к ц е кампенсац ы і, паблізу якога рэчыва мае асаблівыя ўласцівасці. Паводзіны ферымагнетыкаў пры J * 0 y знешнім магн. палі аналагічныя паводзінам ферамагнегыкаў (існуе даменная структура, мае месца магнітнае насычэнне, магн. гістэрэзіс). Назіраецца магнітастрыкцыя, магнітная аніэатрапія, тэкстура магнітная, ферьшагнітны рэзтшнс. У пункце Кюры ферымагнітны парадак разбураецца і рэчыва пераходзіць y парамагнітны стан (фазавы пераход II роду). Гл. таксама Магнітная структура. Л іт Гл. да арт. Ферамагнетызм. Р.М.ШахлевЫ.

ФЕРЫМАГНЁТЫК, рэчы ва, y якім пры т-ры ніжэй Кюры пункта існуе ф ерымагнітны парадак м агн. м ом антаў іонаў (гл. Ферымагнетызм). Значная часгка Ф. — дыэлектрычныя ці паўправадніковыя іонныя крышталі, якія маю ць магн. іоны розных элементаў або аднаго элемента, але ў неэквівалентных вузлах крышт. рашрткі. Да Ф. адносяцца іонныя і інтэрметалічныя алучэнні пераходных элементаў (ферыты, фтарыды, сульфіды, селеніды і інш.), a таксама шэраг упарадкаваных і аморфных сплаваў. Па магн. уласцівасцях Ф. падобныя да ферамагнетыкаў, адрозніваюцца меншымі электраправоднасцю і сіратамі на віхравыя токі. Вырабляюцда ў выглядзе мона- і полікрышталёў, мона- і пшіікрышт. плёнак, a таксама ў выглядзе керамікі. Выкарыстоўваюцца для вырабу пастаянных магнітаў, стрыжняў вагальных контураў, трансфарматараў, магн. антэн і інш. Гл. таксама Ферыты. Р.М.Шахлевіч.

Наяўнасць y ферымагнетыках некалькіх магн. падрашатак (гл. Ферымагнетызм) прыводзіць да існавання некалькіх галін Ф.р. Кожная галіна адпавядае пэўнаму тыпу рэзанансных ваганняў вектараў намагнічанасці падрашотак адносна адзін аднаго і адносна вектара напружанасці знешняга магн. поля. Пры Ф.р. ў нізкачастотнай вобласці антыпаралельнасць вектараў намагнічанасці падрашотак захоўваецца; гэты від Ф.р. падобны да ферамагнітнага рэзанансу. Высокачастотныя галіны Ф.р. адпавядаюць такім відам прэцэсіі вектараў намагнічанасці падрашотак, пры якіх іх антыпаралельнасць парушаецца. Ф.р. y ферымагнетыках з некалінеярнымі вектарамі намагнічанасці падрашотак, a таксама паблізу пунктаў кампенсацыі больш складаны. Выкарыстоўваецца ў тэхніцы ЗВЧ для стварэння прылад, якія пераналаджваюцца магн. полем. Літ:. Г y р е в н ч А.Г. Магннтный резонанс в феррнтах н антнферромагнетнках. М., 1973. Р.М.Шахлевіч. Падрашотка 1

Падрашотка 2

\ ' 1Ч.....' %

К

_ Ч - Ч - Я - - Ч _ 4 . - 4 . - - 4 - . - 4

'%

_4._V.-V.-V Да арт. Ферымагнетызм. Двухмерная мадэль двухпадрашотачнай ферымагнітнай структуры. Стрэлкамі паказаны напрамкі і велічыні атамных магнітных момантаў.

ФЕРЬІТАВАЯ АНТЙНА, ш матвітковая рамачная антэна з ферамагн. асяродкам. Высокая магн. ўспры імлівасць ферытаў дазваляе вырабляць Ф .а. з пам ерамі, значна менш ы мі за памеры звы чайнай рамачнай антэны , пры захаванні зн ачэння эрс індукцыі і ды яграм ы накіраванасці. Абмотка Ф .а. звы чайна

361

ўключаецца замест ш пулі індукгыўнасці ўваходнага вагальнага контура радыёпры ёмніка. П авелічэнне страт y феры це са змянш эннем даўжыні пры нятай радыёхвалі абмяжоўвае вы кары станне Ф .а. ды япазонамі доўгіх і сярэдніх хваль y радыёпрыёмніках і рады ёпеленгатарах для прыёму вяш чальны х і інш. радыёстанцый. Ф Е Р Ы Т Ы (ад лац. ferrum ж алеза), хімічны я злучэнні аксіду ж алеза з аксідамі пераходных і рэдказям ельны х алементаў; неметалічны я цвёрды я м агніт ныя матэрыялы. Больш асць Ф . — феры магнет ы кі. Х а р ак тар ы зу ю ц ц а вял. нам агнічанасц ю , малы мі электраправоднасцю і стратамі н а віхравыя токі. Адрозніваюць: Ф.-шпінелі, Ф.-гранаты, артаферыты, гексаферыты (з крышт. рашоткай тыпу мінералаў шпінелі, гранату, пераўскіту і гексаганальнай крышт. рашоткай, адпаведна). Выкарыстоўваюцца ў радыётэхніцы (ферытавыя антэны, асяродкі радыёчастотных контураў), y ЗВЧ-тэхніцы (вентылі і цыркулятары), y выліч. тэхніцы (элементы аператыўнай памяці), як магн. асяроддзе для верт. запісу гуку і відарыса, для вырабу невял. паст. магнітаў і інш. Л і т Структура я свойсгва феррнтов. Мн., 1974; К р у п н ч к а С. Фнзюса феррнтов н родственных нм магнягных окнслов: Пер. с нем. T. 1—2. М., 1976; Л е т ю к Л.М., Ж у р a в л е в Г.Н. Хнмня м технологня феррчтов. Л., 1983. Л.А.Башкіраў. Ф Ё Р Э Н Ч Ы К (Ferencsik) Янаш (18.1.1907, Будапешт — 1984), венгерскі дырыж ор. Вучань А Т асканіні. 3 1927 кан цэртм ай стар, y 1930— 44 ды ры ж ор, з 1952 гал. ды ры ж ор і маст. кіраўнік Венгерскага опернага т-ра ў Будапейвде. 3 1945 гал. дырыжор сімф. аркестра Венгерскага радыё, з 1952 — Венгерскага дзярж. сімф. аркестра. У 1948 і 1950 ды ры ж ы раваў спектаклямі ў Венскай дзярж. оперы. 51к дырыж ору ўласцівы тонкае пачуццё розных стыляў, дакладнасць перадачы дэталей аўтарскага тэксту. Адзін з першых вы канаўцаў твораў сучасны х венгерскіх кампазітараў. Прэміі ім я Л .К ош уга 1951, 1961. Ф Е С (араб. Ф a с, устарэлая назва Ф е ц), горад на П н З М арока. Адм. ц. прав. Ф ес. Засн. ў 789. Каля 600 тыс. ж.

(2000). Гандл.-прамы сл. і трансп. вузел. М іж нар. аэрапорт. П рам-сць: тэкст., харч., дрэваапр., хім., маш.-буд. (станкабуд.). Саматужныя рамёствы (вытв-сць тканін, ганчарных і скураных вырабаў). Культ.-гіст. цэнтр. Адзін з гал. рэліг. ц энтраў М агры ба. М усульм. у н -т К арауін (засн. ў 859). М узей мараканскага мастацгва. Арх. помнікі 9, 13— 14 ст. уюпочаны Ю Н ЕС К А y спіс Сусветнай спадчыны.

ФЕРЫМАпгітны

р э з а н А н с , рэзкае павелічэнне паглынання энергіі эл,магн. поля ферымагнетыкам пры пэўных (рэзанансных) значэннях частаты і

напружанасці прыкладзенага магн. поля; разнавіднасць электроннага магнітнага рэзанансу.

ФЕСТ

Да арт. Фест. Палац 2000—1500 да н.э.

Ф Е С Т (грэч. Phaistos), старажытны горад н а П д в-ва Крыт, буйны цэнтр крыта-мікенскай культуры. У эпоху неаліту і ранняй бронзы Ф . — невял. паселішча. К аля 2200 да н. э. тут узведзены манументапьны царскі палац, як і мае

362 ____________Ф ЕСТ Ы ВА Л Ь ш мат агульнага з палацам Кноса; адметны 3 брукаванымі дварамі, свяцілішчамі і т.зв. тэатральнай пляцоўкай з пры ступкамі-лавамі для 500 гледачоў. Пасля землетрасення (сярэдзіна 18 ст. да н.э.) палац цалкам перабудаваны і паш ы раны. Новы палац вызначаўся высокім узроўнем буд. майстэрства: сцены ш матлікіх пам яш канняў і доўгіх калідораў складзены з чэсаны х пліт, вы кары стана ф рэскавая размалёўка, меў ш мат гасп. пам яш канняў і разгалінаваны водаправод. Быў абкружаны калонамі, меў перы сты льны двор. Вакол палацавага ўзгорка размяш чаўся горад. К аля 1470 да н.э. Ф . разбураны землетрасеннем, пасля якога тут знаходзілася невял. паселішча. У 1900— 66 даследаваны італьян. археолагамі. Ф Е С Т Ы В А Л Ь (франц. festival ад лац. festivus вясёлы, святочны), масавае свята, паказ дасягненняў y галінах музыкі, т-ра, кіно, эстрады і інш. Вытокі ў алімпійскіх гульнях Стараж. Грэцыі, спаборніцтвах трубадураў, мінезінгераў і інш. Узніклі ў Вялікабрытаніі ў пач. 18 ст. 3 20 ст. паш ырыліся міжнар. ф есты валі. Сярод найб. вядомых міжнар. тэатр. і муз. Ф .: Ш экспіраўскі ў Сгратфардзе ( 1— ы ў 1769, з 1886 рэгулярна) і Эдынбургскі (з 1947) y Вялікабрытаніі, Байройдкі (Вагнераўскі, з 1876) y Германіі, Зальцбургскі ў Аўстрыі (з 1917), Ф ларэнційскі муз. май y Італіі (з 1933), А віньёнскі (з 1947) і «Тэатра Нацыі» (з 1957) y Ф ранц ы і, «Варшаўская восень» y Польш чы (з 1956), «Руская зіма», «М аскоўскія зоркі», «Белыя ночы» ў Расіі (усе з 1964) і інш. Наладжваюцца Ф . кінамастацтва (гл. Кінафестываль), праводзіліся Сусветныя фестывалі моладзі і студэнтаў і інш. Бел. маст. калектывы з 1930-х г. удзельнічалі ва ўсесаюзных Ф . У 1939 y М інску адбыўся 1-ы Усебел. Ф . калгасна-саўгасны х т-раў. У пасляваен. час праводзіліся рэсп. і міжрэсп. Ф . Н айб. значны я Ф . на Беларусі: т э а т р а л ь н ы я — міжнар. П рыбалты кі і Беларусі «П рыбалтыйскія тэатр. вёсны» (1956— 92), міжнар. аматарскіх т-раў Пры балты кі і Беларусі «Рампа дружбы» (1978, М інск; 1988, Гродна), «Славянскія тэатр. сустрэчы» (1991, М інск, з 1994 y Гомелі), «Белая Вежа» (з 1996, Брэст), Ф . монаспектакляў «Я» (1993, 1996, 1998, М інск), Ф . майстроў сцэны «М аладзечанская сакавіца» (з 1993), Ф . нац. драматургіі імя В.ДунінаМ арцінкевіча (1998, 2001, Бабруйск). Адбыліся Ф . тэатраў лялек: рэсп. (1981, М інск; 1983, Магілёў; 1986, Гродна), м іж нар. (1990, 1993, 1995, М інск), Ф . т-раў л ял ек Прыбалтыкі і Беларусі (1960— 80-я г.). Ф . м у з ы ч н а - т э а т р а л ь н ы я : y М інску — усесаюзны я майстроў опернага і балетнага мастац т в а (1968, 1972), тво р ч ай моладзі т-раў бперы і балета (1976, 1979, 1982) і Ф . муз. т-раў «Тэатр і час» (1987); Ф . старадаўняй бел. інстр. музыкі «Му-

зы Нясвіжа» (з 1995), міжнар. Ф . «Я лю блю балет» (1992—96) і сучаснай харэаграф іі (з 1988), нац. Ф . «М узыка і тэатр» (з 1996). М y з ы ч н ы я Ф.: усесаю зны камернай музыкі (1968, 1971, М інск), рэсп. «Бел. муз. восень» (з 1974), «Адраджэнне бел. капэлы» (з 1991), Ф . духоўнай музыкі «Магутны божа» (з 1992, М агілёў), Ф . джазавай музыкі «Віцебская восень» (з 1979); міжнар. — «М іжнар. парад ды ксілендаў» (з кан ца 1970-х г., Віцебск), «Міжнар. дж аз-фестываль», Міжнар. Ф . фальклору «Карагод сяброў» (1994, Брэсг і М інск), «Славянскі базар y Віцебску» і інш. П раводзяцца Ф . аматарскага мастацтва, y т л . міжнар. Ф . нар. музыкі «Звіняць цымбалы і гармонік» (з 1991, г. П аставы Віцебскай вобл.), рэсп. духавой музы кі «Беларускія фанфары»

Ф Е Т Р (ад ф ранц. feutre лям ец), матэрыял, атры маны валяннем пераважна заечага, трусінага і казінага пуху (тонкага воласу), a таксама адходаў футра, тонкай і паўгрубай воўны (часам з дабаўленнем хім. валокнаў). Бывае гладкі і ворсавы («пад замшу», велюр, караткаі даўгаворсавы). Ідзе на выраб галаўных убораў (напр., капелюш оў, берэтаў), абугку (напр., тонкіх валёнкаў), тэхн. вырабаў (фільтраў, пракладак) і інш.

(з 1996, г. Баранавічы Брэсцкай вобл.), Усебел. Ф . нац. культур (з 1996, Гродна), міжнар. Ф. харэаграфіі «Сожскі карагод» (Гомель) і сучаснай харэаграфіі «IFM C* (Віцебск), Ф . нар. творчасці «Сузор’е» (М інск) і інш. Ф ЁСЬКА , бел. дойлід 2-й пал. 17 ст. з Магілёва. У 1679— 81 удзельнічаў y буд-ве Магілёўскай ратушы. Ф Е Т (сапр. Ill a н ш ы н) Апанас Апанасавіч (5.12.1820, с. Н авасёлкі М ц эн скага р-на Арлоўскай вобл., Расія — 3.12.1892), рускі паэт, празаік, перакладчык. Чл.-кар. П ецярбургскай АН (1886). Скончыў М аскоўскі ун-т (1844).

3 1845 на вайск. службе, з 1858 y адстаўцы. Перш ы зб. верш аў «Лірычны пантэон» (1840). Т ворчасць Ф . — новы этап y рус. рамант. паэзіі. Яго верш ы адметныя пранізлівым ліры змам y апісанні дакладных карцін прыроды, мімалётных настрояў і ім кненняў душы. Яны вылучаю цца музы чнасцю , мелады чнасцю , разнастайнасцю рытмаў і гукаў: зб-кі «Вершы» (1850, 1856, ч. 1— 2, 1863). 3 канца 1860-х г. y паэзіі матывы трагізму, дысгармоніі і тугі: зб-кі «Вячэрнія агні» (вып. 1— 4, 1883— 91). Аўтар рэаліст. аповесці «С ям’я Гольц» (1870), цыклаў нарысаў, апавяданняў, навел «3 вёскі» і «Запіскі вольнанаём най працы», кн. «Mae ўспаміны» (ч. 1— 2, 1890), «Раннія гады майго жыцця» (апубл. 1893). Пераклаў асобны я творы ант. і ўсх. аўтараў, a таксам а І.В.Гётэ («Фауст», ч. 1— 2, 1882— 88), Г.Гейнэ, Дж .Байрана, П .Беранж э, А.М ідкевіча, трагедыі У .Ш экспіра, кн. А .Ш апенгаўэра «Свет я к воля і ўяўленне» (1881). Ш матлікія яго вершы пакладзены на музыку А.Арэнскім, М .Балакіравы м, А.Гурылёвым, С.Рахманінавы м, М .Ры мскім-Корсакавым, П.Чайкоўскім. На бел. мову паасобныя верш ы Ф . пераклалі У.Данілаў, П .М акарэвіч.

Te.: Полн. собр. стнхотвореняй. 2 мзд. Л., 1959; Соч. T. 1—2. М., 1982; Стнхотворення. Проза. Воронеж, 1978; Воспомннання. T. 1— 3. М„ 1992; Лнряка. Мн„ 2000. Літ:. 0 з е р о в Л. А.А.Фет: 0 мастерстве поэта. М., 1970; Б у х ш т а б Б.Я. А.А.Фет: Очерк жязня я творчества. 2 нзд. Л., 1990; Б л a г о й Д. Ммр как красота: О «Вечерннх огнях» А.Фета. М., 1975. Л.В.Календа.

Ф ЕТЬІДА , y стараж ытнагрэчаскай міф алогіі м арская багіня, найб. вядомая з нерэід, ж онка героя Пелея і маці Ахіла, якога загартавала ў водах падземнай pa­ id Стыкс. Паводле аднаго з міфаў, y час вяселля Ф . багіня разладу Эрыда, якую не запрасілі на баль, з помсты кінула на стол «яблык разладу». Гэта прывяло да Траянскай вайны, y час якой Ф . дапамагала Ахілу. Ф Е Т Ь ІС (Fétis) Ф рансуа Жазеф (25.3.1784, г. М онс, Бельгія — 26.3.1871), бельгійскі музы казнавец, кампазітар, педагог. Вучань Л.Керубіні і Ф.А.Буальдзьё. 3 1821 праф., з 1826 гал. бібліятэкар П ары ж скай кансерваторы і, з 1833 ды рэктар Брусельскай кансерваторыі і кіраўнік Каралеўскай капэлы. Кіраўнік ф ранц. і бельг. музыказнаўчых ш кол сярэдзіны 19 ст. Адзін з заснавальнікаў параўнальнага і гіст. музыказнаўства. У перш ыню ў Ф ранцы і ўвёў паняцце муз. эстэты кі, заснавальнік прафес. муз. кры ты кі. Аўтар фундаментальных прац п а лексікаграф іі і гісторыі музыкі. Сярод муз. твораў оперы , сімфоніі і інш.

Te:. Рус. пер. — О фнлософяя я поэтяке музыкн / / Музыкальная эстетнка Францня XIX в. М., 1974. Ф Е Т Ы Ш Ь 'ІЗМ (франц. fétichisme ад партуг. feitiço амулет), вера ў звышнатуральны я ўласцівасці прыродных або вырабленых чалавекам неадушаўлёных прадметаў (фетыш аў) і іх ушанаванне. У знік y перыяд перш абытнага грамадства; быў паш ы раны ва ўсіх першабытных народаў. Характэрны, хоць і не ў аднолькавай ступені, для ўсіх рэлігій (напр., ш анаванне крыжа, мошчаў, абразоў y хрысціянстве, «чорнага каменя» ў г. М екка ў ісламе і інш .). Своеасаблівымі рэш ткамі Ф . з ’яўляецца вера ў амулеты, абярэгі, талісманы. Тэрмін «фетыш» уведзены ў навуку галандскім падарожнікам В.Босманам y пач. 18 ст. Франц. асветнікі разглядалі Ф. як архаічную форму рэлігіі, звязаную з неадукаванасцю.

Г.Гегсль бачыў y Ф. форму чараўніцтва, імкнснне чалавека ажышіяўляць ускосную ўладу над прыродай пры дапамозе фетыша. К.Маркс лічыў Ф. з’явай не толькі рэлігійнай і ўвёў паняцце *таварнага фетышызму► , пад якім разумеў грамадскі працэс надзялення прадуктаў працы звышнатуральнымі ўласцівасцямі, абумоўлены «арэчаўленнем» сац. адносін. Э.Б.Тайлар, Г.Спенсер разглядалі Ф. як адну з форм анімізму. На бел. землях Ф . адлюстраваны ў стараж. павер’ях пра здольнасці асобных камянёў вы лечваць ад цяжкіх хвароб, даваць лю дзям вял. энергію і магічную сілу. Паводле старадаўніх уяўленняў беларусаў, y глы бокай старажытнасці камяні былі жьгаымі істотамі: маглі расці, размнаж ацца, гаварыдь, есці і піць, перамяш чацца ў прасторы і інш. Асобныя «свяш чэнны я камяні» мелі ўласныя імёны: Кравец, С ш т а н , Змяіны камень і інш. Культ камянёў быў даволі паш ы раны на Беларусі: камяні ўшаноўвалі, маліліся ім, прасілі ў іх дапамогі ў паўсядзённым ж ыцці, рабілі ім ахвярапры наш энні (грош ы, палатно, зрэдку хатніх жьгаёл); рэш ткі reTara культу назіраю цца ў некат. бел. вёсках да нашага часу. Гл. таксама Прошча. Л іт А ф а н а с ь е в А.Н. Поэтнческме воззрення славян на прнроду: Опыт сравннт. язучення славян. преданяй н верованнй в связя с мнфнч. сказаннямн другнх родственных народов. T. 1—-3. М., 1995; В о л о ш н н a Т.А., А с т а п о в С.Н. Языческая мнфологая славян. Ростов н/Д, 1996; T a й л о р Э.Б. Мнф н обряд в первобытной культуре: Пер. с англ. Смоленск, 2000; Ш a м я к і н a Т. Міфалогія: Вытокі нашай самасвядомасці / / Роднае слова. 1993. № 8. Э.С.Дубянецкі. ФЕЎР (Febvre) Л ю сьен (22.7.1878, г. Нансі, Ф ранцыя — 27.9.1956), ф ранцузскі гісторык. С кончы ў Вышэйшую Нармальную ш колу ў Парыжы. Чл. Акадэміі маральных і паліт. навук (1951). Праф. ун-таў Д ы ж она (1912— 14), Страсбура (1919— 33), Калеж дэ Франс (з 1933). Р азам -з М .Блокам заснаваў ў 1929 час. «Annales d ’histoire, économique et sociale» («Аналы эканамічнай і сацы яльнай гісторыі») і кірунак y гістарыяграфіі — «Аналаў» школу.

3 1935 кіраваў вы даннем «Ф ранцузскай энцыклапедыі». 3 1948 узначальваў y Практычнай ш коле вы ш эйш ы х ведаў секцыю эканамічны х і сацы яльны х навук. Лічыў, ш то ш лях да пазнанн я гісторыі ляжыць праз ўсебаковае асэнсаванне пэўнага грамадства, y т л . яго геаграфіі, агр. адносін, гандлю, рэлігіі, культуры, гіст. псіхалогіі і інш. Працы па метадалогіі гісторыі, праблемах эпохі Адраджэння і інш. Тв.: Рус. пер. — Бон за мсторню. М., 1991. ФЕХТАВАННЕ (ад ням. fechten фехтаваць, змагацца), від спорту, які аб’ядноўвае адзінаборствы з вы кары станнем халоднай спарт. зброі (рапіра, ш абля, шпага). Мэта паяды нку — нанясенне саперніку найб. колькасці ўколаў (удараў) за фіксаваны час. П аядьш кі адбываюцца на спец. дарож цы 14 х 1,5— 2 м. Праграмы афіц. спаборніцтваў уклю ча-

ю ць асабістыя і кам андкы я турніры мужчын і жанчын. Як від адзінаборстваў узнікла ў Стараж. Егіпце (каля 3000 да н.э.). Утылітарнае Ф. вядома ў Стараж. Грэцыі і Рыме. 3 пач. 15 ст. найб. пашырылася ў Іспаніі, з 16 cr. ў Італіі і з 17 ст. ў Францыі. У нац. відах Ф., напр., нанайскім, y якасці зброі выкарыстоўваюць шост, y грузінскім — меч са шчытом і інш. Спарт. Ф. сфарміравалася да канца 17 ст. У 2-й пал. 19 ст. вызначаны асн. правілы і праграмы афіц. спаборніцтваў, стандарты спарт. зброі і ахоўнага рыштунку. У праграме Алімп. гульняў з 1896 (жанчыны з 1924). Чэмпіянаты Еўропы адбываюцца з 1906, свету — з 1937. Ф. на шпагах уваходзіць y склад пяцібор’я. Міжнар. федэрацыя Ф. засн. ў 1913 (Парыж). Найб. пашырана Ф. ў Венгрыі, Германіі, Італіі, Расіі, Францыі. На Беларусі гурткі Ф . з ’явіліся ў к ан цы 1920-х г. У 1928 бел. фехтавальш чы кі ўдзельнічалі ў 1 У сесаю знай спартакіядзе. Афіц. спаборніцтвы з 1938 (перш ынство М інска). I чэм піянат Беларусі адбыўся вясной 1941. Ф едэрацы я Ф . Беларусі створана ў 1960. С ярод бел. фехтавальшчыкаў — чэм піёны Алімп. гульняў; М .Алёхін, А.Б ялова, Б .К арэцкі, A .Раманькоў, Т. Самусенка, В .Сідзяк; прызёры Алімп. гульняў: У.Лапіцкі, А. Ніканчыкаў, А.Лаўлоўскі, Ю .Смалякоў, А. Чарнушэвіч, І.Валетаў, А .Коцеш аў; чэмпіёны свету і прызёры: Д з.Ніканчыкава, С.Прыходзька, С .Баранава, В.Захараў, У .Паўленка і інш. М уж чы нская каманда ш пажыстаў заняла 6-е м есца на XXVII Алімп. гульнях (2000, г. С ідней, Аўстралія), 4-е — на чэм піянаце свету (1998, г. Л а-Ш о -д э-Ф о н , Ш вейцары я),

ФЕШ ЧАНКА

363

пады ры млян, вавдалаў і інш. У 7 ст. заваяваны і ісламізаваны арабамі, уваходзіў y склад розных араб. дзяржаў, але ф акты чна захоўваў аўтаномію. Пасля эахопу' прыбярэжных раёнаў Лівіі Асм анскай імперыяй (1551) плямёны Ф . больш за 30 гадоў супраціўляліся туркам, y 1838— 42 адбылося буйное антытур. паўстанне. У час і пасля італатур. вайны 1911— 12 насельніцгва Ф . ўпарта супраціўлялася італьян. войскам. У 1943 акупіраваны ф ранц. войскам і (вы ведзены ў 1956). У 1951— 63 адм. правінцы я незалеж най Лівіі. У 1963 прав. скасавана і падзелена на 2 мухафазы. Ф Ё Ц І (Fetti, Feti) Даменіка (каля 1588, Рым — 16.4.1623), італьянскі жывапісец. Вучыўся ў Рыме ў Л.Чыголі. Зазнаў уплыў Караваджа, АЭльсхаймера, майстроў венецыянскай школы 16 ст. 3 1613 прыдворны мастак герцага Фердынанда Ганзага ў Мантуі, з 1622 працаваў y Венецыі. Т ворчасці ўласцівы тонкія па каларысты чны м вы раш энні карціны, y якіх сюж эты міфалаг. («Геро і Леандр»), Старога і Новага Запаветаў траюуюцца як быт. сцэн ы , змеш чаны я ў пейзаж ы або інг е р ’еры, эмацы янальна сугучныя пераж ы ванням персанажаў: «Вылячэнне Тавіта», «Прьггчы», «Уцёкі ў Егіпет». Т воры вы лучаю цца прастатой і яснасцю кампазіцы і, свабоднай манерай пісьма.

Д.Феці Геро і Леандр. каманда шаблістаў была сярэбраны м прызёрам чэмпіянату Еўропы (2000, г. Ф унш ал, Партугалія); ж аночая каманда ш пажыстак — 5-й на чэм піянаце свету (2001, г. Н ім, Ф ранцы я). Бел. трэнеры — засл. трэнеры С С С Р і Беларусі: Э.У .Асіеўскі, Г.М .Бокун, Л .П .Бокун, Я.Ц.А ндрэеў, А .А Л ўсянкін, С.А.Васільеў, А.М .Казлоўскі, М .Н .Н япраўскі, В.С.Хрэнаў; засл. трэнер Украіны А Л .Ф ель. А.І.Конюхава. Ф Е Ц А Н , Ф е з а н , гістарычная вобласць y Лівіі. Паводле Герадота, y Ф . жылі стараж. прямёны гарамантаў, умідыйцаў і інш. Аддаленасць ад мора дазваляла мясц. плямёнам адбіваць на-

Ф ЁШ Ч А Н К А Пётр Васілевіч (3.7.1922, с. П ры ш ыб Палтаўскай вобл., Украіна — 10.10.1992), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. С аю за (1945). Скончыў Харкаўскі настаўніцкі ін-т (1940), Саратаўскае танк. вучьшішча (1941), Выш. афіцэрскую ш колу бранятанк. войск (1946), Харкаўскі пед. ін-т (1950). У Вял. Айч. вайну на ф ронце з 1941. Т анк. батальён на чале з капітанам Ф . вызначыўся 25— 27.6.1944 y баях каля в. Смаляны Арш анскага р -н а і чыг. ст. Талачьш , дзе перарэзаў шляхі адыходу ворага, захапіў 7 эш алонаў з грузам, 15 самаходных гармат, 3 процітанк. батарэі, 40 броне-

364

Ф ЕШ Ч АН КА

транспарцёраў. У 1961— 75 y органах дзяржбяспекі. ФЁШЧАНКА Рышр Архіпавіч (25.1.1899, в. Камароўка Барзнянскага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна — 23.12.1942), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі. Праф.

(1935). Скончыў мед. ф-т БДУ (1928). 3 1928 y БДУ, з 1930 y Мінскім мед. ін-це, адначасова навук. супрацоўнік Ін-та жывёлагадоўлі Беларусі (1931— 35). 3 1935 заг. кафедры (адначасова нам. дырэктара) Віцебскага, з 1941 Кіеўскага (у Чэлябінску) мед. ін-таў. Асн. працы па даследаванні ўмоўных рэфлексаў, газа- і мінер. абмену, фізіялогіі харчавання, росту і размнажэння ў жывёл. Літ:. Ш н ш к о Е. Первый профессор нз воспнтанннков Мннского меднцннского ннстатута / / Здравоохраненне Белоруссш. 1958.

N° 1.

ФЭДАР АЛЯКСЁЕВІЧ (9.6.1661, Масква — 7.5.1682), расійскі цар [1676— 82]. 3 дынастыі Раманавых. Сын цара Аляксея Міхайлавіча і Марыі Міласлаўскай. Атрымаў добрую адукацыю пад кіраўніцгвам Сімяона Палацкага. У час праўлення невылечна хю рага Ф .А вял. уплывам карысталіся яго сваякі па маці Міласлаўскія (род паходзіў з ВКЛ) і сястра Соф ’я Апяксееўна. Урад Ф.А. правёў усеагульны перапіс насельніцтва (1678), увёў падворнае абкладанне (1679), скасаваў месніцтва (1682), вёў рус.-тур. вайну 1676— 81, якая завершана Бахчысарайскім перамір’е м 1681. Ф.А. разам з Сімяонам Полацкім — ініцыятар заснавання ў Маскве Славяна-грэка-лацінскай акадэміі (адчынена ў 1687). ФЁДАР IBÀHABI4 (31.5.1557, Масква — 17.1.1598), расійскі цар [1584— 98], апошні з дынастыі Рурыкавічаў. Сын цара Івана I V і Настассі Захар’інай-Ю р’евай (праз яе Раманавы лічыліся сваякамі Рурыкавічаў). Замест няздольнага Ф.І. краінай кіраваў Рэгенцкі савет, a з 1587 —■ Барыс Гадуноў (брат жонкі цара Ірыны). Пры Ф.І. аднаўлялася падарваная Лівонскай вайной 1558— 83 і апрычнінай гаспадарка краіны, узмацнілася запрыгоньванне сялян (гл. Запаветныя гады); y 1590— 93 y Швецыі адваяваны прыбалт. і карэльскія землі, страчаныя ў выніку Лівонскай вайны; да Расіі далучана Зах. Сібір (1590-я г.).

ФЕДАР УЛАДЗІМІРАВІЧ, князь пінскі

та, Узбекістан — 13.8.1988), бел. вучоны ў галіне электратэхнікі і энергеты кі. Д -р тэхн. н. (1971), праф. (1973). С кончыла С ярэднеазіяцкі індусгр. ін -т (1943). 3 1963 y Б П І. 3 1966 y М інскім філіяле У сесаюзнага завочнага электратэхн. ін-та. 3 1972 заг. каф едры М інскага радыётэхн. ін-та. Навук. працы па пы таннях перадачы электраэнергіі, тэорыі нелінейных эл. ланцугоў і тэоры і кіравання складаны мі эл. сістэмамі, па праблемах удасканалення інж. адукацыі.

Te:. Обідая электротехннка. Мн., 1968 (у сааўі.); Электротехннка. 2 нэд. Мн., 1977 (у сааўт.); Познавательные действня в современной науке. Мн., 1987 (у сааўт); Эффектнвность средств повышення дннамнческой устойчнвостн снстем электропсредач (разам з Р.Я.Паспелавым) / / Нзв. вузов. Энергетнка.

1990. № 7. А.І.Болсун. ФЁДАРАВА ЗРУХ, перпенды кулярны да плоскасці падзення (бакавы ) зрух адбітага пучка святла, абумоўлены спец ы ф ічны м характарам перадачы энергіі неаднародных хваль, якія ўзнікаю ць пры адбіцці святла ў пэўных умовах. П радказаны Ф .І.Фёдаравым (1954), эксперы ментальна выяўлены ф ранц. вучоным Х.Эмберам (1969) і зарэгісграваны я к адкры ццё (1980). Улічваецца ў разліках пры распрацоўцы апты чны х пры лад і можа вы карыстоўвацца дл я аналізу ўласцівасцей светлавых пучкоў. ФЁДАРАЎ Аляксандр Іванавіч (13.3.1902, С.-П ецярбург — 29.4.1987), бел. вучоны ў галіне вет. меды цы ны . Д -р вет. н.

(1955), праф. (1956). С кончы ў Л ен ін градскі вет. ін -т (1935). 3 1965 y Віцебскім вет. ін-це (заг. каф едры). Навук. працы па паталаг. анатоміі, патагенезе, ды ягносты цы і імунамарфалогіі інфекц. анем іі і энцэфаламіэдіту коней, гемаспары дыёзу буйн. par. ж ывёлы, чумы, балантыдыёзу і бруцэлёзу свіней, яш чура і інш.

T e Учебннк для младшего ветерянарного фельдшера. Т. 1—2. 7 нзд. М.; Л., 1958 (у сааўг.); Основы патологнческой анатомнн сельскохозяйственных жявогных. 4 нзд. Мн., 1980 (у сааўт.); Мнкроэлементозы сельскохозяйетвенных жнвотных. Мн., 1986 (у сааўг.). ФЁДАРАЎ А ляксандр Уладзіміравіч (н.

20.2.1952, г. Барысаў М інскай вобл.), бел. ды рыжор. Засл. арт. Беларусі (1997). С кончы ў М аскоўскую кансерваторы ю (1978). 3 1978 ды ры ж ор танкавага палка ў г. С таражы нец (Украіна), з 1980 аркестра ш габа П ры карпацкай ваен. акругі, з 1986 аркестра Групы сав. ю й с к y Германіі. 3 1990 нач., з 2002 маст. кіраўнік Дзярж. установы «Узорна-паказальны аркестр Узброеных Сіл Рэспублікі Беларусь». Аўгар ш матлікіх аранж ы ровак, y т.л. твораў бел. кам п азітараў А Захлеўнага, ІЛ у ч ан к а, Э .Х анка і інш ., песень «Айчына мая», «Афіцэрскі баль» і інш.

ў сярэдзіне 13 ст. Верагодна, сын пінскага кн. Уладзіміра. У 1262 разам са сваімі братамі (?) пінскімі кн. Дзямідам і Юрыем прыехаў y Небль віншаваць галіцка-валынскага кн. Васільку Раманавіча з перамогай над літоўцамі. Мяркуецца, шго Ф.У. y той час быў гал. пінскім князем і праводзіў палітыку паФЁДАРАЎ Аляксей Фёдаравіч (30.3.1901, турання літоўцам y нападах на Валынь. В. С.Пазднякоў. в. Л оцм анская К ам енка, цяпер y складзе г. Днепрапятроўск, Украіна 1989), адзін з кіраўнікоў партыз. руху на У краФЁДАРАВА Ірына Анатолеўна (17.1.1920, іне ў Вял. Айч. вайну. Г ен.-м аёр (1943). чыг. ст. Хілкава Самаркандскага вілае-

Д войчы Герой Сав. Саю за (1942, 1944).

3 вер. 1941 — 1-ы сакратар Чарнігаўскага, з 1943 — Валынскага падп. абкомаў КП (б)У , адначасова камандзір Ч арнігаўскага, пазней — Чарнігаўска-Валы нскага партыз. злучэнняў, якія дзейнічалі на Украіне, Беларусі і ў Расіі. 3 1944 на парт. рабоце, y 1957— 79 — міністр сац. забеспячэння УССР. Дэп. Вярх. Савета С С С Р y 1537— 79. Аўгар кніг «Падпольны абком дзейнічае» (кн.

1— 2, 1949), «Апошняя зіма» (1965).

А.Ф.Фёдараў.

ВФФёдараў

ФЁДАРАЎ Васіль Дзмітрыевіч (23.2.1918, г. Кемерава, Расія — 19.4.1984), рускі паэт. С кончы ў Літ. ін -т імя М .Горкага ў М аскве (1950). Друкаваўся з 1944. Перш ая кніга верш аў — «Лірычная трылогія» (1947). У паэт. зб-ках «Лясныя крыніцы» (1955), «Не лявей за сэрца» (1960), «Кніга любові» (1964), «Трэція пеўні» (1966), «Сёмае неба» (1968; за 2 апош н ія Д зярж . прэм ія Расіі 1968), «К ры лы на поўдзень» (1971), «Кніга любові і веры» (1974), «Вершы» (1978) і інш . філас. асэнсаванне сац. і маральны х канфліктаў, тэм а кахання. Аўтар паэм «Белы гай» (1956), «Прададзеная Венера» (1958), «Ж анідьба Д он Жуана» (1977); паэт. дзённ іка «M ap’eÿctd летапіс» (1947), драмы ў вершах «Залатая жыла» (1958), аповесцей «Сталасць» (1953), «Добраахвотнікі» (1955), цьпсла апавяданняў «Сны паэта» (1979— 82), кн. «Н аш час такі... П ра паэзію і паэтаў» (1973) і інш . Д зярж . прэмія С ССР 1979.

Te.: Собр. соч. Т. 1—5. М., 1987—89. Літ:. Д е н н с о в а Н.В. Беззаветно служлть красоте: Поэзня В.Федорова. М., 1978; П у д а л о в а Л.А. Чувство своего мнра: О лнрнке Федорова. Кемерово, 1979. А.В. Спрынчан. Ф ЁДА РА Ў Васіль Ф ёдаравіч (10.1.1892, М асква — 21.1.1971), расійскі і бел. рэж ысёр. Засл. дз. маст. Туркменістана (1939). Н ар. арт. Беларусі (1955). Скончы ў Д зярж . эксперы м. тэатр. майстэрні У.М еерхолвда ў т-ры яго імя. Працаваў y т-рах М асквы , Баку, Ленінграда, Ашхабада і інш . У 1952— 58 гал. рэжысёр Д зярж . рус. драм. т-ра Беларусі. Пастаноўкі Ф . вы значаліся маштабнасцю, дакладнасцю сац. характарыстыкі вобразаў, тэатр. кідкасцю , раскрыццём ідэі твора праз усе кампаненты спектакля. Э тапны м і для рус. драм. т-ра Беларусі сталі яго спекгаклі «Варвары» М .Горка-

вай «Сказанне како составн святы й К н рнл Ф нлософ азбуку по язы ку словеньску». У 1580 y Астрогу Ф . надрукаваў «Псалтыр» і «Новы запавет», выдаў да апош няга алф авітна-прадм етны паказальнік і адначасова зборнік аф ары змаў і крылатых слоў «Кніжку, збор рэчаў самых патрэбных...». 5.5.1581 y Астрогу лістоўкай надрукаваў «Храналогію» А.Рымшы — перш ы ўсх.-слав. друкаваны каляндар і перш ы асобна выдадзены твор бел. паэзіі (адзіны эк зэм пляр зберагаецца ў С.-П ецярбургу). Д а 12.8.1581 Ф . надрукаваў «Астрожскую біблію» — перш ае поўнае вы данне слав. Бібліі кірылаўскага ш рыфгу. 3 1582 Ф . зноў y Львове. Ім кнучы ся сабраць сродкі на адкры ццё новай друкарні, адліваў гарматы, вы найш аў ш матствольную марціру з узаемазаменны мі часткамі. Літ.: Нван Федоров н восточнославянское кннгопечатанме. Мн., 1984; Н с м н р о в с к н й Е.Л. Вознмкновенне кнмгопечатання в Москве: Нван Федоров. М., 1964; Я г о ж. Начало кннгопечатанвя на Укранне: Нван Федоров. М., 1974; Я г о ж. Нван Федоров в Белорусснн. М., 1979; Я г о ж. Нван Фсдоров. М., 1985; Псрвопсчатннк Нван Федоров: Огшсанне нзданнй н указ. ллт. о жнзнн в деятельноств. Львов, 1983. Я.Л.Неміроўскі.

га (1952), «Кароль Лір» У .Ш экспіра (1953), «Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча (1954), «Каменнае гняздо» Х.Вуапіёкі (1956). 3 інш. пастановак: «Пігмаліён» Б.Шоу і «Ш акалы» А.Якабсана (1953), «Порг-Аргур» паводле А .Сцяпанава і «Смерць Тарэлкіна» А.СухавоКабыліна (1954), «Хітрыкі С капэна» Мальера і «П ерсанальная справа» АШтэйна (1955), «М яшчане» М .Горкага і «Права на шчасце* І.Дорскага (1956), «Мая сям ’я» Э.Дэ Ф іліпа і «Цар Патап» А.Капкова (1958); y Бел. рэсп. т-ры юнага гледача — «Два веронцы» Шэкспіра (1964). І.Я.Ліснеўскі. Ф^ЦАРАЎ Іван (М a с к в і ц і н Іван Фёдаравіч; каля 1510— 15.12.1583), pa­ cifiera асветнік, заснавальнік кнігадрукавання ў Расіі і на Украіне. М есца нараджэння невядома. Зы ходзячы з геральдычнай трактоўкі друкарскага зн ака Ф., існуе меркаванне пра яго бел. паходжанне. Паводле некат. звестак, вучыўся ў Кракаўскім ун-це, дзе ў 1532 атры маў ступень бакалаўра. У 1550-я г. працаваў y друкарні ў М аскве. 3 19.4.1563 да 1.3.1564 разам з П.Мсціслаўцам выдаў першую ў Расіі друкаваную кнігу «Апостал». 29.9 і 29.10.1565 Ф . і М сціс-

ДНМ

К Д Ш Н 4M

l«ftH . f l f l H M 'i v f Ô A tAM tffft/ M - Л А Н О Н Н І І р М Н

д'^кКі (* . і і ж н м г н

ІДЖНД'К

ОСЛНЧЖ'ГМНА , iM f'tn

ье 7 К Д (Л '£ гш Ш Т І ^ Н Т Н

г /і м л л а г н к і н .

, g lfW H .

А 3 \ffy x

іУ д Н Ш Н

f.X Д # 1 | | . ДІ|І# iMrtftMH

„ .

Ôti-% .

.

*ГІ»І .

сУдНТ'і . Ік.Чд/ІЛА .

nriM .

MM дьл -

4‘lC iH T A •

^*4 .

/

If&

Ь Г І

,

Ь А Ш Н Л Л Н

I T I i I/V IH

М І Л Н Т Л Л М Н A M H H h

-

*9

Ь В А *4'Г < . k l U i t n A U U j y i

Першая і апошняя старонкі «Азбукі» І.Фёдарава Львоў.

1574.

«A

Г Л Н ,

M H /MAI

M J k f l f n * •

лавец выпусцілі ў М аскве 2 вьш анні «Часоўніка», які выкарыстоўваўся пры пач. навучанні грамаце. У 1566 Ф . і Мсціславец пакінулі М аскву і заснавалі друкарню ў мяст. Заблудава Гродзенскага пав. ў маёнтку гетмана ВКЛ РАХадкевіча. У Заблудаўскай друкарні імі надрукаваны «Евангелле вучы цельнае» (1569) і «Псалтыр з Часаслоўцам» (1569—70). У канцы 1572 — пач. 1573 Ф. пераехаў y Л ью ў і заснаваў перш ую на Украіне друкарню. У 1574 выдаў там першую ўкр. дакладна датаваную кнігу «Апостал» і першы друкаваны ўсх.-слав. падручнік «Азбука». К аля 1578 заснаваў друкарню ў г. Астрог, дзе 18.6.1578 н а друкаваў новае выданне «Азбукі», дапоўненае паралельнымі грэка-слав. тэкстамі і помнікам сгараж .-балг. л -р ы «Аб пісьмёнах» Чарнары зца Храбра пад наз-

^МД^К#в4П» &$*&*&*£ 0 Г к* »/

’

-

ФЁДАРАЎ Ілья М ікітавіч (1815 — пасл я 1890), бел. архітэктар. С кончы ў П ецярбургскую AM (1836). П рацаваў памочнікам, y 1844— 81 магілёўскім губернскім архітэктарам, адначасова ў 1844— 70 магілёўскім епархіяльным архітэкгарам. Сярод работ: праекты будынкаў багадзельняў (1837, 1850, 1855), ін-та ш ляхетных дзяўчат, пансіяната пры М агілёўскай губ. камісіі і будынка паж арнай каманды (1848— 52), казарм ы для ж ан дарскай каманды (1850), ж ылога дома для святара Т роіцкай царквы (1859) і рэканструкцыі астрога (1838). Распрацаваў праектную дакументацы ю н а рамонт будьш ка М агілёўскага губ. праўлення. У 1843 вы канаў праект 6уды нка дзярж. устаноў для г. С ян н о Віцебскай вобл.

Ф ЁДАРАЎ_______________ 365 ФЁДАРАЎ М ікалай Ільіч (н. 12.3.1925, г. Іжэўск, Удмурція, Расія), бел. вучоны ў галіне лясной фітапаталогіі. Д -р біял. н. (1971), праф. (1973). С кончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1950). 3 1950 y Бел. тэхнал. ун-це (з 1971— 91 заг. кафедры). Навук. працы па пытаннях хвароб дрэўны х і хмызняковых парод Беларусі, біялогіі дрэваразбуральных грыбоў, паталаг. фізіялогіі заражаных дрэў, культывавання ядомых грыбоў.

7’е .: Промышленное культавнрованне сьедобных грнбов. Кнев, 1978 (у сааўт.); Зашвтная обработка древеснны. М., 1981 (разам з М.Дз.Быўшых); Корневые гннлн хвойных пород. М., 1984; Лесная фнтопатологня. 2 нзд. Мн., 1992; Особенностн формнровання еловых лесов Беларусв в связм с нх перноднческнм массовым усыханнем. Мн., 2001 (разам з У.В.Сарнацкім). ФЁДАРАЎ М ікалай Пятровіч (15.6.1915, в. Кайвакса Л енінградскай вобл., Расія — 17.4.1944), удзельнік партыз. руху ў М інскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саю за (1944). С кончыў 2-ю Л енінградскую артыл. ш колу (1936), вучыўся ў Ваен. акадэміі імя Ф рунзе. У Вял. Айч. вайну на ф ронц е з 1941, з 1943 маёр Ф . нам. кам андзіра разведвальна-ды версійнага атрада «Дзіма» на М інш чы не, удзельнік падрыхтоўкі забойства гаўляйтара В.Кубэ. С а студз.

1944 камандзір партыз. атрада н а тэр. П олы нчы, загінуў y баі з карнікамі. ФЁДАРАЎ М ікалай Фёдаравіч (12.6.1829, с. Клю чы Тамбоўскай вобл., Расія — 28.12.1903), расійскі рэліг. філосаф, прадстаўнік рус. касмізму. Вучыўся ў Рыш эльеўскім ліцэі ў г. Адэса (1849— 52). У 1854— 68 выкладаў y пав. вучыліш чах, y 1874— 98 бібліятэкар Румянцаўскага музея. У сваім утапічным вучэнні («філасофія агульнай справы») імюіуўся вы значы ць глыбінныя прычыны сусв. зла і прапанаваць спосабы яго пераадолення. Гал. зло для чалавека бачыў y яго фіз. смерці і залеж насці ад «сляпых» сіл прыроды. Выступаў з праектам рэгул яван ня прыроды і «іманентнага ўваскрэш ання» сіламі навукі і тэхнікі, рэалізац ы я якога, на яго думку, прывядзе да пры нцы пова новай ступені эвалюцыі, «свядомага» этапу развіцця свету, усеагульнага братэрства, пераадолення «варожасці» і ў прыродзе, і ў соцыуме. Сцвярджаў, ш то хрысц. вучэнне пра канец свету, выкладзенае ў «Апакаліпсісе», уяўляе сабой горшы з магчымых «сцэнарыяў» развіцця чалавецтва, a не прадвы значаную Богам неабходнасць. М этай пераўгварэння свету («агульнай справы» чалавецтва) лічыў дасягненне Царства Божага праз пераход ад эк сплуатацыі да рэгулявання прыроды, асваенне касм. прасторы і кіраванне касм. працэсамі, удасканаленне арганізма чалавека, патры фікацы ю — фіз. ўваскрэш анне продкаў. Крытыкаваў наяўную сац. рэчаіснасць, заснаваную на вы ніш чэнні аднаго народа другім, вы -

366

Ф ЁД АРАЎ

цясненні малодш ым пакаленнем старэйш ага, як выяўленне «зоамарфічнага» грамадскага ладу, «непаўналецця» чалавецтва. Асаблівую ролю адводзіў Расіі, якая, н а яго думку, вы лучаецца захаваннем патры ярхальна-сваяцкага ладу, асаблівым геагр. становіпгчам, і інш. Ідэі Ф . ў рус. прыродазнаўстве развівалі М.А.Умаў, К.Э.Цыялкоўскі, У.І.Вярнадскі, А .Л .Ч ы ж эўскі, y рэліг. ф іл асо ф іі і л -р ы — Л .М .Т алстой , Ф .М Д астаеўскі, У.С .С алаўёў, М .А .Бярдзяеў, В .В .Зян ькоўскі, Г .В .Ф лароўскі і інш.

ФЁДАРАЎ Ф ёдар Іванавіч (19.6.1911, в. Т урэц К арэліцкага р-н а Гродзенскай вобл. — 13.10.1994), бел. ф ізік-тэарэты к, заснавальнік навук. ш колы па тэарэт. фізіцы. Акад. А Н Беларусі (1966, чл.-кар. з 1956), д -р ф із.-м атэм . н.

(1955), праф. (1957). Герой Сац. П рацы (1978). Засл. дз. нав. Беларусі (1968). Сы н Я.Маўра. С кончы ў БДУ (1931), дзе і працаваў з 1936 (у 1938— 41 і ў 1943— 62 заг. кафедры, y 1943— 50 д эк ан ), адначасова ў 1936— 38 і 1953— 55 y Ф із.-

нач. Гідраметэаслужбы С С С Р. У 1947— 55 y Геафіз. ін-це AH С С С Р , y 1956— 69 ды рэктар Ін-та пры кладной геафізікі, y 1959— 62 y прэзідыуме AH С С С Р , y 1963— 71 віцэ-прэзідэнт Сусв. метэаралагічнай арг-цы і. Навук. працы па даследаванні геафіз. палёў y Арктыцы, магніталогіі, метэаралогіі і пры кладной астраноміі. Дзярж. прэміі С С С Р 1946, 1969.

Тв:. Г л о б а л ь н ы е я с с л е д о в а н н я а т м о с ф е р ы я п р о г н о з п о го д ы . М „ 1971; В за н м о д ей с тв я е о б ш е с т в а н п р н р о д ы . Л ., 1972.

Тв '. С о б р . со ч . Т . Літ.: С е м е н о в

І ^ . М ., 1995— 2000. а С .Г . Н н к о л а й Ф е д о р о в : Т в о р ч е с т в о ж м з н я . М ., 1990; Я е ж . Н н к о л а й Ф е д о р о в н Ф р н д р н х Н н ц ш е / / В оп р. ф ш іо с о ф н н . 2001. № 2; Г р я г о р ь е в а Т . « Ф н л о с о ф н я о б ш е го д ел а» Ф е д о р о в а н « З а к о н Н еб а» / / В сем н р . л н т . 1999. № 5 /6 ; М н х е е в а Н .Б . Ф н л о с о ф н я «обіц его д ел а» Н н к о л а я Ф ед орова в кон тексте русской трад н ц н н . М н ., 2002. Т.ІАдула.

Ф ЁДАРАЎ М ікалай Яўгенавіч (н.

26.8.1938, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне гастраэнтэралогіі. Д -р мед. н.

(1976), праф. (1978). С кончыў Віцебскі мед. ін-т (1961), дзе і працаваў з 1965. 3 1978 y Растоўскім мед. ін-це (заг. каф едры ), з 1987 y Віцебскім мед. ін-це (заг. кафедры). Навук. працы па ды ягносты цы і лячэнні гелікабактэрыёзу, ды скінезій жоўцевьгеадной сістемы, псіхасаматы чны х расстройстваў пры эразіўна-язвавы х паш кодж аннях страўніка і дванаццаціперснай кішкі.

Тв:. Н е т р а д н ц я о н н ы е м ето д ы л е ч е н н я б н л н а р н о й п а т о л о г н н в п р а к т а к е тер ап ев т а. А лм а т ы ; В н т е б с к , 1999. ФЁДАРАЎ Пётр Паўлавіч (парт. псеўд. Дняпроўскі, Фёдар; 1885, г. П інск Брэсцкай вобл. — 28.4.1920), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў камуніст. падполля на Беларусі ў грамадз. вайну. У восень 1919 накіраваны Ц К К П (б)Л іБ y г. Бабруйск для арганізацыі камуніст. падполля і партыз. руху. Чл. Бабруйскага падп. к -та КП (б)Л іБ. У значальваў Я сенскі райком (15 ячэек), ствараў парты з. атрады. 25.4.1920 схопл ен ы польск. ж андарамі ў час канфер. Бабруйскай падп. арг-цы і, расстраляны. П ахаваны ў Бабруйску, на брацкай Ma­ riae пом нік. ФЁДАРАЎ Уладзімір Рыгоравіч (15.5.1874, С .-П ецярбург — 19.9.1966), расійскі канструктар аўтам. стралковай зброі. Ген.-лейт. інж .-тэхн. службы (1943). Герой П рацы (1928). С кончы ў Міхайлаўскую артыл. акадэмію (1900). 3 1900 y Гал. артыл. упраўленні. У 1918— 31 ды рэктар завода аўтам. зброі. Навук. працы па гісторыі і праектаванні стралк. зброі. С канструяваў аўгам. вінтоўку (1912), аўтамат (1916).

Літ.:

H a r a е в Г .Д . Р у с с к я е о р у ж е й н н к л . М ., 1977; М а р т ы н ч у к Н .Н . Д е л о ж н з н х . М ., 1975.

Ф.І.Фёдараў.

Я.К.Фёдараў.

тэхн. ін-це АН Беларусі. 3 1955 заг. л абараторыі, з 1987 гал. навук. супрацоўн ік Ін-та фізікі, з 1963 ак а д -с ак р а та р Аддз. фіз.-матэм. навук, з 1987 саветнік прэзідыума АН Беларусі. Ініцы ятар стварэння і перш ы прэзідэнт (1990) Бел. фіз. т-ва. Навук. працы па кры ш таляопты цы , тэоры і пругкіх хваль y крышталях, фізіцы элементарны х часціц, квантавай тэоры і поля, тэоры і гравітацыі. Пабудаваў тэоры ю апты чны х уласцівасцей магн. і п аглы нальны х крышталёў, развіў кавары янтны я метады прамога тэнзарнага зл ічэн н я ў опты цы і акустыцы крыш талёў. Распрацаваў метад праектыўных аператараў y тэоры і элементарны х часціц, вектарную параметры зацы ю групы Л орэнц а. П рапанаваў універсальную фармулёўку нелінейны х ураўненняў ф ундаментальны х фіз. палёў, развіў тэтрадны падыход y агульнай тэоры і адноснасці. П радказаў новую з ’яву ў галіне кры ш таляопты кі (гл. Фёдарава зрух), зарэгістраваную я к адкры ццё (1980). Д зярж. прэмія Беларусі 1972, Дзярж. прэмія С С С Р 1976.

Тв:. О п т а к а а н н з о т р о п н ы х ср ед . М н ., 1958; Т е о р н я у п ругн х в о л н в к р н с т а л л а х . М ., 1965; Т е о р н я г н р о т р о т ш . М н ., 1976; О т р а ж е н н е н п р е л о м л е н н е св е т а п р о з р а ч н ы м н к р н с т а л л а м н . М н ., 1976 (р а за м з В .В .Ф іл іп а в ы м ); Г р у п п а Л о р е н ц а . М ., 1979. Літ:. Ф .Н .Ф е д о р о в : ( Б н о б н б л н о г р . у к а з.). М н ., 1981; Б о г у ш А .А ., Г о н ч а р е н к о А .М . Ф .Н .Ф е д о р о в : ( К 9 0 -л е т н ю с о д н я р о ж д е н н я ) Ц В есд і Н а ц . А Н Б ел а р у с і. С е р . ф із м ат. н ав у к . 2001. № 3. А.І.Болсун. Ф ЁДА РА Ў Я ўген К а н с т а н ц ін а в іч (10.4.1910, г. Б ендэр, М адд ова — 30.12.1981), расійскі геафізік. Акад. АН С С С Р (1960, чл.-кар. 1939). Герой Сав. Саюза (1938). С кончы ў Л енінградскі ун-т (1932). 3 1932 навук. супрацоўнік палярны х станцы й. 3 1938 ды рэктар А ркгы чнага Н Д І, y 1939— 47 і 1962— 74

Я.П.Фёдараў.

І.А.Г.Фібігер.

Ф ЁДАРАЎ Яўген Пятровіч (28.12.1911, ] пас. С трэльна, цяпер y складзе СанктПецярбурга — 1993), савецкі военачальнік. Ген.-маёр авіяцыі (1957). Двойчы Герой Сав. Саюза (1940, 1945). С кончы ў лётную ш колу ў Арэнбургу (1933), Ваенна-паветр. акадэмію (1948). У час сав.-ф інл. вайны 1939— 40 камандзір эскадрыллі. У Вял. Айч. вайну нам. камандзіра авіядывізіі далёкага дзеяння. Вызначыўся пры бамбардзіроўцы ням. войск y раёнах С маленска, Арла, Курска, Севастопаля, Ленінграда, Віцебска, М інска. Зрабіў 178 баявых вылетаў. П асля вайны на камацдных пасадах y войсках і ваен. ВНУ. ФЁДАРАЎ Яўграф Сцяпанавіч (22.12.1853, г. Арэнбург, Расія — 21.5.1919), расійскі геолаг, мінералог, петрограф; адзін з заснавальнікаў структурнай крышталяграфіі. Акад. Рас. АН (1919). Скончыў Ваен.-інж. вучылішча (1872), Пецярбургскі горны ін-т (1883). 3 1885 y Геал. к-це, з 1895 праф. М аскоўскага с.-г. ін-та. У 1905— 10 ды рэктар Пецярбургскага горнага ін-та. Навук. працы па тэоры і сіметрыі і будове крышталёў (вывеў 230 законаў будовы крышт. рашоткі; 1890); распрацаваў метады крышталеграфічнага даследавання, спраектаваў двухкружны тэадалітны ганіёметр (1889), вынайшаў універсальны апты чны столік, т.зв. фёдараўскі столік. Заснаваў крышталехім. аНаліз (вы значэнне рэчы ва па форме крышталёў).

Тв.\ С н м м е т р н я н с т р у к ту р а к р н стал л о в: О с н о в н ы е р а б о т ы . М ., 1949. Літ.: K y м о к Я .Н . Е в гр а ф Ф е д о р о в . М., 1971. Ф Ё Н (ням. Fôhn ад лац. favonius цёплы зах. вецер), моцны парьшісты і цёплы вецер, які дзьме з гор y даліны. Узнікае, калі паветра перацякае праз грэбень

горнага хрыбта і ады ябаты чна награваецца пры спусканні па падветраным схіле. Змены т-ры і вільготнасці паветра бываюць вельмі зн ачны я і рэзкія, іігго паскарае раставанне снегу і сход лавін. Працягласць Ф . звы чайна каля сутак. Найб. вядомы ў Альпах, Гімалаях, на Каўказе і Паміры. Ф’ЁРАВАНЦІ, Ф і я р а в а н ц і (Fïoravanti) Арыстоцель (каля 1415, г. Балоння, Італія — каля I486), пальянскі архпэкгар, інжынер. Да 1473 працаваў пераважна ў Балонні і Мілане. Вядомасць набыў за інж. работы па ўмацаванні і перасоўцы буйных збудаванняў. У 1475 па запрашэнні вял. кн. Івана III Васілевіча пры ехаў y Маскву. Пабудаваў У спенскі сабор (1475— 79) Крамля Маскоўскага, y якім гарманічна спалучыў традыдыі Уладзіміра-Суздальскай школы дойлідства з рацыяналістычнымі рысамі архітэктуры італьян. рэнесансу. Я к ваен. інжынер і начальнік артылерыі ўдзельнічаў y паходах Івана III на Ноўгарад (1477—78), К азань (1482), Цвер (1485). Зрабіў вял. ўплыў на развіццё рус. буд. тэхнікі. Літ.: З е м ц о в С.М., Г л a з ы ч е в В.Л. Аркстотель Фьоравантн. М., 1985; П о д і я п о л ь с к н й С.С. Нтальянскме стронтельные мастера в Россян в конце XV — начале XVI в. по данным ішсьменных нсточннков (опыт составлення словаря) / / Реставрацня н архвтектурная археологая: Новые матермалы н нсслед. М., 1991. ФЁРСТ, мастак 19 ст. Вядома, ш то ў 1857 рэсгаўрыраваў касцёл св. Т эрэзы ў Вільні, каля 1880 размалёўваў інтэр’ер Магілёўскага касцёла кармелітаў. ФЁРСТЭР (Foeister) Іосеф Багуслаў (30.12.1859, Прага — 29.5.1951), чэш скі кампазітар, педагог. Н ар. арт. Чэхаславакіі (1945). Скончыў Арганную школу ў Празе (1882). 3 1903 праф. Н овай кансерваторыі ў Вене, з 1919 — П раж скай кансерваторыі. У 1931— 39 прэзідэнт Чэш. акадэміі навук і мастацгваў. Сярод твораў: оперы, y т л . «Ева» (паст. 1899), меладрамы; 5 сімфоній (1888— 1929); 2 араторыі; 4 кантаты (1889— 1946), y т л . <1945* (1945); камерна-інстр. ансамблі; рамансы, y т.л. на верш ы М Л ерм ан тава. А.Пушкіна і інш. Аўтар кніг пра Э.Грыга, Б.Сметану, успамінаў.

лючае 1063 кампаніі (больш асць за м яж ой). У вытв-сці заняты каля 224 тыс. чал. Вьшае газ. <Ла Стампа». М.Б.Жукава. «ф і Ат », сям ’я аўтамабіляў аднайм. італьян. кампаніі. Л егкавы я аўтамабілі выпускаюцца з 1899, грузавыя — з 1903. П ярэднепры вадны я легкавьм аўгамабілі маю ць кузаў хэтчбэк, кабры ялет, седан ці універсал з 2 або 4 дзвярам і, умяш чаюць 4 ці 5 чалавек (мікрааўгобусы — да 8), бензінавы або ды зельны рухавік магутнасцю ад 29 да 140 кВт, найб. скорасць да 211 км /гадз. Грузавыя аўгамабілі малога і сярэдняга класаў (поўная маса да 3,5 т) пераважна з кузавам фургон маю ць рухавікі магутнасцю ад 42 да 85,5 кВт. Ф ІБ Е К (Fibek) Ф ранц (н. 1960, Вена), перш ы аўстрыйскі касманаўт. С кончы ў Выш эйш ы тэхн. ун-т (1985). 3 1989 y Ц энтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю .А.Гагарына. 2— 10.10.1991 здзейсніў (як касманаўт-даследчык) палёт y складзе экіпажаў касм. карабля (К К ) «Саюз ТМ -13» і арбітальнай станцы і «Мір» (пасадка на К К «Саюз ТМ -12») па праграме «Аўстрамір». У космасе правёў 7,9 Сут. У. С.Ларыёнаў. Ф ІБ ІГ Е Р (Fibiger) Іаханес А ндрэас Грыб (23.4.1867, г. Сількебарг, Д анія — 30.1.1928), дацкі вучоны ў галіне мікрабіялогіі і патолагаанатоміі. Чл. К аралеўскай дацкай АН. Вучань Р.Коха і Э.А. фон Берынга. У 1900— 05 ды рэктар Ін-та клінічнай бактэрыялогіі, адначасова з 1900 праф. паталогіі К апенгагенскага ун-та. Навук. працы па эксперы м . анкалогіі, даследаваў уздзеянне к ан ц эрагенных рэчываў на арганізм. Нобелеўская прэмія 1926. В.Ф.Ермакоў. Ф ІБ ІХ (Fibich) Здэнак (21.12.1850, Вш эбаржыцы каля г. Часлаў, Чэхія — 15.10.1900), чэш скі кампазітар, піяніст, ды ры ж ор і хормайстар; адзін са ства-

367

ральнікаў нац. муз. драмы. Вучыўся ў муз. школе Б.Сметаны (1865—66), Л ейпцы гскай кансерваторыі (1866—67) і інш . 3 1871 y Празе. У 1875 і 1877 ды рыжор і хармайстар «Часовага тэатра», y 1878— 81 рэгент хору рус. правасл. царквы, з 1899 заг. рэпертуарнай ч. ў опернай трупе Нац. т-ра. У 1873— 74 вы кладаў y Віленскім муз. вучылішчы Рус. муз. т-ва. Прадстаўнік чэш. муз. рамантызму. Свае драм. пры нцыпы найб. паслядоўна ўвасобіў y трылогіі сцэн. меладрам «Іпадамія» (паст. 1890— 91). С ярод твораў: 7 опер, y т л . «Бланік» (паст. 1881), «Ш арка» (паст. 1897), меладрам ы , сімфоніі, камерна-інстр. і фп. п ’есы , песні. Ф ІБ Р А (лац. fibra валакно), ліставы цепла- і электраізаляцы йны матэрыял, таксам а зам еннік скуры. Вырабляюць прам очваннем паперы -асновы (некалькі слаёў) канцэнтраваны м растворам хларьвду цы нку з наступным прасаваннем (або цісненнем). Выкарыстоўваецца ў прыладах і апаратах для 'ўшчьільн ен н я месцаў злучэння дэталей, таксама для вырабу чамаданаў, скры нак і інш. Ф ІБ РА Б Л А С Т Ы (ад лац. fibra валакно + грэч. blastos зародак, парастак), паш ы раная клетачная форма злучальнай т канкі ж ывёльных арганізмаў. Развіваю цца з мезенхімы. Пры паталаг. сганах Ф . ўдзельнічаюць y гаенні ран, развіцці рубцовай тканкі, угвараюць злучальнатканкавы я капсулы вакол іншароднага цела. Ф ІБ Р А ІН (ад лац. fibra валакно), фібрылярны бялок, які складае асн. масу (каля 2/з) натуральнага шаўковага валакна, a таксам а павуціны. В я зк а я с ір о п а п а д о б н а я в а д к а с ц ь , за ц в е р д з я в а е на п ав етр ы ў т р ы в ал у ю н ер а с тв а р ал ь н у ю н ітку . M ae ў саб е вял. к о л ь к а с ц ь гл іц ы н у , а л а н ін у , с е р ы н у , т ы р а зін у . Д р у га сн а я с т р у к ту р а Ф. ў т в а р а ец ц а за к о ш т а н т ы п а р ал е л ь н а г а р а з м я ш ч э н н я п еп т ы д н ы х л а н ц у го ў і п а д т р ы м л ів а е ц ц а м іж м а л е к у л я р н ы м і вадар о дн ы м і с у в я зя м і. В ал а к н о ш о ў к у ск л ад ае ц ц а з 2 э л е м е н т а р н ы х н іт а к Ф ., а б к р у ж ан ы х аб а л о н к а й з ін ш . б я л к у — с ер ы ц ы н у .

Ф ІБ Р А Л ІТ (ад лац. fibra валакно + грэч. l i t h o s камень), будаўнічы цеплаізаляц ы й н ы і канстр. матэрыял. Атрымліваю ць прасаваннем y формах сумесі M iH e p . вяжучага (паленага магнезіту, цэменту) і драўніннай стружкі. Вырабляецца ў выглядзе пліт (для цеплаізаляцыі), радзей — тонкіх аддзелачных лістоў (для перагародак, запаўнення каркасаў унутр. сцен і інш.).

«ФІАТ» («Fiat», «Fabrika Italiana di Automobili Torino»), вядучая аўтамаб. кампанія Італіі. Засн. ў 1899. Ш таб-кватэра ў г. Турын. Уключае: кан цэрн «Fiat Auto» (легкавыя аўтамабілі «Фіат», «Альфа Рамео», «Ферары» і інш .), кам панію «Iveco» (ф узавы я аўтамабілі, аўтобусы, с.-г. і буд.-дарожная тэхніка, спец. ваен. тэхніка, ды зельны я рухавікі), кампанію «Fiat Avio» (распрацоўка авіяц. і касм. тэхналогій: вы тв-сць рухавікоў і кампанентаў для авіяцы і, суднавых турбін, сістэм ядзерны х рэакгараў і інш.). Буйнейшы ў Італіі пастаўш чы к спец. гатункаў сталі, чыгуну, алюмінію; адзін з асн. вытворцаў свету вы сокатэхнал. аўгамабільных сістэм і вузлоў. У к-

ф іб р о з

2

Да арт. «ФІАТ»: 1 — развазны фургон мадэлі «Дуката»; 2 — легкавы аўтамабіль «Брава».

Ф І Б Р 0 3 (ад лац. fibra валакно), разрастанне валакністай злучальнай тканкі. Бывае ў выніку запалення, пасля ўздзеян н я іанізавальнага вы прамянення (Ф . прамянёвы ), ад цы розу печані (Ф. печані) і інш.

368 _______________Ф ІБ Р О М А Ф ІБ Р 0 М А (ад лац. fibra валакно + ...ома), дабраякасная пухліна з валакністай алучальнай тканкі. Бывае ў скуры, звязках, слізістых абалонках, унутр. органах. Часта спалучаецца з разрастаннем інш. ткан ак — мы ш ачнай (фібраміома), сасудзістай (ангіяфіброма) і інш. Л ячэн н е хірургічнае. Ф ІБ Р Ы Н (ад лац. fibra валакно), нерастваральны бялок, які ўтвараецца пры згусанні крыві з растваральнага бялку плазмы кры ві фібрынагену; структурная аснова тромба. Выпадае ў асадак накш талт клубка нітак. Закупорвае прасвет паш кодж анага кры вяноснага сасуда і спы няе кры вацёк. Ф. ахоўвае раневыя паверхні ад узбуджальнікаў інфекцыі ш ляхам утварэння фібры навага бар’ера. Ф ІБ Р Ы Н 0 Л ІЗ (ад фібрын + лізіс), растварэнне ўнутрысасудзістых тромбаў і пазасасудзістых згусткаў фібрыну пад уздзеянн ем протэалітычных ферментаў плазмы крыві і форменны х элементаў. Бялкі, ш то аж ы ццяўляю ць Ф ., — састаўная ч. процізгусальнай сістэмы арганізма, накіраванай на падтрыманне вадкага стану крыві. Ф . актывізуецца пры эм ацы янальны м узруш энні, страху, траўмах, гіпадынаміі і інш. уздзеяннях, якія вядуць да павы ш эння пранікальнасці сасудзістай сценкі. П рыгнечванне Ф . садзейнічае трамбозу, развіццю атэрасклерозу. П разм ерная акты вацы я выклікае дыятэз гемарагічны. Ф ІБ У Л А (лац. fibula), ш пілька дл я заш пільвання верхняга адзення ў стараж. народаў. Яе выраблялі з бронзы , ж алеза, радзей з золата ці серабра. З ’явілася ў бронзавы м веку і была найб. паш ы рана ў кельцкіх (латэнскіх) плямён. Ад іх трапіла да германцаў, славян, балтаў. Н а тэр. Беларусі самы я стараж. Ф . раннелатэнскага тыпу з ’явіліся ў 3 ст. да н.э., знойдзены на помніках мілаград-

скай культуры і паморскай культуры. У плямён зарубінецкай кулыпуры паш ы раны Ф. сярэднелатэнскага (3— 2 ст. да н.э. — 1 ст. н.э.) і позналатэнскага (1 ст. да н.э. — 1 ст. н. э.) тыпаў, запазы чаны я ў кельтаў (Велямічы, Атвержычы, Чаплін і інш.). П лямёны зарубінецкай культуры выкарыстоўвалі і мясц. ты пы Ф . з трохвугольным ш чытком. Акрамя латэнскіх на Беларусі ў невял. колькасці трапляю цца ш матчасткавы я Ф . інш. тыпаў: воінскія (1 ст. да н.э. — 1 ст. н.э.; Велямічы, Малышкі, Мілаград, Чаплін і інш ), «вочкавыя» (1— 2 ст. н.э.; Івонь, Курадава, Слабодка), падвязны я (1— 4 ст. н.э.; Банцараўшчына, Брэсцкі бескурганны могільнік, Л ем яш эвічы , Н авасёлкі, Ч аплін), з грэбенем на спінцы (2-я пал. 2 — пач. 3 ст. н.э.; Брэсцкі бескурганны могільнік), пальцавы я (5— 7 ст.; Н ікольцы ) і інш. 3 канца 1-га тыс. да н.э. ў плям ён зарубінецкай, днепра-дзвінскай культуры, штрыхаванай керамікі культуры з ’явіліся просты я па канструкцыі падковападобны я Ф . (Васількоўка, Загорцы , Кастрыца, Чаплін і інш .). С ўстракаю цца Ф ., упры гожаныя эмалямі (М алы ш кі). П адковападобны я Ф . існавалі доўгі час, найб. паш ы раны ў 10— 13 ст., з ужытку вы йшлі ў 14 ст. Знойдзены ў гарадах Ваўкавыск, Гомель, Лукомль, М інск, П інск, П олацк і інш. Некат. ты пы Ф . y стараж ытна-рускі час мелі кольца-, серпападобную і інш. формы . С ярод рэдкіх знаходак на Беларусі ш карлупінападобныя і роўнаплечуковыя Ф . (11— 13 ст.; М аскавічы). Літ:. Археалогія Беларусі. Т. 2. Жалезны век і ранняе сярэднявечча. Мн., 1999. Ф ІВ Ы (гр эч . T h êb ai, с та р аж .-е гіп . У a с е т), адзін з найбуйнейшых гарадоў, паліт., рэліг. і культ. цэнтр Стараж. Егіпта. Вядомы з 3-га тыс. д а н.э. У 22— 20 — 10— 8 ст. да н.э. сталіца Егіпта, поты м рэліг. цэнтр. Каля 730 да н.э. захоплены царствам Куш , y 663 да н.э. разбураны царом Асірыі Ашурбаніпалам, y 88 да н.э. — П таламеем IX Сатэрам.

П аступова ператварыліся ў правінцыяльны горад. 3 пач. 19 ст. н.э. вядуцца археал. раскопкі, y т.л. рэстаўрацыйныя работы ў храмах. Н а тэр. Ф . знаходзяцца гранды ёзны я храмавыя ансамблі (на ўсх. беразе Н іла ў Карнаку, Луксоры). Н а зах. беразе захаваліся некропалі і руіны памінальны х храмаў фараонаў. Каля Ф . знаходзіцца стараж .-егіпецкі комплекс Дэйр-эль-Бахры. Літ:. Л н в р а г а Х.А. Фнвы: Пер. с нсп.

3 мзд. М., 2002.

Да арт. Фівы. Паляванне фараона. Фрагмент размалёўкі з грабніцы ў Фівах. XVIII дынастыя. Канец 15 ст. да н.э. Ф ІГАВАЕ ДРЙВА, тое, што інжыр. «Ф ІГ А Р0» («Le Figaro»), французская незалеж ная газета. Выдаецца з 1826 y П ары ж ы ш тодзённа. Публікуе навіны паліты кі, эканом ікі, культуры. Распаўсю дж ваецца амаль ва ўсіх краінах свету.

Mae карпункты ў Ваш ынгтоне, Токіо, М аскве. Ф ІГ Е Й Р Й Д У (Figueiredo) Гільермі (н.

13.2.1915, г. Кампінас, Бразілія), бразільскі драматург і пісьменнік. Скончыў ун-т y Ры о-дэ-Ж анейра. Дэбютаваў як тэатр. кры ты к. Яго п ’есы «Герой», «Лісістрата» (абедзве 1943), «Трагічная пантаміма» (1948), «Бог пераначаваў y доме» (1949), «Усеагульная забастоўка» (1950), «Балада для Сатаны» (1957), «М арьм д а Понці» (1959) і інш. адметньм алегары чнасцю , міфалагічнымі матьгеамі, гратэскавасцю сітуацый. Сусв. вядомасць пры несла драм а «Ліса і вінаград» (1953), y якой сцвярджаецца права чалавека на свабоду і годнасць. Аўтар раманаў сатыр. «Трыццаць гадоў без ландш афту» (1939), псіхал. «Па той бок ракі» (1961), трактата пра драм. мастацтва «Ксанф» (1957), вершаў, гум арэсак і інш. Н а Беларусі яго п ’есу «Ліса і вінаград» ставілі Бел. т-р імя Я .К упалы (1957), абл. т-ры Магілёўскі драм ы і камедыі імя В.Дуніна-Марцінкевіча (1987), Гродзенскі (1997), a таксам а аматарскія тэатр. калектывы.

Te.: Pyc. пер. — Эзоп (Лнса н внноград); Смешная трагедня. М., 1960. ФІГЕЙРЙДУ Д Ы А Л ІВЁЙ РА (JoSo Baptista de Oliveira Figueiredo) Ж уан Б атыста (15.1.1918, г. Р ы о-дэ-Ж анейра — 24.12.1999), ваенны і дзярж. дзеяч Бразіліі. Ген. (1978). Скончыў акадэмію Генштаба. Адзін з арганізатараў ваен. перавароту 1964. 3 1974 — ш эф ваен. разведкі. У 1979— 85 прэзідэнт Бразіліі. Пачаў дэмакратызацыю паліт. ж ыцця, вьізваліў палітвязняў, аслабіў цэнзуру ў прэсе, скасаваў абмежаванні, накладзеныя на прафсаюзы пасля перавароту 1964. У 1985 перадаў уладу цывільнаму прэзідэнту, чым скончыў 20-гадовы перыяд ваен. кіравання ў Бразіліі.

ФІГЛ0ЎСКАЯ Любоў Іванаўна (30.9.1908, в. Пятровічы Ш умяцкага р-на С маленскай вобл., Расія — 13.10.1979), бел. літаратуразнавец. Д -р філал. н. (1957), праф. (1960). Скончыла БДУ (1930). Настаўнічала (1925— 27). У 1933— 59 y Ін-це л-ры АН Беларусі. 3 1960 заг. кафедры рус. л-ры БДУ. Друкавалася з 1931. Даследавала пытанні гіст. л-ры , творчасць Я.Коласа, К .К рапівы , М .Ш олахава і інш. Аўтар манаграфіі «Творчасць Я.Коласа» (1959), адзін з аўтараў падручнікаў для 8-га класа «Беларуская літаратура» (10-е выд., 1958) і для 9— 10-га класаў «Беларуская савецкая літаратура» (9-е выд., 1958), «Нарыса гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (1954). ФІГНЕР Аляксавдр Самойлавіч (1787— 13.10.1813), герой вайны 1812, палкоўнік (1813). Скончыў 2-і кадэцкі корпус (1805). Удзельнік рус.-тур. вайны 1806— 12. У вайну 1812 вызначыўся ў Барадзінскай бітве (камандаваў артыл. ротай). Пасля ўступлення ф ранц. войск y Маскву вёў разведку пад выглядам франц. афіцэра. У час адступлення франц. войск камандаваў партыз. атрадам, адбіў з К М .Сяаіавіным абоз з каш тоўнасцямі, нарабаванымі ў М аскве. У час замежнага паходу 1813 на чале інтэрнац. атрада добраахвотнікаў (немцы, іспанцы, італьянцы і рас. казакі) дзейнічаў y тыле ворага, дзе і загінуў. ФІГНЕР Вера Мікалаеўна (7.7.1852, с. Хрыстафораўка, Татарстан — 15.6.1942), дзеяч рэв. народніцтва ў Расіі. Вучылася ў Цюрыхскім і Берлінскім ун-тах (1872—75). У народніцкім руху з 1873.

3 1879 чл. Выканкома «Народнай волЬ>, удзельнічала ў падрыхтоўцы замахаў на цара Аляксандра I I y Адэсе (1880) і Пецярбургу (1881), арганізавала забойства адэскага ваен. пракурора ген. Стрэльніхава (30.3.1882), падтрымлівала сувязі з бел. нарадавольцам М .Э.Янчэўскім. У 1882—83 спрабавала аднавіць разгромленую паліцыяй «Нар. волю». 22.2.1883 арыштавана і прыгаворана да смяротнага пакарання, замененага катаргай. Да кастр. 1904 зняволена ў Шлісельбургскай крэпасці, потым — y ссылцы. У 1906 выехала за мяжу, дзе праводзіла кам па-

нію ў абарону рас. паліт. зняволены х. У 1907— 09 належ ала д а эсэраў. 3 1915 y Расіі, займалася пераважна літ. дзейн асцю. Тв.: Запечатленный труд: Воспомннанмя. Т. 1—2. М., 1964. Літ.: М а т в е е в а Н.Е. Вера Фмгнер. М., 1961. М.В.Біч. Ф ІГЎ РА (ад лац. figura вобраз, ф орм а), 1) знеш нія абры сы , вы гляд, ф орм а прадмета. 2) Абрысы чалавечага цела.

3) Становіш ча, пазіцы я, якую займае хто-н. пры выкананні пэўных рухаў (у танцы, фехтаванні і інш.). 4) Скульптурнае, жывапіснае, графічнае адлю страв ан н е постаці ч а л ав е к а або ж ы вёл ы .

5) М оўны зварот, сты лісты чны пры ём , які надае мове асаблівую вы разн асць.

6) М еладычны або ры тмічны элемент, як і ўскладняе і ўпры гож вае муз. твор.

7) Ігральная фішка (напр., шахматная Ф.).

8) У пераносным значэнні Ф . наз. важ ную значную асобу, таксам а носьбіта якіх.-н. уласцівасцей, якасцей. Ф ІГЎ РА ў г е а м е т р ы і , абстрактны геам. аб ’ект на плоскасці ці ў прасторы, які змяш чае канечнае ці бесканечнае мноства пунктаў. Н апр., пункт, адрэзак, прамень, прамая, трохвугольнік, акруж насць. Ф ІГ У Р А Ц Ы Я (ад лац. figuratio наданне формы , вобразнае вы яўленне), адзін з метадаў ф актурнай апрацоўкі муз. м атэрыялу; ф актурны м алю нак галасоў. Асн. віды Ф.: рьггмічная (паўтарэнні гукаў і акордаў), гарманічная (мелады чны рух па гуках акордаў), мелады чная (вы кары станне мелодыі неакордавы х гукаў). У пракгы цы часта аб ’ядноўваю цца, утвараючы мяш аны я віды Ф. Ф ІГЎ РН А Е KATÀHHE н а лёдзе, мастацкае катанне на каньках: адна- і двухапорныя слізганні н а рэбрах кан ькоў па крывых лініях y спалучэнні з паваротамі, скачкамі, вярчэнням і па верт. восі і інш .; від спорту. Ф .к. ўласцівы вы сокая эм ацы янальнасць і вы разнасць рухаў; складаная тэхніка катання спалучаецца з харэаграфіяй і муз. суправадж эннем маст. кампазіцы й. Уключае адзіночнае катанне (асобна ж анчы ны і мужчыны), парнае катанне (ж анчы на і мужчына), спарт. танцы (ж анчы на і мужчына) і сінхроннае катанне (к ам ан дай). А д з і н о ч н а е катанне складаецца з кароткай праграмы (да 2 м ін 40 с), адвольнай праграмы (да 4 мін y ж анчы н і 4,5 мін y мужчын) і інтэрпрэтаванага адвольнага катання (да 4,5 мін). П а р н а е к а т а н н е ўключае кароткую і адвольную праграмы . А снов у с п а р т ы ў н ы х т а н ц а ў складаю ць камбінацыі крокаў, якія вы кон ваюцца ў адпаведнасці з ры тмам і характарам танца. У клю чаюць абавязковы , арыгінальны і адвольны танцы . Выступленні па ўсіх відах Ф .к. ацэн ьваю ц ца па 6-бальнай ш кале, асобна за тэхніку і маст. выкананне. Як від спорту Ф.к. сфарміравалася ў 1860-я г. (сінхроннае катанне ў 1990-я г.). I чэмпіянат Еўропы сярод мужчын праведзены ў 1891

Ф ід ж ы __________________ 369 (г. Гамбург, Германія), свету — y 1896 (С Пецярбург); жанчыны ўдзельнічаюць y чэмпіянатах свету з 1906, Еўропы — з 1930. У парным катанні чэмпіянаты свету праводзяцца з 1908, Еўропы — з 1930; па спарт. танцах адпаведна з 1950 і 1954. У праграме зімовых Алімп. гульняў з 1924 (у 1908 і 1920 — y праграме летніх Алімп. гульняў), па спарт. танцах — з 1976. Найб. папулярнае Ф.к. ў Аўстрыі, Вялікабрытаніі, Германіі, ЗША, Канадзе, Расіі, краінах Скандынавіі. Н а Беларусі Ф .к. развіваецца з пач.

1960-х г. Ф едэрацы я Ф .к. Беларусі створана ў 1968. Сярод бел. спартсменаў найб. вы значы ліся ў парны м катанні Н .М іш куц ёнак (у пары з А.Дзмітрыевы м , Расія) — чэм піёнка XVI зімовых Алімп. гульняў (1992, г. Альбервіль, Ф ранц ы я), А.Гуд і Я .Колтун — бронз. пры зёры чэмпіянату свету сярод юніёраў. А.А.Шыршоў. Ф ІГ Ў Р Н Ы Я В Ё Р Ш Ы , верш ы, радкі якіх размеш чаны ў ф орме якіх-небудзь фігур: трохвугольніка, зоркі, ромба і г.д.; т.зв. графічная ф орма верша. Сустракаю цца ў творчасці С імяона П олацкага. Ф ІГ У Р 0 Ў С К І М ікалай М ікалаевіч (н.

7.12.1923, г. Чухлама Кастрамской вобл., Расія), расійскі і бел. рэжысёр, сцэнарыст. Засл. дз. масг. Беларусі (1964). С кончы ў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1951). У 1953— 66 рэжысёр на кінастудыі «Беларусьфільм». 3 1967 выкладае ва Усерас. дзярж. ін-це кінематаграфіі (з 1995 праф.). Н а «Беларусьфільме» паставіў фільмы «Дзеці партызана» (1954, з Л .Голубам), «Палеская легевда» (паводле апавяд. «Лес шуміць» У .К араленкі, 1957, з П.Васілеўскім), па ўласных сцэнары ях «Гадзіннік спы ніўся апоўначы» (1968, сцэнары й з А .Кучарам), «Веснавыя навальніцы» (1960), «Колькі лет, колькі зім!» (1966). Аўгар сцэнары яў фільмаў «Апавяданні пра юнацтва» (1961) і «Рудабельская рэспубліка» (1972; паст. на кінастудыі «Беларусьфільм»), «Калі дрэвы былі вялікія» (1962), «Вясна на Одэры» (1968), «Злачы нства і кара» (паводле Ф Д ас таеўскага, 1970, з Л.Кулідж анавы м), «Мора ў агні» (1972, з Л .С аакавы м ), «Аповесць пра двух салдатаў» (1977, з У.Умарбекавым, Дзярж. прэмія Узбекістана 1977), «Ж анчына здалёк» (1979), «Рэпартаж з лініі агню» (1985) і інш. Аўтар рамана «Знак Вадалея» (кн. 1— 2, 1985— 2003). ф іг ў р ы вы ш бйш А ГА п іл а т Аж у , гл. ў арт. Пілатаж.

Ф ІД Ж Ы (Fiji), Р э с п у б л і к а Ф і д ж ы (Republic o f Fiji), дзяржава ў А кіяніі, y паўд.-зах. ч. Ціхага ак., на а-вах Ф іджы. Пл. 18,3 тыс. км 2. Нас. 832,5 тыс. чал. (2000). Сталіца — г. Сува на в-ве Віты-Леву. П адзяляецца на 4 акругі. Афіц. мова — англійская, вы кары стоўваецца ф ідж ы йская і хіндустані. Н ац. свята — Д зень незалеж насці (10 кастр.).

370

мічна актыўнага насельнінтва, y прам-сці 35%, y абслуговых галінах 21%. Гаспадарка. Ф . — адна з найб. эканамічна развітых краін Ахіяніі. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 1998 склаў 5,4 млрд. дол. (6,7 тыс. дол. на 1 чал.). Аснова эканомікі — сельская гаспадарка і турызм. У сельскай гаспадарцы ствараецца каля 20% ВУП. Пад воры вам і шматгадовымі насадж энням і каля 10% тэр. Асн. экспартуемыя культуры: цукр. трыснёг (пл. 73,3 тыс. га, збор 3280 тыс. т), какосавая пальма (11,2 тыс. т копры ), імбір (1,1 тыс. т). Гал. харч. культуры: рыс (17 тыс. т), кукуруза, copra,

Ф ід ж ы

Дзяржаўны лад. Ф . — рэспубліка. Д зейнічае кансты туцы я 1990 (з папраўкамі 1998). К іраўнік дзяржавы — прэзід эн т з тэрм інам паўнамоіхгваў 5 гадоў. Заканад. ўлада належ ы ць двухпапатнаму парламенту (палата прадстаўнікоў — 71 член, сенат — 32 сенатары , з іх 14 члены Вял. Савета Правадыроў, якія выбіраю ць прэзідэнта). Члены сената назначаю цца. Ч астка месцаў y парламенце размяркоўецца прапарцы янальна сярод прадстаўнікоў розных нацы янальнасцей (у т л . 23 зарэзервавана для фіджыйцаў, 19 для індусаў), другая частка выбіраецца. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад з 15 міністраў на чале з прэм ’ер-міністрам. Прырода. Архіпелаг Ф . складаецца з 332 астравоў, найб. Віты-Леву (10,6 тыс. км 2) і Вануа-Леву (5,8 тыс. км 2). Больш асць астравоў вулканічнага паходжання. У рэльефе пераважаю ць плато, перасечаны я горнымі хрыбтамі (г. Т оманіві, выш . да 1323 м, в-аў Віты-Леву). Уздоўж узбярэжжаў — вузкія раўніны; берагі амаль усіх астравоў акаймаваны каралавы мі ры фамі, ш мат лагун і заліваў. К ары сны я выкапні: золата, серабро, баксіты, медныя і марганцавыя руды , вапнякі. Клімат трапічны акіянічны , вільготны , часты я ўраганы. С ярэдням есячны я т-ры 25— 28 °С. Ападкаў ад 1700 да 3500 мм за год (на паўд.-ўсх. наветраных схілах). Глебы чы рваназёмнью. Паўд.-ўсх. схілы ўкрыты вільготны мі трапічны мі лясамі з каштоўнымі пародамі дрэў (савдалавае, цікавае, чы рвонае), на падветраных схілах пераважае саванна. Ж ы вёльны свет бедны. Ш м атлікія рэзерваты. Насельніцтва. Каля 51% насельніцтва складаю ць фідж ыйцы (пераважна наш чадкі шлюбаў меланезійцаў і палінезійцаў), 44% — індусы, 5% — еўрапейцы, кітайцы і інш. Вернікі хрысціяне (метадысты і католікі 52%), індуісты (38%), мусульмане (8%) і інш. Сярэдняя ш чыльн. 45,5 чал. на 1 км 2. Каля 110 астравоў ненаселены. С ярэднегадавы натуральны пры рост 1,8%. Гар. насельніцгва 49%. Гал. горад — Сува (167,4 тыс. ж. з пры гарадамі, 1996). У сельскай гаспадарцы занята 44% экан аФI д ж ы Маштаб 1:10 000 000

стралія, Новая Зеланды я, Японія, ЗША, дзярж авы Акіяніі. Краіна атрымлівае фін. дапамогу ад Аўстраліі, Японіі, Новай Зеланды і, Еўрап. фонду развіцця, ААН і інш. Граш овая адзінка — фідж ы йскі долар. Гісторыя. Ф . за с е л е н ы м е л а н е зій ц а м і ў 2-м

Г ер б і с ц я г

в • в.Віво V o'" "

y ^ в.Ветауўа

т ы с . д а н .э . П е р ш ы м з е ў р а п е й ц а ў Ф . наведаў y 1643 г а л а н д с к і м а р а п л а в е ц А .Я . Тасман, y 1774 іх д а с л е д а в а ў ан г л . м а р а п л а в е ц Д ж .Кук. У 1835 т у т з ’я в іл іс я а м е р . місіянеры -ліелш дысты, п р ы п а д т р ы м ц ы я к іх п р ав ад ы р в-ва М б а ў — К а к а м б а ў а б ’яд н аў у в е с ь архіпелаг і ў 1857 а б в я с ц іў с я б е к а р а л ё м Ф . У 1874 англіч а н е п р ы м у с іл і я го п р ы з н а ц ь б р ы т. пратэктар а т н а д Ф . Д л я п р а ц ы н а п л а н т ац ы я х цукр. т р ы с н я г у п а ч а ў с я м а с ав ы ў в о з насельнідтва з Ін д ы і, я к о е д а 1 950-х г. с к л а д а л а б о л ы н за пал а в ін у н а с е л ь н іц т в а Ф . 10.10.1970 абвешчана н е з а л е ж н а с ц ь Ф . ў с к л а д зе Садружнасці і п р ы н я т а к а н с т ы т у ц ы я . Д а н а ш а га часу вост р а й у н у тр ы п а л іт . п р аб л е м а й Ф . застаюцца а д н о с ін ы п а м іж ін д у сам і і к а р э н н ы м і фід ж ы й ц а м і. П е р а м о г а ін д. п а р т ы й н а выбарах 1987 п р ы в я л а д а 2 ваен. п ераваротаў, y выніку я к іх 1.10.1987 Ф . а б в е ш ч а н ы рэспублікай і в ы й ш л і з С а д р у ж н а с ц і (а д н о ў л ен ы ў 1997); ш м а т ін д у с аў в ы ех а л а з к р а ін ы . К ан сты ту цш 1990 з а м а ц а в а л а за к а р э н н ы м і фіджыйцамі б о л ь ш а с ц ь y п а р л а м е н ц е . 3 1998 дзсйнічаюць н о в ы я п а п р а ў к і д а к а н с т ы т у ц ы і, я к ія павяліч ы л і н о р м у э т н . п р а д с т а ў н іц т в а індусаў y парл а м е н ц е . Н а Ф . д з е й н іч а ю ц ь пал іт. партыі:

М а ш т а б 1 :4 0 0 0 0 0 0 0 ^ І.Кірыбаці, 2.Такелау (Нов. Зел.), З.Саламонавы Астравы, 4. Новая Каледонія(Фр.)

х.' ^ ->» * ~ Ч

Фіджы.

какава (2,4 тыс. т), анан асы , бананы , цытрусавыя і інш . Гадуюць (тыс. галоў, 1997) буйн. par. жывёлу (344), коз (235), свіней (112). Развіта птушкагадоўля (3,9 млн. галоў). Улоў рыбы 36,4 тыс. т (1999). Нарыхгоўка каш тоўных гатункаў драўніны (511 тыс. м3). Здабыча золата (каля 1,5 т штогод), серабра, вапняку. Вы тв-сць электраэнергіі 550 млн. кВт гадз (80% на ГЭС, 20% на Ц Э С ). Апрацоўчая прам-сць (10% ВУП) прадстаўлена прашрыемствамі лёгкай прам-сці

в.Нгелелеву

ч0.

(вы тв-сдь адзення, абутку, трыкат. вырабаў), па перапрацоўцы с.-г. сыравіны (вы тв-сць цукру, копры , алею, піва, цыгарэт, ры саачыстка) і вэвдж ання рыбы. Есць з-ды па вы тв-сці буд. матэрыялаў (цэмент, буд. дэталі, дахавы матэры ял), фанеры і запалак, мылаварная ф -к а, суднарамонтныя майстэрні. Турызм — другая па значнасці гапіна гаспадаркі. Цёплы клімат, пясчаны я пляжы, празры сты я воды, каралавы я рыфы ш тогод прыцягваю ць каля 360 тыс. турыстаў (пераважна з Аўстраліі, Новай Зеландыі, Японіі, ЗШ А , Вялікабрытаніі).

1998 даход ад турызму склаў 266 млн. долараў. Даўж. чыгункі 597 км, аўтадарог 3440 km , y т.л. 1692 км з цвёрды м пакрыццём. У краіне 30 тыс. легкавых і 29 тыс. грузавых аўгамабіляў. Гал. парты: Ламбаса, Лаўтока, Левука, Савусаву, Сува. 25 аэрапортаў. Экспарг (393 млн. дол., 1998) цукру, адзення, золата, рыбы, драўніны, імпарт (612 млн. дол., 1998) маш ын і трансп. абсталяван ня, нафтапрадуктаў, харч. вырабаў, хімікатаў. Гап. гандл. партнёры: Аў-

. . ^в.Вануа-Мбалаву U ♦ ЛамаЯЬма^

ЛеУ^ка1'

Ов.Авалаў

v

Q-выМамйнуі

в.Тытыя _____________ а.Наяу

-

^

в.Ланемба о в.ВішьнЛеву /

.Вануа-Вату

т ^в.Тотая

,8.НанЗаву

805*' jByHicea

в

I

^отуву

Я

f A С в.Камбарй

___

* "

вФулонг^І.-\5

Н вД а то а на усход ад Грывіча 1і8 0 ° a захад ад Грынвіча .<73

Нукуалофа

Д а ар т.

Фіджы.

П а н а р а м а г. С ува.

Фіджыйская паліт. партыя, Усеагульная партыя выбаршчыкаў, Нац. федэратыўная партыя. Ф. — чл. ААН (з 1970), Садружнасці. Літ:. М а л а х о в с к я й К.В. Под южным крестом. М., 1974.

ФІДЫЙ (Pheidias; пач. 5 ст. да н.э. — каля 432— 431 да н.э.), стараж ы тнагрэчаскі архітэктар, скульптар і ж ывапісец; адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў мастацтва высокай класікі. Працаваў y Афінах, Алімпіі, Дэльфах, Платэях. Яго творы вядомы паводле апісанняў стараж. аўтараў і рым. копій. У эпоху П ерыкла (444— 429 да н.э.) кіраваў буд-вам Афінскага акропаля. С ярод скульпт. работ найб. славутыя бронз. статуя А ф іны Прамахас (каля 460 д а н.э.), гранды ёзныя статуі ў тэхніцы хры саэлефанты навай скульптуры — Зеўса ў храме Зеўса ў Алімпіі (каля 430 да н.э.; адно з сямі дзівосаў свету) і Афіны П арф енас y храме Парфенон y Афінах (432 да н.э.). Найб. ўяўленне пра творчасць Ф . дае скульпт. ўбранне П арф енона (438— 432 да Н.Э.; фрагменты захоўваюцца ў Брыт. музеі ў Ловдане, Луўры і Музеі Акропаля ў Афінах), выкананае пад яго кіраўніцтвам і, магчыма, пры яго ўдзеле. Скульптура П арфенона ў спалучэнні з архітактурай храма з ’яўляецца адны м з самых высокіх узораў сінтэзу мастацтваў, адметная багаццем рытмаў і кам пазіцыйных прыёмаў, м яккай мадэліроўкай. Літ.: С н д о р о в а Н. Жнзнь н творчество Фвдяя / / Мскусство. 1970. № 9. ФІДЭІЗМ (франц. fidéisme ад лац. fides вера), рэлігійнае вучэнне, якое абвяшчае прыярытэт веры над розумам, рэліг. пазнання над навук. ведамі. Ф ідэісты лічаць, што толькі рэліг. вера дае сапраўднае тлумачэнне пры нцы пам светабудовы і надае чалавечаму ж ы ццю сэнс і мэчу, бо навук. пазнанне абмяжоўваецца аналізам пачуццёва ўспрымальных фактаў і не разглядае звы ш натуральныя з’явы. Найб. яркі прадстаўнік Ф. — Аўгусцін, які прытрымліваўся прынцыпу «без веры няма ведаў, няма ісціны». Паводле аўгусцшіянстеа, ісціна цалкам змешчана ў адкрыцці, што выюіадзена ў Бібліі, і не патрабуе навук. доказаў. Фама Аквінскі абвясціў прынцып гармоніі веры і розуму, рэлігіі і навук. ведаў, выступаў за іх узаемнае дапаўненне і лічыў, што навук. пазнанне толькі садзейнічае рацыянальнаму абгрунтаванню рэліг. догматаў. Супраць спроб рацыянальнага абгрунтавання веры выступаў М.Лютэр, які імкнуўся вызваліць хрысціянства ад схаластычнага рацыяналізму. Вытокі правасл. Ф. — y вучэннях візант. багасловаў Грыгорыя Паламы, Грыгорыя Сінаіта і інш., якія гал. сродкамі пазнання божай ісціны прызнавалі малітоўнае сузіранне, містычнае азарэнне, аскетычны подзвіг. У.С.Салаўёў лічыў, што правасл. тэалогія павінна развівацца ў выглядзе «цэльных ведаў», якія спалучаюць сузіральна-рэліг. містычнае пазнанне з навук. эмпірычным і рацыянальным філасофскім; на яго думку, эмпірычнае пазнанне раскрывае знешні бок рэчаў, рацыянальнае — магчымасці самога мыслення, але абсалютная ісціна даступна толькі рэліг. пазнанню. У 20 ст. элементы Ф. характэрны для персаналізму, неатамізму і рэліг. жзістэнцыялізму, таксама для тэалагічных канцэпцый хрысціянства і інш. рэлігій.

якія выступаюць супраць разумення навукі як адзінай крыніцы пазнання ісціны, але не адмаўляюць яе ролю, імкнуцца даказаць яе сумяшчальнасць з рэлігіяй. В.Дз.Марозаў. Ф ІД Э Р (англ. feeder ад feed сілкаваць), 1 ) у р а д ы ё т э х н і ц ы — лінія для перадачы эд.-м агн. ваганняў (хваль) рады ёчастаты ад кры ніцы ваганняў (напр., рады ёперадатчыка) да перадавальнай антэны (у правадны м вяш чанні ад трансляцы йнага вузла да абаненцкага гучнагаварыцеля). Адрозніваюць Ф . адкрытыя (адна-, двух- і ш матправодны я лініі, ды электры чны я радыёхваляводы) і закрыты я (адна- і ш матправодны я эк ранаваны я лініі, напр., рады ёчастотны я кабелі, і метал. радыёхваляводы). 2) У электраэнергетыцы — размеркавальная кабельная або паветраная лінія электраперадачы напруж аннем звы чайна 6— 10 кВ. Ф ІЁ Л Ь (Fiol) Ш вайпольт (?, г. Н ойштат, Германія — паміж 1525 і 1526), славянскі першадрукар. Займ аўся гаф цярствам (вы ш ы ванне золатам), y 1489 атрымаў каралеўскі прывілей на вы найдзеную ім водаадліўную маш ы ну для шахтаў. Падтрымліваў сувязі з гуманістамі, прагрэс. прафесурай Я гелонскага ун-та ў Кракаве. Каля 1490 на сродкі гараджаніна Я на Турзона заснаваў друкарню ў Кракаве, кірылаўскі ш ры ф т для якой зрабіў студэнт ун-та Рудольф Барсдорф. Надрукаваў перш ы я кнігі кірыпаўскага шрыфту: «Актоіх» і «Часаслоў» (1491), y 1492— 93 «Трыёдзь посная» і «Трыёдзь каляровая» (недатаваны я; на думку некат. даследчыкаў, Ф . памагалі бел. і ўкр. студэнты, якія вучыліся ва ун-це). Выданні ўпры гожаны арнаментам (застаўкі, ініцы ялы ), надрукаваны ў 2 фарбы . «Актоіх» і «Трыёдзь каляровая» маю ць ксілаграф ічны я франтыспісы . У пач. 1492 друкарня Ф . закрыта каталіцкай царквой. Захаваліся 92 экз. яго вы данняў і іх фрагментаў. Літ.\ Н е м н р о в с к я й Е.Л. Начало славянского кннгопечатання. М., 1971; Я го ж. Опясанме нзданнй тнпографнн Швайпольта Фяоля / / Опнсанне старопечатных нзланнй кяршіловского шрнфта. М., 1979. Г.Я.Галенчанка. Ф ІЁ Р Д , ф ё р д (нарв. fjord), вузкі глыбокі марскі заліў з высокімі, стромкімі і скалістымі берагамі. Узніклі пры затапленні морам апрацаваны х ледавіком рачных далін і тэктанічны х упадзін. Даўж. да 200 км і больш , глыб. болы п за 1 км. Х арактэрны для берагоў Н арвегіі, Грэнландыі, Чылі, Аляскі (ЗШ А ), Н овай Зямлі (Расія). Ф ІЗА Л ІС , кветкавых 100 відаў. тропіках,

мaхyн к раслін сям. П аш ы раны пераважна

a (Physalis), род паслёнавых. К аля ў тропіках і субў А мерыцы. У

культуры 3 віды Ф .: мексіканскі тамат, або ліпкаплодны (Р. іхосагра), перуанскі, ці перуанская віш ня (Р. peruviana), і сунічны , або апуш аны (Р. pubescens). Н а Беларусі 1 заносны від — Ф . звы -

Ф ІЗ ІК А _________________ 371 чайны (P. alkekengi), ш то трапляецца на звалках, каля ж ылля. Некат. віды культывую цца як дэкар. і агароднінны я расліны (напр., Ф . мексіканскі, сунічны). Ална- і шматгадовыя травяністыя расліны з прамастойнымі або распасцёртымі сцёбламі выш. 20—100 см. Лісце яйцападобна-авальнае, суцэльнае. Кветкі белыя ці жаўтаватыя, з цёмна-фіялетавымі плямамі, дробныя, на паніклых кветаножках, y суквецці звіліна. Плод — ягада, замкнёная ў пухірападобную чашачку (ліхтарык). Плады культ. відаў спажываюць y ежу. Харч., лек. і дэкар. расліны. В.М.Прохараў.

Фізаліс звычайны.

Ф ІЗ ІК А (ад грэч. physis прырода), навука аб уласцівасцях, формах і будове матэры і (рэчы ва і поля), найб. агульных законах яе руху і пераўтварэнняў. Паняцці і законы Ф . ляж аць y аснове ўсіх прыродазнаўчых навук (хіміі, біялогіі, навукі аб зямлі, астраноміі). Ф ізічныя законы грунтуюцца на фактах, устаноўлены х доследны м шляхам, і фармулюю цца ў выглядзе колькасных суадносін паміж фізічнымі велічынямі. Асаблівае значэнне ў Ф . маю ць захавання законы, якія звязаны з прынцыпамі сіметрыі прасторы і часу. У залежнасці ад метадаў даследавання адрозніваю ць эксперыментальную фізіку і тэарэтычную ф ізіку ад аб ’ектаў вывучэння — фізіку элементарных часціц, ядзерную фізіку, атамную фізіку, малекулярную фізіку, фізіку цвёрдага цела, Ф. вадкасцей і газаў, плазмы, Ф . палёў (эл.-магн. і гравітацыйнага); ад працэсаў (форм руху матэрыі), якія даследуюцца, — механіку матэрыяльных пунктаў і цвёрдых цел, механіку суцэльных асяроддзяў, Ф . ваганняў і хваль, эл. і магн. з ’яў, акустыку, оптыку, тэрмадынаміку, квантавую механіку, электрадынаміку, кеантавую тэорыю поля, статыстычную фізіку і інш. Падзел Ф . на раздзелы мае ў значнай ступені

372

ф із ік а

ўмоўны характар і паміж імі ням а вы разны х межаў. Ф . цесна ўзаемадзейнічае з інш. прыродазнаўчымі навукамі, тэхнікай, меды цы най і рознымі галінамі прам-сці. У выніку ўзніклі такія сумежны я навукі, як а гр а ф ізік а , а с т р а ф ізік а , б ія ф ізік а , ге а ф із ік а , м а т эм а т ы чн а я ф ізік а , хім ічн ая ф ізік а , тэхн. Ф . і інш. Р азвіццё Ф . пры вяло да ўзнікнення новых навук, галін тэхнікі і тэхналогій: электра- і радыётэхнікі, элекгронікі, ядз. энергеты кі, рады ёлакацы і і інш. Дасягнен н і Ф . зрабілі істоты ўплыў на фарміраванне і змест такіх паняццяў, як м а т эры я, р у х , п р а ст о р а і час. Д ля сучаснай Ф . характэрны пераход да вывучэнн я з ’яў пры вял. скарасцях, высокіх энергіях і цісках, больш глыбокае пранікненне ў будову і працэсы руху р э ч ы в а і поля ф ізічн а га . Адной з асн. задач Ф . з ’яўляецца стварэнне агульнай тэорыі элементарны х часціц і іх узаемадзеянн яў — а д зін а й т эо р ы і поля, пабудова ф ізічн ай к арц ін ы свет у.

У сваім развіцці Ф. прайшла некалькі этапаў. С т а н а ў л е н н е Ф. ішло ад старажытнасці да пач. 17 ст. У гэты час вяліся першыя назіранні фіз. з’яў, назапашваліся веды пра іх і ўзніклі асобныя вучэнні. У эпоху ірэка-рымскай культуры (6 ст. да н.э. — 2 сг. н.э.) існавала агульная навука аб прыродзе — натурфіласофія, склалася вучэнне пра атамную будову рэчыва — атамістыка (Дэмакрыт, Эпікур, Лукрэцый), устаноўлены найгірасцейшыя законы статыкі (правіла рычага і інш.), распаўсюджання і адбіцця святла, сфармуляваны асновы гідрастатыкі (Архімед), створана геацэнтрычная сістэма свету (К.Пталамей). Вял. значэнне мела сістэматызацыя антычных галін ведаў, зробленая Арыстоцелем. Яго вучэнне было кананізавана царквой, шго на многія вякі затармазіла развіццё навукі. У 16 ст. М.Капернік распрацаваў геліяцзнтрычную сістэму свету (яе ідэя прапанавана ў 3 ст. да н.э. Арыстархам Самоскім). Фарміраваннс Ф. я к навукі адбывалася ад пач. 17 ст. да канца 18 ст., калі пачалося сістэматычнае выкарыстанне эксперым. метадаў. Найб. значэнне мелі працы Т.Галілея (адкрыў інерцыі закон, Галілея прынцып адноснасці, законы свабоднага падзення цел, руху па нахіленай плоскасці і інш.), Э.Тарычэлі (адкрыў атм. ціск), Р.Бойля і Э.Марыёта (даследавалі пругкасць газаў і сфармулявалі Бойля—Марыёта закон), Р.Гука (выказаў гіпотэзу прыцягнення, адкрыў Гука закон), К Гюйгенса (заклаў асновы хвалевай тэорыі святла, фіз. маятніка, разам з Р.ВЛейбніцам сфармуляваў закон захавання колькасці руху), I.Ньютана (сфармуляваў асн. закоНы класічнай механікі, адкрыў сусветнага прыцягнення закон), Л.Эйлера (распрацаваў дынаміку абсалютна цвёрдага цела), Д Бернулі і Ж.Л Лагранжа (заклалі аснову гідрадынамікі ідэальнай вадкасці), Б.Франкліна (распрацаваў унітарную тэорыю алек+рычнасці, устанавіў закон захавання эл. зараду), Т.Кавендыша і Ш.АЖулона (незалежна адкрылі асн. закон электрастатыкі — Кулона закон), П.Бугера і І.Г.Ламберта (распрацавалі асновы фотаметрыі). К л а с і ч н а я Ф. развівалася ў 19 ст. Дж Дальтан адкрыў кратных адносін закон (1803), даў пачатак сучаснай атамістыцы. Устаноўлены энергіі захавання закон (Ю.Р Маер, Дж.ПДжоўль, ГЛ.Ф.Гельмгольц), распрацаваны асновы тэрмадынамікі (Р.Ю.Э.Клаўзіус, У.Томсан), створана кінетычная тэорыя газаў (Дж.К.Максвел, Л.Больцман) і хвалевая тэорыя

святла (Т.Юнг, А.Ж.Фрэнель), адкрыты законы электрамагнетызму (М Фарадэй), атрыманы ўраўненні для эл.-магн. хваль (Максвела ўраўненні), якія эксперыментальна пацверджаны Г.Р.Герцам. Вял. значэннс мелі таксама навук. даследаванні, адкрыцці і тэорыі Д.Ф.Араго, Л.Гальвані, А.Вольта, Х.К.Эрстэда, АМ.Ампера, Н.М.С Жарно, Г.Р.Кірхгофа, Р.В.Бунзена і інш.; сфармуляваныя і распрацаваныя другі закон тэрмадынамікі, малекулярна-кінетычная тэорыя цеплавых працэсаў, законы і метады статыстычнай механікі, класічнай электрадынамікі, спектральнага аналізу. С у ч а с н а я Ф. пачала фарміравацца ў канцы 19 — пач, 20 ст, Новую эпоху ў Ф. вызначыла адкрыццё электрона (Дж.Дж. Томсан), a таксама рэнтгенаўскіх прамянёў (В.К.Рэнтген), радыеактыўнасці (А.С.Бекерэль), атамнага ядра (Э.Рэзерфард), распрацоўка квантавай мадэді атама (Н.Х.Д.Лор), гіпотэзы хваль дэ Бройля (Л.В. дэ Бройль), якія прывялі да стварэння квантавай механікі і квантавай электрадынамікі (В.К.Гайзенберг i В.Паўлі, Э.Шродынгер і П.А.М Дзірак), атамнай і ядз. Ф. У канцы 19 — пач. 20 ст. Х.К.Лорэнц заклаў асновы электроннай тэорыі і злектрадынамікі рухомых асяроддзяў. На аснове прац Лорэнца і Ж.А.Пуанкарэ створана А.Эйнштэйнам спецыяльная (1905) і агульная (1916) адноснасці тэорыя, даследавана будова атамнага ядра (1919, Рэзерфард), створана пратоннанейтронная яго мадэль (Гайэенберг, Дз.Дз./вяненка), пачала развівацца Ф. элементарных часціц. Вял. ўклад y развіццё Ф. зрабілі М.Гел-Ман, Дж.У.Гібс, Р.Ф.Фейнман і інш.; y Padi i СССР — M.BJ7аманосаў, П.МЛебедзеў, ЭХ.Ленц, Дз.І.Мендзялееў, А.С.Папоў, В.У.Дя/яроў, А.Р Сталетаў, М.А.Умаў, Б.С.Якобі і інш.; заснавальнікі фіз. школ С.І.Вавілаў, А.Ф Іофе, І.В.Курчатаў, ЛД.Ландау, ЛА.Мандзльштам, Цз.С.Разкдзественскі, \Я.Там, a таксама Ж.І.Алфёраў, АРІАляксандраў, Л.АЛрцымовіч, М.М.Багалюбаў, М.Т.Басаў, Я.П.Веліхаў, ВЛ.Гінзбург, Я.Ь.Зяльдовіч, П.Л.Капіца, А.М.Прохараў, ІМ.Франк, У.А.Фок, Ю.Б.Харытон, П.А.Чаранкоў і інш. Даследаванні вяліся ў фіз. ін-тах AH СССР i АН саюзных рэспублік, y галіновых НДІ і ун-тах.

хін, К .М .С алаўёў, А М .С ерд зю к оў, Л.М .Тамільчык, В.А Таўкачоў, В.Дз. Ткачоў, A . Ф . Чарняўскі, С.С.Шушкевіч. Вьшаюцш

часопісы: «Весці Нац. АН Беларусі. Серы я фізіка-м атэм . і фізіка-тэхн. навук» (з 1965); «Веснік БДУ. Серыя 1. Фізіка. М атэматы ка. Інфарматыка» (з 1969); «Журнал прнкладной спекгроскопнн» (з 1964); «Н нж енерно-фнзнческнй журнал» (з 1958). Створана Бел. фіз. т-ва (1990). Л і т К у д р я в ц е в П.С. Нсторня фнзякм. T. 1—3. М„ 1956—71; Л ь о ц ц н М. Нсторня фнзнкн: Пер. с нтап. М., 1970; Фе й н м а н Р., Л е й т о н Р., С э н д с М. Фейнмановскне лекцнн по фнзнке: Пер. с англ. Вып. 1—9. М., 1965—67; Берклеевскнй курс фнзнкн: Пер. с англ. Т. 1—5. М., 1971—74; Л а н д а у Л.Д., Л н ф ш я ц Е.М. Теоретаческая фнзмка. T. 1. Механнка. 5 кза. М., 2001; 1х ж а. Теоретяческая фнзнка. Т. 2. Теорня поля. 7 нзд. М., 1988; I х ж а. Теоретнческая фнзнка. Т. 3. Квантовая механлка. 4 нзд. М., 1989; I х ж а. Теоретмческая фнзнка. Т. 5. Статнстнческая фнзнка. Ч. J. 4 нзд. М., 1995; Ф е д о р о в Ф.Н. Оптака аннзотропных сред. Мн., 1958; Е л ь я ш е в я ч М.А. Атомная н молекулярная спектроскопня. М.; Л., 1962; Б о р н с е в н ч Н.А. Возбужденные состояння сложных молекул в газовой фазе. Мн., 1967; Б а р ы ш е в с к н й B. Г. Ядерная оптнка полярнзованных сред. Мн., 1976; А п а н а с е в н ч П.А. Основы теорнн взанмодействйя света с веідеством. Мн., 1977; С т е п а н о в Б.Н. Введенне в современную оптаку. [T. 1—4], Мн., 1989—91 ІІ.А.Апанасевіч, А.І.Болсун.

к а , м ік р а эл ек т р о н ік а , нелінейная оп т ы к а , с п ек т р а ск а п ія , ф ізік а вы со к іх ц іск а ў, ф із ік а вы с о к іх эн ер гій , ф ізік а ды эл ек т р ы к а ў , ф ізік а п а ўп р а ва д н ік о ў , ф ізік а п л а зм ы , Ф . цвёрдага цела, элементарны х

ФІЗІКА АКТЫВАЦЬІ ЙНЫХ ТЭХНАЛ 0Г ІЙ д а р о ж н ы х кампазіцыйных м а т э р ы я л а ў , раздзел навукі аб б удаўніч ы х м ат эры ялах, які даследуе ўплыў ш тучнай фізіка-хім. акты вацы і на павелічэнне іх трываласці і даўгавечнасці. Аснову складаюць электронна-іон ны я тэхналогіі апрацоўкі матэры ялаў, ш го грунтуюцца на улырагукавы м, элекграгідраўлічным, трыбаэлектры зацы йны м уздзеяннях і эфекце віхравога слоя (уздзеянне моцнага пераменнага эл.-м агн. поля). Штучная актывацы я ініцыіруе хемасарбцыйныя між фазны я ўзаемадзеянні паміж структурнымі кампанентамі буд. матэрыялаў, ш то павялічвае іх трываласць і даўгавечнасць; дазваляе выкарыстоўваць дл я вьггворчасці буд. матэрыялаў адходы вы тв-сці. Н а Беларусі даследаванні ў галіне Ф .а.т. праводзяцца ў Бел. нац. тэхн. ун-це. Літ.: К о в a л е в Я.Н. Актнвацнонные технолопш дорожных композяцнонных матерналов. Мн., 2002. Я.М.Кавалёў.

часціц, ядз. Ф . Н айб. зн ачны ўклад y развіццё і арг-цы ю навук. даследаванняў па Ф . зрабілі М .А ^ Б ары севіч , М .А .Е л ь я -

ФІЗІКА АТМАСФЁРЫ, раздзел метэар а л о гіі, які вьшучае фіз. заканамернасці

ш э в іч , А .Н . С е ў ч а н к а , М .М .С ір а т а , Ы .С ц я п а н а ў , Ф .І .Ф ёдараў, a таксама М .С .А кулаў, ІЛ М А л я х н о в іч , П .А .А п анасевіч, В А Арловіч, У .Р .Б ары ш эўск і, А А Д о гуш , Б .Б .Б о й к а , Б .В .Б о к у ц ь , В .С .Б у р а к о ў, А Л І.В а й т о віч , П Л .В а л а д зь к о , У .Т .В а фіядзі, А .М .Г а н ч а р эн к а , В .П .Г ры бк оўск і, Г .П .Г ўры новіч, А .П .Д а ст а н к а , М .І .Д зя м чук, А.П .Іва н о ў, А .А .К а в а п ё ў , Ф .Ф .К а м а р о ў , Л .І .К іс я л е ў с к і, Ф .П .К о р ш у н а ў , П .Д з .К у х а р ч ы к , Я М .Л а б а н а ў , У А ІЛ а б у ноў, А Д Л ы к а ў , І.Р. Н екраш эвіч, У .Г І.Р адзьк о , А .С .Р у б а н а ў , А .М .Р уб ін а ў, Р.І .С а ш у -

працэсаў і з ’яў, ш то адбываюцца ў атмасферы і фармірую ць н а д в о р ’е і клім ат . П адзяляецца на дынаміку атмасферы , ф ізіку пры земнага слоя, аэралогію, фізіку верхніх слаёў атмасферы, актынаметрыю, a™, оітгыку, ата. акусшку, а т м асф ерн ую элект ры чнасць, фізіку воблакаў і ападкаў і інш. Вызначае прычыны і вынікі атм. з’яў, колькасныя сувязі паміж імі, прагназуе іх. Карыстаецца фіз. і матэм. метадамі, a таксама данымі натурных метэаралагічных назіранняў і эксперыментаў, вынікамі мадэліравання з’яў y адыябатычных, кліматычных і інш. камерах.

Н а Беларусі даследаванні па Ф . пачаліся ў 1920-я г. ў БДУ, паш ы ры ліся з 1950-х г. Сістэматы чца вядуцца ў ін-тах Н ац, АН (Ін -ц е фізікі ім я Б .І.С ц яп ан ава, малекулярнай і атам най ф ізікі, пры кладной фізікі, ф ізіка-тэхнічны м, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, цепла- і масаабмену імя А.В.Л ы кава, электронікі, праблем энергеты кі; гл. адпаведны я арт.), y БДУ, Гомельскім і Гродзенскім ун-тах і інш. Асн. кірункі: л а зе р н а я ф із і-

Фіз. заканамернасці паглынання сонёчнай радыяцыі ў атмасферы і на зямной паверхні, награвання і ахаладжэння паветра (яго цыркуляцыйны механізм), выпарэння і кандэнсацыі вадзяной пары ў выглядзе воблакаў і інш. даследуюцца метадамі інтэгравання дыферэнцыяльных ураўненняў гідра- і тэрмадынамікі з выкарыстаннем звестак фактычных назіранняў. Веданне фіз. працэсаў, што адбываюцца ў атмасферы, ляжыць y аснове стварэння трохмерных энергабалансавых мадалей, якія матэматычна апісваюць кліматычную сістэму (узаемадзеянне атмасферы, біясферы, гідрасферьі, крыясферы, літасферы). Такія фіз.-матэм. мадэлі дапамагаюць выявіць характэрныя рысы мінулага і сучаснага клімату, a таксама спрагназаваць будучы клімат з улікам уздзеяння на яго антрапагенных фактараў. На Беларусі даследаванні па Ф .а. праводзяцца ў Гідраметэадантры, БДУ, Ін-це фізікі Нац. AH і інш. Л і т X р г н a н А.Х. Фнзнка атмосферы. М., 1986; О б y х о в А.М. Турбулентность н данамяка атмосферы. Л., 1988; М a т в e е в Л.Т. Курс обшей метеоролопш: Фязмка атмосферы. СПб., 2000; Астрофнзнка н фязхка атмосферы. Ташкент, 1989; Фнзнка атмпсферы: Сб. статей. Вып. 1-—15. Вкльнюс, 1973— 9 1 ; С е м е н ч е н к о Б.А. Фнзнческая метеорологая. М., 2002. П.А.Каўрыга. ФІЗІКА Б Е Т 0 Н У , раздзел навукі аб будаўнічых матэрыялах, ш то пераважна разглядае фізіка-мех. ўласцівасці бетону ад дзеяння знеш ніх і ўнутр. сіл пры розных напружаных станах. Вырашае тэарэт. пы танні тэхналогіі бетону, прапаноўвае новы я метады кантролю якасці і разліку саставу бетону з улікам яго тэхнал. і структурных уласцівасцей, метаны кантролю якасці бетону, распрацоўвае метады мадэльных даследаванняў напружанага стану бетону і ж алезабетону і інш. Н а Беларусі даследаванні па Ф.б. праводзяцца з 1959 y Бел. Н Д І буд-ва і Бел. нац. тэхн. ун-це. Літ:. А х в е р д о в Н.Н. Основы фнзнкн бетона. М., 1981. Я.М.Кавалёў. ФІЗІКА В Ы С 0К ІХ ЦІСКА Ў, раздзел фізікі цвёрдага цела, y якім даследую цца ўласцівасці цел, стан рэчы ва пад высокім ціскам. Вывучае квантавыя эфекты ў цвёрдых целах, y т.л. звышправоднасць, пераходы метал—дыэлектрык; пераходы вадароду і некаторых інш. дыэлектрыкаў y метап. стан; ажыццяўляе сінтэз монакрышталёў алмазу і кубічнага нітрыду бору (атрыманне полікрышталічных алмазаў звышвысокай трываласці). Дасягненні Ф.в.ц. выкарыстоўваюцца для вытв-сці абразіўнага, рэжучага і буравога інструменту і апаратуры для атрымання звышвысокіх ціскаў. На Беларусі навук. даследаванні па Ф.в.ц. пачаліся ў 1958 і вдауіш а ў Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі, БДУ. Распрацаваны тэхналогіі атры мання сінт. алмазаў, кубічнага нітрьвду бору, y т.л. полікрыш г. (белбору), кампазітаў на іх аснове. В.Б.Шыпіла. ФІЗІКА В Ы С 0К ІХ Э Н Ё Р Г ІЙ , раздзел фізікі, які вывучае ўзаемадзеянні элементарных часціц высокіх (рэляты вісцкіх і ультрарэлятывісцкіх) энергій; састаўная частка фізікі элементарных часціц. Асн. эксперым. сродкі — паскаральнікі зараджапых часціц, a таксама мішэні і дэтэкта-

ры для касм. прамянёў, з дапамогай якіх адкрыта ці пацверджана існаванне большасці элементарных часціц (напр., пазітрона, мезона, гіперона, рэзананса, нейтрына, цяжкіх лептонаў, кварка, калібровачных вектарных базонаў), устаноўлены (ці правераны) фіз. ўласцівасці і характарыстыкі, законы ўзаемадзеянняў, спецыфічныя захавання законы і іх парушэнні. Эксперым. Ф.в.э. вызначае кірункі і ход развіцця тэорыі ўзаемадзеянняў элементарных часціц, якая ў сваю чаргу забяспечвае адэкватнае апісаннс эксперым. назіраных працэсаў і фіз. інтэрпрэтацыю атрыманых вынікаў. Ф.в.э. адкрыла новыя магчымасці ў астранамічных і астрафіз. даследаваннях (напр., нейтрынныя і гама-прамянёвыя «тэлескопы»), мае дастасаванні ў тэхніцы, хіміі, біялогіі. Н а Беларусі даследаванні па праблемах Ф .в.э. праводзяцца з 1974 y ІН-це ф ізік і Н а ц . А Н , з 1976 Г ом ельскім ун -ц е, з 1987 Н Д І ядз. праблем, з 1993 y Н ац. цэнтры фізікі часцід і высокіх энергій БДУ на паскаральніках гарадоў Дубна і Серпухаў (Расія), Ж энева (ІІІвейцарыя) і інш. Літ:. Гл. да арт. Фізіка элементарных часціц. АА.Богуш. Ф ІЗ ІК А Д Ы Э Л Ё К Т Р Ы К А Ў , раздзел фізікі, y якім даследую цца ўласцівасці дызлект ры каў і з ’явы , звязаньм з іх эл. паляры зацы яй. Ф .д. — тэарэт. аснова стварэння электраізаляцыйных матэрыялаў, матэры ялаў для радыё- і квантавай электронікі. Вывучае палярызацыю дыалектрыкаў, электраправоднасць, дыалектрычныя страты, ал. трываласць, піраэлектрычнасць, п’езаэлектрычнасць, электрастрыкцыю і інш. Даследуе ўласцівасці лінейных дыэлектрыкаў, a таксама сегнетаэлектрыкаў (гл. Фізіка сегнетаэлектрыкаў). Карыстаецца эл. меггадамі вымярэння характарыстык дыэле(сгрыкаў, дыфракцыйнымі метадамі даследавання структуры, рэзананснымі метадамі вывучэння структуры і палёў, спектральнымі метадамі ў шырокім дыяпазоне частот і інш. Н а Беларусі даследаванні па Ф.д. вядуц ца з 1935 y Бел. нац. тэхн. ун-це, з 1959 — y Ін -ц е фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН, з 1964 — y Бел. ун-це інфарматы кі і радыёэлектронікі і інш. Літ.: Т а р е е в Б.М. Фмзнка днэлектрнческнх матерналов. 2 нзд. М., 1982; Р е з Н.С., П о п л а в к о Ю.М. Дяэлектрнкн: Основныс свойства н прямененмя в электроннке. М., 1989. П.А.Пупкевіч. Ф ІЗ ІК А МЕТАЛАЎ, раздзел фізікі, y якім вьгеучаецца будова і ўласцівасці мет алаў і сплаваў, умовы раўнавагі тэрмадынамічнай і характар працякання ў іх розных працэсаў (дыфузіі, фазавы х пераўгварэнняў і інш .). У Ф .м. даследую цца трываласць, пласты чнасць, электраправоднасць і інш. ўласцівасці металаў і сплаваў. Гл. таксам а Металафізіка. ф /з ік а н е р а з б у р Ал ь н а г а канТ Р 0 Л Ю , галіна навукі і тэхнікі, якая распрацоўвае фіз. метады і бескантактавьм сродкі вы м ярэння і кантролю ф ізіка-мех. уласцівасцей, таўш чы нь пакрыццяў, паруш энняў суцэльнасці і структуры матэрыялаў і вырабаў. Д аследуе фіз. з ’явы і эф екты , ш то ўзнікаю ць y матэрыялах і асяроддзях пад уздзеяннем вонкавых палёў і нагрузак без іх

Ф ІЗ ІК А _________________ 373 разбурэння (гл. Неразбуральны кантроль, Ультрагукавая дэфектаскапія). Н а Беларусі навук. даследаванні па Ф .н.к. пачаліся ў 1960-я г. ў Аддзеле фізікі неразбуральнага кантролю АН Беларусі і праводзяцца ў Ін -ц е прыкладной фізікі Нац. АН , БДУ, Бел. нац. тэхн . у н -ц е , М агіл ёўск ім м аш .-б уд. ін-це і інш. П.П.Прахарэнка. Ф ІЗІК А Н ІЗК ІХ Т Э М П Е РА Т Ў Р, галіна фізікі, якая вывучае кандэнсаваны я (вадкі і цвёрды) станы рэчы ва пры нізкіх і звы ш нізкіх т-рах (гл. Нізкія тэмпературы). Асн. яе праблемы звязаны з даследаваннямі пры т-рах, менш ы х за 0,001 К, і пош укам м атэры ялаў з вы сокатэмпературнай звы ш праводнасцю . Пры нізкіх т-рах выяўлены з’явы і заканамернасці ўзаемадзеяння квазічасціц, якія пры звычайных т-рах вуаліруюцца цеплавым рухам часціц. Пры паніжэнні т-ры ў рэчыве змяншаюцца цеплавыя ваганні атамаў і малекул, што вядзе да праяўлення ў кандэнсаваных асяроддзях квантавых эфектаў (звышправоднасці, звышцякучасці інш.). Пры нізкіх т-рах усе рэчывы (акрамя гелію) крыішалізуюцца з утварэннем крыякрышталёў (гелій да абс. нуля т-ры застаецца квантавай еадкасцю, аднак пад павышаным ціскам утварае квантавы крышталь). Пры гэтым y рэчыве істотна змяняюцца ўласцівасці электронаў і крышталічнай рашоткі, законы размеркавання квантаванай энергіі паміж рознымі тыпамі квазічасціц рэчыва, адбываюцца фазавыя пераходы, звязаныя з упарадкаваннем часціц. На асновс з’яў Ф.н.т. узнікпі крыягенныя тэхніка, электроніка, энергстыка, біялогія, медыцына, хімія і інш. Н а Беларусі даследаванні па праблемах Ф .н.т. вядуцца з 1960-х r. y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, Ін-це цепла- і масаабмену Н ац. АН, БДУ і інш. Л і т А б р н к о с о в А.А. Основы теорня металлов. М., 1987; К а п я ц а П.Л. Фнзнка н техннка ннзкнх температур: Науч. тр. М., 1989; М н л о ш е н к о В.Е. Введеняе в фнзнку сверхпроводннков. Воронеж, 1992. С.Я.Дзям ’янаў. Ф ІЗІК А П А Ў П РА В А Д Н ІК 0Ў , раздзел фізікі, y якім даследую цца электры чны я, апты чны я, м агнітны я, цеплавыя і інш ўласцівасці паўправаднікоў і структур на іх аснове. З ’яўляецца навук. асновай опта-, м ікра- і нанаэлектронікі. Пачала развівацца пасля адкрыцця М Фарадэем паўправадніковых уласцівасцей сульфіду серабра (1833). Уласцівасці паўправаднікоў залежаць ад знешніх уадзеянняў, a таксама ад наяўнасці атамаў дамешкаў і ўласных дэфектаў структуры (гл. Дэфекты ў крышталях). Характэрная ўласцівасць паўправаднікоў — павелічэнне канцэнтрацыі носьбітаў зараду пры награванні, што прыводзіць да памяншэння эл. супраціўлення. У адрозненне ад металаў (праваднікоў элеюрычнасці) паўправаднікі адчувальныя да святла (фотаправоднасць, фоталюмінесцэнцыя), эл. поля (нелінейнасць эл. уласцівасцей, электрычны прабой), іанізавальнага выпрамянення (гл. Радыяцыйная фізіка) і інш. Паўправадніковыя матэрыялы спалучаюць адчувальнасць да знешніх уздзеянняў і магчымасць кантралюемага фарміравання ў іх элементаў і структур з рознымі ўласцівасцямі. Многія з’явы ў паў-

374

ф із ік а

правадніках залежаць ад іх памераў y 1, 2 і 3 вымярэннях, што выкарыстоўваецца ў прыладах на аснове квантавых эфектаў. Н а Беларусі даследаванні па Ф .п. вядуцца з канца 1930-х г. y БДУ, з 1960-х г. — y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў і Ін-це фізікі Нац. АН, Бел. ун-це інфарматы кі і радыёэлектронікі і інш. Літ.: Б о н ч - Б р у е в н ч ВЛ., К а л а ш н н к о в С.Г. Фпзхка полупроводнхков. 2 хэд. М., 1990; Yu P.Y., C a r d o n a М. Fundamentals of semiconductors. 3 ed. Berlin, 2001; G a p o n e n k o S.V. Optical properties of semiconductor nanociystals. Cambridge, 1998; В а в н л о в B.C. Полупроводнхкх в современном мхре / / Успехн фхз. наук. 1995. Т. 165, № 5; A л ф е р о в Ж.Н. Двойные гетероструктуры: концепцхя х прхмененхя в фхзхке, элеюроннке х технологхх / / Там жа.

2002. Т. 172, № 9; Ц а р е н к о в Б.В. Полупроводнхкам — 150 лет / / Фхзхка х технхка полупроводнхков. 1983. Т. 17, № 12; П е т р о в с к х й Я.Н. Электронная теорхя полупроводнхков. 2 хзд. Мн., 1973. М.А.Паклонскі. ф і з і к а плАзмы, раздзел фізікі, які вывучае ўласцівасці м азм ы і працэсы , ш то адбываюцца ў ёй.

Даследуе працэсы, якія адбываюцца ў нізка- (т-ра менш за 108 К) і высокатэмпературнай плазме. Асн. праблемы ў галіне высокатэмпературнай плазмы звязаны з распрацоўкай эфектыўных метадаў разагравання плазмы да т-р не менш за 108 К і ўтрымання яе на час, неабходны для ўзнікнення тэрмаядзернай рэакцыі ў большай частцы рабочага аб’ёму плазмы. Ф.п. зорак і касм. прасторы вывучаецца ў астрафізіцы. Ф.п. даследуе таксама калектыўныя з’явы, што ўзнікаюць пад уздэеяннем самаўзгодненых эл. і магн. палёў, створаных аб’ёмнымі зарадамі і эл. токамі часціц плазмы. Рассейванне часціц на турбулентных флуктуацыях зл. поля абумоўлівае анамальна інтэнсіўныя пераносу з ’явы (дыфузію, цеплаправоднасць і інш.), a таксама вядзе да турбулентнага разаррэву (гл. Плазмадынаміка, Плазменныя патокі). Даследаванні Ф.п. звязаны з праблемамі радыёфізікі, фізікі цвёрдага цела, магнітагідрадынамічных і тэрмаэмісійных сродкаў пераўтварэння энергіі, плазменнай тэхналогіі, кіравальнага тэрмаядзернага сінтэзу, a таксама з касм. даследаваннямі. Н а Беларусі даследаванні Ф .п. пачаліся ў 1940-я г. ў БДУ і Ф із.-тэхн. ін-це АН Беларусі, сістэматы чна вядуцца з сярэдзіны 1950-х г. y ін-тах фіз. і фіз.тэхн. профілю Нац. АН, БДУ і інш. П ад кіраўніцтвам М.А. Ельяшэвіча і ЛА.Кісялеўскага прапанаваны метады атры м ання нізкатэмпературнай плазмы, вывучаны працэсы ўзаемадзеяння плазмы і плазменны х патокаў з цвёрдымі матэры яламі, развіты спосабы ўнутрырэзананснай спектраскапіі і рэзананснай ф луарэсцэнцы і для ды ягносты кі плазм ы , распрацаваны плазменны я пры стасаванні для атры мання дэкаратыўных і ахоўных пакрыццяў на паверхні розны х матэры ялаў, асновы тэхнал. працэсаў металізацыі вы соканадзейных токаправодны х сістэм электроннай тэхнікі. Літ:. А р ц н м о в н ч Л.А. Элементарная фхзхка плазмы. 3 нзд. М., 1969; T р y б н х -

к о в Б.А. Введенне в -reopHio плазмы. Ч. 1— 3. М., 1969—78; Основы фхзхкх плазмы. Т. 1—2. М., 1983—84; Ч е н Ф.Ф. Введенпе в фязнку шіазмы: Пер. с англ. М., 1987; Б y р a к о в В.С., P a й к о в С.Н., Ш н м а н о в х ч В.Д. Фхзхка плазмы н плазменные технологхх в Беларусн. Мн., 2001. В.С.Буракоў. Ф ІЗ ІК А С Е ГН ЕТА ЭЛ ЁКТРЫ КА Ў , раздзел фізікі дыэлектрыкаў, які вывучае ўласцівасці сегнетаэлектрыкаў. Тэоры я сегнетаэл. з ’яў грунтуецца на агульнай тэоры і фазавых пераходаў, ды намічнай тэоры і сегнетаэлектрычнасці, ды намічнай тэорыі крышталічнай рашот кі і інш. Да яе асн. эксперым. даследаванняў адносяць: вывучэнне залежнасцей характарыстык (даменнай і крышталічнай структуры, дыэлектрычнай пранікальнасці, палярызаванасці, сегнетаэлектрычнага гістэрэзіса, фазавых пераходаў, эл.-мех. і цеплавых уласцівасцей і інш.) сегнетаэлектрыкаў, сегнетаэлектрыкаўпаўправаднікоў, піраалектрыкаў, сегнетаэластыкаў і інш. крышталёў ад розных знешніх умоў (т-ры, напружанасці прыкладзенага эл. поля, гама-выпрамянення, іоннай імплантацыі і інш.). Н а Беларусі даследаванні па Ф .с. пачаліся ў 1950-я г. ў AH і сістэматы чна вядуцца з 1960-х r. y Ін -ц е фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Н ац. АН, Бел. ун-це інфарматы кі і рады ёэлектронікі, Бел. пед. ун-це і інш. Літ.: Гл. да арт. Сегнетаэлектрычнасць. ПА.Пупкевіч. Ф ІЗІК А ЦВЁРДАГА Ц ЁЛ А , раздзел фізікі, y якім даследую цца структура і ўласцівасці цвёрдых цел, a таксам а з ’явы, што адбываюцца ў іх. З ’яўляецца тэарэт. асновай стварэння новы х матэрыялаў з зададзенымі ўласцівасцямі. Пачала развівацца з пач. 20 ст. пасля стварэння асноў квантавай механікі. Аб’ядноўвае крышталяграфію, фізіку росту крышталёў, фізіку трываласці і пластычнасці, магнетызм, звышправоднасць, радыяцыйную фізіку цвёрдага цела (у т.л. палімераў), фізіку нанаструктураваных матэрыялаў і інш. Тэарэт. аснова Ф.ц.ц. — квантавая механіка, квантавая электрадынаміка, статыстычная фізіка, a таксама тэорыя суцэльных асяроддзяў. Пры апісанні ўласцівасцей цвёрдых цел улічваюцца калектыўныя з’явы: генерацыя фанонаў, плазмонаў, эксітонаў і эксітонных кропляў, фазавыя пераходы, выпрамяненне (спантаннае і вымушанае) і паглынанне эл.-магн. хваль, самаарганізацыя нанаразмерных структур і інш. Эксперыментальпыя даследаванні праводзяцца метадамі рэнтгенаўскай, нейтроннай і электроннай дыфракцыі і мікраскапіі, аптычнай спектраскапіі, электрон-пазітроннай анігіляцыі, мас-спектраскапіі другасных іонаў, зваротнага рэзерфардаўскага рассеяння лёгкіх іонаў і інш. Для стварэння новых матэрыялаў з зададзенымі ўласцівасцямі праводзяць даследаванні ва ўмовах звышнізкіх і высокіх тэмператур, звышвысокага і звышнізкага ціску, магутных эл. і магн. палёў. Для мадыфікацыі цвёрдых цел выкарыстоўваюць нераўнаважныя метады: лазерную абляцыю, іонную імплантацыю, электроннае і нейтроннае апраменьванне і інш. Новыя галіны ў кіраванні ўласцівасцямі цвёрдых цел — інжынерыя дэфектаў структуры і нанаструктуравання матэрыялаў. Гл. таксама Фізіка дыэлектрыкаў, Ф ізіка сегнетаэлектрыкаў. На Беларусі даследаванні па Ф .ц.ц. пачаліся з 1930-х г. y БДУ, з 1957 сістэматы чна праводзяцца ў Ін -ц е фізікі

цвёрдага цела і паўправаднікоў і Фізікатэхн. ін-це Нац. АН , БДУ і інш. Літ.: К а г а н о в М.Н, Ф р е н к е л ь В.Я. Вехн нсторян фнзнкя твердого тела. М., 1981; і А ш к р о ф т Н . , М е р м п н Н . Фязпка твердого тела: Пер. с англ. Т. 1—2. М., 1979; I К а г а н о в М.Н., Л н ф ш н ц Н.М. Квазячастнцы: Нден н прянцппы квантовой фнзякн твердого тела. 2 нзд. М., 1989; Г e р a с я • м е н к о Н.Н., Д ж а м а н б а л я н К.К., М е д е т о в Н.А. Самоорганнзованные наноразмерные структуры на поверхноста к в обьеме полупроводннков. Алматы, 2002. Ф.Ф.Камароў. э л е м е н т А р н ы х ЧАСЦІЦ, раздзел фізікі, які вывучае ўласцівасці і ўзаемадзеянні элементарных часціц як асн. адзінак мікраструктуры матэрыі, перш асны х кры ніц і носьбітаў усіх фундаментальны х узаемадзеянняў. Падзяляец ца на тэорьцо элементарных часціц і эксперы м. Ф .э.ч. (фізіку высокіх энергій). Эксперы м. база Ф .э.ч. — паскаральнікі зараджаных часціц, тэарэт. фундам ент — квантавая тэорыя поля. Даследаванні ў галіне Ф.э.ч. пачаліся пасля адкрыцця эдектрона (1897, Дж.Дж. Томсан) i пратона (1919, Э.Рэзерфард), выказвання riпотэзы пра існаванне фатонаў (1905, A.Эйнштэйн). У 1932 y касм. прамянях адкрыта антычасціца — пазітрон, тэарэтычна прадказаны П.А.М Дзіракам (1928). Пасля адкрыцця нейтрона (1932) устаноўлена, urro атамныя ядры ўсіх элементаў складаюцца з пратонаў і нейтронаў (1932). У выніку адкрыты новыя тыпы фундаментальных узаемадзеянняў: моцнае і слабае. IЯ .Там , Дз.Дз.Іватпка і Х.Юкова (1935) заклалі асновы тэорыі моцных узаемадзеянняў (ядз. сіл ). Пасля прадказання існавання неіпрына (В.Лаўлі; 1930) Э.Фермі пабудаваў варыянт тэорыі слабых узаемадзеянняў (1933). У касм. прамянях выяўлены мюоны (1936) і піоны (1947), y 1950-я г. адкрыты т.зв. дзіўныя часціцы. На пратонных паскаральніках адкрыты антыпратон (1955), антынейтрон (1956) і інш. антыбарыёны. Устаноўлены характэрныя для слабых узаемадзеянняў з’явы незахавання прасторавай (1955) і камбіцаванай (1964) цотнасцей. Выяўлена існаванhe электроннага і мюоннага (1962), a пазней тау-лептоннага (1975) нейтрына. На аснове класіфікацыі адронаў па мультыплегах (гл. Унітарная сіметрыя) узнікла гіпотэза: усе адроны складаюцца з розных камбінацый кваркаў і антыкваркаў. Сучасная калібровачная палявая тэорыя ўзаемадзеянняў элементарных часціц сцвярджае, urro першаснымі крыніцамі гэтых узаемадзеянняў з’яўляюцца лептоны і кваркі, a іх носьбітамі — кванты калібровачных вектарных палёў (гл. Калібровачная 'шеарыянтнасць). Кваркі і лептоны параджаюць эл.-магн. і слабыя ўзаемадзеянні, якія пераі носяцца адпаведна фатонамі і слабымі калібровачнымі вектарнымі базонамі (паводле аб’яднанай тэорыі электраслабых узаемадтнняў). Кваркі з’яўляюцца таксама першаснымі крыніцамі моцных узаемадзеянняў, якія пераносяцца глюонамі (гл. Квантавая хромадынаміка). Гл. таксама Фундаментальныя часціцы. Н а Беларусі даследаванні ў галіне Ф .э.ч. распачаты ў 1936 Ф.І.Фёдаравым y БДУ; з 1955 праводзяцца ў Ін-це фізікі Нац. А Н , Нац. цэнтры фізікі часціці вы сокіх энергій, НДІ ядз. праблем БДУ, Гомельскім ун-це і інш. Літ.: Б о r y ш А.А. Очеркн no нсторая фнзнкн мнкромпра. Мн., 1990. А.А.Богуш. ф із ік а

Ф ^ЗIK A -ГE A ГPA Ф ^Ч H A E РАЯНАB Â H H E , сістэмны падзел зямной па-

j

I |

, !

верхні на асобныя супадпарадкаваныя прыродныя часткі. Адрозніваюць раянаванне паводле кампанентаў прыроднага асяроддзя (геамарфалагічнае, кліматычнае, глебавае і г д .) і комплекснае (ландшафтнае). Занальны я адзінкі комплекснага раянавання — паясы геаграфічныя, зоны геаграфічныя, падзоны, ф ізіка-геагр. палосы; азанальны я — сектар, краіна, вобласць, правінцьм , акруга, раён. Першае раянаванне Усх.-Еўрапейскай раўніны правёў Г.І.Танфільеў y 1897, тэр. Беларусі — В.А.Дзяменцьеў y 1948 (удакладненні 1959 і I960). Паводле прыродных умоў і накіраванасці прыродных працэсаў на тэр. Беларусі былі вылучаны 6 правінцый, 6 акруг, 40 раёнаў і 53 падраёны. Існуюць таксама спрошчаныя варыянты Ф.-г.р., напр., 2 падзоны, 6 правінцый, 2 акругі, 32 раёны (Дзяменцьеў,

1965); 5 правінцый і 34 раёны (Дзяменцьеў, 1965; з дапаўненнямі В.Р.Сіняковай і В.П.Якушка, 1990). Распрацавана Ф .-г.р., якое адпавядае адзінай еўрап. дзесятковай сістэме фізіка-геагр. р аянавання сушы, дзе тэр. Беларусі ўваходзідь y краіну Усх.-Еўрапейскай раўніны і ў Еўрапейскую вобласць мяш аных лясоў; падзяляецца на 5 правінцы й, 14 акруг, 49 раёнаў (Н .К .К ліцунова, Г .І.М арц ы н кевіч, І.І.Ш ч асн ая, В.П .Якуш ка, 2001). Правінцыі вылучаны паводле араграфічны х ступеней, якія адлю строўваю ць розны генезіс рэльефу, асаблівасці клімату, глебаварасліннага покры ва, накіраванасць фізіка-геагр. працэсаў. Зах.-Бел. правінцы я ахоплівае сістэму ўзвьш ш аў; Усх.Бел. — уяўляе сабой узвышаную раўні-

ФІЗІКА - ГЕАГРАФІЧНАЕ РАЯНАВАННЕ БЕЛАРУСІ Межы фізіка-геаграфічных - _____падзон -

правінцый акруг

——

раёнаў

A

П адзоны

IV

Правінцыі

а,б

Акругі

5

Раёны

Ф і З ік а _________________ 375 ну з абс. адзнакамі 180— 230 м; Палеская — нізіну з адзнакамі ніж эй за 150 м і Перадпалеская — пераходную араграфічную прысгупку выш. 150— 190 м. Беларуская П аазерская правінцы я вылучана паводле ўзросту ўтварэння рэльефу і адпавядае вобласці паш ы рэння паазерскага ледавіка. М ежы ф ізіка-геагр. акруг абумоўлены рознымі тыпамі рэльефу і антрапагенавых адкладаў. Н а й б о л ы н акруг в ы л у ч ан а ў Бел. П аазерскай, П алескай (па 4 акругі) і Зах.Б ел ар у ск ай (3) п р а в ін ц ы я х , ш то абум оўлен а н е а д н а р о д н а сц ю ге о л а га -ге а м а р ф а л агіч н а й а сн о в ы п р а в ін ц ы й . Н а раён ы тэр. Б ел арусі п а д зя л я е ц ц а паводл е ты п аў р эл ь еф у і харакгару глебава-расліннага покрыва. Большасць фізіка-геагр. раёнаў адпавядае геамарфалагічным па межах і назве. Ф .-г.р. выкарыстоўваецца пры ацэн цы пры родных умоў і рэсурсаў. Літ.: Е р е м н н а В.А. Фнзнко-географнческое районнрованне. Мн., 1982; М а р ц я н к е в н ч Г.Н., К л н ц у н о в а Н.К., С ч а с т н а я Н.Н., Я к y ш к о О.Ф. Фнзнко-географнческое районярованне Беларуся в Европейской десятнчной снстеме районнроваішя / / Вестн. БГУ. Сер. 2. 2001. № 1. М.М.Брылеўскі. Ф ІЗ ІК А -Г Е А Г Р А Ф ІЧ Н Ы Я тое, ш то паясы геаграфічныя.

VVi—( 1 А. ПАДЗОНА МЯШАНЫХ ЛЯСОЎ

І 'ь'іб']

I БЕЛАРУСКА- ВАЛДАЙСКАЯ ПРА6ІНЦЫЯ

а. Анруга Беларускага П аазер'я Раёны:

1. Нешчардаўскае

ўзвышша.

2.Полацкая нізіна. 3. Свянцянскія грады.

[ 4 1 I f | II ПРДВІНЦЫЯ ЎСХОДНЯЙ ПРЫБДЛТЫКІ

Раёны: 15.Латгальскае ўзвышша. 16. Б р ас лаўсная града | ' ■ 4.III ЗАХОДНЕ-БЕЛАРУСКАЯ ПРАВІНЦЫЯ

4. Ушацна-Лепельскае ўзвышша. 5. Ч аш -

Раёны: 17. Лідсная раўніна. Ш .С яр эд н я-

ніцкая раўніна. 6. Гарадоцнае ўзвышша.

7. Віцебскае ўзвышша. 8. Сураж сная ні-

нёмансная нізіна. 19. Верхнянёманская « ізіна. 20.Паўднёва-Заходняе адгалінаванне

зіна. 9. Лучосная нізіна. 10. Верхнебярэ-

Беларуснай грады. 21.Напыльсная града і раўніны, янія яе акаймоўваюць. 22.Барана-

зінсная нізіна.

11.Н арачана-Вілейсная ні-

віцная раўніна.23.Прыбугская раўніна

зіна

б. Акруга Беларускай грады Раёны:

12. Ашмянснае ўзвышша.

13. Мінскае ўзвышша. ўзвышша

14. Арш анскае

[^ У х ^ І

IV УСХОДНЕ-БЕЛАРУСКАЯ ПРДВІНЦЫЯ

Р а ё н ы : 24.Горацка-М сціслаўская раўніна.

2 5 .Арш анска-М агілёўская раўніна

I M I

V ПЕРАДПАЛЕСКДЯ ПРАВІНЦЫЯ

Р а ё н ы : 26. Цэнтральнабярэзінсная раўніна. 27. Чачорская раўніна

______ □

Б. ПАДЗОНА ШЫРАКАЛІСТЫХ ЛЯСОЎ VI ПАЛЕСКАЯ ПРДВІНЦЫЯ. П а д п р а в ін ц ы я

Б е л ар усн а га

П алесся

Раёны: 28.Брэсцнае Палессе. 29. Загароддзе. ЗО.Прыпяцнае Палессв. ЗІ.Гомельснае Палессе.

32.Мазырскае Палессе

Спецыяльны змест карты распрацаваны В.А.Дзяменцьевым

ПА ЯСЬІ,

Ф ІЗІК А -Х ІМ ІЧ Н А Я MEXÂH1KA, раздзел фіз. і калоіднай хіміі, як і вывучае залеж насць струкгурна-мех. уласцівасцей дысперсных сістэм і м атэры ялаў ад фіз.-хім. з ’яў на паверхні раздзелу фаз. Узнікла ў 1930—40-я г., як самастойная навук. дысцыпліна аформілася ў 1950-я г. пасля работ П.А.Рэбіндэра. Асн. кірункі: вывучэнне ролі паверхневых з’яў пры ўтварэнні цвёрдых цел і дысперсных стрўктур, даследаванне ўплыву асяроддзя на разбурэнне, дэфармайыю і дыспергаванне цвёрдых цел, аналіз счаплення цвёрдых паверхняў пры трэнні, мех. апрацоўцы і інш. уздзеяннях. Асн. аб’екты — прыродныя дысперсныя сістэмы (напр., горныя пароды і глебы, тканкі раслін і жывёл), дысперсныя сістэмы ў розных тэхнал. працэсах (напр., парашкі, пасты, суспензіі, эмульсіі, змазачна-ахаладжальныя вадкасці), a таксама розныя матэрыялы прамысл. і быт. прызначэння (напр., інструментальныя, буд., канструкцыйныя). Я.М.Кавалёў. Ф ІЗ ІК А -Х ІМ ІЧ Н Ы АНАЛІЗ, метад даследаванняў фіз.-хім. сістэм, заснаваны на вы вучэнні залеж насці фіз. якасцей сістэмы ад яе саставу. Асн. яго прьш цы пы сфармуляваў М.С.Курнакоў. З’яўляецца асн. метадам аналізу 2-, 3- і шматкампанентных сістэм (сплаваў, мінералаў, шкла, раствораў і інш.), які не патрабуе вылучэння асобных кампанентаў з сістэмы. Асн. прыём Ф.-х.а. — пабудова дыяграм стану і іх гсам. аналіз, што дазваляе вызначыць характар узаемадзеяння кампанентаў сістэмы, састаў і ўстойлівасць хім. злучэнняў, якія ўгвараюцца ў сістэме, і інш. Л іт А н о с о в В.Я., О з е р о в а М.Н., Ф м а л к о в Ю.Я. Основы фнзнко-хммнческого аналнза. М., 1976. В.Ф.Цікаеы.

376

Ф ІЗ ІК А

Ф ІЗ ІК А -Х ІМ ІЧ Н Ы Х П Р А Б Л Ё М Н Д І БЕЛАРЎСКАГА ДЗЯ РЖ А Ў Н А ГА У Н ІB E P C IT âT A (Н Д ІФ Х П БДУ). Засн. ў 1978 y М інску на базе хім. ф -та БДУ. 3 1999 установа Бел. дзярж. ун-та і НД І фізіка-хім. праблем. Асн. кірункі дзейнасці: ф ізіка-хімія і навук. асновы практы чнага вы кары стання ультрадысперсных і нанаструкгураваных сістэм, атрыманых хім. і электрахім. метадамі; даследаванне працэсаў хім. мадьіфікавання прыродных і сінт. палімераў, y т л . цэлюлозы, і стварэнне на іх аснове новых матэрыялаў мед. і тэхн. пры зн ачэння; распрацоўка навук. асноў прагназавання тэрмады намічных уласцівасцей арган. рэчываў і тэрм ады нам ічнага абгрунтавання эн ерга- і рэсурсазберагал ы ш х тэхналогій арган. сінтэзу, распрацоўка навук. асноў працэсаў утылізацыі тэхнагенных адходаў і хім. метадаў вылучэння з іх кары сны х элементаў і злучэнняў, y т.л. вы сакародны х металаў; распрацоўка новы х метадаў сінтэзу і даследаванне ўласцівасцей біялагічна актыўных злучэнняў бялкова-пепты д-

най групы і злучэнняў рада азолаў; распрацоўваю цца навук. асновы стварэння сенсараў (электрахім., паўправадніковых, тэрмакаталітычных і інш .). У' ін-це працавалі акад. Н ац. А Н . Беларусі В.В.Свірыдаў, чл.-кар. Н ац. АН Беларусі Р Л . Старобінец, працуюць акадэмікі Нац. АН Беларусі Ф .Ы .Капуцкі, А .ІЛесніковіч.

янняў. Выяўляецца адхіленнем тэмпературных, хвалевых, рады яцы йны х і

Ф ІЗ ІЧ Н А Е BbIXABÀHHE, умацаванне заароўя чалавека і яго правільнае фіз. развідцё, адна з састаўных частак агульнай сістэмы выхавання. Садзейнічае агульнаму развіццю асобы разам з разумовым, ш р ал ьн ы м , эстэт. і прац. выхаваннем. Асн. сродкі Ф .в. — заняткі фіз. практы каваннямі, разнастай ньм віды турызму і спорту, загартоўванне арганізма, прьпры мліванне гігіенічнага рэжыму побыту і працы , авалоданне спец. ведамі (у галіне методы к фіз. практы каванняў, сродкаў загаргоўвання і гігіены ), якія садзейнічаю ць фіз. ўдасканаленню чалавека. Гл. таксам а Фізічная культура.

Ф ІЗ ІЧ Н А Е РА ЗВ ІЦ Ц Ё , сукупнасць марф ал. і ф ункцы ян. прыкмет арганізма, якія дазваляю ць вы значы ць запас яго фіз. сіл, вынослівасць, працаздальнасць; адзін з паказчы каў стану здароўя насельнііггва. Характарызуецца ш с а й і ф орм ай цела, станам нерв. рэгуляцыі і інш . Залеж ы ць ад біял. фактараў (спадчы ннасць, зменлівасць), ад комплексу сац., эканам ., гігіенічных і інш. умоў навакольнага асяроддзя. Пад уплывам неспрыяльны х фактараў Ф .р. зніжаецца. Гл. таксама Акселерацыя, Антрапаметрыя.

Ф ІЗІЧ Н А Е ЗАБРЎДЖ ВАН НЕ, прыўнясенне ў навакольнае асяроддзе не характэрных для яго фіз. агентаў і ўздзе-

інш . фіз. уласцівасцей навакольнага асяроддзя ад пры роднага ўзроўню. Асн. віды Ф .з.: радыеактыўнае забрудокванне, свепыавое забруджванне, тэрмічнае забруджванне, шумавое забруджванне, электрамагнітнае забруджванне і інш.

Ф ІЗ ІЧ Н А Я ACÔBA ў цы вільны м праве, асобны грамадзянін або асоба без грамадзянства я к суб’ект цывільнага права ў адрозненне ад юрыдычнай асобы, якая з ’яўляецца калекгы ўны м стварэннем.

843 ЗАХОДНЕ-БЕЛАРУСКАЯ ПРАВІНЦЫЯ

Ф ІЗ ІК А -Г Е А Г Р А Ф ІЧ Н А Е Р А Я Н А В А Н Н Е Б ЕЛ А Р У С І (у е ўр апе йскай д зеся тк о в ай сір тэм е р аянавання)

L. " \ | 843.1 ЦЭНТРАЛЬНАЯ АКРУГА u l

842 БЕЛАРУСКАЯ ПААЗЕРСКАЯ ПРАВІНЦЫЯ ш

ВІЦЕБСКАЕ ПААЗЕР’Е

842.21 Нешчарда-Гарадоцкае ўзвышша 842.22 Суражская ніэіна 842.23 Віцебскае ўзвышша 842.24 Лучоская нізіна £ *£ 3

бел арускай грады

Æ

843.11 843.12 843.13 843.14 843.15

Вілейская раўніна Ашмянскае ўзвышша Мінскае ўзвышша Верхнебярэзінская нізіна Барысаўская ўзвышаная раўніна

843.21 843.22 843.23 843.24

Сярэднянёманская нізіна Верхнянёманская нізіна Лідская раўніна Стаўбцоўская раўніна

843.41 843.42 843.43 843.44 843.45

843.4 ПАЎДНЁВА-ЗАХОДНЯЯ АКРУГА БЕЛАРУСКАЙ ГРАДЫ Гродзенскаеўзвышша Ваўкавыскае ўзвышша Слонімская ўзвышаная раўніна Навагрудскае ўзвышша Капыльская града

843.2 ПАНЯМОННЕ

842.3 БРАСЛАЎСКАЕ ПААЗЕР'Е

842.31 Асвейска-Браслаўскія грады j j r ^ l 842.4 ПАДЗВІННЕ 842.41 Дзісенская нізіна 842.42 Полацкая нізіна 842.43 Шумілінская раўніна I 't |'Ч ; 842.6 НАРАЧАНА-УШАЦКАЕ ПААЗЕР'Е 842.61 842.62 842.63 842.64

Чашніцкая раўніна Ушацка-Лепельскае ўзвышша Свянцянскія грады Нарачанская раўніна

CZ3

844 ПЕРАДПАЛЕСКАЯ ПРАВІНЦЫЯ

Е =3

11 ЗАХОДНЯЕ ПЕРАДПА/1ЕССЕ

844.11 Пружанская раўніна 844.12 Баранавіцкая раўніна 844.13 Слуцкая раўніна Г _Г

844.2 УСХОДНЯЕ ПЕРАДПАЛЕССЕ

844.21 Пухавіцкая раўніна 844.22 Цэнтральнабярэзінская раўніна Бабруйская раўніна Алаўская раўніна 844.25 Чачорская раўніна 845 ПАЛЕСКАЯ ПРАВІНЦЫЯ 845.2 БРЭСЦКАЕ ПАЛЕССЕ 845.21 Высокаўская раўніна 845.22 Маларыцкая раўніна 845.23 Раўніна Загароддзе 845.4 ПРЫПЯЦКАЕ ПАЛЕССЕ 845.41 Ясельдзінска-Слуцкая нізіна 845.42 Сярэдняпрыпяцкая нізіна 845.5 МАЗЫРСКАЕ ПАЛЕССЕ 845.51 Мазырска-Лельчыцкая раўніна 845.52 Хойніцка-Брагінская ўзвышаная раўніна 845.6 ГОМЕЛЬСКАЕ ПАЛЕССЕ 845.61 845.62 845.63 845.64 --------

раёнаў

842 842.2 842.21

Правінцыі Акругі Раёны

На карце паказаны толькі апошнія дзве лічбы нумара раёна

Капаткевіцкая раўніна Васілевіцкая нізіна Рэчыцка-Сожская нізіна Камарынская нізіна

846 УСХОДНЕ-БЕЛАРУСКАЯ ПРАВІНЦЫЯ I 846.1 ПАДНЯПРОЎЕ

М а ш т а б 1 :4 5 0 0 0 0 0 Спецыяльны змест распрацавалі : Г. I. Марцынкевіч, 1.1. Пірожнік, H. К. Кліцунова, 1.1. Шчасная, В. П. Якушка

846.11 846.12 846.13 846.14

Аршанскае ўзвышша Горацка- Мсціслаўскае ўзвышша Аршанска-Магілёўская раўніна Касцюковіцкая раўніна

ФІЗІЧНАЯ В Е Л ІЧ Ы Н Й , уласцівасць (асаблівасць, характарыстыка) фіз. аб’екта (фіз. сістэмы, працэсу, з ’явы), y я к ас ных адносінах агульная дл я многіх аб’ектаў, аднак колькасна індывідуальная (адрозная) для кож нага з іх. Н апр., калысасць рэчыва, магутнасць, маса, тэмперотура, электрычны зарад, энергія. Кохсная Ф .в . м ае н аз в у (т э р м ін ), л іт а р н а е абазначэнне (с ім в ал ) і а п е р а ц ы й н а е в ы з н а чэннс (д э ф ін іц ы ю ), я к о е п а к а зв а е с п о с а б я е вы мярэння аб о ў р а ў н е н н е с у в я зі з ін ш . п е р а меннымі і п а с т а я н н ы м і Ф .в . (гл. Сістэма фізічных велічынь, Фізічныя пастаянныя). Р о з н ы я памеры а д н а р о д н ы х Ф .в . х а р а к т а р ы з у ю ц ц а значэннем Ф .в .— к о л ь к а с н а й а ц э н к а й гэ т а й Ф.в. н ек ато р ы м л ік а м (л ік а в ы м з н а ч э н н е м ) прынятых д л я я е а д з ін а к (гл. Адзінкі фізічных выічынь). Д л я зн а х о д ж а н н я л ік а в ы х з н а ч э н няў Ф.в. р а с п р а ц а в а н ы р о з н ы я м е тад ы в ы м я рэнняў з у л ік ам м а гч ы м ы х в ы п а д к о в ы х і с іс іэм аты чны х х іб н а сц е й . П а н я ц ц е м « Ф .в > к а рыстаюцца ў м е т р ал о гіі, ф із іц ы , хім іі, б ія л о гіі, тэхніцы і ін ш . н ав у к а х , к ал і к о л ь к а с н ы я с у ад носіны п ам іж у л а с ц ів а с ц я м і д а с л е д а в а н ы х аб’ектаў в ы зн а ч а ю ц ц а ф із . м етад ам і. Літ.: С т о ц к н й Л .Р . Ф я з н ч е с к н е в е л н чнны я н х ед н н м ц ы : С п р а в . М ., 1984; Ч е р т о в А.Г. Ф н з н ч е с к н е в е л н ч н н ы . М ., 1990; Ф нзнческне в е л н ч н н ы : С п р а в . М ., 1991.

ванні грунтуюцца на палявых лавдш афтны х зды м ках, стацы янарны х назіран нях з вьікары станнем матэры ялаў аэраф ота- і касм. эдымкі. Вынікі даследаванняў вы кары стоўваю цца для вы раш эння аграпрамысл., рэкрэацыйных, меліярац., горадабудаўнічых, раённай планіроўкі і інш . задач. Н а Беларусі даследаванні п а Ф .г. вядуц ца ў БДУ, Ін -ц е геал. навук. і Ін-це праблем вы кары стання прыродных рэсурсаў і экалогіі Н ац. А Н , вытв. і н.-д. установах ВА «Беларусьгеалогія», праектны х установах і інш.

Літ:. С о ч а в а В .Б . У ч е н н е о ге о с н с т е м ах. Н о в о с н б н р с к , 1975; A р м a н д Д .Л . Н а у к а о л а н д ш а ф г е . М ., 1975; К о т л я к о в В .М . Г е о гр а ф н я в м е н я ю ш е м с я м я р е . М ., 2001. В.САношка. Ф ІЗІЧ Н А Я К А РЦ ІН А C B È TY , мадаль прыроды (Сусвету), пабудаваная з улікам агульных паняццяў, гіпотэз, пры нцыпаў, законаў і тэоры й фізікі н а пэўны м этапе яе развіцця. У Ф .к.с. к ан к рэ-

Ф і з і ч н а я _______________ 377 тьпуецца змест філас. катэгоры й (м ат эрыя, рух, прастора і час, рэчыва, поле фізічнае), вы значаю цца структурныя элементы матэрыі (элементарныя часціцы, атамы, малекулы), вы святляецца харакіар узаемасувязей паміж асобны мі з ’явамі і механізм узаемадзеяння м атэрьмльны х аб’екгаў. Вядомы карціны свету: механічная (М К С ), электрады намічная (Э Д К С ) і квантавапалявая (К П К С ). Кож ная з іх грунтуецца на адной ці некалькіх фундаментальных фіз. тэорыях. У М К С м а т э р ы я (р э ч ы в а ) м ас д ы с к р э т н у ю б у до в у (а там — н а й д р а б н е й ш а я н е п а д зе л ь н а я ч а с т к а р э ч ы в а ); п р а с т о р а і ч а с а б с ал к г гн ы я , н е з в я з а н ы я з м а т э р ы я й і п а м іж с а б о й ; а сн . від руху — м е х а н іч н ы ; у за е м а д з е я н н е — г р а в іт а ц ы й н а е ; а с н . т э о р ы я — класічная механіка. У Э Д К С з ’я ў л я ю ц ц а н о в ы я п а н я ц ц і і ў яў л е н н і: р э ч ы в а д ы с к р э т н а е , п о л е н е п е р а р ы ў н ае, прастора і час ад н о с н ы я і зв я зан ы я п а-

А.І.Балсун. ФІЗІЧНАЯ ГЕА ГРА Ф ІЯ. навука, якая вывучае геаграфічную абалонку Зямлі і яе структурныя часткі (пры родныя тэр. і акватарыяльныя комплексы ); галіна прыродазнаўства. П адзяляецца на земмзнаўства і ландшафтазнаўства. Уключае палеагеаграфію, геамарфалогію, кліматалогію, гідралогію сушы, акіяналогію, шцыялогію, геакрыялогію, геаграфію глеб, біягеаграфію. Ц есна звязана з картаграфіяй і эканам. геаграфіяй. Гал. задачы Ф.г.; вы яўленне ф ункцы ян. залеж насцей паміж розны м і пры роднымі з ’явамі, даследаванні ўздзеяння чалавека на навакольнае асяроддзе, рацы янальная арганізацыя тэры торы і, рэжым яе выкарыстання і аховы. М етады даследаванняў: апісальны , параўнальны, картаграфічны, ф еналагічны , геафіз., геахім., матэм., стат., ды станцы йны х аэраі касм. назіранняў і здымак. Д аследаванн і п а Ф .г . в я д о м ы с а ст ар а ж . ч а соў (п р ац ы Г ер а д о т а, А р ы с т о ц е л я і ін ш .). Значнае р а зв іц ц ё а т р ы м а л а ў п е р ы я д Вялікіх гшрафічных адкрыццяў (гл. т а к с а м а Геаграфічныя адкрыцц!). У с т а н а ў л е н н е Ф .г . я к с а маст. н аву кі в я л . ў к л а д зр а б іў К.Гумбалып. У 19 ст. з Ф .г. в ы л у ч ы л іс я б ія ге а х р а ф ія , гід р ал о гія, гл еб азн аў ства і ін ш . А с н о в ы с у ч а с н а й Ф.г. зак л ад зен ы ў к а н ц ы 19— 20 ст. ў п р ац а х Л.С.Берга, А Л .В а е й к а в а , Г .М .В ы с о ц к а га , B. В Д аку ч аева, А .М .К р а с н о в а , Г .Ф .М а р о з а в а , Г.І.Танфільева і ін ш . У р а зв іц ц і я е т э о р ы і вял. з н а ч э н н е м е л і п р а ц ы Б ер га, У .І.В я р н а д скага, А .А .Г р ы го р ’е в а , К .К .М а р к а в а ; y р а зв іц ці л а н д ш аф тазн аў ств а — п р а ц ы Д .Л .А р м а н д а , В А Д зям ен ц ь е в а , А .Р .Іс а ч а н к і, К .І Д у к а ш о в а , Ф .М .М ількова, В .Б .С а ч а в ы , М .А .С о н ц а в а і інш.; y р а зв іц ц і а гу л ь н а г а зе м л я зн а ў ст в а — C. В .К алесніка, А .М .Р а б ч ы к а в а , М .М .Е р м а л а сва і інш .

3 дапамогай фізіка-геаграфічнага раяФізічная карціна свенавання даследуюцца прасторавая ды ту: спрошчаная праферэнцыяцыя геагр. абалонкі (занальсторава-часавая дыянасць, азанальнасць, вы ш ы нная поясграма ўтварэння Сунасць), выяўленне і характарыстыка сіссвету паводле найтэмы фізіка-геагр. (ландш афгны х) зон, больш абгрунтаваных тэорый. секгараў, правінцы й, раёнаў. Даследа-

Вялікі выбух

378

ф із іч н а я

між сабой (гл. Адноснасці тэорыя)\ новыя віды руху: цеплавы, эл.-магн. (распаўсюджанне эл.-магн. хваль); новае ўзаемадзеянне — электрамагнітнае; асн. тэорыі: электрадынаміка, злектронная тэорыя, статыстычная фізіка. У КПКС рэчыва і поле — 2 віды матэрыі (гл. Дапаўняльнасці прынцып, Карпускулярнахвалевы дуалізм); новыя віды ўзаемадзеянняў — слабае (электраслабае) і моцнае, абодва маюць абменны характар (гл. Узаемадзеянні элементарных часціц)', асн. тэорыі: квантавая механіка, квантавая тэорыя поля, квантавая Хромадынаміка, квантавая электрадынаміка. Усе Ф.к.с. звязаны паміж сабой адпаведнасці прынцыпам: МКС і ЭДКС уваходзяць y КПКС як прыватныя іранічныя выпадкі, што апісваюць вызначанае кола з’яў. Ф.к.с. абагульняе звесткі пра ўвесь Сусвет і падзяляе дасягальную для навук. даследаванняў прастору разам з матэрыяльнымі аб’ектамі на мега-, макра- і мікрасвет. Мегасвет уключае Метагалактыку і галактыкі\ макрасвет — зоркі, планеты і іх сістэмы, Зямлю і ўсе целы на ёй; мікрасвет — малекулы, атамы і элементарныя часціцы (гл. Макрасвет і м ікрасвет). У склад мега- і макрасвету ўключа-

сціскаліся і спарадасалі першыя зоркі. Утвараліся зорныя скопішчы і зорныя асацыяцыі, a таксама матэрыяльнае міжзорнае асяроддзе, якое запаўняла прастору. Праз мільярды гадоў некаторыя з зорак пачалі ўзрывацца, выкідваіочы ўтвораны ў іх вуілярод, кісларод і ўсе хім. элементы. Разам з іншымі ўзнікла і наша Галактыка, якая форму дыска набыла праз 5 млрд. гадоў пасля выбуху і бачыцца як Млечны Шлях (уключае больш за 100 млрд. эорак). Узніклі таксама групы і скопішчы галактык (маюць па некалькі тысяч галакгык) і ў цагаям Метагалактыка (некалькі мільярдаў галактык) з запоўненым асобнымі віоамі матэрыі міжгалактычным асяроддзем. Усярэдненая шчыльнасць рэчыва ў галактыках склала р™ = ЗІО-зі г/смз. Праз 8 млрд. гадоў пасля Вялікага выбуху (каля 4,6 млрд. гадоў таму) узнікла Сонца, a пазней пад уздзеяннем воблака распаленай плазмы, што ўзнікла пры выбуху звышновай зоркі, утварылася Сонечная сістэма. Цэнтральнае яе цела — звычайная зоркакарлік, вакол якой абарачаецца 9 вял. планет. Найбліжэйшая да Сонца зорка — Альфа Цэнтаўра (адлегласць 4,38 св. гадоў), галактыка — Андрамеды туманнасць (700 кпк). На адлегласці 149,6 млн. км вакол Сонца са скорасцю 29,8 км/с рухаецца Зямля (абарачаецца вакол восі за 23 гадз 56 мін 4 с). 3 Зямлі про-

Фізічная карціна свету: форма нашай Галактыкі і месца ў ёй Сонечнай сістэмы (1 — Сонца і Сонечная сістэма; 2 — цэнтральнае патаўшчэнне; 3 — шаравыя скопішчы ў гало; 4 — пласт пылу таўшчынёй y 400 св. гадоў).

юцца таксама эл.-магн. і гравітацыйнае палі. Згодна з дасягненнямі астраноміі і касмалогіі, якія грунтуюцца на астр. назіраннях, даных эксперым: фізікі і фіз. тэорыях, Сусвет узнік каля 13 млрд. гадоў назад y вы'ніку Вялікага выбуху (гл. Сінгулярнасць касмалагічная). У пачатковым плазмснным шары (пры т-ры 109— ion к і шчыльнасці масы-энергіі 1094 г/смЗ) узніхлі фатоны, электроны, нейтрына і іх антычасціцы, a таксама пратоны і нейтроны, крыху пазней — ядры дэйтэрыю і гелію, літыю і берылію. Гэтая сфера імкліва расшыралася, a выпрамяненне хутка астывала. Праз некалькі гадзін утварэнне гелію і інш. элементаў спынілася, пасля чаго прыкладна 1 млн. гадоў адбывалася простае расшырэнне Сусвету і яго ахаладжэнне. Калі т-ра панізілася да некалькіх тысяч кельвінаў, электроны і ядры пачалі злучацца ў атамы (пераважна электроны і пратоны ў атамы вадароду), Сусвет y гэту эпоху складаўся на 75% з вадароду, на 25% з гелію і невял. колькасці інш. элементаў. Прыкладна праз 1 млрд, гадоў y выніку іравітацыйнага прыцягнення воблакі газу, які расшыраўся, пачалі сціскацца, праз 2—3 млрд. гадоў і пасля Вялікага выбуху ўзніклі квазары і пачалося фарміраванне гапактык. У маладых галактыках адбываўся працэс зоркаўтварэння: адносна невял. халодныя воблакі вадароду

стым вокам мо:кна бачыць каля 3 тыс. зорак. На адлегласці каля 384,4 тыс. км вакол Зямлі абарачаецца яе спадарожнік Месяц. Усе матэрыяльныя аб’екты Сусвету, y тл. аб’екты жывой прыроды на Зямлі, створаны з адных і тых жа хім. элементаў, якія ўзніклі на розных этапах эвалюцыі зорак і маюць узрост 5—10 млрд. гадоў, што з’яўляецца пацвярджэннем матэрыяльнага адзінства Сусвету. Літ .: С т е п н н В.С. Становленне научной теорнн. Мн., 1976; В о р о н ц о в В е л ь я м н н о в Б.А. Очеркн о Вселенной.

8 нзд. М., 1980; Агекян Т.А. Звезды, галактнкл, Метагалактнка. 3 нзд. М., 1981; Е р е м e е в a А.Н. Астрономнческая картана мнра н ее творцы. М., 1984; Л е й з е р Д. Создавая каргнну Вселенной: Пер. с англ. М., 1988; Большая детская энцнклопедня: Вселенная. М., 1999; П a р к е р Б. Мечта Эйнштейна: В понсках еднной теорнн сіроення Вселенной: Пер. с англ. СПб., 2001; Х о х н н г С. Краткая нсторня временн: От большого взрыва до черных дыр: Пер, с англ. СПб., 2001, А.І.Болсун, У.М.Сацута. Ф ІЗ ІЧ Н А Я КУЛ ЬТЎРА , ф і з к у л ь т y р а, адна са сф ер сац. дзейнасці, накіраваная н а ўмацаванне эдароўя, раз-

віццё фіз. здольнасцей чалавека і выкары станне іх y адпаведнасці з запатрабаван ням і грамадства; частка агульнай кульгуры грамадства і асобы. Асн. паказчы кі сгану Ф .к.: узровень здароўя і фіз. развіцця лю дзей, выкарыстанне Ф .к. ў сферы вы хавання і адукацыі, вы тв-сці, бы це, узровень спарг. дасягненняў і інш . Асн. алементы: фіз. практы каванні, іх комплексы і адпаведныя спаборніцгвы , загаргоўванне арганізма, гігіена працы і быту, актыўна-рухальны я віды турызму, фіз. праца я к форма акты ўнага адпачынку. Да матэр. каштоўнасцей Ф.к. адносяцца спартыўныя збудаванні, спартыўны інвентар і абсталяванне, экіліроўка і інш.; да духоўных — навук. распрацоўкі, методыкі спарт. трэніровак і фіз, падрыхтоўкі, спарт. дасягненні, спарт. інфармацыя, творы мастацтва ў спарт. сферы і інш. Ф.к. a с о б ы — арганічнае адзінства фіз. або спарт. заняткаў, неабходных для гэтага ведаў, уменняў і навыкаў, фіз. і псіхічнай гатоўнасці да сістэм. заняткаў фіз. практыкаваннямі, накіраваных на самаўдасканаленне. Ф.к. як с ацыяльны і н с т ы т y т уключае наступныя кампаненты (формы): базавую, спарт., прафесійна-прыкладную, аздараўленча-рэабілітацыйную, рэкрэацыйную Ф.к. Б a з a в a я Ф.к. — фундаментальная частка Ф.к., якая ўваходзіць y сістэму адукацыі і выхавання (вучэбны прадмет y школах і інш. навуч. установах), яна забяспечвае фарміраванне асн. жыццёва важных рухальных уменняў і навыкаў, аптымальнага ўзроўню рознабаковай фіз. падрыхтоўкі. С п а р т ы ў н а я Ф.к. прадугледжвае падрыхтоўку і ўдзел спартсменаў y спаборніцтвах. Спарт. Ф.к. ў адрозненне ад спорту ўключае толькі тыя яго віды, якія звязаны з актыўнай рухальнай дзейнасцю і накіраваны на фіз. ўдасканаленне чалавека. П р a ф е с і й н а - п р ы к л а д н а я Ф.к. выкарыстоўваецца з мэтай фарміравання рухальных уменняў і навыкаў, якія садзейнічаюць асваенню прафесіі, развідцю прафес. якасцей і ўстойлівасці да шкодных фактараў працы: уваходзіць y сісіэмы прафес. падрыхтоўкі ў спец. навуч. установах (тэхнікумах, ВНУ, ваен. вучылішчах) і навук. арганізацыі прады на прадпрыемствах і ва ўстановах з неспрыяльнымі ўмовамі працы (напр., статычнасць позы, павышаная канцэнтрацыя ўвагі і інш.), y армП. А з д а р а ў л е н ч а - р э а б і л і т а ц ы й н a я Ф.к. арыентавана на выкарыстанне фіз. практыкаванняў як сродкаў лячэння захворванняў і аднаўленне функцый арганізма, парушаных пры хваробе, траўме і інш., напр., лячэбная гімнастыка, дазіраваная хадзьба і інш. Яе роля ўзрастае ў сувязі з паніжэннем натуральнай рухальнай актыўнасці чалавека на вытв-сці і ў быце. Р э к р э a ц ы й н a я Ф.к. — форма актыўнага адпачынку, аднаўленне фіз. і псіхічных сіл чалавека ў вольны час; уключае сістэм. заняткі фіз, практыкаваннямі, y т.л. гульні, спарт. танцы, аэробіку, турысцкія паходы, падарожжы і інш. Літ:. K y н Л. Всеобідая нсторня фмзмческой культуры н спорта: Пер. с венг. М., 1982; М a т в e е в Л.П. Введенне в теорню фнзвческой культуры. М., 1983; К р я ж В.Н., К р я ж З.С. Гуманнзацня фмзнческою воспнтання. Мн., 2001. Я.К.Кулінковіч. Ф ІЗ ІЧ Н А Я 0 П Т Ы К А , раздзел оптыкі, y якім вывучаю цца праблемы, звязаныя з працэсамі вы прам янення і распаўсюдж вання святла, пры родай святла і светлавых з ’яў. Тэрмін «Ф.о.» найчасцей выкарыстоўваецца ў гістарычным аспекце і аб’ядноўвае аптычныя з’явы і факты, эксперыментальнае

вывучэнне якіх прывяло да высвятлення прыроды святла ў яго сучасным разуменні. Да Ф.о. можна аднесці эксперыменты па вызначэнні скорасці святла і вывучэнні дысперсіі, дыфракцыі, інтэрферэнцыі, паглынання, палярызацыі і рассеяння святла (гл. Хвалевая оптыка), a таксама пытанні малекулярнай оптыкі, лазернай фізікі, крышталяоптыкі, фотаметрыі і аптычнай анізатрапіі. Літ:. С т е п а н о в Б.М. Введенме в современную оптнку: Основные представлення оптмческой наукм на пороге XX в. Мн., 1989. ФІЗІЧНАЯ ПРАЦА, гл. ў арт. Разумовая і фізічная праца. ФІЗІЧНАЯ ХІМ ІЯ, навука, якая вывучае хім. з’явы і ўстанаўлівае іх зак ан амернасці на падставе агульных пры нцыпаў і законаў фізікі. Асн. яе задачы: даследаванне заканам ернасцей ходу хім. рэакцый y часе, законаў хім. раўнавагі і вызначэнне механізму працэсаў. М етады даследавання: спек траск ап ія, м асспектраскапія, квантавая хімія, структурны аналіз, электронная, іонная м ікраскапія, тэрмічны аналіз і інш. Узнікла ў сярэдзіне 18 ст. Тэрмін «Ф.х.» ўвёў М.В.Ламаносаў («Уводзіны ÿ сапраўдную фізічную хімію»; 1752). Як самаст. навука сфарміравалася ў канцы 19 ст. Вывучае хім. тэрмадынаміку, паверхневыя з’явы, хім. кінетыку, каталіз і інш. Хім. тэрмадынаміка на аснове законаў тэрмадынамікі даследуе хім. раўнавагу і ўмовы яе парушэння пад уплывам знешніх фактараў. Асн. дасягненнем класічнай хім. тэрмадынамікі з’явілася прадказанне характару працякання хім. рэакцый y канкрэтных сістэмах. Магчымасці тэрмадынамічных метадаў пашырыліся ў выніку выкарыстання метадаў стат. фізікі і распрацоўкі прынцыпаў тэрмадынамічнага аналізу неабарачальных працэсаў. Пры вывучэнні паверхневых з’яў даследуюцца ўласцівасці паверхневых слаёў цвёрдых цел і вадкасцей, y хім. кінетыцы — механізмы і заканамсрнасці ходу хім. рэакцый y часе, y аб’ёме рэакцыйнай сумесі або на мяжы раздзелу фаз. Каталіз вывучае змены скорасці хім. рэакцый пад уплывам каталізатараў. Даследуюцца ферментны каталіз, працэсы з мембранным размежаваннем, хімія гетэрагенных сістэм, будова рэчыва — будова атамаў і малекул, a таксама агрэгатныя станы рэчываў, хім. растворы — іх прырода, структура і асн. ўласцівасці ў залежнасці ад канцэнтрацыі і хім. прыроды кампанентаў. Многія з прыкладных кірункаў Ф.х. сталі самаст. навукамі (напр. калоідная хімія, тэорыя металургічных працэсаў). На Беларусі даследаванні па Ф .х. праводзяцца ў ін-тах Нац. АН: ф ізіка-арган. хіміі, агульнай і неарган. хіміі, ф ізікі, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, таксама БДУ, Бел. нац. тэхн. ун-та і інш. Літ:. Э т к н н с П. Фнзвческая хвмня: Пер. с аргл. T. 1—2. М., 1980; С т р о м берг А.Г., С е м ч е н к о Д.П. Фнзнческая хвмвя. 2 нэд. М., 1988; П о л т о р а к О.М. Термодннамнка в фнзнческой хнмнн. М., 1991. М .ІМ іцкевіч, В.Н.Макатун. ФІЗІЧНЫ I М А РА Л ЬН Ы З Н О С a с н о ў н ы х ф о н д а ў , страта асноўнымі вытворчымі фондамі спаж ы вецкай вартасці і вартасці ў працэсе вытв. функцыянавання ці бяздзейнасці. Ф і з і ч н ы з н о с мае некалькі форм: мех. знос, карозія і стомленасць металаў, д эфармацыя і разбурэнне збудаванняў і інш. Чым большы фіз. знос дзеючых

асн. фондаў, тым ніж эйш ая іх астаткавая вартасць. Па меры фіз. зносу кош т асн. ф ондаў па частках пераносіцца на новавы раблены прадукт і прапарцы янальна іх зносу прымае ф орму амарты -

фізіякраты

379

інш .), цеплавьм (цеплаёмістасць, цеплаправоднасць і інш.), паветраньы, эл., радыеакгыўныя. Ф.ў.г. вьшучае фізіка глеб.

зацы йны х адлічэнняў, якія выкарыстоўваю цца для мадэрнізацы і і абнаўлення Ф ІЗ ІЯ Г Н 0 М ІК А (грэч. physiôgnomikê асн. ф онду (гл. Амартызацыя). М a ад physis прырода + gnomonikos дасведральны з н о с — старэнне і абясчаны , праніклівы ), распазнаванне хац эненне раней створаных сродкаў рактару, схільнасцей і здольнасцей чавы тв-сці, незалеж на ад іх матэры яльнай лавека па рысах твару і выразе вачэй. зн ош анасці. А дрозніваю ць 2 ф ормы маУзнікла ў стараж ы тнасці і служыла перальнага зносу: страта часткі вартасці радумовай тьш алогій характару. Развівамаш ы н без фіз. зносу ў вы ніку скаралася на аснове ўяўленняў пра перш апачэн н я грамадска неабходных затрат на чатковую прыродную прадвы значанасць іх узнаўленне; з ’яўленне пад уздзеяннем душ ы і цела чалавека. Ідэі Ф . не маюць навук.-тэхн. прагрэсу асн. фонлаў, якія навуковых абгрунтаванняў. Гл. таксама п а тэхніка-эканам . характарыстыках Яўгеніка. (магутнасць, прадукцы йнасць, надзейФ ІЗІЯ К Р А Т Ы (франц. physiocrates ад насц ь, эканам ічнасць, камфаргабельнасц ь і інш .) перавы ш аю ць фонды , ш то ' грэч. physis прырода + kiatos сіла, улада, панаванне), прадстаўнікі аднаго з вы кары стоўваліся раней. кірункаў класічнай школы палітэканоміі ф із іч н ы м А я т н ік , цвёрдае цела, і сацыялогіі эканамічнай 18 ст. якое вагаецца пад уздзеяннем сілы цяШкола Ф. узнікла ў Францыі, тэорыі Ф. распрацоўваліся таксама ў Італіі, Вялікаж ару вакол гары зантальнай восі, ш то не брытаніі, Германіі, Швецыі і інш. Заснавальпраходзіць праз яго цэнтр цяжару. нік кірунку Ф. — Ф.Кенэ, асн. прадстаўніЦ ы клічная частата со і перыяд Т малых кі — А.Р.Ж.Цюрго, П.С.Дзюпон дэ Немур, ваганняў Ф .м. вы значаю цца суадносін аВ.Мірабо, Г.Летрон, П.Мерсье дэ ла Рыўер. Філас. аснова вучэння Ф. — ідэя натуральнамі: со = V і Т = 2 7 tV —— , дзе га права. У процівагу меркантылізму Ф. лічыI mgd лі, што асн. багацце дзяржавы паходзіць з т I , L = —- пры ведзеная дауж ыня, / — вытв-сці, найперш сельскагаспадарчай, a не з ma грашовага абарачэння. Абсалюгызуючы экам ом ант інерцы і адносна восі вярчэння і нам. і сац. значэнне с.-г. працы, яны вылучаm — маса маятніка, d — адлегласць лі ў грамадстве класы вытворчыя (працаўнікі сельскай гаспадаркі, землеўладальнікі) і непам іж воссю вярчэння і цэнтрам цяж апрадукцыйны (бясплодны, які аб’ядноўваў ру, g — паскарэн не свабоднага падзенсац. слаі, што не мелі непасрэднага дачынення. Іл. гл. да арт. Маятнік. ня да земляробства). Ф. адстойвалі ідэю неўмяшання дзяржавы ў эканоміку, крытыкавалі Ф ІЗ ІЧ Н Ы Я П А СТА Й Н Н Ы Я, ф і з і ч спробы ўлады рэгуляваць прам-сць, асабліва з н ы я к а н с т а н т ы , пастаянны я фідапамогай падаткаабкладання. зічныя велічыні, якія ўваходзяць y фіз. Н а Беларусі вучэнне Ф . паш ы ры лася зак он ы і пастулаты фіз. тэоры й, харакў 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. Прыхільнітары зую ць асобн ьм працэсы ці ўласцікам ідэі натурадьнага парадку выступаў васці матэры яльны х аб ’ектаў.

I .Страйноўскі, які разумеў пад ім адзінДа Ф.п. адносяць фундаментальныя фізіч- ства фіз. і маральнага парадку, законаў ныя пастаянныя (напр., гравітацыйная пастапрыроды і грамадства; пры нцы пы натуянная, скорасць святла ў вакууме), канстанты ральнага права ён разглядаў y якасці фіз. тэорый (напр., Авагадра пастаянная, Больцмана пастаянная), спецыфічныя кан- кры тэры яў дасканаласці сац.-паліт. ластанты, што характарызуюць уласцівасці з’яў, фіз. сістэм або асобных рэчываў (напр., кры- ду, кры ніцы правоў асабістай свабоды, тычная тэмпература, модулі пругкасці), a так- узаемнай дапамогі, пры ватнай уласнассама размерныя і безразмерныя каэфіцыенты ці. Ідэю натуральнай абумоўленасці гра(напр., каэфіцыенты лінейнага расшырэння, мадскіх адносін падтрымліваў І.Я .М атрэння). Лікавыя значэнні Ф.п. знаходзяць з сальскі, які падкрэсліваў неабходнасць эксперым. даследаванняў і з развіццём тэхнікі больш эф ектыўнага вы кары стання зямэксперыменту пастаянна ўдакладняюцца. Вы- лі і сял. працы я к адзінай крыніцы ўсіх карыстоўваюцца ў метралогіі, фізіцы, тэхнібагаццяў, выступаў за паляпш энне мацы, хіміі і інш. прыродазнаўчых навуках. Л і т Фвзіічсскме велнчнны: Справ. М., тэры яльны х умоў жьвдця і ўзроўню адукацы і сялян. І.І.Храптовіч звязваў маг1991. А.І.Болсун. чы масць пастаяннага росту забяспечанасці і асветы для ўсіх з арганізацы яй Ф ІЗ ІЧ Н Ы Я Ў Л А СЦ ІВА СЦ І Г Л Ё Б Ы , грамадскага ж ы цда ў адпаведнасці з уласцівасці глебы, якія вы значаю ць хапатрабаваннямі натуральнага парадку, рактар яе фіз. стану, узаем адзеяння са згодна з якім кож ны павінен працаваць знеш німі фіз. фактарам і (паступленне н а ты м месцы, якое яму наканавана. вады, цяпла, мех. ўздзеянне і інш .) і хаП огляды Ф . развівалі М .Ф .К арповіч, рактар трансфармацы і гэтых уздзеянняў В .Калінскі, якія лічылі, ш то ўзровень y глебе. П адзяляю цца на асн. фіз. дзярж . дабрабыту залежыць ад земляро(аб’ёмная і ўдзельная вага, ш чы льнасць, баў — асн. стваральнікаў багаццяў, a порыстасць, мех. састаў, структура глеўсе сац. супярэчнасці яны звязвалі з бы і інш .), фізіка-мех. (пласты чнасць, цяж кім эканам. становіш чам і нізкім вязкасць, цвёрдасць, удзельнае супраціўузроўнем адукацыі сялянства. ленне і інді.), водныя (вільгацяёмістасць, С.А.Яцкевіч. водапранікальнасць, гіграскап ічнасць і

380

ФІЗІЯЛАГІЧНАЯ

Ф ІЗІЯ Л А ГІЧ Н А Я АКЎСТЫ КА, п с і хафізіялагічная акустыка, раздзел акустыкі, які вьгаучае фізіял. заканам ернасці слыху, уласцівасці слыху органаў, a таксама фізіял. заканам ернасці і механізмы гукаўтварэння ў чалавека і жывёл. Сумяшчае фіз. і фізіял. метады. Даследуе функцыі органаў гукаўгварэн ня (гартані, глоткі, вуснаў, зубоў) і аддзелаў вуха, ш то актуальна для прафілакты кі паш кодж анняў і лячэн н я слы хавых і гукаўтваральных органаў, канструявання слыхавых апаратаў, развіцц я тэхн. сродкаў успры мання і ўзнаўл ен н я гукаў маўленння, музьйсі, распазнавання слыхавых вобразаў y кібернеты цы і інш. Н а Беларусі даследаванні ў галіне Ф .а. вядуцца ў НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі. І.А.Склют. Ф ІЗІЯ Л А Г ІЧ Н Ы Я Р А С Т В 0 Р Ы , агульная назва ізотанічных раствораў, блізкіх да сывараткі крыві па асм аты чны м ціску, актыўнай рэакцы і асяроддзя і буферных уласцівасцях. Паводле саставу солей іх выкарыстоўваюць y якасці лек. сродкаў, y лабараторнай практы цы і ф ізіял. эксперыментах. Гл. таксам а Рынгера раствор. Ф ІЗ ІЯ Л А Г ІЧ Н Ы Я Р Ы Т М Ы , зм ена інтэнсіўнасці і характару працэсаў, ш то перыядычна паўтараю цца ў клетках, тканках або ва ўсім арганізме. Н апр., рытмічная акты ўнасць нейронаў і м озга, скарачэнні страўніка і перы стальты ка кіш эчніка, рыгмы дзялен н я клетак, эстральны і менструальны цы клы і інш. Рытмічны характар мае больш асць фізіял. працэсаў з перыядам ад мілісекунд да месяцаў і больш. Высокачастотньы рытмы мадулююцца больш нізкачастотнымі (многагадзіннымі, сутачнымі, гадавымі) і разам складаю ць рытмічную сістэму арганізма. Ф .р. — аснова больш асці біялагічных рытмаў. А.С.Леанцюк. Ф ІЗ ІЯ Л 0 Г ІЯ (ад грэч. physis пры рода + ... логія), навука, ш то вывучае працэсы ж ы ццядзейнасці (ф ункцы і) асобны х сістэм, органаў, тканак, клетак ж ы вёльных і расл. арганізмаў. Ф. ж ы в ё л і ч а л а в е к а падзяляю ць на некалькі ды сцы плін. А гульная Ф. даследуе пры роду працэсаў, агульных для арганізмаў розны х відаў (напр., дзейнасць узбуджальных тканак, іх раздраж няльнасць, узбудж энне), a таксам а агульныя закан ам ернасці рэак ц ы і арганізма і яго струкгур на ўздзеян не зн еш няга. асяроддзя. Прадмет даследавання пры ватнай спец. Ф . — вы вучэнне асобных класаў і груп (напр., с.-г. ж ывёл, птушак), органаў або сістэм, ф ункцы ян. асаблівасцей арганізм а ў спецы ф ічны х умовах ж ы ццядзейнасці і інш . Паталагічная Ф. вывучае закан ам ерн асц і развіцця і ход паталаг. працэсаў y арганізме. Ф. звязана з анатом іяй, гісталогіяй, цыталогіяй, эмбрыялогіяй, агульнай біялогіяй, біяхіміяй, біяф ізікай і біёнікай,

эталогіяй, псіхалогіяй, педагогікай, ветэрьш ары яй і інш. Як навука Ф. жывёл і чалавека ўзнікла ў 17 ст. (працы У.Гарвея, 1628). Асн. этапы: 17—18 ст. — адкрыццё рэфлекторнага прынцыпу дзейнасці арганізма (Р.Дэкарт), вывучэнне механізма дыхальных рухаў і прынцыпаў руху крыві (Дж.Барэлі), аналіз праменепраламлення вочных абалонак (К.Шэйнер), уяўленне хім. сутнасці працэсаў дыхання (АЛ.Лавуазье) і стрававання (Р.А.Рэамюр, Л.Спаланцані), адкрыццё біяэлектрычных з’яў (Л.Гальвані). У 19 ст. для развіцця Ф. вял. значэнне мелі адкрыцці ў арган. хіміі, клетачная і эвалюц. тэорыі, дасягненні ў фізіцы. Найб. дасягненні: устанаўленне нерв. механізма рэгуляцыі функцый унутр. органаў, стварэнне рэфлекторнай тэорыі нерв. дзейнасці (К Бернар, І.М .С ечанаў, Ф.Мажандзі і інш.); даследаванні механізмаў сакрэцыі, усмоктвання, вьшзялення (Р.Гейдэнгайн); распрацоўка асноў тэорыі зроку, слыху (ГЛ.Ф.Гельмгольц)', адкрыццё ўмоўных рэфлексаў і распрацоўка вучэння аб вышэйшай нерв. дзейнасці (І.П.Паўлаў). У 20 ст. створана вучэнне аб вегетатыўнай нерв. сістэме (ДжЛенглі), сфармулявана ўяўленне пра гамеастаз (У.Кенан), даследавана адаптацыйна-трафічная функцыя сімпатычнай нерв. сістэмы (Л.А Арбелі), створана вучэнне пра дамінанту (А.А.Ухтомскі), вызначаны асн. прынцыпы інтэгратыўнай функцыі мозга (Ч.С. Шэрынгтан). Н а Беларусі даследаванні па Ф . ж ы вёл і чалавека пачаліся ў 1922 y БДУ (П.П.Розанаў). Асн. навук. цэнтры : Ін-т фізіялогіі Н ац. АН Беларусі, БДУ, М інскі і Віцебскі мед. ун-ты, Гродзенскі мед. ін-т, Гомельскі ун-т. Вял. ўклад y развіц цё Ф . зрабілі М .І.Арынчын, А.Ю .Бранавіцкі, І.А.Булыгін, \А.Вят охін, ЫА.Грашчанкоў, В.М Гурын, А.С.Дзмітрыеў, І.К .Жмакін, А .П .Кесарава, ‘У М.Калюноў, А.А.Логінаў, У.У. Салтанаў, Т.С.Ю ньеў і інш. Даследую цца цэнтр. і перы феры чн ь м механізмы тэрмарэгуляцы і, закан амернасці дзейнасці вегетатыўнай нерв. сістэмы ў норме і ва ўмовах экстрэмальны х фактараў навакольнага асяродд зя і інш. Літ .: Ш м н д т - Н н е л ь с е н К. Фнзнологня жнвотных: Прнспособленне н среда: Пер. с англ. Кн. 1—2. М., 1982; Очеркн нсторнн фнзнологнческях наук в СССР: Нстокн н особенностн развнтня. Л., 1984; Основы фнзнологнн человека. Т. 1—2. СПб., 1994. У.У.Салтанаў.

ФІЗІЯЛ0ГІЯ ГЎКАЎ м б в ы . адзін з бакоў вы вучэння гукаў чалавечай мовы ў фанеты цы ; звязаны з ф ункцы янаваннем спецыф ічны х, уласна моўных (галасавы я звязкі) і неспецыф ічны х (дыхальны апарат, гартань, надгартанны я поласці) органаў моўнага гукаўгварэння, a таксама органаў моўнага слыху. Гл. таксам а Моўны апарат. Літ.; П а д л у ж н ы А.І., Ч э к м a н В.М. Гукі беларускай мовы. Мн., 1973. А.Я.Міхневіч. ФІЗІЯЛ0ГІЯ

п р Ац ы , раздзел фізіялогіі, які вывучае працэсы і асаблівасці іх рэгуляцы і ў час працоўнай дзейнасці чалавека. Я к самаст. ды сцы пліна склалася ў 2-й пал. 19 ст. (працы Г Л Ф .Г е л ш гольца, Э.Дзюбуа-Рэймона, ІМ .С ечанава і інш .). Асн. задачы: вы значэнне апты мальны х характары сты к, ш то спры яю ць захаванню працаздольнасці на высокім узроўні, і распрацоўка мерапрыемстваў

па ахове здароўя, якія засцерагаюць чалавека ад уздзеяння неспрьвшьных фактараў. Вывучаецца комплекс фізіял. працэсаў: ды ханне, кровазварот, страваванне, ф ункцы і вы ш эйш ай нерв. дзейнасці, сенсорны я і рухальныя працэсы, a таксам а акты вацы йны я рэакцы і, што забяспечваю ць рэалізацыю патэнцыяльны х м агіы м асц ей чалавека. На Беларусі праблемы Ф .п. даследую цца ў Рэсп. нав ук .-п рак тьп н ы м цэнтры гігіены. Ф ІЗ ІЯ Л 0 Г ІЯ РА С ІЙ Н , навука, штр вывучае арганізацы ю , інтэграцыю і рэгуляцыю ф ункцы янальны х сістэм расл. арганізмаў. Асн. раэдзелы: фотасінтэз і транспарт рэчы ваў, ды ханне і абмен другасны х злучэнняў, глебавае (каранёвае) ж ыўленне, водны абмен, рост і р а зв іш ё , устойлівасць, фізіялогія імунітэту. У даследаваннях выкарыстоўваюцца класічны я метады (палявы і вегетац ы йн ы , водны я культуры і інш.), метады фіз.-хім. біялогіі, культуры клетак і ткан ак , генн ы я мутанты і інш. Развівалася як састаўная ч. батанікі. Як самаст. навука пачала фарміравацца ў 1-й пал.

17 ст. (эксперыменты па жыўленні раслін, Ян ван Гельмант). Асн. этапы: адкрыццё фотасінтэзу (канец 18 ст.; Дж.Б.Прыстлі, Я.Інгенгаўз, Ж.Сенеб’е), вывучэнне роставых рухаў — трапізмаў (Ч.Р.Дарвін і інш.), тэорыя мінер. (глебавага) жыўлення раслін (2-я пал.

19 ст.; Ю Лібіх, Н.Т.Сасюр, Ж.Бусенго), вывучэнне механізмаў дыхання раслін (канец 19 — пач. 20 ст.; А.М.і’ах, УА.Паладзін), абмену рэчываў і энергіі (А.С.Фамінцын), ролі хларафілу ў фотасінтэзе і абгрунтаванне касм. ролі зялёных раслін (К.А Ціміразеў). Уклад y развіццё Ф.р. зрабілі С.П.Костычаў (біяхімія раслін, экалагічная фізіялогія), А.Л.Курспнаў (інтэграцыя функцыян. сістэм, транспарі асімілятаў y расл. арганізме), А.А.Нічыпаровіч (тэорыя фотасінт. прадукцыйнасці), М.Р.Халодны, М.Х. Чайлахян (гарманальная тэорыя антагенезу), Р.Р Бутэнка (морфагенез y культуры ізаляваных клетак і тканак). Н а Беларусі даследаванні па Ф.р. вядуцца з 1920-х г. y БДУ і БСГА (М.М./ід!дукоў, ХХМ.Годнеў). Асн. навук. цэнтры: Ін -т эксперым. батанікі, Ін-т фотабіялогіі, Цэнтр. бат. сад Н ац. АН Беларусі, БДУ, БСГА, БелН ДІ земляробства і кармоў. Н айб. ўклад y развіццё Ф.р. зрабілі Н.ГМерына, А.П.Валынец, АС.Вечар, М .М .Гат арык, КТ\Д зеева, Л.Р.Дкяльянаў, В.М .Іванчанка, УЛ .К алер, С.У.Калішэвіч, В.Ф.Купрэвіч, М АЛам ан, СМ.Маштакоў, УМ .Раш этнікаў, У.Р.Рэуцкі, Я А й даровіч, С.А .Сяр гей чы к, З .Я . Сярова, В , М. Цярэнцьеў, ІЛ .\\.Ч а й к а , У.М .Ю рыні інш. Даследуюцца пры рода і механізмы ф ункцьы навання фотасінт. апарату, рост, развідцё і прадукцы йны працэс с.-г. раслін, механізмы ўстойлівасці да біягенных і абіягенны х фактараў навакольнага асяроддзя, мінер. жыўленне і водны абмен, механізмы ўздзеяння сінг. рэгулятараў росту, фізіял. асновы селекцыі с.-г. кулы ур і інш. Літ:. Нсторая бнологан с древнейшях времен до начала XX в. М., 1972; Новые направлення в фнзнологнм растеннй. М., 1985; Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. М.А.Ламан. А к т ы к а (ад грэч. physis пры рода + prophylaktikos засцерагаль-

ф із ія п р а ф іл

1

I

!

| |

I

ны), прадухіленне захворванняў чалавека, заснаванае на вы кары станні ўмацоўвальнага і трэніравальнага ўздзеяння натуральных і штучна створаны х фіз. фактараў. Найб. акты ўны я і даступны я сродкі Ф.: паветра, вада (прэсная і MiHep.), сонечнае і штучнае ультрафіялетавае выпрамяненне. Выкары стоўваю цца таксама эл., магнітны я палі і інш. мегады фізіятэрапіі, фізічная культура і спорт. ФІЗІЯТЭРАПІЯ (ад грэч. physis пры рода + тэрапія), галіна клінічнай меды цыны, якая вывучае ўплыў на арганізм прыродных (паветра, вада, сонечнае цяпло і святло) і штучных (эл. ток, магнітнае поле і інш .) фіз. фактараў, распрацоўвае метады іх лячэбнага і праф ілакт. выкарыстання. Задачы Ф . — н армалізаваць функцы ян. сган, спры яць арганізму ў яго гамеастаты чнай раўнавазе, y стымуляванні механізмаў аховы, працэсах аднаўлення і кампенсацы і. Практычная Ф . ўключае водалячэнне, гразелячэнне, клімататэрапію, сонцалячэнне, электралячэнне і інш. У здзеянне фактараў адбываецца праз нерв. і гумаральны шляхі. Як навука ўзнікла ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. У Расіі першыя ін-ты фіз. метадаў лячэння засн. ў Севастопалі (1914), Петраградзе і ў Хоўрыне пад Масквой (1916). На Беларусі навукова-даследчьм работы вядуцца ў НД І неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі, Бел. МАПА, мед. ун-тах. Вывучаюцца пры родна-клім атычныя ўмовы для развіцця санаторнакурортнай справы , значэнне фіз. і куроргных фактараў y праф ілакты цы і комплексным лячэнні хворых, пы танні біял. і лячэбнага ўздзеяння магнітных палёў і інш. У каранёны ў лячэбную пракгыку метады лазернай тэрапіі, створаны апараты ўздзеяння імпульсным магнітным полем. Развіццю даследаванняў па праблемах Ф . садзейнічалі працы бел. вучоных І.ТУ.Антонава, Т.Я.Багель, Л.А.М аркава, У .С .Улашчыка і інш. Літ:. У л a іц н к В.С. Введенне в теоретвческне основы фнзмческой тератга. Мн., 1981; Я го ж. Очеркн обшей фнзнотератш. Мн., 1994. Т.І.Жукоўская. «ФНЗКУЛЬТЎРННК БЕ Л О РЎ С С Н Н », назва газ. «Спортйвная панорама» ў 1951—95. ФІ30 (Fizeau) Арман Іпаліт Луі (23.9.1819, Парыж — 18.9.1896), ф ран цузскі фізік. Чл. Пары жскай АН (1860), чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1875). Вучыўся ў Калеж дэ Ф ранс. 3 1863 праф. Політэхн. ш колы ў П арыжы. Навук. працы па оптыцы. Даў тэарэт. тлумачэнне Доплера эфекту ў опты цы (1848) і прапанаваў на яго аснове метад вызначэння прамянёвай скорасці руху зорак па зруш энні спектральных ліній y іх спектрах. Распрацаваў метад вы значэння скорасці святла (гл. Фізо метад) і першы правёў яе вы м ярэнне ў зямны х умовах. Вызначыў скорасць святла ў рухомай вадкасці і паказаў, ш то святло

часткова захопліваецца рухомым асяроддзем (1851; дослед Ф .), ш то ады грала важную ролю пры стварэнні электрады намікі рухомых асяроддзяў і стала адны м з эксперым. абгрунтаванняў спец. тэоры і адноснасці. Л і т Л ь о ц ц н М. Нсторня фнзнкн: Пер. с нтал. М., 1970. С. 208—211; Г о л н н Г.М., Ф н л о н о в н ч С.Р. Класснкн фнзнческой наукм (с древнейшнх времен до начала XX в.). М., 1989. С. 428—439. А.І.Болсун.

М.Фізулі.

Ф І 3 0 М ЁТАД, адзін з метадаў вы значэн н я скорасці святла. П рапанаваны А .ІЛ .Ф ізо ў 1849. Паводле Ф.м. светлавы прамень перарываецца зубчастым колам: святло праходзіць праз прамежак паміж зубцамі дыска, адбіваецца ад люстэрка і вяртаецца да назіральніка праз адзін з інш. прамежкаў паміж зубцамі. Скорасць святла вызначаюць па вядомых адлегласці паміж дыскам і люстэркам, a таксама часе павароту дыска на 1, 2 ці больш зубцоў.

Да арт. Фізо метад: 1 — паўпразрыстае люстэрка; 2 — крыніца святла; 3 — зубчастае кола; 4 — плоскае люстэрка; L — базавая адлегласць.

Ф ІЗ У Л І (Ф y з y л і) Мухамед Сулейман аглы (1494, г. Кербела, Ірак — 1556), азербайдж анскі паэт. П ісаў на азерб., перс. і араб. мовах. Атрымаў усебаковую адукацы ю , ведаў філасофію , матэматы ку, меды цы ну, гісторыю, права, логіку, астраномію і інш. Найб. поўны збор яго рукапісаў (куліят), які адносіц ца да 1522, уключае лірыку, алегары чны я паэм ы і навелы , філас. трактат «Узыход перакананняў», пераклад з перс. н а азерб. мову аповесці Хусейна Ваіза Каш аф і «Сад шчасліўцаў», зб-кі кіт’а (урыўкаў), рубаі (чатырохрадкоўяў) і інш. В ярш ы ня творчасці Ф . — паэма «Лейлі і М еджнун» (1536— 37) пра каханне паэта К ейса і прыгажуні Лейлі. Паэт. дасягненне Ф . — газелі і касыды. Аўтар п аэм «Гашьпп і віно», «Спрэчка пладоў», празаічнай паліт. сатыры «Кніга скаргаў». Падзяпяў некат. ідэі суфізму, прапаведаваў аскетызм. Узбагаціў лексіку і сты лістыку азерб. мовы. Твор-

ФІКАЭРЫТРЫНЫ

38 1

ч а с ц ь Ф . зр а б іл а вял. ўплы ў на інш . л -р ы народаў Усходу. Тв.\ Рус. пер. — Газелн. М., 1959; Лнрнка. Баку, 1981. Літ.: Э ф е н д н е в Н. М.Фнзулн. Баку, 1966. Ф ІК А Б ІЁ Н Т (ад грэч. phykos водарасць + біёнт), водарасцевы кампанент слаявіны ліш айніку. Прадстаўлены пераважн а сін е-зялёны м і, зялёны мі, радзей ж оўга-зялёны м і і бурымі водарасцямі. Больш асць з іх існуе ў свабодным стане, некат.— толькі як Ф . Найб. паш ыраная зял ён ая водарасць трэбуксія, якая з ’яўляецца Ф . амаль паловы ўсіх ліш айнікаў. Ф ІК А Б ІЛ ІН Ы (ад грэч. phykos водарасць + лац. bilis жоўць), пігменты чырв. і сіне-зялёны х водарасцей. Паводле хім. будовы — бялкі з групы хромап р атэід аў ; y н еб ял к о в у ю ч. ўваходзяць храмафоры біліны — аналагі жоўцевых к-т. Удзельнічаю ць y фютасінтэзе. П аглы наю ць вы прам яненне ў зялёнай вобласці спектра, дзе паглы нанне хларафілам нязначнае. Гл. таксама Фікацыяніны, Фікаэрытрыны. Ф ІК А М ІК 0 3 Ы , інф екцы йньм хваробы чалавека і жывёл, якія вы клікаю цца ніж эйш ымі грыбамі фікаміцэтамі. П аш ы раны паўсюдна. Н а Беларусі найб. хварэюць буйн. par. ж ывёла, свінні, авечкі, коні, птушкі і інш. А дрозніваю ць вісцэральны (сістэмны ) і падскурны Ф. Споры грыба пранікаюць y арганізм жывёл праз стрававальны тракт, дыхальныя шляхі і пашкоджануюскуру. В і с ц э р а л ь н ы Ф . характарызуецца развіццём гранулём y лімфатычных вузлах, печані, лёгкіх і нырках, таксама язваў y страўніку і кішэчніку. П а д с к y р н ы Ф. характарызуецца лакалізаваным хранічным запаленнем скуры і слізістых абалонак з разрастаннем тканак. Сустракаецца пераважна ў коней. Адрозніваюць 2 тыпы гэтай хваробы: гіфамікоз (з пашкоджаннем скуры ног) і гранулёматоз (з пашкоджаннем скуры і слізістых абалонак насавых адтулін, насавых хадоў і губ). Лячэнне тэрапеўтычнае, хірургічнае. Ф ІК А Ц Ы Я Н ІН Ы (ад грэч. phykos водарасць + kyanos цёмна-сіні), сінія пігменты з групы фікабілінаў, якія зм яш чаю цца ў сіне-зялёны х і чырв. водарасцях; бялковая ч. малекулы з некалькіх субадзінак, што маю ць па 2— 4 храмафорныя групоўкі. Ф отасінтэты чнью пігменты удзельнічаюць y паглы нанні энергіі святла і яе перадачы на хларафіл. Ф ІК А Э Р Ы Т Р Ь ІН Ы (ад грэч. phykos водарасць + erythros чы рвоны ), чы рвоны я пігменты з групы фікабілінаў, якія зм яш чаю цца ў клетках чырв. і сіне-зялёны х водарасцей; дадатковы я фотасінтэты чны я пігменты. Існуюць 3 віды Ф . (P, В, С), іх адрозніваю ць па спектры паглы нання.

382

ф ік с а ж

Ф ІК С А Ж Ф АТА ГРАФ ^ЧНЫ , з а м а цавальнік фатаграфічны, водны раствор (ці паста), ш то вы кары стоўваецца для замацавання фатаграфічнага. Пераўтварае непраяўлены галагенід серабра фатагр. эмульсіі ў комплексны я солі, якія раствараю цца ў вадзе. Асн. комплексаўтваральныя кампаненты Ф.ф. — тыясульфаты (найб. пашыраны тыясульфат натрыю), для нейтралізацыі рэшткаў праявіцелю (у фатагр. эмульсіі) дадаюць кіслату (напр., воцатную ці серную) або кіслыя солі (кіслы Ф.ф.), лля павышэння трываласці фатагр. слоя ўводзяць хромавы ці алюмакаліевы гапын (дубільны Ф.ф.). лля скарачэння часу фіксавання — хларыд амонію (хуткі Ф ф.).

якія могуць так аплятаць дрэва-гаспадара, што яно гіне (т.зв. Ф.-задушальнік), або ўтвараць слупападобныя апоры (баньян). Лісце чаргаванае, суцэльнае або лопасцевае, глянцавае ці апушанае, даўж. да 70 см. Кветкі дробныя, пераважна аднаполыя, размешчаны ўнугры па сценках суквеццяў (сіконіяў). Плод — касцянкападобны, y суплоддзі. Некат. ядомыя (напр., інжыр, сікамор). Усе віды маюць y сабе млечны сок. Многія Ф. маюць каштоўную драўніну, некат. расліны-гаспадары лакавага чарвяца, з якога атрымліваюць шэлак (прыродную смалу жывёльнага паходжання). Харч., тэхн., дэкар. расліны. І.М.Гарановіч.

Ац ы я (позналац. fixatio, ад лац. fixus цвёрды, нерухомы, моцны ), 1) замацаванне чаго-н. y пэўным становішчы. 2) Устанаўленне, вы значэнне тэрмінаў вы канання пэўнай справы , узроўню развіцця чаго-н. (напр., Ф . ўзроўню зарплаты і цэн). 3) А дзначэнне, вылучэнне звестак, думак y свядомасці, памяці, таксама іх зам ацаванне ў пісьмовай, фатагр., кам п ’ю тэрнай формах. 4) Засяродж ванне на чы м -н. увагі. 5) Апрацоўка фіксажам фатаграфічным праяўленых адбіткаў на негатыве або пазітыве. 6) Спосаб захавання пры ж ыццёвай структуры і хім. саставу клетак, ткан ак і органаў жывых арганізмаў. Адбываецца ш ляхам іх апрацоўкі рознымі рэактывамі (фармалінам, спіртам, ацэтонам, чатырохвокісам осмію) і к ан сервацы яй, таксама вы суш ваннем і замарож ваннем ва ўмовах вакууму.

Ф ІК Т Ы Ў Н Ы Ш Л Ю Б, рэгістрацыя ш ю б у без намеру стварыць сям ’ю. Ф ІК У С (Ficus), род кветкавых раслін сям. тутавых. 800— 1000 відаў. П аш ы раны ў абодвух паўш ар’ях, пераважна ў вільготных трапічных лясах Паўд. Азіі. На Беларусі ў пакоях і аранж арэях вы рош чваю ць каля 10 відаў. Найб. вядомыя: інжыр, Ф . растрата (F. rostrata) і эласты чны (F. elastica). Вечназялёныя, зрэдку лістападныя дрэвы і кусты, часам ліяны. У трапічных лясах вялікія, гіганцкія дрэвы, выш. да 40 м, дыям. 3— 5 м, часта з дошкападобнымі каранямі каля асновы. Многія Ф. маюць паветраныя карані,

Ф ІЛ А БІЁ Н Т Ы (ад грэч. phyllon ліст + біёнт), арганізмы, якія ж ывуць y кронах дрэў і кустоў. Ф ІЛ А ГЕ Н Ё З (ад грэч. phylê племя, род, від + ...генез), ф і л a г е н і я, працэс гіст. развіцця асобных відаў, сістэм. груп жьгаой прыроды, усяго арган. свету. Т эрм ін увёў Э.Гекель (1866). Працэс Ф . і яго заканамернасці вывучае фіпагенетыка. Асн. задача Ф. — рэканструкцыя эвалюц. ператварэнняў жывёл, раслін, мікраарганізмаў, выяўленне іх паходжання і роднасных сувязей паміж таксонамі. Гекель прапанаваў метад «трайнога паралелізму», што дазваляе шляхам супастаўлення даных палеанталогіі, параўна ьнай анатоміі і эмбрыялогіі аднавіць ход гіст. развіцця сістэм. групы, якая вывучаецца. У філагенетыцы выкарь стоўваюцца даныя біягеаграфіі, біяхіміі, ге іетыкі, малекулярнай біялогіі, паразіталог'і, фізіялогіі, эталогіі. Графічная выява Ф. — радаслоўнае дрэва жыцця. Гал. законы Ф.: адаптацыі, монафіліі, кармяцыі, біягенетычны закон, дыферэнцыяцыі і інтэграцыі, неабарачальнасці эвалюцыі. Гл. таксама Эвалюцыйнае вучэнне. Л іт Ш м а л ь г а у з е н Н.Н. Проблемы дарвннязма. 2 язд. Л., 1969; Р а у п Д., С і э н л а С. Основы палеонтологян: Пер. с англ. М„ 1974. Л.В.Кіршенка.

ф ік с

Ф ІК Т Ь ІЎ Н Ы КАПГГАЛ (ад фікцыя), капітал, увасоблены ў каштоўных папер а х (акцы і, аблігацыі і інш .), якія пры носяць да'ход іх уладальнікам y выглядзе працэнтаў, дывідэндаў, самастойна абарачаю цца (прадаю цца і купляю цца) на ры нку каш тоўных папер. Ф .к. не стварае сам па сабе даход, пры бы так, a толькі садзейнічае пераразмеркаванню даходаў. У адрозненне ад рэальнага капіталу не ўяўляе матэры яльна-рэчавы х або духоўных каш тоўнасцей, y адрозненне ад пазыковага капіталу не з ’яўляецца граш овым. Ф арсіраваны рост Ф .к. (дзярж. пазы к, дзярж. даўгоў) садзейнічае ўзм ацненню інфляцыі.

лагер. У творах звяртаўся да прыёмаў экспрэсіянізм у і кубізму, якія вылучаю цца ф арбавай экспрэсіяй, драматызмам, алегары чнасцю : «Фашызм» (1937), «Барацьба льва з быком» (1938), «Будзе вайна, будзе...» (1939), «Бухенвальд» (1947). Аўтар серы й, кампазіцы й «Балады» (1939), нацю рмортаў (1947— 48), пейзажаў «Чэшскае міжгор’е» (1949— 52).

Te.: Olàzky a ûvahu. Praha, 1930; O vÿtvarném umëni. Praha, 1948.

Фікус эластычны. Ф ІК Ц Ы Я (ад лац. fictio выдумка), неш та несапраўднае, наўмы сна выдуманае з пэўнымі мэтамі; падман, які не адпавядае рэчаіснасці. Ф ІК Ц Ы Я Н А Л ІЗ М (ад фікцыя), філасоф скае вучэнне, паводле якога ўяўленні пра сусвет — сукупнасць ілюзій, ф ікцы й, якія не маю ць аб ’ектыўнага тэарэт. зн ач эн н я; разнастайнасць агнастыцызму. Заснаваны Ф .Н іцш э, набыў развіццё ў канцэпцы і Х .Ф айхінгера, непазбеж ны вы вад якой — самаліквідацыя ф іласофіі як адной з фікцы й. Ф ІЛ ..., Ф ІЛ А ..., ...Ф ІЛ (ад грэч. phileô лю блю ), частка складаны х слоў, якая абазначае любоў, захапленне чы м-н. (напр., філакартыя, філатэлія) і адпавядае п аняцц ям «аматар», «прьгхільнік» (напр., славянафіл, бібліяфіл). Ф ІЛ А (Filia) Эміль (14.4.1882, г. Хропіне, Ч эхія — 7.10.1953), чэш скі мастак, м астацтвазнавец. Вучьгўся ў AM y П разе (1903— 06). Выкладаў y М аст.-прамысл. ш коле ў Празе. Прадстаўнік анты ф аш . кірунку ў чэш скім мастэцтве 1930-х г. У 1939— 45 зняволены ў кан ц-

Ф ІЛ А ГЕ Н Ё ТЫ К А (ад грэч. phylê племя, род, від + генетыка), б і я г е н е а л о r і я, навука аб паходжанні і шляхах эвалюцыі асобных органаў, пэўных сістэм. груп арганізмаў (філагенезе)\ вобласць ведаў аб працэсе філагенезу і яго заканамернасцях; таксама раздзел генеты кі, які вывучае пераўгварэнні генет. матэрыялу і яго элементаў. Н апр., мутацыі генаў, перакамбінацы і храмасом y працэсе палавога разм наж эння, змены генет. саставу папуляцы й і інш. Ф ІЛ А ГЕН ЕТЬІЧН А ГА Р 0 С Т У 3AKÔH y б і я л о г i і, эмпіры чнае абагульненне звестак пра тэндэнцы і філагенезу асобных сістэматычных груп; тое, што Дэперэ правіпа. Ф ІЛ А Д ЭЛ ЬФ ^ Й С К І СІМ Ф А Н ІЧ Н Ы А РК ЁС ТР, адзін з вядучых аркестраў ЗШ А. Засн. ў 1900 ды ры ж орам Ф.Шэлем. 3 1912 маст. кіраўнік і гал. дырыж ор Л.Стакоўскі, з 1938 — Ю.Ормандзі, з 1980 — Р.М уці, з 1993 — В.Заваліш . Аркестрам дырьгжыравалі Ф.Вейнгартнер, С.Рахманінаў (і я к піяніст), Р.Ш траус, з ім выступалі найбуйн. дыры жоры і інструменталісты свету, y т.л. Э.Гілельс, Д.Ойстрах, Л .К оган, Ю.Цемірканаў і інш. Ф ІЛ А Д ^Л Ь Ф ІЯ (Philadelphia), горад на П нУ ЗШ А , ш тат П енсільванія, y нізоў-

ях р. Дэлавэр, на Атлантычным узбярэжжьі. 1418 тыс. ж. (1999). М арскі порт. Важны трансп. вузел. М іж нар. аэрапорт. Адзін з гал. прамысл. цэнтраў ЗША, буйны гандл.-фін. і культ. цэнтр. Прам-сць: машынабудаванне (авіяц., ракетна-касм., ваен., суднабуд., аўгамаб., эл.-тэхн., радыёэлектроннае, вытв-сць прамысл. абсталявання, кантрольна-вымяральных прылад, чыг. вагонаў і лакаматьшаў і інш.), хім. (вытв-сць мыйных сродкаў, лакаў, ф арбаў, хімікатаў і інш.), хіміка-фармацэўтычная, нафтаперапр., харч., ш вейная, паліграф. (першая друкарня засн. ў 1685), цэлю лозна-папяровая, ш кляная, тэкст., мэблевая. Метрапалітэн. У н-ты, y т.л. П ен сільванскі (засн. ў 1740). Тэатры. Музеі, y т.л. Пенсільванскага ун-та. Акадэмія вьшўл. мастацтва і музыкі. Фшадэльфійскі сімфанічны аркестр. У 1-й пал. 17 ст. на месцы Ф. існавала швед. паселішча. У 1681—82 У.Пэн засн. тут калонію англ. квакераў. 3 1701 горад. У 18 ст. Ф. — гал. культ. цэнтр брыт. калоній y Паўн. Амерыцы (у 1740 засн. першы амер. ун-т, y 1743 — Амер. філас. т-ва). У час вайны за нешежнаець y Паўночнай Амерыцы 1775—83 Ф. — цэнтр патрыят. руху (туг праходзілі пасяджэнні 1-га і 2-га Кантынентальных кангрэсаў); захоплена брыт. войскамі (1777). У Ф. прыняты Дэкларацыя незалежнасці 1776 і 1-я канстытуцыя ЗША (1787). У 1790—1800 стміца ЗША. Да 1830-х г. Ф. — гал. фін. цэнтр дзяржавы. У 19 ст. бьіла апорай абаліцшнііму. План Ф., складзены ў 1682, — прамавугольнік паміж рэкамі Скулкіл і Дэлавэр з прамавугольнай сеткай вуліц і 5 плошчамі. У цэнтры горада ратуша (1789—91), на У Стары горад з будыйкамі 18 ст. (Індэпендэнс-хол, 1732—45, арх. Э.Хамілтан; вежа 1750—-51). На У каля порта і на 3 прамысл. раёны. Вылучаюцца будынкі Пенсільванскай акадэміі прыгожых мастацтваў (1871—76, арх. Ф.Фёрнес), музея мастацтваў (1919—27, неакласіцызм), небаскробы дзелавога' цэнтра (1923— 27) і Філадэльфія сейвінгс фанд сасаеці білдынг (1932, арх. Дж.Хау, УДескейз), мед. лабараторыі Пенсільванскага ун-та (1957—61, арх. Л.Кан), жылы корпус Сасаеці-хіл (1964— 65, арх. І.М.Пей); паркавая эспланада Індэпендэнс-мол. ФІЛАДЙНДРАН (Philodendron), род кветкавых раслін сям. ароідных. Больш за 250 відаў. Паш ыраны ў трапічных лясах Амерыкі. На Беларусі ў зімовых садах і аранжарэях вырош чваю ць Ф.: бародаўчаты (Ph. verrucosum ), лазячы (Ph.scandens), надрэзаны (Ph. lacerum ), чырванеючы (Ph. erubescens) i інш. Дрэвападобныя або травяністыя расліны. Сцёблы лазячыя, з доўгімі паветранымі каранлмі. Буйное лісце суцэльнае ці перыста-рас-

Да арт. Філадэльфія. Індэпендэнс-хол.

сечанае, скурыстае, бліскучае. Шматлікія аднаполыя кветкі сабраны ў катах, абкружаны тоўстым, мясістым, згорнутым y трубку пакрывалам, белага, жоўтага або чырв. колеру. Плод — ягада. Дэкар. расліны.

Філадэндран чырванеючы:

1 — суквецце (частка пакрывала выдалена); 2 — агульны выгляд.

Ф ІЛ А КА РТЬІЯ (ад філа... + лац. carta, charta ад грэч. chartes папера, спісаны ліст, кніга), калекцы яніраванне, як правіла ілюстраваных, паш товых картак (паш товак). Зарадзілася ў канцы 19 ст., калі пачаўся масавы выпуск паш товак, якія атрымалі міжнар. паш ы рэнне як самы танны від паш товага адпраўлення. П ерш ая паштоўка выпуш чана ў 1869 y Аўстра-Венгрыі (у Расіі ў 1872); перш ая ілюстраваная — y 1870 y Германіі і Ф ранцы і (у Расіі ў 1895). У 1878 на 1-м Сусв. паштовым канірэсе ў Парыжы прыняты міжнар. стандарт паштоўкі: 9 х 4 c m ; y 1925 — 10,5 х 4,8 см. Першапачаткова адваротны бок прызначаўся для адраса (спец. месца для пісьма не прадугледжвалася), з 1904 яе левая палова адведзена для пісьма. Сучасныя ілюстраваныя паштоўкі падзяляюцца на мастацкія (рэпрадукцыйныя і арыгінальныя) і дакументальныя (фотапаштоўкі). У канцы 19 — пач. 20 ст. ўзніклі першыя apr-цыі філакартыстаў, пачалі вьшавацца спец. часопісы і каталогі, адбыяіся міжнар. выстаўкі і кангрэсы капекцыянераў і выдаўцоў паштовак. У б. СССР штогод вьшавалася 7—8 тыс. сюжэтаў паштовак агульным тыражом 2,5—3,5 млрд. экз. Матэрыялы па Ф. друкаваліся (да 1992) y зб. «Савецкі калекцыянер» і час. «Фшіателня СССР». Н а Беларусі перш ы я ілю страваны я паштоўкі з ’явіліся ў 1890-х г. — y М ін-

ФІЛАКСЕРЫ__________ 383 ску, Гродне, Брэсце. 3 1900-х г. паштоўкі пачалі выдаваць прыватныя выд-вы, к н іж н ы я м ага зін ы , ф отаатэл ье Л іды , Слуцка, Кобрьш а, Рагачова і інш. Найб. значны м быў выпуск паш товак y 1905— 10 (друкаваліся ў губернскіх, павятовых і нават заш татны х гарадах). У гады 1-й сусв. вайны ням. акупац. ўлады выдалі пэўную колькасць паш товак з відамі гарадоў Беларусі для патрэб арм ейскай палявой пош ты. Ш эраг паш товак быў надрукаваны ўрадам Б Н Р . У 1923 створана Усерас. т-ва філатэлістаў, y якім існавала секцы я Ф . Аддзяленні т-ва існавалі ў М інску, Гомелі, Рагачове, Віцебску, М азыры. Д а канца 1930-х г. дзейнасць т-ва заняпала ў сувязі з арыш тамі яго членаў органамі АДГГУ— Н КУС. У 1925 Нар. камісары ят пош т і тэлеграфаў С С С Р выдаў бел. неілю страваныя паштоўкі для між нар., a ў 1926 для ўнутр. карэспандэнцы і. У кан цы 1920-х г. невял. серыі паш товак выпусціла Д зярж. вы д-ва Б С С Р ты раж амі па 5 тыс. экз., a ў пач. 1930-х г. — Дзярж. вы д-ва мастацтва. У Зах. Беларусі ў 1920— 30-я г. існавалі групы, т-вы , клубы калекцы янераў, y т.л. філакартыстаў, y Вільні, Брэсце, Гродне, Беластоку, Л ідзе, Л унінцы , К обры не, Баранавічах, Слоніме, П інску і інш., паштоўкі выпускалі Беларускае выдавецкае таварыства, вьш-ва Ф.Аляхновіча і інш. вьш-вы Ў Вільні, Гродне, Брэсце, С лонім е, Навагрудку. У Вял. Айч. вайну ш матлікія калекцы і бел. філакартыстаў загінулі ці вывезены ў Германію. У перш ы я пасляваенны я гады ў Беларусі друкавал ася мала паш товак, але ў 1961 Дзярж. вьш -ва БС С Р (з 1963 «Беларусь») надрукавала 77 відаў паш товак агульным ты ражом больш за 3,5 млн. экз., a ў 1966 — 136 відаў агульным тыраж ом 23 млн. экз. У 1966 y С С С Р створана Усесаю знае т-ва філатэлістаў, пры якім дзейнічала секцы я Ф. Аддзяленне т-ва створана і на Беларусі. У 1992 створаны С аю з філатэлістаў Беларусі, пры якім існуе секцы я Ф . С екцы я Ф . існуе і пры М інскім т-ве калекцыянераў. 3 1990 выдаецца газ. «Беларускі калекцыянер», як ая змяш чае матэрыялы пра Ф. Літ .: П о д л н п с к я й А.М. Белоруссня на почтовых открытках. Мн., 1988; Ц е л е ш в. Мінск на старых паштоўках. Мн., 1984; Я г о ж. Гарады Беларусі на старых паштоўках. 2 выд. Мн., 2001. А.А.Суша. ф і л а к л Ад ы й y арт. Кладодый.

б a т a н і ц ы, гл. ў

Ф ІЛ А К С Ё Р Ы (Phylloxeridae), сямейства насяком ы х падатр. тлей атр. раўнакры лых. 12 родаў, каля 60 відаў. П аш ы раны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы. Ж ывуць на дрэвах, вінаграднай лазе. Найб. вядомыя віды Ф.: вінаградная (Viteus vitifolii), грушавая (Phylloxera piri), лісцевая дубовая (Ph. сосеіпеа). Даўж. да 7 мм. Афарбоўка бурая, жаўтаватая, зеленаватая. Цела ўкрыта кароткімі валаскамі. Вусікі кароткія, 3—4-членікавыя. У крылатых форм 2 пары крылаў са спрошча-

384

ф іл а л о г ія

ным жылкаваннем. Ротавы апарат колючасысучы. Кормяцца сокамі з лісця і каранёў. Адна- і двухдомныя формы. Самка адкладвае 1 яйцо. Развіццё няпоўнае, з чаргаваннем крылатых і бяскрылых пакаленняў. Ф. вінаградная — шкоднік вінаграднай лазы. СЛ.Максімава. Ф ІЛ А Л 0 Г ІЯ (грэч. philologia літар. — любоў да слова), комплекс навуковых ды сцы плін гуманітарнага цы кла, ш то вывучаю ць сугнасць і гісгорыю духоўнай культуры чалавецтва праз моўны і сты лістычны аналіз пісьмовых, часгкова і вусных тэкстаў. Т эрм ін «Ф.» ўвёў ва ўжытак y 1-й чвэрці 19 ст. ням. філолаг Ф .А.Вольф. Вытокі Ф. ў антычнасці; высокага развіцця дасягнула стараж.-інд. Ф. 3 пашырэннем хрысціянства на першы план выступілі праблемы тлумачэнняў і перакладаў Бібліі і інш. багаслоўскай л-ры; традыцыі грэч. Ф. прадаўжаліся пераважна ў Візантыі. Цікавасць да класікі абудзілася пераважна ў эпоху Адраджэння. З’явіліся вучоныя-філолагі, якія быпі адначасова лінгвістамі, літаратура- і мастацтвазнаўцамі, этнографамі, гісторыкамі, філосафамі і г.д., бо толькі ўсебаковая дасведчанасць давала магчымасць выявіць змест, пафас, асаблівасці стараж. пісьмён. Выдатныя фіполагі 16—17 ст.: Ю.Ц. і І.Ю.Скалігеры, А.Эцьен, Эразм Ратэрдамскі, Р.Бентлі, ШДзюканж і інш. «Гісторыя мастацтва старажытнасці» І.Вінкельмана (1764) спрыяла філап. вывучэнню мінулага з канца 18 да пач. 20 ст. (Вольф, Г.Узенер, Э.Родэ, У. фон ВіламавіцМёлендорф). У 19 ст. ад Ф. адмежаваліся гіст. дысцыпліны, вылучыліся ў самаст. навукі мовазнаўства, літ.-знаўства, пачала фарміравацца тэксталогія; узніклі новыя галіны «Ф.» — навукі пра мову і л-ру асобных народаў: германістыка, славяназнаўства, раманістыка, усх. Ф. і інш., але падыход да тэксту як прадмета Ф. застаецца комплексным. Вял. роля ў развіцці рус. Ф., пачатак якой даў МЛаманосаў, належыць Ф.Буслаеву, І.Сразнеўскаму, А.Шахматаву, Ф.Коршу, В.Вінаградаву, С.Абнорскаму і інш. Асновы бел. Ф . заклалі Л .Зізаній, І.Н асовіч, Я .К арскі. П ра філал. даследаванні на Беларусі гл. ў арг. Мовазнаўства, Літаратуразнаўства, Фалькларыстыка, Лексікаграфія, Дыялектаногія, Тэксталогія. Літ:. А л н с о в а Т.Б., Р е п н н а Т.А., Т а р н в е р д н е в а М.А. Ввсденне в романскую фшюлогню. М., 1987; С у п р у н А.Я. Введенне в славянскую фялологаю. 2 мэд. Мн., 1989. А.Я.Міхневіч, А.Я.Супрун. ф і л а м Ат ы (ад грэч. philom athes аматар ведаў), тайнае пагрыятычнае студэнцкае т-ва ў Віленскім ун-це ў 1817— 23. Засн. 1.10.1817 Ю .Яжоўскім (прэзідэнт), Т .Занам, А.М іцкевічам, Ф.Малеўскім, A Петрашкевічам, В.Палюшынскім,

( f /

___

Б.Сухецкім. П раект статуга распрацоўвалі М іцкевіч і З ан з ары ентацы яй на аб ’ядн анн е зн ачнай колькасці моладзі, але быў пры няты праект Яжоўскага. Ён прадугледжваў стварэнне вузкага, ф акты чна закры тага т-ва з абмежаванай колькасцю ўдзельнікаў. Гал. мэтай Ф . лічылі падрыхтоўку моладзі да рознабаковай дзейнасці н а кары сць Айчыны. Яна аж ы ццяўлялася ў навук. і арганізац. кірунках, ва ўласнай творчасці, прадугледжвала глы бокае авалоданне разн астай нымі навук. ведамі, замеж ны мі мовамі. Вял. ўвага аддавалася абудж энню нац. свядомасці, прапагандзе гуманізму, гал. роля ў гэтым адводзілася гуманітарным навукам. Ф . трактавалі веды і навуку як найвы ш эйш ы я каш тоўнасці чалавека, выступалі супраць афіц. паліты кі ў адукацы і, спроб абмеж авання культ.-асв. функцы й навукі. Сац. заганы трактавалі з пункту гледжання канцэпцы і «натуральнага права», асуджалі дэспаты зм , пры гонніцтва, феад.-абсалю ты сцкія парадкі. Статут т-ва абавязваў яго ўдзельнікаў мець працы ф ілосафаў, гісторыкаў і палітыкаў. П ракты чны я прапановы членаў т-ва прадугледжвалі паскарэн не развіцця прам-сці, ш ырокае вы кары станне ў сельскай гаспадарцы дасягненняў агранамічнай навукі і тэхн. пры стасаванняў. Асн. пунктам праграмы Ф. было патрабаванне адмены пры гоннага права, свабода сялянства лічы лася асновай дабрабыту і прагрэсу грамадства, найваж нейш ай умовай ш ы рокага распаўсюджання асветы. Вы раш энне "ал. грамадска-паліт. праблем Ф . разглядалі я к залеж нае ад паліт. улады і суаднос лі яго з вы раш эннем маральных праблс м маральнае зло лічы лі асновай лю Рой несправядлівасці сац. ж ы цця. Я ны : _>іралі і аналізавалі бел. літ. ф альклор, звы чаі і абрады, планавалі падры хгаваць сінтэзаваную характарыстыку ндр. ж ыцця. Ф альклорны я вобразы істотна паўплывалі на паэт. творчасць М іцкевіча, Я.Чачота, Зана, П етраш кевіча. У арганізац. плане Ф . імкнуліся да структурнай цэласнасці і дасканаласці сваёй дзейнасці. Я на ўскладнялася неабходнасцю пастаяннай падтры мкі ўмоў строгай канспірацы і, ш то накладвала адбітак на ўзаемаадносіны паміж удзельнікамі т-ва і знайш ло адлю страванне ў 3 варыянтах яго статута (пры маўся адпаведна ў 1817, 1818 і 1819). М агчыма, статут быў распрацаваны пад уплывам масонаў (гл. Масонства), якія актыўна дзейнічалі ў Вільні. 1-ы статут Яжоўскага падзяляў Ф . на правадзейных членаў арг-цы і і членаў-карэспандэнтаў, куды залічваліся навічкі (мелі

\\ w

j '

3

“ 4

Філаксера вінаградная: 1 — крьшатая палаваспелая самка; 2 — бяскрылая самка з яйцамі; 3 — самка-заснавальніца партэнагенетычных (бяскрылых) пакаленняў з яйцамі; 4 — лічынка (німфа).

права толькі на навук. дзейн асць і не д а п у с к ал іся на адм . сходы ). Паводле 2-га статута ў т-ве створаны 2 адцзелы: свабодных навук і л -ры , фіз.-матэм. і мед. навук. 3-і статут фармальна скасаваў ін-т карэспандэнтаў, але захаваў абавязковы 4-месячны выпрабавальны тэрм ін для новы х кандыдатаў. У лач.

1821 т-ва рэарганізавана, стала больш адкрьггым і дэмакраты чным. Усе ўдзельнікі атрымалі права распрацоўкі яго статута, кіраўніцтва крытыкавалася за пэўны ўціск свабоды мыслення. У 1819 Ф . стварылі ш эраг саюзаў-клубаў з мэтаю паш ы рэння свайго ўплыву на моладзь і павы ш эння ўзроўню самаарганізацы і. У крас. 1819 засн. «Саюз сяброў», асн. задачай якога стала падрыхтоўка моладзі да разумення філаматычнай праграмы , a з кастр. 1820 — кіраўніцтва новаарганізаваны м «Саюзам філарэтаў» (гл. Філарэты). Са студз.

1821 «Саюз сяброў» факты чна стаў сярэдняй ступенню буйнога канспіратыўнага маладзёж нага аб’яднання (першую прадстаўлялі ўласна Ф ., якія тайна кіравалі «Саюзам сяброў», трэцю ю — філарэты '. П а прапанове М іцкевіча з непадрыхтаванай моладзі фарміраваліся спец. т-вы , даступныя яе духсўнаму ўзроўню. Значную папулярнасць меў створаны Ф . «Саюз прамяністы » (гл. Прамяністыя»), У 1823 т-ва <1. раскрыта афіц. ўладамі, многія з яго ўдзельнікаў і (А.Адынец, ІД а м ей к а , М іцкевіч, Петраш кевіч, А.Ходзька, Чачот і інш.) ары ш таваны , Зан асуджаны да знявол ен н я ў крэпасці. Літ.: Ндем гуманнзма в обіцественно-полнтнческой н фнлософской мыслн Белоруссн« (дооктябрьскнй пернод). Мн., 1977; М о х н a ч Н.Н. Обшественно-полктнческая н этнческая мысль Белорусснн начала XIX в. Мн., 1985; Філаматы і філарэты. Мн., 1998; D u n a j o w n a М. Filomaci w Wilnie. Wilno, 1935; Я e ж. Filomaci na prowincji. Wilno, 1935. М.Я.Рыбко. Ф ІЛАНЁНКА Мікалай Іванавіч (5.8.1923, г. С альск Растоўскай вобл., Расія — 16.3.1999), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944). Н а ф ронце з 1941. Камандзір гарматнага разліку сярж ант Ф. вызначы ўся 23— 27.6.1944 y баі каля г.п. Шуміліна, дзе, застаўш ыся адзін, знішчыў 2 танкі, 2 самаходньм гарматы, 5 кулямётаў, ш мат ж ывой сілы ворага. Пасля вайны н а камсам. і адм. рабоце. Ф ІЛ А Н Т Р А П ІЗМ , філантрапін і з м (ад грэч. philantrôpia чалавекалю бства), прагрэсіўная пед. плынь y Германіі, y як о й прасочваецца ўплыў ідэй Ж .Ж.Русо. Атрымала развіццё ў кан ц ы 18 — пач. 19 ст. Заснавальнік плы ні І.Б .Базедаў стварыў першы філанграпін — закрытую выхаваўчую ўстанову. Я го паслядоўнікі адкрывалі філантрапіны , развівалі свае пед. ідэі з улікам тагачаснага грамадска-эканам. развіцця Германіі, кры ты кавалі фармалізм, зубрэн н е, засілле стараж. моў, жорсткасць y адносінах да дзяцей, рэлігійную нецярпім асць, якія панавалі ў школе. Фі-

лантрапіны былі платнымі ўстановамі і прызначаліся пераважна для дзяцей заможных бацькоў. У іх побач са стараж. мовамі выкладаліся і новы я, больш увагі аддавалася пры родазнаўчым ведам, мастацтву, фіз. развіццю, прац. навыкам і інш. Ф ілантрапіністы садзейнічалі ўдасканаленню ў педагогіцы метадаў навучання, якія ўлічвалі ўзроставыя і індывід. асаблівасці дзяцей. Ф . паўплываў на т.зв. новае выхаванне. Л і т П н с к у н о в А.Н. Очеркн no нсторнн прогресснвной немецкой педагогнкн кон.

XV1I1 — нач. XIX вв. М„ 1960.

ФІЛАНТР0ПІЯ (ад філ... + грэч. anthrôpos чалавек), чалавекалюбстпа, дапамога бедным; тое ш то дабрачыннасць. ФІЛАНТЫ, род вос, гл. Пчаліныя ваўкі. ФІЛАПЕМЁЦ (Philopoimen; 253— 183 да н.э.), стараж ытнагрэчаскі паліт. дзеяч і папкаводзец. У 222— 221 да н.э. ўдзельнічаў y вайне Ахейскага саюза са спартанскім царом Клеаменам III, вы значыўся ў бітве каля Селасіі. 3 209 да н.э. гіпарх (начальнік конніцы ), з 207 да н.э. стратэг (выбіраўся 8 разоў). Правёў ваен. рэф ормы , атрымаў ш эраг перамог над Спартай. У 193 падпарадкаваў саюзу амаль увесь П елапанес і ўключьгў y яго склад Спарту (192). Змагаўся за незалеж насць Грэцыі ад М акедоніі і Рыма, за ш то празваны «апошнім элінам». У 183 трапіў y палон да месенцаў і атручаны. Літ.: П л y т a р х. Мзбранные жнзнеоппсання: Пер. с греч. T. I. М., 1990; Героп Грецнн в войне м мнре: Нсторня Грецнн в бногр. Г.В.Штолля: Пер. с нем. М., 1992. А.Г.Зельскі.

ФІЛАРМ0НІЯ (ад філ... + гармонія), адна з канцэртны х устаноў, якая прапагандуе творы класічнай муз. спадчы ны , сучаснай музыкі, майсгэрства айчы нных і замежных вы канаўцаў. П аходзіць ад філарманічных т-ваў 19 ст. Еўропы і Амерыкі. У складзе Ф . звы чайна пастаянныя маст. калектывы: аркестры , хар. капэлы, камерныя хары, ансамблі, вы канаўцы-салісгы, чы тальнікі, танцоры , музыказнаўцы. Наладжвае к ан цэрты замежных выканаўцаў, гастролі сваіх калектываў, a таксама муз.-адукац. к ан цэрты, y т.л. для дзяцей , папулярны я лекцыі і інш. Н а Беларусі працуюць: Беларуская філармонія (з 1937), абласныя — Гомельская (з 1967), Б рэсцкая (з 1986), Гродзенская (з 1987), Віцебская (з 1989), М агілёўская (з 1990).

ФІЛАРФт (у свеце P a м a н a ў Ф ёдар Мікітавіч; каля 1555 — 22.10.1633), патрыярх М аскоўскі і ўсяе Русі (1608— 10, 1619— 33), бацька цара М іхаіла Фёдаравіча — перш ага з ды насты і Раманавых. Баярын (з 1587), пры бліж аны цара Фёдара Іванавіча [1584—-98], яком у даводзіўся стрыечным братам. П асля яго смерці няўдала прэтэндаваў н а царскі прастол, узначальваў апазіцы ю да новага цара Барыса Гадунова, за ш то ў 1601 пастрыжаны ў манахі пад імем Ф . і сасланы на Поўнач. У 1605 Ілж эдзміт13. Бел. Эн. Т. 16.

рый I вярнуў яго і пры значыў мітрапалітам растоўскім. У 1608 Ілжэдзмітрый I I абвясціў Ф. патрыярхам y процівагу Гермагену. У 1610 удзельнічаў y звярж энні цара Васіля Іванавіча Шуйскага, дзейнасці «Сямібаяршчыны», узначальваў «вял. пасольства» да караля Рэчы П аспалітай Жыгімонта / / / , каб зацвердзіць заклю чаны ў жн. 1610 y М аскве дагавор аб пры знанні рас. царом сы на Ж ы гімонта Уладзіслава (гл. Уладзіслаў IV). За адмову санкцы янаваць канчатковы я ўмовы дагавора Ф . ары ш таваны і да 1619 быў y палоне. П асля вяртання ў М аскву зноў патрыярх і ф акты чны правіцель Расіі з тытулам «вял. гасудар». Ф ІЛ А Р Ф т (у свеце В а х р а м е е ў К ірыла Варфаламеевіч, н. 21.4.1935, М асква), праваслаўны царкоўны дзеяч Беларусі. Скончыў маскоўскія духоўныя

Філарэт.

філасофія

385

чалася ў перакладах, напісанні ўласных твораў, перапісцы з сябрамі, якая мела тайны змест. Паводзіны ўдзельнікаў т-ва рэгуляваліся 15 правіламі, напісаны мі Ю .Яжоўскім для т-ва «Прамяністыя». У 1823 т-ва Ф . раскрыта ўладамі, яго члены падвергліся ганенням. М.Я.Рыбко. Ф ІЛ А РФ Т Э [Filarete; уласнае A в е р л і н a (Averlino)] Антоніо (каля 1400, г. Ф ларэнцыя, Італія — каля 1469), італьянскі архітэктар, скулытгар, тэарэтык архітэктуры эпохі Ранняга Адраджэння. Вучыўся ў Фларэнцыі. Сгварыў бронз. браму сабора св. Пятра ў Рыме (1433— 45). 3 1447 ці 1448 працаваў y Мілане: гал. в еж а за м к а К а ст эл а С ф а р ц эс к а (1451— 54), гіганцкі бальнічны комплекс Аспедале М аджорэ (з 1456). Яго гуманісты чныя пры нцыпы мастацтва (у буд. і скульпт. практы цы спалучаліся з пры ёмамі п озняй готыкі) найб. ярка выявіліся ў «Трактаце пра архітэктуру» (1460— 64), прысвечаным пераважна апісанню «Сфарцынды» — «ідэальнага горада», упісанага ў круг, з рэгулярнымі кварталамі, абкружанымі шматвугольны м і ўм ацаванням і, і гал. плошчай y цэнтры . У трактаце пры ведзены таксама звесткі па геаметрыі, перспектыве, опты цы , механіцы , нататкі пра рэканструкцы ю ант. будынкаў.

семінарыю (1957) і акадэм ію (1961). У 1959 пры няў манаства, y 1961 пасвячоны ў іераманаха. У 1965 епіскап ціхвінскі, y 1966— 73 епіскап дзмітраўскі, рэктар маскоўскіх духоўных акадэміі і семінарыі. 3 1971 архіепіскап, з 1975 мітрапаліт. 3 1978 мітрапаліт мінскі і беларускі; адначасова да 1984 займаў пасаду патрыярш ага экзарха Зах. Еўропы, y 1981— 89 старш ы ня аддзела знеш ніх сувязей М аскоўскага патрыярхата. 3 16.10.1989 патры ярш ы экзарх усяе Беларусі, пастаянны чл. Сінода Рус. правасл. царквы , старш ы ня Сінода Бел. экзархата. 3 1992 поўны тытул мітрапаліт мінскі і слуцкі, патрыярш ы экзарх усяе Беларусі, свяш чэнна-архім андры т С вята-У спенскага Ж ы ровіцкага манастыра. Тв.\ Богословне добрососедства. Кнев, 2002. Л і т Н е ф е д о в В.В. Беседы с ммтрополнтом Фнларетом. Мн., 1992.

А.Філарэтэ. План «ідэапьнага горада» («Сфар-

цынды»). Ф ІЛ А Р ^ Т Ы (ад грэч. philaretos аматар д абрачы н н асц і), канспіраты ўнае т-ва студэнцкай моладзі ў Вільні ў 1820— 23; найб. буйное маладзёж нае аб ’яднанне ў складзе філаматаў (215 чал. y жн. 1822). П рэзідэнт — Т .Зан. 1х мэты: раскры ццё сапраўднага пры значэння навук. дзейнасці, барацьба з адсталымі поглядамі ў розны х слаях грамадства, фарміраванне ш колы паўнацэннага духоўнага выхавання моладзі. Паводле статуга Ф . падзяляліся на 4 групы: ф із.-матэм аты чную, маральную, літ. і медыцынскую. К ож ная група а б ’ядноўвала каля 20 чал., для астатніх ствараліся гурткі — ружовы, зялёны , малінавы, белы, блакітны , сіні. Навук. дзейнасць Ф. заклю -

Ф ІЛ А С 0 Ф ІЯ (грэч. philosophia любоў д а мудрасці), асаблівая ф орма пазнання свету, якая выпрацоўвае сістэму ведаў пра ф ундаментальны я пры нцыпы і асновы быцця, сутнасць чалавека і яго адносіны да пры роды , грамадства і духоўнага ж ы цця ва ўсіх яго асн. праяўленнях. Дазваляе стварыць гранічна абагульненую карціну рэчаіснасці, ролі і месца ў ёй чалавека з яго разнастайны мі патрэбнасцямі, інтарэсамі, ідэаламі, каш тоўнасны мі арыентацыямі. Адрозненні ў філас. канцэпцы ях, што складваю цца ў залеж насці ад інтарэсаў інды-

386

Ф ІЛ А С О Ф ІЯ

відаў і сац. груп, пераважна звязаны з суадносінамі чалавека і навакольнага свету, суб ’е кта і а б ’екта, свядомасці і бы цця. У сувязі з гэтым узніклі розны я вары янты матэрыялізму і ідэалізму, a таксам а такія процілеглый падыходы да рэч аіснасці я к дыялектыка і метафізіка, рацыяналізм і эмпірызм, натуралізм і спірытуалізм, дэтэрмінізм і індэтэрмінізм. Сярод асн. ф ункцы й Ф . вылучаю ць светапоглядную , гнасеалагічную і метадалагічную, г.зн. Ф . выступае ў ролі сістэмы агульных уяўленняў чалавека пра свет і сваё месца ў ім (светапогляд), тэоры і пазн ан н я (гнасеалогія), вучэння пра метады (метадалогія). Унутры Ф. трады цы йна адрозніваю ць адносна самаст. галіны філас. ведаў: анталогію, гнасеалогію , логіку і дыялектыку. Д а ф ілас.-светапоглядны х ды сцы плін адносяц ь этыку, жтэтыку, аксіялогію, філасофію гісторыі, філасоф ію культуры, гісторыю філасофіі, філасофію сацыяльную, філасофію палітыкі, Ф . права, Ф . навукі, Ф . рэлігіі і інш. Першыя філас.-рэліг. вучэнні ўзніклі ў Індыі (веданта, джайнізм, будызм і інш.), Кітаі (канфуцыяпстеа, маізм, легізм, даасізм) і Стараж. Грэцыі (7—6 ст. да н.э.). Ф. прыйшла на змену поглядам, для якіх быў харакгэрны антрапамарфізм. Ант. дыялектыка стала гістарычна першай формай дыялектыкі (Геракліт). Стройную сістэму навук.-філас. ведаў стварылі Дэмакрыт, Сакрат, Эпікур, Платон, Арыстоцсль. У рэчышчы перыпатэтызму (гл. Перыпатэтычная школа) развівалі свае вучэнні прадстаўнікі сярэдневяковай араб. філасофіі Кіндзі, Фарабі, Ібн Сіна, Ібн Рушд. Ф. еўрап. сярэдневякоўя развівалася пераважна ў рэчышчы хрысц. культуры (патрыстыка, схаластыка, Фама Аквінскі, Х.Дунс Скот, У.Окам). У эпоху Адраджэння адбыўся сінтэз хрысц. Ф. з ант. філас. традыцыяй (Г.Галілей, Мікалай Кузанскі, Дж.Бруна, М. дэ Мантэнь). Разнастайнасцю светапоглядных пазіцый і кірункаў адзначана Ф. новага часу і Асветніцтва (Ф.Бэкан, Т.Гобс, Р.Дэкарт, Б.Спіноза, ДжЛок.'Дж.Берклі, Д.Юм, ГЛейбніц). Метады рацыянальнага пазнання як фактара разумнай арганізацыі грамадства паклалі ў аснову сваёй Ф. прадстаўнікі класічнай нямецкай філасофіі (І.Кант, І.Г.Фіхтэ, Ф.В.Шэлінг, Г.Гегель). Ідэалізм Гегеля і ралігію крытыкаваў Л.Феербах, Ф. якога паўплывапа на фарміраванне філас. поглядаў К.Маркса і Ф.Энгельса (гл. Марксізм). У Расіі ў 18 — пач. 20 ст. развіваліся матэрыяліст. Ф. рэвалюцыйных дэмакратау, філас. канцэпйыі славянафілаў і заходнікаў, рэліг.-этычныя і гістарыясофскія погляды Ф.М.Дастаеўскага і Л.М.Талстога. Гэтая тэндэнцыя сінтэзавала Ф. ўсеадзінства У.С.Салаўёва, з якой бяруць пачатак вучэнні вядучых прадстаўнікоў рус. рэліг. Ф. (С.М.Булгакаў, СЛ.Франк, М.АЛоскі, Л.П.Карсавін, П.А.Фларэнскі, М.А.Бярдзяеў, В.В.Розанаў). Ідэя ўнутр. адзінства чалавека і космасу пакладзена ў аснову Ф. рус. касмізму (М.Ф.Фёдараў, У.І.Вярнадскі, К.Э.Цыялкоўскі). У Зах. Еўропе ў 1-й пал. 19 ст. пачаўся пераход ад класічных форм Ф. да некласічных (вульгарны матэрыялізм, лазітывізм, неакантыянства, прагматызм, філасофія жыцця, махізм). На ідэаліст. Ф. 20 ст. паўплывалі фенаменалогія, філасофская антрапалогія. Важную ролю ў развіцці сучаснай фармальнай логікі і семіётыкі адыгралі прадстаўнікі неапазітывізму. Уплывовымі кірункамі філас. думкі сталі персаналізм, экзістэнцымізм, неатамізм, філас.

