Bielaruskaja encyklapedyja 16 трыпалі хвіліна part 1

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ Ў

18 ТАМАХ

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ том

ТРЫПАЛІ ХВІЛІНА РЭДАКЦЫЙНАЯ КАЛЕПЯ: Г.П.ПАШКОЎ (галоўны рэдактар), В.С.АНОШКА, Я.М.БАБОСАЎ, В.К.БАНДАРЧЫК, М.А.БАРЫСЕВІЧ, В.І.БОЎШ, Т.Я.БУРАКОВА (намеснік галоўнага рэдактара), А.П.ВАЙТОВІЧ, І.Дз.ВАЛАТОЎСКІ, М.С.ВЫСОЦКІ, І.В.ГАЙШУН, А.М.ГАНЧАРЭНКА, Р.Г.ГАРЭЦКІ, В.М.ГУРЫН, А.М.ДАНІЛАЎ, В.В.ЗУЁНАК, М.П.КАСЦЮК, І.В.КАТЛЯРОЎ, С.Н.КНЯЗЕЎ, П.Д.КУХАРЧЫК, У.Р.ЛАТЫПАЎ, С.С.ЛАЎШУК, І.М.ЛУЧАНОК, Г.М.ЛЫЧ, Л.С.МАЛЬЦАЎ, А.В.МАЦВЕЕЎ, І.Я.НАВУМЕНКА, С.А.НІЧЫПАРОВІЧ, М.В.ПАДГАЙНЫ, А.І.ПАДЛУЖНЫ, П.Ц.ПЕТРЫКАЎ, М.Ф.ПІЛІПЕНКА, А.В.САБАЛЕЎСКІ, МАСАВІЦЫ, А.Г.СЛУКА, М.С.СГАШКЕВІЧ, М.В.СГОРАЖАЎ, Л.М.СУШ ЧЭНЯ, А.К.ФЯДОСАЎ (намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар), І.П.ХАЎРАТОВІЧ, І.П.ШАМЯКІН, В.П.ШАРАНГОВІЧ.

МІНСК «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ» 2003

УДК 03(476) Б Б К 92(4Бен) Б 43

Н А В У К О В А -РЭ Д А К Ц Ы Й Н Ы САВЕТ: А.М.АБРАМОВІЧ, У.І.АДАМУШКА, А.І.АКСЁНЕНКА, Я.Я.АЛЯКСЕЙЧЫК, М.М.АЛЯХНОВІЧ, І.П.АНТОНАЎ, П.А.АПАНАСЕВІЧ, Ю.В.БАЖЭНАЎ, М.Р.БАРАЗНА, У.С.БАСАЛЫГА, В.І.БЕРНІК, А.А.БОГУШ, А.І.БОЛСУН, Ю.П.БРОЎКА, П.І.БРЫГАДЗІН, В.С.БУРАКОЎ, З.А.ВАЛЕВАЧ, У.К.ВАРАБ’ЁЎ, У.П.ВЯЛІЧКА, У.С.ГЛУШАКОЎ, А.П.ГРЫЦКЕВІЧ, А.П.ДАСТАНКА, М.І.ДЗЯМЧУК, С.Ф.ДУБЯНЕЦК1, Р.А.ЖМОЙДЗЯК, В.П.ЖУРАЎЛЁЎ, Э.М.ЗАГАРУЛЬСКІ, М.Е.ЗАЯЦ, М.АЛЗОБАЎ, У.В.КАВАЛЁНАК, Л.В.КАЛЕНДА, Я.Ф.КАНАПЛЯ, Ф.М.КАПУЦЮ, Л.В.ЮРЫЛЕНКА, В.П.ЮСЕЛЬ, ПЛ.КЛІМУК, У.М.КОНАН, У.С.КОІПАЛЕЎ, А.В.КРАСІНСКІ, Б.А.ЛАЗУКА, ІЛ.ЛЕАНОВІЧ, АЛЛЕСНІКОВІЧ, А.СЛІС, А.МЛГГВІН, ІЛЛІШТВАН, У.ФЛОПНАЎ, З.Я.МАЖЭЙКА, А.С.МАЙХРОВІЧ, А.В.МАЛЬДЗІС, А.Я.МІХНЕВІЧ, У.М.МІХНЮК, ДзЛ.МЯЦЕЛІЦА, М.В.НІКАЛАЕЎ, П.Г.НШ ЦЕНКА, ВЛ.ПАРФЁНАЎ, У.А.ПІЛІПОВІЧ, Л.Д ПОБАЛЬ, І.М.ПТАШНІКАЎ, ПЛ.РОГАЧ, А.У.РУСЕЦКІ, АЛ.РУЦЮ, С.А.СЕРГАЧОЎ, І.Д.СІПАКОЎ, Э.М.СКОБЕЛЕЎ, Р.Б.СМОЛЬСКІ, А.А.ТОЗІК, А.А.ФІЛІМОНАЎ, В.А.ФЯДОСІК, Л.У.ХАТЫЛЁВА, В.С.ЦГГОЎ, Ю.М.ЧУРКО, В.У.ЧЭЧАТ, В.Ф.ШМАТАЎ, Г.В.ШТЫХАЎ, ДзЛ.ШЫРАКАНАЎ, Г.М .Ш ЭЙЫ Н, Л.У.ЯЗЫКОВІЧ.

НА ВУ КО ВЫ Я КАНСУЛЬТАНТЫ : М.Э.АБАЛА (Латвія), А.А.АБРАМЧУК, ТЛ.АДУЛА, Р.М.АЛАДАВА, В.А.АНТАНЕВІЧ, А.Ц.БАЖКО, ЯЛ.БАРАНОЎСКІ, А.А.БАРШЧЭЎСКІ (Польшча), Л.П.БАРШЧЭЎСКІ, СЛ.БЕЛЬСКАЯ, А.М.БУЛЫКА, М.С.ВАЙТОВІЧ, Г.В.ВАЛАБУЕВА, АЛ.ВАЛОЖЫН, Э.А.ВАЛБЧУК, І.В.ВЕЛЬДЖАНАЎ (Туркменістан), А.А.ГАЛАЎКО, АЛ.ГАЛАЎНЁЎ, С.В.ГОВІН, ЛЛ.ГУРСКІ, А.А.ГУСАК, Б.Дз.ДАЛГАТОВІЧ, І.У.ДУДА, А.М.ЕЛСУКОЎ, А.І.ЕРАШОЎ, АЛ.ЖУРАЎСКІ, У.Р.ЗАЛАТАГОРАЎ, Р.Г.ЗАЯЦ, Э.РЛОФЕ, У.ФЛСАЕНКА, Л.Р.КАЗЛОЎ, Л.В.КАЗЛОЎСКАЯ, В.М.КАНДРАЦЬЕЎ, Р.КАРЭЦКАС (Літва), М.М.КАСЦЮКОВІЧ, У.У.КОЖУХ, У.К.КОРШУК, Г.Р.КУЛЯШОВА, У.Ф.ЛАДЫСЕЎ, А.А.ЛАЗАРЭВІЧ, ІЛ.ЛАПІН, А.П.ЛАПІНСКЕНЕ (Літва), У.С.ЛАРЫЁНАЎ, А.П.ЛАСКАЎНЁЎ, М.В.ЛАЎРЫНОВІЧ, А.СЛЕАНЦЮК, УЛЛЕМЯШОНАК, Э.АЛІПЕЦКІ, Е.АЛЯВОНАВА, Р.ЧЛЯНЬКЕВІЧ, КЛ.МАЙСЯЙЧУК, С.Дз.МАЛЮКОВІЧ, В.Дз.МАРОЗАЎ, Я.Г.МІЛЯШКЕВІЧ, Т.М.МІХЕЕВА, ЛЛ.НАВУМЕНКА, В.М.НАВУМЧЫК, A. І.НАРКЕВІЧ, ВЛ.НАСЕВШ, М.А.ПАКЛОНСК1, М.Р.ПРАКАПЧУК, В.М.ПРОХАРАЎ, П.А.ПУПКЕВІЧ, В.П.РАГОЙША, Л.М.РАЖАНАВА, Г.В.РАТНІКАЎ, А.РАЧЫС (Літва), М.П.САВІК, УЛ.САКАЛОЎСКІ, Л.Ф.САЛАВЕЙ, Э.Р.САМУСЕНКА, С.Н.САРЫНЯН (Арменія), Я.М.САХУТА, І.С.САЦУНКЕВІЧ, В.Дз.СЕЛЯМЕНЕЎ, І.М.СЕМЯНЕНЯ, У.М.СЕЎРУК, Г.В.СІНІЛА, ІЛ.СІНЧУК, В.П.СЛАВУК, У.Е.СНАПКОЎСКІ, М.Ф.СПІРЫДОНАЎ, Г.Г.СЯРГЕЕВА, А.П.ТКАЧЭНКА, B. Ф.ЦАРОВА (Латвія), А.А.ЦГГАВЕЦ, Г.А.ЦЫХУН, В.А.ЧАБАНЕНКА (Украіна), А.А.ЧАЛЯДЗІНСКІ, В.М.ЧАРНАТАЎ, І.А.ЧАРОТА, Г.Г.ШАНЬКО, А.В.ШАРАПА, Л.П.ШАХОЦЬКА, Я.Ф.ШУНЕЙКА, А.П.ШЧУРАЎ, А.А.ШЫМБАЛЁЎ, М.Р.ЮРКЕВІЧ, М.З.ЯГОЎДЗІК, ВЛ.ЯКАЎЧУК.

М астацкае аф армленне Э.Э.ЖАКЕВІЧА, А.М.ХІЛБКЕВІЧА

ISBN 985-11-0263-6 (т. 16) ISB N 985-11-0035-8

© Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі, 2003

факты чна незалеж ная ды насты я Караманлі). У час італа-т урэцкай вайны 1911— 12 захоплена Італіяй. У 1939 y выніку аб’ядн анн я Т ., К ірэнаікі і Ф ецана створана адзіная італьян. калонія Лівія. У 2-ю сусв. вайну Т. акупіравана брыт. войскам і (1943). У 1951— 63 адна з 3 правінцы й незалеж най Лівіі. У 1963 падзелена на некалькі дробны х адм. адзінак.

ТРЫ ПА ЛІ (араб. Тарабулус-эль-Гарб), горад, сталіца Лівіі. Знаходзіцца на ўзбярэжжы М іжземнага м. 1822 тыс. ж. з прыгарадамі (2000). М арскі порт. Вузел аўтадарог. М іжнар. аэрапорт. Гал. гандл.-прамысл., фін. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: харчасмакавая, тэкст., нафтаперапр., гарбарная. Саматужныя промыслы (дываны, упры гож анні і інш.). Рыбалоўства. Ун-т. Музеі: натуральнай гісторыі, археалагічны. Засн. фінікійцамі ў 1-й пал. 1-га тыс. да н.э. пад назвай Эа. У грэкаў Эа разам з калоніямі Сабрата і Лепгыс-Магна наз. Трыпаліс (лпаральна — тры гарады), назва Т. захавалася за Эа. У 105 да н.э. заваяваны рымлянамі.

3 46 да н.э. ў складзе рым. правінцыі Афрыка. У 5 ст. н.э. заваяваны вандаламі, y 6—7 ст. y складзе Візантыі, з 643 — y Араб. халіфаце. У 1510 захоплены Іспаніяй. У 1528 горад перайшоў пад уладу рыцарскага мальтыйскага ордэна. У 1551 падпарадкаваны туркамі-асманамі. У 1711— 1835 рэзідэнцыя правячай y Лівіі дынастыі Караманлі. y 1835— 1911 адм. цэнтр Асманскай імперыі. У 1911 заняты ігальян. войскамі, адм. цэнтр уладанняў Італіі ў Паўн. Афрыды. У 2-ю сусв. вайну ў 1943 заняты брыт. войскамі. Да абвяшчэння незалежнасці Лівіі (1951) Т. — адзін з цэнтраў нац.-вызв. барацьбы. У 1951—69 адна са сталіц (разам з Бенгазі) каралеўства Лівія, з 1969 сталіца Лівіі. Сгары горад — Медына (на ПдЗ; перабудаваны ў 2-й пал. 16 от.) — размешчаны на скалістым мысе і абнесены з 2 бакоў сценамі. На Пд і ПдУ — Новы горад з еўрап. кварталамі, грамадскімі і жылымі дамамі. Помнікі

архітэюуры: трыумфальная арка Марка Аўрэлія (163— 164); палац «Кастэла» («Чырвоны палац»; 1 сг. н.э., перабудаваны ў 14, 16 і 20 сг.), y ім размяшчаецца археал. музей; мячэці — Нага (верагодна, 10 ст., перабудавана ў 17 сг.), Караманлі (1736), Гурджы (1833).

ТРЫПАЛІ (араб. Т арабулус-эш -Ш ам ), горад y Л іване. Адм. ц. мухафазы Паўн. Л іван. Засн. ф інікійцам і ў 2-м тыс. да н.э. К аля 300 тыс. ж. (2001). Порт на М іж зем ны м м. К анцавы пунюг нафтаправода з Ірака. Чыг. ст., вузел аўтадарог. А эрапорт. П рам -сць: нафтаперапр., суднабуд., цэм ., металаапр., харчасмакавая, тэксты льная. Арх. помнікі: зам ак крыж аносцаў С ен -Ж ы л ь (пач. 12 ст., перабудаваны ў асн. y 1307— 08), Вялікая м ячэц ь (перабудавана ў 1294 з хрысц. царквы ), мячэць-м аўзалей Сакракія (1359), м ячэць-м едрэсэ Буртасія (каля 1324), м ячэць Т эйлан (Тэйналь, 1336), ханы (караван-сараі), р ы н к і і інш. Т Р Ы П А Л І т Ан і Я, адна з 3 гіст. абласцей Л івіі (Т., Кірэнаіка, Ф ецан). Назва ад яе сталіцы г. Трыпалі. У 6 — пач. 5 ст. да н.э. — самастойная вобласць, y 5— 3 ст. д а н.э. пад уладай Карфагена, y 2 ст. н.э. — Нумідыі. У канцы 2 ст. да н.э. заваявана Ры мам, y пач. 5 ст. н.э. — вандаламі, y 6 ст. — Візанты яй. 3 сярэдзіны 7 ст. ў складзе Арабскага халіфата. 3 1551 — вілает (правінцы я) А сманскай імперыі (у 1711— 1835 Т. кіравала

ТРЫ ПА ЛІТАНСКАЯ ВАЙНА 1911— 12 (Лівійская в а й н а ) , вайна Італіі супраць Асманскай імперыі за Тры палітанію і Кірэнаіку. Гл. Італа-турэцкая вайна 1911— 12. Т Р Ы П А Н А С А М 03Ы , інф екцы йны я хваробы жывёл і чалавека, якія вы клікаюць трыпанасомы. Адрозніваюць амер. і афр. (га. Сонная хвароба). Амер. Т. (хвароба Ш агаса) перадаецца ад хворага чалавека (або ж ывёлы) пры ўкусах насякомы х-кры васмокаў (напр., клапоў), таксама пры злучцы ж ывёл (гл. Злучная хяароба). У чалавека на месцы ўкусу ўтвараецца цёмна-чырв. ўш чыльненне з рэгіянарным лімфадэнітам, потым развіваецца іенералізаваная інфекцы я з т-рай, дробнаплямістай высыпкай, павелічэннем печані, селязёнкі, паш кодж аннем сэрца, нерв. сістэмы і інш . Л ячэн н е тэрапеўгычнае. АЛАстапаў. Т Р Ы П А Н А С 0М Ы (Trypanosom a), род жгуціканосцаў атр. кінёташ іасты д. Некалькі дзесяткаў відаў. П аш ы раны пераважна ў краінах з цёплы м кліматам. Паразіты крыві, спіннам азгавой вадкасці і інш. тканак пазваночны х. Узбуджальнікі цяжкіх захворванняў чалавека і свойскіх жывёл — трыпанасамозаў. Цела верацёнападобнае (звычайна 1,4—2,4 * X 15—40 мкм). Ядро адно. Ёсць жгуцік, які пачынаецца ў задняй трэці цела, уэдоўж яго зрастаецца з пелікулай і ўтварае хвалепадобную перапонку. Размнажэнне бясполае

Трыпанасома гамбіенс.

Панарама цэнтра Трьіпалі.

(прадольнае дзяленне). Кормяцца асматычна, некат. Т. вьвдзяляюць y кроў таксіны, якія разбураюць эрытрацыты. Пераносчыхі Т. — розныя крывасосныя насякомыя.

6

ТРЫ П Л ЕК С

Т Р Ы П Л Е К С (ад лац. triplex трайны ), 1) трохслойнае безасколачнае ш кло. Складаецца з 2 пласцін (лістоў) арган. ці сілікатнага шісла і злучальнага (клеявога) слоя. Выкарыстоўваецца для ш клення сродкаў транспарту, скафандраў і інш.

2) Сістэма з 3 аргыл. гармат. Мела уніфікаваны лафет, a ствалы рознага калібру, напр., сав. Т. уклю чаў 152-мм пуш ку Б р-2, 203-мм гаўбіцу Б-4 і 280-мм марціру Бр-5.

ю цца ў асобны я культуры. Н а тэр. Беларусі рэш ткі посуду Т.к. выяўлены на паселіш чах А равічы і Краснаселле (Х ойніцкі р -н ). У.Ф.Ісаенка.

цукр. трыснёг. Л есараспрацоўкі. Пераважае дробная прам -сць і саматужныя промыслы па перапрацоўцы с.-г. прадукгаў і апрацоўцы драўніны.

Т Р Ы П Л Е Т , элементарная адзінка генет. кода, тое, ш то кадон. Т Р Ы П Л ІН (Тгіррііп) Тэадор (1813, г. Каліш , П ольш ча — 25.1.1881), польскі пісьменнік, падарожнік, лекар; удзельн ік паўстання 1830— 31. У 1831—40 вывучаў меды цы ну ва універсітэтах y Кёнігсбергу і М анпелье. Д -р меды цы ны (1840). Падарожнічаў па Еўропе і Паўн. А ф рыцы. У 1849— 56 жыў y Варшаве. А трымаў вядомасць я к аўтар аповесці «Пан Зыгмунт y Іспаніі» (т. 1— 4, 1852) і «Успамінаў аб падарожжы ў Данію, Нарвегію, Англію, Партугалію і ў дзяржаву мараканскую» (1844) і інш. У 1856 наведаў Беларусь. П а дарозе з Беластока ў Вільню спы няўся ў Гродне; ж ыў y доме кн. Чацвяртынскага, наведваў пры ватны музей y горадзе, y якім захоўваліся карціны, малюнкі, стараж. зброя. У 1858 y Вільні вы йш аў яго дзён н ік падарож жа па Беларусі і Ж амойці. Літ.: Г р ы ц к е в і ч В., М а л ь д з і с A Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980. В.В.Грынявецкі. Т Р Ы П б Л Ь С К А Я КУЛЬТУРА, археалагічная культура энеаліты чны х плямён, як ія ў сярэдзіне 4 — 3-м тыс. да н.э. насялялі правабярэж жа Дняпра, бас. Паўд. Буга, Д нястра і Прута. Н азва ад паселіш ча каля с. Тры полле пад Кіевам. Вылучаюць этапы: ранні (сярэдзіна 4-га тыс. да н.э.), сярэдні (2-я пал. 4 — пач.

3-га тыс. да н.э.) і позні (3-е тыс. да н.э.). Н асельніцгва ж ыло на паселіш чах y зям лянках, паўзямлянках і глінабгіных наземны х жытлах прадаўгаватай формы , падзеленых на некалькі асобных пам яш канняў; ужывала крамянёвыя, кам енны я, касцяны я і рагавыя ггрылады працы, a таксама медныя прылады працы і ўпры гожанні (сякеры, ш ылы, кінж алы , бранзалеты, падвескі, пацеркі); вы рабляла пласкадонны сталовы і кухонны посуд, упрыгожаны кры валінейны м і спіральны м арнаментам, я к і пакры ваўся белай, чы рвонай і чорн ай ф арбай. Сярод знаходак Т.к. гліняны я фігуркі жывёл і ж аночы я статуэткі. П ахавальны абрад трупапалаж эн н е і трупаспаленне на бескурганны х могільніках, пазней трапляю цца курганы. П лямёны Т.к. займ аліся зем ляробствам, ж ывёлагадоўляй, на раннім этапе вял. ролю адыгрывалі паляванне і рыбалоўства. Н а познім этапе Т.к. мела лакальны я вары янты , якія часам вылуча-

Трыпутнік: 1 — вялікі; 2 — шурпаты; 3 — ланцэтны.

Т Р Ы П С ІН , стрававальны фермент пазваночны х ж ывёл і чалавека. Сінтэзуецца клеткамі падстраўнікавай залозы ў ф орм е неакгы ўнага папярэдніка — трыпсінагену. Удзельнічае ў расш чапл ен н і бялкоў і прадукгаў іх частковага гідролізу. Поліпептыд (складаецца з 223 амінакіслотных астаткаў), валодае процізапаленчым дзеяннем, паскарае зажыўленне гнойных ран, актывуе згусальнасць крыві, разбурае амярцвелыя тканкі. Выкарыстоўваецца ў медыцыне. І.М.Семяненя. Т Р Ы П С Ы , атрад насякомы х, гл. Пузыраногія. Т РЫ П Т А Ф А н , C j i H ^ N j O j . незаменная амінакіслата. Уваходзіць y састаў многіх бялкоў. У арганізме чалавека і ж ывёл не сінтэзуецца, паступае з бялкамі ежы. Т. багатыя печань, мяса, малако, яйкі. Бясколерныя крышталі, малекулярная маса 204,22, tm 293 °С. Удзельнічае ў сінтэзе бялку, фарміраванні яго другаснай стфуктуры, папярэднік нікацінавай к-ты, сератаніну. Пад уплывам мікрафлоры ў тоўстым кішэчніку Т. ператвараецца ў таксічныя рэчывы — індол, скатол і інш. Сутачная патрэба дарослага чалавека 7 мт/кг. Ад нястачы ў ежы Т. развіваецца пелагра. І.М. Семяненя. Т РЫ П Ў Р А , ш тат на У Індыі. Н а П нЗ і П д мяжуе з Бангдадэш. Пл. 10,4 тыс. км2. Нас. каля 3 млн. чал. (2001), пераважна бенгальцы. У гарадах ж ыве каля 10% насельніцтва. Адм. і гал. эканам . цэнтр — г. Агартала. Паўд. і цэнтр. частку займаю ць невы сокія горы (выш. да 523 м), на П н ускраіна Гангскай раўніны. Клімат трапічны мусонны . У ra ­ pax — вечназялёны я і лістападны я трапічны я лясы. Развіта земляробства. Гал. культуры: ры с, джут, бавоўнік, чай,

Т Р Ы П У Т Н ІК (Plantago), род кветкавых раслін сям. трыпутнікавых. К аля 260 відаў. Гіашыраны пераважна ва ўмерана цёплых зонах абодвух паўш ар’яў. Н а Беларусі 5 відаў Т.: вялікі (P.m ajor), ланцэтны (P.lanceolata), стэпавы (P.stepposa), сярэдні (P.media), шурпаты (P.scabга). Т рапляю цца каля ж ылля, уздоўж дарог (адсюль назва), на пустках, лугах. Адна- ці шматгадовыя травяністыя расліны, радзей кусты і кусціхі. Лісце звычайна чаргаванае, часта збліжанае ў прыкаранёвую раэетку, простае, вузкалінейнае або шырокаланцэтнае, суцэльнакрайняе, хвалістае ці зубчастае. Кветкі дробныя, y галоўках або каласах на верхавінках бязлістых стрэлак. Плод — каробачка. Насенне некат. відаў Т. (т.зв. блошнае семя) выкарыстоўваюць y медыцыне, тэкст. і папяровай прам-сці. Лек., тэхн., кармавыя расліны. А.М.Скуратовіч. Т РЫ П У Ц Ь К А Ю заф (7.7.1910, в. М аліноўш чына М аладзечанскага р -н а М інскай вобл. — 1983), ш ведскі мовазнавец-славіст. С кончыў гімназію ў Вілейцы (1929), Віленскі ун-т (1934). Выехаў y Хельсінкі выкладаць польскую мову.

3 1940 ва ун-це г. Упсала (Ш вецы я), з 1966 праф. У працах «Мова Уладзіслава Сыракомлі» (т. 1— 2, 1955— 57), «Пра мову ўспамінаў Ф ранціш ка М ідкевіча» (1970) адзначаў беларусізмы аўтараў, спасылаўся на працы Я .К арскага, інш. бел. мовазнаўцаў. Аўгар працы пра слав., y т.л. бел., прыслоўі, бел. рэаліі ў творчасці Э А ж эш к і. І.У.Саламевіч. Т Р Ы П Ц ІХ (ад грэч. triptychos трайны ) y мастацтве, 1) трохстворкавы складзень. 2) Тры творы м астацтва (карціны, малюнкі, рэльефы і інш .), аб’яднаны я адзінай задумай і вы кананы я ў адзіным стылі. У ж ывапісных творах сяр эд н яя частка Т. звы чайна болыпага памеру, нясе асн. сэнсавую нагрузку.

Часам Т. выконваюць на адны м палатне, падзеленым аправай на 3 часткі. ТРЫ Р (Trier), горад на ПдЗ Германіі, на р. Мозель, зямля Р эйнланд-П ф альц. Каля 150 тыс. ж. з прыгарадамі (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. П рам-сць: вінаробчая, тытунёвая, металаапр., эл.тэхн., тэкст., абугковая. Ц энтр раёна вінаградарства і вінаробства. У н-т. Музеі: зямлі Рэйнланд, Епіскапскі. Арх. помнікі: рым. — амфітэатр (каля 100), імператарскія тэрмы (каля 300), гар. вароты (пач. 4 ст., уключаны Ю Н Е С К А y спіс Сусветнай спадчыны), базіліка (1-я пал. 4 ст.); раманскія — сабор (4— 18 ст.), дамы «Франкентурм» (11 ст.) і «Драйкёнігенгаўз» (пач. 13 ст.); гатычная царква (каля 1250), рэнесансавы я і барочны я будынкі. Засн. рымлянамі ў 16 да н.э. як ваен. лагер на тэр. гальскага племя трэвераў (наз. Аўгуста Трэверорум, з 7 ст. Трэверыс, пазней Т.). Быў гал. населеным пунктам стараж.-рым. прав. Галія Белгіка, потым усёй прэфектуры Галія. 3 475 пад уладай франкаў. 3 9 ст. цэнтр архібіскупства. Паміж 1160 і 1190 атрымаў rap. права. У 15 ст. вольны імперскі горад. У 1473—1797 тут існаваў ун-т. 3 1794 уладанне Францыі, гал. горад (да 1814) франц. дэпартамента Саар. У 1815 далучаны да Прусіі (Германія). Радзіма К.Маркса. У 2-ю сусв. вайну значна разбураны. Пасля вайны ў складзе франц. зоны акупацыі Германіі, з 1949 y ФРГ. У.Я.Калаткоў (гісторыя). ТРЫСАМІЯ (ад грэч. tri- y складаных словах — тры + sôma цела), наяўнасць y храмаёомным наборы дыплоіднага арганізма адной або некалькіх ліш ніх храмасом, якія не гамалагічныя адна адной. З’яўляецца выніхам неразыходжання храмасом пры дзяленні клеткі. Звы чайна Т. прыводзіць да паніж эння ж ы ццяздольнасці, заган развіцця і гібелі арганізма, асабліва ў жывёл. У чалавека Т. па 21-й храмасоме вы клікае Даўна хваробу. Гл. таксама Анеўплаідын, Спадчынныя хваробы.

Т Р Ы С Н Ё Г (Phragm ites), р о д кветкавы х раслін сям: метлю ж ковы х (элакавы х). 5 відаў. П аш ы раны ў Еўропе, Азіі, А ф ры цы і Паўд. А меры цы . Н а Беларусі 1 від — Т. звы чайны , або паўднёвы (Ph. australis, ці Ph. com m unis). Т рапляецца на забалочаны х лугах, ускрайках балот, па берагах вадаёмаў, y вадзе. Шматгадовыя травяністыя карэнішчавыя расліны выш. 0,5—5 (6) м. Сцёблы прамастойныя, полыя, густа аблісцелыя, са шматлікімі міжвузеллямі. Лісце чаргаванае, лінейна-ланцзгнае, шыр. да 5 см, цвёрдае, завостранае. Суквецце — густая пірамідальная мяцёлка даўж. да 50 см. Размнажэнне пераважна вегетатыўнае. Ачышчае сцёкавыя воды. Ідзе на корм і подсціл жывёле. Багатыя крухмалам карэнішчы спажываюцца ў ежу. Выкарыстоўваецца як сыравіна для цэлюлозна-папяровай прам-сці (перспектыўны заменнік драўніны), як буд. матэрыял, паліва. Часам Т. няправільна наз. чаротам. Тэхн., кармавыя расліны. В.М.Прохараў. Т РЫ С Т А Н -Д А -К Ў Н ЬЯ (Tristan da C unha), група з 4 вулканічны х астравоў y паўд. ч. Атланты чнага ак.; уладанне Вялікабры таніі. Найб. в-аў Тры стан (пл.

117 км2) утвораны аднайм. вулканічным конусам, як і складаецца з базальтаў і трахітаў. Выш. да 2060 м. М оцнае вывярж энне ў 1961— 62. Н асельніцтва каля 300 чал. (2000). Лоўля рыбы і лангустаў. Агародніцтва. Асн. населены пункт — Эдынбург. Астравы названы імем партуг. мараплаўца Т ры стана да Кунья, як і адкрыў іх y 1506. Т Р Ы Т 0 Н , y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі марскі бог. Л ічы ўся сы н ам П асейдона і багіні мора нерэіды А мфітрыты. Яго ўяўлялі чалавекам з ры біны м хвастом зам ест ног, з тры зубцам і ракавінай y руках. Т., я к бажаство Грытанійскага возера ў Лівіі, дапам ог арганаўтам: калі бура аднесла далёка ў возера іх карабель, паказаў ім выхад ў мора і падараваў кам як зямлі, з якога ў далейш ы м узн ік в-аў Ф ера. У інш. міфах Т. наз. таксам а марскіх істот, якія суправадж аю ць П асейдона і Амфітрыту, дьмуць y ракавіны і гарэзяць. А.Г.Зельскі.

ТРЫ УМ ВІРАТ______________ 7 (часта поймавы х) мясцінах, y лісцевы х і м яш аны х лясах, хмызняках. Н а Беларусі 2 віды Т.: звы чайны , ці малы (Т. vulgaris), і грабеньчаты (Т. cristatus). Даўж. цела да 18 см, хваста — блізкая да даўж. цела. Хвост сплюшчаны з бакоў, зверху і знізу мае скурысгую аблямоўку. Павекі развітыя. Зубы на абедзвюх сківіцах, паднябенныя зубы размешчаны радамі. Кормяцца дробнымі воднымі і сухапутнымі беспазваночнымі. Развіццё з ператварэннем. Пры неспрыяльных умовах метамарфозу часам назіраецца неатэнія. Лабараторныя жывёлы. Э. С. Самусенка.

ТРЬІТЫЙ (лад. Tritium ), звы ш цяж кі радыенуклід вадароду з масавым лікам 3. Абазначаецца Т або 3Н. Ядро Т. — трытон складаецца з пратона і 2 нейтронаў перыяд паўраспаду 12,35 года (р-вы прам яняльн ік). П ры родны T. y нязначнай колькасці ўтвараецца ў верхніх слаях атм асф еры ў вы ніку ўзаем адзеяння касм. вы п рам ян ен н я пераваж на з ядрам і азоту ( 14N + п = 3Т + 34N e) і кіслароду; y пры роднай вадзе н а 1018 атамаў *Н пры падае ад 1 да 150 атамаў Т. Адкрыты ў 1934 Э.Рэзерфардам з супрацоўнікамі; назва ад грэч. tritos — трэці. У звычайных умовах Т. — газ (t^, -248,12 °С); малекулы двухатамныя Т2. 3 кіслародам узаемадзейнічае пры пакаёвай т-ры з прычыны р-распаду; звышцяжкая вада Т ,0 мае tkm 101,55 °С, шчыльн. 1214,59 кг/м5 (20 °С). У прам-сці атрымліваюць y ядз. рэактарах пры апрамяненні літыю нейзронамі. Выкарыстоўваюць як кампанент паліва для тэрмаядз. сінтэзу, ізатопны індыкатар y хіміі, біялогіі, медыцыне. геафізіцы. Газападобны Т. па радыетаксічнасці адносіцца да групы Г (гл. Радыеактыўнае рэчываў небяспечны пры пападанні ў арганізм праз скуру, лёпсія, з ежай і вадой. Літ.: Б е л о в о д с к н й Л.Ф.. Г а е в о й В.К., Г р н ш м а н о в с к н й В.Н. Трнтай. М.. 1985.

ТРЫУМВІРАт [лац. trium viratus ад tres (triu m ) тр ы + v ir м уж ], y С тараж ы тны м Рыме: 1) калегія з 3 асоб (трыумвіраў), пры значаны х ці выбраных для рэалізацыі пэўны х мэт (напр., y 133 да н.э. для правядзення зям ельнай реф ор-

Т Р Ы Т 0 Н , спадарож нік планеты Нептун, адзін з буйнейш ы х спадарож нікаў планет. Д ьм м етр каля 3200 км. Адлегласць ад планеты каля 394,7 тыс. км. С ідэры чны перы яд абарачэння 5 суг 21 гадз 3 мін. А барачаецца вакол Н ептуна ў напрамку, процілеглы м напрам ку абарачэн н я планеты вакол сваёй восі. Магчы м а мае атмасферу. Адкрыты ў 1846 англ. астраномам У.Ласелам. Т Р Ы Т О Н (франц. triton ад грэч. tri tonos складзены з трох тонаў) y м y з ы ц ы, інтэрвал, які ахоплівае 4 (павялічаная кварта) ці 5 (пам енш аная квінта) ступеней і мае аб’ём y 3 тоны .

Трыснёг звычайны. *

Т Р Ы Т О Н Ы , y к о л ы (Triturus), род хвастатых земнаводны х сям. сапраўдны х саламандраў. 10 відаў. П аш ы раны ў'Е ўразіі. Ж ы вуць y вадаёмах (у перы яд разм наж зн ня) і на суш ы ў вільготных

Трытоны: 1 — звычайны; 2 — грабеньчаты (а — самец; б — самха).

8_________________

тры ум ф

мы Т ы беры я Гракха). 2) У час грамадз. войнаў y 1 ст. да н.э. саю з 3 паліт. ваен. дзеячаў, створаны з м этай захопу і падзелу ўлады. 1-ы T. y 60 (або 59) — 53 да н.э. паміж Ю ліем Цэзарам, Гнеем Пампеем, Ліцыніем Красам, якія, зрабіўшы сваёй апорай легіёны . падзялілі паміж сабой і пры хільнікамі дзярж. пасады, праводзілі ў сваіх інтарэсах законы . Вядучая роля ў 1-м Т. належ ала Цэзару. П асля гібелі Л іцы нія К раса і абвастрэння а д н осін пам іж П ам пеем і Ц эзарам 1-ы Т. распаўся. 2-і Т. 43— 36 (фармальна да 31 да н.э.) заклю чаны паміж Гаем Аўгустам, М аркам Антоніем і Лепідам супраць рэспубліканцаў н а чале з М аркам Брутам і Касіем. Каміцыі зацвердзілі надзвы чайны я паўнамоцгвы трыумвіраў, якія выкарысталі іх для арганізацыі праскрыпцый і падзелу правінцый. Гэты Т. распаўся з-за супярэчнасцей паміж трыумвірамі, гал. чы нам паміж Актавіянам і Антоніем. А.Г.Зельскі. Т Р Ы Ў М Ф (ад лац. trium phus), 1) y Стараж ы тны м Рыме ўрачы стае ўваходжанне ў сталіцу палкаводца-перамож цы з войскам. Прызначаўся сенатам і з ’яўляўся вы ш эйш ай ваен. узнагародай. Трыумфальнае шэсце (ад М арсавага поля да храма Ю пітэра на Капітоліі) пачыналі сенатары і магістраты, пасля рухалася калясніца, запрэж аная чацвёркай белых коней, на якой стаяў трыумфатар з лаўровым вянком і атрыбутамі Ю пітэра. Пасля іішіі музыкі, войска, неслі здабычу, вялі палонных. Н а Капітшііі трыумфатар прыносіў ахвяры Ю пітэру. Імёны трыумфатараў запісвалі ў тры умф альны я фасты. У асобных вы падках y гонар перамогі ўзводзілі тры ум ф альны я аркі. У Рыме праводзіліся таксам а малы я Т. — авацыі. 2) У пераносны м сэнсе — бліскучы поспех, урачыстасць з нагоды вы датнай перамогі. А.Г.Зельскі.

(1973). 3 1977 y ІН-це праблем эн ергетыкі Нац. А Н Беларусі, адначасова з 2000 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па цеплафізіцы і матэм. м адэліраванні працэсаў цепла- і м асаабмену для м нагафазных сістэм. Распрацаваў мадэлі, алгарытмы і выліч. праграмы для разліку працэсаў цепла- і масапераносу ў мнагафазны х сістэмах дастаеоўна да энергеты кі і экалогіі. П рэм ія Л ен ін скага кам самола Беларусі 1982. Тв.: Вляянне кннетакн хнмнческнх реакцнй на теплообмен от каплн к потоку / / Экспернментальные н теоретнческне нсследовання тепломассопереноса прн течешш днссоцннруюшнх газов в каналах. Мн., 1983; Моделнрованне подвнжных грагаш н поверхносгей раздала в реальных водных снсгемах (разам э Д,А.Андрыжыеўскіч, ААМіхалевічам) / / Ннженерно-фнз. журн. 1996. Т. 69, № 6. М.П.Савік. Т РЫ Ф А Н А Ў Ю ры й Валянцінавіч (28.8.1925, М асква — 28.3.1981), рускі пісьм еннік. С кончы ў Літ. ін-т імя М .Горкага ў М аскве (1949). Друкаваўся з 1947. Раманы «Студэнты» (1950; Дзярж. прэм ія С С С Р 1951), «Н ецярплівасць» (1973) пра нарадавольцаў. У «маскоўскіх» псіхал. аповесцях «Абмен» (1969), «Інш ае жыццё» (1975), «Дом на набярэж най» (1976), «Стары» (1978), дакум ент.-м ем уарнай кнізе пра рэв. дзейнасц ь свайго бадькі «Водбліск вогнішча» (1965), публіцыстыцы (кн. «Як слова наш а адгукнецца...», апубл. 1985) і інш. роздум пра лёс пакалення і сувязь часоў, рэвалю цы ю і грамадз. вайну, паліт. рэпрэсіі. С ярод інш . твораў: раманы «С патоленне смагі» (1963, аднайм. фільм 1965), аўтабіяір. аповесць «Час і месца» (1981, не заверш ана), зб-кі апавяданн яў і нары саў на спарт. тэмы

Т Р Ы Ф 0 Р Ы У М , т р ы ф о р ы й (позналац. triforium ад лац. tri- y складаных словах — тры + foris дзверы , уваход) y а р х і т э к т у р ь і , т р о х ч астк ав ае аркаднае акн о або арачны праём. Характэр н ы дл я зах.-еўрап. архітэктуры рам анскага і гатычнага стыляў, дзе Т. таксам а наз. ў культавых збудаваннях вузк ія гал е р эі над б а к а в ы м і н е ф а м і, адкры ты я ў цэнтральны трайны м і ці д в ай н ы м і арачны м і праёмамі; часам ap­ ici Т. вы конвалі толькі дэкар. функцыю (сцен за імі ням а). Т .-вокн ы паш ы раны ў 19 — пач. 20 ст. ў пабудовах стыляў несапраўднай готыкі, псеўдарус., мадэрн. А здабляліся архівольтамі, вітражамі. П расц ен кі паміж праёмамі Т. выраш аліся ў вы глядзе невьісокіх калон з базамі і ажурнымі капітэлямі. Часам завярш эн н е Т. аздаблялася л яп н ой арнам енты кай. М атывы Т. выкарыстоўваліся і ў 1950-я г. Т Р Ы Ф Т 0 Н Г (ад грэч. tri трох + phthongos голас, гук), складаны галосны гук, я к і ўклю чае тры элементы , што ўгвараю ць адзін склад. Х арактэрны пераваж на для моў, якія маю ць дыфтонгі. Звы чайна маю ць такую ж прадягласць, ш то і ды ф тонг. Найб. вывучаны Т. англ. мовы.

ТРЫ Ф А ЛІЯТА , п а н ц ы р у с (Poncirus trifoliata), кветкавая расліна сям. рутавых. Радзіма — Паўн. Кітай. Т рапляецца ў зарасніках, па абочы нах дарог. У культуры ў Паўн. Амеры цы , на Каўказе, y Японіі. Лістападныя кусты выш. да 3 м. Сцёблы эеленавага-шэрыя, маюць буйныя (даўж да 7 см) пазушныя калючкі. Лісце чаргаванае, трайчастае, з зубчасгым краем. Квепсі амаль сядзячыя, дыяметрам 3—8 см, белыя. Плод — гесперьшый (ягадападобны), дыяметрам 4—6 см, шматнасенны, залаціста-жоўгы, аксамітнаапушаны, з горка-кіслай мякацдю, неядомы.

3 пладоў атрымліваюць сок, які мае да 5% лімоннай к-ты. У селекцыі Т. выкарыстоўваюць як карлікавую, марозаўстойлівую прышчэпу для цытрусавых. Вядомы гібрыды (у т.л. прыродныя) Т. з апельсінам (цытранж), кумкватам (цытрумкват), мандарынам (цытрандарын) і інш. Харч., дэкар. расліны. ТРЫ Ф А Н А Ў А ляксацдр Георгіевіч (н.

12.9.1950, г. Верхняя Салда С вярдлоўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне цеплафізікі і энергеты кі. Д -р тэхн. н.

(1994). С кончы ў У ральскі політэхн. ін-т

«У канцы сезона» (1961), «Ф акелы на Ф ламініо» (1965), «Гульні прыцемкам» (1970), сцэн ары й фільма «Хакеісты» (1965). Н а бел. мову аповесць Т. «П апярэднія вынікі» пераклаў А.Ж ук, апавядан н е «Смерць y Сіцыліі» У. Ш ахавец. Тв.\ Собр. соч. Т. 1—4. М., 1985—87; Нзбранное. Мн., 1983. Літ:. H в a н о в a Н.Б. Проза Юряя Трнфонова. М., 1984; О к л я н с к н й Ю.М. Юрнй Трнфонов: Портрет-воспомннанне. М., 1987.

Трыфаліята.

ТРЫ ХА ГРАМ Ы (Trichogiamma), род насякомы х сям. трыхаграматыдаў надсям. хальцыд падатр. паразітычных сцяблістабрухіх перапончатакрылых. Каля 60 відаў. П аш ы раны на ўсіх мацерыках, акрамя Антарктыды. Н а Беларусі трапляю цца Т.: звы чайная, або жоўгая ці хваёвая (Т. evanescens), л ясн ая (T. em bryophagum ), пладовая (Т. pallida). Даўж. да 0,9 мм. Афарбоўка ад бледна-жоўтай да цёмна-бурай. 2 пары празрыстых крылаў. Вочы чырвоныя. Брушка вельмі рухомае, з яйцакладам на канцы Самка адкладвае яйцы ў яйцо інш. насяхомага ці павука, дзе яны развіваюцца. Развіццё з поўным ператварэннем. Некалькі пакаленняў за год. Дарослыя кормяцца нектарам кветак. Разводзяць Т. ях сродак біял. барацьбы з насякомымі-шкоднікамі.

ТРЫ ХАМАНАДЫ (ад грэч. trichom a валасы), род прасцейш ы х атр. трыхаманадыд падтыпу жгуцікавых. Н екалькі дзесяткаў відаў. Паразіты жывёл (малпаў, коней, кароў і інш .), таксам а чалавека. Даўж. 5—40 мкм. На пярэднім канцы цела 3—5 свабодных жгуцікаў, адзін жгуцік праходзійь уздоўж цела і элучаецца з яго паверхняй ундуліруючай мембранай. 1 ядро. Рухомыя. Размнажэнне падоўжаным дзяленнем. Пад уздзеяннем неспрыяльных умоў Т. прымаюць шарападобную форму. Кормяцца бактэрыямі ўсёй паверхняй цела. Выкліхаюць трыхаманоэ.

Т РЫ Х А М А Н 03, т р ы х а м а н і я з , інф екды йная хвароба чалавека і жывёл, якая вы клікаецца трыхаманадамі. У ч а л а в е к а кры ніца ін ф екц ы і — хворы я на Т. і паразітаносьбіты (зараж эн не адбы ваецца пераваж на палавы м ш ляхам). А дносіцца да венерычных хвароб. Н айчасцей бы вае Т. похвы (трыхаманадны кальпіт y ж анчы н) i Т. мочаспускальнага к ан ала (тры хаманадны урэтры т y муж чын). А дрозніваю ць Т. востры, падвостры, хранічны . А сн. пры кметы: белі, сверб, набраканн е слізістай абалонкі, частае м очаспусканне, агульная слабасць- У муж чы н часта працякае бессімптомна. Л ячэн н е тэрапеўты чнае. У ж ы в ё л найб. паш ы раны Т. палавых органаў буйн. par. ж ы вёлы , свіней, ггтушак-. Зараж аю цца пераваж на пры спароўванні або ш тучны м асем янен ні. Т РЫ Х А М ІЦ Й Т Ы (Trichom ycetes), клас грыбоў. Сістэм. становіш ча недастаткова вы светлена. 2 парадкі: амёбіды евы я і экры навы я. 60— 100 відаў. Т рапляю цца ў кіш эчніку. страўніку, на анальны х пласцінках водных і назем ны х членістаногіх. М агчыма, многія з іх не паразіты, a аблігатны я (абавязковы я) кам енсалы, ш то харчую цца з навакольнага асяроддзя ў кіш эчніку ці страўніку членістаногага (гл. Каменсалізм). Слаявіна (даўж. да 1 cm) y выглядзе шмат’ядзерных, простых, несептаваных або галінастых септаваных нітак, прымацаваных да субстрату спец. клеткай. Пры бясполым размнажэнні канцавыя сегменты нітак ператвараюцца ў спарангіі. Некат. Т. не ўтвараюць спор, іх слаявіны распадаюдда на аідыі. Пры палавым працэсе адбываецца зліццё адасобленых y ніткі пратапластаў або ядраў з утварэннем таўстасценнай зіготы. С. /. Бельская. Т Р Ы ХАСТ РАН П Л Ы . паразіты чны я чэрві сям. трыхастрангілідаў кл. круглых чарвей. П аразіты страўніка і тонкіх кіш ак пазваночны х ж ы вёл, радзей чалавека. Дробныя, ніткападобнай формы. Даўж. цела 3—6 мм, шыр. 0,04—0,8 мм. Самцы звычайна меншыя за самак. Развіваюцца простым шляхам. 3 кішэчніка яйцы Т. з фекалі-

Трыфорыум.

Трыфорыум на фасадзе касцёла Сымона і Алены (Чырвонага) y Мінску.

ТРЫ ХАСТРАНГІЛЫ _________ 9 ямі жывёл выдзяляюцца ў навакольнае асяродДзе, дзе з іх развіваюцца лічынкі. Пасля 2 лінек лічынкі становяцца інвазійнымі, здольнымі да міграцыі ў глебе, на раслінах. Выклікаюдь трыхастрангілёз.

2

3

Трыхаграмы: 1 — імага; 2 — самка заражае яйцо капуснай соўкі; 3 — заражаныя яйцы соукі.

Трыхаманада ангуста: 1 — увдуліравальная мембрана; 2 — адзін з пярэдніх жгуціхаў; 3 — ядро; 4 — задні жгуціх.

Трыхастрангілы: 1 — самец; 2 — самка.

10

ТРЫ ХАФ ІТЫ Я

ТРЫ Х А Ф ІТ Ы Я |ад грэч. thrix (trichos) волас + phyton расліна], т р ы х а ф і т о з , ін ф ек ц ы й н ая хвароба птушак, жывёл і чалавека, як ая вы клікаедца паразіты чны мі грыбкамі з роду трыхафітбн. Раней Т., я к і мікраспары ю , наз. «стрыгучы лішай». У ч а л а в е к а ацрозніваюць паверхневую і глыбокую формы Т. Прыкметы паверхневай падобныя з прыкметамі мікраспарыі', пры глыбокай на целе і валасістай ч. галавы ўзніхаюць падобныя на нарывы балючыя ўтварэнні. бывае ўстойлівае аблысенне. Заражэнне адбываецца пры непасрэдным кантакце з хворым на Т\, праз бялізну, адзенне і інш. Лячэнне тэрапеўгычнае. У ж ы в ё л да Т. найб. успрымальны маладняк буйн. par. жывёлы. Т РЫ Х А Ц ЭФ А Л ЁЗ [ад грэч. thrix (trichos) волас + kefalë галава), глісная хвароба свойскіх і дзікіх жывёл, чалавека, што выклікаецца нематодамі роду трыхацэфалюс. П аш ыраны ўсюды, асабліва сярод свіней і жвачных. Узбуджальнікі — воласагаловы. 3 экскрэментамі іх яйцы трапляю ць y глебу. Ж ьівёлы зараж аю цца праз корм і ваду; чалавек — пры спаж ы ванні ягад, садавіны , агародніны , забруджаных яйц ам і ўзбуджалыгіка. У ж ывёл адзначаю ць залеж ванне, уздыбленасць ш чаціння, паносы , кроў y фекаліях. П ры кметы Т. ў чалавека: галаўны боль, запоры або паносы, нерв. расстройствы. Л ячэн н е тэрапеўтычнае. Т РЫ Х ІН Е Л Ё З , ачаговая глісная хвароба чалавека і ж ывёл, узбудж альнік як о й трыхіна. Асн. носьбіты трыхін (трыхінел) — свойскія (свінні, каты, сабакі і інш .) і дзікія (ваўкі, лісы , мядзведзі, пацукі і інш .) жывёлы. Чалавек заражаецца пры спажыванні мяса жывёл, заражанага лічынкамі паразіта. Прыкметы: ацёк твару (адсюль нар. назва адуглаватка), боль y мышцах (найб. міжрэберных і ног), ліхаманка (т-ра цела 39—40 °С). Часта на скурным покрыве з’яўляецца пляміста-папулёзная аднамомантная высыпка, падобная да высыпкі пры адры. У цяжкіх выладках — ацёк усяго цела. затуманенне свядомасці. Лячэнне тэралеўтычнае. А.А.Астапаў. Т Р Ы Х ІН Ы , т р ы х і н е л ы (Trichinel1а), род паразіты чны х нематод кл. круглых чарвей. Найб. вядомая Т. спіраліс, палаваспелая стадыя якой жыве ў прасвеце тонкага кіш эчніка пераваж на драпежны х або ўсёедных м лекакорм ячы х і чалавека. В ы клікае трыхінелёз. Даўж самцоў 0,6— 1,6 мм, самак 1,3—4,4 мм. Жывіцца сокамі тканак. Аплодненыя самкі

ўкараняюцца ў сценку кшіэчніка, нараджаюць лічынак, якія з токам крыві разносяцца па целе гаспадара. 3 капіляраў лічынкі мігрыруюць y папярочнапаласатыя мышцы, дэе растуць, скручваюцца ў спіраль і інкапсулююцца (захоўваюць жыццяздольны стан больш ях год). Т Р Ы Х ІЯ З [ад грэч. thrix (trichos) волас], няправільны рост вейкаў, пры як ім іх кан цы накіраваны ў бакі і да вочнага яблы ка. . П ры чы ны Т. — блефарыт, трахома, ды ф тэры я вачэй, рубцы пасля апёкаў. Л ячэн н е хірургічнае. Т РЫ Х Л О РМ Е ТА Н , тое, што хлараформ. ТРЫ Х Л О РЭ ТЫ Л ЁН , т р ы х л о р э т э н , хлорвы творнае этылену, С1СН=ССІ2Бясколерная вадкасць з саладкаватым пахам, 86,7 °С, шчыльн. 1464,2 кг/м’ (20 °С). Маларастваральны ў вадзе, утварае азеатропную сумесь (tkjjl 73 °С, 7% вады); змешваецца з арган. растваральнізсамі. На святле паступова акісляецца кіслародам паветра з утварэннсм фасгену СОС12 (для стабілізацыі выкарыстоўваюць алкіламіны, эпаксіды і інш ). Атрымліваюць Т. разам з тэтрахлорзгыленам хлараваннем пры 400—450 °С y кіпячым слоі каталізатара (сіліхагель) сумесі хлорэтанаў і хлорэтыленаў (адходаў вытв-сці вінілхларыду, дыхлорэтану). Выкарыстоўваюць для абястлушчвання металаў, хім. чыспсі тэкст. вырабаў. Малатаксічны, ГДК y паветры населеных пунктаў 1 мг/м* (сярэднясутачная), y вадаёмах 0,06 мг/л. Т РЫ Х М А Н Ё Н К А Віктар Ф ёдаравіч (Ю .5Л923, в. Гуменцы К ам ян ец -П адольскага р -н а Х м яльніцкай вобл., У краін а — 27Л 0Л998), бел. пісьменнік. С кончы ў В аенна-паліт. акадэмію імя Л ен ін а (1963). П рацаваў y БелТА (1947— 49), з 1959 y газ. «К расная звезда», y 1974— 79 рэдактар газ. «Во славу Родлны ». Д рукаваўся з 1947. П ісаў на рус. і бел. мовах. Аўтар зб -каў прозы «Складаны варыянт» (1958), «Чалавек распраўляе кры лы» (1961), «Знаёмы почырю> (1964), «Сапраўдная выш ыня» (1965), «Сястра белай бярозы» (1979), рамана «Небам хры ш чаныя» (1969), дакумент. аповесці «Сяргей Грыцавец» (1987). Асн. тэм ы твораў — гераізм сав. воінаў y Вял. Айч. вайну і ў мірны час, раманты ка ратнай працы, пераем насць пакаленняў, ф арм іраван не і станаўленне харакгару моладзі. Тв:. Звуковой барьер. Хабаровск, 1959; Наташнны зорькл. Хабаровск, 1961; Крылья на вырост. Мн., 1984; На плечах свонх: Повестн. Мн., 1994. Т РЫ Ц ІК А Л Е , тое, ш то пшанічна-ж ытнія гібрыды.

Трыхін» 1 — самец; 2 — самка; 3 — інкапсуляваныя лічынкі ў мышцах (а — свінні; б — ліса; в — белага мядзведзя).

Т Р Ы Ц Ц А Г Ы З ’Е ЗД К П Б Адбыўся 30— 31.1.1986 y М інску. П ры сутнічала 806 дэлегатаў ад 807 тыс. чл. і канд. y чл. партыі (разам з вайсковы м і арг-цы ямі; 667 980 чл. і канд. y чл. К П Б ). За час паміж XXIX i XXX з ’ездамі К П Б павялічы лася больш чы м на 100 тыс. чал. П арадак дня: справаздачы Ц К К П Б (М .М .С лю нькоў); Рэвіз. камісіі J К П Б (Дз.В.Цябут); аб праекце новай рэдакцы і П раграмы К П С С (Слю нькоў); аб праекце зм ен y Статуце К П С С (Слю нькоў); аб праекце Ц К К П С С «Асноўныя напрам кі эканам ічнага і сацы яльнага развіцця С С С Р на 1986— 1990 гады і н а перы яд да 2000 года» (М .В.Кавалёў); выбары Ц К К П Ь і Рэвіз. камісіі К П Б . З ’езд працаваў н а этапе, калі эканом іка С С С Р уцягвалася ў крызіс, я к і набы ваў зацяж ны і сістэмны характар. Вы ш эйш ае парт. кіраўніцтва краіны імкнулася зн ай сц і вы йсце на шляхах перабудовы кіравання нар.-гасп. комплексам. У якасці ключавой была пастаўлена задача поўнага пераводу нар. гаспадаркі на рэйкі ін- і тэнсіўнага развіцця. Алераджальнае развіццё павінны былі набыць галіны, якія вызначаюць навук.-тэхн. прагрэс. Планавалася ўвесь прырост прадукцыі прам-сці, сельскай гаспадаркі, аб’ёмаў перавозак на транспарце і работ y буд-ве атрымаць за кошт павышэння прадукцыйнасці працы. Вял. роля адводзілася навуцы, яе інтэграцыі з вытв-сцю. Асаблівая ўвага звярталася на паляпшэнне ўмоў працы, жыцця, побьггу людэей, стварэнне здаровага маральна-псіхал. клімату ў працоўных калектывах, выхаванне ў работаікаў высокай дыс- I цыпліны і адказнасці. З ’езд выказаўся за тое, каб перабудова ў рэспубліцы пачыналася з кіраўніцтва ЦК КПБ і CM БССР, іх аддзелаў, J апарату, з кіраўнікоў мін-ваў і ведамстваў. З ’езд выбраў ЦК КПБ з 159 чл. і 73 канд., | Рэвіз. камісію КПБ з 49 чл. Літ:. Матэрыялы XXX з’езда Камуністычнай партыі Беларусі. Мн., 1986. Р.П.Платонаў. Т Р Ы Ц Ц А Ц ІГ А Д бВ А Я ВАЙНА 1618— 48, перш ая агульнаеўрапейская вайна паміж краінам і габсбургскага блока (ісп. і аўстр. Габсбургі, падтры маны я каталіцкім і к н язям і Германіі, гіапствам і Рэччу П аспалітай — К а т а л і ц к а я л і г a) і анты габсбургскай кааліцы яй (Ф ранц ы я, Ш вецы я, Данія, Галандыя, a таксам а Расія і ў пэўнай меры Вялі- I кабры танія, якія абапіраліся на герм. пратэстанцкіх князёў і антыгабсбургскі рух y Чэхіі, Т рансільваніі і Італіі — | П ратэстанцкая у н і я ) . Пачал ася з-за рэліг. рознагалоссяў паміж католікамі і пратэстантамі Германіі і паступова перарасла ў паліт. барацьбу дынасты і Габсбургаў за гегемонію «Свя- I шчэннай Рымскай імперыі» ў Еўропе супраць Ф ранц ы і і пратэстанцкіх дзяржаў. Т.в. складалася з ш эрагу асобных войнаў. Бітвы іш лі на тэр. Германіі, Ф ранцы і, Італіі, Іспаніі, Нідэрландаў, I П ольш чы і ВКЛ. У 1617— 18 аўстр. Габсбургі пачалі насгугоіенне на прывілеі Чэхіі, якая захоўвала некат. незалежнасць y складзе іх імперыі. Гэта выклікала ў Чэхіі паўстанне 1618— 20, якое стала перш ым ч э ш с к і м, або ч э ш с к а - п ф а л ь ц с к і м п е р ы я д а м вайны (1618— 23). У 1620

войскі Каталідкай лігі разбілі чэш . армію каля Белай Гары і ўстанавілі ў Чэхіі і Маравіі неабмежаваную ўладу Габсбуршў. У 1625 ваен. дзеян н і пачала Данія пры падтрымцы Англіі, Галандыі і Францыі; пачаўся другі, або д a ц к і п е р ы я д вайны (1625— 29). Н ягледзячы на шырокі сялян скі рух і дапамогу саюзнікаў, войскі імперскія і Каталіцкай лігі выцеснілі датчан з Паўн. Германіі і Данія, паводле міру ў Л ю беку 1929, адмаўлялася ад ўм яш ання ў герм. справы. Уступленнем y вайну Ш веды і, якой пагражала ўмацаванне Германіі на Балтыйскім м., пачаўся трэці — ш в е д с к і, або ш в е д с к а - р у с к і п е р ы я д в а й н ы (1630— 35). Ш вед. войскі перамаглі немцаў y баях каля Лейпцыга (1631), Л ю тцэна (1632) і інш. Ааной з прычын перамогі Ш вецы і бы ла вайна Расіі з Рэччу Паспалітай 1632— 34, якая адцягнула на сябе ч. сіл Каталідкай лігі. Аднак, пацярпеўш ы параж энне пад Смаленскам, Расія пайш ла на перагаворы з Рэччу Паспалітай, і пасля падпісання Палянаўскага міру 1634 становішча шведскай арміі ўскладнілася. П аражэнне Ш вецыі ў 1634 каля Н ёрдлін-

Літ.: П о р ш н е в Б.Ф. Трвдцатнлетняя война н вступленне в нее 1ІІвецнн н Московского государства. М., 1976; Я г о ж. Францня, англлйская революшія н европейская полнгмка в середнне XVII в. М., 1970; Ясторня войн. Ростов н/Д; М.. 1997. Т. 2. С. 16—41. Ю.В.Бажэнаў, В.А.Юшкевіч. Т Р Ы Ц Ц А Ц ІТ Ь ІС Я Ч Н ІК І, работнікі прам ы сл. прадпры емстваў, міністэрстваў, ведамстваў, Н Д І, парт. і сав. р а ботнікі, якія ў 1955— 57 былі накіраваны н а гасп.-арганізац. работу ў вёску. Кіраўніцтва С С С Р заклікала «... аказаць дапамогу калгаснай вёсцы ва ўм ацаванні адстаю чых калгасаў й рую ч ы м і кадрамі, н ай раваўш ы перадавы х і найбольш падры хтаваны х лю дзей сацы ялісты чнага горада для пастаяннай работы ў якасці сгарш ынь калгасаў». Пра накіраванне на працу ў сельскую гаспадарку падалі заявы больш за 100 тыс. чал., з іх адабрана бальш за 30 тыс. рабогаікаў, больш за 90% з іх былі камуністы. У БС С Р заявы падалі 3 тыс. чал., y 1955 рэкамендавана і адабрана на пасады старш ынь калгасаў 969 чал. Усяго па С С С Р y канцы 1956 працавалі больш за 32 тыс.

T., y Б С С Р — 1341. ЮЯ.Трузіцкі.

Рабаванне германскай вёскі салдатамі y час Трыццацігаловай вайвы. Карціна Б.Баўшке. 1954. гена (Паўд. Германія) падш турхнула да ўступлення ў вайну Ф ранцы ю . У апош ні ф р а н к а - ш в е д с к і перыяд вайны (1635— 48) да Ф ранцы і і Ш вецы і далучыліся Галандыя, М антуя, С авоя і Венецыя. Перамогі каля Брэйтэнф ельдэ (1642), Ракруа (1643), Я н кава (1645) вы явілі істотныя перавагі ф ранка-ш вед. кааліцыі. Імператар Фердынанд I I I вы мушаны быў згадзіцца на ц я ж й я для «Свяшчэннай Ры мскай імперыі» ўмовы Вестфальскага міру 1648. У вы ніку Т.в. Швецыя атрымала ш эраг герм. тэры торый, Францыя — зем лі ў Эльзасе і пацвярджэнне яе правоў на гарады Мец, Туль і Вердэн. Герм. князі зам ацавалі фактычную незалеж насць ад імператара; Ш вейцарскі саюз і Галандыя прызнаны самастойны мі дзяржавамі. Т.в. паклала канец спробам аўстра-ісп. Габсбургаў усталяваць сваю гегемонію на еўрап. кантыненце, на доўгі час замацавала паліт. раздробленасць Германіі, садзейнічала ператварэнню Ф ранцыі і Расіі ў найб. моцньм краіны Еўропы.

Ыццаць ДРУГ/ З ’Е ЗД кп б, аб’яднаўчы з Партыяй камуніст аў беларускай (П К Б ). Адбыўся ў М інску 25.4.1993 (пры сутнічалі 283 дэлегаты; дакладная колькасць членаў К П Б на гэты перы яд не падлічана) і 29— 30.5.1993 (прысутнічалі 534 дэлегаты ). З ’езд пры няў раш эн н е пра аб’яд н ан н е ў адзіную камунісг. арг-цыю шляхам далучэння КГТБ да П К Б , як ая з ’яўлялася ідэйна роднаснай па праграмны х мэтах і задачах, мел а паўнакроўную арганізац. струкгуру. К П Б спы ніла сваё існаванне. П К Б абвясціла сябе яе юрыд. і паліт. пераем ніцай. У склад новага Ц К К П Б не быў абраны ні адзін з лідэраў бы лой К П Б . Э клекты чны я р аш эн н і з ’езда, y якіх спалучаліся ідэі пабудовы новага «сапраўднага сацыялізму» з патрабаванням і няўхільнага курсу н а пабудову камунізму, не здолелі забяспечы ць ідэйнае адзінства камуністаў. В.Ф.Кушнер. тр

Т Р Ы Ц Ц А Ц Ь П Ё Р Ш Ы З ’Е ЗД К П Б . Адбыўся 28.11— 1.12.1990 y М інску.

Т РЫ Ц Ц А Ц Ь

11

П рысутнічала 717 дэлегатаў ад 717 тыс. чл. і канд. y чл. парты і (разам з вайсковымі арг-цы ямі; 678 тыс. чл. і канд. y чл. К П Б ). П арадак дня: справаздача Ц К КГІБ і задачы парт. арг-цы й рэспублікі ў новых умовах (Я.Я.Сакалоў); справаздача Рэвіз. камісіі К П Б (І.Ф .Я кушаў); аб бю джэце і маёмасці К П Б (А.У.Н авіцкі); кан ц эп ц ы я Праграмы К П Б; пазіцы я і праграма д зеянн яў К П Б y сувязі з пераходам рэспублікі на ры начны я адносіны; Статут К П Б ; П алаж энне аб К антрольнай камісіі (К.К) К.ПБ; выбары 1-га сакратара Ц К К П Б , старш ы ні К К К П Б , Ц К і К К К П Б ; рэзалю цыі, заявы і звароты XXXI з ’езда К П Б . П а раш эн ні дэлегатаў y парадак дня дадаткова ўклю чаны пункт пра вы бранне на з’ездзе прамы м тайн ы м галасаваннем усіх сакратароў Ц К К П Б . З’езд працаваў ва ўмовах, калі сістэмны крызіс, шго ахапіў краіну, пачаў пераходзідь y крытычную фазу, за якой насталі дэзарганізацьія эканомікі, страта кантршію над грашовым абарачэннем, напаўненнем рынку таварамі і паслугамі, паліт. хаос, распад дзярж. струкгур. У прынягых з’ездам пастановах і рэзалюцыях абагульнены прапановы далегатаў, сфармуляваны бачанне КПБ сітуацыі, што склалася ў краіне ў ходзе перабудовы, a таксама меры, што намячалася ажыццявіць для стабілЬацыі эканам. і сац.-паліт. становішча. Усяго зацверджана 11 пастаноў і 11 рэзалюцый. Прыняты зварот да ўсіх камуністаў краіны мацаваць СССР. З ’езд абраў 1-га і 2-га сакратароў, a таксама 4 сакратароў ЦК КПБ. На пленуме ЦК КПБ сфарміраваны Бюро ЦК КПБ з 24 чл. (уключала сакратароў абкомаў партыі), Сакратарыяг ЦК КПБ з 6 чл., 7 пастаянных камісій ЦК, зацверджана сгруктура апарату. Літ:. Матэрьвріы XXXI з'езда Камуністычнай паргыі Беларусі. Мн., 1991. Р.П.Платонаў. Т Р Ы Ц Ц А Ц Ь Т Р Й Ц І З ’Е ЗД К П Б (а д н а ў л е н ч ы ) . Адбыўся 2.11.1996 y М інску. П ры сутнічалі 443 дэлегаты ад 1160 чл. партыі, якія выступілі ініцы ятарамі аднаўлення К П Б я к самаст. партыі. П ры нятая з ’ездам рэзалю цы я адмяняла раш эн н е Трыццаць другога з ’езда К П Б аб уваходжанні К П Б y склад Парты і камуністаў беларускай, абвяш чала адноўленую К ампарты ю Беларусі юрыд. і ідэйна-паліт. пераем ніцай К П С С — К П Б . П раграмная заява пры нята ў як асц і Ч асовай праграмы парты і да чарговага з ’езда К П Б . П ры няты таксама Ч асовы статут К П Б . П ры нц ы п ова новае ў ім — стварэнне В ы ш эйш ага савета парты і (В С П ), як і вы біраецца на з ’ездзе з найб. вопы тных і аўтарытэтных камуністаў, «з’яўляецца гарантам адзінства К П Б і захавання статутных правоў членаў партыі». ВСП дадзена права распускац ь Ц К К П Б і пры зн ачаць датэрміновы я з ’езды ў вы падку ўзн ікн ен н я рознагалоссяў y партыі, калі ян ы пагражаюць расколам . С вае ф ункцы і ВСП ажыццяўл яе без ум яш анн я ў паўсядзённую работу Ц К і Ц энтр. рэвіз. камісіі. З ’езд выбраў ВСП , Ц К К П Б , Ц энтр. рэвіз. камісію. В.Ф.Кушнер.

12

Т РЫ Ц Ц А Ц Ь

«Т Р Ы Ц Ц А Ц Ь ТЫ РАНАЎ», алігархічны ўрад, я к і кіраваў А ф інамі ў крас.— снеж. 404 да н.э. Вьібраны нар. сходам пад націскам С парты пасля параж эння А ф ін y Пелапанескай вайне. У склад урада ўвайш лі зацяты я праціўнікі дэмакратыі на чале з Кры ты ем і болын памяркоўны я алігархі на чале з Ф ераменам. Н а аснове вы сокага маёмаснага цэнзу «Т.т> абмеж авалі колькасць паўнапраўны х грамадзян да 3 тыс. чал., са сваіх стаўленікаў пры значы лі «Раду 500», праводзілі рэп рэсіі ў адносінах да прыхільнікаў дэм акраты і (зніш чана не менш я к 1500 чал.). У вы ніку паўстання К ры ты й быў забіты, рэж ы м «Т.т.» скінуты; y А ф інах адноўлена дэмакр. А.Г.Зельскі. праўленне. Т Р Ы Ц Ц А Ц Ь Ч А Ц В Ё РТ Ы З ’Е ЗД К П Б Адбыўся 4— 5.10.1997 y М інску. П ры сутнічалі 522 дэлегаты ад 7110 чл. партыі (паводле звестак мандатнай камісіі, на з ’езд абраны 581 дэлегат). П арадак дня: справаздачы Ц К К П Б (В.В .Ч ы кін), Ц энтр. рэвіэ. камісіі (Л .К лю чнікава), мандатнай камісіі (Н А .П рак ош ы н а); пры няц це П раграмы К П Б , Статута К П Б , палаж эння «Аб Ц энтральн ай рэвізійнай камісіі К амуністы чнай партыі Беларусі»; выбары кіруючых органаў. ГІрынятая з ’ездам П раграм а К П Б акрэслівала стратэгічную мэту парты і — пабудову камуніст. грамадетва, бліж эйш ы я мэты — аднаўленне С С С Р і пераары ентацы я грамадства на сацыяліст. ш лях развіцця. Пацверджана, што КПБ стаіць на цвёрдых класавых пазіцыях, захоўвае вернасць марксізму-ленінізму. З ’езд заклікаў да непрызнання Белаеежскіх пагадненняў 1991, да аднаўлення СССР, супрацьдзеяння экспансіі Захаду і прасоўванню НАТО на Усход, умацавання саюзу Беларусі i Padi. Зацверджаны Огатут КПБ, палажэнне аб Цэнтр. рэвіз. камісіі КПБ, прьшяты рэзалюцыі «Аб 80-й гадавіне Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі*, «Рукі прэч ад У.І.Леніна!», звароты з'езда ў сувязі з 75-й гадавінай стварэння СССР, y падгрымху ахвяр паліт. рэпрэсій, да народаў Еўропы і ўсяго свету ў сувязі з пашырэннем блока НАТО і яго прасоўвання на Усход. З'езд выбраў Вышэйшы савет партыі, ЦК КПБ y складзе 14 чл. і 5 канд. y чл., Цэнтр. рэвіз. камісію. В.Ф.Кушнер. Т Р Ы Ш Ч А Ц ІН Н ІК (Trisetum ), род кветкавых раслін сям. метлюжковых (злакавы х). К аля 60 відаў. П аш ы раны ў нетрапічны х паясах. Н а Беларусі 1 від — Т. сібірскі (T. sibiricum ). Т рапляецца па вільготных лугах, y лясах, хмызняках. Т. сібірскі — шматгадовая травяністая карэнішчавая расліна выш. 15— 150 см. Сцябло прамастойнае, голае. Лісце лінейнае, па жылках шурпатае. Каласкі — 2—3-кветныя, сухвецце — мяцёлка. Плод — зярняўка. Кармавая, дэкар. расліна. ТРЫ ЙДА [ад грэч. trias (triados) тройца, траістасць), спосаб філас. канструявання, як і зыходзіць з траістасці, трохступеньчатасці развіцця. П ан яд ц е Т. ўве-

дзена ў філасофію П латонам і ш ы рока распаўсюдЗілася ў платанізм е і неагоіатанізме. П рокл разглядаў Т. я к 3 праекцы і свету ў межах розуму: знаходж анне — вы ступленне — вяртанне; трэці член Т., на яго думку, аб’ядноўвае крайнасці перш ых двух і ўяўляе сабой «сярэдзіну» паміж імі. Н еаплатанісцкая мадэль Т. пакладзена ў аснову хрысц. вучэння пра Святую Тройцу, але ў зн ачна адрозны м выглядзе: іпастасі хрысц. Т. ўяўляю ць сабой сутнасці, ш то знаходзяцца на агульным анталагічны м узроўні: Бог-А йцец, Б ог-С ы н , Б ог — Дух Святы, a не безаблічны я, я к y неаплатанізме. П ры нцы п Т. па-свойм у тлумачыўся ў ням . класічнай ф іласофіі. Г.Гегель разглядаў Т. я к універсальную схему ўсялякага развіцця, ш то ўклю чае 3 ступені: тэзіс (п алаж эн не), анты тэзіс (проціпалаж энне) і сінтэз (злучэнне); лічыў, што кож ная наступная ступень адмаўляе папярэдню ю , a ап о ш н яя (сінтэз) не толысі адмаўляе, але і злучае ў сабе асаблівасці папярэдніх ступеней развіцдя. Гл. таксам а Адмаўленне адмаўлення. А.Б.Савеня. Т Р Ы Я Л Е (Triolet) Э льза (12.9.1896, М асква — 16.6.1970), ф ранцузская пісьменніца. Ж он к а Л .Арагона. П а адукацы і архітэктар. 3 1919 ж ыла ў П ары жы. П ерш ы я кнігі на рус. мове — «На Таіці» (1925), на ф ранц. — рам ан «Добры вечар, Тэрэза!» (1938). Найб. вядомы цыкл раманаў Т. — «Н ейлонавае стагоддзе» («Ружы ў крэдыт», «М есяцпарк», абодва 1959; «Душа», 1963), y якіх праблемы ш часця і п ры звання чалавека, раманты кі і будзённасці, бы цця і побыту, ш тучнасці і натуральнасці ў чалавечым існаванні. Аўтар зб -каў апавяд. на тэм ы ф аш ы зм у і вайны «Авіньёнскія палюбоўнікі» (падп. выд. 1943), «Івета» (1944), «За сапсаванае сукно ш траф 200 ф ранкаў» (1945). У раманах «Конь белы» (1943), «Ніхто м яне не лю бідь» (1946), «Узброеныя здані» (1947), «Інспекгар руін» (1948), «К онь чы рвоны» (1953), «С патканне чужазёмцаў» (1956), «П омнік» (1957), «Салавей змаўкае на світанні» (1970), дылогіі «Вялікае ніколі» (1965) і «П аслухайце, паглядзіце» (1968) тэм ы неаф аш . тэн д эн ц ы й y пасляваен. Ф ранцы і, небяспекі атамнай вайны , п ры зн ачэнн я мастака і мастацтва, адносін лю дзей розны х нацы янальнасцей. Д ля я е твораў характэрны алегорыя, уяўна-ф антаст. пачатак, паруш эн н е прасторава-часавы х сувязей, пры тчавасць. Аўтар кніг успамінаў, перакладаў рус. і ф ранц. паэтаў, сцэн ары я ф ільм а «Н арм анды я— Нёман» (1959, з К .М .С ім анавы м і Ш .С паакам ). Н а бел. мову асобны я творы Т. пераклаў Л. Казыра.

Te.: Бел. пер. — Івета / / Французская навела XX ст. Мн., 1992; Рус. пер. — Незваные госта. Рязань, 1960; Нейлоновый век. М., 1960; Анна-Марня. М., 1963; Душа. М., 1967; Розы в креднт. Луна-парк. СПб., 1994. Літ:. Е в н м н а Е.М. Современный французскнй роман, 1940— 1960. М, 1962; Й с б a х АА. Эльза Трноле / / Пнсателн Францнн. М., 1964. Е.А.Лявонава.

Т Р Ы Я Л Е Т (ф ранц. triolet ад італьян. trio трое), цвёрдая верш аваная форма; васьмірадковая страфа, y якой адзін радок паўгараецца тройчы (1-ы, 4-ы, 7-ы). П ачы наецца і заканчваецца ты м жа двухрадкоўем. Mae 2 ры ф м ы (абааабаб ці аббабааб). Уэнік y 15 ст. ў Францыі як скарочаная форма ранд'шя. У рус. паэзіі з'явіўся ў пач. 19 ст. (М.Карамзін), потым амаль стагоддзе не ўжываўся, адрадзіўся ў 20 ст. ў паэзіі К.Фофанава, К.Бальмонта, В.Брусава. У бел. паэзйо Т. увёў М.Багдановіч («Мне доўгае расстанне з Вамі...», «... Дзераўлянае яечка», «... Калісь глядзеў на сонца я»): Калісь глядзеў на сонца я. Мне сонца асляпіла вочы. Ды што мне цемень вечнай ночы, Калісь глядзеў на сонца я. Няхай усе з мяне рагочуць, Адповедзь вось для іх мая: Калісь глядзеў на сонца я. Мне сонца асляпіла вочы. Т. сустракаецца ў творах Х.Чэрні, Д .Бічэль-Загнетавай , Р.Барадуліна і інш . В.П.Рагойша. Т Р Ы Я Л Ё Т Ы , група археал. помнікаў ад позняга палеаліту да ранняга сярэдневякоўя н а Ц алкін скім плато ў Грузіі. А дкрыты ў 1936— 40 і 1947. Найбагацейш ы я пахаванні ў вял. курганах эпохі сярэдн яй брон зы (пач. 2-га ты с да н.э.). Рэш ткі нябож чы ка зм яш чалі ў цэн тры кургана, часам на калясніцы . Уздоўж сцен ставілі вял. гліняны я пасудзіны з наразны м і разм аляваны м арнаментам; ш мат вы сокамаст. вырабаў з каш тоўны х металаў, y т л . сярэбраны і залаты кубкі. П ом нікі тры ялецкай культуры паш ы раны ва Усх. Грузіі, часткова на тэр. Арменіі. Т Р Ы Я Н Г У Л Й Ц Ы Я (ад лац. triangulum трохвугольнік), адзін з метадаў вызначэн н я каарды нат апорны х геад. пунктаў на мясцовасці; асн. метад стварэння апорнай геадэзічнай сеткі. Робіцца ш ляхам пабудовы сеткі сумежных трохвугельнікаў, y як іх вы м яраю цца вуглы і адна зы ходная (базісная) старана (даўж ы ні інш ы х старон вылічваюцца). Дзярж. Т. падзяляецца на 4 класы. Сетка Т. 1-га класа (трохвутольніхі з даўж. стараны 20—25 км) утварае палігоны з перыметрам 800— 1000 км, якія размяшчаюцца ўздоўж мерыдыянаў і паралелей. Прасгору ўнугры палігона 1-га класа разбіваюць сеткай 2-га класа з даўж. стараны трохвугольніка 10—20 км. На канцах кожнай базіснай стараны ÿ Т. 1-га і 2-га класаў выконваюць астр. вызначэнні каардынат і азімута. На базе радоў і сетак Т. 1-га і 2-га класаў вызначаюдца пункты Т. 3-га і 4-га класаў (іх гушчыня залежьшь ад маштабу талаграфічнай здымкі). Пункгы Т. (трыганаметрычны пункт) замацоўваюцца на мясцовасці геадэзічнымі знакамі, сігналамі геадэзічнымі Т. выкарысгоўваецца для вызначэння фігуры і памераў Зямлі, даследавання гарш. рухаў зямной кары, абгрунтавання тапаірафічных здымак і інш. Замест Т. выкарыстоўваюць таксама метад паліганаметрыі. П.П.Явід. ТРЫ Я Н 0Н С К І М ІР Н Ы Д А ГА В0Р 1920. П адпісаны 4 чэрв. ў Вял. Трыянон скім палацы Версаля (каля Парыжа)

паміж краінамі, ш то перамаглі ў 1-й сусв. вайне, і Венгры яй (б. саю зніца Германіі); частка версальска-вашынгтонскай сістэмы мірнага ўрэгулявання пасля 1-й сусв. вайны . П аводле дагавора тэр. Венгрыі скарацілася ў 3 разы (Трансільванія і ўсх. частка Баната далучаны да Румыніі, Харваты я, Бачка і зах. частка Баната — да Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў, С лавакія і Закарпацкая У краіна — да Ч эхаславакіі, прав. Бургенланд — да Аўстрыі), a насельніцтва — y 2,5 раза. У Венгрыі скасоўвалася ўсеагульная воінская павіннасць, колькасць яе арміі скарачалася да 35 тыс. чал. Прадугледж валася выплата Венгрыяй рэпарацы й. Набыў сілу 26.7.1921; страціў сілу ў выніку Венскіх арбітражаў 1938 і 1940. ТРЫЯРЫІ (лац. triarii ад tres тры ), воіны цяжкай пяхоты ў войску Стараж. Рыма ў 5— 2 ст. да н.э. С пачатку ф арміраваліся з 1-га маём нага класа; мелі поўнае засцерагальнае ўзбраенне (ш чы ты, шлемы, понаж ы ), доўгія к о п ’і і м ячы. У баявых парадках легіёнаў складалі 3-ю лінію (адсюль назва) за гастатамі і прынцыпамі. 3 3 ст. да н.э. Т. — пераважна воіны 40— 45 гадоў, узброены я мячамі і пілумамі (кароткія кідальны я коп’і); y бой уступалі ў вы раш альны момант для ўзм ацнення сілы ўдару першых ліній або ддя стры м ан ня атак варожых войск. ТРЫЯСАВАЯ С ІС Т Э М А (П Е Р Ы Я Д ), т р ы я с (ад грэч. trias тройца, траістасць), першая (ніж няя) сістэм а мезазойскай эратэмы (эры). А дпавядае ран няму перыяду м езазойскай эры геал. гісторыі Зямлі. П адсцілаецца адкладамі пермскай сістэмы (перыяду), папярэднічае юрскай сістэме (перыяду). П ачалася каля 250 млн. г. назад, доўж ы лася каля 50 м н . г. Адклады Т.с.(п.) упершыню вылучаны ням. геолагам А. ф он Альберці ў 1834 y Альпах. Падзяляецца на 3 аддзелы і 7 ярусаў (індскі і алянёцкі — ніжні аддзел; анізійскі і ладзінскі — сярэдні аддзел; карнійсй, нары йскі і рэц кі — верхні аддзел). У рэгіянальнай стратыграфічнай схеме трыясавых адкладаў Беларусі вылўчаны таксам а світы і падсвіты. У трыясавы перыяд пашьірылася пл. сушы мацерыкоў Лаўразіі ў Паўн. і Гандваны ў Паўд. паўшар'ях, на якіх пераважалі кантынентальныя ўмовы асадканамнажэння з утварэннем адкладаў: стракатакаляровых пясчана-гліністых (Усх.-Еўрапейская платформа), гіпсаносных (Сярэдняя Еўропа), саляносных (Паўн. Афрыха), вугляносных (Аўстралія, Паўд. Амерыка). Вулканічныя ўтварэнні былі пашыраны на Урале, y Казахстане, Сярэдняй Азіі, на Сібірскай платформе (трапавая фармацыя). Марскія вадаёмы з карбанатным асадханамнажэннем існавалі пераважна ў геасішсліналыіых абласцях; акіян Тэціс (Міжзёмнаморскі геасінклінальны пояс), басейны Паўн. Амерыкі (Кардыльеры), Паўд.-Усх. Азіі, Усх. Афрыкі. 3 адкладамі трыясу звязаны радовішчы нафты і газу, каменнага і бурага вугалю, гілсу, каменнай солі, баксітаў, кааліну, мсдэістых пясчанікаў, уранавых руд і інш. Клімаі y раннім і сярэднім трыясе быў

пераважна гарачы, сухі, y познім трыясе — вільготны. Арганічны свет характарызуецца росквітам жывёльнага свету сушы, асабліва паўзуноў (дыназаўры), земнаводных (стэгацэфалы), насякомых (жухі, стараж. прамакрылыя); y канцы перыяду — касцісгых рыб і прымітыўных млекакормячых (яйцародныя і сумчатыя). У прэснаводных вадаёмах былі членістаногія (астракоды, філаподы), y марскіх басейнах — разнастайныя малюскі, асабліва галаваногія (цэратыты). У расл. свеце на ўсіх кантынентах былі пашыраны дзеразападобныя. y канцы перыяду — голанасенныя (бенетытавыя, цыкадавыя, гінкгавыя і інш.), y морах — рыфаўтваральныя водарасці, y прэснаводных вадаёмах — харавыя. Н а тэр. Б е л ар /сі адклады Т .с.(п.) паш ы раны ў П ры пяц кім прагіне і Брэсцкай упадзіне. У П ры пяц кім прагіне ян ы (магутнасцю 300— 500 м, месцамі больш за 1000 м) прадстаўлены н іж няй пясчанай і верхняй гліністай тоўшчамі. У ніж няй тоўш чы вылучаны выступовіцкая (пяскі, гліны, кангламераты ) і каранёўская (пяскі, пясчанікі з аалітамі) світы ніж няга аддзела. Верхняя тоўш ча падзяляецца (знізу ўверх) н а мазырскую (алеўраліты, гліны, мергелі) світу ніжняга аддзела, калінкавіцкую (гліны, пяскі) і нараўлянскую (стракатакаляровыя гліны з праслоям і пясчаніку і алеўраліту, месцамі вапняку) світы сярэдн яга аддзела; валаўскую (каалінізаваны я гліны і пяскі) світу верхняга аддзела. У Б рэсцкай упадзіне тры ясавы я адклады (магутнасцю 40— 50 м) прадстаўлены воўчы нскай (цагельна-чы рвоны я гліны) і новагалянскай (гліны, пяскі, пясчанікі) світамі ніж няга аддзела. Літ:. Матерналы по стратнграфня Белорусснн. Мн., 1981; Геологая Беларусм. Мн., 2001. СА.Кручак. Т Р Ы Я Т Л 0 Н (ад грэч tri- y складаны х словах — тры + athlon спаборніцтва, барацьба), ком плексны я спарты ўны я спаборніцтвы па бесперапьінны м пераадоленні 3-этап най ды станцы і розны м і спосабамі; від спорту. Д ы станцы я д о ў г a г a (класічнага) Т. дасягае 225 км (плаванне 4 км, веласіпедная гонка 180 км, м араф он скі бег 41,195 км ) і больш , с я р э д н я г а — 153— 154 км (3 ці 4 + +120 + 30), к а р о т к а г а (алімпійскага) Т. — 51,5 км (плаванне 1,5 km y адкры тай вадзе, велагонка або велакрос 40 км і бег 10 км). Ч асам адна з ды сц ы плін-этапаў зам ян яец ц а н а інш. (веславан н е на кан оэ, горны веласіпед і інш .). У складзе зім овага Т. — бег, веласіпед і лы ж н ая гонка. Узнік y пач. 1970-х г. y ЗША (г. Сан-Дыега), там жа адбыліся першыя спаборніцтвы (1978). Міжнар. саюз Т. створаны ў 1989 (г. Авіньён, Францыя), аб’ядноўвае 75 краін (2002). У 1989 адбыўся і 1-ы афіц. чэмпіянат свету на алімп. дыстанцыі. Чэмпіянаты Еўропы праводзяцца з 1985. У праграме Алімп. гульняў з 2000. Найб. папулярны ў Аўстраліі, Бразіліі, Вялікабрьгганіі, Германіі, ЗША, Мексіцы, Н.Зеландыі, Францыі, Японіі. Н а Беларусі перш ы я спаборніцтвы адбьшіся ў 1987 (плаванн е 200 м + велагонка 40 км + крос 7,5 км). Ф едэрац ы я Т. створана ў 1994, y Еўрап. саюз Т. пры нята ў 1995. Рэсп. чэм піянаты на алімп. ды станцы і праводзяцца з 1991. П ерш ы я чэм піён ы Беларусі — А.ЗІМ-

Т РЭ Д ____________________

13

нідкая (М інск), А .С аладзянкін (Брэст), 5-разовы м і чэм піён ам і рэспублікі станавіліся Н .Б аркун (М інск) і Д з.Талкачоў (М агілёў), 3-разовы м — Я.Зіятдзінаў (Гомель). Н а чэмпіянатах Еўропы зб орны я ю нацкія каманды Беларусі займ алі 6-я месцы (2000, узрост да 17 гадоў; 2001, узрост да 14 гадоў). Найб. развіты T. y М інску, абл. і раённых (Драгічы н, Ж лобін, П інск, Рагачоў, Салігорск) цэнтрах. А.М.Бурлакоў. Т Р Э А Н ІН , незам енн ая амінакіслата, вы творнае м аслянай кіслаты. Уваходзіць y састаў амаль усіх бялкоў. Белае кры ш т. рэчы ва, добра раствараецца ў вадзе. Здольны да ўтварэння эфіраў ф о сф арн ай і арган. к-т. У раслінах і мікраарганізмах угвараецца з аспартату. Ч алавеку неабходна 0,5 — 1 г Т. ў суткі (атры млівае з ежай — малаком, яйкамі, м ясам , ры бай). Т Р Э Б Н ІК , праваслаўная богаслужэбная кніга, якая зм яш чае тэксты царк. службаў і вы кладае парадак аж ы ццяўлення трэб — набажэнстваў, якія не ўваходзяць y сутачны богаслуж эбны цы кл і праводзяцца па просьбе асобны х вернікаў (хры ш чэнне, вянчанне, ялееасвячэнне, адпяванне, паніхіда, малебен, асвячэнне дом а і інш .). Т РЭ Г А Л 03А , дыцукры д, як і складаецца з 2 астаткаў глнжозы. Вылучана са спары нні, ёсць таксам а ў многіх водарасцях, вы ш эйш ы х грыбах, некат. вы ш эйш ы х раслінах. Асн. вуглявод гемалімф ы многіх насякомы х, сінтэзуецца ў тлуш чавым целе насякомы х. Т Р Э Д -Ю Н ІЁ Н Ы (англ. trade-unions ад trade рамяство, праф есія + union аб’яднанне, саю з), назва прафесійных саюзаў y В ялікабры таніі і ш эрагу інш. англамоўных краін. У зніклі ў канцы 18 ст. паводле цэхавага пры нцы пу я к аб’яднанні ўзаемадапамогі кваліфікаваны х .рабочых, неўзабаве перайш лі да забастовачнай барацьбы. У 1799— 1824 дзейнічалі нелегальна. Значн ая ч. Т .-ю . уваходзіць y Бры танскі кангрэс трэд-ю ніёнаў. П ераваж ная больш асць Т .-ю . традыц. пры тры мліваецца ідэалогіі рэфармізму. 3 дзейнасцю брыт. Т .-ю . y 19 ст. звязана ўзн ікненне ў марксісцкай л-ры тэрм іна «трэд-юніянізм» для абазначэння разнавіднасці рэф армізму, якая абмяжоўвае задачы рабочага руху барацьбой за эканам . ўступкі для членаў прафсаюзаў. Т Р Э Д -Ю Н ІЯ Н ІЗ М , 1) назва руху трэдюніёнаў. 2) Т эрм ін, я к і азначае плы нь y рабочы м і прафс. руху. У зн ік y канцы 18 ст. ў Вялікабрытаніі. Ц энтральнае месца ў ідэалогіі Т .-ю . займ ае палаж энне аб неабходнасці сістэм. паляпціэння сац.-эканам ., прававых, культ. умоў жыхшя рабочы х ш ляхам правядзення рэф орм, без рады кальных пераўтварэнняў існуючага сац .-экан ам . і грамадска-

14

ТРЭЕР

га парадку. Ф ілас. аснова — эвалю цы янізм y развіцці грамадства. У 19 ст. ш ырока распаўсю дж аны ў ш эрагу краін Еўропы і ЗШ А . У Расіі праваднікамі іцэалогіі Т.-ю . былі пры хільнікі «эканамізму». Яго ідэі вы кары стоўвалі тэарэгыкі «ры начнага сацыялізму> і «дэмакратычнага сацыялізму», «грамалства ўсеагульнага дабрабыту» (Дж. Стрэчы).

3 канца 20 ст. пераж ывае крызіс. В.І.Боўш. ТР& ЕР Вальфрыд Мікалаевіч (5.12.1901, г. Турку, Фінляндыя — 3.12.1984), бел. вучоны ў галіне маш ы назнаўства. Ч л.-кар. АН Беларусі (1959), д -р тэхн. н., праф.

(1950). С кончы ў М аскоўскі аўтатрактар-

В.М.Трэер.

ны ін-т (1929). 3 1929 y Навук. аўтаматорны м ін-це, y 1939— 51 y маскоўскіх Ін -ц е к ал яр о в ы х м еталаў і зо л а та і Ін -ц е сталі. 3 1955 прарэктар Б П І, з 1960 ды рэктар Ін -та маш ы назнаўства і аўтаматызацыі АН Беларусі, з 1966 праф. М інскага рады ётэхн. ін-та. Н авук. працы па праблемах надзейнасці і даўгавечнасці маш ы н і прылад. П рапанаваў тэоры ю і метад разліку падш ы пнікаў к ачэн ня і інш . дэталей маш ы н па параметры , які характарызуе іх даўгавечнасць.

Te.: Расчеты деталей машнн на долговечность. М., 1956; Расчет деталей машнн по пред'ельным состоянням. Мн., 1960; Теорня долговечностн н надежностн машнн. Мн., 1964; Методологнческве основы наукл о надежностн н долговечностн техннческнх средств. Мн., 1973. Т Р Э З ІН І (Trezzini) Д ам ен іка А дцрэа (каля 1670, Астана, каля г. Лугана, Ш вёйцары я — 2.3.1734), архітэктар і інж ынер. 3 1703 працаваў y С .-П ец ярбургу. Паводле яго праектаў закладзены г. Кранштат і Аляксандра-Неўская лаўра, вы канана ч. рэгулярнай планіроўкі Васільеўскага в-ва, пабудаваны Летні палац П ятра I y Летнім садзе (1710— 14), П ятроўскія вароты і Петрапаўлаўскі сабор Петрапаўлаўскай крэпасці, будын ак 12 калегій (1722— 34; цяпер ун-т). П аводле указа П ятра I склаў «узорныя» (ты павы я) праеклы жылых дамоў для ро'зных сац. слаёў насельніцгва. Пабудовы Т. адметны я вы разнасцю планаў, сціш іы м дэкар. убраннем, спалучэннем буйных ордэрны х элем ентаў з дэталямі архітэкгуры барока. Літ:. Л н с а е в н ч Н. Первый архнтектор Петербурга. Л., 1971.

Т Р Й Й Л Е Р (англ. trailer ад trail цягнуць), спецы ялізаваны прычэп для перавозкі цяж кавагавых непадзельны х грузаў. M ae нізкую ступеньчатую раму, ш то забяспечвае малую пагрузачную вы ш ы ню . Д ля зм ян ш эн н я ўдзельнай нагрузкі на дарогу на кож най восі разм яш чаю ць да 8 колаў малога дыяметра. Грузапады мальнасць Т. да 60 т і больш. Напр., Для перавозкі энергет. абсталяван ня (магутных эл. генератараў, турбін і інш .) існую ць Т. грузападымальнасцю да 100 т і болы л. Т Р Й Й Л Е Р Н А Е СЎДНА, сухагрузнае судна для перавозкі грузаў y спец. пры чэпах — трэйлерах. Загруж аецца і разгружаецца праз вароты ў карме або носе, часам праз вы разы ў бартах (грузавы я парты ), як ія герметы чна зачы няю цда, з вы кары станнем цягачоў, пад’ёмнікаў, апарэляў і пандусаў. М ацую ць трэйлеры да палубы або бартоў. Т Р Э К (ад англ. track след, дарож ка), 1) спарты ўнае збудаванне для спаборніцтваў і тр эн іровак па вела- і мотаспорце. Д арож ка Т. (з дрэва, бетону, асфальту) складаецда з 2 прамых адрэзкаў, злучаных нахілены мі паваротамі — віражамі.

2) У ф і з і ц ы след, ш то пакідае зарадж аная часціца ў асяроддзі, y як ім ян а рухаецца. Від Т. залеж ы ць ад пры роды і ўласцівасцей часціц. Т. назіраю ць з дапамогай пузырковай камеры, Вільсана камеры і інш. Т Р Э Л Ь Я Ж (ф ранц. treillage), 1) трохстворкавае лю стэрка. 2 ) У с а д о в а паркавым м а с т а ц т в е — тонкі ажурны каркас для павойны х раслін; адзін з відаў архітэктуры малых форм.

M ae дэкар. і ф ункц ы ян . (сонцаахоўнае) пры зн ачэнн е. А порны я элем енты і завярш энні Т. ўпры гож валі размалёўкай, ускладненай прафілёўкай, пазалотай. 3)

У архітэктуры і дэкараты ў н a - п р ы к л aдным маст а ц т в е с т ы л ю р а к а к о — арнам ентальны маты ў y выглядзе касой сеткі, часам з кветачкамі на скры ж аваннях. Выкары стоўваўся ў аздобе ф ры завых паясоў, плафонаў, панэлей, агароджаў амбонаў, царскіх варот, спавядальняў, алтарны х агароджаў, картушаў, кніжны х заставак, мэблі, тканін і інш. Т Р Э М А Т А Д 0 3 Ы , гельмінтозны я хваробы ж ывёл і чалавека, як ія вы клікаю цда трэматодамі. Зараж эн не адбы ваецца праз ежу, ваду. П алаваспелы я трэматоды паш кодж ваю ць жоўцевьадзяляльную сістэму (гл. Апістархоз, Ды крацэліёз), кіш эчнік. П ры км еты залеж аць ад віду паразіта, стады й яго развіцдя, лакалізацы і ў арганізме гаспадара і інш. Л ячэн н е тэрапеўты чнае. У ж ы в ё л вы клікаю ць затры мку развіцця, значны падзеж, пагарш энне якасц і мяса.

Трэматода дыкраколіум.

ТРЭ М А Т0Д Ы (Trem atoda), с м a к т y н ы, клас паразіты чны х плоскіх чарвей. К аля 6300 відаў. Н айб. вядом ы я апістархіды, ды крацэлііды , ф асцы яліды і інш. Паразіты рыб, земнаводны х, паўзуноў, м лекакорм ячы х ж ывёл і чалавека. Вы клікаю ць трэматадозы. Даўж. ад 0,1 мм да 1,5 м. Цела плоскае, радзей цыліндрычнае. 2 (ротавы і брушны), радзей 1 прысосак. Кормяцца крывёю, лімфай, тханкамі гаспадара. Пераважна гермафрадыты. Развіццё складанае са зменай гаспадароў. Адкладваюць яйцы, з якіх y навакольным асяроддзі ці ў целе прамежкавых гаспадароў (пераважна малюскаў) выходзяць лічынкі (мірацыдыі). Т РЭ М Л Я , рака ў Гомельскай вобл., левы пры ток р. П рыпяць. Даўж. 80 км, пл. вадазбору 769 км2. П ачы наецца на ПдУ ад в. Раманіш чы А кцябрскаш р-на, цячэ па тэр. Калінкавіцкага, П етры каўскага і М азы рскага р-наў, пераваж на па ўсх. ускраіне П ры пяцкага П алесся, вусце ў межах М азы рскага р-на, за 2,7 км на П дЗ ад в. Міхнавічы Калінкавіцкага р-на. Асн. прытокі: р. М ядзведзь, канава Дубнян ская, канал П лясец кі (злева). Д аліна невы разная, схілы спадзісты я, пойма двухбаковая. Рэчы ш ча каналізаванае ад вытоку на працягу 73,5 км. Берагі с тр о м й я, умерана стромкія, абры вістыя. Зам ярзае ў сярэдзіне снеж ., веснавое разводдзе ў канцы 2-й дэкады сак., працягласць 39 сут. С ярэдні гадавы расход вады ў вусці 2,9 м3/с .

Д.Трэзіні. ПетрапаўЛаўскі сабор y Санкт-Пецярбургу.

Т Р Э Н А Ж 0 Р (ад англ. train выхоўваць, навучаць), вучэбна-трэніровачнае пры стасаванне для вы працоўкі навы каў і ўдасканалення тэхнікі кіравання маш ы най (механізмам). Вы кары стоўваю ць

пры падрыхтоўцы лётчы каў, касм анаўтаў, пры навучанні маш ы напісу, аўтаваджэнню і інш.

Ha Т. адпрацоўваюць асобныя элементы, таксама комплекс прафес. дзеянняў. Напр., для апрацоўкі аперацый па стыкоўцы касм. караблёў y палёце існуюць наземныя Т., для апрацоўкі пераходу касманаўга з аднаго касм. карабля ў інш. — бартавыя T. ў фюзеляжы самалёта. Бываюць таксама наземныя Т. для выпрацоўкі навыкаў y кіраванні касм. караблём пры пасадцы, кантролю за работай бартавых сісіэм і інш. Бартавыя Т. выкарыстоўваюцца дпя падгрымання ў касм. палёце навыкаў касманаўга ў арыенціроўцы, навігацыйных разліках, кіраванні касм. караблём і інш. У. С.Ларыёнаў. Т РЭ Н ІР 0Ў К А (ад аніл. train выхоўваць, навучаць), вучэбны я заняткі. практы каванні з мэтай захавання ці ўдасканалення якога-н. навыку, ум ення; таксам а вучэбна-трэніровачная работа, накіраваная на вы хаванне, навучанне майстэрству і планамерную падрыхтоўку спартсмена з мэтай вы яўленн я максімальных фіз. (сілы, вы нослівасці, ш паркасці, спры тнасці) і маральна-валявы х якасцей і здольнасцей. ТРЭННЕ з н е ш н я е , механічнае супраціўленне, якое ўзнікае ў плоскасці дотыку двух пры ціснуты х адно да аднаго цел пры іх адносны м п ерам яш чэнні. Пры Т. кінеты чная і патэнцы яльн ая энергіі ўзаемадзейных цел пераўтвараюцца ў цеплату, элекгры зацы ю цел, іх разбурэнне (ды сіпатыўны працэс). Адрозніваюць Т.: спакою (пам іж узаем на нерухомымі целамі) і кінем аты чнае (паміж рухомымі); слізгання і кач эн ня; сухое (паміж целамі, ш то труцда, ёсць цвёрдая праслойка — плёнка вокіслу. інш. XLM. злучэнняў, палімернара ці MiHep. пакрыцця) і гранічнае (п л ён к а вадкай або кансістэнтнай зм азкі таўш чы нёй каля 0,1 мкм і м енш ). a

Значэнне сілы трэння ў залежнасці ад адноснага зрушэння цел, якія труцца, пры іх зруху, што пераходзіць y слізганне: A — пункг максімальнага значэння сілы трэння спакою (зрушэння); Аь А2 — пачатковае і канчатковае значэнні сілы трэння слізгання.

Сіла супраціўлення, накіраваная процілегла адноснаму перамяшчэнню цела, наз. с і лай т р э н н я , якая дзейнічае на гэтае цела. На сілу Т. ўплываюць знешнія ўмовы

(нагрузка, скорасць, шурпатасць, т-ра, змазка) і прыродныя ўласцівасці цел, якія труцца. Калі састаўляючая прыкладзенай да цела сілы, якая ляжыць y плоскасці датыкання двух цел, недастатковая, каб выкліхаць іх слізганне, то ўзнікае няпоўная сіла Т.; яна выклікана малымі (каля 1 мкм) часткова абарачальнымі перамяшчэннямі ў зоне кантакту, якія наз. папярэднім зрушэннем; яно прапарцыянальнае прыкладзенай сіле, што павялічваецца ад 0 да некаторага максімуму (пункт A на рыс.) і наз. с і л а й т р э н н я с п а к о ю . Калі гэтая сіла перавысідь крытычнае значэнне, папярэдняе зрушэнне пераходзіць y слізганне, а сіла Т. памяншаецца і перастае залежаць ад перамяшчэння (с і л а т р э н н я с л і з г а н н я ) . 3-за хвалістасці і шурпатасці паверхняў Т. дотык цел адбываецца толькі ў асобных «плямах», сканцэнтраваных на вяршынях выступаў. У залежнасці ад характару дэфармавання паверхневага слоя адрозніваюць Т. пры пругкім, пластычным кантактаванні і пры міхрарэзанні. Пры нарастанні нагружанасці кантакту знешняе Т. пераходзіць ва ўнутранае трэнне (гл. Вязкасць). Нагрузка, пры якой знешняе Т парушаецца для дадзенай пары трэння, наз. парогам знешняга Т. Сілы Т. качэння значна меншыя за сілы Т. слізгання. Т. адыгрывае вял. ролю ў тэхніцы. На ім заснавана дзеянне фрыкцыйных механізмаў і раменных перадач, тармазных прылад, перамяшчэнне трансп. сродкаў. Шкоднае дзеянне Т. выяўляецца ў награванні і заўчасным зношванні машын і механізмаў (яго памяншаюць змазкай і выкарыстаннем падшыпніхаў). Матэрьмлы для пар Т. падбіраюць паводле харакгару міжмалекулярнага ўзаемадзеяння, па іх мех. уласцівасцях і здольнасці фарміраваць ахоўную плёнку. Шырока выкарыстоўваюць металапалімерныя кампазіцыі, змазвальныя спечаныя матэрыялы. а таксама спец. тэхнал. спосабы нанясення пакрыццяў для паляпшэння ўмоў трэння. Гл. таксама Трыбатэхніка, Трыбафатыка. Літ.. Д е р я г в в Б.В. Что такое тренне?

2 нзд. М., 1963; К р а г е л ь с к я й Н.В. Тренне н мзнос. 2 нзд. М., 1968; О п е й к о Ф.А. Математаческая теорня трення. Мн., 1971; М н х м н Н.М. Внешнее тренне твердых тел. М., 1977. А.П.Ласкаўнёў. Т РЭ Н Т А Н (T renton), горад на ПнУ ЗШ А . Адм. ц. ш тата Н ью -Д ж эрсі. Засн. ў 1679. 84,5 тыс. ж., з прыгарадамі каля 400 тыс. ж. (1998). М арскі порт на каналізаванай р. Д эл аю р. Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: эл.-тэхн., радыёэлектронная, прыладабуд., металаапр., сілікатна-керамічная, хім., металургічная, паліграф ., харчовая. В ы тв-сць прамы сл. абсталявання, ішастмасавых вырабаў. У н-т (у пры гарадзе П ры нстан). Т Р Э Н Ц ІН А А Л Ь Т А А Д Ы Д Ж Э (Тгепtino-A lto Adige), вобласць на П н Італіі, y Альпах, y верхнім ц яч эн н і р. Адыджэ. Уклю чае прав. Б альцана і Т рэнта. Адм. Ц. — г. Т рэнта. П л. 13,6 тыс. к м 2. Нас. каля 1 млн. чал. (2001), значную частку складаю ць нем цы -цірольцы . Рэльеф горны і перадгорны . Клімат умераны . У эканом іцы пераваж ае прам -сць. ГЭС на горных рэках (каля 20% вы тв-сці эл ектраэнергіі ў Італіі). Асн. галіны прам-сці: электрахімія, электраметалургія, маш ы набудаванне (трансп., электратэхн. і інш .), дрэваапр., тэкст., харчовая. Сельская гаспадарка ў горны х далінах. Больш за 80% зям лі пад лугамі і паш ай,

ТРЭПЕЛ

15

10% — пад садамі і вінаграднікамі, каля 6% — пад воры вам. Вырош чваюць жыта, пш аніцу, кукурузу, бульбу. Гадую ць пераваж на буйн. раг. жывёлу. Туры зм. Т РЙ П А В Ы , дзярж аўны я дзеячы Расіі к ан ц а 19 — пач. 20 ст. Ф ё д а р Ф ё д а р а в і ч Т. (1812— 1889), У 1866— 78 обер-паліцм айстар, граданачальнік П ецярбурга, ген. ад кавалеры і (1878). За ж орсткае абы ходж анне э паліт. зняволены м і В .І.Засуліч учы ніла н а яго замах і параніла (апраўдана судом пры сяжных). Яго сы ны : Д з м і т р ы й Фёдарав і ч (14.12.1855, Пецярбург — 15.9.1906), маскоўскі обер-паліцм айстар (1896— 1905), ген.-м аёр (1900), са студз. 1905 пецярбургекі іен.-губернатар, з крас. тавары ш м іт с т р а ўнутр. спраў, кіраўнік паліцы і і кам анлзір корпуса жандараў, з кастр. двардовм камендант; адзін з арганізатараў ўзб'р. падаўлення рэвалю цы і 1905— 07. У час Кастр. Усерас. паліт. стачкі 1905 ён загадаў войскам: «... халастых залпаў не даваць, патронаў не ш кадаваць»; А л я к с а н д р Фёдар а в і ч (30.9.1862, К іеў — 1928), сенатар (1906), кіраўнік М ін-ва шляхоў зн осін (1915— 16), старш ы ня Савета м іяістраў (ліст.— снеж . 1916). 3 1918 y эміграцы і.

ТРЭПАНАц ЫЯ (ф ранц. trépanation ад trépan свярдзёлак), хірургічная аперацы я ўскры цця касцявой поласці. Часцей вы конваецца Т. чэр ап а (напр., пры пухлінах галаўнога мозга, унутры чарапны м кровазліцці). Т Р Э П А Н Г І (м алайскае tripang), віды беспазваночны х ж ывёл кл. галатурыі з родаў галатурьм, кукумары я, стыхопус і інш . ты пу ігласкурых. П аш ы раны ў морах каля берагоў паўд.-ўсх. Азіі, Аўстраліі, А ф рыкі, Еўропы (Італія). Найб. вядомы Т. далёкаўсходні (Stichopus japonicus), паш ы раны ў Я понскім м. і каля ціхаакіянскага ўзбярэж ж а Японіі. А б’екгы промы слу. 1л. гл. да арт. Галатурыі. ТРЭ П А Н Е М А (T reponem a), род бактэры й сям. трэпанем парадку спірахет. Найб. вядомая Т. бледная, або спірахета бледная (Т. pallidum ) — узбуджальнік сіфыісу. Даўж. Т. бледнай 4— 14 мкм. дыяметр 0,2—0,5 мкм. Форма пераважна спіралепадобная з раўнамернымі завіткамі (колькасць завіткоў y час руху можа мяняцца). Рухаецца павольна з дапамогай фібрыл хвалепадобна, вярчэннем, паступальна. Анаэроб. Афарбоўваецца слаба (адсюль назва Т. бледнай). Размнажаецца папярочным даяленнем. Гіне ад ультрафіялетавага свягла, высушвання (т-ра больш за 48 °С), дэзінфіцыруючых рэчьшаў, антыбіётыкаў. Т РЙ П Е Л (ням. Тгіреі, ад назвы г. Трыпалі ў Паўн. А ф ры цы ), ры хлая або слабасцэментаваная танкапоры стая лёгкая асадкавая крамяністая горная парода.

16

Т Р Э П ЕЛ Ь

Утвораны з глабулярных дельцаў дыям.

1— 2 мкм, якія складаю цца з апалавага крэменязёму (гл. Апал) і пры м есей гліністага, карбанатнага рэчы ва, зерняў глаўканіту, кварцу, палявога шпату. П аводле фіз.-хім. уласцівасцей аналагічны дыятаміту, але амаль без арган. рэш ткаў. Колер ад белага, ш араватага да бурага, чырвонага, чорнага. Цв. 1— 3. Ш чыльн. 1,2— 2,5 г /с м 3, поры стасць 50— 70%, тры валасць 30— 35 к г/с м 2. Паходжанне, магчыма, біяхімічнае. Трапляецца сярод кам.-вуг., мелавых, палеагенавых і неагенавых парод марckoi'ù паходж ання. Выкары стоўваецца ў вытв-сці цэменту, цеплаізаляцы йны х, буд., фільтравальных, паліравальны х і інш. матэрыялаў.

Т Р Й П Е Л Ь Абрам Яфімавіч (18.10.1908, М інск — 7.5.1969), бел. акц ёр і рэж ы сёр. Засл. арт. Беларусі (1938). С кончы ў Бел. драм. студыю ў М аскве (1926). 3 1926 y Д зярж. яўр. т-ры БС С Р , y 1949— 58 y Бел. т-ры імя Я .К упалы , Белдзярж эстрадзе, на Рэсп. студыі тэлебачан н я. У 1950— 55 і з 1959 рэж ы сёр аматарскіх калектываў. Х арактарны акцёр, мастацтву якога ўласцівы тонкі гумар, ш чы расдь, дласты чдая выраздасць. Сярод роляў: Ш ы м ед-Э ле, Гоцмах («Зачараваны кравец», «Блукальдыя зоркі» лаводле Ш олам-Алейхема), Вядзьмарка («Вядзьмарка» А .Гольдфадэна), Гесталавец («П аўстадле ў гета» П .М аркіш а), Ж энька Ксідыяс («Інтэрведцы я» Л .С лавіна), Карбачы о («Вальлоне» Б.Д ж онсана) і інш. Выканаў ролю Ж абрака ў тэлевіз. пастаноўцы «П есня музыкі» лаводле паэмы «Сымод-музы ка» Я .Коласа. г„г Г.Р.Герштэйн. ТРЭПКА , Н е к а н д а - Т р э п к а Антод Станіслававіч (11.2.1877, М іл ск — 12.2.1942), бел. грамадскі і лаліт. дзеяч, педагог. С кончы ў П ецярбургскі тэхдал. ін-т (1903). У час вучобы ўдзельлік Бел. гуртка нар. прасветы, студэнцкага руху, быў ары ш тавады . Адзід са стваральдікаў Беларускай сацыялістычнай грамады.

3 1905 лрацаваў інж ы дерам -электры кам y Варшаве, Пецярбургу, М аскве. 3 1909 y вы д-ве «Загляне сонца і ў д аш а аконца». У час 1-й сусв. вайды ў Зах. Еўроле. 3 1918 y М інску, вы кладчык, адзіл з ідіцы ятараў стварэдн я і чл. Ц К Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі. У

лач. 1919 чл. Калегіі Н аркамасветы БС С Р . 17.3.1919 ары ш таваны ВЧК, вы слады ў С м алелск. П асля вы звалення чл. прэзідыума Часовага бел. лац. к-та ў М інску, y 1920 дам. ды рэктара М ілскага бел. лед. ід-та. 3 лета 1920 y Вільді, вы кладчык, ды рэктар В іленскай бел. гімдазіі, адзіл з заснавальдікаў Таварыства беларускай школы. У міжваед. леры яд y Зах. Беларусі лрацаваў y Бел. лавук. т-ве, Бел. вы давецкім т-ве, Бел. музеі імя І.Луцкевіча ў Вільні, супрацоўдічаў 5 газ. «Налерад». Выдаў падручдікі ла ф ізіцы і матэматы цы для сярэддіх ш кол. У кастр. 1939 ары ш таваны органамі Н КУ С, сасланы на 10 гадоў y Сібір. П амёр л а дарозе да арміі ген. А ндэрса. А.Глагоўская, У.ВЛяхоўскі. Т Р Э С І, Т р э й с і (Tracy) С ленсер (5.4.1900, г. М ілуокі, ЗШ А — 10.6.1967), ам еры кан скі кідаакцёр. С кончы ў Амер. акадэмію драм. мастацтва. 3 1922 y т-ры , з 1930 y кіно. Ствары ў лсіхал. то н к ія вобразы «лростых амеры канцаў». Здяўся ў фільмах «Адваж ны я капітады » і «Горад хлолчыкаў» (лрэм ія «Оскар» адпаведна 1937 і 1938). Л ел ш ы я ролі ў фільмах рэж . С .Крамера: «П аж леш буру», «Н ю рлбергскі працэс», «Гэты ш алёны , ш алёны , ш алёны , ш алёны свет», «Адгадай, хто лры йдзе да абеду»; таксам а ў фільмах «Ярасць», «Сёмы крыж». «П эт і М айк», «Стары і мора» і інш. Т Р Э С Т (адгл. trust літар. — давер), аргадізацы йда-прававая ф орм а аб’ядн адд я кам ладій, ю ры ды чна аформленая лагадненнем аб лерадачы правоў на ўласнасць і кіравадде аддаму з удзельнікаў ці спец, органу (лраўледдю ды рэкц ы і) і стварэнні адзідай юрыд. асобы; таксам а м аналал. аб’яд н ад н е прадпры емстваў пэўнай або некалькіх галін з ліквідацы яй іх вытв. і кам ерцы йнай самастойнасці. П раўлед ле Т. рэгулюе фін., вытв. і гаддл. дзейн асць лрад лры емстваў. К ож ны ўдзельнік Т. ў залеж насці ад долі ўнеседага капіталу атры млівае лакет акц ы й, мае лрава ўдзелу ў кіраванні і атры м ан ня часткі прыбытку. Вы ш эйш ая, чы м y картэлях і сіндыкатах, к ад цэн трацы я каліталу забяслечвае Т. і болы л вы сокую ўстойлівасць y кан курэнтнай барацьбе. Першы Т. «Стандарт ойл» створаны Дж.Д. Рокфелерам y ЗША y 1879. Пасля 1-й сусв. вайны хутка развіваліся ў Еўропе. У 1920—40-я г. панаванне T. y эканоміцві вядучых капіталіст. краін, штучная падгрымка імі высокага ўзроўню цэн пры зніжэнні вьггв-сці стымулявала крвізісныя працэсы. У пач. 1950 болвшасцю развітых капіталіст. краін прыняты т. зв. «антытрэстаўскія» законы. На змену Т. прыйшлі болвш гібкія формы манапал. аб'яднанняў — канцэрны, холдзінг-кампаніі і інш. У СССР y часы нэпа да 90% нацыяналізаваных і не перададзеных y арэнду найб буйнвк прадпрыемстваў бьші аб’яднаны ў Т.. якія дзейііічалі на прьшцьтах гасп. разліку і самастойнасці. Да канца 1920-х г. з’яўляліся асн. вытв. адзінкай сав. прам-сці. Як адна з форм арганізацыі выгв-сці і кіравання пашвіраны ў буд-ве.

Т РЭ Ф А Л ЕЎ Л еанід М ікалаевіч (21.9.1839, г. Любім Яраслаўскай вобл., Расія — 11.12.1905)), рускі паэт. Друкаваўся з 1857. П аслядоўнік М .Някрасава, развіваў дэм акр. і рэаліст. трады цыі рус. лаэзіі. Асн. матывы творчасці — гаротдае стадовіш ча народа, абвідавачадде лравячых класаў, вера ў вы зваледле народа. Яго лаэзіі ўласціва грамадзянскасць, лубліцы сты чнасць. Творчасць цесна звязал а з фальклорам. Некат. яго верш ы сталі лар. песнямі, y т.л. «П есдя пра кам ары дскага мужыка». Зрабіў скарочаны пераклад верш аванай гутаркі У.Сы ракомлі «Паштальён», які стаў лалулярлай рус. нар. песн яй «Ямшчык» («Калі я на л ош ц е служыў ям ш чы ком...»). П еракладаў з зах.-еўрал. (Г .Гейдэ, Беранж э і інш .), сербскай, укр., лольскай лаэзіі. Н айб. зд ач ды я яго пераклады У.Сы ракомлі. Тв:. Сгнхотворенля. М.; Л., 1963. Літ:. А й з е н ш т о к Й.Я. Поэт-демократ Л.Н.Трефолев. Ярославль, 1954. Т Р Э Ц І 3AK ÔH Т Э Р М А Д Ы Н А М ІК І, адзін з законаў тэрмадынамікі, лаводле якога энтрапія раўнаваж най сістэмы дабы вае к алечн ае лімітнае зн ач эн н е лры ім кд ед ді т-ры да абсалютнага нуля; тое, ш то Нернста тэарэма. ГРЙ Ц І З ’Е ЗД БЕЛАРЎСАЎ СВЕТУ Адбыўся 5— 6.7.2001 y М ідску. Прысутнічалі 139 дэлегатаў і 35 гасцей з 18 краін свету, якія прадстаўлялі 72 арг-цыі бел. ды яспары ; 144 дэлегаты і 157 гасцей з Беларусі, y ліку якіх былі лрадстаўдікі дзярж . структур, зам еж лы х дасольстваў, міждар. арг-цы й А Б С Е і ААН. А ргадізаваны М іжнар. грамадскім аб’ядн анн ем «Згуртаванне беларусаў свету «Бацькаўшчына» (М ГА «ЗБС «Бацькаўш чы да»). М эты: кансалідацы я бел. нацыі, ум ацавадде бел. грамадзянскай супольласці. З'езд л ры дяў дэкларацы і «Наш шлях: вартасці і мэты», «Беларуская ды яслара і свет»; рэзалю цыі аб дзейдасці МГА «ЗБС «Бацькаўш чына», аб ладтры мцы М ГА «ЗБС «Бацькаўш чыла» і кансалідацы і ' бел. ды яслары ; заяву аб бел. мове і інш . У пры нятай з ’ездам П раграме «Замеж ная беларуская сулольнасць y XXI стагоддзі (асдоўдьш дзеян н і ла кансалідацы і і дапамозе беларускай дьы спары да 2005 г.)» вы значаны гал. задачы: стварэнне Д зярж . к -т а па д ы яспары , л р ы д яц ц е зак о н а «Аб беларускай ды яспары », абарон а правоў бел. н ац . м ен ш асц і ў краінах я е п раж ы вад н я л раз зак л ю ч э н н е адлаведды х м іж дзярж . лагадненняў. Н а з ’ездзе л рац авал і секцы і: бел. ды ясл ара: лраблем ы і лерслектьівы; бел. давука, культура, л -р а і мастацтва на Радзіме і ў замеж ж ы; бел. сусв. ілфарм. лрастора. Адбылася прэзентацыя кн. «Гістарычлы шлях беларускай дацы і і дзяржавы» (2001). З ’езд спрыяў ўмацаваллю цесных сувяэей паміж МГА «ЗБС «Бацькаўшчына» я к гал. арг-цы яй y метралоліі і бел. суполкамі ў замеж жы, удакладніў перспекты ўды я кірункі

шматузроўневага ўзаемадзеяння (эканам., інфарм., культурнідкага) беларусаў на Радзіме і за м яж ой дзеля супольнай карысці, прапанаваў механізмы вітрашэння актуальных праблем нац. жыцця ў галіне навукі, эканом ікі, адукацыі і культуры, падсумаваў вы нікі працы за міжз’ездаўскі перы яд. Выбраў Вял. раду (134 чал.), прэзідэнта МГА «ЗБС «Бацькаўш чына» (А.Грыцкевіч), старшыню Рады (А .М акоўская). А.П.Макоўская. Т Р $ Ц І З ’Е ЗД К П (б )Б , V III к a н ф е рэнцыя К П ( б ) Б . Адбыўся 22— 26.11.1920 y М інску. Пры сутнічалі 63 дэлегаты ад 1700 чл. партыі з 6 паветаў б. М інскай губ. і г. М інска, a таксам а 5 дэлегатаў з раш аю чы м голасам ад Ц К КСМ Б. [Самы неш матлікі па колькасці дэлегатаў з ’езд за ўсю гісторыю КП(б)Б). Гэта быў 1-ы з ’езд К П (б)Б пасля вы звалення Беларусі ад польскіх войск і пры няц ця Дэкларацы і аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь (31.7.1920). Парадак дня: справаздача Ц К К П (б)Б (В.Г.Кнорын); сучасны момант і задачы Кампартыі Беларусі (І.І.Рэйнгольд, садакладчык К норы н); эканам . становішча Беларусі (А Р .Ч арвякоў); праф есійны рух (Я .Б.Г енкін); арганізац. ны танне (Кнорын); аб узаемаадносінах С С Р Б з РСФСР; выбары. З ’езд падкрэсліў, што ва ўмовах пераходу ад «вялікай рэвалю цыйнай вайны да малой вайны», якая вялася ў ф ормах барацьбы з .с я л . вы ступленнямі, К П (б )Б накіроўвае сваю палітыку на ўм адаванне пазіцы й сацы ялізму ў эканом іцы Беларусі і саю зу рабочага класа з сялянствам . У тэзісах «Задачы праф саю знага руху ў Беларусі» пераважалі паліт. лозунгі па ўцягненні мас y прафс. і сав. буд-ва; канкрэтны я меры па пал яп ш эн н і становіш ча рабочых не назы валіся. У тэзісах «Па арганізацыйным пытанні» вызначаліся статуе і пры нцы пы пабудовы Кампарты і Беларусі: «К П (б)Б ёсць абласная арганізацыя Р К П (б), якая праводзіць y жыццё пры нцы пы і такды ку РК П (б), дапасоўвае яе д а мясцовы х умоў і ў агульным і цэлы м падпарадкоўваецца дырэктывам Ц К Р К П (бальш авікоў)». У тэзісах «Па пы танні аб арганізацы і Савецкай улады» адзначалася, ш то «Беларусь з’яўляецца С ацы ялісты чнай С авецкай Рэспублікай, адначасова з ’яўляецца састаўной часткай Р С Ф С Р, і ўсе органы ў галіне агульных мерапры емстваў павінны бы ць падпарадкаваны адпаведным камісары ятам Р С Ф С Р, аднак мець пэўную свабоду ў вы раш энн і пы танняў мясцовага ж ы іш я, y якіх імі павінны кіраваць ЦВК і С аўнарком Беларусі». Гэта было поўным пры зн анн ем вярш энства органаў улады і кіравання РС Ф С Р над адпаведнымі органам і С С Р Б. З ’езд выбраў Ц К К П (б )Б з 9 чл. і 4 канд. y чл., Кантрольную камісію з 5 чл. (у пратаколе пазначаны толькі 3 прозвішчы), Рэвіз. камісію з 3 чл. і 2 канды датаў.

Літ.: 3-й сьезд Коммуннстаческой партшг (большевнков) Белорусснн. Мн., 1921; Коммуішстаческая партпя Белорусспн в резолюцмях н решеннях сьездов н пленумов ЦК. Т.1. 1918— 1927. Мн., 1983. В. Ф.Кушкер.

T P à m ІН Т Э Р Н А Ц Ы Я Н А Л , гл. Камуністычны Інтэрнацыянал. Т Р^Ц І

П А ДЗЕЛ

Р$Ч Ы

ПАСПА-

Л ІТА Й . А ж ы ццеўлены ў 1795 Расіяй, П русіяй і А ўстрьм й y вы ніку падаўлення паўстання 1794. Расія планавала адзінаўладна распарадзіцца лёсам Рэчы Паспалітай, зы ходзячы з занятасці Прусіі вайной супраць Ф ранц ы і і нейтралітэту Аўстрыі. А днак Прусія 10.5.1794 адвяла свае войскі з ф ранц. тэатра ваен. д зеянн яў і 3.6.1794 акупіравала г. К ракаў з ваяводствам, на ш то прэтэндавала Аўстрыя. А п ош няя ў адказ 15— 30.6.1794 захапіла С андам ірскае ваяв. і Хэлмскую зямлю , ш то пры вяло да тэр. спрэчак і сварак вакол пасады галоўнакамавдую чага саю зны мі карн ы м і войскамі. У зяцце А .В .С уворавы м Варш авы (4.10.1794) і захоп y палон Т .К асц ю ш кі дазволілі Расіі ды ктаваць уласны я ўмовы падзелу. Рас. ім ператры ца К ацяры на II выступіла пасрэднідай уладкавання спрэчны х доляў Прусіі і Аўстрыі праз Суворава і М .В .Рапніна, якім, аднак, загадала таем на зан яц ь Беластоцкую акругу да лініі р. Буг — вусце р. Н араў — г. Гродна і не саступадь яе Прусіі.

3.1.1795 Расія і Аўстрыя размеж авалі сферы сваіх інтарэсаў y В алы нскім і Брэсцкім ваяв. да р. Буг, але без пазначэння рас.-прускай мяж ы пам іж Бугам і Гроднам. К аб суты кненне тут рас. і друс. войск не перарасло ў вайну, бакі лай ш лі на кампраміс: Прусія саступіла Кракаў Аўстрыі, Расія адцала Варшаву Прусіі. Трохбаковую кан венц ы ю пра падзел Рэчы П аслалітай Расія, П русія і Аўстрыя падлісалі 24.10.1795 y П ецярбургу. 24.11.1795 я н ы пагадзіліся ўрэгуляваць спрэчны я пы танні, y т.л. вакол даўгоў караля польскага і вял. кн. літоўскага С таніслава Аўгуста П анятоўскага, які 25.11.1795 адрокся ад трона.

16.1.1796 Расія вы вела свае войскі з Беласточчы ны і размясціла іх л а лініі: вусце р. Нараўка — мястэчкі Гарадок— К узніца— р. Л асосн а— р. Н ём ан і далей да мяст. Паланга. С ум есная камісія 3.8.1796 зацвердзіла гэтую мяжу і 30.9.1796 дэм аркіравала яе. К анчаткова тэр. долі ладзелу трохбаковая камісія зацвердзіла 21.11.1796. П русія атры м ала б. ч. М азавецкага ваяв. з Варш авай, часткі П адляш скага, Гродзенскага, Т рокскага ваяв. і Ж ам ойці (48 тыс. км2); Аўстрыя — К ракаўскае, Сандамірскае, Л ю блінскае, часткі М азавецкага, Брэсцкага і П адляш скага ваяв. (47 тыс. км .2); Расія — В алы нскае, Навагрудскае, Віленскае, часткі Б рэсцкага, Гродзенскага, Т рокскага ваяв. і Ж амойці з гарадамі Брэст, Навагрудак, Гродна, Вільня, Коўна (120 тыс. км2).

3-і ладзел стаў чарговай праявай агрэсіўнай паліты кі манархій Расіі, Прусіі і

т р э ц і ___________________

17

Аўстрыі, якія вы кары сталі зн ясіленасць Рэчы П аслалітай для канчатковага зніш чэн н я яе лаліт. існавання і ласлядоўнага захопу я е зям ель. Н а далучаных да Рас. імперы і тэры торы ях былі арганізаваны Віленская губерня і Слонімская губерня. Літ.: R o l l e J. Stanistaw August w Grodnie. Lwow, 1887; Historia dyplomacji polskiej. T. 2. Warszawa. 1982; L o r d R.H. Drug! rozbior Polski.

Warszawa, 1984; C e g i e l s k i T., K ^ d z i e l a L. Rozbiory Polski 1772— 1793— 1795. Warszawa, 1990; Zamoyski A Ostatni krol Polski.

Warszawa, 1994. Я.К.Анішчанка. Т Р Э Ц І ПА КА ЗА Л ЬН Ы ТЭАТР, Т р э ці ч ы р в о н a a р м е й с к і п а к а зальны тэатр пры Палітаддзеле 16-й а р м і і . ісдаваў y 1920 на тэр. Беларусі. Выстулаў да Зах. ф ронце. С творады з вандроўнай чырвонаарм ейскай трупы . К іраўнік — мастак К.Елісееў. Праводзіў агітацы йна-прапагандысцкую і культ.-асв. работу ў часцях Чы рв. Арміі. У рэлертуары — агітац. слектаклі, класічны я творы, калцэртны я праграмы. Сярод гіастановак: «Да лерамогі» Г.Бранікоўскага, «Беслрацоўньм» С .Белай, «Гасладыня гасцініцы» К.Гальдоні, «М адам С ен-Ж эн» В.Сарду. Літ:. Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1985. Т. 2. С. 31, 34—35. « T P â lJ I РЭЙ Х», Т р э ц я я імпер ы я» (ням. das D ritte Reich), паш ы радая ў 1933— 45 неаф іц. саманазва Нацы сцкага рэж ы му (гл. Нацызм) y Германіі. Н а думку нацыстаў, створаная імі дзярж ава бы ла пераемніцай гіст. традыцы й «С вяідчэннай Рым. імлерыі» (962— 1806) і Герм. імперы і (1871— 1918). ТРЭЦ І

с т Ат у т

ВЯЛІКАГА КНЯСТВА

Л ІТ0Ў С К А ГА , гл. Статут княства Літоўскага 1588. ТРЭЦ І

У С Е БЕ Л А РЎ С К І

Вялікага

З ’Е ЗД

СА-

ВЁТАЎ р а б о ч ы х , сялянскіх і ч ы р в о л aaрмейскіх дэпут a т a ў. Адбыўся 10— 16.12.1921 y Мінску. П ры сутнічалі 183 дэлегаты з рашаючым і 33 з дарадчым голасам ад 6 лаветаў М інскай губ. (Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі, М азырскі, М інскі, Слуцкі). Парадак дня: справаздачы Ц В К i С Н К Б С С Р (А.Р.Чарвякоў), Надзвычайнай камісіі Б С С Р (Я.К.Ольскі), Наркамата земляробства БС С Р (А.С.Славінскі), Наркамата асветы Б С С Р (У.М.Ігнатоўскі); міжнар. і ўнугр. становіш ча сав. рэслублік (В .Г.К норы н); новая эканам . лалітыка і работа Эканам. нарады (АЛ.Вайнштэйн); аб правядзеллі харчпадатку ў Б С С Р (І.А .А дамайціс); аб лрацоўнай і гужавой павіннасці (Б .Э А р ш ан ск і); аб аднаўл ен н і прам -сці Беларусі (ІЗайнштэйн); аб сав. будаўніцтве і арганізацы і ўлады на месцах (ЯА.Адамовіч); аб рабоце БДУ

18

трэція

(У.І.Пічэта); аб кааперацы і (Я.Л.Дыла); аб сял. к-тах узаемадапамогі (М А .М ар’ясін); аб падатковай паліты цы (Л .М .Ш агаль); аб дапам озе галадаю чым Паволжа (Чарвякоў); даклады: Адм. камісіі па пы таннях адм. падзелу БС С Р, мандатнай камісіі; вы бары Ц В К Б С С Р і дэлегатаў н а IX Усерас. з ’езд Саветаў. З ’езд падвёў вы нікі дзейн асці Ц В К i С Н К Б С С Р і ацаніў іх я к станоўчыя. Адзначалася, ш то паліты ка суцэльнай нацы яналізацы і прам -сц і і харчразвёрстка скончы ліся крахам, з 2-й пал. 1921 пачаўся перавод прам -сц і Беларусі на рэй кі новай эканамічнай палітыкі. З ’езд ухваліў дзейн асць Н адзвы чайнай камісіі (ЧК.) па падаўленні сял. выступленняў. П адкрэслівалася неабходнасць размеркавання памеш чы цкіх зямель, прапаганды лепш ы х спосабаў гаспадарання, арганізацы і кааператываў на вёсцы, ператварэння маёнткаў y сав. гаспадаркі (саўгасы), свабоднага выбару форм зем лекары стання. У рэзалю цы і па нар. асвеце звярталася ўвага на паш ы рэнне бел. ш колы на вёсцы , правядзенне культ.-асв. работы на мясц. мовах, л іквідацыю непісьм еннасці, актывізацыю вы дання юііг, р азм яш ч эн н е ш кол y нацы яналізаваны х маёнтках. З ’езд выбраў Ц В К з 60 чл. і 12 канд., дэлегатаў на IX Усерас. з ’езд Саветаў. Літ:. III Всебелорусскнй сьезд Советов Рабочнх, Крестьянскнх н Красноармейскнх депугатов (10— 16 декабря 1921 г.): Резолюцнв н постановлення. Мн., 1921. А.М.Гесь, С.П.Самузль. Т Р ^ Ц ІЯ А С 0БЫ ў судовым п р a ц э с е, асобы , якія абараняю ць свае правы і зак он н ьм інтарэсы ў цьівіпьнай справе, ш то ўзбуджана па іску інш ых асоб. А дрозніваю ць 2 віды Т.а.: тыя, хто заяўляе самаст. патрабаванні на прадмет спрэчкі, і ты я, хто не заяўляе такіх патрабаванняў. П ерш ы я кары стаю цца ўсімі правам і і нясуць усе абавязкі істца. А пош нія кары стаю цца працэсуальны мі правам і і нясуць працэсуальны я абавязкі боку, апрача права на змены падставы і прадмета іску, яго зм яненн я або адмовы ад іску, п ры зн ання іску або закл ю чэн н я міравога пагаднення, патрабавання пры мусовага вы кан ан ня суд. раш эн н я. «ТРЙЦ ЯГА СВЁТУ К РА ІН Ы », умоўнае вы значэнне ў літаратуры і публіды сты цы краін Азіі, А ф ры кі і Л ац. Амеры кі, якія развіваю цца. Т эрм ін ш ы рока ўжываўся з 1950-х г. y дачы н ен н і да краін, якія нельга бы ло аднесці д а капіталістычны х (т. зв. краін перш ага свету) ці сацы ялісты чны х (т. зв. краін другога свету). Пасля распаду ў пач. 1990-х г. сацыяліст. сістэмы больш папулярны м стала вы значэнне «краіны Поўдня» ў адрозненне ад тэрм іна «краіны П оўначы». « Т Р ^Ц Я Е АД ДЗЯЛ ЕН Н Е» У л a с н a й яго імператарскa й вялік а с ц і к а н ц ы л я р ы і , орган паліт.

выш уку і следства ў Расіі ў 1826— 80. Кіраўнікі: гал. начальнік (адначасова ш эф жандараў) і ўпраўляю чы (у 1839— 71 адначасова нач. ш таба корпуса ж андараў). С кладалася з 5 экспеды цы й, агульнага архіва, 2 сакрэтны х архіваў і друкарні. Выканаўчыя органы: установы і вайсковы я часці корпуса ж андараў (гл. Жандармерыя). «Т.а.» вы явіла сваю неэф екты ўнасць y барацьбе з рэв. народніцтвам канца 1870-х г. (у 1879 y яго кіруючы апарат п ран ік агент «Народнай волі» М .В .К летачнікаў) і ў ж н. 1880 скасавана, ф ункцы і перададзены Д эпартаменту паліцыі М УС. Гал. начальнікі «Т.а.»: A .Х.Бенкендорф (1826— 44), А.Ф.Арлоў (1844— 56), В.А.Далгарукі (1856— 66), П А .Ш увал аў (1866— 74), А .Л.Патапаў( 1874— 76), М .У. М езянцоў (1876— 78, забігы), А Р Д рэн тальн (1878 — сак. 1880), П .А .Чарэвін (сак. — жн.

1880). Т Р Э Ц Я Е С А С Л 0Ў Е , падатковае насельніцтва Ф ранцы і ў 15— 18 ст. (куттцы, рамеснікі, сяляне, пазней таксам а прадпры м альнікі і рабочы я). Н азы валася 3-м y адрозненне ад перш ых двух саслоўяў — духавенства і дваранства, якія не абкладаліся падаткамі (у 18 ст. толькі невял. агульнадзярж. падаткам). Т.с. спы ніла існаванне ў час Французскай рэвалюцыі 1789— 99, якая ліквідавала саслоўны я адрозненні. У гіст. л-ры і публіцьістыцы ф ранц. тэрм ін «Т.с.» ўж ы ваецца ў дачы ненн і да непры вілеяванага насельнідтва многіх краін, a не толькі Ф ранды і, але звьічайна ў больш вузкім (гандл., прамьісл., фін. буржуазія, ч. інтэлігенцы і) зн ачэнні. «Т Р Э Ц Я Ч Э Р В Е Н Ь С К А Я МАНАРХІЯ», паш ы раная ў гіст. л -р ы назва паліт. рэж ыму ў Расійскай імперы і пасля падзей 3(16).6.1907 (роспуск 2-й Д зярж . думы, новае вы барчае заканадаўства, якое істотна абмеж авала вы барчы я правы рабочых, сялян і ж ыхароў нац. ускраін), якія многія гісторы кі разглядаю ць як дзярж . пераварот і кан ец рэвалюцыі 1905— 07 y Расіі. У 1907 — пач. 1917 y Расіі працягвала ф арм іравацца кансты туцы йна-дуалісты чная манархія, дзе заканад. ўлада належ ала імператару і двухпалатнаму (Дума і Д зярж . савет) парламенту, вы ш эй ш ая вы канаўчая — імператару і адказны м перад ім міністрам, вы ш эйш ая суд. і кантрольная — Сенату. А днак паводле заканадаўства 1906 («Збор асноўны х зак он аў Расійскай імперыі») імператар заставаўся носьбітам самадзярж аўнай (абсалю тнай) улады. Пьгганне аб дзярж. ф орм е кіравання ў Расіі ў 1907 — лют. 1917 застаецца дьіскусійным. Напр., паводле класіф ікацы і рас. правазнаўца В.Чыркіна, Расія ў той час валодала сегм ентарнай дзярж. ф орм ай, якая дапускала пэўны падзел ф ункц ы й паміж розн ы м і дзярж. ін-там і пры аж ы ццяўленні паліт. улады, але пры адсутнасці сістэмы стры мліванняў і проціваг галін улады ф акты чн а дамінавала вы канаўчая ўлада ў асобе імператара. П ры правядзенні праз Думу

розны х па сац. накіраванасці законаў урад звы чайна апіраўся на блокі найб. ш матлікай, праваліберальнай фракцы і акцябрыстаў з пам яркоўна-правы м і дэпутатамі або, наадварот, з леваліберальнай ф рак ц ы яй кадэтаў (такты ка банапартызму). Урад П .А.Сталыпіна (1906— 11) праводзіў агр. і інш . рэф ормы , раш уча і ж орстка змагаўся з рэв. рухам. Ва ўмовах 1-й сусв. вайны ўлада імператара ўзм ацнілася, 16.9.1915 пры пы нена дзейн асць Д зярж . думы. Працяглы ўрадавы кры зіс 1915— 17 (змяніліся 4 старш ы ні ўрада, ш мат міністраў) непасрэдна папярэднічаў Лют. рэвалю цы і 1917, я к ая паклала кан ец «Т.м>. Літ.: Ч н р к н н В.Е. Элементы сравнвтельного государствоведення. М., 1994. С. 22—24; С т а ш к е в і ч М. Перадумовы і працэс стварэння палітычных партый на Беларусі (канец XIX ст. — люты 1917 г.) / / Бел. гіст. часоп. 1999. № 4. М.С.Сташкевіч. Т Р^Ц Я Я

ГРА М А ДЗЯН СКА Я

BAÜHÂ

Ў КІТАІ 1946— 49, вайна паміж узброены м і сіламі Камуністычнай партыі Кітая (К П К ) і ўрада Кіт. Рэспублікі, які ўзначальваў Гаміньдан\ заклю чны этап нар.-дэм акр. рэвалю цы і ў Кітаі. Пасля зак ан чэн н я Нацыянальна-вызваленчай вайны кітайскага народа супраць японскіх захопнікаў 1937— 46 б. саю знікі (К П К і Гаміньдан) сталі ры хтавацца да барацьбы пам іж сабой. У вы ніку перамогі Чы рв. Арміі ў савецка-японскай вайне 1945 узбр. сілы К П К захапілі m sp a r раёнаў Ц энтр. Кітая і Маньчжурыю. С С С Р перадаў К Л К зброю і тэхніку яп. К вантунскай арміі, a таксам а дапамог стварэнню ў М аньчж урыі А б’яднанай дэм акр. арміі (АДА); y вы ніку аб’ядн анн я АДА і войск К П К створана Н ар.вызв. армія Кітая (Н ВА К). У чэрв. 1946 войскі Гаміньдана разгарнулі наступл ен н е на раёны , якія бы лі пад кантролем К П К і ў сак. 1947 захапілі г. Яньань, дзе знаходзілася кіраўнііггва К П К , і пачалі наступленне ў М аньчжурыі, дзе іх войскі бы лі заблакіраваны . Летам 1947 y контрнаступленне перайшла НВА К і да восені 1948 разграміла войскі Гаміньдана ў М аньчжурыі, 31.1.1949 авалодала г. П екін, 24.4.1949 — г. Н анкін. Гаміньданаўскія салдаты масава здаваліся ў палон і ўступалі ў НВАК.

21.4.1949 войскі Н В А К ф арсіравалі Янцзы. Д а кастр. 1949 НВАК. дасягнула г. Гуанчжоў. 1.10.1949 y П екін е абвеш чана Кіт. Нар. Рэспубліка, ш то азначала перамогу К П К y грамадз. вайне, хоць барацьба з рэш ткам і гаміньданаўскіх войск працягвалася да кан ца 1950. Урад Кіт. Рэспублікі разам з рэш ткам і сваёй арміі эвакуіраваўся на в-аў Тайвань, які да гэтага часу застаецца пад яго кантролем. Літ:. Нсгорня Кнгая. 2 нзд. М., 2002; Т н х в н н с к н й С.Л. Путь Клтая к обведнненню н незавнснмостн, 1898— 1949: По матерналам бногр. Чжоу Эныіая. М., 1996. В.УАдзярыха. ТРЭЦ ЯЯ КАН Ф ЕРЭН ЦЫ Я КП ЗБ Адбылася 5— 18.1.1926 y Маскве. Удзельнічала 20 дэлегатаў з раш аю чы м і

5 з дарадчым голасам ад Б рэсцкай, Беластоцкай, Гродзенскай, В іленскай, Баранавіцкай і П інскай акруг, Ц К К С М ЗБ. К анф ерэнцы я была раўназначная з ’езду партыі. П арадак дня: справаздачы Ц К КП П і Ц К К.ПЗБ, аб сітуацыі ў краіне і тактыцы партыі; аб рабоце ў прафсаю зах; аб рабоде ў вёсды; арганізац. лы танді; аб рабоце К С М ЗБ ; выбары; бягучыя дытанні. У рабоце к ал ф ерэд ц ы і ўдзельнічалі прадстаўдікі В ы кан ком а Камінтэрна, Камлартый Полыычы і Літвы. Найб. важнай праблемай на кан ф ерэнцы і было в ы значэнле такты кі лартыі і йіляхоў арганізац. ўмацавання. П рызнана ламьшковай ультралевая ацэнка сітуацыі, дадзедая ў р аш эл н ях Д ругой канферэнцыі К П ЗБ, і вы значаная ёй такгыка ладрыхтоўкі ўзбр. л аўстаддя. У рэзалюцыі аб лраф саю зах важ ны мі задачамі к ал ф ерэн ц ы я лічы ла болы д гнуткую такты ку ў барацьбе за адзілства прафс. руху, ум ацавадне праф саю заў і пераўтварэдне іх y баявы я арг-цы і пралетарыяту. К ан ф ерзн ц ы я вы значы ла праграму барацьбы за збіранне сіл рабочага класа, сялянства і н ац.-вы зв. руху ў Зах. Беларусі ш ляхам вы кары стання гнуткай тактыкі адзідага фронту і лаўсядзённай барацьбы за частковы я патрабаванні дэм акр. характару. У склад абранага Ц К К П З Б увайш лі А.А.Альшэўскі, Л .Н .А радш там, М .С.Арэхва, Ф.Е.Кастылюк, І.К Л агін о в іч , С .Т.М ілер, А С .С лавінскі, Г .І.Ш агул (члены ),

будучых дзярж . сувязях лавінды былі вы раш ы ць самі народы Беларусі ў асобе У станоўчага сойма. Н азы валіся канкрэтды я тэры торы і, якія л авідн ы ўвайсці ў склад БН Р: М агілёўш чына, бел. часткі М ідш чы ды і Віцебш чы ны , Гродзенш чы ны (з гарадамі Гродна і Беласток), В іленш чы ды , С м аленш чы ны , Ч арнігаўш чы ды і сумеж ны я часткі суседніх губ., заселены х беларусамі (меліся на ўвазе Сувалкаўская і К овелская губ.). У грамаце лацвярдж аліся правы і свабоды грам адзяд, гарантавады я Д ругой Устаўнай граматай. А.М. Сідарэвіч.

Т Р^Ц Я Я УСТАЎНАЯ ГРАМАТА, юрыдычны і лаліт. акт, пры няты Радай Беларускай Народнай Рэспублікі (Радай БНР) 25.3.1918 y М інску пра абвяш чэнне незалежнасці Беларусі. П ры нята ла ініцыятыве прадстаўнікоў Віленскай беларускай рады на чале з А Л Л уцкевічам бшыцасцю галасоў. П ры галасавадні ўстрымаліся лрадстаўнікі А б’ядн адай яўр. сацыяліст. рабочай партыі, Я С Д Р П (Паалей Ц ы ёна) і рас. сацы ялістаў-рэвалюцыянераў. Земская ф ракцы я вы йшла з Рады БН Р. Т рэцяй У стаўлай граматай Беларуская Народная Рэспубліка абвяшчалася дезалеж наю і вольдаю дзяржавай, скасоўваліся старыя дзярж. сувязі; Народнаму сакратарыяту Беларусі даручалася лраланаваць усім зацікаўленым бакам лерагледзець тую частку Брэсцкага міру 1918, што даты чьы а Беларусі, самастойна ладпісаць мірны дагавор з дзяржавамі, якія ваявалі. Аб

Т У А М 0Т У (Т даш оід), П a ў м о т у; архілелаг з 78 каралавы х астравоў і рыфаў y Ціхім ак.; y складзе П алідезіі Ф ранцузскай. П л. (з а-вам і Гамб’е) 810 км2. Нас. каля 10 тыс. чал. (2000). Найб. а-вы

Гату Устоуну» Градату Годы БвларуокаЯ НароднаЯ Рэопуб д ік і прйймаей

1

'Падаісаді або^аей ойоўняць усо варункі,

якіч акт paru патрабув, 1 правздвіцк l x y жшш«. Год каэад народы Бвдаруоі равак s народаыі P a c l l скінул і ярйо P o o lйскаго дарыаыу. які найцякэй прыціонуў быў Бвларусь; ni пытамчыся народу. іо н к ін уў ншд крлЯ y паж&р жоАны, якал чы-

Чшзовы Старшшл Ураду C *y .> ~ v _____ —

ста эруйнавала гарады 1 веск і белор усків. Цяпвр йы, Рада Бвларуйлай НйроднаЯ Р эс п у б л ік і, скідая й э роднаго кра» шіовнло ярьо даярйаўнай аалвкнасьці, якое гвалтом нокінуді расІД скіе цард на

- > • ---Гу

A

мсш вояыш 1 хеаалвжШ краіі. Ад гэтаго чооу БЕЛАРУСКАЯ НАРОДіІАЯ РЭОПУБЛІКА ШЕШЧАЕЦЦА. ІІІЗАЛй ШАЯ I В0ЛЫ1АЙ ДЗКРВАВАЙ. Caul народй Б ел ар уві, y а а обі сваЯго Ўстішоучаго Соййу. посгановяць аб будучах двярваукых эвязях Бвларуоі. На моцн гэтаро трацяць о ія у усв отарйя далрагауішя вьвязі лкія д а л і йагчіімаоьць чуводу ураду падпівадь 1 ва Евларусь тракта* y Б вр эоьц і, uro вабівав на оьйврць бвларускі народ, дволючы ■ямлю яро на ч о с тк і. На ноцд гвтаго урад Бвларуокав Народнай Рвс п у б л ік і uae увайоьці y аднооіны s вацікаўявюш і с*вронам і, нра-

y - f ХАряауд»» f

пануючм lu лвраглвдаіцк *ую часціну Бврвоьцвйокаго трактату,

t [| J.

якал датдчыць Бвллруоі, 1 педдіолдь u lp aey» уйову з y c lu l вм в л у в ш і дв я р а а в ш і. Бвларусскал Народная Рвопубліка йовінна абняць уо* n u l , д м ашве I uae лічебную парвіару бйларуокі народ, a ласьнв: Ма-

d

4.

Бвдоотокш 1 і к а / . Віяінпчйкй. Віцвбшчынй. Сйалвяшчынй, ЧанІРаушчыш 1 оуйййкыя чаоьці о у оедніх рубярнлу, ваовлвюія бяларусані. Бвларуокая Народнвл Рэопубліка аадцкВврдкйвм усе гыя правы 1 вэ.ікнаоьці грайадаля I народаў Б вяаруоі, я хія абвойчаіш Уотаўной ГршатоЯ ад 9 сах а вік а І 9 1 8 г . Абввйчамчы аб нівалввііаскці Бв.іаруокай Народнай Р вопублікі Рода ло пакладав овае нодаві на тов , ато ўов лвбйячнв вояю наро-

ТРЭЦЯЯ РЭ С П Ў БЛ ІК А , дзяржаўны лад y Ф ранцыі ў 1870— 1940. Абвеш чана 4.9.1870 з ладзеддем Другой імперыі, канстытуцыя пры дята ў 1875. К іраўнік дзяржавы — лрэзідэдт, вы ш эйш ы заканад. орган — двухлалатды Н ац. сход, перад якім нёс адказнасць урад. П асля разгрому Ф радцы і Германіяй y пач. 2-й сусв. вайны ўся ўлада 10.7.1940 лерададзена маршалу А .Ф Петэну, ш то азначала ліквідацыю Т.р.

ве. К аля 150 тыс. ж. (2001). Гал. марскі порт краілы (вы ваз рысу, кавы, бананаў, вострых пры праў, графіту). Аэрапорт. ГІрам-сць: харч., металаалр., нафтапералр., мінер. угнаенняў. Ун-т.

УСТАЎНАЯ ГРАМАТА РАДЫ ШІАРУСКАЙ НАР0ДНАЯ РЭ0ПУШКІ

рілвўачыну. бвларуокія чаовці Мііючшш, Гродввкшчйяы /в Гродко*

Х.Р.Гелер, Л .І.Родзевіч, Л .Р .Ш айкоўскі (кандьшаты). Літ.. Постановленмя III конференшш Коммуннстнческой партнн Западной Белорусснш. ІВнльна), 1926. У.Ф.Ладысеў.

19

ТУАТАРА

Трэцяя Устаўная грамата Рады Беларускай Народнай Рэспублікі.

ды дападогуць бвларуохому народу y поуной ывры вдвВоьніцк яго палітйчна-далрваўш в ідаа-ш . Рада Бвларуокай Народнай Рвспублікі Дана y Менску-Беларускім 25 оакавіка 1918 Роду

Т РЙ Ш Н ІК А Ў А ляксей Ф ёдаравіч (14.4.1914, с. Паўлаўка Барыш скага р-да У льядаўскай вобл., Расія — 18.11.1991), расійскі географ, акіянолаг, палярны даследчык. Акад. AH С С С Р (1981), чл.кар. (1976). Герой С ац. П рацы (1949). С кончы ў Л едідградскі ун-т (1939). 3 1939 y А ркты чны м і А нтаркты чны м Н Д І (з 1960 ды рэктар). 3 1978 лрэзідэнт Геагр. т-ва С С С Р . 3 1982 ды рэктар НД І азёразнаўства. Н авук. працы па гідралогіі, метэаралогіі і гісторыі вы вучэння лалярны х краіл. К іраваў ш матлікімі пал яр н ы м і экспеды цы ям і, y т.л. дрэйфую чай стадц ы яй «Паўн. лолю с-3», 2-й і 13-й алтаркты члы м і экспеды цы ям і. У дзельнічаў y с тв а р эн н і «Атласа А н таркты кі» (т. 1— 2, 1966— 69). Дзярж. лрэм ія С С С Р 1971.

Te. : йсторня открышя м нсследовання Антарктнцы. М., 1963; Сгруктура цнркуляцнн вод Арктаческого бассейна. Л., 1972 (разам з Г.І.Баранавым). ТУАМ АСІНА (Toam asina), горад на У М адагаскара, на ўзбярэж жы Інды йскага акіяна. Адм. ц. адлайм . правінды і. Вядомы з пач. 19 ст., да 1979 наз. Тамата-

Радгіроа і Ф акарава. Клімат тралічды ласатны . А падкаў 1500— 2000 мм за год. Глебы лясч ан ы я. Расліннасць бедная. Н а вял. астравах растуць панданусы, бадьяны , д а малых — пераваж да хмызнякі. П лантацы і какосавай пальмы, хлебнага дрэва, бананаў. Ж ывёлагадоўля. Ш тучдае развядзедне малю скаўж амчуж ліц. Гал. горад — Ратаава (в-ваў Ф акарава). Б іясф ерны рэзерват АтолТаяра. А рхілелаг адкры ты ў 1606 ісл. мараплаўцам П .К іросам . Т У А П С б, горад y К расдадарскім краі, y Расіі. У знік y 1864— 70 я к умацаванде Вельямінаўскае, з 1896 горад, сучасная назва з 1897. К аля 80 тыс. ж (2001). Порт на Ч орн ы м м., чыг. станцы я. П рам-сць: наф талералр., маш .-буд., суднарам олтдая і суднабуд., абутковая, харчасмакавая. В ы тв-сць буд. м атэры ялаў. Музеі, y т.л. гісторы ка-краязлаўчы . У раёде Т. курортдая зона, пансіянаты , турбазы. ТУАТАРА, лаўзун, гл. Гатэрыя.

20____________________ ТУБА ТУБА (італьян. і лац. tuba труба), ш ырокамензурны духавы муштуковы аркестравы муз. інструмент самага нізкага рэгістра. З ’явілася ў Еўропе ў 1820— 40-я г. Уяўляе сабой доўгую састаўную ш матразова сагнутую метал. трубку з раструбам і венты льны м механізмам. Валодае мяккім, вы разны м, аб ’ёмны м тэмбрам, кантрастнай ды нам ікай. Асн. яе разнавіднасці: басовая, клавікор, вял. басовая («кайзербас»), паходная, валторнавая («вагнераўская»), гелікон, сузаф он. У сімф. і духавых аркестрах вы конвае пераваж на функцы ю басовага голасу, a таксама кантрапункт, сольны я ф рагменты і творы. Найб. паш ы раны Т.-бас і Т.-кантрабас. Н а Беларусі вядома з 2-й пал. 19 ст. ў духавых аркестрах: М інскім гарадскім, М інскага вольна-паж арнага т-ва, М інскага рэальнага вучылішча, ваен. аркестрах і інш. Выкарыстана ў творах бел. кампазітараў А.Багатырова, С.Бельцюкова, Э.Казачкова, У.Каральчука.' Літ. : Л е в н н С. Духовые ннструменты в нсторнн музыкальной культуры. Ч. 1—2. Л., 1973—83. А.Л.Карацееў.

паўторным заражэнні або рэзкім аслабленні арганізма (бывае ачаговы, інфільтратыўны, фіброзна-кавернозны і інш.). Вылучаюць таксама адкрытыя і закрытыя формы, абвастрэнне і затуханне працэсу. Прыкметы: слабасць, патлівасць, схудненне, павышэнне т-ры цела, кашаль з макротай, задышка. Некат. формы працякаюць непрыкметна або бессімптомна. Выяўленне T.: y дзяцей -— туберкулінавыя пробы, y дарослых — рэнтгенафлюараграфічныя агляды, мікраскапія мазка макроты. Лячэнне: антыбактэрыялвная тэрапія, калапсатэрапія, хірургічнае. ВьшуЧае Т. фтызіятрш.

Ha Т. хварэюць таксама млекакормячыя жывёлы, птушкі. Літ:. Л о м а к о М.Н., С у д н н к С .Н , С о б о л ь С.А Руководсгво по фтнзнатрнн.

2 нзд. Мн., 1991; К р н в о н о с П.С. Современные возможноста м перспектмвы хнмнотератга туберкулеза / / Рецепт. 1999. № 1/2; К р н в о н о с П.С. н др. Проблемы туберкулеза в Республнке Беларусь на современном згапе / / Акгуальные вопросы современной меднцнны: Матерналы юбялейной науч. конф., посвяш. 80-летню БГМУ. Мн.,2001. П.С.Крыванос. Ч. 1. Т У Б Я Р О ЗА (Polianthes tuberosa), кветкавая расліна сям. амарылісавых. Радзіма — Ц энтр. Амеры ка. Культывуецца з 16 ст. я к эф іраалейная і дэкар. расліна пераваж на ў М іж земнам ор’і, Паўд.-Усх. Азіі. Шматгадовая травянісгая цыбульная расліна. Кветаноснае сцябло выш. да 120 см. Прыкаранёвае падоўжанае лісце ў разетцы, сцябловае ўкарочанае, вузкалінейнае. Кветкі пахучыя, белью, дыяметрам 5—8 cm, y рыхлым коласападобным суквецці. Эфірны алей кветак выкарыстоўваюць y парфумерыі. ТУВА, другая назва Тывы (Рэспублікі Т ы ва) y Расійскай Ф едэрацыі.

Т У БЕ РК У Л Ё З, інфею цыйная хвароба жывёлы і чалавека, як ая вы клікаецца мікабактэры ямі — палачкай Коха; адна з сацыяльных хвароб. У збудж альнік адкрыты Р .Кохам (1882). Для чалавека найб. небяспечныя 3 узбуджальнікі: чалавечы, бычыны, афрыканскі. Т. пашкоджвае органы дыхання (найб. часта — 90%), лімфатычныя вузлы. мочапалавую сістэму, косці і суставы. скуру, вочы, кішэчніх і інш. Крыніда інфекцыі — хворы на Т , які ввдзяляе з макротай узбуджальніхаў y навакольнае асяроддзе. Заражэнне адбываецца пры кантакце з хворым, праз яго рэчы; пры ўжыванні мяса, малака кароў, хворых на Т. Туберкулёзнае запаленне складаецца са спецыфічных клетак з казеёзным некрозам і поласцямі распаду. Адрозніваюць першасны і другасны Т. Першасны бьшае ў неінфшыраваных людзей, часцей y дзядей і падлеткаў (туберкулёзны працэс пашкоджвае лёгкія, лімфатычныя вузлы. плеўру). Другасныя формы развіваюцца ў інфіцыраваных людзей пры

ТУВАЛУ (Tuvalu), дзярж ава на ПдЗ Ц іхага ак., y П алінезіі. Займ ае а-вы Тувалу (да 1975 наз. Эліс), за 1050 км на Пн ад а-воў Ф іджы. Пл. 26 км2. Н ас. 10,8 тыс. чал. (2000). С таліда — г. Фунафуці н а аднайм . атоле. Афід. м ова — англійская. Адм. падзел — 8 астраўных саветаў. Н ац. свята — Д зен ь незалеж насці (1 кастр.). Дзяржаўны лад. Т. — дзярж ава ў складзе Садружнасці. П аводле кансты туцыі 1978 кіраўнік дзярж авы — манарх Вялікабры таніі, які прадстаўлены ў краіне ген.-губернатарам. Заканад. ўлада належ ы ць аднапалатнам у парламенту (12 дэпутатаў), я к і выбіраецца насельніцгвам н а 4 гады. Выканаўчую ўладу аж ы ццяўляе ўрад на чале з прэм ’ер-міністрам. Прырода. Астравы — 9 каралавых атолаў выш . да 5 м, якія працягнуліся з П н З на ПдУ ланцугом даўж. 586 км. Клімат гарачы, субэкватары яльны . Т -ра пастаянна каля 27 °С з н язнач ны м і ваганням і. А падкаў за год ад 2500 мм на П н да 3300 мм на Пд. Бы ваю ць засухі. Рэк і ручаёў няма. Адзначаюцца разбуральны я тайфуны . Расліннасць аднастайная. Н а ўзбярэж ж ы солетры валы я кусты і дрэвы (сцэвола, панданус і інш .), ва ўнутр. частках астравоў — гаі какосавых пальмаў, дрэвы гуэтарда, пізонія, калафілію м, папараці. Ж ы вёльны свет бедны. Ш мат марскіх птушак. М ора багатае рыбай, малю скамі, ракападобны -

мі. А стравам паграж ае затапленне, якое вы клікана пацяпленнем клімату і пад’ёмам узроўню акіяна. Насельніцтва. Больш за 90% — тувалу, народ палінезійскага паходжання. Ёсць тувалу — еўрапейскія метысы, мікранезійцы і інш. Амаль усе вернікі — пратэстанты -кангрэгацы яністы . Сярэднегадавы прырост насельніцгва каля 1,4%. С ярэдняя шчыльн. 417 чал. на 1 км2. Больш за палавіну засяродж ана на атоле Ф унаф уці, дзе знаходзідца г. Фунаф уці (каля 4 тыс. ж.). 75% насельніцтва зан ята ў сельскай гаспадарцы і рыбалоўстве, каля 25% — y сферы абслугоўвання. К аля 1 тыс. чал. працую ць за мяж ой (м атросам і на замеж ны х караблях). Псторыя. А-вы Т. заселены палінезійдамі з а-воў Самоа і Тонга ў 1-м тыс. н. э. Першы з еўрапейцаў, хто наведаў а-вы Т., быў ісп. мараплавец АМенданья. У 1892, пад назвай а-вы Эліс, аст-вы Т. сталі ч. брыт. пратэктарата А-вы Гілберта і Эліс, э 1916 калонія Вялікабрытаніі У 1974 рэферэндум жыхароў а-воў Эліс ухваліў іх адасабленне ад а-воў Гілберта. 3 1.10.1975 асобная калонія Вялікабрытаніі пад мясц. назвай Т. 1.10.1978 абвешчана незалежнасць Т. ў складзе Садружнасці У Т. адсугнічаюць паліт. партыі. Т. — чл. ААН (з 2000).

Гаспадарка. T. — слабаразвітая агр. краіна. Валавы ўнутр. прадукт на 1 чал. складае 800 дол. за год. А снова экан омікі — сельская гаспадарка і ры балоўства. Пад с.-г. ўгоддзямі каля 50% пл. астравоў. Асн. культуры: какосавая пальма, тара, бананы , цукр. тры снёг, агародніна. Ш тогод нары хтоўваецца каля 400 т копры . Гадуюць свіней і птушку (у 1999 — 27 тыс. курэй). Рыбалоўства. Урад ЗШ А вы плачвае Т. ш тогод 9 млн. дол. за права ры балоўства ў тэр. водах архіпелага. Ё сдь некалькі дробных прадпры емстваў па перапрацоўцы с.-г. прадукцыі і рыбы, па паш ы ве адзення і вы рабе мы ла. С аматуж ны я промыслы і рамёствы (плецены я вееры і кошыкі, каралі з ракавін). Н екалькі дробных электрастанцы й (вы тв-сць электраэнергіі каля 3 млн. кВт гадз за год). Транспарт пераваж на марскі. Асн. порт і адзіны аэрапорт — Ф унафуці. Штогадовы экспарт складае каля 200 тыс. дол., імпарт — каля 4— 5 млн. дол. У экспарце пераваж аю ць копра, ры бныя прадукты, маст. вы рабы, y ім парце — харч. прадукты, паліва, прамы сл. тавары. Гал. гандл. партнёры : Ф іджы, Аўстралія, Н овая Зеланды я. Больш ую частку даходаў Т. атры млівае з траставага фонду (на 1999 — 35 млн. дол.), які ўтвораны Н овай Зеланды яй, Аўстраліяй і Вялікабры таніяй, падтры маны Японіяй і Паўд. К арэяй. К раін а атры млівае даход ад продажу паш товы х марак, ад гран овых пераводаў грамадзян, якія працуюць за мяж ой. Граш овая адзінка — тувалійскі дсшар, вы кары стоўваецца і аўстралійскі долар. І.Я.Афнагель. ТУВІМ (Tuwim) Ю льян (13.9.1894, г. Лодзь, П ольш ча — 27.12.1953), польскі паэт, перакладчы к. Вучыўся ў Варшаўскім ун-це (1916— 18). У 1939—4 6 y эміграцыі, з 1942 акгы ўна ўдзельнічаў y антыфаш. дзейнасці. Д рукаваўся з 1913. У зб-ках «П адпільноўваю Бога» (1918), «Сакрат танцуе» (1920), «Сёмая восень» (1922) і інш . наватарскі пады ход да паэт. мовы, віталізм, культ радасці і кахання. У зб. «Чацвёрты том вершаў» (1923) элегічны я матывы, насы чанасць сімволікай. С ац.-ф ілас. рэф лексія, тэм а паэта і паэзіі, сувязь з класічнай трады цыяй вы значальны я ў зб -ках «Словы ў крыві» (1926), «Чарналессе» (1929), «Палымяная сутнасць» (1936). Паэт. канцэпцы я слова ў «паэме-фантазіі» «Зеляніна» (1936). У цэнтры паэмы «Баль y оперы» (1936, апубл. 1946) асэнсаванне гісторы ка-паліт. сітуацыі ў міжваен. П ольш чы . Л іра-эп ічная паэма «Кветкі Польш чы» (апубл. 1949, незавершана) адметная тэм аты чны м багаццем, версіф ікатарскай тэхнікай. Аўтар арыгінальных кніг па гісторыі нораваў і звычаяў, культуры, мовы і л-ры П ольшчы, y т.л. «Чатыры стагоддзі польскай фрашкі» (1937), «Кніга польскіх верш аў XIX ст.» (т. 1— 3, 1954), твораў для дзяцей. Пераклаў на польскую мову «Слова аб паходзе Ігаравым» (1928, новы варыянт 1950), некат. творы рус. і інш.

пісьменнікаў. Н а бел. мову паасобны я творы Т. пераклалі Э.Агняцвет, А.Вялю гін, С.Дзяргай, М .Л ужанін, П .М акаль, У.М архель, Р.Н яхай, Я .С ем яж он, В.Сёмуха, М .Т анк, С.Ш уш кевіч. Д зярж. прэм ія П ольш чы 1951.

Ю.Тувім.

Te.: Dziela. T. 1— 5. Warszawa, 1955—64; Бел. пер. — Падарунак дзецям. Мн., 1956; Польскія кветкі. Мн., 1984; Баль y оперы / / Далягляды, 1984. Мн., 1984; У кн.: Семяжон я . Сем цудаў свету. Мн., 1977; У кн.: Прыйдзі, стваральны дух. Мн., 1986; У кн.: На зорных шляхах. Мн., 1991; Рус. пер. — Нзбр. лнрнка М., 1967; Цветы Полыпн Фрагменты поэмы. М., 1971; Нзбранное М 1975.

ТУГАН___________________

21

на левы м беразе р. Сэрвач, y б. маёнтку кн. Тугана. Н алеж ала панам Вераш чакам. У параднай ч. ларку былі размеш чаны невял. класіцы сты чны сядзібны дом з мансардай і тэрасай на 4 слупах, флігель з м ураваны м ганкам і аранж арэя; ва ўзгоры стай лаўн.-зах. частцы парку — капліца-пахавальня, абсаджаная п а леры м етры дубамі (разбурана ў 1914). Н а асн. дарозе праз парк знаходзілася альтанка (т. зв. альтанка М арылі, не захавалася), абсадж аная ліпамі. П арк пейзаж нага тылу. Пл. каля 5 га. Асн. элем ен ты кам лазіцы і — паляны з курцінам і і далёкім і перспеклы вамі навакольнага ладдш аф ту. У паўд.-ўсх. частцы — 2 саж алкі. П арк м оцна лаш кодж аны ў 1-ю сусв. вайну. У 1930-я г. лраведзены работы па яго добраўпарадкаванні. Растуць ясень, клён, вярба, дуб, л іп а еўрапейская і інш . мясц. пароды дрэў. У 1815—20 y гаспадароў сядзібы часта гасцявалі АМідкевіч, Т.Зан, Я.Чачот, І.Дамейка. Лета 1818 y Туганавічах прайшло пад знакам рамант. пачуцця дачкі гаспадыні ма-

Літ.: Ж н в о в М.С. Юлнан Тувнм. М., 1963; Юлнан Тувнм: Бнобнблногр. указ. М ., 1989. М.М.ХмяпьніЦкі. ТУ ВІН СКА Я КАТЛАВІНА, y rapax Паўд. Сібіры, Рэспубліка Тыва, y Расіі. А бмеж авана хрыбтамі Зах. С аяна, Алтая, Тану-А ла і гарамі Усх. Тывы. Даўж. каля 400 км, ш ыр. да 70 км, выш . 600— 900 м. Рэльеф раўнінны , месцамі драбнасопачны ; нізкагорны м масівам АдарД аш падзелена на зах. — Хемчы кскўю і ўсх. — Улуг-Хемскую катлавіны . Д рэніруецда р. Верхні Е нісей (Улуг-Хем) з пры токам Х емчык. Занята зл акава-п алы новы м і і караганнікавы м і стэламі, часткова разарана (пасевы пш аніцы, ячм еню , проса). Т У В ІН Ц Ы (самазва т ы в а), народ, асн. насельнідгва Тывы (198,4 тыс. чал.). У Рас. Ф едэрацы і 206,2 тыс. чал.

(1992). Агульная колькасць — 207 тыс. чал. (1992). Ж ы вуць таксам а ў М анголіі і Кітаі. Гавораць на тувінскай мове (належ ы ць д а цюркскіх моў). Вернікі лераваж на ламаісты . ТУГАІ (ад цю рк. тугай — лес, л ясн ы я зараснікі), т a к a і, поймавы я лісцевы я лясы і хм ы знякі ўздоўж рачны х далін y паўпусты ннай і лусты ннай зодах; разнавіднасць галерэйных лясоў. Густыя, цяж капраходны я зараснікі з таполі, вярбы, тамары ску, лоху, абляліхі і інш ., абвітыя ліянам і. Берагі р э к і старыц укры ты тры снягом . У Т. водзяцца дзікі, тугайны алень, ш акалы , чаротавы кот, ф азаны і інш . У вы ніку гасл. асваення плош чы Т. скарачаю цца. Т эрм ін паш ы раны ў С ярэд н яй і Ц энтр. Азіі. І УГАНАВІЦКАЯ С Я Д ЗІБА , пом нік сядзіб на-п аркавай архітэкгуры 2-й пал.

18— 19 ст. за 1 км ад в. К арчова Баранавідкага р -н а Б рэсцкай вобл. С творана

Туганавіцкая сядзіба. 3 гравюры 19 ст.

ёнтка Марылі Верашчакі і маладога Мідкевіча. Трагічная гісторыя гэтага кахання зрабіла вял. ўплыў на творчасць паэта. Паводле сцвярджэнняў даследчыкаў, апісанае ў паэме «Пан Тадэвуш» Саплідова цалкам адпавядае тапаграфіі Т.с. 3 Туганавічамі звязаны некат. падзеі нац.-вызв. паўстання 1863—64, на патрэбы якога М.Верашчака прадала ч. маёнтка. Тут працавала зброевая майстэрня, прадукцьш перапраўлялася ў цэнтр — в. Мілавіды. Уладальнік сядзібы К.Туганоўскі падтрымліваў сувязі з К.Каліноўскім, дапамагаў яму. В.РАнціпаў. ТУ ГАН т БАРАН ОЎ CK I Міхаіл Іванавіч (8.1.1865, Х аркаўская вобл., У краіна — 21.1.1919), расійскі і ўкр. эканаміст, гісторык, грамадскі дзеяч і публіцыст; лрадстаўнік «легальнага марксізму». Акад. АН Украіны (1919). С кончы ў Харкаўскі ун-т (1888). У 1895— 99 і 1905 y П ецярбургскім ун-це, з 1913 — лраф. Пецярбургскага політэхн. ін-та. У 1905— 07 y партыі кадэтаў. П асля Л ю таўскай рэвалю ды і 1917 н а Украіне: міністр ф інансаў ва ўрадзе ўкр. Ц энтр. рады, праф. Кіеўскага ун-та. А дзін з арганізатараў А Н Украіны. Навук. працы па праблемах паліт. эканом іі, гісторыі рас.

22

ТУГАПЛАЎКІЯ

прам-сці, каап. руху. У кн. «Руская фабры ка ў мінулым і сучасным» (1898) крытыкаваў народнікаў па пы таннях эканам. развіцця Расіі. У працы «Тэарэты чны я асновы марксізму» (1905) абвясдіў тэоры ю К .М аркса толькі «часткова правільнай» і адны м з перш ых выступіў за спалучэнне м арксісцкай тэорыі прац. вартасці і тэоры і гранічнай кары снасці. Лічыў, ш то капіталізм здольны да беэупыннага развіцця і самакарэкціравання, a неабходнасць пераходу ад капіталізму да сацы ялізму бачыў ў сф еры маралі, a не ў сферы аб’ектыўных законаў. Тв.: Современный соцналюм в своем мсторнческом развютш. СПб., 1906; Соцнальная теорня распределення. СПб., 1913; Очеркн нз новейшей ксторнн полнтнческой экономіш н соцналлзма. 5 нзд. СПб., 1914; Соцнальные основы кооперацнн. М., 1916; Влнянне ндей поллтаческой экономнн на естествознанне н фнлософню. Клев, 1925.

Te.: Рус. пер. -— Маленьклй Ііллнмар. М., 1959; К своему солнцу. М., 1963; Золотой обруч. М., 1968. ТЎДЖМАН (Tudjman, Tudman) Франьё (14.5.1922, Вяліка-Трговішча, Харватыя — 10.12.1999), харвацкі ваен., паліт. і дзярж . дзеяч, гісторык. Ген.-маёр (1960), д -р гіст. навук. У 2-ю сусв. вайну ўдзельнік анты фаш . партыз. руху.

Н

Ш

Ф Туджман.

ТУГАПЛАЎКІЯ Г Л ІН Ы асадкавы я тонкады сперсны я горны я пароды . Характарызую цца вял. колькасцю гліназёму (20— 42%), вы сокімі сувязны м і ўласцівасцямі і пласты чнасцю . М аю ць полімінеральны састаў і вогнетры валасць 1350— 1580 °С. На Беларусі радовіш чы Т.г. азёрнага паходж ання, палеаген-неагенавага ўзросту (Гарадок, Гарадная, Глінка, Спюлінскія хутары і інш .) з запасамі да 60 млн. т. В ы кары стоўваю цца ў вытв-сці сценавы х і абліцовачны х блокаў, каналізацы йны х і дрэнаж ны х труб, цэглы, фармовачнага матэры ялу і інш. Гл. таксам а Вогнетрывалыя гліны, Гліна, Легкаплаўкія гліны, Неметалічныя карысныя выкапні.

Пасля 1945 служыў y югасл. Мін-ве абароны і Генштабе. 3 1961 вучыўся ў Заграбскім ун-це, з 1963 выкладаў y ім, потым дырэктар Ін-та гісторыі харвацкага рабочага руху (г. Заграб), У 1967 за выступл ен н і ў абарону самабы тнасці харвацкай мовы звольнены з працы і вы клю чаны з Саю за камуністаў Ю гаславіі. Да 1969 выбіраўся дэпутатам харвацкага Сабара (парламента). У 1971— 73 знявол ен ы югасл. ўладамі за «контррэв. дзейнасць», y 1981— 84 — за «антыдзярж. прапаганду». У 1989 заснаваў Харвацкую дэм акр. садруж насць (з 1998 старш ы н я гэтай партыі). 3 мая 1990 старш ы ня Д зярж . прэзідыума, са ж н. 1992 прэзідэнт Харватыі. У станавіў y краіне аўтакратычны рэж ы м . Аўтар ш эрагу КНІГ. М.С.Даўгяла.

ТУГАПЛАЎКІЯ М ЕТА Л Ы , група каляровых металаў, т-ра плаўлення якіх вышэйшая за т-ру плаўлення жалеза (1535 °С). Д а Т.м. адносяць вальфрам, ванадый, гафній, малібдэн, ніобій, рэній, тантал, тытан, хром, цырконій. Тугаплаўкімі з ’яўляю цца металы плацінавай групы, аднесены я (паводле тэхн. класіф ікацы і) да высакародных металаў.

ТУЗ, Т у з - Г ё л ю (T uz Gôlü), бяссцёкавае салёнае возера на А наталійскім пласкагор’і, y Турцыі. Разм еш чана на выш. 899 м, пл. зімой і вясной 1,6— 2,5 тыс. км 2, глыб. да 2 м (летам перасыхае, дн о ўкры ваецца скары нкай солі). Солі (пераваж на N aC l) y вадзе да 34% аб ’ёму. Д н о гліністае, каля паўд. і зах. берагоў — саланчакі. Н а ўсх. узбярэж жы здабы ча кухоннай солі.

ТЎГЛАС (Tuglas) Ф ры дэберт (2.3.1886, мяст. А х’я, цяпер П ы лваскі пав., Э стонія — 15.4.1971), эстон ск і пісьменнік, літаратуразнавец. Н ар. пісьм ен нік Э стоніі (1946). Ч л.-кар. А Н Э стоніі (з 1946). Адзін з кіраўнікоў літ. групы «М аладая Зстонія» (1905— 15). У 1906— 17 y эміграцыі. Друкаваўся з 1901. Зазнаў уплыў сімвалістаў (зб. навел «Пясочны гадзіннію», 1913). Аўтар рамана «Ф елікс Ормуссан» (1915), зб-каў ф антасты кі «Лёс» (1917), «Меланхолія» (1920), «Вандраванне душ» (1925), м ініяцю р «М аргіналіі» (1966). У рамане «М аленькі Іллімар» (1937) успаміны дзяцінства. Аўтар літ. даследаванняў, артыкулаў і эс э пра эст. і замеж ных пісьменнікаў, кн. «К ры ты чны рэалізм» (1947) і інш. Н а бел. мову яго асобны я навелы пераклалі У .П аўлаў, С.Ш упа.

ТЎЗАВА Раіса Уладзіміраўна (н.

24.1.1924, М асква), бел. вучоны ў галіне мікрабіялогіі. Д -р вет. н. (1964), праф.

(1966). С кончы ла М аскоўскі хіміка-тэхнал. ін -т м ясной прам -сці (1947). 3 1952 прадавала ў Бел. НД І жывёлагадоўлі, з 1956 — y Бел. н.-д. вет. ін-це. 3 1964 прадуе ў Бел. лед. ун-це, адначасова ў Бел. н.-д. вет. ін -ц е. Навук. лрацы ла праблемах эты ялогіі, патагенезу, імунагенезу, элЬ ааталогіі і вакц ы н алраф ілакты кі бруцэлёзу і туберкулёзу с.-г. ж ывёл.

Te.: Мнкробные н вмрусные заболевання жнвотных. опасные для человека (зоонозы). Мн., 1969; Туберкулез крупного рогатого скота, методы его днагностакм н профнлактакн. Мн., 1978; Туберкулез сельскохозяйственных жнвотных н птацы. Мн., 1983; Кароткі тлумачальны слоўнік тэрмінаў па мікрабіялогіі. Мн., 1991 (разам з К.М.Панюціч).

Т Ў ЗІКА Ў А ляксандр Васілевіч (н.

5.9.1958, г. П ол ац к Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне матэм. кібернетыкі і інф арм аты кі. Д -р ф із.-м атэм . н. (2000). С кончы ў БДУ (1980). 3 1980 y Ін-це тэхн. кібернеты кі Нац. АН Беларусі, адначасова з 1989 y БДУ. Навук. лрацы ла матэм. метадах лічбавай алрацоўкі відарысаў, ды скрэтнай алтымізацыі. Раслрацаваў метады раш эння ш маткрытэрыяльных задач тэоры і раскладаў, алгарытмы інвары янтнага параўнання і аналізу вы пуклых аб’ектаў адвольнай размернасці. Д зярж . лрэм ія Беларусі 2002.

Te.: Аналмз снмметрнчностм м сравненне обьектов на основе сложенмя Мннковского. Мн., 1998; Меры сходства выпуклых многоугольннков (у сааўг.) / / Докл. Нац. АН Беларусн. 1998. Т. 42, № 2. М.П.Савік. Т Ў ЗІН (лольскае tuzin), кам ллект з 12 аднолькавых прадметаў. Выраз «чортаў T.» абазначае неш часлівы лік — 13. ТЎЗЛА (Tuzla), горад y Босдіі і Герцагавіне. К аля 100 тыс. ж. (2001). Чы г. ст., вузел аўтадарог. П рам -сць; с.-г. маш ы набудаванне, хім., дрэваалр., гарбарная, харчовая. Ц эн тр горнапрамы сл. раёна (здабы ча вугалю, кухоянай солі, наф ты). У н-т. Арх. лом нікі: мячэць (15 ст.) з м інарэтам , званіца (15 ст.). ТЎКАВАЯ СЁЯЛКА, н авясд ая або пры чап н ая м аш ы на (сеялка) для рассейвання па лаверхні поля мінер. угнаенняў (тукаў) перад воры вам або культывацыяй, a таксам а для падкорм кі збожжавых

Талерчаты высявальны апарат тукаван сеялкі: 1 — тукавая скрыня; 2 — высявальная талерка; 3 — скідвальнікі ўгнаенняў.

культур і траў. Н айб. лаш ы раны Т.с. з талерчаты м вы сявальны м апаратам (талеркі круцяцца ад алорна-пры вадны х колаў). ТУКАН (лац. T ucana), сузор’е Паўд. лаўш ар’я неба. Н айб. ярк ая зорка 2,8 візуальнай зорнай велічыні. У Т. размеш чаны адзін са сладарож нікаў наш ай Галакты кі — М алое М агеланава воблака — і вельмі яркае ш аравое зорнае сколіш ча. 3 тэр. Беларусі не відаць. Гл. Зорнае неба. ТУ КАН АВЫ Я, перцаедныя (R ham phastidae), сям ейства птуш ак атр. дзятлаладобны х. 5— 7 родаў, каля 40 відаў. П аш ы раны ў тралічны х лясах

Цэнтр. і Паўд. А меры кі. Гняздую цца ў дуплах. 1 від занесены ў Ч ы рв. кнігу МСАП. Даўж. да 63 см, маса да 300 г. Афарбоўка апярэння кантрастная, пераважае чорны колер з яркімі ўчасткамі жоўгага, зялёнага. чырв. і інш.; y дробных відаў пераважаюць адценні зялёнага. Дзюба вял. (часам амаль роўная даўж. цела), лёгкая ( з пнеўматычнымі поласцямі), сціснутая з бакоў, ярка афарбаваная, загнугая ўніз; краі зазубраныя. Язык доўгі, вузкі, яго канец і краі махрысгыя, Крылы кароткія, шырокія. Хвост y большасці відаў кароткі. Ногі вял., моцныя. Рйсліннаедныя, могуць паядаць таксама насякомых, малюскаў. яшчарак і інш. Манагамы. Адкладваюць да -4 яец. Лёгка прыручаюцца. Аб'ект промыслу. А.М.Петрыкаў.

зледзянення. С ейсмізм. Радовіш чы золата, кінавары , жал. і інш . руд. Н а схілах — лістоўнічны я л ясы і бярэзнікі, вы ш эй — кедравы сланік, к ам енны я россы пы . Зейскі запаведнік. Н а р. Зея — Зейская ГЭС. ТЎЛА, горад, цэнтр Тульскай вобл. Расіі, на р. Упа. К аля 530 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт.

ТУЛАВА__________________ 23 давання, зброевы , кац ельна-венты лятарны , гандл. і тэхнал. абсталявання і інш .), чорн ая металургія, хім., лёгкая, харчовая. Вы тв-сць муз. інструментаў, буд. матэры ялаў. Ун-т. Тэатры. Музеі: краязнаўчы , маст., зброі (з 1724). Арх. помнікі: К рэм ль (1514— 21) з У спен-

ТУКІ, тое, што ўгнаенні. ТУ К У М Ш (T ucum ân), С ан-М іг е л ь - д э - Т у к у м а н , горад н а П н З Аргенціны, y даліне р. С алады льё. Адм. ц. аднайм. правінцы і. Засн. ў 1565. У 1816 y Т. абвеш чана незалеж насць краіны. Каля 600 тыс. ж. з пры гарадамі (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. Аэрапорт. Гал. эканам . цэнтр Н н З А ргенціны. Прам-сць: цукр., хім., маш .-буд., металаапр., абутковая, ш вейная. Ун-т. ТУКУРЫНГРА, горны хры бет y Амурскай вобл. Расіі. А ддзяляе В ерхнязейскую раўніну ад А м урска-Зейскага плато. Даўж. 230 км. Выш. да 1605 м. Складзены пераваж на з метамарфічны х сланцаў і пясчанікаў. Х арактэрны сярэднягорны рэльеф са слядам і стараж.

Крэмль y г. Тула.

Буйны прамысл. данір. Прам-сць: маш.-буц. і металаапр. (з-ды : м еталаапр., «Тульск і кам б ай н авы завод», «Арсенал», маш .-буд., горнага і трансп. м аш ы набу-

скім саборам (1762— 64), царква Благавеш чання (1692), інш. будынкі 18— 19 ст. Упершыню згадваецца ў Ніканаўскім летапісе пад 1146. У 13— 14 ст. належала Залатой Ардзе. Потым захоплена разанскім князем, y 1503 далучана да Маскоўскага вял. княства. У 1520 пабудаваны каменны крэмль. У 16— 17 важны ўмацаваны пункт на паўд. ускраіне Маскоўскай дзяржавы. У 1552 вытрымала аблогу войск крымскага хана Дэўлет-Гірэя. У 1607 y Тульскім крамлі больш за 3 месяцы абараняліся ўдзельнікі Балотнікава паўстання 1606—07. 3 17 ст. Т. — цэнтр жалеэаапрацоўчай і зброевай вытв-сці. У 1712 тут засн. першы ў Расіі дзярж. зброевы завод. 3 1774 Т. — цэнтр Тульскага намесніцгва, з 1796 — Тульскай губ. У 19 ст. тут створаны зброевыя і металаапрацоўчыя з-ды, самаварныя і гармоніхавьм ф-кі, развіваліся саматужныя промыслы. У 1929—37 y складзе Маскоўскай, з 1937 цэнтр Тульскай вобл. У кастр. — снеж.

1941 ням.-фаш. войскі аблажылі Т. з 3, Пд і У, але не эдолелі ўзяць. За мужнасць і гераізм жыхароў горада Т. нададзена ганаровае званне «Горад-герой» (1976). ТУЛАВА, вёска ў Віцебскім р-не, каля р. Віцьба. Ц энтр сельсавета і эксперы м . базы «Тулава». За 2 км ад усх. ускраіны г. Віцебск. 1808 ж., 707 двароў (2002). Д ом культуры, б-ка, аддз. сувязі.

Да арт. Туканавыя: 1 — тока, або вялікі; 2 — туханчык ізумрудны, або зялёны; 3 — тухан рыбны; 4 — арасары зялёны; 5 — арасары стракаты.

ТЎЛАВА, вёска ў Зэльвенскім р-н е Гродзенскай вобл., каля аўгадарогі Зэльва — Ружаны. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км на ПдЗ ад гар. пас. і чыг. ст. Зэльва, 132 км ад Гродна. 148 ж., 76 двароў (2002). Пач. ш кола-сад, Д ом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. П ом нік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ТУЛАВА, вадасховішча ў Відебскім р-не, каля в. Тулава. Створана ў 1983 y пойме

24

тулаў

р. Віцьба, на месцы воз. Тулава. Пл.

O, 39 км 2, даўж. 1,9 км, найб. ш ыр. 400 м, найб. глыб. 12 м, аб’ём 1,33 млн. м3. С ярэдні шматгадовы сц ёк 5 млн. м3. Ахоўныя дамбы (агульная даўж. 400 м) пабудаваны ў месцах м аічы м ага пераліву вады з вадасховішча ў р. Відьба. Ваганні ўзроўню вады на працягу года 1,7 м. Вы карыстоўваецца для араш энн я с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі.

ца пясчаны х і кам яністы х узбярэж жаў вадаёмаў. Нар. назва сявец. Даўж. цела да 30 см, маса да 225 г. Апярэнне рэзка кантрастнае: нЬ цела і бакі галавы чорныя, на галаве і шыі чорнае поле акаймавана шырокай белай паласой. Спіна шэрая з рззкімі белымі папярочнымі сгракацінамі. Падпахавае пер'е чорнае, падхвосце белае. Дзюба чорная, модная. Корміцца насякомымі, іх лічынкамі, малюскамі, ракападобнымі, насеннем і ягадамі. Нясе 3—4 яйцы.

ТЎЛАЎ Ф ёдар Андрэевіч (1792— 1855), ж ывапісец. Т ворчасць звязана з Расіяй і Беларуссю (М агілёў, Слаўгарад). Верагодна, з пры гонны х, я к і атры маў вольную. П рацаваў y ж анры партрэта. Н апісаў больш за 50 твораў, сярод якіх партрэты М .А.Ш ахаўскога, Л .М .Ш ахаўской (абодва сярэдзіна 1810-х г.), Л .А .Ш ахаўской, П .М .М ураўёвай, невядомага (усе 1820-я г.), А .М .М ураўёва, П .М .М ураўёвай з дачкой С оняй (абодва кан ец 1820 — пач. 1830-х г.), групавы партрэт с я м ’і кн. Ш ахаўскіх. Літ.: К о т е л ь н н к о в а Н.Г. Ф.АТулов — малонзвестный русскнй портретаст первой половнны XIX в. / / Памятннкн культуры. Ежегодннк, 1980. Л., 1981. А.К.Рэсіна. ТУЛЕБАЕУ Мукан Тулебаевіч (13.3.1913, с. К арш ы ган Т алды -К урган скай вобл., Казахстан — 2.4.1960), казахскі кам п азітар; адзін з засн авальнікаў нац. кампазітарскай ш колы . Н ар. арт. С С С Р (1959). С кончы ў М аскоўскую кансерваторыю (1951). У 1953— 56 вы кладаў y А лм а-А дінскай кансерваторы і. Сярод твораў: опера «Бірж ан і Сара» (паст.

1946), сімф. паэм а «Казахстан» (1951), хар. сюіта «Ю нацтва» (1954), рамансы (больш за 50), песні. Адзін з аўтараў музы кі Д зярж. гімна Каэахскай С С Р (1945). С кладальнік зб. нар. каз. песень «М акпал» (1979). Д зярж . прэм ія С С С Р 1949. ТУЛЕГЁНАВА Бібігуль Ахметаўна (н.

16.12 1929, г. С ям іпалацінск, Казахстан), казахская спявачка (ліры ка-каларатурнае сапрана). Нар. арт. С С С Р (1967). С кончы ла А лма-А цінскую кансерваторы ю (1954), з 1980 выкладае ў ёй (з 1982 праф .). У 1956— 71 y Казахскай ф ілармоніі, 1954— 56 і з 1971 y Казахскім т-ры оперы і балета. Сярод партый: К ы з-Ж ы б ек («Кыз-Ж ыбею» Я.Брусілоўскага), Гульбарш ы н («Алпамыс» Е.Рахмадыева), «Енлік» («Енлік-Кебек» Г.Ж убанавай), А лты нчач («Алтынчач» Н .Ж ы ганава), Д ж ы льда («Рыгалета» Дж.Вердзі), С нягурачка («Снягурачка» М .Ры м скага-К орсакава) і інш . Выканаўца канцэртаў для голасу з аркестрам P . Гліэра і С.М ухамедж анава. Д зярж. прэмія Казахстана 1966. Д зярж . прэм ія С С С Р 1970. ТЎЛЕС (Pluvialis squatarola), птуш ка сям. сяўцовых атр. сеўцападобны х. П аш ыраны ў тундрах Еўразіі і Паўн. А мерыкі. Н а Беларусі рэдкі, трапляецца на вясеннім і асеннім пралётах. Т ры м аец-

ТЎЛІКАЎ С ерафім Сяргеевіч (н.

7.7.1914, г. Калуга, Расія), расійскі кампазітар. Нар. арт. С С С Р (1984). С кончы ў М аскоўскую кансерваторы ю (1940). Адзін з вядучых майстроў рас. масаван песні (больш за 300), леп ш ы я з які> адзначаны эп ічнай ш ы ры нёй, меладычнай яркасцю , арган. спалучэннем грам адзянскага паф асу са ш чы расцю пачуццяў. С ярод інш . твораў: аперэта «Баранкін, будзь чалавекам!» (паст. 1965), творы для сімф. арк. нар. інструментаў і інш. Д зярж . прэмія С С С Р 1951. Дзярж. прэмія Расіі імя М .Глінкі 1973. Л іт Лнха че ва 1984.

Ф.Тулаў. Партрэт АМ.Мураўёва.

ТЎЛГЙ (лац. Tulium ), Tm , хімічны элемент III групы перы яд. сістэмы, ат. н.

69, ат. м. 1668, 934, адносідца да лант аноідаў. У прыродзе 1 стабільны нуклід 169 Tm. У зям н ой кары 2,7-10‘5% n a Ma­ ce. Адкрыты ў 1879 ш вед. хімікам П .Клеве; назва ад лац. T hule — паўлегендарная краіна, я к ая ў стараж ы тнасці лічы лася паўн. кан цом Зямлі. Мяккі серабрысга-шэры мегал, tra 1545 °С, шчыльн. 9318 кг/м3. Кампактны T. y паветры практычна не акісляецца. Узаемадзейнічае з мінер. к-тамі, з вадародам, азотам, галагенамі і халькагенамі пры награванні, харакгэрная ступень акіслення ў злучэннях +3. Атрымліваюдь пры перапрапоўцы канцэнтратаў рэдказямельных элементаў, метал. — тэрмічным аднаўленнем трыфгарыду TmF, кальцыем ці сэсквіаксіду Т т 20 , лантанам. Выкарыстоўваюдь пераважна дітучны радыенуклід ™ Тт (перыяд паўраспаду 128,6 сут) як крыніцу Р-выпрамянення ў партатыўных рэнтгенаўскіх мед. устаноўках, дэфектаскопах.

Н.

С.Тулнков. М.,

Т У Л 0 Н (Toulon), горад на Пд Ф ранцыі. К аля 200 тыс. ж., з прыгарадамі каля 450 тыс. ж. (2001). П орт на Міжзем н ы м м., чыг. ст., вузел аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: суднабуд., харч., хімічная. Ц энтр рыбалоўства. М арскі арсенал. Гал. ваенны порт краіны . Ун-т, вы ш эй ш ая м арская ш кола. Музеі: ваенна-м арскі, Тулона (з 1874). Арх. пом нікі 13— 18 ст. У старажытнасці грэч., пазней рым. калонія. У 541— 1790 рэзідэнцыя біскупа. Шмат разоў горад бралі ў аблогу арабы (889, 1176, 1196, 1211). 3 1032 пад уладай графаў Тулонскіх. У 1348 Т. атрымаў права камуны. У 1481 разам з Правансам далучаны да каралеўскага дамена. У 1679— 1701 пабудаваны ўмацаванні. якія ў 1707 дазволілі гораду вьггрымаць аблогу аўстр. войск пад камандаваннем Яўгенія Савойскага. У ліп. 1793 пры падгрымцы англ. флоту захоплены мяцежнікамі. У снеж.

1793 пад моцным агнём франц. артылерыі (каманд. Напалеон Банапарт) англ. караблі адышлі, горад узягы штурмам рэсп. войскамі.

3 1815 Т. — гал. стаянка франц. ваен.-марскога флоту. У 1822 y Т. адбылося паўстанне карбанарыяў. У 2-ю сусв. вайну пасля капітуляцыі Францыі (1940) T. y зоне рэжыму *Вішы», тут знаходзілася частка франц. флоту. У 1942 напярэдадні захопу горада ням.-фаш. войскамі маракі затапілі караблі і ўзарвалі арсенал. Вызвалены франц. арміяй y жн. 1944. ТУЛУА (T u lu i), горад на 3 Калумбіі, на П анам еры кан скай ш аш ы, y даліне р. Каўка, каля паднож ж а Ц энтр. Кардыльеры. К аля 150 тыс. ж. (2001). Чыг. ст. Аэрапорт. Гандл. цэнтр с.-г. раёна (кава, тытунь, цукр. трыснёг; жывёлагадоўля). Х арчасмакавая прам-сць. ТУЛЎЗА (Toulouse), горад на Пд Ф ранцыі. Адм. ц. дэпартам ента Верхняя Гарона. К аля 400 тыс. ж., з прыгарадамі каля 550 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. П орт на р. Гарона. Аэрапорт. П рам -сць: авіяц., ракетна-касм ., радыёэл екгрон н ая, хім., лёгкая, харчасмакавая. У н-т. Нац. цэнтр касм. даследаванняў. Музеі. Арх. пом нікі 11— 18 ст., y т.л. рам анскі касцёл (11— 13 ст.), рам анска-гаты чны сабор (12— 16 ст.). У старажыгнасш паселішча кельтаў. Паміж 120— 100 да н.э. заваявана Рымам. У 419— 508 н.э. сталіца каралеўства вестготаў, потым пад уладай франхаў. У 9— 13 сг. сталіда Тулузскага графства, a пасля далучэння графства да каралеўскага дамена (1271) Т. — гал. горад прав. Лангедок; значны гандлёва-рамесны цэнтр. Цэнтр руху альбігойцаў, y час

Альбігойскіх пойнаў 1209— 29 узяга ў 1215 крыжакамі. У 1229 засн. ун-т. У час рзлігійных войнаў y горадзе сгворана мясц. каталіцкая ліга, y 1572 адбылася разня гугенотаў. У 1814 y Т. англ. армія A.Уэлінгтана перамагла войскі маршала Н.Сульта. У 2-ю сусв. вайну акупіравана ням. фашыстамі, y жн. 1944 вызвалена сіламі руху Супраціўлення.

ТУЛЎЗ-ЛАТРФк сапр.

[T oulouse- Lautrec ; Тулуз-Латрэк - Манфа

(Toulouse-Lautrec-Monfa)] А нры Раймон Мары дэ (24.11.1864, г. Альбі, Ф ранцыя — 9.9.1901), ф ранцузскі ж ы вапісец і графік, буйнейш ы прадстаўнік постімпрэсіянізму. Вучыўся ў П ары жы ў Л .BoHa (1882) і Ф .К арм она (з 1883). Зазнаў уплыў Э .Дэга і яп. гравюры. Асн. тэм а творчасці — забавы і бы т начных парыжскіх кабарэ, кавярняў і інш ., якія ён увасабляў без маральнасці, але з уласцівай яму хваравітай вастры нёй назіранняў, часта з едкай іроніяй, па-м айстэрску перадаючы гратэскную ды нам іку нібыта вы падкова выхапленых з жыцця мізансцэн, характарнасць поз і жэстаў: «Цырк Ф ернандо. Н аезніца» (1888), «Танец y «М улен Руж» (1890), «У «Мулен Руж» (1892), «С пявачка Івет Гільбер» (1894). Яго манеры ўласцівы абагульнены, гнуткі і лом кі малю нак, доўгія вібрыруючыя мазкі, халодная гама, адцененая буйнымі, яркімі, маляўнічымі плямамі. У 1890-я г. вы канаў плакаты «У «М улен Руж». Л а Гулю» (1891) , «Арыстыд Бруан y «Амбасадэр» (1892) , «Японская канапа», «Ж ан Аўрыль y «Жардэн дэ Пары» (абодва 1893) і інш., якія сталі рэв. крокам y развіцці рэкламнага плаката, y 1892— 99 зрабіў больш як 300 літаграфій. Аўтар дэкарадый да спектакляў, ілю страцый да твораў. Іл. гл. таксама да арт. Літаграфія. Літ.: П е р р ю ш о A Тулуз-Лотрек: Пер. с фр. М., 1969; В о р к у н о в а Н. ТулузЛотрек. М., 1972. Я.Ф.Шунейка. ТУЛУНІДЫ, ды насты я 868—905. Заснавальнік

ў Егіпце ў — нам еснік

Абасідаў y Егіпце Ахмед ібн Тулун [868— 894]. П ры Т. Егіпет стаў ф акты чна незалеж най дзярж авай. У 878 Т. падпарадкавалі Сірыю . У час іх праўлення назіраўся ўздым егіпецкай гаспадаркі, вялося будаўніцтва. У 903 Т. пацярпелі параж энне ад членаў рады кальн ай ісмаіліцкай секты карматаў, y 905 пазбаўлены ўлады Абасідамі.

ТУЛУПАВА (Л

і с о ў с к a я ) Н элі Іванаўна (1.2.1938, в. К а п ан ь Р эч ы д к ага р -н а Гомельскай вобл. — 30.7.2001), бел. пісьменніца. С кончы ла Гомельскае медвучыліш ча (1955), БДУ (1969). П рацавала ў мед. установах, з 1960 ды ктар Відебскага абл. тэлебачання. 3 1974 y Белдзярж філармоніі, з 1979 y вы д-ве «М астацкая літаратура», з 1990 y час. «Вожык». Д рукавалася з 1955. Грамадзянскасць, патры яты зм, эм ацы янальнасць, матывы чарнобы льскай трагедыі ў зб-ках верш аў «Станцы я надзей» (1971), «Дабрадзея» (1977), «Босая ціш ыня» (1980), «Гарывада» (1984), «Сонца ў хату» (1986), «Я чакаю цябе...»

(1993). П ісала для дзяцей: зб -к і «Дождж ы к Мікіта» (1978), «Бізоны -рабінзоны» (1983), кн. аповесцей «П ра ш то думае кіт» (1986). Аўтар гумарыст. зб-каў «Як павезлі мяне сватаць» (1987), «Скаж ыце ўсім» (1988), баек, казак, апавяданняў і інш . На бел. мову перакладала творы рус., укр. і інш. паэтаў.

ТЎЛЬСКАЯ В0БЛАСЦБ. Разм еш чана ў цэнтры еўрап. ч. Рас. Ф едэрацы і. Утворана 26.9.1937. Нас. 1740,7 тыс. чал.

(2000), гарадскога 81%. Ц энтр — г. Тула. Найб. гарады: Н овамаскоўск, А лексін, Ш чокіна, Вузлавая, Я ф рэмаў. Займае паўн. ч. Сярэднярускага ўзв. Паверхня — хвалістая эразійная раўніна. Выш. да 293 м. Карысныя выкапні: буры вугаль (часпса Падмаскоўнага вугальнага басейна), жал. руда, фасфарыты, серны калчадан, гіпс, каменная соль, буд. матэрыялы; мінер. крыніцы. Клімат умерана кантьшентальны. Ся-

ТУЛЬСКАЯ_______________

25

рэдняя т-ра студз. -10 “С, ліп. 19—20 °С. Ападкаў каля 500 мм за год. Гал. рэкі: Ака з прытокамі Упа, Асётр; верхняе цячэнне Дона. Глебы на ПнЗ дзярнова-падзолістыя, y цэнтры шэрыя лясныя, на Пд чарназёмныя. Пад лесам каля 14% тэр. На Пн і ПнЗ — мяшаныя лясы (дуб, бяроза, асіна, хвоя), на Пд — шыракалістыя (дуб, ясень, клён), т. зв. Тульскія засекі. Т.в. — індустр.-аграрны рэгіён Расіі. У струкгуры валавой прадукцыі на долю прам -сці і буд-ва пры падае 36,7%, сельскай гаспадаркі 12,2%, сферы паслуг 51,1%. Вядучыя галіны прам-сці (паводле кош ту прадукцыі, 1999): хім. і нафтахім. (мінер. ўгнаенні, сінт. каўчук, пласт-масы, хім. валокны і ніткі, гумаватэхн. вырабы, тавары быт. хіміі) — 25,1%, чорная металургія — 22,5%, маш .-буд. і металаапрацоўка (маставыя краны , горна-ш ахтавае абсталяванне, абаронная прадукцы я, с.-г. маш ыны, матацы клы , матаролеры, веласіпеды, самавары , пы ласосы і інш .) — 16,5%, харч. (м яса-м алочная, мукамольная, спіртавая, цукр., канды тарская, y т.л. вы раб пернікаў) — 15%. Вытв-сць электраэнергіі 7 млрд. кВт гадз (1999). Н овамаскоўская, Ч эрап ец кая, Ш чокінская Д Р Э С , А лексінская, Наватульская Ц Э Ц . Здабы ча бурага вугалю. Развіты лёгкая (трыкат., ш вейная, абутковая), л ясн ая і дрэваапр. прам-сць, вы тв-сць муз. інструментаў (баяны , гармонікі, электраінструменты ), прам -сць буд. матэры ялаў (вагнетры валая цэгла для металургіі, керам ічны я трубы, аблідовачная плітка і інш .). Нар. маст. промы слы — карункапляценне (г. Бялёў) і выраб размаляваны х гліняных цацак (с. Ф ілімонава). С ельская гаспадарка збожж ава-жы вёлагадоўчага кірунку. Пад с.-г. ўгоддзямі каля 1,9 млн. га, y т.л. пад пасяўны мі roi. 1 млн. га. Пераваж аю ць пасевы збожжавых культур (пш аніда, жыта, грэчка); вы рош чваю ць кармавыя культуры, цукр. буракі, бульбу, агарод-

26

Т У Л Я РЭ М ІЯ

ніну. Пладаводства. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак і коз. Птуш кагадоўля. Даўж. чы гунак 1103 км, аўтадарог з цвёрдым пакры ццём 5076 км (2000). Гал. чыг. вузлы — Тула, Вузлавая. Аўтамагістраль М асква— Сімф еропаль. Суднаходства па р. А ка (ад г. А лексін). Бальнеагразевы курорт Краінка. У Т.в. музеі-сядзібы Л .М .Т алстога ў Я снай П аляне і В.Дз.П аленава ў с. П аленава. Т У Л Я Р Э М ІЯ , пры родна-ачаговая інф екцы йная хвароба жывёл і чалавека. А дносіцца да заанозаў. Узбуджальнік — бактэры я ф ранкісела тулярэнсіс; ч a л a в е к y перадаецца пры кантакце з хворымі грызунамі, ад укусаў насякомых і кляш чоў, якія паразітуюць на грызунах, паветрана-пы лавы м шляхам. П а лакалізацы і працэсаў адрозніваю дь: Т. скуры , слізістых абалонак і лімф ат ы ч н ш вузлоў (бубонная, язвава-бубон ная і інш .), унутр. органаў (напр., лёгачная) і генералізаваная форма. П ры км еты Т.: вы сокая т-р а цела, агульная інтаксікацы я, павелічэнне лімф аты чны х вузлоў. Л ячэн н е тэрапеўтычнае. У ж ы в ё л перадаецда праз інф іцы раваны я ваду, кармы , подсціл, глебу. ТУМ АН, нам наж энні дробны х вадзяных кропель або ледзяны х кры ш талёў y пры земны х слаях атм асф еры ( часам да вы ш ы ні некалькіх соцень метраў). П аводле фіз. генезісу вылучаю ць Т. ахалодж вання, якія ўтвараю цца пры зніж энн і т-ры паветра да пункт а расы, i Т. вы пар эн н я — узнікаю ць пры дадатковы м паступленні вадзяной пары з болы п цёплай вы паральнай паверхні ў халоднае паветра. Паводле сінапты чны х умоў утварэння адрозніваю ць Т. ўнутрымасавыя (пераважаюць; фармірую цца ў аднародны х паветраны х масах) і ф рантальны я (фармірую цца ў зонах атм. франтоў). У нутры масавы я Т. ў бсшьш асці вы падкаў — гэта Т. ахалоджвання, падзяляю цда на рады яцы йны я (узнікаю ць пры пан іж эн н і т-ры ў вы ніку радыяцыйнага ахалоджвання зям н ой паверхні) і адвекды й ны я (утвараю цца ў вы ніку ахалодж вання цёплага вільготнага паветра пры яго руху над больш халоднай паверхняй суш ы або вады). У час Т. пагарш аецца бачнасць атмасферная (ад 10— 20 м д а 1 км ). Н а Беларусі за год бы вае 35— 100 сут з Т., на халодную ч. года пры падае 60— 80% усіх выпадкаў Т. ТУМАНАЎ (сапр. Т у м а н і ш в і л і ) Іосіф М іхайлавіч (15.1.1909, Тбілісі — 8.7.1981), расійскі рэж ы сёр, педагог. Нар. арт. С С С Р (1964). С кончы ў драм. курсы пад кіраўнідтвам Ю .Завадскага (1929). 3 1936 рэж ы сёр, з 1938 гал. р эж ысёр Муз. т-р а імя Станіслаўскага і Н ем іровіча-Д анчанкі, y 1946— 53 маст. кіраўнік М аскоўскага т -р а аперэты . 3 1961 гал. рэж ы сёр К рамлёўскага П алаца з'ездаў, адначасова ў 1964— 70 — Вял.

т-р а ў М аскве. 3 1951 вы кладчы к (з 1965 праф.) Д зярж . ін-та тэатр. мастацтва імя А .Л уначарскага. Сярод пастановак аперэта «Трэмбіта» Г.М ілю ціна (1949), оперы «Дон Карлас» Дж. Вердзі (1963), <Алтымістычная трагедыя» А Х одмінава (1967), «П скавіцянка» М .Рымскага-Корсакава (1971), «Хаваншчына» і «Барыс Гадуноў» М .М усаргскага (1967, М ілан). Дзярж. прэмія С С С Р 1950.

Трафіялетавым выпрамяненнем гарачых зорак, якія заўсёды ёсць унутры ці побач з імі. Гарачых зорак мала, таму газавыя туманнасці складаюць каля 1—5% міжзорнага асяроддзя; знаходзяцца ў спіральных частках нашай Галаюгыкі і інш. спіральных галактык. Самая вадомая газавая туманнасць (М 42) знаходзіцца ў сузор’і Арыёна. яе працягласць каля 6 пк, добра бачна простым вокам. Пылавыя Т.г. бьшаюць светлыя (свецяцца адбітым свяглом) і цёмныя (бачны на фоне сьетлых туманнасцей ці на фоне зорнага неба ÿ Млечным Шляху). А.А.Шымбалёў.

С.КТуманскі. АТ.Туманян. ВАТумар

ТУМАНГАн (кар.), Т у м ы н ь ц з я н (кіт.), рака, на больш ай частцы ц яч энн я пагранічная паміж К Н Д Р і Кітаем, y нізоўях — паміж К.НДР і Расіяй. Даўж.

521 км, пл. бас. 41,2 тыс. км 2. Вытокі на пласкагор’і Ч анбай ш ань, цячэ ў вузкай і глы бокай даліне паміж П аўн .-К арэйскім і і У сх.-М аньчж урскімі гарамі, упадае ў Я пон скае м., утварае эстуарый. Веснавое разводдзе. Вы кары стоўваеіш а для араш эння. Суднаходная на 85 км ад вусця. H a Т. — гарады М усан, Х верон (К Н Д Р).

ТУМАНІШВІЛІ

Міхаіл Іванавіч (6.2.1921, Тбілісі — 1996), грузінскі рэжысёр, педагог. Нар. арт. С С С Р (1981). С кончы ў Грузінскі тэатр. ін-т (1949). 3 1949 y Т -ры імя Ш .Руставелі (Тбілісі), з 1971 гал. рэж ы сёр груз. тэлебачан ня, з 1975 маст. кіраўнік Т -ра кінаакцёра кінастудыі «Грузія-фільм». А дначасова выкладаў y Грузінскім тэатр. ін -ц е (з 1960 праф .). Розны м паводле ж анру і стылю работам уласцівы прастата маст. лексіхі, псіхал. дакладнасць, найтан чэй ш ая ню ансіроўка ў распрацоўцы характараў. С ярод пастановак: «Такое каханне» П.Когаўта (1959), «Гаспады ня гасцініцы» К.Гальдоні (1962), «Чынчрака» паводле Г.Н ахуцры ш вілі (1963), «Дон Жуан» паводле М альера, А .П уш кіна, М .Булгакава, «Наш гарадок» Т.У айлдэра і Р.Габрыядзе (абодва 1981), «Свінні Бакдлы» паводле Д .К лды яш вілі (1982) і інш . Д зярж . прэм ія С С С Р 1988.

ТУМАННАСЦІ ГАЛАКТЫЧНЫЯ, воб л а й м іж зорнага газу ці пы лу з пэўны мі контурамі. К анцэнтрацы я часцінак 100— 1000 см ‘3, т-р а каля 10 000 К. Вядома каля 400 Т.г. Анрозніваюць планетарныя туманнасці (з прыкметамі правільнай струхтуры) і дыфузныя (маюць адвольную форму і агульную неўпарадкаванасць). Дыфузныя туманнасці бываюць э м і с і й н ы я (іх спекгры маюць эмісійныя лініі) і а д б і в а л ь н ы я (у спектрах ёсць лініі паглынання, харакгэрныя для спектра бліжэйшай зоркі). Газавыя Т.г. свецяцца ў выніку іанізацыі газу магугным ульт-

ТУМАНСКІ

Сяргей Канстанцінавіч (21.5.1901, М інск — 9.9.1973), расійскі вучоны ў галіне маш ы набудавання, канструктар авіяц. рухавікоў. Ахад. АН С С С Р (1968, чл^-кар. з 1964). Герой Сац. П рацы (1957). С кончы ў Ваеннапаветр. акадэмію (1931). 3 1931 y Ц энтр. ін -ц е авіяц. маторабудавання, з 1943 y Д оследна-канстр. бюро (з 1956 ген. кан струкіар авіяд. рухавікоў); адначасова з 1933 y М аскоўскім авіяц. ін-це. Навук. лрацы па лраблемах газадынамікі, гарэння, аўгаматы цы і рэгуляванні, пры кладной механіцы, тэоры і трываласці, тэоры і і канструяванні л о р ш л евых і рэакты ўны х авіяц. рухавікоў. Пад яго кіраўніцтвам створаны турбарэакты ўны я рухавікі для самалётаў розных тылаў. Дзярж. лрэм ія С С С Р 1946. Л енінская прэмія 1957. Літ.: С е н н ч к н н Г. Академмк С.К.Туманскнй / / Авнацня н космонавтнка. 1974. № 2; П о н о м а р е в АН. Советскме авнацнонные конструкгоры. 2 нзд. М., 1980. М. М. Касцюковіч.

ІУМАНЯН А ванес Т адэвосавіч (19.2.1869, с. Дсех, Арменія — 23.3.1923), арм янскі лісьм еннік. С кончы ў гімназію Н ерсісян y Т ы ф лісе (1887). У 1887— 93 працаваў y арм. духоўнай кансісторы і ў Тыф лісе, y арм. вы давецкім т-ве. Друкаваўся з 1887. Выдаў з б -к і «Верш ы» (т. 1— 2, 1890— 92 і 1903), «Гармонія» (1893, 1896), «Ручай» (1901). Прастата і лаканізм — асаблівасць твораў Т. У лаэм ах «Ларэці Сако» (1890), «Ануш» і «Маро» (абедзве 1892), «Старая вайла», (часткова апубл. ў 1907 і 1915), адлю страваў лобы т і звы чаі дарода, яго традыцыі. У лаэм е «У бясконцасць» (1903) філас. роздум пра таям ніцы ж ы ц ця і смерці, узаемааддосіны чалавека і сусвету. П аэм а «Давід Сасунскі» (1903) — найлепш ая апрацоўка нар. эл асу ў арм. л-ры . Н а аснове арм. і ўсх. эп асу ствары ў ш мат балад, легенд і к азак і«Ахтамар», 1892; «П арвала», 1903; «Храбры Назар», 1912; «Галубіны скіт», 1913). Аўтар лаэм ы «Паэт і Муза» (1901). Пі-

саў для дзяцей. На бел. мову асобны я творы пераклалі М .Аўрамчык, П .Броўка, Р.Барадулін, А .Звонак, М .К алачы нскі, Е Л ось, Я.Сіпакоў і інш. Тв.: Бел. пер. — Казкі і легенды. Мн., 1958; Лірыка. Мн., 1969; У кн.: Зоры Севана. Мн., 1987; Рус. пер. — Сгахотворення н поэмы. Л., 1969; Нзбр. проза. Ереван, 1977. Літ.: Д ж р б а ш я н Э.М. Поэзня Туманяна: Пер. с арм. М., 1969. ТЎМАР Віктар Андрэевіч (2.3.1919, в. Пеліка Смалявіцкага р -н а М інскай вобл. — 30.5.1944), Герой Сав. Саю за (1944). У Вял. Айч. вайну на ф ронц е з 1941, удзельнік баёў на У краіне, y Румыніі. Радавы Т. вы значы ўся 30.5.1944 y баі каля с. Кірчыц (Румынія); з групай знішчальнікаў танкаў падбіў 2 тан к і і бронетранспарцёр праціўніка, y крытычны момант бою са звязкай гранат кінуўся пад варожы танк і падарваў яго. У пас. Чырвоны Сцяг Смалявіцкага р -н а яму пастаўлены помнік.

TyMÀPKIHA (Tum arkin) Г анна Эстэр (16.2.1875, г. Дуброўна Віцебскай вобл. — 7.8.1951), ш вейцарскі філосаф. Д-р філасофіі (1895), праф. (1906). Скончыла Бернскі ун-т (1895), y 1898— 1943 выкладала ў ім эстэты ку і гісторыю філасофіі. Даследавала праблемы развіцця філас. думкі ў Ш вейцары і, гісторыі сусв. філасофіі, эстэты кі і тэоры і пазнання. Вывучала сац. дзейнасць швейц. жанчы н, удзельнічала ў барацьбе за іх правы. Аўтар навук. прац па філасофіі І.Канта, Б.С пінозы і інш. Імем Т. названа вуліца ў Берне. Літ:. R о g g e r F. Der Doktorhut im Besenschrank. Bern, 1999; Я e ж. Філосаф Ганна Тумаркіна — першая ў Еўропе жанчына-дацэнт: Пер. з ням. / / Віцеб. сшытак.

2000. №4; Х м я л ь н і ц к а я Л. «Дарагі падарунак маленькай Швейдарыі» / / Там жа. М.П. Савік. ТЎМАШ Генадзь (сапр. T y м a с Яўген Змітравіч; н. 28.7.1940, в. Кукш авічы Дзяржынскага р -н а М інскай вобл.), бел. пісьменнік. С кончы ў БДУ (1964). Працаваў y ш коле, Ін -ц е мовазнаўства АН Беларусі, на Бел. тэлебачанні. 3 1974 y Літ. музеі Я .К оласа, з 1987 y Саюзе бел. пісьменнікаў, y 1994— 2002 y Бел. ун-це культуры. Д рукуецца з 1957. У паэт. зб. «Лінкос» (1970) зварот да гісторыі сваёй зямлі, нац. праблематыка. Кн. «Родны б е р аг п е сн я р а: Д а 100-годдзя з дня нараджэння народнага паэта Беларусі Я.Коласа» (1982) напісана на багатым ф акгы чны м, архіўным матэрыяле, успамінах зем лякоў паэта. Аўтар літ.-знаўчых артыкулаў. Н а бел. мову пераклаў творы В.Караты нскага, Я Л у чыны, У.Мэя. Піш а для дзяцей (кн. «Лісіпа з Расохі», 2001). ТУМІЛАВІЧЫ, вёска ў Д окш ы цкім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Д окш ы цы—Ушачы. Цэнтр сельсавста. За 14 км на ПнУ ад г. Д окш ы цы , 201 км ад Віцебска, 26 км ад чыг. ст. П ар аф ’янава.

387 ж., 148 двароў (2002). С ярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік зем лякам , якія загінулі ў

Вял. Айч. вайну. П ом н ік архітэкгуры — С вята-Георгіеўская царква (1864).

ТУНГУСА

Т У М ІЛ 0 В ІЧ Я нка [Іван Людвігавіч; 19.9.1905, в. С яліба (паводле інш . звестак, в. Ж аліна) Бярэзінскага р -н а М інскай вобл. — 21.1.1938], бел. паэт. С кончы ў БДУ (1927). П рацаваў выкладчы кам , y рэдакцы ях рэсп. часопісаў. У 1937 рэпрэсіраваны . Расстраляны . Рэабілітаваны ў 1940. Друкаваўся з 1925.

(гл. Алеі); мае значную колькасць глідэрыдаў ненасычаных йслот — пераважна (71—433% ад агульнай масы кіслогг) элеастэары навай (ды с-9-тран с— 11 —транс— 13-окгадэкатрыенавай) к-ты . Выкарыстоўваюць я к сы равіну ў вы тв-сці алкідны х смол, алейных лакаў, пласты фікатар y гумавай прам -сці, a таксам а ў вьгтв-сці лінолеуму, цы раты . Таксічны.

Бы ў чл. літ. аб ’яд н ан н яў «М аладняк», «Пробліск». Разам з А .Звонакам і Я .Б обры кам выдаў зб. верш аў «Пунсовае ранне» (1926). Ф алькл. раманты зм y верш аванай легендзе «Зарэка» (1928). Аўтар паэм ы «Ульянаў— Л енін» (апубл. часткова 1929— 30). Літ. : 3 в о н a к А. Сціплая песня / / Полымя. 1960. №6. Т Ў М С К А Е B Ô 3 E P A . У А с тр а в ец к ім р -н е Гродзенскай вобл., y бас. р. Сарачанка (вы цякае з возера), за 34 км на П нУ ад г.п. Астравец. Уваходзідь y Сарачанскую групу азёр. П л. 0,86 км 2, даўж. 3,2 км, найб. ш ыр. 450 м, найб. ілыб. 9,2 м, даўж. берагавой лініі 7,6 км, пл. вадазбору 172 к м 2. Катлавіна лагчы нн ага тыпу. Схілы вы ш . 3— 7 м, разараныя, на ПдУ і П н З выш. 10— 18 м, пад лесам . П ой м а ш ы р. 10— 250 м. Берагі нізкія, участкамі на 3, П н і У зліваю цца са схіламі, н а П н і П н У выш. да 1 м, параслі хм ы зн як ом . Д н о да глыб.

2 м пясчанае, глы бей сапрапелістае. Уздоўж берага зарастае. Злучана пратокай 3 воз. К айм ін, упадае ручай з воз. Галодна. Т У М Ф н (манг. — дзесяць тысяч), вы ш эйш ая арганізац .-такгы чная адзінка мангола-тат. войска ў 12— 14 ст. колькасцю 10 тыс. воінаў. Т. падзяляўся на ты сячы , сотні і дзесяткі. Узначальваў Т. цемнік (пры значаўся з ліку феад. зн аці). У баявых парадках мангола-тат. войска Т. складаў адну з яго частак (авангард, левае або правае кры ло), a таксам а ўваходзіў y склад гал. сіл. ТУ Н Г, а л е й н а е д р э в а (Aleurites), род дрэвавы х раслін сям. малачаевых. 5 (паводле інш . звестак 15) відаў. П аш ы раны ў Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі, на а-вах Ціхага акіяна. У культуры Т.Ф орда, або кігайскі (A. fordii), і сэрцападобны , ці яп он ск і (A. cordata). Лістападныя дрэвы выш. 15—20 м, з рэдкім, амаль кальчаковым галінаваннем. Лісце чаргаванае, простае, суцэльнае або 3—5-лопасцевае. Кветкі сабраныя ў складаныя мяцёлкі. Плод — касцянка. Насенне буйное, ядавітае, мае да 60% тунгавага алею, які выкарыстоўваецца ў вытв-сці эмалей, лакаў, фарбаў. Тэхн., харч., дэкар. расліны. І.М.Гарановіч. ТЎНГАВЫ АЛ ЁЙ , тлусты алей з насення тунгу. Атрымліваюць прасаваннем здробненай сыравіны. Вадкасць ад светлажоўтага да аранжавага колеру, мае непрыемны пах, шчыльн. 940 кг/м 3 (20 °С), т-ра засты вання ад -17 да -21 °С. Раствараецца ў арган. растваральніках (акрам я метанолу і этанолу). Вы сыхальны алей

______________

27

Тунг Форда: ліст, суквецце, плод.

Г У Н Г ІР С К І Х Р Ы Б Е Т У Забайкаллі, y сістэме А лёкм інскага С танавіка, y Чы цінскай вобл. Расіі. Водападзел паміж верхнімі ц яч эн н ям і р э к А лёкма і Тунгір. Даўж. 180 км. Выш. да 1808 м. Складзены з метамарфічных парод, перарваны х гранітамі. П а схілах — лістоўнічны я лясы , вы ш эй 1300 м — пояс кедравага сланіку і горнай тундры. Т У Н Г Ў С А -М А Н Ь Ч Ж Ў РС К ІЯ М 0 В Ы , тунгускія, маньчжура-тунгускія м о в ы , група блізкароднасных моў Сібіры і Д. Усходу, якія, паводле меркавання шэрагу даследчыкаў, уваходзяць y алтайскую моўную с я м ’ю (гл. Алтайскія мовы). П аш ыраны ў Сярэдняй і Усх. Сібіры (значная частка таежнай зоны), на ўзбярэж ж ы Ахоцкага мора, y ГІрыамурЧ (Расія), Кітаі (Паўн.-Усх. Кітай, С іньцзян-У йгурскі аўт. раён), М анголй (раён Баргі). Д а Т .-м . м. належаць эвенкійская (з салонскай і негідальскай), эвенская, удэ(ге)йская (з орачскай), нанайская (з ульчскай і оракскай), маньчжурская (з чурчж эньскай) мовы. Інш . моўны я ўтварэнні цяж ка вылучыць з-за ды ялектнай раздробленасці Т.-м. м. Ім уласцівы: y фанеты цы сінгарманізм, дыфтонгі; грамат. лад аглю цінаты ўны , суфіксальны; y лексіцы ш мат запазы чанняў з суседніх моў, y пры ватнасці з рускай; для сказа харак-

28________________ т у н г у с к і тэрны намінатыўны лад. П ісьменства на чурчж эньскай мове з 12 ст. Сучаснае пісьменства н а эвенкійскай, эвенскай і нанайскай мовах створана ў 1930-я.г. на аснове рус. графікі, стараж .-маньчж урскае пісьменства на манг. аснове. Літ:. Языкн народов СССР. Т. 5. Л., 1968. А.А.Кожынава. Т У Н ГЎ СКІ ВЎ ГА Л ЬН Ы БА С ЁЙ Н , адзін з найбуйн. вугальных басейнаў на тэр. К раснаярскага краю (90%), часткова Рэспублікі Саха (Якуція) і Іркуцкай вобл. ў Расійскай Федэрацыі. Размешчаны на С ярэднесібірскім пласкагор’і ад р. Хатанга да Т ранссібірскай магістралі. Вядомы з 1860. Пл. каля 1045 тыс. км 2. Агульныя геал. запасы 2089 млрд. т. Вугляносныя адклады карбону— пярмі (магугнасць 350— 1460 м), маю ць да 40 вугальных пластоў. Вуглі бурыя, каменны я, антрацы ты з ш ы рокім марачны м саставам. Выяўлены таксам а бурыя вуглі ю рскага і палеагенавага ўзросту. Т У Н ГЎ СКІ М Е Т Э А РЬІТ , касмічнае цела, выбух якога адбыўся 30.6.1908 y басейне р. П адкаменная Тунгуска. Паводле тэарэт. ац эн ак меў масу 1 млн. т і рухаўся са скорасцю 60 к м /с. Палёт вогненнага шара (баліда) назіраўся з адлегласці 1500 км, выбух быў чуцен на 1200 км ад месца катастрофы. П аветраная і сейсм ічная хвалі, a таксама ўзбурэн ні магн. поля Зямлі зарэгістраваны ў розны х месцах зям нога шара. У ноч пасля падзення Т.м. на вял. тэр. Еўропы і Азіі небасхіл быў такі светлы, ш то на ім не было відаць зорак. На гошшчы каля 2000 км 2, спустош анай ударнай хваляй, не бы ло зн ойдзена метэары тных асколкаў. Найб. абгрунтавана меркаванне: тунгуская катастрофа — вы нік суты кнення з Зям лёй невял. каметы, ядро як о й зведала надземны цеплавы выбух, a рэчы ва хваста абумовіла свячэнне неба на вял. тэрыторыі. ТЎНДЖ А, рака ў Балгарыі і Турцыі (нізоўі), левы , самы вялікі пры ток р. Мары ца. Даўж. 405 км, пл. бас. каля 7,9 тыс. км 2. Вытокі ў гарах Стара-ГІланіна, цячэ па К азан лы кскай катлавіне і Ф ракійскай нізіне. Зімовае і веснавое разводдзі. С ярэдні гадавы расход вады ў ніж нім ц яч энн і каля 40 м3/с . Вы кары стоўваецца для араш энн я. Вадасховішчы.

H a Т. — г. Ямбал (Балгары я), y вусці — г. Э ды рне (Турцыя). ТЎНДРА (ад фін. tunturi бязлеснае, голае ўзвы ш ш а), ты п расліннасці ў аркты чны м і субаркгы чны м паясах, пераважна ў Паўн. паўш ар’і. Х арактарызуецца бязлессем, развіццём імховага і л іш айнікавага покры ваў, ш матгадовых траў, кустоў і інш . Вылучаюць Т.: субарктычную , аркты чную , горную, таксама імховую, ліш айнікавую , кустовую, куп’істую (дзернавіна ўтварае купіны) і паліганальную . П ераваж аю ць ш матгадовыя карлікавы я і сцелісты я расліны

(бяроза карлікавая — ернік, вярба палярн ая, кедравы слан ік і інш .) або падуш ачны х ф орм . Уласціва разнастайнасць дам ін ан тны х відаў і мазаічная струкгура, абумоўленая кры ягенны м рэльеф ам . Д дя фауны Т. характэрны паўн. алень, заяц -б ял як , лемінгі, пясец, вадаплаўны я птуш кі, насяком ы я. Пашы для паўн. аленяў. Э касістэм ы Т. лёгка паруш аю цца ў вы ніку антрапагеннага ўздзеян ня і з цяж касцю аднаўляюцца. Утварае тундравую зону. Т Ў Н Д РА В Ы Я П ІЁ Б Ы група глеб, якія распаўсю дж аны пераваж на ў раўнінны х і горных тундрах. Ф армірую цца ва ўмовах халоднага клімату, пастаяннага пераўвільгатнення н а пародах цяж кага мех. складу, пад малапрадукцы йны м расл. покры вам. Звы чайна маламоцны я, грубагумусныя, з нізкай мікрабіял. акты ўнасцю , часта адзначаю цца пры км еты м ярзлотны х з ’яў. П адзяляю цца на глеевы я, падзолісты я, дзярновы я, перагнойна-карбанатны я і інш. П аш ыраны ў паўн. ч. Паўн. Амерыкі і Еўразіі, на в-ве Грэнланды я, некат. астравах Паўн. Л едавітага акіяна. Т Ў Н Д РА В Ы Я 3 0 Н Ы , пры родны я зоны мацеры коў y аркгы чны х і субаркты чны х паясах (пераваж на ў Паўн. паўш ар’і), y прыродных ландш афтах якіх пераважае тундра. У Паўн. паўшар’і працягваецца паласой 300— 500 км ш ы ры ні ўздоўж паўн. узбярэж жаў Еўразіі (больш за 3 млн. km2), y Паўн. А меры цы і пры леглы х астравах — паміж арктычных пустынь зонай на П н і лесатундравай зонай на Пд. А собны я ўчасткі горнай тундры (напр., y rapax Сібіры) знаходзяцца на значнай адлепласці ад марскога ўзбярэжжа. У Паўд. паўш ар’і ўчасткі Т.з. на астравах каля Антаркгыды. Вызначаеіша нізкім радыяцыйным балансам [у Паўн. паўшар’і на Пн 29—34 кДж/см2 (7—8 ккал/см2), на Пд да 84 кДж/см2 (да 20 ккал/см2), з кастр. па крас. ён адмоўны], суровай працяглай зімой (8—9 мес), y час якой 60—80 сут доўжыцца палярная ноч. Сярэднія т-ры студз. ад -5 °С да -10 °С, на ПнУ Сібіры і Д. Усходзе да -50 °С. Снегавое покрыва трымаецца з кастр. па чэрв., частыя бураны. Лета кароткае з нрацяглым палярным днём, т-ры да 10— 15 °С адзначаюцда 2—3 мес (найб. цёплы ліп.. жн.); замаразкі магчымы ў любы дзень лета. Характэрна высокая вільготнасць паветра. частыя туманы, імжа Ападкаў на раўнінах 200—400 мм. y rapax да 750 мм за год. Выпаральнасць нізкая, што спрыяе ўтварэнню балот і пераўвільготненых глеб (гл. Тундравыя глебы). Вегетац. перыяд да 50— 100 сут. Пераважае бязлессе, разрэджанае імхова-лішайнікавае, месцамі травяное покрьша. Характэрны карлікавыя дрэвавыя расліны, сланікі, кусты. Пашырана шматгадовая мерзлата, формы мярзлотнага ральефу, азёры, балоты. Для жывёльнага свету характэрны паўн. алень, воўк, лемінг, пясец, белая і тундравая курапаткі, вадаплаўныя птушкі. шматлікія камары і інш. Насельніцтва заняга аленегадоўляй, рыбалоўствам, паляваннем на пушнога і марскога звера, зборам ягад, y асобных рэгіёнах здабычай карысных выкапняў. ТЎНІКА (лац. tunica), y стараж ытных ры м лян від каш улі, спачатку ш арсцяной, з 4 ст. н.э. — ільняной. Т. ш ы лі з

перагнутых на плячах полак даўжынёю да каленяў (муж чы нскія) або да ш чы калатак (ж аночы я), з вы разам для галавы. Бакі сш ывалі, пакідаю чы адтуліны для рук (пазней пры ш ы валі рукавы ). Упрыгожвалі вы ш ы ўкай або тканы м ш лякам інш. колеру. Ж анчы ны на Т. з рукавамі надзявалі безрукаўную Т., муж чы ны — тогу. ТУ Н ІС , Т у н і с к а я Рэспублік а (араб. А ль-Джумхурыя ат-Тунісія), дзяржава ў Паўн. А ф ры цы . М яжуе на 3 з Алжырам, на ПдУ — з Лівіяй; на П н

Герб і сцяг Туніса.

і У абм ы ваецда М іж земны м м. Пл.

163,6 тыс. км 2. Н ас. 9593 тыс. чал.

(2000). Д зярж . мова — арабская. Сталіца — г. Туніс. П адзяляецца на 20 вілаетаў. Над. свята — Д зень незалеж насці (20 сак.). Д іярж аўны лад. Т. — рэспубліка. Д зейнічае кансты туцы я 1959 (са зменамі). Ю раўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, я к і выбіраецца ўсеагульным прамым і тайн ы м галасаваннем на 5 гадоў. Заканад. ўладу аж ы ццяўляе Палата дэпутатаў (аднапалатны парламент, 163 дэпутаты), якая выбіраецца на 5 гадоў. Прырода. Пераваж ае раўнінны рэльеф. К аля 30% тэр. занята гарамі Атласа і між горны мі плато. Н айвы ш . пункт — г. Ш амбі (1544 м). На Пд ад гор т - Туніская нізіна і Туніскі Сахель (ускраіна Сахары). Ёсць радовішчы нафты (690 млн. т) і прыроднага газу (460 млрд. м3), фасфарытаў (1,2 млрд. т), жал. і марганцавых руд, барыту, флюарыту, каменнай солі і інш . Клімат субтрапічны між-

земнаморскі. На Пн сярэдняя т-ра студз. 10 °С, ліп. 26 °С; на Пд адпаведна 21 °С і 35 °С. Ападкаў за год ад 600—1000 мм на Пн y rapax да 150— 200 мм на Пд. Гал. рака М еджэрда. Н а раўнінах пераважае травяністая расліннасць сухіх стэпаў, паўпустынь і пустынь з палынамі і ксерафітнымі злакамі, y rapax месцамі лясы (4% пл. краіны) з коркавага і каменнага дуба, альпійскай хвоі, y аазісах — фінікавая пальма, аліўкавыя дрэвы, сады. Для жывёльнага свету характэрны дробны я драпежнікі (шакал, дзікі кот, ф енек),

в.ГалІт » (Туніс)

Бізерт* .Эт-Тыб 4? в.Пантэлерыя

* 0(1»-)

Кайрузн

Касерын

Сіды-Бу-Зід СФАКС

Сехіра і Хумт-Сук - ^^вД ж эрба 0 Д ж ар д ж ы с -М едэні^

'Ф ум -Татавін j

Джзнеен Ь '/*'.

вы. У 146 д а н.э. К арф аген зруйнаваны ры м лянам і, яго землі ўклю чаны ў склад рым. правінцы і А ф ры ка. П ры імператару Аўгусце К арф аген адбудаваны (з 29 да н.э.), a прав. А ф ры ка ў 1-я ст. н.э. ады гры вала важную ролю ў ж ы цці Рым. імперыі. У 439 н.э. ўладу над тэр. Т. ўсталявалі вандалы, y 533 — візанты йцы . У сярэдзіне 7 ст. тут з ’явіліся арабы, якія засн авалі ў 670 г. Кайруан — базу для далейш ага заваявання Магрыба, a ў 698 авалодалі Карфагенам.

3 прыходам арабаў паш ы ры ўся іслам і адбы лася арабізацы я мясц. насельніцтва. Т. уваходзіў y склад халіфатаў Амеядаў і Абасідаў. 3 800 тут умацавалася ф акты чн а незалеж ная ды насты я Аглабідаў. У 10— 16 ст. тэр. Т. пад уладай Фатымідаў, Аяьмахадаў і Хафсідаў. У 1535 К арф аген захоплены іспанцамі; y 1573 іх вы гналі туркі і ператвары лі T. y правінцы ю А см ан скай імперыі. У 1704 тур. губернатар (бей) Х усейн бен А лі абвясціў сябе спадчы нн ы м правіцелем Т.; ды насты я яго наш чадкаў Хусейнідаў правіла тут да 1957. У 1881 Ф ранцы я акупіравала Т. і абвясціла яго сваім пратэктаратам. 3 пач. 20 ст. пачаў ф арміравацца нац.-вы зв. рух, y 1907 створана парты я младатунісцаў. П асля 1-й сусв. вайны створана парты я Дустур (К анстьітуцы йная парты я), y 1934 — Н овы Дустур (Н Д ) на чале з Х.Бургібам. НД узначаліў барацьбў за незалеж насць краіньр 3.6.1955 Т. атры маў унутр. сам акіраванне, 20.3.1956 абвеш чана незалеж насць Т.

25.7.1957 парламент выказаўся за скасаванне манархіі і абвясціў Т. рэспублікай; яе 1-м прэзідэнтам стаў Бургіба. У 1964 НД рэарганізаваны ў Сацыяліст. дустураўскую партыю (СДП, з 1988 Дэмакр. канстьпуцыйнае аб’ялнанне). Урад СДП ажьпшяўляў палітыху супрадоўнідтва з краінамі Захаду, але прьі цесным узаемадзеянні з інш. араб. краінамі. Пасля падпісання Егііггам Кэмп-дэвідскіх пагадненняў 1978 y Т. перанесена (да 1990) штаб-кватэра Лігі арабскіх дзяржаў. У 1975 Бургіба абвешчаны пажыццёвым прэзідэнтам.

грызуны. Шмат пералётных птушак, змей. Нац. паркі — Аш кёль, Бу-Хедма, ёсць лясныя заказнікі і рэзерваты . Насельніцтва. Каля 97% — арабы і блізкія да іх берберы. Ж ы вуць таксама арабы з суседніх краін, французы, італьянцы, яўрэі і інш. Больш асць вернікаў — мусульмане-суніты. С ярэднегадавы прырост — 1,2%. С ярэдняя шчыльн. 58,6 чал. на 1 км 2. Найб. шчшьна (да 200 чал. на 1 км 2) заселены паўн. і паўн.-ўсх. часткі ўзбярэж жа і в-аў Джэрба. Гар. насельніцтва 63% (2000). Найб. гарады (2000, тыс. ж.): Туніс — каля 1000, С ф акс — 266, Сус — 172, Кайруан — 116. У сельскай гаспадарцы занята 25% эканам ічна актыўнага насельніцтва, y прам-сці — 23%, y сф еры паслуг — 52%. Гісторыя. Тэрыторыя Т. заселена чалавекам з часоў палеаліту. Найб. e rapax. насельніцтва Т. (з вядомых) — плямёны бербераў. У 9 ст. да н.э. фінікійцы заснавалі тут г. Карфаген, як і стаў цэнтрам вял. між земнаморскай дзярж а-

Краявід на паўночным узбярэжхаі Туніса

т у н іс

29

Адначасова з пач. 1980-х г. пачалася дэмакратызацыя паліт. рэжыму, побач з СДП дазволены інш. паліт. паргыі. У ліст. 1987 Бургіба адхілены ад улады. Прэзідэнтам Т. сгаў (перавыбраны ў 1989 і 1994) прэм’ер-міністр Зін аль-Абідзін Бен Алі, які рабіў захады па дэмакратызацыі сістэмы кіравання краінай, y 1999 перамог на Першых альтэрнатыўньк прэзідэнцкіх выбарах. У Т. дзейнічаюць паліт. партыі: Дэмакр канстытуцыйнае аб’яднанне, Рух дэмакратаў-сацыялістаў. Партыя нар. адзінства, Рух аднаўлення і інш. Адзінае прафс. аб’яднанне — Усеагульнае туніскае аб’аднанне працы. Т. — чл. ААН (з 1956), Лігі араб. дзяржаў, Афр. саюза, Дьшламаг. адносіны паміж Т. і Рэспублікай Беларусь усталяваны ў студз. 1997. Гаспадарка. Т. — краіна сярэдняга ўзроўню развіцця, пераваж на аграрная, з адносна развітой прам-сцю . Валавы ўнутр. прадукт на 1 чал. складае 6360 дол. за год (2000). 28% яго дае прам-сдь, 13% — сельская гаспадарка, 59% — сф ера паслуг. Вядучая галіна прам -сці горназдабыўная. Здабы ваю ць нафту (кал я 4 млн. т штогод, пераваж на на Пд), фасф ары ты (8,3 млн. т), жал. руду (183,3 тыс. т) і інш. У 1999 вытв-сць электраэнергіі склала 9,5 млрд. кВт гадз.

99,5% атры мліваю ць на Ц ЭС, 0,5% — на ГЭС на р. М еджэрда. А працоўчая прам -сць канцэнтруецца на ПнУ. Хім. прам -сць засн авана на вы кары станні фасфарытаў. 3-ды па вы тв-сці суперфасфатаў і сернай кіслаты ў Сфаксе, Ганушьі, Джэбель-Джэмлудзе; па вытв-сці ф осф арнай кіслаты, амафосу, аміячнай сал етр ы і ф т о р ы с т а г а а м о н ію — y р а ё н е Г аб ееа. Р а зв іта м ет а л у р гіч н а я (г. Т ун іс) і н а ф тап е р а п р . (г. Бізерга) прам-сць. У машынабудаванні вылучаецца вы тв-сць аўтакараў, грузавых аўтамаш ын, тэлевізараў, халадзільнікаў; y прам -сці буд. матэры ялаў — вы тв-сць цэменту ( каля 5,6 млн. т штогод), вапны, гіпсу. Ёсць прадпрыемствы тэкст. і

30

т у н іс

гарбарна-абутковай прам-сці. Вытв-сць абугку 61 млн. пар (2000). Харч. прам-сць працуе н а ўнутр. р ы н а к . У 2000 атрымана: пастэры заванага малака 3243 тыс. гекгалітраў, мукі 745 тыс. т, аліўкавага алею 225 тыс. т, віна 400 тыс. гекталітраў, піва 1065 тыс. гекгалітраў, тытуню 12,8 тыс. т. У г. К асеры н дзейнічае з-д па перапрацоўцы травы альфа. Саматужна-рамес ніцкая вы тв-сць ды ваноў, керамікі і інш. С ельская гаспадарка на 80% забяспечвае краіну лрадукгамі харчавання, 90% с.-г. угоддзяў належ ыць пры ватнаму сектару. Ддя сельскай гаспадаркі вы кары стоўваецца каля 8,1 млн. га зямлі, y т.л. пад воры вам каля 3 млн. га, пад ш матгадовымі насадж энням і каля 2 млн. га, пад паш ай каля 3,1 млн. га. Вы рош чваю ць (2000, тыс. т); нш аніцу — 842, ячмень — 241, памідоры — 950, бахчавыя культуры — 345, бульбу — 290, перац — 207, бабовы я — 42, цукр. буракі — 20,7, тытунь і інш. С а ш матгадовых культур найб. зн ач эн н е маю ць (2000, тыс. т): аліўкі — 1125, цытрусавы я — 225,5, вінаград — 125, ф ін ік і — 105. Збор дзікарослай і вы рош чванне акультуранай травы альф а — 50,6 тыс. т, нарыхтоўка кары коркавага дубу — 6,5 тыс. т (2000). Жывёлагадоўля малапрадукцы йная, мае экстэнсіўны характар, вы кары стоўвае абш ары паўпустынь і сухіх стэпаў. ІІагалоўе (1997, млн. галоў): буйн. par. ж ывёлы — 0,8, авеч ак — 6,6, коз — 1,3. Гадуюць таксама коней, вярблюдаў, аслоў, мулаў. Птуш кагадоўля (у 1997— 37 млн. курэй). Развіта марское рыбалоўства (у 2000 вылаўл ен а 51,4 тыс. т рыбы). Т ранспарт чыг., аўтамаб., марскі. Даўж. (2000, тыс. км): чы гункі — 1,8, аўтадарог — 33. Сетка наф та- і газаправодаў. Асн. марскія парты: г. Туніс з аванпортам Х альк-эльУэд, С ф акс, Бізерта, Габес, Сус. М іжнар. аэрапорты ў гарадах Туніс, М анастыр, Таўзар, на в-ве Джэрба. У 1999 экспарт склаў 5,8 млрд. дол., ім парт — 8,3 млрд. дол. Т. экспартуе нафту, тэкстыль, ф асф аты , сельгаспрадукцы ю , імпартуе абсталяванне, маш ы ны , спаж ы вецкія тавары, збожж а. Асн. партнёрамі з ’яўляю цца члены ЕС (70% імпарту і 75% экспарту), асабліва Ф ранцы я, Італія, Германія, Іспанія, Бельгія. Т. — адна з развітых турысцкіх краід Міжзем нам ор’я. Ш тогод яе наведвае больш за 4 млн. зам еж ны х турыстаў. Турызм пры носіць ш тогод каля 1,5 млрд. дол. даходу. Граш овая адзінка — туніскі дынар.

жьгглах (гурбі), разборны х авальных хацінах (м апалія) з галін і цы новак, невял. крэпасцях. 3 12 ст. да н.э. паслядоўна зм яняліся маст. культуры: пунічная (маўзалей А тэбана ў г. Дуга, некропалі, надмагільны я стэлы , тэракотавы я статуэткі, ш клян ы посуд), ры м . (рэш ткі рэгулярна спланаваны х гарадоў з форумамі, храмамі, тэатрамі, трыумфальнымі аркамі), візантыйская. У рым. і візант.

Да арт. Туніс. Вяліхая мячэць y г. Кайруан. перыяд росквіту дасягнула мастацгва мазаікі. 3 паш ы рэннем ісламу (7 ст.) развівалася араб. культура. А рхітэкгура фарміравалася на аснове спалучэння трады цы й Б.Усходу і ры м. дойлідства, пабудовы вылучаліся цы ліндры чны м і і кры ж овы м і скляп енн ям і. Вакол умадаваных рабатаў (замкаў) будаваліся гарады, абдесены я магутны мі сценам і з цытадэллю -касбай, м ячэцям і (Сіды Окба ў Кайруане), квадратнымі ў ллане мінар.ітамі. Палацы ўдрыгожвалі разьбой да стука, ладлогавай мазаікай і геам. ўзорамі. У 11— 15 ст. склалася адна са ш ю л маўрытанскага с т ш ю . У 16— 19 ст. м астацтва Т. развівалася лад уплывам тур. і часткова зах.-еўрал. культур. Д экар.-пры кладдом у мастацтву сярэдн евяковага Т. ўласцівы разьба л а стука, выраб маст. керамікі і ш кла, строгіх ла ф орм е ю велірных упры гож андяў, ды ваноў, зброі, інкруставанай серабром і золатам. Нар. ж ы ллё — лераваж на дамы з удутр. дварамі, л л оскім бэлечны м дахам або кам енны м і скл ял ен н ям і, на

П д — вы капаны я ў грудце пам яш канні вакол дворы ка; існую ць і лабудавадыя пад зям лёй мячэці. 3 19 ст. да 1950-х г. бўдаўнідгва вялі пераваж на ф ранц. архітэю ары (Б.Зерф ю с і ілш.), мастацтва было прадстаўлена творчасцю еўрап. жывапісцаў і графікаў. Ажыццяўляліся міжнар. арх. лраекты: коміш екс універсітэтаў y Тунісе (1966, арх. Зерфюс, В.Гропіус), Алімлійскі комплекс (1960-я г., арх. Н .П аскалеў). С ярод мастакоў-тунісцаў: Б.Дахак, X. аль-М екі, Х.Сельмі, З.Туркі, Я.Туркі, А.Ф архат; архітэктараў — Х.Амара, О .К .К акуб і інш. Развіваецца стаддартлая еўрал. забудова гарадоў. Асн. віды сучасдага дэкар.-лры кладнога мастацтва — ды ванаткацтва, вышыўка, п л яценн е карункаў, ю велірная справа, кераміка, ч ак ал к а і інкрустацы я ла метале. Літ:. Д а ш к е в н ч В.К. Нз нсторня наЮіонально-освободнтельной борьбы тунмсского народа. Мн., 1960; Н в a н о в Н.А Крнзнс французского протектората в Туннсе.

1918— 1939 гг. М., 1971; Г у р а В.К. Особенностн соцнально-экономнческого развнтмя Туннса н Марокко, 50—70-е тт. Кнев. 1982. К.ААнйіпава (прырода, насельніцга, гаспадарка), У.С.Кошалеў (гісторыя), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкара ыўна-прыкладное мастацгва). Т У Н ІС , іхзрад, сталіда Туліса. Адм. ц. аднайм. вілаета. К аля 1 м лд. ж. з пры гарадамі (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. Буйны порт (з аванлортам Халькэль-У эд). М іж лар. аэрапорт. Гал. эканам. і культ. цэлтр краіны . П рам-сць: харчасмакавая, металаалр., тэкст., хім., цэм.; каляровая металургія. М аст. рамёствы. Ун-т. Як ант. паселішча вязомы за некалькі стагоддзяў да н.э. У 7—2 ст. да н.э. пад уладай Карфагена, з 2 ст. да н.э. — Рыма. У 5 ст. н.э. заваяваны вандаламі, y 6 ст. — візантыйцамі, y 669 — арабамі (наз. Тунус) і ўваходзіў y склад араб. дзяржаў Паўн. Афрыкі. 3 13 ст. сталіца ўсходнемагрыбскай дзяржавы Хафсідаў; буйны цэнтр рамесніцгва. гандлю і араб. навукі, У 1535 захоплены і разрабаваны іспанцамі. 3 1574 пад уладай Асманскай імперыі, гал. горад яе тунісжай правінцыі. Перасяленне ў пач. 17 ст. з Іспаніі маўраў садзейнічала далейшаму росквіту ÿ Т. гандлю і рамесніцтва. У 18 ст. Т. — рэзідэнцыя правіделяў дынастыі Хусейнідаў. У 1881 захоплены франц. войскамі, адм. цэнтр франц. пратэктарату Туніс (1883— 1956). У 1942—43 акупіраваны італа-герм. войскамі. Пасля 2-й

Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Стараж. помнікі на тэр.Т. адносяцца да каспійскай культуры, эпохі палеаліту: наскальны я выявы жывёл, лю дзей і сд эн паляванн я. Вядомы неаліты чны я дальмены, кераміка і пасудзіны са ш карлупіны страусавых яек з прадрапаны м узорам. У 1-м тыс. да н.э. аўтахтонныя лівійскія плямёны ж ылі ў кам енны х прамавугольны х

Туніс. Сгары горад.

сусв. вайны цэнтр нац.-вызв. руху. 3 1956 сталіца незалежнай дзяржавы Туніс. Ад гар. сцен (9 ст., 13— 14 ст.) захаваліся каменныя вароты Баб аль-Джадыд (1276), Баб аль-Менара (13 ст.), рэшткі сцен касбы (цытадэлі). У Старым горадзе (медына) знаходэяцда: мячэці Вялікая («Мячэць аліў», 732, перабудавана ў 9 ст.), аль-Ксар (каля 1106, мінарэт 1647), аль-Хаўа, ці Таўфік (13 ст.). аль-Халік (1375). Меласін (1435), Юсуф Дэя (1616, медрэсэ 1677); маўзалей-куба Бені Харасан (1093); рынкі 13 і 14 ст.; палацы 18—19 ст. Вакол сярэдневяковага горада кварталы пазнейшай забудовы: пацггамг (1893, арх. А.Саладэн), дзелавыя будынкі, жылыя дамы, вілы; комплекс ун-та (арх. Б.Зерфюс. В.Гропіус), Нац. тэхн. ін-т (арх. В.Папоў, АМачалаў), атэль «Афрыка» (усе 1960-я г.; арх. АКакуб., ЖКІрыякапулос). Музеі: Нац. Бардо (Музей Алауі), ісламскага маетацтва. муніцыпальны т-р. Стары горад уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнаіі спадчыны.

Даўж. ад 30 см да 3 м і больш, маса да 680 кг (Т. сіні, або звычайны, з роду сапр. Т ). Цела верацёнападобнае, падоўжанае. Хваставое сцябло тонхае. мае з кожнага боку вял. скурысты кіль. Ззаду спіннога і анальнага плаўнікоў некалькі дадатковых плаўнічкоў. Адрозніваюцца моцным развіццём крывяносных сасудаў скуры, бакавых мышцаў цела і т.зв. чырв. мышцаў. што дае ім магчымасдь плаваць хутка і на вял. адлегласці. Кормяцца рыбамі. малюскамі, ракападобнымі. Аб’екты промыслу.

ТУПАЕВЫ Я

31

ціц. Абумоўлены хвалевымі ўласцівасцям і часціц (гл. Карпускулярна-хвалевы дуалізм). Л яж ы ць y аснове альфа-распаду рады еакты ўны х ядраў, аўтаэлектроннай эмісіі, Джозефсана эфекту і інш., уплы вае на ц ячэнн е тэрмаядзерных рэакцый.

ТУНІСКІ ПРАЛІЎ, С і ц ы л і й с к і п р а л і ў . У Міжземным м., ішміж в-вам Сідылія і паўн. узбярэж ж ам А ф рыкі (Туніс). Злучае зах. і ўсх. часткі Міжземнага м. Н айменш ая ш ыр. 148 км. Глыб. да 1200 м; ш мат водмелей. У Т.п. размешчаны в-аў П антэлеры я. Парты: Марсала, Агрыджэнта (в-аў Сш ылія). ТУНМ ЭНХ0Й, А б ’я д н а н ы с а юз , С а ю з н а я л і г а , кітайская рэв. арг-цыя ў пач. 20 ст. С творана Сунь Ятсенам y 1905 y Я пон іі ў вы ніку зліцця арг-цыі Сінчжунхой і ш эрагу рэв. іургкоў. Праграма Т. грунтавалася н а 3 нар. прынцыпах Сунь Я тсена (нацы яналізм, народаўладдзе, нар. дабрабыт), якія ставілі за мэту скінуць y Кітаі маньчжурскую ды насты ю Цын, усталяваць рэспубліку, ураўнаваць правы на зямлю для ўсіх сялян. У 1906— 11 Т. арганізаваў y Цэнтр. і Паўд. Кітаі некалькі антыманьчжурскіх паўстанняў, актыўна ўдзельнічаў y Сіньхайскай рэвалю цыі 1911— 13, якая скінула ды насты ю Цын. У жн. 1912 Т. аб’аднаўся з некат. інш. паліт. арг-цы ямі ў Нар. партыю — Гаміньдан. ТУНЦЫ. група рыб сям. скумбрыевых.

5 родаў, 13 відаў. П аш ы раны ў цёплы х водах усіх акіянаў, Некат. заходзяць ва ўмераныя воды. С тайны я пелагічны я рыбы.

Да арт. Тунэль. Схема Еўратунэля пад пралівам Ла-Манш паміж Вяліхабрытаніяй і Францыяй.

ТУНЭЛЬ (англ. tunnel), гары зантальнае ці нахіленае падзем нае збудаванне для транспарту, пешаходаў, пропуску вады, розных кам унікацы й і інш . П аводле пры значэння і канстр. асаблівасцей адрозніваю дь Т. на ш ляхах зн о сін — чыг., метро, аўтадарожны, пеш аходны; Т. гідратэхнічны — y сістэмах ГЭС, меліярацы і і водазабеспячэння. Бы ваю ць падземны я і падводны я, горнага тыпу (для сувязі ў горнай м ясцовасці). Алрава Т. (пастаянныя ўмадаванні, абліцоўка) угварае ўнугр. паверхню і ўспрымае горны ціск, засцерагае ад абвалаў і падземных вод. Абкладанне аправы робіцца з маналітнага бетону і жалезабетону, зборная — з метал. (пераважна чыгунных) або жалезабетонных цюбінгаў і блокаў. Першы Т. (трансп. і пешаходны) пракладзены пад р. Еўфрат y

ТУ п А е В Ы Я , т y п a й i (Tupaiidae), сямейства м лекакорм ячы х падатр. паўм алпаў атр. прыматаў. Вядомы з алігацэну Азіі (каля 30 млн. г. назад). 5 родаў, 18 відаў. П аш ы раны ў трапічных даж джавых і горных лясах Паўд.-Усх. Азіі, а-вах М алайскага архіпелага. Ж ы вуць y падлеску і на ніж ніх галінах лрэў. Даўж. цела да 25 см, хваста да 22 см, маса да 360 г. Канечнасці кароткія, пярэднія даўжэйшыя за заднія; пяціпальцыя, з кіпцюрамі. Футра густое, мяккае, бурае або карычневае з рознымі адценнямі. Кормяцца раслінамі. насякомымі. Нараджаюць да 4 дзіцянят. Э.Р.Самусенка.

Вавілоне ў 2180 да н.э.; суднаходны — y Францыі (1679—81), чыг. — y Вялікабрытаніі (1826—-30). Самы доўгі падземны Т. — Сімплонскі (19,8 км), злучае Швейцарыю і Італію, найдаўжэйшыя падводныя — Сейкан (53,8 км, злучае яп. а-вы Хонсю і Хакайда; Еўратунэль (50,5 км, злучае Францыю і Вялікабрытанію). І.ІЛеановіч.

ТУНблЬНАЯ ЭМІСІЯ, выхад элеклронаў з металу ці паўправадніка пад уздзея н н ем моцнага эл. поля за кош т тунэльнага эфекту; тое, ш то аўтаэлектронная эмісія.

Тўнцы: 1 — сіні, або звычайны; 2 — малы, ці плямісты; 3 — макрэлевы.

Т У Н & Л Ь Н Ы Э Ф Е К Т , квантава-механічная з’ява праходж ання мікрачасціц (электронаў, альф а-часціц і інш .) праз патэнцыяльны бар 'ер, вы ш ы ня якога больш ая за поўную энергію гэтых час-

Да арт. Тупаевыя. Тупайя звычайная.

32

ТУПАК

ТУІІАК АМАРУ (T upac A m am ;

?— 1572), апош н і правіцель дзярж авы інкаў. 3 1570 правідель (сапа інка) невял. інкскай дзярж авы , якая пасля заваявання ў 1530-я г. іспанцам і імперы і інкаў Таўантынсую захавалася ў аддаленым горны м раёне Вількабамба. У 1572 узяты іспанцам і ў палон і пакараны смерцю, ш то азначала канчатковае зн іш чэн не індзейскай дзяржавы. У далейш ы м (да 1923) кіраўнікі індзейскіх паўстан-

сія — 23.12.1972), савецкі вучоны і авш канструктар, засн авальнік ш колы праектавання самалётаў. Акад. АН С С С Р (1 9 5 3 , ч л . - к а р . з 1 9 3 3 ). Ген.-палк.-інж. (1968). Тройчы Герой Сац. Працы (1945, 1957, 1972). Герой Працы РС Ф С Р (1926). Засл. дз. нав. і тэхнікі Расіі (1933). Бацька Ік.К.Тупалева.

Т У П ІК , 1) вуліца, завулак, якія не маю ць скразн ога праходу і праезду, таксама праход, прастора без далейш ага выхаду, прадаўж эння. 2) Ч ы гуначны станц ы йн ы пуць, злучаны з інш. пуцямі тсшысі адны м канцом . 3) У пераносным зн ач эн н і — бязвы хаднае становіш ча, невы раш альная сітуацыя.

н яў y гонар Т.А.бралі яго імя (гл. Тупак Амару II).

ТУПАк AMÂPy II [сапр. К а н д а р к a н к i (C ondorcanqui) Х асэ Габрыаль; 1738 або 1740 — 18.5.1781], кіраўнік найбуйнейш ага анты ісп. паўстання індзейцаў y Перу. Паходзіў з індзейскай арыстакраты і, звязанай сваяцтвам з ды насты яй правіделяў імперы і Таўантынсую. У ліст. 1780 абвясціў аднаўленне інкскай дзярж авы , a сябе — яе вярх. правіцелем пад імем Т.А. II y гонар апош няга інкскага правіцеля Тупака Амару. П аўстанне ахапіла ўсю паўд. ч. віцэ-каралеўства П еру і амаль усё Ніжняе П еру (цяпер Балівія), дзе паўстанцамі кіравалі браты К атары . П асля няўдалай спробы авалодаць г. К уска T A . II разгарнуў супраць іспанцаў партыз. вайну. У крас. 1781 узяты ў палон іспанцамі і пакараны смерцю разам са сваякамі і паплечнікамі; паўстанне канчаткова задуш ана да 1783. Уш аноўваецца ў П еру я к нац. герой. Літ:. С о з н н а С.А Тупак Амару — велнкнй нндейсклй повстанец, 1738— 1781. М., 1979.

ТЎПАЛЕЎ

А ляксей Андрэевіч (20.5.1925, М асква — 12.5.2001), расійскі вучоны і авіяканструктар. Акад. Рас. АН (1984, чл.-кар. з 1979). Герой Сац. П рацы (1972). Сын А.М .Тупалева. С кончы ў М аскоўскі авіяц. ін-т (1949). 3 1942 y доследны м К.Б А.М .Тупалева (з 1973 ген. канструктар), адначасова ў 1978— 86 заг. кафедры ў М аскоўскім авіяц.-тэхнал. ін-це, з 1992 ген. канструктар авіяц. карпарацы і. Навук. працы па самалётабудаванні, пры нцыпах праектавання самалётаў, апты мізацы і аэрады нам ічны х форм і кам паноўкі высокаскарасны х лятальны х апаратаў, праблемах бяспечнасці палётаў. Адзін з распрацоўш чы каў рэакты ўны х пасаж ырскіх самалётаў (Ту-144, Ту-154 і інш .). П ад яго кіраўніцтвам створаны звы ш гукавы ш матмэтавы стратэгічны бам бардзіроўш чы к-ракетаносец Т у-160 (1981), эксперы м . Ту-155 з рухавікамі на кры ягенны м паліве (1988), сярэдн емагістральны пасаж ы рскі лайнер Ту-204 (1989) і інш . Д зярж . прэм ія С С С Р 1967. ІІен ін ская прэм ія 1980.

ТЎІІІКІ (Fratercula), род птуш ак сям. ААТупалеў.

АМ.Тупалеў.

С кончы ў М аскоўскае вы ш эйш ае тэхн. вучыліш ча (1918). Адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Ц энтр. аэрагідрады намічнага ін-та (Ц А ГІ), з 1922 нач. доследнага К Б. У 1937— 41 рэпрэсіраваны .

3 1941 гал. канструктар авіяц. з-даў, з 1956 Ген. канструктар авіяц. прам -сці С С С Р. С твары ў больш я к 100 ты паў ваен. і грам ідз. самалётаў, y т л . рэкордны АН Т-25 (1933), найбуйнейш ы пасаж ы рскі «М аксім Горкі» (1934), бамбардзіроўш чы к Ту-2 (1941), перш ы сав. р эак тыўны бамбардзіроўш чы к Т у-12 (1947), рэакты ўны пасаж ы рскі ТУ-104 (1954), між канты нентальны турбавінтавы аэробус Ту-114 (1957), рэакты ўны я Ту-124, Ту-134, Ту-154 (1960— 68), звы ш гукавы пасаж ырскі л ай нер Ту-144. Л ен ін ская прэмія 1957. Д зярж . прэм ія С С С Р 1943, 1948, 1949, 1952, 1972. Залаты медаль М іжнар. авіяц. ф едэрацы і (1958). Л і т К е р б е р Л.Л. Ту — человек н самолет. М., 1973; АН.Туполев: Гранн дерзновенного творчества. М., 1988; Д a ф ф н П., К а н д а л о в А Н . АН.Туполев: Человек н его самолеты. М., 1999. М.М.Касцюковіч. М ікалай Іванавіч (н.

22.6.1928, в. Рабковічы Б аран авіц к ага р -н а Б рэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне педагогікі і мовазнаўства. Канд. пед. н. (1968), праф. (1990). С кончы ў Гродзенскі пед. ін-т (1953). У 1954— 56, 1958— 62 y Бел. ін-це інж ы нераў чыг. транспарту, з 1962 y М агілёўскім тэхн. ун-це (у 1964— 2000 заг. каф едры ). Н авук. працы па методы цы вы кладання ням. мовы, праблемах распрацоўкі навук.-пед. асноў стварэння і вьікары стання падручнікаў. Тв:. Немецко-русскнй термянологнческнй словарь-мнннмум для техннческнх вузов. Мн.. 1969; Основные проблемы вузовского

Л і т Нз нсторнн советской авнацнн. М., 1985. М.М.Касцюковіч.

ТЎПАЛЕЎ Андрэй Мікалаевіч (10.11.1888,

ТУПАр А (El Tuparro), запаведн ік y Ка-

с.

лумбіі. Засн. ў 1970 для аховы лан -

Ц вярской

вобл.,

Ра-

чы сцікавы х. 2 віды. Т. атлантычны (F. arctica) паш ы раны на паўн. узбярэж ж ы Атланты чнага ак.; Т. ціхаакіянскі, або іпатка (F. corniculata), — па берагах паўн. ч. Ціхага акіяна. Ж ы вуць y расколінах скал, сярод камянёў, часам y норах. Утвараю ць калоніі. Даўж. да 35 см, маса да 590 г. Апярэнне зверху чорпае, знізу белае, шчокі белыя. Дзюба высохая, сціснугая э бакоў, y шлюбныы убранні ярка афарбаваная. Лапы аранжава-чырв., з вострымі кіпцюрамі. Кормяцца на мелкаводдзі рыбай, марскімі беспазваночІУР.Самусенка. нымі. Адкладваюць 1 яйцо.

ТУПАЛЬСКІ

учебннка. Мн., 1976; Снстема требованнй к учебннкам для высшей н средней школы: (Пснхол.-пед. рекомендацнн). Мн., 1986; Немешаій язык для техннческнх вузов. Мн., 1987; Немецкнй язык. Мн., 2000.

Пустамазава

дш аф таў раўнін міжрэчча р э к Тома і Тупара да іх упадзення ў р. Арынока. Пл. 548 тыс. га. С аванны , балоты, галерэй н ы я і адкры ты я лясы . Багатая фауна м лекакорм ячы х (гіганцкія выдра і браняносец, капібара, белахвосты алень), птуш ак, рэпты лій (ігуана, акулярны кайм ан, ары н окскі кракадзіл, анаконда і інш .).

Тупік атлантычны.

ТУПУНІАТА (Tupungato), вулканічны масіў на мяж ы Ч ы лі і А ргенціны , адзін з самы х высокіх y Андах. С кладзены з піраксенаў і андэзітаў. Гал. вярш ы ня — патухлы аднайм. вулкан выш. 6800 м. Л едавік пл. 157 км 2. Паўд.-ўсх. адгор’е ўтварае дзею чы вулкан Тупунгатыта (5640 м).

ТУР (ф ранц. tour), 1) адзін круг танца ў зале, таксама адзін кругавы рух y вальсе. 2) А дна са ступеней пры шматсту-

пеннай сістэме выбараў. 3) Этап якой-н. гульні, конкурсу, спаборніцгва, на працягу якога завярш аец да пэўная частка спарт. мерапрыемства. ТУР, вымерлая м лекакорм ячая жывёла, гл. Першабытны бык.

чэнняў, праблемах ф арм іраван ня паліты кі макраэканам . стабілізацы і ў пераходны перы яд, эканам . бяспекі і інавацы йна-інвесты цы йнай дзейнасці. Тв.: Основы западной теорнн рыночной экономмкн. Мн., 1997; Словарь современных экономнческнх н правовых термннов. Мн., 2002 (у сааўт.).

тур

33

Т У Р Ю рый М ікалаевіч (н. 4.3.1937, М інск), бел. тэатральны мастак. Засл. дз. маст. Беларусі (1977). С кончы ў Бел. тэатр.-маст. ін -т (1962). У 1964— 70 і ў

ТУР, П р y д о к, рака ў М азырскім р-не Гомельскай вобл., правы пры ток р. Прыпяць. Даўж. 25 км, пл. вадазбору 178 км2. П ачы наецда за 1,8 км на П д ад в. Слабада, вусце за 1,5 км на П н З ад в. Лучажэвічы. Ц яч э ў межах М азы рскага Палесся. Рэчы ш ча каналізаванае. ТУР, першы летапісны кн язь Тураўскага княства. «Аповесць мінулых гадоў» пад 980 паведамляе, ш то «...бе бо Рогволод пршііел йз зам орья нм яш е волость свою Полотьске, a Тур Турове, от него же н Туровцн прозвашася...». Адны вучоныя (В.М.Тацішчаў, В.В.Ключэўскі, У.З.Завітневіч, М .М .Ціхаміраў) лічаць Т. гіст. асобай на той падставе, што яго імя змешчана ў летапісе побач з гістарычна сапраўдным Рагвалодам. Другія вучоныя (А А Ш ахматаў, М .В.ДоўнарЗапольскі, А .С .Груш эўскі, Д з.С Л іхачоў) лічаць паведамленне летапісу эты малагічнай легендай ддя тлум ачэння паходжання назвы г. Тураў, a Т. асобай легендарнай. Н а думку гісторы ка П .В.Галубоўскага, Т. — мясцовы язы чнідкі бог, раўназначны Ярылу. Канчаткова пытанне пра гістарычнасць Т. не вырашана. Маічыма, гэта прозвіш ча мясц. князя, бо ў слав. мовах паш ы раны тапонімы з коранем «тур», a горад, несумненна, мае назву, звязаную з імем асобы. П Ф.Лысепка. ТУР (Tours), горад y Ф ранцы і, на р. Луара. Адм. ц. дэпартам ента Э ндр і Луара, гал. горад гіст. вобл. Турэн. Каля 150 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: эл.-тахн. і с.-г. машынабудаванне, паліграф., мэблевая. Паблізу T., y Ш ы ноне, — буйнейш ы я ў краіне АЭС. Ун-т. Арх. помнікі 11— 18 ст. Турызм. У старажытнасці паселішча кельцкага племя туронаў Пасля захопу рымлянамі наз. Цэзарадунум. Адзін з першых асяродкаў хрысціянстаа, i 3 ст. цэнтр біскупства, з 9 ст. — архібіскупства. 3 4 ст. наз. Т., цэнтр рым. правінцыі. У 473 заняты вестготамі, y 507 — франкамі. У канцы 8 ст. пры Турскім кляштары Алкуін стварыў школу. У 853 і 903 разбураны нарманамі. 3 1044 Т. пад уладай графаў

Ю.Тур. Эскіз дэкарацых да спектакля «Дзеці сонца» М.Горкага. 1965.

Тур Малюнак Я.Куліка. 1980.

Анжуйскіх, y 1154— 1204 — англ. каралёў, з 1204 — франц. караля. Пры Карле VII (1422—61] і Людоеіку XI туг знаходзілася каралеўская рэзідэнцыя і засядалі Генеральныя штаты, чаканілі сваю манету — турскія ліўры. У час рэлігшных войнаў 16 ст. Т. — цэнтр гугенотаў. У франка-прускую вайну 1870—71 акупіраваны ням. войскамі. У 2-ю сусв. вайну моцна разбураны. ТУР Андрэй Мікалаевіч (н. 20.4.1953, С.-Пецярбург), бел. вучоны -эканаміст. Д-р эканам. н. (1992), праф. (1993). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1974) і прадаваў y ім (у 1982— 88, 1991—95 заг. кафедры). У 1983— 85 y Гаванскім ун-це (Куба). 3 1995 нам. міністра эканомікі Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па гісторыі эканам . ву2. Бел. Эн. Т. 16.

Тур. Кафедральны сабор.