герменеўгыка (Г.Г.Гадамер, П.Рыкёр), структуралізм, крытычны рацыяналізм. Н а Беларусі Ф . ўзнікла ў 10— 11 ст. пасля пры няцця хры сціянства ў бел. княствах, якія ўваходзілі ў склад Кіеўскай Русі, і ўсталявання культ. сувязей з Візантыяй і зах.-еўрап. краінамі. Хрысц. разуменне свету і вы сокіх духоўна-маральных каш тоўнасцей чалавека знайш ло ўвасабленне ў творчасці Ефрасінні П олацкай і Кіры лы Тураўскага. Ф ілас. накіраванасцю і гуманізмам пазначаны творы Ф .С кары н ы , які лічыў, што ў Бібліі вы кладзена не толькі боская мудрасць, але і арыстоцелева Ф ., і таму мудрэц павінен бы ць прасякнуты «духам святы м і філасофіяй». С.Будны прапаведаваў к ан цэп цы ю антытрынітарызму (гл. Антытрынітарыі), якая вяла да дэізму, вучэнне пра натуральнае паходж анне Хрыста; ён адмаўляў бессмяротнасць душ ы і лічыў, ш то ў аснове паводзін чалавека павінны ляж аць разумныя маральны я пры нцы ’пы , a не страх пакарання або надзея на ўзнагароду ў замагільны м царстве. М атэры яліст. і ідэалісг. ідэі, вучэнне пра аўганомны характар маральнай свядомасці і паводзін чалавека прапанавалі «эпікурэйцы» К .Бекеш і С Л о в а н . Элементы натуральнага погляду на гісторы ю меліся ў сац.-ф ілас. поглядах А.Волан а, які лічыў, ш то пры чы най узвы ш эн н я або ўпадку грамадства з ’яўляю цца лю дзі, іх норавы, сац. інтарэсы і маты вы, a не Бог. 3 пазіды й рацы яналістычнага пазнання навакольнага свету і заканам ернага натуральнага развіцця пры роды выступаў К Л ы ш ч ы н ск і. 3 канца 18 ст. развівалася пераваж на схаласты чная Ф ., заснаваная на тэалагічнай інтэрпрэтацы і вучэння Арыстоцеля (М .Сарбеўскі, С Л аўк см ін і інш .). У 2-й пал. 18 ст. ўзамацніўся ўплыў ідэалогіі і Ф . новага часу, распаўсюдзіліся эклекты чная Ф . (А.Скарульскі, Б.Дабш эвіч, С.Ш адурскі і інш .), вучэнне фізіякратаў, якія лічылі, ш то адыход чалавецтва ад разумення законаў прыроды непазбеж на вы кліча няш часці, бедствы і беспарадкі. У 19 ст. развіваліся тэндэнцы і пры родазнаўчага матэрыялізму, рады кальны я сац.-утапічны я ідэі, звязаны я з пош укам ш ляхоў сац. і нац. вы звалення (К .К аліноўскі, Ф .Багуш эвіч, А.Гурыновіч, Я Л у ч ы н а , Я.Купала, Я .К олас, Ц ётка, А Л уцкевіч і інш.). Н а мяжы 19— 20 ст. на Беларусі распаўсюдзіліся ідэі марксізму, a пасля Кастр. рэвалю цыі 1917 з ’явіліся філас. працы, y якіх распрацоўваліся праблемы пазнанн я, бы цця, нац. свядомасці, гісторыі Ф. (І.К анчэўскі, У .Самойла, Б.Э.Бы хоўскі, С.Я .В альфсон, У.І.П ічэта, А .Цвікевіч і інш .). У 1931 y М інску створаны Інсты тут філасофіі АН Б С С Р (гл. Інстытут філасофіі і права Нацы янальнай акадэміі навук Беларусі). 3 1950-х г. пачаліся сістэматы чны я даследаванні па гісторыі філас. і грамадска-паліт. думкі Беларусі.

1960— 80-я г. адзначаны сур’ёзны мі распрацоўкамі ў галіне матэрыяліст. ды ялекты кі, метадалогіі навук. п азнання, сац. ф іласофіі, філас. пы танняў прыродазнаўства, духоўнай сф еры і вы -

хавання. 3 1990-х г. на Беларусі правод зяц ц а ком плексны я даследаванні па праблемах логікі і метадалогіі навук. п азн ан н я (АЛ.Зелянкоў, У.КЛукашэвіч, Д з.І.Ш ы ракан аў, Я .С .Я скевіч), сац. Ф. (Я .М .Б абосаў, В .І.Боўш , А.М.Елсукоў, Ю .А .Х ары н), гісторы і Ф . (Э.К.Дараш эвіч, У .М .К о н ан , А.С.Майхровіч, С .А .П ад окш ы н , В .Ф .Ш алькевіч і інш). Т эндэнц ы і развіцця сучаснай Ф. звязаны з пош укам новых падыходаў, светапоглядны х арыентацый і праграм y розных сферах ж ы ццядзейнасці людзей, з асэнсаван нем такіх праблем, як глабальны экалагічны крызіс, лёс сучаснай цы вілізацы і і спосабы прадухілення рэальны х пагроз яе існаванню , дынаміка і перспекты ва сусв. культ. працэсу, гуманізацы я грамадскіх адносін, шляхі ўмацаван н я дэм акр. ін-таў і механізмаў ф ункцьш навання грамадз. супольнасці, гранічнае паш ы рэнне магчымасцей чалавека ў яго ўзаемадзеянні з навакольны м светам і інш. Літ.: Мден гуманнзма в обшественно-полнтнческой н фнлософской мыслн Белорусснм (дооктябрьскнй пернод). Мн., 1977; Развмтяе маркснстско-ленмнской фнлософня в БССР (20—70-е гг.). Мн., 1984; Лу кь ян о в А.Е. Становленне фмлософнм на Востоке (Древннй Кмтай н Мндня). М., 1989; М а й х р о в н ч А.С. Понск нстннного бытня н человека: Нз нсторнн фмлософня н культуры Беларусн. Мн., 1992; Р а с с е л Б. Нсторня западной фнлософнн...: Пер. с англ.

3 нзд. М., 2000; А б д е е в Р.Ф. Фнлософмя анформацмонной цмвнлмзацші. М., 1994; Юл н н а Н.С. Очеркн по фмлософяя в США: XX век. М., 1999; Асветнікі зямлі Беларускай, X — пач. XX ст.: Энцыкл. давед. Мн., 2001; Ш а п о в а л о в В.Ф. Основы фнлософна: От класснкн к современностя.

2 мзд. М., 2000; Новая фнлософская энцяклопедня. T. 1—4. М., 2000—01. С.Ф.Дубянецкі, В.Дз.Марозаў. Ф ІЛ А С 0 Ф ІЯ Г ІС Т 0 Р Ы І, гуманітарная ды сцы пліна, якая даследуе гіст. рэальнасць і праблемы гіст. пазнання. Выву-. чае аб ’ектыўныя заканам ернасці і духоўна-маральны сэнс гіст. працэсу, пры значэнне і шляхі рэалізацыі сутнасны х сіл чалавека ў гісторыі. У адрозненне ад гістарыяграфіі, Ф .г. выконвае ролю тэарэт. асэнсавання гісторыі. Некат. даследчыкі лічаць, агто Ф.г. ўзнікла ў Стараж. Грэцыі, дзе былі распрацаваны важныя дпя разумення гісторыі і пабудовы гіст. ведаў катэгорыі (рух, развіццё, узаемадзеянне асобы і грамадства). Але стараж,грэч. ўяўленні, паняцці і катэгорыі не склаліся ў закончаную сістэму філас. поглядаў на гіст. рэальнасць. У перыяд ранняга хрысціянства ўзнікла перыядызацыя гістарычная, сфармулявана ідэя гіст. прагрэсу (Аўгусцін), гіст. падзеі пачалі асэнсоўвацца з хрысц.-тэалагічных пазіцый: гісторыя ствараецца людзьмі, але ў яе аснове ляжыць Божая задума. Перадумовы стварэння ўласна Ф.г. ўзніклі ў 16—18 ст. (Ж.Бадэн, Ф.Бэкан, Т.Гобс і інш.). Вальтэр упершыню ўжыў тэрмін «Ф.г.», пад якім разумеў універсальны агляд чалавечай культуры; y сваёй працы «Філасофія гісторыі» (1765) ён адмаўляў правідэнцыялізм і разглядаў гісторыю як творчасць людзей, a не выяўленне волі Бога. Дж Віка прапанаваў ідэю аб’ектыўнага характару гіст. развіцця і распрацаваў гістарычнага кругавароту тэорыю. У 18—19 ст. Ф.г. развівалася пераважна ў выглядзе агульнай тэорыі гіст. развіцця.

I I ] I | 1 I I ]

] 1 і ] I I I I 1 I 1 1 1 1 | 1 I I і I I I 1

Ч.Гердэр разглядаў Ф.г. як спец. дысцыпліну, якая вывучае агульныя праблемы гісторыі і заклікана адказаць на пытанні, ці існуюць станоўчыя і нязменныя законы развіцця чалавечага грамадства і якія яны. Найвышэйшым дасягненнем традыц. Ф.г. стала тэорыя Г.Гегем, які лычыў гал. крыніцай грамадскага развіцця аб’ектыўны розум, сусв. дух, абсалютную ідэю, што праходзілі розныя ступені свайго самаразвіцця. У 2-й пал. 19 ст. прадстаўнікі пазітывізму крытыкавалі традыц. Ф.г. і прапаноўвалі замяніць яе сацыялогіяй. Г.Рыкерт вылучыў 3 значэнні тэрміна «Ф.г.»: усеагульная гісторыя (абагульненне гіст. працэсу і звядзенне «асобных» гісторый y адзіную сусветную); вучэнне аб прынцыпах гіст. быцця і пошуку сэнсу гісторыі; логіка гіст. пазнання. Яго трактоўку Ф.г. развівалі ў сваіх працах зах.-еўрап. і амер. філосафы, але зводзілі яе да гіст. тэорыі пазнання ці логікі і метадалогіі гісторыі (РДж.Колінгвуд, аналітычная філасофія і інш.). У працэсе станаўлення я к асобнай дысцыпліны Ф.г. набы ла канцэптуальнае афармленне ў 3 асн. тэарэт. м адэлях. М е т а ф і з і ч н а я мадэль Ф.г. ўключае анталагічную праблематы ку: вучэнне пра гіст. рэальнасць і гістарычны працэс, праблемы логікі гіст. развіцця, гіст. законаў і заканам ернасцей, гіст. прагрэсу і рэгрэсу, свабоды і неабходнасці, сэнсу гісторыі (Гердэр, Гегель, М.А.Бярдзяеў, Ф .Ф ранк, М .Хайдэгер, К.Ясперс і інш.). Ідэя адзінства і разнастайнасці сусв. гіст. працэсу, п а к ладзеная ў аснову гэтай мадэлі, стала сістэмаўтваральнай для ўзнікнення ф армацыйнай тэорыі марксізму, к ан ц эп ц ы і лакальных цы вілізацы й (М .Я .Данілеўскі, О.Шпенглер, А.Дж..Тойнбі), тэоры й мадэрнізацый (Т.Парсанс, С .М Л іп се т і інш.) і пасіянарных цы клаў (Л М .Г у м ілёў) і інш. Э п і с т э м а л а г і ч н а я м a д э л ь разглядае праблемы гіст. пазнання і ведаў, лагічнай структуры гіст. думкі, гіст. разумення і тлум ачэння, метадалогіі і інтэрпрэтацыі гіст. кры ніц, гіст. ісціны і навук. мадэліравання гіст. падзей (бадэнская школа неакантыянсгва, неапазітывізм, К.Г.Гемпель, У Д рэй, АСМат-Данілеўскі, У.М.Хвастоў, Р.Ю .Віпер, М М .Кавалеўскі, Г .Г.Ш пет і інш .). Антрапалагічная мадэль сінтэзуе анталагічны і эпістэмалагічны падыходы ў Ф.г., акцэнтуе ўвагу на праблемах чалавечага быцця і свядомасці, выступае за міждысцыплінарнае даследаванне гісторыі (Г.П.Фядотаў, А.Я.Гурэвіч і інш.). Спалучэнне метафіз., эпісіэмалагічнай і антрапал. мадэлей характэрна для тэорыі «ўсеадзінства» Л .П .К арсаеіна і тэорыі «культурнага сінтэзу» Э.Трольча. У сав. гуманіт. думцы Ф .г. не лічы лася самаст. дысцыплінай. Ф ілас.-гіст. праблематыка распрацоўвалася ў межах гістарычнага матэрыялізму (М .А.Барг, У.Ж.Келе, В.І.М іш ын, Д з.І.Ч аснакоў і інш ). Да 1980-х г. y межах марксісцкай тэорыі вызначылася тэндэнцы я да абгрунтавання ўласнага статуса Ф .г. як гнасеалогіі, метадалогіі і логікі гісторыі (АЛ.Ракітаў і інш.). У 1990-я г. на Беларусі тэарэт. праблемы Ф .г. і новы я метады гіст. даследаванняў распрацоўваюць У.С.Кошалеў, А.М .Нечухрын, У.Н.Сідарцоў і інш.

Л і т Г е р д е р Н.Г. Нден к фнлософнн нсторнн человечества: Пер. с нем. М., 1977; К о л л я н г в у д Р.Дж. Йдея нсторнн: Автобноір.: Пер. с англ. М., 1980; Л о о н е Э.Н. Современная фнлософня нсторня. Таллннн, 1980; Б е р д я е в Н.А. Смысл нсторвн. М., 1990; Г е г е л ь Г.В.Ф. Лекцнв по нсторнн фнлософнн: Пер. с нем. Кн. 1—3. СПб., 1993; Г о б о з о в Н.А. Введенне в фюіософню нсторнк. М., 1993; К а р с а в н н Л.П. Фнлософмя нсторнн. СПб., 1993; Фшіософня нсторнн: Антологяя. М., 1995; A р о н Р. Нзбранное: Введенне в фнпософяю нсторнн: Пер. с фр. М.; СПб., 2000; Р у с а н о в а О.Ф. Фшюсофня н методологня нсторнн в XX в. Екатерннбург, 2000. У.С.Кошалеў. Ф ІЛ А С 0 Ф ІЯ Ж Ы Ц Ц ЗІ, 1) «п p a ­ ie т ы ч н a я ф і л а с о ф і я » , філасоф ія, ары ентаваная на распрацоўку праблем сэнсу, каш тоўнасці і мэты ж ьш ця, паш ы рэнне эты чны х і прагматычных пры нцы паў паводзін. Д а прадстаўнікоў Ф .ж . адносяць многіх дасакраты каў (асабліва Эмпедокла) і стоікаў, М. дэ М антэня, Ф . д э Л арош фуко, ням. натурф ілосаф аў 16— 17 ст. (Парацэльс, Я .Б.Г ельм ант), ірацыяналістаў 18 ст. (І.Г .Гам ан і інш .), Ф .В .І.Ш элінга і інш.

2) К ірунак y зах.-еўрап. філасофіі канца 19— пач. 20 ст., y якім зыходным з ’яўляец ц а паняцце «жыццё* як перш асная рэальнасць, не тоесная ні духу, ні матэрыі. У знікненне Ф .ж . вы клікана імкненнем абгрунтаваць беспадстаўнасць рацыяналізму і абвергнуць пры нцыпы метадалагізму і гнасеалагізму, што панавалі ў філасоф іі н а мяж ы 19— 20 ст. ( пазітывізм, неакантыянства). Ідэйным папярэднікам Ф .ж . быў А.Шапенгаўэр, які сутнасцю свету лічыў «жыццё» як волю , ш то вы яўляецца ва ўсіх падзеях Сусвету. Я к цэласнае светаразуменне Ф .ж . аф орм ілася ў працах Ф .Ніцшэ і К.Бергсона, якія сцвярдж алі, ш то ў аснове свету ляж аць адпаведна «воля да ўлады» ці «жыццёвы парыў». У канцэпцы ях В.Дзільтэя, О.Шпенглера, Г.Зімеля, і інш . «жыццё» выступае як культ.гіст. вопы т цывілізацы і, дзякую чы якому вы яўляецца яе непаўторнасць, унікальнасць. У тэоры і пазнання Ф.ж. ары ентуецца на пры нцы пы інтуітьівізм у і лічы ць адпаведны мі формамі «ж ы ццепазнання» інтуіцыю, міф, сімвалічнае і маст. пазнанн е і інш. У тлумачэнні чалавечай гісторыі Ф .ж . пры тры м ліваецца пры нцы пу культ.-гіст. плю ралізму, стры ж нем якога выступаюць абгрунтаванне унікальнасці, своеасаблівасці асобны х народаў і культур і адхіленне а б ’ектыўных законаў y гіст. працэсе. Ідэі Ф .ж. развіваліся і інтэрпрэтаваліся ў экзістэнцыялізме, персаналізме, прагматызме і інш. кірунках зах.еўрап. філасоф іі 20 ст. Літ:. К у т л у н м н А.Г. Немецкая фнлософня жнзнн. Нркутск, 1986; Н н ц ш е Ф. Соч.: Пер. с нем. Т. 1—2. М., 1990; Ш п е н г л е р О. Закат Европы: Пер. с нем. Мн.; М., 2000; З н м м е л ь Г. Нзбранное: Пер. с нем.

T. 1—2. М„ 1996; P e a л е Дж., А н т я с е р я Д. Западная фшюсофня от нстоков до нашнх дней: Пер. с нтал. Т. 4. СПб., 1997; Ряккерт Г. Фнлософня жнзнн: Пер. с нем. Мн.; М., 2000. А.Б.Савеня.

Ф ІЛ А СО Ф ІЯ _____________ 387 Ф ІЛ А С 0 Ф ІЯ П А Л ІТ Ы К І, адзін з раздзелаў філасофіі, які даследуе фундаментальньм праблемы палітыкі, законы паліт. развіцця грамадства, пры нцы пы ф ункцы янавання ўлады, адносіны паміж яе суб’ектамі і аб’ектамі, яе ўзаемааднсюіны з грамадствам. Тэрмінам «Ф .п> кары стаю цца таксама для абазначэння паліт. погладаў асобы, партыі, класа і інш. (напр.: «Ф.п. кабінета торы», «Ф.п. новага пакалення» і інш.). Узнікла ў ант. часы ў Еўропе і Стараж. Кітаі як роздум філосафаў аб чалавеку і свеце, уладзе, справядлівасці, няроўных адносінах паміж людзьмі і з’яўлялася адначасова аналізам, павучаннем і маральнай пропаведдзю. Аўтарамі найб. ранніх філас. прац пра палітыку былі Платон і Арыстоцель. У эпоху Адраджэння і ў Новы час распрацаваны фіпас. тэорыі ўлады і дзяржавы, канцэпцыі паліт. канфліктаў і рэвалюцый, раздзялення маралі і палітыкі (Н.Макіявелі), натуральных правоў (Т.Гобс, ДжЛок, Б.Спіноэа), раэдзялення ўлад, грамадзянскай супольнасці і праеавой дзяржаеы (Дж.Лок, Ш.Мантэск’ё), асн. кірункі паліт. ідэалогіі — лібералізм і кансерватызм. Ням. класічная філасофія даследавала этнічныя асновы права і дзяржавы (І.Кант) і ў цэлым філасофіі права (Г.Гегель). Сучасная Ф .п., y працяг класічны х трады цый, увяла ў паліт. ўжытак вывучэнне праблем сац.-эканам. развіцця соцыумаў, палітыка-прагнастычныя тэорыі, сістэматызацыю паліт. ведаў, але асновай застаю цца эм піры чны я веды, іх абагульненне і вы кары станне ў паліт. практы цы . Я на ўзаем адзейнічае з паліт. сацыялогіяй, псіхалогіяй і інш. навук. ды сцы плінамі. Умоўна Ф .п. падзяляю ць на палітычную анталогію (вучэнне аб паліт. ж ы цці, пры родзе і сутнасці паліт. сусвету), палітычную антрапалогію (вывучае спецы ф іку паліт. творчасці асобы ў параўнанні з яго сацы яльнай дзейнасцю ), палітычную эпістэмалогію (аналізуе суадносіны рацы янальнага і ірацыянальнага ў паліты цы ), палітычную праксеалогію (вывучае асн. заканамернасці палітыкі), палітычную аксіялогію (вывучае паліт. каш тоўнасці філас.-паліт. асновы грамадства), палітычную ідэалогію (абгрунтоўвае месца розны х сац. груп y паліт. сістэме грамадства). Літ:. Г о б о з о в M A. Фнлософяя полнтякн. М., 1998; К о т л я р о в М.В. Полнтнческая соцнологня. Мн., 1998. І.В.Катляроў. Ф ІЛ А С 0Ф ІЯ ПАЧУЦЦЙ I BÉPLI (ням.

G laubens-philosophie), ірацыяналістычны кірунак y нямецкай філасофіі 2-й пал. 18 ст. Склалася як рэліг.-філас. абгрунгаванне духоўнай атмасферы Германіі 1770-х г. з яе псіхалагізмам, культам пачуцця, суб’ектывізмам; супрацьстаяла асветніцкаму рацыяналізму. Рацыянальнаму апасродкаванаму пазнанню проціпастаўляла ідэю «непасрэдных ведаў». Яе прадстаўнікі (Ф.Т.Якобі, Х.Т.Гам ан і інш .) зыходзілі з таго, ш то рэальнае існаванне рэчаў даецца чалавеку непасрэдна ў яго пачуццях і веры пераваж на інтуітыўна; сцвярджалі, што ш ляхам рацы янальнага м ы слення не-

388

ф і л а с о ф ія

магчыма ўсвядоміць сутнасць чалавечай асобы , a пазнаецца яна толькі ш ляхам «веры», «адкрыцця», «пачуццяў». Зм естам веры яны лічылі і рэальнасць пачуццёвага зместу зямны х рэчаў, і рэальнасць абсалютнага і вечнага. Гэтыя ідэі паўплывалі на развіццё інтуітывізму 19— 20 ст., які ў інтуіцыі бачыў дастатковы сродак для атры мання сапраўдных ведаў, экзістэнцыялізму і філасофіі жыцця. Але больш асць прыхільнікаў непасрэднага інтуітыўнага пазнання (М.А.Лоскі, С Л .Ф ран к , Я.М .Трубяцкой) імкнулася да спалучэння інтуіцыі і інтэлектуальнага пазнання. Гл. таксама Ірацыяналізм. ВДз.Марозаў. Ф ІЛ АС 0Ф ІЯ П Р Ы Р 0Д Ы , гл. Натурфіласофія. Ф ІЛ АС 0Ф ІЯ САЦЫЙЛЬНАЯ, раздзел ф іласофіі, які распрацоўвае агульную тэарэты чную канцэпцы ю сац. рэчаіснасці, даследуе законы ф ункц ы ян аванн я і развіцця грамадства. Ф ундам ентальная праблема Ф .с. — вы святленне субстанцы яльнай асновы грамадскага ж ы цця. У яе вы раш энні існуюць 2 падыходы: ідэаліст. (субстанцыяльную аснову соцыуму бачы ць ў розных мады фікацьы х духу — абсалю тнай ідэі, волі і інш .) і матэрыяліст. (субстанцы яльнай асновай пры знае аб ’ектыўную і незалеж ную ад суб’екта сац. рэчаіснасць). Сац. рэчаіснасць y Ф .с. разглядаецца як сістэма, ш то ўключае сукупнасць лю дзей і адносіны паміж імі, якія складваю цца ў працэсе супольнай прац. д зей н асц і, і пры родн ьм ф актары , ш то ўплы ваю ць н а вытв. працэс. 3 мэтай дэталёвага вы вучэння механізма функцы янаванн я соцыуму вылучаюць ш эраг сац. сф ер, асн. з якіх эканам ., паліт. і духоўная. Пры вы раш энні пы тання пра ўзаемадзеянне сац. сфер вылучаюць падыходы ідэаліст. (акцэнтуе ўвагу на духоўнай ці паліт. сферах) і матэрыяліст. (эканам . сферу пры знае галоўнай, сукупнасць вытв. адносін разглядае як базіс грамадства). Адна з актуальных праблем Ф .с. — вы значэнне яе прадмета з мэтай вы яўлення месца Ф .с. сярод інш. ды сцы плін, звязаны х з даследаваннем грамадства (сацыялогія, філасофская антрапалогія, філасофія гісторыі і інш .). Ф .с. даследуе ўсеагульныя законы грамадскага развіцця, метадалогію сац. пазнання, сістэмную цэласнасць грамадства і пры роды , гіст. супольнасці лю дзей, грамадскую свядомасць і яе формы , суадносіны матэры яльнага і духоўнага (грамадскіх бы цця і свядомасці), неабходнасці і свабоды ў грамадстве, ролю асобы і нар. мас, сац. рэвалю цы й і эвалю цы і ў гіст. працэсе і інш. Спробы тлумачэння сутнасці сац. быцця вядомы з ант. філасофіі (Платон, Арыстоцель і інш ). У сярэдневякоўе соцыум трактаваўся ў духу праеідэнцыялізму (Аўгусцін). 3 эпохі Адраджэння ў аснову аналізу грамадскіх працэсаў пакладзены прынцып рацыяналізму, які найб. выявіўся ў даследаваннях 17—18 ст. (Т.Гобс, Дж.Лок, Ж.Ж.Русо і інш.). К.Маркс і

Ф.Энгельс разглядалі грамадства як сістэму — адзіны цэласны арганізм, які развіваецца ў адпаведнасці з аб’ектыўнымі законамі, непадуладнымі чалавечай волі. Побач з марксісцкай фармацыйнай тэорыяй развіваліся т.зв. цывілізацыйная канцэпцыя (УІ.Я.Данілеўскі, О.Шпенглер, А.Дж. Тойнбі і інш.), структуралісцкі і постструктуралісцкі падыходы (гл. Структуралізм). Н а Беларусі сац.-ф ілас. даследаванні бяруць пачатак y 12 ст. (К лімент Смал яціч, К іры ла Тураўскі). У 16— 17 ст. сац. праблемы асэнсоўваліся пад уплывам ідэй гуманізму (Ф .С кары на, М.Гусоўскі), вёўся пош ук шляхоў пераадол ен н я разладаў, насілля і войнаў, вылучы лася кан ц эп ц ы я прававога рэгуляван ня грамадскіх працэсаў. У 19 — пач.

20 ст. бел. грамадская думка засяродзілася на праблемах нац. сам авы значэння (К .К аліноўскі, Ф .Багуш эвіч, М .Багдановіч і інш .). У 1920— 80-я г. бел. Ф.с. развівалася ў межах гістарычнага матэрыялізму, аналізаваліся законы ірам адскага развіцця, катэгоры і сац. ды ялектыкі, распрацоўваліся праблемы сац. прагрэсу (К .П . Буслау, Б.Э.Бы хоўскі, Ю А.Х ары н), нац. адн осін (С .Я .Вальфсон, ХМ .Ільюш ын), с я м ’і і ш лю бу (Вальфсон, У.М Перцаў), сац. структуры грамадства (С .З.К ацэн боген), народанасельніцтва (А.А.Ракаў). Асн. кірункі сац.-філас. даследаванняў на Беларусі з 1990-х г. — аналіз узаемасувязі сац. і прыродных фактараў ў працэсе антрапасацы ягенезу (П .А .В ад ап’я наў), духоўнай культуры, структуры і ф орм грамадскай свядомасці, узаемасувязі яе структурных элементаў (1.1 .Жбанкова), сутнасці навук.-тэхн. рэвалю цы і, яе ты палагічных асаблівасцей, яе ўплыў на сац. структуру грамадсгва і духоўную культуру (Я .М .Бабосаў) і інш . Літ.: П о п п е р К. Открытое обідество н его врага: Пер. с англ. T. 1—2. М., 1992; С о р о к н н П.А. Человек. Цнвштзацня. Обіцество. М., 1992; Я г о ж. Соцнальная н культурная дннамнка: Нсслед. нзмененнй в большнх снстсмах нскусства, нсгнны. этнкн, права м обшеств. отношеннй: Пер. с англ. СПб., 2000; Ш п е н г л е р О. Закат Европы: Пер. с нем. Мн.; М., 2000; В е б e р М. Нзбранное: Образ обвдества: Пер. с нем. М., 1994; С т е п н н В.С. Эпоха перемен н сценарян будушего: Мзбр. соцнал.-фнлос. публмцмстнка. М., 1996; У я н ч П. Мдея соцмальной наукн м ее отношеняе к фнлософня: Пер. с англ. М., 1996; Т о й н б н А.Д. Постнженне мсторнн: Нзбр.: Пер. с англ. М., 2001. Т.І.Адула. ФІЛАС0ФСКАЯ АНТРАПАЛÔ Г Ы , y ш ы р о к і м с э н с е — філасофскае вучэнне аб прыродзе і сутнасці чапавека\ y в у з к і м с э н с е — кірунак y зах.еўрап. філасофіі 20 ст., прадстаўнікі якога імкнуліся аж ы ццявіць паварот ф іласофіі да антрапалагічнай тэм аты кі і сфарміраваць новую навуку пра чалавека. Асн. палаж энні і пры нцы пы Ф .а. сф армуляваны ў працах ням. ф ілосаф аў М .Ш элера «С тановіш ча ч а л ав ек а ў космасе» і Г .П леснера «Ступені арганічнага і чалавек» (абедзве 1928). Я ны зыходзілі з прьш цы повай процілегласці «жывёлы наогул» і чалавека, разглядалі чалавека як свабодную істоту, здольную вы зваліцца ад біял. патрэбнасцей, я к

носьбіта культуры і як арганізм y ш эрагу інш. арганізмаў. У трактоўку чалавечага бы цця прадстаўнікі Ф .а. паклалі розн ы я «базісныя структуры»; псіхал. (Ш элер), біял. (А-Гелен), «эксцэнтрычнай пазіцы янальнасц і» (П лесн ер), к ул ы .антрапал. (Э.Ротгакер) і інш. Пад уплы вам Ф .а. ўзніклі рэліг. (Г.Э. Генгстэнберг) і пед. (О .Ф .Больнаў) антрапалогіі; ш эраг ідэй Ф .а. развівапіся ў экзістэнцыялізме, прагматызме і структуралізме. Асновы бел. Ф.а. закладзены ў 1930-я г. (СЛ.Вальфсон, С.З.Кацэнбоген, М.М.Нікольскі і інш .). У 1960— 80-я г. праблематы ка Ф .а. значна паш ы ры лася, сфарміраваліся логіка-металалагічны (Дз.І.Шыраканаў, АЛ.Пятруш чык, Я.С.Яскевіч і інш .), гісторы ка-філас. (М А А лексю товіч, А.А.Бірала, Э.К.Дарашэвіч, У.М.Конан, І.М Душчьпжі, АС.Майхровіч і інш.), сацы ялагічн ы (Я .М .Б абосаў, М .В.Тараткевіч, С.А .ІІІавель і інш.) і культуралагічны (М .І.Крукоўскі і інш .) кірункі ў даследаванні чалавека; аналізаваліся праблемы спецыф ічны х асаблівасцей і вы значальны х ф актараў y выхаваўчым працэсе вй ўмовах навук.-тэхн. рэвалюцыі (К .П .Буслаў, Бабосаў), роля культуры і розных ф орм грамадскай свядомасці ў сацыялізацыі асобы (Т.І.Адула, І.І.Ж банкова і інш .), сямейна-ш любных адносін, маральнага і эстэт. выхавання, каш тоўнасны х арыентацый і паводзін моладзі (С .Д Л ап ц ён ак , С.П.Вінакурава і інш .), сутнасць Ф .а. як аднаго з кірункаў зах.-еўрап. думкі 20 ст. (І.І.Антановіч). 3 1990-х г. Ф .а. на Беларусі развіваецца як самаст. ды сцьш ліна; яе асн. праблемы — анталогія сучаснага чалавека, стан Ф .а. я к філас. дысцыпліны на мяжы 20— 21 ст. (Пятрушчык, Адула, A. К.М анееў, В.А.Паўлоўская і інш.), м нагам ернасць і супярэчлівасць прыроды чалавека, яго сац. якасці і шляхі іх рэалізацы і, асн. сферы жыццядзейнасці, маты вы паводзін, унутр. свет, смяротнасц ь і бессмяротнасць, знакава-сімвалічны я сістэмы чалавечай дзейнасці, ф арм іраванне новай светапогляднай парады гмы і інш. Літ:. Т е й я р д е Ш а р д е н П. Фсномен человека: Пер. с фр. М., 1987; Проблема человека в западной фнлософнн: Сб.: Пер. с англ., нем., фр. М., 1988; С е р ж а н т о в B. Ф. Человек, его прнрода н смысл бытня. Л., 1990; Сумеркн богов. М., 1990; Ба р у л н н В.С. Соцнально-фшіософская антропологмя: Обшне начала соцнал.-фнлос. антропологмн. М., 1994; A н a н ь е в Б.Г. Человек как предмет познання. М., 2000; Л е в я - С т р о с К. Структурная антропологая: Пер. с фр. М., 2001. ТЛ.Адула. Ф ІЛАС0Ф СКАЯ ЛІРЫ КА, гл. ў арт. Лірыка. Ф ІЛ А С ТЬІК Т А (Phyllosticta), род недасканалы х грыбоў сям. шаравідкавых. Больш за 500 відаў. П аш ы раны ўсюды. Н а Беларусі найб. вядомы я Ф.: грушавая (Ph.pirina), лубінавая (Ph.lupiniсоіа), яблы невая (Ph.m ali) і інш. Паразіты , узбуджальнікі хваробы раслін пераваж на сям. ружавых і бабовых.

Міцэлій галінасты, шматклетачны. Пладовыя целы (пікніды) чорныя, шарападобныя, угвараюцца на бураватых плямах. Канідыі аднаклетачныя, бясколерныя, яйцападобныя. Выходзяць наверх склееныя сліззю ў выглядзе жгута або стужкі. 3 дапамогай канідый можа адбывацца другаснае заражэнне расліны. ФІЛАТАВА Людміла Паўлаўна (н.

6.10.1935, г. Арэнбург, Расія), расійская спявачка (мецца-сапрана). Нар. арт. СССР (1983). Скончыла Л енінградскі ун-т (1958). 3 1962 салістка М ары інскага т-ра. Сярод партый: Лю баш а («Царская нявеста» М .Ры мскага-Корсакава), Марфа («Хаваншчына» М .М усаргскага), Аксіння («Ціхі Дон» І.Д зярж ынскага), Амнерыс, Азучэна («АіДа», «Трубадур» Дж. Вердзі), Камісар («Аптымістычная трагедыя» А.Холмінава).

В.М.Філатаў.

У.П.Філатаў.

ФІЛАТАЎ

Валеры й М ікалаевіч (22.11.1946, г. Нойстрэліц, Германія — 13.7.1999), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1997). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1970). Працаваў y Магілёўскім абл. т-ры драмы і камедыі імя В .Д уніна-М арцінкевіча, з 1973 y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі, з 1978 y Бел. рэсп. т-ры юнага гледача, з 1980 y Нац. акад. т-ры імя Я.Купалы. Валодаў мастацтвам прад-

В.Філятаў y ролі Дзерваеда.

стаўлення і пераўвасаблення. Ш эраг роляў вылучаліся вы разнай ф орм ай, кідкімі мастакоўскімі знаходкамі. Стварыў с ат ы р . і к а м е д ы й н ь м вобразы : y рус. т -р ы — Браўн («Трохграшовая опера» Б.Брэхта), Ж эрон т («Адзіны наследнік» Ж .Ф .Р эн ьяра), y М агілёўскім т-ры — Н есц ерка («Несцерка» В.Вольскага), y т-р ы імя Я .К упалы — С пічы ні («Тутэйшыя» Я.Купалы), Андрон («Вежа» А Д ударава і А.Ж ука). Сярод драм. роляў: y рус. т-ры — М альер («Мальер» М .Булгакава); y т-ры імя Я.Купалы — Мікола («Парог» Дударава), Сцяпан («Памінальная малітва» Р.Горы на паводле Ш оламАлейхема), Зуёк («Страсці па Аўдзею» («Кры к на хутары») У.Бутрамеева], Растанёў («Вечны Фама» Бутрамеева п аводле Ф .Дастаеўскага), a таксам а вобразы ўмоўна-сімвалічнага прадстаўлення: доктар Вангель («Ж анчына з мора» Г.Ібсена), Дарагі калега («Чароўная ноч» С.М рож ака). Ф іліграннае м айстэрства выявіў y псіхал. распрацоўцы характара'ў Івана К аламійцава («Апошнія» М .Горкага) y рус. т-ры і Дзерваеда («Радавыя» Дударава, Д зярж. прэм ія С С С Р 1985) y t -ры імя Я.К упалы . С ярод інш. роляў: y М агілёўскім т-ры — Лебедзеў («Ідыёт» паводле Д астаеўскага), Л евінсон («Разгром» паводле А .Ф адзеева); y т-ры юнага гледача — А пейка («Подых навальніцы» паводле І.М ележ а); y т-ры імя Я.Купалы — Восіп («Рэвізор» М.Гогаля), Ш часліўцаў («Лес» А.Астроўскага), Калібан («Бура» У .Ш экспіра), Т арцю ф («Тарцюф» М альера). А.А.Савіцкая. ФІЛАТАЎ Валянцін Іванавіч (12.8.1920, г. Екацярьшбург, Расія — 10.8.1979), расійскі артыст цы рка, дрэсіроўш чы к. Нар. арт. С С С Р (1969). 3 1949 выступаў з атракцы ёнам «М ядзведжы цырк», з 1975 — «Ц ырк звяроў», якія спалучалі высокае майстэрства дрэсіроўкі з элементамі розных цы ркавы х жанраў. Зняўся ў фільмах «Арэна смелых», «Міш эль і Мішутка», «Не ўсе мядзведзі спяць зімой». ф і л Ат а ў Л еа н ід А л як с ее в іч (н.

24.12.1946, Аш габат), расійскі акцёр, паэт, драматург. Нар. арт. Расіі (1996). С кончыў тэатр. вучылішча імя Б.Ш чукіна (1969). 3 1969 y Т -ры на Т аганцы , y 1985— 87 y т-ры «Сучаснік» y М аскве. Акцёр моцнага тэмпераменту пры ж орсткім сцэн. малюнку; творчая манера вы значаецца спалучэннем лірьгкі і іроніі. Сярод роляў: Ягор Іванавіч («Маці» М .Горкага), Тры горы н («Чайка» А.Чэхава), Барон і Д он Карлас, Сальеры , Скупы («М аленькія трагедыі» А.Пушкіна), Дзмітрыеў («Абмен» паводле Ю .Трыфанава), Зарубін («Пугачоў» С.Я сеніна), М айстар («М айстар і М аргарыта» паводле М .Булгакава), Гарацыо («Гамлет» У .Ш экспіра) і інш. Зняўся ў фільмах «Экіпаж», «Голас», «Поспех», «Забытая мелодыя для флейты», «Горад Зеро» і інш. Паставіў фільм «Сукіны дзеці» (1991). Яго байку «Пра Ф ядота-стральца, удалога мапайца» пасг. Д зярж . т-р лялек Беларусі (1988) і інш. т-ры . П а-

ф іл а т э л ія

389

водле яе зняты фільм «Сказ пра Ф ядота-стральца» (2002). Аўтар кніг «Вандроўны тэатр» (1990), «Тэатр Л еаніда Ф ілатава» (1996), «1 год як дзень» (2000) і інш. Дзярж. прэмія Расіі 1995. Тв.: Сукнны детя: Стнхя, переводы, пароднн, пьесы, кяносценарва. М., 1992; Оранжевый кот: Стнхн, песнн, переводы, пароднн, п’еса, сказка. М., 1997; Любовь к трем апельсннам: Сказкм, повестн, пароднн. М., 1997; Нет худа без добра. М., 1999. Літ:. В о р о н е ц к а я Т. Л.Фнлатов. М., 2002.

Ф ІЛАТАЎ Н іл Ф ёдаравіч (2.6, па інш. звестках 16.4.1847, в. Міхайлаўка П ензен ска й вобл., Расія — 8.2.1902), расійскі ўрач, адзін з заснавальнікаў педыятрыі. Д -р меды цы ны (1876), праф.

(1891). С кончыў М аскоўскі ун-т (1869). Распрацаваў пы танні, звязаны я з нерв. захворваннямі ў дзяцей. Уперш ыню апісаў ш карляты нную краснуху, інфекд. монануклеоз (1885), раннія прыкметы адру. Перш ы ў Расіі выкарыстаў сератэрапію ды ф гэры і (1894). Арганізатар перш ай станцы і для бактэрыялагічнага даследавання на ды фгэры ю .

Te:. Семнотнка м дяагностнка детскнх болезней. М., 1890; Краткяй учебнмк детскмх болезней. 12 нзд. Одесса, 1922. Літ.: Ч е р н н к о в а А.П. Н.Ф. Фнлатов / / Вопр. охраны матерннства н детства. 1972. Т. 17, № 6. Ф і л Ат АЎ Уладзімір Пятровіч (27.2.1875, в. М іхайлаўка П ензенскай вобл., Расія — 30.10.1956), расійскі і ўкраінскі вучоны ў галіне афтальмалогіі. Акад. АН У С С Р (1939), акад. АМ Н С С С Р (1944). Герой Сац. П рацы (1950). Засл. дз. нав. Украіны (1935). П лям еннік Н .Ф .Ф ілатава. С кончыў М аскоўскі ун-т (1897). 3 1911 праф. і заг. каф едры Н оварасійскага ун-та ў Адэсе (з 1921 праф. Адэскага мед. ін-та, y 1936— 56 адначасова ды рэктар Укр. НД І вочных хвароб і тканкавай тэрапіі). Працы па распрацоўцы метадаў аднаўляльнай хірургіі, праблеме перасадкі рагавіцы, лячэнні глаўкомы, трахомы і інш. пы таннях аф тальмахірургіі. Стваральнік вучэння аб біягенны х стымулятарах — аснове тканкавай тэрапіі. Дзярж. прэмія С С С Р 1941.

Te.: Нзбр. труды. T. 1—4. Кяев, 1961; Тканевая терапня. М., 1955. Літ:. П у ч к о в с к а я Н.А. В.П.Фнлатов. М„ 1969. Ф ІЛ А Т Э Л ІЯ (ад філа... + грэч. ateleia вы зваленне ад аплаты ), калекцы яніраванне і вывучэнне марак і інш. знакаў паш товай аплаты , дакументаў, звязаны х з гісторы яй пош ты. Узнікла з паяўленнем y Англіі (1840) першых наклееных паш товы х марак, якія замянілі граш овую аплату за перасылку пісем. Тэрмін «Ф.» ўвёў y 1864 ф ранц. калекцы янер Г.Эрпен. 3 1860-х г. пачалі выдавацца філатэлісты чны я каталогі і часопісы, з ’явіліся арг-цы і філатэлістаў y ЗШ А (1868), Вялікабрытаніі і Германіі (1869), Ф ранц ы і (1874), Расіі (1883). У С С С Р

390

ФІЛАФАНІЯ

y 1923 засн. Усерас. т-ва, y 1966 — Усесаю знае. Н а Беларусі Ф . зарадзілася ў пач. 20 ст. У 1920-я г. існавала Бел. аддзяленн е Усерас. т-ва філатэлістаў. У Зах. Беларусі ў 1925— 39 клубы філатэлістаў дзейнічалі ў Брэсце, Гродне, П інску, Л унінцы , Лідзе. У 1950-я г. ўзніклі клубы ў М інску, Гомелі, Орш ы, Віцебску. У 1967 створана Бел. рэсп. аддзяленне Усесаю знага т-ва філатэлістаў з адцзяленнямі ў абл. гарадах. 3 1970-х г. бел. філатэлісты ўдзельнічалі ў рэсп., усесаю зных і міжнар. выстаўках, атрымалі больш за 250 медалёў. 3 1992 дзейнічае Бел. саю з філатэлістаў. Н а Беларусі паш ы рана тэматы чнае калекцы яніраванне марак, якія маю ць дачы ненне да Беларусі («Беларусіка»). П ерш ая спроба выпуску бел. марак зроблена ў 1920 y Латвіі, вы дадзена 10 марак з надпісам «Асобны атрад. БНР». Пошты С С С Р , П ольш чы, Ф ранцы і, М анака, Ізраіля, Чы лі, М анголіі, ГДР, Чэхаславакіі, пош та ААН і некат. краін Афрыкі выдавалі маркі з бел. тэматы кай. Пасля 2-й сусв. вайны бел. эміграцы я выдала пам ятны я серыі марак, прысвечаныя ю білейным датам з гісторыі Беларусі. М аркі «беларускай пошты» вядомы ў Вялікабрыганіі. Пош та Рэспублікі Беларусь y сак. 1992 пачала вы пуск уласных паш товы х м арак з выявамі помнікаў гісторыі і культуры Беларусі, твораў мастацгва, славутых асоб Беларусі. Л.Л.Коласаў. ФІЛАФАНІЯ (ад філ... + грэч. phônê гук), калекцьм ніраванне маст., дакумент. і інш. гуказапісаў на грампласцінках, магн. стужках, кампакт-ды сках. У пач. 1960-х г. засн. М іжнар. федэрацы я аматараў гуказапісу. ФІЛАФЁЙ, рускі публіцыст 1-й пал. 16 ст., адзін з ідэолагаў іасіфлян. М анах Елеазарава манастыра ў г. Пскоў. Аўтар шматлікіх пасланняў да вял. кн. Васіля III, ц а р а Іва н а I V і ін ш . а с о б . У л іст ах да Васіля III найб. паслядоўна вы клаў канцэпцы ю «М асква — трэці Рым» (пераемнасць М асквы я к сусв. паліт. і царк. цэнтра пасля страты гэтай ролі «другім Рымам» — К анстанцінопалем і, адпаведна, улады маскоўскіх вял. князёў ад рым. і візант. імператараў, «богаабранасць» рус. народа і г.д.), якая разам з «Паданнем аб князях уладзімірскіх» пакладзена ў аснову афіц. ідэалогіі рас. самадзяржаўя. Ф ІЛ АФ 0РА (Phyllophora), род чы рвоных водарасцей. К аля 15 відаў. П аш ы раны ў халодных і ўмераных морах. Растуць на пясчана-кам яністы х, глеістых або галечных грунтах, на ракавінах малюскаў. Слаявіна пласціністая, выш. да 50 см, простая ці разгалінаваная. Пласціны лінейнай, кліна- або сэрцападобнай формы з хвалістым, зубчастым ці лопасцевым краем. У некат. відаў спарафіты развіваюцца на гаметафітах y выглядзе невял. нарасцей. Выкарыстоўваюцца

для атрымання агарападобнага рэчыва — філафарану, ёду. Харч., тэхн., кармавыя расліны. Т.М.Міхеева.

Ф . сав. разведка атры мала ад яго каштоўны я звесткі аб планах Вялікабрытан іі а д н о с н а гітл ер а ў ск а й Германіі, тайны х аперацы ях зах. спецслужб суп раць сацы ялісг. краін, сітуацыі на Б. Усходзе. Аўтар мемуараў.

Te.: Рус. пер. — Моя тайная война. М.

1989. Л і т Н а й т л м Ф. Кнм Фнлбн — супершпнон КГБ: Пер. с англ. М., 1992. А.А. Тозік. Ф ІЛ Д , Ф і л ь д (Field) Д ж он (26.7.1782, Дублін — 23.1.1837), ірландскі піяніст кампазітар, педагог; прадстаўнік т.зв. лонданскай ш колы піянізму. 3 1792 выступаў я к піяніст. 3 1802 y Расіі: кан цэртаваў, выкладаў. Яго вы кананне вы лучалася наватарствам і развітой тэхні кай. С тваральнік жанру ф п. накцюрна (каля 20). Сярод інш. твораў: 7 канцэртаў для фп. з арк.; фп. п ’есы, y т.л. 4 са наты , вары яцы і на англ. і рус. мелодыі, арыі, рамансы і інш. Сярод вучняў М .Глінка і інш. Літ:. Н я к о л а е в А. Дж.Фнлвд. 2 мзд. М., 1979.

Ф ІЛ АХ ІН 0Н Ы , група вы творны х 2-м етыл, 1,4-нафгахінону, якія валодаю ць акты ўнасцю вітаміну К. П ры сутнічаю ць ў раслінах, вядомы таксам а сінт. Ф . Найб. багатыя Ф . ш пінат, капуста, памідоры, крапіва, печань і інш.

He раствараюцца ў вадзе, добра раствараюцца ў арган. растваральніках, лёгка акісляюцца кіслародам паветра, разбураюцца на святле і пры награванні ў шчолачным асяроддзі. Прыродны Ф. — вязкі жоўты алей. У жывёл і бактэрый знойдзены менахіноны (вітамін Кг). Вітаміны групы К трапляюць y арганізм чалавека з расл. і жывёльнай ежай. Неабходны для нармалізацыі або паскарэння працэсу згусальнасці крыві, мінералізацыі касцявой тканкі і інш. Недахоп Ф. ў арганізме выклікае крывацёк. І.М. Семяненя. Ф ІЛ Б І (Philby) Кім (сапр. Гаральд Адры ян Расел; 1.1.1912, г. Амбала, Ін д ы я — 11.5.1988), адзін з найб. вы датных агентаў сав. зн еш няй разведкі, журналіст. 3 сям ’і брыт. арыстакратаў. Скончыў Кембрыджскі ун-т (1933), дзе стаў прыхільнікам сацы яліст. і камуніст. ідэй. Прадстаўнік лонданскай газ. «The Tim es («Часы») y Іспаніі ў час грамадз. вайны 1936— 39. 3 сярэдзіны 1930-х г. да 1963 супрацоўнічаў з сав. разведкай (чл. «Кембрыджскай пяцёркі»). 3 1940 адначасова супрацоўнік брыт. разведкі (М І 6), дзе спачатку працаваў y контрразведвальным падраздзяленні; з кастр.

1944 кіраўнік 9-га аддзела, з канца 1946 — бюро М І 6 y Турцы і, з 1949 прадстаўнік МІ 6 пры Ц энтр. развед. упраўленні і Ф едэральны м бю ро расследаванняў 3LLLA (адна з найб. важных І адказных пасад y брыт. разведцы ). У 1951 западозраны ў здрадзе і звольнены , але М І 6, не маю чы доказаў, і далей супрацоўнічала з ім я к са сваім агентам. Д а 1963 карэспандэнт вядучых брыт. выданняў y Бейруце (Ліван). П ад пагрозай вы кры цця і суда выехаў y С С С Р (1963), дзе і памёр. За гады дзейн асці

Ф ІЛ Д Ы Н Г , Ф і л ь д ы н г (Fielding) Генры (22.4.1707, Ш арп ем -П арк каля г. Гластанберы , В ялікабры танія — 8.10.1754), англійскі пісьменнік; най буйнейш ы прадстаўнік англ. і еўр: Асветніцгва. С кончы ў Ітанскі каледж (1727), вучыўся ў Л ейдэнскім ун-це (1728— 29), атрымаў юрьш. адукацыю ў Т эм плі (1740). Працаваў суддзёй, кіра ваў тэатрам, выдаваў часопісы. Дэбк ваў парады йнай камеды яй «Каханне ў розны х масках» (1728). Аўтар больш як 25 п ’ес, y т.л. «Палітык з кавярні, або Суддзя ў сваёй уласнай пастцы» (1730) «Дон Кіхот y Англіі» (1734), «Пасквін* (1736). У выніку пры няцця «Закона аб ліцэнзіях», скіраванага супраць Ф., вы муш аны быў закрыць уласную трупу Звярнуўся да ж анру рамана. У сац.-па літ. рамане-пам ф леце з рысамі пікарэі кі «Гісторыя ж ы цця нябожчыка Джон' тана Уайльда Вялікага» (нап. каля 1739) трады цыі сатыры Дж.Свіфга. Раман «Гісторыя прыгод Д ж озефа Эндруса яго сябра Абраама Адамса» (1742) заду м аны я к пароды я на раман «Памела» С. Рычардсана. Н аватарскай стала яго «камічная эпапея ў прозе» (т.зв. раман вял. дарогі) «Гісторыя Т ома Джонс знайдыш а» (1749, экранізавана ў 1963) y як о й чалавечы лёс паказаны на цг рокім сац. ф оне ш ляхам спалучэння ш ы рокай эпічнасці з камернасцю і лі ры чнасцю , сур’ёзнасці з мяккім інтэлектуальны м гумарам і вострай сатырай. Яго маст. манеры ўласціва «змяв ная паэтыка», перапляценне тэндэнцый асветніцкага класіцызму, барока, ракако і сенты менталізму (рысы апошняга ў рамане «Амелія», 1752). Н а бел. сцэне яго п ’есу «Выкрыты цудатворац» ставіў Брэсцкі абл. драм. т-р (1956).

Te.: Рус. пер. — Нзбр. проязв. М., Комеднн. М., 1954. Літ.: С о к о л я н с к н й М.Г. Творчество Генрн Фнлдннга. Кмев, 1975; Родже рс П. Генрн Фнльдннг: Пер. с англ. М., 198 Л е в н д о в а Н.М. Генря Фмльдннг: Бмобнблногр. указ. М., 1957. Г.В. Сініш.

Ф ІЛЕМ 0Н I БАЎКІДА, y стараж ытнагрэчаскай міфалогіі нераэлучная ш любная пара з Фрыгіі (y М. Азіі). За іх узаемную вернасць адно аднаму багі падаравалі ім доўгае жыццё і магчымасць памерці ў адзін дзень. П асля смерці Ф. і Б. ператварьшіся ў дуб і ліпу, карэнні якіх моцна перапляліся. У пераносным сэнсе Ф. і Б. — верныя, неразлучныя муж і жонка. ФІЛЁНГА (ад ням. Fullung літар. — напаўненне) y а р х і т э к т у р ы , 1) квадратнае або прамавугольнае поле сцяны , пілястры, столі, скляпення і інш ., абведзенае рамкай. Н айчасцей яе рабілі з таго ж матэрыялу, ш то і сцяну; дэкары равалі скульпт. ці ж ы вапісны м арнаментам, геральдычнымі выявамі, ф ак турнай ці колернай тынкоўкай. 2) Т он кая дошка або ф анера, якая ўстаўляецца ў дзвярную раму і абрамляецца накладным прафіляваны м бруском. Т акія дзверы наз. філянговымі. У Зах. Еўропе Ф. вядомы ў архітэктуры стыляў рэнесансу, барока. На Беларусі ў 17— 20 ст. ш ы рока ўжывалася для аздаблення сцен фасадаў і інтэр’ераў культавых і палацавых будынкоў. Пашырана таксама ў арх. дэкоры жылых і грамадскіх будынкаў 1950-х г.

Філёнга ў афармленні партала Успенскага сабора манастыра ў вёсцы Жыровічы Слонімскага раёна Гродзенскай вобл.

Ф ІЛ ІГ Р А Н А Л 0 Г ІЯ (ад філігрань + ...логія), галіна палеаграфіі, якая вывучае вадзяны я зн акі — філіграні і фабры чн ы я ш тэмпелі н а паперы для вы значэнн я сапраўднасці гіст. дакументаў і іх датавання.

Ф ІЛ ІМ О Н АЎ

___________ 3 9 1

весці іх да шпіталя. Ф . завёў карнікаў y непраходнае балота, адкуль многія т ак і не выбраліся, a яго забілі. П ом нік Ф . y г.п. Дзятлава (скулыгг. А.І. Саляты цкі).

А.А.Філімонаў.

Да арт. Філігрань. Залатое ўпрыгожанне адзення. Кветка лотаса. Сярэдняя Азія. 13— 14 ст. Ф ІЛ ІГ Р А н Ь (італьян. filigrana ад лац. filum н ітка+ granum зерне), 1) с к а н ь , від ю велірнай тэхнікі; ювелірны вы раб з тонкага залатога, сярэбранага ці меднага дроту. Бывае ажурная і ф онавая (напайная). Ажурная Ф . (плоская і аб ’ёмная) складаецца са спаяны х паміж сабой драцяны х элементаў; ф онавая бывае глухая (напайван не ўзору на ліставы метал) і прасечная (вы сячэнне ці вы пілоўванне ф ону пасля пры пайвання ўзору). Часта спалучаецца з чаканкай, зярненнем , эмалямі. Вядома са стараж ы тнасці ў краінах Усходу, Еўропы, С ярэдняй Азіі, y Расіі з 12 ст. Н а Беларусі тэхніка Ф . вядома з 11— 13 ст. (вы раб лунніц, колтаў, пярсцёнкаў, бранзалетаў, скроневых кольцаў і інш .). П аш ы ры лася ў 16— 18 сг. У 17 ст. бел. м ай стры працавалі ў С ярэбранай і Аружэйнай палатах М аскоўскага К рам ля, дзе ў тэхніцы Ф . выраблялі царк. начы нне, посуд, ювелірныя ўпрыгожанні. У тэхніцы Ф . вядомы вырабы В. Калістратава, А .Карніенкі, Ю. Л ю бімава, Р. Н авіцкага, Г. Н аркевіча і інш. майстроў ф -к маст. вырабаў. 2) Н акладны я метал. аздобы пераплёту кнігі. 3) Т ое, ш то вадзяныя знакі. Я.М. Сахута. Ф ІЛ ІД 0 В ІЧ Іосіф Ю р’евіч (1874, в. Ш арш ні Д зятлаўскага р-н а Гродзенскай вобл. — снеж. 1942), удзельнік партыз. руху на тэр. Дзятлаўскага р-н а, герой Вял. Айч. вайны. 3 вясны 1942 разам з сынам Іванам быў правадніком і сувязны м першых партыз. груп. Восенню дапамог парты занам абсталяваць ш піталь на востраве сярод незамярзаю чага балота, куды разам з сы нам па вядомай толькі ім пераправе дастаўлялі параненых, медыкаменты і прадукты харчавання. 16.12.1942 карнікі пад пагрозай расстрэлу ўсёй сям ’і запатрабавалі ад-

«Ф ІЛ ІК І Э Т Э РЫ Я » («Philikë Hetaireia» «Сяброўскае таварыства»), агульнагрэчаская тайная арг-цы я ў 1814— 21, якая змагалася за вызваленне Грэцыі ад тур. няволі. Засн. грэч. перасяленцамі ў Адэсе (з 1818 цэнтр y Стамбуле); арган ізац . структура ш м ат y чы м за п а зы чана ў карбанарыяў і масонства. Д зейнічала ў Грэцыі і інш. месцах А сманскай імперыі, Рас. імперыі (П ры чарнам ор’е, Бесарабія), Зах. Еўропы, дзе бы ло грэч. насельніцтва і калоніі. Аб’ядноўвала рамеснікаў, гандл. буржуазію, інтэлігенцы ю , ч. духавенства і гандл.-ф ін. арыстакратыі (фанарыётаў), правадыроў клефтаў і арматолаў (грэч. стражнікаў на тур. службе). 3 1820 кіраўнік «Ф.Э.» — кн. A.Іпсіланці. « ф .Э > ў асн. падрыхтавала Грэчаскую нацыянальнавызваленчую рэвалюцыю 1821— 2 9 і з яе пачаткам спы ніла існаванне. Ф 1Л ІМ 0Н А В А Любоў Аляксандраўна (н. 12.10.1948, М інск), бел. пісьменніца. Д ачка А.А.Філімонава. Скончы ла Літ. ін-т ім я М .Горкага ў М аскве (1971). У 1972— 84 працавала ў выд-ве «М астацкая літаратура», на Бел. тэлебачанні. 3 1996 займ аецца вы давецкай дзейнасцю . Друкуецца з 1967 (вершы на рус. мове).

3 1972 піш а па-беларуску. У паэт. зб-ках «Стазвоны» (1974), «Гучныя фарбы» (1978), «Імправізацыя» (1988) лірычныя пераж ы ванні і элегічны роздум пра чалавека, прыроду, грамадства і іх узаемазалеж насць. У кн. апавяданняў «Пад шолах ветразяў» (1981) арган. спалучэнне лірызму і гумару. Перакладае на бел. і рус. мову творы англ., груз., польскіх, туркм., ф ранц. пісьменнікаў. Укладальнік і адзін з перакладчыкаў анталогіі дзіц ячай туркм. л-ры «Кветкі Каракумаў» (1990). Ф ІЛ ІМ 0 Н А Ў Аляксацдр Андрэевіч (н.

9.5.1918, в. Кучын К армянскага р-на Гомельскай вобл.), бел. гісторык. Герой Сав. Саю за (1945). Д -р гіст. н. (1969), праф. (1970). Скончыў Арлоўскае танк. вучылішча (1942), БДУ (1949). У Вял. Айч. вайну з 1943 на Сцяпным, 1-м і 2-м Укр. франтах. Удзельнік вы звалення У краіны, Чэхаславакіі. Т анк. рота на

392

ф іл ім о н а ў

чале са ст. лейт. Ф . вы значы лася 16— 18.4.1945 y баях y прыгарадзе Берліна, дзе адбіла 10 атак, зніш чы ла 12 танкаў і самаходных гармат, 11 палявых гармат, 20 грузавых аўтамаш ын, 35 кулямётных кропак, ш мат ж ывой сілы ворага. 3 1947 на вы кладчы цкай рабоце, з 1969 y Ін-це гісторыі АН Беларусі, y 1975— 91 y Ін -ц е гісторыі партыі пры Ц К К П Б . Распрацоўвае праблемы гісторыі БС С Р, Вял. Айч. вайны , нац. адносін, агр. пы танн яў і інш. Адзін з аўтараў і чл. рэдкалегіі кн. «Гісторыя Беларускай ССР» (т. 5, 1975), «Усенародная барацьба на Беларусі супраць ням ецка-ф аш ы сцкіх захопнікаў y гады Вялікай А йчыннай вайны» (кн. 2, 1984). Тв.: Укрепленме союза рабочего класса н трудяідегося крестьянства в пернод развернутого строятельства соцналязма (1929—1936 іт.). Мн., 1968; Главная смла н опора Советской властн. 2 нзд. М., 1982; Партязанскяй фронт в годы Велякой Отечественной войны. Мн„ 1993. Ф ІЛ ІМ 0 Н А Ў Віктар М ікалаевіч (13.10.1938, с. Сушкі Разанскай вобл., Расія — 23.4.1998), бел. мастак. С кончыў М аскоўскае вы ш эйш ае маст.-прамысл. вучылішча (1963). Працаваў y галіне паліт. плаката, маст. афармлення музеяў, пры кладной і кніж най графікі. Аўтар плакатаў «3 высокай узнагародай вас, дарагія мінчане» (1970), «Квітней, родн ая Беларусь» (1978), «Боль зямлі маёй» (1980), «Спыніцеся!» (1985). Распрацаваў праекты маст. афармлення залаў Літ. музея Я .К оласа ў М інску (1967), Гісторыка-этнагр. музея ў г. К л ец к М інскай вобл. (1979), Музея сав.-п ольскай баявой садружнасці ў в. Л ен ін а Горацкага р-н а Магілёўскай вобл. БЛ.Крзпак. Ф ІЛ ІМ 0 Н А Ў Сяргей Дзмітрыевіч (н.

14.4.1937, г. М анчагорск М урманскай вобл., Расія), бел. архітэктар. Канд. архітэктуры (1971). С кончыў БПІ (1960). П рацаваў y ін-це «Белдзяржпраект» (у 1960— 73 і 1988— 94 кіраўнік майстэрні). 3 1973 выкладаў y БП А (да 1983 заг. каф едры , y 1996— 98 праф.). Асн. работы: актавая зала Бел. с.-г. акадэміі ў г. Горкі М агілёўскай вобл. (1962), спарт. ком плекс «Дынама» на Камсамольскім воз. (1978, 1-я чарга; зала маст. гімнасты кі, 1996) y М інску, гасцініца «Гарызонт» y г. Баранавічы Брэсцкай вобл.

(1980). У сааўт. вы канаў праекты Мінскага палаца спорту (1963— 66), Палаца культуры ў г. С алігорск М інскай вобл.

(1965— 68), спарт. комплексу ДАІ па вул. С ямаш кі (1994— 2000), гандл.-выставачнага комплексу «Аквабел» (1996— 98) y М інску; палацаў спорту ў рас. гарадах Ч элябінск (1967) і Валгаград (1974). Даследуе праблемы архітэктуры ш матмэтавы х відовіш чных і спарт. збудаванняў. 3 1998 жыве за мяжой. Тв.: Архнтектура уняверсальных зрелншноспортнвных залов. Мн., 1980; Архнтектура обіцественных зданяй Белорусснн. Мн., 1985.

Ф ІЛ IM Ô НАЎСКАЯ ІІД Ц К А традыцыйны рускі нар. маст. промысел глінянай цацкі з цэнтрам y в. Ф ілімонава Адоеўскага р-н а Т ульскай вобл. Час заснаван ня невядомы , паш ы раны з сярэдзіны 19 ст. У пач. 20 ст. выраблялі разм ал яван ы я цацкі (пераважна свісцёлкі) y выглядзе фігурак жывёл, упры гожаны х геам. арнаментам. У 1950-я г. цацкі выраблялі па заказах Маст. фонду Расіі. У 1967 y Ф ілімонаве арганізавана м ай стэрня. Найб. папулярны я матывы:

торыі рускай мовы да XIV ст.» (1940) і «Лексіка рускай літаратурнай мовы старажытнакіеўскай эпохі» (1949) даў апісанне лексікі стараж.-рус. мовы як зыходнага этапу ў гісторыі слоўнікавага складу сучасных усх.-слав. моў. Гал. рэдактар «Слоўніка рускіх народны х гаворак» (вып. 1— 23, апубл. 1965— 87), час. «Вопросы языкознання» (1971— 82). Літ:. Ф.П.Фшшн. М., 1978; Б о г а т о в а Г.А., Н в а н о в В.В. Ф.П.Фялнн (1908— 1982) / / Нзв. AH СССР. Сер. лнт. н яз. 1982. № 5. А.І. Жураўскі.

Філімонаўскія цацкі 1 9 7 0 -я г.

«Вершнік», «С ялянка», «К арміліца», «Жаніх і нявеста» і інш . Т радыц. Ф .ц. вырабляюць з пласты чнай пры роднай сіне-чорнай гліны, якая пры абпальванні набывае белы колер. Ц ацкі размалёўваю ць анілінавымі ф арбам і, разведзены мі на яйках; геам. арнам ент складаецца з палосак, салярны х знакаў, бардзюраў. Ф ІЛ ІН Ф ядот Пятровіч (7.3.1908, в. С еліна Дубенскага р-н а Тульскай вобл., Расія — 5.5.1982), рускі м овазнавец. Ч л.-кар. AH С С С Р (1962), д -р філал. н.

(1947), праф. (1948). Ганаровы д -р Ягелонскага ун-та ў К ракаве (1976), інш. замеж ных ун-таў. С кончы ў М аскоўскі пед. ін-т (1931). 3 1964 ды рэктар Ін-та мовазнаўства, y 1968— 82 Ін -та рус. м овы AH СССР. Адзін з укладальнікаў і старш ы ня рэдкалегіі «Слоўніка сучаснай рускай літаратурнай мовы» (т. 1— 17, 1948— 65; Л енінская прэм ія 1970). Даследаваў пы танні гіст. лексікалогіі, лексікаграфіі, нармалізацы і і культуры рус. мовы, этнагенезу славян, ды ялекталогіі і лінгвісты чнай геаграфіі, агульнага мовазнаўства і сацы ялінгвісты кі. У яго працах ш мат м атэры ялаў па гісторыі бел. мовы. У кн. «П аходжанне рускай, украінскай і беларускай моў» (1972) рэканструяваў і апісаў стараж. ды ял ектны я адрозненні, якія абумовілі ў далейш ы м асаблівасці розных усх.-слав. моў; некат. стараж.-рус. лексічны я ды ялекты змы , ш то захаваліся ў бел. мове. Некат. пытанні гісторыі бел. літ. мовы закрануты ў кн. «Вытокі і лёсы рускай літаратурнай мовы» (1981). У сваіх даследаваннях вы карыстоўваў п рады бел. даследчыкаў. У манаграф іях «Н ары с гіс-

Ф ІЛ <П (Philiре) Ж эрар (4.12.1922, г. К ан, Ф ранц ы я — 25.11.1959), французскі акцёр. 3 1942 y т-ры , y т.л. ў Нац. нар. т-ры пад кіраўніцтвам Ж.Вілара. 3 1943 здымаўся ў кіно. Яго м асташ ва адметнае гераічны м пафасам y спалучэнні з рамант. меланхоліяй, тэмпераментам і пачуццём гумару. Зняўся ў фільмах «Ідыёт» (1946), «Пармскі манастыр» (1947), «Прыгажосць д ’ябла» (1950), «Ж ульета, ці Ключ да сноў» (1951), «Н ачны я прыгажуні», «Фанфан-Цюльпан» (абодва 1952) і інш. Псіхал. складаны я вобразы стварыў y фільмах «Спадар Рыпуа» (1954), «М онпарнас, 19» (1957), «Гулец» (1958). Паставіў фільм «Прыгоды Ты ля Уленшпігеля» (1957). Ф ІЛ ІП II (Felipe; 21.5.1527, г. Вальядалід, Іспанія — 13.9.1598), кароль Іспаніі [1556— 98], 3 ды насты і Габсбургаў. Прастол заняў пасля адрачэння свайго бацькі Карла V і падзелу імперыі, паводле якога атрымаў Іспанію , Сіцылій абедзвюх Каралеўства, Нідэрлавды, Ф р ан ш -К ан тэ, М ілан, уладанні ў Амеры цы і Афрыцы. Садзейнічаў умацаванню абсалютызму, быў фанатьнным пры хільнікам каталіцызму (падтрымліваў інквЬіцыю, праследаваў ератыкоў і марыскаў); для вядзення бясконцых войнаў павялічваў падаткі, y т.л. алькабалу. У вы ніку разгрому ф ранц. войск y бітве каля С ен-К ан тэна (1557) заключы ў з ф ранц. каралём выгадны для Іспаніі мір, які завярш ы ў італьянскія войны 1494— 1559. У 1571 узначаліў «Свяш чэнную лігу», створаную шэрагам дзярж аў для барацьбы з туркамі. У 1581 далучыў да сваіх уладанняў Партугапію. Вёў войны з Англіяй (ісп. *Неперамож-

ная армада» ў 1588 пацярпела параж энне) і Францыяй (у 1595 ісп. войскі разбіты Генрыхам Наварскім каля Ф ан тэн Франсэз). ФІЛІП II А ў г у с т (Philippe Auguste; 21.8.1165, Парыж — 14.7.1223), кароль Францыі (1180— 1223]. 3 ды насты і Капетынгаў. У 1189— 92 адзін з кіраўнікоў 3-га крыжовага паходу (гл. Крыжовыя паходы). Каб пашырыць свае ўладанні, выкарыстоўваў шлюбы; за скасаванне другога шлюбу (з дацкай пры ндэсай) y 1200 адлучаны ад царквы папам Інакен ціем III. Праводзіў палітыку цэнтралізацыі дзяржавы. У 1202— 04 адваяваў y англ. караля Іаана Беззямельнага Н армандыю, Анжу, М ен, Турэнь, большую ч. Пуату. Пры ім пачалося далучэнне да каралеўскіх уладанняў абласцей Паўд. Францыі. Правёў шэраг адм. і фін. рэформ: стварыў новыя тэр.-адм. акругі, Каралеўскі савет і інш. ФІЛ/П IV П р ы г о ж ы (Philippe le Bel; 1268, г. Ф антэнбло, Ф ранц ы я — 29.11.1314), кароль Ф ранцыі [1285— 1314], 3 дынастыі Капетынгаў. Унук Людовіка IX Святога. Кароль Н авары з 1284. Далучьіў да каралеўскага дамена Ангумуа (1308), Ліёнэ (1312). Ваяваў з Англіяй за Гіень (занята ф ранц. войскамі ў 1294, вернута Англіі ў 1300). У 1300 захапіў Фландрыю, што выклікала паўстанне фландрыйскіх гарадоў (гл. «Бругская ютрань»), Для вядзення войнаў выкарыстоўваў экстраардынарныя падаткі: прымусовыя пазыкі, пераш тампоўку манет (атрымаў мянуш ку «фальшываманетчьпс»); y 1306 выгнаў з каралеўства яўрэяў і канфіскаваў іх маёмасць; абклаў падаткамі духавенства, што выклікала канфлікт (1296— 1303) з папам Баніфацыем VIII, y якім Ф . IV стаў перамождам (гл. Авіньёнскае паяаненне папаў). Ліквідаваў ордэн тампліераў, канфіскаваў іх маёмасць, дамогся скасавання ордэна папам (1312). Склікаў першьм Генеральныя штаты (1302).

(1969). 3 1969 y Ін-це фізікі Н ац. АН (з 1993 гал. навук. супрацоўнік). Навук. працы па опты цы , акустыцы, ф отаакусты цы , гісгорыі бел. мастацгва. Устанавіў асаблівасці адбіцця і пералам лення эл.-м агн. хваль н а межах анізатропны х асяроддзяў, новы від кан ічнай рэф ракцыі апты чны х і акустычных хваль y асяроддзях з натуральнай ці вы м уш анай гіратрапіяй. П рапанаваў новы я метады даследавання анізатропны х, слаістых і слаіста-анізатропных паглынальных асяроддзяў. Тв:. Отраженне н преломленне света прозрачнымн крнсталламн. Мн., 1976 (разам з Ф.І.Фёдаравым); Достяженяя фмзяческой оптякн в Белорусснн. Мн., 1979 (разам з Б.В.Бокуцем); Расшеппенве пучка прн полном отраженнм, обусловленное ограннченностью среды (разам з М.М.Пунько) / / Пнсьма в ЖЭТФ. 1984. Т. 39, вып. 1; Скульптура / / Гісторыя беларускага мастацтва. Мн., 1988. Т.2. Ф ІЛ ІП А Ў Пётр Паўлавіч (н. 18.1.1920, в. Патаронаўка К лімавіцкага р -н а М агілёўскай вобл.), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1967). С кончы ў акцёрскую студьпо пры т-ры імя А .П уш кіна ў Д анбасе (1940). 3 1946 працаваў y т-рах С С С Р. 3 1961 y Гродзенскім, y 1968— 75 y Гомельскім абл. драм. т-рах. С твораны я ім вобразы вы значаю цца п ераканальнасцю , абаяльнасцю і тэм перам ентам: y Гродзенскім т-ры — Я раш («Сэрца на далоні» паводле І.Ш ам якіна), Л яскавец («Першы ўрок» К.Губарэвіча), Чаркун («Варвары» М .Горкага), Д зярж авін («Сябры і гады» Л .Зоры на); y Гомельскім т-ры — Каравай («Таблетку пад язык» А .М акаёнка), С карапад («Усяго адно жыццё» А .М аўзона), Чабуты кін («Тры сястры» А.Чэхава), акадэмік Карэеў («Залатая карэта» Л .Л явонава) і ІНШ. Н.ІАльпяровіч.

.ФІЛІП М 0 Р Ы С К 0 М П А Н ІЗ IHK .»

(Philip Morris Companies Inc.), найбуйнейшая карпарацыя ЗШ А па вырабе спажывецкіх тавараў. Займае 1-е месца ў свейе ў тытунёвай індустрыі, 2-е — y прадуктовай, 3-е па вытв-сці піва, лідзіруе ў вытв-сці фасаваных прадуктаў. Засн. ў 1919. Ш таб-кватэра ў Н ью -Й орку. Уключае тыгунёвыя падраздзяленні — амерыканскае («Філіп Морыс ЗША») і міжнар. («Ф іліп М оры с Інтэрнэшнл Інк>); кампаніі — па вытв-сці прадуктаў харчавання і напіткаў («Крафг Фудз Інк.»), па вытв-сці піва («Мілер Брэвінг Компані»); фін. карпарацы ю («Філіп Морыс Кэпітал Карпарэйш н»). Прадпрыемствы амаль y 200 краінах свету, y вытв-сці занята 175 тыс. чал.

(2001). На Беларусі прадстаўніцтва ты тунёвай кампаніі з 1995. М.Б.Жукава.

Ф ІЛ ІП А Ў Раман Сяргеевіч (24.1.1936, г. Сімферопаль, У краіна — 18.2.1992), бел. і расійскі акцёр. Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў тэатр. вучыліш ча імя М .Ш чэпкіна ў М аскве (1957). П рацаваў y т-рах М асквы , y т.л. з 1970 y М алы м т-ры . У 1962— 70 y Бел. т-ры імя Я .К упалы. Выканаўца драм. і характарны х роляў. Ствараў глы бока псіхал. і м аш табны я вобразы , адметныя вы разны м пёіхалагізмам, яркасцю дэталей. 3 леп ш ых роляў y т-ры імя Я.Купалы : Яраш («Сэрца на далоні» паводле І.Ш а м ж іна), Андрэй Бялугін («Андрэй Бялугін» А Л строўскага і М .Салаўёва), Астраў («Дзядзька Ваня» А Л эхава), Лапатухін («У мяцеліду» Л .Л явонава), С ацін («На дне» М .Горкага), Платаў («Сябры і гадь'і» Л .Зоры на), К ароль («К анец— справе вянец» У .Ш экспіра), Джэсі М ахоні («Ш то той салдат, ш то гэты» Б.Брэхта). Зняўся ў тэлеспектаклі «Крах» (прэмія М іжнар. фесты валю тэлевіз. спектакляў y Варне, 1969), кінафільмах «Па Русі», «Дзікае паляванне караля Сгаха» і інш. Б.І.Бур’ян.

ФВЙПАЎ Валерый Вікгаравіч (н.

26.5.1946, г. Брэст), бел. ф ізік-тэарэты к. Д-р фіз.-матэм. н. (1991). С кончы ў БДУ

Ф ІЛ ІП А Ў Уладзімір Іванавіч (12.12.1911, в. Стараселле Ш клоўскага р -н а М агілёўскай вобл. — 15.3.1995), генераллейтэнант (1963). Засл. работнік культу-

ф іл іп ін ы

393

ры РС Ф С Р (1968). С кончыў Аб’яднаную бел. ваен. школу імя Ц ВК Б С С Р (1932), Л енінградскі ін-т фізкультуры (I960). У Чырв. Арміі з 1929. Удзельнік сав.-ф інл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., Паўд.-Зах., Закаўказскім, П аўн.-К аўказскім, 1-м і 2-м Прыбалт. франтах: камандзір танк. батальёна, нам. камандзіра, камандзір брыгады, камандуючы бранятанк. і механіз. войскамі арміі. Пасля вайны да 1962 y Сав. Арміі, да 1970 старш ыня спарт. к-та М ін-ва абароны СССР. Ф ІЛ ІП Ё Н К А А ляксей А панасавіч (3.4.1925, в. Бабічы Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. — 21.8.1957), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1943 на 1-м, 2-м і 3-м Бел. франтах. К улямётчы к стралк. роты яфрэйтар Ф . вы значы ўся ў 1944 y баях пад Рагачовам , y 1945 ва Усх. Прусіі. П асля вайны на гасп. рабоце. Ф ІЛ ІП ІК А (грэч. philippika ад імя македон скага цара Ф іліпа II, супраць якога выступаў з прамовамі стараж .-грэч. аратар і правадыр аф інскай дэмакраты і Д эмасфен), y пераносны м сэнсе — гнеўная вьпфы вальная прамова супраць Ka­ ro -, чаго-небудзь. Ф ІЛ ІП ІН С К І Ж 0 Л А Б , глыбакаводны ж олаб y Ціхім ак. кдля падножжа ўсх. схілаў Ф іліпінскіх а-воў. Ц ягнецца на 1330 км ад паўд. ч. в-ва Лусон да в-ва Хальмахера. С ярэдняя ш ыр. 65 км. Глыб. д а 10 265 м. Схілы з боку астраўн ой дугі больш стромкія, чым з боку акіяна. Д н о — плоская раўніна. Ф ІЛ ІІЙ Н С К ІЯ АСТРАВЬІ, архіпелаг y зах. ч. Ціхага ак. Н а Ф .а. дзяржава Філіпіны. Ф ІЛ ІП ІН Ы (тагальскае Pilipinas, англ.

Philippines), Р э с п у б л і к а Філіп і н ы (тагальскае Republika nq Pilipinas, англ. Republic o f Philippines), дзярж ава ў Паўд.-Усх. Азіі, y зах. ч. Ціхага ак., на Ф іліпінскіх а-вах. У складзе Ф. больш за 7,1 тыс. астравоў, y т.л. 11 буйных (96% тэр.) — Л усон, М інданао, Самар, Н еграс, П алаван, П анай, М іцдора, Л ейтэ, Себу, Бахоль, Масбатэ; некат. астравы акруж аю ць каралавыя рыфы. Пл.

300 тыс. км 2. Нас. 81 160 т а с . чал. (2000). Афіц. мовы — тагальская і англійская. Сталіца — г. Маніла. П адзяляецца на 73 правінцы і. Нац. свята — Д зень незалеж насці (12 чэрв.). Дзяржаўны лад. Ф. — рэспубліка. Д зейнічае канстытуцыя 1987. Кіраўнік дзярж авы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца на 6 гадоў. Вышэйшы заканад. орган — двухпалатны кангрэс, складаецца з сената (24 месцы) і палаты прадстаўнікоў (не больш як 250 месцаў; 200 дэпутатаў вы біраю цца, 50 назначаю цца прэзідэнтам ад паліт. партый і грамадскіх арг-цы й). С енатары выбіраю цца на 6 гадоў ( не больш я к 2 тэрміны запар),

394

ФІЛІПІНЫ

члены палаты прадстаўнікоў — на 3 гады (не больш я к 3 тэрміны запар). Выканаўчы орган — кабінет міністраў на чале з прэзідэнтам. Прырода. Берагавая лінія большасці астравоў м оцна парэзана. Уздоўж усх. ўзбярэж жа цягнецца Філіпінскі жолаб. Паверхня астравоў пераваж на гарыстая, сярэдняя выш. 500— 1500 м, найб. 2954 м (вулкан Апа на в-ве М інданао). Раўніны займ аю ць міжгорныя катлавіны і вузкія ўзбярэж ны я палосы. Больш за 10 дзею чы х і ш мат патухлых вулканаў. Часты я землетрасенні. К арысны я вы капні: ж ал., медны я, цы нкавы я, нікелевы я руды, храміты, ргуць, золата, серабро, малібдэн, кадмій, кам. вугаль, наф та, азбест. Клімат трапічны і субэкватары яльны , мусонны. С ярэднямесячны я т-ры 24— 28 °С, y rapax да 19 °С. Ападкаў на зах. схілах д а 3000— 4000 мм, на ўсх. падветраных — менш за 1000 мм за год. Частыя тайфуны . Рэкі кароткія, парожыстыя, гал. — К агаян (на в-ве Лусон), Агусан (на в-ве М інданао). Ш мат азёр. Глебы пераваж на горны я, латэры тны я, паш ы раны чы рвонакарычневьм. Каля 46% тэр. пад лесам; на У і ў гарах — вечназялёны я трапічны я лясы з каш тоўнымі пародамі дрэў, на 3 — лістападныя. Ш м ат эндэмічны х відаў. Н а ўзбярэжжы м ангравы я зараснікі. 3 жьівёл характэрны макакі, даўгапят, яшчаркі; каля 450 відаў птуш ак, y т.л. какаду, сметнікавы я куры, гарпіямалпаед. Нац. паркі (М аён-В олькана, К анлаон, Маўнт-Апа і інш .), ф ауністы чны я рэзерваты, лясны я заказнікі. Насельніцтва Больш за 100 народаў і народнасцей, y т.л. вісая (41%), тагалы (21%), ілокі (12%), мора (7%), кітайцы (1,5%) і інш. Насельніцтва размаўляе больш як на 70 мовах і ды ялектах, якія належ аць да аўстранезійскай моўнай сям ’і. Больш асць вернікаў — католікі (83%); пратэстанты — 9%, мусульмане — 5%, будысты — 3% С ярэдняя ш чы л ьн . 271 чал. на 1 км , н ай б . на а -в а х Себу, Л ейтэ, Л усон, Н еграс, П анай, Бахоль. С ярэднегадавы натуральны пры рост 2,2%. У гарадах жыве 58% насельніцгва. Найб. гарады (тыс. ж., 1995): М аніла (10 870), К есан-С іці (1989), Д авао (850), К алаокан (780), Себу (610), Замбаанга (450). У сельскай гаспадарцы занята 40% эканам ічна акты ўнага насельніцтва, y прам -сц і 10%, y буд-ве 6%, y сферы паслуг 41%. ГІсторыя. Ф. насялялі плямёны аўстралоіднай расы, y 2-м тыс. да н.э. іх адцяснілі ў горныя раёны паўднёвамангалоідны я народы. У 1521 Ф . наведала ісп. экспеды цы я Ф .Магелана, як і загінуў y сутычцы з жыхарамі в-ва М актан. У 1565 з пры бы цця флоту М Л Л е г а с п і пачалося ісп. заваяванне Ф . Д а канца 16 ст. іспанцы падпарадкавалі большую ч. краіны , акрамя ісламізаванага ў 14— 15 ст. насельніцтва, якое захавала на Пд незалеж насць да 19 ст. У хуткім часе больш асць філіпінцаў хры сціянізавана.

Г ер б і с ц я г

Філіпін.

На Ф . усталявалася сістэма кіравання н а ўзор ісп. калоній y А мерыцы. 3 17 ст. іспанцы ізалявалі краіну ад зн еш н яга свету. Выхад з ізаляцы і ў пач. 19 ст. спрыяў уздыму гаспадаркі Ф . і мясц. культ.-асв. руху (гал. яго прадстаўнік Х .Р ы саль). У 1892 за сн . т а й н а я п а трыят. арг-цы я К аціпунан (кіраўнік A .Баніфасіо), як ая ўзначаліла нац. паўстанне 1896— 97. У час іспана-амеры-

канскай вайны 1898 на Ф . высадзіліся войскі ЗШ А , 12.6.1898 абвеш чана незалеж ная Ф іліпінская Рэспубліка на чале з Э .Агінальда. У выніку амерыкана-філіпінскай вайны 1899— 1901 Ф . сталі калоніяй ЗШ А . У 1916 угвораны Заканад. сход Ф ., a паводле закона і канстытуцыі 1934 y 1935 утвораны аўт. ўрад на чале з прэзідэнтам М Л . Кесанам. У 1941—42 Ф . акупіравалі яп. войскі. У 1942—44 на в-ве Лусон узбр. барацьбу супраць захопнікаў вяла партыз. армія Хукбалахап. У канцы 1944 — пач. 1945 туг адбыліся ж орсгкія баі паміж амер. і яп. войскамі.

4.7.1946 абвеш чана незалеж насць Ф. У 1965 прэзідэнтам краіны абраны Ф.Маркас, які ў 1972 увёў надзвы чайнае становіш ча (ца 1981) і замацаваў свае вял. паўнамоцтвы . Дыктатура прэзідэнта і карупцы я сярод яго паплечнікаў прывялі да нар. выступленняў y лют. 1986, рэж ы м М аркаса быў скінуты. Урад прэзідэнта К.Акіна правёў дэмакратызацыю паліт. ж ыцця. Але ён і ўрад прэзідэнта М .Рам аса (1992— 98) не здолелі рэфарм аваць эканоміку Ф . Нягледзячы на м ір н ае п а га д н ен н е 1996 з мусульм. арг-цыямі, радыкальныя ісламісцкія групоўкі на ГІд Ф . працягваюць узбр. барацьбу супраць урада. Эканам. рэформы на Ф . вядуцца і пасля выбрання ў сгудз.

2001 прэзідэнтам краіны Г.МакапагалАраё. Ф. — чл. ААН (з 1945), Асацьіяцыі дзярж аў Паўд.-Усх. Азіі. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь усталяваны ў маі 1996. Дзейнічаюць Ліберальная партыя, Партыя нацы яналістаў, Барацьба за філіпінскую дэмакраты ю . Гаспадарка. Ф . — аграрна-індустр. , краіна. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 1998 склаў 270,5 млрд. дол. (3,5 тыс. дол. н а 1 чал.). Аснова эканомікі — сельская г а с п а д а р к а , y якой ствараецца каля 20% ВУП і каля палавіны кош ту экспарту. Зям ля належыць пераваж на буйным памеш чы кам і плантатарам. Пад ворывам і шматгадовымі насадж энням і 19% тэр.; асн. плошчы на а-вах Л усон, Себу, П анай, Неграс, Бахоль, М інданао. Пераважае раслінавод- ! ства. Глебы ўрадлівыя. Кліматычныя ўмовы дазваляю ць збіраць па 2— 3 урадж аі за год. Н а экспарг вырошчваюць какосы , абаку (адно з першых месц y свеце па вы тв-сці і экспарце копры і м анільскай пянькі), цукр. трыснёг, тытунь, арахіс, анан асы , бананы , манга; на ўнутр. патрэбы — рыс (пл. 3,2 млн. га, збор 8,6 млн. т), кукурузу (2,4 млн. га, 3,8 млн. т), батат, м аніёк, агародніну, каву, какава. Ёсць насаджэнні каўчуканосаў. Гадуюць (млн. галоў, 1997) свіней (10,4), к о з (6,8), буйвалаў (3), буйн. par. жывёлу (2,4), курэй (137,7). Рыбалоўства — важ ная галіна гаспадаркі. Больш ую ч. спаж ываемых бялкоў філіпінцы атры мліваю ць з морапрадуктаў. Улоў рыбы ў 1999 склаў 2,14 млн. т. П ромы сел жэмчугу. Нарыхтоўка высакаякасны х гатункаў драўніны (пераважна н а экспарт), дубільнай кары, каўчуку, гутаперчы, воску, фарбавальнага дрэва, ратангавай пальмы. Аснова п р а -

м ы с л о в а с ц і Ф. — горназдабыўная галіна. Здабыча меднай руды (штогод каля 500 тыс. т), храмітаў (120 тыс. т), серабра (40т), золата (25т), ж алеза, марганцу, цынку, свінцу, каменнага вугалю, нафты. Вытв-сць элекграэнергіі 39,6 млрд. кВт гадз (1999), пераважна на ЦЭС (70%), якія працую ць на імпартуемай нафце і нафтапрадуктах, і ГЭС (11%). Большая ч. прамысл. прадпры емстваў — філіялы замеж ных кампаній або належаць іх субпадрадчыкам. Апрацоўчая прам-сць: цукр., рысаачы ш чальныя, тьпунёвыя, алейньм , агароднінакансервавыя прадпрыемствы, вы тв-сць копры, канатаў і інш . Развіты тэкст., швейная, гарбарна-абугковая, дрэваапр., y тл . мэблевая, цэлю лозна-папяровая галіны. У маш ынабудаванні хуткімі тэмпамі развіваецца рады ёэлектронная прам-сць. Вытв-сць тэлевізараў, рады ёпрыёмнікаў, алекгратэхн. вырабаў, зборка аўгамабіляў, суднабудаванне і суднарамонт y М аніле, К есан-С іці, К алаокане, Ілаілі і інш. М еталургічныя прадпрыемствы ў Калаокане, П асаі, Ілігане. Хім. (мін. ўгнаенні. гумаватэхн. вы рабы), нафгахім. і нафтаперапр. прам-сць (Іліган, Маніла, Себу). Вытв-сць буд. магэрыялаў (цэмент, ш кло і інш.). С аматужныя промыслы. Даўж. чыгунак 492 км (на а-вах Лусон і П анай), аўтадарог 200 тыс. k m , y т.л. з цвёрдым пакрыццём 39,6 тыс. км. П ан-Ф іліпінская шаша (з паромамі) злучае а-вы Л усон, Самар, Лейтэ і М інданао. У краіне 703 тыс. легкавых і 1,35 млн. грузавых аўтамабіляў. Дсн. роля ў знеш ніх і ўнутр. перавозках належыць суднаходству. Гал. парты: Маніла, Себу, Ілаіла, Д авао, Замбаанга, Іліган. М іж нар. аэрапорты : Маніла, Давао, Себу, П асай, Зам баанга. Экспарт (34,8 млрд. дол., 1999) электронікі, машын, адзення, копры , абакі, цукру, какосавага алею , каляровы х металаў. Імпарт (30,7 млрд. дол., 1999) сы равіны, камплектуючых дэталей, прамысл. і спажывецкіх тавараў, паліва. Асн. гандл. партнёры: ЗІІІА , Я пон ія, Сінгапур, Рэспубліка К арэя, В ялікабрытанія і інш. Граш овая адзінка — філіпінскае песа. Літаратура. Развіваецца пераваж на на тагальскай (піліпіна), a таксам а ісп. і англ. мовах. Стараж. ф альклор прадстаўлены анімістычнымі замовамі і зак-

ФІЛІПІНЫ

Д а а р т. Філіпіны. К е р а м іч н а я п а с у д зін а з п я ч о р ы М а н у н г у л ь (в о ст р а ў П а л а в а н ). 9 —8 ст. д а н .э .

Д а арт. Філіпіны. п р а ч к і. 1942.

Ф .А м о р с a л а.

Ю ны я

лінанням і, міфамі, легендамі і п аданнямі. У 14— 16 ст. паш ы раны верш аваны я і празаічны я сказанні. У перы яд ісп. калан. панавання (16— 19 ст.) л-рй набы ла рэліг. характар. Пад уплывам ісп. л-ры склалася містэры яльная паэзія пасьён (рэліг. песнапенні пра ж ы ццё і смерць Ісуса), з ’явіліся курыда (балады), авіт (гераічныя паэмы ), папулярны мі сталі

395

мора-мора (тэатр. паказы). Заснавальнік тагаламоўнай л-ры Ф .Бальтасар паклаў пачатак анты калан. кірунку. Творчасць Х.Рысаля паўпльшала на развіццё рэаліст. іспанамоўнай л-ры . У пач. 20 ст. паш ы ры лася л-ра на англ. мове (паэзія і проза Х.Г.Вільі, Н .М .Х аакіна, Н.В.М .Гансалеса). З ’явіліся бытапісальны я раманы Л .С антаса, абнавілася паэзія. Традыцыі Бальтасара прадоўжыў y сац. насы чаны х раманах А .Эрнандэс. Сучасная паэзія блізкая да сінкрэты зму, y прозе пераважаю ць малы я ж анры , для якіх характэрна ўзмацненне сац. гучання. У 1974 створаны Саю з пісьменнікаў Ф. Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва Н айб. стараж. помнікі мастацтва на Ф . адносяць да позняга неаліту (арнам ентаваная кераміка, урны з л япной «ладдзёй памерлых»), У нар. мастацтве развіты разьба па дрэве і бамбуку абары генаў аэта, ткацтва горных малайскіх народаў са стылізаванымі выявамі божастваў і сіл прыроды, м айстэрская апрацоўка дрэва і металу; размалёўкі і тканіны мусульм ан мора з м іф ічны мі м аты вам і, расл. і геам. ўзорамі; вы ш ы ўка, п л яц ен н е, разьб а, ю в ел ір н ая с п р ав а ; вы р аб м ас а к і касцю маў для містэры й, лубкоў, фігур святых і інш. ў хрысціянізаваных раўнінны х народаў. Традыц. жытло — дом на п іл ях , накры ты пальмавым лісцем. У каланіяпьны перыяд узніклі гарады, умацаванні, касцёлы, кляштары, палацы ў стылях барока і класіцызму (палац П рэзідэнта «М алаканьян», 1863). Т ы повы я для ісп. дойлідства арх. ф ормы спалучалі з нац. матывамі дэкору (касцёл М іяг-ао ў Ілаіла на в-ве Панай). У 2-й пал. 19 — 1-й пал. 20 ст. М аніла забудоўвалася ў духу зах.-еўрап. і амер. архітэктуры; з ’явіліся жывапіс на патрыят. тэмы X. д э Л уны, Ф .Ідальга, скульптура Г.Таленціна. 3 1930-х г. пабудовы архпэкгараў (П.Антоніо, С.Консьё, Л .В .Л аксін, Х .Н акпіль) спалучалі метады сучаснай архітэктуры з дэкар. элементамі нац. стылю (Культ. цэнтр Ф . y М аніле, 1969, арх. Лаксін). У 1950-я г. будавалі феш энебельны я кварталы ў М аніле, М акаці, Кесан-Сіці. У жывапі-

Д а ар т. каньян».

Філіпіны.

П а л а ц П р э з ід э н т а « М а л а -

396

ф іл іп ін я т ы

ce Ф .Аморсала ўзначаліў ш колу рэаліст. трады цый мастацтва 19 ст. Сучаснае мастацтва развіваецца ў нац. традыцыях і пад уплывам амер. мадэрнізму. Вылуч а е ц ц а т в о р ч асц ь ж ы в а п іс ц а -м а н у менталіста К .Ф рансіска, ж ывапісцаў В.Эдадэса, Г.Акампа і інш ., скульптараў Н.Абуэва, Э.Кастрыльё. М узыка. Ф . зазнала ўплыў паўд.-ўсх. Азіі. У выніку араба-мусульманскіх уплы ваў 7— 8 ст. побач з традыц. муз. інструментамі паш ырыўся духавы язы чковы інструмент серунай. У 15 ст. паш ырыліся цы ры маніяльны я аркестры нобат. 3 16 ст. пранікалі еўрап. муз. трады цыі, з 17 ст. — іспанізаваны я песенны я стылі пасьён, курыда, кундзіман; танцы хота, хабанера і інш .; інстр. ансамблі ровдалья, тэатр. ж анры сарсуэла, м ора-м ора і інш. Н а Пд захавалася вы канальнійтва на кулінтангу (наборы металафонаў, гонгаў), ансамблі бамбукавых інструментаў пангкат каваян. Л акальны я асаблівасці вак. музыкі звязаны са спецы ф ікай муз. суправадж эння, моўнымі ды ялектамі і інш. Эпічным песням лам анг н а гіст. і міфал. сюжэты ўласцівы элементы тэатралізацы і. Узды м муз. творчасці ў 1940-я г. спрыяў ф арм іраванню нац. кампазітарскай ш колы , для якой характэрны ісп. і амер. ўплывы. Сярод муз. дзеячаў 20 ст.: кампазітары М .Адонай, Н.Абелярда, Ф .Б уэнкам іна, Л .Р.К асілаг, Ф .П . дэ Л еон, Х.М.Маседа, А.Х.Маліна, Ф .Сант’яга, Х .Эстрэлья; вы канаўцы А.Авеліна, П .К онсеп сьён, Х.Сілас. Працуюць: аркестр ф ілармоніі (М аніла), сімф. аркестр пры М анільскім сімф. т-ве, ансамблі «Баяніхан» і «Філіпінескас», Нац. муз. ф едэрацы я, Сіліманскі муз. фонд, Культ. цэнтр, Л іга кампазітараў, Оперн ая гільдыя, Н ац. асацы яцы я бэндаў, А сац ы яц ы я хар. дырыжораў, Т -вы муз. вы хавання, кампазітараў, аўтараў, выдаўцоў, арганістаў. 3 1979 y М аніле прав о д з іш а міжнар. фесты валь хар. музык і.

Літ:.

С у м л е н о в а Е .В . О с тр о в а с а м п а гн т ы . М ., 1985; Б а р ы ш н н к о в а О .Г ., Л е в т о н о в а Ю .О . Ф ш ш п п н н ы н С Ш А : 200 л е т п р о т м в о с т о я н н я , к о м п р о м н с с о в , п ар т н е р с т в а . М ., 1993; М a з y р о в В .М . О т а в т о р н т а р в з м а к д е м о к р а т н м : (П р а к т н к а Ю ж . К о р е н н Ф н л н п п н н ). М ., 1996; А л е к с а н д р о в в ч Н .Н . Ф ш ш п п н н ы п о с л е в то р о й м м р о в о й в о й н ы . М ., 1980; С а н т о с А. Ф н л н п п н н с к а я л н т е р а т у р а . М ., 1965. В.У.Адзярыха (г іст о р ы я).

(1960). Д -р мед. н., праф. (1951). С кончы ў Л енінградскі мед. ін-т (1926). 3 1939 заг. кафедры Іжэўскага, з 1951 — М інскага мед. ін-таў. Навук. працы па пы таннях клінікі, ды ягносты кі, лячэння вострага сезоннага менінгіту, бруцэлёзу, зваротнага тыфу, грыпу і інш. інфекц. хвароб.

T e К к л н н н к е д в у х в о л н о в о го о с т р о го с е зо н н о го сер о зн о го м ен н н гвта / / Здравоохран е н н е Б е л о р у с с м л . 1955. № 2 ; К х а р ак те р м с т н к е к л ш ш ч е с к о г о т е ч е н н я б р у ц е л л е зн о й н н ф е к ц н н y л ю д е й п о м а т ер н а л ам к л н н м к н н н ф е к ц н о н н ы х б о л езн ей / / С б. научны х работ М н н с к о г о го с. м ед. н н -т а . 1956. Т . 16.

акадэміі паслядыпломнай адукацыі (з I 1991 заг. кафедры). Навук. працы па сасудзістай паталогіі пазваночніка і ніж- ! ніх канечнасцей, вертэбрагенных зах- ] ворваннях нерв. сістэмы і інш. Тв.\ С л с т е м н ы е н а р у ш е н н я п р н неврологн- 1 ч е с к н х п р о я в л е н н я х п о я с н в ч н о г о остеохонд р о за . М н ., 1998 (р а за м з А .М .Ф іл іп о віч ам ); К о н ц е п ц н я д е м н е л м н н з а ш ш прм рассеянном с к л е р о з е н т а к т н к е л е ч е н н я б о л ь н ы х (з ім жа) / / М ед. н о в о с т н . 2001. № 1 2 ; К л н н н к а н днагн о ст м к а м ы ш е ч н о - т о н н ч е с к н х н м ноф асцна л ь н ы х с н н д р о м о в п о я с н н ч н о г о остеохондроза н а с а н а т о р н о м э т а п е (р а за м з А.1.Драэдов ы м ) / / Т а м ж а.

Ф ІЛ 1 П 0 В ІЧ М ікалай Яўстафавіч (н.

1 1.6.1928, в. Ж м а к ін а Ш умілінскага р-на Віцебскай вобл ), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Засл. ўрач Беларусі (1978). Д -р мед. н. (1987), праф. (1989). Скончы ў Відебскі мед. ін -т (1952). 3 1952 y М інскім мед. ін-це (у 1987— 95 заг. кафедры ), адначасова ў 1955— 59 дырэктар М інскага мед. вучылішча № 2. Асн. працы па клініцы і лячэнні траўмаў грудной клеткі, панкрэатыту. Распрацаваў метад хірург. л ячэння дэструктыўных форм вострага панкрэатыту.

Te:. О с тр ы й п а н к р е а т н т . М н ., 1981 (y саА .М .Ф іл іп о в іч .

У .Д .Ф іл іп с .

а ф а н Ас і й

|

I | I

I I 1 I 1 I

, гл. Афанасій

Ф ІЛ ІП ІН Й Т Ы , вёска ў Забрэж скім с/с В алож ы нскага р -н а М інскай вобл., кал я аўтадарогі А ш м яны — М інск. Цэнтр калгаса. За 9 км на П н З ад горада і 8 км ад чыг. ст. Валожын, 84 км ад М інска. 186 ж ., 85 двароў (2002). Базавая ш кола, б-ка, аддз. сувязі. П омнік землякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Ф ІЛ ІП 0 В ІЧ Арцём М ікітавіч (6.4.1901, в. Еўлічы Слуцкага р-на М інскай вобл. — 28.12.1961), бел. вучоны ў галіне інфекц. хвароб. Ч л.-кар. АМ Н С С С Р

1

I 1 1 ■

аў т.).

Ф ІЛ ІП 0 В ІЧ Міхаіл М ацвеевіч (1896, М інск— 1947), бел. мастак. Вучыўся ў Выш эйш ых маст.-тэхн. майстэрнях y М аскве (1920— 21, 1925— 30). У 1923— Ф ІЛ ІП 0 В ІЧ М ары я К анстанцінаўна 25 працаваў y Бел. дзярж . музеі. Адзін з (1.1.1947, в. С м ётанка Арш анскага р-на арганізатараў і ўдзельнікаў 1-й Усебел. Віцебскай вобл. — 17.2.2003), бел. пісьмаст. выстаўкі (1921). Адзін з першых пачаў адлюстроўваць бел. фалькл. тэмы менніца. Вучылася ў М агілёўскім мед. і сю жэты, падзеі бел. гісторыі: «Народвучыпішчы (1965— 68), y М аскоўскім нае гулянне» і «На Купалле» (1921), літ. ін-це (1947— 80). 3 1968 працавала «Бітва на Н ямізе», «Веснавое свята (Кафельчарам, выхавацелькай y тэхн. вучырагод)» (абодва 1922), «Беларўскія сяляліш чы , бібліятэкарам y Орш ы. 3 1985 y не на кірмаш ы» і «Ноч на Івана Купагазетах «Трыбуна наватара», «Набат», лу» (1925), «Апрацоўка лёну» (1928), «Рэспубліка», «Чнстый мнр». 3 1999 гал. «Ад веку мы спалі», «3 часоў прыгнёрэдактар газ. «Воскресенне». Друкавалася ту», «Барыкада» (1928— 29), «Паўстанне з 1978. Аўтар зб-каў апавяданняў «М аК .Каліноўскага» (1929), «1905 год y донна з Выселкаў» (1984), «Пра Алеся і М інску» (1932) і інш. Аўтар партрэтаў яго сяброў» (1988) і інш.

Te.: К в е т к а д л я к а х а н а й . М н ., 1995. М .С таню ты , П .М рачкоўскай (абодва 1921), Г.Грыгоніса (1927). Адметныя Ф ІЛ ІП 0 В ІЧ М ікалай Ф аміч (н. нац. ты паж ы адлю страваны ў партрэтах 22.2.1942, г. Свіслач Гродзенскай вобл.), бел. сялян: «Касцы» (1924), «Лірнік», бел. вучоны ў галіне неўрапаталогіі. Д -р «Дудар», «Тыпы беларусаў» і інш. (усе мед. н. (1983), праф. (1991). С кончы ў 1923— 25), «Стары беларус з люлькай» Гродзенскі мед. ін-т (1965). У 1981— 89 (1925), «Беларуская сялянка» (1927), працаваў y Бел. НДІ неўралогіі, нейра- «Ж анчы на ў намітцы» (1928) і інш. Taхірургіі і фізіятэрапіі, з 1989 y Бел. мед. гачаснай рэчаіснасці прысвечаны карціФ ІЛ ІП 0 В ІЧ Брэсцкі.

I I 1

Міхаіл Філіповіч. Ноч на Івана Купалу. 1925.

1

] , , ] I I

I

I

I

ны «Ворыва» (1930), «Трактары ў вёсцы», «Чырвонаармейцы ў вёсцы», «Сіласаванне» (усе 1931) і інш. У 1910— 30-я г. выканаў 10 альбомаў зам алёвак твораў нар. мастацтва, нар. строяў з розных этнагр. рэгіёнаў Беларусі, y т.л. «Беларускія ткдцкія ўзоры», «Народная драўляная разьба», «Народны я паясы», «Віцебская набіванка», «Народныя пернікі», «Беларускае народнае адзенне» і інш. Аўтар ілюстрацый да паэм ы М .Чарота «Босыя на вогніш чы» (1922), бел. нар. казак (1920-я г.), карыкатур для сатыр. вьшанняў «П арты занская дубінка», «Раздавім ф аш ы сцкую гадзіну», плакатаў. Творы вы значаю цца вы разнасцю кампазіцыйнай будовы, абагульненасцю вобразаў, часам эскізнасцю . Адчувальны ўплыў мадэрнізму. Літ:. Ш м а т а ў В .Ф . М .Ф іл іп о в іч . М н ., 1971.

Ф Ш П 0 Ў С К І Міхаіл Сяргеевіч (1.2.1896, г. Баранавічы Брэсцкай вобл. — 8.1.1956), генерал-лейтэнант (1945). Канд. ваен. н.

(1948). С кончыў Віленскае ваен. вучылішча (1915), Ваен. акадэмію Генштаба (1942). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 20 на Паўн., Зах., Паўд., Туркестанскім франтах: нач. атрада, камандзір палка, брыгады, дывізіі. У Вял. Айч. вайну на Закаўказскім / П аўн .-К аўк азскім , 1-м Бел., 1-м і 3-м Укр. франтах: камандзір стралк. корпуса, нач. ш таба, нам . камандуючага, кам андую чы арм іяй. У 1945— 50 выкладчык Ваен. акадэміі Генішаба. Ф ІЛ ІП С (Phillips) Уільям Д аніэль (н.

5.11.1948, г. У ілкс-Барэ, 31IIA), амерыканскі фізік. Чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1995), Нац. AH ЗШ А (1997). С кончы ў М асачусецкі тэхнал. ін-т (1976). 3 1978 y Нац. ін-це стандартаў і тэхналогіі ЗІДА. Навук. працы па атамнай і лазернай фізіцы . П рапанаваў метады ахаладж эння лазерны м вы прамяненнем пучка атамаў (1985), стварыў магнітааптычную пастку для лазернага захопу невялікіх ансамбляў ахалоджаных атамаў (1987). Сканструяваў высокадакладны атамны эталон часу. Нобелеўская прэм ія па фізіцы 1997 (з С.Чу і К .Н.Каэнам- Тануджы). Тв:. Р ус. п е р . — О х л аж д е н м е н л о к а л н з а ц н я а т о м о в (р а за м з Г .Д ж .М е т к а л ф а м ) / / В м н р е н а у к н . 1987. № 5 ; Л а з е р н о е о х л а ж д е н н е н п л е н е н в е н е й т р а л ь н ы х а т о м о в / / У спехн ф я з . н а у к . 1999. Т . 169, № 3 . М.М.Касцюковіч.

«ФІЛІПС» (англ. «Royal Philips Electro­ nics», галанд. «Koninklijke Philips Elec­ tronics N.V.»), найбуйнейш ая нідэрландская кам панія ў галіне электронікі. Займае 1-е месца ў свеце па вырабе святлатэхнікі, 3-е — y галіне быт. электроннай тэхнікі і лідзіруючыя пазіцыі ў вытв-сці манітораў, інтэгральных мікрасхем, каляровых кінескопаў, эл. брытваў, мед. ды ягнасты чнага і кантрольнага абсталявання. Засн. ў 1891. Сучасная назва з 1998. Ш таб-кватэра ў г. Амстэрдам. Mae прадпры емствы больш чым y 35 краінах, н.-д. лабараторыі ў 10 краінах. К олькасць занятых y вы тв-сці —

192 ты с. чал. (2002). Н а Беларусі прадстаўніцтва к ам п ан іі з 1993. М.Б.Жукава.

ф іл о д ы й

Ф ІЛ /П С К ІХ Яўген Фёдаравіч (28.6.1914, г. М ары упаль Д ан ец кай вобл., Украін а — 14.6.1953), адзін з арганізатараў парты з. руху ў М інскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саю за (1944). С кончы ў трансп. тэхнікум (1935), 4 курсы Д анецкага індустр. ін-та (1939), ВП Ш пры Ц К К П Б (1948). У Чырв. Арміі ў 1939— 49. У Вял. Айч. вайну з вер. 1941 y партызанах: камандзір групы, атрада, з 1943 брыгад «За Радзіму», «Полымя», адначасова чл. падп. Пухавіцкага райком а К П (б)Б. Парты заны брыгады на чале з Ф . y час «рэйкавай вайны» падарвалі больш за 1,5 тыс. рэек, y ліп. 1944 сумесна з воінамі Чырв. Арміі вызвалілі г. М ар’іна Горка. Пасля вайны на парт. рабоце.

лонскім царом Навухаданосарам II, y кан цы 6 ст. да н.э. — персамі. Э лінізацы я Ф . пачалася з паходаў Аляксандра М акедонскага і цалкам завярш ы лася да пачатку н.э. Пра мову Ф . дакладны х звестак няма. Знойдзены я пры раскопках надпісы на пячатках пакуль не дэш ы фраваны . А.Г. Зельскі.

ФЦгіпЧАНКА Анатоль Васілевіч (н.

26.2.1928, г.п. Давыдаўка Ліскінскага р-на Варонежскай вобл., Расія), савецкі касманаўт. Д войчы Герой Сав. Саю за (1969, 1974). Л ётчы к-касм ан аўг С С С Р (1969). Ген.-маёр авіяцы і (1978). С кон чыў Чугуеўскае ваен. авіяц. вучылішча (1950), Ваенна-паветр. акадэмію (1961). У 1963— 82 y Ц энтры падрыхтоўкі касманаўтаў. 12— 17.10.1969 з У .М .Волкавым i В.В.Гарбатко здзейсніў палёт на касм. караблі (К К ) «Саюз-7», 2 — 8.12.1974 з М .М .Рукавіш нікавым — палёт на К К «Саюз-16» па праграме ЭП АС (2 разы як камандзір). У косм асе правёў 10,9 сут. Залаты медаль імя К .Э .Ц ы ялкоўскага AH С С С Р . Д зярж . прэмія С С С Р 1981.

Te.. Н а д е ж н а я о р б н т а . М ., 1978. У. С.Ларыёнаў.

ФШІР0ЎКА ГЎКУ (італьян. filar un suono) y м y з ы ц ы, плаўнае вядзенне і доўгае вы тры мліванне гуку. В ы конваецца з захаваннем сілы гучання, cre­ scendo, dim inuendo або пераход ад cre­ scendo да dim inuendo. П ерш апачаткова звязвалася з пеўчым мастацтвам, пазней паш ы ры лася на інстр. (стр. і духавыя інструменты) вы кананне. ФІЛІСТЫМЛЯНЕ (ад стараж .-яўрэйскага — пеліш тым), стараж ы тны народ, які насяляў паўд. частку ўсх. ўзбярэж жа М іж земнага мора. У перш ыню згадваю цца ў егіп. кры ніцах 13 ст. да н.э. Л ічаць, ш то Ф . — выхадцы з К ры та ці М.Азіі. Уваходзілі ў склад «народаў мора», якія ўварваліся ў М .Азію і Паўн. Сірыю , зніш чылі Хецкае царства і Угарыт (каля 1200 д а н.э.) і напалі на Егіпет. Выбітыя егіп. войскам і, ян ы захапілі паўд.-зах. частку Х анаана, як ая пазней атрымала назву П алесціна (ад біблейскага П елеш эт — край Ф .), дзе ўтварылі саюз гарадоў-дзяржаў. П ры неслі ў гэты раён культуру ж алеза, сталі манапалістамі ў вы тв-сці ж ал. калясніц і зброі. У 12— 10 ст. д а н.э. мелі пераважны ўплыў y П алесціне, вялі ўпарты я войны з іудзеямі. У 8 ст. да н.э. зав аяваны асірыйскім царом Т ы глатпаласарам III, y кан цы 7 ст. да н.э. — ваві-

_______________ 397

Ф ц г іс т э р (ням. Philister), самазадавол ен ы меш чанін, невук-абывацель з кры вадуш ніцкімі ханжаскімі паводзінам і. Т эрм ін узнік на мяжы 17 і 18 ст. сярод ням. студэнтаў як зняважлівае абазначэнне абывацеля.

ФІЛІТ (ад. грэч. phyllon ліст), сланцаватая метамарфічная горная парода, складзеная з тонкіх лускавінак або пласцінак серыцыту, хларыту, уключэнняў кварцу, біятыту, альбіту, графіту і інш . Л ёгка расколваецца на тонкія пласцінкі. Ш чы льн. 2,75— 2,77 г/смЗ. Колер светла- або цёмна-ш эры . Утвараецца пры рэгіянальны м метамарфізме гліністых парод ва ўмовах зеленасланцавай ф ацы і, пры павы ш энні ступені метамарфізму ператвараецца з гліністага сланцу ў слю дзяны . П аш ыраны ў верхняй ч. стараж. дакембрыйскіх платформ і краявы х зонах складкавы х горных абласцей. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці сланцавай мукі.

...ФІЛІЯ (ад грэч. philia любоў, схільнасць), другая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «схільнасць», «любоў да чаго-небудзь» (напр., гідрафілія, тэрмафілія).

ФІЛІЙЛ (ад позналац. filialis сыноўскі), адцзяленне ці частка буйнога прадпрыемства, як ой -н . установы, арганізацыі; не з ’яўляецца юрыд. асобай. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь Ф. я к адасобленае падраздзяленне юрыд. асобы ажы ццяўляе ўсе яе функцыі ці іх частку, y т.л. функцы і прадстаўніцгва. Ф ІЛ ІЙ Ц Ы Я (франц. filiation ад лац. filius сы н ), y канстытуцыйным праве набы ццё грамадзянства па нараджэнні. У парадку Ф . грамадзянства набываецца на аснове п р ы н ц ьт аў «права крыві» або «права глебы». У першым выпадку дзіц я набы вае грамадзянства бацькоў незалеж на ад месца нараджэння, y другім — дзіця становіцца грамадзянінам той дзярж авы , на тэрыторыі якой яно нарадзілася, незалежна ад грамадзянства бацькоў. Прынцып «права глебы» пры м яняецца пераважна ў краінах Лац. Амерыкі. Н айчасцей абодва прынцыпы ў пэўнай ступені спалучаюцца (напр., y Рэспубліцы Беларусь).

ФІЛ0ДЫ Й (ад грэч. phyllôdês лістападобны ), пляскаты чаранок ліста ў выглядзе ліставой пласцінкі. Уласцівы раслінам засуш лівых абласцей (напр., аўстрал. акацы ям ). У антагенезе такіх раслін ліставы я пласцінкі рэдукуюцца, a

398

Ф іл о н

чаранкі ператвараю цца ў Ф ., які становіцца асн. органам фотасінтэзу. Звы чайна ары ентаваны рабром да сонца, ш то спры яе пам янш энню транспірацыі. Ф ІЛ 0 Н А Л Е К С А Н Д РЬІЙ С К І (Philon Alexandreus; 21 ui 28 да н.э., г. Александры я — 41 ці 49 н.э.), іудзейска-элініст ы ч н ы ф іл о са ф . С ін т эза в аў догм аты іудаізму і стараж .-грэч. філасофію (П латон, стаіцы зм, Піфагор). У аснове яго ф іласофіі пры нцы п абсалютнай трансцэндэнтнасці Бога і стоіка-платонаўскае вучэнне пра ідэі. Разглядаў Бога як сапраўдна існае, пра якое чалавеку вядом а толькі тое, ш то ян о існуе, але невядома, якое яно. Н а аснове канцэпцы і эм анацы і распрацаваў вучэнне пра логас (вярхоўнага архангела) як самае высокае і дасканалае божае тварэнне, дзякуючы яком у Бог стварыў спачатку больш блізкіх да сябе істот (анёлаў), a поты м свет рэчаў і чалавека. Задачай чалавека лічы ў прытрымліванне логасу і набліж энне да Бога шляхам экстазу. Ш эраг яго ідэй развіваліся ў патрыстыцы. Тв.. Рус. п ер. — П р о т н в Ф л а к к а ; 0 п о с о л ь с т в е к Г аю ... М .; Й е р у с а л н м , 1994; Т о л к о в а н н я В етх о го З а в е т а. М ., 2000.

В.А. Архіпава. Ф ІЛ 0 Н А Ў Валеры й П ятровіч (н.

7.11.1949, в. Кіявец Крупскага р-на М інскай вобл.), бел. вучоны ў галіне гігіены і эпідэміялогіі. Д -р мед. н. (1995), праф. (1997). С кончы ў М інскі мед. ін-т (1973), дзе і працаваў з 1985. 3 2002 y НДІ гігіены і санітарыі (заг. аддзела). Навук. працы па пытаннях новых паскораны х метадаў нарміравання ш маткам п анентнага забруджвання атмасферы, ліквідацыі эпідэмічных захворванняў і інш. Тв.: П р н р о д н а я ср ед а Б е л а р у с н . М н ., 2002 (у сааў т.).

Ф ІЛ 0 Н А Ў Ігар Паўлавіч (н. 1.7.1939, г. Магілёў), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі маш ынабудавання. Д -р тэхн. н. (1988), праф. (1989). Засл. дз. нав. Беларусі (1998). Скончыў БПІ (1964). 3 1980 заг. кафедры, з 1994 прарэктар Бел. нац. тэхн. ун-та. Навук. працы па матэм. мадэліраванні працэсаў мех. апрацоўкі металаў, тэхнал. абстадявання і сродкаў аўтаматызацыі ў м аш ы на- і прыладабудаванні. Тв.: Т е о р н я м е х а н н зм о в , м а ш н н н м а н м п у л я т о р о в . М н ., 1998 (р а за м з П .П .А н ц ы п а р о в іч а м , В .К .А к у л іч ам ); В е р о я т н о с т н о -с т а т н с т н ч е с к н е м етоды о ц е н к н к а ч е с т в а в м а ш н н о с т р о ен м н . М н ., 2000 (р а за м з А .І.М я д з в е д з е вы м ); Ч е л о в е к н м а ш н н а . М н ., 2001 (р а з а м з У Л .Ш а д у я ) . М.П.Савік.

Ф ІЛ У М Е Н ІЯ (ад філ... + лац. lum en святло, свяцільнік), галіна калекцы яніравання, прадметам якой з ’яў л яю ц ш этыкеткі ад запалкавы х карабкоў, a таксама т.зв. бланкавы я эты кеткі і іх тэм атычныя наборы, ш то спецы яльна вы пускаюцца для аматараў-філуменістаў. Узнікла ў сярэдзіне 19 ст. з паш ы рэн-

нем запалак. Mae, як правіла, тэм аты чны характар — y адпаведнасці з вы явамі на этыкетках (напр., пэўны я прадметы і з ’явы, падзеі і да т.п.). Ф ІЛ Ь М (ад англ. film плёнка), асобны кінатвор (кінафільм). У прафес. кінем атаграфіі вы значаю цца катэгоры і Ф.: маст. (гл. Мастацкае кіно), анім ацы йныя (гл. Анімацыйнае кіно), хранікальна-дакумент., навук.-папулярны я і навучальныя (гл. Навукова-папулярнае K i ­ no). Адрозніваюцца Ф . па ж анрах, маст. кірунках, тэхн. асаблівасцях зды м кі і праекцыі (нямы , гукавы, чорна-белы , каляровы, ш ырокаэкранны, панарамны, стэрэаскапічны ), па даўжыні праекцы і (поўна- і кароткаметраж ны ). 3 развіццём тэлебачання сф арм іравалася к атэгорыя тэлевіз. Ф . (гл. Тэлефільм). Вылучаюцца Ф. аматарскія (Аматарскае K i ­ no). Ф. наз. таксама матэр. ўвасабленне кінатвора — сукупнасць выяў, паслядоўна зафіксаваны х на кінаплёнцы ці інш. носьбіце і аб’яднаны х y тэм аты чнае цэлае з мэтай перадачы на экране. Гл. таксама Кінадраматургія, Кінамастацтва. Ф ІЛ ЬМ А ГРА Ф ІЯ (ад фільм + ...графія), галіна ведаў, ш то вывучае метады і пры нцы пы апісання фільмаў y даведачных работах. Існуе Ф. анатаваная, храналагічная, тэматычная, па жанрах, бягучая інфармацыйная, рэкамевдацы йная і інш. С кладаецца ў ф орме зборнікаў, даведн ікаў, п ак азал ьн ік аў , спісаў, аглядаў. А н а т а в а н а я Ф . ўключае вы значэнне тэмы, жанру, пераказ зместу, агульную ідэйна-маст. адзнаку і асн. вытв. звесткі (назва кінастудыі або фірмы, што выпусціла фільм, метраж і хранаметраж, колькасць частак, дату вытв-сці і вьшуску на экран, склад здымачнай групы, пералік акцёраў, якія эдымаліся ў фільме, а тр ы м ан ы я ім узн агарод ы ). Х р а н а л а г і ч н а я Ф. паказвае агульны стан выпуску фільмаў y краіне, дае ўяўленне пра р а зв іш ё кінематаграфіі і работу асобных кінастудый, фірм, этапы творчай дзейнасці рэжысёра, сцэнарыста, акuëpa і інш. удзельнікаў работы над пастаноўкай фільма. Т э м а т ы ч н а я Ф. — матэрыял для вывучэння пытанняў, звязаных з распрацоўкай асобных тэм y кінамастацтве. Ф. мае вял. практычнае значэнне як аснова даследаванняў па пы таннях кінамастацтва і гісторыі кіно. Н а Беларусі анатаваная Ф . прадстаўлен а ў каталогу-даведніку «Усе беларускія фільмы» (т. 1— 2, 1996— 2000). Храналагічная Ф . бел. маст. і дакумент. фільмаў апублікавана ў кнігах «Гісторыя беларускага кіно» (т. 1— 2, 1969— 70), «Гісторьм кінамастацтва Беларусі» ў 4-х т. (т. 1, 2001), А.Красінскага «Фільмы. Героі. Час» (1975), зб-ках «Панарама беларускага кіно апошніх гадоў» (1998), «Беларускае кіно: М аладыя рэжысёры: Біяфільмаграфічны каталог» (1999). Выдаю цца тэм аты чны я і ж анравы я каталогі дзеючага фовду маст., хранікальна-дакумент., навук.-пагтулярных, вучэбных і рэкламных фільмаў «Беларускія фільмы». У 2002 вы дадзены каталог бел. даку-

мент. фільмаў «Беларуская культура і кіно». Інфарм. Ф . друкуецца ў газетах і часопісах. І.А.Аўдзееў. Ф Ы Ы М А К 0 П ІЯ (ад фільм + копія), копія кінаф ільма для дэм анстравання ў кінатэатрах, клубах, па тэлебачанні і інш. Друкую ць на пазітыўнай кінаплёнцы ш ыр. 70, 35, 16 і 8 мм з негатыва або кантраты пу (гл. Контратыпаванне). С пец. разнавіднасці Ф . — Ф ., выраблены я на магн. стужцы (відэакасета) і на пластмасавай пласцінцы (відэадыск). Ф ІЛ Ь М А С К 0 П (ад фільм + ...скоп), апты чная прылада для разглядвання на прасвет кадраў дыяфільма (асобных дыяпазітываў на кінаплёнцы ). Часам Ф. назы ваю ць найпрасцейш ы дыяскоп. Ф ІЛ ЬМ А Т Й К А (ад фільм + грэч. thêkë сховіш ча), установа або аддзел кінастуды і, дзе збіраю ць і захбўваюць фільмы, a таксам а зы ходныя матэрыялы для іх стварэння (негаты вы , пазітывы, сцэнарыі, рэц энзіі і інш .); збор кінатвораў. П раводзіць іх сістэматы зацыю , вывучэнне і рэстаўрацыю. Усе матэрыялы Ф . разм яш чаю цца ў фільмасховішчах, дзе падтры мліваю цца строга вызначаны я т-ра і вільготнасць паветра. На Беларусі буйнейш ая Ф . — Беларускі дзяржаўны архіў кінафотафонадакументаў. ф і л ь м - с п е к т А к л ь , экранізацы я тэатральнага спектакля, зробленая з улікам асаблівасцей выяўленча-выразных сродкаў кін а-, тэле- і відэамастаіггва.

Mae на мэце паш ы рэнне дасягненняў тэатр. мастацтва з дапамогай сучасных тэхналогій. Д зеянн е пры здымцы можа ф іксавац ца ў тэатр. зале або пераносіцца ў павільёны кінастудыі ці на натуру; вы кары стоўваецца і спалучэнне гэтых ф орм пры захаванні пастановачнай задумы спектакля, рэжысёрскага выраш эн н я і акцёрскай трактоўкі вобразаў. П ерш ы я Ф .-с. створаны ў Расіі («Цар Іван Васілевіч Грозны», 1915; «Рэвізор», 1916, і інш .). У бел. кіно паш ы раны з пач. 1950-х г.: «Паўлінка» Я.Купалы (1952, рэж.

A. Зархі), «П яю ць жаваранкі» (1953, рэж. У .К орш -С аблін і К.Саннікаў) і «Хто см яецц а апош нім» К .К рапівы (1954, рэж. К орш -С аблін) і інш. У наст. гады стварэнне Ф .-с. звязана з выкарыстаннем тэлевізійнага спосабу фіксацыі: «Трыбунал» (1976, рэж. В.Акімушкін і B. Раеўскі) і «Зацкж аны апостал» А.Макаёнка (1982, рэж. Б.Л уцэнка), «Брама неўміручасці» К .К рапівы (1978, рэж. У.М іхарскі), «Апошні ш анц» В.Быкава (1981, рэж. Раеўскі) і інш. Бел. т-ра імя Я.Купалы ; «Сы мон-музыка» паводле Я .К оласа (1977, рэж. У.Траццякоў), «Паядынак» М .М атукоўскага (1985, рэж. У.Арлоў і Б.Э ры н) Бел. т-р а імя Я .Коласа; «Вяртанне ў Хатынь» паводле А.Адамовіча (1984, рэж . Л уцэнка і Ю .Хаш чавацкі) Дзярж. рус. драм. т-ра і інш. 3 1990-х г. рэпрадукцы я тэатр. спектакляў аж ы ццяўляецца з выкарыстаннем электронны х, лічбавых і відэаносьбітаў: «Пагарэльцы» М акаёнка (1988,

рэж. В.Шавялевіч) Бел. т-р а ім я Я .К оласа; «Страсці па Аўдзею» У.Бутрамеева (1989, рэж. Раеўскі), «Тутэйшыя» К упалы (1992, рэж. М .П інігін), «К нязь Вітаўт» А.Дударава (1998, рэж . Ш авялевіч) і інш, Бел. т-ра імя Я .К упалы , «На Залатым возеры» Э .Том псана (1993, рэж. А .К арпаў-м алодш ы ) рус. драм . т-ра, фільм-опера «Ф ранцыск Скарына» Дз. Смольскага (1990, рэж. Г.Н ікалаеў) Нац. т-ра оперы; фільм-балет «Страсці» А.Мдывані (1996, рэж. Ш авялевіч) Нац, т-ра балета; «Запіскі вар’ята» паводле Ф.Дастаеўскага (1997, рэж. А.Ляляўскі) Бел. дзярж. т-ра лялек, «Мілы ілгун» Дж.Кілці (1999, рэж. С.Агеенка) Т -ра студыі кінаакцёра і інш. Н.Ц.Фральцова.

Л і т Ж у ж н к о в В .А . Ф н л ь т р о в а н м е . 4 н з д . М . , 1 9 8 0 ; Л y н е в В .Д ., Е м е л ь я н о в Ю .А . Ф м л ь т р о в а н м е в х н м м ч е с к о й п р о м ы ш л е н н о с т н . Л ., 1982.

ФІЛЬТР (франц. filtre ад позналац. filtrum лямец), пры стасаванне або збудаванне для ф ільтравання неаднародных сістэм (сумесей), y вы ніку чаго адбываецца іх раздзяленне (ачы ш чэнне), асвятленне, згуш чэнне. Асн. алемент Ф. — фільтравальная перагародка, ш то вырабляецца з паперы, тканіны , метал. ці пластмасавай сеткі, спечаны х параш коў і інш. Выбар матэрыялу для перагародкі залежыць ад п ры зн ачэнн я Ф . Выкарыстоўваюцца для ачы сткі раствораў (напр., мінер. солей, масел), для раздзялення рэчываў на ф ракцы і, ачы сткі і асвятлення прадуктаў y тэхнал. сістэмах, водаправодных сетках і інш . Ф . наз. таксама вял. групу пры стасаванняў, што выкарыстоўваюцца ў розны х галі-

У 1911— 12 кіраваў ням. антаркты чнай экспеды цы яй y мора Уэдэла, адкрыў Зям л ю Луітпальда. Узначаліў 3 экспеды цы і для вы м ярэння зям нога магнетызму: y 1926— 28 і 1934— 38 — y Тыбет і Зах. Кітай, y 1939— 40 — y Н епал. Яго імем названы ш эльфавы ледавік, горы і мыс y Антаркты дзе, скалы каля в-ва Паўд. Георгія.

нах тэхнікі, напр. фіпьтр акустычны, святлафільтр. Ф ІЛ Ы Р А К У С Т ЬІЧ Н Ы , пры стасаванне, што дазваляе вылучаць са складанага гукавога сігналу гарманічны я гукі, часготы якіх ляжаць y вы значаным ды япазоне; акустычны аналаг ал. фільтра. Найпрасцейшы Ф .а.— рэзанатар Гельмгольца (гл. Рэзанатар акустычны). А дрозніваю ць Ф .а . н із к а ч а с т о т н ы я (с у к у п насць ад н о л ь к ав ы х п о л а с ц е й , зл уч аН ы х в у з к імі трубкам і), в ы с о к а ч а с т о т н ы я (тр у б ы з п р а свідраванымі н а а д н о л ь к а в а й а д л е г л а с ц і адтулінамі) і п а л а с а в ы я (к а м б ін а в а н н е н із к а - і вы сокачастотны х). В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а ў арх. акустыцы дл я п а м я н ш э н н я ш у м аў а д в е н т ы ляцы йны х к а н а л а ў і труб ; y т э х н іц ы — д л я зніж эння ш ум у, ш то ў т в а р а е ц ц а п а т о к а м а д працаванага газу ў р э а к т ы ў н ы х р у х а в ік а х і рухавіках унутр. зг а р а н н я (н а п р ., а ў т ам а б . гл у шыцель) ф і л ь т р а в А н н е , працэс механічнага раздзялсння вадкіх ці газападобных дысперсных сістэм з дапамогай порыстых перагародак (фільтраў), здольных прапускаць ды сперснае асяроддзе і затры мліваць часцінкі, памеры якіх перавы ш аюць дыяметр пораў перагародкі. А дбы ваецца п ад д з е я н н е м р о з н а с ц і ц іск у па абодвух б а к а х ф іл ь т р а . Д л я п а с к а р э н н я Ф . ствараюць д а д а тк о в ы ц іс к н ад ф іл ь т р а м ц і вакуум пад ф іл ь тр а м . Б о л ы н ін т э н с іў н а м у Ф . спрыяе п ав ы ш эн н е т -р ы сусп ен зіі, п а м я н ш э н не слоя асадку, р а ц ы я н а л ь н ы в ы б а р ф іл ь т р а , спосабаў я го р э г е н е р а ц ы і і ін ш . В ы к а р ы с т о ў ваецца ў л а б а р а т о р н ы х (хім . а н а л із , к л ін іч н а я , біяхім., м ік р аб іял . д ы я г н о с т ы к і) і п р а м ы с л . (у хім., харч., х ім .-ф а р м а ц э ў т ы ч н а й , н а ф та х ім ., гарнаруднай і ін ш . п р а м -с ц я х ) у м о в ах , п р ы газаачыстцы і ін ш .

Ф ІЛ Ы Р А Ц Ы Я , рух вадкасці (газу) y поры сты м асяроддзі пераважна пад уздзеянн ем сілы цяжару. Вылучаюць Ф. лам інарную і турбулентную, напорную і безнапорную і інш. У прам -сці Ф . часта наз. фільтраваннем. Ф ІЛ Ь Х Н Е Р (F ilch n e r) В ільгельм (13.9.1877, г. М юнхен, Германія — 7.5.1957), нямецкі даследчы к Цэнтр. Азіі і Антарктыкі. У 1900 падарожнічаў па П аміры , y 1903— 05 — па Тыбеце і Кітаі. У 1910 працаваў на Ш піцбергене.

Ф ІЛ Ь Х Н Е Р А Ш А Л ЬФ А В Ы ЛЕДАВІК (F ilchner Ice Shelf)- У Зах. Антарктыдзе, н а ўзбярэж жы мора Уэдэла, паміж Берагам Л уітпальда і ўзвыш ш ам Беркнер. Д а кан ца 1960-х г. назва паш ы ралася і н а ш эльф авы ледавік Роне (на 3 ад узв. Беркнер). П рацяг з 3 на У каля 200 км, з П н на П д да 450 км. Выш. ў краявой ч. 30 м, y цэнтр. і тылавой ч. 70— 120 м, таўш чы ня лёду адпаведна 200 і 450— 700 м. Адкрыты ў 1912 ням. экспеды цы яй В .Фільхнера. Н а ледавіку ў розныя гады дзейнічалі навук. станцы і Аргенціны , Вялікабры таніі, ЗШ А , СССР (Дружная). Ф ІЛ Э М Б Р Ы Я Г Е Н Ё З (ад грэч. phylë плем я, род, від + 'эмбрыягенез), эвалю цы й н ая зм ена ходу індывід. развіцця (эмбры ягенезу) арганізмаў. Тэрмін увёў А .М .С еверцаў (1910). А с н . п а л а ж э н н е Ф. — у я ў л е н н е а б п е р ш а с н а с ц і а н т а г е н е т . з м е н y а д н о с і н а х д а ф іл а г е н е т . ( э в а л ю ц ы й н ы х ) . Д з я к у ю ч ы Ф. м о ж а м я н я ц ц а х о д антагенезу а р г а н із м а , а с о б н ы х я г о о р г а н а ў , т к а н а к і к л е т а к . Ш л я х а м Ф. а д б ы в а ю ц ц а ф іл а г е н е т . з м е н ы д а р о с л а г а а р г а н із м а і п р а м е ж к а в ы х с т а д ы й я г о р а з в іц ц я . А д р о з н ів а ю ц ь м о д у с ы ( с п о с а б ы ) Ф .: анабалію, архалаксіс, дэвіяцыю. П р а з м о д у с ы Ф . м о ж а а д б ы в а ц ц а р а з в іц ц ё п р а г р э с іў н а е (ш л я х а м у с к л а д н е н н я б у д о в ы і ф у н к ц ы й а р г а н із м а ) і р э г р э с іў н а е (ш л я х а м с п р а ш ч э н н я будовы і ф у н к ц ы й ). К ар ы с н ы я а р г а н із м у з м е н ы за с т а ю ц ц а ў н а ш ч а д к а ў д з я к у ю ч ы натуральнаму адбору.

Ф ІЛ Я Р Ы Я Т 0 3 Ы , глісныя хваробы чалавека і пазваночны х жывёл (за вы клю чэннем рыб), якія вы клікаю цца круглымі чарвямі ф іляры ямі. П аш ыраны паўсюдна, асабліва ў краінах з трапічным і субтрапічным кліматам. Найб. небяспечны анхацэркоз, парафілярыёз, сетарыёз. К р ы н іц а ін ф е к ц ы і — х в о р ы ч а л а в е к ці ж ы вёла. П ер ан о с ч ы к і і п р ам еж кавы я гасп адар ы л і ч ы н а к у з б у д ж а л ь н ік а — ч л е н іс т а н о г і я ( к а м а р ы , с л я п н і , м о ш к і ) . Д а р о с л ы я г е л ь м ін т ы л а к а л із у ю ц ц а ў б р у ш н о й і гр у д н о й п о л а с ц я х ц е л а , с э р ц ы , к р ы в я н о с н ы х і л ім ф а т ы ч н ы х с а -

ф ін а л

399

су дах , ск у р ы і ін ш . т к а н к а х і о р га н а х . П а р а з іт у ю ц ь ш м а т гадоў ( н а п р ., ву х е р ы і, л о а ў ц е л е ч а л а в е к а д а 10— 20 гадо ў , п а р а ф іл я р ы і ў ц ел е к а н я 4 — 5 гадоў). Х ва р о б ы п р а я ў л я ю ш а л іх а м а н к а й , с к у р н ы м і в ы с ы п а н н я м і і я з в а м і, за п а л е н н е м л ім ф а т ы ч н ы х ву зл о ў і ін ш .

Ф ІМ ІЙ М (грэч. thym iam a ад thymiaô палю , куру), духмянае рэчы ва, якое спальваецца пры богаслужэннях, a таксама духмяны яы м пры спаленні такога рэчы ва. Выкарыстоўваецца ў рэліг. 'абрадах. У пераносным сэнсе — «курыць Ф > — ліслівіць, празмерна ўсхваляць каго-небудзь, Ф ІМ 0 3 (ад грэч. phimosis сцісканне), звуж энне адтуліны крайняй плоці, якое не дазваляе агаляць галоўку палавога члена. Вылучаюць пры родж аны (да 2— 3-гадовага ўзросту лічы цца фізіял.) і набыты (узнікае ў вы ніку баланапастыту). Вядзе да парафімозу. Л ячэнне хірургічнае. Ф ІН А Л (італьян. finale ад лац. finis заклю чэнне, канец) y л і т а р а т у р ы , заюпочны этап развіцця д зеян н я, які завярш ае твор я к кам пазіцы йнае цэлае (гл. Кампазіцыя). Абумоўлены ідэйнаэстэт. логікай развіцця вобразаў, мае п р ы н ц ьто ва е значэнне для разумення аўтарскай канцэпцы і ж ы цця. У Ф . выраш аецца канфлікт твора. У ч а с п р ац ы н ад т в о р а м а ў га р ш у к а е а п т ы м а л ь н ы в а р ы я н т Ф ., я к і б н а й л е п ш п ер а д а в а ў с э н с а в а е гу ч ан н е т в о р а ( Я .К о л а с y 3 -й р эд . « С ы м о н а -м у зы к і* с т в а р ы ў н о в ы Ф. п а э м ы ). З м е н а Ф . м о ж а іс т о т н а ў п л ы в а ц ь н а т р а к то ў ку т в о р а ў ц э л ы м (у с п е к т а к л і « П аў л ін к а» Я .К у п а л ы , п ас т а ў л е н ы м Л Л іт в ін а в ы м y 1944 y Б ел . т - р ы ім я Я .К у п а л ы , в ы к а р ы с т а н ы не а ў т ар с к і, a п а э т ы ч н а а б л е г ч а н ы Ф . п ’есы ). Н ай леп ш Ф . вы яўляец ц а ў творах з н ап руж ан ы м с ю ж э т а м , р а зв іта й ф а б у л а й і ін т р ы га й . Т а м у ў л ір ы ч н ы х т в о р а х ё н м а л а а д ч у в а л ь н ы і з в ы ч а й н а п е р а д а е ц ц а к а н ц о ў к а й — за к л ю ч н ы м і р а д к а м і, y я к іх с к а н д э н с а в а н а і п ад а гу л ь н е н а л ір ы ч н а е д з е я н н е . У э п а с е і д р а м е ё н ч а с т а су п а д а е з развязкай, х о ц ь і ш ы р э й за я е; м алю н кі і с ц эн ы ў Ф . п ад святляю ц ь развязку, п ераклю ч аю ц ь яе тан а л ьн ас ц ь на больш стры м аную эм ац . хвалю , п ерадаю ць а д ч у в а н н е я е п ер с п е к т ы ў (у а п о в е с ц і В .Б ы к а ва « Т р э ц я я р ак ета» Ф . у м я ш ч а е і с ц э н у р а с с т р а л у З а д а р о ж н а га Л а з н я к о м , і р азго р н у т у ю зам а л ё ў к у н а в а к о л ь н а г а а с я р о д д з я , я к а я п е р а дае душ эўн ы стан Л а зн я к а, і т ы я зм ен ы , ш то а д б ы л іс я н а ф р о н ц е ). У ш м а т п л а н а в ы х э п іч н ы х т в о р а х Ф . м о г у ц ь п а п я р э д н іч а ц ь а с о б н ы я э л е м е н т ы р а зв я з к і, я к ія за в я р ш а ю ц ь п э ў н ы я с ю ж э т н ы я л ін іі (у р а м а н е І .Ш а м я к ін а « С э р ц а н а д а л о н і» гэ т а м а р а л ь н а е п а р а ж э н н е Г у к а н а, а в а р ы я , y я к у ю т р а п л я е С л а в ік і ін ш .). Літ.: П я т к е в і ч А . С ю ж эт . К а м п а з іц ы я . Х а р а к т а р . М н ., 1981; Я с к е в і ч А. У с в е ц е м а с т а ц к а г а тв о р а . М н ., 1977. А.М.Пяткевіч. ф і н Ал y м у з ы ц ы , 1) заклю чная частка цыклічнага муз. твора (санаты, камернага ансамбля, канпэрта, сімфоніі і інш.; гл. Цыклічныя формы). Mae вы ніковы характар y сэнсавы м і ф ункцы ян. значэнні. У музыцы бел. кампазітараў побач з традыц. формамі Ф . (санатная, санагная з эпізодам, ронда і інш.) знайшлі ўвасабленне разнастайныя сучасныя струк-

400

ФІНАНСАВАЕ

туры (творы В.Войціка, УДарохіна, ВКузняйова, АЛггвіноўскага, АМдывані, Дз.Смсльскага, А.Хадоскі і інш .). 2) Заклю чная сцэна оперы , аперэты , балета і інш . ці асобнага іх акта. Звы чайна складаецца з эпізодаў: сольных, ансамблевых, харавых. Новы я тыпы опернага Ф . стварылі Дж.Вердзі, Р.Вагнер, М .Глінка, М .Ры м скі-К орсакаў, М .М усаргскі. С ярод яскравых прыкладаў ды нам ічны х Ф . ў бел. музыцы: оперы «Алеся» Ц ікоцкага, «У пушчах Палесся» Багаты рова, «Сівая легенда» Смольскага, «Дзікае паляванне караля Сгаха» У.Солтана, «Джардана Бруна» С .К артэса, аперэта «Несцерка» Р.Суруса, балеты «Тыль Уленшпігель» Я.Глебава, «Страсці» («Рагнеда») М ды вані. Літ.. А с а ф ь е в Б.В. Музыкальная форма как процесс. Кн. 1—2. 2 нзд. Л., 1971; П р о т о п о п о в В.В. Очеркм по нсторкя іінструмеіггалыіых форм XVI — начала XIX в. М., 1979; Д у б к о в а Т.А. Беларуская сімфонія. Мн., 1974; Музычны тэатр Беларусі, 1960—1990. [Кн. 3 -4 ]. Мн., 1996—97. Т.АДубкова. ФІНАНСАВАЕ HJ1AHABÀHHE, сістэма мер, якія забяспечваю ць рух ф ін. рэсурсаў і адпаведных фін. адносін. Аб’ектам Ф .п. з ’яўляецца фін. дзейн асць дзярж авы, асобных рэгіёнаў, галін, прадпры емстваў, устаноў па ф арм іраванні і вы карыстанні фондаў грашовьгх сродкаў для задавальнення агульнадзярж., калектыўных і асабістых патрэб членаў грамадства. Прадугледжвае распрацоўку перспектыўных, бягучых і аператыўных фін. планаў на ўсіх узроўнях кіравання, якія аб’ядноўваю цца ў цэнтралізаваны я, або агульнадзярж. планы (дзярж. бюдж эт, фін. план дзярж. м аём аснага і асабістага страхавання, бюджэт сац. страхавання, баланс фін. рэсурсаў дзяржавы) і дэцэнтралізаваны я планы (фін. планы прадпрыемстваў, устаноў, арг-цый, в е д а м с т в а ў , м ін -в а ў ). Ф ін . п л а н ы адлюстроўваюць даходы і расходы кожнага звяна і распрацоўваю цца на аснове вытв. паказчы каў і нарматываў. 3 іх дапамогай вы значаю цца фін. магчымасці дзярж авы , галіны і іх пярвічных звёнаў, устанаўліваю цца параметры іх фін. дзейнасці і канчатковы я вынікі, узгадняецца рух фін. і матэрыяльных каш тоўнасцей. Ва ўмовах перабудовы эканомікі арганізацы я Ф .п. дэмакраты зуецua, расш ыраю цца правы рэгіянальных органаў улады і прадпрыемстваў y складанні фін. планаў і вы кары станні іх рэсурсаў. А сновай для іх распрацоўкі становяцца кантрольны я лічбы , ліміты, нарматьгаы. Ю.Я.Савельеў. Ф ІНАНСАВАЕ nPÀ B A , сукупнасць юрьшычных норм, якія рэгулююць грамадскія адносіны, ш то ўзнікаю ць y працэсе стварэння, разм еркавання і вы кары стання граш овых фондаў дзярж авы і органаў мясц. сам акіравання, неабходны х для рэалізацыі іх задач; галіна права. Як сістэма (і навука) падзяляецца на

агульную і асаблівую часткі. У a г y л ь н a й частцы фармірую цца паняцці ф інансаў і фін. сістэмы, прававьм асновы і формы фін. дзейнасці дзярж авы , прадмет, сістэма, кры ніцы Ф .п. і інш. У а с а б л і в у ю частку ўваходзяць бюджэтнае права, прававы рэж ы м ф ін ан саў прадпрыемстваў і галін нар. гаспадаркі, прававое рэгуляванне дзярж. даходаў, пддатковае права, прававыя асновы дзярж . крэдыту, дзярж. страхаванне, прававое рэгуляванне дзярж. выдаткаў і бюджэтнага фінансавання, прававыя асновы банкаўскага крэды тавання, разлікаў і граш овага абарачэння, асновы валю тнага заканадаўства. Ф і н А н С А В А -П РА М Ы С Л 0В А Я ГРУПА, таварыства, створанае ў выніку аб ’ядн ан н я капіталаў прадпрыемстваў розны х галін, банкаў і інш. крэды тнафін. ін-таў, н.-д. цэнтраў ш ляхам акц ы яніравання. Mae на мэце максімізацы ю прыбыткаў, павы ш энне эф ектыўнасці вытв. і фін. аперацы й, умацаванне канкурэнтаздольнасці на ўнугр. і знеш нім рынках, усталяванне тэхнал. і кааператыўных сувязей, рост эканам. патэнцы ялу ўдзельнікаў. К іраванне аж ы ццяўляецца праз цэнтр. кампанію , якая можа бы ць юрыд. асобай або групай фіз. асоб — уласнікаў і выш эйш ых менеджэраў. Эканам. асновай Ф .-п.г. з ’яўляецца сістэма ўдзелу, якая дазваляе аб ’ядноўваць пад кіраўніцтвам цэнтр. кампаніі значную колькасць фірмаў праз іх удзел y акц. капітале. Ф ункцыі цэнтр. кампаніі: спалучэнне паслядоўных стады й узнаўленчага цы кла ў цэлы м , y т.л. рух капіталу; фін. забеспячэнне дзейнасці струкгур, якія ў яго ўваходзяць; рэалізацы я ўзгодненай палітыкі вы раўноўвання нормы прыбытку. Па прыналежнасці капіталу і маштабах дзейнасці адрозніваюць Ф.-п.г.: н a ц ы я н а л ь н ы я , капітал і маштаб дзейнасці якіх абмяжоўваецца рамкамі адной краіны; т р а н с н а ц ы я н а л ь н ы я , што маюць шырокую сетку даччыных прадпрыемстваў за мяжой, але асн. доля капіталу належыць адной краіне; ш м а т н а ц ы я н а л ь н ы я , або глабальныя, капітал якіх належыць прадпрымальнікам розных краін, a іх дзейнасць ахоплівае ўвесь сусв. рынак. Ф.-п.г. ў Рэспубліцы Беларусь дзейнічаюць y адпаведнасці з цывільным кодэксам краіны і законам «Аб фінансава-прамысловых групах» ад 4.6.1999. М.Е.Заяц, І.П.Заева. Ф ІНАНСАВАЯ АЛІГАРХІЯ, палітычнае і эканам. панаванне невялікай групы лю дзей, якія кіруюць дзярж авай і яе эканом ікай. Звы чайна гэта найбуйнейш ы я ўласнікі капіталу, найб. уплы вовыя прадстаўнікі гандл.-прамы сл. і фін. манаполій, іх эліта. Узнікае на аснове зрош чвання прамысл. і банкаўскага капітапу ў вы ніку кан цэн трацы і і цэн тралізацы і вы тв-сці і капіталу на аснове асабістай уніі ці працяглы х сувязей. К анкрэтнай арганізацы йнай іх ф орм ай з ’яўляю цца манапалісты чны я фінансава-прамысяовыя групы, якія ўяўляюць сабой аб ’яднанні прамы сл., банкаўскіх і гандл. м анаполій пад кантролем найбуйнейш ы х з іх. Ф ін.-прам ы сл. эліта

кантралю е працэс пры няцця рашэнняў y галіне эканам . і сац. палітыкі. Інтэрнацы яналізацы я гасп. ж ыцця, узмацненне інтэграцы йны х працэсаў, развіццё міжнар. прамысл. і банкаўскіх манаполій садзейнічаю ць узнікненню міжнар. паводле складу і сф ер уплыву фін. груп, вядуць да ўсё больш цеснага перап ляценн я інтарэсаў Ф .а. розных дзяржаў. Структура Ф .а. м яняецца ў працэсе развіцця і эвалю цы і ф орм уласнасці. Гл. таксам а Фінансавы капітал. Ф і н А н САВАЯ БЛАКАДА, спыненне або абм еж аванне фін. адносін якой-н. дзярж авы (дзяржаў) ці міжнар. фін.крэды тнай арг-цы і з краінай, якую блакірую ць з мэтай эканам . ці паліт. націску; адзін з відаў эканам ічнай блакады. Састаўныя часткі Ф .6.: з а л а т а я б л a к a д a (золата гэтай краіны не прымаецца ў якасці плацежны х грош ай); к р э д ы т н а я б л а к а д а [адмова якой-н. дзярж авы (дзяржаў) ці міжнар. валю тна-крэды тны х арг-цый даваць крэдыты гэтай краіне]. Пры ажыццяўленні Ф .б. дзярж авы ці міжнар. арг-цы і скарачаю ць або спы няю ць экспарт дзярж. ці пры ватнага капіталу ў краіну, што ізалю еіш а, пазбаўляю ць яе прамысл. і гандл. кампаніі, банкі фін. падтрымкі ў ф орме дзярж . субсідый, страхавання, ільготнага падаткаабкладан н я, узмацняю ць мы тны я абкладанні яе тавараў і інш. ф і н А н с а в а я Д Ы С Ц Ы Ш Й Н А , парадак ажы ццяўлення фін. дзейнасці, які грунтуецца на вы кананні статутаў, працоўнай, дагаворнай, разліковай і плацежнай ды сцы пліны . А бавязковая для юрыд. асоб, дзярж. органаў улады, органаў мясц. сам акіравання, іх службовых асоб, грамадзян. З ’яўляецца аб ’ектам дзярж ., банкаўскага і галіновага кантролю, эканам. увагі грамадства, умовай фін. стабільнасці дзярж авы і прадпрыемстваў. Патрабаванні да Ф .д. фарміруюцца і м яняю цца ў залеж насці ад фін. і гасп. заканадаўства. Знеш ні кантроль за Ф.д. ажыццяўляюць: казначэйствы, падатковы я інспекцы і, падатковая міліцы я, банкі і інш. ф ін.-крэды тн ы я і судова-прававы я ўстановы, a таксама аўды тарскія службы.

Ф ІНАНСАВАЯ П А Л/ТЫ К А , састаўная частка эканамЫнай палітыкі дзяржавы, накіраваная на мабілізацыю фін. рэсурсаў, іх рацы янальнае размеркаванне і вы кары станне для аж ы ццяўлення дзярж авай яе ф ункцый. Я на рэалізуецца праз рычагі і стымулы фін. механізму, асобая роля сярод якіх належыць падаткам, ш то забяспечваю ць фарміраванне цэнтралізаваны х даходаў. Ф ункцы я рэгулявання вы яўляецца пры размеркаванні сродкаў бюджэту дзяржаўнага на розны я мэты: капітальны я ўкладанні, развіццё сац. сферы , абарону, абслугоўванне дзярж. і ўнутр. доўгу і г.д. Фін. рэгулятарамі з ’яўляю цца таксама ўмовы ф арміравання і разм еркавання фінансавых рэсурсаў, умовы крэды тавання, сістэмы спец. падатковых ільгот, рэгуля-

ванне ўзроўнем заработнай платы , цэнамі, мытнае рэгуляванне і інш. інструменты ф інансава-крэды тнай палітыкі. Аарозніваюць самаст. часткі Ф .п.: падатковую, бю джэтна-фінансавую і грашова-крэдытную. Падатковая п a л і т ы к a рэалізуе інтарэсы дзярж авы праз забранне часткі валавога ўнутр. прадукту на агульна-дзярж. патрэбы, мабілізацыю гэтых сродкаў і іх пераразмеркаванне праз бюджэт. Падаткі ажыццяўпяюць свае пры значэнне і функцыі ў адзіным бюджэтным працэсе, выконваючы фіскальную і сты мулявальную функцыі. Б ю д ж э т н а -ф і нансавая п а л і т ы к а звязана з размеркаваннем фонду граш овых сродкаў дзяржавы і яго вы кары станнем па галіновым, мэтавым і тэр. пры значэнні. Вьшаткі бюджэту цесна звязаны з яго даходамі. Н а канкрэтны я віды бю джэтных выдаткаў уздзейнічаюць фактары : прырода і функцыі дзяржавы, узровень сац.-эканам. развіцця, ф ормы прадстаўлення бюджэтных сродкаў і г.д. Г р a ш о в а-к р э д ы т н а я палітыка складае аснову Ф .п.; арыентуецца на павышэнне ролі банкаўскага крэдыту і эфектыўнасць вы кары стання пазы ковых сродкаў, гнуткі падыход д а прадастаўлення крэдыту, фарміраванне банкаўскіх рэзерваў, фін. рынку, скарачэн не неабгрунгаванага перапампоўвання грошай са сферы безнаяўнага абарачэння ў наяўнае, канверсоўнасць грош ай, рэарганізацьм аш чаднай і страхавой справы. М.Е.Заяц. ФІНАНСАВЫ KA HTPÔJIb, форма дзяржаўнага кантролю, які ажыццяўляецца ў працэсе ўтварэння, разм еркавання і выкарыстання фондаў граш овых сродкаў y нар. гаспадарцы. Яго асн. пры значэнне: з дапамогай фін. ф орм і метадаў забяспечыць праверку законнасці і правільнасці, a таксама эф ектыўнасці вы карыстання граш овых фондаў дзярж авы , прадпрыемстваў, арг-цы й і ўстаноў. Ф.к. з’яўляецца адны м з інструментаў гасп. механізма і вы кары стоўваецца ў ходзе складання і вы канання фін. планаў і каштарысаў, праверкі эф екты ўнасці выкарыстання ў кіраўніцтве эканом і' кай таварна-граш овых адносін і эканам. рычагоў (цана, пры бы так, бюджэт і інш ). Гал. пры нцыпы Ф .к.: галоснасць, рэгулярнасць, усеагульнасць, рэзультатыўнасць. Па формах правядзення Ф .к. івдзяляецца на папярэдні, бягучы і насгупны. П а п я р э д н і Ф .к. ажы ццяўляецца перад аф армленнем ф інансава-гасп. аперацы й і накіраваны на папярэджанне паруш энняў законаў і нерацыянальнага расходавання сродкаў. Бягучы Ф .к. праводзіцда ў час 1 афармлення аперацы й па паступленні даходаў, расходаванні граш овых сродкаў і матэрыяльных каш тоўнасцей і інш.; н а с т у п н ы Ф .к. — пасля правядзення гасп.-ф ін. аперацы й. Асн. меташФ .к.: падліковы я праверкі бухгалтар‘ скіх балансаў і справаздач, аналіз гасп. дзейнасці, сустрэчны я праверкі, інвеніарызацыя таварна-м атэры яльны х каш тоўнасцей, рэвізіі.

Ф ІН А Н С А В Ы КАПГГАЛ, г р а ш о ва-гандлёвы капітал, лікв ід н ы я a к т ы в ы, капітал, які ўтвараецда ў выніку зліцця банкаўскага капіталу з прамы словы м. У пач. 20 ст. ў развітых капіталіст. краінах узм ацнілася канцэнтрацы я і цэнтралізац ьм банкаўскага капіталу пад уздзеяннем працэсу канцэнтрацы і вы тв-сці. Банкі з пасррднікаў плацяжоў ператвараліся ў граш овых манапалістаў, укараняліся ў прамысл. прадпрыемствы і станавіліся іх саўладальнікамі. А дначасова прамы сл. манаполіі стваралі ўласны я банкі, скуплялі кантрольны я пакеты акц ы й інш. банкаў. Значную ролю ў зрош чванні банкаўскага і прамысл. капіталаў мела аеабістая унія (сканцэнтраванне ў адных руках кіруючых пасад y банкаўскіх і прамысл. манаполіях), сістэма ўдзелу (кіраванне манаполіяй чужымі капіталамі, большымі за ўласны я). Ф .к. не абмяжоўваецца рамкамі нац. эканом ікі і стварае міжнар. Ф .к. А.М.Гарбаценкаў. Ф ІН А Н С А В Ы К Р Ь ІЗ ІС , глы бокае разладжванне дзяржаўнай ф інансавай, граш овай сістэмы. П раяўляецца ў рэзкай неадпаведнасці даходаў бюджэту іх выдаткам , нестабільнасці і падзенні валю тнага курсу нац. граш овай адзінкі, узаемных неплацяжах эканам . суб’ек таў, неадпаведнасці граш овай масы ў абарачэнні патрабаванням граш овага абарачэння. Выяўляецца ў хранічны м бюджэтным дэф іцы це, вы клікае інфляцыю. Рост бюджэтнага дэф іцы ту вы клікае вял. павелічэнне дзярж. доўгу, a гілата працэнтаў па ім y сваю чаргу абцяжарвае бюджэт і павялічвае яго дэф іцыт. Звязаная з бю джэтным дэф іцы там пагроза інфляцыі падры вае дзярж . крэдыт. Напружанае становіш ча дзярж . бюджэту і дзярж. крэдыту непазбеж на цягне за сабой рост падаткаў і адпаведна зніж энне рэальнай заработнай платы. Ф .к. звы чайна звязаны з агульнымі крызісамі эканамічнымі, якія перы яды чна паўтараюцца ў ры начнай эканом іцы . ф і н А н с а в ы я р э с ў р с ы , граш овы я даходы, накапленні і паступленні, якія знаходзяцца ў распарадж энні суб’екта гаспадарання. П ры значаны дл я вы канання фін. абавязацельстваў, аж ы ццяўл ен ня выдаткаў на расш ы ранае ўзнаўлен не, эканам. сты муляванне і задавальненне сац. і інш. патрэб працую чых. Іх ф арм іраванне аж ы ццяўляецца за кош т уласных і прыраўнаваных да іх сродкаў, мабілізацыі рэсурсаў н а фін. ры нку і паступлення граш овых сродкаў ад ф ін.-банкаўскай сістэмы ў парадку пераразм еркаван н я. П ерш апачатковае стварэнне адбы ваецца ў момант засн аван ня прадпрыемства, калі зацвярдж аецца статутны фонд. К ры ніцы Ф .р.: акцы янерны капітал, паявы я ўзносы членаў кааператы ваў, галіновы я Ф .р., доўгатэрміновы крэдьгг, бюджэтныя сродкі.

Ф і н А н САВЫ Я Р Э Ф 0 Р М Ы 1860-х г. y P a с i і, рэф ормы , мэта якіх пры стасаваць фін. сістэму краіны да развіцця капіталізму. Падрыхтоўка і правядзенне

ФІНАНСАВЫЯ

401

сялянскай рэформы 1861 выклікалі неабходнасць заснавання Д зярж банка (1860) і стварэння ў мін-ве ф інансаў Гал. вы купной установы для правядзення вы купной аперацы і (1862). Паводле пры нятых y адпаведнасці з гэтым Правілаў усе ўстановы павінны былі кож ны год складаць каш тарысы па ўстаноўленай ф орме і з падрабязным вы значэннем асобны х артыкулаў і параграфаў выдаткаў. Агульны роспіс бюджэту складаўся м ін-вам фінансаў, зацвярджаўся Дзярж. саветам і станавіўся законам. 3 1862 дзярж . роспіс публікаваўся. У 1864— 68 усе дзярж . даходы былі засяроджаны ў касах Д зярж . казначэйства мін-ва ф інансаў. 3 іх y адпаведнасці з бюджэтны м і каш тары самі і касавымі роспісамі рабіліся выдаткі. Вырасла значэнне фін. дзярж. кантролю , які штогод правяраў закон н асц ь праекта роспісу даходаў і выдаткаў да іх разгляду ў Дзярж. савеце і прадстаўляў Дзярж. савету справаздачу аб вы кананні фін. каш тарысу за мінулы год. У 1865 створаны мясц. органы дзярж . кантролю — кантрольны я палаты . У пач. 1860-х г. вінныя водкупы зам енены акцы зны м зборам на вытв-сць спіртны х напіткаў, a з 1866 — на ты тунь. Д ля збірання акцы заў створаны губ. і акр. акц ы зны я ўпраўленні. Д эпартам ент розных падаткаў і збораў мін-ва ф інансаў падзелены ў 1863 на дэпартаменты ўскосны х і прамых падаткаў. Аднак фін. рэф ормы былі непаслядоўныя. У сістэме прамых падаткаў захаваўся асн. падатак рус. феад. дзяржавы — падушны падатак; рэвізія дзярж. кантролю паш ы ралася не на ўсе ведамствы і г.д. Граш овая рэф орма 1862 не была рэалізавана; прадугледжаны ёю размен папяровы х грош ай на золата і серабро спы неньі з-за няхваткі метал. фонду. С твораная фін. рэф ормамі сістэма захоўвалася з некаторы мі зменамі да 1917. Літ:. Полное собранне законов Россяйской ммпернн. 2 нзд. СПб., 1865. Т. 37. № 38309. Ф і н Ан САВЫ Я С ІС Т Э М Ы , у ш ы рокім с э н с е — сукупнасць розных звёнаў фін. адносін, праз як ія ў рамках той ці інш. сац .-экан ам . сістэмы аж ы ццяўляецда стварэнне і выкарьістанне ф ондаў граш овых сродкаў. У вузкім с э н с е — сістэма ф інансавых устаноў краіны , ш то аж ы ццяўляюць мабілізацыю граш овых сродкаў і іх разм еркаванне ў працэсе ф інансавання і крэдьгтавання, a таксама фінансавы кантроль. Унутры кож най з буйных сфер вылучаю ць звёны (групоўка фін. адносін аж ьіццяўляецда ў залеж насці ад характару дзейнасці суб’екта). Н апр., y сферы ф інансаў прадпры емства вылучаюць звёны: фінансы прадпрыемстваў, якія функцы яную ць на кам ерцы йны х пачатках, і ф інансы прадпры емстваў, што аж ы ццяўляю ць некам ерцы йную дзейнасць, a таксама ф інансы грамадскіх арг-цы й; y сф еры страхавання — сац. страхаванне асабістае, м аём аснае і

402

фінансы

страхаванне прадпры мальніцкай рызыкі; y сф еры дзярж . ф інансаў — дзярж. бюджэт, пазабю дж этны я ф онды і дзярж . крэдыт. Кож нае звяно ў Ф .с. мож а пддзяляцца на падзвёны або інш. элементы сістэмы, напр., фінансы прадпрыемстваў, ш то функцыяную ць н а кам ерцы йны х пачатках, могуць класіф ікавацца па галінах накіраванасці і ф ормах уласнасці.

ФІНАНСЫ (ф ранц. finances граш овыя сродкі), спецы ф ічная ф орм а вытворчых адносін, ш то ўзнікаю ць y сувязі з разм еркаваннем ч. валавога ўнутр. прадукту і фарміраваннем цэнтралізаваных і дэцэнтралізаваны х ф ондаў грашовых сродкаў. С родкі выкарыстоўваю цца на расш ы рэнне, узнаўленне і задавальненне агульнадзярж. патрэб. У грашовых адносінах, што складваліся паміж насельніцтвам і дзяржавай y асобе князя, караля, суддзі, лац. тэрмін «finis» (канец, заканчэнне) азначаў завяршэнне плацяжу, канчатковы разлік. Пазней ад яго ўзнікла слова «ф.» — грашовыя плацяжы. У Францыі гэты тэрмін ужываецца з 16 ст. (у больш шырокім сэнсе — як сукупнасць публічных даходаў і выдаткаў). Тэрмін «публічныя Ф.» на ўсіх еўрап. мовах азначае сукупнасць дзярж. даходаў і расходаў. Ад лац. fiskus узнік тэрмін «фіск» (казна) — так называлі плацежны кош, y які ссыпалі ірошы і матэрыяльныя каштоўнасці, атрыманыя дзяржавай ад насельніцтва. Гістарычна ўзнікненне Ф . абумоўлена наяўнасцю дзярж авы і яе фіскальнай палітыкі, a таксама таварна-граш овы х адносін. Змест Ф . вы значаю ць граш овыя адносіны: гасп. суб’ектаў паміж сабой пры куплі-продажы тавараў і паслуг; паміж дзярж авай і суб’ектамі гаспадаран ня, якія звязаны з плацяж амі ў бюджэт і ф інансаваннем з бюджэту, a таксама з ф арм іраваннем і вы кары станнем пазабюджэтных і страхавых ф он даў; граш овыя адносіны суб’ектаў гаспадарання з работнікамі па ўзнаўленні рабочай сілы; паміж суб’ектамі гаспадарання і банкаўскай сістэмай пры атры манні і пагаш энні крэдытаў; адносіны ўнутры суб’екта гаспадарання, звязаны я з размеркаваннем выручкі і чы стага д а ходу; адносіны суб’ектаў гаспадарання з выш эйстаячымі органамі, звязаны я са стварэннем сумесных граш овых ф ондаў. Ф. вы конваю ць размеркавальную і кантрольную ф ункц ы і. Р а з м е р к а вальная іх ф ун к ц ы я забяспечвае разм еркаванн е і пераразм еркаванне ўнутр. валавога прадукту, нац. і чыстага даходаў, ф арм іраван не даходаў і накаплен няў; стварэнне фондаў, граш овых сродкаў. К а н т р о л ь н а я ф ункцы я Ф. заклю чаецца ў кантролі за размеркаваннем унутр. валавога прадукту, нац. даходу па адпаведны х граш овы х фондах і іх м этавы м расходаванні. К антрольная ф ункды я абумоўлена нарматы ўны м характарам граш овы х адносін (нарматьгўны я акты рэглам ентую ць умовы разм еркаван ня даходаў і плацяж оў y бю джэт, ф ін ан саван н е з бюджэту, крэдыта-

ванне, ф арм іраван не і вы кары станне страхавых фондаў, a таксам а граш овых ф ондаў суб’ектаў гаспадарання). Яе задача — кан троль за вы кананнем нарм аты ўны х актаў. Літ.: Б е л ь с к л й К.С. Фннансовое право. М., 1995. М.Е.Заяц.

ФІНАНСЫ ПРАДПРЫЁМСТВАЎ, зы ходнае звяно фін. сістэмы краіны , непасрэдна звязанае з ф арм іраваннем і выкарыстаннем асн. ф ондаў і абаротных сродкаў, вытворчасцю і рэалізацы яй прадукцыі, сгварэннем , размеркаваннем і вы кары станнем граш овых накапленняў y нар. гаспадарцы; састаўная частка фінансаў. У матэры яльны м выяўленні — гэта адасоблены я граш овыя ф онды рознага пры значэння, якія ствараю цца на кож ны м прадпрыемстве і вы кары стоўваю цца для эканам. развіцця і сац. патрэб яго работнікаў. Ф .п. складаю цца з фінансаў прадпрыемстваў матэры яльнай вы тв-сці і ф інансаў устаноў і арг-цы й невытворчай сферы . Д ля сучасных умоў характэрна разнастайнасць форм уласнасці і суб’ектаў гаспадаран ня, на аснове якіх функцы яную ць Ф .п. і арг-ЦЫЙ. М.Е.Заяц. ФІНА-УГбРСКІЯ М 0ВЫ , сям ’я моў, як ая ўтварае самую заходню ю частку больш буйнога генетычнага аб ’ядн ан ня — уральскіх моў. Ф .-у.м. складаю цца з 5 груп: пры балты йска-ф інскай (фінская мова, эстонская мова, іж орская, карэльская, вепская, водская і ліўская м овы ), волжскай (мардоўскія мовы — эрзянская і м акш анская мовы і марыйская м ова), пермскай (удмурцкая мова, комі-зыранская мова, комі-пярмяцкая мова), угорскай (ханты йская і м ан сійская мовы , якія ўтвараюць обска-угорскае адгалінаванне, венгерская мова), саамскай мовы. М овы ком і-п ярм яцкая, эрзянская, м акш анская, іж орская, карэльская і некат. інш ы я пэўнай часткай спецыялістаў кваліфікую цца я к ф ін аугорскія ды ялекты . Асаблівасці Ф .-у.м.: y ф анеты цы — вял. колькасць галосны х і ды фтонгаў, бедная сістэма зы чных, сінгарманізм (характэрны больш асці Ф .-у.м .); y марфалогіі — аглю цінатыўны грамат. склад, ужыванне паслялогаў замест прыназоўнікаў, адсугнасць прэф іксаў (апрача венг. м овы ), прыметн ік не дапасуецца да назоўніка (апрача п ры бал ты й ск а-ф ін ск ай падгрупы ). Н а лексіку Ф .-у.м. зрабілі ўплыў мовы суседніх народаў (слав., герм., цю ркскія, іранскія). Венгерская, ф інская і эстонская мовы маю ць ш матвекавую пісьменнасць. Літ.: Языкн народов СССР. Т. 3. М., 1966; X a й д y П. Уральскне языкн н народы: Пер. с венг. М , 1985. А.Я.Міхневіч. ФІНА-ЎГРЫ, група плямён, якія належалі д а ф іна-угорскай моўнай с я м ’і. Засялялі лясную зону Усх. Еўропы і Зауралля, бас. верхняй і сярэдняй Волгі, Акі і К амы. У выніку распаду іх агульнасці ў ф іна-перм скі перьм д вылучьшіся угры (продкі венграў, хантаў і мансі). П азней ад паволжскіх фінаў аддзяліліся

продкі пры балты йска-ф інскіх плямён, I як ія рассяляліся на 3. Ёсць падставы меркаваць, ш то яны звязаны з тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі культурай. Рассяленне Ф .-у. на вял. абшарах і суседства з плямёнамі інш. моўных груп пры вяло да іх ды ф ерэнцы яцы і. Фарміраванне ф іна-волж скай (продкі мардвы і марыйцаў) і пермскай (продкі комі, ком і-перм якоў і удмуртаў) агульнасцяў адносіц ца д а ранняга жал. веку. Прыбалты йска-ф інская этнамоўная агульнасц ь сф арм іравалася на той тэр. фіна- \ угорскага арэала, дзе мела месца ўзаем адзеянне балцкіх і ф інскіх культ. кам- ^ панентаў. Больш асць лінгвістаў падзяляе j пры балты йскіх фінаў на заходнюю (продкі ліваў, паўн. эстаў, емі) і ўсход- I ню ю (продкі паўд. эстаў, водзі, карэлы, весі, чудзі завалоцкай) групы, што адпа- ! ведна звязан а з 1-й і 2-й хвалямі мігра- ■ цыі з У. Н а Беларусі зафіксаваны | ш матлікія сляды ўпльшу Ф .-у. 3 фінауторскім субстратам y значнай ступені звязан а гідранімія бас. р. Зах. Дзвіна. К анц эн трац ы я такіх гідронімаў назіраецца ў паўд.-ўсх. і паўд. частках Бел. П адзвіння. Н а шматлікіх гарадзішчах П н Беларусі выяўлена тэкстыльная кераміка і рэчы фіна-угорскага паходжання. Асаблівасці раннесярэдневяковых ; стараж ы тнасцей тыпу Банцараўшчыны ў заходнядзвінскім рэгіёне звязаны з уп- ! лы вам ф іна-угорскіх культурньк кампанентаў. Н а сярэдневяковых паселішчах | Маскавічы, Пруднікі, курганных могільн ік ах З а б о р н ы я Гумны (Браслаўскі р -н ), Баркі, Я нкавічы (Расонскі р-н), a таксам а ў гарадах П олацк, Віцебск, Браслаў, Л укомль выяўлена шмат рэчаў, ] якія сведчаць пра фіна-угорскі ўплыў. Літ.\ С е д о в В.В. Прнбалтнйскне фннны / / Фннны в Европе, VI—XV вв.: Прябалтнйско-фннскне народы: Нст.-археол. нсслед. М., 1990. Вып. 1; Фннно-угры іі балты в эпоху средневековья. М., 1987; Ш а д ы р о ВН, Ранннй железный век Северной Белоруссяа. I Мн., 1985. В.І.Шадыра.

ФІНБАГАД0ЦІР (Finnbogadottir) Вігдзіс (н. 15.4.1930, Р эй к’явік), ісландскі дзярж. дзеяч, філолаг. Скончыла Іславдскі ун-т y Р э й к ’явіку, вывучала мовы і л-ры ва ун-тах Ф ранцы і, Д аніі і Швецыі. Выкладала ў Р э й к ’явікскіх гімназіі і ў каледжы, працавала ў турыстычным бюро і ўзначальвала курсы гідаў-перакладчыкаў. 3 1972 ды рэктар Нац. т-ра ÿ Р эй к ’явіку, адначасова з 1978 старшыня , К -та па культ. супрацоўніцтве Паўночнага савета. У 1980— 96 прэзідэнт Ісланды і; перш ая ў Еўропе жанчына кіраўнік дзярж авы з рэсп. ладам. Аўтар п ’ес, кнігі «Адна на прэзідэнцкай вахце» (1988). П рэм ія імя Д.Я.Хсшаршэлык за мір (1980). Ф ІН Б Е РГ Міхаіл Якаўлевіч (н. 21.2.1947, г. М азыр Гомельскай вобл.), бел. дырыжор. Засл. дз. маст. Беларусі (1990). Нар. арт. Беларусі (1994). Скончыў Бел. кансерваторы ю (па класах трамбона, I 1970; арк. ды ры ж ы равання, 1981). 3 ' 1987 маст. кіраўнік-ды рэктар створаната ім Дзяржаўнага аркестра сімфанічнаі і

хтраднай музыкі Рэспублікі Беларусь. Адначасова з 1971 (з перапы нкам і) вы кладае ў Бел. AM (з 1997 праф .). П рапагандыст муэыкі бел. кампазітараў. Арганізатар, маст. кіраўнік і гал. ды ры ж ор фестываляў: Міжнар. дж азавага (з 1994, Мінск), рэсп. — камернай музыкі «Музы Нясвіжа» (з 1996, г. Н ясвіж ), y гарадах Заслаўе (з 2000), М сціслаўе (2002); бел. паэзіі і песні (г. М аладзечна, з 1993; Мінск, 1995); бел. эстр. аркестраў

(Мінск, 1997, 1998, 1999); дзіц ячай бел. эстр. песні «Спяваем з аркестрам» (Мінск, 1998, 1999, 2000); дж аза і песні «Нарачанскія хвалі» (2002). У дзельнік міжнар. фестываляў, y т.л. «Славянскі базар y Віцебску». Член С авета Рэспублікі Нац. сходу Беларусі (з 2000). П рэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1990. Дзярж. прэмія Беларусі 1996. ФІНВАЛ, с е л я д ц о в ы к і т (Ваіаenoptera physalus), млекакормячае сям. паласацікаў падатр. вусатых кітоў атр. кітападобных. 2 падвіды. П аш ы раны ва

ўсіх акіянах. Занесены ў Чы рв. кнігу МСАП. Даўж. да 27,3 м (у сярэднім каля 20 м), Ma­ ca каля 100 т. Спіна цёмна-шэрая, бруха белае, з 70—90 (да 114) палосамі. На баках цела шмат светла-шэрых плямак. Пласціны кітовага вуса (каля 360 пар) шэра-блакітныя, выш. да 90 см. Корміцца дробнымі ракападобнымі, чароднай рыбай, галаваногімі малюскамі. Нараджаюць 1 кіцяня (даўж. каля 6—7 м, маса ца 1,86 т) раз за 2—3 гады. Промысел забаронены з 1976. Э.Р.Самусенка.

Ф ІН З Е Н Ф і н с е н (Finsen) Нільс Руберг (15.12.1860, г. Торсхаўн, Д анія — 24.9.1904), дацкі фізіятэрапеўт; засн авальнік навук. распрацоўкі святлолячэння. С кончы ў К апенгагенскі ун-т (1890). Заснавальнік і ды рэктар (1896— 1904) Ф інсенаўскага ін-та святлолячэнн я (К апенгаген). Навук. працы па праблемах фізіял. ўздзеяння святла на арганізм , біял. ўздзеяння УФ вы прам янення і яго вы кары стання для лячэн н я туберкулёзу скуры. Н обелеўская прэмія 1903. В. Ф.Ермакоў.

фінікійская

403

Ф ІН ІКА ВА Я ПА ЛЬМ А , ф енікс (Phoenix), род кветкавых раслін сям. пальмаў. 17 відаў. П аш ы раны ў тропіках і субтропіках Афрыкі і Азіі. РаСгуць па берагах рэк, y аазісах, на балотах, утвараю ць мангравыя лясы, напр., Ф .п. м ангравая (Р. paludosa). Від уласна Ф .п.

(P. dactylifera) — стараж. культ. расліна, вядомая з 4-га тыс. д а н.э. ў Ш умеры , Асірыі, Вавілоне, Егіпце. Н а Беларусі вы рош чваю ць y аранж арэях і пакоях. Від уласна Ф.п. — дрэвападобная двухдомная расліна выш. 15—20 м, дыям. ствала 80 см. Каранёвая сістэма глыбокая. Ствапы ўкрыты рэшткамі лісцевых чаранкоў, на верхавінцы — густая крона перыстага лісця даўж. 4—6 м. Дробныя кветкі свдзячыя, белыя, сабраныя (да 12 тыс. шт.) y мяцёлчатыя суквецці. Плод (фінік) — ягада з цвёрдым семем, мае да 70% цукру, 2,5% алею. 3 Ф.п. вырабляюць віно, цукар, цыноўкі і інш. 3 Ф.п. стала магчымым аазіснае земляробства (дае цень інш. культурам). Харч., тэхн., дэкар. расліны. І.М.Гарановіч. Ф ІН ІК ІЙ С К А Е П ІС Ь М 0 , адна з самых даўніх алфавітных сістэм пісьма, якою кары сталіся ў Ф інікіі, Сірыі, Палесціне, часткова ў Егіпце, Кілікіі, Карфагене і н а Кіпры ў 12 ст. да н.э. — 3 ст. н.э. Складалася з 22 літар, якімі абазначаліся толькі зычныя гукі. Літары мелі простую, зручную для запамінання і напісання форму. Кірунак Ф.п. гарызантальны, справа налева. Словы першапачаткова не адцзяляліся адно ад аднаго. Самыя раннія помнікі Ф.п. датуюцца 13—10 ст. да н.э. Большасць вядомых помнікаў адносіцца да 5 ст. да н.э. — 3 ст. н.э. На аснове Ф.п. ўзніклі арамейскае, грэчаскае і паўд.-арабскае пісьмёны, што далі пачатак большасці алфавітных сістэм. Літ:. Н с т р н н В.А. Возннкновенне н развнтне пнсьма. М., 1965; Д н р н н г е р Д. Алфавнт: Пер. с англ. М., 1963. А.М.Булыка. Ф ІН ІК ІЙ С К А Я M ÔBA, адна з мёртвых семіцкіх м оў (паўн.-зах. група). Была паш ы рана з 4-га тыс. да н.э. ў Фінікіі (цяпер тэр. Л івана). У выніку фінікійскай каланізацы і (11— 10 ст. да н.э.) паш ы ры лася на тэр. зах. часткі басейна Міжзем нага мора (Паўн. А фрыка, узбярэжжа Іспаніі). Ф .м. ўласцівы: y ф анеты цы — «оканне»; y марфалогіі — наяў-

тыс. да н.э. былі спробы фіксаваць фінікійскія тэксты грэч. і лац. пісьмом. Літ:. Ш н ф м a н Н.Ш. Фнннкнйскнй язык. М., 1963. А.Я.Міхневіч.

фінікійскія

404

насц ь энкліты чнага займ енніка 3-й асобы адз. л. муж чы нскага і ж аночага роду -y; y лексіцы — уж ы ванне спецы фічны х слоў тыпу kn (быць), hrs (золата), няпэўнага займ енніка m nm і інш. Стараж. помнікі фінікійскага пісьменства — псеўдаіерагліфічныя надпісы з Бібла (сярэдзіна 2-га тыс. да н.э.; не дэшыфраваны). Найб. раннія надпісы на Ф.м., выкананыя квазіалфавітным фінікшскім пісьмом, датуюцца 2-й пал. 2-га тыс. да н.э. У канцы 1-га

Надпіс Ахірама 13 ст .да н.э.

С я р эдн еф інікійскае

ПІСЗ/МО

5 - 3 cm. да м .з.

9

Xg 9

1

A

к

A 3 y Y I 0 © a ч/

L % *7 *

о

D

4 1 Y 4

Z H 0

ni

y Ч ЧЧ u

Н овапунійснае пісьмо Н арф агвн

£

a

V Y У/ y b K K O O y. r I*

r

ü ü e i П 7 .І

v 1 ; L S' / ^ X X* V > / A O w • 7 /

r

r

VI/ X/ y*

Г h h

Транокрыпцып

)

<\ <U ) A 9і 4 > 7 У Y. H A П мпят

b 4 W + X

насць найб. значны х падарожжаў фінікійцаў y 15— 5 ст. да н.э. З ’яўляюцца адной з кры ніц геагр. ведаў чалавецтва. Ф інікійцам належ ы ць пры яры тэт y адкры цці і даследаваннях Зах. М іж земнам ор’я. Д а 15 ст. да н.э. яны плавалі да берагоў К ры та, адкрылі а-вы Эгейскага м., паўд. бераг Балканскага п-ва, в-аў

X X X 1 9 ) / A A

Ov <îv

© /гУ

ФІНІКІЙСКІЯ ПАДАР0ЖЖЫ, сукуп-

y P

m i n n y 7- y A

ф і н і к Ш ц ы , стараж ытныя семіцкія j плям ёны , ш то належ алі да ханаанскай галіны зах.-сем іцкіх плямён (гл. Семі ты). Паводле падання, прыйш лі з берагоў Э ры трэйскага м. (магчыма, Індыіі-

y

b 9 d h

скага акіяна). Н асялялі ўсх. ўзбярэжжа М іжземнага м. (гл. Фінікія). Займаліся земляробствам, рыбалоўствам, рамёствамі; найб. актыўна развівалася здабыча пурпуру і вы тв-сць пурпурнай воўны, ш кла, апрацоўка металаў, караблебуді ніцтва. У канцы 2 — пач. 1-га тыс. да н.э. вялі марскі гандаль ад Месапатам» да Тартэса, уздоўж марскіх маршруга} заснавалі калоніі Гадэс, Н ора, Карфаге, і інш. Сярод аб ’ектаў каланіэацыі Ф. — Ф івы ў Беотыі (Грэцы я). Ф . належыць адна з самых стараж. алфавітных сістэм (гл. Фінікійскае пісьмо), якая была запазы чана і ўдасканалена грэкамі. Літ:. X a р д е н Д. Фнннкмйцы Осноаателм Карфагена: Пер. с англ. М., 2002. А.Г.Зельсю

W Z

h t i k i m n S c p $ 4 r s

t

С іцы лія, Балеарскія а-вы , Мальту, паўн. бераг Афрыкі, паўд.-ўсх. бераг Пірэнейскага п-ва. На мяжы 12— 11 ст. да н.э. выйш лі ў Атлантычны ак., адкрылі зах. бераг П ірэнейскага п-ва. У 6—5 ст. да н.э. перш ы я з народаў Міжземнам ор’я дасягнулі берагоў Брытаніі (падарож жа Гамількі да «Алавяных астравоў»), плавалі ўздоўж зах. берага Афрыкі. С амае значнае іх падарожжа ў канцы 7 ст. да н.э. — экспеды цы я па даручэнні егіп. цара Неха: за 3 гады яны абагнулі Афрыку і вярнуліся праз Гібралтарскі праліў («слупы Мелькарта»), здзейсніўш ы плаванне больш як за 2 тыс. гадоў да Васка да Гамы. Літ:. Ш н ф м а н М.Ш. Фнннкнйскне мореходы. М., 1965.

Развіццё знакаў фінікійскага пісьма

Ф ІН ІК /Я (грэч. Phoinike), старажытнм краіна ў паўн. і цэнтр. частках усх, ўзбярэжжа М іж земнага м. (цяпер тэр, Сірыі і Лівана). Першью паселішчы фінікійцаў тут вядомы з 5— 4-га тыс. да н.э. У канцы 3-га тыс. да н.э. яны ператварыліся ў гарады -дзярж авы Бібл, Тыр, Угарыт, Сідон і інш. Геагр. становішча Ф . спры яла развіццю гандлю з Месапа-

таміяй і Егіптам, авалоданню марскімі шляхамі ў Міжземным м. (гл. Фінікійскія падарожжы). У сярэдзіне 2-га тыс. да н.э. Ф. захапілі егіпцяне. У 14 ст. да н.э. з імі змагаліся за панаванн е над Ф. хеты. У канцы 13 — пач. 12 ст. да н.э. гарады Ф. дамагліся паліт. незалеж насці ад Егіпта. У 10 ст. да н.э. цар Т ы ра Ахірам стварыў на тэр. Ф . аб ’ядн анае Тыра-Сідонскае царства. У канцы 10 ст. да н.э. Тыр ластупова страціў вяршэнства і гарады Ф . зноў сталі самастойнымі. У канцы 2-га — пач. 1-га тыс. да н.э. Ф. каланізавала Зах. і Цэнтр. М іжземнамор’е і заснавала калоніі на Кіпры, Сіцыліі і Сардзініі, Пд Францыі, y Іспаніі, на П н Афрыкі (Карфаген, Утыка). У 8 ст. да н.э. Ф . захапілі асірыйцы, аднак гарады захавалі ўнутр. аўтаномію. Пасля краху Асірыі (605 да н.э.) за кантроль над Ф . зм агаліся Новававілонскае царства і Егіпет. У 539—332 да н.э. Ф . ў складзе Ахеменідаў дзяржавы, флот Ф . ўдзельнічаў y гржа-персідскіх войнах (5 ст. да н.э.) на баку персаў. У 332 да н.э. Ф . заваявана Аляксандрам М акедонскім. Э лінізайы я Ф. спрыяла гандл. і эканам . ўплыву яе гарадоў ва ўсім М іж земнам ор’і. 3 63 да н.э. ў складзе рым. правінцы і Сірыя. Літаратура. У 1930-я г. ў Паўн. Ф . ва Угарыце знойдзены кліналісны я тэксты сярэдзіны 2-га тыс. да н.э., якія адлю строўвалі найстараж. пласт прыгожага пісьменства Ханаана і звязаны з м іф алагічна-рэліг. і фалькл. трады цыямі. Найб. поўна захаваўся міфалагічны цыкл пра барацьбу вярх. бога Балу (Баала) Магутнага з богам смерці Муту (Мотам), y т.л. паэма «Барацьба Баала Магутнага з Мотам» (пісьмовая ф іксацыя каля 14 ст. да н.э.), як ая мела сакральны змест: смерць і ўваскрэсенне Баала сімвалізавалі пры родны цыкл. Сярод узораў гераічнага эпасу — эпас пра Карату (Керэта), ф рагменты эпасу пра саперніцтва волата-паляўнічага Акхата з багіняй Анат. Захаваліся надмагільныя і буд. надпісы, гіст. тэксты канца 2—1-га тыс. да н.э. Паэт. характар мае надпіс на саркафагу цара Ахірама з г. Бібл (каля 1300 да н.э.) з праклёнам таму, хто парушыць спакой грабніцы; надпіс з Каратэпэ (каля 720 да н.э.) пра справы і перамогі цара Азітавада. 3 4 ст. да н.э. пачалася элінізацы я культуры іл-ры Ф., але і сама яна паўплывала на грэч. культуру. Спроба сінтэзу дзвюх культур, уключэння ф інікійскай міфалогіі ў агульнаэлінскую сістэму ў кнізе Філона Біблскага (2— 1 ст. да н .э., дай шла ў фрагментах), які абапіраўся на сгараж. сісгэматызацыю міфаў Санхунйатона (2-я пал. 2-га тыс. да н.э.). С воеасаблівая галіна л-ры Ф. развівалася ў 1-м тыс. да н.э. ў Карфагене. Яе гал. ханр — «перыпл» («плаванне») — авантурная аповесць пра марскія падарожжы: «Перыпл» Гімількона (вядомы ў пераказе рым. географа Авіена), «Пе, рыпл» Ганона (захаваўся ў грэч. перакладзе). Развівалася таксама гіст. проза, на якую абапіраліся рым. гісторыкі Ю сцін y скарочаным варыянце «Філіпавых

гісторый» Пампея Трога і Салю стый y «Ю гурцінскай вайне». Паступова л-ра Ф . ўсё больш злівалася з элінскай. Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва М астацтва Ф . засвоіла і плённа перапрацавала элеменгы стараж.-егіп., месапатамскіх (акадскіх), кры та-мікенскіх, хета-хурьшкіх традьвдый. Д ля ранніх пабудоў ф інікійцаў, я к і хетаў, характэрна муроўка з кам енны х абчасаных блокаў на падмурку з дробнага каменю і ш чэбеню . Найб. стараж. іх збудаванні — сакральньм

Да арт. Фінікія. Блюда з сюжэтнай выявай.

абеліскі з неапрацаваны х маналітаў пад адкры ты м небам (Храм абеліскаў y Бібле, пач. 2-га тыс. да н.э.). У 1-м тыс. да н.э. ўзводзілі прамавугольны я ў плане храмы ты пу «біт-хілані» з 2 калонамі пры ўваходзе (Храм С алам она ў Іерусаліме). Д л я аздаблення інтэр’ераў (расл. арнам ент, гірлянды з кветак і пладоў) вы кары стоўвалі бронзу і кедр. У калоніях Ф . ў Зах. М іж земнам ор’і з канца 1-га тыс. д а н.э. пераважалі збудаванні эліністы чнага тыпу. Пахавальны я пабудовы ўяўлялі сабой падземны я скляпы з нахілены м калідорам-дромасам. Узводзілі таксам а т.зв. мегазілы (круглая база са скульпт. вы явай ільвоў з 2 цы ліндрамі над ёй). Гарады (звы чайна размеш чаны я на паўастравах) мелі зубчастыя крап асны я сцены з вежамі, ш матпавярховы я дам ы , храмавыя і гасп. пабудовы, часам некалькі гаваней (Карфаген). Ш ы рокую вядом асць мела д экар.-пры кладное мастацтва: пурпурныя ваўняны я тканіны , пасудзіны і ўпрыгожанні са ш кла (паўпразры сты я, з накладнымі паліхромны мі геам., расл. і зааморф ны мі ўзорамі, фігуркамі жывёл), майстры з С ідона асвоілі вы дзіманне празрыстага ш кла. М айстэрствам вы значаліся ювелірн ы я вы рабы і медная пласты ка (кры ху схематы заваны я статуэткі багоў з медзі і бронзы , арнам ентаваны я кінжалы , разны я вы рабы са слановай косці, залаты я чаш ы і інш . посуд). Керамічныя вы рабы спалучалі мясц. трацыцыі і ўплыў кры та-м ікенскага мастаіггва (вытан ч ан ы я груш ападобньм пасудзіны са звуж аны м дном і 2 ручкамі, пакрытыя

фінішныя

405

манахромнай і паліхромнай размалёўкай). 3 манум. пластыкі Ф . вядомы каменны саркаф аг цара Ахірама (канец 11 — пач. 10 ст. да н.э.). М астацтву зах. калоній Ф . ў 1-м тыс. да н.э. ўласцівы т. зв. грэка-пунічны стыль — спалучэнне мясц. і элінскіх трады цый (масіўныя фігуры багоў, маскі з тэракоты; ш эдэўр — скульпт. галава жанчы ны , т.зв. Д ам а з Эльчэ, канец 5 ці 4 ст. да н.э.). Літ:. Ц н р к н н Ю.Б. Фннякяйская культура в Нспаннн. М., 1976; Я го ж . От Ханаана до Карфагена. М., 2001; Ш в ф м а н Н.ІІІ. Угарятское обшество (XIV—XIII вв. до н.э.). М., 1982; Фянккнйская мнфологня. СПб., 1999. А.Г.Зельскі (гісторыя), Г.В.Сініла (літаратура, архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва). Ф ІН ІК С , Ф е н і к с (Phoenix), горад на ПдЗ ЗША. Адм. ц. штата Арызона. Засн. ў 1870. 2861 тыс. ж. (1998). Трансп. вузел. М іжнар. аэрапорт. Важны гандл.-фін. цэнтр с.-г. раёна з паліўным земляробствам. Буйны цэнтр маш ы набудавання Горных штатаў. П рам -сць: авіяц., ракетна-касм., радыёэлектронная (вытв-сць паўправаднікоў, Э В М , навігац ы йны х прылад, рады ёлакацы йнага абсталявання, пераважна для ваен. м эт), каляровая металургія, хім., харч., паліграф ічная. Ун-т. Зімовы кл ім атьп н ы курорт. Ф ІН ІФ Ц Ь , стараж ы тнаруская назва эмалі\ тэхніка дэкаратыўна-прыюшднога мастацтва. Вядома з часоў Кіеўскай Русі. П аш ы ры лася ў 17 ст. ў гарадах Сольвычагодск Архангельскай вобл. і Растоў (гл. Растоўская фініфць). Царк. начы нне з золата, серабра, медзі, ювелірны я вырабы пакры валі белай эмаллю (Ф .) з эмалевай размалёўкай, якая вылучалася яркай дэкараты ўнасцю . Сярод сюжэтных матываў пераважалі расл. ўзоры з фантаст. траў і кветак, пазней партрэтная мініяцю ра (майстар Р.Мусікійскі) і інш. Ф ІН ІШ (англ. finish літар. — канец), 1) канцавы пункт ды станцы і ў спарт. спаборніцтвах на хуткасць (бег, плаванне, лы ж ны я, вела-, аўта-, мотагонкі, канькабеж ны, конны , парусны спорт і інш .), які абазначаецца лініяй ці плоскасцю. Часам вынікі фіксую цца кам п ’ютэрамі і інш. дакладны мі электроннымі прыладамі. 2) Заклю чная, выраш альная частка дыстанцы і, спарт. спаборніцтваў. Ф ІН ІШ Н Ы Я М ЁТАДЫ А П Р А Ц 0Ў К І, завярш альны я аперацыі мех. апрацоўкі дэталей. У выніку іх фармірую цца геам. і фізіка-мех. характарыстыкі паверхневага слоя. Асн. групы Ф.м.а.: апрацоўка лязовым інструментам (алмазнае і эльборавае тачэнне і расточванне, рассвідроўванне адтулін, шабранне, шэвінгаванне, апрацоўка метал. шчоткамі); звязаным абразівам (шліфаванне абразіўнымі, алмазнымі і эльборавымі кругамі, ханінгаванне, суперфінішыраванне); эластычным інструментам (шліфаванне і паліраванне

406

ф ін к а

абразіўнымі, алмазнымі і эльборавымі стужкамі, аластычнымі кругамі і брускамі, палімерна-абразіўнымі шчоткамі); свабодным абразівам (даводка, гідра-, вібра-, пнеўмаабразіўная, магнітнаабразіўная апрацоўка, апрацоўка свабодным абразівам, ушчыльненымі інерцыйнымі сіламі і інш.); паверхневым пластычным дэфармаваннем (алмазнае выгладжванне, вібраабкатванне, раскатванне, дарнаванне, працягванне, улырагукавое мікрадэфармаванне і інш.); эл. токам і хімічна актыўным асяроддзем (анодна-мех., электраімпульсная, злектраэразійная апрацоўка, злектрахімічная апрацоўка). Н а Беларусі прагрэсіўныя тэхналогіі ф ініш най апрацоўкі распрацоўваю цца ў Ф ізіка-тэхн. ін-це Н ац. АН Беларусі, Бел. нац. тэхн. ун-це і інш. Дз.Ф.Усціновіч. Ф ІН КА , ф і н a (ад ням. Finne пры ш ч, вугор), лічы нка стужачных чарвей (цэстод). Паразітуе ў прамеж кавы м гаспадары (беспазваночны я і пазваночны я).

Mae выгляд пузыра, y поласць якога ўкручана адна або некалькі сфарміраваных галовак чарвей, urro развіваюцца ў канчатковым гаспадары (пазваночныя жывёлы і чалавек) y дарослыя формы. Розным групам стужачных чарвей адпавядаюць свае разнавіднасці Ф.: цыстыцэркоід, цыстыцзрк, эхінакок, плерацэркоід, цэнур. Для далейшага развіцця неабходна, каб Ф. праглынуў канчатковы гаспадар. Ф ІН К Е Л Ь Уры Гіршавіч (8.10.1896, в. Ракаў Валожынскага р -н а М інскай вобл. — 5.12.1957), яўрэйскі кры ты к і літаратуразнавец. С кончыў БДУ (1926).

3 1922 працаваў y Н аркамасвеце Б С С Р , y 1930— 38 — y М інскім пед. ін-це. П ісаў на яўр. (ідыш) і бел. мовах. Д рукаваўся з 1918. Аўтар біягр. твораў пра класікаў яўр. л-ры : «А Т олідф адэн» (1926, з Н .О йслендэрам), «М евдэле М ойхер-Сфоры м» (1937, на бел. мове 1940), «Ш олам-Алейхем» (1938, на бел. мове 1939, 1958). Н апісаў маст. біяграф ію З.Бядулі, гіст. нары с пра П .Ш эй н а, ш эраг артыкулаў пра творчасць Я .К упалы , Я .К оласа, М .Гогаля, М .Горкага і інш. П ам яці Я.К упалы пры свяціў ап авяд. «У пош уках Івана Купалы» (1945). Ф ІН Л Й Н Д С К А Я РЭ В А Л К ІЦ Ы Я 1918, узброенае процістаянне (факты чна грамадз. вайна) паміж «чырвонымі» — прыхільнікамі сацы ялізацы і фінл. грамадства (С.-д. паргьм Ф інлянды і і інш. левы я сілы) і іх апанентамі — «белымі» (кансерваты ўны я партыі і групоўкі). Адбылася пад уплывам Кастр. рэвалю цы і 1917 y Расіі, калі Ф інлянды я атры мала н езалеж насць (абвеш чана 6.12.1917). П ачалася 28.1.1918 з захопу атрадамі «чырвоных» улады ў Хельсінкі і гарадах Паўд. Ф інлянды і. Часовы фінл. ўрад (сенат) эвакуіраваўся ў г. Вааса. Апорны я пункты «белых» узніклі ў паўн. і цэнтр. частках краіны . З а ўладу «чырвоных» змагаліся пераваж на добраахвотнікі, якія не мелі вайск. падрыхтоўкі. Ядро арміі «белых» склалі фін. егеры (лёгкія стралкі), якія набылі баявы вопыт y герм. арміі ў 1-ю сусв. вайну. 3 абодвух

бакоў y баях удзельнічалі прыбл. па 70 тыс. чал. 3 канца лют. — пач. сак. 1918 ваен. ініцы яты ва перайш ла да «белых», якія з П н наступалі ў напрамку г. Т ам п ерэ — апорнага пункта «чырвоных». Вайна скончы лася ў маі 1918 перамогай вой ск сената н а чале з К .Г .Э .Манергеймам. Іх перамозе падпрыялі заклю чэнне Брэсцкага міру 1918 (паводле яго з Ф інлянды і выведзены рас. вайскоўцы, частка якіх падтры млівала фінл. «чырвоных») і ўдзел на баку сената экспеды цы йн ай герм. Балт. ды візіі (12 тыс. чал.). У ходзе вайны з абодвух бакоў загінула каля 30 тыс. чал.; больш асць чырв. вайскоўцаў трапіла ў палон (пазн ей яны амнісціраваны ). У выніку рэвалю цыі ў Ф інлянды і ўсталяваліся асновы яе сучаснага дзярж . ладу. Літ:. Н н к о л с с о н В. Фннляндня — с Россней я без. Мн., 1995; Ю с с н л а О., С е п п о X., Ю к к a Н. Полнтнческая нсторяя Фннляндош, 1809—1995: Пер. с фян. М., 1998. У.Я.Калаткоў. Ф ІН Л Й Н Д Ы Я (ф інскае Suom i, швед.

Finland), Ф і н л я н д с к а я Рэсп y б л і к a (фінскае Suom en Tasavalta, швед. Republiken Finland), дзяржава ў П аўн. Еўропе. М яжуе на П н З са Ш вец ьм й, н а П н з Н арвегіяй, на У з Расіяй; абм ы ваецца Батнічны м і Ф інскім залівамі Балты йскага мора. У складзе Ф. Аландскія астравы. Пл. 338 тыс. км2. Н ас. 5183 тыс. чал. (2002). Афіц. мовы — ф ін ск ая і ш ведская. С таліца — г. Хельсінкі. П адзяляецца на 6 губерняў (ляні). Нац. свята — Д зень незалеж насці (6 снеж.). Дзяржаўны лад. Ф . — рэспубліка. Д зейнічае кансты туцы я 1919 (са зм енамі). Ю раўнік дзярж авы — прэзідэнт, які вы біраецца на 6 гадоў. П рэзідэнт разам з парламентам ажыццяўляе заканадаўчую, a разам з урадам (Дзярж. саветам) вы канаўчую ўладу. Кіраўніцтва зн еш н яй паліты кай ажыццяўляе прэзідэнт. А днапалатны парламент складаецца з 200 дэпутатаў, якія выбіраю цца на 4 гады. Урад фарміруецца з прадстаўнікоў адной або некалькіх парты й з улікам вы нікаў апош ніх парламенцкіх выбараў і суадносін сіл y парламенце. Прырода. Берагі скалісты я, ш хернага тыпу. П аверхня — узгоры стая раўніна (сярэдняя выш . над узр. м. 152 м). Харакгэрны м арэнны я грады, друмліны , озы. Н а П н і У узвы ш аны я грады М анселькя, Оўнаселькя, С уам енселькя, на Іід С алпаўселькя. У цэнтр. і паўд. ч. азёрны я плато. Н а край нім П н З адгор’і С канды наўскіх гор (найвы ш . пун кт г. Халтыятунтуры, 1328 м). К ары сны я выкапні: медны я, ж ал., м алібдэнавы я, цы нкавы я, ванадыевы я, кобальтавы я руды, азбест, графіт, апатыты, буд. матэры ялы . Клімат умераны , на ГІдЗ пераходны ад марскога да канты нентальнага, на П нУ канты нентальны . С ярэдняя т-ра студз. ад -14, -15 °С на П н да -6, -7 °С на Пд, ліп. ад 12— 14 °С на П н да 17— 18 °С на Пд. К аля /4 тэр. за Паўн. палярны м кругам. А падкаў ад 400— 450 мм на П н да 650 мм на Пд. Рэкі кароткія, парож ы сты я. К аля 188

тыс. азёр (10% тэр.). Больш ая ч. азёр злучана рэкам і-пратокам і і ўтварае буйны я водныя сісгэмы — С айм а, Пяяне, Ін ары і інш . К аля / з тэр. балоты і забалочаны я землі. П аш ы раны падзоліс-

тыя і балотныя глебы. П ад лесам каля 70% тэр. (хю я, елка, бяроза). Н а П н лесатундра і горная тундра. У складзе жывёльнага свету паўн. алень, лось, барсук, заяц-бяляк, выдра, куніца, гарнастай, вавёрка, трапляю цца мядзведзь, рысь, воўк. Ш мат птушак. Унутр. воды багатыя рыбай. К аля 12% тэр. ахоўваецца: 19 запаведнікаў і 32 нац. паркі (Л еменьёкі, Палас-Оўнастунтуры, О ўланкаёкі, Пюхятунтуры і інш .). Населыііцтва 93% насельніцгва фіны . На ПдЗ жывуць шведы (6%), на П н — саамы (0,1%). Больш асць вернікаў (89%) — лютэране, каля 1% — правасл. хрысціяне. С ярэдняя ш чы льн.

15,3 чал. на 1 км2. К аля 90% насельн іцтва жыве ў паўд. ч. краіньі. Гар. насельніцтва 67%. У сталічны м рэгіёне, т.зв. Вял. Хельсінкі (уключае гарады -спадарожнікі Эспа, Ванта, К аўніайн ен ), 950 тыс. ж. Гал. гарады (тыс. ж ., 2000): Хельсінкі (551,1), Э спа (209,7), Т ам п ерэ (193,2), Ванта (176,4), Турку (172,1), Оўлу (117,7), Лахты (96,7), Куапіо (86,6), Ювяскюля (77,9), Поры (76,2). У прам-сці і буд-ве занята 28% э к а н а м іч н а а к тыўнага насельніцгва, y сельскай і л ясной гаспадарцы 8%, y абслуговых галінах 64%. Гісторыя. Чалавек на тэр. Ф. з’явіўся 8 тыс. гадоўтаму. Стараж.-фін. плямёны, якія ў пач. н.э. прыйшлі з У, рассяліліся ў паўд. раёнах сучаснай Ф. і змяшаліся з мясц. насельнідівам. Саамскія плямёны, нашчадкі ранейшых фіна-угорскіх мігрантаў, былі адцеснены на Пн. Продкі фінаў былі язычнікамі, паляўнічымі і рыбаловамі. На ПдЗ жыло племя суомі (ад яго назва ўсёй краіны), y цэнтры — плямёны хаме (ем, ям), на У — кар’яла (карзла). Геагр. блізкасць Ф. да гандл. шляху «з варагзў y грэкі» спрыяла гасп. развіццю краіны. У 9 ст. на месцы сучаснага г. Турку ўзнік пункт менавога ганалю. Стараж. фіны ўчынялі паходы на саамаў і збіралі з іх даніну, сапернічалі з нарвежцамі і карэламі за валоданне незанятымі землямі на Пн краіны, кантактавалі са шведамі на У Сканд. п-ва і рабілі туды набегі. У 12 ст. пачалося заваяванне Ф. шведамі.

1х панаванне зацвярджалася з дапамогай каталіцкай царквы (прымусовая хрысціянізацыя) і ўвядзення ў Ф. пастаяннай сістэмы падаткаў У выніку 3 крыжовых паходаў (1157, 1249—50, 1293—1300) шведы заваявалі адпа-

ведна паўд.-зах., паўд. і ўсх. раёны Ф . , дзе будавалі свае крэпасці. Пры пранікненні ва Усх. Прыбалтыку шведы сапернічалі з наўгародцамі. якія таксама прэтэндавалі на гэты рэгіён. Арэхаўскі мхр (заключаны 12.8.1323) упершынк> вызначыў мяжу паміж Швецыяй і Ноўгарадам. Паводле Кальмарскай уніі Швецыя разам з Ф . y 1397-— 1523 падпарадкавана Даніі.

3 1527 y Ф . адбывалася царк. Рэфармацыя (увядзенне лютэранства), што спрыяла асветнідкай дзейнасці, станаўленню фін. літ. мовы (з 1548 на ёй вяліся набажэнствы). Абвяшчэнне ўсіх незаселеных зямель Ф . ўласнасцю швед. кароны (1542) спрыяла гасп. асваенню паўн. і паўн.-ÿcx. раёнаў краіны. Каб засяродзіць гавдаль y партах свайго каралеўства, Густаў 1 Ваза ў 1550 заснаваў г. Гельсінгфорс (цяпер Хельсінкі). 3 1581 Ф . наз. Вял. княствам. У 1596— 97 y Ф . адбьшося найбуйнейшае паўстанне сялян, т.зв. Дубінная вайна. На тэр. Ф . адбываліся падзеі руска-шведскіх войнаў 16—19 cm., y т.л. Паўночнаіі вайны 1700—21. што завяршылася Ніштацкім мірным дагаворам 1721. У 1623 y Ф . ўведзены прыдворны суд вышэйшай інстанцыі і пасада швед. ген,губернатара. У 1-й пал. 16 — сярэдзіне 17 ст. тут створана паштовая служба, засн. каля 10 гарадоў, шэраг гімназій і школ, ун-т y г. Аба (цяпер Турку; 1640). Але з сярэдзіны 17 ст. ўзмацнілася палітыка шведызацыі Ф . . якая пры каралю Карле XI [1660—97) фактычна стала гіравінцыяй Швецыі. Пасля 1676 спыніў дзейнасць мясц. саслоўны сход (вядомы з 14 ст., вырашаў падатковыя пытанні і рэкруцкі набор), фін. мову забаронена ўжываць y адм установах і школах. За дамінаванне ў рэгіёне швед. ўлады сапернічалі з Расіяй. Пасля рус швед. вайны 1741—43, якая завяршылася Абаскім мірным трактатам 1743. частка тэр. Ф. да р. Кюміёкі далучана да Рас. імперыі. У час рус.-швед. вайны 1788—90 y Паўд. Ф. адбылося антываен. выступленне афіцэраў швед. арміі (гл. Аныыьскі саюз). П асля рус.-ш вед. вайны 1808— 09 уся Ф . паводле Фрыдрыхсгамскага мірнага дагавора 1809 далучана да Рас. імперыі я к аўт. княства з саслоўны м сеймам. Ф акты чна ўлада ў Ф . належала пры значанаму рас. царом ген.-губернатару, які ўзначальваў урад (з 1816 Імператарскі фінл. сенат). У Пецярбургу справамі Ф . кіраваў статс-сакратар, падпарадкаваны рас. манарху. У 1812 сталіца Ф . перан есен а з г. Аба (Турку) y Гельсінгф орс. У складзе Расіі Вял. княства Ф інлян дскае захоўвала свае паштовую службу і суд. органы , лю тэранская цар-

фінляндыя

407

ква набы ла статус дзяржаўнай, ф іны вы зваляліся ад абавязковай ваен. службы ў рас. арміі. 3 1815 д а 1870 насельніцгва Ф . павялічы лася з 1 да 1,75 млн. чалавек. Перавод y 1828 ун-та з г. Аба ў сталічны Гельсінгфорс, дзейнасць ф альклары сга Э.Лёнрата (сабраў і запісаў нар. эпас «Калевала*), асветніка Ю .В .С нельм ана і інш. спрыялі ажыўлен ню культ. ж ыцця краіны. У час Крымскай вайны 1853— 56 порты Ф. (Гельсінгфорс, Свеаборг і інш.) і гандлёвы я караблі падвергліся абстрэлам англа-ф ранц. флота. У 1863 фін. мова стала другой афіц. мовай Ф. (побач са ш ведскай). Але аўт. правы Ф. парушаліся рас. ўлаоамі, напр., з 1809 да 1863 фінл. сейм не склікаўся, a краінай кіраваў сенат пры ген.-губернатару. У 1869 прыняты рэглам ент працы сейма, куды да 1906 уваходзілі прадстаўнікі 4 саслоўяў. У Ф . мелася ўласнае кадэцкае вучыліш ча; д а 3 тыс. фін. вайскоўцаў служылі ў рас. арміі, y т л . К .Г .Э .Манергейм. Да к ан ц а 19 ст. ўзніклі партыі старафінаў, младафінаў, С .-д. парты я Ф . (СДП Ф ), пабудавана сетка чыгунак. У 1878 y Ф . створана ўласная армія, якая камплектавалася на аснове ўсеагульнай воінскай павіннасці. У I860— 78 уведзена ў абарачэнне ўласная нац. грашовая адзінха — марка. У цараванне Мікалая II узм ацнілася паліты ка русіфікацыі Ф., асабліва ў час кіравання ген.-губернатара М .І.Бобры кава (1898— 1904, забіты). У рэвалю цы ю 1905— 07 y Ф . адбылося Свеаборгскае паўстанне 1906, y 1906 чатырохсаслоўны сейм заменены аднапалатны м парламентам і ўведзена ўсеагульнае выбарчае права (ж анчы ны Ф . перш ы я ў Еўропе атры малі права голасу). Але пасля рэвалю цы і 1905— 07 y Ф . ўведзена ваен. праўленне (у 1907— 11 мясц. сейм распускаўся 4 разы , сенат фарміраваўся з рас. вайскоўцаў, на дзярж. пасады сталі пры значаць рас. чыноўнікаў). У пач. 20 ст. ў Ф . пачалося развіццё дрэваапр. і цэлю лозна-папяровай вы тв-сцей, арыентаваны х на

Да арт. Фінляндыя. Краявід y раёне р. Іматра.

408

фінляндыя

экспарт y зах. краіны. Гандаль з Расіяй скарачаўся. У 1-ю сусв. вайну многія фіны добраахвотна ўступалі і ў рас., і ў герм. арміі. Пасля Лют. рэвалю цы і 1917 рас. Часовы ўрад 7(20).3.1917 аднавіў аўтаномію Ф ., страчаную пасля рэвалю цыі 1905— 07, быў скліканы сейм. Але Часовы ўрад прыпыніў дзеянн е пры нятага фінл. сеймам 18(31).7.1917 «Закона аб уладзе» і распусціў парлам ент краіны. У гэтых умовах y фінл. грамадстве запанавала ідэя поўнага аддзялення ад Расіі. 6.12.1917 фінл. парламент пры няў дэкларацы ю аб абвяш чэнні Ф . незалеж най дзяржавай. Яе часовы м кіраўніком стаў П.Э.Свінхувуд. Па просьбе фінл. сената незалеж насць краіны пры знаў сав. ўрад (31.12.1917). У хуткім часе дзярж. суверэнітэт Ф . пры зналі Ф ран цы я, Ш вецы я, Германія, Аўстра-Венгрыя, Грэцыя, Нарвегія, Д анія, пазней Вялікабрытанія і ЗШ А. Рас. войскі і базы флоту выведзены з Ф . паводле Брэсцкага міру 1918. Унутрыпаліт. барацьба ў краіне вылілася ў Фінляндскую рэвалюцыю 1918, y час якой Ф . 7.3.1918 заклю чыла ваен. і эканам. саю з з Германіяй, a пры нц Ф рыдрых Карл Гесенскі быў а б в еш ч ан ы кар ал ём Ф . (не п асп еў за н я ц ь прастол y сувязі з р эвал ю ц ы яй y ліст. 1918 y Германіі). У маі 1918 парлам ент Ф . разарваў адносіны з Сав. Расіяй. Войскі Ф . ўдзельнічалі ў антысав. інтэрвенцыі ў Карэліі. 3 канца 1918, калі рэгентам краіны стаў М анергейм, пад

яго кіраўніцтвам Ф . адмовілася ад прагерм. арыентацыі. 17.7.1919 М анергейм y выніку кампрамісу паміж прыхільнікамі рэспублікі і манархіі зацвердзіў сучасную форму праўлення краіны . П ершым прэзідэнтам Ф інл. Рэспублікі быў К .Ю .Стольберг. У перш ы я гады незалежнасці пры няты законы аб увядзенні абавязковай адукацыі, забароне алк агольных напіткаў («сухі закон» скасаваны ў 1932), свабодзе веравы знання, свабодзе слова і арг-цы й, законы па ўрэгуляван ні становіш ча абедзвюх моўных

груп (фін. і ш вед.) і аўтаноміі Аландскіх а-воў (паводле раш эн ня Лігі Н ацы й яны ў 1921 адышлі да Ф .). У 1920 Ф . стала чл. Лігі Н ацы й і заклю чы ла Тартускі мір з РС Ф С Р (гл. Савецка-фінляндскія дагаворы і пагадненні). У 1920-я г. ў Ф . праведзена агр. рэф орма (зямлёй надзелены беззямельны я сяляне). У 1926 С Д П Ф сфарміравала аднапарт. ўрад. Ва ўмовах сусв. эканам. крызісу 1929— 33 y Ф . акты візаваліся праварады кальны я сілы (Лапуаскі рух, П атры ят. нар. рух). У 2-ю сусв. вайну пасля савецка-фінляндскай вайны 1939— 40, y ходзе якой сав. войскі прарвалі «Манергейма лінію», Ф . ў 1941—44 была ў стане вайны з С С С Р (т.зв. Вайна працягу). У выніку ваен. дзеянняў і мірных дагавораў 1940 і 1947 устаноўлена дзярж. граніца паміж Ф . i С С С Р (з 1991 паміж Ф . і Расіяй). Да 1952 Ф . вы плачвала ваен. рэпарацы і, y 1955— 56 Сав. Саю з ліквідаваў сваю ваен. базу ў П оркалаУд. Пры прэзідэнтах Ю .К .Паасіківі (1946— 56) і У .К .Кеканене (1956— 81) Ф . ўзяла курс на ўстанаўленне дружалю бны х адносін з С С С Р. Урад Ф . спры яў арганізацы і ў Хельсінкі (1972— 73) Н арады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе, якая да 1995 трансф арм авалася ў Арганізацыю па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе. Пры прэзідэнтах М.Т.Койвіста (1982— 94) і М.Ахты саары (1994— 2000) Ф . зрабіла кан чатковы вы бар на кары сць інтэграцы і ў зах.-еўрап. эканам. структуры. У 2000 прэзідэнтам Ф . выбрана І.Х аланен.

Ф . — чл. ААН (з 1955), Паўн. Савета (з 1955), Савета Еўропы (з 1989), Еўрап. С аю за (з 1995) і інш. міжнар. арг-цы й. Ды пламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 26.2.1992. Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. Д зейнічаю ць С.-д. парты я Ф ., Л евы саю з, Агр. саю з, Хрысц. саю з, Ш вед. нар. партыя, Ц энтр. арг-цы я фін. праф саю заў і інш. Гаспадарка. Ф . — эканам ічна развітая краіна з сучаснай прам -сцю і інтэнсіўнай сельскай гаспадаркай. Валавы

ўнутр. прадукт (ВУП) y 2001 склаў 135,5 млрд. дол. (25,8 тыс. дол. на 1 чал.). Дол я прам -сці ў ВУП 28%, сельскай гаспадаркі 3%, сферы паслуг 69% (2000). А снова эканом ікі — шматгаліновая п р а м ы с л о в а с ц ь , y якой даміную ць буйны я канцэрны . Гал. галіны прам -сці: маш ы набудаванне і металаапрацоўка (36% кошту прамысл. прадукцы і), лясн ая, дрэваапр. і цэлюлознапапяровая (19,3%), хім. (10%), элеісграэнергеты ка (8,7% ), харч. (8%), паліграф.

(6%), чорная і каляровая металургія (4,7% ) і інш. У маш ынабудаванні найб. хутка развіваю цца галіны з высокімі тэхналогіямі — электронная і электратэхнічная. Вытв-сць мабільных тэлефонаў («Н окія»), ліфтаў і эскалатараў («Коне», 3-е месца ў свеце), халадзільнікаў, водаправодны х кранаў. Развіта вы тв-сць м аш ы н для лясной, дрэваапр. і цэлю лозна-п ап яровай прам-сці («Метса»), пагрузачных сродкаў, трактароў, цяж кіх грузавікоў, гарнаруднага абсталяван н я. Ф . — самы буйны вытворца ледаколаў (каля палавіны ледаколаў свету); развіваецца вы тв-сць круізных і спец. суднаў. Асн. маш .-буд. цэнтры: Хельсінкі, Э спа, Оўлу, Турку, Лахты, Раўма, Васа. Традыцыйна развіта вытв-сць л я с н о й п р а д у к ц ы і (к а л я /4 агульнага а б ’ёму экспарту). Ш тогадовая кам ерц ы йная вы сечка лесу каля 50 млн. м 3. Буйны я цэнтры лесаперапрацоўкі ў вусцях р эк (К отка, Оўлу, Поры, Кемі). В ы тв-сць ф анеры ў Ю вясюолі, Куапіо, Лахты , мэблі ў Лахты, паперы і кардону (каля 9 млн. т) y Т ам перэ, Оўлу, Кемі (кан цэрн ы «Стура-Энса», «УПМ-Кюмене», «М етсалійта»), Хім. прам-сць вы рабляе хімікаты для цэлюлозна-папяровай прам -сц і, мінер. ўгнаенні, фарбы, пластмасы (Оўлу, Турку, Хельсінкі, Т ам перэ, Х ар’явалта). Фармацэўгычная прам -сць. Вы тв-сць электраэнергіі 75,4 млрд. кВ т гадз (2000) на Ц Э С (41%), ГЭС (19%), АЭС (28%) і інш. (12%). Ц Э С працуюць пераважна на імпартуемым паліве. Здабыча жал., медна-нікелевай, цынкавай, хромавай, малібдэнавай руц, азбесту, мармуру, граніту. Цэнтры абагачэн ня і выплаўкі каляровых металаў — П оры , Х ар ’явалта (медзь, нік ел ь), Віханты (медзь, свінец, цынк), К окала (цы нк). М еталургічны камбінат (чыгун, сталь, пракат) каля г. Рахе; інш. прадпры емствы працую ць на металаломе. Р а зв іты х ар ч ., л ё г к а я (тэк ст., гарб а р н а -а б у т к о в а я , ш в е й н а я ), паліграф . прам-сць. У сельскай гаспадарцы пераважае малочна-

j

| *

, I !

j

J

: 1

1

,

м ясная жывёлагадоўля (75% кошту с.-г. прадукцыі). Пагалоўе (млн. галоў, 1997): свіней — 1,54, буйн. par. жывёлы — 1,15, курэй — 5,51, авечак — 0,1. У Л апландыі гадуюць паўн. аленяў (каля 200 тыс. галоў). Вы тв-сць (тыс. т) ялавічы ны 93, бараніны 17, мяса птушкі 186; малака 2,5 млн. т. Зверагадоўля. Пад воры вам і шматгадовымі насаджэннямі | 7% тэрыторыі. Раслінаводства сканцэнтравана на Пд. Х арактэрна завалуненасць палёў. Асн. пасяўньм плошчы пад сеяны мі травамі (75%) і збожжавы-

мі культурамі. Вырош чваюць (тыс. т, 2001) ячмень (1747), авёс (1227), пш ан іцу (514), жыта (101), бульбу, буракі. Рыбалоўства (196,5 тыс. т, 1999). З н ачныя даходы сял. гаспадарак ад лесаўладання (54% агульнай пл. лясоў). Даўж. (тыс. км, 2000) чыгункі 5,9, аўтадарог 77,8, y т.л. з цвёрдым пакры ццём 50, водных шляхоў 6,7, газаправодаў 0,6.

1,94 млн. легкавых і 291,2 тыс. грузавых аўтамабіляў. Знеш негандл. перавозкі пераважна марскім транспартам (зімой пры дапамозе ледаколаў). 98 суднаў (1 тыс. рэг. бр.-т і больш) агульным тан ажом 1172 тыс. рэг. бр.-т. Аўтапаромы звязваюць Ф. з Т алінам (Э стонія), Стакгольмам (Ш вецы я), Л ю бекам (Германія). Гал. марскія парты: Хельсінкі, Котка, Поры, Турку. 160 аэрапортаў. Экспарт (40,1 млрд. дол., 2001): м аш ы ны і абсталяванне, папера і кардон, папяровая маса, піламатэры ялы , судны, хім. прадукцыя. Імпарт (31,2 млрд. дол., 2001) : харч. прадукты, н аф га і наф тапрадукты, трансп. сродкі, чорн ы я металы, тэкстыль, збожжа, электраэнергія. Асн. гандл. партнёры: Германія, Ш вецыя, ЗША, Вялікабры танія, Расія, Францыя. У 2000 Беларусь экспартавала ў Ф. тавараў на 18,4 млн. дол., імпартавала тавараў на 38,1 млн. долараў. Грашовая адзінка — еўра. Узброеныя сілы. У клю чаю ць рэгулярныя ўзбр. сілы (32 тыс. чал.) і ваенізаваныя фарміраванні (3,4 тыс. чал., 2002) . Вярх. галоўнакамандую чы — прэзідэнт. Камплектаванне паводле прызыву. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВП С i BM C. У сухап. войсках 24,5 тыс. чал., 230 танкаў, 266 баявых маш ын пяхоты, 840 бронетранспарцёраў, 180 пускавых установак процітанк. кіроўных ракет, больш за 940 буксірных гармат, 2,3 тыс. м інам ётаў, больш за 400 гармат зенітнай арты лерыі, 11 верталётаў. У ВПС 2,7 тыс. чал., больш за 60 баявых самалётаў і інш. У BMC 5 тыс. чал., 11 мінных загараджальнікаў, 13 мінны х тральш чы каў, 9 ракетных катэраў і інш. Ахова здароўя. П аш ы рана сістэма мед. страхавання, існуюць бальнічны я камуны. У акругах Хельсінкі, Т ам перэ, Турку, Куапіо ёсць універсітэцкія бальніцы, якія аказваю ць складанае спрцы ялізаванае лячэнне (напр., адносна рэдкія аперацыі). Д зейнічаю ць кампаніі па сграхаванні адказнасці мед. работнікаў перад пацыентам. С ярэдняя працягласць жыцця мужчын 74, ж анчы н 81 год (2001). Узровень нараджальнасці — 10 на 1 тыс. чал., смяротнасць — 8 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічны мі ложкамі — 1 на 110 чал., урачамі — 1 на 338 чал. Натуральны пры рост — 0,1%. Дзіцячая смяротнасць — 4 на 1 тыс. нованароджаных (2001). Асвета. Сістэма адукацыі ў Ф . прадугледжвае абавязковую бясплатную аоукацыю для дзяцей ва ўзросце ад 7 да 16 гадоў, што забяспечвае практы чна поўную пісьменнасць насельніцтва. Усе дзеці павінны закончы ць 9-гадовую (асноўную) агульнаадук. школу. П асля гэ-

тага яны маю ць магчы масць працягваць адукацы ю ў прафес. вучылішчах, вы ш эйш ы х ступенях сярэдняй ш колы з наступным навучаннем y каледжах або ун-тах. Усе ступені навучання, y т.л. ва ун-тах, бясплатны я, a студэнты кары стаю цц а матэры яльнай падтры мкай дзярж авы . У 1997 каля 400 тыс. дзядей навучаліся ў школах, 470 тыс. чал. y сярэдніх прафес.-тэхн. вучылішчах, 62,3 ты с. — y розны х каледжах. У <І\. 20 ун-таў, y самых вялікіх з іх (Хеяьсінкскім) 37 ты с. студэнтаў, y Т ам перэ і Турку па 15 тыс. y кож ны м. Н аладжана таксама навучанне дарослых (ахоплівае больш за 25% працаздольнага насельніцгва). Д зярж . сістэму адукацыі дапаўняе ш ы рокая сетка грамадскіх і пры ватны х навуч. устаноў. У 1990-х г. Ф . ўстанавіла сусв. рэкорд па кары станні б-кам і — палавіна н асельніцтва краіны зарэгістравана я к карыстальнікі бібліятэчнымі абанементамі. Н айб. б-кі: Х ельсінкскага ун-та (засн. ў 1640, больш за 2 млн. тамоў), Гар. Хельсінкская (з 1860), парламента. Музеі: y Хельсінкі — Н ац., Гар., Бат. сад; y Турку — Гіст., выяўл. мастацтва, Я.Сібеліуса; y М ары янхаміне — суднаходства. Навук. даследавайні праводзяц ц а ў Акадэміі Ф інлянды і, Н Д І, на каф едрах ун-таў. Д рук, рады ё, тэлебачанне У 2001 y Ф . вы давалася 114 агульнанац. і губ. газет і часопісаў, больш за 500 мясц. перы яд. вы данняў. Н айбуйнейш ы я ф інскам оўны я газеты: «Helsingin Sanomat» («Х ельсінкскія ведамасці», з 1889), «Iltalehti» («В ячэрняя газета», з 1980), «lltasanom at» («Вячэрнія ведамасці», з 1932), «Aamulehti» («Раніш няя газета», з 1881), «Turun Sanom at» («Ведамасці Турку», з 1904), «Kaleva» («Калева», з 1899); ш ведскамоўны я — «Hufvudstadsbladet» («Сталічная газета», з 1864), «Aland» («Аландскія выспы», з 1891), «Vasabladet» («Газета Васы», з 1856). Інфарм. агенцтва — Ф інскае агенцтва навін (з 1915). Рады ёвяш чанне з 1923. Перадачы вядуцца па 3 кан алах на ф ін ., ш вед., с а а м с к а й , р у с., ан гл . м овах. Тэлебачанне з 1955. П рацую ць 4 агульнадзярж. каналы і некалькі дзесяткаў кабельнага і спадарож нікавага тэлебачання; 9 буйны х тэлерады ёкам паній, найбуйнейш ая з іх «Ілейсрадыё» (з 1926). Л ітаратура. Развіваецца на фінскай мове і шведскай мове. К арані фінскамоўнай л -р ы ў карэла-ф ін. фальклоры , эпічны х рунах і лірычны х песнях, сабраны х і вы дадзены х y 1830— 40-я г. Э Л ён р ат ам (эпас «Калевала», лірычны я п е сн і « К а н тэл етар » ). П іс ь м ен н а сц ь і л -р а н а ф і н с к а й м о в е ўзніклі ў 16 ст. ў эпоху Рэф армацы і. М .Агрыкала пераклаў н а фін. мову Н овы запавет (1548) і каля 30 псалмоў і гімнаў, да якіх напісаў прадмовы і тлумачэнні, y т.л. верш аваны я. Другі помнік фін. ары гінальнай і перакладной (з ням. і лац. моў) паэзіі 16 ст. — «Кніга віршаў» (1563) Я .С уамалайнена. У пач. 17 ст. трады цы і гэтай паэзіі прадоўжыў Х.Х енры кі; зборнік арыгінальны х казанняў стварыў Э.С оралайнен. Вял.

фінляндыя

409

зн ачэнне для развіцця л-ры меў поўны калект. пераклад Бібліі. На мяжы 17— 18 ст. узнікла літ.-філас. плынь ф енаф ілаў, як ая проціпастаўляла сябе ідэалогіі ш вед. вялікадзяржаўнікаў (асветнікіпубліцы сты Т.Ю сленіус, Х.Г.Портан). У 2-й пал. 18 ст. паявіліся зборнік вершаў і баек Х.Акрэніуса, верш аваныя пасланні, эпітаф іі, даследаванне «Ф інская міфалогія» К.Ганандэра. У 19 ст. на пазіцыях сял. асветніцтва, творчасці ды дакты чнага зместу стаялі Я .Ю тэйні, К.А.Готлунд, П .Х анікайнен. Пачаткі рамантызму выявіліся ў паэзіі А.Попіуса, К .Р.К рамсу, y разнастайнай творчасці А.Ківі. У 1880— 90-я г. дасягнула росквіту рэаліст. ш кола: раманы , аповесці, апавяданні Ю.Аха, М .К ант, А.Ярнефельта, Ю .Х.Эрка, Т.П акалы (уваходзілі ў групу «М аладая Ф інлянды я»), аўтабіягр. вясковая проза П .П яйвяры нты , паэзія і публіцыстыка К.Л ейна, ліры ка і драматургія Эрка. У кан цы 19 — пач.

20 ст. развівалася неарамант. плынь (паэты Э.Лейна, Л .О нерва, Л ары н-К ю ёсты, празаікі В.А.Кілпі, І.К іянта, Ё.Лехтанен, празаік і паэтэса А.Калас, драматург і празаік Ё.Л інанкаскі). У 1-й пал. 20 ст. рэаліст. т э н д эн ц ы і разв ів ал іся ў творчасці п р а за ік а ў М .Л асілы , П.Хаанпя, М .Ётуні, В .Ё.К ойо, Ё .К орпелы , О .А.Палахейма, І.Уурта, паэтаў О .М анінена, К .Т .С аркія, аўтара п ’ес y сты лі «эп іч н ага тэатра» Х.Вуаліёкі. Ш матстылёвая і разнастайная творч асц ь Ф .Э . С іланпя, э к с п р э с ія н іс ц к і характар мелі драм ы Л .Х аарлы . У 1920-я г. ў творчасці прадстаўнікоў літ. групы «Туленкантаят» («Агняносцы»; паэты К.Вала, У .Кайлас, П.М устапя, Ю .О.Ю льхя, празаікі М .Т.Валтары, Т.Р.Пеканен, У.К.Сепянен, крытык О.Павалайнен і інш .) адлю страваліся неарамант., сімвалісцкія, экспрэсіянісцкія, фугурысцкія і рэаліст. ўплывы. У 1936 узнікла група пісьменнікаў левага кірунку «Кійла» («Клін»; паэты А.Туртыяйн ен, Я .Э .П енанен, В.Л.Каява, празаік і драматург Э А С ін е р в а ). У 1930-я г. развівалася творчасць т.зв. рабочых паэтаў (К .К аатра, К.Танту, Х Л ійнам а). У 2-й пал. 20 ст. рэаліст. л-ру прадстаўлялі паэты Э.Ківікаха, Э Л .М анер, А.М.Тыні, празаікі В.Ліна, С.Т.А апелі, Э .Ё эн п ел та, А .К ай пайнен, Л .К алерва, Э .С яйся, М.А.Хялі, паэт і празаік Л .С інканен, драматург і празаік А.Ю нкала. Вылучыліся гіст. раманы Валтары, «вясковая» проза Х.Хямяляйнен, «рабочая» — Л.Війты, С.П аранена, П .Ры нталы , О .О .С ійпайнена, імпрэсіянісцкія навелы і раманы Э.Кілпі. Развіваліся мадэрнісцкія плы ні (паэзія Мустапя, Х .Ю ванен). Э ксперым., наватарскім характарам вызначаліся антываен. раманы , навелы і п ’есы В.М еры, паэзія В .К ірсты ня, Ю .М алінена, П.Хаавіка, А.Хелаакаскі, проза Х.Саламы, ліры ка і драматургія Л .М .Х ейкіля, паэзія і проза М Л .В ар тыо. Д а традыцыі паэтыкі «новага рамана» блізкая проза Л .Н умі, П .Х олапы ,

410

Ф ІН Л ЯН Д Ы Я

А.Хюру, элементы сю ррэалізму ў паэзіі П .С аары каскі, п ’есах Ю .М анеркарпі. У 1990-я г. вядомасць набыла проза А.Руута, А .Снелман, К.К.Суасалмі, Х.Турунена, А.Тууры, А .Л .Хяркенен, К.Утрыо, О .Яланена, развіваліся публіцыстыка (В.А.Коскеніемі, П енанен, Р.В.С ільванта, Хаарла, Хелаакаскі, Холапа, Т.Анхава і інш .) і дзіцячая л -р а (Э.Х .Койвістайнен, А.М.Мерылуата, Х.Мякеля, М.Яла). Л -р а н а ш в е д с к а й м о в е развівалася ва ўзаемасувязі з фінскамоўнай. У эпоху Рэф армацы і пераважалі казанні, рытуальны я песні. Н айб. значны прадстаўнік перадрамант. пльш і эпохі А св етн іц тва Ф .М .Ф р а н зе н . У 1915 y г. Т урку ў зн ік гурток л іта р ат ар а ў -р ам ан ты к а ў (А .І.А рвідсан, Ф .Бергбум, Ю .Г.Л інсен, Ю .А.Тэнгстрэм, А.Г.Ш острэм). Буйнейш ы прадстаўнік патрыят. раманты зму Ю Л .Р унеберг, рамант. ідэі развівалі Ф .Сігнеус і Ю .В.Снельман. М атьшы нац. гісторыі ў прозе З.Тапеліуса, ліры цы Ю .Векселя, рэаліст. тэн дэнцы і ў паэзіі і прозе К .А.Тавастш эрны. У кан цы 19 — пач. 20 ст. развіваліся розн ы я плыні паэзіі — ад кансерваты ўна-неарам ант. (Б.Грыпенберг) да пазіты вісцка-рэаліст. (Э.Ц ы ліякус), рады кальна-сацы яліст. (А.М ёрне) і мадэрнісцкай (Э.Сёдэріран). У 20 ст. вылучыл ася псіхал. проза М.Алапеус, О.П.Парлавда, Р.Э.Ш ыльта, К.Чыльмаш , А.З.Клева. Ры сы традыц. рэалізму ўласцівы паэзіі Т.Варбуртана, Э.А.Віхман, драм атургіі В.К арэла. У ліку прадстаўнікоў м адэрнісцкіх плыняў: паэты Г .Б ’ёрлінг, Э.Дыктуніус, Б.К арпелан, Р А Э н к е л ь , празаік С .М .Ш ульц, драматург Х .Олсан. У 1990-я г. плённа працавалі паэты і празаікі Ч.Весцё, У Л Л ундберг, Т.Ф орстрэм, дзіцячая пісьменніца Т .Я нсан, публіцысты Варбуртан, Олсан, Ё.Ю .Донер, Чы льман. Н а бел. мову перакладзены паасобны я творы Аха, Валы, Вуаліёкі, М Л а р н і, Л асілы , Э Л е й н а , М алінен а, М анер, Рунеберга, Сінерва, С інкан ен а, Турты яйнена, Х аанпя, Яла і інш. Сярод перакладчыкаў: М .Багдановіч, У.Арлоў, Я Л ап атк а, У.Н якляеў, Я .С ем яж он, Я .Сіпакоў, А.Ш арахоўская. Архітэктура. Ад часоў мезаліту захаваліся рэш ткі жылых пабудоў, блізкіх да жытлаў фіна-уграў. У 12— 13 ст. мясц. трады цы і мураванай архітэктуры складваліся пад уплы вам раманскага дойлід-

ства Ш вецы і (зам ак і сабор y г. Турку).

3 14 ст. тарцовы я сцены цэркваў завярш аліся ўзоры стай муроўкай шчыгоў (царква ў Хатуле), з кан ца 15 ст. ў арнамент і ф орму шчьітоў, канструкцыю скляп енн яў праніклі элементы готыкі (царква ў Холале). Драўлянае сял. дойлідсгва развівалася незалеж на ад стылісты кі мураванай архітэктуры; яно ўплы вала на буд-ва драўляных цэркваў

Да арт. Фінлявдыя. Фрагмент інтэр’ера царквы Святога Крыжа ў Хатуле.

Да арт. Фінляндыя. Фрагмент тыповай забудовы.

(у Т орніо, 17 ст.; Кеўру, 18 ст.) і rap. ж ылы х дамоў. У 2-й пал. 18 ст. шведы заснавалі горад-крэпасць Свеаборг. У пач. 19 ст. пачалося ф арміраванне нац. арх. ш колы . Хельсінкі набыў рэгулярны план y духу класіцызму. Сярод класіцы сты чны х помнікаў вылучаюцца арх. ансам бль цэнтра Хельсінкі (арх. К Л .Э нгель), Т рапскі палац y г. Турку (цяпер Ш ведскі ун-т). Д а канца 19 ст. панавала эклекты ка (будынак маст. музея А тэнеум, арх. К.Хёер). Творчасць прадстаўнікоў нац. рамантызму [Г.Гезеліус, А Л ін д гр эн , Эліэль Саарынен (гп.Саарынены), Л .С онк] грунтавалася на ф ін. фалыслоры, сканд. міфалогіі, трады цы ях сярэдневяковага дойлідства; адм етная ім кненнем да стварэння спец ы ф ічн ай нац. архітэктуры, звернутай да вы токаў фін. мастацгва (Цэнтр. вакзал, будынкі Нац. музея, Ф ін. нац. т-ра ў Хельсінкі). Н а мяж ы 19— 20 ст. развіўся сты ль м адэрн (пабудовы Г.Нюстрэм а, С Л ін дквіста). Буйная з ’ява фін. горадабудаўніцгва 20 ст. — план Вял. Х ельсінкі (1915— 18, арх. Саарынен). У стылі неакласіцы зму працавалі А.Аалта, Э .Бругман, І.С ірэн. У 1920-я г. пад уплы вам ідэй «Баўгаўза» і арх. Ле Карбюзье зарадзіўся фйі- функцьмналізм (павільёны выстаўкі «700-годдзе Турку», арх. Аалта, Бругман; санаторый y Пайміо, арх. Аалта; атэль y Рованіемі, арх. П .Блумсгэт; Алімп. стадыён, арх. ІЛіндэгрэн і Т.Я нты ). У аснове жылога і грамадскага буд-ва 2-й пал. 20 сг. ідэі Саары нена: дэцэнтралізацы я гар. структуры, узаем адзеянне архітэктуры з навакольны м ландш аф там («горад-лес» Отаніемі, арх. Аалта; пры гарадны раён Taпіяла, абодва генплан 1952, арх. X. фон Х ерцэн, О .М ейрм ан, А.Эрві, В.Рэвель і інш .). Творчасць прадстаўнікоў т.зв. архітэктуры сістэм засн. на функцыян. арганізацы і будынкаў, строгіх прыёмах забудовы, пераадольванні адвольнай ж ывапіснасці арх. кампазіцы і (БЛуцдстэн, А.Русувуары); некат. з іх выкарыстоўвалі формы , выпрацаваныя Л .Міс ван дэр Роэ (К .М ікала, К.Гуліхсен). У сучаснай архітэктурьі Ф . суісную ць розны я тэндэнцы і. Пабудовы адметны я вы разнасцю ф орм , функцьмнальнасцю , вы кары станнем фактуры і канстр. магчы масцей новы х і традьш. буд. матэрыялаў, сувяззю з прыродным асяроддзем (арх. Аалта, Рэвель, Эрві, K. i X. Сірэн, Р.П іеты ль, Т.Суамалайнен). У 1892 засн. Саю з архітэктараў Ф.

Да арт. Фінляндыя Замак Олавінліна ў Саванліне.

Выяўленчае мастацтва. Д а найб. стараж. помнікаў мастацтва адносяцца неалпычныя ямачна-грабеньчатая кераміка, наскальныя размалёўкі і пятрогліфы, зааморфныя навершы каменных нажоў, гліняныя анграпаморфныя ідалы і інш. У эпоху бронзы і ранняга ж алеза паш ы раны творы звярынага стылю. Развіваліся традыц. віды нар. творчасці — разьба па дрэве, дыванаткацтва (насц ен ны я дываны «руй») і інш. У 12— 13 ст. з

пры няццем хры сціянства засвойваліся ўзоры сярэдневяковага мастацтва, звязаны я з творчасцю ням. і ф ранц. м ай строў (алтар св. Варвары з царквы ва Усікірка). Манум. ж ывапіс 14— 16 ст. адметны нар. арнаментамі, сгракаты мі лакальны мі колерамі (размалёўкі цэркваў y П ерніё, Хатуле). Н апруж анай эк спрэсіяй вобразаў, стры м анасцю пласты чнай трактоўкі вылучалася драўляная скульптура 15— 17 ст. У манум. ж ы вапі-

фінляндыя

сс 17— 18 ст. выявіліся тэвдэн цы і барока (размалёўкі царквы ў П алтама). Вядучы майстар манум. ж ывапісу 18 — пач. 19 ст. — М .Тапеліус (размалёўкі цэркваў y Саўва, П алтама). 3 пач. 19 ст. пачала ф арміравацца фін. маст. ш кола (А.Лаўрэус, Г.Ф інберг), развіваліся ж анры свецкага станковага жывапісу (І.Ваклін, Н .Ш ы льм арк). У батальны м ж анры працаваў Р.Э км ан , y бы тавым — А.фон Бекер, К .Я нсан, y пейзажы — В.Холмберг. Уздым выяўл. мас-

неберг (класіцы зм ), Э.Вікстрэм і Э.Хал ан ен (мадэрн, сімвалізм). Сгылізацыі пад нар. скульптуру ў т.зв. наіўным стылі стваралі В .М якінен, М .Хартман, Х.Віралайнен і інш. Ініцы ятар і арганізатар Саю за скульптараў Ф . (1910) — Ф .Н ю лунд. Багацце пластычных выраш энняў уласціва работам В.Аалтанена. М астайтва 20 ст. развіваецца ў працэсе ўзаем адзеяння нац. трады цый і асн. кірункаў еўрап. мастацтва (жывапіс В.Віян аі, М .К оліна, А.Канервы , Н.Хю тыне-

Да арт. Фінляцдыя. Драўляная скульптура «П’ета». 2-я пал. 15 ст.

Да арт. Фінляндыя. І.В a к л і н. Аўтапартрэт.

1756.

Да арт. Фінляндыя. А.Г a л е н-К a л е л а. Абарона Сампа. 1896.

411

тацтва ў 1880— 1900-я г. звязан ы з ідэямі нац. адрадж эння, гісторы яй, ф альклорам, міфалогіяй і інш. Адзін з буйнейшых прадстаўнікоў — А.ГаленКалела. Рэаліст. творы на тэмы нар. ж ьш ця стваралі П .Халален, А.Эдэльфельт, Э.Ярнефельт. У скульптуры працавалі Э.К айнберг, К.Ш остранд, В.Ру-

412

Ф ін л я н д ы я

на, графіка В.Аскалы, Т.Т апіявары , скульптура Э.Хілтунен і інш .). У 1930— 90-я г. ў Ф . жыў і працаваў бел. графік А.Ахола-Вало, ён удзельнічаў і ў наватарскіх пош уках фін. мастацгва. Адно з вядучых месцаў y Еўропе займае фін. ды зайн (сярод пачы нальнікаў ГаленКалела, Эліэль С аары нен і інш .). Сярод

сучасных ды зайнераў Т.Віркала, Э.Арн а, Т апіявара, арх. А.Аалта). Н а аснове нар. трады цый мадэрнізуецца выраб прадметаў са скуры, керамікі, развіваецца мастацтва сучаснага тэкстылю. Музыка. Сгараж. ф ормы фін. муз. ф альклору — песенны я імправізацы і йойку, замовы, заклінанні, плачы едлі, пастухоўскія і паляўнічыя найгрыш ы на ж алейках і ражках. Сярод старадаўніх муз. інструментаў: кантэле (ш чы пковы ),

Да арт. Фінляндыя. Помнік Яну Сібеліусу (левая частка). 1962—67.

Да арт. Фінляндыя. Мар’ята. 1965—66.

Х.В i р a л a й н е н.

Да арт. Фінляндыя. В.А с к a л а. Заліў Тормуа. 1965.

ёўхіка (стр. см ы кавы ), туахіторві (берасцян ая труба). П раф ес. м узы ка 12— 16 ст. звязан а з каталіцкім культам (касдельньм спевы , ігра на аргане), з сярэдзіны 16 ст. паш ы ры ўся пратэстанцкі харал, створаны перш ы пры дворны аркестр. У 17 ст. паш ы ры ліся ш ведсканям. нар. песні, балады. пііры лейкі (тыпу частуш ак), танц ы менуэт, мазурка, паланэз, вальс; y Турку працавалі прафес. гар. музы канты . 3 к ан да 18 ст. развіваецца свецкая музыка. С ярод лерш ых праф ес. кампазітараў Ф .П асіус (аўтар нац. гімна), Э.Туліндберг. Станаўленню дац. музы кі спры ялі карэла-ф ін. руны (зб. «Калевала», 1835), творчасць аўтараў перш ы х фін. оперы П асіуса і

сімфоніі А.Інгеліуса, збіральніка фальклору Э Л ён рата. Заснавальнікі фін. прафес. муз. ш колы — Р.Каянус (пачынальнік нац. кірунку ў музыцы, стваральнік перш ага сімф. аркестра, 1882), М.Вегеліус (узначальваў кірунак, арыентаваны на ням. муз. раманты зм, заснавальнік перш ай кансерваторы і, 1882). Н а нац. глебе развілася творчасць класіка ф ін. музыкі Я .Сібеліуса. 3 сярэдзіны 20 ст. на музыку Ф . паўплывалі плы ні зах.-еўрап. авангардызму. Муз. м астацтва Ф . 20 ст. развівалі кампазітары А.А лміла, К.Аха, Э.Бергман, Ё .К о к а н ен , О .К ортэкан гас, Т.Куула, Ё.Куусісга, М Ліндберг, Л.Мадэтая, Э.Меларціна, У .М еры лайнен, С.Палмгрэна, Ё .П анула, Э .Раўтаваара, К.Саарыяха, А.Салінен, П.Хейнінен, Э.Энглунд, АЯрнефельта і інш .; ды ры ж оры П.Берглунд, О .В янскя, О .К ам у, Панула, Л.Сегерстам; піяністы О .М устанен, М.Раекапіо; слевакі М .Груп, К .М аты ла, Я.Рухянен, П .С алам аа, М .С алм інен, Ё.Хюнінен; музы казнаўцы А .О .Вяйсянен, І.Крон, A. Л аўніс, Я.С ерміля, Э.Тавастшэрна, B. Хеласвуа. У Хельсінкі, муз. цэнтры краіны , працую ць Ф ін. опера (з 1911), аркестр радыё (з 1927), хор радыё (з 1940), К вартэт імя Сібеліуса (з 1927), К ам ерны аркестр Хельсінкі (з 1953) і інш . Існуе разгалінаваная сетка муз. устаноў: М уз. акадэм ія імя Сібеліуса (з 1939), 11 кансерваторы й, муз. ін-ты (у Лахты , Т ам лерэ, Ю вяскю ля і інш.), ш колы . Развіты аматарскае хар. мастацтва, пеўчыя святы (з 1881). Праводзяцц а М іжнар. конкурс скры лачоў імя Сібеліуса (з 1965), муз. фестывалі, y т.л. «Тыдзень Сібеліуса» ў Хельсінкі (з 1951) і інш . 3 1945 існуе Асацыяцыя фін. кампазітараў. Тэатр. У асновё прафес. т-ра Ф. трады цы і нар. тэатр. мастацтва. Нац. драматургія развіваецца з 2-й пал. 19 ст. У 1827 y Х ельсінкі пабудаваны першы тэатр. буды нак (Тэатр. дом), дзе выступалі рус., ням ., швед. гастрольныя трупы. У 1860 там ж а створаны першы прафес. т -р (на швед. мове), пачаў развівадш аматарскі т-р. У 1872 адкрыўся фін. т-р y Х ельсінкі (да 1878 меў олерную і драм. трупы , з 1902 драм. трупа наз. Ф ін скі нац. т-р). Арганізацы я пастаян-

нага т-ра -стала асновай для развіцця нац. тэатр. мастацтва і драматургіі, прадстаўленай п ’есамі М .Кант, М .Ласіла, Х.Вуаліёкі, Э.Сінерва, А.Ківі, КАКівіма, М.Валтары, В.Корэля і інш. Сучаснае фін. тэатр. мастайтва вы значаецца пошукамі новых сродкаў сцэн. выразнасці, эксперыментальнасцю. У рэпертуары пераважаюць творы нац. драматургіі, ставяцца класічныя і сучасныя замежныя п ’есы. П раводзяцца міжнар. тэатр. фестывалі, y т.л. «Тамперскае тэатр. лета» і інш. Уклад y развіццё фін. т-ра зрабілі рэжысёры В.Бандлер, Д.Вітыка, В.Ільмары, Э .К алім а, Р Л о н г бака, Ё.Турка, К.Хольмберг, А .оф Х ялстрэм; акцёры Э .К .В оланен, А .Корханен, АЛепанен, Э.Літманен, А .Ліндфарс, А.М.Млангус, Т .П ала, Т .Ё .Р ы н е, Э.Салмінен, Р.Снельман, У .С омерсалмі, Э.Эранен, Э.Ю рка і інш. У Ф . каля 60 прафес. т-раў: Н ац., Ф інскі, Ш ведскі, Інтымны, Т -р Эспа, Гарадскі Л ап еенранты, лялечны «Зялёны яблы к» y Хельсінкі; т-ры Працоўных Т ам перы , маладзёжна-дзіцячы 2000, лялечны «Нібыта Тэатр» y Тамперы; Гарадскі, Н овы, Шведскі Аба ў Турку; т-ры ў Лахты, Куапіо і інш. Кіно. У 1904 зняты перш ы я хранікальныя фільмы. У 1906 засн. вытв. фірма «Апала», якая пачала вы пуск дакумент. стужак. У 1907 паст. перш ы гульнявы кароткаметражны фільм «Самагоншчыкі» (рэж. Л .С п арэ і Т .П ура), y 1913 — першы маст. «Сюльві» (рэж. Пура). У 1919 Пура і Э .К ару засн. ф ірму «Суамі-фільм», якая ады грала зн ачную ролю ў развіцці кіно Ф . У 1920-я г. экранізаваны творы нац. л -ры : «Стары барон з Раўтаюола» (паводле Ц .Т апеліуса, рэж. К.Ф агер), «Ш аўцьі з Н умі» (паводле А.Ківі, рэж. Кару; абодва 1923). У 1930-я г. створаны новы я фільмы, пачаўся выпуск гукавых сгужак. Уклад y развіццё фін. кіно 1930-х г. зрабілі рэжысёры Н .Тапіявара («Юха», 1937; «Шлях чалавека», 1940), Р.О рка («Улюл з фермы Сілтала», 1934), В.Вала («Жанчына Ніскавуары» паводле Вуаліёкі, 1938). У 1940-я г. паш ы раны муз. фільмы, камедыі, біягр. ж анр («Кароль паэтаў і пералётная птушка», 1940, рэж. Т.Сяркя; «Я кахаю», 1946, рэж . І.Унха). Сярод легшых фільмаў 1950-х г.: «Белы паўночны алень» (1953, рэж. Э .Б лом берг), «Невядомы саддат» (паводле ВЛ іне, 1955, рэж. Э Л ай не), «Чы рвоная лінія» (1959, рэж. М.Касіла). Актуальныя праблемы адлюстраваны ў фільмах рэж. Р.Ярвы: «Дзённік рабочага» (1967), «Вайна аднаго чалавека» (1973), «Год зайца» (1977). Шэраг экранізацый створаны рэж. Л айне «Тут, пад Палярнай зоркай» (1968), «Акселі і Эліна» (1970, абодва паводле твораў ВЛіны) і інш. Сярод рэж ысёраў 1970-х г.: Я.Пакасвірг («Летні бунт», 1970, «Дом да Каляду», 1975, «Пячатка звера»), М .Нісканен («Восем смяротных куль», 1972, «Восенню ўсё па-ін ш аму», 1978, «Уцёкі», 1981), Э.К івікаскі («Ноч на беразе мора», 1980). У пач.

1980-х г. прыйшло новае пакаленне кінарэжысёраў: браты М. i А. Каўрысмякі,

П .Х артцэль, М .Іяс, М .Лехмускаліо, К .У лсан, О .С ойніо, Л .Ц ёрхёнен. Паэт. стужкі пра супрацьстаянне чалавека і прыроды стварыў рэж. Лехмускапіо («Танец ворана», 1980; «Лыжнік», 1982; «Інуксул», 1988). У эпічны м плане зн яты фільмы П .П ары ка («Раўніна», 1988, «Зімовая вайна», 1989), Цёрхёнена («Тропік ільду», 1987, «Пасвячоныя», 1989). Н овы кірунак y кіно Ф . стварылі браты Каўры смякі, творчасці якіх улас-

Да арт. Фінляндыя. Кадр з фільма «Белы паўночны алень». Рэж. Э.Бломберг. 1953.

ціва гульня з асацы яцы ям і, цытатамі, скры ты мі жартамі (сумесныя фільмы «Ілгун», 1981; «Нікчэмныя», 1982). «Чорны» гумар, іронія, кры ты ка агульнапры няты х каш тоўнасцей з маральны м пафасам — асн. ры сы стужак А .Каўры смякі «Цені ў раі» (1986),

Да арт. Фінляндыя. Кадр з фільма «Удалячынь плывуць аблокі». Рэж А.Каўрысмякі. 1996.

фінляндыя

413

«Арыэль» (1988), «Дзяўчына з запалкавай фабрыкі» (1990), «Ж ыццё багемы» (1992), «Паберажы сваю хусцінку, Т аццяна» (1994), «Удалячынь пльшуць аблокі» (1996). М іжнар. пры знанне атры малі фільмы М .Каўрысмякі «Клан» (1984), «Роса» (1985), «Хельсінкі— Н еапаль: усю ноч напралёт» (1987), «Амазонка» (1990) і інш. Кінамастацтва Ф.

1990-х г. вы значаецца прафесіяналізмам, ары гінальнасцю ў выбары тэм і стыляў. У карцінах рэж. В.Аалтанена «Блудны сын» (1992), «Ойча наш» (1993), «3 любоўю, Майрэ» (1999) тэма гвалту і ж орсткасці ў сучасным грамадстве. Т эма сельскага ж ыцця ў фільмах рэж. М .П ёлёнена: «Зямля шчасця» (1993), «Апошняе вянчанне» (1995), «Кароль плытагонаў» (1998). Сярод інш. значны х стужак: «Засада» (рэж. О.Саарэл), «Крутыя» (рэж. А.М якель), «Лебедзь і вандроўнік» (рэж. Т.Койвусала; усе 1999). Уклад y кіно Ф . зрабілі ж анчы ны -рэж ы сёры К .Расты ма («Салёнае і салодкае», 1995; «Рэспектабельныя трагедыі», 1998), П .Х онсакала («Вогнеглытальніца», 1998), А .М антыла («Калекцыянер», 1997; «Геаграфія страху», 2000). Сярод рэжысёраў-дакументалістаў А.Куйвалайнен, К ІІуастары нен, В.Суугары, С.Хелке. У 1952 створаны Саю з кінаработнікаў Ф. Беларусы ў Фінляндыі. Бел. прысутнасц ь y Ф . вядома з часоў знаходжання яе ў складзе Рас. імперыі (1809— 1917). Выхадцы з Беларусі працавалі ў Ф. на ады ходніцтве, служылі ў раскватараваных там гарнізонах рас. арміі, на караблях і ў базах рас. Балт. флоту; удзельнічалі ў Свеаборгскім паўстанні 1906. У 1-ю сусв. вай н у гарнізон Свеаборгскай крэпасці ўзначальваў з 1915 беларус ген.-м . К.А .Аляксееўскі. П асля Лют. рэвалюцыі 1917 y Гельсінгфорсе (Хельсінкі) і інш . гарадах і мястэчках Ф . ствараліся бел. нац. арг-цы і. У склад Абласнога к -та арміі, флоту і рабочых Ф. (існаваў да 1918) уваходзіў матрос В.Муха

414_________________ Ф ін о з ы (у р а д ж эн е ц в. А н дрэеўка Р эч ы ц к а га р -н а Гомельскай вобл.), які ў чэрв. 1917 заснаваў арг-цы ю «М аракоў-беларусаў Балт. флоту» (больш за 800 матросаў бел. паходж ання). Н а 3-м з ’ездзе Беларускай сацы яліст. грамады (кастр.

1917, М ін с к ) яе гел ьс ін гф о р ск у ю арг-цы ю (200 чл.) прадстаўляў Муха, які быў вы браны ў склад Ц К гэтай партыі. Прадстаўнікі Гельсінгфорскага ф лоцкага гарнізона прысутнічалі на 2-й сесіі Ц энтр. рады бел. арг-цы й y М інску ў кастр. 1917. М атросы-беларусы, ш то служылі ў Ф ., збіралі граш овыя сродкі на дапамогу бел. беж анцам 1-й сусв. вайны і на аб’яднанне бел. грамадскіх сіл (дасы лаліся праз матросаў Муху і А.Ш алыгу). У 1918 y сувязі з аднаўленнем незалеж насці Ф . і вывадам адтуль рас. войск і флоту многія беларусы вярнуліся на радзіму. Выхадцы з Беларусі ўдзельнічалі ў савецка-фінляндскай вайне 1939— 40, y час 2-й сусв. вайны — y П етсама-Ю ркенескай аперацы і 1944. Літ.: Н в к о л с с о н В. Флнляндля — с Росслей я без. Мн., 1995; К л л н г е М. Очерк нсторіш Фпнлявдлл: Пер. с фнн. 2 нзд. Хельслнкл, 1996; Б а р ы ш н л к о в В.Н. Or прохладного мнра к знмней войне: Вост. полятака Флнляндлл в 1930-е Гг. СПб., 1997; Ю с с н л а О . . С е п п о X, Юк к а Н. Поллтлческая лсторля Флнляндлл, 1809— 1995: Пер. с фнн. М., 1998; Флнляндля: Кратклй обзор: Пер. с флн. Хельслнкл, 2000; Е в с е е в В.Я. Нсторлческле основы карело-флнского эпоса. Кл. 1—2. М ; Л., 1957—60; K a р х y Э. Г. Нсторля ллтературы Флнляндгаі: От лстоков до конца XIX в. Л., 1979; Н к о н н л к о в А.В. Новая архлтеклура Фннляндан. М , 1972; Б е з р у к о в а М.Й. Нскусство Фллляндпл. М., 1986. М.С.Вайтовіч (прырода, насельнідгва, гаспадарка), ПА.Тупік (гісгорыя), Я.Я.Лапатка (друк, радыё, тэлебачанне, літаратура, тэатр), Л.П.Баршчэўскі (літаратура), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае мастацтва), Н.В.Грэская (кіно), І.Я.Калаткоў (беларусы ў Фінляндыі).

Ф ІН С К І А ляксандр М іхайлавіч (н.

2.1.1953, пас. Вясёлы Гай П ухавіцкага р-н а М інскай вобл.), бел. скулыггар. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1977). 3 1977 выкладаў y Рэсп. ш коле-ін тэрнац е па музыцы і выяўл. мастацтве імя І.Ахрэмчыка, з 1991 — y Бел. AM . П рацуе ў манум. і станковай скульптуры. Творы вылучаюцца кам пазіцы йнай заверш анасцю, эм ацы янальнасцю і пласты чнай выразнасцю вобразаў, лаканізм ам . С ярод станковых работ: «М алады мастак», «Студэнт» (абедзве 1977), «Мары» (1978). «Ж аночы партрэт», «Гульня для мужчын» (абедзв'е 1983), «Без весткі прапаўшым прысвячаецца» (1984), «Кола лёсу» (1994), «Вестка» (1998), «Спакуса» (2000) і інш. М анум. работы: кам мазіцыя «Калыска» (1988) y парку імя Я.Купалы, «Багі Алімпа» (1995), кам пазіцыя са святлом для банка «Алімп» (усе ў Мінску); «Анёл-ахоўнік» (1989) y г. Нясвіж; «Беларускія святы» (1993) для Бел. культ. цэнтра ў г. Дортмунд (Германія); «Вячэрні блюз» (2002) для Міжнар. алімп. парку ў г. П екін і інш. Аўтар надмагільнага пом ніка А А н ік е й чыку (1989), рэльеф а «М аксім Багдановіч» (1991) для бібліятэкі імя М .Багдановіча, мемары яльнай дош кі У А лоўн ікаву і зн ака «Пачатак дарог Беларусі» (абодва 1998; усе ў М інску); алтара капэлы (1999) y замку Яйтхоф y Аўстрыі. А дзін з аўтараў мем ары яла «Яма» (2002) y М інску. В ы канаў медалі «П есня пра зубра» (1980), «В.Д унін-М арцінкевіч — драматург» (1982), «Кастусь Каліноўскі. М уж ы цкая праўда», «Леў Т алстой», «У.Ш эксгіір» (усе 1983) і інш. Л. Ф. Салавей.

Ф ІН 03Ы , гл. ў арт. Цыстыцэркозы. Ф ІН СКАЯ M ÔBA, адна з фіна-угорскіх моў (пры балтьійска-ф інская група). М ова фінаў, афіц. мова Фінляндыі (разам са шведскай мовай). П аш ы рана таксам а ў Карэліі, Ш вецыі, Нарвегіі, ЗШ А , К анадзе, Аўстраліі, Германіі і інш . Н а тэр. Ф інлянды і мае 8 асн. дыялектаў: паўд,зах. (уласна фінскі, ці суомі), емскі (хяме), пераходныя паміж імі паўд.-, сярэдне- і паўн.-батнічны , паўн., савоскі (саво), паўд.-ўсходні. Ф .м. — аглю цінатьіўная мова намінаты ўнага ладу з элементамі флекты ўнасці. Ёй уласцівы: y фанеты цы — багатая сістэма галосных, малая колькасць зы чны х, націск на 1-м екладзе; y марфалогіі — адсутнасць катэгорый ірамат. роду і тры вання; y сінтаксісе — пераважна свабодны парадак слоў. Пісьмовыя пом нікі з 13 ст. Пісьменства на аснове лад. алфавіта. Літ.\ Х а к у л л н е н Л. Развлтле л структура фллского языха: Пер. с флн. Ч. 1—2. М-. 1953—55. А.С.Суркова.

А.Фінскі. Вестка. 1998.

Ф ІН С К І ЗАЛІЎ. Ва ўсх. ч. Балты йскага м., абмы вае берагі Ф інлянды і на П н, Расіі і Э стоніі на У і Пд. Усх. яго частка наз. Н еўскай губой. Даўж. 390 км, ш ыр. капя ўваходу 70 км, глыб. д а 100 м каля ўваходу ў заліў, да 5 —7 м y Н еўскай губе. Паўн. берагі моцна парэзаны , ска-

лісты я, усх. і паўд. пераважна нізінныя. Ш мат астравоў; Гогланд, Котлін, Магутны і інш. Упадаюць рэкі Нява, Луга, Н арва. У крыты лёдам з кан ца ліст. да канца сакавіка. П ад уплывам ветру і атм. ціску ўзровень вады мож а моцна пады мацца, што вы клікае паводкі, асабліва ў Н еўскай губе. Д ля аховы С.-Пецярбурга ад паводак пабудавана дамба, як ая перасякае Неўскую губу. Ф .з. злучаны С айм енскім каналам з воз. Сайма. Гал. парты: С.-П ецярбург, Выбарг (Расія), Талін (Эстонія), Хельсінкі, Котка (Ф інлян ды яі.

Ф ІН Ы (саманазва с у о м а л а й с е т ) , народ, асн. насельніцтва Фіняяндыі (4,65 млн. чал.). А гульная колькасць 5,43 млн. чал. (1992), y т.л. ў Рас. Федэрацыі 47,1 тыс. чал. (1989). Гавораць на фінскай мове. Вернікі — пераважна пратэстанты (лютэране). ФІРАГА Браніслаў Іосіфавіч (н. 9.7.1935, в. М сціж Барысаўскага р -н а Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне электрапры вода і сілавой элекгронікі. Д -р тэхн. н. (1985), праф. (1986). С кончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1961). 3 1963 y Бел. нац. тэхн. ун-це (у 1977— 97 заг. каф едры ). Навук. працы па тэорыі элекграпры вода, частотны м кіраванні асінхронны х электрарухавікоў, пераўтваральнай тэхніцы.

T e Тлрлсторные цлклоконверторы. Мн., 1973 (разам з Б.С.Гатоўскім, З.АЛісам); Непосредственные преобразователл чаетоты в элекгропрлводе. Мн., 1990; Ремонт л обслужлванле элекгрооборудованля: Спецгехнологля. Мн., 2001 (разам з С.М.Паўловічам). М.П.Савік. Ф ІР Д А Ў С І А булькасім (каля 940, г. Тус, Іран — 1020 ці 1030), персідскі і тадж ы кскі паэт. Аўтар эпічнай паэмы «Ш ахнамэ» («Кніга пра цароў», 994; 2-я рэд . 1010), як ая стала нац. эпасам персаў і тадж ыкаў, своеасаблівай энцыклапеды яй ж ы ц ця іранскіх плям ён.за 4 тысячагоддзі (3223 да н.э. — 651 н.э.). У аснове паэм ы ідэя аб’ядн анн я зах. і ўсх. іранцаў. А прача гіст. хронік і пісьмовых к ры н іц Ф . ш ы рока выкарыстоўваў вусн ы я паданні, легенды . П аэма мае каля 55 тыс. бейтаў (двухрадкоўяў). складаецца з 3 частак (міфалагічнай, гераічнай, або волатаўскай, і гіст.), якія ахош ііваю ць цараванне 50 сапраўдных і легендарны х шахаў Ірана. У сюжэце гіст. і пры дум аны я эпізоды вылучаюц-

ца ў самаст. сказанні (дастаны ). Стьілю Ф. ўласцівы чы сціня мовы, лаканізм, гіпербалізацыя, мноства параўнанняў. На бел. мову ўрыўкі з паэмы пераклаў С.Грахоўскі. Тв:. Рус. пер. — Шах-наме. Сказанне о Русгаме, М., 1980.

Him.: Р а д ж а б о в М.Р. Фнрдоусн н современность: (Аналмз мнровоззрення). Душан6е, 1976. К.Р.Хромчанка. ФІРМА (ад італьян. firma подпіс), агульная назва прадпрыемства, кам ланіі, гасп. т-ва, кам ерцы йнай арг-цыі, якія карыстаюцца правам юрыд, асобы. Можа быць аб’яднаннем аднародны х ці змешаных прадпрыемстваў. Адрозніваюць Ф.: а ф і л і р а в а н у ю — роднаснуы Ф.. якая далучана да буйной кампаніі ў выглядзе ф іліяла (даччыная Ф.); б р о к е р с к у ю — пасрэдніцкую Ф., якая з кам ерцы йны м і мэтамі дзейнічае па даручэнні і за кош т кліентаў; в е н ч y р н y ю — дробную або сярэднюю інвестыцыйную Ф ., якая ф інансуе навук. даследаванні, інж. распрацоўкі; інвестыцыйную — займаецца інвесціраваннем і аперацы ямі з каштоўнымі паперамі; і н ж ы н і р ы н г а в у ю — спецыялізуецца на інж.-кансультацыйных паслугах; і н a в а ц ы й н у ю — ствараецца для выпрацоўкі новых тэхналогій на базе вьінікаў н.-д. работ Ф. і становіцца яе саўладальнікам; кансалцінгавую — кансультацыі ў розных сферах; в ы т в о р ч у ю — займаецца вырабам канкрэтнай прадукцыі; г а н д л ё в у ю — займаецца гандл.-пасрэдніцкай дзейнасцю; р ы э л т а р с к у ю — займаецца аперадыямі ў сферы нерухомасці. ФІРМАН, ф е р м a н (перс.), указ ш ахаў Ірана, султанаў А см анскай імперыі, інш. кіраўнікоў дзярж аў y краінах Блізкага і Сярэдняга Усходу. ФІРН (ням. Fim ад стараж .-верхненям . fimi леташні, стары), зярністы лёд, які шадаецца са злучаных пам іж сабой ледзяных крупінак; пераходная ф аза паміж снегам і лёдам. Утвараецца ў вы ніку перакрышталізацыі снегу і ш матразовага чаргавання паверхневага раставання і замярзання вады, якая прасочваецца ў глыбіню снегавой тоўшчы. Ш чы льн. ад 450 да 800 к г/м 3. Х арактэрны для горных рэгіёнаў, размеш чаны х вы ш эй снегавоіі лініі і для палярны х абласцей, дзе атм. ападкі выпадаю ць пераваж на ў выглядзе снегу і за лета не паспяваю ць раставаць. ФІРСАВА Лыдміла Паўлаўна (25.2.1923, в. Зімарава Ч аплы гінскага р -н а Д іп е ц кай вобл., Расія — 30.3.1993), бел. вучоны ў галіне фты зіятры і. Д -р мед. н.

(1970), праф. (1971). С кончы ла Растоўскімед. ін-т (1946). У 1958— 75 y БелН ДІ туберкулёзу (кіраўнік клінічнага a m o e ­ na). Навук. працы па ўдаклад нен ні клінікі, механізмаў узнікнення, класіф ікацыі туберкулёзу і пабочных рэак ц ы й на процітуберкулёзныя сродкі.

Тв:. Побочное действне туберкулостатнчесішх препаратов. Мн., 1971.

Ф ІСКАЛ_________________ 415

Ф ІРСА Ў Аляксандр Васілевіч (15.4.1914, с. П ры дарож нае С ам арскай вобл., Расія — 23.10.1952), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). Н а ф рон ц е з 1941. М атрос Д н япроўскай ваен. флаты ліі Ф . y чэрв. 1944 y ліку перш ы х ф арсіраваў П ры пяць каля в. С кры галаў М азы рскага р -н а Гомельскай вобл., зрабіў праходы ў драцяной загародзе і м інны м полі; 12 ліп. ўдзельнічаў y адбіцці 5 контратак ворага каля Пінска. Пасля вайны на с.-г. рабоце.

на. Гук узнікае ў вы ніку вібрацыі свабодна праскокваю чы х метал. язы чкоў пад паветраны м струменем, ш то нагнятаецца мяхамі, якія пры водзіць y pyx вы канаўца паперам енны м ціскам 2 наж ны х педаляў. M ae 1— 2 мануалы, 6— 20 рэгістраў. Гучаннем нагадвае некат. рэгістры аргана. Д ы япазон да 5 актаў. У к ан д ы 19 — пач. 20 ст. бы ла паш ы рана ў аматарскім музіцыраванні.

Ф ІР С А Ў А натоль Васілевіч (1.2.1941, М асква — 24.7.2000), расійскі спартсмен (хакей з ш айбай), трэнер. Засл. майстар спорту (1964). С кончы ў Ін -т фіз. культуры (1977, М асква). Ч эм піён XV III, XIX i XX А лімп. гульняў (1964, Токіо; 1968, Мехіка; 1972, г. М ю нхен, Германія). Ч эм піён свету (1964— 71). Ч эм піён Еўропы (1964— 70), сярэбраны пры зёр (1971). Ч эм піён С С С Р (1963— 66, 1968, 1970— 73). Тв.: Зажечь победы свет. М., 1973. Ф ІРС А Ў Уладзімір Іванавіч (н. 26.4.1937, в. Забалоцце Рослаўскага р -н а С м аленскай вобл., Расія), рускі паэт. С кончы ў Літ. ін-т імя М.Горкага (I960). Друкуецца з 1955. У паэт. кнігах «Бярозавы світанак» (1959), «Зялёнае рэха» (1963), «Гарыцвет» (1965), «Рабінавы пажар» (1966), «Сонечны я калодзежы» (1969), «Пачуццё Радзімы» (1971), «Спадчына» (1977), «М узыка душы» (1978), «Вачыма стагодцзя» (1982), «Зорная песня неба» (1985), «Айчына» (1988) і інш . тэмы лю бві да Радзімы і яе прыроды, творчасці і кахання. Н а бел. мову асобны я яго верш ы пераклалі Н.Гілевіч, Ю .Свірка. Д зярж . прэмія Расіі. Тв:. Йзбранное. М , 1975; Нзбр. пронзв.

T. 1—7. М., 1983; Горсть зешш. М , 1985; Сгахотворення. М., 1987. Ф ІР С 0 В ІЧ А ляксандр М ікалаевіч (19.6.1900, в. Б ельск К обры нскага р -н а Б рэсцкай вобл. — 14.7.1960), генералмаёр танк. войск (1944). С кончы ў ваен. акадэмію ім я Ф рунзе (1929). У Чы рв. Арміі з 1918. У дзельнік грамадз. вайны 1918— 20 на П етраградскім і Зах. ф рантах. У Вял. Айч. вайну да 1943 вы кладчы к Ваен. акадэміі, потым на 2-м Укр. і 2-м Бел. франтах: нам. камандзіра, камандзір корпуса. У дзельнік КорсуньШ аўчэнкаўскай, У сх.-П рускай аперацый, баёў на тэр. Германіі. Пасля вайны на вы кладчы цкай рабоце ў Ваен. акадэм іі матарызацыі і м еханізады і Сав. Арміі. Ф ІС Г А Р М 0 Н ІЯ , г а р м о н і у м (ням.

Fisharm onium ад грэч. physa мех + гармонія), клавіш ны муз. інструмент. Стваральнікам лічаць француза Г.Ж .Грэнье (1810), названа Ф . венскім майстрам А .Хёкелем (1818), як і ўдасканаліў інструмент. Знеш не нагадвае невял. піяні-

Ф ІС Ё Н К А Міхаіл Канстанцінавіч (н.

1.2.1932, с. Чы гіры наўка Паўладарскай вобл., К азахстан), бел. вучоны-эканаміст. Д -р эканам . н. і праф. (1981). С кончы ў Л енінградскі ф ін.-эканам . ін-т (1953). 3 1960 y Бел. эканам. ун-це (у 1987— 92 заг. кафедры). Навук. працы па тэоры і ф інансаў, праблемах ф інансаў, рэнтабельнасці і прыбытку с.-г. прадпрыемстваў. Т в Фннансы сельскохозяйственных предпршггнй н обьеднненнй. Мн., 1980; Фннансы сельского хозяйсгва. 2 нзд. Мн., 1986 (у сааўт.); Фмнансы предпрнятай. Мн., 1995 (у сааўт.); Теорня фннансов. 2 нзд. Мн., 1998 (у сааўт.); Налога. Мн., 2000 (у сааўт.). Ф ІС Е Н К А Сяргей Паўлавіч (н.

5.12.1951, г. Краснадар, Расія), бел. фізік. Д -р ф із.-матэм . н. (1994). Скончыў БДУ (1973). 3 1973 y НД І ЭВМ . 3 1975 y А кад. навук. ком плексе «Ін-т цепламасаабмену» Н ац. А Н Беларусі. Навук. працы па матэм. мадэліраванні працэсаў цепла- і масаабмену, стат. тэорыі кінеты кі нуклеацыі. Тв.: Вывод уравненнй теорнм нензотермнческой нуклеацнн (разам з А.Р.Башкіравым) / / Теорет. н мат. фнзнха. 1981. Т. 48, Nsi; К аналнзу экспернментальных данных о тепловой эффектнвноста башенной нспарнтельной градмрнн (у сааўт.) / / Нзв. РАН. Энергетмка.

2000. Ns 6. М.П.Савік.

Фісгармонія

Ф ІС К А Л (ад лац. fiscalis казённы ), службовая асоба ў Расіі ў 1711— 29 для нагляду за дзейнасцю (гал. чынам фінансавай) дзярж. устаноў і службовых асоб. Узначальваліся обер-Ф . (з 1723 ген.-Ф .), які падларадкоўваўся ген,пракурору. У прастамоўі — даносчы к.

416

Ф ІСК АЛ ЬН АЯ

Ф ІС КА л ЬНАЯ І1АЛІТЫКА, палітыка ўрада ў галіне падаткаабкладання, дзярж. выдаткаў, дзярж. бюджэту, накіраваная на забеопячэнне занятасці насельнідтва і атры м ання анты інф ляцы й нага валавога нац. прадукгу. З ’яўляецца стрыжнёвай часткай ф ш . паліты кі і састаўной часткай эканам . паліты кі дзяржавы. Ф ІСТАШ КА (Pistacia), род кветкавы х раслін сям. анакарды евы х. К аля 20 відаў. П аш ыраны ў субгропіках, часткова тропіках Паўн. паўш ар’я. Стараж. арэхаплодная культура М іж зем н ам ор’я Ф. сапраўдная (Р. vera) вядома больш за 2 тыс. гадоў. Лістападныя або вечназялёныя дрэвы з шарападобнай кронай, выш. да 7 м, часам кусгы. Растуць павольна, жывуць да 1 тыс. гадоў. Лісце простае. чаргаванае, трайчастае ці перыстае. Дробныя кветкі аднаполыя, сабраныя ў мяцёлкі. Плод — касцянка. Насенне Ф. сапрауднай мае да 65% алею, да 23% бял ку. да 10% цукрозы. Выкарыстоўваецца ў кандытарскай прам-сці. спажываецца ў ежу, макуха ідзе на корм жывёле. Лісце і галы выкарыстоўваюць для дублення скуры, афарбоўкі шэрсці і шоўку. Драўніна прыдатная дяя такарных і сталярных вырабаў, інкрустацыі. 3 некат. відаў атрымліваюць жывіцу. Харч., кармавыя, тэхн., дэкар. расліны. І.М.Гарановіч. Ф ІСТУЛА. тое, што свішч. Ф ІС Ц Ы Я (Physcia), род ліставатых лішайнікаў сям. фісцыевых. К аля 50 відаў. П аш ыраны ўсюды. Н а Беларуеі 7 вшаў Ф.: блакітна-ш эрая (Ph. caesia), зорчатая (Ph. stellaris), няп эўная (Ph.

dubia), пяш чотная (Ph. tenella), ш эраблакітная (Ph. aipolia) i інш. Т рапляю цца на кары дрэў, апрацаванай драўніне, камянях.

ваюць на сувязь з паняцц ем «расліна» (напр., гаметафіт, спарафіт; фітагельмінты, фітамаса).

ФГГА, назва кіры лідкай літары 0. Узнікла на аенове грэка-візант. «V» («тэта»), У стараж.-рус. мове абазначала іукі «ф», «ф’» і ўжывалася ў словах ірэч. паходж ання («антмЭона», «Эевраль»), У старабел. графіцы ў сувязі з функцыянаван нем розны х пісьмовых школ і выкары станнем розны х тыпаў пісьма (устаў, паўустаў, скорапіс) ужывалася ў некалькіх варыянтах, якія памагаюць вы значы ць час і месца напісання помнікаў. l i a гукавым значэнні супала з літарай «ф» («ферт») і часта змешвалася з ёю («анаЭема» — «анафема», «0клосо0ь» — «фнлософь»), У 16 ст., акрамя рукапіснай, набы ла друкаваную форму. У дзелавой пісьменнасці выцесніла літару «ф». Выйшла з ужытку ў 18 ст. ў сувязі з заняпадам стараж.-бел. пісьменнасці. У рус. графіцы ўжывалася да 1918. У сучасны х усх.-слав. і паўд.-слав. мовах зы чн ы я гукі «ф», «ф’» абазначаюцца літарай «ф». А.М.Булыка.

Фісцыя: і — прыпудраная; 2 — зорчатая; 3 — шэрая; 4 — шчаціністая; 5 — шэраблакітная. Слаявіна ў выглядзе лістападобных разегак, падзеленых на лопасці. шараватая, радзей цёмная, са шматлйсімі рызоідамі. Пладовыя целы (апаппцыі) сядзячыя. Сумкі 8-споравыя. Споры 2-клетачныя, эліпсоідныя, карычневыя. Н.М.Кобзар. Ф ІТ , ФІТА... (ад грэч. phyton расліна), часткі складаны х слоў, як ія паказ-

ФІТАБЕНТАС (ад фіта... + бентас), cy-î купнасць раслін, якія жывуць на дне вадаёмаў. Складаецца пераважна з вода-‘ расцей (ды ятомавы я, зялёны я, чырвоны я і інш .) і некат. кветкавых р асл ін | (напр., рупія). ФІТАГАРМ0НЫ (ад фіта... + гармоны), г а р м о н ы р а с л і н , арганічныЛІ рэчывы, што выпрацоўваюцца спецыялі- | заванымі тканкамі раслін і ўздзейніча-* юць y ііевял. колькасці як рэіулятары і каардынатары развіддя. Адрозніваюць 5 тыпаў Ф.: аўксіны, гіберэліны, цытакініны9\ (стымулятары), a таксама абсцызавая кіслат а і этылен (інгібітары). Адзнакі Ф.: здольнасць перам яш чадца ад месца ўтварэн ня да месца ўздзеяння; рэгулятарны ўплы ў на біясінтэз ферментаў і інш. бялкоў; універсальнае распаўсюджванне сярод вы ш эй ш ы х раслін. Усе ты пы Ф . перакры ваю цца па сваёй акты ўнасці і ўздзейпічаю ць амаль на кожны аспект развіцдя: дзяленне і расцяж эн н е юіетак, ды ф ерэнцы яцы я, арганагенез, рост сдёблаў, лісця, каранёў і пладоў, утварэнне кветак, завяданне, слак ой пупы ш ак і насення і інш. У выш эйш ы х раслін існую ць інш. тыпы Ф. (напр., фактар цвіцення — фларыген). Ф ункцы ян. і хім. аналагі Ф. выяў-і л ен ы і ў ніж эйш ы х раслін.

ФІТАІ ЕАГРАф і Я (ад фіта... + геаграфія), тое, што геаграфія раслін.

ФІТАГЕЛ ЬМ 1HTÔ3 Ы

(ад фіта... + гельмінтозы), тое, ш то нематодныя хваробы раслін.

ФІТАГЕЛЬМІНТЫ (ад фіта... + гельмінты), ф і т а н е м а т о д ы , паразі ты чны я чэрві раслін з кл. круглых чарвей. Вы клікаю ць нематодныя хваробы раслін, ці фітагельмінтозы. Каля 1000

відаў. Пашыраны паўсюдна. П аш коджваюдь падземныя і -надземныя органы раслін, што вядзе да спы нен ня іх росту і гібелі. Найб. паш ы раны я нематоды: бульбяная, бураковая, галавая, пшанічная, сцябловая бульбяная, цыбульная. ФІТАМАСА (ад фіта... + маса), сумарная маса расл. арганізмаў або якой-н. групы раслін y пры родны м згуртаванні. Выражаецца ў адзінках, пгго і біямаса. Для колькаснай характары сты кі вьікарыстоўваюдь меры вагі (маса сухога арган. рэчыва ці вугляроду, як і ў ім знаходзіцца), аб’ёму (кубічныя метры), лінейныя (асабліва для каранёў), паверхневыя (для лісця і хвоі), энергет. і інш. ФІТАМЕЛІЯРАЦЫЯ (ад фіта... + м еліярацыя), комплекс мерапрыемстваў па паляпшэнні ўмоў прыроднага асяроддзя шляхам культывацыі ці падтрымання натуральных расл. згуртаванняў (напр., сгварэнне лесапалос, кулісных пасадак, пасевы траў). Вылучаюць Ф . б і я п р a д у к ц ы й н у ю (павы ш эн не колькасці і якасці кары сн ай чалавеку прадукцыі), г у м а н і т а р н у ю (аздараўленне асяроддзя для апты мізацы і фіз. і духоўнага стану чалавека), і н ж ы н е р н у ю (паляпш энне эксплуатацы і інж. збудаванняў), п р ы р о д а а х о ў ную (захаванне і паляпш энне біяцэнозаў, прыроднага асяроддзя), і н і э р ’ е р н у ю (аздараўленне асяроддзя ў памяш канні). ФІТАНОМУС (Phytonom us), д a ў г a носі к т р а в я н ы , с л о н і к л і с девы л ю ц э р н а в ы , род жукоў ям. даўганосікаў. К аля 150 відаў. П ашыраны найб. y П алеареты цы . Ж ывуць на палях, лугах, y лясах, садах і інш. На Беларусі 13 відаў, найб. ш кодны я Ф.: канюшынавы, малы каню ш ы навы , даўпаносікі ш чаўевы і гарчаковы.

Ц ел а даўж . 3— 7 м м , п р а д а ў га в а т а -а в а л ь н а е , у к р ы та е в а л а с к а п а д о б н ы м і а б о ш ы р о к ім і ш а р а в а т а -к а р ы ч н е в ы м і ц і з я л ё н ы м і л у с к а в ін к а м і. Г а л а в а т р у б к а т о н к а я , в ы г н у т а я . Л і ч ы н к і в у с е н е п а д о б н ы я , п а д о ў ж а н ы я ( 3 , 5 — 7 ,5 м м ) , ж о ў т а -з я л ё н ы я , б я з н о г ія , к о р м я ц д а с у к в е ц ц я м і. г іу п ы ш к а м і; ж у к і — т р а в я н і с т ы м і р а с л і н а м і. Н е к а т . в ід ы — ш к о д н і к і к а р м а в ы х б а б о вы х траў (л ю ц эр н ы і к а н ю ш ы н ы ), З а го д 1 пакаленне.

Ф ІТ А Н Ц Ь ІД Ы (ад фіта... + лац. caedo забіваю), біялагічна акты ўны я рэчы вы раслін, якія зніш чаю ць або пры гнечваюць рост і развідцё інш. арганізмаў — пераважна мікробаў; адзін з фактараў імунітэту раслін. А дыгрываю ць важную ролю ва ўзаемадзеяннях арганізмаў y біяцэнозах (гл. Алелапатыя). П аводле хім. прыроды — гліказіды, тэрпеноіды і інш. другасныя метабаліты, лятучы я і малалятучыя. М аюць анты бактэры яльныя, ф унгіцы дны я і інсекгы цы дны я ўласцівасці, уздзейнічаю ць на ф ерм ентныя сістэм ы ж ы вёл, састаў м ікр аф л о ры паветра, сам аачы ш чэнне вадаёмаў. Напр., Ф. часнаку, цыбулі, хрэну зн ішчаюць многія віды прасцейш ы х, бактэры й і ніж эйш ы х грыбоў y перш ы я секунды ўздзеяння; вы кары стоўваю цда ў медыцыне, харч. прам -сці. Здольнасць дрэвавых раслін (асабліва хвойны х) выдзяляць Ф. ў паветра ўлічваецда пры азеляненні гарадоў. Ф ІТАП АЛЕА НТАЛОГІЯ (ад фіта... + палеанталогія), тое, ш то палеабатаніка. Ф ІТАПАТАЛОГІЯ (ад фіта... + пат алогія), навука пра хваробы раслін, спосабы і метады аховы ад іх. А г у л ь н а я Ф. вывучае біялогію ўзбуджальнікаў хвароб, пры чы ны і ўмовы ўзн ік н ен н я, заканам ерйасці развідця і паш ы рэння хвароб, іх масавых успьіш ак (эпіф ітоцый), пытанні імунітэуу і каранціну раслін, распрацоўвае пры ём ы і сродкі папярэдж вання, узн ікнення і развіцця хвароб. Звязана з мікалогіяй, батанікай, мікрабіялогіяй, генетыкай, анатом іяй і ф ізіялогіяй раслін. С п е ц ы я л ь н а я Ф. вывучае асобны я хваробы раслін і звязана з аграхіміяй, глебазнаўствам, раслінаводствам і інш. Х в а р о б ы р а с л ін у п е р ш ы н ю к л а с іф ік а в а ў ф р а н ц . б а т а н і к Ж Т у р н е ф о р y п а ч . 18 с г. У 2 - й п а л . 18 с т . ( д а с л е д а в а н н і А . Ц . Б о л а т а в а ў Р а с і і, А .Т ы м е т а ў Ф р а н ц ы і , Ф . Ф а н т а н а ў І т а л іі ) д а к а з а н а п а т а г е н н а с ц ь г а л а ў н і, с п а р ь ш н і , ір ж а ў ч ы н ы . У 2 - й п а л . 19 с т . н я м . в у ч о н ы А . Д э Б а р ы і р а с . М .С .В а р о н і н в ы з н а ч ы л і , ш т о п р ы ч ы н а й м н о г і х х в а р о б з ’я ў л я ю ц ц а г р ы б ы . 3 к а н ц а 19 с т . Ф . я к к о м п л е к с н а я н а в у к а в ы в у ч а е х в а р о б ы , ш т о в ы к л ік а ю ц ц а г р ы б а м і , б а к т э р ы я м і , в ір у с а м і і ін ш .

Кшомус: 1 — д а р о с л ы ж у к ; 2 — швая р а с л ін а ; 3 — в у с е н ь . Дбел. Э н . Т. 16.

паш ко-

Н а Беларусі сістэм. даследаванні па Ф. вядуцца з 1923 на Бел. станцы і аховы раслін, пазней y Бел. ін-це сельскай і лясной гаспадаркі, Горацкім с.-г. ін-це, Ін -ц е біял . н авук; п асл я В ял. Айч. в ай н ы — y Ін -ц е эксперы м. батанікі і Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі, БДУ, БСГА, y н.-д. ін-тах земляробства, бульбаводства і гаюдаагародніцтва, y Бел. лесатэхн. ін-це і інш. (працы В.Ф .Купрэвіча, М А .Д арож кіна, С.М.Тупяневіча,

ФІТАФАГІ_______________ 417 АД.Амбросава). 3 1971 Бел. ін-т аховы раслін — асн. навук. цэнтр па пытаннях с.-г. Ф. Праводзяцца даследаванні па вывучэнні і ўдакладненні відавога складу ўзбуджальнікаў хвароб раслін, асаблівасцей іх біялогіі, ды наміцы паш ы рэння і развіцця хвароб, іх ш коднасці і інш. Л і т Ф е д о р о в Н . Н . , У с е н я В .В ., Г а в р н л о в а Л .А я др. Б е л о р у с с к а я н а у ч н а я ш к о л а п о о х р а н е н з а ід н т е л е с а — 7 5 л е т р а з в н т н я / / Л е с н о й н а у к е в Б е л а р у с н — 75 лет: Ю б н л . сб. н ауч . тр . Н н -т а л еса Н ац . А Н Б е л а р у с н . 1997. В ы п . 47; Н н т е г р н р о в а н н ы е с н с т е м ы з а іц н т ы с е л ь с к о х о з я й с т в е н н ы х к у л ь тур от в р ед аге л ей , б о л езн ей н со р н як о в. Б ар а н о в н ч н , 1 9 9 8 ; Б у г а С .Ф . Р а з в к г н е ф н т о патологн ч ескн х н м нкологаческн х нсследован н й в Б е л а р у с й / / А х о в а р а с л ін . 2001. № 1 .

С.Ф.Буга. Ф ІТ А П Л А Н К Т 0Н (ад фіта... + планктон), планктонны я водар a с ц і, сукупнасць мікраскапічных расл. арганізмаў, ш то насяляю ць тоўш чу вады ў вадаёмах. Знаходзяцца пераважна да глыб. 150 м, пасіўна пераносяцца цячэннем . Важная кры ніца кіслароду і арган. рэчы ваў для інш. насельнікаў воднага асяроддзя. Гл. таксам а Планктон. Ф ІТ А Т А К С ІН Ы (ад фіта... + таксіны), ядавітыя рэчы вы , ш то ўтвараю цда некат. раслінамі. Адрозніваю дь алкалоіды, арган. к-ты , ліпіды, тэрпеноіды , стэроідны я гліказіды, сапаніны , флаваноіды, таніны , кумары ны і антрахіноны . Да найб. важных адносяць поліпептыды з насення клеш чавіны (ры цы н) і абруса (абры н). Таксічнае ўздзеянне адбываецца пры ўж ы ванні ў ежу (напр., ягады ланды ш а), удыханні ядавітых выдзяленн яў (напр., ды станцы йнае атручэнне багуном, хвойны м і), кантактнае паш кодж анне скуры і слізістых (напр., барш чэўнік, крапіва). П ры вырошчванні, нары хтоўцы або апрацоўцы расл. сыравіны (напр., тытуню, беладонны, бука, дуба) паш кодж анні маюць рэспіраторнакантакгны характар. Атручэнне таксама звязана з ужываннем y ежу прадукгаў, забруджаных расл. ядамі (мёду, малака, мяса). У атручаных жывёл зніжаецца лактацыя, прадукцыйнасць, прыбаўленне ў вазе, развіваецца бясплоднасць, часам масавая гібель. Ф ІТ А Т Р 0 Н (ад фіта... + грэч. thronos месцазнаходж анне), памяш канне (камера ці ком плекс камер), дзе вьірошчваю ць расліны ў штучных, спецыяльна створаны х умовах. У Ф. вывучаюць працэсы ж ьіццядзейнасці раслін y зал еж насц і ад асветленасці, вільготнасці глебы і паветра, т-ры асяроддзя і інш.; вы значаю ць устойлівасць відаў і сартоў раслін да хвароб і ш коднікаў; y Ф. можна атры мліваць па некалькі ўраджаяў за год, ш то паскарае селекцьійны працэс. ФІТАФА г і [ад фіта... + ...фаг(і)\, жывёлы , якія корм яцца раслінамі; кансумен-

418

Ф ІТАФ ТАРО ЗЫ

ты 1-га парадку. Забяспечваю ць першы этап перапрацоўкі біямасы раслін y экасістэмах. Вылучаюць монафітафагаў (корм яцда раслінамі аднаго віду, напр., аднадом ны я тлі, некат. жукі, матылі), алігафітафагаў (раслінамі некалькіх відаў), поліфітафагаў (шматлікімі відамі раслін, н апр., саранчовы я, соўкі, караеды і інш .). Сярод пазваночны х жывёл абсалю тны х Ф. не існуе. П ры паруш энні стабільнасці экасістэм ы Ф. даю ць успы ш кі колькасці і зніш чаю дь расліны. Ф ІТ А Ф Т А Р 03Ы (ад фіта... + грэч. phtoros зн іш чэнне, пагібель), хваробы раслін, якія выкліісаюцца грыбамі роду фітафтора. П аш кодж ваю ць расліны ш матлікіх сям. паслёнавых, ружакветных, цытрусавых і інш. П раяўляю цца некроэамі, плямамі, гнілямі, язвамі на паш кодж аны х надземны х і падземных ч. раслін; расліны вянуць, моцна адстаю ць y росце і развіцці або гінуць. Зараж эн н е адбы ваецда летам (звы чайна каніды ямі), як ія разносяцца ветрам і дажджом. Узбуджальнікі зімую ць y паш кодж аны х органах раслін, расл. рэштках, глебе ў выглядзе міцэлію, ааспор, хламідаспор. П аш ы рэнню Ф. спры яе вільготнае надвор’е. П ры Ф. б y л ь б ы і п а м і д о р а ў (на Беларусі найб. ш каданосны я) лісце, часцей y 2-й пал. лета, пакрываецца буйны мі бурымі плям ам і з белым павуціністым налётам каніды й грыба на ніжнім баку, потым адмірае. На клубнях і пладах бурыя, ш эры я плямы разрастаю цца і ператвараю цда ў бурую цвёрдую гніль. Н .йб. устойлівы я да Ф. сартді бульбы: Л ош ы цкая, Тэмп, Агенчык і інш. Р у і о в а я гніль б y л ь б ы праяўляецца ў сховішчах. Пашкоджаньія клуб гі н а разрэзе напачатку ружавеюць, і эты м чарнею ць; y раслін гніюць кар? кі і каранёвы я ш ы йкі. Ф. п л а д о в ы х і дрэвавых к y л ь т y р праяўляю цда некрозам і і ўтварэннем ракавы х трэш чы п на ства-

лах i галінках яблы ні, грушы, хвоі, гніллю пладоў, лісця і каранёў y я б л ы н і'і грушы. Ф ІТАФ ТОРА (Phytophthora), род ааміцэтавых грыбоў сям. пітыевых. К аля 70 відаў. П аш ы раны ўсюды. На Беларусі 6 відаў. Найб. вядомыя Ф.: інф естанс (Ph. infestans), бэзавая (Ph. syringae), какторум (Ph. cactorum ), 1 сунічная (Ph. tragariae), эрытрасептыка (Ph. erythroseptica). Паразіты, узбуджальнікі фітафтарозу с.-г. і дзікарослых раслін. Міцэлій аднаклетачны, разгалінаваны, развіваецца ў тканках раслін-гаспадароў. Канідыяносцы буйныя, простыя або слаба разгалінаваныя, утвараюць шчыльны бураваты ці белаваты налёт. Канідыі шарападобныя, маюдь двухжгуціхавыя зааспоры, якія распаўсюджваюцца з вадой. Ааспоры шарападобныя, светла-бурыя. С.І.Бельская.

Ф ІТ 0 Л (ад грэч. phyton расліна), С 20Н 40О, ненасы чаны дытэрпенавы спірт. Уваходзіць y састаў хларафілу зялёны х раслін я к неабходны для яго акты ўнасці кам данент, чырв. водарасцей, такаферолаў. Стымулятар росту для малочнакіслы х бактэрый.

ФІТАХАРЫ Я (ад фіта... + грэч. chareô прасоўваюся), працэс лерадачы ўзбуджальнікаў хвароб раслінамі. Н апр., фітадатагенны я вірусы перадаю цца да сцёблах павітухі, якія деракідваю цца з аднаго дрэва на другое і пры соскам і ўкараняю цца ў луб. Ф ІТА Х РО М (ад фіта... + грэч. chrom a колер, фарба), блакітны пігмент раслін з групы складаны х бялкоў — хромапратэідаў. Т рапляецца ва ўсіх органах раслін. Удзелыгічае ў ф отарэгуляцы і драрастання насення, цвіценні, кантралю е сінтэз біядалімераў некат. найваж н. ф отасінтэты чных дігментаў; магчыма, удзельнічае ў рэгуляцы і ды хання і акісляльнага ф асф ары ліравання, пранікальнасці мембран. Ф ІТ А Ц Э Н О З (ад фіта... + цэноз), расліннае з г у р т а в а н н е , сукупнасць раслін на адносна аднародным участку зям н ой паверхні; зн ачная частка біягеацэнозу. M ae пэўны відавы склад і структуру, ш то сф арм іраваліся ў выніку адбору відаў, здольны х y дэўны х умовах суіснаваць сумесна і з інш . арганізмамі. Расліны Ф. вы кары стоўваю ць неабходныя рэсурсы (святло, ваду, элементы мінер. ж ыўлення і інш .), вы дзяляю ць y навакольнае асяроддзе драдуклы абмену, пакідаю ць y глебе і на яе паверхні адмерлыя органы , зм яняю ц ь асяроддзе існ авадня і сдры яю ць ф арм іраванню асобнага мікраклімату. Ф . — адкрытая сістэма, дзе прадуцы рую цца арган. рэчывы, неабходны я для гетэратрофных арганізмаў і чалавека. Ф . — ды намічная сістэма, якая м ян яец ц а на працягу года і да гадах. П ад уздзеян нем экалагічных фактараў адбы ваецца даслядоўная змена Ф. — сукцэсія. П ры роднае расл. локры ва Беларусі складаецца з лясных, лугавых, балотны х і водН Ы Х Ф. А.А.Малажаўскі. Ф Г Г А Э М Б Р Ы Я Л 0Г ІЯ (ад фіта... + мбрыяуюгія), эмбры ялогія раслін. гл. ў арт. Эмбрыялогія.

Ф іт а ф т а р о з бульбы .

формы фізічнай культуры аздараўленчага і сларт. кірунку. Выкарыстоўвае шырокі комплекс фіз. драктыкаванняў: аэробікі, элементаў гімнастыкі, танц. рухаў, баявых мастацгваў, псіхатрэнініу. Заняткі драводзяцца ў фітнес-клубах, залах, басейнах, на адкрытых п л яц оўш і для розны х узроставых груп насельнід.1 тва.

Ф ІТ Н Е С (англ. fitness пры датнасць, слуш насць, добрае здароўе), родныя

В .Л .Ф ітч .

І.Г .Ф іх т э .

Ф ІТ Ч (F itch) Вал Л огсдан (н. 10.3.1923, г. М еры ман, ЗШ А ), амеры канскі фізік. Чл. Н ац. АН ЗШ А і Амер. акадэміі мастадтваў і навук (1966). Скончыў ун-т М ак-Гіла (г. М анрэаль, 1948), Калум-І бійскій ун-т (1954). 3 1954 y Прынстанскім ун -ц е (з 1960 лраф .). У 1987—88 прэзідэнт Амер. фіз. т-ва. Навук. працы па ядз. фізіцы, фізіцы элементарнін часціц. Вызначыў масу д+-мезона, адкры ў мю -мезаатамы , удакладніў значэнне рады уса пратон а (1953, з ПДж .Рэйнуотэрам). Экслерьіменталый вы явіў даруш энне СР-сіметры і ў распадах нейтральны х К -м езонаў (1964, з Д ж .У .Кронінам і інш .). Нобелеўская дрэм ія 1980 (з Кронінам). Нац. навук. медаль ЗШ А (1993). Тв.: Рус. пер. — Открытае месохранегац комбнннрованной четностн / / Успехн фнз. наук. 1981. Т. 135, вып. 2. М.М.Касцюкмк Ф ІФ І (Fédération Internationale de Footlall Association — FIFA), Міжнародн ая ф едэрацы я футбольных асацыяцый, гл. ў арт. Футбол. Ф ІХ Барыс М аркавіч (9.6.1923, в. Грушка К аменскага р-на, Малдова 5.7.1977), бел. гісторык. Д -р гіст. н, (1966), лраф . (1967). Скончыў Ціраспальскі (1941) і Мінскі (1948) пед. ін-ты.

3 1951 заг. кафедры, нам. дырэктара М інскага настаўніцкага ін-та. У 1954— 76 y Гродзенскім пед. ін-це: заг. кафецры , прарэктар па навук. і навуч. рабоце. Даследаваў гісторыю сялянства і агр, адносін y 1917— 20, гіст. краязнаўства. Адзін з аўтараў драц «Гродна» (I960), «Беларуская ССР. Гродзенская воб-

Беларускай

1990: Фнлософня Фнхте в Россті. СПб., 2000. Т.І.Адула.

Тв.\ Аграрная революцня в Белоруссшг (1917—1920 іт.). Мн., 1966. В.М.Чарапіца.

Ф ІЦ Д Ж ^ Р А Л Д , Ф і ц д ж э р а л ь д (Fitzgerald) Эла (25.4.1918, г. Н ью партНьюс, 3LLLA — 14.6.1996), амерьіканская негры цядская слявачка, аўтар песень. 3 1934 салістка дж аз-аркестра Ч.Уэба і ілш . В ы канаўца дж азавай і папулярнай м узы й , майстар блюза, вак. імправізацы і (празвана «лерш ай лэдзі джаза»). Выступала з Л .Д .Армстрангам, К.Бейсі, Дж.Гілеспі, Д з .Элінгтанам і інш. Зды малася ў кіно («Блюз Піта Ке-

ласць» (1968), «Гісторыя ССР» (т. 3, 1973).

ФІХТЭ (Fichte) Іаган Готліб (19.5.1762, Раменаў, Германія — 29.1.1814), нямецкі філосаф, прадстаўнік класічнай нямецкай філасофіі. Вучыўся ў Іенскім і Лейпцыгскім ун-тах. У 1794— 99 праф. Іенскага ун-та, які пакінуў з-за абвінавачання ў атэізме. 3 1800 y Берлінскім ун-це (у 1810— 12 рэкгар). Погляды Ф. склаліся пад уплывам ідэй Б.Спінозы, Ж.Ж.Русо, І.Канта. У працах «Пра паняцце навукавучэння ці так званай філасофіі», «Аснова агульнага навукавучэння» (абедзве 1794), «П ерш ы я ўводзіны ў навукавучэнне» (1897) і інш . вызначаў філасофію я к асноватворную навуку, якая вывучае працэсы пазнання, абгрунтоўвае веды ўвогуле. Сдвярджаў, што філасофія павінна ўяўляць сабой лагічна звязаную сістэму і грунтавацца на ўстойлівых і бясспрэчны х базавых прынцыпах. Стварэнне такой філасофіі, на яго думку, патрабуе адыходу ад кантаўскага дуалізму і адмаўлення незалеж ных ад суб’еісга «рэчаў y сабе». У ц эн тры анталогіі Ф. — праблема «Я» (суб’екта і яго самасвядомасці). Н а думку Ф., y акце самасвядомасці індывід вызваляецца ад знеш няга ўздзеяння і здабывае свабоду; уяўляў «Я» я к склададаруктураваную з ’яву, якая ўключае івдывід. і абсалютнае «Я». Навукавучэнне Ф. складаецца з 3 асн. пры нцы паў: «Я кладзе пачатак самому сабе» (параджэнне індывідам удаснага духу і сваёй свабоды); «Я кладзе пачатак неЯ» (тлумачэнне рэальнасці як выніку даейнасці «Я»); паколькі «Я» сваёй Йейнасцю кладзе пачатак «не-Я», само «Я» ўключае і «Я», і «не-Я», якія супрацьстаяць адно аднаму. У дэнтры эты кіФ. — праблема магчымасці чалавека вызваліцца ад зн еш няй залежнасці. На яш думку, чалавек павіден авалодаць матэрыяльнай прыродай, светам цялесных рэчаў і лераадолець жорсткасць, прыгнёт y грамадстве, рэліг. і паліт. ганенні. Свабоду і мараль лічыў тоесньімі панядцямі. Паводле Ф., свабоду могуць нбмяжоўваць толькі інш. «Я», і таму ісабісты эгаізм лавінен судадаць з мэіамі чалавецтва, служыць агульнай свабодзе і маральнасці. Гіст. эвалю цы іо чалавецтва разглядаў я к лрацэс пераходу a стану перш алачатковай бязвілласці (бессвядомага панавання розуму) лраз усеагульнае маральнае ладзенне да свядомага царства розуму. Вучэнне Ф. паўшывала на далейш ае развіццё ням ецш класічнай ф іласофіі (Ф .Ш эл іяг, шкова Г.Гегель і ін ш ). Ті.: Рус. пер. — Соч. T. 1—2. СПб., 1993; I Наукоученне 1801 г. М , 2000; Факты сознанм; Назначенне человека; Наукоученне. Мн.; М., 2000.

Him О й э е р м а н Т.Н Фшюсофня і йкге. М., Г962; Г а й д е н к о П.П. Фялософвя Фвхіе н современность. М., 1979: Я е I I

Паражжсы с в о б о д ы в у ч е н н н Ф н х т е . М .,

лі» і ІН1Д.).

Літ.: А ш Ь о г Hamburg, 1961.

R

Ella.

Ein Bildband.

Ф .С .Ф іц д ж э р а л ь д .

Ф ІЦ Д Ж Й РА Л ЬД (Fitzgerald) Ф рэнсіс Скот (24.9.1896, г. С ент-П ол, ш тат М інесота, ЗШ А — 21.12.1940), ам еры кан скі пісьменнік, кінасцэлары ст. Вучьіўся ў П ры нстанскім ун-це (1913— 17). 3 1924 жыў y Нарыжы і на Рыўеры, з 1937 y Галівудзе. У рамадах «Па гэты бок раю» (1920), «Цудоўныя і лраклятыя» (1922), «Вялікі Гэтсбі» (1925), «Ноч пяш чотная» (1934), «Апошні магнат» (апубл. 1941. незаверш аны ), зб-ках давел «Аловеды джазавага стагоддзя» (1922), «Усе гэтыя сумны я маладыя лю дзі» (1926) тэмы «страчанага пакалення», «амеры канскай мары» і «амеры канскай трагедыі», згубнага ўздзеяння багацця на лёс таленавітай асобы . Аўтар аўтабіягр. кн. «Крах» (поўдасцю апубл. ў 1946), п ’ес, шматлікіх кінасцэнары яў і інш. Яго лроза, пераваж на рэаліст., адметная экспрэсіўнасцю , глыбокім ліры зм ам, драматы змам увасобленых y ёй падзей, часта з аўтабіягр. элементамі.

Te.: Рус. пер. — Нзбр. пронзв. T. 1—3. М., 1993; Портрет в документах: Худож. публнішстака. М., 1984. Літ:. Горбунов А.Н. Романы Ф.С.Фмцджеральда. М., 1974; Т е р н б у л л Э. Скотг Фнцджеральд: Пер. с англ. М., 1981; К у х а л а ш в н л я В.К. Фніаджеральд н амернканскнй лнтературный процесс 20—30 гг. XX в. Клев, 1983. Е.А.Лявонава. Ф ІЦ ІН (ад грэч. phyton расліна), расл інны фермент класа гідралаз. Здабываецца з соку інжыру. Выкарыстоўваецца для ферментацы і мяса. Ф ІЦ ІН Г (англ. fitting ад fit манціраваць), ф асон ная дэталь для разьбовага злучэння труб y месцах даваротаў, пераходаў, разгалінавадняў. Д а Ф. належ аць муфты, трайнікі, кры ж авіны, ад-

Ф іш

эр

419

воды, вугольнікі, ніделі, a таксам а дапам ож ны я дэталі (пробкі-заглуш кі, футаркі і інш .). Ф ІЦ Р 0 Й (Fitzroy) Роберт (5.7.1805, Амптан-Хся, Вялікабрьгганія — 30.4.1865), англійскі гідрограф і метэаролаг. Віцэ-адмірал. У 1828— 30 драводзіў даследаванні каля паўд. ўзбярэж жа Паўд. Амерыкі. У 1831— 36 кіраваў кругасветнай акіянаграф ічнай экспеды цы яй на судне «Бігл», y як о й пры маў удзел Ч .Р .Дарвін. У час эксдеды цы і праведзена здымка берагоў Патагоніі, В огненнай Зям лі і М агеланава праліва. У 1854 узначальваў метэаралагічны дэпартамент, арганізаваў рэгулярную метэаралаг. службу ў Вялікабрытаніі. Імем Ф. названа рака на П н З Аўстраліі. Літ.: М а г н д о в н ч Н.П. Нсторня открытня н нсследовання Центральной н Южной Амернкн. М., 1965. Ф ІЦ Р О Й (Fitzroy), 1) рака на У Аўстраліі. У твараецца ад сутокаў р э к Макен зі і Д осан, ш то сцякаю ць са схілаў Вял. Водападзельнага хр., упадае ў Каралавае м. Ціхага ак. Даўж. болы д за 450 км (ад вы току р. Д осан 960 км), пл. бас. 143 тыс. км . С ярэдні расход вады 182 м 3/с . Суддаходная ад г. Ракгемптан. Ріазвана ў гонар Ч .Ф іцроя. 2) Рака на П д З Аўстраліі. Даўж. 520 км, пл. бас.

86,5 тыс. км 2. П ачы лаецца на схілах масіва Кімберлі, упадае ў заліў К інг Ілды йскага акіяна. С ярэдні расход вады каля 100 м 3/с . Суднаходная да 130 км ад вусця. Рэкі мнагаводны я ў студз.— сак., y час мусонньіх дажджоў. Названа ў гонар Р .Фіцроя. Ф ІЧ А Ў Н ікола ( У с т а К о л ю Фіч 'э т а ; 1800, г. Д ранава, Балгарыя — 1881), балгарскі архітэкгар; адзін з буйнейш ы х прадстаўнікоў эпохі Балг. адрадж эн ня. П рафес. адукацыі не меў. Яго лабудовы ў трады цыях нац. балг. дойлідства, адметны я маляўнічасцю, арган. сувяззю з наваколлем: заезны дом Хадж ы Н іколы ў г. Ты рнава (1858— 62), мост цераз р. Я нтра ў г. Бяла (1865— 67) і інш. Ф ІШ Э Р (Vischer), с я м ’я нямецкіх майстроў бронз. і латуннага ліцця. П рацавалі ў 15— 16 ст. y г. Нюрнберг. М айстэрля Ф. засн. ў 1453 Г е р м а н а м Ф. С т а р э й ш ы м (?— 1488); вырабл ял а пераваж на надмагільныя дош кі, саркаф агі, панікадзілы, кулелі і інш. Петэр Ф. С т а р э й ш ы (каля 1460 — 7.1.1529), сы н Германа. П аш ыры ў майстэрню , зрабіў яе самай буйной y Германіі. Выканаў статуі каралёў Артура і Т эадоры ха для кенатаф а імператара М аксім іляда 1 (1513, Хофкірхе, г. Інсбрук, Аўстрыя); мадэлі выраблялі з дрэва слец. скульптары -разьбяры . П аш ы рэнню ў ням. пласты цы рэнесансавых маст. лры нцы паў спры ялі сыны П етэра: Г е р м а н Ф. М а л о д ш ы

420 _________________ ф

іш э р

(каля 1486— 1516), П е т э р Ф. М a л о д ш ы (1487— 1528), Г а н с Ф. (каля 1489— 1550); таксама скульптары і ліцейш чы кі. П етэр Ф . М алодш ы ўперш ыню ў Германіі ўвёў італьян. тэхніку л ідця п а васковых мадэлях, выканаў фігурныя ўпры гож анні ракі св. Зебальда (1508— 19, Зебальдускірхе). Л і т Л н б м а н М.Я. Немецкая скульптура, 1350— 1550. М., 1980.

тэоры і адноснасці, тэоры і грдвітацыі, тэарэт. праблемах фізікі кандэнсаваны х асяроддзяў, кры ты чных з ’яў і квантавых вадкасцей. Тв:. Сгатнстаческая теорня жвдкостей. М., 1961; Нзотропное пространство с днскретнымн нсточннкамн гравшашіонного поля (разам з М.Ф.Шырокавым) / / Астроном. журн.

1962. Т. 39, вып. 5; Фнзнка жвдкостей / / Развлтне фнзмкя в СССР. М., 1967. Кн. 1; Жвдкость (разам з М.П.Каваленкам) / / Фнзмческая энцнклопедая. М., 1990. Т. 2. Літ:. Special problems in physics of liquids: International conference dedicated to the memory of prof. J.Z.Fisher. Odessa, 1999. Л.С.Рэут. Ф ІШ Э Р (Fischer) Роберт Д ж эй м с (н. .9.3.1943, г. Чыкага, ЗШ А ), ам еры кан скі шахматыст. Міжнар. гросмайстар (1958).

11 -ы ў гісторыі ш ахмат чэм піён свету (1972— 75). Ч эм піён ЗШ А сярод ю накоў (1956, 1957) і дарослы х (1957— 67). Пераможца на многіх буйных міжнар. турнірах.

Г .Э .Ф іш эр .

Э .Ф іш э р .

Ф ІІІІЭ Р (Fischer) Ганс Эйген (27.7.1881, Хёхст, Германія — 31.3.1945), ням ецкі хім ік-арганік і біяхімік. Скончыў М арбургскі ун-т (1904). 3 1916 цраф. Інсбрукскага, з 1918 Венскага ун-таў, з 1921 Выш. тэхн. ш колы ў Мюнхене. Навук. працы па хіміі піролу і яго вЫтворных. Даследаваў пірольны я пігменты, што ўваходзяць y састаў кры ві, ж оўці. Сінтэзаваў хларыны і інш . пірольныя злучэнні (1920). Паказаў, ш то гемаглабін кры ві складаецца з бялку — глабіну і ж алезазмяш чальнага ком плексу — геміну (1929). Устанавіў будову хларафілаў a і в (1939— 40). Нобелеўская прэмія 1930. Тв.: Рус. пер. — Хммня гшррола. T. 1. Л., 1937 (разам з Г.Ортам). Ф ІШ Э Р Іосіф Залманавіч (24.2.1919, М інск — 25.5.1995), бел. і ўкраінскі фізік-тэарэты к, заснавальнік навук. ш колы па стат. тэоры і вадкасцей. Д -р фіз,матэм. н. (1959), праф. (1960). С кончы ў БДУ (1941). 3 1945 y Ф із.-тэхн. ін-це АН БССР. 3 1948 y БДУ (з 1960 праф.). У 1963— 78 заг. кафедры Адэскага ун-та. Навук. працы па стат. фізіцы , агульнай

Ф ІШ Э Р (Fischer) Эдманд (н. 6.4.1920, г. Ш анхай, Кітай), ам еры кан скі вучоны ў галіне біяхіміі. Чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1972), чл. Н ац. АН ЗШ А (1973). С кончыў хім. ш колу ў г. Ж энева, Ш вейцары я (1943). 3 1943 y Ж энеўскім , з 1952 y В аш ы нггон скім ун-тах (г. Сіэтл). Навук. працы па праблемах зваротнага ф осф арьіліравання бялкоў і яго зн ач энні ў механізмах рэгуляцы і біяхім. рэакцы й y клетках. Разам з Э Д ж .К рэбсам адкрыў ш эраг ферментаў. Н обелеўская прэмія 1992 (з Крэбсам). В.Ф.Ермакоў. Ф ІШ Э Р (Fischer) Эміль Герман (9.10.1852, г. Эйскірхен, Германія — 15.7.1919), ням ецкі хім ік-арганік і біяхімік, стваральнік навук. ш колы , засн авальнік хіміі пры родны х злучэнняў. Замеж ны ганаровы чл. С.-Пецярбургскай АН (1913). Скончыў Страсбургскі ун-т (1874). 3 1879 y М ю нхенскім, з 1882 y Э рлангенскім , з 1885 y Вюрцбургскім, з 1892 y Берлінскім ун-тах. П рэзідэнт Ням. хім. т-ва (1894— 95, 1902, 1906). Навук. працы па хіміі вугляводаў, бялкоў, пурынавых злучэнняў. Даследаваў амінакіслотны састаў бялкоў. П рапанаваў простую наменклатуру для вугляводаў (1890), распрацаваў іх класіфікацы ю . У перш ыню вы кары стаў для сінтэзу хім. злучэнняў ферм енты (1894). Даказаў, ш то аміна-

кіслоты звязваю цца паміж сабою пра дапам озе карбаксільнай групы і'амімгрупы і ўтвараю ць пептыды (1902). Нобелеўская прэмія 1902.

Te:. Р у с . п е р . — Н з б р . т р у д ы . М ., 1979. ■ Ф ІШ Э Р (Fischer) Э рнст Ога (н.

10.11.1918, Сольн каля М юнхена, Германія), ням ецкі хімік-арганік. Чл. Баварскай АН (1964). Замеж ны чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1977) і інш. С кончы ў М ю нхенскі тэхн. ун-т (1949), дзе і працуе. У 1964— 84 праф. і дырэктар Ін -та неарган. хіміі (г. Мюнхен), Навук. працы ў галіне хіміі металаарган. злучэнняў. Вызначыў структуру ферацэну (1952), сінтэзаваў інш. «сэндвічавш» цы клапентады енільны я вытворныя пераходных металаў. Распрацаваў універсальны метад сінтэзу арэнавых комплексаў пераходных металаў (метад Ф.), уперш ы ню атрымаў арэнакарбанільньй арэнцы клапентады енільны я і інш. змеш аны я п-комплексы , карбінавыя комплексы гэтых металаў. Нобелеўская прэм ія 1973 (з Д ж .Уілкінсанам). М .М .К а с ц ю к ш

Ф ІІІІЭ Р Ф О Н âPJIA X (Fischer von Erlach) Іаган Бернхард (20.7.1656, г. Грац, Аўстрыя — 5.4.1723), аўстрыйскі архітэктар; адзін з гал. прадстаўнікоў аўстр. позняга барока. У 1670— 86 жьіў y Італіі, вучьіўся ў К.Ф антаны . Як архітэкгар працаваў пераважна ў Зальцбуріу і Вене. У Зальдбургу пабудаваў касцёлы св. Т ройды (1694— 1702), калегіяльны (1696— 1707), ш пітальн ы св. Іаана (1699— 1705). У Вене ўзвёў палацы прынца Яўгена Савойскага (1695— 97), чэшскай пры дворнай канцылярыі (1708— 14), гал. свой твор — манум. касцёл св. Карла Барамея (з 1716, завершаны яго сы нам Іозеф ам Эмануэлем); удзельнічаў y буд-ве палаца Ш онбрун (1696— 1711). С ярод інш . пабудоў: палац Клам-Галас (1707— 12) y Празе, Э лекгарская кагаііц а пры каф едральны м саборы (з 1716) y Вроцдаве (П ольш ча). Аўтар праекта разбудовы імператарскага замка Гофбург y Вене (рэалізаваны часткова; прыдворная б-ка, 1723, цяпер Нац. б-ка), перш ай параўнальнай гісторыі архітэктуры — «Нарьіс гістарычнай архітэкіуры» (1721). Літ:. S e d l m a y r H . J o h a n n Bernhard F i s c h e r v o n E r l a c h . 2 A u fl. W i e n , 1976. Н.К.Мазоўка.

І.Б.Фішэр фон Эрлах.

Палац Шонбрун y Вене.

ў завяршэнні касцёла ў вёсцы Сар’я Верхнядзвінскага раёна Віцебскай вобл.

Ф ія л ы

Ф ІШ Э Р-Д ЗІС К А Ў (Fischer-D ieskau) Дзітрых (н. 28.5.1925, Берлін), нямецкі спявак (барытон). Ганаровы чл. Каралеўскіх акадэмій музыкі ў Л ондане і Стакгольме (з 1972). С кончы ў Вы ш эйшую муз. школу ў Берліне. 3 1948 саліст Нямецкай дзярж. оперы . Яго голасу ўласцівы вял. ды япазон, цегоіыня тэмбру, м од і паўната гуку. Буйнейшы выканаўца камерных твораў, y т л . песень Ф.Ш уберта, І.Брамса. Аўтар літ. твораў. Прэміі «Залаты Арфей» 1955, 1966 (Мантуя, Італія) і інш.

Ф ІЯ РЫ Т Ў РА (італьян. ГюгіШга літар. — цвіценне) y м y з ы ц ы, арнаментальны пасаж, як і ўпры гож вае мелодыю. Ш ы рока вы кары стоўвалася ў італьян. оперы 18 ст. У адрозненн е ад каларатуры тэрмін «Ф.» ўж ываецца і да пасажаў y інстр. музыды. Гл. таксам а Арнаментыка. Ф ІЯ СКА (італьян. fiasco ад far fiasco літар. — бутэлька), правал, поўная няўдача. няпоспех. У сярэдн евяковай Італіі сдеваку ці акцёру, які праваліўся на выступленні, на ш ыю ў зн ак ганьбы вешалі бутэльку. Т эрм ін «Ф.» ш ы рокаўж ывальны ў розных сферах грамадскай дзейнасці. Ф Л А БЕ Р (Flaubert) Гюстаў (12.12.1821, г. Руан, Ф ранцы я — 8.5.1880), ф ран цузскі пісьменнік. Вучыўся ў П ары ж скім ун-це (1840— 43). В ядомасць на-

Э.Г.Фішэр.

Г.Флабер.

ФІЯЛ (ад грэч. phialê чаш а, кубак), дэкаратыўная востраканцовая каменная пірамідка, якая завярш ае пінакль, шчыт, контрфорс, фігурны ш піль будынка. Нярэдка ўпрыгожаны стылізаванымі лістамі ці кветкамі, часам мае форму крыжа. У архітэкгуры Зах. Еўропы пашырыўся ў перы яд позняй готыкі. На Беларусі паявіўся ў с т ш і сталага барока, выкарыстоўваўся ў стылі несапраўднай готыкі. Ужываўся ў архітэктуры 1940—50-х г. ФІЯЛА (грэч. phialê), пасудзіна, якая выкарыстоўвалася ў Стараж. Грэцы і для культавых і быт. патрэб. М ела ф орму шырокай пляскатай чаш ы з тонкім і сценкамі, злёгку загнутымі ўнутр краямі і паўсферычным выступам на дне. ФІЯЛКА (Viola), род кветкавы х раслін сям. фіялкавых. К аля 500 відаў. П аш ьіраны ўсюды, пераважна ва ўм ераны м поясе Паўн. паўш ар’я і Андах. Я к эф іраалейную расліну вырошчваюць Ф. духмяную (V. odorata). На Беларусі 18 відаў. Найб. вядомыя Ф.: балотная (V. palus­ tris), дзіўная (V. mirabilis), камянісгая (V. mpestris), палявая (V. arvensis), сабачая (V. canina), трохколерная, або браткі, нар. назвы брат з сястрою , трава трыцветная, трайцвет, махвіцы (V. tri­ color). У Чырв. кнігу занесены Ф. багнавая (V. uliginosa) і вы сокая (V. ela­ tior). Т рапляю ц ца ў л яса х , на лугах, балотах, па берагах р э к . К ул ьты ву юць гібрыдную садовую Ф . В ітрака (V. х wittrockiana). Шматгадовыя травяністыя расліны выш.

2—50 см, часам паўкусты. Сдёблы прамасгойвыя або прыўзнягыя. Лісце з прылісткамі, чаргаванае або ў разетцы, простае, зубчастае ці пілаватае. Кветкі ліловыя, сінія, белыя, жоўтыя або рознакаляровыя, адзіночныя. Плод — каробачка. Лек., эфіраалейныя і дэкар. расліны.

быў перш ы м раманам «Мадам Бавары: П равін цы йны я норавы» (1857, неаднаразова экранізаваны ), y якім рамант. мара гал. гераіні суты каецца з ж орсткай рэчаіснасцю . Раман «Саламбо» (1862) пра барацьбу Стараж. Ры ма з К арфагенам y 3 ст. да н.э. Аўтар раманаў «Выхаванне пачудцяў» (1869), «Бувар і Пеюош э» (выд. 1881, незаверш аны ), аповесцей «Ірадыяда», «Легенда пра святога Ю льяна Багамольцапры мальніка» і «Простае сэрца» (усе 1877), філас. драмы «С пакуш энне святога Антонія» (1874) і камеды і «Кандыдат» (паст. 1874), ларады йна-саты р. «Лексікона прапісных ісцін» (адубл. 1910). Яго ў многім рэаліст. проза судакранаецца з раманты зм ам і кан ц эп ц ы яй «мастацгва дзеля мастацтва», a таксама з ф іласоф іяй пазітывізму і натуралізмам я к яе маст. увасабленнем (безасабовасць аповеду, аўтарская «бясстраснасць», аб’ектывізм, дэталёвае ўзнаўленне «фізіялагічных» сцэн ). У творах вы кры ваў маральную дэградацыю, кры вадуш насць і ханжаства грамадства, гіст. і легендарна-міф алагічны я падзеі суадносіў з сучаснасцю; ім уласцівы стылёвая дасканаласць, строгая

Ф Л АВАП РАТ ЭІД Ы

421

кампазіцы я, разнастайнасць сатыр. палітры. Значна паўплываў на эстэты ку Э .Заля, Г. дэ М апасана. П аводле раман а Ф. «Саламбо» створаны аднайм. оперы Л .Р эера і М .М усаргскага і балет на музыку А.Арэндса; на бел. мову гэты твор пераклаў В.Гардзей. Тв:. Бел. пер. — Ля сцен Карфагена. Мн., 1934; Саламбо. Мн., 1997; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—3. М., 1983—84; О лнтературе, нскусстве, пнсательском труде. T. 1—2. М., 1984. Л і т P e n з о в Б.Г. Творчество Флобера. М., 1955; Н в а і ц е н к о А.Ф. Гюстав Флобер: ііз нсторнн реалнзма во Францнм. М., 1955; H a б о к о в В.В. Лекцнн по зарубежной лнтературе: Пер. с англ. М., 1998. Е.А.Лявонава. Ф Л А В А Н 0ІД Ы (ад лац. flavus жоўты + грэч. eidos выгляд), ф енольны я злучэнні, якія ўтрымліваюцца ў выдіэйш ых раслінах (кветках, пладах, каранях, лісці, насенні, драўніне), радзей — y мікраарганізмаў і насякомых. Вядома каля 2 тыс. Ф. М ногія з іх — пігменты, якія надаю ць афарбоўку розны м органам раслін (напр., антацыяны). Некат. валодаю ць Р-вітам іннай актыўнасцю (напр., руцін). Крышт. рэчывы белага, жаўтаватага (катэхіны), жоўтага (напр., флавоны), аранжавага (халконы), чырв., сіняга і фіялетавага (антацыяны) колераў. Ахоўваюць расліны ад ультрафіялету, драўніну ад хваробатворных грыбкоў. У чалавека і жывёл валодаюць процізапаленчым, антьіаксідантным, продіпухлінным і інш. дзеяннем. Выкарыстоўваюцца ў фармацэўтычнай прам-сці, для прыгатавання фарбавальнікаў, харч. антыаксідантаў. І.М. Семяненя. Ф ЛА ВА П РА ТЭІД Ы (ад лац. flavus жоўты + пратэіды), група ды хальны х ф ерм ен таў — аксідарэдуктаз, каф ерм ентам і якіх з ’яўляю цца ф лавінавы я нуклеатыды. П аш ы ран ы ў ж ывёл, раслін, мікраарганізмаў. Удзельнічаюць y акісл ял ьн а-ад н аўл яльн ы х рэакцы ях y ж ывых клетках.

422

•

ф л а в іі

Ф. ў акісленай форме — інтэнсіўна жоўтага колеру, y адноўленай — бясколерныя. Да Ф. адносяцца аксідазы L- і D -амінакіслот, глюкозааксідазы, монааксідазы і інш. Маюць адну або некалькі малекул флавінадэніндынуклеатыдаў або флавінмонануклеатыдаў. Некат. маюць атамы жалеза, цынку і інш. рэчываў, якія ўдзельнічаюць y каталітычных рэакцыях. І.М. Семяненя. Ф Л А В ІІ (Flavii), ды насты я ры мскіх імператараў y 69— 96, да якой належалі яе засн авальнік Ціт Ф лавій Веспасіян [69— 79) і яго сы н ы Ціт [79— 81] і Даміцыян [81— 96]. У часы іх праўлення заверш ан а Іудзейская вайна 66— 73, падаўлена паўстанне Цывіліса ў Галіі (69— 70), вяліся войны з дакамі; болын ш ырока распаўсю дж валася рым. і лац. грамадзянства на правінцы ялаў, прадстаўнікі Галіі, Іспаніі і ш эрагу інш. правінцы й былі ўведзены ў сенат і саслоўе коннікаў. Паліты ка Ф. адлюстроўвала інтарэсы м уніцы пальнай знаці Італіі і правінцый, ш то падчас супярэчы ла інтарэсам рым. сената. А.Г.Зеяьскі. Ф Л А В ІЦ К І К анстанцш Дзмітрыевіч (25.9.1830, М асква — 15.9.1866), рускі жывапісец. С кончы ў Пецярбургскую AM (1855), дзе вучыўся ў Ф Л .Бруні. Зазнаў уплы ў К .П .Брулова («Хрысціянскія мучанікі ў Калізеі», 1862). У карціне «К нязёўна Тараканава» (1864) выявіл іся рэаліст. і дэм акр. тэндэнцы і. Літ.: Г о р н н a Т. К..Д.Флавнцклй, 1830— 1866. М., 1955.

міжнар., a таксама караблёў, службовых асоб і інш. Т эрм ін «Ф.» ш ы рока ўж ываецца ў словазлучэннях y пераносны м зн ачэнні і азначае: пры зн аць сябе пераможаным, не дасягнуць м эты (налр., вы кінуць белы флаг); вы ступіць пад якім -н . флагам — y ім я я к о й -н . ідэі, справы. Гл. таксама Вымпел, Сцяг, Сцяг воінскі, Сцяг дзяржаўны Рэспублікі Беларусь.

ФЛАН (Fly), рака на Пд в-ва Новая Гвінея, y П апуа— Н овая Гвінея, y сярэднім цячэнн і служыць мяж ой з Інданезіяй. Даўж. 620 км, пл. бас. 64,4 тыс. км ■ П ачы наецца ў гарах СентралРэйндж, цячэ па забалочаны х раўнінах, упадае ў заліў П апуа Каралавага м., утварае эстуарый. С ярэдні расход вады 4450 м 3/с . Суднаходная на 300 км ад вусця.

Ф ЛА ГЕЛАНТЫ [ад лац. flagellans (flagellantis) як і бічуецца], рэлігійны я аскеты -фанаты кі, якія прапаведавалі публічнае самабічаванне дзеля вы купл ен н я ад грахоў. Рух узн ік y 13 ст. сярод гар. беднаты Італіі я к пратэст супраць каталіцкай царквы, пры гнёту феадалаў і безупы нны х войнаў, поты м паш ы ры ўся ў інш. краінах Зах. Еўропы. Ф. былі абвеш чаны ератыкамі, іх ж орстка праследавалі, і ў 15 ст. я н ы паступова зніклі. Ф Л А ГЕЛ Й Ц Ы Я (ад лац . flagello, flagellatum бічаваць), разнавіднасць м азахізму або садызму. Ф ЛАГМ АН (нідэрл. vlagm an ад vlag ф лаг + m an чалавек), 1 ) камандую чы флотам або камандзір злуч эн н я ваен. караблёў. Ф. бы ваю ць старш ы я — камандуючыя (камандзіры ) злучаны м і сіламі флоту і малодш ы я — кам андзіры паднаЧаленых злучэнняў. 2) С карочаная назва ф лагманскага карабля, з як о га камандуючы аж ы ццяўляе кіраўніцгва сіламі флоту і на якім узняты адпаведны службовы флаг. 3) В оінскае зван н е асоб вы ш эйш ага начальніцкага саставу ВМ Ф С С С Р y 1935—4 0 (Ф . ф лоту 1-га і 2-га рангу, Ф . 1-га і 2-га рангу). У 1940 заменены адміральскімі зв анням і (гл. Адмірал).

Ф Л А К С М Е Н , Ф л а к с м а н (Flaxman) Д ж он (6.7.1755, г. Й орк, Вялікабрытанія — 7.12.1826), англійскі скулыггар і ры савальш чы к; гірадстаўнік класіцызму. Вучыўся ў Каралеўскай AM y Лондане (1770— 72), выкладаў y ёй (з 1810). У 1787— 94 працаваў y Рыме. Сярод твораў: надмагільны я помнікі лорду Мэнсф ілду (1796— 1801) і капітану Монтэгю (1804) y Вестмінстэрскім абацгве, Г.Н ельсану (1808— 18) y саборы св. Паўла (усе ў Л ондане); контурныя мал ю нкі ў манеры стараж.-грэч. вазапісу (іл. д а «Іліяды» і «Адысеі»; «Боскай камедыі» Д антэ, выд. ў 1793— 1807 y гравюрах Т .П іролі) і інш. Аўтар вытанчана-строгіх і гарманічных па кампазіцыі рэльефаў, посуду, дэкар. уставак для

ФЛАГСТАД (Flagstad) К ірстэн (12.7.1895, Осла — 7.12.1962), нарвеж ская спявачка (сапрана). 3 1913 салістк а оперны х т-раў: Н ац. ў О сла, «М етраполітэн-опера» ў Н ью -Й орку, «Ковент-Гардэн» y Л ондане, «Ла Скала» ў М ілане. У 1958—60 ды рэктар т-р а «Нарвежская опера» ў Осла. Валодала голасам ш ырокага ды япазону, вы клю чнай прыгажосці і моцы . В ы кананне вы лучалася дасканаласцю вак. тэхнікі, драматызмам. Сярод партый: Брунгільда, Ізольда, С ента («Валькірыя», «Трыстан і Ізольда», «Лятучы галандзец» Р.Вагнера), Ды дона («Дыдона і Эней» Г.Пёрсела), Ф ідэліо («Фідэліо» Л .Бетховена).

К.Флавіцкі

К н я з ё ў н а Т а р а к а н а в а . 1864.

ФЛАГ (нідэрл. vlag), умацаванае на дрэўку ці ш нуры палотніш ча з надпісамі, упрыгожаннямі, эмблемамі, як ое з ’яўляецца афід. зн акам (сімвалам) дзяржавы, арганізацы й, устаноў, y т л .

ФЛАЖАЛЕТ (ад ф ранц. flageolet ж алейка), гук-абертон, як і мож а бы ць атры маны на стр. смы кавы х і ш чы пковы х муз. інструментах. Нагадвае тэм бр флейты (адсюль назва). Розны я пры ём ы вы кан ан ня Ф . засн. на частковы м пры цісканні струны ў пунктах дзялен н я яе даўжыні на 2, 3, 4 і больш частак. Адрозніваю ць Ф. натуральныя, як ія атры мліваю цца ад адкры тай струны, і ш тучныя — ад пры ціснутай (скарочанай). Ф . наз. таксам а духавы муз. інструмент, падобны да флейты .

Д ж .Ф л а к с м е н . В а з а д л я м а н у ф а к т у р ы « У эд ж -

вуд».

мэблі ў ант. духу на керам ічнай мануфактуры Дж.Уэджвуда. ФЛАКУЛЯЦЫЯ (ад лац. flocculi кам які), элучэнне калоідных часд ін ак y ры хлыя камякападобньы агрэгаты (флокулы); разнавіднасць каагуляцыі. Адбываецца ў вадаёмах пад уздзеяннем прадукгаў хсыццядзейнасці арганізмаў, пры водаладрыхтоўцы і ачыстцы сцёкавых вод — з дапамогай спец. дабавак (флакулянтаў) і паскараецца пры цеплавым або мех. уздзеянні. Найб. эфекгыўныя флакулянты ў водных асяроддзях — актыўная крэмніевая к-та i ap­ ra. палімеры (напр., крухмал, эфіры цэлюлозы). У калоідньіх сістэмах з неаднароднай дысперснай фазай адрозніваюць Ф. агульную (невыбіральную) і селекгыўную (выбіральную). Пры агульнай флокулы ўгвараюцца сукупнасцю часдінак рознага паходжання, пры селектыўнай Ф. — пераважна часцінкамі адкаго з кампанентаў дысперснай фазы. Выхарыетоўваецца ў тэхналогіі водападрыхтоўкі, пры вылучэнні каштоўных прадуктаў з адходаў вытв-сці, абеззаражванні прамысл. сцёкавш вод і інш. ФЛАМАНДСКАЯ M ÔBA, мова, ш то ўжываецца ў Бельгіі (побач з французскай мовай). Блізкая да нідэрландскай моеы. Абедзве гэтыя мовы ўзніклі з ніжнефранкскіх дыялектаў, ш то належ аць да ням. адгалінавання зах.-герм. моўнай групы. Пісьмовыя помніхі на Ф .м. з 11 ст., літ. мова склалася ў 17 ст. А.В.Зінкевіч. ФЛАМІНГА (Phoenicopteriform es), атрад шушак. 4 сям. (1 сучаснае), 3 роды, 6відаў. Пашыраны ў субтропіках і тропіках, акрамя Аўстраліі. Ж ы вуць на мелкаводдзях марскіх узбярэжжаў, салёных азёр. Утвараюць калоніі (да 25 тыс. пар). Найб. вядомы Ф . звы чайны , або чырванакрш (Phoenicopterus ruber, або Ph. roseus). Я к залётны я асобньм птушкі адзначаны на Беларусі. Даўж. да 150 см, маса да 4,5 кг. АпярэнПе рыхлае, мякхае, y дарослых белае з ружовымі адценнямі да чырв., канцы крылаў чорныя. Дзюба вял., сагнутая пад вуглом. На языку і краях над- і паддзюб’я рагавыя пласцінхі, з дапамогай яхіх Ф . адцэджваюць з вады і мулу ісорм (малюскаў, рачкоў, чарвей, насенне і інш.). Шыя і ногі доўгія, пярэднія пальцы з плавальнай перапонхай. Мднагамы. Адкладваюць 1—3 яйцы. Э.Р. Самусенка. ФЛАМШІЙ Гай (G aius Flaminius; ?— 23.6.217 да н.э.), дзяржаўны і ваен. дзеяч Стараж. Рыма. Нар. трыбун 232, цэнзар 220, консул 223 і 218 да н.э. Адстойваў інтарэсы плебеяў і - коннікаў. Правёў законы аб надзяленні плебеяў зямлёю (232), аб далучэнні вольнаадпушчанікаў да 4 гар. трыбаў (220), што спрыяла дэмакраты зацы і рым. грамадетва. Садзейнічаў будаўніцтву (цы рк Ф. на Марсавым поііі і Ф ламініева дарога з Рыма ў А ры мін). Паспяхова ваяваў з інсубрамі ў Галіі (223). Загінуў y час 2-й Пунічнай вайны ў бітве каля Тразіменскага воз. разам з б. часткай арміі, якую ён узначальваў. А.Г.Зельскі. ФЛАМІНШ Ціт К вінкцы й (Titus Qumctiüs Flamininus; каля 226 — 174 да Н.Э.), палітычны дзеяч і палкаводзец

Стараж. Рыма. Ваен. трыбун 208, прапрэтар 205/204, консул 198, цэнзар 189 да н.э. Н а чале ры м. арміі ў 2-й М акедон скай вайне разбіў каля К інаскеф алаў македонскую армію Ф іпіпа V і заклю чы ў дагавор, паводле якога Ф іліп V адмовіўся ад усіх уладанняў y Грэцыі. Н а Істмійскіх гульнях (196) абвясціў свабоду грэч. полісаў. У 195 да н.э. разбіў войскі спартанскага ты рана Н абіса і абмеж аваў яго ўладу. Праводзіў паліты ку падтры мкі ары стакраты і ў грэч. полісах. А.Г.Зельскі. Ф Л А М ІН Ы (лац. flamines), жрацы культаў асобны х багоў y Стараж. Рыме. Калегія Ф . падзялялася на 3 старэйш ых Ф. (выбіраліся з патры цы яў), адказны х за культы багоў Ю пітэра, М арса і К вірына, і 12 малодш ы х (вы біраліся з плебеяў), адказны х за культы 12 багоў: Вулкана, Ф лоры , Ц эрэры і інш . П асада Ф. бы ла паж ы ццёвай, ян ы кары сталіся павагай і пры вілеямі. У час ім перы і з ’я віліся Ф . абагаўлёных імператараў. А.Г.Зельскі. Ф ЛА Н Г (ням. R anke, ф ранц. flanc ад ф ранкскага hlanka бок), левы або правы край строю, бок фронту (аператыўнага пастраення войск). У параўнанні з фронтам Ф. — найб. уразлівае м есца (выхад праціўніка на Ф. вядзе да пагрозы акруж эння, парушае сувязь з тылам і інш .). Напр., y час правядзення Беларускай аперацыі 1944 асобае зн ач эн н е надавалася разгрому ф лангавы х груповак ням .-ф аш . войск y раёнах Віцебска, Бабруйска і інш . (гл. Бабруйскі «кацёл», Віцебскі «кацёл», М інскі «кацёл»), Ф Л А Н Д Р Ы Я (франц. R andre, ф лам андскае Vlaanderen), гістары чная правінцы я ў паўн. ч. Зах. Еўропы, населеная пераважна ф ламандцамі. Т эр. Ф . ў складзе Бельгіі (Усходняя Ф . — адм. ц. Гент, пл. 3 тыс. км 2; Заходняя Ф . — адм. ц. Бруге, пл. 3,1 тыс. км 2), Ф ранцыі (дэпартамент H op — адм. ц. Ліль, пл. 5,8 тыс. км 2) і часткова Н ідэрландаў. 3 12— 16 ст. ф ландрскія гарады

423

ф лароўскі

(Бруге, Гент, Іпр, Л іль і інш .) — найб. цэнтры вы тв-сці ш арсцяны х ткан ін і інш. рамеснай вы тв-сці ў агульнаеўрап. гандлі.

3 9 ст. Ф . — графства (у л ен н ай залеж насці ад Ф ранцы і). У 12— 15 ст. Ф. адна з найб. эканам ічна развіты х абласцей Еўропы. Яе сярэдн евяковы я гарады Гент, Іпр, Бруге дасягнулі эканам. і паліт. магутнасці. У 1300 тэр. Ф . акупіравала Ф ранцы я, ш то вы клікала паўстанне фламандцаў (пачапося ў 1302 «Бругскай ютранню») і Ф. стала незалеж най. У Стогадовую вайну 1337— 1453 бы ла аб’ектам англа-ф ранц. барацьбы.

3 1384 Ф. — уладанне герцагаў Бургундскіх, з 1477 — Габсбургаў (стала правінцы яй Нідэрландаў гістарычных). У час Нідэрландскай буржуазнай рэвалюцыі 16 ст. многія гарады Ф . далучыліся да Утрэхцкай уніі 1579. У 17 ст. частка яе тэр. ады ш ла да Ф ранцы і, частка — да Рэспублікі Злучаных правінцы й. У выніку вайны за Іспанскую спадчыну (1701— 14) б.ч. Ф . перайш ла да Аўстрыі. У 1797 далучана да Ф ранцыі, y 1815— 30 — да Нідэрландаў. 3 1830 y складзе Белы іі. Ф ЛАНЕЛЬ

(франц.

flanelle

ад

англ.

flannel, ад валійскага gwlân ш эрсць), м яккая лёгкая баваўняная (зрэдку ш арсцяная) тканіна з двухбаковым начосны м ворсам. Вырабляецца палатняны м ці сарж авы м пераш м ценнем нітак. Ш арсц яная Ф. выкары стоўваецца ддя паш ы ву касцю маў і паліто, баваўняная — для адзення, бялізны. Ф ЛА Р0Ў С К І А нтоній Васілевіч (14.12.1884, г. Кіраваград, Украіна — 27.3.1968), расійскі і чэш скі гісторыкславіст. С кончы ў Н оварасійскі ун-т (г. Адэса, 1908), з 1912 дацэнт, y 1917— 22 праф. гэтага ун-та. 3 1923 y Чэхаславакіі, старш ы ня гісторы ка-філал. аддзял ен н я Рускай навуч. калегіі. 3 1933

424 ______________ ФЛАРЫДА выюіадаў гісторыю Расіі ў К арлавы м ун-це ў Празе. 3 1948 арды нарны праф. гэтага ун-та. Аўтар прац па гісторыі Расіі і ўзаемаадносін Чэхіі з усх. славянамі, y т л . беларусамі («Чэхі і ўсходнія славяне», ч. 1— 2, Прага, 1935— 47). Даследаваў ж ы ццё і дзейн асць Ф .С кары ны . У арт. «Скарыніяна» (1968) прааналізаваў найваж н. публікацы і пра С кары ну за 1926— 66. П адзяляў думку У .І.П ічэты пра перш аснае зн ач эн н е ўнутр. бел. каранёў y ф арм іраванні духоўна-творчага аблічча С карыны.

Te:. Scoriniana / / 450 год беларускага кнігадрукавання. Мн., 1968; Францнск Скорнна н Москва / / Тр. Отд. древнерус. лггг. Нн-та рус. лнт. AH СССР. Л., 1969. Т. 24; Чешская бнблня в нсторнн русской культуры н пмсьменностн: (Фр.Скорнна н продолжателн его дела) / / Sbomik lilologicky. Praha, 1940—46.

Sv. 12; éesko-Ruské obchodni styky v minulosti.

Praha, 1954. А.К.Каўка. Ф Л А РЫ Д А (R orida), штат на П д ЗШ А . Уклю чае п-аў Фларыда, тэр., што пры лягае д а мацеры ка, і а-вы Ф лары да-К іс. Пл. 152 тыс. км2. Нас. 15 111 тыс. чал.

(1999). Адм. ц. — г. Талахасі. Гал. гарады: Дж эксанвіл, Маямі, Тампа, СентПітэрсберг, Арланда. П аверхня — нізінная, забалочаная (выш . да 99 м), складзена пераваж на з вапнякоў; развіты карст. Кпімат акіянічны , субтрапічны, н а П д — трапічны . С ярэдняя т-р а студз. ад 12 °С н а П н да 21 °С на Пд, ліп. адпаведна ад 26 да 29 °С. Ападкаў 900— 1400 мм за год. Ш мат азёр. Л ясы з хвоі, магнолій, пальмаў; уздоўж узбярэж ж аў — мангравы я зараснікі. Нац. п арк Э верглейдс ую почаны Ю Н ЕС К А y спіс Сусветнай спадчыны. Гал. галіны экан ом ікі — турызм і сельская гаспадарка. Вы рош чваю ць цытрусавыя (1-е м есца ў краіне п а зборы апельсінаў), агародніну, бавоўнік, арахіс, тьпунь, цукр. тры сн ёг і інш . Гадуюць (млн. галоў, 2000) буйн. par. жывёлу ( 1 , 8), свіней (0,04), бройлераў (129). М арское рыбалоўства. Здабыча ф асф ары таў і буд. м атэры ялаў. Асн. галіны прам-сці: ма-

ш ынабудаванне (радыёэлектронная, эл.тэхн., вы тв-сць трансп. абсталявання, інструментаў, суднабудаванне), харч., паліграф ., хім., дрэваапр. і цэлю лознапапяровая. Т ранспарт аўтамаб., чыг., марскі. Гал. парты: Д ж эксанвіл, К анаверал, М аямі, П енсакола, П орт-Э верглейдс, С ент-П ітэрсберг, Тампа. 12 міжнар. аэрапортаў. Н а ўсх. узбярэжжы ш матлікія курорты: М аямі, М аям і-Біч, У эст-П алм -Б іч і інш . Даход ад турызму 52,1 млрд. дол. (1997). Н а мысе Канаверал — вы прабавальны палігон з касм. цэнтрам і стартавай пляцоўкай для запуску касм. караблёў. Першымі насельнікамі Ф . былі індзейхшсемінолы. Адкрыга ў 1513 ісп. мараплаўцам Х.Пансэ дэ Леонам, які назваў яе « Ф * (з ісп. «квітнеючая»). У 1565 засн. першае ісп. пасяленне Сан-Агусдш (цяпер Сент-Огасцін) — найстарэйшы еўрап. горад на тэр. ЗША Ісп. ўладанне страчана ў 1819, калі Ф . захапілі ЗІІІА. У выніку вайны 1835—42 семінолы (іх узначальваў правадыр Ацэола) былі вымушаны перасяліцца ў Аклахому. 3 1845 Ф. — 27-ы штат ЗІПА У час грамадзянскай вайны ў ЗША 1861—65 уваходзіла ў рабаўладальніцкую Канфедэрацыю. Пасля 2-й сусв. вайны цэнтр касм. даследаванняў. Апошняя канстыгуцыя Ф . прынята ў 1968.

на склалася на пэўнай тэры торы і. А б’екты ўліку — дзікарослы я расліны , што растуць y натуральны х умовах. Уклю чае звесткі пра склад ф лоры , сістэм аты чны стан відаў, іх навук. назву, паказчы кі паш ы рэн н я, колькасць, тэндэнцы і зм ян ен н я стану, гасп. выкары стан не раслін. П ры зн ачан ы для інф арм авання пра аб ’екты расл. свету з мэтай захавання іх біял. разнастайнасці, кантролю за зменамі ў расл. свеце, арганізацыі ўзнаўлення рэдкіх і знікаючых вілаў, эканам. ацэн кі расл. рэсурсаў, іх рацы янальнага вы кары стання і інш. П.І.Лабанок.

Ф Л А РЫ Д С К А Е Ц Я Ч б Н Н Е , магугнае ц яч эн н е цёплы х вод з М ексіканскага зал. ў А тланты чны ак. праз Фларыдскі праліў. У месцы сутокаў з Антыльскім цячэннем дае пачатак цячэнн ю Гальфстрым. У Ф .ц. пераносяцца гал. чы нам воды, як ія паступаю ць з К арыбскага м. п р аз Ю к а та н с к і п рал .; т -р а л етам да 29 °С , зім ой д а 25 °С. Салёнасць y яд ры 36%«. Ш ы р. ў пач. 140 км, скорасць болы п за 5 км /гадз (найб. летам — да 7 км /гадз).

Ф Л А РЭ Н С К І Павел Аляксандравіч (21.1.1882, г. Еўлах, Азербайджан — 8.12.1937), расійскі філосаф, багаслоў, мастацтва- і літаратуразнавец. Скончыў М аскоўскі ун-т (1904), М аскоўскую духоўную акадэмію (1908) і вы кладаў y ёй да 1919 (з 1914 праф.). 3 1911 святар. У 1912— 17 рэдактар час. «Богословскяй вестннк». 3 1918 вучоны сакратар Камісіі па ахове помнікаў мастацтва і стараж ы тнасцей Троіца-С ергіевай лаўры. У 1921— 24 праф. Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрняў, вёў н.-д. дзейнасць y сістэме Галоўэлектра ВСН Г РС Ф С Р. 3 1927 нам. гал. рэдактара «Тэхнічнай энцы клапедыі». У 1928 высланы ў Ніжні Ноўгарад, y 1933 асуджаны на 10 гадоў; расстраляны ў С алавецкім лагеры. Рэабілітаваны ў 1958 і 1959. Гал. сваёй задачай лічы ў пракладанне ш ляхоў да цэласнага светапогляду, які б сінтэзаваў веру і розум, багаслоўе і філасофію, мастацтва і навуку. А д м ет н ш ры сы яго філасофіі («канкрэтная метафізіка») — імкненне да платанізму, збліж энне элінскай і правасл. духоўных трады цый. Важнай праблемай анталогіі і тэоры і пазнання лічыў вы яўленне мовы сімвалаў. Быццё, паводле Ф ., скіравана ўнутр, засяроджана ў сваёй глыбіні і разам з ты м энергеты чна вы яўляе сябе звонку; носьбітамі энергіі бы цця з ’яўляю цца імёны і словы, таму яны — сімвалы быцця; пазнанне ўспрымаў як узаемадзеянне энергій бы цця, якое пазнае, і бы цця, якое пазнаедца. Н а яго думку, паколькі мова выяўляе пазнавальны я адносіны да свету, ян а з'яўляецца дваістай; і ўстойлівай сістэмай, і жывой дзейнасцю духа. Гэтае двухадзінства лічыў умовай быцця мовы. Паводде Ф ., адна з асн. харакгары сты к бы цця ў яго цяпераш нім заняпалым стане — анты намічнасць, таму анты нам ічнае і любое дзеянне розуму. На яго думку, анты намічнасць можна

Ф ЛА РЫ Д СКІ ІІРА Л ІЎ (Strait o f R o ­ rida). праліў пам іж п -в а м Ф л а р ы д а і а-вамі Куба і Багамскімі. Злучае М ексіканскі зал. з А тланты чным акіянам . Даўж. 651 км, найм енш ая ш ыр. 80 км, глыб. на фарватэры ад 150 да 2085 м. У Ф .п. бярэ пачатак ц ячэнн е Галырстрым. Парты: Гавана (Куба) і М аямі (ЗШ А ). Ф ЛА РЫ СТЫ КА , раздзел бат анікі, які вывучае відавы склад раслін ( флору) на пэўііай пры роднай або адм. тэры торы і. Асн. задача — інвентары зацы я флоры адм. струкгур краіны, асобны х краін, кантынентаў; Зямлі, аналіз і вьшанне абагульняльных зводак і вызначальнікаў. Ф. звязана з еістэматыкай, геаграфіяй раслін. палеабатанікай. На Беларусі фларыстычныя даследаванні ў канцы 18 ст. гіраводзіў Ж .Э .Жылібер, y 19 ст. — У .С .Дактуроўскі, ІО.К Пачоскі, ГЛ.Танфільеў і інш .. y 20 ст. — Г.М Высоцкі, Н . В. Ксплоўская, B .A. М іхайлоўская, В.С.П алянская і інш.

Jlinv. Т о л м а ч е я А.Н. Введенме в географшо расіснвй. Л., 1974; К о з л о в с к а я Н.В Флора Белоруссші, закономерностн ее формнрованмя, научные основы мспользовання м охраны. Мн., 1978. Дз.І.Траццякоў. Ф Л А Р Ы С Т Ы Ч Н Ы КАДАСТР, сістэмнтызаваны збор звестак аб сукугінасці відаў раслін, якая эвалю цы йна-гістары ч-

э I

II A Ф .іа р зн с к і

пераадолець праз подзвіг веры і любві. У цэнтры яго культ.-гіст. поглядаў адмаўленне культуры я к адзінага ў часе і прасторы працэсу, эвалю цы і і прагрэсу культуры. На яго думку, сярэдневяковая культура, якая карэніцца ў кульце, з уласцівымі ёй цэласнасцю і арганічнасцю, саборнасцю і дыялеклнасцю, ды намікай і акгыўнасцю супрацьстаіць чалавекабожніцкай культуры Адраджэння; яна харакгарызуецца раздробленасцю , індывідуалізмам, статычнасцю і інтэлектуалізмам, таму нясе ў сабе пачатак хаосу. Лічыў, што рэнесансавая еўрап. культура да пач. 20 ст. спы ніла сваё існаванне, пасля чаго сталі назірацца парасткі культуры новага тыпу. Выступаў супраць уяўлення пра кулртуру я к першасную і самадастатковую каш тоўнасць і сцвярджаў неабходнасць пош уку каш тоўнасцей, вышэйшых за яе. Т акой каштоўнасцю лічыў рэліг. культ. Асн. законам сусвету лічыў закон нарастання энтрапіі (хаосу ва ўсіх яго галінах); хаосу проціпастаўляў Логас. Распрацоўваў паняцці прамой і адваротнай дерспектыў як канкрэтна-гіст. тыпаў маст. выяўлення, што адпавядаюць рэнесансаваму і сярэдневяковаму светаразуменню. Абразы разглядаў я к найвы ш эйш ы я маст. сіш алы духоўнай рэальнасці. У багаслоўі распрацоўваў сістэмы тэадыцэі (апраўданне Бога ва ўмовах зла) і атрападыцэі (апраўданне чалавека, сгворанага паводле вобраза і падабенства божаіа, але недасканалага і грахоўнага). Значнае месца ў яго поглядах займае сафіялогія; разглядаў С а ф і ю як «пачатак і цэнтр збаўленага тварэння», як царкву ў зямным і нябесны м аспектах, a Дзеву Марыю я к «ідэальнай асобы чалавека». Аўтар прац «Агульначалавечыя карані ідэалізму» (1909), «Ля водападзелаў думкі» (1910— 29, не скончана), «Стоўп і сцвярджэнне ісдіны: Вопыт праваслаўнай тэадьіцэі» (1914), «Уяўнасці ў геаметрыі» (1922) і інш. Тв.: Соч. T. 1—4. М., 1994—99; У водоразделов мыслн. М., 1990; Воспоммнання. М., 1992; Нмена. М.; Харьков, 2001; Перепнска свяіценішка ПАФлоренского со свяшенннком С.Н.Булгаковым. Томск, 2001. Ліпі:. П о л о в н н к л н С.М. П.А.Флоренскнй: Логос протнв хаоса. М., 1989; К р a в е ц С.Л. О красоте духовной: (ПАФлоренскнй: реллгнозно-нравственные кгаренпя). М., 1990; А н д р о н н к ( Т р у бачев А.С.). Теодндея л антроподндея в порчестве свяшенннка Павла Флоренского. Томск, 1998; Х о р у ж н й С.С. Мнросозерцанне Флоренского. Томск, 1999; П.А.Флоренскяй: pro et contra: Лнчность н творчество Павла Флоренского в оценке рус. мыслнтелей н нсследователей: Антологня. 2 нзд. СП6, 2001. Н.К.Мазоўка. ФЛАРЭНЦІЙСКАЯ ЎН ІЯ 1439. акт аб арганізацыйным аб’яднанні пад уладай рымскага папы ўсяленскіх каталідкай і праваслаўнай цэркваў, абвеш чаны на царк, саборы ў Ф ларэнцы і (Італія). Правасл. царква мусіла лры знаць каталідкія догматы — «fflioque» (зыходжанне Св. Духа не толькі ад Бога-Айца, але і ад Бога-Сына, існаванде чыстца і інш.) пры захаванні абраддасці і бога-

служ эн ня на грэч., царк.-слав. і інш. мовах, шлюбу белага духавенства, лрава свецкіх лю дзей пры чаш чацца віном — і т.ч. ператваралася ва уніяцкую царкву. С кліканы палам Яўгенам IV д л я заклю чэн н я уніі ўсяленскі сабор (1438— 45) адкрыўся ў Ф ерары, прадоўж ыў дзейнасць y Ф ларэнцы і (адсю ль назвы Ф ларэнційскі або Ф ерара-Ф ларэнційскі сабор) і завярш ы ўся ў Рыме. Ініды ятарам і уніі побач з папствам былі кірую чыя колы Візант. імперыі, y т л . імператар Іаан VIII П алеалог і кан стан цінопальскі патрыярх Іосіф II, якія спадзяваліся ў абмен на ўступкі ў дагм аты цы атры маць ваен. даламогу каталідкага Захаду ў барацьбе з турэцкай пагрозай. 3 к ан ц а 14 ст. ідэю уніі спрабавалі рэалізаваць усе вял. князі ВКЛ, найлерш Вітаўт, з м этай узмацніць унутр. адзінства дзярж авы. М ітрапаліт кіеўскі ў ВКЛ Герасім (1432— 35] з ведама кн. С відры гайлы і канстанцінопальскага патры ярха вёў з Яўгенам IV перагаворы аб уніі, я к а я не бы ла рэалізавана з-за п ак аран н я смерцю Герасіма Свідрыгайлам y 1435. Д элегацыю правасл. Кіеўскай мітраполіі (да 1458 адзінай y межах М аскоўскай дзяржавы і ВКЛ) на Ф ларэн ційскі сабор узначальваў мітрапаліт Ісідор. У яе склад уваходзілі суздальскі еп іск ал Аўрамій, Грыгорый Балгарын, аўтар «Аловесці пра Ф ларэн ційскі сабор» манах Сімяон з Суздаля і інш . 5.7.1439 унія падпісана, a на наступны дзень урачы ста абвеш чана ў каф едральны м саборы Ф ларэнцы і. 3 каталіцкага боку свае подпісы пад актам уніі ластавілі папа Яўтен IV, 143 карды налы , пры масы , біскупы і арцыбіскупы; з праваслаўнага — імператар Іаан V III, мітрапаліты А нтоній, Дасіфей, Ісідор і яш ч э 15 мітрапалітаў. Подпіс патры ярха Іосіф а II ў акце адсутнічае, бо ён пам ёр 10.6.1439, але пакінуў дакумент, дзе засведчыў сваю згоду. У 1440 н а зваротны м ш ляху Ісідор слрабаваў увесхц унію ў ВКЛ , але тут ян а не бы ла пры нята. А прача правасл. духавенства унію праігнаравалі і каталіцкія іерархі Пш іьш чы і ВКЛ, якія адмовіліся ехаць на Ф ларэн ційскі сабор і да 1443 не пры знавалі уніі і яе ініцы ятара Яўгена ГЎ, a падпарадкоўваліся n a ­ ne Ф еліксу V, абранаму Базельскім саборам, альтэрнаты ўны м Ф ларэн ційска-

Ф л ар эн ц Ш ск ая ш к о л а ж ы в ал ісу. С . Б а -

т ы ч э л і. Вясна. Каля 1477—78.

ФЛАРЭНЦІЙСКАЯ_______ 4 2 5 му. Талерантна ставіліся да уніі толькі ў Кіеве, С маленску і некат. інш . землях ВКЛ. П ры знаннем Ф.у. кн. Ю ры й Лугвенавіч, як і ў 1440— 41 н а кароткі час аднавіў незалеж насць б. С м аленскага княства ад ВКЛ, разлічваў набы ць падтры м ку Рыма, што бы ло яш ч э адной з пры чы н, чам у тагачасны я кірую чыя колы ВКЛ не пры зналі Ф.у. Я ш чэ болыд непры хільна унію сустрэлі ў М аскве; Ісідор быў зняволены , a псггым уцёк праз ВКЛ y Рым. Болы дасць духавенства Візантыі таксама не пры няла Ф.у., і ян а бы ла адвергнута Іерусалімскім 1443 і інш . царк. саборамі, y т л . К анстанцінопальскім і саборамі 1450 і 1472. Н язначная частка грэкаў y розных краінах М іж земнамор’я прьггрымліваецца Ф.у. да цяпераш няга часу. П асля аднаўлення ў 1458 асобнай ад М аскоўскай Кіеўскай мітраполіі ў ВКЛ (з каф едрай y Навагрудку) Ф.у. падтры мліваў вял. кн. Казімір IV. Ён паставіў мітрапалітам дры хільніка Ф.у. Грыгорыя Балгарына, які, не эдалеўш ы ўвесці унію, адмовіўся ад яе. Н аступны мітрапаліт Місаіл арганізаваў зварот выш эйш ы х духоўных і свецкіх асоб д а папы Сікста IV пра гатоўнасць працягваць справу уніі. Д а дач. 16 ст. некат. кіеўскія мітрапаліты (як дравіла, са смаленскіх епіскапаў, напр. Іосіф I) фармальна лічы лі Ф.у. сапраўднай на тэр. П ольш чы і ВКЛ. А днак гэта ф акгы чна не адбівалася на ж ыцці духавенства і вернікаў, хаця зрабіла, напр., магчымым вы пуск дапам адмысловых індульгенцы й, збор ад якіх мусіў пайсці на адбудову Кіева, разбуранага ў 1482 кры мскім ханам М енглі-Гірэем. Н а дры нцы пах Ф.у. заснавана Брэсцкая унія 1596, ідэолагі якой, асабліва Іпацій Пацей, часта звярталіся ў далеміцы д а пры клаДУ Ф.у. Літ:. З н м я н A A Вшязь на распуіье. М., 1991; М a к a р н й (Б y л г а к о в М.П.). Нсторня русской церквн. Кн. 5. М., 1996; Halecki О. Od unii floienckiej do unii bizeskiej.

T. 1—2. Lublin; Rzym. 1997. А.В.Белы. Ф Л А РЭ Н Ц ІЙ С К А Я IIIKÔJIA Ж ЬІВ А П ІС У , адна з вядучых маст. ш кол Італіі эпохі Адраджэння. Заснавальнік —

426

Ф ЛАРЭНЦЫ Я

Дж ота ды Бандоне. У пач. 15 ст. — авангард гуманіст. мастацтва Адраджэння (Цанатэла, Мазачыо, П.Гіберці, Л. дэла Робія, А .Раселіна і інш .). Творы адметны я матэматы чна дакладнай пабудовай прасторы, ім кненнем да пластычна выразнай, анатамічна правільнай будовы чалавечага цела, адточанасці малю нка. П ош укі майстроў Ф .ш .ж . завярш ылі Леанарда да Вінчы і Мікеланджэла, якія ўзнялі маст. здабы ткі ш колы на я к асн а новы ўзровень. У канцы 15 ст. з ’явіліся ры сы вы танчанага дэкараты візму і сты лізацыі (А. дэль Верок ’ё, С.Батычэлі). У 1530-я г. ш кола — адзін з цэнтраў пры дворнага і элітарнага мастацтва маньерызму (Д ж .Вазары, А .Б ранзіна, Я.Панторма і інш .). У 17 ст. зан япала.

маркграф ства. 3 11 ст. зн ачны гандл. і рам есны (гал. ч. сукнаробства) цэнтр, з 1115 незалеж ная камуна, з 1252 чаканіла залаты ф лары н, я к і стаў аіульнаеўрап. валютай. 3 14 ст. туг узніклі мануф актуры . У 14— 16 ст. Ф. — адзін з цэнтраў італьян. Адраджэння (гл. Фларэнційская школа жывапісу). У 1434— 94, 1512— 1737 (з перапы нкам y 1527— 30) y горадзе ўсталявалася сіньярыя рода М еды чы . У 1532 Ф ларэнційская дзярж ава займ ала зн ачны я тэр. з гарадамі Піза, Л іворн а і інш ., стала герцагствам, a з 1569 — Вял. герцагствам Тасканскім са сталіцай y Ф . У 1801— 07 Ф . — стал ід а каралеўства Этрурыя, залеж нага ад напалеонаўскай Ф ранцыі. 3 1860 y складзе Сардзінскага (з 1861 Італьянскага) каралеўства; y 1865— 71 сталіца аб ’яднанага Італьян. каралеўства. У 1943 акупіравана ням .-ф аш . войскамі, адзін з цэнтраў італьян. руху Супраціў-

музей], Лодж ыя дэі Л анцы (1376— 80, арх. Бенчы ды Чоне, С .Таленці), y Лоджыі і на плош чы пастаўлена скульптура Данатэла, Дж амбалоньі, Б.Ч эліні i інш., копія статуі «Давід» М ікелаццжэла. Сярод інш. помнікаў: касцёлы СанМ іньята аль М онтэ (з 1014), Санта-М ары я дэль К арміне (1258, y капэле Бранкачы ф рэскі М азачыо, 15 ст., і інш.), С анта-М ары я Н авела (1278— 1360, фаеад 1456— 70, арх. Л.Б.Альберці, фрэскі Мазачыо, Д.Гірландайо, Ф .Ліпі, П.УчЭла), С анта-К рочэ (13 ст., y інтэр’еры творы Д анатэла і інш., грабніца Мікеланджэла, 1570, скулыгг. Вазары) з капэлай Пацы (з 1429, арх. Брунелескі, дэкор інтэр’ера Л. дэла Робія, Брунелескі; цяпер музей), Арсанмікеле (з 1290, арх. А рнольфа ды Камбіо і інш., скульптура Гіберці, А. дэль Верок’ё i інш .), С ан-Л арэнца [1422— 46, арх. Брунелескі; Старая сакры сты я, 1428,

I I I I ] I I I I I I 1

I I I I I і I I

Ф л а р э н ц ы я . З в а н ід а Д ж о т а (н а п я р э д н ім п л а н е ). П а н а р а м а г.

Ф ЛА РФ Н ЦЫ Я (Firenze), горад y Ц энтр. Італіі, н а р. Арна. Адм. ц. вобл. Т аскан а і аднайм. правінцы і. Каля 450 тыс. ж . (1999). Важны прамысл. і культ. цэн тр краіны . Буйны трансп. вузел. П рам -сць: металургія, маш ынабудаванне (цяж кае, эл.-тэхн., рады ёэлекгроннае, вы тв-сць фогаапаратуры , астр. пры лад), хім., нафтаперапр., тэкст., y тл. ш арсцяная, гарбарна-абутковая, дрэваапр., ш клян ая, паліграфічная, харч. (тьггунёвая, м акаронная, кансервавая). В ы тв-сць ювелірных вырабаў; маст. рамёствы . У н-т (з 1321). Кансерваторыя. А кадэмія мастацтваў, Т асканская акадэм ія навук і л-ры . Старэйш ы ў Еўропе Бат. сад (з 1545). Астрафіз. абсерваторы я. Б-кі, Тэатры , y т л . оперны «Тэатр Камунале» (з 1862). М іжнар. муз. фесты валі. Турызм. Засн. ў 1 ст. д а н.э. ры м лянам і на месцы стараж. этрускага паселішча. У 10— 11 ст. н.э. ў складзе Т асканскага

л ен н я. У ж н. 1944 вы звалена партьізанам і і англа-ам ер. войскамі. Асн. частка забудовы Ф . (пераваж на ў стылях готыкі і р ан н яга А драдж эння) на правым беразе р. Арна. Захаваліся стараж .-рым. прамавугольная планіроўка горада, фрагменты сярэдневяковы х гар. умацаванняў. У гіст. цэнтры сістэма звязаны х паміж сабой трох гал. плошчаў. На П ’яцц а дэль Дуома (С аборная пл.) бапты стэры й С ан-Д ж авані (з 1059, 13 ст.) з бронз. дзвяры м а з рэльеф ам і [паўд., 1330— 36, скульпт. А ндрэа П ізана; паўн., 1404— 24; усх. («Райскія»), 1425— 52, абодва скулытг. Л .Гіберці], сабор С анта-М ары я дэль Ф ’ёрэ (з 1296, арх. Арнольфа ды Камбіо; купал, 1420— 36, арх. Ф .Брунелескі; кампаніла, 1334— 59, праект Дж ота ды Бандоне і інш.). На ііл. П ’яцца дэла Сіньёры я — Папацца дэла С іньёры я |Г1алацца В ек’ё; з 1298, арх. Арнольфа ды Камбіо (?), 15— 16 ст., арх. Дж .Вазары і інш .; д яп ер

Фларэнцыя

я.го ж, Новая сакрьютыя (капэла Меды- ü чы) з надмагш лямі Л арэнца і Дж.Медычы і статуяй «М адонны», 1520; б-ка Л аўрэнцы яна, 1524, абодва Мікелан-І джэла]; палацца Піці (дяпер Палаціна | галерэя), М еды чы -Ры кардзі (1444—60, арх. М ікелоца ды Барталамео, размалёўка капэлы , 1459, Б.Гоцалі; цяпер музей), П андольфіні (1520, праект Рафаэля) і інш.; Выхаваўчы дом (1421—44, арх. Брунелескі), мост П онтэ Век’ё (14 ст.), крэпасць С ан-М іньята (1530—33, М ікеланджэла). У 20 ст. ўзведзеныі цэнтр. вакзал (1930— 36, арх. Д ж .Мікелучы і інш .), стадыён (1932, арх. П .Л .Hepei) і інш. Ф . наз. горадам-музеем. Музеі: сабора, Нац. (у П алацца Бардж эла), галерэі Уфіцы і AM , Хорна, Каса Буанароці, археалагічны.

Kara Ф. рэн есан савы я вілы сям ’і Медычы ў Карэдж ы (1443, арх. М ікелоца ды Бар-

таламео) і Падж оа-Каяна (перабудавана ў 1485, арх. Дж. да Сангала, і ў 16 ст.). Гіст. цэнтр Ф. ўключаны Ю Н Е С К А y спіс Сусветнай спадчыны.

Літ.\

В н л л a н н

Н овая хроннка, шш Н сторн я Ф л о р ен ц н н : П ер. с н тал . М., 1997; Ф л о рен цн я: м у зен , га л е р е н , ц е р к в н , дворцы, п ам ят н н к л . Ф л о р е н ц н я , 2001. Т.Р.Мартыненка (а р х ітэк гу р а ). Дж.

ФЛАТАВ0ДЗЕЦ, ваенн а-м арскі дзеяч, военачальнік, які паспяхова аж ы ццяўляе юраўніцтва ВМ Ф (B M C ) дзярж авы або іх значнай часткай (звы чайна флотам) y час вайны. Валодае як асц ям і палкаводца, a таксам а майстэрствам падрыхтоўкі і кіраўнідгва сілам і ф лоту пры вырашэнні стратэг. або аператыўна-стратэг. задач. У часы грабн ога ф л о т у я к Ф . п р а с л а в іл іс я (С га р а ж . Г р э ц ы я ), Д у іл ій (Сгараж. Рьім). У э п о х у п а р у с н а г а ф л о т у прызнанымі Ф . б ы л і Лі Сунсін (К а р э я ) , М .Ройтэр (Г а л а н д ы я ), Ф.Дрэйк і Т.Нельсан (Вяліхабрьгганія), Ф .Ф .Ушакоў і П .С .Нахімаў (Расія) і інш . С я р о д Ф . э п о х і п а р а в о г а ф л о т у С.В.Макараў (Р а с ія ), Х Т о г а (Я п о н ія ) і ін ш . Важкі ўклад y р а зв іц ц ё в а е н .-м а р с к о г а м а й стэрсгва ў гады 2 -й сусв. в а й н ы з р а б іл і сав. Ф. С .Г. Гаршкоў, І . С Лсакаў, М .Г .Кузняцоў, В.П Дрозд і ін ш ., a т а к с а м а Ф . і п а л к а в о д ц ы саюзнікаў Д .Макартур, Ч .Н ім іц (З ІП А ), Д .Т о в і (В ялікабрыганія) і ін ш .

Фемістокл і Перыкл

ФЛАт Ац Ы Я (франц. flottation ад flotter плаваць), працэс раздзялення дробны х цвёрдых часцінак (пераваж на мінералаў), заснаваны на адрозненн і іх y змочвальнасці вадой. А дрозніваю ць Ф . п е н н у ю (н а й б . п а ш ы р а на) для абагачэння карысных выкапняў, м а с л я *ую, плён ач ную , іо н н у ю і э л е к т р а ф л а т а ц ы ю . Пры п ен н ай Ф . ч а с ц ін к і м ін е р а л а ў y в о д н ы м асяродцзі в ы б ір а л ь н а п р ы л іп а ю д ь д а п у з ы р коў паветра і п а д н ім а ю ц ц а ў п е н у (у г в а р а ю ц ь канцэнтрат). Б о л ь ш а с ц ь м ін е р а л а ў з м о ч в а е ц ца добра. 3 -з а ўласц івасхц н е к а т . м ін е р а л а ў дрэнна зм о ч в а ц д а (с е р а, ір а ф іт , а з а к е р ы г , борная к -т а ), п р ы Ф . іх п р ы р о д н ы х р у д в ы к а рыегоўваюць ф л о т а р э а г е н т ы , я к ім і п а л я п ш а юць гэты п р ац э с. У за л е ж н а с ц і ад п р ы з н а чэння адр о зн іваю ц ь ф л о т а р э а ге н т ы : з б ір а л ь ніхі (кал ектары ), п е н а ў т в а р а л ь н ік і,' а к т ы в а т а ры і інш. Ф . в ь ік а р ы с т о ў в а е ц ц а т а к с а м а д л я ачысткі вады ад ар ган . р э ч ы в а ў і ц в ё р д ы х з а вісей, р а зд зял е н н я с у м е с е й , п а с к а р э н н я ад сгейвання ў хім ., харч. і ін ш . гал ін ах п р а м -с ц і.

цы і і інш .), y склад якога ўваходзяць некалькі эскадраў (дывізіёнаў) падводных лодак, эскадраных мінаносцаў, інш. караблёў і суднаў. 3) Злучэнне прамысл., рыбалоўных, экспеды цы йны х, спарт. і інш . неваен. суднаў.

Л і т Ч е р н н к о в Н .Н . Р у с с к н е р е ч н ы е ф л о т н л н н з а 1000 л е т (9 0 7 — 1917). С П б ., 1999; П а в л о в н ч Р .К . Р е ч н ы е ю е н н ы е ф л о т н л п н в Б е л а р у с н (1 9 4 0 — 1951 іт .) . М н ., 2001. У.Я.Калаткоў. Ф Л А Т Э Р (англ. flutter дры ж анне), самаадвольны я незатухальныя пругкія ваганні ( вібрацыя) крыла, ап ярэн н я, інш. элем ентаў лятальны х апаратаў з хутка ўзрастаю чай амплітудай. А дносяцца да аўтаваганняў, адбываюцца за кош т энергіі набягаю чага патоку паветра. М огуць пры весці да разбурэння лятальнага апарата. Ф. прадухіляюць рацы янальны м разм еркаваннем масы ў канструкцы йны х элементах самалётаў, верталётаў і інш ., павы ш эннем іх ж орсткасці. Ф Л А ^М А , ткан ка ў раслін, тое, пгго луб. Ф Л А Э Р Ц І (Flaherty) Роберт (16.2.1884, г. А йран-М аўнты н, ЗШ А — 23.7.1951), ам еры кан скі кінарэжы сёр, заснавальнік амер. дакумент. кіно. С кончы ў горную ш колу ў М ічыгане (1910). 3 1910 пры маў удзел y экспеды цы і па кан. Запал яр 'і, дзе ў 1919 y Гудзонавым заліве пачаў зды м кі ж ы цця эскімосаў, аб’яднаны я ў фільме «Н анук з Поўначы» (1922). Н аватар дакумент. фільма, засн. н а працяглы м кінаназіранні рэальнага ж ы ц ця: «М аана паўднёвы х мораў», «24-доларавы востраў» і «Гісторыя ганчара» (усе 1926). 3 1932 y Вялікабрытаніі, зн яў фільмы «Індустрыяльная Бры танія» (з Дж .Гры рсанам, 1932), «Чалавек з Арана» (1934), y якіх працягваў тэм у складаны х адносін чалавека з пры родай, спалучы ў рэаліст. метад назірання з паэт. выяўленнем; маст. фільм «М ал ен ьк і паганяты сланоў» (з З.К орда, 1937). 3 1939 y ЗША: фільмы «Зямля» (1939— 41), «Луізіянская гісторыя» (1948).

Т.У.Шур.

ФЛАТЬІЛІЯ (франц. flottille, італьян. üottiglia), 1) аператыўнае аб’яд н ан н е ў ВМФ (BMC) ш эрагу дзярж аў ддя вы канання задач (самастойна ц і ў складзе флоту, a ў пры бярэж ны х раёнах і ва ўзаемадзеянні з сухап. войскам і) y адпаведным раёне мора, н а рацэ, возеры. Складаецца са злучэнняў ваен. караблёў, марской авіяцыі, часцей марской пяхоты і інш. Н а тэр. Беларусі ў 1-й пал.

20 ст. дзейнічалі рас. П інская флаты лія (1916), флатылія возера М ястра (1916— 17), падраздзяленні дазорны х катэраў з

Ф Л Е БА Т А Д Э РМ ІЯ , свярблівы дэрматоз, я к і ўзнікае ў вы ніку павы ш анай адчувальнасці скуры д а сакрэту слінных залоз маскітаў з роду флебатомус. П аш ы рана ў зон е гарачага клімату, асабліва ў краінах Б. Усходу. Н осіць сезонны характар (вясна, лета, восень). П ры км еты: н а адкры ты х участках скуры ацёчн ы я папулы , см ы ленне і сверб. Ускладн яецца гнайнічковы мі захворваннямі скуры. Л ячэн н е тэрапеўт., элекгракаагул яцы я.

базамі ў Д звінску (б. Віцебская губ.) і Віцебску (1916— 17); сав. Дняпроўская ваенная ф лат ш ія, Заходнядзвінская ваенная флатшія, Пінская ваенная флатылія, Прыпяцкая ваенная флатылія; пояьская Пінская флаты лія (Зах. Беларусь).

2) taKTH4Hae злучэнне ў B M C некат. дзяржаў (ЗШ А , Вялікабрытаніі, Ф ран-

Ф Л Е Б ІТ [ад грэч. phleps (phlebos) вена], запаленн е сцен кі вены. У спалучэнні з трамбозам вены пры водзіць да тромбафлебіту. А дрозніваю ць Ф. паверхневых або глыбокіх вен канечнасцей, тазавы х вен; варотнай вены (пілефлебіт) я к ускладненне запаленчага або гнойнага працэсу ў бруш ной поласді; асеп-

Ф л е й т а ________________ 427 ты ч ны (напр., пры вары козны м расш ы р эн н і вен); цэрэбральны (Ф . галаўнога мозга). Л ячэн н е тэрапеўт., хірургічнае. Ф ЛЕГАНТАЎ А ляксей Канідзеевіч (16.3.1888, в. А лочы Ч ы ц інскай вобл.. Расія — 11.3.1943), адзін з кіраўнікоў партыз. руху н а Беларусі ў Вял. Айч. вайну. У 1920——22 камандзір 1-й Амурскай дывізіі, камандую чы партыз. атрадамі П ры м ор’я, потым на гасп. і сав. рабоце. У Вял. Айч. вайну ініцыятар стварэння і камандзір кав. партыз. атрада, як і ў ж н. 1942 накіраваны на тэр. акупіраванай Беларусі. У кастр. 1942 — сак. 1943 кам андзір партыз. брыгады «За Радзіму», як ая дзейнічала на тэр. М алары цкага і Д зівінскага р-наў Брэсцкай, А сіповіцкага і Бабруйскага р-наў М агілёўскай, П ухавіцкага і Ч эрвеньскага р -н а ў М інскай вобл. і Валынскай вобл. (У краіна). Загінуў y баі. У г. Ч эрвень ям у пастаўлены помнік. Ф Л Е Г М А Т Ы К (ад грэч. phlegma слізь), адзін з асн. ты паў тэмпераменту, чалавек, я к і характары зуецда (паводле Гіпакрата) нізкім узроўнем псіхічнай актыўнасці, маруднасцю, невыразнасцю мімікі і слабы м зн еш нім выяўленнем пачуццяў. Я м у ўласцівы спакойны , роўны настрой, як і звы чайна вызначаецца пастаянствам; ён цяж ка пераклю чаецца з аднаго віду дзейнасці на інш ы і цяж ка прыстасоўваецца да новых абставін. Пры неспрыяльны х умовах y Ф . можа развідца вяласць, схільнасць да выканання аднастайных пры вы чны х дзеянняў. І.П .П аўлаў лічыў, ш то Ф . — моцны, ураўнаважаны, але інертны тып нервовай сістэмы. Ф Л Е Г М 0 Н А (ад грэч. phlegm one запаленне), гнойнае запаленн е клятчаткі. Узбулжальнікі — анаэробныя арганізмы, стафілакокі, стрэптакокі і інш. П аводле лакалізацы і адрозніваю ць Ф. падскурную, міжмышачную, падслізістую, тазавую і інш.; асобна вылучаю ць Ф. нованароджаных. Бывае вострая і хранічная. У адроЗненне ад абсцэсу Ф. паш ьіраецца на суседнія тканкі. П ры кметы : т-ра цела да 40 °С, дрыжыкі, слабасць; мясцова прыпухласць, пачы рваненне скуры. інфільтрат, запаленне лімфаты чны х вузлоў. Л ячэнне тэрапеўт., хірургічнае. Ф Л Е Г РЙ Й С К ІЯ ПАЛІ (Cam pi Flegrei), вулканічны раён y Італіі, каля ўзбярэж жа Тырэнскага м., на 3 ад г. Н еапаль. Размешчаны ÿ межах кальдэры стараж. стратавулкана. Ш матлікія купалы (выш . да 458 м), кратэры, y т.л. вулкан Сальфатара, кальцавыя валы, мафеты, лававыя патокі, сальфатары, тэрм альны я крыпіцы і ІІШ1. Ф Л Е Й Т А (н ям . Flôte ад п р а в а н с . flaüto), духавы лабіяльны муз. інструмент, y якім гук здабы ваю ць удзіман-

428 __________________ Ф Л ЕК нем паветра ў канал трубкі. В ы рабляюць з дрэва або металу. Вядомы 2 віды Ф. — папярочная (пры ігры тры м аю ць гарызантальна) і падоўж ная (трымаю ць вертыкальна). Д ы япазон с 1— с 4. П a п я р о ч н а я Ф. — адзін з найстараж . муз. інструментаў (упам інаецца ÿ 9 ст. да н.э.). 3 12 ст. ў Еўропе і Азіі. У дасканальвалася. Сучасны яе ты п удасканалены Т .Бём ам y 19 ст., вы кары стоўваецца я к арк., ансамблевы і ссшьны інструмент. Уяўляе сабой цы ліндры чдую трубку, якая складаецца з галоўкі (з рухомым корісам для рэгулявання строю і спец. адтулінай для ўдзімання паветра), сярэдняга і ніж няга каленаў з клагіанным механізмам. Яе разнавіднасці: вял., малая (Ф .-пікала), альтовая і басовая. Н а Беларусі паш ы рана з 18 ст. ў складзе магнацкіх капэл, y т.л. Гродзенскай Т ы зенгаўза (флейты сты С.Давыдовіч,

Тв.\ Рус. п ер. — К в а н т о в а я т е о р н я в а л е н т н о с т н . М ., 1938 (р а за м з В .П е н і, А Ш э р м а н а м ); К в а н т о в а я м ех ан ш са — к л ю ч к іто н н м а н ш о м а ш е т н з м а / / У с п е х н ф н з . н ау к . 1979. Т. 127, в ы п . 1. Літ.: Б е л о в К .П . Д ж о н Х а сб р у к В ан Ф л е к : К 1 0 0 -л е т аю с о д н я р о ж д е н н я / / Ю бж л е н н а у х н , 1989. К я е в . 1990. М.М.Касцюковіч.

В ы зн ачаец ц а вял. т ы р а ж аў с т о й л ів а сц ю ф о р м , х у п сасд ю д р у к а в а н н я , э к а н а м іч н а с ц ю , а л е г о р ш а й я к а с ц ю ад б іт к а ў y п а р а ў н а н н і са зв ы ч а й н ы м в ы с о к ім д р у к а м . В ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а п р ы в ь ір аб е э т ы к е т а к . у п ак о в а ч н а й п р а д у х ц ы і з п а п е р ы , ф о л ь г і, п а л ім е р н ы х п л ё н а к , y га зе т н а й вьггв -сці. Р а н е й Ф .д. н аз. а н іл ін а в ы м д р у к а м (з -з а а н іл ін а в ы х ф а р б а ў , я к ія в ы к а р ы с т о ў в а л іс я п р ы д р у к а в а н н і з гум авьіх ф о р м ).

П адоўж ная флейта.

Літ:.

Т р н з н о

Б .В . Ф л ей т а. М ., 1964.

ІДз.Назіна. Ф ЛЕК, B a н Ф л ек (Van Vleck) Д ж он Хазбрук ван (13.3.1899, г. М ідлтаўн, ш тат К анекты кут, ЗШ А — 27.10.1980), амерьіканскі ф ізік-тэарэтык, адзін са стваральнікаў тэоры і магн. уласцівасцей рэчыва. Чл. Амер. акадэміі мастадтваў і навук (1934), Нац. АН ЗШ А (1935) і інш. С кончы ў Вісконсінскі (1920) і Гарвардскі (1922) ун-ты. 3 1934 y Гарвардскім ун-це (з 1935 праф.). Навук. працы па квантавай тэоры і магнетызму, тэоры і валентнасці, фізіцы цвёрдага цела, ф ера- і ф еры магнітны м рэзанансе, атамнай і малекулярнай спектраскапіі. Стварыў квантава-мех. тэоры ю ды я- і парамагнеты зму (1926— 28). Развіў тэоры ю ўнутры кры ш талічнага поля (поля лігандаў), даў класіфікацы ю асн. тыпаў парамагнеты каў (1932), тлумачэнне анты ферамагнеты зму (1941). Н обелеўская прэмія 1977 (з Ф.В.Андэрсанам і Н .Ф .Мотам).

Літ. : М о р ф о л о ім ч е с к а я стр у кгу р а слова в н н д о е в р о п е й с к н х я зы к ах . М ., 1970. А.Я.Міхневіч.

Ф ЛЕКСА ГРА Ф СКІ ДРУ К, ф л е к с а г р а ф і я (ад лац. flexus выгнуты + ...графія), спосаб ратацы йнага высокага друку, які аж ы ццяўляецца з вы кары станн ем эласты чны х гумавых або фотапалімерны х друкарскіх форм і сінт. фарбаў.

П ап ярочн ая ф лейта.

В.Дзевальтоўскі, П Л ам ін ск і, А.Тумін, Я.ІД усціцкі, М .Яленіч). Сярод бел. флейты стаў 20 ст. Г.Гедьшьтэр, А.Рачоў, Б.Тры зна, У.Харытонаў. М узыкў для Ф. пісалі М.Аладаў, Л.Ш лег, П .П адкавыраў, В.Помазаў, Дз.С мольскі і інш. П а д о ў ж н а я Ф. мае цьіліндрычны канал з бакавы мі адтулінамі, дзю бападобны муштук з коркам усярэдзіне. Да яе належаць: старадаўні флажалет, блокфлётэ, двайная Ф., a таксама бел. нар. інструменты — адзіночная дудка і парныя дудкі. У Еўропе вядома з 11 ст. 3 16 ст. існуе ў разнавіднасцях ды скантавая, альтовая, тэнаровая. Выкарыстоўваецца ў прафес. і аматарскіх нар. аркестрах і ансамблях нар. інструментаў.

ф оне рэальны х, «непустых» афіксаў: «стол -0 — стал-а — стал-у», «ног-і — н ог -0 — наг-ам».

Ф Л Ё К С ІЯ (лац. flexio згін ан не, выгін), словазм яняльны афікс, ап ош н яя зм ян яльная ч. слова, якая зам ян яедц а на іншую пры скланенні, спраж эн ні слоў. Н апр., «зім-а, зім -ы , зім -е, зім-ой», «няс-ём, н ес-яц е, няс-уць», «бел-ы, бел-ага, бел-аму». Я к грамат. ф армант Ф . проціпастаўляецца аснове слова: «бязмеж н-ы », «узнікн-е». Я к ф армант рэляты ўны (канчатак) Ф . проціпастаўляец ц а суфіксу — фарм анту дэры вады йнам у, ш то не мае сінтакс. значэння: «лес-нік-і, лес-н ік-оў, лес-нік-ам ». Пры канверсіі сукупнасць Ф . выступае як словаўтваральны сродак. Ф . ў н у т р а д a я — чаргаванне гукаў y корані, як ое мае словазм яняльнае або словаўтваральнае зд ач эн н е: англ. sing — спяваць, sang — спяваў, song — песня; дараўн. рус. «воз — вез-тн», бел. «з-бор — з -б ір -а ц ь — с а -б р -а ц ь — бяр-у». Ф . н у л я в а я — нявы раж аны матэры яльны канчатак, як і вы яўляецца на

2

3

4

5

Д ж .Х . ван Ф л е к .

А .Ф л ем ін г.

Ф Л Е К С Ў РА (ад лац. flexura выгін, скры ўленне) y г е а л о г і і , тэкганічная структура з прыстулкададобным вы гінам слаёў горных парод на фоне іх гарыз. або м онаклідальнага залягання. П ам еры ад доляў метра да некалькіх кіламетраў. Нахіл крылаў ад ледзьве лрыкметнага да вертыкальнага. Вял. Ф. трапл яю ц ц а на деры ф еры і платформ і на бартах сінекліз. Уплываюць на размеркаванне ф ацы й і магутнасцей асадкавых тоўшчаў, часам з імі звязаны нафтавыя радовіш чы. Ф Л Е К Т Ы Ў Н Ы Я М О В Ы , мовы, для якіх характэрна фузія і вы раж энне рэлятыўных зн ачэнняў (указваю ць на сувязь словаформ y словазлучэдді і сказе) y межах слова. Да Ф .м. аддосідца больш асць індаеўрапейскіх моў (у т.л. бел. мова) і семіта-хаміцкіх моў. У Ф .м. вял. колькасць сэнсава не матываваных тыпаў словазм янення. Паводле тыпаяагічнай класіфікацыі моў Ф .м. дроціпастаўляю цца аглюцінатыўным мовам. У кожнай мове ёсць і флекты ўны я і аглюцінатыўдыя рысы. Студень флектыўнасці можа зм яняц ца ў драцэсе развіцця мовы (дапр., сучасная балг. мова менш ф лекты ўдая, чым старабалг.). Тэрмін «Ф.м.» ўведзены Ф .Ш легелем (1809). Літ. : М о р ф о л о г н ч е с к а я т а п о л о г я я н п р о б л е м а к л а с с н ф н к а ц н н я з ы к о в . М .; Л ., 1965; С е п н р Э . Я з ы к / / С е л н р Э . Н з б р . труды п о я з ы к о з н а н н ю н к у л ь т у р о л о ізш : П ер . с а н г л . 2 н з д . М .. 2 0 0 1 ; Р е ф о р м а т с к н й А .А . В в е д в н я е в я з ы к о в е д е н м е . М ., 2 0 0 1 .

М.В.Супрутук.

I

I 1 ] I

і I j I ( \ I 1 I I I ] I I I I 1 | I

I

Ф Л ЕМ А Л ЬС К І М АЙСТАР. дсеўданім нідэрландскага ж ы вадісца 15 ст. Р.Кам- I пена, якім ён паддісваў свае творы з - з а j гадендяў дасля таго, я к адмовіўся вы- | ступаць y судзе судраць гараджаніна, I абвідавачанага ў бунтарстве.

С х ем а д р у к а р с к а й м а ш ы н ы ф л е к с а г р а ф с к а г а друку: I — ф а р б а ; 2 , 3 — п е р а д а т а ч н ы і н ак атн ы ф ар б авы я валікі; 4 — ф о р м н ы ц ы л ін д р з гум авай ф о р м а й ; 5 — д р у к а р с к і ц ы л ін д р ; 6 — п ап е р а.

Ф ЛІІМ ІНГ (Reming) Алексаддэр (6.8.1881, Локфілд, Вялікабрытанія — 11.3.1955), адглійскі вучоны ў галіне мікрабіялогіі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1943). Чл, П арыжскай АН (1946). Скончыў мед. ш колу пры Л онданскім ун-це (1906). У

I 1 I I I |

1908—14 і з 1918 y лонданскім Б актэрыял. ін-це (з 1928 праф., y 1946— 54 дырэктар). 3 1948 y Л онданскім ун-це (праф. бактэрыялогіі). У 1951— 54 р эк тар Эдынбургскага ун-та. Навук. працы па імуналогіі, агульнай бактэрыялогіі, хіміятэрапіі, антысептыках, анты біяты чных рэчывах. Адкрыў анты біяты чны я ўласцівасці лізацыму (1922) і пеніцы лін (1929). Нобелеўская прэмія 1945 (з ХУ.Флоры і Э.Б. Чэйнам). В.Ф.Ермакоў. ФЛЕМІНГ (Flemming) Вальтэр (21.4.1843, г. Заксенберг, Германія — 4.8.1905), нямецкі вучоны ў галіне гісталогіі. Скончыў ун-т y г. Ростак (1868). Праф. ун-таў y Празе (з 1873) і г. Кіль (1876— 1901). Навук. прады па гісталогіі малюскаў, рэгенерацыі тканак, праблемах будовы клетак, структуры ядра і цытаплазмы; апісаў прамое і непрам ое дзяленне жывёльных юіетак, будову ядра ў інтэрфазе. Распрацаваў метад фіксацы і (вадкасць Ф.) і афарбоўкі гісталагічных прэпаратаў. Літ.\ Ясторвя бволошн с начала XX в. п до нашнх дней. М., 1975. АС.Леанцюк. ФЛЕМІНГ (Reining) Паўль (5.10.1609, Гартэнштайн, Германія — 2.4.1640), нямецкі паэт; прадстаўнік 1 -й сілезскай школы паэтаў. 3 1626 вывучаў філасофію і медыцыну ў Л ейпцы гскім ун-це. Пры жыцці друкаваліся толькі верш ы налац. мове (зборнік 1631) — пераважналюбоўная лірыка ў форме санета, дзе за эталон узяты Ф .Петрарка, але з узноцненай пачуццёвасцю і геданізмам. Лепшыя творы напісаны на ням. мове (зб. «Нямецкія вершы», выд. 1641) і прысвечаны лёсу айчыны ў час 30-гадовай вайны, праблеме часу і адказнасці чалавека перад часам і сабой. Стыль Ф. адметны лапідарнасцю слова, філас. гаыбінёй і эмацыянальнасцю, пластычнасцю і эмблематычнасцю. У раж анні ад падарожжа ў Расію ў 1633— 39 y ш эрагу санетаў (перакладзены і апубл. А.Сумарокавым y 18 ст.), a таксама ў іды ліі з жыцдя наўгародскага селяніна.

Te: Рус. пер. — y кн.: Немецкая поэзня XVII в. в переводах Л.Гннзбурга. М., 1976; У кн.: Европейская поэзня XVII в. М., 1977. Т.В.Сініла. ФЛЕШЫ (франц. flèche страла), палявыя, радзей доўгатэрміновыя ўмацаванні тыпу рэдана, якія вы карыстоўваліся войскамі ў 18 — пач. 19 ст. М елі 2 (pa­ cti даўжынёй па 20— 30 м, якія ўтваралі тупы вугал, павернуты вастрыём да праціўніка (у плане нагадваў наканечнік стралы — адсюль назва). Ствараліся Ш прыкрыцця важных напрамкаў і пунтў (напр., y час вайны 1812 y сістэме ўмацаванняў Д ры сенскага лагера, Баграціёнавы Ф. каля в. Сямёнаўская і іяш.). На Ф. размяшчаліся пяхота і артылерыя. ФЛЁКС (Phlox), род кветкавых раслін сям. сінюхавых. Каля 60 відаў. ГІашыраны пераважна ў Паўн. А меры цы і Азіі. Культывуецца больш за 40 відаў і

1500 сартоў. Н а Беларусі ў культуры найб. вядомы я Ф.: Друмонда (Ph. drum m ondii), мяцёлчаты (Ph. paniculata), ш ы лападобны (Ph. subulata) i інш.

ФЛІБУСЦЬЕРЫ

429

цяж кіх і звы ш цяж кіх ядзер, пад яго кіраўнідгвам сінтэзаваны і даследаваны ізатопы хім. элементаў з атамны мі нумарамі 102— 107. Д зярж. прэміі С С С Р 1946, 1949, 1975, Л ен ін ская прэмія 1967.

Te.: С м н те з н п о н с к т р а н с у р а н о в ь к э л е м е н то в . М ., 1972 (р а за м з У .І.К у зн я ц о в ы м ). Літ.: Г .Н .Ф л е р о в . Д у б н а , 1973.

Ш м а т г а д о в ы я , р а д зе й а д н а га д о в ы я т р а в ы , ч а с а м п аў к у с т ы . С ц ё б л ы п р а м а с т о й н ы я , у зы х о д н ы я , с ц е л іс т ы я (у т в а р а ю д ь д з я р н ін к і), м ал а г а л ін а с т ы я , в ы ш . 10— 150 см . Л іс д е с я д зя ч а е , с у п р а ц іў н а е , у в ер се с ц я б л а ч а р га в а н ае , с у ц э л ь н а е , л а н ц э т н а е а б о ш ы л а п ад о б н а е . К в е т к і б е л ы я , б л а к іт н ы я , р у ж о в ы я . ч ы р в ., ч ас а м з в о ч к а м y ц э н т р ы , п ах у ч ы я , с а б р а н ы я ў м я ц ё л ч а т ы я ці ш ч ы т к а п а д о б н ы я с у к в е ц ц і, р ад з е й а д з ін о ч н ы я . П л о д — к а р о б а ч к а . Д э к а р . р а с л ін ы .

Ф Л Ё РА Ў Георгій М ікалаевіч (2.3.1913, г. Растоў-на-Д оне, Расія — 19.11.1990), расійскі фізік, адзін са стваральнікаў ядз. энергеты кі. Акад. AH С С С Р (1968, чл.-кар. 1953). Герой Сац. ГІрацы (1949). С кончы ў Л енінградскі політэхн. ін-т (1938). У 1938— 41 y Ф ізіка-тэхн. ін-це і ў 1943— 60 y Ін -ц е атамнай энергіі АН С С С Р . 3 1957 ды рэктар Лабараторыі ядз. рэак ц ы й А б’яднанага ін-та ядз. даследаванняў (г. Дубна М аскоўскай вобл.). Навук. працы па атамнай і ядз. фізіцы , ф ізіцы касмічны х прамянёў. Адкры ў сдан тан н ае дзяленн е цяжкіх ядзер (1940, з К .А .П етрж акам). Распрацаваў метады і стварыў апаратуру для нейтроннага і гама-каратажу нафтавых пластоў. Д аследаваў праблемы сінтэзу

Ф Л Ё РА Ў Іван Андрэевіч (24.3.1905, в. Д вурэчкі Л іп ец кай вобл., Расія — 7.10.1941), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. С кончы ў Ваен. акадэмію ім я Д зярж ы нскага (1941). У Чырв. Арміі з 1932. У дзельнік сав.-ф інл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну капітан Ф . камандзір асобнага мінамётнага дывізіёна рэакты ўнай артылерыі на чале перш ай y Чы рв. Арміі эксперыментальнай батарэі, якая 14.7.1941 упершыню н анесла ўдары па ворагу з рэактыўных установак БМ -13 («кацюш») на чыг. ст. О рш а і па пераправах цераз Дняпро і Арш ыцу. Т рапіўш ы ў акруж энне, дывізіён з баям і прайш оў болы д за 200 км па тылах ворага, але ў ноч на 7 кастр. ў час няроўнага бою на Смаленш чыне сав. воіны, расстраляўш ы ўвесь боезапас, падарвалі сакрэтную зброю. У г. Орш а створаны мемар. ком плекс «Кацюша», y в. Піш чалава А рш анскага р-н а пастаўлены помнік. Ф Л ІБ У С Ц Ь Ё Р Ы (ад ф ранц. flibustier марскі разбойнік), ф ранцузскія, англ. і галандскія піраты (гл. Пірацтвсі), якія ў 16— 17 ст. дзейнічалі (нярэдка пры пратэж ыраванні сваіх дзяржаў) супраць ісп. суднаў і ісп. калан. паселіш чаў y Амерыцы. Часам захоплівалі пры бярэж ны я тэр. і ўтваралі там свае невял. дзярж авы-рэспублікі; напр., y 1625 франц. Ф. захапілі ў іспанцаў в-аў Сент-К.рыстафер, y 1630 утварылі рэспубліку на в-ве Тартуга каля Гаіці, a потым авалодалі

ф л іг е л ь

лікабры танія і інш .). Ф .-а. насіў адметны мундзір і аксельбанты.

значнай часткай гэтага в-ва. Н айб. паш ы рэння дзейнасць Ф. дасягнула ў 1770— 80-я г., калі ян ы панавалі ў Карыбскім м. і на ўсім Ц іхаакіянскім узбярэжжы ад К аліфорніі да Чылі. Ф лаг суднаў Ф. — чорнае палотніш ча з вы явай чэрапа і перакры ж аваны х касцей («Вясёлы Роджэр») — отаў сімвалам пірацкага разбою. Д зейн асць Ф . ускладняла сувязі Іспаніі з яе амер. калоніям і і падрывала яе марскую магутнасць. Падобнымі да Ф. былі буканьеры (ад франц. boucaniers марскі разбойнік).

Ф Л ІЕ Р Якаў Уладзіміравіч (21.10.1912, г. Арэхава-Зуева М аскоўскай вобл. — 18.12.1977), расійскі піяніст, педагог. Нар. арт. С С С Р (1966). С кончы ў М аскоўскую кансерваторы ю (1934) і з 1937 выкладаў y ёй (з 1947 праф .). У рэп ертуары творы розны х ф п. стыляў. Я го ігра вылучалася рамант. складам, тэм пераментнасцю , ліры змам, віртуознасцю . Л аўрэат М іжнар. конкурсаў піяністаў y Вене (1936, 1-я прэм ія), y Бруселі імя Э .Ізаі (1938, 3-я прэм ія). С ярод яго вучняў М .Плятнёў, Р.Шчадрын.

430

Ф Л ІГ Е Л Ь (ад ням. Flügel, асн. зн ач эн ме — крыло), дапамож ная прыбудова да жылога дома ці асобнае збудаванне, якое ўваходзіла ў комплекс сядзібы. Вядомы са стараж ытнасці ў архітэктуры многіх краін Еўропы. Н а Беларусі паш ыраны ў 16 — пач. 20 ст. К ам пазіцыйна і ф ункцы янальна Ф . быў звязаны з сядзібны м домам і пры значаўся для ж ш ш я прыслугі, аканомаў, гасцей, разм яш чэння кухні, пякарні, аранж арэі, залы, б-кі, манежа, скарбніцы , свірна, каш ііды і інш. У с я д з іб н а -п а р к а в а й а р х іт эк гу р ы с т ы л я ў б а р о к а і к л а с іц ы з м у с а д зіб н ы д о м ц і п а л а ц з в ы ч а й н а ф л а н к ір а в а л і 2 Ф ., я к ія с т в а р а л і П -п а д о б н у ю к а м п а з іц ы ю з п а р а д н ы м д в а р о м к у р д а н ёр а м y ц эн т р ы (п а л а ц y в. С в я ц к Г р о д зе н с к а г а р -н а , с я д зіб н ы д о м y в. Д у д зіч ы П у х авіц к ага р -н а М ін с к а й в о б л .). У к л а с іц ы с ты ч н ы х к о м п л е к с а х усе Ф . став іл і ў а д н у л ін ію з асн . б у д ы н к а м (в. С н о ў Н я с в іж с к а г а р -н а М ін с к а й в о б л .). У 19 ст. ў п а л а ц а в а -п а р кавы х а н с а м б л я х сты л ю р а м а н т ы з м у Ф . ч а с ам м елі в ы гл я д за м к а ў , в е ж а ў (в. П р ы л у к і М ін с к а га р -н а ). У н ек а т . с яд зіб а х Ф . б л а к ір а в а л іс я з б р а м а м і (б. х у гар К р ы к а л ы , П а с т аў с к і р - н В іц е б с к а й воб л.). У н е в я л . с я д зібах Ф . ч а с ц е й б у д авал і з д р э в а ў тр а д ы ц . ф о р м а х н ар . д о й л ід с тв а. Ф . іс н а в а л і т а к с а м а ў м а н а с т ы р с к іх і кл ян ггар н ы х ком п лексах (к л я ш т а р езу ітаў y г. С л у ц к М ін с к а й в о б л .).

Л і т К у л а г н н АН. Архнтектура дворцово-усадебыых ансамблей Белоруссгш. Мн., 1981. СА.Сергачоў.

Літ:. Я .Ф л н е р : С га т ь н . Н н т е р в ь ю . М ., 1983.

Ф Л 0 Р А , y стараж ы тнары мскай рэлігіі і міфалогіі багіня цвідення кветак і садоў, увасабленне вясны і юнацгва. У гонар Ф. наладжваліся святы — флараліі, y час якіх на яе алтар ускладаліся квігнею чы я каласы і адбываліся гульні, часам вельмі разбэш чаны я. Вобраз Ф. } выглядзе ю най дзяўчы ны з кветкамі — часты сю жэт y выяўл. мастацгве (Тыцыян , Н .П усэн, Рэмбрант і інш .).

В оспом ннання.

Ф Л ІН Д Э РС (Flinders) М эцью (16.3.1774, Донінгган, Вялікабрытанія — 19.7.1814), англійскі даследчы к Аўстраліі. У 1797— 98 на судне «Норфалк» разам з Д ж .Б асам абышоў в-аў Т асманія, вы значы ў яго становіш ча. У 1801— 03 н а судне «Інвестыгейтар» даследаваў і адзначы ў на карце паўц. ўзбярэж жа Аўстраліі, адідэыў залівы Спенсер, Сент-Вінсент, п-аў Й орк і ш эраг астравоў. У 1802 дасл едаваў усх. і паўн. ўзбярэж ж а Аўстраліі, адкрыў а-вы Уэлслі, пазначы ў н а карце Вял. Бар’ерны ры ф . У 1814 прапанаваў для Паўд. мацеры ка назву Аўстралія (замест Н овай Галандыі). Я го імем названы востраў каля берагоў Т асманіі, праход і ры ф ы ў Вял. Б ар’ерны м ры ф е, горны хрыбет, рака, горад, бухта ў Аўстраліі. Ф Л ІН Д Э Р С (Flinders), горны хры бет на П д Аўсграліі, на П н ад зал. Спенсер. Даўж. каля 400 км. Выш. да 1165 м (г. С ент-М эры -П ік). Складзены з гліністых сланцаў, кварцытаў і даламітаў. Ападкаў 200— 400 мм за год. Схілы ўкрыты маліскрэбам, на П н паўпусгынныя хмы знякі і галафіты. Н»ц. парк Ф лівдэрс-Р эй н джэс. Названы імем М .Фліндэрса. Ф Л ІН Д Э Р С (Flinders), р ака н а П н Аўстраліі. Даўж. 830 км, пл. бас. 108 тыс. км 2. П ачы наецда на зах. схілах Вял. Водападзельнага хр., упадае ў заліў К арпентары я Арафурскага мора. С ярэдні расход вады 16 м 3/с , пастаянны сцёк толькі ў нізоўях. Н азвана ў гонар М. Фліндэрса.

Ф л іге л ь y сяд зіб е н а б ы л ы м х утары К р ы к а л ы (П а с та ў с к і р а ён В іц е б с к а й в о б л .). З д ы м а к 1924.

Ф Л ІН Т (Flint), горад на П н ЗШ А , y ш таце М ічыган. 132 тыс. ж. (1998), з пры гарадамі каля 400 тыс. ж. Т рансп. вузел. Буйны цэнтр аўтамаб. прам -сці ЗШ А (з-ды кампаніі «Джэнерал мотарс»), П рам-сць: металаапр., эл.-тэхн., ваен., хімічная. Тэхнал. ун-т.

ФЛІГЕЛЬ-АД’ЮТАнТ (Flügeladjutant ад F lü g e l к р ы л о + а д ’ю т ант ), ад ’ю тант y аф ідэрскім чы не пры імператару, генералісімусе, фельдмарш але і інш . y ш эрагу краін Еўропы (18 ст.). У 19 — пач. 20 ст. ганаровае званне, як ое пры свойвалася афіцэрам, ш то знаходзіліся ў свіце ім ператара (Расія, Германія, Вя-

Ф Л ІШ (ад ням. Шереп цячы), серы я пачак марскіх тонкаслаісты х асадкавы х горны х парод, якія ры тм ічна паўтараюцца. С кладзены з кангламератаў або пясчанікаў, глін, мергеляў, часам вапнякоў. У твараецца ў геасінкліналях і перадгорных прагінах за кош т размы ву вузкіх горных хрыбтоў (карды льер). Д а Ф. бы ваю ць пры м еркаваны паклады нафты і мінер. вод.

Ф л о р а . К а р ц ін а Р э м б р ан т а. 1634.

Ф Л 0 Р А (ад імя багіні Флоры), гістарычн а складзеная сукупнасць відаў раслін, як ія растуць або раслі ў мінулыя геап. эпохі н а дадзенай тэрьггорыі. Харагаары зуецца разнастайнасцю відаў (багацце Ф.), узростам, ступенню аўтахтоннасці, эндэмізмам і інш. Паводле тэрытарыяльных рангаў адрозніваюць Ф. Зямлі (каля 375 тыс. відаў, y т л . каля 250 тыс. відаў кветкавы х раслін), Ф. асобных мацеры коў, іх частак, астравоў, горнш сістэм, дзяржаў, пэўных рэгіёнаў. Усе віды Ф. па адзнаках падзяляю ць на эдементы . Напр., віды раслін, падобныя ш геагр. распаўсю дж ванні, складаюць геагр. элемент Ф. — сярэднеазіяцкі, усх.сібірскі і інш. Таксама вылучаюць Ф. сістэм. падраздзяленняў, напр., водараецей, імхоў, вы капнёвы х і інш. Адроэн ен н і пам іж Ф. вызначаюцда геал, гісторыяй, глебавымі і асабліва кліматы чны м і ўмовамі. Па наяўнасці комплексаў эндэм ічны х сям. і родаў выяўляю ць рэгіянальны я супадпарадкаванш( падраздзяленні Ф., найб. буйныя з'яхіх складаю ць ф лары сты чны я царствы Галаркгы чнае, Палеатрапічнае, Неатрапічнае, А ўстралійскае, Капскае, Галантаркты чнае (гл. Фларыстычны кадастр). У Ф . Беларусі апісана каля 1,7 тыс. сасудзістых раслін, 430 відаў мохападоб-1 ны х, б ол ьш за 2 ты с. відаў водарасд е й , б о л ь ш з а 1,5 ты с. відаў грыбоў. У Ф. ўклю чаю ць таксам а культурнш расліны , паш ы раны я на дадзенай тэрыторыі. Вы яўленыя віды раслін пэўнап

рэгіёна афармляюцца ў спец. спісы (з апісаннем іх паш ы рэння, месцазнаходжання, біял. асаблівасцей) і выдаюцца ў выглядзе кніг пад назвай «Ф.». Н еабходна адрозніваць Ф. ад расдіннасці. Напр., y Ф. ўмеранай зоны Паўн. паўшар’я многа відаў з сям. асаковьіх, злакаў, казяльцовых, складанакветных, a ў расліннасці — расл. згуртаванні тундры, тайгі, стэпу і інш. Вьівучае Ф. фларыстыка. Тэрміналагічны аналаг для ж ывёл — фауна.

11966). Скончыў Адэлаідскі (1921) і Оксфардскі (1924) ун -ты . 3 1926 y К ем брыджскім, з 1931 y Ш эф ілдскім ун-тах. У 1935— 62 y О ксфардскім ін-це У.Дана, y 1962— 68 рэктар К аралеўскага каледжа г. Оксфард. Навук. працы па паталогіі капілярнага кровазвароту, запаленчых працэсах, ф ункцы і лімф ацы таў, антыбіётыках мікробнага паходж ання. Узначаліў работы па ачы стцы пеніцы лі-

Л і т Ф лора Б С С Р . T . 1— 5. М .; М н ., 1949— 59; Т о л м а ч е в А .Н . М е т о д ы с р а в гаггелыюй ф л о р н с т а к н н п р о б л е м ы ф л о р о г е веза. Н о в о с я б я р ск , 1986. Дз.І.Траццякоў. ФЛ0РА Барыс М ікалаевіч (н. 8.12.1937, Масква), расійскі гісторык. Ч л.-кар. Рао. АН (2000). Д -р гіст. н. (1980). Скончыў М аскоўсы ун-т (1960). 3 1960 y Археаграфічнай камісіі AH С С С Р , з 1965 y Ін-це славяназнаўства і балканістыкі AH СССР (цяпер Ін-т славяназнаўства Рас. А Н ). Даследуе сац., этнічную і культ. гісторыю зах. славян y эп оху еярэдневякоўя, гісторыю міжнар. адносін Цэнтр., Усх. і Паўд.-Усх. Еўропы ў 16—17 ст., гісторыю царквы ў зах. і ўсх. славян эпохі сярэдневякоўя. Адзін з аўгараў кн. «Развіцце этнічнай самасвядомасці славянскіх народаў y эпоху ранняга сярэдневякоўя» (1982), «Развіццё этнічнай самасвядомасці славянскіх народаў y эпоху сталага феадалізму» (1989), «Брэсцкая унія 1569 г. і грамадска-палітычная барацьба на У краіне і ў Беларусі ў канцы XVI — пачатку XVII ст.» (ч. 1— 2, 1996— 99) і інш.

Тв.: Р у с с к о -п о л ь с к н е

о тн о ш ен я я н балтнй вопрос в к о н ц в X V I — н а ч а л е X V II в. М., 1973; Р у с с к о -п о л ь с к м е о т н о ш е н н я я п о шггаческое р а зв н гн е В о с т о ч н о й Е в р о п ы во кгорой п о л о в н н е X V I — н а ч а л е X V II в. М ., 1978; О гн о ш е н я я го с у д а р с тв а н ц е р к в н y в о с с ю ій

точнш н зашдных славян: (Эпоха средневековья). М., 1992; Сказаняя о дачале славянской ішсьменностл. СПб., 2000; Грюнвальдская бнгва / / Вопр. лсторнл. 1985. № 7. Літ:. Florilegium: К 60-летню Б.Н.Флорн. М.. 2000. В.С.Пазднякоў. ФЛОРЫ (Flory) Пол Дж он (19.6.1910, г. Стэрлінг, штат Ілінойс, ЗШ А — 8.9.1985), амерыканскі фізіка-хімік, адзін з заснавальнікаў тэоры і полікандэнсацыі. Чл. Нац. AJI ЗШ А (з 1953). С кончыў Манчэстэрскі каледж (1931). 3 1948 праф. Корнелекага ун-та, y 1956— 61 навук. кіраўнік М еланаўскага ін-та, з 1962 праф. Станфардскага ун-та. Навук. прады па фізіцы палімераў, стат. механіцы макрамалекул. Н а аснове яго работ створаны метады вы зн ачэн н я будоііы і ўласцівасдей макрамалекул з в ы мярэнняў вязкаеці, седы ментацы і і ды фузіі. Нобелеўская прэмія 1974. Тн:. Рус. пер. — Сташсшческая механмка цепных молвкул. М., 1971. Ф Л0РЫ (Florey) Хоўард Уолтэр (24.9.1898, г. Адэлаіда, Аўстралія — 21,2.1968), англійскі вучоны ў галіне паталоііі і мікрабіялогіі. Чл. (1941) і прэзідэнт Лонданскага каралеўскага т-ва (1960—65). Замеж ны чл. AH С С С Р

Х.У.Флоры

ну (з Э . Б . Чэйнам) і вы кары стаў яго (1940) для лячэн н я ж ывёл і чалавека. Нобелеўская прэмія 1945 (з A Флемінгам і Ч эйнам ). В.Ф.Ермакоў. Ф Л 0 Р Э С (Flores), востраў y складзе Малых Зовдскіх а-воў, y Інданезіі. Пл.

15,5 тыс. км2. Горы са ш матлікімі вулканамі (Леватобі і інш .), выш . да 2400 м; уздоўж паўн. ўзбярэж жа — узгоры стыя раўніны. Клімат субэкватары яльны , мусонны. Ападкаў 1000— 1400 мм за год, засушлівьі сезон з крас. да лістапада. Вырошчваюць ры с, кукурузу, тытунь, сою, арахіс, какосы . Ж ы вёлагадоўля. Рыбалоўства. Асн. гарады — Э ндэ, Рутэнг. Назву «Ф.» далі партуг. мараплаўцы з-за багацця флоры вострава (вечназялёны я і лістападныя мусонны я лясы , саванны ). Ф Л О Т (ф ранц. flotte), сукупнасць суднаў пэўнага пры значэння (трансп., прамысл., ВМ Ф і інш .), тыпу энергет. устан ов ак і тэхн. аснаш чэння (атамны, ды зельны , паравы, ветразевы, вёславы), месца ды слакацы і (Балты йскі, Ціхаакіянскі і інш.); таксама аператыўна-стратэгічнае аб’яднанне ў BM C дзярж аў для вядзення аперацы й на акіянскім (марскім) тэатры ваен. дзеянняў. Складаецца з розны х родаў сіл: падводных лодак, надводных караблёў, марскіх авіяцыі, ляхоты і інш. Узначальвае Ф. камандую чы, мае штаб, органы кіравання, службы тылу, сувязі, узбраення і інш. Т эрмін уж ываецца таксам а ў дачы нённ і да авіяцыі або авіяц. аб’яднанняў (напр., грамадзянскі паветраны Ф ., аэрафлот і інш .). Ф Л У А Р Э С Ц Й Н Ц Ы Я (ад назвы мінералу флюарыт), кароткачасовая лю мінесцэнцыя. Ч ас затухання не перавы ш ае 10 "8с пасля спы нення ўзбуджэння. Узнікае ў вы ніку спантанны х пераходаў узбуджаных атамаў (малекул) y нармальны стан. А пісаў і даследаваў Дж.Г. Стокс.

Ф Л Ю АРЫ Т______________431 С п е к г р ы Ф ., я е п а л я р ы з а ц ы я і к ін е ты к а з в я з а н ы са с т р у к ту р ай і с ім е т р ы я й м ал еку л . х а р а к т а р а м іх у за е м а д зе я н н я , за л е ж а ц ь ад к а н ц э н т р а д ы і р а ст в о р аў , віду ў зб у д ж э н н я і ін ш . В ы к а р ы с го ў в ае ц ц а пры вы вучэнні ст р у х ту р ы к р ы ш та л ё ў і э к с іт о н н ы х п р а ц э с а ў y іх, эн е р ге т. у зр о ў н я ў м а л ек у л , іх структуры і ў за е м а д з е я н н я ў і ін ш . Гл. т а к с а м а Люмінес-

цэнтны аналіз. Ф Л У К Т У А Ц Ы І (ад лац. fluctuacio ваганне), вы падковы я адхіленні фіз. велічы нь ад іх сярэдніх значэнняў. Абумоўл ен ы ды скрэтнасцю матэрыі (напр., атам най структурай рэчыва, квантавай структурай вы прам янення) і цеплавым рухам часціц. Х арактэрны я для любых велічынь, залеж ны х ад выпадковых фактараў. М ера Ф . — -, дысперсія або квадратычнае адхіленне. Ф. абмяжоўваю ць тэарэты чна магчымы ліміт адчувальнасці вы мяральных прылад. Гл. таксама Флуктуацыі электрычныя. Ф Л У К Т У А Ц Ы І Э Л Е К Т Р Ы Ч Н Ы Я , хааты чны я змены патэнцыялаў, токаў і зарадаў y эл. ланцугах і лініях сувязі. Вы клікаю цца цеплавы м рухам носьбітаў эл. зараду і інш . фіз. працэсамі, абумоўл ен ы м і ды скрэтн ай прыродай электры чнасці (натуральны я Ф .э.), a таксама вы падковы м і зм енам і і нестабільнасдю характары сты к ланцугоў (тэхн. Ф .э.). У з н іх а ю ц ь y м е т ал . і н ем етал . п р ав ад н ік ах , э л е к ір о н н ы х , іо н н ы х і п аў п р а в а д н ік о в ы х п р ы л а д а х , a т а к с а м а ў а с я р о д д зі, д зе р асп аў с ю д ж в а ю ц ц а р а д ы ёх в ал і. З м я н ш а ю ц ь стабіл ь н а с ц ь р а б о т ы с іс т э м аўтам . р э гу л я в а н н я , вы к л ік а ю ц ь м а д у л я ц ы ю ам п л іту д ы і частаты ваг а н н я ў г е н е р а т а р а ў эл . в а га н н я ў , ш у м ы н а в ы х ад зе ў з м а ц н я л ь н ік а ў эл . сігн ал а ў , ш то абм я ж о ў в а е іх а д ч у в а л ь н а с ц ь і п е р а ш к о д а ў с т о й л ів а с ц ь .

Ф Л Ю А Р 0 3 (ад лац. fluorum фтор), хранічная хвароба ад заліш няга паступлення ў арганізм фтору і яго злучэнняў. Бы вае прафес. (у рабочых алюмініевай прам -сц і) і эндэм ічны (сярод насельніцтва, як ое спаж ы вае ваду з павьішан ай колькасцю фтору — болы д за 1 ,0— 1,5 м г/л). Фтор назапаш ваецца ў касцях, зубах, паруш ае эмаль і дэнцін, будову касцей. Прыкметы: жоўтыя або кары чневы я плям ы на зубах, змена ф орм ы каронак, разбурэнне зубоў; пры Ф . II— III стадыі паш коджанне касцей таза, пазванкоў і інш. Л ячэнне; вітаміны, клімата- і бальнеатэрапія, пратэзаванне зубоў. Ф Л Ю А РЫ Т (ад лац. fluor цячэнне), плавікавы ш п а т , мінерал класа фтарыдаў, фтарыд кальцыю, C aF 2. Mae кальцы ю 51,3%, фтору 48,7%. Чаеам прьімесі рэдказямельны х элементаў (ітрафлю ары т, цэрафлю ары т) дасягаюць 35— 40%. К ры ш талізуецца ў кубічнай сінганіі. Утварае куб. крыдггалі, іх зросткі, зярн істы я, валакністы я, масіўны я агрэгаты, зямлісты я масы. Колер жоўты, зялёны , фіялетавы, чорны, бяско-

432 ________________ ф л ю

в ія

лерны і інш. Цв. 4. Ш чыльн. 3,2 г/см 3. Т рапляецца ў магматычных пародах, гідратэрмальных жылах, даламітах, вапняках. Выкарыстоўваецца ў металургіі, я к кры ніца фтору і яго злучэнняў, y вы тв-сцях ш кляной, эмалевай, штучнага крыяліту, плавікавай к-ты , y цэм. прам-сці; празры сты я крыш талі — y вы тв-сці апты чны х лінз, прызм; афарбаваны я — для дэкар. і ювелірных вы-

Ф Л Ю К С М Е Т Р (ад лац. fluxus цяч эн н е + ...метр), в е б е р м е т р , пры лада для вы значэння змен магнітнага пат оку па эрс, што індуцьіруецда ў вы мяральнай шпулі. Найб. паш ы раны Ф . магнітаэл. (магнітаэлектрычная п р ш ад а з рухомай часткай — лёгкай безкаркаснай рамкай, якая знаходзідца ў нейтральнай раўнавазе) і фотаэл. (магнітаэл. гальванометр з лю стэркам на рухомай рамцы , да якой падклю чаецца вы мяральная шпуля). Выкарыстоўваецца пры лабараторных вы мярэннях.

Ф л ю ар ы т .

рабаў. Радовішчы ў Расіі, ЗШ А , У краіне, Германіі, Вялікабрытаніі, Ф ранцы і, Італіі, М ексіды і інш. Ф Л Ю В ІЯ Г Л Я Ц Ы Я Л ЬН Ы Я АДКЛДЦЫ (ад лац. fluvius рака, паток + glacialis ледзяны), п а т о к а в а - л е д а в і к о в ы я a д к л a д ы, генетычны ты п водна-ледавіковых адкладаў, сф арм іраваны х патокамі расталых ледавіковых вод. Прадстаўлены гарызантальна- і косаслаісты мі пяскамі рознай зярністасці, жвірам, галькай, валунамі, радзей суглінкамі і супескамі. Складаюць зандры, камы, озы, камавыя тэрасы , флю віягляцы яльныя дэльты, краявы я н асы пн ы я грады і інш. Магугнасць 10— 20, зрэдку 30— 45 м. На Беларусі паш ы раны сярод антрапагенавых утварэнняў (1/з іх аб’ёму) на Пд і У Бел. П аазер’я, схілах Бел. грады, С ярэднянём анскай нізіне, Ц энтральнабярэзінскай раўніне і Бел. П алессі. Н а б.ч. тэры торы і з ’яўляю цца глебаўтваральны мі пародамі. 3 Ф.а. звязаны радовішчы пяску, жвіру, прэсны х падземных вод (асн. аб’ём вады для водазабеспячэння М інска). Ф Л І0 Г Е Р (ад ням. Flügel або галанд. vleugel крыло), прылада для вы значэння напрамку і скорасці ветру. Н апрам ак вызначаецда па становіш чы двухлопасцевай флюгаркі, процівага якой заўсёды накіравана супраць ветру. П аказальніхі напрамку зары ентаваны па асн. румбах. Скорасць ветру вы м яраецца па адхіленні метал. пласціны ад ветр. становіш ча на вугал, які адлічваецца па дузе. Устанаўліваецца на адкры тай м ясцовасці на выш. 10— 12 м. Больш дакладны я вы нікі даю ць анемографы і анемометры.

Ф л ю гер : 1 — п а к а з а л ь н ік і н а п р а м к у ; 2 — п л а с ц ін ы і п р о ц ів а г а д в у х л о п а с ц е в а й ф л ю г а р к і; 3 — м е т а л іч н а я п л а с ц ін а ; 4 — дуга.

Ф ЛКЬкСУ С (лац. fluxus цяч энн е), авангардысдкі кірунак y мастаіггве, асн. м эты якога — сувязь мастацгва і ж ыцця, ліквідацы я грамадска дэтэрм інаваны х норм, паш ы рэнне паняцця мастацтва з дапамогай рады кальнага разбурэння межаў паміж кірункамі мастацтва і павыш эн н е здольнасці вы клікаць y публікі

Д а арт. Ф л я н д р о ў к а ч а р н ы п о су д . 1962.

В.Кулікоўскі.

Ган-

пераж ы ванне. У знік y 1962 y Германіі. Падобны да хэпенінга, але адрозніваец - 1 ца ад яго падзелам на мастакоў-акцёраў і гледачоў. Часта пазначаны як канцэрт. 1 Д зейства ўключае ў сябе змешванне ] акустычных, харэаграфічных і муз. | ф орм вы яўлення (паводле тэарэтыка Ф .Д ж .М ачунаса — «твор неспецыфічных ф орм творчасці»), Сярод вядучых I прадстаўнікоў Ф. — І.Бойс, Б.Бок, В .Ф остэль (Германія), Дж.Кейдж, Н .Д ж .П айк, Мачунас (ЗШ А). ФестываліІ Ф. адбьшіся ў П арыжы, Амстэрдаме, Вісбадэне, Капенгагене, Дзюсельдорфе, Гаазе, Л ондане, Н іцы . К.Я.Шэўніна. | Ф Л Ю С (ням . Flup літар. — паток, цячэнне), дапамож ны матэрыял, які выкары стоўваецца пераважна ў металургічных прадэсах, пры зварцы і лайцы. I У м е т а л у р г і і Ф. уводзідца ў шыхту для забеспячэння вадкацякучасці, рафіновачнай здольнасці і інш. спец. уласцівасдей таку. Бываюць Ф. асноўішя (вапна, магаезія), 1 кісльія (крэменязём) і нейтральныя (гліназём, ] флюарьгг). У л і ц е й н а й вытворч a с ц і Ф. (вапняк, флюарыт, даламіт, бура, крыяліт, кварцавае шкло і інш.) засыпаюць y вагранку ці інш. плавільную печ, каб выдаліць з металу шкодныя дамешкі серьі і фос- ; фару. З в а р а ч н ы Ф. паляпшае жасць зварнога шва. Пры газавай і кавальскай звар- 1 цы выкарыстоўваюць буру, борную к-ту, хларыды, фтарыды, y якіх раствараюцца аксіды; ! пры электрашлакавай зварцы — здробнены, 1 звычайна зярністы матэрыял складанага сас- ] таву, праз які прапускаюць эл. ток і атрымлі- ] ваюць деплату дая нагрэву звардых дэталей. 1 Пры п a й ц ы Ф. y выглядзе парашку або дасты (хларыд цынку, хларыд амонію, каніфоль, бура і інш.) выкарыстоўваюць для ачысткі паверхняў, якія спайваюць, ад аксідаў і забруджванняў, прадухілення ўтварэння аксідаў y працэсе пайкі і г.д. А.П.Ласкаўнёў. ] Ф Л Я Н Д Р 0Ў К А , спосаб аздаблення драўляны х і керамічных вырабаў, заснаваны на расчэсванні свежага фарбава- ] нага слоя ў выглядзе зігзагаў, хваль, палос. Н а Беларусі, y П олы дчы і Літве вядом а з канца 19 ст. Ш афы, камоды, I куфры , скры ні, ложкі, зроблены я з хвоі ці бярозы, фарбавалі алейны мі фарбамі |

Д а ар т. Ф л я н д р о ў к а Л .Д о ў г е р. Фрагменг д э к о р у к у ф р а . В ёск а А го в а Ів ан аў ск ага раёна Б р э с ц к а й в о б л . 1959.

жоўга-карьічневых адценняў, потым гумавым ці скураным грабеньчыкам наводзілі хвалевыя палосы, якія імітавалі фактуру каштоўнай драўніны. 3 часам Ф. выпрацавала ўласныя арнаментальна-дэкар. прыёмы, найб. ярка выяўленыя ў аздабленні куфраў. Паверхню іх фарбавал'і ў светлы колер (эвычайна белы) і высушвалі. потым наносілі слой фарбы больш цёмнага колеру (блакітны. зялёны, малінавы) і грабеньчыкам наносілі палосы, высвечваючы ніжні светлы фон. Ta­ xai спосабам пярэднюю сденку і века куфра дзялілі на квадраты і прамавугольнікі, іх конзуры служылі аблямоўкай для маляваных сюжэтаў; бакавыя і заднюю сценкі наводзілі хвалісгымі палосамі ў выглядзе касой сеткі (гл. Агоўскія куфры). Керамічны посуд пакрывалі паясамі белага ці карычневага ангобу, якія расчэсвалі ў выглядзе густых хваль. Найб, ярка Ф. праявілася ў аздабленні івянецкай керамікі 20 ст. Каляровыя палосы робяць ўпрытык, зубчастыя густыя хвалі, нанесеныя на лініі іх судакранання, утваравіць узаемныя зацёкі колераў. Я.М.Сахута. ФЛЯРКО Рыгер Іванавіч (н. 1.7.1949, в. Першамайск Л ельчы цкага р-на Гомельскай вобл.), бел. ваен. дзеяч. Ген.-маёр (1993). Скончыў Арджанікідзеўскае вышэйшае агульнавайск. каманднае вучылішча (1970), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1978) і Ваен. акадэмію Генштаба (1992). 3 1970 на камандных і штабнш пасадах y Паўд. групе войск, з 1978 y Сярэднеазіяцкай ваен. акрузе. 3 1992 камандзір танк. дывізіі, нач. пггаба танк. арміі (армейскага корпуса). У 1995—99 нач. Ваен. акадэміі Узбр. Сіл Рэспублікі Беларусь. 3 2000 на адказных пасадах y органах дзярж. кіравання. Працы па праблемах будаўніцтва Узбр. Сіл і рэф арм авання сістэмы ваен. адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь. ФЛЯРКОЎСКІ А ляксандр Георгіевіч (н. 6.7.1931, С .-П едярбург), расійскі »ісампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1975). Нар. арт. Расіі (1986). С кончы ў М аскоўскую кансерваторы ю (1955, кл. Ю.Шапорына). У 1950— 57 выкладаў y Маскоўскім хар. вучылішчы. У 1976— 80 нам. міністра культуры Расіі. Творчасці ўласціва цікавасць да гіст.-гераічнай, лірычнай і маладзёжнай тэматыкі. (* Сярод твораў: оперы , y т.л. «Адважны ‘ труібач» (паст. 1985), «Час раставаць снягам» (паст. 1988); аперэты, кантатнааратарыяльныя і сімф. творы, рамансы , _ песні (больш за 170), музыка да кінафільмаў (больш за 60). Аўтар твораў на вершы бел. паэтаў (М .Танка, У.Дубоўкі, А.Кряшова), апрацовак нар. песень і інш., многія з якіх уперш ы ню былі вы кананы бел. вы канаўцамі. Аўтар кн.

F iXuimë маё — музыка: У спаміны . Уражанні» (1986). Т.Г.Слабодчыкава.

ФО (Fo) Дары о (н. 24.3.1926, Л еджунаСанджана, Італія), ігальянскі драматург, тэарэтык сцэн. мастацгва. 3 1963 выступаў як акцёр, рэж ы сёр і аўтар скетчаў для кабарэ і вулічных т-раў. У 1968 стварыў т-р «Нуова сцэна», y 1970 з жонкай, актры сай і пісьм енніцай Ф .Р амэ — вандроўную трупу «Ла Камуне», дзе пастаўлены яго ш матлікія бурлеск-

ны я камедыі. Аўтар сцэн. ф арсаў-арлекінад («П альцам y вока», 1953), дакумент. паліт. драм y трады цы ях брэхтаўскага т-ра («Н ародная вайна ў Чылі», 1973). У прасякнуты х «чорным гумарам», насы чаны х акгуальны м і алю зіям і гратэскава-сатыр. п ’есах «М істэрыя-буф» (1969), «Смерць анархіста ад н яш часн ага выпадку» (1970), «Тук-тук. Хто там? Паліцыя» (1974), «Не м ож аш плаціць — не плаці» (1981) і інш . пры ёмы агітпропа пераплецены з элем ентам і камедыі дэль артэ, кірмаш овага т -р а л я -

Д .Ф о

У .А .Ф о к .

лек, цы ркавой клаунады. Выступае з монаспектаклямі. Н а Беларусі п ’есы Ф. ставілі Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі («Свабодны шлюб», 1994), абл. драм. т-ры Гомельскі («Гульня і не болын», 1995), М агілёўскі («Свабодная пара», 1999), Б р э сц й («Я чакаю цябе, каханы...» паводле п ’ес «Адзінокая ж анчы на» Ф . і Рамэ і «Ф эн Шуй» Э .Ш чадры на і Ю .Камянецкага, 2001). Нобелеўская прэмія 1997. А.В.Спрынчан. ...Ф О Б (ад грэч. phobos страх), другая састаўная частка складаны х слоў, я к ая адпавядае паняцц ям «ненавіснік», «праціўнік каго-н., чаго-н. (напр., антрапафобы, ж анчы наф об). Ф 0 Б А С (грэч. phobos страх), спадарож н ік планеты Марс. Адлегласць ад планеты 9380 км (бліж эйш ы да М арса). Мае няправільную форму, найб. папярочнік каля 27 км. П аверхня складаецца з цёмны х мінералаў з нізкім альбеда, пакры тая ш матлікімі кратэрамі і тоўстым слоем пылу. П еры яд абарачэння вакол М арса 7 гадз 39 мін 27 с (на працягу м арсіянскіх сутак двойчы ўзыходзіць і заходзідь). 3 пры чы ны вял. вуглавой скорасці Ф. апярэджвае восевае абарачэнне гоіанеты і, y адрозненне ад інш . нябесны х цел, узыходзідь на 3, а заходзіць н а У. Рухаецца амаль y плоскасці экватара М арса і павернуты да планеты заўсёды адны м і ты м ж а бокам. А дкрыты амер. астраномам А.Холам (1877). АА.Шымбалёў. Ф 0 Б І І (ад грэч. phobos страх), неадчэпны стан неадольнай боязі розны х прадметаў, рухаў, учынкаў, сітуацый (любых з ’я ў звы чайнага ж ы дця). Адрозніваю ць Ф. элементарную (абмеж авана кан крэт-

Ф О К ________________________ 4 3 3 най з ’явай, прадметам) і фабафобію (боязь неадольнага страху). Ф 0ГЕ Л Б Я н Янавіч (24.12.1898, хутар Дурэ Валміерскага р -н а, Л атвія — 13.7.1944), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саю за (1945), ген.-маёр (1944). С кончы ў Ваен. акадэмію імя Ф рунзе (1933). У Чы рв. Арміі з 1918. У Вял. Айч. вайну з 1943 на Бранскім, Цэнтр., Бел., 1-м Бел. франтах. Стралк. дывізія на чале з ген,маёрам Ф . вы значы лася ў чэрв. 1944 пры прары ве абароны ворага каля в. Верычаў Бабруйскага р -н а М агілёўскай вобл., ф арсіраванні р. Друць, вызваленні больш за 250 нас. пунктаў, што замкнула аблогу групоўкі праціўніка ў бабруйскі «кацёл», смяротна паранены ў баі. ФОГТ Ф ёдар Адольфавіч (1889, С .-П ецярбург — 1939), расійскі і бел. графік і ж ы вапісец, педагог. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1911— 15). У 1928— 39 вы кладаў y Віцебскім маст. вучылішчы. П радстаўнік рус. рэаліст. ш колы . Творы вы лучаю цца кам пазіцы йнай дакладнасцю, публіцыстычнасцю . Аўтар ж ывапісны х палотнаў «Карнавал» (1930), «Пакаранне смерцю венгерскага рэвалю цы ян ер а К олам ана Валіша» (каля 1937), серы і літаграфій («Архітэктурныя матывы Віцебска»), ілю страцый да твораў М .Гогаля, Г.Браўнінга. А.ГЛісаў. Ф 0Д Ж А (Foggia), горад y Паўц. Італіі. Адм. ц. аднайм. правінцы і. 160 тыс. ж.

(1999). Трансп. вузел. П рам -сць: с.-г. маш ы набудаванне, харч. (вы тв-сць макароны , віна, сыру, цукру, алею), папяровая, хім., дрэваапр.; вы тв-сць буд. матэры ялаў. Музеі, y т.л. карцінная галерэя. Бат. сад. Сабор 12 ст. Ф О К Уладзімір Аляксацдравіч (22.12.1898, С .-П ец ярбург — 27.12.1974), расійскі фізік. А кад. A H С С С Р (1939, чл.-кар.

1932). Герой Сац. П рацы (1968). С кончы ў П етраградскі ун-т (1922). У 1919— 23 і 1928— 41 y Д зярж . апты чны м ін-це, y 1924— 36 y Л енінградскім фізіка-тэхн. ін-це, y 1934— 41 і 1944— 53 y Фіз. ін-це A H С С С Р . Н ав у к . п рац ы п а к в ан та в ай механіды , квантавай элекграды наміцы , агульнай тэоры і адноснасці, тэорыі гравітацыі, распаўсюджанні эл.-магн. хваль, філас. пытаннях фізікі. Прапанаваў рэлятывісцкае хвалевае ўраўненне (ураўненне К лейна— Ф.), метад набліж анага аггісання ўзаемадзеяння ў м ногаэлектронны х сістэмах (метад Хартры — Ф .). Распрацаваў метад другаснага кван таванн я для сістэм з пераменнай колькасцю часціц. Дзярж. прэмія С С С Р 1946. Л ен ін ская прэмія 1960. Тв.\ Теорня пространства, временк н тяготення. 2 нзд. М., 1961; Квантовая фюнка н фнлософскне проблемы. М , 1970; Начала квантоюй механнкл. 2 нэд. М., 1976. Літ.: В.АФок. М., 1956. А.І.Болсун.

434

ФОКін

Ф 0 Ю Н Міхаіл М іхайлавіч (23.4.1880, С .-П ец ярбург — 22.8.1942), рускі балетмайстар, арты ст балета і педагог; рэфарматар балетнага т-р а 20 ст. С кончыў П ецярбургскае тэатр. вучьшішча (1898).

3 1898 арты сг і балетмайстар y М ары інскім т-ры . А дначасова ў 1909— 12 і 1914 маст. кіраўнік і балетмайстар трупы С .Д зягілева ў час «Рускіх сезонаў». 3 1918 за мяж ой. 3 1923 кіраўнік асабістай студыі тан ц а ў Н ью -Й орку. Імкнуўся да набліж эння балета да ж ы дця, да садруж насці харэограф а і мастака, ш ырока вы кары стоўваў сімф. музыку. С ярод паст.: «Павільён Арміды» М .Чарапніна (1907), «Егіпецкія ночы» А А р эн скага (1908), «Ш эхеразада» (1910) на музы ку М .Ры м скага-К орсакава, «Жарптушка» (1910) і «Пятрушка» (1911) І.С травінскага, «Рускі салдат» на музыку С .П р ак о ф ’ева (1942). Тв.: Протнв гечення. Л.; М., 1962. Ю.М. Чурко. Ф 0 К ІН А Эмілія Аляксандраўна (н.

30.6.1936, г. Томск, Расія), расійскі і бел. мастак. С кончы ла А дэскае маст. вучылішча (1959). 3 1974 на Беларусі. 3 1985 кіраўнік скулы ггурна-керамічнай сгудыі Нац. маст. цэнтра творчасці дзяцей і моладзі. Працуе ў маст. кераміцы (фарфор, фаянс, падпаліваная разм алёўка). Сярод твораў дэкар. вазы «Сірыны» (1968), «Квітней, родная Беларусь» (1978), «Перамога» (1979), «М інск — горад-герой» (1983), «Белавежская казка» (1985), «Птушыны рай» (1993); наборы сталовага посуду «Адыгейскі» (1965), «Кубанец» (1966), «Траўка-мураўка» (1972), «С ялянскі» (1973), «П апарац ь-кветка» (1983), «Вяселле» (1986); серы і дэкар. размаляваны х пластоў для каф э «Дружба» ў Гомелі (1978), кам пазіцы і «Цырк>

(1979), «Ш часлівае дзяцінства» (1980), «Чайныя ўсмешкі» (1995), «Колер і форма» (1999), блюды і інш . Л.Д. Фінкельштэйн. Ф О К С КЕСАДА (Fox Kesada) Вісентэ (н. 2.7.1942, М ехіка), паліты чны і дзярж. дзеяч М ексікі. С кончы ў Ібераамер. ун-т (М ехіка). П рацаваў y мекс. філіяле кампаніі «Кока-кола», яго ген. ды рэктар. 3 1988 чл. апазіц. парты і Нац. дэеянне, y 1988— 91 дэпутат Нац. кангрэса М ексікі. 3 1995 губернатар ш тата Гуанахуата. У 2000 вы браны прэзідэн там М ексікі. Літ:. П е т р о в a Т.П. Внсенте Фокс: пугь в презцденгы / / Латнская Амернка. 2002. N° 7. Ф 0 К С А БА С ЁЙ Н (Foxe Basin), заліў Паўночнага Ледавігага ак., каля берагоў Канады, паміж п-вам М елвіл і в-вам Бафінава Зямля. Даўж. каля 600 км, шыр. 500 км, глыб. да 110 м. Злучаны пралівамі з залівамі Гудзонавым і Бутыя, Гудзонавым прал. Ш мат астравоў, найб. П ры нс-Ч арлз. Прылів'ы паўсутачны я (1,2— 9 м). Зам ярзае ў кастр., б.ч. года ўкрыты лёдам, дрэйф ую чы я льды захоўваюцца ўсё лета. Н азваны імем англ. мараплаўца Л .Ф окса. Ф О К С Т Э Р ’Ё РЫ (англ. fox-terrier), пароды паляўнічых сабак з групы тэр ’ераў. Выведзены ў пач. 19 ст. ў В ялікабры таніі. Выкарыстоўваю цца дл я п аляванн я на ліс, баброў, барсукоў, янотап адобных сабак, для зн іш чэн н я пацукоў. Вылучаю ць Ф . гладка- і ш арсткаш эрсны х (найб. паш ы раны я). К а н с ты т у ц ы я м о д н а я , сухая. Ц е л а с к л а д п рап арц ьы н альн ы , ф орм а цела квадратная. К а с ц я к м о ц н ы , м у с к у л а ту р а д о б р а в ы я ў л е н а я . Г ал ава д о ў гая . сухая. В у ш ы н е в я л ., т р о х в у го л ь н ы я . П я р э д н ія л а п ы р о ў н ы я , б л із к а п а с т а ў л е н ы я . В ы ш . ў к а р к у 3 4 — 40 см . Ш э р с ц ь з густы м м я к к ім п а д ш э р с т к а м , д о ў га я , гр у б а я , н а к а н ц а х с агн у т а я (з н ад л о м ам ) y ш а р с т к а ш э р с н ы х ; ці к а р о т к а я . гу стая ў г л а д к а ш э р сны х. А ф а р б о ў к а б е л ая э ч о р н ы м і, р ы ж ы м і і ш э р ы м і п л я м ам і. Х в о с т к у п ір у ю ц ь . Т ы п п а в о д зін — узбудлівы .

Ф О К У С (ад лац. focus ачаг, агонь) y о п т ы ц ы, пункл, y якім пасля праходж ання паралельны м пучком прам янёў апты чнай сістэмы перасякаю цца прамяні пучка (ці іх прадаўжэнні, калі сістэма ператварае паралельны пучок y разы ходны). У 1-м выпадку Ф . — c a n p a ў д н ы, y 2-м — y я ў н ы. Калі прамяні праходзяць паралельна апты чнай восі сістэмы, Ф. знаходзіцца на гэтай восі і наз. г а л о ў н ы м . У ідэальнай апты чнай сістэме ўсе Ф . разм еш чаны на плоскасці, перпенды кулярнай восі сістэмы, — ф а к а л ь н а й плоск a с ц і. У рэальнай сістэме Ф. знаходзяцда на ф а к а л ь н а й паверхн і, ф орма якой залежыць, y прьіватнасці. ад аберацый аптычнай сістэмы.

Э.Фокіна. П т у ш ы н ы р а й . 1993.

Ф 0К У С y м а т э м а т ы ц ы , 1) Ф. к р ы в о й 2 - г а п а р а д к у (эліпса, гіпербалы, парабалы) — пункт, як і ляжыць y плоскасці кры вой і характары зуецца тым, што адносіны адлегласці г

паміж кож ны м пунктам М крывой і гэтым пунктам да адлегласці d паміж М і пэўнай прамой (дырэктрысай) ёсць велічы ня пастаянная, роўная эксцэнтрысітэту крывой: r/d=i',. Гіпербала і элілс маюць па 2 Ф., парабала — адзін. 2) Ф. — адзін з відаў асаблівых пунктаў звычайных ды ф ерэнцы яльны х ураўненняў. Ф 0К У С Н А Я АДЛЁГЛАСЦЬ, адаег ласць ад галоўнага фокуса лінзы ці апты чнага лю стра да іх аптычнага цэнтра; адна з асн. характарыстык аптычнай сістэмы . Ад Ф.а. залеж ы ць павелічэнне сістэмы, святласіла і інш. Ф 0 Л ІЕ В А Я КІСЛАТА, в і т а м і н В9, в і т а м і н Вс, ф а л а ц ы н , C 13H 19O6N7, вітамін з групы В. Вылучыў амер. хімік Р.Уільямс (1941). П аш ы рана ў расл. і ж ы вёльны х тканках (напр., капуста, таматы, суніцы, печань). У арганізм чалавека паступае з ежай. Д р о б н а к р ы ш т . ж о ў гы п а р а ш о к без смаку і п ах у , д р э н н а р а с г в а р а е ц ц а ў в а д зе, разбураецц а п а д у з д з е я н н е м с в я гл а , п р ы апрадоўды і к а н с е р в а в а н н і г а р о д н ін ы . С к л ад ае ц ц а з астаткаў ге т э р а ц ы к л іч н а г а п тэ р ь ш зін у , параамінабензойнай кіслаты і глутамінавай кіслаты. Акт ы ў н а я ф о р м а Ф .к . — тэтрагідраф оліевая к-та У д з е л ь н іч а е ў с ін т э з е Д Н К i Р Н К . Неабходн а я д л я р а з м н а ж э н н я к л е т а к , р о с т у і развіцця а р га н ізм а . С у т а ч н а я п а т р э б н а с д ь чалавека 0 ,2 — 0 ,4 м г. І.М.Семяненя.

Ф О Л ІС (лац. follis грашовы мяшок), 1) y Ры м скай імперыі ў 3— 4 ст. медная (з н язначны м дамеш кам серабра) манета і граш ова-лікавае паняівде (Ф. золата — 72 соліды , Ф . серабра — 1000 міліярысіяў, Ф . медзі — 250 медных манет). 2) М едная манета (40 нуміяў) з фракцыямі Ў 1/ г , ‘А і V s Ф., уведзеная імператарам Візант. імперы і Анастасіем I [491—518], В ядомы я адзінкавы я знаходкі Ф. 10— 11 ст. на тэр. Беларусі. Ф О Л К Н Е Р (Faulkner) Уільям Катберт (25.9.1897, г. Нью -Олбані, штат Місісіпі, ЗШ А — 6.7.1962), амерыканскі пісьменнік; найбуйнейш ы прадстаўнік л -р ы «плыні свядомасці». Вучыўся ў'Ок-

Фокстэр’еры: гладкаш эрсн ы .

I —

ш а р с тк а ш э р с н ы ;

2 —

сфардскім ун-це (штат Місісіпі; 1919— 20). Пачынаў як паэт (зб. «М армуровы фаўн», 1924). Першы яго раман «Салдацкая ўзнагарода» (1926) пра лёс «страчанага пакалення», рам ан «М аскіты» (1927) пра людзей мастацтва. Сусв. вядомасдь набылі празаічньія творы, якія склалі своеасаблівую эпапею з жыцця амер. Поўдня: раманы «Сартарыс», «Шум і лютасдь» (абодва 1929), «Калі я памірала» (1930), «Свяцілішча» (1931), «Святло ў жніўні» (1932), «Аве-

салом, Авесалом!» (1936); трылогія «Вё сачка» (1940), «Горад» (1957), «Асабняк» (1959); цыклы аповесцей і апавяд. «Няскораныя» (1938), «С вдзі, М айсей» (1942) і інш. Аўгар раманаў-пры павесцей «Пілон» (1935), «Прытча» (1954), «Выкрадальнікі» (1962), аповесці «Рэквіем па манашцы» (1951, інсцэніравана А.Камю), кніг нары саў і эсэ і інш . Яго творы ш матгеройныя і ш матпадзейны я, адметньм ўвагай да патаемнага існавання чалавека, поліф аніяй думак і пачуццяў, нагшаставаннем розных часоў, фрагментарнасцю, сю ж этнай разгалінаванасцю, насы чаны біблейскімі алю зіямі. На бел. мову асобны я навелы Ф. пераклалі А А сташ онак, В.Небы ш ы нец. Нобелеўская прэм ія 1949. Тв.: fyc. пер. — Собр. соч. T. 1—6. М., 1985—87; Статьн, речн, ннтервью, пнсьма. М„ 1985; Пестрые лошадкн: Повестн н рассказы. М ., 1990. Літ.: К о с т я к о в В.А Тршгогня У.Фолкнера. Саратов, 1969; А н а с т а с ь е в Н.А. Фолкнер: Очерк творчества. М., 1976; Г р н б а н о в Б. Фолкнер. М., 1976; Улльям Фолкнер: Бнобнблногр. указ. М., 1979; Н в к о л юк я н АН. Человек выстонт: Реалнзм Фолкнера. М., 1988; Д р а н ы с о - М а й сюк Л. Апошні нерв / / Крыніца. 1995. № 13 (8); Ш a б л о ў с к a я I. Уільям Фолкнер і Якуб Колас / / Там жа; Л я в о н а в а Е.А. Плыні і постаці. 3 гісторыі сусветнай літ. другой паловы XIX—XX стст. Мн., 1998. Е.А.Лявонава. Ф0ЛТЫН (Foltyn) М ары я (н. 28.1.1924, г. Радам, Польш ча), лольская спявачка (сапрана), рэж ы сёр. С кончы ла муз.драм. студыю ў Варшаве. 3 1949 спявала на оперных сцэнах Варшавы, Л ейпцы га, Любека, Лодзі. 3 1971 оперны рэж ы сёр: y роздых краінах ставіла лераваж да польскія оперы, y т.л. «Галька», «Страшны двор» С.М аню ш кі. 1-я прэмія на Міжнар. конкурсе музыкі і танца імя Дж.Віёці (1956, Італія). ФОЛЬВІЛЕ, мастак 2-й пал. 18 ст. Працаваў ла ш аўкаткадкай мануфакту-

ры А .Ты зенгаўза ў Гродне. У 1774 размаляваў ін тэр’еры палаца Тызенгаўза на Гарадніцы (цяпер y межах г. Гродна). Ф 0 Л Б Г А (польск. folga ад лац. folium ліст), тон к ія (2—100 мкм) лісты, палосы ці стужкі з розны х металаў і сплаваў. Атрымліваюць пракаткай, электраліты чны м спосабам, асадж эннем на падложку ў вакууме. В ы кары стоўваю ць y харчовай (для ўпакоўкі канды тарскіх і табачных вырабаў), электратэхн. прам-сці (для эл. кандэнсатараў, т эр м а - і гідраізаляцы і і інш .), элекгроніцы і пры ладабудаванні (для мембран, кантактаў, друкаваных схем і інш .), y паліграф іі (для нанясен ня ціснен нем надпісаў і відарысаў на кніжных пераплётах). Ф О Л Ь К Е Т Ы Н Г , аднапалатны парламент Даніі. Выбіраецца на 4 гады грамадзянамі краіны, якія дасягнулі ўзросту 20 гадоў. Складаецца з 179 дэпутатаў. Работай Ф . кіруюць старш ы ня і відэстарш ы ня. П ры мае законы , бюджэт, кантралюе ўрад і адм. апарат, вы раш ае знеш нелаліт. пытанні. «Ф 0Л БК С В А Г ЕН » (Volksvagen), сям ’я аўтамабіляў канцэрна «Фольксвагенверк» і яго філіялаў y розны х краінах. Л егкавыя аўтамабілі вы пускаю цца з 1938 (масавы выпуск з 1946). П ярэдне- ці поўнапры вадны я, маю ць бензінавы ці ды зельны рухавік магутнасцю ад 33 д а 128 кВт, 2- ці 4-дзверны 4— 5-м есны (м ікрааўтобусы — 7) кузаў седан, хэтчбэк або універсал. Найб. скорасць ад 145 да 224 км/гадз. Грузавыя аўтамабілі выпускаю цца з 1975, маю ць поўную масу ад 1,38 да 7,49 т (аўтапоезд да 10,99 т), бензінавы або ды зельны рухавік магутнасцю ад 33 да 103 кВт.

Сям’я аўтамабіляў «Фольксваген»: 1 — легкавы аўтамабіль мадэлі «Гольф»; 2 — пярэднепрывадны грузавы аўтамабіль «Т4».

«Ф О Л ЬК С В А Г Е Н В Е РК » (Volkswagenwerk), аўгамабільны канцэрн ФРГ. Засн. ў 1937. Ш таб-кватэра ў г. Вольфсбург. 3

...ФОН

435

I 960 прадпрыемства з акц. формай уласнасці, з 1988 яго ўласнік — ф едэральны ўрад. Буйнейш ы вытворца аўтамабіляў y Еўропе (болыд за 5 млн.; 2001); 3-е месца ў свеце. К анцэрн вы пускае легкавы я аўтамабілі «Аўдзі», «Бентлі», «Фольксвагед», «Ролс-Ройс», «Шкода» і ідш ., грузавікі, невял. аўтобусы (больш за 10 тылаў базавых мадэлей і каля 150 іх мадыфікацый, y т л . тэхніка па заказах бундэсвера i НАТО).

Mae аддзяленні збыту ў 150 краінах, аказвае таксама тэхн. паслугі. Яму належаць 15 з-даў y розных краінах. У вытв-сці занята 324 тыс. чал. М.Б.Жукава. Ф О Л Ь К С Ш Т У Р М (Volkssturm), апалчэн н е ў фаш . Германіі ў канцы 2-й сусв. вайны; алош н і ваен. рэзерв надыстаў. Утвораны ў вы ніку татальнай мабілізацы і мужчын ад 16 да 60 гадоў паводле ўказа А.Гітлера ад 25.9.1944. А рганізоўваўся нацы сцкай парты яй, кіраўнідтва і навучанне апекавалася рэйхсфю рэрам С С Т.Гімлерам. Асн. арганізац. адзінка — батальёны 2— 4-ротнага складу, узброены я пераваж на стралк. зброяй. М абілізаваны я ў Ф . ю рыдычна пры раўноўваліся да вайскоўцаў вермахта. Удзельнічаў y баях y Сілезіі (40 батальёнаў) y снеж. 1944 — студз. 1945, y В енгры і і н а аўстр. мяжы (30 батальёнаў) y снеж. 1944 — сак. 1945, на Одэры , Н ейсе і ў раёне Берліна (да 50 батальёнаў). Выкарыстоўваўся і для папаўдення кадравых вайск. часцей. Ф 0Л Ю Ш С Ю Я

Ш ОУКАКРУЦІЛЬНЫ Я

П РА Д П РЫ Е М С Т В Ы . Існавалі ў 1896— 1905 ва ўрочы ш чы Ф олю ш Гродзенскага пав. (цяпер y межах г. Гродна) шоўкакруцільны я мануфакгура і фабры ка розны х уладальнікаў. Выраблялі аснову і ўток для ш аўковых тканін. М елі паравы я м аш ы ны і катлы. У 1900 на мануф акгуры працавала 108 чал., на фабрыцы — 97. Ф 0 М А (Phom a), род недасканалых грыбоў сям. сферапсідальных. К аля 200 відаў. П аш ы раны ўсюды. На Беларусі больш за 10 відаў. Найб. вядомы я Ф.: бурачны (Ph.betae), нязначны (Ph.exi­ gua), Рострупа (Ph.rostrupii). Паразітую ць пераваж на на сцёблах раслін, узбудж альнікі фамозаў. Развіваюцца на глебе, y вадаёмах, паш коджваю ць прамысл. матэры ялы , паперу і інш. Міцэлій шматклетачны, галінасты. Пладовыя целы (пікніды) шарападобныя, паглыбленыя ў субстрат. Канідыяносцы простыя, размешчаньм радыяльна або адсугнічаюць. Канідыі аднаклетачныя, разнастайнай формы, бясколерныя. часам жаўтаватыя, пры выхадзе з пікнід падобныя на склееньія звілістыя стужкі. ...Ф О Н , Ф О Н А ..., ФАНА... (ад грэч. p hone гук), састаўныя часгкі складаны х слоў, якія даказваю ць на іх адносіны да голасу, гуку (напр., дыктафон, фонакардыяграфія, фаналогія).

436_____________________ Ф О Н Ф О Н (ф ранц. fond ад лац. fundus дно, аснова) y выяўленчым маст a ц т в е, асноўны колер, тон, на якім малю ецца карціна; таксам а задні прасторавы план карціны. М ожа бы ць невы яўленчы м (нейтральны Ф .) або выяўленчы м (арх. або ландш аф тны пейзаж, інтэр’ер і інш .). Асаблівае зн ач эн н е мае ў ж анрах партрэта (часта выяўл. Ф. служ ы ць сродкам узбагачэння харакгарысты кі партрэтаванага), гіст., бытавым. Ф О Н (ад грэч. phônë гук), пазасістэмная безразм ерная адзінка ўзроўню гучнасці гуку. Д ля чыстых тонаў частатой y 1 кГ ц супадае (тоесная) з дэцыбелам (гл. Бел). У зровень гучнасці N y Ф. вызначаецца праз дзесятковы лагарыф м адносін вы мяральнага гукавога ціску р да гукавога ціску р 0 стандартнага чыстага тону частатой y 1 кГц на парозе адчувальнасці: jV=201g (/>//>„). Ф О Н А Д А К У М ЕН ТЫ , дакументы, якія зм яш чаю дь гукавую інфармацы ю (вусную мову, музыку, маст. твораў і інш .), запісаную з дапамогай сістэм гуказапісу; від гіст. кры нід. Адрозніваю ць арыгіналы і копіі. А р ы г і н а л ы — з а п іс гу к а в о й ін ф а р м а ц ы і а д п е р ш а к р ы н іц ы : в а с к о в ы я в ал ік і (зап іс н а п о л ы м ц ы л ін д р ы з в о с к а п а д о б н а й м а с ы ), ш а р ы н а ф о н н ы я з а п іс ы (зап іс н а ф а т аг р аф іч н а й с т у ж ц ы ), г р а м а ф о н н ы я а р ы гін а л ы (зап іс н а м е т ал . д ы с к у ), н е г а т ы в ы ф а т аг р аф іч н аг а (а п т ы ч н а г а ) за п іс у (а р ы г ін а л Ф . н а ф а т а г р а ф іч н а й с т у ж ц ы , п р ы з н а ч а н ы д л я вы р аб у п азіт ы в у ), з а п іс ы н а м а г н іт н а й сту ж ц ы . К о п i і Ф . — г р а м п л а с ц ін к і, п а з іт ы в ы ф а т а г р а ф іч н а га (а п т ы ч н а г а ) за п іс у , з а п іс ы н а м а гн іт н а й с т у ж ц ы , к а м п а к г -д ы с к і. Ф . к л а с іф іх у ю д ь п а в о д л е зм е с т у , м э т а в а га п р ы з н а ч э н н я , а р га н із а ц ы і з а п іс а н а г а м а т э р ы я л у , м е с ц а за п ісу , сіс т э м з а п іс у г у к а в о й ін ф а р м а ц ы і і н о сь б іт аў ін ф а р м а ц ы і. У д зя р ж . і в е д а м а с н ы х архівах Ф . с іс т э м а т ы з у ю ц ь п а відах: ф о н а г р а ф іч н ы я , г р а м а ф о н н ы я , ш а р ы н а ф о н н ы я , ф а т а г р а ф іч н ы я (а п г ы ч н ы я ), м а гн іт н ы я за п ісы . У н у тр ы від аў Ф . р а з м я ш ч а ю ц ц а п а ад зін х а х ул іку і к а м п л е к т а х . А д зін к а ў л ік у — к а м п л е к т Ф ., я к і зм я ш ч а е з а п іс п э ў н а й п адзеі: а д н а го ці н е к а л ь к іх в ы с т у п л е н н я ў , м аст. т в о р аў , р ад ы ё п ер а д а ч ы . К а м п л е к т Ф . с к л а д а е ц ц а з ар ы гін а л а ў і к о п ій , я к ія н а л е ж а ц ь д а п эў н а й ад эін к і ўл іку . З а а д зін к у за х а в а н н я п р ы м а е ц ц а ф ізіч н а а д а с о б л е н ы Ф . — р у л о н м а гн іт н а й с т у ж к і, г р а м а ф о н н ы а р ы гін а л , г р а м п л а с д ін к а , р у л о н с т у ж к і з ф а т а г р а ф іч н ы м ц і ш а р ы н а ф о н н ы м з а п іс а м , в а с к о в ы вал ік. А д зін к і за х о ў в а н н я ў н у тр ы а д з ін к і ў л ік у р а зм я ш ч а ю ц ц а ў п ар а д к у вы тв. н у м ар о ў , п а з н а ч а н ы х н а э т ы к етк ах , a ў н у гр ы к а м п л е к т у ў п ас л я д о ў н а с ц і: а р ы гін а л ы , ко п іі. Н а а са б л ів а к а ш т о ў н ы я Ф . ств а р ае ц ц а стр ах а в ы ф о н д . А с н . с х о в іш ч а Ф . на Б ел арусі — Веларускі дзяржаўны архіў

кінафотафонадакументаў.

A. М. Міхальчанка.

Ф О Н А К А РД Ы ЯГРА Ф ІЯ (ад фона... + кардыяграфія), графічная рэгістрацы я гукавых ваганняў, ш то ўзнікаю ць y вы ніку дзейнасці сэрца. А дрозніваю ць бескантактавую, інтэгральную, калібраваную, спектральную Ф. Д ае магчы масць ацэньваць дзейнасць сэрца, ды ягнаставаць яе паруш энні, ды нам ічна назіраць за станам хворага.

Ф О Н Д (франц. fond ад лац. fundus аснова), 1) граш овыя ці м атэры яльны я сродкі, пры значаны я для як о й -н . мэты. Напр., Ф. заработнай платы. 2) Рэсурсы, запасы, рэзервьі чаго-н. (напр., ж ымёвы фонд, насенны фонд). 3) К ры ніца сродкаў, якая мае пэўны парадак утварэння і вы кары стання (напр., статутны фонд, непадзельны Ф .). 4) К аш тоўн ы я п ап ер ы , я к ія д а ю ц ь п р ы б ы так y выглядзе вы значанага п р а ц э н та .

5) Арг-цыя ці ўстанова для аказання матэрыяльнай дапамогі творчы м работнікам для аж ы ццяўлення навук. планаў, вынаходнідгваў, культ. і маст. дасягненняў (напр., Еўрапейскі фонд развіцця, Нобелеўскі фонд, бел. Ф . «М ы дзец ям » , «Духоўнае адраджэнне»), ш матдзетным сем ’ям, дзецям -сіротам і інш. 6) Сховішча рукапісаў, гіст. дакументаў, старадрукаў. ФОНД

ЕЎРАПЕЙСКАГА

Р Э Г ІЯ -

НАЛЬНАГА РА ЗВ ІЦ Ц Й , ф он д Еўрапейскіх супольнасцей для садзейнічання развіццю рэгіёнаў супольнасцей. С твораны ў 1975. Аказвае фін. падтры мку ў рэалізацыі праектаў рэгіянальнага развіцця і агульную дапамогу рэгіёнам, найб. дэпрэсіўным y с.-г. адносінах, і цэнтрам , y якіх назіраецца спад вы тв-сці. Ф О Н Д П РЫ РО Д Н Ы Х РЭСЎ РСАЎ , сукупнасць прыродных рэсурсаў, умоў і найб. важных кам панентаў пры роднага асяроддзя, якія вы кары стоўваю цца ці могуць быць вы кары станы для задавальнення патрэб чгшавецтва. Вызначаецца як пры роднае багацце і гал. а б'ек т пры родакары стання, падлягае рац ы янальнай эксгшуатацыі, спалучанай з дзейнасцю п а захаванні і п аляш пэнні якасц і пры роднага асяроддзя. Асн. састаўны я часткі Ф .п.р.: водны фонд, зямельны фонд, лясны фонд, тарфяны фонд і інш . П.ІЛабанок. Ф 0 Н Д А (Fonda) Генры (16.5.1905, г. Гранд-Айленд, ЗШ А — 12.8.1982), амер ы к а н с й акцёр. Вучыўся ў М інесоцкім ун -д е. 3 1925 y т-ры , з 1935 y кіно. Стварыў вобразы, якія вы значаліся публіцыст. страснасцю ў спалучэнні з дакладнасцю сац.-бы т. харакгары сты к, глы бінёй псіхал. аналізу: «Ж ывеш тольк і раз» (1937), «Блакада» (1938), «Ю ны містэр Лінкальн» (1939), « Г р о н й гневу» (1940), «М ая дарагая Клеменціна» (1946), «Вайна і мір» (1956), «Дванаццаць раззлаваны х мужчын» (1957), «Самы годны» (1964, спец. прыз М іж нар. кінаф есты валю ў Карлавых Варах, Ч эхія), «Аднойчы на Д алёкім Захадзе» (1968), «Каля Залатога возера» (1981, прэмія «Оскар», прыз М іжнар. кінаф естывалю ў Карлавы х Варах, 1982). П рэмія «Оскар» 1981 за ўклад y кінамастацтва. Ф 0 Н Д А (Fonda) Д ж эйн (н. 21.12.1937, Н ью -Й орк), амеры канская кінаактры са. Д ачка Г.Фонды. Вучылася ў нью -йоркскай акцёрскай студыі. П рацавала ма-

некенш чы цай, іграла ў т-ры . 3 1960 y кіно. Л епш ы я ролі ў фільмах «Пагоня» (1965), «Загнаных коней прыстрэльваюць, ці не так?» (1969), «Клют» (1971, прэм ія «Оскар»), «Лялечны дом» (1973), «С іняя гггушка» (1976, С С С Р — ЗША), «Вяртанне дадому» (1979, прэмія «Оскар»), «Кітайскі сіндром» (1979), «3 дзевяці д а пяці» (1982), «Наступнай раніцай» (1986), «Стэнлі і Айрыс» (1990) і інш. Вядомая грамадскай, y т л . антываен., дзейнасцю . ФОНДААДДЛЧА, абагульняльны паказч ы к вы кары стання сукупнасці асноўных вытворчых фондаў, суадносіны кошту прадукцыі, вы рабленай за год (або за інш ы перы яд часу), і сярэднегадавоіа кош ту асн. вытв. фондаў. Ужьіваецца для аналізу і ац эн кі эф екты ўнасці выкары стан ня асн. фондаў на розных узроўнях нац. эканомікі: прадпрыемства, галіны прам-сці, эканом ікі ўвогуле. Можа бы ць разлічаны па аб’ёме продажу ці рэалізаванай (адгружанай) прадукцыі. Д ля больш поўнага аналізу і выяўлення рэзерваў павы ш эн ня ф. разлічваюць дадатковы я паказчы кі з улікам асаблівасцей кож най галіны прам-сці. Напр., пры невял. колькасці відаў гатовай прадукцы і вы значаю цца адносіны аб’ёму вы пуску дадзенага прадукгу ў натуральны м вьм ўленні да кош ту асн. вытв. фондаў. У галінах прам-сці выкарыстоўваю ць і спецы ф ічны я паказчыкі, як ія характары зую ць ступень выкарыстан н я пэўнага абсталявання гэтай галіны і вы значаю цца ў адносінах да факты чнага часу, затрачанага на работу. П ры ацэнцы паказчыкаў Ф. па прам-сді ўвогуле ўлічваю ць структурныя зрухі і ўзроўні фондаёмістасці розных галін. П авы ш энне Ф. дазваляе павялічыць аб'ём вьіпуску прадукцыі, знізіць выдаткі, павы сіць прадукцы йнасць працы, павялічы ць пры бы так, павысіць рэнтабельнасц ь і канкурэнтаздольнасць выпускаемай прадукцыі, садзейнічаць вырашэнню сац. праблем і павы ш энню якасді ж ы ц ця. Л.М.Нехарошава. Ф 0Н Д А В А Я БІРЖ А , біржа, дзе ажыццяўляю цц а здзелкі п а каштоўных паперах — купля-продаж акцый, аблігацый акц ы янерн ы х кам паній і аблігацый дзярж . пазы к. П раз Ф.б. мабілізуюцца сродкі дл я доўгатэрміновых інвестыцый y эк аном іку і для фінансава-дзярж . праграм. Ф О Н Д А Ё М ІС Т А С Ц Ь, паказчык, які характары зуе адносіны вартасці асноўных вытворчых фондаў да кош ту валавой або таварнай прадукцыі, вырабленай на прадпры ем стве за год. Разлічваецца на адзінку прадукцыі ў натуральным ці вартасны м вы яўленні. Паказчы к Ф. ў эканоміцы б. С ССР дзейнічаў да 1990-х г, Ф О Н Д А Ў ЗБ Р О Е Н А С Ц Ь ВЫТВ0РЧАСЦ І, паказчы к аснаш чанасці вьгтворчасці асноўнымі вытворчымі фондамі. В ы значаецца памерам асн. вытв. фондаў y разліку н а аднаго работніка прад-

прыемства. Залежыць ад асаблівасцей канкрэтнай галіны вытв-сді, ад узроўню механізацыі і аўтаматызацыі працы, выкарыстання найноўшых тэхналогій. Узровень Ф.в. ўплывае на прадукцыйнасць працы, аб’ём выпускаемай прадукцыі, яе якасць і канкурэнтаздольнасць, на змест і ўмовы працы. Рост Фв. салзейнічае пам ян ш эн ню колькасЦІ работнікаў, вядзе да вы звалення заняШ y вытв. сферы ў прам-сці і сеяьскай гаспадарды і развіцця с е р в і з а ц ы і (росту сферы паслуг). Я касны я зм ены Ф.в. сшвейнічаюць с а ф т ы з а ц ы і — ! рмвіццю вытв. інфраструктуры, здольнай пераўгварыць нем атэры яльны я р эсурсы (паслугі, інтэлектуальны патэнцшл, узровень падрыхтоўкі рабочай сіііы) y фактар эканам. развідця. Вы сокая Ф.І. ўзаемазвязана з развіц цём навукі, вюначае стан аховы здароўя, адукацыі і інш. сфер дзейнасці ў грамадстве. Л.М.Нехарошава. ФОНДЫ ПРАДІІРЫ ЕМ СТВА, граш ошя або матэрыяльныя сродкі, пры значаныя для падтрымання ўзнаўленчага працэсу, адаптацыі ў кан курэнтны м аеяролдзі, павышэння канкурэнтаздольнасці выпускаемай прадукцыі, абнаўлення тэхналогій, сты мулявання працы работнікаў і інш. Ствараю цца ў працэсе размеркавання балансавага прыбытку ад рмлоацыі прадукдыі і паслуг. П радпрыемства само размяркоўвае частку прыбытку, якая застаецца пасля абавязковых шіацяжоў y бюджэт, але дзярж ам можа ўшіываць на разм еркаванн е лраз стымуляванне падатковы мі льготамі швестыдыйнай і інавацы йн ай дзейнасці, фінансавання прыродаахоўных і дабрачынных мерапрыемстваў і інш . Парадак размеркавання пры бы тку на прадпрыемстве вы значаецда ў адпаведнасці з палажэннямі, распрацаван ы м і і зацверджанымі кіраўнідтвам прадпры емства. Сярод Ф.п. асн. з ’яўляю цца фонды: н а к а п л е н н я (ствараецца з мэтай набыцця асн. фондаў вьггв. і невытв. прызначэння, будаўніцтва, доўгатзрміновых інвестыцый, ф ін ан саван н я вьдашў на н.-д. і канструктарскія рабога, асваенне новай тэхнікі, мадэрнізацыю і інш.); з а р а б о т н а й п л а т ы (уюіючае агоіату па тарыфных сгаўках і акладах работніхаў, аплату чарговых водпускаў); с п а ж ы в а н н я (ствараецца з мэтай стымулявання работнікаў, пакрыцця выдаткаў на сац. патрэбы, аказання матэрыяльнай дапамогі, аплаты пуцевак і інш.); р э з е р в о в ы (для місрыцця непрадбачаных выдаткаў). Л.М.Нехарошаеа. Ф0НДЫ ТА вАРНЫ Я, аб’ядн анн е дробньк капіталаў інвестараў, ш то ствараюцца шляхам унясення ўзносаў або продажу паёў (акцый) для ўкладання ў біржавыя аперацыі; частка таварных рэсурсаў, прызначаная для рэалізацы і на ўнутр. рынку або для экспарту. Выкарыстоўваюдда ддя продажу насельніцлу праз дзярж., каап., пры ватны або шісійны гандаль; частка Ф.т. рэалізуецца на калгасным рынку. З ’яўляю цца

неабходнай умовай вытв. працэсу.

бесперапыннасці

Ф 0 Н Т Э Й Н (Fonteyn) М аргат [сапр. Маргарэт X y к е м (Hookham); 18.5.1919, г. Райгіт, Вялікабрытанія — 1991], англійская арты стка балета. П рэзідэнт Каралеўскай акадэміі танца (з 1954). 3 1934 y трупе «С эдлерс-У элс бале» (з 1957 Каралеўскі балет). Адна з вядучых англ. тандоўш чыд. Сярод лартый: Аўрора («Слячая лрыгажуня» П .Чайкоўскаш ), Ж а р -т у ш к а («Жар-гпушка» І.С іравінскага), Маргарыта («Маргарыта і Арман» на музыку Ф Л іста), Ундзіна («Ундзіна» Х.Хенцэ). П артнёрш а Р .Нурыева. Ф 0 Р В А Р Д (англ. forward налерад), 1) ф орм а тэрміновых, хуткіх разлікаў, якія аж ы ццяўляю цца не пазней я к лраз два рабочы я дн і пасля заклю чэн ня здзелкі. Звы чайна форвардны я здзелкі заклю чаю цца банкамі, гандлёва-прамы сл. фірмамі з мэтай лазбегнуць магчымых страт ад зм ян ен н я цэн, курсаў валют. 2) У сларты ўны х гульнях — член каманды ў лініі наладзення. Ф О Р Г Е Ш Ы Х Т Э (ням. Voigeschichte літар. лерадгісторыя), y літаратурным творы цэласнае адлю страванне падзей, чалавечых лёсаў, што склаліся да завязкі. Разам з тэрм інам нахгешыхтэ ўведзены ў рас. літ.-знаўства ў 1920-я г. У сучасны м літ.-знаўстве часцей эам яняецца тэрм інам «лерадгісторыя». Ф О РД (Ford) Генры (30.7.1863, г. Ды рбарн, ЗШ А — 7.4.1947), амеры канскі вы находнік і прамысловец, адзін з заснавальнікаў аўтамаб. лрам -сці ЗШ А . У 1892— 93 стварыў лерш ы аўтамабіль з 4-тактны м рухавіком (марка «Форд»), y 1903 заснаваў аўтамаб. кампанію «Форд мотар» (адна з найбуйнейш ы х y свеце). Н а сваіх з-д ах ш ы рока ўкараніў сістэму л аточн а-м асавай вьгтв-сці (фардызм). Свае ўяўленні аб арганізацы і лрацы і вы тв-сці выкдаў y творах «Маё жыццё і праца> (1922), «Сёння і заўтра» (1926), «Рух налерад» (1930).

T e Рус. пер. — Моя жнзнь, мон достяження. Сегодня н завтра. Мн., 2003. Ф О Р Д (Ford) Д ж он [салр. О ’ Ф і н і (O ’Feeney) Ш он Алоізіус; 1.2.1895, К ейп-Э лізабет, ЗШ А — 31.8.1973], амеры к ан ск і й н арэж ы сёр. Ірландзец па паходж анні. 3 1914 асістэнт, з 1917 рэж ы сёр y Галівудзе. У 1920— 30-я г. ставіў вестэрны , дзе раскрьіваў псіхалогію герояў. М астацтва Ф. вы значаецца высокім м айстэрствам рэж ысуры і выяўл. вы раш энн я, дакладнай перадачай атмасферы дзеянн я. Л епш ы я фільмы — экранізацы і літ. твораў, дзе даследуецца харакгар чалавека ў кры ты чных абставінах: «Эраўсміт» (1931), «Паведамляльнію» (1935, прэм ія «Оскар»), «Дыліжанс», «Ю ны містэр Л інкальн» (абодва 1939), «Гронкі гневу» (1940, дрэмія «Оскар»), «М ая дарагая Клеменціна» (1946), «Ры о-Грандэ» (1950), «Ціхі чалавек» (1952, пры з М іжнар. кінафесты ва-

Ф О РД

437

лю ў Венецыі, прэмія «Оскар» 1953), «Усход месяца» (1957), «Восень чэенаў» (1964), «Сем жанчын» (1966) і інш. Зды маў і дакумент. фільмы. Пра яго зняты фідьм «Пастаўлена Джонам Ф ордам» (1971). Ф О Р Д (Ford) Дж эральд Рудольф (н.

14.7.1913, г. Омаха, ЗШ А), лалітьгчны і дзярж . д зеяч ЗШ А. С кончы ў М ічыганскі (1935) і Іельскі (1941) ун-ты. У 1942— 46 служыў y ВМ Ф (удзельнік 2-й сусв. вайны на Ціхім ак.), потым займаўся юрыд. дракты кай. У 1948— 73 чл. палаты прадстаўнікоў ад Рэсп. партыі, з 1965 лідэр ф ракцы і рэспубліканцаў y палаце. У час паліт. крызісу 1973— 74 (гл. «Уотэргейт») прызначаны віцэпрэзідэнтам краіны (зацверджаны на пасадзе кангрэсам 6.12.1973), a пасля вы муш анай адстаўкі Р.Ніксана 9.8.1974 стаў дрэзідэнтам ЗШ А. Працягваў паліт. курс папярэдняй адміністрацыі, y т.л. на разрадку міжнар. напружанасці (ад імя ЗШ А падпісаў 1.8.1975 Заключны акт Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе, дры ім y крас. 1975 з Паўд. В’етнама выведзены апош н ія вайск. кантынгенты ЗШ А). Літ.: Амернканскпе презнденты: 41 нсг. портрет от Джорджа Вашннгтона до Бшіла Юшнтона: Пер. с нем. Ростов н/Д; М., 1997. С. 507—511. «Ф О РД » (Ford), с я м ’я аўтамабіляў кардарацы і «Форд мотар» і яе ф іліялаў y розных краінах. Л егкавы я аўтамабілі выпускаю цца з 1896 (масавы вы пуск з 1903). П ярэднепры вадны я (некаторы я мадэлі задне- ці поўнапры вадны я), маюць бензінавы рухавік магугнасцю ад 44 да 160 кВт, 2- ці 4-дзверны 2— 6-месны кузаў седан, хэтчбэк, купэ або універсал. Найб. скорасць да 220 км /гадз. Грузавыя аўтамабілі рознага пры зн ачэння выпускаю цца з 1912, маю ць поўную масу да 26 т, бензінавы або ды зельны рухавік магутнасцю ад 37 да 342 кВт.

Сям’я аўтамабіляў «Форд»: 1 — легкавы аўта-мабіль мадалі «Контур»; 2 — універсал мадэлі «Эскорт-Ван».

438

ф орд

«Ф О РД M ÔTAP» («Ford M otor»), буйная аўтамабільная карпарацы я ў ЗШ А (г. Дэтройт). Засн. Г.Фордам y 1903. Выпускае легкавы я аўтамабілі марак «Форд», «Лінкальн», «М еркурый» і інш .

Mae 75 філіялаў y ЗШ А. 3 яе канвеераў зыходзіць кож ны трэці легкавы аўтамабіль y краіне. К ам панія разм еш чана ў Дэтройце і прыгарадах н а тэр. 450 га. У вытв-сці заняты 359 тыс. чалавек (на канец 1980-х г.). Чы сты пры бы так карпарацыі на гэты перы яд склаў 5,3 млрд. долараў. Свае аддзяленні карпарацы я мае ў Еўропе, Азіі, Паўн. і Паўд. А мерыцы, Аўстраліі. П ры м ае ўдзел y аўгамаб. вытв-сці А ргенціны, Бразіліі, М алайзіі, Тайваня, Турцыі. Ф О Р -Д Э -Ф Р А Н С (F ort-de-F rance), горад, адм. цэнтр ф ранц. зам орскага д эпартамента М арцініка. Засн. ў 1672. Каля 100 тыс. ж. (2001). П орт y К ары бскім м. (вы ваз с ад ав ін ы , ц укру, ро м у ). Прам-сць: цукр., вы тв-сдь рому і кансерваванай садавіны. Універсітэцкі цэнтр Антыльскіх а-воў і Гвіяны. Б -ка. Музеі.

Ф0РЗАЦ

(ням. Vorsatz), звы чайна складзены папалам ліст паперы, які змяш чаецца паміж пераплётнай накрыўкай і блокам кнігі. Унутр. ліст Ф. пры клейваю ць да крайняга сш ы тка кніжнага блока, a зн еш ні — да ўнутр. боку пераплётнай накрыўкі. Па аф арм лен ні Ф . бы ваю ць простыя, тэматы чны я (ры сунак Ф. адпюстроўвае тэматы ку кнігі) і дэкар.-арнам ентальны я.

ФОРМА (лац. forma форма, від, вобраз), гл. ў арт. Змест і форма. Ф0РМ А ў с к у л ь п т у р ы , пласты чны адбітак са скульпт. арыгінала, пры зн ачаны для адліўкі копій. Вырабляецца ш ляхам фармоўкі, звы чайна з гіпсу, і складаецца з некалькіх частак, якія ш чы льна злучаю цца і ахопліваю цца разды м ны м кажухом («ракавінай»), Ч а р н а в а я Ф. найпрайсцейш ая паводле канструкцы і і тэхнікі вырабу, дае адну копію (разбураецца ў працэсе адліўкі); к а в а л к а в а я Ф. складаецца з некалькіх частак, дазваляе вы рабляць мноства копій. Найб. дасканалая к л е я в a я Ф ., якую вырабляюць з ж элацінавай масы. Ф0РМ А ў

м а т э м а т ы ц ы , мнагасклад ад некалысіх (т) пераменны х, усе члены якога маю ць адну і тую ж ступень (ступень аднасклада — лік п = a + b + ... + с). У залеж насці ад ліку т пераменны х адрозніваю ць Ф . бінарную (т = 2), тэрнарную (т = 3) і інш., a ў залеж насці ад ступені п іх членаў — лінейную форму (п = 1 ), квадратычную (п = 2), кубічную (п = 3) і інш . Ф . , напр., ху + 2у* + O' — тэрнарная квадраты чная Ф . Т эрм ін « Ф .» вы кары стоўваедца ў алг. геаметрыі, ды ф ерэнцы яльных ураўненнях і інш.

ф

Ь рм а

д зя рж

Аў н а г а

ЛАДУ

ў

кансты туцы йны м драве, спосаб тэры тары яльнай арганізацы і дзяржавы або дзяржаў, якія ствараю ць саюз. Адрозніваю ць 2 асноўны я Ф .дз.л.: федэрацыя і унітарная дзяржава. У дачы н ен н і да краін з ш матнацы янальны м складам насельнідтва часам уж ываецца тэрм ін «форма нацы янальна-дзярж аўнага ладу».

Ф0РМ А МУЗЬІЧНАЯ,

1) ком плекс вы разных сродкаў муз. твора, якія аж ы ццяўляю ць дэўны маст. сэнс і валодаю ць змястоўнай к ан ц эд ц ы яй музыкі я к віду мастацтва. Ствараецца на аснове заканам ернасцей акордыкі, гармоніі, м елодыкі, лада, метра, рытму, тэмбру, фактуры і інш . 2) Гіст. тыпізаваная кам лазіцы я; акрэслены камлазіцы йны план муз. твора, як і склаўся ў сувязі з муз. ж анрамі: вальс, ронда, фуга і інш.

3) Індывідуальная гукавая кампазіцы я муз. твора (ты повая або унікальная). 4) П аводле Б А с а ф ’ева, устойлівая, ты лізаваная структура, будова муз. твора рознага маштабу. У паняівді «Ф.м.» адлюстраваны кры ш талічны і працэсуальны бакі муз. твора, ш то дазваляю ць успрымаць Ф .м. я к часавы працэс і я к вынік. П рацэс форм аўтварэння — пераход муз. развіцця ў новую якасць — муз. кам дазіцы ю . Гістарычна суадносідда з лан яц ц ям і «змест», «муз. матэрыял», «жанр», «стыль». Ф.м. класіфікуюцца паводле лрынцыпаў: струкгурнага (простыя, складаныя, 2-, 3- ці шматчасткавыя), жанравага (вакальныя, інстр., звязаныя са словам, сцэнай, танцам), стылявога (формы сярэдневякоўя, Адраджэння, барока, класідызму, раманты зму, 20 ст.), тыпу арганізацы і (доліф анічны я, гамафонны я), т э х н ій кам лазіцы і (дадэкафонны я, серы яльны я, алеатары чны я) і інш.

5) Навук. і вучэбная муз.-тэарэт. ды сцы пліна, я к ая вывучае лы танні муз. ф ормаўтварэння.

Літ. : П р a y т Э. М у зы к а л ь н а я ф о р м а: П е р . с ан гл . М ., 1907; Р н м а н Г. С нсте.м ат а ч е с к о е у ч е н н е о м о д у л я ц н н к а к о с н о в а у чен н я о м у з ы к а л ь н ы х ф о р м а х : П е р . с н ем . М ., 1929; С п о с - о б н н Н .В . М у зы к а л ь н а я ф о р м а. 7 н зд . М ., 1984; Ц у к к е р м а н В.А. А н а л н з м узьп сал ьн ы х п р о н зв е д е н н й : О б п ш е п р н н ц н п ы развн тн я н ф орм ообразованн я в м у зы к е : П р о с т ы е ф о р м ы . М ., 1980; Я г о ж . А н а л н з м у з ы к а л ь н ы х п р о н зв е д ен м й : С л о ж н ы е ф о р м ы . М ., 1984; Я г о ж . А н а л н з м у зы к а л ь н ы х п р о н з в е д е н н й : Р о н д о в его нст. р а з в к г а н . Ч. 1— 2. М ., 1988— 9 0; З а д е р a ц к м й В. М у з ы к а л ь н а я ф о р м а . В ы п. 1. М ., 1995; К ю р е г я н Т. Ф о р м а в м у зы к е X V II— X X вв. М ., 1998; Р у ч ь е в с к а я Е. К л а с с н ч е с к а я м у з ы к а л ь н а я ф о р м а . С П б ., 1998; Х о л о п о в а В. Ф о р м ы м у з ы к а л ь н ы х п р о н з в е д е н н й . С П б ., 1999. К.М.Дулава.

Ф0РМ А СЛОВА, марфалагічная разнавіднасць слова, якая мае пэўны комплекс грамат. зн ачэнняў, выражаных стандартны м і фармальны мі паказчы камі. Н апр., y бел. мове слова «рака» мае ф орм ы «ракі», «рацэ», «ракою», «рэкамі» і інш ., y якіх розны я грамат. зн ачэн н і склону і ліку выражаюцца пры дапам озе лэўны х канчаткаў. Сістэма

ўсіх ф орм канкрэтнага слова ўтварае яго парадыгму. Т эрм ін «Ф.с.» ўжываецца ў адносінах да асобнага канкрэтнага слова (у гэтым выпадку выкарыстоўваюць тэрмін «словаформа») і да цзлай групы слоў пэўнай грамат. разнавіднасці (напр., формы 2-й асобы адз. л. дзеяслова). Асн. кры тэры і аднясен ня розных ф орм да аднаго слова: захаванне ў іх аднолькавага лексічнага значэння, рэгулярнасць утварэння дадзедых форм y канкрэтнай мове. Ф .с. бы ваю ць просты я (сінтэты чны я), якія ўтвараюцца пры дапамозе марфем, і складаныя (аналіты чны я), y якіх грамат. значэнне выраж аедца шляхам спалучэння знамянальнага і службовага слова.

I

I I { I

] I

Л і т В н н о г р а д о в В .В . 0 формах с л о в а / / В н н о гр а д о в В .В . Н с сл е д о в а н н я по і р у с с к о й гр а м м ат н к е. М ., 1975; К а с е в н ч В .Б . Э л е м е н т ы о б іц е й л н н п ш с г а к н . М ., 1977; | Б е л а р у с к а я р р ам аты к а. Ч . 1. М н ., 1985. У.Б.Журать. I Ф О РМ А Ў Т В А Р Й Н Н Е ў моваз н а ў с т в е , 1 ) утварэнне розных грамат. ф орм аднаго і таго ж слова. Напр., утварэнне ў бел. мове ф орм асобы, ліку, часу дзеясловаў, склонавы х форм на- ; зоўнікаў і інш. Ў гэтым вы дадку паняцце Ф. супадае са словазмяненнем і проціпастаўляецца словаўтварэнню. 2) Утварэнне суадносных грамат. форм розных слоў, якія вы раж аю ць несінтакс. грамат. зн ач эн н і (не абумоўленыя грамат. зн ач эн н ям і ілш . слоў y тэксце). Н адр., утварэнне ў бел. мове трываль- I ных пар дзеясловаў. Т акая траноўіа I Ф. паш ы рае яго межы, уключае выпад- I кі лераходны я даміж Ф. і словаўтварэн- ] пем.

Літ:. З а л н з н я к А А . Р у с с к о е нмеішое словон зм ен ен н е. М ., 1967 ; Ж н р м y н с к н й В .М . О гр а н н п а х с л о в а / / Жнрмунс к н й В .М . О б іц ее н г е р м а н с к о е языкознанне. Л ., 1976; Б о н д а р к о А В . Т е о р н я морфол о г н ч е с к н х к а т ег о р н й . Л ., 1976. У.Б.Журавт. Ф О РМ А Ў Г В А Р Э Н Н Е ў тое, ш то морфагенез.

біялогіі,

Ф 0 Р М Н Ы Я П Р А Ц ^ С Ы , тэхналдгічны я адерацы і вырабу друкарскіх форм. У з а л е ж н а с ц і а д в іду ф о р м і тэх н . сродкаў іх в ы р а б у а д р о зн ів а ю ц ь Ф .п .: н а б о р н а а д л і ў н ы я —- ад л іў к а ш р ы ф т а в ы х радкоў, ф а р м ір а в а н н е з іх д р у к а р с к а й ф о р м ы выcorn­ ea друку, с т э р э а т ы п н ы я — дісненяеІ'.І а р ы гін а л ь н ы х ф о р м в ы с о к а г а д р у х у матрыц і в ы р аб з іх с т э р э а т ы п а ў (а д л іў к а й , гальванап ластьп сай , п р а с а в а н н е м ); ф о т a х і м і ч • н ы я — к а п ір а в а н н е т э к с т а в а й і выяўл. № ф а р м а ц ы і з ф о т а ф о р м н а ф о р м н у ю пласціну аб о п р а м е ж к а в ы м а т э р ы я л з н а с т у п н а й апрац о ў к а й (хім. т р а ў л е н н е м , с п е ц . растворам); э л е к т р а ф а т а г р а ф і ч н ы я — выраб д р у к а р с к іх ф о р м п л о с к а г а аф с ет н ага друку э л е к т р а ф а т а г р а ф а в а н н е м ар ы гін ал а-м акета ш ф о р м н у ю п л а с ц ін у , п а к р ы т у ю электрафапг р а ф іч н ы м с л о е м (гл. Электрафатаграфія),Ц н а ш ч а с ч а с ц е й в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь Ф .п. э лаэ л е м е н т н ы м з а п іс а м ін ф а р м а ц ы і непасрэдна н а ф о р м н ы я п л а с ц ін ы (аб о ц ы л ін д р ы глыбоKara і флексаграфскага друку) з вы х ар ы ст» н е м э л е к т р о н н а й п а э л е м е н т н а й разгорткі інф а р м а ц ы і а р ы г ін а л а і ф а р м ір а в а н н я друкав а л ь н ы х э л е м е н т а ў э л е к т р о н н а -м е х . гравірав а н н е м аб о л а з е р н ы м у зд зе ян н е м .

З’яўленне Ф.п. адносяць да 9 ст. (ручное гравіраванне форм высокага друку на драўлянш дошках, гл. Дрэварыт), з 15 ст. — гравіраванне форм глыбокага друку на медных пласцінах, з 16 сг. — хім. траўленне паглыбленняў на формных метал. пласцінах, з 1860-х г. — выкарыстанне фатагр. працэсаў (фотакапіравання). Літ:. Технологня нзготовлення печатных форм. М, 1990; П о л я н с к н й Н.Н. Основы полнграфнческого пронзводства. 2 нзд. М., 1991. У.М.Сацута. Ф0РМУЛА (лац. form ula форма, правіла), знакавая пабудова, y як о й элем ен ты структуры звязаны паміж сабой аператарамі і абазначаюць прадметы, з ’я вы, працэсы, велічыні і інш . аб ’екгы пазнання. Пры запісе Ф., асабліва ў фармальных мовах, кары стаю цца дужкамі і інш. дапаможнымі знакамі. Напр., Ф. ў матэматыцы: (a+bÿ = a2 + 2ab + + Ў — Ф. квадрата сумы двух лікаў a і Ь\ а2 + + fi = с2 матэм. запіс Піфагора тэарэмы\ y матэм. логіцы: (гл. Алгебра логікі). Гл. таксама Формулы хімічныя. Ф0РМУЛЫ Х ІМ ІЧ Н Ы Я , формулы для абазначэння саставу і струкгуры малекул з дапамогай знакаў хімічных (хім. сімвалаў) і лічбавых індэксаў. Колькасць атамаў y малекуле піш уць y падрадковым індэксе справа ад сімвала элемента (адзінку апускаю ць), напр., Н20 Вылучаюць Ф.х. эмпірычныя (паказваюдь прасцейшыя колькасныя суадносіны паміж элементамі), малекулярныя (колькасць атамаў, якія ўваходзяць y малекулу гэтага злучэння), рацьшнальныя (пры абазначэнні вылучаюць функцыян. групы) і струкгурныя (характарызуюць размяшчэнне атамаў, парадак сувязі і валентнасць кожнага атама ў малекуле). Напр., для воцатнай к-ты эмпірычная Ф.х. СНгО, малекулярная — С2Н4О2, рацыянальная — СН 3СООН, структурная — Н I

н —с —с

о '/

\

н

он

3 дапамогай Ф.х. кадзіруюць хім. злучэнні, складаюць даведніхі і інш. Гл. таксама Натнклатура хімічная. ФОРМЫ ІСНАВАННЯ М О В Ы . варыянты мовы, існаванне і паш ы ранасць якіх абумоўлены гіст., сац., культурнымі фактарамі. Вы ш эйш ая Ф .і.м. — літ аратурная мова. Ф .і.м. адрозніваю дца паміж сабой сац. статусам, структурнымі ўласдівасцямі, складам моўных адзінак.

•Многія з сучасных развітых нац. моў захоўваюць Ф.і.м.: тэры тары яльны я дыткты, надды ялектны я м оўны я ўтварэнні (кайнэ), розн ы я сац. ды ялекты (прафес. маўленне, арго), прастамоўе, слэнг, гугаркова-размоўнае маўленне. У сукупнасці ўсе Ф .і.м. ўтвараю ць агульнанар. мову. Літ.: Обіцее языкознанне: Формы сутцествованвя, функцнн, нсторня языка. М., 1970; С т е п а н о в Г.В. Тштолопія языковых состоянлй н снтуацнй в странах романской pe­ xa М, 1976; М е ч к о в с к а я Н.Б. Соцвальная лннгвнсгнка. 2 нзд. М., 1996.

A. С. Суркова.

Ф 0РС М А Н (Foissm ann) Вернер (29.8.1904, Берлін — 1.6.1979), ням ецкі вучоны ў галіне ўралогіі і хірургіі. С кончы ў ун-т Ф .Вільгельма ў Берліне (1928). 3 1929 y клініцы г. Эберсвальдэ, з 1932 y бальніцы Р.Вірхава, з 1956 праф. ун-та імя Гутэнберга (г. М айнц), з 1964 y Мед. акадэміі, адначасова ва у н -д е (да 1970) г. Дзю сельдорф. Раслрацаваў метад катэтары зацы і сэрца, вы прабаваў яго на сабе (правёў зонд праз локцевую вену ў правае перадсердзе). Н обелеўская прэм ія 1956 (з А .Ф .Курнанам і Дз.Рычардсам). В.Ф.Ермакоў.

ф орум

_________________ 439

частку палявой умацаванай пазіцыі або ф ортавай крэпасці (напр., Бабруйская крэпасць, Брэсцкая крэпасць). Ф. адкры тага тыпу меў розную канфігурацыю, займаў пл. 4— 5 га і прьістасоўваўся да кругавой абароны. У Ф. размяшчаўся гарнізон, які ўключаў 2 — 4 стралк. роты, разлікі артыл. гармат і інш. Ф. закрытага тыпу быў муравады, з бетону, з бранявых канструкцы й і інш. (напр., y Брэсцкай крэпасці ў пач. 20 ст. бы ло 14 Ф .,' а дл егл асц ь л ам іж я к ім і скл ад ал а 1 км). Спачатку Ф . будавалі ў выглядзе ш мат’ярусных мураваных вежаў, узброеных гарматамі. У 19 ст. сталі ствараць басты ённы я сістэмы (гл. Бастыён), пазней — капанірны я (гл. Капанір). Пасля 1-й сусв. вайны 1914— 18 Ф. я к асобнае ўмацаванне страціў зн ач эн н е і стаў выкарыстоўвацца я к частка ўмацаванага раёна. ІА.Шор. Ф О Р Т -А Р Ш А М Б 0 (Fort-A rcham bault), назва да 1973 г. Сарх y Рэспубліцьі Чад.

Ф 0 Р С Т Э Р (Vorster) Балтазар Іаханес [13.12.1915, Д ж эймстаўн, Паўд.-Афр. Рэспубліка (П А Р) — 10.9.1983), дзярж. д зеяч ПА Р. Вучыўся ў С тэленбаскім у н -ц е. За прагерм. сімпатыі ў 1942— 44 інтэрніраваны . 3 1953 чл. Н ацыяналіст. партыі. 3 1961 міністр юстыцыі, паліцыі і турмаў. У 1966— 78 — прэм ’ер-міністр ПАР. Ім кнучы ся да паляпш эння іміджу ПА Р y сусв. супольнасці, лайш оў на невял. зм як чэн н е найб. адыёзных з ’яў расавай сегрэгацы і (апартэідў). Д ля карэнны х аф ры канц аў ініцы іраваў стварэн н е т.зв. «незалежных» хоўмлендаў (гл. Бантустаны). 3 кастр. 1978 — прэзідэнт ПАР, y крас. 1979 падаў y адстаўку з-за абвінавачанняў y карупцыі. Ф О Р Т (ф ранц. fort ад лац. fortis дужы, м оцны ), буйное фартыфікацыйнае збудаванне адкры тага (палявога) або закрьггага (доўгатэрміновага) тыпу. Ф. стал і ствараць y 18 ст., я к асобнае ўмацаван не спераду крапасной абароны (гл. Крэпасць), поты м (18— 20 ст.) я к асн.

Форт бранявы: A — цэнтральны бетонны масіў; Б — вежы для скарастрэльных гармат; В — капанір; Р — падземны ход; Д — казарма.

Ф О РТ -Л А М І (Fort-L am y), назва да 1973 г. Нджамена, сталіцы Рэспублікі Чад. Ф О РТ -У Й Й Н (Fort Wayne), горад на Пн ЗШ А, y ш таце Інды яна. Засн. ў 1692. 196 тыс. ж. (1998). Т рансл. вузел. Важны прамысл., гандл.-фін. цэнтр Прыазер’я. Прам-сць: эл.-тэхн. (вьітв-сць рухавікоў, генератараў і інш . электрасілавога абсталявання), радыёэлекгронная (сродкі сувязі, тэлеапаратура, электронныя кампаненты ), аўтамаб. (вы тв-сць грузавых аўтамаб. кузаваў, дэталей і вузлоў), станкаінстр., металаапр., ш ы нная, харч. вы тв-сць меднага дроту і алмазных фільер. Ф О Р Т -У Э Р Т (F ort W orth), горад на Пд ЗШ А, за 60 км на 3 ад г. Далас, y штаце Тэхас. Засн. ў 1849. 492 тыс. ж. (1998), з г. Далас і прыгарадамі 3,9 млн. ж. Трансп. вузел. Міжнар. аэрапорт (ламіж Ф.-У. і Даласам). Важны гандл.-фін. цэнтр с.-г. раёна. П рам-сць: машьінабудаванне і металаапр. (авіяц., аўтазборачная, рады ёэлектронная, вы тв-сць нафтавага і халадзільнага абсталявання, мед. інструментаў, харч. (мукамольная, мясакансервавая, вы тв-сць спіртных напіткаў), хіміка-фармацэўтьічная, палііраф ічная. Ун-т. Ф 0 Р У М (лац. forum), 1) y гарадах Стараж. Рыма гал. гар. ллош ча — ры нак і цэнтр гандл. і лаліт. ж ыцця. 3 6 ст. да н.э. паліт. цэнтрам Ры ма стаў Рымскі форум, дзе збіраліся каміцыі, засядаў сенат, адбываўся суд, захоўваліся казна і архіў, размяш чаліся храмы багоў — апекуноў горада, базілікі, трыумфальны я аркі. 3 2-й пал. 1 ст. да н.э. жыццё н а рым. Ф. замірае. П азней узніклі Ф. імператараў Цэзара, Аўгуста, Нервы, Т раяна. Я к цэнтры грамадскага ж ыцця

440

Ф ОРШ

Ф. былі вядомы ў інш. гарадах Рым. імперы і (у Остыі, П ампеях, Тымгадзе і інш.). 2) Масавы прадстаўнічы сход, з’езд. Напр., Сусв. Ф. моладзі. А.Г.Зельскі. Ф О Р Ш Вольга Дзмітры еўна (28.5.1873, крэпасдь Гуніб, Дагестан — 17.7.1961), руская пісьменніца. Вучылася ў М аскоўскім сіроцкім ун-це і ін -ц е шляхетных дзяўчат. Д рукавалася з 1907. Раманы «Алранутыя ў камень» (1924— 25), «Сучаснікі» (1926), «Гарачы цэх» (1927), «М іхайлаўскі замак» (1945— 46), «Перш ы нцы свабоды» (1953), трылогія пра А Р ад зіш ч ава («Якабінская закваска», 1932; «К азанская памеш чыца», 1934— 35; «Пагібельная кніга», 1939) і інш. пра ж ы ццё рэвалю цы янераў, дзеячаў культуры. Аўтар апавяданняў, кніг сатыр. навел «Пад купалам» (1929), апавяданняў і казак для дзяцей «Ш то каму падабаецца» (1914), кінасцэнары яў, п ’ес, нары саў і інш. Тв:. Собр. соч. T. 1—8. М.; Л., 1962—64. Літ.: Т а м а р ч е н к о АВ. Ольга Форш: Жязнь, лнчность, творчество. М.; Л., 1966; Ольга Форш в восномннаннях современннков. М , 1974. Ф 0 Р Ы Н 0 Ф ІС (англ. Foreign Office замеж нае ведамства), паш ы раная назва брыт. М ін-ва, замежных спраў і па справах Садружнасці, размеш чанага на вуліцы Даўнінг-стрыт y Лондане. Утворана ў 1782 я к пераемнік Паўн. дэпартамента, ш то раней займаўся пы таннямі адносін з краінамі Паўн. Еўропы. Ф 0 С Л Е Р (Vossler) Карл (6.9.1872, г. Х оэнгайм, Германія — 18.5.1949), ням ецкі філолаг. Вучыўся ва ун-тах Цюбінгена, Ж эневы , Страсбурга, Рыма, Гайдэльберга. 3 1902 праф. Гайдэльбергскага, з 1909 Вюрцбургскага, y 1911— 37 і 1945— 47 М ю нхенскага ун-таў. Чл. ш матлікіх акадэмій. Даследаваў італьян ., ф ранц., ісп. л-ры і мовы. К іраўнік ш колы ідэаліст. «неафілалогіі», якая проціпастаўляла пазітывізм і індывідуалізм я к 2 асн. кірункі ў эстэт. тэоры і мовы і л -ры . He пры маў младаграматычную (гл. Младаграматызм) метадалогію («П азіты візм і ідэалізм y мовазнаўстве», 1904), трымаўся поглядаў Ь.Крочэ, звязваў мовазнаўства і літ.энаўства з ф іласоф іяй і гісторыяй культуры. С ярод агульнатэарэт. і літ.-знаўчы х прац: «М ова я к творчасць і развіццё» (1905), «Культура Ф ранцы і ў лю стэрку моўнага развіцця» (1913), «Дантэ я к рэлігійны паэт» (1921), «Леапардзі» (1923), «Дух і культура ў мове» (1925) і інш. Ф 0 С Т Э Р (Foster) Н орман Роберт (н.

1.6.1935, г. М анчэстэр, Вялікабрытанія), архітэктар. Чл. палаты лордаў Брыт. парлам ента (з 1999). Афіц. каралеўскі індустр. ды зайнер. С кончы ў політэхн. ін-т y М анчэстэры (1961), магістратуру ун -та ў г. Гейл (ЗШ А ; 1963). Кіраўнік

міжнар. студыі архітэкгуры, гшаніроўкі і ды зайну «Ф остэр і партнёры». Стварае арх. праекгы буйных грамадскіх ц энтраў, оф існы х будынкаў, ды зайн мэблі і інш . А сн. работы: ш таб Карпарацы і банкаўскай справы ў г. Ш анхай (Кітай, 1979), аэрапорты Станстэд y Л ондане (1990), Ч э к Л ап К о к y С янгане (Кітай, 1998, самы буйны y свеце), тэлевежа К алсерола ў г. Барселона (Іспанія, 1992), эка-небаскроб «Комерцбанк» y г. Ф ф анкф урт-на-М айне (Германія, 1992; вы ш . 299 м), станцы я метро ў г. Більбао (Ісп ан ія, 1996), ш кдяны купал рэйхстага ў Берліне (1999), Л ондан-Сіці-Х ол (2002). Аўтар рэканструкцы і Вял. двара Бры т. музея (2000). Міжнар. арх. прэмія П ры цкера 1999. Іл. гл. таксама да арт. Ф ранкфурт-на-Майне. Літ:. П о т а е в а Я. Норман Фостер — лндер современной брнтанской архнтеісгуры / / Архлтектура хх стр-во. 2002. № 5. Я.Г.Патаева.

Н.Р.Фостэр. Л о н д а н -С іц і-Х о л .

Ф О С Ф А К Р Э А Ц ІН , тое, ш то крэацінфосфарная кіслата. Ф О С Ф А Л ІШ Д Ы , ф а с ф а т ы д ы , складаны я эф іры гліцэрыны або сфінгазіну з тлусты мі і ф осф арнай к-тамі, якія ўклю чаю ць азотзм яш чальны я злучэнні (халін, серы н і інш .) або ш асціатамны спірт іназітол. Важнейш ы я Ф.: ф осф аты ды лэтаналам іны , фосфатыдылхаліны, ф осф агліцЗры ны , фосфаты ды лсеры ны . У чалавека ўтры ш ііваю цца ў нерв. тканц ы , печані, нырках, сэрцы і інш. У ж ы вы х арганізмах y свабодны м стане ўтвараюць струкгурную аснову біял. мембран, знаходзяцца ў складзе бялкова-ліпідных комш іексаў. Забяспечваю ць ф ункцы янаванне мембран, акгы ўнасць ферментаў, правядзенне нерв. імпульсаў, транспарт ліпідаў і інш. І.М.Сешненя. Ф О С Ф А П РА ТЭ ІД Ы , фосфапрат э і н ы, складаны я бялкі, y якіх д а астаткаў амінакіслот серыну і трэаніну далучаны астаткі ф осф арнай кіслаты. Адьігрываюць важную ролю ў клетачным метабалізме і ф ункц ы ях клетак жывых арганізмаў. Д а Ф. адносяцца бялкі біял. мембран, клетачны х ядраў, важ нейш ыя ферменты , казеін, бялкі птушыных яец (напр., вітэлін) і інш . Ф осфарьш іраванне важ нейш ы х бялкоў мозга і пераўтварэнне іх y Ф. адбы ваец-

ца пры ўзбудж энні нерв. клетак, перадачы нерв. імпульсаў праз сінапсы , рэалізацыі ўсіх ф ункц ы й нерв. сістэмы. Ф осф ары ліраванне астаткаў серыну або трэаніну ў малекулах бялкоў і ператварэн н е іх y Ф . каталізуецца фосфатрансферазамі. І.М.Семянт. Ф 0 С Ф А Р (лац. Phosphorus), Р, хімічны элемент V групы перы яд. сістэмы, ат. н.

15, а.м. 30,9738. У пры родзе 1 стабільны нуклід 31Р. У зям н о й кары 0,105% па масе. Усе мінералы Ф . (каля 200) — фасфаты. Адзіхг з найваж н. біягеннш элементаў. А дкрыў y 1669 ням. алхімік Х.Бранд. Неметал. Найважн. алатропныя мадыфіхацыі Ф. (вядома больш за 10) — белы (з-за тэхн. прымесей мае жоўты колер і наз. жоўтым Ф.), чырв. і чорны. Б е л ы Ф. (а-мадыфікацыя) — воскападобнае рэчыва, tnn 44,14 °С, шчыльн. 1828 кг/м-1. Свеціцца ў цемры (адсюль назва, ад грэч. phos святло + phoros яхі нясе). Хімічна вельмі акгыўны, самазагараецца ў паветры пры 34—50 °С (захоўваюць пад слоем вады, y якой Ф. не раствараецда, добра раствараецца ў серавугляродзе). Лёгка ўэаемадзейнічае з галагенамі, пры сплаўленві з металамі ўтварае фасфіды. Высокатаксічны (смяротная доза для чалавека 0,05—0,15 г). Ч ы р в о н ы Ф. — аморфны парашок ад пунсовага да цагельнага колеру, шчыльн.