1973— 94 працаваў y Д зярж . рус. драм. т-ры Беларусі (у 1974— 89 гал. мастак), y 1970— 73 — y Бел. рэсп . т-ры юнага гледача. У дэкарацы ях арганічна спалучае зрокавы я вобразы, ж ы вапіс і асвятлен не з характарам падзей спектакля. У рус. т-ры аформіў спектаклі: «Куды ідзеш, Сяргей?» А .М аўзона і «Дзеці сонца» М .Горкага (1965), «Ш чы т і меч» паводле В .Каж эўнікава (1967), «Дзеля жыцця» («П ерш ы ўрок») К.Губарэвіча і «Дурнічка» Л опэ дэ Вэгі (1968), «Апошняя інстанцыя» М .М атукоўскага (1974), «Васіль Цёркін» паводле А Т вардоўскага і «Энергічныя людзі» В .ІІІукш ы на (1975) , «Трохграшовая опера» Б.Брэхта (1976) , «Вяртанне ў Хатынь» паводле А А дамовіча і «Лазня» У .М аякоўскага (1977) , «П айсці і не вярнуцда» (1978) і «Знак бяды» (1985) паводле В.Быкава, «Сінія коні на чы рвонай траве» («Рэвалю цы йны эцюд») М .Ш атрова (1979), «Узнятая цаліна» паводле М.Шсшахава (разам з Я .В олкавы м) і «Вішнёвы сад» А Л эх ав а (1981), «Гамлет» У .Ш экспіра і «Бабскае царства» Ю .Н агібіна (1984), <Апошні наведвальнік» У.Дазорцава (1986), «Ноч анёла» А Р о за н ав а і «Начныя карлікі і Антыгона» («Дарагая Алена Сяргееўна») Л.Разумоўскай (1987), «I быў дзень» («Злом») А.Дударава і «Доўгае падарожж а ў ноч» Ю .О ’Н іла (1988), «К уры ны я галовы» Д з.Ш апіры і «Тут ж ывуць людзі» А.Ф угарда (1989), «Сва-

34

тура

бодны шлюб» Д. Фо, Ф .Раш э (1994). У т-ры юнага гледача аформіў спектаклі: «Том — вялікае сэрца» С.Багамазава і С .Ш атрова (1962), «Бялее ветразь адзінокі» В.Катаева (1970), «Несцерка» В.Вольскага (1971), «Гаўрошы Б рэсцкай крэпасці» А .М ахнача, «Чаму ж м не не пець, чаму ж не гудзець...» паводле Я .К упалы і М .Чарота, «3 лю бімы мі не расставайцеся» А.Валодзіна (усе 1972), y Брэсцкім абл. драм. т-ры — «На бойкім месцы» А А строўскага (1972), «Таблетку пад язы к» А .М акаёнка (1973), «Каварства і каханне» Ф .Ш ы лера (1974); y Бел. т-ры імя Я .К оласа — «П яць рамансаў y стары м доме» У А р о (1982), «Блы таны я сцежкі» («Н а вастрыі») К .К рапівы (1983); y Д зярж . т-ры оперы і балета Беларусі — оперы «Сівая легенда» Д з.С м ольскага (1978), «Сцежкаю ж ыцця» Г.Вагнера (1980), балет «Курган» Я.Глебава (1982). ПЛ.Карнач.

Н іж няя Тура, Цюмень.

Верхатур’е,

Турынск,

ТУРА, гарадскі пасёлак, цэнтр Э венкійскай аўт. акругі, y Расіі. Н а р. Качачум каля я е ўпадзення ў р. Н іж няя Тунгуска. К аля 6 тыс. ж. (2001). Рачны порт. А эрапорт. Горназдабыўное прадпры емства «ІІІпат», леспрамгас, цагельны з-д. А порны пункт Н Д І сельскай гаспадаркі К райняй П оўначы . К раязнаўчы музей. Т Ў РА В А -М А ЗЬІРС К І С Т Р О Й , трады цы йны к ом плекс бел. нар. адзення на Усх. П алессі. Бы таваў y 19 — сярэдзіне 20 ст. пераваж на ў Ж ы ткавіцкім, Ельскім, Л ельчы цкім , М азы рскім, П етры каўскім і С толінскім р-нах. Яму ўласцівы разнастай насць ф орм адзення, паліхром н асць і маляўнічасць вы ш ы ўкі гладдзю. Ж аночы гарнітур меў 2 варыянты: каш уля, 2 фартухі, гарсэт (кабат), намітка, каш уля, ан дарак або спадніца, фартух, хустка. Каш улю кроілі з прамы мі плечавы м і ўстаўкамі або з гесткай са стаячы м ці адкладны м каўняром. Буй-

тухі ш ылі з 1— 2 полак палатна ці паркалю, аздаблялі вы ш ы ўкай гладдзю, карункамі, ф альбонкам і. Андаракі найчасцей чы рвона-м алінавы я, затканы я чы рвоны мі падоўж ны мі бела-вохры сты мі палоскамі, або клятчасты я ці гладкаф арбаваны я чы рвоны я, зялёны я, блакітны я. С падніцы ш ылі з цёмна-сіняга, блакітнага, чорнага саціну, саржы, шоўку, ш арсцянкі, каля падола аздаблялі 2— 3 ш лякам і н аш ы вак пярэсты х тасёмак, белых карункаў; прасавалі ў складкі. Гарсэты кроілі накш талт кароткага ліф а з серабры стай або залацістай парчы , набіванага саціну, паркалю , шоўку, ш арсцянкі (спераду паміж гарсэтам і поясам фартуха ўтваралася фальбона — напуск каш улі). Н а грудзях гарсэт аздаблялі наш ы ўкам і паскаў разнаколерных тканін, карункавы х тасёмак. Галаўны я ўборы ж анчы н — намітка, чапец, хустка — белая дам атканая л ьн ян ая ці паркалёвая, багата аздобленая гладдзю паліхромнага расліннага ўзору, махрамі, і фабры чная чы рвоная, сін яя, чорная. М уж чы нская каш уля бы ла тунікападоб-

Да арт. Турава-мазырскі строй. Дзяўчаты ў святочным адзенні. Вёска Ленін Жыткавіцкага раёна. Сярэдаіна 20 ст. Да арт. Турава-мазырскі строй. Касдюм дзяўчынкі. Вёска Тонеж Лельчыцкага раёна.

ТУРА, рака ў С вярдлоўскай і Ц ю менскай абл. Расіі, левы пры ток р. Табол (бас. р. Об). Даўж. 1030 км, пл. бас. 80,4 тыс. км 2. П ачы наецца на П аўн. Урале, цячэ па Зах.-С ібірскай раўніне. Асн. прытокі: Салда, Тагіл, Ніца, П ы ш м а (справа). Л едастаў з канца кастр.— ліст. да крас. — 1-й пал. мая. Разводдзе з крас. да ліпен я. С ярэдні гадавы расход вады каля г. Ц ю мень 181 м3/с . У бас. Т. каля 1,5 тыс. азёр. Сплаўная. Суднаходная на 635 км ад вусця. 3 вадасховіш чы. H a Т. — гарады Верхняя Тура,

нарапортны арнам ент вы ш ы ўкі кры ж ы кам y чорн а-ч ы рвон ы м калары це кампанаваўся ў вы глядзе папярочнай паласы ў верхняй частцы рукава (радзей на грудзях), асобн ы м і рапортам і разм яш чаўся ў ш ахм атны м парадку пасярэдзіне рукава. У каш улях з гесткай арнамент часцей вы ш ы валі гладдзю і кам панавалі ўздоўж л ін іі крою . Пераваж алі раслінны я маты вы — кветкі і лісце руж, ягады і лісц е каліны , кветкі вяргіні, ш ы пш ы ны ; сустракаліся сты лізаваны я вьіявы птуш ак, геаметры чны я ўзоры . Ф артухі-кры скі ш ы лі з адной полкі андарачнай сукон най тканіны з гарызантальны мі вохры ста-чы рвона-чорны мі паскам і (на падоле ўзоры сты ш ляк ткалі ў закладн ой тэхніцы ). Белы я ф ар-

нага крою з багата вы ш ы тай м аніш кай (арнамент геаметры чны , раслінны ), падпяразвалі поясам. Н агавіцы ш ы лі з палатна, сукна. Вопратку — казачы ну, світку, кажух — аздаблялі наш ы ўкам і і аблямоўкамі з сукна ці саціну, ф алдаваннем, выш ы ўкай, ш тапам. М.Ф.Раманюк. ТЎ РА В А -Ш Н С К А Е КН ЯСТВА , гл. ў арт. Тураўскае княства, Пінскае княства. ТУРА ВЕЙ СКАЕ BÔ3EPA , Т у р о ў е , возера ў А стравецкім р -н е Гродзенскай вобл., y бас. р. С арачанка, за 34 к м на П нУ ад г.п. Астравец. Уваходзіць y Сарачанскую групу азёр. Пл. 0,38 к м 2,

даўж. 1,6 км, найб. ш ыр. 390 м, найб. гаыб. 4,7 м, даўж. берагавой лініі 3,9 км, пл. вадазбору 131 км2. К атлавіна лагчыннага тыпу. Схілы выш. 3— 5 м, на 3 да 11 м, стромкія, пад лесам. П ой м а шыр. 25—250 м, пад хм ы зняком . Берагі нізкія, пясчаныя, на П нУ і 3 забалочаныя, на У і ПдУ пад лесам. Д н о да глыб. 1 м пясчанае, ніж эй сапрапелістае. Уздоўж берагоў ш ыр. паласы надводнай расліннасці 20— 60 м. П раз возера цячэ р. Юіевель (злучае з азёрамі Белае і Залаўскае). ГУРАЕЎ Барыс Аляксандравіч (5.8.1868, г. Навагрудак Гродзенскай вобл. — 23.7.1920), гісторык-усходазнавец, заснавальнік рас. школы гісторыі і ф ілалогіі Стараж. Усходу. Акад. Рас. АН (1918). Праф. Пецярбургскага ун-та (1904). Д-р усеаг. гісторыі (1902). С кончыў Віленскую гімназію, П ецярбургскі ун-т (1891). 3 1891 працаваў y музеях Германіі, Францыі, Вялікабры таніі, Італіі. 3 1896 y П ецярбургскім ун-це. 3 1912 хавальнік збору егіпецкіх старажытнасцей Музея прыгожых мастацтваў y Маскве. Адзначаны вял. залаты м медалем Рус. археал. т-ва (1916). Аўтар каля 150 навук. прац па урартазнаўстве, егіігга-, семіта-, хета-, шумера- і асірыялогіі, гісторыі Эфіопіі і інш . А сновай гіст. развіцця лічыў рэлігію і духоўную культуру. Яго гал. праца «Гісторыя Старажытнага Усходу» (ч. 1— 2, 1911— 12; т. 1—2, 2-е ввд., 1936). Ініды ятар выдання навуіс-папулярнай серыі «Культурнагістарычныя помнікі Старажьггнага Усходу». Вучнямі Т. былі ўсходазнаўцы І.Ю Крачкоўскі, В.В.Струвэ, І.М .В олкаў, МД.Флітнер і інш. Тв.: Нсторня Древнего Егнпта. T. 1—2. Мн., 2002 (разам з Д.Брэстэдам); Бог Тот: Опьгг нсслед. в обл. древнеегапет. культуры. СПб., 2002. Літ:. К о р о с т о в ц е в М.А Акад. Б.АТураев / / Вестн. древней нсторнн. 1974. №2; Н е ч у х р н н А.Н. Нсторнкн Западной Беларусн, XIX — начало XX вв.: (Очеркн) / / Наш радавод. Гродна, 1993. Кн. 5, ч. 2. Дз.У.Караў. ТУРАНКОЎ А л я к с е й Я ў л а м п а в іч (21.1.1886, С.-Пецярбург — 27.9.1958), бел. кампазітар. Засл. дз. маст. Беларусі (1940). Вучыўся ў П ецярбургскай кансерваторыі (1911— 14, клас А Л я д а в а і М.Сакалова). 3 1918 y Гомелі, адзін з арганізатараў і педагог муз. ш колы , кіраўнік самадз. харавых гурткоў, артыст гарадскога сімф. аркестра, заг. муз. секдыі адцз. нар. асветы. 3 1934 y М інску. Адзін з заснавальнікаў масавай песні, хору і рамансаў y бел. музыцы. Асаблівае значэнне ў яго творчасці мае опера «Кветка шчасця» (лібрэта В.Барысевіч, П.Броўкі і П.Глебкі, паст. 1940), якая вылучаецца паэтычнасцю, лірызмам, сувяззю з нац. муз. ф альклорам, дакладнасцю муз. характарыстык y абмалёўцы вобразаў, дасціпны м нар. гумарам. Сярод інш. твораў: опера «Яснае світанне» (паст. 1958, y новай муз. рэд. Г.Вагнера 1963); балет для дзяцей «Лясная казка» (1952); для сімф. арк. «Бела-

руская сюіта» ў 4 ч., «Беларуская ф ан тазія» (абедзве 1933), «П іянерская сюіта» (1955); кантата «Пушкіну» для салістаў, хору і сімф. арк., 2 стр. квартэты, «Рапсодыя» для стр. квартэта, фп. трыо, п ’есы для ф п. і розных інструментаў; хары, рамансы на верш ы А .П уш кіна, Я .К упалы , Я .К оласа, М .Багдановіча; вак. трыо, дуэты; музыка да драм. спектакляў і кінаф ільмаў, апрацоўкі бел. нар. песень і інш . Дз.М.Жураўлёў.

АЯ.Туранкоў.

Т У Р А Н К 0 Ў М ікалай Ісакавіч (8.8.1922, в. А собіна Б уда-К аш алёўскага р -н а Гом ельскай вобл. — 12.3.1998), бел. вучоны ў галіне глебазнаўства. Д -р біял. н.

(1982). С кончы ў Бел. тэхнал. ін-т (1949).

3 1949 y Ін -ц е сельскай гаспадаркі А Н Беларусі. 3 1960 y Бел. Н Д І глебазнаўства і аграхіміі (з 1975 заг. лабараторы і). Навук. працы па генезісе глеб, іх ахове, водны м рэж ы м е, глебаўтварэнні і інш . Д зярж . прэм ія Беларусі 1976. Т в Почвы Белорусской ССР. Мн., 1974 (у сааўт ); Подзолнстые почвы запада Европейской частн СССР. М., 1977 (у сааўг.); Палево-подзолнстые почвы Белорусслн. Мн..

1980. ТУРА НСКАЯ Н ІЗ ІН А Т у р а н с к а я р a ў н і н а, раўнінная частка С ярэдняй Азіі і Паўд. Казахстана, занятая пераваж на пусты ням і ( Каракумы, Кызылкум і інш .). Н а П д абм еж авана Капетдагам і адгор’ям і Гіарапаміза, на 3 — узбярэж ж ам К аспійскага м., н а П н З — паўд. і ўсх. схіламі М угаджараў, на П н У — К азахскім драбнасопачнікам , на У — перадгор’ям і П ам іра-А лая і Ц ян ь-Ш аня. П ераваж ны я вы ш . да 300 м, н а 3 узбярэж ж а К аспійскага м. ніж эй узр. акіян а на 28 м, упадзіна К арагіе на 132 м. Асн. ч. Т .н. адпавядае Туранскай пліце, складкаваты фундамент выходзіць на паверхню толькі ў асобны х месцах, перакры ты асадкавы м і м еза-кайназойскімі адкладамі, багатымі наф тай, газам, вапняком , гіпсам, соллю . Д ля рэльеф у характэрна чаргаванне акумуляцы йны х н Ь ін і раўнін са сталовы мі плато. Клімат канты нент., вельмі сухі. П ераваж аю ць палы н ова-салянкавы я, псамафітны я і эф ем еравы я пустыні, якія вы кары стоўваю цца я к паш ы . ТУРА НСКАЯ П Л ІТА , частка Цэнтральнаеўраазіяцкай платформы ў С ярэдняй Азіі і Казахстане. П л. болы н за 2 млн. км 2, даўж. і шыр. ў сярэдн яй ч. пры блізна 1,6 тыс. км. М яжуе на П н З з

ТУРАСЫ

35

П ры касп ій скай упадзінай Рускай пліты, на Пн з Уральскім хр. і праз Кустанайскую седлавіну з Заходне-Сібірскай плітой, н а П нУ з Ц энтральнаказахстанскім ш чы том, на ПдУ і У з вобласцю эп іп латф орм ен нага арагенезу (хрыбты Гісара-Алая, Ц ян ь-Ш ан я і інш .), на ПдЗ з вобласцю альпійскай складкавасці (хр. К апетдаг і інш .), на 3, пад водамі Каспійскага м., — са Скіфскай m imod. Паверхню Т.п. займ ае Туранская нізіна. Крышт. фундамент складзены з дарыфейскіх масіваў (Сырдар’інскі, Каракумскі, Карабагазскі, Паўн.-Усцюрцкі) і складкавых сістэм, якія іх раздзяляюць (каледонскіх, герцынскіх, кімерыйскіх; буйнейшая — працяг герцынскіх структур Ўрала). У асобных месцах фундамент выходзіць на паверхню (горы Каратау, узв. Кызыл-Кія). Асадкавы чахол мае 2 структурныя паверхі (некат. даследчыкі вылучаюць 4), утвораныя ў кімерыйскія і альпійскія этапы развіцця. Маіугнасць яго да 1— 5 k m . y вял. сінеклізах (напр., Усх.-Туркменская) да 10— 14 км. Складзены з адкладаў мезазойска-кайназойскага ўзросту: тэрыгеннавулканагеннай і вугляноснай фармацый, тэрыгенна-карбанатных, тэрыгенна-тлаўканітавых і саляносных тоўшчаў, стракатакаляровых глін і каалінаў, мергеляў, мелу, глін, пяску, пясчанікаў і інш. Пароды чахла ў рознай ступені дыслацыраваны. Сярод тэктанічных структур вылучаюцца скляпенні, выступы, мульды, сінеклізы, упадзіны, буйныя лінейныя зоны прагінаў (Паўн.-Туркменская), кражы, грады, мегантыкліналі і мегасінкліналі і іх сістэмы (Мангьшілакская), саляны вал (Рэпетэкскі), зоны стуленьчатага апускання ўздоўж разломаў і зоны ўскраіннага (перыплатформеннага) алускання. Радовішчы нафты і газу (Мангышлакскі нафтагазаносны раён), фасфарытаў, руд ртуці, мыш’яку, барыту, марганцу і інш.; мінер. крыніцы, y т.л. тэрмальныя. Літ.. Г а р е ц к м й Р.Г. Тектонмка молодых плагформ Евразнн. М., 1972; X a н н В.Е. Ретональная геотектоннка. Внеальпнйская Европа н Западная Азня. М., 1977; В в т і е Л.В. Тнпы контанентальной земной коры н нсторня нх развнтня. Новоснбнрск, 1981. РР.Паўлаеец. ТУРА СЫ , T y р a с а, возера ва Уш ацкім р -н е В іцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 24 к м на У ад г.п. Ушачы. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл.

0,74 км2, даўж. болы п за 1,7 км, найб. шыр. 740 м, найб. глыб. 15,3 м, Даўж. берагавой лініі болы н за 6,1 км, пл. вадазбору 2,94 км 2. К атлавіна складанага тыпу, озавай градой падзелена на паўн. і паўд. плёсы. Схілы выш. да 15 м, на 3 і П н 20— 32 м (озавая града), укры ты я лесам, на П д і У разараны я. Т эраса выш. 0,8— 1,2 м. П ойм а на П н і ПнУ шыр. 10— 12 м, сухая; на П д і ПдУ шыр. да 50 м, забалочаная, пад лугам. Берагі нізкія, на 3 і У зліваю цца са схіламі, пясчаны я. Д но ў прьібярэж най ч. пясчанае, глыбей ілістае і сапрапелістае. Зарастае слаба, шыр. паласы расліннасц і ў залівах да 50 м, н а ПдУ да 100 м. П раз возера цячэ р. Д зіва (злучае з воз. Атолава).

36

ТУРАЎ

ТЎРА Ў гарадскі пасёлак y Ж ы ткавіцкім р-не Гомельскай вобл., пры стань на р. Прыпяць. За 25 км на П н З ад горада і чыг. ст. Жыткавічы, 258 км ад г. Гомель. Аўгадарогамі алучаны з Давыд-Гарадком, Ж ыткавічамі, Л ельчы цамі. 3,2 тьіс. ж. ( 2002). Упершыню ўпамінаецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 980. Гарадзішча стараж. • Т. ўключала дзядзінец і вакольны горад. Пры археал. раскопках знойдзены рэшткі амфар з Паўн. Прычарнамор’я, інструменты і прылады працы, зброя, прадметы гасп. ўжытку, ювелірныя вырабы, фрагменты бронз. посуду, засцежкі для кніг, прадметы рэліг. культу; вырабы з косці, шкла і скуры. Да рэдкіх знаходак адносяцца 4 свінцовыя рэльефныя абразкі 13— 14 ст. з выявамі Багародзіцы, прападобнай Ефрасінні (?) або Анасгасіі (?), велікапакутніцы (магчыма, Варвары) і свяціцеля (магчыма, Кірылы Тураўскага). Т. — адзіны горад 10 ст. на тэр. рассялення дрыгавічоў. Мяркуюць, што ён быў племянным цэнтрам самастойнага «княжання». У канцы 1-га тыс. н.э. стаў паліт., эканам. і культ. цэнтрам Тураўскага княства. У гэты час y Т. ўзнікла адна з першых на Русі епіскапій на грэч. ўзор (гл. Тураўская праваслаўная епархія). У час княжання Свягаполка Ізяславіча (1097— 1113] яго жонка грэч. царэўна Варвара заснавала ў Т. Варварынскі жаночы манастыр, y горадзе пры яе ўдзеле стала пашырацца грэч. правасл. культура. У 12 ст. пабудавана Тураўская царква. У Т. жыў і працаваў выдатны дзеяч усх.-слав. культуры Кірыла Тураўскі. У 1158 Т. вытрымаў жорсткую дзесяцітыднёвую аблогу войск паўднёварус. кааліцыі князёў, a ў 1160 трохтыднёвую аблогу валынскіх князёў. 3 2-й пал. 13 ст. на тэр. дзядзінца існаваў замак (гл. Тураўская вежа).

3 1320-х г. y ВКЛ. 3 1430 належаў вял. кн. ВКЛ Свідрыгайлу, з канца 15 ст. — М.Л.Глінскаму, y 1508— 1620 — Астрожскім, гіотым Сапегам, Патоцкім. 3 15 ст. ў складзе Трокскага, з 1566 - - Бсрасцейскага ваяв. У 1502 і 1521 Т. падвяргаўся нападам крымскіх татар. У 16 ст. горад складаўся з асй. часткі і 2 прадмесцяў — Заяцэлле і Запясочча. Насельніцтва Т. ўдзе.іьнічала ў антыфеадальнай вайне 1648—51. У 1649 Т. захоплены і спалены войскамі Я.Радзівіла. Спусгошаны ён y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67. У 1648 y Т. 401 дом, y 1667 — 111 дамоў, y 1790 — 497 дамоў. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Мазырскага пав., на-

Царква Усіх святых y г.п. Тураў.

лежаў Салагубам. У 1865 y Т. выяўлены адзін з найб. ранніх помнікаў усх.-слав. пісьменнасці 11 ст. — Тураўскае евангелле. У 1886 y Т. 1183 ж., 370 двароў, школа, крама, 2 млыны, 3 дарквы, калліца, сінагога, 3 яўр. малітоўныя дамы; y 1897 — 4290 ж., цагельня, млын, штогод адбываліся 2 кірмашы. У 1923 — 6217 ж. 3 17.7.1924 цэнтр Тураўскага раёна. з 27.9.1938 гар. пасёлак Палескай вобл. У 1939 — 5,5 тыс. ж. У Вял. Айч. вайну з 14.7.1941 да 5.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў Т. і раёне 1792 чал. Дзейнічала Тураўскае камсамальска-маладзёжнае падпаме. 3 1954 y Гомельскай вобл., з 1962 y Жыткавіцкім р-не. П рацую ць кансервавы з-д, камбінат быт. абслугоўвання, 2 сярэднія і музычная ш колы , дзіцячы сад; Д ом дзіцячай творчасці, 2 дамы культуры, 3 б-кі, Тураўскі краязнаўчы музей, бальніда. Брацкія магілы сав. воінаў. Помнікі: Кірылу Тураўскаму, К анстанціну Астрожскаму, зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Гіомнік архітэктуры — царква Усіх святы х (1810). У паўн.-зах. частцы Т. археал. пом нік — зам чы ш ча стараж. горада. П. Ф.Лысенка, T. С. Скрыпчанка. ТЎРАЎ Віктар Ц імаф еевіч (25.10.1936, г. М агілёў — 31.10.1996), бел. кінарэж ысёр. Нар. арт. Беларусі (1979). Нар. арт. С С С Р (1986). С кончы ў У сесаюзны дзярж. ін -т кінем атаграф іі (1960). 3 1959 на кінастудыі «Беларусьфільм», y 1991— 96 маст. кіраўнік м айстэрні рэж ысуры ігравога кіно Бел. AM . Дэбю таваў дакумент. нары самі «Наш Салігорск» і «Гомельскія танцоры» (1959), «Беларусь сацы ялісты чная» і «Слаўны шлях» (1960) і ігравымі навеламі «Камбуд» (1961, альманах «Апавяданні пра ю нацтва»), «Зорка на спраж цы» (1962, фільм «М аленькія летуценнікі»). Д зяцінства, апаленае вайной, y л іры к а-п аэты чны х фільмах «П раз могілкі» (1964, паводле П .Н іліна; раш эн нем Ю Н Е С К А y 1994 уклю чаны ў лік. леп ш ы х 100 ф ільм аў свету), «Я родам з дзяцінства» (1966), «Вайна пад стрэхамі» (1967) і «С ы ны ідуць y бой» (1969, паводле А.Адамовіча). Т эм а сувязі ваен. і пасляваен. п акаленняў y фільмах «Час я е сы ноў» (1974), «Пунюг адліку» (1979, прыз н а 13-м У сесаю зны м кінаф есты валі, 1980), «М енш ы сярод братоў» (1985). Бел.-польскай барацьбе з фаш ы стамі пры свечаны фільм «Пераправа» (1987, сумесна з П ольш чай). Увага да перш акры ніцы , сугучнасць з вобразамі «Запісак паляўнічага» І.Тургенева ў тэлеф ільм е-экран ізацы і «Ж ыццё і смерць двараніна Чартапханава» (1971). Д зецям адрасаваны тэлеф ільм «Гора баяхвда — ш часця не бачыць» (1973, паводле С .М арш ака). Х араство бел. прыроды, вы сакароднасць нар. характараў увасобл ен ы ў экранізацы і «П алескай хронікі» І.М ележ а — кінастуж ках «Людзі на балоце» (1981, Д зярж . прэм ія С С С Р 1984; гал. прыз на 15-м У сесаю зны м кінаф естывалі, 1982; пры зы М іжнар. кінаф есты валяў y К арлавы х Варах, Чэхія, 1982; y М аніле, Ф іліпіны , 1983), «Подых навальніцы» (1982); y тэлеф ільмах «Апейка» (1982), «Блізкае і далёкае» (1984). А кгуальны м праблем ам сучаснасці пры -

свечаны ф ільм ы «Уваскрэсная ноч» (1976, паводле А .П етраш кевіча), «Высокая кроў» (1990), «Чорны бусел» (1993, пры з М іж нар. кінаф есты валю y г. НовіСад, Ю гаславія). У стужцы «Ш ляхцід Завальня...» (1990, паводле Я.Барш чэўскага) старадаўняя Беларусь паказана ў ж анры ф антасты чны х легенд і паданняў. У 1976— 81 перш ы сакратар праўлення С аю за кінематаграфістаў Беларусі. Д зярж . прэмія Беларусі 1996. Літ.\ Г у д к о в а Л. В.Туров. М., 1984; Б о н д а р е в а Е. Or сердца — к сердцу. Мн., 2001. В.Ф.Нячай.

ТУРАЎЛЯНКА, T y р о ў л я, рака ў П олацкім р -н е В ідебскай вобл., левы пры ток р. Зах. Д звіна. Даўж. 10 км, пл. вадазбору 1000 км 2. В ы цякае з воз. Туроўля за 1,5 к м н а П дЗ ад в. Пуканаўка 2-я, вусце каля в. Гарадзіш ча. Ц ячэ па П олацкай нізіне, каля 9% ші. вадазбору займ аю ць азёры , y т.л. Ушацкая група азёр. Т У Р А Ў Л Я Н С К І 3À M A K . Іс н а в а ў y 16 ст. ў сутоку р э к Зах. Д звіна і Тураўлянка (Псшацкі р-н Відебскай вобл.). Пабудаваны ў 1563 паводле загаду Івана IV Грознага з кам еню і дрэва. Квадратны ў гоіане зам ак меў 4 вуглавыя вежы і пятую веж у-браму з боку Тураўлянкі, це-

Тураўлянскі замак. Гравюра Д.Б.Кавалеры 1580 паводле малюнка С.Пахалавіцкага 1579.

раз якую быў перакінуты драўляны мост на палях. Вежы з боку Тураўлянкі былі чацверыковыя, крытыя ў 2 схілы, з боку Зах. Дзвіны — гранёныя або круглыя, з шатровым крыццём. Вежы мелі 3 баявыя ярусы: сярэдні з амбразурамі для гармат, ніжні і верхні з байнідамі для ручной агнястрэльнай зброі. Вуглавыя вежы стаялі на высокіх паўкруглых падмурках, сцены якіх былі прарэзаны круглымі байніцамі. Драўляная забудова замка б ш а шчыльная. Сярод прамавугольных y плане жылых дамоў, накры тых 2-схільнымі дахамі, вылучаліся 2 збудаванні з купальнымі завярш энням і, якія, верагодна, мелі культавае зн ач эн не. 4.9.1579 да замка падыш оў атрад войска ВКЛ пад камандаваннем кн. КЛукомскага. Рускія спеш на пакінулі Тл. без бою. Заняўшы замак, Л укомскі загадаў страляць з усіх гармат. У выніку ўзнік пажар, які зніш чыў замак. У 1579 С. Пахалавіцкі выканаў малю нак Т.з., паводле якога пазней зроблена гравюра. Ю.А.Якімовіч. ТУРАЎСКАЕ ЕВАНГЕЛЛЕ, старажытнарускі рукапісны помнік 11 ст.; самая ранняя (з тых, што захаваліся) кніга, створаная на бел. землях. Збераглося 10 аркушаў. Напісана на пергаменце ўставам, аздоблена ініцыяламі (старавізантыйскі тып, выкананы на зялёны м ф оне, размаляваны чырв. і сіняй фарбамі) і маргінальнымі ўпрыгожаннямі ў выглядзе гронкі. Ёсць укладныя запісы 2.5.1508, 10.2.1513, 1781. Зной дзена ў г.п. Тураў (Жыткавідкі р-н Гомельскай вобл.) y 1865, вывезена М .С акаловы м y Віленскую публічную б-ку. Зберагаецца ў б-ды АН Лггвы. У 1962— 63 рэстаўрыравана, зроблены новы пераплёт, стары (17 ст.) захоўваецца асобна. Публ:. Туровское евангелве одюшадцатого века. Ввльна, 1869. Л і т Сводный каталог славяно-русскнх рукоішсных кннг, храняшнхся в СССР, XI—

I

» к гм н А іч'ь tUKA l^nfpi NAi yi î I» M P fA ffll AAHAl nun. я ь 'Н У 'А М . і ж т 'і і m y а;д[£іЛаліуТІмШ|ПЧГІ 4K»t s LMUCTNIAb'fcMlMItlTHK’W 'l*

Ь H HIfl H K BTAм ,-г Hn.t 11 ДYг KS I lM tv т п к Т г п м ч л іп іг і P . tl lUlrtMin ІІГАА «(TANIl r TIMAHIV HTi EBIt i MAT-SÇAItHNl П|НШВ»-ЦННП»Г«укН-гіМ»{'Іл1>' HI.TA H'1TIHlHtTT.IHK.>!iurHÏ,A n»tTHItAA»VKT.rAA nf U UXVtt H НТ.НЛНІ 4,NH'I HMHAf U "kH K t; ІТПіНрі Af, ' H "^НДІ H'( N1 Г0 HHKAK. *f«M(|1i»ABrtl"A HKT. l i r uyf f . At t • н м іЕ г г тгт/А 7,А А ^л.{А дріугг іП,Аріут»уГЛ»І«.ір TkTClttTUAA M tt'M KIbM ym tff.H( Hfftllk M Aн| к Ліст 3 Тураўската свангелля.

XIII b b . M., 1984; Н і к а л а е ў M. Палата кнігапісная. Мн., 1993; П у ц ь к о В. Ілюмінацыя Тураўскага евангелля XI ст. / / Бал. гіст. аглад. 1998. Т. 5, сш. 1(8). М.В.Нікалаеў. ТУРАЎСКАЕ

К А М СА М О Л ЬСКА -М А -

ЛАДЗЁЖ НАЕ П А Д П 0 Л Л Е ў В я л і кую А й ч ы н н у ю в а й н у . Д зейнічала ў ліст. 1941 — ліп. 1944 y г.п. Тураў Ж ьгткавіцкага р -н а Гомельскай вобл. Аб’ядноўвала 18 чал. (кіраўнікі ў розн ы я часы І.Л .Х ілінскі, А.В.Сідараў, А.Р.Вагай, С .В .Ц ары к). П адпольш чы кі распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбю ро, падтры млівалі сувязь з партыз. атрадам В.З.Карж а, імя Чкалава П інскай вобл., правялі некалькі ды версій, сагітавалі на адыход y пард й зан ы каля 170 жыхароў Турава і 35 'чал. з варожых ф арм іраванняў. Н апярэдадні вы звалення Турава склалі і перадалі парты занам схему абароны ворага. ТЎРАЎСКАЕ КНЯСТВА. раннеф еадальная дзярж ава з цэнтрам y г. Тураў. Н азы валася таксам а Тураўская зямля, Тураўская воласць, Тураўская вобласць. Займ ала тэр. ад Д н яп ра н а У да Зах. Буга на 3, ад П ры пяц кага П равабярэж ж а на Пд да вы токаў Л ані і Случы на Пн (тэр. сучаснай Брэсцкай, часткова Гомельскай, М інскай, Гродзенскай абл., паўн. раёнаў Украіны і ўсх. паветаў П ольш чы ). Утвары лася ў канцы 10 ст. на тэр. рассял ен н я ўсх.-слав. племя дрыгавічоў. Т .к. стала спадкаем цам плем яннога кн яж ан н я дрыгавічоў, ш то мела свайго плем яннога к нязя (апош н і — напаўлегендарны кн. Тур). П асля распаду перш абы тнаабш чы ннага і ўзн ікнення феад. ладу мела больш высокую ф орму сац.-паліт. арганізацы і грамадства. П ерш ы гістары чна вядомы князь Т.к. — Святаполк Уладзіміравіч, сы н кіеўскага вял. кн. Уладзіміра Святаславіча, пасадж аны на тураўскі прастол y 988. Т .к. бы ло адны м з найваж нейш ы х y сістэме княстваў К іеўскай Русі. П ра гэта сведчы ць вы лучэнне яго трэцім па старш ы нстве сы нам вял. князёў пры падзеле К іеўскай Русі: С вятаполку ў 988 Уладзімірам Святаславічам, Ізяславу ў 1052 Я раславам Уладзіміравічам, Вячаславу ў 1125 Уладзімірам Усеваладавічам М анамахам. 3 тураўскага на кіеўскі вел ікак н яж ац кі прастол перайш лі С вятаполк Уладзіміравіч (1015), Ізяслаў Яраславіч (1054), Святаполк Ізяславіч (1093), Вячаслаў Уладзіміравіч (1139). У паліт. гісторыі Т.к. вы лучаю цца 4 перы яды . 1-ы перы яд (988— 1015) — вы лучэнне Т.к. са складу К іеўскага вял. княства і паліты ка С вятаполка па адасабленні ад Кіева. 2-і перы яд (1019— 1113) — час знаходж ання Т .к. пад уладай вял. кіеўскага кн. Я раслава М удрага, яго сы н а Ізяслава Яраславіча (з 1052) і сы ноў апош н яга — Я раполка і С вятаполка. 3-і перы яд (1113— 58) — захоп Т.к. Уладзімірам М анамахам і захаванне княства за яго наш чадкамі. 4-ы перы яд (1158 — пач. 14 ст.) — час існавання адноўленага сам астойнага Т.к.

ТУРАЎСКАЕ______________ 37 У 1158 кн. Юрый Яраславіч заняў Тураў насуперак волі кіеўскага вял. князя і адстаяў яго ў цяж кай 10-тыднёвай аблозе. У 1162 быў заклю чаны мір, што азначала юрыд. аднаўленне самастойнага Т.к. П асля кн яж ан н я Ю рыя Яраславіча Т.к. падзелена паміж яго сынамі на ўдзелы. Туравам валодалі Святаполк, Іван, Глеб; Пінскім княствам — Яраслаў, Я раполк; Дубровіцкім — Глеб. PaHeft вы лучы лася Клецкае княства (у 1127 вядом ы клец кі кн. Вячаслаў Яраславіч). У 2 -й пал. 12 ст. адасобілася Слуцкае княства, пазней — С цепанскае (1292). У 2-й пал. 12 ст. зах. частка Т.к. з г. Б ярэсц е і Д рагічы н (Берасцейская зямля) увайш ла ў склад УладзіміраВалынскага княства. Т ураўскія к н язі акты ўна ўдзельнічалі ў паліт. ж ы цці К іеўскай Русі, y барацьбе за кіеўскі прастол сваіх родзічаў і інш. прэтэндэнтаў, y зм аганні супраць полаўцаў. Н а тэр. Т.к. паслядоўна адбываўся працэс гасп.-экан ам . і культ. развіцдя. У зніклі гарады Тураў (вядомы з 980), Б ярэсце (1019), П ін ск (1097), Чартары й ск (1100), С луцк (1116), К лецк (1127), Рагачоў (1142), Д рагічын (1142), М азы р (1155), Н ебль (1262), Капы ль (1274), С ц еп ан ь (1292), Давы д-Гарадок, Д убровіца (12 ст.). У кан ц ы 10 — пач.

11 ст. засн авана Тураўская праваслаўная епархія. Тураўскае евангелле 11 ст. — найстараж ы тнейш ы пом н ік кніж най культуры Беларусі. У Тураве ж ыў і дзейнічаў Кірыла Тураўскі. У пач. 14 ст. Т .к. ўвайш ло ў склад ВКЛ. У сярэдзіне 15 ст. ўласнасць вял. кн. С відры гайлы . 3 16 ст. м агнацкая латы ф унды я, якая належ ала М .Л .Глінскаму, Астрож скім, С апегам і інш. Літ.\ Д о в н a р-3 а п о л ь е к н й М.В. Очерк нсторнн крнвнчской н дреговнчской земель до конца XII столетня. Кнев, 1891; Г р у ш е в с к н й АС. Пннское Полесье: Нст. очеркн. Ч. 1—2. Клев, 1901—03; Л ы с е н к о П.Ф. Туровская земля IX—XIII вв.

2 нзд. Мн., 2001. П.ФЛысенка. ТЎРАЎСКАЕ Р А Д 0 В ІШ Ч А ГАРЎЧЫ Х

СЛАНЦАЎ

Разм еш чана на плошчы 1372 км 2 паміж г.п. Тураў, вёскамі Боркі, Хваенск, А зяраны Ж ыткавіцкага р-на Гомельскай вобл. і Сямігосцічы , Лядзец, Хорск, А льпень С толінскага р-н а Брэсцкай вобл. Пластавы паклад залягае ў тоўш чы карбанатна-тэры генны х адкладаў ф ам ен скага яруса (верхні дэвон). Гаручыя сланцы цём на-ш эрага колеру, танкаплітчатьш , з роўны м і паверхнямі пластоў, з вуглавата-ступеньчатым зломам. Х арактэрна лінзападобна-хвалістая слаістасць. М агутнасць пласта 0,5— 3,7 м, глыб. залягання 64— 507 м. Ц еплата згарання 4,2— 8,6 М Д ж /кг, попельнасць ад 63 да 80%. П ерспекты ўны я запасы каля 2,7 млрд. т. Гаручыя сланцы пры датны я я к комплексная энерга-хіміка-тэхнал. сыравіна з вы кары станнем попелу на выраб лёгкіх бетонаў, ячэісты х уцяпляльнікаў,

38

ТУРАЎСКАЯ

аглапарыту, a таксам а на вапнаванне кіслых глеб і ў дарож ны м буд-ве. ТЎРАЎСКАЯ ВЁЖА, пом н ік абарончага дойлідства 2-й пал. 13 — пач. 19 ст. Размяш чалася на дзядзінцы стараж. г. Тураў (цяпер гар. п асёлак y Ж ы ткавіцкім р -н е Гомельскай вобл.) і бы ла гал. абарончы м збудаваннем Тураўскага замка. А дносіцца да ты пу валы нскіх вежаў. Пабудавана з цэглы на вапнавы м растворы. П аводле планаў 18— 19 ст. мела ф орму круга ды ям. 11 м. Унутры была падзелена на некалькі баявы х ярусаў. Разбурана ў 1830-я г. Літ:. Т к а ч о ў М.А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII—XVIII стст. Мн.. 1978.

Тураўская царква. Фрагмент падмурка.

Тураўская царква. Графічная рэканструкцыя Г.АЛаўрэцкага.

ТУРАЎСКАЯ ПРАВАСЛАЎНАЯ ЕП А РХІЯ, другая па стараж ы тнасці правасл. епархія на Беларусі. Засн . ў канцы 10 — пач. 11 ст. я к адм .-тэр. адзінка Кіеўскай мітраполіі. П ерш апачаткова ахоплівала тэр. басейна р. П ры п яц ь і на Пн ад яе, уключала таксам а гарады Н авагрудак, М інск, П інск, Барысаў. П асля разбурэння Турава (сярэдзіна 13 ст.) епіскапская каф едра перан есен а ў П інск, епархія стала наз. Т урава-П інская або П інска-Т ураўская (далейш ую гісторыю гл. ў арт. Пінская праваслаўная епархія). У 1878— 1922 кірую чы я архірэі

М інскай епархіі тытулаваліся «мінскія і тураўскія». У 1992 Т.п.е. адноўлена я к самаст. епархія Бел. экзархата Рус. правасл. царквы. Уклю чае тэр. 10 адм. раёнаў Гомельскай вобл.: А кцябрскага, Брагш скага, Ельскага, Ж ьггкавіцкага, Калінкавіцкага, Л ельчы цкага, М азы рскага, Н араўлянскага, П етрыкаўскага, Х ойніцкага. Н а тэр. епархіі дзейнічаю ць 2 ж аночы я манасты ры . Епархіяльнае ўпраўленне ў г. М азы р Гомельскай вобл. Выдаецца газ. «Н скра П равославня». Тытулы кіруючых архірэяў: тураўскі (да сярэдзіны 13 ст.), тураўскі і мазы рскі (з 1992). Літ:. Тураўская епархія / / Беларускі праваслаўны каляндар, 2000. Мн., 1999. В.К.Касцюк. ТЎРАЎСКАЯ ЦАРКВА, п ом н ік стараж .-рус. дойлідства 12 ст. ў г.п. Тураў Ж ы ткавідкага р -н а Гомельскай вобл. П абудавана на гарадзіш чы стараж. Турава. Рэпггкі царквы адкры ты і абследаваны М .К аргерам y 1963. Ц арква ўяўлял а сабой 4-слуповы 3-неф авы храм з нартэксам і апсідамі. П адмуркі складзены з валуноў насуха. С цены ўзведзены ў тэхніцы роўнаслаёвай муроўкі (захавал іся на выш. ад 0,3— 0,5 да 2 м). Агульны я памеры царквы 28,2 x 1 6 ,5м. Асаблівасць разбіўкі плана ў тым, ш то спачатку былі распланаваны меж ы храма па правы м баку, a поты м па левы м (паўн.). У вы ніку гэтага бы ла зроблена пам ы лка ў адмеры модуляў на 1 локац ь (0,43 м), ш то адбілася ў перакош анасці гшана. Лапаткі, як ія адпавядаю ць усх. пары падкупальны х слупоў, зм еш чаны н а У з такім разлікам, каб павялічы ць плош чу ўсп ры н яц ц я вагі ад барабана з купалам і распор скляп енн яў. Аналагічны канстр. пры ём вы кары стоўваўся ў гродзенскім дойлідстве 12 ст. (Н іж няя царква ў Гродне). Буды нак меў канструкцы і, узв е д зе н ы я п а зн е й за асн . аб’ём. П адлога царквы бы ла вы кладзена паліваны мі пліткамі. Храм разбурыўся (дата невядома) y вы ніку м оцнай дэф арм ац ы і і зн ачнага нахілу сцен. Зробл ен а некалькі вары янтаў графічных рэканструкцы й Т.ц. (арх. Г А .Л аўрэц кі і інш .). Л і т K a р г е р М.К. Новый памятнюс зодчества XII в. в Турове. М., 1965; Л ы с е н к о П.Ф. Туровская земля IX—XIII вв.

2 нзд. Мн., 2001. Г.АЯаўрэцкі. ТЎРА ЎСКІ К ІРЫ Л А , гл. Кірыла Тураўскі. ТЎРА ЎСКІ К РА Я ЗН А Ў Ч Ы М У ЗЁ Й . Засн. ў 1927 y г.п. Тураў Ж ы ткавіцкага р -н а Гомельскай вобл. У Вял. Айч. вайну экспанаты загінулі, y 1949 засн. паўторна,1у 1950 адкры ты . У 1954— 56 філіял Гомельскага абл. краязн. музея. Пл. экспазіды і 328 м2, 9,6 тыс. экспанатаў асн. ф онду (2002). Аддзелы: гісторыі стараж. Турава, этнаграф іі і побыту, Вял. Айч. вайны , гісторыі сучаснага перыяду, пры роды . С ярод экспанатаў крам янёвы я, касц ян ы я пры лады працы, ш кл ян ы я бранзалеты з археал. помнікаў Вароніна, Рычоў, Хіпьчыцы і інш., ш ы ф ерны саркаф аг са стараж. Турава, ма-

тэры ялы пра дзейн асць Тураўскага камсамольска-маладзёжнага падполля, парты зан, пра зем л якоў Герояў Сав. Саюза; нар. адзенне давыд-гарадоцка-тураўскага строю і турава-мазырскага строю, пры лады працы і побыту сялян канца 19 — пач. 20 ст., узоры ф лоры і фауны нац. парку Прыпяцкі, кары сны х выкапняў рэгіёна. М узей праводзіць выстаўкі твораў вы яўленчага, дэкараты ўна-пры кладнога мастацгваў, бел. нар. адзення, пра падзеі Вял. Айч. вайны. В.Р.Марынкіна. ТЎРАЎСКІ РА ЁН , адм.-тэр. адзінка ў Б С С Р y 1924— 62. У твораны 17.7.1924 y М азы рскай акр. Ц энтр — г.п. Тураў.

20.8.1924 падзелены на 7 сельсаветаў. 3 20.2.1938 y П алескай, з 8.1.1954 — Гом ельскай абл. 17.4.1962 скасаваны , тэры торы я перададзена ў Л ельчы цкі і Ж ы ткавідкі р-н ы . ТУ РБА БУ ДА ВА Н Н Е, гл. ў арт. Энергетычнае машынабудаванне.

Т У РБА БЎ Р, забойн ы гідраўлічны турбінны рухавік для свідравання глыбокіх і звы ш глы бокіх нафтавы х ці газавых ш чы лін. Гл. Турбіннае бурэнне. Т У РБА В ІН Т А В ЬІ РУХАВІК авіяцы йны газатурбінны рухавік, y якога цяга ствараецца ў асн. паветраным вінтом, a дадатковая (8— 12%) — рэакцы яй патоку газаў, ш то вы цякаю ц ь з рэакты ўнага сапла; ты п кам прэсарнага пав'етранарэакт ыўнага рухавіка. Адна з асн. частак Т.р. — камера згарання, y якую паступае сціснутае (у паветразаборніку і кампрэсары) атм. паветра і ўпырскваецца хім. паліва (авіяц. газа). Энергет. характарыстьжай Т.р. з ’яўляецца эквівалентная магутнасць, роўная суме магутнасцей паветранага вінта і рэактыўнага струменя. Шырока выкарыстоўваюцца на дагукавых пасажырскіх і грузавых самалётах. Разнавіднасць Т.р. —

турбавінтавентылятарны руXa в і к, y яхім выхарыстаны паветраны вінт паменшанага дыяметра (вінтавентылятар) з вял. колькасдю шырокіх тонкіх шаблепадобных лопасцей. ТУРБАВ03, аўтаномны лакаматыў, першасным рухавіком якога служ ы ць турбіна. Выкарыстоўваюцца Т. з газавымі турбінамі — газатурбавозы. Э нергія ад турбіны да колаў перадаецца эл. машынамі (у турбаэлектравозаў) ці гідрамех. перадачай. ТУРБАГЕНЕРАТАР, генератар пераменнага (часам пастаяннага) току, які прыводзіцца ў дзеянне паравой або газавай турбінай. Выкарыстоўваецца для генерыравання эл. энергіі пераваж на на цшавых электрастанцыях. Звычайна Т. — сінхронны генератар, вал яхога непасрэдна злучаны з валам турбіны.

Mae неяўнаполюсны ротар (індукгар), часгату вярчэння 1500 або 3000 аб/мін. Магугнасць прамысл, Т. да 1200 МВт. У Т. невял. магутнасді паветранае ахаладжэнне, вялікай — вадароднае, масленае ці вадародна-вадзяное. У краінах СНД каля 80% электраэнергіі вырабляецца Т.

га рэчы ва. В ы м ярэнн і праводзяць з дапам огай колераметраў ці спектраф атометраў. Разнавіднасць Т. — турбідым етры чнае цітраванне, пры якім даследаванае рэчы ва цітрую ць растворам асадж альніку. П у н к і эквівалентнасці знаходзяць па максімуму памутнення. Т. вы кары стоўваю ць для аналіты чнага вы значэння іонаў сульфітаў, фасфатаў, хларыдаў, сульфідаў і інш . Гл. таксама Нефеламетрыя. ТУРБГО М ікалай Васілевіч (3.12.1912, с. Тума К лепікаўскага р -н а Разанскай вобл., Расія — 22.7.1998), бел. вучоны ў галіне селекцы і і генетыкі. Ахад.Н ац. А Н Беларусі (1953). Акад. УАСГНІЛ (1967). Д -р біял. н. (1943), праф. (1948). Засл. дзеяч нав. Беларусі (1972). С кончы ў В аронеж скі с.-г. ін-т (1935). 3 1945 y Л енінградскім ун-це. У 1953— 63 ды рэктар Ін-та біялогіі АН Беларусі. 3 1965 ды рэктар Ін -та генетыкі і цытало-

4

5

6

7

ТУРБАКАМГІРФСАР, цэнтрабеж ны ці восевы лапатачны кампрэсар, іігго пры водзіцда ў дзеянне газавай турбінай. Выкарыстоўваецца ў турбакампрэсарных, газатурбінных і інш. рухавіках. ТУРБАЛЁТ, лятальны апарат, y якога неабходная для палёту пад’ём н ая сіла ствараецца турбарэактыўным рухавіком, a аэрадынамічныя паверхні адсутнічаюць. Цяга рухавіка забяспечвае яго ўзлёт і пасадку, a гарыз. цяга ствараецца за кошт кіравання вектарам цягі (нахілу Т.). Устойлівасць і кіравальнасць Т. забяспечваюць струменныя і газавыя рулі кіравання. ТУРБАРЭАКТЫЎНЫ РУХАВІК, кампрэсарны паветрана-рэактыўны рухавік, y якім для павышэння ціску рабочага цела выкарыстоўваецца турбакампрэсар. Прадукты згарання паліва паступаюдь на турбіну, злучаную валам з кампрэсарам, расшыраюцца і выконваюць работу, неабходную Юія сціскання паветра ў кампрэсары. Патэнцыяльная энергія газаў за турбінай забяспечвае стварэнне рэактыўнай цягі пры выцяканні газаў з рэахтыўнага сапла. Выкарыстоўваюцца (на звьпйгукавых самалётах) Т.р. з фарсажнай камерай згарання, якая павялічвае цягу на 50%.

Схема турбавйггавога рухавіка: 1 — паветраэаборнік; 2 — паветраны вінт; 3 — рэдуктар; 4 — кампрэсар; 5 — камера згарання; 6 — турбіна; 7 — рэактыўнае сапло.

1

2

3

4

5 6

Схема турбарэактыўвага рухавіка: 1 — уваходная адгуліна; 2 — кампрэсар; 3 — камера згарання; 4 — турбіна; 5 — фарсажная камера; 6 — сапло.

1

2

3

I

l

I I

4

ТУРБАХ0Д, самаходнае судна, рухачы якога прыводзяцца ў дзеянне паравой (паратурбаход) або газавай турбінай. Першы паратурбаход пабудаваны ў Вялікабрытаніі ў 1894 (у Расіі ў 1904). У трансп. флоце газатурбаходы з ’явіліся ў 1951. ТУРБЕЛЯРЫІ. клас плоскіх чарвей, гл. Раснічныя чэрві. ТУРБІДЫМЕТРЫЯ (ад лац. turbidus мутны + ...метрыя), метад колькаснага аналізу, заснаваны на вы мярэнні інтэнсіўнасці святла, аслабленага пры яго праходжанні праз суспензію аналізуема-

Схема турбіны: 1 — рабочае дела; 2 — накіравальныя лапаткі; 3 — рабочае кола; 4 — вал.

ТУРБІННАЕ

39

гіі А Н Беларусі. 3 1971 акад.-сакратар аддз. раслінаводства і селекцы і УАСГН ІЛ . У 1974— 80 ды рэкгар Н Д І пры кладной м алекулярнай біялогіі і генетык і У А С Г Н ІЛ . Н авук . п рацы п а пы т а н н я х т эо р ы і гет эр о зіс у і м етадах гетэрозісн ай селекцы і раслін, тэоры і відаўтварэння, філас. пы таннях генетыкі.

М.В.Турбія.

Тв.\ Пернодаческлй отбор в селекідш растеннй. Мн., 1976 (разам з Л.У.Хатылёвай, Л.М.Камінскай); Гетерознс н радноустойчнвость растеннй. Мн., 1977 (разам з У.Г.Валодзіным, ІАГардзеем). В.Ф.Ермакоў. Т У Р Б ІН А (ф ранц. turbine ад лац. turbo віхар, вярчэнне), лапатачны (лопасцевы ) рухавік, які ператварае энергію рабочага цела (пары , вадкасці або газу) y мех. энергію в ярчэння вала. У залеж насці ад характару рабочага цела адрозніваю ць газавую турбіну, гідраўлічную турбіну, паравую турбіну; y залеж насці ад п ры нц ы п у д зеян н я — актыўную турбіну і рэактыўную турбіну. Асн. часткі Т.: нерухомы я накіравальны я (сапл авы я) пры стасаванні (энергія рабочага цела ператвараецца ў кінетычную ); ротары з лап аткам і ці рабочы я колы з лопасцям і (к ін ет у ч н ая энергія рабочага цела ператвараецца ў мех. работу вярчэн н я вала). Гл. таксам а Энергетычнае машынабудаванне. Т У Р Б Ін А Л ю боў М ікалаеўна (н.

17.7.1942, г. А ш габат), бел. п аэтэса, л іт а р а т у р а з н а в е ц , п е р а к л а д ч ы к . Д ач к а М .В .Т у р б ін а . К анд. біял. н. (1971). С кончы ла БДУ (1964), Літ. ін-т імя Горкага ў М аскве (1980). Працавала ў Ін -ц е генетыкі і цы талогіі АН Беларусі, y 1984— 2000 y Ін -ц е л -р ы Нац. АН Беларусі. 3 2001 y М аскве. Друкуецца з 1974. Піш а на рус. і бел. мовах. У зб-ках паэзіі «Вуліда маленства» (1981), «Горад кахання» (1988), «Н аш а надзея жывая, калі плачам...» (1991) творы пра каханне, асэнсаван не лёсу свайго пакалення, эм ац ы ян ал ьн асц ь. Д аследуе праблем ы параўн ал ьн ага літ.-знаўства, бел.-цю ркскія літ. сувязі. Н а рус. мову пераклала асобны я творы М .Багдановіча, Р.Барадуліна, Г.К арж анеўскай, М .Стральцова і інш. Т У Р Б Ш Н А Е Б У Р Э Н Н Е , спосаб праходкі свідравін з дапамогай турбабура. В ы кары стоўваецца для бурэння ў асн.

40

ТУРБУЛ ЕНТНАЕ

нафтавых і газавых свідравін і дазваляе бурыць звы ш глы бокія свідравіны. Турбабур уяўляе сабой шматступеньчатую турбіну, вал якой круціць долата непасрэдна ці праз рэдуктар. Турбіна прыводзіцца ў дзеянне гліністым растворам, які пад ціскам падаецца ў свідравіну па трубах. Адна- і шматсекцыйныя турбабуры выкарыстоўваюдца для бурэння свідравін дыяметрам да 600 мм. Іл. гл. да арт. Буравы інструмент.

ТУРБУЛЁНТНАЕ Ц Я Ч бнН Е (ад лац. turbulentus бурны, бязладны ), цячэнн е вадкасці ці газу, пры як ім асобны я часцінкі рухаюцца неўпарадкавана, па складаны х траекгоры ях. С корасць, т-ра, діск і ш чы льнасць асяроддзя харакгарызую цца пры гэтым хааты чны мі флуктуацыямі. Ад ламінарнага цячэння адрозніваецца інтэнсіўны м перам еш ваннем , цеплаабменам, вял. зн ач эн н ям і каэф . трэння, разм еркаваннем усярэдненай скорасці п а сячэн н і патоку (пры Т.ц. ў трубцы макс. зн ач эн н е скорасці патоку перавы ш ае яе сярэдн яе зн ач эн н е ў 1,23 раза, пры лам інарны м — y 2 разы ) і інш. Ц ячэнн е становіцца турбулентным, калі яго Рэйнальдса лік перавы ш ае кры ты чнае зн ачэнне. У пры родзе і тэхніцы больш асць ц яч эн н яў вадкасцей і газаў турбулентныя.

б Да арт. Турбулентнае цячэнне. Формы цячэнняў a — ламінарнае, б — турбулентнае цячэнні.

a

б

Да арт. Турбулентнае цячэнне. Профіль усярэдненай скорасці: a — пры ламінарным. б — пры турбулентным цячэннях.

ТУРГХЙСКАЕ ПЛАТ0, Т у р г а й с к а я с т а л о в а я к р а і н а , прыўзнятая раўніна паміж Паўд. Уралам і М угаджарамі на 3, Казахскім драбнасопачнікам на У, y Казахстане. Даўж. каля 630 км, ш ыр.

300 км, выш . да 310 м. Уздоўж восевай часткі працягваецца Тургайская лагчына. Т.п. — платформавае ўтварэнне; адпавядае паўн. выступу Туранскай пліты і Тургайскаму прагіну. С кладзена з марскіх і кантынент. адкладаў. Ёсць радовішчы магнетытавых руд, бурых жалезнякоў, баксітаў, вугалю. Паўн. ч. — з узгоркамі і ўваламі, парэзана слаба; паўд. — з ізаляванымі сталовымі ўзвыш шамі, ёсць сетка лагчы н і далін часовых рэк. У западзінах салёны я азёры . К лімат рэзк а канты нент. і сухі. Паўн. ч. адносіцца да зоны сухіх стэпаў — раён непаліўнога збож ж авага зем ляробства (пш аніца, проса, ячм ень); паўд. — y зоне паўпустынь, якія вы кары стоўваюцца я к паш а. ТУРГАЙСКАЯ Л А ГЧЫ Н А , T y р г a й ская даліна, эразій н а-тэктан ічная лагчы на з плоскім дном , якая перасякае з П н н а П д Тургайскае плато, злучае раўніны Зах. Сібіры і паўн. ч. Т уранскай нізіны , y Казахстане. Даўж. каля 800 км, шыр. 20— 75 км, выш. да 125 м. Адпавядае восевай зон е Т ургайскага прагіну. С кладзена са стараж ы тнаалю віяльны х і азёрна-алю віяльны х адкладаў. Д рэніруецца рэк ам і Убаган (на П н) і Тургай (на П д). Ш м ат мелкаводных салёны х азёр. Н а П н — стэпы , на П д — паўпустыні, якія вы кары стоўваюцца я к паш а. Н а тэр. Т.л. — Н аурзумскі запаведнік. ТУРГАЙСКАЯ Ф Л 0 Р А , існавала ў сярэднім і познім алігацэне ў Паўн. паўш ар’і. Вылучана сав. палеабатанікам А М .К ры ш таф овіч ам (1930). Ва Усх. Еўропе паш ы ры лася з Азіі пасля адыходу мора. Н а Беларусі.рэш ткі Т.ф. выяўл е н ы ў Гомельскай вобл. Складалася пераважна з шыракалістых лістападных парод. У сіслад уваходзілі бук, дуб, каштан, лапіна, вінаград, сумах, цюльпанавае дрэва, з голанасенных — хвоя (12 відаў), елка, кедр, лісгоўніца, тсуга, секвоя, кіпарыс балотны, гінкга і інш.; вечназялёныя лаўры, пальмы, магаоліі і інш. Некат. лічаць, што Т.ф. — тое, што арктатрацічная флора. ТУРГАНАЎ Бары с Аляксандравіч (21.10.1901, С .-П ец ярбург — 7.5.1980), рускі паэт, перакладчы к. С кончы ў Кіеўскі ун-т знеш ніх зн осін (1923). Д рукаваўся з 1921. Аўтар зб -каў «Простыя вершы» (1930), «Паходны крок» (1931), «Наш сцяг» (1942), «М аскоўскія вершы» (1947), кнігі нары саў «Рэспубліка Туркменістан» (1930). Н а рус. мову пераклаў паэмы Я .К упалы «Курган» і «Тарасова доля», асобны я яго верш ы, a таксам а асобны я творы Я.К оласа, М .М аш ары , паэм у П .Броўкі «Беларусь». Аўтар артыкулаў «Н овы я верш ы Я нкі Купалы» (1936), «П ясняр беларускага народа» (1947; пра Я.Купалу), прадмовы да кнігі Я .К оласа «Выбраныя вершы» (1939).

ГЎРГАР (позналац. turgor ад turgere уздуцца, напоўніцца), напруж аны стан клетачнай абалонкі, якг ўтвараецца гідрастаты чны м ціскам унутрыклетачнай вадкасці. У р a с л і н тургарны ціск пераваж на 5— 10 атм .,у грыбоў — 50— 100 атм. Н а працягу сутак мяняецца, ш то звязан а з ды нам ікай транспірацыі: макс. ў перадраніш нія гадзіны, мінім. пасля поўдня. П ры зн ачны м высыханні глебы або м оцнай транспірацы і Т. можа зн ізіцц а да нуля (завяданне). За кошт Т. тканкі маю ць пругкасць, захоўваюць верт. стан сцёблаў (у травяністых), яго зм ена абумоўлівае рухі раслін і інш. П рацэсы завядання, аўтолізу і старэння суправадж аю цца зн іж энн ем тургарнага ціску. У ж ы в ё л Т. к л етак невы сокі з -з а адсутнасці ў іх трывалых клетачных сц ен ак (плазм аты чны я мембраны вытры мліваю ць розніцу ўнутр. і вонкавага ціску не болы н за 0,5— 1 атм.). У арганізм е клеткі знаходзяцца ў ізатанічны м (ці блізкім да яго) растворы. С. С.Ермакова. ТУРГЕНЕЎ Іван Сяргеевіч (9.11.1818, г. Арол, Расія — 3.9 1883), рускі пісьменнік. Ч л.-кар. П ецярбургскай АН (1860). Вучыўся ў М аскоўскім ун-це (1833— 34), скончы ў П ецярбургскі ун-т (1837). Літ. дзейн асць пачаў я к паэт — рамант. верш ы і паэм а «Сцяно» (нап. 1834, апубл. 1913). Н а ф арм іраван н е яго л іт.-эстэт. поглядаў паўплываў В.Бялінскі. Пад уплывам натуральнай школы напісаў паэму «ІІамешчык» (1846). аповесць «Пеіушкоў» (1848), пачаў развенчваць рамантычнага, «дэманічнага» героя (аповесці «Андрэй Коласаў», 1844; «Тры партрэты», 1846; «Брэтэр», 1847). Ў цыкле апавяданняў «Запіскі паляўнічага» na­ xas духоўных якасцей і адоранасці рус. сялянства, паэты зацы я прыроды. У гогалеўскіх трады цы ях напісаны п ’есы «Безграш оўе» (1846), «Нахлебнік» (1848, апубл. 1857), «М есяц y вёсцы» (1855), «С неданне ў прадвадзіцеля» (паст. 1849) і інш . С ацы яльны я, маральны я і духоўны я праблемы ў аповесцях «Муму» (1854), «Заезны дом» (1855). У ліры кафілас. аповесцях «Дзённік ліш няга чалавека» (1850), «П аездка ў Палессе» (нап.

1853— 57), «Заціш ш а» (1854), «Якаў Пасынкаў» (1855), «Перапіска», «Фауст» (абедзве 1856), «Ася» (1858), «Першае каханне» (1860) ты п «ліш няга чалавека», псіхалагічна глы бокія ж аночы я характары , гісторыі трагічнага, нераздзел ен ага кахання. Ў рамане «Рудзін» (1856) тэм а «ліш няга чалавека> раскры та глыбей і ш ы рэй. Адно з найвялікш ы х яго маст. дасягненняў — раман «Дваранскае гняздо» (1859). У аснове рам ана «Н апярэдадні» (1860) думка пра неабходнасць свядом а-гераічнай асобы. Рам ан «Бацькі і дзеці» (1862) пра ідэйны я, сац., філас., эстэт. с п р э ч й 1860-х г. П азней y творах Т. з ’явіліся песімісты чны я настроі (аповесці «Здані», 1864; «Даволі», 1865; рам ан «Дым», 1867). У перы яд народніцкага руху вярнуўся да вобраза «ліш няга чалавека» (аповесць «Веснавыя воды», 1872) і гераічнай тэ-

мы (раман «Новае», 1877). У кн. «Вершы ў прозе» (ч. 1, 1882) роздум над жыццём, сутнасцю паэзіі. Т. — мастакрэаліст, тонкі псіхолаг, пранікнёны лірык. Яго творчасць паўплы вала на развіццё сусв. л-ры . У 19 — пач. 20 ст. ўрыўкі з яго твораў перадрукоўваліся ў газетах, што выходзілі на Беларусі. Шырока адзначыла бел. дэм акр. грамадскасць яго ю білейны я даты. П ершыя пераклады твораў Т. н а бел. мову апублікаваньі ў газ. «Н аш а ніва». 3 1860-х г. п’есы Т. вядомы бел. гледачу. Іх паказвалі мясц. і пры ездж ы я тэатр.

педагог. Н ар. арт. С С С Р (1959). Вучылася ў танц. студыі Узб. муз. т-р а (1929— 33). У 1929— 54 ва Узбекскім т -р ы оперы і балета ім я А .Н аваі. 3 1945 педагог Узб. харэагр. вучы ліш ча. 3 1957 маст. кіраўнік арганізаванага ёю ансам бля нар. танца У збекістана «Бахор». C a ­ pe® вы кананы х партый: Ш ахіда («Ш ахіда» Ф .Таля), А к -Б ш як («А к-Біляк» С.Васіленкі), Гуляндом («Гуляндом» Я.Брусілоўскага), Зарэм а («Бахчы сарайскі фантан» Б.А саф ’ева) і інш . Збіральніца узб. танц. ф альклору. Аўтар танц. кам п азіды й «Смелая дзяўчына», «Наманганскія яблы кі» і інш . Д зярж. прэміі С С С Р 1946, 1951, 1973. Дзярж. прэм ія У збекістана ім я Хамзы 1967.

TyPKÂHA (Turkana), бяссцёкавае сала-

І.С.Тургенеў.

наватае (каля 2%о) возера ў А ф рыцы (пераваж на ў Кеніі, паўн. ўзбярэж ж а ў Э ф іопіі). Разм еш чана ў тэктанічнай катлавіне н а выш. 375 м. Пл. 8,5 тыс. км 2. Даўж. 220 км, ш ыр. д а 50 км, глыб. да 73 м. Раней мела сцёк y сістэму р. Ніл. Паступова высыхае. Упадае р. Ома. Рыбалоўства. В одзяцца кракадзілы . На ўсх. беразе — нац. л ар к Сібілаі (К енія), д а паўд. — дзею чы вулкан Т элекі. Адкры та ў 1888 вандроўнікамі венг. Ш .Т эл ек і і аўстр. Л. ф он Хёнелем. Д а 1975 наз. Р у д о л ь ф , y годар аўстр. наследнага пры нца.

калектывы; п ’есы «Нахлебнік», «Безграшоўе» і «Месяц y вёсды» бы лі і ў рэпертуары бел. аматарскіх калектываў. Інсцэніроўкі рамана «Н апярэдадні» бы лі ўвасоблены на сцэн ах Бел. т-р а імя Я.Коласа (1950), Гродзенскага абл. драм. т-ра (1952), рам ана «Дваранскае гняздо» — абл. драм. т-раў Брэсцкага (1950) і Пінскага (1953), п ’еса «М есяц y вёсцы» паст. Брэсцкім т-рам драмы і музыкі (1996). Н а Бел. тэлебачан ні паводле твораў Т. паст. фільмы «Ж ы ццё і смерць двараніна Чартапханава» (1971), «Гамлет Ш чыгроўскага павета» (1975), «Зацішша» (1982), «Бацькі і дзеці» (1984). Творчасць пісьм енніка даследавалі бел. літ.-знаўцы А .В азнясенскі, І.Замоцін. На бел. мову асобны я творы Т. пераклалі Я .Сіпакоў, Я .Ш арахоўскі, У.Шахавец, В.Ш аш алевіч, А .Якімовіч і інш. Тв:. Полн. собр. соч. н пнсем. Т. |1—28]. М., 1960—68; Полн. собр. соч.: В 30 т. Туркаўкі 1 — кольчатая; 2 — вя Т. [1—24], 2 нзд. М., 1978—2001; Бел. ліхая; 3 — звычайная; 4 — ма пер. — Выбр. апавяданні. Мн., 1947; Апавялая, або егіпецкая. данні. Мн., 1937; Апавяданні. Мн., 1939; Запіскі паляўнічага. Мн., 1951; Рудзін; Напярэдадні. Мн., 1952; Вершы ў прозе. Мн., 1994. Літ:. З а м о ц і н I. І.С.Тургенеў / / Зап. Ін-та літаратуры і мастацтва БелАН. 1934. Кн. 2; П у с т о в о й т П.Г. Н.С.Тургенев — ТЎРКА ЎКІ, некалькі родаў птуш ак сям. художнвк слова. М., 1980; Н.С.Тургенев в вос- галубіных атр. голубаладобных. П аш ы пошшаннях современннков. Т. 1—2. 2 нзд. раны ўсюды, акрам я паўн. ч. ГаларктыМ., 1983; М у р а т о в А Б. Тургенев-новел- кі і П д Паўд. Амеры кі. П ералётны я і лвсг (1870—1880-е г.). Л., 1985; Роман Н.С. аселы я. Ж ы вуць y разнастайны х лан Тургенева «Отцы н детн» в русской крнтаке. дш афтах, y м яш аны х лясах, нярэдка ў Л., 1986; В н ш н е в с к а я Й.Л. Театр Тургенева: (Некоторые пробл. ннтерпретацнн садах і парках. 2 віды i 1 ладвід y Чы рв. кнізе М СА П . Н а Беларусі 2 віды з роду классвхв на сов. сцене). М., 1989; Н а б о ков В.В. Лекднн по русской лнтературе: стрэптапелія (Streptopelia): Т. звы чайЧехов, Достоевскнй, Гоголь, Горькнй, Тол- н ая (S. turtur) i Т. кольчатая сгой, Тургенев: Пер. с англ. М., 1998; Т о (S. decaocto). п о р о в В.Н. Сгранный Тургенев. М., 1998. Даўж. да 37 см, маса да 160 г. Апярэнне Н.В.Галаўко, ЛЛ.Суднік. пераважна бурае, y адрозненне ад галубоў без метал. бляску. На шыі цёмныя плямы ці ТУРГУНБАе ВА М укарам (13.5.1913, г. кольца з цёмных пёраў. Хвост доўгі. РаслінФергана, Узбекістан — 26.11.1978), уз- наедныя, кормяцца пераважна насеннем, зерЭ.Р.Самусенка. бекская артыстка балета, балетмайстар, нем. Адкладваюць 2 яйцы.

ТУРКЕСТАНСКАЯ_________ 41 T yPK E C T Â H , назва ў 19 — лач. 20 ст. тэр. ў С ярэдняй і Ц энтр. Азіі, населены х цю ркскім і народнасцямі. Усх., або Кітайскі Т. — частка кіт. прав. С іньцзян ; А ф ганскі Т. — лаўн. правінцы і А ф ганістана; Зах., або Рускі Т. — уладан н е Расіі ў С ярэд няй Азіі і лаўд. ч. К азахстала. У 1867— 1917 асобна вылучалася Туркестанскае ген.-губернатарства (з 1886 — Туркестанскі край), a таксам а васалы Расіі — Хівінскае ханcmea і Бухарскі эмірат. т у р к е с т Ан а - с і б і р с к а я

чы гўн ка

(T y р к с і б). Злучае раёны С ярэдняй А зіі з раёнам і Сібіры. Праходзіць па тэр. Казахстана ад С ям ілалацін ска праз Алматы да станды і Лугавая. П рацягласць 1470 км. П абудавана ў 1927— 31. Садзейнічала развіццю прадукц. сіл y С ярэд н яй Азіі. 3 1991 уваходзіць y склад А лм ацінскай чыгункі. ТУРКЕСТА н СКАЯ САВЕЦКАЯ

А Ў ГА Н 0М Н А Я

С А Ц Ы Я Л ІС Т Ы Ч Н А Я

Р Э С П У Б Л ІК А , (Т А С С Р) y скл a д з е Р С Ф С Р , савецкае дзярж. ўтвар эн н е ў С ярэд дяй Азіі ў 1918— 24. Пл.

1705,4 тыс. км 2, нас. каля 5,3 млн. чал.

(1922). Сталіца г. Ташкент. А бвеш чана 30.4.1918 н а тэр. б. Туркестанскага краю 5-м У сетуркестанскім з ’ездам Саветаў, як і выбраў Ц В К i С Н К рэслублікі. У кастр. 1918 6-ы Н адзвы чайны з ’езд Саветаў л ры дяў К ансты туцыю ТАССР. У час грам адзянскай вайны і ваеннай інтэрвен ц ы і 1918— 22 белагвардзейцы, інтэрвен ты і басмачы занялі большую ч. тэр. Т А С С Р і адрэзалі яе (да вер. 1919) ад Ц эдтр. Расіі, але н е здолелі захапіць асн. цэнтры — Т аш кент, Самарканд і Х аджэнт. У вер. 1920 9-ы з ’езд Саветаў л ры дяў новую Кансты туцыю ТАССР. У 1921— 22 праведзена зям ельна-водная рэф орм а ў інтарэсах сял. беднаты.

42 ___________ ТУРКЕСТАНСКІ 27.10.1924 Т А С С Р скасавана, я е тэр. ў 1924— 36 y вы ніку нацыянальна-дзярж аўнага размеж авання савецкіх рэспублік Сярэдняй Азіі ўвайіш іа ў склад Узбекістана, Туркменістана, Т адж ы кістана і К ы ргы зстана (Кіргізіі). Т У РК Е С Т А Н С К І ХРЫ БЕТ, заходні працяг Алайскага хрыбта ў сістэме Гісара-Алая, y Тадж ы кістане і Узбекістане. Даўж. каля 340 км. Выш. д а 5621 м. С кладзены пераваж на са сланцаў, вапнякоў і пясчанікаў. Х арактэрны вы сакагорны рэльеф. Грэбень з горна-ледавіковымі ф орм ам і рэльефу. Ледавікі агульнай пл. 540 км 2. Карставая пячора Кан-і-Гут. Н а даўн. схіле — арчовыя лясы і рэдкалессі. У сярэдн яй ч. хрыбта — перавал Ш ахры стан (3378 м), праз як і праходзіць аўтамаб. т р а к і Худж анд— Душ анбе. У перадгор’ях на паўн. схіле — Заам інскі запаведнік. ТУ РК І, вёска ў Вараты нскім с /с Бабруйскага р -н а М агілёўскай вобл., каля р. Ала, на аўтадарозе Б абруйск— Ж лобін. Ц энтр калгаса. За 22 км на ПдУ ад г. Бабруйск, 132 к м ад М агілёва, 6 км ад чыг. ст. Ц ялуш а. 395 ж., 154 двары (2002). С ярэдняя ш кола, клуб, б-ка, амбулаторыя, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і парты зан. П ом н ік архітэктуры — С вята-Т роіцкая царква (2-я пал. 19 ст.). Т Ў РК І (сам аназва ц ю р к), народ, асн. насельніцтва Турцыі (50 млн. чал.). Ж ы вуць таксама ў Расійскай Ф едэрацыі, Грузіі, Балгарыі, Грэцы і, Румы ніі, Іраку і інш. А гульная колькасць 53,3 млн. чал. (1992). Гавораць на турэцкай мове. Вернікі мусульмане-суніты.

Т У РК М А Н Ч А Й С К І Д А Г А В 0Р 1828, мірны дагавор паміж Р асіяй і П ерсіяй (Іранам ), як і завярш ы ў рус.-іранскую вайну 1826— 28. П адпісаны 22 лю т. ў в. Т уркманчай каля г. Т эбры з (П ерсія) з боку Расіі яе нам еснікам н а К аўказе ген. І.Ф .Паскевічам, з боку П ерсіі — наследны м пры нц ам А бас-М ірзой. У вы працоўцы ўмоў удзельнічаў А.С.Гры баедаў. П аводле дагавора да Расіі далучалася Усх. А рм енія (Э ры ванскае і Н ахічэванскае ханствы ), П ерсія гарантавал а армянам y сваіх уладаннях права беспераш коднага перасялен ня ў Расію, выплачвала Расіі 20 млн. руб. серабром, пацвярдж ала ўмовы Гюлістанскага мірнага дагавора 1813 аб вы клю чны м праве Расіі м ець ваен. ф лот на К аспійскім м. і свабодзе гандлю паміж дзвю м а краінамі. Т.д. 1828 заклаў асновы рус.-перс. адносін да 1917, паспры яў захаванню і кансалідацыі арм. народа на той частцы яго этн. тэры торы і, дзе ў 20 ст. сф арм іравалася сучасная дзярж ава А рменія. ТУ РКМ ЕН А БА т , горад, цэнтр Л ебапскага вілаята, y Т уркменістане. Засн. ў 1886. Д а 1924 і ў 1927— 40 наз. Ч арджуй, y 1924— 27 Л ен ін ск, y 1940— 1999 Чарджоў. К аля 200 тыс. ж. (2001). Чыг. вузел. Аэрапорт. П ры стань н а р. Амудар’я. П рам -сць: лёгкая (ш аўковы камбінат, ш арсцяная, нятканых матэрыялаў, трыкат., ш вейная, абутковая ф-кі, баваўняны з-д, перш асная апрацоўка каракульскіх ш курак), харч. (алейнаэкстракцы йны , малочна-масларобны, кансервавы з-ды, мясакамбінат), перапрацоўка лакры чнага кораня. Хім., нафтаперапр., суднарамонтны, мех., дрэваапр. з-ды і інш., мэблевая ф-ка. Вытв-сць буд. матэрыялаў, y т.л. керамічных труб. Пед. ін-т. Тэатр. Гіст.-краязнаўчы музей. Н а П д ад Т. — гарадзішча (1— 11 ст.1.

IV P KM ÉHA-XAP АСАН С КІЯ Г0РЫ , паўночная ўскраіна Іранскага нагор'я, y Іране і Т уркменістане. Даўж. больш за 600 км, шыр. да 250 км. Выш. да 3314 м (г. Кенпзош к). Падоўж ным паніж эннем (К учана-М еш хедскі дол) падзелены на Капетдаг і Нішапурскія горы. Т У РК М Е Н ІС Т А Н (Turkm enistan), дзярж ава на П дЗ С ярэд н яй Азіі. Мяжуе на П н з Казахстанам, на П н і ПнУ з Узбекістанам, на Пд з Іранам і Афганістанам; на 3 абм ы ваецца К аспійскім морам. П л. 488,1 тыс. км2. Нас. 5369,4 тыс. чал. (2000). С таліца — г. Ашгабат.

V складзе Т. 5 вілаятаў (абласцей). Д зярж . мова — туркм енская. Нац. святы — Д зен ь незалеж насці (27 кастр.), Д зен ь дзярж . сц яга (19 лю т.), Д зень К ансты туц ы і (18 м ая), Д зень нейтралітэта (12 снеж.). Дзяржаўны лад. Т. — рэспубліка. Д зейн ічае кансты туцы я 1992. Кіраўнік дзярж авы — прэзідэнт, як і вы біраецца н а ўсеагульных выбарах на 5 гадоў. Выш эйш ы прадстаўнічы орган — Халк М аслахаты (Н ародны савет), y склад якога ўваходзяць прэзідэнт, дэпутаты меджліса, старш ы ні Вярхоўнага і Выш эйш ага гасп. судоў, Ген. пракурор, члены К абінета міністраў, кіраўнікі адм іністрацый. Заканад. орган — меджліс (парлам ент) з 50 дэпутатаў, якія выбіраю цца на 5 гадоў па тэр. акругах з пры кладна роўнай колькасцю выбарш чыкаў. К абінет міністраў — выканаўчы і распарадчы орган, узначальваецца прэзідэнтам. Прырода. Берагавая лінія К аспійскага м. на П н п арэзана залівамі К ара-БагазГсш, К раснаводскі, Туркменскі; п-авы К раснаводскі, Ч элекен. Больш ая ч. тэр. Т. разм еш чана ў межах Туранскай нізіны, як ая занята пусты няй Каракумы, на П н Сарыкамышская катлавіна (да -24 м). Н а П н З ускраіна шіато Усцюрт і Краснаводскае, хр. Вял. і М алы Балхан. Уздоўж мяж ы з Іранам горы Капетдаг (вы ш . да 2942 м, г. Ры зе) і паўн. перадгор’і П арапаміза. Н а ПдУ хр. Кугітангтау (вы ш . да 3139 м). К ары сны я выкапні: нафта, пры родны газ, каменны вуталь, сера, калійн ы я і кам енная солі, руды каляровы х і рэдказям ельны х металаў, буд. м атэры ялы . У заліве К ара-Б агаз-Гол вял. запасы мірабіліту. Клімат рэзка кан ты нентальны , засуш лівы, з вял. гадавымі і сутачны мі амплітудамі т-р. С ярэд н яя т -р а студз. ад -4 °С на П н да 4 °С на Пд, ліп. 28— 30 °С. Ападкаў 80— 100 мм н а П н , 300— 400 мм y rapax. Асн. колькасць ападкаў выпадае р ан н яй вясной. Гал. рэкі: Амудар’я, М ургаб, Т эдж эн. С ары кам ы ш скае возера. К аля 70% тэр. зан ята пусты нны мі глебамі, на П н глебы ш эра-буры я, на П д ш эразём ы , y rapax горны я кары чневыя. Раслінн асць пераваж на пустынная (белы і чорны саксаул, пясчаная акацы я), y rapax (вы ш эй за 1500 м) — зараснікі арчы , дзікіх пладовых (вінаград, яблы ні, глог, алы ча, міндаль, гранат, грэцкі арэх), па далінах р эк — тугаі. П ад л есам каля 8% тэр. Ж ы вёльны

свет — ірызуньі (суслікі, пясчанкі, тушканчыкі), ліс, воўк, барханны кот, джэйраны, куланы, ш мат паўзуноў, насякомых. Запаведнікі: Амудар’інскі, Бадхызскі, Капланкырскі, Капетдагскі, Краснаводскі, Кугітангскі, Рэпетэкскі, Сюнт-Хасардагскі. Насельніцтва. Асн. насельніцтва Т. — туркменьі (90%), ж ывуць таксам а узбекі. рускія, казахі і інш . Болы пасць вернікаў — мусульмане (суніты), ёсць праваслаўныя і інш. С ярэдняя ш чы льн.

12,2 чал. на 1 км2. Найб. ш чы льна заселены даліны рэк і перадгорны я аазісы Капетдага, найменш — пустыні. Гар. насельніцтва 45%. Найб. гарады (тыс. ж., 2003): Ашгабат (768), Туркменабат (240.4) , Дашхавуз (Дашаіуз, 197,4), М ары (133.5) , Небіт-Даг (Балканабат, 117,1). У сельскай і лясной гаспадарцы занята 44% эканамічна актыўнага насельніцтва, y прам-сці і буд-ве — 19%, y сф еры паслуг — 37%. Гісторыя. Тэрыторыя Т. заселена чалавекам y палеаліце. Найб. стараж. паселішча земляробаў часоў неаліту (6-е тыс. да н.э.). — Джзйтун 3 часоў бронзавага веку (3—2-е тыс. да н.э.) захаваліся рэшткі паселішчаў rap. тыпу — Намазга-Тэпе, Кара-Тэпе і інш. Да 1-га тыс. да н.э. тэр. Т. насялялі іранамоўныя народы. Найб. развітай вобласцю была Маргіяна з цэкграм y г. Мерв. У цэнтр. частцы Т. ў перадгор’ях Капетдага знаходзілася вобл. Парфія, y Паўд-ўсх. Прыкаспіі — Гурган (у етараж.-грэч. л-ры — Гірканія). У 7—6 ст. да н.э. Маргіяна ў складзе Бактрыі, Парфія і Гурган — Мідыі. У канцы 6 ст. да н.э. ўсе яны заваяваны Ахтенідаў дзяржавай, y 330— 329 да н.э. — Лляксандрам Македонскім, a юсля распаду яго дзяржавы ўвайшлі ў склад Селеўкідаў дзяржавы. У сярэдзіне 3 ст. да н.э. Парфія стала ядром Парфянскага царства. У 224 н.э. Парфянскае царства заваявана Сасанідамі, якія ў 2-й пал. 3 ст. пашырылі сваю ўладу ка ўсю тэр. Т. У сярэдзіне 5 сг. Мерв і некат. прыкаспійскія вобласці захоплены эфталітамі, але пасля іх разгрому ў 563—567 цюркамі тут аднавілася ўлада Сасанідаў. У сярэдзіне 7 ст. на тэр. Т. ўварваліся арабы, якія ў 651 захапілі Мерв, y 712 — Харэзм, y 720 — Гурган. 3 іх прыходам y Т. пачаў пашырацца іслам. Пры араб. панаванні Мерв сзаў адным з найважнейшых цэнтраў Араб. халіфата. У 747 туг пачалося паўстанне Абу-Мусліма, якое прывяло да ўлады ў халіфаце Абасідаў. У 813—817 Мерв — сталіца Абасідаў халіфата. 3 яго распадам Мерв увайшоў y Тахірыдаў дзяржаву (2-я пал. 9 ст.), y 10 ст. — Саманідаў дзяржаву. У Прыкаспіі ў 10— 11 ст. існавала дзяржава Зіярьідаў. 3 падзеннем y 999 дзяржавы Саманідаў узмацніўся націск цюрк. плямён, што вяло да цюркізацыі мясц. насельніцтва. У пач. 11 ст. Мерв трапіў пад уладу цюрк. дынастыі Газмевідаў. Тады ж пачала сшдвацца супольнасць цюрк. плямён (ч. агузаў, халаджы, карлукі і інш.), якая атрымала назву туркмены. У 1038—40 частка агузаў, якія вядомы пад назвай сельджукі, разбіла Газневідаў. Частка туркменаў удзельнічала ў паходах сельджукаў, y выніку якіх створана Сельджукская дзяржава (у краінах Б. Усходу да нашага часу ўсіх цюркамоўных называюць туркменамі, або туркманамі). ‘У 1157 сельджухі (апошні вярх. правіцель — султан Мелікшах Санджар) разбіты інш. адгалінаваннем агузаў, пасля чаго пачалося ўзвышэнне дзяржавы харэзмшахаў, якая ў пач. 13 сг. заваявала іуркменскія землі. У 1220-я г. тэр. Т. пацярпела ад нашэсця манголаў знішчана значная ч. насельніцгва, разбураны гарады, заняпала ірыіацыя. Землі Т, падзелены манголамі паміж

Залатой Ардой, Джагатайскім (Чагатайскім) улусам і Хулагуідаў дзяржавай, a пасля распаду гэтых дзяржаў увайшлі ў склад дзяржавы Цімура (ханец 14 — пач. 15 сг.). У 13— 14 ст. сфарміравалася туркменсхая народнасць, але туркмены не зцолелі сгварыць уласнай адзінай дзяржавы. 3 16 ст. розныя землі Т. пад уладай Сефевідаў дзяржавы, Хівінскага ханства і Бухарскага ханства (з 1747 Бухарскі эмірат),

Герб і сцяг Туркменістана

аднак туркм. плямёны прызнавалі іх уладу толькі намінальна. Да сярэдзіны 19 ст. туркмены захоўвалі плем. падзел (іамуды, тэкінцы і інш.); значная іх ч. вяла качавы і паўкачавы лад жыцця. Першыя спробы рус. пранікнення на тэр. Т. адбыліся ў пач. 18 ст. У 1717— 18 рас. цар Пётр I накіраваў y Т. ваен. экспедыцыю на чале з кн. А.Бековічам-Чаркаскім, якая была знішчана хівінскімі войскамі. У 1869 рас. войсхі высадзіліся на ўсх. беразе Каспійскага м. і заснавалі там горад і порт Краснаводск (з 1992 наз. Туркменбашы).

ТУРКМ ЕНІСТАН

43

Пасля падпарадкавання Бухары (1869) і Хівы (1873) Расія пачала прасоўванне ÿ Т. Пад націскам рас. арміі туркм. плямёны пачалі прызнаваць рас. ўладу. Упаргае супраціўленне аказалі толькі тэкінцы, якія ў 1879 разбілі рас. ваен. экспедыцыю. Супраць іх былі накіраваны войскі на чале з ген. М.Дз. Скобелевым. У студз. 1881 рас. войскі штурмам захапілі крэпасць тэкінцаў Геок-Тэпе, y 1884 занялі Мерв. У 1882 на тэр. Цэнтр. і Зах. Т. створана Закаспійская вобл., яхая ў 1898 уключана ў скпад Туркестанскага краю. Усх. і паўн.-ўсх. землі Т. засзаваліся пад улацай Бухарскага эмірата і Хівінскага хансгва (у апошнім зуркмены складапі каля трэці насельніцгаа) — васалаў Рас. імперыі. У 1880—85 пабудавана Закаспійская чыгунка, будаваліся гарады еўрап. тыпу (Ашгабат, Краснаводск і інш.) з пераважна рус. і арм. насельніцгвам. Гэта вяло да спынення этнакульт. ізаляцыі туркменаў, якія і ў пач. 20 ст. захоўвалі перажыззсі родаплемяннога ладу. У пач. 20 ст. з ваен. эліты туркменаў створаны нац. Тэкінскі конны полк. Туркмены ўдзельнічалі ў Сярэднеазіяцкім паўстанні 1916. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 y гарадах Т. ствараліся Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. IV з’еэд Саветаў Закаспійскай вобл. абвясціў 15.12.1917 пераход усёй улады да Саветаў. 3 крас. 1918 Закаспійская вобл. увайшла ў Туркестанскую АССР y складзе РСФСР. У ліп. 1918 мясц. рус. сацыялісты-рэвалюцыянеры пры падтрымцы брьгг. ваен. атрада скінулі сав. ўладу і ўтварылі ўласны ўрад Закаспія. Пасля адыходу брыг. войск Чырв. Армія ў ліп. 1919 заняла Ашгабат, y лют. 1920 — Краснаводск. Карыстаючыся міжусобнай барацьбой, якая пачалася пасля захопу ўлады ў Хіве адным з правадыроў туркм. племя іамудаў Джунаід-ханам, y лют. 1920 Хіву заняла Чырв. Армія і там абвешчана Харэзмская нар. савецкая рэспубліка, якая ў 1923 пераўтворана ў Харэзмскую CCP (ХССР). Да сярэдзіны 1920-х г. на тэр. Т. задушаны паўстанцкі рух (гл. Басмацтва).

27.10.1924 Ц В К С С С Р пастанавіў стварыць Т уркменскую С С Р. Д экларацы ю аб яе ўтварэнні (увайш лі б.ч. Закаспійскай вобл., зах. часткі скасаваны х Х С С Р і Бухарскай С С Р ) 20.2.1925 пры няў 1-ы У сетуркм енскі з ’езд Саветаў.

44

ТУРКМЕНІСТАН

А дначасова створана Камуніст. партьм Т. (К П Т ). У 1925— 27 праведзена зям ельна-водная рэф орма, якая скасавала буйное землеўладанне. Калектывізацыя, якая пачалася ў 1929, вы клікала новы ўздым басмацкага руху (ліквідаваны да 1933). За гераізм на франтах Вял. Айч. вайны ордэнам і і медалямі ўзнагаро-

Да арт. Туркменістан Пустыня Каракумы.

дж аны больш за 19 тыс. урадж энцаў Т., званне Героя Сав. Саю за пры своена больш як 80 воінам з T., y т л . за вызвал ен н е Беларусі К.Азалаву, А.Анаеву, М .Байрамаву, Б.Даўлетджанаву, Т.Н іязмамедаву. Былі сфарміраваны нац. туркменскія злучэнні: 2 стралк. брыгады і 2 кав. дывізіі. З а гады сав. улады туркмены канчаткова перайш лі да аселага ж ыцця, y Туркм. С С Р створана сучас-

Да арт. Туркменістан. Горад Кушка.

ная п рам -сдь. Асаблівае развідцё набы ла здабы ча пры роднага газу (2-е месца ў С С С Р да 1980-х г.). У знікла нац. інтэлігенцы я. У той ж а час сав. ўлады імкнуліся абмеж аваць свабоднае развіццё грамадскай думкі, угоіыў мусульм. трады цы й (у пач. 1980-х г. легальна дзейнічалі толькі 4 м ячэді). 3 пачаткам y С С С Р перабудовы ў Т. ўзмацніўся нац. рух. Створаны ў вер. 1989 Нар. фронт («Агзыбірлік») y студз. 1990 забародены . Ідіцы яты ву ўтрымала К.ПТ (са снеж.

1991 — Д эм акр. парты я Т .) на чале з С.А.Ніязавым. У маі 1990 туркм.мова абвеш чада дзярж аўдай, 22.8.1990 пры дята дэкларацы я аб дзярж . суверэдітэце Т. 27.10.1990 Н іязаў вы брады лерш ы м прэзідэнтам Т. Н а Усенар. рэф ерэндуме 26.10.1991 насельдідтва Т. выказалася за дзярж . незалеж насць (абвеш чана 27.10.1991). Д алучы ўш ы ся да Садружнасці Незалежных Дзяржаў, Т. пры тры м ліваецца лаліты кі строгага нейтралітэту і добрых роўных адносін з усімі суседзямі. Унутры краіны ўсталяваўся рэж ы м м оцнай улады прэзідэнта Н іязава, як і ў 1999 атры маў ад Халк М аслахаты лрава знаходзідда на ласадзе прэзідэнта без абм еж аваддя тэрміну. У Т. дзейнічае адна легальдая ларты я — Д эм акр. парты я T. Т. — чл. ААН (з 1992), А рганізацы і л а бяслец ы і супрацоўніцтве ў Е ўроле (1992) і інш. міжнар. арг-цы й. Д ы ллам ат. аддосіны з Рэслублікай Беларусь устадоўлены 21.1.1993. Гаспадарка. Т. — індустр.-аграрная краіда. Валавы ўдутр. прадукт (ВУ П ) y 2002 склаў 30 млрд. дол. (5000 дол. д а душу насельніцгва). Д оля л р ам -сц і і буд-ва ў структуры ВУП (2000) — 41 %, сельскай і л ясн ой гаспадаркі — 20%, сферы ласлуг — 39%. Н едзярж . сектар дае каля 35% ВУП. Гал. галіны п р а -

м ы с л о в а с ц і : газавая (46% паводле кошту лрадукцы і), нафтавая (17%), I электраэнергетыка, хім., маш .-буд., лёг- I кая і харчасмакавая. Агульныя лрагноз- I ныя запасы вуглевадароднай сыравіны Т. ацэньваюцца ў 23 трлн. м3 газу і 12 I млрд. т нафты, прамысловыя — адпа- I ведна ў 13 трлн. м3 і 213 млн.т. Здабыча I прыроднага газу ў 2001 каля 60 млрд. м3, экспарт газу (20 млрд. м3, 1999) ажыц- I цяўляе рас. кам ланія «Газпрам». Буй- ] ды я радовіш чы: Ш атлы к, Даўлетабад, Наіп, Ачак і інш. Здабыча нафты (10 I млн. т, 2001) лераваж на ў зах. раёнах I Т. (Катурдэпе, Барса-Гельмес), каля п-ва Чэлекен з марскога дда. Н афтапералра- 1 цоўка на з-дах y гарадах Туркмедбаш ы , I Ч элекен (Хазар), Сейды. А іульная магутнасць наф талерапр. з-даў 14 млд. т ] нафты за год. В ы тв-сць электраэдергіі I 10,5 млрд. кВт-гадз (2001) лераваж на на I ЦЭС; 1,6 млрд. кВт гадз электраэдергіі I штогод экслартуецца ў Казахстад. Хім. лрам -сць прадстаўпена здабы чай мірабіліту, бішафіту, эпсаміту (Бекдаш ), сама- I роднай серы (Гаурдак), вы тв-сцю ёду [Н ебіт-Д аг (Балканабат)], сульфату нат- I рыю, суперф асфату (Туркменабат), cep- I най кіслаты, серы, калійных угнаенняў I (Гаурдак), лластмасавы х і ф армацэў- I тычны х вырабаў (Аш габат). М аш ынабу- I даванне і металаалрацоўка (абсталяван- j не для даф тавай, хім., харч. лрам-сці, I эл.-тэхц. вырабы, рамонт суднаў, аўта- I мабіляў, целлавозаў) y А ш габаце, Турк- ' менабаце, Дашхавузе (Дашагузе), Мары, I Туркмелбашы. Лёгкая і харч. лрам-сць — ] лры яры тэтды секгар экан ом ікі Т. Каля 54% зам еж ны х інвесты цы й накіравада ў I гэтыя галіны ў 1997. Асн. галіна лёгкай прам -сці — тэкст., слецы ялізуецца на перш аснай апрацоўцы мясц. сыравіны — бавоўлы, воўлы, ш аўкавічных коканаў, вы тв-сці тканін з іх і трыкатажу. Бавоўнаачы ш чальны я з-ды ў Мары, Байрам-А лі, Т эдж эне, Туркмелабаце, I Дашхавузе (Дашагузе), Ксркі (Агамураце) і інш. Баваўдяды камбідат, тэкст., шоўкам атальлая ф -к і ў Ашгабаце, шаўковая, ш арсцяная, прадзільда-ткацкая, трыкат., I ш вейная, па апрацоўцы каракулевых ш курак ф -к і ў Туркменабаце. Дьівановы я ф -к і ў А ш габаце, Г асан -К улі, Ка- I зандж ы ку, Н ебіт-Д агу (Б алканабаце), I К ізы л-А рваце (С ердары ), М ары, Дашхавузе (Дашагузе) і інш. вы рабляю ць што- I год 70 тыс. м 2 ды ваноў і ды вадовых вы- I рабаў. Гарбарна-абутковы я ф -к і ў Ашгабаце і Т уркмедабаце. У харчасмакавай I прам -сц і дайб. развіта алейла-тлуш ча- I вая [Байрам-А лі, Дашхавуз (Дашагуз), Туркменабат], м яса-м алочная, віларобдая, саляная, піваварная галіны. Вытв-сць I буд. матэры ялаў (цэгла, азбестацэментны я лісты, трубы, ж алезабетонны я вьірабы , ш кло, цэм ент і інш .). Нар. маст. пром ы слы (вы рабы з серабра і лаўкаш тоўны х камянёў, ганчарды я вырабы, вы ш ы ўка). Сельская гасла - I д a р к a спецы ялізуецца на бавоўнаводстве і каракульскай авечкагадоўлі. С.-г. ўгоддзі складаю ць 32,2 млд. га, з іх ворны х зям ель 1,5 млн. га (каля 70% араш аецца), паш ы 30,7 млн. га. Вял. I

значэнне для эканомікі Т. маю ць Каракумскі канал і вадасх. Х аўз-Ханскае, Сарыязінскае, Тэдж энскае і інш. Вядучая галіна сельскай гаспадаркі — земляробства (53% кошту с.-г. прадукцыі), сканцэнтравана пераважна ў аазісах і перадгор’ях. Пасяўныя пл. (тыс. га, 1998) складаюць 1321,4, з іх пад бавоўнікам 544, збожжавымі (пш аніца, ячмень, рыс, джугара) 652, зернебабовы мі

пры роднага газу, бавоўны , элекграэнергіі, тэксты лю , ды ваноў. Імпарт (1,7 млрд. дол., 2000) м аш ы н і абсталявання, хімікатаў, харч. прадуктаў, спаж ы вецкіх тавараў. Асн. гандл. партнёры: Іран, Т урцы я, Расія, Казахстан, Украіна, ЗШ А , Германія, Узбекістан. Знеш негандлёвы абарот Т. з Рэспублікай Беларусь y 2000 склаў 46 млн. дол. Граш овая адзінка — манат.

Да арт. Туркменістан. Порт Туркменбашы.

93,9, бахчавымі (дыні, кавуны) 12,2, садавінай і агароднінай 19,3. Вінаградарства пашырана ў Ахалскім і М ары йскім вілаятах, пладова-ягадныя насадж энні ў перадгор’ях Капетдага. Мургабскім аазісе і зоне Каракумскага канала. У далінах р. Атрэк і яго прытока Сумбары вырошчваюць субтрапічныя культуры (гранат, масліны, інжыр, міндаль, айва і інш.). Збор (тыс. т, 1998): бавоўніку -— 707, пшаніцы — 1245, фуражу — 174, бахчавых — 122, фрукгаў і агародніны — 294,7, вінаграду — 147. У 2001 сабрана звыш 2 млн. т збожж а. Ж ы вёлагадоўля (47% кошту с.-г. прадукцыі) мяса-воўнавага кірунку. Н а адгонных пашах Каракумаў пераважае каракуля- і вярблюдаводства, на горных пашах — танкарунная авечкагадоўля і козагадоўля; y аазісах гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, птушак. П лем янная конегадоўля (скакуны ахалтэкінскай ш роды ) y Ахалскім і Марыйскім вілаятах. Пагалоўе (млн. галоў, 2000): авечак — 5,65, буйн. par. жывёлы — 0,88, коз — 0,38, курэй — 4. Ш аўкаводства пераваж на ў раёне Туркменабата і К еркі (Атамурат). Рыбалоўства на К аспійскім м. і ва ўнутр. вадаёмах. П чалярства. Асн. від т р а н с п а р т у — чыгуначны . Даўж. чыгунак 2187 км (1999). Асн. магістралі: Туркменбашы — Т аш кент з адгалінаваннем М ары— Куш ка; Т уркменабат— Кунград— Бейнеў. Даўж. аўтадарог 24 тыс. km, y т.л. з цвёрды м пакры ццём 19,5 тыс. км. Суднаходства па К аспійскім м., р. Амудар’я, Каракумскім канале. Гал. марскі порт — Туркменбаш ы, звязаны марскім паромам з г. Баку. Газаправоды: Зах. Т. — Бекдаш — М ангышлак, М айскае— А ш габат— Безмеін і інш. Курорты: Арчман, Байрам-А лі, Малакара, Фіруза. Зам еж ны турызм. Экспарт (2,5 млрд. дол., 2000) нафты,

Узброеныя сілы. С кладаю цца з сухап. войск, В П С і В ойск П П А , берагавой аховы (B M C ). Агульная колькасць узбр. сіл каля 19 тыс. чал. (1998). Вярх. галоўнакам андую чы — прэзідэнт. У сухап. войсках каля 16 тыс. чал., 570 танкаў, 1350 баявы х браніраваны х маш ы н, 560 артьш. гармат, ракетны х сістэм залпавага агню і мінамётаў, процітанк. і зенітн ая арты леры я. У В П С і Войсках П П А каля 3 тыс. чал., 170 баявых самалётаў, 77 зенітн ы х ракетны х ком плексаў і інш. Ахова здароўя ў Т. належ ы ць да кампетэнцы і дзярж авы . С ярэд н яя працягласць ж ы ц ця муж чы н 57, ж анчы н 65 гадоў (2001). У зровень нарадж альнасці — 29 на 1 тыс. чал. С м яротнасць — 9 на 1 тыс. чал. Н атуральны пры рост 2%. Забесп ячэнне бальнічны м і л ож кам і — 1 на 97 чал., урачамі — 1 на 330 чал. Д зіцячая см яротнасць — 73 на 1 тыс. нованароджаных. Асвета. У сістэме адукацы і Т. даш кольны я ўстановы (яслі-сады ), агульнаадук. ш колы , праф есійны я, сярэднія спец. і вы ш эй ш ы я навуч. ўстановы . П аводле Зак о н а 1993 агульная адукацыя з ’яўляецца абавязковай і набы ваецца ў ш коле з 9-гадовым навучаннем. Ш кольнае навучанне прадугледжвае 2 перы яды — «сават» («грамата», 4 гады навучанн я) і «білім» («адукацыя», 5 гадоў) і заканчваецца вы пускны м і экзам енам і. А тры манне прафес. і в ы ш эй ш ай адукацыі магчы ма толькі н а аснове агульнай адукацыі. Навуч. ўстановы дзярж. і пры ватньм. У навуч. установах з тэрм інам навучання 2 гады атры мліваю ць падрыхтоўку рабочыя асн. галін прам-сці Т. — н аф тавай, газавай, м аш ьінабудаўнічай. С ярэднія спец. навуч. ўстановы ў падпарадкаванні ВНУ адпаведных прсгфіляў. У сістэме вы ш эй ш ай адука-

ТУРКМ ЕНІСТАН

45

цыі Т. 16 ВНУ (2002), найбуйнейш ы я з іх: Туркм. ун-т імя Магтымгулы (з 1950; болын за 2 тыс. студэнтаў), с.-г. ун-т імя С А .Н іязава, політэхн. ін-т (з 1963), мед. (усе ў Аш габаце), пед. ін-т y Туркменабаце. У Т. 233 б-кі, найбуйнейшая — Нац. б-ка (з 1895; каля 5,5 млн. адзінак захавання) з ’яўляецца цэнтрам навукова-інф арм . дзейнасці краіны. 26 музеяў, найбуйнейш ы — Н ад. музей Т. Навук. даследаванні вядуцца ў АН Т уркменістана і галіновых НДІ. Л ітаратура. Развіваецда на туркменскай мове. У культуры туркм енаў вылучаю цца 2 плыні: іранская і цю ркская. Таму творы ф альклору і стараж. помнікі л-ры (на ф арсі і цю рк. мовах) агульныя для туркменаў, тадж ыкаў, персаў, узбекаў, азербайдж анцаў, туркаў. 3 эпічных ж анраў фалыслору найб. развіты дастан. Найстараж. твор гераічнага эдасу — 12 сказанняў (складаліся ў 9 — 15 ст.), якія сабраны ў 16 ст. невядом ы м укладальнікам y «Кнізе майго дзеда Каркуда» («Кітабі дэдэ Каркуд»), С ю ж этны мі элементамі блізкі да яго эп ас «Гёраглы» («Кёр-аглы»), А ўтарскай алрацоўкай вядомы х сю жэтаў усх. л -р ы з ’яўляюхша дастаны «Лейлі і Меджнун» і «Юсуф і Зулейха». У стараж . і сярэдн евяковай л -р ы пераваж ала ды дакты чная паэзія. У 1464 Вепаі (Вефаі) склаў зб. дылактычнай паэзіі «Светач ісламу». Вядомы паэтыпалкаводцы Бурханеддзін Сівасі (14 ст.), Байрам-хан Ханханан і яго сы н Рахімхан, паэт Бархудар Туркман (17 ст.) і інш . Ідэямі гуманнасці, дабра і сац. слравядлівасці лрасякнута творчасць Ц.Азадзі. 3 лач. 18 ст. л -ра развівалася на мове, блізкай і зразумелай народу. С танаўленне самабы тнай нар. л-ры звязан а з імем паэта і мы сліцеля Махтумкулі (М ап ы м гул ы ), як і стаў лачьінальнікам новай туркм. л -ры , увёў y паэзію свецкія матывы, распрацоўваў грамадз. лірыку, літ. мову наблізіў да народнай. У 18— 19 ст. асн. ж анрам бы ла ліры ка (лаэты Андаліб, Ш эйдаі, Магрупі, Маланепес, Кеміне, Сеідзі, Мятаджы, М іскінклы ч і інш ). У лач. 20 ст. выступілі лаэты -ім правізатары Байрам Шахір, К ёрмала, М аламурт, Ш абендэ, Дурды Клыч. У 1920-я г. ў л -ру пры йш лі паэты Ата Саліх, Ь.Кербабаеў, Я.Н асы рлі і інш . Асн. тэмы л -р ы 1920-—30-х г. — калекгы візацы я і звязаная з ёю класавая барацьба, эмансіпацы я жанчыны (паэты А.Аламышаў, Ш.К.екілаў, А.Кекілаў, Ата Ніязаў і інш .). 3 канца 1920-х г. развівалася проза (А.Дурдыеў, Кербабаеў, Н .С ары ханаў), зарадзілася драматургія (п ’есы A .Каўшутава, К.Бурунава, Т.Эсенавай). У 2 -й пал. 1930-х г. паявіліся буйны я творы прозы: 1-я ч. 4-томнага рам ана Х .Д зер’яева «Лёс» (закончаны ў 1971), 1-я ч. рамада Кербабаева «Выраш альны крок» (закончаны ў 1955). У Вял. Айч. вайну палулярны я былі верш ы Ата Саліха, Д.Халдурды, К . Сейтліева, творы Кекілава, Б .Сейтакава, Насырлі, Кербабаева, Б.Салтаніязава, Х.Іс-

46

ТУРКМЕНІСТАН

ліш чы . У 1-м тыс. да н.э. ўзніклі гарады з цы тадэлямі (Э р к -К ал а ў М ерве), якія абрасталі гар. забудовай. Д ля ран н еф емаілава, П.Н урберды ева. У пасляваен. ад. часу (5— 7 ст. н.э.) характэрны сырл -р у пры йш лі А А тадж анаў, М.Сеідаў, цовы я ўмацаваны я сядзібы , 2-павярхоA. Хаідаў, Ш .Бардж акаў і інш . Востра- выя кёш кі (данж оны ) на ш тучнай платканф лікгны я п ’есы пісаў Г.Мухтараў. У ф орме і з «гафрыраванымі» сценам і 1960-я — пач. 1970-х г. л -р у ўзбагацілі (К ы з-К ала ў М ерве), зам к н ён ы я па пераманы «Стэпавікі» Б .Худайназарава, рыметры ж ы лы я дамы з унутр. дварамі; «Чорны караван» К.Куяіева, «Крэмені» вядомы рэш ткі хры сц. царквы і м анасАтаджанава, «Каханне» Кекілава, раман- тыра (у М ерве). У 11— 12 ст. ва ўмацаваных гарадах са сты хійнай забудовай эпапея «Браты» Сейтакава. Ж анр аповесці і апавядання развівалі Т.Курбанаў, АА кмамедаў, Я.М аметыеў, Т Дж умагель-

Суфі ва Ургенчы). Нар. ж ытло аселага насельніцтва — пераваж на пахсавыя 2— 3-пакаёвы я дамы з лёгкім калонны м айванам на фасадзе, ш іоскім дахам і ўнутр. дваром. Багатыя сядзібы будавалі ў выглядзе невял. крэпасцей. Ж ытлы памежных з Узбекістанам раёнаў з рыоамі туркм. і ўзб. архітэктуры (сядзіба з 2 унутр. дварамі і айванамі на драўляных калонах). Ж ы ллё качавых плямён — юрта, пакрытая лямцам, сцягнутая тканы мі ўзоры сты мі палосамі. У 19 ст. гарады будавалі паводле рэгулярнага плана. Пераважала 1-павярховая забудова з аб-

дыеў, А.Таганаў, НД жумаеў, К.Тангры куліеў і інш . У 1990-я г. л -р а звяртаецца да гіст. каранёў і трады цы й, з ’явіліся буйны я творы пра сучаснае жыццё ту р км . н арода, р а зв ів а е ц ц а д зіц я ч а я л -р а, літ.-знаўства. У 1934 створаны Саюз пісьм еннікаў Т. Т уркменска-бел. літ. сувязі зарадзіліся яш чэ ў 19 ст. У радж энец Беларусі, паэт, славіст А.Ходзька даследаваў туркм. фальклор, эп ас «Гёраглы», паэзію Махтумкулі і Кеміне. Ш ы рокае развіццё гэты я ўзаемасувязі атры малі пасля Кастр. рэвалю цы і. На бел. мове выдадзены «Туркменскія народны я казкі» (1960, пер. Я .Б яганская), казка «Гара самадветаў» (1971, пер. С.М іхальчук), зб -кі вершаў, апавяд. і к азак «К аракумскія зоркі» (1969), «Аксамітавая ружа» (1980), «Кветкі Каракумаў» (1990), «М ая Турк- Да арт. Туркменістан Маўзалей султана менія» (1992), рам ан «П рапаш чы чала- Санджара. 12 ст. век» Джумагельдыева (1984, пер. А.Жук), зб -кі верш аў «Д ж айранаў кубак» Я .П ірразрасталіся рабады з караван-сараям і, куліева (1976, пер. А .Вольскі), «Чароўмусульм. культавымі ком плексамі, ж ынае ш кельца» К .Ч аліева (1983, пер. лы м і кварталамі (М еш эдзі-М ісры ян , Л .Ф ілім онава), «П есні Каракумаў» Т анШ ах-С енем y Х арэзме). Будавалі з сы ргрыкуліева (1984, пер. Вольскі, Е.Лось, B. Лукш а), «Дождж y пустыні» Н .Байра- цу, пахсы, абпаленай цэглы , распрацоўвалі скляпеніста-купальны я канструкмава (1987, пер. К .Ц вірка), кн. выбр. цыі, y дэкоры вы кары стоўвалі ўзоры сліры кі «Салавей ш укае ружу» Махтумтую цагляную муроўку, стука, арнам енкулі (1983). У бел. перы ёды цы публікатальны я размалёўкі. Д ля палацаў і валіся верш ы С.Авезбердыева, Р.Аліева, караван-сараяў характэрны дваровы я Атаджанава, Байрамава, Г.Зарыпавай, айванны я кам пазіцы і (палац y М ерве, К.Курбанепесава, А К урд ава, МахтумкуД аяхатын). У культавым дойлідстве лі, А .Рахманава, А.Чары ева, К.Эзізава, вы працаваны мясц. ты п ы пятнічнай апавяданні Б.К аю мава, А .Назарава, Тамячэці, круглых мінарэтаў з узоры стай ганава, Тангры куліева, Хаідава і інш. цаглянай муроўкай, загараднай мячэці Т воры туркм. паэзіі і прозы перакладалі «намазга», цэнтр.- і партальна-купальі перакладаю ць У .К араткевіч, Р .Б араных маўзалеяў (маўзалеі султана С андулін, Я .В асілёнак, А .В ольскі, С.Гаўджара ў М ерве, 1140-я г., арх. Мухамед русёў, М .Гіль, С.Грахоўскі, В.Жуковіч, ібн-А тсыз ас-С ерахсі). У 14 ст. ўскладХ .Ж ы чка, А .Звонак, А К л ы ш к а , В.Коўніліся аб’ёмна-прасторавы я кампазіцы і, тун, А .Л ойка, У.Паўлаў, П.Прыходзька, вылучыўся парадны ўваход-пяш так, y Ю .Свірка, М .Татур, Х .Ч эрня, А .Ш аўня, дэкоры з ’явіліся разны я наборны я кеУ .Ш ахавец і інш . Туркм. пісьменнікі рамічны я мазаікі (маўзалей ды насты і ўдзельнічалі ў з ’ездах Саю за пісьм еннікаў Беларусі, y ты днях л -р , y купалаўскіх і коласаўскіх днях. Беларусі пры свяцілі свае творы Аліеў, А. Кавусаў. На туркм. мове вы дадзены зб -к і «Выбраны я верш ы і паэмы » Я .К упалы (1941), «Выбраныя верш ы» (1941) і «Апавяданні пра мінулае» (1981) Я.К оласа, «Апавяданні» Я .Б ры ля (1960), раманы «Калі

ліцоўкай абпаленай цэглай. У пач. 20 ст. паш ы рана буд-ва прамысл. аб’ектаў, распрацаваны тып ш маткватэрнага секцы йн ага жылога дом а з улікам прыродных умоў. У 1930— 40-я г. выкарыстоўваліся элем енты класіды зму і формы сярэдн еазіяцкага дойлідства. Землетрасенн е 1948 зруйнавала сталіцу і навакольны я пасёлкі. П раекты сейсмаўстойлівых будынкаў стваралі паводле новых правіл: аб’яд н ан н е прадпры емстваў y прамы сл. раёны , паш ы рэнне rap. артэры й, стварэнне сістэмы плош чаў, зялёных эспланад, ансамбляў адм. і грамадскіх будынкаў. У горадабудаўніцгве 2-й пал. 20 ст. тэнд энцы я да стварэння сучасны х маст.-вы разны х арх.-прасторавых кам пазіцы й, ф ункды ян. мэтазгоднасці планіроўкі і аф арм лення будылкаў, да сінтэзу з манум .-дэкар. мастацтвам, арган. сувязі з ландш аф там (арх. А Р.А хмедаў, Ф.А.Аліеў і інш .). Пачынаю чы з 1990-х г. для арх-ры характэрны зварот да нац. трады цы й y спалуч эн н і з сучасны мі сусв. арх. тэнд энцы ямі, асабліва пры ўзвядзенні манументальны х будынкаў — палацаў, м ячэцей і інш. Сярод найб. значны х пабудоў: м ячэць Сапармурата-хадж ы ў г.п. ГеокТ эпе, арка Н ейтралітэту ў Ашгабаце, мемар. ком плекс памяці загінуўш ых ад зем летрасення 1948 y с. К іпчак і інш. У 1936 засн. Саюз архітэктараў Т.

зліваюцца рэкі» П .Броўкі (1962), «Cap­ ua на далоні» І.Ш ам якіна (1973) і інш. Архітэктура. У 4— 3-м тыс. да н.э. пераважалі ш матпакаёвы я сы рцовы я дамы, часам разм аляваны я ўнутры. У эп оху бронзы з ’явіліся вял. протагар. пасе-

Да арт. Туркменістан. Кёшкі Кыз-Кала ў

Выяўлснчас і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Найб. стараж. помнікі выяўл. мастаігіва на тэр. Т. адносяцца да 6— 5-га тыс. да н.э. (насценны я размалёўкі, ляпны посуд, статуэткі). У 3— 2-м тыс. да н.э. вядома дробная тэракотавая ш іасты ка (ж аночы я фігуркі), кераміка з геам. і схематы заваны мі зааморф ны мі матывамі. У некат. творах 1-га тыс. да н.э. выявіўся ўплыў мастацтва ахеменідскага Ірана. У канцы 4— 1-й пал. 3 ст. да н.э. н а Пд Т. склаўся лакальны ва-

рыянт усх.-эліністычнай культуры, мастаіггва паўн. раёнаў развівалася ў рэчы шчы маст. культуры Харэзма. 3 8 ст. н.э. пашырылася паліваная і непаліваная кераміка, з 12 ст. — танкасц ен ны я пасудзіны з вы сокакрэменязёмістай масы (кашына) з вытанчаным гравіраваны м або ажурным праразны м узорам, часам размаляваныя люстрам, з 15 ст. адчувальны ўплыў далёкаўсх. фарфору. Вял. пашырэнне мелі ды ванаткацтва, выраб

дакладнасцю ры тмаў, вастры нёй ліній, пласты чнай вы разнасцю і я р к ай колеравай гамай (A. і Ч.Амангельдыевы, С .Бабікаў, Д .Байрам аў, Клычаў, М .М амедаў). Развівалася тэатр.-дэкарац ы й нае (Ш .Акмухамедаў, Я.Ананураў, Я .К орды ш ), м анум .-дэкар. (Д ж Д ж умадурды , К.Ярмамедаў), нар. і дэкар.-пры кладн ое мастацтва. П обач з адрадж эннем класічны х ты паў арнам ентальны х ворсавых ды ваноў вы рабляліся партрэтны я і сюж этна-тэм аты чны я. 3 1990-х г. усе віды

Да арт. Туркменістан Мячэць Сапармуратахаджы ў г.п. ГеокТэпе.

лямцавых дываноў (кош маў), ювелірная справа. Станаўленне выяўл. мастацтва звязана з адкрыццём y Аш габаце «Ударнай школы мастацтваў Усходу» (1920). Творам 1920— 30-х г. уласцівы пош укі нац. стылю (Г.Бабікаў, С.Бягляраў, ЮДанешвар, Б.Н уралі, І.Ч ары нько). Акіыўную ролю ў грамадска-паліт. жыцш адыгрывала графіка — плакаты і карыкатуры (Р.Герш анік, М .К асценка, М.Фядура). У Вял. Айч. вайну развівалася агітац. м астацгва («ВокныТуркменТАГа»), М астацтву 1950— 60-х г. уласціва адлю страванне тагачасны х падзей, асаблівасцей грамадскага развіцця (Г. Брусянцоў, І.Клычаў, А.Куліеў, А.Хаджыеў, А Ш чацінін). У I960— 80-я г. склалася і развівалася нац. маст. ш кола Т., якой уласцівы ры сы «суровага стылю». імкненне да засваен ня нац. спадчыны. Змест і кам пазіцы і вылучаліся

Да арт. Туркменістан Арка Нейтралітэту ў Ашгабаце.

мастацтва ары ентаваны на ідэю адрадж эн н я над. маст. спадчы ны ; вял. ролю ады гры вае манум. скульптура. Музыка Н а п есенн ы і інстр. фальклор туркм енаў паўгоіывала музы ка краін С ярэд н яй Азіі, Б. і С ярэдняга Усходу. Н ар.-п раф ес. м астацгва дасягнула дасканаласці ў творчасці спевакоў-бахш ы, y рэпертуары якіх дастаны на класічныя тэмы з усх. і нац. паэзіі, песні-айды мы на словы туркм. паэтаў. Ладавая будова блізкая да м аж орна-м інорнай сістэмы: для нар. музы кі характэрны квартава-квінтавы я гармоніі. Сярод песенн ы х ж анраў абрадавы я, каляндарны я, прац., л іры чны я песні. Асн. інструменты: дутар (ш чы пковы ), гыджак (смы чковы ), цю йдук (духавы). Найб. стараж. вак.-танц. ж анр — т.зв. зікр і вы творны ад яго тан ец куш т-дэпм е — адзіны ўзор нар. танца. У пач. 19 ст.

Да арт. Туркменістан. Мемарыяльны комнлекс намяці загінуўшых y час землетрасення 1948 y с. Кіпчак

ТУРКМ ЕНІСТАН

47

зроблены перш ы я нотны я запісы нар. музыкі, апісанне нар. інструментаў. П рафес. муз. культура пачала складвацца ў канцы 1910-х г. С ярод засн авальнікаў нац. кам пазітарскай ш колы Д.Авезаў. 3 адкры ццём Туркм. т-р а оперы і балета (1941) звязаны перш ы я пастаноўкі нац. опер «Захрэ і Тахір» А .Ш апаш нікава (1941), «Абадан» Ю .М ейтуса і А .Куліева (1943), «Ш асенем і І'арыб» Ш апаш нікава і А везава (1944), балетаў «Вясёлы падманш чы к» К .К арчмарова (1942), «Белая бавоўна» А .Зноска-Б ароўскага і В.М ухатава (1945). 3 2-й пал.

1940-х г. для муз. твораў характэрна спалучэнне нар. меласу з еўрап. гармоніяй (опера «Лейлі і Меджнун» М ейтуса і Авезава, 1946). У 2-й пал. 20 ст. ў музы цы адбы ваецца працэс сінтэзу нац. ры с з дасягненням і сучаснага муз. мастацтва, развіваюцца сімф. і вак.-сімф. жанры. Значны ўклад y муз. мастацгва Т. кампазітараў А.Агаджыкава, Р.Алаярава, Д.Нурыева, Ч.Нурымава, Р.Радж эпава, Н .Х алмамедава; ды ры ж ораў Х.Аланурава, М .М ерэдава; сп ев а к о ў А .А накуліевай , М .Куліевай, Х .А надурд ы ева, Х А наева, А .Курбанава, М .Ф араджава; музы казнаўцаў Ф .Абукавай, М .Ахмедавай. Ш .Гулыева. У Т. працуюць: Туркм енскі нац. муз.-драм. т-р імя М агтымгулы (да 2001 Туркм. т -р оперы і балета); муз.-драм. т-ры ў гарадах Дашхавуз (Дашагуз; з 1938) і Т уркменабат (1979); ф ілармоніі ў Аш габаце (1938; y яе складзе сімф. аркестр, 1973; аркестр нар. інструментаў, 1978) і г. М ары (1978); ансамбль нар. інструментаў, хор і эстр. аркестр пры туркм. тэлебачанні і радыё; Пед. ін-т мастацтваў (1972), муз. вучыліш чы і вучыліш ча мастацтваў. У 1939 утвораны Саю з кампазітараў Т. Тэатр. Э лем енты тэатр. відовіш ча ў творчасці нар. спевакоў (бахшы) і казачнікаў (гоендзе), y нар. гульнях і абрадах, спарт. спаборнш твах. 3 1918 развіваўся аматарскі т-р. У 1926 арганізавана 1-я нац. драм. студыя, на базе якой y 1929 створаны Т уркм енскі т-р драмы імя М аланепеса і рус. драм. т-р y Ашгабаце. У 1930-я г. адкры ты т-ры ў гарадах М ары, К еркі (А тамурат), К ізы л-

48

ТУРКМЕНІСТАН

Арват (Сердар), Дашхавуз (Даш агуз), y 1964 — Т -р ю нага гледача ÿ Аш габаце. Ставяцца нац. творы Б.Аманава, А .Каўшутава, Б.К ербабаева, Г.М ухтарава,

Да арт. Туркменістан. Б . Ну р а л і . Паргрэт Халіджы. 1926.

«Лявоніха на арбіце» А .М акаёнка (1961, Туркм. т-р драм ы ), «Чатыры кры ж ы на сонцы » А .Д зялендзіка (1967), «Радавыя» А.Дударава (1995; абодва ў рус. драм. т-р ы ). Сярод дзеячаў сцэны: Б.Аманаў, С А таева, Н.Бекміеў, К.Бердыеў, Т.Гафурава, І.Громаў, П.Гурніцкі, А Д урдыеў, К.Дурдыеў, А.Карліеў, Л.Катаўшчыкова, М.Кірьшаў, А.Кульмамедаў, Л.Любіна, Сана Мурадава, Сурай Мурадава, Н .С аюнава, М .Сейітніязаў, М .Ч эркезаў і інш. Кіно. У 1926 y Аш габаце створана кінаф абры ка, з 1958 кінастудыя «Туркменфільм». П ерш апачаткова здымаліся дакумент. ф ільмы . У 1929 выйш аў дакумент.-м аст. фільм «Белае золата» (рэж . А.Уладычук), y 1931 — перш ы маст. фільм «Забыць нельга» (рэж . Д .П азн ан скі). Сярод стуж ак 1930-х г.: «Я вярнуся» (рэж . А .Лядаш чаў), «Сем сэрцаў», «Людзі даліны Сумбар» (рэж . абедзвюх Н.Ц іханаў), «Умбар» (рэж. А .М акоўскі), «Дурсун» (рэж. Я .Іваноў-Баркоў) і інш. У кіно зды м аліся вядучыя акцёры туркм. т-ра: А.Дурдыеў, А.Карліеў, А .К ульмамедаў і інш. Вядомасць набы ла муз. камеды я «Далёкая нявеста» (1948, рэж . Іваноў-Баркоў). П асля землетрасення 1948 вы тв-сць маст. фільмаў адноўлена ў 1950-я г.: «Сы н пастуха», «Хітрасць старога Ашыра» (рэж. Р.П ерэльш тэйн ), «Гонар с я м ’і» (рэж. І.М утанаў), «Перш ы экзамен» (рэж . Х.Агаханаў, П .С ы роў) і інш . К іно Т. 1960— 70-х г. вы значалася паш ы рэннем тэм атыкі, пош укамі новы х маст. сродкаў, ім кн ен нем да раскры цця складаны х праблем чалавечых узаемаадносін. Стан кінематаграфіі вы значалі рэж ы сёры Б.М ансураў («Спаборніцтва» 1964; «Н а-

ню», 1982; «Фрагі — разлучаны са ш часцем», 1984), Х.Какабаеў («Хлопчык 3 аслянём», 1974; «Колер золата», 1975; «Вы краданне скакуна», 1979; «Вось вернецца тата»), К.Аразсахатаў і Я.Сеідаў («Кугітангская трагедыя», 1978), Хаджадурды Нарліеў («Белая імгла», 1977; «Раніш нія коннікі», 1981) і інш . Развівалася дакумент. кіно (рэж . А.Геакленаў, В.Гукасаў, К .К урбанклы чаў, В.Лаўроў, М .М эй і інш .). У тэм аты чны м плане кіно 1990-х г. характары зуецца вяртан н ем да нац. каранёў і традыцый, фільмам уласціва алегары чнасць, эпічнасць: «М анкурт» (1990, рэж . Хаджакулі Нарліеў), «Анёлак, зрабі радасць» (1992, рэж . У .Сапараў), «Карма» (1994) і «Раскаянне» (1996, рэж . абодвух Какабаеў), «С паленая душа» (1995, рэж . Л .С цяпанская, Б.Абдулаеў), «Легенда» (1999, рэж. К.А нанаў). У 1975 створаны перш ы анімацы йны фільм. У 1963 засн. Саюз кінематаграфістаў Т. Літ:. Ксторня Туркменской CCP. T. 1—2. Ашхабад, 1957; Нсторня Туркменнстана. Ашхабад, 1966; Г a п y р о в М.Г. Советскяй Туркменмстан. М., 1982; Проблемы мсторнм н ліюірафші советскнх я зарубежных туркмен: Сб. ст. Ашхабад, 1990; Ю с y п о в X. Странвды нсторнн Туркменмстана: С древнейшнх времен до арабского завоевання. М., 1997; Туркменнстан / / Содружество Незавнснмых государств: Десять лет спустя. Мн., 2001; Т у р к м е н б а ш ы С. Рухнама: Пер. з рус. Мн., 2003; К о р - О г л ы X. Туркменская лнтература. М., 1972; Очерк нсторнн туркменской советской лнтературы. М., 1980; А л н е в а С.У. Современная гуркменская проза. М., 1981; Архнгектура Советского Туркменнстана. М., 1972; Памягннкн архнтектуры Туркменнстана. Л., 1974; П у г а 4 е н к о в a Г.А Нскусство Туркменнстана. М., 1967; У с п е н с к н й В.А., Б е л я е в

Да арт Туркменістан. Дыван-пано «Свята Перамогі* паводле эскіза М.Фядуры. 1947.

Да арт. Туркменістан. АХ a д ж ы е ў. Партрэт Махтумкулі. 1947.

К.Сейтліева, Б.Суханава і інш ., сусв. класіка, п ’есы сучасны х драматургаў. П астаўлены спектаклі бел. драматургіі:

таленне смап», 1967; «Рабыня», 1970), Карліеў («Вы раш альны крок», 1966; «Махтумкулі», 1968; «Тайны мукама», 1974), Хаджакулі Нарліеў («Нявестка», 1972; «Калі ж анчы на асядлае каня», 1975; «Умей сказаць «не», 1977; «Дрэва Джамал», 1981; «Каракумы, 45° y це-

В.М. Туркменская музыка. T. 1. 2 нзд. Ашхабад, 1979. Л.В.Лоўчая (прырода. насельніцтва, гаспадарка). В.У.Адзярыха (гісторыя), Я.Ф.Шунейка (архітэктура. выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацгва), А.П.Бабкова (кіно).

ТУРКМЁНСКАЯ MÔBA. адна з цюркскіх моў(агузская група). М ова туркменаў, афід. мова Туркменістана. П аш ы рана таксама ў Расіі, Узбекістане, Таджыкістане, Казахстане, Іране, Афганістане, Турцыі, Іраку. Mae дыялекты: тэкінскі (аснова лгт. мовы), ёмудскі, эрсарынскі, салырскі, сарыкскі, чаўдурскі. Т.м. ўласцівы: y фанетыцы — сінгарманізм з гармоніяй губных і з перш асны мі доўгімі галоснымі, наяўнасць міжзубных гукаў «з» і «с», націск пераваж на на апошнім складзе; y марфалогіі — аглю дінацыя, адрозненні ад інш. цю ркскіх моў y сістэме дзеяслоўнага спраж эн ня ў цялерашне-будучым часе. Старая літ. Т.м. была пераважна мовай паэзіі. Сучасная ліі. мова сфарміравалася ў 1920-я г. Пюьменства да 1928 на аснове арабскага алфавіта, пазней — лацінкі, з 1940 на аснове рус. графікі, з 1997 на аснове лацінкі. Літ.: Б а с к а к о в Н.А. К нсторнн нзучеIIHV! туркменского языка. Ашхабад, 1965; Грамматака туркменского языка. Ч. 1. Фонегака н морфолошя. Ашхабад, 1970. А.А.Кожынава. ТУРКМЕНЫ (саманазва т y р к м е н), народ, асн. насельніцгва Туркменістана (4,83 юін. чал., 2000). Ж ы вуць таксам а ў Расіі, Узбекістане, Таджыкістане,- А ф ганістане, Іране, Турцыі і інш . Гавораць на туркменскай мове. Вернікі мусульмане-суніты. ІУРКОВА, вёска ў М іёрскім р-н е Віцебскай вобл., на аўтадарозе М іёры — Дзісна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 30 км на У ад г. Міёры, 150 км ад Віцебска, 26 км ад чыг. ст. Боркавічы.. 300 Ж., 112 двароў (2002). С ярэдняя ш кола, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. П ом нік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

які быў перанесены ў Хельсінкскі. Пазней y Т. засн. шведскі (1917) і фінскі (1920) ун-ты. П рамавугольная планіроўка Т. склалася ў 19 ст. (арх. К Л .Э нгель). Раён старога горада ўцалеў пасля пажару 1827. Сярод помнікаў: рамана-гатычны сабор (13— 15 ст., рэстаўрыраваны ў 19 ст.) — 3-неф авая базіліка з веж ай (1310) і кап-

Замак y г. Турку.

л ідай (18 ст.); зам ак (13 ст., дабудова 14— 17 ст.), буды нак б. астр. абсерваторы і (17 ст.); касцёлы сярэдн евяковы я св. К ары ны і Д зевы М арыі, неагатычны св. М іхаіла (1899— 1904, арх. Л .С онк), грэка-каталіцкая царква (1846, арх. Энгель). Вылучаюцца грамадскія пабудовы 19— 20 ст.: Ш ведскі ун-т (1802— 16, арх. К .Ф .Б асі і К .К .Ё рвель), ратуш а (1810— 11, арх. Басі; перабудаваны ў 1885, арх. Ф .Ш острам ), фін. т-р (1927— 28, арх. А.Аалта), ш піталь (1935), могілкавая каш ііда (1939— 41, арх. абодвух Э.Бругман), ком плекс Ф ін. ун-та (1951— 58, арх. А .Эрві), студэнцкі гарадок (1969) і інш.

ТУРКСІБ, скарочаная назва Туркестана-Сібірскай чыгункі. ТЎРКУ. А б а (фін. Turku, швед. Abo), горад на ПдЗ Фінляндыі, адм. д. л яні Турку-Поры. 172,1 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 250 тыс. ж. (2000). Порг каля ўпадзення р. Аўра-Іокі ÿ Батнічны зал. Балтыйскага м. Паром y Швецыю. Пачатковы пункг чыгункі і аўтадарог. Аэрапорт. Важны прамысл. цэнтр. Прам-сць: маш.-буд. (суднабуд., эл.-тэхн.), тэкст., нафтаперапрацоўчая. 2 ун-ты . А бсерваторыя. Музеі: гіст. (у замку), маст., рамёстваў, ВАалтанена, Я.Сібеліуса. Узнік на месцы фінскага гандл. паселішча Корайнен, заваяванага ў сярэдзіне 12 ст. шведамі. Упершыню ўпамінаецца ў 1154 y араб. крынідах, y 1198 — y Ноўгарадскім летапісе. 3 1280 туг размяшчалася сядзіба біскупсгва і швед. адмінісграцыя. У 15—16 ст. горад меў гандл. сувязі з Галавдыяй, Англіяй, Францыяй. Пасля заснавання ў 1640 ун-та стаў гал. кулы. цэнграм Фінляндыі. У 17—18 сг. пашкоджаны ў выніку швед.-рус. войнаў. Паводле Абаскага мірнага трактата 1743 y складзе Паўд,-Усх. Фінляндыі далучаны да Расіі. У 1809—12 (фактычна да 1819) Т. — сталіца Вял. княсгва Фінляндскага. У 1827 горад моцна падярпеў ад пажару, y т.л. згарэў ун-т.

ТУРНЕЭЛ ЬЕН

49

ТУРМ А, а с т р о г , адзін з відаў папраўчай установы. П аводле крымінальна-папраўчага заканадаўства Рэспублікі Беларусь y Т. ўтрымліваю цда асуджаныя да зн явол ен н я ў T., a таксама асудж аны я. пераведзены я ў Т. на тэрм ін да 3 гадоў за паруш энне рэж ы му ўтрыманн я ў папраўчых капоніях. Асуджаных тры м аю ць y агульных камерах, якія запіраю цца. Турэмны рэж ы м рэгулю ецца заканадаўствам і правіламі ўнутр. распарадку папраўчых устаноў. ТУ РМ А (лац. tum ia), падраздзяленне стараж .-ры м скай конніцы ў 4— 1 ст. да н.э., як ое ўваходзіла ў склад легіёна. Падзялялася на 3 дэкуры і па 10 коннікаў y кож най на чале з дэкуры ёнам, адзін з якіх камандаваў Т. 3 сярэдзіны I ст. да н.э. Т. стала самаст. ф арм іраваннем ры м. конніцы . Т У РМ А Л Ш (ад сінгальскага турмалі — той, што пры цягвае попел), мінерал падкласа кальцавых сілікатаў пераменнага саставу. Агульная формула XY3Z 6{(Si60 18)[B 0 3]3 (O H , F )1+, , дзе X — N a, Са; Y — Mg, Fe2+, Mn, Al, Li, Cr, V i інш .; Z — Al, Fe2+, Fe3+, Cr, Mg i інш . Утварае групу мінералаў з некалькіх ізаморф ны х радоў. Кры ш талізуецца ў трыганальнай сіншніі. Утварае слупкаватыя, ігольчастыя крышталі, радыяльна-прамяністыя, зблытана-валакністыя, масіўныя агрэгаты. Разнавіднасці: шэ рл — чорны, жалезісты; д р a в і т — буры, магнезіяльны; р y б е л і т — чырвоны, ружовы, марганцовісты; і н д ы г а л і т — сіні і інш.; п а ліхромны Т. Цв. 7,5. Ш чыльн.

2,9— 3,34 г /с м 3. Крохкі. Піра- і п ’езаэлеклры чны . П аходж анне гідратэрмальнае, пнеўматалітавае. Выкарыстоўваецца я к піраэлектры к. П разры сты я крыш талі — каш тоўны я кам ян і 3-га (чырв. рубеліты) і 4-га парадкаў. Радовіш чы ў ЗШ А , М азамбіку, Бразіліі, Афганістане, М ’янм е, Расіі, Казахстане і інш. ТУ РН АЕЎСКАЕ

КАМ САМ О ЛЬСКА-

М А ЛА ДЗЁЖ Н АЕ П А Д П 0 Л Л Е ў В я лікую Айчынную вайну. Д зейнічала ў ж н. 1943 — чэрв. 1944 y в. Турная К обры нскага р-н а Брэсцкай вобл. У к ан ды 1943 аб’ядноўвала 17 чал. (кіраўнікі У.А.Ю хімук, П .П .К азлю к). П адполы іічы кі мелі сувязь з парты занамі, для якіх здабы валі звесткі разведкі, зброю, боепры пасы , адзенне, харч. прадукгы. П ры м алі ўдзел y «рэйкавай вайне» на чыгунках на П ін ск і Івацэвічы , распаўсю дж валі сярод насельнііггва зводкі Саўінфармбю ро, вялі агітацыю сярод моладзі. У барадьбе з ням. ф аш ы стамі загідулі 6 падлолы лчы каў. У лам яц ь аб ладполы дчы ках y вёсцы ластаўледы помнік.

Турмалін.

Т Ў РН Е Ф Л Ь Е Н , Т о р д і я ё к і (швед.

T ornealven, ф ід . T orniojoki), р ака ў Ш вецы і і Ф інлянды і. Даўж. 510 км (ад

50

т у р н ір

вытоку асн. пры тока — р. М уаніоЭльв — 565 км), пл. бас. 40,2 тыс. км 2. П ачы наецца ў Сканды наўскіх гарах, цячэ па пласкагор’ях і раўнінах Л апландыі, дзе ўтварае парогі і вадаспады, упадае ў Батнічны зал. Балты йскага м. Вясенн е-летняе разводдзе. С ярэд ні гадавы расход вады 380 м3/с . К аля вусця — марскія парты Торніо (Ф інлян ды я), Хапаранда (ІІІвецы я). Т У Р Н ІР (ням. T um ier ад старафранц. toum ei), ваеннае спаборнідтва рыцараў y сярэдневяковай Зах. Еўропе. Пачалі праводзіцца з 2 -й пал. 11 ст. ў Ф р ан цыі (засн авальнікам лічаць Ж аф руа дэ П рэйлі). М эта Т. — паказ баявых якасцей рыцараў, як ія складалі гал. ваен. сілу ф еад. ап ал ч эн н яў. З в ы ч ай н а арганізоўваліся каралём ц і інш . буй ны м сеньёрам y гонар урачы сты х вы падкаў (каралеўскага шлюбу, нарадж эння наследніка, заклю чэн ня міру і інш .) і праводзіліся публічна. Н а вы браны м ры сталіш чы ры цары на конях ў поўны м узбраенні выступалі адзін супраць аднаго, парамі ці атрадамі; адбы валіся і пеш ы я паяды нкі. Ход Т. рэглам ентаваўся спец. правіламі, за вы кананнем якіх назіралі герольды. П ерамож ца Т. ўслаўляўся, атрымліваў грашовую ўзнагароду. Т. н ярэдка суправаджаліся ран ен н ям і і нават смерцю ўдзельнікаў. У больш асці краін Т. спы ніліся ў 16 ст., калі ры царская конніца страціла сваё зн ач эн н е і бы ла зам енена пяхотай. Літ:. 14 в a н о в К.А. Многолнкое средневековье. М , 1996; Р у а Ж.Ж. Нсторня рыцарства: [Пер. с фр.). М., 1996. Т У Р Н ІР С П А Р Т Ы Ў Н Ы , ф орм а правядзення спарт. спаборніцтваў y розных відах спорту, дзе адбы ваецца асабістае або каманднае супрацьборства. Бы ваюць Т.с. к р y г a в ы (кож ны ўдзельнік паслядоўна сустракаецца з усімі адзін або некалькі разоў), к yб к aв ы (алімп.; на кож ны м этапе вы бы ваю ць перамож аны я і вы значаецца перамож ца); т.зв. ш в е й ц а р с к і (колькасць сустрэч — тураў м енш ая за колькасць удзельнікаў; y 1-м туры пары вы значат юцца ж араб’ёўкай, y наступны х жараб’ёўка злучае сапернікаў, якія маю ць аднолькавую колькасць ачкоў). Н а адны м Т.с. магчы ма вы кары станне розных сістэм. Заснавальнікі Т.с. ўстанаўліваюць прызы для ўдзельнікаў. Бываюць Т.с. традыц. (напр., штогодні навагодні Гастынгскі турнір шахматыстаў; г. Гастынгс, Вяліхабрытанія), міжнар. (напр., па вольнай барацьбе на прызы А.Мядзведзя, Мінск), турнір «Вялікага шлема» ў тэнісістаў і інш. Т У Р Н 5 (ф ранц. tournée ад to u rn er паварочваць, абы сці кругом), падарожж а па кругавым марш руце; таксам а паездка артыстаў дая гастрольных вы ступленняў або спартсменаў на спаборніцтвы . Т У РН Ф П С , кармавая рэпа (Brassica rapa rapa), кветкавая расліна

сям. кры жакветны х; падвід рэпы. Я к карм авая расліна культывуецца ў Еўропе (у т.л. на Беларусі), Паўн. А мерыцы і Аўстраліі. Двухгадовая травяністая расліна. У 1-ы год развівае прыкаранёвую разетку лісця і караняплоды, на 2-і — сцёблы, суквецці і плады. Сцёблы выш. да 1 м. Лісце светла-зялёнае, апушанае. Кветкі жоўтыя, сабраныя ў суквецце шчыток. Плод — стручок. Форма караняплодаў падоўжаная, шарападобная, белага, фіялетавага ді жоўтага колеру. Мякаць белая ці жоўтая. В.М.Прохараў. Т У Р 0 Н А К (Turonek) Ю ры Браніслававіч (н. 26.4.1929, г. Дукш тас, Літва), польскі даследчы к бел. гісторыі, культуры , асветы. Д -р гіст. н. (1986). С кончы ў Гал. школу планавання і статыстыкі ў Варшаве (1952). Адзін з арганізатараў і старш ыня праўлення (1956— 66) Варшаўскага аддзялення Беларускага грамадскакулыпурнага таварыства (БГКТ), y 1970— 75 старш ы ня Навук. гуртка БГКТ. Д аследуе гісторыю бел. ш кольніцтва на Беласточчы не, бел. кнігавы давецкай справы і каталіцызму, ням. акупад. паліты ку ў Беларусі. Тв.\ Беларускае школьніцгва на Беласточчьше ў пасляваенны перыяд. Беласток, 1976; Памяці Браніслава Туронка. Ню Ёрк: Варшава, 1990; Каталіцызм y Беларусі — маштаб праблемы / / Скарьшіч. 1991. Вып. 1; Фармаваньне сепсі рыма-каталіцкіх парафіяў y Беларусі (1387— 1781 г.) / / Бел. гіст. агляд. 1995. Т. 2, сш. 2; Канфесійная трансфармацыя на Беларусі і нацыянальная самасвядомасць / / Беларуская думка XX ст. Варшава, 1998; Беларуская кніга пад нямецкім кантролс-м (1939— 1944). Мн., 2002; Waclaw Iwanowski i

odrodzenie Biaiorusi. Warszawa, 1992; Ksiazka bialoruska w II Rzeczypospolitej, 1921—1939.

Warszawa, 2000; Бел. пер. — Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993; Беларускае пытанне ў палітыцы лонданскага лагеру (1941—44) / / Спадчына. 1997. №3. ТУ РО Ў Е, другая назва Туравейскага возера. Т У Р 0 Ў Л Я , Т у р a ў л я, возера ў Полац кім р -н е Віцебскай вобл., y бас. р. Т ураўлянка (вы цякае з возера), за 16 км на П д ад г. П олацк. Пл. 0,9 км 2, даўж.

3,2 км, найб. ш ыр. 500 м, найб. глыб.

0,8 м, даўж. берагавой лініі 8,7 км, пл. вадазбору 803 к м 2. К атлавіна рэш ткавага тыпу. Схілы выш . 10— 18 м (на ПнУ 7— 9 м), пераваж на пад хваёвым лесам, на П н месцамі разараны я, амаль на ўсім працягу вы лучаецца абразійны ўступ выш . 3— 6 м над узр. возера. Берагі вы сокія, месцамі спадзісты я, забалочаны я. Д н о сапрапелістае, вузкая паласа ўздоўж берага вы слана апясчанены м ілам. Зарастае. Упадае пратока з воз. Суя і ручай. Т У РП А Н Ы (M elanitta), род вадаплаўных птуш ак сям. качы ны х атр. гусепадобны х. 5 відаў. П аш ы раны на П н Еўразіі і Паўн. А м еры кі ў тундры, лесатундры , па берагах азёр, y поймах рэк, на марскіх узбярэж жах. На Беларусі на пралётах увосень трапляю цца 2 віды: Т. чорны , або сіньга (М . nigra), і ўласна T. (М . fusca) — нар. назва ны рок-свірок.

Даўж. да 56 см, маса да 2 кг, самкі драбнейшш. Самцы чорныя, часам з белай плямай на крыле; самкі цёмна-бурыя. Дзюба каля асновы ўздугая, жоўтая ці чырвоная з чорным. Кормяцца дробнай рыбай, водньмі бес-, пазваночнымі. раслінамі. Адкладваюць да 10 яец. Аб'екг палявання. Э.Р.Самусенка. ТЎРСКА (Turska) Галіна (15.10.1901, г. Іркуцк, Расія — 5.1.1979), польскі мовазнавец, славіст. Д -р філал. н. (1949). Праф. (1954). Скончыла Віленскі ун-т (1929). Працавала ў Віленскім і Тарунскім ун-тах, з 1960 y Ін-це славяназнаўства Польскай АН. Даследавала польска-бел.-літ. моўныя сувязі, бел. ўплывы ў мове твораў А.Міцкевіча, Я.Ходзькі, польскія гаворкі ў літ. і бел. вёсках 19 — пач. 20 ст. У манаграфіі «Мова ЯнаХодзькі» (1930) адзначала, што бел. лексічныя, фанет., марфал. і сінтакс. ўшіывы ў яго творах пераважаюць над лац., франд., ням. і рускімі; дамінуючымі з’яўляюцца бел. ўплывы і ў польскіх гаворках Віленшчыны. Аўтар прац «Польская мова на Віленшчыне» (1930), «Польская мова на базе літоўскай (Аб узнікненні польскамоўных арэалаў на Вшеншчыне)» (1939), «Пэўны вы падак рэканструкцыі фармальнай пры кметы ў беларускіх дыялектах» (1949), «Слоўнік найдяжэйшш выразаў y 5 і 6 тамах «Люду беларускага» М .Федароўскага» (1969), «Бёларускія лексічны я запазы чанні ў польскай мове (старапольскі перыяд)» (1970), «Заўвагі пра беларускі пераклад «Пана Тадэвуша» Браніславам Тарашкевічам» (1984) і інш. В.Л.Вярэніч. ТУРСУНАЛІЕЎ Эстэбес (н. 30.5.1931, с. Кайывды Таласкай вобл., Кы ргы зстан), кіргізскі а ш н . Нар. арт. С С С Р (1988). Выступае з 12-гадовага ўзросту.

3 1947 артыст Кіргізскай ф ілармоніі, адначасова з 1976 кіраўнік арганізаванай ім фальклорнай групы. У рэпертуары творы ў традыц. жанрах вуснай ripa­ sse. творчасці. Аўтар кніг. Зды маўся ў кіно. Дзярж. прэмія К ы ргы зстана 1975.

Т У Р С Ў Н -ЗА Д ^ М ірзо (2.5.1911, с. Каратаг, Тадж ы кістан — 24.9.1977), тадж ы кскі пісьм ен нік і грам адскі дзеяч. Нар. паэт. Тадж ы кістана (1961). Акад. АН Т адж ы кістана (1951). Герой Сац. П рады (1967). С кончы ў Ін -т асветы ў Т аш кенце (1931). Друкаваўся з 1930. П ерш ы зб. верш аў і ад ав яд ад н яў «С дяг лерамогі» (1932). Аўтар паэм «Сонца краіны» (1936), «Восень і вясна» (1937), «Сын Радзімы» (1942), «Н явеста з М асквы» (1945), «Х асад-арбакеш » (1954) і

М.Турсун-задэ.

«Голас Азіі» (1956; за дзве ап о ш д ія Л енінская дрэм ія 1960). Грамадз. даф ас, інтэрнацы яналізм , асэн саван н е гіст. лёсу народаў Азіі, роздум пра ж ы ц цё ў даэт. цы клах «Ідды йская балада» (1947— 48, Д зярж . прэм ія С С С Р 1948) і «Я з Усходу свабоднага» (1950), паэмах «Вечнае святло» (1957), «Дарагая мая» (1960). Аўтар публіцыст., літ.-кры ты чных прац «Думкі пра грамадзянскую лірыку» (1954), «Літаратура і жыццё» (1959) і інш. На бел. мову асобны я яго творы дераклалі Р.Барадулін, А .Бачы ла, А .Вольскі, А .Зводак, В.Зуёдак, А .К лы ш ка, В.Лукша, П .П ры ходзька, У .Ш ахавец і ідш . М іжнар. лрэм ія ім я Н эру 1967. Тв.\ Бел. пер. — Высокае гняздо: Выбр. лірыка. Мн., 1982: Pvc. пер. — Нзбр. пронзв. Т. 1—2. М , 1971. Літ:. С а й ф у л л а е в A Мерцднаньі поэзнп. Душанбе. 1971.

51

турцы я

М інска, М асквы. 3 сак. 1918 заг. аддзела Бел. нац. камісарыята, адзін з арганізатараў Бел. нар. ун-та і Бел. навук. т-ва ў М аскве (1918). 3 1919 заг. бел. пададдзела аддз. асветы нац. м енш асцей Наркамата асветы РС Ф С Р; садзейнічаў выхаду ў свет перш ага зб. Я .К улалы на рус. мове «Выбраныя верш ы ў леракладах рускіх паэтаў» (1919). Удзельнічаў y арганізацы і БДУ, з 1921 яго прафесар. 3 1923 вы кладчык Камуніст. ун-та нац. м енш асцей Захаду ў М аскве. У 1923— 55 праф. ВНУ М асквы . Аўтар прац па гісторыі Беларусі. У кн. «Беларускі рух» (1921, рэпры нт. выд. 1994) гісторыю Беларусі разглядаў з аб’екгы вісцкіх пазіцы й. Аўтар прадмовы і складальнік «Курса беларусазнаўства» (1918— 20). В.У. Скалабан. ТУРУХТАН (Philom achus pugnax), птуш ка сям. бакасавы х атр. сеўцападобных. П аш ы раны ў Еўразіі ў тундравай, лясной, лесастэпавай і стэпавай зонах. Ж ывуць на балотах, y поймах рэк. Самцы пасля такаванн я ў кан цы чэрвеня адлятаю ць на Пд, зім ую ць y А ф ры ды і Паўд. Азіі. Н а Беларусі нар. назва батальён. Даўж. да 33 см, маса да 240 г; самкі драбнейшыя. Апярэнне зверху шаравата-бурае, стракатае, знізу белае. Вясной y самцоў па баках патыліцы і пярэдняй ч. шыі падоўжаныя пёры ўтвараюць т.зв. «вушкі» і «каўнер», афарбаваныя ў розныя колеры Кормяцца пераважна насякомымі, дробнымі беспазваночнымі. насеннем. Палігамы. Адкладваюць да 4 яец. Аб'ект палявання. Э.Р.Самусенка. ТУРФ АЛСКАЯ КАТЛАВІНА, тэктанічны прагін y адгор’ях Усх. Ц ян ь-Ш аня, y Кітаі. Даўж. каля 200 км. Ш ыр. да 70 км. Абс. адзнака дна — 154 м (самае нізкае месца ў Ц энтр. Азіі). Пустьіні, саланчакі, на ўскраінах — рэдкія аазісы. У Т.к. — г. Турфан.

t /'n u

Турухтан: 1 (а, б, в) — самец y шлюбнвш убранні; 2 — самка.

2 Турпаны 1 — чорны; 2 — уласна турпан (а — самха, б — самец).

Т У РЎ К Ф ёдар Ф ёдаравіч (20.2.1889, в. Балотца Навагрудскага р -л а Гродзенскай вобл. — 20.7.1960), бел. гісторы к і грамадскі дзеяч. П раф. (1921). С кончы ў петраградскія гіст.-філал. і археал. ін-ты (1915). 3 1915 выкладчык y гімназіях

ГЎ РЦ Ы Я (Türkiye), Турэцкая Р э с п у б л і к а (Türkiye Cunihuriyeti), дзярж ава ў Зах. Азіі (97% тэр.) і да крайнім ПдУ Еўролы. На П н З мяжуе з Г рэцы яй і Балгарыяй, на П нУ з Грузіяй, А рм едіяй, Азербайджадам, на У з

52 _________________ т у р ц ы я Іранам, на ПдУ з Іракам і С іры яй. Н а П н абмы ваецца Ч орны м м., на 3 — пралівамі Басф ор і Д арданелы , Мармуровы м і Эгейскім морамі, н а П д — М іж зе ш ш м м. Пл. 780,6 тыс. км2. Нас.

65 666,7 тыс. чал. (2000). Д зярж. мова — турэцкая. Сталіца — г. Анкара. П адзяляецца на 80 іляў (вілаетаў). Нац. свята — Д зен ь абвяш чэнн я Рэспублікі (29 кастр.). Дзяржаўны лад. Т. — рэспубліка. Д зейнічае канстытуцыя 1982. К іраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца парламентам на 7 гадоў. Заканад. ўлада належ ы ць Вялікаму нац. сходу Турцыі — аднапалатнаму парламенту, які вы біраецца ўсеагульным прамы м галасаваннем на 5 гадоў. Выканаўчую ўладу аж ы цдяўляю ць прэзідэнт і ўрад — Савет М іністраў на чале з п рэм ’ер-м іністрам. ІІрырода. Е ўрапейская ч. (Усх. Ф ракія) займае невял., пераваж на раўнінную ч. Балканскага п-ва (вылучаецца хр. Істрандж а выш . да 1030 м); азіяцкая — п-аў М.Азія з Анаталійскім пласкагор’ем (выш . 800— 1900 м) з бяссцёкавымі ўпадзінамі і патухлымі вулканамі, якое на П н абмеж авана ІІанты йскім і гарамі (выш . да 3937 м), на П д гарамі Таўр (выш. да 3726 м) і масівам Хакяры (выш. да 4168 м). Н а У частка Армянскага нагор’я (выш. 1500— 2000 м) з катлавіяам і і пласкагор’ямі. Н айвы ш . пункт — патухлы вулкан Вял. Арарат (выш . 5165 м). Уздоўж марскіх берагоў вузкія нізіны . Н а П н, ад М армуровага м. да воз. Ван, — зо н а моцны х зем летрасенняў. К ары сны я вы капні: каменны і буры вугаль, храміты, руды жалеза, марганцу, медзі. свінцу, цынку, нафта, каменная соль і інш. Клімат y прыморскіх раёнах субтрапічны міжземнаморскі, ва ўнутр. — сухі, кантынентапьны. Сярэдняя т-ра студз. на ўнутр. пласкагор’ях ад 0 °С да -5 °С на 3 да -13 °С на У, на ўзбярэжжах 6 °С на П н і 10 °С на Пд. С ярэдняя т-р а ліп. на пласкагор’ях адпаведна 16 і 22 °С, на ўзбярэжжах 23 і 32 °С. Ападкаў на ўзбярэжжах каля 600 мм, на У узбярэжжа Чорнага м. да 3000 мм, ва ўнутр. раёнах 200— 400 мм. Рачная сетка густая, але р эк і м алаводны я. Вял. азёры: Ван і Туз (салёны я). Расліннасць ва ўнутр. раёнах стэпавая і паўпустынная. У гарах лясы (26% тэр. краіны ) з лаўрам, міртам, кам енны м дубам, г р эц й м арэхам, в ы ш эй — з клёнам , букам, грабам, вольхай і інш . П аш ы раны ксераф ітны я цвердалісты я хм ы знякі. Ф ауна м іж зем нам орская і горна-лясная (казулі, дзікі, ш акалы , ваўкі, гіены; многа змей, яш чарак). Н ац. паркі: А лімпасБейдаглары , М унзур-Вады сі, Кёпрулю К аньён і інш .; ёсць запаведнікі і заказнікі. Насельніцтва. Каля 87% складаю ць туркі. Ж ы вуць таксам а курды — каля 8 млн. чал. (па інш . звестках каля 16 млн. чал., на У), арабы — каля 1 млн. чал. (на ПдУ), чэркесы , лазы, аджарцы і інш.

А маль усе вернікі мусульмане-суніты. Найб. ш чы льна заселены Усх. Ф ракія і пры м орскія раёны А натоліі (200— 300 чал. на 1 км 2), найм енш — Ц энтр. і Усх. А натолія (месцамі 10— 20 чал. на 1 км 2). У гарадах ж ыве 74% насельніцгва

Герб і сцяг Турцыі.

(2000). Н айб. гарады (1996, тыс. ж.): Стамбул — 10 250 (метрапалітэнская тэрыторыя), А н кара — 2890, Ізмір — 1920,1, Адана — 1010,4, Бурса — 949,8, Г азіянтэп — 683,6. У сельскай гаспадарды занята каля 50% эканам ічна актыўнага насельнш тва, y прам -сц і — кал я 20%, y абслуговых галінах — каля 30%. Болы п за 2 млн. грамадзян Т. працую дь за мяж ой.

Гісторыя. Тэр. Т. — адзін з асяродкаў era- 1 раж. цывілізацый. Археал. даньш сведчаць пра існаванне ў М.Азіі (Анатоліі) каля пач. 6-га , тыс. да н.э. пасяленняў гар. тыпу ( Чатал-Хю- J юк і інш.). Першы гіст. вядомы народ — хе- [ ты прыйшлі ў Анатолію да пач. 2-га тыс. да н.э.; y сярэдзіне 2-га тыс. да н.э. Хецкае цар- a ства ўключала побач з Анатоліяй стараж. Ci- ] рыю і значную ч. Месапатаміі. У 12—6 ст. да н.э. ў М.Азіі існаваў шэраг дзяржаў: Фрыгія, ] Лідыя і інш., якія ў 6 ст. да н.э. далучаны да Ахеменідаў дзяржавы. У 334—331 да н.э. I М.Азія ўвайшла ў склад дзяржавы Аляксан- I дра Македонскага; пасля яе распаду асобныя I раёны ўвайшлі ў склад Селеўкідаў дзяржавы, I Пергама, Пантыйскага царства і інш., якія ў | 1 ст. да н.э. — 1 ст. н.э. заваяваны Рымам. У 330 імператар Канстанцін I перанёс сталіду I Рьм. імперыі ў г. Візантый, які атрымаў назву Канстанцінопаль (дяпер Стамбул), пасля I падзелу ў 395 імперыі — сталіца Усх.-рым, імперыі (Візантыі). У 11 ст. ў М.Азію ўварва- I ліся сельджукі, якія разбілі візант. армію пры Манцыкерце (1071), пасля чаго заваявалі б.ч. I М.Азіі, дзе ўзнік Канійскі султанат. Паступо- | ва хрысціянства і грэч. мова вьіцеснены ісламам і тур. мовай. Пасля разгрому ў сярэдзіне I 13 ст. Канійскага султаната манголамі на мяжы 13— 14 ст. узвысілася княства (бейлік) y Паўн.-зах. Анаголіі, яхое атрымала назву ад імя заснавальніка дынастыі бея Асмана ( 1299— I 1324], Пры яго пераемніках да пач. 15 сг. створана магугаая ваенна-феад. дзяржава (султанат), якая займала вял. тэрыторыі ў М.Азіі і на Балканах. У выніку заваёўніцкіх войнаў 15 — 1-й пал. 16 ст. захоплены Канстанцінопаль (1453), далучаны Крьш (1475), шэрагтэрыторый y Паўд.-Усх. і Цэнтр. Еўропе, б.ч. Арабскага Усходу і Паўн. Афрыхі. Стаарьшася Асманская імперыя, якая прэтэндавала на ролю лідэра ісламскага свету. Тур. султаны прынялі тытул халіфа — духоўнага лідэра мусульман-сунітаў. Найб. магутнасці імперьш дасягнула пры Сулеймане I Кануні [1520—66], 3 канца 16 ст. пачалося яе аслабленне, пра што сведчылі паражэнні тур. флоту ў бітве пры Лепанта (1571) і арміі пры аблозе Вены (1683). Асабліва выразна заняпад Асманскай імперыі выявіўся ў ходзе рус.-тур. войнаў 2-й пал.

18 ст. (гл. Руска-турэцкія войны 17— 19 cm.). Уздым наД-вызв. барацьбы грэч. і слав. народаў стварыў пагрозу існаванню імперыі. Адначасова еўрап. дзяржавы пачалі барацьбу за падзел асманскіх уладанняў, што паклала пачатах т.зв. «Усходняму пытанню». 3 канца 18 ст. кіруючыя вярхі Асманскай імперыі спрабавалі

прадухілідь яе распад і ўзмадніць шляхам рэформ. Рэформы Селіма III і Махмуда II, a таксама часоў танзімату (1839 — пач. 1870-х г.) спрыялі паскарэнню сад.-эканам. развіцця тур. грамадства. У 2-й пал. 19 ст. на паліт. арэну выйшлі новыя сілы — прадстаўнікі тур. інтэлігенцыі, якія аб’ядналіся ў тайным т-ве «Новыя асманы». У 1876 яны дамагліся

дзярж. капіталізму. У ходзе рэформ канчаткова вызначьшася ідэалогія кемалізму (або аташоркізму) — адной з плыняў тур. нацыяналізму. Пасля смерці ў 1938 Атацюрка прэзідэнтам Т. стаў яго бліжэйшы паплечнік І.Інёню. 3 пач. 2-й сусв. вайны Т. абвясціла нейтралітэт, толькі ў лют. 1945 тур. ўрад абвясціў вайну Германіі.

Да арг. Турцыя. Краявід. на Армянскім нагор’і.

прыняцця канстытуцыі і стварэння парламента, але ў 1877 султан Абдул-Хамід II прыпыніў дзейнасць канстытуцыі і разагнаў парламент. усталяваўшы рэакц. рэжым. Для барацьбы з дэспатызмам y 1889—91 створана тайнае т-ва младатуркаў. У выніку младатурэцкай рэвалюцыі 1908 адноўлена канстытудыя, скліканы парламент і скінуты Абдул-Хамід II. Але младатуркі былі няздольныя вырашыць нац. пытанне і спынідь распад імперыі. У выніку ітаяа-турэцкай вайны 1911— 12 Асманская імперыя страціла апошнія ўладанні ў Афрыцы, a ў выніку балканскіх войнаў 1912— 13 амаль выцеснена з Еўропы. Гэта прывяло да пераходу младатуркаў на пазідыі панцюркізму, гал. ідэяй якога было аб’яднанне ўсіх цюркаў пад уладай тур. султана і атурэчванне ўсіх нетур. народаў імперыі. Младатур. ўрад пайшоў на збліжэнне з Германіяй, што ўцягнула Т. ў Першую сусветную вайну 1914— 18 на баку аўстра-герм. блоку. Паражэнне Германіі і яе саюзнікаў азначала крах Асманскай імперыі. Мудроскае перамір’е 1918 пакінула пад уладай султана толькі тыя землі, якія складаюць сучасную тэр. Т. Частка тур. тэрыторыі, y т.л. сталіца Сгамбул, была акупіравана брыт., італьян., грэч. і франц. войскамі. Паводле навязанага султанскаму ўраду Сеўрскага мірнага дагавора 1920 Т. пазбаўлялася шэрагу тэрыторый і ператваралася ў залежную дзяржаву. У гэтых умовах нац.-вызв. барацьбу тур. народа ўзначаліў ген. М.К.Атацюрк. У выніку Кемалісцкай рэвалюцыі 1920— 23 разгромлены прыхільнікі султана і войскі інтэрвентаў, што было замацавана Лазанскім мірным дагаворам 1923. 1.11.1922 султанат скасаваны. У крас. 1923 створана Нар. партыя (пазней Нар.-рэсп. партыя, НРП).

23.10.1923 абвешчана Тур. Рэспубліка. У 1920—30-я г. ажыццяўлялася палітыка мадэрнізацыі ў розных сферах культ., сац.-эканам. і паліт. жыцця- У сак. 1924 скасаваны халіфат. 20.4.1924 прынята 1-я рэсп. канстытуцыя. У Т. ўсталяваўся аднапартыйны рэжым НРП. У гэты час правеДзены комшіекс мерапрыемстваў па аддзяленні ісламу ад дзяржавы (лаідызм). У 1925—28 прыняты новыя, на еўрап. ўзор. крымінальны і грамадз. кодэксы, забаронена мнагажонства, уведзены еўрап. каляндар. еўрап. адзенне, тур. мова пераведзена на лац. алфавіт замест арабскага. Гал. зместам эканам. палітыкі стаў этатызм — палітыка

П ерш ы я пасляваен. гады адзначаны зм як чэн н ем паліт. рэж ы м у і яго дэм акраты зацы яй, дазволена ш матпарты йнасць. Найб. утшывовай з новы х парты й стала Д эм акр. парты я (Д П ), створаная ў 1946. У гэты час вы значы лася зб ліж энне Т. з ЗШ А і краінамі Захаду, ян а бы ла ўклю чана ў Маршала план. На парлам енцкіх выбарах перамагла Д П , прэзідэнтам Т. стаў яе лідэр М .Д ж .Баяр, кіраўніком урада — А .М ендэрэс. У час кіравання Д П (1950— 60) унутрыпаліт. становіш ча ÿ Т. абвастры лася. Атры маўш ы ш эраг ільгот, зам еж ньм манаполіі пацяснілі слабы тур. нац. капітал. Ім кнучы ся задуш ыць апазіцыю пад выглддам барацьбы з «інтрыгамі камунізму», урад ДП паруш аў кансты туцы йны я нормы . У гэтых умовах y маі 1960

Да арт. Турцыя. На ўзбярэжжы Эгейскага мора.

т у р ц ы я _________________ 53 адбыўся ваен. пераварот, які прывёў да ўлады К -т нац. адзінства (КНА ) на чале з ваенны мі. Бьш а скасавана канстытуцы я 1924, распуш чаны парламент і забаронена Д П . К Н А падрыхтаваў праект новай канстытуцыі, ухвалены на рэферэндуме ў ліп. 1961. Найважн. рысай 2-й рэспублікі (1961— 80) стала ўсталяванне сапраўднай ш матпарты йнасці. У 1960— 70-я г. Т. ператвары лася ў аграрна-індустр. краіну. Але дзярж . кіраўніцгва не зм агло забяспечы ць устойлівы эканам. рост, уладзіць вострае саперніцгва паміж пры хільнікам і этаты зму і прыхільнікамі лібералізацы і. Нарастанню крызісн ай сітуацыі садзейнічаў левы і правы экстрэм ізм . У вер. 1980 ваен. кіраўнінтва Т. здзейсніла пераварот. Улада перай ш ла да Савета нац. бяспекі на чале з ген. К .Э ўрэнам . У 1982 прынята новая кансты туцы я. Ф акты чна абвеш чаны курс пабудовы рэж ы му «кіруемай дэмакраты і», узрасла роля выканаўчай улады. Н а выбарах 1983 перамагла П арты я Бацькаўш чы на (П Б ) на чале з Т А зал ам . Урад А зала (у 1989— 93 прэзідэнт Т.) аж ы ццяўляў паліты ку лібералізацы і эканом ікі, ум ацавання рыначных адносін і адмовы ад ж орсткага дзярж. рэгулявання, ш то спры яла хуткаму эканам. росту Т. ў 1980-я г. П асля смерці Азала ў 1993 прэзідэнтам Т. стаў лідэр. П арты і сапраўднага ш ляху С.Дэмірэль, п р эм ’ер-міністрам — Т.Ч ы лер (1-я ў Т. ж анчы на на гэтай пасадзе). На выбарах y снеж . 1995 перамагла П артьм дабрабы ту на чале з Н .Э рбаканам, якая стаяла на ісламісцкіх пазіцыях. Гэта пры вяло д а скарачэн н я замеж ны х інвесты цы й і пагарш эн н я эканам. становішча. Пад націскам ваенны х y чэрв.

1997 Э рбакан падаў y адстаўку. Н а парлам енцкіх выбарах y крас. 1999 перамагла Д эм акр. левая парты я на чале з Б.Эдж эвітам, я к і стаў п рэм ’ер-мініс-

54 _________________ т у р ц ы я трам Т. Але прац яг сац.-эканам . кры зісу пры вёў y кастр. 2002 да ўлады кан серватьіўную П арты ю справядлівасці і развіцця (п рэм 'ер-м ін істр А.Гюль). На працягу ўсяго існ авання Тур. Рэспублікі адной з гал. застаецца праблема Курдыстана. Курс А тацю рка на стварэнне нац. тур. дзярж авы адмаўляў правы нац. менш асцей, найб. з якіх курды цярпелі ад пры мусовага атурэчвання. У 1979 засн. К урдская рабочая парты я (К Р П ) на чале з А.Аджаланам, якая з 1984 вяла ўзбр. барацьбу супраць цэнтр. тур. ўрада. Ары ш т А джалана ў 1999 і адмова ў 2000 КРП ад узбр. барацьбы пры пы нілі ваен. канфлікты , якія забралі ж ы цці дзесяткаў тыс. чал., але курдскае пы танне так і не вы раш ана. Распад С С С Р прывёў да аднаўлення ў кіруючых колах Т. элементаў панцю рю зм у ў новай рэдакцыі, ш то праяўляецца ў спробах тур. ўрада паш ы ры ць свой уплы ў y цю ркскіх рэспубліках б. С С С Р. Т. — чл. ААН (з 1945). Ды пламат. адносіны Т. з Рэспублікай Беларусь усталяваны ў сак. 1992. У Т. легальна дзейнічаю ць паліт. партыі: Парты я справядлівасці і развіцця; Н ар.-рэсп. лартьія; Д эм акр. левая партыя, П арты я Бацькаўш чы на, П арты я сапраўднага шляху, П арты я дабрадзейнасді, Партыя нац. руху, парты я “ Н овая Т урц ы я” , парты я В ялікага адзінства, Партыя за дэмакр. Турдыю, П артыя нар. дэм акраты і (лракурдская). Гаспадарка. Т. — індустр.-агр. краіна. Валавы ўнутр. прадукт на 1 чал. складае 6600 дол. (2000). Каля 30% яго ствараецца ў прам-сці, каля 20% — y сельскай гасладарцы, каля 50% — y абслуговых галінах. У прам -сц і развіты здабыўная і апрацоўчы я галіны. Н айб. зн ач эн не мае здабы ча бурага (45— 55 млн. т штогод, Зах. А натолія) і кам еннага (3 млн. т, раён г. Зангулдак) вугалю, наф ты (4'м л н . т), жал. руды (4 млн. т), храмітаў, марганцавай, меднай, свінцовацы нкавай руд, сурмы, ртуці, серы , буд. матэрыялаў. У 1998 атры м ана 106,7 млрд. кВт гадз электраэнергіі. Каля 34% яе атры мліваю ць на ГЭС (каскад н а Еўфраце і інш .), каля 66% — на Ц Э С . У чорнай металургіі вы плаўляецца каля 12 млн. т сталі. П алавіну сталі даю ць 3 дзярж. камбінаты лоўнага цы кла (гарады Карабю к, Э рэглі, Іскендэрун), працуюць 15 пры ватны х м іні-заводаў (раён Ізміра). У каляровай металургіі выплаўка алюмінію, свінцу, цы нку, медзі. Развіта ш матгаліновае маш ы набудаванне. Ш тогод вы пускаецца каля 15 тыс. грузавых аўтамабіляў і цягачоў, 5— 7 тыс. аўтобусаў, 160— 200 тыс. легкавы х аўтамаш ын, 20 тыс. трактароў; суднабудаванне, вы пуск чыг. тран сл . сродкаў, авіяц. прам-сць. Ёсць прадпры емствы лрыладабудавання, рады ёэлектрон най і электратэхн. прам -сці. П рацую ць 5 нафтаперапр. прадпры емстваў (магутнасць 33,5 млн. т за год), 2 нафтахім. комгшексы, газавыя з-ды , прадпры емствы па выпуску хімікатаў і ўтнаенняў. У лёгкай прам -сці найб. развіты тэкст.

(баваўняная, шарсцяная, шаўковая), трыкат., ды ванаткацкая, гарбарна-абутковая. Ш мат лрадлры ем стваў харч. прам-сдіН айб. развіты мукамольная, садавіна- і агароднінакан сервавая, цукр., м яса-м ал о ч н ая. 60% прадукцы і алрацоўчай п р ам -сц і вы пускаю ць прадлры емствы Стамбула, Ізміра. У сельскай гасладарцы вы кары стоўваецца 40 млн. га зямлі, y т л . пад воры вам каля 24,7 млн. га, лад ш матгадовы мі насадж эн ням і — 3 млн. га, пад паш ай — 12,3 млн. га. 90% зям ел ь y пры ватнай уласнасці, y т.л.

2/3 належ аць буйны м і сярэднім уласнікам. Каля 40% сялян — арандатары. Вядучая галіна — раслінаводства (2/з кош ту с.-г. лрадукцы і), асн. яго раёны — пры бярэж ны я нізіны і міжгорны я катлавіны . Значн ая частка зям ель араш аецца. 82% пасяўной пл. пад збож жавы мі. Збор (2000, млн. т): пш аніцы — 17,5, ячм еню — 8,2. Вырош чваю ць таксам а кукурузу, жыта, авёс, проса, ры с, бабовы я. 3 тэхн. культур найб.

краіне 26 буйных аэрапортаў, y т л . міжнар. ў Стамбуле, А нкары , Ізміры, Адане. У 2000 экспарт склаў 21,6 млрд. дол., імпарт — 33,7 млрд. дол. У экспарце пераваж аю ць тэкст. і ш вейльм вырабы, чорн ы я металы, садавіна і арэхі, тытунь, элекграэнергія (у Балгарыю і Румы нію ), y ім ларце — нафта, газ, лрам ы сл. сы равіна, маш ы ны і абсталяванне. Гал. гандл. лартнёры : краіны ЕС (да 60% экспарту і 50% імларту), ЗШ А, краіны П аўд.-Зах. Азіі. Знеш ні доўг болы л за 60 млрд. дол. (2000). Т. — краіна развітога турызму і адлачы нку на марскіх узбярэж жах. ІІІтогод наведваю ць 10— 12 млн. турыстаў, даход перавы ш ае 5 млрд. дол. Д ля л акры цд я адмоўнага знеш негандл. балансу маюць зн ач эн н е таксам а граш овы я лераводы грамадзян, якія лрацую ць з а мяжой. Граш овая адзінка ,— турэцкая ліра. Узброеныя сілы. У клю чаю ць рэгулярны я ўзбр. сілы (каля 615 тыс. чал., 2002) і ваенізаваны я фарміраванні, або

зн ач эн н е маю ць (збор, 1998, млн. т): б авоўнік-сы рэц — 2,1, цукр. буракі — 18,5, сланечн ік — 0,8, ты тунь — 0,2. А гародніцтва, вінаградарства, садоўніцтва. В ы рош чваю ць інж ы р (каля 240 тыс. т ш тогод), фундук (400 тыс. т), абры косы, персікі, слівы, яблы кі, цытрусавыя, аліўкі і інш . Ж ы вёлагадоўля экстэнсіўная, выкары стоўвае паш ы ў rapax і сухіх стэпах. Пагалоўе (1997, млн. галоў): буйн. par. ж ы вёлы 11,2, авечак 30,2, коз

ж андарскія войскі (болы л за 130 тыс. чал.). Камандую чы ўзбр. сіламі — нач. Ген. ш таба (пры зн ачаецца прэзідэнтам і ям у падпарадкоўваецца). К амплекгаванне: служ аць паводле пры зы ву болыд за 480 тыс. чал., па кантракце каля 133 тыс. чал.; тэрм ін службы паводле лры зы ву — 18 месяцаў. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС і ППА, BM C. У сухап. войсках каля 500 тыс. чал., бсшыд за 3,8 тыс. танкаў, 4,2 тыс. браніраваных маш ын, y т л . каля 500 баявых маш ын пяхагы, 4,1 тыс. артыл. сістэм, y т л . 102 рэактыўныя сісгэмы залпавага агню, 259 пускавых установак процітанк. кіроўных ракет, a таксама болы д за 1600 гармат зенітнай артылерыі, 890 пераносных зенітда-ракетны х ком плексаў, 243 баявы я верталёты. У В П С і П П А болы л за 63 тыс. чал., 457 баявы х і 96 трансп. самалётаў, 92 пускавы я ўстаноўкі зенітны х ракетны х комплексаў і інш . У B M C каля 54 тыс. чал., 115 баявы х караблёў, 13 падводных лодак, 16 трансп. верталётаў. Ахова здароўя. Існуе дзярж., страхавая, пры ватная меды цы на. Болы дасць

8,4 (у т.л. ангорскія), буйвалаў 0,2. Гадую ць таксам а коней, аслоў, мулаў, вярблюдаў. Птулікагадоўля, развядзенне тутавага ш аўкапрада, пчалярства. Развіта марское рыбалоўства (у 1999 вылаўл ен а 500,3 тыс. т ры бы ). Т рансларт аўтамаб., чыг., марскі. Даўж. (тыс. км, 2000): аўтадарог з цвёрды м лакры дцём — 59, чы гунак — 8,4. У краіне 3,3 млн. легкавы х, 1,05 млн. грузавых аўгамабіляў і аўгобусаў (2000). Т. мае гандл. ф лот агульнай грузалады мальнасцю 4 млн. т. Гал. м арскія ларты: Стамбул, Ізмір, Самсун, Іскендэрун. Сетка нафта- і газаправодаў, y т.л. між дародны я. У

мед. кадраў скан ц эн траван а ў гарадах. Дзярж. цэнтры і пункты аховы здароўя бясплатна даю ць лякарствы для л ячэн ня інф екд. хвароб і аказваю ць мед. дапамогу населыгіцтву сельскіх раёнаў і бяднейшым слаям гар. насельніцтва. Сярэдняя працягласць ж ы ц ця мужчын 71, ж анчы н 76 гадоў. У зровень нараджальнасці — 18 на 1 тыс. чал. С м яротнасць — 6 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 1,3%. Забесп яч эн н е бальнічнымі лож камі — 1 на 431 чал., урачамі — 1 на 867 чал. Д зіцячая смяротнасць 33 на 1 тыс. нованародж аных (2001). Асвета. У сістэме адукацы і Т. даш кольныя ўстановы (для д зяц ей ад 3 да 6—7 гадоў), агульнаадук. ш колы , прафес.-тэхн. і вы ш эй ш ьы навуч. ўстановы. У агульнаадук. ш колу ўваходзяць абавязковая 8-гадовая базавая (5 гадоў навучання ў пач. ш коле і 3 гады ў няпоўнай сярэдн яй) і поўная сярэдн яя школа (ліцэй) — 3— 4 гады навучання пасля базавай ш колы . У перш ы год навучанне ў лідэі вядзецца па адзінай праграме, y наступны я гады навучэнцы размяркоўваюцца па профілях (гуманітарны і прыродазнаўча-матэматычны). П рафесійна-тэхн. адукацыю набы ваю ць y тэхн. і прафесійны х ліцэях. У сістэме вышэйшай адукацыі 75 ун-таў, з іх 22 прыватныя (2002). Буйнейш ы я дзярж. ВНУ: Стамбульскі універсітэт, Стамбульскі тэхн. ун-т, ун-т Б агазічы і тэхн. Йылды з (усе ў Стамбуле), ун-ты Анкарскі, Х адж эт-Тэпе, Газі, тэхн. Орта Догу (усе ў А нкары ); А кдэніз (г. Анталья), Анадолу (г. Э скіш эхір), Т ракія (г. Эдырне), Эге і Д окуз Ейлул (г. Ізмір), тэхн. Карадэніз (г. Т рабзон), ун-т імя Джэляля Баяра (г. М аніса). Найб. б-кі: Нац., ун-та Білкент (Анкара). У Т. болын за 130 музеяў, найб. з іх археал. (г. Адана), анаталійскіх цы вілізацы й (Анкара), турэцкага і ісламскага м асташ ва, палацаў Тапкапы і Й ы лды зскага (усе ў Сгамбуле), падводнай археалогіі (г. Мугла), пад адкрытым небам «Эфес» і «Ссльджукі» (г. Ізмір). Навук. даследаванні вядуцца ў Акадэміі навук Т. і ун-тах. Друк, радыё, тэлебачаннс. У 1998 y Т. каля 830 перыяд. выданняў. Найбуйнейшыя газеты: «Hürriyet» («Свабода», з 1948), «Sabah» («Раніца», з 1985), «Milliyet» («Нацыя», з 1950), «Günaydin» («Добры дзень», з 1968), «Cum huriyet» («Рэсітубліка», з 1923). Інф арм . агенцтвы: Анаталійскае (АА; з 1920, акц. т-ва, падтры мліваецца дзяржавай) і Анкарскае (АНКА; з 1950, пры ватнае). Рады ёвяш чанне з 1927. Тэлебачанне з 1968. Д зейн асць радыё і тэлебачання каардынуе Т урэцкая радыётэлевізійная карпарацы я (засн. ў 1964 як Т -ва радыё і тэлебачання Т.).

Mae 6 тэлевізійны х і 4 рады ёканалы . Функцыянуюць таксам а 16 пры ватны х тэле- і радыёкампаній. Літаратура. Развіваецца на турэцкай мове. Вьггокі л-ры ў даісламскім агульнацюрк. фальклоры і пісьмов'ых помніках (эпас «Агуз-намэ» і інш .). Асн. формы нар. творчасці — л іра-эп ічны ж анр дастан, 4-радковыя песні «мані», полістра-

ф ічн ы я ліры чны я песн і «цюркзо», пры казкі, каламбуры, анекдоты (пра Хаджу Н асрэддзіна і інш .). Вальнадумствам вы лучалася творчасць нар. паэтаў Ю нуса Э м рэ, П іра Султана Абдала. П ерш ы я пісьмовы я пом нікі (13 ст.) мелі рэліг. характар (суф ійскія творы Дж.Румі, Султана Веледа, А ш ы к-п аш ы ). П обач з нар. і суф ійскай л -р ай узнікла т.зв. пры дворная паэзія, як ая адлюстроўвала эстэт. погляды султанскага двара і выш эй ш ай зн аці. Л ексіка паэзіі ды вана насы чана арабізмамі і фарсізм ам і, адм етная дасканаласцю ф орм ы (творьі Н еджаці, Міхры Хатун, М .Бакы , А .Н еды ма). Зан яп ад А см анскай імперы і (з 17 ст.) вы клікаў развіццё сатыр. і павучальнай л-ры (творы А.Н ефі, Ю .Н абі). С твараліся таксам а тракгаты, мемуары, кнігі падарожжаў (Эўлія Чэлебі). У 18 ст. ў суф ійскай паэзіі вы лучы лася творчасць Ш эйха Галіба (паэм а «Прыгаж осць і каханне»). У 1830— 70-я г. развівалася т.зв. л -р а Танзімату (пісьм енні-

т у р ц ы я _________________

Да арт. Турцыя. Партал Каратай-медрэсэ ў г. Конья.

Да арт Турцыя. Маузалей Ешыль-цюрбэ (Зялёны маўзалей) Мехмеда I Чэлебі ў Бурсе.

кі і публіцысты І.Ш ы насі, Зія-паш а, Н ам ы к Кемаль, Ахмет Мідхат, С .Ш эм сецін і інш.), якая мела асветнідкі характар. Наватарскімі пош укамі вылучалася паэзія А.Х.Тархана і М .Э.Рэджаізадэ. У 1890-я г. пры час. «Serveti tunun» («Багацце навук») узнікла літ. група (кіраўнік паэт Тэўф ік Ф іхрэт). У прозе канца 19 — пач. 20 ст. з ’явіліся матывы «мален ькага чалавека» (заснавальнік рэаліст. рам ана Х .З.У ш аклыгіль, Ахмет Хікмет, Х.Р.Гю рпынар, Р.Мехмет). Пасля младатур. рэвалю цы і 1908 y л -р ы акрэсліліся 3 кірункі: асманісты (апявалі эпоху асманскіх заваяванняў і распрацоўвалі пераваж на інты м ны я матывы;

А.Р.Харазджу). У 1950— 70-я г. ў л-ры Т. праявіліся мадэрнісцкія плыні — «другое новае» ў паэзіі і «новыя раманісты» ў прозе; адначасова ўмацаваліся пазіцы і сац. л -р ы (п ’есы і верш ы Назыма Х ікмета, рам аны А рхана Кемаля, Я ш ара Кемаля, Ф акіра Байкурта, п ’есы Халдуна Т анера, сатыр. апавяданні і п ’есы Азіза Несіна і інш .), развіваўся «вясковы раман» (Яш ар Кемаль, Махмуд М акал, Ф акір Байкурт і інш .). Празаік К ем аль Тахір зн оў вярнуўся да тэмы нац.-вы зв. барацьбы (раманы «Людзі палан ёнага горада», «Стомлены баец»). У паэзіі сац. і грамадз. матывы распрадоўвалі Ф .Х Д ат ар д ж а , Б.Неджатыгіль, Б.Р.Эю баглу. У л-ры 1980— 90-х г. вядучае м есца займ ал( творы пісьменнікаў Э.О за, І.Гю нея, Й .Бекіра, Э.Тоя, Д.Акчама, А.Аз’ялчы нера і інш. Развіваю цца драматургія і літ.-знаўства. У

Я .К .Б еятлы , Ахмет Х аш ы м); панцю ркісты (прапагандавалі тэоры і аб’ядн ан ня ўсіх цю ркаў y міфічную дзяржаву Туран; З.Гёкальп, Х.Э.Адывар, М ехмет Э мін); пры хільнікі нац. кірунку (рэаліс-

55

ты чна адлю строўвалі адсталасць тур. вёскі; Р.Х .К арай, А ка Гюндзюз, А .Сейфеддзін). Гал. тэм а л -р ы 1920— 30-х г. — нац.-вы зв. барацьба тур. народа (раманы «В огненная кашуля» Адывар, «Садом і Гамора» Я .К .К араасманаглу, «Зялёная ноч» Р.Н .Гю нтэкіна, «Зорка Д ы км ена» А кі Гюндзюза, «Незалежнасць» Р.М ехмета). Група т.зв. кемалісцкіх пісьм еннікаў аддавала перавагу абароне новы х ідэалаў чалавека і грамадства, абгрунтоўвала тэзіс класавай гармоніі і «самабы тнага шляху» развіцця Т. П ісьм ен нікі левага кірунку шукалі ш ляхі да зм ены парадкаў, панярэджвалі пра пагрозу фаш ы зму. Рэв.-дэмакр. кірунак y л -р ы ўзначальвалі Назым Хікмет Ран, Садры Эртэм, Сабахацін Алі, Суад Д эрвіш . Дэмакр. ідэі развівалі паэты т.зв. Т рынож ніка (Архан Велі К аны к, М .Дж.Андай,

56

ТУРЦЫ Я

1970 створаны Саюз дзеячаў мастацтваў Т. П ааеобны я творы Н азы м а Хікмета, Сабахаціна Алі, Суада Дэрвіш а, С.Ш ы рвані на бел. мову перакладалі М.Аўрамчы к, А.Вялюгін, У Д убоўка, А.Зарыцкі, У.Паўлаў, А.Русецкі, М .Т анк і інш. Архітэктура. На тэр. Т. захаваліся помнікі перш абы тнага мастацтва, дзяржаў стараж. Усходу (гл. Хеты, Урарту). У М.Азіі развіваліся культуры, што ўваходзілі ў сістэмы эгей скай і элінскай цывілізацый, дзяржаў эпохі элінізм у (гл. Эгейскае мастацтва, Эліністычнае мастацтва), Рым. імперыі, Візантыі (царква св. Іры ны ў Стамбуле, 6 ст.). 3 утварэннем y 12— 13 ст. С ельдж укскага (К анійскага) султаната склалася маст. культура, ш то спалучала мясц. малаазійскія культ. трады цыі з іранскімі, іракскімі, арм. і азербайдж анскімі. У гарадах узводзілі манум. палацы, караван-сараі, мячэці (Алаадзіна ў К оны , 1156— 1220), медрэсэ з багатым разны м дэкорам на партале (Каратай-медрэсэ ў Коньі, 1252), кам пактны м і аб’ёмамі, маўзалеі, лазні.

3 14 ст. будавалі велічныя крэп асці з высокімі абарончы м і вежамі н а берагах праліва Басфор, каля К анстанцінопаля (Анадалухісары, кан ец 14 ст., Румеліхісары, 1452), інтэнсіўна развіваліся гарады (Бурса, Э ды рне). Грамадз. і культавыя пабудовы набылі больш ую відовіш чнасць, ускладненасць прасторавы х і пластычных эф екгаў, y аздобе ін тэр’ераў выкары стоўвалася паліхромная керамічная абліцоўка: м ячэць Е ш ы льджамі (Зялёная мячэць; 1413— 21, дойлід Хаджы Іваз) і маўзалей Е ш ы ль-цю рбэ (Зялёны маўзалей) М ехмеда I Ч элебі (1420— 21) y Бурсе, м ячэць Уч Ш эрэфелі ў Эды рне (1437— 47), грамадскія лазні, кры ты я базары. У 15— 16 ст. y час росквіту асм анскай архітэкгуры сфарміравалася нац. буд. ш кола. У гарадах узводзілі вял. ком плексы палацавых, гандл., навуч. і інш . збудаванняў. Вылучаецца ком плекс султанскага палаца ў Стамбуле (з 18 ст. наз. Тапкапы ): павільёны Ч ы н іл і-к ёш к (К аф ельны па-

Да арт. Турцыя. Крэпасць Румеліхісары.

Да арг. Тўрцыя. Комплекс палаца Тапкапы y Стамбуле. вільён; 1472), Е рэванскі (1635), Багдадскі (1638), М устаф ы -паш ы (1704), М еджыдые (1840), б -к а Ахмеда III (1719), кухні, гарэм, парк, сады; цяпер музей. Н а аснове візант. дойлідства вы працаваны тып манум. цэнтры чнай купаль-

Да арг. Турцыя. Агнаграфічны музей y Анкары. най м ячэці з 4 вы сокімі м інарэтам і па вуглах будынка, з багатай керамічнай аблідоўкай ін тэр’ера. С танаўленне класічнай тур. архітэктуры звязан а з творчасцю Сінана. У 17 ст. грамадз. буд-ва было ў заняпадзе. Культавае дойлідства апіралася н а трады цы і 16 ст. (м ячэць

Ахмеда

I, т.зв.

Блакітная

мячэць,

y

Стамбуле, 1609— 17, дойлід Мехметага). У 18— 19 ст. y буд-ве выявілася сувязь з еўрап. стылямі, развіваліся элементы рэтра і эклекты чны х вы раш энняў. 3 сярэдзіны 19 ст. пачалося комплекснае гоіанаванне горадабудаўніцтва паводле зах. узораў. Старыя часткі горада (у Стамбуле, Ізміры і інш.) захавалі ўсх. нерэгулярную планіроўку, y новых ствараліся ш ырокія праспекты, дзелавыя цэнтры з банкамі, офісамі, атэлямі, біржамі. Пабудовам 1-й пал. 20 ст. архітэктары імкнуліся надаць нац. характар ш ляхам капіравання ф орм сельджукскага і асм анскага дойлідства (Этнагр. музей y А нкары , 1927; творчасць Кемаледдзіна, Ведата Т эка). Гарады забудоўваліся паводле генпланаў (А нкара і інш.), будавалі ў духу функцы яналізму, неакласіцызму, a таксама ў сучасных стьілях (творчасць С.Х .Эльдэма, Э.А ната і інш .). У 2 -й пал. 20 ст. створаны рэгіянальны сты ль канструкгы візму з выкары стан нем зах. і ўсх. пры нцыпаў: маўзалей Кемаля Атадюрка ў Анкары (1944— 53, арх. Анат, А.Арда), атэль «Хілтан» (1952, амер. ф ірма «СОМ » з арх. Эльдэмам), прамы сл. б ан к (1972, арх. М.Хепгюлер) y Стамбуле. У 1925 створана Аб’ядн анн е тур. архітэктараў y Стамбуле, y 1954 — Саюз палат тур. інжынераў і архітэктараў y Анкары.

Да арт. Турцыя. Мячэць Селіма II y Эдырне. Архітэктар Сідан.

турцы я

Выяўленчас і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. У 12— 13 ст. развіваліся ткацтва, дыванаробства, маст. апрацоўка металу, разьба па дрэве. У 16 ст. дасягаула росквіту маотацгва мініяцюры, y якім побач з трады цыйны м кірункам іранскай мініяцюры сефевідскага перыяду, акрэсліліся самабьггныя ры сы (рытмізаваныя ш матфііурньм сцэны, рэзкія лініі малюнка, ярк ія лакальны я колеры ; Насух, Асман і інш .). С ярод дэкар. мастацгваў вядучае м есца займ ала арх. (пано і фрызы з плітак з падпаліўнай арнаментальнай размалёўкай) і быт. (пасудзіны са ш матколерны мі рэалісты чны м і кветкавымі матывамі) керам іка. У 16— 17 ст. росквіту дасягнулі ды ванаробства (цэнтр. Ушак; «медальённыя», «зоркавыя» дываны), маст. апрацоўка косці, скуры, металу. У 2-й пал. 17— 18 ст. мініяцюра набы ла ры сы еўрап. жывапісу, узнік жывапіс (Леўні). Значн ае развіццё атрымала каліграфія, цесн а звязаная з мініяцюрай. П ад еўрап. уплы вам y 2-й пал. 19 ст. ж ы вапісцы працавалі ў духу акадэмізму, рэалізму (А сман Хамдзі, С.Сейіт-бей). У п ач. 20 ст. п а ш ы р ы л іся ім п рэсіян ізм і гю стімпрэсіянізм (Н.З.Гюран, І.Чалы , Ф .Дуран, Х.А.ЛІфіж), праніклі ры сы экспрэсіянізм у, кубізму і канструктывізму, з 1950-х г. — абстракгнага мастацтва. Д ля творчасці шэрагу мастакоў 2-й пал. 20 ст. характэрна спалучэнне вопыту навейш ы х еўрап. плыней з традыц. відамі мастацтва (МАслыер, І.Балабан, Н .Б ерк, Х.Гезер, Дж.Талу). Развіваю цца трады ц. віды дэкар.-прыкладнога мастацгва. Музыка. Нар. песн і ў сваёй аснове дыятанічныя, вы значаю цца ладавай разнастайнасцю. П обач з просты мі, пераважна цотнымі, метрамі трапляю іш а мяшаныя. П есні часцей вы конваю цца унісонна з інстр. суправадж эннем. Нар. танцы звязаны з абрадамі, прац. працэсамі, рэліг. культам. М ногія з іх суправаджаюцца ігрой н а муз. інструментах, часам са спевамі. С ярод муз. інструментаў: балабан, зурна, кавал (духавыя), кеманча, саз (стр.), давул, дэф , дарабука (ударныя). 3 кан ца 16 ст. ў Т. пранікае еўрап. музыка, на якую , y сваю чаргу, паўплывала тур. музы ка (гл. Янычарская музыка). У развіццё нац. праф ес. музыкі значны ўкпад зрабілі Бухуры-задэ М ус-

57

таф а Ітры -эф ен дзі (2-я пал. 17 ст.), Д з .К ант эм ір, Д ж .Д а н іц э ц і (1 -я пал.

19 с т., яго вучні сталі пачы нальнікамі тур. кам пазітарскай ш колы ). 3 19 ст. развіваецца ж анр аперэты . ГІершая тур. аперэта — «Леблебіджы» («Гандляр ra ­

рохам») Т.Чухаджана (1875). У 1930— 40-я г. вылучыліся нац. кампазітары: А.А.Сайгун, Д ж .Р.Рэй, У.Дж.Эркін, Н .К А ксес, Х.Ф.Алнар. Сярод вядучых музыкантаў Т. 2-й пал. 20 ст.: кампазітары С.Х.Арэль, Н.Кадалы, М.Сун, Б.Тарджан, Ф .Ц ю зю н, І.Усманбаш; дырыжоры Рэй, Г.Айкал; піяністы І.Бірэт, Д.Савдам, М .Ф енмен; скрыпачы С.Кан, А.Эрдуран; спевакі А.Баран, А.Гюн, А .М анізадэ, М .Чагалы; вы канаўца нар. песень З.М ю рэн; даследчыкі фалыслору Арэль, Г.Арансай, Сайгун, М .З.Эзгі. У Т. дзейнічаю ць: А нкарская дзярж. onepa (1949), Стамбульскі дзярж. т-р оперы і балета (1960), Стамбульскае (1946) і А нкарскае (1953) ф іларм анічны я т-вы, П рэзідэн цкі аркестр y А нкары , Стамбульскі (1945) і Ізмірскі (1962) дзярж. сімф. аркестры , А нкарская (1936), Ізм ірская (1951) і Стамбульская лзярж.

fla арт. Турцыя. ІІырыманіяльны трон. 16 ст.

Да арт Тўрцыя. Каліграфічная кампазіцыя ÿ выгладзе птушкі. 17 ст.

Да арт. Турцыя. H a с y х. Мініяцюра кнігі Сулеймана. 16 сг.

(1973) і С тамбульская муніцы пальная (1923) кансерваторы і. 3 1972 штогод праводзіцца міжнар. муз. «Стамбульскі фесты валь мастацтваў». Тэатр. П ачатак развіцця прафес. т-ра Т. ў трады ц. ф ормах нар. творчасці — лялечны і ценявы т-ры (карагёз), плош чавы я гульнявы я прадстаўленні (орта ою ну), вы ступленні апавядальнікаў-імправізатараў (меддахаў). У 19 ст. ў Стамбуле гастраліравалі еўрап. тэатр. трупы. У 1869— 84 працаваў т-р «Геды к-паш а» (кіраўнік А.Вардавян, псеўд. Гюлю А коп), y рэпертуары якога п ’есы тур. пісьм еннікаў (А.Мідхат, Н .К ем аль і інш .), сусв. класіка. П ерш ы я тур. акцёры А .Ф ехім, А .Н едж ы п і інш. У 1879 А .В еф ік-паш а стварыў т -р y г. Бурса (існаваў 3 гады), y які ўвайш лі і акцёры т -р а «Гедык-паш а». Н а мяж ы 19— 20 ст. вылучаўся т-р «Тулуат» (Т -р імправізацы і). ГІасля 1908 з ’явіліся паўпрафес. і аматарскія т-ры . У 1914 y Стамбуле адкрыўся нац. т-р «Дарульбедайі Асмані» (А сманскі храм мастацтва, з 1934 — Гар. т-р), які з 1927 узначальваў М .Эртугрул. Ставіліся п ’есы Ф арука Нафыза, Бехчэта К ем аля Чаглара, Н азыма Хікмета і інш. П асля 1923 узніклі т-ры ў А нкары , Адане, Ізміры і інш ., y 1934 — дзіцячы т-р. Некат. трупы папулярызу-

58________________т у р ц э в і ч ю ць стараж. мастацтва карагёз і орта оюну. У 1960-я г. павялічы лася колькасць пры ватны х т-раў. У рэпертуары пераважае нац. драматургія, ставяцца п ’есы зам еж ны х аўтараў. Сярод дзеячаў сцэны : Б А л ч ан , Д ж .Гёкчэр, М .Д ж анава, Э.Дж эзар, Х.Дармен, В.Забу, І.К ен тэр, Г.Суруры, Э ркал і інш. Ш тогод праводзіцца Стамбульскі тэатр. ф есты валь. У 1993 трады ц. т -р ц ен яў «Карагёз» удзельнічаў y 2-м М іжнар. ф есты валі т-раў л ял ек y М інску. Кіно. У 1914 аператар Ф .У зкы най зн яў перш ы дакумент. фільм. 3 1915 відавы я і дакумент. фільмы зды мала Ц энтр. арм ейскае ўпраўленне па пы таннях кінематаграфіі. П ерш ы я маст. фільмы — «П яцярня» і «Лазугчык» (1917, рэж . Седат Сімаві). У 1919— 22 кінем атаграф іяй кіравала Т -ва дапамогі інвалідам і ветэранам вайны. Сярод пастановак: «Гувернантка» (1919) і «Біназ» (1920, рэж . абодвух А.Ф ехім), трылогія «Н астаўнік Бідж ан-эфендзі», «Сон Бідж ан-эфендзі» і «Э каном Бідж анэфендзі» (1921, рэж . Ш .Карагёзаглу). У 1919 браты К. і Ш . С едэнь стварылі ў Стамбуле перш ую кінаф абры ку па пракаце фільмаў (з 1922 кінастудыя «Кемаль-фільм»), Я е гал. рэж . М.Эртугрул экранізаваў некалысі аперэт, зн яў карціны н а гіст. і тагачасны я тэмы («Вогненная кашуля», 1923, і інш .), У 1928 ён узначаліў кінаф ірм у «Іпек-фільм», дзе зн яў перш ы гукавы фільм «Н а вуліцах Стамбула» (1931) і й н аа п о в ес ц ь «Нацы я прачы наецца» (1933). У 1950— 60-я г. ў й н о Т. распрацоўвалася сац. праблематыка: «Белая хустка», «Чырвоная рака» (1955, 1967, рэж . Л А к ад ), «П омста змей» (1962, рэж . М .Э рксан), «Бясконцая дарога» (1965, рэж . Д .Сахы раглу) і інш . Значн ая з ’ява ў кінематограф е Т. 1970-х г. — фільмы рэж ., акдёра і прадзю сера І.Гю нея: «Надзея» (1970), «Смутаю», «Бацька» (абодва 1971), «Н еспакой» (1975), «Дарога» (1981, з Ш .Г ёрэнам , гал. пры з М іжнар. кінаф естывалю ў Канах) і інш . У 1980-я г. кіно Т. вы йш ла на міжнар. арэну. Найб.

зн ач н ы я ф ільм ы 1990-х г. атрымалі пры зы міжнар. і нац. фестываляў: «Бердэль» (1990, рэж . А .Й ы лм аз), «Piano, piano, свавольнік!» (1991, рэж. Т.Башаран) і «Блакітнае выгнанне» (1992, рэж. Э.Кірал), «Маё дзяцінства» (1993, рэж. М.Ю н), «Хамам» («Турэцкая лазня») (1996, рэж. Ф Азпетэк), «Лодачнік» (1999, рэж. Б.Ільхан). 3 1955 развіваецца ж анр навук. і навуч. фільмаў. 3 1964 ш тогод праводзяцца нац. й н аф есты в ал і ў А нтальі і Адане. У 1975 створаны Ін -т кінем атаграф іі і тэлебачання. Літ:. Турцня: Новые тенденцнн экон. развнтня в 80-е гг. М., 1991; Н о в н ч е в А.Д. Нсторня Турцнн. T. 1—3. Л., 1963—73; Новейшая лсгорня Турцня. М., 1968; Г a с р a т я н М.А, О р е ш к о в а С.Ф., П е т р о с я н Ю.А Очеркн нсторнн Туршта. М., 1983; М н л л е р А Ф . Турцня: Актуальные пробл. новой н новейшей нсторгаі. М., 1983; Г а ч е ч н л а д з е Р.Г. Турцня. М., 1983; Д а н н л о в В.Н. Полнтаческая борьба в Турднн, 50-е — нач. 80-х гг. XX в.: (Полнтач. партнн н армня). М., 1985; Турцня: Нсторня н современносгь: Сб. ст. М., 1988; П е т р о с я н Ю.А. Османская нмперня: могутество н габель: Ясг. очеркн. М., 1990; К л н р о с с Л. Расцвет н упадок Османской нмпернн: Пер. с англ. М., 1 9 9 9 ; А л ь к а е в а Л . , Б а б a е в A Турецкая лнтература: Краткнй очерк. М., 1967; У т у р г а у р н С. Турецкая проза 60—^70-х гг. М., 1982; Г у с е й н о в АА. Турецкое кнно. М., 1978. З.М.Шуканава (прырода, насельніцтва, гаспадарка), У. С.Кошалеў (гісторыя), Дз.У.Івасік (узброеныя сілы), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацгва), А.П.Бабкова (кіно). Т У Р Ц Э В ІЧ А рсен Восіпавіч (1848, М інская губ. — пасля 1915), бел. археограф і гісторык. С кончы ў П ецярбургскі ун-т (1872). 3 1901 працаваў y Віленскай археаграфічнай камісіі. С кладальнік падручнікаў па рас. гісторыі для гімназій (13-е выд., 1911), прадмоў да 35-га і 38-га тамоў «Актаў В іленскай археаграф ічнай камісіі», y якіх н а падставе вы вучэння інвентароў апісаў эвалю цы ю феад. рэн ты н а Беларусі, «Хрэстаматыі па гісторыі Заходняй Расіі» (1892). Яго манархічна-клеры кальны я погляды пасл я 1905 сталі больш ліберальны я. Тв.\ Кратклй нсторнческлй очерк Внленской комнсснн для разбора н нздання древ-

Да арт. Гурцыя. Стамбульскі дзяржаўны т-р оперы і балета. Сцэна з аперэты «Цыганскі барон» І.Штрауса.

ннх актов, 1864— 1906. Внльна, 1906; Русскяе хресгьяне под владычеством Лнтвы н Польшн: Краткнй нст. очерк. Внльна, 1911. Літ.: У л а ш н к Н.Н. Очеріш по археографнн н нсточннковеденню нсторіш Белорусснн феодального пернода. М., 1973. С. 117—

120.

( S

М.Ф.Турцэвіч.

h

С.В.Турчак.

ТУРЦЭВІЧ Мікадай Фёдаравіч (28.10.1914, в. Т урцэвічы К алінкавідкага р -н а Гомельскай вобл. — 14.2.1940), Герой Сав. С аю за (1940). С кончы ў ваеннапях. вучыліш ча (1939). У дзельнік сав.ф ш л. вайны 1939— 40. К амандзір узвода лейт. Т. вы значы ўся 14.2.1940 y час разведкі каля воз. Суванта-Ярві: з узводам зрабіў праходы ў драцяной загародзе, атакаваў праціўніка, чы м выявіў сістэму агню ворага; загінуў y гэтым баі. У яго гонар перайм енавана вёска, дзе ён нарадзіўся. Т У Р Ч А к С тэф ан Васілевіч (28.2.1938, с. М ацкавічы, каля г. П ш эм ы сль Падкарпацкага ваяв., П ольш ча — 23.10.1988), украінскі ды ры ж ор, педагог. Н ар. арт. С С С Р (1977). Герой Сац. П рацы (1988). С кончы ў Львоўскую кансерваторыю (1962). У 1963— 67 і 1973— 77 гал. дыры ж ор Д зярж . сімф. аркестра Украіны, з 1967— 73 і з 1977 — Кіеўскага т-ра оперы і балета. 3 1966 вы кладаў y Кіеўскай кансерваторы і (з 1985 праф.). С ярОд пастановак: оперы «Гібель эскадры» (1967) і «Мамаі» (1970) В.Губарэнкі, «Яраслаў Мудры» Г.М айбарады (1975); балеты «К аменны ўладар» Губарэнкі

Да арт. Турцыя. Прэзідэнцкі сімфанічны аркестр.

(1969), «Вольга» (1982) і «Праметэй» (1986) Я.Станковіча. Д зярж. прэмія Грузіі 1972. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1980. ТУРЧАНШАВА Еўдакія Д змітры еўна (14.3.1870, М асква — 27.12.1963), расійская актрыса. Нар. арт. С С С Р (1943). Скончыла драм. кўрсы пры М аскоўскім тэатр. вучылішчы (1891). 3 1891 актры са Малога т-ра ў М аскве. У характарны х і камедыйных ролях дасягала непасрэднасці, эмац. насы чанасці, леп ш ы я з якіх y п ’есах класічнага рэпертуару, асабліва А.Астроўскага: Барабош ава («Праўда добра, a ш часде лепш »), Галчыха («Без віны вінаватыя»), У сціння Навумаўна («Свае лю дзі — паладзім»), Анфуса і М урзавецкая («Ваўкі і авечкі»), Турусіна і Глумава («На ўсякага мудраца хапае прастаты») і інш . Сярод інш. роляў: Багаеўская («Варвары» М.Горкага), Крахоткіна («Сяло С цяп ан чыкава і яго жыхары» паводле Ф .Дастаеўскага), місіс Хігінс («Пігмаліён» Б.Шоу), міс Кроўлі («К ірмаш дыхлівасці» паводле У .Т экерэя) і інш . Дзярж. прэміі СССР 1943, 1948. Літ.: Ф н л м п п о в В. Е.Д.Турчанннова. М; Л., 1948; Е.Д.Турчанннова на сцене н в жюніі. М.. 1974. Т У РЧ Ы Н 0В ІЧ Восіл (Іосіф Ц эзар) Вікенцьевіч (вер. 1824—■?), бел. гісторык, правазнавец. Паходзіў са ш ляхты М агілёўскай губ. У 1858— 60 (?) перакладчык Магілёўскага дваранскага сходу. У пач. 1860-х г. y Іркуцкай губ., н а пасадзе суддзі Н іж няудзінскага акр. суда. Далейшы лёс невядомы . Аўтар п рац y галіне гісторыі права, a таксам а выдадзенай y С .-П ецярбургу 1-й гісторыі Беларусі — «Агляд гісторыі Беларусі са старажытнейшых часоў» (1857). «Агляд...» даведзены да падзелаў Рэчы П аспалітай і далучэння Беларусі да Рас. імперыі ў канцы 18 ст., ш мат увагі ў кнізе аддадзена асвятленню паліт. падзей. Тв.: О поземельной собственноста м наследстве в Древней Русн. СПб., 1853; Нсторвя сельского хозяйства Россйн от времен ясторнческнх до 1850 г. СПб., 1854. І.Л.Грыбко. ТУРЫ, радовіш ча мелу ў М астоўскім р-не Гродзенскай вобл., за 1 км на Пд ад в. Пескі. Назва ад б. в. Туры. 6 глыбападобных пакладаў, звязаны х з туронскімі адкладамі верхняга аддзела мелавой сістэмЫ, залягаю ць y выглядзе адорвеняў сярод ледавіховы х утварэнняў сожскага зледзян енн я. М ел ш аравата-белы, белы, месцамі запясочаны , мае сцяжэнні крэмнію да 6 — 8%, аксіду кальцыю СаО y ім 53— 55%. Паміж глыбамі мелу выяўлены 4 лінзы глін. Разведаныя запасы мелу 66,5 млн. т, перснектыўныя — 5,9 млн. т. П ерспектыўныя запасы глін 3,9 млн. т. Магутнасдь карыснай тоўш чы мелу (пройдзеная) 0,9—40,6 м, глін — 4,1 ■ — 18,3 м, ускрышы (пяскі, супескі, сутлінкі) 0,2—18 м. Мел і гліна пры датны я на выраб цэменту. А.П.Шчураў.

ТУРЬІЗМ (ф'ранц. tourism e ад to u r лрагулка, паездка), падарожж а (паход, паездка) y вольны час, адзін з відаў акты ўнага адпачы нку; від спорту. С палучае розн ы я віды р эк р эац ы й н ай дзейнасці (гл. Рэкрэацыя) — аздараўленне, пазнанне, узнаўленне прадукцы йны х сіл чалавека і інш . Т. — састаўная ч. аховы здароўя, фіз. культуры, сродак духоўнага, культ. і сац. развіцця асобы. Паводле напрам каў туры сцкіх патокаў падзяляецца на ўнутр. (нацы янальны ), y межах адной краіны , і зн еш ні, між народны. У залеж насці ад мэты падарож жаў вы лучаю дь Т. спарт., р эк р эац ы й н ы і пазнавальны . А дрозніваю ць арганізаваны Т. — падарожж а па праграме, абумоўленай турысцкай арганізацыяй (установай) з прадастаўленнем ком плексу паслуг, і неарганізаваны (сам адзейны ) — падарожж а паводле плана самога турыста на аснове самаабслугоўвання. С п а р т ы ў н ы Т. ажыццяўляецца пешкі, на лыжах, веласіпедах, матацыклах, вёславых і ветразевых суднах і інш. Турысцкія паходы падзяляюць на 6 катэгорый складанасці, якія абумоўліваюцца даўж маршруту, колькасцю і характарам прыродных перашкод і інш., маюць адпаведную тэхніку і тактыку пераадолення маршрутаў. Э к с к у р с і й н ы Т. ажыццяўляецца на аўгамабілях, цягніках, водных і паветр. суднах і інш., без актыўных форм руху. Яго сутнасць — наведвашіе адметных чымнебудзь месцаў, агляд культ., гіст., прыродных і інш. славугасцей. Міжнар. Т. развіваецца з сярэдзіны 19 ст., з 2-й пал. 20 ст. набыў масавы характар. Т. з'яўляецца самастойнай галіной эканомікі большасці краін свету ў невытв. сферы, прадпрыемствы і арг-ныі якой задавальняюць патрэбы турыстаў y матэрыяльных і нематэрыяльных паслугах. Прадукцыя Т. — комплексная паслуга (т.зв. тур), якая ўключае ў якасці ўзаемазвязаных элементаў паслугі транспарту, гасцінічнай гаспадаркі, гандлю, y т.л. харчаванне, экскурсійных, культурна-відовішчных, спарт., лячэбнааздараўленчых, быт. і інш. устаноў і прадлрыемстваў. Адрозненні y мэтах падарожжаў і спосабах іх арганізацыі абумоўліваюць існаванне розных па функцыях прадпрыемсгваў (гасцініцы, турысцкія базы, матэлі, пансіянаты і інш.) і спецыялізацыю турысцкіх устаноў, якія ўлічваюць y праграмах абслугоўвання асаблівасці відаў Т., спосабы арганізадыі падарожжаў, узросіавыя. прафесійныя і інш. асаблівасці кліентуры. У эканоміцы многіх краін, асабліва Еўропы і Афрыкі, Т. займае адно з вядучых месцаў. Т. садзейнічае мэтам аховы прыроды, з’яўляецца экалагічна эфектыўнай галіной эканомікі. На Беларусі туры сцкі рух пачаў ф арміравацца ў 1920-я г. А матарскі Т. актывізаваўся з канца 1950-х г. Перш ы злёт турыстаў адбыўся ў 1959 (пас. Зялён ае М інскага р-на). 3 1964 праводзяцца спаборнш твы па асобны х відах Т. (ары ентаванне на мясцовасці, пеш аходны, водны, лы ж ны , веласіпедны, аўтамотатуры зм, спелеатуры зм і інш .). Створаны і працую ць рэсп. і абл. туры сцкія арг-цы і, турысцкія клубы і фірмы, якія займ аю цца арганізацы яй Т. і адпачы нку. Распрадаваны туры і марш ругы ладарож ж аў л а Беларусі і ў інш. краіны . Н алр., y 2000 Беларусь наведалі 48 тыс. замеж ны х турыстаў; беларусы зрабілі каля 1,2 млд. лаездак y інш.

туры н

59

краіны . У рэслубліцы ф ункцы януе каля 250 гасцініц, турысцкіх баз, матэляў і інш . з агульдай умяш чальнасцю каля 26 тыс. месцаў (2000). У сістэме адукацыі дзіц яча-ю нац кі Т. развіваецца з 1920— 30-х г. 3 канца 1940 — лач. 1950-х г. працую ць Р эсл. і абл. стадцы і юных турыстаў. П ерш ы рэсл. турысцкі злёт (лаход) вучдяў адбыўся ў 1957. 3 1992 ш тогод лраводзяцца спаборлідтвы па туры сц ка-лры кладн ы м мнагабор’і ў асобны х відах турызму, з 1999 — турысцкія злёты сярод розны х катэгоры й вучняў і студэнтаў. Выдаю цца час. «Падарожнік», газ. «Турдзм д отдых». Сярод арганізатараў і ветэранаў турысцкага руху — П .Н .Багданаў, М .З.Гальчун, У .І.Ганапольскі, Ю .М .К окараў, Ф .В.Н аркевіч, Г А .Н овік аў і інш . У.І.Ганапольскі. ТУРЫ ЙСК, T y р ь с к, стараж ы тны горад. У лерш ы ню ўпам інаецца ў Іпацьеўскім летапісе лад 1253. У запісе пад 1276 названа м есцазнаходж адне горада; «Тоурдйскь на реце Немне». Захавалася гарадзіш ча Т. каля в. Т урэйск Ш чучы дскага р-на. У вы ніку археал. даследаванняў устаноўлена, ш то Т. заснаваны ў канцы 11 — пач. 12 ст. я к крэпасць на славяна-літоўскім ламеж жы . Выяўледьі рэдггкі наземны х жытлаў, лечаў-домніц для вырабу ж алеза, знойдзены прыладьі працы для алрацоўкі зямлі, палявання і ры балоўства, рэчы ўзбраення воіна, гасл. інвентар, упры гож анні і інш. Відавочна, y 12— 13 ст. Т. уваходзіў y Гарадзенскае княства. ТУРЫН (T orino), горад на П н Італіі, каля ўпадзедня р. Д ора-Ры дары я ў р. По. Адм. ц. вобласці П ’емонт і прав. Турыд. К аля 1 млн. ж., з прыгарадамі каля 1,2 м лд. ж . (2001). Буйды вузел чы іунак і аўгадарог дерад альдійскімі пераваламі. М іжнар. аэрадорт. Важлы лрамысл. і культ. цэн тр краіны . У лрам -сці дамінуе буйнейш ы ў Італіі індустр. ком-

Турын. Касцёл Суперга.

60

туры н

плекс канцэрна «ФІАТ». Галіны прам-сці: прыладабуд., вы тв-сць с.-г. маш ын, вырабаў дакладнай механікі і оптыкі, рады ёэлектронная, ваенная, чорная і каляровая элсктрам еталурпя. хім., гумавая, ф арм ацэўты чная, паліграф., тэкст., ш вейная, харчасмакавая (вы тв-сць шакаладу і інш. канды тарскіх вырабаў, він і лікёраў). У н-т (з 1405). Кансерваторы я. Н.-д. цэнтр «ФІАТ». Музеі: Анты чнага мастацгва, стараж. зброі «Арсенал», археал., Егіпедкі (егіпедкія стараж ы тнасці) і інш . М іжнар. аўтамаб. салон, між нар. салон тэхнікі. Ц энтр італьян. моды. У старажытнасці паселішча племя таўрынаў, пры імператару Аўгусце — рым. калонія, y 6—7 ст. — цэнтр Лангабардскага герцагства. 3 канца 8 ст. ў складзе дзяржавы Каралінгаў, цэнтр графства, маркізата. У 1136 y Т. ўсталявалася камуна. У 13 ст. адышоў да Савоі. У 1536—62 акупіраваны франдузамі. 3 1563 Т. — сталіда Савойскага герцагства. У 16— 18 ст. горад хутка развіваўся (у 1750 — 30 тыс. чал., y канцы 18 ст. — 90 тыс. чал.). У 1720— 1860 (з перапынкамі) — сталіца Сардзінскага каралеўства, y 1861—65 — сталіца Італьян. каралеўства. Пасля пераносу ў 1865 сталіцы ў Фларэнцьпо страціў паліт. значэнне. Хутка эканамічна развіваўся ў 19 ст. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны ў 1943 ням,фаш. войскамі, адзін з цэнтраў руху Супраціўлення. У пач. 1945 вызвалены італьян. партызанамі. У аснове прамавугольнай горадабуд. структуры Т. — планіроўка стараж.-рым. ваен. лагера. Сярод помнікаў: рэшткі стараж.-рым. муроў і т-ра, гатычны касцёл Сан-Даменіка (14 ст.), рэнесансавы сабор (15 ст.) з барочнай каллідай Сан-Сіддоне (месца захоўвання т.зв. Турынскай плашчаніцы; 1668—94, арх. Г.Гварыні), рэшткі цьпадэлі, касцёлы Сан-Далмаца. Сан-Агасціна, Сан-Тамаза (усе 16 ст.), замак (17 ст.); барочныя пабудовы паводле праектаў Гварыні — касцёлы Сан-Ларэнца (1668—87), Сан-Філіпа Неры (з 1675; 18, 19 ст.), Сан-Андрэа, Санта-Марыя дэла Кансалата (абодва 1679— 1705) з кампанілай 11 ст., Палацца Карыньяна (з 1679). Вылучаюцца палацца Мадама (13, 15 ст.; фасад 1718, арх. Ф.Ювара), Рэале (17 сг.) і інш. Асаблівую імпазантнасцв цэнтру горада надаюць плошчы і праспекты 17—20 ст. (П’яцца Сан-Карла, 1638, арх. К. ды Касгэламонтэ; перабудова гал. вул. Вія Рома, 1931—37, арх. М.П'ячэнціні і інш.). Каля Т. познабарочны касцёл і маўзалей Савойскай дынастыі — Суперга (1714—31) і палад Ступініджы (1729—33, абодва арх. Ювара). Н.К.Мазоўка. Т У Р Ы Н , вёска ў П ухавідкім р -н е М інскай вобл., на правы м беразе р. Свіслач, на аўгадарозе Мар’іна Горка— Чэрвень. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на ПнУ ад г. М ар’іна Горка, 75 км ад М інска, 12 км ад чыг. ст. Пухавічы. 354 ж., 140 двароў (2002). С ярэд н яя ш кола-сад, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і парты зан. П ом нік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Упершыню згадваецца ў 1536 як сяло Турыно, дзе жылі сяляне-даннікі. Уласнасць Касцевічаў, Радзівілаў, Кішкаў, Галоўчынскіх і інш. У 1779 пад назвай Т.-Задвор’е ў складзе маёнтка Пухавічы Ігуменскага пав., уніяцкая царква, 2 млыны, карчма, бровар. 3 1793 y Рас. імперыі, y Ігуменскім пав. У 1841

Т. згарэў, праз год адбудаваны на сродкі памешчыка. У 1869 адкрьгга нар. вучылішча, y 1897 y сяле Т.-Задвор’е 604 ж., 98 двароў, y в. Т.-Зарэчны 294 ж., 44 двары, дарква, нар. вучылішча, хлебазаласны магазін, крама. У 1923 y сяле 920 ж., 179 двароў, y вёсцы 355 ж., 58 двароў. 3 20.8.1924 цэнтр сельсавета Пухавіцкага р-на. У Вял. Айч. вайну Т. часткова спалены. М.Ф.Спірыдонаў. Т У Р Ы Н 0, вёска ў Х ваставіцкім с /с Глускага р -н а М агілёўскай вобл., каля аўтадарогі Глуск— Любань. Цэнтр калгаса. За 7 км на 3 ад г.п. Глуск, 177 км ад Магілёва, 35 км ад чыг. ст. Ратміравічы.

243 ж., 75 двароў (2002). Пач. школа, Дом культуры, б-ка, адцз. сувязі. ТУРЫСЦКАЯ БАЗА, установа гасцінічнага ты пу для арганізаванага разм яш чэння, харчавання, ф ізкультурна-аздараўленчага і культурна-быт. абслугоўвання турыстаў і экскурсантаў планавы х маршрутаў (пры наяўнасці свабодны х месцаў — і турыстаў без пуцёвак). Т.б. з павы ш аны м камф ортам (у гарадах, турысцкіх цэнтрах) наз. туры сцкімі гасцініцамі. Т.б. размяшчаюць на планавых маршрутах, слецыяльна выздачаных і падрыхгаваных пешых. водных, лыжных, конных, аўтобусных ді камбінаваных трасах (у сельскай мясцовасці, курортных зонах, y раёнах размяшчэння лрыродных комплексаў, ломнікаў лрыроды, гіст.-культ. аб’еюаў і інш.). Займаюдв звычайна некалькі будынкаў (т.зв. лавільённая забудова). Функцыянуюць круглы год або сезонна (улетку ўмяшчальнасцв павялічваецца за кошт сёзонных памяшканняў). У залежнасці ад слецыялізацыі Т.б. абсталёўваюць лэўным комллексам сларт. збудаванняў і пляцовак, лунктамі лракату турвісцкага рыштунку, інвентару і інш. Прадугледжваецца лераважна актыўны адпачынак: паходы. экскурсіі, фізкульт.-аэдараўленчьія мералрыемствы і інш. Праводзяцца кансультацыі ла лытаннях турыту і экскурсій, вядзецца лралаганда турысдкіх падарожжаў. Н а Беларусі Т.б. маю ць рознае падпарадкаванне. П ерш ая праф саю зная Т.б. — «Воз. Нарач» — засн. ў 1958. У краіне дзейнічае (2002) 8 Т.6.: «Белае Возера» (улетку 500 месцаў), «Лясное Возера» (600) y Брэсцкай, «Браслаўскія азёры» (500), «Лосвіда» (500) і «Орша» (400) y Віцебскай, «Сож» (400) y Гомельскай, «Нёман» (300) y Гродзенскай, «Высокі Бераг» (190) y М інскай абласцях. 3 турысцкіх гасцініц найбольш ы я — «Арбіта» (350), «Турыст» (250) y М інску, «Нарач» (900), «Нарачанка» (800) y М інскай вобл. П рацуе таксама ш эраг дзіцячы х турьісцка-экскурсійны х баз або станцы й (у падпарадкаванні М ін-ва асветы) і ведамасныя Т.б. — уласнасць вытв. аб’ядн анн яў, прадпры емстваў, устаноў і інш . У.І.Ганапольскі. ТУРЬІСЦКІ КЛУБ, самадзейнае грамадскае аб’ядн анн е аматараў турызму. Звы чайна аб’ядноўвае турыстаў пэўнага напрам ку (турызм пеш аходны, на лодках, плытах, веласіпедах, аўтамабілях і інш .). Н а Беларусі 1-ы Т.к. з ’явіўся ў 1959 (М інск, спарт. т-ва «Чырв. сцяг»; y 1962 рэарганізаваны ў М інскі гар. клуб турыстаў). Т.к. ўзніклі на аснове турысцкіх секцы й калекты ваў фіз. культуры

мінскіх, абл. і інш. прадпрыемстваў і арг-цы й. П ерш апачатковая работа абмяж оўвалася арганізацы яй паходаў выхаднога дня, турысцкіх злётаў і спаборнідтваў па ары ентаванні на мясцобасці. П азней склаліся сувязі з Т.к. інш. рэспублік С С С Р. Найб. развіццё Т.к. атрымалі ў 1970— 80-я r.; y 1977 іх было 170. На пач. 2001 найб. прадстаўнічымі сярод занальны х і гарадскіх Т.к. былі Бабруйскі, Барысаўскі, Вілейскі, Мазырскі, М аладзечанскі, М інскі, Салігорскі, a таксам а ш эраг Т.к. буйнейш ы х прадпры емстваў і навуч. устаноў Беларусі. У.І.Ганапольекі. ТУРЫ СЦКІЯ АРГАНІЗАЦЫІ, нацыянальны я, рэгіянальны я і сусветныя, кам ерцы йны я і некам ерцы йны я ўстановы, якія арганізоўваю ць турысцкія падарож жы і садзейнічаю ць развіццю турызму. Да Т.а. належаць: фірмы, бюро. агенцтвы і інш., якія забяслечваюць ладрыхтоўку і правядхнне турысцкіх падарожжаў; асацыяцвіі, саюзы і інш. аб’яднанні, якія садзейнічаюць развіццю турызму на нац. і міжнар. узроўнях; дзярж. ўстановы, якія вызначаюцв лалітыку ў галіне турызму; міжнар. аб’яднанні, якія садзейнічаюцв турысцкаму руху. Вызначаюць асн. грулы Т.а., што абслугоўваюць турыстаў: якія маюцв уласныя або арандаваныя сродкі турысцкага абслугоўвання (турысцкія базы і гасцініцы, рэстараны, трансларт і інш.) і лрапануюць кліентам комллекс ласлуг (т.зв. тураператары); ласрэдніцкія, якія пралануюць паслугі інш. турысцкіх і нетурысцкіх (налр., транслартнвіх) арг-цвій, камллеісгуюць асобныя ласлугі (т.зв. турагенты); турысцкія клубы і інш. аб'яднанні аматараў турызму, аб'яднанні спажыўцоў турысцкіх паслуг (як правіла, грамадскія некамерцыйныя арг-цыі, якія існуюць на сродкі ад членскіх узносаў, асігнаванняў з грамадскіх і лрыватных фондаў, субсідый прыватных асоб, часам — на сродкі ад уласных камерцыйных мералрыемстваў). Першая турысцкая лаездка на камерд. аснове арганізавана ў 1841 англічанінам Т.Кукам. Турысцкія бюро з'явіліся ў краінах Еўропы ў сярэдзіне 19 ст., y Расіі — y 1880-я г. Пер-. шая міжнар. Т.а. — Міжнар. ліга турысцкіх асацыяцый — узнікла ў 1898 (Люксембург), y 1919 лераўтворана ў Міжнар. турвісцкі альянс. У 1975 засн. Сусв. Т.а. (штаб-кватэра ў Мадрыдзе), якая аб’ядноўвае болвш за 140 краін. Н а Беларусі арг-цьм й, як ая займ аецца вы значэннем дзярж. палітыкі ў адносінах да турызму, з ’яўляецца М ін-ва спорту і турызму. У 1962 створаны Рэсп. савет па Т. і экскурсіях (раней — Бел. турысцка-экскурсійнае ўпраўленне); y яго струю уру ўваходзілі абл. саветы, бюро падарожж аў і экскурсій і інш . Ф едэрацы я турызму засн. ў 1977, з 1991 — Ф едэрацыя спарт. турызму. Рэсп. турысцка-спарт. саюз існуе з 1991. У 1973 створана Кашрольна-выратавальная служба, y 1991 ператворана ў Рэсп. турысцкі аператыўна-выратавальны цэнтр. 3 канца 1940-х г. працую ць Рэсп. і абл. станцы і юных турыстаў. Сучасная (2001) структура дзідяча-ю нацкага турызму складаецца з Рэсп., 6 абл. і М інскага гар. цэнтра, каля 50 раённы х і гар. цэнтраў, станцы й і баз юных турыстаў. У.І.Ганапольскі.

ТУРЫСЦКІЯ КАРТЫ. А длю стрсўваюць аб’екты турысты чнага зн ач эн н я і абслутоўвання турыстаў. На іх паказаны архітэктурныя і гіст. помнікі, запаведнікі, нац. паркі, музеі, гасцініцы, турысцкія базы, кемпінгі на ф оне агульнагеагр. элементаў (ш ляхі зносін, нас. пункты, гідрасетка, лясы і інш .). А дрозніваюць Т.к.: агульныя, спецы ялізаваны я (для аўтамабільнага, пеш аходнага турызму), аглядныя (ахопліваю ць буйны я рэгіёны), карты асобны х мясцовасцей (нац. паркі, гарады і інш .), пеш аходных, лыжных, аўтамабільных, водных маршругаў і інш. Суправаджаюцца тэкстам, фотаздымкамі, малю нкамі, паказальнікамі. ТУРЫЦА, род кветкавы х раслін, тое, што ліпучка. ТУРЫЦКАЕ BÔ3EPA. Н а мяжы Л епельскага і Ч аш ніцкага раёнаў Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 10 км на

П дЗ ад г. Ч аш нікі. Пл. 0,64 км 2, даўж.

3,5 км, найб. шыр. 440 м, найб. глыб.

3,9 м, даўж. берагавой л ін іі 6,2 км, пл. вадазбору 9,5 км 2. К атлавіна лагчы нн ага тыпу. Схілы выш. 5— 10 м, разараныя. П ойма шыр. 5— 100 м, пад лугам і хмы зняком. Берагі нізкія, на П д пясчаныя, астатнія сплавінны я (ш ы р. сплавіны 5— 30 м). Д н о сапрапелістае. Зарастае слаба. У падае ручай, сц ёк па пратоцы ў р. Ула. Т У РЫ Ш Ч А В А Л ю дміла Іванаўна (н.

7Л0Л952, г. Грозны, Ч эчэнская Рэспубліка, Расія), расійская спартсменка (спарт. гімнастыка). Засл. майегар спорту С С С Р (1970). С кончыла Растоўскі пед. ін-т (1974). Трэнер-выкладчы к. Чэмпіёнка XIX (1968, Мехіка), XX (1972, г. Мюнхен, Германія) i XXI (1976, г. М анрэаль, Канада) Алімп. гульняў y камандным заліку. Абс. чэм піён ка XX Алімп. гульняў, сярэбраны (1972— 76 — y вольны х практы каваннях, 1976 — y

БРАСЛАУСКІЯ АЗЕРЫ існагорна Y ^ e o 3 .B o û m b \

•Нрывасельцы'

Ш

Гасцініцы

El

Аддзяленні сувязі

»

Аўтазаправачныя станцыі

і

Станцыі тэхнічнага абслугоўвання аўтамабіляў

»

в.Краснагорка

Варуны Лявошні

ІтАіжсГЗ^рны (+Л ^ан дш аф тны зя к я зній

\ff

(ZZlf

Турысцкія базы

Прапануемыя маршруты •ф— — —

Па возеры Дрывяты

Вудзілы

Водна-пешаходны

Гаўрылаўцы •••••

На возера Поцех

•••••

На азёры Воласа

«••••

Водна-пешаходны

а

А Д

Прапануемыя месцы начлегу

Зарэчча

'лабодна

j

_>

—Шуран<ы БРАСЛАЎ .павятагЯ}

Шавуры

/

Рўбем'

/

1

Археалагічныя помнікі Помнікі архітэктуры

І Шалтэні

fАзяраўцы !

'

ф

Помнікі і памятныя мясціны, звязаныя з імёнамі выдатных людзей Помнікі і мясціны, звя заныя з падзеямі Вялікай Айчыннай вайны І94І-45гг.

'воз.Болтоа I Ф

Дунелі

Узор турысцкай карты

V 1^1

/ юкае

Парк

^ ^ парКу ^яжа Браслаўскія найыянальнага азёры

ТУРЭЦ ___________________ 61 апорны м скачку і вольных гірактыкаваннях) і бронз. (1972 — y апорны м скачку, 1976 — y мнагабор’і) прызёр. Абс. чэм піён ка свету (1970, 1974) і ў асобны х відах мнагабор’я: 1970 — y вольны х практы каваннях, 1974 — на бервяне і ў вольны х практы каваннях; сярэбраны (1970 — y практы каваннях на брусах, 1974 — y ап орн ы м скачку) і бронз. (1970 — на брусах і ў апорны м скачку) пры зёр. Абс. ч эм п іён ка Еўропы (1971, 1973) і ў асобны х відах м нагабор'я: 1971 — y апорны м скачку і ў вольны х практы каваннях; 1973 — y апорны м скачку, на брусах, бервяне і ў вольных пракгы каваннях; сярэбраны (1971 — на брусах і бервяне) і бронз.

(1969 — y м нагабор’і, на брусах і ў вольны х практы каваннях) пры зёр. Абс. чэм піён ка С С С Р (1972, 1974) і ў асобных відах мнагабор’я (1970 — н а брусах і ў вольны х гірактыкаваннях, 1972 і 1973 — на брусах і ў апорны м скачку, 1975 — y апорны м скачку). А.М.Петрыкаў. ТУРЙ (Touré) Ахмед С еку (9.1.1922, г. Ф арана, Гвінея — 26.3.1984), дзярж аўны дзеяч Гвінеі. Адзін са стваральнікаў перш ы х аф р : прафсаю заў; з 1956 ген. сакратар Усеагульнай канф едэрацы і працоўных Ч орн ай Афрьікі. Чл. Д эмакр. партыі Гвінеі, з 1959 яе ген. сакратар. 3 1955 мэр г. К онакры . 3 1958 перш ы прэзідэнт незалеж най Гвінеі. Абвясціў курс на пабудову сацы ялізм у і супрацоўнш тва з сацы яліст. краінамі. Усталяваў ж орсткі рэж ы м сваёй асабістай улады, праводзіў масавы я паліт. рэпрэсіі. ТУ Р& Ў СКІ Абрам Аркадзевіч (н.

27.5.1923, г. Прылукі Ч арнігаўскай вобл., У краіна), бел. вучоны ў галіне гісталогіі і эмбрыялогіі. Д -р біял. н.

(1964), праф. (1966). С кончы ў Львоўскую акадэмію вет. меды цы ны (1952). 3 1967 y Гродзенскім мед. ун-це (у 1967— 98 заг. каф едры ). Навук. працы па гарм ан альнай рэгуляцы і сакрэцы і жоўці, ролі жоўцевых к -т y рэгуляванні структурнага і гістахім. гамеастазу органаў.

Te:. Морфофункцнональное нсследованне эндокрннного аппарата поджелудочной железы в условнях желчной недосгаточностн (разам з Л.АМажэйка, Т.І.Шаланда) / / Докл. АН БССР.

1989. Т. 33, № 10; Морфафункцыянальныя змены фалікулаў шчытападобнай залозы ў раннія тэрміны халесгазу (у сааўт.) / / Весці АН Беларусі. Сер. біял. нав. 1995. № 2. ГУ РЭЦ , вёска ў К арэліцкім р-н е Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Карэліч ы — М ір. Ц энтр сельсавета і с.-г. вытв. кааператы ва. За 13 км на ПдУ ад г.п. К арэлічы , 198 км ад Гродна, 32 км ад чыг. ст. Гарадзея. 653 ж., 285 двароў (2002). У нітарнае прадпры емства «Лес». С ярэдняя ш кола, Д ом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, агггэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. М алітоўны дом евангельскіх хры сціянбаптыстаў. Брацкія могілкі рас. воінаў

62 ___________________ т у р э ц 1-й сусв. вайны , брацкая магіла сав. воінаў і парты зан. П ом н ікі землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну, і І.Д. Чарняхоўскаму. М агіла ахвяр фашызму. П ом н ік архітэктуры — Турэцкая Пакроўская царква. Упершыню ўпамінаецца ў Валынскай хроніцы пад 1276. У 14 ст. ўласнасць кіеўскага кн. Уладзіміра Альгердавіча. Яго сын Аляксандр, родапачынальнік Слуцкіх-Алелькавічаў, каля 1420 перадаў землі ў наваколлі мястэчка Т. Лаўрышаўскаму манастыру. 3 16 ст. належаў Хадкевічам. У 17 ст. ў Т. меліся касцёл, уніяцкая і правасл. цэрквы. 3 1795 y Рас. імперыі, мястэчка Навагрудскага пав. У 1848 прыгонныя сяляне Т. належалі памешчыкам Хадкевічу, Ліпінскаму, Букатовічу і інш. У 1863 y Т. 794 ж., царк.-прыходская школа, y 1890 адкрыта нар. вучьшішча; y 1897 — 1596 ж., 229 двароў, царква, капліда, 2 яўр. малітоўныя дамы, 2 ветраныя млыны, 7 заезных дамоў, хлебазапасны магазін. пошта, 18 крам, 2 кірмашы штогод; y 1908 — 1893 ж., 363 двары. У 1-ю сусв. вайну ў 1915— 18 каля Т. праходзіла лінія фронту, што прывяло да вял. разбурэнняў y мястэчку. 3 1921 y Польшчы, 1290 ж., 218 двароў. 3 1926 цэнтр гміны Сгаўбцоўскага пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР. 3 12.10.1940 вёска, дэнтр сельсавета Мірскага р-на, з 17.12.1956 y Карэліцкім, y 1962—65 y Навагрудскім р-не. У Вял. Айч. вайну ням. фашысты загубілі ў Т. 463 чал. У.У.Бянько. ГУР^Ц вёска ў Смілавіцкім с /с Ч эрвеньскага р -н а М інскай вобл., на р. Свіслач. Ц энтр калгаса. За 28 км н а 3 ад г. Ч эрвень, 44 км ад М інска, 20 км ад чыг. ст. Рудзенск. 793 ж., 291 двор (2002). П радпры ем ства па вы тв-сці камбікорму. Базавая ш кола, Д ом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. С вята-М ікольская царква. П ом нік воінам і зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ТУРЭЦКАЯ MÔBA, адна з цюркскіх м оў (агузская група); мова туркаў. Афіц. мова Турцыі, К іпра (разам з грэчаскай мовай). П аш ы рана ў Румыніі, Расіі, Іране, Іраку, Сірыі, Грэцыі, Ю гаславіі, Балгарыі. M ae 2 групы ды ялектаў; анаталійскія (паўд.-зах., сярэднеанаталійскі, усх., паўн.-ўсх., паўд.ўсх., кастамунійскі); балканскія і румел ійскія (баснійскі, адакалійскі, віды нскі, радопскі, македонскі, эдырнскі). Т.м. ўласцівы: y ф анеты цы — развіты сінгарманізм, y марф алогіі — аглю цінацы я, своеасаблівы я ф ормы дзеепры метніка, стараж. імя дзеянн я. П ерш ы я пісьмовы я пом нікі вы кананы араб. ір аф ікай (13 ст.), з 1928 алф авіт на аснове лацінскага. Літ. мова склалася ў сярэдзіне 19 ст. Літ.: К о н о н о в А Н . Грамматлка современного турецкого ліігературного языка. М.; Л.. 1956; Д м н т р н е в Н.К. Турецкнй язык.

2 нзд. М-, I960. АЛ.Кожынава. ТУР^ЦКАЯ П АКР0ЎСКАЯ ЦАРКВЯ пом нік архітэгауры псеўдарус. стылю ў в. Т урэц К арэліцкага р -н а Гродзенскай вобл. Пабудавана ў 1888 з бутавага каменю і цэглы н а месцы драўлянага храма 1747. Ш м атпланавая аб’ём н а-п ра-

сторавая кам пазіцы я храма складаецца з папярочнага пры твора-званіцы , прамавугольнай трапезн ай, асн. 3-нефавага аб’ёму ў вы глядзе кры ж а, апсіды. У архітэктуры вы кары станы элементы і формы стараж .-рус. дойлідства: вісячы я падвойныя аркі на парталах уваходаў, ліш твы акон, 3-лопасцевы я какош нікі на фасадах, 5-купальная кам пазіцы я асн. аб’ёму і інш . С палучэнне пры роднага каменю і аты нкаваны х белых дэталей дэкору ўзбагачае арх.-маст. якасці помніка. У інтэр’еры пазалочаны іканастас кан ца 19 — пач. 20 ст. Г.А.Лаўрзцкі. Г У РА цК І А брам Хаімавіч (13.9.1905, г. П етры каў Гомельскай вобл.

— 1.3.1975), бел. матэматы к; стваральнік навук. ш колы па тэоры і набліж эння ф ункцы й на Беларусі. Д -р ф із.-матэм . н. (1962), праф. (1963). С кончы ў БДУ (1929). 3 1935 y Віцебскім, з 1941 У льянаўскім пед. ін-тах, з 1994 y БДУ (з 1961 заг. каф едры ). Навук. працы па канструкты ўнай тэоры і ф ункц ы й (тэорыі набліж эння, тэоры і інтэрпаляцы і, квадратурных формулах). Раш ы ў праблему Гаўса аб квадратурны х формулах вы ш эйш ай тры ганам етры чнай дакладнасці. Тв:. О классах насышемня для некоторых методов суммнровання рядов Фурье непрерывных пернодаческнх функцнй / / Успехн мат. наук. 1960. Т. 15, вып. 6; Теорня ннтерполнровання в задачах. Мн.. 1968. П.М.Бараноўскі. Т У Р 0 Я , другая назва р. Т у р ’я ў К раснапольскім р-н е М агілёўскай вобл. Т У Р’Я, рака ў Рэчы цкім , Х ой ніцкім і К алінкавіцкім р-нах Г ом ельскай вобл., левы пры ток р. П ры пяц ь. Даўж. 46 км. П ачы наецца за 6 км н а П н У ад в. Шаўлоў К алінкавіцкага р -н а . Ц ячэ праз азёры на пойме р. П ры пяц ь і ўпадае ў раку за 4 км на П н З ад в. Л ом ы ш Х ой ніцкага р-на. Рэчы ш ча каналізаванае ад вы току на працягу 37 км. П ры ток — Вуж ы н едкі канал (справа). Т Ў Р’Я, рака ў К апы льскім і Уздзенскім р-нах М інскай вобл., левы пры ток р. Нёман. Даўж. 35 км, пл. вадазбору 208 км 2.

Турэцкая Пакроўская царква

П ачы наедца за 2 км на П дЗ ад в. Рымашы К апы льскага р-на, цячэ па паўн. ускраіне К апы льскай грады, вусце на У ад в. К асцяш ы У здзенскага р-на. Даліна трапецападобная, месцам і невыразная, шыр. 0,5— 1,5 км. П ой м а роўная, асуш аная. Рэчы ш ча каналізаванае, шыр. каля 10 м. С ярэдні гадавы расход вады ў вусці 1,1 м3/с . П ры мае сцёк з меліярац. каналаў.

3. М.Тусналобава-Марчанка. ТУР’Я, T y р э я, рака ў Краснапольскім р-не Магілёўскай ю бл., левы прыток р. С янн а (бас. р. Д няпро). Даўж. 28 км, пл. вадазбору 188 км 2. Пачынаецца за 500 м на У ад пас. Непаі ядзімы, вусце за 1,5 км на ПдУ ад в. П ільня Чэрыкаўскага р -н а. Асн. прьгг.жі: Маластоўка, Травінка. Рэчы ш ча звш істае, каналізаванае на працягу 11,8 км (ад вытоку да вусця р. М аластоўка). Н а рацэ г.п. К раснаполле, на яго паўн.-ўсх. ускраіне 2 плаціны і сажалкі. ТУР’Й, вёска ў К раснапольскім р-не М агілёўскай вобл., на аўтадарозе Краснаполле— Чачэрск. Цэнтр сельсавега. За 3 км на Пд ад г.п. Краснаполле, 112 км ад М агілёва, 54 км ад чыг. ст. Камунары . 372 ж., 138 двароў (2002). Базавая ш кола, Д ом культуры, б-ка, амбулаторы я, кам бінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. П ом н ік зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ТУСНАЛ0БАВА-М АРЧАНКА Зінаіда М іхайлаўна (23.11.1920, г. П олацк Віцебскай вобл. — 20.5.1980), Герой Сав. Саю за (1957). С кончы ла курсы медсясцёр. У Чы рв. Арміі з 1942. У Вял. Айч. вайну з крас. 1942 на Варонежскім ф ронце: за 8 месяцаў вы несла з поля бою 128 паранены х байцоў; y лютым 1943 y баі за ст. Г арш эчнае Курскай вобл. (Расія) цяж ка паранена, абмарож аная, страціла рукі і ногі. П асля вайны вяла актыўную парт. і грамадскую работу. Ганаровы грамадзянін г. Полацк. Т У С 0Н , T a к с a н (Tucson), горад lia П дЗ ЗІЛ А , y ш таце А рызона. • Засн. ў 1775. 460,5 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 650 тыс. ж. (1998). Вузел чыгунак і аўтадарог. М іж нар. аэрапорт. П рам -сць: авіяц., ракетная, радьіёэлектронная, эл.-тэхн., паліграф., харчовая; каляровая металургія. У н-т (з 1885). Музеі, тэатры . К ліматычны курорт. Ш тогадовае радэо (каўбойскія спарт.

Ü I I I 1

I

I I I

спаборнідгвы), У раёне T. — здабыча медных і поліметал. руд. ТУСТЙП (англ. tw o-step ад two два + step крок), бытавы парны танец амер. паходжання. Муз. памер 2/4. Т эм п умерана хуікі. Узнік каля 1900, паш ы ры ўся ў Еўропе. Выконваецца весела і заўзята пад музыку і прыпеўкі, адпаведны я назве танда. На Беларусі вядомы ў розны х варыянтах і пад розны м і назвамі («Лысы», «Бледны». «Карапет» і інш .). Л. К.Алексютовіч. ТУСЙН-ЛУВЕРЦКІР (Toussaint Louverture) Франсуа Д ам інік (20.5.1743, Гаіці — 27.4.1803), кіраўнік паўстання неграў-рабоў Гаіці. 3 с я м ’і раба. У 1791 далучыўся да паўстання неграў-рабоў y г. Сан-Дамінга (ф ранц. ч. в-ва Гаіці), неўзабаве ўзначаліў армію паўстанцаў. У 1793, з пачаткам вайны Ф ранды і (валодала ч. в-ва Гаіці) з Вялікабры таніяй і Іспаніяй, перайш оў на б о к Іспаніі. Пасля скасавання ф ранц. урадам рабства (1794) выступіў і супраць іспанцаў, нанёс ім шэраг параж энняў, ш то пры мусіла Іспанію адмовіцда ад сваёй ч. Гаіці на карысць Ф ранцыі. Ф ранц. ўрад прызначыў Т.-Л. ген. (1795) і галоўнакамандуючым узбр. сіламі С ан-Д ам інга (1797). У 1798 Т.-Л. вы гнаў з Гаіці адглічан, да 1800 усталяваў сваю ўладу над усім в-вам Гаіці. У ліп. 1801 абвешчаны правіцелем (консулам) Гаіці пры фармальным прызнанні франц. суверэнітэту. У 1802 аказаў супраціўленне франц. войскам, якія высадзіліся на Гаіці, трапіў y палон. Памёр y франц. турме. Л і т Г о н н о н с к н й С.А. Гантянская трагедмя. М.. 1974. ТУТАВА Эвеліна Рыгораўна (23.8.1933, Кіеў — 18.6.1995), бел. вучоды ў галіне цегшафізікі. Д-р тэхн. н. (1989). С кончыла Ленінградскі політэхн. ін-т (1957).

3 1959 y Акадэмічным навук. комплексе «Інстытугу цепла- і масаабмену імя А.ВЛыкава». Навук. працы па распрацоўцы тэхналогій і абсталявання для сушкі і тэрмаапрадоўкі тэрмалабільны х і тэрмапластычных матэрыялаў, y т л . прадуктаў мікрабіял. сінтэзу (кармавога канцэнтрату лізіну, м алочна-кіслы х бактэрыяльных прэпаратаў, тарф ян ога нітрагіну і інш.). Тв.: Теплообменные аппараты ™па «газовзвесь»: (Теорня н расчет). Мн., 1969 (разам з ІЛЛюбошыцам, У.АШэйманам); Сушка продукгов мнкроблологнческого пронзводства. М., 1987 (разам з П.С.Куцам).

цы. П аш ы рана пераважна ў Японіі, Кітаі, Італіі, таксама ў краінах паўд. Еўразіі, А ф ры цы , Ц энтр. і Паўд. А меры цы . ТЎТАВЫ Ш А ЎКАП РАД (Bombyx m ori), матыль сям. сапраўдны х ш аўкапрадаў. А дам аш дены ў Кітаі каля 3 тыс. гадоў да н.э. Разводзяць пераваж на ў краінах Індакітая і паўд. Еўропы . В ы кары стоўваецца для атры м ан ня ш аўкоўнічных коканаў — сы равіны для вы рабу натуральнага ш оўку (гл. Ш аўкаводства). Ш тучным адборам створаны да-

роды Т.ш ., якія адрозніваю цца памерамі, формай, колерам і структурай абапонкі коканаў, колькасцю п акаленняў за год і інш. У прамы сл. ш аўкаводстве вы кары стоўваю ць гібрыды парод, якія болы д ж ы ццяздольны я, даю ць вы сокія ўраджаі коканаў з л еп ш ы м і тэхнал. якасцям і.

ТУТАЎ

63

Крылы ў размаху 4—6 см, белаватыя. Цела масіўнае. Ротавы апарат недараэвіты, дарослыя матылі не кормяцца. Спароўваюцда адразу пасля выхаду з коканаў. Самка адкладвае 500—700 яец (грэн) і гіне. Інкубацыя 10— 12 сугак. Вусені за 25—28 сут праходзяць 5 узростаў, кормяцца лісцем шаўкоўніцы і інш. Шоўкавыдзяляльная залоза складае да 26% ад масы вусеня і выдзяляе шаўкавіну — тонкую парную ніць. Кокан складаецца э бесперапыннай шаўкавіннай ніці даўж. 1000— 1500 м.

Т У ТА Н Х А М 0Н (літар. — ж ывы вобраз Амона; троннае ім я Н е б х е п р у р а ) , егіпецкі ф араон эпохі Н овага царства (XVIII ды насты я), правіў каля 1400 — каля 1392 да н.э. Зяц ь А менхатэда IV (Э хнатона) і, магчыма, яго сын ці малодш ы брат. Уступіў на прастол y 12-гадовы м узросце пад імем Тутанхатон, памёр, не даж ыўш ы да 20 год. Ф актычн а ўлада знаходзілася ў руках візіра Эе і інш . вяльмож . П ры Т. адменены рэліг. рэф орм ы Э хнатона, адноўлены культ бога А мона, сам Т. адмовіўся ад імя Тутанхатон і вярнуў рэзідэнцы ю фараона з Эхетатона ў г. Ф івы. У 1922 выяўлена грабніца Т. — адзінае амаль не разрабаванае пахаванне ф араона, дзе захавал іся цудоўныя дом н ікі мастацтва. Літ:. K a р т е р Г. Гробннца Тутанхамона: Пер. с англ. М., 1959; К а ц н е л ь с о н Н.С. Тутанхамон н сокровнша его гробнлцы. 2 нзд. М., 1979; Ж a к К. Егапет велнкпх фараонов: Мсторня н легенда: Пер. с фр. М., 1992.

ТЎГАВАЕ ДРТВА. тое, ш то шаўкоўніца. ТУТАВ0ДСТВА, галіна шаўкав'одства па вырошчванні шаўкоўніцы (тутавага дрэва) для выкормлівання тутавага шаўкапрада. Уключае: закладку і эк сплуатацыю кармавых пасадак, арганізацыю насенных і чаранковы х матачнікаў; нарыхтоўку і захоўванне н асенн я шаўкоўніцы, вырошчванне пасадачнага матэрыялу ў тутавых гадавальдіках; вьівэдзенне новых сартоў ш аўкоўніцы , іх выпрабаванне і раянаванне, барацьбу з захворваннямі і ш коднікамі ш аўкоўні-

Тутанхамон y свяшчэннай лодцы. Статуэтка з грабніцы Туганхамона ў Фівах. XVIII дынастьга. 1-я пал. 14 ст. да н.э.

ТЎЗАЎ Вадзім Іванавіч (2.5.1932, г. Багучар В аронеж скай вобл., Расія — 2.1.1999), бел. вучоны ў галіне металургіі. Д -р тэхн. н. (1989), праф. (1990). С кончы ў Л едінградскі політэхн. ін-т (1955). 3 1960 y Ф ізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі, з 1972 y БПА. Навук. працы па тэоры і і тэхналогіі бесперапы ннага л ід ц я загатовак суцэльнага і полага сячэн н я рознага профілю з чорных і каляровы х сплаваў для м аш ы на- і станкабудавання.

64

ТУТКОЎСКІ

Тв.: Непрерьшное лятье наморажнваннем. Мн., 1979 (у сааўг); Спецнальные способы лнтья: Справ. М., 1991 (у сааўт.). ТУТК0ЎСКІ Павел Апалонавіч (1.3.1858, г.п. Л іпавец Вінніцкай вобл., Украін а — 3.6.1930), украінскі геолаг. Акад. АН У краіны (1919). Акад. АН Беларусі (1928). С кончы ў Кіеўскі ун-т (1882). У 1884— 95 хавальнік мінералаг. і геал.

П.АТутаоўскі.

кабінетаў Кіеўскага ун-та, з 1914 праф. гэтага ун-та, з 1924 заг. каф едрі з 1926 ды рэктар Ін-та геалогіі АН У краіны. Навук. працы па мінералогіі, петраграфіі, гідралогіі, палеанталогіі, рэгіянальнай чацвярцічнай геалогіі, геамарфалогіі. Распрацаваў м ікрапалеанталагічны метад вы вучэння асадкавых горных парод. П рапанаваў новую эолавую тэорыю паходж ання лёсаў. Даследаваў геамарфалогію Бел. П алесся і геал. будову Беларусі. Тв.: Геолоінческнй очерк Мннской губерннн. Ч. 1. Кнев, 1915; Геологаческне нсследовання на террнторнн быв. Мннской губернмн. Ч. 2. Внтебск, 1925.

праўлення T. III, узмацнілі ж рэцтва, спры ялі п аш ы рэнню культу бога Амона. У 1491— 73 да н.э. правіў з сынам А менхатэпам II. Літ. : Ж a к К. Егапет веянкнх фараонов: Нстормя н легенда: Пер. с фр. М., 1992. ТЎТУ (T utu) Д эсм анд М піла (н.

7.10.1931, г. К лерксдарп, Паўд.-Афр. Рэспубліка), рэлігійны і грамадскі дзеяч П аўд.-А фр. Рэспублікі (П А Р). С кончы ў Іаганесбургскі ун-т (1954), Тэалагічны каледж св. П ятра (1960), Л онданскі каралеўскі каледж (1966). М агістр тэалогіі. У 1954— 57 настаўнічаў. 3 1961 святар.

3 1975 настаяцель Іаганесбургскага сабора, з 1976 біскуп Л есота, з 1978 ген. сакратар П аўд.-афр. савета цэркваў. Асуджаў паліты ку апартэіду ўлад ПАР, стаяў за вы клю чна м ірны я сродкі барацьбы; м аральна і м атэры яльна падтрымліваў ахвяр паліт. р эп рэсій і іх сем ’і. Н обелеўская прэм ія міру 1984. ТЎТЧА, возера ў Расонскім р -н е Віцебскай вобл., y бас. р. С вольна, за 25 км на П н З ад г.п. Расоны . П л. 0,75 км 2, даўж. 1,2 км, найб. ш ы р. 900 м, пл. вадазбору 8,16 км 2. К атлавіна знаходзіцца сярод часткова забалочанага лесу. П раз возера цячэ р. Н ячэрская. «ТУ ГІЙ Ш Ы Я », добраахвотнае т-ва маладых бел. літаратараў y 1987— 90. А б’ядноўвала каля 80 чал., я к ія ўдзельнічалі ў мерапры емствах y падтры мку бел. культуры, мовы, y экалаг. акцы ях.

«T.» наладзілі вы пуск самавы давецкага бю летэня «Кантроль», друкавалі літ. старонкі ў газ. «Літаратура і мастацтва», «Чы рвоная змена», праводзілі літ. веча-

ТЎТМЕС, стараж ы тнаегіпецкі скульптар 14 ст. да н.э. «Н ачальнік скульптараў» пры двары ф араон а Аменхатэпа IV — Эхнатона. П рацаваў y сталіцы Егіпта пры Эхнатоне — стараж. г. Ахетатон (сучасны А марна). У 1912 ням. археолаг Л .Борхарт пры раскопках Ахетатона адкры ў м айстэрню Т. з ш эрагам лартрэтны х работ, сярод якіх выявы Эхнатона, цары ды Н еф ерціці і іх ш асці дачок. П артрэты вы лучаю цца вы клю чнай тонкасцю мадэліроўкі, трапяткой адухоўленасцю вобразаў. Іл. гл. да арт. Егіпет Старажытны.

T Y T M Ô C III М е н х е п е р а, егш ецкі ф араон [1521, ф акгы чн а 1503-—1491 да н.э.]. Д а 1503 да н.э. бы ў адлучаны ад улады сваёй мачахай і суправіцельніцай Хатш эпсут. 3 1503 д а н.э. вёў войны , y вы ніку якіх адноўлена егіп. ўладаранне ў С іры і і П алесціне. У 1492/91 да н.э. перамог цара М ітані і захапіў уладанні на 3 ад р. Еўфрат. На П д межы Егіпта паш ы ры ліся да 4-га парога Н іла. Егіпет стаў адной з найб. н а той час дзяржаў. Т. 111 плаціла даніну Лівія; атрымліваў дары ад цароў Сірыі, Вавілоніі і Хецкага царства, з в-ва К ры т. Вялізны я багацці, назапаш аны я храмамі ў час

рыны і інш. Творы членаў т-ва сабраны ў зб. «Тутэйш ыяж Т ворчасць сяброў таварыства» (1989). ТУФ ВУЛКАНІЧНЫ, вулканічная горная парода, утвораная ў вы ніку цэментацы і цвёрдых прадукгаў вы вярж эння вулкана. А дрозніваецца паводле складу (базальтавы, андэзітавы , ліпары тавы і інш .), паводле характару і памеру аблом каў (літакласты чны, кры ш талекластычны , вітракластычны і мяш анага складу; груба-, буйна-, сярэдн е- і тонкаабломкавы я). К олер жоўты, аранжа,вы, руж ова-фіялетавы , чы рв., карычневы, ш эры і чорны . Ш чы льн. 1,22— 2,25 г/с м 3, тры валасць 140— 820 к г/с м 2. Высокія дэкараты ўны я якасці. Выкарыстоўваецца я к аблідовачны і сценавы матэры ял, напаўняльнік лёгкіх бетонаў і інш . Радовіш чы ў Арменіі, Італіі, Ісландыі і інш. ТУФАБРЭКЧЫЯ, б р э к ч ы я туф a в a я , вулканагенна-асадкавая горная парода, угвораная цэм ентацы яй і ўш чы льненнем буйнаабломкавага рыхлага вулканагеннага матэрыялу. Складзена пераважна з вуглаватых абломкаў лавы, ш лаку, вулканічны х бомбаў, сцэментаваных дробназярність м туфавым цэментам. Выкары стоўваецца я к буд. матэрыял. Гл. таксам а Вулканагеннаасадкавыя пароды. ТЎФЕЛЬКІ, род прасцейш ы х жывёл, гл. Парамецыі. ТУФІТ, асадкава-вулканагенная горная парода, складзеная на 50— 90% з вулканагеннага матэры ялу (ш лак, попел, пемза, аблом кі парод) і асадкавага матэры ялу (50— 10%). Паводле памераў часц ін ак (пераважНа піракластычных) адрозніваю ць Т. псефітавы, псамітавы, алеўрытавы, пелітавы. Ц эм ент карбанатны або гліністы. Колер стракаты, ш эры , бураваты або зеленаваты . Выкары стоўваецца я к буд. матэры ял. Гл. таксама Вулканагенна-асадкавыя пароды. ТЎФТАЎ Іван М ікітавіч (24.12.1912, в. Гарадзінец Л епельскага р -н а Віцебскай вобл. — 21.7.1974), Герой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайну з 1941 на ф ронце. Кулямётчы к радавы Т. вы значыўся ў сак. 1944 y В іннідкай вобл. (У краіна) пры ф арсіраванні Паўд. Буга і Д нястра, дзе агнём з кулямёта пры кры ваў пераправу сав. воінаў і падтрымліваў наступленне Чы рв. Арміі. П асля вайны на гасп. рабоце.

Тутмос III Менхепера. XVIII дынастыя. 1-я пал. 15 ст. да н.э.

ТУФ ЦІНА Раліна А ф анасьеўна (н.

14.10.1933, г. Н овасібірск, Расія), украін ская спявачка (м ецца-сапрана). Нар. арт. С С С Р (1980). С кончы ла Л енінградскую кансерваторы ю (1960). У 1961— 93 салістка Кіеўскага т-р а оперы і балета.

3 1981 выкладае ў Кіеўскай кансерваторыі. У рэпертуары партыі укр., рус. і замеж ны х кампазітараў: Н асця («Тарас Бульба» М Л ы се н к і), А ксана («Гібель эскадры» В.Губарэнкі), К арм эн («Кармэн» Ж .Б ізэ) і інш.

ТУФЫ (ад лац. tofüs), група горных парод асадкавага і вулканагеннага паходжання. Маюць порыстую струкгуру, невысокую шчыльнасць, добра апрацоўваюцца. Адрозніваюць Т. вапнавы (траверцін), туф вулканічны i Т. крам яністы (апалавыя адклады з кры ніц). Выкарыстоўваюцца як буд. матэры ялы .

ТУХ м А н АЎ Д авы д Ф ёдаравіч (н.

20.9.1940, М асква), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1983). С кончы ў М уз.-пед. ін -т імя Гнесіных (1963). П рацуе ў розны х ж анрах, найб. акгы ўна ў ж анры песні: «М ой адрас — Савецкі Саюз», «Які цудоўны гэты свет» (абедзве 1973), «Дзень Перамогі» (1975), «Радзіма мая» (1976), «П ры цяж энне

ТУХАЧФЎСКІ Міхаіл М ікалаевіч (16.2.1893, в. Сляднёва С аф онаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія —

зямлі» (1977), «Дадзім ш ар зям н ы дзецям» (сл. Н азы м а Х ікмета, 1978), «Алімпіяда-80», «Н енаглядная м ая старана» (абедзве 1980). С ярод інш . твораў: кантата «За даллю — даль» (паводле А.Твардоўскага, 1963); фп. п ’есы; вак. цыклы; рок-сю іты «Па хвалі м аёй памяці», «НЛА» (1970-я г.), м узы ка да спекгакляў драм. т-ра, кінаф ільм аў і рады ёпастановак.

І.М .Т уф таў

М .М .Т у х ач э ў ск і.

12.6.1937), савецкі ваенны дзеяч, лалкаводзец, адзін з перш ых М арш алаў Сав. Саюза (1935). С кончыў А ляксандраўскае ваен. вучылішча (1914). 3 1912 y арміі, з 1918 y Чырв. Арміі. У дзельнік 1-й сусв. 1914— 18 і грамадз. 1918— 20 войнаў. 3 чэрв. 1918 камандуючы 1-й арміяй Усх. фронту, са студз. 1919 — 8-й арміяй Гіаўд. фронту, з крас. 1919 — 5-й арміяй Усх. фронту. У л ю т.— крас. 1920 камандаваў войскамі Каўк. фронту. 3 крас. 1920 камандую чы войскам і Зах. фронту: y час савецка-польскай вайны 1920 распрацаваў і кіраваў ІгуменскаМінскай і Варшаўскай аперацы ямі. Удзельнік падаўлення анты балы лавіцкага кранштацкага паўстання 1921, сял. ўзбр. паўстання ў Тамбоўскай і Варонежскай губ. 1920— 21. У 1921 нач. Ваен. акадэміі РСЧА, ў 1922— 24 камандуючы войскамі Зах. фронту. 3 1925 нач. штаба РСЧА, з 1928 камандую чы Л енінградскай ваен. акругай, з 1931 нам. наркома ваенна-марскіх спраў С С С Р і старшыні РВС, нач. узбраенняў РСЧА, з 1934 нам. нарком а абароны С С С Р , з 1936 1-ы нам. нарком а абароны і нач. упраўлення баявой падрыхтоўкі. У 1937 камандуючы войскам і П ры волж скай ваен. акругі. Канд. y чл. ЦК. В К П (б) y 1934—37. Праводзіў работу па рэарганізацыі Чырв. Арміі, распрацоўцы ваен. навукі і практы кі ваен. будаўніцтва.

22.5.1937 арыш таваны па справе т.зв. «антысав. трацкісцкай ваен. арг-цыі» ў Чырв. Арміі і пры гавораны да пакарання смерцю. П аводле р аш эн н я ваен. калегіі Вярх. суда С С С Р прыгавор скасаваны і ў 1957 Т. рэабілітаваны . Тв.: Нзбр. проюв. T. 1—2. М., 1964. Літ.: Г у л ь Р.Б. Красные маршалы. М., 1990; С о к о л о в Б. Ммхаші Тухачевскнй: Жвзнь н смерть красного маршала. Смоленск, 1999.3 3. Бел. Эн. Т. 16.

ТУЧА, вёска ў К лец кім р -н е М інскай вобл., каля р. Т учанка, н а аўтадарозе Слуцк— Івацэвічы. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ГІдЗ ад горада і чыг. ст. Клецк, 156 км ад М інска. 785 ж., 311 двароў (2002). С ярэд н яя ш кола, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў і парты зан, п ом н ік зем лякам , як ія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П ом н ікі архітэкгуры: С вята-Іаан аП радцечанская царква (пач. 19 ст.), сядзіба (2-я пал. 19 ст.). Т У Ч К Ё В ІЧ У л а д зім ір М а к с ім а в іч (29.12.1904, с. Яноўцы Чарнавіцкай вобл., У краіна — 24.7.1997), расійскі і ўкр. ф ізік, адзін са стваральнікаў в ы тв-сді сілавых паўправадніковы х прылад. Акад. Рас. АН (1970, чл.-кар. 1968). Герой Сац. Працы (1984). С кончы ў Кіеўскі ун-т (1928). П рацаваў y Н Д І Кіева. 3 1936 y Ф із .-т э х н . ін - ц е Р а с . A H y С .-П е ц я р б у р г у (у 1967— 87 ды рэкгар). А дначасова ў 1935— 60 праф . Л ен ін градскага політэхн. ін-та. Н авук. працы па фізіцы і тэхніцы паўправаднікоў. Атры маў чы сты я монакры ш талі германію і крэмнію і прапанаваў тэхналогію вырабу з іх плоскасны х ды ёдаў і трыёдаў, ф отаэлементаў і фотадыёдаў. Распрацаваў тэхналогію вырабу сілавых паўправадніковы х пры лад і пераўтваральнікаў для электрон най тэхнікі і м оцнатокавай электронікі. Разам з А .П .Аляксандравым i 1.B .Курчатавым распрацаваў проц ім інную ахову ваен. караблёў (1941). Д зярж . прэмія С С С Р 1942. Л ен ін ская прэм ія 1966. Тв:. Снловое полупроводннковое прнборостроенне. М., 1980 (у сааўт.). Т У Ш (ням. T usche) y выяўленчым м а с т а ц т в е , чорн ая фарба, якая з часам не траціць інтэнсіўнасці колеру. Бы вае вадкая і сухая. Вырабляю ць з сажы (ад спальвання хвойнай драўніны ) і клеявы х рэчы ваў (раслінных алеяў і смол). П ры рабоце з пэндзлем Т. звы чайна разбаўляю дь вадой; тон м алю нка мож а бы ць ад чорнага да серабры ста-ш эрага. Выкары стоўваецца ддя чарчэння, м алявання ў тэхніках ш трыхоўкі, заліўкі і адмы ўкі (часта ў слалучэнні з алоўкам і вугалем). Вядома

ТУШ КАНЧЫ КІ____________ 65 са стараж ы тнасці ў Кітаі, пазней атрымала л аш ы рэн н е ў Карэі і Я лоніі, з 16— 17 ст. — y Еўроле. Т. назы ваю дь таксам а аналагічны я чорнай каляровы я ф арбы , якія вы рабляю ць на аснове каменнавугальны х фарбавальнікаў. Т У Ш (ням. Tusch; англ. tucket, tuck), урачыстае муз. пры вітанне, якое вы конваецца духавым аркестрам y час узнагародж ання, уш аноўванняў, вінш аванняў. Складаецца звы чайна з пяцітактавага муз. сказа, як і паўтараецца ў хугкім тэм пе некалькі разоў. Гіерш алачаткова (з сярэдзіны 18 ст.) — кароткая л ’еса ф анф арнага складу, з 19 ст. — сучасная форма. ТУ Ш А М Л ІН С К А Я КУЛ ЬТЎРА , археалагічная культура плямён, якія ў 4— 1 сг. н.э. жылі ў С м аленскім П адняпроўі і П адзвінні, на У Беларусі. Вылучана П.М .Траццяковым, назва ад гарадзіш часховіш ча Туш амля на С м аленш чы не. Н асельніцгва займ алася лераваж на зем ляробствам і ж ывёлагадоўляй; паляванне, ры б-лоўства, збіральніцтва мелі дапамож ны характар; бьші развіты таксама кавальская справа, здабы ча і апрацоўка ж алеза, каляровы х металаў. Ж ы ло ў селіш чах і гарадзіш чах-сховіш чах y жытлах слупавой канструкцы і. У гарадзіш чах-сховіш чах знаходзіліся свяцілішчы, y цэнтры якіх стаяў вы сокі слуп 3 вы явай гал. бажаства. П ахавальны абрад — труласпаленне ў урнах або без іх, y грунтавых акруглых ямах. Д ля Т.к. характэрны гліняны таўстасценны і слабапраф іляваны лосуд высокіх лрапорцый, жал. лры лады лрац ы (сярлы , сякеры, трохгранны я н ак ан еч н ікі стрэл, лісталадобны я накан ечнікі к о л ’яў і інш .). Т уш ам лінскія плям ёны былі на стадыі пераходу ад родавай абш чы ны да тэры тары яльнай сельскай. Н а Беларусі найб. даследаваны гарадзіш ча-сховіш ча Нікадзімава, гарадзіш ча і селіш ча Княжыцы. Больш асць даследчы каў лічыць, ш то Т.к. адносідца да балцкага этнічнага масіву. АА.Седзін Т У Ш К А Н Ч Ы К В Я Л ІК І, м лекакорм ячая ж ывёла атр. грызуноў, гл. Земляны заяц. ТУШ КАНЧЫ Ы , туш канчы кав ы я (D ipodidae), сямейства млекакормячых ж ывёл атр. грызуноў. Вядомы з алігацэну (каля 35 м лн. г. назад). 10— 15 родаў, каля 30 відаў. П аш ы раны ў стэлах, лаўлусты нях і пусты нях Еўразіі, Паўн. і П аўн.-Усх. Афрыкі, Паўн. Амеры кі. Ж ы вуць y норах. П ерамяш чаю цца скачкамі. Зім ой упадаю ць y спячку. Даўж. цела да 26 см, хваста да 30 см. Галава і вочы вял., вушы доўгія. круглаватыя. Пярэднія лапкі маленькія, скакальньш заднія ў 3—4 разы даўжэйшыя, моцныя. Хвосг звычайна з кутасікам на канцы, выконвае ршш балансіра пры скачках. Кормяцца пераважна

66

ТУШ НО ВА

насеннем, цыбулінамі і зялёнымі ч. раслін, насякомымі. Нараджаюць да 8 дзідянят 1—2 разы за год. Э.Р.Самусенка. Т У Ш Н 0В А В ер ан ік а М іхай л аўн а (27.3.1915, К азань, Расія — 7.7.1965), руская паэтэса. Вучылася ў Л енінградскім мед. ін-це (1931— 35). Д рукавалася з 1944. Аўтар зб-каў верш аў «П ерш ая кніга» (1945), «Ш ляхі-дарогі» (1954), паэмы «Дарога на Клухор» (1952). У паэт. зб-ках «П амяць сэрца» (1958), «Другое дыханне» (1961), «Сто гадзін ш часця» (1965), «Вершы» (апубл. 1969) і інш. пранікнёны гімн каханню , успры м анне гісторыі Радзімы я к глы бока асабістага, увага да ўнутр. свету ліры чнага героя. Некат. яе вершы пакладзены на музыку. Тв.: Нзбранное. М., 1988. А.В.Спрынчан.

рылі горад, але крэпасць узяць не змаглі. У пач. 6 ст. да н.э. цы тадэль разбуры лі міды йды , але ж ы ц цё н а цытадэлі працягвалася і пры Ахеменідах. ТУШЧА, возера ў С м аргонскім р-не Гродзенскай вобл., y бас. р. Страча (правы пры ток р. Вілія), за 32 км на П н ад г. С м а р го н ь . П л . 0 ,34 к м 2, даўж .

850 м, найб. ш ыр. 660 м, найб. глыбіня 2 м, даўж. берагавой л ін іі 2,8 км, пл. вадазбору 6,1 км 2. К атлавіна рэш ткавага тыпу. Схілы выш . 3— 4 м, разараны я, на 3 і П н З 12— 14 м, укрьгтыя лесам. П ойм а ш ыр. 50— 100 м, забалочаная. Берагі пераваж на сплавінны я, тарф яністыя, н а П н З і ПдУ нізкія, пясчаны я, месцамі на У і ПдУ пад хм ы зняком . Н а П нУ некалькі заліваў. Д но сапрапелістае, на П н З і ПдУ вузкая паласа пяску да глыб. 0,5— 1 м. Зарастае слаба. Выцякае р. Туш чанка.

ТУЯ (Thuja), род хвойны х раслін сям. кіпарысавых. 5 відаў. П аш ы раны ва Усх. Кітаі, Я лоніі. Паўд. Амерыцы. Культывуюць, y т.л. на Беларусі, Т. гіганцкую, або складкаватую (Т. plicata), і заходнюю (Т. occidentalis). Вечназялёныя дрэвы выш. 12—18, рэдка 45—60 (75) м або кусгы. Непатрабавальныя да ўмоў росту, добра пераносяць задымленасць гарадоў. Крона пірамідальная ці канічная, галіны гарыз. або ўзыходньш. Парасткі ападаюць разам з лісцем. Лісце лускападобнае (у малацых раслін іголкападобнае), па 4 y кальчаках. Насенне плоскае, крылатае, са смалянымі залозкамі. Эфірны алей Т. заходняй выкарыстоўваецца ў медыцыне (асабліва ў гамеапатыі) і парфумерыі. Драўніна мяккая, шчыльная. Выкарыстоўваецца ў прам-сці, суднабудаванні. Лек., тэхн., дэкар. расліны. А.Д.Антанюк.

ТУШ Ы НСКІ А ляксандр Іосіфавіч (н.

5.8.1945, М інск), бел. вучоны ў галіне выліч. тэхнікі. К анд. тэхн. н. (1983), праф. (1985). С кончы ў М інскі рады ётэхн. ін-т (1969). 3 1969 на М інскім з-дзе ЭВ М (з 1987 ды рэктар). 3 1988 ды рэктар Н Д І ЭВ М і адначасова ген. ды рэктар Бел. навук.-вы тв. аб ’яд н ан н я выліч. тэхнікі. 3 1992 нам. міністра абароны Беларусі. 3 1994 y Бел. ун-це інф арм аты кі і рады ёэлектронікі. 3 1996 нам. ген. ды рэктара прадпры ем ства «ІВА». Н авук. працы па выліч. тэхніцы , сучасны х сродках мабільнай сувязі, арганізацы і вы тв-сці Э ВМ .

Te.: Методнческое пособне по технолопш печатных плат. Мн., 1988 (разам з І.М.Русаком); Перспектнвы, прогнозы развкгня современных средств мобнльной связн. М., 1999 (у сааўг.). М.П.Савік. Тушканчыкі: 1 — вялікі; 2 — зайчык земляны; 3 — емуранчык звычайны.

Т У Ш 0Н ІК І, бел. трады ц. страва; туш аная бульба. Н азывалі гаксама тўш анка. Бульбу чы сцілі, рэзалі на кавалачкі, туш ылі ў печы (без вады) з салам або слівамі. ТУШ ПА, стараж ы тны горад на ўсх. беразе воз. Ван, сталіца дзярж авы Урарту (9 — пач. 6 ст. да н.э.). Цытадэль Т. знаходзілася на скале, горад — каля яе паднож ж а на месцы сучаснага г. Ван (Турцыя). П ры цару М енуа (кан ец 9 ст. да н .э.) да горада праведзены канал ад горных кры нід. Арм. гісторык 5 ст. н.э. М аўсес Х арэнацы апісаў скалу, канал і нрывёў паданне пра будаўш дтва Вана цары цай Ш амурамат (Семірамідай). У 1827 ням. археолаг Ф .ІІІульц даследаваў рэш ткі крапасны х сцен, вы сечаны я ў скале пам яш канні (магчыма, грабніцы цароў) і скапіраваў клінапісны я надпісы. У 1916 І.А.Арбелі знайш оў y ніш ы на скале гары стэлу з летапісам цара Сардуры II (сярэдзіна 8 ст. да н.э.). Т. неаднаразова згадваецца ў асіры йскіх крыніцах. У 735 да н.э. асіры йцы разбу-

ТЎШ Ы НСКІ ЛАГЕР, урадава-адмідістрацы йн ая рэзід энц ы я і ваенны лагер Ілж эджітрыя I I y с. Т уш ы на (пад М асквой) з лета 1608 да пач. 1610. Т л . быў ум ацаваны зем л ян ы м і валамі і драўляны м і абарончы м і збудаваннямі. Унутры лагера знаходзіліся рэзідэнц ы і ' Л ж эдзмітры я II і нарачонага патры ярха Ф іларэта, будынкі туш ы нскіх прыказаў, жытлы польскіх і рас. войск. Пры адыходзе атрадаў Рэчы П аспалітай y сак.

1610 Т л . спалены . У 1898— 1901 н а яго месцы праведзены археал. раскопкі, выяўленыя рэчы (зброя, пры лады працы, рэчы побыту) зберагаю цца ў Д зярж. гіст. музеі ў М аскве. ТУШ Э (ф ранд. touché, ад to u ch er чапаць, дакранацца), характар здабы вання гуку (націск, удар ла клавіш ах) пры ігры на ф л., які н ел асрэд н а ўллы вае на яго сілу і тэмбравую афарбоўку. В аж ды сродак індывідуалізацыі гучання інструмента. Залеж ы ць ад ф ізічнага складу рукі ліяніста, яго маст. ім кн ен н яў і стылю лэўнага муз. твора. А дрозніваюць: сухое і ж орсткае, м яккае і лявучае Т. і інш. (налр., ігра Д ж .Ф ілда, А .Рубінш тэйна вы значалася аксам ітны м , сакавітым Т.).

TXÂHA, горад на 3 Індыі, на Пн ад Бамбея, y ш таце М ахараш тра. К аля 500 тыс. ж. з прыгарадамі (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. П рам -сць: эл.-тэхн., эл.-хім., вы тв-сць нафтабуравога і тэкст. абсталявання. ТХАНЬХАА (T hanh Нгіа), горад на Пн В’етнама, на р. Ma. Адм. ц. аднайм. правінцы і. К аля 150 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўгадарог. П рам -сць: дрэваапр., тэкст., харчовая. Саматужныя промыслы. П аблізу — хромавы руднік, і абагачальлая ф -ка. ТХАР. найбольш засуш лівая паўд.-зах. частка Інда-Г ангскай раўніны ; тое, што Tap. ТХАРЫ (Putorius), падрод млекакормячы х роду л асак і тхароў (M ustela) сям. куніцавых атр. драдеж ды х. 3 віды. Паш ы раны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. Ж ы вуць y лясах, каля вадаёмаў, y стэпах, паўдустынях, на высечках, y хмыз-

няках, норах; часам трапляю цца ў населенш месцах. Існуе пры ручаная альбіносная форма Т. чорнага (M .putorius) — фурсі. 1 від (Т. ам еры кан скі — M.nigripes) занесены ў Чырв. кнігу МСАП. На Беларусі жыве Т. чорны , або лясны. Даўж. цела да 56 см, хваста да 19 см, маса да 2 кг. Тулава гнуткае, выцягнутае, ногі карагкія. Фугра пушыстае, мякхае, афарбоўка ад чорна-бурай да палева-пясочнай. Кормяцца пераважна грызунамі. Анальныя залозы ввдзяляюць пахучы сакрэт. Нараджаюць да 19 (звычайна 4—8) дзіцянят за год. Аб’ект промыслу. Э. Р. Самусенка. ТХІМПХЎ, горад, сталіца Бутана, ва Усх. Гімалаях, y м іж горнай даліне р. Чынчу (бас. Брахмапутры). К аля 35 тыс. ж. (2001). Вузел аўтадарог і караванных шляхоў. Аэрапорт. Гал. рэлігійны цэнтр краіны. Гандл.-рам есніцкі цэнтр. Дрэваапр. і харч. лрадпры ем ствы. Крэпасць Д зонг — рэзідэнцы я караля.

зям л ян ках і назем ны х жытлах слупавой канструкцы і л а берагах р э к і азёр. Асн. яго зан ятак — зем ляробства і ж ы вёлагадоўля. Вы рабляла гарш кі, глыбокія міскі, кубкі, сіта- і вазападобны я пасудзіны , арнам ентаваны я гарыз., дугападобны м і і касы м і лракрэсл ен ы м і лін іямі, руж анцавы м, вусеневы м і ш нуравым арнам ентам , a таксам а бронз. кінж алы , бранзалеты , ш лількі, падвескі, кам енны я і крам ян ёвы я сякеры , наісанечнікі стрэл, скрабкі і інш . П ахавальны абрад — трупалалаж эн не на баку ў скурчан ы м становіш чы ў курганных і грунтавых могільніках. С ляды Т.к. трапляю цца на стаянках Здзітаў, Камень, Х ом ск (Іванаўскі р -н ), Востраў, Горнава, Грыўковічы, С ош н а (П ін скі р-н ), y

ТХЭКВАНДО, від спарты ўнай барацьбы; тое, што таэквандо. ТШАШЧКОЎСКАЯ (дзявочае М a н ь к о ў с к а я ) Зоф ’я А дамаўна (1847, в. Дарагавіца Капыльскага р -н а М інскай вобл. — 7.11.1911), польская і бел. пісьменніца, перакладчы ца. Удзельніца рус.-тур. вайны 1877— 78. Вярнуўш ьіся ў г. Ноўгарад, пасябравала з удзельнікам паўстання 1863— 64 і паплечнікам К.Каліноўскага Ф .П .Зянковічам , які значна паўплываў на паэтэсу. П ерш ы я літ. спробы Т. падтрымаў яе сваяк У.Сыракомля. Роднай вёсцы пры свяціла цыкл вершаў на польскай мове «Дарагавіцкія песні». Аўтар верш аванага зб. на польскай мове «Адзін з многіх» (1890). У вершах ш ы рока вы кары стоўвала бел. фальклор і лексіку. Захаваліся яе бел. верш «Божа, наш бацька, мы твае людзі...» і пераклады паэт. твораў Я.Чачота («Казак»), Т .Л енартовіча («Каліна»), М .К анапнідкай («Ля аконда», «Як жа мне цябе, дзяўчына...»). Падтрымлівала творчы я кангакты з В.Каратынскім, Я.Лучынам. Літ:. К а з б я р у к У.М. Ступені росту: Бел. літ. канца XIX — пачатку XX ст. і традыцыі пол. пісьменнікаў. Мн., 1974; Я г о ж. Беларускія вершы Адама М-скага / / Маладосць. 1971. № 12; Заняпад і адраджэнне: Бел. літ. XIX ст. Мн., 2001. У.М.Казбярук. ТШЦІНЕЦКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура плямён, якія ў 15— 11 ст. да н.э. насялялі тэр. ўсх. Польш чы, паўн. Украіны і паўд. Беларусі. Н азва ад могільніка каля в. Т ш дін ец (П олы дча). Насельніцтва ж ыло на ласеліш чах y

Тхор чорны.

Да арт. Тшцшецкая культура. Гліняны посуд і прылады прады. выяўленыя пры даследаванні помнікаў гэтай культуры ў Прыпяцкім Палессі Беларусі.

бас. Н ём ада. К аля в. П ры лукі (Б рэсц кі р -н ) вы яўлены тш цінецкі грудтавы могільнік з абрадам трупаспалення. У меж ах Бел. П алесся найб. кан цэн трацы я пом нікаў y нізоўях Гарыні, на берагах П ры пяці, н а Тураўш чы не. М.М.Крывальцэвіч. 'ІЫ А 3 0 Л , 1, 3-тыазол, араматы чнае гетэрацыклічнае м учэнне, адзін з асн. азолаў. Бясколерная вадкасць, 117— 118 °С, ш чы льн. 1198 к г/м 3 (20 °С). Раствараецца ў вадзе і арган. растваральніках. Утварае солі з моцнымі к-тамі. Структурны ф р агм ен т к аф ерм ен ту тыяміну. Вы творныя Т. выкарыстоўваюць як ф арбавальнікі (налр., y каляровай ф атаграф іі), лек. прэп а р а т ы ( н а л р ., н о р сульфазол — 2-сульф аділам ідаты азол).

ТЫ БЕЦ К АЕ

67

ТЫ БА, горад y Японіі, на ПдУ в. Хонсю. Адм. ц. аднайм. прэфектуры . Каля 900 тыс. ж. (2001). Порт y Такійскім зал., 2-і па грузаабароце ласля г. Кобе. Вузел чы гунак і аўтадарог. П рам-сць: каляровая і чорн ая металургія, нафтахім., судна- і авіябудаванне, харчовая. Ун-т. ТЫ БЁРЫ Й Клаўдзій Н ерон (Claudius N ero Tiberius; 16.11.42 да н.э. — 16.3.37 н.э.), ры м скі імператар [14— 37 н.э.[. П алкаводзец y арміі Аўгуста, y 20 да н.э. здзейсніў паход y А рменію , y 15 да н.э. — да вы токаў Д уная, y 12— 9 да н.э. ваяваў з панонцам і, y 8— 7 да н.э. з германцамі. Усы ноўлены Аўгустам y 4 н.э. і ў завяш чанн і абвеш чаны наследнікам. У 13 стаў сулравіцелем Аўгуста, пасля яго смерці —• імператарам. Пры Т. ўмацаваны прынцыпат, павялічана дзярж. казна (за кош т скарачэн ня выдаткаў на відовіш чы, раздач плебсу, грамадскага будаўніцтва), палепш ана сістэма кіравання правінцы ямі; лравы абрання магістратаў перададзены сенату. У змацніў ганенні н а апазіцы ю сената праз суд. працэсы за зн явагу велічы імлератара. 3 27 ж ыў на в-ве К апры і адтуль кіраваў ім перьм й. Літ.: С в е т о н л й Г.Т. Жгань двенадцатн Цезарей: Пер. с лат. М., 1993; Ф е д о р о в a Е.В. Нмператорскяй Рнм в лнцах. 2 нзд. Смоленск, 1995. А.Г.Зельскі. ТЫБЕСТЫ (Tibesti), вулканічнае нагор’е ў Цэнтр. Сахары, на П н Рэспубліхі Чад. Выш. да 3415 м (вулкан Эмі-Кусі). Складзена з крыпгг. сланцаў, пясчанікаў, лаў. Расчлянёна глыбокімі цяснінам і з часовымі вадацёкамі. Т эрм альны я кры ніцы . А падкаў да 100 мм за год. Уздоўж ладнож жаў і па далінах д а вы ш . 1200 м растуць ф інікавая пальма, пальма дум, акацыі, з 1600— 1800 м — паўпусты нная і пусты нная расліннасць. ТЫБЁЦКАЕ HATÔP’E, Т ы б е т, адно з найболы л вы сокіх і вялікіх нагор’яў Зямлі. Займ ае лаўд. ч. Ц энтр. Азіі, пераваж на на тэр. Кітая. А бмеж авана горнымі сістэмамі: на 3 — П ам ір і Гіндукуш, на П н — Куньдунь, на У — СінаТ ыбецкія горы, на П д — Гімалаі. Пл. каля 2 млн. км2. У рэльефе слалучаюцца горныя хрыбгы выш. да 6000— 7000 м, раздзеленыя шырокімі, плоскімі або слабаўзгорыстымі раўнінамі выш. 4000— 5000 м. Раўніны Т.н. складзены з пясчанікаў, вапнякоў, кварцытаў, гліністых сланцаў, хрыб™ — з гранітаў і гнейсаў. Паўн. ч. ўгварылася ў перыяд герцынскай, сярэдняя — ціхаакіянскай, паўд — альпійскай складкавасцей. У перыяд альпійскай складкавасді адбылося агульнае падняцце Т.н. На паўд. ускраіне, уздоўж паўн. схілаў Гімалаяў — тэктанічны прагін. Многія раёны сейсмічныя, ёсць гарачыя крьшіцы, y т.л. мінеральныя. Радовішчы золата, каляровых металаў, каменнага вугалю, гаручых сланцаў, жал. руды, сурмы, мьпл’яку, каменнай солі і інш. Юіімат рэзка кантьшентальны, халодны. Сярэдняя гадавая т-ра 0—5 °С.

68

ТЫ БЕЦ К А Е

Аладкаў на Пн 100—200 мм, на Пд, 500—700 мм за год. Бываюць моцныя вятры. На раўнінах зіма бясснежная. У далінах на ПдУ клімат больш мяккі, ападкаў да 400 мм за год. Снегавая лінія на выш. 5000—6000 м (самая высокая на Зямлі), ледавікі найб. y Каракаруме. Рачная сетка рэдкая, рэкі горныя, парожыстыя, ледавіковага і снегадажджавога жыўлення, багатыя гідраэнергіяй. На Пн рэкі ўпадаюць y бяссцёкавыя салёныя азёры. найб. Намца; на Пд і У вытокі вял. рэк Азіі: Інд, Брахмапутра, Салуін. Хуанхэ, Янцзы, Меконг і іх прытокаў. Пераважае расліннасць высакагорных пустынь і паўпустынь на маламагугных горна-пустьшных глебах. У паўн. ч. нагор'я і на ПдЗ — нізкая травяная расліннасць, значныя тэр. заняты друзавай або саланчаковай пустыняй. Характэрныя прадстаўніхі расліннасці — тыбецкая асака і балотніца. На Пд трапляюцца ўчасткі горных стэпаў. Лясы на крайнім У (елка, хвоя, бяроза) і ў далінах на ПдУ (тугайныя лясы — лаза, таполя, ціс, падуб, хвойныя). Жывёльны свет: на Пн характэрны капытныя — як, кулан, антылопы аронга і ада, архар, блакітны баран. Ёсць мядэведзі, воўк, ліс, шакал, зайцы, пішчухі, тарбаган; з птушак — барадач-ягнятніх, гімалайскі сіп, арлан-даўгахвост, тыбецкі улар, тыбецкая саджа і інш. На Пд (асабліва ў далінах) трапляюцца тыгр, кабарга, газель, выдра, янот, малпы макакі; з птушак — каршун, сава, сокал і інш. Пра насельніцгва і гаспадарку гл. ў арт. Тыбецкі аўтаномны раён. І.Я.Афнагель. ТЫБЕЦКАЕ ПІСЬМ О , пісьменства, якое склалася ў 8—11 ст. y манасты рах Ц энтр. Азіі на аснове індыйскага пісьма брахмі эпохі гупта. А лфавіт зн ач н а паш ы раны за кош т дадатковых сімвалаў, адсутнічаю ць спец. зн ак і для абазна-'

ч эн н я сэнсаўтваральнай вы ш ы ні галасавога тону. П адзяляецца н а кніж ны і друкаваны ш ры ф т і н а курсіўнае пісьмо, y як ім таксам а вы лучаецца некалькі тыпаў. Н а аснове Т.п. развіліся некат. інш ы я пісьмовы я сістэмы , напр., м ангольскае пісьмо. Літ.: Ф р н д р н х Н. Нсторня пнсьма: Пер. с нем. М., 1979. АЛ.Кожынава. ТЫБЕЦКАЯ MÔBA, мова ты бецка-бірм ан скай галіны кітайска-т ы бецкіх моў. Літ. пісьмовая Т.м. я к мова лам аісцкай царквы ўж ы ваецца ў Кітаі, М анголіі, Бурадіі, Тыве. П аш ы рана ў зах. частцы Т ы бецкага нагор’я (К ітай). П ісьмовая Т.м. і яе лхаскі ды ялект — сродкі міжплем янны х зносін і справаводства на ўсёй тэр. Т ы бецкага р -н а Кітая. Н алеж ы ць да моў ізаляванага ладу (з некат. адхіленнямі). У зн ікн енн е літ. мовы звязан а з паяўленнем пісьменства (самы стараж. пом нік — надпіс y манастары С ам ’е, 7 ст.) і п ран ікн ен н ем y Тыбет будызму. С учасная літ. Т.м. захавала са стараж. часоў трады д. арфаграф ію , грам аты ка зм янілася мала, інавацы і пераваж на ў лексіцы . Літ.\ Р е р н х Ю.Н. Тнбетскнй язык. М , 1961; П а р ф н о н о в н ч Ю.М. Тнбетсклй пнсьменный язык. М., 1970. А.А.Кожынава. ГЫБЕЦКІ А Ў ТА Н 0М Н Ы РАЁН, Т ы б е т (кіт. С іцзан-Ц зы чж ы ю й ), нацы янальна-адм . адзінка Кітая ў межах Тыбецкага нагор’я. П л. 1221 тыс. км 2. Нас. каля 2,6 млн. чал. (2001), ж ывуць тыбетцы і кітайцы . Адм. ц. — г. Лхаса. У рэльеф е пераваж аю ць слабаўзгорыстыя або плоскія раўніны і адносна кароткія

горны я хрыбты пераваж на шыротнага або субш ы ротнага напрамку (выш . да 6 тыс. м) з ш ы рокім і і плоскімі водападзеламі, з пакаты мі схіламі. Праяўленні вулканізму і сейсмізму. Ёсць радовішчы золата, касітэрыту, поліметал. руд, кам еннага вугалю, соды і інш . Клімат суровы і сухі. Н а ўскраінах вы токі Хуанхэ, Я нцзы , М еконга, Салуіна, Брахмапутры, Інда. Ш м ат бяссцёкавы х салёны х азёр. П ераваж аю ць ландш афты вы сакагорны х халодны х пусты нь і паўпусты нь. Х аракгэрн а нізкарослая ізрэдж аная травяністая і паўхмызняковая расліннасць. 3 галін эк аном ікі пераваж ае сельская гаспадарка. У далінах і на горных схілах сею ць галазёрны ячмень, авёс, гарох, грэчку. М енш ае зн ачэнне маю ць пш аніца і ры с (н а ПдУ), бульба, рэпа, бручка, цыбуля. Садоўніцтва (яблы ня, груша). А дгонная жывёлагадоўля (які, авечкі, козы , коні, аслы , мулы). У земляробчы х раёнах гадуюць буйн. par. ж ывёлу і свіней. Н евял. здабы ча кам. вугалю, солі, золата. Н екалькі ГЭС. П радпры емствы п а перапрацоўцы с.-г. прадукцыі, лесапільны я, цагельныя, ф армацэўты чны я, тэксты льны я. Транспарт пераваж на аўтамаб. і ўю чны . Псторыя. Ядро тыбецкага народа — плямёны цянаў, якія ў 6—5 ст. да н.э. перасяліліся ў Тыбет, дзе змяшаліся з абарыгенамі. У пач. 7 ст. н.э. адзін з князёў — Намры аб’яднаў пад сваёй уладай б.ч. тыбецкіх плямён. Яго сын Сранцзангамба стварыў адзіную Тыбецкую дзяржаву, якая дасягнула найб. росквіту пры Тысангдэцэне (755—791). У 787 дзярж. рэлігіяй стаў будызм. У сярэдзіне 9 ст. Тыбецкая дзяржава распалася на шэраг княстваў, y якіх узмацніўся ўплыў будыйскіх ма-

насгыроў і духавенства (лам). У канцы 14 — лач. 15 ст. манах Цзанкаба заснаваў секту Гэлуг-ба (жоўгакапялюшнікаў), з якой вылучылася асобная плынь y будызме — ламаізм. Кіраўнік секты Гэлуг-ба з 16 ст. носіць тытул дшй-лама. У сярэдзіне 17 ст. 5-ы далай-лама пры дапамозе войск Айрацкага ханства ўсталяваў уладу над усім Тыбетам і стварыў тэакратычную дзяржаву, y якой далай-ламы мелі духоўную і свецкую ўладу. У 1732 дынастыя Цын, якая кіравала ў Кітаі, прымусіла далайламу прызнадь вярх. сюзерэнітэт Кітая. У жн.

1904 экспедыцыйны брыг. атрад захапіў сталіцу Тыбета г. Лхаса і кіт. ўрад быў вымушаны прызнаць Тыбет зонай уплыву Вяліхабрытаніі У час Сіньхайскай рэвалюцыі 1911— 13 Тыбет стаў фактычна незалежным ад цэнтр. nr. улад. Пасля ўгварэння Кіт. Нар. Рэспублікі (КНР, 1949) вял. сход прадстаўнікоў Тыбета абвясціў 4.11.1949 незалежнасць Тыбета. Але ўрад КНР не пагадзіўся з гэтым і ў 1950 пачаў прасоўванне ўглыб Тыбета. 23.5.1951 прадстаўнікі 14-га далай-ламы (Тэндзін Г ’ятсо) падпісалі з уладамі КНР пагадненне пра пераход Тыбета пад юрысдыкцыю КНР пры захаванні яго аўтаноміі. У 1954 Індыя адмовілася ад усіх правоў і прывілеяў y Тьібеце. Паліігка кіт. улад y Тыбеце выклікала ў 1959 паўстанне, якое падаўлена кіт. войскамі. Далай-лама ўцёк y Індыю, дзе стварыў урад Тыбета ў вытнанні. У 1965 створаны Тыбецкі аўг. раён. Літ:. Б о г о с л о в с к н й В.А. Очерк нсторнн тнбетского народа. М , 1962. ТЫБР (Tevere), рака ў Італіі, сам ая вялікая наАпенінскім п-ве. Даўж. 405 км, пл. бас. каля 16,5 тыс. км2. П ачы наецца ў Апенінах, перасякае раўніну М арэма, упадае ў Тырэнскае м., утварае дэльту (ші. 250 км2). Паўнаводная зімой. Сярэдні гадавы расход вады 260 м 3/с . Выкарыстоўваецца пераважна для араш эння, y ніжнім цячэнні нерэгулярнае суднаходства. Ha Т. — сталіца Італіі Рым. ТЫБЎЛ Альбій (Albius Tibullus; каля 50—19 да н.э.), рымскі паэт. Удзельнічаў y ваен. паходах палкаводца і аратара Месалы Корвіна, уваходзіў y яго літ. гурток. Пісаў элегіі, y якіх пераважала тэма кахання з уласцівымі ям у захапленнем, рэўнасцю, расчараваннем. Аўтар 2 кніг элегій: 1 -ю (з 10 элегій) пры свяціў Дэліі (Планіі), 2-ю (з 6 элегій) — Немесідзе. Гал. матывы ў іх — Ідэалізаванае жыццё з каханай на ўлонні вясковай прыроды, здаволенне малым, асуджэнне багацця, войнаў, ж аночай нявернасці. Паэзія Т. адметная шчырасцю перажыванняў, празры стасцю і чысцінёй мовы, вытанчанасцю стылю. Тв.: Рус. пер. — y кн.: Валернй Катулл. Альбяй Тнбулл. Секст Проперцнй. М., 1963. Літ С а в е л ь е в а Л.Н. Ндеал н дейсівнтельность в творчестве Тнбулла н Проперцвя / / Антнчность н современность. М ., 1972;Я рхо В.Н., П о л о н с к а я К.П. Антачная лврнка. М., 1967. С.Дз.Малюковіч. ТЫВА, Рэспубліка Тыва, T y в а. Размешчана на П д Усх. Сібіры, y Рас. Федэрацыі. На П д і ПдУ мяжуе з Манголіяй. Пл. 170,5 тыс. км 2. Нас. 311 тыс. чал. (2000), гарадскога 48%. С ярэдняя шчшьнасць 1,8 чал. на 1 км 2. Ж ы вуць тувінцы (64,3%), рускія (32% ), хакасы і інш. Сталіца — г. К ы зш . Гарады: Ак-Давурак, Ш аганар, Чадан, Туран.

69

Прырода. Т. — горная краіна (выш . да 3970 м, масіў М ангун-Т айга). Ц энтр. і зах. ч. займ ае Т увінская катлавіна, на П н ад яе хрыбты Зах. С аяна, на 3 — Алтая, на П д — Тану-А ла. У межах усх. ч. паўд.-зах. схілы Усх. Саяна, Тадж ы нская катлавіна, нагор’і У сх.-Тувінскае і Сангілен. К ары сны я вы капні: руды каляровы х і рэдкіх металаў, жал. руда, кам ен ны вугаль, азбест, золата, ртуць, кам ен ная соль, мармур, вапнякі і інш. К аля 50 к ры н іц мінер. вод. Клімат рэзка канты нентальны . Зіма марозная,

ТЫ ВА

бязветраная, лета ўм ерана цёплае ў ra ­ pax і гарачае ў катлавінах. С ярэднія т-ры студз. ад -28 да -32 °С, ліп. 15— 20 °С. Ападкаў ад 150— 300 мм y катлавінах да 1000 мм y rapax. Н а П нУ т р а п л я ю ц ц а ўчасткі ш матгадовай мерзлаты. Амаль усе р эк і належ аць да бас. Е нісея — Верхні Е нісей (Улуг-Х ем) з пры токам

катлавінах пераваж ае стэпавая расліннасць, трапляю ц ца ўчасткі хваёвых лясоў, па далінах буйны х р э к л ясы з таполі. У складзе ж ы вёльнага свету марал, лось, каланок, гарнастай, расамаха, y стэпах ліс, воўк, ш матлікія грызуны (суслікі, хам які і інш .). Запаведнікі Азас, У бсунурская катлавіна.

Хемчы к, 2 вы токі Е нісея — Вял. Енісей (Б ій-Х ем ) і М алы Енісей (Ка-Х ем). Н а П д р. Т эс-Х ем , упадае ў салёнае воз. Убсу-Н ур. Ш м атлікія азёры ў Тадж ы нскай катлавіне (Н аён-Х оль, Таджа, М аны -Х оль і інш .). Ч астка С аяна-Ш уш анскага вадасховіш ча. Глебы каш танавы я, чарназём ны я, горна-лясны я і горна-таеж ны я. К аля */2 тэр. пад лесам (лістоўніда, сіб. кедр, хвоя, бяроза і інш .). У

70

ТЫ В Е Р Ы Я Д С К А Е

Гісторыя. Тэр. Т. заселена чалавекам y позлім палеаліце. У канцы 1-га тыс. да н.э. — 2 ст. н.э. туг жылі гуны, y 2—6 ст. — ллямёны сяньбі і жужаняў. Да сярэдзіны 9 ст. тэр. Т. ў складзе Цюркскага і Уйгурскага каганатаў, y 9— 12 ст. — y залежнасці ад енісейскіх кыргызаў і кіданяў. У этнагенезе тувінцаў, які цягнуўся шмат стагоддзяў, удзельнічалі стараж. карэнныя плямёны, цюркі тупо, кыргызы, манголы. У 1207 — канцы 17 ст. Т. пад уладай манголаў. 3 16— 17 ст. пашырыўся ламаізм. 3 1696 тэр. T. ў складзе 3 дзяржаў: Айрацкага ханства, маньчжурскага Кітая і Расіі, якая ў 1728 перадала сваю частку Т. Кігаю. Пасля разгрому маньчжурамі Айрацкага хансгва (1757—58) уся тэр. Т. пад уладай Кітая да 1912, калі ў выніку нац.-вызв. руху кіт. панаванне было скінута. Да 20 ст. аснову гаспадаркі Т. складалі качавая жывёлагадоўля і прымітыўнае земляробства. У 1914 па просьбе тувінскіх феадалаў абвешчаны пратэкгарат Расіі над Т., якая пачала называцца Уранхайскім краем; засн. г, Белацарск (з 1926 Кызыл). У 1918—21 Т. акупіравана рас. белагвардзейцамі, кіт. і мангольскімі інтэрвентамі. У жн. 1921 y выніку нар. рэвалюцыі Т. абвешчана неэалежнай Народнай Рэспубліхай Тану-Тува (з 1926 Тувінская Нар. Рэспубліка), дзе кіруючай сілай стала засн. ў 1922 Нар.-рэв. партыя. Гасп. неразвітасць Т. абумовіла яе залежнасць ад СССР, пад уплывам якога кіраўніцтва рэспубліхі стала на шлях пабудовы ў Т. сапыялізму, мінаючы капіталізм. Да 1931 ліквідаваны клас феадалаў. У 1930 тувінцы стварылі сваю пісьменнасць. У Вял. Айч. вайну насельніцтва Т. аказвала рознабаковую матэрыяльную дапамогу сав, Чырв. Арміі, добраахвотнікі ўдзельнічалі ў баях супраць гітлераўдаў.

сак. 1992 Ш .Д.А арж ак). У 1993 пры нята К ансты туцыя Т. Гаспадарка. Т. — індустр.-агр. рэгіён Расіі. У структуры валавога рэгіянальнага прадукгу п рам -сц ь і буд-ва складаюць 18%, сельская гаспадарка — 11 %, сф ера паслуг — 71%. А сн. галіны п р ам -сц і (паводле кош ту прадукцыі, 1999): каляровая металургія (36,4%), электраэнергеты ка (23,3% ), паліўная (10,8% ), харч. (16,2% ). Здабы ча і перапрацоўка кобальт-нікелевы х руд (ХавуАксы), ртуці, золата, азбесту ( 2,6 тыс. т, А к-Д авурак), кам еннага вугалю (547 тыс. т, Х албадж ынскі, К аа-Х ем скі, Ч аданскі вугальныя разрэзы ). В ы тв-сць электразнергіі 40 м лн. кВт гадз на Ц Э Ц (К ы зы лская, А к-Д авуракская, Хаву-Аксынская). Прадпрыемствы харч. прам-сці ў К ы зы ле (м ясакам бінат, м алочны і піваварны з-ды ), Чадане (масларобны з-д), Ш аганары і інш . Л есанары хтоўчы я, лесапільныя і мэблевы я прадпры ем ствы ў Кызыле, Туране, С ары г-С епе і інш. Вы тв-сць аўтаспецабсталявання (К ы зы л), буд. матэры ялаў (цэглы , буд. дэталей, ж алезабетонны х канструкцы й), ш вейных і гарбарных вырабаў. Развіты кам енярэзны маст. промы сел. Пад с.-г. ўгоддзямі 2,5 млн. га, y т.л. пад п аш ай 2,3 млн. га, ворны мі зем лям і 0,1 млн. га. Гал. галіна сельскай гаспадаркі — ж ывёлагадоўля (83% кош ту с.-г. прадукцыі); вы лучаю дца м яса-м алоч ная ж ы вёлагадоўля і танкарунная авечкагадоўля. Гадуюць таксам а коз, свіней, птуш ак, коней, вярблюдаў, аленяў, якаў. П ага-

Да арт. Тыва. Цэнтральная плошча ў Кызыле.

17.8.1944 М алы хурал (парлам ент) Т. звярнуўся д а Вярх. Савета С С С Р з просьбай аб пры няц ці Т. ў склад СССР; 11.10.1944 пры нята я к аўт. вобласць Р С Ф С Р. У 1961 утворана Т увінская А ССР. У сав. перы яд створаны розны я галіны прам -сці, сучасны транспарт, механізаваная сельская гаспадарка, павысіўся ўзровень адукацыі і культуры насельніцтва. Н егаты ўны м было ігнараванне кіраўніцтвам трады ц. качавога ўкладу і нац.-культ. асаблівасцей насельніцтва, што вы явілася ў згортванні качавой жывёлагадоўлі, зн іш ч эн н і многіх пом нікаў рэліг. культуры, палітыцы русіфікацы і тувінцаў. У снеж.

1990 Вярх. Савет Т увінскай А С С Р лры няў дэкларады ю аб суверэнітэце T., y кастр. 1991 лры нята афіц. н азва — Рэслубліка Тыва. 3 ліст. 1991 Т. — рэспубліка ў складзе Р асій скай Ф едэрацы і. У 1992 уведзена ласада прэзідэн та Т. (з

лоўе (тыс. галоў, 2000): авечак і коз — 613, буйн. par. ж ывёлы — 110,2, свіней — 13,1, аленяў — 1,1. Н а П нУ развіты луш ны промы сел. П асяўны я пл. (тыс. га, 1999) займ аю ць 60,1, y т.л. лад збожж авы мі культурамі (пш аліца, авёс, ячмень, проса) 44,7, карм авы мі 11,6, бульбай і агародлілай 3,8. Збор (тыс. т, 1999): збож ж а — 12,9, бульбы — 15, агародніны — 4,3. А сл. від тран сл арту — аўтамабільны. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакры ццём 2472 км. Ёсць 2 выхады да чыгункі: ла У сінскім тракце да чыг. ст. А бакан і па аўтадарозе А кД авурак — Абаза да чыг. ст. Абаза. Суднаходства ла р. Верхні Енісей і ў ніжнім ц яч эн н і р э к Вял. і М алы Енісей. Аэрапорты ў гарадах К ы зы л, А к-Давурак, Ш аганар. Т. пастаўляе ў інш . рэгіёны Расіі і за м яж у харч. лрадукгы , сы равіду, лаліва; завозіць харч. прадукты,

драўдіну і вырабы з яе, маш.-буд. і дафтахім. прадукцыю . Курорты: УшБельды р і Ч эдэр. Культура. Самы я стараж. пом дікі на тэр. Т. — палеаліты чны я і деалітычныя стаянкі, керам іка элохі бронзы , каменны я стэлы (аленевы я камяні), творы ў звяры н ы м сты лі мастадтва скіфскай элохі ( 1 -е тыс. да н.э.), вы рабы з металу і драўляны я статуэткі гудскага перыяду (2 ст. д а н.э. — 1 ст. д.э.). Ад стараж,цю ркскага часу (6—8 ст.) захаваліся кам ед ды я фігуры лю дзей і метал. вырабы, аздоблены я гравіроўкай; л азн ей гравіроўку слалучалі з інкрустацы яй жалеза золатам, серабром, бронзай. Д а уйгурскага часу далеж аць рэпггкі гарадзіш чаў-крэпасцей (П ор-Б аж ы н на воз. Т эрэ-Х оль). Л ям цавы я ды ваны , драўляны я куфры і лож кі, скураны я пасудзіны і сёдлы , вы рабы з металу ўпрыгожваліся нар. ардам ентам , для якога характэрны строга сім. кам пазіцы я, S-падобныя ўзоры, меандры. Асн. жытлом служыла лям цавая юрта. 3 кан ца 18 ст. развіваецца дробная пласты ка з дрэва, каменю, металу, y ёй лрацую ць нар. скульптары Х.Хуна, М .Ч эрзі і інш . 3 1940-х г. развіваю цца станковы жывагііс і графіка (В.Дзёмін, С.Ланза, Ю Д зееў, Сарыг-оал С аая, Т.Л евяртоўская, І.С алчак, М .Пятроў і ідш .). Вядзецца рэканструкцы я і добраўпарадкаванне г. Кы зы л, будуюцца новы я пасёлкі. Н айб. зн ач ды я пабудовы: y К ы зы ле. — гасцідіца «Мангулек», Д ом мастака, кінатэатр «Найырал», л ар к культуры і адлачы нку са спарт. ком плексам і ідш . У Т. 3 ВНУ, краязнаўчы музей, муз.-драм. т-р .(у се ў Кы зы ле). Літ.\ Йсторня Тувы. T. 1—2. М., 1964; С е р д о б о в Н.А Нсторня формярованяя тувннской нацнн. Кызыл, 1971; Нбвейшне нсследовання по археологнд Тувы я этногенезу тувннцев. Кызыл, 1980; Очеркн соцяального развнтая Тувннской АССР. Новосябнрск, 1983; М а н н а й - о о л М.Х. Тува в эпоху феодалнзма. Кызыл, 1986; Республлкн Росснд: Этнонст. очеркя. М., 1999; А к с е н о в А Н . Тувлнская народная музыка. М., 1964; В а й н ш т е й н С.Н. Мсторлческая этнографля тувлндев. Пробл. кочевого хозяйства. М., 1972; Я г о ж. Нсторля народного лскусства Тувы. М., 1974; С у з у к е й В.Ю. Тувлнскле традлцлонные народные лнструменты. Кызыл, 1989; К ы р г ы с З.К. Проблемы горлового пенля. Кызыл, 1991. В.М.Сасноўскі (прьірода, гаспадарка), ІА.Літвіноўскі (гісторыя). ТЫВЕРЫ ЙДСКАЕ BÔ3EPA, Г е н і сарэцкае возера, Бахр-Таб a р ы я, возера ў гіст. вобласці Палесціна, на тэр. Ізраіля (усх. ўзбярэж жа на мяж ы Ізраіля і Сіры і). Разм еш чана ў лаўн. ч. тэктан ічн ай упадзіны Гхор (Э ль-Г ор) на 212 м ніж эй узр. мора. Пл.

145 км 2. Глыб. да 48 м. П раз Т.в. дячэ р. Іардан. Судлаходства. Рэзерват БетС а й д а (м е с ц а зім оўкі к ачак, гусей, руж о вы х ф л ам ін га). Н а зах. узб ярэж ж ы г. Т ы веры я (Ізраіль). У Бібліі (Н овы залавет) Т.в. звязана з многімі падзеямі ж ы цця Ісуса Хрыста. ТЬІГЕЛЬ (ням . Tiegel), 1) ласудзіна для плаўледдя, варкі ці награвання розды х

матэрыялаў. В ы кары стоўваецца, напр., для плаўлення металаў і сплаваў y газавым ці вадкім асяроддзі зададзенага саставу (гл. Горан, Тыгельная плаўка металаў). У залеж насц і ад т-р ы апрацоўкі і хім. уласцівасцей м атэры ялаў, ш то адрацоўваю цца, Т. вы рабляю ць з металаў (чыгуну, гарачатры валы х сталей і сплаваў, плаціны і інш .), графіту, ф арф ору ці вогнетрывалых матэрыялаў. Ф орма Т. пераваж на круглая (у папярочны м сячэнні) і звуж аная ўнізе. П рамы сл. печы з T., y якіх плавяць, вараць ці награваюць м атэры ялы (вы рабы ), наз. ты гельнымі печамі. 2) T. y п а л і г р а ф i і — масіўная метал. пліта для пры цісканн я паперы ці інш . матэры ялу да друкарскай ф орм ы , напр., y маш ы нах высокага друку. Д ля вы раўноўвання ціску на Т. зам ацоўваецца спец. пругкая пласціна (дэкель). ТЫГЕЛЬНАЯ ПЛАЎКА м е т a л a ў, працэс атры м ан ня металаў і іх сплаваў y тыглях; найстараж ы тнейш ы спосаб ппаўкі металаў (медзі, бронзы , пазней жалеза). Вядома з 4 ст. да н.э. ў Індыі, Персіі, Сірыі і інш., дзе выкарыстоўвалася для вытв-сці каляровых металаў і сплаваў, a таксама высакаякаснай сталі (гл. Булат, Дамаская сталь). Пазней сакрэты Т.п. былі страчаны і адноўлены ў Еўропе англ. металургам Б.Гентсманам (1740) для пераплаўкі цэментаванай сталі (гл. Цэментацыя) ці крычнага жалсза (гл. Горан, Сырадутны працэс) y прысугнасці флюсу. Адкрыты П.П.Аносаеым прадэс газавай цэментацыі жалеза пры Т.п. дазволіў скарадідь працягласць вытв-сці літай сталі. За час Т.п. чысгая метал. шыхта расплаўляецца ў закрытым тыглі. метал кініць і супакойваецца. Пры гэгым метал не кантахтуе з пячнымі газамі, што выключае акісленне металу шкоднымі дамешкамі. 3 укараненнем мартэнаўскага працэсу, канвертарнага працэсу і інш. Т.п. паступова страчвае сваё значэнне. Т.п. каляровых металаў выкарыстоўваюць y асн. y невял. ліцейных і рамонтных майстэрнях. Т Ы Г Е М , в а н ' Г ы г е м (van T ieghem ) Філіп (19 4.1839, г. Баёль, Ф ран ц ы я — 30.4.1914), ф ранцузскі вучоны ў галіне батанікі. Чл. (1877), відэ-п рэзідэн т (1898) і прэзідэнт (1899) ГІарыжскай А Н . Замежны ганаровы чл. П ецярбургскай АН (1908). 3 1864 y В ы ш эйш ай нармальнай ш коле, з 1879 праф. музея пры роднай гісторыі. Н авук. працы па анатоміі раслін. Аўтар сістэмы кветкавых раслін, засн. на будове сем язавязі і семені. Стварыў вучэнне (стэлярная тэорыя) пра ты пы будовы і закан ам ернасці эвалю цы і стэлы (цэнтр. ч. сцябл а і кораня) вы ш эйш ы х раслін. В.Ф.Ермакоў. ТЫГЛАТПАЛАСАР (асірьійскае T y культыяпал-Эшара), асіры йскія цары. Найб. значны я: T. 1 (? — каля 1076 да н.э.), дар каля 1114 — каля 1076 да н.э. Здзейсніў некалькі пераможных даходаў y М.Азію, Сірыю, Ф інікію. Вёў войны з Вавілоніяй. А дцясніў за р. Еўфрат качавыя плямёны арамеяў, якія даграж алі Асірыі. T. Ill (?— 727 да д .э.), цар y 745— 727 да д.э. Правёў рэф орм ы , накіраваны я на стабілізацыю ўнутрыпаліт. становіш ча. У

743— 740 дерам ог кааліцы ю сіры йскіх, ф інікійскіх і м алаазійскіх правіцеляў, якіх дадтры млівала Урарту. У 734— 732 выйграў вайну ў кааліцы і, y якую ўваходзілі Д ам аскае і Ізраільскае царствы, Тыр, ф ілісты м лядскія гарады, аравійскія княствы і Эдом. У 737 умацаваўся ў Зах. Мідыі. У 738 і 735 здзейсніў даходы ва Урарту. У 729 д а н.э. стаў царом Вавілона. П ерасяляў дароды з адны х заваявады х абласцей y ідш . ці ў Асірыю. «Т Ы Г 0Д Н ІК ВІЛ ЕН ЬСК Ь («Tygodnik Wilenski», «В іледскі ш тотыддёвік»), літаратурна-гістары чны часодіс. Выдаваўся ў Вільні н а лольскай мове ў 1815— 17 раз н а ты дзень, y 1818— 22 раз y 2 тыдні. Засн авальдікі і рэдактары І.Лялевель, М .Балідскі, І.Ш ы длоўскі, М .А льш эўскі. У «Т.В.» адбыўся даэты чны дэбю т А .М іцкевіча (верш «Гарадская зіма», 1818), друкаваліся арыгінальны я і перакладны я творы ўрадж энцаў і жыхароў Беларусі А.Адынца, A. Ходзькі, І.Х раптовіча, Ф .Булгары на, B. С янкоўскага, бел. ф альклорна-этн агр. матэры ял «Вясельны я абрады вясковага лю ду ў М ідскай губерні...» Ш ы длоўскага (1819). У.І.Мархель.

ТЫГРАН

71

П ерсідскі заліў. Асн. дры токі: Вял. і М алы Заб, Ды яла, Керхе (злева). Веснавое разводдзе, а се д д яя меж адь. С ярэдні гадавы расход вады каля Багдада 1240 м 3/с , діж эй водласць дам ялш аец ца ў вы ніку вадазабору на араш эн л е (уздоўж берагоў Т. на М есадатам скай нізіне — лаласа араш альны х аазісаў). С ц ёк Т. зарэгулявалы длацідамі. Вадасх. М асул. Суднаходная да Багдада, y разводдзе д а г. М асул. H a Т. — гарады Д ы ярбакы р (Т урцы я), М асул, Багдад, Э ль-К ут, Амара, Э л ь-К урн а (Ірак). М іж рэчча Е ўфрата i Т. — адзін з найб. стараж. асяродкаў цы вілізацы і, дзе зн аходзіліся дзярж авы Асірыя, Вавілонія, Шумер. ТЫ ГР (P anthera tigris), млекакормячая ж ы вёла роду вял. катоў сям. каш эчы х атр. дралеж ны х звяроў. 7 дадвідаў. П аш ы рады ў П яр эд л яй і Паўд.-Усх. Азіі, да л -ве Ілдастан. Ж ы ве ў разнастайны х ландш аф тах — лясах, хмы зняках, тры сняговы х зарасніках. Занеседы ў Чы рв. кдігу М СА П. Даўж. цела да 3,2 м (эрэдку больш), хваста да 1,1 м; выш. ў карку да 1,2 м; маса да 390 кг. Валасяное покрыва шчыльнае і нізкае ў паўд. падвідаў, пушыстае — y паўночных. Афарбоўка рыжая, з чорнымі папярочнымі палосамі на спіне і бахах. Тулава падоўжанае, галава акругленая. Вушы невял., эакругленыя. Ногі адносна невысокія, тоўстыя, кіпцюры ўцяжныя. Корміцца пераважна буйнымі xari ытнымі. Нараджае 2—4 (зрэдку да 6) дзіцянят 1 раз за 2—3 гады. Э.Р. Самусенка.

«ТЫГОДНІК ІЛЮСТРАВАНЫ» («Ty­ godnik ilustrowany», «Ілю страваны штоты ддёвік»), лольскі ілю стравады часодіс, лры свечаны л -р ы , м астадгву і грамадскім праблемам. Выдаваўся ў 1859— 1939 y Варш аве н а дольскай мове. Зм яш чаў краязнаўчы я, гіст.-літ., ф алькл орна-этдагр. м атэры ялы , y т.л. пры свечаны я Беларусі: «Адзенле сялян і м яш чан з ваколіц Брэста, Кобры на, Пружан» Ю .К раш эўскага, «П інск і П інш чы да» А Б ад д зк ев іч а, «Пра даэты чны я ўяўленні літоўска-кры віцкага народа ў яго песмях» М .К амінскага, «Канстанцін Тыш кевіч», «Рамуальд Зянькевіч» і «Ігнат Д амейка» В .К араты лскага, «Альфрэд Ромер» Я .К арловіча, «Некалькі слоў дра творы фадтазіі народа на Беларусі» і «Людвік Каддратовіч і яго лаэзія» Ф .С уры да, «Касцёл y Д зятлаве» А .Багдадовіча, «Над Н ёмалам» і «У сламіны з П інскага павета» Э.А жэш кі, «Слядамі вешчуна» і «Ф ранціш ак Багуш эвіч» Н.Роўбы, «Беларускі народ» C . Горскага, «П ольш ча і Беларусь» Ф .Гільхэла, «Літва» Сыракомлі», «На Літве і Белай Русі» і «Беларусь драбудж аецца...» Ч .Я дкоўскага і інш . Рэлрадукгаваў творы мастакоў М .Аддрыёлі, Н .Орды, Ю .Ф алата, Ф .Бж азоўскага, Тыгр амурскі. К.Альхімовіча, Ф .Руш чы ца, Ю .Бранта, А Р о м ер а , Ю .К осака. А. Ф.Літвіновіч, І.І.Янушкевіч. ТЫГР, араб. Ш а т - э д - Д ы д ж л а , рака ў Турцы і і Іраку (часткова цячэ па мяж ы гэтых краіл з С іры яй). Даўж.

1850 км, дл. бас. 375 тыс. км 2. П ачы наецца ў межах А рм янскага нагор’я, y сярэд лім і ніж дім ц я ч эд д і перасякае плато Д ж эзірэ і М есадатамскую нізіну. К аля г. Э л ь-К урн а зліваецца з р. Еўфрат, угварае р. Ш ат-эль-А раб, як ая ўдадае ў

ТЫГРАН II В я л і к і, цар Арменіі [95— 56 да н.э.]. У лерш ы я гады праўледня далучьіў да свайго царства Сафену, А нтрадатэну, зах. частку M i­ n u i, дазней далучы ў сіры йскія ўладанні Селеўкідаў з г. Антыёхія. Цары Албаніі Каўказскай і Іберы і лры злалі сябе залеж ны м і ад T. II. П арадліўся з Мітрыдатам VI Еўпатарам і заклю чы ў з ім

72

ТЫ ГРАНАКЕРТ

ваен. і паліт. саюз. П ры T. II А рменія стала самай вял. дзярж авай эліністы чнага Усходу. Я к саю зн ік Мітрьвдата VI ваяваў з Рымам. У 91 да н.э. войскі Т. былі разбіты каля К ападокіі Л .К .С улай, y 69 да н.э. каля Тыгранакерта — Л Л .Лукулам. У 66 да н.э. T. II капітуляваў і пры знаў сябе залеж ны м ад Рыма. Яго ўладанні былі абмеж аваны тэр. царства Арменіі Вялікай. А.Г.Зельскі. ТЫ ГРА Н А КЕРТ, стараж ы тны арм ян скі горад, адна з 3 сталіц Арменіі Вялікай пры цару Тыгране II. Засн. ў 77 да н.э. на П дЗ ад воз. Ван, н а месцы сучаснай в. Ф а р й н (Турцыя). Горад будаваўся пад уплывам эліністы чны х арх. трады цый, быў абнесены крап асной сц яной выш. 25 м. Акрамя арм ян , y Т. ж ы лі палонны я грэкі, сіры йцы і інш. У 69 да н.э. захоплены і разбураны ры м лянам і. П азней адноўлены , y 6 ст. н.э. меў грэч. назву М ары тропаль, y 7 —8 ст. — араб. М аяф ары кін. А.Г.Зельскі. ТЫ ГРА Н Й Н А рмен Т ы гранавіч (26.12.1879, г. Гюмры, А рменія — 10.2.1950), арм ян скі і грузінскі кам пазітар, харавы ды ры ж ор. Засл. дз. маст. Арменіі (1935). Засл. дз. маст. Грузіі (1936). С кончы ў Т біліскае муз. вучылішча (1902). У 1902 арганізараў y А лександропалі нар. хары, з як ім і вёў канцэртную дзейнасць. 3 1913 y Тбілісі. Аўтар перш ай арм. нар.-бы т. оперы «Ануш» (паст. 1912), як ая адкры ла новы стылістычньі кірунак y арм. муз. т-ры . Сярод інш. твораў: опера «Давід-бек» (паст. 1950), песенн ая драм а «Лейлі і Меджнун» (паст. 1918), кантаты , y т.л. «Крывавая ноч» (1936), танц. сюіта для арк. (1946), м арш ы для духавога арк., п ’есы для фп., песні, м узы ка да драм. спектакляў і інш. Т Ы Г Р А Н Я Н (Т ы г р ы н a ў) Н ікагаяс (М ікалай Ф адзеевіч; 31.8.1856, г. Гюмры , А рменія — 17.2.1951), арм ян скі кампазітар, фальклары ст, піяніст; адзін з заснавальнікаў нац. ф п. музы кі і фальклары сты кі. Н ар. арт. А рменіі (1933). Герой П рацы (1936). У 9 гадоў страціў зрок. Вучыўся ў Вене ў Ін -ц е сляпых, ігры н а ф п. — y В .Ш энера. 3 1894 выступаў я к піяніст і лектар. Яму належ аць перш ы я спробы запісу і інстр. апрацоўкі мугамаў, арм. танцаў, песень. Аўтар артыкулаў пра ўсх. музьіку. Т Ы Г Р 0 В Ы Я Р, запаведн ік y ніж нім ц яч эн н і р. Вахш y Т адж ы кістане. Засн. ў 1938 для аховы пры роднага ком плексу тугайны х л ясоў і пры леглай пясчанай пустыні. Пл. 52,2 тыс. га. Рэльеф поймавай тэрасы раўнінны , з паніж энням і, y цэнтры якіх знаходзяцца азёры. Глебы поймавай тэрасы р. Вахш алю віяльналугавога тыпу. Т угайная расліннасц ь прадстаўлена ўчасткамі лесу з таполі-турангі з травяны м покры вам з эф ем ераў і эфемероідаў; зн ач ны я плош чы пад зараснікамі тры снягу і эры янтусу. Звы -

чайны алень бухарскі, кот чаротавы, ш акал, заяц-талай, ф азан, кобра, порза, пясчаная эф а; y пусты ннай частцы сустракаю цца дж эй ран і драф а. У азёрахстарыцах сом, сазан, вусач, плотка і інш .; зім ой ш мат вадаплаўных птушак. Т Ы Д З Е Н Ь , прам еж ак часу ў сем сутак. Існуе амаль ва ўсіх календарах. Уведзены на Стараж. Усходзе. У 1 ст. н. э. запазы чаны ры м лянам і. 7 дзён Т. атаясамлівалі з вядомы мі ў той час 7 планетамі. Субота была названа днём Сатурна, a наступны я па парадку — днём Сонца, М есяца, М арса, М еркурыя, Ю пітэра, Венеры. Бел. назвы паказва'ю ць парадак дзён на Т. пасля нядзелі (дня, калі «не дзелаюць», г. зн . не працуюць): панядзелак (адразу «па нядзелі»), аўторак (уторы, г. зн. другі), серада (сярэдзіна Т.), чацвер (чацвёрты ), пятніда (пяты); вы клю чэнн е — субота (ад стараж .-яўр. сабат (ш абаш ) — адпачы нак, кан ец працы ].

нове крэдыту, неэкан ом н ае выкарыстан н е сы равіны , вы сокія цэны і як вынік слабы збы т прадукды і, адсутнасць зацікаўленасці майстроў і рабочых, неэф екты ўн асць пры гоннай працы прывялі да заняпаду прадпрыемстваў і да няўдачы гасп. палітыкі Т. У ліп. 1780 Т. адхілены ад кіравання каралеўсймі эканоміямі ў ВКЛ. П омнік Т. ўстаноўлены ў Гродзенскім Ф арны м (б. езуідкім) касцёле, я ш імем названа плошча ў Гродне. Літ. : Г н б я н с к н й \Л.Г. Граф Антоннй Тнзенгауз н гродненскме королевскме мануфактуры. Пг., 1916; K o s c i a t k o w s k i S. Antoni Tyzenhauz: Podskarbi nadworny litewski. T. 1—2. Londyn, 1970—71. Ю.Я.Гардзееў.

Т Ы Е С (Thiès), горад н а 3 Сенегала. Адм. ц. аднайм. вобласці. Каля 250 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. П рам-сць: вы тв-сдь ф осф арны х угнаенняў, тэкст., дрэваапр., л ідей ная. Чыг. м айстэрні. Гандл. цэнтр с.-г. раёна (арахіс, збожжа; жывёлагадоўля). У наваколлі — здабы ча фасф ары таў. Т Ы ЗЕ Н ГА Ў З А н т о н ій (1733, г.п. Н аваельня Дзятлаўскага р -н а Гродзенскай вобл. — 31.3.1785), дзярж аўны і грамадскі дзеяч ВКЛ , мецэнат. 3 роду Тызенгаўзаў. П адстароста гродзенскі з 1757, вял. пісар ВКЛ y 1763— 64, каню ш ы ВКЛ y 1764— 65, падскарбі надворны ВКЛ з 1765, адначасова староста гродзенскі, адміністратар каралеўскіх эканом ій y ВКЛ. П асол на соймы з 1761, y 1773— 80 узначальваў на соймах каралеўскую партыю . Н ам аганням і Т. Гродна стала месцам работы дзярж . устаноў: С карбовай камісіі ВКЛ, Трыбунала ВКЛ, задворнага асэсарскага суда. Ініцы ятар буйнам аш табны х пераўтварэнняў y каралеўскіх эканом іях ВКЛ y галіне адміністрацы і, сельскай гаспадаркі, прам -сці, ш ляхоў зн осін, навукі і адукацыі. П равёў Тызенгаўза рэформу. Арганізаваў ш эраг мануфактур (перш за ўсё Гродзенскія каралеўскія мануфактуры). Адм. цэнтрам экан ам . дзейн асці Т. стал а збудаванае ім прадм есце Гродна — Гарадніца, дзе разм яш чаліся заснаваны Ж .Э .Жыліберам бат. сад, Гродзенская медыцынская акадэмія, кадэцкі корпус, ш колы мернікаў, бухгалтараў, будаўнікоў. П раводзіў ачы ш ч эн н е рэчы ш ча Н ём ана, арганізаваў Гандл. і эканам . кантору. Займ аўся гадоўляй м яса-м алочны х парод ж ы вёлы , плем янны х жарабцоў. Вы кары стоўваў парн ікова-ц яп лічную сістэму. Арганізаваў Гродзенскі тэатр Тызенгаўза, Гродзенскую капэлу Тызенгаўза, Гродзенскую музычна-тэатральную школу Тызенгаўза, сетку параф іяльн ы х ш кол. Заснаваў Гродзенскую друкарню, ініцы ятар вы дання газ. «Газэта Гродзеньска». Рэканструяваў цэнтр мяст. П аставы . У вядзенне мануфактур на ас-

АТызенгаўз.

Т Ы ЗЕН ГА Ў ЗА РЭФ ОРМ А, сістэма эканам. мерапры емстваў y каралеўскіх сталовых эканоміях ВКЛ y 1760— 70-я г., праведзеных па ініцы яты ве і пад кіраўніцтвам надворнага падскарбія ВКЛ К Ты зенгаўза. Р эф орм а прадугледжвала: аднаўленне ў эканом іях фальваркаў з паляпш эннем апрацоўкі зям лі і выкары станнем зах.-еўрап. тэхнікі; арганізацыю ў эканом іях мануфактур, заснаваных на дарм авой працы каралеўскіх сялян; стварэнне разгалінаванай сістэмы сухапутных ш ляхоў і сплаву па рэках для сты мулявання гандлю. Т.р. пачалася ў 1765 з перамеру зям лі. Д ля сялян бы ла створана своеасаблівая сістэма страхавання («камунальны я магазіны» з рэзервовы м запасам збожж а і «камунальны я касы»). У вы ніку рэф орм ы сяляне эканом ій пазбавіліся злоўж ы ванняў з боку арандатараў і трымальнікаў, набылі м агчы масць паш ы раць сваё землекары станне за кош т пры ём най зямлі, са згоды адміністрацы і мелі права на перадачу зям лі па спадчы не. Значна выраслі даходы скарбу ВКЛ. Але павыш эн н е пры бы ткаў бы ло вы нікам не толькі ўдасканалення гаспадаркі, але і

дадатковага абцяж арання сельскага насельніцтва, якое не пры няло рэф орму. Узмацненне павіннаснага абкладання сялян y выніку пры вяло да пагарш эння эканам. становіш ча ф еадальна-залеж нага насельнідтва эканом ій. Р эф орм а не была канчаткова рэалізавана ў сувязі з унутрыпаліт. (адхіленне Ты зенгаўза ад пасады і інш .) і знеш непаліт. (падзелы Рэчы Паспалітай) падзеямі. І.Ф.Кітурка. Т Ы ЗЕН ГА Ў ЗЫ , ф о н Тызенгаўз е н ы, ш ляхецкі род уласнага герба «Буйвал» y Рэчы П аспалітай. М аю ць ням. паходжанне, y пач. 13 ст. прыбылі з Гальш тэйна ў Інф лянты . 3 Т., што жылі ў ВКЛ, найб. вядомы: Готард Я н (7— 1640), каш талян вендэнскі ў 1621— 34, ваявода дорп цкі з 1634. Г о т а р д (?— 1669), к ан о н ік і суфраган віленскі з 1661, абат гебдоўскі, біскуп-намінат метонскі, біскуп смален скі з 1667. Ю р ы й (?— 6/7.9.1679), палкоўнік войска ВКЛ, м ечнік ВКЛ з 1650. А н д р э й (?— 8.2.1673), лоўчы ВКЛ з 1667. С т а ф а н (?— 24.12.1708), падстолі ВКЛ y 1687, ваявода новагародскі з 1689. Я н Стафан (?— 1730), вял. пісар ВКЛ y 1669— 1714, ваявода мсціслаўскі з 1714, м арш алак Трыбунала BKJ1 y 1716 і 1720. М і х a л Бенядзікт (? — да 12.10.1726), вял. пісар ВКЛ з 1714. А н т о н і й (1733— 85), гл. Тызенгаўз А. К а н стa н ц ін (3.6.1786, г.п. Ж алудок Ш чучы нскага р -н а Гродзенскай вобл. — 16.3.1853), арнітолаг. Аўтар прац «Асновы арніталогіі, або Навукі пра птушак» (1841), «Усеагульная арніталогія, або А пісанне птуш ак усіх частак свету» (1843— 46). Захапляўся ж ывапісам, быў вучнем Я.Рустэма. У сваім маёнтку ў Паставах стварыў арніталагічны музей, сабраў карцінную галерэю, значную б-ку. У.М.Вяроўкін-Шэлюта. ТЫ КС А ТРА П ІЯ (ад грэч. thixis доты к + trope паварот, зм ена), абарачальная змена фізіка-мех. уласцівасцей палімерны х і ды сперсны х сістэм пры мех. уздзеянні ў ізатэрмічны х умовах. А бумоўлена абарачальны мі зменамі структуры матэры ялу, напр., разбурэннем надмалекулярнай структуры высокамалекулярных злучэнняў або каагуляцы йны х кантактаў y дысперсных сістэмах. Выяўляецца, напр., y зніжэнні вязкасці вадкіх асяроддзяў пры цячэнні і яе паступовым павышэнні пасля спынення цячэння, змене дэфармацыйных характарыстык крышт. палімераў і эластамераў пры паслядоўньіх цыклах нагружэнне — адпачынак. Уласцівая буд. растворам, лакафарбаваным матэрыялам, многім харч. прадуктам. Т Ы Л , 1) тэры торы я краіны , ш то ваюе, з яе насельніцтвам і эканам . рэсурсамі, акрамя раёна (зоны ) ваен. дзеянняў. 2) Сістэма органаў кіравання, сіл і сродкаў, пры значаны х ддя тылавога і тэхн. забеспячэння войск (Т. узбр. сіл). Я к састаўная частка ўзбр. сіл і абарончага патэнцы ялу дзярж авы Т. забяспечвае ўтрыманне запасаў м атэры яльны х сродкаў і іх падвоз да фронту, падрыхтоўку.

эксплуатацы ю , тэхн. пры кры ццё і аднаўленне ш ляхоў зн осін (сумесна з інш. органам і і ўстановамі дзярж авы ), a таксам а аказанне мед. дапамогі, гандлёвабыт., к ватэра-эксплуатац ы й нае, ф інансавае заб есп ячэн н е ваеннаслужачы х і інш .). Паняцце «T.» узнікла ў старажытнасці разам са стварэннем армій. У наёмных арміях 15— 17 ст. функцыі забеспячэння выконвалі гандляры (маркітанты). пазней т.зв. магазіны (склады-магазіны), язсія размяшчаліся на верагодных напрамках ваен. дэеянняў. У рэгулярных арміях фарміраваліся падраздзяленні для цэнтралізаванага тылавога забеспячэння войск і флатоў. Са э’яўленнем y шэрагу краін масавых армій паняцце «T.» станавілася больш разнастайным: ствараліся Т. відаў узбр. сіл, адпаведных родаў войск. Істотныя змены ў разуменне Т. ўнеслі ракетна-ядзерная зброя і інш. сучасная тэхніха. Т. Узбр. Сіл Беларусі падзяляецца паводле маш табу і характару задач на стратэг., аператы ўны і вайсковы ; паводле пры належ насц і — Т. цэнтра, відаў узбр. сіл, бры гадны (палкавы ) і батальён н ы (ды візіённы ). А рган ізацы й на ф арм іраванні і ўстановы Т. ўваходзяць y склад аператы ўны х кам андаванняў, злучэн н яў і часцей узбр. сіл, a таксама зн аходзяцца ў непасрэдньім падпарадкаванні цэнтр. органаў кіравання. М іністр абароны і ген. ш таб а ж ы ц ц я ў л я ю ц ь кіраўнінтва Т. праз нам. м іністра абароны па ты ле — начальніка Т. ўзбр. сіл, камандую чых відамі ўзбр. сіл і інш . цэнтр. ўстановы . П адры хтоўка аф іцэрскіх кадраў для Т. аж ы цц яўляецц а ў Ваен. акадэм іі Рэспублікі Беларусь, на ваен. кафедрах ВНУ і інш . 3) Т ы льны бок строю (або ч. яго), баявога парадку, аператыўнага пастраення войск (сіл), процілеглы п ярэдням у (фронту). І.К.Кузняцоў. Т Ы Л А К Балгангадхар (23.7.1856, Ратнагіры, ш тат М ахараш тра, Індыя — 1.8.1920), дзеяч інд. н ац.-вы зв. руху, вучон ы . С кончы ў Д эк ан с к і каледж (г. Пуна, 1879). Ю рыст. 3 1881 выдаваў грам адска-паліт. газеты. У 1890-я г. супрацоўнічаў з Індыйскім нацыянальным кангрэсам (ІН К ), лідэр яго рады кальнага кры ла, т.зв. экстрэм істаў, якія стаялі за сур’ёзны я паліт. рэф орм ы ў Брыт. Ін дыі, за ўцягванн е ў паліт. барацьбу ш ы рокіх нар. мас. З а арганізацы ю н ац .-р элігійных святкаванняў і паліт. дзейнасць y 1908 брыт. суд асудзіў Т. на 6 год турэмнага зн явол ен н я. 3 1914 Т. — адзін з лідэраў барацьбы за сам акіраванне для Індыі. У 1916 ён падпісаў т.зв. Л акхнаўскі пакт з кіраўніцгвам Мусульманскай лігі пра адзінства з ІН К y барадьбе за незалеж насць Індыі. Аўтар навук. прац, пры свечаны х аналізу ранніх этапаў інд. цывілізацыі. Т Ы Л А Ц Ы Н , сумчатае м лекакорм ячае, гл. Сумчаты воўк. ТЫ ЛБЕРГ, Т ы л ь б е р г с (Tilbergs, Tillbergs) Я ніс (2.7.1880, Ры га — 7.11.1972), латвійскі мастак. Н ар. маст. Латвіі (1955). Вучыўся ў П ецярбургскай AM (1901— 09). У 1911— 15 вы кладаў y

т ы л іт ы

73

Ры ж скай гар. маст. ш коле, y 1918— 19 y Hap. маст. ш коле ў Віцебску, y 1921 — 32, 1947— 57 праф. y AM y Рызе. П рацаваў пераваж на ў ж анры партрэта. Творам уласцівы дакладнасць м алю нка і перадача пласты кі цела чалавека, імкненне да манахромнасці. С ярод твораў партрэты К .Л індэ (1923), Я .Райніса (1925), Э.С мілгіса (1949), аўтапартрэт (1951), «Каўгурцы» (1957). Выканаў ілюстрацыі да рамана «Зямля зялёная» А У п іта (1948). Літ:. С н д о р о в а В.А Я.Тшіьберг. М., 1952. С.У.Пешын. Т Ы Л Б У Р Г (Tilburg), горад н а П д Нідэрландаў. Каля 200 ты с. ж., з пры гарадамі каля 250 тыс. ж . (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. П орт на Вілхелмінаканале. П рам-сць: тэкст., пераваж на ш арсцяная; маш .-буд., хім., харчовая. Каталіцкі ун-т. Музеі: тэксты льны , прыродазнаўчы Паўн. Брабанта. Т Ы Л Е Ц Ы Я (Tilletia), род галаўнёвых грыбоў сям. тылецыевых. Каля 80 відаў. Паіпыраны ўсюды. Н а Беларусі каля 10 відаў. Паразітуюць пераважна на злакавых і асаковых раслінах. Найб. вядомы ўзбуджальнікі цвёрдай, або мокрай (Т. caries, ці T. tritici), і карлікавай (T. controverea) галаўні пшаніцы, a таксама галаўні жыта (T. secalis) і ячм еню (T. hordei). Міцэлій шматклетачны, бясколерны, разрастаецца пераважна ў жывых клетках расліны-гаспадара. У заражаных клетках гіфы ўтвараюць гаўсторыі, з дапамогай якіх грыб жывіцца. Хламідаспоры (тэліяспоры) развіваюцца ў завязі, радзей y інш. вегетатыўных ч. расліны Маюць гладкую, сеткаватую або шчаціністую абалонку, часта селядзечны пах, абумоўлены наяўнасдю трыметыламіну. Пашырэнне інфекцыі адбываецца ў час малацьбы, калі споры трапляюць на здаровыя зярняўкі. С.І.Бельская. Т Ы Л Е Я (Тіііаеа), род кветкавы х раслін сям. таўсцянкавы х. К аля 10 відаў. Паш ы раны ў Паўн. паўш ар’і. Н а Беларусі 1 від — Т. вадзяная (T. aquatica). Расце на вільготных пясчаны х берагах рэк, азёр, на водмелях. Т. вадзяная — аднагадовая травяністая расліна выш. 2—5 см. Сцёблы разгалінаваныя. y вадзе прамастойныя. на глебе — распасцёртыя, y вузлах укаранелыя. Лісце супрадіўнае, сядзячае, лінейна-завостранае. Кветкі белыя, размешчаныя па адной y пазухах лісця. Плод — чатырохлістоўка. Т Ы Л ІТ Ы (англ. tillite ад till валунная гліна), вы капнёвы я марэны стараж. (даантрапагенавых) зледзян енн яў. Уяўляюць сабой стракатакалерньія ці ш эрыя глін іста-ал еўры та-п ясч ан ы я м асіўны я несартаваны я адклады з уклю чэннем валуноў розных памераў і саставу, гоіітачнай, брусчатай ці прасавай формы , часам з ледавіковай штрыхоўкай, Утвараюць моцна ўш чы льнены я або слабаметамарф ізаваны я паклады, y якіх адзначаю цца гляцы яды слакацы і і адорвені падсцілаючых парод. А дрозніваю ць Т. марскія (утвораны ў вы ніку лёдавага разносу і

74

ТЫ ЛКОЎСКІ

адкладаў y моры) і канты нентальны я. Т рапляю цца ў пратэразойскіх, кам.-вуг., пермскіх і інш . адкладах. Выкарыстоўваю цца ў стратыграфіі, палеагеаграфіі (палеакліматалогіі) і інш. Т Ы Л К 0 Ў С К І (Tylkowski) Войцех (1624, М азовія, Рэч П аспалітая — 1695), польскі ф ілосаф -тэолаг. Выкладаў y езуіцкіх калегіумах, працаваў y Ватыкане. У 1677— 81 праф. Віленскай акадэміі, пазней кіраваў папскай сем ш ары яй y Вільні. Аўтар твораў па філасофіі, тэалогіі, пры родазнаўстве. У гал. яго працы — 9-том най «Займ альнай філасофіі» (Кракаў, 1669), пры свечанай логіцы, метафізіды і эты цы , ш мат звестак па гісторыі пры родазнаўства і меды цы ны . Н ягледзячы на ўстарэласць звестак і езуіцкую казуістыку, н а працягу некалькіх дзесяцігоддзяў творы Т. былі для езуіцкіх прафесараў адной з гал. кры ніц прыродазнаўчых ведаў. 3 дапамогай лагічны х пры ёмаў і фармальны х доказаў ён абгрунтоўваў і абараняў догматы рэлігіі, існаванне Бога я к стваральніка сусвету і бессм яротнасць душы. У поглядах на гісторыю Т. пры трымліваўся правідэнцыялізму, паводле якога ўся дзейнасць людзей — іэта ажыццяўленне раней прадуіледжанага «божага плана»; гісторьм і мінулае маюдь значэнне толькі таму, што ў іх ёсць бож ыя прадбачанні сучаснага і будучыні. Літ:. Б н р a л о А.А. Фнлософская н обіцественная мысль в Белорусснн м Лятве в конце XVII — середнне XVIII в. Мн., 1971. С. 29—33. Г.А.Маслыка. Т Ы Л Ь З ІЦ К І М ІР 1807, мірны дагавор паміж Расіяй і Ф ранц ы яй , як і завярш ы ў руска-пруска-французскую вайну 1806— 07. П адпісаны 7 ліп. ў г. Тыльзіт (цяпер г. С авецк Калінінградскай вобл. Расіі) y вы ніку асабістых перагавораў паміж імператарамі Аляксандрам I і Напалеонам 1. П аводле Т.м. Прусія страчвала амаль палавіну сваёй тэры торы і: на адабраных y яе землях утвараліся Вестфальскае каралеўства і Варшаўскае герцагства. Беласт оцкая вобласць адыходзіла да Расіі; Д ан ц ы г (цялер Гданьск) абвяш чаўся вольны м горадам. Расія абавязвалася спы нідь вайну з Турцы яй і пасрэднічаць y мірны х перагаворах паміж Ф ранд ы яй і В ялікабры таніяй. Ф ранц ы я абавязвалася вы ступіць пасрэднікам паміж Расіяй і Т урды яй. Расія далучалася да накірананай супраць Вялікабры таніі кантынентальнай блакады і пры знавала суверэнітэт Ф ранц ы і над Іанічны м і астравамі, абавязвалася вы весці войскі з Д унайскіх княстваў. Т.м. ускладніў між нар. і эканам . становіш ча Расіі, вы клікаў руска-англійскую вайну на моры 1807— 12. Д зейн ічаў да вайны 1812. ТЫ ЛЬМ АН Г А М Е РС К І [Tylman Gam erski; сапр. Т э й л м а н ван Г a м е р э н (T hylm an van G am eren); каля 1632, г. Утрэхт, Н ідэрланды — 1706], польскі архітэктар, прадстаўнік

барока. Вучыўся ў Галандыі, вандраваў па Германіі і Італіі. 3 1666 працаваў y П олы дчы . Асн. работы: y Варшаве — палацы К расінскіх (1677— 82, з Ю .Белоці), Астрож скіх (1681— 85), А салінскіх (1694, не захаваўся), касцёлы сакрам ентак (1688— 92), бернардзінцаў на Ч ан як ове (1690— 92); касцёл св. Ганны ў К ракаве (1689— 95), палац Л ю бамірскіх ў Л ю бліне (каля 1693, перабудаваны ў сты лі класіцы зм у ў 1823— 29: цяпер ун-т), п ал ац Б раніцкіх y Беластоку (кал я 1697, перабудаваны ў 18 ст.) і інш.

Тыльман Гамерскі Варшаве.

Касцёл бернардзінцаў y

Т Ы М ІН , пры родн ае арганічнае злучэнне з групы діры мідзінавы х асноў. П ры сутнічае ва ўсіх ж ывы х клетках y саставе Д Н К , y невял. колькасці — y трансп. РН К . Сінт. аналаг Т. — 5-бромурацыл (м оцны мутаген): зам яш чае T. y

Тымпан y гатычным касцёле.

Тымпан класіцыстычнага палаца.

ланцугу Д Н К , паруш ае дравільнае ўгвар эн н е дар нуклеатыдаў даводле дрынцы пу кам плем ентарнасці, ш то вядзе да п ам ы лак пры р эп л ік ац ы і Д Н К і счытванні генет. кода. Гл. таксам а Нуклеінавыя кіслоты. Т Ы М ІШ А А РА (T im içoara), горад на 3 Румыніі, на р. Бега. Адм. ц. жудзеца Тыміш. Вядомы з 13 ст. Каля 400 тыс. ж.

(2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. П рам-сць: маш.-буд. (эл,тэхн., рады ёэлекгрон ная, абсталяванне для горназдабы ўной прам -сці, с.-г. маш ын), яафтахім., мэблевая, тэкст., швейная, гарбарна-абутковая, паліграф., харчовая. Ун-т. Тэатры. М узей Баната (маст., этнагр., археал.). Арх. помнікі: замак Я наш а Хуньядзі (14— 15 ст.), буды нкі 18 ст. ў стылі барока. Т Ы М 0 Л , 2-і з a п р a п і л -5 -м е т ы л ф е н о л, 3-г і д р a к с і-4-і з а п р а п і л т а л у о л , араматычнае злучэнне, С Н 3С 6Н 3 (С 3Н 7)О Н . Бясколерньм крышталі, tm 50—51,5 °С, шчыльн. 925,7 к г/м \ Добра раствараецца y этаноле, дыэтылавым эфіры, бензоле, воцатнай к-це, мала — y вадзе. Mae хім. ўласцівасці фенолаў. Пры гідрыраванні ў прысутнасці плаціны ператвараецда ў ментол. Ёсць y некат. эфірных алеях, напр., з чабару звычайнага (адсюль назва «Т.»). У прам-cni атрымліваюць алкіліраеаннем м-крэзолу прапіленам. Выкарыстоўваюць y вытв-сці ментолу і некат. хім. індыкатараў (напр.. тымолфталеіну і тымолавага сіняга), y медыцьше як пропігліставы сродак і антысепгык. Т Ы М 0 Р (Tim or), самы вялікі востраў y складзе Малых Зондскіх а-воў Малайскага архіпелага. Паўд.-зах. ч. — тэр. Інданезіі; пра паўн.-ўсх. ч. гл. Усходні Тымор. Пл. каля 34 тыс. км 2. У рэльефе дераваж аю ць горы (выш . да 2950 м); ёсць гразевыя вулканы . Клімат субэкватары яльны мусонны . Т -ра даветра на ўзбярэж жы ўвесь год 25— 27 °С, ападкаў каля 1500 мм за год. Т радічны я мусонны я лясы і вы сакатраўны я саванны. П лантацы і кавы, какосавай пальмы. Вы рош чваю ць рыс, кукурузу. Асн. гарады — Купанг, Дылі. Т Ы М 0 Р С К А Е M Ô PA (T im or Sea), ускраіннае мора Ін д ы й скага ак., паміж А ўстраліяй і в-вам Т ы м ор. П л. 432 тыс. км 2. Н айб. глыб. 3310 м, большая ч. акваторы і мае глыб. менш за 200 м. Т -ра вады на даверхні 25— 29 °С> Салёнасць 34— 35%о. П ры лівы няправільны я паўсутачныя (да 3— 4 м). На Пд порт Дарвін (Аўстралія). Т Ы М П А Н (грэч. tym panon) y а р х і т э к т у р ы , 1 ) доле трохвугольнага ці фігурнага франтона. Вядомы са стараж ы тнасці (Г рэцы я і Ры м). У бел. драўл яд ы м і мураваны м дойлідстве найб. паш ы раны я элем енты аздаблення Т.: шалёўкі просты я (верт., гары з.), фігурны я («квадратам», «ромбам», «у елачку», салярны я матывы) і камбінаваны я; накладкі з разны м праф іляваны м геам. арнаментам і расфарбоўка; y цэнтры лю карн а або ры тмічна згрупаваныя

аконныя праёмы і ніш ы рознай формы .

3 18 ст. ў буйных палацавых пабудовах пашырана аздабленне Т. скулыгг. пластыкай y выглядзе дэкар. засгавак з геральдычнымі выявамі (картушы, гербы, манаірамы і інш.). У архітэкгуры 1950-х г. выкарыстоўваліся элементы геральды кі і тагачаснай эмблематыкі. У сучасным нар. дойлідстве Т. аздабляюхада маст. уклалкай шалёўкі, разьбой y выглядзе салярных выяў і інш. элементаў пластыкі.

2) Ніша паўцыркульнай, трохвугольнай ці спічастай формы над акном або дзвярыма, дзе часта размяшчаюць скульптуру, жывапісныя выявы, рэльефы.

Te.: On the theory of economic policy.

Amsterdam, 1952; Economic policy: Principles and design. Amsterdam, 1956.

ТЫ НТАРЭТА______________ 75

Т Ы Н Г (Ting) С эм ю эл Чж ао Чжун (н.

27.1.1936, г. А н-А рбар, ш тат М ічыган, ЗШ А ), ам еры кан скі ф ізік-эксп еры м ен татар. Чл. Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1975), Н ац. А Н ЗШ А (1977). Замеж ны чл. A H С С С Р (1988) i А Н інш. краін. С кончы ў М ічы ганскі ун-т (1960).

3 1967 y М асачусецкім тэхнал. ін-це (з 1969 п раф .). Н авук. працьі па ф ізіды вы сокіх эн ергій і элем ен тарны х часціц, квантавай электрады нам іцы , пош уку анты рэчы ва ў Сусвеце і інш . Разам з

Т Ы Н К О Ў К А , т ы н к, аддзелачны слой, утвораны буд. растворам на паверхні канстр. элем ен таў будынкаў і збудаванняў. Т ы н кавальны я растворы звязваю дца вад дай, цэм ентам, гідсам, глінай, магнезітам.

M ae засцерагальна-канструкцы йдае, сад.-гігіенічн ае і дэкар. д ры зн ач энн е. У сучасным буд-ве выкарыстоўваюць Т.: з в ы ч а й н у ю (для выраўноўвання паверхні агараджальных канструхцый), с п е ц ы я л ь н y ю (водатрывалую і воданепранікальную, цеплаізаляцыйнук), акустычную, рэнтгенанепранікальную, вогнезасцераіальную і інш.), д э к а р а т ы ў н у ю (для павышэння эстэт. выразнасці будьшкаў і збудаванняў y растворы дадаюць каляровыя і крышталічныя запаўняльніхі, мармуровы пясок, слюду, рознакаляровую шкляную крошку і каляровыя пігменты). Маст. эфекг дэкар. Т. дасягаецца таксама рэльефнай апрацоўкай слоя каменячосным інструментам для імітацыі фактуры натуральнага каменю. Н а Беларусі дрататы л Т. вядомы з жал. веку, калі сцены жытлаў абмазвалі глінай. У 12 ст. для аддзелкі фасадаў Д абравеш чанскай царквы ў Віцебску выкарыстоўвалася спец. дэкар. абмазка-Т. У кадцы 15 — 1-й пал. 16 ст. Т. ўжывалася для адцзелкі асобны х элемедтаў фасада (діш ы , часткі шчытоў, ф радтонаў). У 2-й дал. 16— 17 ст. ты нкавалі цалкам фасады будынка, a таксам а ўнутр. сцеды . Акрамя звы чайнай роўнай і гладкай Т. ўжываўся і спосаб дэкар. аздаблення сцен будыдкаў, засд аваны на вы дралвадді верхняга слоя Т. да ніжніх кадтрастды х д а колеры слаёў (гл. Сграфіта). С родкам Т. н а ф асадах будынкаў імітавалася рустоўка, фактурнай Т. вы лучаліся філёнгі. Т. часта пакры валася зверху вад дай з мідеральны мі і некат. арган. пігментамі (чы рвоная і жоўтая вохра, свідц овы сурык, драўняны вугаль і інш .). У сучаснай архітэктуры дэкар. Т. гіаш ы рада ў аздабледді фасадаў і інтэр’ераў жылых і грамадскіх будынкаў. В.Ф.Ваяошын, А.А.Трусаў.

Н.Тынберген. Я Тынбергсн С.Тынг.

ТЫМ-ПАРАНМСКІ ДО Л, м еры ды янальнае тэктанічнае паніж энне паміж Зах.-Сахалінскімі і У сх.-С ахалінскімі гарамі на в-ве Сахалін, y С ахалінскай вобл. Расіі. Утвораны 2 разы ходны мі далінамі рэк Тым (на П н) і П аранай (на Пд). Даўж. 250 км, ш ыр. 8— 65 км. Заняты лістоўнічнай тайгой. Невял. плошчы пад агародніннымі культурамі. ТЫНБЕРГЕН (Tinbergen) Н ікалас (15.4.1907, г. Гаага, Н ідэрлаплы — 21.12.1988), нідэрландскі вучоны ў галіне зталогіі і зоапсіхалогіі. ГІраф. (I960). Скончыў Лейдэнскі ун-т (1932). 3 1949 y Оксфардскім ун-це (Вялікабры танія). Навук. працы па паводзінах птушак. Распрадаваў (з К..Лорэнцам) вучэнне пра інстынісгыўігыя паводзіны ж ывёл і іх развіццё ў онта- і філагенезе. Нобелеўская прэмія 1973 (з К .Л орэнцам , К.Фрышам). В.Ф.Ермакоў. ТЫНБЕРГЕН (Tinbergen) Ян (12.4.1903, Гаага — 1994), нідэрландскі эканаміст; адзін з заснавальнікаў экан аметрыкі Чл. Нідэрландскай А Н . С кончыў Лейдэнскі ун-т (1926). 3 1929 y Цэнтр. бюро статыстыкі (Гаага). 3 1931 y Амстэрдамскім ун-це, з 1933 праф. Нідэрландскай школы эканом ікі (г. Ротэрдам). У 1936— 1948 y Лізе Н ацы й (Жэнева). У 1945— 55 кіраўнік Ц энтр. бюро планавання, y 1965— 72 старш ы ня камітэта па планаванні ААН. Навук. працы па тэорыі эканам. палітыкі, даследаваннях эканам. цыклаў y ЗШ А, праблемах эканам. планавання ў краінах, што развіваюцца. Аўтар тэоры і «аптымальнага ладу» (адзін з варыянтаў тэорыі канвергенцыі). Распрацаваў мадэль прагназавання эканам . паліты кі Нідэрландаў. Нобелеўская прэмія 1969 (з Р. Фрышам).

Л .Ледэрманам уперш ы ню сінтэзаваў анты дэйтрон (1965). Н езалеж на ад Ь.Рыхтэра адкры ў (1974) перш ую «зачараваную» часціду — j / *Р -м езон. Разам з інш. эк сперы м ентальна пацвердзіў існаванне глю онны х струм еняў (1979). Нобелеўская прэм ія 1976 (з Рыхтэрам). Тв.\ Рус. пер. — Открыгне j -частнцы: (Лнчные впечатленпя) / / Успехн фнз. наук.

1978. Т. 125, вып. 2; Понскн антнветества в космосе: эксперямент АМС (разам з Ю.В.Галакціёнавым. М.АЧарнаплекавым) / / Прпрода. 1999. № 12. М.М.Касцюковіч. Т Ы Н Д А Л ІЗА Ц Ы Я , спосаб зніш чэння мікробаў і іх спор y п эўны м аб’ёме. Выкарыстоўваецда пераважна для апэрылізацыі вадкасцей і харч. прадуктаў. Ажыццяўляецца ш матразовай апрацоўкай парай звы чайна пры т-ры 55— 56 °С. У прам еж ках паміж награван ням і аб’екты (рэчы вы ) вы тры мліваю ць ва ўмовах, якія садзейнічаю ць прарош чванню спораў. Т эрм ін ад імя англ. вучонага Дж .Т ьіндаля, які распрацаваў гэты спосаб. Гл. таксам а Пастэрызацыя.

Тывгарпа Нарацжэнне Іаана Хрысціцеля.

Т Ы Н Т А РбТ А (T intoretto; садр. P a б у с ц і (R o b n sti)] Я к о д а (29.9.1518, г. Велецыя, Італія — 31.5.1594), італьядскі жывапісец Позняга Адраджэння; прад-

76

ТЫ Н Ф

стаўнік венецыянскай школы жывапісу. Вучыўся ў Тыцыяна, зазнаў уплы ў М ікеланджэла, Парміджаніна, Я.Лота. П рацаваў y Венецыі. Ужо раннім творам Т. ўласцівы дасканаласць малю нка ў перадачы складаных ракурсаў, драм. эф екты асвятлення, цеплы ня і м яккасдь колеравага выраш эння: «Нараджэнне Іаана Хрысціцеля» (канец 1540-х г.), «Абмыванне ног» (1547), «Цуд святога М арка» (1548). У сталы перы яд (1550— 60-я г.) праз вы яўленне масавых сц эн перадаваў рэакцы ю лю дзей на падзеі, звяртаўся да смелых прасторавы х пабудоў, асіметры чнай кам пазіцы і з прары вамі ў глыбіню, святлоценявы х кантрастаў, колеравы строй набы ў эмац. напруж анасць, пералівы халодных вы танчаны х адценняў: цы клы карцін, пры свечаны х ж ы ццю св. М арка (1562— 64), пано для Скуала ды С ан -Р о к а ў В енецы і (1565— 88; y т.л. «П акланенне пастухоў», «Уцёкі ў Егілет», «Галгофа», «Укры жаванне», «Хрыстос перад Пілатам» і інш .). М анументальнасць і ф ееры чнасць светлавы х эф екгаў уласцівы размалёўкам «П акланенне залатому цяльцу» і «Страш ны суд» (1556; апсіда царквы С анта-М ары я дэль Орта), «Бітва каля Зары» (каля 1585; П алац дожаў), «Тайная вячэра» (1592— 94: царква С анДж ордж а М адж орэ), «Алегорыі» (1577, А нты каледж о ў П алацы дожаў) і інш. Яго леп ш ы я партрэты вы лучаю цца строгай прастатой і глыбокім псіхалагізмам («Аўтапартрэт», каля 1590). 1л. гл. таксам а да арт. Венецыянская школа жывапісу. Літ:. В н п п е р Б.Р. Тннторетго. М., 1948. Т.В.Пешына.

Тынф літоўскі (Ян II Казімір Ваза, 1666).

Т Ы Н Ф (польск. tymf, ням. tim pf, рус. тннф , ад імя ням. арандатара манетных двароў y Каралеўстве П ольскім А .Ты нфа, ініды ялы якога стаялі на рэверсе манеты ), 1) назва (спачатку народная, y 18 ст. аф іц ы й ная) сярэбранай манеты Рэчы П аспалітай 1663— 66. Тыпалагічна Т. наследаваў рэверс opma і меў яго ры начны курс. 2) Н азва ў Рэчы П аспалітай сярэбранай манеты Прусіі 1679— 1750. 3) С ярэбран ая манета Рас. ім перы і 1707— 09 для замеж ны х плацяж оў y час Паўн. вайны 1700— 21. П астанова Б рэсцкага сейм іка 1714 назы вала яе «Т. маскоўскі». 4) С ярэбраная м анета Рэчы П аспалітай 1752— 56; y 1752— 53, 1755 меў п азначэнне нам іналу «Т.». 5) Н азва

ў Рэчы П аспалітай сярэбраны х прускіх перай м анн яў Т. Рэчы П аспалітай y 1751— 58 са зн іж ан ай на !/з колькасцю серабра. 6) Н азва ў Рэчы П аспалітай сярэбранай манеты 1759— 61 Рас. ім перы і для зам еж ны х плацяж оў y час С ямігадовай вайны 1759— 63. 7) С ярэбраная м анета Рэчы П аспалітай манетны х двароў Гданьска 1758— 63 і Эльбланга 1763. Н азва Т. ў кан цы 17— 18 ст. сінанім ічна орту надавалася манетам,' большым за 6-грашовік і меніыым за чвэрцьталяровік, незалеж на ад ты пу выявы. Усе Т. зн яты з абарачэння ў Рэчы П аспалітай універсалам 1766. Літ.: Р я б ц е в н ч В.Н. Нумнзматнка Беларусн. Мн., 1995. І.І.Сінчук.

ТЫНЙНАЎ Ю ры й М ікалаевіч (18.10.1894, г. Рэж ы ца Віцебскай губ., цяпер г. Рэзекне, Л атвія — 20.12.1943), рускі пісьм ен нік, літаратуразнавец. С кончы ў П етраградскі ун-т (1918). У 1921— 30 праф . Ін -та гісторыі мастацтваў. Бы ў членам ОПОЯЗа. Друкаваўся з 1921. Гіст. рам аны «Кюхля» (1925), «Смерць Вазір-М ухтара» (1927— 28), «Пуш кін» (ч. 1— 3, І935— 43, не заверш аны ), апавяд. «П адпаручнік Кіжэ» (1928, аднайм . ф ільм 1934), аповесць «Васковая персона» (1931) і інш . адметн ы я арганічны м зліццём навукі і л -ры , канцэптуальнасцю і адметнасцю ў падыходзе да гіст. м атэры ялу, тонкім псіхалагізмам, вы разнасцю мовы. Аўтар літ.-знаўчы х прац «Дастаеўскі і Гогаль: (Да тэоры і пародыі)» (1921), «Праблема верш аванай мовы» (1924), «Архаісты і наватары» (1929), арты кулаў п а тэоры і кіно, с ц эн арьм ў фільмаў. П еракладаў Г.Гейнэ (кн. «Сатыры», 1927; «Германія», 1933; «Вершы», 1934) і інш . Адзін са стваральнікаў серы і «Бібліятэка паэта». А п авяданне «П адпаручнік Кіжэ» на бел. мову пераклала А.Васілевіч.

Te.: Соч. T. 1—3. М.; Л., 1959; Пушкнн н его современннкл. М., 1969; Позппса. Нсторня лмтературы. Кнно. М., 1977; Пушкнн; Роман. Мн., 1988. Літ.: Эйхенбаум Б. Творчество Ю.Тынянова / / Эйхенбаум Б. О прозе. Л., 1969; Воспошшання о Ю.Тынянове. Портреты н встречм. М., 1983; К а в е р н н В.А., Н о в н к о в В.М. Новое зренме: Кннга о Ю.Тынянове. М., 1988. Т Ы 0К Т А В А Я KICJIATÂ, в і т a м і н N , тое, ш то ліпоевая кіслата. Т Ы 0 Л Ы , тое, ш то меркаптаны. ТЫ ГІ (ф ранц. type ад грэч. typos адбітак, вобраз), 1) узор, ф орм а чаго-н . з іс-

тотны м і як асн ы м і пры кметамі, мадэль для чаго-небудзь. 2) А дзінка расчлянення вывучаемай рэальнасці ў тыгшлогіі.

3) Ч алавек, надзелены пэўны мі характэрн ы м і ры сам і (знеш німі ці ўнутр.), ярк і прадстаўпік як о й -н . групы людзей, y пры ватнасці саслоўя, нацы і, эпохі. 4) У л-ры i мастацтве — маст. вобраз чалавечай іцды відуальнасці, найб. верагоднай, рэпрэзентаты ўнай, «узорнай» для пэўнай грамадскай сф еры (настаўнік дарэв. часу А.Лабановіч y трылогіі Я .К оласа «На ростанях»); абагулены ці завостраны вобраз чалавека, які найб. ярка выражае асаблівасці пэўнага сац. ладу, нац. менталітэту, агульначалавечых схільнасцей ці заган (персанажы «П інскай шляхты» В .Д уніна-М арцінкевіча). Гл. Тыповае ў м а с т а ц т в е . 5) Т аксанам ічная катэгоры я або адзінка класіф ікацы і ў ландшафтазнаўстве і інш. навуках, якія вы вучаю ць асобныя кампаненты пры роднага асяроддзя: тыпы рэльефу, клімату, глеб і інш. Т Ы П y б і я л о г і і, вы ш эй ш ая таксанам ічная адзінка ў сістэматыцы жывёл, якая аб’ядноўвае р озн ы я класы. Адлюстроўвае асн. галіны ф ілагенет. дрэва ж ывёл. Т эрм ін прапанаваў y 1825 ф ранц. вучоны А .Бленвіль, я к і назваў Т. 4 «галіны» ж ывёл, вы лучаны я ў 1812 Ж .Кюўе. Увесь ж ы вёльны свет па розных сістэмах падзяляю ць на 10— 33 Т. В ы капнёвая і сучасная ф ауна Беларусі прадстаўлена 15— 19 Т.: 5— 9 Т. прасцейшых, губкі, ігласкурыя, кішачнаполасцевыя, кольчатыя чэрві, малюскі, першаснаполасцевыя чэрві, плечаногія, плоскія чэрві, хордавыя, членістаногія. А б’ём розных Т. неаднолькавы (н ап р.г у губак каля 5 тыс. відаў, a ў малюскаў каля 130 ты с.). П аміж Т. і класам часта ўводзяць прам еж кавы я катэгорыі: падтып, надклас. Напр., Т. хордавых падзяляю ць на 3 падтыпы: абалоннікаў, ці дічы нкавахордавы х, бесчарапных і чарапны х, ці пазваночных. Усе арганізмы аднаго Т. хараклары зую цца адзіным планам будовы. У сістэматы цы раслін Т. адпавядае аддзел. Т Ы П А Г Е Н Ё З (ад ты п + ...ге н е з) y б і я л о г i і, узнікненне ў працэсе эвалю цы і новы х сістэм . груп вы сокага рангу. Т эрм ін прапанаваў ням . геолаг і палеантолаг О .Ш ы ндэвольф (1936). Паводле яго м еркавання, новы я групы высокага рангу павінны былі ўзнікаць раптоўна, скачком, a не ў працэсе паступовага развіцця. Гіамылковая гіпотэза Т. засн . н а пераболы п ан ні зн ач эн н я непаўнаты палеанталагічнага летапісу. ТЫ ПАЛАГЙНАЯ К Л А СІФ ІКА Ц Ы Я М О Ў , адзін з кірункаў лінгвісты чны х даследаванняў, нгго ўстанаўлівае падабенствы і адрозненн і моў свету (моўнага ладу), якія карэняцц а ў найб. агульны х і найб. важ ны х якасцях мовы і не залеж аць ад іх генет. роднасці. Засн. на пры нцы пах тыпалогіі моўнай. Узнікла ў 19 ст., грунтавалася на вы вучэнні падабенства і адрозненн я ў марфал. структу-

ры моў незалеж на ад іх роднасны х сувязей (гл. Марфалагічная класіфікацыя моў). П аводле гэтай класіф ікацы і натуральны я мовы падзяляю цца на 4 тыпы: коранеізаляваныя мовы, аглюцінатыўныя мовы, інкарпараваныя мовы і флектыўныя мовы. А днак многія мовы не падпадаю ць пад «чыстыя» ты пы марф ал. класіфікацы і, бо маю ць асаблівасці розны х тыпаў. Інш . к ан цэп цы я бы ла пакладзена ў аснову Т .к.м. y 20 ст. Э.С епірам: улічваліся ты пы ф ункц ы ян авання ф армальна-грамат. элем ентаў і перадаваемых імі грамат. паняццяў: каранёвых, канкрэтны х, дэры вацы йны х, кан крэтна-рэляцы йны х і чы ста-рэляцы йны х. Камбінацыі гэтых пры кмет даю ць 2 асн. ты пы моў: чы ста-рэляцы йн ы я і зм яш ан а-рэляц ы й ны я. Спробу зм еншыць расплы вістасць ты паў моў паводле Сепіра зрабіў Дж .Гры нберг, які ўвёў колькасны я паказчы кі і стварыў т.зв. квантытатыўную тыпалог і ю м о ў. Істотнае навук. зн ач эн н е мае падзел на сінтэтычныя мовы і аналітычныя мовы. Кры тэры ем Т .к.м. можа служыць сінтаксіс, a менавіта — структура сказа. Н а гэтай падставе мовы падзяляюць на намінаты ўны я (уся будова сказа падпарадкавана максімальнаму адрозненню суб’екта дзеян н я і яго аб’екта), э р г а т ы ў н ы я (сказы проціпастаўляюцда паводле аісгыўнасці суб’екта: акты ўны суб’екг перадаецца адмысловым эргаты ўны м склон ам ), а к т ы ў н ы я (вы лучаю цца наяўнасцю семанты ка-сінтакс. апазіды і акты ўнай і пасіўнай канструкцы й), к ' л а с н н я [істотнае зн ач эн н е маю ць разрады (класы) назоўніхаў і дзеясловаў, спалучэнні якіх рэалізую цца ў розны х структурах сказаў] і н е й т р а л ь н ы я (вылучаюцца тым, што не ф іксую ць вы разна суб’ектна-аб’ектны я адносіны ). Акрамя ўнугр. асаблівасцей моў, y аснову Т.к.м. могуць бьіць пакладзены іх зн еш нія сац. характарыстыкі: ф ункцы янальная разнастайнасць і аб ’ём зн осін н а пэўнай мове, наяўнасць пісьменства і працягласць пісьмовых трады ды й, ступень унармаванасці мовы , ды ялсктная і сацыялекгная разгалін аваласць нар. мовы. прававы, кан ф есіянальны , пед. і інш. статус мовы. С тварэнне сучасных несупярэчлівых структурных і сац. Т.к.м. ідзе пераважна па шляху ўдакладнення і эксплікацыі кры тэры яў іх падзелу на тыпы, a таксам а распрацоўкі апарату універсальнай метамовы . Значны я дасягненні ў галіне Т .к.м. належ аць мовазнаўцам Т .М еш чанінаву, Т .М ілеўскаму, Н.М ячкоўскай, У.Скалічку, Б.Успенскаму і інш. Літ.: К у э н е ц о в П.С. Морфологнчесхая класснфнкацня языков. М., 1954; У с п е н с к н й Б.А Сгрукгурная тлпологая языков. М , 1965; Теоретнческне основы класснфнкацнн языков ммра. М., 1980; М е ч к о в с к а я Н.Б. Обшее языкознанне: Сгруктурная н соцнал. тгаюлогая языков. М., 2000. А.Я.Міхневіч. ТЫПАЛОГІЯ (ад грэч. typos адбітак, вобраз + ...логія), навуковы метад, заснаваны на в ш у ч э н н і і абагульненні істот-

ны х асаблівасцей аб’ектаў даследавання і аб ’яд н ан н і гэты х асаблівасцей y пэўную тыпалагічную м адэль (тып). Грунтуецца на вы яўленні падабенства і адрозн ен н я істотных як асц ей аб’екгаў, якія вы вучаю цда, вы значэнні слосабаў іх ідэнты ф ікацы і, тэн д эн ц ы й зм ян ен н яў і ўзаем адзеянняў з навакольны м асяроддзем. Н апр., М .М ід (ЗШ А ) распрацавала сваю Т. культур на аснове вылучэн н я ты повы х асаблівасцей узаемнага ўплыву дзяцей і дарослы х, мінулага, сучаснасці і будучыні. Вылучаю ць розны я ф орм ы Т.: м а р ф а л а г і ч н у ю (вы яўляе марфал. будову пэўнай сістэмы — біялагічнай, лінгвісты чнай і ін ш ); с т р у к т у р н у ю (вы яўляе ўнутр. сувязі і інвары янтны я адносіны ў ды нам іцы сістэм); п а р а ў н а л ь н а - г і с т а р ы ч н y ю, або працэсуальную (арьіентавана на алісанне і інтэрлрэтацыю сістэм y іх развіцці і ў кантэксце канкрэтна-гіст. умоў); г е н е т ы ч н у ю (даследуе і тлумачыць ласлядоўныя стул ен і генезісу дадзенай сістэмы ); і д э a л і з у ю ч у ю — я к слосаб канструявання ідэальны х ты лаў, ш то ўяўляю ць сабой якасную разнастай насць аб’ектаў даследавання толькі ў абстрактнай, «чыстай» ф орм е (гл. Ідэальных тыпаў тэорыя). В ы кары стоўваецца Т. з мэтай параўнальнага вы вучэння істотных лры кмет, сувязей, ф ункц ы й , адносін, узроўняў арганізацы і аб’екгаў. Асн. лагічныя ф орм ы , якія вы кары стоўвае Т., — ты п, класіф ікацы я, сістэматы ка, таксаном ія. Я.М.Бабосаў. Т Ы П А Л О Г ІЯ М О Ў Н А Я , параўнальнасупастаўляльнае даследаванне структурна-ф ункцы янальн ы х уласцівасцей адзін ак мовы ў сінхранічны м плане без уліку генетычны х сувязей моў. Разам з параўнальна-гіст. кірункам y мовазнаўстве (гл. Параўнальна-гістарычнае мовазнаўства) з ’яўляецца тэарэт. базай для ф арміравання і ф арм улявання палаж энняў агульнага мовазнаўства, агульнай тэоры і натуральных моў. А баліраю чы ся на даны я, атры маны я ў сінхранічны м даследавадні лаасобны х моў, y т.л. мёртвых, Т.м. ім кнецца да ф арм улявання лалаж энняў, якія даты чацца або ўсіх вядомых моў (гл. Універсаліі моўныя), або пэўных грул (тылаў) моў. Т.м. грунтуецца н а ўліку таго, ш то ў мовах, якія супастаўляю цца, ёсць і агульнае, і адрознае, слецы ф ічлае. А дносіны , што ўзнікаю ць пры гэтым л ам іж фактамі. элементамі, уласцівасцям і лры ватны м і і агульнымі, адзінкавы м і і л аш ы ран ы м і ў многіх мовах, грунтую цца н а сувязі ламіж разнародны м і ф орм ам і і адлавядаючым ім адны м і ты м ж а сэнсе, г.зн. функцы і. Н а падставе ф ункц ы ян альнай агульнасці форм розн ы я мовы могуць бы ць аб’ядн аны ў групы, або ты пы (гл. Тыпалагічная класіфікацыя моў). У залеж насці ад таго, як ія ф арм альны я адзінкі разглядаю цца, Т.м. падзяляецца на тылалогію ф аналагічную , марф ал., сінтакс. і лексічную . Ф а н а л а г і ч ная тыпалогія моў ірунтуецца на ўліку таго, якія фанет. ўласцівасці

Т Ы П А М А Р Ф ІЗ М __________ 77 гукаў і ў як о й ступені вы кары стоўваю цца фаналагічна, г.зн. для адрозненн я зн ач эн н я марф ем і слоў. На гэтай падставе вы лучаю ць мовы вакалічны я (напр., ф ранцузская) і кан сананты чны я (напр., польская). Інш . ф аналагічная грулоўка моў атры мліваецца пры ўліку ф аналагічнага вы кары стання лрасады чных ры саў галосны х і складоў ці ф аналагічнай структуры саміх складоў. М aр ф aл a гіч н a я тыпалогія абаліраецца пераваж на на адрозненні моў ла наяўнасці ці адсутнасці ў іх сістэм ах так ой адзінкі, я к слова, a таксама па ты пах і харакгары слалучэнняў марф ем y слове ці сказе. С і н т а к с і ч н а я т ы п а л о г і я будуецца на аналізе струкгурны х схем сказаў, y якіх знаходзяць увасабленне пры ватны я і агульныя моўны я закан ам ернасці сувязей членаў сказа, ларадку элем ентаў y словазлучэнні і сказе, іх катэгары яльн ы я і сем анты чны я ўласцівасці, правілы пабудовы складаны х сінтакс. адзінак і г.д. Л е к с і ч н а я тыпалогія засн авана на якасн ы х і колькасны х характары сты ках слоўнікаў асобны х моў, на вы святленні разгалінаванасці, члянім асці і багацці разнастайны х груповак слоў, н а аналізе ты лаў зн ачэнняў, слосабаў нам інацы і з ’яў, прадметаў і інш. Т ы лалагізацы я моў можа грунтавацца таксам а на сацы ялагічны х, арэальных, культуралагічлых, экслрэсіўн а-ацэн ач ных і інш. падставах. Т.м. дае магчым асць вы лучы ць і алісаць такія ўласцівасці моў, ш то не могуць бы ць заўважаны пры інш . падыходах і служ ы ць для навук. ары ентацы і ў бязмеж най рэальнай разнастай насці натуральных моў y свеце. А собны вы падак Т.м. — тыпалагічнае даследаванне адной, асобна ўзятай мовы, але гэта магчыма толькі лры ўмове наяўнасці лап ярэдн е лабудаванай дэдукты ўнай семіялагічнай мадэлі, з я к о й супастаўляецца даследуемая мова. Л і т Обшее язвпсознанне: Методы лннгвнстнч. нсслед. М , 1973; М е ч к о в с к а я Н.Б. Обіцее язвікознанне: Структурная н соцнал. тшіологня языков. М., 2000; Language typology 1985. Amsterdam, 1986. А.Я.Міхневіч. Т Ы П А М А РФ ІЗМ (ад грэч. typos адбітак, вобраз + m orte ф орма) м і н е р а л a ў, генетычная абумоўленасць ты ловых пры км ет і фіз.-хім. уласцівасцей .мінералаў (формы і памеры крыш талёў, д в а й н ік і, ш тры хаватасц ь, х а р ак тар агрэгатаў, колер, бл яск, ш чы л ьн асц ь і інш .). Х араю ары зуе асаблівасці м інералаўтваральнага асяроддзя (т-ру, ціск, вары яцы і ш чолачнасц і — кіслотнасці, састаў раствораў або расп л аваў і ін ш .). Налр., касітэрыт з легматытавых жыл — біпірамідальны, колер см аляна-чорны ; касітэрыт з гідратэрмальны х радовіш чаў •— пры зматы чны , ігольчасты, колер буры і светла-буры. Т. улічваецца пры ацэнцы стулені руданоснасці горных парод, прамы сл. зн ач эн н я рудалраяўленняў і інш.

78

ТЫ ПАМ ЕТРЫ Я

Т Ы П А М Е Т Р Ы Я (ад грэч. typos адбітак, вобраз + ... метрыя), сістэма мер, як ая выкары стоўваецца для в ы м ярэння элементаў шрыфтоў, друкарскіх форм, набору (літар, прабельны х матэры ялаў, радкоў, палос і інш .). Асн. адзінкі Т. — пункт (0,376 мм) і квадрат, роўны 48 пунктам (18,048 мм); прам еж кавы я — нанпарэль, петыт, цыцэра. Гл. таксам а Сістэма друкарскіх мер. ТЬІГІАЎ Т Э 0 Р Ы Я , сістэма паш ы ранага злічэння прэдыкатаў або аксіям аты чная тэоры я мностваў, якая ўклю чае перам енны я розны х тыпаў. П рапанавана англ. ф ілосаф ам і м атэматы кам h. Pace лам y 1908. П аводле яго задумы, Т.т. павінна была прадухіліць м агчы масдь з ’яўлення анты номій, або парадоксаў, y мностваў тэорыі Г.Кантара. Згодна з гэ^ тай к ан цэп цы яй усе перам енны я, якія выкары стоўваю цца ў логіды і мове, расслойваю цца на асобны я ты пы , y вы ніку чаго мноствы (класы ) і іх элем ен ты разглядаюцца толькі ў межах пэўнай іерархіі з абавязковай умовай — ты л элемента мноства павінен бы ць на адзінку менш ы за тып самога мноства. Замест адной лерам еннай y сістэме м ож на ладставіць інш . толькі таго ж тыпу. Побач з сістэмамі, ты пы перам енны х якіх могуць бы ць вы раж аны натуральны м радам паслядоўных лікаў, улічваю цца і сістэмы болы н вы сокага ўзроўню з трансф ініты ўны мі іерархіямі тыпаў. Усё гэта складае зм ест т.зв. простай Т.т. У працы «Асновы матэматыкі» (т. 1— 3, 1910— 13) Расел і А.Уайтхед вы клалі разгалінаваную Т.т., y якой аб’екты ўнутры кож нага тыпу падзяляю цца на ўзроўні (пласты). Гэта тэоры я дазваляе вывучаць аб ’екты з вы кары станнем схем лю бой складанасці. П обач з гэтай логіка-м атэм . канструкцы яй існую ць Т.т. і ў інш. сферах навук. пазнанн я. Напр., y сацы ялогіі вядома ідэальных тыпаў тэорыя М .Вебера. Уклад y сістэму Т.т. зрабіла сф армуляваная ш вейцарскім псіхааналітыкам К .Г.Ю нгам кан ц эп ц ы я «архетыпаў» (найстараж ы тных адвечны х тыпаў, звы чайна неўсвядомлены х, якія я к рэш ткі пам яці мінулага лерадаю цца з п акалення ў пакален н е і заф іксаваны ў струкгурах унутранага свету чалавека, y розны х рэліг. сімвалах і міфал. сюжэтах). У фізіялогіі важ нае зн ач эн н е мела вучэнне І.П .П аўлава пра вы ш эйш ую нерв. дзейнасць. Т.т. грамадстваў сф армуляваў Н.Луман (Германія), культуры — М .М ід, сац. сістэм — Т .П арсанс (ЗШ А ). Я.М.Бабосаў. Т Ы П ІЗ А Ц Ы Я ў т э х н і ц ы і бyдаўніцтве, распрацоўка тыпавых чарцяжоў, лраектаў (раш энняў) на аснове аіульны х для шэрагу вырабаў (канструкцый, збудаванняў, тэхнал. працэсаў або работ) тэхн. харакдарыстык адзін з метадаў стандартызацыі і уніфікацыі. У т э х н і ц ы Т. служыць асновай для групавых метадаў апрацоўкі дэталей і вузлоў,

паточна-масавай і серыйнай вытв-сці па найб. дасканалых тэхналогіях. Дазваляе адбіраць узоры з найлепшымі параметрамі і тыпапамерамі, уніфікаваныя элементы, тыпавое абсталяванне і аснастку тэхналагічную. У б у д а ў н і ц т в е Т. ажьіцдяўляецца на аснове модульнай сістэмы (гл. Модуль y архітэктуры), характарызуецца выкарыстаннем тыпавых секцый і канструкцый, стандартных дэталей. Паскарае Праектаванне аб’екгаў, скарачае тэрміны ўзвядзення будынкаў і збудаванняў, садзейнічае ўкараненню прагрэс. метадаў вытв-сці, павышэнню прадукцыйнасці прады, паляпшэнню якасці прадукцыі. Т Ы П б В А Е ў м а с т а ц т в е , абагульненае ўвасабленне ў маст. творчасці ў вобразнай ф орме рэальны х лю дзей, падзей, фактаў. У аснове ты пізацы і (спосаб маст. абагульнення) — адлюстраванне спецы ф ічнага, характарнага ў з ’явах рэчаіснасці, адносінах і паводзінах лю дзей, сац.-культ. працэсах. Характарнае ў Т. дасягае макс. вы яўлення, усталёўваецца раўнадзеянне, баланс ламіж індывід. і агульным. Т. ў маст. культуры адрозніваю ць ад ты повага ў рэчаіснасці — сярэдняга, стэрэаты лнага, безаблічнага. К атэгоры я Т. — адна з вядучых y эстэты цы , як ая аддае леравагу м астадтву рэалізму. У 19—20 ст. паняцце «T.» шырока выкарыстоўвалася тэарэтыкамі мастацгва, крытыкамі, мастакамі; займала цэнтр. месца ў марксісцкай эстэтыцы. У сав. крытыцы 1920— 50-х г. Т. разумелася вузка: як увасабленне ў мастадгве сац. пачатку; героі маст. твораў асэнсоўваліся ў якасці тыповых прадстаўнікоў пэўных сац. класаў, a іх індывід. рысы прызнаваліся класава абумоўленымі, што прыводзіла да схематызадыі і збяднення маст. вобразаў. 3 канца 20 ст. эстэт. тэорыя адмаўляе такі падыход да маст. творчасці і ігнараванне ролі індывід., непаўторнага ў Т. В.А. Салееў. ТЫ П 0В А Й

ГРА БЁН ЬЧ А Т А -Я М К А -

ВАЙ K E PÀ M IK I КУЛЬТЎРА, археала гічная культура неалітычны х гшямён, якія ў 2-й пал. 3-га тыс. да н.э. ж ылі на тэр. паўд.-ўсх. П ры балты кі і паўн. Беларусі. Н асельніцтва займ алася паляваннем, ры балоўствам, збіральніцтвам. Мела назем ны я ж ытлы , ш то разм яш чаліся па берагах азёр і невял. рэчак. К рам янёвы я вырабы — кароткія наканечнікі стрэл вербалістай або рамбічнай формы і к о д ’і з двухбаковай рэтуш ш у, a таксама нажы , скрабкі, разды і інш . касцяны я і рагавы я прылады. К ераміка — вялікія з круглаваты м дон цам гарш кі з дам еш кам і ж арствы ў тоўстых і добра абпалены х сценках, арнам ентаваны я гары з. паясам і з глы бокіх круГлых ям ак і адбіткаў ш ы раказубага грэбеня, якія ўгваралі рамбічньм ўзоры. У канцы неаліту плям ёны гэтай культуры зм яш аліся з носьбітамі нарвенскай культуры. Н а тэр. Беларусі найб. зн ач н ы я ломнікі: Скема, паселіш чы н а р. С вольна, воз. Бярэш ча. М.М. Чарняўскі. Т Ы П Ў СУЛТАН (1750—4.5.1799), правіцель (падзіш ах) паўд.-інд. дзяржавы М айсур [1782— 99]. Вёў 3 вайны з Вялікабры таніяй (гл. Англа-майсурскія войны). Уступіў н а прастол y час 2 -й ангаа-

майсурскай вайны 1780— 84. П асля параж эння ў 3-й англа-м ай сурскай вайне 1790— 92 спрабаваў стварыць баяздольную армію ш ляхам перай м анн я п э ў н ш элементаў еўрап. ваен. арганізацы і. Дзел я гэтага заклю чы ў саюз з урадам рэв. Ф ранцыі. У час 4-й англа-майсурскай вайны 1799 загінуў пры ш турме англ. войскамі сталіцы М айсура — г. Серынгапатам. Т Ы П Ы Н Е РВ О В А Й С ІС Т Э М Ы , т ы п ы выш эйш ай нервовай д з е й н а с ц і , ком плекс асн. пры роджаных і набы тых індывід. уласцівасцей нервовай сістэмы чалавека і ж ывёл, што вы значае адрозненні ў паводзінах і адносінах да адных і тых ж а ўздзеянняў навакольнага асяроддзя. Уведзены І.П .П аўлавы м (1927). У аснове класіфікацы і — уяўленне пра сілу, ураўнаваж анасць і рухомасць працэсаў узбуджэння і тармаж эння. Існуе 4 гал. Т.н.с. М о ц н ы н е ў р а ў н а в а ж а н ы т ы п (адпавядае тэмпераменту халерыка) характары зуецца хуткай вылрацоўкай станоўчы х (узбуджальных) умоўных рэф лексаў (УР) і слабай тармазных; y ж ывёл такога ты пу вегетатыўныя ф ункцы і аднаўляю цца працягла і няроўна. Д ля м о ц н а г а ўраўнаважанага інертнага тыпу (флегматык) характэрна павольнае ўтварэнне станоўчы х і тарм азны х УР; y ж ывёл рэак д ы і пры стдсавадьнасці і ўзнаўлення вегетатыўных працэсаў адбы ваю цца павольна. У м о ц н а г а ўраўнаважанага рухальнаг a т ы п y (сангвінік) станоўчы я і тарм азны я УР утвараю цца хутка і лёгка трансф армую цца пры зм ене раздражняльніка; ж ывёлам уласціва лёгкая пры стасавальнасць вегетатыўных функцы й да зм ен навакольнага асяроддзя. С л a б ы т ы іі (меланхолік) харакларызуецца слабы мі ўзбуджальнымі і тармазны мі працэсамі, У Р вы працоўваю цца з цяж касцю , a ты я, ш то ўтварыліся, лёгка тарм озядца; y ж ы вёл вегетатыўны я працэсы вялы я, лёгка паруш аю цца, цяж ка і няпоўна аднаўляю цца. У чалавека вылучаю ць слец. ты лы , як ія характары зую цца ўзаем адзеяннем 1 -й сігнальнай сістэмы, ш то адлюстроўвае рэчаіснасць y ф орм е адчуванняў і ўспрым анняў, і другой сігнальнай сістэмы: ты п м ы с л і ц е л ь н ы з перавагай 2-й сігнальнай сістэмы; т ы п м а с т a ц к і з перавагай пер'шай; т ы п с я р э д н і, калі абедзве сігнальны я сістэмы прадстаўлены ў роўных суадносінах. Н еўрозы і псіхаеаматы чны я захворванні ўзнікаю ць пераваж на ў прадстаўнікоў моцнага неўраўнаважанага і слабага Т.н.с. Л і т Р у с а л о в В.М. Бнологнческне основы шIддвндуально- 1ісяхологнческнх разлдчнй. М., 1979. С.С.Ермакоеа. Т Ы Р , стараж ы тны ' ф інікій скі гораддзярж ава н а ўсх. узбярэж жы М іж земнага м. (цяпер г. Сур y Ліване). Узнік y 4-м тыс. да н.э. У 3— 2-м тыс. да н.э. важны рам есніцкі і гандл. цэнтр Фінікіі. У 2-м тыс. (з перапы нкам і) пад уладай Егіпта.

Найб. росквіту дасягнуў y сярэдзіне 10 ст. да н.э. пры цару Хіраме I. У канцы 9 ст. да н.э. выхадцы з Т. засн. Карфаген, Утыку і інш. 3 8 ст. да н.э. Т. пад уладай Асірыі, з пач. 6 ст. да н.э. — Новававілонскага царства, з 2-й пал. 6 ст. да н.э. — Ахеменідаў дзяржавы (фармальна захоўваў суверэнітэт). М еў важную ролю ў гандлі паміж краінам і М іжземнамор’я і П ярэдняй Азіі. У 332 да н.э. разбураны войскамі А ляксандра Македонскага. Пасля адбудовы Т. валодалі Пталамеі і Селеўкіды. 3 64 д а н.э. ў складзе рым. правінцыі Сіры я, захоўваў аўганомію. Да араб. заваявання (7 ст. н.э.) заставаўся буйным гандл. цэнтрам Усх. Міжземнамор’я. Раскопкі вядуцца з 2-й пал. 19 ст. ТЫРА(Thëra), С а н т а р ы н (Santorin), група астравоў y Эгейскім м., y архіпелаіу Кіклады; тэр. Грэцыі. Пл. каля 80 км2. Найб. в-аў — Тыра (74 км 2). Астравы — рэшткі разбуранага магутным вывяржэннем вулкана Сантары н (1,4 тыс. гадоў да н.з.). Складзены з туфаў, лаў, шлакаў. Выш. да 566 м (на в-ве Тыра); на в-ве Каймені ■— малады дзею чы вулкан (вывяргаўся ў 19 ст.). Здабыча пемзы. Вінаграднікі. Порт — Тыра. ТЫРА, Т ы р a с (Tyras), стараж ы тнагрэчаскі горад, заснаваны ў 6 ст. да н.э. на зах. беразе лімана р. Ты рас (сучасны Днестр) перасяленцамі з Мілета. У Т развіваліся рамяство, рыбалоўства, гандаль з мясц. насельніцтвам і гарадамі ГІрыднястроўя. К аля 360 да іг.э. туг пачалі чаканіць уласную манету. Уваходзіла ў склад дзяржавы Мітрыдата VI Еўпатара. Пры імператару Аўгусце падпарадкавана Рыму. У раннім сярэдневякоўі наз. Белгарад, з 1484 — А керман, з 1944 — Белгарад-Днястроўскі. А.Г.Зельскі. ТЫРАД&НТЫС (Tiradentes; сапр. Ж a акі н Ж а з э да Сілва Шаўер; Silva Xavier; 12.11.1748, П амбал — 21.4.1792), кіраўнік рэв. арг-цы і ў Бразіліі ў 1780-я г. Калі быў на партуг. ваен. службе, далучыўся да сакрэтнага т-ва, y якім удзельнічалі прадстаўнікі ліберальнай інтэлігенцыі і афіцэрства. Пад яго кіраўнідтвам арг-ды я падрыхтавала змову з мэтай антыпартуг. паўстання з наступным абвяш чэннем незалеж най Бразільскай рэспублікі. У маі 1789 Т. і інш. змоўшчыкі арыш таваны партуг. ўладамі. Т., як кіраўнік змовы , пакараны смерцю. У Бразіліі Т. ш ануецца як заснавальнік руху за незалеж насць Бразіпіі. Літ.: Н г н а т ь е в 0. Тнрадентнс. М., 1966. ТЫРАЖ (франц. tirage ад tirer друкаваць), 1) колькасць экзэмгшяраў якога-н. друкаванага выдання аднаго выпуску. Вьізначаецца вьідавецтвам. А дрозніваюць Т. малыя (да 15 тыс. экз.), сярэднія (да 100 тыс.), масавыя (больш за 100 тыс.). 2) У фінансавай дзейнасці — розыгрыш выйгрышаў y пазы ках або латарэях; таксама пагаш энне аблігацый па-

зы к і або інш . папер установай, якая іх выпусціла. 3) У перан осн ы м зн ач эн ні — тое, ш то вы йш ла з ужытку, устарэла. Т Ы Р А З ІН , зам ен н ая амінакіслата, C (H 4( 0 H )C H 2C H (N H 2)C 00 H . Уваходзіць y састаў многіх ж ы вёльны х і расл. бялкоў. У дзельнічае ў сінтэзе адрэналіну, меланінаў і інш . Выкары стоўваю ць y меды цы не. Т Ы Р А К С ІН , C 15H H O 4N J 4,

тэтраёдтыранін, ёдзм яш чальны гармон

пазваночны х ж ывёл і чалавека, я к і вы працоўваецца шчытападобнай залозай; вытворнае тыразіну.

Mae 65,4% ёду. У земнаводных і некат. касцістых рыб стымулюе метамарфоз, y цеплакроўных жывёл павышае інтэнсіўнасць асн. абмену, уплывае на рост і дыферэнцыраванне тканак, функцыі сэрца, павышае ўзбуджальнасць нерв. сістэмы. Недахоп Т. ў арганізме чалавека прыводзіць да крэцінізму, мікседэмы; залішак — да тырэатаксікоза. ТЫ РА Н А (Tirana, T iranë), горад, сталіца Албаніі. Знаходзіцца ў між горнай катлавіне за 40 км ад А дры яты чнага м. Адм. ц. аднайм. рэці; утварае самастойную адм. адзінку. К аля 300 тыс. ж. (2001). Ч ы гункай звязан а з портам Д урэс. Вузел аўтадарог. М іж нар. аэрапорт. Гал. эканам . і культ. цэнтр краіны . У Т. і прыгарадах вы рабляецца больш за 20% прамысл. прадукцы і Албаніі. П рам -сць: тэкст., металаапр., маш .-буд., харч., ш клян а-керам ічная, абутковая. Цэнлр маст. апрацоўкі дрэва, серабра, керам ікі. Алб. АН. 2 ун-ты . Н ац. гіст. музей, галерэя выяўл. мастацтваў і інш . Т-р оперы і балета. Арх. помнікі: м ячэць Хаджы-Этхем-бея (1794— 1821), ансамбль пл. Скандэрбега (1920— 30-я г.) і інш . П аблізу здабы ча вугалю. Упершыню згадваецца як невял. гандл. паселішча. У 1614 на яго месцы Сулейман-паша Бардзіні заснаваў горад, развіццю якога садзейнічала вьпаднае размяшчэнпе на перакрыжаванні гандл. шляхоў. У пач. 20 ст. — 15 тыс. ж. У 1912 увайшла ў склад Албаніі, з 1920 яе сталіца. У крас. 1939 — вер. 1943 акупіравана італьян., y вер. 1943 — ліст.

1944 — герм. войскамі.

ты ратрон

79

Т Ы Р А Н ІЯ (ад грэч. tyrannis), 1) y Стараж. Грэцыі ф орм а дзярж. улады, усталяваная сілай і засн. на аднаасобным праўленні. Раннягрэч. (старэйш ая) Т. ўзнікла ў перы яд станаўлення полісаў y 7— 6 ст. да н.э. ў вы ніку барацьбы дэмасу, гандлёва-рам есны х вярхоў з родавай ары стакраты яй. Вядомы тыраны: Кіпсел і П еры яндр y К ары н ф е (каля 657— 585 да н.э.), П алікрат на в-ве Самас (каля 537— 522 да н.э.), П ісістрат y Афінах (каля 560— 527 да н .э.) і інш. Раннягрэч. Т. садзейнічала заняпаду ўлады арыстакраты чны х родаў, развідцю рамяства, гандлю, каланізацы і, дзярж. пераўтварэнням , як ія ў выніку вялі да ўсталявання поліснага дэмакр. ладу. П ознагрэч. (малодш ая) Т. ўзнікла ў кан ц ы 5 ст. да н.э. ва ўмовах абваст рэн н я барацьбы паміж алігархамі і збяднелы м і слаямі дэмасу. Нагір., тыраніі Д ы янісія I (каля 406— 367 да н .э.) і інш . y Сіракузах, Н абіса (207— 192 да н .э.) y С парце і інш. наскоры лі крызіс полісны х дзяржаў. 2) Ф орма паліт. праўлення ш эрагу гарадоў-дзяржаў Паўн. і С ярэд н яй Італіі ў 13— 16 ст., якая зм яніла старую ф орму камунальнага праўлення. Гл. Сіньярыя. 3) У пераносн ы м сэнсе — праўленне, заснаванае н а самавольстве і насіллі. Л і т С о л о в ь е в а С.С. Раннегреческая тарання. М., 1964; Ф р о л о в Э.Д. Гречесюіе тараны (ГУ в. до н.э.). Л., 1972. А.Г.Зельскі. Т Ы Р А С (Tyras), стараж ы тнагрэчаская назва р. Днестр; такую ж назву меў стараж .-грэч. горад y вусці р. Д нестр на зах. беразе яго л ім ан а (гл. Тыра). Т Ы Р А Т Р О Н [ад грэч. thyra дзверы, уваход + (элек)трон), трохэлектродная газаразрадная прылада з сеткавы м кіраваннем мом антам запапьвання дугавога ці тлею чага несамастойнага разраду.

M ae напальны ці халодны катод (у залеж насц і ад віду разраду). П асля ўзнікн ен н я эл. току паміж катодам і анодам

80

т ы р в о в іч ы

сетка страчвае кіравальны я ўласцівасці. Д ля туш эння раэраду аноднае напруж анне зніж аецца да зн ач эн н я, менш ага за напруж анне гарэння разраду. Вы найдзены амер. вучоным А.Халам (1929). Найб. паш ы раны інды катарны я Т. (гл. Газаразрадныя індыкатары). Т Ы Р В 0 В ІЧ Ы , біялагічны заказнік рэсп. зн ач эн н я ÿ Гіінскім р -н е Брэсцкай вобласці. Засн. ў 1994 для аховы і ўзнаўлення унікальнага пры роднага ком плексу на Пд Беларусі з папуляцы ямі рэдкіх і знікаю чы х відаў раслін і ж ывёл. Пл.

1391 га. Размеш чаны на сты ку Столінскай водна-ледавіковай раўніны з нізіннай далінай р. Стыр. Глебы тарф яністаі тарф яна-балотна-глеевы я пад чорнаальховымі лясамі, дзярнова-падзолісты я супясчаны я і сугліністыя пад грабавымі і пясчаны я пад хвойны м і лясамі. Л ясы — капггоўныя м онадам інантны я грабнякі, грабава-дубовы я, грабава-дубова-клян овы я, хваёвы я і інш. Ш мат лек., вострапахучых раслін. У Чырв. кнізе венеры н чаравічак сапраўдны, зубніда клубняносная. У тэры яком ш іексе лось, дзік, казуля, заяц-русак, ліс, янотападобны сабака, воўк. Багатая арнітаф ауна лясны х, балотных і сінантропны х комплексаў. Ш м ат рэпты лій. У Чы рв. кнізе барсук, бусел чорны , пуртальга звы чайная, бугай вялікі, філін, чарапаха балотная. П.І.Лабанок. Т Ы Р Г А В ІШ Т Э (Tîigoviste), горад на П д Румыніі, на р. Я ламіца. Адм. ц. жудзеца Дымбавіца. К аля 130 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. П рам-сць: вытв-сць якасны х і спец. сталей; маш буд., y т.л. эл.-тэхн., прыладабудаванне, аб стал яв ан н е для н аф тазд аб ы ўн ой прам -сц і; дрэваапр., харчовая. Ц энтр с.-г. раёна. Археал. і гарадскі музеі. Арх. п о м н ік і 14— 17 ст. У н а в а к о л л і — здабы ча наф ты і пры роднага газу. Т Ы Р Г У -М Ў Р Э Ш (Tîrgu Mure5), горад y цэнтр. частцы Румыніі, н а р. Мурэш. Адм. ц. жудзеца М урэш . Каля 200 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўіадарог. Аэрапорт. П рам -сць: маш .-буд. (эл.тэхн., рады ёэлектронная, абсталяванне для лёгкай прам -сці), хім. (мінер. ўгнаенні, ф отам атэры ялы ), дрэваапр., ш вейная, гарбарна-абутковая, харч., мэблевая, ш клян ая. В ы тв-сць спортінвентару. Арх. помнікі: гатычная пратэстанц кая царква (15 ст.), абарончы я муры з 3 веж амі (1-я пал. 17 ст.), б. езуіцкі касцёл (сярэдзіна 18 ст.) і інш. ТЬІРЛ А , м есца для д аен н я Кароў. начлегу ж ывёл, тое, ш то стойбішча. Т Ы Р М А Н Д Э та (Эдзі) М айсееўна (н.

23.2.1917, Варш ава), бел. кампазітар, педагог. С кончы ла Варшаўскую (1938, харавое аддз.) і Бел. (1949, кл. Р.Ш арш эўскага; 1952, кл. A .Багатырова) кансерватсгрыі. У 1949— 89 вы кладчы к Бел. кансерваторы і, адначасова ў 1949—

62 — муз. ш колы пры ёй. Т ворчасці Т. уласцівы кан крэтн асц ь і ш ы рокі ды яп азон вобразнага м ы слення, эксп рэсіўная манера пісьма, нац. характэрнасць муз. мовы, абумоўленая чуйны м услухоўваннем y інтанац. і ладавую будову бел. нар. песні. С ярод твораў: 2-і канцэрт для фп. з арк. (1956), санаты для фп. (1969), альта і ф п. (1961), віяланчэлі і фп. (1971), скры п кі і фп.

(1972), a таксам а саната і п ’есы для цымбалаў і фп.; санаціны , сюіты, такаты для фп., a таксам а «Сюіта ў стылі рэтра» для домры і ф п. (1977); вак. цы клы на верш ы М .Т анка, Э.А гняцвет, Р.Бёрнса, Ф .Гарсія Л оркі, Б.Дадэье; хары на сл. М .Багдановіча, Я .К оласа, М .Танка, П.Труса; фп. п ’есы, п есн і і хары для дзяцей. Літ:. С а л а м а х а A Эдзі Тырманд. Мн., 1973; Г a р т Б. Сюяты Э.Тырманд / / Вопросы фортепнанного творчества, нсполнлтельства н педагогнкя. Л., 1973; Т е р - М н н а с я н Л. Фортепнанные пронзведення Э.Тырмацд... Мн., 1983. А.А.Са/шмаха. ТЬІРН А Ў СКАЯ КАНСТЫ ТЎЦЫ Я 1879, перш ая кансты туцы я Балгарыі. П ры нята балг. У станоўчым сходам 16.4.1879 y г. Т ы рнава (цяпер г. ВялікаТырнава) пасля вы звалення краіны ад тур. няволі ў вы ніку рус.-тур. вайны 1877— 78. Адна з найб. дэм акр. кансты туды й свайго часу: дэкларавала роўнасдь грамадзян перад законам , скасоўвала падзел на саслоўі, прадугледж вала ўсеагульнае выбарчае права для мужчын, якія дасягнулі 21 года, свабоду друку, абавязковае бясгш атнае пачатковае навучанне, недаты кальнасць асобы і маёмасці. Д ля распрацоўкі законаў і зацвярдж эння бю джэту ўводзіўся аднапалатны парламент. Вы канаўчая і ваен. ўлада засяродж валася ў руках спадчы ннага князя, заканад. ўладу як о га абм яжоўваў парламент. У 1881 Т .к. адменена, y 1883— 84 адноўлена. П асля дзярж. перавароту 19.5.1934 не дзейнічала, афіцы йна адм енена 4.12.1947 паводле раш эння Вял. нац. сходу. Т Ы Р І1 ІЦ (Tirpitz) А льф рэд ф он (19.3.1849, г. К ю стры н, цяпер К остш ы н, П ольш ча — 6.3.1930), герм анскі ваенн а-м арскі і паліт. дзеяч. Грос-адмірал (1911). Н а ф лоце з 1865. 3 1877 развіваў ням. тарпедную зброю . У 1892— 95 нач. штаба гал. кам анд авання герм. ВМ Ф. У 1897— 1916 статс-сакратар ваенна-м арскога ведамства. Падры хтаваў і ажы ццявіў законы аб ваенн а-м арскім буд-ве 1898, 1900, 1906, 1908 і 1912, ш то спры яла ператварэнню Герм. імперы і ў 2-ю (пасля Вялікабры таніі) вядучую марскую дзярж аву свету. У 1-ю сусв. вайну выступаў за вядзенне Германіяй неабм еж аванай падводнай вайны . У 1917 разам з В .К апам заснаваў кансерватыўную Н ям . айч. партыю. У 1924— 28 дэп. рэйхстага ад Н ям . н ац.-нар. партыі. Аўтар успамінаў (1919). Т Ы Р С А Д Э М А Л ІН А [Tirso de Molina; сапр. Т э л ь е с (Tellez) Габрыэль; 1571 ці каля 1583, М адры д — 12.3.1648], іс-

п ан скі драматург. Вучыўся ва ун-це А лькала-дэ-Э нарэс. Быў манахам. Аўтар каля 400 п ’ес (зберагліся 80), y якіх прадоўжыў трады цы і Л опэ дэ Вэгі, асабліва ў ж анры «камедыі плашча і шпагі», падрыхтаваў з ’яўленне рэліг,філас. драмы барока. Найб. вядомыя яго камеды і «Дон Хіль Зялёны я штаны» (1635), «Н абож ная Марта» (1636); драма «Севільскі свавольнік, або Каменны госць» (1630; перш ая літ. апрадоўка нар. падання пра Д она Ж уана, якая стала перш акры ніцай наступных інтэрпрэтацы й); гіст. драмы «Разважнасць ж анчы ны » (1634), «Антона Гарсія» (1635); рэліг.-ф ілас. драмы на біблейскія і агіяграф ічны я сюжэты «Помста Ф амары» (1627), «Асуджаны за недахоп веры» (1635). Н а бел. сцэн е ставіліся спектаклі: «Дон Хіль Зялёны я штаны» (1970, Б рэсц к і абл. драм. т-р), «Раўнівая да сябе самой» (1979, Бел. т-р імя Я.Коласа; 1984, Гродзенскі абл. драм. т-р). Тв.\ Рус. пер. — Комеднм. T. 1—2. М., 1969; Толедскне внллы. М., 1972. Літ:. Б a л a ш о в Н.Н. Тнрсо де Молнна // Нсгормя всемнрной ллтературы. М., 1985. Т. 3. Г.В. Сініла. Т Ы Р Ы Н Ф (грэч. Tiryns), старажытнагрэчаскі горад y Аргалідзе (П елапанес). ГІаселішча ўзнікла ў эпоху неаліту. У пач. 2-га тыс. да н.э. Т. стаў цэнтрам дзяржавы ахейцаў. У час росквіту Т. (16— 13 ст. да н.э.) быў пабудаваны палац, упры гожаны ф рэскам і ў мінойскім стылі, акропаль умацаваны мурамі таўш чы нёй да 10 м (т.зв. цыклапічная муроўка). Сярод цароў Т. вядомы Дыямед, удзельнік Т раянскай вайны. У канцы 13 ст. да н.э. горад спустош аны дарыйцамі. У 1-м тыс. да н.э. існаваў як невялікі поліс. К анчаткова разбураны каля 470 да н.э. Археал. даследаванні праводзяцца з 1831, найб. зн ачны я вынікі атры м аны Г.Ш лім анам і В.Дзёрпф ельдам y 1884— 85. А.Г.Зельскі. Т Ы Р Ь ІС Т А Р (ад грэч. thyra дзверы, уваход + рэзістар), паўправадніковая пры лада з ш матслойнай структурай тыпу р — п— р — я з 3 (ці больш ) элекгронна-дзірачны м і пераходамі і ўласцівасцямі кіравальнага эл. вентыля. M ae 3 вывады, 2 з якіх (анод і катод) далучаны да крайніх абласцей монакрыш таля, трэці (кіравальны ) — да адной з унутраны х абласцей (трыністар). П а сваіх уласцівасцях нагадвае тыратрон. Т. з 2 вы вадамі (анодам і катодам) наз. дыністарам. Вы кары стоўваецца ў крыніцах эл. сілкаванн я (напр., электрадры водзе), генератарах магугных імпульсаў, лініях эл. перадачы пастаяннага току, сістэмах кіравання і інш . Т Ы Р Ы Ч М ІР , н айвы ш эйш ая вярш ы ня Гіндукуша (7690 м) н а П н П акістана. С кладзена з кры ш т. парод. Ледавікі, ф ірнавы я палі. Т Ы Р Э А Т А К С ІК 0 3 (ад новалац. thy­ reoidea ш чы тападобная залоза + таксікоз), б а з е д а в а хвароба, валляк дыфузны т а к с і ч н ы , эахворванне, абумоўленае павы ш анай

функцыяй шчытападобнай залозы. якая вьшзяляе ў кроў заліш ню ю колькасць гармонаў. Часцей бывае ў ж анчы н. Пры Т. ў хворых парушаецца абмен рэчываў, з’яўляецца боль y вобласці сэрца, задышка пры фіз. нагрузцы, вірлавокасць. Пры прагрэсіраванні Т. развіваю дца дажкш лашкоджанні сэрца, печані, палавых залоз. Л ячэнне тэрапеўт., хірургічнае.

мік. Чл. Ш ведскай каралеўскай А Н (з 1956 яе прэзідэнт), Нац. АН ЗШ А (1949). С кончы ў У псальскі ун-т (1925), дзе і працаваў (з 1938 праф., з 1951 дьірэкгар Ін-та біяхіміі). У I960— 64 прэзідэнт Нобелеўскага к-та па хіміі. Навук. працы па даследаванні адеорбцыі і электрафарэзу. Распрадаваў метады электрафарэтычнага і адсарбцыйна-храматаграфічнага аналізу біяпалімераў, y т л . бялкоў сывараткі крыві. Д аказаў ком плексную пры роду сы варатач ны х бялкоў. Н обелеўская прэм ія 1948. «ТЬІСЯЧА», 1) апал ч энн е н а Русі ў 11 — сярэдзіне 15 ст. П адзялялася на сотні. П адпарадкоўвалася ты сяцкаму, які адказваў за збор, арганізацы ю і ваен. падрыхтоўку «Т.». 2) Т эры торы я (воласць) y некат. княствах стараж. Русі, напр., y Наўгародскай феадальнай рэспубліцы, якой кіраваў ты сяцкі (пры значаўся князем або выбіраўся на вечы з баяр).

Тырса дэ Маліна.

АТыселіус.

ТЫРЭАТР0ІІНЫ IA P M Ô H , т ы р э а т р а п і н , гармон, які вы працоўваецца пярэдняй доляў гіпофіза. Паводле хім. прыроды — глікапратэід. Стымулюе сінтэз і выдзяленне асн. гармонаў ш чытападобнай залозы — тыраксіну і трыёдтыраніну, паскарае ш эраг метабалічных працэсаў y залозе (напр., транспарт і пераўгварэнне глюкозы). Выкарыстоўваюць y медыцыне. ІЫРЙНСКАЕ M ÔPA (M are Tirreno), паўзамкнёнае мора паміж А ленінскім п-вам і а-вамі Сіцылія, С ардзінія і Корсіка; частка Міжземнага мора. Злучана з ім пралівамі Карсіканскім, Баніфача, Туніскім, Сардзінскім і М есінскім. Пл.

214 тыс. кмФ Найб. глыб. 3830 м. Н а ПдУ — Ліпарскія а-вы . Т -ра вады летам 22—24,5 °С, зімой 13— 14 °С. С алёнасць 37,25— 38,25%о. П ры лівы паўсутачныя (да 0,5 м). Рыбалоўства (сардзіны, тунец, вугор, меч-ры ба). Гал. парты: Неапаль, Палерма, К альяры (Італія), Бастыя (Ф ранцыя). ТЫРЙСІЙ (Teiresios), y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі сляпы прадказальнік з Фіваў. Паводле адной версіі міфа, Т. аднойчы ўбачыў багіню Афіну ў час купання і быў за гэта асляплёны , але пазней замест страчанага зроку Афіна дала яму дар прадказання. П аводле другой версіі, Т. убачыў дзвюх зм ей, забіў іх і ператварыўся ў жанчы ну; вярнуў мужчынскае аблічча пасля таго, я к зноў забіў іншых змей. У час сп рэч кі паміж Зеўсам і Герай аб тым, каму каханне дае больш асалоды — мужчыне або ж анчы не, Т. адказаў, што жанчы не, і быў асляплёны раззлаванай Герай. А днак Зеўс даў Т. дар прадказання і доўгае ж ыццё.

A Г.Зельекі. ТЫСЕЛІУС, Т ы з е л і y с (Tiselius) Арне Вільгельм Каўрын (10.8.1902, Огакгольм — 29.10.1971), ш ведскі біяхі-

«Т1>ІСЯЧА», рэвалю цы йны атрад (1170 чал.) на чале з Дрк.Гарыбальдзі, дзеян н і якога прадвы значы лі перамогу рэвалюцыі 1859— 60 y Італіі. С ф арм іраван а ў г. Генуя, 11.5.1860 вьісадзілася на в-ве Сіцылія, каб скінуць феад. рэж ы м Бурбонаў y Сіцылій абедзвюх каралеўстве (Паўд. Італія). «T.» стала ядром рэв. арміі, як ая ў м аі— ліп. 1860 разграміла войскі Бурбонаў на Сіды ліі, a ў ж н.— кастр. — і ў м ацеры ковай частцы каралеўства, улада ў якім перайш ла да рэв. ўрада Гарыбальдзі. П аход «T.» зн ачна паскоры ў аб’ядн анн е Італіі. Т Ы С Я Ч А Г А Л 0Ў (Vaccaria), род кветкавых раслін сям. гваздзіковых. 4 віды. П аш ы раны ў Еўропе і ўмераны м поясе Азіі. Н а Беларусі 1 від — Т. іспанскі, або пірамідальны, ці пасяўны (V. hispaпіса), нар. назва смолка. Т рапляецца на палянах, схілах, часам я к пустазелле ў пасевах. Аднагадовыя травяністыя расліны. Сцёблы прамыя, галінастыя, выш. да 70 см. Лісце супраціўнае, суцэльнае. шыэавата-зялёнае.

ТЫ ТАНАВЫЯ

81

Кветкі ружовыя, y рыхлым шчыткападобным суквецці. Плод — каробачка. Насенне ядавітае. ГЫ ТАН, спадарож нік планеты Сатурн, адзін з буйнейш ы х спадарож нікаў планет. Д ы ям етр каля 5150 км. Адлегласць ад планеты каля 1221,86 тыс. км. Сідэры чны перыяд абарачэння 15 сут 23 гадз 15 мін. M ae атмасферу, якая складаецца з азоту з пры мессю метану і інш. вуглевадародаў. Адкрыты ў 1655 К .Гюйгенсам. ТЫ ТАН (лац. T itanium ), Ті, хімічны элемент IV групы перыяд. сістэмы, ат. н. 22, ат. м. 47,87. П ры родны Т. — сумесь 5 стабільны х нуклідаў з масавымі лікамі 46— 50; найб. паш ы раны 48Ті (73,45%). У зям н ой кары 0,57% па масе; y свабодйы м выглядзе не трапляецца (гл. Тытанавыя руды). А дкрыты ў 1791 англ. мінералогам У .Грэгарам y выглядзе дыаксіду; назва «T.» (ад тытанаў) прапанавана ў 1795 ням . хімікам М .Клапратам. Серабрыста-белы лёгкі метал, шчыльн.

4505 кг/м5, tm 1671 °С. Існуе ў 2 крышт. мадыфікацыях: а-Ті з гексаганальнай шчыльнаўпакаванай рашоткай (устойлівы да 883 °С) і р-Ті з кубічнай аб’ёмна-цэнтраванай рашоткай (устойлівы пры t > 883 °С). Парамагнетык. У паветры пакрываецца ахоўнай аксіднай плёнкай, чым абумоўлена высокая каразійная ўстойлівасць Т. ў паветры (да 500 “Q , разбаўленых растворах кіслот і шчолачаў, марской вадзе, растворах хларыдаў і азотнай к-це. Пры пакаёвай т-ры раствараецца ў плавікавай. канцэнграваных салянай і сернай к-тах. Сгружка і парашок Т. пірафорныя. Пры награванні Т. узаемадзейнічае з кіслародам (гл. Тытану акеіды), сухімі галагенамі (гл. Тытану галагеніды). Агрымліваюць хлараваннем рудных канцэнтратаў (пры перапрацоўцы ільменігу шлаку, што аддзяляецца ад жалеза плаўкай y электрапечах) з наступным аднаўленнем тэтрахларьаду ТіС14 магніем (часам натрыем), здрабненнем і пераплаўкай атрьіманага губчатага T. ў зліткі. Выкарыстоўваюць пераважна для атрымання тытанавых сплаеаў, a іаксама стужкі, дрот з чыстага Т. для вырабу анодаў, сетак і інш. дэталей y электравакуумнай тэхніцы, парашкападобны Т. — як гетэр. Л і т Тнтан: Свойства, сырьевая база, фго.-хнм. основы н способы получення. М., 1983. «ТЫТАН», серы я амер. ракет-носьбітаў для запуску касм. карабля «Джэміні», Ш С З і аўтам. між планетных станцы й; праграма іх распрацоўкі. Створаны на базе аднайм. м іж канты нентальнай балістычнай ракеты. Распрацаваны 2-, 3і 4-ступеньчаты я варыянты; вы кары стоўваехада вадкае і цвёрдае паліва. Стартавая маса 150— 640 т, м аса кары снага грузу, як і вы водзіцца на каляземную арбіту, да 10 т, на вы сокаэліпты чную або геастацыянарную арбіту — да 5,8 т. У. СЛарыёнаў. ТЫ ТАН АВЫ Я РЎ Д Ы . пры родны я мінеральны я ўгварэнні для прамы сл. здабычы тытану. Вядома болы п за 80 мінералаў, y якіх ёсць тьгган, гал. з іх: ільменіт, р у т ш , анастаз, брукіт, лейкаксен, лапарыт, тытаніт, пераўскіт. Больш асць

82

ТЫ ТАНАВЫЯ

Т.р. комплексны я, з іх таксама здабываюць жалеза, ванадый, цы рконій, скандый, ф осф ар і інш. Гірамысл. радовішчы падзяляю цца н а магматы чныя, экзагенны я (кор вы ветры вання і россы пы) і метамарф агенны я. К олькасць ТЮ 2 y рудах 0,5— 35%. Радовішчы ў Аўстраліі, Канадзе, Нарвегіі, ЗШ А , Расіі, Індыі, Бразіліі і інш. ТЫ ТА н АВЫ Я СПЛА в Ы , сплавы на аснове тытану. Х арактары зую цца высокай мех. трываласцю , нізкай цеплаправоднасцю , невялікім каэф. лінейнага расш ы рэння, вы сокай каразійнай устойлівасцю ў некат. (мінер. к-ты , разбаўленыя растворы ш чолачаў) хім. асяроддзях і м арской вадзе (перавы ш аю ць усе тэхн. сплавы ); добра сумяш чальны я з ж ывой тканкай. Паводле струхтуры большасць Т.с. — цвёрдыя растворы на аснове крышт. мадыфікацый тытану ( a і р-Ті); бываюць адна- і двухфазныя. Найб. пашыраны двухфазныя сплавы з ( a + р )-структурай, якія вызначаюцца найб. высокімі ў параўнанні з усімі метал. сплавамі значэннямі ўдзельнай трываласці. Атрымліваюць Т.с. легіраваннем тьггану алюмініем, ванадыем, малібдэнам, марганцам, хромам і інш. элементамі. Выкарыстоўваюць пераважна ў авія-, ракета- і суднабудаванні, крыягеннай тэхніцы. для вырабу хім. і металургічнага абсталявання, пратэзаў y хірургіі. Літ.\ Ц в н к к е р У. Тнтан н его сплавы: Пер. с нем. М., 1979; Металлографня тнтановых сплавов. М.. 1980.

Э ас (багіня р ан іш н яй зары ), Геліяса, Муз, Лета, Гестыю, Геру і інш. 2) Д зеці і ўнукі (мужч. род «тытанід») тытанаў і тытанід. А.Г.Зельскі.

т ы т А н іс т ы Ж А Л Я ЗН Я К , другая назва мінералу іяьменіт. Т Ы Т А Н ІТ , с ф е н, м інерал падкласа астраўных сілікатаў, C aTi(Si04](0 , OH, F). Зм яш чае д а 40,8% аксіду тытану, пры месі ж алеза, марганцу, ітрыю, германію, волава, танталу, ніобію і інш. К ры ш талізуецца ў м ан акліннай сінганіі. Утварае кры ш талі канвертападобны я, пласціністы я, пры зм аты чны я да ігольчатых і ніткападобных, кры ж ападобны я двайнікі, зярн істы я, рады яльна-прам янёвы я і лям цападобны я агрэгаты. Колер мядова-ж оўты , залац іста-кары чневы, буры, руж овы, зялёны , сін і або бясколерны . Цв. 5— 5,5. Ш чы льн. 3,45— 3,6 г /с м 3. Т. — акц эсорн ы мінерал кіслых, сярэдніх і ш чолачны х магматычны х. а таксам а метамарф ічны х парод. С ы равіна на тьгган, тантал, ніобій, ітрый, вы рабны кам ень. Радовіш чы ў Расіі, Ш вейцары і, Італіі, н а Украіне і інш. Т Ы Т А н іЯ , спадарож нік планеты Уран. Д ы яметр каля 1600 км. А длегласць ад планеты 434,3 тыс. км. С ідэры чны перы яд абарачэння 8 сут 17 гадз. П лоскасць арбіты Т. амаль перпенды кулярная плоскасці арбіты У рана. А дкрыты ў 1787 У .Гершэлем.

ТЫ ТА Н А М А ГН ЕТЫ Т, мінерал падкласа складаны х аксідаў; ты тан азм яш чальная разн ав ід н асц ь м агнет ы т у (F e, I i) l e^Oa; таксам а магнетыт з укл ю чэнням і ульваш пінелі (гл. Шпінель) або ільменіту. К ом плексная руда на жалеза (да 50%), ты тан (7— 15, д а 50%), ванады й (8— 9%). Утварае скопіш чы ў кантактавы х зонах масіваў габра, піраксенітаў, лабрадарытаў. Радовішчы ў Расіі, ЗШ А , Клнадзе, Ш вецыі, Нарвегіі, Танзаніі і інш. ТЫ ТАН АТЫ . солі метатытанавай Н 2ТЮз і ортаты танавай Н 4ТЮ 4 кіслот. Т рапляю ц да ў пры родзе ў выглядзе мінералаў (ільменіт F e T i0 3, пераўскіт СаТЮ 3, гейкіліт M g T i0 3 і інш .). Атры мліваю ць Т. сплаўленнем або спякан нем ды аксіду ты тану (гл. Тытану аксіды) з аксідамі, карбанатамі ці гідраксідамі адпаведны х металаў. Т. двух- і трохвалентны х металаў — сегнетаэлектрыкі, найб. ш ы рока вы кары стоўваю ць Т. барыю ВаТЮ 3 (бясколерны я кры ш талі, 1„л 1616 °С), Т. свінцу РЬТЮ3 (кры ш талі цём на- або светла-ж оўтага колеру, tn„ 818 °С), Т. стронцы ю S rT i0 3 (бясколерны я кры ш талі, t„„ 2040 °С). Т Ы Т А Н ІД Ы , y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі: 1) сёстры тытанаў, народж аны я Геяй і Уранам. 6 сясцёр-ты танід (Тэфіда, Ф еба, Мнемасіна, Т эя, Феміда, Рэя) сталі ж онкам і сваіх братоў і нарадзілі новае пакаленне багоў: Праметэя,

ТЫ ТАН У А К С ІД Ы , аксіды, якія ўтварае тытан. Вядома каля 15 Т.а., найважн. з іх м онааксід ТіО, сэсквіаксід Ті20 з і ды аксід Т і0 2 (найб. паш ы раны ў тэхніцы). Т ы т а н у д ы а к с і д , ці аксід тытану (IV) — бясколерныя крышталі, tR1 1870 °С.

He раствараецца ў вадзе. разбаўленых міяер. к-тах (акрамя плавіхавай). Пры сплаўленні або спяканні з аксідамі і карбанатамі металаў утварае тытанаты. У прыродзе трапляецца ў 3 мадыфікацыях — мінерапы рутш. анатаз і брукіт. Атрымліваюць: з рутылу; ільменіту FcTiO, і інш. руд сернакіслотным метадам; спальваннем тэтрахларыду ТІСІ, (гл. 'Гытану галагеніды) y кіслародзе пры 1200— 1700 °С. Выкарыстоўваюць як пігменты (гл. Бялілы) і напаўняльнік y лакафарбавай прам-сці. вытв-сці паперы, пластмас, іумавых вырабаў. а таксама ў вытв-сці керамічных дыэлектрыкаў і аптычнага шкла. як кампанент белай

эмалі, абмазкі электродаў для элеісгразваркі і інш. Пыл Т і02 выклікае бранхіт, пнеўмасклероз і інш. пашкоджанні лёпсіх; ГДК y атм. паветры 0,5 м г/м \ y вадзе 0,1 мг/л. ТЫ ТАН У ГАЛАГЕН ІДЫ , злучэнні mumany з галагенамі агульнай ф -лы ТіХп (X — галаген, п = 2— 4). Найб. устойлівыя вы ш эй ш ы я Т.г. (тэтрагалагеніды) ТіХ4; вы кары стоўваю ць псраваж на тэтрахларыд і тэтраёды д тытану. Т ы т а н у т э т р а х л а р ы д , хларыд тытану (IV) — празрыстая бясколерная вадкасць. дыміць y паветры (гідралізуецца вадзяной парай), 136,3 °С, шчыльн. 1730 кт/м\ Агрымліваюць узаемадзеяннем хлору з дыаксідам тытану ТіОіУ прысутнасці аднаўляльніка (коксу) пры 700—800 °С. Выкарыстоўваюць для атрымання тьггану, ТЮ2 (гл. Тытану аксіды), а таксама каталізатараў арган. сінтэзу, ях дымаўтваральнае рэчыва. Пашкоджвае слізістыя абалонкі верхніх дыхальных шляхоў і рота, рагавіцу вачэй; ГДК 1 мг/кг. Т ы і а н у т э т р а ё д ы д , ёдыд тыгану (IV) — чырвона-рудыя крышталі з метал. бляскам, t 155 °С, шчыльн. 4400 кт/м5 рэчываў пры 100—200 °С або ТіС14 з ёдзістым вадародам HI. Выкарыстоўваюць для атрымання чыстага тытану (ТіІ4 раскладаецца пры 1300— 1500 °С), ях каталізатар арган. рэакцый. Т Ы Т А н Ы , y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі божаствы 1-га пакалення, 6 братоў (А кіян, Кой, Кры й, Гіперыён, Іапет, Кронас) і 6 сясцёр (гл. Тытаніды), народжаных Уранам і Геяй. Яны ўвасабляю ць сты хійны я сі.іы прыроды. Паводле міфаў, К ронас вылегчыў Урана і стаў вярхоўным богам. У сваю чаргу, сын К ронаса і Рэі Зеўс — правады р,новага пакалення багоў-алімпійцаў — адабраў вярхоўную ўладу ў Кронаса. У 10-гадовай вайне з алімпійцамі Т. (акрам я Акіяна) пацярпелі параж эн не і былі скінуты ў Тартар. У пазнейш ы х міфах Т. атаясамлівалі з гігантамі. Часам y міфах і л -р ы Т. назы ваю ць і тытанідаў — дзяцей і ўнукаў уласна Т. (напр., Праметэя, сы н а Іапета). У пераносным сэн се Т. назы ваю ць вы клю чна таленавітых лю дзей. Т Ы Т У Л (ад лац. titulus надпіс, ганаровае званне), 1) ганаровае родавае або дараванае званне (напр., граф, барон, герцаг), якое падкрэслівае прывілеяванае становіш ча асобы , патрабуе суадноснага ты тулавання (напр., ваш а высокасць, вялікасць, сіяцельства). Пашыран а ў ш эрагу дзярж аў (Вялікабрытанія, Ф ранц ы я). Ііры свойваецца таксама ў гонар пры зн анн я заслут як о й -н . асобы (напр., Т. чэм піёна свету). 2) У грамадзянскім праве аснова якога-н. права (напр., Т. уласнасці). 3) Т. я к элемент кнігі, брашуры гл. ў арт. Тытульны ліст.

4) Устарэлае — атэстат, ды плом нра набы ццё адукацы і ў я к о й -н . навуч. установе. Т Ы Т У Л Ь Н Ы Л ІС Т , т ы т у л (ад лац. titulus надпіс, загаловак), загаловачны ліст вы дання (кнігі), на якім змяш чаю цца асноўны я (вы хадны я) звесткі: загаловак, прозвіш ча аўтара, назва выдавецтва, год і м есца вы дання. Бывае адзінарны (першая старонка кніжнага блока з адваротам), падвойны (з 4 сгаро-

нак) разваротны або расхінны (левая частка яго наз. контртытулам, адваротная старонка контртытула — авантытулам). Паводле афармлення Т.л. бывае шрыфтавы, дэкаратыўна-шрыфтавы і сюжэтны. У папірусных і пергаментных скрутках ролю Т.л. выконваў ярлык з загалоўкам, прывязаны да скрутка

зм я н ш эн н я ў ды м е нікаціну, смол і інш. ш кодны х рэчы ваў вы рабляю ць цыгарэты з ф ільтрам з ацэтатнага валакна ці спец. паперы . Гл. таксам а Тытунёвамахорачная прамысловасць.

шлурком. Першы поўны Т.л. з'явіўся ў 1476 (Венецыя).

Т Ы Т У Н Ь , т а б а і с а (N icotiana), род кветкавы х раслін сям. паслёнавых. Б олы д за 60 відаў. П аш ы раны ва ўмераны х і субтрапічных паясах А мерыкі, Аўстраліі і П алінезіі. Н а Беларусі культывуюць махорку, якая часам дзічэе, некалькі сартоў і форм Т. сапраўднага, або куры льнага (N . tabacum ), кры латага, або пахучага (N . alata), і Сандэра (N . sanderae). Адна- і шматгадовыя травы, радзей кусты Сцёблы прамастойныя, простыя або разгалінаваныя, выш. да 2 м. Лісце чаргаванае, суцэльнае, часта залозістаапушанае. Кветкі буйныя, жоўтыя, ружовыя або чырв., сабраныя ў рыхлую мяцёлку. Плод — каробачка. Многія віды маюць (пераважна ў лісці) ядавіты алкалоід нікацін. Вьжарыстоўваюцца для атрымання тыгунёвых вырабаў, чыстага нікаціну для фармацэўтычнай прам-сці і аховы раслін ад шкоднікаў. Тэхн, і дэкар. расліны, A M . Скуратовіч.

ТЫТУН ЁВА-МАХОРАЧНАЯ

П РА -

МЫСЛбВАСЦЬ, галіна харчовай прамыаовасці, якая нарыхтоўвае тытунёвую і махорачную сыравіну, праводзіць ферментацыю тытуню, вы рабляе махорачдыя і тытунёвыя вырабы. Тьггунёвыя ф-кі ўзніклі ў 17 ст. ў Вяліхабрытаніі і Галандыі. На Беларусі Т.-м.п. пачапа развівацца ў 18 ст. У 1860 дзейнічалі 32 дробішя прадпрыемствы (напр., брэсцкія тытунёвыя мануфактуры). У 1913 было 19 тытунёва-махорачных фабрьж, з іх найб.: Гродзснская тытунёвая ф-ка, ф-ка «Нёман», акц. г-ва «Шарашэўскі і К°», Лідская і Віцебская ф-кі; выраблена 48 млн. шт. цыгарэт і папярос, 371 тыс. скрынак курыльнай махоркі. У 1940 выпушчана 705 тыс. скрынак курыльнай махоркі, Пасля Вял. Айч. вайны прадпрыемствы адноўлены, пачалі дзейнічаць Мінская тытунёвая ф-ка і тытунёва-ферментацыйны э-д y Гродне. Да 1975 дзейнічала Віцебская тытунёвая ф-ка. У 2001 найб. буйныя Гродхнская тытунёвая фабрыка і Мінская. Выраблсна ў 1990 — 16,4; y 1995 — 6,2; y 1999 — 9,3; y 2000 — 10,4 млрд. шт. папярос і цыгарэт. Т.-м.п. найб. развіта ў ЗША, Індыі, краінах Паўд. Амерыкі. ТЫГУНЁВЫЯ В Ы РА БЫ , вырабы з лісця тытуню, a таксам а махоркі. Прам-сдь выпускае куры льны я Т.в. (папяросы, цыгарэты, цыгары, тытуні для люлькі і курэння і інш .), a таксама жавальную і нюхальную табаку. Для

Т Ы ТУ Н ЯВО Д СТВА , галіна раслінаводства, якая займ аецц а вы рош чваннем тытуню і махоркі для атры м ан ня тытунёвых вырабаў, a таксам а некат. арганічных рэчы ваў. В ы рош чваю ць тытунь культурны, або курыльньі, і махорку. Н ягледзячы на пэўную небяспеку для здароўя, ты тунь і махорка кары стаю цца вял. попытам. Ты тунь патрабуе высокіх т-р паверта (24— 28 °С ) ддя прарастання насення, росту і развіцця раслін; зн ач най вільгаці, вял. колькасці пажыўны х рэчы ваў y глебе. Л еп ш ы я глебы

ТЫ ХУАНА

83

для вы рош чвання тытуню — чарназёмы, ш эразёмы і каш танавы я. Вырош чванне, уборка і суш ка тытуню — працаёмкія працэсы . Т. здаўна існавала ў карэннага насельніцтва А мерыкі, адкуль y канцы 15 — пач. 16 ст. пры йш ло ў Іспанію і інш . краіны . Н а Беларусі яго пачалі вы рош чваць з 17 ст. Сусв. плош чы пад пасевамі тытуню болы д за 4 млн. га. Асн. вы творцы — Кітай, ЗШ А, Інды я, Бразілія і Турцыя; развіта Т. таксам а ў краінах Зах. А ф ры кі, y Аўстраліі, П аўд.-А фр. Рэспубліцы , Балгарыі, Кубе. У краінах С Н Д вы сакаякасны тытунь вы рош чваю ць y М алдове, на У краіне (К ры м ), на П д Расіі, y Т аджы кістане, Грузіі і А зербайджане; махорку — y Расіі. Н а Беларусі махорку раней вы рош чвалі ў грамадскіх гаспадарках некат. раёнаў М інскай, М агілёўскай і Гомельскай абл. У наш час гэтую культуру ў невял. аб’ёмах вы рош чваю ць толькі ў асабістых гаспадарках расадны м спосабам. Рабіліся спробы (2-я пал. 20 ст.) вы рош чваць як асн ы тытунь y некат. грамадскіх гаспадарках Брэсцкай вобл. Г.С.Смалякоў. ТЫ ТЫ КАКА (Titicaca), салёнае возера ў Паўд. Амеры ды , на мяж ы П еру і Балівіі, y Ц энтр. Андах; самае вял. вы сакагорнае возера на зям ны м ш ары (на выш. 3812 м). Пл. 8,3 тыс. км 2. Даўж, 150 км, ш ыр. д а 70 км, глыб, да 304 м. Катлавіна тэктанічн ага паходж ання, d e ­ part парэзаны я, месцамі стромкія, густа парослы я тры снягом . У возера ўпадае 45 р э к (найб. р. Раміс) і ручаёў, сц ёк па р. Д эсагуадэра ў воз, П аапо. Замярзае каля берагоў. Т. — рэш ткі вялікага erap a x . вадаёма. Рыбалоўства. Суднаходства. Найб. горад і порт — Пуна (П еру). Н а паўд.-ўсх. беразе і астравах помнікі стараж .-індзейскай культуры ціаўанака. Т Ы Ф Ы (ад грэч. typhos зацям ненне свядомасці), вострыя інф екд. хваробы, якія характары зую цца ліхаманкай, інт аксікацыяй і з ’явам і паруш эння (зацям н ен н я) свядомасці. А дрозніваю ць брушны тыф, зваротны тыф, сыпны тыф, паратыфы, клеш чавы Т. Кож ны з Т. мае па некалькі клінічны х форм (напр., бруш ны Т. бывае абартыўны, амбулаторны, гемарагічны).

Тытунь: I — сапраўдны; 2 — крылаты; 3 — Сандэра.

ТЫХУАНА (Tijuana), горад на П нЗ М ексікі, y дітаце Н іж няя Каліфорнія П аўночная, каля граніцы з ЗШ А . Каля 800 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўгадарог. М іжнар. аэрапорт. Гандл. цэнтр раёна араш альнага земляробства (бавоўна, фрукты, агародніна, збож ж авы я). П рам-сць: харчасмакавая, y т.л. тытунёвая; бавоўнаачыш чальная, тэкст., цэлю лозна-папяровая; прадпры емствы кампаній ЗШ А па вы тв-сці спаж ывецкіх тавараў. Ц энтр гандлю з ЗШ А. Транзітны пункг для амер. турыстаў.

84___________________ т ы х ы

Ф арнезе» (1545— 46). У позні перыяд творчасці дасягнуў вярш ы нь y ж ы вапісны м майстэрстве і ў эм ацы янальна-псі-

ТЫ Х Ы (Tychy), горад на Пд П ольш чы ў Верхнесілезскай агламерацы і, y Ш лёнскім ваяводстве. К аля 200 тыс. ж.

(2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. Ц энтр здабычы каменнага вугалю. П рам-сць: аўтамабілебуд., электронная, цэлю лозна-папяровая, хім., харчасмакавая, y т.л. піваварная.

хал. выяўленні рэліг. і міфалагічных тэм: «Даная» (каля 1554), «Венера і Адоніс» (1554), «Палаж энне ў труну» (1559), «Венера перад люстэркам» (1550-я г.), «Мары я М агдаліна каецца» (1560-я г.), «Ап-

Т Ы Ц Ы У С А — Б 0 Д Э ПРАВІЛА, эмпіры чнае правіла, якое ўстанаўлівае залеж насць паміж адлегласцямі планет ад Сонца. П рапанавана ням. вучоным І.Ты цы усам (1766), стала вядома з прац ням. астранома І.Бодэ (1772). Паводле Т.—Б.п. адлегласці планет ад Сонца знаходзяцца па формуле: 10ап = 3 х 2"'1 + 4, дзе ап — адлегласць, выражаная ў астр. адзінках, п — нумар планеты. пачынаючы ад Венеры (для Меркурыя 1-ы член сумы роўны нулв>). Даклацнасць вызначаных адлегласдай каля 3%. Тэарэтычна Т.—Б.п. не растлумачана. Т Ы Ц Ы Я Н (Titien; сапр. Т ы ц ы я н a В е ч э л і о (Tiziano Vecellio); 1488/89, г. Венецы я, Італія — 27.8.1576], італьян ск і ж ывапісец; найбуйнейш ы прадстаўнік венецыянскай школы жывапісу эпохі Адраджэння. Вучыўся ў С.Ц уката, Д ж энты ле Беліні, Д ж авані Беліні, Джарджоне. П рацаваў пераваж на ў Венецыі, a таксам а ў Падуі (1506), Ф ерары (1516 і 1523), М антуі (1536— 37), Урбіне (1542— 44), Ры ме (1545— 46), Аўгсбургу (1548 і 1550— 51). Раннія творы з іх цікавасцю да пейзажу, паэты чнасцю , ліры чнай сузіральнасцю , тонкім калары там («Хрыстос і грэшніца», т.зв. «Ц ы ганская мадонна») блізкія да работ Дж арджоне. П асля зн аём ства з работамі Раф аэля і М ікеландж эла Т. выпрацаваў сам астойны стыль, адметны пош укам ідэалу велічнай, гарманічнай і спакой най пры гаж осді: «Святая гутарка». «Саламея», «М аладая ж анчы на за туалетам», «Любоў зям н ая і нябесная», «М адон на з віш няй», «Флора» (каля 1515), «Ды нары й кесараў» (1518). П азней ствараў манум. алтарны я карціны, адметны я велічны м пафасам, адчувальнасцю прасторы («Унебаўзяцце Марыі», каля 1516— 18, царква С анта-М ары я Гларыёза дэі Ф рары , В енецы я), творы на евангельскія і м іф алагічны я тэмы («Свята Венеры», 1518; «П алаж энне ў труну», 1520-я г.; «Увядзенне ў храм», 1534— 38; «Венера Урбінская», 1538), якім уласцівы гучны калары т, засн . на інтэнсіўных кантрастах сініх і чы рв. колераў, багаты арх. ф онам і з невял. ж анравы мі сцэн ам і і быт. дэталямі. П ісаў спакой ны я і строгія па кампазіцы і, багатыя адценням і, то н к а псіхал. партрэты («М уж чы нскі партрэт», «Ю нак з пальчаткай», каля 1520). У 1530— 40-я г. аддаваў перавагу партрэтам сваіх сучаснікаў, y якіх праз позу, ракурс, жэст, колеравы строй перадаваў розны я, часам супярэчлівы я ры сы іх характараў: «Іпаліта М едычы» (1532— 33), «Ла Бела» (каля 1536), «П ’етра Арэціна» (1545), «П апа Павел III з А лесандра і А іавіо

лакванне Хрыста» (1573— 76). У аснове каларыту позніх твораў — найтанчэйш ая колеравая гама, падпарадкаваная I залацістаму тону; ян а будуецца на тонкіх адценнях кары чневага, сіне-стальнога, руж ова-чы рвонага, блякла-зялёнага колераў. М анера пісьма стала выклю чна свабоднай; кампазіцы ю , форму і колер ён будаваў з дапам огай смелай пласты чнай лепкі, фарбы накладваў на палатно і пэндзлем, і ш патэлем, і пальцам; празры сты я лесіроўкі не хавалі падмалёўкі, часам праглядвалася зярністая фактура палатна. Са спалучэння разнастайны х гнуткіх мазкоў нараджалі- ] ся вобразы трапяткой ж ы ццёвасці і драматызму. Ж ы вапісная тэхніка Т. зрабіла вы клю чны ўплыў на далейш ае развіццё сусветнага выяўл. мастацтва. Літ.: С м н р н о в а М.А Тнцнан н венецнанскнй портрет XVI в. М., 1964; Л a s a ­ p é e B. Н. Поздннй Тнцнан Ц Лазарев В.Н. Сгарые нтальянскне масгера. М., 1972; Тнцнан: (Альбом]. М., 1977; П о ц ц а Н. Тнцяан: Пер. с англ. М., 1981. С.У.Пешын.

ТЫЧКА Галіна Казіміраўна (н. 11.11.1955, в. Сташ улі М іёрскага р -н а Відебскай вобл.), бел. літаратуразнавец і крытык. Канд. філал. н. (1987). С кончы ла БДУ (1978). Н астаўнічала, працавала перакладчы цай, y газ. «Літаратура і мастацтва», час. «Полымя», з 1995 выкладае ў Бел. пед. ун -ц е імя М .Т анка. Друкуецца з 1975 (верш ы ). Даследуе маральнаэты чны я пош укі сучаснай бел. прозы. Тв.\ Творчасць Янкі Купалы і традыцыі духоўнай рэгіянальнасці ў польскай літаратуры XIX — пачатку XX стст. Мн., 2001. І.У.Саламевіч.

ТЫЧЫНА Апатоль Мікалаевіч (11.5.1897,

Тыцыян. Унебаўзяцце Марыі («Асунта»), Каля 1516— 18.

в. Грузджай Ш аўляйскага пав., Літва — 22.12.1986), бел. графік, адзін з заснавальнікаў бел. кніж н ай іраф ікі. Працаваў y розны х графічных тэхніках, пераваж на ў каляровай лінагравю ры , a таксама ў алейны м ж ывапісе. У пошуках нац. стылю аф арм лення звяртаўся да трады цый нар. мастацтва: вокладкі кніг «Каталог 1-й У себеларускай мастацкай выстаўкі» (1925), «М агіла льва» Я.Купалы , «Чалавек ідзе» Я .М аўра (абедзве 1927). Л еп ш ы м яго творам уласцівы паэты чнасць, тонкі ліры зм, дасканалы малю нак, багацце тэхн. прыёмаў: «На электрастанцы і» (1925), «М інск. Савецкая вуліца» (1940), «Разбураны Мінск» (1945), «Аднаўленне М інска» (1948), «Н а рацэ Сож» (1960), «900 гадоў Мінску» (1967), «Архітэктурны пом нік 18 ст.» (1971), «Н а возеры» (1976), «Я.Купала ў камунараў Палесся» (1981), «М .Багдановіч y Ялце» (1982), «На дзіцячай чыгунцы», «Зона адпачы нку (Зялёны Луг)», «Праспекг Л еніна (Усход 1)» (усе 1984). М айстар экслібрыса: М .Ш чакаціхіна (1926), А.М альдзіса (1971) і інш.

Him.: Ш л ю б с к і A Exlibris’u А Тычыны. Мн., 1928; АМ.Тычына / Аўгар тэксту П.Герасімовіч. Мн., 1961; АМ.Тычына / Аўтар тэксту У.Бойка. Мн.. 1978. В.Ф.Шматаў.

ТЫЧЫНА М іхась (Міхаіл А ляксандраАТычына. Архітэктурны помнік 18 ст. 1971.

віч; н. 10.2.1943, пас. Л ен ін скі Алдан-

скага р-на, Якуція), бел. літаратуразнавец, крытык, пісьменнік. Д -р філал. н.

(2001). Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1964). Настаўнічаў. 3 1970 y Ін -ц е л-ры імя Я.Купалы Нац. АН Беларусі (з 1995 заг. аддзела). Друкуецца з 1963 (верш ы), як крытык і літ.-знавец з 1970. Даследуе праблемы маст. мы слення, творчай індывідуальнасці, нац. хараклару, традыцый і наватарства, ролю фалыслору ў абнаўленні сучаснай бел. л-ры : кн. «Кузьма Чорны: Э валю цьм мастацкага мыслення» (1973), «М агчы масці рэалізму: Прычыннасць і гістарызм» (з В.Жураўлёвым, 1982), «К арані і крона: фальклор і нады янальная спец ы ф іка літаратуры» (1991), зб -к і крьгтычных артыкулаў «Змена квадры» (1983), «Час проэы» (1988) і інш. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (на рус. мове, 1977), «Гісторыі беларускай літаратуры. XX с т> т. 1— 4, 1999—2002) і інш. ГІрозе Т. (кн. «Дажынй», 1979) уласцівы аўтабіяграфічнасць, тонкі псіхалагізм, глы бокі лірызм, гумар. Аўтар аповесці пра К .Ч орнага «Вяртанне» (1984). П еракладае з рус. і бел. моў. Тв.: Народ н война: Нац. харакгер как обіект нзображеняя: Опьгг нст.-тнпол. аналюа бел. воен. прозы. Мн., 1985; Аляксандр Пушкін і Якуб Колас. Мн., 1999; Карані і крона: Фальклор і літаратура. 2 выд. Мн.,.

2002. А.В.Спрынчан. ТЫЧЫНА Паўло Ры горавіч (27.1.1891, с. Пяскі Бабровіцкага р -н а Ч арнігаўскай вобл., У краіна — 16.9.1967), украінскі паэт, дзярж. і грамадскі дзеяч. Акад. АН Украіны (1929), чл.-кар. Балг. АН (1947). Герой Сац. П рацы (1967). Скончыў Кіеўскі кам ерды йн ы ін-т (1917). У 1936— 39 і 1940— 43 ды рэктар Ін-та ўкр. л-ры А Н У краіны . У 1943— 48 міністр асветы У краіны . Друкаваўся з 1912. Першы зб. «С онечны я кларнеты» (1918). Ш ы рокі эпічны план y паэме «Шабля Катоўскага» (1938), драм. паэме «Ш аўчэнка і Чарны ш эўскі» (1939). У зб. «П ерам агаць і жыць» (1942), паэме «П ахаванне сябра» (1943) — гераізм лю дзей y Вял. Айч. вайну. Аўтар зб -каў «Плуг», «Замест санетаў і актаў» (абодва 1920), «Вецер з Украіны» (1924), «П ачуццё сям ’і адзінай» (1938, Д зярж. прэм ія С С С Р 1941), «Сталь і пяшчота» (1941), «I расці, і дзейнічаць» (1949), «М агутнасць нам дадзена» (1953), «М ы — сумленне чалавецтва» (1957), «Расці, цудоўны свет» (1960). Паэзіі ўласцівы багацце рытмікі, сувязь з укр. песеннасцю . Н а працягу многіх гадоў Т. звязвала творчая дружба з Я.Купалам і Я .К оласам . П ераклаў асобныя творы Ф .Багуш эвіча, Я .К упалы, Я.Коласа, К .Ч орнага, П .Броўкі, М.Танка, П .П анчанкі. Н а бел. мову яго творы перакладалі М .Аўрамчык, Броўка, АВялюгін, Х .Ж ы чка, Я .К олас, М.Тадк і інш. Д зярж . прэм ія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1962.

Te:. Бел. пер. — Выбр. творы. Мн., 1954; Рус. пер. — Нзбр. прошв. T. 1—2. М., 1971. Літ:. А х р ы м е н к а П. Паўло Тычына і Беларусь / / Ахрыменка П. Летапіс братэрст. Мн.. 1973.

Т Ы Ч Ы Н К А , муж чы нскі генераты ўны орган ісветкі, гам алагічны м ікрасп арафілу. Т ы повая Т. складаец ца з ты чы нкавай нітю, дзе знаходзіцца праводны лучок, пы льніка, y якім разм еш чаны мікраспарангіі, і звязн іка, ш то іх злучае. С укупнасць T. y кветцы сю іадае я е андрацэй. Н а кветалож ы Т. разм яш чаю ц ца па спіралі (казяльцовы я), кругамі (руж авы я), дасягаю ць вял. колькасці (да 300 y кактусаў), зрастаю цца ці склейваюцца пы льніхам і (складанакветн ы я) або поўнасцю (гарбузовы я), y ггучкі (святаяннікавы я), a таксам а з інш . ч. кветхсі. У адналолы х ж ан. кветках Т. трацяць сваю асн. фунісцыю і ператвараю цца ў стэры льны я стаміноды і, часам y нектарнікі. Л ічы цца, ш то з Т. утварыліся пялёсткі венчы ка. Ф орма Т. з ’яўляецца сістэм. адзнакай.

П.Р.Тычына.

К.П.Тышкевіч.

Т Ы Ч Й Ц К І Б.Л., бел. архітэктар канца 18 — і - й пал. 19 ст. У 1827 пабудаваў Сноўскі палацава-паркавы ансамбль. Стварыў ш эраг праектаў пабудоў для сядзібы ў в. Беніца М аладзечанскага р-н а М інскай вобл. і ў г. Пружаны Брэсцкай вобл. Т ЬІШ К А (Tyszka) Я н [сапр. I a г i х е с (Jogicïies) Лео; 17.7.1867, Вільня — 10.3.1919], польскі і герм анскі паліт. дзеяч, рэвалю цы янер. 3 1885 адзін з кіраўнікоў рэв. гуртка ў Вільні. У 1888 і 1889 быў ары ш таваны . У 1890 эм ігры раваў y Ш вейцары ю , y 1900 — y Берлін. Адзін з засн авальнікаў (1893), чл. гал. праўлення (з 1903) і рэдактар вы данняў (1901— 05) Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы. У дзельнік рэв. падзей 1905— 07 y П олы дчы , за ш то ў 1906 ары ш таваны і сасланы ў Сібір, адкуль y 1907 уцёк. У 1907 чл. Ц К РС Д РП . 3 1916 выдаваў «П ісьмы С партака», быў адны м з засн авальнікаў і кіраўніхоў «Спартака саюза», лоты м Камуніст. парты і Германіі (1918/19). У сак. 1919 ары ш таваны , забіты ў турме ў Берліне. Т Ы Ш К А В ІЧ Ы , вёска ў М отальскім с /с Іванаўскага р -н а Брэсцкай вобл., на р. Ясельда. Ц энтр унітарнага кам унальнага с.-г. прадпры емства. За 28 км н а П н ад г. Іванава, 166 к м ад Брэста, 30 км ад чыг. ст. Я наў-П алескі. 1466 ж., 566 двароў (2002). С ярэд н яя ш кола, клуб, б-ка,

т ы ш к е в іч

85

амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. П ом н ік зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. К аля вёскі стаянкі эпохі неаліту і бронзавага веку. Т Ы Ш К Ё В ІЧ (Tyszkiewicz) Беата (н.

14.8.1938, Варш ава), польская кінаактрыса. 3 роду Тышкевічаў. Вучылася ў В ы ш эйш ай тэатр. ш коле ў Варшаве (1957— 58). Дэбю тавала ў фільме «Помста» (1957). Творчасць Т. вы значаецца арты сты змам, тонхсім адчуваннем стылявы х асаблівасцей твора. С ярод значных дасягн ен н яў — ролі ў фільмах рэж ы сёраў А.Вайды «Самсон» (1961), «Попел» (1965), «Усё на продаж» (1968); К .Занусі «Кантраісг» (1980), «Дотык рукі» (1992). Зды м алася ў С С С Р («Дваран скае гняздо», 1969; «Еўрапейская гісторыя», 1984), на ханастудыях інш. краін. С ярод інш . фільмаў: «Рукапіс, зн ойдзены ў Сарагосе» (1964), «М арыся і Н апалеон» (1966), «Лялька» (1968), «Н овы я амазонкі» («Сексмісія»), «Эдзіт і М арсель» (абодва 1983), «Двое» (1988), «Ф ердыдурке» (1991), «М алы А пакаліпсіс» (1992), «П ры гож ая незнаёмка» (1993), «Немцы» (1996), «Закаханыя» (1999), «У ж ніўні 1944» (2000). Знялася ў тэлесерыялах: «Стаўка болы дая, чым жыццё» (1967), «Вялікая лю боў Бальзака» (1973), «П ольскія дарогі» (1977), «Н айдаўж эйш ая вайна сучаснай Еўролы» (1981), «Слава і хвала» (1997), «П ракаж оная» (2000) і інш. Т Ы Ш К Ё В ІЧ К анстанцін Піевіч (17.2.1806, г. Л агойск М інскай вобл. — 13.7.1868), бел. гісторык, археолаг, іф аязнавец, адзін з заснавальнікаў бел. навук. археалогіі. 3 роду Тышкевічаў, брат Я ,П .Тышкевіча. Вучыўся ў П олацкім езуідкім, Забельскім дам ініканскім калегіумах. С кончы ў Віленскі ун-т (1828). У 1828— 36 y м ін-ве ф інадсаў Царства П ольскага. 3 1836 ж ыў y Л агойску, дзе заснаваў аш чадны бан к для мяш чан і сялян, цукровы я з-ды , Лагойскую палатняную м ан уф аю уру і інш.; на аснове ўласны х калекды й разам з бацькам і братам стварыў Лагойскі музей старажытнасцей. У 1861 удзельнічаў y рабоде М інскага губ. к -та па сял. пытаннях. Ш мат вандраваў па Расіі і замежжы, чл. навук. т-ваў y Вільні, Кракаве, М аскве, Празе, П ары ж ы , Л овдане. Адзін з заснавальнікаў Віленскага музея старажытнасцей, чл. Віленскай археалагічнай камісіі. Даследаваў каля 200 курганоў, гарадзіш чаў і зам чы ш чаў y Мінсхсай губ., стварыў перш ы я талагр. планы гарадзіш чаў. Лічы ў ісурганы старадаўнімі пахаваннямі, a гарадзішчы месцамі, дзе вы конваліся розны я абрады. Перш ы класіф ікаваў знаходю па тэхніцы і матэры ялах вы канання і звёў іх y табліды . У 1856 арганізаваў экспеды цы ю па р. Вілія, y вы ніку я к о й сабраў багаты этнагр. матэры ял і напісаў ісраязнаўчую манаграфію «Вілія i яе берагі» (Дрэздэн, 1871; н а польск. мове). А дзін з раздзе-

86_______________Т Ы Ш К ЕВІЧ лаў кн. «П ра курганы ў Л ітве і Заходняй Русі» (1865) пры свяціў знаходкам стараж. пісьм еннасці ятвягаў. П аклаў пачатак вы вучэнню стараж. Лагойска, Заслаўя, А страш ы цкага Гарадка і інш. Літ.: Каратынскі В. Кансганцін Тышкевіч / / Творы. Мн., 1981; К а х а н о ў с к і Г.А. Адзін з ранніх даследчыкаў беларуска-літоўскага пагранічча / / Быт і культура беларусаў. Мн., 1984; Я г о ж. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ÿ XVI— XIX стст. Мн., 1984; К а р е в Д.В. Белорусская нсторнографня конца XVIII — нач. XX вв. / / Наш радавод. Гродна, 1993. Кн. 5, ч. 2. Дз.У.Караў. Т Ы Ш К Е В ІЧ Рэгіна Іосіфаўна (н.

20.10.1929, М інск), бел. матэматы к. Д -р ф із.-матэм . н. (1984), праф. (1986). Засл. работнік нар. адукацы і Рэспублікі Беларусь (1992). С кончы ла БДУ (1952), дзе і працуе з 1956. Навук. працы па алгебры, тэоры і графаў, кам бінаторны м аналізе. Пабудавала асновы агульнай тэоры і дэкам пазіцы і графаў, дастасаванай да класіф ікацы йны х і пералічальных задач пры эксп ан ен ц ы й н а вял. колькасці аб’ектаў. Д зярж . прэм ія Беларусі 1998. Тв.: Перестановочные матрлцы. Мн., 1966 (разам з Дз.АСупруненкам); Лекцнп по теорян графов. М , 1990 (у сааўт.); Decomposi­ tion of graphical sequences and unigraphs / / Discrete mathematics. 2000. Vol. 220. ТЫ Ш КЁВГЧ Ю рый Вікіаравіч (8.3.1929, М інск — 27.10.1983), бел. графік. С кончы ў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1960). П рацаваў y розн ы х тэхніках і ж анрах станковай графікі (каляровай і чорнабелай лінагравю ры , аўталітаграфіі, афорта і інш .). Творы вы значаю цца яр кай вобразнасцю , лаканічн асцю кам пазіцы йны х раш энняў, дакладнасцю і выразнасцю ліній: «М агілёўская шаша» (1959), «Красавіцкае сонца» (1960), «Кастрычнік» (1962), «Праталіны» (1964), «Хата Я.Купалы» (1974), «Беларускія далі» (1980), «Дарогамі Беларусі» (1982) і інш . Аўтар серый: «Ц аліна індустрыяльная» (1964), «М ужнасць» (1967), «Н а радзіме Я.Купалы » (1968), «Гарады і гады» (1968— 69), «М ой горад Мінск» (1970— 73), «Беларускі трактарны» (1980), трыпціха «Белая бяроза» (1966). Л.Ф.Салавей.

Т Ы Ш К Е В ІЧ Яўстафій Піевіч (18.4.1814, г. Л агойск М інскай вобл. — 8.9.1873), бел. гісторык, археолаг, краязнавец, адзін з заснавальніКаў бел. навук. археалогіі.

3 роду Тышкевічаў, брат К.П.Тышкевіча. Ганаровы чл. П ецярбургскай і Стак-

Я.П.Тышкевіч. гольм скай А Н , Л о н д а н с к а г а археал. ін-та. Скончыў Мінскую гімназію (1831).

3 1832 працаваў y б-ках Пецярбурга. 3 1835 на службе ў губ. праўленнях Вільні, Харкава, М інска. 3 1840 ганаровы апякун ш кол Бары саўскага пав. У 1843 з мэтай археал. і гіст. даследаванняў наведаў Данію, Ф інлянды ю і Ш вецы ю . 3 1844 м арш алак шляхты Бары саўскага пав. У 1847 y М інску чл. часовай камісіі па зборы і вы данні стараж. актаў, грамат і пры вілеяў 16— 18 ст. гарадоў М інскай губ. 3 1848 куратар М інскай гімназіі, з 1855 папячы цель Віленскага музея старажытнасцей, я к і стварыў на аснове ўласных археал. калекцы й. Засн авальнік і старш ы ня Вііенскай археалагічнай камісіі. П асля паўстання 1863— 64 вы звалены ад усіх пасад. Д аследаваў пахавальны інвентар кры віцкіх курганоў і першы звярнуў увагу на іх асаблі-

васць — скроневы я кольцы ў жанчын. I Вывучаў гарадзіш чы ў Гальшанах, I Друцку, Заслаўі, Крэве, Лідзе, Мінску, М іры, Слуцку. У сваёй археал. дзейнасці пераймаў вопы т вучоных Зах. Еўропы. С твары ў альбом, пры свечаны роду Тыш кевічаў. Аўтар кн іг «Погляд на кры ніцы м ясц овай археалогіі, або Апісанне некаторы х пом нікаў старажытнасцей y заходніх губернях Рускай дзяржавы» (1842), «А пісанне Барысаўскага павета» (1847), аповесці «Нашы краі» (1871, усе н а польск. мове), успамінаў пра В.Ваньковіча, Я.Руетэма, І.Ходзьку і інш. Літ:. К а р а т ы н с к і В. Яўстафій Тышкевіч / / Творы. Мн., 1981; гл. таксама да арт. Тышкевіч К.П. Дз.У.Караў. Т Ы Ш К Е В ІЧ А В Ы ТЭ А ТРЫ , прыватны я тэатр. трупы магнатаў Тышкевічаў y 18— 19 ст. y іх рэзідэнцы ях — Свіслачы (Г родзенская вобл.) і Плешчаніцах (Л агойскі р -н М інскай вобл.). С в і с лацкі тэатр створаны да 1788 графам В .Ты ш кевічам я к аматарскі. У паказах, як ія адбываліся ў суправаджэнні пры гоннай капэлы , удзельнічалі вучні гімназіі, ж ыхары мястэчка, прыцягваліся і сяляне. Муз. рэпертуар складаўся з твораў кампазітараў Дж.Паізіела, І.С .Баха, Л .Б акеры н і і інш . Выступалі і «вольныя» драм., оперны я і балетныя трупы (Я .Ш ы м анскага, 1803; М.Каж ы нскага, 1817— 19 і інш .). Пра дзейнасц ь П л е ш ч а н і ц к а г а тэ'атр а вядом а ў 1820— 30-я г. Т-р быў аматарскі, але найчасцей y ім выступалі прафес. трупы , ш то гастралірав'алі ў Свіслачы. Меў добрае абсталяванне, некалькі камплектаў дэкарацы й і касцюмаў, якія пасля пажару ў 1835 перададзены т-ру ў М інску. Літ:. Б a р ы ш a ў Г.І. Гарадскі і маёнткавы прыгонны тэатр на тэрьггорыі Беларусі // Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1983. T. 1. Т Ы Ш К Ё В ІЧ Ы , ш ляхецкі род герба «Ляліва» ў ВКЛ. П аходзяць ад Каленіка М іш кавіча, яком у ў 1437 вял. князь ВКЛ Свідры гайла падараваў сёлы на У краіне. П азней Т. набы лі маёнткі на Беларусі (Л агойск і інш .) і ў Літве. Ац ім я сы н а К аленіка М іш кавіча Т ыііікі (Ц ім аф ея) утвары лася прозвіш ча Т. Ад Т ы ш кавага ўнука Івана (С кум іна) Львовіча пайш ла старэйш ая лінія роду — С кум іны -Т ы ш кевічы , якая згасла ў 1808. Ад сы на Ты ш кі Васіля пайшла м алодш ая лінія роду — Ты ш кевічы -К ал яніцкія, пазней Т. Васіль Тыш кевіч y 1569 атры маў ад караля польскага і вял. к н язя ВКЛ Ж ы гім онта II Аўгуста тытул графа «на Л агойску і Бярдзічаве». Найб. вядом ы я з лініі Скумінаў-Тышкевічаў: І в а н Л ь в о в і ч (Скумін; ? — да 17.7.1565), сы н Л ьва Т ыш кевіча, марш алак гаспадарскі з 1558. Ф ё д а р I в a н a в і ч ■(? — пач. 1618), сы н Івана Львовіча, падскарбі дворны ВКЛ y 1576— 86, падскарбі зем скі і пісар ВКЛ y 1586— 90, ваявода новагародскі з 1590.

Я н у ш (каля 1572— 27.5.1642), сын Фёдара Іванавіча, вял. пісар ВКЛ y 1607—21, ваявода мсціслаўскі ў 1621 — 26, трокскі ў 1626— 40, віленскі з 1640. Л ю д в і к (каля 1750— 26.6.1808), сын Юзафа, ген.-ад’ютант (1772), цівун віленскі з 1775, вял. nicap ВКЛ y 1775— 80, гетман польны ВКЛ y 1780— 91, падскарбі вялікі ВКЛ y 1791— 93, вял. маршалак ВКЛ з 1793. Найб. вядомыя з граф скай лініі Т.: Васіль Тыш кевіч (? — 13.8.1571), сын Т ы ш кі К аленікавіча, маршалак гаспадарскі ў 1546— 58, ваявода падляшскі ў 1558— 69, ваявода смаленскі з 1569. Ю р ы й Васілеві ч (?— 1576), сы н Васіля Тыш кевіча, маршалак гаспадарскі ў 1558— 66, ваявода берасцейскі з 1566. М a р ц і н (? — пасля 14.3.1595), сы н Ю ры я Васілевіча, войт менскі з 1582, марш алак гаспадарскі з 1589, м арш алак слонімскі. Ян А с т а ф і ( ? — да 4.11.1631), сы н Юрыя Васілевіча, каралеўскі ротмістр з 1601, падскарбі дворны ВКЛ y 1607— 11, ваявода мсціслаўскі ў 1611— 15 і берасцейскі з 1615. ГІ і й (1756— 1858), сын Феліцыяна, м арш алак дваранства Барысаўскага пав. ў 1814— 20. М i х a л (1761—4.9.1839), сы н Ю заф а Ігнацыя, камандзір 17-га кав. палка войска ВКЛ y 1812—14, які сфарміраваў сваім кош там. Атрымаў пасля Радзівілаў Бірж анскі маярат y Літве.

T aдэ вyш (17.9.1774— 15.4.1852), сы н С таніслава Антонія, ваенны дзеяч ВКЛ, y час паўстання 1794 ад’ю тант Я.Ясінскага. У 1812 ваяваў на баку Н апалеона Г, генерал кав. брыгады. 3 1813 уладальнік Свіслачы, ініцыятар будаўніцтва Свіслацкай гімнаэіі. У час паўстання 1830— 31 старшыня часовага цэнтр. ўрада Літвы Памёр y П ары жы . К а н с т а н ц і н (1806—68), сы н П ія, гл. Тышкевіч К.П. Я ў с т а ф і й (1814— 73), сын Пія, гл. Тышкевіч Я.П . А.П.І)>ыцкевіч. ТЫШК0 Леанід Барысавіч (н.

9.11.1945, г. Брэст), бел. арты ст эстрады. Засл. арт. Беларусі (1979). С кончы ў Брэсцкае муз. вучыліш ча (1964). У 1967—82 артыст вак.-інстр. ансамбля «Песняры», з 1982 арты ст А б’яд н ан н я муз, ансамбляў М інска. В ы канаўца на бас-гітары. Г.М.Загародні. ТЫШЛЕРА

ПРЫ НЦЫ П

Э КВІВА -

ЛЕНТНАСЦІ ў э к a л о г і і, пры нцы п, паводле якога ў геаграфічда розны х, але экалагічна канвергентных біятопах розныя віды арганізмаў, ш то займ аю ць эк вівалентныя нішы экалагічныя, вы конваюць ідэнтычныя экалагічны я функцы і. Сфармуляваны ням. эколагам В.Ты ш лнрам (1955). Эквівалентны мі з ’яўляю цца эдафічныя ўмовы (гл. Эдасфера), біятычныя спектры і біяцэнаты чн ая структура экасістэм ш ыракалісты х лясоў Еўропы і Канады, і ў выніку расліннаедныя млекакормячыя Паўн. А м еры кі (алень вапіді, вавёрка гудзонская, хамячок аленевы) выконваюць ты я ж экалагічны я функцыі, што і адпаведны я м лекакормячыя Еўропы (алень вы сакародны , ва-

вёрка звы чайная, мы ш л ясн ая). П ры наяўнасці мноства эквівалентн ы х ніш угвараю цца аналагічны я біяцэнозы — ізацэнозы , або ц а ц э н ы (напр., амер. прэры і і афр. саванны , паўночнаам ер. і еўрап. лясы і інш .). А.М.Петрыкаў. Т Ы Ш Ы Н С К І (Tyszyriski) А ляксандр (21.5.1811, С .-П ец ярбург — 5.11.1880), польскі літаратуразнавец, кры ты к, празаік. Чл. A H y К ракаве (з 1873). Вучыўся ў Віленскім ун-це (1825— 28). У 1829— 38 ж ы ў y в. М ясата (М аладзечанскі р -н ) і М інску. А дзін з засн авальнікаў (1841) і вядучых аўтараў час.

«Biblioteka Warszawska» («Варш аўская бібліятэка»). У 1866— 69 вы кладчы к Гал. ш колы ў Варшаве. А пош нія гады ж ыцця правёў y М ясаце. Развіваў тэоры ю рэгіянальны х, y т.л. бел., ш кол y польскай л -ры . У перш ы ню я е абгрунтаваў y даследаванні «П ра ш колы ў польскай паэзіі», уклю чы ў y яго свой рам ан y лістах «А меры канка ў П ольшчы» (1837). М атэры ялы пра літ. ж ы ццё Беларусі ў асн. яго лрацах: «Даследаванні і кры ты ка» (т. 1— 3, 1854), «П ольскія вобразы» (1875), «Кры ты чны я працы » (т. 1— 2, 1904). Аўтар «Гістары чнага нары са асветы славян» (1841), «Д зённіка за 1829— 1878 гг.», дзе падрабязна расказаў пра гады ж ы цдя на Беларусі (лёс рукапісу невядом ы ). А.В.Мальдзіс. Т Ы Ш Э В ІЧ Уладзімір Аляксандравіч (29.5.1923, г. Відебск — 10.12.1980). Герой Сав. С аю за (1946). С кончы ў Віцебскі ээраклуб (1940), Омскую ваен. авіяш колу пілотаў (1942), В аенна-паветр. акадэмію (1951). У Чы рв. Арміі з 1940. У Вял. Айч. вайну з 1943 на ф ронце, лётчы к-ш турм авік, удзельнік Курскай бітвы, вы звалення Украіны, Беларусі, П ольш чы , баёў на тэр. Германіі. Зрабіў 114 баявых вылетаў, зніш чы ў 5 самалётаў, ш мат баявой тэхнікі, 3 ваен. склады, некалькі скопіш чаў войск праціўніка. Д а 1961 y Сав. Арміі. Т Ы Я ... (ад грэч. theion cepa), перш ая складаная частка назваў хім. злучэнняў, малекулы якіх маю ць атамы S(II), напр., тыяфен, тыяфенолы.

ты яколы ,

тое,

ш то

полісўльфідныя

каўчукі. Т Ы Я М ІН , в і т a м і н Ві, водарастваральны вітамін. Вылучаны ням. хімікам В.Віддаўсам (1931), сінтэзаваны амер. хімікам Р.Уільямсам (1936). Ёсць y збожжавых, бабовых, дражджах. Сінтэзуецца раслінамі і некат. мікраарганізмамі. Ж ывёлы і чалавек атрымліваюць Т. з ежай.

ТЫ ЯСУЛЬФ АТЫ __________ 87 Адыгрывае важную ротю ў вуглявйдным абмене: y форме кшарбаксілазы ўваходзіць y састаў ферментаў, якія каталізуюць дэкарбаксіліраванне а-кегакіслот (напр., піравінаграднай к-ты). Нястача Т. выклікае паталаг. змены нерв., сардэчна-сасудзістай сістэм, хваробу берыберы. Ч алавеку неабходна 1,5— 2 мг Т. ў суткі. Т., яго ф осф арны я эф іры і дысульфідны я вы творны я выкарыстоўваю цца ў меды цы не.

ТЫ ЯН А Ф Т0Л Ы , нафталінтыо л ы, вы творны я нафталіну агульнай ф -лы C 10H 7SH; адносяцца да тыяфенолаў. Найб. пашыраны 2-Т. (2-нафталінтыол). Ц вёрдае кры ш т. рэчы ва, t njI81 °С, ш чы льн. 1550 к г /м 3. Д обра раствараецца ў этаноле, ды эты лавы м эф іры . Атры м ліваю ць аднаўленнем 2-наф талінсульфакіслаты C 10H 7SO 3H. Выкарыстоўваю дь y сінтэзе фарбавальнікаў, як паскаральнік пласты ф ікацы і каўчукоў (у сумесі з воскам), стабілізатар палімераў (гл. Антырады). Т Ы Я С Ё Р Н А Я K1QIATÂ, с е р н а в а цістая к і с л а т а , д в ухасн оўн ая к -та , H 2S2O 3. Вадкасць; няўстойлівая дават пры нізкіх (блізкіх да т-ры кілення вадкага азоту) т-рах. У водным растворы раскладаецца на дыаксід серы S 0 2 і серу. Т.к. і яе солі (тыясульфаты неарганічны я) м оцны я аднаўляльнікі. Т Ы Я С У Л Ь Ф А Т Ы , солі тыясернай кіслат ы (деарган. Т.), солі і эф іры алкіл (ары л) ты ясерн ы х кіслот R S S 0 3H (R — алкіл, арыл). Н е а р г а н і ч н ы я Т. (устарэлая назва — гіпасульфіты) — крышт. рэчывы, расптральныя ÿ вадзе. Бязводныя пры награванні ў інертнай атмасферы раскладаюцца, y паветры — акісляюцца. Атрымліваюць акісленнем пры награванні ў паветры полісульфідаў калію. натрьпо, кальцыю, барыю; узаемадзеяннем серы з растворамі сулырітаў і інш. спосабамі. Найб. шырока выкарыстоўваюць

сГ

гх

СН^ +____ ^СНз

Тыямін.

Н3С

nh2

CH 2CH 20R

88

ты яф ен

Т. натрыю Na 2S20 , (гл. Натрыю уіучэнні). А р г а н і ч н ы я Т. маюць агульную ф-лу RSSOjX, дзе X—ОМ (М — метал), OR’ (R’ — арган. радыкал). Найб. пашыраны солі шчолачных металаў — цвёрдыя крышт. рэчывы, добра раствараюцца ў вадэе. Пры кіслотным гідролізе Т. утвараюцца меркаптаны, пры шчолачным — дыалкілдысульфіды (RSSR). Алкілтыясульфаты атрымліваюць алкіліраваннем неарган. Т. (напр., Na2SjO,) алкілгалагенідамі або дыалкілсульфатамі ў водна-арган. асяродцзі, арылтыясульфаты — уэаемадзеяннем дыарылсульфідаў з гідрасульфітам калі*>. Выкарыстоўваюць пераважна як паўпрадукт для атрымання арган. злучэння серы (гл. Сераарганічныя злучэнні). 'ГЫ Я Ф К Н , араматы чнае гетэрацыкмчнае злучэнне, пяцічленны гетэрацы кл з адны м атамам серьі. Бясколерная вадкасць з пахам бензолу, t . 84,2 °С, шчыльн. 1064,9 кг/м 3 (20 °С). Добра раствараецца ў арган. растваральніках, не раствараецца ў вадзе. Хім. ўласцівасцямі надобны да бензолу y рэакцыях элехтрафільнага замяшчэння (галагенаванне, нітраванне і інш.) больш актыўны (у некат. выпадках на некалькі парадкаў). Т. і яго гамолагі ёсць y прадукгах каксавання каменнага вугалю (адкуль іх вылучаюць разам з бензолам) і сланГіакай смале (гл. Гаручыя сланцы). Ядро тэтрагідратыяфену — структурны фрагмедт біяціну, многія злучэнні раду Т. фізіялагічна актыўныя рэчывы. Выкарыстоўваюць вытворныя Т. пры раздаяленні хім. алементаў, ях аптычныя адбельвальнікі (на аснове 2,5-тыяфендыкарбонавай к-ты), лек. прэпараты (напр., камбатрын — антыгельмінтны прэпарат), манамеры для атрымання электраправодных палімераў. ТЫ ЯФЕНОЛ, ф е н і л м е р к а п т а н , м е р к а п т а б е н з о л , найпрасД ейш ы з тыяфенолаў, C jH 5SH. Бясколерная вадкасць з непрыемным пахам. tnn 168,7 °С), шчыльн. 1076,6 кг/м 3 (20 °С). У паветры павсшьна акісляецца да дыфенілдысульфіду. Атрымліваюць узаемадэеяннем серы з фенілмагнійбрамідам C6H5MgBr або аднаўленнем бензолсульфахларыду C6H 5S 0 2C1 цьшкам y салянай кіслаце. Выхарыстоўваюць y сішэзе фарбавальнікаў, палімераў, інгібітараў радыхальных рэакцьій (пры награванні ў вадкай або газавай фазе генерыруе рацыкал C6H5S ), стабілізатараў і інш. дабавак для сінт. каўчукоў. Таксічны, ГДК 2—5 мг/м3. Т Ы Я Ф Е Н О Л Ы , а р э н т ы о л ы , араматы чныя меркаптаны. Агульная ф -л а ArSH, дзе Аг — ф еніл (гл. Тыяфенол), нафтыл (гл. Тыянафтолы), іх зм яш чальны я (напр., 2-м еты лты яф енол, 4-хлорты яф енол) і інш. Вадкія або кры ш т. маларастваральны я ў вадзе рэчы вы . Д обра раствараю цда ў арган. растваральніках. Больш м оцны я к-ты , ч ы м фенолы. Атрымліваю ць звы чайна ўзаем адзеяннем металаарган. зл учэнняў з серай (напр., арьшмагнійгалагенідаў; гл. М агнійарганічныя злучэнні). Вы кары стоўваю ць y вытв-сці пестыцыдаў, ф арбавальнікаў, палімераў, лек. прэпаратаў і інш .

Т Ы Я Ц Ы Я Н А Т Ы , р a д a н і д ы, солі і эф іры ты яцьіянавай к-ты H N C S. Т н е а р г а н і ч н ы я — солі HNCS, крышт. рэчывы, многія раствараюцца ÿ вадзе, зганоле, ацэтоне. Найб. пашыраны Т. калію KNCS, натрыю NaNCS i Т. амонію NH4NCS У водных растворах акісляюцца кіслародам да сульфатаў і сінільнай кіслаты. Атрымліваюць пры ўлоўліванні цыяністых злучэнняў з коксавага газу растворамі адпаведных полісульфідаў. Т. калію і натрыю сплаўленнем іх цыянідаў з серай, Т. амонію ўзаемадзеяннем аміяку з серавугляродам. Выкарыстоўваюць y вытв-сці тыямачавіны, як рэагенты пры фарбаванні і друкаванні тканін, кампаненты праявіцеляў y фатаграфіі, для атрымання арган. Т., як інсектыцьшы і фунгідыды. Малатаксічньш, раздражняюць скуру; ГДК для NH.NCS 5 мг/м3, NaNCS 10 мг/м’ Т. а р г а н і ч н ы я — эфіры тыяцыянавай к-ты агульнай ф-лы RSCN. Найб. пашыраны алкіл- і арьштыяцьмнаты; алкілтыяцыянаты — вадкасці, арылтыяцыянаты — высохакілячыя вадкасці або цвёрдыя рэчывы. He раствараюцца ў вадзе. Выкарыстоўваюць ях інсектыцьвды і пратруту насення, стабілізатары змазак, эмулыатараў і інш. Большасць нетаксічныя; высокатаксічныя метьш- і этылтыяцыянаты (лакрыматары). Т Ы Я Э Ф ІР Ы , тое, ш то сулыріды арганічныя. ТЭАДАЛГГ (ад грэч. theaom ai разглядаю + dolichos доўгі), геадэзічны інструмент для в ы м ярэння гарыз. і верт. вуглоў, вы значэння напрам ку пры геадэзічных работах, тапаграфічны х і м аркш эй дэрскіх здымках, y буд-ве і інш. Зрокавая труба Т. мае гарыз. і верт. восі вярчэння. Вуглы адлічваюць па гарыз. і верт. кругах, якія складаюцца з лімба і алідады. Адрозніваюць Т.: аптычны, лазерны; высокадакладны, дакладны і тэхнічны; таксама спецыялізаваныя: астранамічны, тахеометр, маркшэйдэрскі (горны), гіраскапічны (для вызначэння напрамку мерыдыяна), кодавы (фіксуе адліхі напрамку і вуглоў фотарэгістрацыяй). Выкарыстоўваецца T. ў геадэзіі, астраноміі, авіяцыі, артылерыі, горнай і інжынернай справах. Гл. таксама Геадэзічныя пршады і інструменты. П.П.Явід. ТЭАДАЛІТНАЯ ЗД Ы М К А , адна з тапаграфічных здымак для атры м ан ня контурнага плана мясцовасці. Вы конваецца з дапам огай тэадаліта. Вы карыстоўваедца дл я гарыз. зды м кі горны х вьірабатак (м аркш эйдэрская Т.з.), y інж. мэтах на раўнінны х тэры торы ях, y нас. пунктах, на трансп. вузлах і інш ., y маш табах 1:2000 і больш . К ом плекс работ: згуш чэнн е зды м ачнай сеткі, зды мка контураў і прадметаў м ясцовасці з запісам вы м ярэняў і вядзеннем абрысу, выл іч эн н е каарды натаў пунктаў, пабудова каарды натнай сеткі і нанясен не пунктаў па каарды натах, стварэнне контурнага плана. П.П.Явід. ТЭАДДРАКІС (Theodôrakës) Mikic (н.

29.7.1925, в-аў Хіяс, Грэцы я), грэчаскі кампазітар. С кончы ў Афінскую кансерваторыю (1950). У 2-ю сусв. вайну удзельнік руху Супраціўлення. Аўтар твораў буйны х ф орм: оперы «П есня загінуўш ага брата» (паст. 1962), «Квартал анёлаў» (паст. 1965), «К остас К ары ятатыс» (паст. 1986); балеты «Арфей і Эў-

ры ды ка», «К аханкі з Тэруэля» (абодва 1958), «Антыгона» (1959) і інш .; тв. для сімф. арк., вак. цы клы і танцы , песні, музы ка д а кінаф ільмаў і спеісгакляў. Аўтар кн іг «П ра навагрэчаскую музыку» (1961), «Анатомія музыкі» (1983), аўтабіяграфіі «Ш ляхі архангела» (т. 1—4, 1986). М іж нар. Л ен ін ская прэмія «За ўм ацаванне міру паміж народамі» 1983. Т Э А Д А Р 0В ІЧ М ікалай Парфіравіч (18.2.1904, с. Ш убкаў Ровенскага р-на, У краіна — 14.9.1981), бел. спявак (бас праф унда). Засл. арт. Беларусі (1955). С кончы ў Варш аўскі ун-т (1934). Да 1939 працаваў y П інску. У 1940— 59 артыст (вы канаўца сольны х партый) Д зярж . харавой капэлы Беларусі. Вёў канцэртную дзейнасць. У рэпертуары творы муз. класікі, бел. кампазітараў, бел. і інш . нар. песні. ТЭ А Д 0РЫ Х В я л і к і , Т э а д э р ы х (Theodoricus, T heoderich; каля 451, Панон ія — 30.8.526), кароль остготаў (з 471, y Італіі ў 493— 526]. П а даручэнні візант. (усх.-ры м скага) імператара Зян он а ў 488— 493 заваяваў Італію і заснаваў там остгоцкае каралеўства. Захаваў y дзярж . кіраванні і заканадаўстве остгоцкай дзярж авы стараж .-ры м . ін-ты , y тл. рымскае права, рабства, буйное землеўладан не. У м ацаванне цэнтр. улады пры Т. спры яла ўздыму зем ляробства і гандлю ў краіне, росквіту навук і мастацтва. 'ГЭАКРАТЫ Я (ад грэч. theos бог + kratos улада), ф орм а дзярж. кіравання, пры як о й улада засяродж ана ў духавенства або ў кіраўніка царквы. Тэакратычн ы я дзярж авы вядомы са старажытнасді. Так, y Іудзеі ў 5— 1 ст. да н,э. вярх. ж рэц валодаў усёй лаўнатой дзярж. улады. Т эакратычны мі дзяржавамі былі сярэддевяковы я халіфаты Амеядаў і Абасідаў. Тэакраты чнай бы ла дзяржава, засн. ў 17 ст. езуітамі ў Парагваі; y 19 ст. тэакрагы чн ы м бы ло кіраванне імама Шаміля ў Ч э ч д і і лры леглы х да яе раёнах. Т эакраты чны м і дзярж авам і бы лі Папская вобласць (да аб ’я д л а л д я Італіі ў 1870), Тыбет (да далучэдня да К Н Р y 1951). П ала — вы ш эйш ы кіраўнік Ры м ска-каталіцкай царквы і аддачасова кіраўнік дзярж авы Ватыкан. Ісламская рэвалю цы я ў Іране ў канцы 1970-х г. абумовіла лераход ф акты чн ай улады ў дзярж аве да кіраўдікоў ш ы іцкага духавенства на чале з аяталой Р.Хамейні. Т Э А Л 0Г1Я (ад грэч. theos бог + ..логія), вучэнне л р а сутласць, бы ццё і дзея д н і Бога, пабудаванае н а пры дцы пах і догматах рэлігійных, ш то лры м аю цца ў якасді бож ага адкры цця. Гал. лерадумовы Т.: вера ў Бога, я к і асабіста звяртаецца да чалавека з бож ы м словам, адкры ваю чы сутнасць сам ога сябе; даяўнасць дастаткова развітой рэліг. філасофіі, як ая ставіць y цэнтр светабудовы акт стварэння Богам свету. У знікненне Т. магчы ма толькі ў меж ах тэізму — рэліг. вучэння пра традсцэндэлтдага

Бога, які стварыў свет і кіруе ім. У межах тэізму развіваю цда тэалагічны я дактрыны монатэістычных рэлігій: хрысціянства, ісламу, іудаізму. Д актры ны будьізму і індуізму да Т. м ож на аднесці толькі ўмоўна, таму ш то тэісты чныя элементы ў веравучэннях гэты х рэлігій не развіты. Т. ўяўляе сабой складанаструктураВаную іерархічную сістэму; y ёй адрозніваюць н а р м а т ы ў н у ю Т. — сукупнасць сцвярдж энняў, якія змешчаны ў Свяшчэнным Пісанні (Біблія, Каран, Тора), і д э р ы в а т ы ў ную (высноўную) — багаслоўскія каментарыі Свяшчэннага П ісанн я, рэліг.філас. разважанні пра Бога, яго сутнасдь і дзеянні. Аўтарытэт перш ай y рэліг. свеце непахісны, другой — можа быць аспрэчаны царквой (напр., «Т. вызвалення» кры ты кавалася папам рымскім). Вылучаюць таксам а фундаментальную, маральную, пасты рскую і гіст. Т. Ф у н д а м е н т а л ь н а я (сістэматычная) Т. ўключае экзегетыку (сукупнасць трактовак зм есту С в яш ч эн н ага Пісання і інш. сакральны х тэкстаў), дагматыку (сістэмную інтэрпрэтацы ю догматаў), апалагетыку (рацы янальнае абгрунтаванне веравучэння), эклезіялогію (вучэнне пра царкву і яе ралю ў гісторыі чалаведгва), сац. Т. (сац.-рэліг. дактрыну), параўнальную Т., якая ажыццяўляе кампаратыўны гісторы ка-сацы ялагічны аналіз базавага веравучэння з рэліг. вучэннямі інш. канф есій. М a р а л ь н а я Т. ўключае к ан цэп цы ю асабістага выратавання (сатэры ялогія) і маральныя каштоўнасці веравучэння, што вынікаюць з яе і павін ны ўвасабляцца ў паводзінах вернікаў. П а с т ы р с к а я Т. — сукупнасць пры кладных аспектаў культавай дзейнасці; складаецца з літургікі (тэорьм богаслужэння), гамілетыкі (тэоры я прапаведнідкай дзейнасці), катэхітыкі (пры кладная методыка вы вучэння веравучэння і прылучэння да яго дзяцей і ю нацтва). Гістарычная Т. ўклю чае гісторыю Бібліі, гісторыю царквы, царк. археалогію. У Сгараж. Грэцыі пад тэрмінам Т. разумелася сістэматызацыя міфаў. Арыстоцель наз. Т. філас. вучэнне пра нерухомы першарухавік усяго свету. Сярэдневяковы багаслоў К.Тэртуліян абгрунтаваў непахіснасць «ісціны Адкрыцця* і сфармуляваў тэалагічную формулу: «Веру, таму што абсурдна». Аўгусцін вызначаў сваю пазіцыю да рэліг. веры формулай «веру, каб зразумець». Яго паслядоўнік Ансельм Кентэрберыйскі лічыў веру перадумовай рацыянальных ведаў і сцвярджаў: «Не шукаю, каб верыць, але веру, каб зразумець». У пач.

20 ег. рас. багаслоў П.А Фларэнскі распрацаваў канцэпцыю 3 стадый тэалагічнага асэнсавання Бога і свету; ён лічыў, што ад ступені «веру, таму што абсурдна» адбываецца ўзыходжанне да сіупені «веру, каб зразумець», a ад яе —да ступені «раэумею, каб верыць». Пратэстанцкі тэолаг П.Тыліх вызначаў Т. як «рацыянальную інтэрпрэтацыю рэліг. субстанцыі абрадаў, сімвалаў, міфаў». У развіцці Т. вылучаю цца 2 тэн д эн цыі: з аднаго боку, Т. абвяш чае абсалютную першаснасдь і непахіснае вяршэнства вечных ісцін, якія не падлягаюць гіст. зменам; з друш га боку, пад угоіывам сац.-эканам., паліт., навук.-

тэхн., сацы якульт. зм ен (асабліва імклівых на мяж ы 20—21 ст.) ян а вы муш ана ш укадь абгрунтаваны я ў філас., навук., маральны м плане спосабы канструкты ўнага ды ялога з сучасны м светам (напр., адж арнамента — абнаўленне ры м ска-каталіцкай Т., звязанае з патрабаван ням і сучаснасці). У рэчы ш чы абнаўленчай тэн д эн ц ы і ўзнікаю ць новы я дакгры ны каталіцы зму і пратэстанты зму: Т. культуры, Т. «смерці Бога», Т. надзеі, Т. вы звалення, Т. палітыкі, Т. працы, Т. развіцця, Т. рэвалю цы і, Т. «смерці T.» і інш. Н а Беларусі развіццё Т. бярэ пачатак y 10 ст. П асля хрышчэння Русі візант. іерархі лрапаведавалі на бел. землях С вяш ч эн н ае П ісанне, багаслоўскія ідэі ўсх. айцоў царквы (Васіля Вялікага, Іаана Д ам аскіна, Іаан а Златавуста). Самаст. багаслоўская ш кола тут склалася ў 12— 17 ст. У развідці бел. Т. мож на вылучыць 5 этап аў : а с в е т н іц к і (12 — 1-я пал.

16 ст.), палемічны (2-я пал. 16— 17 ст.), дагматы чны з тэн д эн ц ы яй да нацьіяналізацы і царк. ж ы цця (18 — пач. 20 ст.), этап ганенняў на хры сціянства ў С С С Р , перы яд хрысц. адрадж эння (з канца 1980-х г.). Н а перш ы м этапе дамінавалі пракгы чн ая і асветніцкая Т., гамілетыка, экзегеты ка ( Ефрасіння Полацкая. Кір ш а Тураўскі, Клімент Смаляціч, Аўрамій С м аленскі, Гры горы й Цамблак), свецкая біблеісты ка Ф .Скарыны, ары ентаваная на адзінства хры сціян, духоўнае абнаўленне народа. П асля ўзм ацнення каталіцтва і апазіц ы й нага ям у рэф арм ацы йнага руху ў бел. Т. сф арм іраваліся 3 палем ічны я плы ні: правасл. (С .Зізаній, Хрыстафор Філалет, Л.Карповіч, А .М у жылоўскі); ры м ска-каталіцкая (П .С карга, М .К .Сарбеўскі, А.Каяловіч) і грэкакаталіцкая (I .Пацей, I. Руцкі, Х.Кунцэвіч, Р.К орсак, Л .К рэўза, Л .К іш ка); пратэстан ц кая (С.Будны, Ь.Цяпінскі, Ы .Ч аховіц, Я куб з Калінаўкі). Д ля абгрунтавання сваёй канф есіі і кры ты кі інш. веравы знанняў бел. багасловы палемічнага перьм ду вы кары стоўвалі ўсе віды Т. (гісторыю царквы , дагматыку, апалагетыку і інш .), красамоўства, гуманіт. навукі. У кан цы 17— 19 ст. на Беларусі адбы лася стабілізацы я асн. канфесій: правасл. і ры м ска-каталіцкай, арыентаваных адпаведна на рас. і лольскую тэалагічны я ш колы . У ніяцкая царква як лераваж на сельская захавала элементы нар. культуры і мовы . Пры хільнікамі далучэння да Расіі і уніф ікацы і правасл. Т. бы лі архіепіскап і багаслоў Г Каніскі, пасля ліквідады і грэка-каталіц кай царквы — яе бы лы я епіскапы І.Сямашка і А.Зубко. 3 уніяцкага і ры м ска-каталіцкага асяроддзя вы йш лі перш ы я дзеячы нац. адрадж эння: пісьм еннікі Я.Чачот, Я.Барш чэўскі, В Дунін-М арцінкевіч, вучон ы я і тэолагі С .Данісевіч, Б.ЭпімахШ ыпіла, Ф.Абрантовіч, А.Ст анкевіч і інш . У пач. 20 ст. складвалася нац. ш кола бел. Т., ары ентаваная на духоўнае адзінства хры сціян, культ.-нац. сам авы зн ачэнн е. 3 правасл. боку гэту ідэю падтры млівалі мітрапаліт М елхіседэк і інш . святары , рэп рэсіраван ы я сав.

ТЭАЛОГІЯ________________ 89 уладай. У міжваен. перы яд (1918— 39) цэн тр бел. тэалагічнай думкі перамясціўся ў Зах. Беларусь, дзе склаліся самабы тны я кірункі Т., накіраваны я на збліж энне рэліг. і свецкай культуры (Беларуская хрысціянская дэмакратыя, газ. «Беларуская крыніца», час. «Хрысціянская думка», асветніцкая дзейнасць Станкевіча, В.Гадлеўскага, ксяндзоў і пісьменнікаў А.Зязюлі, К .С ваяка і інш ).

3 канца 1980-х г. пачалося адрадж энне бел. багаслоўскай думкі, яе развіццё ў агульнасусв. кантэксце. Яе вы нікі асвятляю цца ў правасл. («Веснік Беларускага экзархат а», «Мйнскйе епархйальные ведомостй», час. «Праваслаўе») і каталіцкай (час. «Н аш а вера») перыёдыцы. Уклад y развіццё Т. робяц ь мітрапаліт Філарэт, карды нал К .Свёнтак, святары і багасловы С.Гардун, У .Завальню к, Г.Латушка, І.Лаш ук, С.П аўловіч і інш. Літ.\ М a й к a Ю. Соцнальное ученне католнческой церквн: Опыт нст. аналнза: Пер. с пол. Рнм; Люблнн, 1994; Соцнально-полнтнческое нзмеренне хрнстманства: Мзбр. теол. тексты XX в.: Пер. с нем., англ. н нсп. М., 1994; Т е р т у л л н а н К.С.Ф. Нзбр. соч.: Пер. с лат. М , 1994; А н с е л ь м К е н т е р б е р н й с к н й . Соч.: Пер. с лат. М., 1995; К о к с X. Мнрской град: Секулярнзацня м урбаннзацня в теол. аспекте: Пер. с англ. М., 1995; М е н ь АВ. Мнровая духовная культура; Хрнстаанство; Церковь. М., 1995; Т н л л н х П. Нзбранное: Теологая культуры: Пер. с англ. М., 1995; К ю н г Г Ве інкнс хрнстнанскне мыслнтелн: Пер. с нем. СПб., 2000; Асветнікі зямлі Беларускай, X — пач. XX ст.: Энцыкл. давед. Мн., 2001; Рэлігія і царква на Беларусі: Энцыкл. давед. Мн., 2001. Я.М.Бабосаў, У.М.Конан (Т. на Беларусі). Т ЭА Л О ГІЯ В Ы ЗВ А Л Е Н Н Я , адна з плы няў y каталіцкай тэалогіі. У знікла ў 1960-я г. ў Лац. А меры цы . Заснавальнік — перуанскі багаслоў Г.Гуцьерэс, які выдаў y 1971 кн. «Тэалогія вы звален ня. П ерспекты вы ». Важкі ўклад y развіццё Т.в. зрабілі Л .Б оф , К.Торэс, Э .К амара, О .Рамера і інш . Ц энтральны я ў Т.в. ідэі сац. справядлівасці, ганьбаванне сац. сістэм, гвалтоўных па сваёй сутнасці, як ія вы клікаю ць гелад і жабрацтва, асудж энне паўфеад. структур Л ац. А меры кі і паліты кі неакаланіялізму. Афіц. каталіцкай тэалогіі з ідэяй сапраўднай веры Т.в. сулрацьпаставіла ідэю сапраўднага лзеян н я, якое вядзе да вы звалення чалавека; y некат. выпадках апраўдваецца нават узбр. барацьба. П рапаведнікі Т.в. заклікалі да скасаванн я несправядлівьіх сац. структур, эксплуатацыі бедных багатымі, няроўнага статуса ж анчы н, ды скры мінацы і, паліт. ты раніі і г.д. Т.в. зрабіла вял. ўплыў на інтэлектуальную думку і сац.-паліт. працэсы ў Лац. Амерыцы 1970— 80-х г., нягледзячы на асудж энне афіц. Ватыкана. 3 канца 1990-х г. адбы ваецца новы ўздым. Т.в., y якой, побач з уласна лац .-ам ер., дзейнічаю ць афр., ф ем інісцкая, экатэалогія і інш . Т.в. Дз. Г.Ларыёнаў.

90

ТЭАРЭЛЬ

Т Э А РЭ Л Ь (Theorell) Аксель Хуга Т эадор (6.7.1903, г. Л інчэпінг, Ш вецы я — 15.8.1982), ш ведскі вучоны ў галіне біяхіміі. Ч л. (1942), прэзідэнт (1967— 69) К аралеўскай А Н Ш вецы і, чл. Нац. АН ЗШ А , Л онданскага каралеўскага т-ва (1959) і інш. С кончы ў К аралінскі мед. ін-т y Стакгольме (1930), дзе і працаваў. У 1932— 36 ва У псальскім ун-це, y

1933— 35 разам з О.Варбургам y Ін-це фізіялогіі клеткі ў Берліне. У 1937— 70 ды рэктар, праф., заг. аддзела Нобелеўскага мед. ін-та (Стакгольм). Навук. нрацы па вы вучэнні структуры і механізмах уздзеяння акісляльна-аднаўляльных ферментаў. Атрымаў y кры ш т. выглядзе міяглабін, пераксідазу хрэну, цытахром С, алкагольдэгідрагеназу і інш. Нобелеўская прэм ія 1955. В.Ф.Ермакоў. Т Э А РЙ М А (г р э ч . th e o re m a ад th eô re o разглядаю , даследую), навуковае палаж энн е, іеціннасць якога вы значаецца доказам. Д оказ Т. заклю чаецца ў пры вядзенні яе да папярэдніх тэарэм або да прапаноў, якія з ’яўляю цца лагічнай асновай дадзенай тэоры і — аксіёмамі. Многія Т. можна выказаць y форме 1 «калі А, то Б», дзе A — умова Т.. Б — заключэнне. Т. 2 «калі Б, то А» наз. адваротнай адносна 1. T. 1 і 2 узаемна адваротныя. Калі яны справядліныя. то A наз. неабходнай і дастатковай умовай для Б (крытэрыем Б). Т. 3 «калі не А, то не Б» наз. процілеглай 1. Т. 4 «калі не Б, то не А*, адваротная да процілеглай 3, раўнасільная 1. Спосаб доказу 1 прывядзеннем яе да 4 наз. метадам ад процілеглага. Прыклады Т.: калі сума лічбаў ліку дзеліцца на 3, то лік дзеліхша на 3. адваротная Т. справядлівая; калі трохвугольнік прамавугольны, то яго 2 вуглы вострыя, адваротная Т. не справядлівая. А.А.Гусак. Т Э А РЭ Т Ы Ч Н А Я MEXÂHIKA, навука, якая вывучае найб. агульныя закан амернасці мех. руху і ўзаем адзеяння матэры яльны х аб’ектаў (часціц, іх ды скрэтны х сістэм і абсалю тна цвёрдых цел); частка агульнай механікі. Ш ы рока кары стаецца матэм. метадамі, многія з якіх абавязаны ёй сваім узн ікненнем і развідцём. Уклю чае аналітычную м еханіку, механіку суцэльных асяроддзяў, м еханіку цел пераменнай масы, a таксама тэоры і: аўтаматы чнага рэгулявання, ваганняў, удару, устойлівасці руху і інш. Законы і метады Т.м. знаходзяць ш матлікія дастасаванні ў балістыцы, касма-

наўтыцы, нябеснай механіцы, механізмаў 1 машын тэорыі, матэрыялазнаўстве і інш ., a таксам а ў авіяцы і, транспарце і інш . галінах тэхнікі. Літ.: К о с м о д е м ь я н с к н й А А Теоретлческая механлка н современная техннка.

2 нзд. М., 1975. А.І.Болсун. Т Э А РЭ Т Ы Ч Н А Я Ф ІЗІК А , раздзелы фізікі, y якіх даец ца тлум ачэнне вядомы х і прадказан не новы х з ’яў на падставе ф ундаментальны х фіз. законаў, a таксама ф арм улю ю цца новы я законы . Т.ф. кары стаецца метадамі матэматы кі і матэматы чнай фізікі, кам п’ютэрны м мадэліраваннем і інш. сродкамі выліч. тэхнікі. Уключае фундаментальны я фіз. тэорыі: адноснасці тэорыю, квантавую механіку, квантааую статыстыку, квантавую тэорыю поля, класічную механіку, поля тэорыю. статыстычную фізіку, тэрмадынам іку і электрадынаміку. Т Э А С О Ф ІЯ (ад грэч. theos бог + sophia мудрасць), у ш ы р о к і м сэнсе — місты чнае богапазнанне. У адрозненне ад тэалогіі, якая базіруецца на рэліг. догматах, y аснове Т. — суб’екгыўны містычны вопыт, выкладзены ў выглядзе цэласнай сістэмы. Да Т. адносяць герметызм, гнастыцызм, кабалу, неаплатанізм, разенкрэйцараўскае светаразуменне, a таксама ш эраг вучэнняў 16— 18 ст., якія знаходзяцца па-за межамі царк. трапыцыі (Я.Бёме, П арацэльс, Л .К .С ен -М артэн, Э .С ведэнбарг, Ф .Э ты нгер і інш .). Ф .Ш эл ін г разумеў пад Т. сінтэз містычнага богап азнан ня і рацы янальнай ф іласофіі; набліж ана да такога вы значэння паняцце «свабодная T.» ў У.С .С алаўёва. Ідэі Т. паслуж ы лі прадметам асэн савання М .Гандзі, А .І. i М .К . Рэрыхаў, В.К андзінскага і інш . У вyз к ім с э н с e Т. — эзатэры чн ае вучэнне А.П .Блавацкай, вы кладзенае ёй y працы «С акрэтная дактры на» (1888). С клалася пад уплы вам брахманізму, будызму, індуізму, акультызму і некат. элем ентаў гнастыцызму; характары зуецца ім кн ен нем аб ’ядн аць р озн ы я рэліг. вучэнні праз раскры ццё тоеснасці сэн су рэліг. сімвалаў і ствары ць на гэтай аснове уні-

версальную рэлігію , не звязаную^ пэўнай дагматыкай. У 1875 y Н ью -Й орку б ш о створана тэасоф скае т-ва, уплыў якога хутка паш ы ры ўся ў краінах Еўропы і Азіі; y 1879 яго цэнтр перанесены ў Індыю. У канцы 1900 — пач. 1910-х г. y тэасоф скім т-ве адбыўся раскол, y выніку чаго створана антрапасоф ская ш кола н а чале з Р.Ш тай нерам (гл. Антрапасофія). ТЭА ТР (ад грэч. theatron месца для відовіш чаў), 1) род мастайтва, спецыф ічны м сродкам вы раж эння якога з ’яўляецца сцэн. дзеянн е, якое ўзнікае ў працэсе ігры акцёра перад публікай. Адна з ф орм грамадскай свядом асці, мае вял. значэнне ў грамадскім і эстэт. выхаванні. Развіццё Т. залеж ы ць ад развіцця грамадства, ад стану агульнай культуры народа. Т. — мастацтва сінт., спалучае дзейсны і відовіш чны пачаткі, магчымасці часавых і прасторавы х мастацтваў, сродкі вы разнасці л -р ы , музыкі, жывапісу, танца, архітэктуры. Асн. твор тэатр. мастацтва — спектакль. У залежнасці ад перавагі пэўны х сродкаў сцэн. выразнасці склаліся асн. ты пы Т.: драм., оперны (гл. Опера) і балетны (гл. Балет) з некат. прамеж кавы мі формамі (аперэта, пантаміма, тэатр мініяцюр). А снова д зеян н я ў Т. — драм а як род л-ры . Як мастацтва грамадскае Т. патрабуе калект. ўспры м ання гледачоў. Непасрэдны вы разнік драм. д зеян н я ў Т. — акцёр, які стварае характар персанажа (гл. Акцёрскае мастацтва). Сінтэты чнасць тэатр. вобразнасці абумовіла паяўленне рэж ы сёра я к вытлумачальніка п ’есы, творчага кіраўніка тэатр. калектыву (гл. Рэжысёрскае мастацтва). Актыўныя ўдзельнікі стварэння спектакля — тэатр. мастак (гл. Сцэнаграфія), кампазітар і балетмайстар, якія ствараю ць зрокавы, муз. і пластычны вобразы тэатр. паказу, узм ацняю ць яго эмац. ўздзеянне на гледача. Гісторыю і тэоры ю Т. вывучае тэатразнаўства. Вытокі Т. ў стараж. прац. і быт. абрадах і гульнях, дзе элементы драм. дзеян н я аб ’ядноўваліся з песн яй і танцам. Паступова элемент відовіш чнасці

Да арт Тэатр Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя М.Горкага. Сцэна са спектакля «Раскіданае гняздо» Я.Купалы. 1997.

ўзмацняўся, паявіўся сю жэт, падзел на выканаўцаў і гледачоў, узнік ды ялог, выкарыстоўваліся розны я культавыя маскі. Найб. стараж. ф орм ы Т. ўзніклі ў Егіпце (4 тыс. д а н.э.), дзе ў аснове т эатр. дзеяння былі танец, пантаміма, рэлігійна-абрадавыя і свецкія, ваен. відовішчы, містэры яльны я паказы паводле міфал. сюжэтаў. Своеасаблівы я і багатыя формы відовішчаў ствараліся ў краінах Стараж. Усходу, y Індыі, Кітаі, Японіі, М ’янме, Інданезіі і інш ., дзе яны звязаны з нар. эпічнай творчасцю . У Стараж. Грэцыі канчаткова сф арм іраваўся тэатр. паказ, заснаваны на тэксц е (4 ст. да н.э.; гл. ў арт. Грэцыя С таражьггная). М іфал. сю жэты і вобразы атрымлівалі тагачаснае асэнсаванне, узбагачаліся дэмакр. і гуманіст. ідэямі (трагедыі Эсхіла, Сафокла, Эўрыпіда, камедыі А рыстафана). Традыцыі грэч. тэатр. культуры атрымалі развіццё ў Стараж. Рыме (драматургі Плаўт, Т эрэн ц ы й , Сенека і інш .), дзе вял. ўвага адцавалася пастановачнаму боку спектакляў, развіццю тэатр. тэхнікі (гл. ў арт. Рым Старажытны). Д ля сярэдневяковага Т. характэрна суіснаванне ф орм нар. т-р а (творчасць гістрыёнаў, ж англёраў, скамарохаў) і рэліг. тэатр. ж анраў (літургічная драма, міракяь, містэрыя). У 14— 16 ст. ў ш эрагу краін Еўропы дасягнуў росквіту дэмакр. ж анр сярэдневяковага Т. — фарс. Імклівы росквіт тэатр. культуры адбываўся ў эпоху Адраджэння. з’яўленне новай тэатр. ф орм ы — кам едыі дэль артэ\ адасабленне розны х відаў Т., якія атрымалі самаст. развіццё (onepa, балет, аперэта); ф арм іраванне асаблівасцей сцэн. культуры (з’яўленне аўтарекай рэж ы суры , стабільных т-раў, прыватных і прыдворных). Ідэйная накіраванасць Т. Адраджэння, яго гуманізм, народнасць вызначы лі творчасць Н.Макіявелі (Італія), К.М арла, У .Ш экспіра (В ялікабры танія), М .С ервантэса, Лопэ дэ Вэгі, П .К апьдэрона (Іспанія) і інш. 3 развіццём класіцызму ў Т. яго гал. прадстаўнікі (П .К арнель, Ж .Расін, Ф ранцьм), імкнуліся стварыць вобраз ідэальнага чалавека тагачаснага грамадства, акцёрскае мастацтва падпарадкоўвалася пэўны м канонам (падкрэсленая пластычная і вакальна-дэклам ацы йная выразнасць). У выніку дзейн асці М альера (стварыў ж анр вы сокай камедыі) была аж ыццёўлена рэф орм а класіцы сцкай камедыі, пад уплывам як о й адбы ліся змены і ў акцёрскім мастацтве (М.Барон, А.Лекуўрор). У 2-й пал. 18 ст. Т. выражаў ідэі Асветніцтва, якія атрымалі развіццё ў драматургаў Г Л е сінга, Ф .ІІІы лера (Германія), Д.Дзідро, П.Бамаршэ, Л.М ерсье (Ф ранц ы я), Г.Фіддынга, Р.Ш эры дана (Англія), К.Гальдоні (Італія), В.Багуслаўскага (Польшча), А.Сумарокава, Я .К няж нін а, ІДзмітрэўскага (Расія). Ідэю адзінства абавязку і пачуцця прапаведаваў y сваіх трагедыях Вальтэр. Узніклі ж анры м яшчанскай драмы, слёзнай камеды і, развіваліся пантаміма, баладная опера, сатыр. драматургія. Рэфарматарская дзей-

насць, ім кн ен не да прастаты і натуральнасці вы кан ан н я характэрна для акцёраў Д.Гарыка, С.Сіданс (Вялікабрытанія), К .Э кгаф а і Ф .Л .Ш родэра (Германія), Рамантызм Ф .Ж .Т альм а (Ф ранцью ). Т. 19 ст. паруш ы ў законы класіцызму, абвясціўш ы сваімі пры нцы пам і ж ы ццёвую праўду і свабоду творчасці, зварот д а нац. гісторы і, нар. эпасу. Сярод драматургаў-раманты каў: Д ж .Б айран, П .Б .Ш эл і (В ялікабры танія), В.Гюго (Ф ран ц ы я), Э.Т.А .Гофман, Л Ц ік (Гер-

Да арт. Тэатр. Нацыянальны акадэмічны тэатр балета Беларусі. Сцэна з балета «Раймонда» А.Глазунова. 1997.

м ан ія), Ю .С лавацкі, А.М іцкевіч (П ольціча), Ш .П ец ёф і, М .В ёрэш марці (Венгры я) і інш .; акцёраў: Э .К ін (Вялікабры тан ія), Л .Д эўры ент (Германія), М .Д арваль, Ф рэдэры к-Л еметр (Ф ран-

Да арт. Тэатр. Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Я.Коласа. Сцэна са спектакля «Несцерка» В.Вольскага. 1941.

ТЭАТР

91

ц ы я), Г.М одэна (Італія), Г.Эгрэшы (В енгры я), П .М ачалаў (Расія) і інш. 3 сярэдзіны 19 ст. фарміруецца рэаліст. кірунак y Т ., развіццю якога садзейнічала драматургія П .М еры мэ, А.Бальзака (Ф ран ц ы я), Г.Ібсена (Нарвегія), Б.Ш оу (В ялікабры танія), Г.Гаўптмана (Германія), А .С тры ндберга (Ш вецы я), А.ГІушкіна, М .Гогаля, І.Тургенева, А.СухавоК абы ліна, А.Астроўскага, А.Чэхава, М .Горкага (Расія) і інш. Т онкай індывідуалізацы яй вобраза, паўнатой унутр. пераўвасаблення вы значалася мастацтва акдёраў-рэалістаў: Э .Росі, Т.Сальвіні, Э.Дузе (Італія), Ж .К аклена, Э.Го (Ф ран ц ы я), К .Зайдэльмана (Германія), Г.Ірвінга, Э .Вестры с, Э .Тэры (Вялікабры танія), М .Ш ч эп кін а, І.С асніцкага, А .М арты нава, П .С трэпетавай, М .Ярмол авай, А .Л енскага (Расія) і інш. Н а мяж ы 19— 20 ст. абазначы ўся новы этап тэатр. рэф орм , як і закрануў рэжысуру, акц ёрскае м астацтва і ўсю сістэму выразны х сродкаў Т., пачаліся актыўныя пош укі вобразнага вы раш эння спектакля. Рэж ы сура сімвалізму прапанавала сцвердзіць п ры нц ы п стылізацыі, муз,ры тм ічнае, пласты чнае і зрокава-прасторавае вы раш энн е сцэн. вобраза (П .Ф ор, А .Л ю нье-П о, Ф ранц ы я; Г.К рэг, Вялікабры танія; А.Апія, Ш вейцары я; Г .Ф укс, Г ерм анія і інш .). У Расіі ў гэты перы яд развіваліся рэаліст. трады цы і ў М аскоўскім М астацкім тэатры (М ХТ) — пачала складвацца Станіслаўскага сістэма (рэж. К .Станіслаўскі, У .Н ем іровіч-Д анчанка). Э ксп еры м ентальны характар мела рэж ы сёрская дзейнасць У.М еерхольда, А.Таірава. У перы яд пам іж 1-й і 2-й сусв. войнамі наватарскія пош укі ў Т. характэрны для рэж ысёраў Ш .Д зю лена, Л .Ж увэ, Г.Баці, Ф .Ж эм ’е (Ф ранц ы я), Б.Брэхта (Герман ія), Ю .Астэрвы, С.Я рача, Л .Ш ы лера (П ольш ча) і інш. У 2-ю сусв. вайну і

92

тэатр

пазней развіваю цца «інтэлектуальная драма» і «эпічны T.» (Брэхт, Германія; Ж .П .С артр, Ж .Ануй, Ф ран ц ьм ) з характэрнай для яго ўвагай да ф ілас.-м аральных праблем. К ірунак «паэты чнага натуралізму» прадстаўлялі драматургі Дж .О сбарн, Б.Б іэн, А.Уэскер (Вялікабры танія), часткова Т.Уільямс (ЗШ А ). Ф ілас. і паліт. скепты цы зм ам адзначана творчасць прадстаўнікоў тэат ра абсурду (С.Бекет, Э .Іанеска, Ф ранц ы я; y пэўнай ступені М .Ф ры ш , Ф .Д зю рэнмат, Ш вейцарыя; С .М рож ак, Польшча; В.Гавел, Чэхія, і інш .). У 1960-я г. паш ыраны ж анр дакумент. драмы (П .Вайс, Германія; Д ж .К ілці, Вялікабрытанія; часткова А.Мілер, 3LLLA). Важнае значэнне ў Т. 1960— 70-х г. y С С С Р

Значную ролю ў развіцці тэатр. м астацтва адыграла Т -ва аматараў прыгожых мастацгваў ў М інску (1898— 1906). У re ­ l u ж час зроблены спробы стварыць нац. T. ў Радашковічах, П ятроўш чы не пад М інскам . У пач. 20 ст. паш ы раны т.зв. беларускія вечарынкі, якія садзейнічалі стварэнню аматарскіх труп y Вільні, Гродне, Слуцку, Капы лі, М інску, П олацку і інш. Важнае зн ачэнне для развіцця прафес. бел. Т. мела дзейнасць Лершай беларускай трупы Ігната Буйніцкага. Развіваецца бел. драматургія, ш ы рока ставяцца п ’есы Я .К упалы , Я .К оласа, К .К аганца, К.Буйло, У.Галубка, Л .Родзевіча і інш. У 1917 y М інску ўзнікла Першае таварыства беларускай драмы і камедыі, працавалі тэатры рэвалюцыйнай сатыры. У 1920-я г. арганізоўваюіш а вядучыя Т. Беларусі: БДТ-1 (гл. Нацыянальны акадэмічны тэатр

Да арт. Тэатр. Сцэна са спектакля «На дне» М.Горкага ў пастаноўцы К.Станіслаўскага.

імя Я нкі Купалы), БДТ-3 (гл. Беларускі трэці дзяржаўны тэатр) і БДТ-2 (гл. Беларускі акадэмічны тэатр імя Якуба Коласа, цяп ер Нац. акад. драм. т-р імя Я .К оласа), якія перш за ўсё вызначалі тэатр. ж ы ццё краіны . У 1920— 30-я г. ўзніклі Т. новага тыпу, якія займаліся агітац.-прапаганды сцкай дзейнасцю: паказальныя тэатры, т-ры рэв. сатыры, тэатры рабочай моладзі (трамы ), калгасна-саўгасныя тэатры і інш . Значная ўвага аддавалася тэатр. адукацыі (сістэма кур саў , с ту д ы й , а р га н ізац ы я ў 1938 т эатр . вучылішча). 3 1920-х r. y рэпертуары Т. п ’есы Н.Бываеўскага (Я.Д ы лы ), Е.М іровіча, Галубка, В.Гарбацэвіча, Ц .Гартнага, Дуніна-М арцінкевіча, Я .К уп ал ы , Л .Р одзевіча, М .Чарота, М .Г рам ы кі, Д з.К урдзіна і інш ., творы сав. драматургаў. У 1930-я г. ў драматургію пры йш лі новы я аўтары: Р.К обец, К .К рапіва, Э.Самуйлёнак, К .Ч орны і інш . Узніклі новы я калектывы: Д зярж аўны т -р оперы і балета (гл. Нацыянальны акадэмічны тэатр оперы Рэспублікі Беларусь, Нацыянальны акадэмічны тэатр балета Рэспублікі Беларусь), Тэатр юнага гледача БССР, Дзяржаўны акадэмічны рускі драматычны тэатр Беларусі (цяпер Нац. акад. драм. т -р імя М .Горкага), Дзярж аўны яўрэйскі тэатр БССР, Дзярж аўны польскі тэатр БС СР, абласны я т-ры ў Бабруйску, Баранавічах, Брэсце, Гомелі, Пінску. К 1941 працаваў 21 Т. 3 пач. Вял. Айч. вайны больш асць Т. спы ніла сваё існаванне, y вядучых эвакуіраваны х Т. арганізоўваліся ф р ан тав ы я брыгады. У пасляваен. перы яд y рэпертуары Т. асн. месца займалі творы гераічнай тэматы кі. У 1950— 70-я г. бы ла паш ы рана дзейнасць аматарскіх Т. У рэпертуарах пераважалі пастаноўкі м аральна-эты чнай прабле-

мела дзейнасць рэж ы сёраў Ю .Завадскага, Р.Сіманава, Г.Таўстаногава, А .Я ф рэмава, А .Эфраса, Ю Л ю бім ава, Р.К аплан ян а, А.М амбетава, Р.Стуруа і інш . У практы ку сучаснага Т. ш ы рока ўвайш ла мова сцэн. метафары, характэрна імкненне да павыш анай вобразнай акты ўнасці, эканом іі маст. сродкаў. Вял. ф ункцы ю нясуць рэжысура, сцэнаграф ія. Асаблівасць Т. 20 ст. — разнастайнасць ш кол і кірункаў, рэж ы сёрскіх сістем, тэоры й сцэн. мастацтва, акц ёрскай ігры. Бел. народны тэатр узнік на аснове стараж. абрадаў, гульняў, карагодаў, паказаў вандроўных акцёраў-скамарохаў.

3 16 ст. бытаваў нар. л ялечны Т. батлейка. У 17 ст. ўзнікла народная драма. Х арактэрнай асаблівасцю школьнага тэатра (16— 17 ст.) бы ла саты р. н ак ір аванасць яго інтэрм еды й ; драматургі С ім яон П олацкі і К .М араш эўскі. У 2-й пал. 18 ст. ствараю цца пры ватнаўласніцкія Нясвіж скі тэатр Радзівіла, Слуцкі тэатр Радзівіла, Ш клоўскі тэатр Зорыча, Слонімскі тэатр Агінскага, Тышкевічавы тэатры. 3 2-й пал. 19 ст. развіваецца прафес. бел. драматургія. Пад кіраўніцтвам В Д ун ін а-М арц ін к ев іча створаны Дуніна-М арцінкевіча тэатр.

Да арт. Тэітр. Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Я.Купалы. Сцэна са спектакля «Вечар» А.Дударава 1984.

матыкі, інсцэніроўкі твораў Я.К оласа, І.Мележа, І.Ш ам якіна, А.Адамовіча, В.Быкава, І.Чыгрынава і інш. У 1970— 80-я г. шырока ставіліся п ’есы А .М акаёнка, М.Матукоўскага, А .Петраш кевіча, У.Караткевіча, А.Дударава, А.Дзялендзіка і інш. У рэпертуары бел. Т. 1990-х г. — нац., рус. і замеж ная класіка і сучасная драматургія. Тэатр. мастацтва гэтага перыяду вы значаю ць рэжысёры ВБаркоўскі, Ал.Ляляўскі, Б Л у ц эн к а, В Мазынскі, М .П інігін, В.Раеўскі, Р.Таліпаў і інш., сцэнограф ы Б.Герлаван, Я.Ждан, З.М арголін, У.М атросаў, Дз.Мохаў, Л.Рулёва і інш. Вял. ўклад y развіццё бел. Т. зрабілі рэж ы сёры У.Галубок, Ф.Ждановіч, М іровіч, К .С анн ікаў, балетмайстры К.Алексютовіч, В.Елізар’еў, акцёры Г.Аўсяннікаў, З.Браварская, В.Галіна, Г.Глебаў, Л .Д а-

(гл. Дзяржаўны тэатр музычнай камедыі Рэспублікі Беларусь), 7 лялечны х; Бел. дзярж . т-р лялек (гл. Дзярж аўны тэатр лялек Беларусі) y М інску і абл. ў Брэсце, Віцебску, Гомелі, Гродне, М агілёве, a таксам а М інскі абл. ў М аладзечне (гл. адпаведны я арты кулы), таксам а 10 п ры ватных, ведамасных, антрэп ры з (М інскі драматычны тэатр «Дзе-Я?», М інскі м алы тэатр, Н ікол а-т-р і інш .). Акцёраў, рэж ысёраў, тэатразнаўцаў, тэатр. м астакоў рыхтуе Беларуская акадэмія м аст ацтваў. Дзейнічае Саюз тэатральных дзеячаў Беларусі.

2) П аказ, спектакль. 3) Буды нак, дзе адбы ваецца тэатр. Паказ (гл. Тэатральныя будынкі). Літ:. С т а н н с л а в с к н й К.С. Собр. соч. T. 1—8. М., 1954—61; Н е м н р о в н ч - Д а н ч е н к о В.Н. Театральное нас-

ТЭАТР

93

увасабленнем. Элементы Т.а. прасочваю цца ў тэатр. ф ормах і трады цы ях задоўга да ўзнікнення абсурду 1950-х г. (фарс, гратэскны я інтэрмедыі У .Ш экспіра і т-ра раманты зму, камедыя дэль артэ і інш .). Эстэтьгчна абапіраецца на пры нцы повы разрыў з мінулай трады цы яй — «антытэатр», які ўзнік як антытэзіс класіцы сцкай драматургіі, эпічнай сістэме Б.Брэхта і рэалізму нар. т-ра і зм яш ч аў п а ф а с п р а тэсту су п р ац ь м яш чанскай рэчаіснасці і маралі. Абсурд існуе ў некалькіх праяўленнях: нігілістычны — тэкст не нясе ніякай інфармацы і (Іанеска, В.Хільдэсхаймер); сатыр., асн. пры ём якога — гратэск, пародыя (Ф .Д зю рэнм ат, Г.Грас); я к структурны пры нцы п адлю стравання сусветнага хаосу, негарманічнага вобраза чалавецтва (Бекет, А.Адамаў). Атрымаў развіццё таксам а ў творчасці драм атургаў-абсурдыстаў В.Гавела, С .М рож ака, Ж .Ж эн э, Х .П інтэра і інш. Уплывае на сты ль сучасных твораў і пастановак.

Да арт, Тэатр. Нацыянальны акадэмічны тэатр оперы Беларусі. Сцэна з оперы «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага. 1998. відовіч, У.Дзядзюшка, М .Захарэвіч, А.Ілынскі, А.Кістаў, А .Клімава, У .Кры ловіч, Г.Макарава, П .М алчанаў, Б.П латонаў, Л.Рахленка, Л .Р ж эцкая, С .С танюта, З.Стома, В.Тарасаў, У.Уладамірскі, Ф.Шмакаў, Р.Я нкоўскі, М .Я ром енка, спевакі Л.Александроўская, З.Бабій, І.Балоцін, Н.Гайда, М.Ворвулеў, МДзянісаў, С.Друкер, Р.М лодак, Т Ніжнікава, В.Чарнабаеў, артрісты балета Л.Бржазоўская, З.Васільева, С .Д рэчын, ІДушкевіч, У.Камкоў, А .К арзянкова, Н.Младзінская, А .Нікалаева, Л.Сінельнікава, Ю .Траян і інш. ЛегГшыя дасягненні тэатр. мастацтва прадстаўляюцца на фестывалях тэатральных. На Беларусі дзейнічае (2002) 27 T., y TJi. 17 драм., сярод іх нац. т-ры імя Я.Купалы, імя М .Горкага ў М інску, імя Я.Коласа ў Віцебску, Бел. т -р юнага гледача (гл. Тэатр юнага гледача Беларусі), Дзяржаўны маладзёжны тэатр Рхпублікі Беларусь, Рэспубліканскі тэтр беларускай драматургіі, Тэатр-студыя кінаакцёра, абл. т-ры ў Гомелі, Гродне, Магілёве (гл. адпаведны я арт.), таксама Брэсцкі тэат р драмы і м узы кі, Магілёўскі абласны тэатр драмы і кшедыі імя В.Дуніна-М арцінкевіча ў Бабруйску, Мінскі абласны драматычны татр y Маладзечне, Слонімскі беларускі драматычньі тэатр, Мазырскі драматычны тэатр імя І.М ележа, 3 муз.: нац. т-ры оперы, балета, Бел. дзярж. муз. т-р

ледне. T. 1—2. М., 1952—54; А в д е е в А.Д. Пронсхожденяе театра: Элементы театра в первобытнообшннном строе. Л.; М., 1959; Д а н я л о в С.С. Очеркм по нсторлн русского драматяческого театра. М.; Л., 1948; Мсторня западноевропейского театра. T. 1— 5. М., 1956—70; П a в н П. Словарь театра: Пер. с фр. М., 1991; Гісторыя беларускага тэатра. Т. 1—3. Мн 1983—87. А.А.Лабовіч. ТЭА ТР АБСЎРДУ , адно з праяўленняў авангардызму ў зах. л-ры і т-ры 1950— 60-х г. Заснавальнікі — С .Б екет і Э .І.Іанеска (гл. таксам а Абсурду драма). П аняцце «абсурд» пры йш ло з філасоф іі экзістэнцыялізму і асэнсоўвалася я к неш та ірацы янальнае, пазбаўленае сэн су і лагічнай сувязі з тэкстам або сцэн.

Да арт. Тэатр. Пікала-тэатр y Мілане. Сцэна са спектакля «Бура» У.Шэкспіра.

1978.

Т Э А Т Р В А Ё Н Н Ы Х Д ЗЁ Я Н Н Я Ў (ТВД), пэўная тэры торы я і пры леглая д а яе марская і паветраная прастора, дзе могуць весціся (вядуцца) ваен. дзеянні; частка тэатра вайны. Уключае некалькі стратэг. напрам каў і раёнаў (акіянскіх зон і марскіх раёнаў). У 2-ю сусв. вайну на кожным Т.в. дз. размяшчаліся буйныя стратэг. групоўкі ў складзе некалькіх аператыўных аб’яднанняў розных відаў узбр. сіл, якія дзейнічалі па адзіным плане. Памеры кантынентальных Т.вдз. дасягалі па фронце 300—600 км і ў глыбіню 800— 1000 км. У сучасных умовах рысамі Т.в.дз. сталі: параўнальная цэласнасць яго ў паліт.-экан ам . адносінах, наяўнасць на яго тэр. аб ’ектаў стратэг. зн ач эн н я, магчы м асць разгортвання н дзеянн яў буйны х стратэг. груповак. М ежы і склад Т.в.дз. вы значаю цца ваен.-паліт. кіраўніцтвам дзярж авы (кааліцы яй дзяржаў). С.В.Папоў. Т ЭА ТР В А Й Н Ы , пэўная тэры торы я суш ы , акваторы я акіяна і паветрана-касм ічная прастора над імі, дзе ўзбр. сілы дзярж аў (кааліцы і дзяржаў) вядуць або могуць весці вайну (ваен. дзеянні стратэг. маштабу). Звы чайна ўключае не-

94

ТЭАТР

калькі тэатраў ваенных дзеянняў на адны м канты ненце з прылеглымі акваторы ямі або адны м акіяне з пры бярэж най зон ай, архіпелагамі і астравамі. У 2-ю сусв. вайну існавалі Т.в. Еўрапейскі, Паўн.-Афрыканскі, Ціхаакіянскі і інш. На Еўрап. Т.в. знаходзілася да 370 злучэнняў фаш. блоку. Каля 270 з гэтых дывізій дзейнічала на сав.-герм. фронце, значная частка — на тэр. Беларусі (гл. Прыгранічныя бітвы 1941, Беларуская аперацыя 1944). У Паўн. Афрыцы знаходзілася да 20 дывізій гіраціўніка. На Ціхаакіянскім Т.в. пераважна дзейнічалі сілы ВМФ (BMC), марская авіяцыя і марская пяхота ЗША і Японіі (у некат. аперацыях, напр., Акінаўскай 1945, з двух бакоў прымалі ўдзел больш за 2 тыс. караблёў і катэраў і каля 5 тыс. самалётаў). Фактычна самаст. тэатрам ваен. дзеянняў быў Атлантычны акіян (гл. Бітва за Атлантыку 1939— 45), дзе ў баявых дзеяннях ЗША і Вялікабрытаніі супраць Германіі ўдзельнічалі тысячы караблёў і самалётаў (страты герм. BMC склалі больш за 800 падводных лодак і інш ). П ры вядзенні лакальнай вайны Т.в. можа супадаць з тэр. тэатра ваен. дзеянн яў або яго часткай (гл. напр., Кувейцкі крызіс 1990— 91). «ТЭАТР В С П У Л Ч Й С Н Ы », С у ч а с н ы т э a т р. Засн. ў 1946 y г. Лодзь (П ольш ча) я к «Тэатр Камеральны», з 1949 дзейнічае ў Варшаве пад сучаснай назвай. У 1954— 57 аб’яднаны з « Тэатрам Нарадовым». У 1949— 81 ды рэктар, маст. кіраўнік і гал. рэж ы сёр Э .Аксер. У рэпертуары пераваж на творы сучаснай польскай (Л .Кручкоўскі, Е.Ш аняўскі, С .М рож ак і інш .) і сусв. (С.Бекет, Т.У айлдэр, Б.Брэхт, М .Ф ры ш , Э .Іанеска, Э .О лбі і інш .) драматургіі. С тавяцца і класічны я п ’есы (У .Ш экспір, І.В.Гётэ, А.Чэхаў, А .Ф рэдра, А.М іцкевіч і інш.).

«T 3Â T P Д РА М А Т Ы Ч Н Ы » ў В а р ш a в е. Створаны ў 1955 y вы ніку рэф арм авання «Т-ра Дому Войска Польскага», з 1957 сучасная назва. У розны час т -р узначальвалі М .М елер, Я.Свідэрскі, Я .К асін скі, Г.Галоўбек, З.Запасевіч, М .П рус і інш. У рэпертуары пераваж ае сучасная польская (С .І.В іткевіч, С .М рож ак, Т.Руж эвіч, В.Гамбровіч), замеж ная (Б.Брэхт, Э.Іанеска, Ж .А нуй, Ф .Д зю рэн м ат, Ж .П .С артр, А .М ілер, М .Ф ры ш ) і класічная драматургія. У 1965— 81 і з 1987 y т-ры адбываю цца агульнапольскія Варшаўскія тэатр. сустрэчы (паказы лепш ы х спектакляў мінулага сезона). ТЭА ТР Д Р А М Ы I К А М ЁД Ы І п р ы Белдзяржэстрадзе. Існаваў y 1949— 56 y М інску. Паводле характару дзейн асці — вандроўны , абслугоўваў ж ыхароў раёнаў Беларусі. Гастраліраваў y Вільнюсе, Каўнасе, Калінінградзе і інш. У рэпертуары арыентаваўся на тагачасную і класічную драматургію: «Хто вінаваты» Г.М ды вані, «За гарызонтам» І.Гайдаенкі і І.Б еркуна, «Страчаны дом» С .М іхалкова, «Выбачайце, калі ласка!» А .М акаёнка, «П ерсанальная справа» А .Ш тэйн а, «Ш альменка-дзянш чы к» Р.К віткі-А снаўяненкі, «П алкоўнік Ф ос-

часная назва, з 1964 акадэмічны. У 1925— 40 т-р узначальваў Я.ЛюбімаўЛ анской. 3 перш ых дзён існавання стаў лабараторы яй новай драматургіі, свой стыль сцэн. ўвасаблення ж ы цця вызна- I чаў як сац. аналіз падзей, дакументальнасць, паф аснасць y перадачы рэв. re- I роікі. П астаўлены «Ш торм» У.Біль-Бе- I лацаркоўскага (1925), «Цэмент» паводле 1 Ф .Гладкова (1926), «М яцеж» паводле I Д з.Ф урм анава (1927), «Горад вятроў» I У .К ірш она (1929), «Ворагі» М.Горкага I (1933), «М оцарт і Сальеры» А.Пушкіна I Р.Герш тэйн, Я.Громаў, В .Д земянкова, (1937) , «Апош няя ахвяра» А.Астроўскага I Я .К раўчанка, І.П адляхоўскі, Н .С ава, (1938) і інш. У 1940— 77, калі гал. рэж. С.Сакалоў, К.Струніна. Рэарганізаваны быў Ю .Завадскі, спектаклі вызначаліся I (гл. Бабруйскі вандроўны беларускі драўмоўнасцю ў спалучэнні з псіхал. нюанматычны тэатр). Г.Р.Терштэйн. сіроўкай, увагай да выяўл. боку паста- 1 1 новак: «Карчмарка» К .Гальдоні (1940), ТЭА ТР ІМ Й Я.ВАХТА н ГАВА. С твора«Наш эсце» Л Л я в о н а в а (1943), «Масканы ў 1921 y М аскве я к 3-я Студыя М асрад» М .Л ермантава (1952, 1963), «Васіль коўскага Маст. т-ра н а аснове С тудэнЦёркін» паводле А.Твардоўскага (1961,1 цкай драм. студыі, арганізаванай Я .В ахтангавым y 1913 (y 1917— 20 М аскоў1972), «Вачамі клоуна» паводле Г.Бёля ская драм. студыя пад кіраўніцтвам (1968), «Пецярбургскія сны» паводле Вахтангава), з 1926 сучасная назва, з рамана Ф .Дастаеўскага «Злачынства і 1956 акадэмічны. Гал. рэж ы сёры : Р.С ікара» (1969), «Царскае паляванне» I манаў (1939— 68), Я .С ім анаў (1968— Л .Зоры на (1977) і інш. 3 1985 гал. рэж.

87), М .Ульянаў (з 1987). У маст. трады П .Х омскі. Сярод пастановак 1980— 1 1 2000: «Браты Карамазавы» паводле Дас- 11 цыях т-ра, закладзены х Вахтангавым, — яркая відовіш чнасць (пры ём ы таеўскага (1982), «Цытата» Зорына, гратэску, гіпербалізацыя і інш .), псіхал. «Тармаж энне ў нябёсах» Р.Сонцава напоўненасць дзеянн я, увага да сродкаў (1988), «Ісус Хрыстос — суперзорка» I знеш няй выразнасці — рытму, пласты Э.У эбера і Т .Р айса (1990), «Каля варо- I кі, жэсту. Сярод пастановак: «П ры нц этаў царства» К.Гамсуна (1991), «На заса Турандот» К .Гоцы (1922, 1992), латы м возеры» Э.Томпсана (1992), «Бе«Ягор Булычоў і іншью» М .Горкага лая гвардьм» паводле М.Булгакава (1932), «М нога шуму з нічога» У .Ш эк(1993), «Ф ама Апіскін» паводле аповесспіра (1936), «Фронт» А .К арнейчука ці Дастаеўскага «Сяло Сцяпанчыкава i I (1942) , «Сірано д э Бержэрак» Э .Растан а яго жыхары» (1995), «Не будзіце мадам» I (1943) , «Ф ілумена М артурана» Э. Д э Ж .А нуя, «Мілы друг» Гі дэ Мапасана I Ф іліпа (1956), «Ідыёт» паводле Ф .Д аста(1998), «Лялька» Т.Уільямса (1999), I еўскага (1958), «Антоній і Клеапатра» «М атухна Кураж і яе дзеці» Б.Брэхта (1971) і «Рычард III» (1976) Ш экспіра, (2000) і інш. У т-ры ў розн ьм гады пра«Зойчы на кватэра» М .Булгакава (1989), цавалі акцёры Л.Арлова, ВАстравумава, Г.Бортнікаў, Н .Д робы ш ава, Г.Жжонаў, I «Без віны вінаватыя» А.Астроўскага Б.Іваноў, І.К арташ ова, М.Мардвінаў, I (1993), «Мілы лгун» Д ж .К ілці (1994), «Пікавая дама» паводле А .П уш кіна B. М арэц кая, І.М ураўёва, Р.П лят, Ф.Ра- I (1996), «Ж ыццё ёсць сон» П .К альдэронеўская, Я.С цяблоў, В.Талызіна, Г.Та- I на (1997), «Амфітрыён» М альера (1998), раторкін, Н .Ц енякова, М.Церахава, I «Уваскрэсенне, або Цуд святога А нтоЛ .Ш апаш н ікава, С .Ю рскі і інш. нія» М .М етэрлінка (1921, 1999), «Атэла» Ш экспіра і «Зямля запаветная» С .М оэТ Э А Т Р ІМ Й Ю .СЛАВА ц КАГА Адкрым а (2000) і інш. У розны я гады ў т-ры ты ў 1893 y К ракаве (П ольш ча), з 1909 працавалі рэжысёры Р.В ікцю к, А .К ац, імя С лавацкага. У 1946— 54 аб’яднаны з В Л ан ск о й , Р.Стуруа, П .Ф ам ен ка, « Тэатрам Старым». У розны я часы т-р I Г.Чарняхоўскі, А .ІІІапіра. Значн ы ўклад узначальвалі: Т.П аўлікоўскі, Ю.Катар- I y станаўленне і развіццё мастацтва т-ра бінскі, Л .С ольскі, Ю.Астэрва, К.Ску- I ш ан к а і інш . Н а сцэне т-ра адбыліся I зрабілі акцёры А.Абрыкосаў, М .А станп р эм ’еры ш эдэўраў польскага раман- I гаў, Ю .Барысава, М .В ярцінская, Ю .Валы нцаў, М .Гры цэнка, А.Дзікі, Ю .Завадты зм у («Карды ян» Славацкага, 1899; I скі, Б.Захава, І.К упчанка, В.Ланавой, «Дзяды» А .М іцкевіча, 1901; «Не-Боская I Ю .Любімаў, С .М акавецкі, Л .М аксакава, камеды я» З.К расінскага, 1902), п’ес I Ц.М ансурава, А .П апоў, Ю .Рутберг, C . В ы спянскага («Вяселле», 1901, «Выз- ] Ульянаў, Л .Ц алікоўская, В Шалевіч, валенне», 1902, «Баляслаў Смелы», I Б.Ш чукін, У.Этуш, Ю .Якаўлеў і інш.