2000—2400 кг/м*. He раствараецца ў вадае і арган. растваральніхах, менш таксічны, чым белы. Ч о р н ы Ф. па знешнім выглядзе і будове падобны да графіту, шчыльн. 2700 кг/м \ Паўправадніх. Пры награванні пры a™, ціску чырв. і чорны Ф. ўзганяюцда. Найб. значэнне мае белы Ф. Яго атрымліваюць кандэнсацыяй пары (Р4), што ўтвараецца пры аднаўленні фасфарьггаў ці апатыту коксам y прысугнасці дыаксіду крэмнію ў эл. печах. Выкарыстоўваюць белы Ф. дая атрымання фосфарных кіоіот, іх вытворных і чырв. Ф., як раскісляльнік і кампанент некат. метал. сплаваў; чырв. — y вьггв-сіхі запалах, лямпаў напальвання (як газапаглынальніх); Ф. высокай чысціні — для атрымання паўправадніковых фасфідаў. Гл. таксама Фосфарарганічныя злучэнні. Літ.'. К о р б р н д ж Д. Фосфор: Основы XIXmixхі, бххохххмюх, технологіш: Пер. с авгл. М., 1982. А.П. Чарнякова. Ф О С Ф А РА Р Г А Ш Ч Н Ы Я ЗЛУЧЭННІ, злучэнні, як ія маю ць y малехсуле фосфар, звязаны з атамам вугляроду непасрэд н а або праз атамы інш. элементаў (кісларод, сера, азот). Д а Ф.з. адносяцц а нуклеінавыя кіслоты, нуклеатыды, фасфаты монацукрыдаў, розныя тыпы фосфаліпідаў і інш . Сінт. Ф.з. — пестыцыды, пластыфікатары, растваральнікі. Існуюць y газападобным, вадкім або цвёрдым станах. Сінтэз Ф.з. сюіадаецца са стадый: атрыманне элементарнага фосфару з M iH e p . сыравіны; ператварэнне фосфару ў неарган. вытаорныя (напр., дэкааксід тэтрафосфару); атрыманне Ф.з. узаемадзеяннем гэтых вытворных са спхртамі, амінамі, альдэгідамі і інш. Выхсарыстоўваюцца ў якасці інсекгыцыдаў, лек. сродкаў і інш. Некат. Ф.з., напр. заман, высокатаксічныя. Ф 0 С Ф А Р Н Ы Я К ІС Л 0 Т Ы , кіслародны я ю слоты фосфару, прадукгы гідратацы і ф осф арнага ангідрыду- Падзяляюдь на артафосфарную к-ту (фосфарную Н 3РО 4) і кандэпсаваны я Ф .к. (пірафос-

фарная к-та Н 4Р 2О 7), палі-, рьтраф осф арны я к-ты.

мета-

і

А р таф о сф ар н ая к -т а — бясколерны я кры ш талі, м ал. м . 97,995, ш ч ы л ь н . 1880 кг/м 3, т -р а п л а ў л е н н я 42,5 °С . Н а й б . с т аб іл ь нае зл у ч эн н е с яр о д к іс л а р о д а з м я ш ч а л ь н ы х ф .к. У р а сп л а ў л е н ы м ст ан е п ер а а х а л о д ж в а е ц ца, п ры 15 °С у гв ар ае густую м а с л я н іс т у ю вадкасць. З м е ш в ае ц ц а з вадой . П р ы н а г р а ванні страчвае ваду з у т в а р э н н е м п а с л я д о ў н а піра- і м ет аф о сф ар н ы х к -т. С о л і і э ф ір ы ф .к. — фасфаты. У п р а м -с ц і а т р ы м л ів а ю ц ь тэрм ічны м і э к с т р а к ц ы й н ы м с п о с а б а м і. В ы кары стоўваю ць y в ы т в -с ц і ф о с ф а р н ы х і с к л а даных к а н ц э н т р а в а н ы х у г н а е н н я ў , д л я а т р ы мання м ы й н ы х с р о д к аў , y т э к с т . п р а м -с ц і д л я апрадоўкі і ф а р б а в а н н я в о ў н ы , р асл . і с ін т. валокнаў, y ар ган. с ін т э зе я к к а т а л із а т а р , д л я апрацоўкі д р а ў н ін ы , y м е д ы ц ы н е і ін ш . В ы с о кія к а н ц э н т р а ц ы і Ф .к . в ы к л ік а ю д ь а п ё к і, атраф ічды я п р а ц э с ы ў с л ізіс т а й н о с а , з м я н е н н е формулы к р ы в і і інш . Літ:. К о р б р д д ж Д . Ф о с ф о р : О с н о в ы хдм лд, б н о х н м ш , т е х н о л о гн н : П е р . с англ. М., 1982; П е р ер а б о т к а ф о с ф о р а . Л ., 1985.

Ф 0С Ф А РН Ы Я Ў ГН А ЕН Н І, мінеральныя рэчывы, якія маю ць y сабе фосфар і выкарыстоўваюцца як кры ніца ф осфарнага ж ыўлення раслін. Я ны павялічваюць ураджайнасць, палягадаюць якасць прадукцыі (напр., павялічваю ць колькасць цукру ў бураках і паміцорах, крухмалу ў бульбе, велічыню зерня), паскараюць вы спяванне раслін, павышаюць іх устойлівасць супраць палягання і засухі. А сабліва патрабавальны я да Ф.у. маладыя расліны . Эфекты ўны я для ўсіх культур, н а ўсіх глебах, асабліва пры дастатковым забеспячэнні раслін азотам і каліем. У носяць Ф.ў. пад ворыва і пад культывацыю або разам з насеннем. У перш ы год Ф.ў. засвойваю цца раслінамі на 15— 20%, y наст. гады аказваюць моцнае ўздзеянне. К о л ькасц ь ф о с ф а р у y Ф .у. п а к а зв а ю ц ь y працэнтах ак с ід у ф о с ф а р у Р 2 О 5 . П а д з я л я ю д ц а на в о д ар а с тв а р ал ь н ы я , н а п р ., п р о с т ы (1 8 — 20% Р 2О 5) і п а д в о й н ы (40— 50% Р 2 О 5 ) суперфасфаты, амафос і дыамафос л а (50— 55% Р2О5); р а с т в а р а л ь н ы я ў р а ст в о р ах с л аб ы х к -т ці ў ш ч о л а ч н ы м р а ст в о р ы л ім о н а к іс л а г а а м о нію (цьгграта- і л ім о н а р а с т в а р а л ь н ы я ), н а п р ., прэцыпітат (3 8 — 40% Р 2 О 5 ), т о м а с ш л а к (к а л я 14% Р 2О 5 ), т э р м а ф а с ф а т (1 0 — 12% Р 2 О 5 ) і абясф гораны ф а с ф а т ; ц я ж к а р а с т в а р а л ь л ы я , напр., фасфарытная мука (19— 30% Р 2 О 5 ), касцявая мука. Н а й б . п е р с п е к г ы ў н ы я Ф .ў.: вы со к ак ан ц эн тр ав ан ы я (н а п р ., п о л іф а с ф а т ы ), якія м аю ц ь 5 0 — 80% Р 2 О 5 , в а д к ія , я к ія в ы рабленыя н а а с н о в е л а л іф о с ф а р н ы х к -т . А сн. оыравіда д л я в ы т в -с ц і б о л ь ш а с ц і Ф .у. — прыродныя ф а с ф а т ы (гл. Апатыт, Фасфары-

ты).

Літ.: К а р м ы ш о в В .Ф . Х н м н ч е с к а я п е реработка ф о с ф о р н г о в . М ., 1983; Т ех н о л о гм я фосфорных д к о м п л е к с н ы х у д о б р е н н й . М , 1987; П о э н н М .Е . Т е х н о л о г н я м н н е р а л ь н ш у до б р ен д й . 6 н зд . Л ., 1989. Ф0СФАРУ А К С ІД Ы , хімічная злучэнні фосфару з кіслародам. Найб. паш ыраны гексааксід тэтраф осф ару (Р 4О 6) і дэкааксід тэтрафосфару (P 4O 10). Г ексааксід т э т р а ф о с ф а р у — белыя к а м я к і аб о к р ы Ш та л і, з н е п р ы е м д ы м пахам, ш ч ы л ь н . 2135 к г / м \ Іш — 23 ,9 ° С , t«m — 174 °С . П р ы т -р ы б о л ы ц за 200 °С р а складаецца з ч а с т к о в ы м а д ш ч а п л е н н е м э л е ментарлага (ч ы р в .) ф о с ф а р у і р о з н ы х ,а к с ід а ў (Р4О8, P 4 O 10). Д о б р а р а с т в а р а е ц ц а ў арган.

расгваральніках (напр., бензоле). У звычайных умовах павольна акісляецца да дэкааксіду тэтрафосфару; яго халодныя водныя растворы — фосфарныя кіслоты. Утвараецца пры спальванні фосфару з абмежаваным доступам сухога паветра. Выкарыстоўваецца ў арган. сінтэзе. Д э к а а к с і д тэтрафосфару — бясколернае аморфнае, шклоладобнае або крышт. рэчыва. Mae 2 метастабільныя крышт. мадыфікацыі (Н-форма, О-форма), якія адрозніваюцца шчыльнасцю, т-рамі плаўлення і кіпення. Вельмі гіграскапічны (Н-форма пагльшае ваду з вьібухам; эфектыўны асушальнік). 3 сухім і вільготаым аміякам угварае фасфаты амонію. Пад уздзеяннем святла люмінесцыруе. У прам-сці атрымліваюць спальваннем элементарнага фосфару ў лішку сухога паветра з наступнай кандэнсацыяй цвёрдага прадукгу з пары. Выкарыстоўваецда ў арган. сінтэзе і вьггв-сці фасфатнага шкла, прамежкавы прадукт y вытв-сці фосфарнай к-ты тэрмічным спосабам і інш. Ф.а. таксічныя, раздражняюць слізістыя абалонкі, выклікаюць алёкі скуры, ГДК y атм. паветры 0,05 мг/м5. Т.І.Жукоўская. Ф О С Ф А ТРА Н С Ф Е РА ЗЫ , тое, што кіназы.

ферм енты ,

Ф О Т [ад грэч. phos (photos) святло], устарэлая пазасістэмная адзінка асветленасці. А базначаецца ф. 1 ф = Ю4 л к (гл. Люкс).

Ф О ТАГРАФ ІКА

441

ддненнй. Л., 1967; К о н е в С.В., В о л о т о в с к д й Н.Д. Фотобдологдя. 2 нзд. Мн., 1979. І.Дз.ВалатоўскіФ О ТА Г ЕН ІЧ Н А С Ц Ь (ад фота... + грэч. genos род, паходжанне), наяўнасць знеш ніх даных (выразнасць ры с твару, правільнасць форм), якія добра перадаюцца на фотаздымку ці кінаэкране. Ф О ТА Г РА М М Ё ТРЫ Я (ад фота... + грэч. gram m a запіс + ...метрыя), навука, якая вывучае метады вы значэння памераў, ф орм ы і становіш ча розных аб’ектаў y прасторы па Pc адбітках на фотаздымках. П адзяляецца на ўласна Ф. (разглядае спосабы вы зн ачэн н я памераў і ф ормы аб’ектаў на плоскасці) і стэрэаф отаграмметры ю (дадаткова выраш ае задачы, звязаны я з пабудовай і вы м ярэннем стэрэаскапічны х мадэлей аб’ектаў здымкі). Становіш ча сфатаграф аванага аб ’екта вызначаю ць па суадносінах пам іж каардынатамі пунктаў на фотазды м ку і аб’екта ў натуры. Вьікары стоўваецца ў геадэзіі, картаграфіі, касм. даследаваннях і інш.

Ф ОТА ... [ад грэч. phos (photos) святло], састаўная частка складаны х слоў, як ая паказвае на адносіны да святла, напр., фотарэзістар, фотаграмметрыя, фатаграфія. ФОТААПАРАТ, гл. Фатаграфічны апарат. Ф О Т А Б ІЯ Л 0Г ІЯ (ад фота... + біялогія), раздзел біялогіі, ш то вывучае працэсы , якія адбываюцца ў ж ы вёльны х і расл. арганЬмах пад уздзеяннем бачнага, ультрафіялетавага і блізкага інф рачы рвонага вы прамянення. Пачала развівацца ў 18— 19 ст. з адкрыццём фотасінтэзу, распрацоўкай асноў тэорыі каляровага зроку, вывучэннем прыродных з'яў. звязаных з удзелам святла (фотаперыядызм. фотатаксісы і інш.). Як навуха Ф. сфарміравалася ў 2-й пал. 20 ст. Фіз. аснова — квантавая тэорыя вьшрамянення. Дасягненні ў Ф. звязаны з працамі АМ.Цярэніна, А.А. Красноўскага і іх школ y галіне слектраскапіі, фотахіміі арган. малекул і фотасінтэзу. На Беларусі даследаванні па Ф. пачаліся ў БДУ і БСГА М .М .Гайдуковым (1924) і Ц .М .Годневым (1927). Асн. навук. цэнтры: Ін-ты фотабіялогіі, фізікі, эксперы м. батанікі Нац. А Н Беларусі, БДУ, БСГА. Уклад y развіццё Ф . зрабілі ІДз.Валатоўскі, А.С.Вечар, М.М.Гатарык, Г. П .Гурыновіч, B.М .Іванчанка, У Л . Калер, С .В .Конеў, К .М .Салаўёў, А .А .П Ілы к і інш . Д аследаванні накіраваны на павы ш эн н е прадукцы йнасці фотасінгэзу с.-г. раслін, вы кары станне сонечнага святла я к сродку энергіі, лазернага вьіпрамянення для л ячэн н я захворванняў чалавека, стварэнне штучных сістэм на аснове пры нцы паў фотабіял. з ’я ў і інш. Л і т Т е р е н д н АН. Фотондка молекул красдтелей д родственных оргаддческдх сое-

Да арт. Фотаграфіка. М.Ж ы л і н с к і. Сум.

Ф ОТА ГРАФ ІКА (ад фота... + графіка), стварэнне твораў фотамастацтва з дапамогай тэхнал. працэсаў фатаграфіі і графікі. Д а 1950-х г. Ф. наз. ж ывапіснае ўм яш анне ў фотаздымак, ж ывапіс святлом на фотаматэры яле. П азней пад Ф. сталі разумець перапрацоўку фатаграфіі пры дапамозе фотахіміі, тэхнік асвятлення і рэпраграфікі. М эта — граф ічнае ўздзеянне, часам рэдуцы раванне і аддаленне да растварэння выявы. Асн. тэхнйсі Ф.: падзел тонаў, псеўдасалярьь зацы я, вы кары станне масак, вы рыянтаў мантажу (фотарэльеф), работа з растрамі, тонам і і ш ш . хім. зм ены выявы. Н екат. зм ены дасягаю цца з дапамогай граф ічны х праграм кам п’ю тэрнай апрацоўкі. Сярод заснавальнікаў Ф.: К .Ш ад (шадаграфія), Л .М охай-Н адзь. Э ль Л ісіцкі, М .Р эй (рэяграф ія). Н а Беларусі

442

ФОТАДАКУМ ЕНТЫ

Ф. вядома ў творах М .Баразны, В.Ганчарэнкі, М .Ж ылінскаш , У.Цярэнцьева. К.Я.Шэўніна. Ф О ТА Д А КУ М ЕН ТЫ , выяўленчыя дакументы, якія ствараю цца пры дапамозе ф атаграф ічнай тэхнікі і фіксую ць рэчы, падзеі, з ’явы рэчаіснасці ў выглядзе адлю страванняў; від гіст. крыніц. Выяўлен чы я ўласцівасці Ф . разглядаю ць адначасова і я к гіст. крыніцу, і я к твор мастацтва, ш то паш ы рае магчымасці іх кры ніцазнаўчага аналізу. Візуальная інф арм ацы я абавязкова патрабуе тэкставага суправадж эння, як ое адыгрывае істотную ролю пры кры ніцазнаўчы м аналізе. А д якасці фотазды мка і суправадж альнага тэксту залеж ы дь ступень уяўлення пра іх паходжанне і змест. Без анатацы й Ф. часта не можа быць вы кары станы я к паўнацэнны гіст. дакумент. А дрозніваю ць арыгіналы і копіі. Арыгіналы атры мліваю ць на святлоадчувальнай плёнцы і інш . носьбітах y выніку аўтарскай здымкі: негатыў, .пазітыў на абарачальнай ш іёнцы , дыяпазітыў (слайд). Копіі Ф. атры мліваю ць y выніку адна- ці ш матразовага капіравання арыгінала: пазітыў і прамеж кавы пазітыў, кантраты п (дубль-негатыў). П рамеж кавы пазітыў — копія, вырабленая з негатыву н а спец. плёнцы , для друкавання кантраты пу. К антратып вы рабляю ць з прамеж кавага пазітыва ці непасрэд на з негатыва для друкавання Ф . Класіфікую ць Ф. паводле тэматыкі, партрэты і пейзаж ы — паводле аб’екта і месца здымкі. У архівах Ф. сістэматызую ць па відах: негатывы, пазітывы, фотаальбомы , ды япазіты вы (слайды). Унутры відаў негатывы і дыяпазітывы разм яш чаю ць па каляровасці, негатывы — па памерах. З а адзінку захавання Ф . пры маю цда: негатыў, кантраты п (дубль-негатыў), я к і паступіў y архіў на правах арыгінала; фотаальбом, як і складаец ца з групьі пазітываў; дыяпазітыў (слайд). Багатая гісторыя бел. фатаграфіі (верагодна, 1-е н а Беларусі фотаатэлье С А .Ю ркоўскага ў Віцебску адкры та ў 1867) дае добры я магчымасці для творчага вы кары стання Ф. як гіст. кры нід. Н а Беларусі найб. сховішча Ф . — Беларускі дзяржаўны архіў кінафотадакументаў. Багатую фотатэку мае Бел. тэлеграф нае агенцгва, y тэматы чных раздзелах як о й зберагаецца каля 60 тыс. чорна-белы х і каляровы х негатываў і слайдаў.

Літ:. М і х а л ь ч а н к а A Ф о т а д а к у м е н т ы Б ел Т А я к гіс т а р ы ч н ы я к р ы н іц ы / / Б ел . гіст. ч а с о п . 2000. № 4. А.М.Міхальчанка. Ф ОТАДЫ ЁД (ад фота... + дыёд), паўправадніковы дыёд з аднабаковай фотаправоднасцю, якая ўзнікае пры ўздзеян ні на яго аптычнага вы прам янення. Д зеянн е заснавана на паглы нанні святла паблізу вобласці паўправадніковага пераходу, y выніку чаго генеры рую цца новы я носьбіты зараду (электронна-дзірачны я пары).

А д р о зн ів а ю ц ь 2 р э ж ы м ы р а б о т ы Ф .: ф о т а д ы ё д н ы (са з н е ш н я й к р ы н іц а й с іл к а в а н н я ) і в е н т ы л ь н ы (б е з к р ы н ід ы с іл к а в а н н я ). У ф о т а д ы ё д н ы м р э ж ы м е п р ы п а д а ч ы н а п аў л р а в а д н ік о в в і п е р а х о д н е а с в е т л е н а г а Ф . зв ар о т н а га н а п р у ж а н н я п р а з я го п р а х о д зіц в н ев ял . д е м н а в ы т о к , a п р ы а с в я т л е н н і ў Ф . ў эн ік ае ф о т а т о к , я к і ў ш ы р о к ім д ы я п а з о н е л ін е й н а за л е ж ы ц ь ад ін т э н с іў н а с д і в в ш р а м я нен ня. У в ен ты льн ьш рэж ы м е п ры асв ятл ен ні Ф . н а я го вы в а д а х з 'я ў л я е ц ц а э р с . В ы к а р ы ст о ў в а е ц ц а ў о п т а з л е к т р о н іц ы , а ў т ам а т ы ц ы , вы л іч. і в ы м я р а л в н а й т э х н іц ы я к ф о т а элем ен т — для атры м ання ф отаэрс (в ен ты л ь н в і р э ж ы м ), a т а к с а м а д л я к ір а в а н н я т о к а м y эл. л ан ц у гах (ф о т а д ы ё д н ы р э ж ы м ).

экспанавання з дапамогай фатаграфічнага апарата. Уключае: факусіроўку аб’ектыва; устаноўку зн ач эн н яў экспазіцы йны х параметраў — вытрымкі і дыяфрагмы (уручную ці аўтам.); экспанаванне фотаматэры ялу. У выніку Ф. ў святлоадчувальным слоі фотаматэрыялу ўтвараецца скрьггы відарыс аб’екта. Пры далейш ай хіміка-фатагр. апрацоўцы атры мліваю ць бачны негатыўны ці пазіты ўны відарыс.

ФОТАкАМЕРА, тое, што фатаграфічны апарат.

Р.М.Шахлевіч. Ф О ТА КАШ РАВА ННЕ, капіравальны працэс, засн аваны на метадах і сродках фатаграфіі. Бывае без зм ены і са зменай маш табу ўзноўленага відарыса.

Схема крэмніевага планарнага фотадыёда: 1 — крэмніевы крышталь я-тыпу; 2 — амічныя кантакты; 3 — антыадбівальнае пакрыццё; 4 — дыфузная р-вобласць.

Ф О Г А Д Ы Н А М ІЧ Н Ы Э Ф ЕК Т , паш кодж анне біял. сістэм y вы ніку фотасенсібіяізаваных рэакцый з удзелам кіслароду. Пры Ф .э. ф отасенсібілізавальны мі рэчывамі служаць пігменты і фарбавальнікі. якія ёсць y біял. сістэме (напр., іры п таф ан, ры бафлавін) ці ўводзяцца ў яе (напр., псаралены, парф іры ны , гіперы цы ны ). Субстратамі акісленн я з ’яўляю цца розны я біял. малекулы, таму паш кодж анне структур і ф ун к д ы й праяўляецца на малекулярны м, клетачны м, арганізмавы м узроўнях. Ф .э . в ы к л ік а е ц ц а р э а к ц ы я м і. я к ія п р а х о д з я ц ь п а с в а б о д н а р а д ы к а л ь н ы м м е х а н із м е ў в ы н ік у п е р а н о су э л е к т р о н а п а м іж у зб у д ж а н ай м а л е к у л ай ф о т а с е н с іб іл іза в а л ь н а г а р э ч ы в а і б ія м а л е к у л ай (у т в о р а н ы р а д ы к а л б ія м а л е к у л ы а к іс л я е ц ц а к іс л а р о д а м ); р э а к ц ы і, y я к іх у зб у д ж а н а е ф о т а с е н с іб іл іза в а л ь н а е р э ч ы в а п е р а д а е энергік) н е п а с р э д н а м а л е к у л е к іс л а р о д у з у г в а р э н н е м э л е к т р о н н а -ў з б у д ж а н а г а с ін г л е т н ага к ісл ар о д у , ш то а к іс л я е б ія м а л в к у л ы . Ф .э . з ’яў л я е ц ц а п р ы ч ы н а й н ек а т . п ат а л аг . з м е н y а р га н ізм е ч а л а в е к а і ж вівёл ( н а п р ., п а р ф ір ы і п ры п а р у ш э н н я х п а р ф ір ы н а в а г а а б м е н у , э р ы тэм а пры п ап адан н і на скуру ф у ракум ары наў). В ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а ў ф о т а т э р а п іі п у х л ін н ы х за х в о р в а н н я ў ( н а п р ., ф о т а д ы н а м іч н а я т э р а п ія р ак у лёпсіх. с т р ав ав ал ь н а га т р а к т у , м а чаво га п у зы р а з в в ік а р ы с т а н н е м п а р ф ір в ін а ў і ф т а л ац ы я н ін а ў ).

П р а в о д з іц д а п а з в ы ч а й н а й ф атагр . тэхнал о гіі (д л я а т р в ш а н н я в ы с а к а я к а с н ы х фотако- I п ій з т о н а в ы х і к а л я р о в ы х а р ы гін а л а ў і выраб у а ф с ет н ь іх д р у к а р с к іх ф о р м ), a таксам а са с п р о ш ч а н ы м т э х н а л . ц ы к л а м (д л я атрымання , ф о т а к о п ій т э к с т а ў , т а б л іц , ч а р д я ж о ў і інш. з 1 - і 2 -б а к о в ы х н е л р а з р ы с т ы х ары гіналаў) — т э х н . Ф . Д л я Ф . в ы к а р ы с то ў в а ю ц в фатагра- і ф іч н ы я і ф о т а к а п ір а в а л ь н ы я ап а р а ты , капірав а л ы ш я с т а н к і і ін ш . (гл. Капіравалыш-размнажальная тэхніка). Р а зн а в ід н а с д ь Ф. — мікрафільмаванне. З а м я н я е ц ц а б о л в ш даскан а л ы м і с л о с а б а м і святлокапіравання.

Ф ОТА ЛІТАГРАФ ІЯ (ад фота... + літаграфія), 1) спосаб літаграфіі, пры якім друкарскія формы для плоскага j друку вы рабляю цда на паверхні літаграфскага каменю, метал. або інш. плас-1 ціны з дапам огай фотакапіравання; таксама адбітак, атрыманы ад такой формы. 2) У планарнай тэхналогіі — спосаб утварэння на паверхні паўдраваднікова-1 га кры ш таля (падложкі) маскі з «вокнамі» пэўнай формы і памераў для далейш ага ф арм іравання элементаў інтэгральны х схем і інш. электронны х прылад. А ж ы ццяўляецца фотакапіраваннем відарыса маскі н а слой фотарэзістм (покры ўны крыш таль), я к і пасля адпа-1

На Беларусі даследаванні Ф .э. праводяцца ў Ін-це м алекулярнай і атам най фізікі Нац. АН.

Л і т К о н е в С .В ., В о л о т о в с к н й Н .Д . Ф о т о б н о л о гн я . 2 н зд. М н ., 1979; В л а д н м н р о в Ю A н др. С в о б о д н ы е р а д н к а л ы в ж н в ы х снстем ах . / / Н т о гн н а у к н н т е х н н к н . Б н о ф ю н к а . М ., 1991. Т . 29. А.В.Варабей. Ф О ТА ЗД Ы М К А , працэс атры мання відары са на фотаматэры яле ш ляхам яго

Да арт. Фотамантаж В . Ша х л е в і ч . 3 серыі «Рэха маўчання». 1996.

веднай хім. апрацоўкі (ускрыцця «вокнаў») становіцца такой маскай. Ф ОТМ Ю М ІН ЕСЦ ЗНЦЫ Я, від люмінесцэнцыі, узбуджанай аптычным выпрамяненнем. Вьілучаецца пасля заканчэння выкліканых святлом працэсаў рэлаюадыі і ўстанаўлення квазіраўнавагі. Звычайна даўжьшя выпрамененай хвалі болішая за даўжыню хвалі ўзбуцжальнага святла (правіла Сгокса). Адносіны колькасці выпрамененых квантаў да колькасці паглынугых Ф, (квантавы выхад) вызначаюцца Вавілава законам. Для крышталефасфораў характэрна нелінейная эалежнасць Ф. ад інтэнсіўнасці ўзбуджэння. Ф. выкарыстоўваецца ў люмінесцэнтных лямпах, для люмінесцэнтных аяалізу, дэфектаскапіі і інш.

Ф ОТА М АН ТА Ж , стварэнне твора фотамастацтва з ф отазды мкаў і іх фрагментаў, часам дапоўненага графічнымі і інш . элементамі. М эта Ф. — сінтэз вы яў, якія перш апачаткова не мелі паміж сабой нічога агульнага і набылі зн ачэнне толькі ў сукупнасці. Існую ць тэхнікі Ф.: п а з і т ы ў н ы мантаж або ф о т а к а л а ж (дэталі асобньіх ф отазды м каў склейваю ць ў новую выяву); светлавы м а н т а ж (пэўны я маты вы або дэталі зм яняю ц ца з дапамогай фотахім. ці лабараторна-тэхн. метадаў); с э н д в і ч - м е т а д (некалькі плёнак накладваю цца адна н а адну). У мастацтве 20 ст. Ф . вы карыстоўваўся дадаістамі (Р. Гаўсман, Х.Хох, Р.Гю льзенбек), для маст. аф арм лення вокладак кніг і плакатаў (Г.Грош , А .Ж ытомірскі, Л .М охай-Н адзь, А .Н ью м ан, А .Родчанка, В.Ф остэль, Дж.Гартфілд, К .Ш тэк). На Беларусі Ф . вы карыстоўвалі ў творах 1990-х г. В.Ш ахлевіч, Г .М аскалёва, У .Ц эслер, С .В ойчанка, А.Ш алгота, y афармленні кніг — М.Баразна, А.Кітаева.

ФОТАМАСТАЦТВА_______ 4 4 3 в а н н я сац. п р аб л ем , с т в а р эн н я м аш таб н ага п ар тр эта грам адства: К - Х М а і, Э .С а л а м о н (Г е р м а н ія), А К а р ц ь е -Б р э с о н , А К е р т э ш , Э .С т э й х е н ( Ф р а н ц ы я ) , Л .М іл е р ( З І П А ) . У 1 9 5 0 — 7 0 - я г. ў зм а ц н іл іс я ў за е м а су в я зі н о в ы х э с т э т . к ір у н к а ў м а с т а ц т в а : М .Ф р а н к ( Б е л ь г ія ) , Б .Б р а ц д (В я л ік а б р ы т а н ія ), А Д д а м с (ЗША), А С у т к у с (Л ігв а ), А Н ь ю м е н (З ІІІА ). С у ч а с н ы этап Ф . харахтары зуецца ш м агран н асц ю ж а н р ав ы х ф о р м , т в о р ч ы х м етад аў , к а н ц э п г у а л ь н ы х п ад ы х о д а ў , в ы с о к ім і э с г э т . п а т р а б а в а н н я м і, т эх н . р а з н а с т а й н а с ц ю і д а с к а н а л а с ц ю . У ж а н р ы ф о т а п а р т р э т а п р а ц у ю ц ь Т .Р у ф , К .С е в е р ы н г (Г е р м а н ія ); арх. і л ан д ш аф ітн ы м ін ім а л із м а д л ю с тр о ў в аю ц ь Б . і Х Б е х е р ы , А Г у р с к і, О .М а р т э н с (Г е р м а н ія ), В .В е н д э р с (Г е р м а н ія , З Ш А ), Б .К а н о п х а ( Ф р а н ц ы я ); ж а н р а -

К.Я.Шэўніна. ФОТАМАСТАЦТВА. від сучаснага выяўл. мастацтва. Уключае маст. фатаграфію, фотаграфіку, фотамантаж, фотагравюру і інш . Валодае многімі вы разны м і сродкам і жывапісу і графікі, a таксам а спецы ф ічны м і: святло (градацыі святлаценю ), аптычньія сродкі (каротка- і даўгаф окусны я аб’екты вы), лічбавы фотаапарат, кам п ’ю тэрная графіка і інш . Творы Ф. вы кары стоўваю цца як дадатковы ці зыходны матэрыял y інш. відах мастацгва, a таксам а ў плакаце, кніж най і часопіснай графіцы , рэкламе.

Да арг. Фотамастацтва. Г .Ф .Н а д а р . Сара Бсрнар. I860.

Да арт. Фотамастацтва Л.Л i с і ц к і. Канструкцыя. 1924.

П е р ш ы м ф а т а г р а ф іч н ы м д а к у м е н т а м л іч а ц ь з д ы м а к Н .Н ь е п с а «В ід з м а й г о р а б о ч а га п а к о я н а Ш а л о н с ю р -С а о н » (1 8 2 6 ). 3 т а г о ч а с у Ф . р а зв ів а е ц ц а я к « м а с та ц гв а с п ы н е н а г а м ом ан ту». Н а п а ч а т к у ф а т а г р а ф ія р а зв ів а л а с я п ад у п л ы в а м к ір у н к а ў y в ы я ў л . м а с т а ц г в е , я к ія п р ь ггр ы м л ів ал іся д а к у м е н т. а д л ю с т р а в а н н я р э ч а іс н а с ц і (п е р а в а ж н а п а р т р э т ы ). Т а м у ф атограф ы залазы ч валі і п р ы ё м ы п ар тр этн ага ж ы в а п іс у Э .Б а я р д , Э .К о р ж , Г .Ф .Н а д а р , К .С іл ь в і (Ф р а н ц ы я ), Д ж .М .К а м е р а н (В я л ік а б р ы г а н ія ). 3 у д а с к а н а л ь в а н н е м ф о т а т э х н ік і а к р э с л ів а л іс я н о в ы я ш л я х і ў р а з в іц ц і ф а т а г р а ф іі. Ф а т о г р а ф ы , я к іх н е з а д а в а л ь н я л а п р о с т а е к а п ір а в а н н е п р ы р о д ы , ім к н у л іс я п а д к р э с л іц ь я е п р ы г а ж о с ц ь п р а з ун утр . д ь ш а м Ь м , м аст. п е р а а с э н с а в а н н е ; з д ы м а к н а б ы в а ў с ам ас т . э с тэ т. сэн с . У п ач . 20 ст. Ф . р а з в ів а л а с я п а д у п л ы в а м ст ы л ю м а д э р н : Я .Б у л г а к (Б е л а р у с ь , Л ггва, П о л ы п ч а ), М .Н а п е л ь б а ў м (Р а с ія ), Ё .С у д э к (Ч э х ія). У г а л ін е Ф . п р а ц а в а л і еў р ап . гр а ф ік і і ж ы в а п іс ц ы А М .М у х а , П .П ік а с о , Ц .У л ь р ы х с , Г .Ц ы л е, Л .Л іс ід к і. С у в я з ь ф а т а гр а ф іі з тр ад ьш . вы яўл. м а с т а ц т в а м і в ы я в іл а с я ў п е р а а с э н с а в а н н і м а с г. т р а д ы ц ы й ж ы в а п іс у і гр а ф ік і. А д зін з за с н а в а л ь н ік а ў с у ч а сн а га Ф . — А С г ы г л іц (З Ш А ); я г о р а зв іц ц ю с а д зе й н іч а л і сав. а в а н г а р д і е ў р ап . м а д э р н ізм . Я к від м а с т а ц т в а Ф . с ф а р м ір а в а л а с я ў 1 9 2 0 -я г. У Ф . а д б ы ў ся р э в . ў зд ы м , а б у м о ў л е н ы в ы к а р ы с т а н н е м в о п ы г у к ін е м а т а гр а ф іс т а ў , о п т ы к і і н о в ы х к а н с т р у к ц ы й н ы х а с а б л ів а с ц е й ф о т а к а м е р ы . С я р о д вя д у ч ы х ф о т а м а ст а к о ў : М .Р э й (З Ш А ), М А л ь п е р т , Д .Д э м у ц к і, Б .І г а а товіч, Г .К л у ц ы с, А Р о д ч а н х а (Р ас ія ), А З а н д э р , Л .М о х ай -Н ад зь, А Ш т а н к о ў с к і (Г ер м ан ія). Ф.

1930— 5 0 -х г. у л а сц ів а ім к н е н н е д а а л ю с т р а -

Да арт Фотамастацтва. М.Р э й. Мэры Опенхайм. 1933.

Да арт. Фотамастацтва. П.П і к a с о, AB і е. Жанчына на кані. 1962.

444

ФОТАМЕТРЫЧНЫ

вую ф а т агр аф ію з д р а м а т у р гіч н а й в о б р а з н а й стр у кту р ай р а с п р а ц о ў в а ю ц ь Н .А р а к і (Я п о н ія ), Д ж .П .В ітк ін (Ф р а н ц ы я , Г ер м ан ія, З ІІІА ).

На Беларусі фатаграфія вядома з 1860-х г. Уклад y еўрап. Ф. пач. 20 сг. зрабілі выхадцы з Беларусі Булгак, Л Д аш кевіч, Напельбаўм, С.Ю ркоўскі, А .П руш ы нскі і інш. У 1920-я г. вядомы творы Ф. ў плакатах навучэнцаў Віцебскага маст. тэхнікума; фотамантаж выкарыстоўваўся ў кніж най графіцы 1930-х г. Я к самаст. маст. з ’ява Ф. паш ы ры лася з 1970-х г. Ж анр архітэісгурна-эпічнага пейзажа знайш оў увасабленне ў творах В.Бараноўскага, Г.Ліхтаровіча, Д з.Рам а-

ню ка, У.Суцягіна, П.Ціш коўскага, псіхал. партрэта — В.Ф едарэнкі, У.Ш убы, М .Рам аню ка, Я.Казю лі. 3 2-й пал.

1970-х г. y Бел. AM уведзены курс ф отаграфікі, кіраўнік якога У .Ц ярэнцьеў займаўся эксперы м . пош укамі, развіваў ары гінальны я методыкі. Ф. дасягнула эксперы м . пош укамі, развіваў арыгінальны я методыкі. Ф . дасягнула росквіту ў 1980-я г., калі пачалі складвацца адметны я пры нцы пы бел. маст. ш колы . У Ій д ін е эксперы м . маст. фатаграфіі, фотаграф іцы працавалі і прадую ць А А дам чы к, М .Баразна, В.Ганчарэнка, АДудын> М .Ж ы лінскі, В Д абко, Г.М аскалёва, У .П арф янок, В.Ш чукін. Сац. бок грамадскага ж ы цця адлюстраваў y

сваіх серы ях А .К ляш чук (напр., «Зона журбы», 1986— 96, пры свечана чарно-І бы льскай тэматы цы ). Д а асн. шіыні фотамастакоў далучыліся С.Кажамяюн, I У .П арф янок, І.С аўчанка і інш. 1х твор- j часці ўласцівы падкрэсленая графічная 1 своеасаблівасць здымка, пазбаўленая ш тампаў кам пазіцы йнага мыслення рэ- : партаж най фатаграфіі. За творамі гэтага асяродка замацавалася назва жанру1 «мінская канцэптуальная фатаграфія», I М агілёўская творчая суполка развівае класічны я якасці маст. фатаграфіі і тра- ; ды цы і М іжнар. асацы яцы і фотамаста-1 коў FLAP: П .Ц іш коўскі, З.Шэгельманн Г.Карчэўскі, В.Цітоў, А.Сувораў і інш.

М.Р.Бараш Ф О Т А М Е Т Р Ы Ч Н Ы AHÀJ1I3, якасны і колькасны аналіз, заснаваны на вышр эн н і інтэнсіўнасці святла, прапушанага, паглы нугага ці рассеянага рэчывам. У ю п о ч а е с п е г а р а ф о т а м е т р ы ю (колькасць р э ч ы в а в ы з н а ч а е ц ц а п а в о д а е п аглы нан ня ін м о н а х р а м а т ы ч н а г а с в я т л а , я к о е вымяраюць спекгр аф ато м етр ам і), ф о так о л ер ам етр ью (коль- I к а с ц ь р э ч ы в а в ы з н а ч а е ц ц а п а паглы нанні in п о л іх р а м а т ы ч н а г а с в я т л а , я к о е вымяраюдь ф о т а э л . к о л е р а м е т р а м і ў в у зк іх інтэрвала» д а ў ж ы н ь х в а л ь б а ч н а й ч а с т к і с п ек тр а), ком- \

раметрычны анапіз, нефеламетрыю, турбідыметрыю, ф л у а р а м ет р ы ю (к о л ь к а с ц ь рэчыю

' в ы з н а ч а е ц ц а п а ін т э н с іў н а с ц і флуарэсцэнцыіі ш т о ў зн ік а е п р ы а п р а м я н е н н і р э ч ы в а ультра- I ф ія л е т а в ы м і п р а м я н я м і). А.Б.ГаўршоШ.

Д а арт. Фотамастацтва. А . К л я ш ч у к . П е р ад н ев я д о м а й н а с т у п н а с ц ю . 3 с е р ы і « З о н а ж у р бы » . 1994.

Д а ар т. Фотамастацтва. Б. i X. Газавы р э зе р в у а р . 1992.

Б e х е р ы.

Да арт. Фотамастацтва. М .Р a м a н ю к. Ж а н ч ы н а ў с т ар а д а ў н ім к а с ц ю м е з н ам ітк ай .

Ф О ТА М ЕТРЫ Я (ад фота... + ..метры^ раздзел фЬічнай оптыкі, як і вывучае ' вы м ярэн н е светлавых велічынь. Пача- . так Ф . пакладзены ў 17 ст. (І.Кеплер). Развіццю Ф. спры яла ўстанаўленне Бугера—Ламберта— Бэра закону і Ламберm a закону. Т эарэт. абагульненне Ф. } п р а ц а х р а с. в учон ага АА.Гершуна (1930-я г.). А с н . з а д а ч ы Ф .: р а с п р а ц о ў к а тэо р ы і імепд а ў в ы м я р э н н я х а р а к т а р ы с т ы к святла прв

Д а арт. Фотамастацт в а . Г.Л i X т a р 0 • в і ч. Зам ак 16 а. Г .п. М ір Карэліцхага раёна Г родзенш й вобл.

яго в ы л р а м я н е н н і, р а с п а ў с ю д ж в а н н і, н аг л ы н ан н і, р а с с е я н н і; в ы э н а ч э н н е с в етл ав ы х в ел ічы н ь (сілы святла, светлавога патоку, асветленасці, яркасці)\ у с т ан аў л ен н е светпавы х адзінак. М е т а д ы д а с л е д а в а н н я п а д з я л я ю ц ц а н а в ц у а л ь н ы я , з а с н а в а н ы я н а ў с п р ы м а н н і с в я гл а в о к ам , і а б ’е к т ы ў н ы я , д з е п р ы ё м н ік а м і с в е т л а в о й э н е р г іі с л у ж а ц ь б а л о м е т р ы , т э р м а э л е м е н ты , ф о т а э л е м е н т ы . С в е т л а в ы я в е л іч ы н і в ы м я р а ю ц ь фатометрамі. Літ. : Б у г е р П . О п т н ч е с к н й т р а к т а т о гр а д а ц н н света: П е р . с ф р . М ., 1950; Г е р ш y н А .А . Н з б р а н н ы е т р у д ы п о ф о т о м е т р н м н с в е т о т е х н л к е . М ., 1958; Г у р е в н ч М .М . Ф о то м етр н я: т е о р н я , м етоды н п рн б оры . 2 н з д Л ., 1983. А.Б.Гаўрылотч.

н а й м аш ы ны або сістэмы аўтаматызаван ай апрацоўкі тэкставай інфармацы і). П р а ц э с Ф . ў к л ю ч ае: к а д з ір а в а н н е в ы д а в е ц к а г а а р ы г ін а л а н а т эх н . н о с ь б іц е ін ф а р м а ц ы і ў в ы гл д д зе р а д к о ў , г р а н а к аб о з в я р с т а н ы х п а л о с тэксту; н аб о р н а ф о тан аб о р н ы м эксп ан у ю ч ы м а ў т а м а ц е , я к і д а е с к р ы т ы від ар ы с т э к сту н а ру л о н н ы м святлоадчувальн ы м м агэр ы я л е ; х ім ік а -ф а т а г р . а п р а ц о ў к у э к с л а н а в а н а г а ф о т а м а т э р ы я л у (а т р ы м а н н е д ы я п а з іг а в а т э к сту). П р ы Ф . в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь н а б о р н а -к а д з ір у ю ч ы я а п а р а т ы , наборна-друкавальныя машыны (д л я а т р ы м а н н я к а р э к т у р н а г а а д б іт к а ), ап ар аты д л я вёрсткі п алос, Э В М , эксп ан ую ч ы я а ў т а м а т ы , п р а я в а ч н а -с у ш ы л ь н ы я п р ы с т а с а в а н н і Сдля а гір а ц о ў к і э к с п а н а в а н а г а ф о т а м а т э р ы я л у ) і ін ш . Ф . з а б я с п е ч в а е ш ы р о к ія т э х н а л . м а г ч ы м а с ц і (п а г а р н п у р а х , аб р ы с а х і к е гл я х ш р ы ф т у , ф а р м а т у н а б о р у і ін ш .) , в ы с о к у ю п р а д у к ц ы й н а с ц ь і я к а с ц ь у зн а ў л е н н я ш р ы ф гу , м агч ы м асц і ў зн аў лен н я тэк сту лю б о й с к л а д а н а с ц і в а ў сіх в ід ах і с п о с а б а х д р у ку, вё р с т к і п а л о с і к а р э к т у р ы т э к с т у ў д а н а б о р н а й с тад ы і, п е р а д а ч ы ін ф а р м а ц ы і п а к а н а лах сувязі. Ф . з а м я н я е р а д к о в а а д л іў н ы і л іт а р аад л іў н ы наборныя працэсы. Літ:. В о с к р е с е н с к н й М .Н ., K o л о с о в A. Н . Н а б о р н ы е п р о д е с с ы н п е р е р а б о т к а т е к с т о в о й н н ф о р м а ц н н . М ., 1989; П о л я н с к н й Н .Н . О с н о в ы п о л н г р а ф н ч е с к о г о п р о н зв о д с т в а . 2 мзд. М ., 1991 У.М.Сацута.

Д а ар т. Ф о т а м а с т а ц т в а . Б . К а н о п к а . ры ж . В уліца М а н т м а р э н с і. 1995.

П а-

Ф О Т А Н А Б 0Р , працэс вырабу фотаформ (дыяпазітываў або негатываў) палос друкаваных выданняў н а фотанаборных машынах. П а атрыманай фотаформе спосабам капіравання вырабляюць друкарскія формы высокаш, аф сетнаш , глыбокага, ф лексаграф скага друку. У Ф . вы кары стоўваюцца рэчы ўны я ш рыфганосьбіты (празры сты я зн акі на непразрыстым ф оне на плёнцы або ш кле) і нярэчы ўны я (уводзяцца ў лічбавай форме ў запамінальнае пры стасаванне фотанабор-

Ф О Т А Н А Б 0РН А Я М А Ш Ы Н А . разнавіднасць наборнай машыны, y якой набор аж ы цдяўляецца з рэгістрацы яй ш ры ф тавых знакаў (літар, лічбаў і інш .) ф атагр. спосабам на святлоадчувальны м матэрыяле (фотаплёнцы , ф отапаперы ). Найб. паш ы раны электрон ны я ф отанаборныя аўгаматы, y якіх асн. аперацы і фптанабору вы конваю цца н а наборнапраграмавальным апараце, a таксам а ў сістэмах аўтаматызаванага набору тэк сту і аўтаматызаванай перапрадоўкі тэк сту і ілюстрацый. Аўтаматы з дапам огай кіроўнага і фатагр. п рьістасаванняў ажы дцяўляю ць фатаграф аванне тэксту на рулонны фотаматэры ял. П е р ш а я Ф .м з а п а т э н т а в а н а ў 1894 Е .П о р ц эл ь та м (В е н гр ы я ). У 1952 Д ж М а к н е й н і (З Ш А ) с т в о р а н а Ф .м . з э л е к т р о н н а - п р а м я н ё -

2

1

3

4

6

А п т ы ч н а я с х е м а ф о т а н а б о р н ай м аш ы н ы « Ф ато н » (В я л ік а б р ы т а н ія ): I — ф о т а м а т э р ы я л ; 2 — л ю с т э р к а ; 3 — д ы с к з а б ’е к т ы в а м і; 4 — ім п у л ь с н а я л я м п а ; 5 — ш р ы ф т а н о с ь б іт ; 6 — з н а к ш р ы ф т а н о с ь б іт а .

Д а ар т. Фотамастацтва. Г ар ад ск ія н ав ін ы . 1988.

П.Цішкоўскі.

вай т р у б к а й , за с н а в а н а я н а ў зн а ў л е н н і з н а каў, рад ко ў і с т а р о н а к н а э к р а н е т р у б к і і п р а е ц ы р а в а н н я іх н а ф о т а м а т э р ы я л (п р а ц у е з л іч б ав ы м і ш р ы ф т а н о с ь б іт а м і, y я к іх в ід ар ы сы з н а к а ў і р ы с у н к а ў з а к а д зір а в а н ы ў л іч б а в а й ф о р м е ). Н а й н о ў ш ы я Ф .м . — л а з е р н ы я , я к ія а ж ы ц ц я ў л я ю ц ь л а з е р н ы за п іс ін ф а р м а ц ы і н а ф о там атэр ы ял , заб я сп еч в аю ц ь вы со к у ю я к а с ц ь т э к с т у і від ар ы са ў п р ы вял . х у т к а сц і р аб о ты . Л і т Р е м н з о в Ю .Б . П р о д е с с ы н о б о р у д о в ан н е ф о т о н а б о р а М ., 1990. У.М.Сацута.

ФОТАПРАВОДНАСЦЬ

445

Ф О ТА ПАВЕЛІЧА ЛЬН ІК, гл. Фатаграфічны павелічальнік. Ф О Т А П Е Р Ы Я Д Ы ЗМ (ад фота... + грэч. periodos абход, пэўдае кола часу), рэакцы я арганшмаў на змену дн я і ночы, якая выяўляецца ў ваганнях інтэнсіўнасці фізіял. працэсаў. У р асл ін Ф . — п ры стасавальная р эа к ц ы я д а к о м ш іе к с у с е з о н н ы х з м е н н а в а к о л ь н ы х умоў. О р ган ы ў с п р ы м а н н я ф о т а п е р ы я д у — л ісц е. А сн. в ы н ік — у т в а р э н н е ў р о зн ы х о р ган ах р а сл ін фітагармонаў, ш т о ў п л ы в а ю ц ь н а ц в іц е н н е , у т в а р э н н е к л у б н я ў , ц ы б у л ін , к а р а н я п л о д а ў і ін ш ., a т а к с а м а н а ф ізія л . п р а ц э с ы (н а п р ., п ер а х о д д а с п а к о ю , засу х аў сто й л івасц ь). У за л е ж н а с ц і ад р э а к ц ы і н а даўж . д н я , я к а я п а с к а р а е ц в іц е н н е , р а с л ін ы п а д з я л я ю ц ь н а д а ў га д зё н н ы я (н а п р ., зб о ж ж а в ы я зл а к і, б л ё к а т), к а р а т к а д з ё н н ы я (к а н о п л і, р ы с , с о я , тьггунь і ін ш .) і н е й т р а л ь н ы я (н а п р ., га р о х , гр эч к а). Д а ў г а д зё н н ы я р а сл ін ы п а ш ы р а н ы п е р а в а ж н а в а ў м е р а н ы х і п р ы п ал яр н ы х ш ы ротах, караткадэённ ы я — б л іж э й д а с у б тр о п ік аў . А саб л ів асц і Ф . в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а ў селекцыі. У ж ы в ё л Ф . к а н т р а л ю е н ад ы х о д і с п ы н е н н е ш л ю б н а га п е р ы я д у , п л а д а в іт а с ц ь , в о с е н ь с к ія і в е с н а в ы я л ін ь к і, м іг р а ц ы і і ін ш . Г е н е т ы ч н а а б у м о ў л е н ы і з в я з а н ы з біялагічнымі рытмамі. Р э гу л ю е ц ц а н ер в . і г а р м а н а л ь н ы м і м ех анізм ам і. В ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а д л я п р а г н а з а в а н н я д ы н а м ік і і р эгу л я ц ы і к о л ь к а с ц і ж ы в ё л , y с ел ь ск а й г а с п а д а р ц ы ( н а п р ., ш т у ч н а е п ад а ў ж э н н е д н я ў а с е н н е зім о в ы п е р ы а д с ты м у л ю е я й ц а н о с к а с ц ь ).

Ф О ТА П Л ЁН КА , гл. ў арт. Святлоадчувальныя матэрыялы.

Плёнка,

ф о т а п о л і м е р ы з Ац ы я

, угварэдне лалімераў пад уздзеяннем святла (лераваж на ультрафіялетавага вы прамянення). Д а Ф . а д н о с я ц ц а ф о тах ім . п р а ц э с ы а т р ы м а н н я п а л ім е р а ў н е з а л е ж н а ад іх м ех а н ізм у — л ан ц у го в ага (п о л ім ер ы зац ы й н ага) або с іу п е н ь ч а т а га (п о л ік ан д эн сац ы й н ага). У л а н ц у го в ы м п р а ц э с е святл о служ ы ць д л я ін іц ы ір ав а н н я р э а к ц ы й , y сгу п ен ьч аты м р о ст л анц у га ад б ы в ае д ц а з п а г л ы н а н н е м к в ан та с в я ія а . А ж ь ш д я ў л я ец ц а ў газавай , в адкай і д в ёр д а й ф азах. У п р а м -с ц і н ай ч а с ц е й в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь л а н ц у го в у ю Ф ., н а п р ., д а я а т р ы м а н н я а п т ы ч н а а д н а р о д н ы х в ы р аб аў (арган . ш к л о і ін ш .) і н ек а т . с т эр э а р э гу л я р н ы х п ал ім ер аў . П а ш ы р а н а Ф . п р ы в ы р аб е т о н к іх п л ё н а к д л я а ц в я р д з е н н я п а к р ы ц ц я ў , д р у к а р с к іх ф о р м , м ік р а с х е м і ііш і.

Ф О ТА П Р А В бД Н А С Ц Ь, ф отaр э зістыўны э ф е к т , зм ен а электраправоднасці рэчы ва (у асн. паўлравадліка ці ды электры ка), абумоўленая дзеянн ем на яго эл.-м агн. вы прам яненн я (фатонаў). Узнікае з лры чы ны змены колькасці носьбітаў зараду і/ц і іх рухомасці. П а в о д л е м ех а н ізм а п а г л ы н а н н я э н е р г іі ф а т о н а ў э л е к т р о н а м і і/ц і д зір к а м і а д р о зн ів а ю ц ь Ф . у л а сн у ю , д а м е ш к а в у ю , у н у г р ы з о н н у ю і с к а ч к о в у ю , а б у м о ў л е н ы я, а д п а в е д н а , м іж э о н н ы м і, д а м е ш к а -з о н н ы м і, у н у т р ы зо н н ы м і і м іж д а м е ш к а в ь м і п е р а х о д а м і н о с ь б іт а ў зараду. У л а с н а я Ф .: э л е к т р о н ы з в а л е н т н а й зо н ы (v - э о н ы ) п е р а х о д з я ц ь y з о н у п р а в о д н а с ц і (с -з о н у ) — г е н е р а ц ы я п а р ы э л е к т р о н -д з ір к а , ш т о п р ы в о д з іц ь д а п а я ў л е н н я (п а в е л іч э н н я

446

Ф О ТАПРУГКАСЦЬ

колькасці) электронаў і дзірак праводнасці. Д а м е ш к а в а я Ф.: элекгроны з донарнага ўзроўню дамешкі пераходзяць y с-зону (электронная дамешкавая Ф.) ці электроны з v-зоньі пераходзяць на свабодныя акцэптарныя ўзроўні дамешкі, што адпавядае пераходу дзіркі з акцэптарнага ўзроўню ў v-зону — узрастае колькасць дзірак праводнасці (дэірачная дамешкавая Ф.). У н у т р ы з о н н а я Ф.: пераходы электронаў y с-зоне і дзірак y v-зоны пры пагльшанні энергіі фаггонаў змяняюць іх рухомасць і, адпаведна, элекграправоднасць рэчыва. С к а ч к о в а я Ф. : пры стымуляваных фатонамі пераходах электрона з донара на донар і дзіркі з акцэптара на акцэптар (з рознымі энергет. ўзроўнямі) мяняецца колькасць і рухомасць электронаў і дзірак, якія адпаведна рухаюцца («скачуць») па донарах і акцэптарах. Залежнасць Ф. ад энергіі фатонаў вызначаецца спектрам паглынання рэчыва (гл. Спектры крышталёў аптычныя). На з’яве Ф. заснавана дзеянне адчувальных паўправадніковых прыёмнікаў выпрамянення (фотарэзістараў, фотадыёдаў, фотатранзістараў і інш.). Літ.\ Р о у з A Основы теорнн фотопроводамосш: Пер. с англ. М., 1966; В а в н л о в В.С., Э ф н м н у П.К., З а р д а с Дж.Е. Долговременная релаксацня неравновесной фотопроводнмост в полупроводннковых соеданеішях тнпа АШВ / / Успехн фнз. наук. 1999. Т. 169, № 2; П о к л о н с к п й Н.А., Л о п a т н н С.Ю. Сгацнонарная прыжковая фотопроводммость по многозарядным прпмесным атомам в крлсталлах / / Фнзнка твердого тела. 1998. Т. 40, Ns 10. М.А.Паклонскі.

Да арт. Фотаправоднасць. Схема пераходаў элекгронаў і дзірак (цёмныя і светлыя кружкі адпаведна) y легіраваным донарамі (d) і акцэптарамі (а) крышталічньш паўлравадніку: 1 — уласная; 2, 3 — дамешкавыя электропная і дзірачная адпаведна; 4, 5 — унутрызонная; 6, 7 — скачковая фотаправоднасці; Ес, Е, — элергія элекгрона на дне с-зоны і паталку v-зоны адпаведна; Ed, Еа — энергетычныя ўзроўні донара і акцэптара адпаведна; Eg = =ЕС - Е, — шырьшя забароненай зоны.

Ф О ТА П РЎ ГК А С Ц Ь, узнікненне адтычнай анізатрапіі і звязанага з ёй падвойнага праменепераламлення ў перш асна апты чна ізатрогіных цел пры іх дэфармацыі. П ры аднабаковы м сцісканні (расдяж эн ні) такое цела набы вае ўласцівасці аднавосевага кры ш таля (пры болы п складанай дэф арм ацы і — двухвосевага кры ш таля), апты чная вось якога супадае з напрамкам сціскання (расцяж эння). Рознасць паказчы каў пералам лення звы чайнага і незвычайнага прам янёў залеж ы ць ад матэрыялу ўзору і пры кладзенага мех. напруж ання. Вы

кары стоўваецца ў тэхніцы пры вывуч эн н і мех. напруж анняў апты чны мі метадамі (гл. Палярызацыйна-аптычны метад даследаванняў). Ф О Т А Р 0Б А Т (ад фота... + робат) y к р ы м і н а л і с т ы ц ы , узноўлены па асобны х ры сах твару партрэт чалавека з мэтай поўнай ідэнты ф ікацы і асобы. Ф О ТА РЭ ЗІС ТА Р (ад фота... + рэзістар), паўправадніковы рэзістар, эл. супрадіўл ен н е якога м яняецца ў залеж насці ад яго асветленасці. Д зеянн е заснавана на ўнугр. фотаэфекце ў паўправадніках. Характарызуецца вы сокай адчувальнасдю, стабільнасцю фотаэл. характары сты к y часе, малой інерцы йнасцю , прастатой будовы, здольнасцю працаваць y ш ырокім ды япазоне мех. і кліматычных уздзеянняў. Выкары стоўваецца я к дэтэктар вы прам янення ў сістэмах аўтам. рэгулявання і сачэнн я, устройствах для ўзнаўлення гуку, ф отатэлеграф іі і інш. ф о т а с е н с ібш за в Ан ы я р э Ак ц ь п , віды фотахімічных рэакцый, як ія адбываюхвда пры паглы нанні святла ф отасенсібілйавальны м і рэчы вамі, здольны мі вы клікаць хім. пераўтварэнні інш. рэчываў. Большасдь Ф.р. адбываецца з удзелам кіслароду (гл. Фотадынамічны эфект), некат. без кіслароду (напр., фотадалучэнне псараленаў да пірымідзінавых асноў ДНК). Прыродныя Ф.р. — фотасінтэз, пігментацыя скуры пры ўздзеянні ультрафіялетавых прамянёў. Мчогія Ф.р. небяспечныя для жьшых тканак (налр., фатоліз дыстыну ў бялках і перакіснае ахісленне лілідаў пры ўздзеянні ультрафіялет, іваУа свягла з даўжынёй хвалі болып за 280 нм;. Выкарыстоўваюцца ў фотахім. тэраліі некат. захворванняў (напр., асвятленнем с'.уры ультрафіялетам пасля ўвядзення псара'енаў лечаць псарыяз, вітыліга і інш.). Літ:. Молекулярные механнзмы бнол >гнческого дейсгвня оптнческого нзлучення. М., 1988; The science of photobiology. New York, 1989. А.В.Варабей.

Ф О ТА С ІН Т Э З (ад фота... + сінтэз), утварэнде клеткамі вы ш эйш ы х раслін, водарасцей і некат. бактэры ям і арган. рэчы ваў з удзелам энергіі святла; працэс аўтатрофнага харчавання арганізмаў. Адзіны працэс, які лрыводзіць да лавелічэння свабоднай энергіі біясферы за кошт знеш няй крыніцы — С онца і забяспечвае існаванне раслін і гетэратрофных арганізмаў, y т.л. чалавека. З ’яўляецца асновай для атрымання прадукгаў харчавання, кармоў, тэхн. сыравіны, a назадашаная ў яго прадуктах энергія (розныя віды паліва) — асн. кры ніца энергіі для чалавецгва. Адбываецца з дапамогай пігментаў (хларафілаў і ілш.), што знаходзяцца ў хлараплаатах і храматафорах клетак. Аснова Ф. — акісляльна-аднаўленчы працэс, y якім электроны пераносяцца ад донара-аднаўляльніка (вада, вадарод і інш.) да акцэптара (напр., вуглякіслы газ) з утварэннем адноўленых злучэнняў (вугляводы) і выдзяленнем кіслароду (калі акісляецца вада). Адзін з асн. прадуктаў фотахім. светлавых стадый Ф., дзе назапашваецца энергія клеткі, — адэназінтрыфосфарная кіслата (АТФ).

Ш тогод на Зямлі ў вы ніку Ф. ўтвараецца 100 млрд. т. арган. рэчы ва, назадаш ваецца каля 450x10 5 ккал энергіі, паглынаецца каля 170 млрд. т. вутлякіслага газу і вы дзяляецца каля 115 млрд. т. свабоднага кіслароду. Састаў атмасферы , неабходны для ж ы цця на Зямлі, утварыўся і падтры мліваецца ў драцэсах Ф. кругаваротам кіслароду, вугляроду і інш. элементаў. Ён драдухіляе павелічэнне канцэнтрацы і вуглякіслага газу ў атмасферы і перагрэў Зям лі (т.зв. парніковы эфект); вы дзелены ў вы ніку фотахім. рэакцы й кісларод неабходны для ж ы дцядзейнасці арганізмаў, для аховы жывога ад ультрафіялетавага выпрамянення (кіслародна-азонавы экран атмасферы). Л і т Фотосннтез: Пер. с англ. T. 1—2. М., 1987; М б к р о н о с о в А.Т., Г а в р в л е н к о В.Ф. Фотосннтез: Фпзнол.-экол. н бяохмм. аспекты. М., 1992. С.С.Мельнікаў Ф О ТА СТА Ы ЛІЗА ТА РЫ , с в я т л о с т a б і л і з a т a р ы, від стабілізатараў палімераў. Д зеянн е засн. на здольнасці даглы надь ультрафіялетавае выпрамянедне і гасіць узбуджаныя станы малекул чалімера і інгрэдыентаў, якія ўваходзяц ь y камдазіцы ю (т.зв. ультрафіялетавы я сорберы ) і (або) інгібіраваць фотахім. дэструкцы ю пглімера. У якасці Ф. выкарыстоўваю ць дытворныя бензаф енону, саліцы лавай к-ты і інш. Уводзяцца ў палімерны матэры ял на розных стадыях яго атры мання і дерапрацоўкі або наносяцца на лаверхню гатовага вырабу. Ф ОТА СФ ЁРА (ад фота... + сфера), найбольш глы бокі і самы ш чыльны слой атмасферы зорак, з якога выходзіць асн. частка эл.-м агн. вы лрамянення. Найлеп ш вывучана Ф . Сонца, якая супадае з яго ўяўнай паверхняй; асн. структурны я элем енты — грануляцыя, плямы ф акелы ; я е л рац ягл асц ь 200— 300 км т-р а 4500— 8000 К (памянш аецца з аддален нем ад лаверхні Сонца); спектр неперары ўны з накладзенымі на яго фраўнгоферавымі лініямі. Літ.: Г р е й Д.Ф. Наблюденпя н апаляз звездных фотосфер: Пер. с англ. М., 1980. ФОТАТРАНЗІСТАР (ад фота... + тран зістар), транзістар (звы чайна біпалярны ), y якім кіраванне калектарным г кам адбы ваецца на аснове ўнутр. фот эфекту. Служыць для пераўгварэння

Святло

Схема крэмніевага планарнага фогатранзі pa: 1 — калектар; 2 — эмітэр; 3 — праса ляльнае пакрыццё; 4 — база.

светлавых сігналаў y эл. з адначасовы м узмацненнем апошніх. Аснова Ф. — монакрышталь паўправадніка са струкгурай р-п-р- ці п-р-п-тыпу. Уключаецца ў знешні эл. ланцуг падобна біпалярнаму транзістару з агульным эмітэрам і абарваным базавым вывадам (нулявым токам базы). Пры асвятленні базы ў ёй узнікаюць парныя носьбіты зараду (элекгроны і дзіркі), якія раздзяляюцца эл. полем калектарнага пераходу; y выніку ў баэавай вобласці назапашваюдца асн. носьбіты зараду, што прыводзіць да зніжэння патэнцыяльнага бар'ера эмітэрнага пераходу і павелічэння току праз Ф. Асн. характарыстыкі Ф.: адчувальнасць, пастаянная часу, каэф. узмацнення па току і інш. Вьікарыстоўваецца як датчык асветленасці і элемент гальванічнай развязкі ў сістэмах аўтаматыкі, выліч. тэхнікі і інш. Р.М.Шахлевіч.

паводле маршрутаў (маршругная і блочная ф .), якія злучаюцца ў агульную сістэму праз выбраныя пункты ў зонах перакрыцця здымкаў. Па гэтых жа пункгах арыентуецца агульная мадэль мясцовасці адносна геад. сістэмы каардьшат. Прасторавую Ф. развіваюць аналагавым спосабам на стэрэафотаграмметрычных прыладах, аналітычным — на стэрэакамларатарах з выкарыстаннем ЭВМ, y выніку чаго атрымліваюдь каардынаты ггуііктаў сеткі згушчэння. Найб. дакладны для прасторавай Ф. спосаб звязак, засн. на сумесным ураўненні фотаграмметрычных і геад. вымярэнняў і паказанняў прылад на борце здымачнага самалёта. У п л а н а в а й Ф. выкарыстоўваецца ўласцівасць аэраздымка як цэнтральнай праекцыі, паводле якой можна пазбегнуць скажэнняў за рэльеф і нахіл здымка. Каардынаты вылічваюць аналітычным і графічным спосабам. П.П.Явід.

ФОТАТРАПІЗМ (ад фота... + трапізмы), змена напрамку росту органаў раслін пад уздзеяннем аднабаковага асвятлення. У сцёблаў звы чайна станоўчы Ф., y каранёў некат. раслін — адмоўны, y лісдя — папярочны. М агчыма, y рэцэпцыі святла ўдзельнічаюць караціноіды і флавіны. С пры яе раўнамернаму размяшчэнню лісця на сцёблах, выхаду на паверхню глебы верхавінак праросткаў і інш.

Ф О ТА ТЫ П ІЯ (ад фота... + грэч. typos адбітак, форма), слосаб безрастравага плоскага друку, заснаваны на зм енах фізіка-хім. уласцівасцей святлоадчувальнага слоя; таксам а адбітак, атры м аны гэтым слосабам. Д ае найб. дакладнае ўзнаўленне адна- і ш матколерны х паўтонавых арыгіналаў (акварэлей, карцін алейнага жывапісу, алоўкавых малю нкаў). Распрацаваны ф ранц. хімікам А.Пуатвенам (1855). Робіцца з дапамогай спец. друкарскіх форм. на шкляныя або метал. пласціны якіх нанесены роўназярністы святлоадчувальны слой з жэлаціну, дыхрамату калію ці амонію. Светлавым патокам на гзгы слой капіруюць відарыс з негатыва, y выніку асобныя ўчасткі слоя задубліваюцца ў рознай ступені. Прамышнне пласцін вадой вьшўляе негатыўны відарыс. паглыбленні паміж рэльефнымі месцамі якога служаць друкавальнымі элементамі формы. Для друкавання выкарыстоўваюцца плоскадрукавальныя і ратацыйныя (кантактныя і афсетныя) машыны. Распрацаваны таксама спосаб афсетнай Ф. (на алюмініевых пласцінах). Літ:. П о л я н с к н й Н.Н. Основы полнграфнческого промзводства. 2 нзд,- М., 1991. У.М.Сацута.

ФОТАТР0ФНЫЯ М ІКРААРГАНІЗМ Ы , фотасінтэзавальныя мікр а а р г а н і з м ы, арганізмы, ш то ў жыцйядзейнасці выкарыстоўваюць энергію святла для біясінтэзу кампанентаў клетак і інш. энергазалежных працэсаў. Да Ф.м. адносяць пурпурныя і зялёныя багорыі, цыянабактэрьіі, прахларафітьі, некат. галабакгэрыі, a таксама ш эраг эўкарыётных аргалізмаў з розны х аддзелаў водарасцей (ды ятомавы я, зялёны я, пірафітавыя, залацісты я, жоўта-зялёньія і інш.). Фотасінтэз y Ф .м. (акрамя галабаклэрый), я к і ў вы ш эйш ы х раслін, адбываецца з удзелам хларафілаў, y галабаюгэрый — з дапамогай бялковага комплексу бактэрыярадапсіну. У цы янабактэрый і водарасцей пры фотасінтэзе выдзяляецца кісларод, a ў астатніх не ўтвараецца (замест вады ў якасді донараў электронаў яны вьікарыстоўваюць сульфіды, тыясульфат, вадарод, арган. рэчывы). Больш асць Ф.м. — аўтатрофы, некат. асімілю ю ць арган. злучэнні, неабходныя для іх развіддя (галабактэрыі, Яекат. віды пурпурных бактэрый). Ф .м. лаш ы раны ў вадаёмах. Акгыўна ўдзельнічаю ць y назапаш ванні арган. рэчываў, кругавароце серы і азоту ў прыродзе. Ф ОТАТРЫ ЯНГУЛЯЦЫ Я (ад фота... + трыянгуляцыя), метад вы значэння каардынат пунктаў м ясцовасці па фотаздымках. Выкарыстоўваецца для згушчэння апорнай геадэзічнай сеткі з мэтай забеспячэння зды мкаў алорны м і пункгамі для складання тапаграфічных карт і вы раш энн я інж. задач. Бывае лрасторавая (вы значаю цца 3 каардынаты пунктаў) і планавая (2 каардынаты). П р а с т о р а в а я Ф. — стварэн н е м адэлей м я с д о в а с д і п а с т э р э а п а р ы ф о т а зд ы м к а ў

Ф ОТА ТЫ РЫ СТАР (ад фота... + тырыстар). тырыстар, перавод якога з аднаго ўстойлівага стану (з нізкай праводнасцю) y другі (з высокай лраводнасцю ) адбываецца пры ўздзеянні на яго светлавога патоку. Пры асвятленні Ф. ў лаўправ<шніку генерыруюцца носьбіты зараду абодвух знакаў (электроны і дзіркі), што прыводзідь да лавелічэння току праз тырыстарную структуру на велічыню фотатоку. Крыніцамі святла для кіравалля Ф. служаць эл. лям лы напальвання, імпульсныя газаразрадньы лямпы , святловылрамяняльны я дыёды, квантавыя генератары і інш. Выкары стоўваю цца ва ўстройствах аўтам. кіравання і аховы, выліч, тэхнікі, y магутных высакавольтных пераўтваральніках. ФОТАТЭАДАЛГГ, лры лада для фотатэадалітнай здымкі мясцовасці, вы знач эн д я памераў, формы, прасторавага становіш ча розны х аб’ектаў. Складаецца з ф отакамеры і тэадаліта. Бы ваю ць са злучаны мі і раздзеленымі ф отакам ерай і тэадалітам; са слараны м і камерамі (для зды мкі аб’ектаў на невял. адлеглас-

фотахімічныя_______ 447 ці); карабельны я з 2 камерамі, з сінхронна дзею чымі затворамі (для здымкі берагоў); кінафотатэадаліты (для даследаван няў рухомых аб’ектаў). П.П.Явід. ФОТАТЭАДАЛІТНАЯ ЗД Ы М К А , назем ная здымка мясцовасці з выкарыстанн ем фотатэадаліта і стэрэафотаграмметрычных прылад. Выкарыстоўваецца ў горных раёнах, на моцна расчлянёнай тэрыторыі, для здымкі кар’ераў, гідратэхн., арх. і інш. збудаванняў, таксама ддя вы вучэння ды намікі прыродП.П.Явід. ных і тэхнагенны х з ’яў. Ф О ТА ТЭЛ ЕГРАФ НАЯ СЎВЯЗЬ, устарэлая назва факсімільнай сувязі. У болы д вузкім сэнсе — факсімільная сувязь, пры як ой рэгістрацыя лаўтонавых відарысаў аж ы ццяўляецца фатагр. ці электраграф ічны м і метадамі. Ф О ТА ТЭ Л Е Г РА Ф Н Ы AI1APÂT, ш то факсімільны апарат.

тое,

Ф О ТА ТЭ РА П ІЯ , метад тое, ш то святлолячэнне.

фізіятэрапіі,

Ф О Т А Ў С П Ы іІІК А , ўспышка.

што

тое,

лямпа-

Ф О Т А Ф О Б ІЯ , павыш аная адчувальнасць вока да светлавога раздраж нення, тое, што святлабоязь. Ф О ТА Ф О РМ А , носьбіт графічнай інф арм ацы і (тэкстаў і відарысаў) на лразры стай бясколернай падложцы для вырабу друкарскіх форм спосабам каліравання. Бы ваю ць тэкставы я, выяўленчыя і тэкстава-вьіяўленчы я; ш трыхавыя, лаўтонавыя (тонавыя) і растравыя. Пры ўзн аўленні ш м атколернага ары гінала вы кары стоўваю цца колерападзелен ы я Ф . (гл. Колерадзяленне), y вы тв-сці к н іж н а-ч асол існ ы х вы данняў — мантаж н ы я Ф. (пры кл еены я Ф. лалос на лразры стай бясколернай ш іёнцы адпаведна макету вв д ан н я). р э А к ц ы і , хімічны я рэакцы і, ш то адбываю цца пад уздзеян н ем святла. П аглы нанне фатона з даўж ы нёй хвалі 200— 1000 нм выклікае квантавы лераход малекулы рэчы ва з асн. электрон нага стану ва ўзбуджаны ці фотаіанізацы ю (адш чапленне электронаў і ўгварэнде радыкалаў, іон-радыкалаў). Малекулы ва ўзбуджаным стане больш рэакцыяздольныя, актыўна ўступаюдь y хім. рэакцыі, першасныя прадукты якіх (іоны. радыкалы, ізамеры) нестабільныя і пераўгвараюіша ў канчатковыя прадукты Ф.р. y выніку звычайных тэрмічных хім. рэакцый. Тыпы Ф.р.: раскладанне (фотадысацыяцьш), замяшчэнне, ізамерызацыя, акісленне, аднаўленне, полімерызацыя, фотасінтэз і інш. Ф.р. адыгрываюць важную ролю ў прыродзе (гл. Фотабіялогія). Выкарыстоўваюцца ў працэсах запісу і апрацоўкі інфармадыі (фатаграфія. ф о т а х ім іч н ы я

448

ф о т а х ім ія

фоталітаграфія), сінтэзу арган. і неарган. рэчываў (атрыманне капралактаму, вітамінаў D і інш.), сінтэзу і мадыфікацыі палімераў (фотаполімерызацыя, фотамадыфікацыя і фотадэструкцыя), y квантавай электроніцы (фотахім. лазеры, мадулятары), мікраэлектроніды (фотарэзістары) і інш. Т.М.Вараб’ёва. Ф О ТА Х ІМ ІЯ , раздзел фізічнай хіміі, які вывучае хім. рэакцы і, ш то адбываюцца пад уздзеяннем святла (фотахімічныя рэакцыі). П адзяляецца на: Ф. малых малекул (ды нам іка элементарнага акта ва ўзбуджаных элекгронны х станах малекул); арган. і неарган. Ф . (фотапераўтварэнні хім. злучэнняў і метады фотахім. сінтэзу), фіз. Ф . (механізмы і кінеты чны я закан ам ернасці фотахім. рэакцы й). У Ф. найб. паш ы раны метады імпульснага фатолізу, спектраскапіі, таксам а электрон най мікраскапіі, дэнсіта- і сенсітаметрыі. Першыя фотахім. заканамернасці выяўлены ў 19 ст. У 1818 К.І.Дз.Гротгус сфармуляваў прынцып, паводле якога прычьшай хім. рэакцыі з’яўляецца святло, што пагльшаецца рэчывам. Пазней вызначана, што колькасць прадукту фотахім. рэакцыі прапарцыянальная здабьггку інтэнсіўнасці выпрамянення на час яго дзеяння (Р.В.Бунзен, Г.Роска, 1862) і таму неабходна улічваць інтэнсіўнасць паглынутага выпрамянення (Я.Х.Вант-Гоф, 1904). Адно з найб. важных дасягненняў Ф. — вынаходства фатаграфіі (1839), заснаванай на фотахім. раскладанні галагенідаў серабра. Як самасг. навука сфарміравалася ў пачатку 20 ст. пасля з'яўлення квантавай тэорыі і развіцця спектраскапіі. A Эйнштэйн сфармуляваў закон квантавай эквівалентнасці (1912), паводле якога кожны паглынуты рэчывам фатон выклікае першаснае змяненне (узбуджэнне, іанізацыю) адной малекулы ці атама. Н а Беларусі даследаванні па Ф. вядуцца ў Ін -ц е агульнай і неарган. хіміі, Ін -ц е малекулярнай і атам най ф ізікі і Ін -ц е фізікі Нац. А Н Беларусі, БДУ і Бел. дзярж. ун-це інф арм аты кі і рады ёэлектронікі. Літ:. С в н р н д о в В.В. Фотохнмня н раднацнонная хнммя твердых неорганнческлх ведеств. Ч. 1. Мн., 1964; М о р о У. Мнкролятографня: Прннцшты, методы, матерналы: Пер. с англ. Ч. 1—2. М., 1990; У э й н Р. Основы н прнменення фотохлмлн. Пер. с англ. М., 1991. Т.М.Вараб’ёва. Ф О ТА Х РА М ІЗМ (ад фота... + грэч. chroma колер, афарбоўка), здольнасць рэчы ва абарачальна набы ваць або зм яняць афарбоўку (спекгры прапусканн я і паглы нання) пад дзеян н ем апты чнага вы прам янення (ультрафіялетавага, бачнага і інф рачы рв.). У ласцівы вял. колькасці рэчы ваў арган. і неарган. паходж ання. Ф. арган. рэчы ваў абумоўлены фотафіз. працэсам і і розн ы м і фотахімічнымі рэакцыямі, Ф . неарган. рэчы ваў тлумачыцца абарачальны м і працэсам і фотапераносу электронаў. Н а аснове арган. і неарган. ф отахромны х рэчы ваў вырабляю цца фотахромныя матэрыялы. Ф О ТА Х Р0М Н Ы Я М А ТЭРЫ ЯЛЫ , святлоадчувальныя рэчы вы , y якіх з ’ява фотахрамізму вы кары стоўваецца для

рэгістрацыі відарысаў і апты чны х сігналаў. Пашыраны з 1960-х г. Характарызуюцца высокай раздзяляльнай здольнасдю, хуткадзеішасцю, шматразовым выхарыстаннем, захаваннем інфармацыі ад 10"6 с да некалькіх гадоў і інш. У залежнасці ад галіны выкарыстання Ф.м. вырабляюць y выглядзе вадкіх раствораў, палімерных плёнак, сілікатнага і палімернага шкла, монакрышталёў і інш. Найб. пашыраны палімерныя Ф.м. на аснове арган. злучэнняў, фотахромнага сілікатнага шкла, якое мае ў сабе міхракрышталі галагенідаў серабра, солей і аксідаў шчолачназямельных металаў з дабаўкамі. Выкарыстоўваюцца ў сістэмах аператыўнай памяці ЭВМ, y фатаграфіі, сістэмах мікрафільмавання, y галаграфіі і інш., таксама пры вырабе акуляраў і аптычных затвораў. Ф О Т А Э Л Е К Т Р 0Н Н А Я Э М ІС ІЯ , знеш ні ф о т а э ф е к т , вы лучэнне элекгронаў цвёрдымі целамі ці вадкасцям і пад дзеянн ем эл.-м агн. вы прамянення; гл. Фотаэфект. Ф О ТА Э Л ЕК ТР0Н Н Ы

ПАМНА-

Ж А Л Ь Н ІК (Ф Э П ), ф о т а п а м н а ж a л ь н і к, узм ацняльнік слабых ф отатокаў, п ры нц ы п дзеянн я якога заснаваны н а другаснай электроннай эмісіі; адна з фотаэлектронных прылад. Асн. вузлы ФЭП: фотакатод (вылучае электроны пад уздзеяннем аптычнага вьтрамянення — фотаток), сістэма дынодаў (павялічвае колькасдь электронаў за кошт другаснай электроннай эмісіі) і анод (калектар другасных электронаў). Каэфіцыент узмацнення ФЭП да 108. Выкарыстоўваецца ў лічыльніках элементарных часціц, перадавальных тэлевізійных камерах, факсімільных апаратах і інш.

Схема фотаэлектроннага памнажальніка: I — светлавы паток; 2 — фотакатод: 3 — факусавальныя электроды катоднай камеры; 4 — дыноды; 5 — анод.

Схемы фотаэлементаў са знешнім (1) і ўнутраным (2) фотаэфектам: К — фотакатод; Ф — светлавы паток; A — анод; Д, — нагрузка; Е — крыніца пастаяннага току; п і р — вобласці паўправадніка з донарнай і акцэптарнай дамешкамі.

Ф О ТА Э Л ЕК ТР0Н Н Ы Я ПРЫ ЛАДЫ , электравакуумны я ці паўправадніковы я прылады, якія пераўтвараю ць энергію эл.-мага. вьтрам янення алтычнага дыяпазону ў электры чную , a таксам а відарыс y нябачны х (напр., інфрачы рвоны х) прам янях y бачны відарыс. П ры нц ы п

дзеян н я заснаваны на ўнутр. ці знешнім I фотаэфекце. Д а Ф .п. адносяць перада- 1 вальныя тэлевізійныя трубкі, узмацнмь- I нікі яркасці відарыса, фотарэзістары, фотаэлектронныя памнажальнікі, фотаэлементы, электронна-аптычныя пераўтваральнікі. Ф О Т А З Л Е К Т Р 0 Н Ы , электроны, выбіты я з фотакатода квантамі эл.-магн. вы прам янення (фатонамі) пры знешнім фотаэфекце. Свабодны я носьбіты зараду (электроны і дзіркі), ш то ўзніклі пры ўнутраным фотаэф екце, наз. фотаносьбітамі.

I

Ф О Т А Э Л Е К Т Р Ы Ч Н Ы ЎЗМАЦНЯЛЬН ІК , адзін з узмацняльнікаў пастаяннага 1 току (напруж ання), дзеянне якога заснавана н а зменах эл. току ў ланцугу, адпаведны х зменам асветленасці святлоадчувальнага элемента (напр., фотаэлемента, фотарэзістара) гэтага ланцуга. ] Ток y ланцугу святлоадчувальнага элемента залежьшь ад яркасці крыніцы святла і ад плошчы асветленай паверхні. У адпаведнасці з гэтым Ф.ў. падзяляюць на 2 групы: да 1-й адносяць фотаэлектранапальныя, фотаэлекгралюмінесцэнтньы і фотаэлекграгазаразраднш, якія выкарыстоўваюцца ў якасці элеменгаў аўтаматыкі для рэгісграцьіі і рэгулявашя розных працэсаў; да 2-й — фотаэлектрааітшчныя ўзмацняльнікі і фотагальванаметрычнш кампенсацыйныя ўзмацняльнікі як элементы дакладных вымяральных прьілад. Ф О Т А Э Л Е К Т Р Ы Ч Н Ы Я З ’ЯВЫ , электры чны я з ’явы , якія адбываюцца ў рэчы ве пад дзеянн ем эл.-м агн. выпрамянен н я. М аю ць месца, калі энергія паглы нутага рэчы вам кванта эл.-магн. вы п рам ян ен н я (фатона) затрачваецца н а пераход электрон а ў стан з большай эн ергіяй . Характар Ф .з. залежыць ад суадносін пам іж энергіяй фатонаў і характэрны м і энергіям і рэчы ва (энергіяй узбудж эння атамаў і малекул, энергіяй іх іанізацы і, работай выхаду элекгронаў з двёрдага цела і інш .). Да Ф.з. адносяцца: фотаэфект (знешні і ўнутраны), фотаправоднасць, фотадыэлектрычная з ’ява (змена дыэлектрычнай прані- ' кальнасці), фотавальтаічная з’ява (узнікненне ў паўправадніку зрс, абумоўленай прасторавьш раздзяленнем пар носьбітаў зараду, якія генерыруюцца эл.-магн. вьтрамяненнем) і інш. На Ф.з. заснавана дзеянне фотаэлектронных прылад (фотарэжтары, фотадыёды, фотатранзістары, фотаэлементы, фотаэлектронныя памнажальнікі і інш.). Літ:. Р ы в к н н С.М. Фотоэлектрнчесш явлення в полупроводняках. М., 1963; Аут й ., Г е н ц о в Д., Г е р м а н К. Фотоэлек-] трнческне явлення: Пер. с нем. М , 1980. Р.М.Шашвп. Ф ОТА ЭЛЕМ ЁНТ, фотаэлектронная прьшада, y як о й пры паглынанні апты чнага вы прам ян енн я ўзнікае электрарухальная сіла (фотаэрс) ці эл. ток (фотаток). Адрозніваюць вакуумныя і газанапоўненыя Ф., дзеянне якіх заснавана на знешнім фотаэфекце, і паўправадніковыя — на ўнугр. фотаэфекце. У в а к у у м н ы х Ф. светлавы паток выклікае фотаэлектронную эмісію з т верхні фотакатода, y выніку пры замьканні ' ланцуга Ф. ў ім узнікае фотаток, прапарцыя-

нальны светлавому патоку. Для г а з а л а по ў н е н ых Ф. (у адрозненне ад вакуумных) характэрна нелінейная залежнасць фогегоку ад інтэнсіўнасці святла. У п a ÿ п р a в а д н і к о в ых Ф. (на аснове селену, крэмнію, арсеніду галію і інш.) пры паглынанні аптычнага выпрамянення павялічваецца колькасць рухомых носьбітаў зараду — элекгронаў і дзірак, якія прасторава раздзяляюцца эл. полем р-л-пераходу ці кантакту меш-паўправаднік, што прыводзіць да ўзнікнення фотаэро. Выкарыстоўваюцца як прыёмнікі аіігычнага выпрамянення (у т.л. бачнага свягла) y аўтам. кантрольнай і вымяральнай апараіуры, y фота- і кінагэхніцы, факсімільнай сувязі і інш.; паўправадніковыя Ф. — таксама для прамога пераўгварэння энергіі сонечнага выпрамянення ў электрычную (у сонечных батарэях, фотаэл. генератарах). Р.М.Шахлевіч. ФОТАЭФЕКТ, змена энергіі элекгронаў рэчыва пры паілынанні эл.-м агн. вы прамянення (фатонаў). Дцкрыў Т.Р.Герц (1887), тэарэтычна абгрунтаваў А .Э йншшэйн (1905). Адрозніваюць Ф. знешні і ўнутраны.

3 н е ш н і Ф. — вылучэнне электронаў рэчывам пры паглынанні фатонаў; y кандэнсаваных асяродцзях наз. ф о т а э л е к т р о н нa й э м і с і я й , y газах — ф о т а і а н і зацыяй. Законы Ф.: незалежнасць макс. кінетычнай энергіі вылучаных рэчывам элекіронаў ад інтэнсіўнасці свяіла (колькасці фаіонаў) і яе лінейная залежнасю> ад частаты эд.-магн. ваганняў паглынугага выпрамянення, існаванне гранічнай часгаты, ніжэй за якую Ф. немагчымы, — тлумачацца на аснове гілотэзы аб квантаванні энергіі эл.-магн. выпрамянення. Парогавая (гранічная) энергія дая Ф. з металу знаходзіцца ў аптычным дыяпазоне эл.-магн. хваль. У паўправадніках і дыэлектрыхах дадаткова мае месца ў н y т раны Ф. — узнікненне (квазі)свабодных алехтронаў і/ці дзірак пры паглынанні фатоНаў, што выклікае фотаправоднасць. Парогаіая энергія ўнугр. Ф. ў крышталях роўная шырыні забароненай энергет. шчыліны (зоны) паміж запоўненай электронамі валентнай юнай і свабоднай зонай праводнасці. На з ’яве Ф. заснавана дзеянне фотаэлементаў, фотлектронных памнажальнікаў, фотаэл. генератараў, фотарэзістараў, фотадыёдаў, сонечных элементаў і інш. Літ:. Ф р н д р н х о в С.А, М о в н н н С.М. Фюнческме основы электронной техшкн. М., 1982; Б е л л Р.Л. Эмттеры с отршательным мектронньім сродством: Пер. с «Ш. М, 1978; В а с н л ь е в А.Н.. М н хайлнн В.В. Введенне в спектроскогопо пердого тела. М , 1987. М.А.Паклонскі. ФОТАЯДЗЕРНЫЯ РЭАКЦЫ І. я д з е р ны ф о т а э ф е к т , пераўтварэнні атамных ядраў y выніку іх узаем адзеянн я з гама-выпрамяненнем. Адбы ваю цца, Ka­ li энергія гама-квантаў перавы ш ае энергію сувязі прадукгаў рэак ц ы і ў ядры (парогавьш рэакцы і). Пры ўэаемадзеянні з ядром гама-квант рассейваецца (гл. Рассеянне мікрачасціц) або паглынаедца. Пры паглынанні гама-кванта дастатхова вялікай энергіі атамнае ядро вылучае 1ці некалькі нуклонаў (найб. імаверна — яейгронаў) ді дзеліцца на асколкі (гл. Дзяленнеядраў). Даследуюць Ф.р. з дапамогай анігіляцыйнага (гл. АнігШцыя) і тармазнога выпрамянення. Выкарыстоўваюць для даследаванняў струхтуры ядра, выцучэння элементнага саставу горных парод, сплаваў, сумесей і інш 1C. Сацункевіч.

15, Бел. Эн. Т. 16.

Ф О Ў Л (Foale) М айкл (н. 6.1.1957, Лоўф, Вялікабрытанія), касманаўт ЗШ А. Д -р навук y галіне фізікі. С кончы ў К ем бры дж скі ун-т (1982). 3 1983 y К асм . цэнтры імя Л .Д ж онсана (ЗШ А ).

3 1987 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў 5 палётаў y складзе экіпаж аў касм. караблёў (KK): 24.3— 2.4.1992 — н а К К «Атлантыс», 9 — 17.4.1993 і 2 — 11.2.1995 на К К «Дыскаверы», 15.5— 3.10.1997 — на К К «Атлантыс» і арбітальнай станцы і «Мір» (пасадка н а К К «Атлантьіс»), 20— 28.12.1999 — на К К <Дыскаверы». У косм асе правёў 178,99 сут. 5 медалёў Н А СА «За касмічны палёт». У. С.Ларыёнаў. Ф О Х Т А ляксандр Багданавіч (28.9.1848, М асква — 23.8.1930), расійскі патолаг і тэрапеўт, адзін з заснавальнікаў эксп еры м. кардыялогіі і клін іка-эксперы м . кірунку ў паталогіі. Д -р меды цы ны (1873), праф. (1880). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1870), y якім працаваў y 1880— 1911 і з 1917. 3 1891 арганізаваў і ўзначаліў Ін -т аіульнай і эксперы м . паталогіі пры М аскоўскім ун-це. У 1912 заснаваў Ін-т агульнай паталогіі пры 2-й Градскай бальніцы (з 1930 каф едра паталаг. ф ізіялогіі 2-га М аскоўскага мед. ін-та). Асн. працы па праблемах паталогіі сэрц а і сасудаў, мочавьвдзяляльнай сістэмы , воднага абмену, эксперы м . карды ялогіі, паталогіі эн дакры нн ай і лім ф аты чнай сістэм. Тв:. П а т о л о ш я сер д ц а . 3 н зд . М ., 1920.

Ф 0 Ц І Й [Phôtios; паміж 810 і 827, К анстанцінопаль (цяпер Стамбул) — пам іж 891 і 897], візанты йскі царкоўна-паліт. дзеяч, пісьменнік. Патрыярх К анстанцінопаля ў 858— 867 і 877— 886. Прыхільн ік цэнтралізаваны х манархіі і царквы н а чале з патрыярхам. У 867 выступіў сўпраць падпарадкавання візант. царквы nane рымскаму, ш то пры вяло да канф лікгу з папствам (гл. Падзел цэркваў). С адзейнічаў паш ы рэнню ўплы ву візант. царквы н а слав. землі (у Балга-

Ф РАГАНАР ры і, 886 мёр ён»,

449

М аравіі, сербскіх княствах, Русі). У скінуты імператарам Львом VI, паy ссы лцы . Асн. праца «М ірыябібліy якім даследаваў творчасць 280

ант. і ранневізант. пісьменнікаў са ш матлікімі цытатамі з арыгіналаў (страчаны я, захаваліся тсшькі ў працы Ф .). Аўтар црац па філасофіі, багаслоўі, царк. праве. Я го пропаведзі за 860 і 866 маю ць каш тоўны я звесткі па гісторыі Русі 9 ст. Ф О Ш (F och) Ф ерды нанд (2.10.1851, г. Тарб, Ф ран ц ьм — 20.3.1929), французс к і ваенны дзеяч. М аршал Ф ранцыі (1918), бры т. фельдмарш ал (1919), M apm an П ольш чы (1923). Ч л. Ф ранц. акадэм іі (з 1918). С кончы ў Вьшіэйшую ваен. акадэм ію (у 1895— 1900 ад’юнкт, праф ., y 1908— 11 нач. акадэміі). У 1-ю сусв. вай ну камандаваў дывізіяй, корпусам, арміяй, іруп ай армій «Поўнач». У 1917 нач. Генш таба, y 1918 галоўнакамандую чы арміямі Антанты. Адыграў значную ролю ў перамозе саюзнікаў над кааліцы яй цэнтр. дзяржаў на чале з Германіяй. 3 1919 сгарш ы ня вы ш эйш ага савета А нтанты . Ф . адзін з арганізатараў ваен. інтэрвенцы і супраць сав. Расіі. Аўтар ваен.-тэарэт. работ, мемуараў. Літ. : G a q u è r e C .F . V ie p o p u la ire d u m a ré c h a l Foch.

A rra s, 1955; G rasset A F o c h o u la v o lo n té d e v ain cre. P aris, 1964.

ФРАГАНАР (Fragonard) Ж ан А нарэ (5.4.1732, г. Грас, Ф ранцыя — 22.8.1806), ф ранцузскі мастак. Вучыўся ў П ары жы ў Ж..Б.С.Шардэна, Ф.Бушэ, К .В анлоо, y Ф ранцузскай акадэміі ў Рыме (1756— 61). Працаваў y П арыжы, y 1789— 94 захавальнік Нац. музея (Луўр). Прадаўжаў традыцыі мастацтва ракако. У творчасці дасягнуў асаблівай пачуццевасці ў перадачы лірычных сцэн паўсядзённага ж ыцця, інтымных- чалавечых пачуццяў, паэзіі прыроды, міфалаг. і рэліг. кампа-

450

ФРАГМЕНТ

зіцый. Яго манера вы лучаецца вы танчанай дэкараты ўнасцю каларыту, лёгкасдю жывапіснай манеры , плаўны мі кам пазіцы йны мі рытмамі: «Вы йграны п ацалунак» (да 1761), «Ж рэц К ар эз ахвяруе сабой, каб вы ратаваць К алірою» (1765), «Свята ў С ен-К лу» (1775), «Ф антан кахання» (да 1785), «Пацалунак крадком» (к ан ец 1780-х г.). Ш матлікім малю нкам і аф ортам Ф . ўласцівы тонкія святлоценявы я эф екты . Літ:. З о л о т о в Ю.К. Фрагонар. М., 1959; Л н в ш н ц Н.А Ж.О.Фрагонар. [М., 1970],

рады ялогіі (з 1972 заг. лабараторы і). Н авук. працы п а камбінаваны м і хірург. л яч эн н і злаякасны х пухлін, інтэнсіўнай тэрапіі, рэанім ац ы і і анестээіялогіі ў клін ічнай анкалогіі; па праблемах кіравальнай пггучнай гіпертэрміі і гіітерглікеміі ў м нагакам панентны м л яч эн н і эдаякасны х новаўгварэнняў. Дзярж. прэм ія Беларусі 1988. Тв.: Операцяоннвій рнск н ннтенснвная терапня в онкологнческой клнннке. Мн., 1976 (у сааўг.); Гнпертермня п гнперглнкемня в онкодоган. Кнев, 1987 (разам з Э.АЖаўрыдам, С.П.Асінскім); Меланома кожн. Мн., 2000 (разам з І.В.Залуцкім).

Ф РА Г М Ё Н Т (ад лац. fragm entum абломак, кавалак), асобная частка, уры вак якога-н. кампазіцы йнага цэлага, твора масгацгва (жывапісу, скулыпуры, архітэктуры); уры вак тэксту літ. ці муз. твора. Ф РА Д К ІН Л еанід Ісаевіч (н. 24.12.1935, М інск), бел. вучоны ў галіне біяхіміі і біяфізікі. Д -р біял. н. (1983), праф.

(1991). С кончы ў М інскі пед. ін-т (1958). У 1958— 2000 y Ін-це фсггабіялогіі Нац. А Н Беларусі. Навук. працы па пы таннях будовы фотасінт. мембран хларапластаў раслін, механізмах іх ф арм іравання, прасторава-энергет. арганізацы і малекул хларафілу і яго папярэднікаў. 3 2000 ж ыве ў ЗШ А . Тв:. Сгруктурная локалнзацня бносннтеза хлорофнлла / / Бногенез пмгментного аппарата фотосшггеза. Мн., 1988; Зелененне этаолнрованных лнстьев: регуляцмя накоплення хлорофнлла н образовання двух фотоснстем фотосннтеза (разам з М.С.Радзюком. ў.П.Даманскім) / / Фотобнологйя п мембранная бнофнзнка. Мн., 1999. С С.Маіьніісаў. Ф РА Д К ІН М арк Рыгоравіч (4.5.1914, г. Віцебск — 4.4.1990), р а с ій с й кам пазітар. Нар. арт. С С С Р (1985). С кончы ў Бел. студыю пры Ц э ш р . тэатр. вучыліш чы ў Л енінградзе (1937), вучыўся ў Бел. кансерваторыі (1938— 39, кл. М.Аладава). 3 1937 працаваў акцёрам, заг. муз. часткі ў Бел. т-ры юнага гледача ў М інску. 3 1944 y М аскве. Аўтар папулярны х песень, якім уласцівы ш матграннасць т эм ат ы й , грамадзянскасць, ліры зм, багацце ры тмікі, апора на нар. песенную творчасць: «Вярнуўся я на Радзіму», «П есня пра Д няпро», «Выпадковы вальс», «Бранская вуліца», «Бярозы», «За таго хлопца», «Ц ячэ Волга» і інш . П ісаў музыку да кіна- і тэлеф ільмаў (каля 50), y т л . да бел. «Апошні хлеб» і інш ., да спекгакляў драм. т-ра. Аўтар кн. «Мая біяграфія» (1974). Д зярж . прэм ія С С С Р 1979. С ям ён Захаравіч (н.

27.12.1932, г. Дуброўна Віцебскай ю бл.), бел. вучоны ў галіне анкалогіі; засн авальнік навук. ш колы па гіпертэрміі і гілерглікеміі ў анкалогіі. Д -р мед. н.

(1977), праф. (1979). С кончы ў С м аленскі мед. ін-т (1955). 3 1959 y ін -ц е ўдаскан алення ўрачоў y г. Н овакузнецк, Pa­ tin , 3 1966 y Бел. НДІ анкалогіі і мед. ф р а д к ін

Ф РА Д К ІН Яфім Самойлавіч (30.11.1924, в. Ш чадры н Ж лобінскага р -н а Гомельскай вобл. — 25.5.1999), расійскі ф ізіктэарэты к; заснавальнік навук. ш колы па тэарэт. фізіцы. Акад. Рас. АН (1990; ч л .-к ар. 1970). С кенчы ў Л ьвоўскі ун-т (1948). 3 1948 y Ф із. ін -ц е Рас. АН (з 1967 заг. сектара). Навук. працы па квантавай тэоры і поля, квантавай статыстыцЫ, гідрадынаміцы, кінеты цы , ф ізіцы элементарны х часціц. Выявіў унутр. супярэчнасць квантавай электрады нам ікі (праблема «нуль-зараду>, 1955; незал еж н а ад П Д .Л анд ау і Х.Я.Памеранчука). Развіў дыяграмную тэхніку ў рэляты вісцкай квантавай статыстыцы. Д аў эўклідаву фармулёўку квантавай тэоры і поля (1958; н езал еж н а ад Ю .Ш вінгера). П абудаваў м адэль паш ы ранай супергравітацы і, я к ая аб’ядноўвае гравітадыю і электрады нам іку (1978). Удзельнічаў y стварэнні тэрмаядз. зброі ў С С С Р. Д зярж . прэм ія С С С Р 1953. Залаты медаль ім я А Д з.С ахарава Рас. АН (1996). Тв:. Квантовая электроданамнка с нестабнльным вакуумом. М., 1991 (разам з Дз.М.Гігманам, Ш.М.Шварцманам). Літ. : Памята Е.С.Фрадклна / / Успехн фнз. наук. 1999. Т. 169, вып. 11. М.М.Касцюковіч. Ф РА ЗА (ад грэч. phrasis выраз) y м о в а з н а ў с т в е , 1) асноўная найм енш ая адзінка маўлення, ш то выступае як актуалізаваная адзінка зн осін і адпавядае розн ы м ты п ам сказаў-вы казванняў. Х арактары зуецца пэўнай грамат. структурай і мож а вы ступаць y мове ў якасці асобнага паведам лення. У такім разум ен ні Ф . пераваж на выступае я к сінтаксічна-ф ан ет. цэлае, як ое мае сінтакс. струкгуру, сэнсавую заверш анасць і інтанацы йную аф ормленасць. У паэт. тэксц е Ф . ўкладваецца ў верш аваны радок, але н ярэдка мож а разры вацца ў вы ніку несупадзення сінтакс. паўзы з ры тм ічнай. 2) Інтан ацы й нае адзінства,

як о е выступае я к закончаны паводле сэнсу адрэзак мовы паміж дзвюма паўзам і і аб’ядноўвае некалькі сінтагмаў, I пгго звязан а з сэнсавы м і адценнямі, ла- | гічны м вы лучэннем (націскам) або сін- { такс. аманіміяй. 3) Тое, ш то сказ. А. С.Аксамітаў Ф РА ЗА ў м y з ы ц ы, адносна завер- і ш аная часлка муз. сказа; тэматычна-І сінтаксічная адзінка. М ож а бы ць эліт-; най ці падзяляцца на матывы. Ад суседніх пабудоў адасабляецца меладьпны мі, гарманічны мі, метрарытмічнымі ф акгурны м і сродкамі. Т эрм ін «Ф> запазы чаны ў 18 ст. з мовазнаўства і атры м аў паш ы рэнне ў музыцы з развіццём кам пазітарскай творчасці і выканальніцкай практы кі. Падзел муз. твора на Ф . наз. фразіроўкай. Літ.: Гл. да арт. Фарма музычная. Ф РА ЗЕ А ГРА Ф ІЯ (ад грэч. phrasis выраз + ...графія), раздзел мовазнаўства, яй зай м аец ц а складаннем , апісаннем і характары сты кай фразеалагічных слоўнікаў, Бел. Ф. ўзн ікла ў 19 ст., калі фразеалагізмы сталі ўключаць y слоўнікі жывой нар. мовы і тлумачы ць (напр., «Слоўнік беларускай мовы» І.І.Н асовіча, 1870).!

Ф РА ЗЕ А Л А П ЧН А Я А ДЗІНКА, ф р а з е а л а г і з м , устойлівая, узнауляльнаяі адзінка мовы з цэласны м значэннем і эм ацы янальна-экспрэсіўнай выразнас-| цю. С кладаецца не м енш як з двух слоў, з якіх пры намсі адно семантычнаі пераасэнсаванае. У моўным працэсе Ф.а. выступаюць ю члены сказа аГю далучаюцца да кантэксту, не ўтвараючы самі па сабе тэксту. Найб. пашыраная ў сучаснай бел. фразеалогіі класіфіка* цыя Ф.а. — семантычная, якая падзяляе Ф.а, ў залежнасці ад ступені семантычнай злітнасді кампанентаў на 4 групы: ф р а з е а л а г і ч н ы я з р а ш ч э н н і , або ідыёмы («душу адвесці»); ф р а з е а л а г і ч н ы я адзі нс т в ы, семантыка якіх матывавана асобнымі значэннямі слоў. што іх складаюдь («жывога месца не пакінуць»); ф р а з е а л а г і ч н ы я з л у ч э н н і , дзе ёсць словы са свабоднымі звязаным ужываннем («разявіць рот»); фраз e a л a г і ч н ы я в ы р a з ы, семантычна члянёныя са свабодным значэннем, але са сталым складам і значэннем y спалучэнні слоў («асадзі назад*). Ужьшаюцца ў рознья стылях мовы, найб. харакгэрны для гугарковай мовы. Ф.а. адлюстроўваюць нац. спецыфіку мовы, яе самабытнасць: харакіарызуюц^ ца ацэначнасцю, належаць да яркіх выяўл. сродкаў мовы. Літ:. А к с а м і т а ў АС. Беларуская фразеалогія. Мн.. 1978; Я н к о ў с к і Ф.М. Беларуская фразеалогія. Мн.. 1981; Л e ne­ m a ў І.Я. Праблемы фразеалагічнай стылістыкі і фразеалагічнай нормы. Мн.. 1984. А. С.Аксамітаў. Ф РАЗЕАЛАГІЧН Ы СКЛАД М 0ВЫ . гл ў арт. Фразеалогія. Ф РА ЗЕА Л А ГІЧ Н Ы СЛ О Ў Н ІК, тш слоўніка лінгвістычнага, y якім сабраны і разгледж аны не асобны я словы, a фразеалагічныя адзінкі. П аводле прызначэння Ф .с. бы ваю ць тлумачальныя, этымалагічны я і перакладны я, паводле кры-

1

□

_________

□

Ф РАКТАЛЫ (ад лац. fractus складзены з фрагментаў, разбіты), мноствы з нерэгулярнай разгалінаванай ці ларэзанай структурай; структуры, складзены я з частак, якія ў некаторы м сэнсе падобны я да цэлага. Н алр., натуральнымі Ф. з ’яўляю цца берагавыя лініі мацерыкоў і астравоў, горы, воблакі, галіны і лісце дрэў, сняж ы нкі, броўнаўскія крывыя. Найб. часта Ф. ўзніхаюдь y задачах нелінейнай дыііаміхі, гідрадынамікі, стат. механікі. тэорыі фазавых гіераходаў, тэорыі палімераў. хім. кінетыцы і інш. Адрозніваюць 3 класы Ф.: г e a м е т р ы ч н ы я Ф. (у 2-мерным выпадку іх атрымліваюць з дапамогай ламанай лініі, y 3-мерным — паверхні, якія наз. генератарам). За 1 крок алгарьггму пабудавання кожны з адрэзкаў ламанай замяняюць на ламаную-генератар y пэўным маштабе. A л г е б р а і ч н ы я Ф. (атрымліваюць э дапамогай нелінейных працэсаў y л-мерных прасторах) і с т а х а с т ы ч н ы я Ф., якія атрымлівакзць, калі ў ітэрацыйным працэсе выпадхова змяняюць які-н. з параметраў (генерыруюцца аб’екты, якія нагадваюць прыродныя — дрэвы, берагавыя лініі, рэльефы мясцовасці, паверхні мора і інш.). Ф. выкарыстоўваюцца ў машыннай графіцы для адлюсгравання і мадэліравання розных працэсаў, пры пераўгварэнні відарысаў і інш. Літ:. Ф е д е р Е. Фракгалы: Пер. с англ. М , 1991. М.П.Савік.

□

Ф РАЗЕАЛОПЯ [ад грэч. phrasis (phraseôs) выраз + ...логія], 1) сукулнасць фразеалагізмаў пэўнай мовы (гл. т азеалагіт ая адзінка). 2) Сукупнасць Ф Р А К ІЙ Ц Ы , агульная назва асобнай харакгэрных спосабаў вы раж эння, уласгрупы плям ён індаеўрапейскай сям ’і, цівых асобнаму аўгару, пэўнай сац. груяк ія ў 2-м тыс. да н.э. засялялі паўн,пе людзей або літ. кірунку. 3) Раздзел ўсх. частку Балканскага п-ва і П н З мовазнаўства, як і вывучае фразеалагічМ .Азіі (бесы , геты, дакі, меды, одрысы ны склад мовы, даследуе сутнасць ф раі інш .). Займ аліся земляробствам, жызеалагізмаў, іх структуру, значэнне, вёлагадоўляй (пераваж на конегадоўстыліст. ды ф ерэн цы яцы ю , паходжанне, л яй ), апрацоўкай металаў, вытворчасцю асаблівасці ф ункц ы ян авання ў мове. керамікі. У 1-й пал. 1-га тыс. да н.э. Бел. Ф. ўсебакова вьівучаецца з 1950-х ўсталявалі сувязі з грэч. калоніям і (Абг. пад уплы вам прац В.У.Вінаградава. дэра, Візантый і інш .) і з Баспорам. У Фразеалагізмам я к асобны м адзінкам кан ц ы 6 ст. да н.э. падпарадкаваны Д а мовы, іх уж ыванню ў творах Я .К оласа рыем 1 Вялікім. П асля разгрому персаў прысвяціла ш эраг артыкулаў Г.М .Базы сталі незалеж ны мі. Н апярэдадні Пела' ленка: «Да пьггання аб ф разеалагічных панескай вайны дар одрысаў Сіталк адзінках y беларускай мове» (1954), аб’яднаў болы пасць ф ракійскіх ш йш ён. «Народныя ф разеалагізмы ў мове твоУ 342 да н.э. паўд.-ф ракійскія плямёны раў Я.Коласал (1959), «Ф разеалагічны я заваяваны м акедонскім царом Ф ілілам словазлучэнні таўталагічнага характару» II. 3 323 д а н.э. пад уладай аднаго з (1970). Сістэматызавана апісаны фразеады ядохаў Лісімаха, ласля смерці якога лагічны склад бел. мовы ў кнігах (281 да н.э.) дамагліся незалеж насці. 3 Ф.М.Янкоўскага «Роднае слова» (2-е канца 3 ст. да н.э. ўзбярэж ж а Ф ракіі выд., 1972), А .С.А ксамітава «Беларуская знаходзілася пад уладай Пталамеяў, пофразеалогія» (1978), І.Я .Л епеш ава тым М акедоніі, з-п ад угоіыву якой «Фразеалогія сучаснай беларускай моФ. вы йш лі ў 168 да н.э. У лач. 1 ст. да вы» (1998). Стьш істычны аспекд фран.э. ўвайшлі ў саюз з Мітрыдатам VI зеалагізмаў разглядаецда ў кнігах Л епеЕўпатарам, a пасля яго смерці трапілі шава «Ф разеалогія ў творах К.Крапівы » лад уллыў ры м лян. У 2-й пал. 1 ст. да (1976) і «Праблемы фразеалагічнай стын.э. ўзніклі буйны я аб’яд н ан н і лаўн.лістыкі і фразеалагічнай нормы» (1984). фракійскіх плямён гетаў і дакаў. 3 1 ст. Ацнаму з відаў фразеалагізмаў — перын.э. тэр. Ф . y складзе Рым. імперы і, y I фразе — прысвечана кніга Г.М .М алажай часы лраўлення ды насты й Ю ліяў— «Сучасная беларуская мова. Перыфраза» Клаўдзіяў ператворана ў ры м. правін(1980). Даследуюцца бел. гіст. Ф. і пахоцыю Ф ракія. У эпоху Вялікага перасяджанне фразеалагізмаў бел. мовы (Янлення народаў Ф. зм яш аліся з інш . п лякоўскі, Аксамітаў, І.С.Козыраў, Лепемёнамі і сталі састаўной часткай лры шаў), распрацоўваюцца праблемы лерафарміраванні сучасньіх народаў (балгар, кладу фразеалагізмаў з бел. мовы на інш. румынаў і інш .) і пакілулі след y слав. і і з інш. моў на бал. (Т.М.Трыпуціна, раманскіх мовах. Н.С.Мажэйка, А.В.Ш ыдлоўскі, У.І.М арЛіт.\ Д а н о в Х.М. Древна Тракня. Софмя. 1968; Древнне фракпйцы в Северном ! тынеўскі). Выдадзены ш эраг фразеалаПрнчерноморье. М , 1969; З л а т к о в с к а я гічных слоўнікаў бел. мовы.

Ф РА КІЯ, Т р a к і я, (Thracia), гіст. вобласць на У Балканскага п-ва, паміж Эгейскім, Чорны м і М армуровым морамі, дзе некалі жылі фракійцы. Усх. Ф. з г. Эды рне (да р. М арыца) y складзе Турцыі, Зах. Ф. — Грэцыі, Паўн. Ф. — Балгарыі. Дзярж. межы вызначаны Лазанскім мірным дагаворам 1923.

□

Ф РА К (ф ранц. frac), парадны мужчынскі вячэрні касцю м з сурдута (пінж ака з вы разаны м і спераду поламі, доўгімі вузкім і фалдамі ззаду і адкладны м каўняром ), такога ж колеру ш таноў з лам пасам і і поясам , аднатонны м з бабачкай; таксам а арты сты чны касцю м.

Т.Д. Вознмкновенне государства y фраклйцев VII—V вв. до н.э. М., 1971; Н н к у л м ц э Н.Т. Северные фракнйцы в VI—I вв. до н.э. Кпшннев, 1987. А.Г.Зельскі.

□

Ф РА Й Л ІГ РА Т (Freiligrath) Ф ерды нанд (17.6.1810, г. Дэтмальд, Германія — 18.3.1876), ням ецкі паэт. У 1848— 49 супрацоўнік газ. «Neue Rheinische Zeitung» («Н овай Р эй н с к ай газеты»), У 1851— 68 y эміграцы і (Л ондан). Друкаваўся з 1829. Зб-к і верш аў «Сімвал веры» (1844), «Ça ira» (1846) пра барацьбу ням . пралетары яту. Апяваў рэв. 1848: верш ы «М ёртвы я — жывым», «Рэвалюцыя», «Развітальнае слова «Новай Р эйнскай газеты». Паступова яго творчасць страділа рэв. характар, займаўся пераваж на перакладамі. Тв.: Рус. пер. — Мзбр. пронзв. М., 1956. Літ.: Д в о р к н н а Ю. Фердлнанд Фрейлнграт. Мн., 1935; Н н к о л а е в а Т.С. Поэзня немецкой революцлн 1848 г. (Саратов), 1961.

451

ф ракцы я

□

логіі» Е.С.Мяцельскай і Я.М.Камароўскага (1972), «3 народнай фразеалогіі» Лепешава (1991), «Слоўнік дыялектнай фразеалогіі Гродзеншчыны» МАДаніловіча (2000). На матэрыяле гаворкі Мсціслаўшчыны падрыхгаваны 3 вып. тлумачальнага Ф.с. Г.Ф.Юрчанкі: «I коціцда і валіцца» (1972), «I сячэ і паліць» (1974), «Слова за слова» (1977). У «Эгымалагічным слоўніку фразеалагізмаў» Лепешава (ч. 1—2, 1981—93) фразеалагізмы разгледжаны з боку іх паходжання. Перакладны Ф.с. — «Англа-беларускі слоўнік фразеалагізмаў параўнальнага тыпу» Л.Корсак і Л.Марціновіч (1984), «Малы руска-беларускі слоўнік прыказак, прымавак і фразем» З.Санько (1991), «Беларуска-польскі фразеалагічны слоўнік» ААксамітава і М.Чурак (2000).

• І.К.Германовіч.

Літ.\ А к с а м і т а ў АС. Вывучэнне фразеалогіі ў Беларусі (1965— 1980 гг.) / / Беларуская лінгвістыка. 1980. Вып. 18. І.К.Германовіч.

□

ніц матэрыялу — літ. мовы. нар. мовы і асобных гаворак. Да тлумачальных Ф.с. бел. літ. мовы адносяцца «Крылатьія словы і афарызмы: 3 беларускіх літаратурных крыніц» Ф.М.Янкоўскага (I960), «Фразеалагічны слоўнік. Для сярэдняй шхолы» Н.В.Гаўрош, І.Я.Лепешава і Янкоўскага (1973), «Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы» Лепешава (т. 1—2, 1993). На матэршле бел. нар. мовы створаны тлумачальныя слоўнікі «Беларуская фразеалогія: Фразеалагізмы, іх значэнне, ужыванне» Янкоўскага (1968), «Слоўнік беларускай народнай фразеа-

□

□

□

\с П а п Л й а П р la D O D D D о о о |

Д а арт. Фракталы П е р ш ы я э тап ы атрымання « д ы в а н а С я р п ін с к а г а » .

Ф РА К Ц Ы Й Н А Я П Е РА Г0Н К А , арт. Дыстыляцыя.

гл. ў

Ф Р А К Ц Ы Я (ад лац. fractio разлом ванне, р а з’яднанне), 1) адасобленая частка як о й -н . лартыі, арг-цыі, якая выстулае з праграмай, што адрозніваецца ад агульнай лініі, але не складае болы пасці членаў; аб’яднанне дэпугатаў, якія належ аць да адной ларты і ў ларлам енце або ў лалаце ларламента. П ы танні ствар эн н я і дзейнасці Ф. рэгулю ю цца рэглам ентам ларламента, a таксам а кансты туцы йны мі звьгчаямі. 2) Устарэлая

452

ФРАЛЕНКА

назва групы лю дзей, аб’яднаны х прафес., цэхавы мі інтарэсамі. 3) Частка, доля вадкага, сыпучага або кавалкавага матэрыялу, як ая вылучана па памеры (напр., нафта) або перагонкай; адгон.

ФРАЛЕНКА

А лена Уладзіміраўна (21.5.1915, г. Верхнядзвінск Віцебскай вобл. — 6.4.1999), бел. вучоны ў галіне ўнугр. медыцыны. Д -р мед. н. (1970), праф. (1972). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1937). 3 1946 y ш пітальнай тэрапеўт. клініцы М інскага мед. ін-та (у 1974— 76 заг. каф едры ). У 1976— 85 праф. М інскага мед. ін-та. Асн. працы па праблемах рэўматызму. Тв.: М т с р о э л е м е н т ы ( C u , Z n , М п ) к р о в н y б ольн ы х ревм атн зм ом / / Ф ш п о л о г н я н п ато л о г а я с е р д е ч н о -с о с у д а с т о й с н с т е м ы . М н ., 1 9 6 6 ; О р е в м а т ю м е . М н ., 1978.

ФРАЛОЎ А ляксавдр Уладзіміравіч (н.

30.1.1948, г. Гродна), бел. вучоны ў галіне мед. інфарматыкі, кардыялогіі. Д -р біял. н. (1996). С кончы ў Л енінградскі ін-т авіяц. прыладабудавання (1972). 3 1973 y М інскім мед. ін -д е , з 1976 y БелНДІ кардыялогіі (з 2000 Рэсп. навукова-практы чны цэнтр «Кардыялогія» — заг. лабараторы і). Навук. працы па мед. інфарматы цы , апрацоўцы біямед. сігналаў. Д зярж. прэмія Беларусі 1996. Тв:. Н н с т р у м е н т а л ь н ы е м е т о д ы н с с л е д о в а н м я в к а р д н о л о п ш . Р у к о в о д с т в о . М н ., 1 9 9 4 (у с а а ў г .) ; Ф у н к ц н о н а л ь н а я н а г р у з о ч н а я т р о к а р д а о г р а ф н я . М н . , 1 9 9 8 ( у с а а ў г .) .

элек-

ФРАЛ0Ў Ігар Іванавіч (н. 23.6.1933, г. Быхаў М агілёўскай вобл.), бел. архітэктар. Засл. архітэкгар Беларусі (1999). С кончы ў Л енінградскі інж.-буд. ін-т (1959). 3 1959 y ін-це «Магілёўграмадзянпраект» (у 1973— 98 гал. архітэктар), адначасова ў розн ы я гады выкладч ы к y М агілёўскім машынабуд. ін-це і буд. каледж ы . 3 1999 ва ўпраўленні архітэкгуры М агілёўскага гарвыканкома. А сн. работы ў М агілёве: мікрараёны М агілёў 2 (1960—61), Мір 1 і 2 (1962), Ю білейны (1967— 68), Задняпроўе 3 і 4 (1969— 70); жылы раён па М інскай ш аш ы (1961), буды нак К Д Б (1963), забудова праспекга П уш кіна (1965— 66) і праспекта М іру (зах. ч., 1965— 74), ж ылы дом з цэнтр. універсамам і рэстаранам «Габрава» і інш . прадпрыемствамі абслугоўвання па вул. П ерш амайскай (1973— 78), буды нак пед. ін-та (1974, y сааўт.), скверы Вілірбана і прьівакзальны (1980), рэканструкцы і вул. П ерш ам айская (1972— 73), бульвара па вул. М іронава (2001) і інш . Аўтар кн. «Магілёўграмадзянпраект» (1998), навуч. дапам ож нікаў для праекціроўш чыкаў. Т.Р.Мартыненка.

ФРАЛ0Ў Валерый Васілевіч (21.3.1941, г. К ры чаў М агілёўскай вобл.

— 18.8.1991), бел. габаіст, педагог. Засл. арт. Беларусі (1980). С кончы ў Бел. кансерваторы ю (1967, кл. Ю .Ц ёмкіна). 3

1964 арты ст кан цэртна-эстр. аркестра Бел. тэлебачання і радыё, адначасова бас-гітары ст эстр. гуртоў «Арбіта-67» і «Лявоны» (пад кіраўніцтвам У.М улявіна)\ з 1968 канцэртм айстар групы габояў Д зярж . акад. сімф. аркестра Беларусі. Адзін з заснавальнікаў і артыст ансамбля «Кантабіле». У 1970— 87 (з перапы нкам і) выкладаў y М інскім муз. вучылішчы імя Глінкі. Яго выкананню харакгэрны м яккае, спеўнае гучанне інструмента, тонкае ансамблевае пачуццё, дасканалая тэхніка. Аўтар аранж ы ровак і транскры пцы й старадаўняй замеж най і бел. музыкі, y т.л. «ГІолацкага сшытка» (з Г.Гедыльтэрам). Перш ы выканаўца многіх твораў бел. кампазітараў.

ФРАЛОЎ К анстанцін Васілевіч (н.

22.7.1932, г. Кіраў К алуж скай вобл., Расія), расійскі вучоны ў галіне м аш ы назнаўства. Акад. Рас. А Н (1984, чл.-кар. з 1976) і ш эрагу зам еж ны х акадэмій. Герой Сац. П рацы . С кончы ў Б ранскі ін -т трансп. маш ы набудавання (1956). 3 1975 ды рэктар Ін -та м аш ы назнаўства AH С С С Р, з 1985 в іцэ-прэзідэн т АН С С С Р (з 1991 — Рас. А Н ). Навук. працы па тэоры і вібрацы йнай тэхнікі і тэхналогіі, узаемадзеянні нелінейны х вагальных сістэм з кры нідам і энергіі, праблемах маш ы назнаўства. Л ен ін ская прэмія 1988. Дзярж. прэмія С С С Р 1986. Тв:. Т е о р н я в н б р а ц н о н н о й т е х ш п о і н т е х н о л о г ів д . М ., 1 9 8 1 ; К о л е б а н м я о б о л о ч е к в ж н д к о с т н . М ., 1 9 8 3 ; В з а н м о д е й с т в н е н е л н н ей ны х колебательны х снстем с н сто ч н н кам н э н е р п ш . М ., 1 9 8 5 ; Н а у к а в с т р а т е г і ш р а з в н т а я . М ., 1991.

ФРАМАНТЙН (From entin) Э ж эн Самю эль Агюст (24.10.1820, г. Л а-Раш эль, Ф ранцы я — 27.8.1876), ф ранцузскі жывапісец і пісьменнік. У 1846, 1848 i 1852— 53 падарожнічаў па Паўн. Афрыцы. Уражанні ад паездак y яго карцінах, y т.л. «Паміраю чыя ад смагі ў пустыні» (1869), і ў кнігах дарож ны х нататак «Лета ў Сахары» (1856) і «Год y Сахелі» (1859). П оспех пры нёс псіхал. раман «Даменік» (1862) пра лёс пісьменніка. Асн. праца Ф. — «Старыя майстры» (1876), y якой прафес. аналіз развіцця класічнага і сучаснага мастацтва, характары сты ка ж ывапісцаў 15— 17 ст. i асаблівасцей іх мастацкай манеры. Тв:. Р у с . п е р . — С г а р ы е м а с т е р а . М ., 1966. Літ.\ К а н т о р А . « С га р ы е м астера* Ф р о м а н т е н а м ф р а н ц у з с к о е п с к у с с т в о второй п о л о в н н ы X IX в. / / З а п а д н о е в р о п е й с к о е н ск у с с т в о в т о р о й п о л о в м н ы X I X в . М . , 1975.

Э.Фрамантэн. Паміраючыя ад смагі V нусты-

ні. 1869.

ФРАЛ0Ў Яўген Іванавіч (н. 17.5.1951. с. М алакуры льскае С ахалінскай вобл., Расія), бел. спартсмен (самалетны спорт). М айстар спорту С С С Р міжнар. класа (1975). С кончы ў Бел. політэхн. ш -т (1973), Акадэмію грамадз. авіяцы і (1978). 3 1974 лётчы к-інструкгар М інскага аэраклуба. Ч эм п іён свету (1976, Кіеў) і Еўропы (1977, г. Ш атару, Ф ранцы я) y камандны м заліку.

ФРАНДЗІБ0ЛА (ф ранц. frondibalë ад fronde прашча + грэч. Ьаііб кідаю), тып ваеннай кідальнай машыны навяснога дзеянн я ў сярэднія вякі. М ела разнадлечы рычаг, як і паварочваўся паміж дзвю ма стойкамі; на доўгім канцы рычага мацавалася ф ронда (пятля ў вьіглядзе праш чы, y якую клалі снарад), a на кароткім — процівага. Ф. кідала ка-

ФРАЛЯНК0Ў А ляксандр

М іхайлавіч (н. 7.5.1956, г. Кры чаў М агілёўскай вобл.), бел. ж ывапісец. С кончы ў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1982). П рацуе ў розных ж анрах станковага ж ывапісу. Сярод твораў: «8 сакавіка» (1983), «Вытокі» (1985), «Кож ны год л я наш ага дом а зацвітаюць вяргіні» (1988), «Н язгаснае святло», «Памяці прыгарадных вёсак» (абодва 1989), «Настальгічны сон» (1990), «Ноч чакання», «Правінцы я», «М анасты рскі сад» (усе 1991), «Храм» (1992); серы і «П есня бясконцай разлукі», «Белая настальгія» (1992), «Вялікі Пакроў» (1995), «Развітанне. А.М іцкевіч», «Востраў забыцця». «М аладое віно» (1998), «Мелодыя цішыні» (2000), «Успамін» (2001), «Трыумфальная арка», «Спадчына» (абедзве 2002). У карцінах, як ія вы лучаю ца кам пазіцы йнай і калары сты чнай раўнавагай, гісторыю перадае праз глыбокія філас. вобразы ў спалучэнні з сучаснымі матывамі і м етафары чнасцю . Л. Ф. Салавей.

Франдзібола

I

I I I I I I I I 1 I I

менныя ядры м асай да 100 к г н а 40— 70 м, 30 кг — на 140— 210 м. Вы кары стоўвалася да 15 ст. гал. чы нам пры аблозе і абароне крэпасцей. Ф РА Н К (ф ранц. franc), 1) граш овая адзінка Ф ранцы і (да 2002). Раўнялася 100 санты мам. Уведзены ў 1799 зам ест ліўра. 3 1803 y абарачэнні былі залаты Ф. і сярэбраны , з 1876 толькі залаты , з 1936 толькі банкноты . У 1960 пры д эн амінацыі ўведзены новы Ф. Ф ранц. Ф. да 2002 быў граш овай адзінкай А ндоры, Гвіяны, М анака, М арцінікі, Рэюньёна, С е н -П ’ера і М ікелона. 2) Граш овая адзінка Бельгіі і Л ю ксем бурга (да 2002), Ш вейцары і. 3) Граш овая адзінка Буркіна-Ф асо, Бурундзі, Габона, Гвадэлупы, Гвінеі, Джьібуці, К амеруна, К онга, К от-д’Івуара, М адагаскара, Малі, Нігера, Руанды, С енегала, Тога, Ц энтральнаафр. Рэспублікі, Чада, Э кватары яльнай Гвінеі. Ф РА Н К Глеб М іхайлавіч (24.5.1904, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 10.10.1976), расійскі вучоны ў галіне б ія ф ізій ; стваральнік навук. біяфіз. ш колы . Акад. АН С ССР (1966, чл.-кар. 1960). Ч л .-к ар. АМ Н С С С Р (1945). Брат ІМ .Ф р а н к а . Скончыў Кры мскі ун-т (1925, г. С ім ф еропаль). 3 1929 y Л енінградскім ф із.тэхн. ін-це, з 1933 ва У сесаю зны м ін -ц е эксперым. меды цы ны . 3 1948 ды рэкгар Ін-та біяф ізікі А М Н С С С Р . 3 1952 y Ін-це біял. фізікі A H С С С Р (з 1957 ды рэкгар). А дначасова ў 1950— 71 праф. Маскоўскага ун-та. 3 1961 y Навук. цэнтры біял. даследаванняў A H С С С Р (у 1963— 67 ды рэктар). Н авук. п рацы п а вывучэнні ўздзеяння ультраф іялетавага і іанізавальнага вы п рам ян енн яў н а біял. аб’ееты, біяфізіцы м ы ш ачнага скарачэння і нерв. ўзбудж эння. Распрацаваў метады рэгістрац ы і м ітагенеты чн ага выпрамянення к л ет й . Ствары ў колькасныя асновы фотабіялогіі і ф отатэрапіі, радыёбіял. паш кодж ання і абароны арганізма. Даследаваў уздзеянне ф акгараў касм. палётаў на ж ы вы я арганізмы . Дзярж. прэміі С С С Р 1949, 1951, 1978. Тв;. Бнофязнка жмвой клеткн: Нзбр. тр. М., 1982. Літ.: Г.М.Франх (1904— 1976). М., 1983; Гр я б о в a З.П. Г.М.Франх, 1904— 1976. М., 1997. М. М. Касцюковіч. ФРАНК (Franck) Д ж эйм с (26.8.1882, г. Гамбург, Германія — 21.5.1964), ням ецкі і амеры канскі ф ізік і біяхімік. Чл. Нац. А Н ЗШ А (1944), Л онданскага каралеўскага т-ва (1964). Зам еж ны чл.кар. AH С С С Р (1927). С кончыў Гайдальбергскі (1902) і Берлінскі (1906) ун-ты , дзе і працаваў. 3 1918 y Ін -ц е ф із. хіміі ў Берліне, з 1920 y Гёты нгенскім ун-це (праф., ды рэкгар Фіз. ін-та). 3 1935 y ЗШ А, з 1938 праф. Ч ы кагскага ун-та. Навук. працы па атам най фізіцы , малекулярнай спектраскапіі і ф отасінтэзе. Сумесна з Г.Я.Герцам аж ы ццявіў эксперыменты па ўзбудж энні і іанізацы і атамаў пары ртуці пры суты кненні з элекгронамі (гл. Франка— Герца дослед). Развіў спектральны метад даследавання

хім. сувязей, даследаваў фотахім. працэсы ў малекуле хларафілу. Аўтар п рац «Ф отасінтэз y раслінах» (1949). Удзельн ік распрацоўкі атам най бомбы, y 1945 выступіў супраць яе ваен. вы кары стання. Н обелеўская прэм ія 1925 (з Герцам ). М.М.Касцюковіч.

Г .М .Ф р а н к .

Д ж .Ф р а н к .

Ф Р А Н К Ілья Міхайлавіч (23.10.1908, С .-П ец ярбург — 22.6.1990), расійскі ф ізік, стваральнік навук. ш колы па фізіцы . Акад. A H С С С Р (1968, чл.-кар.

1946). Брат Г .М .Франка. С кончы ў М аскоўскі у н -т (1930). 3 1930 y Д зярж . апты ч н ы м ін-це, y 1934— 70 y Ф із. ін -ц е A H С С С Р (з 1947 заг. лабараторы і). 3 1957 ды рэкгар Л абараторы і нейтроннай ф ізікі А б’ядн анага ін -та ядз. даследаван няў y г. Дубна. А дначасова з 1940 праф. М аскоўскага ун-та, з 1971 заг. лабараторы і Ін -та ядз. даследаванняў АН С С С Р . Н авук. працы п а фіз. опты цы , ядз. і нейтроннай фізіцы . Разам з I.Я.Тамам распрацаваў тэоры ю Чаранкова— Вавілава выпрамянення (1937). Стварыў тэоры ю складанага і анам альнага эф екту Д оплера ў пералам ляльны м асяроддзі (1942— 47). Даследаваў перанос і разм наж энне нейтронаў y гетэрагенны х уран-графітавы х сістэмах, прапанаваў імпульсны метад даследавання ўласцівасцей цеплавы х нейтронаў, адкры ў эф ек т іх ды ф узійнага ахаладж эння (1955). Залаты медаль ім я Вавілава АН С С С Р (1979). Д зярж . прэміі С С С Р 1946, 1954, 1971. Н обелеўская прэмія 1958 (з П А . Чаранковым і Тамам).

7V.: Нобелевскне лекшш. М., 1960 (разам з П.АЧаранковым, І.Я.Тамам); Фнзгаса адра н атомная энергня. М., 1968; Йзлученне Вавнлова—Черенкова: Вопр. теорнн. М., 1988. Літ.: Н.М.Франх. М., 1979; Н.М.Франіс К 90-летаю со дня рождення. Дубна, 1998. М.М.Касцюковіч. Ф Р А Н К (Franck) С ебасцьян (20.1.1499, Донаўвёрт, Германія — 1542 ці 1543), н ям ец к і пісьм еннік, ф ілосаф , дзеяч Рэфармацыі. К аталіцкі святар, поты м пратэстанцкі прапаведнік, але адмаўляў догматы лю тэранства і ў 1528 далучыўся д а анабаптыстаў. 3 1539 ж ыў y г. Базел ь (Ш вейцары я). Аўтар твораў «Хроніка, аналы і гістары чная біблія» (1531), «Парадоксы» (1533), «Касмаграфія» (1533), «Н ям ецкая хроніка» (1538), «Прымаўкі» (1541) і інш ., y якіх выступаў з пазіды й гуманізму, місты кі, супраць царк. дагм аты кі і іерархіі, пры ватнай уласнасці і інш .

ф р а н к _________________

453

Ф РА Н К (Franck) Сезар Агюст (10.12.1822, г. Л ьеж , Б е л ы ія — 8.11.1890), французс к і кампазітар, арганіст, педагог; ствар альн ік ф ранц. кампазітарскай школы;

І.М .Ф р а н к .

С .А .Ф р а н к

прадстаўнік т.зв. руху аднаўлення ў ф ранц. музьвды. Вучыўся ў Льежскай, Пары жскай (з 1872 яе праф.) кансерваторыях. П рацаваў y многіх жанрах. Н айб. дасягненні ў сімф., камерна-інстр. і арганнай музы цы . У творчасці спалучаў класічную дакладнасць стылю з ярк ай вобразнасцю . С ярод твораў: оперы, y т л . «Гульда» (пасг. 1894); сімфонія (1888); сімф. паэмы , y т л . «Пракляты паляўнічы» (1882), «Джыны» (1884) і «Сімф. варыяцыі» (1885); фп. квінтат (1879), саната для скр. і фп. (1886), фп. цы клы «Прэлюдыя, харал і фуга» (1884), «Прэлюдыя, арыя і фінал» (1887), 3 харалы для аргана (1890); рамансы, песні, ф п. транскры пцы і. Літ.: Р о г о ж н н а Н.Н. Сезар Франх. М., 1969. Ф Р А Н К С ям ён Людвігавіч (29.1.1877, М асква — 10.12.1950), р а с ій с й філосаф і публіцыст. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (1894— 98), скон чы ў К азанскі ун-т (1901). 3 1912 y П ецярбургсйм ун-це, з 1917 праф. Саратаўскага, М аскоўскага ун-таў, адначасова з 1921 арганізатар (з М.А.Бярдзяевым) і дэкан Акадэміі духоўнай культуры ў М аскве. У 1922 вы сланы; эмігрыраваў y Германію (вы кладаў y Берлінскім ун-це), з 1937 y Ф ранцыі, з 1945 y Л ондане. П аслядоўнік рас. філасофіі ўсеадзінства, свае філас. погляды вызначаў я к «хрысціянскі рэалізм». У ц э ш р ы яго ф іласофіі — праблем а чалавека. Ва ўнутр. свеце чалавека адрозніваў душэўную (адчуванні задавальнення, страху і інш .) і духоўную (адчуванні, якія вы водзяць чалавека n a ­ sa межы фіз. свету) сферы. Н айвы ш эйшым родам рэальнасці пры знаваў Бога, сувязь якога з інш. слаямі рэальнасці лічыў «трансрацыянальнай»; свет, паводле Ф., не частка Бога, a тое, y чы м божае раскры ваецца і вы яўляецца. Наяўнасць y рэальнасці зла і граху тлумачыў незаверш анасцю працэсу стварэння Богам свету («Неспасцігальнае», 1939). Яго гнасеалагічныя погляды будуюцца на прызнанні першаснасці перажыванняў.

454

ф ранка

непасрэднай інтуіцыі і другаснасці рацы янальнага п азн ан н я рэальнасці. Асаблівасцю рас. філасофіі лічыў спалучэнне рацыяналізму зах. філасофіі і ірацыяналізму ўсх. светапоіляду («Сутнасць і вядучыя матывы рускай філасоф п», 1925). Творчасць А.Пуш кіна, М.Гогаля, Ф.Цютчава, Ф Д астаеўскага разглядаў з пункту гледжання выяўлення спецы ф ікі рус. светапогаяду. Тв:. Соч. М , 1 9 9 0 ; Д у х о в н ы е о с н о в ы о б іц е с т в а . М ., 1 9 9 2 ; П о т у с т о р о н у « п р а в о г о » н « л е в о го » . М н ., 1 992; Р у с с к о е м н р о в о з з р е н п е . С п б ., 199 6 ; Р е а л ь н о с т ь я ч е л о в е к . С п б . , 1 9 9 7 ; П р е д м е т з н а н н я ; Д у ш а ч е л о в е к а . М н . ; М .,

2000.

Літ.: Б у б б а й е р Ф . С .Л .Ф р а н к : Ж н з н ь н т в о р ч е с т в о р у с . ф н л о с о ф а : П е р . с а н г л . М ., 2001; Г а й д е н к о П .П . М е т а ф н з н к а к о н кретн ого в сеед ан ства, ш ш А б солю тн ы й р еал н з м С .Л .Ф р а н к а / / В о п р ф ю ю с о ф н н . 1999. № 5; К о т а в а В .А . П р а б л е м а с у б ’е к т ы ў н а с ц і ў « Н е с п а с ц іг а л ь н ы м » С . Л . Ф р а н к а / / В е с ц і А Н Б е л а р у с і. С е р . г у м а н іт . н а в у к . 1994. № 4. Н.Г.Кісялёва. Ф РАНКА (ад італьян. franco свабодны ад чаго-н.), камерды йны тэрм ін, як і азначае ў здзелках куплі-продаж у (пастаўкі) тавару размеркаванне трансп. выдаткаў паміж прадаўцом і пакупніком да месца, ш то пазначана ў дагаворы. Трансп. выдаткі да месца назн ачэн н я нясе пастаўшчык, астатнія — пакупнік. У ж ы ваецца для вы значэння м есца і спосабу вы канання абавязацельстваў па пастаўцы тавару і для разм еркавання трансп. выдаткаў паміж пастаўш чы ком і спаж ыўцом. Адрозніваю ць наст. віды Ф. адпускны х цэн: Ф .-с к л a д пастаўш чы ка, y гэтым вы падку ўсе выдаткі, звязаны я з перавозкай і дастаўкай прадукцыі са склада пасгаўшчыка, нясе спажывец; Ф . - в а г о н (баржа, борт парахода) — с т а н ц ы я (порт, пры стань) адпраўлення ўключае трансп. выдаткі пастаўш чы ка ўклю чна да пагрузкі прадукцы і ў вагон (баржу, параход), далейш ы яе перавоз аплачваецца пакупніком; Ф .-в a г о н-с т a н ц ы я (прыстань) прызначэння паказвае, што пастаўш чы к аплачвае ўсе трансп. выдаткі да станцы і пры зн ачэнн я, a выдаткі па выгрузцы з вагона і наступнай перавозцы бярэ на сябе спаж ы вец і г.д. Ф РАН КА Б А А М 0Н Д Э (Franco Baham onde) Ф рансіска (4.12.1892, г. ЭльФ ероль, Іспанія — 20.11.1975), іспанскі ваен. і дзярж . дзеяч. Генералісімус (1936). С кончы ў пях. вучылішча ў г. Таледа (1910). Служыў y калан. войсках y Ісп. М арока (з 1910), y ісп. Замеж ны м легіёне (1920— 27). 3 1928 нач. Ваен. акадэміі ў г. Сарагоса, камандаваў ды візіяй і брыгадай. 3 1934 нач. Ген. штаба. У час. грамадз. вайны ў Іспаніі 1936— 39 (гл. Іспанская рэвалюцыя 1931— 39) узначаліў ваен. мяцеж супраць Ісп. Рэспублікі і ў выніку яе параж эння ўстанавіў y краіне дыктатуру на ўзор фаш . Італіі; з 1936 галоўнакамандуючы, адначасова з 1937 «правадыр» (каўдыльё) Іспанскай

фалангі, з 1938 кіраўнік дзяржавы (з 1957 і ўрада). У 2-ю сусв. вайну намагаўся захаваць нейтралітэт Іспаніі (акрам я ўдзелу ў баях на сав.-герм. ф ронц е ў 1941—43 ісп. «блакітнай дывізіі»). П асл я вайны прарваў знеш непаліт. ізаляцыю краіны праз пагадненне з ЗШ А (1953) і пры ём Іспаніі ў ААН (1955). Ва ўнутр. палітыцы рабіў стаўку на эканам . аўтаркію, абвясціў каталіцызм адзінай рэлігіяй ісп. нацыі, скасаваў рэгіянальны я аўтаноміі, y 1947 ф арм альна аднавіў манархію, a ў 1969 пры значы ў сваім пераем нікам і будучым каралём Іспаніі Хуана Карласа I. Літ:. Д a м с Х .Г . Ф р а н с н с к о Ф р а н к о : П ер . с н ем . Р о с т о в н /Д , 1999; П р е с т о н П . Ф р а н к о : Б н о г р .: П е р . с а н г л . М . , 1 9 9 9 ; П о ж а р с к а я С .П . Г е н е р а л н с с н м у с Ф р а н к о н его в р ем я / / Н о вая н н о в ей ш ая н сторля.

1990. № 6 .

ф р а н к а - в ’е т н Ам с к і я

вбйны ,

заваёўнідкія войны Ф ранцы і супраць В’етнама. П е р ш а я Ф .-в.в. 1858— 62 пачалася ў вер. 1858 з захопу аб’ядн анай ф ран ка-ісп . эскадрай г. Д ананг на П д В’етнама. У лют. 1859 французы авалодалі г. С айгон, пасля чаго ваен. дзеян н і іш лі з перам енны м поспехам. У чэрв. 1862 падпісаны ф р ан к а-в ’етн. мірны дагавор, паводле якога да Ф ранцы і ады ш оў Паўд. В’етнам (Кахінхіна). Другая Ф .-в.в. 1883— 84 пачалася 19.8.1883 з вы садкі ф ранц. дэсанта ў вусці р. Х ангха (Чьгрвоная), a праз 6 дзён в’етн. імператарскі ўрад капітуляваў. Але асобн ы я часці в’етн. арміі і парты з. атрады амаль год працягвалі супраціўленне ф ранц. экспеды цы йны м войскам . 6.6.1884 прадстаўнікі в’етн. ўрада падпісалі канчатковы дагавор, паводле якога В’етнам ператвараўся ў пратэктарат Ф ранцы і. Гл. таксама Ф ранка-кітайская вайна 1884— 85. Ф РА Н К А — ГЁ Р Ц А Д 0 С Л Б Д , дослед па рассей ванн і электронаў на ртутнай пары , я к і даказаў існаванне ды скрэтны х узроўняў эн ергіі ў атамах. Праведзены Д ж .Франкам і ТЛ .Герцам (1913— 16). В ы нікі Ф .— Г.д. эксперы м ентальна пацвердзілі асн. палаж эн ні Бора тэорыі аб к ван таванн і энергіі атама. Б а л о н лямпы электроннай з а п о ў н е н ы р т у т н а й п а р а й п а д н е в я л . ц іс к а м (-1 0 0 П а ). П а м іж к а т о д а м і с е т к а й п р ы к л а д з е н а п а с к а р а л ь н а я р о з н а с ц ь п а т э н ц ы я л а ў U. П а к у л ь к і н е т ы ч н а я э н е р г і я э л е к т р о н а ў W = eU, н е п е р а вы ш ае ро зн асц і э н е р г ій п а м іж 1 -м у з б у д ж а н ы м і а с н . с т а н а м і а т а м а р т у ц і, р а с се й в а н н е эл е х тр о н а ў прупсае і ан од н ы т о к п р а п а р ц ы я н а л ь н ы U. П р ы д а с я г н е н н і U к р ы ты чн ага зн ачэн н я электроны страчваю ць э н е р гію н а ў зб у д ж э н н е а т а м а ў рту ц і (н я п р у гк а е р а с с е й в а н н е ) і з а т р ы м л ів а ю ц ц а а д м о ў н а й р о з н а с ц ю п а т э н ц ы я л а ў п а м іж т а р м а зн о й се тк а й і ан о д ам , п р ы гэты м ан од н ы то к зм я н ш ае ц ц а . П р ы д а л е й ш ы м п а в е л іч э н н і U а н о д н ы т о к н а п а ч а т к у п а в я л іч в а е ц ц а , a п а с л я зм я н ш а е ц ц а з - з а с т р а т э н е р гіі п р ы д а с я г н е н н і 2 -га ў з б у д ж а н а г а ў з р о ў н ю э н е р г і і і г.д .

Ф РА Н К А -К А Н А Д Ц Ы , (правінцы я Квебек, ч. ры о і Н ью -Брансуік; чал. (2001)]. Ж ы вуць

народ y Канадзе правінцы й Анта8 млн. 445 тыс. таксам а ў ЗШ А.

Гавораць н а канадскім вары янце французскай мовы. Вернікі — пераваж на католікі.

ФРАн КА-Кіт АЙСКАЯ ВАЙНА 1884— 85, вайна, вы кліканая захопам Ф ранды яй В’етнама (гл. Ф ранка-в’етнамскія войны). П асля таго я к в’етн. імператарскі ўрад пры знаў y чэрв. 1884 франц. пратэктарат, урад Кітая, які лічы ў В’етнам сваім васалам, накіраваў свае войскі ў Паўн. В’етнам. У адказ франц. флот атакаваў кіт. парты. У сак. 1885 кіт. армія разграміла каля Л ангш она ф ранц. войскі, але несдры яльнае для Кітая знеш непаліт. становіш ча дрымусіла яго ў крас. 1885 вы весці свае войскі з В’етнама. П аводле ф ранка-кіт. дагавора 9.6.1885 Кітай пры знаў В’етнам ф ранц. калоніяй.

ФРАНКА-ПРЎСКАЯ

BAHIHÂ 1870—

71, вайна дам іж Ф ранц ы яй і Прусіяй, разам з якой выстуділі дзярж авы Паўночнагерманскага саюза і Паўд. Германіі. Прусія імкнулася закончы ць аб’яднанне Германіі дад сваёй гегемоніяй, захапіць ч. ф ранц. тэры торы й, аслабіць Францыю і яе ўплыў y Еўропе. Напалеон III меў намер пераш кодзіць ажыццяўленню планаў Прусіі і з дапам огай перамож най вайны ўмацаваць рэж ы м Другой імперыі, як і знаходзіўся ў глы бокім крызісе. Падставай да вайны стаў канфлікг з-за кандыдатуры друскага пры нц а Гогенцолерна (сваяка прус. караля Вільгельма 1) на ісп. трон. 13.7.1870 О .Э .Л .Бісмарк сдравакаваў публікацыю здяваж лівай для ф ранц. ўрада т.зв. Эмскай дэпешы 1870, як ая свядом а скажала змест перагавораў ф ранц. пасла з прус. каралём. 19.7.1870 Ф ранц ы я аб ’явіла вайду Прусіі. Д ы пламаты я Бісмарка здолела забяспечы ць вы гадны для Прусіі нейтралітэт Аўстра-Венгрыі, Вялікабрытаніі, Італіі і Расіі. Ф ранц ы я адынулася ў ды пламат. ізаляцыі, без саюзнікаў. Супраць ф ранц. арміі (каля 500 тыс. чал., y т.л. дзею чая Рэй н ская армія) Прусія пры дадтрымцьі інш. герм. дзяржаў мабілізавала болы д за 1 млн. чал. У жн. друская армія дад агульным кіраўніцтвам Г .К .Б М ольт ке Старэйшага атры мала ш эраг дерам ог над франц. войскамі. Пасля параж эння 4— 6.8.1870 y пагранічных бітвах 170-тысячная ф ранц. армія марш ала Б азена бьша блакіравана ў крэпасці М ец (27.10.1870 капітулявала). 1— 2.9.1870 y бітве дры Седане герм. войскі разбілі 3-ю армію м арш ала М ак-М агон а і ўзялі яе ў палон разам з Н апалеодам III. Ваен. катастроф а Ф ранцы і стала ш турш ком да паўстан н я 4.9.1870 y П арыжы, y выніку якога ліквідавана ім леры я і ўстаноўлена рэспубліка на чале з Часовы м урадам. П асля гэтага вайна ддя П русіі з абарончай перарасла ў захопніцкую , a для Ф ранц ы і набы ла нац.-абародчы характар. Бьшо акупіравана больш за 1/3 ф ранц. тэр. з насельнідтвам больш за 10 млн. чал., акруж аны Парыж.

18.1.1871 бы ла абвеш чана Германская імперы я. У Ф ранцы і разгарнуўся пар-

тыз. pyx, y Парыжы створаны батальёны Нац. гвардыі, y правінцы і сфарміравана 600-тысячная армія добраахвотнікаў. Аднак урад сабатаваў гатоўнасць народа да акты ўнай абароны і 28.1.1871 капітуляваў перад Прусіяй, падпісаўш ы з ёю перамір’е. П ры акты ўнай падтрымцы герм. войск бы ла ліквідавана Парыжская камуна 1871. Ф .-п.в. скон чылася падпісаннем Франкфурцкага м іру 1871. Літ:. Ш н е е р с о н Л.М. Франко-прусская война н Россня: й з нсгорнн рус.-прус. н рус.-фр. отношеннй в 1867— 1871 гг. Мн., 1976; О б о л е н с к а я С.В. Франко-прусская война н обіцествённое мненне Германш н Росснн. М., 1977; Нсторня войн. Ростов н/Д; М., 1997. Т. 2. С. 468—476; Н е н а хо в Ю.Ю. Железом н кроввю: Войны Германнн XIX в. Мн. ; М., 2002. Ю.В.Бажэнаў, Ю.В.Юшкевіч.

455

Ф РА Н К Е

скага мірнага дагавора 1919; спробы аднаўлення манархіі Габсбургаў y Венгрыі і Гогенцолернаў y Германіі і інш .), паведамляць адзін аднаму аб заклю чаных імі раней паліт. пагадненнях адносна Ц энтр. Еўропы і раіцца аб заклю чэн н і новы х пагадненняў. Ф .-ч.д. 1924 дапоўнены падпісаным 16.10.1925 y г. Л акарна (Ш вейцары я) ф ранка-чэхаславацкім пактам аб узаемных гарантыях (адзін з Л акарнскіх дагавораў 1925): бакі абавязваліся аказваць узаемна неадкладную дапамогу і падгрымку, калі Германія несправакавана, ўзбр. умяш анн ем паруш ы ць свае абавязацельствы па захаванні міру. Падпісанне Ф ран ц ы яй Мюнхенскага пагаднення 1938 супярэчы ла я е саю зны м дагаворам 1924 і 1925 з Ч эхаславакіяй, якія т.ч. спынілі дзеянне.

ФРЛН КА-ЧЭХАСЛАВЛЦКІ Д А ГА В 0Р 1924 а б с а ю з е і с я б р о ў с т в е . Падпісаны ў П ары ж ы 25 студз. п р эм ’ер-міністрам Ф ранцы і Р.Пуанкарэ і міністрам замеж ны х спраў Ч эхаславакіі Э.Бенешам. Дагавор абавязваў урады абедзвюх дзяржаў «дамаўляцца аб мерах, якія будуць неабходны я для забеспячэння сваіх агульных інтарэсаў y выпадку, калі б такім паграж ала небяспека» (магчымыя паруш энні Сен-Жэрмен-

Ф РА Н К Е , майстар Франке (M eister Franke), ням ецкі жывапісец 15 ст.; прадстаўнік «мяккага стылю». Зазнаў уплыў франка-буріундскай кніжнай Франке. Ганенне св. Варвары. Створка алтара св. Варвары. і4° на ўсх. ад Грынвічіг

ФРАНКА-ПРУСКАЯ ВАЙНА 1870-1871 ЛПАЎНОЧНАЯ А Р М ІЯ j

М аш таб 1: 4 0 0 0 0 0 0

'

КобленШ

^22,23 Бапом

ФРАНКФ?

ф іарыенбурі 'С ен т -Ібер

Д зь еп

f'C eH -K aH m Jit'Tÿ.

М езьер, 129.70-1.1 7lJ

Вілер■ Брэт анэ 28.11.70

Рэтэль,

Бю ш ы А н ф л ёр

Суасон^ .9.-15.10.?

ЛангврА-л'^ 24.8Жі1Ж)йЭ

'Дз Б а в а р ^ i

Се«-77рб/&Р 9 уг-

Црэймс

4870*

Б ер н э

Шалон-ск i

А р ж ан т аі

ЬІ’- ^ ' Пфальцбшзг^

Y '4

y

РАСБУР » Ж уэнвіль

інт энбло (

« Ь 5

Люневіль ’ •*.

12.8.70 •

0>

■ 27.9.7Г

у^Раон- *•,^ л

Нёшаг

^

-л'Эт аіг

-Q

Эпіналь.

„ 18.10.70 Ш а т а д зё н і

ВДЬМ АР

V ІХОДНІ ^ к)р пус /

Б о н ш -Р а л а н д і Шамоь

>12.1.71

;

Нё-Брызак

Ш ат о-дзю -

?Люксёй

Ш а лен д рэ

МЮЛУЗ

Ш афгаўзен 0\

ІІюрыхр

К л а м сі'

Дыжон

я /

Безансон

1Я

І.ОЛБ

Й

Ц

A

Й З ІІ / Ш атарул

'СХО ДН ЯДОАРМ ІЯ БУР6АЙІ

Ш аньі

БЕРН

ВА Р Е ЗС К А Я А Р М І / Пангг, ГАРЫБАЛЬДЗІ

1

Шало%-сюр-Сон

W/z/л С ~Г . і

V////A і— »— 19 7 11

-i

Раёны сканцэнтравання войск: гврманскіх французскіх армій Нацыянальнай абароны Лінія абароны французскіх войск Аб'яўленне Францыяй вайны Прусіі

•*-« •*— ч— -4— -4 -» -4— (^ )

Напрамкі дзеянняу вонск: германскіх французскіх армій Нацыянальнай абароны Блакада, аблога горада

7.9—8.11.70 Даты аблогі, узяцця горада О

Крэпасць

Парыжская камуна 18.3-28.5.1871 г.

[10.5.1871І Заключэнне мірнага дагавору паміж Францыян I і Германіян Германіяй yv Франкфурце ФранкФурце Ч пры Седане '5 ml у крэпасці Мец Тэрыторыя, акупіраваная германскімі войскамі

Тэрыторыя, якая адыйшла да Германм ў выніку вайны н я н

Мяжа Паўночна-Германскага Саюза

На карце лічбамі пазначаны: I к. герц. Ольдэнбург 2 княж. Гогенцолерн

456

ф ранкі

мініяцю ры . К аля 1410— 25 працаваў y г. Гамбург (Германія). Яго творам уласцівы залаты я ф оны , плоскаснасць кампазіцыі, умоўны я прапорцы і фігур y спалучэнні з ім кн ен нем да інтымнай, быт. трактоўкі рэліг. сю ж этаў (алтар св. Ф амы, алтар св. Варвары). Ф РА Н К І (лац. Franci, ням. Franken), група зах.-герм. плям ён (хамавы, брукгеры, сугамбры, усібеты і ін ш ), аб’яднаны х y плем янны саюз, як і ўперш ыню згадваецда ў сярэдзіне 3 ст. Падзяляліся на 2 групы. Я дро адной з іх — салічаскія (пры м орскія) Ф ., якія спачатку ж ылі на р. Эйсел, a да сярэдзіны 4 ст. рассяліліся ў нізоўях Р эйна да Ш эльды (вобл. Т аксандры я). 2-я група — ры пуарскія (берагавы я) Ф ., ш то жылі на берагах Р эйна да М айна. С алічаскія Ф. ў сярэдзіне 4 ст. разбіты ры млянамі, але пакінуты ў Т аксандры і на правах федэратаў; y 451 удзельнічалі ў Каталаунскай бітве супраць гунаў (гл. Катапаунскія палі). Да пач. 5 ст. салічаскія Ф. авалодалі Галіяй да С омы і ўтварылі Франкскую дзяржаву (к ан ец 5 — сярэдзіна 9 ст.). Ф. з м іж рэчча М ааса і Луары сталі адны м з кам панентаў паўн.-ф ранц. і вал о н с к ай народнасцей, a Ф. н а П д ад Луары — паўд.-ф ранц. (правансальскай) народнасці. Ф ., ш то жылі па сярэд н ім ц яч эн н і Р эй н а і ў бас. Мааса, склалі аснову абл. групы ф ранконцаў (гл. Франконія), a Ф. з бас. ніж няга Р эй н а адыгралі значную ролю ў этнагенезе галандцаў, фламандцаў. Літ.\ Гл. пры арт. Франкская дзяржава. Ф Р А Н К Л ІН (Franklin) Бендж амін (17Л Л 706, г. Бостан, ЗШ А — 17.4Л790), паўночнаам еры канскі асветнік, дзярж. дзеяч, вучоны, пісьменнік; адзін з заснавальнікаў дзяржавы ЗШ А. Замеж ны чл.-кар. П ецярбургскай АН (1789). 3 1729 выдаваў y г. Ф іладэльф ія «Pensylvania Gazette») («П енсільванскую газету»), a ў 1732— 57 і альманах. Засн аваў y Ф іладэльфіі перш ую ў паўн.-амер. калоніях Англіі публічную б -к у (1731), П енсільванскі ун-т (1740), Амер. філас. т-ва (1743). Выступаў за скасаванне рабства неграў. 3 1746 вёў эксперы м енты з атм. элекгры чнасцю , y 1752 прапанаваў маланкаадвод. Сфармуляваў (раней за А. Сміта) прац. тэоры ю вартасці. У філасофіі пры трымліваўся дэізму. У 1751— 64 чл. палаты дэпутатаў П енсільваніі. Прадстаўнік П енсільваніі (1757— 62) і інш. паўн.-амер. к алон іяй (1764— 75) y Л ондане. У час вайны за незалеж насць y Паўночнай Амерыцы 1775— S3 чл. Канты нентальнага кангрэса, адзін з аўтараў Дэкларацыі незалежнасці 1776, пасланнік ЗШ А y П ары жы (1776— 85), спрыяў заклю чэнню амерыканска-французскага дагавора 1778 і Версальскага мірнага дагавора 1783. Адзін з распрацоўшчыкаў Канстьітуцыі ЗШ А (1787). Аўтар літ. эсэ, сатыры чны х твораў, мемуараў (ч. 1— 4, 1771— 90). П.А.Тупік.

Ф РА Н К Л ІН (Franklin) Д ж он (16.4.1786, Спілсбі, Вялікабрытанія — 11.6.1847), англійскі палярны даследчы к, марскі афіцэр. У 1818 удзельнічаў y экспеды цыі Д .Б ’юкена, м этай як о й было прайсці з А тлантычнага ак. праз Паўн. полюс y Ціхі акіян. У 1819— 22 і 1825— 27 кіраваў экспеды цы ям і, якія даследавалі паўн. ўзбярэж жа і ўнутр. раёны Гіаўн. Амерыкі. У 1845 узначаліў палярную экспеды цы ю на суднах «Тэрор» і «Эрэбус» для пош уку П аўночна-Заходняга праходу. Удзельнікі экспеды цы і загінулі. На іх пош укі арганізавана каля 50 экспеды цы й, якія зрабілі вял. ўклад y даследаванні К анадскага А ркты чнага архіпелага. Імем Ф. названы мыс, горы, заліў і праліў y Паўн. Амеры цы .

І.Я Франко

ФРАРІКО Іван Якаўлевіч (27.8.1856, с. Нагуевічы, цяпер с. Іван а-Ф ран кова Драгобы цкага р -н а Л ьвоўскай вобл., Украіна — 28.5.1916), украінскі пісьменнік, вучоны, грамадскі дзеяч. Д -р філасофіі (1893). Ганаровы д-р рус. славеснасці (1906). С кончы ў Ч арнавіц кі ун-т (1891). З а ўдзел y рэв.-дэм акр. руху ў 1877, 1880, 1890 быў зняволены . Друкаваўся з 1874. У зб-ках паэзіі «М ой Ізмарагд» (1898), «3 дзён журбы» (1900) філас. роздум пра дабро і зло, дружбу і адданасць, грамадскае і асабістае. Ц ы кл твораў «Завялае лісце» (1896) узбагаціў сусв. ліры ку кахання. Аўтар зб -каў ліры к і «3 вярш ы нь і нізін» (1887), «Sem per tiro» (1906), паэм «Смерць К аіна» (1889), «Бедны Генрых» (1891), «Істар», «П аэм а пра белую кашулю» (абедзве 1899), «Іван Вішанскі» (1900), «М айсей» (1905), аповесцей «Boa con­ strictor» (1878), «Барыслаў смяецца» (1881— 82), «Лель і Палель» (1887), «Стаўпы грамадства» (1894— 95); гіст. аповесці «Захар Беркут» (1883). Яго драм. творы вы лучаю дца майстэрствам ды ялога, ды намічнасцю сю жэта, глыбінёй драм. канфлікгаў: драма «Украдзенае ш часце» (1894), камеды я «Рабіна» (1886) і інш . П ісаў казкі, фельетоны , літ.-кры т. артыкулы. Дікавіўся гісторыяй, культурай і л -р ай Беларусі. У «Нары се гісторы і ўкраінска-рускай літаратуры да 1890 г.» (1910) закранаў пы танні бел. кнігадрукавання, стараж. бел. мовы. Пры даследаванні ўкр. ф альклору звяртаўся да паралелей з бел. пры казкамі, песнямі. Выкарыстоўваў матэрьіялы пра бел. нар. лялечны т-р пры даследаванні ўкр. вяртэпа. У батлейцы вылучаў бел. інтэрмеды ю «М ужык і доктар»,

адзначаў аналапчны я сцэны ва ўкр. вяртэпе і польск. ш опцы . Н а Беларусі с та в іл іся яго п ’есы «Будка №27», «Украдзенае шчасце», y Дзярж. т-ры лял ек казка «Ф арбаваны ліс» (пад назвай «Зялёная лісіца»). Н а бел. мову яго асобны я творы пераклалі А А стрэйка, М.Аўрамчык, Н.Гілевіч, Ф.Грышкевіч, А.Гурыновіч, Х.Ж ычка, А.3арыцкі, У.Караткевіч, А Кудравец, П.Пестрак, В.Рагойша, М .Танк, А.Траяноўскі, АЯкімовіч, на рус. мову — М.Багдановіч.

T e Зібрання творів. T. 1—50. Кнів, 1976— 86; Бел. пер. — Апавяданні. Мн., 1956; Калі звяры яшчэ ўмелі гаварыдь. Мн., 1958; Рус. пер. — Соч. T. 1— 10. М., 1956—59; Сгнхотворенмя н поэмы. Рассказы. Борнслав смсется. М., 1971; Нзбр. соч. М., 1981. Літ.: А х р ы м е н к а П. Іван Франко і Беларусь / / Ахрыменка П. Летапіс братэрства. Мн., 1973; П а р х о м е н к о М.Н. Эс'іетаческве взгляды Йвана Франко. М , 1966; С т е б y н Н. Концепцяя реалязма в эсТетаке Н.Франко. М., 1981; Б а с с І.І., Ка с п р y к А А Іван Франко. Клів, 1983; М о р о з М. О. Іван Франко: Бібліогр. творів.

1874— 1964. Кл'ів, 1966. І.У.Саламевіч. Ф Р А Н К 0 Н ІЯ (Franken), гістарычная вобласць Германіі. 3 сярэдзіны 1-га тыс. н.э. заселен а франкамі (адсюль назва). 3 к ан ц а 9 ст. — герцагства, y 939 заваявана Атонам I. У перыяд феад. раздробленасці распалася на ш эраг самаст. феад. уладанняў; назва «Ф.» захавалася толькі за ўсх. часткай, на тэр. як о й узніклі княствы , біскупствы, імперскія гарады. Усх. Ф. бы ла адным з гал. раёнаў Сялянскай вайны 1524—26. У 1803 падзелена паміж Бавары яй, Вюртэм бергам , Бадэнам . Н азва «Ф.» захавал ася ў н ай м ен н і трох акруг Баварыі (В ерхняя, С ярэд н яя і Н іж няя Ф .) і абл асн ой групы ф ранконцаў. Ф Р А Н К 0Н С К А Я Д Ы Н А С Г Ы Я , С a лічаская д ы н а с т ы я , дынастыя герм. каралёў і імператараў «Свяшчэннай Рымскай імперыі» ў 1024— 1125. Змяніла Саксонскую дынастыю. Заснавальнік— К онрад II (правіў y 1024— 39), паходзіў са зн атнага ф ранконскага роду. Яго пераем нікі: Генрых III [1039— 56], Генрых IV [1056— 1106], Генрых V [1106— 1125]; гл. Генрых (герм. правіцелі). П радстаўнікі Ф .д. намагаліся ўмацаваць каралеўскую ўладу ў Германіі, апіраючы ся на м іністэры ялаў і рыцарства. П раўленне апош ніх прадстаўнікоў дынасты і суправадж алася барадьбой з папствам за інвестытуру. Ф р Ан КСКАЯ ДЗЯРЖ АВА, Ф р а н к скае каралеўства (лац. Reg­ num Francorum ), раннефеадальная дзяржава ў Зах. Еўропе ў 5— 9 ст. Засн. ў 486 y Паўн. Галіі плям ёнам і салічаскіх франкаў, як ія заваявалі дзяржаву б. ры м . н ам есніка Сіягрьія. Іх кароль (з 481) і перш ы кароль Ф .дз. [486— 511], Хлодвіг I з ды насты і Меравінгаў y 496 п ры няў хры сціянства і заклю чы ў саюз з ры м скай царквой, ш то спры яла ўмацаван ню дзярж авы і забяспечы ла падтры м ку ўплы вовых вярхоў гала-рым.

насельнііггва ў барацьбе з суседнімі варварскімі каралям і-ары янам і (гл. Арыянства). У 507 ён заваяваў Аквітанію, яго сыны і ўнукі — амаль усе астатнія землі Галіі, Алеманію (гл. Алеманы), Цюрынгію і Баварыю. Ф ранкскія каралі сканцэнтравалі y сваіх руках усе ўладныя функцыі, паступова зам ест стараж. шіем. інстытутаў улады ствараліся органы дзярж. кіравання. П ры стварэнні Ф.дз. асн. масу яе насельніцгва складалі вольныя франкі і гала-ры м ляне, напаўсвабодныя літы, калоны, вольнаадпушчан ікі і рабы; родавай зн аці ў салічаскіх франкаў y часы М еравінгаў не бы ло, аднак y хуткім часе з ліку каралеўскіх дружыннікаў і давераны х слуг пачала вылучацца служылая знаць. П асля смерці Дагаберта I [629— 639] пам іж яе прадстаўнікамі пачаліся між усобны я войны. У выніку Ф .дз. падзялілася на 3 часткі: Аўстразію (у бас. р э к М аас, М озель і на У ад р. Рэйн), Бургундыю і Нейстрыю (паміж рэкам і Ш эльда і Луара), ад яе часова аддзяліўся ш эраг зямель. Каралеўская ўлада аслабела і ў кіраванні гал. ролю адыгрывалі маярдомы (кіраўнікі каралеўскіх палацаў і м аёнткаў). Пасля працяглай барацьбы адзіным маярдомам усіх 3 частак Ф .дз. ў 687 стаў маярдом Аўстразіі П іпін Герыстальскі, які пры вёў да пакорнасці знаць. Яго сын Карл Мартэл (маярдом y 715—741) ш ляхам раздачы бенефіцыяў за ваен. службу стварыў моцную армію , пакарыў фрызаў, абклаў данінай саксаў, y бітве пры Пуацье (732) разбіў арабаў і спыніў іх прасоўванне ў Еўропу, зноў падпарадкаваў Аквітанію. С ы н М артэла П іп ін Кароткі (маярдом y 741 —751) выцесніў арабаў з Галіі і кан чаткова заваяваў Цюрынпю. Пры падтры мцы рым. папы ён скінуў апош н яга караля з ды настыі М еравінгаў Х ільдэры ка III (743—751 ] і сам стаў каралём [751 — 768], заснаваўшы ды насты ю Каралінгаў. Найвыш. росквіту Ф .дз. дасягнула пры яго сыне Карле Вялікім [768— 814], як і ў выніку амаль няспы нны х войнаў стварыў вялізную імперыю, ш то ахоплівала амапь увесь тагачасны зах.-хры сц. свет — тэр. сучасных Ф ранцы і, Бельгіі, Нідэрландаў, Л ю ксембурга, Аўстрыі, Швейцарыі, б.ч. Германіі і Італіі, ч. Іспаніі да р. Эбра; y 800 аф іц ы й н а абвешчаны імператарам. Ён спры яў развіццю асветы і мастацтва (гл. «Каралінгскае адраджэнне»), Пасля смерці К арла Вялікага пачаўся распад Ф .дз., якая паводле Вердэнскага дагавора 843 канчаткова падзелена на 3 дзяржавы: Зах.-ф ранкскую (Ф рандыя), У сх.-франкскую (Германія) і С ярэднеф ранкскую (Італія, Бургундыя, землі ўздоўж Рэйна). Кр:. В н д у к н н д Корвейокнй. Деяння саксов. М., 1975; Г р н г о р н й T y р с к н й. Нсторня франков: Пер. с лат. М., 1987. Літ:. Л е б е к С. Пронсхожденне франков, V—IX вв.: Пер. с фр. М., 1993; Л е в а н д о в с к н й А.П. Карл Всляклй: Через нмперню к Европе. М., 1995; Франкскае грамадства ў VI ст.: 36. дак. Мн., 2001. Дз.М. Чаркасаў.

Ф Р А Н К Ф У Р Т А ляксандр Ізрайлевіч (18.3.1904, г.п. С атан аў Г арадоцкага р - н а Х м яльніцкай вобл., У краіна — 24.5.1977), бел. вучоны ў галіне ўнутранай меды цы ны . Д -р мед. н. (1955), праф. (1956). С кончы ў Кіеўскі мед. ін-т (1928). 3 1959 y Віцебскім мед. ін -ц е (да 1970 заг. каф едры ). Навук. працы па каран арн ай недастатковасці, паталогіі печані, нырак, паруш эннях абмену рэчы ваў пры гэтых хваробах.

Te:. Коронарная недосгаточность / / Здравоохраненпе Белорусснн. 1964. №7; О состоянмм главных пшцеварнтелыіых желез прн хронмческнх заболеваннях желчевыводяшнх пугей (разам з М.Я.Фёдаравым) / / Терапевтачесюій архнв. 1972. №10. Ф РА н К Ф У РТ -Н А -М А Й Н Е (Frankfurt am M ain), горад y цэнтр. ч. Германіі, y зям лі Гесен. 656 тыс. ж. (1998). Разам з пры гарадамі ўтварае адзіны індустр. раён. Т рансп. вузел. П орт на р. М айн. М іж нар. аэрапорт. Найб. ў краіне фін., важ ны гандл., прамы сл. і культ. цэнтр. П рам -сць: маш ы набудаванне, y т.л. хім., станкабуд., эл.-тэхн., аўтамаб., прыладабуд.; каляровая металургія, хім. і нафтахім., паліграф., ш вейная, гарбарна-абутковая, тэкст., футравая, харч.; ю велірная справа. М етрапалітэн. У н-т ім я І.В.Гётэ (з 1914), А хадэмія выяўл. мастацтва і музыкі, Ш тэдэлеўскі маст. ін-т (ж ывапіс, графіка і інш .). Музеі: маст. рамёстваў, ант. гісторыі, сучаснага мастацтва, йно, Занкенберг-м узей (пры роды ), герм. музей скуры, Д ом-му-

Ф РАНКФ УРЦКАЯ________ 457 зей І.В.Гётэ, парк тэхнікі «Опель», Гар. ін-т мастацтваў і інш. М іжнар. кірмашы. Засн. ў 794 франкамі на месцы паселішча стараж. рымлян Ніда. Напачатку наз. Франканафурд («брод франкаў»). 3 1147 месца выбрання герм. каралёў (зацверджана паводле Залатой булы, 1356); з 1562 y мясц. саборы каранаваліся імператары «Свяшчэннай Рым. імперыі». Каля 1190 атрымаў rap. права. У 15— 17 ст. вядомы кніжнымі кірмашамі (узнавіліся з 1949). 3 17 ст. значны банкаўскі і біржавы цэнтр (засн. сем’ямі Бетманаў і Ротшыльдаў). У 1792— 1813 акупіраваны франц. войскамі, y 1810— 13 адм. дантр Вял. герцагсгва Франкфурт. 3 1813 вольны горад. У 1815—66 y складзе Герм. саюза, месца пасяджэнняў яго бундэстага (парламента). У горадзе працаваў Франкфурцкі нацыянальны сход 1848— 49. Пасля аўсгра-прускай вайны 1866 анексіраваны Прусіяй, туг падпісаны Франкфурцкі мір 1871. У 1871— 1918 y складзе Герм. імперыі, індустрыялізаваны. Радзіма І.Ь.Гётэ. Сгары горад са шматлікімі помнікамі сярэдневяковага дойлідства амаль цалкам разбураны ў 2-ю сусв. вайну. У 2-й пал. 20 ст. ўзведзены новыя жылыя кварталы, шырокія праспекты, шматліхія небаскробы. Сярод адноўленых гіст. пабудоў: фрагменты rap. умацаванняў (12 ст ), гатычныя сабор СанктБарталамеус (каля 1250 — 16 ст.) з 95-метровай вежай, цэрквы св. Мікалая і св. Леанарда (13— 15 ст.), класідыстычная царква св. Паўла (1787— 1833), комплекс ратушы «Ромер» (у складзе 11 пабудоў 15— 18 ст., y т.л. «Дом Ромер», дзе з 1562 каранаваліся 52 герм. кайзеры), «Каменны дом» (з 1464), «Саляны дом» (каля 1600). Сярод пабудоў і комплексаў 20 ст.: газавы з-д «Ост» (1912, арх. П.Берэнс), пас. Раунгайм (1925—30, арх. Э.Маем), эканебаскроб «Комерцбанк» (1992, арх. Н.Р.Фостэр, выш. 299 м), буйны кірмашовы комплекс. Пальмавы парк Пальменгартэн (пл. 20 га). У прыгарадзе Хёхст захаваліся царква св. Юстына (9 ст.), палац (16 ст.), барочная ратуша (1772—75). У.Я.Калаткоў (гісторыя), Н.К.Мазоўка (архітэкгура). Ф Р А Н К Ф У Р Т -Н А -0 Д Э Р Ы (Frankfurt an der O der), горад (з 1253) y Германіі.

89 тыс. ж. (1998). П орт н а р. Одэр. Чыг. вузел. Прам-сць: маш ынабудаванне, дрэваапр., харч.; вы тв-сць буд. матэрьіялаў. Ц ЭС. Арх. пом нікі сярэдневякоўя.

Эка-небаскроб «Комерц-банк» y Франкфурце-на-Майне. Архітэктар Н.Р.Фостэр.

Ф р Ан КФ У РЦ К А Я Ш К 0 Л А , кірунак y ням. ф іласофіі і сацы ялогіі ў 1930— 70-х г.; адзін з вары янтаў неамарксізму. Склалася ў пач. 1930-х y г. Ф ранкф урц е-н а-М ай н е (Германія) з цэнтрам y Ін -ц е сац. даследаванняў (у 1934— 39 y Ж эневе і П арыжы, y 1939— 49 y ЗШ А ). Гал. прадстаўнікі — Т А дорн а, В.Беньям ін, Г.М аркузе, Э .Ф ром, Ю .Хабермас, М .Хоркхаймер. У ф ілас.-сацы ялагічнай «крьггычнай тэоры і грамадства», зап азы чанай імі ў К .М аркса, кры ты чны падыход да буржуазнай культуры спалучаецца з ідэямі гегелеўскай ды ялеклы кі і псіхааналізу З.Ф рэйда. Лічылі, ш то развідцё навукі і новай тэхналогіі аказвае рэпрэсіўнае ўздзеянне на культуру, прыводзіць да адчуж эння чалавека ад грамадства, адрыву сац. адносін ад пры родных і канфлікту пам іж імі, штурхае чалавецгва да «новага ты пу варварства» («Дыялекгыка асветы» А дорна і Х ор-

458 __________ ф р а н к ф у р ц к і кхаймера, 1947). П астаяннае ім кн ен не да панавання над усімі і ўсім, маніпуляцы я свядомасцю мас і яе падпарадкаванне паную чай эліце пры водэяць да ўзнікнення «аўтарытарнай асобы» я к сац.-псіхал. перадумовы ф аш ы зм у (калект. праца «Аўтарытарная асоба», 1950). Г.М аркузе сцвярджаў, ііг т о ва ўмовах «аднамернага грамадства» з панаваннем рацы яналізму, масавай культуры, масавы м падм анам і нем агчы м асцю якой -н . апазіды і сам чалавек, яго м ы сленне таксам а становяцца аднам ерны мі («Аднамерны чалавек», 1964). Члены Ф .ш . зы ходзілі з таго, ш то створаны я ў імя марксізму паліт. сістэмы нясуць такую ж адказнасць за дэгуманізацы ю чалавечага існ авання, я к і тыя, што створаны капіталізмам; такая пазіцы я пры вяла да ўзн ікнення руху «новых левых», які асабліва акты ўна дзейнічаў y 1960— 70-х г. В ы кары станая Ф .ш . метадалогія і кан крэтны я вы нікі навук. даследаванняў паўплы валі на развіццё сац. філасофіі, псіхалогіі, сацыялогіі, культуралогіі ў Ф РГ, ЗШ А , Ф ранцыі, Італіі і інш . краінах. Літ:. Р а с с е л Б. Мсторня западной фнлософнн: Пер. с англ. 3 нзд. М., 2000; М а р к y з е Г. Одномерный человек: Пер. с англ. М., 1994; Ф р о м м Э. Бегство от свободы; Человек для себя: Пер. с англ. Мн., 1998; О л н в е р М. йсторня фнлософнн: Пер. с англ Мн., 1999; Современная западная фнлософня. Мн., 2000. С.Ф.Дубянецкі.

ФРАНКФУРЦКІ МІР 1871, мірны дагавор паміж Ф ранц ы яй і Германіяй, як і завярш ы ў франка-прускую вайну 1870— 71. П адпісаны 10.5.1871 y г. Ф ранкф урт-н а-М ай н е. Вызначыў новую мяж у пам іж дзвю ма краінамі. П аводле Ф .м. Германія анексіравала правінцы і Эльзас і паўн.-ўсх. ч. Л атарынгіі з крэпасцю Мец.' Ф ранц ы я абавязвалася ў 3-гадовы тэрм ін вы плаціць 5 млрд. ф ранкаў кантрыбуцыі, a таксам а ўтрымліваць герм. акупац. войскі, як ія заставаліся н а тэр. Ф ранц ы і да поўнай выплаты кантрыбуцыі. Ф .м. аслабіў Ф ранды ю і спры яў хуткаму развіццю і ўмацаванню Герм. імперыі, паглыбіў герм .-ф ранц. супярэчнасці, якія з ’явіліся адной з пры чы н развязван ня 1-й сусв. вайны . Умовы Ф .м. скасаваны Версальскім мірным дагаворам 1919. ф р Ан к ф у р ц к і

нацы янальны

СХОД 1848—49, Ф р а н к ф у р ц к і п а р л а м е н т , агульнагерманскі прадстаўнічы орган, які ставіў за мэту аб’яднаць краіну і вы працаваць я е канстытуцыю. П рацаваў з 18.5.1848 да 30.5.1849 y царкве Паўльскірхе ў г. Франкфуртна-М айне (Германія). Гл. ў арт. Рэвалюцыя 1848— 49 y Германіі.

ФРАНС (France) А натоль [сапр. Ц і б о (Thibault) Ж ак Ф рансуа Анатоль; 16.4.1844, П ары ж — 12.10.1924], ф ранцузскі пісьменнік. Чл. Ф ранц. аХадэміі (з 1896). Літ. дзейнасць пачаў я к ж урна-

ліст і паэт. У ранніх творах (зб. «Залаты я паэмы», 1873; драм. паэм а «К ары нф скае вяселле», 1876) уплы ў паэтаўпарнасцаў. У аповесцях «Іакаста» і «Худы кот» (абедзве 1879) цікавасць да ф іласоф іі пазітывізму, дакладны х і пры родазнаўчы х навук. Высокім майстэрствам адзначаны яго раманы «Злачынства Сільвестра Банара» (1881), «Таіс» (1890), «Харчэўня каралевы Гусіныя лапы» (1892), «М еркаванні пана Ж эром а Куаньяра» (1893), кн. аф ары змаў «Сад Эпікура» (1894), зб -к і навел «Валтасар»

ФРАнСІЯ

РАДРЫГЕС (Francia Rodriguez) Х асэ Гаспар (6.1.1766, Асунсьён — 20.9.1840), дзяржаўны дзеяч П арагвая. С кончы ў Кардоўскі ун-т (1785). Адзін з арганізатараў перавароту, y вы ніку якога ў маі 1811 скінута ісп. ўлада ў Парагваі. 3 1811 сакратар кірую чай хунты, з 1813 адзін з 2 консулаўсуправіцеляў, з 1814 аднаасобны пажыццёвы вярх. правіцель Парагвая. Праводзіў палітыку ізаляцы і краіны. Нягледзячы на дэспаты чны я метады кіравання, карыстаўся нар. падтрымкай з-за паліты кі рады кальны х агр. пераўтварэнняў: канф іскаваў бсшьшасць зям ель y латыфундыстаў, частку яе перадаў дробны м гаспадарам, н а астатняй стварыў буйны я дзярж. гаспадаркі — т.зв. «эстансіі радзімы». ФРАНТАВЫ КАМІТЙТ ЗАХ0ДНЯГА ФР0НТУ 1917 (Ф К ЗФ ), грамадска-па-

А.Франс.

(1889), «П ерламутравы куфэрак» (1892), «Студня святой Клары» (1895), «Кліо» (1900) і інш . Сусв. вядом асдь набылі тэтралогія «Сучасная гісторыя» (1897— 1901), рам аны філас. «На белы м камені» (1904), сатыр. «Востраў пінгвінаў» (1908), гіст. «Богі прагнуць» (1912), «П аўстанне анёлаў» (1914), y якіх вы кры валіся сац.-паліт. заганы , падзеі і норавы розн ы х гіст. эпох суадносіліся з тагачасны м ладам. П аэты ка Ф. адметн ая багаццем сатыр. палітры, спалучэннем к ан к рэтна-рэаліст. з ум оўна-ф антаст., дакум ентальнасці з алегорыяй, біблейскім і матьш амі і вобразамі, стылізац ы ям і стараж. легенд, хронік і мемуараў, утопіяй і анты утопіяй. Аўтар кн. «Літаратурнае жыццё» (т. 1— 4, 1888— 92, т. 5, выд. 1949), lie r, працы «Ж ыццё Ж ан н ы д ’Арк» (т. 1— 2, 1908), цы кла аўтабіягр. твораў, літ.-кры ты чны х эцю даў, філас. ды ялогаў, п ’ес і інш . Н а бел. мову асобны я яго творы пераклалі А .Ж укоўскі, М .Блісцінаў. Н обелеўская прэм ія 1921.

Te.: Бел. пер. — Богі прагнуць. Мн., 1940; Крэнкебіль. 2 выд. Мн., 1940; Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1—4. М., 1983—84; Нзбр. нсторнческая проза. М., 1988. Літ:. Л н х о д з н е в с к н й С.Н. Анатоль Франс: Очерк творчесгва. Ташкенг, 1962; Ф р н д Я.В. Анатоль Франс н его время. М., 1975; Анатоль Франс: Бнблногр. указ. рус. переводов н крнтач. лнт. на рус. языхе (1877— 1982). М , 1985. ЕА.Лявонава. Ф РА Н С П Р Э С а г е н ц т в а (Agence France-Presse), адно з найбуйнейш ы х інф арм . агенцтваў свету; аўтаномнае кам ерц ы йнае прадпры емства Ф ранцыі. Засн. ў 1944 y П ары жы ; пераемнік ф ранц. інф арм . агенцтва Гавас (засн. ў 1835 ІП А васам ). M ae больш за 2 тыс. супрацоўнікаў, y т л . каля 700 карэспандэнтаў, 9 айч. і 129 замеж ны х бюро. Інф арм ацы ю пастаўляе ў больш я к 160 краін на ф ранц., англ., ісп., партуг., ням . і араб. мовах. Ч л. Еўрап. альянсу агенцгваў друку.

літ. арг-цы я; выканаўчы орган э’езда ваен. і рабочых дэпутатаў армій і т ш у Зах. фронту, я к і адбыўся ў М інску 7— 17(20— 30).4.1917. Выбраны на з ’ездзе 16(29) крас. ў складзе 70 чал. (35 салдат, 27 афіцэраў, 3 ваен. ўрачы , 5 рабочых); 5 месцаў пакінута сял. дэпутатам, 76-м членам абраны ваен. святар Елатомцаў. У наступны дзень на пасядж энні к-та абраны В ы канком (Вы камзах), y прэзідыум якога ўвайш лі салдат В.У.Падвіцкі (старш ы ня), капітан М А .П ал ян ск і і служачы Усерас. зем скага саю за (УЗС) І.Е.Любімаў (тавары ш ы старшыні), З.І.Зецель і П .І.Р оўны (сакратары), Л .В.Грамаш эўскі (скарбнік), члены прэзідыума — ваен. ўрач А.М.Кажэўнікаў, служачы УЗС Б .П .П озерн , салдат А М .Ф іш гендпер. В ы канком складаўся з камісій: кантрольна-кантактнай (пазней — аператыўнай; М.П.Якубовіч), юры ды чнай (А Ф .М ясн ік оў), арганізацы йнай (С.В.Спіры довіч), гасп.-фінансавай (К .П .М акарэвіч), агітац.-прапаганды сцкай (А .Б.Ш тэрн), рэдакцыйнай (У.ЕДрызо), па забесп ячэн ні арміі (Роўны). П рэзідыум і старш ы ні камісій складалі Бюро Вы канкома. 3 6(19).5 па 20.11(3.12).1917 к-т выдаваў газ. «Фронт».

16(29) ліп. к-т перавы браны , y скарочаны да 6 чал. прэзідыум увайшлі: Кажэўнікаў (старш ы ня), П алянскі і Т.М.Калатухін (тавары ш ы старш ы ні), Зецель, С Я .Ш ч у к ін і Грамаш эўскі (сакратары). Камісіі ўзначалілі: аператыўна-арганізацы йную А .І.Караткоў, юрыд. — Мяснікоў, прапаганды — Ш тэрн, рэдакцыйную — Дрызо, забеспячэння — Я.М.Трахтэнберг, рэвізійную — Дз.А.Лагуцін. Са складу к-та выведзены П озерн, Фішгендлер, М .М .Гаўрылаў, Н.Хватаў, абраны я ў Ц В К Усерас. з ’езда Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Дадаткова ў к -т уведзены прадстаўнік выканкома М інскай ваен. акругі Зяленскі. Для працы на ф ронц е к-т стварыў «Камітэт рэвалю цы йна-дэм акраты чнай прапаганды», рыхтаваў агітатараў. У сваёй дзейнасці арыентаваўся на П етраградскі, a пасля — на Усерас. з’езд Саветаў рабочы х і салдацкіх дэпу-

татаў і на створаны ім Ц ВК. К ангакгаваў з камандуючымі фронтам (В.І.Гурка, А.І.Дзянікіным, П .С .Балуевы м), франтавым камісарам Часовага ўрада ЎЖнанавым, з вярх. галоўнакамандую чым А .А .Брусілавы м і м ін іс т р а м старшынёй А .Ф .К еранскім. У к -ц е сфарміраваліся (май 1917) ф ракцы і эсэраўская і с.-д., з якой y вер. вылучылася фракдыя бальш авікоў (старш ы ня Грамашэўскі). Ф К ЗФ спры яў п аш ы рэнню салдацкіх к-таў, каарды наваў іх дзейнасць, абараняў інтарэсы к-таў і Саветаў перад кам андаваннем фронту, выступаў за скасаванне аф іцэрскіх і падобных ім арг-цый, удзельнічаў y грамадска-паліт. жыцці М інска, y папулярызацыі аблігацыі «П азы кі Свабоды», y зборы ахвяраванняў на кары сць «акопнікаў»; змагаўся за захаванне ды сцы пліны на фронце і ў тыле, лічы ў непры мальнай ідэю перадачы ўлады Саветам, выказаўся супраць склікан ня II з ’езда Саветаў напярэдадні выбараў ва Устаноўчы сход. У час карнілаўш чы ны адыграў вызначальную ролю ў арганізацыі і дзейнасці Часовага рэвалюцыйнага камітэта Заходняга фронту. У перш ы я дні Кастр. ўзбр. паўстання 1917 быў ініцыятарам стварэння ў М інску Камітэта выратавання рэвалюцыі Заходняга фронту, які выконваў ф ункцы і часовай улады ў рэгіёне. Пасля пераходу ўлады да ВРК Зах. фронту ўдзельнічаў y падрыхтоўцы II Ф рантавога з ’езда.

25.11(8.12) 1917 y вы ніку перавы бараў y новы склад франтавога к-та ўвайш ло 100 чал., з якіх 80 — члены РС Д РП (б).

26 ліст. (9 снеж.) пасля аб’яд н ан н я з выканкомамі пераабраны х сяяянскага Мінскай і Віленскай губ. (35 чал.) і рабоча-салдацкага Саветаў П аўн.-Зах. вобл. (35 чал.) быў створаны Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвыкамзах), Ф К ЗФ як асобная грамадска-паліт. арг-цы я спыніла існаванне. М.Я.Сяменчык.

ФРАНТАВЫЯ БРЫГАДЫ

ў С С С Р y гады Вялікай Айчыннай в а й н ы 1 9 4 1— 4 5, патры ятычны рух працаўнікоў прам -сці, транспарту, сельскай гаспадаркі за датэрміновае вы кананне планаў забесп ячэн ня фронту баявой тэхнікай, зброяй, боепрыпасамі, прадуктамі і абмундзіраваннем. Узніклі па ініцы яты ве камсамола. «Франтавымі» ўперш ы ню назвалі свае камсамольска-маладзёжныя брыгады ў вер. 1941 рабочы я аўтазавода ў г. Горкі (цяпер Ніжні Ноўгарад) і Уральскага з-да дяжкага маш ы набудавання (г. Свярдлоўск, цяпер Екацяры нбург) — удзельнікі руху «двухсотнікаў» за вы кананне норм выпрацоўкі не м енш чы м на 200% (за сябе і за таго, хто пайш оў на фронт). Ф.б. ўзніклі на тысячах інш . прадпрыемстваў, y калгасах і саўгасах. Званне «Ф.6.» надавалася н а сходзе рабочых ці грамадскімі арг-цы ям і пры выкананні брыгадай плана не менш чым на 150% н а працягу 2 месяцаў, вы сокай якасці прадукцыі і інш . умоў.

М ногія члены Ф .б. ш ляхам мадэрнізацы і станкоў і інструментаў вы конвалі норм ы н а 2000— 2700%. У маі 1945 y С С С Р працавалі каля 155 тыс. Ф.б. (балыы я к 1 м лн. чал.). С ярод рабочы х бел. прадпрыемстваў, ш то ў 1941 бы лі вы везены н а У, перш ай Ф .б. стала бры гада токараў Ф .М ельнікава на з-д зе «Гомсельмаш», як ая выконвала зм ен н ы я норм ы на 200— 250%. У 1943— 44 Ф .б. пачалі рабогу н а вы зваленай тэр. Беларусі. Н апр., на прадпры емствах Гомеля ў 1945 y складзе Ф .б. працавалі 16 тыс. маладых рабочых. А. С.Харэбін.

ф рантавы я

ЛЕКТЫВЫ,

тэатр Ал ь н ы я

ка -

праф есійны я тэатр. калекты вы , пры зн ачаны я для культ. абслугоўвання вайск. часцей y франтавы х і пры ф рантавы х эонах, ваенізаваных ты лавы х устаноў і арганізацы й (мабілізацы й н ы х і эвакуацы йны х пункгаў, ш піталяў, лазарэтаў). Бы лі паш ы раны ў грамадз. і Вял. Айч. войны . Н а Беларусі перш ы ф рантавы т-р створаны ў студз.

1919 пры М інскім Д ом е асветы (у кастр. 1919 пераведзены ў Смаленск)» У грамадз. вайну на Зах. ф ронце пры палітаддзеле 16-й арміі дзейнічалі паказальныя тэатры. У чэрв. 1941 створана перш ая франтавая бел. тэатр.-канц эртная брыгада (з часцям і 3-га Бел. фронту дайш ла да Усх. П русіі), ядро як о й склалі акцёры Гомельскага абл. драм. рус. т-ра С Л стравумаў, З.Аўчарова, П.Галышоў, І.Кірэеў, Я .П алосін, І.П ацюткоў, М .П ерсцін, П .Чарноў, a таксама ў розны час уваходзілі м узы канты і артысты муз. т-раў Г.А лыпэўская, М .Бергер, А .Бяссмертны , Ю .Гузок, Д .К роз, М .М аслоўскі, І.С айкоў і інш. Кіраўнікі (у розны час) — Р.П рагін, Бяссмертны, П ерсцін. У рэпертуары — «Рускія людзі» К .С ім анава, «Ілгуння» («М ая ж онка — ілгуння») М .М эё і М .Энекена, канцэртны я вы ступленні. У 1943 y М аскве адноўлены я к ф рантавы Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі, як і абслугоўваў гвардз. часці паветран а-дэсантных войск, часці 1-га Бел. фронту. Летам 1943 на К алінінскі ф ронт вы язджала франтавая брыгада БДТ-1 y складзе Г.Глебава (кіраўнік), Р .К аш эльнікавай, П .Пекура, В.Полы, Л .Рахленкі, З.Стомы , Э .Ш апко, М .Ш аш алевіч, Б.Я нпольскага і інш. У рэпертуары — «Скуны» Мальера і кан цэртнае выступленне. У 1944 створана 2-я ф рантавая брыгада т-ра пад кіраўнш твам У.Уладамірскага. У рэпертуары — «Прымакі» Я.Купалы, «Валодзеў гальштук» К .К рапівы, канцэртная праграма. У. часці 1-га Бел. фронту вясной 1944 вы яздж ала франтавая брыгада БД Т -2 y складзе Т.Бандарчьік, М .Бялінскай, Я.Гаробчанкі, Л .М азалеўскай, П .М алчанава (кіраўнік). А .Радзялоўскай, Ф .Ш м акава. У рэііертуары — «Прымакі», «П роба агнём» К.Крапівы , «3 цёплы м ветрам» В.П ацёмкінай і Х .Х ерсонскага, к ан цэрты. Д зейнічала ф рантавая бры гада Д зярж. т-р а оперы і балета Беларусі на

ф р а н т ы с п іс

459

чале з Л.Александроўскай. У Ф .т.к. працавалі таксама рэж ы сёры М .К авязін, К.Саннікаў і інш. Літ:. О с т р о у м о в С.П. Особое подразделенае Мн., 1981; Н я ф ё д У.І. Тэатр y вогненныя гады. Мн., 1959; Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1985. Т 2. С. 506—517. Ф РА Н ТА Л ЬН Ы Я АПАДКІ, ападкі атмасферныя, выпадзенне якіх звязана з франтамі атмасфернымі. Абумоўлены ўзыходзячымі струменямі цёплага паветра. Н айчасцей гэта абложныя ападкі са слаіста-дажджавых воблакаў; ахопліваюць вял. плош чы і перамяш чаю цца разам з фронтам. Ф Р А Н Т 0 Н (франц. fronton ад лац. frons (frontis) лоб, пярэдні бок], частка (звычай н а ў вы глядзе трохвугольніка) фасада будынка, порціка, каланады, абмеж аваная схіламі даху і карнізам. Поле Ф. (тымпан) часта ўпрыш жваю ць рэльефам, скулыггурай, праёмамі і нішамі розн ай формы ; y драўляны м дойлідстве — разьбой, часта з сімвалічнай вы явай сонца (паўкруг з прамянямі). У завярш эн н і вуглоў часам выкарыстоўвалі акратэрыі. Ф орма Ф . вызначаецца ф орм ай страхі; бывае трапецападобны (усечаны зверху), найчасцей з акенцам. Д а 2-й пал. 19 ст. Ф. часам рабілі закотам, заш ы валі саломай ці лазой, пазней — дош камі. Д экараты ўнасць Ф. ствараецца маст. ш алёўкай «квадратам», «ромбам», «у елачку» і інш., накладкамі, якія ўтвараюць геам. арнамент. Д экор Ф . звы чайна завярш аецца разны мі закры лкам і і фігурным вільчаком. У выглядзе Ф. часам упрыгожваюць акон ны я і дзвярны я праёмы будынкаў. Вядомы з часоў Стараж. Грэцыі і Рыма. Н а Беларусі найб. паш ы рэнне атрымалі ў мураванай і драўлянай архітэктуры стыляў барока, ракако, класіцызму і інш ., a таксам а ў нар. дойлідстве.

Франтон старажытнагрэчаскага храма.

Ф Р А Н Т Ы С П ІС [франц. frontispice ад лац. frons (frontis) лоб, пярэдняя частка + specio, spicio гляджу), ілюстрацыя, якая разм яш чаедца побач (на адны м развароце) з тытульным лістом кнігі і перадае выяўл. сродкамі асн. ідэю твора або найб. характэрны момант зместу.

460

ФРАНТЫ Т

Напр., партрэт аўтара або асобы, як ой пры свечаны змест кнігі. ФРАНТЫТ [ад лац. frons (frontis) лоб], запаленне слізістай абалонкі лобнай пазухі (пры даткавай пазухі носа). Бывае востры і хранічны . П ры кметы вострага Ф. (права-, лева- або 2-баковага): боль y вобласці лба, каля ўнутранага вугла вока, слёзацячэнне, святлабоязь, ацёчнасць мяккіх ткан ак і інш. Сімптомы хранічнага Ф. менш вы разныя. Л ячэнне тэрапеўт., хірургічнае. І.М.Семяненя. «ФРАНЦ» («Franz»), кодавая назва карнай аперады і ням .-ф аш . захопнікаў супрадь дартыз. брыгад «За Радзіму» імя А .Ф легантава, 1-й А сіповіцкай, 1-й М інскай і мясц. насельнідтва ў Асіповіцкім і Б ярэзінскім р-нах М агілёўскай, Пухавіцкім і Ч эрвеньскім р-нах М інскай абл. y студз. 1943 y Вял. Айч. вайну. П раводзілася сіламі вы ш эйш ага нач. С С і ням. даліды і групы армій «Цэнтр», ахоўных і франтавы х часцей вермахта. К арнікі настудалі з Пухавіч, Чэрвеня, Беразіна, Асіловіч. Н екалькі дзён парты заны стры млівалі іх націск. Брыгады, акрам я 1-й М інскай, разам з мясц. насельніцтвам былі блакіраваны ў Градзянскім лесе, адкуль 8 студз. партыз. група драры ву лрарвала блакаду, нанесла драціўніку цяж кія страты, фарсіравала Б ярэзін у каля в. Я кш ы цы Бярэзінскага р-н а, вывела болы д за 1 тыс. мясц. ж ыхароў y Клічаўскі і Бярэзінскі лясы . З а час аперацы і карнікі загубілі 2025 сав. грамадзян, спалілі некалькі вёсак, сярод якіх пасля вайны не аднавіліся вёскі Бортнае і Макаўе Асіповіцкага р-н а, вы везлі на прымусовыя работы ў Германію болы д за 1 тыс. чал., захаділі 2,4 тыс. галоў ж ывёлы, 60 т збожжа і інш . Літ:. Беларусь y Вяліхай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыкл. Мн., 1990. С. 608. В. С.Лазебнікаў, У. С.Пасэ. Ф РАНЦ І0 С ІФ 1 (Franz Joseph; 18.8.1830, Вена — 21.11.1916), імператар Аўстрыі і кароль Венгрыі [1848— 1916]. 3 ды насты і Габсбургаў. П лям енн ік і п ер ае м н ік ім дератара Ф ердьінанда I. Ураду Ф .І. I удалося ліквідаваць рэвалю цы і 1848— 49 y Аўстрыі і Венгрыі, але бы ў вы муш аны выдаць ш эраг кансты туцы йны х акгаў (1851, 1860, 1861). У вы ніку параж эн ня Аўстрыі ў аўстраітала-французскай вайне 1859 адмовіўея ад улады над Паўн. Італіяй, a дасля параж эння краіны ў аўстра-прускай вайне 1866 і дад націскам нацы яналіст. сіл Венгрыі дайш оў на ўтварэнне АўстраВенгрыі (1867). Заклю чы ў аўстра-герм анскі дагавор 1879. С аперніцтва Аўстра-В енгры і з Расіяй на Балканах стал а адной з гал. пры чы н 1-й сусв. вайны. Яго імем наз. Франца Іосіфа Зямля. Ф РАНЦА-ІОСІФА ЗЯМЛЯ, архіделаг на П н Баранцава м., y А рхангельскай вобл. Расіі. Пл. 16,1 тыс. км 2. Больш за

190 астравоў. Вылучаюць 3 групы: усх. (з а-вам і Вільчака Зямля, Г рээм -Бел), аддзеленую Аўстрыйскім пралівам; цэнтр. (з а-вам і Рудольфа, Гукера) паміж А ўстры йскім дралівам і Брытанскім каналам; зах. (уклю чае найб. буйны я а-вы Зямля А ляксандры і Зям ля Георга) на 3 ад Бры танскага канала. Болы дая ч. астравоў складзена з пясчанікаў, • алеўрытаў і вапнякоў, деракры ты х базальтавай лавай. Болы л за 85% паверхні ўкрыта ледавікамі. М есцамі з-п ад ледавікоў уздымаю цца нунатакі. Выш. да 620 м (на в-ве В енер-Н ойш тат). Клімат а р к ты ч н ы . С я р э д н я я т -р а студз. -23, -24 °С, ліл. ад -1,2 да 1,6 °С. А падкаў 300— 500 мм за год. Болы д за 1 тыс. азёр. М охава-ліш айнікавая тундра. Трагшяюцца белы мядзведзь, пясец; птушыныя кірмаш ы. П алярны я станцыі. Геафіз. абсерваторы я (з 1957) імя Э.Т. К рэнкеля (в-аў Х ейса). Ф .-І.З . адкрыта аўстра-венг. эк спеды цы яй Ю .П аера і К.Вайпрэхта ў 1873. Н азвана імем імператара Аўстрыі Франца Іосіфа I. Паводле пастановы С Н К С С С Р ад 15.4.1926 аб граніцах Сав. С аю за на Крайняй П оўначы Ф .-І.З . ў складзе С С С Р (у межах РС Ф С Р). ФРАНЦАЎ Георгій Паўлавіч (1.10.1903, М асква — 18.4.1969), расійскі ф ілосаф і сацыёлаг. Акад. AH С С С Р (1964, чл,кар. 1958). С кончы ў Л енінградскі ун-т (1924). 3 1937 ды рэктар М узея гісторыі рэлігіі AH С С С Р, з 1945 дьірэктар Ін -та міжнар. адносін, з 1949 заг. аддзела прэсы М ЗС С С С Р , з 1953 чл. рэдкалегіі, нам. гал. рэдактара газ. «Правда», з 1958 рэктар і заг. каф едры А кадэміі грамадскіх навук пры Ц К К П С С , з 1965 ш эф -рэдактар час. «П роблемы м нра н соцналнзма», з 1968 нам. дырэктара Ін-та марксізму-ленінізму пры Ц К К П С С . Навук. лрацы па гісторыі грамадскай думкі, рэлігіі і атэізму, праблемах гіст. матэры ялізму і навук. камунізму, зах. сацыялогіі 20 ст. Те.: Феташнзм н проблема пронсхождення релнгай. М., 1940; Нсторнческне пута соцнальной мыслн. М., 1965; Фнлософня н соцнологня: Нзбр. труды. М., 1971; Борьба за мар: Нзбр. труды. М., 1971; Научный атензм: Нзбр. труды. М., 1972. Літ:. Г.П.Францов (1903— 1969). М„ 1974. «Ф РА Н Ц ІР0РЫ I ПАРТЫЗАНЫ» (Les Francs-Tireurs et Partisans), найбуйнейшая ваен. арг-цы я руху Супраціўлення ў Ф ранцыі ў 1941— 44 y час 2-й сусв. вайны. Створана па ініцы яты ве Ф ранц. камуніст. партыі для ўзбр. барацьбы супраць ням .-ф аш . акупантаў і мясц. калабарацыяністаў увайшлі «Сдец. арг-цыя», «Батальёны моладзі» і атрады рабочыхэмігрантаў; з дач. 1942 назва «Ф. і п > . Іх дзеянн ям і кіравалі Н ацы янальды і дэдартам енц кія ваен. к-ты . Д зейнічалі рухомы мі грудамі д а 3— 4 чал., для буйных баявых адерацы й злучаліся ва ўзводы, роты і батальёны. 3 лют. 1944 y складзе Ф ранц. унутр. сіл дры захаванні даліт. і арганізац. самастойнасці. Л етам 1944 «ф . і п.» (250 тыс. чал.) акты ўна ўдзельнічалі ў вы зваленні Ф ранцыі.

Ф РАНЦІШ КАВІ-ЛАЗНЕ (Frantiskovy Z éznë, бы лы Ф р а н ц э н с б а д ) , бальнеагразевы курорт y Чэхіі. Засн. ў канцы 17 ст. Клімат умераны, сухі, з рысамі горнага. Асн. дры родны я лек. фактары — серна-ж алезісты торф, воды MiHep. к ры ніц (вугляйслы я хларыдныя натры евыя, сульфатна-гідракарбанатны я і інш .). Л ечаць захворванні сардэчна-сасудзістай, нерв. сістэм, органаў стрававання, апоры і руху, гінекалагічны я хваробы. Санаторы і, пансіянаты, пітны я павільёны.

Ф Р А Н Ц К Ё В ІЧ Ы -Р А Д ЗІМ і'Н С К ІЯ Р а д з і м і н с к і я , ш ляхецкі род герба «Бродзіц» y ВКЛ. Паходзілі з Мазовіі, дзе мелі прозвіш ча Радзімінскія; пазней ад імя Ф ранціш ка (Ф ранцка) Радзімінскага, падкаморы я полацкага ў 16 ст., утварылася прозвіш ча Францкевічы. Н айб. вядомыя: Е ж ы (?— пасля 1629), сын Міхала, лідскі войскі, суддзя земскі, маршалак Т ры бунала ВКЛ y 1628, з 1629 маршалак, каралеўскі сакратар. М і к a л a й (каля 1585 — каля 1630), сын Міхала, харунжы надворны ВКЛ y 1611—13, староста мсціслаўскі з 1613, васілішскі, радамльскі, марш алак Трыбунала ВКЛ y 1620. М а ц е й Міхал (?— 24.8.1654), харунжы новагародскі з 1636, староста мазы рскі з 1651, пісар польны ВКЛ з 1653. K a з і м і р (7— 23.8.1694), сы н М іхала, падчаш ы мінскі, лідскі падкаморы з 1674, войскі з 1687, староста з 1679, падскарбі надворны ВКЛ з 1689; м арш алак Трыбунала ВКЛ y 1682, 1688, 1693; староста крэўскі, лідскі. Заснаваў кляш тар кармелітаў y мяст. Жалудок, базы льянскі манастыр y г. Ушачы. С т a ф a н (?— каля 1712), сын Яна, харунжы новагародскі ў 1654. Вызначы ўся ў Х ацінскай бітве 1673, y бітве з туркамі пад Венай y 1683. Шмат разоўу 1648— 1712 выбіраўся паслом на сеймы, уваходзіў y ш матлікія сеймавыя камісіі. Міхал Гедэон (?— 16.6.1712), сы н С таф ана, староста слонімскі з 1693, харунжы надворны ВКЛ з 1695. К а з і мір Юзаф (28.10.1680, Полацкае ваяв. — 27.3.1728), член ордэна езуітаў з 1698, рэкгар е зу іц й х калегіумаўу Орш ы ў 1720— 27 і М інску ў 1727—28. Міхал Ю з а ф (1730, г. Вількамір, цяп ер г. У кмерге, Літва — 27.12.1780), член ордэна піяраў з 1746, рэктар піярскіх калегіумаў y Ш чучы не і Вільні. 3 1775 узначаліў Літоўскую правінцыю піяраў. Зн ачн а развіў школьную справу

піяраў пасля скасавання ордэна езуітаў і іх навуч. устаноў. В.С.Пазднякоў. ФРАНЦЎЗСКАЕ САМАЛІ, французская калонія ў Афрыцы. 3 1967 афіц. назва Франц. тэры торы і афараў і іса. 3 мая 1977 — незалеж ная дзяржава Дж ыбуці. ФРАН ЦЎЗСКАЯ ЗАХОДНЯЯ АФРЫКА (Afrique O ccidentale Française; ФЗА), палітыка-адм. аб ’яднанне ф ранц. калан. уладанняў y Зах. Афрыцы. Створана ў 1895— 1904. Адм. цэнтр — г. Д акар. У 1958 калоніі Ф ЗА атрымалі статус аўт. рэспублік y складзе Ф ранд. Супольніцтва (эа вы клю чэннем Гвінеі, якая абвясціла незалеж насць). У 1960 ФЗА спы ніла існаванне, a яе б. члены Кот-д'Івуар, Д агамея (цяпер Бенін), Верхняя Вольта (цяпер Буркіна Фасо), Нігер, Маўрытанія, Малі і Сенегал сталі незалежнымі дзяржавамі. ФРАНЦЎЗСКАЯ КАМПАНІЯ, наступальныя дзеянні германскіх войск супраць Ф ранцыі 10.5— 24.6.1940 y час другой сусветнай вайны 1939— 45. М эта — разграміць англа-ф ранка-бельг. войскі, акупіраваць Н ідэрланды, Бельгію, Л ю ксембург, прымусіць Ф ранцы ю д а капітуляцыі, a Вялікабрытанію — д а падпісання выгаднага для Германіі міру. Германія сканцэнтравала групы арм ій «Б», «А» і «Ц» (усяго 136 ды візій, 2580 танкаў, 7378 гармат, 3824 самалёты). Саю зныя войскі налічвалі 147 ды візій, каля 3100 танкаў, больш за 14 500 гармат, каля 3800 самалётаў. 10 мая ням . войскі, y паруш энне нейтралітэту Нідэрландаў, Бельгіі і Л юксембурга; пачалі наступленне, і, скончы ўш ы т.ч. «дзіўную вайну», прарвалі ф ронт ф ранц. во й ск на паўн. флангу, дзе буд-ва «Мажыно лініі» не было заверш ана. 14 мая капітулявала нідэрл. армія. 21 мая ням . войскі вы йшлі на ўзбярэжжа Л а-М ан ш а і адрэзалі 50 дывізій саю знікаў ад асн. сіл (гл. Дзюнкеркская аперацыя 1940); акруж аныя войскі бьші эвакуіраваны ў Англію.

28 мая капітулявала бельг. армія. Ням. войскі пайш лі ў глыб Ф ран ц ы і і 14 чэрв. без бою занялі П ары ж. 22 чэрв. Францыя капітулявала. У вы ніку Германія акупіравала Н ідэрланды , Бельгію, Люксембург і ч. Ф ранцы і. У абарончы х баях на тэр. Ф ранцы і пры малі ўдзел грамадзяне Польш чы, y т.л. беларусы і ўраджэнцы Беларусі. Страты ф ранц. войск склалі 84 тыс. чал. забіты м і і 1,5 млн. палонны мі (у баях з ням. войскам і на «Мажыно лініі» загінула некалькі дзесяткаў беларусаў). Н ям. войскі страцілі 44 тыс. чал. забітымі і прапаўш ы м і без вестак і 111 тыс. паранены мі. Літ:. Мсторвя второй мнровой войны, 1939-1945. Т. 3. М., 1974; Р а т в а н н Г.М. Конец Третьей республгаш во Францнн. М., 1964; Г р ы б о ў с к і Ю. Беларускія салдаты на заходніх франтах Другой сусветнай вайны / / Армвя. 2001. N»4. Ю.В.Бажэнаў, В.А.Юшкееіч. ФРАНЦЎЗСКАЯ MÔBA, адна з рам анскіх моў. Афіц. мова Ф ранды і, М анака,

Бельгіі (разам з нідэрландскай і ням. мовамі), Ш вейцары і (разам з ням . і італьян.), Канады (разам з англ.), Л ю ксембурга (разам з ням.), А ндоры (разам з ісп. і каталанскай), Вануату (разам з англ.); адзіная ці адна з афіц. моў y ш эрагу краін Афрыкі. А дна з афід. і рабочы х моў AAH. M ae ды ялекты : ф рансійскі (ды ялекг Іль-дэ-Ф ранса, гіст. аснова сучаснай Ф.м.), паўночныя (пармандскі, пікардскі, валонскі ў Бельгіі), заходнія (анжуйскі, гало і інш .), паўд.-заходнія (пуацевінскі і інш.), цэнтральныя, паўд ўсходнія (латарынгскі, шампанскі), франка-правансальскія (займаю ць прамеж кавае становіш ча паміж Ф .м. і аквітанскай). У наш час назіраецца распад ды ялектаў і ф арм іраванне рэгіянальны х мады ф ікацы й агульнафранц. мовы. У Ф .м. набы лі крайню ю ступень выраж эн н я многія агульныя гіст. тэндэнцы і раманскіх моў. Ф .м. ўласцівы: y ф анеты цы — проціпастаўленне галосных паводле пад’ёму, рада, лабіялізады і, назалізацы і; адсутнасць дыфтонгаў; сістэма зы чны х бяднейш ая, чы м y інш . раманскіх мовах (м енш палаталізаваны х ф анем , ням а афры кат); націск заўсёды н а апош нім складзе; y марф алогіі — аналіты зм, тэн д эн ц ы я да марф ал. нязм еннасц і слова, ш ы рокае ўж ы ванне службовых слоў; y сінтаксісе — тэн д эн цы я да двухсастаўнасці сказа, дзеяслоўнасці вы казніка, ф іксаванага і прагрэс. парадку слоў; y лексіцы — больш асць слоў лац. паходж ання, ёсць запазы чанні з герм., англ., грэч. і інш. моў. Н а аснове Ф .м. ўзніклі некат. крэольскія мовы (на Гаіці, y ш таце Л уізіяна ЗШ А , на М а л ы х А н ты л ьск іх і М а с к а р эн ск іх а-вах). M ae нац. вары янты ў Бельгіі, Ш вейцары і, Канадзе, a таксам а асаблівасці, якія даты чацца пераважна ф анеты кі і л ексікі ў краінах А ф рыкі. Перш ы я пісьмовы я сведчанні Ф .м. — «Рэйхенаўскія глосы» (8 ст.), перш ы звязны тэкст — «Страсбургскія клятвы» (842). П ісьменства на аснове лац. алф авіта (з дадаткам ды якры ты чны х зн акаў і лігатур). Літ:. Г a к, В.Г. Введенне во французскую фшюлогню. М., 1986. А.В.Зінкевіч. ФРАНЦЎЗСКАЯ РЭВАЛКЬЦЫЯ 1789— 99, найбуйнейш ы сацы яльны пераварот y Ф ранцы і, я к і нанёс раш аю чы ўдар па феад.-абсалю ты сцкім ладзе і стварыў умовы для свабоднага развіцця кадіталіст. грамадства. П ры чы нам і ўзн ікненн я ў Ф ранцы і кан ца 1780-х г. рэвалю цыйнай сітуацыі былі: абвастрэнне супярэчнасцей ламіж трэцім саслоўем (буржуазія, сяляне, рабочы я і інш .) і паную чымі саслоўямі (дваранствам, духавенствам); фін. банкруцтва дзяржавы, гандл.-прам ы сл. крызіс; ш эраг неўрадж айны х гадоў, збядненне асн. масы насельніцтва. Каб зн айсці выхад са становіш ча, кароль Людовік X V I 5.5.1789 склікаў Генеральныя штаты, y якіх дэпутаты ад 3-га саслоўя абвясцілі сябе 17 чэрв. Нац. сходам, a 9 ліп. — Устаноўчы м сходам (гл. Устаноўчы сход 1789— 91). П адры хтоўка каралеўскага двара да

Ф Р А Н Ц У ЗС К А Я

461

разгону сходу і звальненне папулярнага ген. кантралёра Ж .Некера выклікалі паўстанне пары жан. Паўстанцы стварылі Нацыянальную гвардыю і 14.7.1789 ш турмам узялі сімвал абсалютызму — крэпасць-турм у Бастылію. Гэтыя падзеі лічацца пачаткам рэвалю цыі. Кароль вы муш аны быў дры знаць Устаноўчы сход. Усталявалася ўлада буйной буржуазіі і ліберальнага дваранства (лідэры — А .Г.Мірабо, М Ж .Л аф ает і інш .). С ярод узнікш ы х ш матлікіх т-ваў і клубаў, найб. уплывовым быў Якабінскі клуб. Устаноўчы сход y жн. 1789 скасаваў саслоўны я перавагі, прывілеі і найб. ады ёзны я правы феадалаў, прыняў Д экларацы ю правоў чалавека і грам адзяніна — дакум ент сусв.-гіст. значэння; да кан ца 1789 нацы яналізаваў царк. землі, увёў цы вільны шлюб, падзяліў краіну на дэпартам енты замест ранейш ых правінцы й; 19.6.1790 скасаваў падзел на саслоўі; 3.9.1791 пры няў Канстытуцыю Ф ранцы і, паводле якой саступіў уладу вы бранам у ў вер. 1791 Заканад. сходу. П родаж канф іскаваны х эмігранцкіх і царк. маёмасцей прывёў да дераразмеркавання ўласнасці на карысць буйной буржуазіі. У 1791— 92 асн. паліт. барацьба адбы валася паміж фельянамі — пры хільніхамі кансты туцьійнай манархіі, і жырандыстамі, якія выступалі за ліквідацы ю або моцнае абмежаванне каралеўскай улады. 20.4.1792 Ф ранцыя абвясціла вайну Аўстрыі (за падтрымку контррэв. эмігрантаў-раяліотаў), да я к о й неўзабаве далучыліся Прусія і Сардзінскае каралеўства, a ў 1793 — Вялікабры танія, Н ідэрланды, Іспанія і інш . краіны , як ія ўтварылі антыфранц. кааліцыю. У выніку паўстання 10.8.1792, у зн ач ал ен ага Парыж скай камунай 1789— 94, манархія была звергнута; паліт. кіраўнідтва перайш ло да жырандыстаў. Ім супрацьстаялі якабінцы (лідэры М М Л .Р абесп 'ер, Ж .П .Марат, Ж .Ж Д антон і інш .), якія імкнуліся да паглыблення рэвалю цы і ў інтарэсах сярэдн яй і дробнай буржуазіі, сялян і гар. нізоў.

22.9.1792 Ф ранцы я абвеш чана рэспублікай. 21.1.1793 паводде прыгавору Канвента (вы ш эйш ы заканад. і выканаўчы орган, выбраны ў вер. 1792 на аснове ш ырокага выбарчага права) пакараны смерцю (гільяцінаваны ) б. кароль Лю довік XVI, якога абвінавацілі ў дзярж. здрадзе. Паўстанне 31.5— 2.6.1793 пры вяло да ўстанаўлення якабінскай дыктатуры. Ролю ўрада якабінцаў выконваў К-т грамадскага вы ратавання на чале з Дантонам, потым Рабесл’ерам. Ш ляхам мабілізацыі ўсіх сіл народа к-т забяспечыў перамогу над арміямі феад.манарх. дзяржаў (да канца чэрв. 1794), радыкальна вырашыў агр. пы танне (у чэрв.-ліп. 1793 скасаваны без выкупу феад. павілнасці сялян, ім перададзены абш чынньія і эмігранцкія землі), абмежаваў рост спаж ывецкіх цэн і заработнай платы (сістэма «максімумаў»), пры няў дэмакр. Канстытуцыю 1793 (не

462

Ф Р А Н Ц У ЗСК А Я

здзейснена), падавіў м яцяж ы манархістаў і жырандыстаў, дам огся пералом у ў ходзе вандэйскіх войнаў, 5.10.1793 увёў рэспубліканскі каляндар. С ац. базу кіруючай якабінскай групоўкі н а чале з Рабесп’ерам падарвалі ж орсткая рэгламентацыя (насуперак п ры нц ы п ам лібералізму) эканам ., грамадскага і пры ватнага ж ы цця, і асабліва правядзенне ёю масавага тэрору (гл. Рэвалюцыйны трыбунал), ахвярамі якога сталі не толькі акгы ўны я контррэвалю ц ы ян еры -ары стакраты, але паліт. праціўнікі якабінцаў з ліку ж ы ранды стаў і ф ельянаў, члены апазіц. груповак сярод саміх якабінцаў (радыкалы Ж .Р .Эбера, «памяркоўньія» Дантона), ты сячы даруідальнікаў законаў аб «максімуме» і невінаваты х лю дзей. У вы ніку тэрмідарыянскага пераварот у 27— 28.7.1794 Рабесп’ер і яго пры хільнікі былі пакараны смерцю , улада перайш ла да больш памяркоўны х прадстаўнікоў буржуазіі, якія імкнуліся абараніць інтарэсы новай эліты, ш то сф арміравалася і разбагацела за гады рэвалю цы і. Т эрмідары янцы разагналі Я кабінскі клуб і Парыжскую камуну, увялі свабодны я цэны , аддзялілі царкву ад дзяржавы (вер. 1794), пры нялі Канстытуцыю 1795, паводле я к о й колькасць вы барш чы каў зн ачна скарачалася, замест К анвента ствараліся двухпалатны Заканад. сход (Савет пяціста і Савет старэйш ы н) і вы ш эйш ы вы канаўча-распарадчы орган Дырэкторыя. Д ы рэкторы я працягвала палітыку кан ф іскацы і і распродаж у эмігранцкіх м аём асцей, y 1795 падавіла ўзбр. вы ступленні м анархістаў (у Парыжы і на п-ве К іброн), y 1796 — «змову роўных» Ф .Н .Бабёфа, вяла агрэсіўную знеш ню ю ю палітыку. Але з-за цяж кага эканам . становіш ча ўнутрыпаліт. пазіцыі Д ы рэкторы і былі нетры валы я, і яна вы муш ана лавіравала паміж манархістамі і пры хільнікамі якабінцаў («палітыка арэляў»). Пасля m a­ pary ваен. няўдач y Італіі (гл. Італьянскі паход Суворава 1799), Егіпце (гл. Егіпецкая экспедыцыя 1798— 1801) і Германіі Д ы рэкторы я 10.11.1799 бы ла скінута ў выніку ваен. перавароту (гл. Васемнаццатага брумера) ген. Н .Банапартам (гл. Напалеон I), які ўсталяваў асабістую дыктатуру ў ф орм е Консульства. Гэтыя падзеі лічацца кан цом Ф.р. 1789— 99, якая зн ачна паўплывала на развіццё дэмакр. працэсаў y многіх краінах Еўропы, y т.л. ў Рэчы Паспалітай, y склад якой да 1793— 95 уваходзіла б.ч. Беларусі (гл. Канстытуцыя 3 м ая 1791, П аўстанне 1794). Кр:. Документы нсторгш Велнкой французской революшш. T. 1—2. М., 1990—92. Л і т Ж о р е с Ж. Сошіалнстаческая нсторня французской революцтг: Пер. о фр. Т. 1-6. М., 1976—83; М а н ф р е д А.З. Велнкая французская революцня. М., 1983; A д о А.В. Крестьяне п Велнхая французская революцня: Крестьянское двнженне в 1789— 1794 іт. 2 пзд. М., 1987; Французская революцяя XVIII в.: Экономнха, полнтнка, вдеоло-

гая. М., 1988; Р е в у н е н к о в В.Г. Очеркн по нсторня Велнкой французской революцнн, 1789— 1814. 3 нзд. СП&; 1996; К а р л е й л ь Т. Французская революцня: Нсторня: Пер с англ. М., 1991; М а т ь е з А. Французская революцня: Пер. с фр. Ростов н/Д, 1995; Велнкая французская буржуазная революцня: Указ. рус. н сов. лнт. М., 1987. ГІ.А. Тупік. ФРАНЦЎЗСКАЯ САЦЫЯЛІСТЫЧНАЯ П А РТ Ы Я (P arti Socialiste Français; Ф С П ), адна з вядучых партьій паліт. сістэмы Ф ранцы і (каля 150 тыс. членаў y 1990-я г.). Засн. ў 1905 y вы ніку аб’ядн ан н я Ф ранц. сацыяліст. партыі (засн. ў 1902 прыхільнікамі ідэй А.Мільерана, кіраўнік — Ж Л .Ж арэс), Сацыяліст. партыі Францыі (засн. ў 1901, кіраўнік — Ж.Гед) і інш. сацы яліст. арг-цы й. Да 1969 наз. Ф ранц. секцы я Рабочага Інтэрнацы янала — СФ ІО . У 1968— 69 самараспусцілася, y 1971 адноўлена пад наз. Ф С П . В ы ш эйш ы орган — з ’езд, паміж з ’ездамі кіруе сакратары ят (1-ы сакратар з 1997 — Ф .Аланд). Гал. друкаваны орган — газ. «Unité» («Адзінства»). П ры тры мліваецца ідэалогіі р эфармізму, але ў час выбараў y Нац. сход блакіруецца з Ф ранц. камуніст. партыяй (Ф К П ). А п ош ні па часе кааліцы йны ўрад Ф С П , Ф К П і іх саю знікаў дзейнічаў y 1997— 2002. ФРАНЦУЗСКАЯ ТЭРЫТОРЫЯ АФАРАЎ 1 ІСА, назва ф ранц. калан. ўладання ў А ф ры цы ў 1967— 77. 3 1977 незалежная дзярж ава Джыбуці. ФРАНЦЎЗСКАЯ ЭКВАТАРЫЯЛЬНАЯ АФРЫ КА (Afrique Equatoriale Française; Ф ЭА), паліты ка-адм. аб’ядн анн е ф ранц. калан. уладанняў y Зах. Афрыцы, ген.губернатарства. Створана ў 1910. Адм. цэн тр — г. Бразавіль. С касавана ў 1958, пасля таго я к калоніі Ф ЭА — С ярэдняе К онга (цяпер Рэспубліка Конга), Габон, У бангі-Ш ары (цяпер Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка) і Чад атрымалі статус аўт. рэспублік y складзе Ф ранц. Супольніцтва. ФРАНЦЎЗСКІ І РАМАДЗЯНСКІ KÔДЭК С 1804, К о д э к с Напалео н а, дзею чы цы вільны кодэкс Ф ранцыі. С кладзены пры акты ўны м удзеле Напалеона I. К одэкс скасаваў y цывільны м праве феад. прывілеі, замацаваў свабоду «свяш чэннай і недатыкальнай» пры ватнай уласнасці. Уключае нормы цы вільнага працэсуальнага, сямейнага, часткова прац. права. У 19— 20 ст. y яго ўнесены зн ач н ы я зм ены (скасаваны нераўнапраўе ж анчы н, наёмных работнікаў і інш . ўстарэлы я нормы). ФРАНЦЎЗСКІ

К А М ІіФ т

НАЦЫЯ-

НАЛЬНАГА ВЫЗВАЛЁННЯ (Le Comité Français de Libération Nationale; Ф КНВ), орган цэнтральн ай ф ранц. улады ÿ 1943— 44. П радстаўляў дзярж. інтарэсы Ф ранц . Рэспублікі ў перы яд яе акупацы і ням . войскам і ў 2-ю сусв. вайну. Кіраваў вызв. барацьбой франц. патрыё-

таў y анты ф аш . кааліцыі. Створаны ў чэрв. 1943 y А лж ы ры ў выніку пагаднення паміж Ш. дэ Голем і кіраўніком ф ранц. адміністрацы і і каманд. арміяй y Паўн. А фрыды А .Ж ыро. У ліст. 1943 y склад Ф К Н В увайш лі прадстаўнікі некат. арганізацы й унутр. Супраціўлення, y крас. 1944 — прадстаўнікі франц. кампартыі. Ф К Н В аб’яднаў амаль усе былыя франц. калоніі і зн ачны я ўзбр. сілы. Яго кіраўнііхгва пры знавалі цэнтр. органы ўнутр. Супраціўлення. 2.6.1944 Ф К Н В пры няў назву Часовага ўрада Ф ранцузскай Рэспублікі. Гл. таксама Парыжскае паўстанне 1944. ФРАНЦЎЗСКІ СУДДН, французскае ўладанне ў А ф рыцы з сярэдзіны 1890-х г. да 1958. У 1899— 1920 y складзе калоніі Верхні Сенегал-Н ігер. 3 вер. 1960 — незалеж ная дзярж ава Малі. ФРАНЦЎЗЫ , народ, асноўнае насельніцгва Францыі. Ж ы вудь таксам а ў Канадзе (ф ранка-канадцы , 8 млн. 445 тыс. чал., 2001), ЗШ А (650 тыс. чал.), Італіі (320 тыс. чал.), Бельгіі (132 тыс. чал.), Ш вейцарыі (80 тыс. чал.), a таксама ва ўладаннях Ф ранцы і (Гвіяна, Новая Каледонія, Рэю ньён, Ф ранц. Палінезія), y Алжыры, Тунісе, М арока, на Мадагаскары. Каля 47 млн. чал. (1992). Гавораць па франйузскай мове. Вернікі дераважна католікі. ф р Ан ц ы і

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ БІБЛІ-

ЯТЭКА (B ib lio th èq u e N ationale de France, BN F) y П a p ы ж ы, адна з найбуйнейш ы х бібліяггэк y Еўропе. Засн. ў 1368 я к каралеўская на аснове калекцы і манускры птаў К арла V, размяш чалася ў Луўры. У 1544 перавезена ў г. Ф антэнбло, паміж 1567 і 1593 — зноў y Парыж. У 1622 створаны першы каталог фондаў б-кі. 3 1692 даступная для грамадскасці. У 1721 перавезена ў Гіалац М азарыні. У 1795 абвешчана Канведтам Н ацы янальнай. 3 1994 сучасная назва. У фондах б-кі больш за 13 млн. кніг, 350 тыс. найм енняў перыяд. выданняў, каля 180 тыс. манускрыптаў, каля 15 м л н . эстамлаў і фатаграфій, 1 мпн. гука- і відэазапісаў, мультымеды йды х матэрыялаў, калекцы і манет і медалёў, карт і планаў і інш. Ажыццяўляе н.-д. працу ў галіне бібліятэказнаўства і бібліяграфіі, выдае друк. і аўтаматызаваны я бібліягр.-каталогавы я матэры ялы (Ф ранц. нац. бібліяграфія, Гал. каталог Нац. б -к і Ф ранцы і «BN-OPALE Plus»), драводзіць міжбібліятэчны-і міжнар. кдігаабмен, арганізуе міжнар. і рэгіянальны я форумы, канф ерэнцы і і сімпозіумы, культ.-асв. лекц ы і і семінары, навуч. лраграмы. Літ:. Bibliothèque Nationale de France. Paris, 1998. Ф РА НЦ Ы Й (лац. Francium ), Fr, радыеакты ўлы хім. элемент I групы першд, сістэмы, ат. н. 87; адносіцца да шчолачных металаў. Н айменш устойлівы з рады еактыўны х элементаў; найб. устойлі-

вы з іх 223Fr (перыяд паўраспаду 21,8 мін, р-распад) — чл. прыроднага радыеактыўнага рада актынаурану. У прыпаверхневым пласце Зямлі таўш чьінёй 1,6 км знаходзіцца прыблізна 24,5 г Ф. Радыенуклід 223Fr адкрыла ў 1939 ф ранц. радш хімік М .Перэй; названы ў гонар Францыі. У вагавых колькасцях атрымаць Ф. немагчыма э-за адсугнасці доўгажывучых ізатопаў. Паводле ацэнак для Ф. Іт 18—20 °С, шчыльн 2300—2500 кг/м3. Самы алектрададатны метал. Хім. ўласдівасцямі падобны да рубідыю і цэзію. Выхарыстоўваюць для вызначэння астату-227 і ў біял. даследаваннях, y т.л. для дыягностыкі ракавых захворванняў. А.П. Чарнякова.

СКАРЫНА Вокладка энцыклапедыі «Францыск Скарына і яго час»

Ф РАНЦЫ СК I (François; 12.9.1494, г. Каньяк, Ф ранцы я — 31.3.1547), ф ранцузскі кароль [1515— 47]. 3 ды насты і Валуа. Праводзіў паліты ку па ператварэнні Ф ранцыі ў абсалютную манархію. Гал. органам кіравання зрабіў каралеўскі савет, y правінцы ях увёў ген. намеснікаў і канзраляваў дзейнасць губернатараў, абмежаваў правы парламента, даходы каралеўскага дамена эліў з дзярж . падаткамі, якія зн ачна павялічыў. Стварыў пастаянную армію. Дамогся незалежнасці ф ранц. царквы ад Ватыкана. У 1535 і 1540 выдаў эдыкты аб праследаванні кальвіністаў я к ератыкоў. У 1532 далучыў Брэтань. У Італьянскіх войнах 1494— 15 59 перам ог y 1515 пры М арыньяна і заняў Мілан; y выніку паражэння ад арміі імператара К арла V (1525) трапіў y палон і падпісаў зневажальны для Ф ранцы і Мадрыдскі дагавор (1526). Пасля вяртання ў Ф ранды ю (1526) заклю чы ў саюз (К аньякскую a i­ ry) з папам Кліментам VII, В енецы яй і герцагам М ілана, аднавіў ваен. дзеянн і (1527— 29). У 1530 засн. гуманістычны ун-т (з канца 18 ст. Калеж дэ Франс).

«Ф РА Н Ц Ы СК СК А РЫ Н А I ЯГ0 ЧАС», аднатом ны эн цы клапеды чны даведнік, пры свечаны Ф .Скарыну. Выдадзены ў М інску ў 1988 вы д-вам «Беларуская Энцы клапеды я». У ім уперш ы ню ў поўны м і сістэматьізаваным выглядзе вы кладзены набы ткі і даоягненні сучаснага скарыназнаўства. У алф авітны м парадку зм еш ч ан а 728 артыкулаў, пры свечаны х скары нінскім выданням, п ап ярэд н ікам і сучаснікам бел. перш адрукара, сац.-паліт. умовам ж ы цця бел. грамадства ў 15— 16 ст., развіццю асветніцкіх трады ц ы й С кары ны , адлюстраван ню яго вобраза ў л-ры і мастацтве. Д аю цц а асобны я артыкулы пра даследчы каў ж ы ц ця і дзейн асці С карыны. А маль тр эц яя частка кнігі адведзена ф отазды м кам прадмоў і пасляслоўяў С кары н ы д а яго вы данняў і адаптаваны я іх тэксты . А собна ў храналагічнай паслядоўнасці зм еш чаны дакументы пра бел. перш адрукара з каментары ямі д а іх і л -р а пра яго. Д аведнік багата ілю страваны . Ф Р А Н Ц Ы С к Ан Ц Ы (лац. Ordo Fratrum M inorum , O FM ордэн братоў менш ых), ж абрацкі каталіцкі манаскі ордэн. Засн. Ф ранц ы скам Асізскім y Італіі ў 12071209, неўзабаве паш ы ры ўся і ў інш. краінах Зах. Еўропы. Статутнае патрабаван не беднасці бы ло і для членаў орд эн а і для ордэна ў цэлым. Ф. жылі не ў манасты рах, a на людзях, вандравалі, прапаведавалі на мове простага народу беднасць і аскеты зм , займаліся дабрачы ннасцю . Гэта садзейнічала росту іх папулярнасц і і пры току ахвяраванняў. О рдэн, як і ўзн ік y процівагу афід. царкве з яе багаццем і раскош ай, з цягам часу ператварьіўся ў надзейны сродак абароны інтарэсаў папства: Ф. вялі барацьбу супраць ерасі, бралі ўдзел y дзейн асці інквізіцы і. У 1256 папа даў Ф . права вы кладаць ва ун-тах. Яны займаліся і м ісіянерскай дзейнасцю . Каля 1237 з ’явіліся ў П ольш чы , адтуль пачалі місіянерскую дзейн асць y ВКІІ. Н а тэр. Беларусі асабліва акты ўна дзейнічалі ў 17 ст. Іх канвенты існавалі ў А ш мянах, Гальш анах, Івянцы , Навагрудку, П інску, Паставах, Свіслачы і ў інш. Пасля падаўлення паўстання 1830— 31 больш асць канвентаў скасавана, пасля паўстання 1863— 64 застаўся адзін y Гродне (зачы нены ў сярэдзіне 1940-х г.). Ф РА Н Ц Ы Я (France), Ф ранцузская Рэспубліка (République Française), дзярж ава ў Зах. Еўропе. М яжуе на ПнУ з Бельгіяй і Л ю ксембургам, на У з Германіяй, Ш вейцары яй, Італіяй і М анака, на П дЗ з Іспаніяй і Андорай.

Fla П н абмы ваецца пралівамі П а -д э -K a­ ne і Л а-М анш , на 3 — Біскайскім залівам Атланты чнага ак., на П д — М іжземны м морам. Д а Ф . адносяцца в-аў Корсіка, невял. астравы ў М іж земны м м. і Біскайскім заліве. Пл. 551 тыс. к м 2. Н ас. 60,2 млн. чал. (2002). Д зя р ж . м о ва — ф ранцузская. С таліда — г. П арыж. Краіна падзяляецца на 22 раёны

Ф РА Н Ц Ы Я

463

(правінцы і) і 96 дэпартаментаў. У складзе Ф. 4 зам орскія дэпартаменты (Гвадэлупа, Гвіяна Франйузская, Марцініка, Рэюньён), 4 зам орскія тэр. (НоваіГ Каледонія, Палінезія Французская, Уоліс і Футуна астравы, Ф ранц. паўднёва-антаркты чная тэр.) і 2 тэр. адзінкі (С ен-П ’ер і Мікелон, М аёта). Нац. свята — Дзень узяцця Бастыліі (14 ліп.). Дзяржаўны лад. Ф . — рэспубліка. Д зейнічае канстьггуцыя 1958 (са зменамі). Кіраўнік дзярж авы — прэзідэнт, як і выбіраецца н а 7 гадоў усеагульным і

Герб і сцяг Францыі.

прамым галасаваннем больш асцю галасоў паводле маж арытарнай сістэмы. Ён назначае прэм 'ер-м іністра і членаў урада, старшынствуе ў Савеце міністраў, кіруе узбр. сіламі. Вы ш эйш ы заканад. орган — двухпалатны парламент. Ен складаецца з Нац. сходу (577 дэпутатаў, з іх 555 ад метраполіі, 22 ад заморскіх дэпартаментаў), я к і выбіраецца на ўсеагульных выбарах паводле мажарытарнай сістэмы, і С ената (321 сенатар з тэрм інам паўнамоцтваў 9 гадоў), як і выбіраецца на аснове ўскоснага галасавання (калегія выбарш чыкаў складаецца з дэпутатаў Нац. сходу, абласных, генеральных і муніцыпальных саветнікаў). Кожны я 3 гады склад Сената абнаўляецца на 7 з. Урад адказны перад парлам ентам. ГІрырода. Берагавая лінія парэзана слаба, толькі на П н З вы даю цца п-авы Брэтань і К атантэн. У рэльеф е пераваж аю ць плоскія і ўзгоры сты я раўніны (каля 2/з тэр.). Н а П н і П н З разм еш чана П аўн.-Ф ранцузская нізіна, н а П дЗ, y

464

ф ранцы я

бас. р. Гарона, Гаронская (Аквітанская) нізіна, н а Пд, уздоўж Л іёнскага зал., раўніна Лангедока. Вузкія палосы раўнін цягнуцца па берагах Роны , Соны , Рэйна. Ц энтр. і паўд. ч. займае Ц энтр. Ф ранцузскі масіў (выш. да 1886 м, Пюідэ-С ан сі). Уздоўж мяжы з Германіяй горы Вагезы (выш. да 1423 м) і адгор’і Ардэн, уздоўж мяж ы са Ш вейцары яй горы Ю ра (вы ш . да 1718 м), на ПдУ Зах. Альпы з найвы ш эйш ы м пунктам краіны — г. М анблан (4807 м), на ПдЗ паўн. стромкія схілы Пірэнеяў. Рэльеф в-ва К орсіка гарысты (выш . да 2706 м, г. М он -С енто). К ары сны я выкапні: жал. руда, баксіты, калійная і хсаменная солі, кам енны вугаль, уранавыя руды, невял. запасы пры роднага газу і нафты. Клімат на 3 марсхсі, на болыххай ч. тэр. пераходны ад марскога да канты нентальнага, на ўзбярэжжы М іж земнага м. і на Корсіцы субтрапічны міжземнаморскі. С ярэдняя т-ра студз. на 3 і ПдЗ 5— 1 °С, на шўнінах і нізісагор’ях 1— 3 °С, на П д 8-10 “С, ліп. адпаведна 16— 20 °С, 18— 22 °С і 23— 24 °С. Ападкаў н а 3 800-1200 мм, на зах. схілах гор да 2000 мм, н а раўнінах 600— 800 мм за год.

Рачная сетка густая. Гал. р эк і Луара, Рона, Гарона, Сена, Рэйн (н а мяж ы з Германіяй) злучаны суддаходны мі каналамі. Горны я рэкі маю ць вял. запасы гідраэнергіі (8,9 млн. кВт). Глебы пераваж на бурыя лясн ы я, на П д кары чневыя глебы субтропіхсаў, y rapax горны я л ясн ы я і дзярнова-падзолісты я. П ад лесам і хм ы знякам і каля 27% тэрытоіхыі. П ераваж аю ць шырахсалістыя лясы з дубу, буісу, грабу, каштаіху. У гарах хвойныя лясы з піхты, елкі, хвоі, лістоўніцы. Н а П д хм ы зняковы я зарасніхсі м аквісу і гарыгі і лясы з вечназялёны х дубоў (корісавы, каменны , пуш ысты), сунічнага дрэва, круш ы ны вечназялён ай і інш . Н а 3 ш тучныя л ясн ы я насадж эн ні з пры м орскай хвоі. У сюіадзе ж ы вёльнага свету ў горных раёнах дзікі л ясн ы кот, ліс, барсук, хсазуля, дзік, серна, горны хсазёл; з птуш ак — хсурапаткі, рабчыхсі, бакхісы, на П д — фламінга; ш мат паўзуноў і насякомы х. У р эк ах ш чупак, акунь, судак, ф арэль і інш . Нац. парю: Э крэн, Севены , Вануаз і інш ., шматліхсія рэзерваты і захсазнікі. Насельніцтва. Каля 90% — ф ранцузы. Ж ы вуць таксам а эл ы асц ы , брэтонцы , ф ламандцы , карсіканцы , каталонц ы , б а ск і; б о л ь ш з а 5 м л н . э м іг р а н т а ў — алжырцы і выхадцы з інш. б. каФ Астэндэ

СДЎТГЕМІ

ФРАНЦЫЯ

[брайтан

P

a

н ц ы я

М а ш т а б 1:8 5 0 0 0 0 0 Лічбамі I - 4 пазначаны дзяржавы: І.Нідэрланды 2.Лкжсембург, 3. Манака, 4-Андора. Лічбамі i - 5 пазначаны нацыянальныя паркі: І.Вануаз, 2 -Зкрэн, З-Севены, 4.Меркантур, 5-Пірэнеі

І^онкерк-

'в.Уайгп

Сантэі

4

ÿrS l \^

% \ в.Джэреі %%-•

(Кемпеі

Сен-Назер в.Нуармуцье

Шаг льро’ Пуацьед

Д БЕРН

p V у\ н д ь/ я р / -Крээо© О

АРЫЯ

Ій^тару'

е.Рз^ /Іа-Раш эліг е.Алерон V

^урын v>7753 І^ыва^і B. КОРСІКА Маштаб 1:8 500 000

м.Корсіка

Авіньён

іантабан

с (!»•) Бастыя

ПЕРПІНЬЯН

...

1алан<

лоній, іспанцы , туркі, італьянцы і інш. К аля 90% вернікаў католікі; пратэстантаў 2%, іудзеяў 1%, мусульман 1%. Сяр эд н яя ш чы льн. 107,5 чал. на 1 км . Н айб. ш чы льна заселена паўн.-ўсх. ч. краіны і далін а р. Рона. Гар. насельніцтва 75%. Н айб. гарады (тыс. ж., 2000): П ары ж (з пры гарадамі 10 150), Марсель (801), Л іён (415), Тулуза (359), Ніда (342), Страсбур (252), Н ант (245), Бардо (201). У прам -сц і занята 26% эканамічна акты ўнага насельніцтва, y сельскай гаспадарцы — 5%, y сферьі паслуг — 69%. Гаспадарка. Ф. — высокаразвітая індустр.-агр. краіна, якая займае 5-е месца ў свеце па ўзроўні эканам . развіцця. У дзельная вага краіны ў сусв. валавым унутр. прадукце (ВУП) y 2000 склала 3,4%. Э кан ом іка Ф. спалучае ры начнш падыходы са зн ачны м уплывам агульнанац. планаванн я, наяўнасдю буйнога дзярж . сектара (24% занятых). Дзяржава захоўвае вял. ўплы ў ва ўсіх галінах гаспадаркі, валодае болы пай ч. чыгунак, энергасістэм , з-д аў чорнай металургіі, часткі прадпры емстваў машынабудавання, ваен. комплексу, марскіх партоў, сувязі, тытунёвай прам -сці і інш. У эканом іцы даміную ць буйньія карпарацыі: «Пежо», «Рэно», «Сітраэн» (аўтамаб.), «Томсан» (электроніка), «Аэрапасьяль» (самалёта- і ракетабудаванне), «Эль Аквітан» (здабы ча і перапрацоўка нафты) і інш. ВУП y 1999 склаў 23,9 тыс. дол. н а 1 чал. У структуры ВУП на долю п р а м -сц і пры падае 26,1%, сельскай гаспадаркі — 3,3%, сферы паслуг — 70,6%. С ярод галін п р а м ы с л о в а с ц і вядучае месца займ аю дь паліўна-энергет. к ом п л екс, м аш ы набудаван не і хім. прам -сць. Ф . слаба забяслечана паліўн ы м і рэсурсам і — каля 50% паліва імпартуецца. Вял. зн ач эн н е надаецца атам най энергеты цы , якая выкарыстоўвае ўласную сыравіну; 50 атамных энергаблокаў. Н айб. ў Зах. Еўропе з-д па абагачэнні урану ў г. Т ры кастэн. Здабыча урану 317 т (2000). Вы тв-сць электраэнергіі 508 млрд. кВ тгадз (2000), y т л . 76,2% на А Э С , 12,5% на ГЭС, 10,8% на Ц ЭЦ . Выкарыстоўваюцца нетрады ц. віды энергіі — прыліўньія i сонечныя элекчрастанцыі. Здабыча (млн. т, 1999): нафты 1,9, кам еннага вугалю 5, бурага вугалю 5,4; пры роднага газу 7,7 млрд. м . Развіты металургічны комплекс. 3-ды па выплаўцы чорных металаў y Латарынгіі і пры морскіх гарадах Дзюнкерк, Ф ос, ферасплаваў і алю мінію — y горных раёнах, каля ГЭС. Н а імпартуемай сыравіне працуюць з-ды па вытв-сці свінцу і цы нку (Н уаель-Гадо, Ліён). Вытв-сць чыгуну 13,9 млн. т, сталі 20,1 млн. т, алюмінію 669 тыс. т. На долю маш ынабудавання пры падае каля 40% занятых і 40% ксшггу прамы сл. прадукцыі. Ф. адна з вядучых краін свету па вытв-сці і экспарце маш ы н і абсталявання. Гал. галіны спецыялізацыі: вытв-сць авіяц. і касм. тэхнікі, аўтамабіляў (каля 3 млн. шт. штогод, y т л . 1,5 млн. шт. на экспарт), скарасны х цягнікоў,

1 I

I

I " I I ( 1 I

і ' 1 j I I j 1 ] 1 I I ] I

суднаў, абсталявання ддя атамны х эл ектрастанцый, зброі, станкоў, Э В М , эл ектрапрылад, быт. тэхнікі і інш . Асн. цэнтры : ракетна-касм. прам-сці — Тулуза; авіяід. — Парыж, Марсель, Тулуза, Баряо, Нант; аўтамаб. — Парыж, Ліён, Манбельяр; суднабуд. — С ен -Н азер, Ла-Сен, Дзюнкерк, М арсель, Гаўр; ваен. — Сент-Эцьен, Парыж; электрон най і радыётэхн. — Парыж, Л іён, Л еКрэзо, Тулуза, Грэнобль і інш . Ф . — адна з найб. y свеце краін па вы тв-сці хім. і нафтахім. прадукдыі. Буйны я (Вфтаперапр. з-ды ў гарадах М арсель, Гаўр, Руан, Бардо, Л іён, Страсбур, Дзюнкерк. Вытв-сць (млн.т, 1999): азотных угнаенняў — 2,5 (Л атары нгія, Марсель). калійных — 1,33 (Эльзас), фосфарных — 1, сернай к-ты — 2,2, фарбавальнікаў, гумава-тэхн. вырабаў, шын. Ф. вядома ў свеце сваёй тонкай хіміяй — фармацэўтыкай і парфумерыяй (Парыж, Грас). Трады цы йна развіта тэкст. прам-сць: ш арсцяная, ілы іяная, джутавая (Рубэ, Туркуэн, А рманцьер, Ліль, Антэ, Страсбур і інш .), баваўняная (Мюлуз, Эпіналь), ш аўковая (Ліён, Безансон), трыкат. (ГІарыж, Труа, Рубэ). Вытв-сць абутку каля 109 млн. пар штогод (Парыж, Лімож). Ф. — гал. заканадаўца мод y свеце; гал, цэнтр

L I

Да арт. Францыя На схілах Севенау.

Швейнай і галантарэйнай прам -сц і — Парыж. 3 галін харч. прам -сці вылучаюцда вытв-сць алею (1,1 млн. т), цукру (4,3 млн. т), кухоннай солі (4,1 млн. т), Макароны (285 тыс. т), маргарыну (136 тыс. т), мясной, малочнай прадукцыі (каля 400 гатункаў сыру), віна, каньяку, шампанскага, лікёраў. П а аб’ёме эксшрту харч. прадукдыі Ф. займ ае 2-е месца ў свеце (пасля ЗШ А ). Вы тв-сць буд. матэрьіялаў, y т л . дэм енту (19,5 млн.т). j ' Па аб’ёме вы тв-сці прадукцыі с е л ь с к а й г а с п a д a р к і Ф. далежыць 3-е месца ў свеце і 1-е месца ў Еўропе. Каля 1/з с.-г. прадукцыі экспар-

Францы я

465

2.2, рапсу — 3,5, бульбы — 6,2, агародніны — 7,8, в ін агр ад у — 7, яблы каў — 2.2. Пад паш ай і сенаж ацямі 10,8 млн. га. Ж ывёлагадоўля мяса-малочнага кірунку. Гадуюць (млн. галоў, 1999) буйн. par. жывёлу (20,4), свіней (15,4), авечак і коз (11,4). Вьггв-сдь малака 24,5 млн. т, мяса ў забойнай вазе 6,6. Птушкагадоўля. Развіта марское рыбалоўства і развядзенне вустрыц. Улоў рыбы 830 тыс. т (1999). Гал. ры балавецкія парты: Булонь, Л ар’ян , Л а-Раш эль.

Да арт. Францыя Вінаграднікі Эльзаса,

туецца. Асн. частку прадукцыі вырабляю ць буйны я гаспадаркі (пл. 40— 100 га). Ворных зям ель 18,3 млн. га, y т.л. пад збож ж авы мі 9,8 млн. га. Гал. збожж авую культуру — пш аніцу (53,3% пл.) —

Ф. мае самую буйную ў Еўропе чыг. сетку. Даўж. чы гунак 31,9 тыс. km , y т.л.

14,2 тыс. км элекгры фікавана, ёсць скарасны я магістралі. Даўж. аўтадарог 893,3 тыс. km , y т.л. 10,3 тыо. км скарасны х. Даўж. водных шляхоў 14,9 тыс. км, газаправодаў 24,7 тыс. км, нафтаправодаў 4,5 тыс. км, прадуктаправодаў 3 тыс. км. 267 аэрапортаў. Грузаабарот 54,5 млрд. ткм (1999), на долю чыг. транспарту прьш адае 10%, аўтамаб. — 23,9% , трубап раводн ага — 4,4, р ач н о га — 1,2%, паветранага — 0,9, марскога — 59,6%. Гал. марскія парты: М арсель, Тулон, Гаўр, Д зю нкерк, Руан, Ка-

Да арг. Францыя. Рака Шэр (басейн р. Луара). вы рош чваю ць пераваж да ў межах П аўн.-Ф ранцузскай і Гаронскай нізін; кукурузу (18%) — д а П д краіны , ячм едь (16,5%) і авёс — y цэнтр. раёнах, ры с — y даліне р. Рона. 3 тэхн. культур вы рош чваю ць цукр. буракі, сланечнік, pane, лён , хмель, тытунь. Бульбаводства ў межах П аўн.-Ф ранцузскай дізіны , агароднідтва — y далідах Роны, Луары, Гароны, кветкаводства — y раёне Ніцы . Відаградарства (раёны Лангедока, Бардо, ІІІам пань, Эльзаса, даліна Луары). Садоўнідтва (яблыкі, грушы, слівы, цы трусавыя). Збор (млн.т, 1999): збожж а — 71,1, y т л . пш адіцы — 39,9; цукр. буракоў — 31,4, сланечніку —

ле, Бардо. Ф. належ ы ць 5,1% сусв. гандл. абароту. Э ксдарт (300,2 млрд. дол., 1999) м аш ы н і трансп. абсталявання, авіятэхнікі і ўзбраендя, хім., с.-г. драдукцы і, тэкстылю , адзення, парфумерыі. Ім парт (289 млрд. дол., 1999) нафты , пры роднага газу, сыравіны, маш ы н i інш. Асн. гандл. лартнёры: Германія, Вялікабрытапія, Ігалія, Бельгія. Л ю ксембург, ЗШ А, Іспанія. Гандл. тавараабарот Ф. і Беларусі ў 2001 склаў 127,5 млн. долараў. Ф. набывае на Беларусі лесаматэрьіялы , халадзільнікі і маразільнікі, вырабы з лластмасы , мэблю . Беларусь атрымлівае з Ф. лекі, маш ы ны і абсталяванле, інсеісгыцыды і

466

Ф РА Н Ц Ы Я

гербіцыды, тканіны , абсталяванне для сувязі, парф ум еры ю . Ф. — краіна развітой туры сты чнай індустрыі. Курортны я зоны : Блакітны бераг (Н іца, Кан, С ен-Т рапез), бераг Паўн. м., на ПдЗ Атланты чнага ўзбярэжжа, П раванс, Альпы. Даход ад турызму ў 1999 склаў 31,7 млрд. долараў. Граш овая адзінка — еўра.

грэкі. Н а П д ж ылі пераваж на іберы. Н айважн. ролю ў этнагенезе ф ранц. народа адыгралі галы. У 2 — сярэдзіне 1 ст. да н.э. Галію заваявалі ры м ляне, якія панавалі тут каля 500 гадоў. За ra ­ r a час галы м оцна раманізаваны . У 2 ст. н.э. ў гарадах Паўд. Галіі з’явіліся перш ы я хрысд. абш чы ны , я к ія пачалі (асабліва з 4 ст.) в ы цясн яць язы чн іц кія культы. У сярэдзіне 3 ст. на П нУ Галіі з ’явіяіся герм. плям ёны франкаў, ад якіх і паходзіць назва «Ф.». П асля па-

Да арт. Францыя. Расправа над'уцзельніха' мі Жакерыі ў г. Mo. Малюнак Ж.Фруасара. 15 сг.

Да арт. Францыя Альпы. У зброеныя сілы. Уключаюць рэгулярны я ўзбр. сілы (273,7 тыс. чал.) і ваенізаван ы я ф арм іраванні (жандармерыя) каля 95 тыс. чал. (2002). Вярх. галоўнакамандую чы — прэзідэнт. Камплекдаван не паводле пры зы ву і па кантракце. Рэгулярны я ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войску В П С i BM C. У сухап. войсках 150 тыс. чал., 809 танкаў, каля 1,5 тыс. баявых развед. Машын, 600 баявых маш ы н пяхоты, 3,9 тыс. бронетранспарцёраў, 794 гарматы палявой артылерыі, 363 мінамёты , больш за 2 тыс. процітанк. кіроўны х ракет, 124 зенітныя ракетньм ком плексы , 410 верталётаў, y т.л. 262 баявы я, і інш. У В П С 63 тыс. чал., 473 баявы я самалёты, 60 зенітных ракетны х батарэй і інш. У B M C 45,6 тыс. чал., y т.л. 3,5 тыс. чал. y марской авіяцы і і 1,7 тыс. чал. y марской пяхоце, 10 атамных падводных лодак, y т.л.

4 з балістычны мі ракетамі, 13 эсмінцаў, 20 фрэгатаў, 16 мінна-тралавы х караблёў, 18 дэсантны х караблёў, 37 патрульны х катэраў, 126 самалётаў, 110 верталётаў і інш. Гісторыя. Ч алавек пачаў засяляць тэр. Ф. ў раннім палеаліце. П ры кладна з 1600 да н.э. болы п за ты сячу гадоў адбы валася яе каланізацы я індаеўрап. плям ёнам і кельтаў. Ры м ляне наз. іх галамі, адсю ль стараж. назва Ф. — Галія. У ант. перыяд на ПдУ Ф . ж ы лі лігуры, якіх асімілявалі галы. У 7 — 6 ст. да н.э. тут засноўвалі свае калоніі ф інікій цы і

тва; нар. паўстанні ( Парыжскае паўстанне 1357— 58, Жакерыя 1358 і інш.); феад. анархія; паліт. крызісы. Аднак працавітасць народа, умацаванне капіталіст. вы тв-сці і цэнтр. улады вьіратавалі краіну ад разбурэння. Асновы абсалютызму ў Ф . заклаў кароль Людовік XI [1461— 83] з ды насты і Валуа, y 16 ст. яго фарміраванне ў асн. завяршылася. Абсалю ты зм умацаваўся пасля рэлігійных войнаў 1562— 98 і дасягнуў свайго апагею пры Людовіку ХГУ [1643— 1715] з

дзенн я Зах. Рым. імперы і (476) кароль салічаскіх (прыморскіх) франкаў Хлодвіг I [481— 511] з роду Меравінгаў д а 508 заваяваў б.ч. Галіі і стварыў Франкскую дзяржаву, меж ы я к о й паш ы ры лі яго пераемнікі. У 496 Хлодвіг і 3 тыс. яго друж ы ннікаў пры нялі хры сціянства зах. абраду (пазней аф ормілася ў каталіцгва). Ф ранкская дзяржава лічы цца непасрэднай папярэдніцай дзярж авы Ф. Н айвыш. росквіту ян а дасягнула пры Карле Вялікім [768— 814, з 800 імператар] з ды насты і Каралінгаў. С твораная ім імперы я займала б.ч. Зах. Еўропы. У працэсе яе распаду, аф орм ленага Вердэнскім дагаворам 843, вы лучы лася Зах,Ф ранкскае каралеўства, якое ф акты чн а паклала пачатак існаванню сучаснай дзяржавы Ф. (тэрмін « Ф » вядомы з 6 ст.). Неўзабаве тэр. Ф ранц. каралеўства павялічылася за кош т зям ель С ярэдняф ранкскага каралеўства. У 10— 13 ст. феадалізм канчаткова перам ог папярэднія сац.-эканам. струкгуры і дасягнуў росквіту. У гэты час каралеўства ф акты чна складалася з амаль самаст. феад. княстваў, герцагстваў і графстваў. Гэта замаруджвала, але не сп ы н ял а прагрэс сельскай гаспадаркі, рост гарадоў, гандлю. У 13 ст. пачалося вы зваленне сялян ад асабістай залеж насці. У 1302 склікана перш ае саслоўнае прадстаўнідтва — Генеральныя штаты. У 14 ст. ў Ф. насталі цяж кія часы: Стогадовая вайна 1337— 1453; эпідэм ія чумы, якая зніш чы ла трэц ь насельніц-

ды насты і Бурбонаў. Важную ролю ў вы значэнні дзярж. паліты кі ў гаты час адыгралі перш ы я міністры кардыналн А Ж .Р ы ш эльё і Д ж .Мазарыні. У 15—17 ст. Ф . вяла напружаную ваен. і дыгшамат. барацьбу з аўстр. і ісп. Габсбургамі за ўм ацаванне свайго ўплыву і заваяванне новы х тэры торы й y Зах. Еўропе. Н айбуйнейш ы м і ваен. канфлікгамі таго часу з удзелам Ф. былі італьянскія войны 1494— 1559 і Трыццацігадовая вайна 1618— 48. У іх вы ніку Ф. авалодала латары нгскімі біскупствамі М ец, Туль, Вердэн і Эльзас (без г. Страсбур). У 2-й пал. 17 ст. Ф. пачала барацьбу за ўстал яван н е сваёй гегемоніі ў Зах. Еўропе. А д н ак вы нікам ш матлікіх войнаў з Нідэрландам і і Габсбургамі стала далучэнне толькі ш эрагу невял. тэрыторый і г. Страсбур. Зацяж ная і няўдалая для Ф. вайна за іспанскую спадчыну (1701— 14) зн ясіліла яе дзярж. ф інансы. У час праўлення Л ю довіка XV [1715—74] прэсты ж абсалю тызму моцна падарваны няўдалым для Ф. зыходам вайны за польскую спадчыну (1733— 35) і Сямігадовай вайны 1756— 63, y выніку якой былі страчаны паўн.-амер. і значная ч. інд. калоній.