1903, і інш .). У рэпертуары т-ра польс- I П ры т-ры дзейнічае Вы ш эйш ае тэатр. к ая і сусв. драматургія розных стыляў i I вучылішча імя Ш чукіна. эпох (С .І.В іткевіч, П .К ладэль, Л.Піран- I дэла, С .Ж аром скі, А.Чэхаў, Мальер i I інш .). Т ЭА ТР ІМ Й MACCABÉTA д р а м а Літ:. P o s k u t a - W l o d e k D . Co dzien I т ы ч н ы. Створаны ў 1923 y М аскве powtarza siç gra...: Teatr im. Juliusza Stowackiego w I пад назвай Т -р імя М Г С П С (М аскоўKrakowie, 1893—1993. Krakow, 1993. скага гар. Савета прафес. саю заў), з T 3 Â T P М ІН ІЯ Ц І0 Р , тэатр, y рэперту- I 1930 Т -р ім я М А С П С (М аскоўскага ары якога пераваж аю ць творы малых I абл. Савета прафес. саю заў), з 1938 сутэр пры зн ае сябе вінаватым» Р.Ваяна, «Беспасаж ніца» А.Астроўскага, «Даманевідзімка» П .К альдэрона, «Украдзенае ш часце» І.Ф ранко, «Мачаха» А.Бальзака. Рэжы сёры : Ю .Ю роўскі (1951— 52), А .Струнін (1952— 54), В.Пацехін (1954— 55), А.Аркадзьеў (1955— 56); асобн ьм пастаноўкі ставілі рэжысёры Т.Гагава, У.Кухта, К.С аннікаў. У складзе трупы: засл. арт. Беларусі Ю .Арончы к, Г.Лаўроў, П .М асцераў, Л .Ф едчанка; акцёры Т .Бандарчы к, М .Бярозкін,

форм (аднаактовыя п ’есы -ж арты , агляды, пародыі, інтэрмедыі, маналогі, куплеты, муз., эстрадньы і цы ркавы я нумары). Узнік y 2-й пал. 19 ст. ў Ф ранцыі. У Расіі і на Беларусі паш ы раны ў пач.

20 ст. (у петраградскіх Т.м. працаваў Е.Міровіч, ён жа і аўтар ш матлікіх сатыр. мініяцюр). У пач. 1920-х г. Т.м. набыў агітацы йна-прапаганды сцкі характар і існаваў як Тэатр рэвалюцыйнай сатыры. Вядомы Д зярж. т -р мініяцю р, створаны А .Райкіным y 1939 y Л енінградзе (з 1983 y Маскве, з 1987 драм. т-р «Сатырыкон»). 3 1987 працуе М інскі тэатр сатыры і гумару «Хрыстафор». Існуюдь і аматарскія Т.м.

«T3ÂTP Н А РА Д 0В Ы », Нацыян а л ь н ы т э а т р , перш ы пастаянны прафес. т-р y Польш чы. Адкрыты ў 1765 y Варшаве па ініны яты ве Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У 1833 падзелены на оперную , балетную і драм. трупы, з 1924 сучасная назва. Т -р узначальвалі: Ю .Астэрва, К.К амінскі, Л.Сольскі, К.Зельвяровіч (паміж войнамі), Э.Аксер, К.Дэймек, А.Ганушкевіч і інш. У рэпертуары пераваж на творы польскай і сусв. класічнай драматургіі. «ТЭАТР П 0Л Б С К І» ў В а р ш а в е . Адкрыты ў 1913 па ініцы яты ве А. Ш ы ф мана (дырэктар y 1913— 57 з перап ы н кам). У 1918— 39 меў яш чэ адну сцэн. пляцоўку — «Малы т-р»; з 1949 «Камерны т-р». Пасля 2-й сусв. вай ны т-р узначальвалі Л .Ш ы лер, Е .К рэчм ар, А.Кавальчык, К .Д эймек, А.Л апіцкі, Я.Кілян і інш. У рэпертуары пераваж аюць творы польскай (А .М іцкевіч, Ю.Славацкі, З.Красінскі, С .В ы спянскі, А.Фрэдра) і сусв. (У .Ш экспір, М альер, Б.Шоу) класічнай драматургіі, a таксама сучасныя п ’есы (С.М рож ак, М .Гласка). ТЭАТР РАБ0ЧАЙ М 0 Л Д Д З І, т р a м, савецкі паўпрафесійны або ам атарскі т-р y 1920—30-я г. Меў н а м эц е сродкамі т-ра весці агітацыю і прапаганду сярод моладзі (статут пры няты ў 1929 на 1-й Усесаюзнай кан ф ерэнцы і трамаў). Грамадзянская накіраванасць, публіцыстычнасць, кантакт з гледачамі вызначалі мастацтва трама. Вытокі трама ў агітац. аматарскім мастацтве 1920-х г — «жывой газеце» і «сіняй блузе». Пачынальнік трамаўскага руху — Л енінградскі трам (засн. ў 1925), як і стаў узорам для інш. т-раў гэтага тьшу. Існ авалі ў Маскве, Варонежы, Х аркаве, Баку і інш. Пастаноўкі пераважалі на тэмы жыцця і побыту рабочай моладзі, прац энтузіязму і сацыяліст. спаборніцтва, y іх выкрываліся адмоўныя з ’явы і недахопы. Трамы распрацавалі ўласную хтэтыку, стваралі публіцыст. муз,танц. сінтэтычныя паказы з гал. д зей най асобай — камсамольскім калекты вам. Тыповы трамаўскі спектакль — з песнямі і калекгыўнай дэклам ацы яй, спарт. практыкаваннямі, кінакадрамі; звычайна пачынаўся марш ам, закан чваўся паказам панарамы новабудоўляў, камсамольскім мітынгам, масавай песняй У 1930-я г. эстэт. праграма трамаў

страціла вастрыню і зж ы ла сябе. У вы ніку яны былі рэарганізаваны (лепш ы я ператвораны ў т-ры Л енінскага кам самола). Н а Беларусі трамы развіваліся ў рэчы ш чы ўсесаю знага трамаўскага руху. У 1929— 35 існавалі Беларускі трам y М інску, Бабруйскі, Бары саўскі, Віцебскі, Гомельскі, М азы рскі, П олацкі трамы. Поты м рэарганізаваны пераваж на ў калгасна-саугасныя тэатры. Л і т С т э л ь м а х У . Шляхі і перспектывы трамаўскага руху БССР / / Узвышша. 1931. № 6—7; Гісторыя беларускага тэатра. Т. 2. Мн., 1985. ТЭА ТР Р Э В А Л Ю Ц Ы Й Н А Й СА Т ЬІРЫ , т э р э ў с а т , прафесійны або паўпрафесійны агітацы йн а-прапаганды сцкі тэатр мініяцюр. Існаваў y 1919— 22. Меў на Ma­ ize сродкамі тэатр. саты ры па-рэвалю цы йнам у вы хоўваць масы , вы кры ваць заганы капіталіст., a таксам а сацы яліст. грамадства. Гал. ўвага звярталася на агітацы йн а-п рапаганд ы сцкую накіраванасц ь мастацтва. Рэпертуар сюіадаўся з аднаактовы х агітп ’ес, сатыр. паказаў на між нар. тэм ы , агітсцэнак, аглядаў, пароды й і куплетаў, дэклам ацы і, тандаў, харавых спеваў. За вечар вы конвалася 12— 15 нумароў. Н а Беларусі дзейнічалі Віцебскі тэатр рэвалюцыйнай сатыры (перш ы тэатр такога тыпу) і Мінскі тэатр рэвалюцыйнай сатыры.

«ТЭАТР С Т А РЙ » і м я Г.Маджае ў с к a й, адзін з найстарэйш ы х т-раў П ольш чы . Адкрыты ў Кракаве па ініцы яты ве Я .Клю ш эўскага. Буды нак існуе з 1799, неаднаразова перабудоўваўся. П ерш апачаткова ў будынку т-ра вы ступала ням ецкая трупа, зрэдку ставіліся польскія сгіектаклі. Вы сокага маст. ўзроўню т-р дасягнуў y 1865— 85 пад кіраўніцтвам А .Скарупкі і С .К озьм яна. У 1894— 1943 не дзейнічаў. А днавіў дзейн асць y 1945 (y 1946— 54 аб ’яд наны з Тэатрам імя Ю .Славацкага), з 1956 сучасная назва. У рэпертуары тэатра польская і замеж ная класічная і сучасная драматургія (пастаноўкі рэж ы сёраў З.Х ю бнера, К .С вінарскага, А.Вайды і інш .). Літ:. O r z e c h o w s k i E. Stary Teatr w Krakowie 1945—1985. Wroclaw etc., 1987. ТЭА ТР Ц Ё Н Я Ў , від тэатр. відовіш ча, y якім сю жэт раскры ваецца пры дапамозе

тэатр

95

ды нам ічны х кадраў-карцін, спраецы раваны х н а экране плоскімі фігуркамі (з кардону, скуры або каляровых плёнак), якім і кірую ць артысты з дапамогай палачак ці нітак. Л ялькі асвятляю цца ззаду, контраж урам — н а экране з ’яўляецца чорна-белая ці каляровая выява. Т.ц. паш ы раны ў народаў Азіі і Б.Усходу; характэрны зварот да эпасу, фальклору, трады ц. захаванне сюжэтаў. Адзін са старэйш ы х Т.ц. — інданезійскі. Прадстаўленне вядзе адзін чалавек (даланг), які ў суправадж энні аркестра распавядае пра падзеі, ш то разгортваюцца на экране. У 1937 створаны М аскоўскі Т.ц. Т Э А Т Р І0Н А Г А ГЛЕДАЧА БЕЛАРЎСІ, Б еларускі р э с п yбл ік a нскі т э а т р ю н а г а г л е д а ч а . Створаны ў 1955 y М інску я к Бел. рэсп. т-р ю нага гледача з вы пускнікоў Бел. тэатр.-маст. ін-та (курс Л.Мазалеўскай) і акцёраў інш . т-раў, y т.л. даваен. Тэатра юнага гледача БССР. У 1970— 92 — імя 50-годдзя камсамола Беларусі. 3 1991 наз. Т .ю .г.Б ., з 2000 зноў Бел. рэсп. т-р ю нага гледача. Адкрыўся 8.4.1956 урыўкамі са спектакляў «Як гартавалася сталь» паводле М .Астроўскага, казкі «Горад майстроў» Т.Габэ,

сучаснай драмы «Каханне Ані Бярозка» У .П істаленкі. У станаўленні т-ра вял. роля належ ала М азалеўскай і дырэктару У.Ст эльмаху, якія вызначы лі яго пастановачны я і пед. пры нцы пы . Важнае зн ачэнне надавалася стварэнню нац. рэпертуару. У 1957— 58 пастаўлены п ’есы бел. аўтараў «Аркадзь Жыгалкін» Я .П асава, «Ю ны я мсціўцы» А.Гутковіча і В.Хазанскага, «Не верце цішыні» І.Ш ам якіна, «За лясамі дрымучымі» А.Вольскага і П .М акаля і інш. Асаблівае м есца належ ала п ’есам І.Козела «П апараць-кветка» (1957), якая стала этапнай y творчасці т-ра, і «Над хвалямі Серабранкі» (1961). За гады існавання т -р паставіў больш за 50 бел. п ’ес, з іх больш за 40 — новых. Папулярнасцю кары сталіся казкі «Прыгоды Чыпаліна» з музы кай Я.Глебава (1957), «Казачны домік» М .С тэгліка (1960), «Сярэбраная табакерка» паводле З.Бядулі (1964),

96

ТЭАТР

«Прыгоды Бураціна» паводле А.Талстога (1966), «Цудоўная дудка» В.Вольскага (1968), «М алыш і Карлсан, які жыве на даху» паводле А .Ліндгрэн (1969) і п ’есы м аральн а-эты чн ай праблематыкі «У пош уках радасці» В.Розава (1958), «Учора ў Касаткіне» А .Зака і І.К узняцова (1959), «Тры салаўі, дом 17» Д.Дабрычан ін а (1959); класічны я творы: «Не ўсё кату масленіца» (1957) і «Свае людзі — паладзім» (1964) А.Астроўскага, «Рэвізор» М .Гогаля (1960), «Клоп» У .М аякоўскага (1962; уперш ы ню пастаўлена на бел. сц эн е), п ’есы У .Ш эк сп іра, П .Кальдэрона. У спектаклях ддя падлеткаў пераважала рамант.-пры годніцкая і рэв.-гераічная тэма: «Авадзень» паводле Э.Л.Войніч і «Чырвоныя чарцяняты » П.Бляхіна, А.Палявога і А.Талбузіна (1961), «Бітва ў космасе» М .Гамолкі (1963) і інш ., a таксама спектаклі, y якіх

Тэатр юнага гледача Беларусі. Сцэна са спек-

такля «Клоп» У. Маякоўскага узнімаліся вострыя праблемы ш кольнага ж ыцця: «Усё гэта не т ак проста.. » паводле Л .Ісаравай (1962), «Пузыркі» А.Хмеліка і «Яны і мы» Н .Д алінінай (1965). Гіст. асобам пры свечаны сп ек -

Тэатр юнага гледача Беларусі. Сцэна са спектакля «Рыцар Сонца»

П.Васючэнкі.

Тэатр юнага гледача Беларусі. Сцэна са спектакля «Шчаслівыя жабра-

кі» К.Гоцы.

таклі «Марат Казей» (1964) і «Юнацтва рыцара» (1970) В.Зуба, «Чырвоны губернатар» (1967) і «Палёт» (1969) У.Мехава, «Зорка Венера» М.Алтухова і Б .Б ур’ян а (1967). Спектаклі 1970-х г. набывалі ўсё больш яркую і выразную форму: «Зялёная птушка» паводле К.Гоцы, «3 любімымі не расставайцеся» A . Валодзіна, «Чаму ж мне не пець, чаму ж не гудзець...» паводле М.Чарота і Я.Купалы , «Я спяш аю ся за летам» B. П альчы нскайтэ, «Чалавек, падобны на сябе самога» (Міхаіл Святлоў) З.Папернага, «Бэмбі» паводле Ф.Зальтэна, «Сіні снег» Я .Ш абана, «На ўсіх адна бяда» П .М акаля, «М іколка-паравоз» паводле М .Л ынькова, «Подых навальніцы» паводле І.М ележа, «Маладая гвардыя» паводле А .Ф адзеева, «Чатыры кроплі» Розава, «Дванаццатая ноч» Ш экспіра, «Драма праз лірыку» Г Палонскага і «П ойдзем y кіно?» А.Алексіна. У 1980-я г. вы значальны мі бьші спектаклі «Як гартавалася сталь» павод-

Тэатр юнага гледача Беларусі. Сцэна са спектакля «Бзмбі» паводлс

Ф.Зальтэна.

Тэатр юнага гледача Беларусі. Сйэна са спеісгакля «Маленькі лорд

Фаўнтлерой» паводле Ф.Бёрнет.

ле інсцэніроўкі А .Дударава, «Асоль» паводле А.Грына, «Падонкі» Я .Главацкага, «Калыска чатырох чараўніц» У.Караткевіча, «Марутка» С.Алексіевіч. Слектаклі 1980— 90-х г. — пераваж на муз.-драм. лаказы , відовіш чны я, ды намічныя, насычаныя музыкай, спевамі, сучаснымі мелодыямі і рытмамі: «К.от y ботах» паводле Ш .П еро, «Петэр М унк і яго каменнзе сэрца* паводле В.Гаўфа, •Анчутка» Б.М ятальнікава, «Ноч на Івана Купалу» Ю .Куліка і інш. Т -р даў сйэн. жыццё паэме «П есня пра Зубра» Міколы Гусоўскага (1994). С ярод л еп шых пастановак для старэйш ы х ш кольнікаў — «Банкрут» («Свае людзі — паладзім») А.Астроўскага, «Стваральніца цуду» У.Гібсана. Творчым пош укам пазначаны пастаноўкі «П інская шляхта» паводле ВД уніна-М арцінкевіча (1995), «Антыгона» (1998) і «Ш ляхі цароў» (2002) паводпе Ж А н у я і Сафокла. Выразная форма, пластыка, музы чнасць, ы ш аграфія ў спалучэнні з дакладна выяўленым глыбокім маральным зместам y лепшых спсктаклях: «Кош чын дом» (гуляем y оперу) С .М арш ака з музыкай Р.Уласкжа, муз. трагікамедыя «Шчаслівыя жабракі» паводле Гоцы, драма «Маленькі лорд Ф аўнтлерой» паводде Ф.Бёрнет, трагічная легснда «П алачанка» Дударава, казкі «С ястра мая Русалачка* Л.Разумоўскай, «Дарога на Віфлсем» С.Кавалёва і «Рыцар Сонца» П.Васючэнкі. 3 інш . п астановак: «Н іхто не паверыць» паводлс Я.Экхольма, «Палёт y краіну мрояў» М .В арф аламеева, «Парася, якое спявае» С.Казловд, «Сярэбраная табакерка» М М атукоўскага. У 2-й пал. 1970 — 'пач. 1990-х г. y т-ры дзейнічала т.зв. малая сцэна (спекгаклі «Апошні тэрмін» паводле В.Распуціна, «Эдзіт Піяф» В Л егентава, «Гісторыя кахання Паласатага Kara і сеньяры ты Ластаўкі» паводле Ж.Амаду і інш ). У 1991 створаны тэатр-ліцэй, н а спектаклях-уроках якога ш кольнікі спасцігалі асновы тэатр. мастаіггва, знаёміліся з жыццём і творчасцю дзеячаў нац. культуры. У 1994 на базе т-р а адбьшася міжнар. навук.-практычная кан ф ерэнцы я «Псіхалагічная рэабілітацы я дзяцей сродкамі тэатральнага мастацтва» і тры еналс «Тэатр — дзецям». У 2-й пал.

1990-х г. наладжваліся «Дні сям ’і ў тэатры*, праводзіўся конкурс «Любім тэатр здзяцінства». У 2002 мюзіклам «Гісторыя кахання Паласатага Ката і сеньяры ты Ластаўкі» А.Еранькова адкры лася эк сперыментальная сцэна. У фарміраванні маст. аблічча т-ра адметную ролю адіагралі акцёры У.Говар-Бандарэнка, П Дубашыпскі, ВІІебсдзеў, Р.Маленчанка, В.Окалаў, А.Ротар, Л.Цімафесва; рэхысеры В.ГІадсхін, Ю.Міроненка; мастак В.Кляшчэўскі; кампазітар Я.Глебаў; драматурп А.Вольскі, Макаль, Дудараў. Значны ўклад зрабілі акцсры Э.Аўчыннікава, Л.Барташэвіч, АБялмсў, Э.Зайцава, К.Каралёва, Ю.Кухаронак, У.Маргынаў, С.Мацюкевіч, КМізгайла, Л Міхайлаў, Ю Палосіна, З.Паўлоўская, ІСПельтцар, Б.Піскун, Г.Раеўская, К.Сянкевіч, ЮФляйто і івш. У розныя гады ў т-ры працавалі акдёры В.Тарасаў, А.Кашкер, І Дабралюбаў, Э.Гарачы, М.Трухан, СЖуравель, В.Філатаў, мастакі Д.Сычоў, Б.Казакоў, 4. Бел. Э н . Т. 16.

т э а т р ___________________

97

бю ль, глядзельная зала на 455 месцаў (з партэрам , амф ітэатрам, 2 бакавымі лож ам і), кулуары. Гал. ўваход вылучаны парадны м 6-калон ны м порцікам кары нф скага ордэра. У б. ёлачнай зале абсталявана экспсры м . сцэн а на 96 месцаў. Літ .: Беларускі рэспубліканскі тэатр юнага гледача. Мн., 1957; С т э л ь м а х У. Тэатр і час: Зап. дырэктара тэатра. Мн., 1973; С a б а л е ў с к і А, Сучаснасць і гісторыя. Мн., 1985; Тэатру юнага гледача Рэспублікі Беларусь — 40 гадоў / / Тэатр. творчасць, 1996. № 2; Беларускі рэспубліканскі тэатр юнага гледача. Мн., 2000. Дз.У.Стэльмах.

Тэатр юнага гледача Беларусі Сйэна са спск-

такля «Палачанка» А.Дударава. В.Тарасаў. Гал. рэжысёры: Мазалеўская (1956—61, 1963—64), Б.Дакутовіч (1962—63), У.Маланкін (1965—67), Б.Ганага <1967—71), М.Шыйко <1972—74), F-Баравік <1974—78), І.Папоў <1978—79), ВАнісенка (1979—80), В.Рыжы (1980—83), У.Караткевіч (1983—88), В.Глубокава (1989—90), М.Абрамаў <1991—95), з 1995 — А Андросік; гал. мастакі: А.Марыкс (1956), І.Пешкур (з 1962), Ю.Тур (з 1970), У.Гардзеенка (1973—78), Л.Герлаван (1983—91), з 1992 — Л.Рулёва. У складзс ірупы (2002): нар. арт. Беларусі М.Пятроў; засл, артысты Беларусі Б.Барысёнак, Л.Горцава, А.Жук, В.Кавалерава, Л.Улашчанка: акйёры Р.Астрадзінава, В.Бранкевіч, Н.Гарбаценка, ЖДруцкая, К.Доўнар, Т.Жданава, Ю.Жыгамонт, В.Казлоў, А.Каламіец, Л.Катковіч, АКурловіч, Г.Кухальская, МЛявонцьеў, МЛявончык, С.Ніканчык, А.Палазкоў, A Паплаўская, А.СІдорчык, І.Ушакевіч, А.Шабад, І.Шрубейка, Н.Якаўлева і інш.; рэжысёр Н.Башава. Буды нак т -р а ўзведзены ў 1956 <арх. А .П .Воінаў, Л .Усава) y працэсе рэканструкцы і відовіш чнай групы пам яш канняў П алаца піянераў і ш кольнікаў, з якім утварае адзіную аб ’ёмна-прасторавую кампазіцыю. Mae сім. планіровачную схему: н а гал. восі знаходзяцца весты-

ТЭАТР 1ÔHATA ГЛЕДАЧА БССР і м я H . K. К р y п с к a й. Існаваў y 1931—41 y М інску. У 1939 прысвоена імя Крупскай. Сгвораны пры Доме кам самола з удзельнікаў маст. самадзейнасці. Арганізатар і маст. кіраўнік М .К а в я зін , м аст. кіраўнікі: Е .М іровіч (з 1937), М .Сухараў (з 1940), М .Зораў (1941). Н апачатку т -р карыстаўся рэпертуарам дзіцячы х т-раў М асквы і Л енінграда, маст.-пед. пры нцы пы якіх бы лі п а к л ад зен ы ў а сн о в у яго д з е й н асц і. С тавіліся пераваж на тагачасны я п ’е с ы : «Н аш » М .З н ы к , « В ін т о ў к а № 492116» А Крона, «Дружьша» А.Бруш тэйн, франц. фарс 15 ст. «Адвакат П атлен». У 1936 пастаўлены бел. п ’есы «М ікола Гоман» В.Сташ эўскага, «Ная» М .Зарэцкага. У 1937 т-р рэарганізаваны , яго ўзначаліў М іровіч. Т рупа папоўнілася вы пускнікамі Бел. студыі пры Цэнтр. тэатр. вучылішчы ў Л енінградзе, акцёрамі з расфарміраваны х т-раў: Бел. т-ра рабочай моладзі, П ольскага вандрюўнага т-ра Б С С Р і інш . У ліку перш ых ствараны героіка-рамант. сп ек такль «Як гартавалася сталь» паводле М.Астроўскага. 3 лепш ы х пастановак; «Ноч y верасні» І.Ч экіна, «Блакітнае і ружовае» Бруш тэйн, казкі «С неж ная каралева» Я .Ш варца, створаная на бел. фальклоры «Цудоўная дудка» В.Вольскага (адзначана на Усесаю зны м аглядзе т-раў для дзяцей y М аскве, 1940), класічны я «Даходнае месца» А.Астроўскага, «Хітрыкі Скапэна» М альера. Т -р

Тэ»тр юнапі гледача Беларусі. Сцэна са спектакля «Папараць-кветка» І.Козела. 1957.

98

ТЭАТРАЗНАЎСТВА

спыніў дзейнасць з пачаткам Вял. Айч. вайны. Музыку да спектакляў пісалі бел. кампазітары П .П адкавы раў, Я .Ц ікоцкі, Дз.Лукас, А.Багатыроў, М .Ш чаглоў; сцэнаграф ія — мастакі Ц .К іпніс, К.Елісееў, А.М ары кс і інш. С ярод акц ёраў: П .Басінкевіч, С .Болітар, В .Брайчэўская, Ю .Гальперына, С.Гурыч, З .З яленка, В.Ігнацьеў, М .К авязін а, А .К аш ына, З.К урдзянок, ГЛ аўроў, П .М асцераў, А.Матусевіч, В.Окалаў, А .Ротар, З.Стома, У.Стэльмах, Л .Ф ры дман, Л.Цімафеева, М.Цурбакоў, В.Чамялоў, А.Якуцік; некат. час працавалі З.Б раварская, М.Фрадкін (кампазітар), рэж ысёр Ю .Палічынецкі. Ставілі спектаклі М .М арш ак, Р.Сусловіч, В.М еяроўскі. Літ:. Тэатр юнага гледача БССР імені Н.К.Крупскай. Мн., 1940; П я т р о в і ч С.А. Дзіцячы тэатр БССР (1931— 1941 гг.). Мн., 1983; Н е ф е д В.І4. Ннколай Ковязнн: Жязнь н творчество. Мн., 1990. Дз.У.Стэльмах.

яй , сацы ядогіяй, эстэты кай, псіхалогія й , ф альклары стьікай, літ.-знаўствам, усімі мастацтвазнаўчы мі навукамі. Зарадзілася ў Grapæk. Грэцыі і Рыме: Першыя тэатразнаўчыя творы паявіліся ў. 16 ст. ў Францыі, Англіі, Германіі. 3 17 ст. пачалося сістэматычнае вывучэнне гісторыі і тэорыі т-ра. У Paçii Т: ўзнікла ў 18 ст. Значную ролю ў яго станаўленні адыгралі творы А.Пушкіна, М.Гогаля,'А.Астроўскага, артыкулы В.Бялінскага, А.Грыгор’ева і інш. Вял. ўклад y яго развіццё зрабілі працы К.Станіслаўскага, У.Неміровіча-Данчанкі, У.Меерхольда, У.Усеваладскага-Гернгроса, М.Марозава, П.Маркава, С.Данілава, Г.Гаяна і інш. тэарэтыкаў і практыкаў т-ра. Н а Беларусі перш ы я звесткі пра з ’явы паратэатральнай культуры, a таксам а пра спектаклі Н ясвіж скага т-р а Ф .У .Радзівіл y 1720— 61 занатаваны ў «Дыярыуш ы к н язя Міхала Казіміра Радзівіла, ваяводы віленскага, гетмана Вялікага княства Літоўскага». У 17— 18 ст. перш ы я спробы асэнсаваць тэатр. працэсы зроблены ў працах М .К .С арбеўскага («Пра трагедыю і камедыю , або С енека

пач. 20 ст. д зеяч ы культуры востра ставілі п ы тан н е пра бел. нац. т-р (арт. М .Г арэцкага «Наш тэатр», 1913). Шмат увагі ідэі яго с тв а р эн н я, асвятленню я го н ар . і п раф ес. ф орм адцавалі газеты « Н аш а ніва» (1906— 15), «Гоман» (1916— 18), «Беларусь» (1919— 20) і інш. У пачатку 20 ст. Т. вылучылася ў самастойную галіну навукі. Паяўленне прафес. дзярж . т-раў на Беларусі і шырокае развіццё аматарскай творчасці вызначылі задачы бел. Т. на новым этапе, асн. з якіх бы ло вывучэнне гісторыі нац. сцэн. культуры: Ф.Аляхновіч «Беларускі тэатр» (1924), С.Гры нкевіч «Аб тэатры» (1927), А.Некраш эвіч «Беларускі перш ы Д зярж аўны тэатр, 1920— 1930» (1930) і інш . Значн ая ўвага ў канцы 1920-х — 1930-я г. аддавалася аналізу бел. драматургіі. У зб. «Драматургія: Першы ды скусійны зборнік аўтаномнай секцыі драматургаў...» (1934) змеш чаны крыты ч ны я вы ступленні па праблемах драматургіі пісьменнікаў Я.Коласа, К.Чор-

Тэатр юнага гледача

’. Сцэна са спектакля «Цудоўная дудка»

Тэатр юнага гледача БССР. Сцэна са спектакля «Адвакат Патлен».

В.Вольскага.

ТЭАТРАЗНА у СТВА, навука, якая вывучае тэатр як самастойны від м астацтва, яго паходжанне і развіццё, месца і ролю ў грамадстве, маст. і тэхнал. структуру, працэсы творчасці і ўспры мання; галіна маетацтвазнаўства. Зы ходзячы з таго, ш то т-р складаецца з драматургіі, сцэн. м астацтва і гледача, то кож ная з гэтых галін з ’яўляецца прадметам вы вучэння адпаведных раздзелаў Т. Яго асн. структурны я часткі: агульная тэоры я і гісторыя т-ра, тэатр. кры ты ка, сацы ялогія т-ра, тэоры я драмы, рэж ысура, акцёрскае мастацтва, псіхалогія і фізіялогія творчасці і глядацкага ўспры м ання, сцэн аграф ія, муз. аф армленне спектакляў, тэатр. адукацыя і педагогіка, тэхніка сц эн ы , экан оміка і арг-цы я тэатр. справы , кры ніцазнаўства, бібліяграфія і інш. Звязана з гісторыяй культуры і побыту, ф іласоф і-

і Т эрэнцы й»), Я .Ф алькоўскага («Збор розных твораў», т.З), Г.К аніскага («П равілы паэты чнага мастацтва» ) і Ф .Галянскага («Пра красамоўства і паэзію»), У 19 ст. на Беларусі і за яе межамі з ’явіліся друкаваньш працы на польскай мове, y якіх разглядалася дзейнасць Гродзенскага і Нясвіжскага т-раў, зм яш чаліся зв естк і пра т эа т р а л іза в а н ы я д ы я л о гі, як ія праводзіліся ў езуіцкіх ш колах Гродна, Н ясвіж а, П інска, П олацка, С лоніма і Свіслачы, бел. інтэрмедыі 17 ст. і інш. Вял. зн ачэнне для вы вучэння гісторыі і практы кі бел. т-ра мелі запісы яго нар. ф орм , зроблены я ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Е .Раманавы м, П .Ш эй н ам , К.Гукоўскім, Я .К арскім , Д з.Д аўгялам, К.Х арламповічам, А.Кіркорам і інш. У публікацы ях канца 19 ст. ў гіст. плане асвятлял ася ж ы ц цё, y т.л. і тэатр., М інска, Віцебска і Гродна. У

нага, В.Вольскага, У.Галубка, М.Клімковіча, Б.М ікуліча, І.Гурскага, Я.Рамановіча і інш . С ярод інш. прац па гэтай праблеме: «Сучасныя праблемы беларускай савецкай драматургіі» В.Вольскага (1934), «Тэатр і драматургія; Крыты ч ны я артыкулы» М .М одэля (1935), як ія, аднак, не пазбеглі суб’ектывізму ў ац эн ках з ’яў мастацтва. У пасляваен. перы яд бел. Т. прадоўжыла распрацоўку праблем сцэн . м астацтва і драматургіі. 3 арганізацы яй y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграф іі і ф альклору АН Беларусі ў 1957 сектара т-р а і кіно (з 1977 сектар, з 1986 аддзел т-ра) пачалося сістэматы чнае вы вучэнне гісторыі, тэорыі і сучасны х працэсаў развіцця бел, т-ра. Гэтыя праблемы распрацоўваліся ў працах У .Н яф ёда «Беларускі тэатр: Нарыс гісторыі» і «Тэатр y вогненны я гады» (1959), «Сучасны беларускі тэатр (1946— 1959» (1961), «Станаўленне бе-

ларускага савецкага тэатра, 1917— 1941» (1965), калектыўнай «Гісторыі беларускага тэатра» (т. 1— 3, 1983— 87), м анаграфіях «У тэатр іду як y храм» ІЛ існеўскага (1997), «На скрыж аванні» Р Смольскага (1999), «На мяж ы стагоддзяў: Сучасны беларускі драм аты чны тэатр» Т.Гаробчанка (2002). У ш эрагу тэарэт. прац разглядаю цца праблемы драматургічнага кан ф лікту («Роздум пра драматычны кан ф лікт» Н яф ёд а, 1970); сцэн. інтэрпрэтацы і прозы («Радок, прачытаны тэатрам» У.Халіпа, 1973); узаемадзеянне і ўзаемаўзбагачэнне тэатр. культур розных народаў («Ш ляхі беларускага тэатра» У .Стэльмаха, 1964; «Беларуская драматургія ў тэатрах народаў СССР» А.Сабалеўскага, 1972, і інш ); эвалюцыі канцэпцы і гераічнага ў бел. тэатр. мастацтве («На сц эн е — бессмяротнасць подзвігу», 1982; «Стварэнне лёсу: Гістарычная і героіка-рэвалюцыйная тэма ў тэатрах Беларусі 70— 80 гг>, 1987, Смольскага); сучаснай бел. рэжысуры («П азначана часам: П ошукі сучаснай беларускай рэжысуры» Смольскага, 1984; «Рэжысура Беларусі: праблемы канцэптуальнасці спектакляў» Р.Баравіка, 2000) і інш. У манаграфіях тэатразнаўчага і літаратуразнаўчага характару аналізуецца твсрчасць драматургаў: Я.К упалы (М.Ярош, У.Карпаў, П .В асю чэнка), К.Крапівы (Я.Усікаў, А .М акарэвіч, У.Карабан, С.Лаўшук, С абалеўскі), Галубка (Л.Карабанава), А .М акаёнка (Усікаў), вывучаецца драматургія і праблемы яе развіцця, аналізуецца сц эн . ўвасабленне твораў бел., рус. і зарубежных драматургаў. Выдадзены м анаграф іі, прысвечаныя асобным тэатр. калекты вам Беларусі: «Першы тэатр» Рам ановіча (1946), «Беларускі акадэм ічны тэатр імя Янкі Купалы» (1970) і «Беларускі тэатр імя Якуба Коласа» (1976) Н яф ёда, «Дзіцячы тэатр БС С Р (1931— 1941 гг.)» Пятровіча (1983), «На тэатральны х скрыжаваннях» Б.Бур’яна і Л існеўскага (1967, пра Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі), «Лёс аднаго тэатра» Г.Герш тэйн (2000, пра Дзярж. яўр. т-р Б С С Р ), «Тэатр лялек» Ан.Ляляўскага (1974) і інш. Нар формы тэатр. мастацтва, дзейнасць прафес. і аматарскіх калекты ваў y гіст. і сучасных аспектах даследую цца ў працах Г.Барышава, У .Іскры ка, М .К аладзінскага, Ю .П аш кіна, Ю .Сохара, АЛабовіча, А.Есакова, А.Асташова, Пятровіча і інш. Выдадзены навуч. дапаможнікі для студэнтаў тэатр. факультэтаў ВНУ, для ш кольных і даш кольных устаноў: «Хрэстаматыя па гісторыі беларускага тэатра і драматургіі» (склад. Сабалеўскі, т. 1— 2, 1975; т. 1— 3, 2-е выд 1997—2000), «Гісторыя беларускагатэатра» Няфёда (1982), «Лялечны тэатр y школе» Ан. Ляляўскага (1967), «ІІІкольны тэатр Беларусі XVI— XVIII стст.» С.МІско (2000) і інш. Творчасць найб. буйных акцёраў, рэжысёраў, мастакоў, тэатр. дзеячаў асвятляецца ў крытыка-бібліягр. нарысах. 3 2-й пал.

1960-х г. вьшаюцца працы мемуарнага

характару: «Нататкі акцёра» Ц .С яргейчы ка, «Тэатр і час» Стэльмаха (абедзве 1973), «Тэатр — ж ы ццё маё» П .М алчанава (1984), «Паўстагоддзя н а сцэне» Г.Абуховіч (1987), «I кож н ы вечар y час п р ы з н а ч а н ы .П а в о д л е ўспам інаў З.І.Браварскай» І.К іры лю к (2001) і інш. Бел. Т. папулярызуе мастацтва т-ра: кнігі-альбомы «Т эатральна-дэкарацы йнае мастацтва С авецкай Беларусі» (1958), «М астацтва беларускіх дэкаратараў» (1989), «Тэатры Беларусі» (1998, на бел. і англ. мовах) і буклеты пра асобны я т-ры . Аб нарадж энні новых раадзелаў Т. сведчаць працы «Тэатральны эк сперы мент: праблемы, пош укі, р аш эн ні» В.Н авуменкі і «Тэатральны я далягляды» Р.Бузука (абедзве 1990), «Дзяржава, культура, рынак» (1996, сум есна з Ін-там Гётэ), «Сучасны беларускі тэатр: (С ацы ялагічны замер)» Г.Ю дчы ц (1998) і інш., y якіх разглядаюцца пы танні ф інансавання тэатр. справы , планавання творчага працэсу,

ТЭАТРАЛ ІЗАВАНЫ Я

99

р а л ь н а я к р н т н к а / / О ч ер к н м сторм н н ау к н н к у л ь т у р ы Б е л а р у с н IX — н а ч а л а X X в . М н ., 1 9 9 6 ; І н с т ы т у т б е л а р у с к а й к у л ь т у р ы . М н ., 1993. Т.Я.Гаробчанка.

ТЭА ТРА Л ІЗА ВА Н Ы Я СВЙТЫ , калекты ўны я м астацка-м агічны я дзеі, прадстаўленні, карнавалы , інсцэніроўкі і падоб н ьм д а іх м астацкія формы , што ўзніклі н а аснове міфалагічнага мысл ен н я, сістэмы каляндарны х рытуалаў і абрадаў стараж. эпохі. В ы т о к і Т .с . y п е р ш а б ы т н ы х с к о к а х я к м а г іч н а -р ы т у а л ь н ы х п р а д с т а ў л е н н я х д а і п асл я п ал я в ан н я ў , я к адл ю стр аван н е ўрачы сты х р о д а в а - п л е м я н н ы х п а д з е й — р а д з ін , ін іц ы я ц ы й , ш л ю б н а - л ю б о ў н ы х з в ы ч а я ў і ін ш . П а ш ы р ан ы ў ся р эд н ев як о ў і н а асн о ве абрадаваг а ф а л ь к л о р у . 3 п р ы н я ц ц е м х р ы с ц ія н с т в а п а ч а ў с я п р а ц э с у к л ю ч э н н я ў с т р у к т у р у Т .с . х р ы с ц і я н с к і х э л е м е н т а ў . Н е к а т о р ы я з іх ( Кпляды — Р а с т в о Х р ы с т о в а , Вялікдзень — П а с х а , Т р о й ц а — Сёмуха) с т а л і а р г а н . с п а л у ч э н -

Да арт. Тэатралізаваныя святы Праводзіны зімы. Мінск.

Тэатралізаванае свята

аналізую цца тэатр. рэф ормы , рэпертуар, спаж ы вецкі ры нак і інш. Пэўную каш тоўнасць для распрацоўкі праблем развіцця нац. тэатр. культуры маю ць публікацы і дакумент. матэры ялаў па гісторыі бел. мастацтва, бібліягр. даведнікі па драматургіі, рэж ысуры і інш. Бел. Т. эвалю цы яніравала ад матэры ялаў пераваж на апісальны х і інфарм. да прац абагульняльнага характару, тэарэт. асэнсаван ня творчых працэсаў нац. сцэн. мастацтва, яго месца і зн ач эн н я ў сістэме духоўнай культуры бел. народа. Вывучэнне гісторыі і тэоры і т-ра вядзецца ў Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і ф альклору Нац. АН Беларусі, Бел. акадэміі мастацтваў і інш. Л і т Г л е б к а П.Ф. Мастацтвазнаўства Савецкай Беларусі / / Навука БССР за 50 год. Мн., 1968; До р о ше в н ч Э., Ко но н В. Очерк мстормн эстетнческой мыслн Белоруссйй. М., 1972; Г о р о б ч е н к о Т. Белорусскнй театр / / Нсторня театроведення народов СССР: Очеркн, 1917— 1941. М., 1985; Я е ж. Теат-

н я м і с і м в а л і з у е м ы х ім і з ’я ў ; д р у г ія ў б о л ь ш а й с т у п е н і н а б ы л і х р ы с ц ія н с к і х а р а к т а р — С п а с , П а к р о в ы ; м н о гія за х а в а л і п р ы р о д н а -д а х р ы с ц ія н с к у ю с у т н а с ц ь — Гуканне вясны, Юр'я, Дзяды і ін ш .

«Звіняць цымбалы і гармонік». Паставы. 1992.

К алян дарны я Т.с. беларусаў захавалі падпарадкаванасць гадавому колу сонца. Н айваж нейш ы я з іх: в е с н а в ы я — С трэчанне-/дсш дф ы , Масленіца, Гуканне вясны , Саракі, Камаедзіца, Звеставанне (гп. Дабравешчанне), Вялікдзень, Ю р’я, Уш эсце; л е т н і я — Зялёны я святкі, Купаме, Пятро, Зажынкі— Ж н іво— Д аж ы нкі; в о с е н ь с к і я — Ж аніцьба ком іна, Багач, П акровы, Д зяды; з і м о в ы я — Піліпаўка, Каляды, Ж аніцьба Цярэшкі, ІІІчодры к, Вадохрышча. Н а аснове светапогляду беларусаў, бы ццам душ ы нябожчыкаў могуць уплы ваць на дабрабы т, здароўе і лёс кроўны х родзічаў, узніклі штосуботнія ўш анаванні памерлых — Дзяды. 3 трады цы і Д зядоў на Беларусі ўзніклі разнастайны я па змесце сямейны я Т.с. ра-

100

ТЭАТРАЛЬНА

дзін, вяселля, памінак. У сярэдневякоўі на іх аснове ўзніклі прадстаўленні местачкоўцаў, гарадж ан, ш ляхты, паноў, баяр, пазней рэкрутаў, салдат, пры гонны х і інш . Сучасны я святы — гістары чны я, праф есійны я, ваенн ы я, узроставыя ініцьшцыі (пасвячэнні, юбілеі) — набываюць тэатралізаваны характар. Папулярны мі ўсенароднымі карнаваламі на Беларусі застаю цца К аляды і Купалле. Сучасныя народны я Т .с. захавалі элементы фалькл. спадчыны. Самае распаўсюджанае — Н авагодняе (1 студз. і 14 студз. ў праваслаўі). С ярод сучасных Т.с. д з я р ж а ў н ы х : С вята працы , Д зень Перамогі, Д зень незалеж насці Рэспублікі Беларусь (Д зень Рэспублікі), Д зен ь К астр. р эв а л ю ц ы і, a т а к с а м а Д аж ы н кі (гл. Святы і святочныя дні); ю б і л е й н ы х : рэспубліканскія, абласныя. раённыя, гарадскія. (напр., 900-годдзе Барысава — 29.6.2002), пасёлкаў і вёсак, прадпрыемстваў, калгасаў, саўгасаў, ВНУ, сярэдніх спец. навуч. устаноў, ш кол, гімназій, ліцэяў; дзеячаў навукі, мастаіггваў, культуры. Зарадж аю цца і развіваю цца і інш. Т.с.: «Багры мава восень» y К рош ы не, «Звіняць цы мбалы і гармонік» y П аставах, «Траецкі KipMam* y М інску, «С лавянскі базар y Віцебску», «Тэатральная вясна» ў М аладзечне, рэгіянальнае свята «Пявучае поле» на возеры Нарач; ваенн ы я, гістарычны я, дзіішчыя, ю нацкія; усталявалася свята Д зень бел. пісьменства і друку. У сучасных Т.с. назіраецца тэн д эн ц ы я вы кары стання ўсіх відаў нар. і прафес. мастацтваў і паяднанне праф ес. і ам атарскага тэатр. мастацтваў. С ярод бел. рэж ы сёраў— стваральнікаў сучасны х народных Т.с. вылучаю цца М .М акарцоў, П.Гуд, В.Ліцьвінка. Літ:. А л я х н о в і ч А., Л о з к a А. Зімовыя святы. Мн., 1999; 1 х ж а. Веснавыя святы. Мн , 2000; Л о з к a A. Восеньскія святы Мн„ 1995; Я го ж Летнія святы. Мн., 2001; Л і ц ь в і н к а В. Святы і абрады беларусаў 3 выд. Мн., 2001; А д а м о в і ч Я. Рана на Івана ... 2 вьш. Мн., 2002; Zy g u i s k i K. àwieto i kultura Warszawa, 1981 В Дз.Ліцьвінка, Я. К.Адамовіч ТЭАТРАЛ ЬН А -Д Э К А РА Ц Ы ЙНАЕ МАСТАЦТВА, гл. Сцэнаграфія. ТЭАТРАЛЬНАЕ В У Ч Ь Ш ІШ Ч А Р э с п у б л і к а н с к а е . Існавала ў М інску ў 1938— 41. М ела 2 аддзяленні: драм атычнае і харэаграфічнае (з 1939). Ры хтавала кадры для т-раў рэспублікі. Аж ыцдяўляла кароткатэрміновую вучобу акцёраў калгасна-саўгасны х т-раў (у 1939 Заслаўскага і Рагачоўскага, y 1940 Рэчы цкага і Слуцкага; педагогі К .С ан нікаў, С .Біры ла). П ры вучыліш чы дзей нічалі аннагадовыя курсы для ўдзельнікаў аматарскіх тэатр. гурткоў (педагогі Л .А сенкава, Б.Тамары н), на базе якіх y 1940 створаны Д зярж ы нскі калгаснасаўгасны т-р. Дырэктар і заг. кафедры майстэрства акцёра Е.Міровіч. Псдагогі: Асенкава, В.Галіна, З.Васільева (кіраўнік харэаграфічнай групы),

В.Галаўчынер, М.Зораў, ВЛеангарт, ЛЛітвінаў, І.Рапапорт, Л.Рахленка, Дз.Румянцаў, Г.Тушманава, М.Юдэлевіч і інш. Сярод навучэнцаў: М.Колас, М.Мірончык, Г.Рыжкова, Л.Стасевіч, Б.Уладамірскі, У.Станкевіч. Літ:. Гісторыя беларускага тэатра. Т. 2. Мн., 1985; Мастацтва Савецкай Беларусі: 36. дак. і матэрыялаў. T. 1. Мн., 1976. Ю.М.Сохар. ТЭАТРАЛЬН АЯ АД УКАЦ Ы Я, сістэма праф есійнай падрыхтоўкі акцёраў, рэж ысёраў, мастакоў, тэатразнаўцаў і інш. работнікаў y галіне тэатр. мастаіггва.

M ae розн ы я ф ормы (курсы , студыі, ш колы , вучылішчы, тэхнікумы,' ін-ты , акадэміі). Зарадзілася ў т-ры Стараж. Рыма. Асобую пед. сістэму падрыхтоўісі акц ёраў вы працаваў школьны тэатр (у Зах. Еўропе ў 15— 18 ст., на Беларусі ў 16— 18 ст.). У кан цы 19 ст. пед. характар н а бы ла работа рэж ысёра. У Расіі перш ая тэатр. ш кола засн. ў 1673 y М аскве. У 18 ст. арганізавана пастаянная тэатр. ш кола ў Пецярбургу і драм клас y М аскве. Уклад y Т.а. зрабілі А.Астроўскі, І.Д змітрэўскі, А .Л енскі, У .Н еміровічД анч анка, К .Станіслаўскі, А.Сумарокаў, A . Ш ахаўской, М .Ш чэпкін. Н а Беларусі Т.а. бярэ пачатак y народным тэатры. Існавалі спец. ш колы бел. скамарохаў, ш колы дрэсіроўкі м ядзведзяў y наваколлях Гродна, Н ясвіж а, М інска, в. Ракаў (В алож ы нскі р -н ), на П алессі, «Смаргонская акадэмія», ш кола вераўчаных скакуноў y в. Семеж ава (К а п ы л ь с й р -н , 19 ст.). Развілцё Т.а. ў 19 — пач. 20 ст. звязана з дзейнасцю B .Д у н ін а- М арцінкевіча, I . Б уйн іц кага, Ф Ж дановіча, У.Ф альскага. У 1919 арганізаваны вучэбны я акцёрскія курсы , студыі па пддрыхтоўцы інструктараў па т-ры ў Гомелі, Віцебску, М агілёве, М азы ры ; я н ы ж — паш ы раны я ф орм ы Т.а. і ў 1920— 30-я г. Студыі існавалі амаль пры ўсіх т-рах Беларусі. П адрыхтоўка акцёраў аж ы ццяўлялася таксам а ў Беларускай драматычнай студыі ў М аскве (маст. кіраўнік В.Смыш ляеў, існавала н а правах ВНУ) і Беларускай студыі пры Ц энтр. тэатр. вучылішчы ў Л енінградзе (кіраўнік Б.Ж укоўскі), a так сам а Д зярж . ін-це тэатр. мастацтва ў М аскве (1939, кіраўнікі курсаў М .Тарханаў, Л Л еан ід аў ). П авы ш энню прафес. падрыхтоўкі акцёрскіх кадраў садзейнічалі Інбелкульт (1925), 3-м есячн ы я курсы дл я Бел. трама пры Л енінградскім тэатр. тэхнікуме і для БДТ-3 y М аскве (1934). У 1931— 33 y М інску працаваў Беларускі тэхнікум сцэнічнага мастацтва, y 1938— 41 — Рэсп. Тэатральнае вучылішча. Уклад y Т.а зрабілі рэж ы сёры -педагогі Е.М іровіч, У.Галубок, М .К авязін , М .Зораў, кіраўнікі студы й Л Л ітв ін аў , М .М ідкевіч, Л .Рахленка, Ц .С яргейчы к. С істэматы чная падры хтоўка праф ес. кадраў пачалася ў І945, калі быў створаны Бел. тэатр. ін-т (з 1953 Бел. тэатр.-мастацкі ін -т, з 1991 — Беларуская акадэмія маст ацтваў). Важнае зн ач эн н е для развіцця Т.а. мела і мае пед. практы ка Б.М ардвінава, Дз.А рлова, Л .М азалеўскай, В.Рэд-

ліх, У .М аланкіна, У .Н яф ёда, А.Сабалеўскага і інш . У акадэміі рыхтуюць акцёраў т -р а і к ін о , т-р а лялек, рэжысёраў, тэатр. мастакоў, тэатразнаўцаў. Рэжысёраў для аматарскіх т-раў рыхтуе Беларускі універсітэт культуры (створаны ў 1975), кіраўнікоў тэатр. аматараў — культ.-асв. вучы ліш чы, каледж мастацтваў y М інску. Артыстаў для муз. т-раў на Беларусі пачалі рьіхтаваць ў 18 ст. ў прыватнаўласніцкіх т-рах і ш колах. У 2-й пал. 18 ст. існавалі Гродзенская музычна-тэатральная школа Тызенгаўза, Нясвіжская балетная школа, Слонімская балетная шкала, Слуцкая балетная школа, Шклоўская балетная школа. Уклад y падрыхтоўку м уз.-тэатр. кадраў зрабілі балетн а я студыя пры БД Т (створана ў 1921, кіраўнік К А лексю товіч), М інскі муз. тэхнікум (створаны ў 1924) і адкрытыя пры ім вы ш эй ш ая балетны я (у 1925— 26) і оперн ы я (у 1927— 28) класы, на базе якіх y 1930 створана Беларуская студыя оперы і балета, a ў 1943 — балетная ш кола пры Д зярж . т-ры оперы і балета Беларусі. У 1939 па ініцыятыве З.Васільевай y Рэсп. тэатр. вучылішчы адкрыта спец. харэаграфічнае аддзяленне, якое працавала па праграме харэаграфічных вучылішчаў. У 1945 арганізавана Дзярж. харэаграфічнае вучылішча Беларусі (гл. Дзяржаўны харэаграфічны каледж Рэспублікі Беларусь). Цэласную сістэму муз.-тэатр. адукацыі завяршала стварэнне ў 1932 Бел. кансерваторыі (гл. Беларуская акадэмія музыкі), дж рыхтуюць артыстаў оперы і аперэты, оперны х ды ры ж ораў вы ш эйш ай кваліфікацы і. Кіраўнікоў аматарскіх муз.-т> атр. калектываў рыхтую ць y Бел. ун-це культуры і культ.-асв. вучылішчах. Літ:. Гісторыя беларускага тэатра. Т. 2—3. Мн., 1985—87; С о х а р Ю. Беларуская тэатральная адукапыя: зараджэнне, станаўленне, прабл. развійця / / Мастайтва Беларусі. 1985. № 1; Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн., 1971; М а л ь д з і с А. Таямніцы старажытных сховішчаў. Мн., 1974; М а с л е н і к a в a В.П Музычная адукацыя ў Беларусі. Мн , 1980; Музыкальный театр Белоруссюг Дооктябрьскмй пернод. Мн., 1990. Ю.М.Сохар. «ТЭАТРАЛЬНАЯ БЕ Л А РУ С Ь», назва час. «Тэатральная творчасць» y 1992—95. ТЭАТРАЛЬНАЯ м ў з ы к а , музыка да спектакляў драм. т-раў; абавязковы кам панент сцэнічнага мастацтва. Істотна ўплывае на ф орму і змест спектакля, ідэйны сэнс драм. твора, на яго рытм і тэм п, надае дэеян ню інтанац. адзінства, падкрэслівае кульмінацы і, харакгарызуе дзейны х асоб, стварае пэўную эм ац. атмасферу, канкрэты зуе час і месца дзеян н я. Т.м. падзяляю пь на ўнутрысцэн., прадугледжаную драматургам і абумоўленую сітуацьы й (песні, т ан д ы , сігналы , ф анф ары ), a таксам а музыку, вычесеную за рамкі сцэн. д зеян н я (<па-за сцэнай»), якая вылучаецца абагульнены м сэнсам і канцэнтруе ідэю паста: ноўкі ў цэлым (уступы, антракты , застаўкі, фіналы). Д ля сучаснага т-р а характэрна музыка, ш то вы конвае фун-

кцыі каментарыя і падтэксту, сэнсавай і тмац. нюансіроўкі, «мікраструктурнасць» муз. пабудоў, разамкнутасць фрагментаў цытаванай музыкі, вы карыстанне магнітафонных запісаў, увядзенне сінтэзатара. М агчымасць вы карыстання музыкі ўсіх часоў і народаў і сгварэнне ўласнай гукавой сферы спектакля можа прыводзіць да падбору музыкі, т.зв. абсалютызаванага муз. аф армлення, ці абмежавання толькі ш умамуз. эфектамі і гукапісам. Важную ролю адыгрываюць суадносіны запісанай і «жывой» музыкі, a таксама сучаснай быт. і эстр. (масавай) музыкі. Гісторыя Т.м ўзыходзіць ад сінкрэтызму нар абрадаў і відовішчаў да сштэтычнасці ант і стараж.-ўсх. драмы, ад літургіі і містэрыі сярэдневякоўя да нар. драмы. У прафес. фал т-ры дя ся р эд зін ы 18 ст. м у зы к а св а бмна ігераносілася з аднаго спектакля ў другі. Пытанне Пра непасрэдную сувязь музыкі са зместам п’есы ўзняў Г.Лесінг («Гамбургсш драматургія», 1769). У 19 ст. Т.м. ўяўляла сабой пераважна закончаныя муз. нумары для сімф аркестра ці вак.-інструментальныя. Сярод найб значных музыка Л.Бетховена, Ф.Мевдздьсона, Р.Шумана, Э.Грыга, Ж.Біээ, М.Глінкі, П.Чайкоўскага. На мяжы 19— 20 ст. y Т.м. ўзнік новы кірунак, прадстаўнікі якога (рэжысёры К.Станіслаўскі, У.Меерхольд, Э.Крэг) выступілі за стварэнне музыкі не да п’есы, a да канкрэтнай пастаноўкі, з улікам к спсцыфікі і асаблівасцей, што прывяло да пошухаў новых гукавых фарбаў, выкарыстання арьігінальнай інструментоўкі, арганічнасці ўвяазення муз. эпізоду ў драму. Сярод дасягненняў Т.м. 20 ст. — калектыўныя творы членаў франц. «Шасцёркі», ням. аўтараў К.Орфа, К.Вейля, Г.Эйслера, П.Дэсаў да твораў Б.Брэхта. Сярод буйных партытур сав. Т.м. — музыка С.Пракоф’ева, Ю.Шапорына, ЦЛрэннікава, А.Хачатурана, Г.Свірыдава і На Беларусі ввдома пра вы кары станне музыкі ў паказах ш кольны х і спектаклях прыватнаўласніцкіх т-раў, указанні на муз. эпізоды сустракаю цца ў творах Сімяона П олацкага (17 ст.) і ФУРадзшіл (18 ст.). Развіццё бел. нац. т-ра звязана з нар. музыкай (пастаноўкі І.Буйніцкага, п ’есы В .Д уніна-М арцінкевіча). У 1920— 30-я г. н а далейш ае развпшё Т.м. паўплывала дзейнасць БДТ-1 (меў хор і балетную трупу), БДТ-3, БДТ-2, з якімі звязана дзейнасць кампазітараў А.Аленіна, А.Грачанінава, А.Красева, У.Крукава, Л .М аркевіча, Р.Пукста, Н.Сакалоўскага, У.Тэраўскага 1930— 40-я г. адметны я паяўленнем y т-рах значных буйнамаш табны х партытур да спектакляў: м узы ка Я .Ц ікоцхага («Бацькаўшчьгна» К .Ч орнага, 1932; «Паўлінка» Я.Купалы, 1944), В.Залатарова («Канец дружбы» К .К рапівы , 1934), Цікоцкага і ІД ю б ан а («К ацяры наЖарнасек» М .Клімковіча, 1938; усе ў БДТ-1), Любана («Несцерка» В.Вольскага ў БДТ-2, 1941). У 1950— 70-я г. з драм. тэатр. калектывамі супрацоўнічалі УАлоўнікаў, А.Багатыроў, Ю .Бяльзацкі, Г.Вагнер, Я.Глебаў, С .К артэс, Пукст, М.Русін, Ю .Семяняка, Ц ікоцкі, А.Туранкоў і інш. 3 1970-х г. пашырыўся вдбор фрагментаў з розных муз. твораў, павялічылася выкары станне запісанай музыкі. Праца бел. кампазітараў y

галіне Т.м. з яе спецы ф ічны м і патрабаванням і, вы разнай, бачнай вобразнасці абумовіла асаблівую відовіш чнасць, яркасць, тэатральнасць іх твораў буйной ф орм ы — опер, балетаў, сім ф оній, сюіт і інш . М узы ку д а спектакляў розных бел. т-раў стварылі таксам а С .Бельцю коў, У .Браілоўскі, В.Войцік, А.Залётнеў, В.Іваноў, В .К андрасю к, У.Кандрусевіч, Б .Н асо ў ск і, А .Р ан ан скі, Д з.С м ольскі, Р.У ласю к і інш . У 1980-х г. вылучылася Т.м. А .Я нчанкі, ІЛ у ч ан к а, якая з ’яўляецца вы разны м сродкам характарыстыкі дзейны х асоб, робіць вял. эмац. ўздэеянне. У 1990— 2000-я г. пастаўлены шэраг драм. спектакляў з адметнай Т.м.: музыка У .К ур’ян а д а спектакля «Тутэйшыя» Я .К упалы (1990), створаная з яго ўдзелам музы ка д а спектакля «Ідылія» Дунін а -М а р ц ін к евіча (1993), д з е ў якасці цы тат-украпін вы кары станы фрагменты музы кі М .К .А гін скага, Ф .Ш а п эн а, С .М аню ш кі, таксам а ўдзельнічае «жывы» кам ерна-ін стр. ансамбль, музыка В .К апы ц ько д а спектакляў «К нязь Вітаўт» (1997) і «Чорная п анна Нясвіжа» (2000) А .Дударава (усе ў Н ад. акад. т-ры імя Я .К упалы ). Т радыц. муз. спектаклі дл я д зяц ей і ю нацтва (Бел. рэсп. т-р ю нага гледача, лялечны я т-ры ). П лённа ў гэтай сф еры працуе Кандрусевіч. М ногія творы Т.м. набылі самастойнае ж ы ц цё на к ан ц эртн ай эстрадзе, тэлебачанні і рады ё (вальс і мазурка Багатырова з музы кі д а драмы «Маскарад» М .Л ерм антава, песні С ем янякі з музыкі д а спектакля «Узнятая цаліна», арк. сюіта Э .Зары цкага з музыкі да камедыі «Д ванаццатая ноч» У .Ш экспіра, вальс К артэса з музы кі да спектакля «Мой бедны Марат» А.Арбузава і інш.). Літ:. Г л y м о в А. Музыка в русском драматаческом театре. М., 1955; Музыка в драматнческом театре. Л., 1976; T a р ш н с Н. Музыка спектакля. Л., 1978; Ю в ч е н к о Н. «Монтаж» — мля партнтура? / / Сов. музыка. 1978. № 11; Я е ж. Музыка ў пастаноўках першых беларускіх савецкіх драматычных тэатраў / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1980. № 2; Я е ж. Музыка ў сучасным драматычным спектаклі: (на гірыкладзе пастановак тэатра імя Я.Коласа) / / Мастацтва Беларусі. 1983. № 5; Я е ж. Музыка ў пастаноўках драматычных тэатраў / / Музычны тэатр Беларусі. 1917— 1959. Мн., 1993; Я е ж. Музыка ў пастаноўках драматычных тэатраў / / Музычны тэатр Беларусі, 1960— 1990. Мн., 1997. Н.А.Юўчсшка. «ТЭАТРАЛЬНАЯ ТВОРЧАСЦЬ» , часопіс драматургіі і сцэн . м астацгва. Выдаваўся ў 1992— 98 y М інску на бел. мове адзін раз y 2 м есяцы , д а 1995 (№ 5) наз. «Тэатральная Беларусь». С істэм аты чна змяш чаў новы я ш матактовы я і аднаактовы я п ’есы для дарослай і дзіц ячай аўды торыі, лялечны х калекты ваў (творы МАрахоўскага, ГАўласенкі, Р.Баравіковай, У.Бутрамеева, В.Ж уковіча, Х .Ж ы чкі, С.Кавалёва, Г.М арчука, Я.М іклаш эўскага, Т.М уш ынскай, Л.Рублеўскай, І.Сідарука, А.Федарэнкі, І.Чыгрынава і інш.). Публікаваў творы са спадчы ны , як ія раней не друкаваліся ці сталі бібліягр. рэдкасцю (п ’есы Ф А ляхновіч а, Н.Арсенневай, К.Буйло, М .Радзівіла, Л.Родзевіча, М .Чарота, В.Ш аш алевіча і інш ), a

ТЭАТРАЛЬНЫ

101

таксама пераклады на бел. мову п ’ес Я.Барш чэўскага, А .П уш кіна, А .К.Талстога, Л.Талстога. Зм яш чаў артыкулы па праблемах развіцця драматургіі, сцэн. мастацтва, па гісторыі тэатра, пра творчасць аматараў, публіцыст. артыкулы пра сувязь мастацтва з рэаліямі ж ыцця, рэцэнзіі на найб. значны я спектаклі. Асвятляў міжнар. фесты валі, тэатралізаваныя святы, нар. тралыцыі. Публікаваў творчы я партрэты дзеячаў тэатра, успаміны пісьменнікаў і акцёраў. Калектыў рэд акц ы і ў 1994 засн аваў ш тогоднік «Беларуская драматургія», y як ім зм яш чаліся новы я неапублікаваны я п ’есы, забытыя творы са спадчы ны , пераклады з інш . м о ў на беларускую . Вьш аў б уклег «Балты йская тэатральная вясн а— 92» (1992), кн. «П аўлю к Багры м» (1994), «Культура беларускага замежжа» (ч. 3, 1998), «Тэатры Беларусі» (н а бел. і англ. мовах, 1998). А.В.Сабалеўскі.

«ТЭАТРАЛЬНЫ МІНСК», часопіс Саюза тэатральных дзеячаў Беларусі. Выходзіў y 1961— 90 y М інску на бел. мове 6 разоў на год. Асвятляў найб. значны я падзеі тэатр. ж ы цця (фестывалі, конкурсы , агляды і інш .). Спец. выпускі пры свячаліся асобны м т-рам з нагоды юбілею, гастроляў і важным y гісторыі культуры Беларусі датам. Меў рубрыкі: «Праграмы спектакляў», «Рэцэнзіі», «Творчыя партрэты», «Старонкі гісторыі», «К ніж ная паліца», y якіх зм яш чаліся праграмы бягучага рэпертуару мінскіх т-раў, артыкулы па тэоры і і гісторыі тэатр. мастацгва, рэц энзіі н а п р эм ’еры і кнігі па т-ры , творчы я партрэты дзеячаў сцэны . Л.Г.Клімовіч.

102

ТЭАТРАЛЬНЫ

ТЭАТРАЛЬНЫ М У ЗЁЙ і м я A. A Б a хрушына, Дзяржаўны цэнтральны тэатральны мyзей імя A. А. Б а х р у ш ы н а , найбуйнейш ы ў свеце тэатр. музей. Засн. ў 1894 y М аскве рас. тэатр. дзеячам А .А . Бахрушыным на аснове ўласнай калекды і. 3 1909 літ.-тэатр. музей, пасля перадачы літ. збору ў інш. архівы — тэатральны . У 1913 перададзены Бахруш ы ны м Рас. АН, з 1918 дзярж ., з 1919 імя Бахруш ына, які пры значаны паж ы ццёвы м ды рэктарам музея. У ф ондах больш за 1 млн. адзінак па гісторыі рас. т-ра: асабісты я ф онды , рукапісы буйнейш ы х акцёраў, рэжысёраў, драматургаў і інш ., зборы тэатр. праграм і аф іш , эскізаў дэкарацы й і касцю маў вядомых тэатр. мастакоў, рэдкіх ф отазды мкаў і негатываў. У кніж ны м ф ондзе больш за 70 тыс. тамоў. Д зейнічае (з 1948) пастаян н ая выстаўка, пры свечаная Ф .Ш ал япіну. Літ:. Государственный центральный театральный музей нм. А.АБахруншна: Альбом. М., 1971; По страннцам театральных рукоішсей. М„ 1988. Т Э А Т РА Л ЬН Ы Я Б У Д Ь ІН К І. П ры зн ачаны для падрыхтоўкі і правядзення тэатр. паказаў. Звы чайна разм яш чаю цца ў гар. грамадскіх цэнтрах, на плош чах або rap. магістралях і акты ўна фармірую ць іх арх. аблічча. Паводле арх.-планіровачнай структуры пам яш канні падзяляю цца на 4 асн. групы; відовіш чную (глядзельная зала, касавы і ўваходны вестыбю ль з гардэробам, фае, буфет, кулуары і інш .), сцэнічную (сцэна, арты сты чны я пры біральні, рэпеты цы йны я залы, склады аб ’ёмны х дэкарацы й, мэблі і рэквізіту, касцю м ерны я), вытв. м айстэрняў і рэзервовы х складоў. Паводле аб’ёмна-прасторавай кампазіцы і і разм яш ч энн я месцаў для гледачоў залы сучасны х Т.б. падзяляю цца на партэрна-ярусн ы я, амф ітэатр і такія, дзе партэр ці амф ітэатр дапаўняю цца бапконамі. Т -р ы лічацца вялікімі, калі маюць залы больш я к на 1200 глядзельных месцаў, сярэднім і — да 1200 і малымі — да 800 месцаў.

Спец. збудаванні для тэатр. паказаў вядомы з антычнасці. У Стараж. Грэцыі склаўся класічны тып адкрытага т-ра з круглай ігравой пляцоўкай — архестрай і размешчанымі амфітэатрам месцамі для гледачоў (т-р Дыяніса ў Афінах, 6 ст. да н.э.). Далейшае развіццё Т.б. атрымалі ў Стараж. Рыме. У 1-й пал. 17 ст. з’явіліся Т.б. са шмат’яруснай глядзельнай залай. 3 канца 17 ст. пашыраны т.зв. італьян. тып Т.б. з авальнай y плане шмат’яруснай глядзельнай залай з лоджыямі. У 2-й пал. 18 ст. склаўся т.зв. франц. тып т-ра з круглай залай, на 3/4 па перыметры абкружаны адкрытымі суцэльнымі ярусамі, якія апіраюцца на

Да арт Тэатральныя будынкі Адкрытая сцэна ў Максімаўскім парку ў Гомелі. Здымак пач.

20 ст.

Да арт Тэатральныя будынкі. Гарадскі тэатр y Віцебску. Здымак пач. 20 ст. калоны. У Расіі ў канцы 18— 19 ст. будавалі т-ры італьян. і франц. тыпаў. У 20 ст. пашыраны залы традыц. ярусныя і з балконамі, a таксама адкрытыя Т.б. 3.1930-х г. праектуюцца Т.б. новага тыпу для сінт. паказаў; для іх характэрны вял. ўмяшчальнасць, трансфармацыя сцэны і глядзельнай залы, каб пераносіць месца дзеяння са сцэны ў залу, механізацыя сцэн. абсталявання.

Да арт Тэатральныя будынкі Гродзенскі абласны драматычны тэатр.

Н а Беларусі ў 17— 18 ст. для паказаў ш кольнага т -р а ў будынках кляштараў, калегіумаў, ш кол і інш. былі спец. тэатр. залы са сталай сцэн ай, абсталяванай розны м і механізмамі, y т.л. люкамі, апаф еозам і або глорыямі (прыстасаванні пад столлю над сц эн ай для спуску з «нябёс» багоў, анёлаў) і інш. Такія зал ы былі ў калегіумах езуітаў y Полацку, Гродне, Н ясвіж ы , Навагрудку, Мінску і інш . Д ля пры ватны х т-раў, пашыраных y 18 — 1-й пал. 19 ст. (Н ясвіж , Слуцк, С лонім , Ш клоў, Гродна, Свіслач, Віцебск, М агілёў), прыстасоўвалі розныя будынкі (напр., манеж y Слуцку, 1751) ці будавалі спец ы яльна я к ч. палацавага комплексу. У аб’ёмна-прасторавай кампазіцы і вы кары стоўваўся т.зв. італьян. ты п са ш м ат’ярусны м і ізаляваны мі лодж ы ям і, падковападобнай або авальнай залай , глы бокай сц эн ай , аддзеленай ад залы невысокай балю страдай, пляцоўкай для аркестра перад сцэнай. Найб. значны я будынкі былі ў Н ясвіж ы (т-р Радзівілаў «камедыенгаўз» 1747—48, арх. К.Ж дановіч), С луцку (1758), Слоніме (1777— 80, арх. І.М араіна), Шклове (1780, арх. П .Барцанці; усе не захаваліся). Захаваўся будынак Гродзенскай муз. ш колы А.Тызенгаўза (1780), y якім працавала і яго тэатр. ш кола. Вылучаўся корпус Ружанскага палацавага комплексу, дзе размяш чаўся т-р Сапегаў. Акрамя Т.6., з пач. 18 ст. магнаты стваралі ў сваіх парках і садах т-ры на вольным паветры (напр., т-р Радзівілаў Альбінскага палацава-паркавага ансамбля і кал я Н ясвіж скага замка на рове, зялёны т -р «Кансаляцыя»; т.эв. плывучы т-р М .Агінскага, 1771, гл. Слонімскі тэатр Агінскага). У канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. ў многіх гарадах узніклі публічныя т-ры , дзе для паказаў выкарыстоўвалі асобны я пам яціканні розных будынкаў (у М інску залы ратуш ы, 1847, Дваранскага сходу, 1864; бакавы флігель Святадухаўскага манасты ра, 1803— 17) ці будаваліся спецы яльна (тэатр. афіцына ў М інску, 1799, арх. Ф .К рам ер). У 2-й пал. 19 ст. пад Т.б. рэканструяваны жылы я дамы ў Віцебску, М агілёве, Мінску і інш. У гар. садах і парках ствараліся летнія т-ры («Ваксалы» ў Віцебску, 1846, і Магілёве; летні т-р y М інску, ац-

Да арт. Тэатральныя будынкі Нацыянальны I акадэмічны драматычны тэатр імя М.ГоркагаІ ў Мінску.

крытая сцэна ў М аксімаўскім парку ў Гомелі). Створаны стацы янарны я Т.б. ў Мінску (гл. Мінскі гарадскі тэатр), М агілёве (гл. Магілёўскі абласны драматычны тэатр), Віцебску (1845, арх. М .Ч арвінскі, не захаваўся; 1889, арх. А .К ляменцьеў), Гомелі (1887— 1900). У пач.

20 ст. пабудаваны летні драўляны гар. т-р y Оршы, т-р «Мадэрн» y Рагачове, электратэатр «Сатурн» y Гродне, летні гэатр-цырк y Брэсце, тэатр-вар’ете з рэстаранам «Акварыум» y М інску (адкрыўся ў 1905), т-р y Баранавічах (усе не захаваліся). Больш асць дарэв. Т.б. былі яруснага тыпу. У 1930-я г. пад т-ры прыстасоўвалі культавыя будынкі (Ч ы рвоны касцёл і Харальная сінагога ў Мінску і інш.). Узведзены Мазырскі йуб-тэатр, будынкі Д зярж. т-р а оперы і балета Беларусі (цяпер «Нацыянальны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рхпублікі Беларусь»), Дзярж аўнага акадэмічнага рускага драматычнага тэатра Беларусі (цяпер Нац. акад. драм. т -р імя М.Горкага), Тэатра юнага гледача Беларусі (цяпер Бел. рэсп. т-р ю нага гледача), Магілёўскага абласнога тэатра драмы і камедыі імя В.Д уніна-М арцінкевіча ў Бабруйску, Гомельскага абласнога драматычнага тэатра, Беларускага акадэмічнага тэатра імя Якуба Коласа (ц япер Нац. акад. т-р імя Я .К оласа) y Віцебску. Гал. фасады гэтых будынкаў упрыгожаны шматкалоннымі порцікамі, планы маюць традыц. тэатр. схему з сім. размяшчэннем пам яш канняў, глядзельныя залы — партэр ці амф ітэатр з балконамі. У 1965 пабудаваны Дзярж аўны тэатр лялек Беларусі (цяпер Бел. дзярж. т-р лялек). У аб’ём на-прасторавым вырашэнні Т.б. 1970— 80-х г. маст. ролю адыгрываюць усе фасады , будынкам уласціва дынамічная кам пазіцы я (Цзяржаўны тэатр музычнай камедыі Рхпублікі Беларусь, цяпер Бел. дзярж. муз т-р; Гродзенскі абласны драматычны тэатр). Залы тэатр. тыпу маю ць Дом афіцэраў y Мінску (1934— 38, арх. ІІІангбард), большасць пабудаваных y 1960—70-я г. палацаў культуры, Рэспублікі палац, канцэртная заЛа «М інск» (1987, арх. Л.Пагарэлаў, Ю .Кустоў, Л.Кустова, А.Чадовіч). У 1988 пабудаваны летні амфітэатр y Віцебску (арх. В.Бабашкін), y 1993 — ком плексны будынак Дзярж. харэагр. каледжа Беларусі. Літ.: Б а р ыше в Г.М., Е г о р о в а Н.Ю. Театральные здання н сооруження XVIII в, в Белоруссмн / / Стр-во н архнтектураБелорусснн. 1982. № 1 ; Ч а р н а т а ў В.М. Архітэктура тэатраў / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1973. № 1 ; Д з я н і с а ў У. 3 гісторыі тэатральных будынкаў XIX ст. ў Мінску // Тэатр. Мінск. 1985. № 3; K y л a гін А. Мааэрн, відовішча / / Мастацтва.

1992. № 8 . В.І.Анікін, В.М.Чарнатаў. ТЭАТР-СТЎДЫЯ КІНААКЦЁРА Н а цыянальнай кінастудыі « Б е л а р у с ь ф і л ь м » . С твораны 'ў 1980 як эксперым. творчая лабараторыя змэтай садзейнічаць захаванвцр прафес. акцёрскай формы, удасканаленню м айстэрства. Аснову т-ра складалі ш татньм акцёры кінастудыі «Беларусьфільм»,

пазней ён папоўнены вы пускнікамі Бел. тэатр.-маст. ін-та, Усесаю знага дзярж . ін -та кінематаграфіі (бел. набор, педагог І.Т аланкін), акцёрам і з інш. тэатраў. Гал. рэж ы сёры : В.Анісенка (1980—82), Б .Л уц энка (1982— 90); маст. кіраўнік А .Я ф рэм аў (з 1991); гал. мастакі Д з.М охаў (1983— 94), з 1998 Л .П руднікаў.

най драматургіяй («М ы ідзём глядзейь «Чапаева» А .Данілава, «М іленькі ты мой» М .В арфаламеева) класічных твораў: «Тэатр купца Япіш кіна» Е.М іровіча, «Таленты і паклоннікі» А.Астроўска-

Спроба арганізаваць т-р зроблена ў 1979; група кінаакцёраў з удзелам акцёраў мінскіх т-раў падрыхтавала і паказала спектакль «Паляванне на качак» А.Вампілава (рэж. Анісенка). Адкрыўся т-р 30.3.1982 спсктаклсм «Усё яго жыццё» паводле кінааповесці «Камуніст» Я.Габрыловіча. У 1980-я —- пач. 1990-X г. y рэпертуары т-ра пераважалі п’есы, якія ўзнімалі вострыя маральна-этычныя і сац. праблемы («Глядзіце, хто прыйшоў» У.Аро, «Шчасце маё...» А.Чарвінскага, «Не баюся Вірджыніі Вулф» Э.Олбі і інш.). Адначасова вяліся пошукі арган. спалучэння мастацтва т-ра і кіно, новых сродкаў выразнасці, y т.л. ўключэнне кінафрагментаў y сцэн. дзеянне (кінаканцэрт «Саракавыя...», «Дзівак з Ганчарнай вуліцы» І.Чыгрынава), прыём «здымачная пляцоўка» на сцэне («Камедыя пра Лісістрату» паводле Арыстафана), «буйны план», патрабаванне арганічнасці ігры пры непасрэдным кантакце акцёраў з гледачом ва ўмовах залы на 220 месцаў.

1990-я — пач. 2000-х г. адметныя ўклю чэннем y рэпертуар разам з сучас-

га, «Ф ілумена Мартурана» Э. Д э Ф іліпа, «Пігмаліён» Б.Ш оу; п ’ес .маладых бел. драматургаў: «Ш чаўкунок» А.Палеш чанковай, «Поле бітвы» С.Бартохавай. Т -р праводзіць канцэрты , аўтарскія і творчы я вечары вядомых майстроў сцэны і экрана. У трупе т-р а (2002): нар. арт. Беларусі У .Гасцю хін, засл. артысты Беларусі А .Бяспалы , Л .Румянцава, С.С ухавей, А .Ц ім ош кін, артысты А .Адзінцова, В.Арланава, С.Вількін, У .Гры цэўскі, А.Гур’еў, Н .Ж укоўская, С .Іваноў, А .Караблёва, А .Кацянёў, А .К аш пераў, Л .М ардачова, Т.М уж энка, І.Н арбекава, Ю .П алубінская, А.Проліч, H . Разанцава, В .Ры бчы нскі, В.Сізова, I. С цяпанаў, А .Ц ярпіцкі, П.Ю рчанкаў старэйш ы , П .Ю рчанкаў малодшы. Працуе ў тэатр. зале кінатэатра «Масква». Л і т Б р а н д а б о ў с к а я Л., С ц я п а н a в a Я. «Мы імкнёмся да гарызонта...» / / Беларусь. 1986. № 2; А р л о в а Т . Пасярод

ТЭАТР-СТУДЫ Я_________ 103

Тэатр-студыя кінаакцёра. Сцэна са спектакля «Пігмаліён» Б.Шоу.

104

ТЭАФ РАСТ

праблем сусвету: На спектаклях Мінскага тэатра-студыі кінаакцёра / / Мастацтва Беларусі.

1987. № 3. Н.М.Шукан. ТЭАФ РАСТ, Ф е а ф р а с т (T heophrastos «уладальнік боскай мовы»; сапр. Т ы р т a м; каля 372 да н .э., г. Эрэсас, Грэцыя — каля 287 да н .э.), стараж ы тнагрэчаскі філосаф і пры родазнавец; адзін з першых батанікаў стараж. часу. Вучань Платона і Арьістоцеля. Аўтар больш як 200 прац па пры родазнаўстве (фізіцы, мінералогіі, фізіялогіі і інш .), філасофіі, псіхалогіі, «Дапаможніка па рыторыцы» (не захаваўся) і «Характараў» — зб. з 30 кароткіх характары сты к чалавечых тыпаў (ліслівец, пустаслоў і інш ). Стварыў класіф ікацы ю раслін, сістэматызаваў назіранні па іх марф алогіі, паш ы рэнні і мед. вы кары станні. Т Э БА Л ЬД ЗІ (Tebaldi) Рэната (н.

1.2.1922, г. П езара, Італія), італьянская спявачка (сапрана). Вучылася ў П арм скай кансерваторыі. 3 1944 выступала на оперных сцэнах Італіі, y т.л. з 1946 y т-ры «Ла-Скала», і інш. краін (у 1955— 76 y «М етраполітэн-опера» і Ч ы кагскай оперы). Развівала трады цыі італьян. вак. ш колы . С ярод парты й: Віялета, Аіда, Д эздэм она («Травіята», «Аіда», «Атэла» Дж.Вердзі), Тоска, М імі («Тоска», «Багема» Д ж .П учы ні). Вяла к ан цэртную дзейнасць. ТЭБЕРД А , горнакліматы чны курорт y Стаўрапольсюм краі, Расія, на р. Т эберда. Засн. ў 1925 (адкры ты санаторы й для хворых на туберкулёз). Клімат горны, сухі, з інтэнсіўнай сонечнай рады яцыяй. Лечаць хворых з розны м і ф орм амі туберкулёзу. С анаторы і, туры сцкія базы. Т Э Б Р Ь ІЗ , T a ў р ы з, горад н а П н З Ірана, y даліне р. Аджычай, адм. ц. астана Усх. Азербайджан. К аля 1,5 млн. ж. з прыгарадамі (2001). Важны гандл трансп. пункт на шляхах y Закаўказзе і Турцыю , эканам. і культ. цэнтр. М іж нар. аэрапорт. П рам-сць: тры кат., маш.-буд., металаапр., ды ванаткацтва, гарбарная, дрэваапр., ш клян ая, запалкавая, хім., нафтаперапр., харчасмакавая. Старадаўні цэнтр ды ванаткаіггва і выяўл. мастацтва. Азерб. ун-т. Арх. помнікі: саборная м ячэць Алішаха (14 ст., з пач. 19 ст. — цы тадэль), руіны Блакітнай м ячэці (15 ст.). Засн. ў 3 або 4 ст. Сасанідамі. У канцы 13 — пач. 16 ст. неаднаразова быў сталіцай розных дзяржаў на тэр. сучаснага Ірана. Туг адбылося Тэбрызскае паўстанне 1571—73. У 18 — Пач. 19 ст. Т. — сталіца Тэбрызскага ханства, y 19 — пач. 20 ст. — рэзідэнцыя нашчадкаў прастола ціахаў з каджарскай дынастыі. Адзін з цэнтраў нац.-вызв. і дэмакр. руху 20 ст. (Тэбрызскае паўстанне 1908—09, рухі 1920 і 1945 —46). Цэнтр маст. рамяства, y т.л. Тэбрызскай школы мініяцюры 13— 16 ст.

ТЭБУЛАСМТА, найвы ш эйш ая вярш ы ня Бакавога хрыбта Вял. К аўказа, на граніцы Грузіі і Расіі (Ч эчн я), паміж вытокамі рэк А ндыйскае К айсу і Аргун.

Выш 4493 м. С кладзена з гліністых сланцаў і пясчанікаў. Ледавікі (каля 3 к м 2). Т Э ГЕ РА Н , горад, сталіца Ірана, y паўд. перадгор’ях Эльбурса на выш. 1100— 1300 м. Адм. ц. астана Т эгеран, або Ц энтральны . Больш за 12 млн. ж. y межах метрапалітэнскай тэры торы і (2001). Гал. трансп. вузел краіны . М іжнар. аэрапорт. Асн. эканам. (больш за 33% кош ту прамысл. прадукцыі Ірана) і культ. ц. краіны . П рам-сць: аўта- і авіязборка, вы гв-сць рады ё- і тэлеапаратуры , быт. эл. прылад, рамонтна-мех.,' н а ф т а п е р а п р ., гар б а р н а -аб у тк о в а я , тэкст., харчасмакавая (у т л . ты тунёвая), цэм ., ш кляная і ф арф ора-ф аянсавая. Рамёствы (мазаіка, разьба, чаканка і інш ,). Т эгеранскі, Нац. і Т эхнал. ун-ты. Тэатры . Музеі: археал., этнагр., Галестанскі палац, маст. галерэя «Негарэстан». Першыя звесткі пра T. y крыніцах 12 ст. У пач. 13 ст. разбураны манголамі. Неўзабаве адноўлены. Зручнае яго геагр. размяшчэнне спрыяла развіішю ганшію. 3 14 ст. буйны гандл. горад. У 1404 1-ы з еўрапейцаў y Т. пабываў пасол Кастыліі пры двары Цімура. У 1722 разрабаваны афганцамі. 3 1786 сталіца Ірана. Адзін з цэнтраў Іранскай рэвалюцыі 1905— 11. У 1906 тут адбылося 1-е пасяджэнне парламента (меджліса). Месца правядзення Тэгеранскай канферэнцыі 1943. У старым гораазе (рэканструяваны ў 1870—72) знаходзяцца: базар (засн. ў 16 ст.), Галестанскі палац (18— 19 ст., цяпер Маст. музей), мячэці Шахская (1809—40) і Селахсалар (1878—90) Сучасны горад з рэгулярнымі кварталамі, прамавугольнай сеткай вуліц з плошчамі, скверамі, фантанамі, забудаваны шматпавярховымі атэлямі. банкамі, адм. будынкамі, 10— 12-павярховымі жылымі дамамі ў духу еўрап. архітэктуры, a таксама асабнякамі-катзджамі. Сярод значных пабудоў 1930—50-х г.: комплекс ун-та, Археал музей, нац. с.-г. банк, будынак Сената, гар. саа са штучным возерам, дзіцячым паркам і павільёнамі.

таў, a таксам а праблемы супрай оўнітм і забесп ячэн ня грывалага міру пасля вайны . П ры нята раш эн не аб адкрыцці ў Еўропе другога фронту ў маі 1944 (аперацы я «Оверлорд»), Каб дапамагчы гэтаму, С С С Р абавязаўся арганізаваць вял наступленне на Усх. ф ронце. Сав. дэлегацы я п ры нц ы п ова пацвердзіла згоду пасля зак ан чэн н я вайны ў Еўропе ўступіць y вайну супраць Японіі. Вырашана перадаць абм еркаванне пы тання аб пасляваен. расчляненні тэр. Германіі на разгляд Еўрап. кансультатыўнай камісіі. П апярэдне прадугледжана ўстанавіць п а с л я в а е н . м еж ы П о л ь ш ч ы па лініі р. Одэр (на 3) і па «Керзана лініі» (на У) 1.12.1943 падпісаны вы ніковы я дакументы к ан ф ерэнцы і — Дэкларацыя трох дзярж аў (зацвердзіла дасягнутыі дам оўленасці па ваен. пытаннях) і Дэкларацы я аб Іране (абвясціла аб імкненні захаваць незалеж насць, суверэнітэт і тэр. недаты кальнасць Ірана). Т.к. садзейнічала ўм ацаванню супрацоўніцтю гал. дзярж аў анты фаш . блока і ўзгадн енню планаў ваен. дзеянняў супраць Германіі. Кр Тегеран—Ялта—Потсдам: Сб. док.

3 нзд. М., 1971. Літ: Сталмн. Рузвельт. Черчнлль. Де Голль: Полнт. портреты. Мн.,1991. У.Я.Калаткоў. Т Э ГЎ , горад н а ПдУ Паўд. Карэі. Адм. ц. прав. К ёнсан-П укто. 2449 тыс. ж.

(2000). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. П рам-сць: лёгкая, шаўкаткацкая, баваўняная, гарбарная, папяровая, тытунёвая, рысаачышчальная, мукамольная, вы тв-сць гумавых вырабаў; маш .-буд., y т.л. пры лады , с.-г., трансп., тэкст., паліграф. абсталяванне; каляровая металургія, ваенная, хімічная. 3 ун-ты. П аблізу здабыча кам. вугалю, медзі. П аркі, руіны сярэдневяковых палацаў і храмаў.

таГЕР.АНСКАЯ КАНФЕР^НЦЬМ 1943,

Т ЭГУ СІГА ЛЬП А

нарада кіраўнікоў урадаў Вялікабрытаніі (У .Чэрчы ль), 3LLLA (Ф .Рузвельт) i С С С Р (І.В .С талін) 28.11— 1.12.1943 y г. Тэгеран y 2-ю сусв. вайну; 1-я сумесная сустрэча лідэраў 3 вядучых краін антыгітлераўскай кааліцыі. Праходзіла пры ўдзеле ды плам ат. і ваен. прадстаўнікоў 3 дзяржаў. А бмяркоўваліся пераважна пы танн і каарды нацы і ваен. дзеянняў супраць нацы сц кай Германіі і яе сатэлі-

сталіца Гандураса, на П д краіны , y даліне р. Чалутэка. 950 ты с. ж. (2000). Вузел аўтадарог. М іж нар аэрапорт. Прам-сць: харчасмакавая (алейная, піваварная, спіртагарэлачная, тытунёвая), тэкст., 'ш вейная, гарбарна-абутковая, дрэваапр., мэблевая, керамічная. Ун-т (з 1847). Акадэмія Гандураса, Гандураская акадэмія геаграфіі і гісторыі. Нац.

(Tegucigalpa),

горад,

музей. Арх помнікі 18 ст. (касцёлы , палацы і інш). У старажытнасні на тэр. Т. быў індзейскі (айтэкскі) горад, на месцы якога ў 1579 y сувязі j адкрыцйём гіаклаааў серабра іспанцы вснавалі свой горад. У 18 ст. З'распрацоўкай новы* радовішчаў серабра, эолата і мармуру Т пачала хутка развівацца. Пасля абвяшчэння Гвшураса незалежнай рэспублікай (1838) горал всў бараньбу за статус сталіцы з г. Камаягуа. У 1880 Т. слала сталіцай, абодва гарады былі адміністрацыйна аб’яднаны.

ТЭДАНГХн, рака ў К Н Д Р, н а П н Карэйскага п-ва. Даўж. 439 км, пл. бас.

20,1 тыс км2. Цячэ пераважна па З а х Карэйскай раўніне, упадае ў Зах.-К арэйскі зал. Жоўгага м., утварае эстуарый Летнія паводкі. С ярэдні гадавы расхол вады 320 м3/с . Каля вусця — угсіыў марскіх прыліваў. С уднаходная ў ніжнім цячэнні Ha Т. — гарады Сунчхон, Пхеньян, y эстуарыі — марскі порт Нампхо.

1ЭДЖВІД (араб. — ф анеты ка, правільнас вымаўленне гукаў), кніга-падручнік з уюваннямі, як чытаць свяш чэнную кнігу Каран. У бел. татар былі рукапісныя Т з асн. тэкстам на старатурэцкай (асманскай) мове і з тлум ачэннем на бел або польскай мовах (арабскім пісьмом) Ёсць y б-цы М усульманскага аб’яднання ў Рэспубліцы Беларусь. І.Б.Капапацкі

ТЭДЖ0Н, Т э ч ж о н , горад y цэнтр ч. Паўд. Карэі. Адм. ц. прав. ЧхунчхонНамдо. Каля 1,4 млн. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: папяровая, ш аўк атк ац к ая, б а в аў н я ная, харч , тытунёвая, м аш .-буд., y т.л . вытв-сць рухавікоў. М есца правядзенкя Сусв. выстаўкі «Экспа 1993». У раёке Т. здабыча вальфрамавых руд.

ТЭДЖлШ (па-за межамі Т уркменістана наз. Г е р ы р y д), рака ў Аф ганістане (верхняс і сярэдняе цячэнне) і Т уркменістане; часткова мяжа паміж Іранам і Афганістанам і паміж Т уркменістанам і Іранам. Даўж. 1150 км, пл. бас. 70,6 тыс км2. У вярхоўях цячэ ў вузкай горнай даліне, y нізоўях — y ш ы рокай даліне Заканчваецца ў Т эдж энскім аазісе — вада разбіраецца на араш энн е. Сярэдні расход вады кдля Пулехатума (325 км зд вусця) каля 30 м3/с . 3 вадасіовшічы Нізоўі Т. ж ы вяцца вадой з Каракумскага канала. Н'а Т. — г. Тэ~ джэн (Туркменістан). гіЖ У (Tejo), назва р. Taxa ў Партуга-

діі. ТЭЗАЎРАВАННЕ 3ÔJIATA (ад грэч. Éésauros скарб), накапленне пры ватны мі асобамі золата ў форме зліткаў, м анет, ювслірных вы рабіў з мэтай страшання зберажэнняў ад інф ляцы йнага «бясцэньвання, a таксама пад пагрозай страт y час паліт. ці эканам. крызісаў. У шырокім сэнсе — стварэнне залатога ш асу цэнтр. банкамі, к а з ш т й с т в а мі i спец. фондамі. ТЗЗАЎРУС (ад грэч. thesauros екарб'. скарбніш). y мовазнаўствс:

м аксім альна поўны слоўнік слоў пэўнай мовы з вы чарпальны м і тэкстааы м і ілю страцы ям і. А ж ы ццявім ы пераваж на для мёрт вых моў, на якіх тэксты гістары чна абм еж аваны я ў колькасны х адносінах. Н апр., укладанне «Тэзаўруса лацінскай мовы» (з 1900). Т. наз. таксама слоўнік, які пабудаваны па сістэме прадм етна-тэмат груп, згодна з загадзя вызначанай іерархічнай сістэмай паняццяў (напр., л інгвісты чны Т ., статы сты чны Т. і інш ). 2) T. y і н ф a р м a т ы ц ы — слоўн ік, які зм яш чае л ексічны я адзінкі (дэскрыптары) інф арм .-пош укавай мовы, a таксам а сістэму сем анты чны х суадн осін , неабходную для арганізацы і найб. поўнага і дакладнага пошуку. Асн. ты пы сем анты чны х суадносін паміж гэтымі д эск ры п тарам і — род — від, частка — цэлае, мэта — сродкі і інш. Адрозніваюцца Т. прынцыпам іх аріанізацыі (алфавітны, іерархічны, фасетны — група аднародных тэрмінаў, звязаных якой-н. агульнай прыкметай), спосабам выкарыстання (машынны ці безмашынны), тэматыкай і паўнатой ахопу лексікай Т. пэўнай галіны (базавы, рабочы, вузкатэматычны, шматгаліновы і інш). T. y п р а г р а м н ы м з а б е с п я ч э н н і — файл з сінонімамі, які захоўваецца ў памяці ЭВМ ui інш. носьбіце разам з праграмай (напр., транслятарам), што выкарыстоўвае гэты файл Літ: Н к к н т н н а С.Е. Тезаурус по теоретяческой м прнкладной лннгвнсляке. М., 1978; К а р а у л о в Ю.Н. Ллнгвнстяческое конструнрованне н тезаурус лмтературного языка. М., 1981; Русскнй семантмческяй словарь: Опыт автоматмч построення тезауруса: от понятня к слову М., 1982. Ш с м а к н н Ю М. Тезаурус в автоматнзмрованных сястемах упрашіенмя н обработкн ннформацня. М., 1974. А.Я.Міхневіч (мовазнаўства), М П Савік (інфарматыка).

ТЙЗІС (грэч. thesis п аіаж эн н е, сцвярд ж эн н е), 1) y шырокім сэнс е — адно з асноватворны х палаж энняў пэўнай к ав д эп ц ы і ці тэорыі. 2) У філасофіі Г.Гегеля — зыходны м ом ант y працэсе ды ялект. развіцця, як і разам з анты тэзісам і сінтэзам складаю ць трыяду. 3) У л о г і ц ы — палаж эн н е, сапраўднасць якога патрабуе доказу. ТЭІЗМ (ад грэч. theos бог) рэліг. светапогляд, засн аваны на разуменні Бога як трансцэндэнтнага разумнага пачатку, творцы , ахоўніка і ўладара сусвету. Т эрмін «T.» уведзены ў навуку ў 1743 англ. фьлосафам Р.Кедвартам. Т. адрозніваю ць ад пантэізму, які адмаўляе т р ан с ц эн дэн тн асц ь Бога, і дэізму, паводле якога Бог толькі перш астваральнік свету. Д а тэісты чны х веравучэнняў адносяц ь хрысціянства, іудаізм і іслам. Ф ілас. асэнсаван не Т звязана з тлума чэннем Бібліі на аснове стараж.-грэч. ф іласоф іі, y гірыватнасці, ш ш о н а ў ск а ары стоцелеўскага вучэння пра саматоесную чыстую су тш сц ь. Асн. рысы Т. — п ры зн анн е пры сутнасці ў свеце разумнага Бож ага ўм яш ання, што забяспечвае здпаведнэсць існага Божаму прадвы зніічэнню (гл. Правідэнцыялізм), вера ў перманенгную сувязь кож нага

ТЭЙЛАР

105

чалавека з Богам і ў магчы масць непасрэднага ды ялога паміж імі; акц энтоўка ўвагі на веры, ступені яе глыбіні і ш чы расці («жывая вера» ў каталіцызме, «сардэчная вера» ў праваслаўі), a не на знеш ніх. рытуальных ф ормах рэлігійнасці. 3 канца 19 — пач. 20 ст. для эвалю цы і Т. характэрна падкрэсліванне персаналісцкіх аспектаў Т. (гл. Персаналізм), пераасэнсаванне тэісты чнай анталогіі (У.С.Салаўёў, П .Т эяр д э Ш ардэн, дыялектычная тэалогія, рэліг. экзістэнцыялізм), спробы тлум ачэння тэісты чных фундаментальны х палаж энняў як міфалагічнай мовы (Р.Бультман), трактоўка эвалю цы і пры роды на аснове т эістычнага правідэнцы ялізму (тэісты чны эвалю цы янізм).

Дж.Х.Тэйлар.

Т ^ Й Д Э , П і к а - д э - Т э й д э (Рю о de Teide), дзеючы вулкан на в-ве Т эн еры фе (К анарскія а-вы ). С кладзены перавахсна з базальтаў. У стараж. кальдэры Л а-К аньядас сф арм іраваны малацыя конусы вулканаў Т. (выш. 3718 м) і Пік а-В ’еха (3103 м), якія зліліся. А пош няе вы вярж энне Т. ў 1909. На схілах хваёвыя лясы , зараснікі ядлоўцу. Нац. парк. Т Й Й Л А Р (Taylor) Брук (18.8.1685, Л ондан — 29.12.1731), англійскі м атэматык. Чл. Л онданскага каралеўскага т-ва (1712) і яго сакратар (1714— 18). С к он чыў Кембрыджскі ун-т (1709). Навук. прайы па матэм. аналізе, механіцы , оп ты цы і астраноміі. Даў пачатак матэм. вывучэнню задачы аб ваганнях струны, узаемадзеянні магнітаў, палёце снарадаў, вызначыў цэнтр хістанняў м аятніка і інш. Вывеў агульную формулу для раскладання ф ункц ы й y слупенны ш эраг (гл. Тэйлара шэраг). Л і т Нсторня математнкн с древнейшнх времен до начала ХГХ столетня. Т. 2. М., 1970.

TâflUIAP (Taylor) Д ж озеф Хутан малодшы (н. 29.3.1941, г. Ф іладэльфія, штат П енсільванія, ЗШ А ), амеры канскі ф ізік і радыёастраном. Чл. Нац. АН ЗШ А (1981), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1982). С кончыў Гарвардскі ун-т (1968). 3 1969 y М асачусецкім, з 1980 y П ры нстанскім ун-тах. Навук. працы па пошуку і даследаванні пульсараў, эк сперы м. праверцы агульнай тэоры і адноснасці. Адкрыў перш ы падвойны пульсар (разам з Р .Халсам, 1974; радыё-

106

ТЭЙ Л АР

тэлескоп абсерваторыі каля г. Арэсіба, П уэрта-Ры ка), па выніках даследавання вы прам янення якога ўперш ы ню даў эк сперы м. пацвярдж энне існавання гравітацыйнага выпрамянення (1978) і з вы сокай дакладнасцю вымераў інш. эф ек ты агульнай тэоры і адноснасці. Н обелеўская прэмія 1993 (разам з Халсам). Тв:. Рус. пер. — Пульсары. М., 1980 (разам з Р.Манчэстэрам); Двойные пульсары н релятмвлстская гравнтацяя / / Успехн фнз. наук.

1994. Т. 164, № 7. М.М.Касцюковіч.

Р.Э.Тэйлар.

Э.Тэйлар.

Т& Й ЛА Р (Taylor) Рычард Эдвард (н.

2.11.1929, г. М едысін-Хат, К анада), канадскі фізік. Чл. Каралеўскага т-ва К анады (1985), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1992), Л онданскага каралеўскага т -в а (1997). Скончыў ун-ты Альберты ў г. Эдмантан (Канада, 1952) і С танф ардскі (1962). 3 1962 y Станф ардскім лінейны м паскаральнікавы м цэнтры (з 1970 праф ., y 1982— 86 нам. ды рэктара). Навук. працы п а эксперы м. фізіцы элементарны х часціц, праблемах дэтэкты равання гравітацы йнага вы прам янення, рэнтгенаўскай і гама-астраноміі. Разам з Дж .А Фрыдманам і Г.У.Кендалам y серыі эксперы ментаў пацвердзіў існаванне кваркаў (1967— 73). Н обелеўская прэмія 1990 (разам з Ф ры дм анам , К ен далам). Тв. Рус. пер. — Глубоко-неупругое рассеянне: раннме годы / / Успехн фмз. наук. 1991. Т. 161, вып. 12. М.М.Касцюковіч. Т Й Й Л А Р (Taylor) Ф рэдэры к Уінслаў (20.3.1856, г. Ф іладэльфія, штат П енсільванія, ЗШ А — 21.3.1915), амеры канскі інж ы нер-вы находнік, эканаміст; стваральнік адной з перш ы х сістэм навук. арганізацы і працы (гл. Тэйларызм)\ заснавальнік навук. менеджменту і м енеджэрызму. Прац. дзейнасць Т. пачы наў рабочы м y мех. майстэрні ў Ф іладэльф іі, поты м працаваў малодш ы м служачым, інж ынерам, гал. інж ынерам металургічнага з-да; з 1890 гал. м енедж эр П рамы сл. інвесты цы йнай кам п аніі, інж ы нер-кансультант па м енедж м енце шматлікіх фірм і кампаній. Т. — аўтар каля 100 вынаходніцтваў, якія знайш лі ш ырокае вы кары станне ў металургічнай і маш .-буд. прам -сц і ЗШ А . 3 1906 прэзідэнт Амер. т-ва інж ынераў-механікаў. У 1911 арганізаваў

Т -в а навук. менеджменту, якое пасля яго смерці стала наз. «Таварыства Т эйлар». Аўтар прац: «Здзельная сістэма» (1895), «Кіраванне вытворчасцю» (1903), «М айстэрства р эзан н я металу» (1906), «П ры нцыпы навуковай арганізацыі вытворчасці» (1911) і інш.

7«.: Рус. пер. — Прннцнпы научного менеджмента. М., 1991; Літ.: К р а в ч е н к о А.М. Класснкн соцнологнн менеджмента: Ф.Тейлор, А.Гастев. СПб., 1999. Менеджмент. М., 1992. І.В.Катпяроў. Т ^ Й Л А Р (Taylor) Элізабет (н. 27.2.1932, Л ондан), ам еры кан ская кінаактры са. У кіно з 1943. А трымала вядомасць ў фільмах «М есца пад сонцам» (1951), «Рапсодыя» (1953), «Гігант» (1956) і інш . Раскры лася я к актры са псіхал. і драм складу ў фільмах «Кош ка на распалены м даху» (1958), «Батэрфілд, 8» (1960, прэм ія «Оскар»), «Хто баіцца Вірджыніі Вулф?» (1966, «Оскар»), «Бум!»

(1968), «Тайная цы ры монія» (1969), «Хамерсміт вы йш аў на волю» (1972, пры з М іж нар. кінаф есты валю ў Зах. Берліне), «Лю стэрка трэснула» (1980). Знялася таксам а ў фільмах «Клеапатра» (1963), «К ам еды янты », «У таймаванне свавольнай» (абодва 1967), «С іняя птушка» (С С С Р — ЗП ІА , 1976) і інш. Выступае на тэлебачанні. Т бЙ Л А Р А Ш б Р А Г , ступеневы шэраг, y як і ў наваколлі зададзенага пункта х = a раскладаецца аналіты чная функцы я. Зн ачэн н е ф ункцы і / (х) выражаецца праз зн ач энні яе і яе вытворных ў пун кц е х = а: f( x ) —f (a) + f- ^ f - ( x - a) + —jy V * - a / +... f ( n) / q \

+ -----“ A - o / n> + — ■ Прапанавана Ь.Тэйлап! рам (апублікавана ў 1715). У многіх важных для практыкі выпадках Т.ш. збягаецца да f(x) на некаторым інтэрвале з цэнтрам y пункце а. Для набліжаных вылічэнняў карыстаюцца формулай Тэйлара: f(x)=PJx) + RJx), дзе PJx) — частковая сума Т.ш. (мнагасклад Тэйлара), RJx) — астаткавы член (ацэнка дакладнасці вылічэнняў). Пры о = 0 Тш . пераўтвараецца ў Маклорэна шэраг. Т.ш. дазваляе зводзіць вывўчэнне некаторых ўласцівасцей функдый (вылічэнне лімітных значэнняў функцый, даследаванне іх экстрэмумаў, пунктаў перагіну і інш.) да больш простай задачы вывучэння такіх уласцівасцей адпаведнага мнагаскладу Тэйлара. А.А.Гусак. Т Э Й Л А Р Ы ЗМ , сістэма арганізацы і працы , заснаваная на спецы ялізацы і і рацы яналізацы і прац. аперацы й; адзін з кірункаў амер. тэоры і менеджменту. Узнік y ЗШ А ў пач. 20 ст. Н азва ад прозвіш ча яе аўтара Ф.У. Тэйлара, як і ў кн. «Кіраванне вытворчасцю» (1903) і «П ры нцыпы навуковай арганізацы і вытворчасці» (1911) сфармуляваў асновы пры нцы пова новай арганізацы і працы. Т. — гэта сукупнасць метадаў арганізацыі і нарміравання працы , кіравання вытв. працэсамі, падбору, расстаноўкі і аплаты працаўнікоў, якія накіраваны на значнае п авы ш эн не прадукцыйнасці працы і інтэнсіўнасці працы. П ры нарм іраванні п рады ўсе

прац. аперацыі падзяляліся на простыя прац. дзеянні і пры ёмы , устараняліся заліш нія і марны я, аж ы ццяўляўся хронаметраж вы канання самы м кваліфікаваным рабочым асобны х элементаў работы. Паказчы кі выпрацоўкі гэтага paбочага браліся за норму, якая станавілася абавязковай ддя в ы канання ўсімі рабочымі. Каб сты муляваць выкананне гэтай нормы , бы ла распрацавана спец. сістэма здзельна-прагрэсіўнай аплаты працы. Я на прадугледжвала прэміраванне за вы кананне і перавы кананне нормы і ш трафы для тых, хто не выконваў. Рэгламентавалася таксам а чаргаванне працы з адпачы нкам. Крытыкі Т. адзначалі яго дваісты і супярэчлівы характар: ён узмацняў эксплуатацыю рабочых, аднак павыш аў прадукцыйнасць працы. Пад уплывам навуковатэхнічнай рэвалю цы і Т. эвалюцыяніраваўся; ён y многіх краінах з ’яўляецца асновай арганізацыі працы і павышэння эф ектыўнасці вытв-сці. Літ.: У к р а м н е ц П.П. Менеджмент: новые технологнн. Мн., 2001. І.В.Катляроў. тФ Й Л Е Р (Theiler) М акс (30.1.1899, П рэторы я — 11.8.1972), амерыканскі ўрач і мікрабіёлаг. С кончы ў Кейптаўнскі ун-т (1918). 3 1951 кіраўнік лабараторыі аддзела меды цы ны і аховы здароўя Ракфелераўскага ф онду (НьюНорк) і адначасова (з 1964) праф. мед. ш колы Іельскага ун-та. Навук. працы па вывучэнні этыялогіі амёбнай дызентэры і, лептаспірозаў, яп. энцэфаліту,

I

I I I I 1

I

1 I | I I I I I | > I I I I I | | I I 1 | I

малпавага энцэфаламіэліту, даследаваў I вірус жоўтай ліхаманкі і стварыў 2 спе- I цы ф ічны я вакцы ны для імуніздцыі чалавека супраць гэтай хваробы. Нобелеў- I ская прэм ія 1951. В.Ф.Ермакоў. I Т Э Й Л Е Р Ы Ё З Ы , інвазійны я трансмісіўны я хваробы ж вачных жывёл групы niраплазмідозаў, якія вы клікаю цца ўнугры клетачны м і паразітамі, прасцейшымі з роду тэйляры я. П аш ы раны ў Афрыцы , трапічны х і субтрапічных краінах Азіі і інш. Узбуджальнікі лакалізуюцца ў клетках імуннай сістэмы , эрытрацытах, лімф ацы тах, гістыяцытах. Пераносчы кі — іксодавы я кляш чы. Хваробы суправадж аю цца анем іяй, ліхаманкай, ш матлікімі кровазліццямі і дэгенераты ўны мі аням енням і органаў. Смяротнасц ь сярод маладняку да 90%, дарослы х ж ывёл — 60— 70%. Т & Й С ЕРА — TÔ PH K B IC T A ЛІНІЯ, Т э й с е р a —Т о р н к в і с т а зона, краявое ш во Усходне-Еўрапейскай п/іатформы. Адмяжоўвае Заходне-Еўрапейскую маладую платформу ад БалтыйскаПрыднястроўскай зоны перыкратонных прагінаў на 3 стараж. Усх.-Еўрапейскай платф ормы . Складаецца з серыі глыбінных (манты йны х) разломаў, уваходзіць y больш працяглы Дабруджска-Паўночнам орскі лініям ент зям ной кары.

I I

I

I I

I I I I

I

I | ' I I |

Т Э Й Т Э Л Б Б 0 Й М (Teitelboim ) Ваподзя I (н. 19.3.1916, г. Ч ы льян, Чы лі), чылійскі I пісьм ен нік, • грамадскі дзеяч. Скончыў I ю ры ды чны ф -т ун-та Чылі (1938). У 1961— 65 чл. палаты дэпутатаў, з 1965

сенатар. 3 1973 y эміграцыі. Д эбю таваў гіст. нарысам «Заранак капіталізму і заваяванне Амерыкі» (1943). У раманах «Сын салетры» (1952), «Н асенне на пяску» (1957), «Унутраная вайна» (1979) тэмы рабочага руху, існавання лю дзей ва ўмовах канцлагера, супрацьстаяння чылійцаў дыктатуры. Аўтар л іт.-кры тычных прац «Чалавек і чалавек» (1969, з гісторыі рус. і сав. л-ры ), «Нэруда» (1984), публіцыстыкі, y т.л. кн- «Чылі: барацьба працягваецца» (1976). Тв:. Рус. пер. — Семя на песке. М., 1959; Снова о событнях в Чшш. М., 1977; Чвлн: борьба продолжается. М., 1979; Внутренняя война. М., 1982; Неруда. М., 1988. Літ.: К у т е й і ц н к о в а В.Н. Роман Латанской Амернкв в XX в. М., 1964. Е.А.Лявонава.

н а польскай мове раз y 2 месяцы . Рэдактар-вы д авец А.Кіркор. Змяш чаў матэры ялы , тэм аты чна і праблемна звязан ь м з Беларуссю , y т.л. паэт. творы А.Ады нца, пераклады з рус. і чэш. паэзіі В .К араты нскага, аповесць А.Плуга «Пястуха», апавяданні Г.П узы ны «Ш то м ож а лю басць», гісторы ка-краязнаўчы нары с У .С ы ракомлі «М інск». М еліся бы ць апублікаваны бел. паэм ы А.Вярыгі-Д арэўскага. Вы йш ла 6 нумароў. Закры ты ўладамі. М атэры ялы , падрыхтаваны я д а наступны х нумароў, выдадзены пад назвай «Pismo zbiorowe Wileriskie» («Віленскі альманах», т. 1— 2, 1859— 60). У.І.Мархель. Т Э К В А Н Д 0, від спарты ўнай барацьбы ; тое, ш то таэквандо.

М Тэйлер Э.Тэйтэм. У.Тэкерэй.

ТЙЙТЭМ, Т э т а м , Т а т у м (Tatum ) ТЭКЕН ДА М А (T equendam a), вадаспад y Эдуард (14.12.1909, г. Боўлдэр, ЗШ А — Калумбіі, на р. Багата (правы пры ток р.

5.11.Î975), амеры канскі вучоны ў галіне М агдалена). Выш. 137 м (па інш . звесбіяхіміі і генетыкі. Чл. Нац. АН ЗШ А тках 145 м). H a Т. — ГЭС.

(1952). Д-р біяхіміі (1934). С кончы ў Т Ф К Е РЭ Й (Thackeray) Уільям М ейкпіс Вісконсінскі ун-т (1931). У 1937— 45, (18.7.1811, г. Калькута, Інды я — 1948—56 y Станф ардскім і Іельскім 24.12.1863), англійскі пісьм еннік; н ай (1945—48) ун-тах (з 1946 праф.). 3 1957 буйнейш ы прадстаўнік англ. рэалізму. праф. Ракфелераўскага ін-та мед. даслеВучыўся ў Кембрыдж скім ун-це (1828— даванняў y Н ью -Й орку. Разам з 29). Творчую дзейн асць пачаў я к м асДж.У.Бідлам (1944) распрацаваў кантак-кары катуры ст (2000 м алю нкаў увайцэпцыю: адзін ген вызначае структуру шлі ў кн. «Тэкерыяна», 1875). Д рукаваўаднаго ферменту. Гэта кан ц эп ц ы я стала ся з 1836. Гал. тэм а яго твораў — вы касновай біяхім. генетыкі. Разам з ры ццё заган тагачаснага англ. Дж Педэрбергам (1947) адкры ў y бактэграмадотва. Аўтар саты ры ка-гум ары срый генет. рэкамбінацы ю . Нобелеўская тычны х «Нататкі Ж аўтаплю ш а» (1840), прэмія 1958 (з Бідлам і Ледэрбергам). В. Ф. Ермакоу. «Пендэніс» (1850), гіст. «Гісторыя Генры Эсманда» (1852), «Віргінцы» (1857) ТЭЙФ Майсей Саламонавіч (4.9.1904, раманаў, сям ейнай хронікі «Ньюкамы» Мінск — 23.12.1966), яўрэйскі пісьмен(1855). Вярш ыня яго творчасці — ранік. Вучыўся ў БДУ, скончы ў 2-і М асман «Кірмаш пыхлівасці» (1848), y якім коўскі ун-т (1933). У 1961— 64 супрапаказаў ж ы ццё простых лю дзей y перы цоўнік час. «Савеціш Геймланд» («Саяд напалеонаўскіх войнаў, узняў восвецкая Радзіма»), Друкаваўся з 1920. У тры я маральна-пагтіт. і сац.-грам адскія кнігах «Вершы і паэмы» (1933), «Пралепраблемы. Аўтар ш матлікіх аповесцей, тарка, сястра мая» (1935), «Смерць або верш аў, кніг эсэ, y т.л. сатыр. «Кніга перамога» (1936) і інш . падзеі грамадз. снобаў» (1847), літ.-кры ты чны х нары саў вайны, тэмы барацьбы народаў супраць («Англійскія гумарысты X V III ст.», ням. фашызму, памяці пра вайну. Пісаў 1853), цы кла пароды й («Раманы славупра Беларусь (верш ы «Беларусь», «Патых літаратараў», 1847), рэц эн зій , пералессе», «Лявоніха», «Калі ласка», «Белакладаў і інш. Яго т ю р ы адм етньм сю рускі вакзал»), верш «Добры сусед» ж этнай разгалінаванасцю , займ альнаспрысвяціў Я.Купалу. Н а бел. мову яго цю інтрыгі, ры тмічнай разнастайнасцю , асобныя вершы пераклаў А .Зарыцкі. насы чаны каламбурамі, маты вамі маскі, Te: Рус. пер. — Нзбранное. М., 1958; Румарыянеткі. Н а бел. сцэн е паводле казкопожатне. М., 1964; Песнь о братьях. М., кі Т. пастаўлены спектакль «П ярсцёнак 1981. і ружа» (1999, Гродзенскі абл. драм. т-р).

Te:. Рус. пер. — Собр. соч. T. 1— 12. М., «ТЙКА ВІЛЁНЬСКА» («Teka Wilenska^, 1974—80. «Віленскі зборнік»), часопіс дэм акр. к ь Літ:. В а х р у ш е в В.С. Творчество Текрунку. Выдаваўся ў 1857— 58 y Вільні керея. Саратов, 1984; Унльям Мейкпнс Тек-

тэкст

107

керей: Творчество. Воспоммнання. Бмблногр. разыскання. М., 1989; Теккерей в воспоммнаннях современнмков. М., 1990. Е.А.Лявонава. Т ^ К Л ІЦ , возера ў Л епельскім р -н е Віцебскай вобл., y бас. р. Сергуч (вы цякае з возера), за 13 км на П н З ад г. Л епель. П л. 2 км 2, даўж. 2 км , найб. ш ыр. 1,3 км, найб. глыб. 3,2 м, даўж. берагавой лініі 5,5 км, пл. вадазбору 32,9 к м 2. Катлавіна рэш ткавага тыпу. Схілы выш .

3— 8 м (на У д а 10 м), пад лесам, участкамі разараныя. Берагі пераваж на нізкія, пясчаны я, месцамі забалочаны я, пад лесам і хм ы зняком , на П д сплавінны я. Д н о плоскае, сапрапелістае, уздоўж берагоў да глыб. 0,5 м пясчанае. М оц н а зарастае. У падаю ць 2 ручаі, y т.л. з воз. Л уконец. Возера зары блялася сярэбраны м карасём. Т Э К С (ад лац. texo тку, пляту), пазасістэм н ая адзінка лінейнай ш чы льнасці валокнаў або нітак. Т. роўны лінейнай ш чы льнасці адпаведнага цела (валакна, ніткі і інш .), маса якога роўная 1 г, a даўж. 1 км. Абазначаецца тэкс. 1 тэкс = 1 г/к м ' = 10"6 к г/м . М етры чны нумар н іт а к N звязан ы з Т. ф орм улай N = 10' 3/т э к с (азначае даўж. 1 г нітак y метрах, напр., 1 г нітак № 40 мае даўжыню 40 м). Выкары стоўваю цца таксам а кратн ая адзінка кілатэкс (103 тэкс) і дольная адзінка мілітэкс (10~3 тэкс). «ТЭКСАКА IH K .» (Texaco Inc.), буйная нафтагазавая манаполія 311ІА. Здабывае і перапрацоўвае энергет. сыравіну (пераваж на нафту і газ), вырабляе і рэалізуе альтэрнаты ўны я віды энергіі, масла і паліва, кіруе гандл. і трансп. падраздзяленн ям і. Засн. ў 1902 я к «Тэксас К°». 3 1959 сучасная назва. У 2001 а б ’яд н ал ася з к ам п ан іяй «Ш эўрон карп.» і стала наз. «Ш эўрон Т эксака карп.» Ш таб-кватэра ў г. С ан -Ф ран цы ска. А гульныя запасы нафты і газавага кандэнсату 11,5 більёнаў барэляў, а б ’ём здабычы 2,7 млн. барэляў (2001).

M ae 35 нафтаперапр. з-даў, 51 танкер, сетку трубаправодаў, 14 н.-д. цэнтраў y 7 краінах, 25 тыс. станцы й абслугоўванн я па ўсім свеце. У вы тв-сці занята 53 тыс. чал. (2001). М.Б.Жукаеа. Т Э К С Т (ад лац. textus ткан ін а, злучэнне), пасляд оўнасць вы казван н яў на п эўнай мове, структурна і семанты чна суаднесены х y пісьмовым ці вусным маўленні (у сінтагматы цы ) такім чы нам, ш то яны набы ваю ць сэнсавую цэласнасць, лагічную звязнасць, адносную заверш анасць, прадметна-тэматы чнае адзінства. 3 закан чэн нем працэсу ствар эн н я вербальнага Т. чалавек пакідае мову я к сістэму рознаўзроўневых адзін ак і правіл іх спалучэння і мае справу з Т. не я к мовазнаўчай з ’явай, a ф еном енам слоўнай творчасці ў галіне маст. л -ры , публіцыстыкі, навукі і інш. Н а гэтай падставе паняцце Т. набывае культуралагічную каш тоўнасць і паш ы -

108

ТЭКСТАЛІТ

раецца на звязную сукупнасць знакаў y лю бой ф орм е камунікацы і (музыка, танец, гульня, кры птаграф ія, рэлігія, ры туалы, абрады, ды зайн і інш. семіялагічныя сістэм ы ); культура ва ўсіх яе разгалінаваннях разглядаецца як сукупнасць ш матлікіх і разнастайны х Т., якія чалавск, паступова засвойваю чы нац. культуру, вучы цца чытаць. Існуюць 2 роднасны я навукі, аб’ектам вы вучэння якіх служ адь Т.: тэксталогія і тэоры я Т. (інш . назвы — лінгвісты ка Т., граматы к а Т ., структура Т .), якая даследуе Т. перш за ўсё з лінгвісты чны х пазіцы й — суадносіны і ф ункцы янаванне моўных адзінак. Слова «Т». выкарыстоўваецца і ў больш вузкіх значэннях (аўтарскі Т. без дадаткаў і каментарыяў да яго; слоўная частка выдання тыпу альбом, буюіет, чарцяжы і інш.; словы для муз. твора — песні, хора, оперы і інш.) і спец. значэннях (урывак з твора славеснасці для вучэбных мэт, рэкламны T.); y друкарскай справе — шрыфт, кегль (памер роўны 20 пунктам — каля 7,5 мм). Літ:. Л о т м а н Ю.М. Структура художественного текста. М., 1970; Текст я аспекты его рассмотрення. М., 1977; Лянгвнстяка текста. М., 1978; Текст как псяхолннгввстяческая реалыюсть. М., 1982; Текст как обіект комплексного аналнза в вузе. Л., 1984. А.Я.Міхневіч. Т Э К С ТА Л ІТ (ад лад. textus тканіна + грэч. lithos кам ень), матэры ял, які складаецца з некалькіх слаёў тканіны (напаўняльн ік), прамочаны х (звязаных) сінтэты чнай смалой. Вырабляецца ў выглядзе труб, пруткоў, пліт, лістоў. Напаўняльнікамі могуць быць натуральныя (бязь, міткаль, шыфон і інш.), штучныя і сінтэтычныя арганічныя (віскозныя, поліамідныя, поліэфірныя і інш.) тканіны, a таксама нятканыя матэрыялы. Т. з напаўняльнікам са шклбвалакна наз. шклотэксталітам, з азбесту — азбатэксталітам. Т. выкарыстоўваецца для вытв-сці падшыпнікаў слізгання, электраразмеркавальных панэляў, шківаў, радзей шасцерняў і інш. Т Э К С Т А Л 0Г ІЯ (ад тэкст + ... логія), галіна філалогіі, якая вывучае гісторыю тэксту твораў пісьменства, л-ры і ф альклору для далейш ага даследавання і публікацыі. Гал. яе задача — устанаўленне і кры ты чнае прачы танне тэксту н а падставе вы вучэння кры ніц (рукапісаў, друкаваны х вы данняў), класіфікацыі і інтэрпрэтацы і перапрацовак тэксту, вы яўлення скаж энняў, зробленых пабочны мі асобамі. Адрозніваюць Т. ант., сярэдневяковай і новай л-р. Своеасаблівыя праблемы мае Т. ф ал ьклору, паколькі творы вуснай нар. творчасці існуюць y мностве раўнапраўных варыянтаў. Т. патрабуе ш ы рокай дасведчанасці даследчыка, вы кары стання даных бібліяграфіі, крьш іцазнаўства, палеаграфіі, археаграфіі, герменеўты кі, гісторыі грамадскай думкі, м овы , арфаграфіі, гісторыка-літ. і агульнагіст. звестак- і г.д. Т эксталагічнае даследаванне выступае і як частка літ.-знаўчага метаду, як спосаб вы вучэння л -ры , звязана з гісторыяй і тэоры яй л-ры . У зм е-

нах тэксту адлюстроўваюцца заканам ернасці развіцця л-ры і розн ы я грамадскія тэндэнцы і. Н а падставе гісторыі тэксту рэканструю ецца творчы працэс і даследуецца творчая гісторы я літ. твора. Пры ватны мі пы танням і гісторыі тэксту з ’яўляю цца атрыбуцыя, датаванне, лакалізацыя. Пры выданні літ. твораў (навук. эдыцыі) тэкстолагі вы раш аю ць ш эраг праблем: адбор і разм еркаванне твораў, выбар тэкстаў, складанне даведачнага апарату (уступны артыкул, каментары й, паказальнік), транскры пцы я (перадача тэксту са зм енам і зн еш ніх прыёмаў пісьма ў адпаведнасці з сучасны мі патрабаваннямі пры захаванні зместу і стылю арыгінала). Выданні падзяляюцца на папулярныя і навуковыя: навуковыя — на дыпламатычныя (дакладна перадаюць тэкст крыніцы) і крытычныя; факсімільнае выданне захоўвае і знешні выгляд крыніцы. Вышэйшым тыпам навук. выданняў з’яўляецца акад. выданне. Гісторыя Т. пачынаецца з ант. філалогіі. Т. новага часу бярэ пачатак ад філал. даследаванняў гуманістаў і навук. выданняў класічных тэкстаў y эпоху Адраджэння. Т. з прыкладной дысцыпліны паступова ператварылася ў самаст. навуку, стала неабходнай часткай літ.-знаўчага даследавання, мае вял. гіст.культ. значэнне. Н а Беларусі тэксталагічны мі пры ём амі карысталіся Ф .С кары н а, С .Будны , складальнікі і рэдактары статута ВКЛ, летапісных зводаў, выдаўцы ананім ны х паэм Я.Карскі і Е.Раманаў, супрацоўнікі выдавецкай суполкі «Загляне сон ц а і ў наш а аконца», якія рыхтавалі падпісную серыю «Беларускія песняры » (творы Ф .Багуш эвіча, В Д у н ін а-М ар ц ін к евіча, пераклад «П ана Тадэвуш а» А .М іцкевіча, усяго 6 тамоў). Навук. даследаванне бел. лстапісаў распачаў ІД аніловіч , помнікі бел. пісьменнасці выдавала Віленская археагр. камісія і інш. Т. стараж. л-ры абумоўлена спец ы ф ікай сярэдневяковага пісьменства, характарам бы тавання яго помнікаў (пераваж на ў рукапісах), асаблівасцямі працы стараж. кніж нікаў і інш. Н еразвітасць аўтарскага пачатку і звязаная з гэты м анан ім н асць многіх твораў, няўстойлівасць тэксту, наяўнасць розны х спісаў і рэдакцы й аднаго і таго ж пом ніка, адсутнасць аўтарскага тэксту, ш матмоўнасць пісьмовай спадчы ны Беларусі стараж. перыяду, своеасаблівасць культ.-гіст. кантэксту, y якім узнікалі і бытавалі літ. творы , ствараю ць дадатковыя цяж касці для даследчы ка-м еды явіста і часам робяць немагчы мы м грунтоўнае вы вучэнне пісьмовага п ом ніка без яго тэксталагічнага даследавання. Н епасрэднам у літ.-знаўчаму аналізу твора папярэднічаю ць пош ук і вы вучэнне яго розных спісаў, атры буцыя рукапісаў, y якіх ён захаваўся, вы значэнне іх складу, часу і м есца ўзн ікнення, прачы танне тэксту і параўнанне яго з інш . спісамі, вы яўленне і асэнсаванне розначы танняў, вы святленне месца дадзенага спісу сярод інш. спісаў і рэдакцы й, па м агчы масці, рэканструкцы я пратографа або нават тэксту, блізкага да аўтарскага. С пецы ф іку і асаблівы я цяж касці мае тэксталагічнае даследаванне летапісаў,

якія звы чайна ўяўляюць сабой складан ы я зводы -кам піляцы і розных тэкстаў і літ. твораў рознага часу і розных аўтараў. П ры нц ы п ы і правілы публікацыі помнікаў стараж. пісьменства залежаць ад ты п у і характару вы дання (навук., навук.-папулярнае, y арыгінале ці ў перакладзе на сучасную мову). Значную працу па вы яўленні, зборы і апісанні рукапісаў, вы вучэнні помнікаў бел. пісьменства зрабіў Карскі. Тэксталагічнае даследаванне бел. летапісаў, пачатае ў 19 ст. Даніловічам, y 20 ст. прадоўжылі А.Ш ахматаў і Ф .С уш ы цкі, паш ыры лі і паглыбілі М .У лаш чы к і В.Чамяры цкі; Зроблена археагр. апісанне ўсіх летапісны х спісаў, высветлены іх узаемаадносіны і ўдакладнена класіфікацы я, праведзена тэксталагічнае параўнанне гэтых помнікаў са стараж,- 1 рус. летапісамі і польскімі хронікамі, даследаваны ўзнікненне, кры ніцы і літ. гісторы я летапісны х зводаў, падрыхтавана іх навук. вы данне ў «Поўным зборы рускіх летапісаў». Значны ўклад y выву- I чэнне і вы данне помнікаў бел. пісьмовай спадчы ны зрабіў А.Корш унаў, які падры хтаваў перш ую «Хрэстаматыю па стараж ы тнай беларускай літаратуры» (1959), творы А ф анасія Ф іліповіча і С кары н ы , асобн ы я помнікі мемуарнай л -р ы Беларусі 16— 17 ст. Гіст.-літ. і тэксталагічнае даследаванне і публікацыю твораў стараж. бел. паэзіі ажыццявіў І.С аверчан ка («Старажы тная паэзія Беларусі, XVI — перш ая палавіна XVII с т> , 1992), агіяграфіі і Кіры лы Тураўскага — А .М ельнікаў («Кніга жыцій і хадж энняў», 1994; «Кірыл, епіскап Тураўскі», 1997), палом ніцкай л-ры — С .Г аран ін («Ш ляхамі даўніх вандраванняў», 1999). С танаўленне Т. бел. л -р ы адбылося ў 1920— 30-я г. Пад кіраўніцгвам і пры ўдзеле І.Зам оціна, Я .Бары чэўскага, А.Вазнясенскага, В .М ачульскага, М .П іятуховіча вы дадзен ы н авук.-кам енц іраваны я зборы твораў («Творы» М .Багдановіча, т. 1— 2, 1927— 28; «М атчын дар» А .Г ар у н а , 1929; а д н а то м н ік і твораў Ц ёткі і П .Труса, 1934, і інш .). Пасля Вял. Айч. вай ны акты ўная праца ў галіне Т. бел. л -р ы разгорнута ў Ін-це л-ры АН Беларусі, дзе пры сектары дакастр. л -р ы створана тэксталагічная група (узначальвалі В .Бары сенка, Ю .Пш ыркоў). Асн. нам аганні скіроўваліся н а выданне спадчы ны пісьм еннікаў-класікаў Я.Купалы , Я .К оласа, М .Багдановіча, помнікаў стараж . пісьменства. Значнай падзея й стаў вы хад перш ы х навукова каменціраваны х збораў твораў Я.Купалы (т.

1— 6, 1952— 54; 1961— 63) і Я .К оласа (т. 1— 12, 1961— 64). Выдадзены таксама зборы твораў Д уніна-М арцінкевіча (1958), Багдановіча (т. 1— 2, 1968), «Александрыя» (1962), «Прадмовы i пасляслоўі» С кары н ы (1969), «Творы» Багуш эвіча (1967). У зборы твораў Я .К упалы (1961—63) y якасці крыніц асн. тэксту вы брана не апош няе прыж ы ццёвае вы данне, a 1-ы збор твораў (т. 1— 6, 1925— 32), які рыхтаваў сам аўтар. П ош ук архіўных матэры ялаў і

I

I I

I

I

1 I

I I I

I

гіст.-літ. звестак, удасканаленне методыкі тэксталагічнага аналізу і кам енціравання тэксту твораў спры яльна адбіліся на падрыхтоўцы больш поўных збораў твораў Я Купалы (т. 1— 7, 1972—76) і Я.Коласа (т. 1— 14, 1972— 78). Выйшлі 1-ы навукова каменціраваны збор твораў К.Чорнага (т. 1— 8, 1972—75), «Выбраныя творы» М .Гарэцкага (т. 1—2, 1973), «Помнікі стараж ытнай беларускай пісьменнасці» (1975), аднатомныя «Творы» Ц ёткі (1976), «Выбраныя творы» Ядвігіна Ш . (1976), «Творы» К.Каганца (1979) і інш . Д аследаванне заканамернасцей развіцця бел. л-ры на ўсім працягу яе гіст. развіцця набывае мэтанакіраваны характар. Адпавсдна павялічылася ўвага даследчы каў і да маст. спадчыны мінулага. У сувязі з неабходнасцю далейш ай акты візацыі тэксталагічнай работы ў 1979 на аснове тэксталагічнай групы Ін -т а л-ры Ml Беларусі створаны сектар вы данняў і тэксгалогіі (з 1986 аддзел). Вы дадзены псршыя навукова кам енціраваны я зборы твораў І.Мележа (т. 1— 10,1979— 85), М Лынькова (т. 1— 8, 1981— 85), Г арэцкага (т. 1—4, 1984—86) і 2 дадатковы я тамы — «Творы» (1990) і «Гісторыя беларускае літаратуры» (1992), П .П естрака (т. 1—5, 1984— 86), У .К араткевіч а (т. 1-8 , 1987—91), З.Бядулі (т. 1— 5, 1985-89), П.Броўкі (т. 1— 9, 1987— 92), М.Зарэцкага (т. 1— 4, 1989— 92). Я .П ушчы (т. 1—2, 1993— 94), аднатом нікі ГЛеўчыка (1980), Я.Дылы і В .К араты нскага (абодва 1981), У.Галубка (1983), Дуніна-Марцінкевіча (1984), СЛТалуяна (1986), Я.Лучыны (1988), С кары н ы (1990), Багушэвіча (1991), У .С ы ракомлі (1993), «Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст.» (1983). Бел. тэкстолагі падрыхгавалі зборы твораў Я .К упалы (т 1—3, 1982) і Я.К оласа (т. 1— 4, 1982—83) y перакладзе на рус. мову. Якасна новым этапам y развіцці бел. Т сгалі першыя поўныя зборы твораў М Багдановіча ў 3 т. (1991— 95) і Я .К упалы ў 9 т, (т. 1— 8, 1995— 2002), y якіх па-новаму вырашаны ш эраг тэксталагічных праблем. Паш ыраны асн корпус поўнага збсру твораў Я.К упалы за кош т твораў, якія ў папярэднія зборы не ўключаліся паводле ідэалаг. п ры чы н і цэнзурных меркаванняў. Зм ен ен а кам пазіішя вьідання: ацноўлены лаасобны я строфы вершаў, удакладнены кры ніцы асн тэксту і першадруку. вы праўлены нсдакладнасці датавання, паш ы раны гіст -літ. і рэальны каментары й, уведзены прыжыццёвыя літ.-кры ты чная а ц эн ■ кі твораў Я.Купалы, змеш чаны гіст.-літ. нарысы пра гісторыю друкавання асн. вершаваных зб-каў паэта, уперш ы ню змяшчаюцна яго дарчы я надпісы на кнігах і фотаздымках, службовыя і асабістыя дакумснтьі. У 1996 распачата вы ланнс «Беларускага кнігазбору». Выйшлі «Выбраныя творы» Я.Чачота, М .Багдановіча, ВЛастоўскага, У.Ж ылкі, Я .Баршчэўскага, Л.Геніюш, П.Труса, Н.Арсенневай і інш., «Бсларускія летапісы і хромікі» (1997), зб. К.К зліноўскага «За

наш ую вольнасць: Т воры , дакументы» (1999). Літ : Вопросы текстологхх. Вып. 1—4. М., 1957—67; П р о х о р о в Е.Н. Текстологхя: (Прхнцхпы хзданхй классхч. лхт.). М., 1966; Прхнцхпы текстологхческого хзученхя фольклора. М.; Л., 1966; Ч а м я р ы ц к і В.А. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры: Узхікненхе і літ. гісторыя першых зводаў. Мн., 1969; Гу л ь м a н Р.І. Тэксталогія твораў Янкі Купалы. Мн., 1971; Пытанхі тэксталогіі беларускай літаратуры. Мн., 1980; Л х х a ч е в Д.С. Текстологхя: На матерхале рус. лхт. X—XVII вв. 2 хзд. Л., 1983; У л a ш х к Н.Н. Введенхе в хзученхе белорусско-лхтовского летопхсанхя. М., 1985; Я г о ж. Працы па археаграфіі і крыніцазнаўству гісторыі Беларусі: 3 рукапіснай спадчыны. Мн., 1999; М y ш ы н с к i М.І. Беларуская тэксталогія: набыткі, праблемы / / Полымя. 1980. № 1; Я г о ж. Першы Поўны збор твораў Янкі Купалы: Канцэпцыя выдання і яе практыч. ўвасабленне / / Бел. археагр. штогоднік. 2000. Вып. 1; К і с я л ё ў Г.В. Ад Чачота да Багушэвіча. Мн., 1993; Л а б ы х ц е в ЮА. Проблемы подготовкх хзаанхй собранхя сочххенхй Скорхны: традхцхон. х электрон. варханты / / Скарына і наш час. Гомель, 1999; Современная текстологхя: тсорхя х практхка. М., 1997; Г р х ш у н х н А.Л. Нсследовательскхе аспекты текстологхх. М., 1998; Г о л y б Т.С. У творчай майстэрні класіка: Тэксталогія твораў М.Гарэцкага. Мн., 2002. МІ.Мушынскі, В.УСкалабан, В.А.Чамярыц/сі. Т Э К С ТЎ РА (лац. textura тканіна, будова), пераваж ная ары ентацы я крыш т. зярн ят, малекул і інш. складальны х элементаў (кампанентаў) y розны х асяроддзях. Утвараецца пад дзеянн ем пругкіх напруж анняў, цеплавы х уздзеянняў, эл. і магн. палёў і пры спалучэнні гэтых ф актараў (напр., тэрмамех. і тэрмамагн. апрацоўкі матэры ялаў). Абумоўлівае анізатрапію многіх фіз. уласцівасцей матэрыялаў. Адрозніваюць в о с е в ы я Т. — з пераважнай арыентацыяй адносна аднаго вылучанага напрамку, п л о с к і я — з арыентацыяй адносна пэўнай плоскасці, п о ў н ы я — пры наяўнасці вылучаных плоскасці і некаторага напрамку ў ёй. Тэкстураваныя матэрыялы існуюць y прыродзе (напр., некаторыя мінералы і біял. тканкі) і могуць быць атрыманы штучна (напр., пры апрацоўцы ціскам металаў, фазавых пераходах, крышталізацыі, ani­ mandi, адсорбцыі і інш.). Яны шырока выкарыстоўваюцца ў тэхніцы: п ’езаэлектрычныя матэрыялы, вадкія крышталі, паляроіды і інш. Гл. таксама Тэкстура магнітная. Р.М.Шахлевіч. Т Э К С Т Ў РА Г 0 Р Н А Й П А Р 0 Д Ы , сукупнасць пры км ет будовы горных парод, абумоўленых арыенціроўкай, адносны м разм яш чэнн ем і размеркаваннем складальны х частак пароды. У адрозн енн е ад структуры горнай пароды м арф алагічнай адзінкай тэкстуры з ’яўл яец ц а м інер. агрэгат (напр., гаейсавая, масіўная, сланц авая тэкстуры ). 'ГЭКСТЎРА М А Г Н Й Н А Я , пераважная ары ен тац ы я вектараў спан таннай нам агнічанасці магн. даменсў y ф ера- і ф еры магнеты ках. Абумоўлівае анізгтрапію матн. уласцівасцей матэры ялу (гл. М агнітная анізатрапія). Узнікае пры дзеян н і н а м атэры ял накіраваных мех. напруж анняў, як ія ўтвараюць пераважную ары ентацы ю крыш талітаў y полі-

ТЭКСТЫ ЛЬНА

109

кры ш талях (гл. Тэкстура), пры тэрмічнай апрацоўцы матэры ялу ніж эй Кюры пункт а ў магн. полі (тэрмамагн. апрацоўка), пры тэрмамех. апрацоўцы. С тварэн не восевай Т.м. дае магчымасць рэзк а палепш ы ць уласцівасці магн. матэры ялаў. Уздоўж восі Т.м. y магнітам як кіх матэрыялах аблягчаецца перамагнічванне, пры гэтым павялічваецца магніт ная пранікальнасць, памянш аю цца каэрцытыўная сіла і магн. страты; y магнітацвёрдых матэрыялах дасягаюць найбольш ы х зн ач эн н яў намагнічанасць аст ат кавая і каэрцы ты ўная сіла. ТЭКСТУ РАВА НАЯ Н П КА, в ы с о к а а б ’ём н ая нітка, комплексная нітка тэкст. са ш тучна нададзенай ёй звілістасцю . У Т .н. звілістая кожная монанітка, ш то пераш каджае іх ш чы льнаму ўкладванню ў ком плекснай нітцы. Ад звычайных комплексных нітак Т.н. алрозніваюцца паніжанай аб’ёмнай масай (для Т.н. яна ў 10—20 разоў меншая, чым яля гладкіх хітак), большай порыстасцю, мяккасцю і ў некат. выпадках вял. пругкай расцяжнасцю — в ы с о к а р а с ц я ж н ы я Т . н . (гакдл. назвы: стрэч, хеланка, эластык і імш ), маюць расцяжнасць ла 400%. Вырабляюць Т.н. пераважна з сінт. палімераў. Асн. паказчык эксплуатацыйнай каштоўнасці Т.н. і вырабаў з іх — устойлівасць звыістасці; найб. ўстойлівасць маюць Т.н. з капроху і аніду (гл. Поліамідныя валокны) Выкарыстоўваюць Т.н. для вырабу паветрапрахікальных, гіграскапічных тканін і трыкагажу, a таксама шкарпэтак, панчох, штучнага футра і інш. Л іт Носов М.П., В о л х о н с к х й А.А. Прохзводство текстурхрованхых нхтей. М., 1982; У с е н к о В.А. Прохзводство крученых х текстурхрованных ххмхческхх ххтей. 2 хзд. М., 1987. М.Р.Пракапчук. т э к с г ь ы ь (лац. textile ткан ін а ад texo тку), агульная назва тканін (гл. Тканіна піэкстыльная), прадзільна-ткацкіх вы рабаў. Т Э К С Т Ы Л Б Н А -Д А П А М 0Ж Н Ы Я р £ ч ы в ы , хімічныя прэпараты , якія выкарыстоўваю ць y тэкст. прам -сц і пры перапрацоўцы , ф арбаванні і аздабленні валакністых матэрыялаў. Аблягчаю ць перапрацоўку пры родны х і хім. валокнаў (нітак), спры яльна ўплы ваю ць на якасць тэкст. матэрыялаў. Для паляпшэння знешняга выгляду і аблягчэння апрацоўкі валокнаў або нітак (надання ім мяккасці, гнуткасці, фрыкцыхных і антыстатычных уласцівасцей) выкарыстоўваюць а в і в а ж к ы я с р о д к і — паверхнева-актыўмыя рэчывы (ПАР) пераважна неіонагенныя. Авіважную апрацоўку (авіваж), да якой звычайна адносяць і шліхтаванне (наданне ніткам склеенасці для павышэнмя зносаўстохлівасці), ажыццяўляюць апусканхсм нявысушаных валокнаў y водны раствор або эмульсію авіважхага сродку. Аналагічны працэс апрацоўкі сухой ніткі (валакна) наз замасліваннем. Замаслівальнікі — звычайна сумесі аргак. злучэнняў (напр., алкілфасфатаў, ачкілстэаратаў), якія выкарыстоўваюць y выглядзе раствораў y мінер. маслах або водхых эмульсій масленых кампазіцый Авіваж тканіх (аблягчае шыццё вырабаў) часга ажыццяўляюць разам з апрэтаваннем (апрэты надаюць тканінам незміхальнасць.

110

ТЭКСТЫ ЛЬНАЯ

гідрафобнасць, негаручасць і інш. спец. ўласцівасці). У якасці Т.-д.р. выкарыстоўваюць некат. антыстатыкі і антыпірэны. Да Т.-д.р. адносяць таксама змочвальнікі (пераважна аніённыя і неіонагенныя ПАР), якія павышаюць хуткасць і эфектыўнасць апрацоўкі матэрыялу растворамі солей, фарбавальнікамі і інш., выраўновальнікі — розныя ПАР, што забяспечваюць раўнамернасць афарбоўкі, дыспергатары, эмульгатары і інш. Л і т С е р е б р я к о в а З.Г. Поверхностно-актнвные веіцества в пронзводстве нскусственных волокон. М., 1986. Т ЭКСГЫ Л ЬН А Я П Р А М Ы С Л 0В А С Ц Б , група галін лёгкай прамысловасці па перапрацоўцы расл., ж ывёльны х, хім. валокнаў на тканіну, ніткі, тры катаж і інш. вырабы. Уключае баваўняную прамысловасць, ільняную прамысловасць, шарсцяную прамысловасць, шаўковую прамыслввасць, тры катаж ную , таксам а вы тв-сць нятканых м атэры ялаў, стужачных вырабаў. Вырабы Т.п. вы кары стоўваю цца для адзення і абутку, y мэблевай, маш .-буд. прам-сці. На Беларусі прадпрыемствы Т.п. ўзніклі ў 18 ст.: крычаўскія мануфактуры (парусінавыя), Слуцкая мануфактура шаўковых паясоў, мануфактуры ў Добрушы (палатняная), Нясвіжы і Паласне (шарсцяныя), Шклове (шаўковая). Тэкст. прадукцыю выраблялі гродзенскія каралеўскія мануфактуры. На пач. 20 ст. выпускалася пераважна льняная пража ў Віцебску, мяст. Высачаны (гл. Высачанская лёнапрадзілышя фабрыка), шарсцяныя тканіны выраблялі Парэцкая суконная фабрыка, ружанскія суконныя прадпрыемствы і інш. У 1913 выпуск прадукцыі Т.п. склаў 4,8% валавой прадукцыі прам-сці Беларусі, y 1940 ён вырас y 4 разы, выпрацоўка тканін на душу насельніцтва павялічылася ў 10,8 раза. Пасля Вял. Айч. вайны арганізавана вытв-сць камвольных тканін (Мінскі камвольны камбінат), дывановых (Брэсцкі і Віцебскі дывановыя камбінаты), стужачных і гардзінна-цюлевых вырабаў (Магіпёў), нятканых матэрыялаў (Віцебск); пабудаваны прадпрыемствы па вытвсці верхняга трыкатажу (Пінскі камбінат верхняга трыкатажу, Мінская трыкатажная фабрыка, Брэсцкая ф-ка верхняга трыкатажу), баваўняных (Баранавіцкае вытворчае баааўнянае аб’яднанне, Гродзенскае вытворчае прадзілыт-нітачпае аб'яднаннё) і шаўковых тканін (Гродна, Слонім). У Т.п. (2001) каля 200 прадпрыемстваў і вытв-сцей, на якіх занята 131,4 тыс. чалавек. Выраблена (у млн. м2) тканіны ўсіх відаў 249,2, y т.л. баваўнянай 57,5, ільняной 25,3, шарсцяной 6,5, шаўковай 54,6; трыкатажных вырабаў 45,9 млн. шт. У свеце Т.п. найб. развіта ў Кітаі, Расіі, ЗША, Японіі, Вялікабрытаніі, Францыі, Германіі, Італіі. ТЭКТА АРА ГЕНІЯ, тое, ш то гораўтварэнне. Гл. таксама Араген. Т Э К ТА ГЕ Н Ё З, сукупнасць тэктанічных рухаў і працэсаў, якія фармірую ць тэктанічныя структуры зям ной кары. Т эрм ін «T.» прапанаваў ням. геолаг Э.Х арман (1930), які падзяляў Т. на першасны (утварэнне глы бінных геал. структур пад уздзеяннем тэктанічных рухаў, вы кліканы х унутр. сіламі Зямлі) і д р y г a с н ы, або г р a в і T a ­ il ы й н ы (утварэнне складак, насоваў, скідаў і інш. ў верхняй ч. зям н ой кары пад уздзеяннем сілы цяжару). Вылуча-

ю ць а л ь п і н а т ы п н ы Т. (складаны я складкавы я структуры з перавагай насоваў і ш ар’яжаў), г е р м а н а т ы п н ы Т. (слабая адкры тая складкавасць, рэдкія маламагутныя разры ўны я дэф арм ацы і) і сібіратыпны Т. (акты візацы я і ўскладненне стараж. складкавы х структур). А.М.Каўхута. ТЭКТА Н А СФ ЁРА , тэктасфера, вонкавая абалонка цвёрдай Зямлі, якая ўключае зямную кару і верхнюю мантыю (да глыб. каля 400 км) або ахоплівае літасферу і астэнасферу, дзе ў асноўны м і адбы ваю цца тэктанічн ы я, a таксама магм аты чны я і м етамарфічны я працэсы. Д ля Т. характэрна верт. і гарыз. неаднароднасць фіз. уласцівасцей і саставу парод, якія складаю ць яе. Т. даследуецца геалагічнымі (палявы я назіранні, свідраванне, горны я распрацоўкі), геафіз. (глы біннае сейсмічнае і магнітатэлурычнае зандзіраванне, сейсмастратыграфія, сейсм атам аграф ія) і інш . метадам і. А.М.Каўхута. ТЭ К ТА Н А Ф ІЗІК А , раздзел тэктонікі, які вывучае ф ізічн ы я ўмовы ўзнікнення тэктанічн ы х д эф арм ацы й (складак, разры ваў і інш .) y слаях горных парод. Даследуе тэктанічныя структуры, іх кінематы ку, ды нам іку развіцця і гісторыю ф арм іраван ня праз фіз. і матэм. м адэліраванне тэктанічны х працэсаў. Вынікі даследаванняў выкары стоўваю цца пры вы вучэнні прычын глыбінных працэсаў, прагнозе землетрасенняў, пошуках і разведцы кары сны х выкапняў. Т эрм ін «T.» прапанавалі сав. геолагі У.У.Белавусаў і М .У.Гзоўскі.

фікую ць Т.с. паводле памеру (маштабу), марфалогіі і генезісу. Адрозніваюць элементарныя структурн ы я ф о р м ы (слой, складкі; скід, зрух, насоў і інш .) і Т.с. м а г м а т ы ч н ы х ц е л (дайка, лакаліт, баталіт і інш ), якія могуць уклю чаць Т.с. менш ых памераў — да мікраскапічных. Комплексы элементарны х структурных цел групуюцца ў складаны я структурны я ф ормы — антыклінорыі, сінклінорыі, якія ў заканам ерны м спалучэнні фармірую ць складкавы я сістэмы (горы); на платформах вылучаю ць антэклізы, сінеклізы, аўлакагены і інш . Н айб. буйны я Т.с., карані якіх паглыблены ў верхнюю мантыю, наз. г л ы б і н н ы м і с т р у к т у р а м і (канты нент. і акіянічны я платформы, акіянічны я, геасінклінальньм і арагенны я рухомыя паясы, a таксама глы бінныя разломы і рыфты). Глыбінныя структуры, якія развіваюцца пераважна ў зям ной кары , наз. к о р a вымі с т р у к т у р а м і . Т.с. ўтвараю цца пад уздзеяннем тэктанічных рухаў, якія маю ць пэўную накіраванасць і гісторыю развіцця, і сіл, што выклікаюць тэк тан іч н ы я д эф арм ац ы і і адлюстроўваю ць ды нам іку працэсу. Структурная геалогія даследуе элементарныя Т.с. і Т.с. магматычных цел малых 1 сярэдніх ф орм (да 10 km y папярочніку), петратэктон іка — м ікраскапічны я Т.с. магматычных цел, тэктон іка — комплексы структур буйнога маш табу (больш за 100 км). Літ:. Б е л о у с о в В.В. Структурная геологня. 2 язд. М., 1971; Х а н н В.Е. Обшая геотектоннка. 2 нзд. М., 1973. А.М.Каўхута.

А.М.Каўхута. Т&КТАНДЭР ( Т э к т а н д э р фон д э р Я б е л ь) Георг (1570— 1614), нямецкі ды плам ат, падарожнік. У 1602— 03 удзельнічаў y пасольстве імператара «С вяш чэнн ай Ры м скай імперыі» Рудольф а II да перс. шаха Абаса I (сакратар, пасля пасол). Аўтар дарож ны х нататкаў пра пасольства, якое рухалася з Чэхіі праз П ольш чу, Беларусь і М аскоўскую дзяржаву. Д аў звесткі пра Гродна, Вільню, М інск, Оршу.

7в.: Рус. пер. — Путешествяе в Персню через Мосховню 1602— 1603 гг. (разам з С.Какашам) / / Чтенмя в О-ве нсторнн м древностей росснйскнх. 1896. Кн. 2. А.П.Грыцкевіч. Т Э К ТА Н ІЧ Н А Я ІН В Ё Р С ІЯ , перамена напрам ку тэктанічных рухаў (дадатны на адмоўны і наадварот) y выніку змены тэктанічн ага рэж ы му (напр., прагіны пераўтвараю цца ў падняцці, a геаанты кліналі ў прагіны ). Т.і. суправаджаецц а акты візацы яй тэктанічны х рухаў, праяўленнем магматы зму і метамарфізму. Разглядалася я к асн. працэс геасінклінальнага развіцця тэктанічных

структур.

А.М.Каўхута.

ТЭКТА НІЧН АЯ СТРУКТУРА, ф орма залягання горных парод, як ая закан амерна паўтараецца ў зям ной кары і абумоўлена ўздзеяннем тэктанічн ы х сіл. Ахоплівае структуру Зям лі ў цэлы м , яе асобны я рэгіёны і невял. ўчасткі. К ласі-

Т Э К Т А Н ІЧ Н Ы РА ЗРЫ Ў , р а з л о м тэктанічны, разрыўное пар у ш э н н е , д ы з ’ ю н к т ы ў у паруш энне суцэльнасці горных парод пры тэктанічных рухах і дэф арм ацы ях. Бываюць са зруш эннем горных парод і без зруш эння. Падзяляюцца на конседыментацыйныя (фарміруюцца адначасова з асадканамнажэннем) і постседыментацыйныя. Ва ўмовах гарыз. расцяжэння з Т.р. зрушэння ўтвараюцца пераважна зрухі, скіды (у т. л. лістрычныя), рассовы, грабены; гарыз. сціскання — зрухі, насовы, тэктанічныя покрывы, ускіды. Да Т.р. таксама адносяць тэктанічную трэшчынаватасць, кліваж (густая сістэма паралельных трэшчын y дэфармаваных пародах, якія сякуць слаістасць або згодны з ёй), тэктанічную сланцаватасць, разлінзаванне і будзінаж (падзел крохкага слоя на лінзы і блокі ў выніку расцяжэння), трэшчыны складкавых дэфармацый і інш. Тэктанічныя трэшчыны без зрушэння могуць ўтвараць зоны разушчыльнення. Тэктанічныя разломы бываюць звышглыбокія (больш за 300 км, мантыйныя), глыбокія (100—300 км, карамантыйныя) і коравыя (да 100 км). Амплітуды перамяшчэння горных парод па Т.р. ад першых сантыметраў і метраў да некалькіх кіпаметраў па вертыкалі і да дзесяткаў і соцень кіламетраў па гарызанталі. Найб. працяглыя глыбінныя разломы ўтвараюць т.зв. планетарную сістэму разрываў. Поласці Т.р. запоўнены раздробленай, рассланцаванай, часам перацёртай да гліны горнай пародай, могуць служыць шляхамі пранікнення магмы, гідратэрмальных раствораў.

На Беларусі вылучаюць Т.р. даплатформавыя (разрываюць толькі пароды крышт. фундамента) і платформавы я (скіды, ускіды, скіда-зрухі, могуць пранікаць y платформавы чахол пераважна да каменнавугальных адкладаў, некат. да кайназойскіх адкладаў уключна). Найб. густая сетка платформавы х разломаў развіта ў Прыпяцкім прагіне. Літ:. Разломы Белорусснн м Прнбалтнкн. Мн., 1974; Тектонвка Прнпятского прогнба. Мн., 1979. А.М.Каўхута, Р.Р.Паўпавец. ТЭКТАНІЧНЫ Ц Ы К Л , перы яд геал. гісторыі Зямлі, які вы значаецца сукупнасцю паслядоўнага развіцця буйных структур тэктанасферы і агульнагеал. падзей. Найб. праяўлены ў геасінкліналях, дзе цыкл пачы наецца з апусканняў зямной кары, нам наж эння глы бакаводных асадкаў пры праяўленні падводнага вулканізму, прыводзіць да ўтварэння на іх месцы складкавых і складкава-глы бавых структур і заканчваецца гораўтварэннем (цыклы Ш ціле). Т.ц. наз. таксама цыкл складкавасці, эпоха складкавасці або складкавасць. Вылучаюць яшчэ Т.ц. як этапы развіцця складкавых паясоў (цыклы Вілсана): кантынентальнага рыфтагенезу, раннюю, спелую, згасання, заключную і рэліктавую стадыі. На платформах на пач. цыкла кантынент. ўмовы змяняюцца трансгрэсіяй мора, потым рэгрэсіяй і ўстанаўленнем кантынент. рэжыму з утварэннем кор выветрывання Вучэнне аб Т.ц. найб. распрацавана для позняга пратэразою і фанеразою (байкальская, каледонская, герцынская, кімерыйская, альпійская складкавасці або Т.ц., гл. адпаведныя арт.). Сярэдняя працягласць Т.ц.

150—200 млн. г. Іх аб’ядноўваюць y вял. мегацыклы (каля 550 млн. г.). У дакембрыі вылучаецца не менш за 4 мегацыклы, фанеразой ахоплівае 1 мегацьікл. Уяўленні пра Т.ц. выкарыстоўваюць пры складанні тэктанічных і металагенічных карт вял. тэрыторый (Еўролы, Еўразіі, Свету). Блізкія паняцці да Т.Ц. — тэісгона-магматычны цыкл, арагенічны цыкл, эпоха тэктанічная. А.М.Каўхута. ТЭКТАНІЧНЫЯ Г ІП 0 Т Э З Ы , навукова абгрунтаваныя меркаванні аб прычынах тэктанічньа рухаў і дэф арм ацы й зям ной кары, што мяняю ць яе структуру. Існуе шмат гіпотэз тэктанічнага развіцця Зямлі. Адна з першых Т.г., якая тлумачыла тэктанічныя рухі дзейнасцю землетрасенняў і вулканаў, з’явілася ў 17 ст. (англ. вучоны Р.Гук, рас Р.Рыхман). У гіпотэзе нептунізму зроблена спроба тлумачэння дэфармацыі пластоў горных парод y выніку падводных апоўзняў і абвалаў (18 ст., ням. вучоны А.Г Вернер). Гіпотэзу плутанізму прапанаваў шатл. вучоны Дж.Гетан y працы «Тэорыя Зямлі», 1795. Гіпотэза кратэраў падняцця (утварэнне горных складкавых збудаванняў y выніку пад’ёмаў магмы пры вулканічных і інтрузіўна-магматычных працэсах) развіта ў пач. 19 ст. ням. вучонымі Л.Бухам, АТумбальтам і Б.Штудэрам. Кантракцыйная гіпотэза прапанавана франц. вучоным Л.Элі дэ Бамонам (1829) на аснове ўяўлення аб першапачаткова расплаўленай Зямлі (касмаганічная гіпотэза Канта— Лапласа). Пры паступовым яе ахаладжэнні аабывалася сцісканне, слаі горных парод зміналіся ў складкі, утвараліся горы. Распрацавана ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Гэта канцэпцыя выкладзена ў кнізе аўстр. вучонага Э.Зюса «Аблічча Зямлі» (т. 1—3, 1883— 1909). У гэты ж час узніклі вучэнні аб геасінкліналях (амер вучоны Дж.Дана) і платформах (рас.

вучоныя А.П.Карпінскі, А.П.Паўлаў), ізастазіі (англ. вучоны Дж.Эры і інш.). У 1-й пал. 20 ст. з’явіліся гіпотэзы глыбіннай дыферэнцыяцыі (галанд. вучоны Р.В. ван Бемелен, рас. У.У.Белавусаў), падкоравых цячэнняў (аўстр. вучоны О.Ампферэр, ням. Р.Швінер і Э.Краўс, галанд. Ф.Венінг Мейнес), пульсацыйная (амер. вучоны У.Бачэр, рас М.А.Усаў і У.А.Обручаў), расшырэння Зямлі (ням. вучоны О.Хільгенберг, венг. Л.Эдзьед, амер. Б.Хейзен і інш.), перамяшчэння мацерыкоў (амер. вучоны Ф.Тэйлар, ням. А.Вегенер; гл. Вегенера гіпотэза, Дрэйф кантынентаў), якая дала пачатак новаму кірунку ў тэктоніцы мабілізму ў супрацыіегласць фіксізму (магчымасць толькі верт. рухаў y зямной кары). У 1960—70-я г. ідэі мабілізму адроджаны ў выглядзе новай глабальнай тэктонікі (тэктонікі пліт) — геадынамічная тэорыя (тэорыя неамабілізму), якая тлумачыць рухі, дэфармацыі і сейсмічную актыўнасць тэктанасферы (амер. вучоныя В.Морган, К. Ле Пішон, Дж.Олівер, Дж.Айзекс, Л.Сайкс; 1967—68). Гэта тэорыя ўключала таксама ідэю расшырэння (спрэдзінгу) акіянічнага ложа (амер. вучоныя Г.Хес і РДзіц, 1961—62). Згодна з ідэяй тэктонікі пліт літасф ера падзелена на 7 вялікіх і малы я цвёрды я маналітныя пліты, якія рухаю цца па подсцільным м енш вязкім слоі (астэнасферы), маю ць гарыз. рухі: рассоўванне (з утварэннем рыфтаў, поты м акіянаў), падсоўванне адной пліты пад інш. і гарыз. перам яш чэнне ўздоўж трансф орм ны х разломаў ты пу зруху. Гэта пацвярдж аецца разм еркаваннем напруж анняў y ачагах землетрасенняў. Геадэзічны я даны я паказваю ць рассоўванне глыб (П аўн. А ф ры ка), іх гарыз. перам яш чэнне ўздоўж разломаў са скорасцю 0,5— 3 см за год (К аліф орн ія) або збліж энне па насовах (Т адж ы кістан). Т акія ж скорасці вы значаю цца па палеамагнітных даны х, ш ы ры ні палос магн. анамалій і па палеагеаграфічны х р эк а н струкцыях. 3 к ан ц а 20 ст. распрацоўваецца гіпотэза гарачых кропак, я к ія звязаны з праяўленнем вулканічнай акты ўнасці на канты нентах і ў акіянах, і кан цэп цы я 2-яруснай тэктон ікі пліт, якая засн. на рэалагічнай расслоенасці літасферы і мантыі. Літ:. Х а н н В.Е. Обшая геотектоннка. 2 нзд. М., 1973; Л е П н ш о н К., Ф р а н ш т о Ж., Б о н н н н Ж. Тектоняка плмт: Пер. с англ. М., 1977. А.М.Каўхута, Р.Р.Паўлавец. Т Э К Т А Н ІЧ Н Ы Я КА РТЫ , спец ы яльны я геалагічныя карты, на якіх п аказаны структура зям ной кары і асн. этапы яе развіцця ў асобны х рэгіёнах або на Зямлі. Паводле зместу Т.к. падзяляю ц ца на с т р у к т у р н ы я (марф алогія і ты пы тэктанічны х структур), y т.л. п a л е а с т р у к т у р н ы я (структура геал. паверхняў на пэўны гіст. час), і ў л a с н a Т . к . (марф алогія, таксам а гісторыя ф арміравання тэктанічны х структур, стадыі і этапы іх развіц ця, сувязь магматызму з тэктон ікай). С ярод уласна Т .к. вылучаюць звы чайны я тэктан ічны я, палеатэктанічны я, тэм аты чнью і спец. (карты неатэктонікі, наф тагазаносны х абласцей, глы біннай будовы, сейсмічна небяспечны х раёнаў і інш .). Кож ны з гэтых ты паў падзяляецца на карты а г у л ь н ы я , або а г л я д н ы я

ТЭКТОНІКА

111

(ахопліваюць вял. тэрыторыі), і р э г і я н а л ь н ы я (тэктанічны я формы асобны х рэгіёнаў і іх развіццё). Паводле маш табу бы ваю ць дроб на-, сярэдне- і буйнамаш табны я. Карты з ’яўляю цца асновай прагнозны х карт на пош укі кары сны х вы капняў. У 1976 выдадзена Т эктанічн ая карта Беларусі ў маштабе 1 : 1 000 000, y 1977 — 1 : 500 000 (Ін-т геал. навук AH і Бел. н.-д. геолагаразведачны ін-т ВА «Белгеалогія». У аснову карты пакладзены пры нц ы п ы рэгіянальнага тэктанічнага раянавання (паводле ўзросту асн. этапу фарм іравання платформавы х структур). З а складанне карты і манаграфію «Тэктоніка Беларусі» (1976) аўтарам Р.Г.Гарэцкаму, Г.У.Зінавенка, В.С .К оніш чаву, Б.В .Бандарэнку, Р.Я.Айзбергу, У .М .М акарэвічу, У.А.Багіну, В.І.Пасюкевічу прысуджана Дзярж. прэм ія Беларусі 1978. Літ.: Б а р х а т о в Б.П. Тектоннчеекне карты. Л., 1979; Г а р е ц к н й Р.Г. Тектоннческне карты. М., 1973; Мсторня геологаческнх наук в Белорусской ССР. Мн., 1978. А.М.Каўхута. Т Э К Т А Н Й Н Ы Я РЎХІ, механічны я рухі блокаў тэктанасферы. Абумоўлены ф із.-хім . працэсам і ў нетрах Зямлі, падкоравы м і кан векцы йн ы м і цячэнн ям і, перы яды чны м і зменамі скорасці вярч эн н я Зямлі і інш. К ры ніцы энергіі Т.р. — рады ягеннае ўнутр. ц яп ло нетраў і гравітацы йная эн ергія Зям лі і інш . планет. П ры водзяць да паруш энняў y заляганні горных парод і адлю строўваю цца ў рэльефе зям ной паверхні. А дрозніваю ць Т.р.: павольны я эпейрагенічны я (утвараю ць мацеры кі) і хуткія арагенічны я (горы), верт. (нармальны я; дадатны я і адмоўны я) і гарыз. (тангенц ы йн ы я), накіраваны я і вагальныя, хвалевы я (паслядоўны я падняцці і прагіны — мегаундацы і), глыбавыя (у межах пэўны х тэктанічны х структур); паводле часу праяўлення — стараж., найноўш ыя, сучасны я. С т а р а ж ы т н ы я Т.р. (даалігацэнавы я) даследую цца пераважна метадам ф ацы й і магутнасцей асадкавых і вулканагенных тоўшчаў, вы кары стоўваю цца таксама палеамагнітныя дан ы я, a для апош ніх 180— 160 млн. г. (час існ авання сучасных акіянаў) — ліней н ы я магнітны я анамаліі (адпавядаю ць ізахронам акіянічнага ложа). Н а й н о ў ш ы я Т.р. даследую цца геамарфал. метадамі, метадам ф ацы й і магутнасцей асадкавы х тоўшчаў. С у ч а с н ы я Т.р. даследую цца геад. метадамі (паўторнае нівеліраванне, тры янгуляцы я, трылатэрацы я, лазерн ы я вы м ярэнні, метады касм. геадэзіі). С корасць верт. рухаў ад доляў да перш ы х дзесяткаў міліметраў за год (на Беларусі ±2 мм), гарыз. — да некалькіх санты метраў за год. Літ:. Гл. да арт. Тэктоніка. А.М.Каўхута, Р.Р.Паўлавец. Т Э К Т 0 Н ІК А (ад грэч. tektonikos які адн осіцца да будаўніцтва), г е а т э к т о н і к а, галіна геалогіі, якая даследуе

112

ТЭКУМ СЕ

структуру, рухі і дэф армацы і літасферы ва ўзаемасувязі з глыбіннымі працэсамі і развіццём Зямлі. Ц есна звязана са страты граф іяй, літалогіяй, петраграфіяй , палеагеаграфіяй, геамарфалогіяй, геафізікай, геахіміяй, касм. геалогіяй і інш. П эдзяляецца на марфалагічную Т. (гл. Геаьгогія структурная), рэгіянальную (тэк та н іч н к я структуры асобных рэгіёнаў, краін, канты нентаў, акіянаў), г і с т а р ы ч н у ю (гісторьм тэкганічных рухаў, этапы і стадыі іх развіцця, гл. Тэктанічны цыкл), а г у л ь н у ю або т э а р э т ы ч н у ю Т. (заканамернасці развіцця літасферы і яе структуры), гляцыятэктоніку, неатэктоніку, петратэктоніку, сейсм атэктоніку, тэктанаф ізіку, параўнальную Т ., тэктанічную картаграфію , актуахэктоніку (сучасны я тэктанічны я рухі), эксперы ментальную (мадэліраванне механізмаў тэктанічны х дэф арм ады й). У самаст. галіну вьшучылася ў пач. 20 ет. Гал. этапы развіцця супадаюць з гіст. этапамі геалогіі (гл. таксама Тэктанічныя гіпотэзы). Вял ўклад. зрабілі рус. і сав. вучоныя А.П Карпінскі, АДз.Архангельскі, М.М.Цяцяеў, У.А.Обручаў, М.С.Шацкі, А.В.Пейве, Ю.А.Касыгін, АЛ.Яншын, У.У.Белавусаў, М.У.Муратаў, В.Я.Хаін і інш., шатл Дж.Гетан, аўстр. Э.Зюс, швейц. Э.Арган, франц. Г.Э.Ог, Р.Обуэн, галанд P B. ван Бемелен, ням. Г.Штыле, С.М Бубнаў, амер Дж.М.Кей, Ф.Кінг і інш. Н а Беларусі даследаванні ў галіне Т. праводзяцца ў Ін-це геал. навук Нац. А Л , Бел. н.-д. геолагаразведачны м ін-це ВА «Белгеалогія», ВА «Беларусьнафта» і інш. П раведзена тэктанічнае раянаванне тэр. краіны , устаноўлена будова фундамента і чахла, платформавы чахол падзелены на структурны я комплексы і паверхі, вылучаны гал. ты пы струкгур і ф арм ац ы й , класіф ікаваны разломы, сал ян ы я струкгуры П ры пяцкага прагіну, вы значаны асн. ры сы тэктанічнага развіцця тэры торы і, глы біннай будовы літасферы і навейш ых тэктанічны х рухаў, y т.л. галацэнавых, вывучаны гляцы ятэктанічны я з ’явы , распрацавана тэк танічная аснова пош укаў кары сны х выкапняў. Вял. ўклад зрабілі Р.Я.Айзберг, У А.Багіна, Б.В Бандарэнка, 3 A Гарэпік, Р Г Гарэцкі. Г.У Зінавенка, В.С.Канішчаў, ТА.Каратаеў, ЭЛ.Ляўкоў, У Ы .М акарзвіч, А.С Махнач, Ж .П Хацысо і інш. Літ:. Тектоннка Белорусспя. М н, 1976; Палеотектоннка Белорусенм. Мн., 1983; Ха н н В.Е. Обтая іеотектонпка. 2 нзд М., 1973; Я г о ж. Регяональная геотектоннка: Внеальпмйская Европа н Западная Азня. М., 1977. Р.Г.Гарэцкі, А.М.Каўхута. Т Э К Ў М С Е (Tecum seh, T ecum the; каля 1768 — 5.10.1813), адзін з лідэраў н ац ,вызв. руху індзейцаў Паўн. А мерыкі. Правадыр племя ш оні. Бры гадны ген. брыт. арміі (1812). Пры бл. з 1805 узначальваў супраціўленне індзейскіх пл ямён на Пн ад р. Агайо каланізацы і іх зямель амер. пасяленцамі. Распрацаваў план стварэння саю за зах. і паўд. індзейскіх плямён. Але ў 1811 y адсутнасць Т. амер. ваен. экспеды цы я разбі-

л а яго атрады ў бітве каля Т ы пекану (цяпер штат Інды яна). У час англаамер. вайны 1812— 14 Т. ваяваў на брыт. баку супраць амеры канцаў, удзельнічаў ва ўзяцці г. Д этройт, пры асадзе форта М эйгс разбіў амер. бры гаду. Загінуў y баі н а тэр. К анады . Літ. E c k e r t AW. A sorrow in our heart: The life of Tecumseh. New York, 1992.

кан цавы я ірупы , якія з ’яўляю цца фрагментамі тэлагена. Т. адбываецца пры ўтварэнні наф гы , ф арміраванні паліенавых ланцугоў біялагічна актыўных рэчываў і інш . пры родных працэсах. Выкары сгоўваю ць y прам -сці для вытв-сці лакаў, эм алей, сікатываў, флотарэагентаў, паверхнева-аіегыўных рэчываў. Літ:. Раднкапьная теломернзацня. М , 1988,

I

ТЭЛА Н А Й П Ў РА (Теіапаіршга), горад y Інданезіі, н а ПдУ в-ва Суматра. Адм. ц. прав. Джамбі. К аля 350 тыс. ж. (2001). П орт на р. Хары (Джамбі), Ц энтр раёна здабычы нафты . П ерш асная перапрацоўка натуральнага каўчуку. Ун-т. ТЭЛА НТЙРА , род кветкавых тое, ш то альтэрнантэра.

Тэкумсе.

Т Э Л А Д 0 Н Т Ы (T helodonti, або Coelolepides), падклас вымерлых парнаноздравых бяссківічны х пры родны х жывёл. Вядомы з ардовіку — ранняга дэвону П аўн.-Зах. Еўропы. 3 атрады. П ерш ы я па часе паяўлення пазваночны я; верагодна, зыходная група для ўсіх бяссківічных. Вывучэнне Т. дазваляе ўдакладніць філагенет сувязі стараж. груп пазваночных і эвалю цы ю іх скурнага ш кілета. Даўж. да 25ісм. Пярэдняя ч. цела расшыраная і сплошчаная. Вонкавы шкілет э асобных скурных зубоў. Вочы каля пярэдняга краю галавы. Парных плаўнікоў няма, ёсць анальны або спінны. Хвост гетэрацэркальны. ТЭЛА М ЁРА (ад грэч. telos кан ец + m eros частка, доля), кан ц авы ўчастак храмасомы, часта абагачаны струкгурны м гетэрахра-чацінам. Адыгрывае вял. ролю пры структурны х перабудовах, храмасомных разрывах, прадухзляе к а н цы храмасом ад зліпання, спры яе іх ц эласнасці Храмасомы , як ія не маю ць Т ., эліміную цца. Т Э Л А М Е Р Ы ЗА Ц Ы Я хімічная лан цуговая рэакцы я ненасы чаны х або цы клічны х злучэнняў (манамераў) y пры сутнасш рэчы ва — перадатчы ка лан цуга (тэлагена), ш то пры водзідь д а ўтварэн н я сумесі нізкамалекулярны х гамолагаў. Паводле механізма падобная да полімерызацыі, аднак пры Т. к ан стан т а скорасці перадачы ланцуга значма б ш ь ш ая за канстанту скорасці яго росту (гл. Ланцуговыя хш ічны я рэакйы.)М алекулы прадуктаў Т. — тэлаліеры. м аю й ь ад 2 да 40 звёнаў ш ін ам ер а і

раслін,

II

ТЭЛАФАЗА (ад грэч. telos кан ец + phasis з ’яўленне), заклю чная стадьм дзял ен н я клеткі і яе ядра, У Т. заканчваецца рух храмасом, апарат дзяленн я разбураецца, утвараю цца ядзеркі, вак ол кож най з даччы ны х груп храмасом, што разм еш чаны н а процілеглых полюсах клеткі, фарміруецца ядзерная абалонка, албы ваецца раздзяленне цела клеткі i ўтвараю цца 2 клеткі. Гл. Меёэ, Мітоз.

]j I

і

Т Э Л Е ... (ад грэч. tele далёка), састаўная частка складаны х слоў, я к ая азначае далёкасць, дзеянне н а далёкай адлегласці, напр. тэлебачанне, тэлеграф. Т Э Л Е А Л 0Г 1Я [ад грэч, telos (teleos) вын ік, закан чэн не + ...логія\, вучэнне пра мэтазгоднасць я к характарыстыку аб’ектаў, працэсаў і бы цця ўвогуле. Асновы тэлеалагічнага падыходу закладзены ў стараж .-грэч. філасофіі, тэрм ін «T.» ўведзены ў навуку ў 1740 ням фі.тосафам К Вольфам. У адрозненне ад дэтэрмінізм у Т. пастуліруе асаблівы тып прычыннасці — м эгавы , згодна з якім мэта іі кан чатковы вы нік уздзейнічаю ць на ход кож нага працэсу. Адрозніваю ць T.: a н трапацэнтрычную, згодна з якой свет створаны дзеля м эт чалавека (Вольф і інш,1; т р а н с ц э н д э н т н y ю, як ая пры знае існаванне звышнатуральнага пачатку, ш то вызначае канчатковую м эту сусветнага працэсу (П латон , неатамізм і інш .); і м а н е н т н y ю , як ая зы ходзіць э таго, ш то мэта закладзена ў саміх рэчах (Арыстоцель, Г.В .Л ейбніц, Ф .В .І.Ш элін г, Г.В.Ф.Гегель і інйх-), Я к гнасеалагічны падыход Т. разглядаў І.К ант, як і лічыў Т. «эўры сты чн ьш гірынцыпам», ш то мае значэнне для спосабу пазнанн я навакольнага асяроддзя, але не з’яўляецца анталагічнай характары сты кай бы нця. Анталагічная Т. развівалася ў філасофіі А .Ш апенгаўэра, Э Гартмана, П.Тэяра д э Ш ардэн а і інш . Т. набы ла пэўнае паш ы рэн н е ў фізіязю пі (віталізм, халізм)„ гхсіхалогіі («фізіялогія акгы ўнасці», бігевіярызм), сацы ялогй (структурна функцы ян а льш аншііэ), кібернегы цы (неафіналізм , іяф арм .. вігалізм) і імш. А .8 . С а о ііім

Т Э Л Е Б А Ч А Ш ІЕ (дд тэле... т бачанне), перадача на адлегласць відарысаў рухомы х і нерухомых аб’ёхтаў з дш ам огай

і

I

і

зл. сігналаў, якія распаўсюджваюцца па шалах сувязі', галіна навукі, тэхнікі і. культуры. звязаная a перадачай на адлегласць бачнай ш фармацы і. Аб’ядноўвас сістэмы тэлевізійнага вяш чання і сісгэмы прыкладнога пры значэння (гл. Падводнае тэлебачанне, Прыкладное тэмбачанне).. Сістэмы Т бьгааюць чорнабелыя (манахромныя) і каляровы я (гл. Ішровае тэлебачанне), м она- і стэрэаеюпічныя (гл. Стэрэаскапічнае тэле6'ачанне), з мона- і стэрэаф анічны м гукавым еуправаджэннем, аналагавы я і лябавыя (гл. Лічбавае тэлебачанне), наземныя, кабельныя і спадарож нікавы я. Для абмену тэлепраграмамі створаны сістэмы Еўрабачання L Інтэрбачання. Ідэя яерадачы аптычнага відарыеа аб’екта ўэнікла ў канцы 19 ст. Зыходны відарыс падашіяецші на асобныя элементы, прасторавае цзмеркаванне якіх з дапамогай тэлевізійнай ршгорткі (мех. ui электроннай) пераўтвараецца ў часавае, a светлавыя сігналы — y электрычныя (відэасігнал). Паслядоўную перадачу зівментаў відарыса мех. спосабам на практыцы ажьшцяўлялася з дапамогай дыска з адтулшамі, размешчанымі па спіралі (дыск Ніпкава), БЛ.Аншг прапанаваў выкарыстоўваць шктроіта-прамянёвую трубку для ўзнаўлення відарыса і ў 1911 ажыццявіў тэлевізійную перадачу y лабараторных умовах. Паводле зюстроннай схемы Т. аналіз відарыса праводзіцца ў тэлеаізійных перадавальных камерах, у япаратнай тзлевізійнага цэнтра з відэасігналу фарміруецца поўны тэлевізійны сігнал (ці яічбавы сігнал) і перадаецца на тэпевізійны іонтр. Прыняты тэлевізарам радыёсігаал пераўгвараеіша на экране (кінескона, праекцыйным плаэменным, вадкакрышталічным і інш.) y аптычны відарыс. які з-за інерцыйнасці зроку ўспрымаецца гледачом злітным (ясперарывістым). Практычнае ўкараненне Т пачалося ў 1925 з чорна-белых перадач y Івшгабрытанп і ЗША, y СССР — з 1931 па мех. і з 1938 па электроннай схеме. На Беларусі тэлевізійнае вяш чанне разшваецца з 1955 (перш ая перадача 1956). Уключае больш за 80 псрадавальньастанцый (1994), пры ём ны я станцы і дадарожнікавай сувязі, сетку рады ёрэлейных ^іній і вядзецца на 98% тэры торыі 3 !99,1 развіваюцца таксам а недзярле. зфірныя і кабельныя сеткі Т.

JBm: Телевнзнонная техннка / / Бытовая радноэлекгронная техняка: Эншікл. еправ. Мм., 1995. АП.Ткачэмса.

Т Э Л ЕВІЗІЙ Н А Е__________ 113

Т Э Л Е В Ё Р Ш , гл. ў арт. Акраверш.

інш .); стацы янарны я і перан осн ьм ; непасрэднага назірання і праекцы йны я. Выконваюцца па супергетэрадзіннай схеме, варыянты якой адрозніваюцца спосабамі апрацоўкі радыёсігналаў відарыса і гукавога суправаджэння (найб. пашыраны лічбавыя метады). У селектары каналаў адбываецца выдзяленне радыёсігналаў патрэбнага канала (выбар праграмы) з наступным пераўтварэннем іх частаты ў прамежкавыя частоты відарыса і гуку з узмацненнем, фільтрацыяй і дэмадуляцыяй y траістах прамехскавай частаты і пераўтварэннем іх y сігналы яркасці, колернасці, сінхраніэацыі і іукавога суправаджэння для фарміравання відарыса на экране кінескоna і ўзнаўлення гуку з дапамогай гучнагаварыцеля. Н а Беларусі масавы вы пуск Т. пачаўс я ў сярэдзіне 1950-х г. на М інскім рады ёзаводзе (з 1972 галаўное продпрыемства ВА «Гарызонт») і М інскім пры борабудаўнічым з-дзе (да 1972). Выпускал іся Т. мадэлей «Беларусь» і іх мады ф ікацы й (у т.л. тэлерады ёлы ), «Нёман», «Зорка». 3 1968 вы пускаю цца Т. с я м ’і «Гарызонт» (чорна-белы я; з 1977 каляровы я), з 1978 каляровы я Т. с я м ’і чВііхязь» аднайм. Віцебскага ВА і інш . А.Л.Хамініч.

Т Э Л Е В ІЗА Р (ад тэле... + лац. viso гляджу), т э л е в і з і й н ы п р ы ё м н і к , рады ёпры ёмнік для пры ёму і ўзнаўленн я н а экране праграм тэлевізійнага в я -

-2 2 0 В І

.

Н 9

Структурная схема каляровага тэлевізара: 1 — селектар каналаў; 2 — тракт відарыса; 3 — тракт гукавога суправаджэння; 4 — блок колернасці; 5 — блок генератараў разгорткі; 6 — памнажальнік напружання; 7 — адхіляльная, сістэма; 8' — кінескоп; 9 — блок сілкавання.

ш чання (гл. Тэлебачанне). Сігналы тэл евізійных праграм паступаю ць ад пры ёмнай тэлевізішіай антэны, сеткі кабельнага тэлебачання, відэамагнітафона і інш. М ожа бы ць кры ніцай тэлевізійных сігналаў для запісу н а відэам агнітафон. Адрозніваюць Т. чорн а-белы я і каляровы я; стандартнай, павы ш анай і вы сокай выразнасці; адна- і ш м атстандартны я; для прыёму праграм аналагавага і лічбавага наземнага, кабельнага ці спадарож нікавага тэлебачання; з м онаі стэрэаф ацічны м гукавым суправадж эннем ; м она- і стэрэаскаггічныя; адна- і ш м аіф ункцы янальны я (пры ём с ігналаў тэлетэксту, праграм рады ёвяш чання, ф ункцы я «кадр y кадры», з адаптэрамі для выхаду ў Інтэрнет і

Т Э Л Е В ІЗІЙ Н А Е МАСТАЦТВА, сукупнасць відаў м астацкай дзейнасці, звязаных з паяўленнем тэлебачання. Тэлебач а г а е рэпрадуцыруе падзеі рэальнага ж ы ц ця, a таксам а творы розны х відаў м астацтва (кінаф ільмы , тэатр. спектаклі, канцэрты , творы выяўл. мастацтва) і стварае ары гінальны я тэлевідовішчы: маст. і дакумент. тэлеф ілшы, тэлеспектаклі (гл. Тэлевізійны тэатр), тэлеперадачы. П оліф ункцы янальнасць праграмы (уключае інфарм., дакумент.-публіцы ст. і маст. перадачы) вызначае структуру твораў тэлемастаіггва, якія сінтэзую ць дакумент., дакумент.-ігравы я і ігравыя формы . Д дя тэлебачання характэрны: цы клавы я ф ормы тэлемастацтва (цы клы , серы і), аб’яднаны я аўтарскай задумай, тэм ай, ж анрам, асобай вядучага; увядзенне тэлекамунікатара (вядучага,

114

ТЭ Л ЕВІЗІЙ Н А Я

Т Э Л Е В ІЗІЙ Н А Я РА ЗГ 0РТ К А . паслядоўнае раскладанне (разгортка) відарыса, створанага апты чнай сістэмай y тэлевізійнай перадаеальнай камеры, на складальны я элементы адначасова з атры м аннем відэасігналу, a таксам а адваротнае пераўтварэнне з дапамогай кінескопа эл. сігналаў y бачны відарыс. У першых тэлевізійны х сістэмах Т.р. аж ы ццяўлялася мех. спосабам, электронную Т.р. прапанаваў Б .Л .Розінг (гл. Тэлебачаннё). У вяшчальных сістэмах чорна-белага і каляровага тэлебачання Т.р. ажыццяўляецца сканіраваннем зыходнага відарыса разгортвальным элементам (электронным ці светлавым праменем пастаяннай інтэнсіўнасці), сінтэз відарыса на экране кінескопа — электронным праменем, прамадуляваным відэасігналам па інтэнсіўнасці. Раскладанне і сінтэз відарыса праводзяць па радках злева направа (радковая разгортка) і па вертыкалі зверху ўніз (кадравая разгортка). След ад руху разгортвальнага элемента ўтварае тэлевізійны радок, сукупнасць радкоў — тэлевізійны растр, гіерададзены (узноўлены) за гэты час відарыс — тэлевізійны кадр (поле). А.П.Ткачэнкл.

расказчы ка, каментатара), які садзейнічае персаніфікацыі інфармацы і, псіхал. кантакту гледача з тэлевідовіш чам. Элементы тэлевізійнай маст. інтэрпрэтацы і рэчаіснасці ёсць y многіх праграмах, якія спалучаю ць інфарм., выхаваўчыя і эстэт. ф ункцыі. П рапаганда розных відаў мастацтва тэлевізійны мі сродкамі аж ы ццяўляецца на Рэспубліканскай студыі тэлебачання і абласных студыях тэлебачання. В.Ф.Нячай. Т Э Л Е В ІЗІЙ Н А Я A H T âH A , разнавіднасць антэн для перадачы (перадавальная антэна) ці прыёму (пры ём ная антэна) тэлевізійных радыёсігналаў. П ерадавальная Т.а. ўяўляе сабой сістэму вібратараў (напр., стры ж няў), устаноўленую на тэлевізійнай вежы. П ры ёмны я Т.а. бы ваю ць індывід. (напр., пакаёвы я тэлескапічны я антэны , парабалічныя антэны спадарож нікавага вяш чання) і калекты ўны я (найб. паш ы раны тыпу «хвалевы канал»), ТЭЛЕВІЗІЙН АЯ ВЁЖА, металічная, жалезабетонная, камбінаваная вежа, на якой устанаўліваецца тэлевізійнае і радыёабсталяванне. Н а Т.в. і ўнутры яе размеш чаны антэн ы і спец. апаратура тэлебачанн я, рады ёвяш чання, рэтрансляцы і, рады ёрэлейнай і радыётэлегр. сувязі, таксам а пры лады для метэаралагічнага назірання' і інш. Н екаторы я Т.в. маюць назіральны я пляцоўкі, рэстараны , кафэ і інш. Н айб. будаваліся ў сярэдзіне 20 ст. Вы ш ы ня Т.в. вызначае радыус дзеян н я тэлевізійнай станцы і, напр., Т.в. А станкінскага тэлецэнтра ў М аскве мае выш . каля 540 м, радыус дзеянн я тэлевізійны х ан тэн 120— 130 км. Н екаторыя Т.в. з ’яўляю цца выдатнымі арх.- і тэхн. збудаваннямі. в ы п р а б а в Ал ь н а я Т А БЛ ІЦ А , нармалізаваны ры сунак для кантролю гтараметраў тэлевізійнага відары са. Бывае спецы ялізаваная і універсальная, паводле спосабу атры мання — апты чная (ды япазіты ў ці асобны кадр), электрон ная (фарміруецца манаскопам) і электры чная (фарміруецца эл. ш ляхам). Т.в.т. для кантролю параметраў сістэм лічбавага тэлебачання мае статы чны я і ды нам ічны я элементы. Спецыялізаваная Т.в.т. мае 1 выпрабавальны элемент (напр., аднаколернае поле, шахматнае поле, градацыйны клін, верт. палосы) і прызначаны для кантролю 1 параметра відарыса. У н і в е р с а л ь н а я Т.в.т. мае некалькі элементаў, што дазваляе ацаніць адначасова некалькі параметраў. А п т ы ч н a я Т.в.т. выкарыстоўваецца для кантролю работы святлоэлектрычных пераўтваральнікаў, э л е к т р о н н а я і элект р ы ч н а я — радыёперадатчыкаў і тэлевізійных прыёмнікаў, прылад апрацоўкі сігналаў, каналаў сувязі і інш. А.ЛгХамінін. т э л е в із ій н а я

Т Э Л Е В ІЗІЙ Н А Я ПЕРАДАВАЛЬНАЯ KÂMEPA, т э л е к а м е р а , оптаэлектронны апарат для пераўтварэння аптычнага відары са аб ’екта ў эл. сігнал (гл. Відэасігнал), які мож на перадаваць на

a

б

Тэлевізійная вежа: a — y г. Дортмунд, Герма-

нія; б — будова вежы ў г. Франкфурт-наМайне, Германія (1 — перадавальныя антэны; 2 — службовыя памяшканні; 3 — назіральная пляцоўка; 4 — рэстаран; 5 — лесвіца; 6 — шахта ліфта).

адлегласць. А дрозніваю ць Т .п.к. для тэлевізійнага вяш чан ня (студы йны я, пазастудыйныя, ды ктарскія і інш .), падводнага тэлебачання і прыкладнога тэлебачання, чорна-белага і каляровага тэлебачання. Асн. элемент Т .п.к. — перадавальная тэлевізійная трубка (у каляровых камерах 3— 4 трубкі, y бы тавы х і паўпрафссіянальны х — 2 ці 1) ці П З С матрыца). Камера таксама мае а б ’ектыў, відэаўзмацняльнік, генератары тэлевізійных разгортак, вяш чальньм Т .п.к. — дадаткова электронны відашукальнік на кінескопе ці вадкакры ш талічны м інды катары для назірання і кантролю межаў відарыса аб’екта. Гл. таксам а Камкордэр.

Лічбавая тэлевізійная перадавальная камера Ікегамі HL-59.

!

I 1 | ] I I I 1 I

Т Э Л Е В ІЗІЙ Н А Я С Т А Н Ц Ы Я , сукупнасць радыётэхн. і тэлевізійнай апаратуры, з дапамогай якой вядуцца тэлевізійны я перадачы непасрэдна з месца падзеі (тэатра, стады ёна, касмадрома і г.д ). П адзяляю цца на перасоўны я Т.с. i I стацы янарны я трансляцы йны я тэлеві- I зійны я пункты. Т Э Л Е В ІЗІЙ Н А Я ТРЎ БК А , электравакуум ная пры лада дл я пераўтварэння апты чнага відарыса ў відэасігнал (nepaдавальная тэлевізійная трубка) ці эл. сігналаў y бачны відарыс (прыёмная тэлевізійная трубка). Гл. так с ам а ' Электронна-прамянёвая трубка. Т Э Л Е В ІЗ ІЙ Н Ы КАНАЛ, устаноўленая тэлевЬійным стандартам паласа радыёчастот, адведзеная для перадачы тэлевізійных радыёсігналаў адной праграмы. Н апр., y сістэме каляровага тэлебачанн я СЕКАМ 1 Т .к. займае паласу частот 8 М Гц.; метровы ды япазон тэлевізійнага вяш чан ня (48,5 — 66, 77 — 100 i 174 — 230 М Гц паводле тэлевізійнага стандарта D) мае 12 Т.к., дэцыметровы (470 — 790 М Гц, стандарт К) — 40 Т .к., кабельнае тэлебачанне мож а мець адваротны я і дадатковы я Т.к. ў дыяпазоне 5— 100 МГц. Лічбавае тэлебачанне мае такі ж частотны план Т.к., аднак па кож ны м канале мож на перадаваць 4 —6 тэлевізійны х праграм y залеж насці ад ступені сціскання лічбавага сігналу, скорасці кадзіравання інф арм ацы і, віду мадуляцы і і ІНШ. А.П.Ткачэнка. Т Э Л Е В ІЗ ІЙ Н Ы П ЕРА Д А ТЧЫ К, прылада (ком плекс апаратуры) для neраўтварэння відэасігналу (поўнага каляровага тэлевізійнага сігналу) і сігналу гукавога суправадж эння ў поўны тэлевізійны радыёсігнал для вы прамянення яго перадавальнай тэлевізійнай антэнай. Уваходзіць y склад перадавальнай тэлевізійнай стаццыі. М агутнасць Т.п. да соцень кілават. П апярэднія каскады вырабляю цца на паўправадніковай эле-

I I I I I

I I I I I I I I I I ]

I | I I

]

| 1 |

ментнай базе, выхадныя — пераважна на электронных лямпах (прамянёвы х тэтродах ці клістронах, y залеж насці ад дыяпазону рабочых частот). ТЭЛЕВІЗІЙН Ы П Р Ы Ё М Н ІК , тое, ш то тэлевізар. ТЭЛЕВІЗІЙ Н Ы РА ДЫ ЁСІГН А Л , радыёсігнал вяш чальнага тэлебачання. Складаецца з радыёсігналаў відары са і гукавога суправадж эння (Т.р. лічбавага тэлебачання нясе таксам а дадатковую інфармацыю). Ф арміруецца на выхадзе тэлевізійнага перадатчыка, яго парам етры вызначаю цца тэлевізійным стандартам. ТЭЛЕВІЗІЙ Н Ы СТАНДАРТ, комплекс норм і патрабаванняў, якім адпавядаюць перадавальная і пры ём ная апаратура сетак тэлевізійнага вяш чання, a таксама тэлевізійны радыёсігнал, ш то перадаецца па гэтай сетцы. Т.с. рэгламентуе колькасць радкоў тэлевізійнай разгорткі, лік палёў і кадраў, перададзеных за 1 с, паласу частот тэлевізійны х сігналаў, рознасць нясучых частот гукавога суправаджэння і відарыса, размеркаванне тэлевізійных каналаў і інш. ТЭЛЕВІЗІЙ Н Ы ТЭА ТР, від экраннага тэлевізійнага маст ацтва, эстэт. пры роду якога вы значае сінтэз уласна тэатр. мастацтва (у яго драматургічны м, рэжысёрскім, акцёрскім і сцэнаграфічны м увасабленнях) і вобразна-вы разны х сродкаў тэлебачання. С пецы ф ічнасць тэлебачання я к сродку масавай камунікацыі ўплывае на сац. ф ункцы янальнасць Т.т., абумоўлівае яго культ. пры значэнне. Асн. маст. твор Т.т. — тэлевізійны спектакль. Правобразам Т.т. быў кінафільм-спектакль, які ў канцы 1940-х— 50-я г. выкарыстоўваўся на тэлебачанні як прамая трансляцыя спектакля з т-ра, потым са студыі. Выкарыстоўвалася і такая форма рэтрансляцыі спектакля, як здымка з манітора на кінаплёнку. У канцы 1950 — пач. 1960-х г. асвойваўся тэлевізійны спосаб паказу ў прамым эфіры. Гэта быў перыяд станаўлення драм. Т.т., маст. структура якога складвапася пад уплывам тэлевізійных інфарм. і дакумент. жанраў. Імкненне да арыгінальнай драматургіі, зварот да п’ес, якія не ставіліся на тэатр. сцэне, экранізацыя літ. твораў выклікалі паяўленне разнавіанасцей тэлевізійнага спектакля: дакумент. драма, гіст. і сямейная хронікі, публіцыст. рэпартаж, літ. кампазіцыя з аўтарскім каментарыем, інсцэніроўка паэт. і празаічных літ. твораў, спектакль-маналог і інш. У 1970-я г. тэлевізійны спектакль здымаўся на відэаносьбітах мнагакамерным метадам з шырокім выкарыстаннем тэхн. спецэфектаў. Побач з драм. тэлеспектаклем ствараліся талеопера, тэлеаперэта, тэлебалет. На Беларусі Т.т. узнік y 2-й пал.

1950-х г. (перш ы я спектаклі створаны ў 1957 на Рэсп. студыі тэлебачання, y 1961 на Гомельскай і Віцебскай, y 1971 на Брэсцкай абл. студыях). Яго развіццё звязана з пош укамі эстэт. мовы тэлевізійнага відовіш ча, асваеннем стацы янарнай тэлевізійнай тэхнікі. У спектаклях «Брат мой, вораг мой» паводле М.Уілсана, «М аленькія трагедыі» А П уш кіна, «Сы мон-музы ка» паводле Я.Коласа, «Суд» У.Галубка, «М лын на

Сініх Вірах» У .К араткевіча і «Якаў Багамолаў» М .Горкага вяліся пошукі тэхн. в ы раш эн н я драм. д зеян н я, разгорнутага ў студы йны м павільёне невял. плошчы; важ ную ролю адыгрывалі папярэдняя распрацоўка рэж ы сёрам рэж ы му здымкі буйны м планам і м антаж ная перабіўка эпізодаў, ш то перадаваліся ў эф ір спосабам прам ой трансляцы і. Вял. ўвага аддавалася аф арм ленню , выраслі патрабаванні да акцёрскага м айстэрства, моўных, мімічных і пласты чны х сродкаў выразнасці, ігры на камеру і г.д. Іш ло ком плекснае асэнсаван не эстэт. вопыту тэатр. м астацтва і яго асваенне на тэлеэкране. У сярэдзіне 1960-х г. практы каваліся трансляцы і тэатр. спектакляў непасрэдна з залы , ствараліся арган. ўмовы для сам араскры ц ця акц ёраў на звы клай сцэн. пляцоўцы. А дначасова развіваўся студы йны спектакль. Адмова ад грувасткага аф арм л ен н я дазволіла забяспечы ць свабоднае перам яш чэнне тэлекам ер, наблізіцца д а акц ёра, уклю чаць y дзеянн е кінакадры , ф атаграфіі і інш. Т ворчьм знаходкі дапамаглі паш ы ры ць ж анравую палітру тэлепастановак, надаць ім самабы тнае нац. адценне. С пектаклі «Соцкі падвёў» паводле Я .К оласа, «Сэрца н а далоні» і «Трывожнае шчасце» паводле І.Ш ам якіна, «Трэцяе пакаленне» паводле К .Чорнага, «Людзі на балоце» паводле І.М ележа, «Прымакі» Я .К упалы , «Збянтэж аны Саўка» Л .Родзевіча прадоўжылі трады цыі псіхал. драмы , нар. камедыі, трагікамедыі, раскры лі на тэлеэкране асаблівасці нац. акц ёрскай ш колы . Творчы працэс стварэння тэлеспектакля набыў прафес. ры сы . Увасоблены гіст. хроніка А.М Талстога і П .Ш чогалева «Змова імператрыцы» — «Крах», псіхал. драм а Г.Гаўптмана «Ткачы», тэлеопера «Ранак» Г.Вагнера. У 1970-я г. развівалася універсальная ф орм а тэлеспектакля — відэафільм. Гэты перы яд характары заваўся пош укамі ў сф еры маст. умоўнасці, відовіш чнасці, вобразнасці эстэт. мовы. У рэпертуары зн ачнае месца займалі творы бел. аўтараў, больш глыбокае адлю страванне набы ла экранная рэпрадукцы я тэатр. спектакля («Трыбунал» А .М ак аён к а ў паст. Бел. т-р а імя Я.Купалы). Выпрацоўваліся новыя пры нцы пы інсцэнізацы і прозы , паэзіі і драмы праз ж анрава-м аст. структуры літ. кампазіцы і і літ. мантажу. В ы карыстоўваліся сты лявы я пры ёмы дакументальна-публіцы ст. тэлебачання: ды ялагічны я формы паказу, персаніф ікаваны я вобразы каментатара ці чы тальніка, лаканічнасць і сімвалізацы я афармлення. Адначасова з пастаноўкамі ў ж анры псіхал. драмы («Сустрэчы і ростані» паводле твораў М ележ а, «Даж ыць да світання» паводле В.Бы кава, «Тэатр купца Япіш кіна» Е.М іровіча) ствараліся экранізацы і ў ж анры літ. т-ра. Н а адбор літ. твора і трактоўку яго зместу ўплывалі тэндэнцы і тэлевізійнай публіцы сты кі («Амерыка здалёку і зблізку» паводле нары саў К .К ірэен кі), тэлевізійнай апавядальнасці («Кнігано-

Т Э Л ЕВІЗІЙ Н Ы

115

ша» паводле апавяданняў Караткевіча), тэлевізійнай індывідуалізацыі ўнутр. героя («Перакры ж аванні» паводле паэмы Я .К оласа «Сымон-музы ка», «Абсяг» паводле кнігі верш аў Р.Барадуліна). У каранен не ў 1980-я г. новай партатыўнай электрон най тэхнікі і кам п’ю тэрнага нелінейнага мантажу паш ы ры ла выяўл. магчы масці экрана. Новую хвалю набы ло рэпрадуктаванне адметных спектакляў бел. т-раў: «Апошні ш анц» Бы кава, «Брама неўміручасці» К .К рапівы , «Зацю каны апостал» А .М акаёнка (усе т-р імя Я .К упалы ), «Вяртанне ў Хатынь» паводле А.Адамовіча (Дзярж. рус. драм. т -р ), «Паядынак» М .М атукоўскага (Бел. т-р імя Я .К оласа). С твораны арыгінальны я спектаклі-экранізацы і бел. літ. твораў: «Колькі лет, колькі зім!» паводле паэм ы А .Вярцінскага, «Плач перапёлкі» паводле І.Ч ы гры нава, «Сіняя, сіняя» і «Лісты каш тана» паводле аповесцей К араткевіча, «Траянскі конь» і «Пагарэльцы» М атукоўскага, «Чужая бацькаўш чына» паводле В.Адамчыка, «Узлёт» А.Дударава, «М ашэка» М іровіча, «На перакры ж аваннях вайны» У .Траццякова, «Сон» А .А сташ онка, «Я пры йш оў, каб назваць тваё і.мя» паводле паэзіі М .Бсісу, відэаф ільм -канцэрт «Варыяцыі н а балетньм тэмы» Ю .Чурко і інш. 3 1989 ф орму маст. рэпрадуктавання тэатр. спектакляў пачаў удасканальваць творчы калекты ў ВТА «Беларускі відэацэнтр». У яго рэпертуары лепш ы я спектаклі нац. сцэн ы : «Страсці па Аўдзею» У.Бутрамеева. «Звон не малітва» Ч ы гры нава, «Ідылія» паводле В.ДунінаМ арцінкевіча, «К нязь Вітаўт» Дударава (усе т -р імя Я .К упалы ), «На залатым возеры» Э .Том псана (рус. драм. т-р). Значн ая ўвага аддавалася пры нцы пам захавання на экране сцэн. малю нка д зеян н я і перадачы псіхал. стану акц ёраў y электронны м мантажы буйных планаў. Уперш ыню ажы ццёўлена відэарэпрадуктаванне спектакля «Запіскі вар’ята» паводле Ф .Дастаеўскага (Бел. дзярж. т-р лялек). Э кранную інтэрпрэтацы ю атрымалі творчы я здабыткі новых тэатр. калекты ваў («Чорны квадрат» паводле п ’есы М .К лімковіча ў паст. т-р а «Вольная сцэна»), У арыгінальны х спектаклях «Белвідэацэнтра» 1990-х г. адлю стравана тэм аты ка, звязаная з адрадж эннем каш тоўнасцей нац. культуры: «Адна ноч» паводле Быкава, «Каўчэг М аксім а Танка» Р.Тармолы, відэабалет «Страсці» В.Елізар’ева, відэаопера «Ф ранц ы ск Скарына» Дз.С мольскага. У аб ’ядн анн і «Тэлефільм» эстэт. трады цы і нац. Т.т. працягваю цца ў маст. кароткаметраж ны м фільме «Пракляты ўтульны дом» У.Халіпа, відэаф ільм е-балеце «Спартак» М .Волкава ў харэаграфіі Е лізар’ева. Т.т. зн ачна паўплываў на вы значэнне нац. тэлебачаннем свайго месца ў культ. прасторы , на ўзаемапранікненне асаблівасцей маст., інфарм. і публіцыст. сегментаў вяш чан ня, на ўзнікненне на-

116

ТЭ/1ЕВІЗІЙНЫ

вейш ых забаўляльна-ігравых форм сучаснага тэлебачання, y аснове якіх прынцыпы тэатралізацы і рэчаіснасці, арты стызацы і паводзін журналістаў і вядучых y кадры , вы кары станне пастановачных і сімвалізаваных прыёмаў y вы раш энні зместу разнастайны х праграм. Н.Ц.Фральцова. Т Э Л Е В ІЗ ІЙ Н Ы ЦЭН ТР, комплекс збудаванняў з тэхн. абсталяваннем для падрыхтоўкі і перадачы праграм тэлевізійнага вяш чання. Бы ваю ць праграмны я і перадавальны я. Асн. структурныя паараздзяленні праграмнага T u — апаратна-студы йны комплекс (тэлевізійны я студыі і тэхн. апаратны я відэазапісу, тэлекінапраекцы йн ая і інш .); перадавальнага — тэлевізійны я рады ёперадатчы кі, электрасілавы і дапамож ны цэхі і інш. Т Э Л Е В Ы М Я Р Ф Н Н І, т э л е м е т р ы я , галіна тэлемеханікі, якая вывучае тэоры ю , пры нцы пы і тэхн. сродкі вы мярэн няў на адлегласці фіз. велічынь, ш то характары зую ць як і-н . працэс, з ’яву пры роды ці стан ж ывога арганізма. Вынікі T. y выглядзе кадзіраванага эл,- або радыёсігналу аўтаматы чна перадаю цца з аб ’екта кіравання (кантролю ) на пункт кіравання для апрацоўкі на ЭВМ , рэгістрады і і інш. Адрозніваюць Т. бягучьіх значэнняў параметраў (перадаюцца іх неперарыўныя ці дыскрэтныя значэнні) і інтэгральных значэнняў параметраў (перадаюцца дыскрэтныя значэнні праз пэўныя прамежкі часу, напр, расходу электраэнергіі, паліва, газу). Правільнасць і надзейнасць работы вымяральнага тэлемстрычнага прыстасавамчя (сукупнасці пераўтваральных і вымяральных прылад з каналамі сувязі паміж імі) залежаць ад каналаў сувязі, якія бываюць акустычныя, аптычныя, гідраўлічныя і эл. (найб. пашыраныя) — гіравадныя, кабельныя і радыёрэлейныя лініі сувязі, a таксама радыёканалы. Вынікі Т. могуць быць прадстаўлены ў аналагавай (напр., з дапамогай стрэлачных вымяральных прылад, асцылографа) або ў лічбавай (напр., з дапамогай лічбавых індыкагараў) форме. Літ:. Проектнрованне н надежность снстем автоматнкн н телемеханнкн. Мн., 1981. М.І Сарока. Т Э Л Е Г Р А ф (ад тэле...+ ...граф), 1) скарочаная назва тэлеграфнай сувязі. 2) Прадпры емства сувязі з ком плексам станцы йнага абсталявання (тэлеграфныя апараты, тэлеграфныя станцыі, апаратура для ўтварэння каналаў сувязі, камутатары, кры ніцы сілкаванн я і інш .), тэлеграф ны мі каналам і ў правадных або радыёлініях сувязі і службамі, якія аж ы ццяўляю ць перадачу, пры ём і апрацоўку тэлеграф ны х паведамленняў, дастаўку іх адраеатам, абслугоўванне тэхн. збудаванняў і пры стасаванняў. Забяспечваю ць непасрэдную сувязь з гар. аддзяленнямі і раённы мі вузламі сувязі, a таксама з абанентамі (гл. Аоаненцкае тэлеграфаванне).

ТЭЛЕГРАФІЯ (ад тэле... + ...графія), галіна навукі і тэхнікі, як ая ахоплівае вывучзнне пры нцы паў пабудовы тэле-

графнаіі сувязі, распрацоўку спосабаў і апаратуры перадачы і пры ёму тэлегр. сігналаў, a таксама ацэн ку якасці перадачы інфармацы і па тэлегр. кана,шх сувязі. 3 дапамогай Т. перадаю цца на вял. адлегласці літарна-лічбавы я тэксты (літарадрукавальная Т.) ці нерухомы я адлюстраванні (фотатэлеграфія, або факсімільная сувязь), a таксам а вядуцца д а кументальны я перагаворы. Уключае раздзелы: коды тзлеграфныя', канйавая тэлегр. апаратура (тэлеграфныя апараты, y тл . літарадрукавальныя апараты і факсімільныя апараты, трансмітэры, рэперфаратары і інш.); тэлегр. каналы і сеткі (з тэлеграфнымі станцыямі і інш ). У літарадрукавальнай Т. з дапамогай талегр. апарата'алфавіт паведамлення пераўтвараецца ў паслядоўнасць сігналаў — імпульсаў пастаяннага або пераменнага току пэўнай велічыні і працягласці, якія перадаюцца па правадных, кабельных, аптычных і інш. лініях сувязі. На прыёмным баку паслядоўнасць імпульсаў уздзейнічае на прыёмны тэлегр. апарат, які друкуе тэкст. Пры тэлеграфаванні пераменным токам выкарыстоўваюцца розныя віды мадуляцыі ваганняў, для пераўгварэння знакаў перадавальных паведамленняў y кодавыя словы — міжнародны код № 2 (МТК-2), які ў краінах СНД дапоўнены рус. алфавітам. Скорасць тэлеграфавання вызначаецца ў бодах. Для лепшага выкарыстання ліній сувязі выкарыстоўваецца дуплекснае (сустрэчнае) тэлсграфаванне, якое дае магчымасць адначасова весці перадачу і прыём на адным канале сувязі (гл. Дуплексная сувязь). У фарміраванні адзінай інфармацыйнай прасторы роля Т. зменшылася ў сувязі з шырокім укараненнем тэлематыкі (відэатэкс, тэлефакс і г.д ) і глабальнай сеткі перадачы даных — Інтзрнета. Развіццю Т. садзейнічалі працы і вынаходствы ПЛ.Ш ш інга, С.Ф.Ь.Морзе, Ь.С.Якобі, Э.В.Сіменса, Ж.М.Э Бадо, Р.Р.Ігаацьева, АФ.Шорына, Л.І Трэмля і інш.

Літ : У с о л ь ц е в А.Г. Телеграфня ссгааня н завтра. М., 1971; П а в л о в а ГФ., П а в л о в К.М. Основы телеграфнн н телеграфные аппараты. М., 1975; М a р ц е н я ц е н С.Н., Н о в н к о в В.В. 150 лет отечественному тслеграфу. М., 1982; Сетв связя: Каналообразуюшая н коммутацхонная тслсграф. аппаратура: Справ. М., 1986; С т с к л о в В.К. Телсграфня м смстемы передачя данных. М., 1988. У.М.Сацута. ТЭ Л Е ГРА Ф Н А Я С Т А Н Ц Ы Я , комплекс абсталявання, пры значаны для камутацыі каналаў сувязі тэлегр. сеткі. Н а Т.с. арганізую цца часовы я злучэнні канцавых пунктаў тэлегр. сеткі ў працэсе тэлеграфнай сувязі. Злучэнні наладжваюцца ўручную аператарам-тэлеграфістам (на Т .с., абсталяваны х тэлегр. камутатарамі) або аўтаматы чна (на Т.с. з аўтам. камутацы йны мі ўстройствамі). ТЭЛ ЕГРА Ф Н А Я С Ў В Я ЗЬ, перадача на адлегласць літарна-лічбавы х паведамлен н яў (тэлеграм) з абавязковы м запісам іх y пункце прыёму; від электрасувязі. Забяспечвае хуткасць перадачы паведам ленняў і іх дакументальнасць. Паводле прызначэння і хараюлру інфармацыг, што перадаецца, адрозніваюць Г.с. агульнага карыстання, абаненцкае тэлеграфаванне, ведамасную і факсімільную сувязь. Ажыццяўляецца з дапамогай тэлеграфных апаратаў дваічнымі сігналамі пастаяннага току, сігналамі пераменнага току, якія мадуляваны па частаце, радыёсігналамі. Выкарыстоўваецца для перадачы тэлеграм, лічбавай інфармацыі, навін для прэсы, радыё, талебачання, вядзення дакументаваных перагавораў, таксама перадачы даных. Эл. тэлсграф вынайшаў П Л .Ш ш ін г y 1832 (y 1836 пабудаваў эксперыментальную лінію ў Псцярбургу). У 1844 y ЗША ўведзена ў эксплуатацыю лінія Т.с., абсталяваная тэлегр. Морзе апаратамі. У

M ilter іаіі Тэлеграфія: a — прылады тэлеграфа ПЛ.Шылінга (1 — прыёмнік аднастрэлачны; 2 — прыёмнік шасшзпачнага кода; 3 — перадатчык шасцізначнага кода; 4 — прыёмнік выкліку); б — друкавапьны прыёмны апарат Морзе (1— друкавальны дыск; 2 — рычаг, які прыцягваўся шпуляй 3 і прыціскаў дыск да папяровай стужхі); в, г — знешні выгляд і схема літарадрукавальнага апарата Б.С.Якобі (1 —■электрамагніты; 2 — стужкі, 3 — сінхронныя колы з выгравіраванымі літарамі і лічбамі; 4 — лінія; К — кантакт, замыканнем якога перадаецца патрэбны знак паміж станцыямі I i II).

сярадзіне 19 ст. з’явіліся міжнар. і міжкантынентальныя тэлегр. лініі. На Беларусі лінія Т.с. пачала працаваць y 1859. У 1947 створана рэсп. сетка абаненцкага тэлеграф авання, y 1979 — міжнар. сетка Т элекс, y 1996 уведзена перадэ'іа даных (звязана з сусветнай сеткай Інтэрнет). Гл. таксама Сувязь. М.П.Малочка.

ТЭЛЕГРАФНЫ AIIAPÂT, апарат для перадачы і прыёму тэлегр. паведамленяяў y працэсе тэлеграфнай сувязі. Звы чайна складаецца з перадатчы ка і пры ёмніка; y яго склад могуць уваходзіць рэперфаратарная і трансм ітэрная пры сгаўкі, аўтаадказчык і аўтастоп. Увод інфармацыі аж ы ццяўляецца ўручную з клавіятуры (як y персанальнай ЭВМ ) або аўтаматызавана з вы кары станнем счытвальнага пры стасавання (трансмітзра). 3 1970-х г. выкары стоўваю цца электронна-мех. Т.а. з паўправадніковымі прыладамі. Больш асць Т.а. — літарадрукавальныя (тэлетайпы) і факсітшыя апараты; асн. ты п Т.а. — стужачны і рулонны стартстоты апарат. Псршы практычна прыдатны Т.а (эл,магн. тыпу) вынайшаў y 1832 ПЛ Шылінг. Паасдамленні запісваліся ў выглядзе ламанай лінй (пішучыя Т.а.) або кролак і працяжнікаў (у Морзе апаратах, распрацаваных y 1837). Больш дасканалммі сталі эл.-магн. літарадрукавалыіш апараты, створаныя Б.С Якобі (1950), Д.Э.Юзам (1855), Ж.МЭ.Бадо (1876, га. Бадо anapam) і інш. 3 1960 y якасці літарадрукавальных выкарыстоўваюцца стартстопныя Т.а. 1х перадатчык (уключае клавіятуру, шыфратар, размеркавальнік і інш.) фарміруе і пасылае ў канал сувязі тэлегр. сігналы ў адпавсянасц! з кодам тэлеграфным (МТК-2); прыёмнік (мае прыёмны электрамагніт, дз-

рамі. Будова Т. — сістэм. адзнака ржаўных грыбоў. Часам Т. наз. таксам а сп оры галаўнёвых грыбоў. Т Э Л Е К А Н Т Р б Л Ь , кантроль стану або рэж ы м у работы аб ’екта на адлегласці тэлемех. сродкамі; галіна тэлемеханікі. Выкарыстоўваецца для назіран ня за работай установак, м аш ы н, механізмаў і апаратаў (у т л . касм. караблсў, ракет, штучных спадарож нікаў Зям лі) y розных галінах прам -сці, на транспарце, y энергеты цы і інш. Дыскрэтны Т. (тэлесігналізацыя) перадае 2 ці больш паведамленняў (напр., «уключана», «выключана*). Неперарыўны Т. перадае на адлсгласць неперарыўныя змены якіх-н. фіз. велічынь (гл. Тэлевымярэнні). У сістэме Т. на падкантрольным аб’екце ўстанаўліваюцца органы кантролю (пераўтвараюць вымераную фіз. велічыню ў першасны сігнал), кадзіравальнае прыстасаванне (шыфруе першасны сігнал) і перадавальнае прыстасаванне (пераўтварае зашыфраваны сігнал y форму, зручную для перадачы па лініях сувязі). Прьіёмны бок сістэмы Т. мае прыёмнае прыстасаванне (пераўтварае прынягы сігнал y сігнал Т.), дэкадзіравальнае прыстасаванпе (расшыфроўвае сігнал Т.) і індыкатары параметраў, якія кантралююцца. Замкнёная сістэма Т., выхадныя ланцугі якой уздзейнічаюць на сістэму рэгулявання зададзсным аб’ектам, утварае сістэму тэлерэгулявання. Гл. таксама Тэлекіраванне. Я.І.Анацкі, М.І.Сарока. Т Э Л Е К ІРА В А Н Н Е, кіраванне аб ’ектамі на адлегласці з дапам огай спец. телемех. сродкаў; састаўная частка тэлемеханікі. Выкары стоўваецца ў прам -сц і, на транспарце, y энергеты цы , ваен. справе і інш. Найб. пашыраны сістэмы Т. з перадачай дыскрэтных двух- (напр., тыпу «ўключана» — «выключана») і шматпазіцыйных ка-

Т ш граф н ы ап арат:

a — наборныя лімсйкі перадавальнага тэлетайпнага апарата (1 — літары, якімі набіраеша тэка; 2 — наборныя лінсйкі, датыканне ці недатыханнс да якіх рычагоў 3 дае код пэўнай літары); б — прынцып дзеяння тэлпайпа (1 — клавіша літары з рычагом; 2 — наборныя лінейкі; 3 — стужха, на якой Мйваецца націснутая літара ці лічба)

шыфратар, друкавальны механізм) прымае сігаалы і друкуе адпаведныя ім знакі. У тэл с гр а ф к ы х сетках выкарыстоўваюцца стартаопныя электроннамех рулонныя Т.а. F20K0O, F2500 і інш. І.У.Косфа. ТЭЛЕЙТАСП0РЫ (ад грэч. teleutë канец + споры), адзін з відаў спор (пераважна. што зімуюць) іржаўных грыбоў. Бываюць адна- і мнагаклетачныя, мзінкавыя, свабодныя і зрош чаны я. Пасля перыяду спакою прарастаюць і ўгеараюць фрагмабазідьпо з базідьіяспо-

манд, а таксама з перадачай неперарыўных каманд (тэлерэгуляванне; напр., Т. касм. апаратамі). На дыспетчарскім пункце сістэмы Т. ўстаноўлены органы аўтам. ці ручнога кіравання аб’ектамі, кадзіравальнае і перадавальнае прыстасаванні. На аб’екце кіравання — прыёмнае і дэкадзіравальнае прыстасаванні, выхадны сігнал з якіх праз пераўтваральнік уздзейнічае на аяпаведны выхадны ланцуг Т. суправаджаецца кантролем выканання каманд сродкамі тэлесігналізацыі і тэлевьшярэння. Сістэма Т ў спалучэнні са сродкамі аўтаматыкі дае магчымасць ажыццяўляць аўтам. кіраванне на адлегласці машына-

Т ЭЛ ЕМ ЕХАН ІК А

117

мі і ўстаноўкамі без дзяжурнага персаналу і ствараць вытв. комплексы з цэнтралізаваным кіраваннем. Гл. таксама Тэлекантроль. Я. І.Анацкі, М. I. Сарока. Т& ЛЕКС [ад англ. tel(egraf) тэлеграф + ex(change) камутатар], між народная сетка абаненцкага тэлеграфавання. А бсталяваны аўтам. тэлеграфнымі станцыямі. Н а найб. адказны х участках Т. кары стаюцца каналамі частотнага тэлеграф авання. П ры значана для вядзення дакумент. перагавораў. Зам яняецца больш дасканалай факсімільнай сувяззю. Т Й Л ЕМ А Н (Telem ann) Георг Філіп (14.3.1681, г. М агдэбург, Германія — 25.6 .1 7 6 7 ), н я м е ц к і к а м п а зіт а р , к ап е л ь м а й ст а р , муз. т э а р э т ы к , адзін з буйнейш ы х кампазітараў 18 ст. Вучыўся музы цы ў гар. ш коле М агдэбурга і ў К.К альвера. П рацаваў арганістам, пісаў оперы для гар. т-р а ў Лейпцы гу. 3 1704 пры дворны капельмайстар пры герцагскім двары ў П ольш чы , працаваў y Э йзенаху, Ф ранкф урц е-н а-М айн е (Германія), з 1721 музік-ды рэктар 5 гал. йэркваў y Гамбургу. Адзін з перш ых перайш оў ад поліфаніі да гам аф онна-гарманічнага стылю кампазіцы і. Значнае месца ў яго творчасці займае інстр. музы ка, y аснове якой праграмны я творы. Аўтар опер (больш за 40), араторый, кантат, пасіёнаў, мес, магніфікатаў, арк. сюіт, y т.л. праграмны х («Дон Кіхот»), канцэртаў з саліруючымі інструментамі, кам ерна-інстр. і вак. твораў, больш як 700 песень. ТЭЛЕМ А ТЫ КА , т э л е м а т ы ч н а я с л y ж б а, сукупнасць аператыўных сродкаў электрасувязі. Забяспечвае абмен ды скрэтны мі літарна-лічбавы мі і відэаграфічны мі (чорна-белы мі і каляровы мі) паведамленнямі паміж абанентамі, a таксам а атры манне інф арм .-даведачных матэры ялаў з цэнтралізаваны х банкаў даных, напр., з глабальнай сеткі Інтэрнет. П ры ём-перадача паведамленняў аж ы ццяўляецца па каналах тэлеф о н н ай сеткі агульнага кары стання. Да Т. адносяйь відэатэкс, розны я віды факсімільнай сувязі і інш. Т Э Л Е М Е Т Р Ы Я (ад тэле. . + ...метрыя), тое, ш то тэлевымярэнне. Т эрм інам «T.» трады цы йна кары стаю цца ў дачы ненні да ды станцы йны х даследаванняў y біялогіі (біятэлеметрыя), метэаралогіі (метэаралагічная Т .), да інфармацы і, што перадаецца па радыёканалах, — рады ётэлеметры я. ТЭЛ ЕМ ЕХ А Н ІК А (ад тэле.. + механіка), галіна навукі і тэхнікі, якая ахоплівае тэоры ю , спосабы і тэхн. сродкі аўтам. перадачы на адлегласць кам анд кіравання і інфармацы і аб стане кіравальны х аб ’ектаў. Уключае тэлекіраванне, тэлесігналізацыю і тэлевымярэнні. Дазваляе ажыццяўляць каардынацыю работ вял. колькасці тэрытарыяльна аддаленьіх агрэгатаў, машын і інш і звязваць іх y адзіную тзлемстанічную сістэму з цэнтралізаваным кі-

118

ТЭЛ ЕМ ЕХАН ІЧН А Я

раваннем. Кіраванне і кантроль з дапамогай сродкаў Т. ажыццяўляецца з пункта кіравання (дыспетчарскага пункта), дзе знаходзіцца аператар (дыспетчар). Для перадачы інфармацыі ў Т. карыстаюцца эл., аптычнымі, оптавалаконнымі, гідраакустычнымі і інш. лініямі сувязі. Ад інш. галін тэхнікі, дзе перадаюць інфармацыю на адлегласць (напр., тэлефаніі, тэлеграфіі, тэлебачання), Т. адрозніваецца патрабаваннямі высокай дакладнасці перадачы вымераных велічынь, недапушчальнасцю вял. запазненняў сігналаў, высокай надзейнасцю перадачы каманд (імавернасць узнікнення памылковай каманды не больш за 10 °), высокай ступенню аўтаматызацыі працэсаў збораў і перапрацоўкі інфармацыі і інш. Найб. пашырана ў электраэнергетыцы, на нафтавых і газавых промыслах і магістральных трубаправодах, горнай прам-сці, чыгунцы, радзей — y камунальнай гаспадарцы. Сродкамі Т. карыстаюцца таксама для кіравання палётамі ракет і касм. апаратаў, метэаралогіі і інш. Літ.'. Н л ь н н В.А. Телеуправленне н телемзмеренне. 3 нзд. М., 1982; Т у т е в н ч В.Н. Телемеханяка. 2 нзд. М., 1985. Я. І.Анацкі, М. I. Сарока. Т Э Л Е М Е Х А Н ІЧ Н А Я С ІС Т ^М А , комплекс сродкаў тэлемеханікі для перадачы на адлегласць каманд ад аператара (ці кіроўнай ЭВМ ) да аб ’ектаў кіравання, a таксам а кантрольнай, вымяральнай і інш. інф арм ацы і — y адваротным напрамку. С кладаецца з пункта кіравання (П К ), дзе знаходзіцца аператар (ды спетчар), пунктаў, дзе размяш чаю цца аб ’екты кіравання (кантролю ), і ліній сувязі паміж імі. С кладаная Т.с. мож а мець некалькі П К , раўнапраўных ці падпарадкаваны х адзін аднаму ў адпаведнасці з іерархічным пры нцыпам. Т Э Л Е Н 0 М У С Ы (Telenornus), род насяком ы х сям. сцэліянідаў атр. перапончатакрылых. 7 відаў. П аш ы раны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы. Паразітуюць y яйцах (яйцаеды ) матылёў, клапоў, мух. Т. зграбнага (Т. gracilis), роўнага (Т. Іаеviusculus), ш арнірнага (T. verticillatus) выкары'стоўваюць для барацьбы з хваёвым і кольчатым коканапрадамі. Цела даўж. 0,7— 1,5 мм, чорнае. Брушка з яйцакладам на канцы. Развіццё з поўным пе-

логіях бог урадлівасці. Л ічы ўся сы нам бога навальніцы Тару. Т. — гал. герой цы кла хецкіх і хацкіх міфаў пра бога, які знікае і вяртаецца. З н ік н ен н е Т. звязваецца з яго гневам: y гэты час настае засуха, свойская ж ы вёла перастае даваць патомства. Калі ўлагоджаны багіняй Камрусепай Т. вяртаецца, на зямлю зноў зыходзідь урадлівасць, a на жывёлу — плоднасць. Т Э Л Е Р Г 0 Н Ы (ад тэле... + грэч. ergon работа, уздзеянне), рэчы вы , як ія вы дзяляю цца жывёламі ў навакольнае асяроддзе і ўздзейнічаюць на ж ывёл таго ж (ферамоны) ці інш. віду (кай рам оны , аламоны). Т Э Л Е РЭ ГУ Л Я В А Н Н Е , рэгуляванне параметраў аб’екта кіравання на аддегласці сродкамі тэлемеханікг, від т элекіравання. В ы м яральная ін ф ар м ац ы я аб бягучым значэнні падкантрольнага параметра па канале тэлевымярэння перадаецца на пункт кіравання, дзе параўноўваецца з зададзеным зн ач эн н ем , сігнал разузгаднення (вы нік параўнання) перадаецца на аб ’ект кіравання, дзе пераўтвараецца ў кіроўнае ўздзеянне. Т Э Л Е С ІГ Н А Л ІЗА Ц Ы Я , перадача на адлегласці ды скрэтнай інф арм ацы і аб стане падкантрольнага аб ’екта (напр., «адкрыта» — «закрыта», «уключана» — «выключана») сродкамі тэлемеханікі\ від тэлекантролю. П ры зн ачан а для аператыўнага кантролю за вы кананнем каманд аператара, перадачы сігналу аб выхадзе параметраў аб ’екта па-за дапуш чальныя межы ці пра авары ю на аб ’екце, a таксама для перадачы ды скрэтнай вы мяральнай інф арм ацы і (гл. Тэлевымярэнні). Т Э Л Е С К 0 П (ад тэле... + ...скоп) a п т ы ч н ы, пры лада для назіран ня н я бесных цел; адзін з найб. важ ны х астранамічных інструментаў і прылад. П ранікальная сіла (зорная велічы ня найб. слабых зорак, бачных пры дапамозе Т.) прапарцы янальная плош чы аб ’ектыва, м оцна залеж ы ць ад якасці опты кі, яркасці неба, стану атм асф еры і інш.

Уяўляе сабой трубу, устаноўленую на манціроўцы з восямі для навядзення Т. на аб’ект і сачэння за ім. Паводле аптычнай схемы адрозніваюць Т. люстраныя (рэфлектары), лінзавыя (рэфрактары) і люстрана-лінзавыя (гл. Максутава тзлескоп). Адпаведна прыёмнікам аптычнага выпрамянення, што выкарыстоўваюцца, Т. бываюць з візуальнай, фатаграфічнай (гл. Астрограф), спектральнай, фотаэл. і інш. рэгістрацыяй. В і з y а л ь н ы Т. мае аб’ектыў і акуляр; павелічэнне аптычнае G = F/f, дзе F i / — фокусныя адлегласці аб’ектыва і акуляра. Паводле прызначэння адрозніваюць Т. астрафізічныя (для вывучэння зорак, планет, туманнасцей), сонечныя астраметрычныя, спадарожнікавыя камеры, метэорныя патрулі і інш. Гл. таксама Радыётэлескоп. Літ:. М н х е л ь с о н Н.Н. Оптнческне телескопы: Теорня н конструкцня. М., 1976; Оптнческне телескопы будушего: Пер. с англ. М., 1981; М а к с у т о в Д.Д. Нзготовленне н нсследованме астрономнческой оптнкн. 2 нзд. М., 1984. Я.У.Чайкоўскі. Т Э Л Е С К 0 П (лац. Telescopium ), сузор’е Паўд. паўш ар’я неба. Н айб. яркая зорка 3,5 візуальнай зорнай велічыні. 3 тэр. Беларусі не відаць. Гл. Зорнае неба. Т Э Л Е С К 0 П Л ІЧ Ы Л Ь Н ІК А Ў , прылада для вы дзялення і рэгістрацыі часціц вы сокіх энергій, якія рухаюцца ў пэўны м напрам ку. М ае 2 ці больш дэтэктараў (Гейгераўскіх лічыльнікаў, сцынтыляцыйных лічыльнікаў і інш ., а таксама іх спалучэнняў), размеш чаны х адзін за адны м уздоўж зададзенага напрамку і далучаны х да схем супадзенняў і антысупадзенняў (гл. Супадзенняў метад). Такі метад дазваляе аддзяліць кары сны сігнал, вы кліканы часціцай, ш то прайшла праз Т .л., ад ш умавых і ф онавы х сігналаў, а таксам а ад сігналаў, выкліканых часціцамі, якія маю ць інш ы ^ас пралёту паміж дэтэктарам і ці прайш лі ў інш. напрамках. Выкарыстоўваецца ў фізіцы высокіх энергій. Т Э Л Е С К бП -Ц Э Л А С Т А Т , двухлюстраны рэфлектар для атры м ання нерухомага відарыса нябесны х аб ’ектаў y факальнай плоскасці нерухомага акуляра. Аб’ект назірання (напр., зорка, планета) выбіраецца пры дапамозе плоскага люстра, замацаванага ў карданным падвесе з магчымасцю павароту вакол 2 узаемна перпендыку-

10

Тэленомус зграбны.

ратварэннем. За год да 10 пакаленняў. Зімуюць лічынкі ў яйцах гаспадара. Разводзяць і выкарыстоўваюць як рэгулятары колькасці шкодных насякомых, y т.л. сляпнёў, шкоднай чарапашкі. Т Э Л Е П А ТЫ Я ,

гл .

ў арт. Парапсіхалогія.

Т Э Л Е П ІН У С , Т э л е п і н y, y стараж ытнай хецкай і хацкай рэлігіях і м іф а-

a

Тэлескоп-цэластат «Пегас-2». а — агульны выгляд; б — оптыка-механічная схема: 1 — аснова аб’ектыва; 2 — аб’ектыў; 3 — аптычная вось; 4 — плоскасць нябеснага экватара; 5 __вось плоскага люстэрка; 6 — вось схіленняў (перпендыкулярная плоскасці рысунка); 7 — вось зроку; 8 — кольца карданнага падвесу; 9 — плоскае люстэрка на платформе карданнага падвесу; 10 — палярная вось; II — акуляр; 12 — аснова акуляра.

лярных восей, так, каб вось люстра была бісектрысай вугла паміж аптычнай воссю і воссю зроку аб’ектыва. Т.-ц. выкананы ў выглядзе настольных блокаў, устаноўленых на асобных асновах і звязаных агульнай паверхняй пляцоўкі назірання. Раздзельная ўстаноўка блокаў і карданны падвес (бел. манціроўка) выключылі традыц. трубу, спрасцілі канструкцыю, знізілі масу і інш. Можа выкарыстоўвацца ў стацыянарных і экспедыцыйных умовах на ўсіх геагр. шыротах. Асн. характарыстыкі Т.-ц. «Пегас-2»: аб’ектыў з дыяметрам 320 мм, фокуснай адлегласцю 3437 мм, масай 1,3 кг, плоскае люстра з дыяметрам 400 мм, масай 1,85 кг. Маса Т.-ц. 11,8 кг. Распрацаваны і пабудаваны пад кіраўніцтвам Я.У. Чайкоўскага (Мінск, 2002). А.Ю.Колас.

раздзялення каналаў. На аснове дасягненняў электронікі і вылічальнай тэхнікі ствараюцца электронныя сродкі камугацыі, y т.л. ATÇ з праграмным кіраваннем камутацыяй. Развівйецца к a м п ’ ю т э р н a я Т. •— галіна тэлекамунікацый (электрасувязі), праграмна-апаратныя сродкі якой дазваляюць аб’ядноўваць моўныя тэлекамунікацыйныя і камп’ютэрныя сеткі. Развіццю Т. садзейнічалі навук. пр.ацы і вынаходствы А.Г Бела, Т.А.Эдысана, Р Р.Ігнацьева, Ю.Ахаровіча і інш. У СССР праблемы Т. даследаваліся y Цэнтр. НДІ сувязі (Масква), яго аддз. y С.-Пецярбургу і Кіеве. Літ.. К о в а л е в а В.Д., К о х а н о в а З.С., П а н к р а т о в а ОН. Телефоння н свстемы автоматнческой коммутацнн. М.,

ТЭЛЕТАЙП (ад тэле... + англ. type друкаваць на маш ы нцы ), пры ём а-перадавальны літара- і лічбадрукавапьны элекгронна-мех. тэлеграфны стартстопны апарат з клавіятурай, я к y пішучай машынкі. Выкарыстоўваецца як канцавое прыстасаванне ў сетках абаненцкага тэлеграфавання для перадачы паведамленняў па каналах сувязі (тэлетайпнай сетцы), a таксама ў якасці прыстасавання ўводу-вываду інфармацыі (тэрмінала) ва ўстройствах вылічальнай тэхнікі. У час Прыёму запіс (друкаванне) паведамленняў робіцца аўтаматычна на рулоннай паперы.

119

1976; Д у б р о в с к н й Е.П. Основы телефоннн н телефонные аппараты. М., 1975; Н в а н о в а Т.Н. Абонентскне термвналы н компьютерная телефоння. М., 1999; К р е с т ь я н н н о в С.В., П о л к а н о в Е.Н., Ш н е п с - Ш н е п п е М.А. Ннтеллектуальные сета н компьютерная телефоння. М., 2001. У.М.Сацута. ТЭЛЕФ ІЛЬМ , т э л е в і з і й н ы ф і л ь м , ігравы, дакумент. ці дакумент.-ігравы ф ільм , створаны для паказу па тэлебачанні ці прагляду на відэакасетах. У яго

Кадр з тэлефільма «Прыгоды Бураціна». 1975

ТЭЛЕФ.4КС |ад тэле... + лац. fac s(imile) рабі падобнае], абан ен цкая ф ак сімільная злектрасувязь, якая забяспечвае перадачу і ўзнаўленне копій тэкставых дакументаў, схем, чарцяж оў, нерухомых відарысаў і г.д. па тэлеф онны х каналах сувязі. К анцавы я пры лады Т. — факсімільныя апараты, якія забяспечваюць атрыманне копій ч орн а-б елых і каляровых відарысаў, ахову інф армацыі ад несанкцы янаванага доступу і ад канальных перашкод. ТЭЛЕФАНІЯ (ад тэле... + грэч. phone гук), галіна навукі і тэхнікі, якая займ аецца пабудовай сістэм тэлефоннай сувязі, распрацоўкай апаратуры для яе ажыццяўлення і вы кары стання, a таксама ацэнкай якасці перадачы інф арм ацыі. Тэорыя Т. грунтуецца на агульнай тэорыі сувязі, электраакусты цы , тэарэт. асновах электратэхнікі, тэоры і тэлеф . паведамленняў і інш. Т. ўключае: вывучэнне ўласцівасцей і характарыстык гукавога поля, электраакустычных пераўтваральнікаў (мікрафонаў, тэлефонаў)\ разлік і канструяванне пераўтваральнікаў і тэлефонных апаратаў, распрацоўку тэхн. сродкаў тэлеф. многаканальнай сувязі\ канструяванне і разлік камутацыйнай і кіравальнай апаратуры тэлефонных станцый\ праектаванне тэлефонных сетак (разлік колькасці каналаў сувязі, выбар рацыянальнага размяшчэння тэлеф. станцый і вузлоў сувязі і інш.); распрацоўку метадаў кантролю і павышэння надзейнасці камутацыйнай апаратуры. Удасканаленне тэлефоннай тэхнікі звязана з распрацоўкай многаканальных сістэм з частотным і часавым раздзяленнем каналаў, з укараненнем хуткадзейнай камутацыйнай і кіроўнай апаратуры дпя аўтаматычных тэлефонных станцый. Актуальна для Т. распрацоўка метадаў кадзіравання адраснай і моўнай інфармацыі, прызначаных для сістэм, y якіх лініі сувязі, ушчыльнённе і камутацыя каналаў грунтуюцца на прынцыпе часавага

Т Э Л Е Ф ІЛ Ь М

Да арт. Тэлефанія. A — тэлефон А.Г.Бела (1876): 1 — амбушур (слыхавая ракавіна); 2 — электрамагніты; 3 — зазямленне; 4 — гальванічная батарэя. Б — тэлефонны апарат Т.А.Эдысана: 1 — тэлефонная трубка для прыёму; 2 — тэлеграфны ключ; 3 — камутатар; 4 — тэлефонная трубка для перадачы.

маст. структуры сіптэзую цца вобразная мова кіно (план, ракурс, кампазіцы я, мантаж ) і тэлебачання (павялічанае зн ачэнне буйных планаў, працяглае развіццё дзеянн я, цы клічны я, серы йн ы я ф орм ы , спалучэнне з кантэкстам тэлепраграм). У 1960-я г. здымаўся на кінастуж цы , з 1970-х г. — на відэастужцы, ш то паш ы ры ла вобразны я магчымасці мовы экран а дзякую чы відэатэхніцы . Н а Беларусі вы пуск Т. пачаўся з 1964 y аб’ядн анн і «Тэлефільм» Рэсп. студыі тэлебачання, з 1968 — y аб ’яднанні «Тэлефільм» кінастудыі «Беларусьфільм», з 1989 — y Рэсп. унітарны м прадпры емстве «Белвідэацэнтр» М ін-ва культуры Беларусі. У 1960-я г. пераважалі кам ерны я псіхал. фільмы з лакальны мі сюжэтамі: «Зімовы дуб» (рэж. М .К ож ы н), «Снежны конь» (рэж. Ю .Дубровін, абодва 1963), «Чы рвоны агітатар Трафім Глушкоў» (рэж. В.Рубінчык), «Бераг пры нцэсы Люські» (рэж. В.Нікіфараў), «Вясковыя канікулы» (рэж. В.Рыбараў, усе 1969). Н а «Тэлефільме» тэлекіно грунтавалася н а традыцьіях нац. л-ры , кола аўтараў склалі бел. пісьменнікі: У .К араткевіч («Камлючок», 1967, рэж. М .К алінін), І.С яркоў («Мы — хлопцы жывучыя», 1974, рэж. У.Станкевіч),

TA Прынцып тэлефаАЛ ніі (тэлефоннай * ■-■^ сувязі): TA — тэлефонны апарат; АЛ — абаненцкая лінія; ГТС — гарадская тэлефонная станцыя; МТС — міжгародняя тэлефонная станцыя; ЗЛ — злучальная лінія; ЛС — лінія сувязі.

120

Т Э Л Е Ф ІЛ Ь М

(1995) і «Беларусь на крыжьг стагоддзяў» (2000). Падзеям Вял. Айч. вайны прысвечаны серы ялы «Белая зямля» (1970), «Доўгія вёрсты вайны» (паводле І.П таш нікаў («Родам адсюль», 1969, В Быкава, 1975, рэж. абодвух Карпаў), рэж. У.Арлоў; «Тартак», 1974, рэж. «Руіны страляюць» (1972, рэж. ЧацвеB. Карпілаў), А.Кудравец («Восеньскія рыкоў), «Парашуты на дрэвах» (1973, яблыкі», 1975, рэж. У.Унукаў), В .К арарзж. І.П ікм ан), «Нас выбраў ча£» маэаў («Зялёны я фрэгаты», 1976, рэж.

(1976— 78, рэж. Пташ ук). Асабістая траЯ .Ш абан), А.Вялюгін («Рэха ў пушчьі», гедыя чалавека ў час вайны адлюстрава1977, рэж. Д з.Н іж нікоўская), А.Дудараў на ў маст Т. «Фруза» (паводле Быкава, («Кола», 1977; «Бусляня», 1980; «Ку1981, рэж. Нікіфараў), «Сведка» (паводпальская ноч», 1982, рэж. усіх В.Басаў; ле В.Казько, 1985, рэж. Рыбараў). Гале«Суседзі», 1979, рэж. В.Панамароў), рэю партрэтаў удзельнікаў вайны стваЯ .Сіпакоў («Госць», 1979, рэж. Басаў), рылі рэж ы сёры -дакументалісты Басаў А.Ж ук («П аляванне на А пош няга Ж у(«Імгненні Перамогі», «Салдаты Перараўля», 1980, рэж. В.Анісенка), Ш абан могі», абодва 1975; «Дзякуй, салдат», («Варыянты», 1981, рэж. Басаў; «Дзень 1984; «Курган», 1995), В Ж ыгалка на лясн ы м возеры», 1983, рэж. І.К алоў(«Дзеці Брэсцкай крэпасці», «Ім не быскі), Г.М арчук («Вясковы эрудыт», ло і 16», абодва 1978; тэлесеры ял «Пас1985, рэж. У .Траццякоў), В.Іпатава ля Перамогі», 1994, «Апошні з групы («П амяць па сходнай цане», 1985, рэж. «Джэк», 2000), Т .В аш чанка («Адзін з Басаў). Э кранізаваліся творы бел. класімногіх», 2000). каў: Я.К упалы — маст Т. «Па шчасце, Т. вы конвае рэпрадукны йную функпа сонца» (1971, рэж. В.Раеўскі), «Пасцыю, стварае эк ранны летапіс маст. ля кірмашу» (1972, рэж. Ю .Ц вяткоў), культуры. Багацце і сам абы тнасць бел. «Гусляр» (рэж. Б.Бахдіяраў), «На куцКлдр з гэлефільма «Хам». 1991 нар творчасйі адлю страваны ў дакуцю» (рэж. Н .Арцімовіч), дакументальмент фільмах В.Каралёва («Палескі каны я «П аклон мой народу за песні» рагод», 1991; «Беларускі вясельны кара(рэж. Калоўскі, усе 1982), «Ніколі я не І.Б уніна («Н яспеш ная вясна», 1990, вай», 1993; «Ш тукар Ямеля з Хальчы», паміраў» (1992) і «Імша на Купалу» рэж. У .Талкачыкаў); польскіх: паводле 1996) , Ю .Лысятава («Галасы зямлі ма(1993, рэж . абодвух У .Бокун), «ЗнойЭ.А жэш кі («Хам», 1991, рэж. Д з.Зайёй», 1994; «Дудка», «Труба і рог», абодва дзеш Бацькаўш чы ну блізка» (1998, рэж. цаў), С Ж аром скага («П ракляты ўтуль1995), Ю .Гарулёва («Грай, скры пка, М .Я ю кэн), «Янка Купала» (2002, рэж. ны д ом », 1998, рэж. Арлоў); амеры канграй», 1994), В.К упры янава («На крыC . Гайдук); Я .К оласа — маст. «I смех, і скіх: Д ж .Л ондана («Час-Н е-Ч акае», лах фальклору Палесся», 1990; «Калядбяда» (1973, рэж. Ш абан), «С ы мон-му1975, рэж . Ч ацверы коў), Р.Уорэна («Уся ны сувенір», «Н ародны я майстры», зыка» (1978) і «Новая зямля» (1982, каралеўская раць», 1971, рэж. Ю Дуброабодва 1994), А.Суханавай («Іосіф і яго рэж. абодвух Т раццякоў); І.М ележ а — він). У 1970-я г. пачаўся вы пуск серы ябрат Пётр», 1994; «Бубен і барабан», Т. і тэлесеры ял «Людзі на балоце»' (адлаў пераваж на н а гіст., гіст.-рэв. і ваен.

1997) , Гайдука («Неглюбскі лістапад», паведна 1965, рэж . А.Гутковіч; 1984, тэматы ку, часта са спалучэннем хронікі 1994; «М асленіца», «Рассыпутнка», рэж. В.Тураў); У .Караткевіча — «Званы і маст. вобразаў (дакумент. «Біяграфія абодва 1995), А .Ш клярэўскага («КараВіцебска» (1974, рэж. В.М азынскі), маёй рэспублікі», 1968, рэж. І.Рудамёгод», 1995; «Эй, гуляю я», 1996), І.Волах «Ладдзя Роспачы» (1982, рэж. Л.Тарасатаў, В.Карпілаў, І.В ейняровіч, А.Ястра«Калядны я цары», 1997), Р Грыцковай ва), «Чорны зам ак Альшанскі» (1984, баў; маст, «Дзяржаўная граніца», 1980— («Валянціна Каралёва — вясёлая ўдарэж. М .П таш ук). У Т. знаходзяць сваё 87, рэж. Б.С цяпанаў, Нікіфараў). У дава», 1998). Створаны цы клы дакумент. ўвасабленне і творы пісьменнікаў рус.: кументальна-маст. серы яле В .Ш авялевібіяір. Т .-партрэтаў дзеячаў бел. мастацІ.Тургенева («Ж ыццё і смерць двараніна ча ў кан тэксце гісторыі слав. народаў тва: выяўл. — «М астак А рлен Каш куЧартапханава», 1972, рэж. Тураў; «Гамразглядаецца мінулае і сучаснасць Беларэвіч» (1976, рэж. С.А даменка), «Напалет Ш чы гроўскага павета»,. 1975, рэж. русі, абнаўляецца паэты ка-метаф ары члеон Орда»- (1990, рэж. Л.Гедравічус), Рубінчы к; «Зацішш а», 1981, рэж. В.Чацная м ова кіно: «Па дарогах «Слова аб «Ф антазіі Драздовіча» (1997, рэж. верыкоў; «Бацькі і дзеці», 1984, рэж. палку Ігаравым» (1986), дылогіі «Да вас, С.А геенка), «А.А.Анікейчык» (2000, Н ікіф араў), А .П уш кіна («Дуброўскі», рэж. Ю .Войніч); муз. — «П есні Ігара 1988, рэж. Н ікіфараў), Ф .Дастаеўскага сучаснікі мае» (1989— 90) і «Пры йдзі і Лучанка» (1972), «Харошкі» (1978, рэж. («Вечны муж», 1990, рэж. Я .М аркоўскі), віждзь» (1992);; «П астка для зубра» абодвух Басаў), «Урыўкі з ненапісанага. Я.Глебаў» (рэж. Арлоў), «Анісімаў» (рэж. В .Ш ьш оў, абодна 1999); тэатральнага і кзнамастацтва — «Купалаўцы» (1968, рэж. А-Колас), «Кінарэжысёр Віктар Тураў» (1995, рэж Ц вяткоў), «Паўлінка» (1997, рэж Ш ыш оў) і інш. У эк ран н ы ф онд увайшлі і Т .-спекгаклі драм. і муз. т-раў (юі. ў арт. Тэлевізійны тэатр). Д ля дзяцей створаны прьпгодн іц кія серы ялы («Корцік», 1973, «Бронзавая птушка», 1974, рэж. абодвух К алінін; «Апошняе лета дзяш нства». 1974, рэж . Рубінчы к), фільм ы -казкі («Гора баяпца — ш часця не бачыдь», рэж. Ту~ pay; «ГТастух Янка», рэж Ц яяткоў, абодва 1973), тэлеш озіклы («Прыгоды ў горадзе, якога ням а», 1974, «Прыгодьі Бурайіна», 1975,. «Пра Чырвсшую Ша пачку»-,, 1977, «Прададзгны смех», 198L «К азка пра Зорнагд хлоігчыка», 1983,

«Рыжы, сумленны, закаханы», 1984, «Пітэр Пэн», 1987, рэж. усіх Л .Н ячаеў). У 1990-я г. ў Т. дамінуе экалагічная праблематыка: маст. фільм «Бліскавіцы» (1990, рэж. Траццякоў), дакумент. ц ы к лы «Бярэзінскі запаведнік» (1994, рэж . Гедравічус), «Нараўлянскія эцюды» (1996, рэж. Басаў), «Чырвоная кніга. Фауна і флора Беларусі» (2000, рэж. І.Бышнеў) і інш. На мяжы 20— 21 ст. y тэлекіно ўваходзіць хрысц. тэматы ка: «Уладыка» (1993), «Полацкая Сафія» (1995), «Пад крыламі Ефрасінні» (1996), «Дабро стварай» (1998, рэж. усіх Ш авялевіч), «Святыні зямлі беларускай» (2000, рэж. Клралёў) і інш. В.Ф.Нячай

3) Мабільны Т. — канцавая прылада сотавай радыёсуеязі. 4) ГІашыраная быт. назва тэлеф. апарата і нумара тэлеф. апарата абанента.

ТЭЛ ЕФ О Н Н Ы ____________121

Т Э Л Е Ф бН -А Ў Т А М А Т , агульнаўжыйальная, аднак тэхнічна некарэктная н азва таксафона.

касць адпавядае нумару абанента). Гл. таксама Аўтаматычная тэлефонная станцыя

Т Э Л Е Ф 0 Н Н А Я П А Д С Т А Н Ц Ы Я , асобны (тэры тары яльна вы несены ) кам плект абсталявання АТС для абслугоўван ня групы абанентаў, ш то звязаны з ёй злучальнымі лініям і; частка тэлефонных сетак. Сувязь паміж абанентамі аж ы цц яўляецц а непасрэдна праз Т .п , мінаю чы АТС (без займ ання злучальны х ліній ).

«ТЭЛЕФІЛЬМ», 1) гал. рэдакцы я па вытв-сці тэлевізійных фільмаў Рэсп. студыі тэлебачання. С творана ў 1964 на аснове гал. рэдакцыі кінапраграм і кіназдымак Выгтускае маст. (пераваж на кароткаметражныя) і дакумент. тэлевізійныя фільмы, сю жэтныя тэлеф ільм ы канцэрты, тэлеф ільмы -спектаклі.

2) Вытворча-творчае аб’яднанне тэлевізійных фільмаў кінастудыі «Беларусьфільм». Арганізавана ў 1968. Выпускае поўнаметражныя, ш матсерыйны я і кароткаметражныя маст. тэлефільмы . Гл. таксама ў арт. Тэлефільм.

Т Э Л Е Ф 0 Н Н А Я РА Д Ы Ё С Ў В Я ЗЬ, р a ды ётэлеф он ная с у в я з ь , від тэлефоннай суеязі для перадачы паведам лен няў з дапам огай радыёхваль. У адрозненне ад радыёвяшчання з ’яўляецца двухбаковай сувяззю з абменам паведам лен ням і адначасова (гл. Дуплексная сувязь) ці пачаргова (гл. Сімплексная сувязь). Дазваляе падтрымліваць сувязь на адлегласці да 40 км і больш. У найпрасцейшых выпадках мае маламагутныя (да 50 Вт) перадатчыкі і адчувальныя прыёмнікі, якія прадуюць на метровых або дэцыметровых хвалях. Выкарыстоўваецца для сувязі паміж рухомымі абанентамі гар. тэлеф. сеткі, на прамысл. і с.-г. прадпрыемствах, на рачным, марскім і чыг транспарце, службах пажарнай аховы, мед. хуткай дапамогі, геал. экспедыцыях і інш. Гл. таксама Сотавая радыёсуеязь.

Т Э Л Е Ф 0 Н Н А Я С Ў В Я ЗЬ, перадача на адлегласць моўнай інф арм ацы і; від электрасувязі. Забяспечвае вядзенне вусных перамоў паміж абанентамі, якія знаходзядца на лю бой адлегласці. А ж ы ццяўляецца ш ляхам пераўтварэння гукавых ваганняў y эл. сіш ал ы ў мікраф оне тэлефоннага апарата абанента, які гаворыць, перадачы гэтых сігналаў па лініях правадной ці радыёсувязі і іх адваротнага пераўтварэння ў гукавыя ваганні тэлеф онам абанента, які слухае. Перадача тэлеф. паведамленняў адбываецца па правадны х, кабельны х, рады ёрэлейны х, валаконна-апты чны х лініях сувязі', камутацыя каналаў Т.с. (злучэнне і р аз’яднанне абанентаў) — аўтам. і ручным спосабамі на тэлефонных станцыях. У Расіі гарадскія тэлеф . станцы і пачалі дзейнічаць з 1882, на Беларусі — з 1896; міжгародняя лінія Т.с. М ін ск — Смалявічы— Барысаў пабудавана ў 1908. Гл. таксама Сувязь. П.М.Мааочка.

ТЭЛЕФ0Н (ад т эле... +

. . . ф он), 1) электраакустычная пры лада ддя пераўтварэння эл. сігналаў y гукавыя. Б ы ваюць эл.-магн., электрады намічны я і п’сзаэлектрычныя. У найб. пашыраных эд.-магн. Т. ваганні мембраны ўзнаўляюць гук пад уздзеяннем эл.магн. поля, узбуджанага эл. токамі тэлеф. сігналаў. Т. з’яўляюцца састаўной часткай тэлефонных апаратаў, камутатараў, прылад ддя аўдыяметрыі, прыёмна-перадавальных радыёстанцый і інш.; галаўныя Т. (навушнікі) выкарыстоўваюцца для праслухоўвання праграм бьгг. гукаўзнаўляльнай апаратуры (напр., плеераў, радыёпрыёмнікаў, тэлевізараў). 2) Радыётэлсфон — пераноснае прыёмна-перадавальнае прыстасаванне з далёкасцю дзеяння да 10 km, a таксама аўтамаб. і стацыянарнае прыстасаванне радыётэлефоннай сувязі з далёкасцю да 40—500 км (гл. Тэлефонная радыёсумзь). Хатні радыётэлефон мас аўтаномную тэдефонную трубку з мініяцюрным прыёмапсрадатчыкам, які працуе на той жа хвалі, што і прыёмаперадатчык y корпусе тэлефоннага апарата, падключанага да тэлефоннай сеткі. Працуе на адлегласці да 1 км і больш.

Т Э Л Е Ф 0 Н Н А Я CÉTKA, комплекс абсталяванн я і апаратуры для тэлефоннай сувязі. С кладаецца з тэлеф . вузлоў сувязі (тэлефонных станцый, падстанцы й, кан цэн тратараў і інш ), ліній сувязі і тэлефонных апаратаў. Паводле функцы ян. і структурнага пры зн ач эн н я Т.с. падзяляю цца на м ясцовы я (напр., гарадскія, сельскія), міжгароднія і між народныя. Т Э Л Е Ф 0 Н Н А Я С Т А Н Ц Ы Я , збудаванне з комплексам абсталявання і пры лад для камутацыі (злучэння з наступны м р а з’яднаннем ) абанентаў тэлефоннай сеткі. У аўтам. Т х . (АТС) камутацьш аж ы ццяўляецца аўтаматы чна з дапам огай камутацы йны х пры стасаванняў, ш то кірую цда імпульсамі току (іх ксшь-

Т Э Л Е Ф 0 Н Н Ы а п а р Ат , лры лада для перадачы і прыёму гукавой інфармацы і (маўлення, музыкі і інш .); канцавая абаненцкая пры лада тэлефоннай сувязі.

Mae моўны я (мікрафон, тэлефон, гучнагаварыцель), вы клікальны я (нумаранабіральнік, званок) і кам утацы йньм (пераюпочальнік «выклік — размова») прыстасаванні. Вы найдзены А .Г.Белам (1876). Найб. пашыраны аўтаматычныя Т.а. з дыскавым ці кнопачным нумаранабіральнікам; паводле прызначэння адрозніваюць бытавыя Т.а., таксафоны, шахтавыя (выбухабяспечныя), дыспетчарскія і інш. Многія Т.а. маюць мікрапрацэсар, з дапамогай якога карыстальнікі атрымліваюць розньш паслугі: электронная памяць (запамінаюцйа набраныя тэлеф. нумары) з магчымасцю аўтам. паўгорнага выкліку, вызначальнік нумара (вызначае і запамінае нумары Т.а., з якіх быў выкліканы дадзены Т.а.) і інш. Гл. таксама Відэатзлефон. Т Э Л Е Ф 0 Н Н Ы АЎТААДКАЗЧЫК, аўтам аты чная пры лада для адказу на тэлеф. вы клік пры адсутнасці абанента і запісу перададзенага па тэлеф оне паве-

4

Мікрафон

Тэлефон: a — прынцып дзсяння (1 — мікрафон, 2 — лінія сувязі; 3 — тэлефон); б — канструкцыя элсктрамагнітнага тэлефона (1 — накрыўка корпуса з адтулінамі; 2 — мембрана; 3 — абмоткі электрамагніта; 4 — пастаянны магніт); в — сучасны тэлефон-трубка (1 — дыяфрагма; 2 — шпуля; 3 — электрамагніт).

Схема тэлефоннаіа апарата: 1 — рычажны пераключальнік; 2 — кантакт нумаранабіральніка; 3 — трансфарматар; 4 — тэдефон; 5 — мікрафон; 6 — званок.

122

Т Э Л ІП Т ЭРЫ С

дам лення. С кладаецца з дыктафона, прылады кіравання і прыстаўкі для ўзгаднення ўваходу дьпстафона з тэлеф. лініяй. Сігнал выкліку паступае на прыладу кіравання, якая ўключае дыктафон на ўзнаўленне тэксту папярэдне запісанага адказу абанента, пасля чаго дыктафон пераключаецца на запіс перададзенага паведамлення. Па заканчэнні запісу дыктафон выключаецца і Т.а. пераключаецца ў рэжым гатоўнасці да прыёму наступнага выкліку. Т Э Л ІП Т Й Р Ы С (Thelypteris), род папарацей сям. тэліптэрысавых. К аля 800 відаў. П аш ы раны ў трапічны х і субтрапічных раёнах. Н а Беларусі 1 від — Т. балотны (Th. palustris). Т рапляецца на вільготных лугах, ускрайках тарф яных і асаковых балот, y забалочаны х лясах. Т. балотны — шматгадовая травяністая расліна выш. 30—60 см з доўгім, тонкім карэнішчам. Лісце двойчыперыстае, звужанае да асновы, ланцэтнае, адзіночнае. Спараносныя сегменты трохвугольныя або серпападобныя, з загнутымі краямі. Кучкі спарангіяў сядзяць y 2 рады. Спарангіі без покрыва. Гаметафіт (зарастак) двухполы, маленькі, слаявінны, зялёны.

рэчыва з метал. бляскам (шчыпьн. 6247 кг/м3, t 449,8 °С) і аморфны Т. — руды парашок (шчыльн. -5900 кг/м3). Паўправаднік (шырыня забароненай зоны 0,32 эВ). Устойлівы ў паветры. Раствараецца ў канцэнтраваных сернай і азотнай к-тах, моцных растворах шчолачаў. Ступень акіслення Т. ў злучэннях -2, +4, +6, радзей +2. Пры пакаёвай т-ры ўзаемадзейнічае з галагенамі (акрамя ёду), пры награванні — з кіслародам (утварае дыаксід Т е02); пры сплаўленні з металамі ўтварае тэлурыды. Вядомы шматлікія тэлурарган. злучэнні. Выкарыстоўваюць Т. для сінтэзу паўправадніковых матэрыялаў, легіравання чыгуну і сталі, сплаваў свінцу і медзі (павышае іх мех. і хім. ўстойлівасць), тэлурарган. злучэнні як каталізатары. Т. і асабліва яго злучэнні таксічныя: выклікаюць ірвоту, бранхіт, пнеў-

Т Э Л ІС А РЭ , зімовы сорт яблы ні эст. нар. селекцы і. П аш ы рана на П н Беларусі. Дрэва моцнарослае з шырокапірамідальнай густой кронай. Плады сярэдняй велічыні (каля 100 г), аднапамерныя, пляската-круглаватыя, са светла-зялёнай афарбоўкай, пры выспяванні — саломіста-жоўтай (у выглядзе лёгкага румянцу). Мякаць сярэднесакаўная, кісла-салодкая. Пладаносіць на 3—4-ы год. Плады захоўваюцца да красавіка. Сорт устойлівы да грыбковых захворванняў. Т Э Л ІЯ С П О Р А М ІЦ б Т Ы (Teliosporom ycetidae), падклас базідыяльных грыбоў.

2 парадкі: галаўнёвыя грыбы, іржаўныя грыбы, каля 6 тыс. відаў. П аш ы раны ўсюды. Н а Беларусі каля 500 відаў. П аразіты вы ш эйш ы х раслін, узбуджальнікі гапаўні, іржы раслін. Х арактэрная асаблівасць Т. — утварэнне ў цыкле развіцця тэліяспоры.

Т Э Л У Р Ы Д Ы , злучэнні тэлуру з больш электрададатны м і элементамі, пераважн а металамі. Паводле будовы, саставу і ўласцівасцей Т. з ’яўляюцца аналагамі сульфідаў і селенідаў. Т. шчолачных металаў раствараюцца ў вадзе. Т. пераходных металаў — злучэнні пераменнага саставу; не раствараюцца ў вадзе, раскладаюцца моцнымі к-тамі і ў вільготным паветры. Многія Т. — паўправаднікі, высокаадчувальныя да розных выпрамяненняў (рэнтгенаўскага, радыеактыўнага, інфрачырв. і інш.). Трапляюцца ў прыродзе ў выглядзе вельмі рэдкіх тэлуравых мінералаў (напр., алmaim РЬТе, гесіт Ag2Te, калаверыт AuTe2). Атрымліваюць сплаўленнем кампанентаў y інертным асяроддзі, нерастваральныя — асаджэннем тэлуравадародам Н2Еу з раствораў солей адпаведных металаў, a таксама інш. спосабамі. Выкарыстоўваюць як матэрыялы для тэрмаэл. пераўтваральнікаў награвальных і ахаладжальных прылад (Т. медзі, серабра, свінцу, волава і інш.), як лазерныя матэрыялы, матэрыялы для фотапрыёмнікаў, дэтэкгары для вымярэння напружанасці магн. палёў і інш. Літ:. Я н а к н А.А. Теллурнлы переходных металлов. М., 1990. ТІ^ЛУС (Tellus), y старажытнарымскай рэлігіі і міфалогіі багіня зямлі-карміцелькі і яе прадукцы йны х сіл, a таксама падземнага царства мёртвых. У яе гонар наладжваліся ш тогадовыя овяты Фардзіцыі (15 крас.), н а якіх y ахвяру багіні пры носілі цельную карову. Я к багіні падземнага царства ёй пры носілі ачыш чальныя ахвяры сваякі памерлых; таксама яе клікалі, калі хацелі аддаць ворагаў на волю падземны х багоў. Т. часам атаясамлівалі з Ц эрэрай, Вестай і Юнонай.

Тэліптэрыс балотны.

Т Э Л Ь (араб.), узгорак, ш то ўтварыўся з рэш ткаў стараж. будынкаў, запоўненых культ. напластаванням і, від археал. помнікаў на тэр. Усх. Азіі, Каўказа, Б. Усходу. Гл. таксама Тэпе. Т Э Л Ь (Tell) Вільгельм, ш вейцарскі нац. герой; гал. персанаж ш вейц. нар. легенды «Паданне пра страпка». Паляўнічы, жыхар в. Бю рглен (кантон Уры). Быў змуш аны габсбургскім ландф огтам (даверанай асобай) Геслерам збіць стралой з лука яблы к з галавы свайго малога сы на. Выканаўш ы гэты загад, Т. пазней стралой забіў Геслера і ўзначаліў паўстанне супраць панаванн я аўстр. Габсбургаў (14 ст.). У аснове падання пра Т. — звесткі з хронік 15 і 16 ст. Найб. вядомы маст. вобраз Т. стварыў y аднайм. драме Ф .Ш ы лер (1804).

Т Э Л ІЯ С П 0 Р Ы (ад грэч. teleute канец + споры), адзін з відаў спор (пераважна, ш то зімую ць) базідыяльных грыбоў. Т. — таўстасценны я клеткі, якія пасля перы яду спакою прарастаю ць y базідыі. Часам Т. наз. хламідаспорамі. Т Э Л Ў Р (лац. Tellurium ), Te, хімічны элем ент VI групы перы яд. сістэмы, ат. н. 52, ат. м. 127,6; адносіцца да халькагенаў. П ры родны складаецца з 8 ізатопаў з масавы мі лікамі 120, 122— 126, 128, 130; найб. паш ы раны І28Те (31,75%) і І30Те (34,27%). У зям ной кары 1-10'6% па масе; вядома каля 100 мінералаў Т ., асн. з іх: алтаіт РЬТе, тэлуравісмутыт Ві2Т е3, тэтрады міт Bi2T e2S. Адкрыты ў 1782 венг. інж ынерам і мінералогам Ф .І.М ю лерам ; назва «T.» [ад лац. tellus (telluris) — зямля] прапанаван а ў 1798 ням . хімікам М .Г.Клапратам. У свабодным стане існуе ў 2 мадыфікацыях: крышт. Т. — серабрыста-шэрае крохкае

манію; ГДК Т. ў паветры 0,01 мг/м', y вадзе 0,01 мг/л. Літ.'. Е с н р к е г е н о в Г.М. Селен я теллур. Алма-Ата, 1981; С а д е к о в Н.Д., М а к с н м е н к о А.А., М н н к я н В Й. Хнмня теллурорганнческнх соеднненнй. Ростов н/Д, 1983. А.П.Чарнякова.

Тэлісарэ, сорт яблыні.

Т Э Л Ь-А В ІЎ , горад y Ізраілі, на ўзбярэжжы М іжземнага мора. К аля 400 тыс. ж ., з прыгарадамі і суседнімі гарадамі (т.зв. агламерацы я Д ан) каля 2 млн. ж.

(2001). М арскі порт. Вузел чы гунак і аўтадарог. М іжнар. аэрапорт (Ліда, або Лод). Гал. эканам. і культ. цэнтр, канцэнтруе ў агламерацы і больш за 50% прамысл. прадпры емстваў краіны.

Прам-сць: маш .-буд., м еталаапр., хім., фармацэўтычная, тэкст., харч., п апяровая, гарбарна-абугковая, паліграф ічная. Апрацоўка алмазаў. 2 ун-ты . «Суламіфкансерваторьм». Музеі: археал., Гаарэцмузей і інш. П раводзіцца М іжнар. ф естываль музыкі і драмы (з 1961). Засн. ў 1909 яўр. каланістамі на Пн ад старажытнага г. Яфа (у 1949 зліўся з ім). У 1936 пабудаваны марскі порт. Пасля ўтварэння ў 1948 дзяржавы Ізраіль стаў яго сталіцай. Нягледзячы на перанос урада і парламента Ізраіля ў г. Іерусалім, Т.-А. па-ранейшаму прызнаецца ААН і сусв. супольнасцю сталіцай Ізраіля. ТФЛЬМАН, вёска ў М алейкаўскім с /с Брагінскага р -н а Гомельскай вобл., на правым беразе р. Брагінка, на аўтадарозе Брагін— Холмеч. Д а 1934 наз. Д вор Гарадзішча. Ц энтр калгаса. За 4 км на ПнУ ад г.п. Брагін, 115 км ад Гомеля, 25 км ад чыг. ст. Х ойнікі. 165 ж ., 58 двароў (2002). П ом н ік архітэктуры — парк (канец 18 ст.). ТЙЛЬМАН (Thalmann) Э рнст (16.4.1886, г. Гамбург, Германія — 18.8.1944), германскі паліт. дзеяч. Вучыўся ў нар. школе (1893— 1900). У 1900— 23 трансп. рабочы. 3 1903 чл. С .-д. партыі Германіі (СДПГ), з 1904 — прафсаю за трансп. рабочых. У 1-ю сусв. вайну на Зах. фронце. У 1917 вы йш аў з С Д П Г і ўступіў y Незалежную с.-д. парты ю Германіі (НСДПГ). У час Ліст. рэвалю цы і 1918 выбраны ў Гамбургскі савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў і гар. парламент. У 1920 разам з левы м кры лом Н С Д П Г перайшоў y Камуніст. парты ю Германіі (КПГ). Кзраўнік Гамбургскага паўстання 1923. 3 1923 чл. Вы канкома Камуніст. інтэрнацыянала. 3 пач. 1925 узначальваў арг-цыю рабочай самаабароны — Саюз чырв. франтавікоў. 3 канца 1925 старшыня ЦК. КПГ. У 1924— 33 дэп. рэйхстага. П амы лкова лічыў гал. праціўнікам сваёй партыі С Д П Г («сацы ялфашызм»), што аслабляла анты ф аш . рух y Германіі. Кандыдат y прэзідэнты Германіі на выбарах 1925 і 1932. У сак.

1933 арыш таваны гестапа і зн яволены ў турму. У жн. 1944 дастаўлены ў канш іагер Бухенвальд, дзе забіты паводле загаду А.Гітлера і Г.Гімлера. Т в Бел. пер. — Пролетарская Нямеччына замест Нямеччыны Юнга: Прамовы на пася-

джэньні рэйхстагу ў лютым 1930 г. Мн., 1930 (разам з Штэкерам); Задачы КПГ пасля выбарчай перамогі; КПГ пасля выбараў y рэйхстаг. Мн., 1931; Цэнтр — вядучая партыя германскай буржуазіі / / Крызіс капіталізму і царква. Мн., 1932. Л і т Э.Тельман: Бногр.: Пер. с нем. М., 1984; Эрнст Тельман: Речн н статьн. Пясьма. Воспомннання об Э.Тельмане: Пер. с нем. М., 1986; M ü l l e r Ch. Der ThSlmann—ProzeU. Berlin, 1988; Ernst Thâlmann und Kampfgefàhrten.

Hamburg, 2000. М.Г.Жаркоў.

Э.Тэльман.

(Э хнатонам ) y кан ц ы 15 ст. да н.э. У 1887 мясц. ж ыхары знайш лі шматлікія глінян ы я таблічкі (архіў егіп. фараонаў XVIII ды насты і). 3 1891 y Т.-э.-А . вядуц ца раскопкі. Выяўлены рэш ткі ш матлікіх пабудоў з цэглы -сы рцу (палацы ф араонаў, цары цы Неферціці, жыллё чы ноўнікаў і рамеснікаў), скульптуры Эхнатона і Н еферціці. Горад праіснаваў 15 гадоў; ён пакінуты насельніцтвам пасля смерці Эхнатона і адмены рэліг. рэф орм ы А менхатэпа IV. Т Э Л Я З ІЁ З Ы , гельмінтозны я хваробы, якія вы клікаю цца нематодамі з роду тэлязіі. Х варэю ць буйн. par. жывёла, коні, свінні, сабакі, трусы, зрэдку чалавек. Х арактары зую цца гнойны мі выдзял ен ням і з вачэй, кан ’ю нктывітамі і кератытамі. Т Э Л Й З ІІ (Thelazia), род нематод, або круглых чарвей атр. спірурыда. Найб.

т & л ь м ы , вёска ў Брэсцкім р-не, на аўтадарозе Б рэст— К обры н. Ц энтр сельсавета і калект. унітарнага с.-г. прадпры ем ства. За 9 км на У ад г. Брэст, 3 км ад чыг. ст. Каш алёва. 1907 ж ., 646 двароў (2002). С ярэдняя і маст. ш колы , Д ом культуры, б-ка, амбулаторы я, кам бін ат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Т & Л Б Ф Е Р (англ. telpher ад тэле... + греч. phero нясу), грузападымальнае ўстройства (таль з электры чны м пры водам), якое перам яш чаецца па зднарэй кавы м падвесны м пуці. Бываю ць сам аходны я (з пры вадной хадавой цялеж кай) грузападымальнасцю 1— 5 і 7,5— 10 т і несамаходны я (цялеж ка перам яш чаецца ўручную), грузападымальнасц ю 0,1— 0,5 т. Выкарыстоўваюцца на прадпры емствах для цэхавых, міжцэхавых і складскіх перам яш чэнняў грузаў. Т Э Л Ь -Э Л Ь -А М А Р Н А , Э л ь - А м а р н a, A м a р н а, паселіш ча на ўсх. беразе р. Ніл (287 км на П д ад Каіра), каля якога знаходзяцца рэш ткі адной са сталіц Сгараж. Егіпта — Ахетатона, перанесенай з Фіваў фараонам Аменхатэпам IV

паш ы раны Th. gulosa, Th. rhodesi, Th. skijabini. Паразіты буйн. par. ж ывёлы, коней, сабак, свіней, трусоў, зрэдку — чалавека. Выклікаюць інвазійны я хваробы тэлязіёзы. Л акалізую цца ў пратоках слёзных залоз, насаслёзны м канале, к ан ’ю нкты вальны м мяш ку. П рамеж кавыя гаспадары Т. палявы я мухі. Даўж. цела самцоў 5— 11 мм, самак 5—21 мм, шыр. 0,6 мм. Самкі Т. выдзяляюць рухомых лічынак з тонкай скарлупінкай яйца. Лічынкі заглынаюцца мухамі, потым трапляюць y поласць іх цела і яйцавыя фалікулы, дзе ліняюць і робяцца інвазійнымі. Другі раз лічынкі праз хабаток мух трапляюць на покрыва паблізу вачэй, мігрыруюць y вочы, дзе праз 20—25 суг ператвараюцца ў палаваспелых. Жывуць да 1 года. Т&М А (грэч. them a тое, ш то пакладзена ў аснову), 1) y л і т а р а т у р ы — галоўная думка, праблема літ. твора, пастаўленая пісьменнікам. Выбар Т. абумоўлены ж ыццёвы м вопы там, грамадскімі і асабістымі інтарэсамі, маст. густам, светапоглядам, пазіцы яй пісьменніка. 3 Т. звязана ідэя маст. твора. Раскры ваецца пры дапамозе сюжэта, які падпарадкоўваецца гал. Т. твора. Напр., Т. зямлі, якая спрадвеку ўвасабляла для селяніна волю і ш часце, пра-

1

Панарама Тэль-Авіва

123

ТЭМА

2

Тэлязіі: 1 — гулоза; 2 — радэзі (а — пярэдні канец паразіта; б, в — хваставыя канцы самца і самкі; г — яйцы і лічынкі).

124

ТЭМА

ходзіць праз усю паэму Я .К оласа «Н овая зямля» і аб’ядноўвае ўсе сю ж этны я лініі. У творы могуць бы ць пабочны я Т ., якія разам з галоўнай складаю ць тэматыку твора (у трылогіі «Н а ростанях» Я .Коласа, побач з Т. чалавек і нацы я, становіш ча бел. народа ў Расійскай імперыі, жыццё розных слаёў бел. грамадства і г.д., вы разна прасочваецца гал. Т. — народ і інтэлігенцы я, пош укі апош няй шляхоў духоўнага абудж эння). Існуюць т.зв. «вечныя T.» — каханне, смерць. сэнс ж ы цця, — якія ў розны я часы і рознымі аўтарамі вы раш аліся парознаму. Вял. значэнне для твора мае актуальнасць узнятай Т . 2) У в ы я ў ленчым м а с т а ц т в е аб ’ект вы яўлення, ж ы ццёвы я з ’явы , праблемы і пры нцы пы , пакладзены я ў аснову маст. твора; асн. пры нцы п утварэння ж анраў (бытавы жанр, гістарычны жанр, нацюрморт, партрэт, пейзаж). Т. кан крэтызуецца ў сю жэце і выяўл. матывах, y ідэі твора, змесце творчасці і светаўспры манні мастака. П астаяннае кола Т. ў мастацтве пэўнай эпохі, кірунку, стылю, y творчасці м астака наз. т э м а т ы к а й . У мастацтвазнаўстве бытуюць паняцці тэм аты чнай кампазіцы і (у манум. ж ывапісе, y скульптуры і графіцы ) і сю ж этна-тэм аты чнай карціны , звязаны я з іерархіяй Т. (гісторы ка-рэв., батальная, быт. і інш .). 3) У мy з ы ц ы — пабудова, m ro ляж ы ць y аснове муз. твора ці яго часткі, y як о й увасабляецца гал. ідэя твора. Выяўляецца з дапамогай відазменных паўтораў, вары яцы йны х і вары янтны х пераўтварэнняў, матыўнай распрацоўкі санатнага тыпу. Т. мае дваістую прыроду: з аднаго боку, гэта маст. вобраз y драматургіі музычнай, э другога — спецы ф ічна арганізаваная пабудова, якая вы конвае кампазіцы йную функцыю . К ласічны м Т. уласцівы пэўны характар (ліры чны , драм., эпічны ), ж анравы я (танц., марш авьм, харальныя, песенны я) і сты лявы я асаблівасці. Змест твора вы значаецца драматургіяй муз. твора, якая складаецца з Т. ці групы T ., a таксам а засн. на трансф арм ацы і адной Т. (гл. Монатэматызм). Тэрмін вядомы з 16 ст. Традыц. носьбітам Т. э’яўляецца аднагалосая мелолыя (у фузе) ці мелодыя з усімі галасамі суправаджэння (у гамафонных формах, гл. Гамафонія). 3 сярэдзіны 19 ст. ў гамафоннай музыцы побач з Т. класічнага тыпу пашыраюцца кароткія Т. (гл. Лейтматыў) і т.зв. бясконцая мелодыя (непарыўнае меладычнае разгортванне без выразнага вылучэння Т.). У музыцы 20 ст. ролю Т. выконваюць таксама рытм, гэмбр, фактура, гармонія і інш. У бел. прафес. музыцы, якая развіваецца на аснове класічных трады цы й, Т. — вы значальны ф актар зместу муз. твора. Багацце бел. нар. песень аалю стравана ў разнастайнасці муз. Т., блізкіх да фальклору, і ў апрацоўках нар. мелоды й. М еладычнасць, напеўнасць, эмац. адкры тасць і глыбіня пачуццяў — гал. рысы лепш ых муз. T. y ж анры масавай песні.

Літ:. В а л ь к о в а B. К вопросу о понятян «музыкальная тема» Ц Музыкальнос нскусство я наука. М., 1978. Вып. 3; М a з е л ь Л.А. Строенне музыкальных пронзведеннй 2 нзд. М., 1979; Н а з а й к н н с к я й Е.В. Логнка музыкальной компознцвн. М., 1982. Т.І.Шамякіна (літаратура), С.У.Пешын (выяўленчае мастацтва), Р.Р.Каленька (музыка).

TRIVIA (Tem a), горад н а ПдУ Ганы, на ўзбярэж жы Гвінейскага заліва. Каля 150 тыс. ж. (2001). Уваходзіць y агламерацы ю сталіцы краіны г. Акра. М арскі порт, вузел аўтадарог. П рам-сць: наф таперапр., алю мініевая, хім., цэм., тэкст., харчовая. Ц энтр рыбалоўства. ТЭМ БР (ф ранц. tim bre ад грэч. tym panon барабан) y м у з ы ц ы , гукавая афарбоўка, уласцівая пэўнаму муз. інструменту або пеўчаму голасу; найваж нейш ая характары сты ка гуку музычнага (побач з вы ш ы нёй, гучнасцю і працягласцю ). Т эм бравы я адрозненні (пры аднолькавай вы ш ы ні і моцы) узнікаю ць y залеж насці ад м атзры ялу і ф ормы вібратара, умоў, y якіх атрымліваю цііа акустьгчныя ваганні; на практы цы прадвы значаецца разнастайнасцю інструментаў, на інструменце — спосабамі гуказдабы вання. Слухач успрымае Т. пераваж на асацы яты ўна (гукі яркія, цёплы я, халодны я, глыбокія, м яккія, насы чаны я і інш .). Т. — важны сродак муз. вы разнасці. П ры яго дапамозе м ож на вы лучы ць кам панент муз. цэлага, узм ацніць ці аслабіць кантрасты, падкрэсліць падабенствы ці адрозненні ў працэсе развіцця муз. твора і інш . П ошукі новы х Т. і іх спалучэнняў працягваю цца: ствараю цца электрамуз. інструм енты , сінтэзатары гукаў. Асобым кірункам y вы кары станні Т. з ’яўляецца санорыка. ЛА.Шымановіч.

пры водзіць да ператварэння нармальнай клеткі ў ракавую. Сфармуляваў тэорыю правіруса (1970). Н обелеўская прэмія 1975 (з Л.Балтымарам i Р Дульбека). В.Ф Ермакоу, ТЭМ ІРТА У , горад y Казахстане, y Карагандзінскай вобл. Горад з 1945, да reTara пас. Самаркацдскі. Каля 300 тыс. ж.

(2001). Чыг. ст., вузсл аўтацарог. Аэрапорт. Буйны цэнтр чорн ай металургіі і хіміі; К арагандзінскі металургічны камбінат, ВА «Карбід»; з-ды сінт. каўчуку, ліцейна-механічны . Прадпрыемствы харч. прам-сці, буд. матэры ялаў і інш. Тэатр.

Iл н

В

х мтэмін

Т Э М П (італьян. tem po ад лац. tempus час), ступень хуткасці ў ажыццяўленні чаго-н., y вы кананні як о й -н . справы.

T. y спорце — пэўная частата паўтору раўнамерных рухаў пры вы кананні фіз. практы кавання.

Т Э М П y м y з ы ц ы, хуткасць выканання, вы раж аная ў частаде чаргавання метрычных доляў. А базначаецца тэрміналагічна ці метранам ічна і спалучэннем тэрміналагічны х і метранамічных паказчыкаў. 3 17 ст. Т. пазначаецца спец. італьян. тэрмінамі. Асн. з іх: паТ & М ЗА (Tham es), найбольш ая рака ў вольны я T. (grave, largo, adagio, lento), Вялікабры таніі. Даўж. 346 км , пл. бас. умераны я (andante, m oderato); хуткія 15,3 тыс. к м 2. Вытокі на ўзв Котсуалд- (anim ato, allegro, vivo, presto). T . цесна Х ілс, ц яч э пераваж на ў межах Л онданзвязаны з характарам, сты лем, жанрам скага бас., упадае ў П аўночнае м., утвамуз. твора, з усімі элементамі муз. форрае эстуары й. С ярэдні расход вады 260 мы, залежыць таксама ад выканаўцы м 3/ с , павы ш аная воднасць зімой. Н а ні(яго індывідуальнасці, муз. вопыту, тразоўе Т. ўпльгааюць марскія прылівы. ды цы й вы канання). Н екат. ж анры хаС уднаходная; м арскія судны падымарактарызую цца акрэслены м Т. (вальс, ю цц а н а 64 км (да Л ондана). Т. злучана марш ). Д ля дакладнага вы мярэння каналам і з Бры стольскім зал. і ІрландТ. служыць метраном. Л.А.Шымановіч. скім морам . H a Т. — гарады Оксфард, Т Э М П М А Ў Л Ё Н Н Я , хуткасць, з якой Рэды нг, Л ондан (працягваецца ўздоўж вы маўляю цца элементы вы казвання Т. і яе эстуары я пры блізна на 60 км). (гукі, склады , словы , сінтагмы і інш.). Т Й М ІН (Tem in) Хоўард М арцін Вымяраецца колькасцю элементаў за (10.12.1934, г. Ф іладэльф ія, ЗШ А — адзінку часу або іх сярэдн яй працяглас1994), ам еры кан скі вучоны ў галіне віцю. Служыць адны м з ф актараў утварусалогіі. Ч л. Н ац. А Н ЗШ А (1974), рэн н я інтанацыі (пры адмы словы м паАлаер. акадэміі мастацтваў і навук. скарэн ні або запавольванні хуткасці выС кончы ў каледж y Суартмарэ (1955). 3 маўлення пэўнай ч. вы казвання) і можа 1959 д -р ф іласофіі ў Каліфарнійскім служыць сем анты чны м сігналам. На тэхнал. ін-це. 3 1969 праф. анкалогіі ва Т.м. ўплываюць змест паведамлення, ун-це г. М ады сан. Навук. працы па месты ль маўлення, сітуацыя зн осін, індыханізмах узаем адзеяння анкагенны х вівід. аеаблівасці таго, хто гаворы ць (псірусаў з клеткай. Адкрыў вірусны ф ерхічны стан, тэмперамент, сац. ролі, мэм ент (зваротную транскры птазу), які та вы казвання і інш .). забяспечвае сін тэз Д Н К на матры цы Літ:. Фанетыка беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1989. А.Я.Міхневіч. Р Н К y працэсе перадачы генет. інф армацы і (1970). Дакаэаў, ш то ўю почэнне Т Й М П Е Р А (італьян. tem pera ад tem pe­ вірусных геномаў y клетачны генаты п rare зм еш ваць ф арбы ), ж ывапіс фарба-

мі, y якіх сувязным рэчы вам з ’яўляю цца натуральныя (яйцо ці толькі яго жаўток, сокі раслін) або ш тучныя (водны раствор клею з алеем, алейны м лакам і г.д.) эмульсіі. Вядома ў Стараж. Егіпце; y мастацтвс сярэдневякоўя была асн. тэхнікай станковага (гл. Іканапіс), часам манум. жывапісу. Н а Беларусі ў 15—18 ст. яечнай Т. на Дошках малявалі абразы, выкарыстоўвалі ў аздаблснні драўлянай скульптуры, твораў д эк ар,прыкладнога мастацтва (царскія вароты і інш ). У сучасным мастацтве вы кары стоўваецца для стварэння станковы х і дэкар. работ. ТЭМПЕРАМЕНТ (ад лац. tem peram en­ tum належныя суадносіны частак, суразмернасць), характарыстыка інды віда 3 боку яго дынамічных асаблівасцей: інтэнсіўнасці, хуткасці, тэм пу і ры тму псіхічных працэсаў і станаў. Актыўнасць і эмацыянальнасць — кам п аненты, якія прысутнічаюць y больш асці класіфікацый і тэоры й Т. Актыўнасць паводзін характарызуе ступень энергічнасці, імклівасці, хуткасці, a таксам а маруднасці, інертнасці; эм ацы янальнасць характарызуе асаблівасці працякання эмоцый, пачуццяў, настрояў і іх якасць. Адрозніваюць уласна Т. я к пэўнае ўстойлівае спалучэнне псіхады намічных якасцей, ш то праяўляю цца ў дзейнасці і паводзінах, і яго арганічную аснову. Вядомы 3 асн. сістэмы тлумачэнняў сутнасці Т. П ерш ая (гумаральная) звязвае стан арганізма з суадносінамі розных вадкасцей, y вы ніку чаго вылучаюцца 4 тыпы Т.: сангвінічны , халерычны, меланхалічны, ф легматы чны (Гіпакрат, К.Гален і інш ). Другая (кан стыгуцыянальная) грунтуецца на адрозненнях y канстытуцыі арганізм а (Э.Крэчмер, У.Ш элдан і інш .). Т рэц яя звязвае Т. з дзейнасцю цэнтр. нерв. сістэмы. Паводле вучэння І.П .П аўлава вы лучаюцца 3 асн. ўласціваеці нерв. сістэмы (сіла, ураўнаважанасць, рухомасць узбуджальнага і тармазнога працэсаў) і 4 асн. іх спалучэнні (4 ты пы вы ш эйш ай нерв. дзейнасці): моцны, ураўнаваж аны , рухомы; моцны, ураўнаважаны, інергны; моцны, неўраўнаважаны; слабы. Першаму тыпу адпавядае Т. сангвініка, другому — флегматыка, трэцям у — халерыка, чацвёртаму — Т. меланхоліка. Даследаванні Б.М .Ц яплова і У .Дз.Небыліцына паказалі, што колькасць кам бінацый значна большая. Аднак 4 ты пы Т. як найб. абагульненыя выкарыстоўваюцца для вывучэння індывідуальнасЦІ. Т. адносна ўстойлівы і амаль не мяняецца пад уздзеяннем асяроддзя і вы хавання, аднак ён м яняецца ў антагенезе. Уласцівасці Т. могуць спрьш ць або процідзейнічаць фарміраванню пэўных рыс асобы. ТЭМПЕРАТЎРА (ад лац. tem peratura нармальны стан), фізічная велічыня, якая характарызуе стан тэрмадынамічнай раўнавап макраскапічных фіз. сістэм Абазначаецца t або Т (абсалютная юмпература) Вымяраецца кантактнымі і бескантактнымі метадамі з дапамо-

гай тэрмометраў, пірометраў, тэрмапар і інш. паводле зм ены пэўнага параметра тэрм ам етры чнага рэчы ва, напр., аб ’ёму, ціску, эрс. А дзінка вы м ярэн н я ў розньгх тэм пературны х ш калах — градус (у С І — кельвін). Д ы яп азон Т. розных фіз. з ’яў (у эксперы м ентах і разліках) ад абсалю тнага нуля да 1032 К. У замкнёнай тэрмадынамічнай сістэме, якая знаходзіцца ў стане раўнавагі тэрмадынамічнай, Т. ўсюды аднолькавыя. Калі Т. асобных частак сістэмы розная, адбываейца пераход энергіі (цеплаперадача) ад больш нагрэтых частак да менш нагрэтых, што вядзе да выраўноўвання Т. У раўнаважных умовах Т. прапарцыянальная сярэдняй кінетычнай энергіі часціц цела (гл. Статыстычная фізіка) і вызначае размсркаванне часціц, што ўгвараюць дадзеную сістэму, па ўзроўнях энергіі (гл. Больцмана статыстыка), a таксама па скарасцях (гл. Максвела размеркаванне), ступень іанізацыі рэчыва, поўную аб’ёмную шчыльнасць выпрамянення (гл. Стэфана— Больцмана закон выпрамянтня) і інш. Літ:. Л н н е в е г Ф. Нзмеренне температур в техннке: Справ.: Пер. с нем. М., 1980; K y п н н Т. Температура: Пер. с англ. М., 1985. У.ЛДрагун. Т Э М П Е РА Т Ў РА ў а с т р а ф і з і ц ы , параметр, як і характарызуе вы прамянен н е і цеплавы стан скопіш чаў матэры і, зорак, туманнасцей. В ы значаецца ш ляхам даследаванняў вы прам янення, заснаваны х н а некаторы х тэарзт. меркаваннях і мадэльны х уяўленнях; y пры ватнасці, дапускаецца, ш то асяроддзе знаходзіцца ў раўнавазе тэрмадынамічнай і да яго пры м яняльны я законы вы прам янення абсалютна чорнага цела. Адрозніваюць Т.: э ф е к т ы ў н у ю (мадэль абсалютна чорнага цела з эквівалентнымі памерамі і поўнай энергіяй выпрамянення), я р к а с н у ю (мадэль абсалютна чорнага цела са спектрам выпрамянення, y вузкім інтэрвале частот такім самым, як y зб'скта). спектрафотаметрычную (мадэль абсалютна чорнага цела са спеюрам, максімальна блізкім да рэальнага ва ўсім інтэрвале

ТЭМ ПЕРАТУРА

125

частот), к і н е т ы ч н у ю (гіпотэза пра максвелаўскі характар размеркавання скарасцей часціц) і інш. Паколькі рэальныя ўмовы на нябесных аб’ектах далёкія ад тэрмадынамічнай раўнавагі, вынікі вызначэння Т. рознымі метадамі могуць y значнай ступені адрознівацца (для стану тэрмадынамічнай раўнавагі ўсе метады даюць аднолькавае значэнне Т.). ТЭ М П Е РА ТЎ РА К ІП Ё Н Н Я , тэм пература раўнаважнага ф азавага пераходу вадкасці ў пару (кіпення) пры пастаянны м ціску. А базначаецца Т ^ , або Ц . ; y даведніках звы чайна пры водзяць Т.к. рэчы ваў пры нарм альны м знеш нім ціску (101 325 Па). ТЭМ П Е РА ТЎ РА ПАВЁТРА, найважнейш ы злемент надвор’я і клімату, які характарызуе цеплавы рэж ы м атмасферы. Вызначае ўмовы развіцця дзікарослай і культ. расліннасці, жывёльнага свету, уплывае на самаадчуванне чалавека. Ад Т.п. эалежаць колькасць вільгаці ў паветры і в ы п а р э н н е яе з паверхні водных аб ’ектаў і глебы. Д ля назіранняў за Т.п. каля зям ной паверхні вы кары стоўваю іш а тэрмометры і тэрмографы, y верхніх слаях атм асф еры — метэарографы і радыёзонды. Д а характары сты к тэмпературнага рэж ы му адносяцца сярэднія, м акс. і м інім. т-р ы за сугкі, месяц, год, ш матгадовы перыяд, паўтаральнасць і даты надыходу розных зн ачэнняў т-ры , амплітуды за пэўны перыяд і інш. Н а зям ной паверхні Т.п. размяркоўваецца занальна і паніж аецца ад экватара да полю саў, a таксам а з падняццем уверх; часам назіраецца інверсія тэмпературы. С ярэд н яя гадавая Т.п. Зямлі 14 °С , абс. максімум 57,8 °С (Эль-Азізія ў Лівіі), абс. мінімум -89,2 °С (станцы я «Усход» y Антаркты дзе). С ярэдняя гадавая Т .п. н а Беларусі 5,8 °С,

126

ТЭМ ПЕРАТУРА

абс. максімум 38 °С, мінімум -41 °С. У самым цёплым месяцы — ліп. — сярэдняя месячная т-ра павялічваецца з ПнЗ на ПдУ ад 17,5 °С да 18,5 °С , y самым халодным — студз. — паніж аецца з ПдЗ на П нУ ад -4,5 °С да -8 °С. ТЭМ П ЕРА ТЎ РА П Л А Ў Л Ё Н Н Я , тэм пература раўнаважнага пераходу кры ш т. (цвёрдага) цела ў вадкі стан (плаўленнё) пры пастаянны м знеш нім ціску. Абазначаецца ТШ1 або tnn; y даведніках звы чайна пры водзяцца Т.п. пры нармальным знеш нім ціску (101 325 Па). ТЭМ П Е РА ТЎ РА ЦЁЛА, інтэгральны паказчы к цеплавога стану арганізма чалавека і ж ывёл, які характары зуецца суадносінамі працэсаў цеплаўтварэння і цеплааддачы. У ч а л а в е к а падтры мліваецца на адносна пастаянны м узроўні (у дарослага 36— 37 °С, y дзяцей на 0,3—-0,4 °С вы ш эйш ая і м енш устойлівая). У норме сугачныя ваганні 1— 1,5 °С, звязаны са сном , зменай ды хання і кровазвароту (найб. вы сокая Т.ц. ў 17— 18 гадз, найб. нізкая — y 3— 4 гадз ночы). П авы ш аецца пры напруж анай фіз. працы, інф екц. хваробах і інш. У розных зонах неаднолькавая. П ры пераграванні арганізма — гіпертэрмія; пры зніж энні нармальнай Т.ц. — гіпатэрмія. П ра Т.ц. ж ы в ё л гл. Гамаятэрмныя жывёлы, Пайкілатэрмныя жывёлы. Гл. таксама Тэмпература цела субфебршьная.

I. М. Семяненя. Т Э М П Е РА ТЎ РА ЦЁЛА СУБФ ЕБР Ы Л Ь Н А Я , с y б ф е б р ы л і т э т, павы ш энне т-ры цела ў ды япазоне 37,1 — 38 °С. Н азіраецца пры многіх захворваннях (інф екцы і, злаякасны я пухліны, захворванні нерв., сардэчна-сасудзістай, эн дакры нн ай сістэм і інш .), фізіял. станах (у перадменструальны перыяд, пры ц яж арн асц і, п сіхаэм ацы янальны м напружанні, пераграванні на сонцы), бывае і нявы светленага паходжання. М ож а захоўвацца многія гады, з ’яўляцца адзінай пры км етай хваробы, працякаць з паруш эн н ем самаадчування або без яго. У 2— 3% лю дзей назіраецца з нарадж энНЯ. І.М.Семяненя. Т Э М П Е РА Т Ў РН А Е В Ы П Р А М Я Н Ё Н Н Е , тое, ш то цеплавое выпрамяненне. Т Э М П Е РА ТЎ РН А Я ІН В Ё Р С ІЯ , гл. Ін версія тэмпературы. Т Э М П Е РА ТЎ РН А Я Ш КАЛА, спосаб атры м ання лікавага зн ач эння тэмпературы на аснове вядомай тэмпературнай залеж насці як о й -н . фіз. велічыні; сістэма супастаўленняў такіх значэнняў т-ры. Э м піры чны я Т.ш . грунтую цца на выбары рэперны х (пастаянны х) пунктаў, пачатку адліку і памеру адзінкі вы м ярэнн я т-ры (градуса), звязаны м і з пэўнымі тэрм ам етры чны м і (рабочымі) рэчывамі і іх адпаведны мі ўласцівасцямі. Удасканаленую эмпірычную Т.ш. прапанаваў ПД.Фарэнгейт (гл. Фарэнгейта шкала); за рэперньія пункты былі прыняты т-ра сумесі

снегу з нашатыром і т-ра цела чалавека (пазней т-ра кіпення вады пры нармальным атм. ціску). За ірадус прынята 1/180 частка тэмпературнага інтэрвала ў ртутным тэрмометры паміж пунктамі плаўлення лёду (+32 F) і кіпення вады (+212 F). У Т.ш., прапанаванай Р.А.Рэамюрам (гл. Рэамюра шкала), першасна за рэперны пункт прынята т-ра плаўлення лёду, за градус — рознасць т-р, пры якой адносная змена аб’ёму этылавага спірту роўная 0. 001. У Цэльсія шкале за рэперныя пункты прыняты т-ры плаўлення лёду і кіпення вады пры нармальных умовах; тэмпературны інтэрвал гіаміж імі падзелены на 100. У 1852 У.Томсан (лорд Кельвін) увёў абс. эмпірычную Т.ш., дзе адлік т-ры пачынаўся з абсалютнага нуля, a градус вызначаўся на аснове стоградуснай шкалы газавага тэрмометра. Асн. недахоп эмпірычных Т.ш. — іх залежнасць ад тэрмаметрычных уласцівасцей рэчываў. Каб пазбавіцца гэтага недахопу, У.Томсан прапанаваў тэрмадынамічную тэмпературную шкалу. Адвольная эмпірычная Т.ш. зводзіцца да тэрмадынамічнай увядзеннем паправак, якія ўлічваюць характар сувязі пэўнай тэрмаметрычнай уласцівасці з тэрмадынамічнай т-рай. У 1968 13-я Генеральная канферэнцыя па мерах і вагах зацвердзіла Міжнародную практычную тэмпературную шкалу (МПТШ-68), якая мае 11 рэперных пунктаў (у МПТШ-90 іх 15) і не залежыць ад канкрэтнага носьбіта шкалы (тэрмометра). Т-ры, адлічаныя па гэтай і па тэрмадынамічнай Т.ш., супадаюць з дакладнасцю, дасягальнай для тэхнікі эксперымента. У.Л.Драгун. Т Э М П Е РА Т Ў РН Ы Я XBÂJII, перыядычны я зм ены разм еркавання т-ры ў асяроддзі, звязаны я з перыяд. ваганнямі ш чы льнасці цеплавы х патокаў, якія паступаю ць y асяроддзе. М оцна затухаюць пры распаўсю дж ванні ў асяроддзі, для іх характэрна значная ды сперсія (гл. Дысперсія хваль). Н апр., глыбіня пранікн ен н я ў глебу сутачных ваганняў т-ры пры кладна ў 20 разоў менш ая за глыбіню п ран ік н ен н я сезоннай т-ры . Т.х. вы кары стоўваю цца пры вы значэнні цеплавых характары сты к матэры ялаў (цепла- і тэмператураправоднасці, цеплаёмістасці і інш .), y т.л. пры нізкіх т-рах. Т Э М П Е Р А Ц Ы Я (ад лац. tem peratio правільныя суадносіны , суразмернасць) y м y з ы ц ы, вы раўноўванне інтэрвальных суадносін паміж ступенямі гукавой сістэмы для дастасаванн я яе да патрэб муз. практы кі. Н еабходнасць Т. звязана з паяўленнем муз. інструм ентаў з ф іксаваны м строем. Зыходнымі былі гукарады чыстага і піфагорава строяў. Напачатку выраўноўвалі толькі некат. інтэрвалы (першыя спробы з 13 ст., y 16 ст. пашырылася сярэднетонавая сістэма Т ). Недахопы нераўнамерна-тэмпераванага гукараду ліквідаваны ў сістэмах раўнамернай Т. У аснову сучаснага раўнамерна-тэмпераванага строю пакладзены прынцып падзелу актавы на 12 роўных паўтонаў, прапанавайы ў 1691 А.Веркмайстэрам. У ім усе 12 квінтаў квінтавога круга памяншаюцца на 1/12 піфагоравай комы (невял. інтэрвалу паміж зыходным гукам і тым, які атрымліваецца рухам ад яго на 12 чыстых квінтаў уверх і наступным пераносам на 7 актаў уніз). Замацаванню ў муз. практыцы гэтага строю садзейнічаў 1. С.Бах (цыкл прэлюдый і фуг «Добра тэмпераваны клавір», 2 т., 1722 і 1744), дзе выкаА.А.Саламаха. рыстаны ўсе танальнасці. Т Й М П Ы ЭКАН АМ ІЧНА ГА Р 0 С Т У , адносіны велічыні эканам , паказчы ка за

дадзены перы яд да велічыні яго папярэдняга аналагічнага перыяду, узятага за базу параўнання. Вы мяраю цца ў працэнтах або ў адносны х велічы нях (каэф. росту). Абагульненую характарыстыку інтэнсіўнасці эканам, развіцця за некалькі гадоў даю ць сярэднегадавыя Т .э.р., якія разлічваю цца я к сярэдняя геаметрычная з гадавых тэмпаў. Паказчыкі Т.э.р. вы кары стоўваю ць пры эканам, аналізе. ТЭМ ЎКА (Теггшсо), горад y цэнтр. ч. Чылі, на р. Каўтын. Адм. ц. вобл. Араўканія. Засн, ў 1881. Больш за 250 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. Аэрапорт. Гандл. ц. с.-г. раёна (збожжавы я, бульба, садоўніцтва, жывёлагадоўля). П рам-сць: дрэваапр., харчовая. Рам есніцкая вы тв-сць сярэбраны х упрыгожанняў, ш арсцяны х коўдраў і інш. Гісторыка-этнагр. музей індзейцаўараўканаў. Т Э Н (Taine) Іпаліт Адольф (21.4.1828, г. Вузье, Ф ранц ы я — 5.3.1893), французскі філосаф, сацы ёлаг мастацтва, гісторык. Родапачынальнік эстэт. тэоры і натуралізму, заснавальнік культурна-гістарычнай школы ў літаратуразнаўстве. Вучыўся ў Вы ш эйш ай нарм альнай ш коле ў П ары жы (1848— 51). Чл. Франц. акадэміі (1878). Асн. творы: «Крытычн ы я спробы» (1858), эцюды пра А.Бальзака (1858) і С тэндаля (1864), «Гісторыя англійскай літаратуры» (т. 1— 4, 1863— 64), «Ф іласофія мастацтва» (1865—69). Аўтар кніг нарысаў «П ірэнейскае падарожжа» (1855), «Падарожжа па Італіі» (1866), «Нарысы сучаснай Англіі» (1871) і інш . У гіст. працы «Паходжанне сучаснай Ф ранцы і» (т. 1— 6, 1876— 94) кры ты каваў Ф ранц. рэвалю цы ю канца 18 ст., якабінскую дыктатуру. ТФ Н А Р (ад лац. tenor раўнамерны рух, напруж анне голасу), 1) высокі мужчынскі голас. Асн. віды Т.: ліры чны (Ленскі ў оперы «Яўген Анегін» П .Ч айкоўскага), драм. (Каварадосі ў оперы «Тоска» Д ж .П учы ні, Атэла ў оперы «Атэла» Дж .В ердзі), характарны (Ю родзівы ў оперы «Барыс Гадуноў» М .М усаргскага). 2) П арты я ў хоры паміж басам і альтам. 3) Н азва меднага ш ы рокамензурнага духавога інструмента авальнай ф орм ы з с я м ’і саксгорнаў, a таксам а віды некаторы х муз. інструментаў, звы чайна сярэдняга рэгістра (саксаф он, дом ра і інш .). 4) У сярэдневяковай ш матгалосай музы цы — назва муз. партыі, якой даручалася вы кананне вядучай мелодыі (cantus firmus). Т Э Н А Ч ТЫ Т Л А Н (Tenochtitlân), горад y даліне М ехіка, сталіца дзярж авы ацтэкаў y 14 — пач. 16 ст. Паводле падання, засн. ў 1325 на востраве воз. Т эскока. Гйрад (пл. каля 7,5 км 2) быў перарэзаны ш матлікімі каналамі і злучаўся з м ацеры ком 3 дамбамі з пад’ёмны мі мастамі. Быў падзелены на 4 раёны , a кож ны раён — на 5 кварталаў. У цэнтры Т. разм яш чаліся манум. храмы (галоўны — выш. 30 м), палацы правіце-

ляў і знаці. Рамеснікі жылі ў асобны м паселішчы Амантлан. У час ісп. заваявання Мексікі Т. разбураны (1521), н а яго месцы засн. г. Мехіка.

тэнгіз, д э н

г і з, горка-салёнае возера ў Казахстане, y паўн. частцы К азахскага драбнасопачніка. Размеіпчана ў тэктанічнай Тэнгіз-К ургальдж ы нскай упадзіне. Пл. 1590 км , даўж. 75 км , шыр. 40 км, глыб. да 8 м. Берагі пераважна нізінныя, усх. бераг м оцна парэзаны; некалькі астравоў. Н а П н У — мелкаводны заліў. Д но роўнае, месцамі ўкрыта чорным ілам. У асобны я гады

значная ч. возера перасыхае. У вадзе ёсць мірабіліт (салёнасць 3— 12%о). Л едастаў y снеж.— красавіку. Упадае р. Нура. ТЭНГРЫ-НЎР, Намца.

другая

назва

возера

ТЭНДАВАГІНІТ (ад позналац. tendo сухажылле + vagina похва), запаленне сухажыльных похваў. А дрозніваю ць востры і хранічны, інф екц. (у выніку пранікнення гнаяроднай мікрафлоры і інш ) і асептычны (пры траўматызацыі і перанапружанні похваў сухажылляў і тканак, якія іх абкружаюць). Ч асцей Т. бывае на кісцях рук, перадплеччах, голені. Прыкметы: прыпухласць па ходзе сухажылля, боль, хруст, абмеж аванне рухаў. Л ячэнне тэрапеўт., хірургічнае. ТЭНДЗІН Г’Я Т С 0 , Д а л а й - л а м а 14-ы (н. 6.7.1935, в. Амдо, прав. Ц ы нхай, Кітай), духоўны кіраўнік будыстаўламаістаў.' У 1940 абвеш чаны перараджэннем (рэінкарнацы яй) Д алай-лам ы 13-га. У 1950 аф іц ы й на пры няў сан далай-ламьі і стаў духоўным і свецкім правіцелем Тыбета. П асля ўступлення кіт войск y Тыбет вымуш аны ў 1951 прызнаць суверэнітэт Кітая над Т ы бетам. У 1954— 59 дэп. Усекіт. сходу нар. прадстаўнікоў, адначасова ў 1955— 59 — старшыня падрыхтоўчага к-та па стварэнні Тыбецкага аўт. раёна. Пасля паўстання 1959 y Т ыбеце эмігрыраваў y Індыю, дзе пасяліўся ў в. Дхарамсала. Выступае за незалеж насць Тыбета, але падтрымлівае вы клю чна мірны я сродкі барацьбы. Н обелеўская прэм ія міру 1989. Т^НДРАЎСКАЯ KACÂ, Т э н д р а, нізінны пясчаны востраў каля паўн. ўзбярэжжа Чорнага м., на ПдУ ад г. Адэса; тэр. Украіны. Даўж. каля 65 км, шыр. да 1,8 км. 28— 29.8.1790 каля Т.к. адбыўся марскі бой паміж рус. і тур. ф латамі. ТЭНДЭНЦЫ ЙНАСЦЬ (ад тэндэнцыя) y м а с т а ц т в е , ідэйная, сац.-паліт. накіраванасць маст. твораў; выяўленне ў маст. творчасці сац.-паліт., ідэй на-эстэт. пазіцый творцы. Ц есна звязана з ідэйнасцю ў мастацтве, якая раскрывае прыхільнасць аўтара да пэўных сац. па змесце ідэй і каш тоўнасны х арыентацый. Як катэгорыя Т. атры мала метадалагічнае абгрунтаванне ў м арксісцкай

эстэты цы , дзе ян а трактавалася я к аб’ектыўная заканам ернасць маст. творчасці; найвы ш эйш ай ф орм ай вы яўлення Т. абвяш чалася парты йн асць — адлю страванне ў м аст.-вобразнай ф орме карэнны х інтарэсаў прагрэсіўнага класа.

3 канца 20 ст. ў эстэты цы і маст. кры ты цы Т. разглядаецца як вы яўленне ўплыву соцыуму н а маст. творчасць. Калі гэты ўплыў не мае арган. сувязі з сістэмай і логікай развіцця маст. вобразаў, ён зніжае ўзровень мастацтва, пры водзіць да прэваліравання ідэалагічнага і маралізатарскага пачаткаў над маст. каш тоўнасцю твора. В.А.Салееў.

тэндйнц ы я

(сярэднелац. tendentia накіраванасць), накіраванасць развіцця пэўнай з ’явы ці працэсу. У развіцці адной і той жа з ’явы могуць назірацца розны я і нават процілеглы я Т. Развіццё падобных ці роднасны х па паходжанні сістэм характары зуецца наяўнасцю падобны х Т. Адрозніваю ць Т.: л і н е й н ы я, пры якіх узровень зм ен мае пастаянн ы характар і ў граф ічны м вы глядзе ўтварае прамую лінію ; н е л і н е й н ы я, калі інтэнсіўнасць зм ен не пастаянная на розны х этапах развіцця; рацыянальныя, якія вы яўлены ш ляхам навук. аналізу, маю ць лагічнае і тэарэт. абгрунтаванне; э м п і р ы ч н ы я, якія выяўлены на аснове эм п ірьгчных звестак, але не атры малі тэарэт. тлумачэння. Вылучэнне гал. Т. развіцця — адзін з найваж нейш ы х элементаў навук. аналізу працэсаў y пры родзе і грамадстве. Д а сац. Т. адносяць паступовы я і ўстойлівыя зм ены ў сац. сістэме, слоі ці групе (напр., зм ена памеру с я м ’і, скарачэнне ці павелічэнне нарадж альнасці і інш .). У сац.-паліт. і духоўна-культ. працэсах Т. звязана з паслядоўным правядзеннем індывідам ці сац. групай пэўнай ідэі, ш то часам пры водзіць да з ’яўлення тэн д эн ц ы й н ага ў культуры і палітыцы — перадузятага аж ы ццяўлення пэўных ідэй без уліку сац. абставін і грамадскай думкі. В.А. Салееў. Т & Н Д Э Р (англ. tender ад tend абслугоўваць), 1) марское ветразевае аднамачтавае судна з касы мі ветразямі. Адзін з відаў яхт. Mae 2— 3 пярэднія трохвугольны я ветразі — кліверы. У ветразевы м ваен. флоце — самы малы карабель. 2) М іж нар. таргі, пры якіх конкурс для прадаўца аб ’яўляе пакупнік, a таксама ўстанаўлівае тэхн. і эканам . характары сты кі тавару. 3) П ры чапная частка паравоза для захоўвання запасу вады, паліва і разм яш чэнн я дапамож ны х пры стасаванняў. «ТЭНЁКА IHK .» (T enneco Іпс.), адна з буйнейш ы х ш матпрофільны х карпарацы й ЗШ А . У розны я гады вы тв-сць уклю чала буд-ва ваенна-м арскіх суднаў, y т.л. атамны х падлодак, авіяносцаў; запраўку атамны х караблёў ядзерны м палівам; рамонт і аднаўленне ўсіх тыпаў суднаў; буд-ва вял. грузавых суднаў, ядзернага абсталявання, абсталявання для ГЭС; разведку, здабычу і ачы стку

ТЭНЕСІ_________________ 127 наф ты і газу; буд-ва газаправодаў; выпуск с.-г. і дарож на-трансп. маш ын і абсталявання, кампанентаў грузавых і легкавы х аўтамабіляў, буд. канструкцы й, інструментаў, нафтапрадуктаў, хім. і с.-г. прадукцыі, упаковачны х матэры ялаў; страхавыя аперацы і і інш. Утворана ў 1943 пад назвай «Тэнесі гэс энд трансмішэн»; y 1961 набыла кампанію «Бей петролеум» і змяніла назву на «Тэнека ойл*.

3 1966 сучасная назва. У 1999 «Т.і.» падзялілася на кампаніі «Пектыў карпарэйшэн» (упаковачныя матэрыялы, дысплеі,. маніторы і інш.) і «Тэнека атаматыў інк.» (дэталі для аўтамабіляў: эл. абсталяванне, амартызатары, глушыцелі і інш.), якія маюць шматлікія даччыныя кампаніі. Штаб-кватэра іх y г. ЛейкФорэст. У вытв-сці занята 23,2 тыс. чал.

(1999). М.Б.Жукава. ТЭН ЕРЫ Ф Е (Tenerife), вулканічны востраў y А тлантычным ак., y групе Канарскіх астравоў; тэр. Іспаніі. Пл. 1946 к м 2. Выш. да 3718 м (дзеючы вулкан Т эйдэ). Клімат трапічны , пасатны. Вечназялёны я хм ы знякі і лясы . Трапічнае зем ляробства (бананы , цы трусавыя, ты тунь, вінаград і інш ). Рыбалоўства. Гал. горад і марскі порт — С анта-К рус-дэТ энеры ф е. Нац. парк Тэйдэ. Кліматычн ьм курорты. Т Э Н Е С І (Tennessee), рака на У ЗШ А , левы пры ток р. Агайо (бас. р. М ісісіпі). Утвараецца ад сутокаў р эк Холстан і Ф рэн ч -Б род, якія сцякаю ць з зах. схілаў Апалачаў. Даўж. 1050 км (ад вытоку р. Холстан 1470 км ), пл. бас. 104 тыс. км 2. Разводдзе ў канцы зімы і вясной, нізкая меж ань летам. Сярэдні расход вады ў вусці 1800 м 3/с . С цёк Т. амаль поўнасцю зарэгуляваны сістэмай вадасховіш чаў (найб. — Кентукі). Комплекс ГЭС, Ц Э С , АЭС. Суднаходная ад вы токаў дзякую чы абвадным каналам і ш лю зам. H a Т. — гарады Н оксвіл, Чатануга, Ф лорэнс.

Т Э Н Е С І (Tennessee), ш тат на Пд ЗША. Пл. 109,4 тыс. к м 2. Нас. 5483,5 тыс. чал.

(2000). Адм. ц. — г. Нашвіл. Вял. гарады і прамы сл. цэнтры — Мемфіс, Н оксвіл, Чатануга. Усх. ч. ш тата займаюць А палачскія горы, на 3 — нізіна р. Місісіпі, пам іж імі ўзгорыстае плато Камберленд. Клімат субграпічны, кантынентальны. С ярэдняя т-ра студз. каля 4 °С, ліп. к ал я 25 °С. Ападкаў 1100— 1200 мм за год. Гал. рэкі Тэнесі і Камберленд. Н а схілах гор — лісцевыя лясы

128

ТЭНЗАДАТЧЫ К

(дуб, гікоры , цём ная таполя і інш ). Нац. парк Грэйт-С м окі-М аўнты нс. Індустр.-агр. штат. У даліне р. Тэнесі комплекс электрастанцы й (ГЭС, Ц ЭС і А ЭС). Вядучыя галіны прам-оці: хім. (вы тв-сць угнаенняў, карбіду кальцыю , азотньгх злучэнняў, штучных валокнаў, выбуховых рэчы ваў і ін ш ), атамная, каляровая металургія, маш .-буд. ( э л тэхн., с.-г. м аш ы ны , аўтамабілі), дрэваапр., тэкст-, харч., паліграф. і інш. У горназдабы ўной прам -сці — здабыча кам. вугалю, фасф ары таў, цынку, медзі, мармуру. 3 галін сельскай гаспадаркі найб. развіта жывёлагадоўля, асабліва буйн. par. ж ывёлы і свіней. Гал. таварн ы я культуры — тытунь і ооя, вырош чваю ць таксам а кукурузу, пш аніцу, бавоўнік, кармавы я травы. Садоўніцтва. Турызм. Т ранспарт аўтамаб., чыгуначны. Суднаходства па рэках Місісіпі і Тэнесі. Т Э Н ЗА Д А Т Ч Ы К (ад лац. tensus напруж аны , нацягнуты + датчык), вымяральны пераўтваральнік дэф армацы і цвёрдага цела, вы кліканай мех. напруж аннямі, y сігнал (звы чайна электры чны ), прызначаны для далейш ай перадачы, пераўтварэння і рэгістрацыі. Выкарыстоўваецца для в ы м ярэння мех. напружанняў, дэф арм аны й цвёрдага цела і інш. Н айб. паш ы раны Т. супраціўлення на аснове тэнзарэзістараў. ТФ Н ЗА Р (ад лац. tensus напруж аны, нацягнуты ), м атэматы чны аб’ект, які абагульняе паняцц і скаляра, вектара і матрыцы. Т эрм ін з ’явіўся ў механіцы ў сярэдзіне 19 ст. пры апісанні npyndx дэф арм ацы й цел. У кож най сістэме ка~ ардынат задаецца пэўнай сукупнасцю лікаў (кампанентаў), якія ўзяты ў пэўны м парадку і зм яняю ц ца паводле спец. законаў пры пераходзе ад адной сістэмы каарды нат да другой. Н апр., y 3-мернай прасторы Т. задаецца Зг лікамі, дзе лік г — ранг Т. А перацыі над Т. вывучае тэнзарная алгебра (гл. Тэнзарнае злічэнне) ТеШ ЗА РН А Е З Л ІЧ Э Н Н Е . раздзел матэматы кі, які вывучае тэнзары сродкамі лінейнай алгебры і матэм. аналізу; развіццё і абагульненне вектарнага злічэння і тэоры і матрыц. П адзяляецца на тэнзарную а л г е б р у (вывучае аперацы і над тэнзарам і) і т э н з а р н ы а н а л і з (вывучае тэн зарн ы я палі — сукупнасці тэнзараў аднаго і таго ж тыпу, зададзеных y кож ны м пункце прасторы). Псршапачатковыя ідэі Т.з. з’явіліся ў К.Гаўса і Б Рымана ў сувязі з задачамі дыферэнцыяльнай геаметрыі. Як навука Т.з. аформілася ў працах італьян. матэматыкаў Г.Рычы-Курбастра і ТЛеві-Чывіта. Найб. інтэнсіўна развіваецца са з’яўленнем адноснасці тэорыі. Выкарыстоўваецца ў розных раздзелах матэматыкі, y механіцы, электрадынаміцы, тэарэт. фізіцы. Літ:. К о ч н н Н.Е. Векторное нсчнсленме м начала тснзорного мсчмсленяя. 9 нзд М., 1965; Р а ш е в с к н й П.К. Рнманова гсомет-

рмя м тензорный аналмз. 3 мзд. М., 1967; А к м в м с М.А., Г о л ь д б е р г В.В. Тензорное мсчнсленне. 2 нзд. М., 1972; М а н т y р о в О.В. Элементы тензорного нсчмслення. М., 1991. А.С.Фядэнка. Т Э Н ЗА РЭ ЗІС Т А Р (ад лац. tensus напружаны, нацягнуты + рэзістар), рэзістар, які мяняе сваё эл. супраціўленне пры дэфармацьіі расцяж эн ня ці сціскан ня (гл. Тэнзарэзістыўны эфект). Адрозніваю ць Т. металічны я (вы рабляю ць з дроту ці фольгі ў выглядзе раш отак) і паўправадніковыя (у выглядзе пласцін' ці эпітаксіяльны х плёнак). В ы кары стоўваецца як адчувапьны элемент y тэнзадатчыках, a таксама ў пераўтваральніках ціску ці мех. напруж ання ў эл. сігнал., напр., y мікрафонах і гуказдымальніках. Т Э Н ЗА РЭ ЗІС Т ЬГЎ Н Ы Э Ф Ё К Т , зм ена эл. супраціўлення цвёрдага правадніка (металу, паўправадніка) y вы ніку яго дэфармацы і. Асн. характарыстыка — каэф. тэнзаадчувальнасці k = (&р/р)/(Ы/1), дзе Д/// — адносная змена даўжыні / узору пад Дзеяннем прыкладзенай нагрузкі ў пэўным напрамку, Ар/'р — адносная змена ўдзельнага эл. супраціўлення р уздоўж гэтага напрамку. Для металаў і сплаваў на аснове нікелю, малібдэну, плаціны k = 2—14, для паўправаднікоў (германію, крэмнію і інш.) k - 100—200. Т.э. абумоўлены зменай міжатамных адлегласцей пры дэфармацыі, што прыводзіць да змены структуры энергет. зон крышталя. Апошняе выклікае змену канцэнтрацыі носьбітаў току (электронаў праводнасці, дзірак), іх эфектыўнай масы, пераразмеркаванне іх паміж энсргет. максімумамі ў зоне праводнасці і мінімумамі ў валентнай зоне (гл. Зонная тэорыя). Дэфармацыя таксама ўплывае на працэсы рассеяння носьбітаў цсраз змсну спектра фанонаў і генерацыю новых дэфектаў y крышталях. Т.э. выкарыстоўваецца ў тэнзадатчыках супрадіўлення. Р.М.Шахпевіч. Т Э Н 3 0 М Е Т Р (ад лац. tensus напруж аны , нацягнуты + ...метр), пры лада для в ы м ярэння дэфармацый, вы кліканы х мех. напруж аннямі ў цвёрдых целах. Выкары стоўваецца для даследавання разм еркавання дэф арм ацы й y дэталях м аш ы н, канструкцы й і збудаванняў, a таксам а пры мех. вы прабаваннях м атэрыялаў. А дрозніваю ць механічн ы я Т. — для вы значэння тры валасных характары сты к пругкіх матэрыялаў

і э д е к т р ы ч н ы я (мапр., з тэнзадатчыкам) — для ды станцы йнага вым ярэн ня статычных і дынамічных дэф арм ацы й y складаных умовах (у агрэ- ( сіўных асяроддзях, пры высокіх ці нізкіх т-рах і інш.). Т Э Н ІЁ З , гельмінтоз, гл. ў арт. Тэніідозы. Т Э Н ІІД 0 3 Ы , глісны я хваробы жывёл і чалавека, якія вы клікаю цца паразітамітэніідамі — стужачньші чарвямі. У чалавека найб. паш ы раны тэніёі (узбуджальнік свіны цэпень), тэніярьшхоз (узбуджальнік бы чыны цэпень), «энуроз. Зараж энне ад спаж ы вання недастаткова тэрм ічна апрацаванага мяса свіней і буйн par ж ывёлы. інвазіраваная лічы нкам і (фінамі) паразітаў. Узбудж альнікі раздраж няю ць нерв. канцн кіш эчніка і вы клікаю ць інтаксікацыю арганізма. П рыкметы: ірвота, боль y ж ы ваце, запоры або паносы . Лячэнне: проціглісны я сродкі. У ж ы в ё л зараж энне адбываецца праз забруджаньа кармы і ваду. Д рапеж нікі заражаюцці пры паяданні ўнутр. органаў ж ывёл.з лічы нкам і ўзбуджальнікаў. Т еШ ІР С (Teniers) Давід М a л о д ш ы (хры ш чаны 15.12.1610, г. Ангверпен, Бельгія — 25.4.1690), фламандскі жывапісец. Вучыўся ў бацькі — Давіда Т. С тарэйш ага. 3 1651 жьіў y Бруселі, пры дворны ж ы вапісец і ды рэктар карціннай галерэі эрцгерцага Вільгельма (вы канаў копіі карцін гэтай галерэі, выдадзены я ў гравюрах y 1660). Ініцыятар стварэння А нтверпенскай AM (1665). П ісаў невял. ж анравы я с ц эн ы , гал. чынам іды лічны я карціны сял. побыту («Вясковае свята», 1646), раліг. кампазіды і, трактаваны я ў ж анравы м духу («Блудны сы н», 1644), пейзаж ы («Горны пейзаж», 1640), партрэты , прасякнуты я пры хаванай іроніяй (групавы napтрэт членаў антверпенскага магістрата i старш ы н стралковы х гільдый, 1643), гум ары сты чны я сц эн кі з маральна-алегары чны м падтэкстам («М алпы гуляюць y карты »), якія вьілучаюцца дакладнасцю ж ы вапісн ай м анеры . Крыху стракаты, лакальны калары т ранніх твораў Т. ў сталы перы яд творчасці змяніўся вытан ч ан ай светла-серабрьістай гамай («П аляванне эрцгерцага Леапольда Вільгельма на чаплю»), Літ.: С м о л ь с к а я Н.Ф. Тенмрс в собранмн Эрммтажа. Л., 1961; D a v i d s o n J P. D.Temers, the younger. London, 1980.

1 |

1

1 1 I ] 1 I | j

J ; ] і | I і 1 I 1 I I Î I ' | I I I I I I I I I I I

j

Т $ Н ІС , л a y h - T э h i c (ад англ. lawn луж ок, газон + tennis, магчыма, ад і ф ранц. tenez вось вам, бяры це), спар- I ты ўная гульня, мэта як о й — пасыланне I м яча ўдарамі ракеткі праз сетку на корце такім чы нам , каб сапернік не змог 1 правільна адбіць яго ў меж ы чужой паловы ш ш цоўкі. С паборніцтвы праводзяц ц а адзіночны я і парны я (мужчынск ія, ж аноч ы я і зм еш аны я пары). Інвентар: ракетка (маса да 400 г, драўлян ая, метал. або пластмасавая), гумавы м яч, абклеены тканінай з ворсам (маеа j 57 г, д ы ям етр д а 6,7 см).

j

Механічны тэнзометр для вызначэння дэфармацыі расцяжэння: 1 — шкалы; 2 — кантактнае звяно (рычаг); 3 — стрзлкі; 4 — прызмы; 5 — расцягвальная дэталь.

Правобраз T. — гульня з мямом, які перабівалі праз сетку далонню, што існавала ў 12—14 ст. y Англіі, Італіі, Францыі. Ракеткі выкарыстоўваюцца з пач. 16 ст. Сучасны Т. узнік y Вялікабрытаніі ў канцы 19 ст Першыя правілы распрацаваны англічанінам У.Уінгфілдам (1874). Назва лаун-Т. з’вілася ў 1875. Міжнар. федэрацыя Т. створана ў 1912 (Парыж). У 1896—1924 уваходзіў y праграму Алімп. гульняў. Чэмпіянатам свету сярод мужчынскіх каманд лічыцца штогодні розыгрыш Кубка Дэвіса (засн. ў 1900 амерыканцам Д.Дэвісам). Чэмпіянатамі свету ў асабістым заліку (у мужчын і жанчын) лічацца: на травяных кортах — Уімблданскі турнір y Лондане (з 1877), на ірунтавых — адкрыты чэмпіянат Францыі (Ралан Гарос) y Парыжы (з 1891). 3 1970 праводзіцца неафіц. чэмпіянат свету, які складаецца з 12 папярэдніх турніраў y розных краінах (96 удзельнікаў) і фінальнага (для 8 лепшых удзельнікаў). Чэмпіянаты Еўропы праводзяцца з 1968. Штогод праводзяцца спаборніцтвы (асабісты залік) на Кубак «Вял. шлема» — апошні ў сезоне турнір для 16 мацнейшых тэнісістаў па выніках 4 буйнейшых турніраў года (адкрытыя чэмпіянаты Аўстраліі, Францыі, ЗША і Уімблданскі турнір). Т. развіты ў большасці краін, найб. — y Аўстраліі, Вялікабрытаніі, Германіі, ЗША, Францыі, Швецыі і інш. На Беларусі Т. развіваецца з 1921 (г. Віцебск, Мінск, Магілёў і інш .). 1-ы чэм піянат Беларусі быў уключаны ў праграму 1 Усебел. свята фіз. культуры (1924). Шырокае развіццё набыў з 2-й лал 1940-х г. У розыгрышы Кубка Д эвіса нац. каманда ўдзельнічае з 1994. У 1978 y Мінску здадзены ў эксплуатацыю Палац тэніса (з 1996 — Нацыянальны цэнтр алшпійскаіі падрыхтоўкі па тэнісе і настольным тэнісе Рэспублікі Беларусь). Сярод трэнераў найб. вы значыліся М.Звераў, Г.Краўкоў, Г.П ятроў, A. Эйдэльмян і інш., спартсменаў-тэнесістаў — Н Барадзіна, Н.Зверава, С.Л еанюк, В.Барабаншчыкава, У .В алчкоў, B. Казакевіч, М .М ірны, С .Ц яц еры н і ІНШ. С.А.Каган. Т^НІС НАСТ0ЛБНЫ, п і н г - п о н г , спартыўная гульня з м ячом н а стале. Памеры пляцоўкі для гульні на афіц. спаборніцтвах 7x14 м. С паборніцтвы (асабістыя і камандныя) праводзяцца адзіночныя і парныя (для муж чы н, жанчын і змешаных пар). Сустрэчы

складаю цца з 5— 7 парты й. Інвентар: стол (274x152,5 см, выш. 76 см , звы чайна-цём на-зялёнага або цём на-сіняга колеру), сетка (183x15,25 см), ракеткі (форма адвольная з наклеены м і гумавымі пласцінамі цёмнага колеру), пластмасавы мяч (маса 2,7 г, дьм м етр 40 мм). Гульня блізкая да сучаснага Т.н. ўзнікла, верагодна, y Вялікабрытаніі ў канцы 19 ст.; з 1920-х г. стала пашыранай y многіх краінах. Міжнар. федэрацыя Т.н. засн. ў 1926. Еўрап. саюз Т.н. існуе з 1957. Чэмпіянаты свету праводзяцца з 1926 (з 1957 па няцотных гадах асабістае першынство, па цотных — каманднае), Еўропы — з 1958 (па цотных). Найб. развіты Т.н. ў Германіі, Карэі, Кітаі, Румыніі, Швецыі, Францыі, Японіі і інш. На Беларусі развіваецца з 1920-х г. 1-я секцы я створана ў 1927 (г. Віцебск). Чэмпіянаты Беларусі праводзяцца з 1953. Ф едэрацы я Т .н. існуе з 1959. С твораны Рэсп. Нацыянальны цэнтр алімпійскай падрыхтоўкі па тэнісе і настольным тэнісе Рэспублікі Беларусь. М уж чы нская кам анда спарт. клуба «Трактар» — сярэбраны пры зёр чэм піянату С С С Р (1980). С ярод бел. спартсменаў найб. вы значы ліся: У .Зленка (чэмпіён Еўропы сярод ю накоў, 1968), І.М інкевіч (чэм піён Еўропы, 1978), Т .К астрам іна (сярэбраны пры зёр чэм піянату Еўропы, 2002), В.Паўловіч (пры зёр чэмпіянату Е ўропы , 2002), У .С ам сонаў (пры зёр чэм піянатаў свету, 1995, 1997, 1999), Я .Ш чацінін (сярэбраны пры зёр чэм піянату свету, 1998) і інш. Т Э Н Т А К У Л ІТЫ (Tentaculita), клас вы мерлых малюскаў. 4 атр. Былі паш ы раны ў морах сілуры йскага і дэвонскага перыядаў. Н а Беларусі рэш ткі вы яўлены ў адкладах дэвону ў межах Брэсцкай упадзіны , Ж лобінскай седлавіны і П ры п яц кага прагіну. Даўж. вапняковай ракавіны 3—7 см, дыям. да 6 мм. Ракавіна канічная, гладкая або кольчатая, адкрытая на шырокім канцы, дзе размяшчалася цела малюска. Па рэштках Т. вызначаюць узрост геал. адкладаў. ТФНЦЫ НГ (Tenzing) Н аргэй (15.5.1914, Н епал — 9.5.1986), непальскі і інд. альпініст. П а нацы янальнасці ш эрпа. П раваднік, насільш чы к, ін -

тэоры я

129

структар многіх альпінісцкіх і даследчых экспеды цы й. Першаўзыходнік (з Э .Хілары, 29.5.1953 ) і ўдзельнік 6 узыходж анняў на Джамалунгму. Літ .: Тягр снегов: Автобноір. Тенцннга, запнсанная с его слов Дж.Р.Ульманом: Пер. с англ. М., 1957; Х а н т Дж. Восхожденне на Эверест: Пер. с англ. М., 1956. Т Э 0 Р Ы Я (ад грэч. theoria назіранне, даследаванне), комплекс ведаў, ідэй, уяўленняў, накіраваных на тлумачэнне пэўных з ’яў; ф орм а арганізацы і навуковых ведаў, якая дае цэласнае ўяўленне пра заканам ернасці і істотныя сувязі пэўнай сф еры рэчаіснасці. Пач. ўяўленні пра пабудову тэарэт. ведаў склаліся яш ч э ў анты чнасці (Арыстоцель); y 3 ст. д а н.э. з ’явілася перш ая дэдукты ўная тэарэт. сістэма («Асновы» Эўкліда). 3 развіццём эксперы м . навукі ў 16— 18 ст. адбы ваецца паш ы рэнне тэарэт. ведаў пра цеплату, магнеты зм, электры чнасць і інш . Спец. даследаванне Т. як формы ведаў пачалося з 18 ст. (І.К ант і інш .) і актуалізавалася ў 19— 20 ст. y сувязі з патрэбнасцю ў інтэнсіўны м развіцці навукі і з ’яўленнем адпаведных логіка-м атэм . сродкаў аналізу Т. У структуры Т. вы лучаю ць ш эраг кампанентаў: зы ходную эм піры чную аснову, якая ахоплівае ком плекс эм піры чны х фактаў адпаведнай галіны ведаў; зыходную тэарэт. аснову, якую ўтварае мноства дапуш чэн няў, пастулатаў, аксіём, законаў адпаведнай Т.; логіку Т. (правілы лагічны х вывадаў і доказаў); сукупнасць выведзены х y межах адпаведнай Т. высноў, тэарэм, сцвярдж энняў і іх доказаў. У залеж насці ад спосабу пабудовы зыходнай тэарэт. асновы адрозніваю ць Т. «закрытыя», якія маю ць абмежаваную колькасць зыходных пасы лак і ўклю чаю ць толькі ты я сцвярдж энні, як ія могуць бы ць лагічна выведзены з гэтых пасы лак (дэдуктыўныя Т.), і «адкры ты я», y якіх колькасць зыходных пасы лак не абмяжоўваецца. Паводле пры належ насці да пэўнай галіны ведаў вы лучаю ць фіз., хім., генет., эканам., сацы ялагічны я і інш. Т. Паводле характару задач, якія вы раш аю цца Т., адрозніваю ць Т. тлумачальны я і апісальны я, н акіраван ы я найперш на ўпарадкаванне і генералізацы ю эм піры чнага матэры ялу. 3 улікам ступені фармалізацыі вылучаю ць таксам а матэматы заваны я T., y якіх вы кары стоўваю цца ідэальныя а б ’екты , ш то зм яш чаю ць і рэпрэзентую ць рэальны я працэсы . Літ Л о ў д з і Д. Гістарычныя ўводзіны ў філасофію навукі: Пер. з англ. Мн., 1995; О в ч н н н л к о в Н.Ф. Прянцнпы теоретнзацнм знання. М., 1996; П о п п e р К. Логнка н рост научного знання: Пер. с англ. М., 1983; Р е з н в к Ю.М. Введенне в соцнальную теормю. М., 1999; С т е п н н В.С. Теоретнческое знанне. М., 2000. С.А.Яцкевіч. Т Э 0 Р Ы Я АРХГГЭКТЎРЫ , сукупнасць навук. ведаў, якія даю ць цэласнае ўяўлен н е пра законы і заканамернасці ф арм іравання арх. асяроддзя. Вылуча-

5. Бел. Эн. Т. 16.

130

ТЭО РЫ Я

юцца: агульная Т.а.; пры кладны я тэорыі горадабудаўніцтва; пры кладньм Т.а. А г у л ь н а я Т.а. азначае канцэптуальны падыход да ф арм іравання прасторы; вызначае вядучыя пры нцы пы арганізацыі прасторы : абумоўленасць, сістэмнасць, ком плекснасць, бесперапы ннасць; распрацоўвае метады вы значэнн я складу матэры яльны х элементаў, што напаўняю ць зоны. П р ы к л а д ныя тэорыі горадабудаўн і ц т в a — тэоры і цэнтр. месцаў, палярызацыі прастораў на рэгіянальны м і гар. узроўні, «парогаў» і ды нам ізм у ў развіцці гарадоў. П р ы к л а д н ы я Т.а. ўключаюць тэоры і эвалю цы і арх. уяўленняў, ш матвектарнасці зы ходных перадумоў ф арм іравання тэарэт. кан цэпцы й, экалагічнай бяспекі чалавека, матэм. упарадкаванасці, колеравай упарадкаванасці арх. асяроддзя. Т эоры я эвалюцыі арх. уяўленняў я к ф еном ен культ. памяці дазваляе асэнсавац ь назапаш аны вопыт і вы кары стаць яго ў арх. практы цы . Т эоры я ш матвектарнасці зыходных перадумоў ф арм іраван ня тэарэт. канцэпцы й дазваляе разглядаць арх. ф ормаўтварэнне як вы нік дзейн асці, якая ацэньваецца спаж ы ўцом эм ацы янальна і рацьм нальна. А пты мальнасць прапанаванага вы раш энн я вы значаецца пазіты ўнасцю ком плекснай р эакцы і — візуальнай, такты льнай, кінеты чнай. У гэтай тэоры і найб. поўна рэалізуецца пры нцы п гуманісты чнай накіраванасці, бо аснова гэтых рэакцый — біясацы яльная, эм ацы янальная, міфатворчая сутнасць чалавека. Т эоры я экалагічнай бяспекі чалавека ў арх. асяроддзі — найб. актуальная тэоры я сучаснага этапу развіцця архітэктуры. У дадатак да дэтальна распрацаваны х урбаэкалогіяй метадаў і сродкаў аховы навакольнага асяроддзя ян а ўключае метады арх.-экалагічнага праектавання аб’ёмных аб’ектаў. Т эоры я матэм. упарадкаванасці арх. асяроддзя дазваляе матэм. спосабамі вы явіць сістэм ны я ўласцівасці арх. аб ’ектаў, пазначы ць характарыстыкі і ўласцівасці геам. прастораў, выкарыстоўваць матэм. аналагавы я сістэмы ў рэж ы ме м адэліравання арх. формы . Ф рактальная геаметрыя забяспечвае сістэмны я ўласцівасці арх. аб ’ектаў з дапамогай базавых фракталаў, каскаду самападобных фігур і ўвядзення каэф іцы ента самападобнасці. Т эоры я колеравай упарадкаванасці арх. асяроддзя пазначае шляхі вы кары стання колеру для вы яўлення цэласнасці арх. аб ’екта, яго ўнутр. структуры, сам адастатковасці. Увядзенне цэнтраў колеравай актыўнасці дазваляе заф іксаваць элементы метасістэмы, паслядоўнае вы кары станне тыпаў колеравы х гармоній — вы явіць характар узаемасувязі паміж элементамі колерасістэмы. На Беларусі тэарэт. даследаванні вядуцца з 1920-X г. (аналітычныя працы М.Каспяровіча, М.Шчакаціхіна і інш.). Яны дазволілі ў пасляваен. час выявіць заканамернасці развіцця горадабудаўніцтва, абгрунтаваць перыядыза-

цыю гіст. шляху фарміравання бел. архітэктуры (працы А.П.Воінава, А.А.Воінава, М.Кацара, У.Чантурыі, Ю.Ягорава і інш ). Тэарэт. асновы вырашэння тэр. арганізацыі Беларусі, развіцця гарадоў і рацыянальнага выкарыстання прыродных рэсурсаў распрацавалі Я.Заслаўскі, І.Іода, У.Кароль, Г.Патаеў, І.Сітнікава, А.Сардараў, А.Яршоў і інш. Тэарэт. абгрунтаванне рацыянальных прынцыпаў забудовы сельскіх населеных месцаў распрацоўвалі А.Балыка, А.Кудзіненка, І.Малкоў, У.Сакалоўскі. Асновы аптымізацыі арх. сродкамі функцыян.-тэхнал. працэсаў асобных тыпаў грамадскіх будынкаў адлюстраваны ў працах B. Аладава, С.Філімонава, І.Равуцкай, В.Саннікавай і інш. 3 канца 1960-х г. пашыраецца даследаванне нар. дойлідства (А.Лакотка, C. Сергачоў, У.Трацэўскі, Г.Лаўрэцкі, В.Марозаў, Т.Хадыка, В.Чарнатаў, Т.Чарняўская і інш.), што дазволіла вылучыць бел. архітэктуру як самаст. галіну слав. дойлідства. Даследуецца развіццё Т.а. замежных краін (Н.Кожар). Вынікі тэарэт. даследаванняў Я.Аграновіч-Панамаровай, В.Анікіна, А.Сычовай, К.Хачатранц і інш. спрыялі станаўленню творчых прыёмаў майстроў бел. архітэктуры, арганізацыі навуч. працэсу на арх. ф-це Бел. нац. тэхн. ун-та і падрыхтоўцы падручнікаў і навуч. дапаможнікаў па сац. асновах архітэктуры, забудове населеных месцаў, ландшафтнай архітэктуры, каларыстыцы, інтэр’ерах грамадскіх будынкаў і інш. Сучасны перыяд развіцця Т.а. звязаны з неабходнасцю стварэння асновы для прыярытэтных кірункаў прыкладных даследаванняў па ўдакладненні нарматыўнай базы буд-ва, аптымізацыі жыллёвага асяроддзя, рэканструкцыі фонду жылых і грамадскіх будынкаў (Г.Баранец, Г.Гаўрыкава, Н Лазоўская, А.Мазанік, Ю.Малыка, Г.Палянская, Т.Рак, Ю.Чантурыя і інш.). Л іт Проблемы современной теорнн архнтектуры. М., 1973; Н о д о Н.А. Основы градостронтельства: Теорня, методологая. Мн., 1983; П о н о м а р е в а Е.С. Цвет в внтерьере. Мн., 1984; Теорня компознцмн в советской архнтектуре. М., 1986; Э к о У. Отсутствуюшая структура: Пер. с нтал. СПб., 1998. Я. С.Аграновіч-Панамарова , С.А. Сергачоў. Т Э 0 Р Ы Я ЗМ Ё Н Л ІВ А С Ц І I Э В А Л І0Ц Ы І, тое, ш то мутацыйная тэорыя. Т Э 0 Р Ы Я ЛІТА РА ТЎ РЫ , гл. ў арт. Л ітаратуразнаўства. Т Э 0 Р Ы Я п а з н Ан н я , раздзел філасофіі, які вывучае магчымасці пазнання, кры тэрыі яго дакладнасці, а б ’екты ўнасці, адносіны ведаў да рэчаіснасці, перадумовы пазнавальнай дзейнасці; тое, што гнасеалогія. Т Э П Ё (цю рк.), узгоркі выш. да 30— 40 м, ш то ўтвары ліся з рэш ткаў стараж ытных, пераваж на глінабітных будынкаў, якія запоўнены культ. напластаваннямі. Распаўсю дж аны ў С ярэдняй Азіі, на К аўказе, Б.Усходзе (араб. — тэль), y Індыі і на Балканах. ТЭРА... (ад грэч. teras пачвара), дзесятковая пры стаўка для ўтварэння найм енняў кратны х адзінак, роўная 1012 зыходн ы м адзінкам. А базначаецца Т. Напр., 1 ТДж = 1012 Дж , 1 Тг = 1012 г = 109 кг = = 106 т = 1 Мт. Т Э Р А К 0Т А (ад італьян. terra зямля, глін а + cotta абпаленая), неглазураваныя керам ічны я вырабы з порыстым чарапком розных колераў (ад жоўтага да чы рвона-кары чн евага і чорнага). Т. можа бы ць разм аляваная халодным спосабам

без абпальван ня, часткова або поўнасцю паліраваная. У гісторыі мастацтва Т. прадстаўлена дробнай пластыкай (гл. Пластыка ў м астацтве), кафляй, посудам мастацкім, плакеткамі, цацкамі (напр., дымкаўскія цацкі), дэталямі арх. дэкору. Н а Беларусі вядома са старажытнасці. П азней тэракотавы я вырабы пашырыліся ў творчасці нар. майстроў, самадзейных і прафес. м астакоў (М.Байрачны, А .Зім енка, М .П уш кар і інш ). Л і т Ф н л н п п о в А.В., Ф в л н п п о ва С.В., Б р н к Ф.Г. Архнтектурная терракота. М., 1941; Беларуская кераміка: [Альбом]. Мн., 1984. У.В.Угрыновіч. Т Э Р А М 0 Р Ф Ы , падклас вымерлых паўзуноў, гл. Зверападобныя. Т Э Р А Н Ы (Terragni) Джузепе (18.4.1904, М еда, Л ам барды я, Італія — 19.7.1943), італьянскі архітэктар. Зазнаў уплыў A .Сант-Элія. Разам з А.Ліберай і інш. заснаваў y 1926 «Групу сямі», якая спры яла паш ы рэнню рацыяналізму ў архітэктуры Італіі. У сваіх работах дасягнуў сувязі ўнутр. прасторы і наваколля, спалучаў глухія паверхні сцен і аж урны я структуры жалезабетонных каркасаў (агарадж энні лодж ы й, пера-

Дж Тэраньі. Каса дэль Папола ў г. Кома.

кры цці тэрас y верхнім паверсе), віртуозн а выкары стоўваў мясц. традыцыі м іж зем нам орскага дойлідства (дворыкіатрыі я к цэнтры арх. кампазіцыі). Сярод твораў: y г. Кома — жылы дом «Навакомум» (1929), Нар. дом (1932), К аса дэль П апола (1932— 36), дзіцячы сад (1936); дом Рустычы ў Мілане (1934— 35, з П .Л індж эры ), віла Б ’янкаў Севеза (Ламбардыя; 1936— 37). Т Э РА П ІЯ (ад грэч. therapeia догляд, лячэнне), галіна клінічнай медыцыны, як ая вывучае пры чы ны ўзнікнення хвароб (этыялогію), механізмы іх развіцця (.патагенез), метады распазнавання (дыягностыку), л ячэнне і прафілакты ку захворванняў унутр. органаў (ны рак, печані, сэрца, страўніка, залоз унутр. сакрэцыі і інш ). Т. наз. таксам а т.зв. кансерваты ўны я метады лячэн н я хвароб; лекамі (лекавыя сродкі), y т.л. гарманальны мі сродкамі (гармонатэрапія), вакцы намі і сывараткамі (вакцынатэрапія, сератэрапія), розны мі відамі іянізавальнага вы прам янення (прамянёвая тэрапія), кліматы чны мі ўмовамі (клімататэрапія), масажам, фіз. фактарамі і практы каванням і (фізіятэпапія), лячэб-

ным харчаваннем, лячэбнай фізічнай культурай, крыятэрапіяй і інш. Ц есна звязана з аховаіі здароўя. Адрозніваюць Т.: этыятропную, накіраваную на ліквідацыю прычын хваробы; замяшчальную — папаўненне рэчываў, якіх не хапае ў арганізме; патагенет. (выкарыстанне сродкаў, якія разрываюць механізм развіцця хваробы); сімптаматычную, якая ўключае лячэбныя мерапрыемствы, накіраваныя на ліквідацыю пэўных сімптомаў захворвання.

TÜPAP (Terror), патухлы вулкан y Антарктыдзе, на в-ве (паводле інш. звестак п-ве) Роса, каля берагоў Зямлі Вікторыі. Выш. 3262 м. Складзены з базальтаў, укрыты ледавікамі. Адкрыты Д.К Росам y 1841, названы ім y гонар экспедыцыйнага судна. ТЭРАРЬІЗМ (ад лац. terror страх, жах), гвалтоўныя дзеянні з мэтай падаўлення, запалохвання паліт. праціўнікаў ці кан курэнтаў, навязвання пэўнай лініі паводзін. Адрозніваюць Т. індывід., групавы і дзярж. (рэпрэсіі дыктатарскіх і таталітарных рэжымаў). У гісторыі чалавецтва Т. часта выкарыстоўваўся як сродак паліт. барацьбы ў інтарэсах дзярж авы , рэлігіі, apr-цый і груповак рознай накіраванасці, быў пашыраным інструментам нац.-вызв. і сепаратысцкіх рухаў, рэвалюцый і контррэвалюцый y перы яды глыбокіх грамадскіх крызісаў. У 1970— 90-я г., калі пашырыўся міжнар. Т., ахвярамі якога сталі і мірныя ж ыхары, былі прыняты міжнар. канвенцыі і нац. заканад. акты аб барацьбе з гэтым злом. У наш час назіраецца эскалацы я тэрарыст. дзейнасці экстрэмісцкіх арг-цы й, узрастае антыгуманнасць тэрарыст. актаў (захоп запожнікаў, угон самалётаў, акты этнаканфесіянальнага генацыду і інш.). 3 тэрарыст. актаў найб. м аш табныя па колькасці чалавечых ахвяр і разбурэнняў — знішчэнне 1.1.9.2001 групоўкай ісламскіх экстрэмістаў будынкаў Сусв. гандл цэнтра ў Н ью -Й орку (ЗША) з дапамогай захопленых пасажырскіх самалётаў, a таксама захоп 24.10.2002 чэчэнскімі тэрарыстамі гледачоў мюзікла «Норд-ост» y Д оме культуры па вул. Мельнікава ў М аскве (загінула 129 чал ). У ліку прычын Т. нарастанне крызісных з ’яў, няздольнасць грамадства ўрэгуляваць складаны я сац.паліт працэсы, хугкая змена сістэм чалавечых і паліт. ідэапаў і каш тоўнасцей, падключэнне да паліт. ж ыцця ш ырокіх мас палітычна нявопытнага насельніцтва, іх імкненне выкараніць заганы грамадскіх і дзярж. сістэм «найкарацейшым», як уяўляецца тэрарыстам, ш ляхам. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь тэрарыст. акт заклю чаецца: ва ўчыненні актаў насілля, выбухаў, падпалаў або інш. дзеянняў, якія ствараюць пагрозу гібелі і калецтва лю дзей, нанясення матэрыяльнай ш коды ў буйным памеры і ўзнікнення інш. цяж кіх наступстваў, з мэтай запалохвання насельніцтва ці ўздзеяння на пры няц це рашэнняў дзярж. органамі, або стварэння перашкод паліт. і інш. грамадскай дзейнасці; y замаху на ж ы ццё дзярж .

або грамадскага дзеяча ў сувязі з яго дзейнасцю ; ва ўчы ненні або арганізацы і ўчы нення аналагічны х д зеянн яў на тэр. зам еж най дзяржавы з мэтай правакацы і міжнар. ускладненняў, вайны ці дэстабілізацыі ўнутр. становіш ча гэтых дзяржаў; y замаху на ж ы ццё дзярж ., грамадскага дзеяча зам еж най дзярж авы ці пры чы ненні ш коды яго маёмасці з той ж а мэтай. У Рэспубліцы Беларусь барацьба з Т. вядзецца на падставе Закона ад 3.1.2002 «Аб барацьбе з тэрары змам» і інш. заканад. актаў. Л і т Д э в н с Л. Террорнзм м насшше: Пер. с англ. Смоленск, 1998; Ж а р н к о в К. В Террорнзм н террорнстьі: Нст. справ. Мн., 1999. Г.А.Маслыка. ТЭРА РЫ УМ , т э р a р ы й (новалац. terrarium ад лац. terra зям ля), пам яш канне для ўтры м ання дробны х наземных ж ывёл (пераваж на паўзуноў і земнаводны х). А дрозніваю ць Т. гарыз. (для ж ывёл адкры ты х прастораў стэпаў, пусты н ь), кубічныя (для ж ывёл, ш то вы кары стоўваю ць гарыз. і верт. паверхні, таксам а дл я ры ю чы х відаў), верт. (для ж ы вёл, як ія ж ывуць y кронах дрэў, на сценах пабудоў і інш .). У Т. ствараю ць

пры родны я ўмовы для жывёл з дапамогай святла, сістэм падтры мання т-ры , вільготнасці, венты ляцы і і інш.

T 3PÂ C A (ф ранц. terrasse ад лац. terra зям ля), 1) y г о р а д а б у д а ў н і ц т в е гары зантальная ці слаба нахіленая пляцоўка натуральнага або штучнага паходж ання, якая ўтварае ўступ на схіле м ясцовасці. Т. ствараю цца для размя-

ТЭРАСАВА Н НЕ__________ 131 ш чэн н я будынкаў на стромым рэльефе, для буд-ва дарог, арганізацы і пад’ездаў да збудаванняў. Н асы пны я Т. ўмацоўваю ць падпорны м і сценкам і, парапетамі і інш . 2) У с а д о в а - п а р к а в ы м м а с т а ц т в е натуральны я або штучн ы я пляцоўкі для стварэння паркавых кам пазіцы й. Н а Беларусі вядомы з 17 ст. (т.зв. італьянскія сады ). У 17— 18 ст. паявіліся паркі тэраснага тыпу ў Альбе пад Н ясвіж ам , Віцебску, Гомелі, вёсках Прылукі і С ём кава М інскага р-на і інш. С твараю цца і ў наш час. 3) У а р х і т э к т у р ы Т. — адкрытая з трох бакоў (з 19 ст. часам заш клёная) летняя прыбудова да будынка ці збудавання, якая падтры мліваецца слупамі, калонамі, аркадамі, кансолям і. Дах Т. часцей з ’яўляец ца працягам даху асн. будынка. Н а Беларусі Т. паш ы ры ліся ў 18 ст. ў сядзібна-палацавы м буд-ве, уяўлялі сабой пляцоўкі, звязаны я з заламі 2-га паверха сядзібнага дом а або палаца. У сучаснай архітэктуры выкарыстоўваю цца як ры тм ічны я і кантрастны я элементы кампазіцы і.

ТЭРА СА ВА Н Н Е, штучнае зм яненне паверхні схілаў гор, далін рэк і інш. для гасп. вы кары стання. Пры Т. ствараю ць тэрасы ў выглядзе абмежаваных валамі пляцовак, канаў і інш. з мэтай захаванн я глебавага покры ва, паляпш эння воднага рэж ы му глеб і ўмоў іх апрацоўкі. П аш ы рана са стараж ы тнасці ў краінах з горны м рэльефам.

132

ТЭРАСЫ

У залежнасці ад характару схілаў і іх выкарыстання робяць тэрасы грабянёвыя (на схілах з нахілам 0,02—0,12) — пераважна пад пашу; прыступкавыя (на схілах з нахіпам 0,12—0,25) — для агароднінных і пладовых культур; траншэйныя (на стромкіх схілах з маламагутным глебавым покрывам) — для чайных кустоў і цытрусавых; тэрасы-канавы (на схілах з нахілам 0,1— 1) — y раёнах, дзе выпацаюць ліўневыя дажджы. ТЭ РА С Ы , ступенепадобны я формы рэльефу з гарызантальнымі або слаба нахіленымі вы раўнаванымі пляцоўкамі на схілах рачных далін, берагах азёр і мораў, абмеж аваныя ўступамі зверху і знізу. Утвараюцца пад уздзеяннем праточнай вады (рачны я Т.), хваль вадаёмаў (азёрныя і марскія Т ), ва ўмовах тэктанічнага падняцця пэўнай тэр., змены клімату, базісу эрозіі, эўстатычных ваганняў узроўню басейна. П аводле геал. будовы рачны я Т. падзяляю цца на акумулятыўныя (складзены з алю вію), эразійны я, або структурны я (з карэнных парод, алювій захаваўся лакальна), эразійна-акумуляты ўны я, або цокальны я (ніж няя ч. складзена з кар эн ных парод, верхняя — з алю вію ). Ч аста рачныя Т. размеш чаны ў некалькі ярусаў, адна над адной, ш то сведчы ць аб некалькіх цыклах размыву і акумуляцыі. Самай нізкай і маладой Т. з ’яўляецца пойма (поймавая Т.), над ёй узвы ш аюцца надпоймавы я Т. М арскія і азёрныя Т. ўтвараюцца ў вы ніку абразіі (абразійны я Т.) і нам наж эння марскіх і азёрных адкладаў (акумуляты ўны я Т.). Часам Т. наз. формы рэльефу інш. паходжання, напр., дэнудацы йны я, апоўзневы я, саліф лю кцы йны я, ш тучньм (гл. Тэрасаванне).

працэс росту н еды ф ерэн ц ы раван ы х клетак. М іграцы яй клетак абумоўлена ўзнікненне органа ці тканкі на незвы чайны м месцы. Н а тканкавы м узроўні пры Т. гінуць асобны я клетачны я масы, запавольваецца распад тканак, ш то адміраюць y ходзе нармальнага эмбрыягенезу. М.К.Недзьведзь. ТЭРАТАЛАГІЧНЫ СТЫ ЛЬ, вы явы фантаст. і рэальны х сты лізаваны х страш ны х ж ывёлін y арнам енце і на дэкар. вырабах; варьм нт звярынага стылю. Вядомы ў перш абы тны м мастацтве, y рукапісах і дэкар.-пры кладн ы м мастац-

Т Э РА Т А М 0РФ А , край няя форма анам аліі развіцця, тое, ш то пачварнасць.

t/tvIW

гдігіінікі Тэраталагічны стыль. евангелля. 14 ст.

Буквіца

Мсціжскага

Да арт. Тэрасаванне. Віды тэрас: 1 — грабянёвыя; 2, 3 — прыступкавыя; 4 — траншэйныя; 5 — тэрасы-канавы.

ТЭРАТАГЕНЁЗ [ад грэч. teras (teratos) пачвара + ...генез], ф арм іраванне пры роджаных паруш энняў развіцця арганізма. Абумоўлены паш кодж аннем гамет і ўздзеяннямі рознага паходж ання на стадыі зародка, эмбры ёна і плода. П ры Т. мяняецца працэс разм н аж эн н я клетак, зніж аецца іх мітаты чная акты ўнасць. Д ы ф ерэнцы роўка клетак можа спы ніцца на лю бым этапе і пачацца

пачварнасці і заганы развіцця чалавека, ж ывёл, раслін. Ц есна звязана з біялогіяй і м еды цы най, асабліва з нармальнай, параўнальнай і паталаг. анатоміяй, эмбры ялогіяй, мед. генетыкай і малекул ярн ай біялогіяй. Я к самаст. навука развіваецца з 1-й пал. 19 ст. На Беларусі навук. ш кола патолагаанатамаў створана Ю .В.Гулькевічам. Навук. даследаванні ў галіне Т. вядуцца ў НДІ спадчы нн ы х і пры родж аны х захворванняў пад кіраўніцтвам Т.Х.Лазюка, Мінскім мед. ун-це (анатомія храмасомных хвароб, генет. вы нікі чарнобыльскай катастроф ы , праф ілакты ка спадчынных хвароб, марфал. праявы і прычыны прырйджаных заган развіцця чалавека). Літ:. Л а з ю к Г.Н., Л у р ь е Н.В.,Черс т в о й Е.Д. Наследственные снндромы множественных врожденных пороков развнтня. М., 1983; Н е д з ь в е д ь М.К. Врожденные порокн центральной нервной сястемы. Мн., 1990; Тератологня человека: Руководство для врачей. 2 мзд. М., 1991. М.К.Недзьведзь.

тве сярэдневяковай Еўропы і краін Усходу. У бел. рукапісах матывы тэраталогіі вядомы з 12— 13 ст. (ініды ялы Аршанскага евангелля, 13 ст.), паш ы ры ліся ў 14 ст. (Лаўрышаўскае евангелле, Мсціж скае евангелле, П олацкае нядзельнае евангелле, 13— 14 ст., Віцебскае евангелле, 15 СТ.). В.Ф.Шматаў. Т Э Р А Т А Л 0Г ІЯ [ад грэч. teras (teratos) пачвара + ...логія], навука, якая вывучае

Т Э Р А Т 0 М А [ад грэч. teras (teratos) п а ч в а р а + ...ома], пухліна жывёл і чалавека, як ая ўзнікае ад паруш эння фарміравання ткан ак y эмбрыянальны перыяд развіц ця. Ч асцей дабраякасная, мож а ператварацца ў злаякасную пухліну (тэратабластому). Бывае ў палавых залозах, кры жава-хвастцовай вобласці, на п яр эд н яй паверхні ш ыі, таксама ў поласці чэрапа, грудной клетцы. Адрозніваю ць Т.: гістоідную (з тканак аднаго віду), арганоідную (з 2 розных тканак, напр., мыш ачнай і эпітэліяльнай) і арганізмоідную (з розны х тканак 3 зародкаВЬГХ ЛІСТКОў). М.К.Недзшдзь. Т Э РА Ў С К І ( Ц я р a ў с к і ) Уладзімір Васілсвіч (23.11.1871, в. Л еніна Слуцкага р -н а М інскай вобл. — 10.11.1938), бел. харавы ды ры ж ор, кампазітар, фалькларыст. С кончы ў Слуцкае духоўнае вучыліш ча (1889). У 1890-я г. спяваў y капэле Д з.А грэнёва-С лавянскага, кіраваў аматарскімі харамі на Урале. 3 пач. 1900-х г. працаваў настаўнікам спеваў і рэгентам, узначальваў царк. хор Старажоўскай царквы ў М інску. У 1914 стварыў y М інску адзін з перш ых бел. хар. калекты ваў, як і з 1917 рэарганізаваны ў Бел. нар. хор. У 1917— 20 узначальваў муз. частку П ерш ага т-ва бел. драмы і камеды і, y 1920— 30 гал. хормайстар БДТ-1 (з перапы нкам і). У 1921 абвінавачаны ў анты сав. дзейнасці, арыштаваны , асудж аны да расстрэлу, які заменены 5-гадовы м зняволеннем . У 1923 датэрм ін ова вы звалены . У 1920-я г. кіраваў таксам а хар. калекты вамі пры БДУ, М інскім педтэхнікуме, прафес. саюзе паш тавікоў-тэлеграфістаў, з 1930 y царк. хоры пры Старажоўскай царкве. С тваральнік музыкі да спектакляў «Бязвінная кроў» У.Галубка (1918), «На Купалле» М .Ч арота (1921), «Каваль-ваявода» Е.М іровіча (1925) і інш ., дзе шырок а вы кары стаў бел. песенны фальклор, a таксам а да спектакляў «Паўлінка» і паводле драм. паэм «Адвечная песня»,

«На папасе» i «Сон на кургане» Я.Купалы (паст. ў 1920-я г БДТ-1 і аматарскімі гурткамі Мінска). Аўтар шматлікіх гарманізацый нар. песень, арыгінальных рамансаў і песень на словы Я.Купалы, З.Бядулі, М.Чарота, М .Краўцова і інш. (часткова апублікаваны ў складзеных ім зб-ках «Беларускі спеўнік з нотамі на тры галасы паводле народных мелодый», 1921; «Беларускі лірнік», 1922; «Вайсковы зборнік», 1926). 17.8.1938 рэпрэсіраваны, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957. Літ:. 3 y б р ы ч I. Харавая творчасць беларускіх кампазітараў 20-х гг. / / Беларускае мастацтва. Мн., 1962. Вып. 3; Г е с ь А., Л я Xо ў с к і У. «Калі песня жыве беларуса, бу-

н. 65, ат. м. 158,925, адносіцца да лан таноідаў. У прыродзе 1 стабільны нуклід 159ТЬ. У зям н ой кары 4,3-10“4% па масе. Адкрыты ў 1834 швед. хімікам К .М осандэрам y выглядзе аксіду пры раздзяленні ітрыевых (гл. Ітрый) рэдказямельны х элементаў. Мяккі серабрыста-белы метал. t 1357 °С, Ікіп ^227 °С, шчыльн. 8272 кг/м \ У паветры кампактны Т. павольна акісляецца. Пры пакаёвай т-ры ўзаемадзейнічае з вадой, мінер. к-тамі, пры награванні — з галагенамі, халькагенамі, азотам, вадародам [утварае вытворныя Tb (III)]. Метал. Т. атрымліваюць металатэрмічным аднаўленнем трыхларыду ТЬС13 або трыфтарыду TbF, Выкарыстоўваюць як актыватар крышталефасфораў, a таксама ў вытв-сці спец. шкла, магн. сплаваў.

Т Э РМ АГРАФ ІЯ

133

дэкаратыўна-пакаёвых сабак. Больш за 30 парод, сярод іх бедлінгтантэр’ер, фокстэр ёр, эрдэльтэр ’ер. Больш асць вы ведзена ў Вялікабрытаніі. Найб. вядомыя: і р л а н д с к і Т. (выш. ў карку 40—56 см, шэрсць з кароткім густым падшэрсткам, грубая, рыжая); к э р ы б л ю т э р ’ е р (выш. ў карку 22 см, шэрсць мяккая, хвалістая, ад светла-попельнай да чорнай; т о й т э р ’ е р , карлікавая форма стараж. англ. Т. (выш. ў карку 18—25 см, шэрсць кароткая, чорная з карычневымі падпалінамі і інш.); с к а й т э р ’ е р (выш. ў карку 20— 30 см, шэрсць даўж. да 14 см, з густым падшэрсткам, прамая, блакітна-серабрыстая); л х а с к і а п с о (выш. ў карку 20—25 см, шэрсць з густым падшэрсткам, густая, шорсткая, залацістая) і інш. Т Э РМ А ... (ад грэч. therm ë цяпло, гарачы н я), перш ая састаўная частка складаны х слоў, якая абазначае: адносіны да цеплы ні, тэмпературы (напр., тэрмадынаміка, тэрмарэгуляцыя); апрацоўку пры дапам озе тэмператур (напр., тэрм аантрацы т, тэрм акапіраванне); вы кары станн е цеплавой энергіі (напр., тэрм атэрапія, тэрмаэлемент).

дзе жыць бсларускі народ!»: Жыццё і творчы шлях Уладзіміра Тэраўскага / / Мастацтва.

1996. № 12. Дз.М.Жураўлёў. ТЭРАФІТЫ (ад грэч. theros лета + ...фіт), аднагадовыя расліны, якія перажываюць неспрыяльны перыяд года ў выглядзе насення; адна з жыццёвых форм раслін. Пераважна травы міжземнаморскага паходжання, характэрны я для пустынь, стэпаў Паўн. паўш ар’я (шматлікія крыжакветныя, м акавы я і інш ). У флоры Беларусі — бусельнік цыкутавы, васілёк сіні, торбачнік палявы і інш. ТІРБАРХ (Terborch, Ter Borch) Герард (канец снеж. 1617, г. Зволе, Н ідэрланды — 8.12.1681), галандскі ж ы вапісец. Вучыўся ў П.М алейна ў Харлеме (1633—35), зазнаў уплыў Ф.Халса. П рацаваў y Харлеме, Амстэрдаме і інш . гарадах Гапандыі. Наведаў краіны Еўропы„ У 1630 — пач. 1650-х г. пісаў сц эны з нар. і салдацкага побыту, як ія вы лучаліся мяккімі святлоценявы мі эфекгамі («Салдаты гуляюць y карты», «Сям’я тачылыпчыка»), пазней з ж ы ц ця багатых бюргераў, выяўляючы неш м атлікія фігуры ва ўбраных ін тэр ’ерах. Лепшым творам уласцівы строгая вы танчанасць і стрыманасць вобразаў, халаднаватая гама, тонкасць святлоценявой мадэліроўкі, віртуозная перадача фактуры шаўкавістых тканін («Бацькоўская парада», «Ж анчына піш а ліст», «Урок музыкі», «Бакал ліманаду», «Цікаўнасць»), Пісаў таксама невял., вытанчаныя паводле жывапіснай манеры і вобразнага ладу партрэты ў рост («П артрэт дамы», «Мужчынскі партрэт»). С.У.Пешын. Т&РБІЙ (лац. Terbium ), Tb, хімічны элемент III групы перыяд. сістэм ы , ат.

ТЭРМ А БАРАКАМ ЕРА, гл. ў арт. Баракамера. Т Э Р М А Б ІЁ Н Т Ы (ад тэрма... + біёнт), пастаянны я жыхары гарачых (да 95— 100 °С) кры ніц. Н апр., некат. ды ятом авы я і сін е-зялёны я водарасці ж ывуць y кры ніцах пры т-ры 50— 85 °С; некат. бактэры і — пры 95— 100 °С. Т Э Р М А Г Р А Ф Ы (ад тэрма... + ...графія), 1) сукупнасць розны х спосабаў рэгістрацыі цеплавога поля аб ’ектаў (поля Г.Тэрбарх. Цікаўнасць. іх інфрачырвонага выпрамянення). Ажыццяўляецца акты ўны мі і пасіўнымі пры ладамі інфрачырвонай тэхнікі, цеплавізаТ Э Р ’Ё Р Ы (англ. terriers ад ф ранц. рамі (гл. Ц еплабачанне). Аўтам. запіс terrier нара), група парод паляўнічых са- т -р ы паветра і вады робіцца тэрмограбак, службовых сабак і вы творны х ад іх фамі. 2) Адзін са спосабаў аператыўнага

134

Т Э РМ А Д Ы Н АМ ІК А

капіравання пераважна чорна-белы х рукапісны х, друкаваны х і інш. штрыхавых матэрыялаў. Гл. Тэрмакапіраванне. Т Э РМ А Д Ы Н А М ІК А (ад тэрма... + дынаміка), навука аб найб. агульных уласцівасцях м акраскапічных фіз. сістэм, ш то знаходзяцца ў стане раўнавагі тэрмадынамічнай, і працэсах пераходу паміж гэтымі станамі. Адрозніваю ць ф енаменалагічную Т. (даследуе тэрм ады нам ічны я сістэмы без уліку ўласцівасцей і характару руху іх часціц) і статыстычную Т. — асн. частку статыстычнай фізікі. Ахоплівае комплекс навук. ды сцы плін — агульную (фіз.) Т., тэрмадынаміку хімічную, тэхн. Т. (дастасаванні законаў Т. д а цеплатэхнікі), тэрмадынаміку нераўнаважных працэсаў і інш. Грунтуецца на фундаментальных прынцыпах, устаноўленых на падставе шматлікіх даследаванняў (гл. Першы закон тзрмадынамікі, Другі закон тэрмадынамікі, Трэці закон тэрмадынамікі), якія выконваюцца незалежна ад прыроды цел, што ўтвараюць фіз. сістэму. Заканамернасці і суадносіны паміж фіз. велічынямі Т. маюць універсальны характар, з’явы разглядаюцца з энергет. пазіцый. Т. дае поўнае колькаснае апісанне абарачальных працэсаў, для неабарачальных працэсаў устанаўлівае пэўныя няроўнасці і паказвае напрамак іх працякання. Метадамі Т. ўстанаўліваюць сувязі паміж непасрэдна назіранымі (макраскапічнымі) характарыстыкамі сістэм (ціскам, аб’ёмам, т-рай і інш.) y розных тэрмадынамічных працэсах. У Т. распрацаваны тэорыя хім. раўнавагі і тэорыя фазавай раўнавагі, напр., раўнавагі паміж рознымі агрэгатнымі станамі і пры расслаенні на фазы сумесей вадкасцей і газаў. Для працэсаў устанаўлення раўнавагі істотны абмен часціцамі паміж рознымі фазамі і для фармулёўкі раўнавагі карыстаюцца паняццем хімічнага патэнцыялу, пастаянства якога замяняе ўмову пастаянства ціску, калі вадкасць (газ) знаходзіцца ў полі знешніх сіл. Законы і метады Т. выкарыстоўваюцца ў механіцы суцэльных асяродцзяў, макраскапічнай электрадынаміцы, пры вывучэнні хім. працэсаў, працэсаў пераносу і інш. Н а Беларусі даследаванні па праблемах Т. вядуцца ў Ін-це цепла- і масаабмену, А б’ядн аны м ін-це энергетычных і ядз. даследаванняў, Ін-це ф ізіка-арганічнай хіміі, Ін -ц е праблем вы кары станн я пры родны х рэсурсаў і экалогіі Нац. А Н , БДУ, Бел. Нац. тэхн. ун-це і інш. Літ.'. К у б о Р. Термодянамнка: Пер. с англ. М., 1970; Г я б б с Дж.В. Термодннамнка: Статястнч. механяка: Пер. с англ. М., 1982; Б a з a р о в Я.П. Термодннамнка. 4 мзд. М., 1991. У.Л.Драгун. Ам і к а нераўнаваж Н Ы Х ПРАЦ&САЎ, н е р а ў н а в а ж ная тэрмадынаміка, тэрмадынаміка неабарачальных п р а ц э с а ў ; агульная тэоры я макраскапічнага апісання нераўнаважных працэсаў. Асн. задача — колькаснае вывучэнне нераўнаважных працэсаў для станаў, ш то мала адразніваю цца ад раўнаважных, напр., вы значэнне залежнасці кан цэн трацы і кампанентаў, скорасці, напрам ку і інш. параметраў такога пратэрм а ды н

цэсу ад знеш ніх умоў. Н а Т .н.п. грунтую цц а даследаванні адкрытых сістэм (хім. і біял., y т.л. ж ывых арганізмаў), ян а дазваляе тлумачы ць многія нераўнаваж ны я з ’явы ў гідрагазады наміцы , эл. правадніках, напр., тэрмаэлектрычныя з ’я вы , гальванамагнітныя з ’я вы , тэрмагальванамагнітны я з ’явы. Неабарачальныя працэсы на аснове тэрмадынамічных меркаванняў вывучаў У Томсан (лорд Кельвін). Іх паслядоўнае даследаванне пачаў Л.Онсагер. Як самастойная навука Т.н.п. пачала развівацца ў працах І.Р.Прыгожына і нідэрл. фізіка С.Р. дэ Гроата. Сістэмы, y якіх працякаюць нераўнаважныя працэсы, разглядаюцца як суцэльныя асяроддзі, a іх параметры стану — як палявыя пераменныя (неперарыўныя функцыі геам. каардынат і часу). Пры макраскапічным апісанні працэсаў лічаць, што такія сістэмы складаюцца з элементарных аб’ёмаў, кожны з якіх характарызуецца параметрамі стану (т-рай, ціскам і інш.), якія залежаць ад каардынат і часу. Для колькаснага апісання працэсаў складаюцца ўраўненні балансу для элементарных аб’ёмаў на аснове захавання законаў энергіі, імпульсу і масы, a таксама складання ўраўнення балансу энтрапіі і фенаменалагічных ураўненняў працэсаў пераносу, якія звязваюць патокі і тэрмадынамічныя сілы (гл. Пераносу з ’явы). Метады Т.н.п. дазваляюць сфармуляваць для нераўнаважных працэсаў 1-ы і 2-і законы тэрмадынамікі ў лакальнай форме, атрымаць на аснове агульных прынцыпаў поўную сістэму ўраўненняў пераносу (ураўненняў гідрадынамікі, цеплаправоднасці і дыфузіі) для простых і складаных сістэм з улікам хім. рэакцый, фазавых ператварэнняў, эл.-магн. сіл і інш. знешніх уздзеянняў. На Беларусі даследаванні па праблемах Т .н.п. пачаты ў 1956 y Ін-це цеплаі масаабмену Нац. АН пад кіраўніцтвам А.В.Л ыкава і ІЯ .П ерэльм ан а. Л і т П р н г о ж н н Н. Введенме в термодннамнку необратнмых процессов: Пер. с англ. М., 1960; Л ы к о в А.В., М н х а й л о в ЮА. Теорня тепло- н массопереноса. М.; Л., 1963; Г р о о т С.Р. де, М а з у р П. Неравновесная термодннаммка: Пер. с англ. 1964; З у б а р е в Д.Н. Неравновесная статнстнческая термодннаммка. М., 1971; Д ь я р м а т н Н. Неравновесная термодмнамнка: Пер. с англ. М., 1974. В.І.Байкоў, УЛ.Драгун. Т Э РМ А Д Ы Н А М ІК А Х ІМ ІЧ Н А Я , раздзел фізічнай хіміі, які вывучае м акраскапічны я хім. сістэмы (газападобны я, вадкія і цвёрдыя рэчы вы , растворы і інш.) і працэсы (хім. рэакцы і, ф азавы я ператварэнні і інш .) на аснове агульных законаў узаем аператварэння цеплаты , розных відаў работы і энергіі. Найважн. раздзелы Т.х.: тэрмахімія, вучэнне аб хім. і фазавай раўнавазе, аб растворах, электрахім. тэрм ады нам іка, тэрм ады наміка паверхневых з ’яў. Тэарэт. аснова Т.х. — законы (асновы ) агульнай тэрмадынамікі. Першы закон тэрмадынамікі — аснова тэрмахіміі. На другім законе тэрмадынамікі грунтуецца вучэнне аб раўнавазе хімічнай. Яго асн. задача — прадказанне кірунку хім. рэакцыі, яе выхаду і раўнаважнага саставу рэакцыйнай сумесі ў залежнасці ад зыходнага саставу, т-ры, ціску. Паводле трэцяга закону тэрмадынамікі вызначаюць энтрапію рэчываў з каларыметрычных вымярэнняў цеплаёмістасці ў інтэрвале т-р (ад блізкіх да абс. нуля да зададзенай) і цеплавых эфектаў усіх фазавых пераходаў, што адбываюцца ў гэтым тэмпера-

турным інтэрвале. Даныя каларыметрычных вымярэнняў дазваляюць разлічваць канстанты раўнаваг хім. рэакцый паводле іх цеплавых эфектаў і энтрапіі кожнага рэчыва, што ўдзельнічае ў рэакцыі. Тэрмадынамічныя ўласцівасці хім. сістэм характарызуюцца тэрмадынамічнымі функцыямі: патэнцыяламі тэрмадынамічнымі і хімічным патэнцыялам. Змены тэрмадынамічных функцый y хім. рэакцыях звязаны з канстантамі раўнаваг і вызначаюцца паводле іх значэння і тэмпературнай залежнасці, a таксама разлічваюцца метадамі статыст. тэрмадынамікі. У практычных разліках карыстаюцца табліцамі тэрмадынамічных уласцівасцей індывід. рэчываў і раствораў, y якіх звычайна дадзены значэнні энтрапіі, энтальпіі, цеплаёмістасці і некат. інш. функцый y залежнасці ад т-ры і канцэнтрацыі рэчываў. Вынікі і метады Т.х. выкарыстоўваюцца ў хім. тэхналогіі, фізіцы, геалогіі, біялогіі, пры рашэнні многіх практычных эадач хім., металургічнай, паліўнай і інш. галін прам-сці. Літ:. К а р а п е т ь я н ц М.Х. Хнмяческая термодннамяка. 3 язд. М., 1975; Прякладная хнмнческая термодшіамяка: Пер. с англ. М., 1988. У.С.Салдатаў. ТЭРМАДЫ НАМІЧНАЯ ІМАВЁРНАСЦЬ, гл. Імавернасць тэрмадынамічная. Т Э РМ А Д Ы Н А М ІЧ Н А Я PAŸHABÀTA, гл. Раўнавага тэрмадынамічная. Т Э РМ А Д Ы Н А М ІЧ Н А Я С ІС Т ^М А , сукупнасць макраскапічны х цел, якія ўзаемадзейнічаю ць (абменьваю цца энергіяй і рэчы вам ) паміж сабой і з інш. целамі (навакольны м асяроддзем). Бывае адкры тая (абменьваецца энергіяй і рэчы вам з навакольны м асяроддзем), закры тая (без абмену рэчы вам), адыябатная (без цеплаабмену) і ізаляваная (без цеплаабмену і абмену рэчы вам). Уласцівасці раўнаважных Т.с. вывучае тэрмадынаміка раўнаважных працэсаў, нераўнаваж ны х — тэрмадынаміка нераўноваж ных працэсаў. Складаецца з вял. колькасці структурных адзінак (атамаў, малекул і інш.), што дае магчымасць кожную яе макраскапічную частку таксама лічыць Т.с. і характарызаваць макраскапічнымі параметрамі (шчыльнасцю, ціскам, канцэнтрацыяй, хім. саставам, аб’ёмам і інш.). Т.с. знаходзіцца ў раўнавазе (гл. Раўнавага тэрмадынамічная), калі яе параметры не мяняюцца з цягам часу і ў сістэме адсутнічаюць стацыянарныя патокі цеплаты, рэчыва і інш. Для раўнаважных Т.с. уводзіцца паняцце тэмпературы як параметра стану, і яна мае аднолькавае значэнне для ўсіх макраскапічных частак сістэмы. Лік незалежных параметраў стану роўны ліку ступеней свабоды, астатнія параметры звязаны з незалежнымі з дапамогай ураўнення стану. Т.с. можа быць фіз. аднароднай (гл. Гамагенная сістэма) і неаднароднай (гл. Гетэрагенная сістэма). У выніку фазавых і хім. пераўтварэнняў (гл. Фазавыя пераходы) гетэрагенная Т.с. можа стаць гамагеннай і наадварот. У.Л.Драгун. Т Э Р М А Д Ы Н А М ІЧ Н А Я ТЭМПЕРАТЎ РН А Я IHKAJIÂ, ш к а л а Кельв і н а, адна з тэмпературных шкал, як ая грунтуецца на другім законе тэрмадынамікі і добра ўзнаўляецца. Прапанаван а У. Томсанам (лордам Кельвінам). Т -р а ў гэтай ш кале (абсалютная тэмпература) вы м яраецца ў кельвінах. Вызначаецца на аснове ідэальнага Карно цыкла: калі рабочае цела, якое ажыццяўляе

цыкл, атрымлівае цеплату Q. пры т-ры Т, і адаае цеплату Q2 пры т-ры то суадносіны Q\IQl - Т/Т 2 не залежаць ад уласцівасцей тэрмаметрычнага (рабочага) цела, што дазваляе па суадносінах вымераных колькасцей цеплаты ўстанаўліваць адносныя змены т-ры. Для вызначэння абсалютных значэнняў т-ры ўстанаўліваюць асн. інтэрвал т-р (велічыню градуса). Першасна асн. інтэрвал Т.т.ш. супадаў з асн. інтэрвалам Цэ/іьсія шкалы і градус быў роўны 0,01 гэтага інтэрвала. У 1968 13-я Генеральная канферэнцыя па мерах і вагах устанавіла Т.т.ш. з адзіным рэперным пунктам — трайным пунктам вады (273,16 К дакладна), дзе 1 К прыняты роўным 1/273,16 тэрмадынамічнай т-ры трайнога пункта. Т.т.ш. рэалізуецца з дапамогай працэсаў, звязаных з тэрмадынамічнай т-рай: y шырокім дыяпазоне т-ра вымяраецца з дапамогай газавага тэрмометра, нізкія т-ры вызначаюць паводле тэмпературнай залежнасці магн. успрымальнасці парамагнетыкаў, высокія — паводле інтэнсіўнасці выпрамянення абсалютна чорнага црла. У.Л.Драгун.

піравальных апаратах з графічны х і тэк ставых арыгіналаў, вы кананы х туш ш у, чорным алоўкам, надрукаваны х на пішучай маш ы нцы або друкарскім спосабам. Пры п р a м ы м Т. светлыя ўчасткі арыгінала (прабелы) адбіваюць большую частку інфрачырвоных прамянёў, якімі абпраменьваецца арыгінал, a цёмныя ўчасткі (элементы відарыса) паглынаюць прамяні і награваюцца. Цяпло нагрэтых элементаў выклікае ў прыкладзенай да арыгінала тэрмаадчувальнай паперы хім. рэакдыю, y выніку якой папера цямнее ў месцах, адпаведных відарысу (утвараецца кантрастнае цёмнае рэчыва). Пры ў с к о с н ы м Т. адчувальны слой тэрмапластычнай плёнкі (ці тэрмакапіравальнай паперы) пад уздзеяннем цяпла расплаўляецца і пераносіцца на носьбіт копіі. Т. вызначаецца хуткасцю (працягласць капіравання каля 5 с) і прастатой працэсу; недахопы — недастатковыя выразнасць і працягласць захоўвання копій. У.М.Сацута.

ТЭРМАДЫНАМІЧНЫ ПРАЦбС, змена тэрмадынамічнага стану, якая адбываецца ў тэрмадынамічнай сістэме і звязана са зменай хаця б аднаго з параметраў стану. Адрозніваюць абарачальныя працэсы, неабарачальныя працэсы і квазістатычныя працэсы. А собны я вы падкі Т.п.: адыябатны працэс, ізабарны працх, ізатэрмічны працэс, ізахорны працэс і інш. ТЭРМАДЫНАМ'іЧНЫ СТАН, стан тэрмадынамічнай сістэмы, які ў вы падку раўнавагі тэрмадынамічнай вы значаецца пэўнымі (раўнаважнымі) зн ач эн нямі параметраў стану. Н ераўнаваж ны Т.с. характарызуецца наяўнасцю ў дадзенай сістэме перападаў (градыентаў) т-ры, канцэнтрацыі ці інш. фіз. велічынь (параметраў стану). ТЭРМАДЫФЎЗІЯ (ад тэрма... + дыфузія), перанос кампанентаў асяроддзя (газавай сумесі ці раствору), абумоўлены градыентам т-ры асяроддзя. П ры пастаяннай рознасці т -р y вы ніку Т. ўзнікае градыент канцэнтрацы і кам панентаў рэчыва, што вы клікае дыфузію гэтых кампанентаў y адваротны м н ап рамку. У стацыянарных умовах тэрм адыфузійныя патокі ўраўнаважваю цца дыфузійнымі і ў аб’ёме рэчы ва ўзнікае пастаянная рознасць кан цэн трацы й, што выкарыстоўваецца для раздзялення ізатопаў.

T3PMAIKÔC (Thermaïkos kolpos), С a ланікскі з а л і ў , y Эгейскім м., каля берагоў Грэцыі, паміж м ацеры ком і п-вам Халкідыкі. Даўж. 160 км, ш ыр. каля ўвахода да 90 км, глыб. ў сярэдн яй ч. да 180 м. Упадаюць рэкі Вардар, Піньёс. Прылівы паўсугачныя (да 0,5 м). Порт—Салонікі. ТЭРМАІ0ННАЯ Э М ІС ІЯ , тэрмічнае выпарэнне (дэсорбцыя) іонаў з паверхні цвёрдага цела. Гл. таксама Паверхневая іанізацыя. ТЭРМАКАПІРАВАННЕ, атры манне копій дакументаў на тэрмаадчувальных матэрыялах, якія пад уздзеяннем цяпла (інфрачырвонага выпрамянення) м яняю ц ь свой стан. Копіі вырабляюць y тэрм ака-

Ч I I I I

Схема прамога тэрмакапіравання: 1 — інфрачырвоныя прамяні; 2 — арыгінал (непразрыстыя элементы зачэрненыя); 3 — тэрмарэактыўная папера (тэрмаадчувальны слой не заштрыхаваны); 4 — тэрмакопія.

ТЭРМАКАРСТ (ад тэрма... + карст )у утварэнне прасадачных ф орм рэльеф у і падземны х пустот y пластах горных парод y вы ніку раставання падземнага лёду або адтайвання грунту пры павы ш энні сярэднегадавой т-ры паветра. Пры Т. ўтвараю цца катлавіны з тэрм акарставы мі азёрамі, аласы, западзіны , сподкі, правалы і падземны я поласці (гроты, ніш ы , ямы ). П аш ы раны ў зоне вечнай мерзлаты, зрэдку трапляецца ў раёнах з сезонны м прам ярзаннем глеб і грунтоў; характэрны пераважна для пераўвільготненых рэгіёнаў, дзе ш мат азёр і балот. ТЭРМ АЛЬНЫ Я В 0 Д Ы (ад ф ранц. therm al цёплы ), падземны я воды з т-рай ад 20 °С і вы ш эй. Н аграваю цца за кош т цяпла глыбокіх зон зям ной кары. У залеж насці ад т-ры падзяляю цца на нізкатэрм альны я — цёплы я (20— 40 °С) і гарачы я (40— 70 °С); вы сокатэрмальны я — вельмі гарачыя (70— 100 °С), перагрэты я (100— 375 °С) і надкры ты чны я (вы ш эй за 375 °С). П аводле хім. саставу вады — ад прэсны х і саланаватых гідракарбанатны х, гідракарбанатнасульфатны х, кальцыевых і натрыевых да салёных і расольных хларыдных, хлары дна-натры евы х, кальцы ева-натры евых, серавадародных і метанавых. У горных краінах (Альпы, Каўказ, Ц яньШ ань, Памір) Т.в. выходзяць на паверхню ў выглядзе ш матлікіх гарачых кры ніц, y раёнах сучаснага вулканізму

Т Э РМ А М ЕТ РЫ Я

135

(К амчатка, Ісландыя) — y выглядзе гейзераў і паравадзяных струменяў. Выкары стоўваю цца ў бальнеалогіі, таксам а для ац яп л ен н я і энергет. установак. Н а Беларусі выяўлены ў П ры пяцкім прагіне (н а глыб. 1,5— 5 тыс. м), Б рэсцкай і А рш анскай упадзінах (на глыб. 200— 600 м). ТЭРМ АМ АП Й ТН Ы Я З ’ЙВЫ, з ’явы, ш то ўзнікаю ць y праводзячых асяроддзях пры адначасовы м дзеянні магн. поля і грады ента т-ры . Абумоўлены ўздзеяннем магн. поля на накіраваны рух носьбітаў зараду (электронаў праводнасці і дзірак) пад дзеяннем градыента т-ры . Магн. поле адхіляе звязаныя з. пераносам часціц эл. ток і паток цеплаты ад першапачатковага напрамку (гл. Лорэнца сіла). У выніку паяўляюцца складальныя эл. току і цеплавога патоку ў напрамку, перпендыкулярным магн. полю. Адрозніваюць Т.з. п а п я р о ч н ы я і п а д о ў ж н ы я ў залежнасці ад таго, y якім напрамку — перпендыкулярным ці паралельным першапачатковаму градыенту т-ры адпаведна — яны вымяраюцца. Да Т.з. належаць: Нернста— Этынгсгаўзена эфект, Рыгі—Ледзюка эфект (папярочны — узнікненне тэмпературнага градыента, падоўжны — змена цеплаправоднасці з-за ўзнікнення дадатковага цеплавога патоку) і інш. Вывучэнне Т.з. дае магчымасць атрымаць важную інфармацыю аб носьбітах зараду ў паўправадніках; на ім заснавана дзеянне пераўтваральнікаў цеплавой энергіі ў электрычную. Л і т A с к е р о в Б.М. Электронные яаленмя переноса в полупроводнмках. М., 1985; Бонч - Бруевнч В.Л., К а л а ш н н к о в С.Г. Фмзнка полупроводнмков. 2 мзд. М., 1990. Р.М.Шахлевіч. ТЭРМ АМ АГНІТНЫ Я МАТЭРЫЙЛЫ, ф ерам агн ітны я сплавы з моцнай залежнасц ю магнітнай індукцыі ад т-ры ; від магніт амяккіх матэрыяяаў. Гэта ўласцівасць вы яўляецца паблізу Кюры пункта сплаваў, дзе цеплавы рух часціц рэчыва дэзары ентуе іх магн. моманты. Адрозніваю ць 3 асн. групы Т.м.: медна-нікелевы я, ж алеза-нікелевы я і найб. паш ыраныя ж алеза-нікелевы я, легіраваныя хромам, алю мініем ці марганцам, ды япазон рабочы х т-р якіх ад -60 да 170 °С, На аснове апош ніх створаны шматслой ны я Т.м. з лепш ы мі магн. характары сты кам і. Т.м. вы карыстоўваю ць як тэрм акам пенсатары і тэрмарэгулятары магн. патоку ў вы мяральны х прыладах. ТЭРМ АМ ЁТРЫ Я (ад тэрма... + ...метрыя), раздзел эксперы м . фізікі і метралогіі, як і даследуе метады і сродкі вым яр эн н я тэмпературы. Вымярэнні грунтую цца на Міжнароднай практычнай тэмпературнай шкале. Задачы Т.: распрацоўка навук. асноў, норм і правіл кан струяван ня, эксплуатацы і і градуіравання вы мяральны х сродкаў (напр., тэрмометраў), вы яўленне магчымых і дапуш чальны х хібнасцей вы м ярэнняў т-р ы , вы значэнне тэрмаметрычных уласцівасцей рэчываў. Уваходнай велічынёй вы мяральных сродкаў з ’яўляецца т-ра,

136

ТЭРМ А М ЕХАН ІЧН АЯ

выхадной (выхадным сігналам) — лю бая фіз. велічыня, адназначна залеж ная ад т-ры. Літ.: Температурные язмерення: Справ.

2 нзд. Квев, 1989; Д р a r y н В.Л., Ф н л а т о в С.А. Тепловнзнонные снстемы в всследованнях тепловых процессов. Мн., 1989. У.Л.Драгун. ТЭРМ А М ЕХ А Н ІЧН А Я А П Р А Ц 0Ў К А м е т а л а ў і с п л а в а ў , сукупнасць аперацы й пластычнай дэфармацыі, нагрэву і ахаладж эння, y вы ніку якіх к ан чатковая структура і ўласцівасці матэрыялу фармірую цца з вял. колькасцю дэфектаў y крышталях (пераваж на дыслакацый)\ адзін з асн. спосабаў павы ш эння трываласці канструкцы йны х металаў і сплаваў. Бывае вы сока- і нізкатэмпературная. Высокатэмпературная Т.а. — гарачая апрацоўка ціскам (коўка, пракатка і інш.) y межах т-р устойлівасці аўстэніту з неадкладным ахаладжэннем для папярэджання яго рэкрышталізацыі\; нізкатэмпературная — дэфармацыя ў межах т-р няўстойлівасці аўстэніту і міжэй за т-ру яго рэкрышталізацыі. 3 такога аўстэніту пры далейшай загартоўцы атрымліваецца мартэнсіт з асаблівай будовай, якая забяспечвае вельмі высокае супраціўленне разрыву (мяжу трываласці). Т.а. старэючых сплаваў (алюмініевых, медных, нікелевых і інш.) робяць халоднай пластычнай дэфармацыяй пасля загартоўкі, але перад штучным старэннем металаў. Літ:. Ш а в р н н О.М. Технологня н оборудованне термомеханнческой обработкн деталей машнн. М., 1983. А.П.Ласкаўнёў. ТЭРМ АМ ЕХАНІЧНЫ ЭФ ЁКТ, э ф е к т фантанавання, узн ікненне ў звы ш цякучай вадкасці рознасці ціску, абумоўленай рознасцю тэмператур. Выяўляецца ў розніцы ўзроўняў вадкасці ў двух са'ілучаных цераз вузкую шчыліну ці капіляр сасудах, якія знаходзяцца пры розных т-рах. Другі наглядны спосаб дэманстрацыі Т.э.: трубку з дробным чорным парашком апускаюць адным канцом y звышцякучы re­ am; пры асвятленні парашок хутка награваецца і з прычыны рознасці ціску ў пасудзіне і па-за ёй вадкі гелій фантанам выкідваецца з верхняга канца капіляра. Т.э. тлумачыцца на аснове тэорыі івышцякучасці. Адваротная з’ява (ахаладжэнне звышцякучага гелію пры працяканні яго праз вузкія шчыліны ці капіляры) наз. механакаларычньш эфектам. ТЭРМ А ПАРА, тэрмаадчувальны элемент з 2 паслядоўна злучаных метал. праваднікоў ці паўправаднікоў (гл. Тэрмаэлемент). Д зеянн е заснавана на Зеебека з ’я ве. Калі месцы злучэнняў (кантакты) электраправодных эдементаў знаходзяцца пры розных т-рах, то ў ланцугу Т. ўзнікае тэрмаэлектрарухалышя сіла, тым большая, чым большая рознасць т-р кантаістаў. У спалучэнні з электравымяральнымі прыладамі (мілівальтметрам, патэнцыяметрам і інш.) Т. ўтварае тэрмаэл. тэрмометр (пры вымярэнні т-ры адзін з кантактаў вытрымліваецца пры пастаяннай т-ры; дыяпазон т-р, якія вымяраюцца, залежыць ад матэрыялаў тэрмаэлектродаў — 4—2800 К). Выкарыстоўваюцца таксама ў аўтаматызаваных сістэмах кіравання тэхнал. працэсамі. Т Э РМ А П Л А С Т Ы , тэрмапластычныя п л а с т м а с ы , пластыч-

ныя масы, здольны я мнагакратна пераходзіць пры награванні ў вязкацякучы стан (разм якчацца), a пры ахаладж энні ў ш клопадобны (цвярдзець). Пры ф армаванні вырабаў з Т. іх канфігурацы я ф іксуецца ахападжэннем размякчанага пластыку. Н айб. паш ы раны Т. на аснове поліэтылену, поліпрапілену, політэтрафторэтылену, полівінілхларыду, полістыролу, поліамідаў, палікарбанатаў, поліметылметакрылату (гл. Поліметакрылаты). Т Э РМ А РЭ А К Т Ы Ў Н Ы Я ПЛАСТМ АС Ы , тое, ш то рэактапласты. Т Э Р М А Р Э Г У Л Й Ц Ы Я (ад тэрма... + лац. regulo упарадкоўваю, рэгулюю), ф ізіялагічная ф ункц ы я, ш то забяспечвае падтры манне апты мальнай для дадзенага віду т-ры глыбокіх абласцей цела ва ўмовах тэмпературны х змен навакольнага асяроддзя. Здольнасць да Т. ў зн ач най ступені вызначае межы рассял ен н я і вы ж ы вання ж ывёл y розных кліматы чны х умовах і з ’яўляецца адны м з найваж нейш ы х механізмаў іх гамеастазу. Пайкілатэрмным жывёлам уласціва пераваж на паводзінская ф орм а Т., або Т , як ая аж ы ццяўляецца зменай стану (спячка, здранцвенне, зм ена сутачнай акты ўнасці і інш ). М ногія з іх здольньм кантраляваць і м яняць т-ру

Тэрмамеханічны эфект 1 — узровень вадкасці ў пасудзіне з награвальнікам Н вышэйшы, чым y сазлучанай з ім пасудзіне; 2 — фантанаванне гелію пры асвятленні і нагрэве парашку П, які знаходзіцца ў пасудзіне са звышцякучым геліем (В — гіграскапічная вата).

Уключэнне тэрмапары ў вымяральны ланцуг: a — вымяральная прылада 1 падключана злучальнымі правадамі 2 да канцоў тэрмаэлектродаў 3 і 4; б — y разрыў тэрмаэлектрода 3; Т, і Т2 — тэмпературы адпаведна «гарачага* і «халоднага» кантактаў тэрмапары.

цела пры пастаянны х умовах. Напр., за кош т зады ш кі некат. яш чаркі і кракадзілы доўгі час захоўваюць т-ру цела, на 2— 5 °С ніж эйш ую за т-ру навакольнага асяроддзя. Грамадскія насяком ы я эфекты ўна вы кары стоўваю ць метабалічнае ц яп ло для падтры мання ўласнай т-ры цела і т-ры ўсяго гнязда (групавая Т.). Гамаятэрмныя жывёлы і чалавек маюць больш вы сокі ўзровень энергаабмену (тахіметабалізм) і разам з паводзінскай Т. вы кары стоўваю ць механізм рэгуляцы і ўзроўню цеплапрадукцы і (хім. Т.) і цеплааддачы (фіз. Т.). Гэтыя працэсы кантралю ю цца цэнтрам Т., які з’яўляец ц а часткай сістэм ы цэнтраў гіпаталамуса, ш то каардынуе вегетатыўныя, эм ацы янальны я і адаптыўныя паводзіны. Ц энтр Т. ўспры мае сігналы тэрмарэцэпт араў скуры , падскурных тканак, тэрмаадчувальны х нейронаў гіпаталамуса і аж ы ццяўляе карэкцы ю т-ры цела. Раздраж ненне перы феры чны х халадовых тэрм арэцэптараў суправаджаецца павелічэннем цеплапрадукцыі пераважн а за кош т інтэнсіф ікацы і абмену рэчываў, паяўлен ня халадовых дрыжыкаў і п ам ян ш эн н я цеплааддачы шляхам звуж эн н я скурны х і падскурных крывяносны х сасудаў. А кты ваванне тэрмаадчувальны х нейронаў гіпаталамуса пры пераграванні арганізм а прыводзіць да пам ян ш эн н я цеплапрадукцы і праз пры гнечанне мы ш ачнага тонусу і да павелічэння цеплааддачы праз расшырэнне перы ф еры чны х кры вяносны х сасудаў і павелічэнне потавы дзялення (або цеплавой зады ш кі ў жьшёл, якія не пацею ць. У гіпаталамічнай Т. ўдзельнічаю ць залозы ўнутр. сакрэцы і, пераважна ш чы тападобная залоза і наднырачнікі. П рац эсы Т. кантралю ю цца карой вял. п аўш ар’яў, ш то дазваляе арганізму на аснове агульнай тэмпературнай адчувальнасці вы браць пэўную паводзінскую рэакцы ю (напр., актыўнае пазбяганне вы сокай ці нізкай т-ры , будаванне пры станіш ча). Л і т Фвзвологмя терморегуляцвв. Л., 1984; С л о н н м А.Д. Эволюцмя терморегуляцнн. Л., 1986. В.М.Гурш. Т Э Р М А Р Э ЗІС Т А Р (ад тэрма... + рэзісmap), т э р м і с т а р , паўправадніковы рэзістар, эл. супраціўленне якога істотна залеж ы ць ад т-ры . Асн. параметры: намінальнае супраціўленне, дыяпазон рабочых т-р і тэмпературны каэф. супраціўлення (ТКС) — адноснае прырашчэнне супраціўлення ў працэнтах пры змене т-ры на 1 К. Адрозніваюць Т. з адмоўным ТКС (ад -2 да -8%/К пры пакаёвых т-рак да -20%/К пры 900— 1300 К) і з дадатным — т.зв. п а з і с т а р ы (ТКС дасягае 50%/К). Т. вырабляюць пераважна метадамі парашковай металургіі ў выглядзе стрыжняў, трубак, дыскаў, тонкіх пласцінак і інш. Характарызуюцца малымі памерамі (ад 1— 10 мкм да 1—2 см) і вялікім тэрмінам службы (некалькі тысяч гадзін). Выкарыстоўваюцца для рэгістрацыі змены т-ры ў сістэмах цеплавога кантролю, y вымяральніках магутнасці, пускавых рэле, стабілізатарах т-ры і інш. Т Э РМ А РЭ Ц Ф П Т А Р Ы (ад тэрма... + рэцэптары), нервовы я кан цы , што ўспры маю ць змены т-ры навакольнага

асяроддзя і перадаюць інф арм ацы ю ў цэнтр тэрмарэгуляцыі. Вы яўлены ў беспазваночных і пазваночны х ж ывёл. У гамаятэрмных жывёл і чалавека Т. размешчаны па паверхні цела (скура, падскурныя сасуды) і ва ўнутр. органах (верхнія дыхальныя ш ляхі, стрававальны тракт). Цэнтр. тэрм асенсары знаходзяцца ў розных аддзелах мозга (пераважна ў гіпаталамусе, рэты кулярн ай фармацыі, спінным мозгу). З м ен а т-ры навакольнага асяроддзя ўспры м аецца я к змена актыўнасці Т. розны х ты паў (механахаладовых, халадовых, цеплавы х), a тэмпературныя адчуванні ўзнікаю ць y выніку інтэграцыі ў ц.н.с. іх імпульсаў. В.М.Гурып. Т&РМАС (ад грэч. therm os цёплы , гарачы), пасудзіна, якая забяспечвае захаванне адносна пастаяннай тэмпературы . Засцерагае прадукты харчавання ад астывання або награвання. Уяўляе сабою Дзьюара пасудзіны, зм еш чаны я ў метал. або пластмасавы корпус. Паводле пры значэння адрозніваюць Т. бы тавы я (ёмістасць 0,25— 3 л), грамадскага харчавання (да 30 л) і т.зв. тэр м ак ан тэй н еры, якія маюць некалькі судкоў з харчаваннем (напр., піражкі, м арож анае і інш). ТЭРМАСТАТ (ад тэрма... + грэч. statos нерухомы), прылада для падтры м ання пастаяннай т-ры ў абмеж аваны м аб ’ёме; метал., шкляная ці інш. пасудзіна, цеплаізаляваная ад навакольнага асяроддзя. Для забеспячэння пастаяннай т-ры вы карыстоўваюць стабільнасць т -р фазавых пераходаў, напр., тэмпературы шаўлення, тэмпературы кіпення чыстых рэчываў і раўнаважных сумесей, ці спец. прыстасаванні — тэрм арэгулятары. Т. для нізкіх тэмператур наз. крыястатамі. ТЭРМАСФЁРА (ад тэрма... + сфера), слой верхняй атмасферы, які разм еш чаны паміж верхняй мяж ой мезасферы (мезапаўзай) і экзасферай, на выш . ад 80—90 км да 1000 км. Х арактары зуецца хуткім ростам т-ры да выш . 200— 300 км, дзе дасягае 1500 °С , ш то звязана пераважна з паглынаннем караткахвалевай сонечнай радыяцыі. У межах Т. вылучаюць слой з вы сокай ступенню іанізацыі паветра (гл. Іанасфера). ТЭРМАЎСТбЙЛІВАСЦЬ, здольнасць крохкіх матэрыялаў (пераваж на вогнетрьшалых) без разбурэння процістаяць тэрмічным напружанням. Звы чайна ацэньваецца колькасцю цы клаў нагрэву і ахаладжэння, якія вытрымлівае вы раб (узор) да з’яўлення расколін або разбурэння. Часам Т. ацэньваецца тэм пературным градыентам, пры якім узнікаюць расколіны. ТЭРМАФІЛЬНЫЯ А Р ГА Н ІЗМ Ы , т э р м а ф і л ы (ад тэрма... + ...філ), арганізмы, якія прыстасаваны да ж ы цця ва ўмовах пастаянна высокіх т-р. Т эрмафільныя мікраарганізмы ж ывуць пры т-рах болып за 45 °С, паш ы раны ў гарачых крыніцах, тэрмальных водах, субстратах (вілыотныя сена, салома, гной),

якія сам аразаграваю цца ў вы ніку ж ы ццядзейнасці тэрмагенны х бактэрый. М акс. т-ры росту бактэры й 70— 110 °С, м ікраскапічны х грыбоў і водарасцей 55— 60 °С, прасцейш ы х 45— 50 °С. С ярод ж ывёл да Т.а. належ аць мадрэпоравыя каралы , насяком ы я арыдны х зон (жукі чарнацелкі і інш .), цеплакроўны я ж ы вёлы , якія адрозніваю цца нізкай здольнасцю да тэрмарэгуляцы і пры нізкіх т-рах (трапічны я птуш кі, анты лопы). Д а Т.а. адносяць таксам а сапраф ітаў і паразітаў, якія жывуць y целе цеплакроўны х ж ывёл пры 35— 40 °С , раслін і жывёл тропікаў. ТЭ РМ А Ф 0БН Ы Я А Р Г А Н ІЗМ Ы , тэрмаф обы (ад тэрма... + грэч. phobos страх), ж ы вы я арганізмы , якія здольны існаваць і разм наж ацца толькі пры адносна нізкіх т-рах (звы чайна не больш за 10 °С). Д а Т.а. належ ы ць больш асць ж ыхароў глы бінь акіянаў, мораў, буйных азёраў, вадаёмаў і сушы раёнаў з халодным кліматам (Арктыкі, А нтаркты кі, вы сакагор’яў). Т эрм аф обны я м ікраарганізмы наз. таксама псіхрафільны мі ці кры яф ільны м і, a тэрм аф об ны я расліны падзяляю ць на крыяфіты і псіхрафіты. Т Э Р М А Й М ІЯ (ад тэрма... + хімія), раздзел тэрмадынамікі хімічнай, які вы вучае цеплавыя эфекты рэакцый і вы значае іх залеж насць ад розных фіз.-хім. параметраў. У задачу Т. ўваходзяць таксама вы м ярэн н е і разлік цяплот фазавых пераходаў, растварэн ня, разбаўлення і інш . фіз.-хім. працэсаў, вы м ярэнне цеплаёмістасці рэчываў. Асн. і найб. дакладны эксперы м . метад Т. — каларыметрыя. У Т. вы кары стоўваю ць таксам а р азл ік овы я метады , якія грунтую ц ц а на эм піры чна выяўлены х тэрм ахім. заканам ернасцях. Гал. кірункі эксперы м . даследаванняў — надзейнае в ы значэнне асн. тэрмахім. велічынь, даследаванне новы х злучэнняў розных класаў (паўправаднікоў, ком плексны -х і элем ентаарган. злучэнняў, вы сокатэмпературны х звы ш праваднікоў і інш ), a таксам а паверхневы х з ’яў, рады е- і біяхім. працэсаў, свабодны х радыкалаў, ператварэння макрамалекул. Даны я Т. вы кары стоўваю ць y тэарэт. хіміі і ў практы цы пры праектаванні і ўдасканал ен н і хім. вы тв-сцей. Т. ўзнікла ў 18 ст. Першыя тэрмахім. вымярэнні ажыццявілі Дж.блэк, А.Л.Лавуазье, П.С. дэ Лаплас. У 19 ст. значны ўклад y развіццё Т. зрабілі Г.І./ес, П.Э Бертло, Х П. 7Ь.«сен. Асн. закон Т. — Геса закон, адкрыты ў 1840, дазваляе разлічваць цеплавыя эфекты хім. рэакцый, y прыватнасці, па цяплотах утварэння зыходных- рэчываў і прадуктаў. У 20 ст. ўдасканаленне метадаў тэрмахім. вымярэнняў значна павысіла іх дакладнасць; распачата вытв-сць прэцызійнай каларыметрычнай апаратуры. Сучасныя мікракаларыметры маюць высокую адчувальнасць і практычна неабмежаваны час вымярэнняў. Іх выкарыстоўваюць для вызначэння малых цеплавых эфектаў і цяплот павольных хім. рэакдый (напр., гідроліз складаных эфіраў, этэрыфікацыя, цвярдзенне цэменту). ТЭРМ А ЭЛ ЕКТРА РЎ Х А Л ЬН А Я CÜ1A, тэрмаэрс, электрарухальная сіла,

ТЭРМ АЭЛ ЕК ТРЫ ЧНА Я

137

якая ўзнікае ў эл. ланцугу з разнародны х праваднікоў ці паўправаднікоў, к ан так ты пам іж якім і маю ць розную т-ру. Гл. Зеебека з ’я ва. ТЭ РМ А Э Л ЕК ТР0Н Н А Я Э М ІС ІЯ , Ры чардсана э ф е к т , вылучэнне электронаў нагрэты мі цвёрдымі ці вадкімі целамі (э м і т э р a м і).

3 паверхні цела вылучаюцца толькі тыя электроны, кічетынная энергія якіх дастатковая для пераадолення патэнцыяльнага бар’ера на мяжы цела. Колькасць вылучаных электронаў вызначаецца т-рай эмітэра Т і яго работай выхаду WB. Гал. характарыстыка Т.э. — велічыня шчыльнасці току насычэння j 0 пры дадзенай т-ры. Пры адсутнасці знешніх эл. палёў паводде формулы Рычардсана—Дэшмана j o = А0 (1—r ) Т 2 е~*в /кТ, дзе А0— пастаянная велічыня (1,204*106 А/м2*К'2), к — пастаянная Больцмана, г — усярэднены па энергіях каэф. адбіцця электронаў ад паверхні эмітэра ў вакууме. Пры адсутнасці знешняга эл. поля (ці пры малой яго велічыні) электроны, што вылятаюць, утвараюць паблізу паверхні эмітэра адмоўны прасторавы зарад, які абмяжоўвае ток Т.э. 3 павелічэннем напружанасці знешняга эл. поля прасторавы зарад разыходзіцца і ток дасягае велічыні насычэння; пры далейшым росце напружанасці ток слаба павялічваецца з прычыны Шоткі эфекту.

Залежнасць шчыльнасці току j тэрмаэлектроннай эмісіі ад напружанасці электрычнага поля V паміж эмітэрам і калектарам дыёда.

Тэрмаэлектрычная прылада вымяральная (a — амперметр, б — вальтметр): 1 — награвальнік; 2 — тэрмапераўтваральнік; 3 — нагрузка; 4 — дадатковы рэзістар; ВМ — вымяральны механізм.

Пры вял. знешніх эл. палях да току Т.э. дадаецца ток аўтаэлектроннай эмісіі. Т.э. выкарыстоўваецца ў электравакуумных прыладах (катоды) і тэрмаэлектронных генератарах. Р.М.Шахлевіч. Т Э РМ А Э Л Е К Т РЬІЧ Н А Я ПРЫ ЛА ДА в ы м я р а л ь н а я , прылада для вымярэн ня сілы пераменнага току (радзей эл. напруж ання, магутнасці) на аснове спалучэння аднаго ці некалькіх тэрм а-

138

Т ЭРМ А ЭЛ ЕК ТРЫ Ч НЫ

пераўтваральнікаў і магнітаэлектрычнай прылады. Тэрмапераўтваральнік складаецца з адной ці некалькіх тэрмапар і награвальніка, па якім працякае ток, што вымяраецца. Пад дзеяннем цяпла, што вылучае награвальнік, паміж свабоднымі канцамі тэрмапары ўзнікае электрарухальная сіла, якая вымяраецца магнітаэл. прыладай. Межы вымярэння сілы пераменнага току пашыраюць шунтамі, спец. ВЧ трансфарматарамі і інш.; межы вымярэння напружанасці — дадатковымі рэзістарамі. Т.п. як амперметр выкарыстоўваюць y дыяпазоне частот да 30 МГц, як вальтметр — да 1 МГц. Асаблівасць Т.п. — недапушчальнасць вял. перагрузак (не больш як y 1,5 раза). Т Э Р М А Э Л Е К Т Р Ь ІЧ Н Ы TEH EPÂTAP, тэрмаэлектрагенератар, пры лада для непасрэднага пераўтварэння цеплавой энергіі ў электры чную на аснове Зеебека з 'явы\ від крыніцы току. Складаецца з тэрмабатарэй, набраны х з паўправадніковых тэрмаэлементаў, злучаных паслядоўна ці паралельна. Т.г. адрозніваюць паводле тыпу крыніцы цяпла — ізатопныя (найб. пашыраны), сонечныя, на арган. паліве і інш.; паводле дыяпазону рабочых т-р — нізка-, сярэдне- і высокатэмпературныя (дыяпазоны 20—300, 300—600, 600— 1000 °С адпаведна). Ккдз лепшых Т.г. — 15—20%. Магутнасць — ад некалькіх мікрават да соцень кілават. Асн. перавагі ў параўнанні з электрамашыннымі пераўтваральнікамі энергіі (напр., з турбагенеротарам) — адсутнасць рухомых частак, высокая надзейнасць, вял. тэрмін службы (да 25 гадоў), аўтаномнасць і інш. Выкарыстоўваюцца для электрасілкавання аддаленых і цяжкадаступных спажыўцоў эл. энергіі (аўтам. маякоў, навігацыйных буёў, метэаралаг. станцый, касм. апаратаў і інш.). Т Э Р М А Э Л Е К Т Р Ь ІЧ Н Ы Я З ’ЙВЫ , сукупнасць з ’яў, звязаны х з патокамі носьбітаў зараду, вы кліканы мі градыентам т-ры , і пераносам цяпла эл. токам. Да Т.з. адносяцца Зевбека з ’я ва, Пельцье з ’я ва, Томсана з ’я ва. П ры чы на Т.з. — паруш энне цеплавой раўнавагі ў патоку носьбітаў току. На Т.з. заснавана работа тэрм аэл. датчы каў т-ры , халадзільных установак, тэрмаэл. генератараў, тэрмастатаў, анізатропны х тэрмаэлементаў, сістэм ахаладж эння некаторы х электронны х пры лад і інш. Т Э Р М А Э Л Е М Ё Н Т , пры лада для He­ riасрэдн a га пераўтварэння цеплавой энергіі ў электры чную ці электры чнай энергіі ў цеплавую, дзеянн е як ой грунтуецца на адной з тэрмаэлектрычных з ’я ў. Складаецца з 2 разнародных эл. праваднікоў ці паўправаднікоў, злучаных (пайкай або зваркай) y адным месцы. Т., якія пераўтвараюць цеплавую энергію ў электрычную, заснаваны на Зеебека з ’яве. Калі кантакты Т. падтрымліваюць пры розных т-рах, то ў ланцугу ўзнікае тэрмаэлектрарухальная сіла, a пры замыканні ланцуга — эл. ток. Такія Т. найб. пашыраны для вымярэння т-ры (гл. Тэрмапара) і інш. фіз. велічынь, вымярэнне якіх можна звесці да вымярэння т-ры: сілы пераменнага току, патоку праменнай энергіі, вільготнасці, ціску газу, скорасці патоку вадкасці ці газу і інш.; выкарыстоўваюцца таксама для стварэння тэрмаэлектрычных генератараў.

Дзеянне Т., якія пераўтвараюць эл. энергію ў цеплавую, заснавана на Пельцье з ’яве. Пры прапусканні эл. току праз Т. на адным з яго кантаісгаў адбываецца паглынанне, на другім — вылучэнне цяпла. На такіх Т. заснавана работа халадзільнікаў, кандыцыянераў, тэрмастатаў тэрмаэл. тыпу. Т Э Р М А Э М ІС ІЙ Н Ы ПЕРАЎТВАРАЛЬН ІК Э Н Ё Р Г ІІ, пры лада для непасрэднага пераўтварэння цеплавой энергіі ў электры чную за кош т тэрмаэлектроннай эмісіі. Найпрасцейшы Т.п.э. мае катод (эмітэр) і анод (калектар), разделеныя вакуумным прамежкам і вырабленыя з тугаплаўкіх металаў (напр., вальфраму, малібдэну, рэнію). Да эмітэра ад крыніцы цяпла (ядзернай, сонечнай ці газаполымнай) падаецца цеплавая энергія, дастатковая для ўзнікнення тэрмаэлектроннай эмісіі. Выпрамененыя электроны пераадольваюць міжэлеюродны прамежак і трапляюць на калектар. Для атрымання аптымальных значэнняў работ выхаду электронаў з эмітэра і калектара, a таксама кампенсацыі прасторавага зараду электронаў y міжэлектродным прамежку ў яго ўводзяць пару цэзію. Т Э Р М а Я д ЗЕ РН А Я З Б Р 0 Я , гл ў арт. Ядзерная зброя. Т Э Р М А Й Д З Е Р Н Ы Я РЭ А К Ц Ы І, ядзерныя рэакцыі паміж лёгкімі атамны мі ядрамі (вадароду, дэйтэрыю, трытыю і інш .), ш то адбы ваю цца пры звы ш вы сокіх т-рах (T i 107— 108 К). Найб. тыповыя Т.р. — рэакцыі зліцця (сінтэзу) лёгкіх ядраў y больш цяжкія — абумоўлены малой энергіяй сувязі нуклона ў такіх ядрах і іх рыхлай структурай. Т.р. прыводзяць да вылучэння вял. колькасці энергіі (напр., 'Н + ГТ -> 4Не + 19,7 МэВ). Адбываюцца пры збліжэнні ядраў на адлегласць, параўнальную з радыусам дзеяння ядз. сіл, і пераадоленні імі кулонаўскага патэнцыяльнага бар’ера, што магчыма толькі пры вельмі высокай кінетычнай энергіі ядраў. Звышвысокая т-ра неабходна толькі на пачатку Т.р., потым яна падтрымліваецца энергіяй, што вылучаецца. У розных Т.р. колькасць энергіі (энергавылучэнне) амаль аднолькавая, аднак эфектыўныя сячэнні ўзаемадзеяння, якія характарызуюць лёгкасць (імавернасць) ажыццяўлення, якія характарызуюць лёгкасць (імавернасць) ажыццяўлення Т.р., адрозніваюцца на некалькі парадкаў; найб. эфектыўныя сячэнні маюць рэакцыі 2D + 2D i 2D + + 3T. Ha Сонцы i інш. зорках Т.р. — асн. крыніца энергіі. Штучныя Т.р. ажыццёўлены пры выбухах вадародных бомбаў (гл. Ядзерная зброя), y якіх неабходную для Т.р. т-ру атрымліваюць y выніку выбуху атамнага запалу. Кіроўныя Т.р. магчымы, калі ў тэрмаядз. рэактары доўгі час утрымліваюць дастаткова шчыльную высокатэмпературную плазму пры яе эфектыўнай тэрмаізаляцыі ад навакольнага асяроддзя. Тэрмаядз. рэактары з’яўляюцца перспектыўнымі крыніцамі энергіі з-за практычна невычарпальных запасаў таннага дэйтэрыевага паліва ў водах акіянаў, бяспекі адносна выбухаў і радыеактыўнага забруджвання навакольнага асяроддзя. Літ.: А р ц н м о в м ч Л.А. Управляемые термоядерные реакцнн. М., 1963; Б a л a б a н о в Е.М. Термоядерные реакцнн. М., 1963; Г н н з б у р г В.Л. Современная астрофнзнка. М., 1970; Л у к ь я н о в С.Ю. Горячая плазма н управляемый ядерный сннтез. М., 1975; Ядерная астрофнзнка: Пер. с англ. М., 1986. Э.А.Рудак. Т Э Р М Ё З , горад, цэнтр Сурхандар’інскай вобл. У збекістана. Н а Пд рэспублікі, каля граніцы з А ф ганістанам па р.

Амудар’я, пры ўпадзенні р. Сурханд а р ’я. К аля 100 тыс. ж. (2001). Рачны порт, чыг. вузел на шляху ў Афганістан. П рам -сць: бавоўнаачы ш чальная, буд. матэры ялаў, харчовая. Тэатр. Краязнаўчы музей. Арх. пом нікі 1— 3 ст. і сярэдніх вякоў, y т.л. будысцкія манастыры (1— 3 ст.) Ф аяз-Т эп е і К ара-Т эпе (пячорны ), рэш ткі горада 9— 12 ст., мазар Хакіма-ат-Тэрмезі (11— 15 ст ), ансамбль маўзалеяў С ултан-Саадат (11— 17 ст.) і інш. Каля сучаснага Т. знаходзіцца гарадзішча стараж. Т., які існаваў ужо ў 3—2 ст. да н.э. Яго росквіт прыпадае на часы Кушанскай дзяржавы (1—4 ст. н.э.). У канцы 7 ст. захоплены арабамі. У 9— 12 ст. Т. — буйны горац, адм. і гандл.-рамесны цэнтр, рачны порт. У 1220 разрабаваны войскамі Чынгісхана і заняпаў. Адноўлены ў 2-й пал. 13 ст. на правым беразе Сурхандар’і, дзе існаваў да 18 ст. У сярэдзіне 19 ст. ў вусці Сурхандар’і, каля пераправы цераз Амудар’ю, узнікла паселішча Патыгісар, a ў канцы 19 ст. непадалёку — рус. пагранічны пост. 3 іх і вырас горад, які ў 1928 атрымаў стараж. назву Т. Т Э Р М Е Н В 0 К С (ад прозвіш ча вынаходцы + лац. vox голас), перш ы ў Расіі электрамузы чны інструмент, y якім эл. хвалі пераўтвараю цца ў гукавыя. Вынайдзены ў 1920 рус. вучоным Л.Тэрменам. Муз. гук y Т. ствараецца ў выніку эл. ваганняў гукавых частот, якія ўзбудж аю цца генератарам, узмацняюцца ўзмацняльнікам эл. ваганняў і пераўтвараю цца гучнагаварыцелем y гукавыя. Вы ш ы ня і моц гуку (частата і амплітуда ваганняў генератара) рэгулю ецца метал. верт. стры ж нем, злучаным з метал. дугой. Выканаўца кіруе работай Т., змяняю чы адлегласць далоняў рук: адной адносна стры ж ня рэгулю ецца вышыня гуку, другой адносна дугі рэгулюецца яго гучнасць. У перш апач. варыянце Т. узнаўляў аднагалосую музыку. У 1970-я г. Т эрм ен вы найш аў вары янт Т., які ўзнаўляе ш матгалосую музыку. Т Э Р М ІД А Р Ы Й Н С К І П Е РА В А Р0Т , палітычны пераварот 27— 28.7.1794 (паводле рэсп. календара 9 — 10 тэрмідора 2-га года рэспублікі) y Ф ранц ы і ў час Французскай рэвалюцыі 1789— 99, y выніку якога скінута ды ктатура групоўкі якабінцаў на чале з М Рабесп’ерам. Летам 1794 незадаволены я паліты кай рабесп ’ерыстаў (жорсткі тэрор, няздольнасць выйсці з эканам . крызісу і інш.) правыя і левы я дэпутаты Канвента пры кіруючай ролі прадстаўнікоў «новай» буржуазіі («правых тэрмідарыянцаў» Ж .Л .Тальена, П .Бараса і Ж .Ф уш э) і падтры мцы астатніх дэпутатаў («бапота») арганізавалі змову. 9 тэрмідора Рабесп’ер разам з прыхільнікамі (Л.Сен-Ж уст, Ж .К утон і інш .) арыш таваны Канвентам, але быў вызвалены тцыянальнай гвардыяй і падтры маны Пары жскай камунай. У ноч на 10 тэрмідора ён зноў ары ш таваны і раніцай разам з прыхільнікамі без суда пакараны смерцю (абезгалоўлены). Уся ўлада ф арм альна перайш ла да К анвента, ф акты чна — да кіраўнікоў тэрм ідары янскай змовы.

TâPMIH (ад лац. term inus канец, м яжа), слова або словазлучэнне з дакладным значэннем (дэфініцы яй), ш то служыць для выражэння пэўнага пан яц ц я ў навуцы, тэхніцы або мастацтве. Т. павінен задавальняць патрабаванне сцісласці і адпавядаць зместу п аняцц я, якое выражае. У адрозненне ад агульнаўжывальных слоў, часта шматзначных, Т., як правіла, адназначныя, пазбаўлены пераносных і эмацыянальна-ацэначных значэнняў. Выпадкі шматзначных і сінанімічных Т. адлюстроўваюць рэальныя ўмовы функцыянавання асобных з іх (нац. Т. і запазычаны, Т. ад прозвішча і змястоўны, Т. розных школ і кірункаў і інш.), a таксама ступень распрацаванасці пэўнай галіны ведаў і ўнармаванасць адпаведнай тэрміналогіі. Т. пазбаўлены ўласна моўных форм развіцця: абмежаваны з боку марфал. форм памяншальных, павелічальных утварэнняў і інш., a таксама з боку спалучальнасці (многія выступаюць толькі ў тэрміналагічных словазлучэннях — «конская сіла», «белы верш», «элементарная часціца», — якія з’яўляюцца адзінай, асобнай, самастойнай адзінкай наймення). Сферай выкарыстання Т. з’яўляецца навуковы стыль. Л.А.Антанюк.

TâPMIH АКЎПНАСЦІ, адносіны капітальных укладанняў да эканам . эф екту, які атрымліваецца ад гэтых укладанняў; адзін з паказчыкаў капітальных у кладанняу. Эканам. эф ект y нар. гаспадарцы краіны вымяраецца пры ростам нацыянальнага даходу, y галінах прам -сці і асобных прадпрыемствах — ростам гадавога прыбытку ці гадавой эканом іяй на сабекошце прадукцыі. ТЭРМІНАЛ (ад лац. term inalis канцавы , заключны, канчатковы), 1) канцавая прылада ў складзе ЭВМ , выліч. сістэмы, аўтаматызаванай сістэмы кіравання і інш., якая служыць для ўводу-вываду інфармацыі, напр., пры ўзаемадзеянні чалавека і ЭВМ. Карыстальнікі (абаненты) могуць знаходзіцца на значнай адлегласці (напр., ад ЭВМ , выліч. ц эн тра) і абменьвацца інфармацы яй па каналах перадачы даных. Адрозніваюць Т. пасіўныя (без перапрацоўкі інфармацыі) і актыўныя (перапрацоўваюць інфармацыю). Да пасіўных Т. адносяць ducm i, друкавалыіыя прыпады, тэлетайпы, электронныя тэлефонныя апараты і інш. Актыўныя Т. маюць мікрапрацэсар (мікра- ці мініЭВМ як частку выліч. сістэмы) і служаць дпя папярэдняй апрацоўкі (групавання, класіфікацыі, кадзіравання, расшыфроўкі, часовага захоўвання і інш.) уведзенай інфармацыі, рашэння асобных характэрных задач, кіравання працэсам перадачы даных і інш.

2) Пляцоўка на тэр. порта ці грузавой чыг. станцыі, прызначаная для апрацоўкі кантэйнераў і пакетаваных грузаў.

3) Памяшканне ў ^эуйных аэрапортах для размяшчэння пасажыраў y час мытнага агляду, чакання грузаў, дазапраўкі самалётаў і інш. М.П.Савік. ТЭРМІНАЛАГЙНЫ С Л 0 Ў Н ІК , слоўнік, які змяшчае сістэматызаванае на аснове пэўных пры нцыпаў апісанне тэрмінаў пэўнай галіны навукі, тэхнікі, вытв-сці, дзейнасці, мастацтва і інш. Напр., лінгвістычны слоўнік, слоўнік электратэхн. тэрмінаў, слоўнік па металургічнай вытв-сці, слоўнік бібліятэч-

ны х і бібліягр. тэрмінаў, слоўнік муз. тэрмінаў. У Т.с. побач з алф авітнай паш ы рана арганізацы я тэрмінаў на аснове сістэм ы пан яц ц яў пэўнай галіны навукі («Слоўнік славянскай лінгвісты чнай тэрміналогіі», т. 1, Прага, 1977, змяш чае таксам а і бел. частку). Т.с. бываю ць уласна тэрм іналагічны я, г.зн. уклю чаю ць тэрм ін і яго азначэнне («Тлум ачальны слоўн ік гандлёвых тэрмінаў», 1995), і перакладны я («Кароткі лацінска-руска-беларускі слоўнік ю рыдычнай фразеалогіі» Н .А .Ганчаровай і М .Г.А нтаню к, 2000), a таксама могуць зм яш чац ь і перакладную (двух- або ш матмоўную ) і тлумачальную часткі («Тлумачальны руска-англа-беларускі слоўнік па інфарматы цы », 1994). Часам Т.с. уклю чае тэрм іны не адной вузкай галіны ведаў, a некалькіх, звы чайна сумеж ны х, галін («Руска-беларускі слоўн ік па цеплатэхніцы і санітарнай тэхніцы» В .М .К ап ко і Б.М .Х русталёва, 1995; «Руска-беларускі політэхнічны слоўнік», т. 1, 1997). Т лумачальная частка мож а ўклю чаць строга навук. азначэнне (дэф ініцы ю ) або больш ш ырокае апісанн е тэрм іна, набліж аю чы ся да слоўніка эн цы клапеды чн ага тыпу, слоўнікадавед ніка («Ю ры ды чны энцы клапеды чны слоўнік», «Тлумачальны слоўнік-даведнік па ветэры нары і і заатэхніі», абодва 1992). П а глыбіні і паўнаце ахопу пан яц ц яў і паводле п р ы зн ач эн н я існую ць ш кольны я Т.с. («Геаграфічны слоўнік ш кольніка» І.П .Г алай, С .І.С ідор, 1986; «Экалагічны слоўнік», 1993), Т.с. для сярэдніх спец. і вы ш эйш ы х навуч. устаноў («Слоўнік лінгвісты чны х тэрмінаў» П .У .С цяцко, М .Ф .Гуліцкага, Л .А .Антаню к, 1990) і акад., ф ундам ентальны я слоўнікі, якія зм яш чаю ць вы чарпальна поўную сістэму п аняцц яў на сучасным узроўні развіцця адпаведнай галіны і пры значаны для спецы ялістаў («М узычны слоўнік беларуска-рускі = М узычны слоўнік руска-беларускі», 1999). Гіст. тэрміналогія часткова ф ік суецца ў гістарычньіх слоўніках («Слоўнік стараж ы тнай актавай мовы П аўночна-Заходняга краю і Царства П ольсKa­ ra» М .І.Гарбачэўскага, 1874). Л.А.Антанюк. Т Э Р М ІН А Л 0 Г ІЯ (ад тэрмін + ...логія), 1) сукупнасць тэрмінаў пэўнай галіны навукі, тэхнікі або мастацтва, якая адлюстроўвае адпаведную сукупнасць паняццяў. У больш ш ырокім сэнсе слова «T.» ўжываюць для абазначэн ня агульнай сукупнасці тэрм інаў усіх галін дзейнасці. 2) Раздзел лексікалогіі, які вывучае тэрміны . Лексічныя, семантычныя, семіятычныя (знакавыя) асаблівасці Т. кожнай галіны дзейнасці абумоўлены гісторыяй фарміравання сістэмы паняццяў гэтай галіны, спецыфікай абазначаемых паняццяў і станам іх сістэматызацыі. Так, лексічная асаблівасць мед. Т. — значная колькасць слоў лац. мовы, якія сталі інтэрнацыянальнымі. Семіятычная асаблівасць Т. фізікі, хіміі, матэматыкі — выкарыстанне побач з тэрмінамі-словамі і словазлучэннямі (вербальнымі тэрмінамі) літарных і лікавых абазначэнняў, сімвалаў. У Т. не павінна быць шматзначнасці, аманіміі, сінані-

Т Э РМ ІН АЛ ЬН Ы

139

міі, аднак y практыцы тэрмінаўжывання і фарміравання тэрміналаг. сістэм гэтыя семантычныя асаблівасці маюць месца, што ў пэўнай ступені абмяжоўвае дакладнасць тэрмінаў. Т. ў шырокім сэнсе з’яўляецца спецыфічнай і параўнальна самаст. часткай y сістэме літ. мовы, узаемадзейнічае з агульнапіт. лексікай і ўплывае на яе. 3 аднаго боку, y агульналіт. лексіку пранікаюць тэрміны грамадска важных і актуальных навук: сацыяльна-эканам., фізікі, біялогіі, медьшыны, касм тэхнікі, кібернетыкі і інш.; яны — важны сродак маст. адлюстравання. 3 другога боку, тэрміналагізуюцца асобныя словы агульналіт. мовы і ўваходзяць y галіновыя Т.: «поле», «хваля», «напружанне» (у фізіцы), «кішэня», «гапоўка», «башмак» (у тэхніцы), «апавяданне», «аповесць», «раман» (у літ.-знаўстве), «слова», «сказ» (у лінгвістыцы). У 14— 17 ст. y старабел. мове найб. паш ы рана грамадска-паліт. і юрыдычная Т. Я на заф іксавана ў помніках дзелавой пісьменнасці, пераважна ў М етры цы Вялікага княства Літоўскага, што ўключае каля 600 кніг дакументаў ВКЛ.

3 2-й пал. 17 ст. наступіў п ерап ы н ак y ф ункц ы ян аванні пісьмовай мовы, звязаны з вы цясненнем бел. мовы польскай, a пасля далучэння Беларусі да Расіі (кан ец 18 ст.) — рус. мовамі. Развіццё тэрм іналагічнай лексікі пачалося ў к ан цы 19 — пач. 20 ст., ш то звязана з вы даннем бел. газет, часопісаў, альманахаў, календароў. Актыўная работа па распрацоўцы і ўпарадкаванні бел. Т. пачалася пасля 1917. Навук. асновы распрацоўкі бел. Т. закладзены Н авуковатэрм іналагічнай камісіяй, на базе якой засн. Інбелкульт. П эўны ўклад y развіццё Т. зроблены Т эрміналагічнай камісіяй пры БелС Э на чале з К .К рапівой. У 1980 пры АН Беларусі створана Рэсп. тэрміналагічная камісія, якая складаецца з 9 секцы й і ўключае каля 180 вядучых вучоных розных галін ведаў. К амісія займ аецца зборам і сістэм аты зацы яй навуковай Т., распрацоўхай тэарэт. пытанн яў Т., падрыхтоўкай тэрміналагічных зборнікаў. Літ:. А н т а н ю к Л.А. Беларуская навуковая тэрміналогія: Фарміраванне, структура, упарадкаванне, канструяванне, функцыяніраванне. Мн., 1987; Тэорыя і практыка беларусЛ.А.Антанюк. кай тэрміналогіі. Мн., 1999. Т Э Р М ІН А Л Ь Н Ы СТАН, стан арганізма на мяж ы жыцця і смерці. П ры ім яш чэ магчы ма рэанімацыя арганізма, a пры адсутнасці эф екты ўнага лячэння настае смерць. Д а Т.с. адносяцца паміранне і пачатковы я этапы паслярэанімацы йнага перыяду, звязаны я з поўнай дэзарганізацы яй усіх ж ыццёвы х ф ункцы й. Уключае перадаганальны стан, тэрмінальную паўзу, агонію, клінічную смерць. Ва ўзнікненні Т.с. асн. ролю адыгрывае гіпаксія з паруш эннем метабалізму і расходаваннем энергет. рэсурсаў. У перадаганальны м стане — рухальнае ўзбудж эн н е, тахікардыя, частае дыханне; потым брады карды я, больш рэдкае ды ханне, значнае зніж энне артэрыяльнага ціску, паруш энне свядомасці, кома, зн ікненне эл. актыўнасці галаўнога

140

Т Э РМ ІН О ВА Я

мозга. У час тэрм інальнай паўзы (1— 4 мін) спы няец ца ды ханне, знікае рэакцы я зрэн ак на святло. Агонія пераходзіць y клінічную , потым y біял. смерць. І.М.Семяненя. Т Э Р М ІН 0 В А Я ВАЁННАЯ СЛЎЖБА, абавязковая служба ва ўзброеных сілах грамадзян пры зы ўны х узростаў на працягу ўстаноўленага законам тэрміну. У многіх дзярж авах, y т.л. ў Рэспубліцы Беларусь, з ’яўляец ца асн. формай воінскай службы. Н а Т.в.с. прызываю цца грамадзяне муж чы нскага полу, якія дасягнулі да д н я пры зы ву ўстаноўленага законам узросту (у некат. дзяржавах абавязковая і для асоб жаночага полу, напр., y Ізраілі). П рацягласць Т.в.с. мож а бы ць рознай y залеж насці ад віду ўзбр. сіл, узроўню адукацыі і інш. На Беларусі парадак прызыву на Т.в.с., яе праходж анне, звальненне ў запас і інш. пы танні вы значаю цца законам «Аб усеагульным воінскім абавязку і ваеннай службе» і «П алаж эннем аб праходжанні тэрм іновай ваеннай службы ва Узброеных Сілах Рэспублікі Беларусь», статутамі воінскімі і інш. У мірны час на Т.в.с. пры зы ваю цца грамадзяне Рэспублікі Беларусь ва ўзросце ад 18 да 27 гадоў. Т эрм іны службы: для тых, хто мае вы ш эйш ую адукацыю, — 12 месяцаў, для інш. катэгоры й грамадзян — 18 месяцаў. Гл. таксама Абавязак воінскі, Воінская павіннасць. С.М.Абрамаў. Т Э Р М ІС Т А Р , тое, ш то тэрмарэзістар. Т Э Р М ІТ (ад грэч. therm e цяпло, гарачы н я), сумесь параш коў металаў (пераваж на алю мінію і магнію) і аксідаў менш акты ўны х металаў (жалеза Fe20 3 і Fe30 4, медзі C uO , марганцу М п 0 2 і інш .), якая згарае з вы лучэннем вял. колькасці цеплаты. Т -ра загарання найб. паш ы ранага жалезаалюмініевага Т. (сумесь А1 з Fe30 4) 1300 °С, т-ра гар эн н я 2000— 2800 °С. П ры загаранні Т. адбы ваецца экзатэрм ічная акісляльна-аднаўляльная рэакцы я, якая прыводзіць да аднаўлення металу аксіду. Выкары стоўваю ць Т. я к загаральньм саставы , для тэрмітнай зваркі, вытв-сці безвугляродзістых металаў (напр., марганцу, хрому; гл. Металатэрмія) і ф ерасплаваў, драблення руды. Т Э Р М ІТ Н А Я 3BÀPKA, зварка, пры якой для нагрэву выкарыстоўваецца энергія гарэн ня тэрміту. Робіцца спосабамі: прамежкавага ліцця, пры якім злучэнне ажыццяўляецца запаўненнем зазору паміж дэталямі расплаўленым металам (выкарыстоўваецца пры вырабе зварналітых і зварна-каваных канструкцый вял. сячэння); упрытык, калі цеплата шлаку і расплаўленага металу ідзе на нагрэў да пластычнага стану металу дэталей, што зварваюцца, a злучэнне дэталей робіцца прыкладаннем сціскальнага намагання (выкарыстоўваецца для зваркі труб, правадоў, рэек і інш.); камбінаваным (для зваркі рэек). Т Э Р М ІТ Ы (Isoptera), атрад насякомы х.

6 сям., каля 2600 відаў. Найб. пры м і-

тыўная група сярод грамадскіх н асяк омых. П аш ы раны пераваж на ў тропіках. Ж ывуць сем ’ямі ў гнёздах y глебе або драўніне, некат. віды — y тэрм ітніках (надземны х гнёздах выш . да 15 м). Р ы ючая дзейнасць Т. — важ ны ф актар глебаўтварэння. Асн. разбуральнікі расл. рэш ткаў y тропіках; некат. віды

растан не мелкаводдзяў макрафітамі і інш. П ры т-ры 27— 30 °С збядняецца відавы склад флоры і фауны вадаёмаў, узм ацняецца развіццё сапрафітнай мікраф лоры , ствараю цца ўмовы для замору водных жывёл. Пабочны ф актар Т.з. — таксічнае ўздзеянне ш кодных дамешкаў y вадзе і паветры. П.ІЛабанок.

ST;

i ■

Ш*

5

3 — самец; 4 — рабочы; 5 — салдат.

D ш кодзяць раслінам, разбураю ць драўляны я збудаванні і інш. Найб. небяспечны паўднёваафр. Т. усёразбуральны (Bellicositermes natalensis). Сям’я складаецца з некалькіх кастаў: здольныя да размнажэння самка («царыца», даўж. да 14 см, з гіпертрафіраванымі яечнікамі) і самец (значна меншы); бяскрылыя стэрыльныя рабочыя асобіны, знешне падобныя да лічынак, буйныя і дробныя (даўж. да 1,5 см; асн., найб. шматлікая ч. сям’і), нарыхтоўваюць корм, кормяць самку, клапоцяцца аб патомстве; «салдаты» (даўж. да 2 см), што абараняюць сям’ю ад ворагаў — інш. відаў Т., мурашак. У крылатых асобін 2 пары аднолькавых перапончатых крылаў, якія пасля раення і спароўвання абломліваюцца. Бяскрылыя асобіны светлыя (адсюль устарэлая назва — белыя мурашкі). У рабочых асобін і «салдат» вочы недаразвітыя або адсутнічаюць, ротавыя органы грызучыя. Кормяцца расл. рэшткамі, пэўнымі грыбамі, што вырошчваюць y т.зв. «грыбных садах». Засваенне корму (клятчаткі) адбываецца з дапамогай сімбіятычных кішэчных прасцейшых (жгуцікавых). Ператварэнне няпоўнае. А.М.Петрыкаў. ТЭРМ ІЧ Н А Е ЗАБРЎДЖ ВАННЕ, ц е п л а в о е з а б р у д ж в а н н е , празм ернае павы ш энне т-ры навакольнага асяроддзя; адна з форм фізічнага забруджвання. Асн. кры ніцы Т.з.: Ц Э С , А ЭС, прамысл. і кам унальны я прадпрыемствы, цеплатрасы і інш. Н а ахалодж ванне агрэгатаў Ц Э С і А ЭС y прамыслова развітых краінах расходую ць да 40— 60% вод паверхневага сцёку. Т -ра вады ў месцах вы пуску з ахаладж альных сістэм электрастанцы й на 8— 10 °С вы ш эй, чым y пры родных вадаёмах летам, з-за чаго паруш аю цца тэм пературны , газавы, салявы , біял. рэж ы мы . Ва ўмовах Беларусі павы ш энне т-ры да 25— 26 °С стымулюе рост, развіццё больш асці відаў водных арганізмаў, узм ац н яе «цвіценне» вады, паскарае за-

ТЭРМ Й Н А Я А П РА Ц 0Ў К А , сукупнасц ь аперацы й цеплавога ўздзеяння на матэры ялы (у асноўны м металы і сплавы) з мэтай патрэбнай змены іх структуры і ўласцівасцей. Аж ы ццяўляецца ў тэрмічных печах. Заключаецца ў награванні матэрыялу да пэўнай т-ры, адпаведнай вытрымцы пры гэтай т-ры і наступным ахаладжэнні з зададзенай скорасцю. Асн. віды Т.а.: адпал, загартоўка, водпуск, штучнае старэіте металаў, нармалізацыя (награванне сталі да т-р аўстэнітнага стану, прыкладна да 750—950 °С, вытрымка і ахаладжэнне на паветры для надання аднароднай дробназярністай струістуры), патэнцыраванне (награванне дроту да 870—950 °С, хугкае ахаладжэнне ў солевым або свінцовым расплаве, вытрымка і наступнае ахаладжэнне на паветры або ў вадзе з мэтай павелічэння абціскання пры валачэнні і павышэння трываласці). Цеплавое ўздзеянне можа спалучацца з дэфармацыйным (тэрмамеханічная апрацоўка), хімічным (хіміка-тэрмічная апрацоўка), магнітным (тэрмамагн. апрацоўка). Разнавіднасці Т.а. — ізатэрмічная апрацоўка, электратэрмічная апрацоўка, лазерная (метал награваюць выпрамяненнем лазера) і інш. А.П.Ласкаўнёў. Т Э Р М ІЧ Н А Я П Е Ч , прамы словая печ для тэрмічнай апрацоўкі метал. вырабаў. Класіфікуюцца па прызначэнні (печы для загартоўкі, адпалу, хіміка-тэрмічнай апрацоўкі, цэментацыі і інш.), спосабе нагрэву (электрычныя печы, полымныя печы, ускоснага нагрэву), канструкцыі (вярчальныя печы, камерныя печы, канвеерныя печы, ванныя, каўпаковыя, прахадныя, тунэльныя і інш.), асяроддзі рабочай прасторы (з некантралюемым паветраным, кантралюемым ахоўным газавым, вадкім асяроддзем), рэжыме работы (перыядычнага, паўперыядычнага, пульсоўнага і бесперапыннага дзеяння). Пашыраны таксама паточныя загартовачна- і нармалізацыйна адпускныя, нітрацэментацыйныя (для нітрацэментацыІ) і інш. печы.

ТЭРМІЧНЫ AHÂJII3, метад даследавання фіз.-хім. і хім. працэсаў, ш то адбываюцца ў рэчыве ва ўмовах праграмаванага змянення т-ры; адзін з метадаў фізт-хімічнага анапау. Дазваляе вызначаць т-ры фазавых пераходаў, будаваць дыяграмы стану, атрымліваць інш. даныя аб саставе і структуры рэчываў. Устаноўка для Т.а. ўключае печ, трымальнік узораў, датчык для вызначэння т-ры печы 1ўзору (тэрмапара з самапісцам). Пры награванні (ахалоджванні) узору даследуемага рэчыва з дапамогай фотарэгіструючых пірометраў і аўтам. патэнцыяметраў y каардынатах т-ра — час запісваюць тэрмаграмы — крывыя награвання (ахалоджвання); аломы або гарыз. ўчасткі на іх адпавядаюць ператварэнням y рэчыве, што адбываюцца з цеплавым эфектам. Больш адчувальны д ы ф е р э н ц ы яльны т э р м і ч н ы а н а л і з (ДТА), калі y часе рэгіструюць змяненне рознасці т-р узору і эталону — рэчыва, якое ў дадзеным інтэрвале т-р не мае ніякіх ператварэнняў (звычайна гэта аксід алюмінію А120 3). ДТА часта выкарыстоўваюць y спалучэнні з адным або некалькімі фіз. ці фіз.-хім. метадамі (напр., тэрмагравіметрыяй — метадам рэгістрацыі змянення масы ўзору пры праграмаваным змяненні т-ры, мас-спектраметрыяй, дшатаметрыяй). Літ.: Б е р г Л.Г. Введенпс в термографню 2 язд. М., 1969; У э н д л а н д У. Термнческяе методы аналнза: Пер. с англ. М., 1978. ТЭРМІЧНЫ 3KBÂTAP, ц е п л a в ы э к в а т а р , лінія, якая злучае пункты з найб. высокімі каля зям ной паверхні сярэднімі тэмпературамі паветра. У студзені ён прыкладна супадае з геагр. эк ватарам (сярэдняя т-ра каля 26 °С ), y ліп. знаходзіцца каля Паўн. тропіка (сярэдняя т-ра каля 28 °С ), вясной і восенню размешчаны каля 10° паўн. ш. У больш шырокім паняцці Т .э. — паласа паміж 20° паўн. ш. і 10° паўд. ш. з найб. высокімі на зямным ш ары сярэднегадавымі т-рамі паветра. ТЭРМІЧНЫЯ ПАЯСЫ , тое, ш то цеплавыя паясы. ТЭРМ0ГРАФ (ад тэрма... + ...граф), прылада для бесперапы ннай рэгістрацыі тэмпературы паветра. Адчувальныя элементы Т.: біметал. пласціна, вадкасны тэрмометр або тэрмометр супраціўлення. Найб. пашыраны Т. з выгнутай біметал. пласцінай, якая дэфармуецца пры змене т-ры. П ерамяш чэнне канца пласціны перадаецца стрэлцы з пяром і фіксуецца на ды яграмнай стужцы ў выглядзе крывой. Н а метэаралагічны х станцыях Т. ўстанаўліваюць y будцы для самапісцаў на выш. 2 м над паверхняй зяшіі.

T3PMÔMETP (ад тэрма... + ...метр), прылада для вы мярэння тэмпературы. Прынцып дзеяння грунтуецца н а розных фіз. з’явах, залежных ад т-р ы (цеплавым расшырэнні газаў, вадкасцей і цвёрдых цел, узнікненні тэрм аЭ Р С і інш ). З’явіліся ў канцы 16 — пач. 17 ст, (тэрмаскоп Галілея, спіртавы я ф ларэнційскія Т. і інш.). А дрозніваю ць Т. газавьш, вадкасныя, тэрм аэл. (гл. Тэрмапара), Т. супраціўлення і інш. Уг а з а в ых Т. тэрмамечрычнымі целамі з’яўляюцца азот, вадарод, гелій і інш.; іх дзе-

янне заснавана на Гей-Люсака законе (вымяраюць т-ру ад 3 да 2300 К). Дзеянне м а н а м е т р ы ч н ы х Т. грунтуецца на ўласцівасці газаў, вадкасцей і пары ў замкнутым аб’ёме змяняць ціск пры зМенах т-ры (вымяраюць т-ру ад 200 да 8000 К). У в а д к а с н ы х Т. тэрмаметрычнымі целамі з’яўляюцца ртуць, спірт, пентан, тапуол; іх дзеянне заснавана на лінейнай залежнасці (у пэўным дыяпаДа арт. Тэрмометр: a — газавы (1 — рэзервуар з газам; 2 — капіляр; 3 — ртутны індыкатар); б — манаметрычны ( 1 — тэрмаметрычны балон; 2 — капіляр; 3 — манаметрычная спружына); в — адчувальны элемент тэрмометра супраціўлення (1 — сярэбраныя вывады; 2 — сярэбраная стужка; 3 — абмотка з плацінавага проваду).

a

141

тэрм ы

ж овымі скляпенням і і купаламі, багата аздабляліся мазаікамі, размалёўкамі, скулыттурай і інш. А цяпляліся гарачым паветрам па каналах, пракладзеных пад падлогай і ў сценах, часта выкарыстоў-

б

зоне т-р) змен аб’ёму ад т-ры (вымяраюць т-ру ад 70 да 1500 К). Дзеянне Т. с у п р а ц і ў л е н н я грунтуецца на залежнасці электрычнага супраціўлення чыстых металаў, сплаваў і паўправаднікоў ад т-ры. Найб. пашыраны такія Т. з бронзы (вымяраюць т-ру ад 1 да 4 К), германію (4,2—13,8 К), індыю (4—300 К), плаціны (14—900 К). Дзеянне б і м е т а л і ч н ы х Т. заснавана на адрозненнях цеплавога расшырэння рэчываў, з якіх зроблены іх адчувальныя элементы; к в а р ц а в ы х Т. — на тэмпературнай залежнасці рэзананснай частаты п’езакварцу і інш. Існуюць таксама Т. спец. прызначэння, напр., метэаралагічныя, глыбакаводныя, гіпсатэрмометры. Т. шырока карыстаюцца ў побыце, а таксама ў розных галінах навукі і тэхнікі. П.С.Габец.

ТЭРМ 0ПСІС (Therm opsis), род кветкавых раслін сям. бабовых. К аля 30 відаў. П аш ы раны пераважна ў стэпавай, паўпусты ннай зонах і ў гарах П аўн. паўш ар’я. Т рапляю цца па берагах р эк і азёр, уздоўж дарог, на пустках, я к пустазелле ў пасевах. Шматгадовыя травы з паўзучым карэнішчам. Сцёблы прамастойныя. Лісце чаргаванае, трайчастае, з буйнымі прылісткамі. Кветкі звычайна жоўтыя, y верхавінкавых гронках. Плод — струк. Найб. пашыраны Т. ланцэтны (Т. lanceolate) — злоснае пустазелле, ядавітая (асабліва лісце і насенне), лек. расліна. В.М.Прохараў.

Тэрмопсіс ланцэтны.

Т Ф Р М Ы (лац. therm ae ад грэч. therm os цёплы , гарачы), y С тараж ы тны м Рыме грамадскія лазні. Служылі таксам а грамадскімі, забаўляльнымі і спарт. збудаваннямі. Я к ты п будынкаў склаліся д а 2 ст. да н.э. Ч асцей Т. ўтваралі складаны комплекс пабудоў са ш матлікімі пам яш канням і. Асн. будынак звы чайна меў сіметрычны план з разм яш чэнн ем па гал. восі гарачай (кальдары я), цёплай (тэпідары я) і халоднай (фры гідары я) лазняў. У ком плекс уваходзілі таксам а вестыбюль, раздзявальня, залы для заняткаў спортам, сходаў, дыспутаў, б-кі і інш. Вял. ўнутр. пам яш канні перакры валіся магутнымі цы ліндры чны м і і кры -

Руіны тэрмаў y г. Чывітавек’я.

в

142

ТЭРНАРНАЯ

вапіся тэрмальны я воды. Найб. вядомыя тэрмы Каракалы (206— 217), Д ы яклеты яна (298— 306) y Ч ы вітавек’я і інш. ТЭРН А РН А Я Р Ы Ф М 0 Ў К А (ад лац. ternarius трайны ), сістэма трайны х сугуччаў клаўзул y ш асцірадковай страфе па схеме аабввб. У знікла ў сярэдн евяковых лац. гімнах, затым стала пры км етай рансаравай страфы: Ты адзінокай, я сіратою — Возьмем і пойдзем разам з табою Колкай жыцця пуцявінкай; Долю, нядолю, сэрцы і думы, Зложым скарб гэты ў скрыню адну мы, Будзь ты маёю, дзяўчынка! (Я.Купала. «Дзяўчынка»)Існуюць зваротная Т.р. — аббавв («Вераніка» М .Багдановіча), слізгаю чая Т.р. — абвабв («Босыя на вогнішчы» М .Чарота). В.П.Рагойша. Т Й Р Н Е Р , Ц ё р н е р (Turner) Д ж озеф М элард Уільям (23.4.1775, Л ондан — 19.12.1851 ), англійскі ж ы вапісец, акварэліст, рысавальш чык і гравёр; найбуйнейш ы майстар англ. рамантызму. Вучыўся ў AM y Л ондане (1789— 93), з 1808 выкладаў y ёй. П рацаваў пераваж на ў Л ондане, ш мат падарожнічаў па Англіі і краінах Еўропы. Д а 1800 пісаў пераважна акварэльны я пейзаж ы, y пач.

19 ст. — ж ывапісныя пейзаж ы ў трады цыях галандскіх майстроў 17 ст. («М ол y Кале», 1802— 03), пазней часта звяртаўся да матываў К .Ларэна, трактую чы

У.Тэрнер. Пахаванне на моры. 1842.

іх y ф антасты ка-рам анты чны м духу. Д ля работ сталага перыяду характэрны віртуознае ўвасабленне ды нам ікі і проціборства пры родных сіл, рэдкіх атмасф ерны х эфектаў. Асаблівай свабодай і ды нам ічнасцю вылучаю цца яго м арскія пейзаж ы, карціны на гіст. і міфалагічнью тэм ы 1820— 40-х г., вы кананы я чцсты м і, светлымі фарбамі, пабудаван ы я на кантрастах паветраных мігатлівых тонаў, якія нібы та раствараю ць абры сы поадметаў: «Уліс і П аліфем»

(1828— 29), «Апошні рэйс карабля «Адважны» (1838), «Пахаванне на моры» (1842), «Дождж, пара і хуткасць» (1844). К алары сты чны я пош укі Т. часткова вы значы лі ж ывапіс ф ранц. імпрэсіянізму, a місты чны я тэндэнцы і і алегары чна-м аляўнічы я ф антасмагоры і, ш то найбольш праявіліся ў позні перы яд, паўплывалі на фарміраванне сімвалізму ў еўрап. мастацтве 2-й пал. 19 ст. Літ.: Н е к р а с о в а Е.А. Тернер. М., 1976. Т.В.Пешына. Т Э Р 0 Р (лац. terror страх, жах), тэоры я і практы ка вы кары стання насілля ў паліт. мэтах. Гл. Тэрарызм. Т Э Р П Е Н Ц ІН , тое, ш то жывіца. Т Э Р П Е Н Ц ІН А В А Е MÂCHA, тое, ш то шкіпінар. Т Э Р П Ё Н Ы (ад грэч. terebinthos тэрп ен цінавае дрэва), паш ы раны я ў прыродзе ненасы чаны я вуглевадароды агульнай ф -л ы (С 5Н 8)Л, дзе п > 2 \ адносяцца да ізапрэноідаў. Паводле колькасці ізапрэнавых звёнаў падзяляюць на монатэрпены (п = 2), ці ўласна Т. (найб. пашыраныя), сэсквітэрпены (п = 3), дытэрпены (п = 4), трытэрпены (л = 6) і політэрпены (напр., каўчук натуральны). У кожнай групе Т. адрозніваюць аліфатычныя, ці ацыклічныя (з адкрытым ланцугом вугляродных атамаў), і карбацыклічныя злучэнні, якія падзяляюць на мона-, бі- і трыцыклічныя (адпаведна з 1, 2 і 3 карбацыкламі ў малекуле); ды-, тры- і політэрпены могуць мець больш за 3 цыклы. Т. выяўлены амаль ва ўсіх тканках раслін; звычайна ў эфірных алеях, шкіпінарах, бальзамах, смолах разам з Т. ёсць іх кіслародзамяшчальныя вытворныя — т э р п е н о і д ы . Паводле характару функц. груп тэрпеноіды падзяляюць на спірты, альдэгіды, кетоны, эфіры, к-ты і інш. (напр., камфора, ментол, смаляныя кіслоты, тэрпінеол). Монатэрпены — бясколерныя вадкасці (Ікш 150— 190 °С), сэсквітэрпены — бясколерныя вязкія вадкасці або легкаплаўкія крышт. рэчывы (tldn 230—300 °С), для дытэрпенаў tKjn > 300 °С. Большасць Т. маюць шчыльн. < 1000 кг/м3. Усе Т. добра раствараюцца ў непалярных арган. растваральніках і раствараюць алеі, тлушчы і смолы, не раствараюцца ў вадзе. Многія аптычна актыўныя. Т. лёгка акісляюцца на паветры (асабліва на святле), ізамерызуюцца і полімерызуюцца, далучаюць галагены і галагенавадароды. Т. вылучаюць з прыроднай сыравіны пёрагонкай з вадзяной парай, экстракцыяй арган. растваральнікамі; індывід. Т. атрымліваюць з іх сумесей фракцыйнай рэктыфікацыяй y вакууме, вымарожваннем і інш. метадамі, a таксама сінтэтычна. Выкарыстоўваюць Т. і тэрпеноіды (індывідуальна ці ў выглядзе шкіпінару, эфірных алеяў, смол) як кампаненты парфумных кампазіцый і харч. эсенцый, як лек. сродкі, растваральнікі, інсектыцыды, флатарэагенты і інш. Я.Г.Міляшкевіч. Т Э Р -П Е Т Р А С Й Н Л явон Акопавіч (н.

9.1.1945, г. Халеб, С іры я), дзяржаўны і паліт. дзеяч Ар'меніі, усходазнавец. Д -р філал. н. С кончы ў Е рэванскі ун-т. 3 1972 на навук. працы ў Ін-це л-ры АН Арменіі, з 1978 — y Матэнадаране. 3 1988 кіраўнік к -та «Карабах», з 1989 чл. праўлення Арм. агульнанац. руху «Карабах». 3 1990 старш ы ня Прэзідыума Вярх. Савета Арм. C C P , y 1991— 98 прэзідэн т Арменіі. П рацы па гісторыі

Ктікійскай армянскай дзяржавы і арм сіры йскіх культ. сувязей. Т Э Р П ІН Е 0 Л , ненасы чаны монацыклічны спірт класа тэрпенаў. Вядомы 3 структурныя ізамеры: а-Т. (1-л-ментэн-8-ол), |3-Т. (8-л-ментэн-1-ол) і у-Т. [4(8)-лментэн-1-ол]. У прыродзе найб. пашыраны а-Т. — бясколерныя крышталі з пахам бэзу; ёсць y шкіпінары і многіх эфірных алеях (напр., памяранцавым, камфорным, гераніевым). У прам-сці атрымліваюць дэгідратацыяй тэрпінгідрату (монагідрат л-ментан-1,8-дыолу) або прамой гідратацыяй а-пінену (гл. Пінен). Сінт. Т. — сумесь усіх ізамераў, y якой пераважае (±)-а-Т. — празрыстая бясколерная вадкасць (tni 2 °С), 2 14—224 I °С, шчыльн. 934—941 кг/м3. Выкарыстоўва- I юць як пахучае рэчыва (пах бэзу) і паўпра- I дукт для сінтэзу інш. пахучых рэчываў (напр., 8 тэрпінілацэтату, які мае кветкавы пах і выка- I рыстоўваецца ў вытв-сці мыла), a таксама як I кампанент харч. эсенцый, растваральнік, I пластыфікатар, флатарэагент. Я.Г.Міляшкевіч. 1 Т Э Р П С ІХ 0 Р А , y старажытнагрэчаскай міфалогіі адна з 9 муз, апякунка танцаў. I Яе ўяўлялі ж анчы най з лірай і плектрам 1 y руках. П аводле аднаго з міфаў, Т. — маці сірэн. Т Э Р С К Ё Й -А Л А -Т б О , ТэрскейА л a т a у, хрыбет y Ц ян ь-Ш ані, які абмяжоўвае з Пд Ісы к-К ульскую катлавіну, y Кыргызстане. Даўж. 375 км. Выш. да 5216 м. Складзены з гранітаў, метамарфічны х сланцаў, вапнякоў і інш. На паўн. схіле вы сакагорны рэльеф з трогамі, цы ркамі, ледавікамі; даўд. схіл спадзісты , зліваецца з сыртамі Унутр. і Цэнтр. Ц ян ь-Ш аня. Пл. ледавікоў каля 1080 км 2. На паўн. схіле — яловыя лясы, вы сакагорны я лугі, на паўд. — -камяністая тундра і вы сакагорная халодная пустыня.

I I I ( I

I I '

Т Э Р Ц Д б Ц Ы М А (італьян. terzodezima I ад лац. tertia decim a тры н ацц атая), гл. ў і арт. Інтэрвал y музыцы. Т Э Р Ц Ы Н А (італьян. terzina ад terza | трэцяя), від верш а, напісанага трохрад- I коўямі з ланцуговай кампазіцы яй: сярэдні радок кож най папярэдняй страфы ры фмуецца з двума крайнімі наступнай I (аба бвб вгв...). Заканчваецца радком, I ш то ры фмуецца з сярэднім радком I апош няга трохрадкоўя. П амер — пяці-1 стопны ямб. Т. ўвёў y паэзію Дантз. л Звярталіся да яе А .П уш кін, А.Блок, і 1 Ф ранко. У бел. паэзію ўвёў М.Багдановіч: Ёсць чары y забытым, старадаўным; Прыемна нам сталеццяў пыл страхнуць 1 жыць мінулым — гэткім мудрым, слаўным, — I Мы любім час далёкі ўспамянуць, Мы сквапна цягнемся к старым паэтам,■ Каб хоць душой y прошлым патануць. I

Таму вярнуўся я к рандо, санетам, I бліснуў ярка верш пануры мой: Як месяц зіхаціць адбітым светам, — Так вершы ззяюць даўняю красой! («Тэрцыны») У сучаснай бел. паэзіі сустракаецца ў Я Сіпакова, А.Грачанікава і інш. В.П Рагойша.

ры я майго жыцця» (1908), y 1931 вьідадзены цы кл яе лекц ы й пра Ш эксп іра і перапіска з Ш оу. Акцёрамі былі і яе сёстры — К е й т Т. (1844— 1924), Ф л о р э н с Т. (1854— 96), М а р ы ё н Т.

(1 8 5 6 — 1930), б рат Ф р э д Т. (1 863— 1933).

ТЭРЦЫЯ (лац. tertia трэцяя), гл. ў арт. Інтэрвал y музыцы.

Т Э Р Ы Г Ё Н Н Ы Я АДКЛАДЫ (ад лац terra зям ля + ...генез), абломкавы я асадкі і абломкавыя горныя пароды, якія складаю цца са знесены х з сушы (у вы ніку яе дэнудацы і) абломкаў розных парод і мінеральны х зерняў. Утвараюцца ў вадаёмах (марскіх і прэснаводны х) і ў назем ны х умовах. 3 Т.а. звязаны россы пы каш тоўны х рэдкіх і рассеяных металаў, алмазаў, бурш тыну, радовіш чы буд. м атэры ялаў і інш. Гл. таксам а Марскія адклады.

ТЭРЦЙТ (італьян. terzetto; ад лац. tertius трэці) y м y з ы ц ы , 1) ансам бль (пераважна вакальны) з трох удзельнікаў («Т. для дзвюх скры п ак і альта» АДворжака). 2) Муз. твор для такога склаау выканаўцаў; самаст. п ’еса ці нумар y оперы, кантаце, араторыі, аперэце, месе і інш, (Т. Кармэн, Ф раскіты , Мерседэс з 3-га акга оперы Ж .Бізэ «Кармэн»), У верш аскладанні Т. ( т р о х р а д к о ў е ) — страф а, як ая складаецца з трох радкоў. Існуе некалькі яе відаў: рыфмуюцца ўсе радкі (ааа), рыфмуюцца толькі 2 радкі (ааб, абб ці аба), радкі зусім не рыфмуюцца (абв); налр.: Я — кропля вялікага творчага мора, Я — іскра квяцістага полымя зораў, Я — водблеск нябёсных адвечных прастораў... Памру — не памрэ безупынная сіла, Што думы пад неба да зорак насіла, Што кіне вянок на нямую магілу. (З.Бядуля) Часам y вершы, напісаным Т., ужываюцца адначасова розныя яго віды. У выглядзе монастрафы Т. сустракаю цца не часта. Найчасцей уваходзяць y склад буйнейшай вершаванай формы (напр., санета) або звязваюцца адно з адны м ланйуговымі рыфмамі. У бел. паэзіі н ярэдкія творы, y якіх 2 Т., графічна аддзеленыя, аб’ядноўваюцца ры ф м ай y своеасаблівыя пары: Ціха па мяккай траве Сінявокая ноч прахадЗіла; Ціха з заснуўшых палЯн Плыў y гару і знікаў, Быццам дым сіняваты з кадзіла, Рэдкі, правідны туман. (М.Багдановіч) Г.Р.Куляшова, В.П.Рагойша (у вершаскладанні). Т^РЫ (Terry) Элен Аліс (27.2.1847, г. Ковентры, Вялікабрытанія — 21.7.1928), англійская актрыса. Дэбютавала ў 1856.

3 1867 y т-ры «Ліцэум» пад кіраўніцтвам Г Іреінга (яе пастаянны партнёр да 1898), y 1902—03 кіраўнік т-ра «Імперыял». Створаныя ёй вобразы вы лучаліся эмацыянальнасцю і задуш эўнасцю: Афелія, Порцыя, Віёла, Беатры чэ («Гамлет», «Венецыянскі купец», «Дванаццатая ноч», «Многа шуму з нічога» У.Шэкспіра), Маргарыта («Фауст» І.Гётэ), Алівія («Алівія» У.Уілса паводле О.Годдсміта). Паставіла (з сынам Э.Г Крэгам) «Ваеўнікі ў Хельгеландзе» Г.Ібсена (выканала ролю Іордыс) і «М нога шуму з нічога» (1903). Сярод інш. роляў: лэдзі Сесілія («Вяртанне капітана Брэсбаўнда» Б.Шоу, роля напісана спецы яльна для яе), Эліс Грэй («Э ліс-сядзі-каляагню» Дж.Бары) і інш. Здымалася ў кіно. Апублікавала аўгабіяграфію «Гісто-

Т Э Р Ы К 0 Н (ф ранц. terri conique ад terri пародны адвал + conique канічны ), адвал ш ахтавых горных парод ці адходаў абагачэн ня, якія адсы паю цца ў форме конуса. Т Э Р Ы Л Е Н , гандлёвая назва поліэфірнага валакна, ш то вы рабляю ць y Вялікабрытаніі. Т Э Р Ы Т А Р Ы Й Л Ь Н А С Ц Ь y ж ы в ё л, ф орм а вы кары стання асобінамі, сем ’ямі, папуляцы ям і ж ывёл тэры торы і, якая вы значае прасторавы я ўзаемаадносіны паміж імі. С адзейнічае больш раўнамернаму р азм яш ч энн ю арганізмаў і з ’яўляецца механізмам, які лімітуе іх колькасць. Н айб. характэрна для жывёл са складаны м і рэпрадукты ўны мі паводзінамі: вы ш эйш ы х ракападобны х, павукоў, насяком ы х, малю скаў, рыб, зем наводных, рэп ты лій, часцей для птушак, млекакормячы х. У аснове Т. -— канкурэнцыя з-за прасторы з усімі яе рэсурсамі (прыстанішчы, корм, асобіны процілеглага полу). Праяўляецца T. y індывід. ці групавой, пастаяннай ці сезоннай ахове тэрыторыі (участкі гнездавыя, індывід., сямейныя, каланіяльныя, паляўнічыя, спароўвання) пры дапамозе дыстантных ці кантактных сігналаў. Да дыстантных належаць апавяшчэнне канкурэнтаў гукамі (стракатанне цвыркуна, спевы птушак, выццё ваўкоў), пахам (мечанне тэрыторыі мачой y кашэчых і памётам y капытных). Набор пагражальных сігналаў (афарбоўка, позы, паводзіны) выкарыстоўваецца пры сутыкненні асобін на агульнай мяжы (кантактныя сігналы). Асобіны, не здольныя ўтрымаць тэрыторыю, выключаюцца з размнажэння; пры празмерна высокай шчыльнасці папуляцыі сутыкненні завяршаюцца гібеллю слабейшых. ТЭ РЫ ТА РЫ ЯЛ ЬН Ы Я В 0ДЫ , т э ры тары яльнае м о р а , марскія (азёрн ьм ) воды, якія пры лягаю ць да сухапутнай тэры торы і пэўнай дзяржавы і знаходзяцца пад яе суверэнітэтам. Ш ы р. ад 3 да 12 марскіх міль. Судны ўсіх дзяржаў могуць кары стацца правам мірнага праходу праз Т .в., вы конваю чы пры гэтым палаж энні міжнар. пагадненняў, законы і правілы пры бярэж ны х дзяржаў; y адносінах да ваен. караблёў многія дзяржавы пры тры мліваю цца дазвольнага або паведамляльнага парадку. Рэжым Т.в. рэгулю ецца Ж энеўскай

ТЭРЫ ТО РЫ Я____________ 143 К анвенцы яй аб тэр. моры і прылеглай зоне 1958. ТЭРЫ ТА РЫ Й ЛЬН Ы Я В 0 Й С К І, 1) вайсковы я ф арміраванні, якія ствараліся на аснове тэры тары яльна-м іліцы йнай сістэмы. У С С С Р , y т.л. ў Б С С Р , існавалі ў 1923— 38 (гл. Міліцыйная армія). 2) У ш эрагу дзяржаў — частка ўзбр. сіл, пры значаны х для папаўнення рэгулярных войск. Выкары стоўваю цца для аховы і абароны аб ’ектаў y глыбіні краіны (аэрадромаў, баз, пунктаў кіравання і інш .), барацьбы з дэсантам і, ды версійны мі групамі і інш. Т эр.-занальны пры нцы п, на аснове якога адбы ваецца камплектаванне і вы кары станне Т.в., прадугледжвае падзел тэр. краіны на зоны (адм. раёны ) абароны. Т.в. Ф інлянды і, Нарвегіі і Д аніі наз. войскамі мясц. абароны («Хэмверн»), y ЗШ А — нац. гвардыяй, y Ф Р Г — войскамі абароны радзімы («Гайматшутц»), Звы чайна з ’яўляю цца састаўной ч астк ай сухап. войск. Н а Беларусі Т.в. ф арм ірую цца і разгортваю цца ў паграж альны перыяд, a таксам а ў ходзе вучэнняў, напр., ком плекснага аператыўна-такты чнага вучэння «Бярэзіна-2002». Н а іх ускладваю цца задачы: узм ацненне асобны х пры гранічны х участкаў, дзе не плануецца вядзенне баявых д зеянн яў рэгулярны мі войскамі; удзел y барацьбе з дэсантна-ды версійны мі сіламі праціўніка і незаконны м і ўзбр. ф арм іраван нямі, падтры мка рэж ы му ваен. становішча; эвакуацыя насельніцтва і матэры яльных рэсурсаў з раёнаў магчымых баявых дзеянняў, вы кананне м ерапры емстваў па ліквідацыі наступстваў пры м янення зброі масавага зн іш чэння; ахова і абарона тылавых аб’ектаў (раёнаў), гарадоў і інш. населеных пунктаў; вядзенне ўзбр. барацьбы на часова захопленай праціўнікам тэр. і інш. Асн. ф арміраванні: асобны я стралк. батальён, рота, узвод. К іраўніцтва Т.в. аж ы ццяўляю ць камандуючы сухап. войскамі, адпаведны я структуры аператыўных напрамкаў, нач. зон тэр. абароны і інш. А.М.Любачка. Т Э Р Ы Т 0 Р Ы Я (лац. territorium ад terra зям л я), 1) частка паверхні зям ной сушы з пры родны мі, a таксама створанымі ў вы ніку чалавечай дзейнасці ўласцівасцямі і рэсурсамі. Характарызуецца працягласцю (плош чай), асаблівасцямі геагр. становіш ча, пэўны м тыпам пры роднага ландш афту, гасп. асвоенасцю і інш. 2) А дм.-тэр. адзінка ў некат. краінах; вы лучаецца нараўне з асн. адм. адзінкай па прыкметах (адзнаках) м ен ш ай абж ытасці і асвоенасці і інш ., з абмеж аваны мі правамі мясц. кіравання. Т. вы лучаецца ў Аўстраліі, Венесуэле, Індыі, Канадзе (нараўне са штатамі і інш. адм. адзінкамі). Т Э Р Ы Т 0 Р Ы Я Д ЗЯ РЖ А Ў Н А Я , частка зям нога шара, якая знаходзіцца пад сўверэнітэтам пэўнай дзяржавы. У склад Т.дз. уваходзяць суша з яе нетрамі, во-

144 ___________

т э р ы я л о г ія

ды і паветр. прастора, ш то ляж ы ць над суш ай і водамі. С y ш a — уся сухапутная тэр. ў межах граніц дзяржавы. Водную тэрыторыю складаю ць унутр. (нац.) і тэр. воды. Н е т р ы, ш то знаходзяцца пад сухапутнай і воднай тэр., з ’яўляю цца пры належ насцю дадзенай дзяржавы да тэхнічна даступнай глыбіні. У паветраную прастору ўваходзяць трапасф ера, стратасф ера, a таксама зн ачная частка вы ш эйляж ачай прасторы. Бакавы я межы Т.дз. вы значаю цца дзярж. граніцамі. У межах сваёй тэр. дзяржава аж ы ццяўляе сваё вярш энства, якое назы ваецца тэры тары яльны м і з ’яўляецца састаўной часткай дзярж. суверэнітэту. П рава на Т.дз. звы чайна замацоўваецца кан сты туцы ямі дзяржаў. Кансты туцыя Рэсп ублікі Беларусь (арт. 9) абвяш чае тэр. краіны натуральнай умовай існавання і прасторавай мяж ой сам авы значэння народа, асновай яго дабрабыту і суверэнітэту. Т эр. Беларусі, якая складае пл.

207,6 тыс. км 2, адзіная і неадчужальная; ян а падзяляецца на вобласці, раёны , гарады і інш. адм.-тэр. адзінкі. Г.А.Маслыка. Т Э Р Ы Я Л 0 Г ІЯ (ад грэч. thërion звер + ..логія), м а м а л і я л о г і я , м а м а л о г і я, раздзел заа/югіі, які вывучае млекакормячы х. Вывучае сістэматыку млекакормячых, іх паходжанне і сувязі з інш. групамі жывёл, біялогію, геаір. пашырэнне, шляхі міграцый, гасп. значэнне дзікіх звяроў. Адна з асн. задач Т. — распрацоўка біял. асноў рацыянальнага выкарыстання дзікіх млекакормячых. Выкарыстоўвае метады: назіральны, апісальны, параўнальна-анат., колькаснага ўліку і інш. Тэрмін «T.» прапанаваны рас. заолагам С.І.Агнёвым y 1928. На Беларусі пы танні Т. вывучаюцца ў Інстытуце заалогіі H au. АН, Бярэзінскім біясферным запаведніку, нац. парках рэспублікі і інш. С ярод бел. вучоных, якія займаліся пэўны мі пы таннямі ў галіне T., І.М .Сярж анін, П .Р.К озла, А.М .Курскоў, В.М .М іхалап, Э.Р.Самусенка, В.Ф .Ц ераховіч і інш. Л іт С о к о л о в В.Е. Смстематнка млекопнтаюшйх [T. 1—3], М., 1973—79; Терлологня в СССР. М., 1984; Жйзнь жявотных. Т. 7. 2 нзд. М., 1989.

перш ы цэнтр для хворых на С Н ІД і інш . дабрачы нн ы я ўстановы. Нобелеўская прэм ія міру 1979.

Літ:. А с м а р я н Л. Ваан Терьян. Ереван, 1971; Г р н г о р ь я н К.Н. В.Терьян. 2 нзд. Л., 1985.

Т Э Р Э З ІН А (Teresina), горад на ПнУ Бразіліі. Адм. ц. ш тата Піауі. Засн. ў 1830. Больш за 600 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. П орт на р. П арнаіба. М іж нар. аэрапорт. Важны гандл. цэнтр. П рам -сць: харч., тэксты льная. У н-т. Ф ілал. акадэмія. Гіст. музей штата Піауі.

Т Э С Ё Й , Т э з е й, старажытнагрэчаскі герой, цар г. Афіны (паводле традыцыі, каля 13 ст. да н.э.), вобраз якога быў y зн ачнай ступені міфалагізаваны. Ант. трады цы я прыпісвае Т. ш эраг легендарны х подзвігаў (удзел y вайне з амазонкам і і паходзе арганаўтаў, перамогу над разбойнікам Пракрустам, забойства пачвары-лю даеда Мінатаўра і інш.) і гіст. дзеянняў: вы зваленне Афін ад гегемоніі К ры та, аб’ядн анн е Атыкі, заснаванне Істмійскіх гульняў, першы сац. падзел аф ін ян на еўпатрыдаў (знаць), геамораў і дэміургаў. Культ Т. сфарміраваўся ў Афінах y 5 ст. да н.э. У яго гонар наладжваліся ш тогадовыя (дзень, калі паводле міф а Т. выратаваў афінскую моладзь ад М інатаўра) і штомесячны я святы.

Т Э Р Э Н К Ў Р (ням. Terrainkur ад франц. terrain м ясц овасць + ням. Kur лячэнне), метад л яч эн н я дазіраванай па адлегласці, часе, з улікам ступені нахілу маршруту хадзьбой па спец. арганізаваных маршрутах; таксама назва сам ой дарож кі для такой хадзьбы. Умацоўвае і аднаўляе зніжаную функцыю мышцаў, ліквідуе вянозны застой, паляпшае абмен рэчываў. Выкарыстоўваюць y пач. стадыях сардэчна-сасудзістых захворванняў (асабліва пры аслабленні скарачальнай функцыі сардэчнай мышцы), некат. хваробах органаў дыхання, пасля траўм ніжніх канечнасцей, з мэтай аздараўлення. Т Э Р іШ Ц Ы Й Публій Афр (Publius Terentius Afer; каля 195, К арф аген — 159 да н.э.), ры мскі драматург. Бы ў рабом сенатара Т эрэн ц ы я Л укана, як і даў яму адукацыю і волю. Уваходзіў y ары стакраты чны элінафільскі гурток аратара і палкаводца С цы піёна А ф ры канскага М алодшага. Пісаў y ж анры паліяты — рым. камедыі на ўзор грэч. бы тавой М енандра. П аміж 166 і 160 д а н.э. паставіў 6 камедый (усе захаваліся); «Андры янка», «Свякроў», «Сам сябе карае», «Еўнух», «Фарміён», «Браты». У цэнтры іх — праблемы вы хавання, с я м ’і, кахання, якія вы раш аю цца ў м яккай , гуманіст. манеры; ім уласцівы сур’ёзны тон, паслядоўнасць y развіцці д зеян н я і ф арміравання характараў, вы танчанасць мовы, наватарскае вы кары станне пралогаў. Тв.. Рус. пер. — Комеднн. М., 1988. Літ.: С а в е л ь е в а Л Н Художественный метод П.Теренцня Афра. Казань, 1960; Я р х о В.Н У йстоков европейской комед й й . М., 1979. С.Дз.МалюковЫ. ТЭРЭФ ТА ЛЕВАЯ KIGJIATÂ, 1, 4 -б е н золдыкарбонавая кіслата, л-фталевая кіслата, адна з фталевых кіслот, С6Н4(С О О Н )2.

Т Э С ІН (Tessin), ш ведскія архітэктары, бацька і сы н; вядучыя прадстаўнікі швед. класіцызму. Нікадэмус Т. С т а р э й ш ы (7.12.1615, г. Штральзунд, Германія — 24.5.1681). П а паходж анні фламандзец. 3 1639 y Швецыі, з 1649 пры дворны архітэктар. Вучыўся ў арх. Ж . д э ла Вале. Вандраваў па Францыі і Італіі. Пабудаваў замак Мельсакер y С ёдэрм анлавдзе (каля 1660); палац Дротнінгхольм каля Стакгольма (з 1662), які капіраваў ты п каралеўскага палаца ў Версалі; ратушу ў Гётэбаргу (1669); паводле яго праекта ўзведзены сабор y Кальмары (1660— 80). Н і к а д э м у с Т. М а л о д ш ы (23.5.1654, г. Н ю чэпінг, Ш вецы я — 10.4.1728), сын Н ікадэм уса Т. Старэйш ага. Вучыўся ў бацькі. У 1673— 78 y Італіі, зазнаў уплы ў Я.Берніні і JX-Фантаны. У творчасці спалучаў пы ш насць барока з выкарыстанн ем прыёмаў класіцы зму 17 ст., y т.л. палады янства. Будаваў палацы (каралеўскі ў Стакгольме, з 1697), загарадны я палацава-паркавы я комплексы (з 1681 дабудоўваў пачаты бацькам палац Дротнінгхольм). Сярод інш. работ: цэрквы ў Кунгсёрэ (1689) і Карлскруне (1697), гал. дом м аёнтка Гюленшэрны ў С тэнінгу (1694— 98). Аўтар праекта рэканструкцы і ц энтра Стакгольма (ажыццёўлены часткова).

ТЭРФ ДА, гл. Карабельныя чэрві. Т Э Р ^ З А (Teresa), М а ц і Тэрэза [свецкае Баяджыў Агнес Г о н д ж a (Bqjaxhiu); 26.8.1910, С к о п ’е, М акедонія — 5.9.1997], албанская катал іц кая манахіня, заснавальніца і кіраўн іц а О рдэна міласэрнасці. 3 1928 паслуш ніца ордэна «Ірл. сёстраў Ларэта», вы кладала ў місіянерскай ш коле св. М арыі ў Калькуце (Інды я). У 1935 пры няла м анаскі постры г пад імем Т. У 1946 заснавала О рдэн міласэрнасці, члены якога павінны дапамагаць усім абяздолены м. П ад кіраўніцтвам Т. створана больш за 50 ш кол y Індыі і інш. краінах для дзяцей самых бедных пластоў насельніцтва, засн. прытулак для паміраю чых жабракоў, лепразоры й,

Т Э Р ’Й Н Ваан (сапр. Т э р -Г р ы г а р ’ я н Ваан Сукіясавіч; 9.2.1885, в. Гандзані, Грузія — 7.1.1920), арм янскі паэт і грамадскі дзеяч. С кончы ў Л азараўскі ін-т усх. моў y М аскве (1906), вучыўся ў П ецярбургскім ун-це (1913— 16). Друкаваўся з 1905. П ерш ы зб. вершаў «Мроі сутоння» (1908). Аўтар ц ы клаў вершаў «Ноч і ўспаміны», «Залатая казка» (абодва 1912), «К раіна Наіры» (1915). Спачуваў абяздолены м , вы казваў любоў да бацькаўш чы ны . Л іры ка Т. вы значаецца вы танчанасцю ф орм , багаццем рытмікі, музы кальнасцю . Удзельнічаў y заклю чэнні Брэсцкага міру 1918. Тв:. Рус. пер. — Стнхотворення. Л., 1980.

Да арт. Тэсін. Н і к а д э м у с Тэсі н М а л о д ш ы . Галоўны дом маёнтка Поленшэрны ў Стэнінгу.

ТЭСІТЎРА (італьян. tessitura літар. — тканіна), вышыннае становіш ча гукаў y муз. творы адносна ды япазону пеўчага голасу ці інструмента, для якіх твор напісаны. Неабходнай умовай свабоды і натуральнасці вы канання з ’яўляецца адпаведнасць Т. характару голасу ці тэхн. магчымасцям інструмента. Адрозніваюць Т. сярэдню ю , высокую і нізкую, Найб. натуральнай для канкрэтнага выканаўцы лічы цца яго сярэдняя Т. Г.Р Куляшова.

вял. колькасць віткоў тонкага дроту. Пры выкананні ўмоў рэзанансу ў Т.т. ўзнікаюць ваганні з частатой да 150 кГц пры напружанні да 7 MB. Выкарыстоўваецца ў дэманстрацыйных мэтах. Т Э С Т (англ. test вы прабаванне, даследаванне), 1) сістэма заданняў, як ія дазваляю ць вы мяраць узровень развіцця пэўных якасцей (уласцівасцей, ведаў) асобы. 2 ) У в ы л і ч а л ь н а й т э х н і ц ы — кантрольная задача для праверкі дакладнасці работы ЭВМ . Гл. так сама Тэсціраванне. ТЙСТАВЫ УЧАСТАК, тое, ш то клю чавы ўчастак.

TâCJIA, адзінка магнітнай індукцыі ў Міжнар. сістэме адзінак (СІ). Роўная індукцыі аднароднага магн. поля, y якім на адрэзак прамога правадніка даўж. 1 м з эл. токам сілай 1 A дзейнічае макс. сіла 1 Н. Названа імем Н.Тэслы. Абазначаецца Тл. 1 Тл = 1 В б/м 2 = 1 Н/(А-м). Выкарыстоўваецца таксама дольная адзінка мілітэсла (Ю '3 Тл). Т к Л А (Tesla) Нікола (10.7.1856, Смілян, Харватыя — 7.1.1943), вы находнік і вучоны ў галіне электра- і радыётэхнікі. Вучыўся ў Політэхн. ін-це ў Грацы і Пражскім ун-це (1875— 80). 3 1882 y Парыжы, з 1884 y ЗШ А. Распрацаваў шэраг канструкцый мнагафазны х эл. машын і схем размеркавання мнагафазных токаў. Незалежна ад італьян. фізіка ГФерарыса адкрыў з ’яву вярчальнага магн. поля (1888). Вынайшаў высокачастотны трансфарматар (гл. Тэсла трансфарматар) і эл.-мех. генератары вы сокай частаты (1889— 91). Сканструяваў некалькі радыёкіравальных самаходных механізмаў, вынайшаў эл. лічы льнік, частатамер і інш. Даследаваў магчымасць перадачы сігналаў і энергіі без правадоў. Яго імем названа адзінка магн. індукцыі — тэсла. Медаль Т.А.Эдысана (1917). Літ:. Р ж о н с н н ц к н й Б.Н. Ннкола Тесла. М., 1959; Ц в e р a в a Г.К. Ннкола Тесла. Л., 1974.

TâCJlA ТРАНСФАРМАТАР, электры чная трансфарматарная прылада для атрымання высакавольтных ваганняў высокай частаты. Складаецца з вы сокачастотнага трансфарматара (без ферамагн. асяродка), разрадніка і эл. кандэнсатара. Вынайдзены Н.Тэсла (1891) як крыніца ваганняў для радыёстанцый. Першасная абмотка Т.т. мае некалькі віткоў тоўстага дроту, якую далучаюць да крыніцы сілкавання пераменнага току праз разраднік і кандэнсатар. Другасная абмотка, размешчаная ўнутры першаснай ці побач з ёй, мае

Т Э С Т А С Т Э Р 0Н (ад лац. testis мужч. яечка + грэч. stereos цвёрды ), стэроідны мужчынскі палавы гармон пазваночны х жывёл і чалавека з групы андрагенаў. Утвараецца ў сем янніках, яечніках, надны рачніках, плацэнце, печані. Вы значае палавую ды ф ерэн ц ы яц ы ю рэп радуктыўных органаў і ўсяго арганізм а па мужчынскім тыпе. У антагенезе ўдзельнічае ў развіцці муж чы нскіх палавы х органаў, другасных палавых адзнак, рэгулюе палавыя паводзіны , сперматагенез. У жаночых асобін Т ., які вы працоўваецца яечнікамі, садзейнічае развіццю малочных залоз (у час цяж арн асці яго канцэнтрацы я павялічваецца). Метабалічныя пераўтварэнні Т. ажыццяўляюцца ў печані, нырках, кішэчніку, лёгкіх, скуры і інш. органах. Сакрэцыя залежыць ад сезонных і ўзроставых змен. Канцэнтрацыя ў плазме крыві мужчын 0,5—0,9 мкг/100 мл, y жанчын — 0,12 мкг/100 мл. За суткі ў арганізме мужчыны ўтвараецца каля 15 мг Т. He назапашваецца ў арганізме, метабалізуецца ў андрастэрон, выводзіцца з мачой. Выкарыстоўваецца ў медыцыне. Т Э С Т Ы К У Л Ы , муж чы нскія залозы, тое, што семяннікі.

палавы я

Т ^ С Ц Е Р (англ. tester ад test вы прабаванне, даследаванне), пры лада, сістэма ці праграма для кантролю аб ’ектаў даследаванняў (правільнасць ф ун к ц ы ян аван ня, вы м ярэнне асн. параметраў, пры належ насць да пэўнага класа і інш .). У в у з к і м с э н с е — кам бінаваная электравы м яральная пры лада (напр., амперваяьтомметр), пры значаная для праверкі работаздольнасці і наладкі рады ёэлектроннай апаратуры. Т Э С Ц ІРА В А Н ІІЕ (ад тэст), метад псіхал. ды ягносты кі і сацы ялагічнага даследавання, які вы карыстоўвае тэсты — стандартызаваныя заданні, па вы ніках вы канання якіх вы м яраю ць пэўн ы я псіхал. характары сты кі, узровень развіцця навыкаў, уменняў і ведаў рэспандэнтаў. Асн. сферы вы кары стання Т. — адукацыя, прафес. падрыхтоўка і адбор, псіхал. кансультаванне. Уключае 3 этапы: распрацоўка тэста і вы значэнне ступені яго валіднасці (дакладнасці); правядзенне Т. на аснове распрацаванай інструкцы і; інтэрпрэтацы я вы нікаў Т. У залеж насці ад мэты Т. тэсты класіф ікую цца паводле спосабу іх правядзен н я (індывід. і групавьм), паводле ф арм альнай структуры (просты я і склад аны я, ш то ўклю чаю ць некалькі субтэс-

тэтнульды

____________ 145

таў), паводле аб ’екта вы вучэння (тэсты дасягненняў: сенсорны я, маторны я, на інтэлект, творчы я здольнасці, веды; асобасны я: характаралагічныя, на тэм перамент, устаноўкі, інтарэсы ), паводле ступені дасведчанасці рэспандэнтаў пра задачы Т. (прамы я і непрамыя) і паводле інш. крытэрыяў. Т Э ТА Н ІЯ , сутаргі ў дзяцей, тое, што спазмафілія. ТЙТАНУС (лац. tetanus ад грэч. tetanos напруж анне, здранцвенне, сутарга), стан працяглага скарачэння і макс. напруж ання мыш цаў; аснова ды намічнай і статы чнай дзейнасці арганізма. Выклікаецц а паступленнем нерв. імпульсаў з такой частатой, ш то іх эф екты падсумоўваю цца (кожнае наступнае раздражн енне трапляе ў фазу павы ш анай узбудлівасці мы ш ачнага валакна). Адрозніваю ць Т. з у б ч а с т ы (узнікае, калі ў адказ на раздраж ненне мы ш ца пачынае скарачацца, не паспеўш ы поўнасцю расслабіцца) i г л a д к і (утвараецца пры больш высокай частаце раздражн ен н я, калі кож ны наступны стымул пры ходзіць y фазу ўкарочвання мы ш цы ). П а амплітудзе і працягласці Т. значна перавыш ае адзінкавае скарачэнне, a для мы ш ачны х валокнаў, што тэтанічна скарачаю цца, характэрна адносна хуткая стамляльнасць з пры чы ны зн ачнага расходу энергіі. С.С.Ермакова.

T3TM À EP, Пш эрва-Тэтм аер (Przerw a-Tetm ajer) К азімеж (12.2.1865, в. Л ю дзьмеж, П ольш ча — 18.1.1940), польскі пісьменнік; прадстаўнік «М аладой Польшчы». С кончы ў Ягелонскі ун-т y Кракаве (1889). Друкаваўся з 1886. Выдаў 8 зб-каў верш аў (1891— 1924), якім уласцівы ім прэсіяністы чна-сім валісцкі характар, м етафары чнасць, музы чнасць; звяртаўся да пейзаж най, інты м н ай і філас. лірыкі. У драмах «Сфінкс» (1893), «Завіш а Чорны» (1901), «Рэвалю цыя» (1906) сімвалісцкія тэндэнцы і. С эн с бы цця чалавека, праблемы сучаснасці і мастацтва ў раманах «Анёл смерці» (1898), «Пані Мэры» (1901), «Гібель» (1905); прырода, традыцы і і побы т ж ыхароў польскіх Татраў y цы кле апавяд. «На Скалісты м Падгаллі» (1903— 10). У гіст. рамане «Легенда Татраў» (1910— 11) маст. асэнсаванне гісторыі П ольш чы 17 ст. Раман «Канец эпапеі» (т. 1— 4, 1913— 17) пра вайну 1812 і ўдзел y ёй палякаў. Асобныя творы Т. ў перакладзе на бел. мову друкаваліся ў газ. «Наш а ніва» (1910— 13).

Te:. Poezje wybrane. 2 wyd. Wroclaw etc., 1968; Pyc. пер. — Нзбр. проза. M., 1956.

M. М.Хмяльніцкі. Т Э Т Н Ў Л Ь Д Ы , вярш ы ня ў цэнтр. ч. Вял. К аўказа, y Грузіі. Выш. 4852 м. С кладзена пераваж на з крышт. парод. В ы ш эй за 3000 м — вечны я снягі і ледавікі. Агульная пл. зледзянення каля 46 км 2.

146_______________ ТЭТРАДА ТЭТРАДА [ад грэч. tetras (tetrados) чацвёрка], характэрная для раслін група з 4 гаплоідных клетак, якая ўтвараецца ў вы ніку меёзу з адной мацяры нскай ды плоіднай клеткі (мікраспарацы та або мегаспоры ). Т аксам а 4 храматыды, а б ’ядн ан ы я цэнтрамерамі ў пары ў прафазе меёзу. Т акая Т. складае бівалент. ТЭТРАДРАХМ А, стараж ы тнагрэчаская, пераважна сярэбраная, манета вартасцю ў 4 драхмы. Т Э Т Р А К 0Н Х (ад грэч. tetra чатыры + конха), тып цэнтры чнага хрысц. храма сярэдневякоўя і Д драдж эння; 4-пялёсткага плана, утворанага апсідамі, кры жападобна звернутымі да цэнтр. падкупальнага квадратнага аб’ёму (напр., храм Д ж вары ў М цхеце, 586/587— 604, Грузія; царква С анта-М ары я дэла К ансалацы ёне ў Тодзі, 1508— 1617, Італія). Т Э Т Р А Л 0 Г ІЯ (грэч. tetralogia), чатыры адносна сам астойны я паводле будовы творы , звязаны я агульнасцю задумы, сю ж эта, дзейны х асоб. У ант. л-ры Т. — цы кл з трох трагедый і сатыр. драмы (трылогія «Арэстэя» і драма «Праметэй» Эсхіла). У сучаснай л -р ы Т. сустракаецца рэдка, паколькі патрабуе спецыфічнага зместу — вял. м атэрыялу, панарамнага ўвасаблення часу, часцей біяграфіі героя, які доўга ф ункцыянуе ў сюжэце. Д а Т. мож на аднесці раман Ц.Гартнага «Сокі цаліны», y якім, аднак, творы -часткі вы дзелены слаба. Узорам Т. ў бел. л -р ы з ’яўляецца аповесць А.Васілевіч «П ачакай, затры майся...», дзе асобны я часткі («Расці, Ганька», «Доля знойдзе цябе», «Новы свет», «Пачакай, затры майся...») складаю ць сю жэтна заверш аны я аповесці, звязаны я гісторыяй ж ы цця гал. гераіні. А.М.Пяткевіч. ТЭТРА Х Л О РМ ЕТА Н , тое, ш то чатыроххлорысты вуглярод. Т Э ТРА Э Д Р (ад грэч. tetra чатыры + hedra грань), адзін з 5 ты паў правільны х мнагаграннікаў, правільная трохвугольная піраміда. Mae 4 грані (трохвугольныя), 6 рэбраў, 4 вярш ы ні (у кож най сы ходзяцца 3 рабры). Аб’ём T. V — аітч 2 /1 2 » »0,1179 fl3, дзе a — даўж ы ня рабра.

Тэтраэдр.

Т Э Т Р А Э Т Ы Л С В ІН Ё Ц (Т Э С ), най больш паш ыранае свінецарган. злучэнне (С 2Н 5)4РЬ; антыдэтанатар м аторнага паліва.

Бясколерная масленая лятучая вадкасць, шчыльн. 1650 кг/м3; кіпіць з раскладаннем (tKin 200 °С), павольна раскладаецца пры пакаёвай т-ры. He раствараецца ў вадзе, змешваецца з арган. растваральнікамі. У прам-сці атрымліваюць узаемадзеяннем этылхларьшу CjHjCl са сплавам свінцу з натрыем, электролізам водна-спіртавога раствору этылбраміду С2Н5Вг і гідраксіду натрыю на катодзе з губчатага свінцу і графітавым анодзе. Выкарыстоўваюць y выглядзе этылавай вадкасці як антыдэтанацыйную прысадку да бензіну, як каталізатар y арган. сінтэзе (напр., полімерызацыі алефінаў, вінілхларыду і акрыланітрылу, алкіліравання вуглевадародаў), напаўняльнік y лічыльніку Гейгера. Высокатаксічны; лёгка пранікае праз скуру, ГДК 0,005 мг/м3. Т Э Т Р 0 Д [ад грэч. tetra чаты ры + (электр)од], чатырохэлектродная электронная лямпа. M ae катод, анод і 2 сеткі (кіроўную і экранную ). П рапанаваны ням. вучоным В.Ш откі (1919) і з ’яўляецца ўдасканаленым трыёдам. 3 -за ды натроннага эф екту (уплыву другаснай электроннай эмісіі з паверхні электродаў) пры ём на-ўзм ацняльны я Т. зам ен ены прамянёвы мі Т, і пентодамі. У прамянёвых Т. з дапамогай спец. пласцін ствараецца стуж ачны паток электронаў, y вы ніку чаго паблізу анода ўзнікае патэн цы яльны бар’ер, які адбівае выбітыя з аноду другасны я электроны . Т, вы кары стоўваю цца для ўзм ацнення і генерацыі ваганняў нізкай і вы сокай (да 1 ГГц) частот y рады ёэлектроннай апаратуры. Т Э Т Р 0 3 Ы , ніж эйш ы я монацукрыды з 4 вугляроднымі атамамі ў малекуле (эры троза, тэтрулоза). Важны прамеж кавы прадукт пры ф отасінтэзе — ф осфаэры троза. ТЭТУА Н, горад н а П н М арока, на р. М артыль, адм. ц. аднайм. правінцы і. Засн, ў 9 ст. на месцы стараж .-ры м. паселіш ча Тамуда. К аля 500 тыс. ж. з пры гарадамі (2001). Вузел аўтадарог. Аэрапорт. Гандл.-прамы сл. ц. паўн. ч. М арока. П рам-сць: харч., тэкст., металаапр., дрэваапр., хім., цэм ентная. Саматуж ная вы тв-сць ды ваноў і скураны х вырабаў. А кадэмія мастаптваў, В ы ш эйш ая ш кола музыкі і танца. Музеі: мараканскага мастацтва і археалагічны. Гар. сцены , крэп асць-касба (14— 18 ст.). Вял. мячэць, палац (17 ст.). Т Ф Т Ч Э Р (Thatcher) М аргарэт Хіпьда (н.

13.10.1925, Грантэм, Вялікабры танія), бры танскі паліт. і дзярж . дзеяч. Баранеса Т.Кесты вен (з 1992). Вучылася ў О ксфардскім ун-це (1944— 47). П рацавала на хім. прадпрыемствах, займалася адвакацкай практы кай. У 1959— 92 дэп. палаты абш чы н. У 1970— 74 міністр асветы і навукі ва ўрадзе Э.Р.Дж.А'/mo. 3 1975 лідэр апазіцыі. У 1975— 90 лідэр Кансерваты ўнай партыі. У 1979— 90 п р эм ’ер-міністр Вялікабрытаніі (перш ая ў брыт. гісторыі ж анчы на на гэтай пасадзе). Урад Т. праводзіў манетары сцкую (гл. Манетарызм) эканам . паліты ку ў духу неакансерватызму («тэтчэрызм»), даў незалеж насць Зімбабве (1980), з дапамогай узбр. сіл вы раш ыў на кары сць Вялікабрытаніі англа-аргенцінскі кан-

флікт 1982, заключыў дагавор з Кітаем аб перадачы яму ў 1997 брыт. калоніі Г анконг (1984), падтрымліваў палітыку «перабудовы» ў С С С Р. 3 1992 чл. палаты лордаў. Аўтар мемуараў (т. 1— 2, 1993— 95). Л іт О г д е н К. Маргарет Тэтчер: Женіцмна y власта: Портрет человека н полнтнка: Пер. с англ. М., 1992; П е р е г у д о в С.П. Тэтчер н тэтчернзм. М., 1996; В о р о п а е в a О. Маргарет Тэтчер. Мн., 1998; П о п о в В.Н. Маргарет Тэтчер: человек н поллтнк: Взгляд рос. днпломата. 2 нзд. М., 2000.

Т Э Ў А Н Т Э П Ё К (T ehuantepec), Т э ў антэпекскі п е р а ш ы е к , паласа суш ы пам іж зал. К ам печэ Атлантычнага ак. і зал. Тэўантэпек Ціхага ак., на тэр. М ексікі. Ш ыр. 215— 240 км. Уздоўж берагоў — алю віяльна-марскія нізіны , ва ўнутр. ч. — узвыш ш ы да 650 м. Т рапіч ны я лясы і саванны . Буйныя радовіш чы наф ты , газу і самароднай серы. П раз пераш ы ек праходзяць чыгунка, ш аш а, наф та- і газаправоды, якія злучаю ць узбярэж жы . Порт — Каацакаалькас. Па Т. часта праводзяць паўн. мяжу Ц энтр. Амерыкі. Т Э Ў А Н Т Э П Ё К (T ehuantepec), заліў Ціхага ак., каля паўд. берагоў М ексікі, y раёне аднайм. пераш ы йка. Даўж. 110 км , ш ыр. л я ўвахода каля 450 км, глыб. пераваж на да 200 м, найб. (каля ўвахода) да 2000 м. Прылівы паўсутачныя (Да 2,6 м). Гал. порт — С аліна-Крус. ТЙЎЛІ, вёска ў Кобры нскім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе К ам янец— К обры н; чыг. ст. на лініі Брэст— Баранавічы. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 18 км н а П н З ад г. К обры н, 52 км ад Брэста. 691 ж ., 246 двароў (2002). Пач. ш кола-сад, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторы я, аптэка, аддз. сувязі. Вайсковы я могілкі рас. салдат, якія загінулі ў 1-ю сусв. вайну. Брацкая магіла сав. воінаў. П ом н ік зем лякам , якія загінўлі ў Вял. Айч. вайну. П омнікі архітэктуры — С вята-У спенская царква (1874), С вята-Д змітры еўская капліца (18 ст.). ТЭЎТАТ, y стараж ы тнай кельцкай міф алогіі і рэлігіі бог плем. калектыву, апякун ваен. і мірнай дзейнасці. Т. пры носіліся чапавечыя ахвяры (людзей тапілі ў вадзе). У перыяд рым. пан ав ан н я ў населенай кельтамі Галіі Т. атаясамлівалі з рым. богам вайны Марсам.

ТЭЎТ0НСКІ 0 Р Д Э Н (лац. O rdo Theutonicorum), Н я м е ц к і о р д э н , аф іцыйная назва О р д э н шпіталя найсвяцейшай дзевы М a рыі ў І е р у с а л і м е , каталіцкая рыцарска-манаская арг-цы я і дзяржава. Засн. ў Палесціне ў 1198— 99 пасля 3-га крыжовага паходу для апекі над пілігрымамі, хворымі і барацьбы з «нявернымі» (мусульманамі). У ім дамінавалі немцы. У Т.о. уваходзілі браты -ры цары , капеланы і працаўнікі. В ы ш эйш ы кіраўнік — пажыццёва вы браны вял. магістр, якому падпарадкоўваліся цэнтр ўраднікі — комтур, марш ал і інш. Рэзідэнцыі вял. магістра — гарады А кон y Палесціне (да 1291), Венецыя (1291 — 1309), Мальбарк (1309— 1457), К аралявец (Кёнігсберг; з 1457). У ладанні ордэна ў розных частках «С вяш чэнн ай Рым. імперыі» падзяляліся н а вобласці н а n a­ ne з краёвымі магістрамі: Н ідэрланды , Багемія, Аўстрыя, Ц ю ры нгія-С аксонія, Эльзас-Бургундыя, Л атары нгія, К обленц, Марбург, Б оцэн і Вестфалія. У 1221 рым. папа вызваліў Т.о. ад кантролю свецкіх улад. У сталяванне ордэн а ў Прусіі адбывалася на падставе пры вілея імператара Фрыдрыха I I (1226), К руш віцкага дагавора з кн. К онрадам I М азавецкім (1234), які дазволіў стварэнне рыцарскай дзяржавы ў П русіі, і булы папы Грыгорыя IX (1234), які перадаў зямельныя ўладанні ордэну ў якасці папскага лена. Па просьбе м азавецкага князя рыцары пачалі барацьбу з прусамі, якіх канчаткова падпарадкавалі да 1283. У 1233 да Т.о. далучана ч. Д абжынскага ордэна, y 1237 — Л івонскі ордэн. Ордэнская дзярж ава імкнулася пашырыць сваю тэр. за кош т суседзяў — ВКЛ (гл. Паходы Тэўтонскага ордэна на Беларусь) і Польшчы, y якой y 1308— 09 захапіла Гданьскае П ам ор’е, a пазней і інш. землі. Экспансія Т.о. н а елав. і літ. землі была спы нена параж эн нем y Грунвальдскай бітве 1410, пасля чаго пачаўся яго заняпад. П араж энне ў Трынаццацігадовай вайне 1454— 66 пазбавіла ордэн шэрагу зямель і гарадоў, y т.л. Мальбарка, і ператвары ла яго ў васала Польшчы (гл. Тарунскі мір 1466). У 1525 апошні вял. магістр Альбрэхт Б рандэнбургскі секулярызаваў ордэнскую д зяржаву і ператварыў яе ў свецкае герцагства Прусія (гл. таксам а Прусія). Я к міжнар. каталіцкая a p r-цы я Т.о. існуе і цяпер (сядзіба і архіў y Вене), вядзе paair. і асв.-дабрачынную дзейнасць. Г. М. Сагановіч. ТЭЎТ0НЫ (лац. T eutoni, T eutones), старажытнагерманскае плем я, якое ж ы ло на зах. узбярэжжы n -ва Ю тлацды я і ў вусці р. Эльба. Уперш ыню згадваю цца ў працах Пітэаса (2-я пал. 4 ст. да н.э.). У канцы 2 ст. да н.э. руш ылі на П д і разам з кімврамі і амбронамі спустош ы лі Галію. Большая ч. Т. разам з амбронамі ў 102 да н.э. была зніш чана ў бітве каля Акваў Секстыевых (цяпер Э кс-ан Праванс, Ф ранцыя) рым. войскам на чале з Г Марыем. Часам словам «T.» пазначалі германцаў увогуле.

Т & Ф І (сапр. Л о х в і ц к а я ) Н адзея А ляксандраўна (21.5.1872, м аёнтак y Валы н скай губ. — 6.10.1952), руская пісьм енніца. С ястра М .А .Лохвіцкай. 3 1920 y эміграцы і ў П ары жы . Д рукавалася з 1902. П ерш ы паэт. зб. — «Сем агнёў» (1910). Юзігі апавяданняў і фельетонаў «Гумары сты чныя апавяданні» (т. 1— 2, 1910— 11), «I стала так...» (1912), «Дым без агню» (1914), «Нежывы звер» (1916), «Вечаровы дзень» (1924), «Танга смерці» (1927), «Кніга Чэрвень» (1931), «Усё пра каханне» (1946), «Зімовая вясёлка» (1952) і інш. вылучаю цца м як касцю побытавых і псіхал. назіранняў, разнастайнасцю сю жэтны х сітуацый, ж ы вы м гумарам. Аўтар «Успамінаў» (1931), кн. п ’ес «М ініяцю ры і маналогі» (1915), «Авантурнага рамана» (1931), літ.-кры ты чны х артыкулаў.

Te.: У кн.: Аверченко А.Т., Тэффн Н.А. Юморнстнческпе рассказы Мн., 1990; Все о любвн: Рассказы. Повесть. Роман. М., 1991; Жнтье-бытье: Рассказы, воспоманання. М., 1991; Демонмческая женшнна: Рассказы. М., 1995. Т ^ Ф ІЯ , спадарож нік планеты Сатурн. Д ы ям етр каля 1060 км , сярэдн яя адлегласць ад цэнтра планеты 294 660 км. С ідэры чны перы яд абарачэння 1 сут 2 гадз 19 мін. Адкрыты ў 1684 Д ж .Д .А ас/ні. Гл. Спадарожнікі планет. Т Э Ф Л 0 Н , гандлёвая назва політэтрафторэтылену, ш то вы рабляю ць y ЗПІА. ТЭХАС (Texas), ш тат на П д ЗШ А . Пл.

692 тыс. к м 2. Нас. 20 044,1 тыс. чал.

(1999). Адм. ц. — г. Остын. Вял. гарады і прамы сл. цэнтры — Х ’ю стан, Далас, Сан-Антоніо, Форт-Уэрт, Эль-Паса. Больш ая ч. паверхні — плато Эдуардс і Л ан а-Э стакада (выш. да 1200 м), п ры м орская нізіна. Н а 3 адгор’і Скалістых гор выш. да 2665 м. Клімат субтрапічны. С ярэдняя т-ра студз. ад 1 да 15 °С, ліп. 25— 30 °С. Колькасць ападкаў пам янш аецца з У на 3 ад 1000— 1300 мм д а 200— 300 мм за год. Н а асобных участках захавалася расліннасць тыпу саваннаў і дубова-хваёвыя лясы . 1ндустр.-агр. штат. Займае 1-е месца ў ЗШ А п а здабы чы нафты , прыроднага газу, серы , гелію; здабываю ць таксама

ТЭХАСКАЯ______________ 147 свінц ова-цы нкавы я руды, уран, кам. вугаль. Гал. галіны прам-сці: нафтаперапр. і хім. (гал. чы нам нафтахімія — вы тв-сць сінт. смол, каўчуку, пластмас, угнаенняў, кіслот і шчолачаў); аэракасм ічная, y т.л. авіяракетная; каляровая металургія (асабліва вы тв-сць алюмінію і магнію ); харч., ш вейная, металаапр., маш .-буд. (вы тв-сць абсталявання для наф тагазавай і хім. прам-сці, радыёэлектрон іка, суднабудаванне). 3 галін сельскай гаспадаркі пераважае земляробства. Вы рош чваю ць бавоўну, пш аніцу, copra, кукурузу, агародніну, лю цэрну, зем ляны арэх. Садоўніцтва, y т.л. цы трусавы я. А раш аецца каля 4 млн. га. Н а 3 пераваж ае жывёлагадоўля. Пагалоўе (млн. галоў, 2000): буйн. par. ж ывёлы — 13,9, авечак — 1,2, свіней — 0,9. Птуш кагадоўля. Т ранспарт чыг., аўтам аб., марскі. Гал. парты: Х’юстан, Бомант, П орт-Артур, Корпус-Кры сты . На тэр. Т., населенай індзейскімі плямёнамі, y 1519 з’явіліся іспанцы. У 17 ст. тэр. Т. ўвайшла ў склад віцэ-каралеўства Новая Іспанія. Пасля абвяшчэння ў 1821 незалежнасці Мексікі T. y яе складзе. У пач. 19 ст. тут пачалі сяліцца фермеры і плантатары з ЗША, якія ўвялі на тэр. Т. рабства. У выніку ўзбр. канфлікту (гл. Тэхаская вайна 1835—36) Т. абвешчаны незалежнай рэспублікай. У 1845 ён далучаны да ЗША, што пасля амерыкана-мексіканскай вайны 1846— 48 змушана была прызнаць Мексіка. У грамадзянскую вайну y ЗША 1861—65 Т. на баку паўд. (канфедэратыўных, рабаўладальніцкіх) штатаў. У 1901 на тэр. Т. пачалася здабыча нафты. У 1920-я г. ў штаце ўзмацнілася дзейнасць куклукс-клана. У 1963 y Т. (г. Далас) забіты прэзідэнт ЗША Цуш.Кенэдзі. ТЭХАСКАЯ ВАЙНА 1835— 36, м е к сікана-тэхаскі канфлікт, узброенае паўстанне паўн.-амер. каланістаў Тэхаса супраць мекс. улад. Узнікла з-за пы танн я аб адм. і дзярж. пры належ насці гэтай тэр., якое папярэднічала ф акты чн ам у аддзяленню Тэхаса ад М ексікі і наступнаму далучэнню яго да ЗШ А . В ы клікана незадаволенасцю белы х перасяленцаў з ЗІІІА , ш то колькасна пераважалі ў Тэхасе (30 тыс. чал. супраць 3,5 тыс. мексіканцаў, 5 тыс. неграў і 14— 20 тыс. індзейцаў), палітыкай мекс. урадаў з 1830 (забарона далей ш ай міграцыі з ЗШ А ў памежныя мекс. землі, увядзенне пош лін на імпарт тавараў з ЗШ А , адмова каланістам утварыць на тэр. Тэхаса асобны штат, скасаванне памяркоўнай федэральнай канстытуцыі М ексікі 1824 і інш .). ЗШ А ф армапьна захоўвалі нейтралітэт, але пастаўлялі каланістам грош ы , зброю, боепры пасы , амуніцы ю , добраахвотнікаў. У чэрв. 1835 атрад амеры канцаў на чале з У .Трэйвісам заняў паселіш ча Анаўак. 2 кастр. паўстанцы спы нілі мекс. войскі каля паселіш ча Гансалес, 9 снеж. пасля аблогі занялі г. С ан-А нтоніо. Але 23.2.1836 горад б л а к ір а в ал а 6 -ты с. армія пад кам андаваннем ды ктатара М ексікі А .С анта-А ны , як ая 6 сак. зніш чы ла тут y місіі Эль-А лама 182 амер. валанцёры. 1 сак. ў г. В аш ы нггон-

148

Т Э ХН АГЕН ЕЗ

на-Бразас адкрыўся Ген. канвент «прадстаўнікоў народа Тэхаса» (58 дэлегатаў, з іх 3 мексіканцы ), які 2 сак. абвясціў аддзяленне ад М ексікі і ўтварэнне незалеж най «Рэспублікі Тэхас» (прэзідэнтам стаў Д .Г.Бэрнет). Яе кансты туцы я (пры нята 17 сак.) узаконіла рабства і ўвоз неграў-рабоў. 21 крас. 783 паўстанцы на чале са сваім галоўнакаманд. С.Х ’юстанам раптоўна атакавалі і разграмілі 4-тыс. авангард С анта-А ны (трапіў y палон) каля вусця р. С ан-Х асінта (вы раш альная бітва). У сак. 1837 незалеж насць Тэхаса аф іц ы й на пры зн алі ЗШ А , a ў 1839— 40 таксам а Вялікабрытанія, Ф ранцы я, Н ідэрланды , Бельгія. Т.в. пагорш ы ла адносіны паміж М ексікай i ЗШ А. Далейш ае абвастрэнне 2-баковых адносін вы клікала амерыкана-мексіканскую вайну 1846— 48, y выніку якой ЗШ А зацвердзілі свой суверэнітэт над Тэхасам. Л іт Нстормя США. T. 1. М., 1983; П о т о к о в a Н.В. Аннексня Техаса Соеднненнымн Штатамм Амернкн, 1821— 1845 гг. Ростов н/Д, 1986. У.Я.Калаткоў. ТЭХ Н А ГЕН ЁЗ (ад грэч. technë м айстэрства + ...генез), пераўтварэнне біясферы і яе элементаў пад уплывам гасп. дзей насці чалавека, звязанай з прам ы м ці ўскосным вы кары станнем тэхн. сродкаў. Вядзе да ф арм іравання тэхнасферы як пачатковай стадыі наасферы. Найб. істотна Т. праяўляецца на зям н ой паверхні: пераўтварэнні ў рэльефе, гідралаг. сетцы, глебавым і расл. покры ве, жывёльным свеце. Т эхнагенн ы я працэсы падзяляю цца на м этанакіраваны я, прадугледжаныя чалавекам, і непрадугледжаныя ім. Асн. задача рацы янальнага пры родакары стання — навук. абгрунтаванае зніж энне негатыўных вынікаў Т. Т Э Х Н А ГЁ Н Н Ы Л А Н Д Ш А Ф Т, разнавіднасць антрапагеннага ландшафту, які фарміруецца ў працэсе вытв. дзейнасці чапавека з вы кары станнем тэхн. сродкаў. Характарызуецца стварэннем y яго межах інж. збудаванняў або аж ы ццяўленнем тэхнал. працэсаў, якія вядуць да змен y рэльефе, падземных і паверхневых водах, расліннасці. Д а Т.л. адносяцца землі, паруш аны я пры здабычы кары сны х вы капняў адкрытым спосабам, адвалы пустой пароды , ш ламасховішчы і інш. П.І.Лабанок. Т Э Х Н А К РА Т Ы ЧН Ы Я Т Э 0 Р Ы І, сацы яльна-эканам ічньш тэоры і, паводле якіх кіруючай сілай грамадства з ’яўляю цца не ўласнікі капіталу, a навук. і тэхн. інтэлігенцы я, спецыялісты , тэхнакраты . Узніклі ў 1920-я г. ў ЗШ А , калі Т .Веблен выступіў з тэоры яй «рэвалюцыі інж ынераў», паводле якой кіраваць эканам . і паліт. ж ы ццём ва ўмовах навук.-тэхн. прагрэсу могуць толькі тэхнікі і інж ынеры , здольны я рацы янальна арганізаваць вы тв-сць. У 1930-я г. эканамісты А.Берлі і Г.М інс абгрунтавалі кіраўніцкай рэвалюцыі тэорыю, паводле якой

панаванне акцы янернай формы прадпрыемстваў вядзе да адхілення ўласнікаў капіталу ад улады і перадачы яе ў рукі менеджэраў, тэхнакратаў. Я к канц эпцы я гэтая тэоры я сфарміравалася ў 1940-я г. ў працах амер. эканаміста Д ж .Б ёрнхем а (тэоры я новага грамадства і новага паную чага класа). У 1960— 70-я г. яе прапагандаваў аўтар кан цэп цы і індустрыяльнага грамадства Дж .Голбрэйт (тэоры я тэхнаструктуры, тэоры я новай карпарацы і). Т.т. ёсць таксам а ў працах Л Блюма (Ф ранц ы я), Д ж .С трэйчы (В ялікабры танія), З.Бж азінскага (ЗШ А ), М .Дж ыласа (Ю гаславія) і інш. І.В.Катляроў. ТЭХНАКРА і Ы Я (ад грэч. technë м айстэрства + kratos улада), 1) падыход да эканам . працэсаў і з ’яў вы клю чна з тэхн. пазіцы й, без уліку сац.-эканам . ф актараў і эканам. вынікаў кіраўніцкіх раш эн няў (гл. Тэхнакратычныя тэорыі).

2) Слой вы сокакваліф ікаваны х спец ы ялістаў (тэхнакратаў) — вы ш эйш ы х функцыянераў манапалізаванай вытв-сці і дзярж. апарату, якія пры маю ць непасрэдны ўдзел y кіраванні вы тв-сцю , распрацоўцы і ажы ццяўленні эканам. палітыкі. 3) Грамадскі рух y ЗШ А y 1930-я г., мэтай якога бы ло дасягненне ўсеагульнага дабрабыту пры дапамозе індустры яльнага перавароту ў выніку навук. планаванн я вы тв-сці ў нац. маш табах (лідэры Г.Лоэб, Г.Скот). Т Э Х Н А Л А ГІЧ Н Ы Я З Ё М Л І, участкі зямлі, якія паруш аны або падлягаюць правам ерны м паруш энням з мэтай задавальнен ня патрэб чалавека і інш. Утвараю цца пры распрацоўцы карысных вы капняў, эксплуатацы і к ар ’ераў, ш ахтаў, вы кананні буд. работ, здабычы сапрапелю і інш. або пры прамысл. і с.-г. асваенні зям ель y складаны х горна-геал. УМОВЭХ. П.ІЛабанок. Т Э Х Н А Л А ГІЧ Н Ы Я Т Э 0 Р Ы І, адзін з асн. кірункаў сац.-эканам . думкі развітых капіталіст. краін, прадстаўнікі якога пераглядаю ць кан цэп цы і палітэканоміі і сац. ф іласоф іі з пазіцы й тэхн. і тэхнал. дэтэрмінізму. Аўтары Т.т. лічаць, ш то тэхнал. дэтэрм ін ізм я к тэарэт. абгрунтаванне вы клю чнай ролі вытв-сці і яе тэхналогіі ў ж ыцці грамадства знайш оў адлю страванне ў працах Э .Бернш тэйна, К.Кауцкага (Германія), Т.Веблена (ЗІІІА), І.Ш ум петэра (Аўстрыя), П.Струвэ, М .І.Т уган-Бараноўскага (Расія) і інш. Н а метадалогію тэхнал. дэтэрмінізму абапіраю цца створаны я амер. і зах.-еўрап. эканам істам і, філосаф амі, футуролагамі, сацы ёлагамі тэоры і «новага івдустрыяльнага грамадства» (Дж.Голбрэйт), «постіндустрыяльнага грамадства» (Д.Бел), «суперіндустрьшльнага грамадства» (А.Тофлер), «постцы вілізацы йнага грамадства» (К .Боўлды нг), «тэхнатроннага грамадства» (З.Б ж азінскі), «посткапіталістычнага грамадства» (Р.Д арэндорф ), «постбуржуазнага грамадства» (Г.Ліхтхейм), «стадый эканам ічнага росту» (У.Ростаў), «межаў росту» (Д ж .Ф орэстэр, E. і Д . М едаўс) і інш . Т.т. ўклю чаю ць разн астайны я і супярэчлівы я ідэі, згодна з

якім і атры мліваю ць аптымістычную (Н .В інер), песімістычную (Л.М эмфард) або экалагічную афарбоўку. Аўтары Т.т. незалеж на ад канкрэтны х асаблівасцей лічаць, ш то ў сістэме «посткапіталістычных» грамадскіх форм роля гал. генератара ўсёабдымных змен належыць тэхналогіі, пад якой яны разумеірць паслядоўнае вы кары станне навук. і інш. сістэматы заваны х ведаў дзеля вы раш эння практы чны х задач. М ноства назваў тэоры й адлюстроўвае суб’екты ўны погляд іх аўтараў на вы нікі тэхнал. змен, але ш эраг пры нцы повы х палаж энняў ідэнтычны. Напр., y эканом іцы — неабходнасць планавання і ўдзелу дзяржавы ў эканам. працэсах; y паліты цы — зліццё карпарацы й з дзярж авай y адзіны комплекс на аснове супадзення паліт. інтарэсаў; y сац. сферы — зм ена трады ц. класавай структуры грамадства і характару сац. канфліктаў, якія ўзнікаюць паміж «новым тэхналагічны м класам» і «неадукаванай масай». В.І.Боуш. Т Э Х Н А Л 0Г ІЯ (ад грэч. technë майстэрства + ...логія), сукупнасць прыёмаў і спосабаў перапрацоўкі сы равіны , матэрыялаў і паўфабрыкатаў, вырабу прадукцыі ў розных галінах вы тв-сці; навука, якая распрацоўвае і ўдасканальвае гэтыя прыёмы і спосабы . Т. або тэхнал. працэсамі наз. таксама самі аперацыі атры м ання, апрацоўкі, перапрацоўкі, транспартавання, складавання матэры ялаў, зборкі або буд-ва тэхн. а б ’ектаў, апісанне гэтых аперацы й. Т. звычайна разглядаецца ў адносінах да канкрэтных галін вытв-сці, кожная з якіх мае сваю Т., што звычайна складаецца з сумы Т. розных вытв. працэсаў. Напр., хімічная тэхналогія — вывучае і распрацоўвае метады і сродкі хім. перапрацоўкі сыравіны, паўфабрыкатаў і прамысл. адходаў; Т машынабудавання — спосабы апрацоўкі металаў (рэзанне іх на такарных, фрэзерных, свідравальных і інш. металарэзных станках), Т. ліцейнай вытворчасці — спосабы адліўкі дзталей з расплаўленага металу (гл. Ліццё); Т. тэрмічнай апрацоукі — спосабы апрацоўкі металаў нагрэвам і ахаладжэннем для надання ім патрэбных уласцівасцей (трываласці, цвёрдасці, пругкасці); Т. буд. вытв-сці — комплекс загатоўчых, транспартных, падрыхтоўчых і мантажна-ўкладачных работ. Вытв. Т. выбіраецца з улікам т э х н а л а г і ч н а с ц і , якая вызначае адпаведнасць канструкцыі вырабу патрабаванням вытв-сці і эксплуатацыі. Рэжым апрацоўкі і неабходную ддя яе аснастку тэхналагічную (набор спец. кандуктараў, штампаў, інструментаў і прыстасаванняў для мацавання, падачы і кантролю загатовак. і дэталей) вызначаюць тэхнолагі. На кожную дэталь яны складаюць маршрутную тэхнал. карту, дзе ўказаны паслядоўнасць усіх аперацый, маршруты дэталі з цэха ў цэх. Тэхнал. карта з’яўляецца таксама асн. дакументам на аб'ектах буд-ва, дзе рэгламентуе характар і парадак буд. аперацый. Т. разглядаецца таксама адносна да пэўнага віду матэрыялу (напр., тэхналогія металаў), да ўзроўню рабатызацыі вытв-сці (тэхналогія бязлюдная), мінімізацыі адходаў і затрат энергіі (безадходныя тэхналогіі, энергазберагальныя тэхналогіі) і інш. Н а Беларусі разнастайны я прамысл. Т. распрацоўваю цца ў Беларускім тэхналагічным універсітэце, Бел. нац. тэхн. ун-це, інш . ВНУ, НДІ Нац. AH і галі-

новых. Найб. значныя навук. дасягненні ў Т. будаўніцтва і буд. матэры ялаў, машына- і прыладабудавання, хімічнай; дэфектаскапіі, кібернетыцы тэхнічнай, матэрыялазнаўстве, парашковай мет алургіі, робататэхніцы, фізіцы неразбуршьнага кантролю, якія ш ы рока вы карыстоўваюцца пры стварэнні Т. розных галін вытв-сці. Шіеановіч. У.М.Сацута. ТЭХНАЛ0ГІЯ БЯЗЛКЬДНАЯ, тэхналагічныя працэсы, якія аж ы ццяўляю цца аўгаматызаванымі тэхн. комплексамі (аўтаматычнш лініі, прамысловыя робаты, маніпулятары і да т.п.). Тэхн. асновай стварэння Т.б. з’яўляюцца рабатызацыя і аўтаматызацыя вытворчасці, укараненне робататэхнічных комплексаў. Знайшла выкарыстанне бязлюдная выемка карьісных выкапняў (вугалю і інш.), пры якой не патрабуецца прысутнасць рабочых y забоях, a кіраванне абсталяваннем ажыццяўляецца дыстанцыйна. Найб. перспектыўнае ўкараненне Т.б. y шкодных вытв-сцях. ТЭХНАЛ0ГІЯ МЕТАЛАЎ, сукупнасць спосабаў атрымання і апрацоўкі мет алаў\ навуковая дысцы пліна, якая распрацоўвае гэтыя спосабы. Ахоплівае ўсе асн. працэсы металургіі. падрыхтоўку метал. руд, эдабыванне з іх металаў, вытв-сць метал. сплаваў, атры м анне з іх загатовак і дэталей. Як навук. ды сцы пліна Т.м. звязана з металазнаўствам, фізічнай хіміяй і інш., яе асновай былі металаграфія, металургічная хімія і асновы тэорыі рэзання металаў. 3 паш ы рэннем выкарыстання канструкцы йны х магэрыялаў на неметал. аснове (пластмасы, шкло, кераміка, гума і інш .) паняцце «Т.м.» паступова зам яняецца паняццем «тэхналогія матэрыялаў» (м ат эрымазнаўства).

3 металургічных працэсаў Т.м. уключае таксама апрацоўку металаў ціскам, тэрмічную апрацоўку, тэрмамеханічную апрацоўку, хіміка-тэрмічную апрацоўку, з неметалургічных — тэхналогію ліцейнай вытворчасці, трку і пайку металаў, апрацоўку металаў рэзаннем, злетрафізічную апрацоўку, электрахімічную апрацоўку, нанясенне на метал ахоўных пакрыццяў. У Расіі навук. асновы Т.м. заклалі П.П Аносаў і Дз.К Чарноў. Значны ўклад y раэвіццё Т.м. зрабілі рас. і ўкр. вучоныя А.А.Байкоў, А.А.Бочвар, Я.А Патон, Б.Я.Патон, В.М.Свечнікаў, К.Ф.Старадубаў і інш. На Беларусі праблемы Т.м. даследуюдца ў Бел. нац. тэхн. ун-це, Ф ізікатэхн. ін-це, Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН, БДУ, галіновых НДІ. Літ.: Технологяя метаплов. М., 1974; В е н е ц к я й С.Н Рассказы о металлах. 4 язд. М., 1985; Н н к я ф о р о в В.М. Технологня металлов н конструкцяонные матерналы. 7 нзд. Л., 1986. А.ПЛаскаўнёў, У.М.Сацута. ТЭХНАПАРК, тэрытарыяльнае аб ’яднанне навук. арг-цы й, праектна-канструктарскіх бюро, навуч. устаноў, вытв. прадпрыемстваў, ф орма інтэграцыі навукі, адукацыі і вытв-сці. Аснашчаны вытв., інфарм., эксперым. базай і высокакваліфікаванымі кадрамі. Ствараецца з мэтай паскарэння распрацовак, аператыўнага ўкаранення н а в у к тэхн. і тэхніка-тэхнал. дасягненняў. З ’я-

149

віліся ў 1960-я г. ў ЗШ А і Японіі, y 1990-я г. ў Расіі.

ТЭХНІКА

Т Э Х Н А П 0 Л ІС (ад грэч. techne майстэрства + polis горад), ф орма тэры тары яльнай інтэграцы і навукі і вытв-сці; адна з ф орм свабодных эканамічных зон. С твараецца для акты візацы і інавацы йных працэсаў, садзейнічання хуткаму і эф екты ўнам у вы кары станню тэхнікатэхнал. навін. Уяўляе сабою міжгаліновы навук.-тэхнал. ком плекс, ш то складаец ца з даследчых лабараторы й, інвесты цы йны х, укараняльны х і буйных прамысл. кам п аній, пасрэдніцкіх ф ірм і ін ш ., я к ія групую цца вакол буйнога ун-та ці даследчага цэнтра. Прыкладам Т. з ’яўляецца А кадэмгарадок Сіб. аддзялен н я Рас. АН.

Т. справаводства і інш .). П а меры развіцця вытв-сці Т. паступова зам яняе чалавека ў вы кананні тэхнал. ф ункц ы й , звязаны х з фіз. і разумовай працай. Сродкі Т. выкарыстоўваюцца: для ўздзеяння на прадметы працы пры стварэнні матэрыяльных і культ. каштоўнасцей; даследавання законаў развіцця прыроды і грамадства; атрымання, перадачы і пераўтварэння энергіі; збору, захоўвання, апрацоўкі і перадачы інфармацыі; кіравання вытв. працэсамі і грамадствам; стварэння матэрыялаў з зададзенымі ўласцівасцямі; перамяшчэння грузаў, людзей і сувязі; быт. і культ. абслугоўвання; забеспячэння абараназдольнасці і вядзення вайны. Адрозніваюць Т. в ы т в о р ч у ю (машыны, y т.л. рухавікі, механізмы, інструменты, апаратура кіравання машынамі і тэхнал. працэсамі, сродкі аўтаматызацыі вытворчасці, вытв. будынкі і збудаванні, дарогі, чыгункі, масты, каналы, сродкі транспарту, энергетыкі, камунікацый, сувязі і інш.) і н е в ы т в о р ч у ю (сродкі камунальнага і быт. прызначэння — камунальныя машыны, легкавыя аўтамабілі, матацыклы, веласіпеды, халадзільнікі, тэлевізары, магнітафоны, пылаеосы, пральныя і кухонныя машыны, спарт. і турысцкі рыштунак, кіна- і фотаапаратура, тэхн. сродкі навучання, аргтэхніка, чарцёжна-канструктарская тэхніка, сцэнічная T. і інш.). Асобную групу складаюць тэхн. сродкі ваен. прызначэння: танкі, артылерыя, ракеты і ракетныя комплексы, караблі ваенныя (у т.л. падводныя лодкі), лятальныя апараты (у т.л. бамбардзіроўшчыкі, знішчальнікі, штурмавікі, інш. баявыя і ваенна-трансп. самалёты і верталёты). Звычайна Т. класіфікуюць паводле галіновай структуры вытв-сці (напр., Т. прамысловасці, транспарту, сельскагаспадарчая тэхніка), яе галіновых падраздзяленняў (напр., авіяц., меліярац., энергет. Т.), часам па навук. асновах асобных галін Т. (напр., ядзерная тэхніка, халадзільная тэхніка, вылічальная тэхніка, вымяральная тэхніка, робататэхніка). Асноўныя паказчыкі Т.: прадукцыйнасць (колькасць прадукцЫі, якая вырабляецца, апрацоўваецца або перавозіцца за адзінку часу), надзейнасць, эканамічнасць экcruiyaiàubii (расход спажытай сыравіны, матэрыялаў, паліва, энергіі, неабходных для нармальных умоў выкарыстання Т.). Сучасная Т. павінна адпавядаць патрабаванням эрганомікі, тэхн. эстэтыкі, экалогіі. Яна характарызуецца высокімі тэмпамі мадэрнізацыі і аўтаматызацыі, уніфікацыяй, стандартызацыяй, інтэнсіўным развіццём энергетыкі, электра- і радыётэхнікі, электронікі, прыладабудавання, авіяц., хім. і нафтахім. Т., шырокім выкарыстаннем аўтаматыкі, прамысловых робатаў, ЭВМ і інш. Дасягненні Т. грунтуюцца на фундаментальных навук. адкрыццях і даследаваннях, з’яўляюцца асновай навукова-тэхнічнага прагрэсу. Асн. этапы развіцця Т. адпавядаюць гіст. перыядам (археал. эпохам) чалавецтва, этапам развіцця грамадскай вытв-сці. Першыя прылады працы і віды зброі ўзніклі ў каменным веку: грубаабабітыя каменныя ручныя рубілы, востраканечнікі, скрэблы, разцы, касцяныя прылады (усяго ў познім палеаліце было да 100 тыпаў прылад); y мезаліце — лук і стрэлы з крамянёвымі наканечнікамі, дзіды, дроцікі, нажы, скрабкі і інш.; y неаліце — гліняны посуд, сякеры, долаты, булавы, кліны, шырокія нажы, цёслы, пілы, молаты, матыкі, зерняцёркі, сярпы і інш.; y энеаліце — першыя медныя прылады. У бронзавым веку разам з каменнымі пашырыліся вырабы з бронзы (матыкі, сякеры, сярпы, молаты, мячы, нажы і інш.), удасканальваліся вёсельАыя і ветразевыя судны, колавыя павозкі і інш. У

Т Э Х Н А С Ф Ё РА (ад грэч. technë майстэрства + сфера), сукупнасць штучных аб’ектаў y межах геаграфічнай абалонкі Зям лі (будынкі, збудаванні, механізмы і інш .), створаны х чалавекам з рэчываў навакольн ай неж ы вой прыроды. Гл. таксам а Наасфера, Тэхнагенез, Тэхнагенны ландшафт. Т Э Х Н Ё Ц Ы Й (лац. T echnetium ), Тс, рады еакты ўны хім. элем ент VII групы перы яд. сістэм ы , ат. н. 43; перш ы штучна атры м аны хім. элемент. Найб. доўгажывучыя радыенукліды: 97Тс (перыяд паўраспаду гадоў), ^ с С Г ^ Й Д Т О 6 гадоў) і " Т с ( Т 1/22 ,13-105 гадоў). У пры родзе трапляецца ў н язначнай колькасці ва уранавых рудах (утвараецца пры дзяленні ядзер урану). С інтэзаваны ў 1937 Э Д ж .Сегрэ разам з італьян. ф ізікам К .П ер’е пры бамбардзіроўцы ядзер малібдэну дэйтронамі; назва ад грэч. technëtos — штучны. Серабрыста-шэры метал, t 2200 °С, tKil] 4600 °С, шчьшьн. 11487 кг/м3. Хім. ўласцівасцямі падобны да рэнію. Раствараецца ў азотнай і канцэнтраванай сернай к-тах. Найб. устойлівыя злучэнні Tc(VIl) i Tc(IV). Вылучаюць з сумесі прадуктаў дзялення урану235 — адходаў атамнай прам-сці, метал. Т. атрымліваюць аднаўленнем яго злучэнняў вадародам або электрахімічна. Выкарыстоўваюць ,ftT c (Т|/2 6,02 гадз, у-выпрамяняльнік) y мед. дыягностыцы пухліны галаўнога мозгу. Літ:. С п м ц ы н В.Н., К у з я н а А.Ф. Технецяй. М., 1981; С а в у ш к я н Н.А. Основы экологаческя чнстой технологян получення технецмя-99т. Мн., 2000. ТЙХНІКА (ад грэч. technë м айстэрства), сукупнасць сродкаў чалавечай дзейн асці, створаных для аж ы ццяўлення м атэры яльнай вытворчасці і задавальнення невытворчых патрэб грамадства; сродкі працы , адзін з асн. элементаў сродкаў вытворчасці і прадукц. сіл грамадства. У Т. матэры ялізаваны назапаш аны я чалавецтвам веды і вытв. вопы т, ян а аблягчае працу і павыш ае яе прадукцы йнасць, пашырае магчымасці чалавека ў яго прац. дзейнасці, часткова або цалкам вызваляе чалавека ад працы ў небяспечны х для здароўя умовах. Т эрм ін «T.» ўж ываецца таксам а для сукупнай характарыстыкі навыкаў і прыёмаў, ш то выкары стоўваю цца ў я к о й -н . сф еры дзейнасці (Т. ж ывапісу, Т. танца,

150

ТЭХНІКА

жалсзным веку асвоены выраб крычнага жалеза з дапамогай сырадутнага працэсу; пашырылася вытв-сць жал. прылад і зброі, кавальскае і ганчарнае рамяство. Вынаходства мех. прадзільнай і паравой машын далі штуршок прамысловаму перавароту канца 18 — пач. 19 ст., y выніку якога адбыўся пераход ад мануфактуры да машыннай вытворчасці. Замест ручнога (рамеснага) вырабу мех. станкоў і машын паступова ўзнікла іх прамысл. вытв-сць — машынабудаванне. 3 канца 19 ст. паравыя машыны выцясняюцца больш эканамічнымі і кампактнымі рухавікамі ўнутранага згарання, якія дазволілі стварыць новыя тыпы рабочых і трансп. машын (аўтамабілі, самапёты, цеплаходы, экскаватары, трактары і інш.). Укараненне электрычных рухавікоў прывяло да паўсюднага выкарыстання іх y групавых і індывідуальных прыводах машын. Выкарыстанне аўтаматаў, ЭВМ, камп’ютэрных сістэм і інш. садзейнічала шырокаму ўкараненню аўтаматызацыі вытворчасці. У сярэдзіне 1940-х г. пачалася навукова-тэхнічная рэвалюцыя, якая прывяла да ўзнікнення новых і якасных змен ва ўсіх галінах Т. і ў тэхнал. метадах вытв-сці (гл. Тэхналогія). Літ:. Мсторня техннкм. М., 1962; Ш у х а р д м н С.В. Основы мсторнн техннкм. М., 1961; М е л е ш е н к о Ю.С. Техннка н закономерностн ее развмтня. Л., 1970; Л н л л н С. Людн, машнны н нсторня: Пер. с англ. М., 1970; Б о г о л ю б о в А.Н. Творення рук человеческнх: Естественная нсторня машнн. М., 1988; К н р н л л м н В.А. Страннцы нстормн наукн м техннкм. 3 нзд. М., 1994; Наука н техннка Советской Белорусснн в 1917— 1990 гг.: Хроннка важнейшнх событнй. Мн., 1991; П о л н к а р п о в В.С. Нсторня наукн н техннкм. Ростов н/Д, 1999. І.І.Леановіч, У.М.Сацута. ТЙХН ІКА Б Я С П Ё К І, сістэма арганізацы йны х м ерапры емстваў і тэхн. сродкаў, якія прадухіляю ць уздзеянне на работнікаў небяспечны х вытв. фактараў; ахова ўсяго арганізма чалавека або асобны х яго органаў ад неспрыяльнага ўплыву тэхнал. працэсаў, тэхн. сродкаў і прадметаў працы . С істэма нарматыўны х актаў Т.б. Рэспублікі Беларусь, заснаваная на КДнстытуцыі і Кодэксе законаў аб працы , абавязковая для вы кан ан н я ўсімі арг-цы ям і незалеж на ад ф орм ы ўласнасці. Арганізац. мерапрыемствы па Т.б. ўключаюць: інструктаж і навучанне работнікаў бяспечным і бясшкодным метадам працы, карыстанню ахоўнымі сродкамі, распрацоўку і ўкараненне рэгламентаў працы і адпачынку пры выкананні цяжкіх работ y шкодных умовах і г.д. Паводле сферы выкарыстання адрозніваюць a д з і н ы я правілы па Т.б. для ўсіх галін нар. гаспадаркі; м і ж г а л і н о в ы я, што рэгламентуюць бяспеку працы для пэўнага віду работ y розных галінах вытв-сці; г а л і н о в ы я , якія адносяцца да канкрэтнай вытв-сці. Абавязкі па Т.б. заканадаўствам ускладзены на наймальніка. Нагляд і кантроль за яе выкананнем ажыццяўляюць спец. ўпаўнаважаныя органы, прафсаюзы, Саветы дэпутатаў, мін-вы і ведамствы, пракуратура. Гл. таксама Ахова працы. Ю.Я.Савельеў. Т ^Х Н ІК У М , адзін з ты паў сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў. С твораны ў 1920, з 1937 пераваж на тэхн. профілю (розных галін прам -сц і, буд-ва, транспарту, сувязі, с.-г.), a таксам а стат., ф інансавы я, гандлёвыя. Н а Бела-

русі дзейнічаю ць сам астойна і ў складзе вучэбна-вытв. комплексаў (Т .-прадпры емства), вучэбна-навук. аб ’ядн анн яў (Т .-П Т В , Т-ВН У ). Н а дзённ ы я аддзяленні пры маю цца асобы з базавай ці агульнай сярэдняй адукацы яй, на вячэрнія і завочны я з агульнай сярэдн яй адукацыяй. Тэрмін навучання пасля 9 кл. — 3— 4 гады, пасля 11 кл. — 2— 3 гады. У 2002/03 навуч. г. на Беларусі 38 T., y т.л. 7 недзяржаўных. Т ЭХ Н ІЧ Н А Я Д Ы Я Г Н 0 С Т Ы К А , навукова-тэхнічная ды сцы пліна, якая вывучае і вызначае пры кметы дэф ектаў тэхн. аб’ектаў, распрацоўвае метады і сродкі вы яўлення і пош уку такіх дэфектаў. Асн. задача — арганізацы я эф екты ўнай праверкі спраўнасці, працаздольнасці, правільнасці ф ун кц ы ян аван н я тэхн. аб’ектаў (дэталей, элементаў, вузлоў, вырабаў, агрэгатаў, сістэм і інш ., a так сама працэсаў перадачы, апрацоўкі і захоўвання матэрыі, энергіі і інф арм ацыі). Адрозніваюць сістэмы тэставай і функцыянальнай Т.д. Т э с т а в у ю Т.д. праводзяць пры вырабе і захоўванні аб’екта, яго рамонце, пры правядзенні прафілактычных мерапрыемстваў, перад выкарыстаннем і пасля яго і інш. Пры такой дыягностыцы на аб’ект падаюцца спец. тэставыя ўздзеянні. Ф y н к ц ы я н а л ь н а я Т.д. праводзіцца пры эксплуатацыі аб’екта паводле яго прызначэння пры неабходнасці праверкі адпаведнасці функцыянавання зададзенаму алгарытму работы і пошуку дэфектаў, якія перашкаджаюць ёй. Пры гэтым на аб’ект падаюцца ўздзеянні, прадугледжаныя алгарытмам яго работы. Для распрацоўкі і стварэння сістэм Т.д. вывучаюцца аб’ект, магчымыя дэфекты і іх прыкметы, ствараюцца матэм. мадэлі аб’екта ў працаздольным і непрацаздольным станах, алгарытмы дыягностыкі і інш. ТЭ Х Н ІЧ Н А Я ТКАНІН А, асноўны або дапамож ны матэры ял для вырабу дэталей маш ы н, установак і інш . y розных галінах прам-сці; разнавіднасць тканіны тэкстыяьнай. Вы рабляю ць Т.т. пераваж на з валокнаў хімічных, звы чайна палатняны м перапляценнем, якое забяспечвае найб. моцную сувязь паміж асновай і ўтком. Бывае адна- і ш матслойная. Вы карыстоўваю ць Т.т. я к фільтравальны я і ізаляцы йны я м атэры ялы , для вырабу аўтамаб. ш ы н (гл. Корд), тран спарцёрны х стуж ак і пры вадны х пасаў (гл. Бельтынг), спец. ахоўнага адзення (гл. Брызент), пажарны х рукавоў, парашутаў і інш. Т Э Х Н ІЧ Н А Я ЭСТЙТЫ КА, навуковая ды сцы пліна, ш то вывучае сацы яльн акульт., тэхн. і эстэт. праблемы ф арм іраван ня гарманічнага рэчы ўнага асяроддзя чалавека, якое ствараецца сродкамі прамы сл. вы тв-сці. Складае тэарэт. аснову дызайну, вывучае яго грамадскую пры роду і заканамернасці развіцця, пры нц ы п ы і метады мастацкага канструявання і інш. Ф арміруе таксама патрабаванні да прамысл. прадукцыі, яе тэхніка-эстэт. паказчы каў, якасці, адпаведнасці маст. ф ормы ф ункцы ян. пры зн ачэнню рэчаў.