3 16 ст. эканом іка Ф. развівалася на капіталіст. аснове і, нягледзячы на часовы я.сп ады , да 2-й пал. 18 ст. дасягнула значны х поспехаў. Феад. лад паступова слабеў, a пазіцы і буржуазіі ўзм ацняліся. Інтарэсы розных ішастоў буржуазіі адлюстроўвалі буйныя пісь-

меннікі, філосафы і палітолагі — прадстаўнікі найб. моцнай y Еўропе ідэйнай плыні — франц. Асветніцтва: Валыпэр, Ш.Л.Мантэск'ё, Д.Дзідро, Ж .Ж .Русо і інш. Аб’яднаныя думкай пра недасканаласць франц. грамадства, ян ы прапаноўвалі палепшыць яго арганізацы ю шляхам пераважна мірных, але рэв. па сваёй сутнасці рэф орм. Асветнікі адстойвалі свабоду прадпры мальнідтва і парабавалі паліт. роўнасці трэцяга саслоўя з дваранамі і духавенствам. Абвешчаныя імі заклікі свабоды, роўнасці і братэрства ўзяты на ўзбраенне дзеячамі Французскай рэвалюцыі 1789— 99. У час рэвалюцыі здзейснены ш эраг глыбокіх пераўтварэнняў y эканам . і паліт. сф ерах: звяржэнне манархіі, абвяш чэнне Першай рэспублікі (1792— 1804) і ўсталяванне панавання буржуазіі ў эканом іцы і палітыцы. У выніку дзярж. перавароту васемнаццатага брумера (ліст. 1799) 1-м консрам, a факгычна дьікгатарам Ф. стаў ген. Напалеон Банапарт (гл. Напалеон I). У 1804 ён абвеш чаны імператарам. У час Напалеонаўскіх войнаў 1799— 1815 Франц. імперыя падпарадкавала і паставіла ў залежнасць ад сябе амаль усю Еўропу, але ў 1813— 15 бы ла перамож ана арміямі краін анты ф ранд. кааліцыі і спыніла існаванне (гл. Венскі кангрэс 1814— 15). Ф. ўступіла ў перы яд Рэстаўрацыі 1814— 15, 1815— 30, калі ўлада зноў належала каралям з ды насты і Бурбонаў — Людовіку X V III [1814— 15, 1815— 24] і Карлу X [1824— 30]. Гэта быў рэжым кансты туцы йнай манархіі з модна абмежаваным выбарчым правам. Заканад. ўлада належ ала П алаце дэлутатаў. Спробы К арла X адрадзіць y Ф. дарэв. феадальна-абсалютысцкія ларадкі прывялі да Ліпеньскай рэвалюцыі 1830 і ўстанаўлення ў Ф. ліпеньскай манархіі на чале з прадстаўніком А рлеанскага дома (малодшая галіна Бурбонаў, род нашчадкаў брата Л ю довіка ХГУ герцага Філіпа Арлеанскага) каралём Л уі Філімм [1830— 48]. П ры ім рэальная ўлада належала вузкай праслойцы фін. ары стакратыі, абвеш чаныя дэм акр. свабоды ўвесь час парушаліся. Гэта вы клікала пратэсды ўсіх інш. ш іастоў грамадства, утл. прамысл. буржуазіі. Палітьіку ўрада крытыкавалі розны я паліт. сілы — банапартысты і легітымісты (прыхільнікі Бурбонаў), бурж. лібералы і дробнабурж. дэмакраты, сацы ялісты і камуністы. Нават сярод арлеаністаў былі лры хільнікі паш ы рэндя выбарчага лрава. У гаты перыяд адбыліся рабочы я Ліёнскія паўстанні 1831 і 1834, ўзбр. лаўстанні 1832 і 1839 y П арыжы з мэтай аднаўлення рэспублікі. Агульная незадаволенасць пры вяла да ржлюцыі 1848 y Францыі, y выніку якой Луі Філіп скілуты і ўсталявана Другая рэспубліка. У адпаведнасці з к ан стытуцыяй 1848 прэзідэн там Ф.

10.12.1848 выбраны п лям еннік Н апалеона I манархіст Луі Н алалеон Банапарт.

2.12.1851 ён здзейсніў дзярж. пераварот, распусціўшіл Заканад. сход, a 2.12.1852, паводле вынікаў інсцэніраванага ім шіебісцыту, абвеш чаны імператарам

467

пад імем Напалеона I I I [1852— 70]; Ф. ўступіла ў леры яд другой імперыі. Паводле канстытуцьіі 1852 заканад. ўлада належала Заканад. корпусу, захоўвалася абвеш чанае рэвалю цы яй 1848 усеагульлае выбарчае лрава, але ф акты чна ўся рэальная ўлада належ ала імлератару. Пры Напалеоне III Ф. ўдзельнічала ў Крымскай вайне 1853— 56 супраць Расіі, y аўстра-італа-французскай вайне 1859 на баку Сардзінскага каралеўства, за што атрымала ад яго Савою і Ніцу, y

ф ранцы я

Мексіканскай экспедыцыі 1861— 67, y англа-франка-кітайскай вайне 1856— 60, пашырапа свае калан. ўладанні ў А ф рыцы і Азіі. Буйное параж энне пацярпела Ф. ў франка-прускай вайне 1870— 77; Напалеон III трапіў y палон і ў вы ніку Вераснёўскай рэвалюцыі 1870 быў скіну-

прынята канстытуцыя, я к ая аф орміла бурж .-дэмакр. парламенцкі дзярж. лад. У 1860-я г. ў Ф. адбыўся прамысловы nepaeapom і ўзн ік л і н о в ы я гал ін ы прам-сці (найлерш маш ы набудаванне). Яна заставалася адной з найб. эканамічна развітых краін свету, па паказчы ках

ты. У Ф. ўсталявалася Трэцяя рэспубліка (1870— 1940). Бедствы вайны і непалулярная палітыка ўрада вы клікалі ў П арыжы новую рэвалю цы ю (гл. Парыжская камуна 1871). Паводле Франкфурцкага міру 1871 Ф. вымуш ана бы ла аддаць Герм. ім перы і Э льзас і ч. Латарынгіі, абавязалася выгшаціць 5 млрд. ф ранкаў кантрыбуцыі. У 1875

Да арт. Францыя. Дзяржаўны пераварот 18 брумера (9 лістапада) 1799. Напалеон Банапарт (першы справа) y Савеце пяцісот.

акупіравала даўн. і зах. часткі краіны, a на П д Ф. (таксама акупіраваны ў ліст.

1942) бы ла створана марыянетачная дзярж ава са сталіцай y г. Вішы на чале з марш алам А .Ф .Петэнам. У Ф. разіарнуўся р у х Супраціўлення, удзельнікі якога ў маі 1943 стварылі Нац. савет Супраціўлення ў складзе 16 партый. Па-за меж амі краіны дзейнічала створаная 18.6.1940 арг-цы я «Свабодная Францыя» н а чале з ген. Ш . дэ Голем (з чэрв.

1942 — «Змагарная Францыя»), 3.6.1943 усе плы ні С упраціўлення сфарміравалі Ф ранцузскі камітэт лацыянальнага вызвалення (Ф К Н В ), дзе кіруючую рмю ады гры ваў дэ Голь. 6.6.1944 на Пн Ф. вы садзіліся англа-амер. войскі (гл. Нармандская дэсантная аперацыя 1944), якія разам з атрадамі Супраціўлення (гл. Парыжскае паўстанне 1944) да канца 1944 вы звалілі краіну. Улада перайш ла да Ч асовага ўрада на чале з дэ Голем, a пасля выбараў ва Устаноўчы сход (кастр. 1945) краіну ўзначаліла трохпарты йная кааліцыя ў складзе Ф К П , С Ф ІО і хрысц.-дэмакр. партыі Н ар.-рэсп . рух (М Р П ). Урад да студз.

1946 узначальваў дэ Голь. Пасля адстаўкі ён стварыў y 1947 сваю гіартыю

прамысл. вы тв-сці займ ала 4-е (пасля ЗША, Германіі і Вялікабры таніі) месца ў свеце. П ры чынамі яе адноснага адставання былі страты ў вы ніку ф ранкапрускай вайны, ліхвярскі харакгар франц. капіталізму, вял. колькасць м алаэф ектыўных дробных прадпрыемстваў і дробных сял. гаспадарак. У паліт. ж ы цді краіны ўдзельнічала вял. колькасць паліт. партый, што прадвы значала кааліды йны характар урадаў і іх частую зм ену. Важным ф акгарам унутр. паліты кі стаў рабочы і сацы яліст. рух, уплы ў на які аказвалі прыхільнікі рэв. марксізму, рэфармЬму, анарха-сінды калізму, ідэй Л.А.Бланкі і інш. У 1879— 80 створана марксісцкая Рабочая партыя (1880— 1901). Важнымі падзеямі ірам адска-паліт. ж ыцдя 1880— 90-х г. былі скаддал вакол будаўніцтва Панамскага канала

нічала яе эканам . ўздыму ў 1924— 30 і ператварэнню ў індустр.-агр. краіну. У 1919— 20 адбыліся масавыя нар. выступленні, вы кліканы я цяж касцям і першых пасляваен. гадоў. У снеж. 1920 на базе рады кальнага кры ла С Ф ІО створан а Ф ранц. камуніст. парты я (ФК.П). У 1920 лаліт. сітуацыя стабілізавала'ся, але адсутнасць y шматлікіх паліт. парты й вы разных праграм і частая зм ен а імі сваіх пазіцы й абумовілі нетрьіваласць ствараемых імі ўрадавых кааліцы й (у 1920— 30 зм янілася 20 урадаў). У 1920-я г. ў паліт. ж ы цці Ф. дамінавалі 2 групоўкі правых партый: Д эм акр. альянс і Рэсп. ф едэрацы я. Я ны ў кааліцы і з левацэнтры сцкай парты яй рады кал-сацы ялістаў кіравалі краінай y 1919— 24 (Н ац. блок) і 1926— 29 (урад «нац. яднандя»), y 1924— 26 — Левы блок (С Ф Ю і рады кал-сацы ялісты ), які хутка распаўся. У 1930 Ф. ахапіў не вельмі глыбокі, але зацяж ны эканам . крызіс (у

(гл. «Панама») і т.зв. «Справа Д рэйф уса» 1894— 99 (ілжывае абвінавачанне аф іцэра Г'ен. ш таба яўрэя А .Д рэйфуса ў ш ліянаж ы на кары сць Германіі), якія раскалолі ф ранц. грамадства. У 1905 y вы ніку аб ’ядн ан н я розны х сацыяліст. парты й і груп утварылася Ф ранц. секцы я Рабочага Інтэрнацы янала (СФ ІО ; Section Française de L ’Internationale Ouvrière). Д а пач. 20 ст. ў асн. заверш ана стварэнне ф ранц. калан. імдерыі, якая д а сваіх памерах (10 млн. км , 50 млн. жыхароў) бы ла 2 -й y свеце дасля бры танскай. Гал. знеш непаліт. задачай Ф. канца 19-пач. 20 ст. бы ло вяртанне страчаных y вы ніку ф ранка-прускай вайны Эльзаса і Латарынгіі. А бвастрэнд е ф ранка-герм. супярэчнасцей y лач.

20 ст. падш турхнула Ф. д а збліж энн я з Вялікабры таніяй, вы нікам чаго стала стварэнне ў 1904— 07 Антанты.

1.8.1914 Ф. ўступіла ў'Л -ю сусв. вайну, яе тэр. бы ла гал. арэнай ваен. дзеян н яў на Зах. фронце. У вы ніку загінула 1,3 млн. чал., эканам . страты склалі 134 млрд. залатых ф ранкаў. А днак перамога ў вайне дазволіла Ф. вярдуць эканам. развіты я Эльзас і Л атарынгію, ат1 ры м аць ад Германіі 8 млрд. залаты х марак рэпарацы й і 15 гадоў кары стацца вугальнымі шахтамі Саара. Гэта садзей-

А б’яднанне ф ранц. народа (РПФ), якая стала гал. дравай дартьіяй і змагаласяза ўстанаўленне ў краіне моцнай прэзідэнцкай улады. П ры нятая 13.10.1946 новая канстытуцыя Ф . ўсталявала ў краіне парламенцкі рэж ы м і даклала пачатак Чацвёртай рэспубліцы, y часы якой ф ранц. ўрады ўзмацнілі дзярж. рэгуляванне эканом ікі і павялічвалі сац. выДа арт. Францыя. Парад партызан y даткі. Такая палітыка і даламога павсдле Маршала плана дазволілі ў 1948 давызваленым Марсесягнуць даваен. ўзроўню вытв-сці, a ў лі. Жнівень 1944.

1957 — удвая пераўзысці яго. У знешняй палітыцы 4-я Рэспубліка арыентавалася на ЗШ А і акты ўна змагалася за 1932— 38 аб’ём вы тв-сці і зн еш няга ганінтэграцыю зах.-еўрап. краін (з 1949 чл. длю быў ніж эй за даваен. ўзровень, a НАТО, з 1948 — Зах. Саюза) з мэтай дзяржбю дж эт — дэф іцы тны ). Кры зіс умацавання сваіх аслабелых пазіцый y узмацніў паліт. нестабільнасць (у Еўропе. Гэты перы яд вызначаўся паліі.

1930— 33 зм янілася 12 урадаў). Гэта нестабільнасцю. скары сталі арг-цы і ф аш . тыпу, якія ў У маі 1947 Ф К П выведзена з урадалют. 1934 зрабілі няўдалую спробу равай кааліцыі за адмову дрыняць шіан загнаць парламент. П агроза дыктатуры М аршала. У 1947— 51 краінай кіравала садзейнічала аб’яднанню левы х і д экааліцыя «3-й сілы» (С Ф ІО , МРП, рамакр. арг-цы й, як ія стварылі ў 1935 кады кал-сацы ялісты ), y 1951— 55 — прааліцы ю Народны фронт (С Ф ІО , радывацэнтры сцкая кааліцы я (М РП, радыкал-сацы ялісты , камуністы і інш .), які кал-сацыялісты , незалеж ны я рэспублікіраваў краінай y 1936— 38. М іжнар. паканцы ), y 1956— 58 — кааліцыя Рэсп. зіцы і Ф., ш то ўмацаваліся ў перш ьм фронт (СФ ІО , Парты я радыкалаў Ш пасляваен. гады, y 1920-я г. аслабелі, асабліва пасля Л акарнскай канферэнцыі інш .). Усяго за гады 4-й Рэспублікі змяніўся 21 урадавы кабінет. Унутрыпаліі.

1925. У 1930-я г. цэнтр. месца ў знеш нестабільнасць рэзка абвастрылася ў сун яй паліты цы Ф . заняло пы танне прадвязі з алж ы рскай праблемай. 3 1954 ухілення новай герм. агрэсіі. Ф. ўдзельФ. вяла зацяж ную і бесдаспяховую вайнічала ў распрацоўцы Келага— Брыяна ну з вызв. рухам y Алжыры, дзе пастапакт а 1928, y 1934 змагалася за заклю ян н а пражывала каля 1 млн. французаў. ч эн н е «Усходняга пакта», y 1935 заклю Чуткі пра намер улад даць Алжыру нечы ла дагавор аб узаемададамозе з залеж насць вы клікалі 13.5.1958 мяце* С С С Р. Я на адначасова прытрымлівалаф ранц. пасяленцаў y Алжыры, якія патся курсу н а «супакаенне» краін-агрэсарабавалі стварыць урад «моцнай рукі» раў і ўмацоўвала мяжу з Германіяй.

3.9.1939 Ф. ўстуліла ў 2-ю сусв. вай- на чале з дэ Голем. 1.6.1958 дэ Голь стаў п рэм ’ер-міністрам і атрымаў права ну, якая склалася для яе няўдала (гл. на перагляд канстытуцыі. Ён адразу расФранцузская кампанія 1940). 22.6.1940 пусціў парламент (канец 4-й Рэспублікі). Ф. падпісала з Германіяй К ам п’енскае 13.10.1958 пры нята калстытуцыя Пятаі перам ір’е, паводле ўмоў якога Германія

468 ______________ ф р а н ц ы я

рэспублікі, якая моцна паш ы ры ла паўнамоцтвы прэзідэнта і ўсталявала ў краіне прэзідэнцка-парламенцкі рэж ы м. Гэта дало Ф. неабходную паліт. стабільнасць. Прэзшэнтам краіны ў 1958— 68 быў дэ Голь, a ў парламенце на працягу 1960-х г. дамшавала кааліды я галісцкай партыі Саюз за новую рэспубліку і групы «незалеж ны хрэспубліканцаў» на чале з В Жыскар д 'Эстэнам. Д э Голь вярнуў Ф. статус вял. дзярж авы : y 1960 краіна ўвайшла ў «ядзерны клуб», y 1960-я г. стала паліт. лідэрам Еўрапейскай эканаміннай супольнасці (Е Э С ), y 1966 выйш ла з ваен. арг-цы і НАТО і праводзіла незалежную знеш ню ю палітыку. Курс дэ Голя на ўзм ацненне дзярж. рэгулявання дазволіў паскоры ць эканам. развіццё і мадэрнізацы ю . У 1950-60-я г. абсалю тная больш асць франц. калоній атры мала незалеж насць, але Ф. захавала з імі цесны я эканам . і паліт. сувязі (гл. Супольніцтва). У пач.

парты і ў 1972 стварылі кааліды ю Саюз левы х сіл y складзе Ф С П , Ф К П і Руху левы х радыкалаў. У 1978 гэтая кааліцы я распалася. А днак на прэзідэнцкіх выбарах 1981 левы я партыі выставілі адзінага канды дата — лідэра Ф С П Ф .Мітэрана, я к і перамог і заставаўся прэзідэнтам да 1995. У 1981— 82 кааліцы йны левы ўрад паш ы ры ў дзярж рэгуляванне і павялічы ў сац. выдаткі, але з 1983 ва ўмовах паглы блення эканам . крызісу праводзіў неаліберальны я мерапрыемствы («замарожванне» зарплаты і сац. выдаткаў, зн іж энн е падаткаў на пры ватны сектар). У 1984 камуністы вы йш лі з урада. Н а парлам енцкіх выбарах 1986 перамагла правая кааліцы я А П Р — СФ Д. У 1986— 87 урад Ж .Ш ы рака правёў рады кальны я неаліберальньія рэф ормы , якія спры ялі эканам . уздыму 1988— 90. Н езадаволенасць ф ранцузаў рады калізмам рэф орм пры вяла ў 1988 да перавы брання М ітэрана і перамогі Ф С П на

Да арт. Францыя. Прэзідэнт Францыі Ж.Пампіду (трэці злева) і Генеральны сакратар ЦК КПСС Л.І.Брэжнеў (трэці справа) на перагаворах y г. Заслаўе Мінскай вобл. Сгудзень 1973.

1970-х г. Ф . вы йш ла на 4-е месца ў капіталіст. свеце па эканам . развідці і стала 2-м пасля ЗШ А экспарцёрам харчавання. Н ягледзячы на дасягненні ў маі—чэрв. 1968 краіна бы ла паралізавана хваляй студэнцкіх дэм анстрацы й, рабочых забастовак і вы ступленняў сялян, выкліканых паліты кай і аўтарытарнатэхнакратычным стылем кіравання дэ Голя. У 1969 дэ Голь пайш оў y адстаўку. У 1969— 74 прэзідэнтам быў Ж .П ам піду. У 1971 на базе С Ф ІО утвары лася Французская сацы ялісты чная парты я (ФСП). У 1974— 86 эканом іка Ф. пераж ы вала крызіс: вы тв-сць не развівалася, скарачаліся інвестыцыі, інф ляцы я бы ла адной з самых высокіх y Еўропе, беспрацоўе вырасла ў 8 разоў і ў 1985 дасягнула 9,1% актыўнага насельніцтва. Галісцкі рух y 1974 страдіў ласаду лрэзідэнта (ім стаў В.Ж ыскар д ’Эстэн), y 1976 — прэм’ер-міністра. Н овы лідэр галістаў Ж.Шырак y снеж. 1976 рэарганізаваў рух і стварыў партыю А б ’я днанне ў падтрымку рэспублікі (АП Р), якая разгарнула крытыку прэзідэнта. У адказ Ж ы скар д’Эстэн y 1978 стварыў Саюз за франд. дэмакратыю (С Ф Д ) — блок 3 правацэнтрысцкіх ларты й. П аміж А П Р і СФД пачалася барацьба за ўладу. Л евы я

датэрміновы х парламенцкіх выбарах. Н яздольнасць Ф С П пераадолець крызіс 1990-94 стала пры чы най перамогі правай кааліцы і на парламенцкіх выбарах 1993 і вы брання ў 1995 прэзідэнтам Ж .Ш ы рака. У 1993— 97 правыя ўрады працягвалі неаліберальны я рэф орм ы і завярш ы лі структурную рэф орму эканомікі, што п асп ры ял а эканам . ўздыму Ф. ў 1997— 2000. Скары стаўш ы незадаволенасць насельнідтва аўтарытарна-тэхнакраты ч ны м і метадамі рэф арм авання, левая кааліцы я (Ф С П , Ф К П , левы я радыкалы, «зялёны я», Рух грамадзян) перамагла на парлам енцкіх выбарах 1997. Яе ўрад на чале з Л .Ж аспэн ам працягваў распачаты я правы м і эканам . рэф ормы і імкнуўся адаптаваць грамадства да постіндустр. фазы . Скарьістаўш ы недаацэнку левы м і праблемы бяспекі, якая абвастры лася пасля зн іш чэн н я тэрарыстамі будынкаў сусв. гандл. цэнтра ў НьюЙ орку (11.9.2001), лравы я партыі перамаглі на парламенцкіх выбарах 2002, прэзідэнтам зн оў выбраны Ж .Ш ы рак. У зн еш н яй паліты цы 1980— 90-х г. Ф . засяродзіла ўвагу на лы таннях еўрал. інтэграцы і, ім кнучы ся захаваць лідзіруючае становіш ча ў А б’ядн анай Еўропе. 3 1980-х г. я н а не супраціўлялася росту

Францы я

469

паўнамоцтваў наднац. структур Е ЭС і расш ы рэн н ю Еўрапейскага Саюэа. 3 мэтай паслабіць уплыў ЗШ А y НАТО y 1990 выступіла з ідэяй стварэння агульнаеўрап. узбр. сіл, y 1996 вярнулася ў ваен. арг-цы ю НАТО. Пры гэтым яна ў 1980-90-я г. працягвала прагматычную зн еш ню ю паліты ку і займала асобую пазіцы ю л а ш эрагу міжнар. праблем. У 1990-я г. Ф . актывізавала супрацоўніцтва з краінам і Азіі і Л ацінскай Амерыкі, y якіх бачы ла добры ры нак збьггу для сваіх тавараў. Ф. — чл. ААН (з 1945), НАТО (з 1949), Еўрап. Саюза (з 1992) і інш. міжнар. паліт. і эканам. груповак. Д ы плам ат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 25.1.1992. Палітычныя партыі і прафсаюзы. Аб’яднанне ў падтрымку рэспублікі, Ф ранц. сацыяліст. парты я, Саюз за ф ранц. дэмакраты ю , Л іберальная дэмакратыя (раней Рэсп. парты я), Д эмакр. сіла, Ф ранц. камуніст. партыя, Рады кальная сацы яліст. партыя, «Зялёныя», Нац. ф ронт і інш . Асн. прафс. аб’яднанні: Усеагульная канф едэрацы я працы, Ф ранц. дэм акр. канф едэрацы я працы, Ф едэрацы я нац. адукацыі і інш. Ахова здароўя. П аводле ад эн к і М іж нар. арг-цы і аховы здароўя, Ф. мае лепшую ў свеце сістэму аховы здароўя. Высокая якасць мед. абслугоўвання, сац. страхаванне, суадносіны стану здароўя сярод розны х слаёў насельнідтва адпавядаю ць сусв. стандартам (напр., расходы на лек. сродкі на душ у нас. — 1869 долараў y год, 2001). С ярэдняя працягласць ж ы цця мужчын 75, ж анчы н 83 гады (2001). С м яротнасць — 9 на 1 тыс. чал. Узровень нарадж альнасці — 12 на 1 тыс. чал. Натуральны пры рост 0,3%. Забеспячэнне бальнічны мі лож кам і — I на 86 чал., урачамі — 1 на 343 чал. Д зіцячая смяротнасць — 4 на 1 тыс. нованароджаных (2001). Асвета, навуковыя ўстановы. Сучасная сістэма адукацыі Ф . вы значаецца вы сокай цэнтралізаванасцю , падларадкавана М ін-ву нац. адукацыі, вы ш эйш ай ш колы , навукі і прафес. інтэграцыі. Уключае даш кольны я, агульнаадук. ўстановы і ВНУ. Існую ць дзярж. і пры ватныя (пераважна ры м ска-каталіцкія) навуч. ўстановы. Абавязковае навучанне пачы наецца з 6-гадовага ўзросту і працягваецца 10 гадоў. Пач. адукацыя (да II гадоў) — 1-я ступень ш кольнай сістэмы; сярэдняя (да 15-гадоў) дае базавую адукацыю для набы цця лраф есій най, якая ажыіадяўляецца ў ліцэях, агульнаадук. і тэхн. калежах. Д алейш ая сярэдняя адукацыя набы ваецца ў л іц эях; пасля закан чэн ня навучання ў іх (13 гады) выдаецца ды плом бакалаўра. Пасля закан чэн ня поўнай сярэдн яй адукацыі навучэнцы маю ць лрава паступлення ва ун-т без экзам енаў. Асн. ты ды ВНУ — ун-ты , універсітэцкія тэхнал. ін-ты , інж. ш колы , вы ш эйш ы я пед. ш колы, універсітэцкія ін-ты па падрыхтоўцы вы кладчыкаў (пераваж на

470

Францы я

дзяржаўны я) і пры ватны я праф ес. ш колы. У сістэме ВНУ асн. роля належьвдь ун-там (у 2002 іх каля 90). Н авучанне ва ун-це мае 3 узроўні: 1-ы двухгадовы (з выдачай ды плом а аб атры м анні агульнай універсітэцкай адукацыі); 2-гі з паглы бленай агульнанавук. і прафес. гіадрыхтоўкай (з выдачай ды плом а ліцэнцы ята пасля 1-га года навучання, ды іш ома метрыз пасля 2-га года навучання, ды плом а магістра пасля 3-га года навучання); 3-і з вы сокім узроўнем дадрыхтоўкі кадраў y галіне навук. даследаванняў (пасля 1-га года навучання ды плом аб вы ш эйш ай спец. адукацыі, пасля 2-га года навучання ды плом аб паглы бленай універсітэцкай адукацыі, як і дазваляе прадоўжыць вучобу ў дактарантуры). Н айб. ун-ты: Парыжскі універсітэт, Тулузкі (з 1229), М арсельскі (з 1409), Бардоскі (з 1441), Л ільскі (з 1809) і інш. Найб. б-кі: Францыі Нацыянальная бібліятэка, П ары жскага ун-та, Ін -та Ф ранцыі, Вы ш эйш ай нарм альнай ш колы , Нац. цэнтра мастацгва і культуры Ж орж а П ампіду і інш . Н айб. музеі: Луўр, Нацыянальны музей сучаснага м астацтва, К лю ні (сярэдневяковага мастацгва), Гімэ (культуры і мастацтва Усходу), араб. свету, афр. і акіянічнага мастацтва і інш . Н.-д. работу ў Ф. праводзяць Ін -т Ф ранцыі, Ін -т ядз. фізікі пры Л іёнскім ун-це, Ін-т фізікі Зямлі, Нац. ін-т біялогіі мора і М атэм. ін-т Анры П уанкарэ пры Сарбоне, кафедры ун-таў. Друк, радыё, тэлебачанне. У 2000 y Ф. выдавалася больш за 3200 перыяд. вы данняў, y т.л. 71 агульнанац., болы н за 450 рэгіянальны х і мясц. газет, каля 1300 часопісаў і 1400 навук. і прафес. вы данняў. Н айб. уплы вовы я газеты: «Монд», «Фігаро», «Libération» («Вызваленне», з 1973); сярод папулярных: «Aujourd’hui en France» («С ёння ў Ф ранцыі»), спарт. «L’Équipe» («Каманда»), эканам . «Les Echos» («Хроніка»), 3 рэгіянальны х газет найб. тыраж ны я: «Ouest France» («Заходняя Ф ранцыя»), «Le Parisien» («Парыжанін»), «SudOuest» («Паўднёвы Захад»), «Le Voix du Nord» («Голас Поўначы», усе з 1944). Вядучае інф арм . агенцгва — Франс Прэс, 3 агенцтвы ф отаінф арм ацы і — Гама, Сігма, Сіпа. Рады ёвяш чанне з 1922. П рацую дь грамадскае «Радыё Ф ранцыі» (мае 52 рады ёстанцыі, y т.л. 5 агульнанац.), каля 1080 пры ватны х рады ёстанцы й, y т.л. 20 агульнанац. (самы я папулярны я РТЛ, Еўропа-1, Радыё М он тэ-К арла; з муз. — Н Р Ж , Еўропа, -Ф ан-рады ё, Настальж ы). 3 1975 перадачы вядзе М іж нар. ф ранц. рады ё (кругласутачны я перадачы на 19 мовах). Т элебачан не з 1936. 7 агульнанац. тэлеканалаў. Тэлеканалы «Франс-2», «Франс-3, « Ф р ан с-5 » у твар аю ц ь х о л д зін г грам ад скага т эл еб ач ан н я «Т элебачанне Ф ранцыі» (з 2000). А сацы яцы я тэлекам паній ф ранка- і нямецкамоўных краін «Арт» кіруе каналам «Арт Ф ранс». «Тэ-

леб ачан не Ф ранцыі» і «Арт Ф ранс» уваходзяць y кансорцы ум спадарож нікавага тэлебачан ня «ТВ-5» (з 1984). 3 1982 развіваецца кам ерцы йнае тэлебачанне: «ТФ-1», «М6», «Канал Плюс». К аля 25 буйных рэгіянальны х тэлевізійны х каналаў; каля 180 тэлеканалаў прымаю цца са спадарож нікаў і праз кабельны я сеткі. У г. Л іён працуе Т -ва па выпуску еўрап. ш матмоўнага канала навін «Еўранью с». М іжнар. ф ранц. тэлеканал (з 1989) распаўсю дж вае ў замеж ны х краінах (у т.л. і на Беларусі) праграмы ф ранц. тэлеканалаў. Д зейнасць грамадскіх і кам ерцы йны х рады ёстанцы й і тэл ек ам л ан ій кантралю е незалеж ны Выш эйш ы савет па тэлебачанні і рады ёвяш чанні. Л ітаратура. П ерш ы я пісьмовыя помнікі (рэліг. тэм аты кі) датую цца 2-й пал.

9 ст. («К анты лена пра св. Еўлалію» і інш .). У 10-11 ст. узніклі эпічны я паэмы, т. зв. ж эсты (песні пра воінскія подзвігі), я к ія стваралі і вы конвалі жанглёры (вандроўны я паэты -песняры ).

3 12 ст. я н ы аф орміліся ў цы клы пра К арла Вялікага ( «ІІесня пра Раланда»), пра Гіёма А ранж скага («Каранаванне Лю довіка»), пра феад. міжусобіцы («Рауль дэ Камбрэ», «Ж ырар Русільёнскі») і інш . П аш ы ры ліся т. зв. вучоная паэзія і проза н а лац. мове, узніклі літургічная драма, свецкая паэзія — ліры ка вагантаў. У 2 -й пал. 12 ст. пад уплы вам правансальскай паэзіі трубадураў развівал ася паэзія трувераў (К анон дэ Бэцю н, Т ы бо Ш ам панскі і інш .). Узнікла куртуазная навела — «ле» («Бружмель» М ары і Ф ранцузскай). Н а раннім этапе развід ц я ры царскага рамана (склаўся ў 12 ст.) паэты вы кары стоўвалі ант. псеўдагіст. паданні («Раман пра Трою», «Рам ан пра А ляксандра»), У 1160— 90-я г. з ’явіліся лю боўна-авантурны я раманы: найб. вядомы апрацоўкі кельцкіх легенд пра каханне Т ры стана і Ізоліды , верш аваныя раманы «брэтонскага ды кла» паводле кельцкіх паданняў пра караля А ртура і ры цараў Круглага стала (раманы К рэцьена дэ Труа). У 13 ст. тэм ы і матывы ры царскай л -р ы пераасэнсоўваліся паводле новых м аральн а-эты чды х уяўленняў (алегарычны «Раман пра Ружу», як і паўплываў н а наступную сярэдневяковую л-ру). Вядучае м есца задяла гарадская л-ра. П апулярнасц ь н а былі фабліо, «жывёльны элас» («Раман дра Ліса»). У 14— 15 ст. тр ан сф ар м ацы я сістэмы паэт. ж анраў і п аш ы рэн н е тэматы кі спры ялі ўзн ікненню т. зв. паэзіі фіксаваных ф орм (балада, раддо і інш .) і новай даэт. ш колы з уяўленнем пра паэзію я к дра «другую рыторыку» (Э Д э ш а н , Гільём дэ М аш о, К ры сц ін а П ізанская і інш .). У кан цы 15 — сярэдзіне 16 ст. сфарміравалася ш кола «вялікіх рыторыкаў». Д асягнула росквіту творчасць даэта-ліры ка Ф .Віёна, як і быў звязаны са ш колай Гільёма дэ М аш о, але наследаваў трады цы ям вагантаў і фабліо. Яго ідды відуалісты чная паэзія бунтавала супраць сярэдн евяковай рэгламентавадасці сродкамі пароды і і іранічнай стылізацыі. П озняе сярэдн евякоўе — час росквіту тэатр. ж анраў. У 13

ст. зарадзіліся міраклі, y 14 ст. — містзрыі, y пач. 15 ст. — мараліт э, камед. т-ры — саты і фарсы. У кадцы 15 ст. пашырылася цікавасць да гуманіт. навук, засвойваліся ант. спадчы на і італьян. рэнесансавая культура. Л іры ка 1-й пал.

16 ст. развівалася пад уплывам Ф.Петраркі (паэты ліёнскай ш колы ). Спалучэнне італьян. паэт. культуры з нац. трады цыямі ў творчасці К.М аро. Развівалася навелісты ка (творчасць Маргарыты Н аварскай). Выдатны прадстаўнік ранняга А драдкэння — Ф.Рабле. У яго рамане «Гаргадцюа і Пантагруэль» шырокая данарам а тагачаснай рэчаіснасці слалучалася з ідэаламі рэнесансавага гуманізму. У сярэдзіне 16 ст. паэты «Плеяды» (Ж .Дзю Беле, П.Рансар і інш.) спрабавалі рэф арм аваць ф ралц. паэзію і драму, узбагацілі л -ру новы мі жанрамі (элегія, ода, буколіка, эпічная паэма і інш .), ш то даспры яла фарміраванню нац. літ. мовы. Традыцыі Адраджэння працягваў Ы.Мантэнь, стваральнік жанру эсэ. Ддя л-ры 17 ст. характэрна суіснаванне барока і класіцызму. У л-ры барока развіваліся «высокая» (арыстакратычная) і «нізавая» (дэмакр.) плыні. «Высокае» барока вы явілася ў прэцыёзнай літаратуры. П аралельна існавалі «высокая» трагічная паэзія (T A . д’Абінье) і «нізавое» барока (ліры ка Т. дэ Віо, К.дэ Бло, A дэ Сент-А мана, даэзія і раманісты ка С.Сірано дэ Бержэрака). Бурл еск н ая лаэзія (камічньія паэмы П.Скарона) і шахрайскі раман даклалі пачатак т. зв. быт. рэалізму («Камічны раман» С карона, «М яш чанскі раман» А.Фюрэцьера). Падмуркам л-ры класіцызму сталі рацыяналістычная філасофія РДэкарта і дзейнасць Ф ранц. акадэміі. Асновы класіцы сты чнай паэзіі выпрацавалі Ф .М алерб і М .Рэнье. Асабліва яскрава класіцы зм праявіўся ў драматургіі. Заверш аны я ф орм ы трагедыя класіцызму набы ла ў творах П .Карнеля; гал. персанаж яго трагедый — носьбіт асаблівага гераізму («Сід», «Гарацый» і інш.). Трагедыю класіцы зму развіваў Ж.Расін, які засяродзіў увагу на душэўных пераж ы ваннях герояў («Андрамаха», «Федра» і інш .). Д аскадалы я ўзоры класіцы сты чнай камеды і стварыў Мальер, y творах якога напруж аная інтрыга і дыял о г спалучаю цца з абмеркаваннем маральны х і сац. пы талняў, a на змену камедыі становіш чаў дрыходзіць камедыя характараў («Тарцюф», «Дон Жуан», «М ізантроп», «М еш чанін y дваранах» і інш .). У 1670-я г. зарадзіўся класіцысты чны («аналітычны») раман (М.М.Ляфает), развіваліся розн ы я жанры дыдакты чдай класіцы сты чнай прозы — «думкі» (Ь.Паскаль), афарызмы і максімы (Ф.Ларошфуко), «харакгары» (Ж.Лабруер) і даэзіі («Байкі» ЖЛафантэна), дасягнула росквіту эпісталярная (М.Севінье), аратарская (Ж .Б.Басю э) і мемуа р н ая (Ж .Ф .П .Р э ц ) проза. Тэарэтык л -р ы Н.Буало падвёў своеасаблівы вын ік развіццю класіцы зму ў вершаваным трактаце «П аэты чнае мастацтва» (1674). «С прэчка пра старажытных і новых аў-

тараў» (1687), пачатая Ul.IIepo і Б .Ф ан тэнелем, — сведчанне кры зісу л -р ы юіасіцызму і нарастання асветніцкіх тэддэнцый. Цэнтр. падзеяй перы яду А светніцгва етала выданне «Энцыклапеды і, або Тлумачальнага слоўніка навук, мастацтваў і рамёстваў» (т. 1— 35, 1751—-80, пад рэдакцыяй Ж .Л .Д ’А ламбера і Д Д зід ро), y якой яскрава вы явілася асветніцкая канцэпцыя свету і чалавека. Н а першае месца вылучылася проза, y якой панавалі сінт. літ.-ф ілас. формы: раман («Персідскія лісты» Ш.Л .М ант эск’ё), аповесць («Кандыд, або Аптымізм» і інш. Вальтэра), аповесць-ды ялог («Пляменнік Рамо» Дзідро). Т радыцыі ш ахрайскага рамана выявіліся ў творчасці КР.Лесажа. Увага да новых ф орм рэчаіснасці ўвасобілася ў ж анры камеды і (Ж.Ф.Рэньяр, Лесаж, П.А .Бамаршэ). Пад уплывам англ. л -р ы паш ы ры лася «слёзная» камедыя (Дэтуш , П .К .Н . дэ Лашасэ), якую пазней зам яніла м яшчанская драма (Дзідро). У ліры цы пераважала «лёгкая» паэзія ракако. У творчасці Г.А Ш альё, Ш .А Л аф ара і інш. культываваўся геданізм і галантны эратызм, пераважалі анакрэанты чны я матывы, увасобленыя ў малых паэт. формах (мадрыгал, сяброўскае пасланне, эпіграма). П аэты ка ракако ўласціва любоўна-псіхал. кам еды ям П .Марыво і раманам А.Гамільтана, К .П .Ж .К рэбіёна-сына, Марыво, А.Ф .Прэво. У канцы 18 ст. творы ракако набы лі вострасатыр. іучанне (раман «Н ебяспечны я сувязі» ПА.ФЛакло, іроікамічная паэма «Вайна багоў» Э Д . дэ Парні), y паээіі выявіліся неакласічныя тэндэнцы і (А.М .Ш энье). Л-ры 18 ст. ўл асц ів а т а к с а м а к ульты вацыя «чуллівасці», за с я р о д ж а н а с ц ь на ўнутр. стане чалавека, увага да душэўнага ж ыцця «сціплага» героя з трэдяга саслоўя (псіхал. раманы П рэво, Марыво), што вы клікала да ж ы цця сентыменталізм, як і праявіўся ў раманісты цы Дзідро і Ж Ж .Р усо. У прозе пісьменнікаў-«русаістаў» Ж. А. Бернардэна дэ Сен-П’ера, Н .Рэты ф а дэ Л а Брэтона, Л.С.Мерсье праявілася ўвага д а «натуральнага чалавека», да канфлікту асобы з грамадствам. У пач. 19 ст. ўзнік рамантызм. Аповесці «Атала» і «Рэнэ» Ф.Р.Шатабрыяна, аўтабіягр.-спавядальны раман «Адольф» Б А .Канстана дэ Рэбека, лірычны дзённік «Аберман» Э.С енанкура, раман «Жан Сбагар» Ш .Надзье івдкрэслена адлюстроўвалі меланхалічную асобу ў кан ф лікц е з варож ай ёй рэальнасцю; ім уласцівы спавядальнасць тону і абвостранае пачуццё гістарызму, івто Выявілася ў гіот. раманах А. дэ Віньі, творах пра тагачаснае жыццё А. дэ Мюсэ. Рамант. «двухсвецце» (адчуванне падвойнасці чалавечага ж ыцця, звязанага з рэальны м зям ны м і ідэальным быццём) характары завала фантаст. лінію рамант. прозы (Н адзье). У рамант. лірыцы класічны я паэт. тэм ы прапускаліся праз пры зму інды від. паэт. свядомасці (А. дэ Ламарцін). У творах ВІюго, Ж.Санд асабістасць тону спалучалася з цікавасцю д а сац. праблем, a ў

творчасці паэтаў-рам анты каў праявіліся сімгггомы кры зісу рамант. сістэмы: напоўнены я іроніяй верш ы і паэм ы М ю сэ; Віньі імкнуўся дасягнуць y ліры цы сапр. эпічнасці; І'.Гацье і Ж . дэ Нерваль шукалі «чыстай» паэт. ф орм ы і сімвалічнай ш матзначнасці вобразаў. Найб. моцна раманты зм выявіўся ў драматургіі (драмы Гюго, А.Дзточа-бацькі, Віньі). Рамант. традыцыю ў кірунку рэаліст. апісання свету і чалавека пераасэнсавалі А. дэ Бальзак, П.Мерымэ, Стэндаль, y 2-й пал. 19 ст. прадоўжылі А.Дадэ, Гі дэ Мапасан, Т.Флабер, А .Ф ранс і інш . У сярэдзіне 19 ст. паэты -«парнасцы » (Ш .Леконт дэ Ліль, Т. дэ Банвіль, Ж .М .Э рэды я і інш .) імкнуліся пераадолець эм ацыйны суб’екгывізм рамантыкаў. Ш .Бадлер пры йш оў да сугесты ўнай паэты кі і складанага сімвалічнага вобраза. Блізкія ям у эстэт. погляды ў Ф лабера, я к і вял. ўвагу звяртаў на ф орм ы аповеду. Гратэскавая вы танчанасць літ. тэхнікі характэрна для верш аў y прозе Латрэамона. Ім кненне да новага лірызму, сугестыўнага ўплыву — аснова творчасці П .Верлена, С.Малармэ, А.Рэмбо. Н а грунце іх маст. адкры ццяў узн ік сімвалізм, абвеш чаны Ж .М арэасам y «М аніф есце сімвалізму» (1886). А дной з форм рэакцы і на л-ру раманты зм у стаў натуралізм. Т эоры я «эксперы м ентальнага рамана» Э .Заля (раманы «Ругон-М акары») патрабавала навуковасці, дакументалізму, сацы ялагічнага і гіст. аналізу. Захапленне тэхн. прагрэсам і гісторы яй цывілізацы й — аснова навук.-ф антаст. л-ры Ж.Верна, культ.-гіст. твораў І.Т эна, братоў Ганкураў, Ж .Э .Р эн ан а. У пач.

20 ст. дэкараты ўнасць, «фасаднасць», стылізатарства позняга сімвалізму выявіліся ў творах Г.Кана, П.Луі, А .С ам ена і інш ., спробы вяртання да паэты кі «парнаскай школы» і класічнай версіфікацы і ў творчаоці А. дэ Рэнье, Ш .М араса і інш. (раманская ш кола). С упярэчнасді познасімвалісцкай паэты кі спрабавалі пераадолець фантазісты з іх кам ернай ліры кай (Т Д эр эм , П .Ж .Туле) і унанімісты (Ж .Дзюамель, Ш . В іл ьдрак, Ж .Рам эн), якія дэкларавалі «агульнае жыццё» матэры яльнага і духоўнага, ідэй і рэчаў. Развівалася прасякнутая рэліг.гуманіст. матывамі паэзія і драматургія П .К ладэля, інтэлектуальная паэзія і філас. эсэістьпса П .Валеры. У палеміцы з сімвалізмам складваўся літ. авангарды зм, паэзія якога адзначана новы мі ліра-эпічны м і ж анрамі (ТАпеыінэр. Б.Сандрар) і моўнымі эксперыментамі (М .Ж акоб). Л я вы токаў паэты кі авангарды сцкага т-р а — эпатаж ны я фарсы А.Ж арьі. У 1910— 20-я г. развіццё рам аннага ж анру звязана з час. «La nouvelle revue française» («Новы ф ранцузскі часопіс») і творчасцю А.Жыда, рам аны якога сведчы лі пра сувязь класічнай трады цы і і мадэрнісцкіх тэндэнцы й. Уплывы інтуітывЬму, імпрэсіянісдкай паэты кі і ўнутр. маналога ф арм іравалі ідыястыль М .Пруста. МаДэрнісцкая тагачасная паэтыка імкнулася да ломкі традыц. фабулы і сюжэта, да кампазіды йны х і стылістьгчных эксперыментаў.

ф ранцы я

471

Рэаліст. тэндэнцы і ў прозе прадстаўлены ў творчасці Р.Ралана, Ж.Рэнара, Ф ранса. Пераадоленне светаадчування дэкадансу выклікала неарамант. тэндэнцы і ў прозе (А лен-Ф урнье) і драматургіі (Э .Растан). У пош уках нац. субстанцыі і спрэчках з песімізмам дэкадансу развівалася творчасць М .Барэса, П.Буржэ, М араса і інш . Т эму 1-й сусв. вайны разнастайна распрацоўвалі ў прозе А.Барбюс, А . дэ М антэрлан, y паэзіі — Ш .Пегі. Я к рэакцы я на духоўны крызіс тагачаснага грамадства ўзн ік дадаізм (Т.Тцара і інш .). Яго эстэт. нігілізм і адсутнасць стваральнай праграмы прывялі ў пач.

1920-х г. да трансф арм ацы і дадаізму ў сю ррэалізм (А.Брэтон). У сю ррэалісты чнай паэтыцы і далеміцы з ёй — вы токі маст. своеасаблівасці творчасці паэтаў Л .Арагона, ТІ.Элюара, Р .Д эсн оса, Ф .С упо і авангарды сцкага т-ра («Тэатр Альфрэда Жары», драматургія Р.Вітрака, «тэатр жорсткасці» А.Арто). У 1920— 30-я г. ў цэнтры ўвагі рам аністаў праблема кры зісу асобы ў грамадстве. К анцэпцы я «моцнай асобы» развівалася ў творчасці А.Мальро, дэ М антэрлана; праблемы чалавека і прьіроды , патры ярхальнага свету і цывілізацы і прааналізаваны ў творах Ж .Ж ы яно. М аідтабны я пераўтварэнні ў даэты цы сямейнага рам ана зрабіў Р .Мартэн дзю Гар. К ры ты ка тагачаснага грамадства з гуманіст. пункту погляду — асн. пафас прадстаўнікоў т.зв. каталіцкага рамана (Ж .Бернанос, Ф.М арыяк, Ж .Грын). У рэч ы ш ч ы трады ц. даэты кі развівалася творчасць раманістаў-рэалістаў Вілвдрака, Д зю амеля, Ралана, Рамэна. Матывы трагічнага песімізму і філантрапічнасць y м адэрнісцкіх раманах Селіна. Пош ук чалавекам свайго сапр. прадвызначэння ў абсурдны м свеце ў аснове прасякнутай гуманіст. паф асам л -р ы экзістэнцы ялізм у (Ж .П . Сартр, А.Камю) і міфалагічнага т-р а Ж .Ануя, Ж .Ж ыраду. Рэал іст. п аэты кай і нац. трады цы ям і вылучы л ася л -р а Супраціўлення ў 2-ю сусв. вайну (паэзія Арагона, Дэсноса, Элюара, проза і публіцыстыка Ж .Р.Блока, М альро, Л .М усінака, Г.Перы). Літ. калабарацы янізм звязаны з трагічнымі ілю зіямі часткі інтэлігенцы і (П Д р ы ё ла Раш эль), пацы ф ісцкім і настроямі (Ж ыян о), н епры няцц ем левых ідэй (дэ М антэрлан), канф арм ізм ам (Селін). Кан е ц 1940 — пач. 1950-х г. — час росквіту т. зв. ангажыраванай л-ры, якая імкнулася да рэаліст. паэтьпсі і левай ідэалогіі, асэнсоўвала духоўны і паліт. вопыт Супраціўлення. Вядучую ролю ў літ. працэсе адыгрываў экзістэнцыялізм (Камю, Сартр і інш .). Рэаліст. проза 195070-х г. кры ты чна асэнсоўвала і засвойвал а дасягненні мадэрнізму (Р.Ваян, Веркор, Р.Гары, А.Л ану, Ф.Саган). У палеміцы з ангаж ы раванай прозай y л -ру ўступіла пакаленне «гусараў» (М Д эо н , Ж .Л аран, Р .Н ім ’е). 2-я пал. 1950-х — 1960-я г. — перы яд ф арміравання і росквіту «антыдрамы» («тэатра абсур-

472 ______________ Ф р а н ц ы я ду»), прадстаўнікі як о й эвалю цы яніравалі ад трагіф арсу да метафізічнай драмы (Э .Іанеска, С .Бекет), і «антырамана» («новага рамана»). Эксперы м енты «новых раманістаў» (Н .Сарот, К.Сімон, М .Бю тор, А .Роб-Гры е) прадоўжылі пісьм еннікі, якія групаваліся вакол час.

«Tell quel» («Такі, які»; Ф .Салерс і інш .). У 1950-70-я г. абнавіліся гіст. раман (М .Д руон, М .Ю рсенар), сямейны (Э .Б азэн, А.Труая, Ф .Э ры я), раман-біяграф ія (A .Маруа) і інш . Д эмакраты зацы я літ. мовы і адстойванне агульначалавечых каш тоўнасцей ва ўмовах маргінальнаш існавання звязана з творчасцю Ж .Ж энэ. Узмацніўся сац.-крьггычны пафас раманістаў-католікаў (Грын, Ж .С есброн), развіваўся «жаночы раман» (С. дэ Бавуар, Б.Грут), звязаны з фемінізмам. Н еаавангардысцкія тэндэнцы і праявіліся ў творчасці пісьменнікаў «Калежа патафізікаў» (раманы Б.Віяна, Р.Кено). У 1960-я г. крытычна пераасэнсоўваўся феномен «грамадства спажывання» (Веркор, Ж Л .К ю рты с, Ж .П ерэк і інш .), y 1970-я г. актывізаваліся маст. пошукі ў жанры антыутопіі (Р.Мерль), распрацоўваўся ж анр прытчы (Веркор, Ж .М .Г.Л е Клезіо, М .Турнье). Д а 1980 — 1-й пал.

1990-х г. адносяцца маст. дасягн ен н і пісьменнікаў старэйш ага п ак ал ен н я (Ж .Грак, М .Дзюра, А .П ейр дэ М андзьярг, Сарот, Турнье) і новай плеяды раманістаў (П .К іньяр, Ле К лезіо, П .М адыяна). У творчасці Ф .Беібідэра, С Ж э р мэн, А М ак ін а, Ж .Руо спалучэнне тэн дэнцы й актуальнай культуры (найперш постмадэрнізму) і класічнай рам анн ай традыцыі. П аэзія 2-й пал. 20 ст. характарызуецца творчай сталасцю лірыкаў, як ія пачыналі ў рэчы ш чы сю ррэалізму або ў палеміды з ім (Э.Гільвік, Р.К ено, А.М іш о, Ф .П онж , Ж .Тардзьё, А .Ф рэно, Р.Ш ар). Ф альклорна-песенную трады цыю прадоўжыў Ж.Прэвер. М аш табны я эпічны я палотаы стварыў Сен-Жон Перс. Л іры ка 1990-х г. адметная разнастайнасцю паэты кі і спалучэннем трады цыі і наватарства (І.Банф уа, А .Баске, Г.Гафет, М .Дэгі, Ж .Рубо, Ж .Рэда). На бел. мове вы йш лі асобны мі вы даннямі: кнігі «Краіна Паэмія» (1962, анталогія ф ранц. паэзіі дл я дзяцей),

Да арт. Францыя. Замак Шамбор.

Да арт. Франдыя. Інтэр’ер капалы Сент-Шапель y Парыжы. «Паэты П ары ж скай камуны» (1971), «Ф ранцузская навела XX ст.» (1992), «3 французскай і белы ійскай паэзіі» (1993), творы франц. пісьменнікаў — «Змаганне за агонь» (1929) Рані-Старэйш ага, «Розны я факгы» (1929) і «Расія» (1931) Барбюса, «Марсельцы» (1931) Ф.Гра, «Гаўрош» (1931, 1938, 1946), «Кёзета» (1932, 1937, 1957), «Дзевяноста трэці год» (1937) і «Адвержаныя» (1938) Гюго, «Атака аўтобусаў» (1932) Рам эна, «У П а -д э-К ал е наймаю ць рабочых» (1933) І.П ол я, «Ж аніцьба Фігаро» (1936) Бам арш э, «К рэнкебіль» (1936, 1940) і «Богі прагнуць» (1940) Ф ранса, «Кармэн» (1936), «Варфаламееўская ноч» (1938), «Ж акерыя: С цэны з феадальны х часоў» (1940) і «Навелы» (1990) М еры м э, « Б а зе л ь сй я званы» (1937) Арагона, «Прыгоды дагістарычнага хлопчыка» (1937) Э .Д ’Э рвільі, «П есн я зямлі» (1937) Ж ы я н о , «80 000 кіламетраў пад вадой» (1937), «Дзеці капітана Гранта», «Таямнічы востраў» (абодва 1938), «3 пуш кі на месяц», «П ятнаццацігадовы капітан» (абодва 1940) і «За 80 дзён вакол свету» (1941) Верна, «Апавяданні» (1937), «Пастка»

(1939) і «Разгром» (1941) Заля, «Пышка» (1937) і «Навелы» (1987) Мапасана, «Габсек» (1937, 1993) Бальзака, «Тартар э н з Тараскона» (1938) Дадэ, «Мне дваццаць гадоў» (1938) і «Калі сціскаю цца кулакі» (1939) Р.Беланжэ, «Гарганцю а і Пантагруэль» (1940) Рабле, «Чырвоная Ш апачка» (1947, 1979) і «Чарадзейн ы я казкі» (1993) Перо, «Выбранш песні» (1960) П.Ж.Беранжэ, «Любіць будзем заўгра» (1960) А. Стыля, «Маленью прынц» (1969, 1989) і «Планета людзей» (1984) А. дэ Сент-Экзюперы, «Зямны акіян» (1973) А палінэра, «У месяцавым ззянні» (1974) Верлена, «Падарожжа ў нябы т і яш чэ 24 навелы» (1974) і «Навелы» (1996) Маруа, «3 табой» (1980) Э лю ара, «П ерш ая справа Мегрэ» (1982) і «Пад страхам смерці» (1992) Ж.Сіменона, «Т эрэза Дэскейру. Клубок гадзюк» (1985) М ары яка, «Чужаніца» (1986) Камю, «Мур» (1991) Сартра. Друкаваліся паасобны я творы П .Гамара, ІІ.Куртада, Э.Трыяле, Бадлера, Базэна, Брэтона, Буало, П .Буля, Веркора, Віёна, Вільдрака, Віяна, Гільвіка, Іанеска, Клавеля, Л арош фуко, Л еконт дэ Ліля, Малармэ, М альера, М юсэ, дэ Нерваля, Прэвера, Ралана, Роб-Гры е, Рэмбо, Саган, Сарот, С ен -Ж он П ерса, Ш энье, М.Эмэ і інш . С ярод перакладчыкаў: ЭАгняцвет, А ,А сташ онак, М .Багдановіч, Р.Барадулін, Л .Барш чэўскі, В.Гардзей, Ю.Гаўрук, А.Дудар, С Л іхадзіеўскі, АЛойка, Н .М ацяш , С.М ураш ка, У.Палупанаў, Я .С ем яж он, Л .Ф ілімонава, А.Хадановіч, Л .Я ўменаў і інш. Архітэктура. У канцы неаліту і пачатку бронз. веку ў П аўн.-Зах. Ф. ўзводзілі мегаліты чны я збудаванні (кромлехі, алеі менгіраў). Гала-рым. помнікі спалучалі элем енты стараж .-ры м. мастацтва і трады цы і карэннага насельніцтва — кельтаў: кам енны я храмы (Н ім), т-ры (Арль, Аранж), тры умф альны я аркі (Аранж, Н ім), грабніды (С ен-Рэм і), акведукі (т.зв. П он -дзю -Г ар каля Німа). У раннім сярэдневякоўі ўзводзілі базілікі ў Л іёне, К лерм он -Ф еран е (470); y перыад меравінгаў (5— 8 ст.) — баптыстэрыі і 3-н еф авы я базілікі (Венаск, Пуацье і інш .). У перы яд «каралінгскага адраджэння» пабудаваны шматлікія комплексы кляіігтараў. У 10— 12 ст. на аснове каралінгскага мастацгва развіўся р ам ан скі стыль. Сфарміраваўся сярэд-

Да арт. Франдыя. Замак Віландры. Панарама.

невяковы горад з нерэгулярнай забудовай, вузкімі вуліцамі, 2— 3-павярховы мі дамамі, якія мелі адкры ты я аркады для крам і майстэрняў. Узводзіліся абарончыя замкі з данж онам і і ды тадэлі (К аркасон). Узніклі перш ы я ратушы (С ентАнтанен), арачны я масты (С ен-Б енезэ ўАвіньёне). У архітэктуры сабораў вы карыстоўвалі часаны камень, падпружныя аркі, контрф орсы , цы ліддры чньія скляпенні (саборы Клю ні-3 y Клю ні, 1088 — 12 ст., Н отр-Д ам -дзю -П ор y Клермон-Феране, 1170). Базілікальны я пабудовы набы лі ў плане вы гляд лац. крыжа, дапаўняліся капліцамі, хорам з вянком капэл, купаламі, вежамі і інш. У Нармандыі і Ш ам пані храмы звы чайна лаканічныя і сціплы я п а вонкавы м выглядзе і дэкоры , y Л ангедоку нагадвалі крэпасці, y А верні аздабляліся багатай паліхромнай муроўкай, y П равансе мелі пы ш нае скулытг. ўбранне на парталах, захоўвалі ант. традыцыі; храмы Бургундыі мелі вы разны я скулытг. кампазіцыі ты м панаў парталаў. У сярэдзіне 12 ст. ў гарадах Паўн. Ф. зарадзілася годыка. Разрасталіся, умацоўваліся і перабудоўваліся стары я гарады; новыя ўзводзілі на рэгулярнай аснове; яны Me­ ni прамавугольную сетку вуліц, ш чы льную забудову, 2 гал. плош чы — саборную і рыначную. Гал. гар. збудаваннем стаў сабор, я к і ў Ф. набьгў класічны я формы: 3— 5-неф авая базіліка з трансептам і паўкруглым абыходам хора, вянком капэл, вы сокім і прасторны м іетэр’ерам, 2-веж авы м зах. фасадам з 3 перспектыўнымі парталамі, акн ом -рухай y цэнтры. Сярод узораў: Ам'енскі сабор, Парыжскай Бож ай М аці сабор, Рзймскі сабор, Ш артрскі сабор, саборы абацтва Сен-Д эні (1137— 44), y С ансе (каля 1140), С е н -П ’ер y Бавэ (з 1227), капэла С ент-Ш апель y П ары ж ы (1243— 48) і інш. Готыка Паўд. Ф . м ела аскеты чн ы абарончы характар (с абор-к рэп асц ь Сент-Сесіль y Альбі, з 1282). У духу позняй («палымянай») готыкі сабор Сен-Маклу (1434— 70), П алац правасуддзя (1499— 1509) y Руане і інш . Замкі ператваралі ў багата аздобленыя ўнугры палацы (папскі палац y Авіньёне, 14 ст.; зам ак П ’ерф он, 1390— 1420). У15 ст. ўзнік ты п багатага гар. дом а — атэля (дом Ж ака Кёра ў Буржы, 1443— 51). 3 2-й пал. 15 ст. пачалося фарміраванне архітэктуры рэнесансу. Е н ' вы явіўся ва ўрачы ста-імпазантны х пабудовах каралеўскіх і дваранскіх замкаў, функцыянальна прадуманых і мудрагеліста аздобленых гар. асабнякоў: зам кі Амбуаз (1492— 98), Гаён (1501— 10), Шамбор (1519— 37), y Блуа, Віландры (каля 1532), комплекс Фантэнбло, будынак новага Луўра ў П ары ж ы . Вылучалася творчасць архітэктараў Н .Б аш элье, ФДэлорм, П.Леско, Ж .А.Дзюсерсо. Архііэктура класіцызму 17 ст. развівалася ў сувязі з буд-вам гар. і загарадны х ансамбляў, рэзідэнцы й караля і зн аці, асабнякоў. Парыж упры гожы ўся ш іошчамі Дафіна, Вагезаў, Перамог, Вандомскай (абедзве арх. Ж .Ардуэн-Ман-

Францы я

Да арт. рыжы.

Ф ранцы я

Сабор Дома інвалідаў y Па-

Да арт. Ф р а н ц ы я . Трыумфальная арка на плошчы Карузель y Парыжы.

cap); гал. магістраллю — Елісейскія палі (арх. АЛенотр). Пабудаваны класіцыстычныя палац П але-Раяль (арх. Ж .Лемерсье), усх. фасад Луўра (арх. К.Перо),. сабор Сент-Ж энеўеў, Дом інвалідаў з саборам (1671— 1708, паводле інш. звестак,

Да арт. Ф р а н ц ы я Елісейскія палі ў Парыжы.

473

1680— 1706) y Парыжы (цяпер пантаон; арх. Ж Ж .Суфло), грамадскія цэнтры , масты і інш. Узор ф ранц. палацавапарк. ансамбля — Версаль. У 1671 створана Каралеўская акадэмія архітэктуры, якая рэгламентавала эталоны высокага стылю. У 18 ст. інтэр'еры багатых асабнякоў аздаблялі ў стылі ракако (атэль Субіз y П ары ж ы ). У горадабуд. практы ды развіваліся прынцыпы параднай планіроўкі, пракладкі прамянёвы х вулід, стварэння анфілад плош чаў y стылі барока (ансамбль 3 плош чаў y Нансі, арх. Э .Э рэ дэ Карні). У пач. 19 ст. паш ы ры ўся стыль ампір: саборы ў выглядзе стараж.-грэч. храмаў, трыумфальныя аркі (у П ары жы на пл. Карузель, Вандомская калона на аднайм. шіошчы). У 2-й пал. 19 ст. вяліся рэканструкцыі гарадоў на ўзор Парыжа (Ам’ен, Арлеан, Нант, Тулуза і інш .), разбіты скверьі і лесапаркі (Булонскі, Венсенскі). Пабудовы набылі характар эклекты кі (арх. Э .В іяле-ле-Д зю к, А.Лабруст). Выкарыстоўваліся жал. каркасныя канструкцыі; з ’явіліся новы я тыпы грамадскіх і тэхн. збудаванняў — крытыя ры нкі, універсальны я магазіны, ф абрьічны я карпусы, пасаж ы, выставачныя павільёны і інш. Вылучаліся Эйфелева вежа, акведук y Гарабі (абодва інж. А .Г.Эйфель), б-кі С ент-Ж энеўеў і Нац. (абедзве арх. Лабруст). Узор гарманічнага і канстр. стылю ар нуво (мадэрн) — станцы і м етрапалітэна ў Пары жы (арх. Э.Гімар). У 1920-я г. паш ырыўся ф ранц. вары янт канструкдывізму на пры нцы пах арх. Ле Карбюзье. П акладзены пачатак ф ункцьіяналізму ў горадабудаўніцтве, вы значаны эстэты ка новых матэрыялаў, ім кненне да шматпавярховай забудовы, ры тмічных выраш эн н яў геам. ф орм (арх. Т.Гарнье, А.Перэ і інш .). У 1950-я г. адбылася чарговая рэканструкцы я гарадоў y духу гіст. рэм інісцэнц ы й (Ам’ен, Тур і інш.). Ж ы ллёвае буд-ва вялося паводле прынц ы п аў стварэння свабодна скампанаваных ж ылых масіваў і вежападобных дамоў (г. М урэнс y дэпартаменце Атлан ты чн ы я П ірэнеі, арх. Р.Кулон і інш .), прамы сл. пасёлках і на перы ферыі. У 1960— 80-я г. вял. буд-ва разгарнулася ў П арыжы і яго прыгарадах. Найб. значны з парыжскіх комштексаў —

474

ф ранцы я

грамадска-дзелавы цэнтр квартала Д эф анс (з 1964), як і ўключае каля 30 канторскіх вежаў на 30 і 45 паверхаў, дзе ўжытьі каляровае шкло, граніт і інш. У лраектаванні гар. асяроддзя акрам я архітэктараў удзельнічаюць жывапісцы, графікі, скульптары, дэндролагі, ды зайнеры , майстры ландш аф тнай архітэктуры. Сярод значны х пабудоў будынак Ю Н ЕСКА , Нац. цэнтр. мастацтва і культуры імя Ж .П ампіду, ф орум Ц энтр. ры нку ў П ары жы . Распрацаваны урбаністы члы план развіцця гар. інфраструктуры. Сучасная ф ранц. архітэкгура — адна з вядучых y Еўропе. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладнос мастацтва. 3 позняга лалеаліту н а тэр. Ф. захаваліся кам енны я і касцяны я схем аты чньм вы явы ж анчы ны -м аці і скулыттуркі жывёл; з канца неаліту і пач. бронзавага веку — саркафагі і надм агільньм рэльеф ы , y якіх элем енты стараж .-ры м. мастадтва спалучаліся з мясц. рысамі, якія ўзыходзяць да мастацтва кельтаў. У 8— 9 ст. вы кананы вы датны я ўзоры разьбы п а косці. У 10— 12 ст. развіваўся раманскі стыль y скульптурны м аф арм ленні ты м ланаў і парталаў храмаў, y манум. размалёўках і кніж най мідіяцю ры . Вы танчанай стылізацы яй і пы ш насцю дэкору вылучаліся тагачасны я ю велірныя вырабы, ліможская эмаль, тканіны і выш ыўка (ды ван з Баё, кан ец 11 — пач. 12 ст.). В ы сокай маст. дасканаласцю вылучалася гатычная скульптура сабораў y Ш артры, А м ’ене, Рэймсе. У перы яд готыкі лаш ыры ліся вітраж, ф рэскі з элементамі свецкіх сюжэтаў. Пад уплывам нідэрландскага і італьян. м астаціва развіваўся станковы ж ывапіс. Ім кненне да перадачы ж ы ццёвай верагоднасці ўласціва творчасці братоў Лімбург. Ж ы ццярадасны і вы танчаны стыль ф ранц. Адрадж эн н я найб. ярка выявіўся ў творах Ф .Клуэ і Ж .Ф уке, К арнеля дэ Ліён. Італьян. маньеры зм значна паўплываў на творчасць майстроў двух ш кол Ф антэнбло. У скулыггуры гуманіст. ідэалы А драдж эння ўвасобіліся ў работах Ж .Гужона. С упярэчлівасці П озняга Адрадж эн н я і драматы зм выявіліся ў работах

Да арт. Францыя. Ж.Ф y к е. Аўтапартрэт.

Да арт. Францыя Ж.АД.Э н г р. Партрэт мадам Сенон. 1814— 16. Ж .Пілона. У канцы 16 — пач. 17 ст. на чале афіц. ж ы вапісу стаяў С.Вуэ, які эк лекты чна спалучаў ры м. барока, акадэмізм балонскай ш колы і маньеры зм ш колы Ф антэнбло. Гэтаму кірунку про-

Да арт. Францыя. Квартал Дэфанс y Парыжы. Фрагмент.

цістаялі ж ы вапісцы , якія адлюстроўвалі паўсядзённы побыт чалавека (Ж. дэ Латур, браты Ленэн, Валантэн). Ж .Кт ствараў афорты , y якіх спалучаў сац. назіран н і з элем ентам і фантаст. гратэску, У ж ы вапісе 2-й пал. 17 ст. важная роля належ ала класіцызму, гал. прадстаўнікамі пкога былі Н .Пусэн і пейзажыст К.Ларэн; y скульптуры Ф .Жырардон, А .К уазевокс, П .П ю ж э. Заканадаўцам «вял. стылю» стаў Ш.Лебрэн, які кіраваў работамі п а ўпры гож анні палацаў Пары ж а і Версаля. Склаўся і новы тып рэпрэзентаты ўнага партрэта (Г.Рыго, Н .Л арж ы льер), я к і паўплываў на развіццё еўрап. партрэта. Багаццем і параднасцю вылучалася дэкар.-прыкладное м астацтва (інкруставаная мэбля А .Ш .Буля, ш палеры , ювелірныя вырабы). У выяўл. мастацгве 18 ст. вызначальн ай стала творчасць К.Вато. Вытанчан асць яго твораў стала асновай стылю ракако, я к і пачаў складвацда ў 1720— 30-я г. ў творчасці Ф.Бушэ, К.Ванлоо, Н .Ланкрэ. У скулыггуры пач. 18 ст. побач з трад ы цы ям і манум. палацавай школы Версаля (Э .Буш ардон, Г.Кусту) росквітудасягнула ракайльная пластыка (Ж.Б.Лемуан і інш .). Д эм акр. погляды ўвасобіл іся ў ліры ка-эм ацы янальны х карцінах Ж .Б .С .Шардэна, партрэтах М.К.Латура, ліры чны х вобразах Ж .Б.П ерано. У сярэд зін е-18 ст. кіруНак маральнага сентыменталізму распрацоўваў Ж .Б .Гроз. У ж анры пейзаж а працавалі Ю.Рабер, Ж .Вернэ, Ж .А.Фраганар. У 2-й пал. 18 ст. пачаў складвацца сталы класіцызм y творчасці Ж .М .В ’ена, Ж А.Гудона, Ж .Б .Пігаля, Э .М .Фальканэ. У жывапісе пафас класіцы зму і рэв. гучанне ўласцівы творам Ж .Л .Давіда. У пач. 19 ст. класіды зм стаў салонна-акад. стьшем (П .Н .Герэн, Ф Ж эр а р ). Яму проціотаяў рамантызм, рысьі якога выявіліся ў творах A .Гро і дасягнулі росквіту ў творчасці Т.Жэрыко, Ж .А .Д .Энгра, Э.Дэлакруа. У екулы пуры пры нцы пы рамантызму найб. яскрава ўвасоблены Ф.Рудам, А.Л.Бары, П Ж .Д авідам д ’Анжэ. Развівалася салоннае мастадтва (Т.Куцюр і інш .). У творчасці О.Вернэ, П.Дэлароша, Э .М есанье пераважалі рамант. эфекты і меладраматычныя гіст. карціны. Сац.-кры ты чны кірунак пашыралі A .Дам 'е, П.Гаварні. Дасягнуў росквігу пейзаж ны жывапіс, асабліва ў творчасці мастакоў барбізонскай школы i К .Каро. Рэаліст. кірунак развівалі Д ам ’е, Т.Курбэ, Ж .Ф .Міле. У канцы 19 ст. ў цэнтры ўвагі маст. ж ы ддя сталі прадстаўнікі шпрэсіянізму. Э.Дэга, К.Манэ, Э.Манэ, A .Рэкуар; яркім яго прадстаўніксім y скулытгуры быў А.Радэн. Асн. кірункамі канца 19 — пач. 20 ст. сталі постімпрзсіянізм (П.Гаген, В. ван Гог, П .Сезан, А.Тулуз-Латрэк), неаімпрэсіянізм (Ж.Ce­ pa, Г1.Сіньяк), сімвалізм (М.Дэн/, Г.Маро, A.Рэдон, П .П ю ві дэ Ш аван). У гэты час з ’явіўся плакат (Тулуз-Латрэк). Мастаыдву 20 ст. ўласцівы хуткая змена новых, a таксама суіснаванне розных маот. кірункаў, часта лроцілеглых па ідэйна-маст. устаноўках. Каля 1905 узнік

фавізм на чале з A .Матысам, y 1907 — кубізм (Ж.Брак, 11.ІІікасо і інш .), y 1914— 18 — сюррэаяізм. С увязь кубізму і тагачаснай тэматыкі характэрна ' для творчасці Ф.Лежэ, А.Глез, М .М етсенж э і інш. Лідэрам дадаізму стаў М .Д зю ш ан. Гіасля 2-й сусв. вайны паш ьіры ліся розныя кірункі абстрактнага м астацтва (А.Манесье, П.Сулаж і інш .), узніклі оп-арт (В.Вазарэлі), поп-арт, кінетычнае мастацтва. Развіваліся плакат (Ж.Карлю, Ж .П ікар-Л еду і інш .), графіка (цыклы Ж .Э ф еля і інш .). У 1940— 50-х г. развіваўся неарэалізм (А.Ф уж эрон, Б.Тасліцкі і інш .), вы лучалася

1970-х г. y выяўл. м асташ ве назіраецца пош ук новы х сродкаў вы разнасці з улікам назапаш анага творчага вопыту. М узы ка. Вытокі муз. мастацтва ф . ў ф альклоры стараж. гальскіх (кельцкіх) і ф ранкскіх плямён. Носьбітамі муз. трады цы й былі вавдроўныя музы канты жанглёры. Д л я нар. песень харакгэрны в ы та н ч а н а я і гн утк ая м ел о д ы к а, 2- і 3-дольны я памеры, распаўсюджаньі метр 6/8. П ераваж аю ць натур. лады маж ор і мінор. Сярод стараж. нар. танцаў хараводы, групавьія і парныя танцы (жыга, бурэ, рыгадон, фарандэль, бранль і інш.). Значнае месца належала царк. музыцы: y

ф ранцы я

475

раў: скры пач йж.Б.Віёці, клавесіністы Ж .Ф Д ан дры ё, Ф.Куперэн, Рамо. У перы яд ф р ан ц . р эв ал ю ц ы й з н а ч н а а месца належ ала масавы м жанрам: песні («Карманьёла»), гімнам («М арсельеза» К.Ж .Руж э дэ Ліля, «Інтэрнацыянал» ТІ.Д эгейт эра), марш у; д а іх зв я р т ал іс я т а к с а м а Ф .Ж .Гасек, Ж .Ф .Л ес ю эр , Э .М еп оль. У 1795 засн. П ары ж ская к ан серваторы я. У 2-й пал. 19 ст. сфарміраваўся жанр аперэты (Ж.Афенбах, Ш Л екок, Р.План-

Да арт. Фраяцыя. П. С е з а н . Нацюрморт з цыбулінамі. Каля 1895.

Да арт. Францыя. Э.Д э л a к р y a. Бітва Якава з анёлам. 1861. творчасць Пікасо. Ш матлікія зам еж ны я мастакі еклалі т.зв. парыжскую ш колу (А.Мадыльяні, X. Суцін, М.Ш агал, Ж.Пасхін і інш .). Творчасць найбуйнейшых мастакоў звязана з гуманіст. ідэаламі, верай y каш тоўнасць чалавечага быцця. Традыцыі гуманіст. мастацгва адчувальныя ў творчасці Э.А.Бурдэля, гарманічна ўраўнаважаных скульптурах АМаёля, партрэтах Ш.Дэсп 'ё і інш . 3

Да арт. Францыя AM a т ы с. Ададіска ў чырвоных шараварах. 1921.

4 ст. ўзніклі мясц. формы хрысц. службы, y 8— 9 ст. — гры гары янская літургія. Ц энтрамі прафес. духоўнай, часткова і свецкай, муз. культуры былі кляш тары , пры якіх існавалі пеўчыя ш колы (метры зы ). У 12— 13 ст. склалася гарадское муз. мастацтва (Адам дэ ла Аль). У феад. замках y 11— 14 ст. было паш ы рана мастацтва трубадураў і трувераў. 3 14 ст. ўзнік кірунак Арс нова. У 15— 16 ст. вядучымі сталі кампазітары франкафлам. ш колы (ІА кегем , Ж аскен Дэпрэ, Г.Дзюфаі, К .Ж анекен, А.Ласа, Я.О брэхт). 3 кан ца 15 ст. фарміраваліся асновы нац. музыкі, вядучы ж анр — mancon. У канцы 16 ст. пачала складвацца арганная ш кола (Ж .Тытлуз). У 17 ст. росквіт інстр. школ: лютневая (Д.Гацье), клавесінная (Л .К уперэн, Ж .Ш ам баньер), віёльная (М .М арэ); узн ік ж анр ф ранц. інстр. сюіты. У 17— 18 ст. пачалі развівацца опера (сярод . перш ых нац. опер «Трыумф кахання» З.Ж аке дэ ла Гера, паст. 1654; «Пастараль» Р.К амберу і П .П ерэну, паст. 1659), балет. У 1661 засн. «Каралеўская акадэмія танца»-, y 1671 — т-р «Каралеўская акадэмія музы к і і танца» (гл. Парыжская опера). Засн авальнік нац. опернай ш колы Ж .Б Л ю лі. У 18— 19 ст. вядучы ж анр — опера (Ф.Абер, A .Адан, Ж .Бізэ, Ф .Галеві, Ф .Герольд, Ш.Гуно, А.Дэліб, Ж .M ae­ ni, Дж Меербер, Ж .Ф.Рамо, А .Тама і інш .). С ярод прадстаўнікоў інш . ж ан-

Да арт. Францыя. В.В a з a р э л 1. Марсан.

1962.

476 ______________ ф р а н ц ы я кет, Ф .Эрвэ і інш .). У прапагандзе музыкі значная роля належала Нац. муз. т-ву (1871). Сярод муз. дзеячаў 19 ст.: кампазітары Г.Берліёз, К .Сен-Санс, С.Франк,

Да арт. Апера.

Ф ранцы я.

Ф ранцы я.

л а перш ая прафес. тэатр. трупа ВЛеконта. У 17— 18 ст. развіццё франц. т-ра вызначала эстэты ка класіды зму (драматургі П .К арнель, Ж .Расін, Мальер). У 1680 арганізаваны т-р «Камеды Франсэз», я к і развіваў сцэн. прьгацыіш М альера (акцёры М .Барон, А.Лекуўрор). 1

Да арт. Ф ранцы я. Сцэна са спекташ «Зямля» панодле Э.Заля. Тэатр А.Аатуана. 1902.

Будынак тэатра Гранд-

В. д ’Эндзі; скр ы п ач ы П .М .Ф .Д ае, Р .Крэйцэр, П.Радэ; піяністы Л.Дзьемер, А.М армантэль; арганісты Ш .М .Відор, Ф ранк; спевакі Д.Арто. С.Галі-М ар’е, Ж Л .Д зю п рэ, Ж Л Л асал ь , В.Марэль, А.Нурьі. Значную ролю ў муз. ж ы цці Ф . адыгралі «Гіст. рус. канцэрты», арганізаваны я С.Дзягілевым (1907), «Рускія сезоны». А сновы сучаснай муэыкі закладзены на мяж ы 19— 20 ст. Уклад y муз. м астацтва Ф. 20 ст. зрабілі: кампазітары ГІ.Дзюк, А Д зю ты е, К.Дэбюсі, Ж .Както, М Л андоўскі, А.Месіян, Э.Саці, Ж .Ф рансэ; творчая садружнасць «Шасцёркі»-, ды ры ж оры С.Бадо, А .К л ін тэн с, П .М анцё, А /М аркевіч, Ж .М арты нон, Ш.Мюнш; шяністы А.Карто, М Донг, І.Н ат; скры п ачы Ж .Н евё, З.Ф ранчэскаці, Ж .Цібо\ спевакі Д.Дзюваль, Р.Крэспен, Л.Понс; шансанье Ш Азнавур, Ж.Брасенс, Д ж Д а сэн, І.М антан, М.Мацьё, Э.Піяф, М .Ш эвалье і інш.; балетмайстар М .Б ежар. У 2 -й пал. 20 ст. паш ырыліся ўплывы авангардызму: дадэкафонія, серы яльнасць. электронная музыка, алеа-

Да арт.

торы ка (П .Булез, Я.Ксенакіс, П .Ш эф ер і інш .). П апулярны я джаз, франц. рок, вар’етэ, рэп (Ж.Брэль, Ж.Веко, Ф Л аф антэн, Ш .Трэнэ, К .Ф рансуа і інш .). Д зейнічаю ць (2002): т-ры Парыжская опера, П ары ж ская оперная студыя (з 1973), П ары ж скі муз. т-р (1981) і інш; аркес-

тры — сімф. Н ад. Ф ранцы і (1934), Нац. Ф ранц. рады ё і тэлебачання (1937), Пары ж скі (1967), Н овы філарманічны Ф ранц. рады ё (1976), «Ансамбль Інтэркантампарэн», кам ерны я аркестры і ансам блі (усе ў Парыжы); Ін-т музыказнаўства пры П ары ж скім ун-це; Ін-т даследаванняў і каардынацьіі муз.-акусты чны х праблем пры Нац. цэнтры мастацтваў і культуры імя Ж .П ам піду (з 1975). П раводзяцца міжнар. конкурсы піяністаў і скры пачоў імя М .Л онг-Ц ібо (з 1946), вакалістаў (г. Тулуза, з 1954), маладых дырыж ораў (г. Б езансон, з 1951) і інш. У П ары жы знаходзіцца М іжнар. муз. савет пры Ю Н Е С К А У 1977 створаны Нац. саюз кампазітараў. Тэатр. Вытокі ф ранц. т -р а ў нар. карнавалах, вы ступленнях вандроўны х ак цёраў і музыкантаў — жанглёраў, вагантаў. У 9— 10 ст. зарадзілася л іту р гіч ная драм а, y 13 ст. — м ір ак л і, y 14 ст. — містэрыі. У 1548 y П ары ж ы пабудавана перш ае тэатр. п ам яш к ан н е «Бургундскі атэль». 3 1599 y ім працава-

Ахцёры тэатра «Бургундскі атэль».

Цэнтр. м есца ў рэпертуары т-ра перыя-. ду А светніцгва займ алі трагедыі Вальтэра, мяш Чанскія драмы Д.Дзідро. Сярод акцёраў А.Лекен, Ж .А ф рэн, Ж.Брызар, Ж .Д азенкур, Ж .Д зю газон, І.Клерон, Ф .М але. Ф ранц . рэвалю цы я сцвердзіла гераічнае мастацтва (акдёр Ф,Ж. 7а,»ма). У 1791 пасля пры няцця Устаноўчым сходам «Дэкрэта пра свабоду тэатpaÿ» y П ары ж ы ўзніклі 19 т-раў. У 1-й пал. 19 ст. значную ролю адыгралі «ггэатры бульвараў» («Амбігю камік», «Гегі», «Ж ымназ», « Гіорт-Сен- Мартэн», «Фюнамбюль» і інш .), павялічылася колькасць правінцы яльны х т-раў. Ставіліся п ’есы В.Гюго, Дзю ма-бацькі, Ф.Піа, A дэ Б альзака і інш . Сфарміравалася нац. м астацгва акцёраў вадэвіля: В.Дэж азэ, Ш .Г .П ацье, Ж .Ш .Адры. Буйнейш ыя рамант. акцёры : М .Дарть, Ж .Б .Дэбюро, Э.Рашэль, Фрэдэрык-Леметр, П .Бакаж . Н а мяжы 19—20 ст. працавалі акцёры С .Бернар, Б.К.Каклен, Ф .Э.Го, Ж .М ун э-С ю лі. Рэфарматар ф ранц. сцэн ы А.Антуан — прапаган-

Да арт. Ф р а н ц ы я . Сцэна са спектакля «Мешчанін y дваранах» М альера. Тэатр «Камеды Франсэз». 1954.

дыст школы натуралізму Э .Заля. У пач.

20 ст. ствараўся нар. т-р, тэарэты кам якога быў Р.Ралан. П аш ы ры ўся ўплыў сімваліэму, праграму якога эк сп еры ментальна сцвярджаў «Тэатр дэз Ар» (1910, кіраўнік і рэж. Ж .Руш э). Н аватарствам адзначана творчасць Ж .Капо,

Да арт. Францыя. Сдэна са спектакля «Федра» Ж.Расіна. Тэатр «Адэон». 1998.

Даарт. Францыя. Кадр з кінафільма «Падарожю на Месяц*. Рэж. ЖМельес. 1902.

Да арт. Францыя. Кадр з кінафільма •Вялікая ігаозія». Рзж. Х,Рэнуар. 1937.

стваральніка паэт. т-р а «В’ё калам б’е», як і спалучаў сцэн. ўмоўнасць з псіхалагізмам. Супярэчлівую атмасферу 1920— 30-х г. перадавалі ў сваіх пастаноўках рэж ы сёры т-р а «Картэля» Г.Баці, Ш .Дзюлен, Л .Жувэ, Ж .П ітоеў (гл. ў арт. Пітоевы). Значнае месца ў тэатр. ж ы цці Ф. 1930-х г. зан яў Нац. нар. т-р, арганізатар якога рэж . і акцёр Ф .Ж эм ’е імкнуўся ажы ццявідь на пракгыцы п р ы н ц ы п ы н ар. т -р а Р ал ан а.

3 2 -й пал. 1940 — 1-й пал. 1950-х г. створана ш ы рокая сетка драм. цэнтраў і дамоў культуры з тэатр. трупамі. З'явіліся т-ры ў Ліёне, Грэноблі, Тулузе, Кане, Бардо, Страсбургу і інш. Сярод акцёраў і рэжысёраў: А .Б арсак, П .Брасёр, Ж.Вілар, Ж.ФІліп, Б.Баві, Ж Л .Баро, Б.Брэці, П .Д зю кс, Ж .Іанель, М .К азарэс, Ж .М еер, Ж .Русіён, М .Рэно, Л.Сенье, С.Ф лон. У 1950-60-я г. значную ролю адыграў «тэатр абсурду» (рэж. Н .Батай, Р.Блен, Ж .М .С еро). Уклад y сцэн. мастацтва 1970— 80-х г. зрабілі рэж ы сёры Баро, Ж .В ільсан, А.Вігэз. У 1980-я г. павялічьш ася колькасць незалежньіх тэатр. калекгы ваў (больш за 1 тыс.). У Ф.

(2000) дзейнічае 42 нац. драм. цэнтры , 170 тэатр. труп на кантрактах, 398 — на дзярж. датацыі. Вядуцца пош укі ва ўсталяванні новы х узаемаадносін паміж гледачом і акцёрам, y выпрацоўцы сты лю акц ёрскай ансамблевай ігры і засваен н і новай сцэн. прасторы па-за межамі трады ц. тэатр. плядоўкі. Нац. тэатр. трады цы і працягвае старэйш ы т-р «Кам еды Ф рансэз», працую ць т.зв. т-ры бульвараў, «Тэатр дэ л а Калін», «Тэатр дэ л а Бастый», «Тэатр дэ ла Сітэ Інтэрнасьёналь», «Тэатр дэ л ’акварыум», «М альер-м эзон дэ л а паэзі», «Буф дзю Нор», «Адэон» (т-р Еўропы), «Картуш эры дэ Венсен», «Пары віет» y П арыжы, «Тэатр дзю пор дэ ла люн» y Бардо, «Тэатр Саламандры» ў Лілі, «Тэатр Амандзье» ў Н антэры , Н овы т-р y Н іцы , «Тэатр дэ л а сітэ», ю нага гледача ў Л іёне, Нац. т-р y Страсбургу, a таксама т-ры ў М арселі, Віёрбане, М анпелье, Ж энвілье і інш . Сярод рэж ы сёраў П .Брук, Ж .Бурдэ, Ж .П .В енсан, Ж .Л авадан, Х.Лавелі, Ж .Л асаль, М .М арэш аль, А .М нуш кін, Д .М егік, Ж .Н адж , Ж .Н іш э,

Ф р а н ц ы я ______________ 477 Л.Паскуаль, Р.Планшон, Б.Сабель, Ж.Савары, П .Ш эро і інш. П раводзяцца міжнар. тэатр. фестывалі, найб. вядомы з якіх А віньёнскі. Кіно. Ф. — радзіма кінематографа: 25.12.1895 браты Л ю м ’ер уперш ы ню публічна прадэманстравалі праграму са сц эн ак, зняты х з натуры. Ж .М ельес пабудаваў перш ую кінастудыю, дзе зняў сотні ігравых стужак, пераважна фееры й («П адарож ж а н а Месяц», 1902), і развіў магчы масці кіно я к відовішча. 3 1896 працавалі фірмы «Патэ Фрэр» і «Гамон», гал. прадукцы яй якіх былі драм. сцэн ы , павучальны я гісторыі, ілю страцы і да Бібліі, фарсы . Кінафірма «Ф ільм д ’Ар» (створана ў 1908) імкнулася надаць кіно вы сакароднасць і прыцягнула да ўдзелу ў стварэнні фільмаў літаратараў і акцёраў т-р а «Камеды Ф рансэз». Д а 1914 Ф. — лідэр сусв. кінематографа. Поспехам карысталіся ш м атсеры йны я стужкі, напр., «Ф антамас» (1913— 14, рэж . Л .Ф ёяд). У 1-ю сусв. вайну кінавы творчасць скарацілася, адчувальнай стала канкурэнцы я з Галівудам. П асля вайны здымаліся дарагія суперф ільмы («Тры мушкецёры», 1921, рэж . А .Д ы ям ан-Берж э), маштабн ы я праекты («Напалеон», 1924— 27, рэж. А.Ганс). Маладое пакаленне франц. кінематаграфістаў імкнулася зрабіць кіно сапр. мастацгвам, вяло пош укі ў рэчы ш чы авангардысцкіх эксперыментаў. Прадстаўнікі ранняга авангарду, або «кінаімпрэсіянізму» (1919— 24; Л Д элю к, Ж.Дзюлак, М Л 'Э р б ’е, Ж Э пш тэйн, Ганс), бачы лі ў кіно сродак суб’ектыўнага бачання, лірычнага самавызначэння. Позні, або ўласна кінаавангард (1924— 30), уклю чаў кубісцкія, футурысцкія, дадаісцкія і інш . матывы з устаноўкай на элітарнасць, чы сты эксперы мент, выкары стан не фармальны х прыёмаў (М .Рэй, Ф Л е ж э , А .Ш ам ет і інш .). Значны м быў сю ррэалісцкі напрам ак («Алдалузскі сабака», 1928, «Залатое стагоддзе», 1930, рэж . абодвух П.Буньюэль). Рэж. Р.Клер пачы наў я к авангардыст («Антракт», 1924), пазней працаваў пераважна я к ка-

Да арг. Францыя. Кадр з кінафільма «Дзеці райка». Рэж. М.Карнэ. 1944.

478 ______________ ф р а н ц ы я меды ёіраф («Саламяны капялюш», 1927; «Пад дахамі Парыжа», 1930). Са з ’яўл ен н ем іуку ф ранц. кіно засвойвала новы я сродкі выразнасці. Трывога, сум і непакой y грамадстве напярэдадні 2-й сусв. вайны адлю страваны ў йлыні паэт. рэалізму. Яе папярэднікам быў Ж.Віго («Агаланта», 1934), a вядучымі прадстаўнікамі Ж .Ф ейдэр («Вялікая гульня», 1934), Ж Д зю в іў е («П эпе ле М ока», 1937),

М.Карнэ («Набярэжная туманаў», 1938) і інш . Своеасаблівай пазіцы яй і творчай м анерай вылучаўся рэж . Ж.Рэнуар («Вялікая ілюзія», 1937; «Правілы гульні», 1939, і інш.). У час н ям .-ф аш . акупацы і нац. кінавытворчасць кантралявалі гітлераўцы, аднак ф ранц. рэж ы сёрам удавалася ствараць цікавы я фільмы : «Вячэрнія наведвальнікі» (1942, рэж . К арнэ), «Неба належ ы ць вам» (рэж. Ж .Г рэміён), «Воран» (рэж. А Ж .К л у зо , абодва 1943). С цвярдж эннем велічы нац. культуры стала стужка «Дзеці райка» (1944, рэж. Карнэ). Т эме вайны пры свечаны фільмы Р.Клемана «Бітва н а рэйках» (1946), «Забаронены я гульні» (1952). У канцы 1940-Х — 1950-я г. працавалі пераважна майстры старэйш ага пакалення: Клер («П ры гаж осць д ’ябла», 1950; «Вялікія манеўры», 1955), Рэнуар («Залатая карэта», 1953; «Ф ранцузскі канкан», 1954); экранізавалася класіка («Пармскі манастыр», 1947, рэж . К ры сціян-Ж ак; «Тэрэза Ракен», 1953, рэж. Карнэ); папулярны я ж анры «фільмаў плашча і шпагі», кры м інальны я стужкі, камедыі. Асобнае месца займ алі філас. творьі Р.Брэсона («Д зённік сельскага святара», 1951; «Той, хто пры гавораны да смерці, уцёк», 1956). 3 2-й пал. 1950-х г. сталі яўнымі пры кметы застою . М алалы я кінем атаграф істы Ф .Т руф о, Ж .Л .Гадар, Л .М аль, Э .Рам ер і інш.. аб’рдналіся вакол час. «Cahiers du cinema» («Дзённікі кіно»), дзе вы пра-

доўвалі пры нцы пы індывід. аўтарскага падыходу. Абнаўденне ф ранц. кіно пачалося з д ак у м ен тал істы к і («Г ерн ік а», 1949, «Ноч і туман», 1956, рэж . А .Р энэ, і інш.). 3 выхадам y 1959 ф ільм аў «400 удараў» (рэж. Труфо), «На апош н ім ды ханні» (рэж. Гадар), «Хірасіма, лю боў мая» (рэж. Рэнэ) пачалася т.зв. новая хваля ў ф ранц. кіно, дасягненні якога ўзбагацілі і сусв. кінематограф. Н а мяжы 1950— 60-х г. дэбю тавалі каля 100 рэжысёраў. Зм ены v кінатэхніцы далі

магчы масць зды м аць на натуры і ў звы чайных п ам яш каннях (а не ў павільёнах) без дадатковага асвятленн я, што абумовіла патаненне кінавы творчасці. Змест і мова кіно зм яніліся пад уплы вам экзістэнцьш лізму, т.зв. новага рамана, прыёмаў тэлерэпартаж аў і некаторы х узораў амер. ж анравага кіно. Я к і раней, паасобку стаяла творчасць Брэсона («К іш эннік», 1959; «Выпадкова, Бальтазар», 1966; «М ушэт», 1967; «Грошы», 1983). Кры зіс «новай хвалі» супаў

з параж эн нем «маладзёжнай рэвалюцыі» 1968. У 1970-я г. характэрны зварот рэж ы сёраў да падзей 2-й сусв. вайны, часам і іх пераасэнсавання: «Лаком б Люсьен» (1974, рэж. Маль), «Старая стрэльба» (1975, рэж . Р.Энрыко) і інш . У ж анры паліт. фільма працавалі рэж ы сёры Коста-Гаўрас («Дзета», 1969), І.Буасэ («Замах», 1972). Сац.-псіхал. драмы зды малі Б.Тавернье («Суддзя і забойца», 1976; «Прамы рэпартаж пра смерць», 1980), К .С атэ («Дробязі жыцця», 1970; «Простая гісторыя», 1978) і інш . Найб. пры кметны мі дэбютамі сталі стужкі «Якія вальсуюць» (1974, рэж. Б.Бліе) і «Чорнае і белае ў колеры» (1976, рэж . Ж .Ж А н о ). У 1980-я г. ў ф ранц. кіно з ’явілася «новая новая хваля», як ая характары завалася я к постмадэрнісд кая, неабарочная, неаманьерысцкая: рэж ы сёры Ж .Ж .Б енекс («Дзіва», 1981; «37,2 раніцамі», 1986), Л.Каракс («Хлопец сустракае дзяўчыну», 1984; «Дурная ісроў», 1986; «Палюбоўнікі з Н овага моста», 1992), Л .Бесон («Падземка», 1985; «Нікіта», 1990). У 1990-я г. аж ы ццёўлены суперпраекты, дрысвечаньм нац. гісторыі («Палюбоўнік», 1991, рэж . Ано; «Індакітай», 1992, «Усход-Захад», 1999, рэж. абодвух Р.Варнье; «Каралева М арго», 1994, рэж . П.Шэро). Развіваецца ж анравае кіно, у, т.л. з выкары станнем новых тэхналогій («Пяты элемент», 1997, рэж . Бесон; с е р ш пра А стэры кса і Абелікса, рэж . К.Зідзі; «Відок» 2001, рэж . Пітоф; «Амелі», 2001, рэж . Ж .П .Ж энэ). Захоўвае і развівае трады цы і нац. кінамастацтва аўтарскае кіно (А.Асаяс, Ф.Азон, Б.Дзюмон, Ж .Дуаён, К.Дэні, С.Калар, М.Касавіц, Д .М оль). Сусв. вядомай стала акцёрская ш кола ф ранц. кіно: І.Аджані, Д.Атэй, Ь.Бардо, Р.Бары нж э, Ж.Бінош, Ж .П .Бельмандо, Бурвіль, Ж.Габэн, Д.Дар ’ё, К Дэлон, К.Дэнёў, Ж.Дэпардзьі\ А.Жырардо, М Ліндэр, І.Мантан, М .М тган, С .М арсо, Ж.Марэ, Ф.Нуарэ, М.ГТікалі, П.Рышар, Ж .Рэно, С.Сіньярэ, Ж .Л .Т рэнты ньян, Фернандэль, Ж.Фшп, Л. дэ Фюнес, Р.Ш найдэр, І.ІОпер і інш, Сучасдае кіно Ф. — адзінае ў Еўропе, як ое захавалася я к прыкметная цэлас-

Да арт. Францыя Кадр з кінафільма «Бывай. палішйскі», Рзж. П.Гранье-Дзфер.

1975.

ная культурная з ’ява дзякую чы развітай і арганізаванай кінапрамы словасці і падтрымцы дзяржавы. Літ.\ Нсторня Францнн. T. 1—3. М., 1972—73; С м я р н о в В.П. Новейшая нсторня Францнн, 1918— 1975. М., 1979; Р а тн a н н Г.М. Францня: судьба двух республяк. М., 1980; С л а в е н о в В.П. Внешняя поллтака Францнн, 1974— 1981. М , 1981; А н т ю х н н а - М о с к о в ч е н к о В.Н. Третья республнка во Францнн, 1870— 1918. М., 1986; Ч е р н е г а В.Н. Буржуаэные napum в полнтаческой слстеме Фрапцнн: Третья-Пятая республякн. М., 1987; Нсторня французской ллтературы. T. 1—4. М.; Л., 1946—63; Французская лнтература, 1945— 1990. М., 1995; Я к н м о в н ч Т.К. Драматургня м театр современной Францнл. Клев, 1968; А н н с н м о в Н.Н. Французская класснка со времен Рабле до Ромена Роллана. М ..

1977; Н а р к н р ь е р Ф. Французскнй роман нашнх дней. М., 1980; Б а л а ш о в а Т.В. Французская поэзня XX в. М., 1982; С о л о в ь е в Н . К . , Т у р ч н н В. С. , Фн р с a н о в В.М. Современная архлтектура Францяя. М., 1981; Ш н е е р с о н Г.М. Французская музыка XX в. 2 нзд. М., 1970; Музыкальная эстетнка Фрашош XIX в. М., 1974; К у н н ц к а я Р .К Французскне композвторы XX в. М., 1990; К а л я т н н а Н.Н. Французская пейзажная жнвоішсь, 1870—1970. Л., 1972; П е т р у с е в н ч Н.Б. йсхусство Францнн XV—XVI вв. М., 1973; Ж а н к о л а Ж.-П. Клно Фрашцш: Пягая респуб.тнка (1958— 1978). М., 1984; Словарь французского клно. Мн., 1998. П.І.Рогач (прырода, насельніцтва, гаспадарка), В.І. Сініца, Я.Г.Колб (гісторыя), І.А.ІПор (узброеныя сілы), Н.Г.Кісялёва (асвета, навуковыя ўстановы), Л.А.Фядотаў (друк, радыё, тэлебачанне), А.В.Хаданпвіч, К.М.Міхееў, Л.П.Баршчэўскі (літаратура), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва). Л.А.Шымановіч (музыка), Н.В.Грэская (тэатр), Л.М.Зайцава (к.іно). Ф РА Н Ш -К А Н Т^ (Franche-Comté), гістарычная вобласць і сучасны эканам. раён на У Ф ранды і, каля мяжы са Ш вейцарыяй. Уключае дэпартаменты: Юра, Ду, Верхняя Сона, Бельфор. Пл.

16,3 тыс. км . Нас. каля 1,2 млн. чал.

(2000). Гал. горад — Безансон. Паўн. ч. займае плато вярхоўяў р. С она, паўд. — горы Ю ра. Клімат умераны. Горы ўкрыты лясам і і субальпійскімі лугамі. Івдустр.-агр. раён. Гал. галіны прам-сці: аўгамаб., інстр., гадзіннікавая, эл.-тэхн., аптычная, хім., дрэваапр. і цэлю лознапапяровая, тэкст., харч., y т.л. сыраробная. ГЭС. У горнай ч. пераважае малочная жывёлагадоўля. Турызм. У 10 ст. вобласдь Ф.-К. атрымала статус графства Бургундыя. Сталіца — г. Доль. У 11 ст. ў складзе «Свяшчэннай Рым. імперыі», y 1316—22 — уладанне франц. караля Філіпа V, y 1322—61 і 1384— 1477 бургундскіх герцагаў, потым Габсбургаў. Назва Ф.-К. (свабоднае графства) замацавалася за графствам Бургундыя ў 14 ст., калі яго гарады атрымалі разнастайпыя прывілеі ад і ерм. каралёў і бургундскіх герцагаў. У 1674 занята франц. войскамі і паводле Німвегенскага міру 1678 замацавана за Францыяй (з 1793 акруга Манбельяр). сталіда перанесена ў г. Безансон. У час франд рэвалюцыі 1789^-99 тэр. Ф.-К. дадзелена на дэпартаменты.

Ф РА С ІБЎ Л (Thrasÿbulos) (7— 388 да н.э.), афінскі палкаводзец і паліт. дзеяч канца 'П елаііанескай вайны (431— 404 да н.э.). Правадыр аф ін скай дэм акр. групоўкі. 3 411 узначальваў барацьбу з алігархічным рэж ы м ам <орыццаці ты ранаў», вы нікам якой бы ло аднаўленне дэмакраты і (кан ец 404). У 389— 388 да н.э., буцучы н а чаяе аф ін скага флоту, усталёўваў уплыў А ф ін і дэм акр. парадкі ў Ф ракіі, на астравах Э гейскага мора, y грэч. гарадах М.Азіі.

Ф РАШ КА_______________ 479 Ф рэнеля (гл. Фрэнеля дыфракцыЯ); выконваю цца суадносіны b « V A z , Дзе b — ш ыры ня ш чьшіны, z — адлегласць ад экран а да пунзсга назірання, X — даўжыня хвалі. Пры гэтым паралельны пучок прамянёў пераўтвараецца ў разбежны з вуглом разбежнасці пры кладна роўным yjb. Т акі спосаб назірання дыфракцыі святла прапанаваў Х.Фраўнгофер (адсюль назва).

ФРАТАЖ (ад ф ранц. frottage націран не), тэхніка перавядзення на паперу тэкстуры м атэры ялу або слаба вы раж анага рэльеф у ш ляхам н ац іран н я незавостраны м алоўкам. У ведзены ў практыку М .Эрнстам (1925), я к і вы карьістоўваў яго ў ж ывапісе і графіды . П аш ы рыўся ў мастацтве сюррэалізму. Ф РА Т РЫ Я (грэч. phratria брацтва), 1) ф орма сац. арганізацы і ў А ф інах і інш . дзяржавах дакласічнай Грэцы і. Ч лены Ф., я к правіла, мелі агульны я органы самакіравання, культуры. 2) Э кзагам ная група сваяцкіх родаў, якая брала ішнобы з інш. Ф. Д уальная арганізацы я з дзвюх Ф . складала племя. Гал. ф ункц ы яй дуальна-ф ратры яльнай арг-цы і было рэгуляванне ш лю бны х адносін. Н а пазнейш ы х этапах развіцця падзел на Ф. неабавязкова быў дуальны м, існавалі трохфратры яльны я плям ёны . П озн яя Ф. магла бы ць неэкзагам най. У гэтым сэн се тэрм ін «Ф.» ўвёў Л.Т.М орган, як і знайш оў y паўн.-амер. індзейцаў арганізацы ю , падобную н а тую, ш то бы ла ў Стараж. Грэцыі. Ф р А Ў Н ГО Ф ЕР, Фраўнхофер (Fraunhofer) Іозеф (6.3.1787, г. Ш траўбінг, Германія — 7.7.1826), ням ецкі фізік, Чл. Баварскай АН (1823). 3 1806 механік апты чны х м айстэрняў. 3 1823 праф. М ю нхенскага ун-та. Навук. працы па фіз. опты цы і апты чны м пры ладабудаванні. Распрацаваў тэхналогію вырабу розных лінзаў, y т.л. вял. ахраматычных аб’ектываў, вы найш аў м аш ы ну для ш ліфоўкі лінзаў, сканструяваў спекгрометр, акулярны мікраскоп, геліёметр і інш. Вывучаў ды ф ракцы ю плоскіх светлавых хваль (гл. Фраўнгофера дыфракцыя), ш ы рока вы карыстоўваў для гэтага ды ф ракцы йны я раш откі (паводле некаторых кры ніц — ён лічы цца іх вынаходнікам), апісаў лініі паглынання ў спектры С онца (гл. Фраўнгоферавы лініі). Літ:. М е л ь н н к о в О.А Йозеф Фраунгофер / / Тр. Нн-та нсторгог естествознання д техпнкн. 1959. Т. 22; Л ь о ц ц н М. Нсторня фнзмкн: Пер. с ягал. М., 1970. С. 216—218. АЛ.Болсун. Ф Р А Ў Н Г 0Ф Е РА Д Ы Ф Р А К Ц Ы Я , ды ф ракцыя гшоскай светлавой хвалі н а неалнароднасці, напр., вузкай ш чы ліне ці адтуліне ў экране. Н азіраецда, калі характэрныя намеры неаднароднасці зпачна менш ы я за ды яметр 1-й зоны

І.фраўнгофер.

Ф РА Ў Н Г 0Ф Е РА В Б І Л ІН ІІ, лініі паглы нання ў спектры Сонца. Абумоўлены паглынаннем святпа сонечнай або зямной (тэлурычныя лініі) атмасферай. Налічваецца больш за 20 тыс. л іній y розных абласцях апты чнага спектра Сонца, многія з іх атаясамлены са спектральнымі лініямі вядомых хім. элементаў. Выявіў англ. фізік. У.Воластан (1802), апісаў I.Фраўнгофер (1814; адсюль назва). Фіз. тлумачэнне даў Г .Р .Кірхгоф. ФРАХТ (нідэрл. vracht, ням. Fracht груз), 1) ф орма аплаты перавозкі грузаў і пасаж ыраў пераважна рачны м ці марскім транспартам. А плата і парадак перавозкі ўстанаўліваю цца пагадненнем бакоў (фрахтавым дагаворам). 2) Груз, ш то перавозіцца, гал. чы нам на зафрахтаваны м марскім караблі. Гл. таксама Фрахтаванне. ФРАХТАВАННЕ, ф р а х т о ў к а , разнавіднасць кам ерцы йнай дзейнасці, звязанай з заклю чэннем дагавораў аб перавозцы грузаў (пасажыраў) марскім, рачны м, авіяц. ці аўтамаб. транспартам. Н айб. развіта ў марскіх перавозках, дзе мае р озн ы я формы: на асобныя рэйсы, на паслядоўны я рэйсы , на ўмовах кантракдаў, y арэнду. Ф РА Х ТО ВЫ РЫ Н А К, ры нак, на якім аж ы ццяўляю цца зд зе л й па фрахтаванні і адфрахтоўванні танаж у грузаў, ш то перавозядц а ў адпаведнасці з фрахтовым дагаворам. Бакам і ў гэтым пагадненні з ’яўляю цца наймальнік (фрахтавальнік), груз якога патрэбна даставідь y пры значанае месца, і фрахтоўш чык (перавозчы к)), як і абавязваецца даставіць груз y месца пры значэння за пэўны фрахт. Ф РА Ш КА (польскае fraszka дробязь, жарт), y польскай л-ры верш аваная мініяцю ра жартоўнага ці сатыры чнага

480

Ф РАЯ Н АЎ

зместу; блізкая да эпіграмы. Ф орма Ф. абумовіла сціслую перадачу думкі, яе лаканічн асдь і афары сты чнасць. Уведзена Я.Каханоўскім. Засноўвалася на раскры цці або вьісмейванні нейкай падзеі, асобы, ж ы ццёвай сітуацыі, часта мела філас. падтэкст, пазней болы п апіралася на асацы яты ўнае абы гры ванне ф разеалагізмаў і моўных досціпаў, паступова адыходзячы ад надзённай тэм ат ы й . Ж анр Ф . распрацоўвалі М .Рэй, І.К расіцкі, А М іц к евіч. Ц.Норвід, Ю .Тувім і інш. Трымае прыгажосць сваю высока Нэта, Калі віншую, не адцзячыць мне за гэта.

A як вянок павешу ёй перад дзвярамі, Яго ў зямлю затопча гордымі нагамі. О, найхугчэй прыходзьце, сгарасць і маршчыны, Mo вам удасца як угаварыць жанчыну. (Я.Каханоўскі; пер. У.Мархель) Ф . блізкая да бел. к ар а ц е л ьй — невялікага, звы чайна ад 2 да 6 верш арадоў, заверш анага па ф орме і думцы паэт. твора. У.І.Мархель. Ф РА ЯН А Ў Ігар Якаўлевіч (н. 22.6.1936, г. Армавір, Расія), расійскі гісторык. Д-р гіст. н. (1976), праф. (1979). Скончыў Стаўрапольскі пед. ін-т (1963). 3 1966 працуе ў П ецярбургскім ун-це, з 1982 дэк ан гіст. ф -та, з 1983 заг. кафедры гісторыі Расіі). Даследуе гісторыю Кіеўскай Русі і гісторыю рас. сярэдневякоўя, сярэдн евяковы я цэнтры ўсх. славян, y т л . П олацк, Тураў, С м аленск як гарады -дзярж авы . Лічыць, ш то гісторыя П олацка ў многім падобна на гісторыю Ноўгарада. Тв.\ Города-государства Древней Русн. Л., 1988 (разам з АЮ.Дварнічэнкам); КІевская Русь: Очеркн отеч. нсторногр. Л., 1990; Мятежный Новгород. СПб., 1992; Древняя Русь: Опыт нсслед. нсторнн соцнальной н полнт. борьбы. М.; СПб., 1995. Г.В.Штыхаў. Ф Р 0 Б І Ш Э Р (Frobisher) М арцін (каля 1535, Олтафтс, Вялікабрьгганія — 22.11.1594), англійскі марагшавец. У 1576— 78, y час пош укаў паўн.-зах. ш ляху ў К ігай і Івды ю , адкрыў йаўд. і паўд.-ўсх. ўзбярэж ж а Бафінавай Зямлі (п -аў М ета-Інкогніта), прайш оў y пралівы , як ія аддзялялі яе ад мадеры ка і Грэнладды і (цяпер Гудзонаў і Дэйвіса пралівы ), y заліў (палічыў за праліў), які л азн ей дазвалі яго імем. У 1585 камандаваў адны м з караблёў экспеды цы і Ф .Дрэйка ў В ест-Інды ю . У 1588 прымаў удзел y разгроме ісп. «Неперамож най армады». Ф Р О М (From m ) Э ры х (23.3.1900, г. Ф ранкф урт-на-М айне, Германія — 18.3.1980), ням ец кі і амеры канскі філосаф, сацы ёлаг і псіхолаг; прадстаўнік неафрэйдызму. С кончы ў Гайдэльбергскі ун-т (1922). 3 1929 y Ін-це сац. даследаванняў (Ф ранкф урт-на-М айне). 3 1933 y ЗШ А . Выкладаў y Ін -ц е псіхааналізу ў Ч ы кага, y К алумбійскім, Іельскім, М ічы ганскім ун-тах. 3 1945 y Ін-це псіхіятры і. У 1951— 67 y Н ад. ун-це (М ехіка). 3 1974 y Ш вейцары і. Паводле яго

ф іласофіі, асоба з ’яўляецца прадуктам ды нам ічдага ўзаем адзеяння паміж пры родж аны м і патрэбнасцям і і ўплывам культуры, сац. дорм і прадпісанняў. Лічыў, ш то неад’ем н ай ры сай чалавечага існ авандя ў сучасны м «хворым» грамадстве з ’яўляю цца адзідота, ізаляцы я і адчуж энне, якія спадарож нічаю ць дасягнугаму ўзроўню свабоды. Раскры ў ш ляхі, якія выкары стоўваю цца лю дзьмі для пераадолелня гэтых пачуццяў («уцёкаў ад свабоды»); аўтарытарызм (лразм ерная залеж насць ад зн еш ніх сіл, кантроль над інш. людзьмі), дэструкгыўнасць (зніш чэнне або пакарэнне ідшых), аўтаматызаваны канфармізм (сграта індывідуальнасці, абсалютнае падпарадкаванне сац. нормам і правілам). Н а яго думку, шлях да лабудовы «здаровага» грамадства ляж ы ць праз маральнае абнаўленне, творчую працу, духоўнае ачыш чэнне чалавека, раскры ццё яго здольнасцей. Распрацаваў канцэпцы ю «сац. характару», асн. ты пы якога: рэцэпты ўны (паеіўнасць, даверлівасць); эксллуатуючы (эгацэнтры зм, агрэсіўнасць); накапляльны (ж аданне авалодаць матэры яльны мі дабротамі і ўладай, кансерватыўнасць); ры начны (асоба я к тавар, неразборлівасць y сродках дасягн ен н я мэты, духоўная апустош анасць); прадукгыўны (незалежнасць, здольнасць для творчага м ы слелля, любові, л рац ы ). Л ічыў, што людзі з прадуктыўнай ары ентацы яй маглі б скласці дасканалае грамадства — «гуманістычны абш чы нны сацыялізм».

Te:. Рус. пер. — Душа человека. М., 1992; Мскусство любвн. М., 1996; Бегство от свободы; Человек для себя. Мн., 1998; Днагоммя человеческой деструкшвносін. Мн., 1999; Велнчне н ограннченность теорлн Фрейда. М.; Мн.. 2000. Э.С.Дубянецкі. Ф Р 0 Н Д А (франц. fronde праш ча), грамадска-паліт. рух супраць абсалютызму ў Ф ранцы і ў 1648— 53. Н азвы «Ф.» і «франдзёры» яго ўдзельнікі п ры н ял і з пагарды да 1-га міністра Ф ранцы і Д ж .Мазарыні, як і здзекліва параўнаў іх з падлеткамі, што дапякалі паліцы ю стральбой з дзіцячы х праш чаў (ф ронд). Ф. вы клікана бедствамі Трыццацігадовай вайны 1618— 48 і ж орсткай падатковай палітыкай М азары ні, якога падтрымлівала каралева-рэгентка пры малалетнім Людовіку X IV Г анна А ўстры йская. На 1-м этапе Ф . (1648— 49) П ары жскі парламент і зв язаны я з ім колы буржуазіі аб’ядналіся ў барацьбе судраць абсалютызму з антьіфеад. рухам нар. мас Парыжа. С проба М азары ні арыш таваць лідэраў апазіцы і вы клікала ў Парыжы паўстанне 26— 27.8.1648. М азарыні паспеш ліва заклю чы ў Вестфальскі мір 1648. Каралеўскія войскі да сак. 1649 трымалі П ары ж y аблозе. У вы ніку кіраўнікі Ф . пайш лі на дагадненне з каралеўскім дваром. Т.ч. «Парл ам енцкая Ф.» скончы лася, але ў дач.

1650 грамадскую адазіцы ю абсалю тызму ўзначалілі ары стакраты чны я пры дворны я колы («Ф. дры нцаў»), як ія дамагаліоя толькі выгад для сябе ў вы глядзе

граш овых выплат, пасад і інш. (адсюлі вы раз «франдзіраваць»— знаходзідца} няпоўнай, непры нцы повай апазідыі). У 1651 ф рандзёры -ары стакраты дамагліся ! адстаўкі і вы сы лкі М азарыні, але неўіабаве .ён вярнуўся з наёмнымі войскамі. П ачалася сдусташ альная міжусобная ; вайна, падчас як о й «Ф. прынцаў» кары сталася ваен. дадамогай Іспаніі. У 1652— 53 каралеўскія войскі нанеаі ш эраг параж энняў франдзёрам і іспанцам. А дначасова М азары ні шляхам падачак і ўступак дамогся дрымірэння і больш асцю знатны х франдзёраў. Да сярэдзіны 1653 антыфеад. рух y Парыжы, Бардо і інш . месцах падаўлены. Параж эн л е Ф . спры яла ўсталаўленню ў наступны я гады деабмеж аванага самадзяр- : ж аўя Л ю довіка XIV. П.л 'Туш Ф Р О Н Т [франц. front ад лац. frons (frontis) лоб, пярэдні бок], 1) аператыў на-стратэг. аб’ядн анн е ўзбр. сіл, якое ствараецца звы чайна з пачаткам вайны для вы раш энн я аператыўна-стратэг: задач н а канты нент. тэатры ваен. дзеянняў. Я к правіла, задачы выконвае ва ўзаем адзеянні з ілш . Ф., аб’яднанняміі злучэнням і розны х відаў узбр. сіл, a } некат. вы падках і самастойна. У 1-ю сусв. вайну ў Расіі было 5' Ф.; y Вял, Айч. вайну ў С С С Р — болы д за 10. На тэр. Беларусі ў розны я часы дзейнічалі: Зах., Ц энтр., Бел., Калінінскі, поты м — 1-ы, 2-і, 3-і Бел.; 1-ы і 2-і Прыбалт. ф ранты. У арміях ЗШ А, Вялікабрытаніі, Германіі і ідш . аператыўнастратэг. аб’ядн ан н ям і былі групы армій, y Я дон іі — Ф ., якія вы конвалі аператы ўны я задачы. 2) Л інія, на якой разгорлуты перадавыя дадраздзяленні (ль нія меж авання з праціўнікам на тэатры ваен. дзеянняў). 3) Раён (паласа, зона) тэры торы і, дзе вядудда баявы я дзеянні (у разум еллях «Ф > і «тыл»), 4) Бок баявога дарадку (аператыўнага пастраення) войск, павернугы да лраціўніка і інш . 5) Б о к строю, y як і ваеннаслужачы я лавернуты тварам (маш ы ны — пярэд н яй часткай). «Ф РО Н Т », газета Выканаўчага к-та з ’езда салдацкіх, рабочых і сял. дэпугатаў Заходняга фронту. Выдавалася з 6(19).5 да 20.11(3.12).1917 y Мінску на рус. мове ш тодзённа. Змяш чала пастановы і рэзалю цы і фралтавога з ’езда, шетрукцы і па стварэнні салдацкіх к-таў, слраваздачы пасядж энняў Выканаўчага к-та Зах. ф ронту (Выкамзаха). Асн. ўвагу аддавала дэм акраты зацы і армейскага жыцця. М ела пастаянныя рубрыкі: «Афіцы йны аддзел», «У ф рантавы м камітзце», «Лісты ў рэдакцыю » і інш. З’яўлял ася тры бунай Камітэта выратавання рэвалюцыі Заходт га фронту, дерасцерагала ад н е б яс л ек і грамадз. вайны і контррэвалю цы і. П асля выхаду бальшавіцкай ф ракц ы і з Выкамзаха выступала ў дадтры мку ідэі стварэння аднароднага дэм акр. ўрада. А пош нія нумары прысвечаны падрыхтоўды да склікання 2-Ра ф рантавога з ’езда і да выбараў ва Устаноўчы сход. У сувязі з пераабраннем

Выканаўчага к-та выхад газеты спы нены. Замест яе з 1(14).12.1917 выходзіла газ. «Советская правда». М.Я.Сяменчык. «ФРОНТ», С т у д э н ц к а я лявіца «Ф р о н т», дэмакратычная арг-цы я студэнтаў і вы кладчы каў Віленскага ун-та ў 1933— 36. Налічвала некалькі дзесяткаў прадстаўнікоў польскай, бел., літ. і яўр. нацы янальнасці. Некат. з удзельнікаў арг-цы і бьші членамі К П ЗБ і КСМЗБ, таму яе дзейнасць праходзіла пад ідэйным уплывам К П З Б . Кіраўнікі арг-цыі Г.Дэмбінскі i С .Ендрыхоўскі. Члены «Ф.» выступалі ў абарону правоў нац. меншасцей, супраць вялікадзярж. шавінізму і антысемітызму, кры ты кавалі капіталіст. лад. У жн. 1935 — сак.

1936 арг-цыя выдавала легальную двухтыднёвую газ. «Poprostu» («Папросту»). Пасля закрыцця яе ўладамі з чэрв. 1936 выходзіла газ. «Karta» («Старонка», выйшлі 4 нумары). П асля арганізаванагаўладамі ў студз. 1936 працэсу 11-і над актывістамі «Ф » арг-цьм перайш ла на нелегальнае становіш ча. У маі 1936 Дэмбінскі і Ендрыхоўскі, якія прадстаўлмі Зах. Беларусь, удзельнічалі ў рабоце антыфашысцкага кангрэса дзеячаў кулыпуры 1936 y Л ьвове. П асля арыш ту ў чэрв. 1936 акгыву «Ф.» Д эм бінскі і Ендрыхоўскі бьші прыгавораны да 4 гадоў іурмы КОЖНЫ. У.Ф.Ладысеў, І.П.Хаўратовіч. ФРОНТ А ТМ А С Ф ЕРН Ы , ф р о нт т р а п а с ф е р н ы , пераходная зо н а ў трапасферы паміж паветраны мі масамі з рознымі фізічнымі ўласцівасцямі. Харатарызуецца рэзкай зм ен ай т-ры , ціску і вільготнасці паветра. I Ірасціраецца I f выглядзе вузкіх (некалькі дзесяткаў кіламетраў) палос на сотні і ты сячы кіI ламетраў. Узнікае пры н абліж энні і сустрэчы мас халоднага і цёплага паветра ў ніжніх слаях або па ўсёй трапасф еры , ахоплівае слой паветра магутнасцю да кекалькіх кіламетраў. Халоднае паветра як больш шчыльнае прылягае да паверхні зяйлі, мае форму вострага кліна, парадак велічыні нахілу ф рантальнай паверхні да гарызантальнай (тангенс вугла нахілу) 0,01— 0,001. Ф .а., я к і перам яшчаецда ў бок халоднага паветра, наз. цёплым, a наадварот — халодны м. У . франтальнай зоне развіваю цца воблачныя сістэмы, вы падаю ць франтаяьныя ападкі, фарміруюцца цыклоны і антыцыклоны. На клімат Беларусі вял. ўплыў маюць атм. працэсы, зв язан ьм з арктычным фронтам і палярным фронтам. ФРОНТ ВЫ ЗВАЛЁННЯ М А ЗА М БІКА (ФРЭЛІМО; Frente de L ibertaçào de ! Moçambique — FRELIM O ), масавая apіанізацыя ў М азамбіку. Засн. ў 1962 мазамбікскімі патрыётамі для кіраўнідтва ўзбр. барацьбой супраць партуг. калан. ванавання (скінута ў 1975). У 1977 н а яго аснове створана кіруючая парты я ФРЭЛІМО. Гл. таксама раздз. Гісторыя ў арт. Мазамбік. ФРОНТ НАЦЫ ЯНАЛЬНАГА ВЫ ЗВАЛЕННЯ (ФНВ); алж ы рская паліт. пар16. Бел. Эн. Т. 16.

тыя, якая ў 1954— 62 узначальвала узбр. барацьбу алжырцаў супраць ф ранц. калан. панавання. Створаны 1.11.1954. У 1962— 92 — кіруючая парты я ў А лж ы ры. У 1962— 65 пад кіраўніцгвам А .Б ен Белы праводзіў курс н а сацьіяліст. пераўтварэнні. 3 прыходам y 1965 д а кіраўніцтва Ф Н В Х.Бумедзьена перайш оў на больш пам яркоўны я пазіды і. Нар. хваляванні ў 1987 прымусілі кіраўніцгва Ф Н В на чале з Ш .Бенджэдзідам пачаць дэмакраты зацы ю паліт. рэж ы му. У студз. 1992 пасля перамогі ісламістаў на парламенцкіх выбарах кіраўніцтва Ф Н В перадало ўладу ваенным. Ц япер апазіцы йная партыя Алжыра. Ф РО Н Т

Н А Ц Ы ЯН А Л ЬН А ГА

Фрумкін

481

Літ:. 3 в е р е в А.Р. Фрост / / Пнсателн США: Краткне творч. бногр. М., 1990. Ф Р 0 Ў А Р Д (Froward), мыс на п-ве Брансуік (Чылі), y М агеланавым праліве, самы паўд. пункт мацерыковай ч. Паўд. А меры кі (53°54' паўд. ш. і 7 1°18' зах. д.). М ы с Горн размеш чаны на востраве.

В Ы РА -

ТАВАННЯ (Ф Н В ; Frontul Salvârii N atio ­ nale) y P y м ы н i i, масавая грамадска-паліт. арг-цы я ў канцы 1980 — пач.

1990-х г. У знік y ходзе снеж аньскіх падзей 1989, калі бы ла скінута ды ктатура Н .Чаўшэску. Створаны 26.12.1989 Савет Ф Н В (старш ы ня I .Іліеску) распусціў усе тагачасны я дзярж . структуры і ўзяў на сябе ўсю паўнату дзярж . улады, абвясціў пераход краіны да дэм акраты і і ры начн ай эканом ікі, сф арміраваў часовы ўрад н а чале з П .Ром анам . 3 лют. 1990 Ф Н В y складзе Часовага савета нац. згоды. П асля вы брання 20.5.1990 парлам ента (70% месцаў y Ф Н В ) і прэзідэнта Румы ніі (Іліеску; Ф Н В узначаліў Ром ан) Ф Н В ф арм альна страціў уладны я ф ункцы і, a з ф арм іраваннем y краіне ў пач. 1990-х г. ш матпарт. сістэмы сыш оў з паліт. арэны . Ч астка яго членаў y 1992 утварыла Д эм акр. Ф Н В (з ліп. 1993 П арты я сац. дэмакраты і). Ф Р О Н Т ХВАЛІ, пярэдні край адзіночнай ці абмеж аванай хвалі, як і аддзяляе ўзбураную частку асяроддзя (поля) ад неўзбуранай. Распаўсю дж ванне хвалі адбы ваецца ў напрам ку нармалі да Ф.х. і мож а разглядацца я к рух Ф.х. праз асяродцзе. Ф ронт працяглы х (у часе і ў прасторы ) хваль — тое, ш то хвалевая паверхня. Ф Р О С Т (Frost) Роберт Л і (26.3.1874, г. С ан-Ф ранцы ска, 311IA — 29.1.1963), ам еры кан скі паэт. Вучыўся ў Гарвардскім ун-це. У 1912— 15 ж ыў y Англіі, дзе вы йш ла яго перш ая кн. «Воля хлопчыка» (1913). Рэаліст. тэматы ка, «паэзія ш тодзённага», вы кары станне гутарковай мовы выявілі яго погляд н а эты чн ы я і сац. праблемы эпохі (зб. «На поўнач ад Бостана», 1914). У зб-ках «Н ы оГэмпшыр» (1923), «Далёкі хрыбет» (1936) і інш . адчуванне трагічнай страты ж ывога кантакту чалавека з прыродай, кры зісу сучаснай механісты чнай цывілізацы і. Л іры чны я верш ы кн іг «Дрэвасведка» (1942), «Вятроўнік» (1947), «На высечцы» (1962) адзначаны глы бінёй думкі і народнасцю , а р ш ін а л ь н ы м паэт. бачаннем і належ аць да ш эдэўраў англамоўнай паэзіі. Т в Рус. пер. — Нзбр. лнрнка. М , 1968; Сгнхн = Poems. М., 1986; Нензбранная дорога. СПб., 2000.

А .Н .Ф р у м к ін .

Ф РУА С А Р (Froissart) Ж ан (каля 1337, г. В алансьен, Ф ранц ы я — пасля 1404), ф ранцузскі храніст і паэт. Служыў пры двары англ. караля, потым ф ранц. зн аці. Гісторык ф ранц. і англ. рыцарства\ y «Хроніках» апісаў ваен. і паліт. падзеі 1327— 1400 (гал. ч. Стогадовай вайны 1337— 1453), м яняў паліт. арыентацыю адпаведна інтарэсам сваіх апекуноў (перш апачаткова анілічан, потым французаў). Д ля збору матэрьш лу падарожнічаў па Апгліі, Ф ранцы і, Іспаніі, Італіі, таксам а вы кары стаў прады льежскага храніста Ж .Л ебеля. 3 канца 15 ст. «Хронікі» ш мат разоў выдаваліся, аказалі ўплы ў да хранаграфію (асабліва англ.)

15— 16 ст. Верш ы і паэмы Ф. напісаны ў духу куртуазнай літаратуры. Тв:. Рус. пер. — Любовный плен. М , 1994. Ф РУ К Т03А , л е в у л ё з а , ф р у к т о в ы ц y к a р, С бН пО б, м он ац укры д з групы гексоз, ізамер глюкозы. Вылучана ў 1847. П аш ы рана ў прыродзе, прьісутнічае ў ягадах, садавіне, агародніне, мёдзе і інш . Уваходзіць y састаў алігацукрыдаў і поліцукрыдаў. У арганізме чалавека і ж ывёл Ф . адыгрывае важную ролю ў эдергет. абмене. Удзельнічае таксам а ў падтры мадні тургару расл. клетак. Лёгхазасваяльны цукар, добра раствараецца ў вадзе, ацэтоне, сумесі спірту і эфіру, t V каля 100°С, пад уздзеяннем шчолачаў часткова ператвараецца ў D-глкжозу. Фосфарныя эфіры Ф. знойдзены ў жывых арганізмах, з ’яўляюцца прамежкавымі прадуктамі вугляводнага абмену. Фасфаты Ф. ў чалавека ідуць гал. чынам на сінтэз глікагену. Выкарыстоўваецца ў харч. прам-сці, медыцыне. І.М . Семяненя. Ф Р Ў М К ІН А ляксандр Навумавіч (24.10.1895, Кіш ы нёў — 27.5.1976), расійскі фізікахімік, стваральнік навук. ш колы па электрахіміі. Акад. AH С С С Р (1932), Герой Сац. П рацы (1965). С кончыў Н оварасійскі ун-т y А дэсе (1915). У

4 8 2 ___________ фрумкіна 1922— 46 y Ф ізіка-хім. ін-це, адначасова з 1939 y Ін-це фіз. хіміі AH С С С Р (у 1939— 49 ды рэкгар) і з 1958 ды рэктар Ін-та элеіпрахіміі AH С С С Р. Навук. працы па тэорыі паверхневых з ’яў і электрахім. працэсаў. Распрацаваў колькасную тэорыю ўплыву эл. паля на абсорбцьпо малекул, тэорыю скорасцей элекірахім. працэсаў. Прэмія імя У .І.Л еніна 1931. Дзярж. прэміі С С С Р 1941, 1949, 1952. Тв.\ Ккнетнка электродных процессов. М., 1952 (у сааўт.). Літ.: АН.Фрумкнн. 2 нзд. М., 1970. Ф РЎМ Ы Н А (Фрумкіна-Віхм a н) М арыя Якаўлеўна (М алка Я н к е леўна) (народж аная Л і ў ш ы ц; 1880, М інск — 9.6.1943), удзельніца яўр. с.-д. і камуніст. руху на Беларусі, дзярж . дзеяч БС С Р. С кончы ла М інскую М ары інскую гімназію, П ецярбургскія вы ш эй ш ыя ж аночы я пед. курсы. 3 1897 чл. м інскай арг-цы і Бунда (парт. псеўд. Э стэр), з 1910 чл. яе Ц К . Вяла парт. работу ў гарадах Беларусі і У краіны , удзельнічала ў прапаганды сцкай і літ.-вы давецкай дзейнасці Бунда. Н еаднаразова бы ла арыш тавана. П асля Лют. рэвалю цыі 1917 адзін з лідэраў левага кры ла Бунда, t рэдактар газ. «Дэр Векер» («Будзільнік»), чл. М інскага гар. С авета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Выступала супраць сіянізму, адстойвала паш ы рэн н е мовы ідыш сярод яўр. мас, нац.культ. аўтаномію яўрэяў і інш . народаў y складзе Расіі. Л етам 1917 абран а ў М інскую гар. думу, старш ы ня яе культ,асв. секцы і. С адзейнічала стварэнню перш ы х яўр. свепкіх і бел. ш кол y М інску, арганізоўвг іа настаўнідкія курсы, дзіцячы я прьпу ікі і інш . А дмоўна сустрэла Кастр. рэвалю цы ю , вы казалася ў падтрымку Усебел. з ’езда 1917 і Бел. Нар. Рэсп ублій, aj яак стала ў апазіды ю да апош няй пасля пры няц ця Т рэцяй Устаўнай граматы Б Н Р. 3 вясн ы 1919 чл. Ц В К Літбел. У 1919— 20 чл. Гомельскага губ. савета рабочы х і сал дац кіх дэпугатаў, з восені 1920 н а р к о м асветы БССР. 3 1921 нам. рэкгара, y 1925— 36 рэкгар Камуніст. ун-та нац. м енш асцей Захаду ў М аскве. У 1921— 30 чл. Ц Б яўр. секцы й пры Ц К В К П (б), заг. яўр. секцы і Галоўпалітасветы. У студз. 1938 арыпггавана Н КУ С, 2.6.1940 асудж ана на 8 гадоў я к «член нелегальнай яўрэй скай контррэвалю цы йнай нацы яналісты чнай арганізацыі». Паводле аф ід. звестак, памерла ў канхідагеры кал я Караганды. Рэабілітавана пасмяротна. У.ВЛяхоўскі, В.Дз. Селяменеў. Ф Р Ў Н З Е , назва г. Бішкек y 1926— 91. Ф Р Ў Н З Е Міхаіл Васілевіч (2.2.1885, Біш кек, Кы ргы зстан — 31.10.1925), рэвалю цы янер, сав. ваен. і дзярж. дзеяч. 3 1904 вучыўся ў П ец ярбургсй м ун-це (вы клю чаны за ўдзел y студэнцкіх і рабочы х рэв. гуртках). У 1904 уступіў y Іванава-В азнясенскую с.-д. арг-цы ю ;

адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Іванава-В азн ясенскай забастоўкі 1905, чл. аднаго з перш ы х y Расіі Іван ава-В азн ясенскага Савета рабочы х дэпутатаў. Н а чале друж ы ны іванаўскіх і інуйскЗх рабочы х удзельнічаў y С неж аньскім узбр. паўстанні 1905 рабочых М асквы . H e раз ары ш таваны , двойчы пры гавораны да п акарання смерцю, зам енены х паж ы ццёвай катаргай; 8 гадоў зн яволены ў турмах і н а катарзе. У 1914 сасланы на паж ы ццёвае пасяленне ў Сібір, адкуль уцёк. 3 крас. 1916 н а Зах. ф ронце. П ад псеўданімам М А .М іхайлаў уладкаваўся вольнанаём ны м артыл. часці ў мяст. Івянец, псггым статы сты кам к-та Зах. ф ронту Усерасійскага зем скага саю за ў М інску. Стварыў y М інску с.-д. групу, як ая стала адны м з цэнтраў рэв. дзейнасці ў М інскай губ., мела аддзяленні ў 3 -й і 10-й арміях і ваен. майстэрнях. Ф. вёў рэв. агітадыю н а ф ронце, высту-

паў на мітынгах і сходах, арганізоўваў братанні салдат. П асля Лют. рэвалю цы і 1917 адзін са стваральнікаў М інскага С авета рабочы х і салдацкіх дэпутатаў, чл. яго вы канкома. 3 4(17) сак. да 12(25).10.1917 нач. нар. міліцы і г. М інска, чл. М інскага к-та РСД РП (б). Н а 1-м з ’ездзе ваен. і рабочы х дэпутатаў арміі і ты лу Зах. фронту вы браны чл. Ф рантавога к-та, н а 1-м з ’ездзе сялянскіх дэпутатаў М інскай і В іленскай губ. — старш ы нёй вы канком а С авета сялян скіх дэпутатаў М інскай і В іленскай іуберняў. Бы ў старш ы нёй М інскага губ. сялян скага к-та, кіраўніком дэлегацы і ад Беларусі н а 1-м У серасійскім з ’ездзе сялянскіх дэпутатаў, рэдактарам «Крестьянской газеты», адны м з рэдакгараў газ. «Звезда» (гл. «Звязда») — органа М інскага к -та РС Д РП (б). У час барацьбы супраць карнілаўш чы ны (гл. Карнілава мяцеж 1917) узначальваў рэв. войскі М інскага р -н а. 12(25).10.1917 накіраваны ў г. Ш уя, погы м y Іванава-В азн яс ен ск [старш ы ня губ. к -та РС Д РП (б) і вы канком а губ. Савета]. Са студэ. 1919 камандую чы 4 -й арміяй, потьш Паўд. групай в ой ск Усх. ф р о т у , камандуючы Усх., Туркестанскім , П а$ і. франтамі. У 1920— 24 упаўнаваж аны Рэўваенсавета рэспублікі на У краіне, камандуючы ўзбр. сіламі У краіны і К ры ма. 3 1922 нам . старш ы ні С Н К У С С Р і Укр. Э канам. Савета. 3 1924 нам. старш ы ні РВС С С С Р і нарком а п а ваен. і марскіх справах С С С Р , адначасова нач. штаба РСЧА, нач. Ваен. акадэміі. Са студз.

1925 старш ы ня РВС С С С Р і нарком па ваен. і марскіх справах СССР, чл. Савета працы і абароны С С С Р. Пад яго йраўніцгвам праводзілася ваен. рэформа 1924— 25. Аўтар прац па праблемах ваен. навукі і ваен. дактрыны. 3 1924 канд. y чл. П алігбю ро Ц К РКП(б). Яго ім ем названы вуліцы і плошчы ў многіх гарадах, y т.л. y М інску. П омнік y Мінску, м ем ары яльны я дош кі ў Мінску і г.п. Івянец.

Te.: Нэбр. прошв. М., 1965.

Him. : МВ.Фрунзе: Жязнь н деятельносл, М., 1962; К а з е к о Н.Н. М.В.Фруюе: Рев. деятельность в Белорусснн. Мн., 1983; Леб е д е в В.А, А н а н ь е в К.В. Фрунэе. М., 1960; Х а ў р а т о в і ч І.П. Фрунзе ў Мінску / / Маладосць. 1965. № 2. І.П.ХаўрамяН Ф Р У С Т Р А ц Ы Я (ад лац. frustratio падман, расстройства), псіхічны стан нарастаю чага ўнутранага напружання, псіхалагічная рэакцы я, выкліканая расчараван н ем , няўдачай. Звы чайна ўзнікаеў вы ніку між асобасны х канф лікіаў і цяжкасц ей ў разнастайны х жыццёвых сігуацы ях, y т л . і ш тодзённых. Наступствн Ф . могуць бы ць кароткатэрміновыя і працяглы я. У стане Ф. людзі здольны н а неадэкватны я ўчы нкі. У цэльм ш з ’я в а ш кодная для чалавека, бо мае разбуральны харакгар. Пераадолець Ф. дапам агаю ць пры ёмы аўтагеннай трэніроўкі для зн я іш я эмацыянальнага напруж ання, паслаблення ханфліхтнасяі сітуацыі, сяброўскія адносіны, aдцяп^^ насц ь ад пры чы ны Ф., пераключэн» ўвагі на ш тосьці пры емнае. Ф Р Ы Г , Ф р ы я, y германа-скандынаН скай рэлігіі і міфалогіі багіня, жонка Одзіна. Сканды навы ш анавалі яе як апякунку шлюбу, кахання, сямейнав ачага і дзетанарадж эння. Ф РЫ ГА Л ЬД (англ. freehold ад free вольны + hold уладанне, трыманне), спадчы ннае або пажы ццёвае землеўладанне ў сярэдневяковай Англіі. Магао бы ць ры царскім, сял., гар., царкоўных С яляне-ф ры гальдары валодалі чямлёй ! на падставе феад. вольнага трымання, мелі фіксаваную рэнту, правы завяш чання, адчужэння, абароны ў каралеў-І скіх судах.

j

Ф РЫ ГА Н А (ад грэч. phryganon сухое галлё), раслінная фарм ацы я з разрэджаных нізкарослы х ксерафітны х хмызня-І коў, паўкусцікаў і шматгадовых траў, j пераважна ў М іж земнамор’і. Х арапэрі ны вечназялёныя калю чыя і падушка-І падобныя паўкусцікі, пахучыя расліны з ; вял. колькасцю эф ірных маслаў — чабор, ш алфей, размары н, астрагал і інш. Ф арміруецца на сухіх камяністых схілах, на якіх адбываецца інтэнсіўны выпас, звы чайна на месцы зв е д зе н ш мж- ; eicy і гарыгі. Ф Р Ы ГІДН А СЦ Ь, слабая палавая дягаў| жанчын, тое, што палавая халоднасць. ]

Ф РЫ ГІЙ Ц Ы , стараж ы тны я індаеўрапейскія плямёны, якія ў 2-м тыс. да н.э. перасяліліся з М акедоніі і Ф ракіі ў Фрыгію. Некат. спецы ялісты лічаць мову Ф . роднаснай арм. мове, другія — грэч. групе моў. Ф . займ аліся зем ляробствам, ж ывёлагадоўляй, рамёствамі, гавдлем з грэкамі і ры м лянам і. У 13 ст. да н.э. дапамагалі Троі ў вайне супраць грэкаў, пасля Траянскай вайны ўсталявалі сваё панаванне над Т раадай. Ф. адыгралі значную ролю ў падзенні Х ецкага царства (каля 12 ст. да н.э.), б.ч. якога перайшла пад уладу Ф ры ііі. Ф РЫ П Я (грэч. Phrygia), y стараж ы тнасці вобласць на П н З М.Азіі, якую насялялі фрыгійцы. У 10— 8 ст. да н.э. Ф. — царства са сталіцай y г. Гордзіян, якое ўсталявала сваю гегемонію н а Эгейскім моры. 3 кан ца 8 ст. н а паўн. і паўн.-зах. яе тэр. рассяліліся плям ёны віфінаў і місійцаў, на У пачасціліся сутыкненні з А сірыяй. У 695 д а н.э. Ф. заваяваді кімерыйцы, y 6 ст. пад уладай Л іды і, з 546 да н.э. — П ерсіі, y 4 ст. да н.э. — А ляксандра М акедонскага. У 275 да н.э. ўсх. ч. Ф. захапілі галаты, заходнюю — Пергам. У 133 да н.э. заходняя, a з 25 да н.э. — усх. частка Ф. ўвайішіі ў склад Стараж. Ры м а (рым. правінцыі Азія і Галатыя).

і Ч эрвеньскім р-нах М інскай абл. y ліст. 1942 y Вял. Айч. вайну; састаўная частка агульнага плана гітлераўскага кам андавання па ліквідацы і партыз. руху на тэр. генеральнай акр. Беларусь улетку і ўвосень 1942. П раводзілася сіламі 8-га і 10-га палкоў 1-й матарызаванай брыгады СС, асобага батальёна СС Дырлевангера, спец. каманд паліцыі б я с п е й і СД, жандармерыі пры падтрымцы танкаў і артылерыі. Карнікі імкнуліся акружыць партызан y раёне азёр Краснае, Рыбачнае, Пясочнае і зніш чы ць іх. П асля цяжкага бою каля в. Слабада (цяпер Чэрвеньскага р-на) брыгады ў выніку баявога манеўра вы йш лі з акруж эння. За час аперацы і карн ікі загубілі 136 м ясд. ж ыхароў, захапілі 1280 т збожж а, з разрабаваных вёсак 1600 ж ыхароў адправілі н а пры мусовы я работы ў спец. лагер y Смалявічах. ВСЛазебнікаў, У.С.Пасэ.

Фрыдрых

483

гіі. Яго імем названы кратэр на адваротны м баку М есяца. П рэмія імя У .ІЛ е н ін а 1931.

Te.: Нзбр. труды. М., 1966. Літ.: Т р о п п Э.А, Ф р е н к е л ь В.Я., Ч е р н я н А.Д. ААФрндман. М., 1988. М.М.Касцюковіч. Ф РЫ ДМ АН (Friedm an) Д ж эром Айзек (н. 28.3.1930, г. Чыкага, ЗШ А), амерыкан скі фізік. Чл. Нац. AH 31IIA (1992), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1980). Б ацькі з Беларусі. С кончы ў Чы кагскі ун-т (1956). 3 1957 y Станфардскім ун-це, з 1960 y Масачусецкім тэхнал. ін-це (з 1967 праф., y 1983— 88 дэкан фіз. ф-та). Навук. працы па эксперым. фізіцы высокіх энергій. Даследаваў рассеянне электронаў на дэйтроне і нуклонах. Экспе-

А.А.Фрыдман. Дж.А.Фрылман М .Ф р ы д м ен .

ФРЫД (Fried) А льф рэд Герм ан (11.11.1864, Вена — 5.5.1921), аўстрыйскі публіцыст і дзеяч пацы ф ісцкага руху. 3 1891 выдаваў y Б ерліне пацы фісцкі час. «Die Waffen niedei» («П рэч зброю»), У 1892 адзін з заснавальнікаў Герм. т -в а м іру (у 1903 в ы й ш аў з яго з-за разыходжанняў y пы таннях такты кі захавання міру). 3 1894 рэдактар і выдавец час. «Die Friendenswarte» («Варта міру»). Выступаў з пазіцы й фундаментальнага пацыфізму, супраць усялякай вайны. 3 пач. 1-й сусв. вайны эмігрыраваў y Ш вейцары ю , дзе выдаў ш эраг антываен. памфлетаў. Н обелеўская прэмія міру 1911 (з Т .Асерам). ФРЫД Сямён М аркавіч (14.11.1891, г.п. Смілавічы Ч эрвеньскага р -н а М інскай вобл. — 16.2.1946), бел. мікрабіёлаг. Д-р мед. н. (1936), праф. (1933). Скончыў Саратаўскі ун-т (1918). 3 1921 y Дзярж. венералагічньім ін-це ў M ac­ rae, з 1930 y 1-м М аскоўскім мед. ін-це.

3 1933 y М інскім мед. ін -ц е (заг. кафедры); адначасова навук. кіраўнік Бел. НДІ эпідэміялогіі і м ікрабіялогіі. У 1941—43 вы кладчык Ваенна-мед. акадэміі. Асн. працы па ды ягаосты цы венерычных і скурных хвароб, вы вучэнні брушнога тыфу, маляры і і інш. Тв.: Брушны тыф і барацьба з ім. Мн., 1936.

«ФРЫДА» («Frida»), кодавая назва карнай аперацыі ням .-ф аш . захопнікаў супраць партыз. брыгад «Разгром», «За Савецкую Беларусь», імя М .Ш чорса і мясц. насельніцтва ў Б ярэзінскім р -н е Магілёўскай, Барысаўскім, С малявіцкім

Ф РЫ -ДЖ А З (англ. free-jazz вольны дж аз), адзін са сты ляў сучаснага джаза. У зн ік y кан цы 1950-х г. Н азва паходзіць ад аднайм. грам пласцінкі О.Коўлмен а — аднаго з заснавальнікаў стылю. Ф .-дж . ўласцівы імправізацыя, гульня тэмбрамі, полірытмія, адыход ад трады ц. п ры нц ы лаў джазавага ф орм аўтвар э н н я , в ы кары стан н е м адальнасці і алеаторы кі. У 1970-я г. паўплываў на амер. папулярную музыку. У наш час тэрм ін ахоплівае ш матлікія стьілявыя кірункі, якія наз. новы джаз. Дз.А. Падбярэзскі. Ф РЫ ДМ АН А ляксандр Аляксандравіч (16.6.1888, С .-П ец ярбург — 16.9.1925), расійскі матэматы к, ф ізік і метэаролаг, адзін са стваральнікаў сучаснай ды нам ічнай метэаралогіі. С кончы ў П ецярбургскі ун-т (1910). 3 1918 праф. Пермскага ун-та, з 1920 — Петраградскага політэхн. ін-та. 3 1925 дырэкгар Гал. геафіз. абсерваторы і. Навук. працы- па матэм аты цы , гідрамеханіцы, тэоры і турбулентнасці, геафіз. гідрадынаміцы, фізіцы атмасферы , рэляты вісцкай касмалогіі. Вывеў ураўненне пераносу атм. віхра (ураўненне Ф ), якое з ’яўляедца асноўны м y тэоры і гірагназавання надвор’я. Знайш оў нестацы янарны я раш энні ўраўненняў гравітацыйнага поля А .Э йнш тэйна (1922— 24; касмалагічныя мадэлі Ф .); тэарэты чна даказаў магчым асць расш ы рэння Сусвету, што было пакладзена ў аснову сучаснай касмало-

рыментальна пацвердзіў існаванне кваркаў (з ТУ.Кендалам і Р.Э. Тэйларам, 1968). Н обелеўская прэмія 1990 (з Кендалам і Тэйларам). Твз Рус. пер. — Глубоко-неупругое рассеянне: Сравненне с кварковой моделью / / Успехн фнз. наук. 1991. Т. 161, №12. М.М.Касцюковіч. Ф РЫ ДМ ЕН (Friedm an) М ілтан (н.

31.7.1912, Н ью -Йорк), амерыканскі эканаміст, прадстаўнік чыкагскай школы ў палітэканоміі. С кончы ў ун-т Ратгерс (1932). Д -р філасофіі (1946) і права (1968). 3 1948 праф. Чы кагскага ун-та. У 1971— 74 саветнік прэзідэнта Р.Н іксана па эканам. пы таннях. Навук. працы ў гапіне тэоры і і практы кі грашовага абарачэння. Распрацаваў канцэпцы ю чалавечага капіталу, сфармуляваў гіпотэзу перманентнага даходу, пры нцып натуральнага ўзроўню беспрацоўя. М етадалагічна абгрунтаваў пазітыўную эканам. тэорыю і лібертарыянскую ідэалогію. Аўтар (з Г.Ш варц) манументальнай гісторыі грашовага абарачэння ў ЗШ А, якая стала асновай для колькаснай тэорыі грошай. Аўтар прац «Нарысы па пазітьгўнай эканоміцы » (1953), «Грошы і эканамічнае развіццё» (1973) і інш. Нобелеўская прэмія 1976. Ф Р Ы Д Р Ы Х (Friedrich) Каспар Давід (5.9.1774, г. Грэйфсвальд, Германія — 7.5.1840), ням ецкі ж ывапісец; буйнейшы прадстаўнік ранняга ням . рамантызму. Вучыўся ў К апенгагенскай AM

484

Фрыдрых i

(1794— 98). Працаваў y Д рэздэне, з 1816 выкладаў y AM . У творах захагш енне магутнасцю стыхій і бясконцасцю прьіроды, сугучнасць яе сіл стану чалавечай душы, пачуццё прарыву ў невядомае. Пейзажы часта меланхалічна-сузіральныя, вш у ч аю ц ц а строгім м алю нкам , дакладнасцю планаў, багатай гульнёй святлаценю: «Пейзаж з вясёлкай» (1809), «Двое сузіраюць М есяц» (1819— 20). Унутраны неспакой y яго карцінах часам перарастае ў ш чы млівы сум і горкае асэнсаванне тленнасці ўсяго зямнога: «Меса ў гатычнай руіне» (1819), «Гібель «Надзеі» ў ільдах» (1822). Тв:. Рус. пер. — П л с ь м о п р о ф е с с о р у Ш у л ьц у ... / / Э с т е т л к а н е м е ц к л х р о м а н т л к о в . М „ 1987.

К . Д . Ф р ы л р ы х . Г іб ел ь «Н а д зе і» ў ільдах. 1822.

ФРЬІДРЫХ I БАРБАР0СА (Friedrich I Barbarossa літар. — чы рванабароды ; кал я 1122, г. Вайблінген, Германія — 10.6.1190), германскі кароль (з 1152), імператар «Свяшчзннай Рымскай імперыі» [1155— 90]. 3 ды насты і Ш таўфенаў. С ы н і наш чадак герцага Ш вабіі Ф рыдрыха II А днавокага [1105— 47]. 3 1147 герцаг Ш вабіі (пад імем Ф рыдрых III). У 1153 заклю чы ў y г. К анстанц (Германія) дагавор аб узаемны м пры зн ан н і правоў рым. папы і герм. імператара, а л е ў 1157 адмовіўся пры знаваць вярш энства папы. Д зеля атры м ання імператарскай кароны ад ры м. папы і падпарадкавання італьян. зям ель зрабіў 6 ваен. паходаў y Італію (1154— 55, 1158— 62, 1163, 1166— 68, 1174— 78, 1184), y час якіх каранаваны (1155). 3 1178 таксама кароль Бургундыі. У 1180 дамогся суда над Генрыхам Львом. У 1183 заклю чы ў мір з Ламбардскай лігай. У дзельнік 3-га крыжовага паходу (1189— 90).

ФРЬІДРЫХ II (Friedrich; 26.12.1194, Іесі каля г. А нкона, Італія — 13.12.1250), кароль Сіцылійскага каралеўства (з 1197), герм. кароль (з 1212), імператар «Свяшчэннай Рымскай імперыі» (з 1220), карсяь Іерусалімскага каралеўства [1229— 39]. 3 ды насты і Штаўфенаў. С ы н Генрыха VI (гл. Генрых, герм. правіцелі), унук Фрыдрыха I Барбаросы. П асля

смерці бацыгі (1197) і маці (К анстанцы і Сіцы лійскай, 1198) яго апекуном быў рым. папа Інакенцій III. П равёў б.ч. свайго ж ы ц ця ў Італіі, y т.л. ў Сіцы лійскім каралеўстве, дзе фарсіраваў ц эн тралізацы ю дзярж. улады. У 1212 выбраны герм. каралём y процівагу Атону TV. У 1220 каранаваны я к імператар, даў пры вілеі духоўны м к н язям y Германіі. У 1224 заснаваў ун-т y г. Н еапаль (Італія). Узначальваў 6-ы крыжовы паход (1228— 29), y час як о га стаў каралём Іерусаліма (1229). Сапернічаў з Ламбардскай лігай і рьім. п апам і Гры горы ем IX і Інакен ціем IV. Аўтар трактата «Аб майстэрстве паляваць на птушак» (1224).

ФРЬІДРЫХ

II (Friedrich) В я л і к і (24.1.1712, Берлін — 17.8.1786), кароль П русіі [1740— 86], палкаводзец. 3 ды насты і Гогенцолернаў. С ы н і пераем ніх Фрыдрыха Вільгельма I. У вы ніку Сілезскіх войнаў (1740— 42, 1744— 45) аслабіў знеш непаліт. становіш ча Аўстрыі. Заклю чы ў саю з з А нгліяй (1756) і распачаў Сямігадовую вайну 1756— 63. Стварыў моцную армію (да 200 тыс. чал.), рэарганізаваў прускую кавалерыю, удасканаліў лінейную такты ку бою, патрабаваў ж орсткай ваен. ды сцы пліны . Праводзіў y П русіі паліты ку асветнага абсалютызму, перапісваўся з франц. філосафам і асветнікам Вальтэрам, я к і ў 1750— 53 ж ыў пры яго двары . Удзелыгічаў y першым падзеле Рэчы Паспалітай (1772). П ры ім П русія стала адной з вядучых дзярж аў Еўропы. Літ:. К о н л Ф .А . Ф р л д р л х В е л л к л й . Р о с т о в н / Д , 1997; Н е н a х о в Ю .Ю . В о й н ы л к а м п а н л л Ф р л д р л х а В е л л к о г о . М н ., 2002; Ф р е й з е р Д . Ф р л д р л х В е л л к л й : П ер . с а н гл . М ., 2003.

ФРЫДРЫХ

ВІЛЬГЕЛЬМ

(Friedrich W ilhelm ), Вялікі курфюрст (16.2.1620, Берлін — 9.5.1688), курф ю рст Брандэнбурга [1640— 88], 3 ды насты і Гогенцолернаў. С ы н курфюрста Георга Вільгельма, бацька Ф рыдрыха I (кароль Прусіі ў 1701— 13). Выхаваны кальвіністам, намагаўся паш ы ры ць гэтую рэліг. плы нь y Брандэнбургу. Заклаў асновы будучай магутнасці (з пач.

18 ст.) Брандэнбургска-П рускай дзярж авы (праз стварэнне рэгулярнага войска, гасп. меркантылізм і інш .), умацаваў яе знеш непаліт. становіш ча паводле Аліўскага міру 1660 і Вестфальскага міру 1648. 3 1685 дазваляў сялідда ў Брандэнбургу прагнаны м з Ф ранцы і гугенотам.

ФРЫДРЫХ ВІЛЬГЁЛЬМ I [Friedrich W ilhelm ; 14.8.1688, Кёльн (цяпер y меж ах Берліна) — 31.5.1740], кароль Прусіі [1713— 40]. С ы н Ф рьшрыха I (кароль y 1701— 13), бацька Фрыдрыха I I Вялікага. П аш ы рьіў тэр. прускай дзяржавы паводле Утрэхцкага міру 1713 (далучэнне Верхняга Гелдэрна) і Стакгольмскага міру 1720 (далучэнне П ярэдняй Памераніі), увёў y Прусіі ўсеагульнае абавязковае навучанне (1717, вызваліў сялян

ад прьігону н а каронны х землях (1719), правёў адм. рэф орму (1722), стварыў сістэму набору рэкрутаў па акругах (кантонах; 1733). Ф Р Ь ІД Р Ы Х В ІЛ Ь Г Е Л Ь М II (Friedrich W ilhelm ; 25.9.1744, г. Патсдам, Герман ія— 16.11.1797), кароль Прусіі [1786— 97]. 3 ды насты і Гогенцолернаў. Пляменнік Фрыдрыха I I Вялікага, бацька Фрыдрыха Вільгельма III. Знаходзіўся пад уплывам сваіх міністраў. У 1788 увёў цэнзуру, абмежаваў свабоду веравызнання. У 1792 заклю чы ў саюз з Аўстрыяй, які паклаў пачатак кааліцы і еўрап. манархаў супраць рэв. Ф ранцы і. Адзін з ініцыятараў другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) і трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795), y вы ніку якога да Прусіі адыш ла частка зах.-бел. зямель. Ф Р Ы Д Р Ы Х В ІЛ Ь Г Е Л Ь М III (Friedrich W ilhelm; 3.8.1770, г. Патсдам, Германія — 7.6.1840), кароль Прусіі [1797— 1840]. 3 ды насты і Гогенцолернаў. Сын Фрыдрыха Вільгельма II. У 1806 далучыўся да 4-й анты ф ранц. кааліцыі (гл. Руска-пруска-французская вайна 1806— 07), але ў выніку параж эння прускай арміі ў Іена-А ўэрш тэцкай бітве 1806 мусіў заклю чы ць Тыльзіцкі мір 1807. Пры ім y Прусіі праведзены Ш тайна—Гардэнберга рэформы. Пасля перамогі Расіі ў вайне 1812 абвясціў y сак. 1813 вайну Ф ранцыі. Удзельнічаў ва ўтварэнні Свяшчэннага саюза (1815), садзейнічаў падаўленню паўстання 1830— 31 y Каралеўстве Польскім. Ф РЫ Д РЫ Х С ГА М С К І М ІР Н Ы ДАГАB Ô P 1809, мірны дагавор паміж Расіяй і Ш вецы яй, які завярш ы ў няўдалую для Ш вецы і рус.-ш вед. вайну 1808—09 (гл. Руска-шведскія войны 16— 19 cm.). Заклю чаны 17 вер. ў г. Фрыдрыхсгам (цяпер г. Хаміна, Ф інляндыя). ІІІвецыя абавязвалася разарваць саюз з Вялікабрытаніяй (з якой Расія тады вяла руска-англійскую вайну на моры 1807— 12) і далучыцца да яе кантыненталшай блакады, заключыдь мірныя дагаворы з напалеонаўскай Францыяй і Даніяй. Ф ш лянды я (з Аландскімі а-вамі) адыходзіла ад Ш вецы і да Расійскай імперыі на правах аўт. вял. княства з уласнымі кансты туцы яй і парламентам (сеймам). Ф Р Ы д б л Ь (Friedel) Ш арль (12.3.1832, г. Страсбур, Ф ранцы я — 20.4.1899), ф ранцузсю вучоны ў галіне хіміі і мінералогіі. Чл. П ары ж скай АН (1878). Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1894). Скончыў Страсбурскі ун-т (1852). 3 1876 праф. Парыжскага ун-та. Навук. працы па пы таннях каталітычнага арган. сінтэзу. У перш ы ню сінтэзаваў шэраг арган. злучэнняў, y т л . малочную, мелесінавую і мезакамфарную к-ты , другасны прапілавы спірт, ацэтаф енон, гліцэрыну. С умесна з амер. хімікам Дж.Крафтсам адкры ў метад алкіліравання і ацылі-

равання араматачных злучэнняў (1877; рэакцыя Ф. — Крафтса). Ш тучна атрымаў кварц, ругыл, тапаз. ФРЫЗ (франц. frise), 1) y архітэктурных ордэрах сярэдняя ч. антаблемента, n a ­ m e архітравам і карнізам. У дары чны м ордэры Ф. расчляняецца на метопы і трыгліфы, y іанічным і кары н ф скім — запаўняецца суцэльнай стуж кай рэльефу або пакідаецца пустым. Вядомы ў архітэюуры Стараж. Грэцыі. П аш ы раны ў стылях класідызму і ампір. 2) У лэкар. скульптуры і манум. ж ывапісе Ф. — выяўл. ці дэкар. кам пазіцы я ў выглядзе гарыз. паласы н а верхняй ч. сцяны ўнутры ці звонку будынка, часам аформленая рэльефам, арнам енты кай y тэхніцы сграфіта.

лан ды я (Н ідэрланды ) і ў некат. раёнах Германіі (П аўн.-Ф ры зскія а-вы , в-аў Гельгаланд і інш .). Ф ункцы януе пераваж на ў вуснай форме. Mae ды ялекты : зах. (Ф ры сланды я, дзе вылучаю ць таксама т. зв. гар. фры зскі), усх. (Затэрланд) і паўн. (Ш лезвіг). Ф .м. ўласцівы: y ф анеты цы — багаты вакалізм, 26 дыфтонгаў, 6 трыфтонгаў, насавьм гал осн ы я; y марф алогіі — наяўнасць y назоўніка 2 родаў (агульны і ніякі), скл ан ен н е ф актьічна згублена (абмеж аван а вы кары стоўваецца родны склон), адрозніваю цца м оцны я і слабы я дзеясловы. П ерш ы я пісьмовы я пом нікі з 14 ст. П ісьм енства на аснове лацінкі. Літ:. Б е р к о в В.П. Фрнзскнй язык / / Введенме в германскую фнлолошю. М., 1980. А.В.Зінкевіч. Ф Р Ь ІЗ С К ІЯ АСТРАВЬІ. У П аўночны м м., y складзе Нідэрландаў, Германіі і Д аніі. П рацягваю цца ўздоўж узбярэж жаў пры кладна на 250 км, падзяляю цца н а Заходне-, Усходне- і П аўн.-Ф .а. Пл. каля 480 км 2 (памеры і абры сы моцна зм еньваю цца ў вы ніку дзейнасці хваль і ветру). А ддзелены ад м ацеры ка паласой ватаў. Заняты пераважна дзюнамі (выш. д а 20 м), часткова маршамі. Верасоўнікі, хваёвы я бары, лугі. Ш м ат птушак. Ры балоўства. Н екалькі рэзерватаў. М арскія курорты. Ф Р Ы З Ы , народ, я к і ж ыве ў Нідэрландах (пераваж на ў прав. Ф ры сланды я) і ў паўн.-зах. раёнах ФРГ, уюпочаючы Зах.Ф рызскія а-вы і в-аў Гельгаланд. Агульная колькасць 410 тыс. чал. (1992). Гавораць на фрызскай мове. Вернікі кальвіністы, частка — католікі. Асн. занятак — м алочная ж ывёлагадоўля, конегадоўля, на ўзбярэж ж ы — рыбалоўства і авечкагадоўля. Захаваліся трады ц. рамёствы (ткацкае, вы раб жан. упрыгожанняў). Ф Р Ы К Ц Ы Й Н А Я М Ў Ф ТА (ад лац. frictio трэн н е), счапная або засцерагальная муфта, y я к о й перадача моманту аж ы ццяўляецца за кош т сіл трэння паміж пры ціснуты мі паверхнямі вядучай і вядзёнай часткі. Бывае з гідраўл. або пнеўм аты чны м кіраваннем. Выкарыстоўваецца ў трансп. маш ынах, для злуч эн н я валоў рухавікоў з валамі рабочых механізмаў, y тармазны х пры стасаваннях і інш .

Фрызы.

Фрю старажытнагрэчаскага

храма.

ФРЫЗСКАЯ MÔBA, адна з германскіх шў (зах.-германская падгрупа); мова яшаў. П аш ы рана ў правінцы і Ф ры с-

Ф Р Ы К Ц Ы Й Н А Я ПЕРАДАЧА, механічная сістэма для перадачы вярчальнага руху пам іж валамі за кош т сіл трэння, якія ўзнікаю ць пам іж дыскамі, цы ліндрам і або конусамі, ш то насаджаны на валы і пры ціснуты адзін да аднаго. Вызначаецца бясшумнасцю ў рабоце, магчымасцю плаўна рэгуляваць скорасць вядзёнага элемента, праслізгваннем пры раптоўных перагрузках, што ахоўвае канструкцыю ад разбурэння. Ф.п. з пераменным перадатачным лікам наз. варыятарам. Выкарыстоўваюць y бесступеньчатых перадачах, механізмах вярчэння шпіндэляў y вінтавых прэсах, молатах, трансп. машынах і інш.

ФРЬінберг

485

Ф РЫ М А Ў Т (Frim out) Д зірк Д райс Д авід Д ам іян (н. 21.3.1941, г. П оперынг, Бельгія), перш ы бельгійскі касманаўт. Д -р навук y галіне пры кладной фізікі (1970). С кончы ў ун-т y г. Гент (1963). 3 1965 y Бельгійскім ін-це касм. аэранаўты кі. У 1978— 93 y Еўрап. касм. агенцтве. А дначасова з 1985 y групе касманаўтаў НАСА. 24.3— 2.4.1992 здзейсніў (я к спецы яліст па кары снай нагрузцы) палёт y складзе экіпаж а касм. карабля «Атлантыс». У космасе правёў 8,92 сут. М.М.Касцюковіч.

Ф РЫ Н БЕ РГ, Ф р ы н б е р г с (Fiinbeigs) Артурс (25.2.1916, Рыга — 5.9.1984), латышскі спявак (драм. тэнар). Нар. арт’ С С С Р (1962). У 1946— 74 саліст Т -ра оперы і балета Латвіі. Валодаў яркімі вак. і акцёрскімі даны мі. Сярод партый:

Схема кіравалвнай фрыкцыйнай муфты: 1 — паверхні трэння; 2 — уключанае становішчл: 3 — выключанае становішча.

Тьшы фрыкцыйных перадач: 1 — цыліндрычная; 2 — канічная; 3 — лабавая.

4 8 6 ________ФРЫСОЙЛЕРЫ Грышка Куцярма («П аданне пра нябачны горад Кшеж...» М .Ры м скага-К орсакава), С ам азванец («Бары с Гадуноў» М.Мусаргскага), Атэла («Атала» Дж.Вердзі), Лаэнгрын, Тангейзер (аднайм. оперы Р.Вагнера). Дзярж. прэм ія С С С Р 1950. Ф Р Ы С 0 Й Л Е Р Ы (англ. free-soilers ад free вольны + soil зямля; поўная назва Free-soil Party), члены аднайм. радьікальнай партыі ў ЗШ А y сярэдзіне 19 ст. Аформіліся як парты я ў 1848. Выказвалі інтарэсы рабочых, рамеснікаў, радыкальных слаёў буржуазіі і інтэлігенцыі. Выступалі за бясплатную раздачу зямлі з грамадскага ф онду перасяленцам і забарону продажу зям лі капіталіст. кампаніям, супраць паш ы рэн н я рабства на новы я тэр. 3 1850 страцілі паліт. ўплыў, y 1854 увайш лі ў новаствораную Рэспубліканскую партыю. Ф РЫ С ТА Й Л (англ. freestyle вольны стыль). 1) Ф. н а л ы ж а х — сумяш чэнне скораснага спуску з гор на лы жах з акрабаты кай, від лыж нага спорту. Уключае 3 ды сцы пліны : м о г у л — скорасны спуск па ўзгоры стай трасе даўж. 200— 270 м з вы кананнем 2 розных скачкоў; а к р а б а т ы ч н ы я с к а ч к і з 2-мятровага трам пліна з вы кананнем акрабатычных фігур (сальта, піруэты і інш.); л ы ж н ы б а л е т — спуск з гор з вы кананнем розны х фігур (крокі, вярчэнні, павароты і інш. з музы чны м суправаджэннем). Звесткі пра танцы на лыжах вядомы з 1920-х г. (Германія). Лыжны балет пашырыўся ў Еўропе з пач. 1930-х г., y ЗША — y 1960-я г. Акрабатычныя скачкі на лыжах развіваюцца з 1950-х г. Камітэт па Ф. пры Міжнар. федэрацыі лыжнага спорту засн. ў 1978 (каля 40 краін; 1999). Спаборніцгвы на Кубкі свету і Еўропы праводзяцда з 1978, чэмпіянаты свету і Еўропы — з 1986. У праграме Алімп. гульняў могул з 1992, акрабатычныя скачкі з 1994. Найб. развіты Ф. y ЗША, Канадзе, Расіі, Францыі і інш. На Беларусі Ф. развіваецца з 1987. Ф едэрацьм Ф. засн. ў 1992. С ярод бел. спартсменаў найб. вы значы ліся бронз. прызёрьі Алімп. гульняў А .Гры ш ы н (2002), Д з.Д аш чы нскі (1998), уладальніца Кубка свету (2002) А.Цупер, уладальнікі Кубка Еўропы А .П арф янкоў (1992) і В.Вераб’ёў (1995), сярэбраны прызёр Кубка Еўропы (2001) А .Слівец, бронз. прызёры Ю .Раковіч (1995), А .Т качэнка (1996) і інш. 2) Від праграмы ў сноўбордзінгу — тэхн. катанне, насы чанае акрабатычнымі скачкамі. 3) Раздзел кікбоксінгу, другая назва — фул-кантакт (поўны кантакт) з лоў-кікам. А.С.Пастухоў. Ф РЬІТ А Ў Н (Freetown), горад, сталіца С ьера-Л еоне. Адм. ц. Зах. правінцы і. К аля 700 тыс. ж. (2001, з прыгарадамі). Порт на ўзбярэж жы Атл. ак. (вываз нальмавых арэхаў, алею, какавы , алмазаў). П аром ная пераправа Ф. — Лунгі. П рам -сдь: суднарамонтная, харч., лёг-

кая, цэм., нафтадерапр.; агранка і ш ліф оўка алмазаў. У н-т С ьера-Л еоне, найб. ў Зах. А ф рыцы каледж Ф ура-Б ей (з 1827). Нац. музей. Т эатр.-канц эртная зала. К аля Ф. — міжнар. аэрапорт і курортны цэнтр Лунгі. У 15 сг. на месцы Ф. партугальская гандл. факторыя. У 1792 англічане засн. туг горад, які сгаў апорным пунктам каланізацыі Зах. Афрыкі. 3 1808 адм. цэнтр брыт. калоніі Сьера-Леоне. 3 1961 сталіца Сьера-Леоне.

ФРЫТРЭДЭPCÏBА, ф р ы т р э й д э р с т в a (англ. free trade свабодны гандаль), эканам ічная плы нь y Вялікабрытаніі і ў ш эрагу інш . краін y 19 ст. П радстаўнікі Ф. выступалі за свабоду гандлю і неўм яш анне дзярж авы ў гасп. ж ы ццё. Ф. вядома таксама я к М анчэстэрская ш кола, па назве горада, адкуль вы йш лі буйнейш ы я прадстаўнікі гэтай плы ні — Р.К обдэн і Д ж .Брайт. Я ны заснавалі ў 1833 Лігу барацьбы супрайь хлебны х законаў і вялі барацьбу з агр. пратэкцы янізм ам , як і выражаў інтарэсы зям ельнай арыстакраты і. У эканам . тэоры і Ф. азначае паняцце свабоднага ганДЛЮ.

ФРЫТЫ (ф ранц. fritte ад лац. frigo падсмажваю , падсушваю), к eр a м іч ныя ўгнаенні, ш кляныя ў г н а е н н і , угнаенні ў выглядзе сплаваў ш кла ці керамікі з мікраэлементамі (борам, цы нкам , марганцам, малібдэнам, меддзю, ж алезам); адна з форм мікраўгнаенняў. З ’яўляю цда кры ніцай паступовага і раўнам ернага ж ы ўлення раслін мікраэлем ентам і (утрымліваю ць іх y воданерастваральнай, але засваяльнай раслінамі форме). Ф . паляпш аю дь рост раслін, як асц ь прадукцыі, павялічваю ць акты ўнасць некат. ферментаў, пам янш аю ць акісляльнасць тканак. У носяць разам з інш . ўгнаенням і пры асн. апрацоўцы ці мясцова пры пасадцы.

ФРЫЎЛІ-ВЕНЕЦЫЯ-ДЖЎЛІЯ (FriuliV enezia G iulia ), адм. вобласць y Паўн. Італіі. У клю чае дравін цы і Трыест, Гары цы я, Удыне, П ардэноне. ГІл. 7,8 тыс. км 2. Н ас. 1,2 млн. чал. (2000). Адм. ц. і буйны марскі порт — г. Трыест. Размеш чана на схілах Ю лійскіх і Карнійскіх А льпаў (вы ш . д а 2780 м). Н а П д ч. Пад а н с к ай н ізін ы . К лімат y rapax ум ераны , н а ўзбярэж ж ы субтрапічны міжзем н ам о р ск і. Гал. р. Т альям ента. Гасдад ар к а індустр.-агр. тыпу. Гал. галіны п рам -сц і: м аш ы набудаван не (суднабуд ав ад н е, эл .-тэх н .), чорная металургія, хім., наф таперапр., цэлю лозна-п ап яровая, дрэваапр., тэкст., харчовая. Здабы ча свінц ова-цы нкавы х руд, плавікавага шпату. Вы рош чваю ць пш аніцу, кукурузу, цукр. буракі, бульбу, агародніну. Садоўнідтва (персікі, яблы кі, грушы). Вінаградарства. Гадуюць буйн. par. жьівёлу, свіней. Ш аўкаводства. Турызм.

«ФРЫЦ» («Fritz»), кодавая назва карнай аперацы і н ям .-ф аш . захопнікаў супраць парты з. бры гад «Спартак», «За Радзіму», Ф .Ш ляхтунова, ім я Вараш ы-

лава, імя Гастэлы, імя Жукава, імя Ракасоўскага, асобных атрадаў брыгад «Жалязняк», «ЕІародныя мсціўцы», імя С.Кароткіна, спец . атрада «Сокал» і мясц. населы гіцтва ў Браслаўскім, Відзскім, Глыбоцкім, Дунілавідкім, Міёрскім, Пастаўскім, Ш аркаўш чы нскім р-нах Вілейскай вобл. ў вер.— каслр. 1943 y Вял, А йч. вайну. П раводзілася сіламі баявых ) груп з ням . паліцэйскіх палкоў і баталь- j ёнаў, спец. танк., арты л., авіяц. падраз- I дзяленняў, часцей пагран. аховы ген. акруг Беларусь, Л атвія, Літва. 24 вер. к ар н ік і пачалі акруж аць тэрыторыю па лініі: воз. Д ры святы — усх. бераг воз. А боле — зах. бераг воз. Богінскае — в. К а зян ы — усх. бераг воз. Вял. Ш вакш та — в. Занарач — Чарэмшыц ы — К ры вічы — П араф ’янава — г. Глыбокае — в. Ручай — Наўгароды—Міёр ы — г.п. Д руя — воз. Дрысвята. Пе- I раўзы ходзячы я сілы праціўніка вымусілі | парты зан адысці; пры адступленні яны мініравалі дарогі, вялі засадныя баі, y некалькіх месцах прарвалі акружэнне і вы йш лі ў суседнія раёны за чыг. По- I л а ц к — М аладзечна. У канцы каотр,— { пач. ліст. парты заны вярнуліся на ран ей ш ы я месцы ды слакацы і. За час аперацы і, паводле няпоўды х звестак, карнікі загубілі 509 мясц. жыхароў, вывеалі ў Германію 12 тыс. чал., y т.л. 1708 дзяцей, спалілі 87 вёсак y Браслаўскім, Пастаўскім, М іёрскім, Шаркаўшчынскім р-нах; захапілі 35 тыс. галоў жывёлы, 1608 ц збожжа, 4104 ц бульбы, 1111 ц сена, саломы і агародніны . Гітлераўскае кам андаванне карную аперацыю «Ф.» пры раўноўвала да вял. баявой аперацыі на ф ронце і яе ўдзельнікам выплаціла «франтавыя» і ўзнагароды «за ўдзел y баях». Літ:. Б ел а р у с ь y В я л ік а й А й ч ы н н а й вайне, 1941—1945: Э н ц ы к л . М н ., 1990. С. 608— 609. В.С.Лабезнікаў, У.С.Паа.

| I

I I

j

Ф Р Ы Ч (Fric) М арцін (29.3.1902, lipa­ ra — 26.7.1968), чэхаславацкі кінарэ- I жысёр; адзін з заснавальнікаў нац. кінамастацгва. Нар. арт. Чэхаславакіі (1965). ! Працаваў y т-ры , кіналабараторыі. Перш ыя фільмы «Патэр Войцех» (1928), | «Арганіст сабора св. Віта» (1929). Сярод найб. значны х фільмаў: камедыі «Гэй, рутт!» (1934), «Свет належыць нам» (1937), «Пекар імператара» (1951), гіст. «Янашык» (1936, прыз Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі), «Сцеражыся!»

(1947), гіст.-рэв. «Загартаваныя» (1950, прыз М іжнар. кінафесты валю ў Карлавых Варах, Чэхія), біягр. «Тайна крыві» (1953). Зняў таксама фільмы «Рэвізор» (1933), «Белая спражка» (1960), «Людзі з фургонаў» (1966). Д зярж. прэміі Чэхаславакіі 1950, 1951. Ф Р Ы Ч Ы Н С К І Якуб Побуг, рэжысёр і акцёр 18 ст. Харунжы, камендант нясвіжскага кадэцкага корпуса кн. М.К.Радзівіла Ры банькі. Акцёр-аматар і рэжысёр т-ра Ф .У.Радзівіл, y 1746—53 абавязковы ўдзельнік спектакляў y Нясвіжы і Альбе. У камеды і «Дасдіпнае каханне» Ф .У.Радзівіл выканаў ролю

Дзіяны. Навучаў кадэтаў сцэн. мастацтву, рыхтаваў іх да ўдзелу ў драм. і балетных спектаклях. У 1750 удзельнічаў y арганізацыі друкарні ў Н ясвіж ы . У 1754 y Жоўкве (г. Несцераў, У краіна) выдаў «Камедыі і трагедыі» Ф .У.Радзівіл.

К. фон Фрыш.

Р.АК.Фрыш.

ФРЫЧЭ Уладзімір М аксімавіч (27.10.1870, М асква — 4.9.1929), рускі літаратуразнавец, мастацтвазнавец. Акад.

AH СССР (1929). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1894), y 1904— 10 вы кладаў y ім. Кіраваў Ін-там мовы і л -р ы (з 1922), лгг. аддзеламі Ін-та чырв. прафесуры і Камуніст. акадэміі. Друкаваўся з 1895 (лгг.-крытычныя фельетопьі). П рацы па праблемах сацыялогіі мастацтва, y т.л. зах.-еўрап. мадэрнізму: «Н ары сы п а гісторыі заходнееўрапейскай літаратуры» (1908), «Фрэйдызм і мастацтва» (1925), «Сацыялогія мастадтва» (1926), «Праблемы мастацгвазнаўства» (1930) і інш. У працах Ф. выявіўся вульгарны сацыямгЬм. ФРЫШ (Frisch) Карл фон (20.11.1886, Вена — 12.6.1982), ням ецкі вучоны ў галіне фізіялогіі і эталогіі. Зам еж ны чл. Лонданскага каралеўскава т-ва. С к он чыў Венскі ун-т (1910). 3 1919 і з 1925 y Заал. ін-це г. Мюнхен, з 1921 y Ростакскім, з 1923 y Брэслаўскім ун-тах (цяпер г. Вроцлаў, Польш ча). 3 1950 праф. Мюнхенскага ун-та. Навук. працы па вывучэнні органаў пачуццяў ры б і н асякомых інстынктыўных паводзінах ж ы вёл. Расшыфраваў механізм перадачы інфармацыі пчоламі («танцы пчол»). Прэмія Ю НЕСКА 1959. Н обелеўская прэмія 1973 (з К.Лорэнцам і Н.Тынбергешм). В.Ф.Ермакоў.

Вршанскі фрэгат «Броадсвард». Канец 20 ст.

Ф Р Ы Ш (Frisch) М акс (н. 15.5.1911, г. Цюрых, Ш вейдарыя), ш вейцарскі пісьм ен нік. Ганаровы чл. М арбургскага ун-та. Вучыўся ў Ц ю ры хскім ун-це, скончы ў Цюрыхскую вы ш эйш ую тэхн. школу. П іш а на ням. мове. Аўтар сац.псіхал. раманаў «Ю рг Райнхарт» (1934), «Hom o Faben> (1957), «Ш тылер» (1959), «Назаву сябе Гантэнбайн» (1964), аповесцей «Вільгельм Т эль дл я ш колы» (1971), «М анток» (1975), «Ч алавек з ’яўляецца ў эпоху галацэну» (1979), «С іняя барада» (1982) і інш., y якіх праблемы ідэнты чнасці чалавека — яго м аскі і сутнасді, асобы і грамадства. Д л я яго прозы характэрны сю ж этная напруж анасць, псіхалагізм, ф рагм ентарнасць аповеду, гульнявы пры нцы п. У п ’есах «Яны зноў спяваюць» (1946), «Санта Крус» (1947), «Граф Эдэрланд» (1951), «Дон Ж уан, або Л ю боў да геаметрыі» (1953), «Бідэрман і ладпалы дчы кі» (паст. 1958), «Андора» (1961), «Біяграфія: Гульня» (1967), «Трыпціх» (1978) і інш. праблемы сац.-псіхал. каранёў ф ашызму, небяспекі атам най катастрофы , бездухоўнасці грамадства. Яго п ’есы -п арабалы, п ’есы -пры тчы пазначаны вы разнай эксперы м ентальнасцю , сэнсавай незаверш анасцю , размы тасцю межаў паміж рэальны м і ўмоўным, сум яш чэннем элементаў трагедыі, кам еды і і ф арса. Аўгар аўтабіягр. кніг, дзённікаў, навел.

Te:. Рус. пер. — Нзбр. пронзв. T. 1—3. М., 1991; Тршггнх: Пьесы. М.; Харьков, 2000. Літ.: Ф р а д к н н НМ. Вопросы Макса Фрнша / / Лнтература Швейцарнн. М., 1969; З а т о н с к н й Д.В. Театр Фряша н Дюрренматга / / Затонскнй Д.В. Зеркала нскусства. М., 1975. Е.А.Лявонава. Ф Р Ы Ш (Frisch) Рагнар А нтон Кітыль (3.3.1895, О сла — 31.1.1973), нарвеж скі эканам іст. Чл. Н арвеж скай АН, ганаровы чл. Нац. АН ЗШ А, Вялікабрытаніі, Ш вецы і і інш. С кончы ў ун-т y Осла (1919). У 1926— 65 вы кладчык, з 1931 ды рэктар Ін -та эканом ікі ун-та ў Осла. У 1930 вы кладаў y Іельскім ун-це, y 1933 y Сарбоне. Распрацаваў ды намічную мадэль эканам . цы кла, сістэму нац. рахункаў, мадэлі пры н яц дя раш эн ня для эканам . планавання, увёў тэрм ін «эканаметрыка» (вы кары станне матэматы кі ў эканам . тэоры і і даследаваннях).

ФРЭГАТ__________

487

Навук. працы па аналізу стат. канф лю эн ц ы і з дапамогай поўных рэгрэсіўны х сістэм, тэоры і вы тв-сці і інш. Нобелеўск»я прэмія 1969 (з Я.Тынбергенам). Ф РЭ А Т А Ф ІТЫ [ад грэч. phrear (phreatas) калодзеж, басейн + ...фіт\, расліны з глыбока размеш чанай каранёвай сістэмай, якія ў якасці кры ніц вільгаці выкарыстоўваю ць грунтавыя воды. Н апр., ф інікавая пальма (расце ў аазісах). З ’яўляю цца індыкатарамі глыбіні зал яган н я грунтавых вод і ступені іх засалення (напр., л акры ч нік голы). Ф Р ^ Б Е Л Ь , Ф р о б е л ь (Frôbel) Ф рыдры х (21.4.1782, Обервайсбах, Германія — 21.6.1852), ням ецкі педагог. С кончы ў Гётынгенскі і Берлінскі ун-ты (1913). Ствараў выхавальныя ўстановы для д зядей даш кольнага ўзросту ў вёсках Цю ры нгіі. У 1833— 40 узначальваў сіроцкі пры тулак y г. Бургдорф. У 1851 гэты я ўстановы зачы нены ўладамі, a Ф. абвінавачаны ў пралагандзе сацы яліст. ідэй і атэізму. Н а яго погляды паўплы валі лед. кан цэп цы я І.Г .Песталоці, ідэі яям . класічнай філасофіі. Адстойваў пры нц ы п ы даступнасці адукацыі для ўсіх дзяцей і дэмакр. падыход да адукац. палітыкі. Лічыў, ш то ўсебаковае развіццё асобы магчыма, калі пед. працэс накіравалы на стварэлне непарыўлы х сувязей паміж мы сленнем і дзеяннем, пазнанлем і ўчынкамі, ведамі і ўм еляям і. Развіццё здольнасцей чалавека звязваў з яго прац. дзейнасцю . Распрацаваў тэоры ю гульні і методыку рухавых гульняў. Яго кан цэп цы я паўплы вала на вы лучэнне дашкольнай педагогікі ў самаст. пед. ды сцы пліну; сістэма выхаванн я стала п аш ы раяай y краінах Зах. Еўропы, ЗШ А , Расіі і інш. У 1871 — 1917 дзейнічалі Петраградскія фрэбелеўскія курсы, y 1908— 17 — Ф рэбелеўскі ж ан. пед. ін-т y Кіеве. Тв. \ Рус. пер. — Будем жлть для свонх детей: Сгатьн, советы н рекомендацмн. М., 2001.

BAApxinaea. Ф РЭ Г А Т (ад ф рапц. frégate і італьян. fregata), 1) y парусяы м ваен. флоце 17 — 1-й пал. 19 ст. драўляяы 3-мачтавы карабель дл я разведкі і каявой най службы. М еў 2 батарэйны я палубы

4 8 8 ____________

Фрэдра

(закрытую і адкрытую), да 60 гармат і большую скорасць, чы м лінейны карабель. Выкарыстоўваўся ў час Кры мскай вайны 1853— 56, грамадз. вайны 1861 — 65 y ЗШ А і інш . 2) У 2-ю сусв. вайну баявы карабель, аналагічны вартавому (Вялікабры танія), пераходны ты п паміж крэйсерам і эскадраны м мінаносцам (ЗШ А ). П ры значаўся для процілодачнай і проціпаветр. абароны баявых караблёў і канвояў транспартаў. Меў артыл. i тарпеднае ўзбраенне. 3) Сучасны карабель y BM C некат. дзяржаў для процілодачнай і проціпаветр. абароны. В одазм яш чэнне да 4000 т, мае ракетнаартыл. ўзбраенне і ўстаноўкі рэакты ўны х бомбакідальнікаў. Літ:. М н х а й л о в М.А., Б а с к а к о в M A Фрегаты, крейсера, ллнейные кораблн. М., 1986; Д а н н л о в AM . Лннейные кораблн н фрегаты русского парусного флота. Мн., 1996. У.Я.Калаткоў.

памінаў «3 пятага на дзесятае» (апубл.

1880). На Беларусі яго п ’есу «Дамы і гусары» сгавілі Бел. т-р імя Я.Купалы (1921, 1957), Бел. т-р імя Я.Коласа (1965), абл. драм. т-ры: Гродзенскі (1964, 1968), Магілёўскі драмы і камедыі імя В.ДунінаМ арцінкевіча (1995), Брэсцкі драмы і музыкі (1997).

Te: Pisma wszystkie. T. 1— 13. Warezawa, 1955—69; Pyc. nep. — Нзбранное. M., 1987; Комедеш. M., 1956.

ФРЙДРЫКСАН

(Fredriksson) Герт Ф рыдальф (н. 21.11.1919, г. Іёнчэпінг, Ш вецы я), ш ведскі спартсмен (веславанне на байдарках). Ч эм п іён XIV, XV, XVI i XVII Алімп. гульняў (на байдарцы -адзіночцы на ды станцы і 1000 м — y 1948, Л ондан; 1952, Хельсінкі; 1956, г. Мельбурн, Аўстралія; на адзіночцы на дыстанцыі 10 тыс. м — y 1948, 1956; на цвойцы на ды станцы і 1000 м — y 1960, Рым); сярэбраны (1952) на адзіночцы на дыстанцыі 10 тыс. м і бронз. (1960) пры зёр на адзіночцы на ды станцы і 1000 м. Ч эм піён свету н а адзіночцы (1948 — на ды станцы і 1000 м і ў эстаф еце 4x500 м; 1950 — 1000 м; 1954 — 500, 1000 м, 4x500 м), сярэбраны (1950 — 4x500 м; 1958 — 500 м) і бронз. пры зёр (1958 — 1000 м, 4x500 м).

3 1932 на кінастудыі «Ленфільм», э 1945 — «Саюздзетфільм», з 1948 на Кіеўскай і М аскоўскай студыях навук.-папулярны х фільмаў, з 1953 на кінастудыі імя М .Горкага. Здымаў пераважна для дзяцей. Яго фільмы вызначаю цца ліры зм ам, м яккім гумарам, раскрыццём дзіцячай псіхалогіі: «Першакласніца» (1948), «Васёк Трубачоў і яго таварышы» (1955), «Незвьічайнае падарожжа М іш кі Стракачова» (1959), «Рыжык» (1961), «Я купіўтату» (1963), «Я вас любіў...» (1967), «Прыгоды жоўтага чамаданчыка» (1971, прыз М іжнар. кінафестывалю ў Венецыі), «Дзівак з пятага «Б» (1972), «Вам і не снілася...» (1981), «Каранцін» (1983) і інш. Д зярж . прэмія С С С Р 1974. Ф РФ ЗА (ад ф ранц. fraise), рэжучы ш матлязовы інструмент з зубамі, размеш чаны мі на корпусе паралельна ці нахілена да восі яго вярчэння. Прызначаны для апрацоўкі (фрэзеравання) плос-

ФРЭДЭРЫК IX (Frederik; 11.3.1899, за-

Фрэгат BMC Індыі (праект 11356, вытворчасць Padi). Пач. 21 ст.

Ф РФ Д РА (Fredro) А ляксандр (20.6.1793, в. Сурохаў П адкарпацкага ваяв., Польш ча — 15.7.1876), польскі драматург. Ж ы ў пераваж на ў Львове (Украіна). Друкаваўся з 1816. Вядомасць пры несла сатыр. п ’еса «П ан Гельдгаб» (паст.

1821). У драматургіі апіраўся на трады цы і А светніцгва і н а жывую тэатр. практыку, y ж анр камеды і прыўнёс новы сац.-бы т. змест, сцэн. мову наблізіў да разм оўнай. У камеды ях «Муж і жонка» (паст. 1822), «Чужаземш чына», «Новы Д он-К іхот, або Сто вар’яцгваў» (абедзве паст. 1824), «Дамы і гусары» (1826) норавы і побыт польскай ш ляхты. Высокім рэаліст. майстэрствам і псіхалагізмам адм етны я ф арсава-гратэскавы я камеды і «Дзявочыя абяцанні, або М агнеты зм сэрца» (1834), «Помста» (паст.

1834), «П ан Явяльскі» (1835), «Паж ыцдёвая рэнта» (1845), «Цётачка» (1858). П ’есы Ф. адыгралі значную ролю ў развідці польскага рэаліст. т-ра. Аўтар ус-

м ак Зоргенф ры каля Лінгбі, Д анія — 14.1.1972), кароль Д аніі [1947— 72]; контр-адмірал (1945). 3 ды насты і Глюксбургаў. Ш мат разоў быў рэгентам y час хваробы свайго бацькі караля К ры сц іяна X [1912-—47], y т.л. ў час кры зісу 1942— 43 y адносінах Д аніі з ням .-ф аш . акупантамі. Пры Ф .' IX сам акіраванн е атрымалі Ф арэрскія а-вы (1947), пачаўся працэс інтэграцы і Д аніі ў зах. еўрап. рэгіянальны я арг-цы і (С авет Еўропы, Еўрап. эканам. супольніцтва, НАТО і інш .). Падпісаў новую кансты туцы ю , паводле якой уведзены аднапалатны парламент (фолькеты нг) і пераем насць манархіі па ж аночай лініі. П асля смерці Ф. IX дацкі прастол зан ял а яго дачка Маргрэтэ II.

ФРЭДЭРЫК-ЛЕМЕТР [Frédérick-L em aître; сапр. Л е м е т р (L em aître) А нтуан Луі П распер; 29.7.1800, г. Гаўр, Ф ранц ы я — 26.1.1876], ф ранцузскі акцёр. 3 1816 выступаў y дэмакр. т-рах бульвараў Парыжа. П радстаўнік дэмакр. рамантызму і пачы нальнік рэалізм у ў ф ранц. т-ры . Рэфарматар сцэн. мастацтва — адмовіўся ад класіцысцкага пры нцыпу ідэалізацы і вобразаў. С ярод роляў: Рабер М акер («Заезны двор Адрэ» А нцье, С ент-А м ана і П аліянта), Д ж эн ара, Руі Блаз («Лукрэцыя Борджа», «Руі Блаз» В.Гюго), бацька Ж ан («П ары ж скі анучнік» Ф .П ія), Ж орж дэ Ж эрм ан і («Трыццаць гадоў, ці Ж ы цц ё гульца» В Д зю канж а).

ФРЭЗ

Ілья Абрамавіч (2.9.1909 — 22.6.1994), расійскі кінарэж ы сёр. Нар. арт. Расіі (1982). Нар. арт. С С С Р (1989). С кончыў Л енінградскі тэатр. ін-т (1935).

3

4

Фрэзы: 1 — цыліндрычныя; 2 — канцавая з канічным хваставіхом; 3 — тарцовая з усгаўнммі нажамі; 4 — чарвячная.

1

2

3

Схема работы фрэзы глебавай: 1 — вал; 2 — нож; 3 — дыск.

касцей, пазоў, шліцаў, крывалінейных паверхняў, цел вярчэння, разьбы, a таксама для рэзкі матэрыялаў. Вырабляюць суцэльнымі з легіраваных і хуткарэзных сталей, з устаўнымі зубамі ў выглядзе пласцінак з цвёрдых сплаваў або кампазіцыйных матэрыялаў і інш. У метала-

апрацоўцы выкарыстоўваюдь Ф. цыліндрьічныя, тарцовыя, дыскавыя, канцавыя, адразныя, шпоначныя, вуглавыя, модульныя і інш.; y дрэваапрацоўцы — спец. Ф. ў выглядзе ланцуга з загартаванай інстр. сталі і гнездавыя (гл. Дрэварэзальны інструмент, Фрэзерны станок). ФРЭЗА ГЛЕБАВАЯ, маш ы на дая ры хлення і перамеш вання глебы на глыбіню яе апрацоўкі (гл. Фрэзераванне глебы). Бываюць для суцэльнай апрацоўкі (балотныя, лясны я, палявы я), міжрадковай апрацоўкі (прапаш ны я, садовыя) і спецыяльныя. Балотныя Ф.г. маюць спец. фрэзерны барабан для алрацоўкі асушаных зямель з купінамі і дзярнінай; лясныя выкарыстоўваюць для падрыхгоўкі глебы пад лясньш культуры; да спец. Ф.г. адносяць фрэзерныя кадалаачышчальнікі. Рабочы орган Ф.г. — вярчальны барабан з прамымі або выгнугамі нажамі (зубамі), замацаванымі па акружнасці дыскаў; пршод — ад вала адбору магугаасці трактара. Глыбіня апрацоўкі да 25 см, прадукцыйнасць да 2 га/гадз. В.М.Кандрацьеў.

1

ФР&ЗА Д А Р0Ж Н А Я , самаходная машына, пры чапное ці навясн ое абсталяванне для зм еш вання грунтоў з вяжучымі матэрыяламі пры буд-ве дарог і для фрэзеравання паверхні дарожных пакрыццяў пры іх рамонце і рэгенерацыі. Рабочы орган Ф.д. — ротар (вярчальны барабан з метал. лапаткамі або рэжучымі зубамі), дадатковае абсталяванне — кіркоўшчык (рама з замадаванымі на ёй зубамі). Разнавіднасдь Ф.д. — ф р э з а д ь і с к а в а я , прызначаная для ўгаарэння пазоў і фарміравання кантаў беражкоў y асфальтабетонных пакрыдцях. На Беларусі Ф .д. вы пускаю ць лрадпрыемствы «Амкадор» і «Дорвекгар». І.І.Леановіч. ФРЭЗЕРАВАННЕ, апрацоўка металаў, драўніны і інш . м атэры ялаў рэзаннем з дапамогай ф рэзы . Робідца на фрэзерных станках і інш . в ярчэннем ф рэзы і адносным перам яш чэннем фрэзы і загатоўкі. У залежнасці ад напрамкаў вярчэння цыліндрычнай фрэзы і падачы загатоўкі адрознівакшь: сустрэчнае Ф., калі вярчэнне фрэзы і рух падачы загатоўкі накіраваны адзін супраць аднаго, і спадарожнае, калі напрамкі мрчэння фрэзы і падачы загатоўкі супадаюдь. Пры апрацоўцы тарцовай фрэзай адрозніваюць сіметрычнае (вось фрэзы перамяшчаецца ў плоскасці сіметрыі загатоўкі) і несіметрычнае Ф. (вось фрэзы зрушана адносна

гэтай плоскасці). Ф. апрадоўваюць ллоскасці, целы вярчэння, a таксама фасолныя, вінтавыя і інш. паверхні дэталей машьш.

ФРЭЗЕРАвАнНЕ ГЛЕБЫ, спосаб апрацоўкі глебы, я к і забяспечвае яе адначасовае ры хленне, раскры ш ванне і перамеш ванне на глыб. 20— 25 см. Стварае роўную і рыхлую паверхню , y вял. ступені распы львае глебу. П раводзяць пры асваенні асуш аных балот, задзернаваных і ўкрытых купінамі зям ель, таксама пры паляпш энні лугоў і паш ы , пры здабычы торфу, я к асн. пры ём перадпасяўной апрацоўхі цяж кіх мінер. глеб. В ы конваецца глебаапрацоўчы мі прыладамі ф рэзернага і ратацы йнага тыпу.

ФРЭйд

Ф РЭЙ Д (Freud) Зігмунд (6.5.1856, Ф райберг, Чэхія — 23.9.1939), аўотрыйскі лсіхіятр і псіхолаг, засн авальніх псіхааналізу. Скончыў Венскі ун-т. Д -р меды цы ны (1881). Праф. Венскага ун-та (1902). У 1902 заснаваў т-ва «Псіхалагічныя серады» (з 1908 Венскае лсіхааналіт. т-ва). 3 1938 y Вялікабрытаніі.

Ф Р Ф З Е Р Н Ы БАРАБАН, пры лада для апрацоўкі глебы пры асваенн і асуш аных балот з купінамі, развіты м мохавым покры вам і дзярнінай. Вы кары с2

3

489

З.Фрэйд.

4

тоўваецда таксам а для п ал яп ш эн н я лугоў і пашы, здабычы торфу, раздзелкі пластоў пасля ворыва. У станаўліваецца на навясных, паўпры чэпны х і пры чапных фрэзах глебавых (фрэзерах). M ae зм енны я нажы (м оцна- і слаба выгнуты я), палявыя кручкі (маты кі), пры ф рэзераванні якімі глеба добра здрабняедца. В.М.Кандрацьеў. Ф Р Э З Е Р Н Ы CTAHÔK, 1) y м е т а лаапрацоўцы — металарэзны станок для апрацоўкі фрэзераваннем розных паверхняў (плоскасцей, ф асон ных канавак і інш .). А дрозніваю ць Ф .с.: універсальныя — верты кальна-Ф .с. (кансольны я і бескансольны я), гары зантальна-Ф .с., падоўж на-Ф .с.; сп ец ы ялізаваны я — карусельны я, капіравальна-Ф .с., разьба-, зубаф рэзерны я (вы кары стоўваю ода пры апрацоўцы аднаты пных дэталей); спец. (робяць адну ді некалькі пэўных ф рэзерны х аперацый). На Беларусі Ф.с. вы рабляю цца на Мінскім станкабудаўнічым заводзе імя Кастрычніцкай рэвалюцыі, Віцебскім заводзе заточных станкоў, Гомельскім станкабуд. з-дзе імя Кірава. 2) У д р э в а а п р а ц о ў ц ы — станок для фрэзеравання дэталей кры валінейнай формы, зарэзкі пальцаў. контурнай апрацоўкі ш чытоў ці вузлоў вы рабаў і г.д.

Распрацаваў ш эраг метадаў л ячэння хворых неўрозамі, якія склалі тэралеўтычную частку псіхааналізу: метад-катарсіс, заснаваны на вы яўленні ў стане гіпнозу бессвядомы х псіхічных траўмаў з м этай вы звалення ад іх пацыента; метад вольны х асацы яцы й (аналіз выкладзены х пацы ентам думак і адчуванняў, вы звалены х ад унутр. цэнзуры: сумлення, сораму, ім кн ен ня да ветлівасці, самапавагі і інш .); метады аналізу снабачанняў, памы лковы х дзеянняў, абмовак лац ы ента і інш. («Даследаванне істэрыі», 1895, з І.Броерам; «Псіхалаталогія лаўсядзённага жыцця», 1901). Развіваў тэоры ю бессвядомы х пам кненняў, згодн а з як о й y аснове ўсіх свядомых псіхічных працэсаў ляж аць бессвядомыя. Сярод бессвядомы х працэсаў вылучаў інсты нкты ўны я сексуальны я пам кнен-

1

Універсальны фрэзерны станок (Гврманія): 1 — папярочны супарт; 2 — паварошая фрэзерная галоўка; 3 — стол; 4 — кансоль: 5 — станіна.

490

ФРЭЙДАМАРКСІЗМ

ні — лібіда. Н а яго думку, незадаволены я сексуальны я пам кненні вы клікаю ць пакугы, якія выцясняюхвда ў бессвядомае, але ўплываю ць н а свядомасць і паводзіны чалавека. Сцвярджаў, што вы цеснены я незадаволены я сексуальньш пам кнен ні могуць вы клікадь неўрозы , часам адыгрываю ць станоўчую ролю шляхам сублімацыі — лераўтварэнне энергіі гэтых пам кнен няў y творчасць. А крам я базіснага сексуальнага пам кнен ня (лібіда) вылучаў дэструктыўны я, агрэсіўны я пам кненні, якія, на яго думку, параджаюць 2 ты пы энергіі: стваральную («Эрас») і разбуральную («Танатас»), Развіваў псіхадынамічную тэоры ю асобы («класічны псіхааналіз»), паводле якой структура псіхікі асобы ўклю чае 3 кам паненты («інстанцыі»): «ід» («Яно») — фундамент псіхікі, кры ніда лсіхічнай энергіі, якая складаецца з сукупнасці бессвядомых сексуальны х і агрэсіўных пам кненняў; «эга» («Я») — сукупнасць пераважна ўсвядомлены х пазнавальны х і вы канаўчых ф ункц ы й псіхікі; «суперэга» («Звы ш -Я») — частка псіхікі, якая зм яш чае сац. нормы , устаноўкі, маральны я каш тоўнасці грамадства. П аводле Ф., канф лікт паміж «інстанцыямі» псіхікі пры водзіць да псіхічных захворванняў. В ы цясненне і сублімацыю лічы ў «ахоўнымі механізмамі», якія зды маю ць напруж анасць канфлікту паміж кам панентам і псіхікі. Імкнуўся да паш ы рэння сферы псіхааналізу н а з’явы міфалогіі і рэлігіі («Татэм і табу», 1913; «Будучыня адной ілюзіі», 1927; «М айсей і монатэізм», 1939), культуры («Н езадаволенасць y культуры», 1930), маст. творчасці, грамадства і інш . В учэнне Ф. стала адной з вядучых дактры н 20 ст.; яно паўплывала на развіццё псіхалогіі і псіхіятрыі, л-ры і мастацтва, сацыялогіі, культуралогіі, педагогікі і інш . Гл. таксам а Неафрэйдызм, Фрэйдызм. Тв.: Рус. пер. — Пснхологая бессознательного. М., 1990; Леонардо да Вннчн. Л., 1991; Пснхоаналтмческне этюды. Мн., 1999; Пснхоаналнз. Релнгня. Кулыура. М., 1992; О пснхоаналнзе: Пять лекцнй; Методнка н техннка пснхоаналнза. СПб., 1997; Остроумне м его отношенне к бессознательному; Страх; Тотем н табу. Мн., 1999; Пснхоаналш н теорня сексуальносгн. СПб., 1998; Очеркн по пснхологнн сексуальностн. Мн., 1999; Толкованне сноввденнй. Мн., 2000; Введенне в пснхоаналнз: Лекцнн. СПб., 2001; По ту сторону прннцнпа удовольствня; Я н Оно. М.; Харьков, 2003. Літ:. Д ж о н с Э. Жнзнь н творення Знгмунда Фрейда: Пер. с англ. М., 1997; Х ь е л л Л., З н г л е р Д. Теорнн лнчностн: Основные положення. нсслед. н прнмененне: Пер. с англ. СПб., 1997. С. 105— 160; Энцяклогіедня глублнной пснхолопш. T. 1. Знгмунд Фрейд; Жнзнь. Работа. Наследне. М., 1998. ВДз.Марозаў. Ф Р Э Й Д А М А Р К Й З М , ы рунак y фрэйдызме, лры хільнікі якога імкнуліся да аб’ядн ан н я вучэнняў К .М аркса і З.Ф рэйда. Асн. яго прадстаўнікі (В.Райх, Г.Маркузе) абгрунтоўвалі м э-

тазгоднасць сінтэзу палаж энняў марксізму і ф рэйды зм у тым, што гэтыя вуч эн н і з ’яўляю цца аднолькава крытычны м і і рэвалю цы йны м і. Распрацаваная Райхам «сексуальна-эканам.» тэоры я не абмяж оўвалася даследаваннем асобнага чалавека, a паш ы ралася на сац.-паліт. сф еры грамадства — аўтарытарныя інстытуты, сац.-эканам . адносіны паміж лю дзьмі, ідэалагічныя рухі, y т.л. фаш ызм. П аводле Ф ., сац. рэвалю цы я павінна арганічна спалучацца з рэвалю ц ы яй сексуальнай, ш то пры вядзе да вы звалення івды відаў ад маральных, сац. і эканам. абмежаванняў; толькі сексуальнае разняволенне здольна вызваліць ад канфармісцкіх тыпаў характару, што фарміруюцца наяўнымі формамі грамадства і сям ’і, і прадухіліць таталітарызм і «субліміраванае рабства». Радыкальную версію Ф. прапанавалі Ф.Гватары і Ж .Д элёз, якія распрацавалі тэорыю ш ызааналізу, які, на іх думку, закліканы дапамагчы лю дзям цалкам вы звалідда ад канфармізму і адкры ць ш лях да здзяйснення іх ж аданняў. Літ:. М а р к у з е Г. Эрос н цнвіілюацня: Пер. с англ. Кйев, 1995; Р а й х В. Пснхологая масс н фашнзм: Пер. с нем. СПб., 1997; Я г о ж. Сексуальная революцня: Пер. с нем. СПб.; М., 1997; Я г о ж. Функцня оргазма: Пер. с нем. СПб.; М., 1997. І.В.Катляроў. ФР'ЬЙДЛІНА Рахіль Хацштеўна (20.9.1906, в. Самацеевічы К асцю ковіцкага р -н а М агілёўскай вобл. — 25.4.1986), расійскі хімік-арганік. Ч л.-кар. A H С С С Р (1958). С кончы ла М аскоўскі ун-т (1930). У 1935— 39 і 1941— 54 y Ін -ц е арган. хіміі, з 1954 y Ін -ц е элем ентаарган. злучэнняў AH С С С Р (заг. лабараторыі). Навук. працы ла хіміі арган., элементаарган. і квазіком плексны х злучэнняў, тэлам еры зацы і і ізамеры зацы і. Адкрыла дваістую рэакцы йную здсшьнасць алкіл- і алкенілмеркургалагенідаў, з ’яву лерагрулоўкі (ізам еры зацы і) полігалоідаліфатычных рады калаў y вадкай фазе (у сааўт.); раслрацавала ш эраг метадаў сінтэзу хім. злучэнняў. Дзярж. лрэм ія С С С Р 1986.

7в.: Методы элементоорганнческой хнмлн. Хлор. Алнфатаческне соедннення. М., 1973 (у сааўт.); Раднкальная теломернзацня. М , 1988 (у сааўг.). М.М.Касцюковіч. Ф Р Э Й Д Ы З М , назва ш кол і кірункаў, якія выкарыстоўваю ць вучэнне З.Ф рэйда для тлумачэння лсіхалогіі чалавека, з’яў культуры і грамадскага ж ы цця ўвогуле. Засяроджвае ўвагу на тэоры і псіхааналізу, a не на яго метадах. А гульлая рыса разнастайны х ш кол Ф. — уяўленне лра ўнутр. бессвядомы я п ам кнен ні як рухальную сілу лаводзін лю дзей, асн. механізм іх лсіхікі. А дрозненні ў логлядах фрэйды стаў звязаны з розн ы м разуменнем таго, якое з бессвядомы х памкненняў з ’яўляецца вы значальны м для свядомасці і лаводзін лю дзей, трактоўкай фрэйдаўскай тэоры і асобы (суадносін камланентаў лсіхікі «Яно», «Я» і «Звыш-Я»), М ногія з паслядоўнікаў Ф рэйда імкнуліся тлумачы ць з ’явы Maparti і лрава, навукі і мастадтва, рэлігіі,

прычыны войнаў і інш. гіст. ладзей канфліктамі ў глыбінях чалавечай лсіхікі. Сярод гшыней Ф. вылучаю ць класічны і лсіхакульт. Ф., неафрэйдызм, фрэйдамарксізм і інш., лрадстаўнікі якіх адны лалаж энні вучэння Ф рэйда крытыкуюць, другія развіваюць, раслрацоўваю ць новы я ф рэйды сцкія тэоры і. Сярод школ Ф. вылучаюць вучэнні, распрацаваныя A.Адлерам і К.Г. Юнгам — вучнямі Фрэйда, якія пазней адышлі ад яго тэорыі, стварылі ўласныя і далі пачатак неафрэйдызму. П р а д с т а ў н ік к л а с іч н а г а Ф. — лідэр псіхааналізу ÿ Вялікабрытаніі Г.Фрэйд (дачха З.Фрэйда) пашырыла разуменне ролі «Я», дапусціла магчымасць яго незалежнага функцьшнавання ад «Яно», развіла базавае палажэнне псіхааналізу пра «ахоўныя механізмы» псіхікі ад станаў непакою, удакладніла фрэйдаўскія паняцді і наблізіла іх да паняццяў акад. эксперым. псіхалогіі. Сярод амер. прыхільнікаў Ф. вылучаюцца Г.У.Олпарт, Г.Мюрэй, Э.Эрыксан, Э.Бёрн. Олпарт прызнаваў значэнне бессвядомых памкненняў, але выступаў супраць іх абсалютызацыі; на яго думку, y паводзінах здаровага чалавека гал. ролю адыгрывае рацыянальнае, і толькі неўротьвсі кіруюцца імпульсамі бессвядомага. Мюрэй гал. задачу «Я» бачыў y падаўленні непажаданых імпульсаў «Яно». Эрыксан развіваў фрэйдаўскае вучэнне пра стадыяльнае развіццё асобы і падкрэсліваў значэнне eau. фактаpaÿ y пераходзе ад адной стадыі да іншай. Бёрн прызнаваў незалежнасць ад свядомасці многіх псіхічных працэсаў і засяроджваў увагу на станах «Я», звязанных са зносінамі з інш. людзьмі («аналіз уэаемадзеянняў»), У сав. псіхалогіі праблемы бессвядомага даследавалі Дз.М.Узнадзе, В.М.Лейбін і інш. Узнікненне п с і х а к у л ь т у р н а г а Ф. звязана з даследаваннямі К.Хорні і Э. Фрома, якія трактавалі культуру як усё грамадскае асяроддзе чалавека, што істотна ўплывае на яго, але вызначальнымі для псіхічнай дзейнасці прызнавалі «ўнугр. жыццёвыя сілы». Прадстаўнікі ф р э й д а м а р к с і з м у (Т.Маркузе, В.Райх і інш.) імкнуліся да сінтэзу псіхааналізу Фрэйда і марксізму, абгрунтоўвалі агульнасць шэрагу палажэнняў гэтых вучэнняў. У 1990-я г. тэорыю бессвядомага і псіхааналізу развівалі амер. псіхолагі І.Вайнер і Дж.Р.Сёрл, рас. вучоныя Лейбін, АМ.Ругкевіч і інш. Літ:. Р у т к е в н ч AM. Or Фрейда к Хайдеітеру. М., 1985; Пснхоаналйз н культура: Нзбр. труды Карен Хорнн н Эрнха Фромма: Пер. с англ. М., 1997; О л п о р т Г. Лнчность в псйхологнн: Пер. с англ. М., 1998; Б е р н Э. Групповая гіснхотерапня: Пер. с англ. М., 2000; Л е й б н н В.М. Класснческнй пснхоаналнз: нсторня, теорня, прахтвка. М.; Воронеж, 2001; В а й н е р Н. Основы пснхотерапмм: Пер. с англ. 2 нэд. СПб., 2002; С е р л Д. Открывая сознанне заново: Пер. с англ. М., 2002. В.Дз.Марозаў. Ф Р Й Й З Е Р (Fraser), рака на ПдЗ Канады. Даўж. 1370 км, пл. бас. каля 220 тыс. км 2. Вытокі ў Скалістых rapax, перасякае Унутр. плато Брыт. Калумбіі, уладае ў лраліў Дж ордж ыя Ціхага ак. каля г. Ванкувер. С ярэдні расход вады .3550 м3/с . Разводдзе з мая да верасня. Л едастаў з л іст.— снеж . да сак .— красавіка. Суднаходная ў ніжнім цячэнні (на 180 км ). У вусці — г. Нью-Уэстмінстэр. Адкрьгга англ. ладарож нікам С.Фрэйзерам y 1805— 07. Ф Р & Й З Е Р (Fraser) Д ж он М алколм (н.

21.5.1930, г. М ельбурн, Аўстралія), дзярж аўны і паліт. дзеяч Аўстраліі.

Скончыў Оксфардскі ун-т. Юрыст. У 1955—83 дэп. аўстрал. парламента ад Ліберальнай партыі, y 1975— 83 лідэр штай партыі. У 1966— 72 быў міністрам арміі, адукацыі і навукі, абароны, y 1975—83 — прэм’ер-міністр Аўстраліі. Ажыццявіў праграму ш ы рокай лібералізацыі эканомікі, што спры яла эканам. росту, адначасова вяло да росту беспрацоўя і стала прычынай адстаўкі ўрада Ф.ў 1983.

Р Х Ф рэйдш яа.

А .Ж .Ф р э н е л ь .

ФРЭЙЗЕР, Ф р э з е р (Frazer) Дж эймс Джордж (1.1.1854, г. Глазга, Вялікабрьітанія — 7.5.1941), брытанскі этнограф і гісторык рэлігіі. Вучыўся ва ун-тах Глазга (1869—74) і Кембрыдж а (1874— 79). Праф. Ліверпулскага (з 1907) і Кембрыджскага (з 1921) ун-таў. П ры хільнік параўнальна-гістарычнага метаду. Сістэматызаваў звесткі аб перш абытных вераваннях, татэмізме, анімізме, табу, паказаў іх генет. сувязь з рэлігіямі стараж. дзяржаў, іудаізмам, хрысціянствам. Паводле Ф., чалавечая свядомасць эвалю цы яніравала ад панавання магічкых уяўленняў да «веку рэлігіі», потым да «веку навукі». Ф. проціпастаўляў магію рэлігіі, ідэалогію выводзіў з індывід. псіхалогіі. Асн. працы: «Залатая галіна» (1890), «Даследаванне магіі і рэлігіі» (т. 1— 12, 1907— 15), «Татэмізм і экзагамія» (1910). ФРЭЙКА (Frejka) Іржы (6.4.1904, Оўцешіды, Чэхія — 27.10.1952), ч эш с к і р эжысёр; прадстаўнік чэш скага авангарНшму ў т-ры. С кончы ў праж скія у н -т і кансерваторыю. У 1920-я г. рэж . y «Вызваленым» т-ры , з 1929 — y Н ац. т-ры, y 1945— 50 маст. кіраўнік Т -р а на ВІшградах y Празе. 3 1946 вы кладаў y Акадэміі мастацтваў y П разе. С тавіў сац.-вострыя, умоўны я па ф орм е сп ек таюіі: «Цырк Д андэн» паводле п ’есы «ЖоржДандэн» М альера (1925), «Ж анчыны на свяце Ф есм аф оры яў» (1926) і «Птушкі» (1934) А р ы с та ф а н а, « Ф у эн іэАвехуна» Лопэ дэ Вэгі (1935), «Барыс Гадуноў» А .П уш кіна (1937), «Рамэо і Джульета» (1938), «Макбет» (1946), «Вінрорскія свавольніды» (1949) У.Ш экспіра, іГора ад розуму» А.Грыбаедава (1947) і інш. ФРЭЙЛІНА (ад ням. Fràulein дзяўчы на, паненка), ж анчына з ары стакраты чнай

сям ’і, якая знаходзіцца ў свіце каралевы, цары цы , пры нцэсы і г.д.; адпаведнае пры дворнае званне. Ф РФ Й М А Н , Ф р э й м а н е [Freim ane; сапр. П а с т э р н а к (Pasternak)] Л ідзія (н. 6.4.1920, г.п. Д андуш энь, М алдова), латышская актрыса. Нар. арт. С С С Р (1970). Скончыла сіуцыю пры Т-ры драмы Латвіі (1947). 3 1947 y Нац. т-ры Латвіі. Я е мастацгва вы значаецца зн еш н яй стры манасцю ў спалучэнні з унутр. драматызмам. Сярод роляў: Аніта («Сын ры бака» ВЛаціса), Ошу Ганна («Зямля зялёная» А.Упіта), Надзея («Варвары» М .Горкага), Ф едра («Федра» Д ж .Р асіна), C re ­ n a («М ілы лгун» Д ж .К ілці) і інш . Д зярж . прэміі С С С Р 1950, 1951.

ФРЭНЕЛЯ___________ 491 людзям» С А лёш ы на), Баляснікаў («Казкі старога Арбата» А.Арбузава) і інш . 3 1949 здымаўся ў кіно: «Аляксандр П апоў» (1949), «Рш ныя лёсы» (1956), «Бацькі і дзеці» (1959), «Мёртвы сезон» (1968), «Чайкоўскі» (1970), «Бег» (1971), «Расія маладая» (тэлефільм, 1982) і інш. Д зярж . прэм ія С С С Р 1951.

Ф Р Э Н А Л 0 Г ІЯ [ад грэч. phrên (phrenos) душа, розум, сэрца + ...логія]. вучэнне аб сувязі псіхічньгх асаблівасдей чалавек а ці ж ы вёлы з вонкавай формай чэрапа. Распрацавана аўстр. урачом і анатамам Ф .Галем. Асаблівае паш ырэнне набы ла ў 1-й пал. 19 ст. ў краінах Зах. Еўропы , дзе ў 1830— 40-х г. ствараліся Ф Р б Й Н Д Л ІХ А ліса Брунаўна (н. ф рэналагічн ы я т-вы . Прыхільнікі Ф. лі8.12.1934, С .-П ецярбург), расійская ак чы лі, ш то кара галаўнога мозга складатрыса. Д ачка Б.А .Фрэйндліха. Н ар. арт. ецца з ш эрагу цэнтраў, y якіх лакалізуРасіі (1971). Нар. арт. С С С Р (1981). юівда пэўны я здольнасці чалавека; пры Скончыпа Ленінградскі таатр. ін-т (1957). м оц н ы м развіцці пэўнай здсшьнасці адП рацавала ў ленінградскіх т-рах імя B. ІСамісаржэўскай, з 1961 y Т -р ы імя паведны цэнтр мозга таксам а больш развіты , ш то нібы та адлюстроўваецца Ленсавета, з 1983 y С .-П ец ярбургскім н а канф ігурацы і чэрап а («ш ыш кі здольВял. драм. т-ры імя Г.Таўстаногава. Яе насдей» да музыкі, паэзіі, жывапісу, мастацгва вылучаецца лёгкасцю , нату«пагоркі» славалюбства, сквапнасці і ральнасцю і адначасова вы танчанасцю інш .). Д асягненні ў ф ізіялогіі даказалі пераўвасаблення і р эзк ай характарнасняслуш насць Ф ., ш то надоўга ды скрэцю, кам еды йнасцю і пры глуш анай ліды тавала рацы янальнае ў вучэнні Гары чнасцю , музы кальнасцю . Сярод рол я — пры нц ы п лакалізацы і выш эйш ых ляў: Ранеўская («Вішнёвы сад» А .Чэхапсіхічных ф ункцы й, як і атрымаў пава), К ацяры на Іванаўна («Злачы нства і цвярдж эн не ў 1870-х г. (Г.Ф рыч, Э.Гіткара» паводле Ф .Дастаеўскага), Э ліза ц ы г і інш .). Дулітл («Пігмаліён» Б.Ш оу), К атары на («Утаймаванне свавольніцы» У .Ш экспіФ РЭН ЁЛ Ь (Fresnel) А пост Ж ан ра), лэдзі М ільф ард («Каварства і ка(10.5.1788, Бральі, Ф ранцы я — ханне» Ф .Ш ы лера), М арта і Я н а («Ін14.7.1827), ф ранцузскі фізік, адзін са т эр в ’ю ў Буэнас-Айрэсе» Г.Баравіка), стваральніхаў хвалевай оптыкі. Чл. П аЛ іка, Я н а («М ой бедны Марат», «Старары ж скай А Н (1823). Чл. Л онданскага модная камедыя» ААрбузава), Элейн Накаралеўскага т-ва (1825). С кончы ў П оваца, Бобі М ітчэл, Д ж анет Ф іш эр («Гэлітахн. ш колу (1806), дзе і працаваў з ты палка закаханы» Н .С айм ана), А ман1817, a таксам а Ш колу мастоў і дарог да Уінгфілд («Ш кляны звярынец» Т.Уіль(1809). Ствары ў таоры ю ды ф ракцы і ямса), В авда («Барм енка з дыскатэкі» святла (гл. Гюйгенса — Фрэнеля прынпаводле Ю .Андрэева) і інш. 3 1958 зды цып, Фрэнеля дыфракцыя). Н езалеж на маецца ў кіно: «Службовы раман» (1977), ад Т.Ю нга даказаў папярочнасць свет«Сталкер», «Старамодная камедыя» (аболавы х хваль (1821), растлумачыў палядва 1980), «Агонія» (1981), «Ж орсткі рары зацы ю , вярчэнне плоскасці палярыманс» (1984) і інш . Дзярж. прэміі Расіі зац ы й і падвойнае праменепераламлен1976, 1996. н е святла (1823), ш то дало пачатак Літ.: Т н м ч е н к о М. АФрейндлнх. М., кры ш таляопты цы . Устанавіў асн. зака1982. Л.В.Календа. нам ерн асці адбіцця і пераламлення святла (гл. Фрэнеля формулы), сканструФ РЭЙН ДДІХ Бруна Артуравіч (10.10.1909, яваў лін зы і лю стэркі, названы я яго C . -П ецярбург — 9.7.2002), расійскі акімем. Д аследаваў уплыў руху Зям лі на цёр. Нар. арт. С С С Р (1974). С кончы ў апты чны я з ’явы , чы м паклаў пачатак таатр. тэхнікум пры Л енінградскім траопты цы рухомых асяродцзяў. ме (1934). 3 1931 працаваў (з перапы нТв.\ Рус. пер. — Нзбр. труды по опгнке. кам ) y ленінградскіх т-рах ім я А бкома М., 1955. В Л К С М , юнага гледача, Вял. драм., з Літ.: Творцы фнзнческой оптакн. М., 1948 y Расійскім т-ры драмы імя Пуш 1973; С т е п а н о в Б.Н. Опост Ф ренель/ / Журн. прнкладной спектроскоплп. 1977. кіна. Я го мастацтва адметнае м айстэрТ. 27, вып. 1. А.І.Болсун. ствам сцэнічнага ды ялога, спалучэннем інтэлектуальнага і ліры чнага пачатку. Ф Р Э Н Ё Л Я Д Ы Ф Р А К Ц Ы Я , ды ф ракС ярод роляў: Старадум («Недаростак» ц ы я сф еры чнай светлавой хвалі на неДз.Фанвізіна), Хлесгакоў («Рэвізор» М.Гоаднароднасцях асяроддзя, напр., на адгаля), Глумаў («Н а ўсякага мудраца хатуліне ў непразры сты м экране, на пае прастаты» ААсгроўскага), Гаеў («Вішнёвы сад» А Ч эхава), Барон («На дне» непразрыстым дыску. Н азвана імем А.Ж. Фрэнеля, які вывучаў гэты від дыфМ .Горкага), Пер Гюнт («Пер Гюнт» Г.Ібракцыі святла. сена), айцец С ерафім («Усё застаецца

492

фрэнеля

Для спрашчэння разлікаў дыфракцыйнай карціны светлавы сферычны фронт разбіваюць на кальдавыя зоны (зоны Фрэнеля) так, каб адлегласці ад краёў кожнай зоны да пункта назірання адрозніваліся на палавіну даўжыні хвалі святла. Амплітуда светлавой хвалі ад кожнай зоны павольна змяншаецда з павелічэннем нумара зоны, a фазы ваганняў, выкліканых суседнімі зонамі ў пункце назірання, процілеглыя. Паводле Гюіігенса—Фрэнеля прынцыпу хвалі, што прыйшлі ад суседніх зон y пункт назірання, узаемна аслабляюць адна адну. Калі закрыць дотныя (ці няцотныя) зоны Фрэнеля, то атрыманая сістэма (зонная пласцінка) гірацуе як збіральная лінза (значна павялічвае асветленасць y пункде назірання і можа давадь відарыс). Калі падобную сіотэму сабраць з празрыстых кольцаў спец. формы, то атрьшаецца лінза Фрэнеля, якая дае паралельны дучок святла. Выкарыстоўваецца на маяках, y сігнальных ліхтарах і інш. Літ:. С т е п а н о в Б.Й. Введенде в современную оптгасу: Основные представлендя олгнческой наукн на пороге XX в. Мн., 1989. С. 11)9— 142.

Да арт. Фрзнеля дыфракцыя Падзел фронзу сферычнай хвалі на зоны Фрэнеля; Q — кропкавая крыніца свягла; S — фронт хвалі.

0 — вяршыня фронту: Р — пункт назірання; чырвоным вылучаны цотныя зоны Фрэнсля. Адлегласці ад аднайменных краёў суседніх зон да пункта назірання адрозніваюцца на палавіну даўжыні хвалі.

Да арт. Фрэнеля дыфракдыя: папярочнае сячэнне сферычнай лінзы Фрэнеля. SO — галоўная алтычная вось лінзы.

Ф Р Э Н Е Л Я Ф 0 Р М У Л Ы , суадносіны , якія звязваю ць амш іітуды, ф азы і станы палярызацыі адбітай і пералом ленай светлавых хваль, ш то ўзніклі пры праходжанні святла праз мяжу падзелу 2 празрыстых ды элею ры каў, з адпаведны мі характарыстыкамі падаю чай хвалі. Устаноўлены А .Ж .Фрэнелем y 1823. В ы нікаюць з эл.-м агн. тэоры і святла пры раш энні Максвела ўраўненняў і атаясам лі-

ванні светлавых ваганняў з ваганнямі вектара напруж анасці эл. поля ў светлавой хвалі. Умова дастасавальнасці Ф.ф. — незалеж насць паказчы ка пераламлення асяроддзя ад амплітуды вектара напружанасці эл. поля светлавой хвалі. Ф Р Э Н К Е Л Ь Якаў Ільіч (10.11.1894, г. Растоў-на-Доне, Расія — 23.1.1952), расійскі ф ізік-тэарэты к. Ч л.-кар. АН

Я.І.Фрзнкель.

С С С Р (1929). С кончы ў П етраградскі ун-т (1916). 3 1921 y Л енінградскім фіз.-тэхн. ін-це (заг. аддзела), адначасова ў Ленінградскім політэхн. ін -ц е (заг. кафедры). Навук. працы па электрон най тэоры і металаў, ферамагнеты зме, кінеты чнай тэоры і вадкасцей, ядз. фізіцы, электрады наміцы. ф ізіды цвёрдага цела, астрафізіцы і інш. Распрацаваў тэорыю руху атамаў і іонаў y крыш т. раш отцы, увёў паняцц і дэф ектаў крыш т. раш откі, рухомых дзірак і эксітонаў (1926— 31). Стварыў першую квантавамех. тэоры ю ферамагнетызму (1928). Пабудаваў кінетычную тэоры ю вадкасцей, развіў малекулярную тэоры ю цякучасці цвёрдых цел. П рапанаваў кропельную мадэль атамнага ядра (1936; мадэль Б ора— Ф .), прадказаў спантаннае дзяленн е атамны х ядраў (1939). Аўтар перш ага ў С С С Р поўнага курса тэарэт. фізікі. Д зярж. прэмія С С С Р 1947. Тв.: Собр. нзбр. тр. T. 1—3. М.; Л., 1956— 59; Введснме в теорню металлов. 4 нзд. Л., 1972; Кднетнческая теорня жддкостей. Л., 1975. Літ.: Воспомннандя о Я.Н.Френкеле. Л., 1976. АЛ.Болсун. Ф Р ^ Н К Е Л Ь Я н Абрамавіч (21.11.1920, Кіеў — 25.8.1989), расійскі кампазітар. Нар. арт. С С С Р (1989). Вучыўся ў Кіеўскай кансерваторы і (1938— 41). 3 1946 y М аскве. Выступаў я к скры пач y розны х аркестрах. Аўгар папулярны х песень «Гады», «Каліна чы рвоная», «Тэксты льны гарадок», «Рускае поле», «Жураўлі», «Для цябе» і інш.; музыкі да драм. спектакляў і кінафіпьмаў (каля 60). Дзярж. прэмія С С С Р 1982. Літ.: Ж у р б н н с к а я Т. Ян Френкель. М., 1988. Ф Р Э О Н Ы , тое, ш то хладоны. Ф Р& СКА (італьян. fresco літар. — свеж ы), тэхніка манументальнага жывапісу. размалёўка па свежым сыры м тынку, які пры вы сы ханні ўтварае тонкую пра-

зрыстую плёнку, ш то замацоўвае фарбы і робіць Ф . даўгавечнай; твор выкананы ў гэтай тэхніды . Т эхнічны я разнавіднасці: a фрэска, a сэка, казеінава-вапнавы жывапіс. Для Ф. выкарыстоўваюць ларашкі мінер. пігментаў (охра, умбра, кобальт і інш.), расцёртыя на чыстай ді валнавай вадзе або водна-клеявым саставе (дадаюць сінт. фарбы). Сувязным рэчывам ламіж асновай і фарбавым слоем з ’яўляецда вална. Палітра фрэскавага жывалісу звычайна стрыманая, пры высыханні фарбы моцна блякнуць. Тэхніка Ф. вддома з 2-га тыс. да н.э. ў эгейскім мастацтве, была адной з асн. y ант. і візант. мастацтве, краін Каўказа, Балкан і Зах. Еўропы. Росквіту дасягнула ў 14— 16 ст. y творчасці майстроў італьян. Адраджэння Джота, Мазачыо, П’ера дэла Франчэска, Рафаэля, Мікеланджала. Высокім ўзроўнем вызначаюцца Ф. Сафійскага сабора ў Кіеве (10—12 ст.), a таксама майстроў 14— 17 ст. Феафана Грэка, Андрэя Рублёва, Дыянісія. У 20 ст. вядомасць набылі Ф. мексіканскіх мастакоў Х.К,Ароска і Д.Рывера. Н а Беларусі найб. стараж. Ф. захаваліся ў ін тэр’еры С аф ійскага сабора ў П олацку (11 ст.). У нікальны мі з’яўляю цца Ф. П олацкай Спаса-Праабражэнскай царквы (12 ст.), якія вылучаюцца эм ац. напруж анасцю , выразнасцю ліній і дггрыха. У ф рэскавы х размалёўках 12— 16 ст. прасочваецца ўплыў візант. традыцый: Барысаглебская царква Бельчы цкага манасты ра ў Полацку, Благаве-1 ш чанская царква ў Віцебску, Барысаглебская царква ў Гродне (усе 12 ст.), С упрасльская царква-крэп асць (16 ст.). Н а манум. ж ы вапіс 17— 18 ст. паўгаіывалі тагачасны я эстэт. прынцыпы зах.еўрап. мастацтва, У размалёўках праявіліся ры сы барока: Ф. касцёла францыскан цаў y в. Галыыаны Аш мянскага р-на Гродзенскай вобл. (17 ст.), Мікалаеўскай царквы (17— 18 ст.) і касцёла кармелітаў (1-я пал. 18 ст.) y Магілёве, касцёлаў езуітаў y Н ясвіж ы , кармелітаў y М сціславе, бернардзінцаў і езуітаў y Гродне, езуітаў y в. Лучай Пастаўскага р -н а В іцебскай вобл., бернардзінцаў y в. Будслаў М ядзельскага р-н а Мінскай вобл. (усе 18 ст.). Ры сы класіцызму маю ць разм алёўкі цэркваў Варварынскай y П інску, y в. В ейна Магілёўскага р-на (абедзве 19 ст.). У пач. 20 ст. мастакі С .Рудзінскі і Б.В іш неўскі выканалі размалёўку ў інтэр’еры кляш тара франц ы ск ан ц аў y П інску. Ф. выконвалі бел, мастакі В.Барабанцаў, Г.Вашчанка, В.Доўнар, В.Діханаў. Літ.: В а н н е р А.В. Матерналы н техннка монументально-декоратавной ждвопвсн. М., 1953; Ч е р н ы ш е в Н.М. Нскусство фрескн в Древней Русд. М., 1954; Жывапіс Беларусі XII—XV I11 стст.: (Альбом). Мв, 1980; Ц е р а ш ч а т а в а В.В. Старажьггнабеларускі манументальны жывапіс XI—X V I I I стст. Мн., 1986; Помнікі культуры: Новыяадкрыцці. Мн., 1985. Н.Я.Трыфант.

ФРЭСКАБАЛЬДЗІ (Frescobaldi) Джыралам а (хрышчаны, верагодна, 12.9.1583, г. Ф ерара, Італія — 1.3.1643), італьянскі кампазітар, арганіст. 3 1604 спявак іарганіст кангрэгацы і «Санта-Чэчылія», з 1608 (з перап ы н кам ) арганіст саборасв. П ятра ў Ры ме. Т воры Ф. — пераход ад строгай хар. поліф аніі 15— 16 ст. да но-

вых інстр. поліфанічных форм. Засн авальнік італьян. арганнай ш колы (пазней яш наз. «ігальян. Бахам»); зн ач н ая яго роля ў фарміраванні фугі. Аўтар твораў для аргана (ры чэркары , канцоны , такаты, фантазіі, капрычыо),. клавесіна (такаты, партыты); 2 мес, м агніф іката і інш. духоўных твораў, мадрыгалаў і інш. ФР^СНА (Fresno), горад на 3 ЗШ А , y штаце Каліфорнія. 398 тыс. ж. (1998). Цэнтр с.-г. раёна ў сярэдн яй ч. далін Сан-Хаакін і Вял. К аліф арнійскай. Прам-сць: харч. (пладовакансервавая, вінаробная, вытв-сць разы нак), рады ёэлектронная, аўтазборачная. Ун-т.

бонавы я кіслоты арам аты чнага раду, СбН4 (СО О Н )г. А дрозніваю ць артаф талевую (фталевая), метафталевую (ізафталевая) і парафталевую (тэрэф талевая) кіслоты. Ф.к. — бясколерныя крышталі, нерастваральныя ў вадзе. Мал. м. 166,14, tm 211 °С. Пры награванні або дзеянні дэгідратавальных агентаў лёгка ператвараецца ў фталевы ангідрыд. Пры т-ры 200 °С (каталізатары — солі цынку, нікелю, медзі) дэкарбаксіліруецца да бензойнай к-ты. 3 асновамі ўтварае солі па адной або 2 карбаксільных групах, са спіртамі — мона- і дыэфіры. Ёсць y зеляніне. Сыравіна ў вьггв-сці поліэфіраў, фарбавальнікаў, лек. сродкаў.

ФТАРАПЛАСТЫ , ф т а р л о н ы , сін тэФТАЛЕВЫ а н г і д р ы д , арганічнае р эты чны я тэрм апласты чны я палімеры (за чыва з групы араматычных злучэнняў; вы клю чэннем фторкаўчукоў). Н айб. паангідрыд аргафталевай к-ты, СбРЦ (СО)гО. ш ы раны я з іх ф тарлон-4 і ф тарлон-3. 3 Бясколерньш крышталі, t^, 131,6 °С, t,dn Ф. вырабляю ць плёнкі, валокны (гл.

284,5 °С, лёпса ўзганяецца. Раствараецца ў Фторвалакно), трубы, ш лангі, ізаляцы ю арган, растваральніках, гарачай вадой гідралідля правадоў, хім. рэакгары , цеплаабзуецца ў артафталевую к-ту. Важны зьіходны меннікі і інш. прадукт y вьпв-сді розных вытворных фталевых кіс/іот. Кандэнсацыяй Ф.а. з феноламі атрымліваюць фарбавальнікі. ВыкарыстоўваФ Т А Р Ы Д Ы , хімічны я злучэнні фтору з юць ж сыравіну ў вьггв-сці алкідных смол, інш ы м і элементамі. Вядомыя для ўсіх пласгыфіхатараў, інсектыцыдаў, лек. сродкаў (напр., фталазолу). элементаў, акрам я гелію і неону. Адрозніваю ць просты я Ф . (солі фторыставаФТАЛЕВЫЯ К 1С Л 0Т Ы , б е н э о л дароднай кіслаты, галагенфтарыды, кад ы к а р б о н а в ы я к і с л о т ы , карвалентныя Ф. металаў і неметалаў), оксі-

Да арт. Фрэска Р а ф a э л ь. Афінская школа. 1508— 11.

Да арт. Фрзска ў інтэр'еры касцёла хармелггаў y Магілёве. 1-я пал. 18 ст.

ФТОРАРГАНІЧНЫЯ

493

фтарыды, гідрафтарыды, комплексныя Ф. і інш. Ф. большасці металаў — цвёрдыя рэчывы з высокімі т-рамі плаўлення (напр., фтарыд натрыю NaF tm 996 °С). Ф. неметалаў — вадкасці ці газы, моцныя акісляльнікі. Большасць гідралізуецца вадой, усе здольныя да пірагідролізу. Ф. сустракаюцца ў прыродзе (напр., флюарыт, крыяліг, селаіт). Атрымліваюць непасрэдным злучэннем элементаў, узаемадзеяннем фторыставадароднай к-ты з металамі і інш. Выкарыстоўваюць для атрымання фтору, урану, алюмінію, як флаціруючьм агенты, дыэлектрыкі і інш. Ф ТА РЫ РА ВА Н Н Е, 1) увядзенне атама фтору ў малекулу хім. злучэнняў. 2) Ш тучнае абагачэнне злучэннямі фтору пітной вады, харч. прадуктаў, зубной пасты і інш. з мэтай рэгулявання колькасці ф тары д-іонаў y арганізме чалавека. Ф. вады праводзяць на станцыях водаачы сткі (пры зыходнай кандэнтрацы і ф тары д-іонаў менш за 0,5 м г/л) раствар эн н ем невял. колькасці гексафторасіл ікату (N a 2SiF 6) ці фтары ду натрыю (N a F ) і інш . П ры родны я воды абясфторваю ць. Ф Т О Р (лац. Fluorum ), F, хімічны элемент VII групы перыяд. сістэмы, ат.н.9, ат.м. 18,9984, адносіцца да галагенаў. У пры родзе 1 стабільны нуклід 19F У зям ной кары 6 ,5 1 0 ‘2% па масе. Асн. мінерал — флюарыт. Важны элемент для млекакорм ячы х жывёл і чалавека (утвар эн н е зубоў і касцей). Адкрыў y 1771 швед. вучоны К .Ш эеле, y свабодны м стане вылучыў y 1886 ф ранц. хімік А .М уасан. Н азва Ф. ад грэч. phthoros гібель, разбурэнне. Бледна-жоўты газ з рэзкім пахам, — 188,2 °С, шчыльн. 1,693 кг/м 3 (0 °С). Самы электраадмоўны хім. элемент, моцны акісляльніх. Энергічна ўзаемадзейнічае з вадой (вылучаецца кісларод) і вадародам (утвараецца фторысты вадарод HF). He ўгварае кіслародных кіслот. Усе хім. элементы (акрамя гелію, неону і аргону) утвараюць усгойлівыя фтарыды. У прам-сці Ф. атрымліваюць электролізам y расплаве каліго дыгідратрыфтарыду KH 2F 3 пры 70— 120 °С. Выкарыстоўваюць y вьггв-сці фторарганічных мучэнняў і фтарыдаў. Вельмі таксічны: раздражняе скуру, слізістьм абалонкі носа і вачэй. ГДК y паветры 0,15 мг/м3, y вадзе 0,7 мг/л (для фтарьвдіона). Літ.: Н с н к а в а Н., К о б а я с н Е. Фтор: Хнмня н прнмененне: Пер. с ял. М., 1982. А.П. Чарнякова. Ф Т О Р А Р Г А Н ІЧ Н Ы Я З Л У Ч ^ Н Н І, рэчы вы , малекулы якіх маю ць адзін або некалькі атамаў фтору, непасрэдна звязаны х з атамам вугляроду. У залеж насці ад колькасці атамаў фтору ў малекуле падзяляю дца на мона-, полі- і перфтары раваны я (усе атамы вадароду замеш чаны на фтор). Агульная ўласцівасць Ф з. — п ам янш энне міжатамнай адлегласці з павелічэннем колькасці атамаў ф тору ў малекуле. Сінтэзаваны ў 19 ст. Сярод Ф.з. ёсць аналагі амаль усіх класаў арган. злучэнняў. Спосабы атрымання Ф.з.: замяшчэнне атама ва-

494

ФТОРВАЛАКНО

дароду дэеяннем элементарнага фтору (прамое фтарыравалне) або эамяшчэнне атамаў галагену (звычайна хлор) y арган. злучэннях на атам фтору; замяшчэнне ОН-групы, напр., y спіртах, на атам фтору і інш. Выкарыстоўваюць Ф.з. ддя атрымання фтарапластаў, фторвалакна і фторкаўчукоў, фтарыраваных паверхнева-актыўных рэчываў, хладагентаў, таксама як змазачныя і ізаляцыйныя матэрыялы, y медыцыне для наркозу, вырабу пратэзаў і інш. Ф Т О Р В А Л А К Н 0, ком плексная нітка, якую ф армую ць з фторзмяш чальньіх высокамалекулярных злучэнняў, пераважна політэтрафторэты лену (П Т Ф Э ). Устойлівае ў агрэсіўных асяроддзях, мае добры я ды эл. ўласцівасці, нізкі каэф. трэння. Ф ізіялагічна няш коднае. Атрымліваюць Ф. фармаваннем з воднай дысперсіі ПТФЭ, y якой ёсць загушчальнік (напр., віскоза), з далейшай тэрмаапрацоўкай для спякання часцінак ПТФЭ і выдаленнем загушчальніку (валокны паліфен, тэфлон і інш.) або з фтарапластаў, растваральных y ацэтоне (валакно фтарлон). Выкарыстоўваецца ў розных тэхн. матэрыялах і вырабах — тканых і нятканых матэрыялах для фільтравання звышагрэсіўных вадкасцей і газаў, y вьггв-сці касм. скафандраў, элекграізаляцыйных матэрыялаў, y медыцыне (шыўны матэрыял) і інш. Ф ТО РК А Ў Ч У К І, фторарганічныя каўчукі, фторэластам е р ы, прадукгы полімеры зацы і фторарганічных злучэнняў. А гульная ф орм ула [(-C H 2C F2-) x = (-C F 2CFR-)y]«. Адрозніваю ць карба- і гетэраланцуговы я Ф. Найб. прамысл. вы кары станне маюдь карбаланцуговыя Ф. на аонове вінілідэнфтарыду — гал. чы нам супалімеры з тры ф торхлорэты ленам, гексафторпрапіленам і інш. Гетэраланцуговыя Ф. маюць складаны сінтэз. Мал. м. ад' 10 тыс. да 1 млн., шчыльнасць 1800— 1900 кг/м3. Раствараюода ў кетонах, складаных эфірах, не раствараюцца ў вуглевадародах, не набракаюць y вадзе. Асаблівасць Ф. — спалучэнне высокай цеплаўстойлівасці з хім. устойлівасцю да розных агрэсіўных асяроддзяў y шырокім інтэрвале т-р; маюць таксама добрыя фіз.-хім. ўласцівасці (газанепранікальнасць, неўзгаральнасць і інш.). Выкарыстоўваюцца пераважна ў вытв-сці розных ушчыльняльнікаў, якія эксплуатуюць пры т-ры вышэй за 200 °С, мембран, газатканых матэрыялаў. ФТОРСІЛІКАТЫ, солі крэменефторыставадароднай к-ты . Б язводны я Ф . раскладаюцца з утварэннем просты х фтарьвдаў. У растворах Ф. падвяргаю цца шчолачнаму гідролізу з утварэн нем гідратаванага аксіду крэмнію ці сілікатаў і фтарыдаў металаў. Пры ўзаем адзеянн і з моцнымі канцэнтраваны м і к -там і Ф. раскладаю цца з утварэннем фторы ставадароднай к-ты і фтары ду крэм нію . Атрымліваюдь узаем адзеяннем крэм енефторыстай к-ты з аксідам ці солямі металаў, таксама па рэакцы ях зам яш чэння. Выкарыстоўваюць я к кансервадты драўніны, y вы тв-сці цэмедтаў, керамікі, флюсаў.

Ф ТО РЫ СТА ВА Д А Р0Д Н А Я КІСЛАТА, плавікавая к і с л а т а , раствор фторыстага вадароду ў вадзе, HF. Бясколерная вадкасць, шчыльн. 1149 кг/м 3 (пры 15 °С). Азеатропная сумесь мае 38,2% HF. ікіп 114,5 °С. Слабая к-та, утварае солі — фтарыды, рэагуе са шматлікімі рэчывамі, y т.л. з аксідамі крэмнію (Si02), малібдэну (МоОз), танталу (Ta2Os), вальфраму (WO3), ніобію (NtrçOs) і сіліхатамі. Атрымліваюдь растварэннем фторыстага вадароду ў вадзе, воднай адсорбцыяй газападобных прадукгаў сернакіслага раскладання флюарьггу, пірагідролізам флюарытавых руд і фторзмяшчальных адходаў. Выкарыстоўваюцца ў сінтэзе фтарыдаў, ях кампанент раствораў для траўлення шкла, кварцаў, матэрыялаў міхраэлектронікі, металаў і інш. Раздражняе слізістыя абалонкі, выхлікае апёкі скуры. Ф Т О Р Ы С Т Ы ВАД АР0Д , ф т о р а в а д a р о д, злучэнне фтору з вадародам (H F ). Бясколерны газ ці вадкасць з рэзкім пахам, tRI -83, 36 °С, txin 19,52 °С, шчыльн. вадкага 980 кг/м3. Малекулы звычайна асацыіраваныя. Водны раствор — фторыставадародная кіспата. Рэагуе з металамі з утварэннем фтарыдаў, з аксідамі — оксіфтарыдаў ці фгарыдаў, замяшчае галагены ў галагенідах металаў. Добры расгваральнік неарган. і арган. злучэнняў. Агрымліваюць узаемадзеяннем флюарыту (CaF2) з канцэнтраванай сернай к-той. Выкарыстоўваюць як каталізатар y арган. сінтэзе, y вытв-сці хладонаў, фтарапластаў і інш. Таксічны, раздражняе дыхальныя шляхі, на скуры выкліхае язвы і апёкі. ГДК y паветры 0,005 мг/м3, y вадзе 0,05 мг/л. Ф Т Ы З ІЯ Т Р Ы Я (ад грэч. phthisis сухоты + iatreia л ячэнне), раздзел клідічнай м еды цы ны , як і вывучае пры чы ны , механізмы развіцця, элідэміялогію туберкулёзу, распрацоўвае метады яго ды ягносты кі, л яч эн н я і прафілакгы кі. Вылучы лася з тэрапіі. Выкарыстоўвае комш е к с дыягаастычных метадаў: клінічных, рэнтгеналагічных, біяхім. і інш.

Fla Беларусі даследаванні па Ф. праводзяцца ў НДІ пульманалогіі і фтызіятрыі, y М інскім, Віцебскім, Гродзенскім мед. ун-тах. Асн. кірункі даследаванняў: распрацоўка спосабаў ды ягаосты кі туберкулёзу, давы ш эн н е эф екгы ўнасці л яч эн н я дэструкты ўны х працэсаў ва ўмовах пагарш энн я рады еэкалагічнага стану ласл я катастроф ы на Ч арнобы льской А Э С (1986), лазератэрапія дазалёгачнага туберкулёзу і інш . Уклад y развіццё Ф. зрабілі І.С.Гельберг, В.С.Кароўкін, М .М Л а мака, Я .БМеве, С.Ы.Мялкіх, В.П.Скіба, П .С .К ры ванос і інш.

2 й т . : В н з е л ь АА , Г у р ы л е в а М.Э. Туберкулез. М., 1999; С а в ч е н к о Н.Е., І П я ш к о Е .К Медндннская клдннческая наука / / Науха Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. І.М. Семяненя. ФУА (Foix), гістарычная вобласць на П д Ф ранцы і, y П ірэнеях, на мяж ы з Іспаніяй. У дэлартам енце Ар’еж. Пл. каля 3 тыс. км 2. Нас. каля 140 тыс. ж. (2000). Гал. горад — Фуа. Здабы ча жал. руды, каляровы х металаў. Н а базе ГЭС развіта электраметалургія. У гарах — авечкагадоўля. Ф У І’А (ад лац. fuga бег, уцёді), поліф анічны муз. твор, засн. на ім ітацы йны м

правядзенні ва ўсіх галасах адной, радзей дзвю х і болей тэм ла пэўным танальнагарм анічны м плане; лайвышэйшая ф орм а поліфаніі. Адрозніваюцца колькасцю тэм (простыя — на адну тэму, двайныя — на 2, трайныя — на 3 і г.д.) і галасоў (найб. пашыраны 3- і 4-галосыя). Тэма Ф. выразная, вобразна акрэсленая. Раздзелы Ф.: экспазіцыя, дзе тэма праводзіцца па чарзе ўсімі галасамі ў гал. і дамінантавай танальнасцях, распрацоўка з больш свабодным танальным планам, рэпрыза — заключная частка з перавагай гал. танальнасці і больш сціплым паследаваннем імітацый (стрэта). Асн. раздзелы, a часам асобныя правядзенні тэмы злучаюцца інтэрмедыямі. Развівалася ў 17 ст. з канцоны, рычэркара, матэта, дасягнула кульмінацыі ў творчасці І.С.Баха і не страціла значэння да нашага часу. Часта Ф. папярэднічае прэмодш ці інш. ўступная п’еса імправізац. складу (фантазія, таката). Мохса ўваходзіць y санатны, сюітны ці варыяцыйны цыхл, y буйную вак.-сімф. кампазіцыю (араторыя, меса і інш.). У бел. музыцы вядомы Ф. для фп. Дз.Камінскага. Літ:. З о л о т а р е в ВА Фуга. 3 нзд М., 1965; Теорня фута: Сб. Л., 1986. А.А.Саламаха. ФУГАВА л Ь Н Ы CTAHÔK (ад ням.

Fuge сты к, шво; lugen фугаваць), дрэваапрацоўчы станок для прамалінейнага стругання (ф рэзеравал л я) або струганля пад вуглом (ф угавання) брускоў ці ш чы тоў па плоскасцях або кантах. Бываю ць аднабаковы я (рэжучы інструм елт — гарыз. нажавы вал з 2— 4 наж амі) і двухбаковыя (маю ць другі рабочы орган — верт. нажавую галоўку; апрацоўваю ць аддачасова 2 сумежныя паверхні загатоўкі пад прамы м вуглом). З в ьм ай н а маю ць зды мны або стацыян арны механізм ладачы матэрыялу ў зону рэзанн я.

3

Схема работы фугавальнага станка: а, б, в — стадыі фарміравання базавай паверхні загатоўкі; 1 — нажавы вал; 2 — задні стол; 3 — загатоўка; 4 — пярэдні стол.

Ф УГА С (ф ранц. fougasse ад лац. focus ачаг, агонь), зарад выбуховага рэчыва ў воданепранікальнай абалонцы . Некат. віды Ф . маю ць таксам а запальныя рэчы вы (агнявы Ф ), метал. асколкі (асколачны Ф .) і інш . Закладваю ць y зямлю, пад ваду і інш . Выбух ажыццяўляецца эл. або агнявы м спосабам пры даламозе гадзіннікавага замы кальніка, a таксама мех. спосабам . Выкарьістоўваецца для

стварэння разбурэнняў, завалаў, абвалаў, затапленняў і інш. ФУГАТА (італьян. fugato літар. — накшталт фугі), форма поліф анічнай музыкі, блізкая да фугі, але без устойлівай рэпрызы. Звычайна раздзел буйной муз. формы. Для Ф. характэрна вы кладанне гамы па тыпу экспазіцы і фугі або н а аснове імітацыйнага ўступлення галасоў, дынамічнае развіццё, паступовае ўшчыльненне поліфанічнай фактуры. У 18—19 ст. Ф. выкарыстоўвалі як сродак выкладання муз. тэмы і яе развіцця, ва ўступах і заключных часгках. У 19 ст. развівалася ка аснове класічных традыцый, аднак набыла новую трактоўку і вобразны сэнс (І.Брамс, М.Глінха, Ф.Ліст, С.Танееў, Ф.Шуберт і інш). У 20 ст. пашырана ў творах М.Мяскоўскага, С.Рахманінава, П.Хіндэміта, Дз.Шастаковіча, Р.Штрауса і інш. У бел. музыцы вы кары стана ў творах МАладава, У.Алоўнікава, А .Багаты рова, Г.Вагнера, Я.Глебава і інш . Літ.: Гл. да арт. Фуга. Дз.М.Жураўлёў. ФУДЗІВАРА, стараж ытны яп. ары стакратычны род. Яго паліт. ўзвы ш энне пачалося ў 7 ст., з 8 ст. ўсталяваўся звьічай выбіраць ж онак імператарам Я поніі выключна з роду Ф . 3 9 ст. прадстаўнікі дому Ф. сталі фактьічны мі правіцелям і Японіі з тьггуламі рэгентаў (сэсё) або канцлераў (кампаку), амаль пазбавіўш ы імператараў улады. 3 пач. распаду дзяржавы на ўдаелы ў сярэдзіне 11 ст. Ф. страцілі рэальную ўладу, хоць ф арм альна правілі да 1184. 3 роду Ф. вядом а ш мат дзярж. і паліт. дзеячаў Японіі. ФУДЗІСАВА, горад y Японіі, н а паўд,ўсх. узбярэжжы в-ва Х онсю . К аля 340 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел. П рам -сць: машынабудаванне (трансп. абсталяванне, шарыкападшыпнікі), чорная металургія. На ўзбярэжжы зо н а адпачы нку Эносіма. Турызм. ФУДЗІ-ХАКбНЕ-ІДЗУ, нацы янальны парк y Японіі, на в. Х онсю . Засн. ў 1936. Пл. 122,3 тыс. га. У клю чае ч. вўлкана Фудзіяма і вулкан Х аконе (1439 м), гарачыя крыніцы, азёры і р э ы , вечназялёныя лясы. А хоўваюцца алень-сіка, чырванатварая макака, некат. птушкі. Турызм. ФУДЗІЯМА, Ф у д з і , Фудзісан, дзеючы вулкан на в-ве Х онсю , каля 100 км на ПдЗ ад Токіо, сам ая вы сокая вяршыня Японіі (3776 м). П равільны конус з кратэрам глыб. каля 250 м, дыяметрам каля 700 м. Утвораны з базальтавых і андэзітавых лаў. Н а схілах бакавыя кратэры і ш лакавы я конусы. Ф. перакрывае б.ч. стараж. вулкана Асітока, вяршыня якога агаляецда на паўд.-ўсх. схіле. Н а схілах вечназялёны я лясы , хмызняковыя пустэчы. 10 мес укрыты снегам. А пош няе вы вярж энне ў 1707— 08. Уваходзіць y склад нац. парку Фудзі-Хаконе-Ідзу. Ф. — свяш чэнная гара 1 японцаў, аб’екг паломнілтва і турызму, таксама яп. мастацтва (карціны , вышыўкі, фарфор).

Ф УЖ ЭРОН (Fougeron) А ндрэ (н.