т э х н і ч н ы п р а г р Фс , адзін з ф актараў развіцця мат.-тэхн. базы эканом ікі

за кош т вы кары стання н.-д. і доследнаканструктарскіх распрацовак; гл. Навукова-тэхнічны прагрэс. Т Э Х Н ІЧ Н Ы Я В ІД Ы С П 0 Р Т У , агульная назва розных комплексаў агульнафізічны х практы каванняў, навыкаў і ўменняў y галіне валодання і кіравання спарт. тэхн. снарадамі, y т.л. снарадаміапаратамі; сістэма правядзення спаборніцтваў па гэтых комплексах. Кожны Т.в.с. мае канкрэтнае прыкладное значэнне. Выкары стоўваю цца розны я тэхн. сродкі (аўтамабілі, матацы клы , паветраны я і водны я судны, радыётэхн. прылады , агнястрэльная зброя і інш.). Асаблівасць Т.в.с. ў тым, нгго спарт. вынікі залеж аць не толькі ад фіз. якасцей спартсмена, a і ад ступені дасканаласці валодання тэхн. сродкамі, якімі яны кары стаю цца, і майстэрства кіравання імі. Развіваюцца з канца 19 ст. разам з развіццём тэхн. сродкаў іх забеспячэння, пераважна на прафес., камерцыйнай аснове. Напачатку развіваліся ў еўрап. краінах, да сярэдзіны 20 ст. пашырыліся ў краінах усіх кантынентаў. Праводзяцца асабістыя і камандныя спаборніцтвы (чэмпіянаты краін, кантынентаў, свету), некаторыя (напр., стралковыя) уключаюцца ў праграму Алімп. гульняў. На Беларусі Т.в.с. развіваюцца з 1950-х г. Найб. значныя дасягненні атрыманы ў авіяцыйным спорце, аўтамабільным спорце, матацыклетным спорце, падводным спорце, радыёспорце, стралковым спорце, суднамадэльным спорце. Т Э Х Н ІЧ Н Ы Я В У Ч Ы Л ІШ Ч Ы , прафесій на-тэхн іч ны я навуч. ўстановы ў С С С Р , y т. л. н а Беларусі, якія рыхтавалі кваліф ікаваны х рабочых для абслугоўвання складанай тэхнікі. Створаны ў 1954. У 1961— 63 рэарганізаваны ў п раф .-тэхн . навуч. ўстановы. У 1966 адноўлены пры буйных прамысл. прадпры емствах, с.-г., буд. і інш. арг-цыях. У сістэме навуч. устаноў прафесійнатэхнічнай адукацыі складалі каля ' 30%. Т эрм ін навучання 1— 2,5 года. Навучэн ц ы атры млівалі веды па ўскладнены м курсе агульных і спец. тэхн. дысцы плін, паліт. эканом іі, пытаннях права, эстэты чны м і фіз. выхаванні. У 1984 y вы ніку рэф орм ы агульнаадук. і праф ес. ш колы Т.в. аб ’яднаны з прафес,тэхн. вучылішчамі. Т Э Х Н ІЧ Н Ы Я ІН С П Ё К Ц Ы І ПРАЦЫ, спец ы яльны я органы прафсаюзаў, якія аж ы ццяўлялі нагляд і кантроль за выкананнем заканадаўства аб працы, правіл і норм па яе ахове. 3 утварэннем Камітэта па інспекцы і працы пры Мін-ве п рацы Рэспублікі Беларусь 11.4.1997 ф ункцы і Т.і.п. перайш лі да дзярж. інспектараў працы , якім дадзены правы правяраць на а б ’ектах наймальніка выкан ан н е заканадаўства аб працы , становіш ча бяспекі і гігіены працы, ажыццяўляць праверкі мін-ваў і інш. органаў дзярж . кіравання, выканаўчых і распарадчых органаў і наймальнікаў, выдаваць найм альніку і службовым асобам адпаведны я прадпісанні аб устараненні паруш энняў, накладваць на іх штрафы за паруш энне заканадаўства і да т.п.

ТЭХНІЧНЫЯ К У Л ЬТ Ў РЫ , расліны, асобныя часткі якіх выкары стоўваю ць як сыравіну для прам-сці. Крухмаланосныя культурьі маю ць крухмал y клубнях (бульба, батат, ям с і інш .), йукраносныя культуры — цукар y сцёблах (цукр. трыснёг, цукр. клён), караняплодах (цукр. буракі), суквеццях (цукр. і вінная пальмы). У алейных культур расл. алеі назапашваюцца ў насенні і пладах (сланечнік, арахіс, соя, клеш чавіна, pane, кунжут, гарчыца, лён алейны , какосавая і алейная пальмы , масліна, тунг), y эфіраалейных культур эф ірн ьм алеі — y надземных частках (мята, герань, базілік), кветках (ружа эф ірн аалейн ая, л аванда, тубероза, бэз), пладах (каляндра, аніс, фенхель), каранях і карэніш чах (ветыверыя, касач). Прадзільныя культ уры маюць тэкст. валокны ў сцёблах (лён-даўгунец, джут, к ен аф , кан оплі), лісці (новазеландскі лён ), насенн і (бавоўнік), пладах (сейба). Вылучаю ць так сама дубільныя расліны (скум пія, бадан, елка, лістоўніца, некат. віды дуба), каўчуканосныя расліны (гевея, гваю ла), ф арбавальныя расліны (марэна, вайда, саф ора японская, ш афран), лекавы я расліны (валяр’ян, наперстаўка, беладонна, хіннае дрэва, ж эньш энь), наркатычныя расліны (тытунь, махорка, інды йскія каноплі, мак опійны), гутапсрчаносны я (эўкомія, палаквіум, паена, бры згліна), карканосныя (коркавы дуб), інш . Я к Т.к. выкарыстоўваюць хмель, варсянку і інш. Т&ЦІС (ад імя стараж. грэч. багіні мора Фетыды, Thetis), стараж ы тны акіян (сістэма вял. стараж. марскіх басейнаў) шыротнага распасцірання ад А тланты ч-

нага да Ціхага ак. на месцы сучаснага мацеры ка Еўразія. А каймаваны на П н і Пд участкамі стараж. платформ (Усх,Еўрапейскай, С ібірскай, Індастанскай, А ф ры кана-А равійскай і інш .). Утвораны ў канцы дакембры ю — пач. палеазою (П a л e a т э ц і с). А сабліва быў выраж аны ў мезазоі (уласна Т .) і пач. кайназою ( П а р а т э ц і с ) у межах Між земнаморскага геасінклінальнага пояса. У неагене на месцы Т. ўзняліся вы сокія хрыбты А льпійска-Гімалайскага горнага пояса. Рэліктамі Т. з ’яўляю цца М іж земнае, Ч орнае, К аспійскае м оры , П ерсідскі зал. і моры М алайскага архіпелага. Т эрм ін прапанаваў аўстр. геолаг Э .Зю с y канцы 19 ст. Т Э Й Р Д Э Ш А Р Д Ф н (Teilhard de C h ar­ din) П ’ер (М ары -Ж азеф П ’ер; 1.5.1881, зам ак Сарсена каля г. К лерм он -Ф еран , Ф ранц ы я — 10.4.1955), ф ранцузскі ф ілосаф , тэолаг і палеантолаг. 3 1899 чл. Т -ва Ісуса (ордэн езуітаў), святар (1911). Чл. П ары ж скай АН (1950). С кончы ў езуіцкую сем інары ю н а в-ве Д ж эрсі (1907). 3 1913 y Ін -ц е палеанталогіі чалавека пры Музеі натуральнай гісторыі ў Парыжы. 3 1920 праф . К аталіцкага ун-та ў П ары ж ы (у 1926 абвінавачаны ў анты дактры нальнасці і адхілены ад вы кладання). 3 1923 удзельнічаў y палеанталагічных экспеды цы ях y М анголіі, Паўд.-Зах. Кітаі, Індыі, Бірме, Яве і інш . Адзін з перш аадкрывальнікаў сінантрапа, знойдзенага ім y 1929 каля П екіна. Даследаваў трацічную і раннечацвярцічную фауну і антрапагенез на тэр. Паўд. Азіі. У цэнтры яго філасофіі — праблема чалавека я к біял. і над-

Т Э Я РД Ы ЗМ _____________

151

біял. (свядомай) істоты; выступаў за а б ’ядн анн е ідэалізму і матэры ялізму ў выглядзе «фенаменалогіі», якая б улічвала і ўнутр., і вонкавы бакі свету. Э валю цы ю Зям лі разглядаў як трансф арм ацы ю найперш псіхічную, ш то тлумачыў наяўнасцю ў зям ной матэрыі элем ентарнай свядомасці. У развіцці свету вы лучаў 3 этапы: перадж ы ццё (узнікненне неж ы вой пры роды ), ж ы ццё (спантаннае развіццё ж ы вой прыроды і разгалінаванне ж ы вёльнага свету), з ’яўленне чалавека (вы раш альная стадьм ў эвалюцыі Зям лі, якая паклала пачатак наагенезу). Сцвярдж аў, ш то, як зліццё аднаклетачны х пры вяло да прагрэсу ж ы вой пры роды , так і чалавецтва павінна рухацца да духоўнага аб’ядн анн я, «мсгасінтэзу» індывідаў, нацы й і рас. Э валю цы йны падыход характэрны і для яго тэалагічны х поглядаў: разглядаў стварэнне свету Богам не як адзіначасны акт, a як бесперапы нны працэс. На яго думку, чалавек на шляху да Бога павінен не ўхіляцца ад паўсядзённасці, a акты ўна ператвараць рэчаіснасць y адпаведнасці з Божай ідэяй «адухаўлення матэрыі». Вучэнне Т.д.Ш . — тэярды зм — атры мала масавую папулярнасц ь як альтэрнаты ва неатамізму — афіц. дактры не ры м ска-каталіцкай царквы. Тв:. Рус. пер. — Феномен человека. М., 1987; Божественная среда. М., 1992. Н.Г.Кісялёва. Т Э Я Р Д Ь ІЗ М , рэлігійна-ф іласоф скае вучэнне, распрацаванае П . Тэярам дэ Шардэнам.

У, дваццаць перш ая літара бел. алф авіта. Паходзіць з кірыліцкай Y («іжыца»), утворанай на аснове грэка-візанты йскай устаўнай Y («іпсілон»), У старабел. графіцы ў сувязі з ф ункц ы ян аваннем розных пісьмовых ш кол і вы кары станнем розных тыпаў пісьма (устаў, паўустаў, скорапіс) ужывалася ў некалькіх варыянтах, якія памагаю ць вы значаць час і месца напісання помнікаў. А базначала гук «у» пасля цвёрдых зы чны х («гусь», «трудь»), y пачатку слоў уж ы валася ў складзе ды граф а «оу» («оулнца»). Мела лічбавае значэнне «чатырыста». П аралельна з ёй для абазначэн н я гука «у» на раннім этапе развіцця старабел. пісьменнасці выкарыстоўвалася літара ж («юс вялікі»): «пжть» пазней — V («ук»): «слоУпт,». У 16 ст., акрамя рук ап існ ай , набы ла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае лабіялізаваны галосны гук «у» задняга раду верхняга пад’ёму («вуда», «луг»). Бывае вялікая і малая, мае рукапісную і друкаваную форму. А.М.Булыка. «У Д А П А М 0Г У ПВДАГ0ГУ» , серыя навукова-метады чны х часопісаў для настаўнікаў, выкладчыкаў, выхавальнікаў і кіраўнікоў устаноў адукацыі. Засн. ў 1995 y М інску рэдакцы яй час. «Адукацы я і выхаванне», як ая была і выдаўцом. 3 2001 выходзіць y вы д-ве «Адукацы я і выхаванне». У серыі 22 час., якія вы даю цца н а бел. і рус. мовах, y час. «Замеж ны я мовы ў Рэспубліцы Беларусь» друкую цца арт. яш чэ і н а англ., ням ., ф ранц., ісп. і інш. мовах. Часопісы «Біялогія: праблемы выкладання», «Геаграфія: праблемы выкладання», «М астацкая адукацыя і культура», «М атэматы ка: праблемы вы кладання», «Музы чнае і тэатральнае мастаіггва: праблемы вы кладання», «Псіхалогія», «Тэхналагічная адукацыя», «Ф ізічная культура і здароўе», «Чалавек. Грамадства. Свет» і інш. вы ходзяць ш токвартальна; «Бела-

руская м ова і літаратура», «Гісторыя: праблемы вы кладання», «Дэфекталогія», «К іраванне ў адукацыі», «Пачатковае навучанне: с я м ’я , дзіцячы я сад, ш кола», «П раблемы выхавання», «Сацы яльна-педагагічная работа», «Фізіка: праблемы вы кладання», «Хімія: праблемы вы кладання» — 1 раз y 2 месяцы ; «Здаровы лад ж ыцця», «Русскнй язы к н лнтература», «П азаш кольнае выхаванне» — ш томесяц. У час. друкую цца матэры ялы па праблемах навучання, выхавання, укаранення новы х пед. тэхналогій, a таксам а нарматы ўна-метады чны я і ды дакты чны я матэры ялы ў сувязі з рэф арм аваннем сістэмы адукацыі. У.П.Пархоменка. «У KAPHA4», бел. дзіц ячая гульня. На Случчыне мае назву «У апуку». Д ля яе рабілі м ячы к з ануч. К ож ны ўдзельнік выкопваў неглы бокую ям ку, каля якой стаяў y пачатку гульні. Адзін з гульцоў каціў м ячы к праз ямкі. Т ой , y чыю ямку закоціцца м ячы к, пляскаў y далоні. П а гэтым сігнале астатнія ўдзельнікі ўцякалі ў «поле» (на адлегласць, адзначаную ры сай на зям лі), a той, y чыю ямку трапіў м ячы к, павінен быў схапіць яго і пацэліць y каго-небудзь з гульцоў. Калі гэта не ўдавалася, то яму выпадала каціць м ячы к па ямках. ВДз.Ліцвінка. «У К А Ч 0Ў К І», бел. стараж. дзіцячая гульня. Называлі таксам а «Калясо», «У кругляк», «Катанне кулі», «Кацёлка» і інш. Д ля гульні рабілі бярозавы кругляш ок ды яметрам 10 см — качоўку. Д зеці дзяліліся на 2 каманды , кож ная з якіх займала месца на розны х баках вуліцы. Кожны па чарзе стараўся папасці сваім кійком па качоўцы і адкаціць яе ў бок супрацьлеглай каманды. Выйгравала тая каманда, якой удавалася перакаціць качоўку за ш арэнгу другой каманды . Замест качоўкі часам выкары стоўвалі кола ад воза, каменнае ці ж алезнае ядро і інш.

«У Н А М Ё РЫ », бел. гульня моладзі ў час посту, калі не дазвалялася спяваць танцаваць. Збіраліся ў вялікай хаце, пасярод яе ставілі ўслон, на які ўперамеж ку садзіліся хлопцы і дзяўчаты. Адзін з удзельнікаў гульні хадзіў і пытаўся, ці задаволена суседка суседам. Калі дзяўчы не падабаўся хлопец, ш то сядзеў no634, ян а глядзела ў яго бок. Астатнія ўдзельнікі ў гэты час крычалі: «Раз, два, тры!», a хдопец цалаваў дзяўчыну. Гульня працягвалася, пакуль усе не размяркоўваліся па парах. Тэм аты чна блізкая да «Жаніцьбы Цярэшкі», «Яшчура» і інш. В.Дз.Ліцьвінко. УАГАДЎГУ (Ouagadougou), горад, сталіца Буркіна-Ф асо, y міжрэччы Чорнай і Белай Вольты. Засн. ў 15 ст. Каля 600 тыс. ж. (2001). К анцавы пункт чыгункі, якая злучае У. з портам Абіджан, вузел аўтадарог. М іжнар. аэрапорт. Прамысл. і культ. цэнтр краіны , гандл. цэнтр с.-г. раёна. П рам -сць: бавоўнаачышчальная, тэкст., харчасмакавая (рысаачышчальн ая, мясахаладабойная, па перапрацоўцы арахісу і арэхаў кары тэ), абутковая. Зборка веласіпедаў і матацыклаў, шынны і цэм. з-ды . Ц Э С (каля 60% магутнасц ей y краіне). Дыванаткацтва. Ун-т. Тэхн. цэнтр трапічнага лесу. УАЗ, с я м ’я аўтамабіляў Ульянаўскага аўтамабільнага завода. Аўтамабілі маю ць бензінавы рухавік магутнасцю 66 кВт. Грузавыя аўтамабілі выпускаюцца з 1942, рухавік размеш чаны пад кабінай, маю ць грузападымальнасць да 0,8 т. П оўнапры вадны я грузапасажырскія аўтамабілі вы пускаю цца з 1956, умяшчаю ць да 600 кг грузаў і да 7 пасажыраў, найб. скорасць 115 км /гадз. Аўтобусы (асабліва малога класа; да 10 пасажыраў) вы пускаю цца з 1967. УАЗА (Oise), рака ў Ф ранцы і (вытокі ў Бельгіі), правы пры ток р. Сена. Даўж.

302 км , пл. бас. 16,6 тыс. км 2. Пачынаецца ў зах. адгор’ях Ардэнаў, цячэ па раўнінах П ары ж скага бас., за 30 км ніж эй П ары ж а ўпадае ў р. Сена. Зімовае разводдзе. С ярэдні расход вады каля вусця 95 м3/с . Суднаходная, злучана каналамі з рэкам і М аас, Сома, Шэльда. Н а У. — гарады К ам п ’ень, К рэй , Пантуаз (Ф ранцы я). УАЙБ (Wiebe) Рудзі Генры (н.

4.10.1934, Спідуэл, К анада), канадскі пісьм еннік. Вывучаў тэалогію і філасоф ію ва ун-тах прав. Альберта (Канада), г. Ц ю бінген (Германія), ш тата Аява (ЗШ А ). П іш а на англ. мове. У раманах

«Мір зруйнуе шмат каго» (1962), «Першая і жывучая свечка» (1966), «Сінія горы Кітая» (1970), «Спакуш энні Вялікага Мядзведзя» (1973), «Людзі Выпаленага Лесу» (1977), «Мой мілы вораг» (1983), зб. «Анёл смаляных пяскоў» і ін шыя апавяданні» (1970) праблемы сац. адаптацыі рэліг. і расавых м енш асцей разглядаюцца з вял. пачуццёвасцю, y рэчышчы супрацьпастаўлення любові да бліжняга радыкальным рэв. метадам змянення грамадскага ладу. Л. П. Баршчэўскі. УАЙЗАФ (Wisoff) Пітэр (н. 16.8.1958, г. Норфалк, штат Віргінія, ЗШ А ), касманаўг ЗША. Д-р навук y галіне прыкладной фізікі. Скончыў Норфалкскую акадэмію (1980), Станфардскі ун-т (1986). У 1990—2001 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў 4 палёты ў складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 21.6— 1.7.1993 і 30.9— 11.10.1994 — на К К «Індэвар», 12—22.1.1997 — на К К «Атлантыс» і арбітальнай станцыі «Мір», 12— 25.10.2000 — на К К «Дысковеры» (як камандзір; па праграме работ з Міжнар. касм. станцыяй). У космасе правёў 44,2 суг. У. С.Ларыёнаў. УАЙЛДЭР (Wilder) Т орнтан Н івен (17.4.1897, г. М адысан, ЗШ А — 19.12.1975), амерыканскі пісьменнік; родапачынальнік амер. анты тэатра. Скончыў Іельскі ун-т (1920). Літ. дзейнасць пачаў раманам «Кабала» (1926). Філас. раманы «Мост караля Людовіка

3 Сям'я аўтамабіляў УАЗ: I — джып мадэлі 3151; 2 — грузавік з бартавой платформай 3303; 3 — грузапасажырскі фургон 2206.

Святога» (1927), «Ж анчы на з Андраса» (1930), «С акавіцкія іды» (1948), хронікаэп ап ея «Дзень восьмы» (1967) пазначаны ўплы вам экзістэнцы ялізму. Аўтар ш матлікіх п ’ес на міфалагічныя і гіст. сю ж эты (зб-кі «Анёл, які патрывожыў воды», 1928; «Доўгі калядны абед», 1931), аўтабіягр. рамана «Тэафіл Норт» (1973) і інш. Тв:. Рус. пер.— Наш городок. М., 1979; Мартовскне цды. Теофкп Норт. М., 1981. Т.Я. Камароўская. У А Й Л ЕР (Wyler) Уільям (1.7.1902, г. М юлуз, Ф ран ц ы я — 28.7.1981), амеры кан скі кінарэж ы сёр. 3 1920 y Галівудзе. Зды маў вестэрны , камеды і, меладрамы, пасля 1930-х г. — псіхал. драмы з вострай праблематы кай: «Тупік» (паводле С .К ін гслі, 1937), «Іезавель» (1938), «Навальнічны перавал» (паводле Э .Бронтэ, 1939), «Лісічкі» (паводле Л.Х елман, 1941), «М ісіс М інівер» (1942; прэмія «Оскар»), «Л епш ыя гады наш ага ж ы цця» (паводле М .К антара, 1946; «Оскар»; пры з М іж нар. кінаф есты валю ў М ары ян ск е-Л азн е, Чэхія, 1948). Высокай рэж ы сёрскай культурай вы значаліся экранізацы і амер. класікі «Наследніца» (паводле Г.Д ж эймса, 1949) і «Кэры» (паводле Т .Д райзера, 1952), псіхал. драма «Гадзіны адчаю» (1955), вестэрн «Сяброўскае ўгаворванне» (1956; гал. прыз М іжнар. кінаф есты валю ў Канах, Ф р ан цы я, 1957), гіст. суперкалос «Бен Гур» (1959; «Оскар»), «Ры мскія канікулы» (1953), камедыі «Як украсці мільён» (1966), «Смеш ная дзяўчы нка» (1968) і інш. Літ:. К о л о д я ж н а я В. Унльям Уайлер. М., 1975. УА ЙЛЬД, У a й л д (W ilde) О скар Ф ін гал О ’Ф лаэрці Уілс (16.10.1854, Дубл ін — 30.11.1900), англійскі пісьм ен нік і кры ты к; прадстаўнік дэкадэнцтва. С кончы ў О ксфардскі ун-т (1879). Д эбютаваў y 1876. У зб. «Вершы» (1881) блізкі да ф ранц. імпрэсіяністаў, імкнуўся да сінтэзу паэзіі, музы кі і ж ывапісу. Аднавіў ж анр літ.-філас. казкі (зб-кі «Ш часлівы прынц», 1888; «Гранатавы домію», 1891), паставіўш ы ў цэн тр праблемы стасункаў мастацтва і рэчаіснасці, ролі фантазіі, пакут і м іласэрнасці. Аўтар паэмы «Равена» (1878), трагедый «Герцагіня П адуанская» (1883), «Саламея» (1893; на яе аснове напісана аднайм. опера Р.Ш трауса, 1905). У кам еды ях «Веер лэдзі Уіндэрмір» (паст.

1892), «Ідэальны муж», «Як важ на бы ць сур’ёзным» (абедзве паст. 1895) праявіў сябе як майстар парадокса, знаўца псіхалогіі і свецкага ж ыцця. У кн. эсэ «Задумы» (1891) выклаў кан ц эп ц ы ю эстэтызму, дэкларую чы пры мат м астацтва над рэчаіснасцю і непадуладнасць яго законам абмеж аванай маралі. М аст. ілю страцыяй тэоры і У. і вяр ш ы н яй яго творчасці стаў сац.-ф ілас. рам ан «П артрэт Д ары яна Грэя» (1891; неаднаразова экранізаваны ), y якім сцвярдж аў абс. перавагу мастацтва над ж ы ц цём і адначасова абвяргаў ідэю незалеж насці пры гажосці ад маралі. С ты лісты ка рамана адзначана спалучэннем ры с рэалізму,

153

уайт

імпрэсіянізму, неараманты зму. П озн яя творчасць У. нясе адбітак пераж ытай ім асабістай трагедыі — турэмнага зн яволення («Балада Рэды нгскай турмы», 1898, і інш .). На бел. сцэне паводле яго твораў пастаўлены спектаклі «Зорны хлопчык» (1973, Гродзенскі абл. драм. т-р; 1978, Дзярж. т-р лялек), «Хлопчыкзорка» (1995, Бел. т-р «Лялька»), «Кен-

О.Уайльд.

П.Уайт.

тэрвільскі прывід» (1987, Бел. т-р юнага гледача), «Чыё дзіця ў сакваяж ы » («Як важна быць сур’ёзны м», 1997, Гомельскі абл. драм. т-р). Н а бел. мову паасобны я творы У. пераклаў М .Дуброўскі. Тв.. Бел. пер. — Балада Рэдынгскай турмы. Мн., 1926; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—3. М., 2000. Літ.\ С о к о л я н с к н й М.Г. Оскар Уайльд: Очерк творчества. Кнев; Одесса, 1990; Э л л м а н Р. Оскар Уайльд: Бногр.: Пер. с англ. М., 2000; О б р а з ц о в а А.Г. Волшебннк нлн шут?: Театр Оскара Уайльда. СПб., 2001. Г.В.Сініла. УАЙТ (W hite) П атры к Віктар М арты ндэйл (28.5.1912, Л ондан — 30.9.1990), аўстралійскі пісьменнік. С кончы ў Кембрыдж скі ун-т (1935). Дэбю таваў y 1935. Аўтар раманаў «Ш часлівая даліна» (1939), «Жывью і мёртвыя» (1941), «Дрэва чалавечае» (1955), «Фос» (1957), «Седакі калясніцы » (1961), «Амулет» (1966), «Вівісектар» (1970), «Вока буры» (1973), «Пояс цнатлівасці» (1976), «Пра многае ў адным» (1986), a таксама п ’ес, зборнікаў апавяданняў і аповесцей, вершаў, аўтабіягр. кн. «Трэш чыны ў шкле» (1981), y якіх англ. рэчаіснасць, жыццё і норавы аўстралійцаў, праблемы мастака і мастацтва, ж ы цця і смерці, чалавек а і пры роды , прыгожага і пачварнага, велічнага і пакутнага. Яго творы адметны я маш табнасцю сюжэтаў, капарытнасцю персанажаў, пры тчавасцю , насы чаны складаны мі метафарамі і алегоры ямі. Н обелеўская прэмія 1973.

Te:. Рус. пер. — Древо человеческое. М., 1976; Какаду / / Трн австралнйскяе повестн. М., 1985; Женская рука. М., 1986. Е.А.Лявонава. УАЙТ (W hite) Эдуард (1930, г. Сан-А нтоніо, ш тат Тэхас, ЗШ А — 27.1.1967), касм анаўт ЗІПА. М агістр навук па авіяц. тэхніды . Скончыў Ваен. акадэмію ЗШ А (1952), М ічыганскі ун-т (1959). 3

154

уайт

1962 y групе касманаўтаў НАСА. 3— 7.6.1965 з Дж .М акдывітам здзейсніў (як 2-і пілот) палёт на касм. караблі «Джэміні-4» (перш ы з амер. касманаўтаў выйш аў y адкрыты космас). Загінуў з В.Грысамам і Р.Чафі пры наземны х вы прабаваннях перш ага касм. карабля «Апалон». У космасе правёў 4,08 сут, y т.л. ў адкры ты м космасе 23 мін. Залаты медаль НАСА «За вы клю чны я заслугі». Яго імем названы кратэр на М ёсяцы. У. С.Ларыёнаў. У А Й Т -С П ІР Ы Т (англ. white spirit), сумесь вуглевадародаў, ш то выкіпаю ць пры 156— 200 °С; бензін-растваральнік для лакаф арбавай прам-сці. Празрыстая бясколерная вадкасць, шчыльн. 780—790 кг/м3. Вогненебяспечны, т-ра загарання каля 33 °С. Атрымліваюць прамой перагонкай нафты. Выкарыстоўваюць y вытв-сці лакафарбавых матэрыялаў, y т.л. хуткавысыхальных лакаў і алейных фарбаў, плёнкаўтваральных нафтавых саставаў для аховы метал. вырабаў ад карозіі, a таксама пакостаў. Таксічны, ГДК 100 мг/м3. у АЙТХВД

(W hitehead) Алфрэд Норт (15.2.1861, г. Рэмсгіт, Вялікабрытанія — 30.12.1947), англійскі логік, філосаф і матэматы к. Праф. Кембрыджскага і Л онданскага (з 1914), Гарвардскага (з 1924) ун-таў. Адзін з заснавальнікаў лагісты чнай ш колы ў філасофіі м атэм аты кі, як ая ў значнай ступені вы значы ла развіццё матэматычнай логікі («Principia m athem atica», т. 1— 3, 1910— 13, з Б.Раселам). Д ля эвалюцыі філас. поглядаў У. характэрны пераход з пазіцы й неарэапізму да аб ’ектыўнага ідэалізму, набліжанага да платанізму. Імкнуўся да ўзгаднення філасофіі з пры родазнаўчы мі ды сцы плінамі, да рацы янальнага абгрунтавання навукі і яе ролі сярод інш. сістэм ведаў (мастацтва, рэлігія, ф іласоф ія). Уяўляў прыроду ў выглядзе адзінства падзей («элементарны х ф актараў пачуццёвага вопыту») і аб ’ектаў («вечных элементаў y пры родзе»), ш то, на яго думку, дазваляе разумець пры роду я к працэс і сумясціць палаж эн ні пра незалеж насць прыроды ад думкі і пра тоеснасць прыроды і вопыту. Лічыў, ш то ўсё існае з ’яўляецца часткай вопыту: індывідуальнага для канечны х рэчаў і божага для свету наогул. Сусв. працэс разглядаў я к «вопыт Bo­ ra», y якім «вечныя аб’екты» пераходзяц ь з ідэальнага бож ага свету ў свет фізічны і якасн а вы значаю ць падзеі. Сцвярдж аў, ш то паколькі падзея мае часовы , зменлівы характар, ян а арганічная; прапанаваў зам яніць паняцце матэры і паняцц ем «арганізм». Лічыў, што аб ’ектам вы вучэння навукі з ’яўляю цца арганізмы (напр., біялогія вывучае болы н буйны я арганізмы , фізіка — м енш ы я). Д ля сацы ялагічны х поглядаў У. характэрны разуменне ідэй як гал. рухальных сіл грамадства і абсалю ты зацыя ролі вучоных y сац. развіцці.

Te.: Рус. пер. — Нзбранные работы по фнлософнв. М., 1990; Снмволпзм, его смысл н воздействне. Томск, 1999. А.Б.Савеня.

УАЛЬЙГА (Huallaga), рака ў Перу, правы пры ток р. М араньён (бас. р. А мазонка). Даўж. каля 1200 км, пл. бас. кал я 95 тыс. км 2. Вытокі на ўсх. схілах Зах. Кардыльеры. Ц яч э пам іж Ц энтр. і Усх. Кардыльерамі, утварае 42 парогі, y ніжнім цячэнн і прары ваецца праз Усх. Кардыльеру і выходзіць на А мазонскую нізіну. Разводдзе з вер. да сак., y ніж нім цячэнні пад’ём вады да 6 — 7 м. С ярэдні расход вады каля 3500 м3/с . Суднаходная да г. Ю рымагуас (250 км ад вусця). Н а У. — г. Уанука.

УВА НГІ (U bangi, Oubangui), рака ў Ц энтр. А ф ры цы , правы пры ток р. Конга. Ц ячэ па межах Д эм акр. Рэспублікі К онга з Ц энтральнааф ры канскай Рэспублікай і Рэспублікай Конга. Утвараецца ад сутокаў р эк М бому і Уэле. Даўж. ад вы току р. Уэле каля 2,3 тыс. км, пл. бас. 773 тыс. км 2. Ш м ат быстры н ь і парогаў. Паводкі з сак. да ліст. (у перы яд дажджоў). Сярэдні расход вады каля 7 тыс. м3/с . Суднаходная на 650 км ад г. Бангі (Ц энтральнаафр. Рэспубліка), y сезон дажджоў — ад зліцця вытокаў.

yACKAPÀH (H uascaran), нацы янальны парк y Перу, y Зах. Карды льеры Анд. Пл. 340 тыс. га. Засн. ў 1975. Выш. да 6768 м (самы вы сокі пункт краіны — г. У аскаран, складзеная з ды яры таў і андэзітаў). Высакагорны я стэпы , вы ш эй за 5200 м — ш матгадовыя снягі. У складзе фауны: вікунья, анды йскі алень, кондар. Біясф ерны рэзерват. УАТ (W att) Д ж эймс (19.1.1736, г. Грынак, Ш атланды я — 19.8.1819), англійскі вынаходнік, стваральнік універсальнага цеплавога рухавіка. Чл. Л онданскага каралеўскага т-ва (1785). 3 1757 механік ун-та ў г. Глазга. Даследую чы мадэлі паравых м аш ы н JX-Папена і Т.Ньюкамена, зрабіў ш эраг вы находстваў, якія ўдасканалілі іх работу. С к ан струяваў чаравую маш ы ну падвойнага дзеянн я, y якой вы кары стаў цэнтрабеж ны рэгулятар, кандэнсатар пары , ш арнірны механізм перадачы руху ад ш тока да балансіра (паралелаграм У.) і інш.

(1774— 84). П аравы рухавік У., дзякую чы сваёй эканам ічнасці, атры маў зн ачнае паш ы рэнне і адыграў вы значальную ролю ў пераходзе да м аш ы ннай вытв-сці. Устанавіў састаў вады, увёў перш ую адзінку магутнасці — конскую сілу, сканструяваў ртутны манометр, вадамернае ш кло ў паравых катлах і інш. Яго імем названа адзінка магутнасці ў СІ — ват. Л і т К о н ф е д е р а т о в Н.Я. Джеймс Уатт — нзобретатель паровой машнны. М., 1969; Л ь о ц ц н М. Нсторня фнзнкм: flep. с нтал. М., 1970. С. 164— 165.

Рака Убарць.

Дж.Уат.

Е.П.Убарэвіч.

У Б А Н Г І-Ш А Р Ы (Oubangui-Chari), ф ранцузская капонія ў Афрыцы ў 1914— 58; з 1958 аўтаномная, з 1960 незалеж ная Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка. Ў Б А Р Ц Ь , рака на У краіне і Беларусі, правы пры ток р. П ры пяць. Даўж. 292 км, пл. вадазбору 5820 км 2 (у межах Беларусі адпаведна 126 км і 1910 км 2). Пачы наецца каля в. Андрэевічы Алеўскага р -н а Ж ы том ірскай вобл. У краіны, цячэ па Ж ы томірскім П алессі, на Беларусі — па П ры пяцкім Палессі. Вусце за 2 км на ПдЗ ад г. П етрыкаў Гомельскай вобл. Рэльеф плоскі, y верхняй ч. пясчаны я ўзгоркі і грады. Асн. прбітокі: П ярга (У краіна), П лотніца, Лохніца, Свідовец, Гурыстая (Беларусь) — справа, К ры вы Рог, Старая Убарць (Украіна), К аросцінка (Беларусь) — злева. Д аліна невы разная, ш ыр. 500— 700 м,

месцамі зліваецца з прылеглай м ясцовасцю; схілы пакатыя і спадзістыя, слабаперасечаныя. П ойма двухбаковая, чаргуецца па берагах, куп’істая, перасечаная старыцамі і асушальнымі каналамі, шыр. ад 100— 200 м y верхнім ц ячэнні да 1—5 км на астатнім працягу, y разводдзе затапляецца на глыб. 0,5— 2 м тэрмінам да 1— 1,5 мес. Рэчы ш ча свабодна меавдруе, звілістае, y ніж нім цячэнні моцназвілістае, зрэдку трапляюцца нізкія пясчаныя астравы, якія затапляюцца. Шыр. рэчышча 10— 15 м, y нізоўі месцамі да 60 м. Берагі стромкія і абрывістыя, радзей спадзістыя, забалочаныя. Жыўленне мяшанае, пераваж на снегавое. Замярзае ў пач. снеж ня. Веснавое разводдзе пачынаецца ў 1-й пал. сак. (найб. выш. над меж анны м узроўнем 4 м, сярэдняя 1,8— 2,7 м), заканчваецца ў сярэдзіне мая. На веснавое разводдзе прыпадае 49% гадавога сцёку. Устойлівая межань настае ў ліп. (працягласць y сярэднім 3 мес), амаль ш тогод парушаецца 1— 2 дажджавымі паводкамі. Зімовая межань (найніж эйш ы ўзровень y студз.) адносна ўстойлівая, парушаецца паводкамі ў асобны я гады. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 24,4 м3/с. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. сістэм. Н а рацэ гар. пасёлкі Алеўск (Украіна), Лельчыцы (Беларусь). А.А.Макарэвіч. УБАРЙВІЧ Еранім Пятровіч (14.1.1896, в. Антандрыя Уценскага пав., Літва — 11,6.1937), сав. ваенны дзеяч, палкаводзец. Камандарм 1-га рангу (1935). Скончыў Канстанцінаўскае артыл. вучылішча (1916). 3 1915 y арміі, удзельнік 1-й сусв. вайны. У кастр. 1917 адзін з арганізатараў Чырв. гвардыі ў Бесарабіі. У студз.—лют. 1918 камандаваў рэв. палком y баях супраць рум. і аўстрагерм. войск; паранены, трапіў y палон, адкуль y жн. уцёк. Накіраваны на Паўн. фронт. 3 кастр. 1919 каманд. 14-й арміяй на Паўн. Каўказе, з ліп. 1920 — 13-й арміяй на Паўд.-Зах. ф ронце, кіраваў баявымі дзеяннямі супраць войск П ольшчы і ген. Урангеля. Са студз. 1921 пам. каманд. войскамі Украіны і К ры ма, нам. каманд. войскамі Тамбоўскай губ. У 1921 y БССР, чл. Рэв. ваен. савета Мінскага раёна і каманд. войскамі М інскай губ.; удзельнік барацьбы супраць атрадаў Булак-Балаховіча. Са ж н. 1921 каманд. 5-й арміяй і войскамі Усх.-Сіб. ваен. акругі; y ж н.— кастр. 1922 ваен. міністр Далёкаўсх. рэспублікі і галоўнакамандуючы Н ар.-рэв. арміяй. 3 ліст.

1924 нам. каманд. войскамі і нач. штаба Укр. ваен. акругі. 3 лют. 1925 каманд. войскамі Паўн.-Каўказскай, з ліст.

1928 — Маск. ваен. акруг. 3 чэрв. 1930 нач. узбраення РСЧА і нам. наркома абароны СССР. У 1931— 37 каманд. войскамі Беларускай ваеннай акругі. У гэты час ён на манеўрах войск акругі распрацаваў тэорыю глыбокай аперацыі, звярнуў увагу на ўзаемадзеянне рэгулярных войск з партызанамі. Чл. РВС СССР з 1926, y 1930— 31 нам. старш ы ні РВС СССР. Чл. Ваен. савета Н К А

С С С Р з 1934. Канд. y чл. Ц К В К П (б) з 1930. Чл. Ц К і Бю ро Ц К К П (б )Б з 1931. Чл. Ц В К С С С Р 3 1922, чл. Ц В К Б С С Р і яго П рэзідыума з лют. 1934. 29.5.1937 ары ш таваны па справе т.зв. «антысав. трацкісцкай ваен. арганізацыі». 11.6.1937 пры гавораны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1957. Тв:. Подготовка комсостава РККА. М.; Л., 1928; Оператмвно-тактнческая н авнацнонная военные нгры. М ; Л., 1929. Літ:. А л д а н - С е м е н о в А.Н. Слово о командарме. М., 1981; Командарм Уборевнч. Владнвосток, 1978; Реабшштацня: Полнт. процессы 30—50-х гг. М., 1991. У.І.Вернігораў. УБЁЖ А , У б е ж ж а, возера ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дры са, за 12 км на Пд ад г.п. Расоны . Пл. 0,34 к м 2, даўж. 1,3 км , найб. ш ыр.

420 м, найб. глыб. 14,3 м, даўж. берагавой лініі 4,4 км, пл. вадазбору 8,1 к м 2. К атлавіна лагчы ннага тыпу. Схілы выш .

5 — 10 м (на ПдУ да 3 м), пад хм ы зняком, y верхняй ч. разараны я. Берагі зліваю цца са схіламі, на 3 н ізкія, пясчаны я, парослы я хм ы зняком . Д н о да глыб. 1,2 м пясчанае, н іж эй ілістае. Зарастае да глыб. 1,3 м. Упадае ручай з С яляўскага воз., в ы ц я к а е ручай y р. Дрыса. Ў БЕЛ ЬСКА Я СЯ Д ЗІБА . Існавала ў 2-й пал. 18 — пач. 20 ст. ў б. ф альварку М аню ш каў Убель Ч эрвен ьскага р -н а М інскай вобл. Вядома па гравю ры Н .О рды 1872. У ключала сядзібны дом , капліцу-пахавальню , гасп. пабудовы, парк. Ц энтр кампазіцы і — драўляны сядзібны дом — 1-павярховы прамавугольны ў плане будынак з мезанінам, заверш аны высокім паўвальмавы м дахам. Спалучаў трады цыі нар. дойлідства і элементы класіцызму. Ц энтр м ан сардавага гал. ўвахода быў вы лучаны 4 -к алонны м порцікам з трохвугольны м ф рантонам. С цены звонку верты кальна аш аляваны , акон ны я праёмы прамавугольныя. Перад дом ам быў невял. партэр з круглым y плане кветнікам , за ім — пейзаж ны парк з кап ліц ай-п ахавальняй — цэнтры чны м 2-ярусны м збудаваннем пад ш атровы м дахам, гасп. пабудовы. Захаваліся фрагменты парку над р. Волма. У 1819 ва У.с. нарадзіўся кам пазітар С .М аню ш ка. У 1966 y парку пастаўлены абеліск, пры свечаны М аню ш ку (на ім нотны запіс з яго оперы «Галька»). ЮА.Якімовіч.

Убельская сядзіба.

УБОРАК_________________ 155 У БЕРА БА (U beraba), горад н а П дУ Б разіліі, цггат М інас-Ж эрайс. Засн. ў 1809. К аля 300 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Ц энтр с.-г. раёна (жывёлагадоўля, рыс, кукуруза, соя). П рам -сць: харч., тэкст., цэм., гарбарнаабутковая. У Б Е РЛ А Н Д Ы Я (Uberlândia), горад на ПдУ Бразіліі, штат М інас-Ж эрайс. Засн. ў 1852. К аля 400 тыс. ж. (2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. Аэрапорт. Гандл. цэнтр раёна жывёлагадоўлі, збожж авай гаспадаркі, птушкагадоўлі. П рам -сць: харч. (мясахаладабойная, мукам ольная), гарбарна-абутковая, тэк сты льная. Ун-т. У Б ІК В ІС Т Ы (ад лац. ubique скрозь, усюды), віды раслін і жывёл з ш ырокай экаяагічнай валентнасцю, здольных нарм альна развівацца ў розных умовах навакольнага асяроддзя. Н апр., трыснёг звы чайны (расце ў вадзе і н а суш ы, на гліністым і пясчаны м грунце), папараць арляк (звы чайная расліна ўмераных ш ы рот Паўн. паўш ар’я, тропікаў і субтропікаў Паўд. паўш ар’я), воўк (сустракаецц а ў тундры , хвойных і лісцевых лясах, стэпах, rapax і інш .). Асабліва ш матлікія і добра вы раж аньм У. ў водны м асяродцзі. Гл. таксам а Касмапаліты. УБІКВГГЙТ, паўсю дна паш ы раны пры родны рэсурс, напр., паветра. У Б Ш Н 0 Н Ы , тлуш чарастваральны я хіноны, якія вы конваю ць ф ункцы і пераносу электронаў y ланцугах тканкавага ды хання. П аш ы раны ў тканках ж ывёл, раслін, y бактэрыях. М алекулы У. сустракаю цца ў свабоднай, акісленай і адноўленай ф ормах і ў злучэнні з бялком. Бясколерныя крышт. рэчывы, нерастваральныя ў вадзе, растваральныя ў арган. растваральніках. Біял. дзеянне У. засн. на іх здольнасці да абарачальных акісляльна-аднаўляльных ператварэнняў. І.М.Семяненя. У Б 0 Р А К , вадасховіш ча ў Добрушскім р-н е Гомельскай вобл., за 1 км на Пн ад в. У борак. Створана ў 1983. Пл. 0,27 к м 2, даўж. 700 м, найб. шыр. 380 м, найб. глыб. 6,4 м, аб ’ём вады 1,1 млн. м 3. А бвалавана зем ляной дамбай даўж.

2,1 км. Наліўное, напаўняецца вадой з р. Н яц ёш а па водападвадным канале даўж. 2,2 км. С ярэдні шматгадовы сцёк 2,8 млн. м3. Ваганні ўзроўню вады на п р ац яіу года 5,8 м. Выкарыстоўваецца для ўвільгатнення с.-г. угоддзяў і рыбагадоўлі. У Б 0 Р А К , вёска ў Лоеўскім р-не Гом ельскай вобл., на левым беразе р. Брагінка, каля аўтадарогі Брагін— Холмеч. Ц энтр сельсавета і калект. с.-г. унітарнага прадпрыемства. За 29 км на ПнЗ ад г.п. Лоеў, 83 км ад Гомеля, 42 км ад чыг. ст. Рэчыца. 646 ж., 259 двароў (2002). С ярэдняя і муз. ш колы , Дом культуры, цэнтр нар. рамёстваў, б-ка, бальніца, амбулаторы я, аптэка, камбі-

156

У БО РАЧН Ы Я

нат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Магіла ахвяр фаш ызму. У Б 0 Р А Ч Н Ы Я М А Ш Ы Н Ы , маш ыны для ўборкі зернебабовых, кармавых (на сена, сянаж , сілас, травяную муку), алейны х і некаторы х пладова-агароднінны х культур, бульбы, буракоў. С кладаю ць адну з асн. частак сельскагаспадарчай тэхнікі. Комплекс У.м. па збожжавых культурах уключае жняяркі, збожжаўборачныя камбайны, падборшчыкі, капаклады, самаразгружальныя трансп. сродкі, машыны для пасляўборачнай апрацоўкі збожжа (зернеачышчальныя машыны, сартавальныя, калібровачныя), зернесушшкі, зернепагрузчыкі і інш. Ва ўборачныя комплексы па інш. культурах уваходзяць: бацвінне-, бурака-, ільно-, канопле-, коране-, сенаўборачныя машыны, бульба-, корма-, кукуруза-, сіласаўборачныя камбайны (гл. адпаведныя арт ), a таксама бульбакапалкі, граблі, прзспадборшчыкі, стагакіды, сушшкі, трыеры, чаезборачныя машыны і інш. Н а Беларусі розны я ты пы У.м. выпускае Гомельскі завод сельскагаспадарчага машынабудавання, Лідскі завод сельскагаспадарчых машын і інш. Гл. таксам а Сельскагаспадарчае машынабудаванне. В.М.Кандрацьеў. Ў БС У -Н У Р, У б с а, бяссцёкавае салёнае возера ў М анголіі і Тыве (Расія). Размеш чана ва Убсунурскай катлавіне, паўн. ч. Катлавіны Вял. Азёр, на выш .

753 м. Пл. 3350 к м 2. Берагі нізін н ьм , месцамі забалочаны я, з участкамі саланчакоў, пяскоў і зараснікаў трыснягу. Ледастаў з ліст. да красавіка. У У .-Н . упадаюць рэкі Т эс і Н ары йн-Гол. УБСУ НЎРСКАЯ КАТЛАВІНА, тэктанічнае паніж энне на П н З М анголіі і ў суседніх раёнах Тывы (Расія), паміж хр. Тану-А ла (на П н) і Хан-Х ухійн-Ула (на Пд). Выш. 753— 1500 м. Д рузаватая раўніна з апустыненымі стэпамі. У катлавіне знаходзіцца воз. Убсу-Нур. У БЫ ВА Ю ЧА Й Д А Х 0Д Н А С Ц І Т Э 0 Р Ы Я , адзін з тэзісаў неакласічнай тэорыі вы тв-сці, паводле якога паслядоўнае павелічэнне на адзінку выдаткаў аднаго з фактараў вы тв-сці (працы , капіталу, зямлі) пры н язм енн ай велічыні іншых і нязменны х тэхн. умовах дае паніжальную аддачу ў выглядзе пры росту працукцыі. Паступовае пам янш энне прадукцыйнасці пэўнага ф актару вы тв-сці прыводзіць да ўраўноўвання яго цаны і выручкі ад прадукцыі, якая атры мліваецца за кош т вы кары стання дадатковы х адзінак гэтага фактару. У.д.т. сф армулявана ў пач. 20 ст. А.М аршалам, Ф .Эджуартам і інш. (прадстаўнікі Кембры дж скай ш колы). Я на не дзейнічае ва ўмовах, калі маштабы вытв-сці паш ы раю цца і адначасова павялічваецца вы кары станне ўсіх фактараў, a таксам а ва ўмовах тэхн. прагрэсу. Гл. таксам а Прадукцыйнасці тэорыі. УВАГА, засяродж анасць псіхічнай дзейнасці суб’екта ў пэўны мом ант часу на

якім-небудзь рэальны м або ідэальным аб ’екце (прадмеце, падзеі, вобразе, разважанні і інш .). Вылучаюць 3 віды У. М і м а в о л ь н а я У. (найб. простая і генет. перш апачатковая) мае пасіўны характар, бо навязваецца суб’екту знеш німі падзеямі. Ф ізіялагічнае праяўленне гэтага віду У. — ары енціровачная рэакцьм . П ры а д в о л ь н а й У. дзейнасць кіруецца свядом ы м і нам ерамі суб’екта і патрабуе з яго боку валявых намаганняў. Я на мае акты ўны характар, складаную структуру, апасродкаваную сацы яльна вы працаваны м і спосабамі арганізацыі паводзін і кам унікацыі; звязана з прац. дзейнасцю . П ры п о с т а д в о л ь н а й У. захоўваецца адпаведнасць накіраванасці дзейнасці свядома пры няты м мэтам, аднак яе вы кананне не патрабуе спец. разумовых намаганняў і абмеж авана ў часе толькі стомленасцю ці знясіленнем рэсурсаў арганізма. Д а характары сты к У., вызначаны х ш ляхам эксперы м. даследаванняў, належ аць вы біральнасць, аб ’ём, устойлівасць, магчы масць разм еркавання і пераклю чальнасць. УВА ГН ЎТА СЦЬ к р ы в о й, уласцівасць кры вой, калі ўсе пункты лю бой яе дугі ляж аць вы ш эй за хорду, ш то сцягвае гэтую дугу. Гл. таксама Выпукласць і ўвагнутасць. УВАЗНАЯ П 0 Ш Л ІН А , гл. ў арт. М ытны тарыф, Пошліна дзяржаўная. УВАЛ, вы цягнутае ўзвы ш ш а з плоскай або злёгку пукатай вярш ы няй і спадзісты мі схіламі без вы разнага падножжа. А дносная выш. звы чайна некалькі дзесяткаў метраў, часам да 150— 200 м, значна расчлянёны , звы чайна ўкрыты лясамі. Бы ваю ць тэктанічнага, эразійнага, ледавікова-акумуляты ўнага і інш. паходж ання. УВАРАВА Галіна Уладзіміраўна (н.

29.10.1953, Вена), бел. вучоны -эканаміст. Д ачка У .П .Уварава. Д -р эканам . н.

(2000). С кончы ла Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1975) і да 1977 працавала ў ім. У 1980— 94 y Бел. ун-це інф арматы кі і рады ёэлектронікі. 3 1997 y Ін -ц е пры ваты зады і і менеджменту. 3 2001 y кансалцінгавай фірме «BEP-Engineering and Consulting». Навук. працы па праблемах эканам . арганізацы і прадпры емства (кантролінг), сучасных тэхналогій кіравання фінансамі і эканом ікай прадпры емства, сістэмы і структуры менедж менту, праф ес. кансалцінгу прадпры ем стваў п а пы таннях эканом ікі і фінансаў. Распрацавала спец. тэхналогію фін. аналізу для п ры няц ця кіраўніцкіх раш энняў на бел. прадпрыемствах.

Te.: Innovationen іш System des gegenwSitigen Finanzkapitals // Wissenschaftliche Zeitschrift Finanzkapital im Wirkungsmechanismus der fikonomischen Gesetze. 1989. Jg. 38, heft 5; Экономмческнй coветняк менеджера. Мн., 1996 (разам з В.А.Анташовым); Стратегая реструктурнзацвн предпрнятай (подходы н решення). Мн., 1997; Управленне фннансамв предпрвятня (разам з В.Анташовым) / / Днректор. 2002. № 11.

У В А РА ВІЦ КІ РА ЁН , адм.-тэр. адзінка н а Беларусі ў 1926— 62. Утвораны 8.12.1926 y Гомельскай акр. (да 26.7.1930), з 20.2.1938 y Гомельскай вобл. Ц энтр — г.п. Уваравічы. Падзяляўся н а 39 сельсаветаў. 30.12.1927 y вы ніку ўзбуйнення зацверджаны 21 сельсавет. 24.8.1950 на тэр. раёна створаны р.п. Бальш авік. 17.4.1962 раён скасаваны , яго тэр. перададзена ў БудаК аш алёўскі і Гомельскі р-ны . У В Х РА В ІЧ Ы , гарадскі пасёлак y БудаК аш алёўскім р -н е Гомельскай вобл., на р. Уза (пры ток р. Сож). За 21 км на ПдУ ад Буда-К аш алёва, 27 км ад Гомел я, 8 км ад чыг. ст. Уза на лініі Гом ель— Ж лобін; аўтадарогамі злучаны з Гомелем і Буда-Каш алёвам. 2,8 тыс. ж.

(2002). Ц энтр эксперы м . базы «Уваравічы» Гомельскай абл. с.-г. доследнай станцы і. Працую ць: камбінат буд. матэры ялаў, аўтапарк, камбінат быт. абслугоўвання, сярэдн яя і муз. ш колы , дзіцячы сад, дзіц ячы Д ом творчасці, Дом культуры, 2 б-к і, бальніца, аптэка. Б рацкая магіла сав. воінаў і партызана, магіла ахвяр фаш ы зму. Каля rap. пасёлка археал. пом нік Уваравічы. У пісьмовых крыніцах упершыню ўпамінаюцца ў 1483. У канцы 15 — пач. 16 ст. ў Чарнігава-Старадубскім княстве, уладанне кн. Мажайскіх. У час вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1534—37 пацярпелі ад ваен. дзеянняў. 3 1566 y Рэчыцкім пав. Мінскага ваяв. Паводле інвентара 1640 Гомельскага староства сяло, 11 дымоў. 3 1772 y Рас. імперыі, мястэчка. 3 1773 y Гомельскай вол. Рагачоўскай правінцыі, з 1777 y Беліцкім пав. Магілёўскай губ. У 1825 засн. гарбарнае прадпрыемства, млын. 3 1852 мястэчка Гомельскага пав. Магілёўскай губ. У 1858 — 935 ж. У 1861 адкрыта нар. вучылішча. У 1875 пабудавана мураваная правасл. царква Раства Багародзіцы, y 1876 засн. крупадзёрнае прадпрыемства. У 1880 — 902 ж., 165 двароў; 2 цагельныя прадпрыемствы, бровар, 4 ветраныя млыны, 8 крам, правасл. царква, 2 яўр. малітоўныя дамы. У пач. 20 ст. належалі Ліпінскім і Уваравіцкай сельскай грамадзе. У 1909 — 2372 ж., 314 двароў. 3 1919 y Гомельскай губ. РСФСР, цэнтр воласці. 3 8.12.1926 y БССР, цэнтр Уваравіцкага раёна Гомельскай акр., з 1938 y Гомельскай вобл. У 1926 — 2391 ж., 519 двароў. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. 3 17.4.1962 y Буда-Кашалёўскім р-не. В.В.Віталёва. У В А РА В ІЧ Ы , гарадзіш ча і курганны м огіл ьн ік каля г.п. У варавічы Буда-Каш алёўскага р -н а Г ом ельскай вобл. Г а р а д з і ш ч а 7 ст. да н.э. — 1 ст. н.э. мілаградскай культуры і зарубінецкай культуры. П ляцоўка амаль прамавугольная (65x67 м). Даследаваў y 1988—90 А.М .Драбушэўскі. Выяўлены рэш ткі 5 пабудоў, некалькі дзесяткаў гасп. і слупавых ям. Амаль y цэнтры пляцоўкі выяўлены сляды доўгага дома, дзе даследаваны рэшткі бронзаліцейнай вытв-сці — ф р а гм е н т ы д о м н іц , т ы гл яў , л ьяч ак, л іц ей н ы х ф о р м для бранзалетаў, кавалкі ш лакаў і інш. У адной з пабудоў выяўлены невял. скарб бронзавы х упрыгож анняў. У к у р г а н н ы м мог і л ь н к y канца 10 — пач. 12 ст. 34 насы пы (раней бы ло 150) выш . 0,5— 1,7 м, ды ям . 5— 12 м. Адкрыў y канцы 19

ст. Е.Р.Раманаў, даследаваў y 1892 мясц. настаўнік, y 1976 абследаваў Я .Г.Звяруга. Пахавальны абрад — трупап алаж энне. Знойдзены падвескі, нож , гліняны гарш чок, арабскія манеты 933 г. А.І.Драбушэўскі, А.А.Макушнікаў. yB Â P A ÿ Л еанід Васілевіч (н. 19.3.1934, с. М ікалаеўка Вейдзелеўскага р -н а Белгародскай вобл., Расія), бел. філосаф. Д -р філас. н. (1981), праф. (1984). С кончыў БДУ (1957). 3 1960 y Ін -ц е ф іласофіі і права АН Беларусі. 3 1974 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (у 1974— 92 заг. каф едры). 3 1998 y Бел. ін-це кіравання, ф інансаў і эканом ікі. 3 1999 y Бел. нац. тэхн. ун-це. Навук. працы па праблемах тэоры і і метадалогіі пазнання, мадэліравання і сімвалізму ў культуры. Распрацаваў к ан ц эп ц ы і суадносін асобасных і надасобасны х ведаў, метафарычных і тэарэт. мадэлей y пазнанні, ролі міфа і сімвала ў развіцці рацы янальна-вобразнага светаразумення. Тв.. Образ, снмвол, знак: (Аналнз современ. гносеол. снмволвзма). Мн., 1967; Гносеологнческне проблемы формалвзацвн. Мн., 1969 (у сааўт); Снмволвзацня в познаннв. Мн., 197І; Бномеднцннская этвка. 2 взд. Мн., 2002 (у сааўт.). УВАРАЎ Уладзімір Паўлавіч (25.5.1925, г. Уварава Тамбоўскай вобл., Расія — 3.7.1983), бел. вучоны -эканам іст, мовазнавец, журналіст. Бацька Г.У Уваравай. Д -р эканам. н. (1977), праф . (1977). Скончыў Ваен. ін-т замеж ны х моў (1949). 3 1949 y газ. «Osterreichische Zeitung» («Аўстрыйская газета»). У 1956— 58 y М інскім пед. ін-це зам еж ных моў, з 1960 y Бел. ін-це нар. гаспадаркі (у 1960—64 заг. каф едры , y 1964— 65 і 1974— 78 дэкан ф -та). 3 1978 заг. кафедры ў Ін-це павы ш эн ня кваліфікацыі выкладчыкаў грамадскіх навук пры БДУ, y 1978— 79 адначасова ў Выш эйш ай эканам. ш коле ў Празе. Навук. працы па праблемах паліт. эканом іі, гісторыі эканам. вучэнняў, па сістэме вы вучэння паліт. эканоміі і эканам . гісторыі вучэнняў з вы кары станнем ЭВМ , тэоры і і практыкі разумення і перакладу замеж нага тэксту. Тв.\ Как научвться поннмать п переводвть нностранный текст. Мн., 1968 (у сааўт.); Цдеологня современного реформвзма. Мн., 1970; Семвнары по полвтнческой экономвв с првмененнем ЭВМ: (Нсслед. пробл. управлення учеб. процессом). Мн., 1982; Нсторня экономнческнх ученвй. М., 1983 (у сааўг ); Экономвческое соуправленве: Полнтэкон. аналнз соц.-демокр. теорвв в буржуаз. практвкн. Мн., 1985 (разам з Л.Ф.Заікам). УВАРАЎСКІ Л ЁТ А П ІС , гл. Слуцкі летапіс. УВА СКР& СЕН Н Е, паводле хры сціянскага веравучэння, вяртанне да ж ы цця распятага на крыжы і памерлага ў пакутах Ісуса Хрыста. У пам яць яго У., якое, паводле падання, адбылося ў нядзелю, кож ная нядзеля ў хры сціян лічыцца святочны м днём. Н а 1-м У сяленскім (Н ікейскім ) саборы (325) было вырашана святкаваць У. Хрыстова ш тогод y першую нядзелю пасля веснавога раўнадзенства і поўні, з умовай несупа-

д зен н я даты з іудзейскай П асхай (гл. Вялікдзень).

у в о д у __________________ 157

«У В А С К РЙ С ЕН Н Е Х Р Ы С Т 0В А », «Васкрэсенне Хрыстова і саш эствіе я г о ў а д » , пом н ік бел. л -р ы к ан ц а 18 ст.; анан ім н ы верш аваны твор. У знік пад непасрэдны м уплы вам укр. твора «Вершы н а Вялікдзень», напісаны ў стылі травесці, перайш оў y фальклор і бытаваў y вуснай ф орм е ў розных рэдакцы ях. Адзін з вары янтаў апубл. ў зб. І.Н асовіча «Беларускія песні» (1873), другі — y рукапісны м зб. «Беларускія народны я легенды , бы ліны і песні сялян былога С ебеж скага павета В іцебскай губерні, 1882— 1890 г ». Н апісаны на рэліг.-царк. тэматы ку, але асвятляе з ’явы ў жартоўнай, бурлескнай форме, адлюстроўвае асаблівасці ж ы ц ця і побыту бел. сялянства 18 ст. Аўтар y гумарыст. тоне апісвае біблейскі сю ж эт аб другім пры ш эсці Ісуса Хрыста, настанні суднага дн я і царства

вай і варыяцыйнай формы імправізацыйнага тыпу: наз. уступ, інтрадукцыя, прэлюд і інш. (уступ да опер «Лаэнгрын» Р.Вагнера, «Хаваншчына» М.Мусаргскага, «Яўген Анегін», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага, «У пушчах Палесся» А.Багатырова, «Сівая легенда» Дз.Смольскага, «Дзікае паляванне караля Стаха» У.Солтана, «Барвовы золак» К.Цесакова). Характэрна таксама для балетаў, музыкі да спектакляў драм. т-ра, аперэт. 2) Самастойная арк. п’еса ў санатнай форме, звычайна праграмнага тыпу. Узнікла на аснове канцэпцыйных драматургічна завершаных оперных У. Як канцэртны твор сцвердзілася ў творчасці кампазітараў-рамантыкаў («Сон y летнюю ноч» Ф.Мендэльсона). Праграмныя У. блізкія да сімфанічнай паэмы, фантазіі, карціны («Рамэо і Джульета» П.Чайкоўскага, «Дума пра пагранічніка Лагоду» М.Аладава, «Эпітафія І.Ф.Стравінскаму» А.Мдывані і інш.). Узбагачэнню сімфанізму спрыялі У. на нар. тэмы («Камарынская», 1спанскія уверцюры М.Глінкі), святочныя У. У бел. музыцы вядомы У. ддя арк. бел. нар. інструментаў (В.Войцік, Я.Глебаў, В.Іваноў, Мдывані, М.Чуркін і інш.), ансамбля нар. інструментаў (Р.Бутвілоўскі, Э.Зарыцкі, А.Чыркун, Л.Шлег, М.Шнейдэрман і інш.), духавога (Ю.Бяльзацкі, Я.Дзягцярык, Р.Сурус, Шнейдэрман) і эстр. (Глебаў, Бутвілоўскі, У.Прохараў, Сурус) аркестраў. Літ.'. П о п о в a Т.В. Увертюра. 2 мзд. М., 1960. Т.А.Дубкова.

боскага. Біблейскія героі Адам, Ева, С ам сон, к н іж н ік М айсей, мудрэц Саламон і інш. пададзены ў тагачасных абставінах; сваёй мовай, паводзінамі, ры самі характару яны больш падобны да звы чайны х сялян . У творы выразна прасочваецца асоба аўтара, яго погляд на ж ы ццё і светабудову. Ідэйны змест «У.Х.» і аўтарская кан ц эп ц ы я светаўспры м анн я надаю ць твору антырэліг. характар. П у б п Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. Мн., 1971. Л і т А х р ы м е н к а П.П., Л а р ч а н к а М.Р. Старажытная беларуская літаратура. Мн., 1968; Л a з a р y к М.А. Станаўленне беларускай паэмы. Мн., 1968. І.В.Саверчанка. У ВЁК, У к е к, адзін з гал. гарадоў Залат ой Арды ў 13— 14 ст. Знаходзіўся кал я вусця р. У векаўка паблізу сучаснага г. Саратаў. У пач. 14 ст. чаканіў свае манеты . Руіны У. даследавалі ў канцы 19 — пач. 20 ст. Знойдзены рэш ткі буды нкаў, лазняў, мячэцей, палацаў, ганчарны я печы , мусульм. некропалі; маўзалей 14 ст. з багатым ж аночы м пахаваннем , хумы для вады і збожжа, кераміка, ф рагм енты каменны х пасудзін, к аф ля, водаправодны я трубы, сярэбраны я і м едны я залатаарды нскія манеты, бронзавы я ідальчыкі, кры жы і інш. У В Е Р Ц І0 Р А (ф ранц. ouverture ад лац. apertura адкры ццё, пачатак), 1) інструментальны ўступ да муз.-тэатр. (опера, балет, аперэта), вак.-інстр. (араторьм, кантата), інстр. (сюіта) твораў, a таксама да спектакляў драм. т-р а і кінаф ільмаў. Увасабляе абагульнены я ідэйнамаст. сэн с, вобразы або характар твора. Звы чайна грунтуецца на асн. муз. матэры яле, часам самастойная. Узнікла ў Італіі як уступ да оперы («Арфей» К.Мантэвердзі, 1607). Тэрмін «У » вядомы з 2-й пал. 17 ст. У 17 ст. сфарміраваліся яе ўстойлівыя тыпы: італьян. (хуткая — павольная — хуткая ч.), франц. (павольная — хуткая — павольная ч.); y 18 ст. сцвердзілася ў санатнай форме. Узмацненне вобразна-тэматычных сувязей з операй, узбагачэнне муз. драматургіі і форм спрыялі далейшаму раэвіццю У. Сустракаюцца У. складанай 3-частка-

У В ІЛ ЬГ А Т Н Ё Н Н Е с y ш ы, суадносіны паміж колькасцю ападкаў атмасферных і вы паральнасцю або т-р ай паветра, ад якой залежыць вы паральнасць. Х арактары зуецца каэф іцы ентам увільгатнення, індэксам арыднасці і гуміднасці. Вылучаюць зоны заліш няга У. (ападкаў выпадае больш , чым іх можа вы пары цца), няўстойлівага (колькасць ападкаў, неабходных для вы рош чвання с.-г. культур, выпадае ш тогод, або адзначаецца сухі сезон), недастатковага (ападкаў выпадае менш , чы м іх мож а вы пары цца), апты мальнага (сума ападкаў пры кладна роўная або крыху большая за велічыню іх магчымага вы парэння). Тэр. Беларусі адносіцца да зоны заліш няга У., y асобны я перы яды (пераважна ў маі— чэрв.) магчы мы недахоп ападкаў, што выклікае засухі або засухападобны я з ’явы. У В0Д У -ВЫ ВА Д У П РЫ Л А Д Ы ў Э B М, клас тэхн. сродкаў для ўводу даны х y ЭВ М , a таксама для іх вываду з ЭВМ y зручнай для кары стальніка форме. Прылады ўводу інфармацыі: клавіятура з літарна-лічбавымі, функцыянальнымі, службовымі, прэфікснымі і інш. клавішамі, каардынатныя (маніпулятарныя) прылады тыпу «мыш», «джойсцік», «трэкбол», «светлавое пяро» і інш., графічныя планшэты, дыгітайзеры, інтэлектуальныя дошкі (выконваюць функдыі класнай дошкі, паверхня якой уяўляе сабой рэзістыўную матрыцу), сенсарныя экраны (па дотыку пальца, алоўка ці інш. да пэўнага пункта экрана ажыццяўляецца выбар элемента даных, пункта меню, каманды і інш.), сканеры, прылады магн., эл., аптычнага счытвання інфармацыі, маўленчага (галасавога) уводу і інш. П р ы л а д ы в ы в а д у і н ф а р м а ц ы і : н а цвёрды носьбіт (напр., графапабудавальнікі, прынтэры), візуальнага адлюстравання (дысплеі, маніторы з

158_________________

уводу

электронна-прамянёвымі, вадкакрышталічнымі і інш. экранамі), праектары, сінтэзатары вуснай мовы і інш. М.П.Савік. У В 0Д У -В Ы В А Д У ПРЫ СТА САВАН НЕ ў Э В М , блок ЭВМ ці выліч. сістэмы для ўзаемаабмену інф армацы яй паміж цэнтр. працэсарам і перы ф еры йны мі прыладамі (гл. Уводу-вываду прылады). Асн. ф ункды і — прамы і адваротны перавод сігналаў працэсара ў гукі, сімвалы , дзеянні і інш ., ш то ажыцЦяўляецца з дапамогай аперацы й і праграмна-тэхн. сродкаў счы твання і перадачы даны х са знеш няга іх носьбіта ў асноўную памяць Э ВМ , a таксама адваротнага пераўтварэння інфармацы і пры вывадзе даных. Працэс кіравання абменам інфармацыі са знешнімі прыладамі звычайна выконвае спецыялізаваны працэсар (кантролер уводу-вываду, ці перыферыйны кантролер), што вызваляе цэнтр. працэсар ад гэтых функцый. У залежнасці ад характару аб’екта кіравання (ці прызначэння) адрозніваюць інтэлектуальны кантролер (дадатковыя функцыі рэдагавання даных, іх кантроль, апрацоўка складаных каманд і інш.), відэакантролер (вывад відарыса з відэапамяці на экран манітора, фарміраванне сігаалаў разгорткі і інш.), групавы кантролер (работа з групай аднатыпных механізмаў ці прылад) і інш. Часта кантролеры ўбудоўваюць y перыферыйныя прылады, напр., y клавіятуру, прынтэр. М.П.Савік. У В Я Д ЗЁ Н С К І А ляксандр Іванавіч (31.3.1856, г. Тамбоў, Расія — 7.3.1925), расійскі ф ілосаф , псіхолаг, логік, прадстаўнік неакантыянства. С кончы ў П ецярбургскі ун-т (1881), працаваў y ім y 1881— 84, 1887— 1922 (з 1890 праф.). У сваёй філас. кан цэп цы і — «лагіцызме» — развіваў і паглыбляў асн. палаж энні І.К анта. На думку У., усялякае душ эўнае ж ы ццё падпарадкоўваецца ўздзеянню закону адсутнасці аб’ектыўных адзнак адушаўлення («псіхафізічны закон У.»), таму чужую душу нельга аднесці да пазнавальны х з ’яў. П ры знанне самога ф акта духоўнасці ў інш. людзях лічы ў вы яўленнем маральнага пачуцця чалавека, звязанага з маральным абавязкам, свабодай волі («Пра меж ы і адзнакі адушаўлення», 1892). Навук. псіхалогію лічыў ды сцы плінай, ш то абм яж оўваецца апісаннем душ эўных станаў з дапам огай метаду інтраспекцыі (сам аназірання); кры ты чна ставіўся да эксперы м . псіхалогіі і яе эмпірычных магчы масцей («Псіхалогія без усялякай мстафізікі», 1914). Логіку разглядаў як частку гнасеалогіі, a яе гал. ф ункцы яй лічыў праверку дакладнасці працэсу пазнанн я («Логіка я к частка тэоры і пазнання», 1909). Выступаў супраць атэізму, які, на яго думку, з ’яўляецца вынікам нізкай культуры грамадства, засілля матэры ялізму, пазітывізму і марксізму («Лёс веры ў бога ў барацьбе з атэізмам», 1922). В.І.Боўш. У В Я Д ЗЁ Н С К І (псеўд. Б a с a р г і н) А ляксей Іванавіч (26.5.1861, г. Серпухаў, Расія — 8.3.1913), расійскі філосаф. Д -р багаслоўя (1902). Скончыў

М аскоўскую духоўную акадэмію (1886), з 1887 працаваў y ёй (з 1892 узначальваў кафедру). У працы «Пра задачы сучаснай філасоф іі ў сувязі з пы таннем пра магчы масці і кірункі філасофіі самабы тна-рускай (pia desideria)» (1893) разглядаў праблемы спецы ф ікі рус. філасофіі і магчымых ш ляхоў яе развіцця. С цвярджаў, ш то гал. месца ў рус. філас. светасузіранні належ ы ць пы танню пра сэнс і каш тоўнасць ж ы ц ця, якое, на яго думку, складае перадумову аналізу ўсіх інш. філас. пы танняў. Лічыў, ш то рус. ф іласоф ія звяртаецца да розны х праблем, але і ў яе аснове ляж ы ць рэліг.-царк. пачатак ці «саборнасць свядомасці». У вы раш энн і праблемы суадносін матэрьш льнага і ідэальнага светаў зыходзіў з пры нц ы п у дуалізму матэрыі і духу; выступаў супраць матэры яліст. і ідэаліст. манізму, абм еж аванасць якіх, на яго думку, пераддольваецца трансцэндэнтальны м манізмам, ш то аб’ядноўвае матэры яльны і духоўны пачаткі. Лічыў, ш то спасціж энне ісціны даступна не індывід., a калект. розуму; ступень разум ен ня ісціны ў грамадстве звязваў са стварэннем умоў для зладж анай калект. працы. В.І.Боўш. У В Я Д ЗЁ Н С К І Барыс Аляксеевіч (19.4.1893, М асква — 1.6.1969), расійскі рады ёфізік, заснавальнік радыёметрапогіі і тэоры і радыёхваляводаў. Акад. АН С С С Р (1943, чл.-кар. 1934). Чл.-кар. Германскай АН (1955). Герой Сац. Працы (1963). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1915). П рацаваў y розных Н ДІ. 3 1946 акад.-сакратар аддз. тэхн. навук АН С С С Р, з 1953 y Ін-це рады ётэхнікі і электронікі AH С С С Р. Навук. працы па тэоры і распаўсю дж вання радыёхваль У К Х д ы я п а зо н у ў а тм а сф е р ы З я м л і, па радыёметралогіі і фізіцы рады ёхваляводаў. 3 1951 гал. рэдактар 2-га выд. «Вял. сав. энцы клапеды і», 3-га выд. «М алой сав. энцы клапеды і», універсальнага «Энцы клапеды чнага слоўніка» і інш. выданняў. Залаты медаль імя А .С .П апова (1949). Д зярж . прэм ія С С С Р 1952.

Te. Дальнее тропосферное распространенне ультракороткнх радноволн. М., 1965 (у сааўт.). Літ.: Б.А.Введенсклй. М.; Л., 1950. У В Я Д ЗЁ Н С К І К анстанцін А ляксандравіч (1851—■?), бел. архітэктар, інж ы нер. Скончыў П ецярбургскае вучыліш ча грамадз. інжынераў (1872). П рацаваў y Гродне, адначасова да 1875 rap. архітэктар Брэста. 3 1877 губернскі архітэктар, інж ынер Архангельскай губ. (Расія; пабудаваў мураваныя карпусы ў С алавецкім манастыры). У 1886— 92 м інскі губернскі інжынер. Н айб. зн ач н ьм работы: Мінскі гарадскі тэатр і буды нак рэальнага вучылішча ў М інску. У В Я Д ЗЁН С К І М ікалай Яўгенавіч (28.4.1852, с. К ачкова Валагодскай вобл., Расія — 16.9.1922), рускі ф ізіёлаг. Чл.-кар. Пецярб. АН (1909). С к он чыў Пецярб. ун-т (1879). Вучань \.М .Сечанава. Працаваў y фізіял. лабараторыях Германіі, Аўстрыі і Ш вей ц а-

рыі (1881— 82, 1884, 1887). 3 1884 y Пецярб. ун-це. Навук. працы па заканамернасцях рэагавання жывых ткан ак на раздражняльнікі. Распрацаваў вучэнне аб парабіёзе, оптымуме і песімуме раздраж ненняў, адкрыў закон лабільнасці тканак, сфармуляваў ш эраг палаж энняў аб прыродзе і ўзаемасувязі працэсаў узбуджэння і тармаж эння. Тв - Полн. собр. соч. T. 1—7. Л„ 1951—63. Літ:. А р ш а в с к н й М.А. Н.Е.Введенскнй, 1852— 1922. М„ 1950; У ф л я н д Ю.М. Основные этапы развнтня учення Н.Е.Введенского. М., 1952.

У В Я Д ЗЁ Н С К І Усевалад М іхайлавіч (17.10.1920, г. Д непрапятроўск, Украіна — 29.1.1979), бел. вучоны ў галіне фармакалогіі. Д -р ф арм ацэўты чны х н.

(1972), праф. (1973). С кончы ў Д непрапятроўскі ун-т (1944). 3 1961 y Гродзенскім мед. ін-це (заг. каф едры). Навук. працы па сінтэзе новых вытворных барбітуравай к-ты . Атрымаў 5 новых прэпаратаў.

Te:. Фармакологнческяе свойства натрлевой солн 5-саллцмлвден-бнсбарбмтуровой кнслоты (разам з П.І Лукіенкам) / / Фармакологая я токснкологня. 1964. Т. 27, № 6; Лейкопеннческая актнвность этнлового эфмра днметнлднтмокарбамнновой кнслоты (разам з М.В.Караблёвым, М.П.Макухам) / / Здравоохраненне Бслоруссмн. 1964. № 10. У В Я Р ^ Д Н ІК (Pedicularis), род кветкавых раслін сям. залознікавы х. Каля 600 відаў. П а ш ы р а н ы ў П аўн. п а ў ш а р ’і. Н а Беларусі 5 відаў. Н айб. вядомы У. балотны (Р. palustris), нар. назвы зязю ліна мыла, сітовіца, завуш ніца, гніднік, надсаднік, ваш ы вая трава. Радзей трапляецца У. рослы (Р. exaltata), a У .К аўф мана (P. kaufm annii), лясны (Р. sylvatica) і скіпетрападобны (P. sceptrum -carolinum ) занесены ў Чы рв. кнігу. Растуць пераваж на на вільготных і забалочаны х лугах, лясны х палянах, пустках, ускрай балот. Ддна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны, здольныя да паразітызму. Жывяцца з дапамогай гаўсторыяў на каранях раслін з розных сямействаў. Лісце перыста-рассечанае або перыста-раздзельнае, чаргаванае ці ў кальчаках. Кветкі ў верхавінкавых гронкаабо коласападобных суквеццях. Плод — каробачка. Некат. віды ядавітыя. Часам У. выкарыстоўваюць y нар. медыцыне і ветэрынарыі (пераважна як інсектыцыд). Лек., кармавыя, дэкар. расліны. УГАНДА (U ganda), Р э с п у б л і к а У г a н д a (Republic o f Uganda), дзяржава ва Усх. А фрыцы. Мяжуе на Пн з Суданам, на 3 з Д эмакр. Рэспублікай К онга, на Пд з Т анзаніяй і Руандай, на

У з Кеніяй. Пл. 236 тыс. км 2. Нас. 23,3 млн. чал. (2000). Дзярж. мова — англійская; выкарыстоўваюцца суахілі, луганда. Сталіца — г. Кампала. П адзяляецца на 39 акруг. Нац. свята — Д зень незалежнасці (9 кастр.). Дзяржаўны лад. У. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1995. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, як і вы біраецца на 5 гадоў. Заканад. ўладу аж ы ццяўляе аднапалатны парламент — Нац. сход (276 дэпутатаў; 214 — вы біраю цца ўсеагульным прамым галасаваннем, 62 — калегіяй выбаршчыкаў). Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад, які ўзначальвае прэзідэнт. Прырода. У. размеш чана ў межах Усх.-Афрыканскага пласкагор’я. Н а П н пашыраны плоскія раўніны (выш. да 1000—1500 м) з астанцовымі гарамі, на Пд — спадзіста-хвалісты рэльеф. На 3 — глыбокая тэктанічная даліна, або грабен (зах. адгалінаванне Усходне-Афрыканскай рыфтавай сістэмы), занятая азёрамі Мабуту-Сесе-Сека і Эдуард, паміж якімі ўзвышаецца горны масіў Рувензоры (выш. да 5109 м, п ік М аргерыта), на ПдЗ — вулканы групы Вірунга, на У — вулкан Элган (выш. да 4322 м). Карысныя выкапні: медныя, кобальтавыя, вальфрамавыя, ж ал., калумбітатанталавыя руды, апатыты, золата, берылы, сера, вапнякі і інш. Клімат субэкватарыяльны мусонны. С ярэднія месячныя т-ры ад 18 да 25 °С. Ападкаў ад 750 да 1500 мм і больш за год. Рэкі належаць да бас. р. Ніл. Буйныя азёры: Вікторыя, М абуту-Сесе-Сека, К ’ёга, Эдуард. Глебы чырвоныя фералітны я, y эасушлівых раёнах чы рвона-буры я ажалезненыя. Пераважаюць другасны я вы сакатраўныя саванны, ёсць масівы лістападна-вечназялёных лясоў (пад лесам 28% тэр.). Характэрна вы ш ы нная пояснасць ландшафгаў. У складзе ж ывёльнага свету антылопы, жырафы , гіены, леапарды, малпы, трапляю цца сланы , ільвы, насарогі. Нац. паркі: Рувензоры, Кабарэга, Кідэпа і інш.; некалькі фауністычных рэзерватаў.

Н асельніцтва. 99% — аф ры канцы , y т.л. народы моўнай групы банту (70% насельніцтва): ганда (17%), сога (8%), н ’яколе (7%), руанда (6%), багісу (5%) і інш .; нілоцкай моўнай групы: тэса (8% ), лангі (6% ), ачолі (4%) і інш. Ж ы вуць таксам а еўрапейцы , арабы , азіяты. Н а тэр. У. каля 205 тыс. беж анцаў з Суд ан а, Руанды і Д эм акр. Рэспублікі К онга. С ярод вернікаў пераважаю ць хрысціяне (66%, пратэстанты і католікі), ёсць пры хільнікі мясц. традыц. культаў (18% ), мусульмане (16%). Сярэднегадавы пры рост насельніцтва 2,7% (2000). С яр эд н яя ш чы льн. 99 чал. н а 1 км .

Герб і сцяг Угавды Н айб. густа заселены раён каля воз. Вікторыя, найменш — паўн. і паўн.-ўсх. раёны . Гар. насельніцтва 14%. Найб. гарады: К ам пала (1212 тыс. ж., 2000), Д ж ы ндж а, Кабале, М асака, Мбале, Т а-

Увярэднік: 1 — лясны; 2 — скіпетрападобны; 3 — Каўфмана.

УГАНДА_________________ 159 рора, Э нтэбе. У сельскай гаспадарцы занята 80% эканам ічна актыўнага насельніцтва, y прам -сці 4%, y абслуговых галінах 16%. Гісторыя. Тэр. У. заселена чалавекам з часоў палеаліту. У пач. 1-га тыс. н.э. туг з’явіліся плямёны банту-земляробаў, a ў пач. 2-га тыс. — нілотаў-жывёлаводаў. У 13— 14 ст. y Міжазер’і ўзнікла дзяржава Кітара, ад якой y 17— 18 ст. гегемонія перайшла да дзяржавы Буньёра (Уньёра). Да пач. 19 ст. ўзвысілася дзяржава народа ганда — Буганда. Першыя еўрапейцы, якія наведалі У. ў 1862, былі англ.

падарожнікі Дж.Спік і Дж.Грант. Неўзабаве тут з’явіліся еўрап. місіянеры, пад уплывам якіх правіцель (кабака) Буганды Мутэса I y 1877 прыняў хрысціянства. Паводле герм,брыт. пагаднення 1890 У. стала сферай брыт. ўплыву. У 1894 Буганда абвешчана брыт. пратэктаратам, да пач. 20 ст. брыт. ўлада пашырылася на ўсю тэр. краіны; Буганда і яе вярхі занялі прывілеяванае становішча ў сістэме калан. кіравання. Пасля 2-й сусв. вайны тут узніклі першыя паліт. партыі. У 1952 створаны Нац. кангрэс У., ад якога ў 1959 адкалоўся Нар. кангрэс У. (НКУ). Адначасова пры

160

УГАРАЎ

падтрымцы правіцеля Буганды Мутэса II засн. арг-цыя «Кабака ека».

9.10.1962 абвеш чана незалеж насць У. ў складзе Садружнасці, 9.10.1963 У. абвеш чана рэспублікай. П р эм ’ер-м іністрам У. абраны лідэр Н К У — М .Аботэ, прэзідэнтам — М утэса II. У маі 1966 Аботэ, які адстойваў ідэю унітарнай рэспублікі, адхіліў ад улады Мутэсу II, які стаяў за ф едэрацы ю , і стаў прэзідэнтам. У вер. 1967 пры нята к ан стытуцыя, якая абвясціла У. унітарнай рэспублікай. 25.5.1971 ваенны я н а чале з ген. І.Амінам скінулі Аботэ, прэзідэн там стаў Амін. П аліты ка яго ўрада вы з-

прадукт (ВУП) y 1999 склаў 22,7 млрд. дол., каля 1020 дол. на 1 чал. Н а долю сельскай гаспадаркі прыпадае каля 40% ВУП, прам -сц і — 18%, буд-ва — 7%, сферы паслуг — 35%. Сельская гаспадарка дае каля 95% валютных паступленняў. Пад ворны мі землямі занята 25% тэр., пад ш матгадовымі культурамі і паш ай — па 9%. Пераваж аю ць дробнатаварны я гаспадаркі. Гал. экспартны я культуры — кава (збор каля 180 тыс. т штогод, 2-е месца ў А ф ры цы ), чай, бавоўнік, тытунь — паш ы раны на П д і 3 краіны . Н а ўнутр. патрэбы вы рош чваю ць (млн. т, 1998): бананы (9,3), касаву (2,5), батат (2,4), кукурузу (0,9), проса (0,6), бабовыя (арахіс, соя, сезам — 0,3), copra, цукр. трыснёг, цытрусавыя.

Да арт. Уганда. Від на г. Кампала. началася надзвы чайны м авантуры змам ва ўнутр. і ў знеш няй палітыцы. Выгнанне азіятаў y 1972 і татальная карупцыя прывялі эканоміку У. д а калапсу, a масавыя паліт. рэпрэсіі, ахвярамі якіх сталі цэлы я народнасці, вы клікалі грамадз. вайну. Пасля развязанага Амінам узбр. канфлікту з Т анзаніяй танзан ійскія войскі сумесна з апазіцы яй У. скінулі рэжым Аміна. У 1980 прэзідэнтам У. зноў абраны Аботэ, але яго ўрад быў няздольны вы раш ы ць складаны я эканам. і міжэтн. праблемы краіны ; ён быў вымушаны весці барацьбу з паўстанцамі з Нар. арміі супраціўлення (Н А С) на чале з І.М усевені. У 1986 НА С авалодала сталіцай У., і М усевені абвеш чаны прэзідэнтам краіны. Яго ўрад аж ы цц явіў ш эраг стабілізацы йных м ерапры ем стваў для адрадж эння эканом ікі. У 1995 пры нята кансты туцы я У., y 1996 М усевені на ўсеагульных выбарах абраны прэзідэнтам краіны. У. — чл. ААН (з 1962), Афр. саюза. Д зейнічаю ць паліт. партыі: Нац. рух супраціўлення, Нар. кангрэс У., Д эм акр. парты я і інш. Д ы п ламат. адносіны паміж У. і Рэспублікай Беларусь усталяваны ў кастр. 1998. Гаспадарка. У. — эканам ічна слабаразвітая агр. краіна. Валавы ўнутр.

Бананы вы рош чваю ць на Пд ад воз. К ’ёга, кукурузу на П н ад воз. Вікторыя, касаву і бабовы я паўсю дна, проса на П н і 3, copra на П н У і ПдЗ краіны. Э кстэнсіўная ж ывёлагадоўля. Гадуюць (млн. галоў, 1997): буйн. par. жывёлу (5,5), коз (5,8), авечак (1), свіней (1,4), птуш ак (22,3). Рыбалоўства (улоў рыбы ў 1999 — 218 тыс. т). Н ары хтоўка драўніны . У прам -сц і гал. роля належ ы ць

перш аснай апрацоўцы экспартуемай с.-г. сы равіны — кавы , чаю, бавоўны, тытуню — пераважна на дробных прадпрыемствах. Болы п значны я прадпрыем ствы скан ц эн тр ав ан ы ў гарадах Дж ы ндж а (медзе- і сталеплавільны, дрэваапр. з-ды , тэкст. ф -к а), Кампапа (гарбарна-абутковая і тэкст. ф -кі, дрэва- і металаапр. з-ды ), Т арора (цэментн ы , азбеставы і хім. з-ды, ф -ка па вы тв-сці джутавых мяш коў), Мбале (тэкст. ф -к а , харч. і дрэваапр. з-ды). ІЗытв-сць кухоннай солі і калійных угнаен няў каля воз. Катве. Гап. цэнтр па апрацоўцы рыбы — М ’янзі (на воз. Вікторы я). Вы тв-сць электраэнергіі (792 млн. кВт-гадз, 1999) пераважна на ГЭС О ўэн-Ф олс і невял. ЦЭС. Транспарг чы г., аўтамаб., паветраны, водны. Даўж. чы гунак 1241 км , аўтадарог 12 тыс. км, y т.л. з цвёрды м пакры ццём 1,8 тыс. км.

4 аэрапорты . Суднаходства па азёрах В ікторы я і М абуту-Сесе-Сека. У 1999 экспарт склаў 471 млн. дол., імпарт 1,1 млрд. долараў. Асн. тавары экспарту: кава (70% ), ры ба і рыбапрадукты, чай, бавоўна, электраэнергія. Імпарт: машын ы , наф та, меды кам енты , збожжа. Асн. знеш негандл. партнёры : К енія, Нідэрлан ды , Ш вейцарьм , Германія, Вялікабры танія, Інды я і інш. М іжнар. турызм (даход 142 млн. дол.). К раіна атрымлівае ш тогод каля 730 млн. дол. фін. дапамогі ад асобны х краін і міжнар. арганізацы й. Граш овая адзінка — угандыйскі ш ылінг. УГАРАЎ Барыс Сяргеевіч (6.2.1922, С,П ецярбург — 1991), расійскі мастак. Нар. маст. С С С Р (1982). Правадз. чл.

AM С С С Р (1978). С кончы ў Ін -т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя I.Pa­ nifia ў Л енінградзе (1951), з 1964 выкладаў y ім (з 1971 праф ., з 1979 рэктар). 3 1983 прэзідэн т AM С С С Р. Творы вылучаю цца эм ацы янальнасц ю вобразнага ладу, ш ы рокай манерай пісьма, суровым пафасам: «П ачатак вясны» (1952), «Ленінградка. 1941 год» (1965), «За зямлю , за волю» (1970), «Ліпень 1941 года» (1975), «Адраджэнне» (1980), «Вяртанне», «А .С.П уш кін» (абодва 1985). Аўтар серы й м алю нкаў «Пскоў» (1960), «Ленінград» (1969). Д зярж . прэмія Расіі імя Р эп ін а 1976. Д зярж . прэм ія С С С Р 1985.

Б.Угараў. За зямлю за волю. 1970.

УГАРЫТ, старажытны горад-дзярж ава ў Паўн Фінікіі, на месцы сучаснай РасШамры (Сірыя). Вядомы з пач. 2-га тыс. да н.э. 3 16 ст. да н.э. пад уладай Егіпта, з пач. 14 ст. да н.э. — хетаў. У пач. 12 ст. да н.э. разбураны землетрасеннем. На тэр. У. знаходзілася каля 180 земляробчых паселіш чаў-абш чын, жыхары якіх плацілі падаткі і выконвалі павіннасці на кары сць цара. У руках цара былі вял. зямельны я ўладанні, рамесная вытв-сць, гандаль. У. з ’яўляўся цэнтрам міжнар. гандлю Егіпта, краін Эгейскага мора, М.Азіі, Двухрэчча і Цэнтр. Сірыі. УГАРЫЦКАЕ П ІС Ь М б , квазіалфавітнае клінапіснае кансанантнае пісьмо, якое ўжывалася ў 15— 14 ст. да н.э. для запісу тэкстаў на гліняных таблічках. Гэтыя таблічкі з ’яўляю цца адзінай крыніцай вывучэння угарыцкай мовы — адной з семіцкіх моў, ш то была паш ы рана ў канцы 3-га — 1-й пал. 2-га тыс. да н.э. на тэр. Угарыцкага царства (гл. Угарыт). Вядомы таксам а угарыцкія надпісы на хурыцкай і акадскай мовах. Мяркуюць, што У.п. развілося са складовага клінападобнага лінейнага пісьма (де захавапася). Існуе гіпотэза, ш то першапачаткова знакі У.п. абазначалі спалучэнні пэўнага зы чнага з лю бы м галосным, a пазней — толькі зы чны я. Для аблягчэння чвггання У.п. вы кары стоўвала словараздзяляльнікі (верты кальныя кліны), a не пазней 14 ст. да н.э. ва У.п., як і ў інш. відах зах.-семіцкага пісьма, пачалі вы кары стоўваць m atres lectionis (літаральна — мацеркі чы тан ня) -»• адмысловыя зн акі некат. зы чных, якія ўжываліся для абазначэн ня галосных. Літ:. П а в л е н к о Н.А. Мстормя пнсьма.

2 яэд. Мн., 1987; Ш н ф м а н Н.Ш. Возннкновенне знаннй о языке y фнннкнян / / Нсторяя лкнгвнстаческнх ученнй: Древннй мнр. Л., 1980 А.Я.Міхневіч. УГВДЙЙ (кастр. 1186 — снеж . 1241), мангольскі вял. хан, правіцель М ангольскай імперыі [1229— 41). Т рэці сы н Чынгісхана, абраны яго пераем нікам на з’ездзе манг. знаці. П ры У. манголы скончылі заваяванне Паўн. Кітая і Закаўказзя, ажыццявілі паходы пад кіраўніцтвам Батыя ва Усх. Еўропу (гл. Ман~ гольскія заваяванні); праведзены перапіс насельніцтва і пабудавана сталіца Каракарум ЎГЛІЧ, горад y Яраслаўскай вобл. Расіі, прыстань на р. Волга. Вядомы з 937, y 1591 y У. загінуў царэвіч Дзмітрый Іванавіч. Каля 50 тыс. ж. (2001). Чы г. ст., вузел аўтадарог. П рам -сць: гадзіннікавая, металаапр., харчовая (м асла- і сы -

m -т m > A* ц —.ц

ш- ► > £ -» 1

»

УГЛ0ЎСК1 Анатоль Яфімавіч (24.7.1923, в. Лужавіца Валагодскай вобл., Расія — 20.12.1943), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). На фронце з 1942. Бранябойшчык радавы У. вызначыўся пры вызваленні Суражскага р-на Віцебскай вобл.: адбіваючы танк. контратаку ворага каля в. Халуднае, са звязкай гранат кінуўся пад галаўны танк праціўніка і падарваў яго, што паспрыяла зрыву контратакі. Каля шашы Віцебск— Сураж яму пастаўлены помнік.

VTHAÈHHI, т y к і, арганічныя і мінеральныя рэчывы, што маюць элементы жыўлення раслін; забяспечваюць іх пажыўнымі рэчывамі, павялічваюць у р а д ж а й н а сц ь і паляпшаюць якасць с.-г. культур. Мэтазгоднае выкарыстанне У. павышае ў р а д л ів а с ц ь гл еб ы , падтрымлівае дадатны баланс біягенных элементаў і гумусу. Падзяляюць на У. п р a м ы я, якія маюць элементы непасрэднага жыўлення раслін (азот, фосфар, калій, магній, сера, бор і інш.), і ў с к о с н ы я , якія паляпшаюць уласцівасці глебы (напр., вапнавыя ўгнаенні). Паводле'хім. саставу адрозніваюць мінеральныя ўгмаенні, арганічныя ўгнаенні, аргана-мінер. (прыродныя — сапрапель, штучныя — торфааміячныя, торфа-мінеральна-аміячныя і інш.) і бактэрыяльныя ўгнаенні', вылучаюць таксама зялёныя У. (гл. Сідэрацыя). Непасрэдна ў сельскіх гаспадарках атрымліваюць У. м я с ц о в ы я (гл. Гной, Попел), на спец. з-дах — У. п р а м ы с л о в ы я , ці х і м і ч н ы я (напр., калійныя ўгнаенні), да якіх адносяць таксама прамысл. адходы розных вытв-сцей (напрч шлакі). Спосабы найб. эфектыўнага выкарыстання У. распрацоўвае аграхімія, унясенне праз меру вял. колькасці У. не толькі нерэнтабельнае, але можа прывесці да зніжэння ўраджайнасці і якасці с.-г. культур, назапашвання ў іх нітратаў або таксічных элементаў, a таксама да забруджвання навакольнага асяроддзя (гл. Ахова прыроды). УГН А Ч0Ў Фёдар Антонавіч (2.1.1913, в. Слабада Горацкага р-на Магілёўскай вобл. — 1-8.4.1986), Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч. вайну з жн. 1941 на Паўд., 4-м і 3-м Укр., 1-м Бел. франтах. Камандзір аддзялення старшына У. вызначыўся 3.2.1945 y баі каля нас. пункта Ортвых (Германія), дзе прыняў на сябе камандаванне ўзводам, байцы якога адбілі 7 контратак, знішчылі 3 танкі, бронетранспарцёр і шмат жывой сілы ворага. Пасля вайны на гасп. рабоце.

<„ ^

-1

g!

ПШ

^ eê> FjX 2L< ÎX m

x

W

4

Да арт Угарыцкае пісьмо. Фрагменты тэксту.

6. Бел. Э н . T. 16.

раробная). Угліцкая ГЭС на р. Волга. Арх. помнікі: крэмль з Троннай палатай княжацкага палаца (15 ст.), Успенская («Дзіўная») царква і Уваскрэсенскі манастыр (17 ст.), інш. арх. помнікі 18— 19 ст.

УГРУМАЎ

161

У Г 0Д Д 31 СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧЫЯ, участкі зямлі, якія сістэматычна выкарыстоўваюцца для вытв-сці с.-г. прадукцыі і адрозніваюцца ад інш. участкаў прыроднымі асаблівасцямі, гасп. прызначэннем і тэхналогіяй выкарыстання. Асн. тыпы У.с. — ворны я зем лі, п аш а, сен а ж а ц і, сады, вінаграднікі і інш. На Беларусі (2000) плошча У.с. — 9,14 млн. га (45% усяго зямельнага фонду краіны), з іх ворныя землі займаюць 6,1 млн. га (66,7% У.с.), паша — 1,67 млн. га (18,3%), сенажаці — 1,26 млн. га (13,8%) і інш.

А.Я.Углоўскі.

Ф.А.Угначоў.

У Г 0Д Н ІК , с в я т ы ў г о д н і к , асоба, кананізаваная царквою за праведнае жыццё, стойкасць y веры, асаблівыя подзвігі ў імя Бога. Гл. таксама С вят ы я Б ел а р усі.

У Г 0 Н ПАВЬТРАНАГА СЎДНА, злачынства міжнар. характару. Ў Рэспубліцы Беларусь упершыню самаст. крымін. адказнасць за У.п.с., a таксама за незаконны захоп паветр. судна з мэтай яго ўгону была прадугледжана Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 11.4.1973. КК Рэспублікі Беларусь аб’яднаў гэтыя злачынствы з угонам чыг. рухомага саставу або воднага судна (арт. 311). Угон трансп. сродку ўяўляе сабой устанаўленне над ім гвалтоўнага або негвалтоўнага кантролю, які дае ўгонш чы ку магчы масць распарадж ацца ім y сваіх мэтах. Гэтыя злачынствы, учыненыя арганізаванай групай або калі яны мелі сваім вынікам цяжкія наступствы (смерць або пакалечанне людзей, нанясенне вял. матэрыяльнай шкоды), караюцца пазбаўленнем волі на тэрмін ад 5 ад 15 гадоў. Э.і.Кузьмянкова. УГРЎМАЎ Віктар Пятровіч (н.

12.8.1939, г. Хабараўск, Расія), бел. спартсмен і трэнер (конны спорт, аб’язджанне). Засл. майстар спорту СССР (1980). Засл. трэнер Беларусі (1977). Засл. дзеяч фіз. культуры Беларусі (1979). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры. Трэнер Рэсп. коннаспарт. школы (1972— 79), з 1979 трэнер Рэсп. школы вышэйшага спарт. майстэрства, коннаспарт. школы (Гродзенская вобл.). Чэмпіён XXII Алімп. гульняў (1980, M ac-

УГРЫ ква) y камандны м і бронз. пры зёр y асабісты м заліках. Пры зёр чэмпіянату свету (1978), Еўропы (1975, 1979) y камандны м заліку. Ч эм піён Спартакіяды народаў С С С Р (1979), С С С Р (1976, 1978). Сярод выхаванцаў — І.К арачова, пры зёр чэмпіянатаў свету і Еўропы ў кам андны м заліку, чэм піёнка С С С Р і С партакіяды народаў С С С Р. Ў Г РЫ , гл. ў арт. Фіна-угры. У Г Р Ы Н 0 В ІЧ Уладзімір Вікенцьевіч (13.1.1941, М інск — 9.5.1994), бел. мастак-

кераміст, педагог. Скончыў Бел. тэатр.маст. ін-т (1970), з 1970 выкладаў y ім. Працаваў y тэхніцы керамікі. Стварыў ганчарныя формы , засн. на бел. нар. традыцыях: кампазіцыі з дэкар. ваз (1978), дэкар. форчгы «Рытмы росту» (1982), «Подых зялёнага ветру» (1988), «Успаміны пра лета» (1993), набор керамікі для летніка (1992) і інш. Аўтар навук. і метадычных прац па бел. дэкар.пры кладны м мастпцтве. Адзін з аўгараў альбома «Беларуская кафля» (1989).

УДАКА н СКАЕ Р А Д 0В ІШ Ч А м е д н ы х р y д. У Ч ы ц інскай вобл. Расіі, y цэнтр. частцы хр. Удакан. Адкрыта ў 1949. Руданосны я медзісты я пясчанікі кварц-палеваш патавага саставу. Руды м онам етальны я: барніт-хальказінавы я, халькапіры тавьм і малахіт-браш анты тавыя. Гал. рудныя мінералы — хальказін і барніт; другарадныя — халькапірыт, піры т і гематыт. М едзі ў рудзе 0,2— 4% і больш. Радовіш ча разведана д а глыб.

1200 м, вы лучана 9 рудных пакладаў і больш за 50 рудных цел пластава-лінзападобнай ф орм ы . Зон а акіслення магутнасц ю 5— 350 м. Здабы ча адкрытым спосабам.

Пры У. ў месцах кантакту цел узнікаюць вял. сіаы ўзаемадзеяння, якія наз. ў д а р н ы м і, (сярэднія велічыні ціску на пляцоўках кантакту дасягаюць - 104—-105 атм); y выніку за вельмі малы час (~ 10'4— 1(Г5 с) адбываецца значная змена скарасцей цел. Лінія, перпевдыкулярная да паверхняў цел y пункце іх сутыкнення, наз. л і н і я й удару. Адрозніваюць У: п р a м ы — скорасці цел да У. паралельныя лініі У ; к о с ы — скорасці да У. непаралельныя; ц э н т р а л ь н ы — пры У. цэнтры мас знаходзяцца на лініі У.; п р y г к і — сумарная кінетычная энергія цел пасля У. такая ж, як да У. Вынікамі У. могуць быць астаткавыя дэфармацыі, гукавыя ваганні, нагрэў цел, змена мех. уласцівасцей матэрыялаў (напр., умацаванне цел), разбурэнне (пры скарасцях сугыкнення, большых за крытычныя). Вял. напружанні пры У. выкарыстоўваюцца пры штампоўцы, выцісканні, коўцы і інш. Важнае значэнне мае ўлік гідраўл. У. ў трубах, уздзеяння ўдарнай хвалі на збудаванні і інш. Пра У. y мікрафізіцы гл. ў арт. Сутыкненні атамныя, Рассеянне мікрачасціц. Літ:. К н л ь ч е в с к я й Н.А. Дннамнческое контактное сжатне твердых тел. Удар Клев, 1976.

У.Угрыновіч. Подых зялёнага ветру. 1988.

УДАРНАЯ, вёска ў Лельч.ыцкім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе Лельчы ц ы — Н овае Палессе. Ц энтр сельсавета і калект. с.-г. унітарнага прадпрыемства. За 25 км на П н ад г.п. Лельчыцы, 232 км ад Гомеля, 92 км ад чыг. ст. Ельск. 889 ж ., 255 двароў (2002). Сярэдняя ш кола, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі.

цвёрдых ц е л , сукупнасць з ’яў, як ія адбы ваю цца пры суты кненні рухомых цвёрдых цел, a таксам а пры некаторых відах узаемадзеяння цвёрдага цела з вадкасцю ці газам (У. струменя аб цела, У. цела аб паверхню вадкасці, гідраўлічны ўдар, дзеянн е ўдарнай хвалі на цвёрдае цела і інш .).

УДАРНАЯ Г Р У П 0У К А (в а е н ), разгорнутыя адпаведным чы нам сілы і сродкі аб ’яднанняў, злучэнняў і часцей розных відаў узбр, сіл, родаў войск (сіл), спец. войск і інш., пры значаны я для разгрому праціўніка на напрамку гал. ўдару ў наступальнай аперацы і. Стварэннем У.г. дасягаецца вы кананне аднаго з патрабаванняў ваеннага майстэрства аб

уМ р

^Д А , назва верхняга ц яч энн я р. Чуна ў Іркуцкай вобл. Расіі. УДАВЫ , несапраўднаногія (Boidae), сямейства неядавітых змей атр. лускаватых. 3 падсям.: пітоны, уласна У. — Воіпае (15 родаў, каля 60 відаў) і баліеры ны — Воііегіпае (2 від ы )у П а ш ы р а н ы ў тропіках і субтропік ах /Ж ы в у ц ь н а зямлі, дрэвах, ёсць паўводны я і ры ю чы я ф орм ы . Найб. вядомы я роды з падсям. уласна У. — У. сапраўдны я [Constrictor (Boa)], вузкабрухія (Corallus), удаўчыкі (Eryx) і інш. 8 відаў і падвідаў У. y Чырв. кнізе М САП. Даўж. да 10— 11 м, маса да 100 кг і больш. Анаконда, пітон сеткаваты — найб. буйныя з сучасных змей. Аф'арбоўка пераважна стракатая. Тулава з моцнымі мышцамі, з дапамогай якіх У. душаць (адсюль назва) здабычу. Косці верхняй сківіцы рухомыя. Вочы з верт. зрэнкай. Захаваліся рудыменты таза і задніх канечнасцей (кіпцюры). Кормяцца млекакормячымі, птушкамі, яшчаркамі, жабамі і інш. Яйцажывародныя, некаторыя (пітоны) адкладваюць яйцы (да 107 шт.). Многія віды — аб’екты промыслу.

Удавы: 1 — анаконда паўднёвая, або парагвайская; 2 — вузкабрухі паўднёваамерыканскі; 3 — удаўчык пясчаны; 4 — мадагаскарскі Дзюмерыля.

масіраванні сіл і сродкаў на вы раш альных напрамках. Неабходнасць ва У.г. узнікла са з’яўленнем пазіцый абароны, для прарыву якіх патрабавалася шмат сіл і сродкаў. Адзін з прыкладаў дзейнасці такіх груповак — Паўднёва-Заходняга фронту наступленне 1916 (Брусілаўскі прарыў). У 1930-я г., паводле тэорыі глыбокай аперацыі, прадугледжвалася выкарыстоўваць y якасш У.г. спецыяльна сфарміраваныя ўдарныя арміі. У Вял. Айч. вайну ў складзе 2-га Бел. фронту дзейнічала 2-я, 1-га Бел. фронту — 3-я ўдарныя арміі; y час Беларускай аперацыі 1944 — 4-я ўдарная армія (у інш. арміях звычайна ствараліся па адной У.Г.). У сучасных войнах і аперацы ях таксама выкарыстоўваюцца У.г., y т.л. рэгіянальныя інфарм.-ўдарныя групоўкі войск (гл. таксама Маланкавая вайна). С.В.Папоў.

УДАРНАЯ ХВАЛЯ, вузкая пераходная зона рэзкага павелічэння ціску, т-ры , шчшьнасці і скорасці, ш то рухаецца адносна няўзбуранага асяроддзя са звышгукавой скорасцю. Узнікае пры выбухах, звышгукавых рухах цел, магутных эл. разрадах, y фокусе лазернага прамяня і інш.; y лабараторных умовах атрымліваюць y спец. ударных трубах. У.х. — гэта ўся маса рэчы ва, сціснутая і прыведзеная ў рух; паверхня, ш то аддзяляе У.х. ад няўзбуранага асяроддзя, наз. ф р о н т a м У.х. Заканам ернасці ўзнікнення і распаўсюджвання У.х. вы вучаюць гідрадынаміка і газавая дынаміка. Параметры рэчыва па абодва бакі У.х. звязаны законамі захавання патокаў масы, імпульсу і энергіі. Гэтыя законы разам з ураўненнем стану рэчыва вызначаюць значэнні ўсіх параметраў як функцый аднаго з іх, напр., ціску ці скорасці. Шырыня У.х. вызначаецца часам рэлаксацыі працэсаў паглынання і рассеяння энергіі і імпульсу. У.х. карыстаюцца ў фізіцы, хіміі, тэхніцы для вывучэн-

Ударная хваля паветранага ядзернага выбуху: I — зона разрэджання; 2 — зона сціскання; 3 — фронт ударнай хвалі; 4 — рух часцінак паветра; 5 — прафік змены ціску паветра.

ня стану і ператварэння рэчываў пры высокіх т-рах і цісках, ажыццяўлення фазавых пераходаў (напр., пры атрыманні тэхн. алмазаў з графіту), змены ходу хім. рэакцый і інш. Л іт В е л н к о в н ч А.Л., Л н б е р м а н MA. Ф н з іі к .і ударных волн в газах н плазме. М„ 1987; К у з н е ц о в Н.М. Устойчмвость ударных волн / / Успехн фнз. наук. 1989. Т 159, N»3; A в р о р н н Е.Н. н д р. Мошные ударные волны н экстремальные состояняя вешества / / Там жа. 1993. Т. 163, №5. Г.С.Раманаў. УДАРНЫЯ М У ЗЬ ІЧ Н Ы Я ІН С Т РУ МЕНТЫ, група музычных інструментаў, якія аб’ядноўваюць паводле споса-

бу гуказдабы вання: удараў ці блізкіх да яго рухаў. К ры ніцай гуку служыць цвёрды корпус (ідьш фоны ), мембрана (м ем бранаф оны ), струна (хардафоны ). А дрозніваю ць інструменты з пэўнай вы ш ы нёй гуку (літаўры, званочкі, ксіл аф он) і няп эўнай (барабаны, бубны, трохвугольнікі, кастаньеты і інш .). У.м.і. ўпры гож ваю ць гучнасць аркестра, надаю ць ёй калары сты чны бляск, яркасць, вы кон ваю ць розн ы я гукапераймальны я задачы , надаю ць музыцы рытм ічную ды нам ічнасць. Л.А.Шымтовіч. Ÿ ДЖ ДА , горад на ПдУ М арока, каля граніцы з Алжырам. Адм. ц. аднайм. правінцы і. Засн. ў 994. К аля 350 тыс. ж.

(2001). Вузел чы гунак і аўтадарог. М іжнар. аэрапорт. П рам -сць: харчасмакавая, металаапр., дрэваапр., хімічная. Гандл. цэн тр с.-г. раёна (фрукты, ж ывёлагадоўля, збор травы альфа). Ун-т. Этнагр. музей. Рэш ткі абарончы х муроў з rap. брам ай, вял. м ячэць (13 ст.). Паблізу — здабы ча кам. вугалю і свінцовацы нкавы х руд. У Д Ж Ў Н Г -К У Л 0 Н (Ujung Kulon), Д ж у н к у л о н , пры родны парк y Ін данезіі, н а 3 в-ва Ява. Засн. ў 1921. Пл.

41 150 га (з дробны м і астравамі). Н евы сокія пагоркі, участкі вулканічнага рэльеф у, трапічнага лесу, балота. Ахоўваю цца насарог, тыгр, леапард, алень, бантэнг, тупая, кракадзіл і інш. УДЖ УНГПАНДДНГ (Ujungpandang), горад y Інданезіі, на в-ве Сулавесі. Адм. ц. прав. Паўд. Сулавесі. Вядомы з 17 ст. я к галандскае паселіш ча Улардынген, да 1970 наз. М акасар. Каля 1 млн. ж.

(2001). Гал. эканам . цэнтр і порт усх. ч. Інданезіі, чыг. ст., вузел аўтадарог. М іж нар. аэрапорт. П рам-сць: суднабуд., харч., тэкст., гарбарная, металаапрацоўчая. Паблізу прамысл. зона (больш за 150 прадпры ем стваў апрацоўчай прам-сці). М аст. пром ы слы (вы рабы з трыснягу і пальмавага лісця; сярэбраны я ўпрыгож анні). Ун-т. У Д ЗЁ Л 1) доля княж ацкага роду ў родавы м уладанні ў Расіі да пач. 16 ст. (гл. таксам а Удзельныя княствы). 2) У дарэв. Расіі — нерухомая маёмасць імператарскай фаміліі, як о й кіравала м ін-ва двара і ўдзелаў. Гл. таксам а Удзельныя з е м і. ЎДЗЕЛА, вёска ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., на правым беразе р. Бярозаўка, каля аўтадарогі Глыбокае— Ш аркаўш чы на. Ц энтр сельсавета і калгаса. З а 13 км н а П н З ад горада і 15 км ад чыг. ст. Глыбокае, 200 км ад Віцебска. 422 ж ., 181 двор (2002). С ярэдняя ш кола, Д ом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. П ом нік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П ом нік архітэктуры — касцёл ф ранцы сканц аў (1740). У Д ЗЁЛ ЬН А Е ВЁДАМ СТВА, цэнтральная дзярж. ўстанова Расійскай імперыі ў 1797— 1917.; y 1797— 1892 наз. Д эп артамент удзелаў, y 1892— 1917 — Гал. ўпраўленне ўдзелаў М ін-ва імператарскага двара. Загадвала ўдзельнымі сяля-

УД ЗЕПЬНЫ Я____________ 163 намі (да 1863), удзельнымі землямі і маёмасцямі. М ясц. органы: удзельныя эк спеды цы і (1797— 1808), удзельныя к ан торы (1808— 92), упраўленні асчзбных акруг (1892— 1917). У Д ЗЁ Л Ь Н Ы Я 3ÉM J1I, зямельная ўласнасць імператарскай с я м ’і ў Расіі ў 1797— 1917. Утвораны ў 1797 з б. дварцовых зямель. Знаходзіліся ў кары станні ўдзельных сялян (у 1863 y асн. перададзены ім за выкуп), a таксам а здаваліся ў арэнду. Н ацы яналізаваны ў адпаведнасці з Д экрэтам аб зямлі ад 27.10(9.11)1917. У Д ЗЁ Л Ь Н Ы Я К Н Й С ТВ Ы , у д з е л ы , ф еадальны я ўладанні ў 12— 16 ст., ш то ўтвараліся ў вы ніку распаду Кіеўскай Русі і драбнення буйных княстваў — Уладзіміра-Суэдальскага, Галіцка-В алы нскага, П олацкага, Тураўскага, Ч арнігаўскага і інш. Звы чайна кіраваліся князям і з членаў с я м ’і ці сваякоў вял. князя. 3 цягам часу адбы валася драбненне і саміх У.к. Н ам інальна яны лічыліся ў васальнай залеж насці ад вял. князя (гл. Васалітэт), але былі ф акты чна незалеж нымі, часта мелі свае войска, манету, суд, установы і інш. С ярод У.к. на тэр. Беларусі найб. вядомы Віцебскае, Гарадзенскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Крэўскае, Лагожскае, М енскае, П інскае, Слуцкае (гл. адпаведны я арт.) і інш. У працэсе ўтварэння Рускай цэнтралізаванай дзяржавы У.к. н а яе тэр. ў асн. ліквідаваны да канца 16 ст., апош няе — т.зв. Касімаўскае царства — y 1681. На тэр. ВКЛ, y т.л. н а Беларусі, У.к. скасаваны ў 15— 16 ст., хоць назва «княства» яш ч э і ў 17— 18 ст. уж ывалася ў адносінах да буйных м агнацкіх уладанняў — К лецкага, К апы льскага і Слуцкага. У Д ЗЁ Л Ь Н Ы Я С Я Л Й Н Е , катэгоры я сял ян y Рас. імперыі, якія належалі імператарскай с я м ’і ці асобны м яе членам, даходы ад эксплуатацыі якіх ішлі на ўтрыманне імператарскай фаміліі (гл. Удзельныя земпі). Паводле прававога статуса, асабістых і маёмасных правоў займ алі прамеж кавае становіш ча паміж пры ватнаўласніцкімі і дзярж. сялянамі. Разрад У.с. з ’явіўся ў 1797, яны падпарадкоўваліся Д эпартаменту ўдзелаў (з 1826 y складзе м ін-ва імператарскага двара). У.с. Беларусі падпарадкоўваліся С м аленскай удзельнай экспеды цы і (з 1808 С м аленскай удзельнай канторы ). У склад У.с. Беларусі ўвайшла частка сял ян б. М агілёўскай, П олацкай, Віцебскай дзярж . эканом ій. У 1800 колькасць У.с. y Віцебскай і М агілёўскай губ. — 2313 душ мужч. і 2344 ж аночага полаў. Я ны мелі даволі вы сокі ўзровень землезабяспечанасці (на рэвізскую душу ў Віцебскай губ. ў сярэднім прыпадала 3,32, y М агілёўскай — 10,64 дзес. зямлі). У вы ніку т.зв. Сімбірскай абменнай аперацы і 1835— 36 У.с. Беларусі перададзены ў казённае ведамства.

164

У Д ЗІ

Літ.: С о с н a У.А. Фарміраванне саслоўна-групавога складу сялянства Беларусі ў канцы XVIII — першай палове XIX ст. Мн., 2000. А.У.Ерашэвіч. У Д З І, Л ю Ч э (156— 87 да н.э.), кітайскі імператар [140— 87 да н.э.] з ды настыі Зах. Хань. П ры ім канфуцыянства канчаткова стала дзярж. ідэалогіяй, уведзена сістэма дзярж . экзаменаў для зам яш чэння дзярж. пасад, тэр. краіны падзелена на 14 акруг, зямельньы ўладанні знаці падзелены паміж наш чадкамі. У Д зі вёў заваёўніцкія войны , y т.л. ў сучасны м С іньцзяне, ш то спры яла ўсталяванню сувязі Кітая з С ярэдняй Азіяй і Б. Усходам. П ры ім ханьская імперы я дасягнула найб. магутнасЦі-

н а канты нентальны . С ярэдняя т-ра студз. ад -15,5 °С н а П н да -14,2 °С на Пд, ліп. адпаведна ад 17,5 да 19 °С. Ападкаў 400— 600 мм за год. Гал. р. Кама і пры токі р. Вятка (Ч апца, Кільмезь і інш .). В откінскае вадасх. Глебы пераваж на дзярнова-падзолісты я, на П д і ПдУ ш эры я л ясн ы я, месцамі трапляю цца дзярнова-карбанатны я, y далінах р э к — алю віяльны я. Пад лесам каля 45% тэр. Н а П н і ў цэнтр. ч. паш ы раны паўд.-таеж ны я лясы , н а П д — цёмнахвойна-ш ы ракалісты я. У складзе жывёльнага свету: ліс, куніца, гарнастай, барсук, воўк, вавёрка і інш., з птуш ак — рабчы к, глуш эц, курапатка. Гісторыя. Тэр. У. заселена чалавекам y канцы палеаліту або ў мезаліце. Асновай для фарміравання стараж.-удм. этнасу сталі плямёны Волга-Кам’я, вытокі этнагенезу якіх узыходзяць да ананьінскай культуры 8—3 ст. да н.э. У 2-й пал. 1-га тыс. н.э. на базе п’яна-

У Д З ІН 0 (O udinot) Н ікала Ш арль (25.4.1767, Б ар-ле-Д зю к, Ф ран ц ы я — 13.9.1847), ф ранцузскі ваен. і дзярж . дзеяч. М арш ал Ф ранцы і (1809), герцаг Рэдж о (1809). У арміі з 1784, з 1794 генерал. 3 1799 удзельнік больш асці напалеонаўскіх войнаў. У час вайны 1812 камандаваў 2-м корпусам «Вялікай арміі», які быў пакінуты ў Полацку для пры кры цця наступлення гал. сіл на М аскву. Удзельнічаў y Клясціцкіх баях 1812, y Чашніцкіх баях 1812. У час перш ай з Полацкіх бітваў 1812 17— 18 жн^ У. цяж ка паранены . У час Бярэзінскай аперацыі 1812 узначальваў авангард ф ранц. войск. Стрымліваючы рас. войскі ў час бітвы каля в. Студзёнка, У. забяспечы ў пераправу ф ранц. часцей цераз Бярэзіну. Удзельнік кампаній 1813— 14. У 1814 перайш оў на бок Бурбонаў і падтрымліва- іх y час «Ста дзён Н апалеона» ў 181 і. П эр Ф ранцыі (1814). У 1823 камандаваў корпусам пры падаўленні рэвалюцыі ў Іспаніі. А.М.Лукашэвіч. УДМ ЎРТЫ (сам а іа зв а у д м у р т ) , народ, карэннае насельніцтва Удмурціі (497 тыс. чал.). Агульная колькасць y Расіі — 747 тыс. чал. (1992). Гавораць на удмурцкай мове. Вернікі — пераважна праваслаўныя. УДМ ЎРЦ ІЯ, У д м у р ц к а я Р э cп y б л і к а. Разм еш чана ў зах. ч. С ярэдняга Урала, y міжрэччы Камы і Вяткі, y Рас. Ф едэрацы і. Пл. 42,1 тыс. км 2. Нас. 1629 ты с. чал. (2000), гарадскога 69%. С ярэд н яя ш чы льн. 38,7 чал. на 1 км 2. Ж ы вуць удмурты (30,9%), рускія (58,9% ), татары (6,9% ) і інш. Сталіца — г. Іжэўск. Найб. гарады: Глазаў, Сарапул, Воткінск. Прырода. Паверхня — узгорыстая раўніна, парэзаная далінамі рэк і ярамі. Узвыш шы: на П н В ерхнякамскае (выш. да 330 м), н а ПдУ Сарапульскае, на П дЗ М аж гінскае. Н а 3 размеш чана слаба дрэнаж аваная, месцамі забалочаная нізіна. К ары сны я вы капні: нафта, пры родны газ, кам енны вугаль, торф , невял. радовіш чы марганцавых руд, кварцавыя пяскі, гліны , вапнякі і інш. Ш мат кры ніц мінер. вод. Клімат умера-

борскай культуры і яе позніх варыянтаў (паломская культура і інш.) пачала афармляцца стараж.-удм. этнамоўная супольнасць, якая рассялілася ў бас. р. Вятка і яе прытокаў. У 12 ст. ў паўд. групы удмуртаў, што ўваходзіла ў склад Балгарыі Волжска-Камскай, фарміраваліся раннефеад. адносіны. Пасля разгрому волжска-камскіх балгараў мангола-татарамі ў 1236—41 тэр. паўд. удмуртаў залежала ад Залатой Арды, a ў 15— 16 ст. — ад Казанскага ханства. У 1489 паўн. удмурты Вяцкай зямлі прызналі ўладу Маскоўскага вялікага княства. Пасля падзення Казанскага ханства (1552) да Рас. дзяржавы далучаны і землі паўд. удмуртаў (1558). Феад. і падатковы прыгнёт выклікалі паўстанні удмуртаў (1608— 10, 1705— II), удзельнічалі яны і ў Сялянскай вайне 1773— 75. У Вяцкім намесніцтве (з 1780) і Вяцкай губ. (з 1796) удмурты склалі большасць насельніцтва ў 4 яе паветах — Глазаўскім, Сарапульскім, Малмыжскім і Елабужскім — і былі аднесены да разраду дзярж. сялян. У сярэдзіне 18 ст. на тэр. У. ўзнікла горназавод-

ская прам-сць (з-ды Воткінскі, Іжэўскі) з пераважна рус. рабочымі. У канцы 18 ст. ўзмацніўся працэс хрысціянізацыі удмуртаў. У 2-й пал. 19 ст. развіваўся капіталізм y прам-сці У. (да пач. 20 ст. каля 56 тыс. фабр.-зав. і каля 90 тыс. сезонных рабочых). Агульнарас. рэзананс набыла «Мултанская справа» 1892— 96, калі групу удмуртаў з с. Стары Мултан ілжыва абвінавацілі ў чалавечым ахвярапрынашэнні язычніцкім багам; гал. ролю ў апраўданні непавінных людзей адыграў як суд. абаронца рус. пісьменнік У Г Караленка. Сав. ўлада ўстаноўлена ў ліст. 1917 — сак. 1918. У чэрв. 1918 1-ы Усерас. з’езд удмуртаў прыняў рашэнне аб добраахвотным уваходжанні У. ў склад РСФСР. У 1918— 19 на тэр. У. адбываліся баі Чырв. Арміі з белагвардзейскімі войскамі адм. А.В Калчака. У Іжэўску і Воткінску пад уплывам эсэраў адбываліся мяцяжы рабочых супраць сав. улады. 4.11.1920 дэкрэтамі ВЦВК і СНК РСФСР утворана Воцкая аўг. вобласць (ад устарэлай назвы удмуртаў — вацякі). У 1921 У., як і ўсё Паволжа, ахапіла засуха; каля 2 тыс. дзяцей з У. ў крас. 1922 прыняла Гомельская губ. 1.1.1932 Воцкая аўт. вобласць перайменавана ва Удмурцкую аўт. вобласаь, a 28.12.1934 — ва Удм. АССР. Насельніцтва У. актыўна ўдзельнічала ў Вял. Айч. вайне; каля 100 чап., y т.л. 10 удмуртаў, сталі Героямі Сав. Саюза; на ўласныя сродкі калгаснікаў была пабудавана танк. калона «Калгаснік Удмурціі». Для эвакуіраваных дзяцей з Зах. Беларусі быў створаны дзіцячы дом y с. Каракуліна. Пасля вайны працоўныя У. дапамагалі аднаўляць нар. гаспадарку Беларусі, Украіны, пацярпелых раёнаў Расіі; накіравалі каля 10 тыс. галоў жывёлы; y Беларусь адпраўлена больш за 130 вагонаў з абсталяваннем, с.-г. машынамі, будматэрыяламі.

20.9.1990 Вярх. Савет Удм. АССР прыняў Дэкларацыю аб дзярж. суверэнітэце Удм. Рэспублікі, y кастр. 1990 уведзена назва Удмурцкая Рэспубліка; y 1993—94 узаконены дзярж. сімвалы — сцяг, герб і гімн. У снеж.

1994 прынята Канстытуцыя Удм. Рэспубліхі, y 1995 праведзены выбары ў Дзярж. савет. У 2000 выбраны першы прэзідэнт А.А.Волкаў і старшыня ўрада Ю.С.Піткевіч (ураджэнец г. Жлобін Гомельскай вобл ). Гаспадарка. У. — рэспубліка з развітой прам -сц ю і ш матгаліновай сельскай гаспадаркай. Д оля ў валавым рэгіянальны м прадукце: прам -сці і буд-ва 44,3%, сельскай гаспадаркі 8,5%, сферы паслуг 47,2%. Гал. галіна прам -сці — машынабудаванне і металаапрацоўка (37,8% кош ту прадукцыі) — спецыялізуецца на вы тв-сці грузавых (10,2 тыс. шт.) і легкавы х (4,8 тыс. шт.) аўтамабіляў, аўгафургонаў, матацыклаў, станкоў, падш ы пнікаў, абароннай прадукцыі, паляўнічай і спарт. зброі, абсталявання для наф тавай, газавай і лясной прам-сці, пральны х (122 тыс. ш т.) і кухонных (20,3 тыс. ш т.) маш ы н, магнітафонаў і інш. Гал. цэнтры : Іж эўск, Воткінск, Сарапул, Глазаў, Камбарка. Паліўна-энергет. ком плекс (31,4%) прадстаўлены здабы чай наф гы (7,7 млн. т), газу (60 млн. м 3) і торф у (200 тыс. т). Вытв-сць электраэнергіі 2,8 млрд. кВт-гадз (1999) пераваж на н а Ц Э Ц (Іж эўскія Ц Э Ц 1 і 2, С арапульская). Частку электраэнергіі У. атрымлівае з П ермскай вобл. (Воткін ская ГЭС). Ч орная металургія працуе на пры вазной сыравіне. Вытв-сць сталі, пракату, стальных труб, чыгуну ў Іж эўску, Глазаве, М ажзе. Л ясн ая і дрэваапр. прам -сц ь (вы тв-сць дзелавой драўніны 827 тыс. ш чы льны х м 3, піла-

матэрыялаў 398 тыс. m j , ф анеры 3,9 тыс. м3, мэблі). П рам-сць буд. м атэры ялаў арыентуецца на мясц. сыравіну. Развіты швейная, трыкат., гарбарнаабутковая, дывановая прам -сць; м ясная, масласыраробная, мукамольна-крупяная, малочная галіны харч. прам-сці. Вядучая галіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля мяса-малочнага кірунку з развітымі свіна- і птушкагадоўляй. Пагалоўе (тыс. галоў, 2000); буйн. par. жывёлы — 476, свіней — 299, авечак і коз — 139. Вытв-сць м яса 74 тыс. т, малака 576 тыс. т, яек 555 млн. шт., настрыг воўны 321 т. Пчалярства. Пад с.-г. ўгоддзямі каля 50% тэры торы і. П асяўныя пл. (тыс. га) 1192, y т.л. пад збожжавымі культурамі (жыта, авёс, пшаніца, ячмень, гарох) 590, тэхн. (лёндаўгунец) 8,3, кармавымі 535, бульбай і агароднінай 58,4. Збор (тыс. т, 1999):

узнікла драматургія (П .Батуеў-М арксісцкі, І.Гаўрылаў, П .С акалоў, М .Цімаш аў і інш .). К.Герд (К .П .Ч ай нікаў) пераклаў на удм. мову верш Я .К упалы «А хто там ідзе?» (1915, апубл. 1922). У 1929 выйшаў перш ы раман «Ц яж кая няволя» Кедра М ітрэя. У 1930-я г. ў прозе выступілі М .Бехцераў, П .Бліноў, Р.М ядзведзеў, М .К анавалаў, паэзіі — М .Пятроў, П .К едраў, П .Ч айнікаў. У Вял. Айч. вайну тэм ы твораў — гераізм сав. людзей н а ф ронц е і ў тыле (Т .Ш макаў, А.Бутолін, М .Л ям ін). У пасляваен. л-ры гал. м есца заняла паэзія (М .П акчы -П ятроў, І.Зоры н , Г.Сабітаў), ж анр байкі распрацоўваў А.Лужанін. П апулярнасць набы лі гіст. рам ан П ятрова «Стары Мултан» (1954), п ’есы В.Садоўнікава, С .Ш ы рабокава. У 1960-я г. найб. зн ач н ы я рам ан ы Г .К р а с іл ь н ік а в а , Т.А рхіпава, Р.В аліш ы на. 1970— 80-я г. прадстаўле-

Да арт Удмурція. Краявід на Верхнякамскім узвышшы.

у д м у р ц ія

165

Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. На тэр. У. знойдзены кераміка, вы рабы з косці, метал. літы я фігуркі 1-га тыс. да н.э. — пач. 2-га тыс. н.э. У 17 ст. ўзніклі гарады і драўляны я крэпасці (Сарапул). 3 сярэдзіны 18 ст. ствараліся пасёлкі вакол заводаў. 3 канца 18 — пач. 19 ст. паводле ген. планаў забудоўваліся гарады Глазаў, Сарапул, Іж эўск, Воткінск. У гар. дойлідстве 1-й пал. 19 ст. пераважаў стыль ампір. У нар. архітэктуры зрубны я пабудовы размеш чаны уздоўж двара або П -падобна. Д вары часта былі адкры ты я, м ош чаны я каменем і бярвеннем з масіўнымі зрубны мі (П нУ ) варотамі, упрыгожанымі я к і дамы драўл янай разьбой. Хата (корка) будавалася

Вёска Каршунова на поўначы Удмурціі.

збожжа — 478, бульбы — 687, агародны паэзіяй А .Беланогава, Ф .Васільева, на ўзор рускай. С воеасаблівы я былі ніны — 203, лёну — 2. Гал. віды транА .Уварава, драматургіяй Гаўрылава, культавая пабудова куала дл я сям ей спарту — чыг. і аўтамабільны. Даўж. Л .П еравош чы кава. У 1990-я — пач. ны х м аленняў i 1- або 2-павярховы свічыгунак 852 км, аўтадарог з цвёрдым 2000-х г. плённа працую ць драматургі ран (кенбс). У 1920— 30-я г. ў горадабупакрыццём 5332 км. Гал. чыгунка КаЯ .Загрэбін, А .Грыгор’еў, П.Захараў, даўніцтве паш ы раліся ры сы канструкзань—Кізнер—Сарапул— Екацярынбург, празаікі С .С ам сонаў, П.Чарноў, Г.Перааўтадарогі Казань— Іж эўск— Е кацяры нвош чыкаў, паэты М .Байцяракаў, У .Рабург, Іжэўск— Глазаў, Іж эўск— Сарапул. манаў, М .Ф ядотаў, В.Ар-Сяргі, літараСуднаходства па р. Кама. Рачны порт туразнаўцы З.Багамолава, А .Ш кля еў, Сарапул. Буйны аэрапорт y г. Іжэўск. А .Зуева-Ізм айлава. В ы лучы лася т.зв. Газаправоды Мінібаева— Іжэўск, Сібір— жаночая ліры ка (А .К узняцова, Л .К у ц я Цзтр і інш. У. пастаўляе ў інш . рэгіёнава, Г.Раманава, Т.Ч арнова). Сярод ны Расіі і за мяжу аўгамабілі, матацы крускіх пісьменнікаў найб. вядомы паэт лы, паляўнічыя і спарт. ружжы і інш. А .Паскробыш аў. У бел. перы ёды цы маш.-буд. прадукцыю, піламатэрыялы; друкаваліся пераклады твораў Б ай ц яразавозіць харч., хім., маш .-буд. прадуккава, Беланогава, Васільева, Зоры на, цыю, тэкстыль і інш . Бальнеагразевы Кедрава, Л ужаніна, К.Л амагіна, Рам акурорт Варзі-Ятчы. нава, Г.Ходырава і інш. С ярод пераЛітаратура зарадзілася ў канцы 19 ст. кладчыкаў удм. пісьм еннікаў н а бел. Да 1917 апубл. каля 170 кніг (больмову Э.Валасевіч, У.Паўлаў, П .П ры хоДа арт. Удмурція. Кенос (свіран) паўночных шасць рэліг. характару). У 1920-я г. ў удмуртаў. Фота 1980-х г. дзька, М .Сіскевіч, С.Ш уш кевіч. л-ры пераважала паэзія (ІД зяд зю коў, Д.Маёраў, М .П ракбп’еў, Аш альчы Акі),

166____________ УД М УРЦКАЯ тьшізму, y 1940— 50-я г. — неакласіцызму (арх. П .П апоў, В.Арлоў, В.Масевіч і інш .). У 2-й пал. 20 ст. распрацаваны ген. планы буйных гарадоў, пасёлкаў, праекты забудоў саўгасаў і калгасаў, створаны новы я ж ы лы я раёны , адм.-культ. цэнтры . С ярод трады ц. рамёстваў паш ы раны ўзорнае ткацтва, вязанне, пляценне, разьба па дрэве. У пач. 20 ст. з ’явілася прафес. выяўл. мастацтва. Сярод найб. значны х ж ы вапіс-

цаў — В.Белых, С.Вінаградаў, П .Ё лкін, А.Ложкін, В.Міхайлаў, А.Рускіх, Я .С кобелеў, графікаў — К.Галіханаў, М .Гарыпаў, Ю .Лабанаў, скульптараў — А.Анікін, Б.Казлоў. У 1939 створаны С аю з мастакоў, y 1948 — Саюз архітэктараў У. М узы ка склалася пад уплывам стараж. ф іна-угорскіх, цюрк. і слав. народаў. Н айкаш тоўнейш ая яе ч. — песенны фальклор (каляндарны я, сям ейн абы т., гіст. песні катаргі і ссы лкі, гульнявы я і інш. песні). У старадаўніх песнях пераважае пентатоніка маж орна-

га ўхілу, для болы н позніх характэрна поўная ды ятоніка, развітое ш матгалоссе. Сярод стараж. муз. інструментаў: чы пчы рган (духавы), крэзь (гуслі), тутэктон (пастухоўскі ражок), запазы чаньш балалайка, гарм онік і інш. 3 1910-х г. пачалі развівацца прафес. музы ка, збіранне і вывучэнне фальклору (К.Герд, М .Бы вальцаў, Дз.Васільеў-Буглай). С ярод перш ых удм. муз. твораў: кам едьм «Вяселле» М .Грахаводава (1946), опера «Наталь» Г .К арэпанава (I960), балет «Італмас» Г .К арэпанаваК ам скага (1961). Уклад y развіццё муз. мастацтва зрабілі кампазітары Ю .Балдзянкоў, М .Голубеў, Г .К арэпанаў-К ам скі, А .К арэпанаў, Г.Карэпанаў, Я.Копысава, Ю.Талкач, М.Ш абалін, М.Ш кляеў, ды ры ж ор А.М амантаў, спевакі К .Л ож кін, М .Варанчы хін, Р.Цітоў, В.Пудава, М .Суворава. Працую ць (2001): Дзярж. т -р оперы і балета У. (у 1973— 93 Муз. тэатр), А нсамбль песні і танц а «Італмас» (з 1936), філармонія (з 1931), хор Удм. радыё і тэлебачання (з 1933), т-р фалькл. песні «Айкай» (з 1990), аркестр нар. інструментаў, фалькл. ансамблі «Зангары », «Чы пчы рган» і інш .; муз. ф -т y Пед. ін-це, муз. вучылішча імя Васільева-Буглая, маст. ш колы . У 1973 створаны Саюз кампазітараў У. Тэатр. Элементы тэатр. мастацтва ў нар. абрадах і гульнях. У 1918 y с. Ягашур Глазаўскага пав. адбыўся перш ы спектакль на удм. мове. У 1920-я г. працавалі перасоўны я нар. т-ры «Ш унды» і «Ш уралі», y 1930-я г. — калгасна-саўгасны я т-ры ў г. Сарапул, Глазаў, М аж га, с. А лнаш ы, Д эбёсы . У 1931 y Іжэўску створаны Удм. драм. т-р (з 1996 Нац. т-р У.). 3 1935 працую ць Рус. драм. т-р імя У .К араленкі і Т -р лялек У. Ва У. (2001) 7 драм. т-раў. У рэпертуары нац. і замеж ная драматургія, y т.л. бел.: Рус. драм. т-рам паст. «Пяю ць ж аваранкі» (1951) і «Хто смяецца апош нім» (1954) К .К рапівы , «Гэта было ў М інску» А .Кучара (1953), «Выбачайце, калі ласка» А .М акаёнка (1954), «У ціхім завулку» (1956, і Удм. драм. т-рам) і «Канстанцін Заслонаў» АМ аўзона (1^58), «Звалка» (1989) і «У прыцемках» (2001) А.Дударава; Удм. драм. т-рам пастаўлены «Трыбунал» А .М акаёнка (1980) і «Парог» А.Дударава (1984). У 1994 зняты перш ы удм. маст. фільм «Ц ень алангасара».

Літ.: Прнрода Удмуртнн. Мжевск, 1972; Очеркя нсторнн Удмуртской АССР. Т. 1—2. Нжевск, 1958—62; Удмуртня, 1920—1970: Факты. Свершення. Событня. Нжевск, 1970; Вопросы нсторнн Удмуртнн. Вып. 1—3. Нжевск, 1979— 75; П н м е н о в В.В. Удмургы. Л., 1977; Н в а н о в а М.Г. Чепецкяе древностн. Устлнов, 1985; Г р в ш к н н а М.В. Удмурты: Этюды нз нсторнн IX—XIX вв Нжевск, 1994; Удмургы: Нст. этногр.-очерюі. Мжевск, 1993; Г о л д м н а Р.Д. Древняя в I средневековая нсторня удмуртского народа, Йжевск, 1999; Матерналы по этногенезу удмуртов: (Сб. ст.) Нжевск, 1982; В л а д ы к н н В.Е., Х р л с т о л ю б о в а Л.С. Этноірафня удмуртов. 2 нэд. Нжевск, 1997; Народы Поволжья н Прнуралья. М., 2000. С. 428—548; В л а д ы к н н В.Е. Релнгаозно-мнфолога- : ческая картнна мнра удмуртов. Нжевск, 1994; Г у б о г л о М.Н., С м н р н о в а С.К. Феномен Удмуртан: Парадоксы этнополнтнч.І трансформацнв на нсходе XX в. М., 2001;, Б о г о м о л о в а З.А. Песня над Чепцой яI Камой. 2 нзд. М., 1981; Д о м о к о ш П. Нсторня удмуртской лнтсратуры: Пер. с венг. Нжевск, 1993; К р ю к о в а Т.А. УдмуртскоеІ народное нзобразнтельное нскусство. Л.; Нжевск, 1973; К л н м о в К.М. УдмуртскоеІ народное нскусство. Нжевск, 1988; Путь к удмуртской опере. Нжевск, 1969; Удмуртская 1 Республнка: Энцнкл. Нжевск, 2000. Г. С. Смалякоў (прырода, гаспадарка), Ю.В Бажэнаў, У.ЕУпадыкін (гісторыя, літаратура, архітэктура, выяўленчае і дэкаратыў- ; на-прыкладное мастацтва, музыка, тэатр), УДМ ЎРЦКАЯ M ÔBA (устарэлая назва — в а ц я ц к а я м о в а ) , адна з фіна-угорскіх м оў (ф іна-перм ская галіна). : П аш ы рана ва Удмурціі, часткова Башкортастане, Т атарстане, Кіраўскай і П ерм скай абл. Расіі і інш. M ae 3 дьшл ек тн ьм зоны : паўн., паўд. і пераходную пам іж імі. У.м. ўласцівы: y фанетыцы — націск на апош нім складзе слова, y марф алогіі — адсутнасць катэго- [ рыі грамат. роду, уж ыванне паслялогаў, | 2 тыпы спраж эння дзеяслова; y лексіцы ш мат цюрк. запазы чанняў. П ерш ы я запісы на У.м. з 18 ст., y канцы якога была створана перш ая навук. граматыка і удмурцкае пісьмо на рус. графічнай,аснове. Сучасная літ. мова сінтэзуе лексічны я рысы паўн. і паўд. груп гаворак, ф анеты ка грунтуецца на гукавой сістэме пераходных гаворак. Літ:. Т е п л я ш н н а Т .й. Удмуртскнй язык / / Языкн народов СССР. М., 1966. Т. 3. А.Я.Міхнееп. У Д 0 Д (U pupa epops), птуш ка атр. ракш ападобных, адзіны від сям. ўдодавых (U pupidae). П аш ы раны ў Еўразіі (на Пн да 55— 60 °С паўн. ш .), А ф ры ц ы , на а-вах М адагаскар, Канарскіх, Зялёнага М ыса. Ж ы ве пераваж на ў лесастэпавай і стэпавай зонах, рэдкалессі, гаях,' часам y парках, садах, уздоўж дарог; трапляецца каля населеных пунктаў. Гняздуецца ў дуплах, пнях, сярод кам ення. Зімуе ў Экватары яльнай А ф рыцы, Паўд. Азіі. Н а Беларусі звы чайны пералётны і пралётны від. Даўж. да 32 см, маса да 80 г. Афарбоўка I стракатая: вохрыста-рыжая з чорным і белым. > На галаве веерападобны вохрыста-рыжаваты чубок. Дзюба доўгая, загнутая ўніз. Крылы шырокія, акруглыя, хвост прамы. Ногі карот-1 кія з доўгімі пальцамі. Корміцца насякомымі j і беспазваночнымі. Манагам. Адкладвае да 6 (зрэдку да 12) яец. А.К.Фядоснў. !

J

УДРА, У д р a н к a, рака ў Л агойскім , Мінскім і Маладзечанскім р -н ах М ін скай вобл., правы пры ток р. Ры бчанка (бас. р. Вілія). Даўж. 26 км , пл. вадазбору 188 км2. Пачынаецца за 1 км на П нУ ад в. Малыя Бяседы Л агойскага р-на, цячэ ў межах М інскага ўзв., вусце за 2,5 км на Пн ад г.п. Радашковічы. УДРЫ (Oudry) Ж ан Баты ст (17.3.1686, Парыж — 30.4.1755), ф ранцузскі жывапісец, рысавальшчык, іравёр. Вучыўся ў свайго бацькі Ж ака У., М .С ера і Н .Л аржыльера. Чл. Акадэміі св. Лукі ў Ры ме і каралеўскай акадэміі ў П ары жы . 3 1734

сцэн п аляванн я («П аляванне н а аленя», 1723), серы й картонаў для габеленаў («П аляванні Л ю довіка XV», 1733— 45), анімалістычны х кампазіцы й («Сабака на стойцы», 1725), y якіх дакладнасць і натуралістычнасць спалучаю цца з вы танчан ай дэкараты ўнасцю . Аўтар партрэтаў (Ф . д э Л ова, 1724, і інш .). Вы канаў ілю страцыі д а баек Ж Л а ф а н т э н а (1729— 34), твораў П .С карон а (1726) і інш . П рацаваў дл я многіх еўрап. двароў.

ЎДСКАЯ ГУБА, заліў y зах. частцы Ахоцкага м. Даўж. 100 км , ш ыр. каля 85 км , глыб. да 36 м. К аля ўвахода — Ш антарскія а-вы . Упадае р. Уда. Ледастаў з кастр. да чэрвеня. Прылівы няправільныя паўсутачныя (да 7 м). П орт — Ч ум ікан (Расія).

УЖ Ы ЦА

167

П рацы (1973). 3 1918 на аматарскай сц эн е, з 1922 y П ерш ы м дзярж. т-ры У краіны імя Т .Ш аўчэнкі (Кіеў), з 1925 y т-рах «Дзярждрама» (Адэса), «Беразіль» (Харкаў), з 1936 y Кіеўскім укр. т-ры імя І.Ф ранко. Яе творчасці ўласціва паглы бленае раскры ццё псіхалогіі і адухоўленая паэты чнасц ь вобразаў. Сярод роляў: Г ан на («Украдзенае шчасце» Ф ран к о), М аклена («М аклена Граса» М .К уліш а), А ксана, Наталля Коўш ык

ЎЖАНЦАЎ

Ж Б.Удры. Б е л а я к а ч к а . 1753.

дырэктар шпалернай м ануфактуры ў Бавэ, з 1736 мануфактуры габеленаў y Парыжы. Прыдворны мастак Л ю довіка XV Аўтар нацюрмортаў («Н ацю рм орт з садавінай, 1721; «Белая качка», 1753),

Ю ры й Парыгоравіч (24.2.1928, г. Т абольск, Расія — 10.11.1979), бел. рэж ы сёр, педагог. Засл. арт. Беларусі (1964). С кончы ў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва імя Л уначарскага (1953). 3 1955 рэж ы сёр Дзярж. т-р а оперы і балета Беларусі, адначасова з 1958 вы кладчы к Бел. кансерваторы і, з 1965 гал. рэж ы сёр Бел. філармоніі. Сярод пастановак: оперы «Ш укальнікі ж эмчугу» Ж .Б ізэ (1956), «М анон» (1958) і «Вертэр» (1959) Ж .М асн э, «Калю чая ружа» Ю .С ем янякі (з В.Броўкіным, 1960), «Ц ерам-церамок» І.П ольскага (1961), «Кето і Катэ» В.Далідзе (з Дз.С молічам, І962), «Рафаэль» А .Арэнскага (1963), «Трубадур» (1964) і «Рыгалета» (1968) Дж .В ердзі, «Любоўны напітак» Г.Даніцэці (1965), «Андрэй К асценя» М .Аладава (з А.М аралёвым, 1970); аперэты «Карневільскія званы» Р.П ланкета (1.959) і «Ц ы ганскі барон» І.Ш трауса (I960); y опернай студыі Бел. кансерваторыі — «Яўген Анегін» П .Ч айкоўскага, «Вяселле Фігара» В.А.М оцарта, «Травіята» Вердзі, «Павел Карчагін» П .П адкавы рава. Дз.М.Жураўлёў. У Ж В ІЙ Н аталля М іхайлаўна (8.9.1898, г. Л ю бомль В алы нскай вобл., Украіна — 22.7.1986), украінская актрыса. Нар. арт. С С С Р (1944). Герой Сац.

(«Гібель эскадры », «Калінавы гай» А .К арнейчука), Кручы ніна, Тугіна («Без віны вінаваты я», «Апош няя ахвяра» А .Астроўскага), Ранеўская («Вішнёвы сад» А .Ч эхава), Т анкабіке («У ноч зацьм ен н я М есяца» М .К ары м а), Беатрычэ («М нога ш уму з нічога» У .Ш экспіра) і інш . Зды м алася ў кіно («Выбаргская старана», «Вясёлка», «Тарас Ш аўчэнка» і інш .). Д зярж . прэміі С С С Р 1946, 1949, 1951. Д зярж . прэм ія Украіны 1984.

ЎЖГАРАД, горад, цэнтр Закарпацкай вобл. У краіны , каля паднож ж а Усх. К арпат, н а р. Уж. У знік y 8— 9 ст. Каля 150 тыс. ж. (2001). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Аэрапорт. П рам-сць: дрэваапр., м эблевая, м еталаапр., маш .-буд., хім., лёгкая (абутковая і ш вейная), харч. і харчасмакавая (м ясная, малочная, кансервавая, вінаробная і інш .), вы тв-сць буд. матэры ялаў. Ун-т. Тэатры . Музеі: краязнаўчы , маст., нар. архітэктуры і побыту, мемарыяльны мастака Ф .Ф .М анайлы і інш. Арх. помнікі: замак (15— 18 ст.), біскупскі палац (1646), касцёл (1762— 67), гімназія (1784), ратуша (1810).

У Ж 0, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Обаль, за 42 км на П н ад г. Гарадок. П л. 0,59 км 2, даўж. больш за 3,1 км , найб. ш ыр. 320 м, найб. глыб. 12,6 м, даўж. берагавой лініі 7,7 км , пл. вадазбору 52,8 км 2. Катлавін а лагчы ннага тыпу. Схілы выш. 5— 7 м, пад хм ы зняком , y верхняй ч. разаран ьм . Берагі нізкія, пясчаны я, пад хмызн як о м , участкамі забалочаны я. Пойма ш ыр. д а 250 м. Д н о ілістае, мелкаводдзе пясчанае. 2 астравы , агульнай пл. 0,2 га. Зарастае да глыб. 2 м. Упадаюць 2 ручаі, вы цякае ручай y воз. Белае.

ЎЖЫЦА, рака ў Верхнядзвінскім р-не В іцебскай вобл., правы пры ток р. Зах. Д звіна. Даўж. 48 км, пл. вадазбору 350

168

У Ж Э ВІЧ

к м 2. Вы цякае з воз. Ц ятна за 1,2 км на У ад в. Дубровы, вусце за 1 км на ПдЗ ад чыг. ст. Верхнядзвінск. Ц ячэ ў межах А свейскай грады і П олацкай нізіны. Асн. прытокі: ручай М уквяціца (справа) і р. Бярозаўка (злева). Д аліна U -падобная, на асобных участках трапецападобная, шыр. 300— 500 м. П ойма двухбаковая, нізкая, забалочаная, ш ыр. 100— 150 м, на асобных участках адсутнічае. Р эчыш ча звілістае, ш ыр. 3— 5 м. Берагі стромкія, абры вістьм, параслі хм ы зняком. Сярэднегадавы расход вады ў вусці каля 2,5 м3/с . У Ж ^ВГЧ Іван П ятровіч, бел. і ўкраінскі вучоны-асветнік сярэдзіны 17 ст. Вучыўся ў Кракаўскім ун-це (з 28.10.1637), на тэалагічны м ф -ц е П арыжскага (Сарбона) ун-та. У 1641 y Кракаве напісаў паэму «Вобраз цн оты...». Аўтар «Граматыкі славенскай...» (на лац. мове, ілю страцы йны я пры клады і табліцы словазм янення — кіры ліцай). Вядома ў 2 рукапісны х вары янтах 1643 і 1645 (1-ы зберагаецца ў аддзеле рукапісаў Нац. б-кі ў П ары ж ы , 2-і — y ф ранц. г. Арас). У нікальная праца У. апісвае моўную сітуацыю на Беларусі і Украіне ў сярэдзіне 17 ст., ф ун кц ы янаванне нар.-літ. мовы , засн аванай на т.зв. простай мове. З ’яўляец ца перш ай удалай спробай граматы чнай сістэм аты зацыі агульнанар. мовы і супастаўляльнага аналізу з інш. слав. і неслав. мовамі. Тв:. Б е л . п е р . — y к н .: Я с к е в іч А .А . С т а р а -

гіня планеты Венера. Вядома з 1-га тыс. да н.э., y 5 — пач. 7 ст. н.э. адно з вярх. божастваў Аравіі. Л ічы лася адной з дачок вярх. даісламскага бога Алаха. У паселіш чы Нахл, на П н ад г. М екка, знаходзілася асабліва ш анаванае свяц іліш ча У. Заснавальнік ісламу М ухамед, які зрабіў Алаха адзіны м богам новай рэлігіі, напачатку пры знаваў і боскую прыроду У. УЗА, рака ў Буда-К аш алёўскім і Гомельскім р-нах Гомельскай вобл., правы пры ток р. Сож (бас. р. Д н япро). Даўж. 76 км, пл. вадазбору 944 к м 2. П а чы наецца за 1,2 км н а П дЗ ад в. Б ярозаўка Буда-Каш алёўскага р -н а, вусце на ўсх. ускраіне в. Бабовічы Гомельскага р-на. Асн. прытокі: Хочамля і Іволька (справа). Ц ячэ па П ры дняпроўскай нізіне. Д аліна трапецападобная, ш ыр.

600— 800 м, найб. 1,5 км. П ойм а ў вярхоўі і ніж нім цячэнн і адсутнічае, y сярэднім ц ячэнн і двухбаковая, ш ыр.

200— 400 м, найб. 700 м. Рэчы ш ча каналізаванае. Берагі стром кія, выш.

0,8— 3,5 м, месцамі больш. Зам ярзае ў сярэдзіне снеж ня, ледастаў 90 сут. Веснавы крыгаход y пач. 3-й дэкады сак., сярэдн яя працягласць 11 сутак. С ярэднегадавы расход вады ў вусці 3,4 м 3/с . Н а У. — г.п. Уваравічы.

У.В.Анічзнка.

УЗА, вёска ў Буда-Каш алёўскім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе Уваравічы — Калініна; чыг. ст. н а лініі Гом ель— Ж лобін. Ц энтр сельсавета. За 28 км наП дУ ад г. Буда-К.ашалёва, 20 км ад Гомеля. 1191 ж., 498 двароў (2002). Кансервава-агароднінасуш ы льны з-д. С ярэдняя ш кола, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. П ом нік падпольш чыкам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

ЎЗА, a л-У з з a («усемагугная»), y старажытнаарабскай рэлігіі і м іфалогіі ба-

У ЗА Е М А Д ЗЁ Я Н Н Е ў ф і л а с о . ф і і , катэгорьм , як ая адлюстроўвае працэсы

б е л а р у с к ія г р а м а т ы к і. М н . , 19 9 6 . Літ.: М е ч к о в с к а я Н .Б . Р а н н н е в о с т о ч н о с л а в я н с к н е г р а м м а т н к н . М н ., 1 9 8 4 .

ўздзеяння розных аб ’ектаў адзін на ацнаго, іх узаемную абумоўленасць, a таксам а парадж энне адны м аб’ектам другога. Уяўляе сабой тып непасрэднай або апасродкаванай, зн еш няй або ўнутр. сувязі. Цесна звязана з паняццем структуры\ выступае я к ф актар, які забяспечвае інтэграцы ю частак y пэўны тып цэласнасці, абумоўлівае сувязь усіх структурны х узроўняў бы цця, адзінства свету. Асн. кры ніца руху і развіцця аб’ектаў. К ож ная ф орм а руху мае ў сваёй аснове пэўны ты п У. структурных элементаў. С кладаны я ф ормы У. ўласцівы грамадскаму развіццю . П ры нц ы п У. ляжыць y аснове пазнання прыродных і сац. з’яў: пазнанн е пэўных а б ’ектаў патрабуе ўсведамлення іх У.; само пазнанне з’яўляец ца вы нікам У. паміж суб’ектам і аб ’ектам. У ЗА ЕМ А Д ЗЁ Я Н Н Е В О Й С К , узгоднен ы я сумесны я дзеянні падраздзяленняў, часцей, злучэнняў, аб ’ядн анн яў розных відаў узбр. сіл, родаў войск (сіл) і спец. войск; адзін з асн. пры нцы паў ваеннага майстэрства. Бывае стратэгічнае, аператыўнае і тактычнае. У .в . в я д о м а с а с т а р а ж . ч а с о ў . П ер ш а п ач а гк о в а а б м я ж о ў в а л а с я р а м к а м і б о ю (бітвы ); з п а ш ы р э н н е м м а ш т а б а ў у з б р . б а р а ц ь б ы ўзнікл а н е а б х о д н а с ц ь в а ў з а е м а д з е я н н і п а м іж буйн ы м і в а й с к . а б ’я д н а н н я м і ( а р м і я м і, групамі а р м і й , ф р а н т а м і ) , y т .л . к а а л іц ы я й дзяржаў ( у з б р . с і л а м і с а ю з н ік а ў ) . Б о л ь ш а к т ы ў н а У.в. в ы к а р ы с т о ў в а л а с я ў 1 - ю с у с в . в а й н у , асабліва ш ы р о к а — y 2 - ю с у с в . в а й н у , a т а к с а м а пры п р ав яд зен н і су ч асн ы х ваен . ап ерац ы й , y тл. V К у в е й ц е (г л . Кувейцкі крызіс 1990— 91), Афган і с т а н е ( 2 0 0 2 ) і ін ш .

У Рэспубліцы Беларусь У.в. і каардынацы ю дзейн асці структурных элементаў ваен. арганізацыі ажыццяўляе Мін-ва абарон ы і Ген. ш таб (у ваенны час з ’яў л яец ц а вы канаўчы м органам Савета бяспекі і дзейнічае пад кіраўніцтвам Галоўнакамандую чага Узбр. Сіламі). С.В.Папоу. У ЗА Е М А Д ЗЁ Я Н Н І ЭЛЕМЕНТАРНЫХ Ч А С Ц ІЦ , узаемнае ўэдзеянне элементарных часціц адна на адну, якое вызначае сілу сувязі паміж імі, змены іх станаў і ўзаемапераўтварэнні; фундам ен тальны я ўзаемадзеянні прыроды, перш асны м і кры ніцам і і пераносчыкамі якіх з ’яўляю цца элементарны я часціцы. Асн. ты пы : моцнае ўзаемадзеянне, электрамагнітнае ўзаемадзеянне і слабае ўзаемадзеянне (электраслабае ўзаемадзеянне), гравітацыйнае ўзаемадзеянне. Кожны ты п У.э.ч. характарызуецца сваёй к ан стан тай сувязі і радыусам дзеяння, мае свае захавання законы і інш. М о ц н ы я У .э .ч . ( к а н с т а н т а с у в я з і 1, раі ы у с д з е я н н я » 1 0 14 м ) у л а с ц ів ы адронам, а к а з в а ю ц ь з а я д з . с і л ы п а м і ж нуклонамі ў атамн ы м я д р ы , п р а ц э с ы ў з а е м а д з е я н н я барыёнаў і м е з о н а ў , у т в а р э н н е р э з а н а н с а ў і мноствавм н а р а д ж э н н е ч а с ц і ц ; y іх з а х о ў в а е ц ц а ізатапічн ы с п і н і д з і ў н а с ц ь . П а в о д л е квантавай хромадынамікі к р ы н і ц а м і м о ц н а г а У .э .ч . з ’яўляю цца кваркі, п е р а н о с ч ы к а м і — глюош. Э л е к т р а м а г н і т н ы я У .э .ч . (канстанв с у в я з і » 1 0 '2, р а д ы у с д з е я н н я б я с к о н ц ы ) уласд і в ы ў с ім э л е м е н т а р н ы м ч а с ц іц а м (магчыма, а к р а м я нейтрына), я к і я , я к п р а в іп а , маюці э л . з а р а д . Н а іх г р у н т у ю ц ц а ў н у т р ы -, міх-

атамныя і м іж м а л е к у л я р н ы я с іл ы ; а п т ы ч н ы я , тэрмічныя, х ім ., б ія л . і ін ш . з ’я в ы . Т э о р ы я эл.-магн. У .э.ч . — квантавая электрадынаміка — най б. з а к о н ч а н а я т э о р ы я , у з г о д н е н а я з эксперы м ен там y д а с я г н у т ы х м е ж а х д а к л а д насці. С л a б ы я У .э .ч . ( к а н с т а н т а с у в я з і з а лежыць ад э н е р г іі р э а к ц ы й , р а д ы у с д з е я н н я не вы зн ач ан ы ) у л а с ц ів ы ў с ім э л е м е н т а р н ы м часціцам (за в ы к л ю ч э н н е м фатона), лептонам і к в арк ам . А д к а з в а ю ц ь з а р а с п а д ы н е й трона, м ю он а, м е з о н а ў і г іп е р о н а ў , я к і я п р а цякаюць п ры н ізк іх э н е р г і я х з а к о ш т с л а б а г а 4-ферміённага У .э .ч . П е р а н о с ч ы к і э л е к т р а с л а б а г а У .э .ч . п р ы в ы с о к іх э н е р г і ях — кванты а д п а в е д н ы х к а л і б р о в а ч н ы х п а лёў. Г р а в і т а ц ы й н ы я У .э .ч . ( к а н с т а н т а сувязі *10 , р а д ы у с д з е я н н я б я с к о н ц ы ) у л а с цівы ўсім э л е м е н т а р н ы м ч а с ц і ц а м , я к і я м а юць масу. А д н а к з - з а м а л о й ін т э н с і ў н а с ц і лры разліках п р а ц э с а ў У .э .ч . н е ў л іч в а ю ц ц а . Паслядоўная к в а н т а в а п а л я в а я т э о р ы я г р а в іт а Цыі не ство р а н а (гл . Адзіная тэорыя поля). Для апісан н я г р а в іт а ц ы й н ы х э ф е к т а ў к а р ы с таюцца кл ас ічн ы м в а р ы я н т а м а г у л ь н а й аднос-

мноства — адзін пэўны элем ент 1-га мноства. У.а.а. — пры ватны від функцыі ці адлюстравання, калі дадзеная ф ункцы я і адваротная ёй з ’яўляю цца адназначнымі. К алі паміж 2 мноствамі мож на ўстанавіць У.а.а., то гэтьм м ноствы наз. э к в і в а л е н т н ы м і . Напр., мноствы цэлых і іх квадратаў эквівалентны я, таму ш то адпаведнасць л->л2 з ’яўляец ца У.а.а.

169

УЗБЕКІСТАН

У ЗБ Ё К Султан Мухамед (?— 1342), хан Залатой Арды з 1313. Умацаваў ханскую ўладу, увёў іслам як дзярж . рэлігію і праследаваў іншаверцаў. К аб аслабіць падначаленую яму Русь, распальваў варож асць паміж князямі. Асудзіў на смерць цвярскіх (і б. вял. уладзімірскіх) князёў Міхаіла Яраславіча (1318), Дзмітры я (1325) і Аляксандра (1339) М іхайлавічаў, y 1327 ж орстка задушыў анты ардынскае паўстанне ў Ц веры , якая з таго часу ўжо не магла на роўных змагацца з М асквой за перш ы нство на Русі. Ад яго імя паходзіць этнонім узбекі.

УЗАЕМАСЎВЯЗЬ, гл. ў арт. Сувязь.

У ЗБ Ё К І (саманазва y з б е к), народ, асн. насельніцтва Узбекістана (14,145 млн. чап., 1989). Ж ы вуць таксама ў Афганістане (больш за 1,7 млн. чал.), Таджыкістане (каля 1,2 млн. чал.), Казахстане (332 тыс. чал.), Кыргызстане, Туркменістане і інш. Агульная колькасць 18,5 млн. чал. Гавораць на узбекскай мове. Вернікі мусульмане-суніты.

УЗАЁМНА АДНАЗНЛЧНАЯ АДПАВЁДНАСЦЬ y м a т э м a т ы ц ы, адпаведнасць паміж элементамі 2 мностваў, пры якой кожнаму элементу 1-га м ноства адпавядае адзін пэўны элем ент 2-га мноства, a кожнаму элементу 2-га

У ЗБЕ К ІС Т А н (Ў збекнстон), „ Р э с публіка У з б е к і с т а н (Ўзбекнстон Республнхасн), дзярж ава ў Цэнтр. Азіі. М яжуе на П н і П н З з Казахстанам, на П дЗ з Т уркменістанам, на ПдУ з Таджыкістанам, на П нУ з К ы ргы зста-

тэорыі. Літ: Ч е н г

насці

Т .- П ., Л в Л .- Ф . К а л н б р о вочныс теорм в в ф м з н к е э л е м е н т а р н ы х ч а с твц. М., 1987; Б о г у ш А .А . Ф н з н к а м н к р о мнра вчера в с е г о д н я . М н ., 1984. А.А.Богуш.

Герб і сцяг Узбеюстана.

РЭСПУБЛІКА УЗБЕКІСТАН

Ф ер ган ск ая даліна

© Парквнт

Маштаб 1:9 0 0 0 0 0 0

!Н!амйі««

3

}

Л чаткальскі/

aj

эапав^

Маштаб 1:3 6 0 0 000 ТЬ Касаныій

®Янгіябад

Джусалы

Наўбажа*

;амольск-

Ч

©

Табашар

Кызыл-Кія

? T a

Н

Ч \ \

Гафураў

'^ахтакупыр "^Хайдаркан

с

y Іардан

Мынбулані ЛАШХДВУЗ,

Учкудук

ЧЫМКЕНТ1

Тактагуя

**MvHt-tf Тамдыбулан

АНГРЭНІ

VSTl НАМАНШ©

j Ашонгельды,

Гіждуван Р УХАРА

іурацінікі '-ч запав/ Янгікійілак©

І^рабад а.д ч|<атакурган

(аракуль

ТУРКМЕНАБАТ

5 ,

(ада/ху** ВІЛАЕТ

Халач 'аурдак®

^^Мукры ^ІЭДЖЭНСГроЙ

170

УЗБЕКІСТАН

нам, на Пд з Афганістанам; на П н З абмываецца А ральскім м. П л. 447,4 тыс. км 2. Нас. 24 755 тыс. чал. (2000). Сталіца — г. Ташкент. У складзе У. 12 вілаетаў (абласцей) і Рэспубліка К аракалпакстан. Дзярж. м ова — узбекская. Нац. свята — Дзень незалежнасці (1 вер.). Дзяржаўны лад. У. — рэспубліка. Дзейнічае кансты туцы я 1992 (са зм енамі і дапаўненням і 2002). К іраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які вы біраецца ўсеагульным, прамы м і тай н ы м галасаваннем на 7 гадоў з правам перавы брання. П рэзідэнт адначасова з ’яўляецца старш ы нёй Кабінета міністраў; ён назначае прэм ’ер-міністра і членаў урада. Вы ш эйш ы прадстаўнічы орган, як і ажыццяўляе заканад. ўладу, — двухпалатны Олій М ажліс (складаецца з Сената і Заканад. палаты). Прырода. У. разм еш чаны ў міжрэччы Амудар’і і С ы рдар’і. Больш ую ч. тэр. займаю ць раўніны , пераваж на Туранская нізіна, y межах я к о й вы лучаю цца плато Усцюрт (выш . да 292 м), алювіяльная раўніна Амудар’і з астанцовы мі ўзв. Кубетау, М ангы р, Т узкы р і ўзвыш аная раўніна пусты ні Кызылкум з ізаляваны м і гарамі Букантау (764 м), Кульджукгау (785 м), Тамдытау <922 м). Горы, перадгор’і і між горны я ўпадзіны складаю ць каля 20% тэр. Н а крайнім ПдУ адгор’і Зах. Ц ян ь-Ш аіы (хр. П скемскі -— вы ш . да 4299 м, г. Бештор; Каржантау, Угамскі, Ч аткальскі, Курамінскі). Ф ерганская даліна аддзяляе Ц ян ь-Ш ан ь ад Гісара-Алая (хр. Алайскі, Т уркестанскі, Зераўш анскі). Н а Пд К аш кадар’інская і Сурхандар’інская ўпадзіны, падзелены я Гісарскім хр. (выш. да 4643 м, г. Хазрэт Султан). Характэрна вы сокая сейсмічнасць. К ары сны я выкапні: вісмутавыя, медны я, поліметал. руды, вальфрам, золата, пры род-

Краявід y rapax Узбекістана.

ны газ, нафта, кам енны і буры вугаль, плавікавы і палявы ш пат, графіт, сера, кварц, вапнякі, вы рабны я і паўкаш тоўны я камяні. К ры ніды тэрм альны х вод. Клімат рэзка канты нентальны , засуш лівы. С ярэдняя т-р а студз. ад -9 °С на плато У сцюрт да 3 °С н а ПдУ, ліп. адпаведна 26 ЬС і 32 °С; y Т эрмезе зарэгістравана т-ра павеТра 49,6 °С. Ападкаў ад 80— 250 мм на раўнінах да 1000 мм y rapax. Н евял. ледавікі ў гарах. Гал. рэкі: С ы рдар’я з пры токам Ч ы рч ы к і Аму-

Да арт. Узбекістан. Ландшафг Ферганскай даліны.

дар’я з пры токамі Сурхандар’я, Шэрабад, К аш кадар’я, Зераўш ан. Найб. возера — Аральскае мора, ш мат поймавых і дэльтавы х азёр, вадасховішчаў. Каля 171 тыс. км араш альны х каналаў. Гал. каналы : Эскіянхорскі, Вялікі Фергансп канал, П аўн. і Паўд. Ф ерганскі, Мірзачульскі, Т аш кенцкі. Глебы на раўнінах ш эра-буры я пусты нны я, пяскі, такыры і саланчакі; y перадгор’ях і міжгорнш далінах — ш эразём ы ; y rapax — каршневы я і бурыя. Н а раўнінах пераважае| расліннасц ь пусты нь (палын, саляккі, 1 чорн ы саксаул), па далінах р э к — тугайн ы я лясы . У перадгор’ях — эфемеры , сухі разнатраўны стэп, паўхмызнякі і хм ы знякі (міндаль, фісташ кі, курчаўка, віш арнік). С ярэд нягор’і заняты лугава-лясной расліннасцю , дзе сярод разнатраўя і хмы знякоў (бружмель, барбары с, ш ы пш ы на) трапляю цца арча, грэцкі арэх, клён, віш ня, алыча, яблыні і інш . П ад лесам каля 2% тэр. У выса- : кагор’ях — ціпчаковы я стэпы. Жывёль- ^ ны свет пустынь: суслікі, тушканчыкі, заяц-талай, воўк, чарапаха, агамы, вараны, гюрза; характэрны скарпіёны , фалангі, тарантулы , маскіты і інш.; з птуш ак — саксаульная сойка, буланы казадой, пусты нны верабей, валасянкі. У тугайных лясах — дзіх, чаротавы кот, ш акал; з птуш ак — чаплі, фазаны, качкі. У гарах — вінтарогі казёл, горны баран, барс; з гггушак — кеклік, улар, арлы , грыфы . 9 запаведнікаў, y т.л. Чат-| кальскі, Гісарскі, Бадай-Тугай; 9 заказ-І нікаў, Заам інскі і У гам-Ч аткальскі нац. паркі, 2 дзярж . помнікі прыроды. Насельніцтва Асн. насельнідтва — узбекі (80%). Ж ы вуць таксам а рускія * (5,5% ), тадж ы кі (5% ), казахі (3%), каракалпакі (2,5% ), татары (1,5% ) і інш. М усульмане-сунітьі — 88%, праваслаў-J ны я хры сціяне — 9%. Сярэдняя ш чы льн. 55,3 чал. на 1 км 2. Самы густа-1 населены раён — Ф ерганская даліна. | асабліва А нды ж анскі (522 чал. на 1 км 2), Ф ерганскі (340) і Наманганскі (261 чал. на 1 к м 2) нілаеты. Гар. насельнінтва 37%. Н айб. гарады (тыс. чал.,1 2000): Т аш кент (2148), Самарканд (361),, Н ам ан ган (336), А нды ж ан (334), Бухара (239), Ф ергана (185). У эканом іды занята (1999) 8,9 млн. чал., y т л . ў прам-сці 19,8%, сельскай і л ясн ой гаспадарцыі 35,8%, y абслуговых галінах 44,4%. Псторыя. Чалавек на тэр. У. вядомы з эпохі палеаліту (грот Тэшык-Таш з пахаваннем, хлопчыка-неандэртальда і інш.). У 4—3-а тыс. да н.э. тут існавала неалітычная кельтШ мінарская культура, на позніх этапах дасой пачаўся пераход да земляробства і жывёлагадоў» лі. У эпоху бронзы ўзнікла штучнае арашэнне. 3 сярэдзіны 1-га тыс. да н.э. тэр. У. наса лялі іранскамоўныя плямёны, якія стварьпі шэраг дзярж. утварэнняў — Бактрыю, Согі, Харэзм, y стэпах і пустынях жылі качэўніхіжывёлаводы сакі. У 6 ст. да н.э. туг усталява-і на ўлада Ахеменідаў дзяржавы. У 329—327 ді н.э. ў Согд і Бактрыю ўварваліся всйаі Аляксандра Македонскага і заваявалі іх паслі доўгага змагання з мясц. насельніцгвам на чале са Спітаменам. Каля 250 да н.э. намеснік Селеўкідаў y Бактрыі стварыў Грэка-Бактрыйскае царства, якое ў сярэдзіне 2 ст. да н.э. знішчылі тахары. У 1 ст. да н.э. — 3 ст, н.э. тэр. У. ў складзе Кушанскай дзяржавы. У|

5 ст. туг усгалявана ўлада эфталітаў, y 560-я г. — цюркаў э Заходне-Цюркскага каганата. У пач. 8 ст. пачаліся арабскія заваяванні. У 712 арабы заваявалі Харэзм і раён паміж рэкамі Амудар'я і Сырдар’я, які назвалі Маверанахр. Мясц. насельніцгва супраціўлялася эаваёўніхам, найбуйнейшым было Муканы паўстанне ў 770—780-я г. 3 таго часу ва У. пашырыўся іслам, які хутка выцесніў мясц. ралігіі (будызм, зараастрызм, маніхейства, хрысціянства). Панаванне арабаў y 9 ст. змянілася ўладай мясц. дынастый, утворана Саманідаў дзяржава са сталіцай y г. Бухара. У 999 яна заваявана аб’яднаннем цюркскіх плямён на чале з дынастыяй Караханідаў, тэр. У. апынулася пад уладай адной з цюрхскіх дынастый — Газневідаў. Пачалося фарміраванне цюркскай народнасці, якая пазней атрымала назву узбекаў. У канцы 11 ст. Караханіііаў дзяржава трапіла ў залежнасць ад сельджукаў, з 12 ст. — каракітаяў. 3 канца 12 сг. пачалося ўзвышэнне Харэзмшахаў дзяржавы, правіцелі жой y пач. 13 ст. аб'ядналі пад сваёй уладай Сярэднюю Азію і Іран. У 1219—21 y Сярэднюю Азію ўварваліся манголы (гл. Мангольскія заваяванні), якія спустошылі краілу. Большая ч. тэр. У. ўвайшла ў шіад Джагатайскага ( Чагатайскага) улуса. які ў пач. 14 ст. распаўся на дробныя ўладанні. У канцы 14 ст. ўгварылася дзяржава Цімура (1336—1W5) са сталіцай y г. Самарканд. У 15 ст. дзяржава Цімурыдаў дасяпіула росквіту, асабліва Самарканд y час кіравання Улугбека 11409—49], На мяжы 15—16 ст. уладаіші Цімурыдаў заваяваны плямёнамі узбекаў на чале э Шэйбані-ханам, якія далі сваю назву цюркскай народнасці, што ўЬко склалася на іэр. У. Паступова ўгварыліся 3 дзяржавы на чале з узб. дынастыямі: Бухарскае ханства (з сярэдзіны 18 ст. Бухарскі эмірат)1 Хівінскае ханствп і Кахандскае ханства (з канца 18 ст.). Найб моцнае э іх Какандскае ханства ў 1-й пал. 19 сг. праводзіла акгыўную заваёўніцкую лалігыку зямель кіргізаў і казахаў. Рух какандцаў прывёў да сутыкнення на Пн з сустрэчнай рас экспансіяй y напрамку Сярэдняй Азіі, У 1853 рас. войскі 'авалодалі какандскай крэпасцю Ак-Мячэць (цяпер Кзыл-Арда), a з 1864 пачалі наступленне на гал. цэнтры Какандскага ханства. У 1864 рас. армія заваявала Ташкент, a ў 1867 прымусіла какандцаў прызнаць вярх. ўладу Расіі. Пасля кароткачасовай вайвы рас. пратэхтарат y 1868 прызнаў Бухарскі эмірат, a ў 1873 і Хівінскае ханства. У 1866 створана Туркестанскае ген.-губернатарства са сталіцай y Ташкенце. Пасля Кашдскага паўстанмя 1873-^76 Какандскае хансгва скасавана. Пад прамым рас. кіраваннем ген.-губернатар К.П.Каўфман правёў зямельную рэформу, што спрыяла развіццю рыначных адносін. Будаваліся чыгункі. Неўзабаве У. стаў гал, раёнам вытв-сці бавоўны ў Расіі (потым СССР). Пагаршэнне становішча насельніцтва ў час 1-й сусв. вайны прывяло да Сярэднеазіяцкага паўстання 1916. Пасля Лют. рэвалю цы і 1917 на тэр. У. створаны Саветы рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Адначасова пачалі ф арм іравацца нац. узб, арганізацы і «Ш ура-іІслам», «Шура-і-Улема». 14.11.1917 улада ў Ташкенце перайш ла да С авета на чале з бальшавікамі. А дначасова ў Какандзе лідэры узб. нац. арг-цы й стварылі ўласны ўрад — Какандскую аўтаномію (ліквідавана ў лю т. 1918 Чырв. Арміяй). 30.4.1918 абвеш чана Туркестанская Аўтаномная Савецкая Сацыяшстычная Рэспубліка. У лют. 1920 Чы рв. Армія скінула хівінскага хана, створана Харэзмская Народная Савецкая Рэспубліш, y вер. 1920 скінуты бухарскі эм ір і абвешчана Бухарская Народная Савецт Рэспубліка. Да 1926 нрацягвалася

змаганне з басмацтвам. У 1921— 22 і 1926— 29 тут праведзена зям ельна-водная рэф орма. 27.10.1924 раш эн н ем Ц В К С С С Р створана Узб. С С Р. 1-ы Устаноўчы з ’езд Саветаў У.

(13— 17.2.1925) пры няў Д экларацы ю пра дзярж. суверэнітэт Узб. С С Р . У 1929 пачалася прымусовая калекты візацы я, што пры вяло да новага ўздыму басм ацкага руху. За гады сав. улады ва У. створана буйная прам -сц ь, узнікла узб. інтэлігенцы я, якая імкнулася паш ы раць культуру ў масы . У Вял. Айч.

УЗБЕКІСТАН_____________171 280 воінам з У. пры своена званне Героя Сав. Саюза, y т.л. 18 чал. за вы зваленне Беларусі. Разам з дасягненнямі да 1980-х г. нарасталі негаты ўны я тэн д эн ц ы і, звяз а н ы я з м о н ак у л ьту р ай бавоўны , абм яленнем Арала. 20.6.1990 Вярх. Савет Узб. С С Р пры няў Дэкларацы ю аб дзярж. суверэнітэце, a 31.8.1991 абвясціў дзярж. незалеж насць У. Урад прэзідэнта І.А Карымава праводзіць палітыку развідця ры начны х адносін і ўмацаванн я эканам . сувязей з інш. краінамі, курс на пабудову свецкай дзяржавы. У. — чл. ААН (з 1992), Садружнасці Н езалеж ны х Дзяржаў, A pr-ц ы і па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе і інш. міжнар. арг-цы й. Д ы пламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 21.2.1993.

Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. Ва У. дзейнічаю ць паліт. пар-

Да арт. Узбекістан. Прадукдыя завода грузавых аўтамабіляў.

Да арт. Узбекістан. Збор бавоўны. вайну ва У. эвакуіравана больш за 90 прадпрыемстваў і ўстаноў, y т.л. з Беларусі; каля 200 тыс. дзяцей. Б ол ы л я к

тыі: Н ар.-дэм акр. парты я У., Н ац.-дэмакр. парты я У. «Ф ідакарлар», Д эм акр. парты я нац. адрадж эння, С ацы ял-дэмакр. парты я У. «Адалат» (-«Справядлівасць»), У збекістан «Халк бірлігі» харакац і (Рух «Н ароднае адзінства»), Гаспадарка. У. — індустр.-аграрная краіна. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП ) y 1999 склаў 46,3 млрд. дол. (2,3 тыс. дол. на 1 чал ). П ры яры тэтны я галіны эканом ікі — нафтавая і газавая, апрацоўчая, сельская гаспадарка, электраэнергетыка, металургія, маш ы набудаванне, хімічная. Н а долю п р а м ы с л о в а с ц i і буд-ва пры падае каля 30% ВУП. У краіне каля 11 тыс. прадпрыемстваў. П аліўна-энергет. комплекс уключае здабычу нафты і пры роднага газу (наф тагазаносны я раёны — Усцю рцкі, Бухара-Х івінскі, П аўд.-Зах.-Гісарскі, Ф ерганскі, Сурхандар’інскі; газавыя радовіш чы — Ш уртанская і М убарэкская групы), бурага вугалю (Ангрэнскае, Ш аргунскае і Байсунскае радовіш чы, агульныя запасы 2 млрд. т). У 2000 здабы та нафты 8,1 млн. т, газу 55,6 млрд. м , вугалю 3,8 млн. т. П ерапрадоўка нафты на А лты ары кскім, Бухарскім і Ф ерганскім з-дах, газу — на Ш уртанскім і М убарэкскім з-дах. Аснову энергетыкі складаю ць Ц Э С , якія працуюць пераваж на на газе (Т аш кенц кая, Сырд ар ’інская, Тахіяташ ская Д Р Э С ) і ГЭС (каскад ГЭС на р. Чы рчы к, Ф архадская на р. С ы рдар’я). 37 электрастанцы й,

172

УЗБЕКІСТАН

вы тв-сць электраэнергіі 45,3 млрд. кВ тгад з (1999). Каляровая металургія грунтуецца н а мясц. сы равіне. Здабыча і перапрацоўка медны х і поліметал. руд на Ангрэн-А лмалы кскім вузле. Вытв-сць кан ц эн трату вальф рам у і м алібдэну ў Ч ы р ч ы к у , зо л а та і р эд к азя м е л ьн ы х металаў на Н аваійскім горна-металургічны м камбінаце. У. займае 5-е месца ў свеце па запасах і 7-е месца па здабычы золата. Ч орн ая металургія прадстаўл ен а з-д ам y г. Бекабад. Гал. спецы ялізацы я м аш ы набудавання — с.-г. маш ынабудаванне: вы тв-сць маш ы н для баваўнаводства (трактары, сеялкі, бавоўнаўборачны я м аш ы ны ) і бавоўнаачы ш чальнага абсталявання, тэхніхі для ш аўкаводства, абсталявання для тэкст., нафтахім. і газавай прам -сці, маш ын для ірыгацы і (Т аш кент, Каканд, А ндыж ан). Развіта авіяц. прам -сц ь (вы тв-сць ірузавы х і пасаж. самалётаў маркі «Іл» і на іх базе палівазаправачны х, сан. і паж арны х мадэлей самалётаў) y Т аш кенце. Аўтамабілебудаванне: узб.-кар. прадпры емства «УзДэу» (г. А сака) і узб.-тур. прадпры ем ства па вы тв-сці аўтобусаў (г. С ам арканд). Хім. прам-сць: вы тв-сць азотных і ф осф арны х угнаенняў (Чы рчык, С ам арканд, Ф ергана, Н аваі), хім. валакна (Ф ергана), гаіастмас (Таш кент, Д ж ы зак), гумава-тэхн. вырабаў, быт. хіміі, лакаў і фарбаў (Алмалык, Н ам анган, Т аш кент), м еды каментаў (Таш кент). Гідролізны я з-ды ў Андыжане, Ф ергане, Янгіюлі. П рам -сц ь буд. матэры ялаў (вы тв-сц ь цэменту, цэглы, вапны, керамікі, ш ы феру, жалезабетонны х вырабаў) y Бекабадзе, А нгрэне, Наваі, Таш кенце. Важнае месца ў прам -сці займ аю ць трады ц. галіны: лёгкая (каля 40% прамы сл. прадукцы і), y т.л. бавоўнаачы ш чальная (1,3 млн. т. бавоўнавалакна; А ндыжан, Бухара, Я нгію ль і інш .), баваўняная (Бухара), ш аўковая (М аргілан, Н ам ан ган і інш .), ш арсця-

Да арт. Уэбекістан. Горад Бухара.

ная (Хіва), ды вановая (Бухара), гарбарн а-абутковая (К акан д , Ф ергана), ш вейная; харчасм акавая (алейн ая, масласы раробная, м ясн ая, м укам ольная, круп я н а я , п л о д а а га р о д н ін а к а н с с р в а в а я,

Да арт. Узбешстян Медрэсэ Чар Мінар y Бухары.

Да арт. Узбекістан. Будынак парламента ў Ташкенце.

вінаробная, тытунёвая, рыбная). Нар маст. промыслы. С е л ь с к а я г aсп а д а р к а — а с н о в а эканомікі У, (31,7% ВУП ), забясп ечвае 70% унутр, тавараабароту і 55% валю тны х пастулл е н н я ў . Н е д зя р ж . с ек т ар дае каля 95% с.-г. прадукцыі. С.-г. ўгоддзі займаю ць (млн. га, 2000) 23,5, y т л . ворнш землі 4,1, сенажаці 0,1, паш ы ' 18,9; араш аецца каля 4,2. Гал. галіна сельскай гасападаркі —• араш альнае земляробства (55,2% с.-г. прадукцыі). Пасяўнш пл. (тыс. га, 2000) 3778, y т.л. пад збожж авымі 1610, тэхн. 1510 (бавоўнік 1440), кармавы мі 429 (лю цэрна 220), бульбай, агароднінай і бахчавы мі 219. Гал. спецы ялізацы я сельскай гаспадаркі — баваўнаводства на паліўных землях. Найб. пасевы ў далінах Ф ерганскай, Сырдар’і і Зераўш ана, нізоўях Амудар’і. У паўд. раёнахўБухарскі, К аш кадар’інскі і Сурхандар’інскі вілаеты) вырошчваюць тонкавалакністы я гатункі бавоўніку, У. займае 1-е месца ў С Н Д па зборн бавоўны -сы рцу (3 млн. т) і 2-е месна ў свеце па экспарце бавоўны. 3 тэхн. культур вы рош чваю ць таксама кенаф, тытунь, цукр. трыснёг. У апош нія гады павялічваю цда пасяўньія плош чы і збор збожжавых культур. Рыс, кукурузу, джугару вы рош чваю ць на паліўных землях; пш аніду, ячм ень і інш . — н а багарнш. Развіты агародніЦтва, бахчаводства, бульбаводства, пладаводства (абрыкосы, персікі, яблы кі, віш ні, гранат, інжыр, хурма, міндаль), вінаградарства. Збор (тыс. т, 2000): збожж а 3924, агародніны 2644, бульбы 731, садавіны 204, вінаграду 120, бахчавых 5, тытуню 24. Гал. галіна жывёлагадбўлі — авечкагадоў® Асн. раён каракулегадоўлі — пустыня Кызылкум, танкарунная і мяса-сальная авечкагадоўля ў перадгорных і горнш раёнах. Гадуюць таксам а буйн. par. жывёлу мяснога і м яса-м алочнага кірунку, свіней, коз, коней, вярблюдаў. Птушкагадоўля. Гал. раёны вы тв-сці прадукцыі жывёлагадоўлі — Бухарскі, Кашкадар’інскі, Сурхандар’інскі, Самаркандскі, Д ж ы закскі вілаеты і Каракалпакстан. Пагалоўе (млн. галоў, 1998): авеч ак 8,6, буйн. par. ж ы вёлы 5,2, свіней 0,2, коз 0,7, птуш ак 12,3. Вытв-сць мяса (у забойн ай вазе) 841 тыс. т, малака 3632,5 тыс. т, ш курак каракуля 1,5 млн. ііггук, грубай авечай воўны 18 тыс. т. Ш аўкаводства паш ы рана ў Ферганскай даліне (каля 30 тыс. т. к окан аў штогод), Рыбалоўства. Зверагадоўля. Асн. від транспарту — чы гуначны (80% грузаабароту). Даўж. чы гунак 3,5 тыс. km , y т.л. электры ф ікавана 500 км. Даўж. аўтадарог 43,2 тыс. km , y т.л. з цвёрдым пакры ццём 42 тыс. км. Суднаходства па р. Амудар’я. 13 аэрапортаў. 9 буйных газаправодаў (даўж. болыд за 4 тыс. км). Курорты: Т аш кенцкія мінер. воды, Ч артак, Чы міён, Шахімардан. Замеж ны турызм (даход 21 млн. дсл.). Экспарт (3,8 млрд. дод., 1998): бавоўнавалакн о, пры родны газ, электраэнергія, каляровы я металы, харч. прадукты. Імпарт (4,1 млрд. дол., 1998): машыны і абсталяванне, лес, спаж ы вецкія тавары. Асн. гандл. партнёры: Расія, Паўд. Ка-

рэя, Турцыя, Германія, ЗШ А, Італія, Туркменістан. Рэспубліка Беларусь экспартуе ва У. трактары, ш ыны, імпартуе бавоўнавалакно. Граш овая адзінка — сум. Узброеныя сілы налічваю ць 58 тыс. чал. (2000). Складаюцца з сухап. войск, ВПС і ППА, спец. войск і нац. гвардыі. Галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплектаванне паводле пры зы ву і па кантракце. Тэрмін абавязковай службы 12 месяцаў. У сухап. войсках больш за 35 тыс. чал., y ВПС і П П А каля 9 тыс. чал., y спец. войсках і нац. гвардыі больш за 10 тыс. чал. Н а ўзбраенні каля 950 танкаў і баяяых браніраваны х машын, больш за 100 рэакты ўны х сістэм залпавага агню, каля 500 артыл. гармат, 150 баявых самалётаў, каля 130 верталётаў і інш. Ахова здароўя. М ед. абслугоўванне дзярж., платнае, прыватнае. С ярэдняя працягласць ж ыцця муж чын 60, ж анчын 67 гадоў (2001). Узровень нараджальнасці — 26 на 1 тыс. чал., смяротнасць — 8 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост — 1,8%. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 120 чал., урачамі — 1 на 302 чал. Дзіцячая смяротнасць — 72 на 1 тыс. нованароджаных

Друк, радыё, тэлебачанне. У 1990-я г. ва У. вы давалася каля 460 газет і часопісаў, з іх болы д за 200 на узб. мове. Н айб. ты раж маю ць «Правда Востока» (з 1917, на рус.), «Халк сузд» («Народнае слова», з 1991, на узб. і рус. мовах). Інфарм. агенцтва — Нац. інфарм. агенцтва У. (УзА, з 1992). Д зейн асць радыё і тэлебачан ня каарды нуе Дзярж. к-т па справах радыё і тэлебачання. Рады ёвяш чанне з 1927. Перадачы вядуцца па 3 праграмах на узб., рус., тадж., каз., тат., каракалл., уйгурскай мовах, з 1947 і на замежжа. Т элебачан не з 1956. Перадачы вядуцца па 3 лраграмах на узб., рус., каз. мовах, рэтранслірую цца перадачы з М асквы , Б іш кека, Душ анбе. Д зейнічае сетка абл. тэлевізійны х станцы й. Літаратура. Развіваецца на узбекскай мове. Вытокі яе ў багатым узб. фалыслоры (дастаны, казкі, песні, нар. драма і інш ). Н айб. л аш ы ран ы эпічны ж анр — дастан, звязаны з гісторы яй народа. Вядом ы літ. алрацоўкі казачны х сюжэтаў

УЗБЕКІСТАН

173

(аалісана каля 300 тэкстаў), складзены х нар. сказіцелямі: гераічды я эпасы «Алпамы ш », «Айслу»; героіка-рамант. «Гораглы», «Рустамхан»; раманічны я «Арзігуль», «Тахір і Зухра»; воінскія «Юсуф і Ахмед», «Алібек і Балібек»; гіст. «Талганай», «Тулумбек», літ. паходж ання «Фархад і Ш ыры н», «Лейлі і Меджнун» і інш. П ерш ы я помнікі узб. лісьменнасці (на цю рк. мове) дайш лі з 11 ст.: дыдакты чдая паэм а Ю .Баласагуні «Веды, цгго даю ць ш часце» (1069), праца М .К аш гары «С лоўнік цюркскіх гаворак» (1072— 74), дасы чадая фалькл. матэрыялам, кн. А Ю г н а й «Дар ісдін» (канец 12 — пач. 13 ст.). У 14— 15 ст. лаявіліся творы на стараузб. мове: рамант. лаэмы «Ю зуф і Зулейха» Дурбека, «Гуль і Наўруз» Лутфі (1411), творы Атаі, Сакакі і інш. Росквіту узб. л -р а дасягнула

( 2001).

Асвета, навуковыя ўстановы Сучасная сістэма адукацыі ўключае даш кольныя ўстановы, агульнаадук. ш колы , прафес.-тэдн., сярэднія спец. і вы ш эйшыя навуч. ўстановы. А гульная (ш кольная) адукацыя складаецца з 3 ступеней: пачатковая (1— 4 кл.), абавязковая (5— 9 кл.) і сярэдняя (10— 11 кл.). Выкладанне вядзецца на узб., рус., каз., кірг., каракалпакскай, тадж., карэйскай і інш. мовах. Сярэднюю спец. адукацыю можна атрымаць і ў спецы ялізаваны х каледжах і акад. лідэях. С істэма вы ш эй ш ай адукацыі прадугледжвае: няпоўную вышэйшую адукацыю (вы даецца ды плом малодшага спецыяліста пэўнай кваліфікацыі); базавую вы ш эйш ую адукацыю (прысвойваецца ступень бакалаўра); закончаную вышэйшую адукацыю (пры свойваецда ступень магістра). У 2002/03 навуч. г. ва У. 63 ВНУ, y т.л. 20 ун-таў. Буйнейшыя ВНУ: Нац. ун-т У., пед. і аграрны ун-ты, электратэхн. ін-т сувязі, мед. № 1 і № 2 ін-ты — усе ў Т аш кенце; ун-ты ў гарадах Нукус і Самарканд. Буйнейшыя б-кі: К аракалпакстанская рэсп. (г. Нукус), абл. навук.-універсальныя ў гарадах Таш кент, Анды жан, Бухара, Наманган, Самарканд, Тэрмез, Фергана, Ургенч і інш.; Рэсп. дзіцячая і Рэсп. цэнтр. для сляпых y Т аш кенце. Найб. музеі: Нац. гісторыі У., Літ. імя А.Наваі, гісторыі Цімурыдаў, алімпійскай славы, мастацтваў, пры кладнога мастадгва, прыроды, Д ом -м узей У.Тансыкбаева — усе ў Таш кенце; мастацтваў Рэспублікі К аракаллакстан (г. Нукус), арх.-маст. м узей-залаведнік (г. Бухара), археал. (г. Тэрмез), музей-запаведнік «Ічан-К ал’а» (г. Хіва) і інш. Навук. даследаванні вядуцца ў Нац. АН (засн. ў 1943), галіновых Н ДІ, на кафедрах ун-таў і інш. ВНУ.

Да арт. Узбекістан. Мемарыяльны комплекс Імана Аль-Бухары ў Самаркандзе.

Да арт. Узбекістан М . К а р а х а н . Сейбітка.

1946.

174____________ УЗБЕКІСТАН ў творчасці паэта-гуманіста Наваі. У 16— 19 ст. фалькл. і літ. сю ж эты апрацоўвалі паэты М еджлісі, Саадзі, Н іш аці Харэзмі, Салахі, С айкалі, Н адзіра і інш. Узнікла маст. проза: апавяд анн і Хаджы (16 ст.), мемуарны я творы Б.А бу-ль-Газі (17 ст.), алегары чная аповесць «Апавяданні пра Саву, або П ры казкі» М .Гульхані (канец 18 — пач. 19 ст ); развіваліся ліры ка Муніса Харэзмі (кан ец 18 — пач. 19 ст.), сатыр. паэзія ў творах 3 Б абура, Б.М аш раба, Турдзі, М .М ахмура, М.Агахі. 3 далучэннем С ярэд н яй Азіі да Расіі (2-я пал. 19 ст.) перадавая рус. грамадска-эстэт. думка паўплывала на паэтаў М .Мукімі, Фурката, У.Заўкі, A Аваза, y творчасці якіх паглыбіліся рэалізм і народнасць. П ачы нальнікі узб. сав. л -р ы — Х.Хамза і Айні. У 1920-я г. выступілі маладыя паэты Гафур Гулям, Айбек, Уіігун, А.Кахар, Алімджан Хамід, К.Яшэн. Развіваліся маст. проза (раманы A .Кадыры, аповесці і апавяданні Айдын, Гайраці, Уйгуна), драматургія (п ’есы Хамзы, Яш эна). У 1930-я г. з пры ходам y паэзію М.Ш эйхзадэ, С.Джуры, У.Н асы ра, Зульфіі, Міртэміра, Абдулы Сабіра паш ы ры лася яе тэм аты ка, узбагацілася ж анрава-сты лявая палітра. У прозе выступалі Кадыры, Кахар, Х .Ш амс, Айбек, А йдын, y драматургіі — Я ш эн, Н Сафараў. У Вял. Айч. вайну пераважала публіцыст. паэзія (Гафур Гулям, Алімджан Хамід, Уйгун, ІЛ эйхзадэ і інш .). П асляваен . л -р а стала больш разнастайнай па тэматы цы , жанрах і формах. Н авелісты ка і публіцысты ка ваен. гадоў y пэўнай ступені падрыхтавалі асэнсаванне воінскага подзвігу народа ў эпічны х жанрах — аповесці і рамане («Сапраўднае каханне» I.Рахіма, «С онца не згасне» А йбека, «Гады ў шынялях» Ш ухрата, «Гарызонт» Саіда Ахмада). У 1950— 60-я г. ў л -р ы пераважалі тэмы вёскі (раманы А йбека, Кахара, Рахіма), гіст.-рэв. (творы Х.Гуляма, М .Ісмаілі), пераемнасці рэв.-гіст. і культ. трады цы й (А.Мухтар), духоўнага аблічча сучасніка (раманы П.Кадырава, А.Якубава, Мірмухсіна і інш .). У 1960— 70-я г. далейш ае развіццё атры малі аповесць (Саід Ахмад,

Мухтар, У.Умарбекаў, Кадыраў, Якубаў, С.Зунунава, Х.Назір), мемуарная л -ра (Айбек, Кахар, Сафараў), зарадзіўся ж анр паэм ы (Т.Тула, М ірмухсін, Х.Гулям , М .Бабаеў і інш .). Традыцыі узб. драматургіі прадоўжылі І.Султан, Саф араў, Кахар, С.Азімаў і інш. У 1990-я -— пач. 2000-х г. y л -р ы плённа працавалі празаікі Кадыраў, Якубаў, Мірмухсін, Умарбекаў; паэты Э.Вахідаў, А.Арыпаў, Ш укруло і інш. У 1934 створаны Саюз пісьм еннікаў У. Н а бел. мове вы дадзены кнігі узб. казак «Узбекскія народны я казкі» (1959), «Дзве сястры» (1966), «Кемлівы я браты» (1981, пер. І.С акалоўскі); анталогіі паэ-

Іпатава); раманы і аповесці «М ацней за буру» Ш.Рашыдава (1963, пер. П.Кавалёў і А .Кулакоўскі), «Зялёная горка* Умарбекава (1976, пер. М.Татур), «Чарадзейная ш апка» (1976) і «К анец Жоўтага Дзіва» Х.'Гухтабаева (1983, абедзве пер. З.П етруш эня і Л .Ц яляк), «Кроў на камені» Я.ІІІукурава (пер. У.Ш ахавец) і «В огненная рака ў пясках» Н азіра (пер. Ц яляк, абедзве 1977), «Яго вялікасць Чалавек» Р Файзі (1978, пер. Кулакоўскі), «Дні праклёну і дн і надзеі» Сафарава (1982, пер. А.Ж ук), «Пагорак з цю льпанамі» Л.М ахмудава (1985, нер. П етруш эня і Ц яляк). У бел. перыёдыцы друкаваліся пераклады твораў М.Абду-

Да арт. Узбекістан. A T а т э в а с я н . Дарога ў сады. 1928.

Да арт. Узбекістан. А Б а й м а т а ў . Паргрэт Авідэны. 1967.

зіі «Спявае Узбекістан» (1962) і «Сонца ў арыках» (1966); зб -кі «Узбекскія апавяданні» (1966), «Вясёлка над арыкам» (1986), «Другі перавал» (1990, пер. В.Іпатава, М .Ф іліповіч, У .Яцко); кнігі паэзіі «Лірыка» (1967) і «Такое сэрца ў мяне» Зульф іі (1985, пер. Э.Агняцвет), «Яблык на ўсіх» П .М ум іна (1986, пер.

кары мава, М.Алі, Ары пава, Э.Ахунавай, Гафура Гуляма, Х.Даўрона, Дж.Джабарава, Г.Джураевай, Зульфіі, Т.Ільхамава, М .К ары ева, А .М атчана, А .М у/іарава, Н аваі, Н азіра, А.Раджабава, А.Умары, Р.Ф архадзі, Х .Ш ары пава, Шукруло, Якубава і інш. Сярод перакладчыкаў узб. пісьм еннікаў на бел. мову: Р.Бара-

Да арт. Узбекістан. А.В о л к a ў. Дзяўчахы з бавоўнай. 1932.

дулін, С.Блатун, В.Вітка, С.Грахоўскі, А.Грачанікаў, В.Ж уковіч, П.Кавалёў, М .К алачы нскі, І.К алеснік, С.Ліхадзіеўскі, В.Лукша, М .М аляўка, Я.Міклашэўскі, С.М іхальчук, А.Разанаў, Ю.Свірка, У .С кары нкін, П .С тэф ановіч, М.Танк, К .Ц вірка, М .Ч арняўскі і інш. Архітэктура. Гарады на тэр. У. ўзніклі ў 1-м тыс. да н.э. М ногія з іх y 4 ст. да н.э. бы лі рэгулярна спланаваны я, абкруж аны я магутны мі сценам і з вежамі і брамамі (Т эрм ез, Т апрак-К ала). Будавал і з сы рцу і пахсы, з бэлечны мі перакры ццям і, часам ужывалі скляпенні, на П д — к ам ен н ы я аблідовачны я блокі і пліты. У часы К уш анскага царства ўзводзілі буды йскія манастырьі (Айртам, К ара-Т эпе), храмы м ясд. культаў (К ой -К р ы л ган -К ал а). Д ля 6— 8 ст. ха-

ракгэрны масіўныя 2-павярховы я замкікёшкі са скош аны м цокалем, гладкімі ді «гафрыраванымі» сценам і, палацы з параднымі заламі, дамы і храмы, аздобленыя сценапісамі і скульптурай. С ярэдневяковыя гарады мелі планы няправільных абрысаў і стыхійную забудову, уключалі цытадэль, кёш к, гар. ядро — шахрыстан, часам прадмесце — рабат (Самарканд, Бухара, Варахша). Ва ўжытак уведзены абпаленая, часам і глазураваная цэгла, скляпеніста-купальныя канструкцьіі; y дэкоры вьікарыстоўвалі традыц. разьбу па стука і дрэве, фігурную цагляную муроўку, абліцовачныя пліткі, y інтэр’еры — арнаментальныя размалёўкі. У 9— 12 ст. вы працавалася тыпалогія мусульм. культавага і грамадз. дойлідства (м ячэці, маўзалеі, медрэсэ, мінарэты, караван-сараі, крытыя рынкі). Вар’іраваліся ты пы калоннай кудальнай (Чар-Сутун y Т эрм езе) і партальнай (М агакі-А тары ў Бухары) мячэді, загараднай м ячэці («намазга»), кругластваловых мінарэтаў з цаглянай узорыстай муроўкай (Дж аркурган, Бухара), цэнтральна-купальных маўзалеяў (Араб-ата ў с. Тым), парны х купальных пахавальняў (ансамбль Султан-С аадат y Тэрмезе). П аш ы рана сістэма планіроўкі з вял. унутр. дваром (палац уладароў y Тэрмезе; караван-сарай Рабаці-М алік каля г. Наваі). Архітэктура 14— 15 ст. вылучалася маш табнасцю (свецкія, культавыя; мемар. ансамблі Рэгістан y Самаркандзе, Ш ахі-Зінда, y Ш ахрысабзе), новымі інж. вы раш энням і, багацдем паліхромнага дэкар. ўбрання (Гур Эмір, Бібі-Ханым y С ам аркандзе). У манум архітэктуры паш ы ры ўся ты п будынка з 2—4-айванны м дваром і багата дэкарыраваным парадны м уваходампештаком (мячэці і м едрэсэ ў Бухары, Самаркандзе, палац y Ш ахры сабзе), комплексы маўзалеяў (Іш рат-хана і А ксарай y Самаркандзе). Ф асады будынкаў аздаблялі ш м атколернай наборнай керамічнай мазаікай, ін тэр’еры — размалёўкамі арнаментальнай з пазалотай і рэльефнай («кундаль»). У 16— 17 ст. завершаны парадныя арх. ансамблі ў Бухары і Самаркандзе. 3 кан ца 18 ст. ўзводзілі традыц. культавыя будынкі і палацы (у Хіве, Бухары, К акандзе) з выкарыстаннем кам пазіцы йны х пры ёмаў нар. жылля і з п ы ш ны м дэкорам. Паводле рэгулярных планаў будаваліся новьія гарады (Ф ергана) і развіваліся старыя. Для нар. архітэктуры 18 — пач.

20 ст. характзрны дамы з рассоўны мі сценамі і аканіцамі, дэкар. сценавы м і нішамі і разьбой па ганчы, зам кнён ы дворык з айванамі на драўляны х калонах, айваны з ф ігурнымі калонамі, насценнымі размалёўкамі і разьбой. Вясков ш сядзібы часта імітавалі ф орм ы крапасной архітэктуры. У канцы 19 — пач.

20 ст. будавалі ў духу эклекты чнай еўрап. архітэктуры. Грамадскія будынкі 1-й пал. 20 ст. ў стылях канструкты візму і неакласіцызму (Дом урада ў Т аш кенце, арх. С.Палупанаў), з элем ентам і манум. сярэдневяковага дойлідства і нар. жытла. Узорным стаў будынак Вял. т-ра оперы і балета ў Т аш кенце (арх.

А Ш чусеў), y якім класічны я ф орм ы спалучаны з трады ц. сярэдн еазіяцкім дэкорам. У 1960— 70-я г. асвоена буйнаблочнае ш матпавярховае домабудаўніцгва з улікам клімату і сейсм ічнасці. П асля зем летрасення 1966 Т аш кент адноўлены з улікам пры нц ы п аў сучаснай планіроўкі, з 1977 дзейнічае метрапалітэн. Архітэктура 1980— 90-х г. адметная ф ункцы янальнасцю прасторавы х кам пазіцы й i аб ’ёмаў, вы кары станнем манум. жывапісу, скулыггуры, традыц. нар. арх. дэкору: y Т аш кенц е — П алац мастацтваў (1962—64, арх. У .Б ярэзін і інш .), гасцініцы «Узбекістан» (1974, арх. І.М ерпарт і інш .), «М асква» (1982, арх. У .Співак); гасцініца «Самарканд» (1971,

Да арт. Узбекістан. Кадр з кінафільма «Чужое шчасце». 1979.

Да арт. Узбекістан. Кадр з кінафільма «Алішэр Наваі». 1948.

УЗБЕКІСТАН

175

арх. А А йды нава і інш .), мемар. ком плекс Ім ана Аль-Бухары ў С амаркандзе. y 1934— 35 засн. Саюз архітэкгараў У. Выяўленчас і дэкаратыўна-прыклалнос мастацтва. Найстараж. пом нікі мастацтва на тэр. У. адносяцца да эпохі мезаліту (наскальны я размалёўкі вохрай y цясніне Зараут-Сай). 3 часоў неаліту вядомы л яп н ая кераміка з грубаватым пазногцевым або прамаляваны м арнаментам, петрогліфы з вы явамі жывёл. У эпоху бронзы развівалася маст. ліццё, y кераміцы земляробчы х паселіш чаў і стэпавых плямён паш ы ры ўся геам. арнамент. Ахеменідскаму мастацтву блізкія вырабы канца 1-га тыс. да н.э. (мармуровая ску л ы п . капітэль з Султануіздага, гемы з Афрасіяба); асобны я ўзоры дробнай пласты кі маю ць ры сы «звярынага ст ш ю ». У 4 ст. да н.э. ў выяўл. мастацтве складваліся лакальны я стылі (манум. скульптура і размалёўкі Дальверзін-Тэпе, Айртама, Х алчаяна, Тапрак-К алы , Ер-К ургана; карагоіастыка Бактрыі, Согда, Х арэзма). У 6 — пач. 8 ст. ў разьбе па стука і дрэве (Афрасіяб, Д ж ум аляк-Т эпе, Варахш а) плоскасны рэльеф зм яніўся на а б ’ём н ы я пластычны я формы . Т радыцыі буды йскай пласты кі ўвасобіліся ў скульптуры храма Кувы (Ф ергана). М анум. размалёўкі вылучаю цца плоскаснасцю і дэкараты ўнасцю, складаны м л інеарны м малю нкам, багаццем колеравых спалучэнняў (Балалы к-Т эпе, А ф расіяб, Варахша). 3 паяўленнем ісламу зм яніўся арнамент. П аш ы ры лася дэкар.-пры кладн ое мастацтва (ш кларобства, кераміка, ткацтва і інід.). У канцы 14— 15 ст. інтэр’еры размалёўваліся арнам ентальны м і ўзорамі, y т.л. з пазалотай, з 2 -й гіал. 15 ст. паш ы ры лася рэльеф н ая на глінянай аснове ш матколерная з пазалотай размалёўка «кундаль». У 16— 17 ст. дасягнулі росквіту сярэдн еазіяцкая шксша мініяцюры, традыц. віды дэкар.-пры кладн ога мастацтва. У 18 — сярэдзіне 19 ст. паш ыры ліся ткацтва, набіванка, вышыўка, залатое ш ы ццё, ды ванаткацтва, выраб насценны х пано — сю занэ, агіра

176____________ УЗБЕКІСТАН цоўка скуры, маст. вы рабы з металу. У канцы 19 — пач. 20 ст. з ’явіўся станковы жываніс з ры самі этнаграф ізм у і пасіўнага бы таапісальніцтва (І.К азакоў, С.Ю дзін). Станаўленню выяўл. мастацтва У. садзейнічала развіццё ў 1910-я г. агітацы йна-масавых відаў мастацтва, плаката, сатыр. малю нка, кніж най графікі (У. Раж дзественскі, І.ікрамаў, М .Курзін, А .Нікалаеў, С.М альт, М.Хакімджанаў і інш .). Сярод ж ывапісцаў 1920-х г. вылучаліся Л .Бурэ, П .Бянькоў, А.Волкаў, М .К арахан, Нікалаеў, У.Тансыкбаеў, А .Татэвасян, y творчасці якіх па-рознам у выявіліся пош укі нац. самабытнасці, разнастайнасць стылістычных вы раш энняў, святлоценявы х і калары стычны х прыёмаў. У 1930-я г. метад сацыяліст. рэалізму распрацоўвалі Н .К аш ына, З.К авалеўская, мастакі А.Абдулаеў, Р.Цімураў, Б.Хамдамі. У гады Вял. Айч. вайны працавалі «Окна УзТАГа», ствараліся плакаты, ж ы вапісны я карціны, пры свечаны я гераізму франтавікоў і працаўнікоў тылу. У 1950-я г. пераважал і творы на сучасны я тэм ы і пейзаж ы (Р.Ахмедаў, Карахан, В.Уфімцаў, З.Інагамаў), развіваліся манум. ж ывапіс (Ч А хм араў), скульптура (П .Гры ш чанка, Н .К ры м ская, А.Іваноў), кніж ная і станковая графіка. С учаснае мастантва У. характарызуецца багаццем выразных сродкаў, вобразны м абагульненнем натуры, узбагачэннем пласты чнай мовы (ж ывапісцы Дж .У марбекаў, Р.Чарыеў, САбдулаеў, ШАбдурашыдаў, ірафікі К.Башараў, У .Кайдалаў, М .Кагараў, А .Цыглінцаў), ім кненнем да глыбокага разумення нац. харакгараў (скулыггары ААхмедаў, М .М усабаеў, А .Б ай м атаў, Х .Хуснутдзінхадж аеў, гр аф ік Т.М ухамедаў). Развіваюцца традыц. віды дэкар.-прыкладнога мастацтва (М.Мадаліеў і інш.). Музыка. Градыц. узб. музыка аднагалосая, элем енты двухгалосся сустракаю цца толькі ў інстр. п ’есах. У аснове ладавай будовы натуральныя лады. Т онка распрацавана рытміка. Гал. сродак вы разнасці — мелодыя. Узб. музыка развівалася я к мастацтва вуснай традыцы і ў 3 кірунках: нар. (фалькл.), нар,прафес. (дастаны — эп ічны я паэм ы і інш .) і прафес. (макамы і інш.). Ф алькл. ж анры — аш уля (ліры чная песня), яла (песн я з запевам саліста і хар. пры певам), ляп ар (муз. ды ялог) і інш. Разнастайны інструментарый: струнныя танбур, дутар, домбра, рубаб, гіджак, чанг; духавыя най, буламан, каш най; ударныя дайра, нагара. Для узб. нар. і прафес. музыкі харакгэрны 4 асн. лакальны я стылі: ф ергана-таш кенцкі, харэзмскі, бухарска-самаркандскі, сурхандар’.ін ск а-к аш к адар’ін скі. У 2 -й п а л . 19 ст. с т в о р а н а т -в а ам атараў м узы кі, зр о б л е н ы п е р ш ы я за п іс ы ўзораў узб. муз. т в о р ч ас ц і. 3 к а н ц а 1910-х г. развіваецда прафес. музыка на аснове засваен ня вопы ту сусв. муз. культуры. Уклад y развіццё нац. муз. культуры зрабілі Х.Хамза, А.Абдуганіеў, Л.Бабаханаў, ТДжалілаў, Д.Ібдцаў, А.Насы-

раў, Ю .Радж абаў, Х .Расулеў, М.Ташмухамедаў, a таксама Р.Гліэр, А .Казлоўскі, Г.М уш элб, В Успенскі і інш . Сярод перш ых нац. опер «Буран» М Ашрафі і С.В асіленкі (1939), «Лейлі і Меджнун» Гліэра і Т .С ады кава (1940). Д ля 2 -й пал.

20 ст. характэрна інтэнсіўнае развіццё і засваенне новы х муз. жанраў: оперы А ш рафі, С.Бабаева, балеты У.М усаева, Д .Закірава, хары a кап эла М .Бурханава, сімф. творы І.А кбарава, Т.Курбанава, М .М ахмудава, М .Тадж ы ева, фп. к ан цэрты Г.М уш эля, песні А.М ухамедава, Х.Ізамава, Х .Рахімава, Ш .Рам азанава і інш. У 20 ст. ўклад y нац. муз. мастацтва зрабілі: кам пазітары А ш раф і, Бурханаў, М .Л евіеў, С ады каў, С.Ю дакоў; ды ры ж оры Д.Абдурахманава, Ашрафі, З.Х акназараў; спевакі А.Азімаў, С .Б ен ьямінаў, К.Закіраў, В .Гры нчанка, С .К абулава, Ф .Лаўт, Х.Насырава, Ф .ЯнаўЯ н о ў с к і, С .Я р аш аў ; п р а п а га н д ы с тк а нар. песень і танц аў Тамара Ханум; балеры ны Г.Ізмайлава, Ь.Карыева, Ь/У.Тургунбаева. Д зейнічаю ць (2002): У збекскі т-р оперы і балета імя А .Н аваі (Таш кент, з 1939); т -р оперы і балета (Самарканд, з 1964); Узб. муз. т-р (Таш кент, з 1971); т-ры муз. драмы і камедыі (Андыжан, з 1927; Бухара, з 1930; Наманган, з 1931); Д зярж . сімф. аркестр У. і аркестр нар. інструм ентаў (абодва з 1938); хар. капэла (1952); Ін-т мастаіггвазнаўства імя Х амзы (з 1928); кансерваторы я (з 1936); ін-т культуры (з 1973); ф іларм онія (з 1936 -— усе ў Таш кенце); муз. вучыліш чы і ш колы . У 1938 створаны Саю з кам пазітараў У. Тэатр. Вьггокі узб. т-р а ў вусных паказах трады ц. прафес. і нар. т-раў — масхарабозаў і кы зы кчы , a таксам а т-ра лялек. Д ля развідця узб. т-р а вял. зн ач эн н е мела дзейн асць рус. прафес. і аматарскіх труп, якія гастралявалі ў Туркестане з 1870-х г. Літ. узб. драма развіваецца з 1910-х г. П ачы нальнік прафес. узб. т-р а — драматург, рэж ы сёр, акцёр Х амза Х акімзадэ Н іязі, арганізатар перш ай тэатр. трупы ў Ф ергане (1918, з 1925 Д зярж . краявая перасоўная ўзорная узб. драм. трупа). П а яго ініцыятыве ўзніклі т-ры ў Т аш кенце, Самаркандзе (1918— 19), К акандзе (1919), Хіве (1922) і інш . У 1919 y Т аш кенц е рэж., акцёр і драматург М .Уйгур сф арм іраваў узб. прафес. трупу ім я К .М аркса, на аснове якой y 1927 створаны Дзярж. узб. т-р (з 1929 імя Х амзы, з 1933 акадэмічны ). У канцы 1920-х— 30-я г. арганізаваны т-ры ў Ф ергане, К акандзе, Намангане, К арш ы і інш ., створана сетка калгасна-саўгасны х т-раў. У 1961 ш эраг муз.-драм. т-раў рэарганізаваны ў драматы чны я. А снова рэпертуару — пастаноўкі нац. драматургіі: п ’есы Х амзы, К .Я ш эна, А .Кахара, Ш .Хурш ыда, Уйгуна, М .Ш эйхзадэ, Х.Алімджана, І.Султанава і інш ., класічны я творы. Ставіліся п ’есы бел. аўтараў К .К рапівы , А .М акаёнка, А.М аўзона. Уклад y развідцё т-ра У. зрабілі Я.Абдулаева, Г.Агзамаў, Т.Азізаў, ГАліева, С.Ахмедаў, Я.Бабаджанаў, А.Бакіраў, Ш .Бурханаў, А.Гінзбург, А.Джалілаў, Г.Загурская, С.Іш антураева, М .К ары ева, Ш .К аю маў,

М .К узняцова, М .Л ю банскі, З.Мадаліеў, Э.М алікбаева, Я.М аматханаў, М.Мансураў, М .М іракілаў, С .Рахманаў, З.Садрыева, Т.Султанава, А.Турдыеў, А.Хаджаеў, Р.Хамраеў, А.Ф айзіеў, М.Юсупаў і інш. У 1945 y Т аш кенц е створаны Ін-т тэатр. мастацтва. Кіно. У 1924 арганізавана рус.-бухарскае т-ва «Бухкіно», як ое выпускала дакумент. фільмы , y 1925 — трэст «Узбекдзяржкіно» і адкры та кінафабрыка «Ш арк Юлдузі» (з 1958 кінастудыя «Узбекфільм»). Зняты фільмы, прысвечаны я актуальны м праблем ам У.: «Мусульманка» (1925), «Другая жонка» і «Чадра» (1927), «Крыты фургон» (1928), «Рамазан» (1938), «Джыгіт» («Егіт», 1936) і інш. 3 1930-х г. ва узб. кіно працавалі рэж ы сёры Ю .Агзамаў, Н.Ганіеў, М .Каюмаў, А.Саідаў, С.Хаджаеў, З.Хамраеў, К.Ярматаў. У 1937 створаны першы гукавы фільм «Клятва». У Вял. Айч. вайну палулярнасцю кары сталіся узб. ф ільм ы -канцэрты «Сябрам на фронце» (1942), «Падарунак Радзімы» (1943) і інш. Ва У. эвакуіраваны кінастудыі інш. рэспублік. У пасляваен. гады значным дасягненнем сталі фільмы «Тахір і Зухра» (1945). «Дачка Ф ерганы » (1948, рэж. абодвух Ганіеў), «Алішэр Наваі» (1948), «Авіцэна» (1957), «Калі квітнею ць ружы» (1959, рэж . усіх Ярматаў), «У імя ш часця» (1957), «Зачараваны табой» (1959, рэж. абодвух Агзамаў). У 1960-я г. творчуто дзейнасць пачалі рэжысёры Ш .Абасаў, Х.Ахмар, Р.Батыраў, Э.Ішмухамедаў, К .К ам алава, У.Назараў, Д .Салімаў, А.Хамраеў, А.Хачатураў. Ддя узб. кіно 1960— 70‘-х г. характэрна тэмзты чная і ж анравая разнастайнасць: «П туш ка-невялічка» (1961, рэж . Х.Файзіеў), «Ты не сірата» (1963), «Ташкент — горад хлебны» (1968, рэж. абодвух Абасаў), «Бельм, белы я буслы» (1967, рэж . Хамраеў), «Пяш чота» (1967), «Закаханыя» (1969, рэж. абодвух Ішмухамедаў); гіст. «Зорка Улугбека» (1958, 1961, 1965, рэж . Ф айзіеў), «Мінулыя дні» (1970, рэж . Агзамаў), «Адна сярод лю дзей» (1974, рэж . Ярматаў), «Горкая ягада» (1975, рэж. К амалава), «Чалавек сыходзіць за птушкамі» (1976, рэж. Х амраеў), «Чужое ш часце» (1979, рэж. Камалава), «Ю нацтва генія» (1983, рэж. Ішмухамедаў); дзіцячы я «Ластаўкі прылятаю ць вясной» (1975, рэж . Ахмар), «І’арэза» (1977, рэж . Салімаў), «Ясныя Ключы» (1979, рэж . А.Акбархаджаеў) і інш . 3 1980-х г. ва узб. кіно працуюць рэж ы сёры М.Абзалаў, З.Ройзм ан, аператары А.Ісмаілаў, Д.Абдулаеў, Т.Каюмаў, рэж ы сёры -дакументалісты Н.Атаўлаева, А .Кары маў, Каюмаў, Т.Надыраў, Т.Рузіеў і інш. Сярод фільмаў 1980—90-х г. « Т ай н ае п ад ар о ж ж а Э м іра» (1986), «Апош няе падарожж а Кіііпа» (1989, рэж . абодвух Ф .Д аўлетш ы н), «Кілер» (1998, рэж . Д.Амірбаеў), «Мама» (2001, рэж. Б.Адылаў, З.М усакаў). Творчым пош укам вы значаю цца фільмы Ю.Разы кава «Аратар» (1998), «Ж аночае царства» (2000), «Танец мужчын» (2002). У 1958 заснаваны Саюз кінематаграфістаў У. Беларусы ва Узбекістане. Выхадцы з Беларусі з ’явіліся ва У. ў часы Рас. ім-

]

I

'г

k

перыі і СССР. Летам 1941 сюды эвакуіравана ч. насельніцтва БС С Р , y т л . ў Ташкент — акадэмікі і інш. вы сокакваліфікаваныя вучоныя, сярод іх і Я .Ko лас, якія знаходзіліся туг да 1943— 44. Паводле п е р ап іс у 1989 ва У. ж ы л о 29 427 беларусаў. У 1993 y Т аш кенце засн. беларускі культ. цэнтр «Світанак». Літ:. Вопросы соцнально-экономнческой жвзнн Узбекнстана в XVI — начале XX вв.: Сб. науч. тр. СамаркаНд, 1988; Узбеклстан: странвцы ястормн. Ташкент, 1991; Б е p e ­ ril к о в Н.Е. Легенды н тайны Узбекнстана. Ташкент, 1991; Рсспублнка Узбекнстан: рожденяе незавнснмого государства. Ташкент, 1992; Г а ф а р л ы М.С., К а с а е в А.Ч. Узбекская модель развнтая: Ммр н стабнльность — основа прогресса. М., 2000; Л е в я твн Л.Н. Узбекястан на нсторнческом повороте. М., 2001; Узбекнстан: Десять лет по пуга формяровання рыночной экономлкн. Ташкент, 2001; Нсторня узбекской советской лвтературы М., 1967; К о р - О г л ы X. Узбекская лмтература. 2 нзд. М., 1976; П у г а ч е н ко в а Г.А., Р е м п е л ь Л.Н. Нсторня яскусства Узбекнстана. М., 1965; Нскусство Советского Узбеклстана, 1917— 1972. М., 1976; Т е р л н н a М.Д. Узбекское золотое шятье. Л., 1982; М а х м у д о в Т. Эстетака жявопвсн Узбеквстана. Ташкент, 1983; Мсторяя в современность: Пробл. муз. культуры народов Уэбекнстана, Туркменвн н Таджяхястана. М., 1972; РІсторня узбекской музыкв. М., 1979; Н о с ь к о М.Н. Велоруссмя н Узбсквстан. Мн., 1970. В.М.Корзун (прырода, насельніцгва, гаспадарка), В.У.Адзярыха (гісторыя), І.І.Герус (узброеныя сілы), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва), А.П.Бабкова (кіно). УЗБЕКСКАЯ MÔBA, адна з цюркскіх моў; мова узбекаў. Афіц. мова Узбекістана. Пашырана ў Казахстане, Кыргызстане, Туркменістане, Таджыкістане, паўн. Афганістане і інш . Х арактарызуецца складанай ды ялектнай струкгурай, гаворкі — значнымі адрозненнямі (гаворкі ташкенцкага тыпу, самаркандскабухарскія, ферганскія, паўд.-харэзмійскія і інш ). У.м. ўласцівы: y фанеты цы — адсутнасць сінгарманізму па лабіяльнасці і палатальнасці; y марфалогіі — аднаварыянтнасць афіксаў; y лексіцы ш мат перс. і тадж. запазы чанняў. Стараузбекская літ. мова склалася ў 15 ст. (творчасць Алішэра Наваі), адрознівалася ад жывога маўлення. Сучасная літ. мова сфарміравалася пасля 1917 на базе гаворак Ташкента і Ф ерганы. П ісьменства да 1927 на аснове араб., поты м лац., з 1939 рус. алфавіта; з 1993 пісьменства паступова пераводзіцца на лац. алфавіт. Літ.: Р е ш е т о в В.В. Основы фонетакн в грамматккн узбекского языха. 2 нзд. Ташкевт, 1965. АА.Кожынава. у збЬ й ,

1) сухія рэчы ш чы ў пустынных раёнах Сярэдняй Азіі з эпізады чны м ліўневым сцёкам або без сцёку. 2) РэЛІктавыя рачныя даліны, якія захаваліся ад больш увільготненых эпох, або стараж. рэчышчы рэк, што зм янілі сваё цячэнне. УЗБ0Й КЕЛІФ СКІ, сухое рэчы ш ча нізоўяў р. Балхаб, сістэма ліней на выцяг-

нутых саланчаковы х упадзін y Туркменістане і А ф ганістане. Даўж. 240 км, шыр. 0,4— 1,5 км. П а У .К . праходзідь Каракумскі канал (каля 70 км). У ЗБ Р А Е Н Н Е , 1) ком плекс розны х відаў ваен. зброі і сродкаў, ш то забяспечваю ць яе вы кары станне; асн. састаўная частка ваен. тэхнікі. П аводле пры належ насці да пэўнага віду ўзбр. сіл, роду войск адрозніваю ць У. сухап., ракетны х войск, вой ск ПП А, ВП С, В М Ф і інш.; паводле відаў носьбітаў — авіяц., карабельнае, танкавае і інш. А собны я віды У. падзяляю цца паводле пры нц ы п аў дзеяння, пры зн ачэнн я, канстр. асаблівасцей, спосабаў дастаўкі да цэлі і інш.

2) П рацэс асн аш чэн н я войск зброяй, a таксама колькасны рост і якасн ае развіццё ваен. тэхнікі. 3) С укупнасць элементаў аснасткі ветразевага судна (ветразевае У.) або сродкі аховы воіна ў баі (засцерагальнае У.). У З Б Р 0 Е Н Ы Я С ІЛ Ы , частка ваен. арганізацы і дзярж авы або групы дзяржаў, пры значаная для забесп ячэн н я бяспекі, узбр. абароны краіны або дзяржаў, што ўваходзяць y адпаведны я міжнар. суполкі. П ры зн ач энн е У.с. вы значаецца статутам міжнар. арганізацы і (гл. Статут ААН, Узброеныя сілы ААН ), кансты туцы яй і ваеннай дактрынай дзярж авы , a таксам а асаблівасцямі яе ваен.-паліт. і геагр. становіш ча. Д зейн асць ваеннаслужачых У.с. рэгламентую ць статуты воінскія. Да канца 19 ст. У.с. шэрагу дзяржаў складаліся з сухап. армій і ВМФ (BMC). 3 20 ст. падзяляюцца на віды У.с., роды войск, спец. войскі і інш., якія аснашчаюцца сучасным узбраеннем, y т.л. ракетна-ядзернай зброяй. Камплектаванне У.с. ажыццяўлялася з ліку наёмнікаў (гл. Наёмніцтва), добраахвотнікаў, паводле рэкруцкай павіннасці і інш., потым на аснове ўсеагульнага воінскага абавязку (паводле прызыву), паводле найму (кантракта), або змешаным спосабам. У склад У.с. некат. дзяржаў уваходзяць войскі нац. гвардыі (ЗІПА), ваен. жандармерыі (Францыя), нац. бяспекі (Кітай) і інш. У.с. Рэспублікі Беларусь складаю цца з відаў У.с., родаў войск, спец. войск, ваен. навуч. устаноў і арганізацы й мін-ва аб ар о н ы . В ы к ар ы с та н н е У .с., ін ш . войск (гл. Пагранічныя еойскі, Унутраныя войскі) і воінскіх ф арм іраванняў аж ы ццяўляецца ў адпаведнасці з К анстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, ваен. дактры най і заканадаўствам дзяржавы. Гл. таксам а раздз. У зброены я сілы ў арт. пра дзярж авы Еўропы, y т.л. Беларусь, і інш. Літ:. Э н г е л ь с Ф. Мзбр. военные лронзведення. М., 1958; Вооруженные снлы капнталнстнчесюіх государств. 2 нзд. М., 1979; Советскнс Вооруженные Сшіы: Нсторня стронтельства. М., 1978; Вооруженные снлы зарубежных стран / / Зарубеж. воен. обозренне. 2002. № 1 ; Г у м е н е ц к м й В.В. Вооруженные снлы Республнкн Беларусь / / Служнм Республлке Беларусь. Мн., 1994. Вып.

2; Белорусскне Вооруженные Снлы в цнфрах н фактах / / Армля. 1996. № 1; 85 лет Вооружешшм СЙлам ІУспубгшкм Беларусь / / Там жа.

2003. Спец. вып. С.М.Абрамаў, Р. ЧЯянькевіч.

У З Б РО ЕН Ы Я

177

У ЗБР0ЕН Ы Я С ІЛ Ы ААН, с і л ы А А Н па п а д т р ы м а н н і міру, міратворчыя с і л ы , міжнародны я вайсковы я ф арміраванні, якія ствараю цца AAH y адпаведнасці з яе Статутам (гл. Статут ААН). Складаю цца з канты нгентаў армій краін-членаў арганізацы і. П ры зн ачан ы для прадухілення ці ліквідацы і пагрозы міру ў рамках калектыўнай бяспекі. В ы кары станне У.с. ААН аж ы ццяўляецца паводле раш эння Савета Бяспекі А А Н ш ляхам сумесных д зеянн яў (ваен. дэм анстрацы я, блакада, назіранне і інш .), калі меры эканам . і паліт. характару аказваю цца недастатковымі. У.с. ААН вы лучаю цца па патрабаванні Савета Бяспекі паводле спец. пагадненняў з урадамі краін-членаў ААН. М іратворцы н осяць ваен. ф орму сваіх дзяржаў, пры належ насц ь да сіл ААН вы значаецца па блакітнай касды або берэце і значку. К адравы я ваенны я і цы вільны я паліцэйскія служ аць пад аператы ўны м кантролем ААН, але застаю цца служ ачы мі нац. узбр. сіл. Аперацы ям і па падтры манні міру кіруе Ген. сакратар ААН звы чайна цераз свайго спец. прадстаўніка. Д ля спец. падрыхтоўкі вайск. персаналу AAH y розных краінах існуюць міжнар. трэніровачны я цэнтры (П ольш ча, Ф інлянды я, Ш вецы я і інш ).

3 моманту разгортвання ў 1948 першай міратворчай місіі ААН 123 краіны добраахвотна вылучылі ў распараджэнне арганізацыі болыл за 750 тыс. чал. ваеннаслужачых і цывільнага паліцэйскага персаналу. У якасці міжнар. назіральнікаў вайскоўцы ААН дзейнічалі ў Палесціне (1948; прадстаўлялі 20 краін, y т.л. СССР), на Кіпры (1964) і інш. У.с. ААН удзельнічалі ў Карэйскай вайне 1950— 53, y аперацыях y Конга (1960—63), Югаславіі (1992), y раз’яднанні егшецкіх і ізраільскіх войск на Сінайскім п-ве пасля кастр. вайны 197.3 (гл. Ізраільска-арабскія войны) і інш. У час Кувейцкага крызісу 1990—91 паводле рэзалюцыі ААН былі створаны Шматнац. сілы для вызвалення Кувейта і інш. Нобелеўская прэмія міру (1988). Літ.\ К р н в ч н к о в а Э.С. Вооруженные снлы ООН. М., 1965; ООН как ннструмент по поддержанню я укреплеюію мнра. М., 1980; М н х е е в Ю.Я. Прнмененяе прннудательных мер по Уставу ООН. М., 1967; Органмзацля Обгедмненных Нацяй: Основные факты: Справ. М., 2000; The Blue Helmets. 3 ed. New York, 1985; United Nations. PeaceKeeping. New York, 1993. В.А.Астрога. У З Б Р 0 Е Н Ы Я С ІЛ Ы CCCP, частка ваен. арганізацы і Сав. дзяржавы. У 1918— 46 складаліся з Рабоча-Сял. Ч ы рв. Арміі (гл. Чырвоная Армія) і Рабоча-С ял . Чы рв. Ф лоту (ВМ Ф СССР). 3 1950-х г. y іх склад уваходзілі віды У.с.: Сухап. войскі, Войскі ППА, ВПС, ВМ Ф , Ракетны я войскі стратэг. пры зн ач эн н я (1959), a таксама войскі Грамадз. абароны і інш. У.с. С С С Р узаемадзейнічалі з ГІагран. войскамі К Д Б і Унутр. войскамі МУС краіны. Пасля распаду С С С Р (1991) на базе У.с. С С С Р, іх органаў кіравання і груповак вой ск (сіл) створаны У.с. незалежных

178

УЗБУД Ж АЛ ЬН ІК

дзярж аў (гл. раздз. «Узброеныя сілы» ў арт. пра Беларусь, Расію, Украіну і інш. краіны СНД). Літ:. 50 лет Вооруженных Сші СССР. М., 1968; Г р е ч к о Â.A. Вооруженные Снлы Советского государства. 2 нзд. М., 1975; Советскме Вооруженные Снлы: Мсторвя стромтельства. М., 1978; Краснознаменный Белорусскнй военный охруг. 2 мэд. М., 1983. С.М.Абрамаў. У ЗБ У Д Ж А Л Ь Н ІК y радыётэхн і ц ы, тое, ш то задавальны генератар рады ёперадатчыка. У ЗБ У Д Ж Й Н Н Е , рэакцы я ж ы вой клеткі на раздраж ненне. Характарызуецца сукупнасцю фіз., фіз.-хім. і ф ункды ян. зм ен, пераходам ад адноснага фізіял. спакою да дзейнасці, уласцівай дадзен ай тканц ы або клетцы . У. і звязанае з ім тармажэнне — аснова ўсіх відаў нерв. дзейнасці. М я с ц о в а е У. адбываецца на ўчастках клетачнай мембраны, якія спецыялізаваны да ўспрымання раздражненняў, што прыходзяць звонку (рэцэптарная мембрана) ці ад інш. нсрв. клетак (постсінаптычная мембрана). Звязана з павышэннем выбіральмай пранікальнасці мембраны да паза- і ўнутрыклетачных іонаў, выяўляецца ў выглядзе адмоўнага вагання паверхневага (мембраннага) патэнцыялу. He мае парога раздражнення і эмяняецца па амллітудзе і працягласці ў залежнасці ад уздэеяння раздражняльніка. Пры дасягненні мясц. У. парогавай велічыні ўзнікае У., ш то р а с п а ў с ю д ж в а е ц ц а , якое адразу набывае макс. амплітуду, таму падпарадкоўваецца закону «ўсё або нічога». У нерв. і мышачных клетках У. суправаджаецца ўзнікненнем патэнцыялу дзеяння (ПД), здольнага без затухання распаўсюджвацца па ўсёй клетачнай мембране, што забяспечвае хуткую перадачу інфармацыі па нерв. валокнах на вял. адлегласць. ПД y мышачных клетках выклікае акгывацыю скарачальнага апарату міяфібрылаў (гл. Мышачнае скарачэнне), y канчатках аксонаў нерв. клетак — сакрэцыю медыятараў, хім. рэчываў, што ўзбуджаюць або тармозяць работу тканак-мішэней. Мясц. У. непасрэдна адлюстроўвае характарыстыкі раздражняльніка, У., што распаўсюджваецца, кадзіруе іх частатой нерв. імпульсаў, працягласцю імпульснага залпа і здольнае да перадачы гэтай інфармацыі па нерв. правадніхах. Літ:. X о д о р о в Б.Н. Обіцая фязнологая возбуднмых мембран. М., 1975; Основы фнзнолопоі человека. СПб., 1994. С. С.Ермакова. У ЗБУ Д Л ІВ А С Ц Ь, здольнасць жывых клетак, органаў і цэласны х арганізмаў (ад прасцейш ы х да чалавека) успры маць уздзеянні раздраж няльнікаў і адказваць на іх узбуджэннем. Звязана са спецьіфічнай адчувальнасцю клетачных мембран і іх здольнасцю- ў адказ на ўздзеянне адэкватнага раздраж няльніка (напр., хім., мех.) м ян яц ь велічыню мембраннага патэнцы ялу. Вы значаецца па парогу раздраж нення (чы м м енш ая парогавая сіла раздраж няльніка, тым больш ая У., і наадварот). Інтэнсіўнасць, працягласць і хуткасць рэак ц ы й y адказ на раздраж ненне неаднолькавы я для розных тканак. Я к адна з ф орм раздражняльнасці У. узнікла ў працэсе эвалю цы і ў сувязі з развіц цём спец ы ф іч-

ных ткан ак і асабліва характэрна для нерв. сістэмы. Т эрм ін У. выкары стоўваюць таксама для ац эн кі стану нерв. сістэмы, нервова-псіхічнай напруж анасці. С. С.Ермакова. У З Б У Й Н Е Н Н Е Б С С Р , тэрм ін, я к і ў сав. гістарыяграфіі азначаў уклю чэнне ў 1924 і 1926 y склад Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (Б С С Р ) тэры торы й з больш асцю бел. насельніцтва. У сучаснай бел. гістары яграфіі вы кары стоўваецца тэрм ін «вяртанне ўсходне-беларускіх тэрыторый».

1-е ў з б у й н е н н е Б С С Р . П асл я зак ан ч эн н я польска-сав. вайны 1919— 20 (гл. Савецка-польская вайна 1920) y склад Б С С Р , абвеш чанай 31.7.1920, уваходзілі толькі 6 няпоўны х паветаў М інскай губ.: Бабруйскі, Барысаўскі, М азы рскі, Ч эрвеньскі, частка М інскага і Слуцкага. Тэр. Б С С Р скла-

У З Б У Й Н Е Н Н Е БЕ Л А РУ С К А Й

дала 52 398 к м 2, на ёй пражывала каля 1,5 млн. чал. П аводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 Гродзенская, амаль палова М інскай і бел. паветы В іленскай губ. адыш лі да П ольш чы . Я ш чэ раней, y 1919, Ц К РК П (б) уключыў з ваенна-паліт. м еркаванняў y склад Р С Ф С Р Магілёўскую і Віцебскую губ. У вер. 1922 кіраўніцтва Беларусі атры мала ад ЦК Р К П (б ) дазвол на афід. абмеркаванне ў парт. і сав. органах пы тання пра вяртанне ўсх. бел. зямель. У ліст. 1923 ЦК Р К П (б) пры няў пастанову аб перадачы Б С С Р роднасны х y бытавых, гасп. і этнічны х адносінах паветаў сумежных губерняў. 3.3.1924 П рэзіды ум В Ц ВК прыняў пастанову «Аб перадачы Б С С Р раёнаў з пераваж на беларускім насельніцтвам», паводле якой да БССР адыходзілі са складу Віцебскай губ. па граніцах бы лога адм .-тэр. падзелу Арш анскі, Віцебскі, Гарадоцкі, Дрысенскі, Тэрыторыя Беларускай С С Р пасля заключэння Рыжскага дагавора паміж Савецнай Расіяй і Польшчай Івсакавіна 1921 г.

ССР

Л A T В

Тэрыторыя, яная адышла да Б С С Р паводле пастановыУсерасійсмага Цэнтральнага Выманаўчага Камітэта ад 3 санавіка 1924г. Тэрыторыя Гомельскага і цкага паветаў, яная адышла да Б С С Р паводле пастановы ВЦ ВК ад бснеж * ня 1926г.

Л ІК І

Межы акруг y с т у д з е н і 1927г.

Û

я ©

-----г й

\J 4 —

с *

J Камарын

ч

Ц э н т р ы ан руг

ЖЛОБІН

Г арады

Крупкі

М ястэчкі

Лепельскі, Полацкі, С енненскі і Суражскі пав.; са складу Гомельскай губ. — Быхаўскі, Клімавідкі, М агілёўскі, Рагачоўскі, Чавускі і Ч эры каўскі пав., Д ам анавіцкая, Дзярновіцкая, Д удзідкая (са ст. Калінкавічы), Карпавіцкая, Крукавідкая (Савідкая), М ухаедаўская, Нараўлянская вол., часткі Аўцю коўскай, Юравіцкай, Якімаваслабодскай вал.; са складу Смаленскай губ. — Горацкі пав., Казіміраваслабодская, Старасельская, Шамаўская вол., часткі Аслянскай, Бохацкай і Соенскай вал. М сціслаўскага пав. з г. Мсціслаў. Д ля вы раш энн я арганізац. і паліт. пы танняў, звязаны х з У. БССР, б ш о ўтворана Часовае Беларускае бюро Ц К РКП(б). У. Б С С Р аформіў надзвычайны 6-ы Усебел. з ’езд Саветаў (13— 16.3.1924). У вы ніку вяртання ўсх. раёнаў тэр. Сав. Беларусі павялічылася больш чым y 2 разы і склала 110 584 км . Кодькасць насельніцтва дасягнула 4,2 млн. чал., сярод яго ўласна беларусы складалі 70,4%. Але гэтае ўзбуйненне голькі часткова вы раш ы ла

меншыя за масу Сонца і ўзаемныя ўзбурэнні планет малыя). Адроэніваюць вскавыя і нерыядычныя У.н.ц. В е к а і ы я ўзбурэнні цел Сонечнай сістэмы залежаць толькі ад узаемнага размяшчэння іх арбіт і зменьваюцца вельмі павольна. П е р ы я д ы ч н ы я вызначаюцца адносным становішчам планет на іх арбітах і паўтараюдца праз пэўныя прамежкі часу. Вылічваюдь У.н.ц. аналітычнымі і лікавымі метадамі. Тэорыя ўзбуранага руху нябесных цел вывучаецца нябеснай механікай. Гл. таксама Трох цел задача. А.А.Шымбалёў.

узвы ш ш а

______________Г 79

ка, С .Д ар о ж н ы , Д уб оўка, У .Ж ы л ка, Л .К алю га, Т .К ляш торны , Ф .К упцэвіч, М .Л уж ан ін , А .М ры й (А .Ш аш алевіч), Я .П уш ча, В .Ш аш алевіч і інш. Выдавала час. «Узвышша», літ. зб-кі. Н а ідэйнамаст. ш іатф орм у «У> станоўча наўп лы вала літ. група «П еравал» (існавала ў М а с к в е , в ы с т у п а л а за в ы с о к у ю эстэт. культуру творчасці). H a 1 - м У ЗБЯ РФ Ж Ж А , пагранічная паласа паэ т a п е (м ай 1926 — снеж . 1929) між суш ай і морам, якая характары зуаф орм ілася ідэйна-эстэт. аблічча «У.». ецда паш ы рэннем сучасны х і стараж. Ідэя-праект абгрунтавана Бабарэкам на берагавых ф орм рэльефу. С кладаецца з насядж энні Ц энтр. бюро «Маладняка» п р ы м о р ’ я (зоны суш ы са стараж.

(26.5.1926), дзе разглядалася заява пра берагавой марскімі тэрасамі), выхад са складу гэтага аб’ядн анн я. Заз о н ы (дзе прадстаўлены сучасны я беснавальнікі «У> не пагаджаліся з прарагавы я ф орм ы ) і ў з м о р ’ я, або леткультаўскімі тэн д эн ц ы ям і (гл. Прапры бярэж ж а, з затогоіены мі стараж. белеткульт), якія вы явіліся ў недаацэнцы рагавымі формамі. маст. спадчы ны , тэоры і «калектыўнай творчасці», ш то вяла да зб яднення літ. У З В 0 Д , воінскае падраздзяленне ва м айстэрства і п раф есійнай падрыхтоўкі. ўзбр. сілах ш эрагу дзяржаў, y т.л. РэсІдэйна-эстэт. платф орм а «У » абвеш чапублікі Беларусь. Уваходзіць y склад рон а ў праграм най заяве (тэзісах) «Ад бепытанне аб граніцах Б С С Р , бо па-за ты, батарэі (за вы клю чэнн ем асобны х ларускага літаратурна-м астацкага згурмежамі рэспублікі засталіся значны я У., як ія непасрэдна ўваходзяць y склад тавання «Узвышша» (1927), якая ўхлюбел. тэрыторыі. батальёна, ды візіёна, палка і інш .). У чала крьггычны аналіз становіш ча тага2-е ў з б y й н е н н е Б С С Р. У сузалеж насці ад п ры зн ач эн н я У. уклю чае часнай бел. л -р ы (спадчы на яе вязі з тым, што пы танне аб граніцах 2— 4 аддзяленні (разлікі, экіпаж ы ). заснавальнікаў Я.Купалы , Я .Коласа, БССР не было вы раш ана канчаткова, У. узначальвае кам андзір, я к правіла, з М .Багдановіча і інш., творчасць малаЦК К.П(б)Б y маі 1926 паставіў y Ц К ліку малодш ы х аф іц эраў або прапардых пісьменнікаў, якія недаацэньвалі ВКП(б) пытанне пра далучэнне да шчыкаў. Ва Узбр. Сілах Рэспублікі Беабо зусім не пры знавалі літ. традыцыю і БССР 3 паветаў Віцебскай і астатняй ларусь У. існую ць ва ўсіх родах во й ск і не ўзнялі л -ру на новую маст. ступень), часткі Гомельскай губ. 18.11.1926 Палітспец. часцях, a таксам а ў інш . войсках і кры ты ку «маладнякізму» я к літ.-асв. кібюро ЦК ВКП(б) пастанавіла ўклювоінскіх ф арм іраваннях, ваен. навуч. рунку. Н а думку членаў «У.», дасягнуць чыць y склад Беларусі Гомельскі і Рэустановах. вы ш ы ні нац. л -р ы магчы ма бы ло ш лячвдкі пав. Гомельскай губ.; 3 паветы б. Упершыню У. ўтвораны ў канцы 17 ст. ў пяхоце і кавалерыі, потым y артылерыі. Са хам вучобы і вы хавання талентаў, пераВіцебскай і 4 паветы б. Чарнігаўскай адолення эпігонскіх тэн д эн ц ы й і стваз'яўленнем новых відаў узбр. сіл (ППА, ВПС) губ. заставаліся ў складзе РС Ф С Р. р эн н я ары гінальнай ш колы літ. мастац6.12.1926 Прэзідыум В Ц В К пры няў і родаў войск (ракетныя войскі і артылерыя, зенітныя ракетныя, радыётэхн. войскі і інш.) тва праз развіццё вы сокай культуры мопастанову пра скасаванне Гомельскай У. ўвайшлі ў іх арганізац. структуры (напр., вы, апору н а аўтэнты чны ф альклор і губ. і далучэнне Гомельскага і Рэчы цкарадыёлакацыйны У. — y склад зенітна-ракеткласічную л-ру, арганічнае спалучэнне га пав. да БССР. Н а падставе гэтай панага дывізіёна, радыётэхн. батальёна і інш ). рэаліст. тэн д эн ц ы й са смелы м наватарстановы 8.12.1926 Прэзідыум Ц ВК БС С Р С.М.Абрамаў. ствам, ш ы рокае вы кары станне маст. уключыў названыя паветы ў склад Бесімволікі, канцэнтраваную вобразнасць, У ЗВ Ы Ш Ш А , участак зям н ой паверхні, ларусі, перайменаваў іх y акругі, a вонац.-спецы ф ічн ую тэматы ку, цэласпры ўзняты адносна пры леглай тэры толасці — y раёны. У вы ніку 2-га насц ь і канцэптуальнасць творча-маст. ры і або суседніх частак д н а вадаёма У. БССР тэр. рэсцублікі лавялічы лася м ы слення, разнастай насдь ф орм і сты(падводнае У.); проціпастаўляецца n a i­ яшчэ на 15 727 км , a насёльніцтва — ляў. Засн авальнікі «У.» абгрунтавалі на 649 тыс. чал. Н а пач. 1927 тэр. Б С С Р ne. Н а сушы да У. звы чайна адносяць маст. кірунак нац. л -р ы аквітызм (ад мясцовасці з абс. вы ш ы ням і больш за склала 125 950 км 2 з насельнілтвам каля лац. aqua vita ж ывая вада) — развіццё 200 м. Ф армірую цца ў вы ніку тэктаніч5 млн. чал., 80% з якіх складалі беларутрады цы й нац. адрадж эння і творчае сы. Нягледзячы на складаны я ўнузр. і ных, акумуляцы йны х і эразійны х правы кары станне н авац ы й сусв. маст. цэсаў. У ш ы рокім разум енні У. — лю знешнія паліт. абставіны, y якіх адбывакультуры. На 2 -м этапе бая дадатная ф орм а рэльефу, y якой лася У. БССР, вяртанне ўсх.-бел. тэры (студз.— кастр. 1930) y выніку рэлрэсій торый y склад Б С С Р y ц элы м значна вылучаю ць вярш ы нную ч., схілы і пасулраць ідэйны х лідэраў «У>, наладак ўзмацніла эканам. базу Сав. Беларусі, дэшву. Н а Беларусі займ аю ць 1/4 тэры вульгарна-сацы ялагічнай крытыкі лры стварыла новыя магчымасці для далей- торыі. Б уйнейш ы я У. разм еш чаны ў нята «П астанова беларускага літаратурмежах Бел. грады: Ваўкавыскае, Н авашага гасп. і сац.-культ. развіцця рэсн а-м астацкага згуртавання «Узвышша» публікі, павялічыла міжнар. аўтарытэт грудскае, А ш м янскае, М інскае, А рш анпра паліты чны я лам ы лкі ў літаратурнаБССР, садзейнічала кансалідацы і бел. скае. лубліцы сты чнай творчасці» (1930). У ёй надыі. С.М.Хоміч. «У ЗВЫ Ш Ш А », Б е л а р у с к а е ліадздачаю цца недакладны я фармулёўкі ў УЗБУР^ННІ Н Я Б Е С Н Ы Х Ц Е Л , адхі- т а р а т у р н а - м а с т а ц к а е згурасобны х артыкулах Дубоўкі, Купцэвіча, ленні рэальных траекторы й нябесны х т а в а н н е « У з в ы ш ш а » , аб ’ядн анн е К .Ч орнага і інш ., перабольш анне нац. цел ад траекторый, па якіх бы яны ру- бел. пісьм еннікаў y 1926— 31. Створана моманту. У арт. «Пралетарскім шляхам» халіся пры ўзаемадзеянні толькі з ад- 26.5.1926 (статут пры няты 20.8.1926, кіраўнікі «У> вы муш аны былі адмовіцным целам (гл. Д вух цел задача). ца ад «наш аніўскіх трады цый старэйш азацвердж аны 2.12.1926) па ініды яты ве Абумоўлены прыцягненнем інш. нябесны- А Б а б а р эк і, З.Бядулі, У.Дубоўкі, К .К рага лакален ня пісьменнікаў», абяцалі мі целамі, адхіленнем фігур гэтых цел ад сфе- півы, Я .П уш чы , К .Чорнага. У згуртаразгарнуць самакрыты ку, глыбей засворычнай формы, супраціўленнем асяроддзя, іць асд. палаж энні марксізму-ленінізму, дэе адбывасцца рух, светлавьш ціскам і інш. ванне ўваходзілі: К .Ч орны , К .К рапіва пераадолець y сваёй свядомасці «дробПланеты Сонечнай сістэмы рухаюцца амаль (нам. старш ы ні і скарбнік), Бабарэка набуржуазную сялянскую хісгкую псіхапа эліптычных арбітах (масы планет значна (сакратар), ААдамовіч, З.Бядуля, П.Глеб-

180

УЗВЫ Ш Ш А

лоіію », уклю чы цца ў барацьбу за калектывізацы ю вёскі і ўзгадняць літ. дзейнасць з працай грамадскіх арг-цы й. Адначасова адзначалася, што «У » дало «ш эраг выдатных мастацкіх твораў, блізкіх пралетарыяту».

H a 3- м э т а п е (1931) пасля арыш ту і ссы лкі Бабарэкі, Дубоўкі, Пушчы, Ж ы лкі і інш. агульны сход аб’ядн анн я пры няў раш эн не аб ліквідады і «У.». Вульгарнасацы ялагічная кры ты ка 1930 — пач.

1950-х г. поўнасцю адмаўляла значэнне «У.» ў станаўленні бел. сав. л-ры , адносіла аб’ядн ан н е да варожых сацыялізму арг-ды й. Т олькі ў 2-й лал. 1960-х— 1990-я г. навук. літ.-знаўства аб’екгыўна ацаніла ўклад «У.» ў развіццё л-ры , маст. культуры і эстэт. думкі Беларусі. Л і т К о н а н У.М. Развіццё эстэтьічнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 іт.). Мн., 1968; М у ш ы н с к і М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства, 20—30-я гг. Мн., 1975; Скарыніч: Літ.-навук. гадавік. Мн., 1999. Вып. 4. С. 5— 190; Й л ь к е в н ч Н.Н. Адам Бабарека: Арест—лагерь—смерть. Смоленск, 1999. У.М.Конан.

«УЗВЫШША», літаратурда-мастацкі часоліс. Выдаваўся ў 1927— 30 літ.-маст. згуртавалнем « Узвышша», y 1931 Бел. дзярж. вы л-вам y М інску на бел. мове. Заснавальнікі А .Б абарэка (літ. сакратар), З.Бядуля, У.Дубоўка, К .К рапіва, Я.Пушча, К .Ч орны (гал. рэдактар), В.Ш аш алевіч. Меў аддзелы паэзіі, лрозы, драматургіі, кры ты кі і публіцы сты кі; хроніку культ. ж ы цця, рубрыку «Культура мовы». А ры едтаваў пісьм еннікаў на творчы экслеры м ент, наватарства, культуру творчасці, нац. самабы тнасць, абгрудтаваў аквіты зм я к новы кірунак y бел. л-ры , яго сувязь з айч. сусв. маст. трады цыямі. П ублікаваў творы Дубоўкі, К .К ралівы , П .Глебкі, З .Б ядулі, М .Лужаніна, Я.К оласа, П.Труса, А .Звон ак а, д а с л е д а в а н н і л а гіс то р ы і л-ры і тэатразнаўстве І.Зам оціна, А.Вазняседскага, Я Барычэўскага, Ю .Бярозкі, Ю .Дрэйзіна, дераклады твораў з арм., груз., літ., ням., чэш . і інш. моў. У выніку рэл рэсій і ссы лкі лідэраў згуртавання «Узвышша» часоліс страціў арыгінальды кірунак, набыў эклекгы чны змест, y 1931 перайш оў на вульгарнасацы ялагічны я пазіцыі. В ы йш лі 44 нумары ў 39 кнігах. Літ: К о н а н У.М. Развіццё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 іт.). Мн., 1968; Я г о ж. Адам Бабарэка. Мн., 1976; Я г о ж. Зруйнаванае «Узвышша» / / Роднае слова.

1999. № 10. У.М.Конан. У ЗВ Я Д ЗЕ Н Н Е Ў С Т У П Ё Н Ь , алгебраічнае дзеянне, якое заклю чаецц а ў паўторы ліку a сум яож нікам п разоў: .g-а...а. = ап, п разоў дзе a — асдова, п — л ак азч ы к ступені, а" — стулень. Н алр., З4 = З-З-З-З = 81. Другая ступень ліку даз. квадратам, трэцяя — кубам. П ры У. ў с. вы кодваюцца роўнасці: ат ап = ат+п, ат:а" = = ат'п, (ат)" = атп. Гл. таксам а Ступень.

У ЗГА РА Л ЬН Ы Я CACTÀBbI, сумесі для падпальвання піратэхнінных саставаў і цвёрдага ракетнага паліва. Л ёгка загараюцца ад лараўнальна малога целлавога імлульсу. Вы значаю цца вы сокай цеплатой згарання; т-р а гарэн ня У.с. л авін н а не м ед ш чы м н а 200 °С п е р ав ы ш ац ь т-ру ўзгарадня матэрыялу, ш то ладпальваюць. М аю ць гаручае (звы чайна параш кі металаў — тытану, цы рконію , магнію), акісляльнік (найб. лаш ы раны калію нітрат K N 0 3), сувязяае (каніфоль, каўчукі, эп аксідны я смолы і інш .). Вы рабляю цца ў выглядзе гранул, таблетак, ш аш ак. У ЗГА РА Н Н Е, з а г а р а н н е , узнікненне полы м нага гарэшія лад уздзеяннем кры ніцы залальвання (лолы м я, іскра, эл. разрад, дагрэтая паверхня і да т.п ). Характарызуецца т-рай У. — найніжэйшай т-рай, пры якой y стандартаых умовах выпрабаванняў над паверхняй гаручага рэчыва ўтвараецца (у пыніку выпарэння вадкасці або газіфікацыі цвёрдага рэчыва) пара (газ) y дастатковай для ўстойлівага дыфузійнага гарэння колькасці; У. гаручых газаў вызначаецца саставам газавай сумесі і тыпам крыніцы запальвання. Т-ра У. (ty3r,) істотна (на сотні градусаў) адрозніваецца ад т-ры самаўзгарання Осашўзг.), якая харахтарызуе ўзнікненне гарэння

Горад Узда. Жылыя дамы на вуліцы Савецкай.

ў адсутаасці крыніцы запальвання (напр., дін ацэтону tyjT, -9 °С, Ісашўзг 465 °С, для уайтспірыту -17 °С і 260 °С адпаведна). Літ:. М о н a х о в В.Т. Методы ясследованяя пожарной опасноста веіцеств. 2 нзд. М., 1979. У ЗГ 0Н К А , тое, дгго сублімацыя. У ЗГ 0Р А К , п a г о р a к, дадатная форма рэльеф у левял. (да 200 м) аддоснай выш ы ді, са сладзісты м і схіламі (менш за 30°), акруглай в ярш ы няй і слабавыразны м паднож ж ам. А собны я формы У. (вы цягнуты я ў даўж ыню ) наз. градамі, грывамі, уваламі. Вылучаюць У. ледавіковы я (дон на-м арэнн ы я, канцовам арэнны я, друмліны), водна-ледавіковыя (кам ы , озы), эолавы я ( дзюны), утвораны я цякучы м і водамі (астанцы) і інш. Н а Беларусі займаю ць болыіі за 50% тэры торы і. УЗДА, горад, цэнтр Уздзелскага р-на М інскай вобл., на р. Уздзянка. За 74 км ад М інска, 22 км ад чыг. ст. Негарэлае на лініі М ідск — Баранавічы ; аўтадарогамі злучаны з М ідскам , Негарэлым, Н ясвіж ам, К алы лём , Слуцкам. 9,6 тыс. ж. (2002). Вядома з 1450 як двор Корсакаў y Мінскім пав. ВКЛ. 3 16 ст. мястэчка Кавячынскіх, Завішаў, Красінскіх. У 1572 У, наведаў С.Будны ў сувязі з выданнем Бібліі. 3 1793 y Рас ічпсрыі, цэнтр воласці Ігуменскага пав. У 1798 пабудаваны касцёл, дзейнічала Уздзенсш Петрапаўлаўская царква. У 1829—30 прапавалі друкарня І.Прэса, школа, 4 пач. навуч, ўстановы, піваварня, млын, аптэка, пошта, 30 крам, нядзельны кірмаш; y 1886 — шхола, суконная ф-ка, 2 млыньі, царква, касцёл, сінагога, 3 яўр. малітоўныя дамы, мячэць, бровар, піваварня, 24 крамы. У 1897 2,8 тыс. %.

3 1924 цэнтр Уздзенскага раёна, з 1938 rap. пасёлак, з 1999 горад. У 1939 — 3,5 гыс. ж. У Вял. Айч. вайну ням. фашысты ва У. і раёне загубілі 5599 ж., дзейнічала Уздзенскае патрштычнае падполле. Вызвалена 26.6.1944 партьізанамі 300-й брыгады імя Варашылава, якія ўгрымлівалі У. да падыходу 4.7.1944 часцей 65-й арміі 1-га Бел. фронту. У 1962—66 y Дзяржынскім р-не. П рацую ць абутковае СП «Рэйлпх ш вейная ф -к а, з-ды малочны , хлебны, эксперы м ентальны бульбалрадукгаў. Уздзенскі гісторыка -краязнаўчы музей. Б рацкая магіла парты зан, магілы ахвяр фаш ы зму. П ом н ік парты занам — вызваліцелям У. П ом н ікі архітэктуры: касцёл 1-й лал. 19 ст., Петрапаўлаўсш царква (1840), пахавальня канца 19 ст.

А.М.Папт. Ў ЗД ЗЕН С К А Е

Уздзенская ГІетрапаўлаўская царква

ПАТРЫЯТЫЧНАЕ

П А Д П 0Л Л Е ў В я л і к у ю А й ч ы н дую в а й н у . Д зейн ічала з ліп. 1941 да ліл. 1944 y У здзенскім р -н е Мінскай вобл. пад кіраўніцтвам Уздзенскіх падп, ларт. к -та (сакратар С .П .Ш ы бко), райком аў К П (б )Б і Л К С М Б , М ідскіх падп. абком а і гарком а К П (б )Б . Аб’ядноўвала 6 груп (болы д за 150 чал.) y г. Узда, вёсках Бярвіш чы (кіраўнік І.А.Дубовік), Возера (Е .М .К урбы ка), Магільна (Г.В.Суслава), Н ізо к (П.Ф.Валожын), Ц ялякава (М .Д .Ш ы м ановіч). Падпольш чы кі наладзілі сувязь з Мінскім падполлем, стварылі парты з. атрад (каман-

дзір М М .Н ікіцін). Ч лены подполля ў бальніцы г. Узда і падп. ш піталі ў в. Данілавічы лячы лі паранены х сав. байцоў, выраблялі халодную зброю для ваеннапалонных, што ры хтаваліся да ўцёкаў з канцлагераў М інска, пры м алі па радыё і распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбюро, збіралі і перадавалі партызанам зброю , меды каменты , паперу для лясн ы х друкарняў, бланкі ням. нрапускоў, разведданы я, зрывалі мерапрыемствы акупантаў па вывазе насельніцтва на работы ў Германію, праводзілі ды версіі на працую чых прадпрыемствах. За час вай ны загінула каля 30 падпольшчыкаў. А.М.Папко. ў зд зен с к а я

петрап

Аў л а ў с к а я

ЦАРКВА, пом нік архітэктуры псеўдарус. с т ш ю ў г. Узда М інскай вобл. П абудавана ў 1840 з цэглы на месцы драўлянага храма (вядомы з 16 ст.) гіа ф ундацыі Ф .Завіш ы. А днанеф авы 1-апсідны храм, накры ты 4-схільны м шатром, y цэнтры якога невял. ш лемападобны купал на 8-гранны м барабане. П лан дарквы сіметрычны адносна падоўж най восі, цэнтр. ч. блізкая да квадрата. Асаблівасць аб’ём н а-п ланіровачнага вырашэння — бесстаўповая 1-пралётная сістэма перакры ццяў асн. аб’ёму і складаная сістэма перакры цц яў y трапезнай (у 2-м яе ярусе разм еш чана званіца). У дэкар. аздабленні фасадаў выкарыстаны кідепадобны я какош нікі, падвойныя акон ны я праёмы асн. аб ’ёму і патройнае акно н а зах. ф асадзе званіцы, a таксама элем енты класіцы зму — 2-схільныя дахі, проф ілі карнізаў, руставаныя абрамленні гал. ўвахода і акон ных праёмаў. Г.А.Лаўрэцкі. Ў ЗД ЗЕН С К І

стадыял і мазырскі стадыял дняпроўскага зледзянення. Існаваў y інтэрвале 280— 290 тыс. г. назад. Н ам нож ы ліся азёрны я і азёрна-алю віяльны я адклады магутнасцю да 10— 14 м (гліны , суглінкі, супескі, пяскі). У іх трапляю цца расл. рэш ткі, аблом кі вы капнёвы х малю скаў. У цяж кай ф ракцы і пяску вял. колькасць гідраксідаў жалеза, пірыту, y л ёгкай — кальцьггу. Былі паш ы раны хваёва-бярозавы я лясы ; з травяністы х раслін — палы новы я, лебядовы я, асаковыя. Клімат халаднейш ы за сучасны. Ў ЗД ЗЕ Н С К І РАЁН. Размеш чаны ў цэнтр. частцы М інскай вобл. Утвораны 17.7.1924, скасаваны 25.12.1962, адноўл ен ы 30.7.1966 (у сучасны х межах з 1937). П л. 1,2 тыс. км 2. Нас. 26,8 тыс. чал. (2002), гарадскога 35,8%. С ярэдняя ш чы льн. 22 чал. на 1 км . Ц энтр — г. Узда. Раён уключае 202 сельскія населены я пункты, 10 сельсаветаў: Азерскі, К ам янкоўскі, Л аш анскі, Л ідвянскі, Нём анскі, С ям ёнавіцкі, Уздзенскі, Хатл янскі, Ц епленскі, Цялякаўскі. Тэр. раёна ў межах Стаўбцоўскай раўніны і адгор'яў Мінскага ўзвышша. Паверхня ўзгорыста-раўнінная, на паўн. ускраіне — буйнаўзгорыстая. Пераважаюць выш. 160— 180 м (80%), болып за 180 м (20%). Найвыш. пункт

Г ІС Т 0 Р Ы К А -К Р А Я -

з н Аў ч ы

М У ЗЁ Й Засн. ў 1981, адкры ты ў 1986 y г. Узда М інскай вобл. Пл. экспазіцыі 600 м 2, 7,2 тыс. экспанатаў асн. фонду, 6 залаў (2003). С ярод эк спанатаў археал. знаходкі з селіш ча М агільна, гарадзішчаў Алёхаўка, Ц еплень, курганных могільнікаў 10— 11 ст. на тэр. раёна; прадметы хатняга ўжытку сялян, прылады працы рамеснікаў канца 19 — пач. 20 ст.; асабісты я рэчы ўдзельнікаў грам адзянскай вайны 1918—20, м атэры ялы пра стварэнне і дзейнасць падгіолля і партыз. руху ў Вял. Айч. вайну, пра зем лякоў Герояў Сав. Саюза, пра карн ы я аперацы і ням. фашыстаў; м атэры ялы пра ж ы ццё і дзейнасць урадж энцаў Ў здзенш чы ны пісьменнікаў Л.Арабей, П .Глебкі, І.Гурскага, К.Крапівы, П.Труса, А .Якімовіча і інш., акадэмікаў Г.Лыча, А М ахн ача; узоры нар. адзення, вы рабы нар. майстроў вышыўкі, ткацтва; чучалы насельнікаў лясоў і палёў рэгіёна, прадукцы я лясной гаспадаркі. П рацуе вытв. майстэрня-экспазіцыя «Хата ганчара». У экспазіцыі творы бел. м астакоў і скулыггараў. А.М.Папко. ЎЗДЗЕНСКІ ІН Т Э РС Т А Д Ы Я Л (ад назвы г. Узда), перы яд міжледавіковага пацяплення, які раздзяляе столінскі

219 м (на Пд ад в. Возера). Карысныя выкапні: торф, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, гдіна. Сярэдняя т-ра студз. -6,5 °С, ліп. 17,8 °С. Ападкаў 619 мм за год. Вегетац. перыяд 190 сут. Найб. р. Нёман (у вытоках Нёманец) з прытокамі Уса з Ператуццю і Уздзянкай, Лоша; на У раёна р. Шаць (прыток Пцічы). Вадасх. Лашанскае. Пераважаюць глебы с.-г угоддзяў: дзярнова-падзолістыя (68,9%) і тарфяна-балотныя (22,5%). Пад лесам 39% плошчы. Найб. лясны масіў Лашанская дача. Пераважаюць хваёвыя, бярозавыя, яловыя, чорнаальховыя, трапляюцца асінавыя, грабавыя, ясянёвыя лясы, дубровы і інш. Пад балотамі 1,6% тэрыюрыі, найб. балотныя масівы: Лашанскі торфамасіў, Алёхаўка, Арэхаўскі Мох (часпса). Ахоўныя тарфянікі: Данілавіцкае балота, вярхоўе р. Лоша, Падгаць, y пойме р. Уздзянка, Маеўшчына, Падсенажаткі, Занёманец, Малееўшчына, Сокал, Язвіна. Помнік прыроды рэсп. значэння — валуны каля в. Камяное. А гульная пл. с.-г. угоддзяў 59,5 тыс. га, з іх асуш аных 21,9 тыс. га. На 1.1.2002 y раёне 13 калгасаў, 4 саўгасы, падсобны я гаспадаркі «Слабодка», мінскіх з-даў імя Вавілава, «Інтэграл», насенняводчы я эксперы м . базы імя Суво-

У З Е М Б Л А _______________ 181 рава і імя Катоўскага, 15 фермерскіх гаспадарак. Сельская гаспадарка спецы ялізуецца на м алочна-м ясной ж ывёлагадоўлі, насенняводстве бульбы, вы рош чванні збожжа, кармавых культур, бульбы. П радпрыемствы прам-сці: ш вейнай (спецвопратка, бялізна), абутковай, харч. (малочныя вырабы, чы псы); лясгас (піламатэры ялы , нарыхтоўка драўніны , збор ж ывіды ). П а тэр. раёна праходзяць аўтадарогі: М інск— Слуцк— М ікаш эвічы , М інск— Узда— Капыль, М ар’іна Горка— Узда— Стоўбцы. У раёне 14 сярэдніх, 4 базавыя, 7 пач. ш кол, санаторная ш кола-інтэрнат, вучэбнавытв. камбінат, ПТВ, 20 даш кольных устаноў, 29 клубаў, 32 б-кі, 3 бальніцы, паліклініка, 2 амбулаторыі, 27 фельч.ак. пунктаў. Уздзенскі гісторыка-краязнаўчы музей. П ом н ікі архітэктуры: Петрапаўлаўская царква (2 -я пал. 19 ст.) y в. Возера, царква (19 ст.) y в. Забалацце, сядзіба (19 ст.) y в. Н аднёман, капліца-п ахавальн я (у сярэдзіне 16 ст. пабудавана я к кальвінскі збор, y 17 ст. касцёл, y кан ц ы 18 ст. капліца-пахавальня) і К ухціцкая сядзіба ў пас. Перш ам айск, Богаяўленская царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Х атляны. Выдаецца газ. «Ч ы рвоная зорка». А.М.Папко. У ЗД ЗЯ Н К А , Ж ы ц ц ё , рака ў Дзярж ы н скім і У здзенскім р-нах М інскай вобл., левы пры ток р. Уса (бас. р. Н ёман). У верхнім ц яч эн н і наз. Ж эсць. Даўж. 57 км, пл. вадазбору 334 к м 2. Пачы наецца каля паўд.-зах. ускраіньі в. Віцкаўш чы на Д зярж ы нскага р-на, цячэ праз г. Узда, упадае ў р. Уса за 500 м на У ад в. С ям ёнавічы Уздзенскага р-на. Асн. пры ток — р. Алёхаўка. Даліна ў вярхоўі невы разная, н а астатнім працягу трапецападобная (ш ыр. 400— 600 м). Д а в. Дуброўка рака цячэ па асушаным балоце, ніж эй пойма роўная, адкрытая (ш ы р. 40— 50 м), месцамі адсутнічае. Рэчы ш ча на працягу 18 км каналізаванае. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 2 м3/с , на перьм д веснавога разводцзя пры падае каля 45% гадавога сцёку. У ЗЕ М Б Л А Л ю цы ян (11.2.1864, Вільн я — 12.12.1942), гісторык культуры, краязнавец, калекцы янер. Адзін з ініцы ятараў стварэння ў Вільні т-ва аматараў стараж ы тнасцей і народазнаўства (1899), т-ва музея навукі і мастацтва (1906), пры маў акты ўны ўдзел y віленскім т-ве сяброў навукі. Сабраў каштоўную б-ку і калекды ю рукапісаў (часткова зберагаецца ў рукапісны м аддзеле Ц энтр. б -к і А Н Літвы). Апублікаваў y польскай прэсе (Варшава, Вільня) шмат артыкулаў на гіст.-культ. і ііст.-літ. тэмы, y т.л. пра жыццё і творчасць У.Сыракомлі. П ерапісваўся з Э.Ажэш ка. Ініцыятар уш анавання пам яці А .М ідкевіча ў 1897 y Вільні, членам юбілейнага к-та быў і Ф .Багуш эвіч. Аўгар некралогаў лра Багуш эвіча «Паэт-юрыст», «Ф ранціш ак Бенеды кт Багушэвіч» (1900).