1.10.1913, П ары ж ), ф ранцузскі ж ы вапісец і графік; адзін з прадстаўнікоў неарэалізму. У творах тэм ы ж ы цця і сац. барацьбы народа: «Смерць і голад. Іспанія» (1937), «Брэтань. Рыбакі» (1946), «П ары ж анкі н а рынку» (1948), «Гонар і слава А ндрэ Улье» (1949), «Батрак, я ы заснуў» (1952), «У гаражы» (1955). «В’етнам 1967» (1967), серы я карцін «К раіна шахтаў» (1950) і інш. Яго творам уласцівы вы разнасць, вострады намічны лаканізм м алю нка і каларыту. Літ:. К а л н т н н а Н. Фужерон. Л.; М., 1962; Андре Фужерон: Кат. М., 1968. Ф У ЗА Р Ы Ё ЗЫ , хваробы раслін, якія вы клікаю цца грыбамі роду фузарыум. П аш ы раны ва ўсіх кліматы чны х зонах. П аш кодж ваю ць надзем ны я і падземны я органы раслін. П раяўляю цца завяданнем, гнілямі каранёў, радзей некрозамі, плямістасцю . Узбуджальнікі захоўваюцца ў глебе і на расл. рэш тках y выглядзе міцэлію , хламідаспор або перы тэцы яў, пранікаю ць y расліны праз каранёвую сістэму і ніж ню ю ч. сцябла. Развіццю Ф. спры яю ць дёплае вільготнае надвор’е, недахоп пажьіўных рэчьіваў y глебе, мех. паш кодж анні раслін. Н а Беларусі найб. паш ы раны Ф . збожжавых, бабовы х культур, лёну, бульбы, буракоў і інш . Ф. з б о ж ж а в ы х к у л ь т у р (пшаніцы, жыта, ячменю, кукурузы) праяўляецца пераважна на фазе ўсходаў. Карані бурэюць, гніюць, ніжняя ч. сдябла становідда тонкай; расліны адстаюць y росце, y іх адміраюць сцёблы, утвараюцца пустыя і дробныя каласы (або іх зусім няма). Пры моцным развіцці

фузары ум

495

хваробы каласкі бурэюдь, y іх утвараюцца нежыццяздольныя, шараватыя зярняўкі. Хлеб, атрыманы з заражанага зерня, выкліхае фузарыятаксікоз. Ф. б а б о в ы х культур (лубіну, канюшыны, гароху, бобу, пялюшкі) выклікае завяданне ці гніль каранёў, усходаў 1 дарослых раслін, пладоў, насення. Ф. л ё н y на ўсходах праяўляецца панікласцю верхавінак і лісця, шіеннем каранёў. У дарослых раслін бурэюць сцёблы, фарміруюцца недаразвітыя каробачкі. Найб. шкаданосная хвароба лёну на Беларусі. Ф. б y л ь б ы (найб. пашыраны) адзначаецца ў сховішчах на клубнях y выглядзе шаравата-бурых сухіх плям, якія разрастаюцца, тканкі пад імі становяцца мяхкімі, разбураюцца, угвараюцца поласці.

Ф У ЗА Р Ы У М (Fusarium ), род недасканалы х грыбоў гіфаміцэтаў. Каля 60 відаў. П аш ы раны ўсюды. Н а Беларусі 10 відаў. Найб. вядомы я Ф.: аўсовы (F. avenaceum), бузінавы (F. sambucinum), вастраспоравы (F. oxysporum ), паслёнавы (F. solani), снеж ны (F. nivale). Сапратрофы ў глебе і н а расл. рэш тках, многія віды паразітую ць на наземны х і падземны х органах раслін, вы клікаю ць фузарыёзы, завяданне раслін (вілт). Некат. ўтвараю ць таксіны , антыбіётыкі, ф ітагарм оны (гіберэліны). Міцэлій шматклетачны, паветраны, павуціністы, белы ці розных адценняў чырв. і жоўтага колеру. Канідыяносцы простыя або разгалінаваныя, адзіночныя ці сабраныя ў падушачкі. Канідыі 2 тыпаў. Некат. віды здольныя ўгвараць хдамідаспоры, на міцэліі — склероцыі.

496

ФУЗАРЫЯТАКСІКОЗ

ФУЗАРЫЯТАКСІК03, агульная назва таксікозаў, якія вы клікаю цца ўж ываннем кармоў, папсаваны х грыбамі з роду фузарыум (у ж ывёл), прадуктаў з зерня, паш кодж анага грыбамі (у чалавека). Часцей хварэе жывёла (коні, свінні, куры). Ф. працякае востра, падвосгра і хранічна. Таксічны я рэчы вы грыбоў аказваюць м ясц. і агульнае ўздзеянне. М ясц. пры водзіць да развіцця язваў, некрозаў, кровазлідця на слізістай абалонцы ротавай поласці і ўнутр. органаў жывёл. Пры ўсысанні таксін намнажаецца ў печані, нырках, мускулатуры, пашкоджвае імунную і ц.н.с.

сярэдзіне 18 ст. фузілёрскія роты, батальёны і палкі перайм енаваны ў мушкецёрскія (гл. Мушкецёры). Ф У ЗІЯ (ад лац. fusio сплаўленне), гістары чна (марф аналагічна) абумоўленыя ўзаемапранікненне ці ўзаемаўплы ў суседніх марфем. Н апр., «расада — рас+садзіць», «вадзіць — ваджу» («дз» чаргуецца з «дж» перад «у»), П ры Ф. корань і афіксы зм енны я («рука — руцэ — ручка», «мыцца — мыеш ся»); часам слова немагчы ма падзялідь на марфемы («салдацкі»: коран ь «салдат» + суфікс « -С К » ). Ф. характары зуецда ш матзначнасцю афіксаў: y слове «дзедам» канчатак «-ам» указвае на л ік (адзіночны) і склон (творны ); аманім іяй

Фузея з баянетам (пач. 18 ст. ; Расія).

Ф У ЗЕЯ (польск. fuzyja ад ф ранц. fusil ружжо, крэсіва), ты п гладкаствольнай дульна-зараднай крамянёвай зброі. У 17— 19 ст. на ўзбраенні ў арміях ш эрагу краін, y т л . ВКЛ. Існавалі Ф. салдацкая і драгунская (калібр адпаведна 19,8 і 17,3 мм, маса 5,7 і 4,6 кг). У сярэдзіне 19 ст. Ф. зам яніла вінтоўка. Ф У ЗІЛ Ё Р Ы (ад ф ранц. fusilier стралок з ружжа), састаўная частка пяхоты ў арміях ш эрагу краін Еўропы ў 17— пач. 20 ст. Напр., y Ф ранцы і існавалі ў 2-й пал.

17 — пач. 19 ст., y Расіі — з 1-й пал.

18 ст., y Прусіі — y 19 — пач. 20 ст. Салдаты-Ф . мелі на ўзбраенні фузею і баянет (багнет; доўгі нож з круглай ручкай, які ўстаўляўся ў дула ружжа), з пач. 18 ст. — фузею са штыком, y 19 ст. — наразное ружжо. У рас. арміі ў

афіксаў: y слове «хмарам» канчатак «-ам» ук азв ае на мн. л ік , д а в ал ь н ы с к л о н ; сінаніміяй афіксаў: давальны склон можа вы раж ацда канчаткам і «-у» («бацьку»), «-ьі» («цётцы»), «-э» («дачцэ»); немагчымасцю ізаляванага ўж ы вання асноў: «зямл-», «свідрава-». П раявы Ф.: акамадацыя, асіміляцыя, дысіміляцыя, элізія, эпентэза, гаплалогія. Існуе і міжслоўная Ф. (зліццё 2 слоў): бел. «дый<ды+і», франц. du < de + le. Ф. проціпастаўляецца аглюцінацыі. М овы, якім уласціва Ф., адносяць да флектыўных моў. Т эрмін «Ф.» ўведзены Э. С элірам (1921). М.В. Супрунчук. Ф У ЗУ Л ІН ІД Ы (Fusulinida), атрад вы мерлых фарамініфер. К аля 90 родаў. Ж ы лі ў каменнавугальны м і перм скім перыядах. Н а Беларусі рэш ткі (ракавіны ) Ф. вы яўлены ў каменнавугальных адкладах П ры пяц кага прагіну. П а рэш тках вы значаю ць узрост геал. адкладаў. Ракавіна дыяметрам да 6 см, сачавіца-, шара- або верацёнападобнай формы, мае некалькі абаротаў (кожны насгугаш ахоплівае з бакоў папярэдні), шматкамерная. У болыпасці Ф. перагародкі камер (септы) y ніжняй ч. ўтвараюць складкі. Сценка ракавіны валняковая, адна- або шматслойная. Ф. бьілі марскімі пародаўіваральнымі арганізмамі (фузулінавы вапняк).

караля». Рэаліст. трактоўка падзей, мяккасць каларьггу, выкарыстанне лінейнай і паветр. перспекдывы ўласцівы ілюстрацы ям да кніг «Часаслоў Эцьена Шэвалье» (1450— 56), «Вялікія хронікі караля Ф ранцыі», «Ж ыцці знакамітых муж чы н і ж анчын» Дж .Бакачыо (абедзве 1458), «Іудзейскія старажытнасці» І.Ф лавія (1470— 76). Вял. жыццёвасцю вылучаю цца партрэты Карла VII, канцлера Г.Ж увенеля дэз Ю рсен, аўтапартрэт. Урачысты кампазіцы йны рытм, гучны калары т уласцівы рэліг. кампазі- I цы ям «П ’ета з Нуана», «Дыпціх з Мелена». Іл. гл. таксама ў арт. Францыя. Літ:. З о л о т о в а Е.Ю. Жан Фуке. 2 нзд М., 1986.

Ф У К ІД Ь ІД (T h ukydidês; каля 460 396 д а н.э.), старажытнагрэчаскі гісторы к. 3 арыстакраты чнага роду. Атрымаў рознабаковую адукацыю ў Афінах. П ры хільнік памяркоўнай алігархіі. У час Пелапанескай вайны 431— 404 да н.э. стратэг; з-за няўдалага камандавання ў 424 да н.э. асуджаньі на выгнанне, жыў y Ф ракіі. Яго асн. праца «Гісторыя» (у 8 кн .) даведзена да 411 да н.э. Лічыў, што яго «Гісторыя» павінна даць наступным п ак ал ен н ям ключ для разумення будучы х падзей, як ія паўтараю ць мінулае з -з а нязм ен н асц і бы цця. Асн. яго метады — аб ’екты ўнасць і крьітычнае супастаўленне кры ніц. Паводле Ф., прычы н ай вайны бьшо імкненне Афін і С парты д а гегемоніі ў Грэцыі. Ход вайны акрам я паліт. і эканам. факгараў ускладнялі непадкантрольны я чалавеку абставіны, нерацы янальнасць масавай псіхалогіі і непрам ое божае ўмяшанне. П ры знаваў здольнасць выдатных асоб (Перыкл, Брасід і інш.) ушіываць на падзеі. А бгрунтаванасць канцэпцы і і аб’екгыўнасць дазваляю ць лічы ць Ф. адным з найвялікш ы х гісторыкаў антычнасді. Т«:. Рус. пер. ■ — Нсторяя. М., 1999. Я.У.Новікаў.

Ф У К А К С А Н Ц Ш , жоўты пігмент бурых, залацісты х і ды ятомавы х водарасцей з групы караціноідаў. Суправаджальны пігмент пры фотасінтэзе, паглынутую энергію святла перадае на хларафіл.

Фузілёры расійскай арміі: 1 *— гвардзейскай пяхоты; 2 — артьілерыйскага палка. 1-я пал.

19 ст.

Ф У К Е (Fouquet, Foucquet) Ж ан (каля 1420, г. Тур, Ф ранц ы я — паміж 1477 і 1481), ф ранцузскі ж ы вапісец і м ініяцю ры ст, адзін з заснавальнікаў мастадтва Р анн яга Адраджэння ў Ф ранцы і. Каля 1440 вучыўся ў П ары жы , паміж 1445— 47 наведаў Рым. Зазнаў уплыў М азачыо і Ф ра Анджэліка. П рацаваў y Туры і Пары ж ы , y 1475 згадваецца я к «ж ывапісец

Ж.Фуке Узяцце Іерыхона. Мініяцюра з «Вялікіх хронік караля Францыі». 1458.

i

[

ФУК0 (Foucault) Ж ан Бернар Леон (18.9.1819, Парыж — 11.2.1868), ф ранцузскі фіэік-эксперы ментатар. Замеж ны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1860). Чл. Парыжскай АН (1865). 3 1855 y Парыжскай абсерваторыі, з 1862 чл. Бю ро даўгог y Парыжы. Навук. працы па оптыцы, механіцы і электрамагнетызме. Вызначыў скорасць святла ў паветры і вадзе метадам вярчальнага лю стэрка (1850; метад Ф.), ш то канчаткова пацвердзіла хвалевую прыроду святла. Правёў дослед з маятнікам на доўгім падвесе (гл. Фуко маятнік), што з ’явілася доказам сутачнага вярчэння Зямлі. Выявіў эл. віхравыя токі (токі Ф .). Вы найш аў гі-

Фукідыд

Ж.Б.Л.Фуко.

раскоп (1852), сканструяваў ш эраг аптычных прылад. Літ.: Л ь о ц ц д М. Нсторня фюнкд: Пер. с кгал. М., 1970. А.І.Болсун. ФУКО (Foucault) Мішэль Поль (15.10.1926, г. Пуацье, Ф ранцыя — 25.6.1984), франдузскі філосаф і культуролаг, прадстаўнік постструкгуралізму. Д -р філасофіі (1961). Выкладаў ва ун-тах К лермонФерана, Л іля, Упсалы, Варшавы, Гамбурга, Венсена і інш ., з 1970 — y Калеж дэ Ф ранс. А снову яго філасофіі складае пераасэнсаванне ўзаемаадносін унутры сістэмы «суб’ект — пазнанне — свет». Імкнуўся да пераадолення антрапалагічнай накіраванасці філасофіі. Сцвярджаў, што асн. характарыстыкі суб’екта (р а ц ы я н а л ь н а с д ь , сек суал ьнасць) і ф е н о м е н суб’е кты ў н асц і ўвогуле — не в еч н ы я і а б ’екты ўн ы я, a гістарычна абумоўленыя, сацы яльна зададзеныя катэгорыі. Д аследаваў інсты туты і механізмы іх распаўсю дж вання і замацавання (царква, меды цы на, права, мастацтва, сям ’я і інш .). У процівагу традыц. гісторыі з яе кумуляты ўнасцю і эвалюцыянізмам распрацаваў «археалагічны» метад (рэканструкцы я агульнага поля ведаў пэўнай гіст. эпохі і даследаванне ўмоў магчымасці іх узн ік н ен н я), заснаваны на ідэі перары ўнасці гіст. працэсу. У працы «Словы і рэчы» (1966) вылучаў 2 «разрывы» ў гісторыі еўрап. культуры і адпаведна 3 эпістэмы : рэнесансавую, класічную (з сярэдзіны 17 ст.) і сучасную- (з пач. 19 ст.). Распрацаваў канцэпцы ю ўладных адносін («генеалогію ўлады»), заснаваную на даследаванні ўзаемасувязі ўлады і ведаў, аналізаваў латэнтньія механізмы і ін-

струменты, з дапам огай якіх улада, ф арміруючы свядом асць індывіда, аж ы ццяўляе маніпуліраванне і ды ктат над ім. Тв.. Бел. пер. — Чым ёсць аўтар / / Фрагменты. 1997. № 1/2. Рус. пер. — Слова u вецт: Археологдя гуманнт. наук. СПб., 1994; Археологая знандя. Кнев, 1996; Воля к дстане: По ту сторону знаняя, власгд д сексуальноста. М., 1996; Нстордя безумдя в класснческую эпоху. СПб., 1997; Рожденде юшішкн. М„ 1998; Нсторня сексуальностн — III: Забота о себе. Кдев, 1998. Літ:. Д е л е з Ж. Фуко: Пер. с фр. М., 1998; Р о з н н В.М. Опыт гуманнтарного нзученмя творчества: (Эволюцдя взглядов М. Фуко) / / Обідеств. наукн м современность.

2000. №3; A ш к е р о в АЮ. Полнтака н человеческое бытне в работах Мншеля Фуко / / Человек. 2002. № 1. Л.Г.Кісялёва. Ф У К 0 М А ЯТН ІК, спец ы яльна скан струяваны маятнік, ваганні якога пацвярджаюць сутачнае вярчэнне Зямлі. Уяўляе сабой масіўны груз, падвеш аны на доўгім (да некалькіх дзесяткаў метраў) падвесе (дрот, м оцная нітка), верхні кан ец якога так зам ацаваны (напр., пры дапамозе карданнага падвеса), што дазваляе маятніку вагацца ў лю бой верт. шіоскасці. Сіла цяжару маятніка і сіла надяжэння падвеса ляжаць y адной плоскасці і не могуць змяніць плоскасць ваганняў маятніка. Таму адносна інерцыя/іьнай сістэмы адліку, звязанай, напр., з «нерухомымі зоркамі», плоскасць ваганняў Ф.м. захоўваецца. У неінерцыяльнай сістэме адліку, звязанай з Зямлёй, праяўляюцца сілы інерцыі, дзеянне адной з якіх (гл. Карыяліса сіла) і вядзе да павольнага павароту гшоскасді ваганняў Ф.м. адносна паверхні Зямлі ў напрамку, процілеглым яе вярчэнню. На ІІаўн. і Паўд. полюсах плоскасць ваганняў маятніка паварочваецца дакладна на 15° кожную гадзіну і робіць поўны абарот на 360° за зорныя суткі. У пункце зямной паверхні, геагр. шырата якога ср, адпаведны вугал павароту будзе a = 2 п sirup. Для Мінска <р = 54°, a = 290°. Сканструяваны Ж Б .Л .Фуко ў парыжскім Пантэоне ў 1851, даўж. 67 м. Вядома каля 20 дзеючых Ф.м.

497

ф уксіны

розных канструкцый, напр., y будынку ААН (Нью-Йорк), Нац. музеі амер. гісторыі (Вашынггон), Сіднейскім ун-це. Н а Беларусі Ф .м. спец. канструкцьіі ў выглядзе чатырохграннай заш клёнай піраміды ўстаноўлены ў пед. ун-це імя М .Т анка (2002). Л і т В е р н н А. Опыт Фуко. Л.; М., 1934; В о с т о к о в Е.Н. Опыт Фуко, доказываюіцнй вравденне Землн вокруг своей осн.

2 нзд. Л., 1940. УА.Якавенка. Ф У К О T Ô K I (ад імя Ж .Б .Л .Фуко), тое, ш то віхравыя токі. Ф У К 03А , монацукры д y саставе алігацукрыдаў, глікапратэідаў, глікаліпідаў і мукаполіцукрыдаў. Прысутнічае ў расл., жывёльны х, бактэры яльны х клетках. Н айб. паш ы раны L-ізамер Ф . (уваходзідь y састаў сываратачных імунаглабулінаў, анты генаў груп крыві, шэрагу гармонаў, напр., фалікуластымулявальнага гармону). Малекулярная маса 164,2. Добра раствараецца ў вадзе. L- і D-Ф. ўтвараюць адкрытую альдэгідную і некалькі цыклічных форм. Удзельнічае ў працэсах міжклетачнага ўзаемадзеяння, звязвання біялагічна актыўных злучэнняў з рэдэптарамі клетак. І.М. Семяненя. Ф У КС (Fuchs) Вівіян Эрнэст (11.2.1908, Ф рэш уотэр, в-аў Уайт, Вялікабрытанія — 1975), англійскі палярны даследч ы к і геолаг. У 1929 удзельнічаў y экспеды ды ях y Грэнландыю , y 1930— 31 і 1931— 32 — y А фрыку. У 1947— 50 узначальваў англ. экспеды цы ю на Антаркты чны п-аў. У 1956— 58 кіраваў англановазеландскай антаркгы чнай экспеды цы яй; y ліст. 1957 — сак. 1958 узначаліў групу, якая ўперш ы ню перасекла па суш ы А нтаркгы ду ад м. Уэдэла праз Паўд. полю с да м. Роса.

R

R'

NH2 Фуксіны (агульная формула).

Фук» маятнік y Беларускім педагагічным універсітэце імя М.Танка: шар масы 27 кі на стальным падвесе вагаецца з перыядам 5,5 с y замкнёнай пірамідзе вышынёй 7 м.

Ф У К С ІН Ы , ярка-чы рвоны я трыары лм етанавы я фарбавальнікі. Найб. вядомы я ўласна фуксін і Ф. новы. Крышталі, растваральньм ў вадзе. Афарбоўка мае невысокую святлоўсгойлівасць. Водны раствор фуксінсярністай к-ты — аналіт. рэагент на альдэгідную групу. Выкарыстоўваюцца для фарбавання нетэкст. матэрыялаў (лалера, скура, дрэва і інш.), для прыга-

498

Фуксія

тавання чарніла, каляровых алоўкаў, лакаў для паліграфіі. Ф Ў К С ІЯ (Fuchsia), род кветкавых расл ін сям. скры пнёвы х. К аля 100 відаў. П аш ы раны пераваж на ў Цэнтр. і Паўд. Амеры цы . Культывую ць я к дэкар. аранж арэйны я і пакаёвы я расліны (больш за 2 тыс. сартоў). Н а Беларусі пераважна ў пакоях вы рош чваецца Ф. гібрыдная (F. hybrida). Невял. дрэвы або кусты. Лісце авальнае, супраціўнае або ў кальчаках, радзей чаргаванае. Кветкі паніклыя, на доўгіх кветаножках, y чырв. ці пурпурных тонах, сабраныя ў гронкі ў пазухах лісця. Плод —- ягада, y некат. відаў ядомая. Дэкар. расліны.

ФУКУДЗАВА Ю кіці (10.1.1835, г. Осака, Я п он ія — 3.2.1901), япон скі мыслідель і публіцыст; адзін э ідэолагаў бурж. рэф орм y Я поніі ў 19 ст. 3 1854 вывучаў еўрап. навукі. У 1858 адкрыў y Эда (цяпер Токіо) «ш колу зах. навук» (з 1868 ш кола, з 1890 ун-т К эйо). У 1860— 61, 1861— 63, 1867 аж ы ццявіў паездкі ў Еўроп у і ЗШ А , якія паўплывалі на яго светапогляд. У 1879 стаў перш ы м прэзідэнтам Т акійскай (Я понскай) АН. У 1882 засн аваў ш тодзённую газ. «Дзідзі сімпо» («Бягучы я падзеі»), y якой прапагандаваў ідэі ліберальных пераўтвар эн н яў y Японіі. Ідэйны настаўнік «П арты і рэф орм», заснаванай y 1882. У сваіх працах адстойваў ідэі бурж. індьівідуалізму, грамадз. свабод і гарманічнага сум яш чэння «права» народа і «права» дзярж авы . В.УАдзярыха.

К.аля 260 тыс. ж. (1999). Трансп. вузел, Прам-сць: машынабудаванне, харч., хім, сілікатна-керамічная, тэкстыльная. АЭС. Ун-т. К аля Ф. — нац. парк БандайАсахі. Ф У К У Й М А , горад y Я п о н іі, на ПдЗ в-ва Хонсю. Каля 370 тыс. ж. (1999). П рам-сць: чорная металургія, хім., фармацэўтычная, маш ынабудаванне.

ФУКУІ, горад y Я поніі, на 3 в-ва Х онсю. Адм. д. аднайм . прэф ектуры . Каля 260 тыс. ж. (1999). Ц энтр ш оўкапрад зен н я і ш аўкаткацтва. Саматужная в ь п в -с ц ь ткан ін , ф арф ору, гарбарных вырабаў. М аш ы набудаванне. К веткаводства (цю льпаны на экспарт). Ун-т.

ФУКЎІ

К э н ’іці (14.10.1918, г. Нара, Я пон ія — 9.1.1998), япон скі фізікахімік. Ч л. Я дон ск ай А Н (1983). Чл. Л онданскага каралеўскага т-ва (1989) і інш. АН . С кончы ў ун -т y г. Кіёта (1941), дзе і працаваў (з 1951 праф.). Навук. працы ў галіне арган. сінтэзу, кінеты кі і каталізу полімеры зацы і, квантавай хіміі. Д аследаваў уплы ў электрон най струкгуры малекул на механізм п рац як ан н я хім. рэакцы й (1950— 60). Заклаў асновы квантава-хім. тэоры і межавых арбіталей (1952). Нобелеўская прэмія 1981 (з Р.Хофманам). М.М.Касцюковіч.

Фуксія гібрыдная.

ФУКУОКА, горад y Японіі, на П н З в-ва Юосю. Адм. ц. аднайм. прэф ектуры . 3 прыгарадамі каля 1,3 млн. ж . (1999). Порт y заліве Хаката. М іж нар. аэрапорт. П рам-сць: м аш ы набудаванне (авіяц. і суднабудаванне, эл .-тэхн.), харч., металаапр., тэкст., дрэваапр., ш клян ая, керамічная, паліграфічная. Вытв-сць нац. маст. вырабаў (цацкі, тканіны ). База рыбалоўнага флоту. У н-ты . С інтаісцкія і будыйскія храмы. Турызм. К аля Ф. — кам.-вуг. басейн. Ф ЎКУС (Fucus), род бурых водарасцей. Каля 15 відаў. П аш ы раны ў морах Паўн. паўш ар’я. Утвараю ць за р а с н ій ў літаралі. Слаявіна кусцістая, шматгадовая, даўж. 2— 100 (да 200) см, прымацоўваецца да субстрату канічнай падэшвай. Сгволіх невял., акруглы. Галіны плоскія, скурыстыя, з рабром і паветранымі пузыркамі (уздуццямі) ці без іх, па краі гладкія, гафрыраваныя або зубчастыя. Органы размнажэння на кандах галін, y паглыбленііях бародаўчатых уздуццяў. Выкарыстоўваецда для вырабу альгінатаў і кармавой мукі. Тэхн. і кармавыя расліны. Т.М.Міхеева.

Фукус: 1 — пузыраваты; 2 — двухрадны: 3 — зубчасты.

Ф УКУСІМА, горад y Японіі, на П н в-ва Хонсю. Адм. ц. аднайм. прэф ектуры .

Ф Ў Л Е Р (Fuller) Дж он Ф рэдэры к Чарлз (1.9.1878, г. Чычэстэр, Вялікабры танія— 10.2.1966), бры танскі ваенны дзеяч, гісторы к і тэарэты к. Ген.-маёр (1930). С кончы ў Акадэмію Генштаба, служыў у арміі на ш табных пасадах. Удзельнік англа-бурскай вайны 1899— 1902 і 1-й сусв. вайны. Спланаваў 1-ю ў гісторыі войнаў масіраваную танкавую атаку каля франц. г. Камбрэ (20.11.1917). 3 1926 пам. нач. Генштаба. 3 1933 y адстаўцы. Аўтар ваен.-гіст. і ваен.-тэарэт. прац, y якіх y 1920— 30-я г. абагульняў вопыт 1-й сусв. вайны і распрацоўваў тэорыю стварэння невял. высокамеханізаванай арміі, здольнай масіраваны мі ўдарамі танкаў і авіяцы і вы раш ы ць зыход вайны. У 1940 — 50-я г. выдаў ш эраг прац па гісторыі 2-й сусв. вайны і інш. ваен.гіст. праблемах.

Te.: Рус. пер. — Вторая мнровая война 1939— 1945 гг. М., 1956. Ф Ў Л Е Р (Fuller) Рычард Бакмінстэр (12.7.1895, г. М ілтан, ЗШ А — 1.7.1983), ам еры кан скі архітэктар, дызайнер, інж ынер. Вучыўся ў Гарвардскім ун-де (1913— 15). П рацаваў y буд. кампаніі ў Чы кага, з 1959 ва ун -ц е Паўд. Ілінойса. Распрацаваў праект зборнага алюмініевага дома, падвеш анага да мачты, т.зв. м аш ы ну для ж ы лля (1927); 3-колавы аўтамабіль (1933). Вы найш аў новую картаграфічную праекцыю свету (1942, складаецца з 6 прамавугольнікаў і 8 трохвугольнікаў, мае ш эраг пераваг y параўнанні з глобусам). Распрацоўваў прасторавую канструкцыю «геадэзічнага купала» (лаўсферы , ш то збіраліся з тэтраэдраў): «Залаты купал» для Амер. вы стаўкі ў М аскве (1959), павільён ЗІІІА на Сусв. выстаўцы ў Манрэалі (1967) і інш ., y 1966— 67 распрацаваў праект горада, як і плавае, для 300 тыс. жыхароў. Аўтар кніг «Тэхнічнае настаўл ен н е для касмічнага карабля «Зямля» (1969), «Сінергетыка: даследаванні геаметрыі мыслення» (1974), аўтабіяграфіі

«Ідэі і цэласнасць» (1963). Імем Ф. названа адна з форм вугаяроду — фулерэны. Н.К.Мазоўка.

хлорпікры н, хлорэтан, сярністы газ, ф арм алін і інш . Больш асць Ф. лятучыя, таксічны я, вогненебяспечны я.

ФУЛЕРЙНЫ (ад імя Р .Б .Фулера), алатропныя малекулярныя ф орм ы вугляроду, y якіх атамы вугляроду (С ) размешчаны ў вяршынях полых ш матграннікаў. Адкрьггы Р.Кёрлам, Г.Крота, Р.Смелі. Структура, напр., Ф . Сбо мае выгляд усечанага ікасаэдра з 60 вяршьінямі, так што кож ны атам вугляроду належыць двум ш асцівугольнікам і аднаму правільнаму пяцівугольніку. г Утвараюцца пры дугавым разрадзе паміж ірафітавымі электродамі ў інертнай атмасферы (пры гэтым таксама ўгвараюцца вугляродныя нанатрубкі — т у б у л е н ы ) . У цвёрдым агрэгатным стане Ф. фарміруюць малекулярныя крышт. струкгуры — ф у л е р ы ты, пры легіраванні якіх атрымліваюць фу л е р ыд ы — перспектыўныя для стварэння звышправаднікоў электрычнасці і інш. Сдды Ф . прысутнічаюць y прыродных мінералах (напр., y шунгіце). Выкарыстоўваюцца ўташіцы (для памяншэння трэння), y медыцше (для транспарціроўкі лекавых прэпараіаў y арганізме чалавека) і інш. Літ.: С м о л л н Р.Е. Открывая фуллерены: Пер. с англ. / / Успехн фнз. наук. 1998. Т. 168, № 3; К е р л Р.Ф. Мстокн открытая фуллеренов: экспернмент н гапотеза: Пер. с англ. // Там жа; К р о т о Г. Снмметрня, космос, звеады н С60: Пер. с англ. / / Там жа. М.А.Паклонскі.

ФУМ ІГАТАР, маш ы на для апрацоўкі фумігантамі глебы, пасадак, каранёвай сістэмы раслін і м есц захоўвання с.-г. прадукцыі. Бы ваю ць глебавыя і назем на-палатачны я. Глебавы Ф. ФВ-2А — прычапны да трактара, выхарыстоўваецца для ўнясення фумі-

ФУЛТАН (Fulton) Роберт (14.11.1765, Літл-Брытэн, цяпер г. Фултан, ЗШ А — 24.11.1815), амеры канскі вынаходнік. 3 1786 жыў y Вялікабрытаніі, з 1797 y П арыжы, дзе ў 1803 стварьіў невял. паравое судна.. У 1807 y ЗШ А пабудаваў першы колавы параход «Клермонт». ФУЛЯН, другая назва г. Цзіндэчжэнь y Кігаі. ФУМАР0ЛЫ (італьян. fum arola ад лац. fumus ды м), невялікія адтуліны і ірэшчынкі на вулканічны х конусах, па якіх уздымаюцца гарачая пара і газы. ІДдрозніваюць Ф. перш асны я (вы дзяляюцда з магмы) і другасны я (з незасты лых лававых патокаў). Бы ваю ць y кравры, на схілах, каля паднож ж а вулкана. Састаў вы вярж эн няў з Ф.: пара, хлорысты і фторы сты вадарод, сярністЯ, серавадародны і вуглякіслы газы і інш., т-ра д а 900 °С . П ры п а н іж э н н і т-ры пары ў ёй раствараю дца спадарожныя газы, рэчы вы бакавых парод трэшчын і ўтвараю дца фумарольны я тэрмы. 3 Ф. звязаны адклады галагенідаў, сульфатаў, самароднай серы і інш. ФУМІГАНТЫ [ад лац. fumigans j (fimiigantis) які акурвае, дымідь), хімічныя рэчывы (інсектыцыды, акарыцыды, фунгіцыды і інш .), якія спосабам фумігацыі (парамі і газамі) вы карыстоўвавшіа для зн іш чэн н я ш коднікаў, узбунхалінікаў і лераносчы каў хвароб раслін. Ф. апрацоўваю ць глебу, расліны , норы грызуноў, тару, с.-г. прадукцыю, даады, млы ны , аранж арэі, цягоііцы, парнікі і інш. Я к Ф. выкарыстоўваюць

фундальны я _________ 499 Ф. вільгацямерная (F. hygrom etrica). Трапляецца на вільготных лугах, палях, капя будынкаў. ^зярнінкі рыхльш. Сцябло даўж. 0,5—5 см. Лісце яйцападобнае ці ланцэтнае, суцэльнае або эубчастае. Каробачка ад прамастойнай да павіслай. Каўпачок клабукападобны, з доўгай дзюбкай.

Фумігатар: 1 — помпа-дазатар; 2— пнеўмагідраўлічны акумулятар; 3 — сілкавальнік; 4 — пласкарэзальныя лапы.

гантаў y глебу y вадкім стане; наземна-палатачны ФЦМ зманціраваны на цялежцы, знішчае шкодніхаў цыгрусавых дэкар. насаджэнняў газамі цыяністага вадароду; Ф. ФСІП-2М — на самаходным шасі, выкарыстоўваюць для апрацоўкі чайных кустоў цыяністым вадародам для знішчэння насякомых. Літ.\ Механнзаідая заіцшы растеннй: Справ. М., 1992. В.М.Кандрацьеў. Ф УНАБАСІ, горад y Я поніі, спадарож нік Токіо. Каля 520 тыс. ж. (1999). Порт. П рам-сць: маш ы набудаванне, y т.л. станка-інструментальнае, дрэваапр., каляровая металургія. А птовы ры бны базар. Ф У Н А РЫ Я (Funaria), род бры евых імхоў сям. фунарыевых. К аля 200 відаў. П аш ы раны ўсюды. Н а Беларусі 1 від —

Фунарыя вільгацямерная.

Ф У Н А Ф Ў Ц І (Funafuti), горад, сталіца дзяржавы Тувалу, на аднайм. атоле. 4 тыс. ж. (1995). Порт на Ціхім акіяне. Вываз копры. Ф У Н Г ІЦ Ы Д Ы (ад лац. fungus грыб + caedo забіваю), хімічныя рэчы вы для зніш чэння ці папярэд ж вання развіцця патагенных грыбоў; адна з груп пестыцыдаў. Бы ваю ць y ф орме дустаў, эмульсій, суспензій, параш коў, аэразолей. Спосабы вы кары стання: апы рскван не ці апы льванне раслін і глебы, пратручванне насення, фумігады я н аседд я і сховішчаў. Паводле хім. прыроды бываюць н е а р г а н і ч н ы я (злучэнні серы — вапнава-серны адвар, молатая і калоідная сера; медзі — медны купарвас; ртуці — хлорная ргуць) і а р г а н і ч н ы я (вытворныя карбамінавай к-ты — цьшеб, купрацын-1, поліхарбацын; хіноны — фігон; ртуцьарган. злучэнні — граназан, меркургексан; аксатыінавыя злучэнні — вітавакс і інш.). Паводле харахтару дзеяння Ф. падзяляюць на ахоўныя (прафілакт.) і лячэбньы (тэрапеўгычныя). Паводле характару размеркавання ў тканках раслін бываюць Ф. кантактныя (выклікаюць гібель грыба на паверхні) і сістэмньш (пранікаюць y тканкі раслін). Некат. Ф. (хлорарган. злучэдді) вызначаю цца вы сокай трываласцю ў біял. асяродцзях і назалаш ваю цца ў раслінах і расл. харч. лрадуктах; паражаюць таксама глебавыя мікрааргадізмы, насякомых, лтуш ак, ры б і інш ., ш то лры сістэм аты члы м вы кары станні вядзе да ларуш эння біял. раўнавагі ў біягеацэнозе. Ф У Н Д А Л Ь Н Ы Я З А Л 0 3 Ы (ад лац. fundus дно), д о н н ы я з а л о з ы , залозы слізістай абалонкі страўніка пазваночны х ж ывёл і чалавека. Трубчастыя залозы, размешчаньм ў слізістым слоі дна і сценах страўніка. Складаюдь асн. ч. яго залоз, таму іх наз. галоўнымі залозамі. Ф.з. ўяўляюць сабой неразгалінаваныя на канцах трубачкі, якія выпрацоўваюць

500

ФУНДАМЕНТ

сграўнікавы сок, саляную к-ту і гарманальныя рэчьшы, напр., гармон гастрын. У страўніку чалавека колькасць Ф.з. дасягае 35 млн., сярэдняя даўж. кожнай залозы 0,65 мм, дыям. каля 30—50 мкм, сакраторная пл. каля 3,5 м2. Ф У Н Д А М Е Н Т (ад лад. fundam entum аснова), ніж няя частка будынкаў д і збудаванняў, як ая дерадае нагрузку грунтам. Глыбіня Ф. залеж ы ць ад інж .-геал. і гідралагічдых умоў, канструкцы йды х асаблівасцей будьінкаў і збудаванняў, глы бінь лрам ярзанн я лучыністых грунтоў, разм ы ву (для гідратэхн. збудавадняў). Ф. робяць з жалезабетону, бетону, бута-бетону, каменю, бугавага каменю , цэглы -ж алезняку і дрэва.

Ф УНДА м Е Н Т y г е а л о г і і , ніжні структурны ярус платформы. Складзены з метамарфізаваных, гранітызаваных, змяты х y складкі і разбітых разломамі дарод, пранізаны х інтрузіямі. Утвараецца на даплатф орм авай стадыі развіддя зям н о й кары . Ф. стараж. платформ (кратонаў) мае дакем бры йскі (пераважн а раннедакем бры йскі, больш за 1,6 млрд. гадоў) узрост; для яго характэрны гранулітавая і амфібалітавая фацыі рэгіянальнага метамарфізму і моцная граніты зацы я ларод (Ф . кры ш талічны). Ф. маладых платф орм мае познадакембры йскі або ф анеразой скі ўзрост, складзены са слаба метамарфізаваных, інтэнсіўна ды слацы раваны х парод (складкавая аснова). 3 кры ш т. Ф. звязаны асн. радовіш чы рудных і нярудных кары сн ы х вы кадняў. Н а Беларусі крышт. Ф . складзены з парод ш чучы нскай серы і і рудзьм янскай тоўш чы архею, аколаўскай і ж ы ткавіцкай серы й рандяга пратэразою , агаляецца на невял. плош чы на Пд, каля в. Глушкавічы Л ельчы цкага р -н а (лаўн. ўскраіна Украінскага шчыта). І.В.Найдзянкоў. Ф УНДАМ ЕНТ

ПЛАТФ ОРМ Ы

К РЫ -

Ш ТАЛІЧНЫ . ніж ді струкгурны ярус стараж. платформы, складзены з крышт. парод. Гл. таксама Фундамент y геалогіі.

®yHfl»Meifru: a — стужачны зборны; б —^ перакрыжаваны; в — зборны; г — слупкаваты: 1 — слуп з бетонных блокаў; 2 — жалезабегонная фундаментальная бэлька; 3 — кладка сцяны. Ф. падзяляюдца на масіўна-суцэльныя пад усім збудаваннем; стужачныя пад суцэльныя сцены; адзіночныя (слупавыя) пад калоны; каробчатыя — пад вышынныя дамы; рамныя для апор прамысл. установак; Ф. складкавага тыпу ці з абалонак y выглядзе цел вярчэння пад асобныя апоры, калоны і высокія збудаванні; Ф. — блокі маставых апор, гшацін, доменных і коксавых печаў, веж, помніхаў, станкоў і інш.; палевыя. Паводле спосабу вьірабу Ф. бываюць зборныя з гатовых блокаў, маналітныя і зборна-маналітныя. Да Ф. глыбокага залажэння звычайна адносяцца канструкцыі, якія апускаюцца па меры вымання грунту з-пад ніжніх частак. Да іх належаць апускныя калодзежы, кесоны і дыліндрычныя абалонкі. Утвораныя поласці запаўняюцца бетонам, муроўкай, жвірам і пяском ці выкарыстоўваюцца для розных падземных збудаванняў. Палевыя Ф. робяцца з забіўных ці набіўных паляў. Забіўныя палі робяць на заводах ці палігонах і потым апускаюць y грунт адным са спосабаў: забіўкай, вібрацыяй, падмывам, закручваннем, зацісканнем ці камбінацыяй іх. Набіўныя палі ствараюіша непасрэдііа ў грунце на месцы праектнага становішча: утвараюць шчыліны ў грунце і запаўняюць бегонам. Ю.А. Сабалеўскі, Дз.Ю. Сабалеўскі.

Ф У Н Д А М Е Н Т А Л ІЗМ , 1) кансерватыўны кірунак y пратэстанты зме, прадстаўнікі як о га патрабую ць пры няцця ў якасц і асновы («фундамента») веравучэн н я ўсяго зместу С вяш чэннага пісання і адмаўляю ць лю бы я спробы яго алегары чнага і рацы яналісты чнага вытлум ачэн ня. У зн ік y 1910-я г. ў ЗШ А як рэакц ы я на лаш ы рэнн е матэрыялізму, деадарвінізм у і кры ты чны х аддосін лю дзей да Бібліі; бы ло адублікавана выд ад д е «The fundamentals» («Асновы»; выд. 1— 12, 1910— 12), як ое і дало назву ўсяму руху. Найб. росквіту дасягнуў y 1920-я г., калі да іліцы яты ве фундаменталістаў y многіх паўд. ш татах ЗШ А былі пры няты т.зв. «анты эвалю цы йны я законы», якія забаранялі вы кладанне вучэння Ч.Дарвіна. У 1919 на Сусв. біблей скай к ан ф ерэнцы і ў Ф іладэльфіі заснавана Сусв. хрысц. фундаменталісцкая асацы яцы я. Н а Н іягарскіх біблейскіх канф ерэнцы ях, якія рэгулярна драводзяцца ў ЗШ А , былі вы працаваны 5 асн. пры нцы паў y якасц і базы Ф .: боганатхнёнасць і непагрэш насць Бібліі; божая прырода Ісуса Хрыста; бязгрэш дае зачацце; збавіцельная ахвяра сы н а Божага; яго фіз. ўваскрэсенне і будучае другое пры ш эсце. 2) Ідэалагічная пры хільнасць зы ходны м ідэям, дры нц ы лам , каш тоўнасцям дэўны х вучэлняў, дактры н [напр., ісламскі Ф., язы чн іц кі Ф ., этнічны Ф ., экалагічны («зялёны ») Ф. і да т.п.]. Узнікае ва ўмовах кры зісу як о га-н. руху і драяўляецца ў судраціўледні, y т л . гвалтоўнымі сродкамі, драцэсу змен і абнаўлення розны х сф ер грамадскага жыцця. Напр., дры хільнікі ісламскага Ф. выступаюць за дяўхільнае вы-

кананне лрадпісанняў Карана і шаршту і ўвядзенне іх y якасці абавязковш норм сучаснага грамадска-паліт. жыцця (ісламізацыя), выкарыстоўваюць метады тэрору і насілля ў «свяш чэннай вайне» (газават, джыхад) з іншаверцамі за ўмацаванне і лаш ы рэнн е мусульманскага ўдлыву ў свеце. С.Ф.Дубянецкі ф у н д а м е н т Ал ь н ь і я

а стран а -

М ІЧ Н Ы Я ІІА С Т А Я Н Н Ы Я , астранамічныя дараметры, якія характарызуюць памеры, становіш ча, рух нябеснш цел і захоўваюць дастаянны я значэнні ці павольна м яняю цца ў часе. Вызначаюцца з астр. назіранняў ці тэарэтычна. Прыклады Ф .а.д.: астранамічная адзінка, гравітацыйная пастаянная, скорасць святяа ў вакууме, паралакс Сонца, экватарыяльны радыус Зям лі і інш, Выкарыстоўваюцца для пераходу ад каардынат з непасрэдны х назіранняў да геліяцэнтры чны х і геацэнтры чны х каардынат; раш эд н я задач ды нам ікі Сонечнай сістэмы, пры кладны х задач геадэзіі, картаграфіі, касманаўтыкі; вызначэння эфемерыд Сонца, М есяца і лланет. Ф У Н Д А М Е Н ІА Л Ь Н Ы Я

ЎЗАЕМА-

Д ЗЕ Я Н Н І, узаемадзеянні ў прыродзе, дзе перш асны мі кры ніцамі і пераносчы кам і з ’яўляю цца элементарныя часціцы. Гл. таксам а Адзіная тэорыя пом, Квантавая тэорыя поля, Поля тэорыя, Узаемадзеянні элементарных часціц. ф у н д а м е н т Ал ь н ы я

ФІЗІЧНЫЯ

ПА СТА ЙНН Ы Я, сусветны* канстанты, некаторы я фізічнш пастаянныя, якія ўваходзяць y найб. агульныя (фундаментальны я) фіз. законы ці з ’яўляю цца характарысты элем елтарны х часціц або працэсаў мікрасвету. Вы значаю ць асн. ўласцівасці м атэры і і я е будовы, характарызуюдь дакладнасць і паўнату наш ы х уяўленняў аб навакольн ы м свеце. Да Ф.ф.п. адносяць неэалежныя пастаянньш (напр., Планка пастаянная, зарад злемеі тарны) і іх камбінацыі (напр., Больцмана мстаянная, Фарадэя пастаянная). У рознш pas ' дзелах фізікі найчасцей выкарыстоўваюц гравітацыйная пастаянная, скорасць святла ) вакууме, магнітная пастаянная, электрычш тстаянная, тонкай структуры паста. Рыдберга пастаянная і інш. На аснове Ф.ф.п. створана некалькі варыянтаў т.зв. «сапраўдных» сістэм адзінак фіз. велічынь (гл. Натуральная сістэма адзінак). Значэнні Ф.ф.п., атрыманыя ў найб. дакладных і надзейных эхсперыментах, наз. узгодненымі і пыкарыстоў- ; ваюць y метралогіі для стварэння эталонаў адзінак фіз. велічынь. Літ.\ Квантовая метрологая н фундаментальные константы: Пер. с англ. М., 1981; Х у т о р с к о й А.В. Фундаментальные фйзнчееюіе постоянные. Мн., 1988; Сп н р в д о н о в О.П. Фундаментальные фнзнческве і постоянные. М , 1991; Фюнческне вслячнны: Справ. М., 1991. А.І.Боясун. ф у н д а і у і е н т Ал ь н ы я ч а с ц іц ы , элем ентарны я часціцы , якія выконва- S ю ць ф ункцы і лерш асны х кры ніц і (або) перш асны х пераносчы каў фундамен-

тальных узаемадзеянняў. Д а іх адносяць 36 элементарны х часціц: 6 кваркаў і 6 лептонаў з іх адпаведнымі антычасціцамі, 12 калібровачных базонаў (фатон, 3 слабыя калібровачны я базоны і 8 глюонаў), a таксама гіпатэтычны я — базон Хігса і гравітон. Гл. таксам а Узаемадзеянні элементарных часціц, Фізіка элементарных часціц. А.А.Богуш. Ф У Н Д Д Ц Ы Я (ад лац. fundatio заснаванне), y ВКЛ ахвяраванне манасты рам, храмам і інш. установам зямельных угоддзяў, грошай, каш тоўнасцей і інш. Ахвяраванні (фундуш ы) звы чайна рабілі феадалы або дзярж ава для заснавання пераваж на духоўных устаноў і іх м атэры яльнага забеспячэння. У ВКЛ y 15— пач. 16 ст. вядомы Ф. каталіцкім рэліг. установам. П аводле пастановы 1481 вял. князя літ. Казіміра буд-ва правасл. храмаў на тэр. ВКЛ было забаронена і толькі ў 1507 датавана перш ая пасля амаль 30-гадовага перапы нку грамата аб Ф. на правасл. царкву. Асн. ф орм ай Ф. дзярж авы і насельніцтва на цэрквы і касцёлы ў 1-й пал. 16 ст. была дзесяціна — натуральны падатак збожжам. У вы ніку правядзення валочнай памеры дзесяц ін а ў дзярж . уладаннях адм янялася, a цэрквы і касцёлы надзяляліся зям лёй (1— 2 валокі). Ахвяраванні і завяш чанн і асобны х феадалаў на кары сць царквы б ш і разнастайны я: зям ля з сялянам і, пустаўшчыны, сенажаці, лясы , гар. юрыдыкі, вёскі, маёнткі, грошы, каш тоўнасці, рухомая маёмасць і інш . В.Ф.Голубеў. Ф У Н Д Д Ц Ы Я ІМ Я П.КРА Ч^Ў СКА ГА , бел. грамадская дабрачы нная арг-цьія ў замежжы. С творана ў 1958 y Н ы о-Й орку, каб «утрымліваць y Злучаных Ш татах А меры кі беларускі культурны цэнтр, y якім будуць сабраны і захаваны гісторыя і трады ды я Беларусі». Старш ыні: М .Гарош ка, В.Тумаш , Ф .Бартуль (з 1982). У 1963 ф ундацы я набы ла ж ылы я дамы ў Н ью -Й орку, фін. пры бы так ад здачы ў арэнду якіх выкарыстоўваецца на падтры мку бел. культуры, устаноў, y т л . Беларускага інстытута навукі і маст ацт ва, асобны х даследчыкаў. Mae б-ку, захоўвае архівы вядомы х бел. дзеячаў. П раводзіць навук. і літ. вечарыны, грамадскія сходы, сустрэчы беларусаў Паўн. Амеры кі. А.СДяднёва. ФУНДЎК (Corylus), віды і формы ляшчыны, якія культывуюць на плантацыях. Да Ф. адносяць ляш чыны: буйнагаюдную, або ламбардскі арэх (С. m axim a), звычайную (С. avellana), пантыйскую (С. pontica), іх гібрыды і буйнадлодны я формы інш . відаў. Т аксам а Ф. наз. плады (арэхі) гэтых відаў і форм. Іх вы карыстоўваюць y канды тарскай прам-сці, атрымліваюць алей (у ядры арэха да* 70%), спаж ы ваю ць y ежу. Асн. вытворцы — краіны М іж земнамор’я. І.М.Гарановіч. ФЎНЕЎ Іван (24.7.1900, с. Г орна-Беш авіца, Балгарыя — 21.7.1983), балгарскі

скулыггар. Нар. м астак Балгары і (1961). Герой Сац. П рацы (1967). С кончы ў AM y Сафіі (1930), з 1945 я е праф есар. Творы (у ж алезабетоне) пераваж на на рабочую тэму: «Рабкоры» (1931), «М аш ы ніст» (1933), «У вагоне трэцяга класа» (1936) і інш. П рацаваў таксам а ў ж анры партрэта («Георгі Караславаў», «Н ікола Хрэлкаў», абодва 1932), y манум. скульптуры («Партызаны», 1945). Адзін з аўтараў манумента ў гонар Сав. Арміі ў Сафіі (1954). П рэм ія ім я Д зімітрова 1950. Літ.: О с т о н ч Д. Нван Фунев. Софня, 1956.

ф ункцы я

Ф У Н ІК У Л Ё Р (ф ранц. funiculaire ад лац. funiculus вяроўка, канат), чы гунка з канатнай цягай для перам яш чэн н я пасажыраў і грузаў на кароткую адлегласць па стромкіх пад’ёмах і спусках (з вуглом да 35°). Грузавыя Ф . так сам а наз. пад’ёмнікамі, элеватарамі. З ’явіліся ў 1854 y Ітапіі і Аўстрыі, y Расіі — y пач.

20 ст. ў гарадах Н іж ні Н оўгарад і Кіеў. Вагоны рухаюцца паміж верхняй і ніжняй станцыямі пры дапамозе каната, які звязвае іх з цягавай лябёдкай, размешчанай на верхняй станцыі, скорасць да 5 м/с.

ФЎНКЦЫЯ

Ф У Н ІК У Л ІТ (füniculitis ад лац. funiculus канацік), 1) запаленн е карэньчы каў спіннога мозга ў месцы іх злучэння ў агульны канацік за м іж пазваночны м вузлом (да ўтварэння нерв. спл яц ен н я).

2) Запаленне сем янн ога канаціка. Ф Ў Н К Ц Ы І лАДАВЫЯ ў м у з ы ц ы , значэнне элементаў лада (гукаў y аднагалоссі, гукаў і сугуччаў ў ш матгалоссі). Выяўляюць м уз.-сэнсавы я сувязі ў муз. тэматызме, форме музычнай на ўсіх узроўнях, a таксама суадносіньі элементаў (простых і складаны х) y ладавай сістэме. Найб. абагульнены я ты пы Ф .л. — устой і няўстой. У м аж оры і міноры дзейнічаю дь Ф.л. адмы словага роду — функцыі танальныя. М узыцы 20 ст. ўласціва абнаўленне ф ункц ы ян альнасці ш ляхам мады фікацы і класічнай мадэлі Ф.л. і ўтварэннем новых гукавы ш ы нных сістэм (алеаторыка, дадэкафонія і ідш .) з адлаведнымі ф ункц ы ям і гукаў і сугуччаў. ТЛДубкова. Ф Ў Н К Ц Ы І ТА Н А Л ЬН Ы Я ў м y з ы ц ы, роля акордаў (гукаў) y дэўдай т анальнасці. Вызначаю цца суадносінамі ўстойлівых і няўстойлівых акордаў (гукаў) y танальнай гармоніі. 3 асн. Ф.т. устойлівасць уласціва тоніцы, няўстойлівасць — дамінанце, субдамінанце і адпаведда акордам дамідантавай і субдамінантавай груд. Гл. таксама Лад, Функцы і ладавыя, Гукарад. Т.А.Дубкова. Ф Ў Н К Ц Ы Й Т Э 0 Р Ы Я , раздзел матэматыкі, я к і вывучае агульдыя ўласцівасці функцый. П адзяляецца на тэоры і ф ункц ы й садраўднай дерам ендай і камплекснай лерам еднай. Асн. кірункі Ф.т. с а п р а ў д н а й п е р а м е н н а й : метрычная тэорыя функцый (функцыі вьшучаюцца на аснове паняцця меры мноства), тэорыя набліжэння функцый

501

(вывучас пьгганні набліжанага прадстаўлення функцый з дапамогай адпаведных аналітычных сродкаў), дэскрыптыўная тэорыя функцый (асн. аб'ект вывучэння — аперацыя лімітнага пераходу). Ф.т. к а м п л е к с н а й п е р а м е н н а й — тэорыя функцый, вобласцю вызначэння якіх з’яўляецца мноства пунктаў на камплекснай плоскасці (функцыі адной камплекснай пераменнай) ці мносгва пунктаў л-мернай камплекснай эўклідавай прасторы (функдыі многіх камплексных пераменных). У вузкім сэнсе — тэорыя аналітычных функцый адной ці некалькіх камплексных пераменных. (ад лац. functio вы кананне) y ф і л а с о ф і і , адносіны двух ці групы аб’ектаў, калі зм ена аднаго з іх лры водзіць да зм ены іншых; зн еш няе вы яўленне ўласцівасцей аб’еьсга ў дэўн ай сістэме адносін. П аняцце ўведзела Г.В.Лейбніцам. Тэоры ю Ф. раслрацаваў Э.Касірэр, я к і лічыў, ш то пазнанне накіравала на вы вучэнне Ф. аб’екгаў (узаемаадносін і залеж дасцей даміж імі), a не н а вы яўленне субстанцыі ізалявады х аб’ектаў. Асаблівую ролю паняцце Ф. адыгрывае ў сістэмным падыходзе, дзе ян о выстудае ў цеснай сувязі з даняц цем структуры. У с а ц ы я л о г і і пад Ф. разумеецца роля, якую выконвае дэўны сац. ін -т ці драцэс адносна сац. сістэмы ўвогуле (надр., Ф. дзяржавы, сям ’і, мастацгва адносда грамадства), a таксам а залеж насць, якая назіраецца лам іж розны м і кам данентамі адзінага сац. працэсу, калі зм елы аддой часткі сістэмы вы творны я ад змен y інш . яе частцы (дадр., зм еды ў суадносінах гар. і сельскага насельніцтва як Ф . развіцця драм -сці). Гл. таксама Структурна-функцыянальны аналіз.

ФУНКЦЫЯ ў м а т э м а т ы ц ы , адно з асн. лан яццяў, як ое выражае залежнасц ь адны х пераменны х велічынь ад другіх. Т эрм інам «Ф.» пераважна кары стаю цца ў дачы ненн і да абазначэння лікавы х суадносін, y астатніх выладках — сдец . тэрм інам і (адлюстраванне, пераўтварэнне, аператар, функцыянал, вектар-функцыя і інш .) У найпрасцейшым выпадку, калі велічыні — сапраўдныя лікі, Ф. вызначаецца як адпаведнасць ліку y зададзенаму ліку х, што абазначаецда у —/(х), дзе х — незалежная пераменная (аргументі, y — залежная пераменная (функцыя). Калі кожнаму значэнню аргумента х адпавядае толькі 1 значэнне у, то такая Ф. наз. адназначнай, калі некалькі — мнагазначнай. Аналагічна разглядаецца ф. 2 ді больш пераменных. Ф. можа быць зададзена аналітычна (з дапамогай 1 ці болып формул), дзе ўстаноўлены выліч. аперацыі над х для атрымання значэння у. Вобласцю вызначэння Ф. лічьпша сукупнасць значэнняў х, для якіх дапушчальнае выкананпе аперацый, прыведзеных y формулах. Часам Ф. задаецца на словах, напр., функцыя Дзірыхле роўная 1, калі х — рацыянальны лік, і роўная 0, калі х — ірацыянальны лік. Пашыраны таксама графічны (гл. Графік, Графічныя вшічэнні) і таблічны (гл. Табліцы матэматычныя) спосабы задання Ф. Гл. таксама Адваротная функцыя, Манатонная функцыя, Неперарыўная функцыя, Няяўная функцыя, Перыядычная функцыя, Раз-

5 0 2 ___________ функцы я рыўныя функцыі, Спецыяльныя функцыі, Элементарныя функцыі. АА.Гусак.

ФЎНКЦЫЯ ў ф і з і я л о г і і, форма дзейнасці, характэрная для ж ывой структуры на клетачным. тканкавы м, брганавы м і сістэм ны м узроўнях, a таксама н а ўзроўні цэласнага арганізма. Асн. Ф. жывой структуры на любым узроўні — пастаянны абмен рэчываў і абмен энергіі, з якімі звязаны праявы жыццядзейнасці (рост, развіццё, размнажэнне, харчаванне і інш.). А д а п т а ц ы й н а - т р а ф і ч н а я Ф. органа (сістэмы органаў) — прьістасаванне арганізма да змен умоў існавання шляхам рэгуляцыі абмену рэчываў і ўзбуджальнаоді яго органаў і тканак; б а р ’ е р н а я — Ф. тканак і органаў па ахове арганізма або яго асобных частак ад уздзеяння змен навакольнага асяроддзя і па захаванні адносна пастаяннага складу, фізіка-хім. і біял. уласцівасцей унугр. асяродцзя арганізма; г е н е р а т ы ў н а я — Ф. арганЬма па ўзнаўленні сабе падобнага. Парушэнні Ф. праяўляюцца аслабленнем дзейнасці органа або тканкі (гіпафункцыя), павышанай дзейнасцю органа, тканкі, сістэмы арганізма (гіперфункцыя), неадэкватнасцю рэакцыі жывой струкгуры на ўздзеянне раздражняльніхаў (дысфункцыя). Т.І.Жукоўская. ФУНКЦЫЯНАЛ y м а т э м а т ы ц ы , адлюстраванне адвольнага мноства на мноства сапраўдных ці кам плексны х лікаў; абагульненне л ан яц ц я функцыі. Калі зададзенае м ноства мае струкгуру вектарнай прасторы, талалагічнай вектарнай прасторы ці ўпарадкаванага мноства, то адпаведна ўзнікаю ць класы лінейных,. неперары ўны х або м анатонных Ф. П аняцце «Ф > узнікла ў варыяцыйным злічэнні я к велічы ня, залеж ная ад адной ці некалькіх ф ункцы й, напр., плошча, абмеж аваная зам кнутай лініяй зададзенай даўжыні, работа сілавога пол я ўздоўж зададзенай траекгоры і руху. Гл. таксама Функцыянальны аналіз.

Функцыяналізм. Праект дома Цэнтрасаюза y Маскве. Архітэктар Ле Карбюзье. 1928—35.

Ф У Н К Ц Ы Я Н А Л ІЗМ (ад лац. functio вы кананне), кірунак y архітэктуры 20 ст., засн. на сцвярдж энні перш аснасці функцы і (уты літарна-практы чнага пры зн ачэння) твора архітэктуры адносна яго формы. А сновы Ф . (пры н ц ы д м этазгоднасці планіровачны х вы раш эн-

няў, формы і канотрукды і) закладзены ў 2-й пал. 19 ст. (тэарэты кі Ц,ж.Рэскін, У.Морыс і інш .) y процівагу эклектыцы. У канцы 19 ст. арх. Л .Г .Салівен выступіў з устаноўкай «форму вы значае ф ункцыя». У 1920-я г. пры нц ы п ы ф ункц ы янальнасці распрацоўвалі арх. Ле Карбюзье, архітэктары «Баўгаўза». Ф . набыў характар т.зв. міжнар. стылю. У 1930-я г. архітэктары Ф інлянды і (А.Аалта), Ш веды і (С.Г.Маркеліус), Бразіліі (О .Н імеер), пазней і Я поніі (К эн дзо Тангэ) распрацоўвалі пры ёмы Ф. ў адпаведнасці з нац. спецы ф ікай сваіх краін. П асля 2-й сусв. вайны пры аднаўленні зруйнаваных гарадоў Ф . адрадзіўся, але адзінства яго міжнар. стылю распалася. Ш эраг прыёмаў збліжае Ф. з канструктывізмам y сав. архітэкгуры (браты Весніны, М .Гінзбург і ін ш .). Д ля Ф. характэрны: ж ы лы я ком плексы на свабодных тэрыторыях, заніраванне тэр. з вы лучэннем прасторы для кож най ф ункцы і (жыллё, работа, адпачы нак, тран спарт і інш .), ты пізацы я і індустрыялізацы я буд-ва, стварэнне маламетражны х («мінімальных») кватэр. Забудова бы ла невы разная, грамадскія цэнтры і вял. будынкі вылучаліся кантрастамі ж алезабетону і шкла, стуж ачнымі вокнамі, спалучэннем геам. аб’ёмаў. 3 Ф. звязан а развіццё дызайну. У архітэктуры Беларусі ў 1920— 30-я г. вы працоўваліся новы я ф ункцы ян., канстр., эканам . і эстэт. вы раш энні, напр., Віцебскі дом-камуна, Гомельскі дом-камуна, Віцебскі клуб металістаў, буды нак Нац. б -к і Беларусі ў М інску і інш. Буды нкам гэтага кірунку ўласцівы стры м анасць арх. форм, строгая трактоўка фасадаў, эканамічнасць. Літ:. Ф р е м п т о н К. Современная архнтектура: Пер. с англ. М., 1990; Х а н - М а гомедов С.О. Архлтектура советского авангарда. Кн. 1—2. М., 1996—2001. С.А. Сергачоў.

ФУНКЦЫЯНАЛЬНАЕ

КІРАВАННЕ,

арганізацы йная структура, якая мае падраздзяленні для вы канання пэўных ф ункц ы й на розных узроўнях кіравання. Ч асам наз. традыц. ці класічны м кіраваннем. У яго аснове — ды ф ерэн ц ы яцы я кіраўнідкай дзейнасці па асобны х ф ункц ы ях (эканам ., ф ін., вытв., тэхналагічнай), кожную з якіх вы конвае спецыяліст, група, аддзел і інш. Ф ункцы і універсальнага кіраўніка вы конваю ць спецыялісты , кам петэнтны я ў сваёй галіне. Ф .к. зн ач н а аблягчае работу кіраўніка, бо кож ны кваліфікаваны начальн ік ф ункцы янальнага падраздзялення і спецы яліст абавязаны праф есійна выраш аць вытв. задачы і мае права пры м аць самаст. раш энні. Недахопы Ф .к. — паруш энне пры нцы пу адзінаначалля, абязлічванне адказнасці, цяж касці ў каарды нацы і дзейнасці ўсіх падраздзяленняў і ў пры няцці ўзгодненых раш энняў. Ф .к. мэтазгодна тады, калі прадпрьіемства выпускае абмежаваную нам енклатуру вырабаў і дзейнічае ў стабільных умовах. 3 ускладненнем вытв. сістэм Ф .к., я к і лінейнае кіраванне, y чы сты м выглядзе сустракаецца рэдка. Рацы я-

нальнае іх спалучэнне з ’яўляецца найваж нейш ы м кірункам далейшага ўдаскан алення сістэмы кіравання, што знаходзіць адлю страванне ў выкарыстанні лш ейна-функцы янальнай, лінейна-шіабной і інш. арганізацы йны х структур. 1 Літ:. К н о р н н г В.Й. Теорня, гірактнка н нскусство управлення. М., 1999; Ка бушк н н Н.Н. Основы менеджмента. 3 лзд. Мн., 2000; З о л о т о г о р о в В.Г. Органлзацнян планлрованле пролзводства. Мн., 2001. У.Р.Зшштагораў. Ф У Н К Ц Ы Я Н А Л Ь Н А Я ГРЎПА, структурны фрагмент малекулы, які харакгэрны для пэўнага класа арган. злучэнняўі вы значае яго хім. ўласцівасді. Напр., уласцівасці сдіртоў вызначаюцца пераваж на наяўнасцю гідраксільнай групы. амідаў — амінагрупы, карбонавых к-т — карбаксільнай групы, альдэгідаў і кетонаў — карбанільнай групы. У поліфункцы янальны х злучэннях лрысутнічаюць н ек ал ькі Ф .г. Д ля якаснага і колькаснага вы зн ачэн н я Ф .г. выкарыстоўваюць метады функцыянальнага аналізу. Ал ь н а я ЛІНГВІСТЫКА, сукулнасць ш кол і кірункаў, якія даследую ць моўную сістэму з пункту гледж ання я е функцы янавання. Гал. п ры д ц ы п Ф .л. — мова я к сродак дасягн ен н я м эты — праладаваны лражскай лінгвісты чнай ш колай (1929; В.Матэзіус, М .С .Т рубяцкой, Р.В.Якабсон). Асн. задача Ф .л.: вы лучы ць фудкцыі мовы і алісац ь м оўны я сродкі іх выражэння. Вял. ўвага аддаецца вьшучэнню стыляў мовы, м есца мовы ў ж ы цці грамадства (сацы ялінгвіст ы ка), а д н о с ін мовы да л -ры , мастацгва, культуры. У даследаванді мовы выкары стоўвае метад функцыянальнага аналізу. Найб. дасяш енні Ф.л. ў фаналогіі, тэоры і актуальнага чляненн я вы казвання, тэоры і лаэт. мовы. У галіне Ф .л. працую ць А.У.Бандарка, С .Д ы к, Т .Гівод, Г А .Золатава, А.Мартынэ, А.Я.М іхневіч, М .Х элідэй, Х.Яхнаў. Літ.-. Functionalism in linguistics. Amster­ dam, 1987; К л к л е в л ч AK. Лекцлл no функцлональной ллнгвлстлке. Мн., 1999; Б о н д а р к о АВ. Основы функцлональной грамматлкл. СПб., 2001. М.В.Супрунчук. ф ункцы ян

ФУНКЦЫЯНАЛЬНАЯ ПСІХАЛбгіЯ, кірунак, як і даследуе лсіхічны я а’явы з пункгу гледж ання іх ф ункцы й y прыстасаванні арганізм а да навакольнага асяроддзя. У зн ікла ў кан цы 19 ст. пад уплы вам эвалюцыйнага вучэння. Прадстаўнікі Ф .п. — Ы .Ы .Ланге (Расія), Т .Р ы бо (Ф ранц ы я), Э .К лаларэд (Швейцары я), К .Ш тум лф , О.Кю льле, К.Марбе, Н.Ах, К .Бю лер (Германія) і інш. У амер. Ф .п., засн авадай У.Джэмсам, вьілучаю ць чыкагскую (Д ж .Дзьюі, Дж.Энджэл, Г.Кар) і калумбійскую (Р.Вудвартс) школы. П ры хільнікі Ф .л. разглядалі псіхалогію як навуку дра фудкцыі свядомасці ў працэсе адаптацыі да зменлівага пры роднага і сац. асяроддзя. Акрамя свядомасці сф ера даследаванняў Ф .п. аходлівала гіаводзіны (прыстасавальны я дзеядні), іх матывы, механіз-

мы навучання і інш . Ф .п. паўплы вала на развіццё эксперы м. псіхалогіі; з р азвіццём біхевіярызму ў 1920-я г. страціла навук. ўплыў. ФУНКЦЫ ЯНАЛЬНАЯ РУХАВАСЦЬ y ф і з і я л о г і і, тое, ш то лабільнасць. функцы ян

Ал ь н

ая

ТЭ 0РЫ Я

ДЗЯРЖАЎНАГА ІМ У Н ІТ Й Т У , тэоры я, y адпаведнасці з я к о й дзярж ава паводле свайго суверэнітэту кары стаецца імунітэтам пры ажы ццяўленні паліт. кіравання. Калі дзяржава ўступае ў м аём асны я і прыраўнаваныя да іх праваадносіны , яна тым самым адмаўляецца ад імунітэту, ставіць сябе ў становіш ча пры ватнай асобы і падпарадкоўваецца звы чайнам у камерцыйнаму рэж ыму. У адпаведнасці з гэтай тэоры яй дзярж ава, якая аж ы ццяўляе знешнегандл. здзелкі, можа быць прыцягнута да замеж нага суда н а агульных падставах y адносінах такіх здзелак; звязаная з імі маёмасць на тых ж а падставах можа бы ць аб’ектам сп агн ан н я нават без згоды з боку адпаведнай дзяржавы. Ф УНКЦЫ ЯН АЛЬНАЯ IHKÔJIA, кірунак y этнаграфіі і ф альклары сты цы , што разглядаў культуру кож нага народа як сістэму інстытутаў (норм, звы чаяў, вераванняў), іх ф ункц ы ян альнасць У грамадстве (адсюль назва). С клалася ў пач. 20 ст. ў Вялікабры таніі і ЗШ А . Заснавальнікі і гал. тэарэты кі Б .К .М аліноўскі (кн. «Арганаўты Заходняй часткі Ціхага акіяна», 1922) і А Р .Р ад к л іф Браўн. Ігнараванне праблем марфалогіі, прамалінейнасць ф ункцьіянальнага падыходу кры ты кавалі К .Л еві-С трос, А.М.Хокарт. Ф ункцы яналізм ам нярэдка наз. першапачатковую ф орму структуралізму. У э т н а г р а ф і і акцэнтавала ўвагу на даследаванні пэўных этнасаў і этнічных груп, суадносін з імі абрадаў, звычаяў, вераванняў, матэры яльнай культуры, узаемаадносін індывідуума з групай і ўнутры яе. У ф а л ь к л а р ы с т ы ц ы грунтавалася н а вы вучэнні залеж насці персанаж аў нар. твораў ад уласцівых ім функцы й, аналізе ф ункцы янальнасці паэзіі, яе сувязі з вераваннямі. П аняцце ф ункцы і ў фальклары сты цы ўвёў У .Я .П роп, які ў кн. «М арфалогія казы» (1928) адкры ў y чарадзейны х казках аднаты пнасць іх будовы, заканамернасці паўтораў функцы й, іх абмежаваную колькасдь пры ш матлікасці форм і аднолькавую паслядоўнасць. Сучасныя этнограф ы і ф альклары сты разам з распрацоўкай праблем нар. культуры даследуюць ф ункцы янальнасць А.С.Фядосік. абрадаў і паэт. твораў. Ф У Н К Ц Ы Я Н А Л ЬН Ы АНАЛІЗ, раздзел матэматыкі, y якім вы вучаю ода мноствы з дапасаванымі паміж сабой алг. і тапалагічнымі струкгурамі і іх аддюстраванні, a таксама метады іх вы кары стання для раш эн н я канкрэтны х задач. Асн. раздзелы: нелінейны Ф .а., тэоры і лінейных аператараў, бясконцам ерны х

вы яўленняў груп, нармаваны х кольцаў, абсграктная тэорыя інтэгравання і інш. Асн. панядді Ф.а. — прастора і аператар. Я к самаст. ды сцы пліна пачаў складвацца н а мяж ы 19 і 20 ст. ў вы ніку абагульнення розны х п аняцц яў і метадаў матэм. аналізу, алгебры, геаметрыі і інш . Сфарміраваўся ў 1930-я г. (С .Банах «Тэорыя лінейны х аперацы й», 1931). Н айб. вывучаны лінейныя прасторы, важ нейш ы клас якіх — ф ункц ы ян альны я прасторы, дзе элем енты — функцыі (адсю ль назва «Ф .а>) і лін ей н ы я адлю страванн і (іх тэоры я — абагульненне н а бясконцам ерн ы вы падак праблематы кі ліней най алгебры), гільбертавы прасторы, метры чныя тірасторы (гл. Метрыка), тапалагічныя прасторы і інш. Выкарыстоўваецца ў тэорыях функцый, ды ф ерэнцы яльны х і інтэгральны х ураўненняў, метадах вы лічэнняў, тэоры і імавернасцей, матэм. фізіцы, квантавай механіцы і інш. Н а Беларусі даследаванні па Ф.а. праводзяцца з 1950-х г. y БДУ і інш. ВНУ. Л і т К о л м о г о р о в А Н ., Ф о м н н С.В. Элементы теорлн функцнй н функцнонального аналнза. 6 нзд. М., 1989; Л ю с т е р н н к Л.А., С о б о л е в В.Н. Краткнй курс функцнонального аналнза. М., 1982; А н т о н е в н ч А Б., Р а д ы н о Я.В. Функцнональный аналнз н ннтегральные уравнення. Мн., 1984. Я.В.Радына. Ф У Н К Ц Ы Я Н А Л Ь Н Ы а н Ал і з y м о вазнаўстве, інтэгральны метад даследавання мовы, пры якім аб’ект вы вучаецца з пункту гледжання яго ф ункц ы й , закан ам ернасцей уж ывання, сувязі з асяроддзем. Выкарыстоўваецца ў функцыянальнай лінгвістыцы. Пры Ф.а. вы значаю цца лексічны я, сінтакс., кантэкстуальны я, сітуацы йны я і прагматы ч ны я ўмовы вы кары стання слоў і выразаў. Н апр., пры аій санні тры вання ўлічваецца лексічнае зн ач эн н е дзеясловаў, спосаб дзеянн я, адносіны паміж тры ваннем і часам і інш . Адзін з асн. прадметаў Ф .а. — ф ункц ы ян альна-сем анты чны я палі — групоўкі адзінак розн ы х узроўняў (лексічны , марфал., сінтакс.), аб’ядн ан ы я ахульнай сем анты ч н ай ф ункц ы яй . П ры Ф.а. матэры ял аналізуецца ад сэнсу да вы раж эння, ад ф ункцы і да ородкаў яе рэалізацыі. Важн ы я аспскты Ф .а. — ды яхранічны і супастаўляльны . П ачы нальнікі Ф.а. — А .А .П атабня, І.І.М еш чанінаў. О .Есперсен, Э .Бенвеніст. Л і т Фунхднональный аналнз грамматнческнх аспекгов высказывання. Л., 1985. М.В. Супрунчук. Ф У Н К Ц Ы Я Н А Л Ь Н Ы АНАЛІЗ y х і м і і, сукупнасць метадаў аналізу, якімі ў арган. злучэннях колькасна і якасна вы значаю ць рэакцы яздальн ы я групы атамаў (ці асобны я атамы), т.зв. функцыянальныя групы. У хім. метадах Ф.а. выкарыстоўваюць характэрныя рэакцыі функцыянальных груп, напр., утварэнне афарбаванага комплексу пры ўзаемадзеянні спіртоў з гексанітратацэратам амонію. 3 фіз. метадаў ужываюцца метады ядз. магнітнага рэзанансу, мас-спехтраметрыі, інфрачырв. спектраскапіі і інш. Ф.а.

ФУРАЖЫР__________

503

выяўляюць будову арган. рэчываў, кантралююць некат. тэхнал. працэсы. Ф У Н К Ц Ы Я Н А Л Ь Н Ы Ш ^ Р А Г , абагульненне паняцця лікавага шэрагу на вы падак, калі яго членамі з’яўляю цца сапраўдны я ці камплексны я функцыі, зададзены я на некаторы м мностве. Калі Ф .ш . збягаец ца ў кож ны м пункце зададзенага мноства, то ян о наз. вобласцю збеж насці. М етад раскладання ф ункдый y Ф .ш . з ’яўляецца эф ектыўным метадам вы вучэння ф ункцы й, вы лічэння і ац эн ьван н я інтэгралаў, раш эн ня розных ураўненняў (напр., алг., ды ф ерэнцы яльных, інтэгральных) і інш . Гл. таксама Асімптатычны выраз, Тэйлара шэраг, Фур ’е шэраг. Ф У Н Т (ням. Pfund ад лац. pondus вага, ripa, цяжар), 1) асноўная адзінка масы ў сістэме англ. мер. Паходзіць ад стараж.рым. адзінкі масы — лібры. Абазначаецца lb. 1 Ф . (гандлёвы ) = 0,45359237 кг, 1 Ф . (аптэкарскі, тройскі, або манетны) = 0,37324177 кг. 2) С таражы тная адзінка масы (вагі) y Беларусі і Расіі. У ВКЛ мяняўся ад 360 д а 450 г, з 1766 роўны 374,8282 г. У Расіі ў 18 — пач.

20 ст. 1 Ф. = V 40 пуда = 32 лот ам = 96 залатнікам = 0,40951241 кг. Вы кары стоўваўся да 1924 пры ўзваж ванні воску, мёду, мяса, цукру і інш . Быў паш ы раны таксама агггэкарсй Ф ., роўны 12 аптэкарскім унцыям, ці 0,35832336 кг. А.І.Болсун. Ф УНТ, назва граш овай адзінкі Егіпта, Ірландыі, Лівана, Сірыі, Кіпра, Судана, М альты, Гібралтара і некат. інш . краін. Ф У Н Т С ТЭРЛ ІН ГА Ў (англ. pound або pound sterling), грашовая адзінка Вялікабрытаніі. П адзяляецца н а 100 ненсаў. Вядомы з 11 ст. ў выглядзе манет, я й я чаканілі з серабра і золата. П апяровы я Ф .с. англійскі бан к вы пускае з 1694. П асля адмены залатога стандарту (1914) і спы нення абмену папяровы х банкнотаў на золата (1925) Ф .с. неаднаразова дэвальвіраваўся. Ф У Н Ш А Л (Funchal), горад y Партуталіі, на в-ве М адэйра. Адм. ц. аўт. раёна М адэйра. 50 тыс. ж. (1990). Порт. Міжнар. аэрапорт. П рам-сць: харч. (вінаробная, цукр ), суднарамонт. Кліматычны, пераважна зімовы, курорт. Турызм. Ф У РА Ж Н Ы Я К У Л ЬТ Ў РЫ , расліны , якія выкарыстоўваюцца для вы тв-сці канцэнтраваны х (зерне збожж авых і бабовых культур) і грубых карм оў (сена, саломы). Н а Беларусі асн. зернеф ураж ны я культуры — авёс, ячм ень, віка, боб, гарох, пялю ш ка, карм авы лубін. Гл. таксама Зернебабовыя культуры, Кармавыя культуры. Ф У РА Ж Ы Р (ад ф ранц. fourrage корм для жывёлы; устар.), 1 ) служ бовая асоба

504

ф ураж ы р

з радавых або унтэр-аф ідэраў y часцях кавалеры і і коннай арты леры і ў арміях ш эрагу дзяржаў, які адказваў за атры манне, захаванне, выдачу і ўлік фуражу.

2) Ваеннаслужачы або інш. асоба, пры зн ач ан ы я ў склад спец. камацд для нарыхтоўкі фуражу, харчавання, a таксама паліва, буд. матэры ялаў і інш. Ф У Р А Ж Ы Р (ад ф ранц. fourrage корм, фураж), маш ы на для здрабнення і пагрузкі ў трансп. сродкі саломы або сена са сціртаў і стагоў, a таксам а сіласу з наземны х сховішчаў. M ae здрабняльны барабан з нажамі, звужвальную трубу (канфузар), высмоктвальны вентылятар (эксгаўстэр) з трубаправодам і дэф лектарам. Гл. таксам а Кормапрыгатавальныя машыны. Ф У РА Н , гетэраараматычнае злучэнне, С 4Н 4О. Ц ы кл Ф. — сгруктурны фрагмент некат. прадукгаў метабалізму раслін. Бясколерная вадкасць з пахам хлараформу, t]dn 31,3 °С, шчыльн. 937 кг/м3. Добра раствараеіша ў арган. расгваральніхах, мала — y вадзе. Устойлівы да дзеяння шчолачаў, раскладаецца к-тамі і акісляльнікамі з утварэннем нецыклічных алігамераў. На паветры лёгка акісляецца з угварэннем пераксіду. Характэрны рэакцыі электрафільнага замяшчэння: галагеніраванне, нітраванне, сульфіраванне, ацыліраванне і інш. Атрымліваюць Ф. дэкарбаніліраваннем фурфуролу, дэкарбаксіліраваннем пірасліэевай к-ты. Выкарыстоўваюць для сінтэзу тэтрагідрафану, піролу, ях растваральнік і экстрагент для алеяў і тлушчаў. Таксічны. Іл. гл. да арт. Гетэрацыклічныя злучэнні. Ф УРА Н А ВЫ Я С М 0 Л Ы , сінтэты чны я смолы, малекулы якіх зм яш чаю ць фуранавыя цыклы. Найб. зн ачэнне маю ць Ф .с., ш то атрымліваюць з фурфуролу, фурфуры лавага спірту ці іх сумесі. Вадкія ці цвёрдыя рэчывы ад цёмна-карычневага да чорнага колеру, шчыльн.

1100— 1200 кг/м’. Расгвараюцца ў ацэтоне. Ацвярджаюцца пры награванні (150 — 170 °С) ці ў прысутнасді каталізатараў з угварэннем цепла-, кіслота- і шчолачаўстойлівых матэрыялаў. Выкарыстоўваюць y вытв-сці палімербетонаў, замазак, шклапластыкаў, кляёў, лакаў і інш. Таксічныя. Ф У Р Г 0 Н (франц. fourgon), 1) спецы ялізаваны закры ты кузаў або пры чэп грузавога ці грузапасаж ырскага аўтамабіля для перавозкі пэўных грузаў (харч.

прадукгаў, мэблі, ж ы вёлы і інш .). Бы ваю ць агульнага пры зн ач энн я і спецы ялізаван ы я. 2) Вял. к он н ая павозка для розн ай паклаж ы з паўцы ліндры чным дахам (з палатна, до ш ак або ф анеры). Ф У Р ’Е (Fourier) Ж ан Батыст Ж азеф [21.3.1768, г. А сер (Аксер), Ф ранц ы я — 16.5.1830], ф ранцузскі матэм аты к і ф ізік. Чл. П ары ж скай А Н (1817). Замеж ны ганаровы чл. П ецярбургскай АН (1829). С кончы ў ваен. ш колу ў Асеры (матэм. адукацы ю атры м аў самастойна), дзе і працаваў. У 1796— 98 y Політэхн. ш коле ў П ары ж ы . 3 1822 сакратар секцыі матэматы кі П ары ж скай АН . Навук. працы па алгебры (сф армуляваў тэарэму пра л ік сапраўдных каранёў алг. ўраўнення), ды ф ерэнцы яльны х ураўненнях і матэм. фізіцы . У працы «Аналітычная тэоры я цеплаты» (1822) вы клаў тэоры ю цеплаправоднасці, вы веў ды ф ерэн цы яльн ае ўраўненне цеплаправоднасці і для яго р а ш эн н я распрацаваў метад раздзялення перам енны х (гл. Фур 'е м етад), прапанаваў ф ормулы раскладання ф ун кц ы й н а гарм анічны я кампаненты (гл. Фур ’е інтэграл, Фур 'е пераўтварэнне, Фур ’е шэраг), ш то дало пачатак стварэн н ю тры ганам етры чны х ш эрагаў і распрацоўцы агульных праблем матэм. аналізу. Літ.: С т р о й к Д.Я. Кратюгй очерк нсторшг математнкн: Пер. с нем. 2 нзд. М.. 1969. Ф У Р ’Е (Fourier) Ф рансуа М ары Ш арль (7.4.1772, г. Безансон, Ф ранцы я — 10.10.1837), французскі мысліцель, прадсгаўнік утапічнага сацыялізму. Яго філас. погляды развіваліся пад уш ш в ам франц. матэрыялізму (найперш П.А.Гольбаха і К А .Г ельвецы я). Развіваў тэоры ю сусв. адзінства, заснаваную на п ры зн анн і існавання ўсеагульнай закан ам ернасці, адзінства руху м атэры яльнага і духоўнага свету. Адмаўляў сац. і эк ан ам . вучэнні эпохі А светніцтва, ідэі ф ранц. рэвалю цы і 1789— 99. Распрацаваў ф ілас.гіст. канцэпцы ю грамадства, дзе вылучаў 4 паслядоўны я стадыі сац. развіцдя: эдэгім («райская» перш абы тнасць), дзікасць, варварства і цы вілізацы я. Лічыў, што на змену цы вілізацы і пры йдзе найвы ш эйш ы грамадскі лад — стады я гармоніі, як ая пераадолее цы вілізацы йны я супярэчнасці. Н а яго думку, цы вілізацы я вы канала сваё гіст. пры зн ачэнн е: стварыла неабходны я ўмовы для ш часця лю дзей, але пераж ы вае глы бокі кры зіс, калі яе най вы ш эй ш ы я каш тоўнасці

Схема фуражыра: 1 — механізм пад’ёму; 2 — вентылятар; 3 — дэфлектар; 4 — пнеўмапрывод; 5 — канфузар; 6 — здрабняльны апарат.

(свабода, роўнасць і інш .) пераходзядьу свае процілегласці. Адмаўляў рэв. шлях змены грамадскага ладу;-асн. перадумовай стварэння ідэальнага грамадства лічыў рост вытв-сці на аснове калекгывізаванай і механізаванай сельскай гаспадаркі і яе спалучэння з прам-сцю . Выступаў за ліквідаванне пры ватнай уласнасці. Н а яго думку, арганізады йнай формай вьггв-сці ў гарманічны м грамадстве павінна стаць «фаланга» — паселішча новага тыпу, дзе аб’ядноўваю цца ўсе віды чалавечай дзейнасці, ажыццяўляецца эм ансіпацы я ж анчы н, вырашаюцца супярэчнасці паміж горадам і вёскай, пераадольваю цца негаты ўны я наступствы цы вілізацы йнай стадыі, a прыродныя схільнасці чалавека накіроўваюцца на творчую працу, здаровае спаборнідтва, узаемадапамогу. В учэнне Ф. развівалі фур’ерысты (В .К ансідэран, Ж.Мюірон і інш .); яго погляды паўплы валі на раз-

Ж.Б.Ж.Фур’с.

Ф.М.Ш.Фур’е.

віццё зах.-еўрап., рус. і амер. сац.-філас. думкі. Асн. творы — «Тэорыя чатырох рухаў і ўсеагульнага лёсу» (1808), «Трактат пра дамаводнідка-земляробчую асацыяцыю» (т. 1— 2, 1822), «Новы свет, індустрыяльны і сацы ятарны » (1829) і інш. Тв.: Рус. пер. — Нзбр. соч. T. 1—4. М.; Л., 1951—54. В.І.Боўш. Ф У Р ’Е Ш Т Э ГРА Л , формула раскладан н я неперы яды чны х функцый на гарм анічны я кампаненты , частоты якіх прабягаю ць неперарыўную сукупнасць зн ач эн н яў . П ры ведзена ў працах Ж .Б .Ж Ф ур’е па цеплацраводнасці (1811; пазней даказана інш. матэматыкамі). У кам п лекснай ф орме для інтэгравальнай ф ункцы і f(x ) мае выгляд: 1 г“ / (х) = -р — J F (u )é uxdu, дзе функцыя "V 27С — со

Фургон пасажырскі: мікрааўтобус «караванканапа» «Шэўрале» G20 (ЗША).

; I

| I

1

] !

1

1 (° F(u) = - p = f (x) e ,ux dx наз. Фур ’е v V2n io пераўтварэннем, частотнай характарыстыкай ці фур’е-спектрам ф ункды і f(x ). Ф.і. можна разглядаць таксам а я к лімітную форму Фур ’е шэрагу для ф ункц ы й з перыядам 27' калі Т -ж . Д ля неінтэграI вальных ф ункц ы й Ф.і. не існуе.

I I ■

Ç т 4

I I I I

ФУР’Е М ЕТАД, метад раздзялення пераменных пры раш эн ні ды ф ерэн цы яльных ураўненняў. Метад прапанаваў Ж.Л.Д'аламбер для р аш эн н я хвалевага ўраўнення, развіў Ж .Ь Ж .Ф ур ’е, y найб. агульнай ф орме сфармуляваў М .В Л страградскі. Паводле Ф.м. рашэнне дыферэнцыяльнага ўраўнення з зададзенымі пачатковай аднароднай і краявой умовамі шукаецца ў выглядзе суперпазіцыі рашэнняў, што задавальняюць краявыя ўмовы і прадстаўляюцца як здабытак функцый прасторавых пераменных і функцый часу. Знаходжанне такіх рашэнняў звязана з адшуканнем уласных функцый і ўласных значэнняў некат. дыферэнцыяльных аператараў і наступньім раскладаннем функцый пачатковых умоў па знойдзеных уласных функцыях. У прыватнасці, раскладанне фунВДый y Фур ’е шэраг ці Фур 'е інтэграл звязана 3 выкарыстаннем Ф.м. для вывучэння задач ваганняў струны і цеплаправоднасці стрыжня.

ФУР’Ё ІІЕРА Ў ТВА РЙ Н Н Е, лінейнае функцыянальнае пераўтварэнне, як ое пераводзіць нелеры яды чную функцыю сапраўднай пераменнай f(x ) (арыгінал) y функцыю F(u) (вобраз). Узнікла ў тэорыі цеплаправоднасці, вы кары стоўваецца ў розны х раздзелах матэматы кі і ■ тэарэт. фізікі. Вобраз зададзенай функцьіі f(x) выражаецI f I

I

:

ца

формулай:

/ ’(«) = -=== ч 271

I I Е

f(x)e~ iuxdx.

-оо

Кожнай аперацыі над функцыяй-арыгіналам адпавядае аперацыя над яе вобразам, якая часта значна прасцейшая за аперацыю над I {(х), напр., аперацыі дыферэнцавання f(x) адпавядае аперацыя множання вобраза на яго I аргумент. Адваротнае Ф.п. задаедца Фур’е інI тэгралам. ФУР’Е НіФ РАГ, ш эраг для раскладання перы яды чнай ф ункцы і на гарманічI ныя кам паненты (гл. Гарманічны анаI ліз); асобная ф орм а трыганаметрычнага шэрагу. Наз. імем Ж .Б .Ж Ф ур’е, які яго ўвёў (1807). Калі f(x) — перыядычная функцыя з перыядам 2Т, то раскладанне яе ў Ф.ш. мае выгляд:

I

/(*) = y + 2 , (°» cos — + *„ sin

),дзе а„=

П =1

1=1 ' !

I

/ W cos ly -d x i b„ =

/ ( x) sin ~ - d x —

каэфіцыенты Фур’е, «=1,2,3,... . Аналагічна будуецца Ф.ш. для функцый многіх пераменных. Раскладанне функцый y Ф.ш. абагульняецца на любыя артанармоўныя сістэмы функдый (гл. Аршаганальная сістэма), абагульненне Ф.ш. пры 7’ >ш — фур ’е інтэграл. ФУРКАТ (сапр, Х а л м у х а м е д а ў Захірджан; 1858, г. Каканд, У збекістан — 1909), узбекскі паэт, мысліцель, публідыст. Вучыўся ў медрэсэ ў К акан-

дзе. 3 1891 ш мат падарожнічаў. У значальваў асветніцкі рух y грамадз. думцы і л -р ы У збекістана. Яго ліры чны я газелі сты лісты чна сам абы тны я, адзначаны свеж асцю вобразаў, сцвярдж аю ць гонар чалавека. Тв.\ Рус. пер. — Нзбранное. Ташкент.

1981. Ф У Р М А (ад ням. Form літар. — ф орма), пры стасаванне для падачы сціснутага паветра і кіслароду ў металургічныя печы і агрэгаты. Уяўляе сабой наканечнік спец. канструкцы і, я й м заканчваецца трубаправод, ш то падводзіць выдзім ан не (паветра-, газаправод). Ф. ў дом еннай печы — круглая адтуліна з падвойны м і с ц ен к ам і, п ам іж як ім і ды ркулю е ахаладж альная вада. Ф У Р М А Н А ляксандр М аркавіч (н.

18.10.1963, М інск), бел. артыст балета. Засл. арт. Беларусі (1999). С кончы ў Бел. харэагр. вучыліш ча (1981). 3 1981 саліст Н ац. акад. т-р а балета Беларусі. Творчасці Ф . ўласцівы тонкі артыстызм, унутраны тэм перам ент, гльібокае пранікненне ў характар персанаж а, ш чырасць, пачудцё гумару, тэхнічнасць. С ярод партый: Ф іліп («Тыль Уленшпігель» Я.Глебава), сыны («К ры лы памяці» У.Кандрусевіча), Ш ы нкар («Кругаверць» А.Залётнева), М акбет («М акбет» В.Кузняцова), Эспада і Гамаш («Дон Кіхот» Л .М інкуса), Абат («К арміна Бурана» на муз. К.О рфа), Ю нак («Ш апэніяна» на муз. Ф .Ш апэна), Драсельмеер, Д эзірэ, Ротбарт, Ю нак («Ш чаўкунок», «Спячая прыгажуня», «Лебядзінае возера» П .Чайкоўскага, «Серэнада» на муз. Ч айкоўскага), Бог і Д ’ябал («С тварэнне свету» А.П ятрова), М еркуцы о, П ары с («Рамэо і Джульета» С .П рак оф ’ева), Тарэадор («Кармэн-сюіта» Ж .Б ізэ— Р.Ш чадры на) і інш. Літ:. М у ш ы н с к а я Т. Гаркавы смак ісціны: Партрэты. Мн., 1993. С. 90—92. Ф ЎРМ А Н Іван Пятровіч (1890, г. М агілёў — 1935), бел. мастацтвазнавец і краязнавец. С кончы ў Віцебскае аддзяленне М аскоўскага археал. ін-та. 3 1931 працаваў y Віцебску ў краязн. музеі, чл. Камісіі па ахове помнікаў гісторыі і мастацтва акруговага т-ва краязнаўства. Даследаваў бел. нар. мастаіггва, творчасць бел. мастакоў С.Ю довіна, З.Гарбаўца, Я .М ініна і інш . Аўтар кн. «Краш аніна») (1925), «Віцебск y гравюрах С.Ю довіна» (1926), «Віцебскія мастакііравёры» (1928), «Гравюры З.І.Гарбаўца» y кн. «З.І.Гарбавец. Гравю ры на дрэве» (1927). А.М.Падліпскі. Ф ЎРМ АНАЎ Д змітры й А ндрэевіч (7.11.1891, с. Серада, цяпер г. Ф урманаў Іванаўскай вобл., Расія — 15.3.1926), рускі пісьменнік. Вучыўся ў М аскоўскім ун-це (1912— 15). У 1918 чл. Іванаўскага Савета рабочы х і салдацкіх д эпутатаў, сакратар Іван ава-В азн ясенскага губкома РК П (б); з 1919 камісар 25-й дывізіі Усх. фронту (камандзір В.І.Чапаеў), нач. палітупраўлення Туркестан-

Фурсаў ______________ 505 скага фронту, нач. палітаддзела Кубанскай арміі. 3 1923 сакратар М аскоўскай a p r-цыі РАПП. Друкаваўся з 1910. П ершы адметны твор — аповесць «Чырвоны дэсанг» (1922). У рамане «Чапаеў» (1923, экранізацы я 1934) стварыў вобраз таленавітага нар. палкаводца. Аўтар рамана «Мядсж» (1925), «Дзённікаў (1914— 1916)» (апубл. 1929), алавядандяў, нарысаў, літ.-кры ты чды х артыкулаў. Н а Беларусі паводле яго раманаў «Мяцеж» і «Чалаеў» ласт. інсцэніроўкі (адлаведна 1927, БДТ-1; 1932, Дзярж. рус. драм. т-р). Тв:. Собр. соч. T. 1—4. М., 1960—61; Бел. пер. — Чырвоны дэсант. Мн., 1929; М.В.Фрунзе. Мн., 1930; Чапаеў. 5 выд. Мн., 1950. Літ: Й с б а х А.А. Фурманон. М., 1968; С о т с к о в а М.Н. Дмнтрнй Фурманов. М., 1969; Фурмановскнй сборннк. Нваново, 1973.

Ф Ў РМ А Н А Ў Ігар Аляксандравіч (н.

27.2.1960, г. Заларож ж а, У краіна), бел. лсіхолаг. Д -р лсіхал. н. (1998), лраф.

(2001). С кодчы ў Бел. ін-т фіз. культуры (1981). 3 1990 y Н ац. ін -ц е адукацыі (з 1990 заг. лабараторыі, з 1992 заг. аддзял ен н я, з 1994 нам. ды рэкгара). 3 2000 заг. каф едры БДУ. Навук. лрацы ла псіхал. праблемах дзіцячай агрэсіўнасці, ларуш эн няў асобаснага развіцця і лаводзін дзяцей і ладлеткаў, механізмаў рэгуляцыі маты вацыйнай, эмацы янальнай, валявой і маральдай сфер асобы, с я м ’і і адносін лам іж дзецьмі і бацькамі. Т в Детская агрессмвность: Пснходнагностнка н коррекдня. Мн., 1996; Пснхологнческая работа с детьмл, лвшеннымя родвтельского попечнтельства. Мн., 1999 (разам з АААладзьіным, Н.В.Фурманавай); Пснхолопіческне особенносгн детей, лншенных роднтельского попечнтельства. Мн., 1999 (з імі ж); Пснхологня обшенвя в учебно-педагогаческом процессе. Мн., 2000 (разам з А.А.Аладзьіным, А.М.Амяліішса). Ф У Р 0 Р (ад лац. furor раз’юш анасць, нястры м дасць), ш умны лослех, я й вы клікае ўсеагульнае адабрэнне; бурнае лраяўленне захаплення кім-н., чы м -небудзь. Ф ЎРСА Ў Васіль Ягоравіч (10.3.1920, в. М алы я Хутары К расналольскага р -н а М агш ёўскай вобл. — 17.11.1943), Герой Сав. Саюза (1943). Працаваў ш ахцёрам. У Вял. Айч. вайну на ф ронд е з 1941. У дзельлік абароны Кіева, Д анбаса (Ук-

5 0 6 ______________ФУРСАЎ раіна), Растова-на-Д оне, Паўн. Каўказа. С тарш ы на роты горнастралк. палка Ф. вы значы ўся ў час Керчанска-Эльтыгенскай аперацыі 1943 пры захопе ш іаддарма ў раёне г. Керч; памёр ад ран. Ф ЎРСА Ў М адвей Васілевіч (? — 8.6.1901), бел. археолаг, краязнавец, педагог. Ч л.-кар. М аскоўскага археал. т-ва (1893). Працаваў настаўнікам гісторыі, ды рэктарам М агілёўскай класічнай гімназіі; рэдактар неафіц. часткі «М огш евскйх губернскйх ведомостей» (1883— 87). П раводзіў экспеды цы і ў бас. Дняпра. Разам з С .Ю .Чалоўскім склаў карту археал. пом нікаў М агілёўскай губ. Д а 9-га археал. з ’езда падрыхтаваў рэферад і ф атаграфіі стараж. цэркваў, розных гіст. прадметаў, валуноў з геральдычнымі зн акам і, стараж. рукапісаў і інш . А лісанн і знаходак зм еш чаны ў «П амятнай кнізе М агілёўскай губерні». Адзін з аўтараў кнігі «Спроба апісання Магілёўскай губерні...» (кн. 1— 3. Магілёў, 1882— 84). Тв.: Ясторяческлй очерк Могшіевской губернлл. Могллев, 1882; Поселеяля смолелсклх крлвлчей в пределах Могалевской губернлл / / Могллевскле губерлскле ведомостл. 1895. №70. І ’.А.Каханоўскі. Ф Ў РС Е Н К А А ляксандр Васілевіч (18.1.1903, г. Сімферопаль, У краіна — 30.9.1975), бел. і расійскі палеантолаг. Ч л.-кар. АН Беларусі (1950), д-р геолага-мінералагічных н. (1963), праф. (1937). Скончыў Ленінградскі ун-т (1924). 3 1930 ва У сесаю зны м н.-д. геолагаразведачны м ін-це. 3 1951 y ін-це геал. навук АН Беларусі (заг. лабараторыі), адначасова ў БДУ (заг. каф едры ). 3 1964 y Ін -ц е геалогіі і геафізікі Сіб. аддз. АН С С С Р (заг. лабараторы і). Навук. працы па біястраты графічны м падзеле тоўшчаў асадкавы х горных парод і ўдакладненні становіш ча нафтавы х світ y геал. разрэзах розны х раёнаў С С С Р. П равёў палеанталагічнае вы вучэнне даантралагенавых парод н а Беларусі. Тв:. О стратлграфлл девопсклх отложеллй Прлпятского проглба / / Тр. Леллнгр. о-ва естестволспыгателей. 1957. Т. 69, вып. 2; Форамлллферы верхлего эоцела Белорусслл л лх стратлграфлческое зпачелле (разам з К.Б.ФурсенКа) / / Палеоптологля л стратлграфля БССР. Мл., 1961. Сб. 3; Введепле в лзучелле форамлллфер. Новослблрск, 1978. Ф ЎРТВЕН ГЛЕР (Furtw angler) Вільгельм (25.1.1886, Берлін -— 30.11.1954), ням ецкі ды ры ж ор, кампазітар; адзін з буйн. ды ры ж ораў 20 ст. 3 1922 узначальваў аркестры Берлінскі ф іларманічны (з перапы нкам, з 1952 ды ры ж ор паж ы дцёвы ), адначасова ў 1922— 28 л ей пцы гскі Гевандхаўза, y 1928— 30 і 1939— 45 Венскі філарманічны . Інтэрпрэтатар ням. і аўстр. сімф. і опернай класікі. Аўтар 3 сім ф оній, канцэрта для фп. з арк., 2 санат для скры пкі з арк. і інш., кніг пра музыку і музыкантаў.

Ф У РТ В Е Н ГЛ Е Р (Furtw ângler) Іаган Адольф Міхаэль (30.6.1853, г. Фрайбургім-Брайсгаў, Германія -— 11.10.1907), нямедкі археолаг і гісторык адт. мастацтва. 3 1884 праф. Берлінскага, з 1894 М ю нхенскага ун-таў. У 1878— 79 вёў раскопкі ў Алімліі, y 1901— 07 y Эгіне, Амікле і Архамене. Выкары стаўш ы дакладны стылістычны аналіз і звесткі ант. аўгараў, вызначыў значную колькасць майстроў твораў стараж .-грэч. мастацтва («Ш эдэўры грэчаскай скулытгуры», 1893; «Эгіна», 1906, і інш .). Ф У РУ Н Ж Ы Е Ў Рыза Ібраімавіч (н.

5.3.1941, г. Сімферопаль, У краіна), бел. вучоны ў галіне ідф арм аты кі і тэхн. кібернетыкі. Канд. тэхн. н. (1970), праф.

(1995). Брат Рэш ата Фурунжыева. С кончыў Ленінградскі ун-т інж ы нераў чыг. транспарту (1962). 3 1966 y Ін -ц е буд-ва і архггэгауры Дзяржбуда Беларусі. 3 1983 y Бел. аграрны м тэхд. ун-це. Н авук. лрацы ла матэм. м адэліраванді, алтымальны м лраекгаванні і выліч. тэхніцы. Раслрацаваў алгарытмы і праграмны я комплексы аўтаматы заванага лраектавання апты мальны х канструкцы й на аснове метаду канечны х элемелтаў. Тв:. Рекомелдацлл по расчету копструкцлй методом колечлых элемелтов. Мл., 1981; Млкропроцесеорлая техплка в авгоматлке. Мп., 1991 (разам з М.І.Боханам). Ф У Р У Н Ж Ы Е Ў Рэш ат Ібраімавіч (л.

31.7.1938, г. С імферопаль, У краіна), бел. вучоны ў галіне ідф арм аты кі і тэхн. кібернетыкі. Д -р тэхн. н. (1972), праф.

(1974). Брат Рызы Фурунжыева. С кон чыў Ф рунзенскі лолітэхл. іл -т (1960). 3 1962 y Бел. лац. тэхн. ун -ц е (у 1976— 89 заг. кафедры). Навук. працы л а кам п ’ю тэрны м мадэліраванні, апты мальны м праектаваллі, адапты ўны м кіраванні, інфарм. тэхналогіях, стат. апты мізацыі і ідэнты ф ікацы і ш матмерлы х сістэм вібрааховы і стабілізацыі. Тв:. Вычлсллтельлые машллы л программлровалле. Мл., 1981; Вычлсллтельлая технлка л ее прлмелелле. 3 лзд. Мп., 1984; Прлмепенле математлческлх методов л ЭВМ: Программлое моделлроваяле слстем. Мп., 1991 (разам з М.М.Гурскім, Р.І.Фурулжыевым). М.П.Савік. Ф У РЎ Н К У Л , вострае ш о й н а -д ек р а ты чнае залаленне валасядога мяш очка і навакольнай злучальдай тканкі, абумоўлен ае ўкараненнем латагенлы х мікраарганізмаў, часцей стафілакокаў; хваробны запаленчы вузел з амярцвеннем y цэнтры (т.зв. стрыжань). П ры чыны: забрудж ванне скуры (асабліва хім. рэчывамі), мікратраўмы, расчухванні, павы ш аная дзейнасць потавых і сальных залоз. М ож а развіцца на лю бы м участку скуры, за вы клю чэннем далоней і падэш ваў. М нож ны я Ф., якія ўзнікаю ць аддачасова або адзін за адным, наз. фурункулёзам (бывае лры хваробах абмену рэчы ваў, далр., дыябеце цукровым). Калі Ф. зліваю цца і лаш кодж ваю ць глыбокія слаі скуры і ладскурнай клятчаткі, утвараедц а карбункул. У складненді: лімфадэніт, лімфангііт і інш . Л ячэн де тэралеўт., хірургічнае.

Ф У Р Ф У Р 0 Л , ф у р ф у р а л ь (ад лац. furfur вотруб’е + oleum алей), араматычдае злучэнне, С 5Н 4О 2. Жаітаватая (ла паветры цямлее) масляністая вадкасць з пахам свежага жытняга хлеба, tjdn 161,7 °С, шчьшьл. 1160 кг/м3. Добра раствараедца ў большасці аргап. растваральніхау (адэтоле, эфірах, спіртах), сярэдле — увадае (угварае азеатропяую сумесь). Паводле хім. якасдей — тыповы альдэгід. Акісляецца да піраслізевай (у шчолачлым асяродцзі) ці малеідавай (у кіслым) к-т. У прысутяасці каталізатара дэкарбаяіліруецда э угварэннем фурану. Лёгка ўступае ў рэакцыі кандэнсацыі. Атрымліваюць гідролізам расл. пентозаэмяшчальнай сыравілы (кукурузяыя катахі, аўсяяае, рьісавае, слапечліхавае шалупілне). Выкарыстоўваюць ях сыравілу для сілтэзу фурану, сільваяу, фурфурылавага спірту, фуранавых смол, лек. сродкаў, пестыцыдаў і інш.

ФЎРХГАТ (Furchgott) Роберт (н.

4.6.1916, г. Чарлстан, ЗШ А ), амерьіканскі вучоны ў галіне фармакалогіі. Скончы ў ун-т П аўл. К аралілы (Чэпел-Хія, 1937) і Паўд.-Зах. уд-т (г. Чыкага, 1940).

3 1940 y Мед. каледж ы Корнелскага ун-та, з 1949 y Ваш ынгтонскім ун-це. У 1956— 88 y Мед. цэнтры Дзярж. ун-та Н ью -Й орк а (г. Бруклін), з 1989 праф. Мед. ш колы уй-та г. Маямі. Навук. нрацы л а механізмах уздзеяння аксіду азоту ў карды яваскулярнай сістэме, метабалізме макраэргічны х злучэнняў y гладкіх мы ш цах. Раслрацаваў тэорью рэц эл тарн ага ўзаемадзеядня, сюіаў класіф ікацы ю адрэнарэцэптараў. Нобелгўская прэм ія 1998 (з Л.Дж.Ігнара і Ф .М урадам). В.Ф.Ермакоў. Ф У С ІН Ь , горад на ПнУ Кітая, на У л равінцы і Л яан ін . Каля 700 тыс. ж.

(1999). А дзін з асн. цэнтраў вуглездабычы краілы . П рам -сць: машынабудаванн е (вы тв-сць горнага абсталявання), хім., тэкст., харчовая. Ф У Т (англ. foot літар. — стулня), 1) адзінка даўж ыні ў сістэме англ. мер. А базначаецца ft. 1 Ф. = 12 цалям = 0,3048 м. 2) Стараж ы тная адзінка даўж ы ні ў Беларусі i Расіі. 1 Ф. = 1/7 сажня = 12 цалям = 0,3048 м. Ф УТ (F oot) М айкл (н. 23.7.1913, г. Плімут, Вялікабры талія), англійскі паліт. і дзярж. дзеяч, ж урлаліст. У 1942—44, 1952— 59 рэдактар і да 1964 супрацоўнік ш эрагу англ. газет. У 1945— 55 і I960— 92 аддачасова дэл. ларламента ад Лейбары сцкай ларты і, выстулаў супраць членства Вялікабрытаніі ў Еўрап. су-

польнасцях. 3 1974 м іністр працы . У 1976—79 лідэр палаты абш чы н і лордпрэзідэнт тайнага Д зярж . савета. У 1980—83 лідэр Л ейбары сцкай партыі, выступаў за сацыяліст. пераўтварэнне брыт. грамадства. Аўгар кніг. ФУТА-ДЖАЛ0Н (Fouta-D jallon), плато ў Зах. Афрыцы, y Гвінеі. У зды маецца прыступкамі ад 300 м каля раўнін і ўзбярэжжа Атлантычнага ак. да 1000 м і болыд y цэнтр. ч. краіны . Н айб. выш.

1537 м (г. Тамге). С кладзена пераваж на з пясчанікаў, пранізаны х базальтамі, далерытамі і габра. Ападкаў да 1500 мм за год. На Ф .-Дж. бяруць пачатак рэкі Гамбія, Бафінг (верхняе ц яч эн н е р. Сенегал) і інш. Л андш афты другасны х саваннаў, участкі вільготных вечназялёных лясоў. Развіты зем ляробства (проса, рыс і інш.) і ж ывёлагадоўля. ФУТБ0Л (англ. football ад foot ступня + ball мяч), ф у т б о л еўрапейскі, с о к е р, спартыўная кам андная гульня з мячом. Удзельнічаюць 2 кам ан д ы па 11 чал. — варатар (галкіпер), абаронцы (бекі), паўабаронцы (хаўбекі) і нападаючыя (форварды). П рацягласць гульні 90 мін (2 таймы па 45 м ін) з 10— 15-мінугным перапынкам. Гульні праводзяцца на футбольным полі (звы чайна з травяным пакры ццём), аф іц. — н а полі памерам 100— 110 х 69— 75 м з адпаведнай разметкай. Вароты памерамі 7,32 х 2,44 м. М яч скураньі надзіманы , акружнасцю каля 70 см, м асай каля 450 г, Гульцы не маю ць п рава дакран ац ц а да мяча рукамі. Тэхн. пры ёмы : вядзенне (дрыблінг), удары, с п ы н ен н е м яча вы конваюцца нагамі, галавой, корпусам. Варатар мае права лавіць і адбіваць мяч рукамі ў межах ш траф ной пляцоўкі. Парушэнні правіл караю дца ш траф ны мі ўдарамі па свабодна ляж ачы м мячы. Мэта гульні — забіць я к мага больш мячоў (галоў) y вароты саперніка. Рэгламент некат. спаборнііггваў прадугледжвае пры нічы йны м вы ніку матча дадатковы час гульні ці серыю пенальці для выяўлення перамож цы , Вытокі Ф. — гульні з мячом y краінах Сгараж. Усходу, Стараж. Грэцыі і І'ьіма. індзейскіх народаў Амерыкі. У блізкім да сучаснага выглядзе вылучыўся ў сярэдзіне 19 ст. ў Англіі з 2 разнавіднасцей гульні з мячом (фуібол-рэгбі). 1-ы фуібольны клуб («Шэфілд Юнайгэд») засн. ў 1855. 1-я нац. асацыяцыя Ф . ўзніхла ў 1863 y Англіі, тады ж y Кембрыджы вызначаны блізкія да сучасных правілы гульні. 1-я прафес. футбольная ліга сгворана ў 1888 y Англіі. У канцы 19 — пач.

20 сг. арганізаваны нац. футбольныя саюзы. Міжвар. федэрацыя футбольных асацыяцый (Ф ІФ А ) засн. ў Парыжы ў 1904 (аб’ядноўвае 204 краіны; 2003). У 1916 створана Канфедэрацыя Ф . Паўд. Амерыкі; y 1954 (Вена) — Саюз Еўрап. футбольных асацыяцый (УЕФА, аб’ядноўвае 52 краіны, 2003). a таксама Азіяцкая канфедэрацыя; y 1957 — Афрыканская; y 1961 — Канфедэрацыі Паўн. і Цэнтр. Амерыкі і Карыбскага бас.; y 1966 — Аўстраліі і Акіяніі. Першыя міжнар. матчы па Ф. адбыліся ў 1902 (Аўстрыя—Венгрыя, Аргенціна—Уругвай). Міжнар. асацыяцыя прафес. фугбалістаў існуе з 1995 (Парыж). У праграме Алімп. гульняў з 1900 (акрамя 1932). Чэмпіянаты свету праводзяцца з 1930 раз y 4

гады (1-ы чэмпіён — зборная каманда Уругвая), чэмпіянаты Паўд. Амерыхі — з 1916, чэмпіянаты Еўропы — з 1960. Кубак еўрап. чэмпіёнаў разыгрываецца з 1955; Кубак Азіі — з 1956; Кубак Афрыкі — з 1957; Кубак уладальнікаў кубкаў еўрап. краін і Кубак уладальнікаў кубкаў Амерыкі (Кубак Лібертадорэс) — з 1960; Кубак УЕФА — з 1971 ; Суперкубак Еўропы (паміж уладальнікамі Кубка чэмпіёнаў і Кубка уладальнікаў кубкаў) — з 1972; Міжкантынентальны кубак — з 1960. Чэмпіянатьі СССР праводзіліся з 1936. Існуюць таксама нац. віды Фа ме р . Ф., аўстрал. Ф. і інш. У шэрагу краін набыў прызнанне жаночы Ф.. праводзяцца нац. чэмліянаты і міжнар. спаборніцтвы сярод жан. каманд. 1-ы чэмпіянат свету па жан. Ф. адбыўся ў 1992 y Кітаі; перамагла зборная каманда ЗІІІА З’явіліся разнавіднасці Ф.: міні-Ф., пляжны Ф., футзал. Н а Беларусі Ф. развіваецца з пач. 20 ст. П ерш ы я кам анды аматараў з ’явіліся ў 1910 (г. Гомель). П равілы гульні выдадзены ў 1911 (г. М агілёў). У 1912 адбыліся перш ы я міжгароднія сустрэчы з футбалістамі гарадоў Добруш, Злы нка, К лянцы , Кіеў, Навазыбкаў. У 1913— 14 узн іклі футбольны я кам анды ў М інску (1-ы матч 29.6.1913), Барысаве, Баранавічах, Ж лобіне, П інску, Слуцку. 1-ы чэм піянат Беларусі адбыўся ў 1922 (удзельнічалі каманды Барысава, Віцебска, М інска і О рш ы ). У 1928 створана 1-я зборная каманда Беларуеі па Ф. і адбы лася 1-я міжнар. сустрэча з кам андай Ш вейцары і. У турніры кам анд саю зны х рэспублік н а У сесаю знай спартакіядзе (1928) зборная кам анда Беларусі заняла 4-е месца. У чэмпіянатах С С С Р бел. футбалісты ўдзельнічалі з 1937. 3 1992 Беларусь — член Ф ІФ А , з 1993 — УЕФ А . К ам анда «Дынама» (М інск) — чэм піён С С С Р (1982). Сталічны я каманды «Спартак» (1954) і «Дынама» (1963, 1983) — бронз. пры зёры чэм піянатаў С С С Р . У 1965 каманда «Дынама» (М інск) — ф іналіст Кубка С С С Р; увахбдзіла (1970— 73, 1976.

1979— 90) y вы ш эйш ую лігу кам андудзельніц чэм піянатаў С С С Р; каманды Брэста, Віцебска, Гомеля, Гродна, М агілёва і інш . гулялі ў 2-й лізе. Бел. футбалістаў неаднаразова ўключалі ў зборны я каманды С С С Р . Сярод найб. вядомых спецы ялістаў па Ф. на Беларусі: засл. трэнеры С С С Р і Беларусі Г.Б.Абрамовіч, В.У.Арзамасцаў, М .І'.Базяненкаў, АМ.Байаачны, С.У.Бароўскі. Я.Ю лямбоцкі, ВЛ.Касянк.)К, Л А Дапуноў, Э.В.Л/алаф ееў, Д з .П .М а ц в е е ў , П .С .М ім р ы к . У.М .Радзішэўскі, А.А Сявідаў, Я .Ф .ІІІун-

футбольны __________ 507 таў, Я .С .Ю ркевіч, А .М .Я гораў і інш. С ярод бел. футбалістаў найб. вы значы ліся: Л.Адамаў, С.Алейніхаў, В.Бялькевіч, П .Васілеўскі, М .Вяргеенка, С.Гоцманаў, І.Гуры новіч, Э .Зарэмба, А .Зы гмантовіч, Г.Кандрацьеў, Ю .Курбыка, Ю .К урненін, М .М устыгін, Ю .Пагальнікаў, А .П ракапенка, Ю.ГІудышаў, Л.Румбуціс, І.Р эм ін, І.С авосцікаў, В.Сокал, Ю.Трухан, Х.Усаторэ, АХацкевіч, ВШ ьш ікін, В.Януш эўскі, В.Яромка і інш. СА.Кісялёў, А.М.Петрыкаў. «Ф У ТБО Л », ш томесячны ілюстраваны часопіс для аматараў і спецыялістаў футбола. Засн авальнікі — футболыіы клуб «Сквіч» і т-ва «Белмедінфарм». Выдаецца з 2002 y М інску на рус. мове. А святляе дзейн асць футбольных юіубаў Беларусі, рэсп. і рэгіянальны х футбольны х арг-цы й, еочы ць за тэвдэн цы ям і развіцця сусв. футбола, аналізуе, абагульняе і прапагандуе яго дасягненні. Друкуе нары сы і зам алёўкі пра лепш ы х футбалістаў і трэнераў краіны і свету. Я.Л.Вяснін. «Ф У Т Б 0Л БЕЛ А РЎ СН », бел. спартыўная газета. Заснавальнікі: М ін-ва спорту і турызму Беларусі, Бел. ф едэрацы я футбола, футбольны клуб «Дынама» (М інск), інф арм .-рэклам нае т-ва «Футбол». Выдавалася ў 1991— 95 y М інску раз y ты дзень н а рус. мове. Бы ла разлічана на аматараў футбола, аматарскія і прафес. спарт. арг-цы і. А святляла гіст. і бягучыя падзеі ў бел. і сусв. футболе, аналізавала тэн д эн ц ы і яго развідця. 3 2002 вы даецца час. «Футбол». Я.Л.Вяснін. Ф УТБО ЛЬНЫ М АНЕЖ к р ы т ы ў М інску. Пабудаваны ў 2002. Пл. будынка 15 500 м2. П оле са ш тучны м пакры ццём з падагрэвам. К олькасць месцаў на трыбунах 3 тыс. У ком плекс уваходзяць трэніровачная зала 45x24 м, 6 раздзявальняў з саунамі, масаж ны мі пам яш канням і і мікрабасейнамі, зо н а размінкі футбалістаў пл. 633,5 м2, зо н а сілавой падрыхтоўкі са спецы ялізаваньімі трэнаж орамі пл. 663,5 м2. М анеж аснаш чаны інфарм. эл е ю р о н н ы м табло, інш. светлавымі і акустычны мі сродкам і забесп ячэння правядзення спарт. мерапрыемстваў y адпаведнасці з патрабаваннямі міжнар. спарт. арг-цы й. У пры -

508______________ ф утра леглай да Ф .м. зон е — лы ж аролерная траса. С.А.Кісялёў. ФЎТРА, вы раблены я ш куркі м лекакормячых (пушных звяроў і інш .) з валасяным локры вам, a таксам а вырабы з іх. Я касць Ф . залеж ы ць ад віду сыравіны, умоў ж ыцця і паходж ання ж ывёлы, яе ўзросту, полу, часу забою і спосабаў апрацоўкі. Асн. паказчыкі якасці Ф. — носкасць, цеплаахоўнасць, мяккасць, эрганамічныя (маса) і эстэт. уласцівасці (бляск, колер). Найб. носкасць мае Ф. выдры (да 20 сезонаў — прынята за 100%), собаля — 80%, норкі — 70%, нугрыі — 25%, труса — 5%. Найб. цеплаахоўнае Ф. пясца, паўн. аленя, янотападобнага сабакі, расамахі. Асабліва цяжкае Ф. ў расамахі, ваўка, выдры, бабра. Валасяное покрыва Ф. бывае грубае, паўмяккас, мяккае, шаўкавістае і вельмі мяккае; бляск шаўкавісты і шклопадобны. Паводле колеру Ф. падзяляюць на аднаколернае раўнамернае і нераўнамернае, рознакаляровае і з занальнай афарбоўкай.

Ф У Т У Р А Л 0Г ІЯ (ад лад. futurum будучы н я + ...логія), y ш ы ро к ім с э д с е — агульдая к ан ц эп ц ы я будучы н і Зям лі і чалаведгва; y в y з к і м с э н с е — галіна навук. ведаў, якая вывучае перслекты вы сац. працэсаў, сінодім прагназіравання і прагдосты кі. Т эрм ін «Ф.» для абазначэн ня філасофіі

ФЎГРАВАЯ ГІРА М Ы СЛО ВА СЦ Ь, галіна лёгкай прамысловасці па перапрацоўцы пуш ніна-ф утравай і аўчы ннай сыравіны, вы тв-сці футра і футравых вырабаў. Выпускае верхняе адзенне, каўняры , галаўны я ўборы, гаржэткі, палан ціны , рукавіцы, абутак з натуральнага і ш тучнага футра. Н айб. развітая Ф .п. y Расіі, Кітаі, Д аніі, Ф ранцы і, Грэцыі, ЗШ А. На Беларусі да 20 ст. мела саматужны сезонны характар. Як фабрычная прам-сць развіваецца з пач. 20 ст. Выкарыстоўваецца мясц. (пушніна дзікіх жывёл і прадукцыя эверагадоўлі) і экспартная сыравіна. Найб. прадпрыемствы Ф.п.: Бабруйская футравая фабрыка, Жлобінская фабрыка штучнага футра, Віцебскі футравы камбінат. прадпрыемствы ў Плешчаніцах, Мінску. У 2000 вьшушчана футравых вырабаў з натуральнага фугра 87,4 тыс. шт., са пггучнага — 392,3 тыс. шт. П.І.Рогач.

будучыні прападаваў y 1943 ням. сацы ёлаг О.Ф лехтхейм. А сновы Ф. закладзены ў творах вучоды х і пісьм еннікаў аб розды х аслектах будучыді чалавецтва (Ш .Р ы ш э, Э.Говард, Д з.І.М еддзялееў, К .Э .Ц ы ялкоўскі, Г.Уэлс і ідш .). Радыкальны я сац. зм ен ы і кры зісы 20 ст.. бурдае развіццё экал ом ікі, давукі і тэхнікі, глабалюацыя сусв. тэн д эн ц ы й і новы я геапаліт. зрухі вы клікалі патрэбдасць y тлум ачэдді ходу і лерспекты ў гіст. працэсу, лрагназіраванні яго вынікаў. У 1960— 70-я г. раслрацаваны асн. кан цэп цы і будучыні: індустрыяльнага грамадства, постіндустрыяльнага грамадства, інфармацыйнага грамадства, «тэхнатролнай эры», «квітнеючага», «аргадізаванага», «асветдага» і інш. грамадстваў. Футуралагічдая арыедтацыя грамадаздаўства лры вяла да стварэдня калцэпцы й сац. зм ед y сацыялогіі (Т.Парсадс, Р.М ертан, А .Турэн, П .Ш том лке і ідш .), тэоры й росту (экадам ., сац., культ. і ідш .), сац. развіцця і ф арміравання новы х сусв. сістэм (тэоры і новага сусв. парадку). 3 к ан ц а 1980-х г. н а Захадзе тэрм ін «Ф.» в ы ц ясл яец ц а паняццем «даследаванне будучыні», але адначасова захоўвае сэн с сін онім а лрагназіравад д я і лрагдосты кі, састаўной часткі сац., паліт., экан ам . кіравання да аснове сучаслы х метадаў збору і алрацоўкі інф арм ацы і і л р ы д яц ц я на іх асдове лавукова апраўданых раш эд дяў. У лрацах М .М .М айсеева, В А .К оўды , М .У .Ц імафеева-Расоўскага, М .М.Багалюбава і інш. паказваецца беслерсп екты ўнасць вы кары стан ня ядзердай зброі, несум яш чальнасц ь Н Т Р з я е сац .-экан ам . вы нікамі. Н а лерш ы плад вы лучаю цца лраблемы экалогіі, гарм алізацы і лаліўна-энергет.. м атэры ял ьд а-сы равідн ай , харч., дэм агр аф іч д ай і ін ш . сф ер (Д .М едаўс, Д ж .Ф орэстэр і ідш .). У 1970— 80-я г. ў Ф . акты ўда раслрацоўваліся праблемы «довай цы вілізацыі», вяліся пош укі новай ларады гм ы сусв. тэоры і адаптацы і да сац. зм ед, ш ляхоў вы раш эн н я сучасды х глабальды х лраблем (А.Тофлер. Э.Ш умахер і інш .). 3 кан ца 20 ст. вьшучаю ц ь 2 а сд . к ір у н к і футуралагічны х даследаванн яў: ал ты м істы ч д ы і лесім істы чды (тэоры і кры зісаў і катастр о ф ), я к ія л ад зял яю ц ц а л а ш эраг ш кол і тэн д эд ц ы й : Ф . «л аваротдай будучы ді» (Т .Д ж онс, Б.Ф улер, Г .К ад і інш .); Ф. гуманісты чна ары ентавады х

Ф У Т Р 0Ў К А (ад ням. F u tter ладкладка), ахоўная ўнутраная абліцоўка (э цэглы, пліт, блокаў, a таксам а набіўная і інш .) цеплавы х агрэгатаў, печаў, топак, труб, ёмістасцей і г.д. Бы вае вогнетры валая (ш амотная, ды насавая, магнезітавая, даламітавая і інш .), хім ічна ўстойлівая і цеплаізаляцы йная.

лры родаздаўцаў (Д.Габар, К .Ф . ф од В айцзэкер), лраектаван не м адэлей сусв. развіцця (С .С .М ендэловац , Дж .Бхагваці, А.Мазруі, Р.Катары, Р.Ф альк); іуманіст. грула — Рымскі клуб (Б. дэ Ж увенель і інш.); амер. апты місты чны кірунак (Ф улер, Д ж .М ак ч эй л ); сц ы ед ты ч н ы лрагнастычды кірудак (К ан, О.Хелмер,

Ф Ў ТРА Ш ТЎ Ч Н А Е, тэксты льны выраб, як і імітуе натуральнае футра. Выкары стоўваю ць для вырабу адзення, галаўных убораў, я к абівачны і пракладачны м атэры ял. С кладаецца з асновы (грунту) і ворсавага покры ва, для ўтвар эн н я якога вы кары стоўваю дь комплексны я поліамідныя, псшіэфірныя віскозньм і ацэтатны я ніткі. Адрозніваюць Ф.ш. тканае, трыкатажнае, клеявое і інш. Тканае Ф.ш. утварасцца трыма сістэмамі нітак, пры гэтым 2 грунтавыя палотны звязаны ворсавымі ніткамі, якія потым разразаюць. Пры трыкат. спосабе ворс увязваюць спец. машынамі. Пры прашыўным і клеявым спосабах грунт і ворс вырабляюць асобна, потым ворс замацоўваюць прашываннем ці наклейваннем.

Г.Гордан), К амісія-2000 (пад кіраўніцтвам Д .Б ела) і ідш . Літ:. Б е с т у ж е в - Л а д а Н.В. Прошозное обоснованне соцналыіых нововведеннй. М., 1993; Я г о ж. Норматавное содвальное прогнознрованне: возможные пуш реалвзацнн целей обшества: Опьгг снстематазаішв. М., 1987; Б е л л Д. Грядуіцее [іостнндустрнальное обіцество: Пер. с англ. М., 1999; A н • тоновнч 14 14 После современноств: Очерк цмвнлнзацмн модерннзма н гюстмодерннзма. Мн., 1997; Т о ф ф л е р Э. Фугурошок: Пер. с англ. СПб., 1997; Я го ж. Третья волна: Пер. с англ. М., 2002; Новая постандустрнальная волна на Западе: Антологня. М., 1999; В а л л е р с т а й н Н. Ана-таз мнровых снстем н снтуацня в современном мнре: Пер. с англ. СПб., 2001; Д а н в л о в АН. Соцнологня властн: Теорня в пракгака глобалнзма. Мн., 2001. А.М.Данілаў. Ф У Т У Р Ы ЗМ (італьян. futurismo ад лац. futurum будучыня), авангардысцкі літ,маст. рух пач. 20 ст., я к і характарызуецца адмаўленнем класічны х традыцый культуры, алалогіяй тэхнікі і урбанізму, лрэтэнзіям і д а лоўнае абнаўледне мастацтва. Узнік y Італіі (першы «Маніфест фугурызму* Ф Марынеці, 1909). Выяўляў бунтарсхаанархісдкі пратэст супрадь тагачаснага грамадскага ладу. У светапоглядэе заснавальнікаў Ф. адлюстравалася рэакцыя на крызіс бурж.-ліберальнага гуманізму, лрадчуванне непазбежнасці радыкальных змен y грамадскім быцці і свядомасді. У маст. творчасці — дынаміка капіталіст. горада, імкненне перададь y абагульненых вобразах энергію руху, абсалютызадыя фармальных пошукаў вялі да кубізму і абстракцыянізму, пераносу гзхналогіі на маст. творчасць. У сваёй творчасці футурысты вьдсарыстоўвалі лрыёмы калажа і кінамантажу. У Расіі Ф. быў самабытнай з’явай пераважна ў паэзіі, жывалісе. графіцы, тэатры. кінематографе. Узнік y 2 разнавіднасцях: эгафутурызму. арыентаванага на сац. лірыку («Пралог эгафугурызму» І.Севяраніна, 1911), і кубафутурызму, прыхільнікі якога аддавалі леравагу паэзіі сад. дзеяння, шырока выкарыстоўвалі паэтыку аратарскага мастадгва (У.Маякоўскі, В.Хлебнікаў і інш.), імкнуліся выявіць пафас рэв. эпохі. Пісьменнікі і мастакі Ф. на чале з Маякоўскім удзельнічалі ў рэв. руху, прыхільна сустрэлі Кастр. рэвашоцыю 1917, згуртаваўшыся вакол газ. «Нскусство коммуны» (снеж. 1918 — крас. 1919, Петраград). У 1-й пал. 1920-х г. Ф. ях кірунак распаўся; асобныя яго тэндэнцыі развівалі ЛЕФ, ОПОЯЗ, імажынізм, канструктывізм. Н а Беларусі Ф . не атры маў самастойнага развіцця. Але лра яго лісаў дакастр. друк. Газ. «М д д скд й голос», «М днская газета», «Н аш е утро», «Полесье» і ілш ., адмаўляючы фармаліст. і яігілісты чдую лраграму Ф ., адзначалі яго наватарскія знаходкі; некат. выданні кры ты кавалі гэты кірулак з афіцахоўніцкіх лазіцы й. У лют. 1914 «Млнская газета-копейка» арганізавала літ. вечар футурыстаў, залрасіўш ы на яго Д .Бурлю ка і М аякоўскага. Іх выступл ед н і ў М ідску асвятляліся і рэцэнзаваліся ў друку. У 1920-я г. лрадстаўнікі «левага мастацтва» на Беларусі супрацоўнічалі ў ф утуры сцкім друку, прапагаддавалі Ф., праладавалі лерайменаваць яго «для болы дай адлаведнасці» ў дзярж . камудіст. мастадтва. Утылітары сцкія тэлдэ'нцы і Ф. паўплывалі на створаную К .М алевічам груду «Сцвярджальнікі новага мастацтва». Асобныя

рысы паэтыкі Ф. ўласцівы гворчасці маладых бел. паэтаў П .Ш укайлы , Я.Відука (Я.Скрыган) і інш., літ. аб’яднанню «Беларуская літаратурна-мастацкая камуна». Больш асць бел. літ.-маст. аб’яднанняў («Маладняк», «Узвышша», «Полымя») крьітыкавалі Ф. Іх прадстаўнікі адзначалі, што Ф. ім кнецца падмяніць мастацтва рамёснш твам. Н а думку АБабарэкі, ідэолагам Ф . быў М аякоўскі. ЛІт:. Грамоты м деклараюга русскпх футурнстов. Пб., 1912; Ч у к о в с к н й К. Футурвсты. Пг., 1922; К о н a н У.М. Развіцдё эстзшчнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 гг ). Мн., 1968. У.М.Конан.

часць»), y 1929— 36 адзін з рэдактараў час. «Rudé pràvo» («Ч ы рвонае права»), Я к вы нік паездак y С С С Р (1930 і 1934— 36) кн. рэпартаж аў «У краіне, дзе заўтра ўжо азначае ўчора» (1932), y як ой стварыў новы ты п рэпартаж у. Аўтар ш матлікіх артыкулаў, нары саў, памф летаў, цы кла гіст.-літ. прац. У 2-ю сусветную вай ну з 1940 y падполлі. У 1942 ары ш таваны гестапа і пакараны смерцю ў берлін скай турме П лётцэнзе. Нататкі, зроб лены я ў 1943 y турме П анкрац, склалі кн. «Рэпартаж з пятлёй на шыі» (выд. 1945). Н а бел. мову асобны я яго творы пераклаў Г.Ш чарбатаў. У 1983

берагоў і ўздоўж р эк . Клімат трапічны , мусонны. Ападкаў д а 3000 мм. Рэкі парожыстыя, мнашводныя; гал. — р. Міньцзян. Вечназялёныя лясы , высакатраўныя лугі. А снова эк ан ом ік і — сельская гаспадарка, пераваж на зем ляробства на арашальных землях. Гал. с.-г. культуры — рыс, батат, цукр. тры снёг, тытунь, алейная камелія, арахіс. Т рапічнае садоўніцтва і чаяводства. Ж ьівёлагадоўля, y T J i. ш аўкаводства. Нарыхтоўка драўніны, кары кам ф оравага дрэва і шіадоў лакавага дрэва. Здабьіча ж ал. і маргандавай руды, кам еннага вугалю, алюмініевай сы равіны , солі (з марской вады). Асн. галіны прам -сці: харч., дрэваапр. і паняровая, тэкст., y т.л. ш аўковая, чорная і каляровая металургія, машынабудаванне, y т.л. суднабудаванне. Рамёствы (ф арф оравы я, лакавы я. бамбукавыя вырабы). Т ранспарт чьіг., а ў т а маб., марскі. ФУЧЖОЎ. горад на ПдУ Кітая. Адм. ц. правінцыі Ф уцзянь. 875 тыс. ж. (1990). Буйны гандл. порт y вусці р. М іньцзян (аванпорт М авэй, даступны для марскіх суднаў). П рам-сць: харч., лёгкая, хім., металаапр., элекгронная, тэкст., буд. матэрыялаў. Суднаверф. Перапрацоўка мясц. прадукдыі сельскай і л ясн о й гаспадаркі і марскіх пром ы слаў (адзін з найбуйн. цэнтраў рыбалоўства). Маст. рамёствы (лак, інкрустацыі, ф арф ор, вырабы з бамбуку і скуры ). ФЎЧЫК (Fuëik) Ю ліус (23.2.1903, Пра■ I— 8.9.1943), чэш скі пісьм еннік, журналіст, літаратура- і тэатразнавец, грамадскі дзеяч. Нац. герой Чэхаславакіі. Скончыў К арлаў ун-т y П разе (1923). У 1928— 38 рэдакгар час. «Tvorba» («Твор-

гаворы з Вялікабры таніяй). У 1813— 14 губернатар Ілірыйскіх правінцый. П асля крушэння РІапалеонаўскай імперыі (крас.

1814) заўзяты пры хільнік манархіі Бурбонаў, але ў час «Ста дзён» (сак.— чэрв.

1815) перайш оў на бок Н апалеона I, які зноў пры значыў яго міністрам паліцыі. П асля бітвы пры Ватэрлоо (18.6.1815) зноў здрадзіў Н апалеону і як кіраўнік Выканаўчай камісіі Часовага ўрада падрыхтаваў 2-ю рэстаўрацыю Бурбонаў. 3 ліп. 1815 міністр паліцы і і саветнік Л ю довіка X V III, але ў тым ж а годзе па патрабаванні ультрараялістаў звольнены і пры значаны пасланнікам y Саксонію . У 1816 я к «царазабойца» абвеш чаны выгнаннікам . А пош нія гады правёў y Аўстрыі. Д зейн асць Ф. — узор беспрынцы пнага к ар ’ерызму ў палітыцы.

ФУТШТ0К (ад англ. foot фут + ням.

Stock палка), рэй ка з дзялен н ям і для назірання за ўзроўнем вады. Устанаўліваецца на вадамерных пастах р эк , азёр, мораў. Асн. марскія Ф. служ аць таксам а для вызначэння сярэдняга ўзроўню мора і ўстанаўлення пач. ўзроўню для адліку абсалютных вышынь і глы бінь (на Беларусі — ад нуля К ранш тацкага Ф .). ФУЦЗЯНЬ, правінцы я ва Усх. Кітаі, на ўзбярэжжы У сх.-Кітайскага м. і Тайваньскага праліва. П л. 120 тыс. км . Нас. 34,4 млн. чал. (2001). Адм. ц. Фунжоў. Рэльеф гарысты (вы ш . да 2158 м, г. Уішань). Невял. раўніны каля марскіх

ФУЭРАС______________5 0 9

Бел. рэсп. т -р юнага гледача паставіў спектакль «Рэпартаж з пятлёй на шыі». Міжнар. прэм ія М іру 1950. Тв.: Бел. пер. — Слова перад пакараннем смершо. Мн., 1953; Рус. пер. — О театре н лнтературе: Сб. статей. М.; Л., 1964; Мзбранное. Кн. 1—2. М., 1982—83. Літ:. В а н о в с к а я Т.В. Юлнус Фучгас. Л., 1960; Ф у ч н к о в а Г. Воспомннання о Ю.Фучнке: Пер. с чеш. 3 нзд. М., 1973. А.У.Вострыкава. Ф У Ш Ў Н Ь , горад на П нУ Кітая, y прав. Л яанін, на р. Хуньхэ. 1,2 м лн. ж. (1990). А д зін з н а й в а ж н . ц э н т р а ў ц я ж к а й п рам -сц і. П рам -сц ь: чо р н ая і к ал яровая металургія (вы плаўка алю мінію ), маш .-буд., нафтахім., цэм ., вы тв-сц ь MiHep. угнаенняў, кіслот, сінт. паліва і інш . У раёне Ф . здабы ча кам еннага вугалю, гаручых сланцаў, жал. руды і алю мініевай сыравіны. Ф У Ш Й (Fouché) Ж азеф (21.5.1759, Л еП ельрэн каля г. Нант, Ф ран ц ы я — 25 або 26.12.1820), ф ранцузскі паліт. і дзярж. дзеяч. Герцаг А транцкі (1809). У Французскую рэвалюцыю 1789— 99 дэп. Канвента (з 1792), дзе спачатку быў пры хільнікам жырандыстаў, поты м — якабінцаў. Галасаваў за смяротнае пакаранне караля Людовіка XVI, я к камісар Канвента ў ш эрагу дэпартам ентаў надзвычай ж орстка падаўляў контррэв. мядяж ы . П ры хільнік Ж.Эбера, удзельнічаў y правядзенні паліты кі дэхры сціянізацыі. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў тэрмідарыянскага перавароту (ліп. 1794). У перы яд Дырэкторыі на ды плам ат. пасадах, са жн. 1799 міністр паліцыі. У ліст. 1799 дапам ог пры йсці д а ўлады ген. Н .Банапарту (з 1804 імператар ІІапалеон Г), y 1799— 1802 і 1804— 10 яго міністр паліцыі; стварыў сістэму паліт. разведкі, вышуку і татальнага ш піянаж у (звольнены за н есанкды ян аваны я пера-

Ф У Э Н Л Ь Й Н А (Fuenllana) М ігель дэ (пасля 1500, Н авалькарнера, Іспанія — каля 1579), іспанскі кампазітар, віуэліст. Бы ў сляпы . Служыў пры дворны м м узы кантам y Ф іліпа II, Ізабелы дэ Валуа. Віртуоз, прадстаўнік ісп. ш колы віуэлістаў 16 ст. С клаў зб. твораў «Кніга музы кі для віуэлы, названая «Арфеева ліра...» (1554), y як і ўклю чы ў свае царк. і свецкія творы , апрацоўкі рамансаў, творы нар. музыкі, пералаж энні твораў Х .Васкеса, А .Віларта і інш. Ф У Э Н 'Г Э С (Fuentes) Карлас (н.

11.11.1928, М ехіка), м ексіканскі пісьм еннік. П а адукацыі юрыст. Друкуецца з 1954. У раманах «Край бясхм арнай яснасці» (1958), «Смерць А ртэміо Круса» (1962), «Стары грынга» (1985) падзеі мекс. рэвалю цы і, кры ты чнае даследаванне супярэчнасцей паслярэв. і сучаснай мекс. рэчаіснасці. Н еаавангарды сцкія пры ём ы ў раманах «Змена скуры» (1967), «Дзень нарадж эння» (1975). У фантасмагарычным рамане-эпапеі «Terra nostra» (1975), філас. раманах «Далёкая с я м ’я» (1980) і «Хрыстафор ненародж аны» (1987) ідэі часавага кругавароту: страта сам акаш тоўнасцей сучаснага, незніш чальная актуальнасць мінулага, як ое выступае я к інтэгравапьны пачатак гіст. працэсу. Выступае я к драматург (п ’есы «Усе кош кі ш эрыя», 1970; «Касавокі кароль», 1971, і інш .) і кры ты кэсэіст. Аўтар цы кла навел «Спаленая вада» (1981). Тв.\ Рус. пер. — Нзбранное. М., 1983. Ф У ЭРА С (ісп. fueros), y сярэдн евяковых дзяржавах П ірэнейскага п -в а збор законаў агульнага характару, ш то ты чы ліся ўсіх падданых каралеўства; хартыі феад. вольнасцей асобны х правінцы й, саслоўяў і родаў (існавалі і ў краінах Лац. А мерыкі); муніцы пальны я Ф . (самыя ш матлікія) — нададзеныя (звычайна каралём) фіксаваныя правы, прывілеі і абавязкі жыхарам rap. і сельскіх абш чын. Асабліва паш ы раны ў 11— 13 ст., калі каралеўская ўлада, каб пры цягнуць лю дзей для засял ен н я вы звалены х y вы-

510

ФУЭТЭ

ніку Рэканкісты зям ель, давала ім разнастайны я льготы . Д а 14 ст. Ф. усіх тыпаў — асн. ф орм а заканадаўства ў дзяржавах П ірэн ей скага п-ва. У 14— 15 ст. мясц. Ф. дзейнічалі паралельна з каралеўскімі зводамі законаў. У аб’яднанай Іспаніі з канца 15 — пач. 16 ст. страцілі сілу. Ф У Э Г Э (ф ранц. fouetté), тэрмін. як і абазначае ш эраг танцавальны х па, яхія нагадваю ць рухі плёткі (круцідда і раслрам ляецца). Ф . на 45° — віртуознае кручэдде л а лальцах дог, ілш . формы Ф . ўскладняю цца зм енай ракурсаў, л ад ’ёмам дагі д а 90° і інш . У балеце род піруэта, л р ы якім тадц оўш ч ы к y час кручэння на алорн ай назе, другую адводзіць убок і лоты м хуткім ударальным рухам дакрад аец ц а калена алордай . Ф Э Р Б Е Н К С (Fairbanks) Дуглас [сапр. Дуглас Элтан Т ом ас Ул ьмa н (U llm an); 23.5.1883, г. Д энвер, дгтат К.аларада, ЗШ А — 12.12.1939], амеры канскі кінаакцёр, лрадзю сер. 3 1904 y т-ры , з 1915 y кіно. Н айб. вядомы ў амллуа ш укальніка прыгод y фільмах «А мерыкадец» (1916), «Дзікі і лахматы» (1917), «Знак Зора» (1920), «Гры мушкецёры» (1921), «Робін Гуд» (1922), «Багдадскі злодзей» (1924), «Чорны пірат» (1926), «У таймаванне свавольніцы» (1929), «П ры ватнае ж ы ццё Д он Жуана» (1934) і інш . Аўтар ш эрагу сцэн ары яў фільмаў. С дец. прэм ія «Оскар» 1939. Ф Ю З Е Л Я Ж (ф ранц. fuselage ад fuseau верацяно), корлус лятальнага апарата. пры значаны для м ац авання крыла, апярэння, шасі, р азм яш ч эн н я экіпаж а, пасажыраў, грузаў, абсталявання, часам таксам а рухавікоў і лаліўны х бакаў. Уклю чае сілавы набор (ланжэроны, стрынгеры, шпангоўты) і абш ыўку. Ф . гідрасамалёта вы колваец ца ў выглядзе лодкі. Ф Ю Н (F y n ), в о ст р а ў y груле Д ац к іх а-воў y Б алты йекім м., тэр. Д адіі. Пл. каля 3 тыс. км 2. А бм ы ваецца дралівамі Вял. і М алы Бельт. Берагі нізкія, расчлян ёны я бухтамі. Рэльеф — узгоры стая раўділа з м арэнны м і градамі. Выш ы ді да 131 м. Лугі. Болы дая ч. тэры торы і дад с.-г. ўгоддзямі (дш адіца, ячмедь, цукр. буракі, сеяны я травы). М алочная ж ывёлагадоўля, свінагадоўля. Востраў злучады мастамі з л -в ам Ю тланды я і паромамі з бліж эйш ы м і а-вам і (Зеланды я і інш .). Гал. горад — О дэнсе. Ф Ю Н Е С (Funès) Луі дэ (31.7.1914, г. Нант, Ф ранц ы я — 27.1.1983), ф ранцузскі кінаакцёр. П рацаваў y кабарэ, д а радыё, тэлебачанні, т-ры . 3 1945 y кіно. Талент коміка з ш ы рокім вы кары сталнем прыёмаў буф адады і «фарсіраванай» мімікі раскры ўся ў фільмах «Тата, мама, служ анка і я» (1954), «Не злоўлены — не злодзей» (1958), серы яле дра Фантамаса (1964— 66), «Разявака» (1965),

«Вялікая прагулка» (1966), «Замарож аны» (1969), «Скупы» (1980, і рэж . разам з Ж .Ж ы ро), «Ж аддар і дзяўчаты -ж андары» (1982) і інш. Ф Ю С Т& Л Ь д э к у л Ан ж (Fustel de Coulanges) Н ю м а Д э д і (18.3.1830, П ары ж — 12.9.1889), ф ранцузскі гісторык. Чл. А кадэміі м аральны х і даліт. давук (1875). С кончы ў В ы ш эйш ую нармальную ш колу (П ары ж , 1853). Праф. Страсбурскага ун-та (1861— 70), Выш эйш ай нарм альнай ш колы (1870— 75, y 1880— 83 рэктар), С арбоды (1875— 80, 1883— 88). П рацы д а гісторы і анты чнасці і генезісе феадалізму ў Еўроле. Асд. твор: «Гісторыя грамадскага ладу стараж ы тнай Ф ранцы і» (т. 1— 6, 1875— 92). Выстуліў з т.зв. рам алісты чдай кан цэпцы яй, паводле я к о й y аснове еўрал. цы вілізацы і л яж ац ь толькі ры м . грамадскія інстытуты: буйное землеўладанне, залеж насць ад яго непасрэдны х вьгтворцаў, манархічная ўлада. Ф ’Ю Ч Э Р С (англ. futures тавары , як ія закулляю цца загадзя), ф ’ ю ч э р с д а я з д з е л к а, бірж авая здзелка на кудлю або дродаж тавараў, ласлуг ці каш тоўды х лалер драз дэўды тэрм ін л а цэдах, якія дзейнічалі на мом ант зак л ю ч эн д я дагаднення. П аш ы раны на ры лках тавараў, для якіх характэрны зн ач н ы я зм ены цэн і дастаткова вял. аб’ёмы дродажу (с.-г. і сы равін ны я тавары , валюта, акцы і, аблігацы і і інш .). В ы кары стоўваецца для страхавадня ад неспрыяльных ваганняў цэн, a таксама для атры мання пры бы тку ад гэтых ваганняў. Ф Я Д ЗЕЦ К І (Fiadziecki) Калстан гы (15.2.1815— 3.6.1856), лольскі акцёр, антрэдрэнёр. Вучыўся ў В арш аўскай д іам. ш коле Б.Кудліча. П рацаваў y т-рах Е іршавы, К ракава, П оздан і, Вільді. У 1848— 50 y М інску (труда В.Драздоўскага). П ерш ы м вы канаў на м ілскай сцэне ролю Гараднічага («Рэвізор» М .Гогаля, 1849). У 1851 арганізаваў уласную трупу, з я к о й вы студаў y Віцебску (1851— 52), М агілёве і Гомелі (1852), Ш клове (1852, 1853), a таксам а ў Кіеве і Ж ы томіры . 3 1853 я к акцёр лрацаваў y трулах К ам янца-П адольскага, Ж ытоміра. ЮЛ.Пашкін. Ф Я Д ЗЮ Н ІН С Ю Іван Іванавіч (30.7.1900, в. Гілёва Тугулымскага р -н а С вярдлоўскай вобл., Расія — 17.10.1977), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саю за (1939). Ген. арміі (1955). С кончы ў У ладзівастоцкую л яхотную ш колу (1924), курсы «Выстрал» (1931), удаскадалення вы ш эйш ага начсаставу дры Ваен. акадэм іі Гедш таба (1941) і В ы ш эйш ы я акад. курсы (1948) дры гэтай ж а акадэміі. У Чы рв. Арміі з 1919. У дзельдік грамадз. вайны , баёў на Зах. ф ронц е ў 1920, на Кіт.-Усх. чы гулцы ў 1929, на р. Халхін-Гол y 1939. У Вял. Айч. вайну камандаваў стралк. корлусам, 32-й, 42-й, 54-й, 5-й арміямі; з кастр. 1941 — Л енінградскім ф ронтам; з кастр. 1942 нам. каманд. Волхаў-

скім, з мая 1943 — Бранскім франтаіі 3 л іл. 1943 каманд. 11-й, са снеж. 1943 2-й ударнай арміямі. Удзельнік абаронн і прары ву блакады Ленінграда, Курскай бітвы, Бранскай, Гомельска-РэчыцкаЦ| У сх.-П рускай, Берлінскай аперацый. В ойскі 11-й арміі пад камандаваннем Ф. 26.11.1943 вызвалілі г. Гомель. У 1946— 47 і 1954— 65 каманд. войскамі ш эрагу ваен. акруг, y 1951—54 нам. і 1-ы лам . галоўлакамандуючага Групай сав. вой ск y Гермаліі. Са снеж. 1965 y М ін-ве абароны С С С Р. Дэл. Вярх. Савета С С С Р y 1958— 66.

I

Ф Я Д З Ю Н Ь К ІН Дзяніс Васілевіч (н.

14.10.1927, в. Саітаўка Ніжагародсшй вобл., Расія ), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі раслін. Канд. біял. н. (1979). Скончы ў Л едінградскі ін-т кінаінж ынеД (1952). 3 1964 y Ін -ц е эксперым. бат а н ік і Н ац. АН Беларусі. Навук. працы па драблем ах мінер. і светлавога жыўл ен н я раслін y ш тучных умовах. Расдрацаваў устаноўку для канвеернага вырош чван ня эф іраалейны х і харч. раслін д а суднах, лалярны х станцыях, ва ўмовах герметы чдага аб ’ёму і інш. Дзярж. ; дрэм я Беларусі 1980. Тв.: Хлорофшш. Мн., 1974 (у сааўт.); Методаческое пособне по вызаіцнваншо paneннй на ледоколах. М.. 198', (разам з К.В.Бахновай, Л.В.Мыцько); Hi генсявная кулыда 1 растенпй в нскусственылх условяях. Мв„ 1988 (у саа;'т.). Ф Я Д 3 1 0 Ш Ы Н А натоль Уладзіміравп I (11.5.1891, г. С луцк М інскай вобл. — 10.3.1972), бел. вучоны ў галіне заалоііі і даразіталогіі; засдавальнік зоагеаграфй ] Беларусі. Д -р біял. д. (1938), праф.

(1927). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1913).

3 1921 y БДУ (заг. каф едры), адначасо-1 ва ў 1922— 28 y Ін -ц е бел. культуры (кіраўнік сектара). 3 1933 y г. Омск (Расія). Навук. працы да арніталогіі, праблемах давёлічэння і зберажэння паляўнічай ф ауны . Тв.\ Речной бобр, его нсторня, жнш в ! опыты по размноженню. М., 1935; Птнцы Белоруссті. Мн., 1967 (разам з М.С.Долбікам). Ф Я Д ЗЯ Е В А Н іна Р ы ш раўн а (27.1.1912, С .-П ец ярбург — 6.12.1990), расійская і бел. актры са. Засл. арт. Карэліі (1948). Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыла студыю дры Л енінградскім Чырв. т-ры (1936). П рацавала ў т-рах Ленінграда, Ж данава, П етразаводска. У 1957—76 y М агілёўскім абл. драм. т-ры. На бел. сц эн е вы кон вала драм., характарныя ролі: Альжбета, П алан ея («Паўлінка». «Гірымакі» Я .К упалы ), л ан і Мура («Муры н Бор» І.Ісачанкі), Карпінская («Гэк бы ло ў М агілёве» Я.Тарасава), Клаўдзія Пятроўна («Ленінградскі праспект» І.Шток а), Ф л о р а (« Д р а л еж н іц а » паводле А .Бальзака), баранеса Ш амланьі («Саламяны калялю ш ы к» Э Л абіш а), Дульсш («М араль л ан і Дульскай» Г.Запсшьскай), Беліса («Хітрамудрая закаханая» Лопэ дэ Вэгі) і інш . Ф Я Д О Р Ы , вёска ў Столінскім р-не Б рэсцкай вобл.. каля р. Стубла. на аў-

тадарозе Столін— П інск. Ц энтр сельсавета і калгаса. З а 32 к м н а 3 ад г. Столін, 213 км ад Брэста, 32 км ад чыг. ст. Гарынь. 1156 ж., 417 двароў (2002). С ярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. М алітоўны дом адвентыстаў. Брацкая магіла сав. воінаў.

ручнікаў па гісторыі сярэдн іх вякоў для ВНУ і школ. Тв:. Таннства без тайн. Мн., 1979; Крнтака богословскнх концепцнй сушноста хрнсгаанского катехумената. Мн., 1983; Церковь н государство. Мн., 1988; Кнпрнан н антнчное хрнстаанство. Мн.. 1991; Семь чудес света. Мн., 2002. А.Г.Зельскі.

Ф ЯД0СІК А натоль С ям ёнавіч (н.

7.2.1926, в. К аш эвічы ГІетры каўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. ф алькларыст. Засл. дз. нав. Беларусі. (1990). Д -р філал. н. (1974), праф . (1981). С кончы ў БДУ (1953). 3 1946 настаўнічаў. 3 1961 y Ін-це мастацгвазнаўства, этнаграф іі і фальклору Нац. А Н Беларусі (з 1962 вучоны сакратар, з 1967 заг. сектара, адначасова з 1969 нам. ды рэктара). Д аследуе фалькл. сатыр. ж анры , сям ейн а-абрадавую паэзію, нар. творчасць перы яду Вял. Айч. вайны, гісторыю ф альклары стыкі, узаемасувязі слав. фальклору, літ.фалькл. сувязі. Адзін з аўтараў кніг «А.К.Сержпуч'оўскі» (1966, з В .К .Б андарчыкам), «Н ародная спадчы на» (1984, з ГА.Пятроўскай), «К алян дарна-п есен ныя, абрадавыя і гульнявы я трады цыі

Ф Я Д О С К ІН С К А Я М ІН ІЯ Ц Ю Р А , рускі нар. мініяцю рны ж ы вапіс н а лакавы х вырабах з п ап ’е-м аш э (куф эрках, табакерках і інш .). Засн. ў 1798 П .К орабавы м y с. Д анілкава, як о е пазней злілося з суседнім сялом Ф ядоскіна М ы ціш чы нскага р -н а М аскоўскай вобл. У кан цы 19 ст. вы тв-сдь перайш ла да П.Лукуціна. «Лукуцінскія» майстры стварьш і арыгінальную ш колу мініяцю ры , як ая вы лучалася вы танчанасцю малю нка, маляўнічай дэкараты ўнасцю . Х арактэрны я пры ём ы пісьма — кам пазіды і н а чорн ы м лакавы м ф оне з лесіроўкай па перламутры, сусальны м золаце і серабры , упры гож ванне інкрустацы яй, «ш атландкай» (каляровай сеткай з тонкіх л іній або палос), узорам «пад чарапаху». П аш ы раны я сю ж эты 19 ст. — катанне н а тройках, чаяван не, танец, копіі карцін і партрэтаў, нацю рморты . 3 1910 — «Ф ядоскінская саматуж ная арцель» (пазней — ф абры ка). У 1931 арганізавана Ф ядоскінская маст. ш кола, якая прадоўж ыла трады цы і «лукуцінскіх лакаў». 3 1950-х г. лобач з трады ц. сю ж этам і паш ы ры ліся казачны я, быт., л ей заж ны я. У 1980— 90-я г. ўзрасла цікавасць да прадметнай формы . Л і т fPe.40CKHHo=Fecloskino: (Лаковая мнннатюра: Каталог]. Калннннград. 1996. Я.М. Сахута.

славян y мінулым і сучасны м» (1988, з З.Я.Мажэйка), «Чаго на сведе н е бы вае» (1990, з П ятроўскай), «Беларускі абрадавы ф альклор y агульнаславянскім кантэксце» (1998), «С ям ейна-абрадавая паэзія: Народны тэатр» (2001), «Н ародная проза» (2002, з К .П .К абаш н ікавы м , А.В.Цітаўцом). Сааўтар вучэбных дапаможнікаў і падручнікаў для ВНУ. С кладальнік тамоў «С ацы яльна-бы тавы я казкі» (1976), «Ж арты, анекдоты , гумарэскі» (1984) з серы і «Беларуская народная творчасць» (гал. рэдактар зводу; Дзярж. прэмія Беларусі 1986). Чл. камісіі слав. фалыслору пры М іж нар. к -ц е славістаў. Тв.: Антырэлігійныя матывы ў беларускім фалышоры. Мн., 1963; Беларуская народная сатырычная проза. Мн., 1969; Трапным народньм словам. Мн., 1971; Развіццё беларускай савецкай фалькларыстыкі. Мн., 1977; Праблемы беларускай народнай сатыры. Мн., 1978; Народная паэзія барацьбы. Мн., 1981; Фалыслор і «масавая культура». Мн., 1986; Беларуская савецкая фалькларыстыка. Мн., 1987; Беларуская вусна-паэтычная творчасць.

2 выд. Мн., 1988 (у сааўт.); Партнзанская быль не забыта. Мн., 1990; Ілюзорнасць і сапраўднасць: «Белыя плямы» ў гісторыі фалькларыстьпсі 20—30-х іт. Мн., 1991; Беларуская сацыяльна-бытавая казка. Мн., 1995; Беларуская сямейна-абрадавая паэзія. Мн., 1997; Анталогія беларускага народнага анекдотаіжарта. Мн., 200 і; Анталогія беларускай народнай прыказкі, прымаўкі і выслоўя. Мн., 2002. А.І.К/іімовіч. ФЯД0СІК Віктар А натолевіч (н.

9.2.1951, в. С інкевічы Л унінецкага р -н а Брэсцкай вобл.), бел. гісторык. Д -р гіст. н. (1992), праф. (1993). С ы н А .С .Фядосіка. Скончыў БДУ (1973). 3 1976 y М інскім ін-це культуры, з 1983 y БДУ (з 1988 заг. кафедры гісторыі стараж. свету і сярэдніх вякоў). Даследуе гісторыю ант. хрысціянства, Ры м. імперы і, каталіцкай царквы ў сярэднія вякі. Адзін з аўтараў даведніка «С ярэдневяковы свет утэрмінах, імёнах і назвах» (1999), пад-

ФЯДОТАЎ

511

сарава-м аці («Ш алёньм грошы»), М арф а («Дзмітрый С ам азванец і Васіль Ш уйскі»). Вызначы лася таксама ў п ’есах У .Ш экспіра: К атары на («Утаймаванне свавольніцы »), лэдзі М акбет («М акбет»), Беатрычэ («М нога шуму з нічога») і інш ., y п ’есе Ф .Ш ы лера «Мары я Сцюарт» (Епізавета). Яе мастацтва было адметнае эмацыянальнасцю, эфекгнасцю і яркасцю сцэнічнага малю нка. Гастралявала на Беларусі (летам 1895 y М інску, Гродне, М агілёве і інін.). Л.В.Календа.

Г М .Фядотава

Ф Я Д 0Т А В А KACÂ, лясчан ая каса ў паўн.-зах. ч. А зоўскага мора. Даўж. каля 50 км, шыр. каля 5 км. Паўд. расш ьіраная частка наз. Біручы востраў (да 1929 быў аддзелены ад касы вузкім пралівам).

Дз арт. Фядоскінская мініяцюра. Шкатулка «Тройка». 1880-я г.

Ф Я Д 0 Т А Ў А ляксандр Кірылавіч (н.

7.2.1942, г. Валгаград, Расія), бел. фізік. Д -р ф із.-м атэм . н. (1994), праф. (1996). С кончы ў БДУ (1964). 3 1966 y Ін -ц е фізік і цвёрдага цела і паўлраваднікоў АН Беларусі. 3 1980 y БДУ (з 1997 заг. каф едры ). Навук. лрацы ла фізіцы цвёрдага цела і паўправаднікоў. Даследаваў фіз. ўласцівасці неўпарадкаваны х металаў, сплаваў і паўлраваднікоў з электры чна акты ўны м і неаднароднасцямі. тугаллаўкія рэчы вы , ды фузію ў складаны х паўправадніковы х сістэмах, матэры ялы для сон еч н ай энергеты кі.

Te.\ Electrical activity of grain boundaries in shaped grown silicon (y сааўг.) / / Physica status Solidi (a). 1990. Vol. 119, Ns2; Прпмененне водородно-плазменной технологнн для моднфнкашпі свойсгв кремнмя н создання сгруктур на его основе (у сааўг.) / / Фнзнка н хммня обрабогкн матерналов. 2000. № 5.

Ф Я Д 0Т А В А (П a з н я к о в а) Глікерыя М ікалаеўна (22.5.1846, г. Арол, Расія — 24.2.1925), расійская актры са. Нар. арт. Рэспублікі (1924). Герой П рацы (1924). С кончы ла М аскоўскае тэатр. вучыліліча (1862). Д эбю тавала ў М алым т-ры (1862, Верачка — «Дзіця» П .Бабары кіна). Л еп ш ы я ролі ў п ’есах А.Астроўскага, найб. зн ачная — К ацяры на («Навальніца»). С ярод інш. роляў: Снягурачка, Васіліса М яленцьева (аднайм. п ’есы, ролі нап. для Ф .), Л ары са («Беспасаж ніда»), К ручы ніна («Без віны вінаватыя»), Л ідзія Ч абаксарава і Чабак-

Ф Я Д 0Т А Ў Георгій Пятровіч (13.10.1886. г. Саратаў, Расія — 1.9.1951), расш скі рэліг. ф ілосаф , гісторы к і публіцыст. Вучыўся ў пецярбургскіх тэхнал. ін-це і ун-це, y Іенскім ун-це (Італія). У 1914— 18 п ры ват-дацэнт Пецярбургскага ун-та, y 1920— 22 праф. і заг. кафедры Саратаўскага ун-та. Ў 1925 эмігрыраваў y Ф ранцы ю , дзе выкладаў y Рус. правасл. багаслоўскім ін-це. У 1943— 51 праф. С вята-У ладзімірскай духоўнай акадэм іі ў Н ью -Й орку. Адзін з засн авальнікаў час. «Н овы й град» (П ары ж , 1931— 39), y як ім развіваў ідэі хрысціянскага сацыяпізму. У цэнтры яго філас.

5 1 2 ____________

ФЯДОТАЎ

даследавадляў гістары ясофія, y межах якой аналізаваў праблемы сэнсу і перспекты ў гісторыі, пры зн ач эн н я і лёсу культуры і цы вілізацы і, своеасаблівасць рус. культуры і гісторыі, рэліг.-м аральн ы я асновы ж ы ц д я грамадства («Святы я Старажьггнай Русі», 1931; «I ёсць і будзе: Разваж анні аб Расіі і рэвалюцыі».

1932; «Сацы яльнае зн ач эн н е хры сціянства», 1933; зб. арт. «Н овы град», 1948, і інш .). Лічыў, што ж ы вая хрысд. свядомасць не ўспры мае ні веры ў прагрэс грахоўнай і см яротнай культуры, ні а б ш к а в а г а сузірандя яе распаду і гібелі. Паводле Ф., думка аб асабістай см ерці і канцы гісторыі можа вы клікац ь настрой бездадзейнасці, a мож а стаць і вытокам праверкі сумлення і паглы блення ж ы ццёвага волыту; таму заю іікаў да сац. дысцыгоііны і адказдасці кож нага за вы кададне сваіх абавязкаў. Эсхаталагічды я ідэі Ф. вы лучаю ць і ладкрэсліваюць момадт пал ярэдн яй незададзенасці і нелрадбачанасці сапраўдн ага руху гісторыі, паколькі Б ог y як асц і яе тварца не пазбаўляе чалавека свабоды волі і права выбару. Тв.: Хрнстнаннн в революцнн. Парнж, 1957; Лнцо Росснн: (Сгатьн 1918— 1950). Парнж, 1974; Россня н свобода. Нью-Йорк, 1981; Судьба н грехн Росснн: Нзбр. ст. по фнлософіш рус. нсторнн н культуры. Т. 1—2. СПб., 1991—92; О святостн. шггеллнгенідш н большевшме: Нзбр. ст. СПб., 1994; Свягые Древней Русн. Ростов н/Д, 1999. В.І.Боўш. Ф Я Д 0Т А Ў Павел А ддрэевіч (4.7.1815, М асква — 26.11.1852), рускі мастак; пачы нальнік кры ты чнага рэалізм у ў рус. выяўл. мастацтве. У 1834— 44 на вайск. службе, y час як о й наведваў ры савальны я класы П ецярбургскай A M . 3 1849 яе акадэмік. П ачы наў з зам алёвак ваен. лобыту, лоты м звярдуўся д а сатыр. ж анравых сцэн («В ы нік скан ан н я Фідэлькі», 1844). Яго творы «Свежы кавалер» (1846), «П ераборлівая нявеста» (1847), «С ватадде маёра» (1848), «Снедан де арыстакрата» (1849— 51) — н евял., дэталёва раслрацавады я карціны з

разгорнуты м сю ж этам і з ’едлівай сатырай на звы чкі тагачаснага грамадства. П ознія работы «Удовачка» (1851), «Анкор, яш чэ анкор» (каля 1851) трагічны я і лоўды я спачувалня да адзінокіх, абяздолены х лю дзей. П аэты чдасцю вы значаюцца лартрэты Н .П .Ж дановіч (1849), Е .П .Расталчы ной (каля 1850) і інш . Яго творчасці характэрны ж ы ццёвая лраўда, наватарскія лры ём ы сю ж этнага алавядання, майстэрства ў абмалёўцы характараў. Літ:. С а р а б ь я н о в Д.В. П.АФедотов. Л„ 1985.

В.Р Фясенкаў

Ф ЯДгШ КА А датоль С ям ёнавіч (н.

19.7.1929, г. Грозны , Расія), бел. матэматык. Д -р ф із.-м атэм . н. (1974), праф.

(1976). С кончы ў М аскоўскі ул -т (1952).

3 1955 y БДУ (у 1973— 76 і ў 1977— 93 заг. каф едры , y 1976— 77 дэк ан ф -та, y 1979— 81 прарэкгар). Н авук. працы л а ды ф ерэн ц ы яльн ай геаметрыі, тэоры і грул Л і і аднародны х прастораў. Атрымаў класіф ікацы ю псеўдарыманавьіх сіметры чны х лрастораў з класічды м і асн. групамі, даследаваў рэгулярны я лрасторы з сіметры ямі.

7».: Сммметрнческме пространства с простымн некомнактнымн фундаментальнымн группамн / / Докл. AH СССР. 1956. Т. 108, № 6; Пространства с снмметрнямн. Мн., 1977; Алгебра н аналдтнческая геометрня. Ч. 1—2. Мн., 1984—87 (у сааўт.). П.М.Бараноўскі. ФЯЛІНСКАЯ Ева Зыгмунгаўда (26.12.1793, в. Узнога Клецкага р-на М інскай вобл. — 20.12.1859), удзельдіца нац.-вы зв. руху н а Беларусі, лісьм ендіц а, мемуарыстка. У сярэдзіне 1830-х г. стварыла і ўзнача-

П Фядотаў. Сватанне маёра. 1848.

ліла «Ж алочае таварыства». філіял тайнай арг-цы і Ш .К анарскага «Садружнасць польскага народа». У 1838 зняволена ў Кіеўскую цытадэль, пазней саслан а ў г. Б ярозаў Цю менскай вобл.

(1839— 41), Саратаў (1841— 44). У «Дзённіку...» часоў ссы лкі (апубл. ў віленскім час. «Лтэюум», 1846) апісала свае ўраж ад н і ад пры роды Зах. Сібіры, паўстанне хантаў і ненцаў пад кіраўніцтвам fiaулі Піетоміна, побыт і фальклор народаў П оўлачы і Паволжа. Напісала і надрукавала ў Вільді ў 1852— 53 на польск. мове ўслам іды лра свае «падарожжы» ў Сібір, ж ы ццё ў Бярозаве і Саратаве (перакладзены на адгл., ф ранц. і дацкую мовы і ўспры няты сучаснікамі як дакумент элохі). У аловесцях «Герсылія» (1849), «П ан дэпутат» (1852), «Плямендіца і цётка» (1853), ва «Успамінах аб жыцці» (1856, 1859— 60) і ідш. творах паказала ж ы ццё розны х слаёў бел. грамадства, асабліва ш ляхты. «Успаміны...» з ’яўляю цца каш тоўны м творам па гісторы і дораваў на Беларусі, Валыні і ў Літве кан ца 18 — лач. 19 ст. Літ:. Г р н ц к е в н ч В.П. Ог Н ем ан а к берегам Тнхого океана. Мн., 1986. С. 188— 2 0 3 ; Географы і падарожнікі Беларусі: [Альбом-атлас]. Мн., 1999. /І А.Ярмомнка. Ф ЯСЕНКАЎ Васіль Рыгоравіч (13.1.1889, г. Н овачаркаск, Расія — 12.3.1972), расійскі астраном, адзіл з заснавальнікаў астрафізікі ў С С С Р . Акад. AH СССР (1935; чл.-кар. 1927). Акад. АН Казахстана (1946). С кодчы ў Харкаўскі ун-т (1911). Выкладаў y ВНУ. Адзін з арганізатараў Астр. іл-та імя П.К.Штэрнберга (у 1923— 30 і 1936— 39 ды рэктар). Ствар ал ь л ік А страфіз. ін -та АН Каіахстана (1942; да 1964 ды рэктар). 3 1945 старш ы ня К -та па метэары тах AH СССР. Навук. працы па ф ізіцы Сонца, зорак, ллан ет і метэораў, праблемах касмагоніі і атм. олты цы . П рал ад аваў дынамічную тэоры ю зады якальдага святла. Даследаваў ярк асц ь дзёдд ага і свячэнн е начнога неба. С ф армуляваў кры тэры й прыліўдай устойлівасці нябесды х цел. Тв.\ Солнце н солнечная снстема: Нзбр. труды. М., 1976. Літ.: В.Г.Фесенков. М.. 1961. Ф Я Ц ІС А Ў Івал Якаўлевіч (21.10.1920, г.л. Тума Р азадскай вобл., Расія — 5.10.1994), бел. мастак. Засл. работнік культуры Беларусі (1989). С кодчыў Івадаўскае маст. вучыліш ча (1947). Працаваў y розн ы х ж анрах станковага жывапісу. Яго партрэтам уласцівы выразныя лсіхал. і сац. харакгары сты кі: «Беларус» (1949), «Будаўніца» (1958), А.А.Ус (1959), даярка Н .Ж ук (1962), «Ганаровыя грам адзяде Брэста» (1978), серы і партрэтаў будаўнікоў Бярозаўскай Д Р Э С (1960), ветэранаў Вял. Айч. вайны (19 5 8—80). Аўгар сюжэтна-тэматычдых карцін «Юныя мічурынцы» (1952), «Салдацкія хваляв ад д і ў Б рэсц к ай к рэл асц і ў 1905 г » (1956), «Пераемдасцы» (1970), «Памяць л ра невядом ы я магілы» (1977), «Разведчыкі» (1985), ліры чны х лейзажаў, афарм л ен н я эк сп азіц ы й музеяў Брэстчыны; y гарадах Брэст, Баранавічы , Бяроза, П інск, С толін, в. Камароўка.

19 ст. распаўсюдзіўся ў Іспаніі. Адзін з пры кладаў танц а — мелодыя X. ў оперы «Кармэн» Ж .Бізэ. ХАБАР, грош ы або рэчы , якія перадаю цца служ бовай асобе я к подкуп або аплата злачы нны х дзеянняў. Гл. ў арт. Хабарніцтва. ^

X, двадцаць чацвёртая літара бел. алф авіта. Паходзідь з кіры ліцкай х («хер»), якая адпавядала грэка-візант. устаўнай X («хі»). У старабел. граф іды ў сувязі з функцыянаваннем розн ы х пісьмовых школ і вы кары станнем розны х тыпаў пісьма (уст аў, паўустаў, скорапіс) уж ывалася ў некалькіх варыянтах, якія памагаюць вы значаць час і месца напісання помнікаў. А базначала гукі «х», «х’» («мохь», «тнхнй»). М ела лічбавае зн ачэнне «ш эсцьсот». У 16 ст., акрамя рукапіснай, набы ла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае ш умныя глухія ф ры каты ўны я заднеязы чны я зычныя гукі «х», «х’» («хата», «хітры» — «х'ітры»), Бы вае вялікая і малая, мае рукапісную і друкаваную форму. А.М.Булыка. ХААВА (Haava) Ганна (сапр. X a a в a к і в і Ганна Разаліе; 15.10.1864, Й ы геваскі павет, Эстонія — 13.3.1957), эстонская пісьменніда. Нар. пісьм ен нік Эстоніі (1954). С кончы ла Тартускую вышэйшую жан. ш колу (1884). П рацавала ў г. Л ей пцы г (Германія) і П ецярбург. Друкавалася з 1886. У зб. «Всршы» (тП—3, 1888— 97) і кн. «П еракры ж аваныя хвалі» (1910) рамант. лю боўная лірыка. Зб-кі «Хвалі» (1906), «Дзеці Поўначы» (1913), «Пра наш ы дні» (1920) прасякнугы грамадз., сац.-кры ты чн ы м і ютывамі. У зб-ках «А ўсё-такі ж ы ццё добрае» (1930), «Я эстонскую песню спяваю» (1935) матывы адзіноты, незадаволенасці ж ыццём. Яе паэзія адметная эмацыянальнасцю , нар. прастатой; многія вершы пакладзены на музыку. У кн. прозы «К арцінкі з ж ы ц ця Эстоніі» (1911, 2-е выд. 1972) аўтабіягр. эскізы , сял. апавяданні. Тв.: Рус. п ер. — [С ш х о т в о р е н м я ] / / А н т о логая эсто н ской п о э з ш і. М .; Л ., 1959. Т. 2.

ХААНІІЯ (Haanpâa) П енці (14.10.1905, Пілала. Ф інляндыя — 30.9.1955), ф ін 17. Бел. Эн. Т. 16.

XABÂPAÿ Е раф ей Паўлавіч (каля 1603, в. Д змітры ева Валагодскай вобл. ■ — пасля 1671), расійскі землепраходзец і прамы словец. У 1632— 38 даследаваў бас. р. Л ена, адкры ў саляны я радовіскі лісьменнік. У 1920-я г. далучы ўся да шчы. У 1649— 52 кіраваў паходамі атраліт. групы «Туленкантаят» («А гняносдаў землепраходцаў y П ры ам ур’і, сіслаў цы»). Аўтар зб -каў навел «Уздоўж гаскарту абследаваны х тэры торы й. У гонар цінда» (1925), «Вецер вее над намі» X. названы г. Хабараўск і чыг. ст. Ера(1927) , «Сучаснасць» (1942), «Хета Рах- ф ей Паўлавіч. ка, пажылы чалавек» (1947), «Ф ізікіатамшчыкі» ( 1950) і інш., y цэнтры якіх ХАБАРАЎСК, горад, цэнтр Хабараускалёсы просты х лю дзей, дгго воляй абстага краю, y Расіі. 604 тыс. ж. (2001). він апы нуліся ў нялёгкіх ж ы ццёвы х сіП орт на р. Амур. Чыг. станцы я, вузел туацыях. А нты мілітары сцкая скіравааўтадарог. А эрапорт. Буйны прамысл., насць y зб. апавяд. «П ляц і казарма» навук. і культ. цэнтр. Прам-сць: машы(1928) , раманах «Боты дзевяці салдат» набудаванне і металаапрацоўка (энергет.

(1945), «Выпадак з ф ельдф ебелем Cara» і ацяпляльнае абсталяванне, рухавікі, (апубл. 1956). У раманах «Зачараванае судны, станкі, кабель і інш.), нафтапекола» (1931). «С яляне і іх цені» (1935), рапр., дрэваапр., лёгкая, харч., хіміка«Мука» (1949) y рэаліст. манеры з вы каф арм ацэўгы чная, вы тв-сць буд. магэрыры станнем асаблівай элізады чн а-навеялаў. 8 ін-таў. Тэатры: драм., муз. камелісты чнай пабудовы апавядае пра цяж дыі, ю нага гледача. Ф ілармонія. Музеі: касці ш тодзённага ж ы ц ця просты х лю маст. і краязнаўчы . дзей, найперш сялянства. Н а бел. мову асобны я яго творы пераклаў Я.Лапатка. Гв.: Бел. пер. — Боты дзевяці салдат: Раманы. Мн., 1994; Рус. пер. — Повестн н рассказы. М , 1956; Нзбранное. М., 1981. Л.П.Баршчэўскі. ХААПСАЛУ, кліматагразевы курорт y Эстоніі. на беразе Х аапсалускага заліва Балты йскага мора. Засн. ў 1825. Клімат умераны, вільготны, пераходны ад марскога да канты нентальнага. Асн. пры родныя лек. фактары : марская сульфідная глеевая гразь, м яккі клімат; таксам а марскія, вуглякіслы я і інш. ванны і душы. Л ечаць хваробы органаў апоры і руху, стрававання, нерв. сістэмы. С анаторый, курортная паліклініка, водагразелячэбніца. ХАБАНФРА [ісп. habanera ад г. Гавана (La H abana)], кубінскі нар. танец і п е сн я. М уз. п ам ер 2 /4 . Т эм п ум еран ы .

2-часткавая кам пазіцы я з двух 8-такгавых перыядаў, кож ны з якіх паўтараецца двойчы. Паходзіць ад еўрап. кантрданса, завезенага на Кубу ў канцы 18 ст. У

Панарама Хабарауска

Засн. ў 1858 я к ваен. пост Хабараўка (названы ў гонар рус. землепраходца Е .П .Хабарава). 3 1880 горад Хабараўка, адм. цэнтр П ры м орскай вобл., з 1884 — П ры амурскага ген.-губернатарства. У 1893 перайменаваны ў X. У 1897 злучаны чыгункай з Уладзівастокам. У

514

ХАБАРАЎСКІ

1902 засн. ваен. з-д «Арсенал». У лач.

20 ст. X. — буйцы гандл. цэнтр Д. Усходу, з 1904 база А мурскай ваен. флаты ліі. У 1916 пабудаваны чыг. мост цераз Амур, які злучыў X. з чы гункай Усх. Сібіры. У складзе Далёкаўсходняй рэспублікі ў ліст. 1922 X. увайш оў y Рас. Ф едэрацы ю . 3 1926 цэнтр Далёкаўсходняга, з 1938 — Хабараўскага краю. У 1940 алучаны чы гункай з г. К ам сам ольск-н аАмуры. ХАБАРАЎСКІ КРА Й. Размеш чаны ў цэнтр. частцы Д.Усходу, y Рас. Ф едэрацыі. А бмы ваецца А хоцкім і Я понскім морамі. У твораны 20.10.1938. Пл. 788.6 тыс. км2. Нас. 1486 тыс. чал. (2002), гарадскога 81%. С ярэд н яя ш чы льн. 1,9 чал. на 1 іда2, найб. на Пд. Ж ы вуць рускія (86,4% ), украінцы (6,2% ) народнасді Поўначьі (нанайцы , эвенкі, ульчы, ніўхі, эвены — 1,5%), беларусы (1.1% ), татары (1% ) і інш . Ц энтр — г. Хабараўск. Найб. гарады: К амсамольскна-Амуры, Амурск, Н ікалаеўск-на-А м уры. С авецкая Гавань.

Прырода. М арское ўзбярэж ж а парэзана слаба, толькі н а П дЗ Ахоцкага м. Удская губа, залівы Тугурскі, Акадэміі, Сахалінскі. К аля 3/4 тэр. займ аю ць горы і ш іаскагор’і (вы ш . 500— 2500 м). На П дЗ хрыбты Турана, Бурэінскі, Бадж альскі, на ПдУ горная сістэма Сіхатэ-А лінь (вы ш . да 2077 м), y дэнтр. частцы хрыбты Дж агды , С елемдж ы нскі. Станавы . на П н хр. Сунтар-Х аята

(выід. да 2933 м), уздоўж узбярэжжа Ахоцкага м. хры бты П ры бярэж ны , Ульінскі, Джугджур, на П н З Ю дам а-М айскае нагор’е. Н ізіны : Н іж не- і С ярэднеамурская, Э варон-Тугурская, Ахоцкая. К ары сны я вы калні: кам енны і буры вугаль, наф та і газ, руды ком плексны я алавяньм (зм яш чаю ць медзь, серабро, вальфрам, вісмут), ты танавы я, берыліевыя, ц ы рконіевьм , жал., м арганцавыя, золата, серабро, ллац ін а, апатыты, ф асфары ты , цэаліты , самацветы (агат. яш ма, халцэдон). К ры ніцы тэрм альны х і мінер. вод. Клімат мусонны з халоднай зім ой і вільготны м цёллы м летам. С яр эд н я я т -р а студз. ва ўнугр. раёнах ад -22 °С на П д да -40 °С на Пн, н а ўзбярэжжы ад -18 °С да -24 °С; ліл. ад 15 °С на П н да 20 °С на Пд. А ладкаў за год 400— 600 мм н а П д, 600— 800 мм да Пд, болы д за 1000 мм на ўсх. схілах Сіхатэ-А лідя. Н а П н п аш ы рана ш матгадовая мерзлата. Н айб. рака Амур (у меж ах краю болы д за 1 тыс. км) з прьггокам і Бурэя, Кур, Амгунь. Усуры, Тунгуска, А дю й; д а бас. Я лонскага м. належ аць Тумнін, К олі; да бас. А хоцкага м. — Тугур, Таром, Уда, Улья, Урак, Ахота, Іня; да бас. р. Л ен а — М ая, Учур. К аля 55 тыс. азёр (дайб. Боладь, Чукчагірскае, Удыль). Глебы дзярноваладзолістыя, на раўнінах лугава-балотны я, балотныя, на П д — бура-таеж ныя, на П н — горна-таеж ны я і горнатундравыя. П ад лесам 78,8% тэр. П ераважаюць хвойны я лясы : на Іін , П н З і У светлахвойныя (даурская лістоўніца) і цемнахвойлы я (аяд ск ая елка і белакорая ліхта), на Пд і С ярэднеам урскай нізіне — м яш аны я кедрава-діы ракалістыя (карэйскі кедр, маньчж урскі ясед ь і арэх, клёны, мангольскі дуб, амурскі аксаміт). Ш мат л іян (амурскі вінаград, лім оннік), унікальды х лекавы х раслін (ж эны дэнь, элеўтэракок, аралія, зам ад іха). Ж ы вёльны свет разнастай ны . У хвойны х лясах водзяцця лось, ізюбр, дзік, казуля, кабарга, собаль, к ал ан ок і інш., д а край няй П н — лаўн. алень, гарнастай, расамаха, на Пд і ПдУ — рысь, чорд ы (гім алайскі) мядзведзь, усурыйскі тыгр, амер. норка. Ш мат птуш ак. У рэках і азёрах болы д за 100 відаў рыб, y т.л. асятровы я. М оры багатыя ры бай і моралрадуктамі. П рам ы сл. зн ачэнне маю ць селядзец, ласасёвы я, навага, кам бала, лалтус, м ідтай, крабы , кальмары, трэлангі, малю скі, водарасці. Запаведнікі: Бурэінскі, Ботчы нскі, Вялікахехцы рскі, Джугджурскі, К ам самольскі. Гаспадарка. Х.к. — важ ны індустр. рэгіён Д.Усходу Расіі. У валавы м рэгіянальны м лрадукце на долю л рам -сц і і буд-ва лры ладае 36%, сельскай гаспадаркі — 5%. Гал. галіна — м аш ы набудавадне і металаапрацоўка (47,8% кош ту прамысл. лрадукцы і, 2001) вы лускае ды зельны я рухавікі, кабель, самалёты, марскія судны, маставы я крал ы , станкі, акумулятары, рады ятары , тэлевізары ; асн. цэнтры Хабараўск, К ам сам ольскна-Амуры, Н ікалаеўск-на-А м уры . П аліўная л р ам -сц ь (5%) прадстаўледа зда-

бычай і перапрацоўкай нафты (6,6 млн. і, Хабараўск, Камсамольск-на-Амуры), здабы чай вугалю (2,3 млн. т, Бурэінскі вугальны бас.). Вы тв-сць электраэнергіі 7,5 млрд. кВт гадз (2001). Каляровая металургія (8,6% ) слецы ялізуецца на здабычы і абагачэнді золата, волава, медзі і інш. Ч орн ая металургія (вытв-сць галі 218 тыс. т, лракату 209 тыс. т) y Камсамодьску-на-Амуры. Развіга лясная, дрэваалр. і цэлю лозн а-л ал яровая прам-сць. Вытв-сць дзелавой драўніньі 6,6 млн. мЗ, лілам атэры ялаў 0,3 млн. m3, мэблі, кардону, л алеры ў Хабараўску, Камсамольску-на-А муры, Амурску, Бікіне, Вяземскім. Хім. (вы тв-сць сернай к-ты, мыйны х сродкаў і інш .) і хіміка-фармацэўтычная л рам -сц ь y Ахоцку, Хабараўску. Вы тв-сць буд. матэрыялаў. Лёгкая (швейная, трыкат., абутковая) прам-сць 3 гал ін харч. п р а м -с ц і (11% ) вылучае ц ц а ры бдая (улоў ры бы і здабыча моралрадуктаў 180 тыс. т, выпуск харч. прадукцыі 115 тыс. т); асн. цэнтры Савецкая Гавань, Ахоцк, Нікалаеўск-наАмуры. Развіты мукамольная, малочнамясная, алейная галіны. Сельская гасладарка спецы ялізуецца н а вырошчванді збожжавых (пш адіца, кукуруза), тэхн. (соя) культур, м яса-м алочнай жывёлагадоўлі. Пл. с.-г. угоддзяў (тыс. га) 695.5, y т.л. лад воры вам — 131,7, сенаж ацямі — 410,3, паш ай — 124,7, шматгадовымі насадж эннямі — 24,3 і інш. — 4.5. Болы л за 20 млн. га лад лашай для лаўл. аленяў. Асн. ворны я землі на Пд. Збор (тыс. т, 2000): збожжа — 24,1, бульбы — 323,6, агародніды — 137,5, соі — 7. Пагалоўе (тыс. галоў): буйн. par. жьшёлы — 66,5, свіней — 71,8, авечак і коз — 6,5. Птушкагадоўля. Прамысл. паляванне (собаль, вавёрка) і зверагадоўля (дорка). Пчалярства. Даўж. чыгунак 2307 км, аўтадарог з цвёрды м пакрыцдём 4492 км. Гал. чыгудкі — ч. Транссібірскай і Байкала-А м урскай магістралей. Аўтадарогі з Хабараўска на Бірабіджан, Уладзівасток, Камсамольск-на-Амуры. Суднаходства ла р. Амур і яе прытоках Тунгуска, Усуры, Амгунь. Буйныя рачлы я ларты: Хабараўск, Кдмсамольск-наАмуры. П аром ная лералрава Ваніна— Х о л м ск (С ахал ін ская вобл.). Марскія ларты : В аніна, Нікалаеўск-на-Амуры, Ахоцк. Буйды аэралорг Хабараўск. Нафтаправод Аха (Сахалідская вобл.) — Камсам ольск-на-А м уры . Курорт Анінскія М інер. Воды, Кульдур. Г.С. Смтш$ ХАБАРАЎСКІ П РА Ц Э С . суд над грулай ваеннаслуж ачы х ял . арміі, якія абвінавачваліся ў ладрыхтоўцы (з 1931) і выкары станні бакгэрыяльлай зброі, што забаронена Ж энеўскім лратаколам 1925 (гл. Ж энеўскія пратаколы). Праходзіў y г. Х абараўск 25— 30.12.1949. Да суда бы лі лры цягнуты вы ш эйш ьм чыны яп. К вадтудскай арміі (12 чал.). Ваен. трыбудал П ры м орскай ваен. акругі ў ходзе адкры ты х судовых ласядж элняў устанавіў, ш то лры раслрацоўцы ваен. планаў яп. кіраўніцтва лрадугледжвала масавае зн іш ч эн н е войск і насельнідтва СССР і інш . дзяржаў. 3 гэтай мэтай бычі ство-

раны лабараторыі для вы тв-сці біял. зброі і каманды для яе вы кары стання — зараж эння людзей, ж ывёлы, пасеваў, вадаёмаў. Бактэры ял. зброя (бактэрыі чумы, сіб. язвы , сапу і інш .) выкарыстоўваліся супраць сав. і манг. войск y час баёў на р. Х алхін-Гол y 1939 і ў вайне супраць Кітая (1940— 42). У адносінах да ўсіх падсудных абвінавачванне даказана, і яны засудж аны на розныя тэрміны пазбаўлення волі. Літ.: P a г в н с к н й М . Ю . М п л н т а р н с т ы на скамье п о дсуд н м ы х: П о м а т е р н а л а м Т о ю ійского н Х а б ар о в с к о го п р о ц е с с о в . М..

1985. ХАБАРНІЦТВА, атры м анне служ бовай асобай матэрыяльных каш тоўнасцей ці матэрыяльных даброт за аж ы ццяўленне (або неажьіццяўленне) y інтарэсах хабарадавальніка дзеянняў, якія ўваходзяць y кампетэнцыю службовай асобы . К К Рэспублікі Беларусь устанаўлівае адказнасць за атры манне і дачу хабару і за пасрэднііхгва ў X. М еры пакарання за X.: арышт, абмеж аванне свабоды на пэўныя тэрміны або пазбаўленне волі да 6 гадоў з кан ф іскацы яй маёмасці і з пазбаўленнем права займ аць пэўны я пасады ці займ адца пэўнай дзейнасцы (для хабарніка); ш траф, папраўчы я работы, арышт або абм еж аванне свабоды на пэўны тэрм ін ці пазбаўленне волі да 3 гадоў (для хабарадавальніка). Абцяж ваючымі акалічнасц ям і для адказнасці хабарніка з ’яўляю цца паўторнасць яго дзеянняў, вы м аганне хабару, буйны гіамер хабару, раней ш ая судзімасць за X., адказнае становіш ча хабарніка і інш. (пазбаўленне волі можа бы ць павялічана да 15 гадоў з к ан ф іск ац ы яй маёмасці). П аўгорнасць дачы хабару, раней шая судзімасць за X. узм ацняю ць адказнасць і хабарадавальніка (пазбаўленве волі ад 3 да 7 гадоў з магчымай канфіскацыяй маёмасді). П асрэднілтва ў X. караецца ш трафам, арыш там. абмежаваннем свабоды, a лры абцяж ваю чых акалічнасцях — пазбаўленнем волі ад 3 да 7 гадоў. Э.І.Кузшянкова. ХАБАТОК, 1) сьісучы або ксшюча-сысучы ротавы орган — відазмеледы я верхнія і ніжнія губы і сківіцы ў членістаногіх (налр., клапоў, матылёў). 2) П ярэдняя звужаная ч. цела, a таксама рухомая мышачная трубка для захоплівання здабы чы ў беспазваночны х. 3) Т рубкападобныя органы пры м ацавання з кручкамі ў паразітычных чарвей.

цызму. Вучьіўся ў Берліне і Д рэздэне (1770— 76). С ярод твораў: y Ры зе — чаты рохвуш льная плош ча з царквой П ятра і П аўла ў ансам блі цы тадэлі (1780— 86, з С .Зеге), дам ы Голендэра (1787), Крузе (1788) і інш ., перабудова б. rap. б-кі ў Д ом ск ім манасты ры (1778— 87); ц эрквы Я н я ў Валку (1785), y Катлакалне пад Рыгай (1791— 92). ХАБЕРМ АС, Г а б е р м а с (H aberm as) Ю рген (н. 18.6.1929, г. Д зю сельдорф , Германія), н ям ецкі ф ілосаф і сацы ёлаг. Праф. Гайдэльбергскага (1962— 64) і Ф ранкф урцкага (1964— 71, 1983— 94) ун-таў. У 1971— 83 сады рэктар Ін -та даследаванняў ж ы ццёвы х умоў навук.тэхн. свету (г. Ш тэрнберг). Аўтар л р ац «Струкгурныя змены грамадскаслі» (1962), «П азнанне і інтарэс», «Тэоры я і праюгыка» (абедзве 1963), «Т эоры я камунікаты ўнага дзеяння» (т. 1— 2, 1981), «Запозненая рэвалю цы я» (1990) і інш . Ранні перы яд y эвалю цы і яго поглядаў характарызуецца ўплы вам неамарксізму і франкфурцкай школы, позн і — набліж эннем да трады ц. лібералізму і гуманізму. Раслрацаваў тэоры ю камунікаты ўнага дзеянн я, пад як ім разумеў моўнае ўзаемадзеянне індывідаў, ш то ўпарадкоўваецца лаводле абавязковы х норм і накіроўваецца на дасягненне згоды ў ф арм альны х і неф арм альны х структурах грамадства. Клмунікатыўнае дзеянне адрозніваў ад інструментальнага ці стратэгічнага, якое характэрна для сф еры лрацы і адпавядае тэхн. н орм ам і правілам рацы янальнага выбару. А дрозніваў таксам а нарм алізаванае дзеян н е, звязанае з устанаўленнем прававы х норм і забесп ячэн нем іх в ы кан ан н я з вы кары станнем уладных паўнамоцтваў, і эк спрэсіўнае («драматургічнае»), звязанае са стварэннем і разум еннем твораў мастадтва. Я дром грамадзянскай супольнасці лічы ў сац. ўтварэнні, ш то ўзн ікаю ць паза меж амі дзейн асці дзярж авы і экан омікі (культ. асацьм цы і, царква, спарт. клубы, сродкі масавай інф арм ацы і, паліт. партыі і інш .), задача якіх — паш ы рэнне сац. роўнасці і свабоды, перабудова і дэм акраты зацы я дзярж авы . Выступаў за стварэнне агульнаеўрал. канстытуцыі, якая б забяспечы ла ф арміраванне агульнаеўрап. грам адзянскай сулольнасці, лаліт. культуры і грамадз. салідарнасці.

Тв.\ Рус. п ер . — Д е м о к р а т а я . Р азу м . Н р а в с т в е н н о ст ь : М о с к о в с к н е л е к ш ш в н н т е р в ь ю .

2 ю д . М ., 1995; М о р а л ь н о е с о з н а іш е н к о м м у н м к а т н в н о е д е й с т в н е . С П б ., 2000: В о в л е ч е нме Д р угого: О ч е р к в п о л н т . т е о р н м . С П б ., 2001; П о ч е м у Е в р о п е н у ж н а к о н с т а т у ц н я ? / / С о д н о л о г а я . 2001. № 4 ' Ф н л о с о ф н я к а к м е с т о б л ю с т а т е л ь н н н т е р п р е т а т о р / / П у т ь в ф 'н л о с о ф м ю : А н т о л о гн я . С П б ., 2001. Л і т Ф у р с В .Н . Ф ш ю с о ф н я н е з а в е р ш е н н о г о м о д е р н а Ю р г е н а Хабсрмаса. М н .,

ХАБЕАС К О Р ІІУ С АКТ (H abeas Corpus Act), адзін з асн. кансты туцы йны х актаў Вялікабрытаніі. П ры няты ў 1679. Н азва ад лац. формулы Habeas С. ad sub­ jiciendum — пачатковы я радкі загаду суда аб дастаўцы арыш таванага. Гарантуе недатьікальнасць асобы, вызначае прадэсуальдыя правы грамадзян, правілы арышту і п ры цягнення абвінавачаных да суда.

2000; С о в р е м е н н а я за п а д п а я іе о р е т н ч е с к а я с о ц н о л о г н я . В ы п . 1. Ю р п н Х аб ер м ас. М ., 1992; С о в р е м е н н ы е с о ц м о л ш м ч е с ю ге т е о р н н о б іц е ст в а . М ., 1996. В.Дз.Марозаў.

ХАБЕРЛАНД (Habeiland) Крыстаф (хрышчаны 17.1.1750, Ры га — 19.3.1803). латышскі архітэктар; лрадстаўнік класі-

ХАБЛ (H ubble) Эдвін Паўэл (20.11.1889, г. М арш ф ілд, ЗШ А — 28.9.1953), амеры кан скі астраном. Чл. Нац. А Н ЗШ А

ХАВАНСКІЯ

515

(1927). Вучыўся ў Ч ы кагскім ун-це. У 1914— 17 y Й оркскай, з 1919 y М аўнтВілсанаўскай абсерваторыях. Навук. працы па вы вучэнні галакты к. П рапанаваў класіф ікацы ю тум анн асцей на галакты чны я і пазагалакгы чны я (1922). Д аказаў, ш то блізкія д а Зямлі галактыкі з ’яўляю цца зорн ы м і сістэмамі, падобны м і да наш ай Галактыкі. Устанавіў закан ам ернасц ь «разбягання» галакты к (гл. Хабла закон, Хабла пастаянная). Яго імем названы касм. тэлескоп (гл. Хабла тэлескоп). х Аб л а

3A K Ô H , закон, які ўстанаўлівае л рап арц ы ян альн асць скорасці касмалагічнага «разбягання» лазагалакгы чны х а б ’ектаў (ско д іш ч аў г ал а ю ы к ) ад адл егл асц і да іх. В ы раж аецца формулай: V = Н • г, дзе y — скорасць «разбягання»; г — адлешасць да аб’екга; Н — Хабла пастаянная. Адкрыты Э .П .Хаблам (1929). Гл. таксам а Касмалагічнае расшырэнне. ХАБЛА ІІАСТАЯННАЯ. каэфідыент лрапарцы ядальнасц і ў Хабла законе. Абазначаецца H. N « 50— 100 км/(с-М лх). Н азвана імем Э.П.Хабла. ХАБЛА ТЭ Л ЕК С К 0П , к a с м і ч н ы тэлескол імя Э . Х а б л а , тэлескоп (рэфлектар) для назіранняў і даследаванняў касм. аб ’ектаў з арбіты Ш С З. Распрацаваны НАСА з удзелам Еўрап. касм. агендгва. Н азваны імем Э .П .Хабла. Л ю стра ды ям. 2,4 м, агульн ая м аса 12 т. Вы ведзены на арбіту выш. 610 км амер. лілатуемьім касм. караблём «Дыскаверы». Д аследаванні праводзяцца з 20.5.1990. Выкары стоўваецца для вы вучэння далёкіх планет, зорак, туманнасцей і галактык, пош уку чорны х дзір і інш. У. С.Ларыёнаў. ХАВАНСКІЯ, расійскі кпяж адкі род y 15— 19 ст., лрадстаўнікі якога займалі буйны я дзярж . і ваен. ласады . Паход зяц ь ад кн. Нарымонта (1294— 1348), 2-га сы н а вял. кн. ВКЛ Гедзіміна. Сын Н ары м онта П атры кей y 1408 лерайш оў н а службу да М аскоўскага вял. князя Васілія I. У нук П атры кея Васіль Ф ёдаравіч па празванні Х аванскі — непасрэдны родапачы нальнік X., з якіх найб. вядомыя: І в а н А н д р э е в і ч X. (?— 1621), y час «Смуты» з 1607 актыўны ўдзельнік ваен. дзеянняў супраць Ілжэдзмітрыя II, ад прыхільнікаў якога ў 1609 вызваліў гарады Ржэў і Старыда; адзін з кіраўнікоў народнага апаічзння 1612, ваявода ў Яраслаўлі (1613— 14) і Ноўгарадэе (1617— 19);Іван Мі к і т а в і ч X ( ? — каля1671), баярын, ваявода; кіраваў задушэннем Наўгародскага і Пскоўскага паўстанняў 1650, y вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 удзельнік узяцця Смаленска (1654) і ІІОІЫМ ваявода ў і м ; І в а н А н д р э е в і ч X. (мянушка Т а р а т у й — пустамеля; ?— 1682), баярын, ваявода; y вайну 1654—67 і рус.швед. вайну 1654—51 ваявода ў Магілёве (з 1656) і Пскове (1657—61); y 1657 разбіў к а л я г. Гдоў швед. войска; y 1659—60 узначаліў рэйд царскіх войск па Беларусі, які суправаджаўся вял. спусташэннямі і забойствамі мір-

516

ХА В А Н Ш Ч Ы Н А

ных жыхароў; y снеж. 1659 захапіў г. Гродна. y студз. 1660 — Брэст, пазней неаднаразова разбіты войскамі Рэчы Паспалітай; кіраваў падаўленнем Маскоўскага паўстання 1662: кіраўнік Маскоўскага паўстання 1682, т.зв «Хаваншчыны», y час якога ўзначальваў Стралецкі Прыкаі; пакараны смерцю; А л я к сандр М і к а л а е в і ч X. (1771— 1857), сенатар, кіраўнік Дзярж. асігнацыйнага банка і экспедыцыі нарыхтоўкі каштоўных панер (з 1818); М і к а л а й М і к а л а е в і ч X. (1777— 1837), ген. ад інфантэрыі, сенатар. чл. Дзярж. савета (з 1836); y 1823—37 бел. генерал-губернатар. М.Г.Нікіцін.

ХАГІНС (Huggins) Чарлз Б рэнтан (22.9.1901, г. Галіфакс, К анада — 1997), амеры канскі хірург і анколаг. Чл. Нац. АН ЗШ А (1949). С кончы ў Гарвардскі ун-т (1924). У 1936— 62 праф. хірургіі Ч ы кагскага ун-та. У 1951— 69 y лабараторыі па даследаванні раку клінікі БенМ ей (ды рэктар). Навук. працы па гармонатэрапіі раку, біяхіміі ферментаў. Н обелеўская прэмія 1966 (з Ф .Роўсам). В.Ф.Ермакоў.

«ХА ВАНШ ЧЫ НА», паш ы раная ў л-ры назва Маскоўскага паўстання 1682, ад прозвіш ча кіраўніка стралецкага руху кн. І.А .Х аванскага. ХАГАНІ Ш Ы Р В А Н І Афзаладдзін Ібрагім Алі аглы (каля 1120, г. Ш эмаха, А зербайдж ан — 1199), азербайдж анскі паэт, мы сліцель. Вывучаў тэалогію, астраномію , філасоф ію , логіку, юрыспрудэнцы ю , араб. і перс. мовы. Служыў пры двары ш ы рвапш аха М анучэхра II. Вандраваў па краінах Б.Усходу. Развіў і ўдасканаліў ж анры газелі і касыды, y якіх услаўляў пры гаж осць і розум чалавека. Ж ы цц ю народаў Б.Усходу пры свечана адна з леп ш ы х яго паэм «Падарун ак двух Іракаў». Твор y многім аўтабіяграф ічны , адлю строўвае некат. сац.паліт. абставіны эпохі. Аўтар цыкла філас. элегій «Турэмныя», панегіры чных касыд. Тв.: Рус. пер. — Лнрнка. Баку, 1982. Літ.: Р з а х у л н з а д е С.Д. Обдцественно-поллтаческне н фшюсофскне взгляды Хаіанн Шнрванн. Баку, 1962. ХАГАРД (H aggard) Генры Р айд эр (22.6.1856, Б радэяем , В ялікабры танія — 14.5.1925), англійскі пісьм еннік. Па адукацыі юрыст. Ш мат падарож нічаў. Аўтар пры годпіцкіх і гіст. раманаў «К апальні цара Саламона» (1885, экранізаваны ў 1938), «Клеапатра» (1889, экранізаваны ў 1939 і 1964), «Дачка М антэсумы» (1893), «Цудоўная М аргарэт» (1907), y якіх прагматы зму супрацьпаставіў свет экзоты кі, далёкага мінулага. У позніх творах «П ярсцёнак царыцы Саўскай» (1910), «Дзідя буры» (1913), «С вяш чэнн ая кветка» (1915) і інш. паэты заваў «моцяую асобу», апраўдваў каланіялізм.

71s.: Рус. пер. — Копн царя Соломона; Прекрасная Маргарет. Мн., 1990; Клеопатра; Владычнда Зарн. М., 1991; Хозяйка Блосхолма. Мн., 1991; Беннта: Романы. Мн., 1994; Дочь Монтесумы. Мн., 1995; Она; Ледяные богн; Аэша. Мн., 1995. ХАГЕН (H agen), ш р ад н а 3 Ф РГ, y зям лі Паўн. Рэйн-В естф алія, на р. Ф ольме, паблізу яе ўпадзення ў р. Рур. Вядомы з 8 ст. 214 тыс. ж . (1991). Т рансп. вузел. П рам-сць: чорная і каляровая металургія, м аш ы набудаванне (у т.л. с.-г., эл.тэхн.), металаапр., тэкст., папяровая, мэблевая.

С кончы ў БДУ (1962). Прадаваў y і «Чы рвоная змена», y Мідскім абкоі Л К С М Б , з 1964 y газ. «Літаратура і мастацтва». Аўтар зб. алавяданняў, нарыс; і нататак «За акном дождж» (1967), якіх даказаў вясковае жыццё, побц духоўны свет чалавека працы. Творы яго вы значаю цца эмац. напружаннеі тонкім і назіран ням і і псіхал. матывірі камі, дакладнай, тралнай мовай. Х А Д А Н 0В ІЧ Леў Сяргеевіч (н.

15.11.1923, в. С трум ель Кармяншга р -л а Гомельскай вобл.), поўны кавалер ордэла Славы. С колчы ў Гомельскі рачл ы тэхлікум (1950). У Вял. Айч. вайну 1942 падры ўлік 1-й Гомельскай партьп брыгады, з 1943 л а Бел., 2-м Бел. тах. Н ам. кам андзіра ўзвода разведкі с сярж алт X. вы зяачы ўся ў 1944 y чаі аперацы і «Баграціёл» і ў 1945 y баях t тэр. П ольш чы . П асля вайлы да 198! рачлы м ф лоце Беларусі.

ХАДАВАЯ ЧАСТКА т р а н с п а р т н а й м a ш ы н ы, сукупнасць элем ентаў m a­ ti, ш то ўтвараю ць цялеж ку м аш ы ны , якая забяспечвае яе перамяшчэнне. Напр., Х.ч. аўтамабіля ўклю чае раму, масты, колы з ш ы намі і падвеску (злучае колы з рам ай ці нясучы м кузавам). Н а ц ялеж ку Х.ч. зм яш чаю дь кузаў, кабіну і інш. вузлы. ХАДАВЕЦКІ (Chodowiecki) Д ан іэл ь Н ікалаус (16.10.1726, г. Гданьск, П ольш ча — 7.2.1801), ням ецкі графік і жьівапісец; адзін з вядучых майстроў ням. асветніцкага рэалізму. 3 1743 вучыўся і працаваў y Берліне. 3 1790 віцэ-ды рэктар, з 1797 ды рэкгар Берлін скай AM . У творах перадаваў побы т бюргераў («Тавары ства ў берлінскім Тыргартэне»), сц эн ы з ж ы цця рамеснікаў («У столяра», «У краўца», «У кнігадрукара»; усе каля 1790), стварыў ж ы вапісны я і граф ічн ы я партрэты («Аўгапартрэт з с я м ’ёй», 1771). Аўтар шматлікіх (каля 2 ты с.) ілю страцы й да твораў І.Гётэ, Г Л е сінга, Ж .Ж .Русо і інш ., вы кананы х y тэхніцы м ініяцю рна-тон кага афорта. Літ:. B a u e r J.-H. D.N.Chodowiecki.

Hannover, 1982. ХАДАЙНІЦТВА, 1) аф іц ы й ная просьба або прадстаўленне, накіраванае дзярж. органам або грамадскім арг-цы ям выш эй ш ай інстанцы і. 2) А фіц. просьба пра вы кананне драцэсуальны х д зеянн яў або п ры няц це раш эн н я, накіраваная органу дазнанн я, следчаму, пракурору, суддзі або суду. П рава н а заяву X. даецца пэўны м удзельнікам працэсу, a таксама ўпаўнаваж аны м органам дзярж. кіравання, прафсаюзаў, грамадскіх арг-цый.

X. аб апратэставанні пры гавораў і інш. суд. пастаноў, якія набы лі законную сілу, могуць бы ць лададзены лю бой асобай, установай або арг-цы яй. Э.І. Кузьмянкова. ХАДАНОВІЧ Ігар Піліпавіч (10.6.1940, в. Ш пількі Д зярж ы нскага р -н а М інскай вобл. — 9.1.1966), бел. пісьм еннік.

ХАДАР0ВІЧ ІІавел Аляксеевіч (16.7.18 С .-П ец ярбург — 18.8.1949), савецкі геадэзіст. П раф . (1919), д-р тэхн. н. (1938 С колчы ў М аск. межавы ін-т (1916) ф із.-м атэм . ф -т 1-га М аск. ун-та (1919). У 1919— 30 праф. геадэзіі Горы-Гора кага земляробчага іп-та (з 1925 Бел. с.-г. акадэм ія), з 1930 праф. і заг. кафедры вы ш эйш ай геадэзіі Сібірскага с.-г. ш-та Вёў л .-д . работу па стварэлні трыганам етры члай сеткі, лівелірлых рэпераў. астр. пулкгаў. П рацы па выяўленні ranраўдлага меры дьш па і азімута, распрацоўцы спосабаў яайм елш ы х квадратаў. калструюцыі геад. і астр. іпструментаў.

Te. : Краткая теорня ошнбок в лрнмененаа к землемерной практмке. Горкн, 1923; Manрналы по трнгонометрнческой сета Б.Г. Академня С.Х. н еводка данных геометрнческого ннвелмровання. Горкп, 1927. Х А Д А Р0В ІЧ Уладзімір Паўлавіч (н.

27.8.1947, г. С луцк М ілскай вобл.), бел. мастак. С кол чы ў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1977). П рацуе пераваж ла ў жанры нацхірморта. Яго творы адметныя кампазід ы й л ай заверш аяасц ю , над. характарам і калары там, пабудавапым на згарм алізаваяы х колеравых адценнях з перавагай серабры стага, часам залацістага: «Хлеб», «Лёл» (абодва 1987), «Народная скульптура», «Вясковы лацюрморт» (абодва 1988), «Травы майго дзяцінства.

У Х а д а р о в і ч . Бацькава скрыпка. 1998.

(1989), «Нацюрморт з яблыкамі», «На Каляды», «Слыннаму беларускаму вестуну гірысвячаю», «Памяці Ф ранцы ска Скарыны» (усе 1990), «Нацю рморт з сотамі» (1991), «Бацькава скрыпка» (1998), «Jlera», «Старадрукі» (абодва 2000), «Нацюрморт з клубніцамі і ш ы пш ы най» (2001), «Вясна. Вясковы нацюрморт» (2003).

1.JI. Чэбан. ХАДАСЕВІЧ Уладзіслаў Ф еліды янавіч (28.5.1886, Масква — 14.6.1939), рускі паэт, крытык. Вучьіўся ў М аскоўскім ун-це. 3 1922 y эміграцы і (з 1925 y П арыжы). Друкаваўся з 1905. П ерш ая кніга — «Маладосць» (1908). Яго ліры ка (зб-кі «Шчаслівы домік», 1914; «Ш ляхам зерня», 1920; «Ц яж кая ліра», 1922;

сульманіна. Здзяйсняецца на 7— 12-ы дзен ь зу-ль-хідж а (12-ы м есяц мусульм. м есячнага календара хіджры). Звязаны з правядзеннем ш эрагу мусульм. абрадаў, якія, паводле падання, вы значаны М ухамедам y час т.зв. «развітальнага» X. (632): абход Каабы, цалаванне «чорнага каменя», піццё вады са свяш чэннага калодзеж а Зам -зам , сяміразовы прабег паміж узгоркамі ас-С аф а і аль-

ХАДЖ ЭННЕ

517

ХАДЖЫБЕЙСКІ ЛІМАН, заліў y паўн зах. ч. Чорнага м., y вусці р. М .Куяльнік, паблізу г. Адэса, на У краіне. Даўж. каля 31 км, ш ыр. 2,5 км, глыб. да 2,5 м. Адгароджаны ад мора пясчана-ракуш ачны м перасы пам ш ыр. 4,5 м. Утвары ўся ш ляхам аддзялення ад мора вусд я р. М .Куяльнік. На дне Х.л. глеевая гразь і хларьшна-натрыева-магніевая pana, як ія вы кары стоўваю ць y лекавы х мэтах. Н а беразе — вядомы бальнеагразевы Х адж ы бейскі курорт з дзіцячы мі санаторыямі. ХАДЖЫЕЎ П араш кеў (н. 14.4.1912, Са-

цыкл «Еўрапейская ноч», 1927) спалучае традыцыі рус. класічнай паэзіі, ары ентацыю на пуш кінскую глы біню , гарманічнасць і светаадчуванне чалавека 20 ст., які перажывае яго катаклізмы . У мемуарах «Некропаль» (1939) літ. партрэты сучаснікаў y кан тэксце гісторыі рус. л-ры пач. 20 ст. Аўтар біяграф іі ПДзяржавша (1931), зб. арт. «П ра Пуш кіна» (1937), літ.-кры ты чны х арт., перакладаў. Тв.: Державнн. М., 1988; Стнхотворення. Л„ 1989.

ф ія), балгарскі кампазітар, педагог, муз. тэарэты к. Нар. арт. Балгарыі (1965). Герой Сац. П рацы (1979). 3 1940 выкладаў ў Балг. кансерваторы і (з 1947 праф.). Яго творы вы лучаю дца мелады чнай напеўнасцю , маляўнічасцю гармоніі, рэалізм ам характараў: оперы «Альбена» (паст. 1963), «М ільянер» (паст. 1965), «М арыя Дзесіслава» (паст. 1978) і інш.; аперэты , мю зіклы, балеты, хары, песні для дзяцей (больш за 1000) і інш. Аўтар падручнікаў па гармоніі. Дзімітроўская прэм ія 1962.

ХАДАСЕВІЧ Эра Васілеўна (н. 30.8.1929, Мінск), бел. вучоны ў галіне фотабіялогіі. Д-р біял. н. (1983). С кон ч ы л а БДУ (1952). 3 1952 y Ін -ц е эксп еры м . батанікі, з 1967 y Ін -ц е фотабіялогіі Н ац. АН Беларусі (у 1973— 94 заг. лабараторы і). Навук. працы па праблемах метабалізму хларафілу і стане пласты д y вечназялёных раслін, ф ітахромнай ф отарэгуляцы і біягенезу і ф ункц ы ян авання пігментны х сістэм раслін. Тв:. Бнохнмня н бнофнзмка фотосннтеза. М., 1965 (у сааўт.); Бносшггез н состоянне гарофнллов в расгенші. Мн., 1975 (у сааўт.); Фогосянтетнческнй аппарат хвойных: (Онтогенегач. аспект). Мн., 1982. С.С.Мельнікаў.

ХАДЖЬІ-МУРАт (1790-я г ., Хунзах, Дагестан, Расія — 5.5.1852), адзін з кіраўнікоў каўказскіх горцаў y час Каўказскай вайны 1817— 64. У 1834 захапіў уладу ў васальны м Расіі Аварскім ханстве. У 1836 арынггаваны рас. ўладамі па абвін авачанні ў сувязях з Шаміяем, уцёк з турмы і стаў адны м з яго бліжэйш ых паплечнікаў. П асля далучэння ў 1843 А вары і да імамата Ш аміля, прызн ачаны яе нам еснікам (наібам). У снеж . 1851 Х .-М . парваў з Ш амілем і перай ш оў на бок Расіі. У крас. 1852 уцёк y горы, загінуў y сутычцы з рас. войскамі. П апулярны герой горскага фальклору. Яму прьісвечана аповесць Л .М .Т алстога «Хаджы-М урат».

ХАДАСЁВІЧ-ЛЕЖФ Н адзея П ятроўна (5.11.1904, в. А сец іш чы Д о к ш ы ц к ага р-на Віцебскай вобл. — 8.5.1983), французская мастачка. Вучылася ў Ш коле прыгожых м астацтваў y В арш аве (1921— 24). 3 1924 y П ары ж ы вучы лася ўакадэміі жывапісу Ф.Леж э (1924— 29), пазней стала яго ж онкай . П рацавала ў манум. і станковы м ж ы вапісе. Аўтар мазаічных партрэтаў Ю.Гагарына, Ж .Дзю кло, М .Каш эна, Н .К рупскай, У .М аякоўскага, М .Тарэза, герояў 2 -й сусв. вайны, дзеячаў культуры, кам п азіды й для аэрапортаў y П ары ж ы і Ваш ы нгтоне. Сярод ж ы вапісных работ: «Н ацю рморт з вазай» (1925), «Аўтапартрэт» (1941), «Пачатак руху (Узлёт-1 )» (1922— 68). Стварыла музей Л еж э ў Б’ёце (П ры м орскія Альпы, 1960) і н а радзім е м астака ў Лізоры (Н арм анды я, 1970).

Him.: Д у б е н с к а я Л.А. Рассказывает Надя Леже. Мн., 1983. Я.М.Бараноўская. ХАДЖ (араб. — паломніцтва), паломніціва мусульман y М екку да храма К ааба ў час свята ахвярапры наш эння Курбан-Байрам; адзін з асн. абавязкаў му-

Н Хадасевіч-Лежэ. Аўтапартрэт.

М арва, малітвы каля скалы А рафат і ў даліне М уздаліфа, ахвярапры наш энні ж ывёл і інш.

ХДЦЖАе Ў А лім (7.10.1910, г. Бухара, У збекістан — 14.2.1977), узбекскі акцёр. Н ар. арт. С С С Р (1959). Вучыўся ў Бухарскім ін-це асветы, скончы ў рэж ы сёрскія курсы ў М аскве (1951). 3 1929 ва узб. Т -ры імя Хамзы. М астацтва вы лучалася ліры змам і інтэлектуальнасцю . С ярод роляў: Аліш эр Н аваі («Алішэр Наваі» Уйгуна і І.С ултанава), Х амза («Хамза» К .Я ш эн а і А.Умары), Ю лдаш Камілаў («Людзі з верай» Султанава), Гамлет, Я га («Гамлет», «Атэла» У .Ш экспіра), Карл М оар («Разбойнікі» Ф .Ш ы лера), Астраў («Дзядзька Ваня» А .Чэхава). Выступаў і я к рэж ы сёр. Зды маўся ў кіно. Д зярж . прэміі С С С Р 1949, 1977. Д зярж . прэм ія Узбекістана 1967.

ХАДЖАр , А м а н с к і я г о р ы , н а У А равійскага п-ва, пераваж на н а тэр. А мана. Даўж. каля 600 км. Выш. да 3353 м (г. Ш ам y масіве Эль-Ахдар). С кладзены пераважна з вапнякоў, базальтаў, серпенцінітаў. Н а 3 — пустьіні і апусты нены я саванны , на У — участкі мусонны х трапічны х лясоў і вы сакагорны я лугі. У аазісах пасевьі пш аніцы , кукурузы, плантацы і бананаў, ф інікавай пальмы. Рэзерват Вадзі-Серын. ХАДЖЫ (араб., цю рк. — паломнік), мусульманін, як і здзейсніў хадж.

ХАДЖЭННЕ, сярэдневяковы літаратурны ж анр. У знік y вы ніку паломнідтва н а Б.Усход да святы нь П алесціны і Візантыі. А пісанне гэтых падарожжаў, асобных падзей грамадска-паліт. і культ. ж ы ц дя таго часу складае аснову зместу X. Найб. р ан н і п ом н ік ж анру ў стараж.рус. л -р ы — «Хаджэнне ігумена Данііла» (пач. 12 ст.). П азн ей узніклі складзены я выхадцамі з Беларусі X. Аграфенія (кан е ц 14 ст.) і Варсанофія (2-я пал. 15 ст.), «Хаджэнне ў Царград» Ігнація Смал ян ін а (к ан ец 14 — пач. 15 ст.). У эпоху Вял. геагр. адкрыццяў актывізаваліся разнастайныя ўзаемасувязі паміж народамі, многія літ. жанры набылі новыя якасці.

X. сталі больш свецкімі і ператварыліся ÿ апісанні падарожжаў за мяжу наогул («Хаджэнне за тры моры» АНікіцша). Адным з апошніх твораў, які не страціў жанравай сувязі з X.. было «Перагрынацыя, або паломніцгва.■ У Святую зямлю» М.К.Радзівіла (1590-я г.). Часам X называліся асобныя творы інш. жанраў, напр., апокрыф «Хаджзнне багародзіцы па пакутах».

5 1 8 _____________ ХАД Ж ЭН Н Е Літ:. Г a р a н і н С.Л. Шляхамі даўніх вандраванняў: Гіст.-тэарэт. нарыс развіддя бел. паломніцкай літ. XII—XVI стст. Мн., 1999. ВА.Чамярыцкі.

«ХАДЖ0ННЕ БАГАР0ДЗІЦЫ ПА ПАКЎТАХ», пом нік стараж .-рус. перакладной літаратуры апакры ф ічн ага ж анру (гл. Апокрыфы). Т рапіла на Русь праз паўд.-слав. пасрэдніцтва; зм естам блізкае да візант. тэксту пом ніка. Найб. стараж. рус. спіс датуецца 12 ст. У творы апавядаецца пра падарож ж а гал. гераіні па замагільны м свеце. А покры ф прасякнуты рэліг. кан ц эп ц ы яй аб суровасці, але справядлівасці боскага суда, паводле як о й душ а чалавека асудж аецца пасля яго смерці на пакуты за зям н ы я грахі. Тэндэнцыя запалохвання немінучымі пякельнымі жахамі за парушэнне прынцыпаў хрысціянства, боскіх запаведзяў некалькі змякчаецца ў творы спачуваннем грэшнікам, сунеражываннем за іх пакуты. Гэта ідэя ўвасоблена ў вобразе Багародзіцы — чулай жанчыны, засгупніцы людзей. Моцна ўражаная ўбачаным y пекле, яна звяртаецца да Бога з просьбай злітавацца над грэшнікамі і палегчыць ім пакуты. Незвычайнасць зместу твора, важнасць закранутых праблем, гуманіст. ідэя спачування чалавеку спрыялі папулярнасці твора сярод чытачоў. Бел. рэд. твора — «Аб дванаццаді пакутах». В.А. Чамярыцкі.

«ХАДЖ&ННЕ

ІГЎМЕНА ДАНІІЛА»,

пом нік стараж.-рус. літаратуры пач. 12 ст. Н апісана не пазней 1113 выхадцам з Чарнігаўш чы ны ігуменам Д аніілам, які ў пач. 1104— 06 (паводле інш . меркаванняў, 1106— 08) падарож нічаў y «святую зямлю» праз К анстанцінопаль і Кіпр. Там цікавіўся мясцінамі, звязаны мі з біблейскімі падзеямі і героямі, асабліва захапляўся Іерусалімам. Аўтар дэталёва апісаў цэрквы і манасты ры , хры сціянскія святы ні П алесціны . Будучы на чуж ы не, Д анііл маліўся за рус. князёў, баяр, духавенства, за ўвесь народ, сярод імён згадвае і м інскага к нязя Глеба Усяславіча. Твор кары стаўся вял. папулярнасцю на Русі (захавалася больш за 100 спісаў, самы ранні — 15 ст.), служыў узорам для інш. твораў reT ara жанру. Н а Беларусі твор бы ў вядомы ў рукапісе 16 ст. (зберагаўся ў б-ц ы Красінскіх y Варшаве, загінуў y 2-ю сусв. вайну) побач з «Хронікай Вялікага княства Л ітоўскага і Ж ам ойцкага», бел. перакладамі «Аповесці пра Таўдала» і біблейскай кнігі Товіт. ВЛ.Чамярыцкі.

«ХАДЖ^ННЕ Ў НАР0Д» , масавы рух рады кальнай рас. моладзі (прадстаўнікі розны х плы няў народніцтва) y вёску ў 1870-я г. П ачалося летам 1873, найб. размаху дасягнула вясн ой-летам 1874 (ахапіла 37 губерняў Расіі). П ры хільнікі П.Л.Лаўрова («лаўрысты») мелі н а мэце прапаганду сярод сялян ідэй сацыялізму, паслядоўнікі анархічна-бунтарскіх ідэй М .А.Бакуніна («бакуністы») — арг-цы ю масавых антыўрадавых выступленняў. Ц энтры падрыхтоўкі: пецярбургскі і маскоўскі гурткі чайкоўцаў, «Кіеўская

камуна». Рух разгромлены паліцы яй: да ліст. 1874 ары ш таваны 4 тыс. чал., найб. акты ўны я асуджаны на «працэсе 193-х» (кастр. 1877 — лют. 1878). Літ:. Ф к л н п п о в Р.В. Нз нсторнн народннческого двнження на первом этапе «хождення в народ». Петрозаводск, 1967; Т р о н ц к н й Н.А Первые нз блестяшей плеяды: Большое о-во пропаганды, 1871— 1874 гг. Саратов, 1991.

«ХАДЖЙННЕ Ў

ц Ар

ГРАД»,

піянатаў свету — з 1976. Буйнейшыя міжнар. асабіста-камандныя спаборніцтвы па Х.с. — на Кубак г. Лугана (Швейцарыя) з 1961. Найб. пашырана ў Вяліхабрытаніі, Германіі, Італіі, Мексіцы, Расіі, Швецыі і інш. На Беларусі Хс. ўваходзідь y лёгкаатлетачныя праграмы з 1944. Сярод бел. спартсмснэі найб. вызначыліся прызёры Алімп. іульняў Я.Маскінскоў (1956), Я.іўчанка і П.Пачымчук (1980); прызёры чэмпіянатаў свету Я.Місюля (1991, 1995), М.Хмяльніцкі (1997), ВЦыбульская (1997, 2001) і інш.

п о м н ік

стараж .-рус. і бел. літаратуры 14 — пач.

15 ст. Н апісана см аленскім дзякам Ігнаціем, які ў 1389 суправадж аў y вандроўцы ў Ц арград (К анстанцінопаль) рус. мітрапаліта П ім ена і пасля абрання мітрапалітам Кіпрыяна быў пакінуты ў складзе ды пламат. місіі пры К анстанцінопальскай патрыярхіі. П ом н ік дайш оў y 2 рэдакцы ях: кароткай (15 ст.) і летапіснай (16 ст.) і ў ш эрагу іх варыянтаў. С кладзены паводде загаду см аленскага епіскапа М іхаіла я к прац яг летапісу, які, магчыма, Ігнацій вёў з 1370 (пазней названы «С казанне летом вь кратце»). У «Хаджэнні» апісаны пры леглы я да горада мясціны, барацьба паміж Іаанам ГУ Калуянам і М ануілам II П алеалогам за вЬант. пасад y 1390, зем летрасенне 1391, каранацы я М ануіла II y 1393. Твор вы значаецца вы сокімі маст. якасцям і і багатай інф арм ацы яй пра ш лях на Усход, насельніцтва П ры чарнам ор’я, грамадска-паліт. ж ы ццё Візантыі. У ім ёсць унікальны я звесткі пра пом нікі архітэктуры і мастацтва, манасты ры , хры сц. святы ні і інш . Спалучае летапісны сты ль і трады цы і палом ніцкай л-ры ; твор пераходны да свецкага апавядання пра падарожж ы, ён адзін з перш ы х узораў аўтабіягр. бел. прозы. Да тэксту Ігнація ў летапіснай рэдакцыі памылкова далучана ананімнае «Апісанне Іерусаліма», выпадкова пераплеценае ў 16 ст. разам з «Хаджэннем». СЛ.Гаранін, В.А. Чамярьіцкі.

ХАДЗІЛ0НІ, вёска ў П ерш ам айскім с /с Ш чучы нскага р -н а Гродзенскай вобл. Ц энтр калгаса. За 45 км на П н ад г. Ш чучы н, 66 км ад Гродна, 22 км ад чыг. ст. С кры баўцы . 262 ж., 102 двары (2003). Базавая ш кола, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі.

ХАДЗЬБА СПАРТЫЎНАЯ, від лёгкай апыетыкі. Ад зв ы чайнай хадзьбы адрозніваецца абавязковы м вы простваннем ап орн ай нагі ў каленны м суставе пры верт. становіш чы , ад бегу — адсутнасцю безапорнай ф азы руху. С паборніцтвы сярод ж анчы н праводзяцца на ды станцы ях 5, 10 і 20 км, сярод мужчын — 5, 10, 15, 20, 30, 50 км і на час (1 і 2 гадз). С партсм ен за 1 мін робіць 200— 210 крокаў даўж. 110— 120 см. Як від спорту склалася ў 2-й пал. 19 ст. Першыя спаборніцгвы адбыліся ў аматарскім Атлетычным клубе (1866, Англія) на дыстанцыі 7 мілв (11 км). У праграме Алімп. гульняў з 1908 (мужчыны; дыстанцыі 3,5 км і 10 міль), з 1932 мужчыны спаборнічаюць на дыстанцыі 50 км, з 1956 — і на дыстанцыі 20 км; жанчьшы — на дыстанцыях 10 км (з 1992) і 20 км (з 2000). У праграме чэмпіянатаў Еўропы па лёгкай атлетыцві з 1934. чэм-

ХА ДКЕВІЧ А ляксандр (4.6.1776, г. Чарнобы ль, У краіна — 24.1.1838), палітычны і ваенн ы дзеяч, хімік, літаратар. Чл, П ецярбургскай А Н (з 1818), шматлікіх навук. т-ваў. 3 роду Хадкевічаў. Вучыўся ў Варш аўскім пансіян аце для магнацкай моладзі М .Н ікуты . У час паўстання 1794 п ры зн ач аны Т.Касцю ш кам маёрам нац. гвардыі, напэўна, браў удзел y Вілен скім паўстанні 1794 і баях y ВКЛ П асля падаўлення паўстання жыў на Валыні. У вайну 1812 чл. Ваеннага к-та Часовага ўрада Вялікага княства Літоўскага, камандзір 18-га пях. палка, які выставіў за ўласны кош т. У 1813 трапіў y рас. палон. П ры арганізацыі войска Каралеўства П ольскага ў 1815 прызначаны нач. штаба гвардзейскай дывізіі, y 1818 — ген. брыгады. У 1819 сенатар Каралеўства П ольскага, з 1820 дэпутат сейма. Належ аў да масонскіх лож. У пач. 1824 арганізаваў y Кіеве спатканне дзекабры стаў М .П .Бястужава-Руміна і С .І.М ураўёва-Апостала з прадстаўніком Патрыятычнага таварыства С.Крыжаноўскім. У 1826 вы сланы ў Пецярбург, пасля ў Ж ы томір пад нагляд палідыі. Вызначыўся як хімік-даследчык, тэхнолаг. Гал. навук. праца — «Хімія» (т. 1— 7, 1816— 18). Займаўся таксама мінералогіяй, ф армацэўты кай. Вядомы як паэт, драматург, тэатр. кры ты к, калекцыянер. Аўтар нары саў пра Касцюшку, Я.ГДамброўскага, кн. «Партрэты праслаўленых палякаў з іх апісаннем» (1820). ' ( А.А.Ерашзвіч.

ХАДКЕВІЧ Тарас Канстандінавіч (7.3.1912, в. Ш айцерава Верхнядзвінскага р-на Відебскай вобл. — 14.8.1975), бел. пісьменнік. Засл. работн ік культ. Беларусі (1972). Вучыўся ў П олацкім пед. тэхнікуме (1927— 29), Бел. вышэйшым пед. ін-це (1931— 33). У 1936— 41, 1945— 1950 працаваў y газ. «Чырвоная Полаччына», «Чы рвоная змена», «Звязда», «Літаратура і мастацтва», y 1953—72 — ліг. кансультантам Саю за пісьменшкау Беларусі. Друкаваўся з 1925. Першы зб.

вершаў «Смялей, таварыш !» (1932). Аповесць «В яснянка» (1948), рам ан «Даль палявая» (1957— 58) пра жыццё бел. пасляваен. вёскі. Раман «П есня Дзвіны» (1972) пра лю дзей новабудоўляў на Зах. Дэвіне. Аўтар кніг аповесцей і апавяданняў «Братэрства» (1948), «Рэха ў гарах» (1951), «Сяброўства» (1952), апавяданняў і нары саў «М ая Беларусь» (1961), «Н афтагігант н а Дзвіне» (1963), «Сад y квецені» (1966). П ісаў для дзяцей: «За сінім лесам» (1951), «На новым месцы» (1954), «С пею ць яблы кі» (1959), «Жыла-была казка» (1967), «Дзвіна пайшла» (1968) і інш . Адзін з аўтараў кн. «Мы раскаж ам пра М інск» (1964). На бел. мову пераклаў кнігі М .Горкага «У Амерыды» (1952) і «Апавяданні» (1955), раман А .Ч айш вілі «Лело» (1953).

П ры хільнік праваслаўя. П ры няў y Заблудаве друкароў І.Ф ёдарава і П .М сціс-

ХАДКЕВІЧЫ

лаўца, я к ія там вы далі «Евангелле вучыцельнае» і «П салты р з Часаслоўцам» (гл. Заблудаўская друкарня). Г e р a н і м А ляксандравіч (?— 1561), сы н А ляксандра Іванавіча, засн авальнік сяр эд н яй галіны роду. П адчаш ы ВКЛ y 1542— 44, к аш тал ян трокскі ў 1544— 59, адначасова генеральны староста ж ам ой-

трокскі з 1566. Я н Геранімавіч (каля 1537 — 4.8.1579), сы н Гераніма А ляксандравіча. С тольнік ВКЛ y 1559— 64, генеральны староста ж ам ойцкі з 1564, адначасова м арш алак вялікі ВКЛ з 1566 і каш талян віленскі з 1574; адміністратар Інф лян таў y 1566— 78, староста ковен скі, цяльш эўскі, платэльскі. У дзельнік Ін ф л ян ц к ай вайны 1558— 82, У льскай бітвы 1564 і інш . баёў. П раціўнік Л ю блінскай уніі 1569, выступаў супраць канды датуры Івана Грознага на польскі і літ. трон, пры хільнік Генрыка Валезы і Габсбургаў (ад імператара Ф ерды нанда 1 y 1568 атрымаў графскі тытул). Г е р а н і м Ю р ’ е в і ч (каля 1560— 1617), сы н Ю ры я Аляксандравіча. К аню ш ы ВКЛ y 1588— 93, ваявода мсціслаўскі ў 1593— 95, каш талян віл ен ск і і староста берасцейскі з 1595. Удзельнічаў y войнах з Расіяй і Ш вецьіяй. У час рокаш у М.Забжыдоўскага 1606— 09 забяспечы ў каралю Ж ыгімонту III падтрымку ў ВКЛ. Я н К а р о л ь (1560— 24.9.1621), сын Яна Геранімавіча. Вучыўся ў Віленскай і Інгальштацкай (Германія) акадэміях. Падчаш ы ВКЛ y 1596— 99, генеральны староста жамойцкі ў 1599— 1616, адначасова гетман польны ў 1601— 05, адміністратар Інфлянтаў з 1603, гетман вялікі з 1605, ваявода віленскі, лю баш анскі. У 1569 удзельнічаў y барацьбе супрадь Налівайкі паўстання 1594— 96. У вайну Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1600— 29 вызначыўся ў бітвах пад К окенгаўзенам (1601), Дорпатам (1603), Белы м К аменем (1604) і асабліва ў Кірхгольмскай бітве 1605, дзе перамагаў з менш ы мі сіламі. Напачатку быў праціўнікам вайны Рэчы Паспалітай з Ра-

Тв.\ Творы. T. 1—2. Мн., 1982; Ад палёў наддзвінскіх: |Аўтабіяграфія] / / Пяцьдзесят чатары дарогі. Мн., 1963. Л і т К у х а р а ў С. Зачараваны красою Наддзвіння... / / Полымя, 1982. № 9. І.І.Разанаў. ХАДКЕВІЧЫ, м агнацкі род герба «Касцеша» ў ВКЛ. А собны я прадстаўнікі роду карысталіся гербам «Грыф з мячом». Вялі радавод ад кіеўскага баяры на Ходара (Ф ёдара) Ю р'евіча, празванага Ходкам (Ходзькам), як і ў 1434 разам з інш. падпісаў акт уніі BKJI з П ольш чай. У 2-й пал. 16 ст. X. перайш лі з праваслаўя ў кальвінізм, поты м y каталіцтва. У 1568 сярэдн яя галіна роду атры мала графскі тытул «С вяш чэнн ай Р ы м скай імперыі». Тытул быў пры знаны ў ВКЛ, X. тытулаваліся графамі «на Ш клове і Мышы». С ярэдняя галіна роду згасла ў 1626, і граф скі тытул перайш оў да малодшай галіны. М аёнткі X. знаходзіліся на П адляш ш ы (Заблудаў, Супрасль, Дайліды), y паветах Гарадзенскім (Бераставіца, Рось), Н овагародскім (М ы ш ), Аршанскім (Ш клоў, Быхаў); валодалі часткай Глускага маёнтка, Ч арнобы лем і інш. Збіралі б-кі, архівы. Н айб. вядо'мыя: I в a н (Іваш ка; каля 1430— 84), сын Ходкі, нам еснік лідскі, м арш алак гаспадарскі ў 1470— 79, нам еснік відебскі з 1476, староста луцкі з 1478, ваявода кіеўскі з 1481. У 1482 пры захопе Кіева крыМскімі татарамі ўзяты ў палон, памёр y К ры ме. А л я к с а н д р Iвa н а в і ч (каля 1457 — 28.5.1549), сы н Івана, м арш алак гаспадарскі ў 1506— 09 і 1511-—47, ваявода новагародскі з 1544; намеснік пунскі, сгароста берасцейскі, кнышынскі, дзяржаўца астрынскі. Р ы г о р А л я к с а н д р а в і ч (?— 12.11.1572 або 19.11.1573), сы н А ляксандра Іванавіча, заснавальнік старэйш ай галіны роду. Падкаморы ВКЛ y 1544— 59, ваявода віцебскі ў 1554— 55 і кіеўскі ў 1555— 59, каш талян трокскі ў 1559—64 і віленскі з 1564, адначасова гетман польны ў 1561— 66 і гетман вялікі з 1566; староста ковенскі, магілёўскі, гарадзенскі, ты коцінскі. Я к палкаводзец вызначыўся ў Інфлянцкай вайне 1558— 82 і Ульскай бітве 1564, дзе камандаваў конніцай. П раціўнік Люблінскай уніі 1569, y зн ак пратэсту супраць яе заклю чэння адмовіўся ад дзярж. дзейнасці.

Да арт. Хадкевічы. Р.А.Хадкевіч.

Да арт. Хадкевічы Я.К.Хадкевіч.

цкі з 1545 і каш талян віленскі з 1559; староста аш м янскі, цяльш эўскі, платэльскі. У мацаваў становіш ча X. y выш эйш ы х дзярж. колах ВКЛ. Ю р ы й А л я к с а н д р а в і ч (?— 6.6.1569), сын А ляксандра Іванавіча, засн авальнік мал одш ай галіны роду. Д зярж аўца аш м янскі з 1554, стольн ік ВКЛ y 1554— 55. крайчы ВКЛ y 1555— 66, каш талян

519

сіяй 1609— 18; ласля камандаваў войскам y паходах 1611 на М аскву, прывозіў y 1611— 12 харчаванне і боепры ласы для польска-бел. гарнізона ў Крамлі. У ж н.— вер. 1612 ш турмаваў М аскву, але лраб іода ў К рэм л ь н а дапам огу гарнізону не здолеў. У 1613— 15 абараняў С маленскае ваяв. ад рас. ваявод. У 1617— 18 узначаліў войска, я к о е п айш ло з каралевічам У ладзіславам здабы ваць маскоўскі трон. Разам з укр. казацкім войскам гет м а н а П .К а н а ш э в іч а - С а г а й д а ч н а га за н я ў с. Т уш ы на, адн ак агульны штурм М асквы не ўдаўся, пасля чаго было падпісана Дэулінскае перамір ’е 1618. У 1621 узначаліў польскае, бел,літ. і ўкр. казацкае войска, сабранае сулраць туркаў і кры м скіх татар. П амёр y час перамож най Хацінскай бітвы 1621. А л я к с а н д р (?— 1626), сы н Я н а Геранімавіча. Ваявода трокскі з 1605. Удзельнічаў y вайне са Ш вецыяй 1600— 29. Валодаў М ы ш ш у і Ш кловам, якія пасля яго смерці перайшлі ў род Сяняўскіх. К р ы ш т о ф (?— 3.10.1652), сы н Гераніма. Харунжы вялікі ВКЛ y 1611— 23, каню ш ы ВКЛ y 1623— 33, каш талян трокскі ў 1633— 42, ваявода віленскі з 1642; староста гарадзенскі, бабруйскі, крэўскі, дзяржаўца беліцкі, вішнеўскі. Я н К а з і м і р (1616— 13.3.1660), сын

520

ХАДНЕВІЧ

Кры ш тофа, каню ш ы ВКЛ y 1633— 46, каш талян віленскі з 1946. А л я к с а н д р (4.6.1776— 24.1.1838), сы н Я на М ікалая, гл. Хадкевіч А. Літ:. Ч а р н я ў с к і М. Правадыр крылатых вершнікаў: Ян Караль Хадкевіч. Мн., 1998; Г р ы ц к е в і ч A Ян Караль Хадкевіч / / Славугыя імёны Бацькаўшчыны. Мн., 2000. Вып. 1; P o d h o r o d e c k i L. Dzieje rbdu Chodkiewiczow. Waiszawa, 1997. А.П.Грыцкевіч.

аповесць К.Гарбунова «Ледалом» (1932), іш ігу выбр. твораў У.Бахмецьева «Людзі і рэчы» (1934) і інш. Н а верш X. «Расцём і дужэем» А Т уранкоў напісаў песню. Тв.: Выбр. вершы. Мн., 1956; (Вершыі Мн., 1969. Літ.: Б я р о з к і н Р. У.Хадыка / / Бярозкін Р. Постаці. Мн., 1971; Ш у ш к е в і ч С. У.Хадыка / / Шушкевіч С. Вяртанне ў маладосць. Мн., 1968; М а р а к о ў Л. У.Хадыка / / Роднае слова. 2002. № 10. В.Л.Бечык.

ХАДНЕВІЧ С таніслаў Дзмітры евіч (10.12.1926, в. С ак олін а Т ал ачы н скага р-н а Віцебскай вобл. — 15.1.1945), герой Вял. Айч. вайны . 3 вер. 1943 на Варонежскім, 2-м Укр. франтах. К ам сорг батарэі артыл. палка яф рэйтар X. вызначыўся ў 1945 y баі за Будапеш т (В енгрыя), калі ў вы раш альны момант атакі закры ў сваім целам варож ы кулямёт. Узнагароджаны ордэнам Айч. вайны 2-й ступені. ХАД0СКА А лег Ігаравіч (н. 21.3.1964, Алматы, Казахстан). бел. кампазітар. С кончы ў Бел. кансерваторы ю (1987; кл.

A.Багатырова). 3 1989 арты ст Д зярж. акад. хар. капэлы Беларусі імя Р.Ш ы рмы. Н айб. дасягненні ў галіне сімф. і хар. музыкі: 4 сім ф оніі (1992, 1996, 1998, 2000); кантаты «П есні Белай Русі» (1987), «П сальмы -калядкі» (1999; абедзве н а нар. словы); Літургія Іаана Златавуста (1993); «У сяночнае дбанне» (1997) ; хар. канцэрт «П ам яці А.Ш нітке» (1998) ; сімф. паэм а «Сымон-муэыка» (1986); 2 арк. сюіты з балета «Залаты ключык» (1989); стр. квартэты; камерная музы ка для стр. і фп. (1994) і інш. Д зярж .п рэм ія Беларусі 2002. Літ:. М у ш ы н с к а я Т. «Таленавітасць выяўляецца ў чуласці...» / / Маладосць. 1999. № 10; Б а г а т ы р о ў A «Яго музыка блізкая і зраэумелая...» / / Роднае слова. 2000. № 5; С я ў р y к A Беларускае царкоўнаспеўнае мастацгва і творы Алега Хадоскі / / Там жа.

2002. № 10. Р.ММадава. ХАДЫКА Уладзімір Мардінавіч (3.1.1905, в. Цітва Пухавідкага р -н а М інскай вобл. — 1.7.1940), бел. паэт, перакладчы к. С кончы ў агульнаадук. курсы ў М інску (1923). Настаўнічаў, працаваў сакратаром вы канком а сельсавета. 3 1929 y М інску. Бы ў чл. «Маладняка». У 1936 рэп рэсіраван ы , y 1937 асуджаны на 10 гадоў пазбаўлення волі і вы сланы з Беларусі. Рэабілітаваны ў 1954. Друкаваўся з 1926. У перш ы м зб. «Суніцы» (1926) — паф ас новага ж ы цця, ю нацкі запал, часта ў ры тары чны м выяўленні. У зб. «Выбраныя верш ы» (1932) і «Радасны будзень» (1935) грамадз. тэматы ка, імкнуўся найб. поўна раскры ць светаадчуванне сучасніка, паяднаць рамант. акры ленасць з глы бокім ліры змам. Л епш ы я верш ы, ліры чны я цы клы «На ўзвеях дзён» і «П есні з поўдня» пазначаны арган. адзінствам грамадскіх матываў і інты мны х пераж ы ванняў, наватарскай смеласцю паэт. мы слення, унутр. засяродж анасцю , багаццем інтанацы й. Н а бел. мову пераклаў раман М .Ш олахава «Ціхі Дон» (кн. 1, 1936),

У.М.Хадыка.

Ф.А. фон Хаек.

ХАДЫКА Ю ры й Вікгаравіч (н.

23.7.1938, М інск), бел. фізік, мастацтвазнавец, грамадскі дзеяч. Д -р ф із.-м атэм . н. (1978), праф. (1984). С кончы ў БДУ (1960). 3 1960 y Ін -ц е фізікі Нац. А Н Беларусі (з 1980 заг. лабараторы і). Навук. працы па газавай ды нам іцы нераўнаваж ны х цячэнн яў, вы вучэнні працэсаў уздзеян ня магугны х патокаў вы пр ам ян ен н я на металы , па вы значэнні апты чны х характары сты к двухфазных струм янёў рэагую чага і рэлаксую чага газу. Распрацаваў тэоры ю разліку характары сты к ф акелаў і слядоў балістычны х ракет н а акты ўны м участку траекторы і ва ўсіх ды япазонах апты чнага спекгра. П ры м аў удзел y стварэнні М узея старажытнабеларускай культуры. Адзін са стваральнікаў грамадска-паліт. аб ’ядн ан н я Беларускі народны фронт «Адраджэньне». Те.: Действяе язлучення большой моіцноста на металлы. М., 1970 (у сааўт); Музей старажытнабеларускай культуры: Кат. экспазіцыі. Мн., 1983 (у сааўт.); Непаўторныя рысы: 3 гісторыі бел. партрэта. Мн., 1992 (разам з АЮ.Хадыкам); A physico-mathematcal model of rocket exhaust plumes (y сааўг.) / / International journal of heat and mass transfer.

1997. Vol. 40, №5. А.І.Болсун. Х А Д Ы Н ІЦ К І (C hodynicki) К азімеж (31.3.1890, Варшава — 14.5.1942), псшьскі гісторы к. Ч л .-к ар . польск. AH y К ракаве (1927), д -р габілітаваны (1920), праф. надзвы чайн ы (1921), звы чайны (1924). С кончы ў К ракаўскі ун-т. Выкладаў гісторы ю ў В арш аве, y 1915— 18 y M ac­ r a e (y эвакуацы і), сакратар П ольск. навук. т-ва. У 1919— 20 працаваў y Гал. архіве стараж. акгаў y Варшаве, вы кладаў y Вольным П ольскім ун-це, Варш аўскім ун-це. 3 1920 дацэнт Віленскага ун-та, з 1921 праф ., заг. каф едры сярэд н евяковай гісторыі і дапаможных гіст. навук. Засн авальн ік і перш ы рэдактар час. «Атэнэум Віленьске». 3 1928 праф ., заг. каф едры гісторыі Усх. Еўро-

пы П азнанскага ун-та. У 1939— 40 зняволены ням . ф аш ы стам і я к заложнік. Выкладаў на тайн ы х занятках Варшаўскага ун-та і У н-та зах. зямель. Даследаваў гісторыю ВКЛ, гісторыю правасл. ц ар гаы ў П ольш чы і ВКЛ, гістарыяграфію , ды плам аты ку і палеаграфію ВКЛ. В.С.Пазднякоў. «ХАДЬІНКА», назва трагічных падзей на Х ады нскім полі (у паўн.-зах. частцы М асгаы , y пач. сучаснага Ленінградскага праспекта) 30.5.1896 y час раздачы падарункаў з нагоды каранацы і імператара М ікалая II. 3 -за халатнасці ўлад адбы лася цісканіна, y вы ніку чаго, паводле афіц. звестак, загінула 1389 чал., знявечана 1300. ХАЕК (Hayek) Ф рыдрых Аўгуст фон (8.5.1899, Вена — 27.3.1992), аўстрыйскі і англійскі эканаміст, прадстаўнік лонданскай школы ў палітэканоміі. Д-р права (1921) і экан ом ікі (1923). Скончыў Венскі ун-т (1921). У 1927—31 дырэкгар А ўстры йскага ін -та эканам. даследаванняў. П раф. Л онданскага (1931— 50), Чыкагскага (1950— 62), Фрайбургскага (1962— 69, 1977— 92) і Зальцбургскага (1970— 77) ун-таў. У працы «Цэны і вытворчасць» (1931) аб ’яднаў тэорыі манетарызму і капіталу аўстрыйскай школы. Распрацаваў тэоры ю эканам. цы кла, згодна з як ой існуе раўнаважная струкгура ўтварэння капіталу. Паводле X., y перы яд эканам . ўздыму адбываецца пры мусовае аш чадж энне, якое прыводзідь да п еран акаплен ня капіталу і ў выніку — да эканам . крызісу; перыад эканам. дэпрэсіі характарызуецца празм ерны м спаж ы ван нем і неадэкватнай эканам . паліты кай. Н а яго думку, толькі неабмежаваны ры начны механізм здольны выправіць эканам. незбалансаванасць і пры весці эканом іку ў стан раўнавагі. У працы «Чыстая тэоры я капіталу» (1941) прааналізаваў ролю капіталу ў дынамічным эканам . развіцці, прамежкавыя стадыі, як ія патрабую цца для пераўтварэн н я сы равіны ў гатовы тавар. Аўтар прац па праблемах свабоды і сац. справядлівасці, дзе ў якасц і асн. крытэрыя сац. гармоніі разглядаў бесперашкоднае ф ункц ы ян аванне свабоднай рыначнай гаспадаркі і выступаў за аднаўленне эканам. ладу 18 ст. («Ш лях да рабства», 1944; «Права, заканадаўства і свабода», т. 1— 3, 1973— 79). Нобелеўская прэмія 1974.

Te:. Рус пер. — Конкуренцмя как проЦедура открытая / / Мнровая экономлка в междунар. отношення. 1989. № 12; Обшество свободных. Лондон, 1990; Дорога к рабству. М., 1992; Пагубная самонадеянность: Ошнбо соцяалнзма. М., 1992; Частные деньгя. Б.М., б.г. Я.Б.Кіш т . ХА ЁЦ КІ Гілярый, бел. мастак 17 ст., м анах-дам ініканец. Аўтар абраза «Святая с я м ’я» (1620— 30-я г., створаны ца ўзор гравюры ф ранц. мастака Ж.Кшіо-, y 1984— 85 рэстаўры раваны У.Нікіціным). Абраз зберагаецца ў Беларускім музеі 'гісторы і і рэлігіі ў г. Гродна. Мастацтвазнавец А .К ам янецкая прыпісвае X. гшртрэты магнатаў Весялоўскіх.

Him:. W a I i c k i M. Ludowy relleks sztuki Callota / / Walicki M. Obrazy bliskie i dalekie.

Warszawa, 1963; K a m i e n i e c k a E. Z zagadnien sztuki Grodna polowy XVII wieku / / Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie.

1972. T. 16. В.В.Церашчатава.

ХАЖ0ВА, X o

ж a b a, вёска ў М аладзечанскім р-н е М інскай вобл., н а аўтадарозе М аладзечна— Ракаў. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 10 км на П д ад горада 1 чыг. ст. М аладзечда, 83 км ад М інска.

657 ж., 252 дварьі (2002). Свінагадоўчы комплекс, ры бгас «Ізабеліна», каўбасны цэх. С ярэд н яя ш кола, Д ом культуры, б-ка, аддз. сувязі. С вята-А ляксандраНеўская дарква. П ом н ік зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

С С С Р . Навук. лрацы па рэгіянальнай тэктон іц ы мацеры коў, класіфікацы і асн. структурны х элем ен таў зям н ой кары. Д зярж . прэм ія С С С Р 1987. Те.: Регнональная геотектоннка: Северная н Южная Амернка. Антарктада м Афрнка. М., 1971; Обвдая геотектоннка. 2 нзд. М..

1973.

ХАНДАРАБАД, княства ў Індыі ў 18— 20 ст. Узнікла ў 1724, калі мясц. намесн ік Вялікіх М аголаў абвясціў сябе незалеж ны м правіцелем (нізамам). У 1798 дізам X. падлісаў дагавор з англ. ОстІндскай кампаніяй, лаводле якога прызнаў сябе васалам к ам п аніі (з 1858 — брыт. кароны ). Н айбуйнейш ае васальнае княства ў складзе Брыт. імлерыі. П асля абвяш чэнн я ў 1947 незалеж дасці Індыі правіцель-мусульмалін лрацівіўся далучэнню X. да Індыі, але пад націскам індуісцкай болы дасц і вы муш аны быў гэта зрабіць. У 1950— 56 аднайм. штат Індыі. У 1956 скасаваны , яго тэр. ладзелена лам іж ш татамі А ндхра-П радэш , М айсур і Бамбей.

Г.Хаецкі. Святая сям’я.

Х А Й БЕ РС К І ІІР А Х 0 Д , горны праход y хр. С аф едкох (горы П аралам із) на П д ад ц ясн іды р. Кабул, каля мяжы паміж А ф ганістанам і П акістанам . Даўж. 53 км, ш ы р. 15— 130 м. Выш. да 1030 м. П раз Х .л. лраходзяць чы гунка (на тэр. П акістана) і на розны х узроўнях ш аш а і к араван ная дарога П еш авар— Кабул. ХАЙДАР АЛ І (1722— 7.12.1782), правіцель паўд.-інд. дзярж авы Майсур. Быў кам андзірам ваен. атрада на службе радж ы М айсура, y 1758— 60 адхіліў раджу

ХАЗАРЫ, качавы цю ркам оўны дарод, які з ’явіўся ва Усх. Еўропе ў 4 ст. У сярэдзіне 7 ст. X. ствары лі Хазарскі каганат. П асля яго лад зен н я ў канцы 10 ст. паступова растварыліся сярод інш. цюркскіх народаў. Літ.: П л е т н е в а С.А. Хазары. 2 нзд. М . 1986. ХАЗРЫ Набі, гл. Набі Хазры. ХАІН Вікгар Яўхімавіч (н. 26.2.1914. Баку), расійскі геолаг. Акад. Рас. АН (1987). С кончы ў А зербайдж анскі індустрыяльны ін-т (1935). У 1949-—54 праф. y ім. 3 1957 y Ін -ц е геахіміі і аналіт. хіміі A H С С С Р. П раф . М аскоўскага ун-та 3 1961; з 1972 — y Геал. ін-це АН

ад рэальнай улады і стаў ф актьічны м правіделем дзяржавы. Рэаргадізаваў войска, узмацніў арты леры ю . У войнах 1761— 64 зд ач н а лавялічы ў тэр. М айсура і зрабіў яго адной з наймацнейш ы х дзярж аў Індыі. У 1767— 69 вёў вайну з алгл. Ocm-Індскай кампаніяй (гл. Англамайсурскія войны). У 1770-я г. ваяваў з М аратхскімі княствамі і Хайдарабадам за гегемонію ў Паўд. Індыі. Памёр y час 2-й англа-м айсурскай вайньі 1780— 84.

ХАЗАн АЎ М айсей Анісімавіч (22.2.1887, Вільня — 21.12.1964), бел. вучоны ў галіне неўрапаталогіі. Д -р мед. н. (1934), праф. (1933). С кончы ў Б ерн скі ун-т (1913). 3 1924 y клініды нерв. хвароб Мінскага мед. ід-та. 3 1934 y Відебскім мед. ін-це (ды рэктар, адначасова заг. кафедры). 3 1944 y М інскім мед. ін -ц е (заг. кафедры). Навук. лрацы ла эты ялогіі, гштагенезе, л я ч э д н і лоліяміэліту, эпідэміялогіі і клініцы энцэфалітаў, нейратаксікозаў і інід. Літ:. М.АХазанов / / Здравоохраненне Белорусснн. 1965. № 3.

XA3ÂPCKI КАГАНАТ, дзярж аўнае ўгварэнне, створанае хазарамі ў 7 ст. Н апачатку сталіцай каганата быў г. С ем еддэр y Дагестане, пасля яго разгрому арабамі ў 735 — г. Ітыль да ніж ляй Волзе. У час свайго росквіту ў 8— 9 ст. уключаў Паўн. Каўказ, П ры азоўе, б.ч. Крыма, стэпавы я і паўстэлавы я тэр. да р. Дняпро; многія ўсх.-славянекія ш іямёны, y т.л. радзімічы, севяране, вяцічы, былі вы муш ады ллаціць Х.к. даніну. 3 1-й пал. 8 ст. ў Х.к. лачалося лаш ы рэнне іудаізму, які ў канцы 8 — пач. 9 ст. абвешчалы дзярж. рэлігіяй. У калцы 9 ст. Паўн. П ры чарнам ор’е захалілі печанегі, y вы ніку чаго пачаўся задял ад каганата. У 960-я г. кіеўскі князь Святаслаў Ігаравіч зрабіў паход на Волгу і зруйнаваў найваж н. цэнтры Х.к. Да канца 10 ст. каганат слы ніў існавалне. Л іт A р т a м о н о в Н.М. Нсторня хазар.

2 нзд. СПб., 2001; Г у м н л е в Л.Н. Открытне Хазарнм. М., 2001.

ХАЙДЭГЕР______________ 521

Горад Хайдарабад (Індыя). Статуя Буды на воз. Хусейн-Сагар.