182__________ У ЗМ А Ц Н ЕН Н Е Тв: Бел. пер. — Паэт-юрыст / / Пачынальнікі. Мн., 1977; Францішак Бенедыкт Багушэвіч / / Александровіч С.Х, Александровіч В.С. Беларуская літаратура XIX — пачатку XX ст.: Хрэстаматыя крытыч. матэрыялаў. Мн., 1978. Г.В.Кісялёў. У ЗМ А Ц Н Е Н Н Е Э Л Е К Т Р Ы Ч Н Ы Х ВАГАННЯЎ, павелічэнне інтэнсіўнасці эл. ваганняў пры захаванні іх ф орм ы (частотнага спектра, фазавы х суадносін і інш.). А ж ы цдяўляецца з дапамогай электронны х узмацняльнікаў за кош т энергіі дапам ож най (кіравальнай) кры ніды пастаяннага току ці энергіі інш. эл. ваганняў. Адбываецца пры ўздзеянні зыходных ваганняў на крьшіцу сілкавання праз электравакуумную ці паўправадніковую прыладу (алектронную лямпу, транзістар, тунэльны дыёд, варыконд, мікрасхему і інш ). Узмацненне ваганняў з частатой, блізкай да нуля, ажыццяўляецца ўзмацняльніхамі пастаяннага току, якія бываюць прамога ўзмацнення і з пераўтаарэннем частаты (уваходны сігнал пераўгвараецца ў нізка- ці высокачастотны з амплітудай, прапарцыянальнай велічыні зыходнага сігналу). Узмацненне сігналаў больш высокіх частот робіцца ўзмацняльнікамі нізкай (гукавой), высокай і эвышвысокай частаты. У ЗМ А Ц Н Й Л Ь Н ІК y тэхніцы, прылада, якая павялічвае зн ач эн н е нейкай велічы ні за кош т энергіі пабочнай крыніцы; адзін з асн. элем ентаў y м ногіх галінах тэхнікі. У залеж насці ад віду энергіі адрозніваю ць У. элекгры чн ы я (гл. Узмацненне электрычных ваганняў), пнеўматы чныя (гл. Пнеўматычны neраўтваральнік), гідраўлічныя і механічныя. Існуюць У., з дапамогай якіх узмацняюць відэасігаалы, — еідэаўзмацняльнікі, энергію ал.-магн. хваль — кеантаеыя ўзмацняльнікі, мікрахваль — мазеры; магутнасць сігналу, які падаецца на абмотку ўзбуджэння, — электрамашынныя ўзмацня.пьнікі\ эл. сігналу з дапамогай фотаэл. пераўтваральніка — фотаэлектрычныя ўзмацняльнікі', павялічваюць частату эл. ваганняў — памнажальнікі частаты\ павышаюць сілу і скорасць дзеяння асн. механізма або машыны — бустэры. Г і д р а ў л і ч н ы я У. выкарыстоўваюць для перамяшчэння кіроўных органаў гідраўл. выканаў-

Схема ўзмацнення электрычных ваганняў: 1 — крыніца сігналу; 2 — узмацняльнік; 3 — крыніца сілкавання; 4 — нагрузка; еі — крыніца ваганняў, якія ўзмацняюцца, з унутраным супраціўленнем R,, R„ — супраціўленне нагрузкі; /,. £/„, Р, — ток, напружанне і магушасць на ўваходзе ўзмацняльніка; /2, Uma, Рг — на выхадзе ўзмацняльніка; Р0 — магутнасць крыніцы сілкавання.

чых механізмаў з адначасовым узмацненнем кіроўнага ўздзеяння (напр., на самалётах y сістэмах кіранання рулямі). Шырока выкарыстоўваюцца ў аўтаматыцы, тэлемеханіцы, радыётэхніцы, электроніцы, правадной сувязі, вымяральнай тэхніцы і інш. У З М Ё Н Ы , вёска ў М іёрскім р -н е Віцебскай вобл., на левы м беразе р. Зах. Д звіна. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 27 км на П нУ ад г. М іёры, 181 км ад Віцебска, 9 км ад чыг. ст. Верхня-

Узманняльнікі: 1 — схема аднатактаага ўзмацняльніка пастаяннага току ( Т — транзістар, R — рэзістар, Е — напружанне крыніцы элекграсілкавання, Uy, i — напружанні на ўваходзе і выхадзе, С — стабілітрон); 2 — схема ўзмацняльніка нізкай частаты (магутнасці) з трансфармагарным уваходам ( Uy, -г- уваходны сігнал, Т — транзістар, Тр — выхадны трансфарматар, Ех і Еір — крыніцы пастаяннага току ў ланцутах калектара і зрушэння, Г — гучнагаварыцель).

Да арт. Узнагародная зброя. Крыж ордэна св. Георгія III ступені і ўзнагародная шабля «За храбрасць», яхія належалі Я.П.Кульневу.

дзвінск. 378 ж., 151 двор (2002). Лясніцтва. С яр эд н яя ш кола, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. П ом нік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэкгуры — М ікалаеўская царква (2-я пал. 19 ст.). УЗНАГАРОДА, адна з ф орм заахвочвання і пры зн анн я асобых заслуг; асобая падзяка, адзнака, прэмія, ганаровае званне, медаль, ордэн і інш. Гл. Прэмія, Званні ганаровыя Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўныя прэміі Рэспублікі Беларусь, Ордэны і медалі Рэспублікі Беларусь, Герой працы, Герой Беларусі, Герой Сацыялістычнай Працы, Герой Савецкага Саюза. У., перанажна ваенныя, існавалі яшчэ ў стараж. Грэцыі і Рыме ў выглядзе ганаровых адзнак: вянкоў, залатых ланцугоў, медалёў, бранзалетаў і да т.п. У феад. перыяд, y т.л. на Беларусі, звычайнай і найб. пашыранай У. для военачальнікаў было падараванне зямель, грошай, узвядзенне ў ганаровыя званні, пазней — наданне службовых пасад і чыноў і г.д. У ЗН А Г А Р0Д Н А Я З Б Р 0 Я , від узнага роды за баявы я заслугі. У Рас. імперыі вядома з 18 ст.: Залатая з брыльянтамі (1720— 1913) і Залатая з надпісам «За храбрасць» (1788— 1913); таксама былі паўторныя ўзнагароды Залатой зброяй. П аводле п ал аж эн н я 1859 яе атрымлівалі аф іц эры ад прап арш ч ы ка да генерала, але ў обер-аф іцэрскіх чынах узнагароджваліся ты я, хто ўжо быў адзначаны ордэнам св. Ганны ці св. Георгія 4-й ступені. 3 1878 дазвалялася замест Залатой зброі з бры льянтамі насідь Залатую зброю з кры жам ордэна св. Георгія ў чаш цы ці на эфесе. 3 1880 уладальній Залатой зброі з бры льянтамі павінны былі насіць кры ж ордэна св. Ганны 4-й ступені (1815— 1917) y чаш цы ці пад

Да арт. Узнагародная зброя. Георгіеўская зброя «За храбрасць», якая належала Ю.Р.Доўбар-Мусніцкаму (фрагмент).

эфесам гэтай зброі. Існавалі і нестатутныя («фрачныя») вары янты Залатой зброі. У 20 ст. У.з. атры мала назву Георгіеўская зброя і Георгіеўская зброя з брыльянтамі (1913). П асля Лют. рэвалюцыі 1917 ім ператарскія вензелі на эфесе ліквідаваны , н а галоўцы эф еса з’явіўся белы эм алевы кры ж ордэна св. Георгія. Від і ты п У.з. залеж аў ад пры нятай на ўзбраенне ш татнай халоднай зброі (корцік, палаш , шабля, шпага). Найб. масавыя ўзнагародж анні Георгіеўскай зброяй без бры льянтаў адбыліся ў 1-ю сусв. вайну (каля 5,7 тыс.). Адным з кавалераў У.з. за рус.-яп. вайну 1904— 05 быў камандзір сфарміраванага на Беларусі 1-га П ольскага корпуса легіянераў Ю.Р Доўбар-Мусніцкі. У 1919— 29 існавала таксама Ганаровая рэв. зброя — Залатая зброя з ордэнам Чы рв. сцяга для вы ш эйш ы х начальнідкіх асоб: шашка (корцік, 1919, 1920— 21, 1929) і рэвальвер (1921). П рацягам практы кі У.з. стала ім янная зброя. У 1968 зацверджана Ганаровая зброя з залатой вы яваю Дзярж. герба С С С Р . У.з. існавала і ў інш. краінах (напр., y Эфіопіі — залаты шчыт з ш абляй, якім y 1898 быў узнагароджаны А .К .Булатовіч, выхадзец з патомных дваран Гродзенскай губ.). Літ:. Д y р о в В.А. Русскне н советскне боевые награды: |Альбом). Б.м., 1990; Я г о ж. Русское наградное оружнс XVIII — начала XX вв. М.; Смоленск, 1994. І.І.Сінчук. УЗНАЎЛЁННЕ (эканам .), пастаяннае паўтарэнне і бесперапы ннае аднаўленне працэсаў вы тв-сці. У клю чае 4 фазы: вытв-сць, разм еркаванн е, абмен і спажыванне. Зы ходны м ва ўзнаўленчым працэсе з ’яўляецца вы тв-сць, інш ы я яго фазы залеж аць ад яе і ўплы ваю ць на яе. Ва ўмовах ры начнай эканом ікі, калі вырабляецца тое, ш то кары стаецца попы там і канкрэтна спаж ы ваецца, рол я абмену і спаж ы ван ня павы ш аецца і паслядоўнасць фаз мяняецпа — за вытв-сцю ідзе абмен, a поты м разм еркаванне і спажыванне. П а элементах вьшучаюць У. фактараў вы тв-сці (сродкі вытв-сці, рабочая сіла, пры родны я рэсурсы), У. прадукту, У. вытв. адносін. Напр., У. рабочай сілы таксам а носіць пафазны характар і ўклю чае сістэму адносін, звязаных з яе вы тв-сцю , разм еркаваннем, абменам і вьікары станнем. Гэта прадугледжвае захаванне дзею чай рабочай сілы, аднаўленне зрасходаванай рабочай сілы і колькасны пры рост занятых y грамадскай вы тв-сці, назапаш ванне ведаў, практы чнага вопыту пры навучанні і прац. дзейнасці. Неабходнай умовай грамадскага У. выступае размеркаванне рабочай сілы на аснове прафес. і ф ункц ы ян альнага падзелу працы. У працэсе абмену ўладальнік рабочай сілы сваю здольнасць да працы прадае ўласніку сродкаў вы тв-сці, a пры выкарыстанні (спаж ы ванні) рабочай сілы жывая праца матэры ялізуецца ў вырабленых прадуктах ці паслугах. Паводле эканам. зместу адрозніваю ць простае і расш ыранае У. П р о с т а е У. — паўтарэнне працэсу вы тв-сці ў ранейшых памерах; дадатковых сродкаў для

набы цця фактараў вы тв-сці не патрабуе. Р а с ш ы р а н а е У. — паўгарэнне і аднаўленне працэсу вы тв-сці з усё болы пы м павелічэннем яе маштабаў. К .М аркс распрацаваў умовы рэалізацы і сукупнага грамадскага прадукту пры просты м і расш ы раны м У. П ры простым У. сукупны грам адскі прадукт толькі кампенсуе спаж ы ты я ж ы ццёвы я даброты, затрачаны я н а яго вы тв-сць прылады і прадметы працы , з пры чы ны чаго накап ленн е ў грамадстве адсутнічае. П ры расш ы раны м У. сукупны грамадскі прадукт не толькі кам пенсуе гэтыя затраты, але і забяспечвае іх ліш ак для расш ы рэн н я вы тв-сці, стварэння рэзерваў і страхавых запасаў. У тэоры і ры начнай эканомікі падыходамі К.М аркса не кары стаю цца. М акраэкан ам ічная раўнавага вы вучаецца на аснове суадносін сукупнага попыту і сукупнай прапановы, але сутнасць У. не адмаўляецца. Л ічыцца, што У. — гэта расш ы рэнне вы тв-сці на аснове н акап ленн я і інвестыцый, і ставіцца праблема суадносін спаж ы вання, аш чаднасці і інвесты цый. А.В.Бондар, М.І.Платніцкі. У ЗН А Ў Л Ё Н Н Е Н А С ЁЛ ЬН ІЦ ТВ А , сукупнасць працэсаў нараджальнасці, смяротнасці і натуральнага прыросту, пгго забяспечвае аднаўленне і зм ену людскіх рэсурсаў. Н а харакгар У.н. ўплы ваю ць сац.-эканам. ф актары (узровень дабрабыту насельніцтва, развіццё аховы здароўя, адукац. і культ. ўзровень, грамадскае становіш ча ж анчы н, рэлігія і інш .); прыродна-біял. (прыстасавальнасць жан. і мужч. арганізмаў д а ўмоў навакольнага асяроддзя, наступленне палавой спеласці ў раёнах з цёплы м і халодны м кліматам, хваробы і інш .) і дэмаграфічны я (полаваў зростав ая с трук тура н а с е л ь н іц т в а , ш любнасць, разводнасць). Вылучаюць гіст. ты пы У.н.: а р х е т ы п — вы сокая смярстгнасць, кам п енсаваная высокай нараджальнасцю , нізкі і няўстойлівы натуральны прырост; т р а д ы цыйны т ы п — павелічэнне колькасці насельніцтва і тэм паў яго росту пры захаванні сты хійнай нарадж альнасці; с y ч a с н ы, або р а ц ы я н а л ь н ы т ы п — зн іж эн н е см яротнасц і ва ўсіх узростах, невы сокая нараджальнасць ва ўмовах унугрысямейнага планавання, невы сокія тэм пы прыросту насельніцтва. Для характарыстыкі У.н. выкарыстоўваецца нета-каэфіцыент (суадносіны замяшчэння пакалення бацькоў пакаленнем дзяцей). Паводле натуральнага руху насельніцтва існуюць 3 тыпы У.н.: р а с ш ы р а я ы — пакаленне дзяцей колькасна болынае за бацькоўскае, высокая нараджальнасць, высокі натуральны прырост (большасць краін Афрыкі, Азіі, Лац. Амерыкі); п р о с т ы — пакаленне дзяцей роўнае бацькоўскаму, невял яатуральны прырост (Вялікабрытанія, Данія, Літва, Аўстрыя, Бельгія, ЗША, Канада, Японія, Аўстралія); з в y ж a н ы, або д э п а п у л я Цы я — пакаленне дзяцей меншае за бацькоўскае, смяротнасць перавышае нараджальнасць, натуральны спад насельніцтва (Латвія, Эстонія, Беларусь, Германія, Балгарыя, Венгрыя, Румынія, Украіна). Гл. таксама Народанасельніцтва, Дэмаграфія. Літ:. Ш y в a л о в Е.Л. Географня населенмя. 2 нзд. М., 1985; С т е ш е н к о В.С.

УЗН ЁСЛ АЕ______________ 183 Нэученмс воспронзводства народонаселення. Кмев, 1981; В н ш н е в с к н й А.Г. Воспронзводство населення н обіцество. М., 1982. К.А.Анціпава. УЗН А Ў Л ЕН Н Е

П РЫ Р0Д Н Ы Х

РЭ-

СЎРСАЎ, комплекс мерапрыемстваў, накіраваных на атрыманне прыродных рэсурсаў y перш апачатковай колькасці. А ж ы ццяўляецца з дапамогай штучных мер пасля поўнага або частковага вычарпання гэтых рэсурсаў y выніку антрапагеннага ўздзеяння на прыроду (напр., рэінтрадукцыя раслін, рэакліматызацыя жывёл, штучнае аднаўленне лесу). Л епш узнаўляюцца рэсурсы, здсшьныя да самааднаўлення (узнаўляльны я пры родны я рэсурсы — глебавыя, расл., жывёльныя). Адноснае ўзнаўлен не т. зв. неўзнаўляльных рэсурсаў (мінералы , кары сны я выкапні), утварэн не якіх y прыродзе не адбываецца або адбы ваецца вельмі марудна, дасягаецца пры дапам озе тэхналогій шматразовага паўторнага вы кары стання матэры ялаў (гл. Другасная сыравіна). У ЗН А Ў Л Е Н Н Е СТАТКА, працэс аднаўл ен н я і павелічэння пагалоўя с.-г. жывёл ш ляхам іх разм наж эння і вырош чвання маладняку. Паводле характару У.с. вылучаю ць гаспадаркі з закончаны м абаротам статка (узнаўленне пагалоўя праходзіць y той жа гаспадарцы) і незакончаны м (адкормачны я, малочны я, рэпрадукды йны я і інш .). Хуткасць У.с. залеж ы ць ад біял. асаблівасцей жывёл (плоднасць, узрост палавой спеласці і інш .), заатэхн. і эканам . фактараў вытв-сці (працягласць гасп. выкарыстанн я жывёл, узрост рэалізацыі маладняку, тэрмін вы рош чвання рамонтнага м аладняку і вы бракоўкі матачнага пагалоўя), таксама ад забяспечанасці кармамі, структуры статка і інш. Узровень У.с. характары зуецца выхадам прышіоду на 100 матак. УЗН А Ц К , вёска ў Ігруш каўскім с/с К рупскага р -н а М інскай вобл., на аўтадарозе К рупкі— Халопенічы. Цэнтр калгаса. За 29 км на П н З ад горада і 23 км ад. чыг. ст. Крупкі, 145 км ад М інска. 347 ж., 127 двароў (2002). С ярэдняя ш кола, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і ахвяр фашызму. П ом н ік зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У ЗН ЁСЛ А Е, катэгорыя эстэтыкі, якая адлюстроўвае такі тып эстэтычных адносін да прыроды, грамадства і творчасці, калі аб ’ект усгірымаецца я к вялікая, гераічная, духоўна значная з ’ява, несувы мерная са звы чайны мі фактамі і падзеямі. С уадносіцца з прыгожым, гераічны м і трагічным, процілеглае нізкам у, агіднаму і камічнаму. Ад гарманічнай суаднесенасці прыгожага адрозніваец ц а вы яўленнем пазітыўнай неадпаведнасці — перавагі агульнага над прыватным, грамадскага над асабістым, ду-

184

У З Н Я С ЕН Н Е

хоўнага над цялесным. Адносна прыроды вы яўляецца ў пачуццях высокага, магутнага і неабсяж нага. У грамадскім бы цці служ ы ць кры тэры ем ацэн кі гераічных падзей і ўчынкаў, духоўнай стойкасці чалавека, яго самаахвярнасці ў барацьбе са злом. Я к катэгоры я эстэт. свядомасці грамадства У. дамінуе на ўзыходных стадыях сац. развіцця: перыядах станаўлення этнасаў, нацый, рэліг. і грамадска-паліт. сістэм, новых цывілізацы й. Д ля У. ў мастацтве харакгэрны манум ентальнасць кампазіцы і, вы сокі стыль, напруж анасць сю жэта і адпаведны я выяўл. сродкі. 3 найб. паўнатой У. вы явілася ў манум. ж анрах архітэкгуры, скулытгуры і жывапісу, класічнай музыцы, араторыі, трагедыі і інш. Катэгорыя У. шматгранна выявілася на эгапах станаўлення бел. нацыі, дзяржаўнасці, нац. адраджэння 19 — 1-й пал. 20 ст. У сярэдневяковай маст. культуры яна была стылеўтваральным фактарам, адлюстроўваючы хрысц. светапогляд, згодна з якім Бог — крыніца дабра, праўды і прыгажосці. Асветнікі і творцы Адраджэння арыентаваліся на збліжэнне боскага і зямнога, гармонію душы і цела, грамадскіх і асабістых адносін, санкцыянаваных боскімі і прыроднымі законамі быцдя (Ф.Скарына, М.Гусоўскі, Я.Вісліцкі і інш.). У эстэтыцы барока і рамантызму раскрываліся супярэчнасці паміж матэрыяльнацялесным і духоўна-творчым: высокае ў цялесным плане часам аказвалася нізкім y духоўным плане, a малое і нязначнае ў цялесным плане — У. і гераічным y духоўным. П ачы нальн ікі новай бел. л -р ы рамант. кірунку ўзвялі нац. фальклор y ранг вы сокага мастацтва (Я.Чачот, Я.Барш чэўскі, В .Д унін-М арцінкевіч і інш .). У творчасці класікаў бел. л-ры Ф .Багуш эвіча, Я.Купалы , Я.К оласа, М .Багдановіча і іх паслядоўнікаў вы значы ліся 2 тэндэнцы і ў ацэнцы рэальнасці: асудж энне рэчаіснасці я к агіднай і нізкай, з аднаго боку, і паэты зацы я нац. трады цы й і гарманічны х бакоў нац. побыту я к пры гожага і У., з другога. У канцы 20 — пач. 21 ст. y еўрап. краінах, y т.л. н а Беларусі, У. ў бы цці і мастаіггве вы цеснена на ўзровень элітарнай культуры; y масавай культуры назіраюцца тэн д эн ц ы і да зн іж энн я эстэт. кры тэры яў, дам ін авання пацяш альнага мастаіггва з ары ентацы яй на камічнае і агіднае. Літ:. К о н а н У.М. Развідцё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917— 1934 іт ). Мн., 1968; Д о р о ш е в . н ч Э.К., К о н о н В.М. Очерк нстормм эстетмческой мыслн Белорусснн. М., 1972; К р ю к о в с к м й Н.І4. Основные эстетаческме категорнн: Опыт снстематазацнн. Мн., 1974. У.М.Конан. У ЗН Я С Е Н Н Е Г А С П 0 Д Н Я Е , тое, што Ушэсце. У ЗО Р П РА Д У К Ц Ы І, э тaл он п р а д у к ц ы і , адзінкавы вы раб або партыя прамысл. вырабаў для доследнай праверкі і кантролю канструкцы йна-тэхн. і спаж ы вецкіх якасцей. Стварэнне У.п. папярэднічае серы йнай выгв-сці.

У30РНЫЯ СР0ДКІ в ы м я р б н н я ў , меры, вымяральныя прылады і вымяральныя пераўтваральнікі, як ія прайш лі метралагічную атэстацы ю і пры знаны пры датны мі для праверкі па іх інш. сродкаў вы мярэнняў. П адзяляю цца на разрады: 1-га разраду атэстую цца па эталонах, a пры іх адсутнасці — ш ляхам ускосны х вы м ярэнняў па У.с.в. інш ы х фіз. велічынь; 2-га разраду — па У.с.в. 1-га разраду і г.д. 3 дапам огай У.с.в. аж ы цдяўляецца праверка рабочых сродкаў вымярэнняў.

УЗРОВЕНЬ ЖЫЦЦЯ сац ы ял ьн а-эк анамічная характары сты ка ступені забеспячэнн я фізічных, духоўных і сацы яльных патрэбнасцей лю дзей. Абумоўліваецца, з аднаго боку, ступенню развіцця саміх патрэбнасцей лю дзей, з другога — наяўнасцю і даступнасцю даброт і паслуг для іх заб есп яч эн н я, ш то н еп асрэдна звязана з узроўнем эканамічнага развіцця грамадства. Н а ды нам іку У.ж. істотна ўплы ваю ць паліты ка, ідэалогія, нац. і культ. трады дыі, дэм аграф ічны я, экалагічны я і інш . ф актары . У.ж. мож а ацэньвацца ў глабальны м маш табе; y цэлы м па краіне (з улікам велічы ні яе нацыянальнага багацця)\ y д ачы ненн і да пэўньіх рэгіёнаў, сац. і дэмаграф ічны х груп і слаёў ндсельніцтва, асобны х лю дзей. У.ж. вы значаецца колькасны м і і якасны м і паказчы камі: рэальнымі даходамі насельніцтва. узроўнем спаж ы вання даброт і паслуг на душу насельніцтва; велічы нёй аплаты і ўмовамі працы , узроўнем занятасці насельніцтва і сацыяльнага забеспячэння, развіццём аховы здароўя і адукацыі, забяспечанасцю жыллём, камунальны мі паслугамі, тралспартам і сувяззю, велічы нёй асабістай маёмасці грамадзян, экалагічны мі ўмовамі іх ж ы ццядзейнасці, працягласцю ж ы цця і вольнага часу, даступнасцю культ. і духоўных каш тоўнасцей, ступенню сац. свабоды асобы , гарантыямі яе грамадз. правоў і інш. Д ля абазнач э н н я якасны х характары сты к У.ж. нярэдка вы кары стоўваю ць паняцце «якасць ж ыдця», y якім разам з аб’екты ўны мі лаказчы кам і ўлічваюдца суб’екты ўды я фактары (узроведь задаволедасці ўмовамі свайго ж ы цця, алты мізм, усведамледде асобай сэлсу ж ы ддя і інш .). А дэкватная ац эн ка У.ж. латрабуе ўліку і негатыўных сац.-эканам . з’яў: сац. няроўнасці, інф ляцы і, беспрацоўя, злачы ддасці, ды скры м інацы і ла розны х пры кметах і інш. У.ж. істотна ўплывае да індывід- і грулавьм лаводзіны лю дзей (сты ль ж ы цця), вызначае спосаб і ўклад іх ж ыцця. С.А.Яцкевіч.

УЗР0ВЕНБ MÔPA, становіпіча свабоднай паверхні вады мораў і акіянаў, якое вы мяраецца па верт. лініі адносна ўмоўнага пачатку адліку. Вылучаюць У.м. «імгненны», пры ліўны , сярэднясутачны, сярэдн ям есячны , сярэднегадавы і сярэднеш матгадовы . У.м. м яняецца над уздзеяннем ветравых хваляванняў, пры ліваў, нагрэву і ахаладж эння паверхні мораў і акіянаў, ваганняў атм. ціску,

ападкаў і вы парэння. На Беларусі абсалютныя вышыні пункта зям н ой паверхні адлічваю цца ад сярэднешматгадовага ўзроўню Балты йскага м., вызначанага ад нуля футш тока ў г. Кранш тат Ленінградскай вобл. Расіі.

УЗР0ВЕНБ ЭКАНАМІЧНАГА РАЗВІЦЦЯ, стад нар. гасдадаркі краіны, грулы краін, эканам . раёна на пэўны гіст. момант. Х арактары зуецца лаказчыкамі: валавы нацыянальны прадукт на душу насельнііства; вьп в-сць валавога ўнутранага прадукту, матэрыяльных даброт; структура грамадскай вытв-сці (доля лрам -сц і і сельскай гасладаркі ў нар. гасладарцы , аб’ём і тэм лы развіцдя лрагрэс. галін эканом ікі і інш .); колькасны і якасны ўзровень залятасці насельніцтва; узровень выкарыстання лры родны х багаццяў; узровень прадукцыйнасці працы, канцэнтрацыі вытворчасці, спецыялізацыі вытворчасці, якасці прадукцыі. А дрозніваецца ад эканамічнага пат энцы ялу малая краіна мож а мець невялікі эканам . латэнцыял і вы сокі У.э.р.

УЗР0СТ ч а л а в е к а , характарыстыка к ан крэтнай стадыі біял. і сац.-лсіх. развіцця асобы . Выбар кры тэры ю ўзроставых леры ядаў залеж ы ць ад многіх фактараў (біял. асаблівасцей арганізма, ф актараў сац. асяроддзя, узроўню навук. ведаў і інш .). Біял. У. абумоўліваецца генеты чна і вы значаецца сукупнасцю структурных, абменны х, функц ы ян ., рэгулятарны х і адалтыўных магчы м асцей арганізма. Узроставыя перы яды характары зую цца тэрмінамі, якія деабходны для зав яр ш эн н я пэўнага эталу развіцця. А дрозніваю ць прэнатальны (да н арадж эдня) і постнатальны (пасля нарадж эння) эталы . У лостнатальным развіцді вы лучаю ць некалькі перыядаў. Д з і ц я ч ы У. ахоллівае час ад нарадж эн н я да лалавога вы слявання: нованародж анасць (да 4 тыдняў); грудны, або малодш ы ясельны (1-ы год жыцця); сгарэйш ы ясельны (1— 3 гады); даш кольды (3— 6-7 гадоў); малодшы ш кольды (6-7— 12-13 гадоў); старэйшы ш к о л ь н ы , а б о л а д л е т к а в ы , ц і перыя д л а л а в о г а в ы с л я в а н н я (дзяўчынкі 12— 16, х л о л ч ы к і 13— 16-17 .гадоў). Ю н a ц к і У. характарызуецца запавольваннем росту цела (жадчыны 16— 20, муж чы ны 17— 21 год). С п е л ы У. падзяляецца на 2 лерыяды: 1-ы харакгары зуецца спы нен нем росту цела, адноснай устойлівасцю і росквітам функцы й арганізма (ж анчы ны 20— 35, мужчы ны 21— 35 гадоў), 2-і — перабудовай ней раэн д акры н н ай рэгуляцы і, зменай фізіял. ф ункц ы й і з ’яўленнем першых клінічны х праяўленняў захворванняў (ж анчы ны 35— 55, мужчыны 35—60 гадоў). П a ж ы л ы У. характарызуецца паскарэн нем старэнн я і з ’яўленнем хвароб, уласцівых гэтаму У., — атэрасклероз, гілертанічная хвароба, анкалагічн ы я захворванні і інш . (55— 60 да 75 гадоў). С т a р э ч ы У. характарызуецца паскарэн нем інвалю цы і арганізма, зні-

жэннем адаптыўных магчымасцей, большай імавернасдю смерці (пасля 75 гадоў, болей за 90 — доўгажыхар). Храналагічны (пашпартны) У. чалавека мае дакладныя межы міжузроставага інтэрвалу, які вымяраецца ў гадах, месяцах, тыднях і інш., і адлюстроўвае канкрэтныя вынікі і стадыі сац.-псіх. развіцця асобы. Літ:. Бвологня старення. Л., 1982; Л е о н тюк А.С., С л у к а Б.А. Основы возрастной гвстолопш. Мн,, 2000. А.С.Леанцюк. УЗР0СТАВАЯ П С ІХ А Л 0ГІЯ , галіна псіхал. навукі, якая вывучае заканам ернасці эталаў псіхічнага развіцця і ф арміравання асобы на працягу антагенезу чалавека ад нараджэння да старасці. Я к самаст. галіна ведаў сф арм іравалася ў канцы 19 ст. Асн. раздзелы: дзіцячая псіхалогія, псіхалогія падлетка, псіхалогія ранняга юнацтва, псіхалогія дарослага чалавека, псіхалогія старасці (геронтапсіхалогія) і інш. П ры вы вучэнні кожнага ўзроставага перы яду ўлічвае агульныя тэндэнцыі развіцця, асаблівасді папярэдняга і наступнага ўзросту. У.п. даследуе ўзроставую ды нам іку псіхічных працэсаў з улікам уплыву на індывід. развіццё чалавека культ. -гіст., этн. і сад.-эканам. умоў, раскры вае псіхал. змест паслядоўных этапаў ф арм іравання асн. структур псіхікі індывіда. Паколькі псіхічнае развіццё чалавека ажыццяўляецца ў працэсе навучання і выхавання, У.п. цесна звязана з педагагічнай псіхалогіяй. Літ В ы г о т с к н й Л.С. Проблема возраста // Собр. соч. М., 1984. Т. 4; Возрастная в пўдагогвческая пснхологая: Тексты. М., 1992; Об у х о в а Л.Ф. Детская (возрастная) пснхологвя. М., 1996; К о л о м н н с к н й Я.Л. Пснхологня взанмоотношеннй в малых группах (обіцне н возрастные особенноста). 2 юд. Мн,, 2000. УЗР0СТАВАЯ

СТРУКТЎРА

НА-

СЕЛЬНІЦТВА, размеркаванне насельніцтва паводле ўзроставых груп і ўзроставых кантынгентаў. Д аследуецца ў Ma­ lax аналізу дэмаграфічных і сац .-эк анам. працэсаў. Стат. звесткі па У.с.н. робяцда па 1-гадовых і 5-гадовых групах. Паводле рэпрадукды йны х здольнасцей насельнідтва падзяляецца на ірупы: пакаленне дзяцей — да 15 гадоў, пакаленне бацькоў — 15— 49 гадоў і пакаленне лрабацькоў -— старэй за 50 гадоў. Паводле здольнасці да працоўнай дзейнасці вылучаюць дапрацоўны перыяд (да 15 гадоў), лрадоўны (15— 54 або 59 гадоў) і пасляпрацоўны (старэй за 55—60 гадоў). 3-за розніцы ў сац. і дэмаграфічных функцыях муж чын і жанчын У.с.н. часта разглядаецца як ПШіаўзроставая структура. Н а У.с.н. ўплываюць нараджальнасць, смяротнасць, тьіп узнаўлення насельніцтва, міграцыя насельніцтва, рэлігія, войны і інш. Вылучаюць 3 асн. ты пы У.с.н.: прагрэсіўны (доля дзяцей y аіульнай колькасці насел ьніцтва да 45%; характэрны для краіл Азіі, А ф рыкі і Лац. Амерьдсі), с т а ц ы я н а р л ы (ураўнаважаныя долі дзідячы х і пажы -

лы х узроставых груп з невял. натуральны м пры ростам; характэрлы для Іспаніі, Грэцы і, Партугаліі, ЗШ А , Аўстраліі, Я поніі), р э г р э с і ў н ы (доля пажылы х і старых лю дзей да 20%; мае месца ў многіх краілах Еўропы). У.с.н. ўплывае на патуральны пры рост насельніцтва, колькасць прац. рэсурсаў і ўлічваедца пры прагнозе і планаванні сац.эканам . развіцця краіны. На Беларусі У .с.н. (2001) складаецца з груп: п акал ен н е дзяцей (18,3% ад агульнай колькасці насельніцтва — 9990,4 тыс. чал.), бацькоў (52,8% ) і прабацькоў (28,9%, y т.л. 8,9%, якім за 70 гадоў); паводле працаздольнасці — y дапрацоўны м перыядзе 19,9%, працоўным 58,8% і пасляпрацоўны м 21,3%; y полаўзроставай струкгуры колькасць ж алчы н на 1000 мужчын y адпаведнай узроставай групе: да 4 гадоў — 946, 30— 34 — 1015; 60—64 — 1401, 70 і старэй — 2335. Літ : Ш y в a л о в Е.Л. Геоірафня населення. 2 шд. М , 1985; П н р о ж к о в С.Н. Демографяческме нроцессы н возрастная структура населення. М., 1976. К.А.Анціпава. У ЗР 0Ў Н Е В А Я ГІАВЕРХНЯ ў г е а д э з і і, паверхля, ва ўсіх пунктах якой патэнцы ял сілы цяжару мае аднолькавую велічыню. Н ал рам ак ларм алі да У.п. супадае з лапрам кам сілы цяж ару (з л ініяй адвеса), лапр., вадкасць y раўнавазе. А дла з У.п. іравітацы йнага поля Зямлі, як ая супадае з сярэднім узроўнем вады Сусв. акіяла, лаз. геоідам і пры м аецца за матэм. паверхню Зямлі (узровень мора), ад якога адлічваю ць вы ш ы ні лунктаў зям л о й лаверхні. «PopMa У.п. складаная і залеж ы ць ад унутр. будовы Зямлі. У З Р 0 Ў Н І М 0 В Ы , 1) метамоўная катэгоры я-тэрм ін для агульнага, зыходнага ап ісан н я ўнутр. структуры сістэмы мовы (узроўні лінгвістычнага аналізу). 2) Іерархічна суаднесены я падсістэм ы агульнай сістэм ы м овы , к ож н ая з якіх характары зуецца п эў н ай сукупнасцю ізаф ункцы янальны х адзінак, правіл іх разм еркавання па класах і падкласах на пры нцы пах ап азіц ы і (п роц іп астаўл ен н я) і тоеснасці, a таксам а правіл іх вы кары стан н я для пабудовы адзінак болы д высокага ўзроўню (узроўні моўнай сістэмы). Т рады ц ы й на ў сістэме мовы вылучаю ць 4 узроўні: ф аналагічны , марфал., л ек с іч н ы і сін так с., і адпаведн а 4 ты пы адзінак: ф ан ем ы , м арф ем ы (будую ц ц а з ф а н е м ), л е к с е м ы (с к л а д а ю ц ца з м ар ф ем ) і с ін т а к с е м ы (утвараю ц ц а л е к с е м а м і). Н а п а д став е а д н а баков асц і/д в у х б ак о в асц і ўзроўневы я адзін к і п ад зял яю ц ц а на т.зв. ф ігуры — аднабаковы я адзінкі, ш то не нясуць зн ач эн н яў і маю ць толькі план выраж эн н я (ф анем ы ), і зн акі — двухбаковы я адзінкі, ш то маю ць план вы раж энн я і план зместу, г.зн. перадаю ць пэўн ы я зн ач эн н і (м арф ем ы , лексем ы , сінтаксем ы ). П ры к ан крэтны м увасабленні 4 узроўневых ты паў адзінак іх аднароднасць можа паруш ацца. Напр., сэнсаадрознівальную ф ункцы ю мож а вы конваць ле толькі ф анем а, але і склад; про-

узроўням ер

185

стыя марф емы аказваю цца побач са складаны м і, з асновай слова; слова аказваецца побач з неаднаслоўны м фразеалагізмам; сінтаксем а ўвасабляецца ў розн ы я мадэлі сказа-вы казвання, які мож а будавацца і з аднаго лепаўназначнага слова. Грунтуючыся на неаднароднасці рэалізацы і ўзроўневых адзінак, некат. лінгвісты вылучаю ць дадатковыя, прамеж кавы я ўзроўні (напр., узровень службовых элементаў). У лінгвісты цы ідэя ўзроўневай арганізацы і мовы і яе паш ы рэн н е з сярэдзіны 1920-х г. падрыхтавана, з аднаго боку, трады цы яй вы дзялення ў апісаннях моў ф анеты кі, м арф алогіі, лексікі і сінтаксісу; з другога — агульнанавук. ўяўленн ям і пра ўзроўневую арганЬацы ю складаны х сістэм, y пры ватнасці, y біялогіі. Літ:. М a с л о в Ю.С. Об основных н промежуточных ярусах в етруктуре языка / / Вопр. языкознання. 1968. № 4; С о л н ц е в В.М О понятмм уровня языковой снстемы / / Там жа. 1972. № 3; Б е н в е н в с т Э. Уровнн лннгвнстнческого аналмза / / Бенвеннст Э. Обідая лннгвнстяка: Пер. с фр. М., 1974. А.Я.Міхневіч. У ЗР О Ў Н І Э Н Е Р Г ІІ, м аічы м ы я зн ач эн ні энергіі атама. малекулы. атамнага ядра ці інш. квалтавай сістэмы, ш то складаецца са звязаны х паміж сабой мікрачасцід і падпарадкоўваецца законам квант авай механікі. А с н .. характары стыкі: х — час ж ы цця еістэмы на дадзеным узроўні і ДЕ — шырыня ўзроўню. Яны звязаны паводле неазначальнасцей суадносін выразам: АЕ~ Н /х, дзе Й = й/2п — Планка пастаянная. Сукулнасць магчымых значэнняў энергіі сістэмы ўтварае энергетычны спектр, які можа складацца з дазволеных і забароненых значэнняў энергіі (гл. Энергетычныя зоны), быць дыскрзгным ці неперарыўным. Напр., калі ўнутраная энергія атама вадароду меншая за энергію іанізацыі, яго спектр дыскрэтны, a калі перавышае энергію іанізацыі — неперарыўны. Энергія ўнугр рухаў сістэмы можа прымаць толькі дыскрэтныя значэнні (утварае дыскрэтны энергет. спектр), якія адпавядаюць магчымым устойлівым (стацыянарным) станам сістэмы. Графічна спектр адлюстроўваецца гарыз. лініямі, размешчанымі на рознай вышыні. Ніжні ўзровень асноўны (адпавядае найменшай маічымай энергіі сістэмы), астатнія — узбуджаныя (характарызуюць узбуджаныя станы сістэмы). Квантавыя пераходы сістэмы з аднаго стану ў другі вызначаюцца адбору правіламі. Узровень, якому адпавядае нскалькі стацыянарных станаў, наз. выраджаным (гл. Выраджэнне). Вызначаюць У.э. паводле законаў квантавай механіхі ці эксперыментальна, напр., ла спектрах аптычных рэчываў. Гл. таксама Атамныя спектры, Малекумрныя спектры, Спектральныя серыі. Л.М.Тамільчык. У ЗР О Ў Н Я М Е Р , пры лада для вы м ярэнн я або кантролю ўзроўню вадкасці ў баках, рэзервуарах, тэхнал. апаратах, вадаёмах, a таксама сыпкіх рэчы ваў y бункерах, сховішчах і інш. Бываюць y выглядзе шкляной трубкі, спалучанай з закрытай пасудзінай; рэйкі з дзяленнямі, умацаванай на сценцы празрыстай пасудзіны; паплаўковыя, y яхіх узровень вад-

186

У З Р Ы В А Л Ь Н ІК

касці пакаэвае наплавок, шго плавае на паверхні; эл., заснаваныя на замыканні або размыканні эл. кантактаў; У., y якіх выкарыстоўваюцца манометры, фотаэлементы (фіксуюць перакрыцце пучка святла пры дасягненні вадкасцю пэўнага ўзроўню) і інш. Паказанні У. часта перадаюцца дыстанцыйна на адліковае прыстасаванне. Выкарыстоўваюцца ў цепла- і гідратэхніцы, y тэхнал. сістэмах хім., харч. прам-сці і інш. У ЗР Ы В А Л ЬН ІК , пры стасаванне, ш то перадае ўзрыўны імпульс разры ўному зараду ў розных боепры пасах. Спрацоўвае пры суты кненні з цэлямі, на вы значанай глыбіні пад вадой і інш . пэўны х умовах. Паводле пры зн ачэнн я адрозніваю ць У. да артыл. снарадаў і мін, баявых ч. ракет і тарпед, марскіх мін, авіябомбаў і інш .; паводле пры нцы пу дзеян н я — кантакгны я, ды станцы йны я, некантактны я, камбінаваны я; паводле разм яш чэнн я ў боепры пасе — галаўныя, донны я, бакавы я, універсальны я. Б яспека У. (у т.л. здольнасць спрацоўваць y вы значаны час) забяспечваецца засцерагальнікамі. Пераход У. ў стан гатоўнасці да дзеян н я наз. ўзвядзеннем. У. з некалькіх блокаў, размеш чаны х y розных месцах боепры паса, наз. ўзрыўны м пры стасаваннем.

це» Л .М інкуса, усходні танец y «Бахчысарайскім фантане» Б.А саф’ева, мазурку ў оперы «Іван Сусанін» М .Глінкі, лезгінку ў «Дэмане» А .Рубінш тэйна і інш. У ЗУ РП А Ц Ы Я (ад лац. usurpatio авалоданне), скарочаная назва гвалтоўнага захопу ўлады або гвалтоўнага яе ўтрым ання. Ва ўсіх дэмакр. краінах з ’яўляецца цяж кім дзярж. злачы нствам. К К Рэспублікі Беларусь (арт. 357 ч. 2) устанаўлівае кры мін. адказнасць за захоп або ўтры м анне дзярж . улады некансты туцы йны м ш ляхам, a таксам а за публічн ы я закл ікі да гэтых дзеянняў, y т.л. ўчы нены х з вы кары станнем сродкаў масавай інфармацы і. У. наогул разглядаецца я к пры сваенне чужых правоў, ііаўнамоцтваў. У ЗУ С (ад лац. usus вы кары станне, звы чай) ў м о в а з н а ў с т в е , агульнапрынятае ўжыванне моўнай адзінкі (слова, ф разеалагізма) y адрозненне ад яго часовага ці інды відуальнага (аказіянальнага, гл. Аказіяналізм) уж ы вання (напр., неалагізмы не з ’яўляю дца узуальнымі адзінкамі мовы). П аняцц е У. цесна звязана з п ан яц ц ям і норма моўная і сістэма мовы. Звы чайна узуальнае вы кары станне моўных адзін ак ф іксуецца ў слоўніках (тлумачальных, фразеалагічных, арф аграфічны х, арф аэпічны х і інш ).

«У З Ы Х 0 Д », серы я сав. шматмесных касм. караблёў для палётаў па каляземн ай арбіце. П а праграме «У> вырашаліся задачы адпрацоўкі ўзаемадзеяння членаў экіпаж а ў палёце, вывучаліся магчы масці работы чалавека ў адкрыты м косМасс, праводзіліся навук. і меды ка-біял. даследаванні і тэхн. эксперы менты . «У.» складаўся са спускальнага апарата з сістзмай мяккай пасадкі, тармазной рухальнай устаноўхі і прыборнага адсека. «У.-2» меў шлюзавы адсек. Макс. маса «У.» 5,68 т. У 1964—65 здзейснены палёты 2 караблёў «У.» з 5 касманаўгамі. Упершьшю здзейснены палёт экіпажа (У.Ы.Камароў, К.П .Феакцістаў, Б.Б.Ягораў, 1964) і першы выхад чалавека ў здкрыты космас (ААЛяводоў; 1965). У. С.Ларыёнаў. У З ’Я Д Н А Н Н Е З А Х 0Д Н Я Й БЕЛАРЎСІ 3 Б С С Р , акт гіст. справядлівасці, ліквідацы я падзелу Беларусі паводле ўмоў Рыжскага мірнага дагавора 1921, што быў вы нікам польска-сав. вайны 1919— 20 (гл. Савецка-польская вайна 1920). А дбы лося ў вер. 1939. У Заходняй Беларусі, якая на працягу 1921— 39 знаходзіл ася ў складзе П ольш чы , насельніцтва краю падвяргалася ж орсткай сац. і нац. эксгоіуатацыі. Кірую чыя колы Польшчы не пры знавалі беларусаў як нацы ю , праводзілі паліты ку іх прымусовай паланізацыі і асіміляцыі, імкнуліся вы весці з ужытку само паняцце «Заход-

У ЗУ М БА р СКАЯ Ф ІЯ Л К А , род кветкавых раслін, тое, ш то сенполія. УЗЎНАВА Тамара Сяргееўна (21.11.1906, М інск — 29.7.1983), бел. арты стка балета. Вучылася ў харэагр. студыі БДТ y К.А лексю товіча (1921— 22), 3 1923 артыстка балета ў БДТ-1, з 1930 — Дзяржэстрады, з 1933 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. А дначасова ў 1934— 37 педагог балетнай ш колы пры т-ры оперы і балета, y 1940— 41 -— харэагр. аддз. рэсп. Тэатр. вучылішча. 3 1960 выкладала ў Бел. тэатр.-маст. ін-це. Я е т а н ц у бы ў у л а с ц ів ы м о ц н ь і т э м перамент, драматызм. Значную ўвагу аддавала развіццю і папуляры зацы і бел. нар. танца. На сцэне Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі вы конвала танцы ў оперны х і балетных спекгаклях, y т.л. хабанеру і ісп анскі танец y «Дон Кіхо-

Схема радыеізатопнага ўзроўнямера: 1 — рэзервуар з вадкасдю; 2 — крьшіда гама-выпрамянення; 3 — рухавіх; 4 — рэгістравал^нае прыстасаванне; 5 — прыёмнік гама-выпрамянення (перамяшчаецца сіпхронна з крыніцай вьшрамянення).

Схема ўзрывальніка: 1 — вастрыё; 2 — капсуль-запальнік; 3 — парахавы ўзмацняЛьніх ці запавольнік; 4 — кансуль-дэтанатар; 5 — дэтанатар; 6 — выбуховае рэчыва.

Да арт. «Узыход». Касмічны карабель «Узыход-2».

н яя Беларусь», замяніўш ы яго назвай «крэсы ўсходне». У Зах. Беларусі ііасля далучэння яе да П ольш чы вялася рэв. і нац.-вы зв. барацьба, якую ііадтрымліваў урад БС С Р . У 1-й пал. 1920-х г. анты-

польскі pyx адбываўся пераваж на ў форме ўзбр. партыз. вы ступленняў (гл. Партызанскі рух y Заходняй Беларусі). У маі—чэрв. 1926 створана 100-тысячная рэв.-дэмакр. нац.-вы зв. а рг-ц ы я Б ешруская ся/іянска-работніцкая грамада, якая да 1927 разгромлена польскім і ўладамі. Арганізоўвала барацьбу працоўны х за сац. і нац. вы зваленне і ўз'яд н ан н е з БССР y адзінай дзярж аве Камуністычная партыя Заходняй Беларусі. П ра непрыняцце бел. народам польскай улады і парадкаў сведчылі масавы я забастоўкі рабочых, узбр. вы ступленні сялян. Пальскі ўрад ж орстка душ ы ў рэв. і нац.-вызв. рух y Зах. Беларусі. За ўдзел y ім пад рэпрэсіі трапіла болы д за 30 тыс. чал., з іх каля 300 чал. пры гаворана да пакарання смерцю . Д ля ізаляцы і праціўніхаў рэжыму ў 1934 быў створаны Бяроза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер. Магчымасць уз’яд н ан н я бел. народа была рэалізавана з пачаткам другой сусветнай вайны 1939— 45, калі П ольшча ў выніку нападу на яе ф аш . Германіі пацярпела параж энне, a польскі ўрад пакінуў краіну. У тых умовах паводле загаду сав. кіраўніцтва Чы рв. Армія 17.9.1939 перайш ла сав.-польскую граніцу і заняла тэр. Зах. Беларусі (Н авагрудскае, Палескае, В іленскае і Беластоцкае ваяв.) і Зах. У краіны , a таксама г. Вільню і Віленскі край. Д а 1.10.1939 сав. войскі ўзялі пад кантроль беларускую этнічную тэр. Зах. Беларусі. Туг былі ўгвораны органы новай улады: y гарадах — Часовыя ўпраўленні, узбр. атрады рабочых (рабочая гварды я); y мястэчках і вёсках — сял. к -ты , атрады сял. міліцыі. -Для ўсталявання новай сав. улады ў Зах. Беларусь бы ло накіравана 700 камуністаў і 800 камсамольцаў з БССР. 1.10.1939 ІІалітбю ро Ц К ВКП(б) прыняло пастанову «П ы танні Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі», паводле якой склікаліся Н ар. сходы Зах. Беларусі і Зах. Украіны. Яны павінны б ш і вы раш ыць пьгганні аб дзярж. уладзе, уваходжанні ў склад СССР, перадачы памеш чы цкіх зямель сял. к-там, нацы яналізацы і буйной прам-сці і банкаў. Народны сход Заходняй Беларусі (28— 30.10.1939, Беласток) аднагалосна прыняў 4 кансты туцы йны я акгы, выбраў Паўнамоцную камісію з 66 чал. для пасылкі ў Маскву, каб перадаць яго раш энне адносна ўступлення Зах. Беларусі ў склад С С С Р, абвясціў 17 верасня днём вызвалення працоўных ад нрыгнёту буржуазіі і памеш чыкаў. Было таксама прынята раш энне аб устанаўленні ў Беластоку помніка загінуўш ым змагарам за вызвалснне бел. народа (не рэалізавана). 2.11.1939 нечарговая 5-я сесія Вярх. Савета С С С Р пры няла Закон аб уключэнні Зах. Беларусі ў склад СССР і ўз’яднанні яе з БССР. Н ечарговая 3-я сесія Вярх. Савета Б С С Р (12— 14.11.1939) гірыняла Закон «Аб пры няцці Заходняй Беларусі ў склад Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі», y якім гаварылася: «П ры няць Заходнюю Беларусь y склад Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі і

ўз’ядн адь ты м сам ы м вялікі беларускі народ y адзінай беларускай дзяржаве». Гэтым актам бы ла ю ры ды чна замацавана этнічна-тэр. кансалідацы я бел. нацы і ў адзінай дзярж аве. (11.9-1990 П рэзіды ум Вярх. Савета Б С С Р пры няў Указ «Аб аб ’яўленні 14 лістапада Д н ём уз’ядн ан н я Заходняй Беларусі з Беларускай ССР»), Літ.\ Назаўсёды разам: Да 60-годдзя ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР. Мн., 1999; Л а д ы с е ў У.Ф., Б р ы г а д з і н П.І. На пераломе эпох: станаўлешіе бел. дзяржаўнасці (1917— 1920 гг.). Мн., 1999; Праблемы ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР: Гісторыя і сучаснасць: Матэрыялы Міжнар. навукова-тэарэт. канф. Мн., 2000; Знешняя лалітыка Беларусі: 36. дак. і матэрыялаў. Т. 3 (1928 г. — чэрв. 1941 г.). Мн., 2001. У.М.Міхнюк. У ІК Л ІФ (В і к л і ф; Wycliffe, Wiclif) Дж он (паміж 1320 і 1330, графства Й оркш ыр, Вялікабры танія — 31.12.1384), англійскі рэф арм атар царквы, ідэолаг бю ргерскай ерасі. Праф. О ксф ардскага ун-та, д-р багаслоўя (1372). Аўтар ш матлікіх памфлетаў і тракгатаў, перакладчы к Бібліі на англ. мову. Лічыў чалавецтва зям н ой «ваяўнічай царквой», a Бога яго вярх. сю зерэнам і адзіны м уласнікам усяго, ш то ёсць н а зямлі. П аводле У., Б ог дае лю дзям зям н ы я багацці толькі ў часовае тры м анне за верную ям у службу («праведны я паводзіны»), А дстойваў пры мат свецкай улады над духоўнай, выступаў за секуляры зацы ю царк. уласнасці. Ідэі У. адыгралі вял. ролю ў ідэалаг. падрыхтоўцы Уота Тайлера паўстання 1381 y Англіі, якое сам У. лічы ў вы ніхам паруш эння саслоўямі «боскага закону». У 1382 сабор англ. біскупаў асудзіў вучэнне У., К анстанцкі сабор 1415 абвясціў яго ератыком. Ідэі У. паўплы валі на светапогляд лалардаў y Англіі, Я.Гуса, М. Лютэра, дзеячаў англ. Рэфармацыі.

ные дыры, гравптацнонные волны н космологня. М.. 1977 (разам з М.Рысам, Р.Руфіні). М. М. Касцюковіч. УІЛКАТ (W ilcutt) Т эрэн с (н. 31.10.1949, г. Раселвіл, ш тат Кентукі, ЗШ А ), касмадаўт ЗШ А . П алкоўнік корпуса марской ляхоты ЗІЛ А . С кончы ў Заходнекентукскі ун-т (1974). 3 1990 y груле касманаўтаў НАСА. 3 2001 кіраўнік аддзела эксллуатацы і шатлаў НАСА. Здзейсніў 4 лалёты ў складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 30.9— 11.10.1994 — на К К «Індэвар», 16— 26.9.1996 — на К К «Атлантыс» і арбітальнай станцыі (АС) «Мір», 23— 31.1.1998 — на К К «Іддэвар» i А С «Мір», 8— 20.9.2000 — на К К «Атлантыс» (л а лраграме работ з М іж нар. касм. станцы яй). У космасе правёў 42 сут. У.С.Ларыёнаў. У ІЛ К ІН С (W ilkins) М ары с (н.

15.12.1916, П ангароа, Н овая Зеланды я), англійскі вучоны ў галіне біяфізікі. Чл. Л онданскага каралеўскага т-ва (1959), Амер. акадэм іі мастадтваў і давук. С кончы ў Кембры дж скі ун-т (1938). 3 1940 y Бірмінгемскім, з 1945 y С ент-А ндрускім ул-тах, з 1946 y К інгс-каледж ы (Лоддан): з 1962 лраф. м алекулярнай біялогіі, з 1970 драф . біяфізікі. Навук.

Дж.А.Уілер. У ІЛ Е Р (W heeler) Д ж он А рчыбальд (н.

9.7.1911, г. Д ж эксан віл, ЗШ А ), амеры кан скі ф ізік-тэарэты к, стваральнік навук. ш колы па тэарэт. фізіцы . Чл. Нац. А Н ЗШ А (1952), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1954). С кончы ў ун-т Д ж .Х опкінса (ЗШ А , 1933). 3 1938 y П ры нстанскім (з 1947 праф.), з 1976 y Т эхаскім ун-тах, y 1976— 86 ды рэкгар Ц энтра тэарэт. фізікі. Навук. працы па ядз. фізіцы , тэрм аядз. сінтэзе, квантавай элеклрады наміцы , адзінай тэоры і поля, тэоры і гравітады і, рэляты вісцкай астраф ізіцы . Увёў матрыцу рассеян дя (1937; р а н е й за В .Гайзенберга), даў колькасную тэоры ю дзялен н я атамдага ядра (1939; разам з Н.Борам), абгрунтаваў м агчы масць ядз. ланцуговай рэакцыі дзяленн я урану (1939). Заснавальдік геаметрады намікі — к ад ц эл ц ы і геам. ап ісан н я гравітацыі і электрамагнеты зму (1957). У 1942—4 6 і 1950— 53 удзельнічаў y стварэнні ядз. зброі.

Te.: Рус. пер. — Гравнтацня. T. 1—2. М..

1977 (разам з Ч.Мізнерам, К.Торнам); Открыгае делення ядер (разам з О.Фрышам) / / Успехн фнз. наук. 1968. Т. 96, вып. 4; Чер-

187

УІЛКІНСАН

М.Уілкінс.

драцы да рэлтгенаструктурны м аналізе, атрымаў вы сакаякасны я рэнтгедаграмы малекулы Д Н К , ш то спры яла вы злачэнню яе будовы, расдрацаваў тэорыю фота- і лэрм алю м ідесцэдцы і. Нобелеўская дрэм ія 1962 (з Ф.Крыкам і Дж.Уотсанам). В.Ф.Ермакоў. У ІЛ КІН СА Н (W ilkinson) Д ж эф ры (н.

14.7.1921, Тодмардэн, Вялікабрытанія), англійскі хімік-аргадік, адзін з заснавальдікаў металаарган. хіміі лераходных элементаў. Чл. Л ондадскага каралеўскага т-ва (1965). С кончыў Імперскі каледж навукі і тэхналогіі (Л ондад; 1941).

3 1943 удзельнік А дгла-ам еры канскаканадскага праекга да атам дай энергіі, з 1946 y Каліфарнійскім (г. Берклі, ЗШ А ), з 1951 y Гарвардскім ун-тах, з 1956 праф. Л олданскага ул-та. Навук. працы ла хіміі металаарган. злучэндяў. Устанавіў будову («сэндвічавую» структуру) ферацэну (1952; разам з Р.Б.Йугівардам). Адкрыў каталізатар гамагеннага гідрыравання алефінаў і ацэты ленавьгх вуглевадародаў — ком ш іекснае

188

УІЛКСА

злучэнне родыю ЮіС1[(С6Н 5)зР]3 (каталізатар У.; 1958). Н обелеўская прэм ія 1973 (разам з Э.О Фішэрам). Тв:. Рус. пср. — Современная неорганнческая хммня. 4.1—3. М., 1969 (разам з Ф.А.Котанам); Основы неорганнческой хммян. М., 1979 (з ім жа). УІЛКСА ЗЯ М Л Я (Wilkes Land), частка тэры торы і Усх. А нтарктыды паміж Зямлёй Адэлі і Зямлёй К аралевы М эры. Выш. паверхні ледавіковага покры ва на Пд да 1000— 2500 м. М агутнасць лёду больш за 3000 м. Н а ўзбярэж жы трапляюдца ўчасткі, свабодны я ад лёду (аазісы Бангера, Грырсана, нунатакі, скалы ). Адкрыта амер. экспеды цы яй Ч .У ілкса ў 1840. Н азвана яго імем. Н а У.З. аўстрал. навук. станцы я К ейсі (з 1969). УІЛПАТА, вярш ы ня паўн. адгор’я Галоўнага, або Водападзельнага, хр. Вял. Каўказа, y Паўн. А сеціі— А ланіі, Расія. Выш. 4649 м. Н а 3 — ледавік К араугом, на У — Цэйскі. УІЛТАН, мікраліты чная культура ш эрагу раёнаў Усх. і Паўд. А ф рыкі. З ’яўляецца афр. эквівалентам мезаліты чны х культур Еўропы, хоць і адносідца да больш позняга часу. Н а п м н я й стадыі вы яўляю цца каюгакты з земляробамі жал. веку 1-га тыс. н.э. У ІЛ Ь Я М С (W illiams) Бэці (Элізабет; н.

22.5.1943, г. Белфаст, В ялікабрьпанія), паўночнаірландская грамадская дзяячка, акты вістка руху за мір. У жн. 1976 разам з М Корыган заснавалі і ўзначальвалі да крас. 1978 ж аночы рух «Згуртаванне мірных людзей». Д зеля спы нен ня насілля, тэрору і ірам адз. вайны ў Паўн. Ірланды і рух арганізоўваў і праводзіў сумесны я м ірны я дэманстрацы і католікаў і пратэстантаў. Н обелеўская прэмія міру 1976 (разам з К оры ган). 3 1982 У. жыве ў ЗІПА. У ІЛ Ь Я М С (W illiams) Дж одзі (н.

9.10.1950, Путні, штат Вермонт, 3LLLA), амеры канская грамадская дзяячка, якая ўдзельнічала ў розны х міжнар. дабрачы нны х праграмах. С кончы ла Ш колу паглыбленых міжнар. даследаванняў імя Д ж .Х опкінса (1984). 3 1984 адна з каардынатараў А дукацы йнага праекта ў Нікарагуа і Гандурасе, з 1986 нам. ды рэктара П раграмы мед. дапамогі для Сальвадора, з 1992 каарды натар Сусв. кам паніі за забарону супрацьпяхотны х мін. У межах апош н яй кам паніі наведала шмат краін, дзе сустракалася з прадстаўнікамі ўрадаў і грамадскасці, арганізоўвала лекц ы і і сем інары (на пач.

1990-х г. y раёнах узбр. канф ліктаў засталося больш за 110 млн. неабясш коджаных мін). Вынікам яе нам аганняў стаў міжнар. дагавор пра забарону супрацьпяхотных мін, які да канца 1990-х г. падпісалі болып за 100 краін. Н обелеўская прэмія міру 1997 (з Сусв. кам -

пан іяй мін).

за

забарону

супрацьпяхотны х

У ІЛ Ь Я М С (W illiams) Т энесі |сапр. Л a н і р (Lanier) Томас; 26.3.1914, г. Калумбус, штат М ісісіпі, ЗШ А — 25.2.1983], ам еры кан скі пісьменнік, драматург. Вучыўся ва ун-тах Місуры, Сент-Л уіса, Аявы (1929— 38). У раманах «Ры мская вясн а місіс Стоўн» (1950), «М ойсі і свет розуму» (1976), сац.-псіхал. п ’есах «Ш кляны звяры нец» (1945), «Трамвай «Ж аданне» (1947, экранізавана ў 1951), «Татуіраваная ружа» (1951), «К ош ка на распалены м даху» (1955), «Арфей спускаецца ў пекла» (паст. 1957), «Ноч ігуаны» (1961), « П ап ярэдж ан н і малы м караблям» (1973), «Стары квартал» (1977), «Цудоўная нядзеля для пікніка» (1980) і інш . праблемы існавання асобы ў ж орсткім свеце, адзіноты сярод лю дзей, суты кнення дабра і прыгаж осці з прагм аты зм ам і чэрствасцю . Аўтар зб-каў навел «Аднарукі і іпшыя апавяданні» (1 9 4 8 ), « К а р ам е л ь » (1 9 5 4 ), «Вандроўкі рыцара» (1967), «Восем пры стойных ж анчы н y стане апантанасці» (1974), зб-каў верш аў «У зіме гарадоў» (1956), «Андраіен, лю боў мая» (1977), кн. «Мемуары» (1975), ш эрагу аповесцей. Распрацаваў канцэпцы ю «пластычнага тэатра», паводле якой на сцэне важ нае зн ач эн н е надаедца маст. і муз. аф армленню , сцэнаграфіі, эф ектам святла. П аэты ка яго твораў складаная, насы чана сімваламі і адеіоры ям і, ант. і біблейскімі алю зіямі, сумяш чае ў сабе тэнд энцы і экзістэнцы ялізм у, эксп рэсіянізму, натуралізму, ім прэсіянізм у з элементамі анты драмы і «тэатра ж орсткасці». Н а Беларусі яго п ’есы ставілі Д зярж. рус. драм. т-р («Салодкагалосая дтуш ка юдацтва», 1976; «Царства зям ное», 1985), Бел. т -р імя Я .К ўдалы («Ш кляны звяры нец» пад назвай «Блакітная ружа», 1991; «Крэў Кёр», 1999), абл. драм. т-ры: Гродзенскі («Арфей спускаецца ў пекла», 1977; «Ш кляны звяры нец», 1982; «Татуіраваная ружа», 2000); М агілёўскі («Арфей сдускаецца ў пекла, 1977; «Ш кляны звяры нец», 1993); Гомельскі («Трамвай «Ж аданне», 1988; «Арфей спускаецца ў пекла» пад назвай «П асцеллю вецер, a побач — зоркі», 1998). Тв.\ Рус. пер. — «Стеклянный зверянец» н еше девягь пьес. М., 1967; Рнмская весна мнсснс Стоун: Рассказы, эссе. М., 1978. Літ.\ А р с е е в а АВ. Поэзня Т.Унльямса: Крнднс романтач. веры / / К проблемам романтнзма н реалмзма в зарубежной лнтературе конца XIX—XX вв. М., 1975; П н н a е в С.М Драматургня Т.Унльямса м вопросы пластаческою театра / / Нз нсторнн русской н зарубежной лнтературы. Саранск, 1976; С т y л a ў Ю. Амерыканская драматургія на беларускай сцэне (I960— 1980) / / БеларусіKa=Albaruthemca. Мн., 1995. Кн. 5. ЕАЛявонава. У ІН ІП Е Г , возера на П д Канады , гл. Вініпег. У ІН С А Р, В і н д з a р (W indsor), горад y К анадзе, на р. Дэтройт, насупраць г. Д этрой т y ЗІІІА (злучаны з ім мастом і

тунэлем ), y прав. Антарыо. Каля 300 тыс. ж. з дры гарадамі (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. А эрадорт. Вядучы цэнтр аўтамаб. прам -сц і Канады (з-ды «Форд», «Дж энерал М отарс» і інш.). Развіты таксам а чорн ая металургія і хім. прам -сць. 2 ун-ты. У ІН С Т А Н -С Е Й Л Е М (Winston-Salem), горад на ПдУ ЗШ А , y ш таце Паўн. Караліна. У знік y выніку аб’яднання ў 1913 гарадоў С ейлем (засн. ў 1766) і Уінстан (засн. ў 1849). К аля 1 млн. ж. з гарадамі Гры нсбара, Х ай-П ой нт і агульны мі пры гарадамі (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Важны гандл,фін. цэнтр. Буйнейш ы ў ЗШ А цэнтр тэкст. прам -сц і, вы тв-сці цыгарэт, гандлю тытунём. Вы тв-сць тэлефоннай і тэлеграф най. аларатуры , абсталявання дл я харч. л рам -сці, метал. фольгі; мэбл е в а я , ш в е й н а я , х а р ч . п р ам -сц ь. 2 ун-ты . М узей. УШ СТЭНЛІ (W instanley) Джэрард (1609, г. Уіган, графства Л анкаш ыр, Вялікабры танія -— пасля 1660), англійскі сацы яліст-утапіст, ідэолаг руху дыгераў перы яду Англ. рэвалю цы і 1640— 60. Кіраўнік ды герскай калоніі ў 1649—50. Аўтар шматлікіх памфлетаў («Новы закон справядлівасці», 1649, і інш .), утопіі «Закон свабоды» (1652), y якіх, абапіраю чы ся на Біблію, даказваў неабходнасць увядэення бяскласавага грамадства без дры ватнай уласнасці, заснаванага на калекг. працы , a свабоду грамадзяніна характары заваў найперш як свабоду ад галечы. У ІП Л (W hipple) Дж ордж Хойт (28.8.1878, г. А ш ленд, ЗШ А — 1.2.1976), ам еры кан скі ўрач-патолаг.

Б.Уільямс.

ДжХУіпл.

Скончыў Іельскі ун-т (1900) і ун-г Дж. Х опкінса (1905). 3 1914 драф. Каліф арнійскага ун-та, y 1921— 55 ва ун-це Рочэстэра (штат Н ью -Й орк). Навук. працы па анеміях (адзін з аўтараў т.зв. дячоначнага метаду л яч эн н я перніцыёзнай анеміі), пігм ентны м абмене, параж эннях дечані і падстраўнікавай залозы, туберкулёзу, паразітарны х хваробах. Нобелеўсісая прэм ія 1934 (з Дж.Р.Л/шінатам і У .П Мёрфі). В.Ф.Ермакоў. У ІС Т Л Е Р (W histler) Д ж эй м с Эбат MaxH e m (10.7.1834, г. Л оўэл, ЗШ А — 17.7.1903), ам еры кан скі жывадісец і графік. У 1843— 49 ж ыў y С.-Пецярбур-

гу, дзе наведваў ры савальны я класы AM, y 1850— 55 — y ЗШ А. У 1855— 59 вучыўся ў Парыжы ў Ш .Глейра, пасля працаваў пераважна ў Л ондане (у 1884—96 зноў y П арыжы). Зазнаў утілыў ЖД.Г.Курбэ, яп. мастацтва. Быў блізкі франц. імпрэсіянізму. Ствараў карціньі, якія вылучаюцца лаканічнай абагульненасцю сілуэтаў, вы танчанасцю лінейных рытмаў, вастрынёй кам пазіцыйных вырашэнняў, танальнай гармоніяй. Імкнуўся вызначыць адпаведнасць паміж каларыстычнай танальнасцю і заканамернасцямі муз. формы : «С імфонія ў белым № 1. Д зяўчы на ў белым» (1862), «Гармонія ў ш эры м і зялёны м . Партрэт міс Сесілі Александэр» (1872— 74). У лепшых партрэтах вы танчанасць маст. формы і колеравага вы раш энн я садзейнічае ўвасабленню душ эўнага высакародства і ўнутр. пры гаж осці мадэляў («Аранжырбўка ў ш эры м і чорны м № 1. Партрэт маці», 1871— 72). Т онкі дэкаратывізм, імкненне да перадачы зыбкай рухомасці пры роднага асяроддзя, што асабліва ўзмацнілася ў 1880-я г., вылучаюць яго пейзаж ы -«накцю рны»; «Накцюрн y сінім і залатым. Стары мост y Батэрсі» (1872— 75). Буйны майстар афорта («В енецы янская серыя», 1879—80). Тв.: Рус. пер. — Нзяшное лскусство создавать себе врагов. М., 1970. Літ.: М а т у с Ь в с к а я Е.М. Унстлер н французскяе нмпрессвоннсты / / Матуоов-

ДжУісглер. Гармонія ў шэрым і зялёным. Партрэт міс Сесілі Александэр. 1872—74.

ская Е.М. Амернканская реаллсгяческая жмвоішсь. М., 1986.

у й г у р __________________

У ІТ Л Е М (W hitlam ) Эдвард Гоф (н.

11.7.1916, г. М ел ьб урн , А ў стр ал ія), аўстралійскі паліт. і дзярж . дзеяч. Адвакат. У 1952— 78 дэп. палаты прадстаўнікоў ад Аўстрал. л ей бары сцкай партыі; з 1960 нам. лідэра, y 1967— 77 лідэр лей бары сцкай ф ракды і ў парламенце. У 1972— 75 п р эм ’ер-міністр, адначасова да 1973 міністр замеж ных спраў Аўсграліі. У 1976— 77 віцэ-старш ы ня Сацыялістычнага інтэрнацыянала. У 1983 быў прадстаўніком Аўстраліі пры Ю НЕСКА.

м творчество Умтмена. 2 нзд. М., 1969; В е н е д м к т о в а Т.Д. Поэзня У.Унтмена. М., 1982; С і п a к о ў Я. Вершаруб з Доўгай выспы / / Маладосць. 1969. № 5. Е.А.Лявонава

У ІТ Л Е Н Д Э Р Ы , о й т л а н д э р ы (на мове аф ры каанс uitlander чужаземец), еўрапейцы , гал. чы нам англічане, якія перасяліліся ў 1870— 90-я г. ў бурскія рэспублікі Трансвааль і Аранжавую пасл я адкры цдя там радовіш чаў золата і алмазаў. Адмова бураў задаволіць патрабаванне У. аб прадастаўленні ім выбарчага права бы ла вы кары стана ўладамі Вялікабрытаніі для пачатку англа-бурскай вайны 1899— 1902. У ІТ М Е Н (W hitm an) Уолт (31.5.1819, У эст-Хілс, пггат Н ью -Й орк, З Ш А — 26.3.1892), ам еры кан скі паэт. П рацаваў наборш чы кам , настаўнікам, рэдактарам газет. Друкаваўся з 1840-х г. Яго паэт. м айстэрства фарміравалася пад уплы вам Д ж .Б айрана, ІІ.Ш элі, Г.Гейпэ, ш то абумовіла цікавасць У. да праблем пры -

роды і цы вілізацы і, салідарнасці краін і народаў, адзінства ўсяго ж ывога на зямлі, дэмакр.. развіцця грамадства, асобы і мас, свабоды і абавязку. Сусв. вядомасць пры несла кн. верш аў «Лісце травы» (1855; дапоўненая перавыдавалася ш мат разоў), якая дасы чана біблейскімі вобразамі і матывамі, уключае элементы прозы і навук. тэрмідалогію ; філасаф ічдасць суправадж аедца лірызмам і музычнасцю , манум. сц эн ы — імгненны м і замалёўкамі. П ад уражаннем трагічных падзей грамадз. вайны 1861— 65 стварыў паэт. цы клы «Барабанны бой» і «Калі ў двары лерад домам цвіў гэтай вясною бэз» (абодва 1865). Аўтар кн. публіцыстыкі «Дэмакратычньія далячыді» (1871), апавяданняў, артыкулаў. Н а бел. мову яго верш ы перакладалі ІО.Гаўрук, Я .С ем яж он, Я.Сіпакоў, К .Ц вірка. Тв.\ Бел. пер. — Лісце травы: Вершы. Мн., 1978; Рус. пер. — Нзбр. пронзв.: Лнстья травы. Проза. М., 1970. Літ:. Ч у к о в с к н й К.Н. Мой Уотмен. 2 язд. М., 1969; М е н д е л ь с о н М.О. Жязнь

189

У ІЦ ІЛ А П 0 Ч Т Л І, y стараж. рэлігіі і міфалогіі ацтэкаў вярх. бог. Першапачаткова плем янное бажаство, пазней — бог блакітнага яснага неба, маладога сонца, вайны і палявання, адякун ацтэкскай знаці. У час штогадовага свята ў гонар У. ацтэкі рабілі і з ’ядалі яго вялізную выяву з цеста і мёду. У Тэначпш т лане існаваў храм У ., дзе яму пры посіліся кры вавы я чалавечыя ахвяры. У ІЧ Ы Т А (W ichita), горад y цэнтр. ч ЗШ А , на р. А рканзас, y штаце Канзас. Засн. ў 1864, горад з 1871. 330 тыс. ж.

(2000). Чыг. вузел. Гандл.-фін. цэнзр с.-г. р а ён а . А п то в ы ган д ал ь ж ы вёл ай і збожж ам. Адзін з найб. цэнтраў авіяц. п рам -сц і краіны (заводы карпарацыі «Боінг»). Рады ёэлектронная, прыладабуд., эл.-тэхн. прам -сць, вы тв-сць прамысл. абсталявання. Буйны цэнтр нафтаперапрацоўкі, хім., харч. прам-сці. Буйны я элеватары . 2 ун-ты. Каля У. здабы ча наф ты і газу. У ІЧ Ы Т А -Ф О Л С (W ichita Falls), горад н а Пд ЗШ А , на р. Уічыта, y штаце Тэхас. Засн. ў 1876, горад з 1889. Каля 130 тыс. ж. з пры гарадамі (1999). Вузел чыгунак і аўтадарог. Ш кляная, эл.-тэхн. прам -сць. В ы тв-сць нафгавага і інш. прамы сл. абсталявання. Здабыча нафты. Ун-т. У Й ГЎ Н (сапр. А т а к у з і е ў Рахматула; 14.5.1905, с. М ерке Дж амбульскай вобл„ Казахстан — 1990), узбекскі паэт і драматург. Засл. дз. маст. У збекістана (1956). Н ар. паэт Узбекістана (1965). Ч л.-кар. А Н У збекістана (1974). Герой Сац. Працы (1985). Скончыў Самаркандскую пед. акадэмію (1930). Друкаваўся з 1925. Аўтар паэт. зб -каў «Радасці вясны» (1929), «Другая кніга» (1933), «Краіне сонца» (1936), «Узбекістан» (1947), «П есня пра каханне» (1975), драм. твораў «Алішэр Наваі» (1940, з І.Султанавым), «Ры зы коўны жарт» (1944), «Песня ж ыцця» (1947), «Хурыят» (1959), «Сябры» (1961), «Дзве эпохі» (1967), «Абу Рэйхан Біруні» (1973), «Капкан» (1975), «Абу Алі ібн Сіна» (1980) і інш. Пісаў кінасцэнары і. Н а бел. мову асобны я творы У. перакладала Э.Агняцвет. Дзярж. прэмія У збекістана імя Хамзы 1967. Тв:. Бел. пер. — y кн.: Вясёлка над арыкам. Мн., 1986; Рус. пер. — Нзбр.; Сгахн н поэмы. М., 1980; Учнсь y молннн. Ташкент, 1972. Літ:. С у л т а н о в а Ч.Г. Драматурпіческое мастерство Уйгуна. Ташкент, 1969. У Й ГЎ Р (сапр. М а д ж ы д а ў ) М анон (11.10.1897— 16.10.1955), узбекскі акдёр, рэжысёр, драматург; адзін з заснавальнікаў узб. т-ра. Нар. арт. У збекістана (1932). С кончыў драм. студыю дры Узб.

190

УЙГУРСКАЕ

доме асветы ў М аскве (1927). С цэн. дэейнасць пачаў я к аматар y 1916, y 1919— 20 арганізатар і кіраўнік узб. прафес. трупы ім я К .М аркса ў Т аш кенце. 3 1927 рэж ы сёр і маст. кіраўнік Т -ра імя Хамзы. Сярод роляў: Эш ы мкул («Туркестанскі лекар»), Гафур («Бай і батрак» Х амзы), Рахім («Халіма» Г.Заф ары). Пастаноўкі У. вы злачаліся яркім над. каларытам, вы разнасцю мізансцэн: «Бай і батрак» (1919), «Халіма» (1920), «Гамлет» У .Ш экспіра (1935), «Джалалетдзін» М .Ш эйхзадэ (1944), «П есня жыцця» Уйгуна (1947), «Алішэр Наваі» І.С ултанава і Уйгуна (1945, 1948; Дзярж. прэмія С С С Р 1949) і інш. Аўтар аднаактовых камеды й, перакладаў п ’ес з азерб. і тат. моў. У Й ГЎРСКАЕ П ІС Б М 0 , літарна-гукавое пісьмо, якім кары стаю цца цю ркамоўны я народнасці Усх. Туркестана. Склалася на аснове сагды йскага пісьма, што ў сваю чаргу развілося з арамейскага пісьма. Літары У.п. ішлі зверху ўніз, радкі — злева направа. Адрозніваліся розны я формы літар y залеж насці ад іх месца ў слове, a таксам а кніж ны почы рк (у тэкстах рэліг. л -р ы ) і скарапісны курсіў (дзелавыя паперы і інш ). П ерш ы я датаваньія пом нікі з пач. 8 ст. П аш ы рэнне атрымала ў 9 — 13 ст. y цюркскіх плямён, якія вы знавалі будыйскую рэлігію. П асля пры няц дя гэты м і народамі ісламу вы цеснеда арабскім пісьмом, але ў будыйскіх манастьірах У.п. вы карыстоўвалі і ў 18 ст. У 13 ст. У.п. залазы чана манголамі, y якіх яно лераўтворана ў мангольскае пісьмо. На аснове У.л. створана і мальчжурскае пісьмо. Літ:. М а л о в С.Е. Памятнмкм древнетюркской пнсьменностл. М.; Л., 1951; П a в л е н к о ІІА. Мстормя пнсьма. 2 нзд. Мн., 1987. А.Я.Міхневіч.

кідцы, які едзе на калясніцы па каменн ай нябеснай дарозе. Ён качае нябесны я кам яні (гром) і забівае м аладкамі злы х духаў. Свяціліш чамі У. бы лі «свяш чэнны я» гаі і камяні. УКАЗ, нарматы ўны акт кіраўніка дзяржавы або ластаяннага калегіяльдага органа — вы ш эйш ага прадстаўлічага органа дзярж . улады. Гіавінен адпавядаць Кансты тудыі і законам краіны, a таксама лры м ацца з улікам норм міждар. права. У Рэспубліцы Беларусь лрава вы даваць У. далеж ы ць прэзідэнту дзяржавы. М аю ць абавязковую сілу, вярш энства над актам і інш. дзярж . оргадаў і службовьіх асоб. П эўны я У. (аб увядзенні ваен. становіш ча, абвяш чэнні поўлай або частковай мабілізацыі) ладлягаю ць зацвярдж энню ў Савеце Рэспублікі Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь. У. або іх асобны я палаж эдні, якія разы ходзяцда з законам, не маю ць юрыд. сілы. УКАЯЛІ (U cayali), рака ў Перу, дравы л ры ток р. А м азонка (некат. даследчыкі лічаць яе вы токам р. А мазонка). Даўж.

1950 км, пл. бас. 375 тыс. км 2. Утвараецца ад сутокаў р э к Тамба (у вярхоўях — А пурымак) і Урубамба, якія пачы наю цц а ў Ц энтр. Андах, ласля іх зліцця цячэ л а А м азонскай нізіне. Разводдзе з вер. д а сакавіка. С ярэдні гадавы расход вады 12,6 тыс. м*/с. Суддаходная ад г. Аталая. Гал. лорт — Пукальпа. У К ІЁ -Э (літар. — вобразы паўсядзённага свету), кірунак y яп. ж ы валісе і графіцы леры яду Эдо (1614— 1868), прадстаўнікі якога адлюстроўвалі ж ы дцё гар. насельнідтва. Т воры мастакоў У. адлю строўваю ць быт. сю ж эть з

УЙ ГЎРСКАЯ МОВА, н о в а у й г у р ская м о в а , адна з цюркскіх моў. П аш ы рана ў Кітаі, Казахстане, С ярэдняй Азіі. Т эрм іны «уйгуры» і «У.м.» для адзінага этналінгвісты чнага калектыву пры няты ў 1921 на з ’ездзе сав. уйгураў (раней У.м. наз. татарскай мовай Зах. Кітая, мовай кіт. мусульман, усх.-туркестадскай мовай і інш .). H e з ’яўляецца лрацягам стараж .-уйгурскай мовы — адной з літ. цюркскіх моў ранняга сярэдневякоўя. Mae 3 ды ялекты : цэнтр., хатанскі, або паўд., і лабнорскі, або ўсходні. У.м. ўласдівы неласлядоўны сінгарманізм, рэдукцы я галосных, выладзенде ў некат. ф ормах слова зы чных. П ісьм еннасць з канца 20 ст. пераважна да аснове араб. алфавіта. Л і т К а й д а р о в А.Т. Уйгурскмй (новоуйгурскнй) язык / / Языкн народов СССР. М., 1966. Т. 2. А.Я.Міхневіч. УКА, y стараж ытных балты йска-ф ін. вераваннях і міфалогіі вярхоўды богграмавержац, паданед дажджу, ураджаю, здароўя і ахоўдік свойскай ж ывёлы. Яго ўяўлялі сівы м старым y блакітнай на-

Да арт. Укіё-э. К.У т a м a р а. Прасушванне бялізны.

ж ы цця гараджан, тэатр. афіш ы, сцэны слектакляў т-р а Кабукі, лартрэты акцёраў, пейзаж ы, сц эн ы легенд. Вядучыя ж анры — «бідзін-га», або вы явы прыгаж унь (у жывапісе і графіцы), і «якуся-э», абб в ы яв ы а к ц ёр а ў (у граф іцы ). У ж ы валісе дакладнасць зн еш н яй характары сты кі лерсанаж аў спалучалася з ры сам і ўмоўнай дэкараты ўнасці — залаты м і плоскасны м і ф онам і, колеравай насы чанасцю каларыту і г.д. У 1680— 1760-я г. ксілаграф іям У .-э., якія выконваліся спачатку з падфарбоўкай ад рукі, a пасля з вы кары станнем тэхнікі паліхромнага друку, уласціва ўвасабленне ж аночай пры гаж осці (Х.Маранобу і інш .). У сярэдзіне 1760— 1800 пашырыліся выразныя магчымасці гравюры. У.-э. вобразы пры гаж унь сталі болы д вытадчан ы я і адначасова дакладныя (С.Харунобу), y лартрэтах К.Утамара Набылі характар нац. ідэала жаночай пры гаж осці. Вял. эмацыянальнасцю і вострай характарнасцю вылучаюцда вобразы акцёраў y творчасці Ц.Сяраку. У апош н і перы яд (1800— 68) У.-э. дасягнуў росквіту лейзаж ны Жанр y творчасці К .Х акусай і А.Хірасіге. УКЛАД, граш овы я сродкі, якія да пэўны х умовах унесены ў б а д к ці інш. фін. ўстанову з м этай захавачня і атрымання даходаў y вы глядзе лрацэнтаў. Існуюць У.: ім янны я, н а прад’яўніка (можа кары стацца асоба, якая мае дакумент аб укладзены х сродках), нумарны (гарантуе асобую канф ідэнцы яльнасць). Адрозніваю ць таксам а У.: да запатрабавання (без пазн ачэн н я тэрм іну захоўвання), тэрміновы (на пэўны тэрмін, звычайда не менш я к на год), мэтавы — уносіццца з пэўнай мэтай (напр., для накаіш енн я сродкаў н а куллю дома); вы йгры ш ны (даход вы плачваецца ў форме выйгры ш у ла тыражах) і ідш. УКЛДД ГРАМ АДСКА-ЭКАНАМ ІЧНЫ . сістэма эканам . адносін, якая харакгарызуе грамадскую ф орму вытв-сці; тып гаспадарання з пэўнай ф орм ай уласнйсці, слецы ф ічн ы м кіраваннем . Сацыяльны бок У .г.-э. вы значаецца ступенню ўдзелу ўласніка, кіраўніка і працаўніка ў лрацэсе лры м ан н я гасл. раш эндяў. Паняцце «У.г.-э » з ’явілася ў марксісцкай тэоры і для характары сты кі сац.-эканам змен y ходзе лераходу ад аднаго тыпу ірамадства да другога. Так, калі ў Сав. Расіі праводзілася адзярж аўленне ўсіх відаў уласнасці, вы лучалася 5 У.-г.э.: латры ярхальны , дробнатаварны , прыватна-капіталісты чны , дзярж.-капіталістычны і сацы ялісты чны ; ва ўмовах адм .-кам анднай сістэмьі пераважаў дзярж .-сацы ялісты чны ўклад (дзярж. сацы ялізм). П азней y С С С Р шматухладнасць y нар. гасладарцы ластўіюва знікала. У постсацы ялісты чны х краінах пераход да рыначнай эканомікі характары зуедца ф арм іраваннем розных тыпаў гасладарання, мноствам ф орм уласнасці і арганізацы йна-прававы х форм прадпрыемстваў. У іх вылучаю ць дзярж. формы гасладарання, пры ватны я (інды-

відуальныя i калекты ўны я) і зм еш аны я; пашыраны кааператывы, акц. і інш . віДЫ Т-ваў. М.І.Платніцкі. УКЛЕЙНА, возера ў П олацкім р -н е Віцебскай вобл., y бас. р. Палата, за 30 км ка ПнУ ад г. П оладк. Пл. 0,25 км 2, даўж. 1 км, найб. ш ыр. 330 м, даўж. берагавой лініі 2,4 км. Схілы катлавіны выш. да 10 м, спадзісты я, пясчаны я. Берагі нізкія, месцамі забалочаны я. Востраў пл. 0,1 га. Выцякае ручай y р. Палата УКЛОНСКІ А ляксандр Сяргеевіч (5.11.1888, г. Гомель — 16.2.1972), савецкі мінералог і геахімік. Акад. АН Узбекістана (1943). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1914). 3 1920 праф. С ярэднеазіяцкага ун-та (Ташкент), адначасова з 1930 y Сярэднеазіяцкім політэхн. ін-це. Навук. працы па геахіміі неарган. алучэнняў і прыродных вод, праблеме парагенезісу серы і нафты. П рапанаваў геахім. класіфікацыю прыродных мінералаў, увеў уяўленне аб перамеш чаны х мінералах Распрацаваў апты чны метад даследавання мінералаў — метахраматызм. Тв: Проблемы мннералогнм » гсохнмнм: Кзбр. тр. Ташкент, 1982. Літ.: Бяографнческнй словарь деяіелей естепвознання н техннкн. Кн. 2. М.. 1959; А.С.УКЛОНСКНЙ Ташкент, 1968. ЎКЛЯ. У к л а, возера ў Б р асл аў ск ім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вята. за 18 км на ПдУ ад г. Браслаў. Уваходзіць y Абстэрнаўскую групу азёраў. Пл. 9,83 км2, даўж. 5,8 км, найб. ш ыр. 2,8 км, найб. глыб. 25 м, даўж. берагавой лініі 19,9 км, пл. вадазбору 69,3 км 2. Катлавіна падпруднага тыпу. Схілы на П н і Пд выш. 10— 12 м, на 3 і У нізкія, забалочаныя. Берагі нізкія, пясчаны я, на 3 і У забалочаныя, на ПдУ (у заліве) высокія, стромкія, завалунены я. Д но да глыб. 3—3,5 м выслана цяском і апясчаненым ілам, глыбей — сапрапелем.

М інералізацы я вады да 230 м г/л, празры стасць да 3,5 м. Эўтрофнае. Зарастае да глыб. 2— 2,5 м, ш ыр. паласы расліннасці 150— 200 м. Выцякае ручай y воз. А бстэрна, упадаю ць некалькі ручаёў, y т.л. з воз. Інава. У К 0 К , пласкагор’е ў цэнтр. ч. Ал'гая, y вытоках р. Аргуг, y Рэспубліцы Алтай (Расія). Абмеж авана хрыбтамі П а ў д Чуйскім на П н і Паўд. Алтай на Пд. Выш. да 2600 м. П ераваж аю ць горныя стэпы , якія вы кары стоўваю цца над пашу; вы сакагорны я тундры. У К О Л Ы , род хвастатых земнаводны х, гл. Трытоны. У КРАІНА (У краіна), дзярж ава ва Усх. Еўропе. М яжуе на П н з Беларуссю , на П нУ і У з Расіяй, на П н З з ГІольшчай, н а 3 са С лавакіяй і В енгры яй, на П дЗ з Румы ніяй і М алдовай. Н а Пд абмы ваецца водамі Ч орн ага і А зоўскага мораў. П рацягласць граніц 6500 km , y т.л. марскіх 1050 км. Пл. 603,7 тыс. км 2. Нас.

48,9 млн. чал. (2002). Сталіца — г. Кіеў. П адзяляецца на 24 вобласці, Аўт. Рэспубліку К ры м. Д зярж. мова — украінская. Н ац. свята — Д зен ь незалеж насці (24 ж н ). Дзяржаўны лад. У. — рэспубліка. Д зейнічае кансты туцы я 1996. Кіраўнік дзярж авы — прэзідэнт, як і выбіраецца на асновс ўсеагульнага, роўнага і прамога выбарчага права ш ляхам тайнага галасавання на 5 гадоў. Вы ш эйш ы орган заканад. улады — аднапалатны парл ам ен г — Вярхоўная Рада (450 дэпутатаў, якія вы біраю цца на ўсеагульных выбарах на 4 гады). Вы ш эйш ы орган вы канаўчай улады — К абінет міністраў на чале з п р эм ’ер-міністрам. Прырода. Б ольш ая ч. У. размеш чана на П дЗ У сх.-Е ўрапейскай раўніны. С ярод узвы ш ш аў вылучаю цца: на 3 Вал ы н ск ае і П адольскае (выш . 471 м, г.

УКРАІНА________________ 191 Камула), y цэнтры П ры дняпроўскае, на ГІдУ Пры азоўскае і Д анецкі Краж (выш. да 367 м), на ПнУ адгор’і С ярэднярускага. На П н знаходзіцца Палеская нізіна, на Пд — П ры чаркаморская, на левабярэж ж ы р. Д няпро — П ры дняпроўская. Горы займаю ць 5% тэр., на 3 — Усх. К арпаты (выш. 2061 м, г. Гаверла), на Гід Крымскага п-ва — К ры м скія горы (выш . 1545 м, г. РаманКо’ш). У. багатая кары сны мі выкапнямі (каля 5% мінер. рэсурсаў свету). Буйны я запасы жал. (16,9 млрд. т), марганцавай (каля 1 млрд. т), тытанавых і нікелевых, свінцова-цы нкавы х, хромавых руд, ртуці, баксітаў і нефелінаў. 3 паліўных рэсурсаў вылучаю цца каменны (50 млрд. т) і буры (2,7 млрд. т) вугаль, нафта, пры родны газ, гаручыя сланцы, торф. Разнастайная сыравіна для хім. прам -сц і (кам енная і калійная солі, се-

Герб і сцяг Украіны. ра і інш .), буд. матэры ялаў (граніт, мел, мергель, вапнякі, гліны). У межах Украінскага кры ш т. ш чыта запасы каш тоўных камянёў. Ш матлікія крыніцы мінер. вод (Трускавец, Хмяльнік, Белая Ц арква і in ni. ) і лекавых гразей (ліманы на ўзбярэж жы Ч орнага і Азоўскага мораў). Юіімат умерана кантынентальны, на наўд. беразе Крыма — субтрапічны. К аігты нентальнасць клімату ўзмацняецца з 3 на У. С я р э д н я я т -р а студз. ад -7 °С на ПнУ да 2— 4 °С на Паўд. беразе Крыма, ліп. ад 18 °С на ПнЗ да 23 °С на ПдУ. Іадавая колькасць ападкаў ад 700 мм н а П н З да 300 мм на ПдУ, y ra ­ pax К ры ма 1000— 1200 мм, y Карпатах 1200— 1600 мм. Рэкі належаць да бас. Чорнага і Азоўскага мораў і часткова Балты йскага (Сан і Зах. Буг). Гал. р. Д н япро, якая перасякае краіну з Гін на

Возера Укля

Пд і падзяляе яе на правабярэж ную і левабярэжную; асн. яго прытокі: ІІры пяць, Д зясна, Уж, Цецераў, П сёл, Сула, Ворскла, Інгулец. Н а 3 працякаю ць p a ­ id Днестр і Ціса, на Пд — Паўд. Буг і

УКРАІНА Інгул, на мяж ы з Рум ы ніяй — Дунай, на У — Д ора (пры ток С еверскага Д анца). Больш за 3 тыс. азёр, найб. на П алессі (Свідязь, Турскае, Белае і інш ), y Крыме (С асы к, С акскае), н а ўзбярэж жы азёры -лім аны (К уяльніцкі, Хаджыбейскі і інш .). Вадасховішчы: Кахоўскае, Кіеўскае, К рамянчугскае і інш. Глебы на П н дзярнова-падзолісты я, балотны я, y лесастэпавой зоне паш ы раны чарназёмы, ш эры я л ясн ы я і лугавыя глебы, y стэпавай — чарназём ы і цёмна-каш танавы я, на П д трапляю цца саланчаковы я глебы; y Кры мскіх гарах кары чневы я горны я, бурыя і горна-лугавыя, на Паўд. беразе К ры ма чы рвонабурыя і кары чневы я, y Карпатах бурыя горна-лясны я і горна-лугавыя. П ад л есам каля 13% тэр. Найб. масівы на Палессі (хвоя, дуб, бяроза, вольха) і ў Карпатах (елка, піхта, бук, дуб). У лесастэпавай зон е — дуб, ясень, граб. У стэпавай зоне натуральная расліннасць амаль не захавалася. Ж ы вёльны свет разнастайны: на П алессі — лось, казуля, дзік, воўк, ліс, ры сь і інш .; y Карпатах — еўрап. алень, казуля, дзік, трапляецца м ядзведзь; y стэпавых раёнах — суслікі, хамякі, паўсюдна — заяц-русак. Ш мат птуш ак (цецярук, глуш эц, рабчы к, драфа, стэпавы арол, бусел). П рамы сл. ры ба Азоўскага м. — селядзец, камбала, хамса; Ч орнага — скумбры я, ласось,

цюлька, кефаль, бычок; y рэках і азёрах — леш ч, ш чупак, судак. Ахоўных тэр. 52 тыс. км 2. Н айб. запаведнікі: Аскан ія-Н ова, Д у н а й с й я П лаўні, Канеўскі, Чарнаморскі, П алескі, нац. паркі Карпацкі і Ш ацкі. Насельніцтва. Б ольш асць насельнідтва — украінцы (73%). Я Іів у ц ь рускія (22%), яўрэі (1%), беларусы (0,9% ) і інш. Ц энтр. вобласді кам п актна заселены ўкраінцамі, бліж эй да меж аў нац. склад мяш аны . Болы ы асць вернікаў — праваслаўныя (76%), уніяты і католікі (13,5%), ёсць іудзеі, пратэстанты , мусульмане. С ярэдняя ш чы льн. 81 чал. на 1 км2. Найб. ш чы льна заселен ы Д анецкая і зах. вобласці. Гар. насельніцтва 67,7%. Буйныя гарады (тыс. ж., 2000): Кіеў (2637), Х аркаў (1622), Д н епрапятроўск (1200), Д ан ец к (1121), Адэса (1104), Запарож ж а (900), Львоў (803). У прам -сц і і буд-ве занята 32% эканам ічна актыўнага насельніцтва, y сельскай і л ясн ой гаспадарцы 24%, y сферы паслуг Гісторыя. Чалавек пачаў засяляць тэр. У. ў раннім палеаліце, людзі сучаснага тыпу з ’явіліся тут 35— 10 іыс. г. назад. Найб. значнымі грамадскімі ўтварэннямі эпохі энеаліту (4—3-е тыс. да н.э.) былі земляробча-жывёлагадоўчыя плямёны трыпольскай культуры. 1-е вядомае этн. ўіварэнне на Пд У. — кімерыйцы (9—1 сг. да н.э.), якіх выцеснілі з Прычарнамор’я і часткова асімілявалі скіфы. У 1-м тыс. да н.э. на Пд У. існавалі Баспорскае і Скіфскае царствы, грэч. гарады-дзяржавы

Херсанес, Ольвія і інш. У 1 ст. да н.э. гэтыя дзярж. ўгварэнні падпарадкаваны Стараж. Рымам. У 4 — пач. 7 ст. н.э. на Пд У. існавала слав. плем. аб’яднанне антаў, якія і валі з Візантыяй, готамі і аварамі. Са слаі плем. саюза дулебаў (6—9 ст.) угварыліся < лыняне. У 9 ст. У. насялялі таксама ўсх.-слав плем. саюзы драўлян, палян, севяран, ціверцаj улічаў і белых харватаў. 3 канца 9 ст. б.ч. У. ( складзе Кіеўскай Русі. Пры вял. кіеўскім га Уладзіміру Святаславічу [980— 1015] y яхасці дзярж. рэлігіі замест язычніцгва прыняга хрысціянства (988). 3 канца 10 — пач. 11 ст. назіраліся першыя прыкметы феадалізацыі грамадства. Грамадскія адносіны рэгуляваліся Рускай праўдай і звычаевым правам. 3 11 ст. пачаўся захоп Закарпацця Венгрьмй. У 12 ст ў выніку распаду Кіеўскай Русі на тэр. У. ўгварыліся самаст. княствы: Кіеўскае, Чарнігаўскае, Галіцкае, Уладзіміра-Ва скае і інш.; y 1199 — найб. моцнае ГаліцшВалынскае княстеа. У 1239—40 рус княствы на тэр. У. спустошаны нашэсцем мангодаў на чале з ханам Батыем (гл. Мангольскія заваяванні) і да канца 1250-х г. трапілі пад уладу Залатой Арды (гл. Мангола-татарская няемя на Русі). Са спыненнем галіцка-вальшсхай княжацкай дынастыі (1340) Галіцыя і Зах.1 лынь адышлі да Польшчы, Усх. Валынь —да Вялікага княства Літоўскага, якое ў 14 — пач. 15 ст. пашырыла ўладу амаль на ўсе астатнія землі У. аж да Чорнага мора. Паўн. Бука іна з 1359 y складзс Малдаўскага княства. Зах. Падолія ў 1431—34 захоплена Польшчай. 3 канца 15 ст. Ўзмацнілася паі за э боку Турцыі і яе васалз (з 1478) Крымсшга ханства, атрады якогг да сярэдзіяы 18 ст рэгулярна спусташалі ўк і. землі. У 16 ст. туркі захапілі Паўн. Прычарнамор’е. У выніку вайны Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1500—03 да Масквы адыіші У

ілезнагор<

K

P

A

I

H

A

М аш таб 1:8 0 0 0 0 0 0

іўгарадКарукаўка

Палескі запав.

Іамасць

Нежыі

Новавалыі

ігшрЫ

Бабровіі

іаваградр :Валынск|

іякст9№

Вал чай^ \> гіВ ал уй к ' іагад ухаІ

\ Стараканстаж,

^Стара^яьск

Л азаві

сФРАНКОЎСК Каламыя

Гайваран

Памашная

НІКАПАЛЬ, Вазнясенск

Лэж.

Беразоўка'

•стрыца

■ JWlOKA БЯРДЗЯНСК

}®0>Гов.Кахоўка '7 . у^ільічоўск

жаморскі

/ /

запав. Аскамія * -Нова

! /

арад-Днястроўскі

БРЭІЛД,

а запав. >Д найскія Пяаўні в.Змяіны (У«Р)

Чарн ^ор ск ав

KPACHj

д ў т

О-^ЎПАТОРЫЯ y Нрымсні п-аў

^ Р ІЫ

mJ

Іеадосія^ ^ I СЕВАСТОПАЛЬ

*^Т>(ялта ~~Уііцінсяі запав.

c

крым

А«апа°

q

H0BAPACW

Чарнігава-Ссверскія землі. Паводле Люблінаай уніі 1569 укр. землі ВКЛ адьшілі да Польшчы. Брэсцкую унію 1596 прынялі 6 з 8 епархій Кіеўскай мітраполіі (у 1620 правасл. іерархія адноўлена, y 1632 легалізавана). Смадванне самаст. укр. народнасці ў асн. завяршылася ў 17 ст. ў працэсе барацьбы супраць нац. і рэліг. прыгнёту з боку каталіцкай Польшчы, вял. ролю ў гэтым адыгралі ўкр. казакі Запарожскай Сечы. У канцы іб — 1-І пал. 17 ст. адбыліся казацка-сял. паўстанні на чале э К.Касінскім (1591—93), С.Н алівайкам (1594—96), 1.Сулімам (1635), Паўлююм(1637), Я.Астраніным і Дз.Гунем (1638). У ходзс вызваленчай вайны ўкраінскага і беларускага народаў 1648—54 пад кіраўнідтвам гетмана Ь.Хмяльніцкага сфарміравалася ўкр. дзяржава (Гетманшчына). Рашэннем Перансмўскай рады 1654 яна далучана да Расіі. Яе аўг. правы замадаваны Сакавіцкімі артыкулат 1654. Пазней падобныя дагаворы заключаліся рас. урадам з кожным новым укр. гетмавам. Паводле Андросаўскага перамір’я 1667, якое завяршыла вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67, тэр. рас. Гетманшчыны была абмежавана Левабярэжнай Украінай. Землі Запарожскай Сечы апынуліся пад супольным праіэкгаратам Расіі і Рэчы Паспалітай (паводле •Вечнага міру» 1686 — толькі Расіі). На тэр. У, адбываліся многія падзеі польска-турэцкіх войнаў 17 cm. і рус.-зур. войнаў 1676— 81 і 1686—1700, У 1672—99 Падолія і суседнія эемлі часова належалі Турцыі. У Паўночнуювайну 1700—21 большасць украінцаў змагалася на баку Расіі, але пераход на бок шведаў гетмана І.Мазепы з часткай казацкай старшыны і кашавога атамана запарожскіх казакоў К.Гардзіенкі даў падставу рас, цару Пягру I разбурыць Запарожскую Сеч і істотш абмежаваць правы новага ўкр. гетмана П.Скарападскага. У 1764 Кацярына II скасавала на Левабярэжнай У. гетманскую ўладу, y 1781 увяла тут агульна-рас. адм. падзел замест рансйшага на палкі і сотні. У 1775 ліквідавана Запарожская (Новая) Сеч. У 1783 на ўкр. сялян пашырана прыгоннае права, казацкая старшына ў 1785 атрымала правы дваранства. Антысііеад, выступленні 18 ст. ў Галіцыі, Букавіне і Закарпацці (з 17 ст. пад уладай Аўстрыі) набылі форму руху апрышкаў, на Правабярэжнай Украіне ■— гайдамакаў, кульмінацыяй якога стала Калііўшчына 1768. У выніку 1-га падаелу Рэчы Паспалітай (1772) Галіцыя адышла да Аўстр. манархіі, якая ў 1775 атрымала ад Турцьіі і Букавіну. У вьшіку рус. -тур. ваівіы 1768—74 Расія заваявала землі паміж Паўд. Бугам і Дняпром. У 1783 да Расіі далу-

Да арг. Ухраіна. У Карпатах.

7. Бел. Эн. Т. 16.

УКРАІНА

Да арт. Украіна Помнік прыроды «Залатая брама» ў Крыме.

Да арт. Украіна. Будынак Нацыянальнага банка ў Кіеве.

193

чана тэр. ліквідаванага Крымскага ханства. У выніку рус.-тур. вайны 1787—91 Расія далучыла землі паміж Паўд. Бугам і Днястром, y выніку 2-га (1793) і 3-га (1795) падзелаў Рэчы Паспалігай — Правабярэжную У. і Зах. Вальшь. У 1-й пал. 19 ст. пачаўся ўкр. рух за нац. адраджэнне, першымі цэнтрамі якога сталі Харкаўскі (з 1805) і Кіеўскі (з 1834) ун-ты. У 1820-я г. на тэр. У. дзейнічалі дзекабрысцкія apr-цыі Паўднёвае таварыства дзекабрыстаў і Таеарыства з'яднаных славян 1823—25. У студз. 1826 на Кіеўшчыне адбылося Чарнігаўскага палка паўстанне. У 1846— 47 y Кіеве дзейнічала Кірша-Мяфодзіеўскае таварыства. Ва Усх. Галіцыі цэнтрам укр. нац.-культ. руху з 1830-х г. быў г. Льеоў, дзе ўзнікла літ. аб’яднанне «Руская тройца» («Руська трійця»; назва ад кіруючай групы з 3 чалавек: М.Шашкевіч, Я.Галавацкі, І.Вагілевіч). У 1848—51 y Львове дзейнічала 1-я ўкр. паліт. арг-цыя Гал. Рус. Рада. У 1848 y Галіцыі і на Букавіне, y 1853 y Закарпацці скасавана прыгоннае права. Ва ўкр. грамадска-паліт. думцы Галіцыі дамінавалі русафільская (ідэя «адзінага рускага народа») і «народаўская» (ідэя ўкр. нац. адзінства) плыні. Выданні «народаўцаў» сталі агульнаўкр. трыбунай для прапаганды нац. ідэі. У 1890 y Льюве засн. 1-я на У. нац. паліт. партыя — Рускаўкр. радыкальная партыя. На ўкр. землях Рас. імперыі пасля сялянскай рэформы 1861 паскорылася развіццё капіталіст. прам-сці, цэнтрамі якой сталі Екацярынаслаў, Харкаў, Адэса і і і і ш . гарады. У пач. 1860-х г. узніклі ўкр. т-вы (грамады) y Пецярбургу, Кіеве, Палтаве, Чарнігаве, Харкаве, б. кірыла-мяфодзіеўцы выдавалі ў Пецярбургу ўкр. час. «Основа* (1861— 62). Аднак y 1863 рас. ўрад забараніў выкладанне ўкр. мовы ў школах, неўзабаве распушчаны і грамады. У сярэдзіне 1870-х г. укр. інталектуальныя сілы (У.Б.Антановіч, М.П Драгаманаў, М.І.Зібер, П.П. Чубінскі і йіш.) сканцэнтраваліся ў «Старой грамадзе». Украінафілы кіравалі Паўд.-3ах. аддзяленнем Рус. геагр. т-ва, рускамоўнай газ. «Кневсклй телеграф», наладзілі сувязі з суайчыннікамі ў Галіцыі. У 1876 Аляксандр II забараніў выданне і ўвоз з-за мяжы л-ры, пастаноўку п’ес і чытанне лекцый на ўкр. мове. Рэв. рух 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. на У. адбываўся як ч. агульнарас. рэв. руху. У 1870—80-я г. вядучая роля ў ім належала народніцтву. Пад яго ўплывам дзейнічалі і першыя рабочыя

Да арт. Украіна. Паланіны ў Карпатах

194

УКРАІНА

apr-цыі «Паўднёварасійскі саюэ рабочых» 1875 (Адэса) і *Паўднёварускі рабочы саюз» (1880— 81, Кіеў). У сярэдзіне 1890-х г. узніклі марксісцкія рабочыя саюзы ў Кіеве, Екацярыйаславе і інш. гарадах (у 1898 увайшлі ў РСДРП). У 1900 y Харкаве засн. Рэв. ўкр. паргыя, пры ўдзеле якой y 1902 адбыліся буйныя сял. паўстанні на Харкаўшчыне і Палтаўшчыне. Нассльніцтва У. ўдзельнічала ва ўсеагульнай стачцы на Поўдні Расіі 1903 і ў рэвалюцыі 1905— 07 y Расіі. Узніхслі новыя ўкр. паліт. паргыі. У 1-ю сусв. вайну да 1918 ваен. дзеянні адбываліся пераважна на тэр. Галіцыі і Зах, Валыні. У Галіцыі Гал. ўкр. рада (ГУР, аб’яднанне ўкр. партый) і Саюз выэвалення Украіны (СВУ, арг-цыя ўкр. сацыялістаў-эмігрантаў) выступілі на баку АўстраВенгрыі і Германіі; быў сфарміраваны ўкр. легіён сечавых стральцоў з 2500 добраахвотнікаў. У Рас. імперыі ўкр. дзеячы падзяляліся на «паражэнцаў», якія лічылі, што паражэнне Расіі ў вайне прывядзе да рэвалюцыі і атрымання У. аўтаноміі, і «абаронцаў» (у т.л. С.В. Пятлюра), якія разлічвалі дасягнуць той жа мэта канстытуцыйным шляхам пасля перамогі Расіі. Пасля лют. рэвалюцыі 1917 на тэр. У. побач з установамі Часовага ўрада і Саветамі 4(17).3.1917 узнік нац. цэнтр улады Укр. Цэнтральная рада (УЦР, старшыня М.С.ГрушэўскІ). Яе выканаўчым органам стаў Ген. сакратарыят на чале з У.К Віннічэнкам. У чэрв. 1917 УЦР абвясціла аўтаномію У., y ліст. — утварэнне Украінскай Народнай Рэспублікі (УНР) y схладзе федэратыўнай Расіі.

31.10(13.11). 1917 УЦР з дапамогай укр. вайск. часцей пасля баёў перамагла войскі Часовага ўрада і захапіла KJeÿ. Усеўкр. з’езд Саветаў y Кіеве [4—6(17— 19). 12.1917] падгрымаў УЦР. Скліханы бальшавікамі альтэрнатыўны з’езд Саветаў y Харкаве [11— 12(24—25). 12.1917] абвясціў У. сав. рэспубліхай і стварыў Усеўкр. ЦВК, які сфарміраваў сав. ўрад У. — Нар. сакратарыят [Арцём (Ф.АСяргееў), Я.Б.Бош і інш.]. 9(22). 1.1918 УЦР абвясціла пра незалежнасць УНР. 26.1(8.2). 1918 Кіеў заняты сав. войсхамі, УЦР пераехала ў г. Жьггомір. Яе прадстаўнікі 27.1(9.2). 1918 падпісалі ў Брэсце сепаратны дагавор з аўстрагерм. блокам і неўзабаве папрасілі ў Германіі

Да арт. Украіхха. У цэнтры Кіева.

дапамоп супраць сав. юйск. 18.2.1918 .герм. войскі перайшлі ў наступленне і разам з атрадамі УЦР да канца крас. 1918 захапілі ўсю У. Паводле Брэсцкага міру 1918 РСФСР павінна была прызнаць незалежнасць УНР. Прагерм. групоўка выразніка інтарэсаў буйных землеўладальніхаў ген. П.П.Скарападскага ў канцы крас. 1918 скінула УЦР. Інсцэніраваны акупантамі «З’езд хлебаробаў» (29.4.1918) абвясціў замест УНР Укр. дзяржаву (Гетманшчыну), a Скарападскага — яе гетманам. Супраць рэжыму Скарападскага і аўстра-герм. акупантаў, якія рабавалі У., уз-

Да арт. Украіна. Міхайлаўскі сабор Выдубідкага манастыра. няўся шырокі ііартыз. рух як прасав. (М.К.Шчорс і інш.), так і сял.-анархічнай (Н.І.Махно і інш.) накіраванасці. Пасля Лістападаўскай рэвалюцыі 1918 y Германіі ўрад РСФСР 13.11.1918 ануляваў Брэсцкі мір. Створаны 28.11.1918 y Курску пад кантролем СНК РСФСР Часовы рабоча-сял. ўрад У. абвясціў пра аднаўленне на У. сав. улады. Апазіцыйны да Гетманшчыны Укр. нац. саюз (сацыяліст. партыі) y ліст. 1918 стварыў Ды-

рэкторыю (гл. Украінскай дырэкторыі ўраЗ) на чаль з Віннічэнкам. Яе войскі 14.12.1918 занялі Кіеў і сісінулі ўрад Гетманшчыны, замест ] якой была адноўлена УНР. У чарнаморскіх 1 гарадах непрацяглы час знаходзіліся вайск, \ кантынгенты краін Антанты. 6.1.1919 y Хар- і каве абвешчана Укр. Сацыяліст. Сав: Рэспуб- 9 ліка (УССР). 16.1.1919 Дырэкторыя абвясділа ! вайну Расіі. 22.1.1919 y Кіеве абвешчана пра ўз’яднанне УНР з Заходне-Укр. Нар. Рэспуб- 1 ліхсай (ЗУНР, створана ўкр. партыямі Усх. Га- [ ліцыі 13.11.1918). 5.2.1919 Чырв. Армія заняла ! Кіеў, да мая 1919 — большую частку У. Дырэкторыя, якую ў лют. 1919 узначаліў Пятлю- і ра, пераехала ў Вінніцу, пасля ў Жмерынку і Праскураў. 29.1.1919 Часовы ўрад УССР пераўтворахш ÿ CHIC УССР (да 1923 старшыня Х.Г.Ракоўскі).

III Усеўкр. з’езд Саветаў (6— 10.3.1919, Харкаў) прыняў 1-ю Канстьпуцыю УССР i I выбраў Усеўкр. ЦВК (старшыня да 1938 | РЛ.Пятроўскі). Летам 1919 белагвардз. армія ген. КІ.Дзянікіна захапіла амаль усю У. (26 чэрв. Харкаў, 31 жн. Кіеў), восенню разбіла войскі Дырэкторыі. Укр. сяляне, y т.л. пад xdраўніцтвам Махно; паўставалі як супраць 1 бальшавікоў, яхсія ўвялі харчразвёрстхсу, так і супраць Дзянііана, яісі аднавіў памешчыцкае землеўладанне. У канцы 1918 Румынія захапі- 1 ла Букавіну, Чэхаславакія ў пач. 1919 — Закарпадце, Польшча ў ліп. 1919 — Усх. Галідыю. У канцы 1919 — пач. 1920 Чырв. Армія разграміла Дзянікіна і зноў заняпа болыпую I частку У. Дзяніхсін адышоў y Крым і псрадаў I хсамандаванне ген. П.М.Урангелю. Паводле | тайнага Варшаўскага пагадненіхя ад 21.4.1920 | Пятлюра атрымаў ад Польшчы прызнанне I УНР (без Галіцыі) і ваен. дапамоіу. У крас. — пач. мая 1920 y ходзе савецка-польс- , кай вайны 1920 польскія і пятлюраўскія вой- і схсі занялі ч. Правабярэжнай У. і 6 мая ўвайшлі ў Кіеў. Сав. Паўд.-3ах. фронт y чэрв.

1920 перайшоў y наступленне, да канца жн. вызваліў ад палякаў Правабярэжную У. і ч. ! Галіцыі. У выніку контрнаступлення польскія I войскі ў вер.—ісастр. 1920 зноў занялі Галі- I цыю і Валынь. Адначасова белагвардзейсш войскі ген. Урангеля занялі амаль увесь Пд У., але ў кастр,—ліст. 1920 былі поўнасцю ■ разгромлены Чырв. Арміяй, якая заняла ] Крым. Паводле Рыжскага мірнага дагавора I 1921 да Полыпчы адышла б.ч. Валыні (Усх. Галіцыя афіцыйна прызнана за ёй краінамі

Антанты ÿ 1923). 20.11.1920 Пятлюра лжвідаваў Дырэкторыю. Рэшткі пятлюраўскіх войск і атрады Махно на тэр. УССР разгромлены Чырв. Арміяй y 1921—22. Да канца грамадз. вайны і інтэрвенцыі на У. ў асн. нацыяналізаваны прам-сць, транспарт і інш . гал ін ы н а р . гасп адаркі, ліквідавана пры ватная ўласнасць ка зямлю, якая перададзена ў кары станне сялянам. Царква бы ла аддзелена ад дзяржавьі і школы, уведзены грамадз. шлюб. 30.8.1921 С Н К У С С Р пастанавіў перайсці да новай эканамічнай тітыкі (НЭП). А днаўленне разбуранай эканомікі У. бьшо ўскладнена масавым голадам 1921— 23, але ў асн. завяршшася да 1925. 3 30.12.1922 У. ў сюіадзе СССР. У 1924 y складзе У С С Р сіворана Малд. АССР. У 1923— 25 уведзены адм.-тэр. падзел на акругі і раёНЫ, y 1932 замест акруг створаны вобласці. У 1934 сталіда У С С Р перанесена з Харкава ў Кіеў. 3 1920-х г. усю ўладу на У. ажыцдяўляла Камуніст. парты я (бальшавікоў) У. (засн. ў ліп. 1918) — сашўная ч. ВКП (б). У 1930-я г. на У. праведзена індустршізацыя прам-сці (гал. новабудоўлі: ДІшпроўская ГЭС, металургічныя з-ды «Запарожсталь», «Азоўсталь», К ры варожскі, Харкаўскі трактарны я з-д ы і інш.), калектываацыя сельскай гаспадаркі, ліквідавана непісьм еннасць, сгворана сетка новых сярэдніх і вы ш эйшых навуч. устаноў, дасягнугы зн ач ны я поспехі ў інш. галінах сац .-экан ам . развіцця, У. займала 2-е месца ў С С С Р па развідці прам-сці і бы ла адной з асн. яго жытніц. Адначасова набіралі сілу негатыўныя з ’явы, абумоўленыя ўзмацненнем культу асобы І.В .Сталіна. К аЯектіівізацыя праводзілася пры мусовымі метадамі (гл. Раскулачванне). Прысваенне дзяржавай с.-г. прадукцыі калгасаў для продажу за м яж у (каб мець сродкі на індустрыялізацыю) y спалучэнні з засухай вы клікала ў 1932— 33 масавы голад, y выніку якога на У. загінула каля 3,5 млн. чал. 3 пач. 1930-х г. набіралі сілу рэпрэсіі палітычныя, якія дасягнулі апагею ў 1937— 38. Іх ахвярамі сталі дзеячы УНР, інтэлігенцы я, работнікі парт. і дзярж. апарата, сотні ты сяч інш. грамадзян. Паводле Канстытудыі 1937 вышэйшымі органамі ўлады УССР з'яўляліся Вярх. Савет i С Н К (з 1946 Савет Міністраў). У сак. 1939 Венгрыя акупіравала Закарпацце. У пач. 2-й сусв. вайны Чырв. Армія заняла Зах. Украіну, якая паводле сав.-герм. дагавора аб сяброўстве і межах ад 28.9.1939 была далучана да С С С Р (аф іды й на ўключана 1.11.1939), a 14.11.1939 увайшла ў склад УССР. 28.6.1940 Румынія пад націскам СССР перадала ям у Бесарабію і Паўн. Букавіну. У ж н. 1940 Паўд. Бесарабія і Паўн. Букавіна перададзены УССР. Адначасова з я е складу выведзены прыднястроўскія раёры скасаванай Малд. АССР, якія разам з астатняй ч. Бесарабіі ўтварылі Малд, С С Р (2.8.1940). У Вял. Айч. вайну, да канца ліп. 1942, пасля жорсткіх баёў (гл. Прыгранічныя бітвы 1941, Адэсы абарона

1941, Кіеўская абарончая аперацыя 1941, Севастопальская абарона 1941— 42 і інш .) уся тэр. У. акупіравана ням. фаш ыстамі. У ж н. 1941 акупанты стварылі рэйхскам ісары ят «У.» з цэнтрам y г. Роўна. Галіцы я ады ш ла да П ольскага ген.-губернатарства, Паўн. Букавіна, І іаўд. Бесарабія і А дэса з акругай — да Румыніі. За час акупацы і (1941— 44) гітлераўцы зн іш чы лі н а У. больш за 5 млн. чал., y т.л. 1,5 млн. палонны х, 2,4

Да арт. Украіяа. Крэпасць y г. Хацін Чарнавіцхай вобл.

Д а а р т . Украіна. Б у д ы н а к у зо р у х р а ін с к а г а б ар о к а.

канца

17 с т .

—

УКРАІНА

195

млн. вы везлі на работу ў Германію. На акупіраванай тэр. дзейнічалі каля 600 тыс. сав. падполы пчы каў і парты зан, дзейнасцю якіх з лета 1942 кіраваў Укр. ш таб парты з. руху (нач. Ц А .С трокач). Н айб. баяздольны я былі партыз. злуч эн н і С.А Каўпака, А .М .Сабурава, А.Ф. Фёдарава. У Зах. У. разгарнула дзейнасць Арганізацыя ўкраінскіх нацыяналістаў (АУН), ч. членаў як ой («мельнікоўцы») адкры та супрацоўнічала з акупантамі і сф арм іравала ды візію СС «Галічына», a другая (кіраўнік С.А.Бандэра) y 1942 стварыла Укр. паўстанцкую армію (УПА) для барацьбы супраць Германіі і С С С Р. У студз. 1943 — кастр. 1944 y вы ніку ш эрагу бітваў (гл. Курская бітва 1943, Кіеўская наступальная аперацыя 1943, Львоўска-Сандамірская аперацыя 1944 і інш .) У. вы звалена (6.11.1943 — Кіеў). Яе м атэры яльны я страты ад акупацы і і ваен. д зеянн яў склалі 285 млрд. руб. y даваен. цэнах. За ўдзел y Вял. Айч. вайне 2,5 млн. воінаў з У. ўзнагародж аны ордэнамі і медалямі, больш за 2 тыс. сталі Героямі Сав. Саюза, y т.л. 15 за вы зваленне Беларусі. 29.6.1945 Чэхаславакія перадала У С С Р Закарпацц е. У. — адна з к раін-заснавальн іц ААН (1945). Д а сярэдзіны 1950-х г. на Зах. У. працягвалася ўзбр. барацьба АУН супраць сав. улады. У 1946— 47 У. псраж ы ла новы масавы голад. Д а пач. 1950-х г. тут з дапам огай інш. рэспублік С С С Р адноўлен а разбураная вайной гаспадарка.

19-2.1954 У. са складу Р С Ф С Р перададзена К ры м ская вобл. У 1950— 80-я г. У. заставалася адны м з найб. развітых прамысл. і с.-г. рэгіёнаў С С С Р , але на дабрабыце насельніцтва ўсё больш адмоўна адбіваліся заганы адміністрацыйна-каманднай сістэмы кіраван н я эканомікай і грамадствам. У 1978 пры нята новая К ансты туцы я У С С Р. 3 пач. пера-

Да арт. Украіна. Запарожцы пішуць пісьмо турэцкаму султану Карціна І.Я.Рэпіна. 1878—91.

196

УКРАІНА

будовы ў С С С Р (1985) на У. акгы візаваўся нац. рух. У вер. 1989 засн. Нар. рух У., які павёў барацьбу за незалеж насць У. 18.3.1990 уперш ьіню на альтэрнаты ўнай аснове вы браны Вярх. Савет У С С Р, як і 24.8.1990 абвясціў дзярж. незалеж насць У. П ачалося ф арм іраванне ш матпарт. сістэмы. П асля спробы ў жн. 1991 членаў т.зв. Дзярж. к-та па надзв ы ч а й н ы м с та н о в іш ч ы адхіліц ь ад улады прэзідэнта С С С Р М.С.Гарбачова забаронена Камуніст. парты я У. (адноўлена ў 1993). 1.12.1991 удзельнікі Усеўкр. рэф ерэндум у прагаласавалі за поўную незалеж насць У. А дначасова 1-м прэзідэнтам У. вы браны Л .М .Краўчук. П асля падпісання Белавеж скіх пагадненняў 1991 паміж У., Беларуссю і Расіяй У. — незалеж ная дзяржава. Быў абвеш чаны курс на пабудову ўкр. нац. дзяржавы з ры начнай эканом ікай, збліж эн н е з краінамі Зах. Еўропы і ЗШ А . У 1994 прэзідэнтам У. вы браны Л Л .К учм а (перавы браны ў 1999). 28.6.1996 Вярх. рада пры няла новую Кансты туцыю У., якая адлюстравала сучасныя эканам . і паліт. рэаліі. У. імкнецца падтрымліваць добрасуседскія адносіны я к з Расія й і інш . краінамі СН Д , т ак і з блокам НАТО. 9.7.1997 y М адрыдзе падпісана Х артьм аб асобым партнёрстве паміж У. i НАТО. П аводле дагавора 1997 Румы нія адмовілася ад тэр. прэтэнзій да У. Рас.-ўкр. дагавор 31.5.1997 аб дружбе, супрацоўнідгве і партнёрстве спры яў вы раш энню праблем статуса Ч арнам орскага флоту (падзелены паміж дзвю ма краінамі) і запазы чанасді У. за рас. энерганосьбіты. На выбарах 2002 y Вярх. Раду перамаглі партыі правай і цэнтры сцкай ары ентацы і. У. — чл. ААН (з 1945), С Н Д (з 1991), Савета Еўропы (з 1995) і інш. міжнар. арг-цы й. Ды пламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 27.12.1991. П аліты чны я партыі і грамадскія арганізацыі. П арты я зялёны х, С.-д. партыя У., «Грамада», П рагрэсіўна-сацы яліст. парты я У., Камуніст. партыя У., С ацы яліст. парты я У., Нар. рух У., Ліберальная парты я У., Укр. рэсп. партыя, Н ар дэм акр. партыя У. і інш. Гаспадарка. У. — індустр.-аграрная краіна. Валавы ўнутр. лрадукт (ВУП) y 1998 склаў 108,5 млрд. дол. (2,2 тыс.

Да арт. Украіна Марыінсхі палац y Кіеве

дол. н а 1 чалавека). Доля прам -сці ў структуры ВУГІ (2000) 26%, сельскай гаспадаркі — 12%, сферы паслуг — 62%. 3 пач. 1990-х г. y краіне адбы ваю цца працэсы , звязаны я з пераходам ад планава-разм еркавальнай эканом ікі да ры начнай. За 1990— 99 ВУП скараціўся амаль н а 60%, вы тв-сць прамы сл. прадукцы і — на 48,6%, сельскай гаспадаркі — на 51,3%. 3 1999 пачаўся працэс стабілізацы і і паступовага росту эканам . параметраў. Зм ена ф орм уласнасці закранула амаль усе гапіны гаспадаркі, але па-ран ей ш ам у асн. уладальнікам стратэгічнага для над. эканом ікі вы творчагасп. ком плексу застаецца дзяржава. Н айб. слад вы тв-сці ў п р а м ы с л о в a с ц і адбыўся ў маіды набудаванні, асабліва ў навукаёмістых галінах, найм енш ы — y трады ц. для У. паліўлаэнергет., металург. і хімічдай. Гал. галіна л рам -сц і — паліўна-энергет. ком ллекс. Здабы ча кам еннага і бурага вугалю (83,9 млн. т, 2001) y Д анецкім, Л ьвоўска-В алы нскім і Д нялроўскім бас., наф ты і газавага кандэнсату (3,7 млн. т) y П ерадкарпацці і ўсх. раёнах, пры роддага газу (18,2 млрд. м3) y Д н япроўска-Д анецкім , П ры чарнам орскім і П ерадкарлацкім раёнах. Н аф талералрацоўка ў К рамелчугу, Л ісічанску, Х ерсоне, Адэсе. В ы тв-сць электраэнергіі ў 2000 склала 169 млрд. к В тгад з, y т.л. на Ц Э С і Ц Э Ц — 52%, на ГЭС — 5,9%, АЭС — 42,1%. Найб.: Ц Э С — Вуглягорская, Заларожская, Зміеўская, Лугадская, Міронаўская, Прыднялроўская; Ц Э Ц — Кіеўскія 5-я і 6-я, Харкаўская 5-я; ГЭС — Днелрагэс, Кадеўская, Кахоўская, Кіеўская, Крамянчугская; АЭС •— Заларожс к а я , П а ў д .-У к р а ід с к а я , Р о в е н с к а я , Х м яльніцкая. Вял. роля ў эканом іцы належ ы ць здабы чы руд: ж ал. (К ры варож скі і К ерчанскі бас ), марганцавай (Н ікап альскі бас.), каляровы х і рэдкіх металаў (ртуць, цы нк, свінец, тытан, магній, алю міній, рутыл, ц ы рк ол ій і ін ш .), с а м а р о д н а й с ер ы , к алійн ы х (П р ы к ар лац ц е) і к ам ел л ай (Д албас) солей і інш . Н а базе вял. запасаў сыравіны развіты металург. ком плекс (365 прадлры емстваў, y т л . 14 металург. камбінатаў, 7 трубды х, 10 метызных, 16 коксахім., 3 ф ерасплаўны я і інш .). В ы тв-сць лракату чорны х металаў 22,5 млн. т (2000). Н айб. прадпры емствы галіны ў П ры дняпроўі (Д непрапятроўск, Д н ел радзярж ы лск, Заларож ж а, Крывы Рог, Н ікапаль), Д анбасе (Д анецк, М а-

кееўка, Я накіева) і П рыазоўі (Марыупаль). У м аш ы набудавалні вылучаецца вы тв-сць абсталяваддя для металург. (К раматорск, М арыупаль, Харкаў) і горназдабы ўной (Горлаўка, Харкаў, Данецк) прам -сці. К аля 100 лрадпрыемстваў y эл.-тэхн. л рам -сці, y т.л. па вы тв-сці генератараў для паравых і гідраўлічны х турбін, электрарухавікоў, высакавольтнай апаратуры, электразварачлага абсталявання (Харкаў, Заларожжа, П алтава, М ікалаеў і інш .; кабелю (Кіеў, Харкаў, Адэса, Бярдзянск). 40 прадпрыемстваў ракетна-касм . галіны вырабляю ць м іж канты нент. балісты чны я ракеты, ракетаносьбіты , касм. апараты, сістэм ы кіравання і інш . (Дделралятроўск, Кіеў). Трансп. машынабудаванне: вьдв-сць ц е л л а в о з а ў (Х а р к а ў , Л у г а н с к ), грузавых вагонаў (К рукаў, Марыупаль, Д непрадзярж ы нск, К рамянчуг), суднаў (М ікалаеў, Х ерсон, Керч, Кіеў), самалётаў (Кіеў), аўтобусаў (Львоў), легкавю (Заларож ж а, Л уцк) і грузавых (Крамянчуг) аўтамабіляў. Стадка-інструментальная прам -сц ь y Х аркаве, Днепрапятроўску, Кіеве, Лубнах. Развіта с.-г. машьінабудаванне: вы тв-сць трактароў (Харкаў), трактарны х ллугоў (Адэса), кам байнаў для ўборкі цукр. буракоў (Ц ярнопаль, Д н епралятроўск) і кукурузы (Херсон). В ы тв-сць абсталявання для хім. і нафтавай (Сумы, Кіеў), лёгкай і харч. прам -сці. Прыладабудаванне і рады ёэлектрон дая прам -сц ь y Кіеве, Сумах, Л ьвове, Х аркаве, Івана-Франкоўску і інш. В ы тв-сць (ты с. шт., 2000) легкавы х аўтамабіляў 17,1, грузавых аўтамабіляў 11,1, станкоў 1,3, трактароў 4, тэлевізараў 60,7, халадзільнікаў і маразільнікаў 474, лральны х маш ы н 120. Хім. прам -сц ь уклю чае вы тв-сць мінер. угнаенняў (2,3 млн. т, 2000), y т.л. фосфарны х (Вінніца, А дэса, Сумы, Канстанцінаўка, М ары упаль і інш .), калійлы х (Калуш , С цебнік) і азотных (Горлаўка), сінт. смсш і пластмасы (Адэса, Горлаўка, Ч аркасы , П ры лукі і інш.), хім. валокнаў (30,3 тыс. т; Кіеў, Чаркасы, Чарнігаў, Ж ы том ір, Сакаль), соды (Лісічанск, С лавянск). П рам -сць буд. матэрыялаў: вы тв-сць цэм енту (Мікалаеў, Здалбунаў, Б алаклея, Крывы Рог, А мвросіеўка), буд. кам елю (Жытомірская вобл.), ш кла (Л ісічанск, Канстанцінаўка, Запарож ж а) і інш . Л ясная, дрэваалр. і ц элю лозна-п ап яровая прам-сць развіта лераваж на на П алессі і ў Карпатах, вы тв-сць мэблі, лап еры (103 тыс. т, 2000) y гарадах М алін, Рахаў, Жыдачаў, I г.п. П анінка і інш. 3 галін лёскай прам-сці развіты тэкст. (66 м лл. м 2 тканін), y т.л. баваўляная (Х ерсол, Кіеў, Цярнопаль, Д анецк), сукон ная (Луганск, Адэса, Чардігаў), ш аўковая (Кіеў, Чаркасы), іл ьн ял ая (Ж ы томір, Роўна); гарбарна-абутковая (12,4 млн. лар; Кіеў, Луганск, Адэса, Львоў), трыкат. (Харкаў, Ж ы томір, Львоў, Адэса, Чарнаўцы), футравая (Харкаў, Жмерынка, Адэса, Ж ы томір). Х арчасмакавая прам -сц ь, цесна звязаная з с.-г. базай, развіта лаўсюдна. Вылучаю цца м яса-м алочная, цукр., алей-

ная, рыбная, кансервавая, вінаробная, тытунёвая галіны. Вытв-Сць (тыс. т,

Д зясна, Дунай. Гал. рачны я парты: К іеў, Ч аркасы , М ікалаеў, Д н епрапятроўск, Запарож ж а, Д н епрадзярж ы нск, Х ерсон, Ізмаіл. Гал. м арскія парты: Адэса, Б ярдзянск, Х ерсон, Ізмаіл, Ільічоўск, Керч, М ары упаль. Д зейн ічае міжнар. марская паром ная пераправа Ільічоўск— Варна (Балгары я). 163 аэрапорты з цвёрды м пакры ццём , найб. Кіеў, Д анецк, Адэса, С ім ф еропаль. Даўж. нафтаправодаў 4 тыс. км , прадукгаправодаў 4,5 тыс. км, газаправодаў 34,4 тыс. км. Развіты зам еж ны турызм і адпачы нак (даход 540 млн. дол. ш тогод). Ш матлікія курортны я зон ы і курорты:

2000) мяса прамысл. перапрацоўкі 290, цэльнамалочнай прадукцыі 598, цукру 1780, алею 895. Гал. цэнтры м яса-м алочнай галіны: Кіеў, Д анецк, Львоў, Харкаў, Адэса, С імф еропаль, Д непрапятроўск. Цукр. з-ды ў Вінніцкай, Ч аркаскай, Х мяльнііікай, С умскай і Кіеўскай абл., алейны я — y стэпавай зоне, рыбныя — y С евастопалі, Керчы , Адэсе, Марыупалі, Ізмаіле, Х ерсоне, вінаробныя — y Закарпацкай, Х ерсонскай, Адэскай абл., Кры ме. У. мае спры яльныя ўмовы для развідця с е л ь с к а й гаспадаркі. Пл. с.-г. угоддзяў складае 40,7 млн. га (2001), y т л . 32,9 млн. га ворных зямель, пераваж на на чарназёмных глебах. У 2001 y краіне дзейнічалі 42 тыс. ф ермерскіх гаспадарак (пл. с.-г. угоддзяў 2,3 млн. га), 22 тыс. с.-г. прадпры ем стваў, y т.л. акц. т-вы, кааператыны (27,6 млн. га), 3,4 тыс. дзярж. прадпрыемстваў (1,9 млн. га), дробныя гаспадаркі насельніцтва (каля 9 млн. га). На У. вылучаю ць 4 зоны спецыялізацьіі сельскай гаспадаркі: лесастэп, стэп, П алессе, горны я раёны . Вял. плошчы меліяраваны х зямель. На Палессі паш ьіраны асуш альны я і асушальна-ўвільгатняльныя сістэмы (Ірпенская, А сцёрская, Т рубеж ская і інш.); y стэпавай зоне — араш альны я сістэмы (Кахоўская, Інгулецкая, П аўн.Рагачыцкая і інш .); П аўн.-К ры м скі канал, канал Д н яп р о — Данбас. Пл. асушаных зямель каля 3 млн. га, араш альных — каля 2,4 млн. га. А снова раслінаводства — збож ж авы я культурьі (пл. пасеваў 14,6 млн. га). Вы рош чваю ць пшаніцу, кукурузу, ры с (араш альны я Да арт. Украіна. М а й с т а р А л я к с е й . землі на Пд). ячм ень, жыта, проса, Успенне. 1547. грэчку; з тэхн. культур — цукр. буракі (0,85 млн. га), сланечнік, л ён (П алессе), хмель, каноплі, ты тунь (К ры м , Закарпацце); кармавы я культуры. Развіты бульбаводства (1,6 млн. га), агародніцтва (0,5 млн. га), пладаводства, бахчаводства (на Пд), вінаірадарства (на Пд і ў Закарпацці), пасевы лекавы х траў (Палессе). Збор (млн. т, 2001): збожж авых — 39,7, цукр. буракоў — 15,5, бульбы — 17,3, агародніны — 5. Ж ьівёлагадоўля м яса-м алочнага кірунку. Буйн. par. жывёлу гадуюць паўсюдна, свіней — y лесастэпавай і стэпавай зонах, авечак — y стэпавай зон е, К арпатах, на Палессі. П туш кагадоўля. П агалоўе (млн. галоў, 2001): буйн. par. ж ывёлы — 9,2, свін ей — 7,9, авечак і коз — 1,8. В ы тв-сць (тыс. т, 2001) м яса — 2,3, y т.л. ў гаспадарках насельніцтва 1,8, м алака адпаведна 13,4 і 9,8; яек — 9652 млн. шт. і 6991 млн. шт. Пчалярства н а П алессі і ў Карпатах. Рыбалоўства (403 тыс. т, 1999) y Ч орным і Азоўскім м. і ва ўнутр. вадаёмах. Т р а н с п а р т . Даўж. чы гунак 22,6 тыс. km, y т л . 9,1 ты с. к м электры ф ікавана, аўтадарог 168,7 тыс. км , з якіх 163 тыс. км з цвёрды м пакры ццём . Даўж. суднаходных рачны х ш ляхоў 4,4 тыс. км. Асн. водная артэры я — р. Д няпро, Да арт. Украіна. Н е в я д о м ы м а с т а к . суднаходства таксам а па рэках Д нестр, Партрэт В.Г.Гамаліі. 1760-я г.

УКРАІНА

197

П аўднёвы бераг К ры м а, Еўпаторьш, А дэская група курортаў, Трускавец, М іргарад, М орш ы н і інш. А б’ём зн еш няга гандлю У. ў 2001 склаў 23,4 млрд. дол., y т л . экспарт — 11,6 млрд. дол., імпарт — 11,8 млрд. долараў. У экспарце пераваж аю ць чорн ы я і каляровы я металы, паліва, нафтапрадукты, м аш ы ны і трансп. сродкі, прадукты харчавання; y ім парце — электраэнергія, маш ы ны і абсталяванне, прадукцы я хім. прам -сці. Гал. гандл. партнёры: Расія (20% экспарту і 48% імпарту), краіны ЕС (17% і 23%), ЗШ А (4% і 3%) і інш. А б’ём зн еш няга гандлю У. з Рэспублікай Беларусь y 2001 склаў 699,1 млн. дол. Беларусь экспартавала н а У. тавараў на суму 421,8 млн. дол. (трактары і запчасткі да іх, грузавыя аўтамабілі, нафтапрадукты , поліэты лен, быт. апаратура), ім партавала на суму 277,3 млн. дол. (чорны я металы , кокс, падш ы пнікі, ф ерасплавы , збожж а, алей). Граш овая адзінка — грыўня. Узброеныя сілы. Н алічваю ць 310 тыс. чал. (2001). С кладаю цца з сухап. войск, ВПС, П П А , BM C, a таксам а з чыг. і спец. войск. Вярх. галоўнакамандую чы — прэзідэнт. Кіраўніцтва ўзбр. сіламі аж ы ццяўляе міністр абароны праз М ін-ва абароны і ген. ш таб. К ам плектаванне н а аснове пры зы ву н а ваен. службу, a таксам а паводле кантракта. У сухап. войсках больш за 150 тыс. чал.; каля 3,5 тыс. танкаў, каля 3 тыс. баявых м аш ы н пяхоты, 1,5 тыс. бронетранспарцёраў, больш за 3,5 тыс. артыл. сістэм калібру 100 м м і в ы ш эй (гарматы, мінамёты, рэакты ўны я сістэмы залпавага агню і інш .), 400 верталётаў. У В П С больш за 50 тыс. чал.; каля 1,5 тыс. самалётаў, y т л . 840 баявых, і больш за 300 верталётаў. У П П А 45 тыс. чал.; на ўзбраенні зенітн ы я ракетны я комплексы і зн іш чальная авіяцы я. У BM C каля 13 тыс. чал.; надводны я і падводныя сіл ы (40 баявых і 80 дапам ож ны х суднаў), марская авіяцы я, часді спец., тш іавога і тэхн. п ры зн ач энн я. П аводле ваен.-адм. падзелу тэр. У. мае 3 аператы ўны я камандаванні: Зах. (штаб y Львове), Паўд. (цггаб y А дэсе), П аўн. (ш таб y Чарнігаве); y B M C Паўд. м арскі р -н (штаб y пас. Н оваазёрны ) і Зах. марскі р -н (ш таб y А дэсе), гал. база флоту — г. Севастопаль. Некат. падраздзяленні спец. і інш. войск знаходзяцца па-за меж амі У., y т.л. ў Л іване, Косаве (Сербія). Н а ваен. час прадугледжана ўзаем адзеянне ўзбр. сіл з пагран. войскамі, нац. гварды яй, унутр. войскамі, органамі і падраздзяленнямі МУС. Ваен. дактры н а У. мае абарончы характар. Ахова здароўя. Уключае дзярж., неабав язк овае страхавое і п ры в атн ае мед. абслугоўванне. Н а тэр. У. разм еш чана вял. колькасць санаторна-курортны х зон, курорты Адэсы, К ры ма, Закарпацц я і інш ., якія зн ачна дапамагаю ць аздараўленню насельніцтва. С ярэд н яя працягласдь ж ы ц ця муж чын 60, ж ан-

198

УКРАІНА

чы н 71 год (2001). С м яротнасць — 16 на 1 тыс. чал., натуральны пры рост адмоўны -0,754% . Забеспячэн не бальнічны м і лож кам і — 1 на 81 чал., урачамі — 1 на 224 чал. Д зіцячая смяротнасц ь — 21 н а 1 тыс. нованародж аны х

цю «Iнф арм ац ы йнае агенцгва «Інтерф акс-У краіна» (з 1992), Укр. незалеж нае інф арм . А генцтва Н авін (УНІА Н; з 1993). Р ады ёвяш чанн е з 1924. Дзярж. нац. рады ёкам пан ія У. вядзе лерадачы па 4 праграмах — УР-1 (інф арм .-лубліцы сты чная, грамадска-аналіт.); У Р-2

( 2001).

Асвета. С істэма адукацыі У. ўклю чае даш кольны я ўстановы, агульнаадук. ш колу, праф ес.-тэхн. і в ы ш эй ш ы я навуч. ўстановы. Агульнаадук. ш кола падзяляецца н а 3 ступені: пач. (з 6-гадовага ўзросту), асн. (10 гадоў навучання) і старэйш ая (11— 12 кл.; дае поўную сярэдню ю адукацыю ). Д дя развідця здсшьнасцей дзяцей ствараю цца проф ільны я класы , спецы ялізаваны я шісолы , гімназіі, ліцэі. Вы кладанне вядзецца на ўкр., рус., венгерскай, рум., псшьскай, кры м ска-татарскай мовах. У сістэме вы ш эй ш ай адукацыі 4 узроўні акрэды тацы і: 1-ы і 2-і — вучылішчы, тэхнікумы, каледж ы (некат. даю ць ступ е н ь б а к ал а ў р а); 3-і і 4 -ы — у н -ты , ін-ты , акадэміі, кансерваторыі. У 2002/03 навуч. г. ва У. 587 ВНУ 1-га і 2-га ўзроўняў, y т.л. 195 вучьшішчаў, 279 т эх н ік у м а ў і 113 каледж аў; 225 ВНУ 3-га і 4-га ўзроўняў, y т.л. 106 ун-таў, 60 ін-таў, 57 акадэмій, 2 кансерваторы і. Буйн ей ш ы я ун-ты : Адэскі універсітэт, Кіеўскі нацыянальны універсітэт, Львоўскі універсітэт, Харкаўскі універсітэт, Д анецкі, Д непрапятроўскі, Запарож скі, Уж гарадскі, Ч арнавідкі. Н а 1.1.2002 ва У. 45 тыс. б -к (700 млн. адзінак захаванн я) і болы н за 550 музеяў. Буйнейш ы я б-кі: Украінская нацыянальная парламенцкая бібліятэка і Н ац. б -к а У. імя У .І.В ярнадскага ў Кіеве. Буйнейш ы я музеі: Нац. гісторыі Украіны (700 тыс. адзінак захавання), Нац. мастацкі, М ем ары яльны ком плекс «М узей гісторыі В ялікай А й чы ннай вайны 1941— 45 гадоў», л -р ы і навукова-пры родазнаўчы Н ац . А Н У ., п ад а д к р ы ты м н ебам (пл. 47 га, 80 тыс. адз. зах., y т л . 320 нерухомых пом нікаў нар. архітэктуры ) — усе ў Кіеве; краязнаўчы я ў Харкаве, П алтаве, Чаркасах; запаведнікі: «Саф ія-К іеўская» ў Кіеве, «Хорціда» ў Запарож ж ы , «Даўні Галыч» y Львове, «Чарнігаў Сгарадаўні» ў Чарнігаве, гісторы ка-культ. ў П ераяславе-Х м яльніцкім . Навук. даследаванні вядуцца ў Н ац. АН У., галіновых і інш . НДІ. Друк, рады ё, тэлебачанне. У 2002 на У. вы давалася больш за 10 тыс. лерыяд. вы данняў, з іх болы д за 5,6 тыс. на ўкр. мове. Буйн ей ш ы я газеты: «Голос Укра'інд» (з 1991), «У рядовнй кур’ер» (з 1990), «Ф акты н ком м ентардд» (з 1997), «К девскде ведомостн» (з 1992), «День» (з 1996), «Сегодня» (з 1997), «Дзеркало т н ж н я» (з 1994). Ін ф а р м . а ген ц тв ы д з я р ж .— У к р . н а ц . ін ф а р м . а г е н ц тва «У крінф арм» (з 1918), К ры м скае інфарм. агендтва (з 1998), Д зярж . прадпры ем ства А генцтва інф арм ацы і міжнар. супрацоўніцтва і развіцдя «Агенцтва «Чарнобы льінфарм» (з 2001); недзярж . — Т -в а з абм еж авадай адказнас-

Да арт. Украіна. Н.З y б р ы ц к і. Чатыры вершнікі. Сцэна з Апакаліпсіса. Нвангелле.

1717.

Да арт. Украіна. М.Д э р э г y с. Перад бурай.

1969.

Да арт. Украіна. Кафля з г. Косаў і Пістань. Закарпацце. 19 ст.

(маладзёж ная «Промінь»); УР-3 (маст. вяш чання) і «Сусветная служ ба радыёвяш чання Украіны» (на замеж ж а). Тэлебачанне з 1951 (з 1968 каляровае). Дзярж. нац. тэл екам л ан ія У. трансліруе 2 праграмы н а агульнадзярж. каналах; недзярж . Укр. незалеж ная тэлекарпарацы я перадае эф ір н ай сеткай праграму «Інтэр» (часткова з праграм ам і рас. канала «ГРТ»), праз спадарож нікі — праграмы «Інтэр+», «Энтэр», «Энтэрфільм», a таксам а лраграмы тэлерадыёкам паній «СТБ», «Н овы канал», «1CTV». Д зейн асць усіх радыёкампаній (каля 800) каарды нуе Н ац. рада У. па пы тандях тэлебачан ня і радыёвяшчання, кіраўнідгва дзярж . тэлерадыёкампаніямі аж ы ццяўляе Д зярж . к-т інфарм. палітыкі, тэлебачан ня і радыёвяшчання. Н а У. 28 тэлецэнтраў і болы д за 1000 рэтрансляцы й ны х станцы й; лашырана сетка кабельнага тэлебачання. Літаратура. Развіваецца н а ўкраінскай мове. Вы токі яе, я к бел. і рус., y л-ры К іеўскай Русі (леракладная л -ра, ізборнікі, павучанні, жыціі, лацеры кі, летапісы і інш .). М ангола-тат. наш эсце (13 ст.), тат. і тур. агрэсія (16 ст.) затрымалі, але не спы нілі развіццё л-ры : працягвалася мясц. л етапісанне, высокага ўзроўню дасягнула нар. творчасць (гіст. песні, думы). 3 л аш ы р эн н ем рэнесансавых з ’яў і ўзм ацненнем нац.-вы зв. барацьбы (16— 17 ст.) узніклі новыя культ. цэнтры (Львоў, Астрог), пачалося кнігадрукаванне (1574). Развіваліся палемічная літаратура (1 Барэцкі, І.Вішанскі, 3 Капысценскі) і аратарска-лрапаведніцкая (Л .Барадовіч, І.Галятоўскі, К.С таўравецкі), кніж н ае вершаскладанне (Я .Ж ораўніцкі, А.Рымша, К.Саковіч і ідш .), драматургія ў ф орм е вершаваных дэклам ацы й, ды ялогаў, інтэрмедый (П .Бярында, А .Скульскі). Вызв. вайна ўкр. і бел. народа 1648— 54 і далучэнне V. да Расіі ідэй на і эстэты чна пераарыентавалі ўкр. л-ру. У кан цы 17 — пач.

18 ст. створаны т.зв. к азац кія леталісы Самавідца, С .Вялічкі, Р.Грабянкі. 3 сярэдзіны 18 ст. паскоры ўся лераход да новай л-ры з яе ары ентац ы яй на нар. лаэзію і мову, ідэі гуманізму, рэалізм. П рагрэс. тэндэнцы і пераходнага перыяду найб. яскрава вы явіліся ў творчасці Р .Скаварады. П ерш ы к л асік новай укр. л-ры — І.Катлярэўскі. У 1-й пал. 19 ст. ў л -ру п ры йш лі пры хільніхі рэаліст. бытапісан ня П .Гулак-Арцямоўскі, Я.Грабінка, л ачы нальнік новай укр. лрозы Р. Квітка-Аснаўяненка. Рамант. кірулак прадстаўлялі лаэты Л Ьаравікоўскі, В.Забіла, А .М ятлінскі, М .П ятрэнка і інш . П ачатак новай л -р ы да зах.-ўкр. зем лях паклала «Руская тройца» (І.Вагілевіч, Я .Галавацкі, М .Ш аш кевіч). Якасн а новы этал y развіцці л -р ы — творчасць Т .Ш аўчэнкі, як і сцвердзіў ва ўкр. л -р ы кры ты чны рэалізм , рэв.-дэмакр. кірунак. Яго «Кабзар» (1840, 1860) зрабіў уплы ў на ўсерас. вызв. рух і знайш оў ш ы рокі водгук за мяж ой, асабліва ў слав. краінах. Рэаліст. трады цы і ў лрозе сцвярдж ала ласлядоўніца Шаўчэнкі VI. Ваўчок. У сярэдзіне 19 ст. актыўна выступалі л аэт-л іры к і гумарыст С.Ру-

данскі, байкапісец Л .Глібаў, празаіх А.Свідніцкі, на Букавіне — Ю .Ф ядзьковіч. Прадстаўнікі ліберальна-бурж . кірунку — празаік, к ры ты к і гісторы к П.Куліш (аўтар перш ага гіст. рамана), празаікі Г.Барвінак, А .К ан іскі і інш . У 2-й пал. 19 ст. ва ўмовах ж орсткага ўціску з боку цары зму (забарона друку на ўкр. мове) л -ра развівалася намаганнямі празаікаў-рэалістаў П .Мірнага, Х.Нячуй-Лявіцкага, паэтаў П.Грабоўскага, І.Манжуры, драматургаў 1 КарпенкіКарага, М .Крапіўніцкага. М .С т арыцкага. Этапнай для ўкр. л-ры з ’явілася шматгранная творчасць I Франко, над моцным уплывам якога развівалася творчасць В .Кабылянскай. В.М акавея. Л.Мартовіча, М .П аўлы ка, В .Ст аф аніка, М.Чарамшыны і інш . Асаблівую ролю ў літ. працэсе канца 19 — пач. 20 ст. адыгрывалі паэзія А А л ес я, М .В араны я, паэзія і драматургія Л .Украінкі і рэаліст. проза М . Кацюбінскага. У 1920-я г. маст. ўзровень л-ры і яе ідэйна-тэматычную скіраванасць вы эначалі паэты П.Тычына, М.Рыльскі, У. Ca­ mpa, М Бажан, Т.М асэнка, празаікі У.Віннічэнка, А.І'алаўко, М Ірчан, І.Лэ, П.Панч, Ю.Смоліч, М .Хвылявы, Ю Яноўскі, драматургі 1.Качарга, А .К арняйчук, М .Куліш, I .Мікітэнка, гумарыст A.Вішня, кінасцэнары ст A Даўж энка. 3 1922 пачалі ўзнікаць ш матлікія літ. аб’яднанні. У 1930-я г. ў л -р у пры йш лі A. Малышка, Н.Рыбак, В.Сабко, М .Грублаіні, А Д зясд як і інш. Асл. тэм ы твораў гэтага перыяду — індустры ялізацы я і калектывізацыя (А .Капыленка, І.К іры ленка, А .Дончанка), рэвалю цы я і грамадз. вайна (П анч , С .Склярэнка, Д з Фалькоўскі, Яноўскі). Значн ае месца займала тіст. тэм аты ка (творы А .Ільчанкі, Я.Качуры, Л .С м ілянскага, З.Тулуб).

3 уз’яднаннем зах.-ўкр. зям ель з У. л -ра лапоўнілася імёнамі A .Гаўрылюка, П.Казланюка, С.Тудара і інш. У Вял. Айч. вайну пераваж алі ж анры апавядання і нарыса; паявіліся новы я імёны пісьменнікаў-франтавікоў (П Варанько, І.Няхода, Я .Ш порта). У пасляваен. гады ў паэзіі прадягвалася асэнсаван не ўрокаў вайны, распрацоўваліся тэм ы гераізму людзей і братэрства народаў (зб-кі Тычыны, Рыльскага, Л .ГІервамайскага, М Нагнібеды, Я.Забашты і інш .); проза і драматургія ўзбагаціліся творам і ваен. тэматыкі (А.Ганчар, Л .Д зм ітэрка, В.Кучар, Сабко), мінулага ўкр. народа (К арняйчук, Качарга, І.М уратаў, Рыбак, М Стэльмах). П ры зн анн е атры малі сатыр. і гумарыст. творы С .Алейніка, Вішні, А.Кавінькі, публіцы сты ка Я.Галана. У 1950— 70-я г. ўкр. л -ра развівалася пад уплывам зрухаў y грамадскім ж ыцці. Паглыбіліся яе ідэйна-эстэт. асновы , узмацніліся аналіт. якасці. У прозе пераважалі творы пра вайну (Ганчар, Ю Збанацкі, В Казачэнка, П ервамайскі, I.Стаднюк), рабочы клас і інтэлігенцы ю (Ю.Бедзык, й.Заграбельны, І.Сенчанка, Ю.Шаўкапляс), ж ы цдё вёскі (Я .Гуцала, УДрозд, М Зарудны, Стэльмах). Здабыткам л-ры сталі ды логія «Лебядзіная чарада» і «Зялёны я М лыны» B. Земляка, тры логія «Хлеб і соль»,

«К роў лю дская не вадзіца» і «Вялікая радня» Стэльмаха, рам аны «Bip» Р.Ц ю цю н ніка, «Ц ы клон» Ганчара, «Сёстры Рачы нскія» І.Вільдэ і інш ., для якіх характэрн ы ш ы рокі гіст. ф он, пералляц енне ў адны м творы розны х часавых планаў, паказ герояў з нар. глыбінь.

Да арт. Украіна. Т . Ш а ў ч э н к а . Кацярына.

1842.

Да арт. Украіна. Г.Н a р б y т. Паэзія. Застаўка да часопіса «Мнстецгво». 1919.

Да арт. Украіна Ф.Крычэўскі . Нявеста. 1910.

УКРАІНА

199

Ш м ат новага ў разуменне эпохі, чалавека, ж ы цця ўнеслі творы празаікаў малодш ага лакален ня (Р.Іванічук, В.Лагвіненка, Р.Ф едарыў, Б.Харчук і інш .). Да гіст. мінулага краіны звярталіся пісьм ен нікі С кл ярэн ка (раманы «Святаслаў» і «Уладзімір»), Л э (трылогія «Хмяльніцкі»), Заграбельны (раманы «Перш амост» і «Раксалана»), А.Хіжняк (раманы «Данііл Галіцкі» і «Праз вякі»), Іванічук (раман «Мальвы») і інш. П аэзія прадстаўлена творамі Рыльскага, Баж ана, М алы ш кі, Т ы чы ны , П ервамайскага, Варанько, Д з.Паўлычкі, Р.Братуня, паэтаў новай генерацыі (В .Сіманенка, Я.Кастэнка, Т .К алам іец, У .Забаш танскі і інш .). У драматургіі найб. значны я л ’есы К арнейчука, В.М інко, Заруднага, A. Л явады , Я .Б аш а, Сабко. У 1980— 90-я г. ўкр. л -р у развівалі празаікі А.М ароз, Д з.М іш чанка, Ю .М уш кецік, С.П уш ы к, B. Ч андэй, Васіль Ш аўчук, Валерый Ш аўчук, У .Явары ўскі, паэты Б .Алейнік, М .Вінграноўскі, П .Вольвач, І.Драч, У.Каламіец, І.К алінец, В.Кароціч, В.Кордун, Р .Лубкіўскі, А.Лупій, І.П аўлю к, І.Ры марук, С .Я венка, драматургі Зарудны, А .К алам іец, Ю .Ш чарбак і інш. Уклад y развіццё л -р ы для дзяцей зрабілі В.Блізнец, Н .Забіла, А .Іваненка, У.Нястайка, Б.Чалы, кры ты кі і літ.-знаўства — А .Бабы ш кін, В .Бальш ак, Я.Гаян, І.Дзюба, М .Ж улінскі і інш. Бел.-ўкр. літ. сувязі пачы наю цц а з эпохі К іеўскай Русі. М оц ны м і яны былі ў сярэднія вякі: цесн ы я кантакты даміж укр. (Кіеў, Астрог, Львоў) і бел. (Брэст, Полацк, Вільня) культ. цэнтрам і, правасл. брацтвамі (магілёўскім і львоўскім, мінскім i кіеўсю м і г.д.). Дабратворны ўплыў на ўкр. кдігадрукаванне і л-ру зрабілі Ф .С кары н а, С.Будны, С Косаў, В .Ц япінскі. А собны я літаратары -ўкраінцы (М .Сматрыцкі, Л.Зізаній, І.Казлоўсхсі) жылі, вы давалі кнігі і вялі асветніцісую працу на Беларусі; беларусы (Ры мш а, С ім яон П олацкі) вучыліся на У. У заем асувязі стараж . бел. і ўкр. л -р назіраю цца ў леталісан ні, розных жанрах царк. і свецкай пісьменнасді. У

200

УКРАІНА

17 ст. ўкр. верш аскладанне, прапаведніцкая л -ра адчулі пэўны ўплы ў С ім яона П олацкага; Віш анскі, Г.Сматры цкі, К апы сценскі ўплы валі на развіццё бел. палемічнай л -ры , на творчасць Л .К арповіча, Афанасія Ф іліповіча і інш. У 2-й пал. 17— 18 ст. сувязі пераваж алі ў фальклоры , ш кольнай л -р ы (верш апісанне, арацыі, інтэрмеды і). Некат. ўкр. пісьменнікі (Галавацкі, А .С тараж энка) пэўны час працавалі н а Беларусі, Я.Барш чэўскі, Ф .Савіч, Ф .Багуш эвіч — на У. Беларусы Е.Раманаў, М .Д оўнарЗапольскі, Я .К арскі даследавалі ію м нікі ўкр. мовы і л -ры , украінцы М Драгаманаў, A .Латабня, У.Гнацюк — беларускай. Бел. рэчаіснасць, ф альклор, л -ру ведаў і выкары стоўваў y сваіх творах Ш аўчэнка, які паўплываў на творчасць Ф .Багуш эвіча, Я .К упалы , Я .Коласа. Пад уздзеяннем «Энеіды» К атлярэўскага ўзнікла бел. «Энеіда навыварат». Кантактавы я і тыпалагічны я ф орм ы літ. сувязей спры ялі фарміраванню бел. і ўкр. рэв. публіцыстыкі. Ф ранко і Паўл ы к склалі праект «У краінска-польскалітоўска-беларускага брацтва» (1875) і «Выдавецкай суполкі». 3 укр. рэвалю цы янерам і трымаў сувязь «Гурток моладзі польска-літоўскай, беларускай і маларускай». К іраўнік гэтага гуртка А.Гуры новіч пераклаў на бел. мову «Гімн» Ф ранко. На светапогляд і творчасць Л .У краінкі паўплы ваў мінскі сацы ялдэмакрат С .К .М ярж ы нскі. 3 часу рэв.

1905— 07 паш ы ры ліся асабісты я сувязі літаратараў (Ц ётка i I Свянціцкі, М .К осіч і А.Русаў, С .П алуян і кіеўскія пісьменнікі). Ф ранко, В.Ш чурат, М Вазняк, І.К ры пякевіч, Ф .К алеса заю іалі асновы ўкр. беларусазнаўства. Браш ура С вянцідкага «Адраджэнне беларускага пісьменства» (Львоў, 1908) — перш ы на У. і Беларусі сістэматы заваны нары с гісторыі бел. л -ры . У сталяваліся кантакты паміж бел. («Н аш а доля», «Н аш а ніва») і ўкр. («Рада» і інш .) перыяд. выданням і. П аявіліся ўкр. пераклады твораў бел. л -р ы («Тарас на Парнасе», творы В.Дуніна-Марцінкевіча, Ф.Багушэвіча, Я .Лучы ны і інш .) і бел. пераклады Ш аўчэнкі, С таф аніка, Руданскага і інш.

3 1920-х г. паш ы ры ліся кантакты паміж пісьм ен нідкім і арг-цы ям і ўкр. («Гарт», «Плуг», «М аладняк») і бел. («М аладняк», «Узвышша», «Полымя»). Абмен дэлегацы ямі і рэгулярны я пісьм енніцкія кантакты спры ялі павелічэнню літ. перакладаў. У 1929 y Х аркаве вы йш ла перш ая анталогія бел. паэзіі «Н овая Беларусь». На ўкр. мове выдадзены творы М .Багдановіча, Я.Купалы , К.К раііівы , К .Чорнага, на бел. мове В.Палішчука, Вішні, Сасю ры, Галаўко, П анча, Лэ, М ікітэнкі. У 1939 вы дадзены «Кабзар» Ш аўчэнкі на бел. мове ў перакладзе Я.К упалы , Я .Коласа, З.Бядулі, П .Броўкі, П .Глебкі, А .К уляш ова і інш. П асля Вял. Айч. вайны ў бел.-ўкр. літ. сувязях з ’явіліся новы я ф ормы (тыдні л -р , абмен спец. вы пускамі часопісаў і газет,

вы данне паэт. твораў адначасова на ўкр., бел. і рус. мовах і інш ). Н а ўкр. мове вы йш лі зб -к і «Беларуская савецкая паэзія» (1948), «Беларускія апавяданні» (1949, 1957), «ГІесні з Беларусі», «Беларускі гумар» (абодва 1957), «Беларускія пры казкі і прымаўкі» (1970), анталогія маладой бел. паэзіі «Калінавы я масты» (1969), выбр. творы Я .К упалы , Я.К оласа, Броўкі, М .Танка, А .К уляш ова, творы І.М ележ а, Я .Бры ля, І.Ш ам якіна, П .П анчанкі, В.Быкава, А .М акаёнка і інш .; н а бел. мове — зб. «Сястры Украіне» (1954), анталагічны я зб -к і «У краінская савецкая паэзія», «Вершы для дзяцей» (абодва 1952), «Дзень украінскай паэзіі», «Украінскі гумар» (абодва 1957), «Украінскія народн ы я казкі» (1959), выбр. творы Ры льскага, Т ы чы ны , Вішні, творы К атлярэўскага, Ф ран ко, Л .У краінкі і інш . У 1970— 90-я г. ўкр.-бел. сувязі ўзбагаціліся: наладж валіся сустрэчы пісьменнікаў з чытачамі пры гранічны х раёнаў, сумесн ы я абм еркаван ні пы танн яў л-ры на пленумах і рэгіянальны х нарадах пісьменнікаў, навук. к ан ф ерэнцы і, публікаваліся ш матлікія даследчы я матэры ялы . Выйш лі сумесньш ўкр.-бел. вы данні — «П аклон табе, Славута» (1972) і «Бацькоўскае імя» (1982). Н айб. зн ачны я перакладны я вы данні н а У. — анталогія «Беларуская савецкая паэзія» (т. 1— 2, 1971), зб -к і «Беларускае савецкае апавяданне» і «Л ясная калыска» (абодва 1979), «Радня» (1980); на Беларусі — анталогія «У краінская савецкая паэзія» (т. 1— 2, 1975), «У краінскія народны я казкі» (1989, пер. С.М іхальчук), зб -кі «Рука друга» (1973), «Сцеж ка без канца» (1980, пер. М .Д убянецкі), «Ад круч дняпроўскіх» (1983), «Эліксір маладосці» (1990, пер. Р.Родчанка), трылогія «Ж ылюкі» М А л ей н ік а (1983, пер. Х .Ж ы чка), рам ан «Твая зара» Ганчара (1985, пер. В.Рагойш а). У серы і «Паэзія народаў СССР» вы йш лі зб -к і «Явар» Ш порты (1976, пер. К .К ірэен ка), «М атчы на слова» Б Сцепанюка (1977), «Закл ін ан н е агню» Б.А лейніка (1979, пер. Г.Бураўкін), «М елоды я каліны» Драча (пер. Р.Барадулін) і «Вятрылы, поўныя

Да арт. Украіна. Будынак тватра оперы і 6алета імя І.Франхо ў Львове.

блакіту» Н агнібеды (абодва 1981), «Ка- I л ы ск а памяці» В аранько (1983), «Сві- I тальная зара» Ры льскага (1985), «Таям- I ніца вобліку твайго» Паўлы чкі (1987), I «Два берагі» Т .К алам іец (1988), «Ліры- I ка» К астэн ка (1989, пер. В.Коўтун i I Н .М ац яш ), «П ялёсткі святла» Лубкіў- I скага (1990); y серы і «Скарбы сусветнай I літаратуры» — «Вершы. П аэмы» Шаў- I чэн к і (1989). С ярод інш . перакладчыкаў I укр. л -р ы на бел. мову: М.Базарэвіч, A . Вялю гін, Н .Гілевіч, І.Грамовіч, С.Грахоўскі, В .Зуёнак, К.Камейша, B. Л укш а, В.М аеўскі, У.Паўлаў, В.Рабкевіч, М .Рудкоўскі, Л .С алавей, Б.Са- \ чанка, Ю .Свірка, Я.С іпакоў, М.Чарняў- I скі, Я .Я ніш чы ц. Даследавалі ўкр. л-ру i I яе сувязі з бел. Л .Н авічэн ка, С.Крыжа- I ноўскі, й.Ахрыменка, Л .Бондар, Рагой- I ша, Т .К абрж ы цкая, Э .М арты нава і інш. I Архітэктура. Ж ы лы я збудаванні на I тэр. У. вядомы з эпохі неаліту. Асновай 1 для ф арм іравання сярэдневяковага дой- I лідства паслуж ы ла маст. культура Кіеў- I скай Русі. Н апачатку на тэр. У. будава- I ліся драўляны я ж ытлы , абарончыя i I гасп. пабудовы, язы чн ід кія свяцілішчы; I з 9 ст. тут развіваліся гарады Кіеў, Чар- I нігаў, Белгарад, П ераяслаў і інш.; з ' 10 I ст. вядома кам еннае буд-ва (нячэсаны I камень, ц эгла-плін ф а). У 11 ст. закла- I дзены Кіеўскі Сафійскі сабор, Kieea-Пя- I чэрская лаўра. У 11— 12 ст. y культавым I буд-ве склаліся м ясц. арх. кірункі: кіеў- I скі (храмы лаўры, М іхайлаўскі сабор I Выдубіцкага манасты ра, царква Спаса I на Бераставе), пераяслаўскі [Спаская I царква ў П ераяславе, Ю р’ева (Міхай- I лаўская) баж ніпа ў А стры], чарнігаўскі I ( Чарнігаўскі Спаса-Праабраж энскі сабор, I Бары саглебскі сабор y Чарнігаве), га- I л іц к і [царква П ан ц ел яй м он а ў Галічы I (цяпер с. Ш аўчэнкава Івана-Франкоў- I скай вобл.)]. У 13— 16 ст. архітэктура I набы ла ф арты ф ікац ьійны характар I (умацаваны я манум. зам к і магнатаў, ка- I ралеўскіх нам еснікаў y Белгарадзе- I Днястроўскім, Камянцы -П адольскім, | К рэм енцы , Л уцку, Л ьвове, Мукачаве, I Х адіне), каля іх узнікалі ўмацаваныя I гар. паселіш чы з ры начны м і плошчамі, I ратуш амі і маляўнічай забудовай. У сіс- I тэму ўм ацаванняў уклю чаліся манасты- I ры (у М яж ы ры чы Ровенскай вобл., Зім- ] нем В алы нскай вобл., П адгаранах Цяр- I нопальскай вобл.) і асобна пастаўленыя I цэрквы (С ут кавецхая царква-крэпасць). I Д а 15 ст. больш асць цэркваў будавалася паводле тыпу 4-стаўповы х, крыжова-купальных, 3-апсідны х храмаў (арм. сабор y Л ьвове), бы лі таксам а 1-нефавы я хра- I мы са стараж .-рус. і гаты чны мі рысамі I (царква Раства Х ры стова ў Галічы). У I гарадах Зах. У. пераваж алі вузкія вуліцы I з 2— 3-павярховы м і драўляны мі і ка- I м енны м і дамамі, на Л евабярэж най — I 1-павярховы я драўляны я дамы з садамі I і агародамі. 3 15 ст. паш ы ры ліся 1-не- I ф авы я 3-часткавы я храмы з купалам ці I без яго (У знясенская царква ў Лужанах I Ч арнавіц кай вобл., 1453— 55) і 3-конха- I вы я храмы (царква М ікалая ў Бучачы I Ц ярн опальскай вобл., 1610); узнік тып I ш м ат’яруснай званіцы (т.зв. вежа Кар- I

някта ў Львове). Д ля Зах. У. характэрны каталіцкія культавыя пабудовы — гатычны каф едральны сабор, барочны я касцёлы бернардзінцаў і бенеды кцінцаў, сабор св. Ю ра; y сты лі рэн есан су — ж ылыя дамы К арнякта (1571— 80), «Чорная кам яніда» (1588— 89; усе ў Львове). Да 16 ст. склаліся асн. ты пы драўляных цэркваў: пры садзісты я 3-зрубны я рознавял., з 2-схільны мі ш атровы мі завяршэннямі — «тып хаты» (В алы нская вобл.), вы сокія 5-зрубны я аб’ёмы (Львоўская вобл.), «лемкаўскія» цэрквы з мноствам гарыз. ч л ян ен н яў (у П ры карпацці). 3 2 -й пал. 17 ст. на Л евабярэжжы У. пачаўся інтэнсіўны рост гарадоў з розны м і сістэмамі планіроўкі: прамавугольнымі (Л ебядзін, Пры лукі), радыяльна-кальцавымі (Н еж ы н, Пуціўль, Чугуеў), л ін ей н ай (Сумы ). Архітэктура набыла больш свецкі характар, пачалі ўзводзіць парадны я палацы , y культавых будынках з ’явш іся яруснасць і ўрачысты выгляд. Х арактэрны я былі ў канцы 17 ст. ж ы лы я цагляны я дамы казадкай старш ы ны з ры самі нар. жытла (дамы Арцёміхі ў Кіеве, Лізагуба ў Чарнігаве). А собны я храмы спалучалі драўляныя і кам енны я канструкцы і (Н ованаскоўскі Троіцкі сабор). У драўляны м дойлідстве вылучаліся некалькі рэгіянальных ш кол (валы нская, галіцкая, падольская, букавінская, закарп ацкая і інш.). 3 2-й пал. 17 ст. ў архітэктуры Левабярэжнай У. наглядаўся ўздым пад уплывам рус. архітэктараў. Склаўся арыгінальны багата арнаментаваны стыль — т.зв. ўкр. барока: y Кіеве — Коўніраўскі корпус y ансамблі лаўры (арх. С.Коўнір), брама Забароўскага (арх. Г.Ш эдэль), Андрэеўская царква (арх. В.Растрэлі, І.М ічурын), Клоўскі (арх. В.Няелаў, Коўнір) і Марыінскі (арх. Растрэлі, А.Квасаў) палацы; Пакроўскі сабор y Харкаве, СпасаПраабражэнская царква ў с. Вял. Сарочынцы Палтаўскай вобл. Ва ўкр. нар. жытлах пашыраны 1-^3 -к ам ер н ы я хаты з бярвён, дош ак, гліны з саломай, гліны з каменем і інш. Значн ая роля належ ала грамадскім (ратуш а ў Бучачы, 1751) і адм. (палкавая кан цы ляры я Кіеўскага палка ў Казяльцы , 1760) будынкам, навуч. установам (калегіумы ў Чарнігаве, Ноўгарадзе-Северскім, П ераяславе, С афійская бурса ў Кіеве). С твораны ансамблі з рысамі позняга барока: П ачаеўская лаўра (Ц ярн опальская вобл.), калегіум ў К рэм енцы (пазней л іцэй) і інш. У канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. архітэктура развівалася ў стылі класідызму. ГІаводле распрацаваных планаў забудоўваліся новыя гарады і парты на Ч арнаморскім узбярэж жы (Х ерсон, Севастопаль, Мікалаеў, Адэса). Ж ы лы я дамы будавалі паводле «ўзорных праектаў», дамінавалі грамадскія і гандл. збудаванні, a таксама сядзібнае буд-ва. Сярод помнікаў юіасідызму: магістрат y М ікалаеве, б. дзярж. ўстановы ў Харкаве, Кантрактавы дом, ун-т y Кіеве, гасціныя двары ў Н оўгарадзе-С еверскім, Белай Царкве, Кіеве, ін-ты ш ляхетных дзяўчат y Палтаве, Кіеве, Укр. драм. т-р

імя М .Занькавецкай y Л ьвове. У знік своеасаблівы ты п палац авай ар х ітэк ту р ы ў п а н с к іх с я д зіб а х (м а ё н т а к Рум я н ц а в а -З а д у н а й с к а г а ў К а ч а н аў ц ы і палац Разумоўскага ў Батуры не Ч арнігаўскай вобл., палац П атоцкіх y Тульчы не В інніцкай вобл.). У садова-паркавы м мастацтве паш ы рьш іся паркавы я ансам блі пейзаж нага тыпу: Уманскі дэндрапарк «Сафіеўка», «Александрыя» ў Белай Ц аркве, «Т расцянец» y Чарнігаўскай вобл. У культавы м буд-ве пераваж алі храмы кры ж ова-купальны я (грэч. царква Усіх святы х y Н еж ы не), квадратн ы я ў ш іане 5-купальны я (С паса-П раабраж эн скі сабор Ноўгарад-Северскага Спаса-П раабраж энскага манастыра), 1-купальны я саборы (П раабраж энскі ў Е кацярьінаславе, цяп ер Д н епрапятроўск). Д ля 2-й пал. 19 ст. характэрна развіццё гістары зму — сты лізацы й на тэмы готыкі, рэн есан су, барока, неак л асіцы зму, р ам ан ск ага сты лю (гар. дума, В ы ш э й ш ы я ж ан . курсьі ў К іев е, т -р ы ў Адэсе, Л ьвове, Н овая біржа ў Адэсе; р э з ід э н ц ы я б у к а в ін с к а г а м іт р а п а л іт а

Да арт. Украіна. Сакірьшскі вяртэп 1770-я г.

Да арт Украіна. М . А н д р у ш ч а н к а . Вінічанка. 1969.

УКРАІНА

201

ў Ч арнаўцах, цяпер ун-т). У рэчы ш чы м адэрна ў пач. 20 ст. вылучылася нац.рамант. плы нь, што пераасэнсоўвала ф орм ы нар. дойлідства (арх. В.Крьічэўскі, І.Л явінскі). С ярод помнікаў: гасцініца «Вялікая М аскоўская» ў Адэсе, дом з хімерамі (дом арх. У.Гарадзецкага) y К іеве, ратуш а ў М укачаве, страхавое т-ва «Днестр» y Л ьвове. У 1920— 30-я г. будавалі на аснове канструктывіэму, рацыяналізму: тэатр-клуб y Д непрапятроўску, жьшы раён «Новы Харкаў», Д ом -кам уна ў К ры вы м Рогу. Д асягненне прамысл. архітэктуры — комплекс Д непрагэса ў Запарож ж ы (1927— 32, арх. Весніны , Г.Арлоў, М .К олі, С.Андры еўскі i інш .). П асля Вял. Айч. вайны праведзены вял. аднаўленчы я работы ў многіх гарадах. У 2 -й пал. 20 ст. ў буд-ве шыроіса вы кары стоўваю цца ты павыя п р аеіаы , з 1970-х г. — ты павы я блок-секцы і і канструхсцыі зборнага домабудаўнііггва. Створаны праекты планіроўкі гарадоў-запаведнікаў (Луцк, Кам янец-П адольскі і ін ш ). П аш ы рана жыллёвае буд-ва: ж ы лы я раёны Русанаўіса, Беразняісі, Т роеш чы на ў Кіеве, Паўлава П оле, Аляксееўсісі ў Харкаве, С онечны , П ерамога ў Д непрапятроўску, Сіхаў y Львове. В ядзецца буд-ва новых прамысл. аб’ектаў, спарт. комплексаў, станцы й метраналітэна ў Кіеве і Харкаве. Распрацоўваю цца ком плексны я планы эксперым. вёсак (у в. М оры нцы Чаркаскай вобл і інш .). 3 1990-х г. архітэктура развіваецца ў кірунках рэгіянальнага і інтэрнац. канструкгывізму, вядзецца рэканструкцыя старых гар. ісварталаў, паш ыраю цца ўзоры індывід. буд-ва. Сярод найб. значны х пабудоў універсальнага пры зн ачэнн я: кінаканцэртн ая зала «Украіна» ў Х аркаве, П алац спорту і П алац культуры «Украіна» ў Кіеве, комплекс дзіцячага аздараўленчага лагера «Артэк» y Гурзуфе (К ры м ), ун-ты ў Данецку, Кіеве, будынкі муз.-драм. т-раў y Сімферопалі, Сумах, ц ы р к y Д непрапятроўску і інш. С інтэз архітэктуры, скульптуры і манум. мастаіхгва выявіўся ў мемар. комгаіексе Укр. музея гісторыі Вял. Айч. вайны ў Кіеве і інш. У 1933 засн. Саюз архітэктараў У. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладнос мастацтва. 3 палеаліту на тэр. У. захаваліся падвескі, фігуркі людзей, жывёл з косці і каменю , ад эпохі неаліту — ляпны керамічны посуд са ш тампаваным або л япны м арнаментам, фігуркі і рэльеф н ы я выявы жывёл. У 2-й пал. 7 ст. да н.э. — 4 ст. н.э. ў ант. дзяржавах Паўн. П ры чарнам ор’я развіваўся мясц. вары янт ант. мастацтва, y складаны м узаемадзеянні з якім эвалю цы яніравала маст. творчасць скіфаў (творы <?звярынага стылю»), У перьшд сярэдневякоўя творча развіваліся і перапрацоўваліся трады цыі візант. мастацтва. С ярод найб. значны х помнікаў маст. культуры Кіеўскай Русі — фрэскі, мазаікі Кіеўскага Сафійскага сабора, рэльеф ны я выявы на плітах У спенскага сабора Кіева-Пячэрскай лаўры, саркаф аг Д зесяціннай цар-

202

УКРАІНА

квы, мініяцю ры і арнам ент Астрамірава евангелля і Ізборніка Святаслава, творы дэкар.-пры кладн ога мастацтва. 3 канца 11 ст. дзейнічала іканапісная м айстэрня ў Троідкім манасты ры К іева-П ячэрскай лаўры.

3 канца 13 ст. прадаўжалі развівацца маст.-культ. традыцыі: ф р эск і ратонды ў г. Ужгарад (к ан ец 13 — пач. 14 ст.), Ануфры еўскай царквы ў с. Лаўроў Львоўскай вобл. (кан ец 15 — пач. 16 ст.), мініяцю ры «Кіеўскага псалтыра» (1397). У 14— 16 ст. дасягнуў росквіту іканапіс, y якім спалучаліся візант. трады цы і з нац. сты лісты кай і калары там («Ю рый Змеяборац», «Валы нская М аці Божая», «Звеставанне»; м айстар А ляксей), кнігадрукаванне і кніж ная ілюстрацы я, y як ой адчувальны ўплыў зах,еўрап. графікі. Іх развідцю садзейнічалі майстры Л ьвоўскай брацкай і К іев а-П ячэрскай друкарань (майстар Ілья, Андрэйчы на і інш .). С палучэнне стараж ,рус. і мясц. трады цы й увасобілася ў размалёўках царквы С вятога Духа ў в. П ацелічы Л ьвоўскай вобл. Захаваліся асобны я ўзоры скульптуры 14— 16 ст. 3 2-й пал. 16 ст. пад уплы вам зах.-еўрал. мастацтва скульлтура набы ла ры сы р энесансу, пазней маньеры зму і барока. 3 17 ст. развіваўся сведкі ж ы вапіс, вядучым ж анрам якога быў партрэт (І.П аеўскі). Іканапіс 2 -й пал. 17 — пач. 18 ст. спалучаў ры сы барока і трады цы і нар. мастацтва. Сярод маст. цэнтраў — жсшкаўская, чарнігаўская, ноўгарад-северская і інш. ш колы. Буйн ей ш ы я мастакі таго часу — М .П етрахновіч, І.Рутковіч, І.Брадлаковіч, І.К андзялевіч. Барокавая ды намічнасць уласціва манум. скульптуры пач. 18 ст. (П інзель, М .Ф ілевіч, С .Ф есінгер і інш .). Развіваліся ксілагра-

фія, медзярыт, аф орт (м айстр Ілья, A. і Л. Тарасевічы, І.Ш чы рскі, Н .Зубры цкі і інш .), ю велірнае мастадтва (І.Равіч, М .Ю рэвіч, К .Ч ы ж эўскі). А сновы маст. прафес. ш колы класіцы зм у і раманты зму заклалі У .Баравікоўскі, Д з.Л явіцкі і інш. Ж анр партрэта раслрацоўвалі В.Трапінін, Г.Васько, А .М акры цкі, К.Паўлаў, П .Ш лейф ер; пейзаж а — B. Ш тэрнберг, І.С аш энка, М .С аж ы н. Этапдае зн ачэнне ў развіц ці ж ы вапісу і графікі маю ць творы Т.Ш аўчэнкі і яго паслядоўнікаў Л .Ж амчуж нікава, І.С акалова, К.Трутоўскага, П .М арты новіча, У.Арлоўскага. Ж ы ццё, лобы т, грамадскія з ’явы адлюстроўвалі мастакі, цесна звязаны я з перасоўнікамі ( К.Кастандзі, М Піманенка, Я .Букавецкі, І.Рэпін, М .Кузнядоў, Г.Л ады жанскі, П .Н ілус, C. Светаслаўскі). Гіст. ж анр раслрацоўвалі A М ураш ка, Ф .К расіцкі, М .С ам окіш, А .Сласты ён. У 2-й пал. 19 ст. засн. ры савальны я ш колы: А дэская, Харкаўская, К іеўская М .М ураш кі. Рэаліст. трады цыі лрадаўж алі М .Бурачок, С .К алеснікаў, Ф .К ры чэўскі, А .М аневіч, Мураш ка, М .Ж ук, П .Валакідзін. У Зах. У. працавалі Т .К апы сц ін скі, К .У сціяновіч, І.Труш , А .Н авакоўскі, М .П араддіук, Ю .П ігуляк, y З ак арл ац ц і — І.Раш ковіч, Ю .Віраг. У галіне скульптуры працавалі П .Забіла, Б.Эдуардс, Ф .Б алавенскі, М .М ікеш ы н, Л .П о зен і інш .; y графіцы — I .Іж акевіч, А .Кульчы цкая, П .М арты новіч, Сласты ён, А .Ж даха і інш . Размалёўванне Кірылаўскай царквы (1884— 89) М .Урубелем і Уладзімірскага сабора (1896) В .Васняцовым y К іеве лаўплы вала на развіццё манум. мастацтва. У кан цы 19 — пач. 20 ст. паш ы ры ліся традыц. віды дэкар,пры кладнога мастацтва (разьба па дрэве, кераміка, каф ля, выраб кілімаў, выш ыўка, набіванка, лісанкі). Асаблівага росквіту дасягнула размалёўка ліштваў,

Да арт. Украіна Г.М е л і х a ў. Малады Т.Шаўчэнка ў майстэрні ІСБрулова. 1947.

аканш , інтэр’ераў хат і мэблі. П асля 1917 склалася агітацыйна-масавае мастацгва (плакат, «О кна УкРОСТА»), ствараліся абагульнена-гераічны я вобразы ў манум. скульптуры (М .Гельман, І.Кавалеры дзе). Мастакі-манументалісты (М.Байчук, І.П адалка, В.Сядляр) імкнуліся пераасэнсаваць вопы т стараж .-рус. і італьян. рэнесансавьіх майстроў фрэскавага жывапісу. Ж ы валісцы 1920-х г. (Самокіш , Кры чэўскі, А.Пят рыцкі, А.Шаўкун енка), адлюстроўвалі ў сваіх творах падзеі рэвалю цы і і грамадз. вайны . Акты ўна развіваліся тэатр,-дэкарацыйнае мастацтва (М .Д рак, В.М елер), кніжная (Г .Нарбут) і станковая (У.Заўзе, В.Касіян) графіка, плакат (А.Страхаў). Пэўную ролю ў маст. ж ы ц ці У. ады гралі Асацыяцы я м астакоў Чы рв. У. і Асацыяцыя рэв. мастацтва У. Выяўл. мастацтва 1930-х г. вы лучалася грамадз. зместам твораў; вядучае м есца заняў метад сацыяліст. рэалізму (У .Касцецкі, К.Трахіменка). П асля аб ’яд н ан д я Зах. У. з У С С Р y агульны паток уліліся мастакі І.Б акш ай, Кульчы цкая, Манастырскі, A . Эрдэлі. У Вял. Айч. вайну ствараліся баявы я ллакаты (К асіян, В Л ітвіненка і ін ш ), агітвокды , скулыггура (Г.Пстраш кевіч), ж ы валіс (Ш аўкуненка), партрэты герояў вайны , лінагравюры (А .П аш чанка), афорты (М.Дэрэгус). У ж ывапісе 1950— 70-х г. пераважапі тэмы гераічнай барацьбы народа ў гады вайны (В .Пузыркоў і інш .) і гіст.-рэв. сюж эты (М .Б ож ы й , А.Лапухоў, Т.Меліхаў, B. Ч аканю к, В.Ш аталін). У лартрэтах (М .А н д р у ш ч ан к а , Б о ж ы й , А .К оцка, Ш аўкуненка), лейзаж ах (М.Глушчанка, A . К аш ай, С .Ш ы ш к о) прасочйаюцца ры сы праграм насці, тэм аты чнасці і асацы яты ўнасці. У 1970— 80-я г. вядучае м есца займ ала сюжэтна-тэматы чная карціна, y я к о й разгорнугае апісальніцтва саступала м есца падкрэсленай выразнасц і к ам лазіцы і і дэталей, гарманічнаму калары ту (творы Г.Глюка, Т.Ябл онскай). Ш ы ры н я праблематы кі вылучае ўкр. скульптуру (работы А.Алейніка, B. Барадая, М .В ронскага, В.Знобы, А .К авалёва, Д з.К рвавіча і інш .). Развіваю цца тэатр.-дэкарац ы й н ае мастадтва (ГІ.Злачэўскі, Д .Л ідэр, Я.Лысік, Ф.Нірод і інш .), граф іка (А.Базілевіч, Г.Якутовіч і інш .), плакат (Ф .Глуш чук, Ц.Ляш чук, В .Ц ярэн цьева і інш .). 3 канца 1980-х г. вядуцца акты ўны я пош укі новых маст. ф орм, якія б адлавядалі наватарскім задачам сучаснасці. Развіваюцца трады ц. віды нар. мастадгва. У 1932 засн. Саю з м астакоў У. М узы ка. Вытокі ўкр. муз. культуры ў нар. усходнеслав. музыцы. Гірафес. музы ка вядом а з часоў Кіеўскай Русі: была лаш ы ран а пры кдяж ац кім двары, y войсках, развівалася мастацтва прафес. вы канаўцаў бы лін (скамарохаў, Баяна).

3 пры н яц ц ем хры сціядства ўзніх дарк. раслеў (аднагалосы , т.зв. знам енны ). У 15— 16 ст. зарадзіліся кабзарнае мастацтва, нар. гераічны эпас — думы, развівалася інстр. м узіцы раванне (бандурысты, лірнікі, траістая музыка). У 16— 17 ст. цэнтрам і муз. праф ес. адукацыі сталі брацкія ш колы ў Кіеве, Луцку, Астрогу,

П ерамы ш лі, Л ьвове. У кан цы 16 ст. паш ырыліся ш матгалосы я партэсныя спевы (тэарэты к М .Д ш е ц к і), на мяжы 16— 17 ст. узніклі кан ты і псальмы. Выкладалі музыку ў шксшах, калегіумах, Кіеўскай акадэміі. У пач. 18 ст. ўэніклі пеўчыя капэлы ў Глухаве і Кіеве, y сярэдзіне 18 — пач. 19 ст. — прыгонныя арксстры, оперныя і балетньм трупы. Сярод кампазітараў 18 — пач. 19 ст. — Дз.Бартнянскі, М Беразоўскі, К.Ведаль, A. і Г. Рачынскія. На мяжы 18— 19 ст. з’явіліся ўкр. сімф. творы, песні-рам ансы . У 19 ст. пад уплы вам муз.-драм. т-р а зарадзілася нац. опера (адна з перш ы х — «Запарожац за Дунаем» С.Гулак-Арцямоўскага, 1862). Першы стацы янарны оперны т -р адкрыты ў Адэсе (1809), пазней y Кіеве (1867) і Х аркаве (1874). У 2-й пал. 19 ст. працавалі муз. т-вы : Кіеўскае опернае, Галіцыйскае ў Л ьвове, т-ва ў Ч арнаўцах; аддзяленні Рус. муз. т -в а (Кіеў, Харкаў, Адэса). А дкрыты Кіеўскае муз. вучылішча (1871), кансерваторы і ў Львове (1854), Кіеве, Адэсе (абедзве 1913), Х аркаве (1917), В ы ш эйш ы муз. ін-т імя Л ы сенкі ў Львове (1903). Д эмакр. накіраванасць укр. муз. м астацтва найб. паслядоўна вы явілася ў творчасці М.Лысенкі. Уклад y развіццё ўкр. муз. мастацтва зрабілі кам пазітары М .А ркас, У.Зарэмба, М .К алачэўскі, П .Н іш ч ы н скі, П Сакальскі, У .С акальскі; ды ры ж ор А.Кошыц; спевакі І.А лчэўскі, С.Крушальніцкая, А.М ішуга, М .М ян цы нскі. Развіццё ўкр. хар. культуры зв язан а з кампазітарскай і муз.-драм. дзейнасцю Р.Давыдоўскага, П .Д эмуцкага, М .Л еантовіча, Л.Равуцкага, К .С тацэнкі, Я.Сцепавога. У Зах. У краіне на працягу 19 — пач. 20 ст. вылучьіліся кам пазітары А.Вахнянін, М .В ярбідкі, Я .Л апацінскі, ІЛ аўраўскі, А .Н іж анкоўскі, Д з.С ічынскі. Муз. культура 1910-х г. лрадстаўлена творчасцю Л еанговіча, Стацэнкі, Сцепавога; хар. апрадоўкам і нар. песень К.Багуслаўскага, М Верыкоўскага, Р.Вяроўкі, П .К азіцкага; кам ерны м і і сімф. творамі В.К асенкі, Б Ляташынскага, Равуцкага. Засн. хар. капэла «Думка» (1920), Укр. дзярж . сім ф . аркестр (1923), дзярж. ол ер н ы т -р y Харкаве (1925). У 1930— 40-я г. ў розных жанрах працавалі К .Д анькевіч, К асенка, Равуцкі, М .С карульскі і інш . П асля ўз'яднання Зах. У. з У С С Р рады кампазітараў папоўнілі М .К алеса, С .Людкевіч і інш. Сярод муз. дзеячаў таго часу дырыжоры Н Рахлін, А .С арока, спевакі З.Гайдай, Ь.Гмыра, М .Грышко, М .Д анец, A .Іваноў, Х.Казлоўскі, М .Л іт віненкаВольгемут, I Патаржынскі, А .П етрусенка, Л .Рудэнка, м узы казнаўцы -ф алькларысты Ф .К алеса, К .Квітка. У клад y нац. муз. мастацтва 20 ст. зрабілі кам п азітары А.Білаш , В.Губарэнка, Д анькевіч, Л.Дычко, Я.Казак, Л.Каладуб, М .Кармінскі, В.Кірэйка, Дз.Клябанаў, А .Кос-А натольскі, Т.Майбарада, Ю .М ейтус, ІО.Ражаўская, М .С коры к, Я .С тадковіч, А .Ф іліпенка, І.Ш амо, Б.Я равінскі, скры л ач Б.Катаровіч, дырыжоры БАфаласьеў, Я.Вашчак, І.Гамкала, Ф .Глуш чанка, М .К алеса, А.Клімаў, І.Л ацаніч, К.Сімяонаў,

С.Турчак, Б.Ч ы сцякоў, хар. ды ры ж оры А.Аўдзіеўскі, Л.Венядзіктаў, А .К уш дірэн ка, А.М інькоўскі, П.М ураўскі, І.С лята; балетмайстры К .Балаг, М.Вантух, П.Вірскі, В.Вронскі, А.Гоман, Р.К лявін, С.С яргееў, Л .Чарнышова, А .Ш ы кера; слевакі В.Арканава, Ц'і.Гнацюк, Ю .Гуляеў, С .К азак, П .Кармалюк, А. Качарга, Л .Л абанава, А .М акрэнка, Я.Мірашнічэнка, Т .П адам арэн ка, Б Рудэнка, А .С алаўяненка, Н.Суржына, Г.Туфціна, Л .Ч аўдар, М .Ш аўчэнка; арты сты балета Н .Бары ш ава, А.Васільева, А.Гаўры ленка, В.Каліноўская, С .К алы ванава-П апеску, І.М іхайлічэнка, Т .П апеску, М .Петухоў, Л .С м аргачова, Т .Г аякіна, Р.Хілько, Л .Э лінская, Л .Ю рчан ка і інш. П рацую ць (2002): 6 т-раў олеры і балета (у т.л. Нац. акад. т-р оперы і балета імя

Да арт. Украіна. Сцэна з оперы «Набука» Дж Вердзі. Нацыянальны акадэмічны тэатр аперы і балета Украіны імя Т.Шаўчэнкі.

УКРАІНА

203

Т .Ш аўчэнкі ў Кіеве, т-ры ў Харкаве, А дэсе, Л ьвове, Данецку, Днепрадятроўску); т-р ы аперэты (Кіеў), муз. камедыі (Адэса, Харкаў), Дзіцячы муз. (Кіеў); 25 філармоній. Аркестры: Д зярж. сімф. У., Кіеўскі камерны сімф. і кам ерны я лры абл. філармоніях, эстрадн а-сім ф . і духавы (Кіеў), Кіеўскі нар. інструментаў; капэлы «Думка», «Трамбіта»; Украінскі дзяржаўны акадэмічны народны хор імя Вяроўкі, Закарп ацкі нар. хор, К алэл а бандурыстаў У., кіеўскія кам ерны хор імя Л яташ ы нскага, муж чы нская харавая кадэла імя Равуцкага, Закарпацкі нар. хор, Чаркаскі ўкр. нар. хор; ансамблі: танц а У. імя Вірскага, Гуцульскі песні і тадц а, «Верхавіна». К ансерваторы і (Кіеў, Адэса, Львоў); Х аркаўскі ід -т мастацтваў, Дан ецкі муз.-пед. ін-т; муз. вучы ліш чы і ш колы , Кіеўскае харэаір. вучыліідча. 3 1932 дзейнічае Саю з кампазітараў У. Тэатр. Існаваў яш чэ ў ант. дзяржавах Гіаўн. П ры ч ардам ор’я (сярэдзіна 1-га тыс. да н.э. — 4 ст. н.э.). 3 11 ст. вядомы вы ступледяі скамарохаў. 3 16 ст. на У. бытаваў вяртэл, з 17 ст. — нар. драма. У кан цы 16 — пач. 17 ст. з ’явіліся ш кольны я т-ры , росквіт якіх (1670-я г. — 1-я лал. 18 ст.) звязан ы з дзейнасцю К іева-М агілянскага калегіума. У 18 ст. ўзнікалі пры ватнаўласніцкія т-ры , y кадцы 18 — пач. 19 ст. — лраф ес. трулы ; тэатр. будынкі — y Харкаве, Л ьвове, Адэсе, П алтаве. П ачатак укр. лра-

Да арт. Украіна. Сцэна з балета «Дон Кіхот» Л.МІнкуса. Нацыянальны акадэмічны тэатс оперы і балета Украіны імя Т.Шаўчэнкі

Да арт. Украіва. Сдэна са спекгакля «Кааінаны гай» АКарнейчука Кісўскі акадэмічны драмагьваш тэатр імя І.Франко.

1950.

204

УКРАІНА

фес. т-ру паклалі пастаноўкі ў 1819 п ’ес «Н аталка Палтаўка» і «Салдат-чараўнік» І.К атлярэўскага ў П алтаўскім вольны м т-ры . С ярод акдёраў 1-й пал. 19 ст. — І.Д рэйсіг, А .К раўчанка, }\.М латкоўская, К.Саленік, М .Ш ч эп к ін . 3 1864 y Львове дзейнічаў Рус. нар. т -р т -в а «Руська бесіда». Д асягн ен н і ўкр. т -р а 2-й пал. 19 ст. звязаны з творчасцю М .К рапіўніцкага, Ы .Ст арыцкага, I. Карпенкі- Карага, М .Занькавецкай, М .Садоўскага, П Саксаганскага, Г .Затыркевіч-Карпінскай, Л .Л ініцкай. У 1906 дзейнічала каля 300 укр. труп. У 1906 засн. перш ы стацы ян арны т-р Садоўскага, y 1917 — «М алады тэатр» y Кіеве. У 1920-я г. створаны новы я драм. калекты вы : т-р імя І.Ф ран к о ў В інніцы (цяпер Нац. акад. т -р імя Ф ранко ў Кіеве), «Цэнтрастудыя» і Укр. драм. т -р імя Занькавецкай y Кіеве (ц яп ер Акад. ўкр. драм. т-р імя Занькавец кай y Л ьвове), «Березіль» (цяпер Акад. ўкр. драм. т-р імя Т .Ш аўчэнкі ў Х аркаве); т-ры юнага гледача ў Харкаве, Кіеве, Д непрапятроўску, М ікалаеве, Адэсе; рабоча-калг. т-ры . Сярод укр. рэж ы сёраў В.Васілька, Б.Глаголін, А .Загараў, Л есь Курбас, У.Н елі, У .С клярэнка, М .Ц ярэш чанка, К.Хахлоў, Г.Ю ра; акдёраў — Д А н тан овіч, Я .Бандарэнка, Г Барысаглебская, A .Бучма, А.Варановіч, Л .Гакебуш , В.Дабравольскі, І.Замьічкоўскі, А.Крамаў, Ы.Крушальніцкі, Ю .Лаўроў, У.М агар, І.М ар ’я ненка, Лз.М ілюценка, П .Н ятка, М .Раманаў, Б.Раманіцкі, А.Сярдзю к, Н.Ужвій, С .Ф ядордава, Ю .Ш умскі, М .Якоўчанка, B. Я рэм енка. У 1939— 40 y Зах. У. адкры та 15 новых т-раў. У Вял. Айч. вайну дзейнічалі ф рантавы я т-ры і брыгады. Д ля пастановак 1950— 70-х г. характэрны паш ы рэнне рэпертуару, узбагачэн н е вы разны х сродкаў. Ж анравая разнастайнасць, сувязь з трады цы ямі класічнага нац. т-р а вы значальны я ў спеісгаклях муз.-драм. т-раў, якіх на У. больш асць. 3 1980-х г. творча пераасэнсоўваец ца сусв. тэатр. вопыг, вядуцца пош укі ў рэж ы суры і сцэнаграфіі, паш ы раец ца тэм аты ка спекгакляў. Сярод тэатр. дзеячаў рэж ы сёры У.Аглоблін, Ф .В ераш чагін, У.Грыпіч, С .Д ат анка, Р .К ан ан ен ка, Б .М еш кіс, А.Новікаў, М .Разніковіч; сцэн ограф ы В.Агралаў, П .Злачэўскі, Д.Л ідэр, Ф .Н ірад; акцёры C. А лексенка, А.Аркадзьеў, А А ўчарэн-

ка, М .Балавусаў, В.Высокаў, А.Гай, А .Г аш ы нскі, У .Д альскі, Н .Д ацэнка, Ю .Ж бакаў, М .Задняпроўскі, В .Заклунная, Л .К ады рава, Н .К ап ярж ы нская, П .К ум анчанка, В.К усенка, Ю .М ажуга, А.Рогаўцава, М .Руш коўскі, Ф .С тры гун, Б. Ступка, К .С цепанкоў, Л .Т арабары наў і інш. У ліку вядучых тэарэты каў і гісторы каў т-р а М .А сіпенка, Ю .Бабош ка, Ю .Касцю к, Р.П іліпчук, Ю .Станіш эўскі. У 2002 на У. бсшьш за 100 праф ес. стацы янарны х т-раў, сярод іх Акад. т-р драмы і камеды і на л евы м беразе Д н яп ра, Нац. т-р рус. драм ы ім я Л .У краінкі, Т -р укр. ф альклору «Берегіня» (усе ў Кіеве), Х аркаўскі акад. рус. драм. т-р імя А .П уш кіна, Д непрапятроўскі абл. ўкр. м ал а д зёж н ы т -р , абл. м у з.-д р а м . т-ры, т-ры лялек і юнага гледача ў Адэсе, Д анецку, Д непрапятроўску, К іраваградзе, Луганску, Л ьвове, Сімф еропалі, Х аркаве, Ч арнігаве, і ін ш ., ш м атлікія т-ры-студыі. П раводзяцца ўсеўкр. і міжнар. фестывалі: М іж нар. тэатр. ф есты валь-лабараторы я «М істецьке березш ля», Н езалеж ны міжнар. ф есты валь мо-

Д а а р т.

Украіна

К а д р з ф іл ь м а « З ям л я» . 1930.

Д а арт. Украіна. К а д р з ф іл ь м а « Б е л а я п т у ш к а з ч о р н а й м е т ай » 1972.

Д а а р т. Украіна. С ц э н а с а с п е к т а к л я « Г а й д а м а к і» п а в о д л е Т .Ш а ў ч э н к і ў П е р ш ы м д р а м а т ы ч н ы м т э а т р ы ім я Т .Ш а ў ч э н к і. 1920.

наспектакляў «Відлуння» і інш . ў Кіеве, Усеўкр. тэатр. ф есты валь «Леся Украінка і тэатр на мяж ы тысячагоддзяў», М іжнар. фесты валь «Залаты Леў» y Львове, М іжнар. фесты валь т-раў лялек «Інтэрлялька» ва Ужгарадзе і інш. Тэатр. кадры рыхтую ць Кіеўскі і Харкаўскі ін-ты тэатр. мастацтва. П рацуе Саюз тэатр. дзеячаў У. Кіно. П ерш ы я хранікальны я стужкі на У. здымаў і дэм анстраваў з 1896 харкаўскі ф атограф -м астак А .Ф ядзецкі. 3 1907 пачалася рэгулярная вытв-сць фільмаў. Сярод майстроў-пачьш альнікаў укр. кіно рэж ы сёры Д.Байда-Сухавій, А.Варагін, Д .М арчанка, Т.Падцубны, М .П алянскі, Д .С ахненка, А.Сухадольскі; акцёры Г.Барысаглебская, В.Васіленка, Л .Л ініцкая, Ф .Л явіц кі і інш. У 1919 створаны Усеўкр. кінакамітэт, рэарганізаваны ў 1922 ва Усеўкр. фотакінаўпраўленне. У 1924 y А дэсе засн. тэхнікум кінематаграф іі (у 1930 н а яго базе ў Кіеве створаны кінаінсты тут). У станаўленні ўкр. кінам астацтва вял. ролю адыгралі пісьм еннікі і сцэнарысты М .Баж ан, А .К арн яйчук, Г.Эпік, Ю .Яноўскі, рэж ы сёры П .Д оліна, Л.Курбас, Ф .Л апацінскі, Б.Ц ягн о, акдёры А.Бучма, П .М асоха, Н .Н адэм скі, С.Сваш энка, Н Ужвій, С .Ш курат, аператары Д Д зямуцкі і інш. Сярод фільмаў 1920-х г.: «Астап Бандура» (1924; рэж. Гардзін), «Тарас Шаўчэнка» (1926, рэж. ГІ.Чардынін), «Два дні» (1927, рэж. Г.Сгабавы), сатыр. служкі «Вендэта» і «Макдоналвд» (абедзве 1924, рэж . Курбас), ф ільм ы для дзяцей «М ары йка» (1926), «Ванька» і «Мсціўца» (1928, рэж . абодвух А.Лундзін) і інш . З ’явай сав. і сусв. кінематаірафіі стала творчасць А .Д аўж энкі, стваральнік а нар.-гераічнага эп аса і пачынальніка паэт. кірунку ва ўкр. кіно — фільмы «Звенігара» (1928), «Арсенал» (1929), «Зямля» (1930, леп ш ы з 12 фільмаў усіх часоў і народаў на Сусв. выстаўцы ў Бруселі 1958), «Іван» (1932, перш ы ўкр. гукавы ф ільм ), «Аэраград» (1935), «Ш чорс» (1939). У 1927 y Х аркаве засн. мульты плікацы йная м айстэрня. Сярод рэж ы сёраў-мульты плікатараў: Е.Горбач, С.Гуецкі, І.Л азарчук, В.Левандоўскі. І.К авалеры дзе зн яў эксперыментальны фільм «ІІівень» (1929), дзе гіст. падзеі перададзены з дапам огай скульптур і афортаў. У 1930-я г. створаны героікарамант. ф ільм ы «Калііўшчына» (1933), «П раметэй» (1935), кінаоп еры «Наталка Палтаўка» (1936), «Запарож ад за Дунаем» (1937, рэж . усіх Кавалерыдзе), «К оннікі» (1939, рэж. І.С аўчанка), кінарам ан «Вялікае жыццё» (1939, рэж. Л Л у к аў ), кінакам еды і «Багатая дявеста» (1938) і «Трактарысты» (1939, разам з «М асфільмам», рэж . абодвух I .П ы р’еў). У 1939— 41 пастаўлены лерш ы я каляровы я фільмы «С арочы нскі кірмаш» (рэж. М .Э к) і «М айская ноч» (рэж . М.Садковіч). У Вял. Айч. вайду ўкр. кінадзеячы эды малі ваен. кінахроніку, маст. фільмы: «Аляксандр Пархоменка» (1942, рэж . Лукаў), «П арты заны ў стэпах Украіны» (1943, рэж . І.С аўчанка), «Вясёлка» (1944), «Н яскораны я» 11945, рэж.

ка; мульты плікацы йнага Н .В асіленка, абодвух М .Данской) і інш . У 1950— 60-я В.Ганчароў, А.Грачова, І.Гурвіч, І.Л аг. пашырылася тэм аты ка і ж анры ўкр. зарчук, Я .С іваконь, Д .Ч аркаскі. У клад ў кіно: экранізацыя твораў І.Ф ранко развіццё ўкр. кіно зрабілі акцёры: («Украдзенае шчасце», 1952), М .Горкага М .Алялін, Бучма, Бы каў, Б.Брандукоў, («Маці», 1956; «Мальва», 1957), М .К аМ .Гры нько, В .Заклунная, Л .К дцачнікацюбінскага («Крывавы світанак», 1957), A. Карнейчука («К алінавы гай», 1953, ва, Д з.К ал ка, М .К амісараў, Л .М асоха, П .М асоха, М ікалайчук, М .Н адзем скі, «Гібель эскадры», 1966); біягр. фільмы К.Рогаўцава, К .С цеп ан коў, Б Ступка, «Іван Франко» (1956, рэж . Ц .Ляўчук), В.Талаш ка, І.Ц вердахлеб, С .Ш курат, «Рыгор Скаварада» (1958, рэж . К авалеМ .Я коўчалка і інш . Н а У. працую ць рыдзе). Сярод інш. фільмаў: «Вясна на Нац. кінастуды я маст. фільмаў імя Зарэчнай вуліцы» (1955, рэж. Ф .М іраА Д аўж эн кі, Укр. студы я хранікальн анер, М.Хуцыеў), «Н адзвы чайнае здадакумент. фільмаў, Н ац. кінем атэка рэнне» (1958), «Іванна» (1959), «ГадзюУ. («К іеў-навук-ф ільм »), Укр. студы я ка» (1966, рэж. усіх В .Іўчанка), «Смага» анімацы йны х ф ільм аў «У краніма(1959), «Прыходзьце заўтра» (1963, рэж . фільм») y Кіеве, А дэская кінастуды я абодвух Я.Таш коў), «Трое сутак пасля маст. фільмаў, ш эраг незалеж ны х кінабяссмерця» (1963, рэж . У.Доўгань), «Застудый. П раводзіцца ш тогадовы Кіеўскі чараваная Дзясна» (1964, рэж . Ю .Сонміжнар. кінаф есты валь «М аладосць». цава), «Камісары» (1969, рэж . М .М аКадры кінематаграфістаў рыхтуе кінашчанка) і інш. Сусв. вядом асць набыў факультэт К іеўскага ін-та тэатр. м астацфільм С.Параджанава «Ц ені забытых тва. 3 1958 існуе Саю з кінем атаграф іспродкаў» (1964), y як ім рэж ы сёр аднавіў таў У. паэт.-рамант. і адначасова трагед. кіруБсларусы на Украіне. Бел.-ўкр. каннак ва ўкр. кіно. Параджанаў, Ю .Ільентакты, y ходзе якіх адбы валіся міграцы і ка, ЛАсыка, І.М ікалай чук склалі «паэт. на тэр. сучаснай У., вядом ы з часоў Кішколу» ўкр. кіно 2 -й пал. 20 ст. Разнастайныя па ж анрах ф ільм ы 1970— 80-г.: «Белая птушка з чорн ай меткай» (рэж Ю.Ільенка), «Зах ар Беркут» (рэж . Асыка), «Тронка» (рэж . А .В айцецкі, усе 1971), трылогія «Дума пра Каўпака» (1973—76, рэж. Л яўчук), «У бой ідуць адны «старыя» (1973), «Аты-баты, іш лі салдаты» (1976, р эж . абодвух Л .Быкаў), «Вавілон XX» (1979, рэж . М ікалайчук), «Ноч кароткая» (1981), «Як малады я мы бшіі» (1985, рэж . абодвух М .Белікаў), «Палёты ў сне і наяве» (1982), «Захавай мяне, мой талісман» (1986, рэж. абодвух Р.Балаян), «Чорная куры ца, або П адземныя жыхары» (1980), «Н овы я пры годы пры двары караля Артура» (1988, рэж. абодвух В.Грэсь), «Яраслаў МудДа арт. Украіна. Кадр з кінафільма «Яраслаў ры» (1982, рэж . Р.К охан), «Гракі» (1982, Мудры». 1982. рэж. К.Яршоў), «В аедна-палявы раман» (1984, рэж. П .Тадароўскі), «Лебядзінае вюера. Зона» (рэж. Ю .Ільен ка), «Ціхія еўскай Русі. У часы ВКЛ перасялен ні могілкі» (рэж. АЛтыгілаў, абодва 1989); мелі юрыд. падставы або адбы валіся сатэлефільмы «Бумбараш» (1971, рэж . мавольна. Ратуючьіся ад неўраджаяў, М.Рашэеў, А .Н арадзіцкі), «Н ародж аная сац. і нац. ўціску, уцякалі бел. сялян е рэвалюцыяй» (1973— 77, рэж. Кохан), на У., дзе папаўнялі ш эрагі ўкр. казакоў «Як гартавалася сталь», «Авадзень» (1980, (гл. Запарож ская Сеч). Бел. ласеліш чы рэж. абодвух М .М аш чанка) і інш. Сярод ўтвараліся н а этн. памеж ж ы (сучасная фільмаў 1990-х — дач. 2000-х г.: «Рабы Р овенская вобласць У.), a пасля 1-га сабака, які бяж ы ць краем мора» (1990, ладзелу Рэчы П аспалітай (1772) — ва рэж К.Геваркяд), «Фучжоу» (рэж. ўсх. раёнах Укр. П алесся і н а С лабадМ.Ільенка), «Надерад, за скарбамі гетма- ской У. У пач. 19 ст. ў ГІаўн. П ры чарна!» (рэж. В.Кастэлі, абодва 1993), «Спя- нам ор’і ўзн ік ш эраг ваенных пасяленняў, вачка Жазефіна і мышыны народ» (1994), засн. выхадцамі з Бабы лецкага старос«Шум ветру» (2002, рэж. абодвух С.Масла- тва М агілёўскай губ. У 19 ст. частка бойшчыкаў), «Прыяцель нябожчыка» ж ыхароў Беларусі працавала н а адыход(рэж. В.Крыштофавіч), «Сёмы маршруі» ніцтве ў Е кацяры наслаўскай, К іеўскай, (рэж. М.Ільенка, абодва 1997), «Захаплен- Х ерсонскай і Ч арлігаўскай губ. (кал я 34 ні» (1994), «Другасныя людзі» (2000), «Чэ- тыс. чал., лаводле перапісу 1897). У хаўскія матьшы» (2002, рэж. усіх К.Мура- канцы 19 — лач. 20 ст. н а У: часова тава), «М алітва за гетмана Мазелу» жылі, лрацавалі, вучьіліся дзеячы бел.

(2001, рэж. Ю .Ільенка). Сярод майстроў культуры, y т.л. Ф .Багушэвіч, Цётка дакуменг. і н авукова-лалулярдага кіно (А .П аш кевіч), С Палуян, Я.Фарботка, B. Аіендэр, ЛАстроўская-Кардзюм, І.Гра- У.Фальскі, А .Баліцкі, Ы .Доўнар-Запольсбоўскі, М.Грачоў, Я.Грыгаровіч, П.Зідоўкі, С.Некрашэвіч і інш . У Л ьвове з 1907 еў, А .Косінаў, М .Л ак ц іён аў -С тэзен к а, існаваў бел. музей. У 1-ю сусв. вайну ў Адэскай акрузе і вакол К іева асела каля А.Мамонт-Завялаў, А .Раднянскі, Ф .С обалеў, І.Ставіскі, А.Ф ёдараў, У .Ш аўчэн 100 тыс. беж анцаў з Беларусі. Са снеж.

УКРАІНЕЦ_______________ 2 0 5 1917 y Адэсе дзейнічала Бел. вайск. рада воінаў-беларусаў Рум. фронту; нац.культ. дзейнасць праводзілі Беларуская секцыя пры Адэскім губернскім аддзеле народнай асветы, «Беларускі гай», выд-ва «Зорка» і інш . П аводле перап ісу 1989 д а У. бы ло 440 тыс. беларусаў, найб. y Д ан ец к ай (амаль 77 тыс.), Д н епралятроўскай (каля 50 тыс ), К ры м скай (50 ты с.) і Вараш ылаўградскай (33,5 ты с.) абласцях. Больш асць беларусаў У. — гарадж ане (79%). П асля расладу С С С Р грамадска-культ. дзейнасць укр. беларусаў аднавілася, y т.л. дзякую чы заканадаўству У. аб нац. менш асцях. У даш час н а У. дзейнічае болыы за 20 бел. нац.-культ. т-ваў (у Кіеве, Львове, Мікалаеве, Ж ы томірьі, Адэсе, Севастодалі, Белай Царкне і інш .). Літ/. Н с т о р н я У к р а н н с к о й C C P . T. 1— 10. К л е в , 1981— 85; С y б т е л ь н ы й О. У к р а в н а: Й с т о р н я . К н е в , 1994; С е м е н е н к о В .Н ., Р а д ч е н к о Л .А . Н с т о р н я У к р ан н ы : С д р е в н е й ш н х в р е м е н д о н а ш н х д н ей . Х а р ь к о в , 1 9 9 9 ; У к р а і н а : В іх н іс т о р і і . К й ів .

2001; П о з н я к С .В . Н с г о р н я У к р а н н ы (IX — п е р в а я п о л о в н н а X V II в .): К у р с л е к ц м й . М н ., 2 0 0 2 ; У кр аіін а в с у ч а с н о м у ге о п о л іт л ч н о м у п р о с т о р і: т е о р е т а ч . і п р н к л а д н н й а сп е к т а : М о н о г р а ф ш . К н ів , 200 2 ; І с т о р ія у к р а ін с ь к о і л іт е р а т у р н . T. 1— 8. К л ш , 1967— 71; У кр а ін с ь к а р а д я н с ь к а л іт е р ат у р а . К ні'в, 1980; Б о н д а р Л.П. У к р а 'ш с ь к о -б іл о р у с ь к і л іте р а т у р н і в з а в м в н н , 1 9 6 5 — 1975 р р . К ні'в, 1977; А х р ы м е н к а П. Л е т а п іс б р а т эр с т в а . М н ., 1973; М а р т ы н а в а Э .М . Б е л а р у с к а - ў к р а ін с к і п а э т ы ч н ы ў за е м а п е р а к л а д . М н ., 1973; К а б р ж ы ц к а я Т .В ., Р а г о й ш а В .П . К а р а н і д р у ж б ы : Б е л .-ў к р . л іт. ў за е м а су в я зі п а ч а т к у X X ст. М н ., 1976; Л у б к і ў с к і Р ..

P a г о й ш a В. Д ы я л о г б р а т э р с т в а / / П о л ы м я . 1984. № 7 ; П а м я п ін к н гр а д о с т р о н т е л ь с т в а н а р х н т е к т у р ы У С С Р . Т . 1— 4. К л е в .

1983— 86; Іс т о р ія у к р а ш с ь к о г о м н с те ііт в а T. 1— 6. К н'іп, 1966— 70; Н а р м с я з історіі' укр а ін с ь к о 'і м у з н к л . Ч. 1— 2 . К ш в , 1964; Д о fi­ x e н к о В. Н а р н с н з історіі' у к р а ш с ь к о 'і р ад я н с ь к о 'і м у з н к н . Ч . 1— 2. К ш 'п. 1957— 6 7 ; А р х і м о в н ч Л . Ш л я х н р о зв н п с у у кр аі'н сько і' р а д я н с ь к о 'і о п е р н . К ліів, 1970; Г о р д і й ч у к М .М . У к р а ін ь с к а р а д я н с ь к а с н м ф о н іч н а м у з я к а . К я'ів, 1969; М у з ы к а л ь н а я куісьтура У к р а н н с к о й C C P . М ., 1979; Е т н іч н л й до в ідн н к : Н тн іч н і м е н ш н н н в У к р а ін і. К я'ів. 1996; H a y л к о В. Х т о і в ід к о л н ж н в е в Укра'іні.

K m ïb , 1998; Х т о ёсць Х то с я р о д б е л ар у саў с в е ту: Э н ц ы к л . д а в е д . Ч . 1. Б ел а р у с ы і ў р а д ж эн цы Б е л а р у с і ў п а м е ж н ы х к р а ін ах . М н ., 2000. П.І.Рогач (п р ы р о д а , н а с е л ь н іц т в а , га с п а д а р к а ), С.В.Пазняк (г іс т о р ы я ). В.П.Алавяннікаў (у з б р о е н ы я с іл ы ), В.А.Чабаненка, (л іт а р ат у р а ), Т.В.Кабржыцкая (б е л а р у с к а -ў к р а ін с к ія л іт а р а т у р н ы я с у в я зі), Я.Ф.Шунейка (а р х іт э к т у р а , в ы я ў л е н ч а е і д э к а р а т ь іў н а -п р ы к л а д н о е м а с т а ц г в а ), Р.М.Аладава (м у зы к а ), А.П.Бабкова ( к ін о ) , А.С.Ляднёва (б е л а р у сы н а У к р а ін е).

У К Р А ІН Е Ц П аўла П ятроўна (н.

26.9.1933, в. Х аром ск Стсшінскага р-н а Б рэсц к ай вобл.), бел. гісторык, палітолаг, сацы ёлаг і журналіст. Д -р гіст. н.

(1986), лраф . (1987). С кончы ла М інскую вы ш эйш ую ларт. шксшу (1964), А кадэмію грамадскіх навук пры Ц К К П С С (1971). 3 1951 на ж урналісцкай, з 1957 на кам сам ольскай і парт. рабоце.

3 1971 y апараце Ц К К П Б , з 1979 нам.

206

УК РА ІН ІЗМ

заг. аддзела культуры. 3 1987 заг. каф едры М інскай вы ш эй ш ай парт. ш колы . 3 1991 y БДУ. Н авук. працы па лраблемах сад. кіравання, лаліталогіі, культ. будаўдіцтва, новы х тэхналогій y менедж менце, тэоры і і арганізацы і сац. работы. Тв. : С о ц н а л ь н о -к у л ь т у р н ы й ком плекс: О п ы т , п р о б л е м ы . М ., 1983; Н а ч а л а с о д н а л ь н о й р а б о т ы . М н ., 2001 (у саа ў т .); М е н е д ж м е н т : Н о в ы е т е х н о л о г н л . М н ., 2001; Г р а ж д а н с к о е о б ш е с т в о в Р е с п у б л н к е Б ел ар у сь: П р о е к т м р е ал ьн о сть / / С о ц н о л о гач еск ая н ау к а н с о в р е м е н н о с т ь . М н ., 2002; П о л н г о л о г а я в в о п р о с а х н о т в е т ах . М н ., 2002; Т е о р н я н о р г а н н з а ц н я с о ц м а л ы ю й р а б о т ы . М н ., 2003.

палон» (1903), «Н а руінах» (1904, абедзве апубл. 1908), «У кагакомбах» (1905), «Оргія» (1913), драмах «А сенняя казка» (1905, апубл. 1928), «Касандра» (1908), «К ам енны гаспадар» (1912) і інш. В ярш ыня паэт. м айстэрства — драм а-ф ееры я «Л ясная песня» (1912), напісаная на фалькл. м атэры яле. М атывы грамадз. паэзіі У. нагадваю ць маты вы творчасці М .Багдановіча. Абодва паэты сцвярдж аю ць сілу і неўміручасць свайго народа, свайго краю . Аўтар літ,крьггычных артыкулаў, апавяданняў,

М.П. Савік.

У К Р А ІН ІЗМ , слова і ф орм а слоў, зал азы чаны я бел. мовай з украінскай мовы. У бел. п іс ь м о в а й м о в е в я д о м ы з 15 ст. Р э а л із а в а л іс я ў з м я ш э н н і « ы — н» [« п еч агы (н )», « вл ад н ( ы ) -к а ); «ь — н» [« в н д н (в )тн » , «терпнС ь)™ »]. Т р а п л я ю ц ц а ў п о м н ік а х стараж . п е р ы я д у , ш т о ў з н ік л і н а а с н о в е ў к р к р ы н іц , н а п р ., к а м я н е ц к а я « Ч э ц ц я -м ін е я » (1489). У зб а г а ч э н н е б е л . л е к с ік і У. н а й б . ін т э н с іў н а ад б ы в а л а с я з 1 -й п ал . 17 ст. (п а с л я п е р а м я ш ч э н н я ц э н т р а п р ав ас л . ку л ь ту р ы з В іл ьн і ў К іе ў ), п р а з п о м н ік і, с т в о р а н ы я н а с у с е д н я й з У к р а ін а й п а ў д .-з а х . тэ р . Б е л а р у с і, н а п р ., М а з ы р с к і с п іс «А л ек сан д р ы і» (1 6 9 7 ), М а с к о ў с к і (б е л .) с п іс « Д ы я р ы у ш а » А ф а н а с ія Ф іл іп о в іч а (1 6 3 8 — 48). П р а н ік н е н н ю ў бел. п о м н ік і У. с а д з е й н іч а л і п іс ь м е н н ік і, я к ія п ах о д зіл і з У к р а ін ы , а л е с т в а р а л і св ае т в о р ы н а бел. з е м л я х , н а п р . « Е в ан ге л л е в у ч ы ц ел ь н а е » (1616) і « К а з а н н е п ах в а л ь н а е » (1620) М .С м а т р в іц к а га . У н ек а т . б ел . п о м н ік і т р а п л я л і с л о в ы з укр. а г а л а с о ў х а й (« к о т р н й » , «іцо», « со к ір а » ), a т а к с а м а л е к с іч н ы я і с л о в а ў т в а р а л ь н ы я У. («бучн ы й » — р а с к о ш н ы , « зв ол окатм » — а д ц я г в а ц ь , м а р у д зіц ь , « п рохатн » — п р а с іц ь , « ш ад о к * — н а ш ч а д а к ). У 1 9 2 0 -я г. п р ы р а с п р а ц о ў ц ы бел . н ав у к . т э р м ін а л о г іі н е к а т . т э р м ін ы бел . м о в ы ў т в а р а л іс я п а в о д л е ўкр. узораў: гр а м а д с к а -п а л іт . (« б ар ац ь б а» , «б арац ьб іт»), л ін г в іс т ы ч н ы я (« д зея с л о ў » , « д зе е п р ы м е т н іх » , « за й м е н н ік » , е д зе е п р ы сл о ў е » , « ч а р га в а н н е » ), бел. геагр . назвы ва ўхр. ага л ас о ў ц ы (« М ін с к — М ь н с к ь , П ін с к — П ь н с к в ). Л е к с іч н ьш У ., з в я з а н ы я з а б а з н а ч э н н е м с п е ц ы ф іч н а ўкр. (с у ч а с н ы х і гіс т .) р э а л ій , за х о ў в а ю ц ц а ў п ер а к л а д а х э укр. м о в ы . Н а п р ., y п ер а к л а д а х Я .К у п а л ы т в о р а ў Т .Ш а ў ч э н к і н а бел . м о в у т р а п л я ю ц ц а У. « б а й д ак » , « б а й р а к » , « га й д ам ак» , « каб зар» і ін ш . Т р а д ы ц ы і ў к р . м о в ы а к а з а л іс я н а й б . у с т о й л ів ы м і ў б ел . н а р .-г у т а р к о в ы м м а ў л е н н і (н а П д З ), чы .ч y л іт. м ов е: «доня» — д а ч к а , «худоба» — ж ы в ёл а . Літ:. Б у л а х а ў М .Г . Р а з в іц ц ё б е л а р у с к а й л іт а р а т у р н а й м о в ы ÿ X IX — X X стст. в а ў за е м а а д н о с ін а х з ін ш ы м і с л а в я н с к ім і м о в ам і. М н ., 1958; А н і ч э н к а У .В . Б е л а р у с к а ў к р а ін с к ія п іс ь м о в а -м о ў н ы я с у в я зі. М н ., 1969. / У.В.Анічэнка.

УКРАІНКА Л еся (сапр. К о с а ч К в і т к а Л ары са П ятроўна; 25.2.1871, г. Наваград'-Валынскі, У краіна — 1.8.1913), украінская пісьм енніца. Вучы лася дома і ў пры ватны х педагогаў. Ведала каля 10 моў. Д рукавалася з 1884. Перш ы зб. «На кры лах песень» (1893). Вершы У. вы значаю цца багаццем лексікі, ры тм ік і, п аэт. ф о р м . Т эм ы с в а б о дал ю бства, б а р ац ьб ы с у п р ац ь н яв о лі — гал. ў цы кле верш аў «П есні пра волю» (1905), драм. паэмах «Вавілонскі

верш аў і казак для дзяцей. Тройчы пры язджала ў М ін ск да свайго сябра С.Мяржынскага, y ап ош н і пры езд (студзен ь—сак. 1901) напісала драм. паэму «Утрапёная» і арт. «Сучасная грамадская драма». Т ворчасць У. бы ла вы сока ацэн ена «Н аш ай нівай» (26.7.1913). Н а бел. мову творы У. перакладалі Э.Агняцвет, А .Астрэйка, М .Аўрамчык, А.Вольскі, А .Вялю гін, Ю .Гаўрук, Н.Гілевіч, С.Грахоўскі, С .Д зяргай, Х .Ж ы чка, Н .Загорская, І.К алеснік, У .К орбан, Е.Лось, П .П естрак, П .П рануза, Я .С ем яжон, М .Хведаровіч і інш . У. пры свяцілі свае творы Л ось, Грахоўскі, Ж ы чка; Дз.Лукас напісаў музы ку на верш ы У. «Мелодыі». Яе драму «К ам енны гаспадар» ставілі Г родзенскі абл. драм. т-р (1953) і Бел. т -р імя Я .К упалы (1982).

Te.: З іб р а н н я тв о р ів . T . 1— 12. K i i ï b , 1975— 79; Б е л . п е р . — В е р ш ы і п а э м ы . М н ., 1957; Л я с н а я п е с н я . М н ., 1971; У к н .: В о к н ы ў сад. М н ., 1987; У к н .: Г а ў р у к Ю . У зв іх р а н ы в е т р а зь . М н ., 1990; Р у с. п е р . — Н з б р а н н о е . М ., 1984. Літ:. К а р а т к е в і ч У. S ax ifrag a / / П о л ы м я . 1971. № 2; Л е с я У к р а в н к а в в о с п о м м н а н н я х с о в р е м е н н н к о в . М ., 1971.

У КРА ІН СКА Е КАЗАЦКАЕ В 0Й С К А , зб орн ая н азва ўкр. казацтва ў 15— 18 ст. (гл. Запарож ская Се% Задунайская Сеч). П асл я далучэння У краіны да Рас. дзяржавы (гл. Пераяслаўская рада 1654) укр. к азак і Левабярэж най Украіны сталі наз. маларасійскімі; іх войска налічвала каля 60 тыс. чал. і падзяляЛася н а 10 палкоў. Н а чале войска стаяў гетман. К азакі мелі права асабістай свабоды, уласнасці н а зям лю і зан яц ц я промы сламі. Да 1730-х г. y вы ніку росту феад. зем ляробства войска скарацілася да 10 тыс. чал. А статнія казакі («падпамочнікі») сталі феад. залеж ны м і ад старш ы н і манастыроў. У 1783 разам з ліквідацы яй аўтаноміі У краіны маларас. казакі пераведзены ў падатковае саслоўе, блізкае да дзяржаўных сялян.

У КРА ІН СКА Й Д Ы Р Э К Т О Р Ы І ЎРАД, Д ы рэкторы я ўкраінская, цэнтральны орган улады Украінскай Народнай Рэспублікі (У Н Р) y снеж. 1918 — ліст. 1920. 13.11.1918 ва ўмовах краху аўстра-герм. акупацы і У краіны і прагерм. рэж ы м у гетмана П.Н.Скарападскага члены апазіц. сацы яліст. аб’ядн ан н я Укр. нац. саюз (створаны 21.5.1918, уваходзілі партыі сацыялістаў-федэралістаў, эсэраў, сац.-дэмакратаў, сацы ялістаў-самасційнікаў і інш.) стварылі ў г. Белая Ц арква кіруючы цэнтр — Д ы рэкторы ю (старшыня У Віннічэнка, члены С Пятлюра, Ф .Ш вец, А .М акаранка, П.Андрыеўскі; пазней склад зм яняўся), якая 15 ліст. заклікала да паўстання супраць Скарападскага. Н а яе б о к перайш оў полк галіцы йскіх «сечавых стральцоў», які стаў ядром паўстанцкай арміі. 14.12.1918 рэж ы м С карападскага скінуты , Дырэкторы я абвясціла аднаўленне У Н Р і пачала трансф арм авацца ў вы ш эй ш ы дзярж. ін -т з заканад. і распарадчы м і функцыямі. Яе вы канаўчы м органам абвешчаны кабінет нар. міністраў. Н а месцах ствараліся працоўны я Рады, але рэальная ўлада належ ала ваен. камандаванню. Узбр. сілы Д ы рэкторы і (Укр. нар. армія, гал. атаман П ятлю ра) складаліся пераваж на з м ясд. добраахвотніцкіх атрадаў. У л ід . 1919 д а іх далучы лася 50-тысячяая Галіцыйская армія разгромлед а й П олы дчай Заходдеўкр. Нар. Рэспублікі (ЗУ Н Р). Д ы рэкторы я забараніла продаж , залог і арэнду зямлі, абяцала сял яд ам д адзяліць іх зям лёй (5— 15 дзес. воры ва, 15 дзес. лесу на гаспадарку), аддавіла 8-гад зіяяы рабочы дзень д а лрадлры ем ствах і ўвяла тут рабочы кадтроль, л р ы зд ал а права рабочых на стачкі і г.д. 22— 28.1.1919 y Кіеве праведзены І ірац. кан грэс (каля 3 тыс. дэлегатаў), які лацвердзіў уладныя лаўнамоцтвы Д ы рэкторы і і ластаяавіў аб’яднаць У Н Р з З У Н Р y складзе Саборнай У краіны . П асля дяўдалы х слроб Відніч эд к і дам овіцца з Р С Ф С Р Д ы рэкторы я 16.1.1919 абвясціла ёй вайду і ўзяла курс на сулрацоўдіцтва з краінамі Антанты. 5.2.1919 Чы рв. А рмія задяла Кіеў, да чэрв. 1919 — б.ч. Правабярэж най У краіды . П ол ы дч а захапіла Усх. Галіцы ю і Зах. В алы дь. Д ы рэкторы я, якую з 10.2.1919 уздачальваў Пятлюра, застал ася без тэры торы і, але ў ліл. 1919, скары стаўш ы наступледде белагвардз. арміі гел. А .І.Дзянікіна, зноў авалодала зд а ч д а й ч. П р а в аб яр эж л а й У краіны , 30 ж д. — Кіевам. Але Д зядікін 31 жн. вы гдаў з К іева войскі Д ы рэкторы і, якая 24.9.1919 абвясціла ям у вайну. Неўзабаве д зял ік ід ц ы л а я е с л і Д ы рэкгоры і параж энде, на іх б о к y ліст. перайш ла Гал іц ы й ск ая армія. У сяеж . 1919 рэш ткі вой ск Д ы рэкторы і лерайш лі да лартыз. д зеяд н яў y тыле вой ск Д зядікіда, a поты м — Ч ы рв. Арміі, як ая зімой 1919—20 разбіла Д зя я ік ід а і зн оў заняла амаль усю У краіяу. 21.4.1920 Д ы рэкторы я заклю чьіла ў В арш аве пагадленне з лольскім урадам, лаводле якога П олы дча ў абм ед н а Усх. Галіцыю і Зах. Валынь

прызнавала У Н Р і аказвала ёй ваен. дапамогу супраць Р С Ф С Р . У крас. — пач. мая 1920 войскі П ольш чы і Д ы рэкторы і (18 тыс. чал.) занялі ч. П равабярэж най Украіны і Кіеў (6 мая). У канцы савецка-польскай вайны 1920 войскі Д ы рэкторні адышлі на польскую тэр., дзе былі інтэрніраваны. 20.11.1920 П ятлю ра сваім указам распусціў Д ы рэкторы ю . Гл. таксама раздзел Гісторыя ў арт. Украіна. Літ.: С е м е н е н к о В.Н., Р а д ч е н к о Л.А. Нсторня Укранны: С древнейшнх времсн до нашнх дней. Харьков, 1999. УКРАІНСКАЯ ВЕРХАВАЯ ІІАРОДА к о н е й . Выведзена н а конны х з-дах Украіны скры ж аваннем тракененскай пароды, чыстакроўнай верхавой пароды, гановерскай і рус. верхавой парод. Выкарыстоўваюць y к о н н ы м с п орц е, на с.-г. і трансп. работах. Жывслы масіўныя, моцнай канстытуцыі, з добра развітай мускулатурай. Выш. ў карку 160—165 см. Масць пераважна гнядая ці рыжая.

УКРАІНСКАЯ

ГРЙКА-КАТАЛІЦКА Я

ЦАРКВА, У к р а і н с к а я уніяцкая ц а р к в а , каталіцкая царква ўсх. абраду на тэр. У краіны . У сталявана ў выніку Брэсцкай уніі 1596, паводле як ой правасл царква н а тэр. Рэчы П аспалітай прыняла дагматы ку каталіцкага веравызнання, пры захаванні ір эк а -в ізант. рытуалаў і трады ц. абраднасці. Яна не ўвайшла ў склад польскай каталідкай царквы, a стала часткай самаст. уніяцкай царквы Рэчы П аспалітай, непасрэдна падпарадкаванай п апу ры м скаму. Яе вы ш эйш ы м кіраўніком з ’яўляўся уніяцкі мітрапаліт кіеўскі, галіцкі і ўсяе Русі, яком у падпарадкоўваліся таксама уніяцкія епархіі Беларусі і Л ітвы. Пераход ва унію адбы ваўся паступова, y ходзе барадьбы уніятаў з правасл. царквой, я к ая ў 1620 аднавіла сваю Кіеўскую мітраполію, a ў 1632 л егалізавана ў Рэчы П аспалітай. Н а Л евабярэжнай Украіне царк. унія скасавана ў выніку нац.-вызв. вайны 1648— 54, але ў 1692 да уніі далучылася П ерам ы ш льсш епархія, y 1700 — Л ьвоўская, y 1702 — Луцкая. У 18 ст. паскоры лася «лацінізацыя» уніяцкай царквы — перайманне насуперак умовам Б рэсцкай уніі рымска-каталіцкай абраднасці, што праявілася ў раш эн нях Зам ойскага сабора 1720. У выніку 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) да Аўстрыі перай ш ла населеная пераважна ўкраінц ам і-уніятамі Галіцыя з уніяцкімі епархіям і Львоўскай і Перамышльскай, часткам і Луцкай і Холмскай (пазней далучаны да Львоўскай і П ерамьіш льскай). П аводле падзелаў 1793 і 1795 да Расіі далучана большасць тэр. Правабярэжнай Украіны. У 1795 Кацярына II скасавала ў Рас. імперыі ўсе уніяцкія епархіі, акрам я П олацкай, кіраўніцтва уніяцкім і пры ходамі перайшло да каталіцкай царквы . H o ­ rn 1 y 1798 аднавіў на Валы ні Луцкую уніяцкую епархію. У 1828 ян а зноў скасавана, прыходы падпарадкаваны Літ. епархіі. Полацкі царкоўны сабор 1839 скасаваў уніяцкую царкву ў Рас. імпе-

рыі, y т.л. на У краіне. Улады Аўстрыі ў Галідыі я к процівагу апазіц ы й н а н астроенай мясц. польска-каталіцкай ш ляхце падтры млівалі грэка-каталіцкую царкву з яе пераваж на ўхр. вернікамі, але паступова ўзм ацнялі яе «лацінізацыю». У 1774 адкры та духоўная сем інары я для уніятаў ў Вене, y 1784 — y Л ьвове. У 1782 скасаваны уніяцкія брацтвы Галідыі. У 1795 львоўскі архіепіскап атры маў ад аўстр. улад тытул мітрапаліта галіцкага. 3 1856 ры м. куры я неаднаразова надавала галіцкім мітрапалітам тытулы карды налаў. У 1-й пал. 20 ст. уніяцкая («Руская») царква Галіцыі складалася з Л ьвоўскай мітрапаліцкай, П ерам ы ш льскай і Станіслаўскай епархій. У 1939— 42 пад яе кіраўніцтвам дзейнічаў Бел. грэка-каталіцкі экзархат. Л ьвоўскі царк. сабор 1946 скасаваў Укр. г.-к.ц . і пастанавіў увайсці ў склад Рус. нравасл. царквы , аднак дзейнасц ь ш эрагу уніяцкіх святароў працягвалася ў падполлі і эміграцы і. У час перабудовы уніяцкая царква ў С С С Р легал ізавана (снеж . 1989) і ў 1990-я г. ян а цалкам аднавіла сваю дзейн асць y зах. абласцях незалеж най Украіны. Адродж ана мітраполія з каф едрай y Львове. Літ:. Берестейска унія (1596— 1996): Статгі й матеріалн. Львів, 1996. М.Г.Нікіцін. У КРА ІН СКА Я M ÔBA, адна з усходнеславянскіх моў, мова ўкраінцаў, дзярж . мова Украіны. П аш ы рана на Беларусі, y Расіі, П ольш чы , Чэхіі, Канадзе, ЗШ А і інш. Вылучаюць 3 групы дыялектаў У.м.: паўд.зах., паўд.-ўсх. і паўн.; y апошніх шмат агульных рыс з паўд.-зах. гаворкамі бел. мовы [дыфтонгі на месцы «ь», a таксама «е», «о» ў закрытым складзе пад націскам, цвёрдыя «р», «ц», сцягнутыя формы прыметнікаў (назоўны склон y ніякім і ж. р.), y м. р. ўжываюцца, як і ў бел. мове, скарочаныя формы — «чорнн», «добрн»]. У аснове літ. У.м. — паўд.-ўсх. дыялект. У фанетыды стараж.-рус. «ь», a таксама «e» і «о» ў закрытых складах перайшлі ў «і», стараж. «і», «ы» супалі ў адным галосным «н»; захоўваецда рознае вымаўленне ненаціскных «a» ï «о» (няма акання), спалучэнні «рь», «ль» перайшлі ў «рм», «лн» («крнвавнй», «глнтатн»; параўн. бел. «крывавы», «глытаці»); шыпячыя «ж», «ч», «ш* зацвярдзелі, губныя і «р» зацвярдзелі на канцы склада; спалучэнні шэрагу зычных з «j» далі падоўжаныя мяккія зычныя «лл», «нн», «шш» і інш. («знання», «жнття», «ніччю»), як і ў бел. мове; зычныя не памякчаюцца перад «е», «н», але памякчаюцца перад «і»; «ц» мяккае, апрача пазіцыі перад «е*, «н», на месцы даўняга канцавога «л* ужываецца гук «ў» (графічна «в» — «ходнв», «вовк»; параўн. бел. «хадзіў», «воўк»). Пры словазмяненні і словаўтварэнні захавалася чаргаванне «г», «к», «х» з «з», «ц», «с» y давальным і месным склонах; асобнае скланенне захавалі назоўнікі ніякага роду тыпу «теля — телятн»; y назоўным і вінавальным склонах прыметнікі маюць скарочаныя формы ў ніякім і ж.р. адзіночнага ліку і ў множным ліку; y спражэнні выкарыстоўваюцца будучы час незакончанага трывання («ішсатнму»), страчана «-т» y 3-й асобе адзіночнага ліку дзеясловаў 1-га спражэння («пмше»). Асаблівасці сінтаксісу — безасабовыя сказы з гал. членам, выражаным нязменнай формаю дзеяслова на «-но*, «-то» («коня купано»), іменны выказнік, выражаны формай вінавальнага склону з прыназоўнікам «за*

УКРАІНСКАЯ

207

(«був y роднні за старшого»), нрыдзеяслоўныя канструкцыі з давальньш склонам («дякувата йому»), вінавальным («зрадатакого, іцо») і інш. Лексіка У.м. блізкая да бел., аснову яе складаюць словы агульнаслав. паходжання. У літ. У.м. ёсць беларусізмы («дьоготь»), адпаведна V бел. мове — украінізмы. Разам з бел. і рус. мовамі развівалася са старажытнарускай мовы. У ранні перы яд свайго р азвід дя (14— 15 ст.) У.м. працягвала трады цыі Кіеўскай Русі, але паступова, пад угаы в ам ж ы вой мовы, пачала ф арм іравацца ў стараўкр. кніж ную мову. П ісьм овы я пом нікі У.м. вядомы з 14 ст. — граматы, П ерасопніцкае евангелле 16 ст. Кнігадрукаванне пачалося з 2-й пал. 16 ст. Алфавіт створаны на аснове рус. графікі (32 літары), уж ы ваю цца так сам а літары «і», «'і», «е», апостраф . Літ. У.м. сф арм іравалася ў кан ц ы 18— 19 ст. і канчаткова замацавалася ў творчасці Т .Ш аўчэнкі. Літ:. Сучасна украінська літературна мова. Кн 1—5 Кнів, 1969—7 3 ; Історія украшськоі мовн. (T. 1—3], Кні'в, 1978—83; Курс історіі' украшськоі' літературноі' мовн. T. 1—2. Кяі'в, 1958—бГ; Л е м ц ю г о в а В.П. Украінскабеларускі слоўніх. Мн., 1980. В.А.Чабаненка. УКРАІНСКАЯ НАРОДНАЯ РЭ С П Ў БЛ ІКА (УНР). А бвеш чана 7(20).11.1917 y Кіеве Укр. цэнтр. радай (У Ц Р) я к укр. нац. дзярж ава ў складзе федэраты ўнай Расіі, з 9(22).1.1918 — незалеж ная дзяржава. 29.4.1918 ген. П .П .Скарападскі пры падтры мды герм. акупац. войск скінуў У Ц Р і ліквідаваў У Н Р, замест я к о й абвеш чана Укр. дзярж ава (Гетманш чы на). У снеж . 1918 У Н Р адноўлена Укр. ды рэкторы яй. У 1918— 20 У Н Р знаходзілася ў стане процістаяння з Р С Ф С Р , Укр. С ацы яліст. Сав. Рэспублікай (У С С Р ) і белагвардз. урадам ген. А .І.Дзянікіна, бы ла ў саю зе з краінамі аўстра-герм. ваен. блоку і П ольш чай. У студз.— ліст. 1919 існавала Саборная У краіна — аб ’яд н ан н е У Н Р і Заходнеўкр. Н ар. Рэспублікі (створана ў ліст.

1918 y Галіцыі). П аводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 амаль усе ўкр. этнічны я землі ўвайшлі ў склад У С С Р і Польшчы. Урад У Н Р да 1965 існаваў y эміграцыі пад кіраўніцгвам С.В.Пятлюры (да 1926), потым А Л явіцкага і С.Вятвіцкага. Больш падрабязна пра У Н Р гл. ў арт. Цэнтральная рада, Украінскай дырэкторыі ўрад і ў раздзеле Гісторыя арт. Уісраіна. УКРАШСКАЯ

НАЦЫЯНАЛЬНАЯ

ПАР-

Л А М Е Н Ц К А Я Б ІБ Л ІЯ Т ^ К А ў К i е в е Засн. ў 1866 я к публічная б-ка. 3 1934 К іеўская абл., з 1957 дзярж . р эсп., з 1993 сучасная назва. Н ац. кнігасховіш ча твораў друку, універсальны дэпаэітарый; навук.-м етады чны , даследчы, бібліягр. і каарды нацы йны цэнтр y галіне бібліятэказнаўства, бібліяграфіі і кнігазнаўства для б -к усіх сістэм і ведамстваў Украіны. Асн. ф он д (на 1.1.2003) — больш за 4 млн. кніг, часопісаў, нотных партытур, карт і інш. дакументаў на 66 мовах свету. У ф ондзе старадрукаў і ра-

2 0 8 ____________ УКРАІНСКАЯ рытэтаў 17 тыс. экз., y т.л. калекцы і ю рылічнага друку («Астрожская біблія», 1581, надрукаваная І.Ф ёдаравы м , «Кніга ж ы цій святых» Д змітры я Растоўскага, 1689), свецкай л -р ы («Арыфметыка» Л .П .М агніцкага, 1703, «Энеіда» І.К атлярэўскага, 1808, творы М .В .Л ам аносава, М .М .К арам зіна і інш .). Н айб. поўна сабраны творы вядомы х укр. пісьм еннікаў: Т.Ш аўчэнкі, І.Ф ран ко, Л .У краінкі, П.М ірнага, М .К ацю бінскага і інш. У КРА ІН СКА Я

ІТАРТЫ Я

САЦЫ Я-

ЛІСГАЎ-РЭВАЛЮ ЦЫ ЯНЕРАЎ (УПСР), паліты чная парты я н а У краіне ў 1917— 21. А ф ормілася ў крас. 1917 ш ляхам аб’яд н ан н я ўкр. груп і гурткоў, ш то вы лучыліся з рас. парты і сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў) пасля Лют. рэвалю ды і 1917. П раграма спалучала ідэі народніцтва і ўкр. нац. дзяржаўнасці. Д рукаваны орган газ. «Боротьба» («Барацьба»). Л ідэр У П С Р М .С .Грушэўскі да крас. 1918 у зн ач ал ьв а ў У кр. ц э н тральную раду, дзе эсэры м елі значную колькасць месцаў. У П С Р ініды іравала Брэсцкае пагадненне рады з дзярж авам і герм.-аўстр. блоку (9.2.1918). У маі 1918 ад яе адкалолася левае кры ло, як ое ўтварыла ларты ю барацьбістаў. 3 ліст.

1918 уваходзіла ва Укр. дырэісгорыю (гл. Украінскай дырэкторыі ўрад). Раслалася неўзабаве пасля зак ан ч эн н я грамадз. вайны і інтэрвенцы і. УКРАІНСКА Я

СТЙПАВАЯ

БЕЛАЯ

П А Р 0Д А с в і н е й, універсальнага кірунку. Выведзена ў л л ем ян н ой гаспадарцы запаведніка «А сканія-Н ова» на Украіне М .Ф .Іван овы м ў 1930-я г. скры ж аваннем мясц. познаспелы х свіней з кны рам і буйной белай пароды. Разводзяць y стэпавы х зонах У краіны і Расіі. Паводле знешняга вьшіяду падобныя на буйных белых свіней, маюць больш грубы целасклад, моцны касцяк, густую шчаціну. Маса кныроў 300—350, матак 230—250 кг. Плоднасць 11— 12 парасят. Маладняк хуткаплодны. Жывёлы непатрабавальныя да ўмоў угрымання. У К РА ІН С К І

д зя рж

Аў н ы

акадэ-

М ІЧ Н Ы Н А Р0Д Н Ы ХОР імя Р. В я р о ў к і , У краінскі н a родны хор імя Вяроўкі. С твораны ў 1943 y Харкаве (з 1944 y Кіеве), з 1965 — імя Р .Вяроўкі (арганізатар і маст. кіраўнік да 1964), з 1970 — акадэмічны . Засл. калекты ў Украіны (1965). У складзе: м яш аны хор, аркестр (пераваж на ўкр. муз. нар. інструменты ), танц. група. У- рэпертуары ўкр. ф альклор, песн і і танцы інш . народаў. У КРАШ СКІ Ш Ч Ы Т, У к р а і н с к і крыш талічны шчыт, У к р аінскі крыш талічны масіў, выступ дакембры йскага кры ш т. фундамента на П дЗ Усходне-Еўрапейскай платформы. Ц ягнецца ўздоўж сярэдняга

і ніж няга ц яч эн н я р. Д н яп ро ад р. Гары нь да А зоўскага м. Займ ае цэнтр. ч. У краіны , невял. тэр. Беларусі і Растоўскай вобл. Расіі. Даўж. больш за 1000 км, найб. ш ыр. каля 250 км, пл. каля 200 тыс. к м 2. На ПнЗ і Пн абмежаваны Дняпроўска-Данецкім і Прыпяцкім грабенамі, на 3 і Пд паката ланіжаецца і перакрываецца платформавым чахлом з палеазойскіх, мезазойскіх і кайназойскіх адкладаў. На шчыце маламагугнае перарьшістае похрыва кайназойскіх асадкавых парод. Мерыдыянальнымі зонамі глыбінных разломаў (Арэхава-Паўлаградскай, Тальноўскай, Крьшарожскай і інш.) разбіты на 5 буйных блокаў: Валына-Падольскі, Белацаркоўска-Уманскі, Кіраваградскі, Прыдняпроўскі і Прыазоўскі. Разломы паўн. -зах. і паўн.-ÿcx. распасцірання падзяляюць іх на больш дробныя глыбы. Складзены пераважна з глыбокаметамарфізаваных архейскіх парод, прарваных рознаўзроставымі гранітамі. Да мерыдыянальных зон разломаў, якія закладзены ў познім археі і ахтыўна развіваліся ў пратэразоі, прымеркаваны ніжнепратэразойскія ўтварэнні (гнейсы, метамарфізаваныя вулканагенна-тэрыгенныя пароды), y т.л. жалезістыя хварцыты (джэспіліты). На 3 Прыдняпроўскага блока размешчана Крьхварожская зона (гл. Крыеарожскі жалезарудны басейк, Крамянчугская магнітная анамалія). Вулканіты і кварцкггы оўруцкай серыі (верхні пратэразой) перакрываюць граніты рапаківі, якія разам з габра-анартазітамі (пач. гюзняга пратэразою) утвараюць буйныя плутоны — Корасценьскі і Корсунь-Наваміргарадскі. «У К РА ІН С ЬК Н Й ІС Т О Р Й Ч Н Н Й ЖУРНАЛ», навуковы часопіс, орган Ін-та гіст о р ы і Н ац . А Н У к р аін ы . В ы даец ц а ў Кіеве з 1957 6 разоў на год. Змяш чае м атэры ялы па гісторы і У краіны і сусв. гісторыі, п а метадалогіі і методыцы гіст. даследаванняў, гіст. дакум енты і кам ентары і да іх, мемуары , агаяды гіст. крыніц і інш . Д рукую цца м атэры ялы па гісторы і ВКЛ і Рэчы ГІаспалітай. П ы танн ям гісторыі Беларусі пры свечаны арт. Я .М .К арпачова «Гарады і мястэчкі Беларусі ў другой палове XVIII ст.» (1968, № 9), А П .Г ры цкевіча «Універсал Багдана Хмяльніцкага гораду Слуцку (1656 г.)»

(1970, № 12), Г.Д .К азьмірчука і А В .С іл кіна «М .В .Д оўнар-Запольскі я к дзекабрыстазнавец» (1995, № 1), Ф .М .Ш абульда «Бітва каля Сініх Вод 1362 г.: малавядом ы я і невядом ы я аспекты » (1996, № 2) і інш . А.П.Ірыцкевіч. У К Р А ІН Ц Ы (сам аназва y к р a і н ц і), народ усходнеславянскай моўнай групы , асн. насельніцтва Украіны (35,7 млн. чал., 2002). Ж ы вуць таксам а ў краінах С Н Д , y т.л. н а Беларусі 237 тыс. чал. (дерап іс 1999), Балтыі, Канадзе, ЗШ А , П ольш чы , Чэхіі, Славакіі, Румыніі, В енгры і і інш . А гульная колькасць 46 млн. чал. (1992). Гавораць на ўкраінскай мове. Вернікі драваслаўны я, католікі, уніяты. Т радыц. сялян ск ае ж ыллё — хата, пераваж на з 2-, радзей 3-кам ернай план іроўкай , гл ін абітн ай падлогаю , 4- ці 2-схільнай (П алессе) саламянай страхою. Я к правіла, хата звон ку і ўнутры пабелен ая. Д вор уклю чаў адну ці некалькі гасп. пабудоў. Ж аночы касцю м складаўся з вы ш ы тай каш улі, да я к о й y праха-

лоду дадавалі безрукаўкі, паяснога адзел н я — запаскі, плахты, з 19 ст. спадніцы . Ж анчы н ы насілі чапцы, пакры валі іх нам іткаю або хусткаю. Дзяўчаты ўпры гожвалі галовы кветкамі, вянкам і з папяровы х кветак, рознакаляровымі стужкамі. М уж чы ны насілі кашулі і д п ан ы (на П алессі і ў Карпатах вузкія, на астатніх тэры торы ях тыпу шаравараў), іх галаўныя ўборы — брылі, войлачны я ці барановы я ш апкі. У халодную пару муж чыны і ж анчы ны апраналі світку з даматканага сукна, зімою — кажухі. Ц япер традыц. адзенне набліжана да агульнаеўрап. касцю ма. У. ўзы ходзяць да паўд. групы старадаўняга ўсх.-слав. моўнага адзінства, наш чадкам і якога з ’яўляю цца таксама рускія і беларусы. Іх агульнай дзяржавай бы ла Кіеўская Русь. Канчатковы этап ф арм іравання ўкр. (як і бел., і рус.) народнасці адносіцца да 14— 15 ст, Са стараж. часоў y ш ы рокіх кантактнш зонах бел.-ўкр. памеж ж а адбываліся своеасаблівы абм ен насельнідгвам, інтэнсіўны я культурна-быт. ўзаемаўплывы. 3 14 ст. б.ч. ўкр. зям ель уваходзіла ў Вялікае княства Літ оўскае, У. разам з беларусамі і літоўцамі ўтваралі дзярж. этнас княства. Ш эраг буйных магнацкіх родаў ВКЛ выводзілі свой радавод з Украіны ці мелі там гал. родавыя маёнткі: Астрожскія, Вішнявецкія, Тышкевічы, Хадкевічы, Чартарыйскія і інш. Мова стараўкр. акгаў 15 ст. з Валы ні і Галіцыі практы чна мала адрознівалася ад тагачаснай бел. мовы. П ісьменства і кніжнасць У. і беларусаў развівалася разам. Агульным здабы ткам укр. і бел. народаў 16— 17 ст. з ’яўляю цца кнігадрукаванне і літ. дзейнасць брацтваў, палемічная літаратура, патрыстыка і інш. Шэраг выдатных дзеячаў культуры таго перыяду (Л. i С. Зізаніі, М .С матры цкі, С.Косаў, І.К азлоўскі, Х ры стаф ор Філалет і інш .) бы лі адначасова ўкр. і бел. пісьм еннікамі. У. і беларусы разам удзельнічалі ў казац ка-сял. паўстаннях канда 16— 17 ст. У 1569 укр. землі ВКЛ адышлі ў склад П ольскага каралеўства (гл. Люблінская унія 1569). 3 сярэдзіны 18 ст. У краіна далучана да Рас. імперыі. 3 1922 саю зная рэспубліка ў складзе С С С Р. У 1991 абвеш чана незалежная У краіна Н а Беларусі вы лучаю ць 2 групы У.: выхадцы з У краіны і аўтахтонныя жыхары Бел. П алесся. Этн. меж ы р ассял ен н я У. і беларусаў былі заўсёды н евы разн ы я, ш то з развідцём этнагр. навукі з 19 ст. выклікала ў даследчы каў цяж касці ў гэты м пытанні. А сабліва сю іадана правесці мяжу ў Зах. П алессі, як о е з ’яўляецца стараж. зонай слав. засял ен н я і доўгі час захоўвала архаічны я ры сы ў культуры і нац. побыде, вы значалася этн. неразмежаванасцю. Этн. сам асвядом асць палеш укоў характары завалася пры належ насцю я к да ўсх. славянства, т а к і да пэўнай усх.-слав. этнагр. групы. А дна з найб. значных гакіх груп — б рэсц ка-п ін ск ая (загародская) этнагр. група, y як о й y параўнанні з інш . палескім і групамі на тэр. Белару-

ci ў гаворцы і самасвядомасці праяўляюцда рысы «ўкраінскасці». Саманазвай для палешукоў доўгі час з ’яўляўся агульны для ўсх. славян этнонім р y с к і я (р y с ь к ы). П ерапісы 19 ст., якія праводзілі чыноўнікі па губернях, даюць супярэчлівыя і недакладны я звесткі пра колькасць У. на П алессі. У 1850— 70-я г. афід. рас. ўлады адносілі да У. ( м а л а р о с а ў , маларасіян) карэннае ўсх.-слав. насельнідтва Бельскага, Брэст-Літоўскага, К обры нскага, Пінскага, Пруж анскага і зн ач н ай ч. Мазырскага паветаў. П аводле дзярж. перапісаў y канцы 19 і пач. 20 ст. таксама дяжка меркаваць пра дакладны склад ўсх.-слав. насельн іціва гэтага рэгіёна: перапісчыкі пераваж на ігнаравалі пытанне аб нац. пры належ насці і роднай мове і запаўнялі анкеты найчасцей згодна з інструкцьшй афіц. улад. 'Гак, паводле перапісу 1897 y пйўд. павегах Гродзенскай і М інскай губ. «маларосаў» (У.) было: y Бельскім 64 256 (39,1% ), y Брэст-Літоўскім 140 561 чал. (64,4% ), y Кобрынскім 146 789 (79,6% ), y П руж анскім — 9278 (6,7%), y П інскім — 1423 (0,6%), y М азырскім — 264 (0,2%). ГІаводле польскага перапісу 1921 «русіны» (назва У. паводле тагачаснай афіц. польскай тэрміналогіі) складалі ў Д рагічынскім пав. 3693 (5,8% ), Брэсцкім — 2744 (2,4%), К обры нскім — 2224 (3,5%), Лунінецкім — 1602 (1,8% ), П інскім — 339 (0,2%), Гіруж анскім — 112 (0,2%), Столінскім — 112 (0,2% ). ГІаводле перапісу 1931 У. было: y К обры нскім пав. 21 934 (1 9 ,3 % ), Б р э с ц к ім 17 926 (8,3%), С толінскім — 2663 (2,1%), Драгічынскім 1493 (1,5% ), П інскім 1063 (0,6%), П руж анскім — 301 (0,3%), Лунінецкім — 264 (0,2%). У 1921—39 y Зах. Украіне і Зах. Беларусі развіццём укр. нац.-культ. руху кіравала грамадская арг-цы я «Просвіта». Сваёй дзейнасцю Зах. П алессе ахоплівала ўкр. паліт арг-цыі « Сельраб», «Сельсаюз», Кампартыя Зах. У краіны і інш . Н а вы барах y польскі сейм 1922 укр. канды даты ў дэпутаты з Брэстчы ны ўваходзілі разам з бел., яўр. і інш . канды датамі ў Блок нацыянальных меншасцей. У Сав. Беларусі паводле п ерап ісу 1926 бы ло 34 681 У. Да У. тады бы ла аднесена частка карэннага насельніцтва некат. м ясцовасдей Тураўска-М азьірскага П алесся: y Камарынскім р -н е (цяпер y складзе Брагінскага р -н а) — 4178 чал.

(16,2% ад колькасці насельніцгва раёна), Нараўлянскім — 4256 (13,1% ), Каралінскім (цяпер y складзе Ельскага і Лельчыцкага р-наў) — 1159 (4,3% ). Тут існавалі 6 нац. укр. сельсаветаў: y К амарынскім р-не — Верхняж арскі (1933—37), Гдзенскі (1927— 37), Лукаедаўскі (1927—37), Н іж няж арскі (1933— 37), y Нараўлянскім р -н е — А копскі (1929— 37) іХаткаўскі (1931— 37; укр.-н ям .). Да 1950-х г. y вёсках і гар. пасёлках Зах. Палесся развівалася ўкр. маст. самадзейнасць. П аводле пасляваен. перапісаў дынаміка колькасці У. і іх доля сярод насельніцтва Беларусі бы ла наступная: y 1959 — 133 061 чал. (1,7%), y

1970 — 190 839 (2,1% ), y 1979 — 230 985 (2,4% ), y 1989 — 291 008 (2,9%). ГІавелічэнне колькасці У. адбывалася пераваж на за кош т перасяленцаў з Украін ы і іх наш чадкаў, абсалю тная ж больш асць карэнны х ж ыхароў Зах. П ал есся бы ла пазначана ў перапісах як беларусы . 3 к ан ц а 1980-х г. y сувязі з дэм акраты зацьм й грамадскага ж ы цця пачалося і нац.-культ. адрадж энне У. Беларусі. С талі стварацца ўкр. грамадскія арг-цы і, як ія ставілі задачай адраджэнне і захаванне ўкр. культуры, мовы, гісторы і, трады цы й. Н айб. акты ўна гэта адбы валася на П д Брэстчы ны , дзе паводле перапісу 1989 У. бы ло больш за 60 тыс. чал. У 1990— 99 дзейнічала Укр. грамадска-культ. аб ’ядн анн е Брэсцкай вобл. «Берасцейш чы на» (у 1991— 97 вы давала газ. «Голос Бсрсстейш мнн»), y 1995— 99 грамадскае аб ’ядн анн е «Просвіта Берасцейш чы ны » ім я Т .Ш аўчэнкі (у 1996— 99 вы давала газ. «Берестейськ н й край»), У 1990-я г. дзейнічалі таксам а ўкр. арг-цы і «Кабзар» (М інск), «Верховлна» (Гомель) і інш . Н а 2002 зарэгістраваны : У краінскі навукова-пед. саюз «Берегння» (Б рэсц к ая вобл., з 1997); Грамадскае аб ’яд н ан н е «Культурна-асветнае адзінства ўкраінцаў «П алесся» (Б рэсц кая вобл., з 2000); Беларуская асацы яцы я У. «Ватра» (з 1991), як ая аб’яднала арг-цы і «Краяні» (г. М аладзечна), «Саюз украш ок» і «Обрій» (К алодзіш чы М інскага р -н а ), «Заповіт» (М інск); грамадскае аб’яд н ан н е «Ц энтр украінскай культуры «Січ» (з 1994); Гродзенскае культ.-асв. грамадскае аб’яднанне У. «Барвінок» (з 1997; 3 апош нія арг-цы і аб’ядноўваю ць пераваж на выхадцаў з У краіны). Л і т Украннцы. М., 2000; Ч е р н a я Н.В. Украшіское населенне Россші н СССР за прелеламн Укранны (XVIII—XX вв.): Дннаммка 'шсленностм н размеіденмя / / Расы н народы. М., 1991. Вып. 21; В н н н н ч е н к о I. Украінці Берестейшяня, Підляшшя й Холмшннн в гіершій половшіі XX ст.: Хроніка подій. Кяі'в, 1997; Ш е л ю б с к а я Т.Н. Украмнская днаспора в Беларусн / / Беларусачка. 1998. № 4—5; В а б м і ц е в н ч АН. Нз культурно-просветнтельской жмзнн украмнцев в Западной Беларусн (1920— 30-е гг.) / / Этнічныя супольнасці ў Беларусі: гісторыя і сучаснасць. Мн., 2001; Украі'нське зарубіжжя: Бібліогр. покажчяк літ. (1900 — грудень 1999 р.). Кяі'в, 1999. Ф.Д.Клімчук, ІУ.Гунчык, Ю.В.Бажэнаў. У К РА П А Н ІК І, фенакрышталі, адносна буйны я кры ш талі або зерні мінералаў, уклю чаны я ў ш клістую або мікракры ш т. асн. масу м агм атьм н ай пароды. ІЗылучаюцца велічы нёй і формай. Х аракгэрны для парод з парф іравай структурай. У. наз. таксам а парф ірабласты, якія ўзнікаю ць y метамарфічнай пародзе ў вы ніку п еракры ііп алізацы і пры метасаматозе. У К Р Ы В А Л ЬН ІЦ Т В А ЗЛ А ЧЬІН СТВА Ў , дзейнасць, я к ая звязан а з учы ненн ем злачы нства, але не з ’яўляец ца саўдзельніцтвам y ім; адна з ф орм д ачы ненн я да злачынства. П раяўляецца ў хаванні злачынца, пры лад і сродкаў учы ненн я злачынства, прадметаў, набы тых злачы н-

у л а ____________________ 2 0 9 ны м ш ляхам. Гэтыя дзеян н і аж ы ццяўляю цца асобай пасля таго, я к адпаведнае злачы нства адбы лося, і таму не знаходзяцца ў п ры чы н най сувязі са злачы нн ы м вы нікам. К К Рэспублікі Беларусь устанаўляе кры м ін. адказнасць за У.з. (цяж кіх і асабліва цяжкіх), якое не бы ло загадзя абяцана. Э.І.Кузьмянкова. У К Р Ь ІЦ Ц Е , фартыфікацыйнае збудаванне, як ое вы кары стоўваецца для маскіроўкі і аховы асабовага складу, ваен. тэхнікі і м аём асці ад сродкаў параж эння праціўніка. Д ля У. асабовага складу абсталёўваю ць ш чы ліны , бліндажы, сховішчы\ дл я ваен. тэхнікі і інш. матэры яльных сродкаў — У. катлаваннага і насы п нога тыпаў, нішы і інш. Д ля найб. важ най тэхнікі (самалёты, ракетны я ком плексы і інш .) будуюць У. закрытага тыпу, y т.л. падзем ны я. П ад У. вьікары стоўваю ць таксам а элем енты рэльефу (яры , гычоры, л ясн ы я масівы, лагчы ны і інш ), м ясц. а б ’екты (будынкі, дамбы, ш ахты і інш .). І.А.Шор. ЎКСУСАЎ Бары с Васілевіч (24.7.1922, г. Варонеж , Расія — 31.8.1998), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1955). Вучьіўся ў В аронеж скім тэатр. вучылішчы (1939— 41). 3 1945 y розны х драм. т-рах. У 1951— 63, 1965— 70 y Б рэсц кім абл. драм. т-ры . В ы канаўца драм. і характарны х роляў. П ош укі драматы чнага ў чалавечы м характары вы значы ліся ў ролях Рабініна («Ю нацтва бацькоў» Б.Гарбатава), С яргея («Іркуцкая гісторыя» А.Арбузава), М арэсьева («Сапраўдн ы чалавек» паводде Б.П алявога) і інш. У ролях класічйага рэпертуару арганічна спалучаў задуму аўтара з пачуццём псіхал. праўды, кары стаўся нязвы кл ы м і галасавы мі мадуляцы ямі, камед. і драм. фарбамі: Гарадулін («На ўсякага мудраца хапае прастаты» А.Астроўскага), Ш тапноў («Сокалы і крумкачы» А .С ум батава-Ю ж ы на), Ф ігаро («Вар’яцкі дэень, або Ж аніцьба Фігаро» П .Бам арш э). 3 інш . роляў: Трэплеў («Чайка» A . Чэхава), Т роцкі («Брэсцкі мір» К.Губарэвіча), А ляксей («У добры час!»

B. Розава). Т.Дз.Арлова. ЎЛА, У л ь я н к а , рака ў Л епельскім, Ч аш н іц кім і Беш анковіцкім р-нах Віцебскай вобл., левы пры ток р. Зах. Д звіна. Уваходзіла ў склад Бярэзінскай воднай сістэмы. Даўж. 123 км, пл. вадазбору 4090 км 2. Выцякае з Л епельскага воз. на паўн. ускраіне г. Лепель, цячэ па Верхнебярэзінскай нізіне, Ч аш нідкай раўніне і П олацкай нізіне, вусце каля г.п. Ула Беш анковіцкага р-на. Асн. пры токі: Л укомка, Усвейка, С вячанка (справа), Х оцінка (злева). Д аліна пераваж на сухадольная, асімстры чная, трапецападобная, да в. П ромы слы Беш анковіцкага р -н а скры нкападобная, шыр.

300— 600 м, найб. (да 1 km) y сярэднім цячэнн і, н айм енш ая (100 м) y верхнім цячэнн і. Схілы сярэдн е стромкія, выш.