ХАНДАРАБАД, горад y Івды іі, пры зліцці р э к М усі і Усі. Адм. ц. ш тата Андхра-Прадэш . 6,65 млн. ж. (2000). Важны эканам ., гіст. і культ. цэнтр Паўд. Індыі. П рам -сць: лёгкая, харч., хім .-ф армацэўтьмная, тыгунёвая, лапяровая, шкляная; трансп., энергет., эл .-тэхд. маш ы набудавадне, вы тв-сць авіяц. абсталявання, авіяц. з-д. С аматуж ная вы тв-сць прадметаў хатняга ўжытку, маст. вырабаў, тканін. А см анскі ун-т. Ц энтральнае геафіз. ўпраўленне. Засн. пасля 1589 як сталіца інд. дзяржавы Валконда. 3 1724 сталіца аднайм. княства і рэзідэнцыя нізамаў, потым адм. ц. пггата Хайдарабад, з 1956 — штата Андхра-Прадэш. ХАМДАРАБАД, горад на П нУ П акістана, на р. Ілд. 1,6 млн. ж. (1981, з лры гарадамі). Т рансп. вузел, рачны порт. Буйны гандл.-прамысл. цэнтр. Прам-сць: тэкст., харч., хім., гарбарна-абутковая, ш кляная, тыгудёвая; с.-г. і эл.-тэхн. маш ынабудавадне, металаапрацоўка. Саматужныя рамёствы (ткацкае, ювелірнае, ганчарнае). Сіндхскі ун-т. ХА НДЭГЕР, Г а й д э г е р (Heidegger) М арцін (26.9.1889, г, М ескірх, Германія — 26.5.1976), ням ецкі філосаф, адзін з засдавальнікаў дям ецкага экзістэнцыялізму. Вучыўся ў Ф райбургскім ун -ц е ў Т.Рыкерта. 3 1916 асістэн т Э.Гусерля. 3 1923 праф. М арбургскага, y 1928— 51 Ф райбургскага (у 1933— 34 рэкгар) ун-таў. Светапогляд X. ф арм іраваўся пад уплывам фенаменалогіі Гусерля і М .Ш элера, філасоф іі ж ы цця В.Дзільтэя. дыялектычнай тэалогіі. У сваёй асн. лрацы «Бы ццё і час» (1927) раслрацаваў новае вучэнне аб быцці, як о е ён назваў «фундаментальнай анта-

522 ________________ х а й д э н логіяй». П аводле X., анталагічную аснову чалавечага існ авання (D asein) складае яго канечнасць, часовасць. А лры ёрны мі ф орм ам і такога існавання («экзістэнцы яналамі») ён лічы ў трывогу, неспакой, страх, часовасць, «закінутасць y свет», адкры тасць і да т.п. Адрозніваў сумеснае бы ццё («бы ццё-ўсвеце») я к здольнасць індывіда ўступаць y зн осіны з інш . лю дзьмі і «самабыццё». Лічыў, ш то ў «быцці-ў-свеце» ёсць небяспека для чалавека згубіцца ў свеце рэчаў, інш. лю дзей і дэградзіраваць да абязлічання; з гэтага стану яго можа вывесці страх. П азней X. разілядаў быццё як «быццё-ў-магчымасці», y творчай рэалізацы і асобы, y т.л. ш ляхам апрадмечвання сваіх думак y стварэнні тэхнікі («Час карціны свету», 1949). Каб зразумець сэн с бы цця, чалавек, на яго думку, павінен вы зваліцца ад «ідалаў грамадскага быцця» і ўсвядоміць сваю смяротнасць. Разглядаю чы мову я к «дом бы цця», сапраўднае сканц энтраванне культуры, X. распрацоўваў ідэі «спекулятыўнай філасофіі» з мэтай лраясн ен н я «ісцін бы цця» (найперш y творах паэтаў-рам анты каў і сімвалістаў). Тв.: Рус. пер. — Работы н размышлення разных лет. М., 1993; Кант п проблема метафнзнкн. М., 1997; Тождество н разлнчне. М., 1997; Введенме в метафнзнку. СПб.. 1998; Основные проблемы феноменологан. СПб., 2001; Мартнн Хайдеггер / Карл Ясперс: Перепнска 1920— 1963. М., 2001; Бьггне н время. 2 нзд. СПб., 2002. Літ:. М н х а й л о в Н .А . Ранннй Хайдеггер. М.. 1999; Мартмн Хайдеггер н фнлософня XX в. Мн., 1997; Б н м е л ь В. Мартмн Хайдеггер...: Пер. с нем. Челябннск, 1998; С т а в ц е в С .Н . Введенне в фнлософгао Хайдеггера. СПб., 2000; С а ф р а н с к м Р Хайдеггер: Германскнй мастер н его время: Пер. с нем. М., 2002. В.Дз.Марозаў. ХАЙДЭН (H eiden) Э ры к Артур (н.

14.6.1958, г. М ады сан, ЗШ А ), амеры канскі спартсмен (скорасны бег на каньках). Абс. чэм піён XIII зімовых Алімп. гульняў (1980, г. Л ей к-П лэсід, З Ш А алімп. рэкардсм ен н а ды сталцы ях 500, 1000, 1500, 5000 і 10 000 м). Чэмпіён свету (1977— 80), рэкардсм ен свету (1980) на ды станцы і 10 000 м. Ч эм піён свету па спрынтэрскім мнагабор’і (1977— 79). П асля А лімпіяды (1980) пакінуў спарт. вы ступленні. ХАЙКІН Барыс Эмануілавіч (26.10.1904, М інск — 10.5.1978), расійскі ды ры ж ор, педагог. Брат С .Э .Хайкіна. Нар. арт. С С С Р (1972). С кончы ў М аскоўскую кансерваторы ю (1928). 3 1928 ды ры ж ор, гал. ды ры ж ор О пернага т-ра імя К .Станіслаўскага, з 1936 маст. кіраўнік і гал. ды ры ж ор ленінградскіх М алога т-ра оперы і балета і т-р а оперы і балета імя С .М .К ірава, з 1954 ды ры ж ор Вял. т-ра ў М аскве. 3 1935 праф. Л енінградскай, з 1954 — М аскоўскай кансерваторы й. Яго мастацтву ўласцівы вы сокая культура, тэм перам ент, вы танчаная апрацоўка дэталей партытуры. Паставіў оперы:

«Барыс Гадуноў» М .М усаргскага (1939, 1949), «Іаланта» (1943), «Арлеанская дзева» (1945) П .Ч айкоўскага, «Дуэння» С .П рак о ф ’ева (1946), «С ям ’я Тараса» Д з.К абалеўскага (1950), «Лятучы галандзец» Р.В агнера (1963) і інш . Д зярж. прэміі С С С Р 1946 (двойчы ), 1951.

Ta.: Беседы о дарнжерском мастерстве: Сгатьн. М., 1984.

М.Хайдэгер.

С.Э.Хайкін.

XÂ ÜKIH С ям ён Эмануілавіч (21.8.1901, М ін ск — 30.7.1968), расійскі ф ізік і рады ёастраном; засн авал ьн ік эксперы м. рады ёастраном іі ў С С С Р . Брат Б.Э.Хайкіна. Д -р ф із.-м атэм . н., праф. (1935). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1928), дзе і працаваў y 1930— 47 (y 1934— 37 дэкан ф -та). 3 1945 y Ф із. ін -ц е AH С С С Р (заг. лабараторыі). 3 1953 кіраўнік аддзела радыёастраноміі ў Гал. астр. абсерваторыі AH С С С Р (г. Пулкава). Навук. прады па нелінейнай тэоры і ваганняў. тэоры і вязкасді і трэння, радыёгэхніцы, радыёфЫцы, радыёастраноміі. Упершыню назіраў лоўнае сонечлае зацьменне ў рады ёды ялазоне, разам з інш. адкрыў радыёвылрамянедде содечнай кароны (1947; зарэгістравана я к адкры ццё ў 1970). Вынайдіаў і пабудаваў довы ты п радьіётэл еск о л а (з ад тэн ай лерам ен н ага профілю , 1956). К іраваў стварэннем перш ай y С С С Р рады ёастр. стадцы і (1948— 49, К ры м ), п раектаваднем рады ётэлескола РАТАН-600. Залаты м едаль імя А .С .П алова A H С С С Р (1965).

T e Электромагннтные колебаняя в волны. 2 нзд. М.; Л., 1964; Снлы ннершін н невесомость. М., 1967; Фнзнческне основы механнкн. 2 нзд. М., 1971; Теормя колебаннй.

2 нзд. М., 1981 (разам з АААндронавым. ААВІтам). Літ:. С.Э.Хайкнн / / Успехн фю. наук.

1969. Т. 97, вып. 2; К а й д а н о в с к н й Н.Л. Профессор С.Э.Хайкнн, 1901— 1968. СПб., 1995.. М.М.Касцюковіч. Х А Й К 0Ў , горад y Кітаі. Адм. ц, п равідцыі Х айнань. 291 тыс. ж. (1990). П орт на П н У в-в а Х айнань і яго экал ам . цэнтр, вузел ш аш эйды х дарог. П рам-сць: м аш ы на-, y т.л. суднабудавалде, хім. і гумавыя вы рабы, тэкст., харч. (чай, цукар, какосавы алей, кансервы); вы тв-сць буд. матэрыялаў.

хАЙЛЕ М А Р Ы Я М М едгісту, М е н гісту Хайле М а р ы я м (1941, Адыс-Абеба), дзярж аўны і паліт. дзеяч Э ф іопіі. Герой С ац ы ял іст. Э ф іоп іі

(1979), падлалкоўдік (1976). Скончыў Ваен. акадэмію і уд-т y Адыс-Абебе. Служыў y арміі. Адзід з кіраўнікоў ваен. леравароту (вер. 1974), y вы діку якога скінуты імператар Хайле Селасіе I. 3 1974 1-ы нам. старш ы ні Часовага ваен,адм. к-та (савета) Э ф іопіі, y 1977—87 яго старш ы ня і старш ы ня CM Эфіопіі, галоўнакамандуючы Рэв. арміяй. Ген. сакратар Ц К кіруючай Рабочай паргыі (1984— 91), л рэзідэнт і старшыня Д зярж. Савета Э ф іопіі (1987— 91). Праводзіў курс на лабудову сацыялізму, y зн еш л яй паліты цы арыентаваўся на С С С Р. П асля лараж эн л я ў діматгадовай грамадз. вай ле (май 1991) эмігрыраваў. ХАЙЛЕ СЕЛ А С ІЕ I, да 1930 Т а ф а ры М а к о н е н (23.7.1892, Ыджэрса-Гора, лравіл ц ы я Х арэр, Эфіопія — 27.8.1975), імлератар Э ф іоліі [1930— 74], 3 сям ’і дзярж. дзеяча Маконена, стрыечнага брата імлератара Менеліка II. У 1916 абвеш чаны рэгеотам лры імператрыцы Заўдыту. Пасля яе смерці каранавады імлератарам Э ф іоліі (2.11.1930) пад імем Х.С. I. Увёў цэдтралізаванае кіраванне краінай, адм ядіў рабства і гаддаль рабамі, аж ы ццявіў некат. прагрэсіўды я м ералры емствы ў галіне адукацыі і аховы здароўя, абвясціў (1931) першую ў Э ф іоліі калсты туцы ю і інш. У 1923 дам огся л р ы д яц ц я Э фіопіі ў Лігу Н ацы й. У час італа-эфіопскай вайны 1935— 3 6 узлачаліў барацьбу супраць італьян. захолнікаў. Адзін з ініцыятараў стварэння Арганізацыі Афрыканскага Адзінства. У вы діку перавароту з-за сацы яльн а-эканам . і паліт. кры зісу ў краіде 12.9.1974 скідуты , y ж д. 1975 забіты. Літ:. Я г ь я В.С. Хайле Селассне 1 // Вопр. нсторнн. 1990. №10; К а п у с ц а н с к н й Р. Ймператор: Пер. с пол. М., 1992. ХАЙЛЬ (Неуі) С оня (н. 8.11.1952, К ролш тэт, Германія), лям ец кі мовазнавец. Д -р філалогіі (1980). Скончш а Гумбальдскі ун-т (1975). Дацэнт Ін-та славістыкі Гумбальдскага ун-та (з 1981 вы кладае ў ім бел. мову). У 1980— 81 і 1987 стаж ы равалася на кафедры бел. мовы БДУ (даследавала лраблемы ўтварэн н я сінтакс. норм бел. мовы ў канцы 19 — лач. 20 ст.). Аўтар лавук. прац па бел. мовазнаўстве, р эц эн зій на кнігі бел. аўтараў В.Баркоўскага, П.Сцяцко, Л .Ш акуна, М .Яўневіча, У.Сакалоўскага і ілш . (на ням. і бел. мовах). Сааўтар зб-каў «М оўная паліты ка і лісьмовыя мовы ў 2-й палове 19 ст.» (1989),. «Міжславянскія і сл авяда-дям ец к ія моўныя ларалелі» (1995), «С лавянскі і германскі моўны свет» (1996). П ераклала на ням. мову творы В.Быкава, С .Я новіча і інш. У.Л. Сакалоўскі. Х А Л М В ЕР (H eim w ehr), ваенізаваныя ф арм іравадді самааховы ў міжваен. Аўстрыі (налачатку надларты йны я, пазней фаш . кірунку). У знік y 1919 з арг-цый б. франтавікоў і грамадз. гвардыі. У 1930— 36 развіўся ў лаліт. рух, лроцістаяў с.-д. Шуцбунду. Арыентаваўся на фаш . Італію, выступаў за дыкгатарскае

1 I 1 I

| I 1

J

I 1 I

,

I

1

1

| 1 ■ |

дзярж. кіраванне н а пры нц ы п е ф ю рэрства і карпараты ўнага грамадства («аўстрафашызм»), У 1933— 34 падтры маў федэральнага канцлера Э .Дольфуса пры ўстанаўленні ім аўтарытарнага кіравання дзяржавай. У час падаўлення паўстання сацы ял-дэм акратаў y лют. 1934 выкарыстоўваўся я к дапам ож ная паліцыя. У.Я.Калаткоў. ХАЙНАНЬ, востраў y П аўднёва-К ітайскім м., тэр. Кітая. Адцзелены ад мацерыка аднайм. пралівам. Пл. 34 тыс. км 2. На Пн алю віяльны я раўніны , y цэнтр. і паўд. раёнах горы (выш . да 1867 м, г. Учжышань). Клімат трапічны , мусонны. На раўнінах т-р а студз. 16— 19 °С, ліп. да 29 °С; ападкаў 1,2— 1,5 тыс. мм, y rapax — да 3 тыс. мм за год. Горны я вечназялёныя л ясы (пальмы , панданусы, камфаравае і тунгавае дрэвы , бамбук) і хмы знякі. Н а раўнінах вы рош чваюць рыс, бавоўнік, цукр. тры снёг і інш. Рэзерват Л эдун -Ц зян ьф ы нлін, некалькі заказнікаў. Н а П н — г. Хайкоў. Х А ЙНЕМ А Н (H e in e m a n n ) Густаў (23.7.1899, Ш велм, Германія — 7.7.1976), дзяржаўны дзеяч ФРГ. Юрыст. 3 1945 чл. Хрысц.-дэмакр. саю за (Х Д С). У 1949— 50 міністр унутр. спраў ва ўрадзе К .Адэнаўэра, адначасова прэзідэнт сінода евангелічнай царквы Ф РГ (да 1955). У 1952 выйшаў з ХДС і ўтварьгў пацьіфісцкую Агульнагерм. нар. партыю. 3 1957 чл. С.-д. партыі Германіі (С Д П Г). У 1966— 69 міністр ю стыцыі. У 1969— 74 федэральны прэзідэнт Ф РГ (перш ы ад СДПГ). Садзейнічаў пры м ірэнн ю Ф РГ з краінамі, якія нацярпелі ў час нацысцкай дыктатуры. ХАНРЎЛІН Якун Ісмаілавіч (н. 21.5.1931, г. Самарканд, У збекістан), бел. мастак. Скончыў Т аш кенц кае маст.. вучыліш ча (1960). У 1958— 64 працаваў y Таш кендкім драм. т-ры (з 1960 гал. мастак). 3 1966 y М інску, y 1969— 91 y вы д-ве «Беларусь». П рацуе ў галіне плаката, жывапісу, акварэлі, аф арм ленчага мастацгва. С ярод лепш ы х плакатаў: «8-е сакавіка» (1966), «Са святам Перамогі» (1970), «Квітней, краіна родная» (1972), «Пакуль не позна» (1980), «Снід», «Ш то пакінем н а ш ч ад к ам » , «Ч э Гевара» (усе 1988; за а п о ш н і д ы п л о м М іж нар. конкурсу п л а к ат а ў Г ав ан е), «С ум ленне» (1990), «Я другой такой краіны не ведаю...» (1991), «Уваходзячы ў XXI стагоддзе» (1992), «50 гадоў вы звалення Беларусі» (1994), «М ой амулет» (2000), «Увага. Снід» (2001). Т воры вы значаю цда актуальнасцю праблем, лаканізм ам выяўл. сродкаў, вы кары станнем сімвалаў і метафар. Аўтар ж ы вапісны х работ «Венецыя. Лагуна», «Гандальер» (абедзве 1996), «Венгрыя. Лотас» (2002). ХАЙРЎЛІНА А льфія Ягфараўна (н.

22.9.1936, К азан ь), бел. фізік. Д -р фіз,матэм. н. (1998). С кончы ла Казанекі ун-т (1959). 3 1963 y Ін -ц е фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па пытаннях дынамічнай і доплераўскай спектра-

ХАКАЙДА_____________

скапіі ў поліды сперсны х асяроддзях, 523 асаблівасцях ін тэрф ерэн ц ы і ў рассейвальны х асяроддзях, метадах апты чнай ды ягносты кі звы ш гладкіх лю страў і ХАЙФА, горад y Ізраілі. 255 тыс. ж. планарны х м еталазм яш чальны х нана- (1997). Трансп. вузел. Гал. порт краіны струкгур. Распрацавала метадалогію на М іж земным моры. Н аф таправоды з апты чнай ды ягносты кі біяфіз. парамет- Эйлата і Тэль-А віва. П рам -сць: мегараў кры ві і біял. тканак, метады вы зна- лургічная, наф таперапр., хім., тэкст., ч эн н я пам ераў і апты чны х харакгары с- ш кляная, цэм., харчовая. Музеі, y т л . ты к слабапаглы нальны х часц ін ак з да- стараж. мастацгва, сучаснага мастацтва памогай ш матразовага рассеяння. Японіі. Рэш ткі крэпасці кры ж аносцаў, Тв.: Восстановленне спектра мшшой na­ cra комплексного показателя преломленяя ш піталя (17 ст.). пягмента «мягкнх» частад прн ях плотаой упаковке (разам з Г.С.Дубавай, С.Ф.Шу- ХАЙ-ФАЙ [ад англ. hi(gh)-fi(delity) які мілінай) / / Журн. прпхладной спектроско- дакладна ўзнаўляе], відэа- і акусты чная плн. 1981. Т. 34, № 6; Взаямосвязь угловых н апаратура, a таксама носьбіты інф арм аспектральных характернстак поля рассеян- цыі для вы сокадакладнага відэа- і гуканого нзлучення с мнкротопографнческнмя ўзнаўлення. характернстакамп полнрованных поверхностей (у сааўг.) / / Оптака н спектроскопня.

1991. Т. 71, № 6. В.З.Анісовіч. Х А Й Ф 0Н (Н аі Phong), горад y В’етнаме, y дэльце р. Хангха (Ч ы рвоная), y Х А Н Р Ы Н Г (англ. highring), 1) сярэдне- зал. Бакбо П аўд.-К ітайскага мора. 3 тэрм іновая арэнд а м аш ы н і абсталяван- прыгарадамі складае асобную адм.-тэр. ня (ад 6 мес да 3 гадоў) без перадачы адзінку. Засн. ў 1870-х г. 1,3 млн. ж. права ўласнасці арандатару. 2) Адна з (1984). Т рансп. вузел. Буйны марскі форм сярэдн етэрм іновага крэды тавання порт на П нУ В’етнам а і важны гандл.экспарту без перадачы арандатару права прамысл. цэнтр. П рам -сць: суднабудаўласнасці н а тавар. К уплены тавар зас- ванне, харчасмакавая, лёгкая, цэм., судтаецца ва ўласнасці прадаўца, пакуль не на-, аўта- і інш . рам он тн ы я прадпры ембудзе ўнесена ап ош н яя частка сумы, ствы. Рыбалоўства. Т радыц. рамёствы. як ая вы плачваецца за яго (тавар выстуХАЙХЭ, рака на У Кітая. Утварае ніжпае я к м атэры яльн ае забесп ячэн не крэнюю ч. сістэмы р э к Байхэ, Вэйхэ, Ю ндыту). ды нхэ, Ц зы яхэ і Д ацы нхэ. Даўж. (а д ХАЛТЫ НК (H aitink) Бернард (н. вусця р. Вэйхэ) 102 км, пл. бас. 280 4.3.1929, А мстэрдам), галандскі дьіры- тыс. км2. Ц ячэ па Вял. К ітайскай раўніж ор. 3 1964 гал. ды ры ж ор амстэрдам- не, упадае ў заліў Бахайвань Ж оўтага скага арк. «Канцэртгебаў», з 1988 муз. мора. Л етнія паводкі. С ярэд ні расход вады каля 650 м3/с . Суднаходная. На кіраўнік т-р а «К овент-Гардэн» (Л ондан). П рацуе таксам а з Венскім філар- X. — г. Ц яньцзінь. манічны м і інш . аркестрамі. М айстар іш эрпрэтацы і музыкі Г.М алера і Д з.Ш астаковіча.

ХА Н-ЭНД. праф есійная апаратура (у адрозненне ад бы тавой) відэа- і гукаўзнаўлення: таксам а най вы ш эй ш ы ўзровень тэхн. раш эн няў, найноўш ы х матэры ялаў і тэхнал. працэсаў для дасягнення найбольш ай м агчы май якасці. Д алейш ы этап развіц ця хай-ф ай тэхнікі. ХАКАДАТЭ, горад y Я п о н іі, на П д З в-ва Хакайда. 306 тыс. ж. (1992). Н айбуйн. порт вострава ў праліве Цугару, злучаны паромам і падводны м тунэлем з г. Аомары (в-аў Х онсю ). П рам-сць: судна- і станкабудаванне, наф таперапр., хім., цэм., ры бакансервавая, дрэваапрацоўчая. Ц энтр ры балоўства. Ун-т.

Я Хайрулін Што пакінем нашчадкам. 1988.

ХАКАЙДА, востраў на П н Японіі, другі па велічы ні пасля в-в а Х онсю . Абмываецца Ціхім ак. і яго морамі — Я пон скім і Ахоцкім. Пл. 77,7 тыс. км 2 (з пры леглы мі астравамі 78,5 тыс. км 2). Рэльеф пераваж на горны, выш. да 2290 м (г. Асахі). Д зею чы я вулканы (Усу і інш .). Радовішчы каменнага вугалю, жал. руды, серы. Клімат умераны акіянічны , мусонны . С ярэдняя т-р а студз. ад -3 °С да -11 °С, ліп. 17— 21 °С. Ападкаў 800— 1500 мм за год. Гал. р эк і — Ісікары , Тэсіо, Токаты — багатыя гідраэнергіяй, сплаўны я. Азёры: С арома (лагуннае), Куцяра, Сікоцу, Т оя (кратэрны я) і інш . К аля 60% тэр. (пераваж на ў гарах) укры та лясам і (хвойны я на Пн,

524

ХАКАСІЯ

м яш аны я і ш ы ракалісты я на П д). Раўніны пад с.-г. ўтоддзямі (ры с і інш. збожжавыя). Рыбалоўства. Нац. паркі — С ікоцу Тоя, Д айсецудзан, А кан, С ірэтока. Гал. гарады — Сапара, Хакадатэ. Востраў X. — асобны эканам . раён Я поніі аграрна-індустр. хараюгару, гал. пастаўш чы к лесу і лесапрам ы сл. прадукцыі. ХАКАСІЯ, Р э с п у б л і к а Хакас і я. Разм еш чана н а П д Усх. Сібіры, y Рас. Ф едэрацы і. П л. 61,9 тыс. к м 2. Нас.

578 тыс. чал. (2001), гарадскога 71%. С ярэд н яя ш чы льн. 9,3 чал. на 1 км 2. Ж ьівуць хакасы (11,1%), рускія (79,5% ), украінцы (2,3% ), немцы (2%), татары (0,8% ), беларусы (0,7% ) і інш. Сталіда — г. Абакан. Гал. гарады: Ч арнагорск, С аянагорск, Абаза, Сорск. Прырода. Зах. ч. займ аю ць усх. схілы К узнецкага Алатау (выш . да 2178 м, г. Верхні Зуб) і А баканскі хр. (выш . да 1984 м); на П д і ПдУ паўн. адгор’і Зах. С аяна (выш. да 2930 м, г. Карагош ). Н а У М інусінская і Ч улы м а-Е нісей ская катлавіны. К ары сны я вы капні: каменны вугаль, жал. і м една-м алібдэнавы я руды, золата, гіпс, мармур. Клімат рэзка канты нентальны . С ярэдняя т-ра

студз. ад -15 да -21 °С, ліп. 17— 20 °С. А падкаў ад 300 мм y катлавінах да 700 мм y rapax. Гал. рэкі — Енісей (з пры токам А бакан), Том, Белы і Чорны Іюс (бас. р. Об). ІІІм атлікія азёры з п рэсн ай (Чорнае, Ф ы ркал, Іткуль) і салёнай (Беле, Ш ы ра) вадой. Глебы чарназём ны я, y rapax дзярнова-падзолісты я, горна-таеж ны я і горна-тундравы я. Стэпавая расл ін н асц ь катлавін зМ еньваецца ў гарах хвойны м і (лістоўніда, кедр, хвоя, піхта) лясам і, горны мі тундрамі, альпійскім і і субальпійскім і лугамі. Пад лесам 40% тэр. 3 ж ывёл y стэпах паш ы раны

крот, гарнастай, каланок, y rapax — вавёрка, заяц -б ял як , ліс, воўк, мядзведзь; з птуш ак — рабчы к, глуш эц. Запаведн ікі М алы А бакан, Ч азы , ч. А лтайскага. Гаспадарка. Асн. галіны прам -сці — горназдабы ўная, каляровая метапургія (53,7% кош ту прамы сл. прадукцыі) і паліўна-энергет. ком плекс (19,5%). Здабыча кам еннага вугалю 5,4 млн. т (М інусінскі вугальны басейн), жал. руды 1,8 млн. т (А баканскі руднік), медна-малібдэнавы х руд (С орскае радовіш ча), золата (раён К а п ’ёва, Ш ы ры ), мармуру. А сн. прадпры емствы каляровай металургіі: С аян скі алю мініевы з-д, Сорекі малібдэнавы камбінат, Туімскі з-д па апрацоўцы каляровы х металаў (латунны пракат). В ы тв-сць элекграэнергіі 25.7 млрд. кВт • гадз (2000), пераваж на на ГЭ С (С аян а-Ш уш ан ская і М айнская на р. Е нісей). М аш ы набудаванне і металаапрацоўка (вы тв-сц ь вагонаў, кан тэйнераў, помпаў) y А бакане. У вярхоўях рэк Ч улы м і А бакан л ясн ая прам -сць, дрэваапр. ў г. А база, г.п. У сць-А бакан і Б ел ьты рскі. Л ёгк ая (тры кат., тэкст., абутковая), харч. (м ясн ая, м алочная, м асл асы рароб н ая) п р ам -сц ь; гідролізны з-д y г.п. У сць-А бакан. Вы тв-сць буд. м атэры ялаў. П асяўны я пл. займ аю ць 280,9 ты с. га (2000). Вы рош чваю ць збож ж авы я культурьі (п ераваж н а пш аніцу), бульбу, агародніну, кармавыя культуры. Збор (тыс. т., 2000) збожж а — 110, бульбы — 183, агародніны — 95. Гал. галіна жывёлагадоўлі — авечкагадоўля. Гадуюць (тыс. галоў, 2000) буйн. par. ж ывёлу (130), свін ей (46). Зверагадоўля, пчалярства. Асн. віды тралспарту: -чыг. (А чы нск— А бакан з адгалінаваннем на Ч арнагорск, Т айш эт— Абак ан — Н овакузн ец к— М агнітагорск з адгалінаваннем н а Абазу і С аянагорск). рачны (па р. Е нісей) і аўтамаб. (Усінскі і А базінскі гракты). Даўж. чы гункі 642 км, аўтадарог з цвёрды м пакры ццём 2485 км. А эрапорты ў А бакане і С аянагорску. Бальнеагразевы курорт Ш ыра. Гісторыя. Чалавек засяліў тэр. X ў палеаліце. У 3-м тыс. да н.э. туг склаўся найстараж. ў Паўн. Азіі цэнтр земляробства. Эгнагенез хакаскай народнасці адбываўся з канца 3 — сярэдзіны 1 ст. да н.э. ў выніку змяшэння прышлых з Манголіі цюркамоўных ганьгуняў (кыргызаў) з мясц. еўрапеоіднымі плямёнамі дзінлінаў. У 6— 13 ст. н.э. існавала поліэтн. земляробча-жывёлагадоўчая дзяржава прыенісейскіх плямён (саманазва «хакас») на чале з арыстакратычным родам Кыргыз, якая ў л-ры атрымала назву дзяржавы стараж. хакасаў або кыргызаў. У канцы 13 ст. яна заваявана і спустошана манголамі. якія знішчылі большасць насельніцтва. Пасля вызвалення ад манг. улады ў 15— 17 ст. y Хакаска-Мінусінскай катлавіне існавала федэрацыя княстваў на чале з князямі з роду Кыргыз. У 17 ст. ў X. праніклі рус. каэакі-землепраходцы, y 1675 яны заснавалі Абаканскі астрог (у 1706 нанава ўмацаваны, з 1780-х г. — с. УсцьАбаканскае), каля сцен якога ў 1707 хакаскія князі прысягнулі на вернасць рас. цару. 3 18 ст. адбывалася каланізацыя і гасп. асваенне рус. людзьмі Хакаска-Мінусінскай катлавіны. У 1739—40 пры металургічным з-дзе ўзнікла в. Мінусінская (з 1822 г. Мінусінск). 3 1822 X (Ачынская і Мінусінская акругі, пазней паветы) y складзе Енісейскай губ. Паводле «Статута аб кіраўніцтве іншародцаў» (1822) хакасы аднесены да «качавых іншародцаў», y

2-й пал. 19 ст. хрысціянізаваны, хадя і заха- 1 валі традыц. вераванні. 3 іх прадстаўнікоў 4 спіораны органы самакіравання — Кьізыл- 1 ская, Качынская і Сагайская сцяпныя думы, якія дзейнічалх пад кантролем царскай адміністрацыі. Калан. палітыка царызму (у т.л. I перадача многіх зямель рус. пасяленцам) I прыводзіла хакасаў да хранічнай галечы і вымірання. Сав. ўлада ў X. ўстаноўлена ў ліст. I 1917 (канчаткова ў канцы 1919). У маі 1921 y Мінусінску адбылася 1-я нац. канферэнцыя хакасаў. 14.11.1923 Прэзідыум ВЦВК паста- I навіў стварыць Хакаскі нац. павет з цэнтрам y Усць-Абаканскім; y 1925 павет пераўгвора- ! ны ў акруту з тым жа цэнтрам, перайменаваным y Хакаск; 20.10.1930 акруга пераўтворана 1 ў Хакаскую аўт. вобласдь (112 тыс. жыхароў, з іх 53% хакасаў, y 1931 Хакаск перайменаваны ў г. Абакан) y складзе Зах.-Сібірскага, з 1934 Краснаярскага краю. За гады сав. улады створаны сучасныя галіны прам-сці і калекг. сельская гаспадарка, з ’явіліся пісьменнасць (1926) і школьная адухацыя, перыяд. друк, л-ра, кнігавыдавецгва, тэатр, радыё і тэлебачанне на хакаскай мове. У ліп. 1991 Хакаская аўт. вобл. пераўгворана ў Хакаскую CCP, y лют. 1992 — y Рэспубліку Хакасія ў складзе Рас. Федэрацыі. У 1999 уведзена пасада прэзідэнта (з 1999 АІ.Лебедзь). Літ:. Нсторня Хакаснн с древнейвінх времен до 1917 г. М , 1993; Хакасня в XX в.: хозяйственное н соцнал. развнтне. Абакан, 1995. І.А.Літвіноўскі (гісторыя). ХАКАСЫ (сам аназва х a к a с), народ, асн. насельнідтва Хакасіі (64,2 тыс. чал.; 2001). Ж ы вуць таксам а ў Тыве і К раснаярскім краі. Усяго ў Расіі 79 тыс. чал. (1989). Гавораць на хакаскай мове цю ркскай моўнай групы. Вернікі — праваслаўны я, захоўваю дь таксама трады ц. вераванні. ХАКЕЙ 3 М Я Ч О М на лёдзе, б е н д з і, сларты ўная камандная гульня н а каньках; адзід з зімовых відаў спорту. Гуляюць 2 каманды ла 11 чал. Ч ас гульні — 2 тайм ы ла 45 мін з перапы нкам . Задача кам анд — забіць спец. клю ш кам і (даўж. да 120 cm) y вароты сал ерн ікаў найб. колькасць мячоў (am­ am . 6 см, м аса да 62 г). Памеры поля 90— 105x50— 10 м, варот — 3,5x2,1 м. Блізкі да сучаснага X. з м. хакей-бендзі ўзнік y Вялікабрьгганіі ў сярэдзіне 19 ст., з канца 19 ст. пашырыўся ў Швецыі, Фінляндыі, Нарвегіі, Расіі (у 1914 засн. Усерас. хакейны саюз), Нідэрландах, Швейцарыі. Да сярэдзіны 1950-х г. існавалі 2 разнавіднасці X. з м.: рускі і еўрап. (бендзі), якія мелі шмат агульнага, але розныя памеры варот, мяча, клюшкі. У 1955 створана Міжнар. федэрацыя X. з м., зацверджаны адзіныя міжнар. правілы. Чэмпіянаты свету праводзяцца з 1957. Н а Беларусі культывуецца з 1922, паш ыры ўся з сярэдзіны 1950-х г., калі рэгулярна лачалі праводзіць пяршынствы і розы гры ш ы кубкаў гарадоў, абласцей і рэспублікі. Ф едэрацы я хакея створана ў 2002. У між нар. слаборнідтвах бел. хакеісты ўдзельнічаю ць з 2001 (чэмпіянат свету, г. Оўлу, Ф інлянды я). Зборная каманда Беларусі заняла 4-е месца ў 1-м розы гры ш ы Кубка А ляксандра Неўскага (2003, С .-П ецярбург). Н а Беларусі 3 клубньы каманды (2003). В.М Пляц, А.М.ГІетрыкау.

XAKÉÜ 3 ш А Н Б А Й н а лёдзе, спарты ўная кам андная гульня на кань-

кKах; адзін з зімовых відаў спорту. Гуляюць 2 каманды, y кож най да 22 гульцоў, y тл. 2 варатары. Н епасрэдна на пляцоўцы гуляюць не больш я к 6 і не менш як 4 гульцы; y лю бы час яны могуць быць зам енены запасны м і. Час гульні — 3 перы яды па 20 мін. Задача каманд — y адведзены час закінуць спец. клюшкамі як мага больш ш айб y вароты сапернікаў. Д азв аляю ц ц а сілавыя прыёмы. П ляцоўка для гульні (61x30 м) па перыметры абнесена бартамі выш. 1— 1,22 м ад паверхні лёду; памеры варот — 1,83x1,22 м. Інвентар: кдюшка даўж. да 134,5 см з круком да 37,5 см і ш айба — плоскі д ы ск з цвёрдай гумы таўш чы нёй 25,4 мм, ды ям.

76,2 мм. Узнік y Канадзе ў 1860-я г. як варыянт хакея-бендзі. Правілы гульні распрацаваны ў 1879, апублікаваны ў 1886. 3 1892 разыгрьіваецца Кубак Сгэнлі (рэгулярныя спаборнідтвы прафес. каманд Паўн. Амерыкі). Міжнар. хакейная федэрацыя (ліга) засн. ў 1908. У 1914 сгворана Вышэйшая канада-амер. (нац.) хакейная ліі'а (НХЛ), яе чэмпіянаты разьігрываюцца з 1925. Чэмпіянаты Еўропы праводзяцца штогод з 1910, свету — з 1920 (раз y 4 гады; з 1930 — штогод). У праграме Алімп. іульняў з 1920. Чэмпіянаты СССР праводзіліся з 1946/47. У 1973 засн. Сусв. хакейная асацыяцыя. На Беларусі X. з ш. развіваецда з 1947; з 1948 бел. хакеісты ўдзельнічалі ў чэмпіянатах С С С Р . Нац. чэмпіянаты Беларусі разы гры ваю дца з 1993. Найб. вядомыя спецы ялісты ў галіне X. з ш.: засл. трэнеры Беларусі П .Ф .Баранаў, A. М.Варывончык, А В.Гры ш ы н, Л.Я.Кангаровіч, У.В.Кры куноў, А.В.М ураўёў, B. І.Стаін і інш. Зборн ая Беларусі — чэмпіён С партакіяды народаў С С С Р (1986). Ю нацкая зб орная Беларусі — чэмліён Еўропы ў групах «С» (1993) і «В» (1994), чэм піён свету ў групе «В» (1999, 2001). М аладзёж ная зборная Беларусі — чэм піён свету ў групах «С» (1997) i «В» (1998, 2000). Нац. зборная Беларусі — чэм піён свету ў групах «С» (1995) i «В» (1997, 2002), заняла 4-е месца на XIX зімовых Алімп. гульнях (2002, г. С олт-Л ейк-С іці, ЗШ А ).

I. М. Мартыноускі. ХАКЕЙ HA TPABÉ, спарты ўная камандная гульня на травяны м газоне з мячом і клю ш кай. Гуляюць 2 кам авды (па 11 гульцоў) 2 тайм ы па 35 м ін з перапынкам. Задача кам анд — забіць найб. колькасць м ячоў y вароты саперніка. Памеры поля 81— 91x50— 55 м, варот — 3,66x2,14 м. Інвсдтар: клю ш ка даўж. 1 м з даўж. крука да 20 см, мяч дыям. да 7,4 см, м асай да 163 г. Падобныя гулвні існавалі з 2-га тыс. да н.э. ў сгараж. Егіпце, Персіі, Грэцыі. Японіі. на амер. кантыненце. Першві хакейны клуб з’явіўся ў Вялікабрыганіі ў 1861. Правільі гульні сфармуляваны ў 1907. Міжнар. федэрацыя засн. ў 1924. аб'ядноўвас 117 краін. еўрап. федэрацыя — 40 краін (2002). У праграме Алімп. гульняў з 1908 (мужчыны) і 1980 (жанчыны). Чэмпіянаты свету сярод мужчынскіх каманд праводзяцца з 1971 раз y 2 гады. сярод жаночых — з 1976; чэмпіянаты Еўропы сярод мужчын (раз y 4 гады) з 1970. Кубак чэмпіёнаў сўран. краін разыгр>шаецца штогод

з 1969. Найб. пашыраны ў Аўстраліі, Германіі, Індыі, Іспаніі, Новай Зеландыі, Нідэрландах, Пакістане, краінах Афрыкі і інш. На Беларусі культывуецца з 1970-х г. Бел. ф едэрацы я ўваходзіць y М іжнар. федэрацы ю з 1992. М уж чы нская зборная каманда Беларусі ўдзельнічала ў ф інале чэм піянату свету (1994, г. Сідней, Аўстралія) і Еўропы (1995, Д ублін), сярэбраны пры зёр М іж канты нент. кубка (1997, Куала-Лумпур, М алайзія). У 2000 каманда ўдзельнічала ў адборачны м турніры Алімп. гульняў (г. Осака, Я понія). Ж ан. маладзёж ная зборная кам анда Беларусі зан ял а 4-е месца на чэм піянаце Еўропы (1997, г. Ч эске-Б удзеёвіцы, Чэхія); y 1999 перам ож да ч эм п іян ату Еўропы. Ж ан. над. кам анд а — сярэбрады лры зёр чэм піянату Еўропы (2002). А.Л.Якіменка, А.М.Петрыкаў. Х А К І-К Э М П Б Е Л , ларода кач ак мясаяечдага кірунку. В ы ведзеда ў 19 ст. ў Вялікабрытаніі гпуш каводам К эм л б елам (Cam pbell) скры ж аваддем мясц. качак з руанскімі і інд. бегудамі. Выкарыстоўвалі для вы вяд зеддя люстраных качак. Маса качараў 2,5—3. качак 2—2.5 кг. Алярэнне качараў шыза-карычневае (галава чорная), качак — карычнева-шэрае. Тулава падоўжанае. крыху прыузнягае. Крылы добра развітыя. ногі неввісокія. карычневыя. Яйцаноскасць 180—220 яец за год.

Хакі-кэмнбел

XÀKCJII (Huxley) А ддру Ф ілды нг (н.

22.11.1917, Л оддан), адглійскі вучолы ў галіне ф ізіялогіі і біяфізікі. Чл. Л ол дад скага каралеўскага т-ва (1955). У нук Т.Г.Гекслі. С кончы ў К ем бры дж скі ун-т (1938). 3 1941 y Т ры ніты -каледж ы г. Кембрыдж (у 1952—6 0 дэк ад). 3 1960 y каледжы ул-та Л ондана. Н авук. лрацы па праблемах нейрафізіялогіі. Д аследаваў сінапсы дерв. валоклаў і фіз.-хім. змеды пры лерадачы нерв. імлульсу.

хакусай

525

іонны я механізмы ўзбудж эддя і тарм аж эння ў нерв. сістэме. Ствары ў тэоры ю мы ш ачнага скарачэн дя (1957). Н обелеўская прэмія 1963 (з А.Л .Ходжкінам і Д ж .К .Зклсам). В Ф.Ермакоў.

XAKCJII (Huxley) Д ж уліян Сорэл (22.7.1887, Л ондан — 14.2.1975), а л глійскі біёлаг, ф ілосаф . П ерш ы ген. дырэктар Ю Н Е С К А (1946— 48). Удук Т.Г.Гекслі, брат О.Хакслі. Навук. лрацы па агульдых пы таннях эвалю цы і, эк сл ерым. эмбрыялогіі, эты кі, ахове прыроды («Эсэ біёлага», 1923; «Чалавек y сучасды м свеце», 1947). Адзід са стваральдікаў сілт. тэоры і эвалю цы і («Эвалю цьм , новы сілтэз», 1942). ХАКСЛІ (H uxley) О лдас Л еа н а р д (26.7.1894, Годалмінг, Вялікабрытанія — 22.11.1963), англійскі пісьменнік. Брат Д ж .С .Хакслі. С кончы ў О ксф ардскі ун-т (1921). Дэбю таваў я к паэт (1916). У інтэлектуальных «раманах ідэй» «Жоўты Кром» (1921), «Блазнерскі карагод» (1923), «К.антрапункт» (1928) вы кры ваў заганы тагачаснага грамадства. Вядомасць пры неслі анты утопіі «Цудоўны новы свет» (1932) і «М алпа і сутнасць» (1948) — сатыра н а таталітары зм, стандарты заваны лад ж ы цця «грамадства спаж ы вання». Разгубленасць і тры вога за будучыню чалавецтва, н яв ер ’е ў сац. прагрэс і духоўны патэнцы ял асобы (сац.-псіхал. раман «Геній і багіня», 1955) пры вялі X. да містыцызму, ідэй будызму (раман-утопія «Востраў», 1962). Аўтар філас. рам анаў «С ляпы ў Газе» (1936), «Пасля многіх гадоў памірае лебедзь» (1939), зб -каў верш аў, апавяданняў, філас. трактатаў, літ.-крьіты чны х і мастацтвазнаўчых артыкулаў. Н а бел. мову асобны я яго творы пераклаў Л .Барш чэўскі.

7«.: Рус. пер. — Желтый Кром: Роман. Рассказы. М., 1987; Контрапункт; Новеллы. Л., 1990; О давный новый мнр. Обезвяна н сувдносгь. Через много лет: Романы. М., 2002. Е.А.Лявонава. ХАКУСАЙ Кацусіка, (верасень 1760, Токіо — 18.4.1849), яп он скі ж ы вапісец і графік; заснавальнік пейзаж нага ж анру ў яп. гравюры. Вучыўся ў гравёра К .С ю нсё і інш . майстроў. Буйнейш ы прадстаўнік кірунку укіё-э. У сваіх творах адлюстроўваў разнастайны я л ан дш аф тны я матывы (каля 30 тыс. ма-

526

хал

лю нкаў і гравюр) з дапам огай смелых перспекгыўны х эф ектаў і нечаканы х колеравых спалучэнняў: серы і каляро-

Джэтс» (1972— 79). Ч эм піён НХЛ (1967, 1970). Уладальнік Кубка Стэнлі (1961) — гал. пры за сезонаў НХЛ, міжнар. Кубка К анады (1976). А дзін з самы х вы ніковых хакеістаў y гісторыі НХЛ (609 закінутых ш айб) i СХА (303 ш айбы ). ХАЛАДЗІЛАЎ А лег Вікгаравіч (н.

27.5.1951, г. Іжэўск, Удмурція), бел. вучоны ў галіне трыбатэхнікі. Д -р тэхн. н.

(1993), праф. (2000). С кончы ў Уральскі політэхн. ін-т (1974). 3 1974 y Ін -д е механікі металапалімерны х сістэм Нац. АН Беларусі (з 1997 заг. лабараторы і). А дначасова з 1995 y Бел. ун-це транспарту (э 2003 заг. каф едры). Навук. працы па механіцы і ф ізіцы кантакту цвёрдых цел, 'матэрыялазнаўстве, тэхн. ды ягносты цы вуэдоў трэння маш ы н.

вых і тонавы х ксілаграфій «36 відаў Фудзі» (1823— 29), «В авдраванне па вадаспадах розны х правінцы й» (1827— 33), «100 відаў Фудзі» (1834— 35). Працаваў таксама ў ж анрах «прыгажуні», «людзі». Выканаў серыю «П аэты К ітая і Японіі» (1830), ілюстраваў кнігі (больш за 500), ствараў зб-кі «Манга» («Зм еш аны я малюнкі», да 1871 вы дадзена 15 тамоў). Яго творчасць паўплы вала на еўрап. жывапіс і графіху канца 19 — пач. 20 ст. Літ.\ В о р о н о в а Б.Г. Кацуснка Хокусай: Графюса. М., 1975. ХАЛ, Г у л ь , К і н г с т а н - а п о н ( э п о н ) Х а л (Hull, Kingston upon Hull), горад на У Вялікабрьгганіі. 263 тыс. ж. (1991). ГІорт на П аўночны м м., y эстуары і р. Хамбер. П рам-сць: м аш ы набудаванне (у т.л. суднабудаванне і вьітв-сць суднавых рухавікоў), хім., дрэваапр., харчасмакавая. Ры балавецкая база. У н-т. ХАЛ (H ull) Кордэл (2.10.1871, ОвертанКаўнты, штат Т энесі, ЗШ А — 23.7.1955), паліты чны і дзярж . дзеяч ЗШ А. С кончы ў К ам берлендскі ун-т (1891). Ў 1892 вы браны ў палату прадстаўнікоў пггата Т энесі. У 1907— 21 і 1923— 31 кангрэсм ен ЗШ А , y 1931— 33 сенатар, y 1933— 44 дзярж . сакратар y адміністрацыі Ф.Рузвелыпа. Прымаў удз&л y падрыхтоўцы рэф орм урада Т.В.Вмьсана, падтры мліваў Лігу Н ацы й. П раводзіў паліты ку добрасуседства і зн іж энн я гандл. бар’ераў. Н а П анаам еры канскіх кан ф ерэнцы ях (1933, 1938) прапагандаваў паліты ку неўм яш ання ва ўнутр. справы лац .-ам ер. краін. У 2-ю сусв. вайну выступаў y ладтры мку антыгітлераўскай кааліцыі, супраць яп. эксп ан сій най паліты кі. П ры маў удзел y падрыхтоўцы стварэння ААН. Н обелеўская прэм ія міру 1945. ХАЛ (H ull) Роберт (Бобі) М эрвін (н.

3.1.1939, П ойнт-А н, К анада), канадскі спартсмен (хакей з ш айбай). Н аладаю чы клубаў Нац. хакейнай лігі (НХ Л) «Чы кага Б л эк Хоўкс» (1957— 72) і «Хартф ард Уэлерс» (1980— 81), клуба Сусв. хакейнай асацы яцы і (СХА) «Вінігіег

Распрацаваў фіз. метады і сродкі ды ягносты кі стану тры батэхн. сістэм. П рэмія Л ен ін скага кам самола 1982. Тв:. Акустаческне н электрнческпе методы в трпботехнлке. Мн., 1987 (у сааўг.); Русскобелорусско-англнйскпй словарь в областа трення, нзнашнванпя н смазкн. Гомель. 1996 (разам з Т.П.Піліповіч, М.І.Петракаўцом); Фнзнка отказов механпческпх снстем. Мн..

1999 (разам з У.Э.ЗавістоўскІм, П.М.Багдановічам). ХА ЛАДЗІЛЬНАЯ М А Ш Ы Н А маш ы на для адводу цеплаты ад цела, як ое ахаладж аецца, і перадачы яе ахаладжальнаму асяроддзю (вадзе, навакольнам у лаветру). Д зеян н е грунтуецца на розны х халадзільных цыклах. Н айб. паш ы раны к ам п рэсій ны я і абсарбц ы й ны я Х.м., y якіх ахаладж энне дасягаецц а кіпеннем холадагента. У халадзільнай тэхніцы выкары стоўваю ць таксам а параэж экгарны я і тэрм аэл. Х.м. У к а м п р э с і й н ы х Х.м. холадагент кіпіць (выпараецца) y выпарніху і аднімае цеплату ў цела, што ахаладжаецца. Утвораная па-

тэрмаэлектрычныя заснаваны a Пельцье з ’яве, складаюцца з элекгрычна з заных тэрмаэлементаў. Выкарыстоўваюцца Х.м. ў розных галінах прам-сці (харч., буі хім., медыцыне) і побыце (гл. Халадзшьнік). С.Я.Дзям 'янаі

К.Хал.

ХА ЛАДЗІЛЬНАЯ ТЭХНІКА, іаліна тэхнікі, звязаная з атры м аннем і выкарыс тан н ем ш тучнага ахаладжэння ў межг ад 10 да -150 °С. Больш нізкія т-ры галіна крыягеннай тэхнікі. Крыніцы хо ладу — халадзільныя машыны і ахала дж альны я рэчы вы , y якіх працэсы рас тавання (напр., вадзяны лёд), субліма цыі (цвёрдая вутлекіслата — сухі мд) або растварэн н я (ахаладжальныя суме ci) п радякаю ц ь дры т-рах ніжэй за 0 °С Сродкі Х.т.: халадзільныя ўстаноўкі, лра мысл. і быт. халадзільнікі, лёдагенератары тэрмабаракамеры, электронныя тэрмабатарз кандыцыянеры, замарожвальныя трубы (ка лонкі) і інш. Сродкі і метады Х.т. выкарыстоўваюць y хім. (вытв-сць азотнай і хлорнай кіслот, сінт. каўчукоў, штучных валокнаў інш.), харч. (вытв-сць, транспартаванне, зо марожванне харчовых прадуктаў і іх захоўван не), нафтаперапрацоўчай і газавай прам-сці y медыцыне, біялогіі, спорде, буд-ве (для за марожвання ваданосных грунтоў). С.Я.Дзям ’янаў.

Схема кампрэсійнай халадзільнай машыны: I — кампрэсар; 2 — рэгулюючы вентыль; 3 — выпаральнік; 4 — кандэнсатар; 5 — рэсівер. ра адпампоўваецца кампрэсарам, сдіскаецца ім і падаецца ў кандэнсатар, дзе ахаладжаецца вадой або паветрам (кандэнсуецца). Потым холадагент зноў паступае ў выпарнік. У а б с а р б ц ы й н ы х Х.м. рабочае рэчыва — растворы 2 кампаненгаў з рознымі т-рамі кімення. Кампанент з больш нізкай т-рай кіпення выконвае функцыю холадагента. другі — абсарбента. У выпарніку за кошт цеплаты, што аднімаедца ад ахаладжальнага цела, холадагент выпараецца, a ўтвораная пара паглынаецца абсорберам. У п а р а э ж э к т a р н ы х Х.м. сціснутая вадзяная пара расшыраецца ў эжэктары, стварае разрэджванне ў вьшарніху, што даводзіць т-ру кіпення вады да «5 °С (выкарыстоўваецца як холадагент);

Халадзільная тэхніка. Схема рэгулявання і пературы халадзільнай шафы халадзільніка: 1 — кампрэсар; 2 — электрарухавік; 3 — тэмпературнае рэле; 4 — адчувапьны элемент рэле; 5 — шафа; 6 — выпаральнік; 7 — кандэнсатар.

ХАЛАДЗІЛЬНАЯ Ў СТА Н 0Ў КА , ком плекс абсталявання для атрымання і падгры манця ў ахалоджвальных памяш-

каннях, целах або рэчы вах т-р, ніж эйшых за т-ру навакольнага асяроддзя. Складаецца з адной або некалькіх халадзшных машын, сістэм эн ерга-, цепла- і водазабеспячэння, пры лад кіраван н я і кантролю. Холад ад Ху. да спажыўца падаецца звадкаваным або сціснутым холадагентам (непасрэднае ахаладжэнне) ці ахалоджаным цепланосьбітам (ахаладжэнне холаданосьбітам). Звычайна размяшчаюцца ў будынку, дзе і спажыўцы холаду, часам y асобным — халадзільнай отанцыі. С.ЯДзям’янаў. ХАЛАДЗІЛЬНІК, збудаванне ці апарат для ахалоджвання, зам арож ван ня і захоўвання біял. аб’ектаў, мед. п рэпаратаў, харч. ці інш. скорапсавальны х прадуктаў пры т-рах, ніж эйш ы х за т-ру навакольнага асяродцзя. А халодж ванне ажыццяўляецца з дапам огай халадзільнай машыны. Адрозніваюць X. хатнія і прамысловыя. Ха т н і (бьггавы) — шафа (2- і 3-секцыйная) для кароткачасовага захоўвання (да нехалькіх сугак) ахалоджаных і працяглага (да 12 месяцаў) замарожаНьіх харч. прадуктаў, a таксама для атрымання лёду. Бываюць кампрэсійныя (холадагент — хладон-12; гл. Хладоны), абсарбцыйныя (на сумесі аміяку з вадой і вадародам) і тэрмаэл. (дзеянне ахаладжальных прыстасаванняў заснавана на Пельцье з’яве). У параўнанні з кампрэсійнымі абсарбцыйныя X. бясшумныя, больш надзейныя ў эксплуатацыі. але расходуюць больш электраэнергіі. Бытавыя (кампрэсійньы) X з’явіліся ў ЗША (1910). П р а м ы с л о выя X. бываюць вытв. (уваходзяць y склад харч. прадлрыемства, напр., мясакамбіната, малочнага з-да) і размеркавальныя (для захоўвання харч. прадуктаў на прадпрыемствах гандаю і грамадскага харчавання). У камерах X. т-ра каля 0 °С, для замарожвання -18 — -23 °С, для захоўвання прадуктаў да -18 °С' (гл. Ахаладжэнне, Замарожванне харчовых прадуктаў). На Беларусі X. вы рабляю цца на M in­ a m заводзе халадзільнікаў. С.ЯДзям ’янаў.

Х А Л А Д ЗІЛ ЬН Ы ATÉHT, гл. Холадагент. Х А Л А Д ЗІЛ ЬН Ы ЦЫ КЛ, адваротны тэрм ады нам ічны кругавы працэс, які вы кары стоўваецца для нггучнага ахаладж эн ня. Н айб. паш ы раны Х.ц., заснаваны я на вы парэнні вадкасді, Д ж оўля— Томсана эфекце, расш ы рэнні рабочага цела ў дэтандэры, з дапамогай якіх атры м ліваю ць нізкія т-ры да 0,3 К. У халадзільных машынах розны х сістэм для п авы ш эн ня эканам ічнасці, расш ы рэння інтэрвалу т -р і інш . часта вы кары стоўваю цца ўскладнены я Х.ц. (ш матступеньчаты я, каскадны я, з рэген ерацы яй цеплаты і інш .). Напр., каскадны Х.ц. аб ’ядноўвае некалькі Х.ц. і цеплата ад ніж эйш ы х цы клаў перадаецца верхнім цы клам, ш то дазваляе атры мліваць т-ру да -110 °С. Х А Л А Д Н А К Р0Ў Н Ы Я Ж Ы В Ё Л Ы , Пайкілатэрмныя жывёлы.

гл.

Х А Л А Д Н А Л бМ К А С Ц Ь, уласцівасць м атэры ялаў набы ваць (або значна павялічваць) крохкасць пры паніж энні т-ры (не абавязкова ніж эй 0 °С). А бумоўлена рэзкім п ам ян ш эн н ем вязкасці м атэры ялаў пры пэўнай т-ры (т.зв. кры ты чнай т-ры X.), утры м аннем ш кодны х дам еш каў. Уласціва сплавам на аснове меТалаў з аб'ёмна-цэнтраванай кубічнай рашоткай (жалеза. хром, малібдэн. вальфрам). Найб. практычнае значэнне X. мае для сталі. Тлумачыцца пераважным уплывам фосфару, які, раствараючыся ў ферыце, скажае яго рашотку. што вядзе да памяншэння вязкасці сталі.

X. памяншаюць тэрмаапрацоўкай і легіраваннем металаў, ачысткай ад шкодных дамешкаў. ХАЛАДНІК, трады цы йная бел. страва. Ш чаўе кры ш аць, вараць і астуджваюць.

ХАЛАКОСТ______________ 527 У адвар дадаю ць накры ш аны я свежыя агуркі, кроп, вараны я яйкі, смятану, соль. Гатуюць таксама з вараных буракоў, бацвіння або на бурачным ці хлебны м квасе. ХА ЛА Д0К Л еанід Аляксеевіч (н.

7.1.1934, в. Граб’ё А кцябрскага р -н а Гом ельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне с.-г. меліярацы і. Д -р тэхн. н. (1992), праф. (1994). С кончы ў БСГА (1960). У 1966— 72 і з 1976 y Бел. аграрны м тэхн. ун-це, y 1972— 76 y Н Д І меліярацы і і воднай гаспадаркі. Навук. працьі па гідрамеліярацы і, прагназаванні і планав ан н і водакары стання, водаразмеркаван ня і рэгуляванн я водна-паветранага рэж ы м у на асуш альна-ўвільгатняльных сістэмах. Распрацаваў тэоры ю зліцця і падзелу патокаў вадкасці, прапанаваў метады разліку асуш альна-ўвільгатняльны х сістэм. Тв.: Эксплуатацня осушкгельно-увлахаіятельных снстем. Мн., 1979; Практнкум по гадравлнке м гадромеханязаднн сельскохозяйственных процессов. Мн., 1991 (разам з Э.В.Касіоочэнкам, У.І.Лапцевым). Л.В.Бароўка. ХАЛАК0СТ, х а л а к а ў с т (англ. holo­ caust ад грэч. holokaustos спалены цалкам), 1) тэрм ін навуковай л-ры . які ўж ываецца я к сін онім генацыду. У гэты м сэн се ён акрэслівае лёс нацы й, народаў, этн. і інш . супольнасцей, якія сталі аб’ектамі наўм ы снага фіз. выніш чэн ня. 2) Т эрм ін гістары яграфіі 20 ст., асабліва яўр., дл я абазначэн ня сістэматы чнага праследавання і зн іш чэння яўр эяў нацы стам і і іх памагаты мі ў Германіі і на захоплены х ёю тэры торы ях y час 2-й сусв. вайны . 3) «Ядзерны X.»

Халадзільнікі вытворчага аб’яднання «Атлант»: 1 — двухкамерны МХМ 1605; 2 — аднакамерны MX 367; 3 — маразільнік ММ 164; 4 — шафавітрына ШВУ-0,4-1,3.

528 _____________ Х А Л А М Е Р ’Е (англ. a nuclear holo-caust), паш ы ранае з сярэдзіны 20 ст. паняцц е, якое азначае непазбеж нае сам аспаленне. самазніш чэн не чалавецтва ў выпадку развязвання глабальнай ядзернай вайны. ХАЛАМ ЕР’Е, вёска ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Езяры ш ча— Обаль. Ц энтр сельсавета і камунальнага унітарнага с.-г. прадпрьіемства. За 62 км на П н З ад г. Гарадок, 101 км ад Віцебска, 23 км ад чыг. ст. Езяры ш ча. 315 ж., 146 двароў (2003). Л ясдідтва. С ярэд н яя ш кола, клуб, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. П ом н ікі ў гонар 4-й Бел. парты з. брыгады і зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ХАЛАНГІТ (ад грэч. cholë ж оўдь + angeion сасуд), запаленн е жоўцевых праток. Бы вае востры і хранічны . Адрозніваю ць X. катаральны , ды ф тэры йны, гнойны (найб. цяж кі). Асн. лры кметы: боль y вобласці печані, павелічэнне яе памераў, ліхам анка, жаўтуха. Л ячэн н е тэрапеўт., хірургічнае. ХАЛАНЕН (H alonen) Т ар’я (н. ў 1944), палітычны і дзярж. дзеяч Ф інлянды і. Канд. юрыд. н. (1968). С кончы ла Хельсінскі ун-т (1968). П рацавала адвакатам y Ц энтр. арг-цы і прафсаю заў Ф інлян дыі, парлам енцкім сакратаром п рэм ’ерміністра, членам гар. савета г. Х ельсінкі, міністрам па сац. пы таннях, м іністрам юстыцыі; адначасова з 1979 дэп. парламента. 3 1995 міністр зам еж ны х спраў. 3 лю т. 2000 прэзідэнт Ф інлян ды і (перш ая ў гісторыі краіны ж ан ч ы н а на гэтых пасадах). П раводзіць курс н а працяг добрасуседскіх адносін з Рас. Ф едэрацы яй і далейш ую інтэграцы ю Ф інлянды і ў еўрап. структуры. У.Я.Калаткоў.

XAJIACÈH СКАЕ B Ô 3EPA , Х а л а с цінскае в о з е р а . У П астаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Галбіца, за 28 км на ПдУ ад г. П аставы . П л. 0,26 км2, даўж. 800 м, найб. ш ыр. 400 м, даўж. берагавой лініі 2,25 км. П л. вадазбору 13,5 км 2. Схілы катлавіны амаль не выраж аны, месцамі вы ш . да 2 м. Берагі нізкія, н а У забалочаны я. Востраў пл. 0,3 га. У падае некалькі меліярац. каналаў, вы цякае ручай y р. Галбіда. ХАЛАСТЫ Р А Д 0К , незары ф м аваны верш аваны радок y ры ф м аван ы м творьі; няцотны радок напаўбелага верш а, напісанага 4-радкоўямі. Х.р. мож а ўжывацца і ў інш . строфах, напр.: Ці на небе не мільён зорак льсніць! Кожна зорка дзесь кагось весяліць. Толькі ж месда там не стала Для адной, што мне б міргала... Мусіць трэба было! (Я.Купала. «Мусіць трэба бьшо») Рэгулярны я Х.р. — уласцівасць некат. усх. відаў строф: газелі, рубаі і інш. Асаблівы эф ект узнікае пры непрадбачаны м з’яўленні Х.р. на ф он е зары ф м аваных — паруш аецца інерцы я ры ф м а-

ванага чакан ня, там у на Х.р. і найперш на яго апош н яе слова звяртаецца найб. ўва га. В.П.Рагоііша. ХАЛАСЦЯКОЎ Г е о р г ій М ік іт а в іч (20.7.1902, г. Баранавічы Брэсцкай вобл. — 22.7.1983), відэ-адм ірал (1945), Герой Сав. Саю за (1965). С кончы ў Ваеннамарское гіцраграфічнае вучылішча (1925), спецкурсы камсаставу (1928), Ваен. акадэмію Генш таба (1950). У Чы рв. Арміі з 1919, y ВМ Ф з 1921. У дзельнік грамадз.

Г.М.Халасцякоў.

вайны 1918— 20. 3 1933 камандзір перш ай падводнай лодкі «Ласось» (пазней вядомая я к «Ш чупак»), м арской бры гады. У 1938 беспадстаўна рэпрэсіраваны , y 1940 рэабілітаваны , камандзір брыгады падводны х лодак. 3 1941 нач. штаба, камандзір Н оварасійскай ваенн а-м арской базы, камандую чы А зоўскай і Дун ай ск ай ваен. флаты ліямі, удзельнік абароны Крыма, Каўказа, вы звалення Балгарыі, Румыніі, Ю гаславіі, Венгрыі, Ч эхаславакіі, Аўстрыі. Вызначыўся ў Н оварасійскай наступальнай аперацы і 1943. П асля вайны да 1969 на кам андны х пасадах y ВМ Ф , апараце М ін -ва абароны С С С Р . Аўтар кн. «Вечны агонь» (1980). Ганаровы грам адзянін гарадоў Баранавічы , Гелендж ы к (Расія), Браціслава (С лавакія). Б.Дз.Далгатовіч. ХАЛАт Н А С Ц Ь с л у ж б о в а я , невык ан ан н е або неналеж нае вы кананне служ бовай асобай сваіх службовых абавязкаў; адно са злачы нстваў супраць інтарэсаў службы. А дбы ваецца ў вы ніку нядобрасум ленны х ці неахайны х адносін да службы, што па неасцярож насці пры чы няе ш коду ў асабліва буйны м памеры або істотную ш коду правам і зак он н ы м інтарэсам грамадзян, дзярж . ці грамадскім інтарэсам . У адпаведнасці з К К Рэспублікі Беларусь X. караецца ш трафам, пазбаўленнем права займ аць пэўны я пасады , займ ацца пэўнай дзейнасцю , абм еж аваннем свабоды ці пазбаўленнем волі да 2 гадоў, a ў вы падку смерці чалавека або інш . цяж кіх вы нікаў -— да 5 гадоў. Э.І.Кузьмянкова. ХАЛВА (араб.), цукры сты кандытарскі выраб слаіста-валаклістай будовы; від усх. пры смакаў. Вы рабляю ць вы меш ван нем гарачай карамелістай масы, узбітай з пенаўтваральнікам (адвар мыльнага коран я ді салодкі), з м асай абсм аж аны х і расцёрты х ядзер алейны х зердяў ці арэхаў. У залеж дасц і ад вы кары станы х алейны х зердяў бы вае кунжутная, арахісавая, арэхавая, сланечні-

кавая і інш. В ы лускаю ць X. з дабаўкамі ваніліну, к ак осавай стружкі, какавапараш ку, разы дак, глазураваную шакаладам. M ae вял. колькасць тлушчу (25— 30%), цукру (25— 45%), бялку (8— 10%) і дізкую вільготнасць. Энергет. каш тоўдасць 100 г X. — 545 ккал. ХА ЛДЗЕІ, сем ідкія плямёды , якія ў 1-й пал. 1-га тыс. д а н.э. рассяліліся на ўскраінах Вавілоніі (да даўд.-зах. бераэе П ерсідскаіа заліва). Мяркуюць, што X. арам ейскага даходж ання. Моўная дрьшалеждасць сдрэчная, паколькі знаць X. хутка вавіланізавалася. У саюзе з Э ламам X. з 9 ст. да н.э. вялі барацьбуі з Асірыяй за валоданне Вавілонам, y выніку як о й халдзейскія кдязі шмат разоў займ алі вавілодскі драстол, але выганяліся поты м асіры йцам і. У 626—538 да д.э. ў Вавілоде лравіла халдзейская дыдасты я (Набапаласар, Навухаданосар II і інш .), як ая стварьш а магутнае Новававілонскае царства. П аздей X. асімілявал іся з мясц. насельдідтвам. У Стараж. Грэцы і і Ры м е X. дазы валі жрацоў і варажбітоў вавілонскага даходжання. ХА ЛДЗЕЙ СКАЕ ЦАРСТВА. Х ал д з е я, паш ы раная дазва Вавілоніі ў часы драўлення халдзейскай (новававіл од ск ай ) ды насты і |626— 538 да н.э.]. ХАЛЕБ, A л е п a (адт. Б е р о я), шрад д а П н З Сірыі. Адм. ц. мухафазы Халеб. Вядомы з 20 ст. да н.э. 1,6 млн. ж.

(1994). Т рансп. вузел. Гандл. цэнтр с.-г. раёна (ж ывёлагадоўля, збожжавыя, бавоўнік, аліўкі, вінаград). Прам-сць: тэкст., гарбарна-абутковая, цэментавая, харч., трактаразборачды з-д. Ун-т. Hau. музей. Арх. л ом н ік і лераваж на 12—16 ст. (цьггадэль, ф рагм ен ты гар. сцен і брам , м ячэці, р ы л к і-х а н ы , медрэсэ і ілш .). Стараж. ч. X. ўклю чада ЮНЕСКА y сліс Сусветнай спадчыны. ХАЛЕД І б д А б д а л ь - А з і з асС а ў д (1913, Э р -Р ы я д — 1982), карол ь С аудаўскай Аравіі [1975—82], адзід з 36 сы н оў караля Ібн Сауда. Атры маў рэліг. адукацыю . У 1930-я г. займаў р о зд ы я адм. ласады , з 1934 нам. мідістра зам еж ны х спраў, з 1962 нам. кіраўдіка ўрада, з 1965 — наследны дры нц. А бвеш чады каралём 25.3.1975, пасля забойства яго брата караля Саудаўскай Аравіі Фейсала. ХАЛЕКАЛЫ ДЫ Ф ЕР0Л, в і т a м і н D 3, тлуш чарастваральны вітамін; адзін з найваж н. кальцыферолаў. Гал. крыніцы X.: лечан ь м лекакорм ячы х, птушак і ры б, яеч д ы жаўток, сметадковае масла. Бясколернае крышт. злучэнне, добра раствараецца ў маслах і арган. растваральніках (сгіірт, эфір і інш.). X. вельмі адчувальны да ўздзеяння святла і кіслароду. Недахоп y aptaнізме пыклікас рахіт y дзяцей, мышачныя болі, дыстрафію касцявой тканкі ў дарослых. Прысутнічае ў выглядзе правітаміну X ў скурным покрыве людзей (для ператварэння ў X. дастаткова сонечнага апрамянення). Выкарыстоўваецца ў медыцыне.

XAJIÉPA (грэч. choiera ад choie ж оўць), вострая ін ф е к д ы й н а я х в а р о б а ч а л а века; адна з каранцінных хвароб. Яе , ўзбуджальнікі — класічны я халерны я вібрыёны (Інаба, Агава, Гікаш ы ма), таксама вібрыён X. 01 біятьіп Э ль-Т ор і новы штам (V. C holerae 0139), я к і з ’явіўся ў Індыі (1992). Крыніда інфекцыі — хворы на X. або вібрыёнаносьбіт. Заражэнне кантактна-быт. шляхам па фекальна-аральным механізме. ІнI кубацыйны перыяд 1—6 дзён. Пачынаецца з i рапгоўнага паносу (на фоне нармальнай т-ры цела). Сгул мутнавата-белага колеру (т.зв. «рысавы адвар»), Пазней з'яўляедца рвота (часам вадзяністая). У хворых на X. развіваевда абязводжванне арганізма (смага, сухасць 1 слізістых абалонак, зніжэнне тургару скуры), агульная інтаксікацыя. У цяжхіх выпадках — парушэнне свядомасді, шок. Лячэнне тэрапеўгычнае. А.А.Астапаў, Г.А.Збароўская.

XAJIÉPA ІІТЎ Ш А К, ш ф ек ц ы й н ая хвароба; гл. ў арт. Пастэрэлёз. ХАЛЁРНЫЯ Б Ў Н Т Ы ў P a с і і, масавыя стыхійныя вы ступленні гараджан, сялян, салдат y час эп ідэм іі халеры 1830—31. Н езадаволенасць насельн ідтва выклікалі незразумелы я ям у і звязаныя з розны м і нязручнасцям і супрацьэпідэмічныя м ерапры емствы ўрада (каранціны, ўзбр. кардоны , забароны перамяшчэнняў і інш .), в ы кан ан н е якіх часам суправадж алася ж орсткім абы хо' джаннем з лю дзьмі. Н епасрэднай падI ставай для бунтаў сталі чуткі пра наўмыснае атручванне народа л ек арам і і чыноўнікамі. У зруш аны я натоўпы грамілі паліцэйскія ўстановы і к азён ны я бальніцы, забівалі мед. работнікаў, чы ноўнікаў, афіцэраў, пам еш чы каў. Н айбуйнейшыя Х.6.: С евастопальскі (1830), Тамбоўскі, на С еннай плош чы ў П ецярбургу, y Старарускай і Н аўгародскай акругах ваенных пасяленняў (1831). П адаўлены войскамі; ты сячы ўдзельнікаў пакараны цялесна (многія пасля памерлі) [ і сасланы на катаргу.

І

1 ХАЛЁРЫК (ад грэч. choie жоўць), суб’екг, яй мае адзін з чатырох асн. ты паў тэмпераменту і характары зуецца вы сокім рроўнем псіхічнай акты ўнасді, энергічнасцю дзеянняў, рэзкасцю , імклівасцю , хугкасцю і пары вістасцю рухаў. Схільны да рэзкіх змен настрою , запальчы васді, нецярплівасці, часам да агрэсіўнасці. Пры неспры яльны х умовах і адсутнасці патрэбнага вы хавання недастатковая Ьмацыянальная ўраўнаваж анасць мож а прьівесці да няздольнасці кантраляваць свае эмоцыі. [ХАЛЕСТЭРЫН, х а л е с т э р о л , арганічнае злучэнне, важ нейш ы стэрын жывёл. Вьшучаны з ж оўцевы х к ам ян ёў (адсюль назва: грэч. choie жоўць). П ры (угнічае ў ж ывых арганізмах, y т.л. бакіэрыях і інш.

I I Бясколерныя крышталі, нерастваральныя ў вадзе. Здольныя да ўгварэння малехулярных :Юмплексаў з солямі, к-тамі, бялкамі і інш. Усмоктваецца ў тонкім кішэчніку. У пазваночных жывёл вял. колькасць X. ў ліпідах нерв. тканкі, печані, наднырачніках. Важнейшая біяхім. функцыя X. ў пазваночных —

ператварэнне ў прагестэрон y плацэнце, семянніхах, наднырачніхах. Лішак X ў арганізме садзейнічае развіццю атэрасклерозу. У прам-сці з X. сінтэзуюць стэроідныя прэпараты.

ХАЛЁЦКІЯ, ш ляхецкі род уласнага герба ў ВКЛ. Родапачы нальнік М іш ка ж ыў y кан цы 14 ст., меў некалькі сыноў, y т.л. К аленіка, з наш чадкаў якога паходзіць род Тышкевічаў. П авел М іш кавіч y 1437 атры маў ад вял. кн. Свідрыгайльі зам ест г. С ноўск y С еверскай зям лі маёнтак Хальч недалёка ад Гомеля. Ад назвы маёнтка, як і да пач. 20 ст. знаходзіўся ў валоданні роду X., утворана родавае прозвіш ча. С ы нам і Паўла былі Яўстафій, А ндрэй, Багдан, падключы віленскі. М агчы ма, сы нам П аўла быў Грыгорый (?— 1472), мітрапаліт кіеўскі. Найб. вядомыя: І о с і ф Я ў с т а ф ’ е в і ч , сы н Яўстафія Паўлавіча. Гараднічы рэчы цкі (паміж 1501— 06). М і х а і л Я ў с т a ф ’е в і ч, сы н Я ўстафія Паўлавіча. П асол y Залатую Арду ў 1484, 1496, 1501, 1511. Адыгрываў важную ролю ва ўсх. ды іш ам аты і ВКЛ, нам еснік р эч ы ц к і ў 1511. М і х а і л Міхайл а в і ч , сы н М іхаіла Я ўстаф ’евіча. Гараднічы кіеўскі, староста оўруцкі, ласол y К ры м y 1521. Е с і ф Міхайлав і ч (7— 1559), сы н Міхаіла Міхайлавіча. С тароста оўруцкі ў 1544— 53, чаркаскі і канеўскі з 1555, м арш алак гаспадарскі з 1558. У 1537 разам з братам Астафам атрымаў пацвярдж альны прывілей на маёнтак Хальч. Д з м і т р ы й Есіфавіч (Іосіф авіч; каля 1550 — да 20.1.1598), сы н Е сіф а Міхайлавіча. М ечнік ВКЛ y 1579— 88, падскарбі дворны ў 1588— 90, падскарбі зем скі і пісар ВКЛ з 1590. М арш алак сойм а ў 1589. Бы ў каралеўскім камісарам пры падпісанні Брэсцкай уніі 1596. A н д р э й І о с і ф а в і ч (? — да 6.2.1595), сын Е сіф а М іхайлавіча. Рэчы цкі пісар земскі ў 1569, суддзя зем скі з 1579, марш ал а к з 1589. Пасол на сойм 1569, падпісаў акт Люблінскай уніі 1569, пасол y Вял. княства М аскоўскае з паведамленнем пра зак л ю чэн н е удіі. Удзельнічаў y Інфлянцкай вайне 1558— 82, y т.л. ў баях пад П олацкам , Вял. Лукамі, Псковам. Я н І о с і ф а в і ч ( ? — да 24.8.1615), сы н Е сіф а М іхайлавіча. М арш алак гаспадарскі ў 1588— 89, м ечнік ВКЛ з 1589. М і к а л а й К р ы ш т о ф (каля 1589 — 7.4.1653), сы н Д змітры я Есіфавіча. К аралеўскі дваранін, 18 разоў быў паслом на соймы . М ечн ік ВКЛ y 1615— 50, ваявода новагародскі з 1650, староста алькеніцкі, ляйпун скі, оліцкі. Аляксандр (? — да 12.10.1651), сы н Д змітры я Е сіфавіча. Войт віленскі ў 1610— 20, каралеўскі сакратар y 1620, м арш алак лідскі з 1623. Ш мат разоў выбіраўся ласлом н а сойм ы , яго марш алак y 1627, дэпутат Т ры бунала ВКЛ y 1628— 32. У л а д з і с л а ў Юрый (30.5.1606, мяст. Ваганаў Брэсцкага ваяв. — 4.2.1668), сы н Я н а Іосіфавіча. 3 1625 служыў y войску. П адкаморы і староста м азы рскі з 1654, страж нік ВКЛ з 1656. Ш м ат разоў быў ласлом на соймы, дэпутатам Т ры бунала В О , яго

х а л ім о н

529

марш алкам y 1649. Вы значы ўся ў час баявых д зеян н яў з Б.Х мяльніцкім, y бітве пад Берасцечкам 1651, са ш ведскімі і рас. войскам і. М iх a іл (12.11.1679, мяст. Вяйсеі Гродзенскага пав., ц яп ер г. В ейсеяй, Літва — 24.1.1715), сы н Караля Казіміра, старосты м азы рскага. Староста мазы рскі з 1695, абозны ВКЛ з 1709, пасол на соймы 1696— 97. П алкоўнік войска ВКЛ (1697), ваяваў супраць Сапегаў, вы значыўся ў бітве пад А лькедікам і 1700. У 1703 пасол да цара П ятра I. У.М.Вяроўкін-Шэлюта. Х А Л Е Ц Ы С Т Ы Т (ад грэч. choie жоўць + kystis гіузыр), запаленн е жоўцевага пузыра. Звы чайна ўзнікае пры застоі жоўці і кам янях y ж оўцевы м пузыры, пападанні ў яго мікраарганізмаў. Часта бывае разам з ж оўцекамянёвай хваробай. Востры X або абвастрэнне хранічнага выяўляюцца болямі ў правым падрабрынні, моташнасдю, ірвотай, павышэннем т-ры цела, зрэжу развіццём жаўгухі. Пры хранічным X гаркота ў роце, моташнасць, балючасць і адчуванне цяжару ў правым падрабрынні і жываце (узмацняеітца пасля прыёму тлустай і смажанай ежы). Ускладненні: утварэхіне гнайнікоў, перытаніт і інш. Лячэнне тэрапеўт. і хірургічнае. І.М.Семяненя. ХА ЛІЗМ (ад грэч. holos цэлы, увесь), метадалагічны пры нцы п, згодна з якім цэлае болыпае, чы м сума яго частак. Сфармуляваны паўд.-аф р. філосафам Я .С мэтсам y працы «Халізм і эвалюцыя» (1926). Ц элае ў X. разум еецца я к цэнтр. паняцце ф іласофіі, як ое сінтэзуе ў сабе аб’екты ўнае і суб’екгы ўнае, матэры яльнае і духоўнае; вы яўленнем цэлага лічы цца працэс эвалю цы і, як і ў ходзе якасны х пераўтварэнняў параджае новыя аб’екты (цэласнасці). П аводле X., пры нцы п цэласнасці я к арганічная сусв. субстанцыя нерасчлян яльны і непазнавальны ў адрозненне ад інш . састаўляючай кож най з ’явы — мех. структурнасці, даступнай навук. пазнанню . Н айвы ш эй ш ай ф о р м а й а р га н . ц э л а с н а с ц і X. д р ы зн а е чал ав еч у ю асобу. Ідэі X. р а зв ів а л і А .М е ер -А б іх (Г е р м а н ія ), А .Л ем ан (Ф р а н ц ы я ); н а п р ы н ц ы п е X. пабудаваны ш эраг фундамедтальны х палаж энняў філасоф іі навукі, фенаменалогіі і гештальтпсіхалогіі. Х А ЛІКА ТЭРЫ І (Chalicotheriidae), сямейства вы мерлы х м лекакорм ячы х атр. няпарнакалы тны х. К аля 15 родаў. Вядомы з кайназойскіх адкладаў Азіі, Еўропы і Паўн. Амеры ю . Ж ы лі ад эацэну да плейстацэну. Памеры ад авечкі да буйнога каня, да якога яны, напэўна, былі падобныя знешне і будовай чэрапа. Шыя доўгая. Пярэднія ногі доўгія, чатырох- або трохпальдыя, заднія адносна кароткія і масіўныя. На пальцах кіпдюры. Карміліся мяккімі раслінамі, каранямі і хслубнямі.

«XAJIIMÔH», бел. нар. танец-гульня, пры м еркаваны да Каляд. Муз. памер / 4* Т эм п умераны. Кампазіцьш блізкая

530

х а л ін

да стараж. нар. гульняў «Верабей», «Чарнец», «K arâ печ» і інш. В ы конваецца ў суправадж энні аднайм. песні і інстр. найгрыш у. У цэнтры круга саліст ілюструе змест песні. Ф іналам служыў агульны парны танец. Заф іксаваны ў пач. 20 ст. ў М сціслаўскім пав., цэнтр. і зах. раёнах Беларусі. В.М.Яшчанка. ХАЛІН (ад грэч. choie ж оўць), азоцістае арган. рэчы ва, як ое зм яш чаец ца ў тканках ж ывёл, раслін і ў мікраарганізмах і неабходна дл я нарм альнага абм ену тлуш чаў. Н айб. багаты я X. м яса, ры ба, соевая мука. У ваходзіць y састаў ацэтылхаліну, ф осф аліпідаў. А тры м аны з жоўці. Валодае л іп атро п н ы м дзеян н ем , папярэдж вае развіццё тлуш чавай інфільтрацы і печані. А дносяць да вітамінаў групы В. Пластычны матэрыял для пабудовы структур жывой тканкі. можа сінтэзавацца ў apra­ r i a e з серыну. Недахоп X. ў спалучэнні з бялковай недастатковасш) выклікае тлушчавую дэгенерацыю печані. садзейнічае развіцідо цырозу печані. У супсі чалавеку неабходна 250—600 мг X. Выкарыстоўваецца ў медыцыне. ХА ЛІН А Л ІТЫ КІ (ад халін + грэч. lytikos здольны раствараць, аслабляць), халіналітычныя сродкі, хa лінаблакатары, група лекавы х сродкаў расл. і сінт. паходж ання, якія блакірую ць халінарэцэптары . Адрозніваю ць м-Х. (напр., атрапін, скапаламін, метацы н), н-Х .— 2 групы (гангліяблакатары і міярэлаксанты) і м -н-Х . (напр., спазм аліцін, цы кладол, паркапан). Некат. X. блакіруюць пераважна перыферычныя (напр., метацын. гігроній), інш. — цэнтр. халінарэцэптары (напр., амізіл. цыкладол). М-Х. і м-н-Х. пераважна перыферычнага дзеяння выкарыстоўваюць пры спазмах гладкай мускулатуры органаў брушной поласді, для агляду вочнага дна і інш.); X. цэнтр. дэеяння — для лячэння паркінсанізму і інш. Уласцівасцямі X. валодаюць некат. транквілізатары, антыгістамішшя прэпараты і інш. І.М.Семяненя, А.М.Шадко. Х А Л ІН А М ІМ Е Т Ы К І (ад халін + грэч. m im ëtikos узнаўляльны , які можа пераймаць), лекавы я сродкі, пры родны я і сінт. рэчы вы . А дрозніваю ць X. прамыя і непрамьія. П рамы я ўзбуджаюць халінарэцэптары клетак арганізма, на якія ўздзейнічае ацэтылхалін. Я ны падзяляюцца на 3 групы: м-Х. (мускары н, які ўтры мліваецда ў мухаморах, пілакарпін і інш .), н-Х . (нікац ін , лабелін, анабазін і інш .) і м -н-Х . (ацэты лхалін, карбахал ін ). Д а непрам ы х X. адносяцда анты халінэстэразны я сродкі (празерпін, фізасты гмін, галантамін). М-Х. выхлікаюць звужэнне зрэнкі, зніжэнне ўнутрывочнага ціску, брадыкардьію і інш. Н-Х. аісгывуюць сімпатычную нерв. сістэму. узмацняюць вылучэнне адрэналіну з наднырачнікаў, павышаюць артэрыяльны ціск. рэфлекторна ўзбуджаюць дыханне і інш Пры дзеянні м-н-Х. пераважаюць эфекгы м-Х. Выкарыстоўваюцца пры лячэнні глаўкомы. для прафілаюыкі і ліквідацыі атаніі кішэчніка і мачавога пузыра, пры атручэнні халіналітыкамі і інш. І.М.Семяненя.

ХАЛІНЕРПЧНЫЯ

НЕРВОВЫЯ

ВА-

Л 0 К Н Ы . нервовы я валокны , канцавы я ўчасткі якіх вы працоўваю ць медыятар ацэтылхалін. Знаходзяцца ў перы феры чнай і цэнтр. нерв. сістэмах пазваночны х і беспазваночны х жывёл. Да іх адносяць парасім паты чны я нервы; прэгангліянарны я і постгангліянарны я сімпаты чны я валокны , ш то інервую ць потавы я залозы і расш ы раю ць сасуды; саматы чны я нерв. валокны . Апасродкую ць перадачу ўзбудж эння ў сінапсах. утвораны х рухальны мі нейронам і ў ш кілетны х мы ш цах, парасімпаты чны мі і некат. сім паты чны м і нейронам і ў залозах, сасудах і інш ., a таксам а перадачу тарм аж эння, напр., канцавы м і ўчасткамі валокнаў блукальнага нерва. А. С.Леанцюк. Х А Л ІН Ф А С Ф А Т Ы Д Ы , складаньія эф іры , тое, ш то лецыціны. Х А Л ІН Э С ТЭ РА ЗЫ , ф ерм енты класа гідралаз, якія каталізую ць гідраліты чнае расш чапленне эф іраў халіну. Найб. біял. значэнне мае ацэты лхалінэстэраза. С ы варатка крыві, печань, падстраўнікавая залоза і інш . органы і ткан к і ж ывёл і чалавека зм яш чаю ць «псеўдахалінэстэразы» — несп ец ы ф ічны я X., якія разбураюць вы творны я халіну хутчэй, чым ацэтылхалін. ХАЛІП Уладзімір Трафімавіч (н.

7.10.1939, в. Д вор П ліна У ш ацкага р -н а Віцебскай вобл.), бел. тэатразнавец, драматург. Канд. м астацтвазнаўства (1975). С кончы ў БДУ (1963). П рацаваў y газ. «Чы рвоная змена», удасны м карэспандэнтам па Беларусі газ. «Советская культура». 3 1970 y Ц К К П Б , гал. рэдактар Д зярж кіно Беларусі, з 1981 на кінастудыі «Беларусьфільм» (кіраўнік сцэнарнай майстэрні), з 1987 маст. кіраўнік студыі дакумент. ф ільм аў «Летапіс». Даследуе праблемы інсцэнізацы і празаічны х твораў y тэатрах Беларусі (манаграф ія «Радок, прачы таны тэатрам», 1973). Аўтар п ’ес «Ц ень гарьі» (паст. 1987, Бел. т -р ім я Я .К упалы ), «Год чумы» (1991), сцэн ары яў маст. фільмаў «Полымя» (1974, з Г.Бураўкіным, Ф .К оневы м ), «М ама, я жывы!»

(1985), тэлеф ільм а «Н ас вы браў час» (1— 2-я серы і 1976, 3— 5-я — 1978; з А .П етраш кевічам), тэлесеры яла «Пракляты ўтульны дом» (паводле рамана С .Ж аромскага «Верная рака», 33 серы і, 1999), дакумент. фільмаў «Брэсцкая крэпасць» (1975), «Тры колеры радасці» (1979), лібрэта опер «Джардана Бруна» (паст. 1977), «Візіт дамы» (паст. 1995, абедзве Д зярж . т-р оперы і балета), «Юбілей» (паст. 2001, Нац. т-р оперы ), «Матухна Кураж» (паст. 1982, М алдаўскі т-р оперы і балета, К аўнаскі музы чны т-р) і інш. Выступае ў перы яд. друку па праблемах тэатра і кіно. В.С.Іваноўскі. ХАЛІТАЎ Фуад Ібрагімавіч (18.2.1909, К азань, Т атарстан — 1981), татарскі акцёр. Н ар. арт. Расіі (1957). Н ар. арт. С С С Р (1975). С кончы ў студыю (1930), працаваў y К азанскім рабочы м т-ры . 3

1937 y Татарскім акад. т-ры імя Г.Камала. Стварыў самабы тны я вобразы тат, асветніка К аю ма Н асы ры («Каюм Насыры» М .Галі і Х.Уразікава) і паэта Мусы Джаліля («Муса» Н.Ісанбета). 3 інш. роляў: Хуснутдзін («Хадасы Эфендзі ажаніўся» Ш .Камала), Шаіхмірза («Амеры кан ец» К .Т ы нчуры н а), Маргарытау («П озн яе каханне» А.Астроўскага), Ш адры н («Чалавек з ружжом» М.Пагодзіна), Кент, Рам эо («Кароль Лір», «Рам эо і Джульста» У.ІІІэкспіра), Плужш («Ч алавек з боку» ІДварэцкага), Бланка («Інтэрв’ю ў Буэнас-Айрэсе» Г.Баравіка). ХАЛІФ (араб. халіфа — намеснік, пераем нік), духоўны і свецкі кіраўнік кусульм. супольнасці (умы), a таксама правіцель мусульм. тэакратьічнай дзярж авы (гл. Халіфат). Першыя X. — A6уБекр, Асман, Амар I і Алі Ібн Абі Таяібвы біраліся і бы лі пераемнікамі засювальніка ісламу Мухамеда. Пасля захопу ўлады ў 661 М уавіяй /(заснавальнікдынасты і Амеядаў) тытул X. стаў спадчынны м. У 750 права на тьггул X. захапілі сваякі М ухамеда — Абасіды, якія хоць і страцілі д а 11 ст. фактычна рэальную паліт. ўладу, але працягвалі лічыцца выш эйш ы м і духоўнымі аўтарытэтамі мусульман-сунітаў. П асля знішчэння } 1258 манголамі свецкай дзяржавн Абасідаў тьггул X. насілі іх нашчадкі, ям ж ылі ў Егіпце, a пасля заваявання f 1517 Егіпта туркамі тытул гіерайшоў ;іа тур. султанаў (насілі да скасавання хміфата ў 1924). У розны час тытул X. прымалі ў розных месцах мусульм. свету і інш. правіцелі: Фатыміды, Амеяды ў Іспаніі і інш ., але яны не карысталіся ўсеагульным аўтарьітэтам. В.УАдзяЯ ХАЛІФАТ, сістэма мусульманскай пыкратыі, a так сам а прынятая ў л-ры назва араба-мусульманскай дзяржавы на чале з халіфам. Ядром першага X. бы ла мусульм. дзяржава, створаная Мухамедам y пач. 7 ст. ў Зах. Аравіі. У вы ніку арабскіх заяаяванняў яна ператвары лася ў вялізную краіну — Арабскі X., як і ўклю чаў Аравійскі п-аў, Ірак, Іран, б.ч. Закаўказзя, Сярэднюю Азію, Сірыю, Палесціну, Егіпет, Паўн. Афрыку, б.ч. П ірэнейскага п-ва. Да 10 ст. гэты X. распаўся я к адзіная дзяржава, ые мусульмане-суніты працягвалі разшдаць яго як ідэю духоўнага аўтарытэту багдадскіх халіфаў над усімі верніші. П асля канчатковага знішчэння манголам і Араб. X. як дзяржавы (1258) носьбітамі X. лічьіліся нашчадкі Aôacidaÿfі Егіпце. У выніку заваявання Егіпта ў 16 ст. туркамі X. узначальвалі тур. султаны . Існ авал і так сам а X. ФатыміШ (909— 1171), Ам'еядаў y Іспаніі (гл. Кердоўскі халіфат), але іх халіфы не карысталіся аўтарытэтам y астатнім мусулім свеце. У 1924 X. скасаваны ўладаміТур. Рэспублікі, і мусульм. багасловы лаптуль не пры йш лі да згоды, хто павінев узначаліць X. Літ .: Ф н л ь ш т н н с к м й Н.М. Heroрня арабов н Халнфата (750—1517 іт.). 2ва М., 2001. ВУМпріа.

ХАЛКІДЫК/ (C halkidikê), X a л к i донскі п а ў в о с т р а ў . Н а ПнУ Грэцыі. Выступае ў Э гейскае м. ц а 120 км трыма п-авамі: К асандра, С ітанья і Аян-Орас (Афон). Рэльеф горны, выш. да 2033 м (г. А ф он). М іж земнам орскія хмызнякі і горны я лясы . Н а П н З — г. Салонікі. Н а г. А ф он y скалах комплекс з 20 мужчынскіх м анасты роў, уклю чаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.

f

I I I ! . )

ХАЛМАГОРСКАЯ ІІА РО ДА б у й н о й рагатай ж ы в ё л ы м алочнага кірунку. Выведзена ў Халмагорскім рэгіёне (Архангельская вобл., Расія) п аляпш эннем мясц. парод; y 18— 19 ст. паляпш алася скры ж аваннем з галандскай. Выкарыстоўвалі пры вы вядзенні істобенскай і тагільскай парод. Маса быкоў 800—900 (да 1200) кг, кароў 500—550 (да 700) кг. Целасклад тыповы для малочнай жывёлы. Канстьгтуцыя моцная, мускулатура шчыльная, сухая, касцяк добра развіты, скура тонкая, эластычная. Масць чорна-пярэсгая, зрэдку чырв.-пярэсгая. чырв.. чорная і белая. Сярэдні гадавы надой 3500— 5000 кг, тлустасць малака 3,7—3,8% (да 5%).

<ХАЛМЕЦКІ А ляксандр Леанідавіч (н.

18.2.1956, г. Н овакузнецк Кемераўскай вобл., Расія), бел. фізік. Д -р тэхн. н.

(1992). Скончьіў М аскоўскі інж ы нернафіз. ін-т (1979). 3 1979 ў БДУ. Навук. . працы па вы кары станні Мёсбаўэра ' ф к т у ў ф ундам ентальны х і . пры кладных даследаваннях. П рапанаваў пры нцып рэгістрацыі мёсбаўэраўскіх спек! траў, які павялічвае дакладнасць гама( рэзанансных вы м ярэнняў. Распрацаваў І метад рэгістрацыі нізкаэнергет. электронаў для м ёсбаўэраўскай спектраскапіі другасных вы прам яненняў, ф ізікаіэхн. пры нцыпы прамы сл. мёсбаўэраўскай спекдраскапіі. Тв.: Мессбауэровскяе концентратомеры. Мн., 1992 (разам з АВ.Місевічам); Proposal for a test of the relativity principle by using MÔssbauer synchrotron radiation / / Hiperfine interactions. 2000. Vol. 126. ХАЛОДНАЕ, бел. нар. страва, тое, пгго рпудзіна. ШЮДНАЯ Вера Васілеўна (1893, г. Палтава, У краіна — 17.2.1919), расійская кінаакгрыса. Вучылася ў балетнай школе. Зды малася ў кіно з 1914. Выконвала ролі ў салонны х драмах і ме-

Тіадрамах, стварала вобразы абаяльны х самотны х ж анчы н, падмануты х або не зразуметых. Л еп ш ы я фільмы : «П есня пераможнага кахання», «М іражы» (абодва 1915), «Ж ы цдё за жыццё», «Ш ахматы ж ыцця» (абодва 1916), «Забудзь пра камін, y ім згаслі агні» (1917), «Маўчы, журба, маўчы», «Ж ывы труп», «Ж анчына, якая прыдумала каханне», «Апошняе танга» (усе 1918) і інш . Літ:. Г н н з б у р г С. Клнематографня дореволюцнонной Росснн. М., 1963. «ХАЛ0ДНАЯ ВАЙНА», тэрм ін, якім абазначаецца стан ваен.-паліт. канф рантацы і дзярж аў (груп дзярж аў), калі адкрытых ваен. суты кненняў не адбы ваецца, але вядзецца гонка ўзбраенняў, уж ываю цца спробы эканам . націску (эмбарга, блакада экан ам іч н ая і інш .), арганізую цца ваен.-паліт. блокі і саюзы, ствараю цца ваен.-стратэг. плацдармы і базы. «Х.в.» пам іж С С С Р і яго саю зн ікамі з аднаго боку і З Ш А і іх саю знікамі з другога пачала вы спяваць неўзабаве пасля 2 -й сусв. вайны і набы ла канкрэтны я ры сы каля 1948. Гал. яе пры чыны — несум яш чальнасць геапаліт. мэтаў ЗШ А i С С С Р , проділегласць іх сац. сістэм, засн. на ідэалогіях, якія ўзаемавы клю чалі адна адну. К ож ная з дзвюх звы ш дзярж аў мела н а м эце паш ы рэнне адпаведнага грамадскага ладу на цэлы свет. М оц ны м ф актарам разгортвання «Х.в.» стала ядзерная зброя, м анапольнае валоданне як о й y перш ы я пасляваен. гады ЗШ А імкнуліся вы кары стаць я к сродак паліт. націску на С С С Р. А дказам стала стварэнне ў С С С Р уласнай ядзернай зброі (1949). Гэтыя падзеі сталі пачаткам гонкі ядзерны х узбраенняў. Я дзерны фактар даваў паліты кам м агчы масць ствараць y сваіх краінах уяўленне аб зн еш н яй пагрозе з боку праціўніка і ты м самы м забяспечваць магчы масць некантралю емага нарош чванн я ваен. патэнцы ялу, як ое сам о стала мэтай палітыкі. Перш ы м ‘а дкры ты м ідэалаг. м аніф естам «Х.в.» лічы цца прам ова (5.3.1946, г. Ф ултан, ЗШ А ) б. п р эм ’ер-міністра Вялікабры таніі У.Чэрчыля з заклікам ствары ць англа-ам ер. саю з для барацьбы супраць пагрозы «сусв. камуніст. ты раніі», ш то нібы та зыходзіла ад С С С Р . ЗШ А і іх саю знікі ўтварьілі ваен.-паліт. блокі: Арганізацыя паўночна-атлантычнага дагавору (НА ТО , з 1949), Арганізацыя дагавору Паўднёва-Усходняй Азіі (СЕАТО, 1954— 77), Арганізацыя цэнтральнага дагавору (С Е Н Т О , 1955— 79) і інш . С С С Р і яго саю знікі праз 6 гадоў пасля Н А ТО ствары лі А рганізацы ю Варш аўскага дагавору 1955 (АВД, 1955— 91). Ідэалаг. праявай «Х.в.» бы ла вострая к ан ф ран тацы я ў сферы прапаганды, якая вялася ў сродках масавай інфармацыі. Кожны з бакоў абвінавачваў інш ы ў агрэсіўных намерах і дзеяннях, недэмакратызме паліт. сістэмы, паруш эннях правоў чалавека, прапагандаваў перавагі свайго ладу ж ыцця. Спецслужбы вялі разведвальную і падрыўную дзейн асць на тэр. дзярж аў — магчымых

ХАЛОДНАЯ___________ 531 праціўнікаў. «Х.в.» адбы валася на ф оне нац.-вы зв. барацьбы народаў свету супраць ка/іаніялізму і неакаланіялізму. С С С Р звы чайна падтры мліваў нац.-вы зваленчы я і левы я сілы, ЗШ А — празаходнія, т.зв. праімперы ялісты чны я рэж ы м ы і рухі. H e ўступаючы паміж сабой y адкрытую вайну, С С С Р і ЗШ А (з саю знікамі) ф акты чн а ўдзельнічалі н а баку розны х дзяржаў, ваен. і паліт. сіл y лакальны х і грамадз. войнах: y Кітаі (1946— 49), Карэі (гл. Карэйская вайна 1950— 53), В’етнаме (1964— 75), на Б. Усходзе (гл. Блізкаўсходні канф лікт ), y А ф ры цы (Э ф іопія, А нгола і інш .) і Л ац. А меры цы (Куба, Нікарагуа) і інш. А днак сам а вастры ня гэтай барацьбы часам ды ктавала неабходнасць супрацоўніцгва для прадухілення перарастанн я яе ў сапраўдную глабальную вайну. С С С Р i 3LL1A разам выступілі супраць спроб В ялікабры таніі і Ф ранцы і блакіраваць Суэцкі канал y час Суэцкага крызісу 1956, садзейнічалі ўрэгуляванню становіш ча ў К онга ў 1960— 63, здолелі м ірны м ш ляхам пераадолець Карыбскі крызіс 1962, рабілі захады па абмежав ан н і вы прабаванняў ядзернай зброі, з 1970-х г. удзельнічалі ў правядзенні паліты кі разрадкі і ядзернага раззбраення. Гэта, аднак, не азначала спы нення «Х.в.». Я на асабліва ўзм ацнілася па ініцы яты ве ЗШ А пасля ўводу сав. войск y А ф ганістан (снеж . 1979) і спынілася толькі ў канцы 1980 — пач. 90-х г. y сувязі з роспускам АВД і распадам СССР. К іраўніцгва ЗШ А (прэзідэнты Р .Рэйган, Д ж .Буш, нам. прэзідэнта па дзярж. бяспецы 3 .Бж азінскі) расцэньвала гэтыя падзеі я к перамогу ЗШ А i НАТО y «Х.в.». П асля зак ан ч эн н я «Х.в.» ў свеце пачала ф арм іравац ца новая сістэма міжнар. адносін. Літ:. С т е п а н о в а О.Л. Холодная война: Нст. ретроспектава. М , 1982; Б а т ю к В.Н., Е в с т а ф ь е в Д.Г. Первые заморозкн: Сов.-амернкан. отношення в 1945— 1950 гг. М., 1995; Б ж е з н н с к м й 3. Велнкая шахматная доска: Пер. с англ. М , 1999; K a л ь в о к о р е с с н П. Мнровая полптнка после 1945 г.: Пер. с англ. ІСн. 1—2. М., 2000: У т х і і н А.Н. Ммровой порядок XXI в. М..

2001. М.Г.Нікіцін. Х А Л 0Д Н А Я З Б Р 0 Я , зброя рукапаш нага бою, вы кары станне як о й не звязана з выбуховымі рэчы вам і. П адзяляецца на ўдарную (булава, паліца, шастапёр і інш .), колючую (канчар, кап'ё, піка, стылет і інш .), сякучую (бярдыш, меч, сякера і інш .), колю ча-сякучую (алебарда, кінжал, палаш і інш .), колю ча-рэж учую (нож , ш ты к -н ож і інш .). Х.з. вядома з р а н н яй стадыі развіцця чалавецтва я к сродак палявання, потым стала і баявой. Рабілі яе з дрэва, каменю, косці, пазн ей з медзі, бронзы , ж алеза, сталі. П арал ел ьн а з ’яв іл ася засцерагальнае ўзбраенне, y сувязі з гэты м м яняліся віды Х.з. і сродкі засцярогі. Д а 15— 16 ст. Х.з. бы ла гал. відам, з удасканаленнем агнястрэльнай зброі (вы найдзена ў 14 ст.) страчвала перш апачатковае пры зна-

532

ХАЛОДНАЯ

чэнне. В арыянты Х.з. на тэр. Беларусі вядомы з кам еннага веку да 18 ст. Н айб. п аш ы р ан ы я з іх бы лі дубіны, баявы я косы , гізармы , глевіі, кісцяні, кляўцы, корды, пярначы, пратазаны, скрамасаксы, цесакі, чаканы і інш. На ўзбраенні сучасных армій захаваліся штык, армейскі нож і корцік. Некат. віды Х.з. захаваліся я к спарт. зброя {pam ­ pa, шабля, шашка). ХА Л0ДНАЯ 3BÂPKA, спосаб зваркі матэры ялаў ціскам без іх нагрэву (пры хатняй т-ры і ніж эйш ай за 0 °С ). Робіцца за кош т пласты чнага дэф арм аван ня (ц як у ч асц і) п а в ер х н яў с у ты к н е н н я м атэры ял аў пры іх с ц іс к а н н і. В ы кары стоўваец ц а дл я з л у ч э н н я д э та л ей з пласты чн ы х м еталаў і с п л ав а ў (у т.л. разн ар о д н ы х ), п л астм ас і ін ш . Н айб. п аш ы рана Х.з. алю мінію . Х алоднай назы ваю ць таксама дугавую зварку чы гунных дэталей без папярэдняга нагрэву. Пры Х.з. дэталі з вял. зварным сячэннем сціскаюцца на прэсах (ціск 1 ГПа і больш), з невял. сячэннем — кляшчамі. Пры сцісканні матэрыялы цякуць (як вадхасць) уздоўж паверхні раздзелу, паверхневыя слаі разбураюцца, a наступныя чыстыя слаі ўгвараюць злучэнне. Х.з. зварваюцда металы з гранецэнтраванай кубічнай рашоткай (алюміній, медзь, нікель, серабро), некаторыя пластмасы, смолы і інш. Х.з. разнародных металаў дае магчымасць пазбегнудь угварэння ў месцы злучэння крохкіх металідаў. Х.з. злучаюць правады, каркасы і абалонкі буйных канструкцый, танкасценныя алюмініевыя трубы і інш. ХАЛ0ДНАЯ Э М ІС ІЯ , тое, ш то аўт аэлектронная эмісія. Х А Л 0Д Н Ы Я Н Е Й Т Р 0 Н Ы , нейтроны з энергіяй умоўна ад 5-10'3 эВ да 10‘7 эВ. В ы к ар ы сто ў в аю ц ц а д л я в ы в у ч эн н я павольных ды фузійны х рухаў атамаў і малекул y розны х асяроддзях, даследавання бялковы х м акрамалекул, палімераў, мікрадэфектаў і м ікранеаднастайнасцей y растворах, сплавах і інш . Гл. таксама Нейтронная фізіка. Х А Л 0П Е Н ІЦ К А Е Б А Л 0Г А У Крупскім р -н е М ін скай вобл. і Ч аш н іц к ім р-не Відебскай вобл., y вадазборы р. Эса. Нізіннага тыпу. Пл. 6 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 5,2 тыс. га. Глыб. торфу да 6,6 м, сярэдн яя 2,4 м. Асуш ана, вы рош чваю цца збож ж авы я і кармавыя культуры, сеяны я травы і інш. ХА ЛОПЕНІЦКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БС С Р y 1924— 31 і 1935—60. Утвораны 17.7.1924 y складзе Барысаўскай акругі. Ц эн тр — г.п. Халопенічы . 20.8.1924 падзелены на 11 сельсаветаў. 3 9.6.1927 y М інскай акрузе. 8.7.1931 скасаваны , тэры торы я разм еркавана паміж Бары саўскім, Крупскім і Л епельскім р-нам і.

12.2.1935 адноўлены , падзяляўся н а 13 сельсаветаў. 3 20‘.2.1938 y М інскай вобл.

20.1.1960 раён скасаваны : 4 сельсаветы і г.п. Х алопенічы перададзены ў Крупскі, астатнія — y Барысаўскі і Лепельскі р-ны .

Х А Л О П Е Н ІЧ Ы , гарадскі пасёлак y К рупскім р -н е М інскай вобл. За 34 км ад г. Крупкі, 28 км ад чыг. ст. К рупкі на л ін іі М ін ск — Орш а, 134 км ад М інска. 1,6 тыс. ж. (2002). Ф іліял Мінскага станкабудаўнічага завода імя С.М.Кірава, прадпры емствы харч. прам-сці. С яр эд н яя і муз. ш колы , дзіцячы дом, Д ом культуры, 2 б-кі, бальніца, аптэка, аддз. сувязі, 2 царквы . Брадкая магіла сав. воінаў, магілы ахвяр фаш ьізму і сав. ваеннапалонны х. Вядомы з 1451. Уласнасць Ф.Даўгоўдавіча, М.Кезгайлы, Нонгартаў, Храптовічаў і інш. У 1669 y X. 260 дымоў, кляштар дамініканцау. y 1708 пабудаваны касцёл, y 1712 царква, y 1775 адкрыта школа, з 1777 дзейнічаў кірмаш.

3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка. цэнтр воласці Барысаўскага пав. У 1897 y X. 2254 ж., нар. вучьшішча (з 1863), царква (з 1828); касцёл, бровар (з 1840), ільнопрадзільня (з 1865), бальніца, паштова-тэлегр. аддз., 15 крам, 2 кірмашы на год. 3 1920 y Мінскай губ. БССР, з 20.8.1924 цэнтр сельсавета; y 1924—31, 1935—60 цэнтр Халопеніцкага раёна. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. У Вял. Айч. вайну ням. фашысты ў вер. 1941 расстралялі 800 ж.. стварылі лагер смерці (заіублена 1600 чаіі.); дзейнічала падп. арг-цыя. Х А Л 0 П Ы , асабіста залеж ная ад феадалаў і найб. эксплуатуемая частка насельніцтва ў К іеўскай Русі ў 9 — 13 ст. і ў Расіі да пач. 18 ст. П аводле прававога становіш ча набліж аліся да рабоў. Т эрмін «X.» ўперш ы ню сустракаецца ў л етапісе пад 986. У 11— 12 ст. ужываўся для абазначэн ня розных катэгоры й залеж нага насельнііггва. П аводле «Рускай праўды» поўны мі (абельны мі) X. станавіліся: палонны я; сам азапраданы я пры сведках; тыя, хто ажаніўся з халопкаю (рабою ); свабодны я ж анчы ны , якія выходзілі замуж за X.; дзеці X.; даўжнікі. У ладальнік мог неабм еж авана распарадж ацца асобай X.: забіць, прадаць, адцаць за даўгі і інш . Ё н таксам а нёс адказнасць за ўчы нкі X.: знявагу вольнага чалавека, краж у і г.д. А сн. частка X. працавала ў сельскай гаспадарцы, некаторы я бы лі рамеснікамі, хатнімі і ваенны м і слугамі, вы конвалі ф ункцы і ніж эйш ай адміністрацы і ў маёнтках. У Расіі іш оў прац эс зліцця X. з асн. масай пры гонны х. У BKJ1 найб. залеж ны я ад феадалаў лю дзі наз. чэлядзь нявольная. Літз 3 н м і і н A A Холопы на Русн. М..

1973.

*

JQ -

^

X A JlC JH ulse) Расел Алан (н. 28.11.1' Н ью -Й орк), амеры канскі фізік і рады астраном. С кончы ў Масачусецкі ун-т (1975). 3 1975 y Нац. радыёастр. абсерваторыі. 3 1977 y Прынстанскай ла& торы і ф ізікі плазмы . Навук. прады і рады ёастраноміі, кам п’ютэрным мал; раванні паводзін выеокатэмпературнаі гаіазмы ва ўстаноўках для кантралюем: га тэрмаядз. сінтэзу. Адкрыў першы і двойны пульсар (з JX^-Тэйпарам, 1974; ды ётэлескоп абсерваторы і каля г. Ар: ба, П уэрта-Ры ка). Нобелеўская прзм 1993 (з Т эйларам ). Тв:. Рус. пер. — Открытне двойногоі сара / / Успехн фнз. наук. 1994. Т. 164, М.М.Касцюш

Р А.Халс.

ХАЛС, Г a л ь с (Hals) Франц (пан 1581 і 1585, г. А нтверпен, Бельгія 26.8.1666), галандскі жывапісец, Вучы ся y К. ван М андэра (1600—03). Праі ваў y Х арлеме. Раннім партрэтам (<■Бан кет аф іц эраў стралковай роты св. гія», 1616), ж анравы м сцэнам («Муі ж онка ў парку», каля 1622), вобд евангелістаў («Евангеліст Лука», «Евангеліст М атфей», каля 1623— 25) улас вы цёплы я тоны каларьіту. даклал мадэліроўка ф орм . Сталая манера, і склалася ў кан цы 1620-х г., вылучаеі н адзвы чайн ай лёгкасцю , свабодай | тэм перам ентам . У гэты перыяд стві пераваж на партрэты : «Цыганка», «Мулат», «М але Бабе» (усе каля 1630), і ван Хейтхейзен» (каля 1625—36), «Групавы партрэт стралковай роты св. , ры яна» (1633). 3 1640-х г. y партрэтв узм ацняю цца псіхал. харакгарыстыкі, Д калары це пераваж аю дь серабрыстыяі ны , багатыя пераходамі адценняў: генты ш піталя св. Лізаветы» (16411

' Іт

h

4

-

Ф.Халс.

Рэген

пры тулку ДЛЯ р эл ы х . 1664.

I

I Познія работы пабудаваны на строгіх, I напружаных кантрастах чорных і белых I тонаў, адценены х рэдкім і чы рвон а-каI рычневымі плям ам і («М уж чына ў чорным адзенні», каля 1650— 52), з ’яўляI юцца і ноты безвы ходнасці і песімізму I («Рэгенты прытулку для састарэльіх», 1664). Літ.; C e н е н к о М.С. Франс Хальс. М..

I 1965; Л a з a р е в В.Н. Франс Гальс / / Лазарев В.Н. Старые европейскне мастера. М..

I 1974. Т.В.Пешына. ХАЛТЎРЫН С цяп ан М ікалаевіч I (2.1.1857, в. Верхнія Ж ураўлі К іраўскай вобл., Расія — 3.4.1882), расійскі рабочы-рэвалюцьіянер. А рганізатар (1878) і кіраўнік (з В .П А б н орск ім ) «Паўночнага ; саюза рускіх рабочых». 3 1879 y «Народнай волі». У лют. 1880, каб здзейсніць ' замах на цара Аляксандра II, учы ніў вы бух y Зімнім палацы (цар уцалеў), дзе працаваў сталяром. 3 сак. 1881 чл. Выканкома «Нар. волі». П акараны смерцю (павешаны) за ўдзел y забойстве (сак.

I 1882) адэскага ваен. пракурора.

I

I

I 1 I

I

ХАЛУГІНІКІ, беззям ельны я і м алазямельныя сялян е на Беларусі ў 16— 19 ст. 1х маёмасдь найчасцей складалася з хаты (халупы) і невял. колькасці ж ывёлы. У ВКЛ X. не адраблялі панш чы ны і не плацілі аброку, але ш тогод плацілі феадалу, на зямлі якога жылі, т.зв. паседзінкі (2— 4 злотых). М алазям ельны я X. ў 17 ст. зліліся з цяглымі сялянамі. У 19 ст. плацілі падуш ны падатак. ХАЛХА (ад манг. халх — ш чы т), з 16 ст. назва тэр. Паўн. М анголіі (зам ацавалася як этнонім за яе насельніцтвам ). У канды 17 — пач. 20 ст. — ч. імперы і Цын пад назвай Манголія Знешняя; ц япер асн. тэр. М ангольскай Рэспублікі.

ХАЛХІН-ГОЛ, рака ў М анголіі і Кітаі. Даўж. 233 км, пл. бас. 17 тыс. км 2. П ачынаецца на зах. схілах Вял. Х інгана, цячэ па раўнінах Баргі, упадае 2 рукавамі ў воз. Буір-Н ур і р. А рчун-Гол, цгго I алучае азёры Буір-Н ур і Д алайнор. С ярэдні расход вады 25 м 3/с . У раёне Х.-Г.

I адбыўся Хаяхін-Гольскі канфлікт 1939. ХАЛХІН-І Ô JIbCK I К А Н Ф Л ІК Т 1939, I ваенныя д з е я н н і п а м іж с а в .-м а н г . і ; яп. войскам і ў р а ё н е р. Х а лхін -Г о л y ’І Mai—вер. 1939. 3 пач. 1939 яп. войскі неаднаразова паруш алі граніцу М анI, гольскай Нар. Рэспублікі (М Н Р ). Калі яны 28.5.1939 y чарговы раз паруш ы лі мяжу, манг. і сав. войскі (знаходзіліся там y адпаведнасці з пратаколам аб узаемнай дапамозе пам іж М Н Р i С С С Р ад ; 12.3.1936) адкінулі іх да м анг.-кіт. м яхы. У канцы чэрв. 1939 яп о н ц ы па| спрабавалі захапіць плацдарм на зах. беI разе ракі, але 3— 5.7.1939 былі разбіты сав.-манг. войскам і каля гары Б аін -Ц аган. У жн. 1939 на правы м беразе Халхін-Гола бы ла разгорнута 6-я яп. армія I (75 тыс. чал., 182 танкі, 500 гармат), 1 якую падтрымлівалі 300 самалётаў. Сав.-манг. войскі былі аб’ядн аны ў 1-ю армейскую групу (57 тыс. чал., 498 тан-

каў, 542 гарматы, 385 бронем аш ы н, камандуючы кам кор Г.К .Ж укаў), якую падтры млівалі 515 самалётаў. М анг. войскі ўзначаліў марш ал Х.Чайбалсан. Д зей н асц ь сав.-м анг. вой ск каарды наваў кам андарм 2-га рангу Р.М .Ш тэрн. У ходзе наступлення сав.-м анг. войскі 20— 31.8.1939 акружылі і ліквідавалі яп. грутюўку. 4 і 8.9.1939 яп. войскі зноў спрабавалі прасунуцца на тэр. М Н Р, але бьілі адкінуты і тэр. М анголіі бы ла ачы ш чана ад захопнікаў. Паветр. баі працягваліся да 15.9.1939. У ходзе Х.-г.к. сав. авіяцыя ўпершыню выкарыстала ракетную зброю і упершыню танкі перайшлі раку па яе дне. Па просьбе Японіі 16.9 1939 баявыя дзеянні спынены. Страты праціўніка соалі 61 тыс. забітымі, параненымі і палоннымі, 660 самалётаў. Страты сав.манг. боку склалі 18,5 тыс. чал. забітымі і параненымі, 207 самалётаў. За мужнасць 70 удзельнікам баёў прысвоена званне Героя Сав. Саюза, y т.л. С.І.Грыцаўцу, які атрымаў гэта званне другі раз. Сярод узнагароджаных ордэнамі і медалямі былі беларусы і ўраджэкцы Беларусі Х.Ы.Багушэвіч, В.М.Бібікаў, КЯ.Варанчук, ЯА.Ганчароў, С.І.Любарскі, ІАз.К.Марозаў, А.Дз.Церашкоў, М.К Шут, АК.Антоненка, Ф.Я.Жгіраў, А.Я.Марчанка, А.С.Пажарскі і інш. Літ:. Нстормя второй мнровой войны, 1939— 1945. Т. 2. М., 1974; Н о в м к о в М.В. Победа на Халхнн-Голе. М., 1971; re­ peal Халхнн-Гола. 2 нзд. Пермь, 1976; Д а н н л о в А. Там вдалн, за рекой... ХалхннГол / / Армня. 1999. №4—5; 2000. №1. Г.Дз.Бабусенка. ХА ЛЦ ЭДОН (грэч. chalkëdôn ад стараж. г. Х алкедон y М . Азіі), мінерал, скры такры ш талічная паўпразры стая разнавіднасць кварцу, SiÔ2; гал. пародаўтваральны мінерал крэменяў, яшмы, крам яністых сланцаў. У саставе X. вада (да 1,5%), пры м есі аксідаў ж алеза, алюмінію, марганцу, кальцы ю і інш. Утварае пражьілкі, скарынкі. сталактыта- і іронкападобныя нацечныя агрэгаты, канкрэцыі і псеўдамарфозы па драўніне. Разнавіднасці: агат, онікс, сердалік, карнеол (чырво-

Х алц эд он

ны), сардэр (буры), хрызапраз (зялёны). сапфірын (блакітны, сіні), маханік (з зял. хларытам) і інш. Цв. 6,5—7. Шчыльн. 2,57—2,64 г/см3. Утвараецца пры нізкатэмпературным гідратэрмальным працэсе ў міндалінах эфузіваў, гідратэрмальных жылах, y асадкавых пародах і інш. Выхарысгоўваецца ў ювелірнай справе, таксама для вырабу лабараторнага посуду, y прьшадабудаванні і інш. Гал. радовішчы ў Бразіліі, Уругваі, Індыі, Расіі і інш. Л.Ф.Гуліс.

ХАЛЬКАПІРЫТ

533

Х А Л Ш Ч А Н К 0В А (P a д з ь к о) Ганна Станіславаўна (н. 21.1.1951, в. Банцавічы Л ідскага р -н а Гродзенскай вобл.), бел. спявачка. Засл. арт. Беларусі (1982). С кончы ла м інскія муз. вучыліш ча імя М .Глінкі (1978) і ін-т культуры (1992). 3 1971 салістка К ам ерна-інстр. ансам бля Бел. тэлебачан ня і радыё. С пявачка ліры чнага плану. У рэпертуары бел. і рус. нар. песні, пераваж на ў апрацоўцы Л . Смялкоўскага («Ох і сеяла У льянаўна лянок», «Ой жыта ды я не сеяла»), яго творы (вак. цы клы ), песні бел. кампазітараў y яго аранж ыроўцы, a таксам а песн і бел. і рас. кампазітараў. У ф онд рады ё запісала больш за 500 песень. ХАЛЬКАГЕНЫ (ад грэч. chatkos медзь + ...ген), хімічны я элем енты VI гр. перы яд. сістэмы: кісларод, сера, селен, тэлур, палоній. Існуе ш мат іх алатропны х мад ы ф ік ац ы й . А кісляльнікі (найб. актыўны кісларод). 3 вадародам даю ць халькагенавадароды (Н 2Х). Утвараю ць іонн а-к ав ал ен тн ы я, кавалентна-м етал. і кавалеічтна-іонны я злучэнні (халькагеніды ) разнастайнага саставу, многія з якіх маю ць паўправадніковы я ўласцівасці (селеніды, тэлурыды). ХАЛЬКАЗІН (ад грэч. chalkos медзь). медны б л і ш ч а к , мінерал класа сульфідаў, C u2S. Зм яш чае 79,8% медзі. пры м есі ж алеза, кобальту, нікелю, серабра (да 0,2%). Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі; вядомы ў 2 паліморфных мадыфікацыях: рамбічнай і гексаганальнай. Утварае шчылыіыя або зярністыя агрэгаты. Колер свінцова-шэры, чорны. Бляск металічны. Цв. 2.5—3. Шчыльн. 5.5—5.8 г/см3. Крохкі. Элекграправодны. Паходжанне гіпергеннае, радзей гідратэрмальнае. Руда на медзь (гл. Медныя руды).

Хальказін

Х А Л ЬКА П ІРЫ Т (ад грэч. chalkos медзь + пірыт), м е д н ы к a л ч a д a н, мінерал класа сульфідаў, C uFeS2. Зм яш чае да 34,6% медзі, да 30,5% ж алеза, да 34,9% серы, часам пры м есі марганцу, м ы ш ’яку, серабра, золата, селену, індыю і інш. Крышталізуецца ў тэтраганальнай сінганіі, вышэй 700 °С — y кубічнай. Утварае суцэльныя зярністыя масы, украпанікі, зрэдку тэт-

534

ХА Л ЬК АФ ІЛ ЬНЫ Я

раэдрьгшыя крышталі. Колер латунна-жоўты. Бляск металічны. Цв. 3,5—4. Шчыльн, 4,1— 4,3 г/см\ Крохкі. Паходжанне пераважна гідратэрмальнае, таксама магматычнае і кантактава-метасаматычнае, радзей экзагеннае: Руда на медзь (гл. Медныя руды).

Х ал ь к ап ір ы т

Х А Л ЬК А Ф ІЛ ЬН Ы Я Э Л Е М Е Н Т Ы (ад грэч. chalkos медзь + ...філія), хімічны я элементы, якія знаходзяцца ў зям н ой кары (0,046% яе масы ) і метэары тах пераваж на ў ф орм е сульфідаў (паводле класіфіхацы і В .М .Гольдшміта). С кладаюць пабочны я групы перы яды чнай сістэмы элементаў. Д а іх адносяцца 19 элементаў: cepa (S), медзь (Cu), цьш к (Zn), галій (G a), германій (G e), м ы ш ’я к (As), селен (Se), серабро (Ag), кадм ій (Cd), індый (In), волава (Sn), сурма (Sb), тэлур (Те), золата (Au), ртуць (H g), талій (Т1), свінец (РЬ), вісмут (Ві), палоній (Ро). М аюць незаверш аную зн еш ню ю электронную абалонку і разм яш чаю ц да на ўчастках нарастання кры вой атамных аб’ёмаў. Здольны я нам наж ацца ў пэўных умовах і ўтвараць рудныя радовішчы, пераважна гідратэрмальныя жыльныя; y асадкавы х пародах — пластавы я рудныя паклады. ХАЛБМАХЕРА (H alm ahera), Д ж а й л о л а, востраў y Інданезіі, сам ы вялікі ў складзе М алукскіх астравоў. Пл. каля 18 тыс. k m 2 . M ae складаную канфігурацыю (4 паўастравы веерападобна разы ходзяцца ад цэнтра). П аверхня гары стая, выш . да 1635 м (дзею чы вулкан Г ам к ун ора). К л ім ат э к в а т а р ы я л ь н ы . Т -ра н а ўзбярэж ж ы 25— 28 °С. А падкаў 2— 3 тыс. мм за год. В ечназялёны я трапічны я лясы . Т рапічнае земляробства, плантацыі какосавай пальмы . Вываз каш тоўнай драўніны , востры х пры праў (гваздзіка, кары ца і інш .). П орт — Джайлола. Х А Л ЬЦ Ы Д Ы (C halcidoidea), надсям ейства паразіты чны х перапончатакры лы х насяком ы х з груны наезнікаў. П аводле розны х сістэм 19— 27 сям ., некалькі дзесяткаў ты сяч відаў. П аш ы раны ўсюды. Н а Беларусі найб. паш ы раны віды з роду трыхаграма. Даўж. цела 0,2— 10 мм. Афарбоўка зялёная, жоўтая або чорная з метал. адпівам. Жылка-

ванне крылаў рэдукаванае. Ёсць бяскрьілыя формы. Вусікі каленчатыя, складаюцца з асобных членікаў (не больш за 1б). У самак на канцы брушка яйцаклад. Лічынкі X. бязногія, большасць з іх паразітуюць на інш. насякомых, некат. развіваюцца ў расл. тканках: угвараюць галы, пашкоджваюцв костачкі сліў і вішань. Многія X выкарысгоўваюцца ў біял. барацьбе са шкоднікамі с.-г. раслін. ХАЛЬЧ, вёска ў Веткаўскім р-не Гомельскай вобл., на правым беразе р. Сож, на аўтадарозе Ветка— Гомель. Ц энтр сельсавета і калект. с.-г. унітарнага прадпры емства. З а 3 км на 3 ад г. Ветка, 19 км ад Гомеля. 1194 ж., 506 двароў (2002). С вята-М іхайлаўская царква. Б рацкія магілы сав. воінаў. П ом н ік зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П ом н ік архітэкгуры — сядзіба (канец 18 — пач. 19 ст.). Вядомы з канца 16 ст. Належаў Халецкім. 3 1772 y Рас. імперыі. мястэчка Веткаўскай вол. Гомельскага пав. Магілёўскай губ. У 1886— 1072 ж., 173 двары, дарква, яўр. школа, 3 ветракі, 85 крам, 2 кірмашы штогод. 3 1926 y Веткаўскім р-не Гомельскай акругі (з 1938 y Гомельскай вобл.). У Вял. Айч. вайну ў вер.

1943 спалена ням. фашыстамі (знішчаны 463 двары). У 1962—65 y Гомельскім р-не. ХАЛЯЎКА Мікалай Аляксеевіч (23.12.1916, в. Івакі Д обруш скага р -н а Гомельскай вобл. — 21.3.1998), Герой Сав. Саю за (1945). У Вял. Айч. вайну на ф ронц е з 1941. Зарадж алы нчы к артып. палка сярж ант X. вы значы ўся 2.12.1944 y баі каля г. Ужгарад (Украіна), дзе закідаў гранатамі дзот, вымусіў здацца 30 варожых салдат, якія, убачыўш ы аднаго воіна, пачалі страляць y яго; паранены X. зніш чыў 28, узяў y палон 2 гітлераўцаў. П асля вайны да 1976 y сельскай гаспадарцы. ХАМАДА, г a м a д а, камяністьія пустыні; y вузкім сэнсе — кам яністы я пусты н і Сахары. X. Сахары разм еш чаны на плато, якія ўтвораны са ш чы льны х карэн ны х парод (вапнякоў, пясчанікаў і інш .) і ўкры ты дроб ны м друзам, часам зам ацаваны м y подсцільны х пародах.

4

т

ХАМАДАН (стараж. Э к б а т а н а ) , рад на 3 Ірана. Адм. ц. астана Хамаді Вядомы з 11 ст. да н.э. 349,6 тыс.

(1991). Вузел аўтадарог. Гал. гаі цэнтр зах. ч. краіны . П рам-сць: гарбарная, дрэваапрацоўчая. Самат ная вы тв-сць тканін, ды ваноў, медні скураньіх вырабаў. У н-т. У 7— 6 ст. н.э. X. — сталіда Мідыі, y 12 ст. — і Іракскага сельджукекага султаната. Mai л еі Гамбедэ-А лавіян (12 ст.) і Ібн-Сіт.

М .А Х аляў ка

Х .Н .Х ам за.

ХАМАДА-ЭЛЬ-ХАМРА, пустыннае то на П н З Л івіі, y Трыпалітаніі. Даўж.

3 на У каля 700 км, з П н на Пд 200 км. С кладзена з вапнякоў. Выш 450— 500 м. С тром ка абрываецца на (уступ Д ж эбель-Н еф уса) і на Пд. ХАМАМАЦУ, горад y Японіі, на Пд в-і Хонсю . 559 тыс. ж. (1992). Рыбалоўнм порт. П рам -сць: маш ынабудаванне (матацы клы і інш .), хім., тэкст., дрэваапр,, вы раб муз. інструм ентаў. Будысцкі храм. 'Гурызм. Х А М АРБІЯ (H am m aibya), род кветкавых раслін сям. ятрыш нікавы х. 1 від X. балотная (Н . paludosa). Пашыранан ўм ерана халодны х абласцях Паўн. паўш ар ’я. Н а Беларусі занесена ў кнігу. Т рапляецца н а тарф яны х балотах, y забалочаны х лясах і поймах рэк. { Шматгадовая травяністая расліна з тонкім карэнішчам, на якім штогод угвараецца шбень. Сцябло выш. 6—20 см, каля аснова яйцападобна патоўшчанае, 3 2 (3—4) падоўжанымі, таўставатымі лісцікамі ў ніжняй часіцы. Кветкі дробныя, жаўтавата-зялёныя, y гронках. Плод — каробачка. Дз.І.Траццят Х А М А Р Ш Э Л Ь Д (Ham marekjôld) Даг ' Я льм ар (29.7.1905, г. Іёнчэпінг, Швецы я — 18.9.1961), дзяржаўны дзеяч Ш вецы і, ды пламат, эканаміст. Чл. Ш вед. акадэм іі (з 1954). Сын К.Я.Хамарш эльда, п р эм ’ер-міністра Швецыі) 1914— 17. С кончы ў Упсальскі ун-т (1928). У 1930— 34 сакратар швед. Камісіі па беспрацоўі. У 1936— 45 статс-сакратар М ін-ва фінансаў, адначасова }

X Х а м а р б ія б а л о т н а я .

1941— 48 старціыня праўлення Над. банка. 3 1949 ген. сакратар М ін-ва замежных спраў, з 1951 міністр без партфеля; y 1952— 53 узначальваў швед. дэлегацыі пры ААН. 3 крас. 1953 ген. сакратар I ААН (у вер. 1957 перавыбраны). Садзейнічаў вы раш энню міжнар. канфлік- | таў y Егіпце (вакол Суэцкага канала,

1956), Венгрыі (паўстанне і сав. ўмяшанне 1956), хваляванняў y Л іване (1952) і Конга (I960). Загінуў y авіякатастрофе ў час пасрэдніцкага візіту ў Конга. Аўтар кн. «Знак н а шляху» (выд.

1963). Нобелеўская прэм ія міру 1961. ХАМЕЙНІ Рухалах М усаві (17.5.1900?, г. Хамейн, Іран — 3.6.1989), іран скі рэліг. і дзярж. дзеяч, вял. аятала. Атрымаўрэліг. адукацыю. 3 1922 y г. Кум. За іфытыку рэформ ш аха Мухамеда Рэза Пехлеві высланы ў Ірак (1964), пазней пераехаў y Ф ранцыю . За час вы гнанн я сгаў лідэрам іранскай апазіцы і. У студз.

1979 вярнуўся на радзіму, узначаліў I Іранскую рэвалюцыю 1978— 79. 3 1.2.1979 лідэр Савета ісламскай рэвалю цы і, да (псога 11— 13.2.1979 перай ш ла ўся ўлада ў краіне. Паводде распрацаван ай ім канцэпцыі тэакраты чнай дзярж авы і пворанай на я е асн ов е кан сты туц ы і Ісламскай Рэслублікі Іран 1979 X. быў ! пажыццёвым духоўным лідэрам (рахбарам) і факты чны м правіцелем Ірана.

1 Праводзіў курс на ісламізацы ю ўсіх ба! коў жыцця Ірана, к ан ф ран тацы ю з ! ЗІІІА, на перамож нае за в яр ш эн н е іраI ш-іракскай вайны 1980— 88 (у ліп. 1988 I пагалзіўся на мірнае ўрэгуляванне кан; флікту). Тв:. Рус. пер. — Завешанне. Б .м ., б.г. [ Him:. A г a е в С.А Рухолла Мусавн ХоI мейнн / / Вопр. нсторнн. 1989. № 6. В.У.Адзярыха.

XAMEJIEÔH (лац. C ham aeleon), каляпалярнае сузор’е Паўд. паўш ар’я неба. Найб. яркія зоркі 4,0 візуальнай зорнай шічыні. Гл. Зорнае неба. ХАМЕЛЕ0НЫ (C ham aeleontidae), сямейства (па інш. класіф ікацы і падатр.) яшчарак атр. лускаваты х. 4 роды, каля 90 відаў. П аш ы раны пераваж на ў А фрыцы і на в-ве М адагаскар; трапляю цда ў Зах. і Паўд. Азіі, 1 від — y Паўд. Еўропе. Жывуць на дрэвах і кустах, маларухомыя.

Камелеон п а ў д н ё в а а ф р ы к а н с к і.

Даўж. цела да 60 см. Тулава сціснутае з баюў, укрьпае рагавымі зярняпсамі і бугаркамі. йі галаве ў многіх відаў рагавыя і скурныя ■арасці (бугаркі, грабяні, завостраныя рогі). Ногі доўгія, пяціпальцыя. Хвост доўгі, учэпісМ,Вочы вял., з тоўстымі, зрослымі павекамі іналенькай цэнтр. адгулінай для зрэнкі; рухі шэй незалежныя. Афарбоўка цела здольна іугка мяняцца ў залежнасці ад умоў нава-

кольнага асяроддзя, голаду, смагі, спалоху і інш. Кормяцца пераважна насякомымі, дробнымі пазваночнымі. Болыпасць яйцакладныя, ёсць яйцажывародныя. Л.В.Кірыленка.

X A M EH ÈI Сеед Алі Хусейні (н.

15.7.1939, г. М ешхед, Іран), іранскі рэліг. і дзярж . дзеяч, аяшала. А гры маў духоўную адукацыю ў гарадах Мешхед, Кум (Іран ) і Н едж эф (Ірак). За ўдзел y анты ш ахскім руху ў 1960— 70-я г. 6 разоў быў ары ш таваны . У дзельнік Іранскай рэвалюцыі 1978— 79, паплечнік Р .М .Хамейні. У 1979— 80 чл. Ісламскага рэв. савета, нам. міністра абароны , камандуючы «К орпусам абаронцаў ісламскай рэвалю цы і». У 1981— 89 прэзідэнт Іслам скай Рэспублікі Іран, з 1989 яе духоўны лідэр (рахбар) і ф акты чны правіцель. Літ.: З а й н а б н т д н н о в Е. Духовный лвдер МРН аятолла Хаменен / / Азня н Афрнка сегодня. 1999. № 2. В.УАдзярыха. Х А М Е Ф ІТ Ы [ад грэч. cham ai на зямлі + ...фіт(ы )], расліны , пупы ш кі ўзнаўл ен н я якіх знаходзяцца на выш . 20— 30 см над паверхняй глебы; адна з жыццёных форм раслін. Звы чайна зімой укры ты снегавьім покры вам. Д а X. адносяць паўкусты, кусцікі, паўкусцікі, некат. ш матгадовы я травы, імхі. П аш ы раны ў тундрах, вы сакагор’ях, таксам а ў некат. між земнаморскіх тыпах расліннасц і (таміляры , ф ры гана).

XAM3Â Х акімзадэ Н іязі (6.3.1889, г. Каканд, У збекістан — 18.3.1929), узбекскі пісьм еннік, тэатр. дзеяч. Нар. паэт У збекістана (1926). У 1915 арганізаваў y К акандзе паўпрафес. тэатр. групу. У 1917 стварыў y Ф ергане т-р, з якім выступаў на франтах грамадз. вайны. Друкаваўся з 1914. Аўтар зб -каў лю боўнай, філас. і грамадз. лірьікі «Белая ружа», «Чьірвоная ружа». «Зялёная ружа», «Ж оўтая ружа», «Ружовая ружа» (усе 1916), «Ф іялетавая ружа» (1917), «Духмяная ружа» (1919), аповесці «Новае ш часце» (1915). П ісаў драмы («Бай і парабак», нап. 1918, выд. 1949; «Таямніцы парандж ы», нап. 1927), камеды і «Хітрыкі М айсары» (паст. 1926) і інш. Збіраў і вывучаў нар. песні, вы конваў іх на над. муз. інструмедтах. Аўтар шматлікіх песень (словы і музыка). Імя X. носіць Д зярж . акад. тэатр Узбекістада. Н а бел. мову яго асобды я творы пераклалі В.Ж уковіч, С .Законнікаў, С.Ліхадзіеўскі, Р.Н яхай.

Te:. Рус. пер. — Нзбр. пронзв. T. 1—2. Ташкент, 1979.

77™.: С у л т а н о в Ю.С. Хамза. 2 пзд. Ташкент, 1973; K a ю м о в Л. Хамза. Ташкент. 1979. ХАМ ІЙСКАЯ КАГЛАВШ А, упадзш а на П д ад Усх. Ц ян ь-Ш ан я, y Кітаі. Даўж. каля 300 км, ш ыр. да 100 км. Н айм енш ая выш . 81 м. С аланчакі, пясчаны я пустыні са своеасаблівы мі формамі выветры вання (т.зв. эолавы я гарады). На даўд. ускраіне — аазісы. Радовіш чы каменнага вугалю. Н а П нУ — г. Хамі.

ХАМСін

535

Х А М ІН С К І Ф ран ц іш ак Ксаверы (?— 9.6.1809), бел. грамадскі дзеяч, польскі пісьменнік. 3 1788 староста пінекі. ваявода мсціслаўскі, y 1793— 1807 марш ал ак мінскі. Я к пры бліж аны гетмана М .К .А гідскага ездзіў y Зах. Еўроду з дыпламат. даручэндямі. У 1797 арыштаваны па дадазрэдні ў анты царскай змове. Пісаў на лольскай мове. Аўтар класіцыстычных вершаў, публіцыст. «Адказу» (1792). Ёсць меркаванні, што X. напісаў за А гінскага бол ы дасц ь асветніцкіх даэт. твораў, апублікаваных пад псеўд. «С лонімскі грамадзянін» y зб-ках «П стары чд ы я і м аральны я аповесці» (1782) і «Байкі і не-байкі» (1788). Перакладаў на дольскую мову Гарацы я, Ж .Расіна, Ж .Д эліля, П .К арн еля. А.В.Мальдзіс. Х А М ІЧ К 0Ў Іван Іванавіч (д. 7.11.1959, в. Іскань Быхаўскага р -н а М агілёўскай вобл.), бел. матэматы к. Д -р ф із.-матэм . н. (1997). С к он ч ы ў Г ом ельскі ун -т (1980). П рацуе ў БДУ. Навук. драцы па даследаванні сістэм масавага абслугоўвання. Распрацаваў тэоры ю сістэм масавага абслугоўвання з паўторны м і выклікамі, правёў ком ш іексны я даследаванні матэм. мадэлей сетак перадачы звестак з пратаколамі выпадковага доступу. Тв.\ Расчет характернстнк локальной сетм с р-настойчнвым протоколом случайного множественного доступа / / Автоматака н телемеханнка. 1995. № 2; Снстема обслужнваняя с повторнымм вызовамн н вероятностью потерь прв сдвоенном соеднненпм / / Докл. Нац. АН Беларусн. 1998. Т. 42, № 2.

XAM PÂEŸ Р азак (15.5.1910, г. КзылАрда, Казахстан — 5.5.1981), узбекекі акцёр і рэж ы сёр. Нар. арт. УзбекістаЯа (1959). Н ар. арт. С С С Р (1969). Скончыў таш кен ц кія ін -т асветы (1930) і тэатр,маст. ін -т (1954). 3 1934 гал. рэж ы сёр Н ам анганскага т-ра, з 1946 рэж ысёр і акцёр, з 1959 гал. рэж . Узбекскага т-ра імя М укімі (Т аш кедт). Сярод роляў: Васіль Іванавіч («Нурхон» К.Я ш эна), Назы м («Тахір і Зухра» С.Абдулы) і ідш. Паставіў «Каварства і каханне» Ф .Ш ы лера (1939), «М укімі» Абдулы (1954), «Закаханы Таш болта» Х.Гуляма і «Таям ніцы параддж ы» Х.Хамзы (абедзве 1961) і інш . 3 1945 здымаўся ў кіно. Д зярж. прэм ія С С С Р 1948. Д зярж . дрэмія У збекістана імя Х амзы 1972.

XAMCÂ, ры ба сям. анчоусавых; гл. Анчоус. Х А М СІН (араб., літар. — дяцьдзесят), гарачы (часта да 40 °С) і сухі амаль ш іарм авы вецер дераваж на даўд. і паўд.-зах. румбаў на П нУ А ф ры кі і ў сумеж ны х краінах Б. Усходу. А дзначаецца ў пярэддіх ч. цы клодаў, ш то перамяшчаюцца з пуегынь Паўд. Афрыкі ў раёны Усх. М іж земнам ор’я. Д зьме каля 50 сут y годзе, звы чайна ў сак.-м аі. Пераносіць ш мат пяску і пылу, часта судраваджаецца апты чны мі з ’явамі (міражы і фата-маргана).

536

ХАМУН

ХАМУН, група прэснаводны х і салёных бяссцёкавых азёр ва ўпадзіне С істан (на выш. каля 480 м), y Іране і А ф ганістане. Даўж. сістэмы каля 150 км, шыр.

50— 70 км. Вусцевыя разлівы р э к Гільменд, Фарахруд, Хашруд y час веснавой паводкі ўтвараю ць з азёрамі адзіды вадаём (пл. 2— 3 тыс. км , глыб. 1— 1,5 м). Зараснікі трыснягу. Зімоўі вадаплаўных птушак. Рэзерваты — Х ам уні-С абары, Х ам уні-П узак (А фганістан); заказнік Хамун (Іран). ХАМУРАПІ, цар Вавілоніі [1792— 1750 да н.э.], з імем якога звязана яе ўзвы ш энне. 3 ам арэй скай ды насты і. Умелы паліты к і палкаводзец, X. пры дапамозе ваен. сілы і ды плам аты і на прадягу 35 гадоў падпарадкаваў тэр. Асірыі, паўд. і сярэдню ю часткі Месапатаміі. П ры X. Вавілонія дасягнула найвы ш . эканам. і паліт. магутнасці; працягваўся рост таварна-граш овы х адносін, ц эн тралізацы я дзярж авы і ўм ацаванне царскай улады, аб чы м сведчаць выдадзеныя ім каля 1760 да н.э. Хамурапі законы (знойдзены ў 1901— 02 пры раскопках г. Сузы). З А К 0 Н Ы , збор законаў рабаўладальнідкай дзяржавы Вавілоніі, названы па імю яе цара Хамурапі. Складзены каля 1760 да н.э. Н алічваю ць 282 арт., y якіх разглядаю цца пы танні працэсуальнага характару, адносіны ўласнасді, царскай службы, ш любу і сям ’і, абавязацельстваў і інш . У аснову зборніка лакладзены старое звы чаёвае лра-

інш . Распрацавала (з Вейдманам) методы ку аналізу кам лазіцы йнай, ры тм ічнай і лласты ка-ды нам ічнай структуры танца. Л.А.Сівшюбчык. ХА М ХЫ Н, горад y К.НДР, на р. С анчханган. Адм. ц. прав. Х амгён-Н амдо.

701 тыс. ж. (1987). Т рансп. вузел. Порт на р. Садчханган, лаблізу У сх.-К арэйскага зал. Я понскага мора. Разам з аванпортам Х ы нам утварае прамысл. вузел. П рам-сць: цяж кае маш ы набудаванне, каляровая металургія (алю міній), хім. (сінт. прадукты, лластмасы ), эл.тэхн., тэкст. (ш оўк, ш эрсць), абутковая, харчасмакавая, цэм ентавая. Каскад ГЭС. Рыбалоўства.

У.А.Хамчаноўскі.

Н.С.Ханаеў.

х а м у р Аі і і

ва, ш умерскія судзебнікі і новае закад адаўства. Нормы законаў недасканалы я з лункту гледж аддя іх лаўдаты , вы значаю цца катэгары чнасцю , ням а сістэмы ў іх вы кладанні, хаця лэўная логіка пры сутнічае. 'Гэксты складзены ў асноўны м y казуістычнай форме. У адроздедн е ад інш . усх. кады ф ікацы й не маю ць рэліг. і маралізуючага элементаў. Каш тоўны п ом н ік стараж. ўсх. лрава. ХАМУТОЎКА, другая назва ракі Пыранка ў Гродзенскім р-де. ХАМ Ф РЫ (Humphrey) Дорыс (17.10.1895, г. О к-П арк, ЗШ А — 29.12.1958), амеры кан ская танцоўш чы ца, харэограф, педагог, тэарэты к танца; адда з заснавальнікаў і вядучых лрадстаўнікоў амер. танца мадэрн. 3 1917 y трупе «Дэнішоўн». У 1928 арганізавала (з Ч.В ейдманам) ш колу і трупу ў Н ью -Й орку, адначасова з 1934 вы кладала ў танц. школах. 3 1945 з Х.Лімонам узначальвала яго трупу. С ярод ластановак: «Трагічдая саната» (1923), «Эцюд, лры свечаны вадзе» (1928; абедзве без муз. суправадж эння), тры логія «Новы танец», «Тэатральны эцюд», «3 маімі чы рвоны мі агдямі» н а муз. У.Ры гера (1935— 36; 1-я ч. з Вейдманам), «Дзень на зямлі» л а муз. А .К олледда (1947), «Руіды і прывіды» на муз. Б .Бры тэн а (1953) і

Х А М Ч А Н 0Ў С К І Уладзімір А лтонавіч (1920, в. Пірагі Дубровенскага р -н а Віцебскай вобл. — 19.12.1942), Герой Сав. С аю за (1965). С кончы ў А рш анскі настаўніцкі ін-т (1939). У Вял. Айч. вайну са ж д. 1941 камандзір падп. грулы Расонскага патры ят. падполля, з крас. 1942 y ларты занах. 19.12.1942 з ірупай ларты зан трапіў y засаду каля в. Гліснаўка П олацкага р-на; лры крьіваю чы адыход ларты зан, устудіў y бой з пераўзы ходзячымі сіламі лраціўніка, загінуў. У М інску ўстаноўлены яго бюст, y в. Пірагі — лом нік. ХА М ЯКІ (Cricetine), ладсям ейства хам яковы х атр. грызуноў (зрэдку вылучаю ць y асобдае сямейства). 60— 80 родаў, 380— 390 відаў. П аш ы раны на ўсіх

Хамякі: 1 — звычайны; 2 — перадкаўказскі.

канты нентах, акрам я Аўстраліі, тропікаў А зіі і А ф ры кі. Ж ы вуць на адкрытых ландш аф тах гор і раўлін y норах. На Беларусі ў лаўд.-зах. ч. Брэсцкай лаўд.-ўсх. ч. Гомельскай абл. да 1960-х г. трапляўся X. звы чайны (Cricetus cricetus). Даўж. цела 5—36 см, хваста 0,7—33 см, маса 7—250 г. Афарбоўка ад попельнай а'’ буравата-шэрай да цёмнай карычнева-вохрыстай; зрэдку ўздоўж спіны — чорная ішз са і чорна-белыя плямы ў пярэдняй ч. тулаш. У большасці ёсць зашчочныя мяшкі. Нскат зімой y спячцы. Нараджаюць да 18 дзіцяг Кормяцца насеннем, ч. раслін, насжом дробнымі пазваночнымі: назапашваюць кармы. Шкоднікі сельскай гаспадаркі. Пераносчыкі інфекц. хвароб. Выкарыстоўваюцца як эксперым. жывёлы. ХА М ЯК0Ў Алякеей Сцяпадавіч (13.5.1 М асква — 5.10.1860), рускі філосаф, гісторык, лаэт і публідыст, адзін з заснавальнікаў славянафільства. Скончы М аскоўскі ун-т (1822). Д а 1829 на вае:: службе, лоты м займ аўся літ. і грамад скай дзейнасцю . Выстулаў за самаўладную дзярж аўнасць, але лічыў мэтазго' н ы м яе рэф арм аванн е ў ліберальны кірунку, ліквідацы ю прыгоннага праваі см яротнага п ак аран дя. Яго філас. г ; гляды грунтаваліся л а багаслоўсш ідэях хры сціянства, н ай л ерш на вучэнні пра саборнасць, якую разумеў як мноства. аб ’ядн ал ае сілай лю бві ў арган. цэлае, я к гарм алічнае слалучэнне адзінства свабоды. Н а яго думку, яднанне ў ісці не рэалізуецца толькі правасл. царквоіі бо каталіцы зм ецвярдж ае толькі адз:ства, a пратэстанты зм — свабоду. Amaлогія X. тэацэнтры чная: першаасновг усяго ісдага лічы ў божьі розум. Сцвярджаў, ш то розум (божы і чалавечы) г пары ўна звязаны з воляй. Адвяргаў р' цы ядалізм , які, л а яго думку, сугар' чы ць саборнам у гіачатку, і абгрунтоўв*' неабходдасць цэласны х ведаў. Усе" гісторыю тлумачыў я к вы нік узаемад': ян н я 2 пачаткаў: «іранскага» (сімвал свабоды духу, маральнай самасвядомаці) і «кушыцкага» (сімвал панавання неабходнасці і чалавечай пакорнасці Н а яго думку, Расія ўвасабляе «іранскілачатак і лроцістаіць нац. і рэліг. аб: лю ты зацы і і самаізаляцы і. Будучья^ Расіі звязваў з «уваскраш эннем старі Русі». С лавянаф ільскім лафасам пг: сякнута і яго лаэзія, y якой заклік ; аб’яднання славяд лад эгідай Расіі ( «Развітанне з А дрыядопалем», «Ара адлю страваны грамадскі ідэал X. (верш авады я трагедыі «Ярмак», паст. «Дзмітрый Самазванец», ласт. 1833; Аўтар працы «Запіскі пра ўсеагулыг гісгорыю» (ч. 1— 2, выд. 1871— 73), ] дыст. твораў «Пра старое і новае» (1839 «Пра магчьмасць рускай мастацкай йг лы» (1847), зб. «24 вершы» (1844) і інш.

Te:. Соч. T. 1—2. М., 1994; Сшхотвореш' н драмы. Л., 1969; О старом н новом: Статыі н очеркн. М., 1988; Сочмнення богословсш. СПб., 1995. Літ.: С у х о в АД. Хомяков, фгаософ славянофшіьства. М., 1993; Б л а г о в а Т.К. Родоначальннкя славянофнльства: А.Хом] ков н Н.Кнреевскнй. М., 1995; Зе рно' Н.М. Трн русскнх пророка: Хомяков. Досто-

евскмй. Соловьев: Пер. с англ. М., 1995; Б е р д я е в Н А АС.Хомяков. Томск, 1996; К о ш е л е в BA АС.Хомяков, жшнеопнсанне в документах, в рассуждення.х н разысканнях. М., 2000. Т.І.Адула. ХАМЯНК0Ў Мікалай Нічыпаравіч (1923, в. Ад’езджае К алуж скай вобл., Расія — 22.6.1944), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. С аю за (1945). 3 1942 на 1-м П ры балт. ф ронце. Наводчык процітанк. ружжа радавы X. вызначыўся 22.6.1944 пры прары ве ўмацаванай абаройы ворага каля в. Карташы Ш умілінскага р -н а Віцебскай вобл., дзе, зам яніўш ы камандзіра, узняў роту ў атаку, асабіста зн іш чы ў 5 кулямётных кропак з разлікам праціўніка; I загінуў y гэтым баі. ХАМЯЧКІ, грызуны падсям. хамяковых. 40 родаў, 96 відаў. П аш ы раны ўсюды за вы клю чэннем А нгаркгы кі і АўI стралійска-М алайскай вобл. Ж ы вуць y розных ландш афтах, больш асц ь норныя. Найб. вял. роды X.: беланогія (Peromyscus, 49 відаў), паўд.-амер. палявыя (Akodon, 33 віды). і Даўж. цела 5—25 см, хваста 0,7—21,5 см. Нагадваюць мьшіэй. Валасяное покрыва густое і мяккае, пераважна аднатоннае, на спіне ад светла- да цёмна-карычневага, на бруху і: свяглейшае. Канечнасці 5-пальцыя, пальцы з I моцнымі кіпцюрамі. Нараджаюць да 20 дзіцяюгг. Кормяцца раслінамі (насенне, ягады, ве[ гетатьіўныя ч.), насякомымі. Шкодніхі сельскай гаспадаркі. Пераносчыкі інфекц. хвароб. Маюць прамысл. значэнне.

ныя гіст. перы яды меж ы тэр. X. м ян яліся, займаю чы прастору ад М іж земнага м. на 3 да далін А ронта і Іардана на У, ад гор Таўра на П н да Газы на Пд. Н асельнійтва X. (ханаанеі) вы значалася вял. разнастайнасцю (амарэі, ф інікійцы, угары цяне, кеніты , м аавіцяне і інш ., з несеміцкіх плям ён — хурыты і хеты) і паліт. р а з’яднанасцю (гарадьідзярж авы Іерыхон, Гезэр, Х ацор і інш .). Гісторыя яго вядома пры блізна з 8-га тыс. д а н.э. У 16— 15 ст. да н.э. залеж аў ад Стараж. Егіпта. У выніку войнаў y 13 ст. да н.э. падзеленьі пам іж Егіптам і Хецкім царствам. 3 12 ст. да н.э. пачы наецца заваяванне X. ізраільскімі плямёнамі. П азней назва «X.» уж ывалася ў адносінах да Ф ілікіі, a назва «ханаанеі» да пунійцаў. А.Г.Зельскі.

ХАНАЕВА Яўгенія Нікандраўна (2.1.1921— 8.11.1987), расійская аісгрыса. Д ачка Н .С.Ханаева. Н ар. арт. С С С Р (1987). Вучылася ў Тэатр. вучылішчы імя Ш ч эп кін а (1939— 41), скончы ла Ш к о л у -сту д ы ю М а с к о ў с к ага М аст. акад. т-р а (1947). 3 1947 y трупе гэтага т-ра. Яе творчай манеры ўласціва спалучэнне вострай характарнасці з унутр. ліры змам: Т ац ц ян а («М яш чане» М .Горкага), П алін а А ндрэеўна, Зінаіда Савічна («Чайка», «Іванаў» А .Чэхава), каралева Л ізавета («М ары я Сцюарт» Ф. Ш ы лера), Г анна Раманаўна («Стары Н овы год» М .Рош чы на), С ініцы на («Тамада» А .Галіна) і інш . 3 1973 зды м алася ў кіно: «М аналог», «Дзіўныя дарослыя» (тэXAH (ад цю рк. хаган, хакан, каган — уладар, манарх), цю ркскі і мангольскі леф ільм), «Розыгрыш », «П а сямейны х абставінах» (тэлеф ільм), «М асква слягатул. П ерш апачаткова абазначаў праI вадыра племя (напр., y качэўнікаў Ірана зам не верыць», «Апошні ўцёк», «Маці М арыя» і інш . Д зярж . прэм ія Расіі 1978.

I і Афганістана). П ры Сельджукідах і хаІрэзмшахах — княж ац кі тытул. У манг.

XA HÂEÿ Н ікандр Сяргеевіч (8.6.1890, с.

1■імперыі 13— 14 ст. правіцель улуса, a П ясочн я Разанскай вобл., Расія — пасля яе распаду — тытул гасудара ў 23.7.1974), расійскі сп явак (драм. тэi татарскіх дзяржавах (ханствах); y А снар); адзін з буйнейш ы х прадстаўнікоў манскай імперы і X. — тытул султана. У расійскай вакальнай ш колы . Н ар. арт. Іране пры Сефевідах X. — правіцель С С С Р (1951). Вучыўся ў М аскоўскай j вобласці, a таксама адзін з тытулаў вакансерваторы і (1921— 24). У 1926— 54 ен.-феад. знаці. саліст Вял. т-р а ў М аскве. У 1948— 50 вы кладаў y М аскоўскай кансерваторы і. ХАНААН (біблейскае Кёпаап, грэч. Валодаў вял. муз. і сцэн ічнай культурай.

Chanaan), старажьггная, даізраільская Н айб. вьшучыўся ў рус. класічны м рэвазва тэр. П алесціны , Сірьіі і Ф інікіі. пертуары; С абінін («Іван Сусанін» 1 Эгымалогія назвы «X.» дакладна не j высветлена, магчыма, азначае «пурпур» М .Глінкі), Садко («Садко» М .Ры м скаI і першапачаткова адносілася да Ф інікіі, га-К орсакава), Герман («ГІікавая дама» П .Чайкоўскага), Ш уйскі («Барыс Гадудзе здабывалі пурпурную фарбу. У роз-

1

І

Хамячкі: I — джунгарскі; 2 — барабінскі, або даурскі; 3 — Рабароўскага; 4 — шэры.

ХАНДЖАН____________ 537 ноў» М .М усаргскага), Атэла («Атэла» Дж .В ердзі), Абесалом («Абесалом і Этэры» З.П аліяш вілі), Ры гор Мелехаў («Ціхі Дон» Е Д зярж ы нскага) і інш. Дзярж. прэм іі С С С Р 1943, 1949, 1950. Літ.: С о к о л о в Н. Н.С.Ханаев / / Мастера Большого театра. М., 1976. ХАНГАЙ, нагор’е ў цэнтр. частцы М анголіі. Даўж. каля 700 км, ш ыр. да 200 км, вы ш . 2000— 3000 м, найб. 4021 м, г. О тхан -Т эн іры (Э нх-Т ай ван). Складзена з гранітаў, сланцаў, пясчанікаў, базальтаў. В ярш ыні пераваж на плоскія, схілы расч лян ён ы я ш ы рокім і далінамі. Горны я сухія стэпы , н а паўн. схілах — лістоўнічны я л ясы . Н екалькі рэзерватаў. Радовіш чы жал. руд, россы пнага золата, вы рабны х камянёў, м інеральны я кры ніцы. ХАНГАН, рака ў Паўд. Карэі, на Карэй ск ім п-ве. Даўж. (з эстуарьіем) 514 км, пл. бас. 34,5 тыс. км 2. Вытокі ў адгор’ях хр. Т хэбэк, цячэ пераважна па ўзгоры стай раўніне. Упадае ў заліў Канхваман Ж оўтага мора. Л етнія паводкі. С ярэдні расход вады каля 670 м3/с . У ніж нім ц яч энн і — уплыў марскіх пры ліваў. В ы кары стоўваецца для араш эння. Суднаходная на 300 км ад вусдя. На X. — г. Сеул.

XAHrXÀ, С a н г к о й ( к іт . Ю а н ь ц з я н ) , Ч ы р в о н а я р а к а , рака на П д Кітая і П н В’етнама. Даўж. 1183 км, іш. бас. 158 тыс. к м 2. П ачы наецца на Ю ньнаньскім н агор’і, цячэ пераважна ў глы бокай даліне ў парож ы сты м рэчы ш чы . Н іж няе цяч эн н е п а раўніне Бакбо, упадае ў заліў Бакбо (Т анкінскі) П аўд.-К ітайскага мора. С ярэдні расход вады каля 3,8 тыс. м3/с . Рэж ы м мусонны, летнія паводкі. Д ля аховы ад навадн енняў н а вял. працягу агародж ана дамбамі. В ы кары стоўваецда для араш эння. С уднаходная ў ніж нім цячэнні. На X. — гарады Л аакай, Ханой, y дэльце м арскі порт Х айф он (В’етнам). ХАНДЖ АН Грыгор Сепухавіч (н.

29.11.1926, Е рэван), арм ян скі мастак. Нар. маст. А рменіі (1967). Правадз. чл.

AM С С С Р (1973). Вучыўся ў Ерэванскім маст. ін -ц е (1945— 51). Аўтар ж ан-

Г.Ханджан Ілюстрацыя да рамана Х.Абавяна «Раны Арменіі». 1958.

538

х а н д о г ін

рава-пейзаж ны х карцін, ілю страцый і графічных серы й н а тэм ы з ж ы цця арм. народа, прасякнугы х драматы змам, пабудаваных на рэзкіх святлоценявьіх кантрастах: карціны «Ш часлівая дарога» (1952), «Хлеб y rapax» (1972); графічная серыя «Даты з гісторыі майго народа» (1971), ілю страцыі да рам ан а Х.А бавяна «Раны Арменіі» (1958) і паэм ы П .С евака «Незмаўкальная званіца» (1963). Дзярж. прэмія С С С Р 1969. Х А Н Д 0Г ІН Міхаіл С дяп анавіч (н.

2.4.1938, в. А рлоўка Х оцім скага р -н а М агілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне электронікі. Канд. тэхн. н. (1979), дацэнт (1980). Засл. работн ік нар. адукацыі Беларусі (1988). С кончы ў М інскі пед. ін-т (1960). 3 1964 y Бел. ун -ц е інфарматы кі і рады ёэлектронікі (з 1985 прарэктар, y 1998— 2002 заг. каф едры). Навук. працы па фіз. электроніцы , распрацоўцы і даследаванні цвердацельны х прыбораў ЗВЧ ды япазону, праблемах удасканалення вы ш эйш ай інж. адукацыі. Аўтар навуч. дапам ож нікаў для ВНУ. Тв:. Распространенпе пространственных волн в уснлптельных даодах Ганна / / Раднотехнюса н электронпка. Мн., 1982. Вып. 11; Электроннка н мнкросхемотехннка. Мн., 2000 (разам з В.С.Валенка). А.І.Болсун. Х А Н Д 0Ш К ІН Іван Яўстафавіч (1747 — 28 або 29.3.1804), расійскі скры пач, кампазітар і педагог; засн авал ьн ік рас. скры п іч н ай ш колы . А дзін з перш ы х рас. скры пачоў-віртуозаў. 3 1762 y П ры дворны м аркестры ў Пецярбургу, пазней капельмайстар. Выкладаў, y т.л. з 1764 y муз. класах П ецярбургскай AM . Аўтар твораў для скры п кі (больш за 50 ды клаў вары яцы й на рус. нар. песні, санаты і інш .), гітары, аркестра. Збіраў рус. нар. песні. Л і т Ф е с е ч к о Г. НЕ.Хандошкпн. Л., 1972. Х А Н Д Р 0М А (ад грэч. chondros храсток + ...ома), дабраякасная пухліна з гіялінавага храстка. Ч асцей паш кодж ваю цца косці (пераважна трубчастыя косці кісці), радзей — м яккія тканкі. П ры X. адзначаецца вузлаватая дэф арм ацы я паш коджаны х участкаў. Л яч эн н е хірургічнае. ХАНДРЬІЛА (Chondrilla), род кветкавых раслін сям. складанакветньіх (астравых). Каля 30 відаў. П аш ы раны ў стэпавых і пусты нны х раёнах Еўразіі і Паўн. А ф рыкі. Н а Беларусі 1 від — X. сітападобная, або звы чайная (Ch. juncea). Т рапляедца ў хваёвых лясах, далінах рэк, уздоўж дарог. Двух- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. 50— 125 см са стрыжнёвым коранем. Сцёблы растапырана-галінастыя. Прыкаранёвае лісце ў разетцы, чаранковае. выемчатаперыста-надрэзанае, сцябловае — лінейнае. Кветкавыя кошыкі сабраны ў сціснута-мяцёлчатае суквецце. Плод — сямянка. Дз.І. Траццякоў.

ХА НЗАДЗЯН С еро М ікалаевіч (н.

3.12.1915, г. Гарыс, А рменія), арм янскі пісьменнік. Засл. дзеяч культ. А рменіі (1974). Герой Сац. П рацы (1984). С кончы ў Гарыскае пед. вучыліш ча (1934). П рацаваў настаўнікам. Аўтар раманаў «Людзі наш ага палка» (1950), «Зямля» (кн. 1— 2, 1954— 55), «Мхітар С парадет» (1961), «Каджаран» (1965), «Світанн е над Севанам» (1974), «Загаварыце, горы Арменіі» (1976), «Ц ары ца Арменіі» (1978), «Андранік» (1989), «Нждзе» (1993), мемуараў «Кніга пра былое» (1966), «Тры гады і 291 дзень» (1972), зб -каў навел, кнігі публіцы сты кі «Сказа к н е пра родны край» (кн. 1— 2, 1980— 81). Н а бел. мову яго асобны я творы пераклалі Ю .Канэ, М.Парахневіч, П .С тэф ановіч, В.Супрунчук, Г .Ш упенька. Д зярж . дрэм ія А рменіі 1977. Тв.\ Рус. пер. — Жажду — дайте воды: Повестн. Фронтовой дневннк. М., 1974. С.Арзуманян. ХАНШ АЎ Міхаіл Ванькаевіч (1.1.1919, пас. Цаган-Н ур, Калмы кія — 22.9.1981), калм ы цкі пісьм ен нік, перакладчы к. С кончы ў В ы ш эйш ы я літ. курсы (1969), Літ. ін-т ім я М .Горкага (1975) y М аскве. У 1942— 44 удзельнік парты з. руху на Беларусі. Друкаваўся з 1935. Асн. тэмы твораў — гісторыя роднай зям лі, партыз. гераізм. Аўтар зб -каў ліры кі «Калі звін ідь мая домра» (1964), «Да ап ош н яй атакі» (1968), «Вясна майго стэпу» (1969), «Пад небам Расіі» (1971), «Не страляйце ў Радзіму маю» (1978), «Кавыль» (1979), зб-каў апавяданн яў і нары саў «Людзі наш ага часу» (1962), «Душ эўны я людзі» (1966), аўтабіягр. адовесці «М іш а Ч орн ы — гэта я!» (1976), рамана «П амятаеш , зям ля С маленская» (1977). П еракладаў на калмы цкую мову творы Я .К упалы , П .Броўкі, А .П ы сіна, М .Т анка. Н а бел. мову яго асобны я

творы пераклалі М.Аўрамчык, Р.Бар дулін, Броўка, Г.Бураўкін, С.Грахоўскі, І.Калеснік, К.Камейш а, Пысін, Ю.Свірка, М .Танк. Ганаровы грамадзянін г. разіно М інскай вобл. Тв.\ Бел. пер. — Хвоі і цюльпаны. Мн.

1970; Жураўлі над стэпам. Мн., 1977. Літ.: Д у г н н е ц A Нскры над пяшя М., 1970. АА.МарцінШ Х А Н ІН ГА ВА ЛЬН Ы CTAHÔK, шліф* вальна-п ры цірачн ы металарэзны станок для апрацоўкі пераваж на цыліндрычных паверхняў ханінгаваннем. Адрозніваюць Хс.: адна- і шматшпй ныя; для апрацоўкі адгулін і вонкавых шшерхняў, верт., гарыз. і нахіленыя; ушверсалыцГ і спецыялізаваныя; паўаўтам. і аўтаматычЯ Рабочы інструмент — ханінгавальная галоўка (хон), якая робіць адначасова вярчальны (ад ' электрапрывода) і зваротна-паступальны (ц гідрапрывода) рухі. Са шпіндэлем станка хо злучаны універсальнымі шарнірамі (забяспетвае яго самаўстаноўку адносна паверхні, апрацоўваеіша). Ввікарыстоўваюцца ў буі серыйнай і масавай вытв-сці для апрацоўь блокаў цыліндраў рухавікоў унугр. згарання, паліўнай апаратуры і інш. ХА Н ІН ГА ВА Н Н Е (ад англ. honing тар. — тачы ць), аддзелачная апрацоўка металаў р эзан н ем на ханінгавшьньі станку\ разнавіднасць абразіўнай апрацоўкі. В ы конваецца дробназярністы абразіўнымі брускамі, ш то мадціруюцш на галоўцы (хоне). Робіцца пасля шліф аванн я, чы ставога або прэцызійнаі расточвання, разгорткі ці лрацягвання, X. алрацоўваю ць цы ліндры чны я скразны я, глухія і студеньчаты я адтуліны, вонкавы я паверхні. ХА Н ІЯРА (H oniara), горад, сталіда дзярж авы Саламонавьі Астравы, на П нУ в-ва Гуадалканал, на р. Матаніка.

30,5 тыс. ж. (1989). П орт (вываз копры. м арож анай ры бы , какосавага алею. драўніны ). А эрапорт.

XÂHKA (H anko), Г а н г у т , паўвості на П дЗ Ф інлянды і. Выступае ў Фінскі зал. Балты йскага м. на 35 км. Узгорыстая раўніна, укры тая хвойны мі лясамі, П орт — Х анка. Пасяленні на п-ве вядомы з 13 ст. 3 каню 13 ст. да 1809 ён y складзе Швецыі. У Паў ночную вайну 1700— 21 тут адбыўся Гангуф боіі 1714. У 1809— 1917 X. ў складзе Рас. гіерыі, са снеж. 1917 — Фінляндскай рэспу лікі. Пасля савецка-фінляндскай ваііны 1919— 40 стаў сав. ваенна-марской базай Балт. флоту. У Вял. Айч. вайну 22.6—2.12.1941 мясц. гарнізон (25 тыс. чал., 95 берагавых і звнітных гармат, 20 самалётаў, 7 катэраў, 16 дапаможньіх суднаў) 165 дзён абараняў Il-.1V але пасля таго як сав. войскі пакінулі Талін (28.8.1941), X. апьшуўся ў варожым тыле. Стаўка Вярх. Галоўнакамандавання вырашыла эвакуіраваць яго абаронцаў. 23.10— 2.12.1941 9 трансп. канвояў пад камандаві нем відэ-адм. В.П.Дразда вывезлі з п-ва ў Ленінград 22 тыс. чал. з узбраеннем, тэхнікай і харчаваннем, што значна дапамагло абаронцам горада. Паводле пагаднення аб перамір'і з Фінляндыяй 1944 і мірнага дагавора 1947 СССР адмовіўся ад правоў на арэнду X XÂHKA, возера ў П ры м орскім краі Расіі і ў Кітаі. Разм еш чана на Прыхамкай-

I '

1 ,

I ,

(

I I

I , : i I I . !

I I

скай нізіне на выш. 6,8 м. П л. 4190 км 2 (з іх 3030 km2 y Расіі), даўж. 95 км, глыб. 1— 3 м, найб. да 10,6 м. П ам еры X. моцна м яняю цца пры ваганнях узроўню. Берагі б. ч. забалочаны я. У падаюць рэкі Лефу, M o і інш ., вы цякае р. Сунгача (пры ток р. Усуры). Зам ярзае ў ліст., ускрываецца ў красавіку. Ры баяоўства, промысел андатры . С уднаходява. Па берагах гнездаванні вадаплаўных птушак.

матужная вы тв-сць прадметаў хатняга ўжытку, маст. вырабаў. У н-т. Паселішча на тэр. X. існавала з 3 ст. Горад узнік y 5 ст. (паводле інш. крыніц — y 8 ст.). У 9— 11 ст. наз. Дайла, з 11 ст. — Тхадглаўнг (Горад дракона, які лунае), ці Дангкінь (Усх. сталіца). У 1804. калі сталіца была пераведзе-

на ў г. Хюэ, X. стаў гал. горадам паўн. ч. В’етнама. У 1839 атрымаў назву X. (Міжрэчча). 3 1882 адм. дэнтр франц. пратэкгарата Танкін. з 1902 — сталіца Франц. Індакітая. У 1920-я г. X. — адзін з дэнтраў нац.-вызв. і рабочага рухаў. У 2-ю сусв. вайну 1939—45 акупіраваны (канец 1940) яп. войскамі. У выХАНЛАр АВА Зейнаб Ях’я кы зы (н.

28.12.1936, Баку), азербайдж анская спя- ніку Жнівеньскай рэвалюцыі 1945 y X. абвевачка (лірычнае сапрана). Н ар. арт. шчана Дэмакр. Рэслубліка В’етаам. У вайну Супраціўлення в'етнамскага дарода 1945—54 Азербайджана (1975). Н ар. арт. С С С Р X. акупіраваны франц. войскамі (выведзены (1980). Скончы ла муз. вучы ліш ча імя лаводле Жэнеўскіх лагадненняў 1954, гл. ЖэАЗейналы ў Б аку (1961). 3 1961 y неўскія нарады 1954—59). Падвяргаўся бамАзерб. т-ры оперы і балета. С ярод парбардзіроўкам амер. авіяцыі ў час В'етнамскай вайны 1964—73 (найб. моцныя налёты ў тый: Лейлі, Аслі («Лейлі і Меджнун», снеж. 1972). Адбудаваны. 3 1976 сталіца Са«Аслі і Керэм» У.Гадж ы бекава). Выстуцыяліст. Рэслублікі В’етнам. пае як канцэртная спявачка з в ы кан ан С тар ы горад п е р а в а ж н а з т р ад ы ц . нем мугамаў, нар. песень. Д зярж . прэ2-павярховы м і дамамі (на 1-м паверсе мія Азербайджана 1988. крамы , м айстэрні) сканц энтраваны ў ХАНОЙ (H a N ôi), горад, сталіца В’ет- раёне воз. Вернутага мяча. Н овы горад нама, на р. Хангха, за 175 км ад яе ўпа- з 2 — 3-павярховы мі дамамі еўрап. тыпу, даш я ўзал. Бакбо П аўд.-Кітайскага мо- садамі, паркам і абкружае Стары горад з ра. 1,3 млн. ж. (1996); м арскі аванпорт 3 і Пд. П ом н ікі сярэдн евяковага дойХайфон. Разам з пры гарадамі ўтварае лідства: пагада М от-К от на адны м слуасобную адм. адзінку. Т рансп. вузел пе (1049, адноўлена ў 1956) — сімвал горада; Храм дзвюх сясцёр Ч ы н г (у (трансв’етн. чыг. магістраль і 5 ш аш эйных дарог). М іжнар. аэрапорт Н айбай. сты лі кіт. пагады, быў аздоблены залаГал. эканам. і культ. цэнтр краіны . ты м і статуэткамі Буды, на сценах захаваліся барэльеф ы ); пагада Н еф ры тавай Прам-сць: м аш ы набудаванне (у т.л. яанкабудаванне, трансп., эл .-тэх н .) і гарьі на воз. Вернутага мяча, Храм чарапахі, Храм л-ры ў гонар К анф уцы я металаапрацоўка, хім., дрэваапрацоўка, (1070; вакол яго кам енны я чарапахі тэкст. (баваўняная, ш аўковая), харч., падтры мліваю ць 84 пліты з ім ёнам і петытунёвая, керам ічная, гумавая, абутковая, піваварная, ры саачы ш чальная. Са- рамож цаў y літ. сдаборнідтвах). Вылучаю цца буды нак П олітэхн. ін-та (1960-я г., арх. Е .Буднік і інш .), маўзалей Хо Ш ы М іна (1975). У 1970-я г. сав. архітэктары н а чале з С .С акаловы м распрацавалі генплан горада. Музеі: гіст., в’етн., маст. Т-ры: оперы і балета, драм.; сімф . аркестры. Н.К.Мазоўка (архітэктура).

Ханой Храм літаратуры ў гонар Канфуцыя.

1070.

Ханой. Будынак Вялікага тэатра.

XAHÔK Эдуард С ямёнавіч (н. 18.4.1940, зернесаўгас y Ф ёдараўскім р-н е Кустан а й ск ай вобл., К азахстан), беларускі кам пазітар. Засл. дз. м аст. Беларусі (1982). Нар. арт. Беларусі (1996). С к он чы ў М ін ск ае муз. вучы ліш ча імя М .Глінкі (1962, кл. Я.Глебава), М аскоўскую кансерваторы ю (1969, кл. Дз.А дбалеўскага, А.П ірумава). У 1969— 72 вы кладаў y Кры варож скім пед. ін-це. Н а Беларусі ў 1946— 62 і з 1974. Найб. плённа працуе ў песенны м ж анры . Яго музы цы ўласцівы вобразнасць, мелады чнасць, запам інальнасць з характэрны м і інтанацы яй, гармоніяй і ры тмікай. Сярод песень «Зіма», «Давай пагаворым», «Ці. тое яш ч э будзе», «М алінаўка», «Я ў бабулі жыву», «Завіруха». «Вы ш уміце, бярозы», «Ты вазьмі мяне з сабой» і інш ., многія з якіх напісаны на верш ы сучасны х бел. паэтаў. Н апісаў музы ку да драм. спектакляў: «Маладая гвардыя» паводле А .Ф адзеева, «Кот y ботах» С .П р ак о ф ’ева і Г.Сапгіра (Бел. рэсп. т-р ю нага гледача), «Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча (Б рэсцкі абл.

ХАНСЕН

539

драм. т-р), «А маральная гісторыя» Э .Б рагін скага і Э .Разанава, «К анёк-Г арбунок» паводле казкі П .Я рш ова (Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі). Аўтар музыкі да бел. анім ацы йны х фільмаў, мюзікла «М аленькая краіна» (у сааўт., 2000. М асква) і інш.

XÀHCEH (H ansen) К ры сціян Ф рэдэрык (29.11.1756, К апенгаген — 10.7.1845), дацкі архітэктар; прадстаўнік класіцызму. Вучыўся ў AM y Каненгагене (да 1774); вы кладчы к (у 1808— 35 праф.) і ды рэктар (1811— 21, 1827— 30) y ёй. У 1782— 1800 працаваў y Германіі і Італіі.

3 1808 вы ш эйш ы інспектар па буд-ве ў Д аніі. Асн. творы ў Капенгагене: пасля пажару 1794 аднавіў y стылі класідызму палад К ры сц іян сб арг (1800— 20), цэрквы, y т.л. М аці Бож ай (1811— 29), y двары далаца К ры сціянсбарг (1826— — 28), ратуш а, ш кола Метрагіалітан (абедзве 1816) і інш .

К.Ф Хансен. Інтэр'ер царквы Маці Божай y Капенгагене. Літаграфія.

XÀHCEH (H ansen) Ханс К ры сціяд (8.11.1906, г. Орхус, Д анія — 19.2.1960), дацкі даліт. і дзярж . дзеяч. 3 1929 еакратар С.-д. саю за моладзі, y 1933— 37

540

ХАНТАЙСКАЕ

яго старш ы ня. У 1935— 39 старш ы ня Сацыялістычнага інтэрнацыянала моладзі. 3 1936 дэпутат ф олькеты нга ад Сацьш-дэмакратычнай партыі Даніі (СДПД). У 1939— 41, 1945— 53 сакратар СДПД. У 2-ю сусв. вайну чл. міжпарт. к-та па сувязі з рухам Супраціўлення. У 1945 і 1947— 50 міністр фінансаў, y 1953— 58 міністр зам еж ны х спраў. У 1955— 60 старш ы ня С Д П Д і п р эм ’ер-міністр Д аніі.

XAHTÂÜCKAE ВАДАСХОВШ ІЧА На р. Х антайка (бас. р. Енідей), y Краснаярскім краі Расіі. Утворана плацінай аднайм. ГЭС. Запоўнена ў 1970— 75. Пл.

1561 км 2, аб’ём 23,5 к м 3, даўж. 160 км. найб. ш ыр. 9 км. Ш матгадовае рэгуляванне сцёку, ваганні ўзроўню да 13 м. ХАНТАЙСКАЕ BÔ3EPA , В я л і к a е Хантайскае в о з е р а . Н а Гін К раснаярскага краю Расіі. Разм еш чана на ПдЗ плато П утарана ў вузкай тэктанічнай катлавіне. П л. 822 км 2, глыб. да 420 м. Злучана пратокай з воз. М . Х антайскім (пл. 58 к м 2). В ы цякае р. Х антайга. Х.в. з ’яўляецца натуральны м рэгулятарам сцёку Х антайскай ГЭС. х Ан т ы - м а н с і й с к , горад, цэнтр Ханты-Мансійскай аўтаномнай акругі, y Рас. Ф едэрацыі. Засн. ў 1931 я к пасёлак, да 1940 наз. А сцяга-В агульск, з 1950 горад. 39,7 тыс. ж. (2001). П рам-сць: харч. (ры бакансервавая, м ал оч н ая і інш .), дрэваапрацоўчая. Ф акультэты Ц ю менскага с.-г. ін -та і Н іж нявартаўскага пед. ін-та. К раязнаўчы музей. Біятлонны цэнтр. К аля Х .-М . музей пад адкры ты м небам «Тарум-М аа» (архітэктура народаў Поўначы).

ХАНТЫ-МАНСШ СКАЯ АЎТАНОМНАЯ АКРЎІ'А У Ц ю м енсгай вобл. Рас. Ф едэрацыі. Утворана 10.12.1930 я к А сцяка-Вагульская нац. акруга, з 1940 Х анты -М ан сійская нац. акруга, з 1977 сучасная назва. П л. 523,1 тыс. к м 2. Нас.

1401,9 тыс. чал. (2001), гарадскога 91%. Цэнтр — г. Ханты-Мансійск. Н айб. гарады: Сургут, Н іж нявартаўск, Н еф цеюганск, Н ягань, К агалы м (гл. гарту да арт. Цюменская вобласць). Займае цэнтр. ч. З ах.-С ібірсгай раўніны, y межах якой вьілучаю цца С ярэдняобская і К окдзінская нізіны , Сосьвінскае ўзв. і С ібірскія Увалы. Н а 3 — усх. схілы Паўн. і П ры палярнага Урала (выш. да 1646 м). Радовіш чы наф ты і газу (Заходне-Сібірская нафтагазаносная правінцыя). Клімат кан ты нентальны з працяглай зім ой (каля 9 м есяцаў). С ярэдняя т -р а студз. ад -18 да -23 °С, ліп.

16— 19 °С. Ападкаў каля 500 мм за год. Н а П н ш матгадовая мерзлата. Гал. p a ­ ra — Об з пры токам і Ірты ш , Паўн. Сосьва, Вах, Пім, Л ям ін, Н азы м, Казы м. Ш мат азёр (болы п за 1500) і балот. Глебы тарф ян а-балотн ы я і падзолісты я. Больш за 30% тэр. пад хвойны м і лясам і

(елка, хвоя, кедр), на П н — туцдра. 3 жывёл паш ы раны вавёрка, собаль, каланок, ліс, гарнастай; каля 200 відаў птушак. Рэкі і азёры багатыя ры бай (ласасёвы я, сігавыя, асятровы я). Запаведн ікі М алая Сосьва і Ю ганскі. Буйны раён здабы чы наф ты (181 млн. т разам з газавым кандэнсатам , 2000) і пры роднага газу (20,1 млрд. м3). Асн. радовіш чы : нафты — Саматлорсгае, М амантаўскае, Ф ёдараўсгае; газу — Ігры м скае, Пунгімсісае і інш . П ерш асная апрац оўга наф ты і газу ў гарадах Ніжнявартаўск, Н еф цею ганск, Сургут, Н ягань, Л янтор, Л ангепас. В ы тв-сць электраэнергіі 53,5 млрд. к В тгад з (2000) на Д Р Э С (2 С уріуцкія і Н іж нявартаўская). П рам -сць: л ясн ая, дрэваапр., харч. (рыбакансервавая, м алочная і інш .), м аш .буд., вы тв-сць буд. матэры ялаў. П асяўны я пл. займ аю ць 10,8 тыс. га (2000). Бульбаводства. П ры гараднае агароднідтва. М алочная ж ывёлагадоўля, свінагадоўля, аленегадоўля. П уш ны промысел. Зверагадоўля (серабры сты я і чорн ы я лісы, п ясец , норка). Улоў ры бы 6,6 тыс. т (2000). Даўж . чы гункі 1073 км , аўтадарог з цвёрды м пакры ццём 1698 км. Гал. чы гунга Е гацяры нбург— Ц ю мень— Сургут— Н овы У рэнгой. Суднаходства па рэках Об, Іртыш , Паўн. Сосьва, Вах. Рачн ы я парты: Сургут, Ніж нявартаўск.

8 аэрапортаў. Развіты трубаправодны транспарт. Нафтаправоды У сць-Б алы к— Омск, С ам атлор—Альмецьеўск, Саматл о р — Самара, С ам атлор— А ляксандраўскае і інш .; газаправод Н ады м — П унга і

інш. ХАН-ТбнГРЫ,

горная вярш ы ня хр. Тэнгрьггаг, ва ўсх. частцы Ц энтр. Ц яньШ аня, н а тэр. Кы ргы зстана. Выш. 6995 м. M ae ф орм у спічастай піраміды. С кладзена з мармураў і мармурызаваны х вапнякоў. У раёне Х.-Т. самае буйное зледзян енн е Ц ян ь-Ш а н я (агульная пл. гал я 2500 ісм2, y т.л. ледавік Энгільчэк).

ХАНЧЖАЎвАнЬ, заліў У сходне-К ітайскага м., гал я берагоў Кітая. Даўж. 150 км, ш ыр. ўвахода каля 110 м, глыб. да 13 м. К аля ўвахода ў заліў архіпелаг Чж оўш ань. Упадае р. Ф учуньцзян. П орт — Ханчжоў.

ХАНЧЖОЎ, горад н а У Кітая. Адм. ц. правінцы і Ч ж эн ц зян . 1,1 млн. ж. (1990). Т рансп. вузел. Буйньі порт на У сх.-К ітайскім м., y вусці р. Ф учуньцзян і на Вялікім канале. Важны цэнтр тэкст. прам -сці; м аш ы набудаванне, хім., гумавая, шхсляная, дэм ентавая, джутавая, чаеапрацоўчая прам -сц ь. В ы тв-сць вы рабаў з бам буку і ш оўку н а экспарт. У н-т. К лім аты чны курорт. Турызм. З а с н . ў 589. У 1 1 2 9 — 1279 с т а л іц а д ы н а с т ы і П аўд. С у н і н аз. Л ін ь я н ь . У ч а с ы м ан г. з а в а я в а н н я (1 3 — 14 с т .) р а зб у р а н ы ; а д б у д а в а н ы п а с л я 1356. У 1861— 6 4 з а х о п л е н ы п а ў с т а н ц а м і-т а й п ін а м і (гл. Тайпінскае паўстанне). У 1895 а д к р ы т ы д л я з а м е ж н а г а га н д л ю , y 1896 н а я г о т э р . з ’я в іл іс я сэтльменты Я п о н іі і В ял ік а б р ы т а н іі. У 1937 а к у п ір а в а н ы яп . в о й с к а м і. з 1945 п а д у л а д ай га м ін ь д а н аў ц а ў . В ы зв ал е н ы Н а р .-в ы з в . а р м ія й К іт а я ў 1949.

Х А Н Ы Н ІМ , y к арэй сгай рэлігіі і міфалогіі вы ш эйш ае бажаство, якое прыносіць ш часце лю дзям і ўгоіывае на іх лёс. Л ічы лася таксама, ш то ад яго капрызаў залеж аў ураджай. Карэйцы-хрысціяне перан осяц ь імя X. на Ісуса Хрыста. ' ХАНЬ, ім ператарская ды насты я ў Кітаі, я г а я правіла ў 206 да н.э. — 220 н.э. П адзялялася на Зах., ці Ранню ю (Старэйш ую ), Х ань (206 да н.э. — 25 н.э.)і Усх., ці П озню ю (М алодш ую), Хань (25— 220 н.э.). У кіт. гістарыяірафіі з дынастыі X. выюіючаюць праўленне Ван Мана і Лю Сюаня (9— 25 н.э.; гл. « Чырванабровых паўстанне»). Заснавальнік дынастыі Лю Бан аб’яднаў краіну, стварыў моцную цэнтралізаваную імперыю, аднак яго практы га разддчы зямель сваягам і паплечнікам садзейнічала расколу. Дэнтралізаваная ўлада ўмацавалася пры імператарах Ц зіндзі (156— -141 да н.э.)і асабліва У Д з і (140— 87 да н.э.). Дынастьм вяла захопніцкія войны з мэтай паш ы рэння імперыі. У час яе праўлення афіц. ідэалоііяй стала канфуцыянства, акты візаваліся гандл. сувязі Кітая з Захадам п а Вялікім шаўковым шляху. Дынасты я страціла ўладу ў выніісу «Жоўтых павязак» паўстання і міжусобіц. Ад назвы ды насты і X. паходзіць этнонм хань — сам аназва кітайцаў.

I

\ ; ]

I I I

] I

,

ХАНЬДАНЬ, горад y Паўн. Кітаі, на р. : Ф уянхэ, y праВ. Х эбэй. 838 тыс. ж.

(1990). Т рансп. вузел чыг. і шашэйных дарог. П рам-сць: тэкст., харч., металур- I гічная, маш .-буд., цэментавая. Паблізу X. здабы ча хсам. вугалю і жал. руды. ХАНЫІГЎЙ, Х а н ь ц з я н , Ц 3 Ю Й Xэ, p a ra ў Кітаі, левы пры ток р. Янцзы. I Дауж. 1532 км, пл. бас. гал я 174 тыс. км 2. Вы тогі на паўд. схілах хр. ЦшыіНі У верхнім ц яч эн н і парожы стая горная, j y межах Ц зянханхлкай раўніны абвалавана дамбамі. Зімовая межань, летнія паводкі. С ярэдні расход вады каля 2 тыс. м3/с . В ы гары стоўваецца для араш эння. Суднаходная ў ніж нім цячэнні У вусці X. — г. Ухань. ХАНЯ, Х а н , Ц е р а з д р э ў , рака ў I Н араўлянскім р -н е Гомельскай вобл, правы пры ток р. Ж алонь (бас. р. Прыпяць). Даўж. 24 км. Пл. вадазбору 88,7 км 2. П ачы наецца за 1,8 км н а Пн адв. Дзятлік. Рэчы ш ча ў вы тогавай ч. каналізаванае, вусце за 4 км н а П нЗ ад в. ! Хільчыха. На рацэ плаціны і сажалкі каля вёсак К расн оўга (пл. 21 га), Ха- | м янкі (пл. 12 га), Н ічы параўга (пл. 22 | га). Н іж н ія 11 km p a r a цячэ па лясістай забалочанай мясцовасці. Х А Н Я В ІЧ Ы , в ёсга ў Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл. Ц энтр сельсавета і галгаса. За 41 ісм н а ПдУ ад горада і 43 к м ад чы г. ст. Свіслач, 131 км ад Гродна. 557 ж., 159 двароў (2002). .Сярэдняя ш кола, Д ом культуры, б -га, амбулаторы я, аддз. сувязі. Б р ац гая магіла сав. воінаў, парты зан і ахвяр фашызму.

XAÔC (грэч. chaos ад chainô расчы н яы ся, вывяргаю), y с т а р а ж ы т н а грэчаскай м і ф а л о г і і — дакасмічны стан, раскры тая прабездань, бязмежная перш абы тная маса, з якой пазней утаарылася ўсё, ш то існуе ў свеце. У ф і л a с о ф i i X. — паняцде, якое абазначае неўпарадкаванае перш арэчыва, процілеглае канечнаму, упарадкаванаму космасу. У прыродаз н а ў с т в е X. разглядаецца ў межах сінергетычнага падыходу і вы значаецца як здольнасдь вы падковых ваганняў (флуктуацый) на міхраўзроўні параджаць новы я арганізац. парадкі на ўзроўні макраструктур («парадак з X.»). Напр., y т э р м а д ы н а м і ц ы X. адпавядае найб. неўпарадкаванаму стану замкнутай фіз. сістэмы , да якога ян а пераходзідь y выніку неабарачальны х працэсаў (цеплавой раўнавагі) і характарызуецца м аксім альны м зн ач эн н ем энтрапіі. Д ля стану ды нам ічнага X. характэрна практы чна поўная непрадказальнасць, вы п ад ковасц ь (т.зв. стахастычнасць руху сістэмы). Стан, падобны да X., узнікае такеам а пры матэм. апісанні ш эрагу біял., сацы ялагічны х і эканам. м ад эл ей . У эстэты д ы 20 ст. X. успры м аецца я к сф ера пош уку першапачатку бы цц я (ран н і эксп рэсіянізм) або я к семанты чнае асяроддзе, адкрытае для бясконцай колькасці інтэрпрэтацый тэксту (свету). У п е р а н о с н ы м с э н с е X. — беспарадак, неразбярыха. Літ:. П р н г о ж м н К , С т е н г е р с Н. Порадок нз хаоса: Новый даалог человека с првродой: Пер. с англ. М., 1986; К а п н ца С.П., К у р д ю м о в С.П., М а л н н е ц к н й Г.Г. Смнергетмка н нрогнозы будуіцего. М., 1997; Л о с е в А.Ф. Мсторня ангачной эстетнкн. T. 1. М., 1998; В а с н л ь к о в а В.В. Порядок н хаос в развнтнн содяальных снстем: Сннергетлка м теорня соцяальной самоорганнчацнн. СПб., 1999; Гл е й к Дж. Хаос: Созданме новой наукн: Пер, с англ. СПб., 2001. А.М.Данілаў. ХАПАЛЮК А ляксакдр Пятровіч (н.

13.3.1925, в. Велікарыта М алары цкага р-на Б рэсцкай вобл.), бел. фізік. Д -р фіз.-матэм. н. (1989), праф. (1990). Скончыў БДУ (1955). 3 1956 y БДУ, з 1971 y Н Д І пры кладны х фіз. праблем (у 1971—91 заг. лабараторьіі). Навук. працы ў галіне фіз. опты кі і лазерн ай фізікі. Распрацаваў асновы сінтэзу танкаслойных пакры ццяў з зададзены мі ўласцівасцямі, атры м аў абагульнены я рашэнні ўраўненняў М аксвела, даказаў магчымасць апты чнага ахаладж эння, рэзананснага паглы нання святла (з’ява, адваротная лазернам у эф екту). Тв.: Элекгромагннтное поле внутря плосКопараллельного слоя в режнме резонансного поглоідення / / Докл. АН БССР. 1962. Т. 6. № 5; Условня опгкческого охлаждення. Четырехуровневая модель / / Оптнка н спекіроскоішя. 1986. Т. 61, вып. 6; Преобразованве лазерного нзлучення центрнрованнымн свстемамн лннз / / Журн. пршсладной спекгроскогош. 1998. Т. 65, № 3. П.М.Бараноўскі.

«XAIIÀHKA», бел. нар. гульня. Н а зямлі (падлозе) чэр ц яц ь Круг — «гаяздо», абапал яго на адлеглйсці — 2 паралель-

н ы я лініі. Гульцы (10— 20 чал.) выбіраю ць вядучага і 2 «капітанаў», дзеляцца на пары , як ія ў «гняздо» кладуць адзін невял. прадмет (ш ы ш ку, м ячы к, хустку, ш ап ку і інш .) і, надаўш ы адзін аднаму якія-н еб удзь імёны , паведамляю ць іх «капітанам». «Капітаны» па чарзе выбіраю дь сабе гульцоў. К аманды выстройваю цца на процілеглы х лініях. Вядучы назы вае адзін з прадмётаў з «гнязда». Гульцы кам анды , ш то паклалі гэты прадмет, бягуць д а «гнязда». Хто перш ы схаліў прадмет, удякае за сваю лінію . Гулец другой кам анды спрабуе яго дагнаць. Калі гэта ям у ўдаецца, прадмет вяртаецца ў «гняздо». Выйграе каманда. гульцы як о й забяруць болыпую колькасць лрадметаў. Я.Р.Вількін. Х А ПЁР, рака н а П нУ еўрап. ч. Расіі, левы пры ток р. Д он . Даўж. 979 км. пл. бас. 61,1 тыс. км 2. Б ярэ пачатак на схілах П ры волж скага ўзвы ш ш а, цячэ па ўзгоры стай мясцовасці, y ш ы рокай даліне са ш матлікімі старыцамі. Асн. прытокі: Бузулук (злева) і В аронеж (с п р ав а ). С я р э д н і р а с х о д вад ы к а л я 150 м3/с . Ледастаў з ліст.— снеж. да канца с ак .— красавіка. Вы кары стоўваецца для водазабеспячэння. Суднаходства на 323 км. У бас. X. — Хапёрскі запаведнік.

H a X. — г. Балаш оў, Н овахап ёрск, Урупінск. Х А П ЁРСКІ ЗА П А ВЁД Н ІК. У Варонеж скай вобл., Расія, y лаўд.-ўсх. ч. О кскаД анской раўніны , y далін е р. Хапёр. Засн. ў 1935 для вы вучэння і аховы ты повага, эталоннага ком плексу поймавай прыроды. Пл. 16,2 тыс. га. П равабярэж ная ч. — плато з лагчы нам і, ярам і і раўнінная пойма, л евабярэж ная — слабахвалістая надпойм авая тэраса. Глебы пераважна чарназём ньм . К аля 300 азёр. Л ясы займ аю ць каля 80% тэр., пераваж на поймавы я і нагорны я 80— 100-гадовыя дубровы, чорнаалеш нікі, асіннікі, невял. ўчасткі стэпаў і лугоў. У флоры 1019 відаў раслін, y т.л. 23 дрэвавых, 49 хмызняковьгх, болы д за 700 травяністых, 109 водны х (рэлікты — сальвінія плывучая, вадзяны арэх чы лім, наяда марская, вольфія бескаранёвая). У фауне 312 відаў пазваночны х ж ывёл, y т л .

49 м лекакорм ячы х (лось, дзіх, казуля, воўк, ліс, барсук, аклім аты заваны плямісты алень). У Чырв. кнізе — хахуля. П туш ак 215 відаў, y Чы рв. кнізе — арлан-белахвост, салсан, скап а і інш .

XÂPA (Jara) Віктар (1938, Ч ы лі — 18.9.1973), чы лійскі спявак, камлазітар, паэт, рэж ы сёр, фальклары ст, грамадскі дзеяч. П рацаваў y Тэатр. ін -ц е (рэж ы сёр, педагог), тэатр. ш коле Ч ы лійскага ун-та. У 1966— 69 кіраўнік фалькл. вакальна-інстр. ансам бля «Кілапаюн». Даследаваў чы лійскі муз. ф альклор. А ктыўны дзеяч грамадска-паліт. руху музы кантаў Л ац. А меры кі «Н овая песня», лрапаганды ст л ац .-ам ер. паліт. песні. Аўтар песень (тэкстаў і музыкі; больш за 50), музы кі да тэлеф ільм аў і драм. спектакляў. Забіты ваен. хунтай.

ХАРАВАЯ

54 1

Літ:. X a р a Д. Внктор — прерванная песня: Пер. с англ. М.. 1986. ХАРАБРОЎКА, назва р. Вята ў верхнім цячэнні.

XAPABÂ, вёска ў П руж анскім р -н е Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Пружан ы — Ружаны. Ц энтр сельсавета і калгаса. З а 12 км н а П нУ ад г. П руж аны , 97 км ад Брэста, 24 км ад чыг. ст. А ранчы цы. 540 ж., 225 двароў (2002). С ярэд н яя ш кола, Д ом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторы я, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. П ом н ік зем л як ам , як ія загінулі ў Вял. Айч. вайну. М ем ары яльная дош ка на ўш анаванне пам яці перш ага старш ы ні калгаса B. Е. К ры ш таф овіча. Вядома з пач. 16 ст. У 1547 вёска і маёнтак X. належалі віленскаму намесніку С.Гамшэю, з 1566 y складэе Берасцейскага пав. ВКЛ. 3 1795 y складзе Рас. імперыі, y Слонімскай. з 1796 y Літоўскай, з 1802 y Гродзенскай губ. У 1867 — 360 ж., нар. вучылішча, царква; y 1897 — 497 ж., 108 двароў. 3 1921 y складзе Польшчы, вёска ў Носкаўскай гміне Пружанскага пав. Палескага ваяв., 477 ж. 3 вер. 1939 y складзе БССР, з 15.1.1940 y Пружанскім р-не, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета. Я.П.Насытка.

XAPÂBA А какій Аляксеевіч (29.4.1895, с. Ачхамуры, Грузія — 23.6.1972), грузін ск і акцёр, педагог. Нар. арт. С С С Р (1936). Вучыўся ў тэатр. студыі А.П агавы (з 1922). 3 1923 y Т -ры імя Руставелі ў Тбілісі (у 1949— 55 ды рэктар). Адзін з засн авальнікаў і перш ы рэктар (з 1939; з 1947 праф .) Тэатр. ін-та імя Руставелі. А кцёр героіка-рамант. ллана. Найб. зн ачны я ролі: Анзор, А рсен (аднайм. п ’есы С .Ш анш ы яш вілі), Карл М оар («Разбойнікі» Ф .Ш ы лера), Бярсенеў («Разлом» Б.Лаўранёва). Вярш ы ня творчасці — роля Атэла (аднайм. п ’еса У .Ш экспіра). С ярод інш. роляў: П латон К рэчат (аднайм . п ’еса А .К арнейчука), Э ды п («Цар Эдып» Саф окла). Здымаўся ў кіно. Д зярж . прэм іі С С С Р 1941, 1943, 1946 (двойчы ), 1951. Літ:. А л ь т м а н Н. ААХорава. М.; Л., 1947. ХАРАВАЯ

КАІІЭЛА

БЕЛАРЎСКАЙ

Ф ІЛ А Р М 0 Н ІІ. Існавала ў 1937— 41 y М інску. А рганізатар і маст. кіраўнік І.Бары. У яе складзе каля 50 спевакоў. У рэпертуары бел. нар. песні ў апрацоўках А.Туранкова, Я .Ц ікоцкага, творы бел. (канлата « П аэм а-казка пра М ядзведзіху» А .Багаты рова на словы А П у ш к іна) і інш . кампазітараў, рус. хар. класіка. К апэла ўдзельнічала ў Дэкадзе бел. мастацтва ў М аскве (1940). Т.Г. Слабодчыкава. ХАРАВАЯ М Ў ЗЫ К А , музыка, пры значан ая для в ы кан ан н я хорам. Існуе нар. і праф ес., свецкая і культавая. Вядома са стараж. часоў (важны элемент прац. працэсу, нар. гульняў, танцаў, абрадаў). Прафес. музыка з'явілася на позняй ступені грамадскага развіцця; яе станаўленне адбыва-

542

харавы я

лася ў межах свецкай і духоўнай музыкі. Цэнтрамі прафес. хар. мастацгва былі саборы, манастыры, кляштары, універсітэты і інш. Росквіту дасягнула ў эпоху Адраджэння. развілося шматгалоссе, узніклі новыя жанры свецкай (балада, мадрыгал, шансон і інш.) і духоўнай (матэт, меса, магніфікат) музыкі. Вядучая роля ў гэты перыяд належала камгіазітарам франка-флам. (нідэрл.) школы (Г.Дзюфаі, Жаскен Дэпрэ, І.Окегем, Я.Обрэхт, А.Ласа і інш.). У 17— 18 ст. ўзніхла оперная Х.м. (К.Мантэвердзі, Жаскен Люлі. Г.Пёрсел, Р.Кайзер), сфарміраваліся жанры кантаты і араторыі (Г.ІІІутц, І.С.Бах, Г.Гендэль, К.Глюк, І.Гайдн. В.АМоцарт). Ў 19 ст.. y эпоху рамантызму, хор уводзіўся ў сімф. музыку (Г.Берліёз, Г.Малер); узніклі хар. мініяцюры і цыклы (Ф.Шуберт, Р.Шуман. І.Брамс). У 20 ст. найб. значныя хар. творы стварылі І.Стравінскі, А.Анегер, П.Хіндэміт, К.Орф, К.Пендарэцкі і інш. кампазітары. У рус. муз. культуры Х.м. звязана з традыцыямі правасл. спеваў a cappella (Дз.Бартнянскі. М.Беразоўскі). У жанры Х.м. a cappella (хар. мініяцюры. цыклы, духоўныя гіеснапенні і інш.) і вак.-інстр. (кантаты. араторыі і інш ) працавалі М.Глінка, АДаргамыжскі. М.Мусаргскі. С.Рахманінаў, АРубінштэйн, М.РымскіКорсакаў, АСяроў, С.Танееў, П.Чайкоўскі. УЗбагацілі Х.м. новымі формамі і сучаснай муз. мовай С.Пракоф'еў, Дз.Шасгаковіч. Р.Шчадрын, С.Сланімскі, В.Салманаў, АШнітке і інш. Вытокі Х.м. Беларусі ўзы ходзяць да перы яду дакіеўскай і К іеўскай Русі. калі хар. спевы дамінавалі ў муз. фальклоры . Я на развівалася ў пастаяннай узаемасувязі леп ш ы х трады цы й слав. і зах.-еўрап. культур. Х.м. Беларусі мае характэрны я сам абы тны я нац. ры сы . Багаты рэпертуар Х.м. ва ўсіх ж анрах стварылі бел. кампазітары М.Аладаў, А .Багаты роў, А .Б андарэнка, Г.Вагнер, Л.Захлеўны, А .М дывані, Ю .С ем яняка, Э.Тьірманд і інш. Н а развідцё значна паўплывалі хар. ды ры ж оры Р.Ш ы рма, Г.Ц ітовіч, А.Кагадзееў, В.Роўда, М .Дры неўскі. С ярод вядучых хар. калекгываў: акад. хор Нац. дзярж. тэлерады ёкам паніі Беларусі, Дзярж аўная акадэмічная харавая капэла Рэспублікі Беларусь імя Ш ы рмы . Дзярж аўны акадэмічны народны хор Рэспублікі Беларусь імя Цітовіча, хор Нац. т-р а оперы і інш.

карой з вузкіх клетак. Абалонкі клетак часам абвапнаваныя. Хларапласты зялёныя, маюць хларафілы a і Ь, караціноіды, запасное рэчыва — крухмал. Размнажэнне вегетатыўнае і палавое (аагамія). Выкарыстоўваюцца як угнаенне. Гіганцкія клеткі міжвузелляў — аб’ект цыталагічных і фізіял. даследаванняў (напр., біяпатэнішялаў раслін). Літ:. Г о л л е р б а х М.М., К р а с а в л н a Л.К. Харовые водорослн. Charophyta. Л., 1983. (Оіірсде іші'ль пресноводных водорослей СССР; Вып. 14). Т.М.Міхеева. ХАРАКІРЫ (ад яп. хара — ж ы вот + кіры — рэзаць), y Я поніі самазабойства ўспорваннем жывата; таксам а наз. к a пуку, т а ф у к у , с э п у к у . Бы ло паш ы рана ў абары генаў яп . астравоў я к ахвярапры наш энне; пасля каланізацы і перанята японцам і. Вядома з сярэдн евякоўя, y 1500 аф іц ы й н а зам ац аван а я к прывілея саслоўя воінаў — самураяў.

X. рабілася паводле пры гавору ці добраахвотна: пры неж аданні здавацца ў палон ці не трапіць пад суд, каб загладзіць сваю віну перад гаспадаром, y вы ніку смерці гаспадара і інш . X. ратавала самураю яго гонар. Ж анчы н ам X. не дазвалялася, яны маглі пераразаць горла (дзігай). X. аф іц ы й н а адм ен ен а яп. заканадаўствам y 1868, але яш ч э доўга захоўвалася сярод ваенных. Л і т Кннга самурая: Пер. с яп. СПб., 1998; С a т о X. Самуран: ясторня н легенды.„: Пер. с яп. СПб., 1999; Г в о з д е в С.А Самуран: Путь меча. Мн., 2001. А.У.Дзянісаў. ХАРАКС, р ы м ск і ўмацаваны ваен. лагер на мы се А й-Тадор y К ры м е (Украіна, 8 км на П д ад г. Ялта). Засн. ў 70-я г. н.э. на месцы паселіш ча таўраў для абароны ант. дзярж аў Паўн. I Ірычарна.мор’я ад скіфаў і інш . плям ён. У сярэдзіне 3 ст. рым. войскі пакінулі X. і крэп асць стала сховіш чам для мясц. насельніцтва. Археал. раскопкам і (з сярэдзіны 19 ст.) выяўлены фундаменты будынкаў, водны басейн, упры гож аны мазаікай, водаправод з гліняны х труб, свяціліш ча 2 ст., некропаль 4 ст. і інш.

XAPÂKTAP (ад грэч. charaktêr адзнака, асаблівасць) y п с і х а л о г і і , сукупнасц ь устойлівых ры с асобы, якія характары зую ць яе адносіны д а наваколь-

най рэчаіснасці і вы яуляю цца ў яе п водзінах і ўчынках. Ф ізіял. аснову X. складаю ць вы працаваны я ў працэсе ж ы цдя і выхавання сістэмы часавых нерв. сувязей — дынамічныя стэрэат пы, ш то фармірую цца на аснове прыг дж анага ты пу нерв. сістэмы (генатыпу) ўтвараю ць з ім своеасаблівы «сшіаў» — фенатып. Індывід уклю чаны ў сістэму разнастайны х узаемаадносін, якія праходзяць праз яго суб’ектыўнае свег ўспры м анне і аказваю ць непасрэднае ўздзеянне на яго ўласньм адносіны да грамадства, інш . лю дзей, да самога ся бе. П ры развіцці і часты м паўтарэнні такія адносіны становяцца ўстойлівыі звы клы м і для чалавека і ўтвараюць носна пастаянны я, пэўны я рысы яго X. (дабры ня, спагадлівасць, ветлівасц ш чырасць, сціпласць, добрасумленнасг: працавітасць або бяздуш насць. абыяка васць, грубасць, ілжывасць, лянота) Ф ундаментам X. выступае воля. Людзям м оц н ай волі ўласцівы так ія якасці я к цэльнасць, настойлівасць, рашучасць, м этанакіраванасць, высокая дысцы плінаванасць; слабавольны я людзі несам астойны я, непаслядоўны я, су рэчлівы я ў сваіх паводзінах. Істотнае ўздзеян не на X. чалавека аказваюць эм ацы янальны я і інтэлектуальныя яка' ці яго псіхікі (цікаўнасць і разважлі васць, гонар і годнасць, практычны або тэарэт. склад розуму). X. іішывіда зале ж ы ць ад яго тэмпераменту, які звязаны з ты пам вы ш эйш ай нерв. дзейнасці накладвае адбітак на зн еш н яе выяўленне пэўны х ры с X. П размерная акдэнтацы я лю бы х ры с X. мож а прывесці да негатыўных вы нікаў, таму важна разумнае спалучэнн е некат. процілеглых рыс (напр., аш чаднасці са ш чодрасцю, смеласці з асцярож насцю , самакрытычнас ці з упэўненасцю ў сабе і да т.п ). Ад розніваю ць 4 асн. ты пы акцэнтуірава ны х X.: у з б ў д л і в ы (схільнасдь да ры зы коўны х дзеянн яў, нравапарушэн няў, алкагалізму, наркам аніі і інш.); афектыўны (хуткая змена настрою , мітуслівасць, канфліктнасць. ніз кая сам акры ты чнасць і інш .); н я ў с т о й л і в ы (падазронасць, недаверлі

Л і т Мскусство хорового пення. М., 1963; А с а ф ь е в Б. О хоровом нскусстве. Л., 1980; Хоровая полнфоння. Мн., 1981. ЛЛ.Шымановіч. ХАРАВЫЯ ВОДАРА СЦІ, х a р a ф і т ы, л y ч ы ц ы (C harophyta), аддзел ніж эйшых раслін. 1 клас, 1 парадак, 2 сям. (нітэлавы я і харавы я), 6 родаў, каля 300 відаў. П аш ы раны ўсюды. ГІаходзяць, магчыма, ад зялёны х водарасцей. Вядомы з сілуру. Утвараю ць вял. зараснікі на заілены х і пясчаны х грунтах y прэсных вадаёмах і апрэснены х учасТках мораў. Н а Беларусі 15 відаў з родаў нітэла, нітэлопсіс і хара. Шматклетачныя кусцістыя водарасці знешне падобныя да некат. вышэйшых раслін (рагаліснік, хвошч). Слаявіна вьпіі. 20—30 см, часам да 1—2 м, прымацаваная да субстрату рызоідамі. Бакавыя галіны размешчаны кальчакамі на шматклетачных вузлах. Міжвузеллі з адной доўгай клеткі, якая можа абрастаць

Да арт Харавыя водарасці Хара: I — звычайная; 2 — ломкая; 3 — шурпатая; 4 — лямцавая.

васць, крыўдлівасць, азлобленасць і інш.); т р ы в о ж н ы (павыш аная ўражлівасць, сарамлівасць, баязлівасць, зам кнёнасць, пачуццё ўласнай непаўнацэннасці). Шматлікія ры сы X. вы яўляю ць не толькі тыповы я спосабы паводзін чалавека. але і матывы, закладзен ы я ў перакананнях, ідэалах і каш тоўнасны х ары ентацыях асобы або эвязаны я з асаблівасцямі яе этн., нац. сам асвядом асці (гл. Н ацыянальны характар). X. чалавека — прадмет вы вучэння характаралогіі. Літ.\ К о л о м н н с к н й Я.Л. Человек средн людей. Мн., 1987; К р е ч м е р Э. Сгроенне тела н харакгер: Пер. с нем. М., 2001; Б y р н о М.Е. О характерах людей. 2 нзд. М., 1998; Л а з у р с к н й А.Ф. Нзбранные труды по пснхологюг. М.. 1997; Ю н г К.Г. ІІснхологнчесюіе таіш: Пер. с нем. Мн..

1998; Л е о н г а р д К. Аюгентунрованные лнчноста: Пер. с нем. М., 2001; Р у б н н ш т е й н С.А. Основы обшей пснхолопш. СПб., 2002. ВДэ.Марозаў. ХАРАКТАРАЛ0ГІЯ (ад характар + ..логія), y ш ырокім сэнсе — вучэнне аб характары ; y вyз к ім с э н с е — кірунак y н ям едк ай псіхалогіі 19— 20 ст., прадстаўнікі якога распрацоўвалі праблем ы ты палогіі і структуры асобы пад утшывам фіяасофіі жыцця, гештальтпсіхалогіі, глыбіннай псіхалогіі. Т эрм ін «X.» ў навуку ўвёў ням. філосаф Ю .Б ан зен («Н ары сы па характаралогіі», т. 1— 2, 1867). Першае сістэм. апісанне характараў належыць стараж-грэч. мысліделю Феафрасту. які ў кожным тыпе характару вылучаў адну дамінуючую рысу, што вызначае маральнае аблічча і паводзіны чалавека. І.Кант пэўны тып характару разглядаў як спосаб адчування і паводзін на аснове цвёрдых практычных прынцьтаў. якія могуць быць высокамаральнымі або беспадстаўнымі, памылковымі. Франц. псіхолагі Б.Перэ, АФулье прапаноўвалі класіфікацыю характараў, заснаваную на суадносінах розуму, пачуцця і волі. Банзен і яго паслядоўнікі Л.Клагес, Э.Крэчмер (Германія), У.Шэддан (ЗША) разглядаді харакгар як псіхічную канстытуцьпо, якая адпавадае канстытуцыі цялеснай з яе праяўленнямі ў розных выразных рухах. Рас. 'псіхолаг і ўрачпсіхіятр АФ.Лаэурскі абгрунтаваў канцэпцыю шматузроўневай арганізацыі псіхікі чалавека і распрацоўваў X. як вучэнне аб індывід. псіхал. адрозненнях, звязаных з асаблівасцямі дзейнасці нерв. цэнграў ва ўзаемасувязі са знешнім асяроддзем («Нарыс навукі аб характарах», 1906). 3.Фрэйд разглядаў харакгар як сістэму імкненняў (захапленняў) індывіда, што ляжыць y аснове матьшаў яго паводзін. К.Г.АЗяг даследаваў характары ў сувярі з накіраванасцю інтарэсаў чалавека да знешняга свету (экстраверт) ці да ўнугр. (інтраверт). Э.Фром лічыў, што чалавек застаецца часткай прыроды, але адначасова выходзіць па-за яе межы ў грамадскім жыцці, таму яго характарам уласцівы сац. тыпы. Амер. псіхолаг К Хорні вывучала характары неўратычных асоб і лічьіла, што яны пераважаюць y сучасным грамадстве з-за неспрыяльнасці сац. асяроддзя. Прыхільнікі фактарных тэорый асобы (Р.Кетэл і Г.Ю.Айзенк) разглядалі рысу характару як схільнасць паводзіць сябе пэўным чынам y шырокім аспекце сітуацый, a фактар — як глыбінную базавую рысу, што ляжыць y аснове рыс павярхоўных. Літ:. Ф е о ф р а с т . Характеры: Пер. с греч. Л., 1974; K a н т Н. О харакгере как образе мыслей / / Собр. соч. М., 1966. Т. 6; Ф р о м м Э. Анатомня человеческой деструктавностн: Пер. с англ. Мн., 1999; A t t ­

ae н к М. Факторные теорнн лнчностн. Пятнфакторная модель: Пер. с англ. / / Пснхологня: комплексный подход. Мн.. 2002. В.Дз.Марозаў. ХАРАКТАРНЫ T À H E U , разнавіднасць сцэнічнага танца; адзін з вы разных сродкаў балетнага спектакля. У пач. 19 ст. ўвасабляў танец з харакгэрнымі нац. рысамі. адметнымі асаблівасцямі вобраза пэўнага персанажа; пазней — нар. танец, пабудаваны на аснове школы класічнага танца, і выконваўся ў балетных спектаклях. Узоры Х.т. стварылі рас. балетмайстры АГорскі, Л.Іваноў, М.Петыпа, М.Фокін. сав. балетмайстры В.Вайнонен. К.Галяйзоўскі. Р.Захараў, Ф.Лапухоў. В.Чабукіяні і інш. Для сучасных балетаў характэрны сінтэз з класічным танцам і інш. формамі пластыкі, што ўзбагачаюць лексіку балета. Н а бел. сцэне Х.т. я к ваясны сродак вы разнасці з вы значэннем нац. своеасаблівасці харэаграф ічнай мовы спектакляў і састаўная частка ў іх драматургіі прадстаўлены ў нац. балетах «Салавей» М .К рош н ера (балетмайстры А.Ермалаеў, Лапухоў), «Князь-возера» В.Залатарова і «Падстаўная нявеста» Г.Вагнера (балетмайстар К.М улер), «Мара» Я.Глебава і «Святло і цені» В агнера (балетмайстар А .А вдрэеў) і інш. Літ.: Л о п у х о в АВ., Ш н р я е в АВ., Б о ч а р о в А.Н. Основы характерного танца. Л.; М., 1939; Д о б р о в о л ь с к а я Г. Танец. Пантомнма. Балет. Л., 1975; Ч у р к о Ю.М. Белорусскнй балетный театр. Мн., 1983. Ю.М.Чурко. ХАРАКТАРЫ СТЫ КА (ад грэч. charakteristikos як і адрозніваецца), 1) апісанне ты повы х адметных ры с, вы значэнне істотны х якасц ей чаго-, каго-н.; таксама апісанне характару, учы нкаў якога-н. персанаж а ў маст. творы . 2) А фіц. дакумент, y як ім зм яш чаецца пісьмовы водзы ў, за к л ю ч эн н е аб служ бовай, грам ад скай дзейн асці каго-небудзь. 3) У м атэматы цы — цэлая частка дзесятковага лагарыфма. 4) Графічны паказ уласцівасцей чаго-н. праз крывую; асн. графічны паказчы к чаго-н. (напр., X. турбцш ). Х А РА КІА РЫ СТЫ Ч Н А Е Ў РАЎНЕНН Е, алгебраічнае ўраўненне спец. віду. Х.ў. м a т р ы ц ы атры мліваю ць з дэтэрмінанта дадзенай квадратнай матрыцы A зам ен ай яго ды яганальны х элем ентаў fl;; на розн асці X - ай і пры раўноўваннем да нуля вы ніковага алг. выразу. Ступень Х.ў. роўная парадку матрыцы А, яго карані X; наз. характары сты чны мі лікам і (уласны мі зн ач эн н ям і) матрыцы А. Х.ў. д ы ф ерэ н ц ыя л ьн a гa ўраўн е н н я атры мліваю ць з дадзенага лінейнага ды ф ерэн цы яльнага ўраўнення з пастаянны м і каэф іцы ентам і зам ен ай ш уканай ф ункц ы і і яе вы творны х адпаведны мі ступеням і X. Д ля сістэмы лінейны х ды ф ерэн цы яльны х ураўненняў Х.ў. запісваецца з дапам огай дэтэрм інанта і супадае з Х.у. матры цы , складзенай з каэф іцы ентаў дадзенай сістэмы ўраўненняў. Х.ў. вы кары стоўваю цца ў астраноміі (задачы аб т.зв. векавых узбурэннях руху планет — векавое ўраў-

ХАРАЛОГІЯ___________ 543 ненне), a таксам а пры раш эн ні некаторы х задач матэматы кі, механікі, фізікі, тэхнікі і інш. ХАРАКТАРЫ СГЫ ЧНАЯ Ф Ў Н К Ц Ы Я ў т э р м а д ы н а м і ц ы , ф ункцы я незалеж ны х параметраў (гл. Параметры стану), якія вы значаю ць стан тэрмадынамічнай сістэмы. Д а Х.ф. адносяць патэнцыялы тэрмадынамічныя і энтрапію. Х.ф. сістэмы роўная суме Х.ф. яе складальны х частак. 3 дапам огай Х.ф. і яе вы творны х па незалеж ны х пераменны х (т-ры , аб’ёме і інш .) вы значаю ць тэрм ады нам ічны я ўласцівасці сістэмы.

XA PAK Tà РН АЕ ў мастацтве, агульнае, істотнае ў індывідуальнаоці персанаж а, падзеі, пейзаж ы, інтэр’еры, пераж ы ванні. Складае аб’ект маст. а сэн саван н я і ац эн кі пазамаст. рэальнасці: з ’яў, звязаны х з пэўнай гіст. эпохай ці нац.-культ. трады цыяй, духоўнай сф еры чалавека, яго ўчынкаў, паводзін, вонкавага выгляду, быт. ці прыроднага асяроддзя і інш . Ц есна звязана з успрыманнем эстэтычным. Найб. магчымасц ям і адлю стравання X. валодаюць эпічн ы я і драм. ж анры л -ры , тэатр, й н а мастацтва; уласціва таксама лірыцы, скульптуры і ж ывапісу; ускосна і апасродкавана — муз. і харэаграфічным творам. Тэрмін «X.» выкарыстоўваўся ў антычнасці для абазначэння асоб y маст. творах. Арыстоцель лічыў, што X ў трагедыі выяўляецца праз дзеянні і яго наяўнасць не абавязковая. Вызначальную ролю X. ў мастацтве падкрэсліваў Г.Лесінг. Праблемы X. як тэарэт. эстэт. паняцця распрацоўвалі Г.Гегель, Ф.Энгельс, прадстаўнікі культ.-гіст. школы і інш У вузкім сэнсе тэрмін «X» выкарыстоўваюць для абазначэння персанажаў (пераважна рэаліст. твораў), якім уласціва разнастайнасць і адзінства рыс, для характарыстыкі муз. твораў, звязаных з пэўнай прадметнасцю. харэаграфічных твораў, арыентаваных на традыцні нар. мастацтва (гл. Характарны танец). Характарнымі наз. акцёраў, эдольнасці яхіх y большай ступені раскрываюцца пры выкананні роляў з яркім саслоўным. быт. ці нац. каларытам. Н.Г.Кісялёва. ХАРАЛ (ням . Choral ад позналац. cantus choralis харавое песнапенне), 1) традыд. (кан ан ізаван ае) аднагалосае леснален не на лац. мове ў ры м ска-каталіцкай царкве (гл. Грыгарыянскі харал) і на роднай мове ў пратэстанцкай царкве (гл. Пратэстанцкі харал), якое з ’яўлялася ч. богаслуж эндя. Стаўш ы прадметам перапрацовак, складаў тэматы чную і канструкцы йную глебу твораў прафес. муз. мастацтва ам аль да класіцы зму. 2) Вак. ш матгалосая (хар.) апрацоўка аднагалоcara X. Часта састаўная ч. араторый, кантат, «страсцей». М айстар хар. апрацоўкі І.С .Бах. Х А РА Л 0ГІЯ (ад грэч. chôros месца, лрастора + ...логія), а р э а л о г і я , раздзел біягеаграфіі, які вывучае заканамернасці р азм яш ч эн н я арганізмаў і іх згуртаванняў y прасторы. П адзяляецца

544

харальд

i

на фітахаралогію (X. раслін) і зоахаралогію (X. жывёл). А б’екты вы вучэння: вобласці паш ы рэння ( арэалы) асобны х відаў і інш. сістэм. груп (таксонаў) раслін і жывёл, іх геагр. разм еркаванн е і міграцыя, сучасны стан, закан ам ернасці развіцця і ф арм іравання натуральных і антрапагенны х змен арэалаў і інш . Звязана з сістэматы кай, палеагеаграф іяй і філагеніяй. ХАРАЛЬД 1 Х о р ф а г е р (H arald Haaifager, літар. — Харальд П ры гож авалосы; каля 850 — каля 933 ці пазней), першы конунг (кароль) Нарвегіі [2-я пал. 9 — 1-я пал. 10 ст.], засн авальнік ды насты і Хорфагераў. С ы н дробнага правіцеля з Паўд.-Усх. Нарвегіі. Каля 872 зніш чьіў або падпарадкаваў сабе правіцеляў асобны х абласцей і аб ’яднаў нарв. землі. У перш ыню ўвёў y Нарвегіі пагалоўны падатак, рабіў паходы на А ркнейскія а-вы і ў Ш атланды ю . Д асягнутае пры ім аб’ядн ан н е краіны бы ло нетрывалым. ХАРАЛЬД V (Harald; н. 21.2.1937, маёнтак Скаўгум каля Осла), кароль Н арвегіі з 1991. Генерал і адмірал (1979). Сы н караля Улафа V. Вывучаў эк аном іку і паліт. навукі, вучыўся ў ваен. ш коле і кав. акадэміі. У дзельнік Алімп. гульняў 1964, 1968, 1972 (парусньі спорт). Уступіў на трон пасля смерці бацькі (17.1.1991). ХАРАПА, руіны аднаго з гал. цэнтраў харапскай цы вілізацы і (археал. культура сярэдзіны 3-га тыс. — 17— 16 ст. да н.э. на тэр. сучасных Інды і і П акістана) каля старога рэчы ш ча р. Раві ў П енджабе. Паселіш ча адкры та ў 1921. Займ ала плош чу больш за 260 га і складалася з цытадэлі, умацаванай сцяной з вежамі, 1 ніж няга горада, які меў выразную планіроўку, падзел на кварталы, адасоблены я вытв. ком плексы (збожжасховіш ча, мукамольні, ліцейны я м айстэрні). Пра развіццё рамёстваў сведчаць знаходкі керамікі, медххых і бронзавы х прылад (нажы, сярпы, пілы і інш .), зброі (наканечнікі стрэл і к оп ’яў, мячы і інш.). ХАРАРЭ (H arare), горад, сталіца Зімбабве. Д а 1982 наз. С о л с б е р ы . Адм. ц. прав. Усх. М аш оналенд. Засн. ў 1890.

2 млн. ж. (1992). Размеш чаны на плато М атабеле, на выш. 1473 м. Ч ы гункай звязаны з партамі Бейра і М апуту (М азамбік). Вузел аўтадарог. М іжнар. аэрапорт. Гандл.-прамысл. цэнтр. Прам-сць: харч., лёгкая, металургічная, цэментавая, хім., тытунёвая і інш. Ун-т. Ц энтр міжнар. кан ф ерэнцы й. Музеі: каралевы Вікгорыі, галерэя мастацтваў. Батан. сад. 2 каф едральны я саборы . Засн. ў 1890 як брыт. форт і названы імем Р.А.Т. Сшсберы. 3 1923 адм. цэнтр самакіравальнай калоніі Паўд. Радээія. У 1935 атрымаў rap. гірава. 3 1953 сталіда Федэрацыі Радэзіі і Ньясаленда, з 1964 — Радэзіі. з 1980 — Зімбабве.

ХАРАСАН (сярэднеперс., літар. — усход сонца), гістарычная вобласць y 3 — сярэдзіне 18 ст. на Сярэднім Усходзе, якая ўклю чала паўн.-ўсх. ч. сучаснага Ірана, М ервскі аазіс, аазісы на Пд сучаснага Т уркменістана, паўн. і паўн.зах. часткі сучаснага А фганістана. Назва X. (Х варасан) вядома з часоў Сасанідаў. У сярэдзіне 7 ст. заваяваны арабамі. П асля распаду Араб. халіфата ўваходзіў y 9 — пач. 16 ст. па чарзе ў склад дзяржаў Тахірыдаў, Сафарыдаў, С аманідаў (гл. Саманідаў дзяржава), Газневідаў, Сельджукідаў, Харэзмш ахаў і інш . Д а мангольскіх заваяванняў y 1220-я г. адна з найб. эканам ічна развітых абласцей, С ярэдняга Усходу. У 1510— 1736 y складзе Сефевідаў дзяржавы. П асля яе падзення частка X. (Герацкая вобл. і Балх) увайш ла ў склад А фганістана, частка — y склад Ірана, a М ерв заваяваны ў пач. 19 ст. туркменамі. ХАРАЎСКОЕ БАЛОТА. У П руж анскім і Бярозаўскім р-н ах Брэсцкай вобл., y вадазборы р. Ясельда. Н ізіннага тыпу. Пл.

7,4 тыс. га, y межах прамы сл. пакладу 6 тыс. га. Глыб. торф у да 4,5 м, сярэдняя 1,7 м. Ёсць мергель і сапрапель. Здабываецца торф на ўгнаенне. Паўн. ч. балота асуш ана, вы кары стоўваецца пад воры ва і сенаж аць. Паўд. ч. не асуш ана, занята пераваж на хмы зняком, часткова вы кары стоўваецца пад сенажаць. ХАРАФ ІТЫ , тое, ш то харавыя водарасці.

XÂPA-XÔTA (манг. — чорны горад). руіны стараж. горада-крэпасці Эдзіна (ці Х эйж унчэн) y нізоўях р. Э дзін-Гол на тэр. М анголіі. У перш ы ню ўпамінаецца ў пач. 11 ст., y 1226 разбураны Чынгісханам. ГІры археал. даследаваннях руін Х.-Х. экспеды цы ям і на чале з П .К.Казловым (1908, 1909, 1926) адкры ты рэш ткі крапасны х сцен з вежамі. культавых пабудоў, жытлаў, храмаў. зн ойдзены пры лады працы , рэчы з керамікі, шоўку, ш эрсці, скуры, баВоўны. фарфору, манеты , папяровы я грошы. р озн ы я дакументы , a таксама больш за

2 тыс. кніг і рукапісаў на тангуцкай, кіт., ты бецкай і інш . мовах. ХА РА Ш КЁВІЧ Ганна Леанідаўна (н.

28.3.1931, М асква), расійскі гісторык. Д -р гіст. н. (1974). Скончыла Маскоўскі ўн-т (1954). 3 1954 y Ін-це гісторыі, з 1968 Ін -ц е гісторыі СССР, з 1992 Ін-це расійскай гісторы і Рас. АН. Вывучае гісторыю, гістарыяграфію, крыніцазнаўства гісторыі Расіі, Украіны і Беларусі. міжнар. адносіны эпохі феадалізму, спец. гіст. ды сцы пліны . Складальнік зб. дакум ентаў па гісторыі Полацкай зямлі «ГІолацкія граматы» (вып. № 1—5, 1977— 85). Адзін з аўтараў 12-томшй «Гісторыі С С С Р са старажытных часоў да нашьіх дзён» (т. 2, 1966). Тв.\ Договоры Полоцка 1405—1406 гг. как нсгочннк по мсторня его внешней торгоыш н торговой гіолшнкм / / Археоі рафнческнн ежегодннк за 1962 г. М., 1963; К нсторнм тдання н нзученмя Лнтовской метрнкн // Acta Baltico-Slavica. Bialystok, 1973. T. 8: Поііацш пячаткі XV ст. / / ГІомніхі гісторыі і культуры Беларусі. 1974. № 1; Хозяйствснное осюенне Полоцкой землн в XIV—XV вв. / / Нстормя географмн н ясторнческая географня М..

1975; Лмтовская метрнка, состав н пуга формнровання / / Нсследовання по всторнн Лятовсхой метрмкя. М., 1989. |Вьт. j); Згадкі пра Мікалая Улашчыка / / Бел. гіст. агляд, 1999. Сш. 1—2. Х А РА Ш бВ ІЧ К анстанцін Іванавіч (н.

6.7.1927, в. Літва Маладзечанскага р-на М інскай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў М інскае маст. вучылішча (1958). У 1959— 73 кіраўнік студыі выяўл. і дэкар.-пры кладнога мастацтва Маладзечанскага Д ома хсультуры. Лепшым творам уласцівы сац. значнасць, глыбокае вобразнае абагульненне жыццёвых з’яў:. м нагазначнасць сюжэта, унутр. драматызм зн еш н е спакойны х сітуацый, святло-пласты чная цэласнасць, ш ары сты чная культура: «С ялянсй бут y дарэвалю цы йнай беларускай вёсцы» (1958), «Паўстанне н ар ач ан сш рыбакоў» (1964), «Выстугоіенне Б.Тарашкевіча перад сялянам і Заходняй Беларусі» (1967), «Сельсісі матыў» (1969), «Marina Ц ё т й (А.Паш кевіч)» (1976), «Вуліца ў Гродне» (1978), «Зорка Венера» (1981),

С я р о д э м іг р а н т а ў 1920— 40-х г. б ы ў з н а ч н ы «Вераслёўская ноч» (1985), «П омнікі бел . а с я р о д а к . У о п е р н ы м т э а т р ы п р а ц а в а л і мінулага» (1990), «Забытая капліда» спявак М . 1. Забэйда - Суміцкі. ды ры ж ор (1994), «М ой родны куг» (1995), «РадаўІ.П .Р а й с к і і я г о с ь ш Б.І.Райскі. У X. з н а х о д зініца» (1996), «М агіла Ф .Руш чы ца ў Багл а с я бел . м іс ія о р д э н а м а р ы я н а ў н а ч а л е з данаве» (2000). Аўтар партрэтаў «М .ГаФ.Абрантовічам ( І 9 2 8 — 39) і А Ц ік о т а м (1 9 3 9 — 48), с в я т а р ы Я .Г е р м а н о в іч (В .Адважрэцкі. Вілелскі перыяд», «Б.К іт — аканы), Т .П а д э я в а , К .Н а й л о в іч . М іс ія в ы д а в а л а дэмік астранаўтыкі» (абодва 1999), ч ас. « К а т о л н ч е с к л й в е с тн н к » . Ф.Багушэвіча (2000), «Я.К упала ў ЯхіЛіт.. Р у с с к н й Х а р б н н . М ., 1998; А б л о маўшчыне», М .Ермаловіча (абодва в a Н .Е . Н с т о р н я К В Ж Д н р о с с н й с к о й э м ш 2002) , «Групавы партрэт дзеячаў Бела- рацм м в К л т а е (п е р в а я п о л о в н н а X X в ). М н ., рускай сялян ска-раб отнідкай грамады 1999. Ю.В.Бажэнаў. на чале з Б.Тараш кевічам» (1998— 2003) . Л.Ф.Салавей. Х А РВ А Т Ы / народ, асн. насельніцтва Харватыі (3,429 млн.; 2002). Ж ы вуць ХАРБА (Haibaugh) Грэгары (н. 15.4.1956, таксам а ў Сербіі (200 тыс. чал.), Босніі і г. Кліўленд, ЗШ А ), касманаўт ЗШ А. Герцагавіне (830 тыс. чал.). Агульная Магістр y галіне фізікі. С кончы ў ун-т y колькасць 5,65 млн. чал. (1992). ГавоХ’юстане (1984). У 1987— 2000 y групе раць на харвацкай мове. Вернікі — пекасманаўтаў НАСА. Здзейсніў (як спераваж на католікі. цыяліст па аперацы ях на арбіде) 4 палёты ў складзе экіпаж аў касм. караблёў ХАРВАТЫЯ (Hrvatska), Р э с п у б л і (K.K): 28.4— 6.5.1991 і 11— 21.2.1997 — к а Х а р в а т ы я (Republika Hrvatska), на К.К «Дыскаверы», 13— 19.1.1993 — дзярж ава ў Паўд. Еўропе. М яжуе на Пн на К.К. «Ілдэвар», 27.6— 7.7.1995 — на са С лавеніяй, Венгры яй, на У з С ербіяй КК «Атлантыс» і арбітальнай станцы і 1 Ч арнагоры яй, Босніяй і Гердагавінай; «Мір». У космасе правёў 34,25 сут. 4 зана 3 абмы ваецца А дры яты чны м морам. латыя медалі НАСА «За касм ічны паПл. 56,5 тыс. км 2. Нас. 4390,8 тыс. чал. лёт». У. СЛарыёнаў.

(2002). Д зярж . мова — харвацкая. Сталіца — г. Заграб. П адзяляецца на 20 ХАРБІН, горад на ПнУ Кітая, на р. ж уланій (акруг) і асобную адм. адзінСунгары. Адм. ц. правінцы і Х эйлунку — г. Заграб. Нац. свята — Д зень цзян. 4,35 млн. ж. (2000). Т рансп. вузел, дзярж аўнасці (25 чэрв.). буйны эканам. і культ. цэнтр. П рам-сць: Дзяржаўны лад. X. — рэспубліка. Кімашынабудаванне (у т л . эл.-тэхн., эл.раўнік дзярж авы — лрэзідэнт. Вы ш эйэнергет., трансп., станка- і прыладабуш ы заканад. орган — Сабор Рэспублікі даванне), харч., дрэваапр. будматэры яХарватыі (парлам ент), я к і складаецца з лаў, цукр., папяровая і інш . Ш матлікія 2 палат: палата прадстаўнікоў (127 дэпуВНУ. Заапарк. Х арбінскі летні муз. татаў) і палата ж упаній (акруг, 68 дэлуфестываль (ліпень). Зімовы фесты валь татаў). Выканаўчая ўлада належ ы ць ураледзяных збудаванняў. ду, які назначаецца прэзідэнтам і заЗ а с н . ў 1898 н а м е с ц ь і р ы б а ц к а г а п а с е л і цвярдж аецца ларламентам. ш ча ў с у в я з і з б у д - в а м Кітайскай Чанчуньскай Прырода. Рэльеф цэлтр. і зах. ч. гачыгункі: т у т з н а х о д з і л а с я я е ц э н т р . а д м і н і с ры сты (Дынарскае нагор’е, выш. да 1831 тр а ц ы я , с к л а л а с я в я л . р а с . д ы я с п а р а . П а с л я м), развіты карст. Н а У узгорыстая раўграм адз. в а й н ы ў P a c i i X . — - а д з ін з г а л . ц э н л іл а (паўд.-зах. ўскраіла С ярэдледулайт р а ў б е л а й э м і г р а ц ы і. У 1 9 3 2 — 45 а к у п ір а в а н ы скай раўлілы ). К ары слы я вы каплі: яп. в о й с к а м і, ф а р м а л ь н а ў с к л а д з е Маньчжоў-Го. 18— 2 0 .8 .1 9 4 5 y х о д з е савецка-японлаф та, пры родлы газ, к ам ел л ы і буры вугаль, баксіты, м ілер. буд. матэры ялы . скай вайны 1945 в ы з в а л е н ы Ч в ір в . А р м ія й і А м у р с к а й в а е н . ф л а т ы л ія й . Клімат ла У ум ерала калты лелтальлы , л а ўзбярэж жы субтрапічлы , між зем ламорскі. С ярэдляя т-р а студз. -2 °С ва ўлутр. раёлах, 5— 10 °С ла ўзбярэж жы, ліп. 18— 25 °С. А падкаў каля 600— 700 мм за год, ла ўзбярэж ж ы да 1000 мм. Гал. рэкі — Сава і Драва. Глебы ў гарах

Горад Харбін Б у д ы н а к ц а р к в ы св. С а ф іі (ц я пер м у зей р у с к а й гісто р ы і).

18. Б е л . Э н . Т. 16.

бурыя л ясл ы я, ла раўліле чарлазёмы . П ад лесам 36% тэр. У гарах ш ы ракалісты я (дуб, бук) і хвойпы я лясы (ліхта, елка), карставы я раёпы — бязлесыя пустэчы, уздоўж узбярэж жа — міжземлам орская расл іл ласц ь (маквіс). Нац. паркі: П аклеліца, Плітвічка, Ры сляк. Насельніцтва.

78,1% пасельлідгва складаю ць харваты. Ж ы вуць таксама сербы (12,2% ), баспійцы (0,9% ), велгры і славелцы (па 0,5% ), чэхі (0,4% ), албалцы (0,3% ) і ілш . Верлікі ў асл. католікі (77% ), ёсць правасл. хры сціяле (11%), мусульмале (1,2% ), пратэсталты (0,4% ) і ілш . С ярэд л яя ш чы льл. 77,7 чал. л а 1 км 2. Н айб. ш чы льла заселеды даліла р. С ава і паласа ўздоўж мора. У гарадах ж ыве 57% пасельліцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 2000): Заіраб (1060),

харваты я

545

С пліт (190), Ры ека (169), Осіек (130). У п р ам -сц і і буд-ве зал ята 31,1% эк ал ам ічла акты ўлага пасельлідгва, y сельскай гаспадарцы 4,3%, y абслутовых галілах 64,6%.

Г ер б і с ц я г Харватыі.

Гісторыя. У стараж ы тласці тэр. X. ласялялі ілірыйцы. У 1 ст. да л.э. яда заваявала С тараж . Ры м ам (з 1 ст. л .э. ў складзе п равілцы й П аполія і Д алмацы я), з 395 л.э. — y складзе Візантыі. У 6 — 7 ст. гэту тэр. засялілі славяле (продкі сучаслы х харватаў). У калцы 8 — пач. 9 ст. я л ы трапілі ў залеж ласць ад франкаў. Пры кл. Т рпы міру (правіў y Д алм ацы і) і яго пераем ліках да калца 9

546

ХАРВАТЫ Я

ст. ліквідавана залеж насць ад ф ранкаў і ад Візантыі, зацвердзілася хры сціянства. У час праўлення кн. Таміслава [910— 930] X. стала каралеўствам (925); умацаваліся пазіцы і ры м .-каталіцкай царквы, богаслуж энне на слав. мове бы ло забаронена. У 1102 X. заклю чш ш унію з В енгры яй. У аб'ядн ан ай венг,харвацкай дзярж аве вярх. ўлада належ ала каралю Венгрыі, a яго прадстаўніком y X. пры значаўся бан. Захоўваліся нрывілеі харвацкай знаці, зем лі краіны наз. Каралеўства X., Славонія і Далмацыя (Трохадзінае каралеўства). У выніку працяглы х войнаў д а 1420 Далмадыя трапіла (акрам я Дуброўніка) пад уладу Венецьіі. 3 к ан ц а 15 ст. ў харвацкія землі ўрываліся туркі-асм аны , якія разбілі венг.-харвацкае войска ў М охацкай бітве 1526. Калі на венг. прастол быў вьібраны аўстр. эрцгерцаг Ф ерды нанд, y 1527 С лавонія i X. ўвайш лі ў імперыю Габсбургаў. У час аўстра-турэцкіх вой-

Да арт. Харватыя Горад Заграб

наў 16— 18 cm. землі X., захоплены я раней туркамі, вы звалены і далучаны да ўладанняў Габсбургаў. У часы праўлення Марыі Тэрэзіі [1740— 80] і Іосіфа I I [1780— 90] зн ач н а абмеж аваны аўт. правы X. і Славоніі, харвацкія дваране страцілі ч. сваіх прывілеяў. У перы яд напалеонаўскіх войнаў ч. тэр. X. ўвайш ла ў склад Ілірыйскіх правінцый, падначаленых Ф ранцы і. У 1815 гэты я зем лі вернуты пад уладу Габсбургаў. У 1830— 40-я г. ў X. і С лавоніі адбываўся грам адска-паліт. і культ. рух ілірызм, удзельнікі якога выступалі за развіццё нац. мовы і культуры. У час рэвалю цы й 1848— 49 y Аўстрыі і Венгрыі харвацкія дваране змагаліся за аўтаномію краіны ў складзе Аўстр. імперы і і таму выступілі супраць рэв. ўрада Венгрыі, які імкнуўся стварыць унітарную дзяржаву. Пасля пераўтварэння Аўстр. імперы і ў Аўстра-Венгрыю (1867) паводле венг.харвацкага пагаднення 1868 X. атры мала абмежаваную аўтаномію. У 1870-я г. ш эраг рэф орм правёў бан Х.Мажураніч.

3 развідцем капіталіст. адносін y 2-й пал. 19 ст. ў харвацкім паліт. руху ўзнік кірунак ю гаславізм (І.Ш тросм аер, Ф .Р а ч к і і ін ш .). У к ан ц ы 19 — пач.

20 ст. ў X. аф орміліся П арты я права, Нар. сял. парты я, парты я мадзьяронаў (уніяністаў). У 1-ю сусв. вайну больш асць харвацкіх парты й падтры млівала ваен. нам аганні ўрада Аўстра-Венгрыі, але ч. харвадкіх лаліт. дзеячаў уваходзіл а ў створаны ў 1915 y Л ондане Паўднёваславянскі камітэт, як і арыентаваўся на дзярж авы А нтанты , удзельнічаў y раслрацоўцы і лры н яц ц і Корфскай дэкларацыі 1917. П асля ваен. л араж энн я і распаду Аўстра-Венгрыі (кастр.— лісг.

1918) X. ўвайш ла (1.12.1918) y склад Каралеўства сербаў, харватаў і славедцаў (з 1929 Ю гаславія). У 1929 узнік праварады кальны рух усташоў, як ія імкнуліся ствары ць этнічн а і кан ф есіянальна «чыстую» незалеж ную харвацкую дзяржаву. У крас. 1939 падлісана дагадненне пра ўтварэнне асобнай адм.-тэр. адзінкі — Банавіны X. на чале з банам (пры значаўся каралём, падларадкоўваўся ям у і парламенту X. — Сабору); лрадстаўнікі X. ўвайш лі ў югасл. ўрад. У 2-ю сусв. вайну, пасля параж эння югасл. войскаў y ходзе Б алканскай кампаніі 1941, усташ ы са згоды ням .-ф аш . акупац. улад абвясцілі на тэр. X., Босніі і Герцагавіны «Незалеж ную дзярж аву Х > (Н Д Х ) на чале са сваім лідэрам А .П авелічам. НД Х падзялял ася на 22 вял. ж упаніі (акругі), тут адбываліся дэпартацы і і этнічн ы я чысткі сербскага насельніцгва, лраследаваліся масоны , камуністы і яўрэі. Вайск. ладраздзяленні НДХ («Харвацкі легіён») удзельнічалі ў баях на сав.-герм. ф род це. П асля вьгзвалення краіны ад акупацы і 14.4.1945 y г. С лліт утвораны пераходды ўрад на чале з В.Бокары чам. У ласляваен. час да 1991 X. Нар., з 1963 — Сацы яліст. рэслубліка ў складзе югасл. ф едэрацы і, як ой да 1980 кіраваў харват І.Ціта. Д а кан ца 1980-х г. y X. акрэсліўся рух за дЗярж. суверэнітэт краіны , y 1989— 91 узніклі нац. лартыі (Х арвацкая дэм акр. супольнасць, ХДС; Х арвацкая парты я лрава; Х арвацкая сял. парты я і інш .) і л рац эс дац. самавы зн ачэн дя набыў кан крэтны я ры сы . У крас. 1990 на парламенцкіх выбарах лерамагла ХДС, a яе лідэр Ф Туджман узначаліў ГІрэзідыум X. 23.12.1990 Сабор зацвердзіў канстытуцыю X., якая замацавала за рэслублікай статус самаст. дзярж авы ў складзе Ю гаславіі. Паводле папраўкі да кансты туцы і (чэрв. 1991) X. абвеш чана дзярж авай харватаў і інш. лародаў. Страта сербамі статусу дзярж аваўтваральнага дарода вы клікала канф лікт y С ербскай К раіне з пераваж да сербскім насельніцтвам (у 1995— 98 выраш аны на кары сць харватаў, y т.л. з вы кары станнем зброі). 25.6.1991 абвеш чана дзярж . незалеж насць X., якую адразу пры знала Германія, a ў пач. 1992 і інш . краіны Зах. Еўролы. Н а датэрміновы х парлам едцкіх і лрэзідэнцкіх выбарах y жн. 1992 лерамаглі ХДС і яе лідэр Туджман (да 1999 лрэзідэнт X.).

X. бы ла ўцягнута ва ўзбр. канф лікт з

С ербіяй (да 1995) і ў Баснійскі кршіс 1990-х г. 3 сярэдзіны 1990-х г. адносіны з С ербіяй (Ю гаславіяй) нармалізаваліся, акрэсліліся інтэграцы я краіны ў еўрап. паліт. і эканам . арг-цы і і супрацоўніцтва з НАТО. У студз. 2000 прэзідэнтам X. вы браны С.М есіч. X. — чл. ААН (з 1992), Савета Еўропы (э 1996) і інш. міжнар. арг-цы й. Д ы пламат. адносіны з Рэслублікай Беларусь устаноўлены 25.9.1992. Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. Х арвацкая дэмакр. супольнасць (дамінуе ў паліт. ж ы цці), Харвацкая сац.-ліберальная лартыя, Харвацкая сял. ларты я, С.-д. ларты я X., Харвацш гіартыя права і інш . Асн. прафс. аб’ялнанні: К анф едэрацы я незалежных прафсаю заў X., А б’ядн ан н е аўт. лрафсаюзаў X., Х арвацкае аб ’я д н а д д е прафсаюзаў. Узброеныя сілы. Уклю чаю ць рэгулярл ы я ўзбр. сілы (61 тыс. чал.) і ваенізаваны я ф арм іраванні (40 тыс. чал.; 2002). Вярх. галоўнакамалдую чы — прэзідэнт. К ам плектавадне паводле лрызыву. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухал. войск, ВП С i BM C. У сухап. войсках 53 тыс. чал., больш за 300 танкаў, каля 110 баявых м аш ы н ляхоты, 45 бронетранспарцёраў, болы д за 420 буксірны х гармат, 1 тыс. мінамётаў, 600 гармат зенітн ай артылерыі. У ВПС 5 тыс. чал., 40 баявых самалётаў, 15 баявых верталётаў. У B M C 3 тыс. чал., 1 звы ш м алая ладводная лодка, 1 карвет, 11 патрульны х катэраў, 3 малыя дэсантны я караблі. 4 дэсантны я катэры і інш. Гаспадарка. X. — індустр.-агр. краіна; y складзе Сацы яліст. Федэратыўшй Рэспублікі Ю гаславіі была адной з дайб. эк ан ам іч л а развітых. Эканам. кры зіс і страты ад ваен. дзеянняў (каля 27 млрд. дол.) y пач. 1990-х г. значна знізілі ўзровень эканам . развіцця. Рыд а ч н ш рэф орм ы нармалізавалі сітуацы ю ў нар. гасладарцы . Эканам. паліты ка накіравана на шырокую інтэграцы ю ў еўрап. эканам . прастору. Валавы ўнутр. прадукт (В У П ) y 2001 склаў 36.1 млрд. дол. (8,3 тыс. дол. на 1 чал.). Доля ў ВУП л рам -сц і 33%, сельскай гаспадаркі 10%, сф еры паслуг 57%. Здабыча нафты і газу (у міжрэччы Савьі і Д равы ), вугалю (Драўска-Саўскі бас.), баксітаў і цэм ентавай сыравіны (прыморскія раёлы ), солі (з марской вады). Э лектраэнергеты ка грунтуецца на выкары станні гідраэнергет. рэсурсаў горных рэк, мясц. і імпартуемым лаліве. Вытв-сць эл ек тр аэн ер гіі 10,6 млрд. кВтгадз (2000), y т.л. на ГЭС 55%, на ЦЭС 45%. Развіта чорн ая (вы тв-сц ь чыгуну, сталі, трубапракату, г. С ісак) і каляройая (вы тв-сц ь алю мінію 55 тыс. т штогод, Ш ы бенік, Л озавац) мёталургія. нафтаперапр. (Ры ека, Сісак, Заграб), хім. (вы тв-сц ь пластмас, фарбаў, хімікатаў, Заграб, Пула, Сіеак, Спліт), фармацзўты чная (Заграб) прам -сць. У машьшабудавалні вы лучаю цца суддабудаванне і суднарамонт (С лліт, Рыека, Пула). вы тв-сць чыг. рухомага саставу (Славанскі-Брод). Развіты эл.-тэхн. і радьіёэлектронная (Заграб, Осіек), с.-г.

(вытв-сць трактароў 4,9 тыс. шт., Осіек), станкабуд. (Заграб) галіны; вы тв-сць абсталявання для чорн ай і каляровай металургіі, а та м н ай , хім . і харч. прам-сці. Традыц. развіты тэкст., y т л . баваўняная і ш арсцяная (Заграб, К арлавац, Дуга-Рэса, Вараждзін), гарбарнаабутковая (Заграб, Карлавац), харч. (кансервавая, ры бная, цукр., алейная, мясная, мукамольная, тытунёвая, вінаробная), дрэваапр. і цэлю лозн а-л ап яровая (Рыека, Заграб, О сіек) прам-сць. Асн. цэнтр паліграф. п р ам -сд і — г. Заграб. Вытв-сць буд. матэры ялаў, y т л . дэменту (раёны С пліта і Заграба). У сельскай гаспадарцы пераваж ае зем ляробства. П ад воры вам і ш матгадовы мі насаджэннямі 1,36 млн. га (2002), пераважна на П н і ПнУ краіны . Вы рош чваюць пш аніцу (558 тыс. т, 2000), кукурузу (2135 тыс. т), ячм ень, сою, цукр. буракі, сланечнік, бульбу, агародніну, кармавыя культуры (лю цэрна, каню шына і інш .). Садоўніцтва (слівы, яблыкі), на Пд ад С пліта — субтрапічнае шіадаводства (цы трусавыя, аліўкі, інжыр, міндаль). Вінаградарства (380 тыс. т штогод). На раў н іш х гадуюць свіней (1,36 млн. галоў), буйн. par. жывёлу (439 тыс. галоў), на нагчр’і — авечак (489 тыс. галоў) і коз. Птуш кагадоўля (10,9 млн. галоў, 1997). Улоў ры бы і морапрадуктаў 19,9 тыс. т (1999). Л есанарыхтоўкі. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. Даўж. чы гункі 2726 км, аўтадарог 28 тыс. км (1999). У краіне 698 тыс. легкавых і 54 тыс. грузавых аўтамаш ын. Гап. марскія парты: Рыека, Спліт, Пула, Дуброўнік, Ш ы бенік, Задар. 67 аэрапортаў. Замеж ны турызм (даход 2,5 млрд. дол.). А дры яты чнае ўзбярэж ж а — буйны курортны раён (Ры ека, Дуброўнік, Сгшіт і інш .). Э кспарт (4,5 млрд. дол., 2001) прамысл. абсталявання, алюмінію, хім. прадукцы і, тэксты лю , абутку, харч. прадуктаў. Імпарт (8,4 млрд. дол., 2001) маш ы н і а'бсталявання, сыравіны, паліва, хімікатаў. Асн. гандл. партнёры: Італія, Германія, Славенія, Расія, Аўстрыя, Боснія і Герцагавіна. Гандд. абарот Рэспублікі Беларусь з X. y 2001 склаў 18,1 млн. дсш. Граш овая адзінка — куна.

аздоблены несапраўдны мі аркадамі і аркатурамі. У 14 ст. ў аздабленні інтэр’ераў вы кары стоўваліся элементы готыкі. М атывы вен ец ы ян скай готыкі спалучаліся з раманскім і ры самі (ратуш ы і ж ылы я дамы ў Трогіры і С пліце), будаваліся 3-неф авы я базілікальны я, зальны я цэрквы з кры ж овы мі скляп енн ям і і вял. хорамі (сабор, царква св. М арка ў Заграбе). У 15— 16 ст. павялічьілася колькасць умацаваных гарадоў, на Адрыяты чны м узбярэж жы яны захоўвалі рэгулярную , на П н — ірэгулярную планіроўку. У архітэктуры Дуброўніка адбыўся пераход ад готыкі да рэн есан су; яго цэласны ансам бль уключаў магутныя ўмацаванні, ж ы лы я, культавыя і грамадскія будынкі (К н яж ац кі двор, т.зв. Д ьівона — б. мытня і м анетны двор, манасты ры , цэрквы , партовыя збудаванні). Тут вылучыліся буйны я мясц. архітэктары і скульптары Ю рай Д алм ац інец і Н ікола Ф ларэнцінец (сабор y Ш ыбеніку, 1460— 70), арх. П.Андры іч (царква св. Спаса ў Дуброўніку, 1528). Н а П н будавалі зам кі з круглымі

Архітэктура. 3 5-га тыс. да н.э. вядомы паселіш чы неўмацаванага тыпу (зямлянкі, плецены я буданы), з 2-га тыс. да н .э.— тэрасны я паселіш чы ілірыйцаў, абнесены я кам енны м і сценамі. Захаваліся раннехры сц. араторыі ў Соліяе і П орачы (3—-4 ст.), хры сц. базілікі ў Задары, Пулі, П орачы і інш. (5— 6 ст.). У нікальны пом нік стараж .-ры м. дойлідства — умацаваны палац Д ы яклетыяна ў С пліце (каля 300).’ Вядомы багатыя некропалі 7 ст. У 9— 12 ст. на тэр. Д алмацыі ўзводзілі разнастайны я па формах храмы ў візант. і цэнтр.-еўрап. трады цыях (храм-ратонда св. Д оната ў Задары, царква св. К ры ж а ў Н іне каля Задара). У канцы 12 ст. паш ырыўся раманскі стьшь: будынкі rap. камун, 3-неф авая базіліка К рш эвана і царква св. С тош ы я са ш мат’ярусны мі званіцамі ў Задары; іх строгія фасады

Д а арт Х ар в аты я ў Задары .

Б азіл ік а с в я т о га К р ш з в а н а

і прамавугольнымі прысадзістымі вежамі з ш атровы мі дахамі (Вараждзін, Велікі-Табар, Ш аранград і інш .). У 17 ст. італьян. і аўстр. дойліды паш ырьш і ў X. сты ль барока (касцёлы св. К ацяры ны ў Заграбе, св. М ары і ў Дуброўніку, палацы О рш ы ч-Раўхаў y Заграбе, Пататычаў y Вараждзіне, сабор y Дуброўніку). У пач. 19 ст. будавалі ў стылі класіцы зму (палацы арх. Б.Ф елбінгера ў Заграбе). Н еарэн есан с і неабарока (канец 19 ст.) вы явіліся ў будынках Акадэміі навук і мастацтваў y Заграбе, т-раў y Сііліце, Д уброўніку і інш. У пач. 20 ст. пачала сю іадвацца заграбская арх. ш кола, для як о й характэрна ім кненне да рацы янальны х і манум. ф орм неакласі-

х а р в а т ы я ______________ 547 цы зму (арх. В.Ковачы ч, Х.Эрліх). У 1920— 30-я г. панаваў функцьш налізм (Д.Іблер, С.Гомбаш , М .Каўзларыч, А.Албіні і інш .). У сучаснай архітэктуры вы кары стоўваю ць нац. трады цыі ф ункцы яналізм у (аэрапорт каля Заграба, атэль «М ар’ян» і універмаг «Прыма» ў Заграбе, усе 1960-я г.). Н овы я раёны на ўскраінах гарадоў адметны я свабоднай прасторавай арганізацы яй, спалучэннем верт. і гарыз. аб’ёмаў (Заграб, Спліт. Рыека, Пула). Курортны я комплекеы на А дры яты чны м узбярэж жы вылучаю цца пры ём ам і бруталізму, натуральна ўлісваю цца ў пры родны ландш афт. У 1961 засн. Саю з архітэктараў X. Выяўленчас і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. На тэр. X. захаваліся неаліты чная гравіраваная і размаляваная кераміка, блізкая да пом нікаў Цэнтр. Еўропы і М іж зем н ам ор’я, творы мастацтва іліры йцаў і кельтаў; на ўзбярэжжы А дрыяты кі — скульптура і пом нікі дэкар.-прьікладнога мастацтва рым. часу. У 5— 6 ст. мазаікамі, ю велірны мі вырабамі авараў і стараж. славян аздаблялі хрысд. базілікі. У 9— 12 ст. паш ырыўся рэльеф ны арнам ент — «харвацкая пляцёнка». У Д алм ацы і ў 13 ст. ў росквіце раманская скульптура (дзверы сабора ў С лліце з рэльеф н ы м і ш матфігурнымі пано, 1214, майстар А ндрэй Бувіна), y духу познеадг. мастацгва — рэльеф ная к ам едн ая разьба (партал сабора ў Трогіры, 1240, м айстар Радаван). П ераасэнсаванне візант. стылю адбілася ў ф рэскавы х размалёўках (сабор y Заграбе, канец 13 ст.). Вылучаліся рэнесансавая скульптура (усх. фасад сабора ў ІІІы беніку, скульлт. Ю рай Далмацінец: убран н е ін тэр’ера капэлы Урсіні ў саборы ў Трогіры, скульпт. Н ікола Ф ларэндінец, А.Алешы, І.Дукнавіч і інш .) і алтарны ж ы вапіс (Н .Баж ы даравіч, М .Хамзіч і ідш .). У Ц энзр. X. ў мініяцюры і алтарны м ж ывапісе вьіявіліся ры сы р э н е с а н с у . Ж ы в а л іс н а я ш кол а п-ва Істры я спалучала наіўна-рэаліст. і рэн есан савы я ры сы , б л о к ія жывапісу С лавеліі (ш матфігурны я ф рэскі царквы ў Бераме, 1474, аўтар Вінцэнт з К аствы). 3 канца 17 ст. ў алтарнай скульптуры і ж ы вапісе паш ы ры ўся сты ль барока (маст. Б.Бобіч, Ф .Бенкавіч, І.Р ан гер). У 15— 18 ст. вы сокім маст. узроўнем вылучаліся разьба па дрэве, ткацтва, апрацоўка металу, вы ш ы ўка золатам, лаш ы раны злотніцтва, коўка, інтарсія. 3 сярэдзіны 19 ст. на хвалі нац.-вы зв. іцэй развіваўся рамант. ж ывапіс (В.Букавац, Ф .К ікераз, Н .М аш ы ч, Ц .М едавіч, М .Ц рнчы ч). Стыль мадэрн распрацоўваў скульпт. Р .Ф рангеш -М іханавіч. 3 пач. 20 ст. фарміруецца нац. маст. ш кола. У творчасці Ы.Кралевіна, 1.Рачыча закладзены асновы харв. ш колы ж ывапісу 20 ст. У 1920-я г. прадстаўнікі «Суполкі трох» Л .Бабіч, В.Бедыч, І.М ішэ спалучалі постімпрэсіядісцкія тэндэнцы і з нац. тэм аты кай. Рысы сезанізму ў лейзажах Д ж .Ц ільяка, на-

548

ХАРВАЦКАЯ

цюрмортах М .Т рэпш э. Ж ы вапісцы і графікі групы «Зямля» імкнуліся да адрадж эння нар. мастацтва. Развіццю творчасці сялян-сам авукаў (І.Генераліч, М.Вірыус, Ф .М раз) спры яла дзейнасць К.Хегедушыча, я к і стварыў ш колу мастакоў-пры міты вістаў y Х лебіне (1930). Заснавальнік сучаснай харвацкай скульпт. ш колы — I .Мештравіч, трады дыі якога працягвалі A.Аўгусцінчыч, Ф .К рш ы ніч і інш . У кан цы 1950-х г. да абстрактнага мастацтва звяряуліся жывапісцы І.Войвадзіч, Э.М урціч, А .Срнец. Рысы сю ррэалізму ў работах Х егедуш ыча, М .Станчы ча. У творчасці скулыгг. В.Бакіча, Д .Д ж амані і інш . дамінавалі эксперым. асацы яты ўяа-ф армальлы я пошукі. К ам пазіды і на ф алькл. тэм ы ствараў Е.П ры ца. У нар. мастацтве развіваюцца кераміка, маст. тканіны , коўка, разьба па дрэве, карун капляц енн е. У 1945 засн. Саюз м астакоў X. Літ.: A л е ш н н a Л .С ., Я в о р с к а я Н .В . Н с к у с с т в о Ю г о с л а в н л . М .. 1966; Б е л о y с о в В .Н . С о в р е м е н н а я а р х н т е к т у р а Ю го с л ав н н . М ., 1973; Ф р е й д з о н В .Й . Н с т о р н я Х о р в а т н н . С П б ., 2001. В.А.Сімакова (г іс т о р ы я д а 1918), М.С.Даўгяла (г іс т о р ы я п а с л я 1918), LÂ.IÙop (у з б р о е н ы я с іл ы ), Я. Ф.Шунейка (а р х іт э к т у р а , в ы я ў л е н ч а е і д э к а р а т ы ў н а -п р ы к л а д н о е м а с і а ц г в а ).

ХАРВАц КАЯ MÔBA,

адна са славянскіх моў (паўд.-слав. група). Вядома таксам а пад назвамі серб(ск)ахарвацкая, харвацкасербская, ш то з ’яўляецца адлю страваннем асаблівасцей гіст. і сац.-паліт. развіцця паўд. славян y 19— 20 ст.: пры няцце харватамі і сербамі на хвалі нац.вызв. барацьбы 19 ст. агульных асноў літ. мовы на базе сербскіх ш токаўскіх гаворак, a пазней — вы кары станне ў дзярж аве Ю гаславіг (1918— 91) агульнай мовы харватаў, ;ербаў, чарнагорцаў і мусульм. часткі ; олхароў Б осніі і Герцагавіны (наш чадкаў этн. славян, якія ў час тур. панаванн я пры нялі іслам). 3 1991 за харвацкім і сербскім вары янтамі заканадаўча зам ацаваны статус сербскай мовы (у С аю знай Рэспубліцы Ю гаславія, з 2003 С ербія і Ч арнагоры я) і Х.м. (у Рэспубліцы Харватыя).

M ae ды ялекты : наваш токаўскі, чакаўскі, кайкаўскі. Х.м. ўласцівы: y ф анеты цы — адсутнасць рэдукцы і ненаціскных галосны х, y сістэм е к а я с а н а я т ы зму не развіта м яккасць, цвёрды я зы чны я не зм якчаю цца перад галосны мі пярэдняга раду, звонкія зы чны я на канцы пераваж на не аглуш аю цца, націск політанічны (4 тыпы); y марф алогіі — 3 асн. ты пы скл ан ен н я назоўнікаў, клічны склон y адзіночны м ліку, вы яўленне катэгоры і адуш аўлёнасці тсшькі ў адзіночны м ліку муж чы нскага роду, скланенне запазычаных назоўнікаў і абрэвіятур, складаная сістэма спрагальны х і неспрагальны х ф орм дзеяслова; y сінтаксісе — свабодны парадак слоў y сказе, рэгламентуецца толькі м есда і паслядоўнасць уж ы вання энкліты к; y лексіцы — істотны герм. і рам анскі ўплы ў

н а раннім этапе развіцця мовы, стварэн н е замест новых залазы ч ан няў з неслав. моў новых слоў на базе элем ентаў сваёй мовы або запазы чанне лексікі з блізкароднасны х моў, лераваж на з чэш скай . П ерш ы я лісьмовы я помлікі: глагалічл ы тэкст дарчага ладпісу, высечапьі ла Б аш чалскай пліце (каля 1100), глагалічлы рукапіс рэліг. зместу «Велскія лісткі» (12 ст.). У аслове харвацкай лаціліцы (гаіцы ці гаевіцы) традыц. лац. лісьмо, адаптавалае да гукавога складу мовы ўвядзеялем ды якры ты чяы х злакаў і стварэл л ем дыграфаў. Літ.\ Б y л a х о в М .Г . С л а в я н с к н е я з ы к л :

м аслароблая, алей яая), лёгкая (тэкст., абутковая, гарбарлая, футравая, швейная), вы тв-сць буд. матэрыялаў. Метралалітэл (з 1975). 21 ВНУ, y т.л. 3 ул-ты.

6 тэатраў, y т л . оперы і балета, Укр. драм. імя Т .Ш аўчэякі, ю яага гледача. Музеі: гіст., маст., прыродазлаўства.

п рон схож ден н е, н сто р н я, со вр ем ен н о е состоя н л е . М н ., 2001. Л.В.Лявонава.

Х А Р Д Л Н Г Е Р -Ф ІЁ Р Д (H ardanger Fjord), заліў П аўлочлага м., каля паўд.-зах. берагоў Нарвегіі. Даўж. 172 км, ш ыр. 7 км, глыб. да 891 м. Берагі вы сокія, скалісты я. П ры лівы паўсутачяы я (да 1 м). Х А РДТО П (алгл. hardtop ад hard цвёрды, ж орсткі + top верх), закры ты кузаў легкавога аўтамабіля без бакавых стоек з ж орсткім верхам. Верх слераду абапіраецца я а стойкі ветравога ш кла, ззаду ллаўла алускаецц а і злучаецца з задл яй палэллю кузава. А дсутяасць бакавых стоек лавялічвае аглядласць, слраш чае пагрузку і вы грузку буйпагабары тяага багажу, ад л ак патрабуе павелічэяня ж орсткасці верху і яясучай часткі кузава. В ы кары стоўваецца пераваж ла я а буйлалітраж лы х аўтамабілях. ХАРКАЎ, горад, ц эятр Х аркаўскай вобл., л а У краіяе; y сутоках р эк Харкаў. Л опапь і Уда. 1490 тыс. ж. (2001). Чыг. вузел. Прам-сць: маш ылабудавалле (эяергет., эл .-тэхя., трактарлае, с.-г., тралсп.. авіяц., с та як а- і пры ладабудаваяле, y т.л. дакладяае і мед., рады ёэлектрояяае), хім. (пластм асы , рэакты вы , гумава-тэхн. вы рабы, лакі, ф арбы ), хімікаф арм ац эўты члая, харч. (м яса-м алочлая.

Харкаў.

Д а б р а в е ш ч а н с к і с аб о р .

З а с н . ў 1 6 5 0 -я г. У 1656— 59 т у т пабудавана к р э п а с ц ь д л я а б а р о н ы С л а б а д с к о й Украіны а д н а б е га ў к р ы м с к іх і н а г а й с к іх татар. Да 1765 п а л к а в ы г о р а д Х а р к а ў с к а га палка. У 1765— 80 і 1797— 1835 ц э н т р С лабодска-У кр. гу б ., y 1780— 1796 — Х а р к а ў с к а га намеснідт в а , y 1835-— 1925 — Х а р к а ў с к а й губ. 3 1727 y го р а д з е д з е й н іч а ў ка л егіу м . У 1804 засн. ун-т. У п ач . 20 ст. X . — б у й н ы п р а м ы с л . (больш за 130 п р а д п р ы е м с г в а ў ) ц э н т р і чы г. вузел; адзін з д э н т р а ў р э в . руху. У с н е ж . 1918 уладу ў гор а д зе за х а п іў Украінскай дырэкторыі ўрад. У 1918— 19 а к у п ір а в а н ы ге р м . во й скам і, y 1919 — д зя н ік ін ц а м і. У сн е ж . 1919 вы шален ы Ч ы р в . А р м ія й . У 1919— 34 сталіца Укр С С Р . а д н а ч а с о в а ў 1925— 30 ц э н т р акругі. 2 1932 ц э н т р в о б л а с ц і. У В ял. -Айч. вайну ў 1941— 43 а к у п ір а в а н ы н я м . ф аш ы стам і.

Найб. зл а ч л ы я п ом яікі архітэктуры: саборы П акроўскі (1689), Успеяскі (1771) са зв аяіц ай (1824— 33), Дабравешчанскі (к а я е ц 19 ст.), архірэйскі палац, л равіял ц кія склады (абодва 18 ст.; арх. П .Яраслаўскі). У 2 -й пал. 19 — пач. 20

ст. ўзведзены грамадскія і ж ылыя будынкі ў духу эклекты кі паводле праектаў арх. А .Бякетава і інш . С творана пл. Дзяржынскага (цяпер Свабоды ) з будынкам «Дзяржпрома» (1925— 29, арх. С.Серафімаў, М .Ф ельгер, С .К равец). Горад моцна паш кодж аны ў 2-ю сусв. вайну, рэканструяваны . 3 пабудоў 1960—80-х г. вылучаю цца кінаканцэртная зала «Украіна», оперны т-р, ж ы лы я масівы Паўлава Поле, С алтоўскі і А ляксееўскі. ХАРКАЎСКАЯ В0БЛ А С Ц Б. Разм еш чана на ПнУ У краіны. У творана 27.2.1932. Пл. 31,4 тыс. км2. Нас. 2920, 4 тыс. чал.

(2001), гарадскога 79,1%. Ц энтр — г. Харкаў. Найб. гарады: Л азавая, Ізюм, Купянск, Чугуеў, Багадухаў, Б алаклея, Ваўчанск. Паверхня — хвалістая раўніна, слабанахіленая на ПдЗ і ПдУ, п арэзаная рачнымі далінамі, ярам і і лагчы нам і. Большая частка ў межах П ры дн япроўскай нізіны. На П н і П нУ С ярэднярускае ўзв. (выш. да 236 м), н а П дУ ад гор’і Данецкага кража. К ары сн ы я вы капн і: прыродны газ (Д няпроўска-Д анецкая нафтагазаносная вобласць), н аф та, буры і кам енны вугаль, ж ал . руда, буд. матэрыялы; кры ніцы м інер. вод. К лімат умерана к ан ты н ен тал ьн ы . С ярэд няя т-ра студз. -7 °С, ліп. 20 °С . Ападкаў каля 550 мм за год. Гал. рака — Северскі Д анец з пры токам і А скол, Уды, Мжа, Харкаў. На 3 рэкі М ерла, К аломак, Арэль, Бераставая, С ам ара (бас. р. Дняпрр). Каля 50 вадасховіш чаў, y т л . Краснааскольскае, П ечанеж скае. Т раса канала Д н яп ро— Данбас. Х.в. разм ешчана ў лесастэпавай і стэпавай зонах. Глебы пераважна чарназём ны я і ш эры я ападзоденыя. Болы лая ч. тэр. разараная. Пад лесам і хм ы знякам і каля 10% тэр. (дуб, ліпа, вяз, хвоя, клён, ясень, дзікая груша). Асн. галіны прам -сц і — м аш ы набудаванне і металаапрацоўка. Развіты ваен.-прамысл. ком плекс (вы тв-сц ь танкаў і бранятэхнікі, р акетн а-касм . тэхнікі), авіяц. (грамадз. і ваен. самалёты ), трактарнае і с.-г. (трактары , рухавікі, трактарныя самаходны я ш асі), энергет. (паравыя, гідраўл., газавыя турбіны і генератары), эл.-тэхн. м аш ы набудаванне, станкабудаванне (йш іф авальны я і агрэгатныя металарэзны я станкі), пры ладабудаванне (дакладнае і мед.), інстр. прам-сць, вы тв-сць абсталявання для вугальнай, паліграф. і харч. прам -сці. Здабыча (7 млрд. м3 ш тогод, 50% здабычы на Украіне) і перапрацоўка газу; радовішчы ІІІабялінскае, Я ф рэм аўскае, Кегічоўскае, К расціш чанскае. Н аф таздабыча. Вытв-сць элекграэнергіі на Зміёўскай Д РЭ С , Х аркаўскай Ц Э Ц і інш. Хім. (пластмасы, рэакты вы , лакі, ф арбы, ядахімікаты, мед. прэпараты , гумава-тэхн. вырабы), дрэваапр. (мэбля, кардон, папера), харч. (цукр., м ясн ая, малочная, алейная, канды тарская, мукамольна-крупяная, вінаробная, тытунёвая), камбікормавая, лёгкая (баваўняная, ш арсцяная, гарбарна-абутковая,

футравая, ды вановая, ш вейная), ф арф ора-ф аян савая прам -сць. В ы тв-сць буд. матэры ялаў. С ельская гаспадарка спецы ялізуецца на вы рош чванні збожж авых, цукр. буракоў, сланечніка, мясам алочнай жывёлагадоўлі, агародніцтве. Пл. с.-г. угоддзяў 2,4 млн. га, y т л . вор-

ны я зем лі — 1,9 млн. га (2001). П асевы збожжавых (азімая і яравая пш аніца, ячм ень, жыта, кукуруза), тэхн. (цукр. буракі, сланечнік, соя) і кармавых культур. А гародніцтва, бульбаводства. Садоўніцгва. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, птуш ак. Пчалярства. Рыбаводства. Даўж. чы гунак 1442 км, аўтамаб. дарог 15 тыс. км. Буйны я чыг. вузлы: Харкаў, Л азавая, К упянск, Л ю бацін. Гал. аўтамагістралі: Х аркаў— С імферопаль, Х аркаў— М асква. Трубаправоды: Ш абялінка— Харкаў, Ш абялінка— Кіеў, Ш абялінка— Данбас. Бальнеалагічныя курорты: Бярозаўскія М інер. Воды, Рай-Я ленаўка. В.М.Корзун.

ХАРКАЎСКІ______________5 4 9 ХАРКАЎСКІ

НАЦЫЯНАЛ ЬНЫ

m

Харкаўскі нацыянальны універсітэт

УН І-

ВЕРСІТФТ і м я В .Н .К a р a з і н а, адзін з найбуйнейш ьіх навуч. і навук. цэнтраў Украіны. Засн. ў 1804 па ініцыятыве ўкр. вучонага і асветніка В.Н .Каразіна. Напачатку меў 4 ф-ты: фізікаматэм., гіст.-філал., мед. і юрыдычны; бат. сад (з 1804) і астр. абсерваторыю (з 1808). П а ініцы яты ве ун-та створаны перш ы я ў Харкаве газ. «Харьковскмй еж енедельннк» (1812), час. «У краннс к н й вестннк» (1816— 19) і «Украннскн й журнал» (1824— 25). 3 1860-х г. з ун-там звязан а дзейнасць харкаўскіх навук. т-ваў: пры родазнаўчага, матэм., фізіка-хім., гіст.-фіпал. і інш. 3 ун-там звязана хваля ўкр. нац. адрадж эння 1-й пал. 19 ст. У 1907 праф. М .Ф .Сумцоў уперш ы ню чытаў лекцы і на ўкр. мове. У 1936 ун-ту пры своена імя М .Горкага, y 1999 — Каразіна. 3 Х.н.у. звязана дзейн асць лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі І.І.М ечнікава, Л Д .Л андау; y ім працавалі матэматыкі В.Р.Імшанецкі, А .М Л япуноў, У.А.Сцяклоў, фізікахімік М .М .Бякетаў, б а та н ік У .І.П а л ад зін , гісторы кі Д з .І.Б а г а л е й , У .П .Б узеск ул , ф ілолагі А .А .П атаб н я, І.І.С р а зн е ў с к і і інш . Н а яго а сн о в е створан ы Н ац. ю ры д. акад э м ія , Н ац. ф а р м ац эў ты ч н а я акадэм ія, х а р к а ў с к і мед. ін -т , ака д эм ія культуры, пед. у н -т , м аст. м узей і інш . У 2002/03 навуч. г. ў с к л а д зе у н -т а 15 ф -таў, 97 к аф ед раў; к ал я 12 ты с. с тудэн таў і асп ірантаў; к ал я 2 ты с. в ы кл ад ч ы к аў і навук. с у п р ац о ў н ік аў , y т .л . больш за 200 д -р о ў н а в у к і п р а ф е с а р а ў , б о л ь ш за 1 тыс. канд. навук і дацэнтаў; вядзецца падрыхтоўка па 46 спецы яльнасцях і 65 спецы ялізацы ях. П ры ім працую ць 2 ліц эі і Ц энтр дауніверсітэцкай падрыхтоўкі з ф іліялам і ў інш . гарадах краіны; y складзе ун-та НД І хіміі, біялогіі, лазернай біялогіі і л азерн ай медыцыны, астр. абсерваторы я, бат. сад., цэнтр. навук. б-ка, музей пры роды і інш. Н.К.Мазоўка.

іп н « »

1 in ( ІМ Г Р

tu

1 Ht H* іп м >

I II

550

ХАРК ЕВІЧ

Х А РКЕВІЧ А ляксандр А ляксандравіч (3.2.1904, С .-П ец ярбург — 30.3.1965), савецкі вучоны ў галіне электрасувязі і электраакустыкі. Акад. AH С С С Р (1964); ч л .-к ар. А Н У С С Р (1948). С кончы ў Л енінградскі электратэхн. ін-т (1930). Выкладаў y ВН У Л енінграда, Львова, М асквы . 3 1952 y Ін -ц е праблем перадачы інф арм ацы і AH С С С Р (з 1962 дырэктар). Навук. працы па тэоры і і разліку элею раакусты чн ы х апаратаў, тэоры і спектраў, тэоры і аўтаваганняў. Тв.\ О с н о в ы р а д н о т е х н н к н . М .. 1963: Б о р ьб а с п о м е х а м н . 2 ю д . М ., 1965. Л і т А А Х а р к е в н ч / / Р а д а о т е х н н к а . 1965. Т. 20, № 9.

Х А Р К 0Ў П ётр А ндрэевіч (15.8.1922, ст. Х ацень Калуж скай вобл., Расія — 10.1.1983), бел. драматург. С кончы ў Літ. ін-т ім я М .Г оркага ў М аскве (1943). 3 1947 працаваў y газ. «Во славу Родмны», з 1963 к арэсп ан дэн т газ. «Советская культура» па Беларусі, з 1966 y М ін-ве культуры Беларусі. Друкаваўся з 1940. П ісаў на рус. мове. У п ’есах «Ад імя пакалення» (паст. 1957), «Вечны агонь» (паст. 1963, Д зярж . рус. драм. т-р Беларусі), «Рэпартаж з пекла» (аперэта, муз. Я.Глебава, паст. 1972, Д зярж . т-р муз. камеды і Беларусі), «Кветкі на попеле» (паст. 1978), кінасцэнары і «Пакуль б ’ецца сэрца» (1957) услаўленне муж насці і гераізму сав. лю дзей y Вял. Айч. вайну. Аўтар апавяданняў, нары саў, публідыст. артыкулаў. Н а яго тэксты напісаны песні, кантаты «Невядомы салдат» (муз. І.Лучанка, 1970). «Аб Нёмане» (з АА стрэйкам, муз. Д з.С м ольскага, 1975), цыкл вакальных паэм («Світанне», «Калі сэрца пры ніж ана», «Роздум», муз. Я.Глебава, 1973), вакальнасімф. паэма «Аб Д няпры » (з П .М акалём, муз. Смольскага, 1973). Тв:. П о д в н г б е з

н агр ад ы :

зайнер. С кончы ў Л енінградскае вы ш эйшае маст.-прам ы сл. вучыліш ча імя В.І.М ухінай (1953). 3 1953 працаваў y М інгарпраекце, з 1957 гал. архітэкгар НДІ буд-ва і архітэктуры, y 1965— 85 выкладаў y Бел. тэатр.-маст. ін -ц е. П рацуе ў галіне дэкар.-пры кладн ога мастацтва, канструявання мэблі, аф арм лення інтэр’ера. С ярод работ: камш іекты мэблі для 2- і 3-пакаёвы х кватэр (адпаведна 1958, 1961), для кухні (1967); маст. кан цэп цы я аф арм лення ін тэр’ераў і абсталявання М іжнар. маладзёж нага цэнтра «Ю нацтва» («Ры бацкі склеп») на Заслаўскім вадасховіш чы пад М інскам (1975), П алаца культуры М інскага трактарнага з-д а (1976), рэстарана «М інск» y г. Патсдам (Германія, 1977), У ф ім скага авіяц. ін-та (1979), добраўпарадкавання нас. пунктаў М азы рскага р -н а Гомельскай вобл. (1981; усе праекты ажы ццёўлены ў сааўт.). А ф орміў кнігі І.Елатомцавай «М астацкая керам іка Савецкай Беларусі» (1966), «М анументальны летапіс эпохі» (1969), «Да тайнаў творчасці» (1973), «Н ары сы па гісторыі беларускай савецкай станковай скулы ітуры» (1974), «С танковая скульптура. П аняцц е пра ж анры» (1975). Аўтар жывапісны х твораў («Псіхея», 1988, і інш .). Л. Ф. Салавей.

К нн оповесть,

п ьесы . М н ., 1983.

ХАРЛАМАЎ Валерый Барысавіч (14.1.1948, М асква — 27.8.1981), расійскі спартсмен (хакей з ш айбай). Засл. майстар спорту (1969). С кончы ў М аскоўскі пед. ін -т. 3 1967 н а п а д а ю ч ы к ам а н д ы Ц С К А , y 1969— 79 член зб орн ай каманды С С С Р. Ч эм піён XI (1972, г. Сапара, Я понія) i X II (1976, г. Інсбрук, Аўстрыя) зімовых А лімп. гульняў, сярэбраны пры зёр X III зімовы х Алімп. гульняў (1980, г. Л ей к-П лэсід , ЗШ А ). Ч эм піён свету (1969— 71, 1973— 75, 1978, 1979), сярэбраны (1972, 1976) і бронз. (1977) пры зёр. Ч эм піён Еўропы (1969, 1970, 1973— 75, 1978, 1979), сярэбраны (1971, 1972) і бронз. (1976, 1977) прызёр. Ч эм піён С С С Р (1968, 1970— 73, 1975, 1977— 81). Літ.: Т р н с к о р о с т н В а л е р н я Х а р л а м о в а / А в т .-с о ст . Б .Л е в я н . 2 н зд . М .. 1988; T a p a с о в А В . Н а с т о я ц ш е м у ж ч н н ы х о к х е я . М ., 1987.

ХАРЛАМАЎ Іван Пятровіч (н. 4.10.1928, хутар Ф ядотава П ералю бскага р -н а Саратаўскай вобл., Расія), бел. мастак, ды -

І .Х а р л а м а ў . П сіх ея. 1988.

ХАРЛАМАЎ Іван Ф ёдаравіч (30.6.1920, в. Ш арпілаўка Гомельскага р-на), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Акад. Нац. АН Беларусі (1995), чл.-кар. (1974— 90), правадз. чл. (1990) А П Н С С С Р (з 1990 зам еж ны чл. Расійскай акадэм іі адукацыі). Д -р пед. н. (1973), праф. (1974). Засл. дз. нав. Беларусі (1980). С кончы ў Рагачоўскі настаўнідкі ін-т (1940), Гомельскі пед. ін-т (1952). У 1939— 40, 1945— 55 настаўнік, ды рэктар ш колы, заг. Л оеўскага райана. 3 1955 y Гомельскім ун-це (з 1969 заг. каф едры). Асн. кірунак навук. дзейн асці — рас-

працоўка тэарэт. і метадычных праблем навучання і вы хавання, падрыхтоўка метады чны х дапамож нікаў і падручнікаў па педагогіцы для ВНУ. Дзярж. прэм ія Рэспублікі Беларусь 2001. Тв.: О с н о в н ы е в о п р о с ы о р г а н н з а ц н н восп н т а т е л ь н о й р а б о т ы в ш к о л е . М н ., 1967; Ахт н в ю а ц н я у ч е н н я ш к о л ь н н к о в . М н ., 1970; Теорня нравствен ного восп тан ня. Мв,, 1972; Н р а в с т в е н н о е в о с п м т а н я е ш кольняков. М „ 1983; П е д а г о г н к а . 5 нзд. М н .. 1998.

І .Ф .Х а р л а м а ў .

С .І .Х а р л а м а ў

ХАРЛАМАЎ С ям ён Ільіч (30.4.1921, г. К расны Кут Саратаўскай вобл., Расія — 5.5.1990), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). Засл. ваенны лётчы к СССР (1972). Ген.-палк. авіяцы і (1975). Скончы ў Сталінградскую ваен. авіяд. школу пілотаў (1942), ваен. акадэміі паветр.

(1955) і Генш таба (1961). У Вял. Айч. вайну н а ф ронц е з 1942. Камандзір эскадры ллі старш ы лей тэнан т X. вызначыўся разведвальны мі палётамі ў час Бел. аперацы і 1944 y раёне р эк Проня, Бася, Д няпро; да ліст. 1944 зрабіў 574 баявы я вылеты. Пасля вайны на адказных пасадах y В П С СССР, Ц К ДТСААФ С С С Р па авіяцыі. Х А РЛ А М П О ВІЧ К анстанцін Васілевіч (30.7.1870, в. Рагачы Бярозаўскага р-на Б рэсцкай вобл. — 23.3.1932), бел. гістор ы к дарквы , педагог. Ч л.-кар. Петраградскай АН (1916), акадэмік АН Украіны (1919). С кончы ў Віленскае духоўнае вучыліш ча і Літоўскую духоўную семінары ю (1890), Пецярбургскую духоўную акадэмію (1894). Выкладаў y Казанскай духоўнай сем інары і (з 1895), з 1899 пры ват-дацэнт, y 1909— 21 праф. Казанскага ун-та. Даследаваў гісторыю праваел. царквы і асвету ў Беларусі, Расіі і на У краіне ў 16— 17 ст., іх дзеячаў, становіш ча бел. і ўкр. народаў y Рэчы П аспалітай, узаемасувязі ўсх.-слав. л-р. За працу «Заходнярускія праваслаўныя ш колы XVI і пачатку XVII ст....»> (Казань, 1898) пры судж аны Увараўская і К арпаўская прэміі. Знайш оў невядомую раней працу А .Курбскага на лольск. мове. У яго працах ш мат каштоўнага ф акты чнага матэры ялу.

Te.: К н с т о р н н з а п а д н о р у с с к о г о просвеідеіш я . В н л е н с к а я б р а т с к а я ш к о л а в первые п о л в е к а с в о е го с у ш е с т в о в а н н я . В н л ь н а . 1897: О с т р о ж с к а я п р а в о с л а в н а я ш к о л а . К н е в . 1897: З а л а д н о р у с с к н е ц е р к о в н ы е б р а т сгв а н нх п р о с в е т а т е л ь н а я д е я т е л ь н о с т ь в к о н ц е XVI н н а ч а л е X V I I в. (С П б ), 1899; А ф н н о г е н Кры-

ж ано вскяй : (Н з н с т о р н н к у л ь т у р н о го в л н я н н я З а п а д н о й Р у с н н а В о ст о ч н у ю в X V II в.) / / Сб. статей в ч е с т ь Д .А К о р с а к о в а . К а з а н ь .

1913; М а л о р о с с н й с к о е в л н я н н е н а в е л н к о русскую ц е р к о в н у ю ж н з н ь . T. 1. К а з а н ь , 1914. В.М.Чарапіца.

ХАРЛАМ П0ВІЧ Павел Васілевіч (4.2.1884, в. Рагачы Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл. — ?), бел. нумізмат. У 1920-х г. ды рэктар Бел. дзярж. музея, чл. гісторыка-археал. і этнаграф ічнай секцый Ін-та бел. культуры, вы кладчык БДУ.

Te.: С п р а в а зд ач а Б е л а р у с к а г а д зя р ж а ў н а га музея... / / А света. 1925. № 3; П р а с к ія гр о ш ы ў беларускіх м а н е т н ы х с к а р б а х / / Г іс т .-а р х е ал. зб. М н ., 1927. № 1; М а н е т н ы я с к а р б ы . зн о йд зены я ў Б е л а р у с і, y зб о р а х Б е л а р у с к а г а дзярж аўнага м у зея / / Т а м ж а. В.У.Ска'іабан.

XÂPJIEM, Г a р л е м (H aarlem ), горад на 3 Нідэрландаў. Адм. ц. правінцы і Паўн. Галандыя. 149 тыс. ж. (1993). Прыстань на канале С парне. Ц энтр раёна таварнага кветкаводства (вырошчванне на экспарт пераваж на цю лы іанаў). П рам-сць: трансп. маш ы набудаванне, хім., парф умерная, тэкст., харчовая. Рэгулярная сетка каналаў, паркі. Музеі, y т.л. Ф .Х алса, епіскапскі. Ратуша (14— 17 ст.), царква Гротэ-керк (15— 16 ст.), м ясн ы я рады (пач. 17 сг.) і інш.

Х А Р0Г , горад (з 1932), цэн тр Г орна-Б адахш анскай аўт. вобл., y Таджы кістане; каля сутокаў р э к Гунт і П яндж , н а выш .

2200 м. 20,3 тыс. ж. (1999). Злучаны аўтадарогамі з гарадамі Д уш анбе і Ош. Аэрапорт. П рам -сць: харч., y т.л. м ясамалочная, ш вейная, вы тв-сць буд. матэрыялаў. П ам ірскі біял. ін-т А Н Т аджы кістана (з бат. садам). Тэатр. К раязнаўчы музей.

XAPÔM CK, вёска ў С толінскім р -н е Брэсцкай вобл., на левы м беразе р. Гары нь, на аўтадарозе С толін— Д авы д-Гарадок. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 25 км на П нУ ад г. С толін, 270 км ад Брэста, 32 к м ад чыг. ст. Гарынь. 811 ж ., 327 двароў (2002). С ярэдняя ш кола, Д ом культуры, б-ка, аддз. сувязі. СвятаРаства-Б агародзіцкая царква. П ом нік зем лякам , як ія загінулі ў Вял. Айч. вайну. К аля вёскі гарадзіш ча зарубінецкай культуры і перы яду К іеўскай Русі.

XAPÔH, y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі перавозчы к душ памерлы х y Aid. Л ічы ўся сы н ам Нікты і яе брата Эрэба. Я го ўяўлялі зм рочны м стары м y ры ззі. П аводде міфаў, X. перавозіў душ ы памерлых (толькі тых, хто пахаваны ў Ma­ rine) y лодцы п а рэках падземнага царства, за ш то браў з іх плату памерам y адзін абол, як і звы чайна пры пахаванні клалі нябож чы кам пад язы к.

ХАРТЛАЙН______________ 551 арганічна ўзаемазвязаны ўсе групы. Спалучае фалькл. нац. пачатак з сучасн ай ры тм ікай і экспрэсіяй; для яго ўдзельнікаў характэрны пачуццё ансам бля, арты сты зм. У рэпертуары бел. нар. тан ц ы («Мітусь», «Вясковыя скокі», «Кругуха*, «Цярэшка», «Гусарыкі», «Крыж ачок», «Лявоніха», «Кросны», «Віцебскія закаблукі», «Гомельская кадрьідя», «Таўкачыкі» і інш .), вак.-харэаграф ічны я кам пазіцы і («Добры вечар», «Вясельная», «Гуканне вясны»), вары яцы і н а тэм ы стараж. бел. абрадаў («Тураўская легенда»), сюіта «Субота»; разгорнуты я тэатр. праграмы «Па старонках П олацкага- сш ы тка» (гіст. балет), «Бывай, 20-е стагоддзе!» (засн. н а гар. ф альклоры 20 ст.) і інш . У муз. суправадж эн ні вы кары стоўваю цца бел. нар. інструменты: ліра, гудок, цымбалы , басэтля, ж алейкі, y т л . саломкі, чароткі і інш . С ярод салістаў ансамбля ў розныя часы Ф .Балабайка, В.Кармікава, А.Каш талапаў, А .Гура-Гаявая. Пры «X.» створан а ш кола-студы я (з 1987; кіраўнік М .Ц ітова). Л аўрэат У сесаю знага аглядуконкурсу праф ес. маст. калекты ваў (1-я прэмія, 1977). П рэм ія Л енінскага камсамола 1982. Д зярж . прэм ія Беларусі 1996. П ра ансам бль зняты тэлеф ільмканцэрт «Харошкі» (1978).

XAPMATÂH, паўночна-ўсходні пасат, які дзьме з Сахары д а Гвінейскага заліва і зах. ўзбярэжжа А ф рыкі на П д ад 20 0 паўн. шыраты. Бывае ў сухі перы яд года (з діст. да сак.), часта амаль ураганны ; адметны высокай сухасцю і запы лен асцю. X. можна разглядаць я к зім овы аф рыканскі мусон. ХАРМС (сапр. Ю в a ч о ў) Д анііл Іванавіч (12.1.1906, С .-П ец ярбург — 2.2.1942), рускі пісьм еннік. С кончы ў ням. гімназію «Петэршуле» ў П ецярбургу. У 1927— 30 y літ. групе «Аб’ядн ан н е рэальнага мастацтва». У 1931 разам з інш. чл. аб’яднання арыш таваны, y чэрв.

1932 вызвалены і вы сланы ў Курск; y жн. 1941 зноў ары ш таваны ; сімуляваў вар’яцтва, памёр y псіхіятры чнай бальніцы. Рэабілітаваны ў 1956. Друкаваўся з 1922. У паэзіі, п ’есах «К амеды я горада Педярбурга» (нап. 1927, апубл. пасм яротна), «Лізавета Бам» (паст. 1928), аповесці «Старая» (1939, апубл. 1991), гратэскавых апавяданнях (цы кл «Выпадкі», 1933— 39; апубл. пасм яротна) абсурднасць бы цдя, абязлічванне чалавека, адчуванне трагічнай разарванасці свету, прадчуванне катастрофы . Яго творам уласцівы спалучэнне парадоксаў, алагізмаў і наўмы снай наіўнасці, фантасмагарычнасць, ры тмічнае вылучэнне слоў, гукавыя паўторы і вары яцыі. Пісаў вершы для дзяцей, пабудаваныя на камічных эф ектах і пры нцы пах гульні.

Te:. П о л н. собр. соч. T. 1— 3. С П б ., 2000.

ХАРМЎЗСКІ П РА Л ІЎ, другая назва Армузскага праліва.

ХА РОШ КА Рэгіна П ракопаўна (н.

7.5.1938, р.п. А сінторф Д убровенскага р-н а Віцебскай вобл.), бел. фізікахімік. К анд. хім. н. (1976). С кончы ла БДУ (1960). 3 1960 y Ін -ц е арган. і неарган. хіміі, y 1981— 91 y Ін -ц е ф ізіка-арган. хіміі Н ац. А Н Беларусі. Навук. п рады па ф ізікахім іі палім ераў і ш тучных іанітных глебах на аснове іонна-абм енных матэрыялаў. Дзярж. прэмія Беларусі 1980.

Te:. Н о н н т н ы е п о ч в ы . М н ., 1978 (р а за м з У .С .С а л д а т а в ы м , Н .Р .П ё р ы ш к ія а й ) .

«Х А Р0Ш К І», Б е л а р у с к і дзяржаўны хaр э a грaфічны анс a м б л ь «X a р о ш к і». Засл. калектыў Беларусі (1999). Створаны ў 1974 (да 1985 y складзе Бел. філармоніі). Маст. кіраўнік і гал. балетмайстар В.Гаявая (да 1975 з М Д удчан кам ). А б’ядноўвае танц. і інстр. групы, выканаўцаў нар. песень (вак. квартэт «Купалінка»; да 1987). П раграмы будуюцца ў выглядзе цэласнага тэатр. відовіш ча, y якім

Літ . : З а г о р о д н м й Г. Х о р о ш м р о ш к н » ! / / П а н о р а м а . 1984. М .. 1985.

«Хо-

Г.М.Загародні.

ХАРТАЛ (на мове хіндзі — зачьіненне крам), ф орм а паліт. барацьбы ў Індыі, падобная да ўсеагульнай забастоўкі. Азначае сп ы н ен н е ўсялякай дзелавой акты ўнасці ў спалучэнні з мітынгамі і дэм ан страц ы ям і. Я к сродак барацьбы найб. часта вы кары стоўваўся ў час кампаній грамадз. непадпарадкавання (гл. Сат 'яграха) супраць брыт. калан. панавання ў 1919— 47. ХАРТЛАЙН (H artline) Холдэн Кефер (22.12.1903, г. Блумсберг, ЗШ А — 17.3.1983), ам еры кан скі вучоны ў галіне ф ізіялогіі і біяф ізікі. Чл. Нац. АН ЗІІІА. чл. Амер. акадэміі навук і мастаіхгваў. Зам еж ны чл. Л онданскага каралеўскага т-ва. С кончы ў ун-т Дж .Х опкінса (г. Балты мар, 1927). 3 1931 y П енсільванскім ун-це (г. Ф іладэльф ія), з 1949 ва ун-це Х опкінса, y 1954— 74 y Ракфеле-

552

хартоўскі

раўскім ун-це (Н ь ю -Й о р к ). Навук. працы па вы вучэнні ф ункды ян . арганізацы і адзіночны х нейронаў сятчаткі лазваночны х, перш асны х нейрафізіял. працэсаў зроку — біяэл. патэнцы ялаў асобны х нерв. клетак сятчаткі. Нобелеўская прэм ія 1967 (з Р. Гранітам і Дж. Уолдам). В. Ф.Ермакоў.

Х.К Хартлайн

ВЗХаружая

ХА РТ0ЎСК1 В Я Л ІК І КА М ЕН Ь, геалагічны п ом н ік пры роды рэсп. зн ачэння (з 1997). Разм еш чаны за 600 м н а ПнУ ад в. Хартова Гарадодкага р -н а Віцебскай вобл. Валун буйназярністага ружавата-ш эрага граніту рапаківі з уклю чэннем кры ш талёў палявога шпату. Даўж.

мрамысл. абсталявання, металаапр., харч., папяровая; вы тв-сць зброі, муз. інструментаў. У н-ты. М узей М .Т вэна. ХАРТЫ, пароды паляўнічых сабак. К аля 20 парод (рускія псовыя і стэпавы я, тазы, англійскі, аф ганскі, арабскі і інш .). Вядомы са стараж ы тнасці. Вьікарыстоўваюць y паляванні н а зайцоў, лісоў, ваўкоў, дробны х анты лоп. X. даганяюць, затры мліваю ць ці душ аць здабычу. Канстытуцыя сухая, моцная. Выш. ў карку 65—82 см. Галава доўгая і вузкая, вушы невял., моцна адцягнутыя назад. Спіна і паясніца ўтвараюць выгнутую лінію (напружыну). Жьшот моцна падцягнугы. Хвост шаблепадобны. Масць (аднатонная ці плямістая) палевая 1 шэрая розных адценняў, тыгровая, рыжая, чорная. Шэрсць мяккая, хвалістая або з буйнымі завіткамі. Тып паводзін ураўнаважаны з характэрнай рэзкай узбудлівасцю ў час палявання. ХА РТЫ Я (лац. charta ад грэч. chartes тіапера, грамата), 1) старадаўні рукапіс, a таксам а м атэры ял (звы чайна папірус або пергамент), на якім ён напісаны . 2) Н азва дакументаў, кансты туцы й і інш. актаў, y якіх адлю страваны паліт. патрабаванні сац. слаёў і класаў. Напр., Вялікая хартыя вольнасцей, X. Ж аночай салідарнасці (падпісана 4.3.1997 y М аскве).

Х А РТЫ Я-77 (C harta 77), ды сідэнцкі праваабарончы рух і грамадз. ініцы яты ва ў Ч эхаславакіі ў 1970— 80-я г. Засн. ў канцы 1976 — пач. 1977 групай апазі5,7 м, ш ыр. 4,9 м, вы ш . 2 м, y абводзе д ы й н ай чэхаславацкай інтэлігенцы і (ся15,4 м, аб’ём 60 м 3, м аса каля 150 т. род іх В ./авал), як ая падры хтавала маніФ ормай нагадвае «барановы лоб» — ф ест руху. У значальвалася 3 спікерамі, класічны пры клад ледавіковай апрацоўякіх выбіралі штогод. А лелявала да міжкі. П ры несены ледавіком каля 20— 15 нар. гумангт. пагадненняў, падпісаных тыс. г. назад з ПдУ Ф інлянды і. чэхаславацкім урадам, y т л . на сустрэВ. Ф.Вінакураў. чы прадстаўнікоў Нарады па бяспецы і супрацоўнідтве ў Е ўроле (1980, М адХАРТЎМ, горад, сталіца Судана, пры ры д), заклікала чэхаславацкае кіраўнідзліцці р э к Белы Ніл і Блакітны Ніл. тва вы конваць міжнар. пагадненні і Адм. ц. правінцы і Хартум. 924 тыс. ж. пры весці ў адпаведнасць з імі ўнутр. за(1993). Рачны порт. Вузел чы г. і ш аканадаўства. Распаўсю дж вала афіц. маш эйны х дарог. М іж нар. аэрапорт. тэры ялы і дакументы , якія зыходзілі ад П рам-сць: лёгкая, харч., гарбарна-абутковая, ш клян ая. Ун-т. Ф іліял К аірскага (Егіпет) ун-та. С учасны суданскі т-р. Музеі: нац., этнагр., пры родна-гістарычны. Засн. ў 7 ст. араб. племем махас y міжрэччы Белага і Блакітнага Ніла, на мысе, які па форме нагадвае хобат слана, адсюль назва (X па-арабску — хобат). Пасля заваявання Судана егіп. пашой Мухамедам Алі яго сталіца (з 1825). У 1885 узягы штурмам войскамі махдзістаў (гл. Махдзістаў паўстанне). У 1886 паводле загаду халіфа Абдалаха ібн аль-Саіда Мухамеда горад разбураны, a насельнідгва пераселена ў г. Амдурман, які стаў сталіцай першай нац. дэяржавы. У 1898 брыт. войскі разбурылі Амдурман, a адбудаваны X. стаў адм. цэнтрам Англа-Егіпецкага Судана. Пасля 2-й сусв. вайны X — цэнтр нац.-вызв. барацьбы. 3 1956 сталіца незалежнай Рэспублікі Судан, з 1969 — Дэмакр. Рэспубліхі Судан. ХАРТФАРД (H artford), горад на П нУ ЗШ А , на р. К анекгы кут. Засн . ў 1633.

124 тыс. ж. (2000, з пры гарадамі 1,1 млн. ж.). Трансп. вузел. Буйны прамысл., фін. і культ. цэнтр Н овай Англіі. П рам-сць: авіяц. рухавікоў, станкабуд.,

урадавых структур, і ладцэнзурны я, што ўтрымлівалі каментары і да іх. Удзельнічала ў «аксамітнай рэвалюцыі» 1989 і ўтварэнні Грамадзянскага форуму; пасля перамогі рэвалю цы і прэзідэнтам краіны вы браны Гавел. Д зейнічала да 1990— 92. Літ.: Центрально-Восточная Европа во второй половшіе XX в. Т. 2. От стабялнзацня к крлзлсу, 1966— 1989. М., 2002.

У.Я.Калаткоў. ХАРЎГВА (польскае ch o rag iew ад манг. оронго — зн ак, сцяг), 1) прамавугольнае або трохвугсшьнае палотніш ча (радзей сцяг) з вы явай Ісуса Хрыста або святых, зам ацаванае верты кальна на доўгім дрэўку з дапам огай папярэчнай леракладзіны , — царк. сцяг, як і носяць y час царк. свят. 2) Старадаўняя назва баявога вайск. сцяга. М ела пашырэнне ў слав. народаў ш эрагу краін, y т.л. ВКЛ, a таксам а ў казацкіх войсках (харунка). 3) Арганізацыйна-тактычная вайск. адзінка рыцарскага войска ў сярэдневяковых ВКЛ і П ольш чы. Існавалі X. земскія (складаліся з ры царства пэўнай зям лі), родавы я (аб’ядноўвалі прадстаўнікоў аднаго роду) і надворны я, што вы конвалі ролю гвардыі манархаў і магнатаў. У 16 ст. ў ш ляхецкай кавалерыі X. назы валі рот у (звы чайна складалася са 100— 200 чал. н а чале з ротмістрам). У X. ўваходзілі к а л ’ёўш чы кі і стральцы; пазней з ’явіліся X. гусарскія, панцырны я, пяцігорскія, лёгкія (тат., валошскія). У 16— 17 ст. X. часам называлі пях. роты польскага і венг. тыпу. ХАРЎЖАЯ Вера Захараўна (ларт. і літ. псеўд. В е р к а , В е р а н і к а Карчэўская, Алеся Шыпшына, А н а т о л ь к а , П а д п о л ь н і к , Г.С.Кар н і л а в а ; 27.9.1903, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 4.12.1942), дзеяч рэв.вызв. руху ў Зах. Беларусі, арганізатар патры ят. падполля ў Віцебску ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1960). Скончы ла Ц энтр. сав.-ларт. школу (1922). Удзельніца грамадз. вайны 1918— 20. Настаўнічала, працавала ў Мазыр-

4 Харты: 1 — слугі (арабскі); 2 — рускі псовы;

— афганскі; 4 — грэйхаўнд (англійскі).

скім і Бабруйскім пав. к-тах К С М Б . У 1922— 23 y апараце Ц К К С М Б . 3 лют.

1924 на падп. рабоце ў Зах. Беларусі: кааіггавана ў склад Ц К К С М З Б , з чэрв.

1924 сакратар Ц К К С М З Б , чл. Ц К КПЗБ, Ц К К С М П ольш чы . Адзін з арганізатараў і 1-ы рэдакгар органа ЦК КСМЗБ газ. «Малады камуніст». 15.9.1925 арыштавана польскімі ўладамі. Н а паліт. працэсе 31-го (студз. 1927, Брэст) прыгаворана да 6 шдоў, на працэсе 133-х (крас.— май 1928, Беласток) — да 8 гадоў зняволення. У вер. 1932 y ліку 40 абмененых палітвязняў П ольш чы пры ехала ў М інск. П рацавала ў зам еж най частцы Ц энтр. рэд акц ы і К.ПЗБ, Мінскай школе КПЗБ. У 1935 ары ш тавана АДПУ БССР і вы слана н а «Балхашбуд» (С ярэдняя Азія). П асля вы звалення Зах. Беларусі на парт. рабоце ў Целяханах, Пінску. У перш ы я дн і Вял. Айч. вайны партызанка атрада В .З.К арж а. 3 вясны 1942 y апараце Ц К К П (б )Б y М аскве. У вер. 1942 на чале групы з 17 чал. накіравана ў Віцебск для арганізац. ўмацавання Віцебскага патрыятычнага падполля. Збірала і перадавала кам андаванны Чырв. Арміі і парты занам каштоўныя звесткі пра ворага. 13.11.1942 арыштавана ням ф аш ы стам і разам з С.СЛ анковай і інш. і пасля жорсткіх катаванняў расстраляна.

Te:. Л істы н а в о л ю . М н ., 1932; П д с ь м а н а волю. 3 нзд. М ., 1957.

Літ:. С л аў н а я д а ч к а б е л а р у с к а га н ар о д а: Лісты, арт. В .Х ар у ж ай і ў с п а м ін ы аб ё й . М н ., 1960; Н о в н к о в Н .Г . В е р а Х о р у ж а я . 2 ю д . М „ 1973; Л а с к о в н ч В .П . Н з п л е м е н н н е покоренны х. Б р е с т , 1999. І.П.Хаўратовіч. ХАРЎЗІН Аляксей Мікалаевіч (12.3.1864, Масква — 1933), расійскі этнограф , археолаг і антраполаг. Вывучаў побыт паўд. славян, народаў К аўказа, К ры м а і Сярэдняй Азіі, удзельнічаў y распрацоўцы навук. асноў этнагр. аддзела Рус. музея ў С.-П ецярбургу. У пач. '20 ст. працаваў y канцы ляры і В іленскага ген.губернатара, рэдагаваў перьм д. зб. «Внленскнй временнмк» і вывучаў бел. нар. жыллё. Сабраў зн ач н ы я м атэры ялы па традыц. жыллі беларусаў, пераваж на з Гродзенскай, В іленскай і К овен скай губ. Аўгар працы «С лавянскае ж ыллё ў Паўночна-Заходнім краі» (Вільня, 1907), y якой з пазіцы й эвалю цы янізм у разглядаў бел. ж ыллё ў кан тэксце з ж ы ллём інш. слав. народаў, гал. чы нам паўд. і зах. славян.

Те:. М а т е р н а л ы п о н с т о р н н р а з в к г н я с л а вянскдх жнлііШ - Ж я л л ш е с л о в н н ц а В ер х н е й К райны / / Ж н в а я с т а р я н а . М ., 1902. В ы п.

3 -4 .

Him. : Т о к a р е в С .А М сторм я р у с с к о й этно гр аф н д. М ., 1966; Б а н д а р ч ы к В .К . Гісторыя б е л а р у с к а й э т н а гр а ф іі. П а ч а т а к X X ст. М н ., 1970. В.К.Бандарчык. ХАРЎН А Р -РА Ш Ы Д , Г а р у н арР a ш ы д (766, г. Рэй, Іран — 24.3.809), арабскі халіф [786— 809] з ды насты і Абасідаў. П ры йш оў да ўлады з дапам огай сям ’і іранскай зн ац і Бармакідаў, што павялічыла ролю іранцаў y дзярж . справах. Пры ім араб. Халіфат дасягнуў найб. магутнасці. Д зякую чы яго асабіс-

таму апякунству, Багдад ператвары ўся ў найваж н. цэнтр навукі, л -р ы і мастацтва мусульм. свету. П ам ёр y час паходу супраць паўстаўшых ж ыхароў Маверанахра. П апулярны герой араб. фалыслоРУХ А РЎН Ж Ы (польск. t h o r n y ад chora­ gi ew сцяг), 1) камандзір харугвы ў сярэдневяковай П олы дчы і ВКЛ, з 14 ст. пры дворная пасада і званне. Існавалі вял. каронны [насіў велікакняж ацкую харугву (сцяг) y час вял. цы ры м оній і знаходзіўся з ёю пры манарху ў час вайсковы х дзеянняў] і надворны X. (яго намеснік), a таксам а зем скі X. (кіраўнік ш ляхецкага апалчэнн я ваяводства — ганаровае званне). 2) У Запарож скай Сечы вайсковая пасада: вайсковы генеральны X., палкавы я і соцен ны я X., якія ўваходзілі ў склад старшыны. 3) У казацкіх войсках рус. арміі перш апачаткова сцяганосец, пазней — малодш ы аф ідэрскі чын, ш то адпавядаў чыну падпаручніка ў пяхоце, карнета ў кавалерыі. ХАРЦІЦА, вёска ў М астоўскім р -н е Гродзенскай вобл., на аўтадарозе М асты — Скідзель. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 23 км на П н З ад г. М асты , 37 км ад Гродна, 7 км ад чыг. ст. Ч арлён а. 469 ж., 164 двары (2002). Д ом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. ХАРЧАВАННЕ, сукупнасць працэсаў паступлення, ператраўлівання, усмоктвання і засваен ня арганізмам харч. рэчываў; састаўная ч. абмену рэчываў. Атры м ан ы я хім. злучэнні ўж ы ваю цца арганізмам для росту, ж ы ц цядзейн асці і ўзнаўлення.

X ж ы в ё л. У с е ж ы в ё л ы (а т а к с а м а г р ы б ы і б о л ь ш а с ц ь б а к т э р ы й ) гетэратрофы і ў с в а ім X п р а м а аб о ў с к о с н а за л е ж а ц ь ад а р га н . р э ч ы в а , ш т о ў гв а р а е ц ц а аўтатрофамі. П а т р э б н а с ц ь y е ж ы в ы з н а ч а е ц ц а э н е р ге т . з а т р а т а м і а р га н із м а , я к ія за л е ж а ц ь ад р о з н ы х ф а к г а р а ў н а в а к о л ь н а г а а с я р о д ц зя ( н а п р ., т - р а , біял . р ы т м ы ), п а м е р а ў ц е л а , с т ад ы і р а з в ід ц я ц і ў з р о с іу , н а я ў н а с ц і харч. к а н к у р э н т а ў і ін ш . П а в е л іч э н н е п а м е р а ў а р г а н із м а в я д з е д а ад н о с н а г а п а н іж э н н я а гу л ь н а г а а б м е н у р э ч ы в а ў і к о л ь к а с ц і к о р м у , ш т о ў ж ы в а е ц ц а , н а а д зін к у м а с ы ар га н ізм а . Н а п р ., с у т а ч н а я п а т р э б н а с ц ь y еж ы , вы раж ан ая ў п р ад эн тах ад м асы ц ела с п а ж ы ў ц а, с к л а д а е 20% д л я м ы ш ы -п а л ё ў к і і 1% д л я с л ан а . У п р ы р о д н ы х у м о в а х а д б ы в ае ц ц а ч а с т а е ч а р г а в а н н е з а л іш н я г а X ( г іл е р ф а гія ) і галадання. М н о г ія ж ы в ё л ы з д о л ь н ы ў ж ы в ац ь з н а ч н а б о л ь ш у ю к о л ь к а с ц ь е ж ы , ч ы м н еа б х о д н а д л я п а п а ў н е н н я э н е р га за т р а т . Л іш к і н а з а п а ш в а ю ц ц а ў в ы гл я д зе т л у ш ч у , я к і т р а ц іц ц а ў н е с п р ы я л ь н ы я п е р ы я д ы ц і д л я в ы к о р м л ів а н н я д зіц я н я т . У з а л е ж н а с ц і а д віду е ж ы , ш т о ў ж ы в а е ц ц а . а д р о з н ів а ю ц ь фітафагаў (р а с л ін н а е д н ы я ), заафагаў (д р а п е ж н ы я ) і сапрафагаў ( дэтрытафагі, капрафагі, некрафагі). М н о с т в а к а р м о ў с п р ы я е в у з к а й с п е ц ы я л іза д ы і X — стэнафагія (алігафагі і манафагі). У зо н а х з н я ў с т о й л ів а й к а р м а в о й б а з а й п е р а в а ж а ю ц ь в ід ы , пгго х а р ч у ю ц ц а р а з н а с т а й н а й е ж а й , — паліфагі а б о э ў р ы ф а г і (к р а й н я я с т у п е н ь у с ё е д н а с ц і). Б у д о в а о р г а н а ў за х о п у і з д р а б н е н н я е ж ы , а с а б л ів а с ц і ф у н к ц ы я н а в а н н я с т р а в а в а л ь н а га а п а р а іу ў б о л ь ш а с д і в ы п а д х а ў с т р о га п р ы с т а с а в а н ы д а с п о с а б у X і характару даступ н ай еж ы .

3 харак тарам

ХАРЧАНКА

553

X з в я з а н а т а к с а м а с п е ц ы ф іч н а я р э ф л е к т о р н а я д з е й н а с ц ь ( н а п р ., н а з а п а ш в а н н е к о р м у н ек а т . гр ы зу н а м і, с с а л ь н ы р э ф л е к с y м л е к а к о р м я ч ы х ). У п р а ц э с е ін д ы в ід . р а з в іц ц я н а а с н о в е б езу м о ў н ы х р э ф л е к с а ў ф а р м ір у ю ц ц а ш м а т л іх ія х ар ч. ў м о ў н ы я р э ф л е к с ы . Х ар ч. а д н о с ін ы , ш то с к л а д в а ю д ц а л а м іж від ам і з р о з н ы м т ы л а м X . (ф іт а ф а г ія , д р а п е ж н ін т в а , с а л р а ф а гія ), у гв а р а ю ц ь трафічныя ланцугі, я к ія в ы зн а ч а ю ц ь с т р у к гу р у зг у р т а в а н н я ў , р э гу л ю ю ц ь к о л ь к а с ц ь а р га н із м а ў , у п л ы в а ю д ь н а а с а б л ів а с ц і іх р а з м н а ж э н н я , р а с с я л е н н я і ін ш .

X . ч а л а в е к а ў з н а ч н а й м е р ы в ы зн а ч а е яго здароўе, п р ац азд ольн асц ь і п рац ягласц ь ж ы ц ця. С утачная л атр эб н асц ь y калоры ях і асн . х ар ч. р э ч ы в а х з а л е ж ы ц ь ад у зр о сту , п о л у , ф із . н а г р у з к і і ў с я р э д н ім с к л а д а е 2 5 0 0 — 3000 к к а л . Р а д ы я н а л ь н а е X в ы зн а ч а е ц ц а п р а в іл ь н ы м і с у а д н о с ін а м і к а м л а н е н т а ў е ж ы , ш то а п т ы м а л ь н а з а б я с л е ч в а ю ц ь п а т р э б н а с ц ь а р га н із м а ў п л а с т ы ч н ы х і э н е р ге т . р эч ы вах : с у ад н о с ін ы б я л к о ў , т л у ш ч а ў і ву гл яв о д аў п а в ін н ы б ы ц ь 1:1:4. Р а ц ы ё н X ў к л ю ч а е б я л к і, ш т о з а б я с л е ч в а ю ц ь 15% с у т а ч н а й к а л а р ы й н а с ц і (з іх п а л а в ін а х сы вёл ьн ага п а х о д ж а н н я ), тлуш ч ы — 30% (д а 80% ж ы в ё л ь н а г а л а х о д ж а н н я ) , в у г л я в о д ы — 55% . У н о р м е р а ц ы ё н X. ў к л ю ч ае м я с а , р ы б у , м а л о ч н ы я л р а д у к т ы (а с н . к р ы н іц ы б я л к о ў і тл у ш ч а ў ), а г а р о д н ін у і ф р у к т ы (асн . к р ы н іц ы ву гл яв о д а ў , м ін е р . р э ч ь ш аў і в іта м ін а ў ). Н е п а ў н а ц э н н а е , н е а д э к в а т н а е X п р ы в о д з іц ь д а п а р у ш э н н я ф у н к ц ы й а с о б н ы х о р г а н а ў і с іс т э м , з н я с іл ь в а н н я а р ган із м а , л а н іж э н н я с у п р а ц іў л я л ь н а с ц і д а х в ар о б . Н е д а с т а т к о в а с ц ь X . ў д з іц я ч ы м у зр о с ц е с у п р а в а д ж а е ц ц а з а т р ы м к а й р о с т у , ф із. і п с іх іч н а г а р а зв іц ц я . З а л іш н я е X — п р ы ч ы н а п а р у ш э н н я а б м е н у р э ч ы в а ў , р а з в іц ц я а т л у сц е н н я і ін ш . л а т а л а г. стан аў . Гл. т а к с а м а Ля-

чэбнае харчаванне, Страваванне.

X р a с л і н . З я л ё н ы я р а с л ін ы — а ў татр о ф ы . П а ж ы ў н ы я р э ч ы в ы , н е а б х о д н ы я д л я с ін т э з у а р га н . э л у ч э н н я ў , р а с л ін ы з в ы ч а й н а п а г л ь ш а ю ц ь y ф о р м е в у г л я к ісл а га га зу (гл. Фотасінтэз), в а д ы (гл. Водны рэжым раслін) і іо н а ў м ін е р . с о л е й (гл. Мінеральнае жыўленне раслін). П р а с т о р а в а е р а э д з я л е н н е 2 п а ж ы ў н ы х а с я р о д д з я ў , y я к іх э н а х о д з я ц д а р а с л ін ы (п а в е т р а — г л е б а ), л р ь ш я л о д а р а з в іц ц я 2 о р га н аў ж ы ўленн я: к о р ан я , п р ы стасаванага да п а г л ь ш а н н я с о л е й і в а д ы з г л е б ы , і л іс т а, п р ы с т а с а в а н а г а д а п а г л ы н а н н я в у г л я к ісл а га г а зу з л а в е т р а . С ц я б л о м е х а н іч н а і ф у н к ц ы я н а л ь н а з в я зв а е іх. К о р а н ь , с ц я б л о і л іс т л р а н із а н ы б е с л е р а л ы н н а й с іс т э м а й д р а в о д л ы х л у ч к о ў , ш т о с к л а д а ю ц д а з с іт а п а д о б н ы х т р у б а к лубу ( ф л а э м ы ), л а я к іх ідзе зы х о д н ы т р а н с п а р т л р а д у к т а ў ф о т а с ін т э з у (л е р а в а х ш а ц у х р о зы ) з л іс т а ў к о р а н ь , і сас у д а ў ксілемы, л а я к іх в ад а і іо н ы п а ж ы ў н ы х с о л е й л а д ы м а ю ц ц а з к о р а н я ў л іст. П е р ш а с н а е ў х л ю ч э н н е в у т л я к іс л а г а г а зу ў а р ган . з л у ч э н н і а д б ы в а е ц ц а п е р а в а ж н а ў л іс ц і, в ад ы і с о л е й — в а ўсіх о р га н а х р а сл ін . Насякомаедныя расліны а т р ы м л ів а ю ц ь д а д а тк о в ь ш а р ган . р э ч ы в ы (п е р а в а ж н а а зо ц іс т ы я ) ш л я х а м л о ў л і і п ер а т р а ў л ів а н н я насяком ы х. Літ:. Б y з н н к Я .М . Э н е р г е т н ч е с к н й о б м е н н л д т а н д е . М ., 1978; К у л ь т у р а іш т а н д я : Э н ц д к л . с л р а в . 3 я з д . М н ., 1993; Р у к о в о д с тв о п о д а е т о л о ш д . С П б ., 2001. Х.Х.Лавінскі.

XÂP4AHKA А ляксандр Карнеевіч (5.12.1918, в. К іш чы на Слабада Барысаўскага р -н а М інскай вобл.

— 12.8.1944). Герой Сав. Саюза (1945). У Чы рв. Арміі з 1942, з 1944 на 2-м Бел. ф ронце, разведчы к стралк. палка. Вызначы ўся ў баях н а подступах да М агілёва: 27.6.1944 старш ы на X. на чале гру-

554

х а р ч а р м ія

пы байцоў з 6 чал. пераправіўся цераз Д н япро каля в. Буйнічы . Група захапіла выгадны рубеж, зніш чы ла агнявыя кропкі праціўніка, чы м садзейнічала пераправе сваіх падраздзяленняў. X. першы ўварваўся ў вёску і н а адны м з дамоў узняў чы рв. сцяг. Загінуў y баі на тэр. П олынчы.

Х А РЧ А РМ ІЯ, Х арчова-рэквізіцыйная армія Наркамх а р ч у Р С Ф С Р , спецы яльнае ўзбр. ф арм іраванне, з дапамогай якога сав. дзярж ава аж ы ццяўляла харчовую дыктатуру ў 1918— 21. С творана ў м аі— чэрв.

1918 пры Н аркам аце харчавання, з мая 1919 y складзе В ойск унутр. аховы з захаваннем падпарадкавання Н аркамхарчу. С кладалася са створаны х пры мясд. органах Н аркамхарчу харчатрадаў, з якіх на ваен. ўзор фарміраваліся харчбатальёны і харчпалкі. Іх абавязкі: атры м ан не харчавання ад сялян, падаўл ен н е анты сав. вы ступленняў, ахова харч. грузаў і інш. К ам плектавалася з добраахвотнікаў, з 1919 і за кош т мабілізаваны х. К олькасны склад y чэрв.

1918 — 2863, y кастр. 1919 — 45 440, y вер. 1920 — 77 550 чал. С пы ніла існаванне з увядзеннем новай эканамічнай паліт ы кі (1921). ХАРЧАТРАДЫ , харчовыя aт р a д ы, узброены я атрады рабочы х і сял ян -б ед н якоў Расіі ў 1917— 21, створаны я з мэтай нарыхтоўкі харчавання (найперш хлеба) для прамы сл. цэнтраў і Чы рв. Арміі. Іх стварэнне вы клікана харч. кры зісам, як і развіваўся ў Расіі з 1915, і асабліва неж аданнем сялян пастаўляць харчаванне па ф іксаваны х цэнах за грошы, абясц эн ен ы я інф ляцы яй. П ерш ы я X. створаны ў ГІетраградзе, М аскве і інш . прамы сл. цэнтрах y канцы 1917 — пач. 1918. 3 увядзеннем харчовай дыктатуры іх стваралі мясц. органы Н аркамата харчавання (уваходзілі ў склад харчарміі) і Усерас. цэнтр. ваен. бюро пры Усерас. цэнтр. савеце праф саю заў (нары хтоўчы я, у б орачн а-н арыхтоўчыя, уборачна-рэквізіцы йны я атрады), буйны я праф саю зы , фабзаўкомы, пав. і гар. Саветы. А ж ы ццяўлялі харчразвёрстку, змагаліся са сты хійны м хлебным гандлем, дзейн ічалі сумесна з камітэтамі беднаты, харч. к-там і і мясц. Саветамі. У ліст. 1918 y X. было

72 тыс. чал., y 1919— 20 — ад 55 да 82 тыс. чал. Расф арм іраваны з увядзеннем новай эканамічнай палітыкі (1921). ХАРЧКАМЫ, х а р ч о в ы я к а м і т э т ы ў Р а с і і , 1 ) з сак. 1917 мясц. органы Агульнадзярж. харч. к -та і М ін-ва харчавання Часовага ўрада. Створаны для барацьбы з «харчовымі цяж касцямі», займ аліся ўлікам і разм еркаванн ем харчавання. 2) 3 ліст. 1917 — мясц. органы Н аркам ата харчавання, з 1919 аж ы ццяўлялі харчразвёрстку; y 1921— 24 уваходзілі на правах аддзелаў y мясц. Саветы і ажыццяўлялі збор харчпадатку. ХАРЧОВАЯ ДЫ КТА ТЎ РА ў С а в е ц кай Расіі ў 1 9 1 8 — 21, сістэма надзвы чайных захадаў сав. улады па арганізацыі харч. забесп ячэн н я прамы сл. цэнтраў і Чырв. Арміі. В ы клікана харч. крызісам, як і развіваўся ў Расіі з 1915. У ведзена дэкрэтам і В Ц В К i С Н К Р С Ф С Р ад 13 і 27 мая 1918. У клю чала цэнтралізацы ю нары хтоўкі і разм еркавання харчдвання, м анаполію хлебнага гандлю, харчразвёрстку, бы ла ч. палітыкі «ваеннага камунізму». А ж ы ццяўлялася Наркаматам харчавання і яго м ясц. органамі — харч. к-тамі з дапамогай харчарміі і харчатрадаў, вы клікала масавую незадаволенасць і вы ступленні сялян ства. А дменена з увядзеннем новай эканамічнай палітыкі (1921). ХАРЧ0ВАЯ i

с е л ь с к а г а с т іа л Ар ч а я а р -

ГАНІЗАЦЫЯ ААН (Ф А О), м іж народная арганізацы я, спец ы ялізаван ая ўстанова ААН. Засн. ў 1945. Ш таб-кватэра ў Ры ме. Гал. мэта — удасканаленн е вытв-сці і разм еркаванне с.-г. прадукцы і і прадуктаў харчаванн я. Н а Ф АО ускладзены абавязкі па зборы і вы вучэнні інфармацыі, садзейнічанні і заклю чэн ні міжнар. пагадненняў адносна прадуктаў харчавання і аказан н і тэхн. дапамогі. Сваю дзейнасць канцэнтруе на тэхн. дапамозе слабаразвіты м краінам. Х А РЧ 0ВА Я П Р А М Ы С Л б В А С Ц Ь , група галін прамы словасці, прадпры ем ствы якой вьірабляю ць харч. прадукты, мы ла і м ы йны я сродкі, ты тунёвы я і парф ум ерна-касм еты чны я вырабы. Уклю чае алейна-тлушчавую прамысловасць, вінаробную прамысловасць, кандытарскую прамысловасць, лікёра-гарэлачную прамысловасць, макаронную прамысловасць, масласыраробную і малочную прамысловасць, мукамольна-крупякую прамысловасць, мясную прамысловасць, парфумерна-касметычную прамысловасць, піваварную прамысловасць, плодаагароднінную прамысловасць, рыбную прамысловасць, спіртавую прамысловасць, тытунёва-махорачную прамысловасць, харчовых канцэнтратаў прамысловасць, хлебапякарную прамысловасць і інш. Н а Б е л а р у с і п р а д п р ы е м с т в ы Х .п . ў зн ік л і ў 1 -й п ал . 19 ст. У 1860 п р а ц а в а л і 33 ц у к р . і 32 т ы т у н ё в ы я п р а д п р ы е м с т в ы ; y М ін с к у , В іц е б с к у і ін ш . гарадах б ы л а н а л а д ж а н а в ы т в -с ц ь к а ў б а с. У 1900 д з е й н іч а л і 552 за в о д ы Х .п ., y т .л . 12 к р у х м а л ь н ы х . У 1913 — 778 п р а д п р ы е м с тв а ў г э т а й га л ін ы д а в а л і 40 ,7 % а б ’ё м у в а -

л а в о й п р а д у к ц ы і ц э н з а в а й п р а м - с ц і, болы пая іх ч. п р ы п а д а л а н а в ін а к у р н а -г а р эл а ч н у ю і т ы т у н ёв у ю в ы г в - с ц ь . Г а л ін а ін т э н с іў н а развів а л а с я ў 1920— 40: б у д а в а л іс я н о в ы я , рэканс т р у я в а л іс я і п а ш ы р а л іс я д зе ю ч ы я прадпры емс-гвы. У 1940 Х .п . д а л а 2 7,1% а б ’ё м у прам ы с л . п р а д у к ц ы і (1 -е м е с ц а с я р о д галін п р а м -с ц і) . У В ял . А й ч . в а й н у 75% п радпры е м с гв а ў Х п . р а зб у р а н а . У 1945 в ы п у с к прад у к ц ы і с к л а ў 18,5% ад у зр о ў н ю 1940. У 1945— 60 г а л ін а а д н о ў л е н а , у зн ік л а ц у кр . і харч. к а н ц э н т р а т а ў п р а м -с ц ь . У п ач . 1990 галіна (у с к л а д зе к а л я 300 п р а д п р ы е м с т в а ў ) д а в а л а кал я 20% в а л а в о й п р ад у к ц ы і п р ам -с ц і.

У 2001 y складзе Х.п. 475 прадпрьіемстваў, найб. буйны я М інскі гарадскі мал очн ы завод № 3, Мінскі маргарынавы завод, М інскі мясакамбінат, Мінская кандытарская фабрыка «Камунарка», Барысаўская макаронная фабрыка, Слуцк і мясакамбінат, Бабруйская кандытарская фабрыка « Чырвоны харчавік», Лідскі завод харчовых канцэнтратаў, Мазырскі солевыварны камбінат, Бярозаўскі сыраробны камбінат, Бярозаўскі мясакансервавы камбінат, М агілёўскі жэлацінавы завод і інш . Тэхнал. абсталяванне для Х.п. вы рабляецца на Беларусі і паступае з Расіі, У краіны , Польш чы, Германіі і інш . Больш асць сыравіны пастаўл яе м ясц. сельская гаспадарка, некат. віды (алей, цукар-сы рэц, марская рыба, крухмал кукурузны, ры с, кава, какава, чай, агар-агар, вінаматэры ялы , хмель, солад) завозяцца. Больш асць прадукцыі Х.п. спаж ы ваецца ў рэспубліцы . Доля галіны ў экспарце (2000) — 3,2%. У с в е ц е н а й б . р азв іту ю Х .п. м а ю ц ь ЗША. Ф р а н ц ы я , Г е р м а н ія , Іт а л ія , В ялікабры тан ія, Я п о н ія , Р а с ія . В е н г р ы я , П о л ь ш ч а , Балгары я. К іт а й і ін ш . П.І.Рогач. харчо вы х

к а н ц э н т р Ат а ў

1IPA-

М Ы С Л О В А С Ц Ь , галіна харчовай прамысловасці п а вы рабе сумесей з высуш аны х расл. (агародніны , фруктаў, збожж авы х) і ж ы вёльны х (мясных, малочны х, ры бны х) прадуктаў з дабаўленнем тлушчу, цукру, пры праў для хуткага пры гатавання гатовых страў. В ь ш у с к а ю ц ь х ар ч . к а н ц э н т р а т ы д л я прыгат а в а н н я п е р ш ы х (с у п ы з а г а р о д н ін ы , гарохав ы я , м а л о ч н ы я ), др у гіх (к а ш ы , агароднінам я с н ы я р а гу , а м л е т ы ), т р э ц іх (к іся л і. сухія р а с п у ц іч а л ь н ы я н а п іт к і) с т р аў , д э с ер т ы (жэл е . м у с ы , к р э м ы ) , м у ч н ы я п аў ф абр ы каты (т а р т ы , к е к с ы , п я ч э н н е ) , сухія сняданкі (м ю с л і, к у к у р у з н ь ія , р ы с а в ы я , л ш а н іч н ь ш пал а ч к і, к о л ь ц ы і ін ш ., а ў с я н ы я ш м а т к і «Геркул е с » ), а р а м а т ы ч н ы я п р ы п р а в ы (р асф асаван ы я п е р а ц , к а р д а м о н , с у м е сі а р ам ат ы ч н ы х іраў. с о у сы ) і ін ш . Н а Б е л а р у с і 25 п р а д п р ы е м с т в а ў Х.к.п.

(2 0 0 0 ). Н а й б . б у й н о е — Лідскі завод харчовых канцчнтратаў Е с ц ь п а д с о б н ы я прадпры ем с т в ы ў М ін с к у , Г р о д н е , В іц е б с к у , Г о м ел і. Кам я н ц ы . В а ў к а в ы с к у , К р у п к а х , К р асн ап о л л і і ін ш . П.І.Рогач.

Х А РЧ 0В Ы Я ТА К С ІК А ІН Ф ЕК Ц Ы І група вострых кіш эчны х інфекцый, якія ўзн ікаю дь пры спаж ы ванні ежы, забрудж анай патагенны мі мікраарганізмамі (напр., стрэптакокамі) і іх таксінамі. П адзяляю цца н а ўласна Х.т. і харч. інтаксікацы і (батулізм, стафілакокавая харч. інтаксікацы я). У спы ш кі Х.т. часцей назіраю цца ў цёплы час года (найб. спры яльны я ўмовы для мікробнага за-

бруджвання ежы), носяць «сямейны» характар, радзей ахопліваю ць вял. групы насельніцгва. Прыкметы: уздуцце і боль y жываце, мошінасць, шматразовая рвота, часты вадзяністы стул, агульная слабасць і інш Пашкоджваыцца страўніх і кішэчніх. развіваюцца сімлтомы запалення, інтаксіхацыі, абязводжвання. Лячэнне тэрапеўгычнае. І.М.Семяненя, А.М.Шадко. ХАРЧГІАДАТАК, х а р ч о в ы падат ак, цвёрда ф іксаваны (20% чыстага прадукту сял. працы, поты м 10% ураджаю) натуральны сял. падатак на хлеб, бульбу, алейнае насенн е, мяса, яйкі, масла, воўну і інш . прадукты земляробства і жывёлагадоўлі, уведзены дэк рэтам ВЦВК РС Ф С Р ад 11.3.1921 замест харчразвёрсткі. Н еўзабаве быў уведзены і ў БССР. Бяднейш ьм сялян е (м енш за 1 дзес. ворнай зямлі) вы зваляліся ад яго поўнасцю, калекгг. гаспадаркі мелі падатковыя льготы. У вядзенне X. ў загадзя вызначаным памеры (м ен ш ы м за харчразвёрстку) стварала ў сялян м атэрыяльныя стымулы для п ал яп ш эн н я земляробсгва і павелічэння вы тв-сці с.-г. прадукгаў. Значна паш ы рьіліся пасяўныя плошчы збожжавых і бульбы. Д э к рэт ВЦВК і С Н К С С С Р ад 10.5.1923 увёў адзіны с.-г. падатак, я к і павінен быў забяспечыць абкладанн е кож най сял. гаспадаркі з улікам памераў я е даходаў, колькасці зямлі, свой скай жьівёлы і інш. Сяляне павінны былі плаціць падатак 15 ліст. і 15 студз. кож нага года.

3 1924 збіраўся толькі граш овы падатак (да 5% даходаў сял. двара). А.В.Юнцэвіч. ХАРЧРАЗВЁРСТКА, х а р ч о в а я р а з в ё р с т к а , сістэма нары хтовак с.-г. прадуктаў y Сав. Расіі ў перы яд грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі 1918—22, ч. палітыкі «ваеннага камунізму» і адна з праяў харчовай дыктатуры. Выклікана неабходнасцю забясЛЬчваць харчаваннем прамысл. цзнтры і Чы рв. Армію ва ўмовах харч. кры зісу і нежадання сялян добраахвотна прадаваць хлеб па цвёрдых (ф іксаваны х) цэнах за грошы, абясцэненыя інф ляцы яй. Ажыцдяўлялася з 2-й пал. 1918 y В яцкай, Калужскай, Тульскай, В іцебскай губ., дэк рэтам СНК ад 11.1.1919 паш ы рана на інш. губерні. Яе правядзенне ўскладалася на хорчкамы, харчармію, харчатрады і мясц. Саветы. Паводле X. сялян абавязвалі здаваць дзяржаве ўсе ліш кі хлеба і інш. прадукгаў па цвёрдых цэнах. Фактычна ўлад« забіралі ў сялян і ч. неабходнага ім харчу. У больш асці вы падкаў харчы забіралі бясплатна (пазьічалі) або за абясц энены я папяровы я грошы. Такія рэквізіцы і побач з недахопам прамысл. тавараў шырОкага ўжытку выклікалі масавую незадаволенасдь сялян і іх выстугоіенні супраць сав. улады. Нягледзячы на спробы ўлад ускласці ўвесь цяжар X. на замож ны х сялян , б.ч. збожжа давалі найб. ш матлікія серадняцкія гаспадаркі. Т акія сілавы я метады нарыхтоўкі вялі да ўтойвання збож ж а і скарачэння пасяўных плош чаў. 3 1916 пасяўныя плошчы на Беларусі скараціліся на 36,5%, a ў асобны х паветах Го-

мельскай губ. — на 51%. П асля за к ан чэння грамадз. вайны захаванне X. вы клікала ўзм ацненне супраціўлення сялян, абвастры ла паліт. становіш ча. У сак. 1921 X. зам ен ена харчпадаткам. Л іт Гнмпельсон Е.Г. «Военный коммуннзм»: полнтака, пракггаса, ндеологая. М., 1973; K a б a н о в В.В. Кресгьянское хозяйство в условнях «военного коммуншма». М., 1988; І і а в л ю ч е н к о в С.А. Крестьянскнй Брест. шш Предысторня большевнстского нэпа. М., 1996. А.В.Юнцэвіч. ХАРША, Х а р ш а в а д х а н а , правіцель y П аўн. Індыі ў 606 — каля 646/647. 3 роду Пуш пабхуці. Яго спадчы н н ы я ўладанні бы лі ў верхняй ч. даліны Д ж амны , Усх. Пендж аба і Раджпутаны ; сталіца — г. Стханеш вара. X. адваяваў y бенгальскага правіделя Ш аш анкі і Гуптаў М алвы тэр. захопленай імі дзярж авы М аўкхары яў і далучыў іх да свайго княства. Н овай сталіцай зрабіў г. Канаудж. П адпарадкаваў частку М алвы, Бенгалію і Арысу (да 643), стварыў імперыю , роўную па велічыні Гуптаў дзяржаве. Краіна X. складалася з вял. колькасці васальны х княстваў і распалася пасля яго смерці. ХАРЫ , Д ж a м б і (H ad , D jam bi), рака ў Інданезіі, н а в-ве Суматра. Дауж. каля 600 км, пл. бас. каля 40 тыс. км . Вытокі на ўсх. схілах хр. Бары сан, цячэ пераваж на па забалочанай раўніне, упадае ў праліў Берхала П аўд.-К ітайскага мора. М нагаводная на працягу года. С ярэдні расход вады каля 1500 м3/с . Ha X. — г. Т эланайпура (Д ж амбі) — пачатак марскога суднаходства. ХАРЫ БДА, гл. ў арт. Сцыла і Харыбда. Х А РЫ Д Ж Ы Т Ы (ад араб. хаварыдж, літаральна — ты я, ш то выйш лі), пры хільнікі рады кальнай секты ў ісламе, ш то ўтвары лася ў 7 ст. ў ходзе барацьбы за ўладу ў араб. Халіфаце паміж пры хільнікамі А лі ібн Абі Таліба i M yaeii 1. У бітве пры , С іф ы не (657) А лі пагадзіўся на трацейскі суд. Тады 12 тыс. яго воінаў y зн ак пратэсту пакінулі лагер («выйшлі») і паклалі пачатак секце X., якая поты м ваявала і з Алі (забіты ў 661) і з М уавіяй. X. выступалі супраць сунізму і шыізму, за роўнасць усіх мусульман, вы барнасць імама-халіфа ў кож най абш чы не, за строгае вы кананне рэліг. прадпісанняў, вы значаліся асаблівым ф анаты зм ам і нецярпім асцю да інш. поглядаў. У канцы 7 ст. склалаея некалькі груповак X., якія наз. па імёнах іх перш ы х правадыроў — азракіты, ібадыты, суфры ты і інш . У наш час абш чы ны X. (пераваж на ібадытаў) існую ць y А мане, дзе іх вучэнне з’яўляецца афіц. ідэалогіяй, Танзаніі, краінах Паўн. А фрыкі. Х А РЫ ЁН (ад ф э ч . chorion скурка, абалонка, паслед), в а р с і н ч а т а я а б а л о н к а , 1) вонкавая зародкавая абалонка, якая ўтвараецца на ранніх стадыях індывід. развіцдя (з гаструляцыі) y птушак, паўзуноў, м лекакорм ячы х жьі-

х а р ы к _________________

555

вёл і чалавека. С луж ыць для атры м аддя кіслароду, y м лекакорм ячы х для выдал ен н я прадукгаў метабалізму і вуглякіслага газу. У зародкаў млекакормячы х ж ывёл і чалавека адрозніваю ць варсідчаты і гладкі X., ш то ўзаемадзейнічаю ць з асн. к ад сулярд ай абалодкай слізістай маткі; звонку X. укрыты варсідкамі, якія ўрастаю ць y слізістую абалонку маткі і ўтвараю ць гашдную ч. плацэнты.

3 дады ходам ллацэнтацы і X. набывае ры сы струкгурна-ф ункцы ян. арг-цыі, уласцівай пэўнай ф орм е плацэнты . Ў гггушак і рэпты лій ш чы льна прылягае да ш карлупіны (дае магчы масць абмену лам іж яй ц ом і вонкавы м асяроддзем).

2) Д ругасдая яйц авая абалодка зародкаў y б,еспазваночпых і некат. ніжэйш ых дазвадочн ы х ж ывёл. А. С.Леанцюк Х А РЫ ЗМ А (грэч. charism a пры званне. бож ы дар), 1) вы клю чная здольдасць, надзвы чайная адоранасць, якія прыпісваю цца пэўнай асобе (харызматычнаму лідэру) яе пры хільнікамі. Харызматычны лідэр (гл. Лідэрства) валодае пры вабнасцю і своеасаблівай уладай дад лю дзьмі (у адрозн едд е ад улады, атрым ан ай y сдадчы ну або ад іерархічнага становіш ча). У сведам ледне ім сваіх экстраарды нарды х якасцей абумоўлівае яго делахісную ўпэўненасць y тым, што менавіта л а яго ўскладзеда асаблівая місія, якую ёд абавязкова давіден выкалаць. І.К ант адмаўляў X. (чалавечую вялікасць) з пазіды й хрысц. маралі. Г.Гегель выздачаў харызматычньіх асоб як «сусветна-гіст. індывідуумаў». Ф .Н іцш э лічы ў з ’яўлен не герояў недазбеж ны м і неабходды м. М .Вебер лічыў, што X. ўласціва вял. далкаводцам, героям, магам, драрокам і прадказальнікам, геніяльны м мастакам, вы датны м далітыкам, заснавальнікам сусв. рэлігій (Буда, Ісус Хрыстос, М агамет), дзярж аў (Салон, Лікург), вял. заваёўнікам (Аляксандр М акедонскі, Ц эзар, Н апалеон). На аснове аналізу сацы якульт. ды дам ікі ён дры йш оў да вы сдовы аб дастудовы м вы чарданні зн ач эн д я X. ў вы ліку рацьіяналізацы і гіст. працэсу. 2) Т эалагічды тэрмін для а баздачэл л я 9 асоблы х дароў Святога Духа, пасланы х апосталам y Іерусалімскім храме на свята Сёмухі (мудрасць, веданне духаў, вера, цуды, прароцтва, малітва і да т.п.). А.Б.Савеня.

XÂPbIK ізі (Ісак Давыдавіч; 17.3.1898, в. Зембін Барысаўскага р -н а М інскай вобл. — 29.10.1937), яўрэй скі лаэт. Ч л.кар. АН Беларусі (1936). Вучьіўся ў Выш эйш ы м літ.-маст. ід -ц е імя В.Брусава (1922— 26), скончы ў М аскоўскі ун-т (1927). У 1928— 37 працаваў y час. «Ш тэрн» («Зорка», М ідск). Рэлрэсіраваны, расстраляны . Рэабілітаваны ў 1956. Літ. дзейнасць лачаў y 1920. Пісаў да яўр. (ідыш), бел. і рус. мовах. Т эм аты ка і пафас яго верш аў і паэм звязады з рэчаісдасцю 1920— 30-х г. Аўтар кн. верш аў «Традятанне» (1922), даэм

556

хары к

«М інскія балоты» (1924), «Катрынка», «Хлеб» (абедзве 1925), «Адданасць» (1927), «Круглыя тыдні» (1932) і інш. Гіст. паэм а «На чужым балі» (1936) пра нар. музйку. У творах выкары стоўваў бел. фальклор. П еракладаў на яўр. мову з бел. творы Я.К оласа, М .Чарота. Н а бел. мову яго асобны я творы пераклалі А А лександровіч, П .Броўка, З.Бядуля, АДудар, А.Куляшоў, І.Плаўнік, М .Танк, М .Хведаровіч і інш . Н екат. яго верш ы пакладзены на музыку. Тв:. Б ел . п е р . — В ы б р . т в о р ы . М н ., 1958; В ы б р ан ае. М н ., 1969; Р ус. п е р . — С г н х н н п о эм ы . М ., 1958; О т п о л ю с а к п о л ю су . М , 1971.

І.Харык.

Ю.Б.Харытон.

Х А РЫ К Рыгор Ільіч (н. 3.1.1951, М інск), бел. арты ст аперэты (ліры чны барытон). Засл. арт. Беларусі (1988). С кончыў Бел. політэхн. ін-т (1973), Бел. кансерваторы ю (1978). У 1978— 92 саліст Дзярж. т-ра муз. камеды і Беларусі. Яго мастацтву ўласцівы арганічнае спалучэнне рацы янальнага пачатку з эм а ц ш н а л ь н а сц ю , сцэн. абаяльнасцю , вострым, часам да грагэскавасці, гумарам. Сярод партый: Якім, С цяпан («Паўлінка», «С цяпан — вялікі пан» Ю .Семянякі), Ю рась («Н есцерка» Р.Суруса), Давыдаў («Дзяніс Давыдаў» А М ды вані), Урач («М ільянерка» Я.Глебава), М айкл Госелін («Джулія» У .К андрусевіча), П ры сы пкін («Клоп» У.Даш кевіча), граф Д аніла («Вясёлая ўдава» Ф .Легара), містэр Ікс, Э двін («П ры нц эса цырка», «Сільва» І.К альм ана), Ф альк («Лятучая мыш» І.Ш трауса), Хігінс («Мая цудоўная лэдзі» Ф Л о у ), М іколка («Бабскі бунт» Я .П цічкіна), Вільям Гары сан («М ая ж онка — ілгуння» В.Ільіна і У.Лукашова), Ч ац к і («Гора ад розуму» А .Ф ельзера), С ірано («Сірано» С .П аж лакова) і інш . 3 1992 y З І І І А В.Г.Бршон.

X Â PblH Ю ры й А ндрэевіч (н. 13.8.1930, с. Чаразера Валагодскай вобл., Расія), бел. ф ілосаф . Д -р філас. н. (1973), праф. (1974). Засл. работн ік адукацыі Беларусі (1991). С кончы ў Л енінградскі ун-т (1953). 3 1957 y К уйбыш аўскім інж.-буд. ін-це, 3 1973 y Бел. ін -ц е нар. гаспадаркі. 3 1976 заг. каф ед ры Бел. ун-та інфарматыкі і радыёэлекгронікі, адначасова з 1995 гал. рэдактар час. «Ча-

лавек. Грамадства. Свет». Навук. працы па праблемах ды ялекты кі, метадалогіі навук. пазнання, сац. ф іласофіі, методы цы вы кладання філас.-гуманіт. дысцы плін y вы ш эйш ай і сярэдн яй ш коле. Распрацаваў новы я канцэптуальны я падыходы д а даследавання актуальных тэарэты ка-метадалагічны х праблем гуманізады і грамадскіх адносін, сац. дзеяння, духоўна-культ. сінергіі сучаснага бел. грамадства. Адзін з аўтараў і навук. рэдактар серы і навуч. дапам ож нікаў па гуманістыцы.

7V: Д я а л е к т н к а с о ц м а л ь н о го о т р н ц а н я я . М н ., 1972; С о ц н а л ь н о е д е й с т в н е . М н ., 1980 (у с а а ў т .); М а р к с н с г с к а я с о ц н а л ь н а я д а а л е к т а к а . М н ., 1985; О ч е р к н ф н л о с о ф я н с о ц н а л ь н о г о д е й с т в н я . М н ., 1994 (у с аа у т .); П я іы й к р у г б ы т а я / / Б ел . д у м к а. 1997. № 2; Ф н л о с о ф я я : У чеб. п о со б н е д л я сту ден то в вузов. 5 нзд. М н ., 2002 (у сааў т.).

сацы і лары металаў, узаемадзеянні малекул э паверхняй цвёрдых цел, праблемах тэрм аядз. лазернага сінтэзу і ядз. э н е р г е т ы к і. Р азам з Я .Б .Зяльдонічам уперш ы ню правёў разлік ланцушвай рэакцы і д зялен н я урану (1939). Адзін з удзельнікаў стварэн н я і ўдасканалення савецкай ядз. зброі. Л енінская прэмія 1957. Д зярж . лрэм іі С С С Р 1949, 1951, 1953. Залаты медаль імя Ламаносава АН С С С Р (1983). Літ:. Ч е л о в е к с т о л е т а я Ю .Б .Х а р я то н . М , 1999; Ю .Б .Х а р н т о н : П у т ь д л н н о ю в век. М., 1999. Ф.Дз.Папоў.

Х А РЫ Т О Н Е Н К А Яўген Міхайлавіч (16.7.1920, г. Кіраваград, Украіна — 19.11.1998), бел. ж ы віпісец, ледагог. С кончы ў Кіеўскі маст. ін -т (1953). У 1955— 57 вы кладаў y М інскім маст. ву-

X Â PblH Ю ры й С ямёнавіч (н. 17.9.1949, с. Зы ранскае Т ом скай вобл., Расія), бел. матэматы к. Д -р ф із.-м атэм . н.

(1987), праф. (1988). С кончы ў Томскі ун-т (1971). 3 1975 y БДУ (з 1988 заг. каф едры ). А дначасова з 2000 ды рэктар Нац. н.-д. цэнтра пры кладны х праблем м атэматы кі і інф арм аты кі БДУ. Навук. працы па тэоры і імавернасцей і матэм. статы сты цы , статыст. аналізе даны х і мадэліраванні, распазн аванні вобразаў. Развіў тэоры ю рабаснага (устойлівага) статыст. распазн авання вобразаў. Аўтар навуч. дапам ож нікаў для ВНУ. Д зярж. прэмія Беларусі 2002.

Te.: Р о б а с т н о с т ь в с т а т н с т н ч е с к о м р а с п о з н а в а ш ш о б р а зо в . М н ., 1992; У с т о й ч н в о с т ь в к л а с т е р -а н а л н з е м н о г о м е р н ы х н а б л ю д е н н й . М н ., 1998 (р а з а м з Я .Я .Ж у к о м ) ; М а т е м а т а ч е с к н е о с н о в ы к р н п т о л о гн н . М н ., 1999 (р азам з В .І.Б е р н іх а м . Г .В .М а ц в е е в ы м ). М.П.Савік.

Х А РЫ ТА Н О В ІЧ Ф ёдар Міюшаевіч (19-9.1905, в. Н ача К рупскага р -н а М ін-

Я.Харытоненка. Ружы. 1978.

скай вобл. — 13.9.1985), бел. вучоны ў галіне лесаводства. Д -р с.-г. н., праф.

(1954). С конч ы ў Х аркаўскі с.-г. ін-т (1926). У 1937— 41 ды рэктар Укр. НДІ агралесам еліярацы і (г. Х аркаў). 3 1948 ва У сесаю зны м НД І лесаводства і механізацы і л я сн о й гаспадаркі. 3 1969 y Гом ельскім у н -ц е (заг. каф едраў). Навук. працы па біял. і экалагічны х асаблівасцях дрэвавы х і кустовых парод, заканамернасцях іх росту і аднаўлення, полеахоўных л ясн ы х палос. Тв.\ Б н о л о г н я н э к о л о г а я д р е в е с н ы х п о р о д. М ., 1968: Б н о л о г н я н э к о л о г н я л я с т в е н н ы х к у с т а р н я к о в . М н ., 1975.

Х А РЫ Т О Н Ю лій Барысавіч (27.2.1904, С .-П ец ярбург — 19.12.1996), расійскі ф ізік і фізікахімік, засн авальнік навук. шксшы па ф ізіды гарэн ня і выбуху. Акад. Рас. А Н (1953, чл.-кар. 1946). Тройчы Герой Сац. П рацы (1949, 1951, 1954). С кончы ў Л енінградскі політэхн. ін -т (1925). У 1921— 31 y Ф ізіка-тэхн. ін -ц е AH С С С Р . У 1926— 28 стажы раваўся ў Кавендышскай лабараторыі ў Э .Рэзерф арда. 3 1931 y Ін -д е хім. фізікі A H С С С Р . 3 1946 y ядз. цэнтры КБ-11 (г. А рзамас-16, ц ял ер г. Сароў). Навук. працы па тэоры і выбуховых рэчываў. даследаванні крьггы чнай т-ры кан дэн -

Я.Харытоненка С т у д э н т к а . 1967.

'іылішчы, y 1969— 94 y Бел. тэатр.-маст. ін-це. Працаваў пераваж на ў ж анрах партрэта, нацю рморта, пейзаж а. Яго работы вылучаю цца тонкім пачуццём колеру, дасканаласцю маст. ф орм , вы танчанасцю малю нка, багатыМі тонавы мі градацыямі. С ярод работ: «Студэнтка» (1967), «На родных прасторах. Я н к а Купала» (1968), партрэты бел. м астакоў ААнікейчыка (1976), В .Ш аранговіча (1980), У.Басалыгі (1983); актры с А .К лімавай (1976, 1978), Л .Д авідовіч (1978), Н.Галеевай (1982); М .Т ан ка (1983) і інш. пісьменнікаў; дзіцячы я партрэты «Леначка» (1960), «Ш ксшьніца» (1968), «Ганначка» (1982), «Салдаткі» (1995); пейзажы «Восень. С онечн ы дзень» (1954), «Хата ў Кісялях» (1955), «Вясна» (1962), «Ваколіца» (1967), «Н а Полаччыне» (1976), «Зіма пры йш ла» (1980) і інш., тэматычныя карціны «Н яскораныя» (1964), трыпдіх «Н еспакойны я сэрцы» (1965—67) і нацюрморты. Л. Ф. Салавей.

• ••Х А РЫ Я , ...Х О Р (ад грэч. прасоўваю ся), другія састаўны я складаны х слоў, якія абазначалі рэн не, м есда распаўсю дж ання біяхор, зоахарыя, мірмекахарыя).

chôreô часткі паш ы (напр.,

Х А РЫ Я ІД Ы Т (ад новалац. chorioidea сасудзістая абалонка вока), запаленде сасудзістай абалодкі вока. Звы чайна ўзбуджальнік лран ікае ў сасудзістую абалонку гематагенны м ш ляхам. П адзял яец ц а на ачаговы (асобны я абмежаваны я залаледчы я ачагі) і ды ф узды (буйны запаленчы ачаг). Л ячэн н е тэрапеўты члае.

ХА РЫ Т0НЧЫ К Зінаіда А ндрэеўна (н.

18.3.1944, г. Д зісна М іёрскага р -н а Віцебскай вобл.), бел. м овазнавец. Д -р філал. н. (1987). С кончы ла М інскі пед. ін-т замежных моў (1965) і працуе ў ім (цяпер М інскі лінгвісты чны ун-т). Д аследуе праблемы агульнага мовазнаўства, лексічнай семанты кі і словаўтварэнн я ў герм. і слав. мовах. Аўтар м ан аграф ій «Праблемы словаўтварэн н я ў сучасн ай англійскай мове» (1983), « П р ы м етн ік y лексіка-граматы чнай сістэм е сучаснай англійскай мовы» (1986), п адручніка «Лексікалогія ан гл ій ск ай м овы » (1992) і інш. Харыты Мармур. 3 ст. да н.э. Кірэна

ХАРЫТЫ, y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі дабрадзейны я багіні, як ія ўвасабляюць добры, радасны , вечна ю ны пачатак жыцця. У розны х міфах паходжанне, колькасць і імёны X. адрозніваюцца. але паводле найб. паш ы ранай версіі гэта былі 3 дачкі Зеўса і акіяніды Эўрыномы: А глая («якая ззяе»), Е ўфрасіна («дабрамысдая»), Талія («квітнею чая»). Найчасцей іх уяўлялі пры гожы мі аголенымі дзяўчатамі. У стараж .-ры м . міфалогіі X. адпавядалі грацыі. У пераносным сэн се X. — дасканалы я пры гажуні. ХАРЫУС ЗВ Ы Ч А Й Н Ы , хaр ы yс е ў р а п е й с к і (Thym allus thym allus), рыба сям. харыусавых атр. ласосепадобных. П аш ыраны ў рэках і некат. азёрах Еўропы. На Беларусі трапляецца ў чы стай вадзе ў вярхоўях р э к бас. Н ёмана, Віліі і Зах. Буга. Нар. назвы — ліпень, ляпеня, хар’юз. Занесены ў Чы рв. кнігу. Даўж. да 50 см, маса да 1 кг. Цела верацёнападобнае, укрытае дробнай луской. Афарбоўка цела стракатая, асабліва ў самцоў y перыяд нерасту. На спіне, y верхняй ч. з бакоў, чорныя плямкі, па баках бураватыя палоскі. Парныя плаўнікі аранжавыя, няпарныя — фіялетавыя. Спінны плаўнік высокі, доўгі. Есць тлушчавы плаўнічок Корміцйа дробнымі доннымі жьшёламі, ікрой рыб, насякомымі. Л.В.Кірыленка.

ХА РЭАГРАФ ІЧНАЯ М ІН ІЯ Д іЛ Р А , таНцавальная форма, кароткая па часе працягласці, якая вы колваец ца адносна невял. складам. Бывае асобны м канцэртны м нумарам, часткай вял. харэагр. слектакля, сродкам экслеры м енту ў сф еры ўвасаблендя новай тэм аты кі і пош уку вы разнай харэагр. мовы. Абагульдедая адзінай задумай Х.м. бы вае ды верты сментам y класічны х балетах («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» П .Ч айкоўскага), асдовай цэласнага спектакля («Крутаверць» А .3алётнева). Сярод папулярны х выканаўцаў Х.м. на бел. сц эд е А.Ермалаеў, К.М улер, В.Еліза р ’еў, A. і Л .Я ф рэм авы . Ю.М.Чурко. ХАРЭАГРАФІЯ (ад грэч. choreia танец + ...графія), 1) заліс тадц а з далам огай лэўн ай сістэмы ўмоўдых знакаў.

Харыус звычайны.

харэзм

________________ 557

Першыя спробы запісу танцаў y Еўропе ў 15— 16 ст., запісу як сістэмьі — ў 17— 18 ст. Тэрмін «X.» ўпершыню выкарыстаў Р.Фёе ў кн. «Харэаграфія, ці Мастацгва запісу танца...» (1700). У Расіі вядомы сістэмы АЦорна (1889), У.Сцяпанава (1891), С.Лісіцыян (у сав. час). У сучаснай X найбольш пашыраны 2 сістэмы запісаў: ням. Р. фон Лабана і аніл. Р. і Дж. Бенешаў. У СССР быў прьшяты алісалвны (слоўна-графічны) запіс танца.

2) М астацтва стварэдня тадц аў і балетаў; сінонім балетмайстарскага мастадгва. 3) М астацтва танца (19— 20 ст.). У асдове X. — аргадізавады я ў часе і лрасторы вобразны я, умоўдыя рухі цела чалавека. В ы разды я сродкі X. фарміраваліся на працягу стагоддзяў шляхам адбору і абагульнення экспрэсіўнай пласты кі чалавека. Асн. з іх: лексіка (рухі, ж эсты , лозы ), м алю нак (размяш чэн не ў лрасторы ), камлазіцы я (драматургія, архітэктоніка). X. цесна звязана з музы кай, як ая вы здачае яе рытміку і эмац. настрой. Значн ая роля належ ы ць касцю м у і дэкар. афармленню .

X вядома з першабыгнасці. У танцы адлюстроўваліся працэсы працы, рухі жывёл і птушак, падзеі рэчаіснасці, паводзіны чалавека і інш. Паступова пластыка набывала ўмоўны характар, становячыся спецыфічным выяўленнем эстэт. ідэалаў людзей. У X. адлюстроўваліся пачуцці і думкі народа. асаблівасці яго нац. характару, гіст., геагр.. эканам. ўмовы яго існавання. У працэсе развіддя адбылася дыферэнцыяцыя X. на нар., быт. і прафес. (сцэнічную), y якіх, y сваю чаргу, сфарміравадіся розныя. танц. формы і жанры. Вышэйшая форма X. — балет (з 16 ст. ў сінт. муз,тэатр. паказах; з 18 ст. самаст. від масгацтва). Вытокі бел. X. ў старадаўніх абрадах, ігрышчах, карагодах; цесна звязана з песн яй, драм. дзеянн ем . Значнае месца займ ала ў творчасці скамарохаў (з 12 ст.). П азн ей розн ы я яе праяўленні ўваходзілі ў розл ы я ф орм ы тэатр. мастацтва, y т.л. ў пры ватнаўласніцкіх т-рах.

X. — адзін з найб. лалулярны х відаў сучаснага маетацтва, аснова для творчай дзейн асці аматарскіх і лраф ес. танц. калекты ваў, балетнага т-ра. П аш ы ры лася быт. X. (гл. Бытавы танец, Народны танец, Танец мадэрн, Характарны т анец). Літ.: Д о б р о в о л ь с к а я Г. Танец. Пантомнма. Балет. Л., 1975; У р а л ь с к а я В.Н. Прнрода танца. М.. 1981; Ч у р к о Ю.М. Белорусскмй народный танец. Мн., 1972; Я е ж. Белорусскнй балетный театр Мн., 1983. Ю.М.Чуркч. Х А РЙЗМ , старажьгтная дзярж ава ў Сярэд н яй А зіі з цэнтрам y нізоўі р. Амуд ар ’я, вобласць развітага ірыгацыйнага земляробства, рамесніцтва і гандлю, вы сокай культуры. У лерш ы ню згадваецца ў іран. кры ніцах 6 ст. да д.э. У канцы 6 ст. да н.э. ў складзе Ахеменідаў дзяржавы. У 4— 1 ст. да л.э. — незалеж ная дзяржава; y 1— 2 ст. н.э. ў складзе Кушанскай дзяржавы, y 3 ст. зноў незалеж лы . У 712 заваяваны арабамі. У 995 аб ’яд л а д ы лад уладай эміра г. Ургенч. Н айб. магутнасці X. дасягнуў пры Вял. харэж ш ахах [951— 1220], 3 1220 y

558

харэзм і

кераміка, чаканка па медзі, разьба па дрэве, мармуры. ганчы).

Х А РЭ ЗМ І ( а л ь - Х а р э з м і ) М ухамед складзе М анг. імперыі, з 1224 — улуса бен Муса (787, г. Хіва — каля 850), сяхана Джучы, потым y Залат ой Ардзе. У рэднеазіяцкі вучоны. Н авук. працы п а 1388 X. падпарадкаваў Цімур. Н а праця- матэматыцы, астраноміі, геаграфіі, гісгу стагоддзя за валоданне ім зм агаліся торыі. Аўтар асноватворны х трактатаў Цімурыды і ханы Залатой Арды. 3 пач. па ары ф меты цы і алгебры («Кніга аб 16 ст. больш асць тэр. X. ўклю чана ў Хіузнаўленні і проціпастаўленні» — «Ківінскае ханства, як ое на мясц. афіц. тэрміналогіі наз. Х арэзм скай дзярж а- таб аль-дж эбр ва-л-мукабала»), перавай, ш то дало падставу т ак назваць клад якіх на лац. мову ў 12 ст. паўплыствораную ў 1920 Харэзмскую народную ваў н а развіц цё матэм аты кі ў Зах. Еўропе. У перш ы ню разгледзеў алгебру я к сасавецкую рэспубліку. У перыяд Ахеменідаў y мастацгве X захоў- маст. ды сцы пліну, прапанаваў правілы валіся асобныя рысы сакаў. У 4—3 ст. да н.э. дзеян н яў з алг. велічы ням і і правілы рана аснове сінтэзу мясц. і запазычаных эле- ш эн н я ўраўненняў. Ад уведзенага X. ментаў сфарміравалася самаст. маст. культура. тэрм іна «аль-джэбр» паходзіць назва На выяўл. мастацтва паўплывала зліністычнае «алгебра». 3 п рац X. ў навук. ўж ытак ў мастацтва, успрынятае ад парфян (гл. Пар- Еўропе ўведзена дзесятковая сістэма ліфянскае царства) і кушан (гл Кушанская дзяржава). Адметныя рысы архітэктуры — масіў- чэння, якая ўзнікла ў Індыі, і арабскія насць і лаканічнасць аб’ёму, стрыманасць лічбы. Імя аль-Х. (лац. Algorithm i) увайвонкавага дэкору; буд. матэрыялы — пахса і ш ло ў матэматы ку я к агульная назва сырцовая цэгла. Традыц. былі каменныя базы сістэмы вы лічэнн яў (алгарытм). ў форме гаршка на 3-ступеньчатым квадратТв:. Рус. пер. — Математнческяе трактаты. ным падмурку. Гарады звычайна прамаву- Ташкент, 1964. Літ.\ Ю ш к е в н ч А.П. Нстормя математакя в среднне века. М , 1961. Х А Р& ЗМ С К А Я Н А РО Д Н А Я С А В Е Ц -

Да арт. Харэзм. Тапрак-Кала. Фрагмент манументальнай скульптуры з алебастру. 3 ст.

гольныя ў плане, з рэгулярнай забудовай, умацаваны сценамі з галерэямі і вежамі (Кіозелі-Гыр). У асобных rap. кварталах ці палацавых комплексах узводзілі храмы і свяцілішчы з брукаванай пляцоўкай для свяшчэннага агню. Палацы ўключалі парадныя двары з айванамі, залы і шматліхія пакоі, злучаныя калідорамі (Калалы-Гыр, 5—4 сг. да н.э.; Тапрак-Кала, 2—6 ст.). Пахавальныя збудаванні ўяўлялі сабой вежападобныя пабудовы з крыжападобнай планіроўхай (на гарадзішчы Кюзелі-Гыр, 5 ст. да н.э.) або цыліндрычныя храмы-маўзалеі (Кой-Крылган-Кала, 4—3 ст. да н.э.). У сінтэзе з архітэктурай развіваліся жываліс і скулыпура (гліняныя расфарбаваныя статуі і барэльефы. шматкаляровыя размалёўкі мінер. фарбамі). Асаблівы від мастацтва — урны-асуарыі ў выглядзе пустацелых статуй (5 ст. да н.э.) ді ў форме куфэрка (7— 8 ст.), часам з размалёўкай. Пашыраны тэракотавыя статуэткі. У 4—3 ст. да н.э. выраблялі керамічныя біхлагі з барэльефамі міфічнага зместу. Сярэдневяховыя дойліды X. распрацавалі арыгінальныя шатрова-купальныя канструкдыі (маўзалеі 12 ст. ў г. Ургенч), y арх. дэкоры выкарыстоўвалі ўзорыстую цагляную муроўку, разную тэракоту, ганч. Развіццё мастацтва познафеад. X звязана з узвышэннем Хівы (культавыя і палацавыя ансамблі,

КАЯ РЭ С П Ў Б Л ІК А (Х Н С Р ), савец к ая дзярж ава ў С ярэд н яй Азіі на тэр. б. Хівінскага ханства ў 1920— 24. А бвеш чана 26.4.1920 1-м У сехівінскім з ’ездам Саветаў. Т эр. каля 62,2 тыс. км 2, нас. больш за 600 тыс. чал. (узбекі, туркмены , каракалпакі, казахі і інш .). С таліца — г. Хіва. В ы ш эйш ы орган улады — Усехар эзм ск і з ’езд Саветаў. У вер. 1920 Х Н С Р заклю чы ла саю зны дагавор і ваен.-паліт. пагадненне з Р С Ф С Р. Н апачатку ўлада належ ала ш ы рокам у блоку рэв.-дэм акр. сіл, захоўваліся пры ватная ўласнасць на зям лю і сродкі вьітв-сді, мусульм. суды і ш колы . У 1920 мясц. бальш авікі ф арм альна аб ’ядналіся ў складэе Х арэзмскай камуніст. партыі з бурж. рэф арматарамі-младахівінцамі, але ў 1921 адхілілі іх ад улады. Быў узяты курс на пабудову сацы ялізм у мінаю чы капіталізм. Л іквідацы я буйнога землеўладання, саслоўяў і інш . феад. інстытутаў, націск на мусульм. духавенства вы клікалі акты візацы ю басмацтва. У кастр. 1923 Х Н С Р перайм енавана ў Х арэзмскую Сав. С ацы яліст. Рэспубліку, як ая ў кастр. 1924 скасавана ў ходзе нацыянальна-дзярж аўнага размеж авання савецкіх рэспублік Сярэдняй Азіі; тэр. ў 1924— 36 увайш ла ў склад У збекістана і Т уркменістана. Х А РЭ ЗМ ІІ і Ах , тытул правіцеляў Харэзм а ў 951— 1220. Існавалі 3 ды насты і X.: пёрш ая [951— 1017] скінута султанам М ахмудам Газневі, нам еснік якога ў Х арэзме Алтунташ [1017— 32] пачаў новую (другую) ды насты ю [1017— 43], скінутую сельджукамі; 3-я ды насты я т.зв. Вялікіх харэзмш ахаў засн . каля 1077 А нуш тэгінам Гуршахам. П ры X. іль-Арслане [1156— 72], пры Т экеш ы [1172— 1200] і яго сы н е М ухамедзе [1200— 20] Харэзм дасягнуў найб. росквіту. К анец праўленню X. палаж ы ла мангольскае

наш эсце. А п ош ні з гэтай дынастыі X. Д ж элал-ад-дзін загінуў y 1231 y Месапатаміі. ХАРЙЙ (грэч. choreios ад choreia танец), 1) y анты чнай паэзіі трохдольная стапа з 2 складоў — доўгага і кароткага (-w ). 2) У сілаба-танічным вершаскладанні 2-складовая стапа з рытмічным надіскам н а 1-м складзе: Снег, завея; вецер вее, Круціць, дзьме. Віхар гонкі. гучны, звонкі У белай цьме. (У.Жылка. «Зімовае») Ва ўсходнеслав. паэзіі самы пашыраны від стапы (пасля ямба). Шырока вьікары стоўваецца ў вусн. нар. творчасці. У бел. пісьмовай паэзіі з ’явіўся з зарадж эннем і развіццём сілаба-тонікі. Ш ы рока вы кары стоўваецца ў сучаснай бел. паэзіі. В.П.Рагойш. ХАРЙЯ (ад грэч. choreia танец), нервовая хвароба, якая хараісгарызуецца паторгван нем мы ш цаў, самаадвольнымі, некаарды наван ы м і рухамі; від гіперкінезу. П ры чы ны : арган. паш коджанне мозга пры рэўм аты зм е (рэўматычная, ді малая X .), спадчы нн ае захворванне (Х .Генты нгтана); бы вае таксама X. цяж арных. М a л a я X развіваецца звычайна ў дзядей і падлеткаў, акрамя гіперкінезу, харатрызуецца зніжэннем мышачнага тонусу, плаксівасцю, хугкай зменай настрою і ілш, X Г е н т ы н г т а н а часцей назіраецда ў сталым узросце, пашкоджвае падкоркавыя аддзелы і кару галаўнога мозга. Прыкметы: псіхічныя рассгройствьі (апатыя), галюцьшацыі і інш. Вядзе да слабасці розуму. Х. дяж a р н ы х часцей бывае пры першай цяжарнасці (у першыя 3 мес). У 30% выпадкаў — рэдыдыў малой X , перанесенай y дзяцінстве. Бывае таксама ў цяжарных жанчын, яхія часта хваралі ангінамі ці ў якіх бьші атакі вострага сустаўнага рэўматызму. Лячэнне тэрапеўгычнае. ХАР’ЯНА , ш тат на П н З Індыі. Пл. 44 тыс. м 2. Нас. 16,5 млн. чал. (1991); хіндустанцы , пендж абцы . Адм. ц. — г. Чандыгарх. Разм еш чаны на Інда-Гангскай раўніне. К лімат субтрапічны. Ападкаў ад 300 мм на 3 д а 700 мм на У. Расліннасць саванная з участкамі сухіх рэдкіх лясоў. С.-г. раён з высокай доляй араш альны х зям ель. Вырошчваюць пш аніцу, ячм ень, проса, бабовыя, бавоўнік, цукр. тры снёг, алейны я (арахіс і інш .). Гадуюць пераваж на буйн. par. жывёлу. Асн. галіны прам-сці: баваўняная, харч., y т л . цукр., папяровая; маш ьш абудаванне (трактары , дакладны я і хірург. інструменты , оптыка, навук. абсталяванне), хім., ш кляная. ХАС, х а с а , х а с э (араб. — спецыяльны , асобы , уласны ), адзін з відаў феад. землеўладання ў мусульм. краінах y сярэдневякоўі. У ключаў прыватныя зямельны я ўладанні правіделя і яго роду, падаткі ад якіх іш лі не ў дзярж. скарб, a непасрэдна правіцелю . У Асманскай імперыі тэрм інам «X.» абазначалася асобная катэгоры я найбуйнейш ы х умоўных зямельны х уладанняў.

XACÂH, возера на П д П ры м орскага краю Расіі, паблізу зал. П асьета Я пон скага мора. Пл. 2,2 км 2. С ц ёк з возера ў р. Танбагатый. 29.7 — 11.8.1938 каля X. адбыўся сав.-яп он скі ўзбр. Хасанскі канфлікт 1938.

XACÂH II М улай Х асан Алаўі (н.

9 7.1929, г. Рабат, М арока), кароль М арока з 1961, з ды насты і Алаўітаў. Старэйшы сын М ухамеда V, н аш чадак прарока Мухамеда ў 35-м калене. Атрымаў юрыд. адукацыю ва у н -ц е г. Бардо (Францыя, 1952). 3 1956 нач. Генш таба ўзбр. сіл краіны , э 1957 наследны прынц, з 1960 нам. п рэм ’ер-м іністра і міністр абароны. П асля смерці бацькі абвешчаны 3.3.1961 каралём і рэліг. правадыром мусульман М арока. А дначасова ў 1961— 63 і 1965— 67 прэм ьерміністр, y 1972— 73 м іністр абароны , з 1972 вярх. галоўнакамандую чы каралеўскімі ўзбр. сіламі.

XACÀHCKI К А Н Ф Л ІК Т 1938, баявы я дзеянні паміж сав. і яп. войскам і ў раёне воз. Хасан (П ры м орскі край, Расія, каля граніцы з Кітаем і К арэяй ) 29.7— 11.8.1938. Справакаваньі яп. бокам. У канцы 1936 яп. ўрад падпісаў «Антыкамінтэрнаўскі пакт» з ф аш . Германіяй і распрацаваў план «Оцу», які прадугледжваў акупацыю сав. Прымор’я. 15.7.1938 павераны ў справах Я поніі ў М аскве патрабаваў вы весці сав. войскі з вышынь на 3 ад воз. Хасан. Сав. ўрад дакументальна пацвердзіў, ш то, паводле дадатку да Хуньчуньскага пагаднення ад 26.6.1886, гэта тэр. належ ы ць Расіі, зн ачыць, — С С С Р. А днак y ноч на 29.7.1938 яп. войскі перайш лі граніцу і захапілі вы ш ы ню Безы м ен ная. Сав. пагранічнікі і стралк. рота адкінулі ворага на тэр. М аньчж урыі (акупіравана Японіяй y 1931). 31.7.1938 яп. войскі бшіьшымі сіламі перайш лі граніцу і захапілі вы ш ы ні Б езы м енная і Заазерная.

6.8.1938 сав. войскі (каманд. камандарм 2-га рангу Р .М .Ш тэрн, каардьінатар дзеянн яў М арш ал Сав. Саю за В.К.Блюхер) пры падтры мцы авіяцы і і артылерыі пачалі наступленне і да 9.8.1938 вы звалілі гэтую тэры торы ю . Баявыя дзеян н і спы нен ы 11.8.1938. За мужнасць 26 удзельнікам баёў пры своена званне Героя Сав. Саюза, y т.л. беларусу А.С .Благавешчанскаму; сярод адзначаных інш. ўзнагародамі беларусы і ўраджэнцы Беларусі А .Р.Бацюня, АЛ.Галдовіч, Ф .А.Крыловіч, I . М.М ілавідаў, П .А .П ілютаў, М .І.Аляксееў і інш. Літ. : Нсгорня второй мпровой войны, 1939— 1945. Т. 2. М., 1974; Е ж а к о в В.Н. Герон Хасана. М., 1969; С т р ю ч е н к о Н.Г. Об нсторнографнн хасанскпх собыгнй 1938 г. / / Нсторня СССР. 1990. N? 5; K a т у н ц е в В., К о ц Н. Ннцндент: Подоплека хасанскнх событай / / Роднна. 1991. № 6/7. Г.Дз.Бабусенка. ХАСАНШ ЫН Талгат Саліхавіч (н.

10.2.1942, г. Яраслаўль, Расія), бел. вучоны ў галіне цеплаф ізікі і тэарэт. цеплатэхнікі. Д -р тэхн. н. (1992), праф.

(1993). С кончы ў М аскоўскі энергет.

ін-т (1966). У 1966— 70 y Ін-це ядз. энергетыкі АН Беларусі. 3 1974 y Магілёўскім ун -ц е харчавання (у 1974— 85 заг. каф едры , з 1985 прарэктар). Навук. працы па даследаванні цеплафіз. уласцівасцей рэчы ваў і матэры ялаў для энергеты кі і халадзільнай тэхнікі. Распрацаваў методыкі разліку і прагназіравання цеплафіз. уласцівасцей вуглевадародаў і спіртоў на базе іх м алекулярнай структуры. Тв.: Теплофнзнческне свойства предельных одноатомных спнргов прн атмосферном давленнн. Мн., 1992; Колнчественные корреляцнн «сгроенне-свойство» для плотноста первнчных нормальных спнртов / / Теплофнзнка высокнх температур. 1997. Т ' 35, № 6. Х А С Е -Б А Р Д 0 Н І (H asse Bordoni) Ф аўсціна (1693 або 1700, г. Венецыя, Італія — 4.11.1781) італьянская спявачка (м ец ца-сапрана); прадстаўніца вак. мастацтва бельканта. Ж о н к а ням. кам пазітара і спевака І.А.Хасе. Выступала пераваж на ў операх мужа, a таксам а ў п р эм ’ерах опер Г.Гендэля ў Л ондане.

ХАСЕЛЬ (Hassel) Од (17.5.1897, Осла — 11.5.1981), нарвеж скі фізікахімік; адзін з засн ав ал ьн ік аў канфармацыйнага аналізу. Чл. Н арвеж скай АН. С кончы ў ун -т y Осла (1920). 3 1922 y М ю нхенскім ун-це, з 1923 y Ін -ц е фіз. хіміі і электрахіміі ў Берліне, y 1925— 64 ва у н -ц е ў О сла (з 1934 праф.). Навук. працы па стэрэахіміі арган. злучэнняў. У перш ы ню метадам рэнтгенаграф іі і электронаграф іі даследаваў цы клагексан і яго вы творны я і вызначыў, ш то яны пераваж на маю ць канф арм ацы ю крэсла. П рапанаваў наменклатуру і сістэму абазначэн няў зам яш чальнікаў y розных становіш чах цы кла. Н обелеўская прэмія 1969 (з Д .Бартанам). Х А С ІД Ы ЗМ (ад стараж .-яўр. хасід — набож ны ), рэл ігій н а-м істы чн ы рух y іудаізме. У знік y 1-й пал. 18 ст. на Валы ні, ГІадоллі, Галіцыі і паш ы ры ўся па ўсёй Рэчы П аспалітай, a пазней і сярод сусв. яўрэйства. У аснове веравучэння X. — спалучэнн е элем ентаў рабінізму і Кабалы (іудзейскай місты кі). Яго засн авальнік І.Б еш т (1700— 60) прапанаваў вернікам місты чны спосаб пазбегнуць роспачы і заняпаду без скрупулёзнага вы канання абрадаў і глы бокага вывучэн н я Талмуда, я к таго патрабавалі рабінска-каральны я вярхі. Н а Беларусь X. п ран ік y 1770-я г. і сустрэў супраціўленне з боку прыхільні-

ХАТА___________________ 559 каў трады ц. рабіністы чнага іудаізму. П ерш ы м прапаведнікам X. стаў рабін з пры гарада П ін ск а К арлін (Каралін; А .К арлінскі), як і засн. тут 1-ю хасідскую абш чы ну. П азней пад кіраўніцтвам Ш .Залм ана з Л ёзна, духоўнага правады ра бел.-літ. хасідаў, былі праведзены рэф орм ы ў рэліг. дагматыцы і абраднасці і засн аваны новы, больш рацы янальны кірунак ў X. — Хабад. Буйны я цэнтры X. ўзніклі ў Століне, Ляхавічах, мяст. Адмур Гродзенскай губ. і інш . Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі хасіды атры малі больш свабоды для прапаганды свайго вучэння. У 1804 рас. ўрад выдаў «Палаж энне», y якім пры знаў існаванне ў рас. яўрэйстве 2 кірункаў, узаконіў іх, i X. заняў легальнае месца ў рэліг. ж ы дці яўрэяў Беларусі. У наш час паслядоўнікі Хабада — «Любавіцкія хасіды» (назва ад мяст. Любавічы М агілёўскай губ., цяпер y Смаленскай вобл. Расіі, дзе жылі наш чадкі Залмана), якіх узначальвае ды настыя Ш неерсонаў; з 1940 маю ць цэнтр y Н ью -Й орку. Літ:. Б е р ш а д с к н й С. Лнтовскне еврен. СПб., 1883; Г е р а с і м а в а І.П. Прадпасылкі і станаўленне хасідызму на Беларусі / / Нацыянальная палітыка расійскага самадзяржаўя на Беларусі ў канцы XVIII — пачатку XIX ст. Мн., 1995. І.П.Герасімава. ХАСІЙ (лац. Hassium ), Hs, ш тучны рады еактыўны хім. элем ент V III групы перыяд. сістэмы , ат.н. 108, адносіцца да трансактьш оідаў; пераходны элемент. 8 ізатопаў з масавы мі лікам і 263— 270; найб. устойлівы 2r,9Hs (перы яд паўраспаду 9,3 с). Сінтэзаваны і ідэнты фікаваны ў Ф Р Г (1984), таксам а атры м аны ў 1984 y А б’ядн аны м ін -ц е ядз. даследаванняў y г. Д убна (Расія). Н азва ад ням. зямлі Гесен (Hessen); зацвердж ана Міжнар. саюзам тэарэт. і пры кладной хіміі (1997).

Mae серабрыста-белы ці серабрысга-шэрьі колер з метал. бляскам. Утварае з кіслародам вельмі лятучы газападобны аксід. Самы цяжкі з элементаў, даследаваных хім. метадамі (2002). Уласцівасці падобны да осмію. М.М.Касцюковіч. ХАСКАВА, горад на П д Балгарыі, на р. Хаскаўска. Адм. ц. Х аскаўскай вобл. 95 тыс. ж. (1991). П рам-сць: маш .-буд., тэкст., харчасмакавая, y т.л. тытунёвая. На 3 ад X. — бальнеалагічны курорт Хаскаўскі М інералні Бані.

XÂTA, 1) ж ылая пабудова ў беларусаў, палякаў, рускіх, славакаў, украінцаў і інш. слав. народаў. Я к ты п ж ы лля гістары чна развівалася з ш алаш а, будана, курэня, зям лянкі, паўзямлянкі. Асаблівасці планаў, аб ’ёмна-прасторавы х і канстр. вы раш энняў, дэкар. аздобы сфарміраваліся пад уплы вам пры роднакліматычных, сац., эканам . умоў пэўных рэгіёнаў. Пры буд-ве X. вы працоўваліся творчы я пры ёмы народнага дойлідства, я н а стала асновай для стварэння больш складанага ж ылля (сядзібны

560

ХАТА

дом, палац), a таксам а многіх ты паў грамадз. будынкаў (карчма, ратуша, ш піталь і інш .). На Беларусі X вызначаецца дасканаласцю функцыян. вырашэнняў, рацыянальнасцю канструкцый, лаканізмам і выразнасцю форм і дэкар. прыёмаў. Асн. яе элементы (сцены, дах, франтоны, ганак, веранда і інш.) характарызуюцца прапарцыянальнасцю форм, дакладнасцю выкарьістання буд. матэрыялаў і дэкар. аздаблення. Разьба архітэктурная (вільчакоў, карнізаў, ліштваў, падзораў і інш.) разам з шалёўкай узбагачаюць маст. выразнасць X. Будавалі X. асобна ад гасп. пабудоў ці ў складзе жыллёва-гасп. комплексу (сядзібы пагоннага, вянковага тыпу і інш ). 3 1—2 ст. вядома 1-камернае жыллё, часцей паўзямлянка з печчу-каменкай; y 10— 14 сг. — звычайна наземная пабудова з вузкімі акенцамі з засаўкамі, невысокімі дзвярыма і курной печчу (без коміна). 3 16 ст. пашырана буд-ва 2- (X. + сенцы) і 3-камернага (X. + сенцы + X ; X. + X. + сенцы; X + сенцы + гасп. пабудова — клець, камора, варыўня) жылля. 3 19 ст. пераважала т. зв. белая X., якая мела печ з комінам. Найчасцей X. — зрубная пабудова вянковай канструкцыі, з хвоі ці елкі. Сдены клалі э акораных або ачэсаных бярвён. часам з дыляў — бярвён, распушчаных на 2 ці 4 плахі. Вядомы X., зробленыя ў закідной тэхніцы. Сцены імшылі. Ніжні вянок напачатку клалі непасрэдна на зямлю, потым сталі рабіць драўляныя (стаякі, штандары) і каменныя падмуркі. Дах рабілі закотам або на стаяках, козлах, кроквах. Столь скляпеністая з бярвён ці плоская — з дошак. Да 19 сг. пашырана земляная ці глінабітная падлога (ток), якую эмяніла падлога з дошак па лагах. Крылі X. саломай, чаротам, дранкай, гонтай, дахоўкай, з пач. 20 ст. — бляхай. Для ацяплення ніжнія вянкі абносілі прызбай. сцены шалявалі. на столь насыпалі кастрыцу, мох, лісце. пясок. Уваход y X. праз сенцы. Інш. часткі X. (камора, клець, варыўня) мелі выключна гасп. прызначэнне.

■ ! “

*■

3 ,2 f a . '. . До арт. Хата. Планы жылля аднакамернага (элева), двухкамернага (у цэнтры) і трохкамернага (справа): 1 — хата, 2 — сенцы, 3 — камора, 4 — варыўня.

Сац. зм ены ў грамадстве істотна паўплы валі н а характар традыц. жылля, y т л . н а асаблівасці сучаснай сял. X. Ёй уласціва ф ункцы ян. ды ф ерэн цы яцы я пам яш канняў, вы кары станне трывалых буд. (цэгла, газасілікатны я блокі, шыфер, бляха і інш .) і разнастайны х аддзел ач н ы х м ат эр ы я л а ў (т ы н к , ф а н е р а, шпалеры, фарбы), інж. абсгалявання (элекгра-, газа-, водазабеспячэнне і інш.). Знадворку перад уваходам прыбудоўваю ць веранду і ганак. Вы кары станне трады цы й нар. дойлідства ўзбагачае архітэісгуру і маст. вы разнасць X. 2) Асн. пам яш канне ж ылога, часцей вясковага, дома. П ры значалася для жылля, выканання с я м ’ёй разнастайны х гасп. работ і вытв. ф ункцы й, звязаны х з пром ы сламі і рамёствамі, a таксам а для розны х абрадавых і святочны х дзеяў, магла дзейнічаць я к своеасаблівы кпуб (вячоркі, гульні, песні і інш .). Ін тэр’ер трады ц. X. строга рэгламентаваны . Кут каля дзвярэй займ ала печ, па другі бок дзвярэй на сцяне мацавалі паліцу для посуду і інш . начы ння. П а ды яганалі ад печы знаходзілася покуць («чырвоны кут») — пачэснае м есца ў X. Там зн аходзіліся абразы, стаялі стол і нерухомы я лавы ўздоўж сцен. Вокны рабілі ў сценах, ш то стваралі чы рвоны кут. Ад печы ўздоўж глухой сцяны размяш чалі палаці, на якіх спалі. 3 2-й пал. 19 ст. пачалі вы лучаць ф ункц ы ян . зоны X. перагародкамі, мэбляй, ф іранкам і. Павялічы ліся пам еры вокнаў, з ’явілася дадатковая печ (стаяк, галанка), часам абліцаваная каф ляй . Д экар. аздабленне X. стварался колерам і арнам енты кай абрусоў, посцілак, святочнага адзення, посуду, куфраў, кан струкцы яй і ф орм амі мэблі, аф арм л ен н я покуці і інш. Літ:. Х а р у з л н А. Славянское жмлнше в Северо-Западном крае. Внльна, 1907: Беларускае народнае жыллё. Мн., 1973; С о к о л о в с к м й В.Э., А л н м о в Р.Н. Архмтектура нового белорусского села. Мн., 1979; Т р а ц е в с к н й В.В. Нсторня архнгектуры народного жшшша Белорусснн. Мн.. 1989: Л о к о т к о А Н . Белорусское народное зодчество. Мн., 1991; С е р r a ч е в С.А. Белорусское народное зодчество. Мн., 1992. СА. Сергачоў. «ХАТА», бел. нар. гульня. Гульцы (ад 4 да 12 чал.) дзел яц ц а на 2 роўны я каманды . К ож ная кам анда праводзіць лінію на адлегласці 12— 15 м адна ад адной і на сваёй лініі ставіць фігуры з 3 гарадкоў (усе я н ы маю ць свае назвы ў наст. парадку: лес, дарога, воз, конь, вароты, хата). Калі каманда збівае фігуру «лес», лічы цца, ш то ян а «выходзіць з лесу*, фігуру «дарога» — «пераходзідь дарогу», «воз» — «дашняе воз», «конь» — «даганяе каня», «вароты» — «уваходзіць y вароты», «хата» — «уваходзіць y хату». Я.Р.Віпькін.

XATABÂ, рака ў П руж анскім і Бярозаўскім р -н ах Б рэсцкай вобл., левы пры то к р. Я сельда (бас. р. П ры пяц ь). Даўж.

24 км. П л. вадазбору 138 км 2. П ачы наецца за 3 км н а П н З ад в. Смаляніца П руж анскага р -н а , вусце за 3 км на П н З ад в. С ял ед Бярозаўскага р-на. У

верхнім ц яч эн н і 10 км рэчыш ча каналізавана. ХАТАВА, вёска ў Стаўбцоўскім р-не М інскай вобл., на аўтадарозе Стоўбц ы — Д зераўная— Івянец. Цэнтр сельсавета. За 38 км на П н ад горада і чыг. ст. Стоўбцы, 83 км ад М інска. 315 ж., 112 двароў (2002). Клуб, б-ка, аддз. сувязі.

XATAÊBI4 М ендэль Маркавіч (22.3.1893, г. Гомель — 1.2.1939), савецкі парт. і дзярж . дзеяч. 3 1913 чл. Палескага к-та РС Д РП . У 1914 ары ш таваны і сасланы ў Сібір. У 1917 кіраўнік Гомельскай арг-цы і Р С Д Р П (б ), з вер. — чл. Паўн.Зах. абл. к-та Р С Д РП (б), чл. выканкома Гомельскага Савета. У 1919 старшыня Гомельскага пав.-гар. к-та РКГІ(б), чл. Гомельскага рэўкома. У 1920 на Зах. ф ронце. 3 1921 сакратар Гомельскага, з 1923 — Адэскага губкомаў РКП(б). У 1924— 25 y апараце Ц К ВКП(б). 3 1925 сакратар Т атарскага абкома, з 1928 Сярэдняволж скага край ком а ВКП(б). 3 1932 сакратар Ц К К П (б)У , адначасоваз 1933 Днепрагопроўскага абкома КП(б)У, 3 1937 2-і сакратар Ц К КП(б)У. У 1932— 37 чл. П алітбю ро Ц К КП(б)У. Чл. Ц энтр. рэвіз. камісіі ВКП(б) y 1925— 27, канд. y чл. Ц К ВКП(б) y 1927— 30, чл. Ц К y 1930— 37. Чл. ВЦВК (з 1922), з 1930 чл. Ц В К СССР. У 1937 рэпрэсіраваны , 27.10.1937 прыгавораны да вы ш эй ш ай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1956. ХАТАІУП Сеед М ахамад (н. 29.9.1943, А рдакан, Іран), дзярж аўны дзеяч Ірана. С кончы ў тэалагічны я ф -ты Ісфаханскага і Т эгеранскага ун-таў. З а ўдзел y апазіцы і рэж ы му ш аха Мухамеда Рэза Пехлеві быў ары ш таваны . У 1978— 79 кіраўнік Ісламскага культ. цэнтра ў г. Гамбург (Германія). Пасля перамогі Іранскай рэвалюцыі 1978— 79 дэп. іранскага парламента (меджліса), кіраўнік выд-ва «Кейхан», міністр культуры і ісламскай арыентацыі. 3 1992 ды рэктар Нац. б-кі і саветнік прэзідэнта Ірана. 3 мая 1997 прэзідэнт Іслам скай Рэспублікі Іран. Выступае за лібералізацы ю паліт. рэжыму Ірана, за большую яго адкрытасць для свету. Літ:. K a з e е в К. Презлдент МРН Сейед Мохаммад Хатамн / / Азня н Афрмка сегодня.

1999. № 2. В.У.Адзярыха.

XATÀH, рака на 3 Кітая, нравы прыток р. Т ары м. У твараецца ад сутокаў рэк Каракаш і Ю рункаш , якія пачынаюцца на 3 Куньлуня. Даўж. (ад вытоку р. Каракаш ) 1035 км, пл. бас. 43,6 тыс. км2. П ерасякае пустыню Такла-М акан, дзе рэчы ш ча напаўняецца вадой толькі ў час паводкі (ліп.— ж н.). С ярэдні расход вады на выхадзе з гор каля 120 м3/с. Вы карыстоўваецца на араш энн е Хатанскага аазіса.

XÀTA HrCKI ЗАЛІЎ. У моры Лапцевых, абмывае з ПдУ п-аў Т аймы р. Даўж. 220 км, ш ыр. да 54 км, глыб. да 29 м. Злучаны з морам пралівамі Паўночным

(шыр. 13 км) і Усходнім (ш ы р. 8 km ). Каля ўваходу ў Х.з. — в-аў Вял. Бегічаў. Упадае р. Хатанга. П ры лівы паўсутачныя (да 1,4 м). Б.ч. года ўкры ты лёдам.

XATKÉBI4 А натоль Рыгоравіч (н.

21.1.1931, в. Н овая П адвалож ка Бярэзінскага р -н а М інскай вобл.), бел. фізік-тэарэтык. Д -р ф із.-м атэм . н. (1991). Скончыў БДУ (1955). 3 1957 y Ін -ц е фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па оптыцы і акустыцы крыш талёў, нелінейнай опты цы і акустаопты цы . П рапанаваў класіф ікацы ю крышт. асяроддзяў па акустычных уласцівасцях, пабудаваў тэорыю генерацы і вы прам ян енн я з пераўтварэннем частаты святла. Развіў тэорыю ды ф ракды і і распаўсю дж вання светлавых і гукавых пучкоў y кры ш талях пры наяўнасці апты чнай гірацыі. Тв.: Акустооптяческяе м нелннейные преобразовання налучення в особых направленяях крвсталлов / / Журн. прякладной спектроскопнн. 1994. Т. 61, № 5/6; Коннческая рефракцяя н преобразованне мзлученяя вблнзн оптнческнх осей / / Там жа. 1996. Т. 63, Ns 6; Групповое представленне волн в гаротропных крнсталлах (разам з Л.А.Хаткевіч) / / Там жа. 2002.Т. 69, № 1. А.І.Болсун. ХАТЛЯНЫ. вёска ў Уздзенскім р-н е Мінскай вобл. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 26 км на ПдУ ад г. Узда, 63 км ад М інска, 35 км ад чыг. ст. Рудзенск.

160 ж., 57 двароў (2002). П лем янны свінагадоўчы саўгас-камбінат. С ярэдняя школа, Д ом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. П ом н ік архітэктуры — П акроўская царква (2-й пал. 19 ст.). Курганны могільнік. Вядомы з 1652, уласнасць кн. Галоўчынскіх, Быхаўцаў, Заранкаў, Завішаў, Грабоўскіх. У 1895 адкрыта царк.-прыходская школа. У 1886 сяло ў Шацкай вол. Ігуменскага пав., 585 ж., 58 двароў, царк. прыход; y 1909 — 1150 ж., 168 двароў. 3 1924 цэнтр сельсавета Шацкага, y 1927—60 і з 1996 Уздзенскага р-наў. ХАТНІЯ П Р 0 М Ы С Л Ы , гл. ў арт. Рамясгпво.

XATÔP, y стараж ы тнаегіпецкай рэлігіі і міфалогіі багіня неба і ўрадлівасці, кахання і весялосці. Яе ўяўлялі або каровай, або ж анчы най з каровінай галавой ці толькі з каровіны м і рагамі. Лічылася апякункай ж анчы н і дзяцей.

працы па праблемах гетэрозісу і генеты кі колькасны х пры кмет, прыкладных пы таннях м атэм . генетыкі, генетыкі кам бінацы йнай здольнасці раслін. Расп р а ц а в а л а м етад я е а ц э н к і і схем у аналізу ўзаем адзеяння кам бінацы йнай здольнасці з навакольн ы м асяроддзем. Сааўтар сорту збож ж авай культуры тры цікале Няміга, сорту перцу салодкага Залацісты , гібрыдаў памідор Старт і Ш торм. Д зярж . прэм ія Беларусі 1984. Тв.: Селекцня гнбрвдной кукуруэы. Мн., 1965; Взанмодействне генотмпа м среды. Мн..

1982 (разам з Л.АТаруцінай); Взаммодействяе генов пря гетерознсе. Мн.. 1990 (з ёй жа); Экологаческая селекцяя растенмй. Мн..

1997 (разам з АУ.Кільчэўскім). Л і п і Бнологн: Бногр. справ. Кнев. 1984.

Х А Т Ы Н ІЧ Ы , вёска ў Ганцавіцкім р-н е Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Ганцавіч ы — Л агіш ы н. Ц эн тр сельсавета і калгаса. За 17 км на П дЗ ад г. Ганцавічы, 263 км ад Брэста, 14 км ад чыг. ст. Л ю сіна. 2686 ж ., 1048 двароў (2002). Л яснідтва. С ярэд н яя ш кола, Д ом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і парты зан. П ом нік архітэктуры — Успенская царква (1868). Х А ТЬІН Ь, м ем ары яльны арх.-скульпт. ком плекс на ўш ан ав ан н е'п ам яц і жыхароў в. Х аты нь Л агойскага р -н а М інскай вобл. і інш . бел. вёсак, зніш чаны х ням ,ф аш . захопмікамі разам з насельніцтвам y Вял. Айч. вайну. Н а 54-м км ад М інска, за 5 км ад іііаш ы М інск— Віцебск, на месцы б. в. Хатынь, спаленай карны м батальёнам 22.3.1943 разам з жыхарам і (26 двароў, 149 чал., y т.л. 75 дзяцей). К ом плекс адкры ты 5.7.1969. Аўта-

ХАТЫЁДЗІ, горад y Я поніі, на в-ве Хонсю, спадарож нік Т окіо. 481 тыс. ж.

(1992). Т рансп. вузел. П рам-сць: тэкст. (шаўковая), эл.-тэхн., маш .-буд., хім., дрэваапрацоўчая. ХАТЫЛЁВА Л ю боў Уладзіміраўна (н.

12.3.1928, г. Гомель), бел. вучоны ў галіне генетыкі раслін. А кад. Нац. АН Беларусі (1980, чл.-кар. 1972). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). С кончы ла БСГА (1948). 3 1955 y Ін -ц е біялогіі, з 1963 y Аддзеле генеты кі і цыталогіі, з 1965 y Ін-це генеты кі і цы талогіі (з 1971 ды рэкгар), адначасова акад.-сакратар Аддз. біял. навук (1992— 97), з 1997 саветнік Прэзідыума Н ац . А Н Беларусі. Навук.

Хатынь. Могілкі вёсак.

ХАТЫНЬ

561

ры: арх. Ю .Градаў, В .Занковіч, Л .Левін, скульпт. С .Селіханаў (Л енінская прэм ія 1970). М емары ял (гоі. 32 га) захоўвае планіровачную структуру б. вёскі і ўключае асобны я элементы : М огілкі вёсак, плош чу Памяці, С цяну Ж алобы, Д рэва жыхшя. Ён пачы наецца паказальнікам ад паварота з Віцебскай ш аш ы. Дарога Ж алобы вядзе да сімвалічнага тыну на ўскраіне вёскі з інфарм. надпісам. У цэнтры комплексу ўзвы ш аецца бронз. скульптура няскоранага чалавека (выш . 6 м) з мёртвым хлопчыкам на руках. Побач, на месцы гумна, дзе ф аш ысты спалілі дзяцей, чорная плітадах; сімвалізуе апош н і дах тых, хто загінуў. На брацкай магіле В янок памяці з надпісам -наказам мёртвых ж ывы м і адказам ж ывы х загінуўш ым. Д арога скіроўвае да помнікаў-зрубаў (выш. да 6 м), пастаўленых на месцы кож най спаленай хаты. Бетонны я брусы ўтвараюць вянок зруба. Абеліскі ў выглядзе комінаў са званамі, што вечна гудуць па ахвярах фаш ызму. Н а кож ны м абеліску дош ка з прозвіш чамі, імёнамі спалены х ж ыхароў дома. Вобраз спаленай вёскі дапаўняю ць б. вуліды, адзначаны я ш эры мі плітамі, на месцы 4 калодзежаў — мемар. зн акі ў выглядзе мармуровых зрубаў. За хатам і-помнікам і па гал. восі кампазіцы і мемары яла М огілкі вёсак — 185 урнаў з зям лёй вёсак, спалены х разам з ж ыхарамі і не адноўлены х. С цяна Ж алобы — манум. кам пазіцы я з ніш амі, якія асацыіруюцца з казематамі канцлагераў, са сценам і крэматоры яў flarepay смерці. У ніш ы ўмацаваны мемар. пліты з назвамі 66 лагераў см ерці і месцаў масавай загубы мірных грамадзян і ваеннапалонны х на тэр. Беларусі і лічбамі, якія інфармую ць пра колькасць загубленых там лю дзей. Важны фрагмент X. — пл. П ам яці, y цэнтры якой 3 бярозы, якія сімвалізую ць жьіццё, на месцы чацвёртай — Вечны агонь, сімвал кожнага чацвёртага жыхара Беларусі, ш то загінуў y Вял. Айч. вайну. Завярш ае мемары яльны ком плекс Д рэва ж ы цдя са спісам 433 вёсак, спалены х акупантамі і адноўлены х пасля вайны. У мемары яле зліліся ў гарманічны м сін-

562

Х А Т ЭН ЕВЕР

тэзе скульптура, дойлідства, ландш аф т, маст. слова, гучанне званоў, каляровае асвятленне. Літ.\ А н д р у ш ч а н к а М.К. Хатынь. Мн., 1969; Хатынь. Мн., 1973; К а з ю л я Я.К. Хатынь: |Альбом). 4 выд. Мн., 2002. Л.Г.Лапцэвіч. Х А ТЭН ЕВЕР Л еанід М іхайлавіч (1896, М інск — 8.10.1948), бел. і расійскі вучоны ў галіне мікрабіялогіі. Д -р мед. н.

(1935), праф. (1940). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1925). 3 1931 y М інскім мед. ін -ц е (заг. каф едры ). 3 1933 ды рэктар навук. ін -та сы варатак і вакцы н, адначасова ў С курна-венералагічны м ін-це (М асква). 3 1937 ва У сесаю зны м ін-це эпідэміялогіі і мікрабіялоііі. Навук. працы па эпідэміялогіі, ды ягносты цы , л яч эн н і тулярэміі. Тв.\ Туляремня н ее профшіакгака. М., 1942. Х А Т^Н КА Антаніна Яўгенаўна (н.

28.4.1956, в. Зенькаўцы Зэльвен скага р -н а Гродзенскай вобл.), бел. паэтэса. С кончы ла БДУ (1978). 3 1979 працавала ў кнігарні, y вы д-ве «Н ародная асвета», y М інскім абл. навук.-метады чны м цэнтры нар. творчасці, y Бел. ф ондзе культуры, з 1995 y Літ. музеі Я .К упалы , y 1998— 2002 на Бел. тэлебачанні. Друкуецца з 1978. У паэме «Здзічэлае рэха вясны» (1991) y кнізе паэзіі ў прозе «Зніч кры жовы х дарог» (1992), зб. верш аў «Тры грацыі» (2002, з Н .М ацяш і А К а в ал ю к ) і інш . П ераасэнсоўвае нац. духоўную спадчыну, скарбы каляндарна-абрадавай паэзіі, узнаўляе сувязь часоў. Аўтар цы кла нары саў «Чалавек на далоні Сусвету» (1994).

XÂTSPAC, Г a т э р a с (H atteras), мыс на А тланты чным узбярэж ж ы Паўн. А меры й, y ЗШ А (35° 15' паўн. ш. і 20° 32' зах. д.). Уяўляе сабой выступ пясчанага вострава (частка разарванай касы, што акаймоўвае заліў П амліка).

ХАЎПТМ АН (H a u p tm a n ) Х е р б е р т Аарон (н. 14.2.1917, Н ью -Й орк), амерыканскі матэм аты к і кры ш таляф ізік. Чл. Нац. АН ЗШ А (1988). С кончы ў Калумбійскі ун-т (1939). 3 1947 y розны х установах ЗШ А , адначасова з 1970 на вы кладчы цкай рабоце. Навук. прады па рэнтгенаструкгурны м аналізе, распрацоўцы матэм. метадаў вы значэння структуры складаны х арган. макрамалекул. Распрацаваў прамы я (статыст.) метады хуткага вы значэння прасторавай структуры малекул кры ш талёў гармонаў, анты біёты каў, вітамінаў (1949). Нобелеўская прэм ія 1985 (з Д ж Карле; гл. Дадатак). Тв.\ Crystal structure determination; The role of the cosine semi-invariants. New York, 1972; The direct methods of X-ray crystallography / / Science. 1986. Vol. 233, № 4760.

М.М.Касцюковіч.

ХАЎРА, горад y Індыі, y агламерацы і Вял. Калькута, y ш таце Зах. Бенгалія, на р. Хуглі — рукаве р. Ганг. 744 тыс. ж. (1981). П орт на р. Хуглі. П рам-сць: баваўняная, джутавая, папяровая, ш кляная, металаапр., маш .-буд., харчовая. Бат. сад. Х А Ў РА Н К 0В Ы , сёстры , удзельніцы партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. Ba­ lmy. Н арадзіліся ў в. Ганцавічы Ш клоўскага р -н а М агілёўскай вобл. Бы лі сувязны м і атрадаў парты з. брыгад «Чэкіст», 8 -й К руглян ск ай , 35-й, 115-й Горадкай, дгго дзейн ічалі н а тэр. Віцебскай, М агілёўскай і М ін скай абл. М а т р о н а П і л і л а ў н a (8.11.1907— 30.11.1995), з чэрв. 1942 разведчы ца атрадаў № 10 і 40 Ш клоўскай ВАГ, 112-га Горацкага і 35-й брыгады; узнаг. ордэнам Ч ы рв. Зоркі. Е ф р а с і н н я П іл і л a ў д a (н. 11.7.1912), са ж н. 1942 y атрадзе Г.А .К ірліча бры гады «Чэкіст»; ласля вайны на сав. рабоце. М a р ы я П і л і л a ў н a (12.8.1914 — вер. 1943), падлолы дчы ца, са ж н. 1942 сувязная ларты з. бры гад 8-й К руглянскай і 35-й; ары ш тавана акупац. ўладамі і павеш ада ў Орш ы; узлагародж ала ордэнам Айч. вайны 2 -й ступені. Г а н н а Піліл а ў д а (6.8.1919— 22.4.2001), разведчы ца 8-й К руглянскай брыгады. H a дзея Піліпаўна (1.9.1922— 21.9.1942), з дач. вайны па я е ініцы яты ве сёстры зб ірал і зброю , далам агалі л араден ы м сав. воілам; з мая 1942 разведчы ца атрада № 40 8-й К руглянскай брыгады; ары ш тавана акупац. ўладамі і расстраляна ў Ш клове; узнагароджана ордэдам Айч. вай ды 1-й стуледі. 3 і лаіда П ілілаўна (11.7.1925— 9.12.1994), са снеж . 1942 сувязлая брьігады № 35, 112-га Горацкага атрада 115-й Горацкай брыгады; узнаг. ордэнам Чы рв. Зоркі. Л. Ф.Кандрацьева. Х А Ў Р А Т 0 В ІЧ В іктар К а н д р а та в іч (21.6.1934, в. Стары С інін М агілёўскага р -д а — 17.10.1991), бел. лаэт. С кончы ў М агілёўскі буд. тэхнікум (1957), вучыўся ў М агілёўскім пед. ін -ц е (1966— 69). П рацаваў будаўніком, дастаўдікам , з 1972 y лерасоўнай м ехадізаванай калоне ў г.п. Бялы нічы М агш ёўскай вобл. Друкаваўся з 1961. У паэт. зб -ках «Сонца да кельме» (1983) і «Зям ды я колеры і гукі» (1990) тэмы лю бові да родн ай зям лі, вернасці абавязку, зам ілаван не Бацькаўш чы най. Х А Ў РА Т0ВІЧ Іосіф П ятровіч (н.

24.12.1929, в. Варгуцева К руглянскага р -н а М агілёўскай вобл.), бел. гісторык. Канд. гіст. л. (1966). Засл. дз. культ. Беларусі (1983). С кончы ў БДУ (1955). 3 1955 лрацаваў y Ін -ц е гісторыі ларты і лры Ц К К П Б . 3 1967 y вы д-ве «Беларуская Энцы клапеды я» (у 1975— 96 лам. гал. рэдакгара). Даследаваў л ы та я ні Вял. Айч. вайны, дац .-вы зв. і рэв. руху ў Зах. Беларусі і інш . Адзін з аўтараў м адаграф іі «Рэвалю цы йны ш лях К ампарты і Заходняй Беларусі (1921 — 1939 гг.)» (1966). Удзельнічаў y складанні дакумент. зборнікаў, н ап ісан н і

лрадмоў і каментары яў да іх: «Барацьба лрацоўны х Заходняй Беларусі за сацыяльнае і нацы янальнае вызваленне і ўз’ядн анн е з БС С Р» (т. 1— 2, 1962— 72), «Усенародны л арты заяск і рух на Беларусі ў гады Вялікай А й чы нлай вайны» (т. 1, 1967), «Злачы нствы дямецка-фаш ы сцкіх акулантаў y Беларусі» (1963, 2-е вьш. 1965), «Слаўная дачка беларускага дарода: Л істы , арты кулы В.Харуж ай і ўспам іны аб ёй» (2-е выд. 1962), ла гісторыі сав.-лольскіх адносід і інш, Аўтар нары саў пра дзеячаў рэв. і нац, вызв. руху, артыкулаў па гістарыяграфіі Удзельнічаў y расдрацоўцы і ажыццяўленні навук.-метадычдых лрынцыші стварэнля уліверсальных, рэгіянальных, галіновых і тэматы чны х эдцыклапедыі За ўдзел y стварэнні 12-томнай «Беларускай Савецкай Э нцы клаледы і» Дзярж. лрэм ія Беларусі 1976. Тв.: Ілюстраваная храналогія гісторыі Беларусі. T. 1—-2. Мн., 1995—97 (перавыданні ш рус. мове 1998, 3-е выд. 2002).,

Х.А.Хаўптман.

В.С.Хахлоў.

ХАЎСТАЎ Л еанід Іванавіч (31.8.1920, г, Н алінск Кіраўскай вобл., Расія 20.8.1980), рускі лаэт, леракладчык, С кончы ў Л енінградскі пед. ін-т (1941). Друкаваўся з 1940. У паэт. зб-ках «Раніш н яе святло» (1945), «Рысы біяграфіі» (1956), «Веславая рака» (1961), «Год пры зы ву 1941» (1968), «Лірычдьі гарызонт» (1972), «Слухаючы час» (1978) і ідш . лёс родн ай краіны , муж дасць людзей y гады ваен. ліхалецця, каханне і вернасць. Гісторыі Беларусі і дзеячам бел. культуры лры свяціў верш ы «Бярэзіна», «Кургад М іцкевіча ў Навагрудку», «У дом е Я д к і Кулалы», «Якуб Колас», П ераклаў да рус. мову асобды я творы Я .К упалы , Цёткі, А.Гурло, К.Буйло, М .Арочкі, А А стрэйкі, М.Васілька, В.Віткі, А.Вярцінскага, А Зары цкага, А.Звонака, Е Л ось, М.Лужаніна, П.Падчанй, П.Прыходзькі, В.Таўлая. Н а бел. мову творы X. лераклалі М .Тадк, Я.Бршь, А .Бялевіч, В.Вітка, А.Вялюгін, С.Грахоўскі, М .К лім ковіч, М .Лужанін. Тв.\ Стахотворенмя н поэмы, 1940—1970. Л., 1970; Оставляю вам стнхн. Л., 1982; Бел. пер. — y кн.: Паэты Ленінграда. Мн.. 1948; У кн.: Прызнанне. Мн., 1979. Ц.Б.Ліякумовіч. ХА ЎТУ РЫ (ад сярэднелац. chartularium лам інальны спіс нябожчыкаў), цыюі сям ейн ы х звы чаяў і абрадаў, звязаныхз уш ан авакн ем пам яці нябож чы ка і пра-

водзінамі яго ў апош н і ш лях; тое, іігго і пахаванне. X. наз. таксам а ж алобны стсш пасля пахавання. ХАЎХОЛІЦА, вёска ў Барысаўскім р -н е Мінскай вобл. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 25 км на П н З ад горада і 30 км ад чыг. ст. Барысаў, 100 км ад М інска.

492 ж., 145 двароў (2002). С ярэдняя школа, Д ом культуры, б-ка, амбулаторыя, кам бінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. партызан і ахвяр фаш ы зму. П о м н ік зем лякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ХАФЕЛЬ (Havel), рака ў Германіі, правы пры ток р. Эльба. Даўж. 341 км, пл. бас. 24,4 тыс. к м 2. П ачы наецца н а М екленбургскім паазер’і, цячэ па Паўн,Германскай нізіне дераз ш эраг р э к і вадасховішчаў. Асн. пры ток — р. Ш п рэе (злева). С ярэдні расход вады каля 80м3/с . Злучана каналам і з рэк ам і Одэр і Эльба. Суднаходная пры дапам озе каналаў і ш люзаў. H a X. — гарады Берлін, Патсдам, Брандэнбург. ХАФІЗ, Гафіз, Хафез (сапр. Ш а м с е д д з і н М ахамед; каля 1325, г. Ш ыраз, Іран — 1389 ці 1390), персідскі і тадж ы кскі паэт. Атры маў багаслоўскую адукацыю і праславіўся я к «хафіз» (чалавек, як і ведае на пам яць Каран). Вершы пачаў пісаць рана. Асн. ж анр — газелі (больш за 400), y якім дасягнуў дасканаласці. Яго ліры ка простая, перадае розн ы я адценні чалавечы х пачуццяў, вы значаецда гарм оніяй зместу і формы, зліццём думкі, ж ывапісу і музыкі. А пяваў каханде, віно, зямное шчасце. Выказваў незадаволенасць рэчаіснасцю, асуджаў духавенства. Зведаў уплыў суфізму і місты цы зму. Тв.\ Рус. пер. — Лнрнка. Уфа, 1973; Сго семнадцать газелей. М., 1981; Г-азелн. 2 нзд. М., 1984. ХАФЎН, Р а с - Х а ф у н , мыс на п-ве Самалі (дзярж ава С амалі), самы ўсходні пункг А ф ры кі (51° 23' усх. д. і 10° 26 паўн. ш.). ХАХЛАМСКАЯ РАЗМАЛЁЎКА, рускі нар. маст. лром ы сел размалёўкі па дрэве. У знік y 2 -й пал. 17 ст. на тэр. су-

Да арт 1979.

Х ахлам ская

разм алёўка.

Пудраніца.

часнага К авернінскага р -н а Ніжагародскай вобл. Н азва ад с. Х ахлама — ц эн тра збыту вырабаў. Х.р. ўласціва арыгінальная тэхніка аф арбоўкі дрэва лад залацісты колер без вы кары стадня золата. Вы тачаны я лрадметы (пераваж на посуд) грунтавалі растворам гліны, сыры м іл ьн яд ы м алеем і параш ком волава (у сучасных вырабах алю мінію ), па слоі якога вы конваўся расл. ўзор. П отым лосуд пакры валі лакам з ільнянога алею і загартоўвалі пры вы сокай тэмпературы ў печы. Калары ту Х.р. ўласціва слалуч эн н е чы рводага і чорнага колераў з залацісты м . П аш ы раны я ты пы размалёўкі — «верхавая» (чы рвоны м і чорлы м на залацісты м ф о д е) і «лад фон» (залацісты сілуэтны м алю н ак на каляровы м ф оне). 3 1960-х г. вы рабляю цца н а Сём ідскай ф -ц ы маст. вы рабаў «Хахламскі мастак» (д а радзіме лромы слу) і Вытворчы м маст. аб’яд н ан н і «Хахламская размалёўка» ў г. Сямёнаў. Літ.-. К р а с н л ь н н к о в АВ. Золотая Хохлома. Горьклй, 1980; Хохлома: Фотоальбом. М., 1980. Я.М.Сахута. ХА ХЛ0Ў А ляксей Гаўрылавіч (н.

24.11.1917, р.п. Ртутны Руднік Д анецкай вобл., У краіна), бел. гісторык. Д -р гіст. н. (1988), праф. (1990). С кончы ў БДУ (1953). У 1935— 38 настаўнік, н а культ,асв. рабоце ў К урскай і А рлоўскай абл. У дзельнік Вял. Айч. вайны . 3 1952 рэф ерэлт, з 1953 вучоны сакратар Савета па каарды нацы і навук. дзей д асц і П рэзіды ума А Н Б С С Р . 3 1964 y політэхн. ін -ц е (з 2002 Бел. нац. тэхн. ун-т). Д аследуе гісторыю Беларусі 1917— 25. Тв:. Коммуннстнческне часта особого назначення в Белорусснм. Мн.. 1974; Крах антасоветского банднтазма в Белорусснн в 1918— 1925 гг. Мн.. 1981. ХА ХЛ0Ў Васіль Сідаравіч (26.1.1900, г. Даўгаўпілс, Л атвія — 22.8.1956), генерал-лалкоўнік артьілерыі (1944), лравадз. чл. А кадэміі артыл. н. (1946), лрафесар. Беларус. С кодч ы ў ваен. акадэміі імя Д зярж ы нскага (1933) і імя Ф рудзе (1938). 3 кастр. 1917 y Ч ы рв. гвардыі, лоты м y Чы рв. Арміі. У дзельнік грамадз. вайны 1918— 20, баёў н а Зах. ф ронце, ладаўлення анты балы лавіцкіх яраслаўскага і кранш тацкага паўстанняў. 3 1935 на ваен. вы кладчыцкай і н.-д. рабоце. У Вял. Айч. вайну арганізатар і кіраўнік канструктарскіх бюро. 3 1945 нач. акадэміі імя Д зярж ы нскага, да 1952 y Сав. Арміі. ХА ХЛ0Ў К анстанцін Паўлавіч (1.11.1885, М асква — 1.1.1956), расійскі акцёр, рэж ы сёр, педагог. Нар.- арт. С С С Р (1944). С кончы ў М аскоўскае тэатр. вучыліш ча (1908). 3 1908 акцёр М алога Маст. т-ра, з 1921 акцёр, гал. рэжысёр ( з 1954) Вял. драм. т-р а ў Л ед ін градзе, з 1925 рэж ы сёр Л едінградскага акад. т -р а д р ам ы , з 1931 — М ал ога т-ра. У 1938— 54 маст. кіраўнік, гал. р эж ысёр Кіеўскага рус. т-р а імя Л .У краінкі. 3 1922 выкладаў y Тэатр. вучыліш чы імя Ш чэлкіна, К іеўскім і Л снінградскім (з 1946 лраф .) тэатр. іл-тах. С ярод ро-

ХАХЛ О Ў

563

ляў: К арэнін («Ж ывы труп» Л .Талстога), Гарацыо, М арк А дтодій («Гамлет», «Ю лій Цэзар» У .Ш эксліра), Я лецкі («Нахлебнік» І.Тургенева) і ідш . П аставіў: «Блізняты» Плаўта (1923), «Настаўнік Бубус» А .Ф айко (1925), «Даходнае месца» (1928) і «Ваўкі і авечкі» (1935) А.Астроўскага, «Гора ад розуму» А.Грыбаедава (1928), «Ворагі» (1933, 1951) і «Зыкавы» (1940) М .Горкага, «К ам едды ўладар» Л .У краідкі (1939, 1946), «Нашэсце» Л .Л явонава (1943, 1944), «Пігмаліён» Б .Ш оу (1945), «Вішнёвы сад» А Ч эхав а (1946), «Перад захадам содца» Г.Гаўлтмана (1955) і інш . Яго рэж ы сёрскія работы адметлы я ж ы ццёвай лраўдай, дакладнай лерадачай задумы аўтара. 3 1916 здымаўся ў кіно: «Кастусь Калідоўскі», «Вялікі суцяш альнік», «Падарожжа да Арзрум». Л.В.Камнда. ХАХЛ0Ў П авел А кінфавіч (2.8.1854, с. Вусце П е н зе н с к а й вобл., Р асія — 20.9.1919), рускі спявак (барытон); лрадстаўнік рус. класічнай ш колы. Скончыў М аскоўскі ун-т (1878). Займ аўся ў А .А ляксандравай-К очатавай, Ф .Ралконі і інш . У 1879— 1900 y Вял. т-ры ў M ac­ ra e , адначасова ў 1881 і 1887— 88 y Мары ін скім т-ры . Сярод лелш ы х партый: А негін («Яўген Анегін» П .Чайкоўскага), Д эм ан («Дэман» А .Рубілш тэйла). Інш . ларты і: С вятлейш ы , Я лецкі («Чаравічкі», «Пікавая дама» Чайкоўскага), Князь Ігар («К л язь Ігар» А .Барадзіна). Â . : Я к о в л е в В. П.АХохлов. М.; Л., 1950. Х А Х Л 0Ў Рэм Віктаравіч (15.7.1926, г. Ліўны А рлоўскай вобл., Расія — 8.8.1977), савецкі фізік, адзін з заснавальнікаў нелінейнай оптыкі. Акад. АН С С С Р (1974, чл.-кар. 1966). С кончыў М аскоўскі уд-т (1948), дзе і працаваў (з 1973 рэктар). Навук. лрацы па нелінейнай опты цы , рады ёфізіцы , акустыцьі, гаал тавай элекгроніцы . Распрацаваў матэм. апарат нелінейнай опты кі і неліней дай акустыкі. П рапанаваў параметры чд ы гедератар і ўзм ацняльлік святла (1962, з С .А А хм анавы м ), стварыў параметры чны лазер з лераналадж вальнай частатой (1965), лазеры ультрафіялетавага ды ялазону на сцы нты лятарах (1969, разам з інш .). Пабудаваў класічную тэоры ю вы муш анага кам бідацы йнага рассеян ня святла (1963— 64). Устанавіў магчы масць сты мулявандя хім. рэак ц ы й з далам огай лазернага выпрам янення (1967), чы м заклаў асдовы селекты ўнай лазерн ай фотахіміі. Л енінская лрэм ія 1970. Д зярж. прэмія С С С Р 1985. Яго імем названа вярш ы ня на ГІаміры.

Te.: Проблемы нелннейной оптнкм: (Электромапшгные волны в нелннейных даспергнруюшнх средах). М., 1965 (разам з С.ААхманавым). Літ. : Г р н г о р ь е в В.Н. Р.В.Хохлов. М., 1981: Академнк Р.В.Хохлов. М., 1982. М.М.Касцюковіч.

564

ХАХОЛ

XAXÔJI М ікалай Рыгоравіч (5.1.1948, в. Ч ы рвоная Зорка Бярэзін скага р -н а М інскай вобл. — 11.5.1997), бел. спартсмен (в есл аван н е на байдарках і каноэ). Засл. майстар спорту С С С Р (1971). Т рэнер спарт. т-ва «П рацоўны я рэзервы» (1975—-80), трэнер-вы кладчы к М інскага аблсавета «Дынама» (1980— 82), праф ес.-тэхн. вучылішчаў (1982— 85), лы рэктар і інструкіар-м етады ст спецы ялізаваны х дзіц яча-ю нац кіх ш кол па веславанні (1990— 94). Ч эм піён свету і Еўропы на байдарцы -адзіночцы ў эстаф еце 4x500 м (1970, К апенгаген) і на ды станцы і 500 -м (1971, Бялград), бронз. пры зёр на байдарцы -двойцы на ды станцы і 500 м. Ч эм п іён свету (1973, Тамерэ, Ф інлян ды я) н а байдарцы -двойцы на ды станцы і 500 м, сярэбраны пры зёр на байдарцы-чацвёрды на дысганцыі 1000 м. Ч э м п іё н С С С Р (1971, 1973) н а б а й дар ц ы -ад зін о ч ц ы на ды станцы і 500 м і на байдарцы -чацвёрцы на ды станцы і 1000 м; на байдарцы -двойцы ў эстафеце 4x500 м (1973); н а байдарцы -двойц ы на ды станцы і 500 м (1974). Ч эм піён Спартакіяды народаў С С С Р (1971) на байдарцы-чацвёрцы на дыстанцыі 1000 м. А.М.ГІетрыкаў ХАХРАК0Ў Сямён Васілевіч (31.12.1915, с. К аелга Еткульскага р -н а Ч элябінскай вобл., Расія — 17.4.1945), удзельнік баёў н а Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Д войчы Герой Сав. С аю за (1944, 1945). Скончыў Ваенна-паліт. вучыліШча (1939), курсы пры Вы ш эйш ай бранятанк. ш коле (1943). У Ч ы рв. Арміі з 1937. У дзельнік баёў на р. Халхін-Гол (1939). У Вял. Айч. вайну ваенком, нам. камандзіра, кам андзір танк. батальёна на Зах., К алінінскім , 1-м У кр. франтах. У дзельнік баёў пад г. Баранавічы (1941). Вы значы ўся ў сак. 1944, калі ўмела кіраваў батальёнам y баях каля г. П раскураў (цяпер г. Х мяльніцкі, Украіна); пры ф арсіраванн і р. Ніда, П іліда, Варта, пры вы зваледні г. Чанстахоў (1945).

X. загінуў y баі. ХА ХРА К0Ў Ф ёдар Паўлавіч (1.3.1925, с. Ю гаўское Кунгурскага р-на П ермскай вобл., Расія — 21.7.1944), удзельн ік баёў н а Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. С аю за (1944). С кончы ў артыл. вучыліш ча (1944). Н а ф ронц е з 1944. К амандзір узвода зн іш чальна-процітанкавага артьіл. лалка малодш ы лей тэнант X. вы значы ўся лры вы звапенні Б рэсц к ай вобл: 18— 21.7.1944 y баях к ал я в. В ідам ля К а м я д е ц к а г а р -н а яго ўзвод ладбіў 4 тад к і праціўніка, зніш чы ў 6 агнявы х лунктаў. Калі ггтлераўцы акруж ы лі сав. воінаў, X. пры кры ў адыход ларанены х. Загінуў y гэтым баі. ХАХЎЛЯ (D esm ana m aschata), млекакорм ячая ж ы вёла сям. кратовых атр. насяком аедны х (л а інш . сістэматы ках — падсям. або сям. хахулевых). П аш ы рана ў бас. р э к Волга, Д он, Урал.

Эндэмік. Ж ы ве ў поймавы х старыцах, затоках, па берагах невял. р э к і азёр y норах. Н а Беларусі ў 18 ст. траллялася ў р. Беседзь, з 1955 — y р. Асцёр на тэр. Клімавіцкага і К ры чаўскага р-н аў М агілёўскай вобл. У 1955— 62 вы луш чана 580 X. y рэк і Сож і Пціч. Зан есен а ў Чырв. кнігу М СА П. Даўж. цела 18—22, хвасга 17—20 см, маса да 520 г. Футра густое, мякхае, не намакае, спіна буравата-карычневая, бруха серабрыстае. Морда выцягнута ў хабаток. Заднія лапы большыя за пярэднія, паміж пальцамі плавальныя перапонкі. Хвост сціснуты з бакоў, укрыты лускавінкамі і рэдкімі валасамі. Кормідца малюскамі, лічынкамі насякомых, п’яўкамі, рыбай, расліннасцю. 2 прыплоды за год па 1—2 дзіцяняці.

С.В Хахракоў.

Ф.П.Хахракоў.

ХА ЦЕЖ Ы НА, вёска ў М інскім р -н е , на аўтадарозе М ін ск — Валож ын. Ц энтр сел ьсавета. З а 16 км н а 3 ад М ін с к а , 6 км ад чыг. ст. Ратамка. 936 ж., 318 двароў (2002). Пач. ш кола, Д ом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Б рацкая 'магіла сав. воінаў. П ом н ік зем лякам , як ія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Х А Ц Е Н Ч Ы Ц К І Б О Й 1943, бой ларты занскай брыгады імя М .Ф рунзе (кам андзір А.М .Захараў) л а разгром е гарнізона ням. ф аш ы стаў y в. Хаценчыцы Вілейскага р -н а М інскай вобл. 23 чэрв. ў Вял. Айч. вайну. Гарнізон (каля 100 гітлераўцаў, узброелы х гарматай, 2 м іламётамі, 12 кулямётамі), ум ацавады лалосам і тралш эй, калю чы м дротам і 5 дзотамі, глы бока ўкліньваўся ў ларты з. зону, пастаянна лраводзіў карны я і грабеж ніцкія ў адлосінах д а насельніцгва акцыі. Сілы парты зад (480 байцоў) увечары, сканцэнтраваўш ы ся ў лесе, на-

Хахуля

неслі нечаканы я ўдары, ладавілі агонь гарматы і дзотаў, поўнасцю разграмілі гарнізон. У вы діку бою ларты заны расчысцілі раёд для дзеянн яў брыгады на 120 км; гарнізон акулантам і так і не быў адноўлены. Літ.: Беларусь y Вяліхай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыкл. Мн., 1990. С. 613. У.С.Паа. Х А Ц Е Н Ч Ы Ц Ы , вёска ў Вілейскім р-не М ілскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 52 км на ПдУ ад г. Вілейка, 70 км ад Мінска, 23 км ад чыг. ст. Уша. 95 ж., 48 двароў (2003). Ляснідтва. уС ярэддяя школа, амбулаторьія, аптэка, аддз. сувязі. Вядомы з 1470 як маёнтак М.Радзівіла Старога, потым уладанне Рагозаў, Рымшаў, Высоцкіх і інш. У 1550 дзейнічала царква. У 1800 y вёсцы 63 ж., 8 двароў. У 1886 мястэчка, цэнтр воласці Вілейскага пав., 28 ж., царк.-прыходская школа, царква, млын. У пач. 20 ст. 17 ж., нар. вучылішча. 3 1940 цэнтр сельсавета Ільянскага,.з 1957 Вілейскага р-наў Мінскай вобл. У Вял. Айч. вайну адбыўся Хацетыцкі бой 1943. Знаходзідда ў зоне пастаяннага радыяцыйнага кантролю. Н.А.Яфімава. ХА ЦІНСКА Я Б<ТВА 1621 Адбылася ў вер.— кастр. 1621 каля зам ка Хацін на Д нястры (цяпер г. Хацін Чарнавіцкай вобл., У краіна) лам іж войскам і Рэчы П аспалітай з аднаго боку, Турцыі і К ры м скага ханства — з другога. Вайну лачала ў 1620 Т урцы я з мэтай захопу ўкр. і лольск. зямель. У вер.-кастр. 1620 туркг разбілі пад Ц ацорай польскае войска, y склад якога ўваходзілі ўкр. рэестравы я казакі. В ясной 1621 тур. войска (каля 150 тыс. чал.) на'ыравалася ў М алдову, д а яго далучылася каля 60 тыс. кры мскіх татар. Насустрач ім руш ы ла аб’ядн ан ае войска Польшчы і ВКЛ (каля 30 тыс. чал., y т.л. з ВКЛ кал я 11 тыс. чаЛ’.) пад камаддаваннем вял. гетмана ВКЛ Я.К.Хадкевіча (гл. ў арт. Хадкевічы). У вер. 1621 Хадкевіч размясціў сваю армію ўмацаваны м лагерам каля закінутага Хацінскага замка такіч чы нам , каб Д нестр адрэзаў ш ляхі да адступлення. Д а яго далучыліся ўкр. казакі (каля 40 тыс. чал.) лад камандаваннем гетмана П.Канашэвіча-Сагайдачнага. 2.9.1621 пад Х ацін лады ш ла тур. армія д а чале з султанам Асманам II і адразу атакавала лагер. Ш турмы паўгараліся на працягу месяца, найб. значны я адбы ліся 2, 4, 7, 15, 28 верасня. В ойскі Рэчы П аслалітай рабілі ўдалш контратакі і вылазкі. 24.9.1621 Хадкевіч лам ёр. П ерад смерцю камандаваняв войскам ён лерадаў СЛюбамірскаму. У баях, якія доўж ы ліся да 3.10.1621, туркі л ан еслі вялізны я страты (да 80 тыс. чал.) і бы лі вымуш аны лры знаць параж энн е. 9.10.1621 заклю чаны мір, які ўстанавіў граніцу па Д нястры і гаратаваў Рэчы П аслалітай бяслеку ад турэцкіх і татарскіх нападаў. Літ.: Ч а р н я ў с к і М. Правадыр крылатых вершніхаў:. Ян Кароль Хадкевіч. Мн,, 1998. В. С.Паздшюў. ХАЦІНСКА Я БІТВА 1673. Адбылася 11 ліст. каля зам к а Х ацін н а Длястры (ця-

пер г. Хацін Ч арн авіц кай вобл., Украіна) паміж войскам Рэчы П аспалітай пад кам андаваннем вял. кароннага гетмана Я .С абескага (каля 40 тыс. чал.) і войскам Турцы і на чале з Гусейнам-пашою (каля 35 тыс. чал.) y час вайны 1672— 76 супраць Турцыі. У вы ніку бітвы тур. армія зн іш чан а (яна атабарылася за ўм ацаванням і старога лагера войска Рэчы П аспалітай, ш то застаўся з часоў Хацінскай бітвы 1621). П ерам ога садзейнічала абранню ў 1674 на трон Рэчы П аспалітай С абескага (гл. Ян I II Сабескі). В.С.Пазднякоў. ХАЦІСЛАЎ, вёска ў М алары цкім р-не Брэсцкай вобл. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 10 км н а П д ад г. М алары та, 62 км ад Брэста, 4 км ад чы г. ст. Хаціслаў.

1027 ж., 362 двары (2002). С ярэдняя школа, Д ом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. К урган С лавы на месцы бою 25.6.1941 воінаў 75-й стралк. дывізіі 4-й арміі з ням. фашыстамі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П ом нік архітэкгуры — Хаціслаўская Спаса-Праабражэнская царква. ХАЦІСЛАЎСКАЯ

СПА СА-ПРААБРА-

ЖзШСКАЯ ЦАРКВА, п ом н ік драўлянага дойлідства з ры сам і стылю барока ў в. Хаціслаў М алары цкага р -н а Б рэсцкай вобл. П абудавана ў 1799. Ц арква трохзрубная. А сн. зруб, прамавугольны ў плане са зрэзан ы м і ў зах. ч. вугламі, і вузкічЗ-гранны бабінец накры ты агульным 2-схільны м дахам з гранёны м барочным купалам y цэнтры . Т акія ж купалкі ў цэнтры больш нізкага ш матсхільнага даху над 5-гранн ай апсідай і над 3-ярусны м і веж амі, якія ф ланкіруюць гал. фасад. С ярэд н яя ч. гал. 3-яруснага ф асада заверш ан а 3-вугольны м франтонам, пакаты я бакавы я ч. нагадваюць валюты мураваных храмаў позняга барока і ракако. У 1867 да царквы прыбудавана 3-ярусная званіца (васьм ярык на 2 чацверы ках), заверш аная ш атровым дахам з дэкар. какош нікамі.

ЮА.Якімовіч.

Хацінская бітва 1621. Гравюра.

Х А Ц КЁВІЧ А ляксандр Ісакавіч (28.1.1895, в. Н а в ас ёл к і Бары саўскапі р -н а М інскай вобл. — 24.11.1937), дзярж аўны дзеяч Беларусі. П рацаваў н а л есапільных з-дах Бары сава і Рэчы цы . 3 1915 y арміі, пасля р а н ен н я з 1918 на радзіме. Удзельнічаў ва ўстанаўленні сав. улады на Бары саўш чы не. С а снеж.

1918 старш ы ня Л ош ніцкіх валасны х вы канком а і рэўкома. У час польскай акупацыі кіраваў парты з. групамі н а Б ары саўш чыне. У 1920 старш ы ня Барысаўскай пав. PC I, са снеж . — Бары саўскага пав. вы канкома. У 1921 узначальваў камісію па барацьбе з банды ты змам, спекуляцы яй і дэзерцірствам. У снеж.

1922 я к чл. паўнам оцнай дэлегацы і Б С С Р падпісаў Д экларацы ю аб утварэн ні С С С Р . 3 мая 1924 старш ы ня М агілёўскага акр. вы канком а, з крас.

1925 нарком унутр. спраў Б С С Р . У 1926— 27 пастаянны прадстаўнік урада Б С С Р пры ўрадзе С С С Р . 3 мая 1927 сакратар Ц В К Б С С Р , адначасова старш ы н я Нац. камісіі пры Ц В К Б С С Р , на гады дзейнасці як о й н а чале з X. пры паў п ік праводзімай y рэспубліцы паліты кі беларусЬацыі. У 1928 узначаліў урадавую Камісію па рэарганізацы і Ін-та бел. культуры ў Бел. А Н . 3 лют. 1931 нарком ф інансаў БС С Р. У 1935— 37 сак-

Хаціслаўская Спаса-Праабражэнская царква

ХАЦ КЕВІЧ_______________565 ратар Савета Н ацы янальнасц ей Ц В К С С С Р. Уваходзіў y склад рэдакцы йн ай камісіі па вы працоўцы Кансты туцыі С С С Р 1936, узначальваў Камісію па амністыі і сав. грамадзянстве. Быў рэдактарам час. «Ревалю цня н нацнональностн», чл. рэдакцы йнага савета Вял. сав. атласа свету. Выступаў y друку па пы таннях сав. будаўніцтва. Ч л. Ц В К Б С С Р y 1920— 37 і яго П рэзіды ум а ў 1925— 36. Чл. Ц В К С С С Р y 1922— 24, 1925— 37 і яго П рэзіды ума ў 1927— 35. Чл. К антрольнай Камісіі Ц Б К П (б )Б y 1920— 21, Ц Б К П (б )Б y 1922— 24. Чл. Ц К К П (б )Б y 1927— 37. Канд. y чл. Бю ро Ц К К П (б )Б y 1929— 34. 25.7.1937 ары ш таваны ў М аскве, этапіраваны ў М інск. Н еабгрунтавана абвінавачаны ў пры належ насці да «Арганізацыі правых» і кіраўніцгве ёй (гл. «А б’яднанае антысавецкае падпоме») і пры гавораны да вы ш эйш ай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1956. М.А.Бандарэнка. ХА ЦКЁВІЧ А ляксандр Ф ёдаравіч (14.3.1923, в. Т артак Барысаўскага р-н а М інскай вобл. — 19.11.1995), бел. гісторы к. Д -р гіст. н. (1969), праф. (1970). Засл. работн ік Вы ш эйш ай ш колы Беларусі (1980). С кончы ў Рэсп. ш колу прапагандыстаў пры Ц К К П (б)Б (1946), БДУ (1950). У 1946— 58 на камсам. і парт. рабоце ў Івянецкім р-не, Баранавіцкім, М аладзечанскім абкомах КП(б)Б, заг. адцзела абл. газ. «Красное знамя» (г. М аладзечна). 3 1961 навук. супрацоўн ік Ін -та гісторыі АН БС С Р . 3 1965 вы кладчы к М інскага радыётэхнічнага, з 1973 заг. каф едры Бел. тэатр.-мастацкага, з 1977 — Бел. політэхн. ін-таў. Даследаваў гісторыю Кастр. рэвалю цы і 1917, польска-сав. вайну 1919— 20, анты ф аш . і партыз. рух y Вял. Айч. вайну, рэпрэсіі' 1930— 50-х г.

Te.: Польскме ннтернацноналмсты в борьбе за власть Советов в Белорусслн. Мн., 1967; Сгановленне партазанского дввженвя в Белорусснн н дружба народов СССР. Мн., 1980 (разам з Р.Р.Кручком); Вдохноввтель н органнзатор велшсой Победы. Мн., 1985 (разам з Г.ААлдакушыным); Солдат велмкнх боев: Жіізнь н деятельность Ф.Э.Дзержлнского.

5 нзд. Мн., 1987; Арышты і дэпартацыі ў заходніх абласцях Беларусі (1939— 1941 гг.) / / Бел. гіст. часоп. 1994. № 1—-2; Аб раззбраенні груповак Арміі Краёвай y Нарачанскай і Налібоцкай пушчах (1943— 1944) / / Там жа.

1996. X? 1, 3. В.Ф.Кушнер. Х А Ц КЁВІЧ Віхтар С цяпанавіч (н.

16.9.1943, г. Т омск, Расія), бел. мастак. С ы н С.Ф.Хацкевіча. Скончыў Бел. тэатр.-масг. ін-т (1975). Працуе ў манумеіпальна-дэкар. і сганковым жывапісе. Асн. прыёмы пабудовы кампазідыі — сумяш чэнне розначасовых і разнапланавых з ’яў. Аўтар манум. разм алёвак «У краіне блакітны х азёр» (1985) і «Рэха зямлі» (1986) для дзіцячага санаторыя «Баравое» н а воз. Н арач, «Балада пра Бацькаўш чыну» для аўтавакзала «Маскоўскі» ў М інску (4 часткі, 1999); вітраж оў для банка ў г. Баранавічы Брэсцкай

566

ХА Ц К ЕВІЧ

вобл. (1988), «М ой горад» y гасдініды «Ю білейная» (1992), тры лціха «Стварэнне» ў зале вучонага савета Бел. пед. ун-та (1994; абодва ў М інску). Выканаў станковы я кам лазіцы і «Янка Купала.

1941» (1983), «Браслаўшчына» (1988), «Узыходжанне» (1997), «Рагнеда», «Sa­ n a ™ век» (абедзве 1998), «Карона» (1999), «Ікар» (2001), «ГІаляванне» (2002). Творы вы лучаю цда кам пазіцы йнай заверш анасцю , гарманічны мі суадносінамі элементаў пласты чнай формы . Л. Ф. Салавей. Х А Ц КЁВІЧ Генадзь Аляксеевіч (н. б . 12.1950, г. Рам ны С ум скай вобл.. У краіна), бел. вучоны -эканам іст. Д -р эканам. н. (2002). С кончы ў БДУ (1973), дзе і працаваў да 1995. У 1985— 88 y Нац. ін -де пл анавадд я і статы сты кі Алжыра.

3 1995 y М інскім Ін -ц е кіравання і лрадлры м альніцтва (дэкад, з 1997 заг. каф едры, з 1998 прарэкгар). 3 2002 y М інскім ін -ц е кіравадня (лрарэкгар). Навук. лрацы л а метадах эканам етры чнага м адэліравадня і лраглазіравання сац .-экадам . лрац эсаў ва ўмовах фарміравандя ры начны х адносін. Даследуе працэдуры пабудовы іддэксаў спаж ы вецкіх ц эд . Аўтар ш эрагу дапамож нікаў для ВНУ. Тв.: Основы нмнтацнонного н статастнческого моделмровання. Мн., 1997 (сааўг.); Экономнческое моделнрованне н аналнз неустойчявых экономмческнх продессов. Мн., 2000; Сгатнстака: оішсательный подход. Мн., 2002. М.П.Савік. Х А Ц КЁВІЧ Рыгор М ікітавіч (1.2.1911, в. Ратуцічы Бары саўскага р -н а М інскай вобл. — 9.8.1979), бел пісьменнік. С кодчы ў Барьісаўскі дед. тэхнікум.

(1930), М ідскі лед. ін-т. Настаўнічаў, y 1931— 33 y чэрвеньскай р аён н ай газеце. У 1937 рэп рэсіраван ы . Асуджаны на 5 гадоў лагерны х работ, сасланы н а Поўнач. 3 1945 на Беларусі, настаўнічаў. У 1953— 58 ж ыў y Д лепрапятроўску. Рэабілітаваны ў 1959. Друкаваўся з 1930. Асн. тэм аты ка творчасці — хараство роднага краю , вы сакароднасць чалаве-

ка, падзеі грамадз. вайды . Аўгар паэт. зб. «Н алівайся, колас» (1932), аповесцей «Н а золку» (1972), «Хмара над лесам» (1980), леракладаў з рус. і ўкр. моў. П ісаў для дзяцей (кнігі верш аў «Наш гогш клас», 1962; «Бяроза на ўзлеску», 1977).

P. М Хацкевіч

A IХачатуран

ХАЦКЕВГЧ С цяп ан Фёдаравіч (1.8.1910, в. П арэчча П ухавіцкага р -ц а М інскай вобл. — 27.7.1979), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1963). С кодчы ў драм. студыю пры Н аркам аце асве™ Б С С Р (1933). 3 1933 лрацаваў y БДТ-2, з 1937 — y Бел. т-р ы імя Я.К упалы . Вострахарактарны акцёр, майстар эпізоду. Яго творчасці ўласцівы вы раздая пласты ка, багацце інтанацы й, яркія сац,лсіхал. характары сты кі персанажаў. С ярод роляў: Л явон Зяблік («Раскіданае гняздо» Я .К улалы ), Гры бок («Людзі на балоце» лаводле І.М ележа), Торгала, Нічыпар («Брама неўміручасці», «Хто смяецца алош нім» К.Кралівы), Аддавокі («Салавей» З.Бядулі), Семяніхін, Круш ына («Канстанцін Заслонаў» А.М аўзона), Буйкевіч, Крандзялёў («Ляводіха на арбіце», «Таблетку лад язы к» А .М акаёнка), Хары тон («Адкуль грэх?» А .П етраш кевіча), К леш ч, Ш охід («Н а дде», «Зыкавы» М .Горкага), Ч алуры н, Грамілаў, Галутвін («Запрацавады хлеб», «Таленты і лаклоннікі», «На ўсякага мудраца хапае лрастата» А.Астроўскага), Сарпіён Ц ёткід («У мяцеліцу» Л Л я в о -

В.Хацкевіч Фрагмент размалёўкі «Балада пра Бацькаўшчыну» ў Мінскім аўтавакзале «Маскоўскі». 1999.

нава), Васін («Рускія людзі» К.Сіманава, Капы лоў («Трады цыйны збор» В.Розава), Ф ерчайлд («Ш то той салдат, шо гэты» Б.Брэхта), Слуга («Забыты ўсімі» Н азы м а Хікмета) і інш . Зды маўся ў бел. кіна- і тэлеф ільмах («Міколка-ларавоз», «Руіны страляюць...», «Чалавек не здаецца», «Тартак», «Хвалі Ч орнага мора*і інш .). Літ:. Г а р э д к а я М. Сцяпан Хацкевіч / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1986. Л. I. Брандабоўст Х А ЦЬКО А лег П ятровіч (н. 11.9.1968, г. Ч эрвед ь М інскай вобл.), бел. спартсмен (суднамадэльны спорт, стэндавш мадэлі). М айстар слорту Беларусі міжнар. класа (1994). С кончы ў БП А (1992).

3 2001 інструкгар ла слорц е Бел. абароннага спарт.-тэхн. т-ва. Залатыя медалі на чэм ліядатах свету (1993, г. Ябланец, Чэхія; 1997, С ент-Г ален, Швейцарыя; 1998, г. Гданьск, Польшча; 2002, г. Гановер, Германія — 2 медалі); сярэбраны лры зёр (1998, г. Гдадьск; 2000, г. М онс, Бельгія — 2 медалі); 2002, г. Гановер). З а л а т а я медалі д а чэмпіянатах Еўролы (1994, г. А дэса, Украіна; 1995, г. Канстанца, Румы нія; 2001, г. Кромержыж , Чэхія — 2 медалі); бронз. пры зёр (2001, г. Кромерж ы ж ). Сярэбраны пры зёр чэм піянату С С С Р (1988, г. Кіраваград, У краіна). 19-разовы чэмпіён Беларусі (1988— 2002). 15 рэкордаўі вы ш эйш ы х дасягненняў Беларусі ў розных класах мадэлей. Х А ЦЬКО Ж азеф Паўлавіч (д. 19.6.1923, г. Бабруйск Магшёўскай вобл.), бел. геафізік; адзін са стваральдікаў бел. школы п а ф уддам ентальнай геафізіцы, заснавальнік Плешчаніцкай геафізічнай абсерваторыі. Канд. геолага-мінералагічны х навук (1952). С кончы ў Свярдлоўскі горды ід-т (1947). 3 1951 y Ін-це геал. давук (у 1959— 63 заг. геафіз. лабараторы і) і з 1963 заг. сектара фізікі Зяюіі Л абараторы і геахім. лраблем АН Беларусі. Выкладаў y БДУ (1953— 65). 3 1971 y Ін -ц е геал. навук Н ац. АН Беларусі (у 1971— 87 заг. лабараторыі). Навук. лрацы па геафізіцы, сейсмалогіі, праблемах геолага-геафіз. абгрунтаванн я лош укаў радовіш чаў карысных вьікапняў. Развіў довы для Беларуеі навук: кірунак ла ф ізіцы Зям лі (вывучэнне яе глы біннай будовы, сейсмалогіі і зямнога электрамагнеты зму). П ры дяў удзел y вы кан ан н і ш эрагу міжнар. праеісгаў і праграм. А дзначаны медалём «100 гадоў м іж народнай геафізіцБі» (1983). Тв.: Глубннное строенне терроторнв Белорусснм н Прмбалтака по данным геофвзюа, Мн., 1974; Глубннное строенне н дннамяка земных недр террнторнн Белорусснв. Мн..

1991 (у сааўг.); Геофнзнческая обсерваторня Плеіценвды (Мннск). Мн., 1993 (разам з Ю.М.Кузняцовым). Р.Р.Паімвец. Х А ЦЬКО Э леанора Іванаўна (н, 12.6.1933, М інск), бел. вучоны ў галіне энтамалогіі. Д -р біял. н. (1991). Праф.

(1998). С кодчы ла БДУ (1956). 3 1957 y Ін -ц е заалогіі Нац. АН Беларусі (з 1991 заг. лабараторы і). Навук. працы па праблемах антралагеннага ўздзеяння на

глебавых беспазваночны х. Выявіла агульныя закан ам ернасці зм ен, якія адбываюцца ў згуртаваннях глебавых беспазваночных пад уздзеяннем прамы сл. выкідаў, асуш альнай меліярацы і, с.-г. асваення; вылучыла таксанам ічны я адзнакі кукалак соўкі і пядзеніка. Тв:. Почвенная фауна Беларусн. Мн., 1993; Атлас насекомых-вредлтелей лесных пород в Беларусн. Мн., 1999 (разам з Я.І.Марчанкам, Т.М.Шаванавай); Pictorial keys to soil animals of China. Beijing; New York, 2000 (y сааўт.). ХАЦЬМА (Lavateia), род кветкавы х pacлін сям. мальвавых. К аля 30 відаў. Пашыраны пераваж на ў М іж зем н ам ор’і. На Беларусі 1 від — X. туры нгенская, або сабачая ружа (L.thuringiaca). Т рапляецца па сухіх схілах, уздоўж дарог, каля ж ылля. Інтрадукавана X. трохмесячная (L. trim estris). Адна- і шматгадовыя травяністыя раслілы, выш. 25— 150 см, кусты, часам дрэвы. Лісце чаргаванае, глыбокалопасцевае. Кветкі пазушныя, ружовыя ці пурпурныя, рэдка жоўтыя, адзіночныя або ў канцавых гронка- ці холасападобных суквеццях. Плод — каробачхападобны. Лек., фарбавальныя, меданосныя, кармавыя і дэкар. расліны. ХАЦЮХОВА, вёска ў К рупскім р-н е Мінскай вобл., н а р. Нача. Ц энтр сельсавета і калгаса. З а 30 км на П н З ад г. Крупкі, 120 км ад М інска, 24 км ад чыг. ст. Пры яміна. 553 ж., 194 двары (2002). Сярэдняя ш кола-сад, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік У.В.Кавалёцку. ХАЦЯНОЎСКІ К анстанцін Уладзіміравіч (н. 22.5.1954, С .-П ецярбург), бел. мастак. С кончы ў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1976). 3 1994 ды рэктар вы д-ва «КДвалер паблішэрс». П рацуе ў галіне плаката, кніж най графікі, ды зайну. Аўтар гшакатаў «Лёс гоіанеты — твой лёс» (1986), «А пош няя старонка Ч ы рвонай кнігі» (1987), «Перабудуй» (1988), «Першы М інскі фесты валь духоўнай музыігі» (1989), «Я ёсць, але хто я?» (1990) і інш.; ды зайну грош ай Рэспублікі Беларусь (1991). Л.Ф.Салавей.

ХАШ Ы М ІН

Хацьма I — дрэвападобная; 2 — турынген-

ская.

ф ізіды магнеты зму і вьівучэнні ўздзеяння ўсебаковых высокіх ціскаў на магн. м атэры ялы . У станавіў заканам ернасці зм ен ы магн. уласцівасцей феры таў і металаў ад пры кладзены х мех. напруж анняў, ш то зн айш ло вы кары станне ў выліч. тэхніцы . Тв:. Нзбранные задачн по фнзнке твердого тела. Мн., 1969 (разам з В.М.Варыкашам); Влнянне давленмя на температуру Кюрн феррятов / / Фнзнка твердого тела. 1971. Т. 13, вып. 4; Макроволннстость петлн гастерезнса н расіцепленне лнннй макснмума дафференцналыюй магннтной проннцаемостн сплава 42НХТЮА прн растяженнн после волочення с ультразвуком н в обычных условнях (у сааўт.) / / Докл. AH СССР. Техннч. фнзнка.

1978. Т. 238, №2. А.І.Балсун. ХАЧАТУРАН А рам Ільіч (6.6,1903, Тбілісі — 1.5.1978), арм ян ск і і рас. кам п азітар. Нар. арт. С С С Р (1954). Герой Сац. П рацы (1973). А кад. А Н А рменіі (1963), ганаровы чл. Італьян. муз. акадэміі «С анта-Чэчы лія» (1960). Д -р мастацтвазнаўства (1965). С кончы ў М ас-

ХАЧАВА А ляксей Ілары ёнавіч (н.

17.2.1927, г. А чамчыра, Абхазія, Грузія), бел. і груз. вучоны ў галіне інфекц. хвароб. Д -р мед. н., праф . (1972). С кончыў Тбіліскі мед. ін-т (1948). У 1948— 72 y Гродзенскім мед. у н -ц е (з 1962 заг. кафедры). 3 1973 y Тбіліскім мед. ін-це. Навук. працы па пы таннях патагенезу, клінікі, ды ягносты кі і л яч эн н я інфекц. хвароб. Тв.\ Неспецпфнческая реактавность органнзма прн внрусном гепатате. Мн.. 1975.

XA4ATPÂH Ю ры й М кртычавіч (н.

1.6.1931, г. Гарыс, А рменія), бел. фізік, адзін з пачы нальнікаў даследаванняў па фізіцы вы сокіх ціскаў на Беларусі. Кавд. ф із.-м атэм . н. (1964), дад. (1975). Скончыў М аскоўскі ун-т (1955). 3 1959 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў. 3 1970 y Бел. ін-це інфарматыкі і рады ёэлектронікі, з 1994 y М інскім вы ш эй ш ы м рады ётэхн. каледжы Навук. працы па ф ізіцы цвёрдага цела.

Хашымін Панарама горада.

567

коўскую кансерваторы ю (1934, кл. М.Мяскоўскага), з 1952 яе праф. і М уз.пед. ін-та імя Гнесіных. Выступаў і я к ды рыжор. У мелады чна ш чырых, рытмічна імпульсіўных творах X. танальная сістэма еўрап. музыкі арганічна злілася з усх. ладавасцю . С ярод твораў: балеты «ІІІчасце» (паст. 1939), «Гаянэ» (паст.

1942, новая рэд. 1971), «Спартак» (паст.

1956; y Бел. т-ры оперы і балета 1964), сімф. паэм а для хору і арк. (1938); 3 сімфоніі (1934, 1943, 1947), канцэрты для ф п. (1936), скры п кі (1940), віяланчэлі (1946) з арк., канцэрты -рапсоды і ддя скры пкі (1961), фп. (1968), віяланчэлі (1963) з арк.; тэатр. музыка, y т л . да драмы «М аскарад» М Л ерм ан тава (1941) і інш. Аўтар музыкі Дзярж. гімна Арм. С С Р (1944). Д зярж . прэміі С С С Р 1941, 1943, 1946, 1950, 1971. Дзярж. прэмія А рменіі 1965. Літ:. Арам Хачатурян. Ереван, 1972; Ю з е ф о в н ч В. А.Хачатурян. М., 1990. А.У.Валадковіч. ХАЧАТУРАЎ Тьпран Сяргеевіч (6.10.1906, М асква — 1989), расійскі эканаміст. Акад. A H С С С Р (1966, чл .-кар. 1943), Ганаровы чл. Венгерскай АН (1970). У 1945— 49 ды рэктар Усесаю знага НДІ чыг. транспарту, y 1954— 59 — Ін -та ком плексны х трансп. праблем АН С С С Р. 3 1966 гал. рэдактар час. «Вопросы экономпкн». Навук. працы па тэорыі сацы яліст. ўзнаўлення, эканам. эф екты ўнасці капітальны х укладанняў, эканом іцы капітальнага буд-ва, транспарту, разм яш чэнн я прадукц. сіл.

Te:. Экономдка транспорта. М., 1959; Экономнческая эффектавность капнтальньк вложеннй. М., 1964; Советская экономнка на современном этапе. М., 1975, Літ:. Т.С.Хачатуров. 2 нзд. М.. 1977. Х А Ш Ы М ІН (H o -C hi-M inh), горад на П д В’етнама, на р. Сайгон, за 80 км ад

568 _____________х а ш ь і м і т ы упадзення яе ў Гіаўд.-Кітайскае мора. Засн. ў 1778. Д а 1976 наз. С а й г о н , Saigon, 3,6 млн. ж. (1996). Разам з пры гарадамі складае асобную адм. адзінку. Трансп. вузел. М іжнар. аэрапорты Т анш анню т і Б ’енхаа. М арскі порт на р. Сайгон. Гал. прамысл. цэнтр В’етнама. П рам-сць: лёгкая, харч., піваварная, дрэваапр., хім. (у т л . каўчук), маш ы наі суднабуд., металаапр., цэментавая; зборачны я (эл.-тэхн., рады ёэлектронньм ) прадпры емствы. Маст. рамёствы. Ц энтр рыбалоўства. Ун-т. Музеі. Рэгул ярная планіроўка, каналы. Будысцкія пагады С алой і В інь-Н гіем і інш . арх. пом нікі 18 ст. Першапачаткова на месцы X. было паселішча кхмераў. У 1675 гэту тэр. захапілі в’етнамцы і засн. ў 1778 г. Сайгон. У час вайны з В'етнамам горад спалены франд. войскамі, y 1860 адбудаваны як франц. крэпасць. 3 1867 адм. цэнтр франц. калоніі Кахінхіна (паўд. вобласці В’етнама), еўрапеізаваны і стаў хутка развівацца. У 1941—45 акупіраваны яп. войскамі. 25.8.1945 y Сайгоне перамагла Жнівеньская рэвалюцыя 1945, y выніку якой скінуга ўлада ялонцаў. У вер. 1945 заняты англа-франц. дэсантам. У 1954—75 тут знаходзілся рэзідэнцыя паўд.-в’етн. ўрада.

30.4.1974 Сайгон вызвалены ўзбр. сіламі Часовага рэв. ўрада Рэспублікі Паўд. В’етнам. 3 1976 y Сацыялістычнай Рэспубліды В’етнам, перайменаваны ÿ X. y гонар Хо ЦІы Міна. Х А Ш Ы М П Ы (ад імя легендарнага Хаш ыма, сы н а родапачы нальніка племя курэйш, да якога належаў Мухамед), ды насты я правіцеляў y некат. дзяржавах Араб. Усходу. Заснавальнік ды насты і ш эры ф М еккі Хусейн ібн Алі аль-Х аш ымі, y 1916 абвеш чаны каралём Хіджаза. X. ў Хіджазе: Хусейн ібн Алі (1916— 24], Алі ібн Хусейн [1924— 25]; y Сірыі: Ф ейсал ібн Хусейн [1920]; y Іра-

Х А Ш ЭМ І-РА Ф СА Н Д Ж А Н * Алі А кбар (н. 1934, г. Рэф сендж ан, Іран), дзяржаўны і паліт. дзеяч Іраыа. А трымаў ісламскую духоўную адукацы ю ў г. Кум (Іран), мае духоўны тытул хаджат-ульіслама. У I960— 70-я г. удзельнік руху іранскага духавенства супраць рэжыму ш аха Мухамеда Рэза Пехлеві, іранскай рэвалюцыі 1978— 79. У 1980— 89 старш ы ня іранскага парламента (меджліса). y 1989— 97 прэзідэнт Іслам скай Рэспублікі Іран. Ініцы іраваў ш эраг ліберальны х рэф орм, звязаны х з павелічэннем ролі пры ватнага сектара ў эканом іцы . ХАЯМ УМ АР, гл. Умар Хаям. ХВАЁВЫ АЛ ЕЙ , эф ірн ы алей, які атры м ліваю ць з ігліцы і маладых галінак хвоі звычайнай. Празрыстая масляністая вадкасць жоўгазялёнага колеру з прыемным пахам. Шчыльнасць 880—920 к г/м \ дрэнна раствараецца y вадзе. добра — y этаноле, эфіры, бензіне.

Mae ў сабе пераважна монатэрпенавыя спірты і іх складаныя эфіры. Выкарыстоўваецца ў сінтэзе лек. сродкаў, пры вырабе мыла. дэзадарантаў і інш. прэпаратаў быт. хіміі. ХВАЁВЫ Я Л Я С Ь І, х в о й н і к і , с а с новыя лясы, с а с н я к і , ф арм ацы я карэнны х хвойны х лясоў, y дрэвастоі якіх пераваж ае хвоя. П аш ы раны ва ўмераны м поясе Паўн. паўш ар’я, таксама ў rapax Паўд. паўш ар’я. У свеце займаю ць плош чу каля 325 млн. га. Н а Беларусі займ аю ць 3940 тыс. га. або 50,2% плош чы лясоў. П аш ы раны ва

ўсіх геабат. падзонах, акругах і раенах. Амплітуда глебавых умоў шырокая — ад сухіх пясчаньіх глеб да вярховых балот. Д рэвастоі Х л . складаю цца з хвоі звы чайнай з нязначны м дамеш кам бя; розы павіслай, асіны і елкі. Прадукцыйнасц ь насадж эн няў ад Іа да Va класаў банітэту. С ярэд ні запас спелага (80-гадовага) дрэвастою 200— 220 м3/га . У межах ф арм ац ы і Х.л. вылучаю ць 4 асн. эдаф ічна спалучаны я субфармацыі: монадам ін антны я хвойнікі (бары ), яловахваёвы я л ясы (субары ), дубова-хваёвьш і балотны я хвойнікі. Вылучаюць 12 тыпаў Х.л.: ім ш ы сты я (42,1% пл. Х.л.), верасовы я (19,7% ), чарнічн ы я (12,8%), даўгам ош ны я (5,1 %), арляковы я (4,1%), бруснічны я (2,9% ), багуновыя (2,6%), сф агнавы я (2,4% ), ліш айнікавы я (2,4%), асакова-сф агнавы я (2,2% ), кіслічныя (2,1% ), асаковы я (1,6% ). Д аю дь высакаякасную драўніну, выкарыстоўваюдш для атры м ан ня ж ывіцы , з'яўляюцца месцам праж ы вання дзікіх звяроў і птуш ак. М аюць важнае вода- і глебаахоўнае, санітарна-гігіенічнае значэнне. Æm.: Ю р к е в н ч й , Д . , Л о в ч н й Н.Ф. Сосновые леса Белорусснн, Мн., 1984; Л овч н й Н.Ф. Экологнческнй аналнз структуры н продукгавностн сосновых лесов Беларусв. Мн., 1999. М. Ф.Лоўчы XBÀJIEBAE С У П РА Ц ІЎ Л Ё Н Н Е , 1) y а к у с т ы ц ы — удзельны акустычны імпеданс (ком плекснае супраціўленне) асяроддзя для плоскіх хваль. Вызначае ўмовы адбіцця і пералам лення хваль на мяж ы асяроддзя. Для газападобнага ці вадкага асяродцзя Хс. роўнае адносінам гукавога ціску ў бягучай плоскай хвалі да вагальнай скорасці — скорасці (адносна асяроддзя) часціц, якія пры праходжанні хвалі вагаюцца каля становішча раўнавагі. Для неабмежаванага цвёрдага асяроддзя або стрыжня Хс. выражаецца праз адносіны напружання механічнага да вагальнай скорасці часціц асяроддзя.

3

1 Х ваёвы я л я сы :

ку: Ф ейсал ібн Хусейн, Ф ейсал I [1921— 23], Газі ібн Ф ейсал [1933— 39], Ф ейсал ібн Газі, Ф ейсал II [1939— 58]; y Іарданіі: Абдалах ібн Хусейн [1921— 46 эмір, 1946— 51 кароль], Талал ібн Абдалах [1951— 52], Хусейн бен Талал [1952— 99], Абдалах II [з 1999].

1 — імшысты; 2 — верасовы;

2) У г а з а в а й дынаміцы — аэрагідрадынамічнае супраціўленне (ш . Гідрадынамічнае супраціўленнё), якое ўзнікла пры звышгукавым цячэнні газу адносна цела. Абумоўлена стратамі энергіі на ўгварэнне ўдарных хваль. .Х.с. для цяж кай вадкасці — складальны я сілы супраціўяення вадкасці руху цела. Узнікае, калі цела рухаецца каля свабоднай паверхні вадкасці ці паверхні падзелу вадкасцей з розн ы м і ш чы льнасцям і. Абумоўлена ўтварэннем рухомы м целам паверхневых хваль. 3) У электрат э х н і ц ы — адносіны напруж ання да сілы току ў пунктах лініі (напр., доўгай ііініі), па як о й распаўсю дж ваю цца эл,магн. хвалі. Д ля п авелічэння ккдз такой лініі яе нагрузку робяць роўнай (ці блізкай) да Х.с. ХВАЛЕВАЕ Ў РА У Н Е Н Н Е , лін ей н ае аднароднае дыферэнцыяльнае ўраўненне з частковымі вы творны мі, як о е апісвае распаўсюджванне хваль y асяроддзі. Дая аднароднага і ізатропнага асяродцзя і Ma­ rna (гарманічных) узбурэнняў Хў. мае выгляд д 2u п Э2 д2 32

4" - І э/2-О’д а л -і7 2 + э Р + 072 Ламаса аператар, х, y, z — прасторавыя дэкартавы каардынаты, u = u (х, y, z, t) — фунШыя, якая характарызуе ўзбурэнне асяроддзя ўпункце з каардынатамі х, y, z y момант часу (, с — параметр з размернасцю скорасці. Хў. апісвае амаль усе малыя ваганні ў раэмеркаваных мех. сістэмах (падоўжныя гукавыя ваганні ў газе, вадкасці і цвёрдым целе, папярочныя ваганні струны, хвалі на паверхні вады), a таксама многія эл.-магн. і аптычныя з'явы. У квантавай механіцы Хў. наз. Шроіынгера ўраўненнем. А.І.Болсун. ХВАЛЕВАЯ МЕХАНІКА, адна з назваў квантавай механікі, зв язан ая з інтэрпрэтацыяй яе асн. вы нікаў з пазіцы й рашэнняў Шродынгера ўраўнення. ХВАЛЕВАЯ 0І1Т Ы К А , раздзел фізічнай оптыкі, y якім вы вучаю цца апты чны я з’явы, абумоўленыя хвалевай пры родай святла. Уяўленні аб хвалевым характары распаўсюджвання святла з’явіліся ў работах К.Гюйгенм, далей развіты ў даследаваннях Т Юнга, БФрэнеля, Л.Араго і інш., што дазволіла тлумачыць інтэрферэнцыю святла, дыфракцыю святла, вызначыць даўжыню яго хвалі, устанавідь папярочнасць светлавых хваль і інш. Эл.-магн. тэорыя святла, створаная Цж Максшам, растлумачыла палярызацыю святла і іооіькасныя суадносіны пры пераходзе свягла 3 аднаго празрыстага дыэлектрыка ў другі (гл Фрэнеля формулы). Спалучэнне гэтай тэорыі э мадэльнымі ўяўленнямі электроннай тэорыі растлумачыла дысперсію хваль і інва. эфекты. Абмежаванні дастасаванняў Хо. выявіліся ў даследаваннях па раўнаважным цепшвым выпрамяненні і фотазфекце, што прывало да стварэння квантавай механікі і ўстанаўлення карпускулярна-хвалевага дуалізму. Літ:. С т е п а н о в Б.Н. Введенне в совремснную оптнку: Основные представленяя оптач. наукн на пороге XX в. Мн., 1989. хвАл е в а я

п а в ё р х н я , паверхня, ва ўсіх пунктах як ой хваля мае ў дадзены номант часу аднолькавую фазу. У ізаіропным асяроддзі напрамак распаўсюджіання патоку эн ергіі (гл. Умава вектр) супадае з нармаллю да Х.п. Ф орма Хп. залежыць ад умоў узн ікнення і рас-

паўсю дж вання хваль. У найпрасцейш ы х вы падках — плоскасці (гл. Плоская хваля), сф еры (гл. Сферычная хваля) ці цы ліндры (гл. Ц ш індры чная хваля). У опты цы Х.п. наз. фронтам хвалі.

ХВАЛІ

х в Ал е в а я

ПЕРАДДЧА, механічная перадача, y якой вярчэнне ад аднаго звяна да другога перадаецца з дапам огай хваль дэф арм ацы і, ш то ўзбуджаюцца ў гібкім элем енце. Бы ваю ць зубчасты я, ф ры кц ы й н ы я, вінтавы я і інш. У найб. пашыраных зубчастых Хп. пры вярчэнні т. зв. генератара ў гнуткім зубчастым коле ўзбуджаюцда бягучыя хвалі дэфармацыі, y вяршынях якіх зубы гнуткага кола ўваходзяць y зачапленне з зубамі жорсткага. У фрыкцыйных Хп. перадача ўздзеяння ажыццяўляецца з выкарыстаннем сіл трэння. Пашыраны двуххвалевыя (з дэфармаваннем гнугкага элемента ў 2 месцах), a таксама адна-, трох- і мнагахвалевыя перадачы. Выкарыстоўваюцца ў авіяц. тэхніцы, буд. і грузападымальных машынах, станках. канвеерах і інш.

х в Ал ё в ы

ПАКЁТ, 1) суперпазіцыя плоскіх монахраматы чны х хваль з блізкімі зн ач эн н ям і частот і хвалевых вектараў. Займ ае абмеж аваную вобласць прасторы . М ож а ўзнікнуць y хвалях адвольнай пры роды (гукавых, эл.-м агн. і інш .). Гл. таксам а Салітон.

2) У квантавай м е х а н і ц ы — хвалевая функцыя, ш то апісвае свабодную рухомую часціцу, магчымая лакалізацыя як о й y кож ны зададзены момант часу абм еж авана пэўнай вобласцю каардынат. С корасць цэнтра Х.п. супадае э мех. скорасцю такой часціды . Паступова Х.п. расплы ваецца, ш то адпавядае павелічэнню вобласці лакалізацы і дадзенай часціды .

ХВАЛЕВАЯ Ф Ў Н К Ц Ы Я ў к в а н т а в а й м е х а н і ц ы , кам п лексная функцы я, як ая поўнасцю апісвае стан мікрачасціцы (элекгрона, атама, малекулы і інш .) або інш . квантавамех. сістэмы (напр., кры ш таля); раш эн н е Шродынгер а ўраўнення. Дазваляе вызначыць імавернасці і сярэднія значэнні фіз. велічынь, якія характарызуюць стан сістэмы. Напр., квадрат модуля Х.ф. роўны імавернасці (ці шчыльнасці імавернасці) таго, што гэтыя велічыні прымаюць пэўныя значэнні (або знаходзяцца ў пэўных інтэрвалах значэнняў). Хф. таксама часта наз. амплітудай імавернасці. Для Х.ф. выконваецца суперпсаіцыі прынцып: калі сісгэма можа знаходзіхша ў станах з Х.ф. ір,, 2 то магчымы стан з Х ф., роўнай любой лінейнай камбінацыі гэтых функцый. Для сістэм з многіх аднолькавых часціц істотныя ўласцівасці сіметрыі Х.ф.. што вызначае статыстыку дадзенай сістэмы часціц (гл. Бозе—Эйнштэйна статыстыка, Фермі—Дзірака статыстыка). Гл. таксама Хвалі дэ Бройля.

ХВАЛЁЙ Яўген Іванавіч (н. 1.1.1947, в. Белькаўш чына Стаўбцоўскага р-на М інскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1971). П рацаваў y стаўбцоўскай раённ ай газеце, вы д-ве «Народная асвета», з 1976 на Бел. рады ё і тэлебачанні,

Зубчастая хвалевая перадача (рэдуктар). I — генератар хваль; 2 — жорсткае кола; 3 — гібкае кола.

«ХВАЛЕВЫ КАНАЛ», накіраваная шматвібратарная антэна. Вібратары даўжынёй пры кладна 0,5 даўж ыні рабочай радыёхвалі разм еш чаны адзін за адны м на пэўнай адлегласці і зам ац аваны на MeTan. стры ж ні. В ы кары стоўваецца ў ды япазонах метровых і дэцы метровы х ра-

569

ды ёхваль я к калекгы ўная тэлевізійная антэна і ў апаратуры радыёсувязі.

з 1985 y вы д-ве «Ю нацтва», з 2003 y час. «С лавянскі свет. К ры ніда». Друкуецца з 1967. Аўтар зб-каў паэзіі «Прычасце» (1983), «Зялёны прам ень аеру» (1987), «Квадры памяці» (1992), «П ры стань віцінаў» (1996). У аповесці для падлеткаў «Пацукі, або Т аям нічы дзённік> (1991) і яе працягу «П ры нцэса з тусоўкі» (2000) узнімае надзённ ы я праблемы сучаснай ш кольнай моладзі. Д зецям пры свечаны яго казкі і верш ы кніг «Насціны гасціны» (1989), «Каця на планеце радапедаў* (1997), «Дзіва-сны дзяўчы нкі Вікі» (2002). Л.В.Календа. ХВАЛІ, узбурэнні стану рэчы ва і поля, якія распаўсю дж ваю цца ў прасторы з канечнай скорасцю . Суправаджаю цца пераносам энергіі без пераносу рэчы ва (перанос рэчы ва можа мець м есца толькі я к пабочная з ’ява). Розны м відам узбурэнняў (мех., цеплавы м , эл.-м агн. і інш .) адпавядаю ць розн ы я віды X. (гл. Паверхневыя хвалі, Пругкія хвалі, Сейсмічныя хвалі, Тэмпературныя хвалі, Электрамагнітныя хвалі). Пры тэарэт. разглядзе X звычайна ўводзяць паняцце гарманічнай (сінусаідальнай) X , y якой узбурэнні адбьшаюцца паводле закона гарманічных ваганняў і апісваюцца ўраўненнем хеалі. Асн. характарыстыкі такіх X — амплітуда, перыяд ваганняў, даўжыня хвалі, фаза. У залежнасці ад арыентацыі ўэбурэння адносна напрамку распаўсюджвання адрозніваюць падоўжныя хвалі і папярочныя хвалі. Найб. важныя ўласцівасці і харакгарыстыкі X: адбіццё хваль, дысперсія хваль, дыфракцыя хваль, інтэрферэнцыя хваль, паглынанне хяаль, палярызацыя хваль, пераламленне хваль і рассеянне хваль; групавая скорасць, кагерэнтнасць, хвалевая паверхня, фазавая скорасць і фронт хвалі. Асаблівыя X. ўзнікаюць пры руху цела ў асяроддзі са скорасцю, большай за фазавую скорасць X ў дадзеным асяроддзі, напр., пры руху самалёта са звышгукавой скорасцю ўзнікае ўдарная хваля. Пры аналіэе энергет. характарыстык X выхарыстоўваюць паняцці

570

ХВАЛ І

Пойнтынга вектар, Умава вектар. У тэхніцы для памяншэння страт энергіі пры перадачы X. выкарыстоўваюць хваляводы. Хвалевыя працэсы вельмі пашыраны ў прыродзе і тэхніцы. Найбольш выкарыстоўваюцца гукавыя хвалі (гл. Гук), паеерхнееыя акустычныя хвалі, ультрагукавыя хвалі, радыёхвалі, y т.л. ультракароткія хвалі. ПаСтаянна ўдасканальваюцца тэхн. сродкі выпрамянення і прыёму радыёхваль. Вывучэнне X важнае для развіцдя фіз. і тэхн. навук. Гл. таксама Салітон, Хвалевы пакет, Хвалі дэ Бройля. Л і т Г о р е л н к Г.С. Колебання н волны. 2 нзд. М., 1959; К р а у ф о р д Ф. Волны; Пер. с англ. 3 язд. М., 1984; П н р с Д.Р. Почтн все о волнах: Пер. с англ. М., 1976; Р а б н н о в н ч М.Я., T р y б е ц к о в Д.Н. Введенне в теорню колебаннй н волн. 2 нзд. М., 1992; К а д о м ц е в Б.Б., Р ы д н н к В.Й. Волны вокруг нас. М., 1981. А.І.Болсун, У.М.Сацута.

ізаляцы яй і датуральны м адборам), зм яняю ц ь кан цэн трацы ю розны х мутацый і генатылаў, таксам а кірунак і інтэнсіўнасць адбору. Вы клікаю цца абіяты чны мі (сезон ны м і і несезон ны м і) і біятычны м і (напр., генет.) ф акіарам і.

XBÀJI1 HA IIA B É PX H I ВАДКАСЦІ, тое, ш то паверхневыя хвалі. Х ВА ЛІН СКІ М аксім ілян (1770, в. Бы цень Івацэвіцкага р -н а Брэсцкай вобл. — ?), бел. і польскі танцоўш чык.

3 пры гонды х А .Тызенгаўза. Вучыўся ў

Н а п р а м а к р ас п аў сю д ж а н н я хвалі Н а п р а м а к з р у х у ч асціц ••••Ntt

хвАлі

м a р с к і я , вагальны рух воднай масы мораў і акіянаў, буйны х азёр, вы кліканы пры ліваўтваральны мі сіламі М есяца і С онда, ветрам, зм енам і атм. ціску, падводнымі зем летрасенням і, вывярж энням і вулканаў або рухам суднаў. П аводле пры чы н, якія іх выклікаю ць, бы ваю дь ветравыя хвалі (гл. таксам а Зыб), прыліўныя і бары чны я (гл. Сейшы), сейсм ічны я (гл. Цунамі), карабельныя; паводле становіш ча ў воднай тоўш чы — паверхдевы я і ўнутр.; паводле суаддосід даўж. X. і глыб. мора — кароткія і доўгія: лаводле формы і ламераў — лравільны я (2-м ерн ы я) і н ял равільны я (3-м ерн ы я) і інш. Асн. характарыстыкі: вы ш ы ня (вы мяраецца ла верты калі паміж грэбнем і ладэш вай X.), даўж ы ня (лрам еж ак лам іж 2 сумеж ны мі вярш ы ням і або ладэш вам і X.), скорасць перам яш чэння ф орм ы X. (ф азавая скорасць), перы яд X., сярэдн яя і макс. стромкасць, грэбень, ф ронт X., хвалевы лрам ень. Вы клікаю ць згоннанагонныя з ’я вы, перамяш чаю ць тоўшчы вады і ўзбагачаю ць іх кіслародам, ф армірую ць лляжы .

Н а п р а м а к р ас п аў сю д ж а н н я хвалі

Сярэдні ў зр о в е н ь м ора

в

Грэбень хвалі

П а д э ш в а хвалі

Хвалі: a і газах;

— падоўжныя (гукавыя) y ваакасцях б — папярочныя (ваганні струны, пры якіх зрух яе часцій перпендыкулярны да напрамку распаўсюджання хваяі); в — марскія.

XBÂJ11 Д Э Б Р 0 Й Л Я , х в a л i і м a в е р н а с ц і , характары сты ка хвалевых уласцівасцей элем ентарны х часціц; колькаснае лраяўленне карпускулярнахвалевага дуалізму матэрыі. Уведзены Л. дэ Бройлем (1924); іх існ авалл е лац верджана ў доследах па дыфракцыі часціц. Кожнай часціцы з энергіяй E і імпульсам р адпавядае X. дэ Б. з даўжынёй X = h/p і частатой V = Е/Н, дзе h — Планка пастаянная. Хвалевая функцыя такой часціцы перыядычная ў прасторы і часе з адпаведнай даўжьшёй хвалі X і перыядам T = 1/v. Напр., для электронаў з энергіяй ад 1 эВ да 10 кэВ даўжыні X. дэ Б. ляжаць y дыяпазоне рэнтгенаўскага вьшрамянення. ХВАЛІ Ж Ы Ц Ц Я , п а п у л я ц ы й н ы я х в a л і, ваганні колькасці асобін, характэрныя для палуляцый жывых арганізмаў. Тэрмін увёў рас. генеты к С.С .Ч ацверы коў (1905). З ’яўляю цца элем ентарны м эвалю ц. ф ак тарам (разам з м утацы ям і,

I — злементы хв;ілі; 2 — ветравыя хвалі; 3 — зыб; 4 — хвалі прыбою Х в а л і:

П астаўскай балетнай ш коле Тызенгаўза ў Ф .Г. Л е Ду. У 1785— 94 выступаў y Варш аўскім каралеўскім балеце «танцораў нарадовых». У 1796— 97 У балетнай труле варш аўскага Н ац. т-ра. Гіаводле сцвярдж энн яў сучаснікаў, адзін з лепш ых танцоўш чы каў трупы. ХВА ЛЫ Н СКАЕ M Ô PA , X в a л і с к a е м о р а, стараж ы тдая назва Каспійскага мора; ад назвы качавы х ллям ён хвалісаў, як ія ж ылі н а яго берагах. Х В А Л Ы Н С К І Б А С Е Й Н (ад стараж. рус. назвы К аслійскага м. — Хвалынскае м.), лозначацвярцічн ая трансгрэсія К аспійскага м., на працягу якой яно займ ала амаль усю ГІрыкаслійскую нізід у да 51° лаўн. ш ыраты . Узр. мора пады маўся пры блізна да абс. выш. 50 м. Х В А Л Я В 0Д , канал адвольнай формы ў неаднародны м асяроддзі, уздоўж якога могуць раслаўсю дж ваю цца хвалі. Для акусшычных хваль (гукавых) X. — трубы, слаі лаветра і вады; электрамагнітны х — радыёхваляводы, святлаводы: сейсм ічлы х хваль — верхнія слаі манты і Зямлі. Акустычным X. можа служыць труба з гукаадбівальнымі сценкамі. радыёхваляводам — полая або часткова запоўненая дыэлектрыкам метал. труба ці стрыжань з дыэлектрыка. Найб. пашыраны радыёхваляводы і святлаводы, яхія выкарыстоўвакшца як лініі перадачы эл.-магн. энергіі або эл. сігналаў ад аднаго аб’екта да другога. ХВА ЛЯВОД святлавод.

АПТЫ ЧНЫ ,

тое,

што

Х ВА ЛЯВ О Д Н А -РЎ ІІА РН А Я АНТЭНА, накіравалая антэна ў выглядзе спалуч эн д я радыёхвалявода з руларам. Разнавіднасць — хваляводная антэна — адкрыты кан ец рады ёхвалявода (без рупара). В ы кары стоўваю іш а ў міліметровым, санты м етровы м (радзей дэцымеіровы м) ды ялазонах рады ёхваль як абпрам ядяльн ікі лінзавы х і люстранш антэн (гл. Рупарна-люстраная антэна), a таксама я к самаст. антэды . Х В А Л Я Л 0М , б р э к в а т э р , гідратэхнічнае збудавадде для аховы берагоў вадаёмаў і пры бярэж ны х збудаванняў ад уздзеяддя хваль. Энергія затрыманьн хваль гасіцца н а X. або адбіваецца ад яго. А дрозніваю ць загараджальныя (абкруж аны я воднай лрасторай) і берагаахоўныя (раэмеш чаныя неласрэдна каля берага, гл. Берагаўмацавальныя збудаванні, Мол). Бы ваю ць суцэльны я (верт. ці адкоснага профілю з бетону, каменнай накідкі і інш .), скразн ьы (з адтулінамі для пролуску вады), ллывучыя (пантоды , зам ацаваны я якарам), пнеўматы чныя (энергія хваль гасіцца струменем сціснутага лаветра), гідраўл. (ствараю ць сустрэчды лаверхневы паток). Будую цца ў акваторы і nopma і рэйдавых прычапаў, падыходаў да каналаў і шлюзаў, берагавых участкаў мора, вадасховішча і інш.

t

ХВАЛЯМ ЁР, 1) y марской с п р a в e — пры лада для вы значэння вышыні, даўж ыні і перы яду марскіх хваль, a таксама скорасці і кірунку іх распаўсюджвання. Н айб. паш ы раны аптычны X. — эрокавая труба са спец. прыстасаваннямі для вы м ярэнняў. 2) У р а д ы ё т э х н і ц ы тое, ш то частатамер. ХВАРАСТ0ЎСКІ Д зм ітры й А ляксандравіч (н. 16.10.1962, г. К раснаярск, Pa­ tin), расійскі сп явак (бары тон). Нар. арт. Расіі (1995). С кончы ў К раснаярскі ін-т мастантваў. 3 1985 саліст К раснаярскага т -р а оперы і балета, з 1987 — Марыінскага т-ра. 3 1989 спявае ў найбуйнейшых т-рах свету: «К овент-Г ардэн», «М етраполітэн-опера», «Ла С кала» і ікш . Валодае пры гож ы м тэм брам голасу, вы датнай тэхнікай бельканта. Сярод партый: Яўген А негін, Ялецкі, Раберт («Яўген Анегін», «П ікавая дама», «Іалаігга» П.Чайкоўскага), Валянцін («Фауст» Ш .Гуно), Сільвіо («П аяцы » Р.Л еанкавала), Ф ігара («Севільскі цырульнік» Дж. Расіні), Ж эрм он, Радры га («Травіята», «Дон Карлас» Дж .В ердзі), Ры чард («Пурытане» В .Беліні). У кан цэртны м рэпертуары рус. нар. песні, рамансы . Лаўрэат XII У сесаю знага конкурсу вакалістаў ім я М .Глінкі (1987, 1-е месца), міжнар. конкурсаў (у Тулузе, Ф ранцы я, 1988, Гран-пры ; «Залаты А рфей», П арыж, 1992, і інш .). Д зярж . прэм ія Расіі 1991. ХВАРАШЧАНСКАЕ БАЛОТА. У Івацэвіцкім і П інскім р-нах Б рэсц к ай вобл., y вадазборы А гінскага канала (сц ёк y р. Ясельда). Н ізіннага тыпу. П л. 7,9 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 6,9, тыс. га. Глыб. торф у да 5,2 м, сярэдн яя 2,1 м. Торф здабы ваецца на паліва і ўгнаенне. Н а балоце ёсць сапрапель магутнасцю да 0,7 м. Балота асуш ана адкры тай сеткай, часткова пераабсталявана пад дрэнаж. Вы рош чваю ць шматгадовыя травы, збожж а, карм авы я караняплоды.

Хшляломы загараджальныя: I — вертыкальнага і 2 — адкоснага профіляў; 3 — плыву-

чы

Х В А Р 0Б А ч а л а в е к а , паруш энне ж ы ццядзейнасці, вы кліканае неадпаведнасцю ахоўных уласцівасцей арганізма празм ернам у ўплы ву ф акгараў навакольнага асяроддзя (мех., фіз., хім., біял., псіхагенных). Характарызуецца спалучэннем паталаг. і ахоўна-пры стасавальных, кам пенсаторны х (узнаўляльных) р эак ц ы й арганізма, баланс якіх пры X. зм еньваецца. П адзяляю цца на інф екц. і неінф екц ., псіхічныя, саматы чны я, ж ан., дзіцячы я, X. старасці, сэрца, печані, н ы рак і інш . Паводле ф орм ы развідця і ц яч эн н я адрозніваю ць X. вастрэйш ы я (м аланкавы я), востры я, падвостры я, хранічны я (характэрн а хвалепадобнасць ц яч эн н я). Вылучаюць 4 перыяды X : латэнтны перыяд, прадрамальны перыяд, перыяд развіцця і зыход (заканчэнне). Зыход вядзе да выздараўлення поўнага або няпоўнага, рэцыдыву, пераходу вострай формы ў хранічную, ускладнення ці смерці. Многія няцяжкія X. аказваюць станоўчы ўплыў на арганізм, рыхгуюць яго да эфектыўнай аховы ад розных патагенных фаюараў. Сусв. apr-цыя аховы здароўя распрацавала Міжнар. стат. класіфікацыю X , траўмаў і прычын смерці (21 клас станаў). Пра асобныя X. чалавека гл. адпаведныя арт., a таксама Малекулярныя хваробы, Сацыяльныя хваробы, Спадчынныя хваробы. Літ:. Обдцая патологня человека: Руководство для врачей. T. 1—2. 2 нзд. М., 1990; П е т л е н к о В.П. Основные методологнческне проблемы теорнн меднцнны. Л., 1982; Теорня н пракгмка медашшы: Сб. науч. тр. Вып. 1. Мн., 1999. І.М.Семяненя, А.М.Шадко. Х В А Р 0Б А С Т ^Н Т А Н А , вострая інф екцы йн ая хвароба ж ывёл і чалавека, тое, ш то меліяідоз. Х В А Р 0Б А ФІЛАТАВА, вострая вірусная хвароба чалавека, тое, ш то монануклеёз інфекцыйны. Х В А Р0Б А Х 0Д Ж К ІН А , злаякаснае новаўтварэнне, тое, ш то лімфагрануламатоз. Х В А РО БЫ Ж Ы В Ё Л , паруш энні нарм альнай ж ы ц цядзейн асді арганізма ж ы вёл, як ія ўзнікаю ць y адказ на дзеянне надзвы чайны х раздраж няльнікаў знеш няга і ўнутр. асяроддзя і праяўляю цда ф ункц ы ян . і арган. паруш энням і фізіял. сістэм з адначасовай мабілізацы яй ахоўна-адап тацы йны х механізмаў (гл. Х вароба). Вывучае Х.ж. ветэрынарыя. Прычыны Хж. — мех. (выклікаюць раны. выцягыя месцы, пераломы), фіз. (іанізавальнае выпрамяненне, высокія і нпкія т-ры. ціск), хім. (кіслоты, шчолачы, атрупшя рэчывы), біял. (патагенныя мікраарганізмы. гельмінты, кляшчы, насякомыя) раздражняльнікі. Паводле прыроды раздражняльніка Х ж падзяляюцца на незаразныя і заразныя. Н е з а р а з н ы я ўзнікаюць y выніку няправільнага кармлення, утрымання і эксплуатацыі жывёл; падзяляюцца на ўнутр. (парушэнні абмену рэчываў, авітамінозы, хваробы сардэчна-сасудзістай і нерв. сісгэм, органаў дыхання, стрававання, мочавыдзялення і інш ). вонкавыя (хваробы скуры, капытоў і інш.) і палавой сферы (бясплоддзе. пасляродавы парэз, мастыты, эндаметрыты і інш ). З а р а з н ы я Х.ж. падзяляюцйаа на і н ф е к ц ы й н ы я, што выклікаюцйа вірусамі. бактэрыямі (напр., ангіна, батулізм, мыт коней. can, слупняк, туберкулёэ і інш.), грыбамі (гл. Міко-

ХВАРОБЫ

571

зы, Мікатаксікозы), мікаплазмамі, хламідыямі (гл. Хламідыёзы), рыкетсіямі (гл. Рыкетсіёзы) i і н в a з і й н ы я, што выклікаюцца прасцейшымі (гл. Протазаозы), гельмінтамі (гл. Гельмінтозы), насякомымі (напр., педыкулёз). кляшчамі (гл. Акарапідозы). Есць заразныя хваробы, агульныя для жывёл і чалавека — зоаантрапанозы (бруцзлёз, лістэрыёз, сібірская язва, трыхінелёз, шаленства і інш.). агульныя для некалькіх відаў жывёл, і ўласцівыя аднаму віду (чума буйн. par. жывёлы, воспа авечак). Заразныя Х.ж. узнікаюць y форме спарадычных (адзінкавых) выпадкаў і масава (гл. Панзаотыя, Энзаотыя, Эпізаотыя). Асн. крыніцы ўзбуджальнікаў заразных Х.ж. — жывёлы-носьбіты, хворыя жывёлы і іх трупы. Узбуджальнікі перадаюцца пры кантакце з хворымі жывёламі, пераносчыкамі (грызунамі, насякомымі, кляшчамі) праз заражаныя корм, ваду, прадметы догляду. Сгупень цяжкасці працякання Хж. вызначаецца станам арганізма і вірулентнасцю (ступенню патагеннасці) узбуджальніка. Ддя прафілактыкі і барацьбы з Хж. выкарысгоўваюдь мерапрыемствы — агульныя, накіраваныя на аздараўленне навакольнага асяродцзя (дэзінфекцыя, дэзінсекцыя, дэратызацыя і інш.) і спецыфічныя (вакцынацыя, дэгельмінтызацыя, дэзінвазія, каранцін) і інш. В.Л.Мароз. Х В А Р 0Б Ы РА СЛ ІН , паталагічны я працэсы ў расл. арганізме, якія суправадж аю цца паруш эннем фізіял. ф ункцы й (фотасінтээу, ды хання) і зм ен ай структуры расліны . Вядома больш за 30 тыс. Х.р. Вывучае фітапаталогія. Паводле прычыны Хр. падзяляюць на неінфекц. і інфекцыйныя. Н е і н ф е к ц ы й н ы я Хр. выклікаюцца пераважна абіягычнымі фаісгарамі асяроддзя (парушэнні рэжыму мінер. жыўлення, неспрыяльны водны рэжым, уздзеянне высокіх ці нізкіх т-р і іх рэзкіх ваганняў, шкодныя прымесі ў паветры і глебе, іанізавальнае выпрамяненне і інш ). Інфекцыйныя Хр. — бактэрыяльныя хваробы раслін, еірусныя хваробы раслін, грыбныя хваробы раслін, нематодныя хваробы раслін, альгафітозы (выклікаюцца паразітычнымі водарасцямі), антафітозы (кветкавымі раслінамі — заразіхай, амялой, павітухай і інш.), энтамафітозы (насякомымі), арахнафггоэы (кляшчамі). Паводле групы раслін, што пашкоджваюцца, Хр. падзяляюцца на хваробы сельскагаспадарчых раслін, дэкар., дрэвавых парод і інш. В.Л.Мароз. Х В А Р 0Б Ы

СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧЫ Х

РА СЛ ІН . П аш кодж ваю ць асобны я органы або пры водзяць да гібелі раслін, зніж аю ць урадж ай і якасць расл. прадукцыі. Ш каданоснасць залежыць ад устойлівасці сартоў да хваробы, агратэхн. догляду, надвор’я і інш. Н а Беларусі ў выніку Х.с.р. залеж на ад ступені іх развідця страты ўраджаю бы ваю ць ад 5 да 15%, y гады эпіфітоцый да 30%. Найб. пашыраныя і шкаданосныя на збожжавых куЛьтурах снежная плесня, каранёвыя гнілі, пыльная галаўня, сеткавая, цёмна-бурая і чырвона-бурая плямістасці (гл. Гелынінтаспарыёзы). рынхаспарыёз, мучністая раса\ на з е р н е б а б о в ы х к у л ь т у р а х — фузарыёз. шэрая гніль, вузкалістасць і пабурэнне лубіну, аскахітоз гароху і бобу; на б y л ь б е '— фітафтароз, макраспарыёз, рызактаніёз, бактэрыяльныя і грыбныя гнілі клубняў; на л ё н е — фузарыёзнае завяданнс, антракноз, поліспароз лёну, фамоз, пасма; н а ц у к р о в ы х б у -

572

ХВАСТАКОЛАВЫЯ

р a к a х — цэркаспароз, караняед буракоў, перонаспароз, фамоз; на к a п y с ц е — сасудзісты і слізісты бактэрыёзы, чорная плямістасць; н а а г у р к а х — белая і каранёвыя гнілі, антракноз, аскахітоз, мучністая pa­ ca; на п л а д о в а - я г а д н ы х к у л ь т у рах — парша (гл. Парша раслін), пладовая гніль. рак (гл. Рак раслін), мучністая раса, іржа (гл. Іржа раслін) і інш. Меры барацьбы з Х.с.р. накіраваны на прадухіленне хвароб: падбор устойлівых сартоў, здаровага пасадачнага матэрыялу, высокі ўзровень агратэхнікі. знішчэнне заражаных расл. рэшткаў, выкарыстанне агратэхн., біял. і хім. метадау аховы раслін. выкананне карандінных мерапрыемстваў (гл. Каранцін). Літ:. Справочннк по заццгге селвскохозяйственных растеннй от вредателей, болезней н сорняков. 2 юд. Мн., 1983; Б у г а С.Ф., П р о т а с о в Н.Н., С a м е р с о в В.Ф. Заіцлта растеннй. Мн., 1983. В.Л.Мароз. ХВА СТА К0ЛА ВЫ Я. с к а т ы - х в а с т a к о л ы (Dasyatidae), сямейства рыб атр. хвастаколападобных. 4 роды, 35 відаў. П аш ы раны ў трапічны х і субтрапічных морах, ж ывуць і ва ўмеранацёплы х водах, прэсны х вадаёмах. Найб. вядомыя: хвастаксш марскі кот (Dasyatis pastinaca), хвастакол чырвоны (D. akajei). Шырокая ч. цела, т.зв. дыск, ад 60 см да 2,5 м і больш. Хваставая ч. адасобленая, хвост тонкі, востраканцовві, даўжэйшы эа цела; на ім 1 або некалькі шьтоў, дзе ёсць клеткі з ядавітым сакрэтам (уколы X небяспечныя і для чалавека). Скура гладхая або ўкрьггая нешматлікімі шыпікамі. Кормяцца рыбай і прыдоннымі беспазваночнымі. Яйцажывародныя. Некат. аб’екты промыслу. Гл. таксама Скаты.

Да арт Хвастаколавыя. Хвастакол марскі кот.

XBACTÂTKI (Thecla), род матылёў сям. блакітніц. Больш за 50 відаў. П аш ы раны пераважна ва ўмераны м поясе Паўн. паўш ар’я. Ж ы вуць y лясах, садах, на лугах і інш . Н а Беларусі 6 відаў. Дзённыя матвілі. Размах крылаў 1,5—3,5 см. Крылы шырокія, ніз буры з аранжавымі або чырв. плямамі, белай папярочнай паласой або белымі плямамі. Заднія крылы з хвосціхам (адсюль назва). Вусені каропеія,

тоўстыя, макрыцападобныя; кормяцца на шыракалістых дрэвах. СЛ.Максімава. ХВАСТАТЫЯ ЗЕМ НА ВОДН Ы Я (Cauda­ ta, або U rodela), атрад земнаводны х.

8— 9 сям ., да 350 відаў. П аш ы раны пераваж на ў Паўн. паўш ар’і, асобны я ў Паўд. А меры цы і А ф рыцы. М ногія жывуць y вадзе (некат. ў перы яд размнаж эн н я) або на суш ы, дрэвах. На Беларусі 2 віды трытонаў. 19 відаў y Чырв. кнізе М С А Л . Даўж. звычайна 10—30 см, рэдка да 1,8 м (гіганцкія саламандры). Цела прадаўгаватае, паступова пераходзіць y добра развіты хвост (адсюль назва). Скура голая. Ногі кароткія, 3-, 5-пальцыя, y некат. слабыя або часткова рэдукаваныя. Грудны пояс храстковы. Апладненне пераважна ўнутр., без спароўвання, асобным відам характэрна неатэнія. Раэмнажаюцца іхрой, некат. жыва- ці яйцажывародныя. Развідцё з метамарфозай. Маюць здольнасць да рэгенерацыі. Кормяцца пераважна беспазваночнымі. Іл. гл. да арт. Амбістомы, Амфіумы, Земнаводныя, Пратэі, Саламандравыя. Э.Р. Самусенка. ХВАСТ0Ў Міхаіл Міхайлавіч (н. 27.6.1949, в. К азлоўш чы на Пастаўскага р -н а Віцебскай вобл.), дзярж аўны дзеяч Беларусі, ды пламат. С кончы ў М інскі пед. ін -т зам еж ны х моў (1975), БДУ (1989). П рацаваў y Бел. гандлёва-прамы сл. палаце. 3 1982 y М ЗС Беларусі. 3 1991 1-ы сакратар П астаян н ага прадстаўніцтва Беларусі пры ААН, пасольства Рэепублікі Беларусь y ЗШ А , з 1993 нач. аддзела, упраўлення М ЗС , з 1994 нам. міністра зам еж ны х спраў, з 1997 надзвы чайны і паўнам оцны пасол Рэспублікі Беларусь y К анадзе. У 2000— 01 пам. ГІрэзідэнта Рэспублікі Беларусь па пытанн ях зн еш н я й паліты кі, нам. п рэм ’ер-міністра — міністр замеж ны х спраў.

3 вер. 2001 міністр зам еж ны х спраў Рэспубліхі Беларусь, з 2003 надзвы чайны і паўнам оцны пасол Рэспублікі Беларусь y ЗШ А , М ексіцы (па сумяш чальніцгве). ХВАСТОЎ Уладзімір Міхайлавіч (24.6.1905, К азань, Т атарстан — 9.3.1972), расійскі гісторык. А кад. A H С С С Р (1964), чл. С ербскай акадэм іі навук і мастацтваў (1965), А Н ГДР (1967). Вучыўся ў Казанскім у н -ц е (1922— 26). 3 1934 дац., праф. М аскоўскага ун-та. У 1944— 45 і 1957— 59 y апараце Ц К К.ПСС. У 1945 ды рэктар В ы ш эйш ай ды пламат. ш колы Н аркам ата зам еж ны х спраў С С С Р , y 1946— 54 заг. каф едры міжнар. адносіл А хадэміі грамадскіх навук пры Ц К К П С С . У 1959— 67 ды рэктар Ін-та гісторыі AH С С С Р , y 1967— 71 прэзідэнт А кадэміі пед. навук С С С Р , з 1971 акад.-сакратар А ддзялення гісторыі АН С С С Р . Аўтар і рэдакдар прад па гісторы і новага часу і міжнар. адносін. Д зярж . прэм іі С С С Р 1942 і 1946.

Те.: Ясторня дапломатан. Т. 2. 2 нзд М., 1963; Нсторня внешней полнтакя СССР. Ч. 1—2. М., 1966—71 (у сааўтарстве). Х ВЕДА РОВІЧ М ікола (сапр. Ч а р н у ш э в і ч М ікалай Ф ёдаравіч; 6.4.1904. г. К апы ль М інскай вобл. — 20.8.1981), бел. паэт, празаік, перакладчык. Браі Н .Чарнушэвіча. С кончы ў БДУ (1931), П рацаваў y час. «П арты йны работніх» і «Бальш авік Беларусі» (1929— 32), «Чырвоная Беларусь» (1932— 33), «Полымя рэвалю ды і» (1934— 37). Чл. аб’яднанняў

«Маладняю», БелА Л П . У 1938 рэпрэсіраваны , y 1940 асудж аны на 8 гадоў дазбаўлення волі. 3 1946 драцаваў y г, Карш ы (Узбекістан). Паўторна арыштаваны ў 1949 і сасланы ў г. Енісейск Краснаярскага краю. Рэабілітаваны } 1955. У 1956 вярнуўся ў Мінск. Другаваўся з 1924. П ерш ы зб. даэзіі «Настроі» (1929). У даэт. кн. «Баявыя песні*, «Рытмы» (абедзве 1930), «Тэмпы-штрасты» (1931), «Вайна ,за мір» (1932), «Усім сэрцам» (1937), «Залаты лістапад» (1957), «П еразвон бароў» (1961), «Зоргі на камені» (1968) раманты ка грамадз. вайны. А саблівасці яго паэт. манеры — дубліцыстычнасць, спалучаная з лірызмам, кад крэтнасць і рэалістычнасш вобразаў. Аўтар аўтабіягр. аповесці «Сдоведзь дерад будучыняй» (1978), кніг нары саў і ўсдам інаў пра бел. пісьменнікаў «П ам ятны я сустрэчы» (1960, 3-е выд. 1977), «Незабыўнае» (1976). Пісаў для дзяцей («Сонечны зайчык», 1961; «Л ясныя званочкі», 1968; «Крылы», 1973). Н а бел. мову пераклаў асобныя творы А .П уш кіна, Э.Багрыцкага, раман А .Ф адзеева «Алош ні з удэге» (1935, з А .Звонакам ), лаэм у Ш.Руставел і «Віцязь y ты іравай шкуры» (1966, са Звонакам ), рам ан У.Кочатава «Брага Ярш овы» (1960, з І.Грамовічам), эб. Ш .П ецёф і «Ліра і меч» (1971), вершы ўкр. і інш . паэтаў. Некат. вершы X. пакладзены на музыку.

Te:. Выбр. тв. T. 1—2. Мн., 1974; Любістак Выбр. Мн., 1984. ХВІЛІНА, 1) тое, ш то мінута. 2) Кароткі прамеж ак часу, момант, імгненне; лэўны, ч ы м -н . адметны лрамежак часу.

СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫ КЛАПВДЫ Я», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫ ХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 16-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫ КЛАПЕДЫ І

Галоўная рэдакцыя Галоўны рэдактар — Г.П .П аш коў; нам еснік галоўнага рэдактара Т.Я.Буракова; нам еснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Ф ядосаў.

Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі

Рэдакцыя гісторыі, філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — канды дат гістарычных навук Л .У .Язы ковіч; вядучыя навуковыя рэдактары Т .М .Г ры нько, В.В.Гусева, кандыдат філасофскіх навук С .Ф .Д убянецкі, П А .М аслыка, М .Г.Нікіцін, кандьш ат гістарычных навук В.С.П азднякоў, А.В.Скараход, В А .Ю ш кевіч; навуковы я рэдактары В.В.Грынявецкі, Н .А Д зянісава, Н .Г .К ісялёва, М .І.Рэменіца.

Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л .В .К аленда; вядучьм навуковы я рэдактары Г.М .М алей, Т .Р .М арты н енка, Т .В .П еш ы на, кандьшат філалагічных навук І.У .Саламевіч, А .В.С пры нчан; навуковыя рэдактары Н .В .Грэская, А .І.К лімовіч, ІЛ .Ч эб а н ; рэдактар Н.В.М ароз.

Рэдакдыя мастацка-тэхнічнай падрыхтоўкі выданняў і каардынацыі ўнутрывыдавецкай дзейнасці Заг. рэдакцы і — Л .М .Ш астакова; вядучыя мастацкія рэдактары Н .В.Барай, У.М .Ж ук, В.Г.Загародні, В.У.Мінько; мастацкія рэдактары І.В.Каранкевіч, Т.В.Ш абунька; вядучыя навуковьш рэдактары М .У .М аркевіч, Г.Р.Ш ыкунова; навуковыя рэдактары В.М.Вераценнікава, Г.Т.Глушчанка, В.Ф.Надзененка; тэхнічны я рэдакгары М .І.Гры невіч, Н.М .Ш эвель; вядучы ф отакарэспандэнт Г.М .Баж анкоў; ф отакарэспандэнты А .П.Дрыбас, В.У.Харчанка; вадучы інжынер-праграміст С .А .М акаёнак; інж ы неры -праграмісты С.В.Вераценнікава, А.Л .Ш алканаўцава; аператары Р.У.Дзявочка, Н.М .Зубкевіч, H. У.М ітраховіч, Т .М .С аленік, Н.А.Стасевіч, С.М.Хаустовіч; маш ыністкі Г.Л.Анісімава, Л .І.Ш ы баева.

Вытворчы аддзел Заг. аддзела — Т .М .Г ры цы ш ы н; інжынеры-тэхнолагі I. В.Бурко, Ю .В.Ш маткова. Участак размнажальнай тэхнікі: Я .М .К узьм іна, Ф .А.Ю ркевіч.

Карэктарскі аддзел Заг. аддзела — В.М.Чудакова; ст. карэктары Ж.С.Берасневіч, Л А В ар аб ей , П .В.Грынчанка, В.А.Кульбіцкая.

Навуковая бібліятэка Рэдакцыя прыродазнаўчых і дакладных навук Заг. рэдакцыі — канды дат ф ізіка-м атэм аты чны х навук А.І.Болсун; вядучыя навуковы я рэдактары П .С.Габец, кандьшат біялагічных навук С .С .Е рм акова, Т .І.Ж укоўская, кандьшат біялагічных навук Л .В .К іры ленка, кавды дат гістарычных навук В.П .Кісель, Л .В.Л оўчая, кандьш ат біялагічных навук А .М .Петрыкаў, У.М .Сацута, А .П .Чарнякова, Л.М ІІІахлевіч; навуковыя рэдактары В.З.Анісовіч, А А Д а б рыцкая, А.А.Дубовік, В Л .М ароз, канды дат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец.

Заг. бібліятэкі — Г А К р а ў ч а н к а.

Агульны аддзел Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах Т А .К ароткіна; спецыяліст К А К а п т у р ав а .

Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — В.І.Герыловіч; нам еснік галоўнага бухгалтара Л .Я .П ілецкая; вядучыя бухгалтары В.А.Вайткевіч, І.М .Ж ы лінская; бухгалтар І.В .Гры гор’ева.

Планава-эканамічная група Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — Ю .В.Бажэнаў; вядучыя навуковы я рэдактары В.В.Гетаў, І.У .К осціна, М .А.М аўзон, Т .І.Н іш т, М .В.Пятроўская, Е .П .Ф еш чанка, кандьш ат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; навуковы рэдактар Т.У.Люковіч.

Э канаміст І.А.Азаранка.

Аддзел рэалізацыі і маркетынгу Заг. аддзела — В А Р аб к оў; вядучы маркетолаг А.М.Гарбаценкаў; маркетолагі В.Г.Бехціна, А.І.Кудраўцава; спецыяліст М .Ф .П ачэпка.

Гаспадарчы адцзел Заг. аддзела — ІА .Ш о р .

Заўваж аныя недакладнасці і памылкі друку ў 1— 15 тамах БелЭн Старонкі 294

левы

294

левы

364

сярэдні

Надрукавана У 1-м томе

Радок

Слупок

1

Трэба чыіаць

подпіс пад левым партрэтам подпіс пад правым партрэтам

Аляксандр II.

Аляксандр III.

Аляксандр III.

Аляксандр II.

11 знізу

1989— 90,

У 3-м томе 1989, У 4-м томс 165 199

правы сярэдні

7 знізу 1—2 зверху

209 210 225 241 241 399

левы сярэдні правы левы левы правы

16 знізу 4 зверху 6 знізу 7 знізу 8 знізу 2 знізу

541

сярэдні

16 зверху

308

сярэдні

28 зверху

125 146

левы правы

27 знізу 20 зверху

160 186 211 487

левы левы сярэдні левы

28 27 20 27

284 288 336

правы левы сярэдні

12 знізу 28 зверху подпіс пад верхняй ілюстрацыяй

278

левы

437

левы

437

левы

440

левы

подпіс пад верхняй левай ілюстрацыяй подпіс пад верхняй ілюстрацыяй подпіс пад ніжняй ілюстрацыяй подпіс пад верхняй ілюстрацыяй

440

левы

444

сярэдні

знізу знізу знізу зверху

подпіс пад ніжняй ілюстрацыяй подпіс пад ніжняй ілюстрацыяй, 2-і радок

y 1700

y 1773

Віталін Змітро, гл. Сергіевіч Дзмітрый Іванавіч. y 1890 y 1898 y 1898— 1918 28.9.1966 12.11.1889 Руска-шведскія войны 17— 19 У 5-м томе у Канстанцу У 6-м томе Селеўк I, Нікатар У 7-м томе с. Люк Балязінскага р-на 89 У 8-м томе КАСЦЕНЧЫК інжынер 1/4 гарца

Віталін Змітро, гл. Сергіевіч Зміцер Рыгоравіч. y 1856 y 1897 y 1897— 1918 28.9.1956 13.11.1889 Руска-шведскія войны 16— 19 y Канстанц Селеўк I Нікатар с. Люк Заўялаўскага р-на 96

y 1989

КАНСЦЕНЧЫК інжынер-генерал 1/4 гарнца y 1987

У 9-м томе 1803 шчэлепаногія (Anostraca) 1475—92. Арх. Фра Джаконуэ.

1807 галінаставусыя (Cladocera) 1475—92. Арх. Фра Джакондэ.

У 10-м томе Анйрэй Мельнікаў.

Авдрэй I. Мельнікаў.

Сцэна са спектакля «Чорт і баба» Ф.Аляхновіча. Сцэна са спектакля «Жаніцьба» М.Гогапя.

Сцэна са спектакля «Жаніцьба» М Гогаля.

Мінскі замак. Брама 12 — 1-й пал. 13 ст. Рэканструкцыя Ю.А.Зайда.

Забудова заходняй часткі Мінскага замка 13 ст. Рэканструкцыя П.А.Русава. Мастак А.3арх. Мінскі замак. Брама 12 — 1-й пал. 13 ст. Рэканструкцыя Ю.А.Зайца.

«ART» Я.Рэзы

Забудова заходняй часткі Мінскага замка. Рэканструкцыя ПА.Русава. Мастак А.Зарх.

«APTV Я.Рэды

Сцэна са спектакля «Чорт і баба» Ф.Аляхновіча.

Старонкі

Слупок 1

Радок

223 395 446

правы левы подпісы пад верхнімі малюнкамі

15 зверху 13 зверху 2 зверху

142 309 392 486 486 542 553

правы правы сярэдні правы правы левы левы

9 зверху 16 зверху 27—28 зверху 26 зверху 27 зверху 21 знізу 10 і 13 знізу

246 258 357 448

левы сярэдні сярэдні правы

21 знізу 19 зверху 4 знізу 27 знізу

402

сярэдні

17 знізу

275

лсвы

23 зверху

Надрукавана У 11-м томе «этнічныя часткі» культ. цэнтр ЗША. Ваенны Чырвоны Харэзмскай Народнай Савецкай Рэспублікі

У 12-м томе беларусаў цаломам Людорфам y чэрв. 1941 y Маскве Руская вызваленчая народная армія падсям. У 13-м томе Праф. (1968). y 1882 этпадыніяморфы А.А.Левашэвіч У 14-м томе членаў і 10 кіруючых архірэяў У Î5-M томе М.Ю.Гайдук

Трэба чытаць

«этнічныя чысткі» культ. цэнтр. Ордэн Чырвонага Сцяга Харэзмскай ССР

Беларусі цэломам Людэндорфам y ліп. 1941 y Лондане Руская вызваленчая армія надсям. Праф. (1939). y 1822 энтадыяніяморфы А.А.Ляўшэвіч членаў з 10 кіруючых архірэяў М. Р. Гайдук

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 16: Трыпалі — ХвіліБ 43 на / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — 576 с.: іл.

ISBN 985-11-0263-6 (т.16) ISBN 985-11-0035-8

УДК 03(476) ББК 92(4Бен)

БЕЛАРУСКАЯ ЭІІЦЫКЛАПЕДЫЯ ТОМ 16

ТРЫПАЛІ — ХВІЛІНА У томе змешчаны 814 ілюстрацый, y т.л. 204 партрэты, 46 карт

Мастацкае афармленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча Мастацкія рэдактары: Н.В.Барай, В.Г.Загародні, І.В.Каранкевіч,

В.У.Мінько, Т.В.Шабунька Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэктары: Ж.С.Берасневіч, Л.А.Варабей, П.В.Грынчанка, В.А.Кульбіцкая, В.М.Чудакова

П адпісана да друку 29.04.03. Ф арм ат 84x108 '/іб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 60,48. Ум. фарб.-адб. 242,76. Ул.-выд. арк. 106,21. Т ы раж 10 000 экз. Зак аз 508. Рэспубліканскае унітарнае прадпры ем ства «Вьшавецтва «Беларуская Э н цы клапеды я імя Петруся Броўкі» М іністэрства інфармацы і Рэспублікі Беларусь. Л іц энзія ЛВ № 10 ад 10.11.2000. Рэспубліка Беларусь. 220072, М інск, А кадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве «М інская ф абры ка каляровага друку». Рэспубліка Беларусь. 220024, М інск, К арж анеўскага, 20.

ISBN 985-11-0263-6

9

789851 102637