210_____________________ у л а 10— 25 м, парэзан ы я ярам і і лагчы намі. П ойм а лугавая, чаргуецца па берагах, роўная, ш ыр. ў верхнім ц яч эн н і 50— 100 м, ніж эй 200— 400 м, y сярэднім ц яч эн н і д а 600 м. У разводдзе затагшяецца н а глыб. ад 0,5 да 2,5 м. Рэчы ш ча неразгалінаванае, н а працягу 75 км ад вытоку м оцназвілістае, ніж эй сярэдне звілістае (ш ы р. 25— 30 м, месцамі 40— 50 м). Берагі стром кія, нярэдка абры вістыя, пясчаны я, параслі хмы зняком, выш . 2— 5 м, н а асобны х участках 10— 15 м. Ж ы ўленне м яш анае, пераважна снегавое. Л едастаў з сярэдзіны снеж. да дач. красавіка. Н а перы яд веснавога разводдзя пры падае 45% гадавога сцёку. Веснавое разводдзе з 3-й дэкады сак. да сярэдзіны мая, сярэдн яя працягласць 56 сут. С ярэд н яе перавы ш энне вы ш эйш ага ўзроўню над меж анню 4,6 м, найб. 7,3 м. В ы кары стоўваецца я к водапры ёмнік меліярад. сістэм. Л епельская ГЭС. На рацэ г. Л епель, y вусці г.п. Ула. А.А.Макарэвіч. УЛА, гарадскі п асёл ак y Беш анковіцкім р -н е В іцебскай вобл., пры стань на р. Зах. Д звіна пры ўпадзенні р. Ула. За 27 км на П н З ад Беш анковіч, 80 км ад Ві цебска, 17 км ад чыг. ст. Л оўжа на лініі В іцебск— Полацк; аўтадарогамі злучана з Беш анковічамі, Лепелем, Ушачамі. 1,2 тыс. ж. (2002). Вядома з 14 ст. ў Полацкім княстве, з 16 ст. мястэчка ў Полацкім ваяводстве ВКЛ. Належала Кішкам, потым Жабам. У Інфлянцкую вайну 1558—82 паводле загаду Івана IV Грознага пабудаваны Ульскі замак. 6.1.1564 лад У. адбылася Ульская бітва 1564. У 1577 атрымала магдэбургскае права і герб: y чырв. полі замак з вежай пасярэдзіне. У 16— 18 ст. належала кн. Быстрыцкім, Лукомскім, Ржэцкім, Патодкім, Рэутам, А.Д.Меншыкаву. Па-

водле інвентара 1764, y горадзе да 600 ж., 187 двароў. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) У. ў складзе Рас. імперыі, гандл. мястэчка, цэнтр воласці Лвпельскага пав., прысгань, 2 гарбарныя і піваварны з-ды, млын, школа. У канцы 19 ст. каля 2,5 тыс. ж., больш за 200 дамоў, царква, касцёл, 48 крам. У 1924—31, 1946—56 цэнтр Ульскага раёна. 3 1938 гар. пасёлак. 3 ліл. 1941 да 26.6.1944 акупіравана ням.-фаш. захопніхамі. У 1931—46 і з 1956 y Бешанковідкім р-не. П рацую ць хлебалякарня, сярэдн яя шксша, праф ес.-тэхн. вучы ліш ча механізацы і сельскай гасладаркі, дзіцячы сад, Дом культуры, 2 б-к і, бальніца, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і парты зан, магіла ахвяр фаш ы зму. П ом нік сав. воінам і зем лякам , як ія загінулі ў Вял. Айч. вайну. УЛАДА, здольнасць і м агчы м асць для індывіда або пэўнай групы аж ы ццяўляць сваю волю, аказваць уздзеянне на характар і кірунак дзейнасці, паводзіны інш. лю дзей, незалеж на ад іх згоды або нязгоды. А ж ы ццяўляецца праз эканам ., ідэалаг. і арганізац ы йна-лрававы я механізмы, a таксам а з далам огай прымусу, аўтарытэту, трады цы й і г.д. У. забясл еч вае лраваларадак, пры зн ан ы ў дадзены м грамадстве. Існуе цэлы ш эраг кры ніц У. А гульналры знанай кры н ідай з ’яўляецца сіла, таму ў свядом асці м ногіх лю дзей У. атаясам ліваецца з насіллем. Да істотных к ры ніц У. адносяцца таксама здольнасці асобы кан крэтнага лідэра, багацце і грамадскае становіш ча носьбітаў У., іх веды і валоданне інф армацы яй. С ярод метадаў рэалізац ы і У. асаблівае месца займае фізічны і гісіхічны лрымус. П ерш ы заклю чаецца ў прамым навязванні сац. суб’ектам пэўнага кшталту лаводзін, другі — гэта пагроза ім негатыўнымі вы нікам і ў вы ладку ўхіл ен ня ад навязваемы х паводзін. Н осьбі-

ты У. вы кары стоўваю ць таксама дрыёмы леракан ан н я і заахвочвання, уздзеян н я аўтарытэтам і г.д. У сучасны м грамадстве сярод адпаведды х інструментаў і пры ёмаў уладарання вылучаю ць паліт., j эканам ., сац., бацькоўскую , культ.-інф армацы йную і інш. віды У. Найб. важ ная сярод іх лаліты чная У. як рэальная здольнасць класа, сац. грулы або індывіда праводзіць сваю волю, якая вы значаецца аб’екгы ўны мі патрэбнасцямі і інтарэсамі, з дапам огай лрававых паліт. норм і спец. ін -та — дзяржавы. Паліт. У. вы конвае тсшькі ўласцівыя ёй ф ункцы і — кіраванне грамадствам, падтры манде ларадку і стабільнасці, дасягненне грамадскай згоды, рэгуляванне паводзін лю дзей, вы яўленне, абмеж аванне і вы раш энне канфлікгаў і да т.п. Д ля аж ы ццяўлення гэтых функцый паліт. У. аф арм ляецца ў пэўны я дзярж. і паліт. структуры. Н айваж нейш ы м пытанн ем паліт. У. з ’яўляецца раздзяленне яе н а заканад., выканаўчую і судовую. П ры н ц ы п раздзялення ўлад кадкрэтна аф орм лены ў Канстьггуцыі і законах Рэслублікі Беларусь. Літ:. М о н т е с к ь е Ш.Л. Нзбр. провза: Пер. с фр. М., 1955. І.В.Капшроў. \ УЛ А Д А М ІРСКІ Бары с Уладзіміравіч (2.3.1923, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 4.5.1991), бел. акцёр. Сын УЛ.Уладамірскага. Засл. арт. Беларусі ] (1970). С кончы ў Рэсп. тэатр. вучылішча (1941). У 1939— 41, 1944— 50 і з 1954 y Бел. т-ры імя Я .К упалы , y 1953— 54 y Б рэсц кім абл. драм. т-ры . Драм. тэмперамент, эм ацы янальнасць, лсіхалагізм, I мастацтва пераўвасаблення — вызначальн ы я ры сы яго творчасці. Сцэн. вобразам уласцівы сакавітасць фарбаў, сатыр. завостранасць, набліжаная да гратэску, вы разны вонкавы лластычны

малюнак: Салавед («Салавей» З.Бядулі;, Кршіцкі («Паўлінка» Я .К упалы ), Я ўхім («Людзі на балоде» лаводле I.М ележа), Аксаніч («Канстандін Заслонаў» А.М аўзона), Чамалаеў («Н ачное дзяжурства» А.Дзялендзіка), Глумаў («На ўсякага мудраца халае лрастатьі» А.Астроўскага), Цялегін («Дзядзька Ваня» А.Чэхава), Ягор («Дзеці сонца» М .Горкага), Мазегіа («Смерць ваяводы» Ю .С лавацкага), Цёткін («У мяцеліцу» Л .Л явонава), Куканаў («Сябры і гады» Л .Зоры на), Карнееў («Вясёлы тракт» Б.Васільева), Цімох Х удзякоў («Характары» лаводле В Ш укш ына), Рам эо («Рам эо і Джульета» У .Ш эксліра), Рэдж эб-бей («Дзівак» Н азыма Хікмета), Э зоп («Ліса і вінаград» Г.Ф ігейрэду) і інш . Удзельнічаў y пастаноўках на рады ё і тэлебачанні. Здымаўся ў кіно («Чы рвонае лісце», «Першыя вы лрабаванні», «Бацька» і інш.) і тэлефільмах («Ч ас-Н е-Ч акае», «Руіны страляюць...», «Атланты і кары ятыды»), Літ.: Б р а в а р с к а я 3. Сцэна на ўсс жыдцё / / Мастадтва Беларусі. 1983. № 3; Б р а н д а б о ў с к а я Л. Акцёр, сьш акцёра / / Тэатр. Мівск. 1983. № 2. В. С.Іваноўскі.

доўкі зд еш д яга аблічча раскры ўся ў рол я х Ів ан а Горлава, Ч асдака («Фродт», «У стэлах Украіны» А .К арлейчука), Д ьібава («М іж бур’е» Д з.К урдзіна), Сінь Б ін -у («Б ран ян осед 14—69» У.Івадава). Ідш . ролі: Ц ы гад о к («Гута» Р.К обеца), М ухін («М ост» Я .Рамановіча), ф он Ку-

211

бэ («Гэта бы ло ў М інску» А .Кучара), Пугачоў («К алітад ская дачка» лаводле А .П уш кіна), Вурм («Каварства і каханне» Ф .Ш ы лера). Зняўся ў бел. кінаф ільмах «Хто см яецц а алош нім» (1954) і «П алеская легенда» (1957). Літ.\ Н я ф ё д У.І. Народны артыст БССР У.І.Уладамірскі. Мн., 1954; Е с а к о ў А. Любімы артыст (У.І.Уладамірскі) / / Майстры беларусжай сірны. Мн, 1960; Б y р ’ я н Б. Водгулле гучнай славы / / Полымя. 1971. № 6; К у з н я ц о в а К. Прызванне і лёс / / Мастацтва Беларусі. 1983. № 10. УЛАДЗІ, В л а д з і (Vlady; салр. П а л я к о в а - Б а й д а р а в а ) М ары на (н.

10.5.1938, П ары ж ), ф ранцузская аклрыса. Д эбю тавала ў кіно («Л етняя навальніца», 1949). П оспех лры н есл а роля ў фільме рэж . А .К аята «П ерад патопам» (1955). Ж аночы я вобразы (ад з ’едлівых да рамант.) увасобіла ў фільмах «Дні кахання» (1954), «Вядзьмарка» (паводле аловесці «Алеся» А .К улры на, 1956), «Сучасная гісторыя» (1963, лры з Міжнар. кінаф есты валю ў К ане), «Сюжэт для невялікага апавядання» (1970), «Сем см ярц ей паводле рэцэпта» (1975, y сав. л ракаце «У сетцы мафіі»), «Яны ўдваіх» (1977), «Сплендар» (1989), «Тыя, што п ’ю ць кроў» (1992) і інш . Сярод тэатр. роляў: Ранеўская («Тры сястры» А.Чэхава), Гертруда («Гамлет» У .Ш экспіра) і інш . Аўтар кн. лра мужа, У.Высоцкага, «Уладзімір, або П ерарваны лалёт» (1989), a таксам а рам ан а «Венецыян ск і калекцы янер», кн. пра вайну ў А фганістане «Ваяж С яргея Іванавіча».

УЛАДАМІРСКІ (салр. М а л е й к а ) Уладзімір Іосіфавіч (18.10.1893, г. Каўнас, Літва — 24.1.1971), бел. акцёр. Нар, арт. Беларусі (1938). Н ар. арт. СССР (1955). С цэн. дзейн асць лачаў y 1920 y Другім лаказальны м т-ры (г. Бабруйск). У 1924— 59, y Бел. т-ры імя Я.Купалы (у 1944 узначальваў ф рантавую тэатр. брыгаду). П раф ес. м айстэрства сфарміравалася лад уплы вам рэжысёра Е.Міровіча. А кцёр ш ы рокага творчага дыяпазону, віртуознай тэхнікі, майстар пераўвасаблення. Псіхал. дакладнасць ню ансіроўкі ўнутр. стану лерсанажа, кантрастнасць фарбаў, яркасць вонкавага малю нка, ім правізацы йнасць 1 элементамі эк сц эн тры к і — адзнакі творчай індывідуальнасці У. Даў арыгінальнае сцэн. прачытанн& ш эрагу вобразаў бел. драматургіі. Бяалітаснасць сатыр. выкрыцця, з ’едлівая іронія і гратэск уласцівы яго Бры згаліну («К ар’ера таварыша Брызгаліна» М іровіча), Абабурку («Пагібель воўка» Э .С ам уйлёнка), Канягіну («Мілы чалавек» К .К рапівы ). Сілу пратзсту чалавека супраць сац. несправядлівасці, яго духоўную веліч раскрываў y вобразах Л еапольда Гушкі («Бацькаўшчына» К .Ч орнага), Д анілы Дрыля і Гудовіча («Парты заны » і «3 народам» К.К ралівы ), Я зэл а («Салавей» З.Бядулі), Блазна («М аш эка» М іровіча). Вядомы як самабы тны інтэрлрэтатар класічных вобразаў, лры стварэнні якіх карыстаўся героік а-рам ан т. ф арбам і (Іонас — «Ф ландрыя» В.Сарду), сатыр. (Апалон М урзавецкі, Ю саў — «Ваўкі і авечкі», «Даходнае месца» А.Астроўскага), лірыка-камед. (Ш мага, Гразноў — «Без віны вінаватыя» і «Праўда добра, a шчасце лелш» Астроўскага, Тры стан — «Сабака на сене» Л ол э дэ Вэгі). Найб. ярка яго талент вы явіўся ў ролі Івана Каламійцава («Алош нія» М .Горкага). Сац.-гіст. змест з філіграннасцю алра-

УЛАДЗІВАСТОК_________

У.Уладамірскі ў ролі Леапольда Гушкі.

УЛАДЗІВАСТОК, горад, цэнтр П ры морскага краю , y Расіі. Разм еш чаны на п-ве М ураўёва-Амурскага, вакол бухты Залаты Рог і ўздоўж усх. ўзбярэж жа Амурскага зал. Я лонскага мора. 613

212_________ УЛ АД ЗIКАЎКАЗ тыс. ж. (1999). Порт на Діхім ак. К анцавы пункт Транссіб. чыг. магістралі. Міжнар. аэрапорт. Буйны прамысл. цэнтр Д. Усходу, Асн. гаяіны прам-сці: маш ьінабудаванне (суднабудаванне, суднарамонт, абсталяванне для ры бнай, дрэваапр., горнай прам -сці), харч. (рыбная, м ясная, канды тарская), буд. матэрыялаў. У. — база ры бнага промыслу і здабычы морапрадуктаў; гал. ваен.-м арская база Ц іхаакіянскага ф лоту Расіі. Далёкаўсх. навук. цэнгр Рас. АН. 8 ВНУ, y т.л. 2 ун-ты . М арская акадэмія імя Г .І.Н евяльскога. 3 тэатры. Ф ілармонія. 6 музеяў, кард ін н ая галерэя. Акіянары ум. К аля У. — бат. сад. Засн. ў 1860 як ваен. пост. 3 1862 порт. 3 1870-х г. заняў вядучае месца сярод рас. партоў на Ціхім ак., y 1871 сюды перанесена (з Нікалаеўска-на-Амуры) гал. база сібірскай ваен. флатыліі. 3 1880 У. — горад са статусам асобага ваен. губернатарства, з 1888 — цэнтр Прыморскай вобл. У 1897 злучаны чыгункай з Хабараўскам, y 1903 — з Масквой. У 1899 ва У. засн. Усходні ін-т. У крас. 1918 ва У. высадзіліся ваен. дэсанты яп., амер. і англ. войск, У час Чэхаславацкага корпуса мяцяжу 1918 да ўлады ў горадзе прыйшоў Часовы сібірскі ўрад, ііазней — А.В.Калчак, y 1920 — земская абл. ўправа. 3 1920 У. — цэнтр партыз. барацьбы з японцамі. У снеж. 1920 улада перайшла да Прыморскага абл. ўпраўлення Далёкаўсходняй рэспублікі. 26.5.1921 У. заняты белагвардзейцамі, 25.10.1922 — войскамі Далёкаўсх. рэспублікі. 3 15.11.1922 y РСФСР. УЛАДЗІКАУКАЗ (асецінскае Д з а ў д ж ы к a ў), горад, сталіца Паўн. Асеціі — Аланіі, y Расіі). Размеш чаны на Паўн. Каўказе, на р. Церак. У 1931— 44 і ў 1954— 90 наз. Арджанікідзе, y 1944— 54 — Дзаўджыкаў. Засн. ў 1784 я к крэпасць для аховы Ваенна-Грузінскай дарогі, горад з 1860. 311 тыс. ж. (1999). Буйны прамысл. і культ. дэнтр Паўн. Каўказа. Асн. галіны прам-сці: м аш ы дабудавадне (эл е к тр а тэх н ., п р ы л ад аб удаван н е, вы тв-сць абсталявання для птуш кафабр ы к і іш д.), каляровая металургія (вы тв-сц ь цы нку, свінцу, медзі, кадмію, цвёрдых сіш аваў і інш .), хім., лёгкая (ды вановая, абутковая, трыкат., ш вейная), харчасмакавая, ш клян ая, дрэваадр. (м эблевая). 4 ВНУ. 4 тэатры , y т.л. рус. драмы (з 1869). Музеі: краязнаўчы (з 1897), маст., асецінскай л -ры . Суніцкая м ячэць (1906— 08). Турызм.

Уладзімір. Панарама горада.

У Л АД ЗІЛЕНА , малая планета № 852. Д ы ям етр каля 10 км. А длегласць ад С онца м яняецца ад 1,3 а.а. да 3,5 а.а. Б л яск y сярэдню ю апазіцыю 12,7 зорнай велічыні. Адкрыта ў 1916 С .І.Б яляўскім (Сімеіз). Н азвана ў 1924 л а імю У.І.Леніна. У Л А Д ЗІМ ІР, горад, цэнтр Уладзімірскай вобл. Расіі. Размеш чаны на р. К лязьма. 334 тыс. ж. (2000). Чыг. вузел. Аэрапорт. П рам-сць: м аш ы набудаванде (вы тв-сць трактароў, аўтамаб. і трактарных кантрольна-вы м яральны х лрылад, станкоў, мед. тэхнікі, авіяпры лад, абсталявання для тэлеф онны х станцы й), хім., лёгкая (трыкат., ш вейная), харчовая. 2 ВНУ. 3 тэатры: харавой музыкі, драмы , лялек. Засн. ў 1108 кн. Уладзшірам Манамахам як крэпасдь на паўд.-ўсх. мяжы Растова-Суздальскага княства. У хуткім часе каля крэласці вырас гандл.-рамесны пасад. У сярэдзіне 12 ст. У. — вотчыннае ўладанне Андрэя Багалюбскага, які ў 1157 перанёс сюды сталіцу Уладзіміра-Суздальскага княства. У выніку Мангола-татарскага нашэсця (1238) страціў эканам. і паліт. значэнне. У 1299— 1325 рэзідэнцыя рус. мітрапалітаў. Да сярэдзіны 14 ст. У. — адм. і культ. цэнтр Паўн.-Усх. Русі. 3 1719 У. — цэнтр правінцыі, з 1778 — намесніцтва, з 1796 — губерні. У 1858—62 праз У. пракладзена Маскоўска-Ніжагародская чыгунка. Праз У. праходзіла вядомая дарога

ссыльных «Уладзімірка». 3 1944 цэнтр Уладэімірскай вобл. Захаваліся помнікі Уладзіміра-Суздальскай школы дойлідства: «Залатыя вароты» (1158— 64) — белакаменная арка з паўцыркульным скляпеннем з туфу і надбрамнай царкдой (ладноўлена ў 1469 арх. В.Ярмоліным, нерабудавана ў 1810); Уладзімірскі Успенскі сабор, Уладзімірскі Дзмітрыеўскі сабор\ больш познія цэрквы: Успення Багародзіцы (1649), Мікшіы ў Галеях'(1732—35, нарышкінскі стыль), Мікіты (1762—65, барока) і інш. 3 1781 У. заМ доўваўся паводле рэгулярнага плана ў стылі класіцызму (дзярж. ўстановы, 1785; гандл рады, 1787—90). У 20 ст. праведзены вял. рэстаўрацышіыя работы номнікаў горада. У 1960 устаноўлены помнік 850-годцзя У. (скулын. Д.Рабічаў, арх. АДушкін). Створаны Уладзіміра-Суздальскі гіст.-арх. і маст. музей-зашведніх. Помніхі У. ўхлючаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Літ.: С к в о р ц о в А.Н., Ст рог ова Л.П., Ш а г о в а О.А Владаммр: Путеводнтель-справочннк. Ярославль, 1984; Д м н г• р м е в Ю . А , Д я т л о в а Н.Н., Савмнов a Р.Ф. Улнцы Владамнра. Ярославль, 1989. У Л А Д ЗІМ ІР (?— 1216), к дязь полацкі. Яго дзейн асць алісан а ў «Хроніцы Лівоніі» Генры ха Латвійскага, дзе ён названы каралём П олацка (Woldemaro de Ploceke; на думку М .І.Ермаловіча, яга імя бы ло Валадар). Вёў барацьбу супраць ням . кры жакоў, якія ўварваліся ва Усх. П ры балты ку, папярэдне дазволіўдіы нем цам -католікам лрапаведншкую дзейн асць y землях ліваў. У пач. 13 ст. атры мліваў даніну ад ліваў і латгалаў, У 1203 і 1206 y саю зе з лівамі рабіў паходы на Рыгу, асаджаў дям. крэпасці Іксю оль і Гольм. У 1210 і 1212 вымушаны заклю чы ць дагаворы з крыжакамі, паводле якіх П ол ац к страціў Ніжняе Падзвінне. П адрыхтаваў сумесны паход палачан і літоўцаў н а Рыгу, y дзень вы ступлення н еч ак ад а ламёр. Г.В.Штыш У Л А Д ЗІМ ІР , ім я 2 лілскіх князёў 13 ст., якія часам атаясамліваюцца. 1) К н язь пінскі ў пач. 13 ст. Магчыма, сы н тураўскага кн. Святаполка Юр'евіча. У лам ін аецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1204 (салраўдная дата падзей 1208), калі белзскі кн. А ляксандр Усеваладавй захаліў У ладзім ір-В алы нскі, «тогда же яш а В олоддмера ГІдньскаго». Далейшы

«Залатыя вароты» ва Уладзіміры.

лёс паланёнага У. невядомы . Верагодна, яго сы н ам быў лін ск і кн. Расціат 2) К н язь п ін скі ў 1220-я г. Верагодна, сы н л інскага кн. Расціслава. У 1228 гал іц к а-валы н ск і кн. Д аніла Раманавіч

адабраў y Расціслава Ч артары й ск і захапіў y палон яго дзяцей, верагодна, і У. У 1229, калі Д аніла Рам анавіч л ай шоў y паход на К ракаў, то «оставмста же в Берестмн В олоддмера П нньского, a оугровьчаны, м берестьяны стеречд земле оть ятьвязь». 3 Б ярэсц я У. разам з берасцянамі пайш оў н а яцвягаў і разбіў іх. Сынамі У. бы лі Ф ёдар, Д зям ід і Юрый (?— 1262), ш то к н яж ы лі ў П інску ў 1262, — ап ош н ія вядом ы я пінскія князі з дынастыі Ізяславічаў. УЛДЦЗІМІР АНДРЭЕВІЧ (?— 28.1.1170), князь берасцейскі. С ы н пераяслаўскага кн. Андрэя Васілевіча. У летапісах уламінаецца з 1149. У 1150 атры м аў Белгародскую воласць, y 1151 — Дарагабуж скую, y 1153 — Б ярэсце (у гэты м годзе дапамагаў вял. кіеўскаму кн. Ізяславу Мсціславічу, які ваяваў з галіцкім кн. Яраславам У ладзіміравічам). В.М .Тацішчаў меркаваў, ш то Б ярэсц е разам з Драгічынам У.А. атры маў ад Ізяслава ў 1149. У 2-й пал. 1150-х г. У.А. атры маў ад Юрыя Далгарукага П ерасол н іц у і ўсе гарады па ц ячэнн і Гарыні. У далейш ы м быў пазбаўлены Б ярэсц я, бо ў 1169 дамагаўся вяртання гэтага горада. УЛАДЗІМІР АНДРІ-ЗЕВІЧ Х РА БРЫ (15.7.1353— 1410), ваен. і дзярж . дзеяч Маскоўскага княства. У дзельны ю іязь серпухаўскі [1358— 1410] і бароўскі [1386—1410]. У нук Івана I Каліты, стрыечны брат і п ап л ечн ік Дзмітрыя Іванавіча Данскога. Н еаднаразова ваяваў з паліт. прадіўнікамі М асквы і з ВКЛ (1370, 1379). У час Кулікоўскай бітвы 1380 разам з кн. Д з. М .Баброк - Валынскім камавдаваў засадны м палком, я к і вы рашыў зыход бітвы (за гэта празваны Храбрым). У 1382 каля г. В олак Л ам скі разбіў перадавы атрад хана Залатой Арды Тахтамыша, чы м паскоры ў яго адыход з Русі. У 1408 кіраваў абаронай Масквы ад войск хана Едыгея, якога прымусіў адстуліць. УЛАДЗІМІР ВАЛАДАРАВІЧ, мяркуемы князь менскі і берасцейскі ў 2 -й пал. 12 ст. Сын менскага кн. Валадара Глебавіча. В.М.Тацішчаў y «Гісторыі Расійскай» паведамляе, ш то У.В. валодаў Менскам і Бярэсцем. Д рагічы нскі кн. Васілька Яраполчыч з дапам огай палякаў і мазаўшан адабраў y яго Бярэсце, але хутка за 9 дзён У.В. ж орсткімі ш турмамі вярнуў горад і адкінуў палякаў да р. Нур. Васілька з дапамогай свайго цесця польскага кн. Л еш ка прымусіў У.В. пакінуць Падляшша і вярнуцца ў Бярэсце. У летапісах У.В. не ўпамінаецца, таму яго рэальнасдь спрэчная. УЛАДЗІМІР ВАСІЛЬКАВІЧ (у хрышчэнні І а а н ; ?— 10.12.1289), к н язь уладзіміра-валынскі. С ы н уладзіміра-валынскага кн. Васількі Раманавіча. П асля смерці бацькі (1269 або 1271) атры маў паўн.-зах. Валы яь з гарадамі УладзімірВалынскі і Бярэсце. Вёў ласляховую барацьбу з літоўскімі і яцвяж скім і кн язямі. У 1273 ваяваў з яцвягамі і прымусіў іх князёў заклю чы ць мір. У 1275

п ры няў удзел y вял. паходзе галіцкага кл. Л ьва Д аділавіча сулраць вял. к н язя ВКЛ Трайдзеня, y якога ў 1276 захаліў гарады С лонім і Туры йск. У гэты м годзе заклаў г. К ам ян ец з веж ай я к заслону ад наладаў літоўцаў. У 1277 пасланы татарскім ханам Нагаем супраць Літвы, вёў аблогу Гародні. Ваяваў з мазавецкімі князям і. Збудаваў y Б ярэсці новы я гар. ўм ацавадлі, мураваную вежу, царкву св. П ятра. У Л А Д ЗІМ ІР MAHAMÂX, У л a д з і м ір Усеваладавіч Манам a х (y хры ш чэнні B a с і л ь, 1053— 1125), вялікі кн язь кіеўскі [1113— 25]. С ы н вял. кн. Усевалада Яраславіча [1078— 93] і М ары і — дачкі візант. імператара К анстанцш а М аламаха (адсю ль яго празванне). К няж ы ў y Растове (1066— 70), С м аленску (1070— 72,1077— 78), У ладзіміры-Валылскім (1072— 76), Ч арн ігаве (1 0 7 6 — 77,1078— 93), П ераяславе (з 1093). Ііры хіл ьн ік м оцнай велікак н яж ац кай улады. Арганізаваў і ўзначаліў ваен. паходы 1103, 1107, 1111 сулраць полаўцаў і часова слы л іў іх набегі н а Русь. У 1077 слаліў ваколіцы Ііолац к а, y 1084 разрабаваў М енск, не пакінуўш ы «ні чалядзіна, ні скаціны ». Запрош ан ы н а вял. княж ан не ў час Кіеўскага паўстання 1113, пад ураж анлем якога зрабіў устулкі нар. масам (гл. Статут Уладзіміра ' М анамаха 1113). Ваен. і ды пламат. ш ляхам спы ніў міжусобны я войлы , адлавіў рэальную велікакняж ацкую ўладу на 3/ 4 тэр. Кіеўскай Русі. Імкнуўся падларадкаваць П олацк а-М ен скую зям лю , y 1118 захапіў y пал о н м ен скага кн. Глеба Усяслаеіча. Аўтар аўтабіягр. «П авучання» сваім дзецям (гл. «Павучанне Уладзіміра Манамаха»), У Л А Д ЗІМ ІР СВЯТАСЛАВІЧ (у хры ш чэн ні Васіль; ? — 1015), вялікі к н язь кіеўскі [980— 1015]. ІІазаш лю бны сы н вял. кіеўскага кн. Святаслава Ігаравіча і клю чл іц ы -раб ы н і М алуш ы Любячанкі. 3 969 к н язь -л ам е сн ік y Ноўгарадзе. У час жорсткіх усобіц пасля смерці С вятаслава (972) уцёк y С канды навію , адкуль вярнуўся з атрадам варагаў y Ноўгарад і вы гнаў свайго брата Яраполка Святаславіча. К аля 980 руш ыў на Кіеў. П а дарозе захапіў П олацк, забіў там кн. Рагвалода, яго ж онку і сыноў, a князёўну Рагнеду Рагвалодаўну гвалтам зрабіў сваёй ж онкай. П асля захапіў Кіеў і забіў Я раполка. Адваяваў y П ольш чы Ч эрвен ска-П ерам ы ш льскую зям лю (981), рабіў лаходы н а вяцічаў (981— 982), яцвягаў (983), радзімічаў (984). П аш ы ры ў і ўмацаваў межы Кіеўскай Русі, y т.л. засн аваў для абароны ад печанегаў і інш . качэўнікаў гарады -крэпасці п а рэках Трубеж, Сула, Стугна, Асётр, Д зясл а. Каб ум ацаваць сваю ўладу, рэф арм аваў язы чн іц кі культ і ствары ў п антэон гал. багоў н а чале з ІІеру ном. За дапамогу ў задуш энні лаўстання н а тэр. Візадты і (987) атры маў y ж онкі сястру імператара Васілія I I Ганну. Умовай для гэтага ідлю бу стала хры ш чэнне У .С., я к і ў 988— 989 зрабіў хры сціянства

УЛАДЗІМІРА

213

дзярж . рэлігіяй (гл. Хрышчэнне Русі). Пабудаваў y Кіеве велічны храм св. Багародзіцы. П ры У.С. развіваліся зем ляробства і рамёствы , будаўніцтва, засн. ш колы для ладрыхтоўкі служьілай знаці і духавенства. Н аладзіў паліт., эканам. і культ. сувязі з Візанты яй, Балгарьіяй, ГІолыдчай, зах.-еўрал. краінамі. Меў 12 сы ноў ад 5 ж о л а к (1-я Рагнеда). Верагодда, засдаваў г. Ізяслаўль (цялер Заслаўе), названы ім т ак y гонар свайго сын а ад Рагнеды Ізяслава Уладзіміравіча, яком у аддаў y к н яж ан л е яго «отчдду» (зямлю продкаў) — Полацкае княства. П ры клад на ў сярэдзіне 13 ст. кананізаваны лравасл. царквой я к роўнаалостальны святы. У .С. — гіст. дрататып магутнага і ш чодрага кн. Уладзіміра Краснае С онейка з рус. бш ін. Л і т Т о л о ч к о П. Володамнр Святай. Ярослав Мудряй. Кн'ів, 1996. Г.В.Штыхаў. У Л А Д ЗІМ ІР УСЕВАЛАДАВІЧ МАНАМАХ, гл. Уладзімір Манамах. У Л А Д ЗІМ ІРА -В А Л ЬІН С К А Е К Н Я C I ­ BA, стараж ы тнаруская дзярж ава ў басейне верхняга і сярэдн яга ц яч эн д я р. Зах. Буг і лравы х пры токаў верхняга ц яч эн н я р. П ры п яц ь ў 10— 12 ст. Сталіца — г. Уладзімір-Валынскі (цяпер Валы н скай вобл. У краіны ). У знікла ў канцы 10 ст. н а зем лях валынян я к удзел Кіеўскай Русі. П ерш апачаткова тут княж ылі сы н ы Уладзіміра Святаславіча, з 1-й пал. 11 ст. — лаш чадкі Яраслава Мудрага. У кан ц ы 11 — 1-й пал. 12 ст. В алы дь деадларазова бы ла ар эн ай міжусобных войнаў і варожых уварваддяў. У 1084— 1100 (з п ералы нкам і) У.-В.к. валодаў Д авы д Ігаравіч, як і насуперак раш эн ню Любецкага з ’е зда 1097 аб спы ненні ўсобіц і разм еркаванні ўладандяў-вотчы л лам іж к н язям і захаліў і асляпіў церабоўльскага кн. Васільку Расціславіча. Р аш эннем Віцічаўскага з ’езда князёў (1100) У.-В.к. перададзена тураўскаму і вял. кіеўскаму кн. Святаполку Ізяславічу, які пасы лаў сюды кдяж ы ць сваіх сыноў. Адзін з іх, Я раслаў Святалолчы ч, пасля см ерці бацькі (1113) стаў ф акты чна незалеж лы м ад К іева правіцелем, але ў 1118 вял. кн. кіеўскі Уладзімір М анамах захаліў У.-В.к., і з 1119 y ім правіў яго сы н А ндрэй. Наступныя вял. кіеўскія к н язі таксама імкнуліся аддаць уладзіміра-валы нскі лрастол сыду або інш. бліж эйш аму сваяку. У 1134— 54 ва У.-в.к. правіў Ізяслаў М сціславіч. У 1-й пал. 12 ст. ў залеж дасці ад У .-В.к. злаходзілася Гарадзенскае княства, y 2-й пал. 12 ст. — турава-пінскія князі; тады ж y яго склад увайш ла Берасцейская зямля. 3 2-й лал.

12 ст. У .-В.к. ф акты чна незалеж лае. Найб. магутнасці ян о дасягнула лры кн. Рамане Мсціславічу [1170— 1205], які ў барацьбе з буйны мі ф еадалам і Валыді ўмацаваў княж ацкую ўладу, a ў 1199 стаў таксама галіцкім князем , y выніку

214 ____________ УЛАДЗІМІРА чаго ўтварылася адзінае Галіцка-Валынскае княства. Літ:. К о т л я р Н.Ф. Форммрованне террнторюі ii возннкновенне городов ГалндкоВолынской Русн IX—XIII вв. Кмев, 1985; М а й о р о в АВ. Галнцко-Волынская Русь; Очеркм соцнал.-полнт. отношеннй в домонгол. пернод: К н н і ь . бояре м городская обідмна. СПб., 2001. С.В.Пазняк. У Л А Д ЗІМ ІРА -С У ЗД А Л ЬС К А Е К Н Я С ТВА, У л а д з і м і р с к а е вялік а е к н я с т в а , найбуйнейш ая дзяржава П аўн.-Усх. Русі ў 10— 14 ст. Сталіцы: гарады Растоў, Суздаль (з 1125), Уладзімір (з 1157). Д а сярэдзіны 12 ст. ў складзе Кіеўскай Русі, пры кн. Юрыю Далгарукім і яго наш чадках самаст. вял. княства. У 1238 спустош ана манголамі, з сярэдзіны 13 ст. — васал Залатой Арды. Яе ханы пры значалі уладзімірскіх князёў, якія лічы ліся старэйш ы м і ў ІІаўн.-Усх. Русі, часова падпарадкоўвалі сабе б.ч. былых чарнігаўскіх і смаленскія землі, імкнуліся падначаліць Наўгародскую і Пскоўскую феад. рэспублікі. П аступова У ладзімірскае вял. княства распалася на асобны я ўдзельныя княствы , з якіх найб. м оцны м і былі М аскоўскае і Ц вярское. П асля працяглай барацьбы паміж імі ўладзімірскі велікакняж ац кі прастол y 1327 канчаткова перайш оў да маскоўскіх князёў. У 1362 маскоўскі вял. кн. Дзмітрый Іванавіч Д анскі абвясціў Уладзімірскае княства сваёй вотчы най і аб ’яднаў яго з Маскоўскім вялікім княствам. У Л А Д ЗІМ ІРА -С Ў ЗД А Л ЬС К А Я

U IK Ô -

ЛА Д 0Й Л ІД С Т В А , адна з мясц. ш кол стараж.-рус. дойлідства. Склалася ў 12— 13 ст. y перы яд узм ацнення Уладзіміра-Суздальскага княства. Найб. вы явілася ў культавым буд-ве. Пабудовы вы значаліся вы танчанасцю маст. аблічча, гарм анічнасдю ф орм , урачы сты м дэкорам . А дметны я рысы: белакам енная тэхніка, разны я перспекты ўны я парталы, аркатурна-калонкавы я паясы пасярэдзіне вонкавы х сцен, складанапраф іляваны я пілястры з калонкам і. У 1160-я г. існавала буд. арганізацы я, дзе сумесна працавалі м ясц., галідкія і зах,еўрал. (лры сланы я імператарам Ф рьідры хам I Барбароса) майстры. Д а яе ранняга леры яду (12 ст.) адносяцда пом нікі: С паса-П рааб раж эн скі сабор y П ераслаўлі-Залескім, царква Бары са і Глеба ў Кідзекш ы , Уладзімірскі Дзмітрыеўскі сабор, Уладзімірскі Успенскі сабор, П акроваў ІІрасвятой Багародзіцы на Нерлі царква, ансам бль y Багалюбаве (злучаны я лам іж сабой лераходам сабор Раства Багародзіцы і лалац; не захаваўся). У 13 ст. ўзм ацніўся ж ы валісна-дэкар. пачатак: з ’явіліся кілеладобны я закам ары, ш араладобны я «лацеркі» на парталах (сабор Раства Багародзіцы ў Суздалі), разны арнам ент і ш матфігурны я кам пазіды і амаль цалкам пакры валі паверхні фасадаў (Георгіеўскі сабор y Ю р’еве- П ол ьскім ).

Л і т В о р о н і в Н.Н. Зодчество СевероВосточной Русн XII—XV вв. T. 1. М., 1961; Вагнер Г.К. Мастера древнерусской скулыітуры. М., 1966. Г.А.Лаўрэцкі. УЛАДЗІІМІРА-СУЗДАЛЬСКАЯ

Ш К 0Л А

Ж Ы В А ІІІС У , адна з лайб. значны х шксш стараж .-рус. мастацтва. Склалася ў 12 — пач. 13 ст. на тэр. УладзіміраСуздальскага княства пад уш іывам маст. культуры Кіеўскай Русі. Размалёўкі, ж ы вапіс вьілучаю цца лрасветленай адухоўленасцю вобразаў, пласты чнай холеравай леп кай, вы танчаны м каларытам, падкрэслен ай мадументальнасцю : размалёўкі Д змітры еўскага сабора ў г. Уладзімір (каля 1197), абраз «Дзмітрый Салунскі» (кан. 12 — пач. 13 ст.). Выдатны м пом нікам дэкар. м астацтва з ’яўляю цца медны я лаўд. вароты (1222— 28) сабора Раства Багародзіцы ў г. Суздаль, н а якіх тэхнікай залатой наводкі вы кад ан ы сю ж этны я і арнам ентальны я камлазіцы і, багатыя лін ей н ы м і рытмамі. УЛАДЗІМІРАЎ Ігар Пятровіч (1.1.1919— 20.

3.1999), расійскі акцёр, рэж ы сёр. Нар. арт. С С С Р (1978). С кончы ў ленінградскія карабельны (1943) і тэатр. (1948) ід-ты . 3 1949 y Л енінградскім т-ры імя Л ен ін скага кам самола, з 1956 y Вял. драм. т-ры імя Горкага, з 1960 гал. рэж ы сёр (да 1986) і акц ёр Л енінградскага т-р а імя Л енсавета (у 1991— 95 наз. Адкры ты т-р). Яго акц ёрскія работы вылуч а л іс я ' натуральнасцю і адначасова ўнутр. зн ачнасцю , рэж ы сёрскія — глыбокім л р ан ік н ен н ем y сутнасць твора, м узы чнасцю , гумарам. Сярод роляў: Гаеў («Віш нёвы сад» А .Чэхава), праф есар П раабраж эн скі («Сабачае сэрда» паводле М .Булгакава), Ё н («С тарамодная камедыя» А.Арбузава і ў аднайм. фільме). ГІаставіў л ’есьі: «Пігмаліён» Б.Ш оу (1962), «Таня» А рбузава (1963), «Рамэо і Джульета» У .Ш экспіра (1964), «Трохграш овая одера» Б.Брэхта і К.Вейля (1966, 1983), «Варш аўская мелодыя» Л .Зоры на (1967), «Дульсінея Табоская» А.Валодзіна (1973), «Злачы нства і кара» лаводле Ф .Дастаеўскага і «Віш нёвы сад» Чэхава (абедзве 1978), «П ад адны м дахам» Л .Разум оўскай (1986), «Заўтра бы ла вайна» даводле Б.В асільева (1987), «Хэпі эн д адмяняецца» («Ахвяра») М .Ф раці (1995) і інш . Зды м аўся ў кіно: «Твой сучаснік», «Адваротная сувязь», «Утаймаванне агню», «Казкі... казкі... казкі старога Арбата», y тэлеф ільмах «Вялікае нродістаянне», «М ая справа» і інш. Паставіў фільм «Ліш ні білет» (1983). Л.В.Календа. У Л А Д ЗІМ ІРА У М ірон К анстанцінавіч (салр. Ш э н ф і н к е л ь ; 27.11.1879, г. Х ерсон, У краіна — 20.3.1925), адзін з а р га н ізат а р аў і к ір а ў н ік о ў П а л е с к а г а к-та РС Д РП , сав. дзярж. дзеяч. Скончыў Х ерсонскае с.-г. вучы ліш ча (1898). Вёў работу ў Гомелі л а стварэнні і аб ’ядн ан ні с.-д. арг-ц ы й П алескага р -д а, лоты м y Е кацяры даславе, Адэсе, Л уганску і інш. 3 1904 старш ы ня П алескага к-та, дэлегат ад яго н а III з ’ездзе Р С Д РП (1905). У рэвалю цы ю 1905— 07 y Гоме-

лі, рэдактар легальнай с.-д. газ. «Труд». У 1906 сасланы ў Сібір, y маі 1908 уцёк за мяжу. У Кастр. рэвалю цы ю 1917 узначальваў харч. ўлраву Петраграда. У 1919 чл. РВС і старш ы ня асобай харч. камісіі Паўд. фронту. 3 1921 на дзярж ласадах y У С С Р і Р С Ф С Р , з ліст. 1924 дам. старш ы ні В С Н Г С С С Р . У 1925 чл. Ц В К С С С Р. У Л А Д ЗІМ ІРА Ў П ётр Уладзшірашч (31.12.1854, г. К азань, Расія — 1902, лаводле інш . звестак, ласля 1913), рускі філолаг-славіст і гісторы к літаратуры; адзін з заснавальнікаў беларусазнаўства. Д -р рус. славеснасці (1888). Скончыў К азанскі ун-т. 3 канца 1880-х г. праф. Кіеўскага ун-та. Аўтар кніг і артыкулаў, пры свечаны х стараж .-слав. л-рам. Праблемам стараж .-бел. л -р ы і гісторыі старабел. мовы лры свяціў лрацы «Жыціе св. А ляксея, чалавека божага ў заходнярускім перакладзе канца XVI ст.»

(1887) , «Агляд лаўднёварускіх і заходнярускіх пом нікаў лісьм енн асці ад XI да XVII ст.» (1890) і інш . У сваёй асн. працы «Доктар Ф ран ц ы ск Скарына. Яго лераклады, друкаваны я выданні і моваі (1888) разглядаў лы танні, звязаныя з ж ы ццём і дзейнасцю Ф .Скарыны ў шырокім гіст.-культ. кантэксце. Тэзісы да працы (выд. асобнае) пра лінгва-тэшалагічны я аслекты дзейнасці Скарыны і суадносіны яго леракладаў і іншамоўдых вы данняў той лары (напр., чэшскай Бібліі, 1506) не страцілі навух. каш тоўнасці да наш ага часу. Выявіў новы я дакументы пра Скарыну, даволі лоўна аднавіў яго біяграфію, падрабязн а лраалалізаваў вы дадні, адзначыў іх асаблівасці, наватарства і значэнне для бел. і ўсх.-слав. культур. Даследаваў мову вы данняў С кары ны , якую лічыў узорам бел. мовы лач. 16 ст., a таксама інш ам оўны я лінгвістьм н ы я запазычанні, ш ры ф ты вы дандяў. le:. К нсследованню о «Велнком зерцал». Казань, 1885; Введенме в нсторюо русской словесноста. Кмсв, 1896; Научное юуісіше апокрнфов — отреченных кнш- в русской лнтературе во второй половнне XIX ст, Кжв, 1900; Древняя русская ллгерагура Квевскоге пермода XI—XIII вв. Клев, 1900. Літ:. М е з н е р А.В. Русская словесность I с XI до XIX столетня включнтельно: Бвблвоір, указ. Ч. 1—2. СПб., 1899— 1902; Булахов М.Г. Восточнославянскне языковеды. T. I, Мн., 1976; Н е м н р о в с к м й Е.Л По следам Францнска Скорнны: Док. повесть. Мн., 1990. Ю.АЛабынцаў. У Л А Д ЗІМ ІРА Ў С ім яон (н. 8.2.1925, с. Івад ян е, Балгары я), балгарскі перакладч ы к і літаратуразнавец. Скончыў Саф ійскі ун-т (1961). Пераклаў на балг. мову рам ады «Атланты і карыятыды» І.Ш ам як ін а (1980), «Плач гіерапёлкі» І.Ч ы гры нава (1981), аповесці «Здрада» і і «ІІастка» В .Бы кава (1965), «Шлюбная | ноч» (1975) і «Гандлярка і паэт» (1978) Ш ам якін а, «Л явон Бушмар» К.Чорнага (1978), п ’есы «Брама неўміручасці* ! К .К рапівы (1975), «Апошняя інстанцыя» М .М атукоўскага (1976), «I змоўклі птушкі» Ш ам якін а (1979), «Пагарэль- I цы» А .М акаёнка (1980), «Паўлінкаі I

I

Я.Купалы (1982), апавяданн і Я .К оласа, I ВАдамчыка, Л .Гаўры лкіна, М .Гіля, ) ГДалідовіча, А.Дударава, А.Ж ука, В.Іпатавай, Л .К алодзеж нага, У .К араткевіча, АКудраўца, І.П таш нікава, Б .С ачанкі, М .Стральцова і інш . У кладальнік анталогій бел. прозы «Дзесяць сучасны х беларускіх апавяданняў» (1977) і «Пад пошум дубоў» (1981),. a таксам а зборнікаў выбр. твораў К .Ч орнага, К араткевіча, Кудраўца, С ачанкі. Аўтар артыкулаў і даследаванняў пра творчасць бел. пісьменнікаў, бел. л-ру. Н еаднаразова наведваў Беларусь. Літ.: Н і к і ф a р о в і ч В. Пазначана любоўю // Далягляды, 1985. Мн., 1985. УЛАДЗІМІРАЎ Ю ры й Кузьміч (н.

1,1.1942, г. К асцярова У ладзімірскай вобл., Расія), арты ст балета, педагог. Нар. арт. С С С Р (1987). С кончы ў М аскоўскае харэагр. вучьш іш ча (1962). 3 1962 артыст, з 1988 педагог y Вял. т-ры ў Маскве. П ерш ы вы канаўца партый: Юнак («Геолагі» М .К арэтн ікава), П астух («Вясна свяш чэнная» І.С травінскага), Ікар («Ікар» С .С ланім скага), С танцыйны муж ык («Ганна Карэніна» Р.Шчадрына), Іван Грозны («Іван Грозны» на муз. С .П р ак о ф ’ева), Бенядзікг («Кахашіем за каханне» Ц .Х рэннікава), Дон Кіхот («Ры цар сумнага вобраза» на муз. Р.Ш трауса). С ярод інш . роляў: Прынц («Ш чаўкунок» П .Ч айкоўскага), Спартак («Спартак» А.Хачатурана). Зды маўся ў фільмах-балетах («Іван Грозны», 1978). Лаўрэат М іж нар. конкурсаў артыстаў балета ў Варне (Балгары я, 1966), Маскве (1969, усе 1-я прэміі).

Ападкаў 480— 550 мм за год. Р эк і бас. Волгі — А ка з К лязьм ай, пры токі К лязьмы — Ш арна, Кіржач, П екш а, Н ерль, Судагда. Глебы падзолісты я, дзярнова-падзолісты я, н а аполлі ш эры я л ясн ы я і ц ем наколерны я карбанатны я, па далінах р э к алю віяльны я. П ад лесам (хвоя, бяроза, асіна, елка) каля 42% тэр. Нац. парк М яш чора. У.в. — індустр.-аграрны рэгіён Расіі. У структуры валавой прадукцы і на долю прам -сц і і буд-ва пры падае 42,8%, сельскай гаспадаркі 11,3%, сф еры паслуг 45,9%. Гал. галіны прам -сці: м аш ы набудаванне і м еталаапрацоўка (41,7% кошту прамысл. прадукцыі), харчасмакавая (16,5%), элекграэнергетыка (11,2%), лёгкая (5,8%), хім. (5,7%). М аш ынабудаванне і металаапрацоўка (вы тв-сць трактароў і дэталей д а іх, экскаватараў, цеплавозаў, элекгравозаў, элекграрухавікоў, аўта- і рады ёвы м яральны х прылад, станкоў, стралковай зброі, матацыклаў, тэлевізараў, абсталявання для тэлеф онны х станды й, тэкст. прам -сц і і інш ,), харчасм акавая (малочная, м ясн ая, кансервавая, лікёра-гарэлач ная і інш .). УЛАДЗІМІРСКАЯ

ВОБЛАСЦЬ

Маштаб 1:6 0 0 0 0 0 0 ЯРАСЛАУ.СКАЯ 6« Л./ СМАЛЕНСНА-

.

іАляксандраў ОКадьчуг оКіржач Юр’е ■236

УЛАДЗІМІРСКАЯ В О Б Л А С Ц Ь Размешчана ў цэнтры еўрап. ч. Рас. Ф едэрацыі. Утворана 14.8.1944. Пл. 29 тыс. км2. Нас. 1604 тыс. чал. (2000), гарадскога 80%. Ц энтр — г. Уладзімір. Найб. гарады: Каўроў, М урам, Гусь-Хрустальны, Аляксандраў, Кальчугіна, Вязнікі. Паверхня — слабахвалістая раўніна. На ПнЗ С м аленска-М аскоўскае ўзв., якое пераходзіць ва У ладзімірскае Аполле (выш. да 236 м). Н а П д і У забалочаныя М яш чорская і Н ерльская нізіны. Карысныя вы капні: вап някі, гліны, кварцавыя пяскі, торф і інш . К лімат умерана канты нентальны . С ярэдняя т-ра студз. -11 °С, ліп. 17 °С.

В ы тв-сць элекграэнергіі 1,9 млрд. кВт гадз (1999), пераваж на на Ц Э С . У лёгкай прам -сц і вы лучаю цца тэкст. (баваўняная, ільняная), ш вейная, трыкат., абутковая галіны. Развіта хім. (гумаватэхн. і ш іастмасавы я вы рабы, смолы, ш кловалакно), ш кляная (тэхн. ш кло, хрусталь, посуд), каляровая металургія (пракат, посуд), дрэваапр. (піламатэры ялы , м эбля), вы тв-сць буд. матэрыялаў. М аст. пром ы слы (вышыўка, ю велірны я вы рабы, лакавая мініяцю ра). Сельская гаспадарка м алочна-м яснога кірунку з развіты м бульбаводствам. С.-г. ўгоддзі займ аю ць каля 1 млн. га, пасяўныя пл. — 0,5 млн. га (1999). Вырошчваюць збож ж авы я (пш аніда, жыта, ячмень, авёс), тэхн. (лён), бульбу і агародніну, карм авы я культуры. У раёнах Уладзімірскага А полля — садоўніцгва. Гадую ць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак, коз, к оней (уладзімірская цяж кавозная парода). Даўж. чы гунак 929 км, аўтадарог з цвёрды м пакры цдём 5522 км (2000). Гал. чы гункі М асква— Уладзім ір— Н іж ні Ноўгарад, М асква— Мурам — К азань, М асква— А ляксандраў— Іванава. Суднаходства па рэках Ака і К лязьм а (у ніж нім цячэнн і). П а тэр. У.в. праходзідь газаправод, які злучае Ц энгр. і Волжскую газаправодны я сістэмы . У Л А Д ЗІМ ІРС К А Я

•УЛАДЗІМІР

/дагд:

-Хрустальцы

(рлаўскі

215

ІЯЗНІКІ

Камешкаі

ОЦусь-

УЛАДЗІМІР-ВАЛ Ы Н С К І, горад y Валынскай вобл. У краіны . К аля 40 тыс. ж.

(1999). Чыг. станцы я. П рам -сц ь: харч. (цукр., кансервавая і інш .), ш вейная, мэблевая. У спенскі сабор. (1160), Васільеўская царква (к ан ец 13 — пач. 14 ст), палаты епіскапаў (16 ст.). Ўпершыню ўтіамінаецца ў летапісе пад 988 як горад-крэпасць Уладзімір. У 12 ст. ўваходзіў ва Уладзіміра-Валынскае княсМва, з 1199 — Галіцка-Валынскае княства. 3 1370 y ВКЛ. У 1431 атрымаў магдэбургскае права. Пасля Любмнскай уніі 1569 y складзе Рэчы Паспалітай. Паводле трэцяга падзелу Рэчы Шталітай (1795) Уладзімір y складзе Зах. Валыні адышоў Расіі і наз. У.-В. У 1919 далучаны да Польшчы, з 1939 y складзе Украіны, y Валынскай вобл. У Вял. Айч. вайну акупіраваны (1941—44) ням.-фаш. войскамі.

УЛАДЗІМІРСКІ

>

/

Меленкі

Выкса

Касімаў

Ц Я Ж К А В 03Н А Я

ІІА Р 0 Д А к о н е й. Вы ведзена ў 1930— 50 y гаспадарках У ладзімірскай і Іванаўскай абл. (Расія) скры ж аваннем узбуйнены х мясц. запраж ны х к оней з пародамі клейдэсдальскай, ш айрскай, суфолк. Зацверджана ў 1946. Выкарыстоўваюць ддя п ал яп ш эн н я мясц. цяж кавозны х парод. Жывёлы масіўныя, сухога целаскладу. Галава вял. і цяжкая, шыя доўгая і мускулісзая, спіна падоўжаная, ногі сухія з добра развітымі суставамі. Выш. ў карку 158— 161 см. Маса кабыл 550, жарабцоў 700 кг. Масць гнядая ці цёмна-гнядая, з бельімі метамі на галаве і нагах. Вызначаюцца вял. цяглавай сілай, высокай працаздольнасцю, устойлівасцю да хвароб. У Л А Д ЗІМ ІР С К І Д З М ІТ Р Ы Е Ў С К І СА-

Уладзімірскі Дзмітрыеўскі сабор

Б 0 Р , п о м н ік рус. архітэктуры Уладзіміра-Суздальскай школы дойлідства ў г. Уладзімір (Расія). П абудаваны, верагодна, y 1194— 97. Н апачатку ўваходзіў y ком плекс кн яж ац кага палаца. Урачыстьі і велічны 1-купальны 4-слуповы храм вы лучаецца строгімі прапорцы ямі, складанай арнам ентальнай разьбой на фасадах, калон кам і аркатурнага пояса. Разьба пічы льна пакры вае 8-калонны барабан купала, архівольты, капітэлі перспекты ўны х парталаў. У ін тэр’еры захаваліся фрагменты ф рэскавай размалёўкі 12 ст. («Страш ны суд», рус. і візант. майстры ). Х рам паш кодж аны ў 16 і 18 ст., y 1837— 39 рэстаўры раваны , цалкам адноўлены ў 1941— 52 (арх. А.Сталетаў). Сабор уключаны Ю Н ЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.

216

УЛАДЗІМІРСКІ

Літ.: В о р о н м н Н.Н. Зодчество СевероВосточной Русн XII—XV вв. T. 1. М., 1961; B a г н е р Г.К. Скулытгура Древней Русм, XII в. Владамнр. Боголюбово. М., 1969. Т.А.Лаўрэцкі. У Л А Д ЗІМ ІР С К І У С П Е Н С К І С А Б 0 Р , пом н ік рус. архітэкіуры Уладзіміра-Суздальскай школы дойлідства ў г. Уладзімір (Расія). Быў гал. храмам УладзіміраС уздальскага кн яст ва. П аб у д ав ан ы ў 1158— 60 (п е р аб у д а в а н ы п асл я паж ару ў 1185— 89) з белага кам еню . Храм 6-стаўповы , 5-неф авы , 3-апсідны з 5 купаламі. Вял. светлавы барабан абапіраецца на своеасаблівую канстр. сістэму: спалучэнн е ветразяў з 8 папярочны мі аркам і-тром пам і. С цены звонку апяразвае аркатурны пояс з калонкамі. П ерабудову і капітальны рамонт храма праводзілі ў 14, 18 ст.; y 19 ст. арх. І.К арабутаў аднавіў яго перш апачатковы я формы . У 1810 да сабора прыбудавана званіца, y 1862 — пры дзел Георгія. У ін тэр’еры храма — ф рэскі 12— 13 ст. (ф рагменты ), работы А.Рублёва і Данііл а Ч орнага (1408); адзін з найб. грандыёзны х іканастасаў, створаны Рублёвым (захаваўся ф рагм ентарна). Сабор уключаны Ю Н Е С К А y спіс Сусветнай спадчыны. Л і т В о р о н н н Н.Н. Зодчество СевероВосточной Русн XII—XV вв. T. 1. М., 1961. Г.А.Лаўрэцкі. У Л А Д ЗІМ ІРС К І-Б У Д А Н А Ў Міхаіл Ф лягонтавіч (1838, с. Бараздзіно Вянёўскага р-н а Т ульскай вобл., Расія — 7.4.1916), расійскі гісторы к права. Д -р гіст. н. (1874), праф. (1857). С кончы ў 'Гульскую духоўную семінары ю (1857) і Кіеўскі ун-т (1864). У 1869-—74 вы кладаў гісторыю рас. права ў Д зямідаўскім л іц эі ў Я расл аўлі, з 1875 y К іеў ск ім ун-це. 3 1882 гал. рэдактар кіеўскай Часовай камісіі для разбору стараж. аклаў, з 1887 старш ы ня гіст. т-ва Н естара-летапісца. Вывучаў гісторыю права Расіі, У краіны, Беларусі, Л ітвы і Польшчьі. Аўтар прац «Н ямецкае права ў Ііо л ь шчы і Літве» (1868), «Н асельніцтва паўднёва-заходняй Расіі ад пал. XIII да пал.

XVII ст.» (1886), «М аёнткі Літоўскай дзяржавы» (1889), «Агляд гісторы і рускага права» (1886, 7-е выд. 1915) і інш. Л і т М я х а л ь ч е н к о С.Н. Кяевская школа в росслйской нсторнографян. М.; Брянск, 1997. Дз.У.Караў. У Л А Д ЗІМ ІРЭ С К У (Vladim irescu) Тудор (каля 1780, с. Уладзімір y Валахіі, цяпер Румынія — 27.5.1827), кіраўнік паўстання 1821 y Д унайскіх княствах. У рус.-тур. вайну 1806— 12 камандаваў атрадам рум. добраахвотнікаў на баку Расіі. У студз. 1821 узначаліў сял. паўстанне ў Валахіі (ахапіла і ч. М алдовы ), якое напачатку бы ло н акіраван а супраць панаванн я ў краіне тур. стаўленікаў грэкаў-ф анары ётаў, але сты хійна набыло характар анты феад. вайны .

21.3.1821 У. заняў Бухарэст і пачаў правідь Валахіяй, але быў вы муш аны дзя-

ліць уладу з кіраўніком грэч. паўстанцаў К.Іпсіланці. У маі 1821 У. без бою здаў Бухарэст пераўзыходзячы м сілам туркаў. Іпсіланці беспадстаўна абвінаваціў У. ў здрадзе, ён быў схоплены грэч. паўстанцамі і забіты. Яго імя бы ло пры своена рум. добраахвотнідкай ім х. ды візіі, якая ў 1944— 45 зм агалася супраць ням .-ф аш . войск. y складзе Ч ы рв. Ар-

феад. раздробленасці. 3 1275 князь брэст-куяўскі. Задуш ыў наўстанні ням. патрыцыяту ў П ознані (1310) і Кракаве (1311), накіраван ы я супраць аб’яднання краіны. Ваяваў суііраць Брандэнбурга (1316— 17 і 1326— 29) і Тэўтонскага ордэн а (1327— 32), перам ог войскі ордэна ў бітве каля в. П лоўцы (1331).

м іі.

УЛАДЗІСЛАЎ II ЯГАЙЛА, гл ЯгайіА

УЛДДЗІСЛАЎ І Л а к е т а к (Wladystaw I Lokietek; паміж 3.3.1260 і 19.1.1261 — 2.3.1333), польскі кароль [1320— 33] з ды насты і Пястаў. Даў пачатак паліт. аб’яднанню П олы пчы і ліквідацы і яе

УЛАДЗІСЛА Ў II I Варненчык (Wladyslaw III Wamenczyk; 31.10.1424— 10.11.1444), кароль ІІолы нчы [1434—44] і Венгрыі [1440— 44]. Сын Ягайлы і Соф’і Д руцкай (Г альш анскай). 3 палкаводцам Я.Хуньядзі ўзначаліў вы ступленне аб'яднаны х польска-венгерскіх войск (1443) суітраць Турцыі. У жн. 1444 заключыўу г. Сегед перам ір’е на 10 гадоў, якое спы ніла наступленне туркаў на Балканах. У бітве пад Варнай (адсюль яга пасм яротная м януш ка) войска У. Ill разбіта і сам ён загінуў.

Уладзімірскі Успенскі сабор.

УЛАДЗІСЛАЎ IV В а з а (9.6.1565, в Лобзаў каля Кракава, Полыпча — 20.5.1648), кароль польскі і вял. князі ВКЛ [1632— 48], тытулярны цар маскоўскі і ўсяе Русі [1610— 34], тытулярны кароль ш ведскі [1632— 48]. Сын караля польскага і вял. к н язя ВКЛ Жыгімонта I I I Вазы. У пачатку вайны Рзт Паспалітай з Расіяй 1609— 18 y час распаду Тушынскага лагера і ўцёкаў Ілжэ-. дзмітры я II баяры і дваране тушынцы 14.2.1610 заклю чы лі з Жыгімонтам III дагавор пра абранне яго сы на царом. 2-і падобны дагавор заклю чы ла ў жн. 1610 «сямібаяршчына». Ж ы гім онт III не адпусціў y М аскву сы на, a ў 1612 той бьіў ф арм альна дэтранізаваны . У 1617—18 У. IV узначаліў няўдалы паход на Маскву. Удзельнічаў y войнах Рэчы Паспалітай з Т урцы яй (1621) і Швецыяй (1626— 29). П асля смерці Жыгімонта III н а эл ек ц ы й н ы м сойме 8.11.1632 У. IV абраны каралём польскім і вял. князем ВКЛ. П асля вайны Расіі з Рэччу Паспаліт ай 1632— 34 паводле Палянаўскт міру 1634 У. IV адмовіўся ад тытула цара. У. IV нраводзіў талерантную палітыку ў дачы ненн і да правасл. царквы Рэчы П аспалітай. У 1632 легалізаваў правасл. іерархію н а чале з кіеўскім мітрапалітам. К азац кія паўстанні на Украіне ж орстка падаўляліся. У. IV, я к і бацька,. імкнуўся завалодаць ш ведскім тронам, таму ў час 'Грыццацігадовай вайны 1618— 48 падтрымліваў непапулярны сярод ш ляхты саю з з герм. імператарам: С м ерць У. IV супала з пачаткам аншфеад. і нац.-вы зв. вайны на Украіне. I Літ.: C z a p l i n n s k i W. Wladystaw IV jego czasy. 2 wyd. Warszawa, 1976; W i s n e r H . Wladystaw IV Waza. Wroclaw etc., 1995.

А.П.Грыцтя

Уладаіслаў IV. Гравюра П.Понціуса з партрэта П.Рубенса.

УЛАДЬІКА А ляксандр Станіслававіч (н.

17.3.1951, в. М ацькаўцьі Вілейскага р-на М інскай вобл.), бел. вучоны ў галіне вірусалогіі. Д -р мед. н. (1993). СкончыўІ 1-ы М аскоўскі мед. ін-т (1978). 3 1982 y I Н Д І эпідэм іялогіі і мікрабіялогіі (з 1995 I кіраўнік аддзела). Н авук. працы па гіб-І

рыдомнай тэхналогіі (м онакланальны я антыцелы да асабліва небяспечны х вірусаў з мэтай іх ды ягносты кі), паходжаіші, эвалюцыі і механізмах ф арміравання новых надзвы чайны х інф екцы й і інш. Тв:. Локалнзацмя м предваршельная характсрмстнка антлгенных сайтов (В-эгштопов) в белке нуклеокапсмда внруса Ласса (у сааўт. ) / / Вонр. внрусолопш. 1993. № 1; ЛожнополоЮгельные реакцнн прн лабораторной даагіюстнхе вярусных гемморагяческях лвхорадок Ласса, Марбург, Эбола н СГШДа (у сааўт.) // Там жа. 1997. № 2. УЛАЖ&ННЕ АБ ІІАКА РАН НЯХ К Р Ы МІНАЛЬНЫХ I ІІА П РА Ў Ч Ы Х 1845— 85, асноўная кры н іда дзею чага кры мінальнага права ў Рас. ім перы і ў 1846— 1917. К ады фікацы я ўлаж эн ня пачата ММ.Спяранскім і заверш ана ў 1845. Уведзена ў дзеянн е з 1.5.1846. Н еаднаразова перапрацоўвалася і дапаўнялася, каб прыстасаваць устарэлы я нормы да новых умоў. У рэд акц ы і 1885 дзейнічала да 1917. Больш ая частка раздзелаў нры свечана ахове грамадска-паліт. ладу дзяржавы. Усе кры мін. правапаруш энні падзяляліся н а з л а ч ы н с т в ы і ў ч ы н к і. С істэма пакаранняў была крайне суровая. М еры пакаранмя падзяляліся на 2 асн. разрады : кры м інальныя, спалучаныя з пазбаўленнем правоў стану (см яротная кара, ссы лка на шаргу, на пасяленне), і гіапраўчыя (аддаванне ў ары ш танц кія роты, зн яволенне ў турму і інш .), 11 родаў і 35 стуненей. Асобна прадугледжваліся накаранні для асоб, якія належ алі да саслоўяў, непадлеглых ц ялесн ы м пакаранням (дваранс, купцы вы ш эйш ы х гільдый і інш.), і для ўсіх Інш. асоб, да якіх ужывалася біцдё розгамі, бізунамі і да т.п. Артыкулы аб дзярж. злачынствах (раздз. 3) прадугледжвалі пакаран н і ў выглядзе пазбаўлення ўсіх правоў стану і, апрача таго, смяротную кару, ссы лку н а катаргу (пажыццёва або н а 20 гадоў) і інш .

сродкаў танц а з уласцівы м спалучэннем ж ыццёвага і ўмоўнага, псіхал. глы бінёй і ліры змам, паэты чнасцю пласты чны х ліній: Адэта — Адылія («Л ебядзінае возера» П .Ч айкоўскага), М ары я («Бахчысарайскі фантан» Б.А саф ’ева), Ж ы зэль («Жызэль» А.Адана), Дж ульета («Рамэо і Джульета» С .П р ак о ф ’ева). С ярод інш. партый: Д зіян а («Эсмеральда» Ц .П уні), П апялуш ка, К ац яры н а («П апялуш ка», «Сказ аб к ам ен н ай кветцы» П р а к о ф ’ева), Параш а, Тао Хоа («М едны коннік», «Чы рвоны мак» Р.Г ліэра) і інш . Зн ял ася ў маст. фільме «Салістка балета» (1946), y ф ільм ах-канцэртах і ф ільм ебалеце. Яе творчасці пры свечаны дак.

УЛАНАВА Галіна С яргееўна (8.1.1910, С.-Пецярбург — 21.3.1998), расійскдя артыстка балета, педагог. Н ар. арт. С С С Р (1951). Герой Сац. П рацы (1974, 1980). Ганаровы чл. Амер. акадэм іі мастацтваў і навук (1960). С кончы ла Л енінградскае маст. вучылішча (1928). 3 1928 салістка Ленінградскага т-ра оперы і балета імя Кірава; з 1944 в яд у ч ая с а л іс т к а Вял. т-ра ў Маскве, з 1960 балетмайстар-рэпетытар y ім. Развівала п р ы н ц ы п ы і традыцыі рус. балетнай ш колы . М астацтву У. характэрны гарм онія ўсіх вы разных

217

ліі) і кулы. цэнтр краіны. Лёгкая прам-сць (га р б а р н а я , ш арсцяная, лям цавая, кам вольная і інш .), палііраф . камбінат, вы тв-сць буд. матэрыялаў; дрэва- і металаапр. прадпры емствы, аўтарамонтны з-д, харч. прам -сць. 4 Ц Э Ц . А Н М анголіі, ун-т. Музеі. 4 тэатры , y т.л. оперы і балета. Засн. ў 1639 ях качавая (з 1778 аселая) рэзідэнцыя кіраўніха ламаісцкай царквы ў Манголіі пад назвай Apro (Урга). 3 1706 наз. Іх-Хурэ (Вял. манастыр), з 1911 — НійслалХурэ (Сталічны манастыр). 3 2-й пал. 18 ст. Іх-Хурэ -— рэзідэнцыя маньчжурскага амбаня (намесніка) і адм. цэнтр Манголіі Знешняй. У 1911— 15 Нійслэл-Хурэ — сталіца манг. феадальна-тэакратычнай дзяржавы, з 1915 — гал. горад аўт. Знеш. Манголіі. У 1919 акупіраваны кіт. войскамі, y лют. 1921 — атрадамі рас. белагвардзейцаў. У ліп. 1921 вызвалены Манг. нар. арміяй тіры падтрымцы Чырв. Арміі. У ліст. 1924 перайменаваны ва У.-Б. і стаў сталіцай Манголіі. У л Ан -ДА б Ан , Г у м б а л ь т а х р ы б е т. У Кітаі, y горнай сістэме Наньшаня. Даўж. каля 250 км. Вьші. 5300— 5400 м. Слаба расчлян ён ы , перавалы на выш. больш за 4000 м. С кладзены пераважна з асадкавы х парод. Л андш аф ты халодны х пусты нь. Л едавікі. Н азваны імем A .Гумбальта. У Л А Н 0Ў С К А Я Э вяліна Людвігаўна (3.6.1860, г. Н авагрудак Гродзенскай губ. — 31.10.1915), рэвалю цы янерканародніца. С кончы ла ф ельчарскія курсы ў Пецярбургу. За рэв. дзейн асць y 1879 ары ш тавана і саслана н а 3 гады ў А лонецкую , поты м y Вяцкую губ. 3 1883 y Х аркаве, уваходзіла ў групу нарадавольцаў. У 1884 зн яволена ў Бутырск у ю ту р м у ў М а с к в е , д зе п р а в я л а 22-дзённую галадоўку. Асуджана па «працэсе 21-го» і ў 1886 вы слана на 5 гадоў y Іркуцкую губ. У 1889 разам з інш . палітссы льны м і падпісала пратэст супраць свавольства і бязлітаснасці мясц. улад, за ш то асудж ана д а пажы ццёвага пасял ен н я ў Сібіры (у 1890 тэрм ін абмежа-

УЛАЖбнНЕ АЛ ЯКСЕЯ М ІХ А Й Л А ВІЧА 1649, гл. ў арт. Саборнае ўлаж энне 1649. УЛАЖЭННЫЯ KAM1CI1, часовы я калегіяльныя органы ў Расіі ў 18 ст. Скліш іся для кады ф ікацы і законаў, якія набывалі сілу пасля Саборнага ўлаж эння 1649. Усяго бы ло скл ікан а 7 У.к.; найбуйнейшая (сход усерасійскіх саслоўных прадстаўнікоў) скл ікан а К ацяры най II y 1767— 1769.

УЛАН-УДЭ

Г.Уланава ў ролі Джульеты. фільм «Галіна Уланава» (1963) і тэлефільм «Свет Уланавай» (1981). Д зярж. прэм іі С С С Р 1941, 1946, 1947, 1950. Л енінская прэм ія 1957. П рэм ія Г.П аўлавай (1958, П ары ж ). П рэм ія О .П арселі (1988, М ілан). Літ.: Л ь в о в - А н о х н н Б.А Галнна Уланова. 2 нзд. М., 1984; Галнна Уланова / Автор-сост. ААДайняк. Мн., 1998; K р a в ч е н к о Т.Ю. Галнна Уланова. Смоленск, 1999. Ю.М.Чурко.

УЛАн БАТАР, (У л a a н б a a т a р), го рад, сталіца М анголіі. Разм еш чаны ў даліне р. Т ола (бас. р. Селенга), на выш . 1300— 1350 м. Вылучаны ў самаст. адм. адзінку. 680 тыс. ж. (1997, з г. Налайха). Вузел чы гунак і аўтадарог. М іжнар. аэрапорт. Гал. прамысл. (больш за V 2 валавой прамы сл. прадукцы і М анго-

ваны да 14 гадоў). 3 1905 y Пецярбургу, y 1907 уступіла ў партыю эсэраў. Сустракалася і перапісвалася з Ў.Г.Карален кам , як і ўвасобіў яе ў вобразе ссыльнай дзяўчы ны -рэвалю ц ы янеркі ў апавяд аннях «Дзіўная» і «Дзеўку прывезлі». Э.А.Карніловіч. УЛ А Н -У ДЙ , горад, сталіца Бураціі, y Расіі. Разм еш чан ы на р. Селенга, пры ўпадзенні р. Уда. Засн. ў 1666 я к казацкае зімоўе У дзінскае, горад з 1783. Да 1934 наз. Верхнеудзінск. 370 тыс. ж.

(1999). П ры стань. Вузел чыгунак і аўтадарог. Буйны прамысл., навук. і культ. цэн тр рэспублікі. Асн. галіны прам-сці: м аш ы н абудаван н е і м еталаапрацоўка (з-ды: авіяц., лакаматыва-вагонабуд., суднабуд., прыладабуд., «Электрамаш ына», маставых метал. канструкцы й і інш ), харч., лёгкая (суконная), дрэваапрацоўчая. В ы тв-сць буд. матэры ялаў (буйны ш клян ы з-д). Бурацкі навук. цэнтр Сіб.

218

уланы

аддз. Рас. АН . 4 ВН У 4 тэатры , y т.л. оперы і балета. 5 музеяў. Арх. п о м н ій : А дзігітрыеўскі сабор (1714), царква Троіцы (к ан ец 18 — пач. 19 ст.), Вял. і М алы я гандл. рады і Гасціны двор (1803— 1856). У Л А Н Ы (польскае ulan ад тур. oglan хлопец, слуга), 1) прадстаўнікі знаці Залат ой Арды, як ія вялі свой радавод ад наш чадкаў Ч ы нгісхана, ш то не атрьімалі трон. С ярод татар ВКЛ перш ы мі У. бы лі к н язі А санчуковічы , якія, верагодна, паходзілі ад аднаго з наш чадкаў Дж учы -хана, кн. А санчука. У войску ВКЛ У. сю іадалі асобную харугву, якая ў 1631 налічвала 179 дымоў. У 16— 18 ст. У. ў ВКЛ разгалінаваліся на некалькі родаў; валодалі маёнткамі, неслі вайсковую службу ў конніцы , вы зваляліся ад падагкаў, мелі многія правы ш ляхты.

3 2-й пал. 17 ст. плем янны я адрозненні ў гатар ВКЛ паступова зніклі, і У. перасталі істотна вы лучацца сярод інш. ваен.-служ ы лы х родаў, захаваўш ы ў асобны х вы падках назву «У.» ў прозвіш чах (напр., М алю ш ы цкія-У .). 2) Від лёгкай кавалерыі. У перш ы ню У. з ’явіліся ў 13— 14 ст. y манг.-тат. войску я к часці конніцы , узброенай к о п ’ям і з флю герамі, узначальваліся членам і ханскай сям ’і. ГІершыя ў Еўропе уланскія часці з ’явіліся ў 16 ст. ў П олы дчы і ІЗКЛ. Я ны фарміраваліся з аселых тут татар-У. Н апачатку мелі вы клю чна татарскае адзенне, поты м ад яго захаваўся толькі галаўны ўбор з квадратны м верхам — уланка. У 18 ст. У. я к від кавалеры і з ’явіліся ў Аўстрыі і Прусіі, y пач. 19 ст. — y Ф ранцы і. Н а ўзбраенні ў іх бы лі пікі з флю герамі, пазней пісталеты, з

Да арт. Уланы. Радавы Польскага уланскага палка. Канец 18 ст.

сярэдзіны 19 ст. — карабіны . У Рас. імперыі ў 1797 указам ім ператара П аўла I з урадж энцаў б. ВКЛ сф арм іраваны 2 кав. палкі, узброены я ш аблям і і пікамі: К онн а-польскі тавары скі і Л ітоўска-татарскі, але назвы «У.» ян ы не мелі. У 1803 сф арм іраваны л ей б-гварды і уланс й полк. У 1803— 12 сф арм іраваны або пераўтвораны з драгуйскіх болы п я к 10 уланскіх палкоў, y т.л. Літоўскі уланскі і Татарскі уланскі палкі. У 1812 улан•скія палкі сф арм іраваны ў Літ оўскіх войсках 1812 (на баку Ф ранц ы і). П асля вайны 1812 y рас. арміі ствараліся новыя уланскія палкі, y т.л. лей б-гварды і У ланскі цэсарэвіча (з урадж энцаў бел. і літ. губерняў; 1817). Д а 1830 існавалі 2 гвардзейскія і 21 арм ейскі уланскія палкі. У 1882 уланскія палкі (акрам я 2 гвардзейскіх) пераф арм іраваны ў драгунскія, y 1907 адноўлены . У 1914 рас. кавалерыя мела 2 гвардізейскія і 17 армейскіх уланскіх палкоў. У. ліквідаваны ў пач. 1918. У Войску П ольскім y міжваенны перы яд (1920— 39) існавалі 27 палкоў У. Л і т Г р ы ц к е в і ч А.П. 3 гісторыі паселішчаў татар y Беларусі / / Весці АН БССР.

Сер. грамад. навук. 1981. № 6; K a н a п a ц • к і І.Б., С м о л і к А І .. Гісторыя і культура беларускіх татар. Мн., 2000; О х л я б в н к в С.Д. Нз мстормм росснйского мундара. М, 1996. С. 64—74; В а л ь к о в н ч А Н а лоле честн / / Родана. 2000. № 11; D um in S. Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Ksiçstwi Litewskiego. Gdansk, 1999. І.Б.Ханапацкі, А.М.Лукашэвіч. У ЛАРЫ , г о р н ы я і н д ы к і (Tetraogallus), род птуш ак сям. фазанавых атр. курападобных. 5 відаў. Пашыраны на Каўказе, y Азіі. Ж ы вуць на горнш лугах да выш. 4000 м. Даўж. да 10 см, маса да 3 кг. Апярэнне глініста-шэрае з дробнымі чорнымі плямхамі, на баках і шыі каштанавыя палоскі. Кршы шырокія. Ногі моцныя, y самцоў з кароткай шпорай. Кормяцца парасткамі, пупышкамі, кветкамі, насеннем, цыбулінамі; птушаняты — насякомымі. Манагамы. Адкладваюць да 6, зрэдку да 12 яец. Аб'ект палявання. 1 Э.Р. Самусенка. УЛАСАВЁЦ А ляксандр Ігнатавм (8.8.1901, в. Л апацічы Слуцкага р-на М інскай вобл. — 23.1.1945), Герой Сав. Саю за (1943). С кончы ў Ленінградскую ш колу ваен. зн осін (1928). У грамадз. вайну 1918— 20 парты зан. У Чырв. Дрміі з 1932. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Сталінградскім, С цяпны м , 2-м Укр. франтах. Стралк. полк на чале з палк. У. вы значы ўся ў баях на тэр. Днепрапятроўскай вобл. (У краіна) 26.9.1943, дзе пад агнём праціўніка фарсіраваў Д няпро, захапіў і паш ы ры ў плацдарм, пры чы ніў зн ачны я страты ворагу ў жывой сіле і тэхніцы , чы м садзейніча} поспеху наступальнай аперацы і. Загінуў н а тэр. П ольш чы.

Тэатр оперы і балета ў г. Улан-Удэ.

Да арт. Уланы Сутычка кавалерыстаў на пісталетах y эпоху напалеонаўскіх войнаў.

Улары: 1 — каспійскі; 2 — каўказскі.

i

1

УЛАСАЎ Аляксандр Васілевіч (1.11.1900, с. Вял. Кош а Селіж араўскага р -н а Цвярской вобл., Расія — 25.9.1962), расійскі архігэктар. Акад. (1947), прэзідэнт Акадэміі архітэклуры СССР (1955—56). С кончы ў М аскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1928). 3 1931 выкладаў y М аскоўскім арх. ін-це. Адзін з заснавальнікаў Усерас. т-ва (у 1929—32 Усесаюзнага аб ’ядн ан н я) пралетарскіх архітэктараў. 3 1944 гал. архітэктар Кіева, y 1950— 55 — М асквы . Асн. работы: y М аскве — К ры м скі

Беларусь. У публікацы ях на старонках газ. «Н аш а ніва» закран аў значны я падзеі ірам адска-паліт. ж ы цця, выступаў супраць паліты кі цары зму, палемізаваў з праціўнікам і бел. нац. адрадж эння (арт. «П акуль беларус спаў векавечны м сном...», 1908; «Хаўрусныя бапячкі», 1910; «Валасное земства і жылы», 1911; «Ш то думае народ аб школах», 1912; і інш .). А святляў розн ы я аспекты сац.эканам . ж ы ц ця бел. зям ел ь (арт. «Аб гарадах», «Аб ткацтве на Беларусі», абодва 1909; «Аб эк ан ам іч н ы м палаж энйі

УЛАСАЎ

219

1941— 42. П а прапанове І.В .С таліна пры значаны нам. камандую чага Волхаўскім фронтам. В ясной 1942 з 2 -й ударнай арміяй апы нуўся ў акруж энні, y ліп. трапіў y гіалон і перайш оў на бок ворага. Узначаліў «Камітэт вы звалення народаў Расіі» (К В Н Р ), a таксам а Рускую вызваленчую армію, салдат і аф іц эраў якой наз. «ўласаўцамі». У маі 1945 У. захоплены Чы рв. Арміяй. П аводле пры гавору Ваен. калегіі Вярх. суда С С С Р пакараны смерцю . УЛАСАЎ

мост (1936— 38, інж. Б.К анстанцінаў), комплекс стадыёна ў Лужніках (1955, y аўг. калекгыве; Л ен ін ская прэм ія 1959), генплан і асобныя ч. ансамбля Ц энтр. парку культуры і адпачы нку імя М .Роркага (1935—41); забудова вул. Краппіацік y Кіеве (план 1945— 47, y аўт. калектыве; Дзярж. прэм ія С С С Р 1950). Літ:. А с т а ф ь е в а - Д л у г а ч М.Н. АВласов / / Зодчме Москвы. М., 1988. Кн. 2. УЛАСАЎ Аляксандр Мікітавіч (28.8.1874, г. Вілейка М інскай вобл. — 11.3.1941), бел. грамадскі і культ. дзеяч, выдавец, публіцыст. С кончыў політэхн. ін-т y Рьізе (1905). Адзіл з арганізатараў і актывістаў Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ), член яе Ц К . Рыхтаваў да друку газ. «Наша доля», y 1906— 14 бьіў рэдакдарам-выдаўцом газ. «Наша m a». За публікацыі супраць самадзяржаўя неаднойчы пры цягваўся да суд. адказнасці. Адзін з заснавалы іікаў бел. выдавецкага т-ва «1Іаша хат а» ў Вільні. У 1912 y Вільні наладзіў вы данне с.-г. час. *Саха», y 1914 y М ш ску — краязн. часопіса Для бел. моладзі «Лучынка». У 1914—17 служыў y царскай арміі. flâ n e ­ rai з’езда воінаў-беларусаў Зах. фронту ўхастр. 1917, Усебеларускага з'езда 19П. Як прадстаўнік правага крыла БС Г y лют. 1918 увайшоў y вы канаўчы к-т паліт. аб’яднання «Менскае беларускае прадстаўніцтва». У крас. 1918 кааптавады ў склад Рады Беларускай ІІароднай Рхпублікі, y снеж. 1919 пасля яе расколу ўвайшоў y прэзідыум Найвышэшйай рады Беларускай Народнай Рэспублікі. У Зах. Беларусі на выбарах y ліст. 1922 абраны ў польскі сейм як беспарты йны . Цесна супрацоўнічаў з Беларускім пастскім клубам. А рганізатар і адзін з кіраўнікоў Таварыства беларускай школы. Пад яго апякунствам дзейнічала ў 1922—29 Радашковіцкая беларуская гімназія імя Ф .С кары ны . У вер. 1939 вітаў вызваленчы паход Чырв. Арміі ў Зах.

наш ага краю», 1910; «Эміграцы я ў Амерыку», 1911; «Дарагоўля харчовых прадуктаў і вы ваз іх за граніцу», 1912; «Аб дарогах y Беларусі», 1913, і інш .). Выказваў апты м ізм наконт перспектыў развіцця гаспадаркі Беларусі. Аўтар працы «Аб гаспадарцы на хутары і ш нурах» (1909). П ісаў пра развіццё харч. прам -сц і, апублікаваў эканам . нары с «Беларусь. Літва» (1917). Ш эраг артыкулаў пры свяціў сац .-эк ан ам . і культ. адрадж энню Беларусі, яе дзярж . самастой н асц і («Я буду чы ноўнікам», «Пасля вайны», «Валасная і местачковая палітыка», «П расвета Беларусі» і інш .). У 1930-я г. пісаў успам іны «3 майго ж ы цця» (захаваліся не поўнасцю ). 16.10.1939 ары ш таваны органамі Н К У С па абвінавачан ні ў «ш піёнска-лравакатарскай дзейнасці», 29.11.1940 Асобай нарадай пры Н К У С С С С Р асуджаны як «сацыял ьн а-н еб ясп ечн ы элемент» на 5 гадоў зн явол ен н я ў папраўча-працоўны х лагерах. Вы сланы ў С іблаг (Н овасібірская вобл., Расія). П ам ёр ад «паралічу сэрца» (паводле даведкі) н а ст. М ары ін ск (цяпер К ем ераўская вобл.; паводле інш. звестак — н а этапе ў г. Арол ці Рэспубліды М ары й Эл, Расія). Рэабілітаваны ў 1961. Тв. \ Дні жыцдя / / Шляхам гадоў: Гіст.-літ. зб. Мн., 1990; Якуб Колас і «Наша ніва» / / Маладосць. 1992. № 11. А.М.Вабішчэвіч.

УЛАСАЎ А ндрэй А ндрэевіч (1901, в. Л ам акіна Н іж агародскай вобл., Расія — 1.8.1946). Ген.-лейт. (1942). С кончы ў В ы ш эйш ы я кам андны я курсы «Выстрал» (1929), з 1935 вучыўся ў Ваен. акадэміі імя Ф рунзе. У 1938 накіраваны ваен. саветнікам y Кітай. 3 1939 y С С С Р; камандаваў ды візіяй, з 1941 — механізаваным корпусам, y час абароны Кіева (1941) камандаваў 37-й арміяй. У вер. 1941 трапіў y акруж энне, але вы йшаў з яго. ГІрызначаны камандую чы м 20-й арміяй, якая вы значы лася ў час М аскоўскай наступальнай аперацы і

Ігар Уладзіміравіч (н.

11.2.1944, станцы я А базерская П лясецкага р -н а А рхангельскай вобл., Расія), бел. ж ы вапісец. С кончы ў Бел. тэатр.маст. ін-т (1975). 3 1979 вы кладае ў М інскім маст. вучы ліш чы. П рацуе ў розных ж анрах станковага жывапісу. Сярод твораў: тэм аты чны я кампазіцы і «Лета 1945 года» (1985), «М астак і мадэль» (1985, 1986), «Ўрок жывапісу» (1995); пейзаж ы «Лугі» (1976), «Хутар» (1985), «Стары М інск» (1986), «К анец

І.Уласаў. Лета 1945 года. 1985. лета» (1987), «Яблыні ў квецені» (1994), «Л ош ы цкі пейзаж», «Раніца. Туман» (абодва 1995); партрэты З.Х амяню к, Д.Галай (абодва 1976), С аш кі (1992); нацю рморты і інш . Т ворчасць вылучаецца ім кн ен нем перадаць тонкія святлопаветраны я эф екты , гарманічнай пабудовай калары сты чнага ладу, кампазіцы йн ай раўнавагай.

УЛАСАЎ

Уладзімір Аляксандравіч (7.1.1903, М асква — 1986), расійскі і кіргізскі кампазітар; адзін са стваральнікаў кірг. прафес. муз. т-ра. Нар. арт. Кіргізіі (1946). Засл. дз. маст. Расіі (1947). Нар. арт. Расіі (1973). С кончы ў М аскоўскую кансерваторы ю (1929). 3 1926 ды ры ж ор і кампазітар М аскоўскага маст. т-р а другога, з 1936 кіраўнік 1-га муз. т-ра ў г. Ф рунзе, y 1943— 49 ды рэкгар і маст. кіраўнік М аскоўскай ф ілармоніі. Сярод твораў: оперы «Айчу-

220 _________________УЛАСАЎ рэк» (паст. 1939), «М анас» (паст. 1946; абедзве з В.Ф ерэ і А .М алды баевы м), балет «Асель» (паст. 1966). Адзін з аўгараў музыкі (1946) і аўтар новай рэдакцы і музыкі (1978) Д зярж. гімна Кірг. ССР. Аўтар мемуараў «Сустрэчы» (1979). Дзярж. прэмія Кіргізіі 1970. УЛАСАЎ Уладзіслаў П ятровіч (н.

7.3.1929, г. Дзямідаў С м аленскай вобл., Расія), бел. акцёр т-р а лялек. Засл. арт. Беларусі (1969). 3 1945 артыст С маленскага абл. т-р а лялек. 3 1956 y Бел. дзярж. т-ры лялек. Х арактарны акцёр. Яго мастацтву ўласцівы вы сокапраф ес. майстэрства валодання лялькай, востры пласты чны м алю нак ролі, адметная моўная пераканаўчасць персанажа. Выкарыстоўвае маскі, ж ывы план, пры ёмы адкрытага лялькавадж эння. С ярод роляў: Т руфальдзіна («Кароль-Алень» Я .С пяранскага паводле К.Гоцы ), Аладзін («Чароўная л ям п а Аладзіна» Н .Гернет паводле ўсх. казак), Я м еля («Па ш чупаковай волі» Л .Тарахоўскай), Раджа («Інданезійская казка» Б.Бахм уіоўскага і С .П опіка), салдат Д аніла («Птуш ынае малако» А .Тудароўскай і Б .М ятальнікава), Рэж ы сёрш чы каў («Вясёлы цырк» А н.Л яляўскага), Ш вей к («П ры годы бравага салдата Ш вейка» паводле Я.Гаш ака), П онцій Пілат(«М айстар і Маргарыта» паводле М .Булгакава), Твар эц («Боская камедыя» І.Ш тока) і інш. С.Ф.Юркевіч. УЛАСАЎ Ю ры й Іванавіч (1.1.1924, г. Кохма Іванаўскай вобл., Расія — 11.9.1976), бел. акцёр. Засл. арт. Бёларусі (1961). С кончы ў М аскоўскае гар. тэатр. вучьшішча (1944). 3 1944 y Брэсцкім абл. драм. т-ры . Вы канаўца роляў героіка-драм. плана. М астацтва вы значалася арганічны м спалучэннем вы разнага зн еш няга малю нка з унутр. пераканаўчасцю . Л епш ы я ролі ў бел. рэп ертуары: П інчук, Ермаш оў («Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча), Іваноў («Усяго адно жыдцё» А М аўзон а), Ш ы ковіч («Сэрца на далоні» паводле І.Ш ам якіна), Тата («Зацю каны апостал» А .М акаёнка), Малахаў, М атусевіч («А пош няя ш станцы я», «Н аследнік» М .М атукоўскага), М оніч («Грэш нас каханне» А .Дзялендзіха). Сярод інш. роляў: Ц яцераў («М яш чане» М .Горкага), Алег Кашавы («М аладая гвардыя» паводле А.Ф адзеева), Віхтар («Іркуцкая гісторыя» А.Арбузава), Ярмоха («Характары» паводле В .Ш укш ы на), дзядзька Вано («Не тры вож ся, мама!» паводле Н .Думбадзе), Яга («Атэла» У .Ш экспіра). А.А.Лабовіч. УЛАСАЎ Ю ры й Пятровіч (н. 5.12.1935, г. М акееўка Д анецкай вобл., Украіна), расійскі спартсмен (цяж кая атлеты ка), пісьменнік, публіцыст, паліт. дзеяч. Засл. майстар спорту С С С Р (1960). Нар. дэп. С С С Р (1989), Расіі (1993). Скончыў Ваенна-паветр. інж. акадэмію імя М.Я.Жукоўскага (1959). Ч эм піён XVII А лімп. гуль-

няў (1960, Рым) y цяж кай вазе; сярэбраны пры зёр XVIII Алімп. гульняў (1964, Т окіо). Ч эм п іён свету (1959, 1961, 1962, 1963), Еўропы (1959—64), С С С Р (1959— 63). 29-разовы рэкардсм ен свету (1959— 69).

7’«.: Себя преодолеть. 2 нзд. М., 1965; Белое мгновенне. М., 1972; Соленые радостм. М., 1976; Справедлмвость снлы. Л., 1989; Огненный крест. Ч. 1—2. М , 1991—92. УЛАСЕНКА Ілья Архіпавіч (19.7.1902, г. Добруш Гомельскай вобл. — 11.5.1963), Герой Сав. С аю за (1943), ген.-м аёр (1954). У Чырв. Арміі з 1932. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Сталінградскім, Ц энтр., 1-м Бел. франтах: нач. палітаддзела, нам. кам андзіра стралк. дывізіі. П алк. У. вы значы ўся 23— 25.25.9.1943 y баях каля с. Глебаўка К іеўскай вобл., дзе асабісты м пры кладам мабілізаваў воінаў на паспяховае фарсіраванне Д н япра, зам ац аванне на плацдарме і адбіццё варож ых контратак. Д а 1957 y Сав. Арміі. УЛ А СН А СЦ Ь, пры сваенне, набы ццё нечага ў сваю пры належ насць і ўладу; сістэма аб’ектыўных адносін паміж людзьмі ў п р ац эсе вы творчасці, разм еркаван ня, абмену, спаж ы ван ня, якія характарызую ць пры сваенне сродкаў вытв-сді і л р ад м етаў с л а ж ы в а д н я . А д н осін ам У. ў грамадстве належ ы ць галоўная роля, бо аснову эканам . ж ы цця складае працэс вы тв-сці, ш то адбы ваецца ў лэўн ай гіст. ф орме. У. на сродкі вы тв-сці і ў лерш ую чаргу л а сродкі працы я к іх актьіўную частку характары зуе сутнасць сац .-эк ан ам . адносін, як ія паную ць y дадзены м грамадстве. Заканадаўства ўсталаўлівае лрававы я норм ы , ш то рэглам ентую ць грам адскія адносіны , звязаны я з валоданнем, кары сталнем , распарадж эндем маёмасцю , як ая належ ы ць розн ы м асобам або дзярж аве. Т.ч. эканам. адносіны набы ваю ць форму юрыд. адносін, a суб’екты У. дадзяляю цца лравам У. Разм еркавадл е аб ’ектаў У. лам іж суб’ектамі залеж ы ць ад вы нікаў грамадскага ўзнаўлення. К .М аркс разглядаў У. y сувязі з адносінамі да прадметаў, «як да сваіх уласных». У Кодэксе Н алалеона (Ц ы вільды кодэкс Ф ранцы і) сцвярдж алася, дгго «ўласнасць ёсць права кары стацца і распарадж ацца рэчам і найболы д абсалю тньім чынам». У Рэслубліцы Беларусь y адлаведнасці з яе К ансты туцы яй і цы вільны м кодэксам пры зн аю цц а і гарантуюцца раўнапраўны я ф орм ы дзярж аўнай і лры ватнай У. Д зярж ава дае ўсім роўныя правы для аж ы цц яўлендя гасп. і інш. дзейн асці (акрам я забароненай законам) і гарантуе роўную абарону і роўны я ўмовы для развіцця ўсіх форм У. Нетры, воды, л ясы з ’яўляю цца вы клю чнай У. дзярж авы . Зем лі с.-г. пры зн ач эн н я таксам а знаходзяцца ва У. дзярж авы . Закон ам могуць бы ць вы значаны і інш . аб’екты , якія знаходзяцца толькі ва У. дзярж авы , або ўстаноўлены асобы парадак пераходу іх y лрыватную У. ГЛМаслыка.

УЛАСНАЯ С ІС Т Э М А АДЛІКУ цела, сістэма адліку, звязаная з дадзеным целам так, ш то ўсе пункты гэтага цела I знаходзяцца ў стане слакою адносна яе. : Цела мож а рухацца з ласкарэннем ( y I т.л. вярцецца) адносна інш. цел, з якімі можа бы ць звязан а інерцыяльная сісгтт \ адліку. таму ў агульным выпадку У.с.а. | з ’яўляецца неінерцыяльнай сістэмай адлі- I ку. Такая, напр., У.с.а. нестабілізаванага Ш С З ,— ж орстка звязан ая з ім сістэма | каарды нат і зам ацаваны на сладарожні- { ку гадзіннік, як і адлічвае час.

I

У ЛАСН Ы РУХ 3Ô P K I, бачнае вуглавое I лерам яш чэн не зоркі па нябеснай сферы I за год. С кладаецца з салраўднага пера- | м яш ч эн ля зорк і і ўяўнага (паралактыч- I нага) зруш эння, якое адлюстроўвае рух С онечнай сістэмы (разам з Зямлёй) y прасторы. Зм ела становіш ча зоркі з га- I давы м перы ядам з л ры чы ны руху Зяші | вакол С онца (гадавы паралакс) ва У.р.з. I не ўваходзіць. Звы чайна У.р.з. не nepa- I выш ае сотых доляў вуглавой секунды, I радзей дасягае дзесяты х доляў і вельмі I рэдка цэлых секунд дугі. Найб. У.р.з. — I 10",27 y зоркі Барнарда ў сузор’і Змея- I носец. Д ля вы зн ачэн н я дакладнага I У.р.з. вы мяраю ць каарды наты зоркі лраз некалькі дзесяткаў гадоў. Вядомы ! ўласны рух болы л я к 250 тыс. зорак. I У.р.з. ўлічваю ць лры вы значэнні геагр. I каарды нат на Зямлі, y службе часу i I інш . А.А.Шымбалёў. I УЛАСНЫ ЧАС y т э о р ы і а д н о с - І н a с ц і, час, вы м ераны па гадзінніку ва ўласнай сістэме адліку рухомага дела. I Ч ас л рац як ан н я якога-н. лрацэсу, вы- 1 м ераны назіральнікам л а-за межамі це- I ла, дзе адбы ваецца працэс, залежыць ад , адноснай скорасці дазіральніка і цела. Пры вымярэннях удалечыні ад прыцяг- I вальных цел (гл. Прыцягненне) карыстаюцца I спец. адноснасці тэорыяй. Калі вымярэюгі I праводзяць y інерцыяльнай сістэме адліку (ла- I бараторнай сістэме), адносна якой цела руха- I ецца з пастаяннай скорасцью v, то прамежак I У.ч. Дт звязаны з прамежкам часу At назі- I ральніха суадносінамі: Дт = Д I \1 v / r . дзе с — скорасць святла ў вакууме. УЛАС'НЫЯ BAI'Â HHI, тое, дгго свабод- I ныя ваганні. У Л А С Н Ы Я ІМ Ё Н Ы , словы або спалуч эн н і слоў, ш то служ аць для вылучэння лрадм ета дум кі з раду падобных, яго інды відуалізацы і і ідэнты фікацыі. Да У.і. адносяцца: уласньш асабовыя імёны, мянушкі ці побытавьм імёны, якімі мясц. жыхары называюць сваіх суседзяў за характэрныя рысы ў іх абліччы, паводзінах (Мільгун, Кашміргівы, Ступа); псеўданімы, пад якімі выступаюць пісьменніхі, артысты і інш. У.і. лічацца мянушкі свойскіх жывёл (Бялюсь, Рагуля); танонімы — назвы населенш пунктаў, рэгіёнаў, адм.-тэр. адзінак (Пблацк, Радашкбвічы, Старбе Сяло, Грбдзеншчына, Беларўсь); геагр. аб’ектаў (Альпы, Лысая гаpâ, Câxâpa, Палёская нізіна, Грэнландыя, Чбрнае мбра, Фінскі заліў, Нарач, Нёман); астранамічньш назвы (Венёра, Вялікая Мядзвёдзіца, Млёчны Шлях); назвы трансп.

I ]

| j !

I I I

сродкаў, марак машьш («Амкадор-Ікарус», «Аўдзі»), назвы т-ваў, прадпрыемстваў, выдавецгваў (т-ва «Спартак», выдавецтва «Беларўская Энцыклапедыя»), назвы органаў друку, твораў л-ры і мастацтва (газ. «Літаратура і мастацтва», час. «Пблымя», раман «На рбсташ», кінафільм «Перамбга», карціна «Бурлахі на Волзе») і інш. У.і. уласціва адназначнасдь. Яны найб. дакладна выконваюць функцыю наймення. У.і. вывучаюць анамастыка, антрапаніміка, тапаніміка і інш. Літ:. Н н к о н о в В.А. Нмя н обіцество. М., 1974; Ж у ч к е в н ч ВА. Краткнй топонямяческяй словарь Белоруссня. Мн., 1974; Анамастычны слбўнік твораў Якуба Коласа. Мн., 1990. М.Р.Суднік. УМСНЫЯ ХВАЛІ, тое, ш то нармальныя хвалі. УЛАСЦІВАСЦЬ, ф іласоф ская катэгорыя, якая характарызуе той бок прадмета, які абумоўлівае яго адрозненне ці падабенства з інш. прадметамі і вы яўляецца ва ўзаемадзеянні з імі. Кож ная У. мае адносны характар: залеж ы ць ад самога прадмета і ад тых прадметаў, з якімі ён узаемадзейнічае. У сялякая канкрэтная рэч характары зуецца бясконцай колькасцю У., адзінства якіх з ’яўляедца яе якасцю. Адрозніваю ць У. спецы ф ічныя, агульныя і ўсеагульныя (атрыбуты), гал. і негалоўны я, неабходны я і выпадковыя, знеш нія і ўнутр., сумяшчальныя і несумяш чальны я, адцзельныя і неаддзельныя і інш. УЛАСЫ, вад асховіш ча ў Х о й н іц к ім р-не Гомельскай вобл., каля в. Уласы. Створана ў 1981. Пл. 0,3 к м 2, даўж. 800 м, найб. шыр. 400 м, найб. глыб. 5,5 м, аб’ём вады 1 млн. м . Наліўное, напаўняецца вадой Грубчанскага і Уласаўскага каналаў. Абвалавана дам бай даўж.

2,25 км. Сярэдні ш матгадовы сц ёк 5,4 шін. м3. Ваганні ўзроўню вады на працягу года 3,2 м. Выкары стоўваецца для арашэшм с.-г. угодцзяў і рыбагадоўлі. УЛАФ V (Olaf V, Olav; 2.7.1903, каля Сандрынгхема, Вялікабры танія — 17.1.1991), кароль Н арвегіі ў 1957— 91. Генерал і адмірал (1939). 3 ды насты і Ілюксбургаў. С ы н нарв. караля Хокана VII. Скончыў Нарв. ваен. акадэмію і Бейліёл-каледж О ксф ардскага ун-та (Вялікабрытанія). У 2-ю сусв. вайну ў эміграцыі ў В ялікабры таніі (Лондан, 1940—45); y ліп. 1944 — ліп. 1945 вярх. галоўнакамандуючы ўзбр. сіламі Н арвегіі. У 1955— 57 рэгент пры хворым бацьку, пасля яго смерці кароль Н арвегіі (з 21.9.1957). УЛАЦЛЯВАК (W loctawek), горад y цэнтр. ч. ГІолыпчы, н а р. Вісла, y Куяўска-Паморскім ваяводстве (у 1975— 99 цэнтр Улацлаўскага ваяв.). Вядомы з 11 ст. 125 тыс. ж. (2000). Буйны хім. камбінат (вытв-сць пластмас, шдучных валокнаў, лакаў, фарбаў), маш .-буд., металаагір., цэлю лозна-папяровая, ф аянсавая, харч. прам-сць. Арх. помнікі 14—16 ст.

УЛАЦЛАЎСКАЕ В А Я В 0Д С ТВ А (W ojewodztwo W toclawskie), бы лая адм.-тэр. адзінка ў цэнтр. ч. П олы дчы . 3 1999 y складзе Куяўска-П аморскага ваяводства. УЛАШ ЧАН КА Л еанід А ляксандравіч (н. 29.8.1941, в. Н агульная Тарасаўка Д анецкай вобл., У краіна), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1997). С кончы ў Бел. тэатр.-маст. ін -т (1965). П рацуе ў Бел. рэсп. т-ры ю нага гледача. Вы канаўца роляў маладых герояў, станоўчых персанажаў: Рам ан («Сіні снег» Я .Ш абан а), Заслонаў («П аяды нак» М .М атукоўскага), Ф елікс («Ю нацтва ры цара» В.Зуба), М іця («3 лю бім ы м і не расставайцеся» A . Валодзіна), герцаг А рсіна («Д ванаццатая ноч» У .Ш экспіра), Д ’А ртан ьян («Тры муш кецёры» паводле А .Дзю мабацькі), К елер («С тваральніца цуду» У.Гібсана). А саблівасці творчай індывідуальнасці акцёра вы явіліся ў характарных ролях: Кручкоў («Ш нская йшяхта» B.Д уніна-М арцінкевіча), дзед Астап («М іколка-паравоз» паводле М .Л ы н ькова), Гарэцкі («Ваўкі і авечкі» А.Астроўскага), К альм он, Тарталля («Зялёная птушка», «Ш часлівы я жабракі» К.Гоцы), кот Базьш ь («П алёт y краіну мрояў» М .В арфаламеева), Т ата («Ніхто не паверыць» паводле Я .Э кхольм а). Аўтар цыклаў рады ёпастановак «К азкі дзядзечкі Рымуса» (1997— 98), «К азачны я літары» (2000— 01) і інш. Кіраўнік дзіцячай тэатр. студыі «Надзея» (з 1995). Аўтар кн. для дзяцей «Як Верабейка сябра шукаў» (1981), «П туш ка ш часця» (1991). Дз.У. Стэльмах. УЛАШ ЧЫ К М ікалай М ікалаевіч (14.2.1906, в. В іцкаўш чы на Д зярж ы нскага р -н а М інскай вобл.

— 14.11.1986), бел. гісторы к, археограф, археолаг, этнограф , краязнавец, літаратар. Д -р гіст. н. (1964). С кончы ў БДУ (1929). У 1924— 30 працаваў y Бел. дзярж. б-цы і К ніж най палаце БС С Р.

16.6.1930 ары ш таваны па т.зв. справе «Саюза вызвалення Беларусі», y 1931 вы сланы н а 5 гадоў y г. Н ал ін ск Вяцкай вобл. 10.6.1933 асудж аны паўторна, этапіраваны ў М ары інскі папраўча-працоўны лагер (Н овасібірская вобл ), гіасл я ў пас. Суслава Кемераўскай вобл. В ы звалены ў 1935 без дазволу вяртання на Беларусь, вы кладаў y рас. ш колах і тэхніхумах. 3 1939 y Л енінградзе, настаўнічаў. 23.6.1941 ары ш таваны і вы сланы ў г. Златауст Ч эл яб ін с к а й вобл. П ры садзейнічанні акадэм іка A H С С С Р Л .А .Арбелі ў 1942 вы звалены , займаўся вы вучэннем агр. гісторыі Беларусі і Яітвы 19 ст. У 1948 вы кладаў y М аскоўскім ун-це. У 1949 звольнены з працы , рэп рэсіраваны і ў 1951 этапіраваны ў Сібірскі лагер пас. Суслава. Вы звалены ў 1955, вярнуўся ў М аскву, дзе да 1986 працаваў навук. супрацоўнікам Ін -та гісторыі AH С С С Р. Гал. кірункі даследаванняў — праблемы агр. гісторыі, кры ніцазнаўства, археаграфіі Беларусі, айч. летапісання. П ерш ы я публікацы і пры свечаньі нац. кнігазнаўству, археал. раскопкам Б ан-

у л а ш ч ы к ______________ 2 2 1 цараўскага гарадзіш ча (сааўтар С.С.Ш утаў). У м анаграф іі «Перадумовы сялянскай рэф орм ы 1861 г. ў Літве і Заходд я й Беларусі» (1965) паказаў спецыф іку агр. ладу на літ.-бел. землях, узмацненн я там эканам . і сац. зрухаў, a ў выніку развіццё тэндэнцы і, набліж анай да зах,еўрап. краін, па т.зв. прускім шляху, як ая стры млівалася ф еад.-пры гонніцкай сістэм ай царскай Расіі. У «Нарысах па

М.М.Улашчык.

археаграфіі і кры нідазнаўству гісторыі Беларусі феадальнага перыяду» (1973) прааналізаваў акгавы м атэры ял па гісторы і Беларусі, часткова Літвы і Украіны паводле археагр. публікацы й за 1824— 1940, паказаў дзейнасць даследчы каў І.Грыгаровіча, І.Л абойкі, І.Д аніловіча, С .П таш ы цкага, П .Бяссонава, Я .Галавацкага, Дз.Даўгялы, М .ДоўнарЗапольскага, У .П ічэты і інш . y стварэнн і аб ’екгы ўнай карціны бел. мінуўшчыны, раскры ў паліты ка-ідэалаг. тэнд энцы йн асць тагачасны х афіц. выданняў.

2 -я частка гэтага твора [захавалася ў рукапісе, выдадзена- пасм яротна пад назвай «П рацы па археаіраф іі і кры ніцазнаўству гісторы і Беларусі» (уклад. Я .М .К ісялёва, В.У .Скалабан), 1999] пры свечана крытычнаму разгляду зб-каў д а к у м ен та ў па гіс то р ы і Б еларусі 17 — 1-й пал. 19 ст., п а рус.-бел. сувязях 16— 17 ст., в ы д а н н я ў Ін -т а л -р ы А Н БССР, крынідазнаўчых матэрыялаў па бел. л -р ы 19 ст., вы данняў пра ж ыццё і творчасць Я .К упалы і Я .К оласа. 3 задум анага 3-га раздзела (разгляд мемуарны х к ры н іц 19 — пач. 20 ст.) прааналізаваў успам іны Э .Вайніловіча. П ераклаў на рус. мову і падрыхтаваў да выдання «Х роніку Быхаўца» (1966). Складальнік і рэдакгар 32-га (1975) і 35-га (1980) тамоў бел.-літ. летапісаў y серы і Поўны збор рускіх летапісаў. Адшукаў і апісаў Л енінградскі і К раснаярскі спісы «Хронікі літоўскай і жамойцкай». Навук. зн ач н асц ь маю ць гіпатэты чны я меркав ан н і У. пра дзярж .-кансалідую чую ролю стараж. Н аваградка, магчымае летапісанн е ў ім, пра 15 страчаных «рускіх» (бел.) летапісаў, выкарыстаньіх y «Хроніцы» М .С тры йкоўскага, і інш. Аўтар гіст.-этнагр., краязнаўчы х, мемуарных п рац «Бьша такая вёска» (1989), «Хроніка» (1991— 97), «Краязнаўства» (1999— 2000 ). Тв.\ Введенне в нзученяе белорусско-лнтовского летопнсання. М., 1985; Краязнаўства: Нататкі пра бадзянні ў 1924—1929 гг.: 3

222

УЛАШЧЫК

рукапіснай спадчыны. Мн., 1999; Мемуары і дзённікі як крыніцы па гісторыі Беларусі: 3 рухапіснай спадчыны. Мн., 2000; Выбранае. Мн., 2001. Літ. М.М.Улашчык: Біябібліягр. паказ. Мн., 1996; Беларускі гістарычны агляд. 1996. Т. 3, сш. 1 [нумар прысвечаны М.Улашчыку]; Русь—Лятва—Беларусь: Пробл. нац. самосознання в нсторногр. н культурологнм: По матерналам междунар. науч. конф , посвяш 90-летню со дня рожденмя Н ІІ.Улаіднка. М.,1997; М.М.Улашчык і праблемы беларускай гістарыяграфіі, крьшідазнаўства і археаграфіі: (да 90-х угодкаў вучонага). Мн., 1997.

А.К.Каўка. У Л А Ш Ч Ы К Уладзімір Сяргеевіч (н.

3.2.1943, в. В аліцкаўш чы на М інскага р-н а), бел. вучоны ў галіне фізіятэрапіі

У.С.Улашчык

і курарталогіі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1989), Д-р мед. н. (1974), праф. (1980ў Засл. дз. нав. Беларусі (1996). С кончы ў М інскі мед. ін-т (1965). 3 1968 y БелНДІ н е ў р а л о г іі, н е й р а х ір у р г іі і ф із ія т э рапіі. 3 1977 y Бел. мед. акадэміі пасііяды плом най адукацыі (заг. каф едры ), адначасова ў 1983 нам. міністра, y 1986— 91 мінісзр аховы здароўя Беларусі. 3 1993 гал. рэдактар часопіса «Здравоохраненде». Навук. прады па механізмах дзеянн я на арганізм курортных і фіз. фактараў, новых метадах ф ізіятэрапіі розных хвароб і фізіятэрапеўт. апаратуры. Д зярж. прэм ія Беларусі 1986.

7V: Теормя м практнка лекарственного электрофореза. Мн., 1976; Введенне в теоретаческне основы фмзмческой терапнн. Мн., 1981; Очеркя обіцей фшнотерагаш. Мн , 1994. У Л Ё М Ы (араб. y л a м а, мн. л ік ад a л і м літар. — вучоны), мусульманскія багасловы і знаўцы закону і права (шарыяту). Гістары чна займ алі вы сокае становіш ча ў мусульм. грамадстве, кантралявалі сістэму адукацыі, суды, узаемаадносіны паміж мусульманамі і г.д. Дагэтуль аказваю ць вял. ўплы ў н а паліт. і грамадскае ж ы дцё ў болы дасц і мусульм. краін, з ’яўляю чы ся найб. кансерваты ўны м пластом грамадства, які сулрацьстаіць яго вестэрнізацы і. УЛІК, ф іксацы я стану і лараметраў працэсаў і аб ’ектаў, збор і нам н аж эн н е звестак пра іх, адлю страванде звестак ва ўліковых ведамасцях; састаўная частка кір ав ан н я эк ан ам . л р ац эс ам і і аб’ектамі. А дрозніваю ць аналітычны ўлік, бухгалтарскі ўлік лрадпры ем стваў і ўстаноў, бю дж этны У. (в ы кан ад н е бю -

джэту і каш тары саў вы даткаў бю джэтных усталоў і арг-цы й). А ж ы ццяўлецца ў бягучых цэнах і супастаўных цэнах, зам еж най валюце. Вылучаю ць таксам а У. маёмасці, зямель, колькасці жывёл, статыстычны і інш. УЛІКОВАЯ с т А ў к а , працэнтн ая стаўка для разліку ўліковага працэнта. Уяўляе сабой плату, ш то бяруць банкі (у асн. кам ерцы йны я) за авадсавадн е грошай y вы глядзе куплі аблігацый, вэксаляў, каштоўных папер і інш. пазы ковы х абавязацельстваў да дадыходу тэрм інаў іх аплаты. К ам ерцы йд ы я бадкі, якія аж ы ццяўляю ць аперацы і з кам ерцы йны мі вэксалям і лрам ы сл. і гаддл. фірм, адначасова ўж ываю ць д ек ал ькі У.с., якія адрозніваю цца ў Залеж насці ад тэрміну, ш то застаецца да аплаты абавязацельстваў і ступені надзейн асці, забясл ечан асці ўліковых вэксаляў. Велічыдя лры ватнай У.с. м ян яец ц а ў залеж насці ад ліквіднасці банка і агульнага стану ўліковага ры нку. А ф іцы й ная У.с. вы кары стоўваецца цэнтр. банкам y алерацы ях з к ам ерцы йлы м і банкам і і інш . крэды тда-ф ін ансавы м і ін-там і па ўліку кароткатэрм іновы х дзярж . абавязацельстваў і перады скантаванні камерцыйных ю ксаляў. П ры ватдая У.с. звы чайна выш эйш ая за аф іцы йдую . У Л ІС , гл. Адысей. «УЛІС» (адгл. Ulis), касм ічны аларат для даследаваддя каляп алярны х абласцей С онца. С творады ў рамках сумесдага праекта Еўрапейскага касмічнага агенцтва і Нацыянальнага кіраўніцтва па аэранаўтыцы і даследаванні касмічнай прасторы (НА СА). Залуш чаны 7.10.1990 з амер. пілатуемага касм. карабля «Дьіскаверы». К ары сды груз (55 кг); 2 спектрометры , магнітометр, пры лады для рэгістрацы і рэнтгенаўскага, гама- і інш. вы прам янедняў. Д аследаванні лравод зяц ц а з чэрв. 1994. У.С.Ларыёнаў. УЛІТКА, слы хавая частка ўнутр. вуха пазваночны х ж ывёл і чалавека. Спір альл ай формы , н а ўзор ракавіны смаўжа; утварае віткі (напр., y кіта 1,5, y чалавека 2,5— 2,75). Д обра развітая ў начных дралеж ны х птуш ак (напр., соў), якія вы кары стоўваю ць слых для лакацыі. Унутры к ад ал а У. існую ць 2 мемб р а д ы ,.я к ія падзяляю ць поласць на 3 часткі лесвіцы : ты м палальную (барабадд ы канал), вестыбулярную (вестыбул ярны кан ал) і сярэдню ю (улітачлы ход). Пераўтварае гукавыя ваганні ва ўзбудж эдне дерв. валокнаў, аж ы ццяўляе перш ы этал частотнага аналізу гуку. Гл. таксама Слыху органы. У Л ІТ Ы (Tringa), род лтуш ак сям. бакасавых атр. сеўцаладобды х. 10 (13) відаў. П аш ы рады ў Еўразіі і Паўн. А мерыцы. Ж ы вуць д а балотах, па берагах вадаёмаў ад тундры да стэлаў; лералётны я. На Беларусі найб. трапляю цца; паручайнік, траўнік, чарныш, ф іф і (T. glareola), леравозчы к (Т., або Actitis, hypoleucos, —

часам вы лучаю ць y асобны род). У. ахоцкі (T. guttifer) занесены ў Чырв кнігу М СА П , ларучай нік і У. вялікі (T. nebularia) — y Чы рв. кнігу Беларусі. Даўж. да 37 см, маса да 200 г. У афарбоўцы апярэння спалучаюцца белы, шэры, чарнак ты колеры. Цела верацёнападобнас. Дзюба прамая або крыху загнутая ўверх. Кормяцца дробнымі беспазваночнымі. Нясуць да 4 яец. Э.Р. Самусенка. У Л ІЎ Н ІЦ А , з л о ж н і ц а, металічная форма, якая залаўн яецц а расплаўленым

Схема ўліўніцы для разліухі спакойнай сталі. металам і дзе адбы ваецца яго крышталі зацы я і ўгварэд не злітка. Абсталёўваецца вогаетрывалымі падстаўь мі, y якіх (а не ў злітках) канцэнтруюцца ўсадачныя пусготы. Бываюць глухадонныя

скразныя, запаўняльныя зверху або знізу (сіфонная разліўка). Выкарыстоўваюцца У., якія расшыраюцца ўгару (для разліўкі спакойдай сталі) і ўніз (для разліўкі кіпячай сталі). ЎЛІЧЫ, y г л і ч ы, група ўсходнеславянскіх плямён, якія, паводле «Аповесді мінулых гадоў», ж ы лі ў Н іж нім П адняпроўі, Пабужжы і н а берагах Ч орн ага мора. Вялі барацьбу супраць кіеўскіх князёў за незалеж насць. 3 сярэдзіны 10 ст. ў складзе К іеўскай Русі. Пад націскам печанегаў ады ш лі на П н. А пош няе ўпамінанне пра У. y летапісах адносіцца да сярэдзіны 10 ст.

ш ыда Каш ані, Ала ад-дзіна Алі К уш чы і інш .) і пабудаваў адну з найб. абсерваторы й сярэдневякоўя. П ры яго ўдзеле створаны «Зорны я табліцы», як ія дакладна пазначалі разм яш ч эн н е 1018 30pax і вы кары стоўваліся астраномам і, y тым ліку еўрап. да к ан ц а 16 ст. П асля смерці бацькі (1447) У. вёў няўдалую барацьбу з інш. Ц імуры дамі за в ярш эн ства ў ды насты і. У 1449 скінуты сваім сы нам А бдулатыфам і неўзабаве забіты.

УЛЎГ-ЗАДА Саты м (11.9.1911, кіш лак Варзык, У збекістан — 1997), тадж ы кскі пісьм еннік, драматург, літаратуразнавец. Н ар. пісьм ен нік Т адж ы кістана УЛ0ГАВА, возера ў П олацкім р-н е Ві(1990). Ч л .-к ар. А Н Т адж ы кістана цебскай вобл., y бас. р. Палата, за 17 км (1951). С кончы ў Т а д ж ы к с й ін-т асветы на ПнУ ад г. П олацк. П л. 0,46 км 2, ў Т аш кенце (1929). Д рукаваўся з 1932. даўж. каля 1,5 км , найб. ш ыр. 390 м, найб. глыб. 3,9 м, даўж. берагавой лініі Аўтар п ’ес «Ш адмон» (1939), «Ч ы рвана3,2 ш , пл. вадазбору 7,4 км 2. Катлавіна палачнікі» (1940), «У агні» (1944), гіст. драм «Рудаю» (1958, к ін аф іл ь м «Лёс рэшткавага тыпу. Схілы выш . 4 — 5 м, паэта», 1959), «Вучоны Адхам» (1970), спадзістьія, пясчаны я, укры ты я лесам «Вялікі лекар» (1980, з В.Вітковічам), або пад паш ай. Н а 3, П н і П нУ тэраса аповесцей «В ы сакародны я сябры» выш. 0,8— 1 м. Берагі нізкія, пясчаны я, (1947), «Раніца наш ага ж ы цця» (1954), на ПнЗ і 3 сплавінны я (ш ы р. сплавіны «Герой Д нястра, Віслы, Одэра» (1965), 5—10 м). Д н о ўздоўж берагоў да глыб. «Сагдыйская легенда» (1977), раманаў 1—1,5 м пясчанае, ніж эй пясчана-іліс«Абноўленая зямля» (1953), «Восе» тае і сапрапелістае. Зарастае ў пры бя(1967, аднайм. драм а 1971), «Фірдаўсі» рэжнай ч. даяглы б. 2,4 м. У падаю ць 3 (1980), к ін асц эн ары я «Ібн Сіна» (1954, з меліярац. канавы , сц ёк па пратоцы ў р. Вітковічам). П рацы п а літ.-знаўстве. Н а Палата. бел. мову яго асобны я творы пераклалі Я .В асілёнак, У .Ж ы ж энка, Г.Ш аранговіч УЛ0ТРЫКС (U lothrix), род ніткаватых і інш. зялёных водарасцей сям. улотрыксавых. Тв:. Бел. пер. — Раніца нашага жыцця. Каля 30 відаў. П аш ы раны ў прэсных і Мн., 1961; Абноўленая зямля. Мн., 1973. марскіх вадаёмах (у абрастаннях розных Л і т Очеркн нсторнн таджюсской советсубстратаў і планктон е), асобны я — y ской ллтературы. М., 1961. тебе. У рэках і азёрах Беларусі адзначаУЛУГМ УЗТА Г, горны вузел і вярш ы ня ны У. найдалікатнейш ы (U . tenerrim a), ў Кітаі, найвы ш . пункт Куньлуня ў хр. найтанчэйшы (U. subtilissima), патончаны А ркатаг (7723 м). С кладзены з кры ш т.

(U. tenuissima), паясковы (U . zonata); парод. Ледавікі. толькі y глебе — У. зменлівы (U. variabi­ lis). У Л Ў Г-Х Е М , Верхні Енісей, назва р. Е нісей y Рэспубліцы Тыва, Расія.

Ніткі неразгалінаваныя, аднарадныя, шыр.

2—83 мкм. Клеткі цыліндрычныя, y суцэльнай, зрэдку слаістай абалонцы. Хларапласты прысценныя, з 1 або некалькімі пірэноідамі і адром. Размнажэнне бясполае (апланаспорамі, зааспорамі), вегетатыўнае (акінетамі, фрагментамі нітак), палавое (ізагамія). Т.М.Міхеева. УЛУГБЕК М ухамед Тарагай М ірзо (22.3.1394 — 27.10.1449), правіцель з дынастыі Цімурыдаў. У нук Цімура. У 1409 яго бацька Ш ахрух пры значы ў У. правіцелем Самарканда. У., я к і захапляўся паэзіяй, м астадгвам і навукамі, ператварыў С ам арканд y буйны цэнтр навукі і мастацгваў, згуртаваў каля сябе славугых тагачасны х астраномаў (Казі-задэ ар-Румі, Гіяс ад-дзіна Д ж ам-

УЛЎКАЎЕ, вёска ў Гомельскім р-не, каля р. Іпуць, на аўтадарозе Гомель— Добруш . Ц энтр сельсавета. За 2 км ад паўд.-ўсх. ускраіны Гомеля, 1,5 км ад чыг. ст. Б ярозкі. 562 ж., 198 двароў (2002). Ш кола-ін тэрн ат і муз. ш кола, бальніда, амбулаторыя, аддз. сувязі. Б рацкая магіла сав. воінаў, пом н ік землякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. УЛ Ў -М У Х А М ЕД (? — каля 1445), хан Залатой Арды, засн авальнік Казанскага ханства. У нук Тахтамыша. У 1419— 23 змагаўся за валоданне У збекскім улусам, пацярпеў параж энне, y 1423 уцёк y Балгарыю Волж ска-Камскую. У 1426 з дапам огай вял. к н язя ВКЛ Вітаўта захапіў золатаарды нскі прастол. 3 -за міжусобнай барацьбы ў 1437 вы муш аны ш укаць пры тулак y г. Бялёў (цяпер y Тульскай вобл. Расіі). У 1438 пасяліўся са сваёй ардой на сярэдн яй Волзе, дзе заснаваў К азанскае ханства. У 1439 і 1444— 45 рабіў паходы на рус. землі. У 1445 разбіў м аскоўскія войскі н а р.

у л ь м а н і с ______________ 2 2 3 Н ер л ь і паланіў вял. к н язя м аскоўскага Васіля II. УЛЎС, 1) рода-плем ян ное аб ’ядн анн е з пэўнай тэры торы яй, йадуладнае хану ці правадыру ў народаў Ц энтр. і С ярэд няй Азіі, Сібіры. 2) У Расіі адм .-тэр. адзінка ты пу рас. воласці ў буратаў, калмы каў і якутаў. Ў Л ЬБРЫ Х Г (Ulbricht) Вальтар (30.6.1893, г. Л ейпцы г, Германія — 1.8.1973), герм ан скі паліт. і дзярж. дзеяч. 3 1912 чл. С .-д. парты і Германіі, з 1919 чл. Камуніст. парты і Германіі (К П Г ). 3 1927 чл. Ц К , з 1935 чл. палітбю ро КП Г. У 1926— 28 дэп. ландтага С аксоніі, y 1928— 33 — рэйхстага. У 1933 эмігрыраваў y Ф ранц ы ю . У час грамадз. вайны ў Іспаніі, y 1936— 38 паліт. камісар інтэрнац. брыгад. 3 1938 y С С С Р. Адзін з засн авальнікаў анты ф аш . Н ацш нальнага камітэта «Свабодная Германія» (1943). У 1946— 50 нам. старш ы ні Сацыялістычнай адзінай партыі Германіі (СА П Г). У 1949— 60 нам. п р эм ’ер-міністра Гёрм. Д эм акр. Рэспублікі (ГДР). У 1950— 71 ген. сакратар САП Г (з 1953 1-ы сакратар Ц К ). У 1960— 73 старш ын я Д зярж . савета, адначасова да 1971 і старш ы ня Н ац. савета абароны ГДР. УЛЬВА, м а р с к а я с а л а т а (Ulva), род улотрьіксавых водарасцей. К аля 20 відаў. П аш ы раны пераваж на ў морах субтрапічных і ўмераных паясоў. Слаявіна пласціністая, суцэльная, рассечаная або разгалінаваная, выш. 30— 150 см. Складаецца з 2 шчыльна члучаных слаёў клетак. Спарафіт і гаметафіт аднолькавай будовы. Палавы працэс ізагамія або гетэрагамія, гаметы зліваюцца з розных слаявіл. У ежу спажываецца У. салатная (U. lactuca). У Л Ь Г Е Н Ь , y стараж ы тнай рэлігіі і міф алогіі алтайцаў і ш орцаў вярх. бог-светастваральнік, валадар светлых і чыстых нябесны х духаў. П аводле міфаў, У. сядзіць на залаты м троне ў залаты м палацы , разм еш чаны м над усімі свяділамі ў вы ш эй ш ы м і цэнтр. пункде сусвету (вярш ы н я сусв. гары). У. супрацьстаіць і падпарадкаваны ўладар царства мёртвых Эрлік, як і па загадах У. карае вінаватых. У Л Ь М (U lm ), горад на П д Германіі, на р. Д унай, зям ля Бадэн-Вю ртэмберг. Вядомы з 854. 110 тыс. ж. (1999). Вузел чы гунак і аўтадарог. Порт на р. Дунай. М аш ы набудаванне (аўта- і станкабудаванне, электратэхн., рады ёэлектроннае), тэкст., дрэваапр., лапяровая, харч. прам -сць. Гар. тэатр (з 1641). Ун-т. Музей (гісторыя і мастацгва У. і Ш вабіі). Гатычны сабор (14— 16 ст.), ратуш а (14— 16 ст.), цэйхгауз (15 ст.), бю ргерскія дамы (16— 17 ст.). Ў Л ЬМ А Н ІС , Ул м aн iс (U lm anis) Гунціс (н. 13.8.1939, Ры га), л а т в ій с й дзярж. дзеяч. Э канаміст. Бацька У. бьіў

224 ______________ у л ь м а н і с плям еннікам К.Ульманіса. У 1941— 46 y ссы лцы ў К раснаярскім краі. С кончы ў Латв. ун-т y Рызе (1963).У 1972— 92 муніцы пальны служачы ў Ры зе. 3 1992 чл. савета Банка Латвіі, адзін з заснавальнікаў і чл. Сял. саю за Латвіі. У 1993— 99 лрэзідэнт Латвіі. Аўтар клігі-аўтабіяграфіі.

Г.Ульманіс.

Ў Л ЬМ А Н ІС , Ул мaн iс (U lm anis) Карліс (4.9Л877, Д обельскі р -н , Л атвія — 1942), латвійскі паліт. і дзярж. Дзеяч. Вучыўся ў Л ейпцы гскім с.-г. ін-це (Г ерм анія) і ун -ц е Н ебраск і (ЗШ А ); аграном. У 1913 вярнуўся ў Латвію. У 1917 нам. камісара Часовага ўрада Л іф ляндскай губерні. Адзін з заснавальнікаў і лідэраў парты і Латв. сял. саюз (крас. 1917). У ліст. 1918 — чэрв. 1921 старшыня Часовага ўрада Латвіі. П рэм’ерміністр (у 1925— 26, 1931, сак. 1934 — чэрв. 1940) і міністр (у 1926, 1931, 1934— 36) замеж ных спраў Латвіі. У маі 1934 ажыццявіў дзярж. пераварот і стаў дыктатарам, з крас. 1936 прэзідэнт Латвіі. Падазрона ставіўся да нац.-культ. ж ы цця беларусаў Латвіі. У ліп. 1940 ва ўмовах далучэння Латвіі да С С С Р адхілены ад улады, дэпарціраваны . П амёр y турме г. К раснаводск (цяпер Т уркменбаш ы , Туркменістан).

О рш ы , каб адтуль ісці на М енск і Новагародак. Вял. гетман ВКЛ М .Радзівіл Руды, войскі якога (8— 10 ты с.) злаходзіліся недалёка ад Ч аш нікаў, меў дакладную інфармацы ю пра рух групоўкі. Каля в. Іван ск над Улай (Ч аш ніц кі р -н ) гетман спаткаў і атакаваў праціўніка. ІІасля ф рантальнага ўдару яго харугвы аж ы ццявілі імклівы напад з тылу і завярш ы лі бітву поўны м разгромам армн Ш уйскага. Загінула каля 9 тыс. маскоўскіх ратнікаў, a таксам а к н язі Ш уйскі, С. і Ф. Палецкія, А.Празароўскі, М.Адоеўскі, І.Захар’ін і інш . М ногія трапілі ў палон, y т.л. кн. І.Ахлябінін, І.Н араваты , З.П ляш чэеў-О чы н; перамож цы завалодалі багатым абозам. Рэш ткі разбітага войска ўцяклі да П олацка. Д аведаўш ы ся пра поўны разіром Ш уйскага, кн. П .С ярэбраны , як і ўжо стаяў пад Орш аю , пасля суты чкі з авангардам Ф .К м іты -Ч арнабы льскага пачаў спеш на адступаць да С м ален ска. П ерам ога на р. Ула сарвала буйную наступальную аперацыю рус. цара, насля яе ваен. дзеянні мелі ў асноўным лакальны характар. Г.М. Сагановіч. Ў Л ЬС Ю ЗАМ АК. Існаваў y 16— 17 ст. y г.п. Ула Беш анковіцкага р -н а Віцебскай вобл. Узведзены ў 1563 y час Ін ф л ян д к ай вайны 1558— 82 паводле загаду вял. кн. ВКЛ і караля П ольш чы Ж ы гім онта II Аўгуста для абароны вусця р. Ула і кантролю за рухам па Зах. Дзвіне. М ысавую пляцоўку адрэзалі ровам ад плато, па перы метры ўзвялі абарончы вал, схілы замчы ш ча, звернуты я да вады, вы брукавалі валунамі. Але буд-ва У.з., якім кіраваў вен ец ы ян скі інж ынер, спы нілася ў сувязі з нападам атрада рус. войск. Уся буд. каманда бьіла перабіта. У 1567 Іван IV Грозны загадаў лабудаваць тут крэп асць y вы глядзе драўляны х сцен -гародняў і вежаў. Запоўнены я зям л ёй гародні добра вытрымлівалі артыл. абстрэл. У.з. меў 8 вежаў, вароты і

Ў Л ЬРЫ Х (Ulrich) Ф ран к (н. 24.1.1958, Трузеталь, Германія), н ям ец к і спартсмен (біятлон). Бронз. пры зёр X II зімовых Алімп. гульняў (1976, г. Інсбрук, Аўстрыя) y эстаф еце 4 х 7,5 км. Ч эм піён свету (1978) y гонцы на 10 км і эстафеце 4 х 7,5 км; сярэбраны пры зёр (1978) y гонцы на 20 км; бронз. пры зёр (1977) y эстаф еце 4 х 7,5 км. ЎЛЬСКАЯ БІТВА 1564, Ч а ш н і ц к a я б і т в а, адна з асн. бітваў паміж войскамі М аскоўскай дзярж авы і ВКЛ y час Лівонскай вайны 1558— 5Д Адбылася 26 студз. на р. Ула недалёка ад г. Ч аш нікі (В іцебская вобл.). К алі паслы ВКЛ, ш то пры ехалі ў М аскву для падпісання міру яш ч э ў снеж . 1563, не зн айш лі паразумення з царскім дваром (не згадзіл іся аддаць П ол ац к і Л івонію ) і 9.1.1564 пакінулі яе, рус. цар Іван IV аднавіў ваен. дзеянні. П аводле яго загаду з ГІолац ка вы йш ла 24-ты сячная армія кн. П .Ш уйскага, a з Вязьмы — 50-ты сячная армія братоў кн. В. і П. С ярэбраных. Яны мелі намер злучы цца каля

Ульскі замак. Гравюра невядомага мастаха.

1568.

брамкі. 3 сярэдзіны лю тага да 4.3.1568 У.з. беспаспяхова ш турмавала войска Я.Хадкевіча. Разбіўш ы гарматамі сцены і вежы, яно, аднак, адступіла. Толькі 20.9.1568 гетман Р.С ангуш ка прыступа.м захапіў У.з. У палон трапілі 2 ваяводы — браты В ельямінавічы , 300 баяр і 800 стральцоў са зброяй. С далены ў час ш турму зам ак хутка зноў быў адлоўлены . П аводле загаду С таф ана Баторыя f 1580 тут насы палі магутлы вал выш. кал я 11,5 м. У пач. вайны Расіі з Рэччу ГІаспалітай 1654— 67 У.з. зноў быў заняты рус. войскамі, спалелы і болыл не аднаўляўся. М.А. Ттаў. Ў Л Ь С К І РАЁН, адм. тэр. адзінка ў Б С С Р y 1924-—31 і 1946— 56. Ўтвораны 17.7.1924. Ц энтр — г.п. Ула. 20.8.1924 падзелены на 13 сельсаветаў. Да ліпі 1930 y складзе П олацкай акругі. 8.7.1931 раёл скасаваны , яго тэрьггорыя размеркавана пам іж Б еш анковіцкім , Лепельскім, С іроцінскім , У ліацкім і Чашліцкім р-нам і. Зн оў утвораны 9.9.1946 y Віцебскай вобл. П адзяляўся на 11 сельсанс-і таў. 17.12.1956 раён скасаваны , ссльсаветы перададзелы Легіельскаму, Ушацкаму, С іроціяскам у і Бешалковіцкаму р-нам . УЛ ЬТРА ... (ад лац. ultra звы ш , брльш), і перш ая састаўная частка складаных слоў, як ая абазначае ш то-н., ш то знахо-І дзіцца за меж амі чаго-небудзь і (лаводле колькасны х або якасл ы х прыкмеі)! харакгары зуецца я к найбольш ае, найвы ш эйш ае, a таксам а край няе, суадноснае бел. «звыш» (напр., ультрагук, ультрамадэрн). У Л ЬТ РА А С Н бЎ Н Ы Я

І0 Р Н Ы Я

ПА-

Р0Д Ы , у л ь т р а б а з і т ы , г і п е р б a з і т ы, м агматы чны я горны я пароды, y якіх 30— 45% крэм енязём у (Si02) і 18— 47% аксіду магнію (M gO ), пераважна беспалеваш патавы я (зрэдку да 10%). С кладаю цца з алівіну, піраксену, амфіболу. П адзяляю ц ца н а плутанічныяі і вулканічны я пароды нарм альнай шчо- ] лачнасці і ш чолачны я. ІІлутанічныя гароды нарм альнай ш чолачнасці — сўм'-І ты, перыдатыты; ш чолачны я — мелі-І літы ты і ультраасн. фаідаліты. Вулканіч-1 ны я пароды нармальнай шчолачнасці — пікры ты , меймечыты , каматыіты; шчо-І лачны я -— лічолачньія пікры ты , мелілітьггы і ультраасн. фаідыты. Найб. развіты У.г.п. ў ф анеразойскіх складкавыхі паясах, y сучаснай акіянічнай кары і, паводле м еркаван ня, y верхняй мантыі I Зямлі. І.В.НайдзянкоІ ] УЛЬТРАГЎК (ад ульМра... + гук), нсў-1 спры м альны я чалавечы м вухам пругкія I хвалі з частато'й ваганняў прыблізна ад 15— 20 кГц да 10б кГц. Вобласць частоті ад 106 кГ ц да 109— 1010 кГ ц наз. гіпергу-1 кам. У. падзяляю ц ь на 3 дыяпазоны: I нізкіх частот (15— 100 кГц), сярэдніх I (100— 104 кГц) і вы сокіх (104— 106 кГц). I Вы сокая частата і малая даўж ыня ультрагукавой хвалі вы значаю ць спецыфіч-1 ны я асаблівасді У.: магчы масць распаў-1 сю дж вання лакіраваны м і пучкамі і іх

факусіравання, генерацы і магутных хваль, якія перан осяц ь значную мех. энергію. У ласцівасці У. вы вучаю ць акустыка, акустаэлектроніка, гідраакустыка, нелінейная акустыка. У. вы карыстоўваецца ў многіх галінах навукі (у фіэ., фізіка-хім., біял. даследаваннях) і тэхнікі (ультрагукавая апрацоўка, ульт рагукавая зварка, ульт рагукавая дэфектаскапія). 3 дапам огай У. аж ы ццяўляецца гукабачанне, гідралакацыя, падводная сувязь, паскарэн не хіміка-тэхнал. працэсаў, суш кі, ачы сткі і інш . (гл. Ульрагукавая тэхніка)\ y м еды цы не — ды ягностыка, тэрапеўты чнае (гл. Ультрагукавая тэрапія) і хірургічнае лячэн н е. Малая даўжыня хваль У. дазваляе даследаваць іх распаўсюджванне метадамі геаметрычнай акустыкі, вызначаць малекулярныя ('ласшвасш рэчыва метадамі малекулярнай акустыкі. Распаўсюджванне У. ў многіх вадкасцях і газах суправаджаецца рознымі з'явамі: рэлаксацыяй акустычнай, паглынаннем гуку, акустычнай кавітацыяй і інш. У. нізкіх частот выкарыстоўваюць y газах, вадкасцях і цвёрдых целах, сярэдніх і высокіх частот — y вадкасцях і цвёрдых целах. Генерыруюць У. эл.-мех. і мех. выпраменьвальнікамі (гл. Ультрагукавы генератар). Для павышэння інгасіўнасці У. робяць факусіроўку гуку, амплітуду ваганняў павышаюць з дапамогай ахустычных канцэнтратараў. Літ:. Б е р г м а н Л. Ультразвук н его прямененме в наухе н техннке: Пер. с нем. 2 азд. М„ 1957; Фнзмка н іехннка моіцного ультразвука. T. 1—3. М., 1967—70; T р y э л л Р . , Э л ь б а у м Ч . , Ч н к Б . Ультразвуковые методы в фнзнке твердого тела: Пер. с англ. М., 1972; Э л ь п н н е р Н.Е. Бнофнзнка ультразвука. М., 1973; В н к т о р о в Н.А. Звуковые поверхностные волны в твердых теМХ. М., 1981; С е в е р д е н к о В.П., К л у бов нч В.В., С т е п а н е н к о АВ. Ультразвух н пластнчность. Мн., 1976. У.У.Клубовіч, А.В.Сцепаненка.

УЛЫРАГУКАВАЯ А П РА Ц 0Ў К А , апрацоўка матэрыялаў, вырабаў або рэчы ваў уздзеяннем ульт рагуку (звы чайна з частатой 15— 50 кГц). В ы конваецца з дапамогай электраакусты чны х (пераважна м агнітастры кцы йны х і п ’езаэл.) выпраменьвальнікаў (гл. Электраакустычныя пераўтваральнікі), апаратаў y выглядзе свісткоў і сірэн. У.а. цвёрдых матэрыялаў уключае ультра-

гукавую зварку металаў, пластмас і сінт. тканін; абразіўна-імпульсную апрацоўку крохкіх матэрыялаў; У.а. металаў ціскам (штампоўха, валачэнне, прасаванне, коўка і інш ); размерную апрацоўку дэталей на ультрагукавых станках; луджэнне і пайку металаў; рэзанне металаў, керамікі, шкла і інш. ; ачыстку дэталей і матэрыялаў, зняцце задзірын і інш. У.а. вькарыстоўваюць таксама для дыспергавання цвёрдых парашкападобных матэрыялаў, эмульгавання вадкасцей, якія не змешваюцца, атрымання аэразоляў, полімерызацыі (або дэструкцыі) высокамалекулярных злучэнняў, дэгазацыі расплаваў металаў і інш. вадкасцей, для экстрагавання, хемасорбцыі, дыфузіі, разбурэння біял. аб'ектаў (напр., мікраарганізмаў). У.а. падвяргаюць сыпкія, порыстыя і інш. матэрыялы пры іх сушцы, розныя газы пры ачыстцы ад цвёрдых часцінак і аэразоляў. У.а. часта выкарыстоўваецца ў спалучэнні з інш. відамі апрацоўкі для паскарэння або актывізацыі многіх тэхнал. працэсаў (хім. або элекграхім. траўлення і асаджэння матэрыялаў, насычэння порыста-капілярных матэрыялаў і інш.). Гл. таксама Электрахімічная апрацоўка. Літ.. В е р о м а н В.Ю., А р е н к о в A. Б. Ультразвуковая обработка матерналов Л ., 1971; Ультразвуковая технологня. М , 1974; П о п в л о в Л.Я. Электрофмзмческая м электрохнммческая обработка матерналов: Справ. 2 взд. М., 1982; С е в е р д е н к о В.П., К л у б о в м ч В.В., С т е п а н е н к о АВ. Прокапса н волоченнс с ультразвуком. Мн , 1970; I х ж а. Обрабогка металлов давленнем с ультразвуком. Мн., 1973; К л у б о в н ч B. В., Т я в л о в с к м й М.Д., Л а н н н В.Л. Ультразвуковая пайка в радмо- в прнборостроеннв. Мн., 1985; П р о х о р е н к о П.П., П у г а ч е в С.М., С е м е н о в а Н.Т. Ультразвуковая металлнзацня матерналов. Мн , 1987. У.У.Клубовіч, А.В.Сцепаненка. У Л ЬТ РА ІТ К А В А Я

8. Бел. Эн. Т. 16.

швоў, вы м яраць таўш чы ню вырабаў, пакры дцяў і інш . П рапанавана ў 1928 (рас. вучоны С.Я .С акалоў). Найб. пашыраньі ультрагукавы рэхаметад: рэгістрацыя амплітуды і часу паступлення адбітых ад дэфехту рэхасігналаў на экране манітора. Існуюдь таксама ценявы метад (заснаваны на аслабленні дэфектамі інтэнсіўнасці пругкіх ваганняў), рэзанансны (на ўзбуджэнні ў вырабе прупсіх ваганняў і вызначэнні частаты, на якой узнікае рэзананс) і інш. Для У.т. выкарыстоўваюць ультрагукавыя дэфектаскопы, якія складаюцца з генератара эл. імпульсаў, п ’езаэлектрычнага пераўтваральніка, узмацняльніка эл. ваганняў і індыкатара. Н а Беларусі навук. даследаванні па У.д. (ультрагукавы метад з вы кары станнем мага. вадкасці і інш.) вядуцца ў Ін-це пры кладной ф ізікі і Ф ізіка-тэхн. ін-це Н ац. А Н Беларусі і інш.

ДЭФ ЕКТАСКА-

П ІЯ , вы яўленне дэф екгаў розны х метал. і неметал. м атэры ялаў з дапамогай ультрагуку, разнавідн асць акустычнай дэфектаскапіі. Засн. н а здольнасці ультрагукавых ваганняў паш ы рацца ў цвёрдых асяроддзях н а вял. глыбіню без пры км етнага аслаблення і адбівацца ад мяж ы падзелу двух асяроддзяў. Выкары стоўваецца пры неразбуральным кантролі розны х дэталей і механізмаў. Дае м агчы м асць вы яўляць трэш чы ны , ракавіны , расслаенні, месцы карозіі і інш. дэф екты , кантраляваць як асц ь зварных

Ультрагук: a — факусіроўка ультрагукавога пучка ў вадзе плоскаўвагнугай лінзай; б — вылрамяненне падоўжных хваль L нласцінкай. яхая вагаецца па таўшчьші. y цвёрдае цела: 1 — вадкасць для акустычнага кантакта; 2 — металічныя электроды; 3 — кварцавая пласцівка таўшчьшёй / 2 даўжыні хвалі: 4 — генератар электраваганняў; 5 — цвёрдае цела.

УЛЬТРАГУКАВАЯ________ 225

Ультрагукавая дэфектаскапія. Блок-схема ультрагукавога імпульснага рэха-дэфектаскопа: 1 — п ’езаэлектрычны пераўтваральнік; 2 — прыёмна-ўзмацняльны вузел; 3 — генератар электрычных імлульсаў; 4 — сінхранізатар; 5 — генератар разгорткі; 6 — алектроннапрамянёвая трубка; П — пачатковы сігнал; Д — донны рэха-сігнал; ДФ — рэхасігнал ад дэфекгу. Л і т Е р м о л о в Н.Н. Теорня м пракгака ультразвухового контроля. М., 1981. П. П.Прахарэнка.

Ультрагукавая апрацоўка: a — схема атрымання адіулін ( 1 — дэталь. y якой робіцца адгуліна; 2 — інструмент; 3 — эерні абразіву; 4 — хвалявод; 5 — пераўтваральнік: 6 — процівага); б — схема ультрагукавога паяльніха (1 — наканечніх; 2 — магнітастрыкцыйны выпрамяняльнік; 3 — абмотка. злучаная з ультрагукавым генерагарам: 4 — абмотка для награвання наканечніка; 5 — прыпой; 6 — месца пайкі).

УЛ ЬТРАГУКАВАЯ

226

УЛЬТРАГУКАВАЯ 3BÂPKA, спосаб зваркі матэры ялаў з дапам огай ультрагуку. Адбы ваецца без расплаўлення матэрыялу пры т-ры 200— 600 °С y выніку дзеяння сіл т рэн н я пам іж інструментам і матэрыялам. В ы кары стоўваецца для зваркі ў асн. ліставых металаў, сплаваў, пластмас y рады ё-, элекгратэхн., электроннай прам-сці, меды ды не. Крьшіцай ультрагукавых ваганняў служыць магнітастрыкцыйны пераўтваралыіік. Ён злучаны з ахустычлым канцэнтратарам, аснашчаным зварачным інструментам (метал. наханечніхам з цвёрдага сплаву), які прыцісхаецца да матэрыялаў, што злучаюцца, вібрыруе з ультрагукавой частатой і ўтварае трывалае шво. Пры У.з. дэталей рознай таўшчыні адна з іх павінна быць тонкай (да 1 мм).

(акустааптычныя і акустаэлектронныя прылады). Атрымалі пашырэнне сродхі У.т. тэхнал. прызначэння: ультрагухавыя станкі (для чыставой апрацоўхі і даводхі дэталей з матэрыялаў высокай цвёрдасці; y іх ультрагухавыя ваганні надаюцца інструменту і праз часцінкі абразіўнай сумесі перадаюцца матэрыялу); ультрагухавыя паяльнікі (іх рабочая часізса вагаецца з ультрагукавой частатой), зварачныя прыстасаванні і інш. 3 дапамогай магутнага ультрагуху паскараецца шэраг працэсаў цепла- і масаабмену ў металургіі; ультрагукавая кавітацыя выхарыстоўваецца для ачысткі дробных (у гадзіннікавай вытв-сці, прыладабудаванні, электроннай тэхніцы) і буйных вытв. дэталей (трансфарматарнага жалеза, пракату і інш.). Ультрагук дазваляе апрацоўваць дэталі крохкія і скпаданай канфігурацыі. У многіх хіміка-тэхнал. працэсах ультрагук непасрэдна дзейнічае на рэчыва (полімерызацыя, акісленне, аднаўленне і інш.). 3 даламогай У.т. атрымліваюць высокадысперсныя суспензіі, эмульсіі, робяць каагуляцыю аэраі гідразоляў, дыспергаванне цвёрдых і вадкіх

-S*

Схема ультрагукавой зваркі: 1 — магнітастрыхцыйны пераўтваральніх; 2 — хвалявод; 3 — рабочы наканечнік; 4 — вырабы, якія зварваюцца. Літ:. Х о л о п о в Ю.В. Ультразвуковая сварка. Л., 1972; К о л с ш к о В.М. Ультразвуковая млхросварха. уін., 1977. у л ь т р а г у к а в Ая г э р а п ія , вы кары станне ультрагуку з лек. мэтай. У аснове У.т. — «м срамасаж» тканак, расшырэнне крывяноснь-Х і лімфатычных сасудаў, узмацненне абменных працэсаў, стымуляцыя рэгенерацыі і інш. Mae абязбольвальны, процізапаленчы, проціалергічны і інш. эфекты. Выкарыстоўваецца пры спазмах бронхаў, кішэчніка, мачавога пузыра, рубцовых і спаечных працэсах, радыкулітах, неўражіях, хваробах суставаў, скуры і інш. І.М.Семяненя.

УЛЬТРАІУ КАВА я T âX H IK A , тэхніка, звязаная з генеры раваннем і вы кары станнем ультрагуку. П аш ы рана ў м аш ы набудаванні (пры лады і пры стасаванні ультрагукавой апрацоўкі матэры ялаў, ультрагукавой дэфектаскапіі, ультрагукавой зваркі), вы тв-сці апты чны х пры лад, рады ёэлектроніцы , металургіі, хіміі, меды цы не і інш. Да У.т., звязанай з генерыраваннем ультрагукавых ваганняў, адносяцца магнітастрыкцыйныя і п ’езаэлектрычныя пераўтваральнікі, інш. акустычныя выпрамяняльнікі, акустычныя канцэнтратары, ультрагукавыя халтрольнавымяралыіыя прылады (мікраскопы, расхадамеры, вісказіметры, дэфектаскопьі, гідралахатары, рэхалота, алгычныя мадулятары, узроўнямеры, таўшчынямеры, устройствы гукабачання і інш.У Выкарыстоўваюіша тахсама ультрагухавыя сродхі, прызяачаныя для апрацоўхі і аналізу эл. сігналаў, хіраванпя імі

выкарыстоўваюцца для лакальнага награвання псанак, што павышае інтэнсіўнасць працэсаў абмену рэчываў. Н а Беларусі даследаванні ў галіне У.т. і тэхналогіі вядуцца з 1960-х г. y ін-тах Нац. А Н Беларусі (фізіка-тэхн., прыкладной фізікі, тэхн. акустыкі, электронікі), Бел. нац. тэхн. ун-це і інш. Літ:. С е в е р д е н к о В.П., К л у б о в н ч В.В. Прнменеіше ультразвука в промышленностя. Мн.. 1967; Фмзмка н техлнка моіцного ультразвука. T. 1—3. М., 1967—69; Х о р б е н к о Н.Г. Ультразвук в машнностроеннн. М., 1974; С е в е р д е н к о В.П., П а ш е н к о В.С., К о с о б у ц к н й Б.С. Лнстовая штамйовка с ультразвуком. Мн., 1975; Акустака н ультразвуковая техннха. Вып. 16. Кяев, 1981. У.У.Клубоеіч. УЛЬТРАГУКА ВЫ ГЕНЕРАТАР, пры стасаванне для вы прам ян енн я ультрагуку. Бы ваю ць электрамех. (асн. выпрамягіяльнікі) і механічныя. Элехтрамеханічныя У.г. пераўгвараюць эл. ваганні ў мсхаііічныя. Для генерыраванмя ультрагуху лізхіх частот выкарыстоўваюць элехтрадынамічлыя і элехтрастатычныя выпрамяняльніхі. 3 іх найб. пашыраны магцітастрыхцыйлыя пераўіваральліхі, заснавалыя ла эфехце магнітастрыкцыі\ інтэнсіўнасць ультрагуху лавялічваецца з дапамогай стрыжнёвых канцэнтратараў. Для вьшраменьвання ультрагуку сярэдніх і высохіх частот харыстаюцца пераважна л 'езаэлектрычнымі пераўтваральнікамі. Павелічэнве ілтэнсіўнасці ультрагуху робіцца з дапамогай факусіроўкі гуку. М е х а л і ч н ы я У.г. — паветраныя і вадкасныя свісткі, сірэны і інш. газаструменныя выпрамяняльнікі, выхарыстоўваюцца пераважна ў прамысл. ультрагухавой тзхналогіі, a таксама ях сродах сіглалізацыі. УЛЫ РАГУКА ВЫ

Ультрагукавая тэхніка: a — ультрагухавы станок ( 1 -— інструмент, 2 — галоўка з магнітастрыкцыйным пераўтваральнікам); б — ультрааптыметр (1 — аснова, 2 — прадметны стол, 3 — вымяральная галоўка, 4 — асвятляльнік, 5 — калонка).

Ультрагукавыя генератары: a — магнітастрыкцыйны пераўтваральнік (1 — з асяродкам стрыжнёвай формы, 2 — з асяродкам калыдавой формы, стрэлкі — напрамкі токаў y абмотках); б — радыяльная сірэна (1 — рэфлекгар, 2 — вярчальны дыск-ротар з адтулінамі, 3 — нерухомы дыск-статар). рэчываў. Шырока выкарыстоўваецца ультрагухавая мед. апаратура: прылады і прыстасаванііі для дыягностыкі, тэрапеўгычнага і хірургічнага лячэння. У біялогіі прылады У.т.

КАГІІЛЯРНЫ

Э Ф Е К Т , анам альнае павелічэнне скорасці руху і вы ш ы ні пады м ання вадкасдей y капілярах ад уздзеяння ультрагуку. Дцкрыты Я.Р.Канавалавым (1961). Абумоўлены ахустычлай кавітацыяй. Махсімальла выяўляецца, халі раўнадзейлая кумулятыўльн патохаў, што ўтварыліся пры зліхненні хавітацыйльпс бурбалах, лахіравана ўлутр хапіляра. Дае магчымасць залоўніць найменшыя адгулілы і хапіляры, напр., лры паянні, вырабе герметызавалых прылад і ўстановах, a тахсама ўплываюць ла хугхасць фільтрацыі вадхасдей, працэсы схлейвалня і прамочвалля розных матэрыялаў і ілш. Выхарыстоўваецца ў тэхліды, медыцыле, біялогіі, хіміі і інш. Літ.. П р о х о р е н х о П.П., Д е ж х у н о в Н.В., К о н о в a л о в Г.Е. Ульгразвуховой хапшілярньій эффехт. Мн., 1981; К у в ш н н о в Г.Н., П р о х о р е н х о П.П. Ахустнчесхая хавлтацля y твердьк поверхлостей. Мн., 1990. П.П.Прахарэнка. УЛЬТРА ГУ КА ВЫ Я XBÂJII, акустыч н ы я (мех.) хвалі, якія распаўсюджваюцца ў пругкім асяроддзі і маю ць частату ўмоўда болы дую за 20 кГц. Гл. таксама Гіпергук, Пругкія хвалі, Ультрагук. У Л ЬГ РА К А РО ГК ІЯ XBÂJ11 (УКХ), ды яп азон радыёхваль з даўж ы дям і ўмоўна ад 10 м да 1 мм (гл. Радыёчастоты). Х арактэрная асаблівасць — адсутнасдь рэгулярдага лю странага адбіцця ад іанасферы, за в ы к л ю ч э н д е м загары зон тнага раслаўсю дж ваніш за кош т расссйван ня на іанізаваных метэорных слядах

(метэорная рады ёсувязь) ці пры наяўнасці спарады чны х слаёў трапасферы (гл. 'Грапасферная радыёсувязь), здольных адбіваць УКХ. Выкары стоўваю цца ў сістэмах сувязі, рады ё- і тэлевізійнага вяшчання, рады ёлакацы і, блізкіх радыёнаЬігацыі і рады ёастранавігацы і, радыётэлекіраванні, пры вы вучэнні атмасфер зорак, планет і тум анн асцей (ры ды ёастраномія), y м еды цы не дл я вы значэння т-ры біял. аб’ектаў (рады ётэрмаграф ія), пры вывучэнні структуры і саставу р эчыва (рады ёспектраметрыя) і інш. УЛЬТРАМАДФ РН (ад ультра... + м адэрн), сучасны стьш явы кірунак y мастацтве, архітэктуры, ды зайне, засн. на мадэрне і вы яўляецца ў яго крайніх формах: падкрэсленая інды відуалізацыя, свабодная планіроўка, сінтэз пластычных мастацтваў. Н а Беларусі ш ы рокага развіцця не атрымаў. УЛЬТРАМАНТАНСТВА (ад лац. ultra montes за гарамі, г.зн. за А льпам і ў Ры ме), кірунак y каталіцызме, пры хільнікі якога абаранялі ідэю неабм еж аванай вярх. улады папы ры м скага, яго права ўмешвацца ў свецкія справы лю бой дзяржавьі. Узнік y 15 ст. 3 16 ст. акгы ўнымі прыхільнікамі У. былі езуіты. Я ны прапаноўвалі ствары ць кангламерат манархічных дзяржаў, злучаны х аўтарытэтам папы. На 1-м В аты канскім саборы (1869—70) прыхільнікі У. дамагліся абвяшчэння догмату аб бязгрэш насц і папы ў пытаннях веры і маралі, пацвярджэння яго вярш энства ў царкве. УЛЬТРАМАРЫН (ням . U ltram arin ад ультра... + лац. m arinus м арскі), мінеральны пігмент ад зялёнага да ф іялетавага’ колеру. П ры родны У. —- мінерал ляпіс-лазурак (гл. Лазурыт), як і пры награванні набы вае яр к а-сін і колер, выкарыстоўвалі з даўніх ласоў. Сінт. У. атрыюііваюць сплаўленнем кааліну з карбанатам натрыю Na2CO-, (содай) і серай (або сульфатам натрыю Na2S04 і вугалем). Састаў У. адпавядае ф-ле л (Na2Ox *Al2Oj'm Si02) ■ Na2Sx; найб. пашыраны У. сіняга колеру, для якога я = 2, т = 3 і х = =4. У. устойлівы да ўздзеяння святла, шчолачаў, раскладаецца к-тамі. Выкарыстоўваюць для атрымання маст. фарбаў і эмалей, афарбоўкі гумы, лінолеуму, буд. матэрыялаў, шпалер, падсіньвання (устаранення жоўтага аддення) тканін, пластмас, паперы, інш. матэрыялаў і харч. прадуктаў. УЛЫ РАМ ЕТАМ АРФІЗМ (ад ультра... + метамарфізм), рэгіянальны метамарфізм са значнымі зм енам і саставу зы ходных горных парод. Т эрм ін прапанаваў швед. геолаг П .Хольмквіст (1909). Адбываецца ў глыбінных зонах зям н ой кары пры т-ры 650— 800 °С і літастатычным ціску 4— 10 кбар (0,4— 1 Г н /м 2) і суправаджаецца вы плаўленнем анатэктьічнага матэрыялу, зв ьн ай н а мігматытаў. Да працэсаў У. адносяць анатэксіс, гранітызацыю, мігматызацыю, палігенез, магматычнае зам яш чэнне, рэамарфізм. Пры У. з асн. парод вы носяцца кальцый, магній, жалеза, намнаж аю цца аксіды крэмнію, натрыю, калію і ўзні-

каю ць гранітоідны я пароды . Ва ўмовах гранулітавай ф ацы і ўтвараю цца чарнакітоіды і эндэрбітоіды , амф ібалітавай — мігматыты і гранітагнейсы. І.В.Найдзянкоў. У Л Ы Р А М ІК Р А С К 0 П (ад ультра... + мікраскогі), апты чная пры лада для выяўлен ня часцінак памерамі да 2 • 10"9 м, якія нельга назіраць пры дапам озе звы чайн ага мікраскопа. Вы найдзены ў 1903 аўстр. вучоны м і Р.А .Зігмандзі і Г.Зідэнтопф ам . Дзеянне У. заснавана на знаходжанні часцінак па дыфракцыі святла на іх. Асн. частка У. — звычайны мікраскоп са спец. асвятляльнай сістэмай (надзвычай моцныя крыніцы святла) для назірання паводле метаду цёмнага поля (даследуемы аб’ект асвятляедца так, што ў аб'ектыў міхраскопа трапляюць толькі рассеяныя ім прамяні, якія ўгвараюць дыфракцыйныя плямы). У. не дае аптычнага відарыса даследуемых аб’ектаў (сапраўдныя памеры і форму па дыфракцыйных плямах вызначыць немагчыма), але дазваляе вызначыць іх канцэнтрацыю і сярэдні памер. Выкарыстоўваецца пры даследаванні дысперсных сістэм, для кантролю чысціні паветра, вады і інш. У Л Ь Т Р А М ІК Р А Х ІМ ІЧ Н Ы АНАЛІЗ, сукупнасць метадаў якаснага аналізу і колькаснага аналізу дл я даследавання вельмі м алой колькасці рэчы ва. М аса проб цвёрдых рэчы ваў для У.а. 10"6г і м енш (пры аналізе іх раствараю ць y аб ’ёмах 10‘3— 10'6 мл, калі ўтвараюцца растворы пры няты х аналіт. кан цэн трацы й). Усе аперацы і У.а. вы конваю цца н а прадметны м століку м ікраскопа ў спец. капілярах пры дапам озе мікраманіпулятараў. П ры ультрамікрааналізе разам з хім. вы кары стоўваю ць фіз. метады лакальнага аналізу (напр:, атамнаф луарэсцэн тны і атамна-абсарбцыйны аналіз). У Л Ь Т РА Ф ІЛ Ь Т Р А ц Ы Я (ад ультра... + фільтрацыя), метад раздзялення раствораў і калоідны х сістэм , y якіх малекул ярн ая м аса раствораны х кам панентаў больш ая за малекулярную масу растваральніку; адзін з мембранных метадаў раздзялення. ГІры У. звы чайна вы кары стоўваю ць палім ерны я мембраны з памерамі пор 0,01— 0,1 мкм. Рухальная сіла працэсу — грады ент ціску; У. аж ы ццяўляю ць пад ціскам 0,1— 1 М П а. Выкары стоўваю ць для ачы сткі сцёкавых вод, вы далення і ачы сткі біял. актыўных рэчы ваў і інш. У мікрабіялогіі, вірусалогіі, біяхіміі, малекулярнай біялогіі, мед. і харч. прам -сці для У. вы кары стоўваю ць ультрафільтры (дыяметр пор 0,001— 0,05 м км ) і мікрапоры сты я фільтры (ды яметр пор 0,05 мкм і больш ) для ідэнты ф ікацы і мікраарганізмаў, вы значэння іх памераў і кан цэн трацы і, стэры лізацы і вадкасцей, канц энтраван ня і абяссольвання раствораў бялкоў і інш. Літ:. Д ы т н е р с к н й Ю.Н. Обратный осмос м ультрафнльтрацня. М., 1978. УЛЬТРА Ф ІЯЛ ЕТА ВА Е

ВЫ ПРАМ Я-

Н Е Н Н Е , н яб ачнае вокам эл.-магн. вы прам ян енн е ў спектральнай вобласці

ультрацэн тры

227

пам іж бачны м і рэн тген аўскш вы прам яненнямі ў ды япазоне даўжынь хваль X 400— 10 нм. Адрозніваюць вобласді б л і з к а г а , ці звычайнага У.в. (400—200 нм) і д a л ё к a г а, ці вакуумнага (200— 10 нм). Пры ўзаемадзеянні У.в. з рэчывам могуць адбывацца іанізацыя яго атамаў і фотаэфект. Харакгэрна памяншэнне празрыстасці (павслічэнне каэф. паглынання) большасці цел, празрыстых y бачнай вобласці (з памяншэннем X каэф. паглынання У.в. павялічваецца, і пры /. < 105 нм празрыстых для У.в. цел няма). Крыніды У.в.: Сонца, зоркі, туманнасці і інш. касм. аб’екты (з-за паглынання азонам, кіслародам і інш. кампанентамі атмасферы і міжзорнага асяроддзя да паверхні зямлі даходзіць толькі У.в. зХ > 290 нм), a таксама газы (аргон, ксенон) і пара металаў (ртуці, цынку) y стане ўзбуджэння (напр., y эл. разрадзе), некаторыя газавыя лазеры, высокатэмпературная плазма, паскораныя электроны і інш. Прыёмнікі У.в.: фотаэлементы, фотаэлектронныя памнажальнікі, іанізацыйныя камеры, лічыльнікі фатонаў і інш. Люмінафоры ператвараюць У.в. ў бачнае — на гэтым заснаваны прылады для візуалізацыі відарысаў y У.в. На выкарыстанні У.в. заснаваны метады люмінесцэнтнага аналізу, фотаэлектроннай спектраскапіі, ультрафіялетавай мікраскапіі, фоталітаграфіі, дэфектаскапіі і інш. Біял. дзеянне У.в. абумоўлена хім. змяненнем малекул біяпалімеpaÿ, y асноўным нуклеінавых кіслот і бялкоў, і выяўляецца ў парушэнні дзялення, узнікненні мутацый і гібелі клетак. Малыя дозы У.в. дабратворна ўплываюць на чалавека і жывёл — спрыяюць угварэнню вітамінаў групы D, лаляпшаюць імунабіял. ўласцівасці. Р.М.Шахлееіч. УЛЬТРАФ ІЯЛЕТАВАЯ СПЕКТРА СК А П ІЯ , раздзел апты чнай спектраскапіі, які ўключае атры манне, даследаванне і вы кары станне спектраў вы прам янення, паглы нання і адбіддя ультрафіялетавага выпрамянення. Д ля даследаванняў y вобласці 400— 200 н м кары стаю цца спектральнымі прыладамі для бачнай вобласці, калі ш клян ы я апты чны я элементы (лры зм ы , лінзы і інш .) замёнены на кварцавы я. У вобласці 200— 10 нм карыстаю цца спец. спектральны м і прыладамі, зм еш чаны м і ў вакуум з-за моцнага паглы нання ультрафіялетавых прамянёў y паветры. У.с. кары стаю цца лры даследаваннях атамаў, іонаў, малекул і цвёрдых цел для вы вучэння іх узроўняў энергіі, ім авернасцей квантавых пераходаў і інш. характарыстык. У Л ЬТ РА Ц Э Н Т РЫ Ф У ГА в Ан Н Е (ад ультра... + цэнтрыфугаванне), метад раздзялення і даследаванля часціц з памерамі м енш ы м і за 100 нм (калоідныя сістэмы, малекулы бялкоў, д у к л е ін ав ш кіслот, сінт. палімераў) пад уздзеяннем цэнтрабеж ньк сіл. Дазваляе раздзяляць сумесі часціц на фракцыі або індывід. кампаненты, вызначаць малгкупярную масу палімераў і іх малекулярнамасавае размеркаванне, a таксама ацанідь форму і памеры макрамалекул y растворы (гл. Седыментацыйны аналіз), угілыў стагычнага ціску на стабільнасць часцінак і інш. Ажыццяўляюць пры дапамозе ульірацэнтрыфуг, y якіх цэнтрабежпае паскарэнпе дасягас 5 ■10sg

228 ___________у л ь т ы м а т у м (g — паскарэнне свабоднага падзення) і перавышае паскарэнне ў цэнтрыфугах, што выкарыстоўваюць пры цэнтрыфугаванні. Аналіт. ультрацэнтрыфуга створана Т. Сведбергам y 1923.

Him. : Б о у э н Т. Введенне в ультрацентрмфугарованме: Пер. с англ. М., 1973. У Л ЬТ Ы М А Т У М (ад лац . ultim us самы апош ні), 1) y м іж народны м праве — патрабаванне адной дзярж авы да другой, якое суправадж аецца пагрозай разры ву ды пламат. адносін або ўж ывання ўзбр. сілы ў вы падку невы канання яго ў вы значаны тэрмін. У міжнар. справах абвяш чаецца вы клю чна з санкцы і ААН.

2) П атрабаванне, якое суправаджаецца як о й -н . пагрозай. У Л Ь Й Н А В ІЧ Ы , в ёск а ў С е н н е н с к ім р-не Відебскай вобл., на аўтадарозе Сянн о— Ч аш нікі. Цэнтр сельсавета і калгаса. З а 13 км н а 3 ад г. С янно, 69 км ад Віцебска, 16 км ад чыг. ст. Бурбін. 440 ж., 158 двароў (2002). С ярэдняя ш кола, Д ом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і парты зан. УЛЬЙН АЎ Аляксандр Ільіч (12.4.1866, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 20.5.1887), дзеяч рэв. народніцтва ў Расіі. С тарэйш ы брат УЛ Леніна. 3 1883 студэнт П едярб. ун-та. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў «Тэрарыст. ф ракцы і парты і «Народная воля» (1886). А ры ш таваны і пасля суда павеш аны разам з інш. ўдзельнікамі падрыхтоўкі няздзейсненага замаху на цара А ляксандра III (гл. *Першасакавікоўцы»). УЛЬЙН АЎ М ікалай Паўлавіч (1.5.1875, г. Ялед, Расія — 5.5.1949), расійскі мастак. Ч л.-кар. AM С С С Р (1949). Засл. дз. маст. Расіі (1932). Вучыўся ў маскоўскім Вучьшішчы жывалісу, скульптуры і архітэкгуры (1889— 1901) і ў майстэрні В.С ярова (1899— 1902). Чл. аб’ядн ан-

дяў: Саю з рус. мастакоў, «Свет мастацтваў», «Чатьіры мастацтвы», удзельдік выставак дры час. «Золотое руно». П ісаў лераваж да партрэты: серыя «А .С.П уш кід y жыцці» (1930-я г.), «Jlaры стод y стаўцы ў Кутузава» (1945), «К .С .С тадіслаўскі за работай» (1947). П рацаваў таксам а і я к тэатр. мастак

цыі, 1983), «Тэма», «Без сведкаў», «Вараш ы лаўскі стралок», діматсерыйны «Вызваленде» і інш ., a таксама на тэлебачадд і (тэлесеры ял «Самазвалды»), Л ед ід ск ая прэм ія 1966. Дзярж. прэмія Расіі 1975. Д зярж . лрэм ія С С С Р 1983.

(«Дді Турбідых» М .Булгакава ў М аскоўскім маст. акад. т-р ы , 1926, і інш .). Творы вы лучаю цца лекат. умоўнасцю ф орм і колеравай гамы, драматызмам. Д зярж. л рэм ія С С С Р 1948.

УЛЬЯН А Ў СК, горад, цэдтр Ульянаўскай вобл. Расіі. Разм еш чады да берагах р эк Волга і Свіяга. Засн. ў 1648 як крэласц ь Сінбірск. У 1780— 1924 наз. Сімбірск. 666 тыс. ж. (2000). Рачны лорт. Вузел чы гудак і аўтадарог. Аэралорт. Развіты маш .-буд. і металаапр. ] (аўтобусы, самалёты, маторы, цяжкія і унікальды я станкі, электратэхн. вырабы } і інш .), лёгкая (гарбарда-абутковая, I трыкат.), харч. прам -сць, вытв-сць буд. матэрыялаў. 6 ВНУ. Тэатры: драм. і лялечны . 3 музеі, y т.л. краязнаўчы (1895). Л ен ін ская мемар. зод а. Н азваны ў гонар У .ІЛ е н ін а (Ульянава).

У Л ЬЯ Н А Ў М іхаіл А ляксандравіч (н.

20.11.1927, с. Б ергам ак М урамцаўскага р -д а О м скай вобл., Расія), расійскі акцёр. Нар. арт. С С С Р (1969). Герой Сац. П рацы (1986). С кончы ў Тэатр. вучьшіш ча імя Б .Ш чукіна (1950). 3 1950 y М аскоўскім т-р ы імя Я.Вахтангава (з 1987 маст. кіраўдік). Валодае ш ырокім ды ял азонам творчых магчы масцей, магутдым тэм лерам ен там , багатай палітрай арты сты чны х сродкаў: ад псіхал. заглы бленасці д а гратэску. С ярод роляў: Рагож ы н («Ідыёт» лаводле Ф .Дастаеўскага), С яргей («Іркуцкая гісторыя» А А рбузава), Горлаў («Фронт» А .К арнейчука), марш ал Ж укаў («П аўстаронкі аператьіўнай зводкі» лаводле К .С ім анава), С цяп ан Разін («С цялад Разіл» лаводле В .Ш укш ы на; ластаноўка У. з Г.Ч арляхоўскім), С таліл («Урокі майстра» Д .П аўнела), А нтолій, Ры чард III («Антолій і Клеалатра», «Рычард III» У .Ш эксліра), Ц эзар («Сакавіцкія іды» Т.У айлдэра), Віктар («Варш аўская мелодыя» Л .Зоры на), Савелій Туберозаў («Сабарале» лаводле М .Л яскова), Ш м ага («Без віны вілаваты я» А.Астроўскага), Ц ы ганаў («Варвары» М .Грркага), Бры гела («П ры лцэса Тураддот» К.Гоцы) і ідш . П аставіў спектаклі: «Сітуацыя» В.Розава (1973), «С-купшчык дзяцей» Д ж .Х ерсі (1986). Зды маецца ў id­ uo: «С тарш ы ля», «Браты Карамазавы», «А пош нія ўцёкі», «П ры ватдае жыццё» (пры з М іж лар. кінаф есты валю ў Ведс-

УЛЬЯНАЎ Уладзімір Ільіч, гл. Ленін У.І.

УЛЬЯНАЎСКАЯ В 0 Ь Л А С Ц Ь Размеш чана на ПдУ еўрал. ч. Рас. Федэрацыі ] Утворана 19.1.1943. Пл. 37,3 тыс. км2. | Нас. 1463 тыс. чал. (2000), гарадскога 73%. Ц энтр — Ульянаўск. Н айб. гарады: J Дзімітраўград, Інза, Барыш . Рака Волга дадзяляе тэр. вобласці на ўзвы ш адае лравабярэж ж а і дізілнае левабарэжж а (Заволж а). Правабярэжная ч. залята П ры волж скім узв. (выш . да 353 м), левабярэж ная — сладзіста-ўваліс- I тай раўлілай. К ары сны я вы калді: нафта, лры родны газ, мергель, мел, гару- ] чы я слалцы , ф асф ары ты , буд. матэрыялы. Клімат умерада кадтыдедтальны. 1 С ярэдняя т-р а студз. -13 °С, ліл. 19 °С. ] Аладкаў каля 400 мм за год. Гал. рака Волга з лры тохам і Свіяга, Сура, Вял. Ч арам ш ад, С ы зранка; Куйбьішаўскае вадасх. Глебы чардазём ды я, д а ПнЗ і 3 ] ш эры я л ясд ы я ападзоледы я. Пераважаюць лесастэлы . Л ясы займаю ць 25% тэр., на П д З буй лы я масівы дубовых лясоў з дам еш кам і лілы , клёна, на ПнУ хваёвы я бары. У.в. — індустр.-аграрлы рэгіён Расіі. ] Д оля л рам -сц і і буд-ва ў валавым рэгіядальды м прадукце 39,2%, сельскай гас- j падаркі 3,7%, сф еры ласлуг 57,1%. Вя-

дучая галіна прам -сц і — м аш .-буд. і металаапрацоўка: вы тв-сць легкавы х і ірузавых аўтамабіляў, аўтобусаў, самалётаў, цяжкіх і унікальны х станкоў, аўтамаб. кранаў, с.-г. м аш ы н, абсталявання для хім. прам -сці, эл.-тэхн. вырабаў. Вытв-сць эл е к т р а э н е р г іі 2,6 м лрд. кВт ■гадз (1999) на Ц Э С і АЭС. Развіты харч. (мукамольная, крупяная, масларобная, м ясн ая, спіртавая, піваварная), буд. матэры ялаў (цэм ент, тэрм аізаляцыйныя м атэры ялы , цэгла і інш .), лёгкая (ш арсцяная, ільняная, тры кат., гарбарна-абутковая), л ясн ая і дрэваапр. прам-сць. П ад с.-г. ўгоддзямі каля 2 млн. га, y т.л. пасяўны я пл. 1,3 млн. га (1999). П ераваж аю ць збож ж авы я (пш аніца, жыта, проса, грэчка) культуры. Вырошчваюць таксам а тэхн. (сланечнік, цукр. буракі) і карм авы я культуры. Бульбаводства і агародніцтва. Ж ы вёлагадоўля м яса-м алочнага кірунку. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак і коэ, птушак. Рыбалоўства. Даўж. чыгунак 709 км , аўтадарог з цвёрды м пакрыццём 4615 км. Асн. чы гунка Казань— У льянаўск— Сы зрань, Разань— Ульянаўск— Дзімітраўград— Уфа, П енза—Сызрань, аўтамагістраль М асква— Самара. П а тэр. вобласці праходзіць нафтаправод «Дружба». Суднаходства па р. Волга. Рачны я парты: Ульянаўск, Сенгілей.

А дзінка модуля У.в. ў С І — в а т н а квадратны метр. Уведзены М .А.Умавым (1874). А собны выпадак У.в. дл я эл.-м агн. поля — Пойнтынга вектар. УМ АН, y рэлігіі і м іфалогіі стараж цю ркаў багіня ж аночага, зям нога пачатку і ўрадлівасці. Л ічы лася апякункай воінаў і ж онкі кагана (правіцеля). П ераж ы ткі веры ў У. захоўваліся ў міфалогіях ш эрагу цю ркамоўны х народаў (казахаў, кіргізаў і інш .), як ія ш анавалі яе як апякунку парадзіх і немаўлят, падаўніцу добрага ўраджаю і пры плоду жывёлы. УМ АН (Pulicaria), род кветкавы х раслін сям. складанакветны х. К аля 50 відаў. П аш ы раны ў Еўразіі і А ф ры цы . Н а Беларусі 1 від — У. звы чайны (Р. vulgaris). Т рапляецца на вільготных пясчаны х лугах, водмелях і берагах рэк. Адна- і шматгадовыя травяністыя расліны. Сцёблы лямцава-апушаныя, прамастойныя, галінастыя. Лісце чаргаванае, сядзячае, суцэльнае. Кветкавыя кошыкі паўшарападобныя, сабраныя ў агульнае мяцёлчата- або шчыткападобнае суквецце. Плод — сямянка. Лек., інсектыцыдныя расліны.

УЛЬЯНКА, рака ў Ш клоўскім р -н е М агілёўскай вобл., правы пры ток р. Д н яп ро. Даўж. 20 км, пл. вадазбору 70 к м ’ . Пачынаецца за 1,2 км н а П дЗ ад в. Мікалаеўка, вусце каля ўсх. ускраіны в. Данькавічы. Ц ячэ на паўд.-ўсх. схілах Аршанскага ўзвы ш ш а. Рэчы ш ча ад вьітоку на працягу 1,2 км каналіэаванае. У верхнім і сярэднім ц яч эн н і ў меж ань месцамі перасыхае. УЛЬЯНКА, другая н азва р. Ула. ЎМА (ш умерскае У б м е), стараж ы тны горад-дзяржава ў Паўд. Двухрэччы (сучаснае гарадзіш ча Д ж оха ў Іраку). У 3-м тыс. да н.э. вяла барацьбу з Л агаш ам з-за іГаіранічных тэры торы й і каналаў. У 24 ст. да н.э. правіцель У.Лугальзагісі атрымаў перамогу над Л агаш ам. У кан цы 24 ст. да н.э. заваявана царом Акада Сарганам і ўвайш ла ў склад А кадскай дзяржавы. К аля 2200 да н.э. горад захапіла племя гуціяў. У 21 ст. да н.э. У. — акруговы цэнтр Ш умера і Акада. Каля 2000 да н.э. страціла сваё зн ачэнне. У пач. 20 ст. н.э. на гарадзіш чы Джоха мясц. жыхары зн айш лі клінапісны я таблічкі (архіў царска-храмавы х гаспадарак 23— 21 ст. да н.э.). ЎМАВА BÉKTAP, векгар ш чы льнасці патоку энергіі фіз. поля. Выражаецда формулай ? = w Ÿ , дзе w — аб’ёмная шчыльнасць эн ергіі фіз. поля, с ■— скорасць распаўсю дж ання патоку энергіі. Модуль У.в. роўны адносінам энергіі, перанесенай за адзінку часу, да плош чы паверхні, перпенды кулярнай да напрамку распаўсю дж вання патоку энергіі.

у м а ў __________________ 229 (вадаспады, ш лю зы, ф антаны , каскады , сажалкі, падземная р. Стыкс), устаноўлены скульптуры на ант. сю жэты (18— 19 ст.), узведзены арх. збудаванні паводле праектаў арх. А Ш так ен ш н ей д эр а (Ружовы павільён, 1850— 52) і І.М акуціна. 3 1929 запаведнік. У М АНЬ, горад y Ч аркаскай вобл. Украіны. Размеш чаны на р. У манка. Вядомы з 1616, горад з 1795. Каля 100 тыс. ж.

(2000). Чыг. ст. П рам-сць: маш ынабудаванне, y т л . опты ка-мех., лёгкая (абутковая, вы тв-сць маст. вырабаў), буд. матэрыялаў і інш. 2 ВНУ. 3 музеі; карцінная галерэя. Уманскі дэндрапарк *Сафіеўка». УМ АР ХАЯМ Гіясаддзін Абу-ль-Фатх ібн Ібрахім (18.5.1048, г. Нішапур, Іран — 4.12.1131), персідскі і таджыкскі паэт і вучоны. Ж ы ў y Самаркандзе, Ісфахане, Бухары і інш . Н айвялікш ы астраном свайго часу: за 500 гадоў да рэф ормы папы Грыгорыя X III аж ы ццявіў рэф орму календара ў вы ніку ш матгадовых назіранняў за зорны м небам. П аслядоўнік ф іласофіі Арыстоцеля і Ібн Сіны. Сусв. вядомасць я к паэту пры неслі ям у рубаі (чатырохрадкоўі), y якіх свет чалавечых пераж ы ванняў, думы пра ж ыццё, чалавека і яго веды, глыбокі філас. роздум, пропаведзь дабра і чалавечнасці. М ногія рубаі сталі афары змамі. Аўтар тракгатаў на араб. і перс. мовах: матэм. («Тракгат пра доказы задач алгебры і алмукабалы»), фіз. («Вагі мудрасцей»), філас. («Адказ на тры пытанні», «Трактат пра існаванне»), гіст. («Науруз-намэ»), Збярогся ўры вак «Мелікш ахскіх астранамічны х табліц» У.Х., напісаны х па-арабску. Н а бел. мову асобны я яго верш ы пераклалі Р.Барадулін, С.Грахоўскі. Тв:. Бел. пер. — Рубаі. Мн., 1989; Рус. пер. — Трактаты. М., 1961; Рубал. 2 юд. Ташкент, 1983. Літ.: Р о з е н ф е л ь д Б.А, Ю ш к е в н ч АП. Омар Хайям. М ., 1965. І.У.Саламевіч. УМ АЎ М ікалай Аляксеевіч (4.2.1846, г. Ульянаўск, Расія — 28.1.1915), расійскі фЬік-тэарэты к. Скончыў М аскоўскі ун-т

A Учан звычайны.

Ў М А Н С К І Д Э Н Д РА П А Р К «САФ ІЕЎКА», п ом н ік садова-паркавага мастацтва ў г. У м ань Ч аркаскай вобл. (Украіна). С твораны ў 1796— 1805 y маёнтку С .Ш .П атоцкага (названы ў гонар яго ж онкі) пад кіраўнідтвам Л. дэ М етцэля, пры ўдзеле пры гоннага садоўніка Зарэмбы. П а р к лан дш аф тны (болы н за 150 га), яго кам п азіды й ная вось праходзіць па р. К ам енка. У парку створаны разнастайны я віды гідразбудаванняў

(1867). 3 1871 y Н оварасійскім ун-це (г. Адэса; з 1875 праф.). У 1893— 1911 y М аскоўскім ун-це. Навук. працы па тэарэт. фізіцы, тэоры і зямнога магнетызму, тэоры і адноснасці і квантавай тэо-

230

УМАЦАВАНАЯ

рыі. Раш ыў задачу пра вагальны я працэсы ў неабмеж аваны м асяродцзі (1869), аб’яднаў метады матэм. тэоры і пругкасці і цяпла (1871), распрацаваў асновы вучэння пра рух энергіі і ўвёў паняцд е ш чы льнасці патоку энергіі (1874; гл. Умава вектар). Тв:. Нзбр. соч. М.; Л., 1950. Літ:. Г у л о Д.Д. Н.АУмов. М., 1971. УМАЦАВАНАЯ Л ІН ІЯ , сістэма ўмацаваных раёнаў і абарончы х пазіцы й, абсталяваны х доўгачасовымі фартыфікацыйнымі збудаваннямі і загародамі. Узводзіліся звы чайна ўздоўж дзярж. граніцы для пры кры цця важных стратэг. напрамкаў; мелі пастаянны я гарнізоны, якія з пач. баявых дзеянн яў узм ацняліся палявы мі войскамі. Я к правіла, складаліся з ш эрагу вузлоў супраціўлення, апорны х пункгаў, сектараў і інш . абарончых пазіцый. У.л. будавалі з глыбокай старажытнасці, y т.л. ў Рьіме (рымскія валы), Егіпце, Кітаі, пазней і ў інш. дзяржавах. У 16— 17 ст. на паўд. межах Рэчы Паспалітай і на паўд.-ўсх. ускраінах Рус. дзяржавы існавалі засечныя межы і інш. абарончыя пазіцыі ў сістэме У.л. У Паўн. Амерыцы ў час вайны за незалежнасць ЗША (1775—83) У.л. будаваліся з удзелам AT. Касцюшкі (фартыфікацыйныя збудаванні пад Саратогай, ва Уэст-Пойнце і інш ). Пасля 1-й сусв. вайны 1914— 18 У.л. ствараліся ў шэрагу краін Еўропы: «Мажыно лінія» ў Францыі, «Манергейма лінія» ў Фінляндыі, «Зігфрыда лінія» ў Германіі, «Лінія Сталіна» (замежная назва) y СССР і інш. І.А.Шор. у м а ц а в Ан н і

г ід р а т э х н іч н ы х

ЗБУД АВАН НЯЎ, канструкцы і і ўстройствы для павслічэння трываласці і аховы рэчы ш чаў рэк, каналаў і адхонаў земляны х гідратэхн. збудаванняў ад разбурэнняў. Ш ы рока выкары стоўваю цца ў гідрамеліярац. буд-ве: узмацняю ць адхоны плацін, дамбаў, водарэгулявалькідх збудаванняў, дарожных насыпаў, лож аў каналаў і р эк водапрыёмнікаў, берагі вадасховіш чаў і сажалак. Бываюць біял. або біяхім. (адзернаванне, залужэнне адхонаў, нрыгрузка адхонаў раслінным грунтам, стварэнне дзярнова-травяных дываноў і інш.), драўнінна-хмызняковыя (фашыны, сенніхі, плятні, жардзяныя і дашчаныя шчыты і інш.), бетонныя і жалезабетонныя (пліты, блокі і латакі розных кан-

струкцый з шчыльнага або порыстага бетону), з палімерных і шхловалакністых матэрыялаў (фільтравальныя шкловалакністыя або сінт. палотны, тканіны з прыгрузачнымі кішэнямі, канструкцыі з перфараванай пластмасавай стужхі), каменна-накідныя. Гл таксама Гідрамеліярацыйныя збудаванні, Гідратэхнічныя збудаванні. Літ.: М м х н е в н ч Э.Н. Новые тапы крешіеішй меляоратнвных каналов. Мн., 1978. В.М.Кандрацьеў. УМ АЦА ВАНЫ ЛАГЕР, м есца разм яш чэн н я войск, падры хтаванае для адбіцця атакі (наступлення) праціўніка; адна з перш ы х ф орм палявых умацаванняў. У.л. ствараліся ў Стараж. Грэцыі і Рыме (гл. Лагер; Лагер рымскі), пазней y інш. дзяржавах. Высокім майстэрствам y выкарыстанні У.л. вызначаліся дружыны Полацкага княства. У 15— 17 ст. распаўсюдзіліся У.л., вядомыя ў Зах. Еўропе пад наз. вагенбургі (умацаванні з павозак ваен. абозу). У.л. выкарыстоўвалі войскі ВКЛ (напр., y Грунвальдскай бітве 1410, y бітвах пад Полацкам y 1579, Лоевам y 1649 і інш.). У Маскоўскай Русі такія ўмацаванні наз. гуляй-гарадамі. У 17— 19 ст. У.л. існавалі як баявыя пазіцыі на гал. налрамках абароны. Напр., на тэр. Беларусі напярэдадні вайны 1812 размяшчаўся Дрысенскі лагер, пабудаваны паводлс плана ген. К.Фуля (не быў выкарыстаны рас. войскамі з-за недахопаў y яго праекгаванні). У.л. ўяўлялі сабой зам кнуты я баявыя пазіцыі, пабудаваны я звы чайна ў выглядзе м ногавугольніка, эліпса і інш.; агульная пл. дасягала 10 к м 2 і больш (у Д ры сен скага У.л. — каля 12 к м 2). У.л. надзяляліся на часовы я (палявы я) і пастаян н ы я (доўтачасовьш ). М ногія з пастаянн ы х У.л. паступова перагвары ліся ў крэпасці (цы тадэлі), вакол якіх выраслі гарады. Н а рубяж ы 19— 20 ст. y сувязі з развіццём сродкаў параж эн ня У.л. страцілі сваё зн ачэнне. С.А.Фамін, В.А.Юшкевіч. УМ АЦА ВАНЫ РА ЁН , 1) м ясцовасць (паласа, рубеж), падры хтаваная да працяглай а б ар ш ш з мэтай пры кры цця ўчастка дзярж. іран іцы , важ нага аператы ўна-стратэг. напрам ку і інш. Пасля 1-й сусв. вайны замест устарзлай сістэмы цытадэлей (цытадэлыіых раёнаў) y шэрагу краін (Франныя, Фінляндыя, Германія, CCCP і інш. ) y сістэме ўмацаваных ліній ствараліся У.р. У CCCP уздоўж зах. граніцы ў 1928—39 былі эбудаваны 24 У.р,, y т.л. 4 на зах. мяжы БССР (61-ы Полацкі, 63-і Мінскі, 65-ы Мазырскі, 67-ы Слуцкі). Пасля ўз’яд-

Д — камбінаваным спосабам (1 — гідрасяўба траў, 2 — біяпалатно, 3

Умацаванні гідратэхнічных збудаванняў (каналаў); a — фільтравальнымі плітамі з порыстага бетону (1 — пліта, 2 — адхон з камення, 3 — пліта з упорам); б — буйназярністым матэрыялам (1) па слоі ішслопалатна (2); в — прыадхонным дрэнажом (1); г — рабрыстымі жалезабетоннымі плітамі (1) па слоі зваротнага фільтра (2); мясцовы грунт. 4 — пліты).

нання Зах. Беларусі з БССР (1939) старыя У.р. былі ў асн. дэманціраваны. 3 сярэдзіны 1940 уздоўж зах. граніцы Беларусі пачалося буд-ва 4 новых У.р. (62-і Брэсцкі, 64-ы Замбраўскі, 66-ы Асавецкі, 68-ы Гродзенскі), y склад якіх былі ўключаны і адпаведныя цытадэлі, y т.л. Брэсцкая крэпасць. Усяго ў складае У.р. на зах. мяжы СССР меркавалася пабудаваць халя 1,2 тыс. жалезабетонных абарончш збудаванняў. Да лета 1941 іх было 505, але поўнасцю ўзбр. і абсталяваных толькі 193 (17%), a таксама 909 збудаванняў палявога тьту. У.р. займаў па фронце да 180 k m , y глыбіню 10—30 км, падзяляўся на 3—4 вузлы абароны (у кожным з іх меліся апорныя пункты, адпаведныя батальённым сектарам абароны, на гал. паласе У.р. — да 12— 15 доўгачасовых агнявых пунктаў з жалезабетону і інш. ўмацаванні). 3 пач. Вял. Айч. вайны найб. упартае сулраціўленне ням. войскам аказалі Брэсцкі У.р. (гл. Брэсцкай крэпасці абарона 1941) і Мінскі ўмацаваны раён (гл. Мінска абарона 1941). Баі на рубяжы р. Зах. Дэвіна, y т.л. за Полацкі У.р., доўжыліся з 4 па 16.7.1941 (гл. Полацка абарона 1941). Важнай апорай сав. войск, якія з 22.7 па 22.8.1941 утрымлівалі Жыткавічы, Тураў, Мазыр і інш, нас. пункты, стаў таксама Мазырскі У.р.

2) Н азва ш татных вайск. фарміраванняў, якія спецы яльна падры хтаваны для вядзення абарончы х баявых дзеянняў і выкары стоўваліся ў складзе агульнавайсковых армій. П ры правядзенні Беларускай аперацыі 1944 У.р. дзейнічалі ў складзе франтоў: 1-га Прыбалт. (155-ы — y 4 3 -й а р м іі), 3 -га Бел. (1 5 2 -і — y 11-й гвардз. арміі), 2-га Бел. (154-ы — y 33-й арміі), 1-га Бел. (119-ы, 153-і і 161-ы — y 28-й арміі, 115-ы — y 48-й арміі). У Бабруйскай аперацыі 1944 115-ы У.р. сумесна з інш . зл уч эн н ям і 48-й арміі 26.6.1944 удзельнічаў y вызваленні Ж лобіна, за ш то ўдастоены ганаровага найм ення «Жлобінскі». Літ:. Х о р ь к о в АГ. Укрепленные районы на западных граняцах СССР / / Воен,нст. журн. 1987. № 12; С y х н х А.Н. Некоторые вопросы боевого прнмененяя ухрепленных районов / / Воен. мысль. 1995. № 1; В а в р е н т ю к W. Геронческяй Брест-Лятовскнй УР: Погнбаю, но не сдаюсь! / / Армяя. 1999. № 2—6. В.В.Балута, У.Ф.Ісаенка. У М Б 0 Н , канструкцы йны элемейт y выглядзе вы пуклага жал. круга на драўл ян ы м шчыце, як і ўзм ацняў канструкцы ю ш чы та і засцерагаў ад удараў халоднай зброі. М еў ф орму пляскатага паўш ара або конуса розных профіляў; ды ям . 10— 24 см, выш. 2,8— 13 см. Мацаваўся да ш чы та цвікамі. У Еўропе вядом ы з л атэн ск ай эпохі. Н а тэр. Беларусі перш ы я У. выяўлены ў жал. веку. Ш ы рока вы кары стоўваліся ў 9— 13 ст., калі імі ўмацоўвалі ш чыты нарманскага тыпу. Г.М. Саганоеіч. Ў М БРЫ ЕВЫ Я, я ў д о ш к а в ы я (.Umbridae), сямейства рыб. атр. ласосепадобных. 2 роды, 4 віды. У сям. У. зрэдку ўклю чаю ць даліевых. ГІашыраны ў прэсны х водах Паўд.-Усх. Еўропы і У Паўн. А мерыкі. Ж ы вуць y зарослых вадаёмах з глеістым дном. Найб. вядомая умбра, ці яўдош ка еўрап. (Umbra krameri). Даўж. цела да 12 см, маса каля 30 г. Рыла кароткае. Бакавая лінія адсутнічае. Хваставы

Да арт. Умбрыевыя Умбра, ці яўдошка еўрапейская. плаўнік закруглены. На сківіцах дробныя зубы. Могуць выкарыстоўваць для дыхання кісларод атмасферы. Кормяцца планктонам і бентасам. УМБРЬІЙСКАЯ Ш К 0 Л А , ж ы вапісная школа Італіі 13 — пач. 16 ст. Існавала ва Умбрыі з цэнтрам y г. Перуджа. У 13 ст. вядома м ініяцю рамі, y канцы 14 — пач. 15 ст. стала адной з вядучых y познагатычным мастацтве Італіі (Дж энты ле да Фабрыяна). 3 2-й пал. 15 ст. пад уплывам фларэнційскай школы набы ла ры сы Ранняга А драдж эння (П .Перуджына, Л.Сіньярэлі, П інт уры к’ё, раннія работы Рафаэля). Д ля У.ш. характэрны тонкі лірызм, плаўнасць і м узы кальнасць лінейных рытмаў, адчуваш іе паэты чнай гармоніі чалавека і пры роды , м яккасць каларыстычных вы раш энняў.

еф горны і ўзгорысты. Н а У. — Умбра-М аркскія А пеніны (выш . да 2478 м). Клімат між зем нам орскі, y rapax умераны . Ападкаў каля 800 мм за год. Гал. р. Тыбр; Т разім енскае возера. Гірам-сць: чорн ая і каляровая металургія, элекграэнергеты ка (каскад ГЭС Л е-М арм арэ н а р. В еліна і інш ), маш ы набудаванне (цяж кае), хім., лёгкая (тэкст., гарбарна-абугковая, трыкат., ш вейная), харч., керам ічная. Рамёствы (карункі, вы ш ы ўка, вы рабы з металу). У сельскай гаспадарцы пераважае зем ляробства. В ы рош чваю ць пш аніцу, вінаград, аліўкі. Гадуюць свіней, буйн. par. ж ывёлу, авечак. Т ранспарт чыг. і аўтамабільны , міжнар. турызм.

УМЕРАНЫЯ

УМ ЕЖ АНЫ Я

У М Е Р А Н Ы КЛ ІМ А Т, клімат умераных паясоў зям нога ш ара. Ф арміруецца пад уплывам умераных шырот паветра і трапічных паветраны х мас і інтэнсіўнага ўздзеяння цыклонаў і антыцыклонаў y ГІаўн. паўш ар’і. Х арактэрны выразньш поры года з умерана цёплы м летам (сярэд нія т-ры паветра найб. цёплага месяца ад 10 °С да 25 °С ) і халаднаватай або халоднай снеж най зім ой (сярэднія т-ры паветра найб. халоднага м есяца амаль усюды адмоўны я). Сярэднегадавая колькасць ападкаў на болы пай ч. суш ы 500— 800 мм (да 1000— 2000 мм на ўскраіне м ацеры ка каля мора, да 100— 200 мм ва ўнутры канты нент. частках і з набліж эннем да субтропікаў). У межах умераных паясоў вылучаю ць марскі клімат (пераваж на на 3 мацеры коў), кантынентальны клімат і мусонны клімат (гл. Мусоны), як і характэрны для ўсх. ч. Азіі. Н а Беларусі клімат умераны, пераходны ад марскога да канты нентальнага.

I АКРЙСЛЕНЫ Я

Ф І-

ГУРЫ ў э л е м е н т а р н а й геам е т р ы і. М ногавугольніх наз. ў м е ж a н ы м y выпуклую крывую , калі ўсе яго вярш ы ні належ ац ь гэтай кры вой, і а к р э с л е н ы м , калі ўсе яго стораны — даты чны я прамы я да яе; крывая

УМ БРЫ ^ЛЬ, спадарож нік планеты Уран. Дыяметр каля 1170 км. Адлегласць ад планеты 265,97 тыс. км. Сідэрычны перыяд абарачэння 4 сут 22 мін. Плоскасць арбіты У. амаль перпенды кулярная да плоскасці арбіты Урана. Адкрыты ў 1851 У Л асел ам (в-аў М альта). УМБРЫЯ (U m bria), адм. вобласць y Цэнтр. Італіі, н а А пенінскім п-ве. Уключае правінцы і Перудж а і Тэрні. Пл.

8,4 тыс: к м 2. Н ас. каля 830 тыс. чал.

(2000). Адм. цэн тр — г. Перуджа. Рэль-

Да арт. Умбрыйская школа. Л.С і н ь я р э лі. Прышэсце Антыхрыста. Фрэска капэлы сабора СанБрыцыо ў Арвіета.

1499—1502.

Да арт. Умежаныя і акрэсленыя фігуры: 1 — трапецыя, умежаная ў парабалу; 2 — чатырохвугольнік, акрэслены вакол акружнасці; 3 — паралелепілед, умежаны ў сферу; 4 — сфера, умежаная ў конус.

231

адпаведна наз. акрэсленай ці ўмежанай. У трохвугольнік мож на ўмежыць, a вакол яго акрэсліць адзіную акружмасць; цэнтр акрэсленай акружнасці супадае з пункггам п ерасячэння перпендыкуляраў да старон трохвугольніка, праведзеных праз іх сярэдзіны , a цэнтр умежанай — з пункгам п ерасячэння бісектрыс трохвугольніка. Д ля чатырохвугольніка ўмеж аная (акрэсленая) акруж насць іспуе, калі вы конваецца ўмова: AB+CD= =AD+BC (cx+p=180°)- Такія фігуры разглядаю ць і ў прасторы. Гл. таксама ГІаск а м тэарэма. А.А.Гусак.

У М ЕРА Н Ы Х Ш Ы Р0Т ПАВЕТРА, палярнае п а в е т р а , паветраныя масы, якія фармірую цца ў сярэдніх і субпалярных ш ыротах мацеры коў і акіянаў. Бывае марскога і канты нент. паходжання. Н а Беларусі пераважае марское У.ш.п. У М ЕРА Н Ы Я П А ЯСЬІ, геаграфічны я паясы Зямлі, разм еш чаньм ў Паўп. паўш ар’і паміж субарктычным поясам і субтрапічным поясам (ад 65° да 40° паўн. ш.), y Паўд. — паміж субантарктычным поясам і субтрапічным поясам (ад 58° да 42° паўд. ш.). Займ аю ць каля паверхні зям нога шара, y Паўн. паўш ар’і пераважае суша (каля 55% паверхні), y Паўд. — мора (98%). Х арактэрна добра вы раж аная сезон насць тэрмічнага рэжыму з працяглай снеж най зімой, якая перарывае на б.ч. сушы вегетацыю раслін і абумоўлівае сезонную перы яды чнасць многіх пры родных працэсаў (замярзанне р э к і азёр, развіццё схілавых, глебаўтваральных працэсаў, ф еналагічных фаз ж ывой пры роды і інш .). Н а сушы адзначаю дца прасторавы я зм ены ўвільгатнення, паводле якога вылучаюць зах.-пры акіянічны , унутры мацеры ковы і ўсх.-пры акіянічны сектары (гл. Умераны клімат). У ландш аф тах сушьі

232 _____________ УМЕРАНЫЯ паш ы раны зон ы акіянічны х лугоў, л ясны я, лесастэпавы я, стэпавы я, паўпусты нны я і пусты нны я, y rapax — вышынная пояснасць. Н а вял. плош чы (пераваж на ў Сібіры) ш матгадовая мерзлата. Значны я тэры торы і асвоены пад земляробства (збожж авы я, бульба, цукр. буракі і інш ). Ддя акіянаў y межах У.п. характэрны вял. гадавыя ваганні т-ры і салёнасці вады, багацце арган. ж ыцця. УМ ЕРАНЫ Я Ш Ы Р 0 Т Ы , с я р э д н ія ш ы р о т ы, умоўная назва зон паміж 40° і 65° паўн. ш., 42° і 58° паўд. ш. зям нога ш ара (паміж субтрапічнымі і субпалярны м і ш ы ротамі Паўн. і Паўд. паўш ар’яў). Д ля клімату У.ш. характэрны добра вы раж аны я пераходны я сезоны (вясна, восень). Гл. таксама Умераны клімат, Умераныя паясы. У М ЕТА Л ІЕЎ Тэміркул (1.5.1908, с. Туе-Дж ар, К ы ргы зстан — 1991), кіргізскі паэт. Нар. паэт К ы ргы зстана (1968). Друкаваўся з 1932. Яго паэзія блізкая да фальклору. Аўтар зб -каў ваен.-патры ят. і лірычны х верш аў «Вершы перамогі» (1943), «Герой» (1944), «Інты мны я песні» (1958), «Сэрца песні не старэе» (1967), «Кветкі гор» (1980), паэм ы «Кубат» (1953). П ісаў для дзяцей: зб -кі «Птуш ка-велікан» (1940), «Паляўнічы Такгамуш» (1951), «Вершы для малых» (1956). Перакладаў на кіргізскую мову паасобны я творы Я.Купалы . Н а бел. мову асобны я творы У. пераклалі М .К алачы нскі, М .Х ведаровіч, Я .Я н іш чы ц. Тв.\ Рус. пер. — Звенд, комуз! М , 1982. УМ Н А К (U m nak), гарысты востраў на П н Ціхага ак., y архіпелагу Алеуцкія астравы (ЗШ А , штат А ляска). ГІл. каля 2 тыс. км 2. Выш. да 2109 м (дзеючы вулкан Усявідава). С убаркты чны я лугі, тундравая расліннасць. У М 0В А , ф іласоф ская катэгорыя, якая характарызуе з ’яву (рэч, працэс, адносіны і інш .), неабходную для ўзнікнення, існавання ці зм ены інш. з ’явы). Адносна зам кнутая сукупнасць з ’яў, як ая абумоўлівае ўзнікненне, існаванне ді змену пэўнага аб’екта, з ’яўляецца д а с т а т к о в a й У., a кож ны элемент гэтай сукупнасці — н е а б х о д н а й У. гэтага аб ’екга. У адрозненне ад пры чы ны, якая непасрэдна параджае пэўную з ’яву (гл. Прычына і вынік), У. складаю ць асяроддзе, дзе гэта з ’ява ўзнікае, існуе і развіваецца. А наліз неабходны х і дастатковы х У. — важ ны кам панент м ногіх метадаў навук. даследавання, неабходны для тлум ачэння, прадбачання і прадказан ня канкрэтны х фактаў. У М 0 Ў Н А -Д А Т Э Р М ІН 0 В А Е

ВЫ ЗВА -

JIÉ H H E АД А Д Б Ы Ц Ц Я ІІАКА р Ан Н Я, інстытут кры м інальнага і кры м інальнавы канаўчага права Рэспублікі Беларусь, як і прадугледжвае вы зваленне асобы ад

адбы цця п ак аран н я да сканч энн я яго тэрміну. П аводле нормы закон а асоба, як ая адбы вае п акаранне ў выглядзе пазбаўлення права займ аць пэўны я пасады або займ ацца пэўнай дзейнасцю , папраўчых работ, абмеж аванняў па ваен. службе, арыш ту, абмеж авання волі, накіравання ў ды сцы плінарную вайсковую часць або пазбаўлення волі, можа бы ць умоўна-датэрмінова вы звалена ад пакарання, калі судом будзе пры знана, ш то ян а для свайго вы праўлення не адчувае патрэбы ў поўны м адбы цці назначанага пакарання. Умовы для ўж ывання такой м еры рэглам ентаваны заканадаўЭ.І.Кузьнянкова. ствам. У М 0 Ў Н А Е А С У Д Ж Э Н Н Е , адна з мер кры м ін альн а-прававога ўздзеяння, прад у гл ед ж ан ая к р ы м ін а л ь н ы м правам Рэспублікі Беларусь. Калі пры назначэн н і пакарання асобе, якая ўперш ы ню асудж аецца за злачы нства да пазбаўлення волі на тэрм ін да 5 гадоў або да накіравання ў ды сцы плінарную вайсковую часць, суд з улікам характару і ступені грамадскай небяспечнасці ўчы ненага і асобы вінаватага, інш. акалічнасц ей справы пры йдзе да перакан ан н я, ш то мэты кры мін. адказнасці могуць бы ць дасягнуты без адбыцця назначанага п акаран н я праз ажы ццяўл ен н е кантролю за паводзінамі асуджанага, ён мож а пастанавіць аб умоўным неп ры м ян ен н і назначанага пакарання з абавязковы м указаннем y прыгаворы матываў пры нятага раш эн н я. У гэтым вы падку суд пастанаўляе не прыводзіць y вы кананне назначанае пакаранне, кал і на працягу вы прабавальнага тэрміну асудж аны не ўчы ніць новага злачы нства і будзе вы кон ваць ускладзены я на яго судом абавязацельствы . Выпрабавальны тэрмін назначаецца ад 1 да 3 гадоў. Калі ўмоўна асуджаны ў перы яд адтэрміноўкі не даказаў свайго ім кн ен н я вы правіцца ці ўчы ніў новае злачы нства, ён можа бы ць накіраваны дл я адбы цця назначанага пакарання з улікам пакарання за новае злачы нства. Э. I. Кузьмянкова. У М 0Ў Н Ы Я

м о в ы , гл. Тайныя мовы.

У М 0 Ў Н Ы Я Р Э Ф Л Е К С Ы , індывідуальна набы ты я сістэм ны я пры стасавальны я рэакцы і ж ывёл і чалавека. Узнікаю ць на аснове ўтварэння часовай сувязі паміж умоўны м (сігнальны м) раздраж няльнікам і безум оўнарэф лекторны м акгам. У ласцівы я ўсім жьівёлам, што маю ць ц.н.с. Т эрм ін «У.р.» ўведзены І.П .Паўлавым (1903). Вядучую ролю пры ф арм іраванні У.р. ады гры ваюць вы ш эйш ы я (для дадзенай ж ы вёлы ) аддзелы галаўнога мозга: y ры б — сярэдні мозг і м азж ачок, y паўзуноў і птуш ак — вял. паўш ар’і галаўнога мозга, y млекакормячы х — кара вял. паўш ар’яў галаўнога мозга. Выпрацоўха У.р. пачынаецца з падмацавання ўмоўнага раздражняльніка, індыферэнтнага да рэакдыі, што рэгіструецца, базумоўным узбуджальнікам гэтай рэакцыі. Умоўным раздражняльнікам можа быць любая змена

ўнутр. ці вонкавага асяроддзя, якая ўспрымаецца арганізмам. Калі раней індыферэнтіш раздражняльнік супадае па часе з якой-н. прыстасавальнай дэейнасдю, то ён становіцца ўмоўным сігналам, які падрыхгоўвае арганізм да гэтай діейнасці. Рэфлексы, што не падмацоўваюцца раздражняльніхамі, актыўна тармозяцца, a часам знікаюць. Выяўляецца ўсё большая здольнасць да ўтварэння складанш форм У.р. па меры філагенет. і індывід. развіцця арганізмаў. Біял. значэнне У.р. захлючаодца ў лашырэнні слектра адалтыўнш магчымасцей арганізма, іх хуткай дынамічнай змене, што надае паводзінам высокую студень пластычнасці. Гл. таксама Вышэйшм нервовая дзейнасць.

Him:. Формдровадде д торможенме условных рефлексов. М., 1980; А с р а т я л Э.А. Рефлекторная теорня высшей нсрвной дсятельноста: Нзбр. тр. М., 1983. С. С.Ермакова. I У М РЙ Й К А Д змітры й С цяпанавіч (н.

18.3.1934, М інск), бел. фізік. Д -р фіз,матэм. н. (1971), праф. (1972). Засл. дз. нав. (1999). С ы н С.А .Умрэйкі. Скончыў БДУ (1956). 3 1959 y БДУ (з 1964 начальнік н.-д. сектара). 3 1971 y НДІ пры кладны х фіз. праблем БДУ (з 1971 нам. ды рэктара, y 1978— 99 заг. лабараторыі). Навук. працы па малекулярнай спектраскапіі і лю м інесцэнцы і. Распрацаваў малекулярны спектральна-структурны аналіз каарды нацы йны х злучэнняў цяж кіх металаў, метады аналізу складаны х ш маткам панентны х газавых асяроддзяў.

Te.. Урандловые соеданендя. T. 1—2. Мн, 1981 (у сааўт.); Хдмдя д спектросколдя галогенндов ллатдновых металлов. Мн., 1990 (у сааўг.); Фотоннка соеднненнй шестдвалентного урана. Гомель, 2000 (разам з У.У.Сыцько). У М Р& Й КА С цяп ан Андрэевіч (19.12.1908 в. П ясо ч н ае Капыльскага р-на М інскай вобл. — 19.6.1978), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Ч л.-кар. АПН С С С Р (1968), праф . (1972). Засл. настаўнік Беларусі (1971). С кончы ў Мінскі пед. ін-т (1941). У 1939— 41 нач. упраўл ен н я сярэдніх ш кол Н аркам ата асветы Беларусі. У 1943— 48 і ў 1952— 64 нам. міністра асветы Беларусі, y 1948—52 ды рэкгар Н Д І педагогікі. У 1964— 78 y БДУ (заг. каф едры , y 1967— 74 прарэктар). Навук. працы па гісторыі нар. асветы і пед. думкі н а Беларусі, праблемах станаўлення і развіцця агульнаадук. ш колы.

Te.: Народное образованде в Белорусской ССР. 2 дзд. Мн., 1961 (разам з І.М.Ільюшыным); Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі. Мн., 1968 (у сааўт. ); Патрдотнзм учнтелей н школьндков Белоруссдд в борьбе лрогдв немецко-фавшстскдх захватчдков. Мн., 1980 (разам з А І.Залескім, П.М.Кобрынцам). У М Ы К А Н Н Е , вы краданне нявесты ў яе бацькоў; стараж. ф орм а шлюбу. Узыходзіць да эпохі першабытнародавай абш чы ны і эвязана са з ’яўленнем парнай с я м ’і. Рэш ткі У. захаваліся ў ш лю бных звы чаях усіх народаў. Н а Беларусі гэты звы чай часткова заховаўся да пач. 19 ст., a рэш ткі яго сустракаліся і пазн ей (вы краданне нявесты дазваляла пазбегнуць выдаткаў на вя-

сельнае застолле). У паўн.-ўсх. паветах Беларусі вы краданне дзяўчат без ведама бацькоў яш чэ ў пач. 20 ст. бы ло давсші эвычайнай з ’явай на масленічны х кірмашах. Элементы звы чаю У. захаваліся ўабрадах бел. вяселля: y абрадзе бою за дзяўчыну і яе захопу ў час пры езду маладога па маладую, a таксам а ў доме жаніха ў час падрыхтоўкі і ад’езду маладога да маладой, y абрадзе продажу касы маладой. Больш ш ы рока быў распаўсю дж аны звычай куплі-продаж у нявесты . Гэта тлумачыцца тым, ш то дагаворны ш лю б (шлюб па згодзе) доўгі час насіў характар гасп. пагаднення — род нявесты страчваў работніка і заўсёды імкнуўся аірымадь пэўную матэрыяльнуго кам пенсацыю. Т акія ш лю бы бы лі засн. не столькі на пачуццёвых схільнасцях або каханні маладых, колькі на гасп. неабходнасці. Звы чай У. захаваўся ў вясельным абрадзе выкупу нявесты. Л.А.Малаш. УМЯСТ0ЎСКІ Ф ранц Іванавіч (10.2.1882, г. Вільня — май 1940), бел. пісьменнік. Вучыўся ў П ецярбургскім тэхнал. ін-це, уваходзіў y «Круг беларускай народнай прасветы і культуры». Друкаваўся з 1904 пад псеўд. Д зядзька Пранук. Удзельнічаў y вы данні газ. «Наша доля», друкаваўся ў «Н аш ай ніве». У апавяданнях «Н а муж ы цкі розум», «Страх», «Доктар ад каўтуна» і інш. паказаў бел. селяніна кемлівым, сушенным, вы смейваў забабоны . Апавяданне «Стася» напісаў на матэры яле 1-й сусв. вайны , удзельнікам якой быў сам. У 1927— 28 выдаваў y Зах. Беларусі газ. «Беларускі дзень», час. «Беларуская культура». У 1928 адыш оў ад грамадскай і культ.-асв. працы. 3 1939 служыў y польскім войску. А.С.Ліс. УНАЛАШКА (U nalaska), гары сты востраў на П н Ціхага ак., y архіпелагу Алеуцкія астравы (ЗШ А , пггат А ляска). Пл. каля 2,8 тыс. км 2. Выш. да 2035 м (дзеючы вулкан М акуш ы на). Ледавікі. Ф іёрдавыя берагі. С убаркгы чны я лугі, тундравая расліннасць. Н а У. — ваенна-марская база ЗН ІА Датч-Харбар. УНАМЎНА (U nam uno) М ігель дэ (29.9.1864, г. Більбао, Іспан ія — 31.12.1936), ісп анскі пісьменнік; прадстаўнік экзістэнцыялізму і персаналізму. Акад. (з 1932). С кончы ў М адрыдскі ун-т (1884). 3 1891 праф., з 1901 рэктар Саламанкскага ун-та. У 1924— 30 y эміграцыі (Ф ранцыя). У дэнтры рэліг.-ф ілас. канцэпцыі У. (т.зв. кіхатызму) — вобраз Дон Кіхота я к «душы Іспаніі», як увасабледне трагічны х пачуццяў рэчаіснасці («Ж ыццё Д о н Кіхота і Санча», 1905). У ф іласоф іі быў паслядоўнікам С.К'еркегора. Асн. тэм ы яго твораў — каханде, смерць, адзінота, пош укі Бога (раман «Туман», 1914; аповесць «Святы Мануэль Добры, пакугнік», 1933; «Павучальныя навелы», 1920; драмы Вфінкс», 1909, «Федра», 1910, «M e­ ns»», 1933). Аўтар аўтабіягр. кн. «Як ро-

біцца раман» (1927), шматлікіх вершаў, эсэ, ды ялогаў, артыкулаў. Тв.. Рус. пер. — Назвдательные новеллы. М.; Л., 1962; Мзбр. лнрнка М., 1980; Нзбранное. T. 1—2. Л., 1981. Ў Н Г Е Р Н Ф О Н Ш Т б Р Н Б Е Р Г Раман Ф ёдаравіч (10.1.1886, в-аў Хійумаа, Эстонія — 5.9.1921), адзін з кіраўнікоў барацьбы супраць сав. улады ў Забайкаллі і М анголіі. 3 прыбалт. ням . роду, барон. Ген.-лейт. (1919). С кончы ў Паўлаўскае ваен. вучыліш ча (1908). Служыў y Забайкальскім казацкім войску. Удзельнік 1-й сусв. вайны , за кры м інальнае злачы нства асудж аны н а 3 гады крэпасці, але вы звалены пасля Лют. Рэвалю цы і 1917. Ч асовы м урадам накіраваны ў Забайкалле, дзе камандаваў кон н а-азіяц к ай ды візіяй, на чале як о й y 1920 накіраваўся ў М анголію . У лют. 1921 заняў Ургу (цяпер У лан-Батар), атры маў ад манг. зн ац і тытул «вана» (князя) і пасаду галоўнакамандую чага ва ўрадзе, стаў ф акты чн ы м ды ктатарам М анголіі. У маі 1921 уварваўся на тэр. Далёкаўсх. рэспублікі. У ходзе М анг. аперацы і 1921 атрады У. ф он Ш . бы лі разгромлены Чы рв. А рм іяй сумесна з манг. рэв. войскамі. 21.8.1921 У. ф он Ш . выдадзены манголамі парты з. атраду П .Я .Ш чацінкіна і паводле пры гавору Сіб. рэв. тры бунала расстраляны . Літ.: Ю э е ф о в н ч Л. Самодержец пустынн. Феномен судьбы барона Р.Ф.УнгернШтернберга. М., 1993. УН ГУ З, субш ы ротнае лагчы нападобнае паніж энне ў пусты ні К аракумы , на мяжы Н ізінны х і Заунгузскіх Каракумаў, y Туркменістане. Даўж. 470 км. С кладзены з ланцуга ўпадзін (даўж. да 15 км, шыр. да 4 км з плоскім і саланчаковы м і і такы рны м і дніш чамі. У падзіны аддзелены адна ад адной п ерам ы чкам і з карэнны х пясчаністы х парод або навеяных пяскоў. М яркую ць, ш то У. — рэш тка стараж. рачнога рэчы ш ча, дэф арм аванага тэктанічны м і рухамі. У Н Ё Ц ІЦ К А Я КУЛЬТУРА, археалагічная культура плям ён эпохі бронзы , якія ў кан цы 18 — сярэдзіне 15 ст. да н.э. насялілі тэр. Ц энтр. Еўропы. Н асельніцтва жЫло на паселіш чах, вы рабляла бронзавы я пры лады працы і ўпры гож анні — сякеры , кінж алы , бранзалеты , ш пількі, завуш ніцы , кольцы і інш ., a таксама гліняны посуд, упры гож аны гарыз. барознам і або зігзагападобны мі палосамі. П ахавальны абрад трупапалаж энне на бескурганны х могільніках. Н ябож чы каў хавалі скурчаны мі н а баку ў ямах, вы кладзены х кам яням і. П лямёны У.к. займ аліся земляробствам. У.к. зрабіла вял. ўплыў на п аш ы рэнне бронзаліцейнай сдравы ў Еўропе. У Н І, y рэлігіі і міфалогіі этрускаў багін я-ап якун ка царскай улады. Разам з Ц інам і М енрвай (багіня м ацяры нства) складала трыяду гал. этрускіх багоў. УН ІВ ЕРМ А Г, буйная крама, я к ая гандлюе таварамі разнастайнага асарты-

УНІВЕРСАЛІІ

233

менту. Выкарыстоўвае прагрэс. ф ормы гандлю: самаабслугоўванне, продаж тавараў з адкры тай вы кладкай і да т.п.; пакуднікам дадаткова прапаную цца розны я віды паслуг (напр., пош та, аш чадны бан к і інш .). У Н ІВ ЕРСА Л (польск. universal ад лац. universalis усеагульны), від прававога акта ў Рэчы Паспалітай. Выдаваўся каралём я к зварот да народа; y ім кароль рэгуляваў гасд., рэліг. і вайсковы я ды танні, склікаў ш ляхту на соймы і паспалітае руш энне. У час міжкаралеўя У. выдаваў прымас. У. п а б а р о в ы я — ухвалы сойм аў на збіранне падаткаў, з 17 ст. вы даваліся разам з соймавы мі канстытуцыямі. У. Пастаяннай Рады рэгулявалі арганізацы ю судаводства і адміністрацыі. У. абвяш чаліся канфедэрацыі. У час паўстання 1794 У. выдаваў Т .К асц ю ш ка (напр., Паланецкі універсал). У Н ІВ ЕРС А Л (ад лац. universalis агульны, усеагульны), закры ты кузаў легкавога аўтамабіля. Mae 2 ці 3 рады сядзенняў, 3 ці 5 дзвярэй, адны з якіх заднія, багаж нае аддзяленне за сл ід к ай задняга сядзення. Заднія сядзенні (пры 3 радах сярэдн ія і заднія) могуць складвацца і павялічваць аб ’ём багажнага аддзялення. Д азваляе вы кары стоўваць легкавы аўтамабіль я к грузапасажырскі. У Н ІВ Е Р С А Л ІІ (ад лац. universalis агульны, усеагульны), агульныя ланяцці. П раблема анталагічнага і гнасеалагічнага статуса У. займ ае адно з цэнтр. месцаў y гісторыі ф іласоф іі і звязана з пытанн ям і пра сутнасць бы цця, суданосін абстрактнага і канкрэтнага, агульнага і адзінкавага, м ы слення і рэчаіснасці. Вучэнне пра У. акрэслілася ў філасофіі Платона, які лічыў, што У. адпавядае сапраўднае (ідэальнае) быццё, a адзінкавыя, канкрэтныя рэчы эмпірычнага свету — выніх драблення і абмежаванасці ідэальнага пры ято ўзаемадзеянні з небыццём. Арыстоцель сцвярджаў, што агульнае мае другаснае значэнне і для пазнання выяўляецца толькі ў першасных сутнасцях (адзінкавых аб'еісгах, даступных пачуццёваму вопыту). У сярэдневяковай схаластыцы ў вырашэнні праблемы У. вылучыліся 3 супрацьлеглыя кірункі: наміналізм, рэалізм і канцэптуалізм\ т.зв. «спрэчкі пра У.» адыгралі важную ролю ў развіцці анталога, логікі і сістэматызацыі тэалогіі. Новы падыход да праблемы У. распрацаваў І.Кант, які разглядаў У. як элемент сінтэзу, што стварае прадмет пазнання, a не як самаст. сутнасць. 3 20 ст. ў распрацоўцы праблемы У. развіваюцца традыд. гіадыходы (наміналістычны ў неапазітывізме, каггтыянскі ў фенаменалогіі, платонаўскі ў неарэалізме і інш.) і вылучаюцца новыя трактоўкі У., якія фіксуюць моўныя і сац.-камуніхатыўныя (У. ван О.Куайн, Л.Віггенштэйн) і культуралагічньш (Э.Касірэр, ЖДэлёз і інш.) аспегсгы У. У Н ІВ Е Р С А Л ІІ Л ІН Г В ІС Т Ы Ч Н Ы Я , уласцівасці, з ’явы , працэсы , харакгары сты кі, ш то вы яўляю цца ва ўсіх натуральны х мовах або ў болы дасці з іх.

234

УНІВЕРСАЛЬНАЯ

Напр., адрозненне імёнаў і дзеясловаў, наяўнасць займ еннікаў, катэгоры й прамога аб’екла, 1-й асобы , ліку, галосных і зы чны х гукаў, паратаксісу і інш. П ошук, вы значэнне і сістэматы зацыя У.л. — складаны і ш м атаспектны пазнавальны працэс, y межах якога магчымы выбар розны х пры нцы паў і падстаў аналізу. Т аму адрозніваю ць пэўнае мноства тыпаў У л .: універсаліі анталагічны я і эп істэм алагічны я, абсалютныя і статы сты чны я, просты я і імплікатыўны я, дэдукты ўны я і індуктыўныя, статы чны я і ды нам ічны я, лінгвісты чны я і сем іяты чны я, узроўневьія і міжузроўневы я, уласна м оўны я і паралінгвістычны я, унутры моўны я і сацы ялінгвісты чны я, a таксам а універсаліі мовы і маўл ен н я, маўлення муж чынскага і ж аночага, дарослага і дзідячага, кадыфікаванага і размоўнага, вуснага і пісьмовага і г.д. Л агічнае суаднясенне У.л. розных тыпаў дазваляе вы працаваць абстракгную мадэль «мова чалавека ўвогуле», або «мова-эталон», якая ўвасабляе навук. гіпотэзу пра агульную частку ў струкгурах усіх вядомы х натуральных моў. Літ.: Новое в лннгвнстаке. Вып. 5. Языковые унмверсалнн: Пер. с англ. М., 1970; Языковые уннверсаллн н лвнгвнстаческая тнпологня. М., 1969; М е ч к о в с к а я Н.Б. Обіцее языкознанве: Структур. н соцнал. тнпологая языков. Мн., 2000. А.Я.Міхневіч. у н ів е р с

Ал ь н а я

г Аз а в а я

пас-

'ГАЯННАЯ, г а з а в а я пастаянн a я, адна з фундаментальны х фізічных пастаянных, як ая ўваходзідь ва ўраўн е н н е с тан у 1 м ол ь ід эал ьн ага газу (гл. Клапейрона— Мендзялеева ўраўненне). А базначаецца R. Л ікава роўная рабоце расш ы рэння 1 м оль ідэальнага газу пры награванні на 1 К пад пастаянны м ціскам, г.зн. розн асці малярых цеплаёмістасцей пры пастаянны м ціску Ср і пастаянн ы м аб’ёме cv ; с~ - cv = R = =8,31441(26) Д ж / (моль ■ К). У Н ІВ ЕРСА Л ЬН А Я ГРАМ АТЫ КА, лінгвістычная тэоры я, якая грамат. катэгоры і мовы тлумачы ць праз катэгоры і мы слення. Наз. таксам а ўсеагульнай, агульнай, рацы янальнай, філас., аналіты чнай граматы кай. Б ярэ пачатак y грамат. уяўленнях анты чнасці. Найб. поўна ўвасоблена ў граматы ках 16— 17 ст.: грамат. трактат «М інерва, або Аб пры чынах лац ін скай мовы» Ф .С анчэса (Іспанія), «Гермес, або Ф іласоф скае даследаванне, як ое т ы ч ы ц ц а м овы і універсальнай граматы кі» Д ж .Х ары са, «Тэорыя мовы» Д ж .Б іты (Англія) і інш. Найб. вядомая з такіх спроб — ІІор-Раяль граматыка. У пэўнай ступені У.г. захоўваецца ў сучаснай т.зв. ш кольнай граматыцы. У аснове пабудовы У.г. ляжыць даўняе ўяўленнс пра мову як просты адбітак мыслення: слова — паняцце, сказ — суджэнне, часціны мовы — пэўныя катэгорыі мыслення і г.д. Такія суадносіны маюць месца, але яны не носяць абсалютнага несупярэчлівага характару, таму што сістэмна-струхтурная арганіза-

цыя адзінак мовы мае ўласныя лрынцыпы, свае законы пабудовы і ў мове ёсць таксама адзінкі плана выражэння, якія ўвогуле не суадносяцца з адзінкамі значэння (фанемы, склады) або фарміруюць іх уласнымі, «пазалагічнымі» сродкамі (безасабовы сказ, выклічнікі і інш ). 3 сярэдзіны 18 ст. адрозніваюць "ірамагыку навухі» (пераважана логікі) і «граматыку мастацтва». 1-я абавязкова выяўляецца ва ўсіх мовах як сродак мыслення, 2-я складае спецыфіку, адметнасць кожнай асобнай мовы. Гэтыя ўяўленні адыгралі ў гісторыі мовазнаўства станоўчую ролю, прывялі да складвання агульнага мовазнаўства, параўнальна-гістарычнага мовазнаўства, тыпалагічнага мовазнаўства і прыватнага мовазнаўства. А.Я.Міхневіч. У Н ІВ ЕРС А Л ЬН А Я

ІЛ Ю СТРАВА НАЯ

ЕЎРА ПЕЙСКА-А М ЕРЫ КАНСКАЯ Э Н Ц Ы К Л А П Е Д Ы Я , «Э с п a с a» (Епсісіоpedia Universal llustrada Europeo-A m ericana), адна з самых вялікіх універсальных эн цы клапеды й свету, як ая сваім зместам і м овай ары ентавана перш за ўсё на іспанам оўньм краіны . 1-е выд. (т. 1— 70, 1908— 30) выпускалася выд-вам «Эспаса-Калгге» ў розн ы х гарадах Іспан іі (Б іл ьб ао , М адры д, Б а р с е л о н а ). У 1930— 33 в ы й ш а ў 1 0 -т о м н ы Д ад атак , з 1934 вы даю цца таксам а Ш тогадовы я дадаткі. 3 1970-х г. друкуецца без зм ен 2-е выд. «Эспасы». Ц алкам перапрацоўваецца і кож нае 10-годдзе перавы даецда толькі 21-ы том, пры свечаны Іспаніі. А дрозніваецца ад інш. вы данняў вы клю чн а багатым рэестрам, тэм аты чны м ухілам y сацы ягуманіт. веды п а гісторыі, л -ры , мастацтве Іспаніі і іспанамоўны х краін, вял. колькасцю біягр. артыкулаў, багаццем бібліягр. звестак, сумяш чэннем y артыкулах энды клапеды чны х і моўных ведаў (кож ны артыкул зм яш чае эты малогію слова, эквіваленты да яго н а ф ранц., англ., ням ., італьян., партуг., каталонскай мовах і эсперанта). К олькасць кароткіх арты кулаў-даведак нязначная, болы дасц ь з іх мае аглядны хараклар. Э нц ы клапеды я добра ілюстравана. В.К.Шчэрбін.

Ал ь н ы я с у а д н о с ін ы , гл. Сцяпанава універсальныя суадносіны. у н ів е р с

У Н ІВ Е Р С А М , універсальная крама самаабслугоўвання, якая прадае харч. тавары універсальнага асартыменту і прамысл. тавары ш тодзённага попыту. Гл. таксам а Універмаг.

УНІВЕРСІТФт (ад лац. universitas су- 1 купнасць), 1) ш м атпроф ільная вышэйш ая навуч. ўстанова, якая рыхтуе спецы ялістаў па фундаментальньіх і многіх пры кладны х навуках y розных галінах гаспадаркі і культуры, забясдечвае глыбокую тэарэт. падрыхтоўку выдускнікоў д а н авук.-практы чнай і пед. дзейнасді. Першыя У. ўзніклі ў гарадах Еўропы f 12— 13 ст.: Балонскі універсітэт, Оксфардскі уніеерсітэт, Кембрыджскі універсітэт, Парыжскі універсітэт. Сярэдневяковыя У. мелі адм. і суд. аўтаномію і пракплчна не залежалі ад гар. улад. Іх статус y тагачасным грамадстве найб. дакладна перадаваў лац. тэрмін «Universitas magistrorum et scholarum» («Cyкупнасць выкладчьжаў i вучняў»), Пазней У. называлі свецкія ВНУ, y адрозненне ад манаскай вышэйшай школы — акадзміі. Навуч. курс сярэдневяковых У. складаўся з агульнага для ўсіх падрыхгоўчага ф-та, дзе выкладаліся т.зв. чсем вольных мастацтеаў» (лац. «Septem artes liberalis»), пасля заканчэння якога студэнты выбіралі адзін з вышэйшых ф-таў — мед., юрыд., тэалагічны. Навуч. прадметы падзяляліся на 2 цыклы. Першы — гуманітарны «трывіум» (лац. trivium трохпуцце) — уключаў лац. граматыку, рьігорыку і дыялектыку. Другі — «квадршіум» (лац. guadrivium чатырохпуцце) уключаў арьіфметыку, геаметрыю, астраномію і музыку. У некат. У. y другі цыкл дадаткова ўіслючалі астралогію, алхімію і фізіку. Пасля здачы экзамена за «трывіум» прысуджалася ступень бакалаўра мастацгваў, «квадрывіума» — магістра мастацгааў, па заканчэнні аднаго з 3 вышэйшых ф-таў — магістраў і дактароў медыцьшы, права ці тэалогіі. Паступова пад уп-

У Н ІВ ЕРС А Л ЬН А Я ЭВМ , Э BМ агульнага прызначэння, элекгронн ая вылічальная машына, прызн ачаная для вы раш энн я ш ы рокага кола навук.-тэхн., эканам . і інш . задач, напр., м аш ы на адзінай сістэмы электронных вылічальных машын. M ae разгалінаваную сістэму аперацы й, іерархічную структуру дамяці, развітую сістэму перы ф еры йны х пры лад, дазваляе работу ў рэж ы мах узаем адзеяння з чалавекам. У Н ІВ Е Р С А Л Ь Н Ы ІН С Т Р У М Е Н Т y астраноміі і г е а д э з і і , пераносны інструмент для вы м ярэн н я вуглоў y верт. і гарыз. плоскасцях.

Mae зрокавую трубу, якая можа круціцца вакол верт. і гарыз. восей, 2 раздзеленыя кругі для адліку вуглоў y верт. і гарыз. плоскасцях. 3 дапамогай У.і. па назіраннях зорак і Сонца вызначаюць каардьшаты (вышьші і азімуты) нябесных цел і зямных арыенціраў, геагр. шыроты, папраўкі гадзіннікаў, вырашаюць многія інш. практычныя задачы астраноміі і геадэзіі. У.і. больш дакладны пры вымярэнні вуглоў, чым тэадаліт.

Універсальны інструмент У-5": 1 — труба для візіравання; 2 — вертьікальны падзелены круг з алідадой і ўзроўнем; 3 — наоадны ўзровень; 4 — акуляр; 5' -— алідада гарызантальнага круга; 6 — гарызантальны падзелены круг; 7 -— павяральная труба з мікрометрам.

лывам Адраджэння на базе «трывіума» ствараліся ф-ты вольных мастацгваў, a развіішё «вадрывіума» прывяло да адкрыцдя фізікаматэм. ф-таў. На Беларусі У. доўгі час не адкрываліся з-за дамінавання манаскай сістэмы адукацыі. Толькі Віленская езуіцкая акадэмія мела правы еўран. У. У выніку значная частка прывілеяванай моладзі вучылася ў розных ВНУ Еўропы. Найб. папулярнасць на Беларусі меў Крахаўскі ун-т, засн. ў 1364 (гл. Ягелонскі унііерсітэт). Першы айч. свецкі універсітэцкі цэнтр навукі і асветы створаны ў часы дзейнасці Адукац. камісіі, якая на чале асветніцкай справы ў ВКЛ паставіла Віленскую галоўную школу з правамі У. Капіраване статутаў Адухац. камісіі і германскіх У. дазволіла ў пач. 19 ст. правесці ў Рас. імперыі поўнамаштабную асветніцкую рэформу. Уся тэр. краіны была падзелена на навуч. акругі, на чале кожнаіі з яхіх знаходзіўся У. Бел. землі ўваходзілі ў склад Віленскай навуч. акругі на чале з Віленскім універсітэтам. У дарэв. Расіі было 13 У. (44 тыс. студэнтаў). Першым адкрыты Маскоўскі універсітэт. Найстарэйшыя (апрача Віленскага У.) Тартускі універсітэт, Ктнскі універсітэт, Харкаўскі універсітэт, Сткт-Пецярбургскі універсітэт, Кіеўскі нацыянальны універсітэт. Паводле статутаў 1802— 05 У. ў Рас. імперыі мелі 4 ф-ты: фізіха-матэматычіш (мог падзяляцца на фізіка-матэм. і хіміха-прыродазнаўчае аддзяленні; выкладаліся фізіка, хімія, прыродазнаўства, батаніка, астраномія, вышэйшая і прыкладная матэматыка, архітэктура, аграномія, геадэзія); медыцынскі (выхладаліся анатомія, паталогія, клінічная тэрапія, хірургія, акушэрства і ветэрынарыя); маральных і паліт. навук (выкладаліся логіка, метафізіха, філасофія, мараль, прыроднае, лаліт. і нар, права, палітэканомія, агульная і царк. гісторыя, дагматычнае і маральнае багаслоўе, грамадз. і крымінальнае права стараж. і сучасных народаў); л-ры і вольных маегадтваў (выкладаліся красамоўства, грэчаская, лац., польская, рус., англ., ням. і фравц. мовы, паэзія, маляванне, скульптура). Дадаткова ў-склад У. маглі ўваходзіць духоўныя і настаўніцісія семінарыі як самаст. ўстаноііы. Кіраваў У. савет прафесараў, які прызначаў заг, кафедраў, дэканаў ф-таў і прапаноўваў імператару кандыдатуру рэктара. У 1820—30-я г. бел. моладзі было забаронена вучыцца ў еўрап. У., a сама-Беларусь y 1832— 1917 была рэгіёнам Рас. імперыі, пазбаўленьм уласнага У., бо ён разглядаўся як верагодны ачаг чарговага паўстання. Асобныя правы У. мелі Полацкая езуіцкая акадэмія і Горы-Горацкі земляробчы інстытут. У сав. час У. адкрьггы ва ўсіх саюзных і ў большасці аўтаномных рэспублік. У 2001/02 навуч. г. на Беларусі дзейнічалі дзярж. У.: БДУ, Беларускі аграрны пэхнічны універсітэт, Бел. гандлёваэканам. ун-т спаж ы вецкай кааперацыі (да 2001 Гомельскі кааператыўны інстытут), Бел. мед. ун-т (да 2001 Мінскі медыцынскі інстытут), Бел. нац. тэхн. ун-т (да 2002 Беларуская політэхнічная акадэмія), Беларускі педагагічны універсітэт, Беларускі тэхналагічны універсітэт, Беларускі універсітэт інфарматыкі і радыёжктронікі, Беларускі універсітэт культуры, Беларускі універсітэт транспарту, Беларускі эканамічны універсітэт, Брэсцкі тэхн. ун-т (да 2000 Брэсцкі політэхнічны інстытут), Бржцкі універсітэт, Відебсй мед. ун-т (да 1999 Віцебскі медыцынскі інстытут), Віцебскі тэхналагічны уніеерсітэт, Віцебскі універсітэт, Гомельскі тэхн. ун-т (да 1998 Гомельскі політэхнічны інстытут), Гомельскі універсі-

тэт, Гродзенскі мед. у н -т (да 2000 Гродзенскі медыцынскі інстытут), Гродзенскі аграрны ун-т (да 2000 Гродзенскі сельскагаспадарчы інстытут), Гродзенскі універсітэт, М агіл ёўсй тэхн. ун -т (да 2000 М агілёўскі машынабудаўнічы інстытут), М агілёўскі універсітэт, Між народны экалагічны універсітэт, М інскі лінгвістычны універсітэт, Полацкі універсітэт. У 1992 y М інску засн. перш ы на Беларусі недзярж . незалеж ны Еўрапейскі гуманітарны універсітэт.

2) Грамадская навуч. ўстанова п а распаўсю дж анні ведаў y розны х галінах навукі, культуры, грамадскага ж ы цця і павы ш эн н і прафес. кваліфікацы і. У сав. час існавалі таксам а нар. ун-ты , ун-ты культуры, марксізму-ленінізму. У л іп .— ж н. 1918 y М аскве дзейнічаў Беларускі народны універсітэт. А.Ф.Самусік. У Н ІВ Е Р С ІТ Э Т А Р ГА Н ІЗА Ц Ы І А Б ’Я Д H Â H blX Н А Ц Ы Й (УААН), між народн ая супольнасць вучоных, якія займ аю цца даследчай працай, падрыхтоўкай аспірантаў і распаўсю дж аннем ведаў дзеля садзейнічання мэтам і пры нцы пам Статута ААН. Засн. ў 1973. У цяп ераш н і час дзейн асць УААН сканц энтравана вакол 4 кірункаў: развіццё; ахова навакольнага асяроддзя; роля ўрадаў ва ўмацаванні міру; навука і тэхніка. Акад. дзейн асць аж ы ццяўляецца Акадэмічны м аддзяленнем пры Ц энтры УААН y Т окіо, a таксам а Сусв. ін-там УААН па даследаваннях эканом іхі развідця (Хельсінкі; займ аедц а сад.-эканам . даследаванням і, ары ентаваны м і н а раслрацоўку паліты кі вы раш эн н я глабальных п р а б л е м ); Ін -т а м новы х тэх н а л о гій УААН (Маастрыхт, Нідэрланды; вывучае сац .-экан ам . ўздзеянне новы х тэхналогій, асабліва ў краінах, якія развіваю цда); М іжнар. ін-там УААН на праграмны х тэхналогіях (Аамынь, Кітай; канцэнтруе ўвагу на сумесны х лерадавых лраектах y галіне даследаванняў і развідця, на развіцці асл іран ц кай адукацыі, л аш ы р эн н і бясплатнага спецы ялізаванага праграмнага забесп ячэн ня і лублікацы й); Ін-там УААН п а нац. рэсурсах y А ф ры цы (Л егон, Гана; развівае навук.-тэхн. магчы масці па кіраванні рэсурсам і канты нента); Ін-там перспектыўных даследаванняў УААН (Токіо; даследуе праблемы экарэструктуры зацы і пры ары ентаванні н а ўстойлівае развіццё, a таксам а прынцыгіы ш матбаковы х аддосін y кіраванні); П раграмай УААН па біятэхналогіі для Лац. Амерыкі і Кары бскага басейна (К аракас); М іж нар. сеткай УААН ла водных рэсурсах, ахове навакольнага асяроддзя і здароўя (Гамільтан, Канада); М іжнар. акадэм іяй кіравання (Аман). «У Н ІВ ЕРС ІТ^Ц К А Е », дзяржаўнае кніжнае вы давецтва Беларусі ў 1954— 2002. Засн. ў М інску я к вы д-ва БДУ, y 1961 рэарганізавана ў вы д-ва «Вы ш эйш ая школа», з 1967 самаст. вы д-ва, з 1983 наз. «У.». Выдавала ладручлікі і навуч. дапам ож нікі для ВНУ, сярэдніх спец. і праф ес.-тэхн. навуч. устаноў, манагра-

УНІВЕРСІЯДА____________235 фіі, вучэбна-метады чную і навук.-папулярную л-ру, даведнікі, навук. час. «Веснік БДУ», тэм аты чны я зборнікі, y т.л. «Беларуская мова», «Беларуская літаратура», «П ы танні гісторыі» і інш. Д алучана да вы д-ва «Вышэйшая школа». А.П.Нячай.

«УНІВЕРСНбЦКАЕ

ЕВАНГЕЛЛЕ»,

рукапісны пом нік слав. пісьменнасці 1-й тр эц і 13 ст. М яркую ц ь, ш то паходзіць з П олацка-С м ален скіх зямель. Зберагаецца ў навук. б-ц ы М аскоўскага ун-та (адсю ль назва). Пісана ўставам на пергаменце. Тэкст змешчаны ў 2 слупкі на 240 аркушах. Аздоблена застаўкай, ініцыяламі, мініяцюрай, дзе на сінім фоне выява евангеліста Іаана, акаймаваная рамкай y выглядзе арх. куліс. Арнамент застаўкі — расл. ўзор, угвораны перапляценнем парасткаў з чырв. і блакітнымі кветкамі на эялёным фоне. Расл. матывы і аздабленні ініцыялаў вьжананы чырв.-аранжавай фарбай. Літ.: В з д о р н о в Г.Н. Мскусство кннга в Древней Русн. М., 1980. В.Д.Сінякевіч. У Н ІВ Е Р С ІТ Й Ц К А Я РЭФ 0РМ А 1863 y Р а с і і , адна з ліберальных рэф орм 1860— 70-х г. У вяла універсітэц к і статуг 1863. А днавіла аўтаномію ун-таў, скасавала карпаратыўдьы арг-цыі студэнтаў, перабудавала навук. і навуч. работу ў адпаведнасці з патрэбамі развіцця краіны. Л іквідавана універсітэцкім статутам 1884 y ходзе «контррэформ» 1880— 90-х г. Літ.: Э й м о н т о в а Р.Г. Унмверслгетская реформа 1863 г. / / Нсторнческне заішскн. М., 1961. Т. 70. У Н IВ ЕРС ІЯ Д А , сусветны я спарт. студэнцкія гульні; к ом пл ексньм міжнар. спаборнідтвы . Рэгламент У. адпавядае духу алімп. руху. У 1949 створана міжнар. федэрадыя універсітэцкага спорту (ФІСУ). 3 1957 праводзяцца аб’яднаныя Сусв. студэнцкія гульні — У. (з 1960 1 раз y 2 гады). У праграмах л е т н і х У.: барацьба вольная і грэка-рымская, баскетбол, валейбол, воднае пола, гімнастыка, лёгкая атлетыка, плаванне, скачкі ў ваду, тэніс, фехтаванне і інш. У праграмах з і м о в ы х У. ; лыжнае дваябор’е, гарналыжны спорт, лыжныя гонкі, скачкі на лыжах з трампліна, скарасны бег на каньках, фігурнае катанне, хакей. Сярод бел. спартсменаў пры зёрамі I Сусв. студэнцкіх гульняў (1949, Будапеш т) былі У .К оган (бокс, 3-е месца) і Ц.Лунеў (лёгкая атлетыка, бар’ерны бег, 3-е месца). H a II Сусв. студэнцкіх гульнях (1951) чэм піёнкай стала В.Набокава (лёгкая атлетыка, кіданне к ап ’я), бронзавы я пры зёры — Лунеў і М .Салтыкоў (лёгкая атлетыка, бег). Ч эм піёны У.: y 1957 МЛткіна, Л.Ьр.малаева (лёгкая атлетыка); y 1970 М .Ш аколіна (фехтаванне) і І.Я дзаеш ка (баскетбол); y 1973 М Жалабоўскі, Л .ІІіберм ан і Э .Ф айнш тэйн (барацьба грэка-ры м ская), В.Корбут, М .М іхайлін (скачкі ў ваду з вы ш кі), У .П аўленка (фехтаванне, камандны залік), В.Сюльжын, У .Ш чукін (гімнастыка); y 1981 К .Ш аравера (баскетбол); y 1990 А .Тарасю к (лёгкая атле-

У.п. непадзельная і не мож а бы ць разм еркаванай па ўкладах (долях, паях), y т.л. паміж работнікам і прадпрыемства. тыка, бег); y 1991 У.Бялоў (плаванне); y У.п. могуць бы ць дзярж. (рэспублікан1995 С .Захарэнка (лы ж нае дваябор’е), скія ці кам унальны я) або пры ватны я. Іх A. Трыгубаў (лы ж ная гонка); В .Ю ркіна маёмасць знаходзіцца ў дзярж. або пры (спарт. гімнастыка); y 1997 Л .Х мяльніцватнай уласнасці фіз. ці юрыд. асобы. У кая (лёгкая атлетыка, хадзьба) і інш. ф ірм ен ны м най м ен н і У.п. павінна быць А.А. Серадзін. указанне на ўласніка маёмасці. Кіраўніка У.п. назначае ўласнік м аёмасці або У Н ІМ А (U N IM A ; скарочана ад ф ранц. ўпаўнаваж аны ўласнікам і яму падспраU nion internationale de la M arionette), ваздачны орган. У.п. адказвае па сваіх міжнародны саюз дзеячаў т-ра л ялек пры абавязацельствах усёй маёмасцю, якая Ю НЕСКА. Засн. ў 1929 y Празе, ш табям у належ ы ць, і не нясе адказнасці па кватэра знаходзіцца (2002) y г. Ш арлеабавязацельствах уласніка маёмасці, за віль М езьер (Ф ранц ы я). У 1996 засн. вы клю чэнн ем вы падкаў, прадугледжааддзяленне У. — Бел. цэнтр У. са ны х заканадаўствам. П рававое становіш таб-кватэрай y Брэсцкім абл. т-ры ляш ча У.п. ў Рэспубліцы Беларусь рэгулек. П рэзідэнт — М .Шавель. П ры ц энл ю ец ца Грамадзянскім кодэксам краітры працую ць камісіі: музейна-вы станы . У.п. мож а бы ць заснавана н а праве вачная, інф арм .-вы давецкая, па павыгасп. вядзенн я або на праве аператыўш энні прафес. адукацыі і кваліфікацы і, нага кіравання (т.зв. «казённае прадкры ты цы , абароне прафес. і сац. інтарэпрыемства», па абавязацельствах якога, саў, міжнар. дзейнасці. У 1998 цэнтрам пры недастатковасці яго маёмасці, субзасн. граш овая прэмія імя А н.Л яляўскасідыярную адказнасць нясе дзяржава). Ю.Я. Савельеў. га «За яркія дасягненні ў галіне тэатра лялек». Сярод лаўрэатаў мастакі Л .Бы У Н ІТАРНА Я ДЗЯРЖ А ВА, ф орм а тэры каў, А .Ф аміна, арты сты Т.Гарачава, B. Праж эева, У.Уласаў. С.Ф.Юркевіч. тары яльнай будовы дзяржавы, пры як ой яе тэры торы я падзяляецца на адм.-тэр. Ў Н ІМ А К (U nim ak), востраў н а П н Ціадзінкі — вобласці, раёны , акругі. Ад хага ак., сам ы буйны ў архіпелагу Алефедэрацыі адрозніваецца адсутнасцю уцкія астравы (3LLIÀ, ш тат А ляска). ф едэратыўных адзінак — штатаў, зяПл. 4,2 тыс. км 2. Аддзелены ад п-ва мель. У складзе У.дз. могуць бы ць асобА ляска вузкім Ісаноц кім пралівам. н ы я аўт. нац.-дзярж . ўтварэнні, якія маП ры м орскія раёны нізінны я, унутр. — ю ць атрыбуты ўласнай дзярж аўнасці пераважна горныя (вы ш . да 2860 м, (напр., y складзе унітарнай Украіны вулкан Ш ы ш ал д зін а). Л е д а в ік ь С убзнаходзідца Рэспубліка Крым). Ва У.дз. аркты чны я лугі, тундравая расліннасць. адна кансты туцы я, адно грамадзянства, адна сістэма органаў дзярж. улады. У Н ІС 0 Н (італьян. unisono ад лац. unus А дм.-тэр. адзінкі кірую цца законамі, адзін + sonus гук) у м у з ы ц ы , 1 ) адш то пры м аю цца цэнтр. органамі; іх тэнагучча, якое ўгвараецца двума або ры торы я мож а бы ць зм енена агульнабольш галасамі; нулявы інтэрвал, абсадзярж . законам без згоды .м ясц. органаў лю тны кансананс. 2) Сінхроннае вы каі м ясц. н а се л ьн іц ів а . Існую ць У.дз. нан н е аднаго і таго ж муз. тэксту (мелодэцэн тралізаваны я (рэгіядыі, многагалосага твора) двума або ненальны я органы фармірую цца незалеж калькімі музыкантамі. на ад цэнтр. органаў, узаемаадносіны паміж імі будуюцца н а пачатках дэцэн УН ІТА (партуг. Uniâo Nacional para Indeтралізацыі; Вялікабры танія, Н овая Зеpendencia Total de Angola Нац. саюз за ланды я, Іспанія, Італія, Я пон ія) і поўную незалеж насць Анголы), паліц э н т р а л і з а в а н ы я (падначаленты чная арг-цы я ў Анголе. Засн. ў 1966, не рэгіянальны х органаў цэнтру ажы цабапіраецца пераважна на прадстаўніцяўляецца праз службовых асоб, якія коў найбуйн. народнасді Анголы — назначаю цца цэнтр. уладай; Беларусь, авімбунду. С пачатку У Н ІТА атрымліваў Казахстан, Узбекістан). Ю.Я.Савельеў. дапамогу ад Кітая, з сярэдзіны 1970-х

236

УНІМА

г. — ад ЗШ А. У 1966— 74 вёў узбр. барацьбу супраць партуг. панавання, пасл я параж эння ў грамадз. вайне 1975— 76 — супраць урада Нар. руху за вызвален не Анголы (М ІІЛ А ). У 1989 заклю чыў мірнае пагадненне з М ПЛА, пасля параж эння на парламенцкіх і прэзідэнцкіх выбарах 1992 аднавіў ваен. дзеянні. П араж энні ад урадавай арміі да пач.

2000-х г., гібель y лют. 2002 ген. сакратара У Н ІТА Ж .С авімбі прымусілі кіраўн іц ів а У Н ІТА y крас. 2002 падпісаць мірнае пагадненне з ангольскім урадам.

yHITÂPHAE П РА Д П РЫ Е М С Т В А , камерцы йная арганізацы я, якая не надзел ен а правам уласнасці на замацаваную за ёй уласнікам маёмасць. М аёмасць

У Н І т Ар НАЯ С ІМ Е Т Р Ь ІЯ , S U ( 3 ) с і м е т р ы я, пры блізная сіметрыя моцны х узаем адзеянняў элем ентарны х часціц, якая адлюстроўвае наяўнасць аднолькавых уласцівасцей y розны х групах адронаў. Л яж ы ць y аснове класіф ікацыі адронаў. Паводле У.с. часціцы з рознымі значэннямі ізатапічнага спіну і дзіўнасці, але з аднолькавымі спінамі, цотнйсцю і інш. квантавымі лікамі, аб’ядноўваюцца ў т.зв. унітарныя мультыплеты. На падставе тэарэтыка-групавой і фіз. інтэрпрэтацыі У.с. ўзнікла гіпотэза пра існаванне кваркаў як структурных элементаў адронаў, што падверджана эксперыментальна. Уліх новых квантавых ліхаў адронаў (хваркаў) прывёў да абагульнення У.с.

[SU(6)-ciMeTpbii], Ахрамя азначанай У,с. былі ўведзены спец. (лакальныя) унітарныя пе-

раўгварэнні SU(3)-сімегрыі інш. фіз. прыроды, якія адлюстроўвалі харакгэрную для кваркаў дынамічную (калібровачную) сіметрвпо, што выкарыстана пры пабудове квантавай хромадынамікі. Літ:. Б о г у ш А.А. Очеркя по нстормн фнзмкн мнкромнра. Мн., 1990. А.А.Богуш. У Н ІТ А Р Ы І (ад лац. unitas адзінства), 1) y шырокім с э н с е — тое, што антытрынітарыі. 2) П ры хільнікі унітары янства — плы ні ў пратэстантызме, што адмаўляе догмат пра Святую Тройцу, хрысц. вучэнне пра грэхападзенне і царк. таінствы. Ц ярп елі ганенні і ад католікаў, і ад пратэстантаў. 3 1652 кансалідаваліся ў Англіі. У 1796 створана перш ая унітары янская царква ў ЗШ А. 3 20 ст. назіраецца тэндэнцы я да аб’ядн ан н я У. з прадстаўнікамі інш. пратэстанцкіх рухаў: y 1928 y Англіі створада Ген. асамблея унітарыянскіх і свабодных хрысц. цэркваў, y 1961 — У нітары янска-універсалісцкая асацыяцыя, якая аб’ядн ала 800 цэркваў і 300 абш чы н y ЗШ А, К анадзе і Мексіды. У Н ІФ ІК А Ц Ы Я [ад лац. unus (uni) адзін + facio раблю], забесп ячэн не рацыянальнай аднастайнасці розных відаў аб’екгаў; працэс пры вядзення сродкаў вытворчасці або іх элементаў да адзіных формы , памераў, структуры, складу. Н акіраван а на ўстараненне разнастайнасц і ты паў і ты папамераў вырабаў, зборачны х адзінак, дэталей, канструктыўных элементаў, a таксама тэхнал. працэсаў, спосабаў вырабу, метадаў вы прабавання, кантролю і г.д. Разам са стандартызацыяй павыш ае ўзровень спецыялізацыі выдв-сді, забяспечвае выкары стадне рацы янальнай кодькасці тыладамераў вырабаў, іх параметраў, складу выкары стоўваемы х матэрыялаў, тэхнал. драцэсаў. С лраш чае праектаванне вы рабаў і скарачае тэрм іны ўкаранення новай тэхнікі, дазваляе палядш аць эканам. даказчы кі, давы ш ае прадукцыйнасц ь лрацы і якасць лрадукцыі. У Н ІФ ІК А Ц Ы Я ў Т Э X н і ц ы, прывядзенне розны х відаў прадукцыі, сродкау іх вы тв-сці, элементаў, тэхнал. працэсаў, зн ач эн н яў параметраў да рацыянальнага мінімуму ф орм , тыпапамераў, структур, саставаў і г.д. Ажыццяўляецца пасля тыпізацыі, з ’яўляецца найб. паш ы раны м і эф екты ўны м метадам стандартызацыі. К а н с т р у к т ы ў н а я У. — прывядзенне канструкгыўных рашэнняў машьш, прылад, быт. вырабаў, іх частак, вузлоў і дэталей да мінім. тэхнічна абгрунтаванай колькасці тыпаў з захаваннем прынцыпу пераемнасці, паводле якога ў новых вырабах максімальна выкарыстоўваюць існуючыя стандартызаваныя вузлы і дэталі з магчыма болыпым лікам аднолькавых базавых і далучальных.памераў. Гэта забяспечвае ўзаемазамяняльнасць і шматразовае выкарыстанне правераных канструкцый, дазваляе ажыцдяўлядь агрэгатаванне машын. У . п а м е р а ў — прывядзенне памераў дэталей, вузлоў і вырабаў да пэўнага мінімуму тыпапамераў, што скарачае расход матэрыялаў і павялічвае выпуск прадукцыі. В.М.Кандрацьеў.

У Н ІХ 0Ў СКІЯ, ш ляхецкі род герба «A c ­ ў ВКЛ. П розвіш ча ад м аёнтка У ніхова ў Н овагародскім ваяв. ІІерш ы вядомы прадстаўнік роду — П авел Якаўлевіч У. (1514— 26.12.1593). Н айб. вядомыя: Я н y ш, сын Паўла Якаўлевіча, менскі харунжы, падстолі з 1618. М і х а л , сын Паўла Якаўлевіча, харунжы віцебскі, пасол на сойм 1626. К р ы ш т о ф К а з і м і р ( ? — пасля 18.8.1657), сын Януша, каралеўскі сакратар, інстыгатар ВКЛ з 1649. С a м y э л ь Крыштоф П а ў л а в і ч , мазырскі суддзя гродскі ў 1643—49, войскі ў 1670—84, маршалак Трыбунала ВКЛ y 1672, палкоўнік Новагародскага ваяв. Аляксандр Юз а ф М і х а й л а в і ч (?— 1722), суддзя земскі менскі з 1695, кашталян жамойцкі з 1709. Б а г у с л а ў А л я к с а н д р (?—чэрв.

1697), пісар земскі новагародскі ў 1678—87, дэпугат Скарбовага трыбунала ВКЛ y 1683, маршалак Трыбунала ВКЛ y 1687 і 1696, ваявода трокскі з 1689. У.М.Вяроўкін-Шэлюта.

tor»

УНІЯ (ад позналац. unio адзінства, аб’яднанне), разнавіднасць складанай дзяржавы. А с а б і с т а й У. назы ваецца аб’ядн анн е 2 або некалькіх дзяржаў пад уладай аднаго кіраўніка. Р э а л ь н a я У. характары зуецца аб ’ядн анн ем не толькі пад уладай адзінага кіраўніка дзяржавы, але і агульнымі органамі ўлады і кіравання. У абодвух выпадках суб’ектам міжнар. права з ’яўляедца У. ў цэлым, асобны я дзярж . ўтварэнні, што ўваходзяць y яе склад. Гіст. прыклады асабістай У.: англа-гановерская (1714— 1838), нідэрландска-лю ксем бургская (1815— 1890). Гіст. пры клады рэальнай У.: ш ведска-нарвеж ская (1814— 1905), аўстрыйска-венгерская (1867— 1918). Д з я р ж а ў н а я У . — аб ’ядн анн е, саюз дзяржаў. ВКЛ на прадягу некалькіх стагоддзяў знаходзілася ў У. з П ольскім каралеўствам. У перш ы ню пра дзярж. сувязь ВКЛ і П ольш чы абвеш чана актам вял. кн. ВКЛ Ягайлы 14.8.1385 — Крэўская унія 1385. П азн ей яе ўмовы падверджаны актам і Віленска-Радамскай уніі 1401 і Гарадзельскай уніі 1413. Статус ВКЛ я к саю зн ай П альш чы дзярж авьі быў падвердж аны ў некалькіх актах 1432— 34 Я гайлы і вял. кн. ВКЛ Жыгімонта Кейстутавіча. П ерсанальная У. ВКЛ і П олы дчы я к раўнапраўных дзяржаў заклю чана ў Б ярэсці 17 і 19.9.1446; паводле гэтага дагавора вял. кн. ВКЛ Казімір I V станавіўся і польскім каралём- Злучэнне П олы дчы і ВКЛ y адну ф едэратыўную дзярж аву прадугледжвала Люблінская унія 1569, калі бш а ўтворана Рэч Паспалітая. У 1655 частка ш ляхты ВКЛ спрабавала разарваць саюз з П ольш чай і заклю чы ць дзярж. У. са Ш вецы яй (гл. Кейданскі дагавор 1655), але Рэч П аспалітая праіснавала да яе падзелаў y канцы 18 ст. В С.Пазднякоў. «УНІЯ», бел. камерны мужчынскі хор. Створаны ў 1990 y Мінску, з 1995 пры Магілёўскай філармоніі, з 2001 зноў y Мінску. Арганізатар, кіраўнік і гал. дырыжор К.Насаеў. Вылучаецца арыгінальнай манерай канцэртнага вы канання муз. твораў. У перш апач. рэпертуары м анасты р-

скія напевы 15— 17 ст., пазней — рэліг. і свецкія творы (больш за 200 з розных эпох), y т л . гімны, апрацоўкі нар. песень, духоўная музыка кампазігараў 16— 20 ст. (Вацлаў з Ш амотул, Ц ы прьш н Базылік, А ндрэй Рагачэўскі, М .Ш чаглоў, М .Р авенскі, М .Бутома) і сучасны х аўтараў (АЛітвіноўскі, І.М аціеўскі, В.Кузняцоў) і інш. Выпусціў альбом «Беларускія маршы і песні» (1998). Лаўрэат і дыпламант міжнар. конкурсаў, y т л . «М агугны Божа» (1993, Магілёў, 1-е месца), X II конкурсу імя Ф .Ш уберта (1995, Аўстрыя; 3-е месца). Ў Н ІЯ Ц А РК 0Ў Н А Я , аб ’ядн ан н е 2 або некалькіх цэркваў н а ўмовах вярш энства дагматы кі адной з іх і пры захаванні інш ы мі своеасаблівасцей y абраднасці. Уніі заклю чаліся пераваж на ры м скакаталіцкай царквой з праваслаўнай, a таксам а са стараж, ўсх. (нехалкідонскімі) цэрквам і з м этай падначаліць іх уладзе пап. П ры гэты м сцвярдж алася, дгго т.ч. аднаўляецца бы лое адзінства ўсял ен скай хры сц. царквы . 3 13 ст. візант. імператары імкнуліся пайсці на У.ц. з папствам, каб атры маць яго дапамогу ў барацьбе супраць туркаў. Р ы м скія папы двойчы спрабавалі заклю чы ць У.ц. з К анстанцінопальскім патрыярхатам: y 1274 была падпісана Л іёнская У.ц. (не падтры мана болы дасцю духавенства і народа Візантыі, асудж ана К анстанцінопальскім саборам 1285), y 1439 — Фларэнційская унія 1439 (адхілена Іерусалімскім 1443 і наступны м і царк. саборамі; y ВКЛ і М аскоўскай дзярж аве яе беспаспяхова імкнуліся ўвесці мітрапаліты Ісідор і Грыгорый Балгарын). У 1596 ры м ска-каталіцкая царква падпісала з правасл. царквой Рэчы П аспалітай Брэсцкую унію 1596 (гл. таксам а Беларуская грэка-кат аліцкая царква, Украінская грэка-каталіцкая царква). У 17 ст. ў тагачаснай Венгрыі з мясц. правасл. царквой бы ла заклю чана У жгарадская унія 1646, якая напачатку дзейнічала на тэр. Закарпацц я і Славакіі, a ў 1699 паш ы рана на правасл. насельніцтва Альба-Ю лійскай епархіі Т рансільваніі (цяпер y Румыніі). Н аступная Трансільванская унія 1760, заклю чаная па ініцы ятыве аўстрыйскіх улад, ахапіла ўжо

у н ія ц т в а

237

болыдую частку гэтай тэры торы і. У.ц. бы лі падпісаны папствам і з некат. стараж. ўсх. цэрквамі, y вы ніку чаго створаны уніяцкія цэрквы халдзейскага (у Іраку), м араніцкага (у Л іване і Сірыі), арм ян скага (на чале з патры ярхам кілікійскім y Турцы і), сіры йскага, копцкага (у Егіпце) абрадаў. Ідэя У.ц. бы ла вы кары стана і Рускай праваслаўнай царквой y дачы ненн і да пры хільнікаў стараверcmea: y 1800 аф орм лена адзінаверства — кірунак, пры хільнікі якога падначальваліся Сіноду, але службу ім дазвалялася вы конваць паводле старых абрадаў. Літ:. 3 н о с к о К. Нсторнческнй очерк церковной уннн, ее пронсхожденме н характер. М., 1993; М а к а р н й ( Б у л г а к о в М.П.). Йсторня Русской церквн. Кн. 5. М., 1996; М а р о з а в а С.І). Уніяцкая царква ў культурна-гістарычным развідці Беларусі (1596— 1839 гг). Гродна, 1996; П а д о к ш ы н С.А. Унія. Дзяржаўпасць. Культура: (Філас.-гіст. аналіз). Мн., 1998; M o l n a r I. Mniejszosc religijna czy religia mniejszosci?

Grekokatolicy na ziemiach polskich i na Wçgizech / / Unia bizeska: geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodow slowianskich. Krakow, 1994; M i r o n o w i c z A Unia uzhorodska i jej nastçpstwa w dawnym Krolestwie wçgierskim // Przegl^d Kresowy. Bialystok, 1996.N. 4. Ю.В Бажэнаў, А.В.Мірановіч. У Н ІЯ Т Ы , пры хільнікі той ці інш ай уніі царкоўнай. У Н ІЯ Ц К А Я ЦАРКВА, аб’ядн анн е 2 або некалькіх цэркваў, утворанае ў выніку заклю чэн ня уніі царкоўнай. П ра У.ц. на Беларусі гл. ў арт. Беларуская грэка-каталіцкая царква. У Н ІЯ Ц ТВ А , царкоўная плы нь, заснаваная на уніі царкоўнай розны х хрысц. цэркваў з ры м ска-катал іцкай царквой н а ўмовах пры зн анн я перш ы м і вярш энства папы ры м скага і каталіцкай дагматы кі пры захаванні ўласных арганізац. струю ур, трады цы й рэліг. культу і выкары стання адпаведна трады цы йна сакральнай ці нар. мовы ў богаслужэнні. Д а У. адносяцца Каталіцкія цэрквы

УНКЯР

238

ўсходняга абраду. П ра У. на Беларусі гл. Брэсцкая унія 1596, Беларуская грэка-каталіцкая царква. У Н К Я Р -ІС К Е Л Е С Ш С К І ДАГАВОР 1833, дагавор аб абарончы м саю зе, міры і сяброўстве паміж Р асіяй і Турцыяй. П адпісаны 8 ліп. ў мяст. У нкяр-Іскелесі (каля Стамбула). Гэтай падзеі папярэднічала рус. ваен. экспеды цы я, як ая па просьбе тур. ўрада пераш кодзіла мяцежнаму егіп. правіцелю М ухамеду А лі захапіць Стамбул. У .-І.д. пацвердзіў Адрыянопальскі мірны дагавор 1829. Расія і Турцыя абавязваліся ўзгадняць свае дзеян н і і аказваць адна адной дапамогу. У вы падку вай ны Т урцы я павінна была па патрабаванні Расіі закры ць праліў Д арданелы. П асля заклю чэн ня Л онданскай кан венц ы і 1841 (гл. Лонданскія канвенцыі аб Чарнаморскіх пралівах) У.-І.д. спы ніў дзеянн е. У Н 0 В Л С (утверднтелн нового нскусства), гд. «Сцвярджальнікі новага мастацтва». Ў Н С Е Т (U ndset) Сігрыд (20.5.1882, г. Калунбарг, Д анія — 10.6.1949), нарвеж ская пісьменніда. Дэбю тавала аповесцю

эпасу, аповесці для дзяцей «Сігурд і яго адваж ны я сябры» (выд. 1955) і інш . Н обелеўская прэм ія 1928. Те.: Рус. пер. — Улав, сын Аудуна нз Хесівнкена. М., 1984; Крнстнн, дочь Лавранса.

T. 1-—2. М., 1994; Йеннн. Мн., 1994. Літ:. Н е у с т р о е в В.П. Лнтература скандннавскнх стран (1870— 1970). М., 1980. Л.П.Баршчэўскі. ЎНСКАЯ ЗАПАЛКАВАЯ Ф А Б РЫ К А Д зейнічала ў 1863— 85 y маёнтку Уна А рш анскага пав. (цяпер вёска ў Л ёзнен скім р-н е В іцебскай вобл.). П ерш ае на Беларусі прадпры ем ства такога лроф ілю. Н алеж ала Ры ж скаму акц. т-ву. Вырабляла ш ведскія запалкі з асіны . У 1876 мела паравы рухавік. У 1881 вы раблена больш за 5 млн. карабкоў запалак. У 1885 працавалі 74 чалавекі. Ў Н Т Э Р -А Ф ІЦ ф Р (ням . U nteroffizier ад unter пад + Offizier аф ід эр), ваеннаслужачы малодш ага кам анднага саставу ў арміях ш эрагу дзяржаў, y т л . ВКЛ; y Расіі катэгоры я «У.-a.» існавала з кан ца 17 ст. да 1917, напр., старш ы (узводны) і малодш ы У .-а., на ф л оц е — У .-а. 1-й і 2-й стацці. У розн ы я часы д а катэгоры і У.-а. адносіліся: фельдфебель, вахмістр, кандуктар, капрал, сяржант, ураднік, феерверкер і інш . Званне У.-а. існуе ў сучасных арміях Вялікабры таніі, Ф ранцыі, Ф РГ і інш. краін. У Н Т Э Р Т О Н (ад ням. U nterton літар. — ніж ні гук), сінусаідальная складальная перы яды чнага вагання складанай ф ормы, частата я к о й y цэлы л ік разоў м енш ая за частату асноўнага тону. У знікае ў нелінейных сістэмах.

С.Унсет.

«С ладары ня М арта Оўлі» (1907), якой вы значы ла гал. праблему далейш ай творчасці — эм ансіпацы я ж анчы ны . У раманах «Ш часлівы ўзрост» (1908), «Ені» (1911), «Вясна» (1914), аповесці «Віга-Льёт і Вігдыс» (1909), зб. апавяд. «Абяздолены я лёсы » (1912) і інш. перап л яц ен н е рэаліст. і рамант. тэндэнцы й, праблемы с я м ’і, пачуццёвасці, грамадскай маралі. У 1920-я г. паступова эвалю цы яніравала да каталіцтва, ш то наклала адбітак на ўсю далейш ую творчасць. Гал. яе творы — гіст. трылогія з эпохі вікінгаў і сярэдневякоўя «Крысты н, дачка Л аўранса» (1920— 22) і гіст. раман «Улаў, сы н Аўдуна з Хесгвікена» (т. 1— 4, 1925— 27), y якіх рам анты зм y раскры цці вобразаў і падзей накладваецца на пэўны кансерваты зм светапогляду У. У раманах «Гімнадэнія» (1929), «Куст y агні» (1930), «Іда-Элісабет» (1932), «Верная ж онка» (1936), кн. эсэ «Этапы» (1929) м а р а л ь н а -р э л іг . праблематыка. Аўтар зб. верш аў «М аладосць» (1910), аўтабіягр. рам ана «Адзінаццаць год» (1934), ш матлікіх эс эўспамінаў, перакладаў стараж .-ісл. car, апрацовак сярэдневяковага кельцкага

У НУ, Т а к і н H y (25.5.1907, Вакема, М ’ян м а — 14.2.1995), дзярж аўны і паліт. дзеяч М ’янм ы . С кончы ў Я нгонскі ун-т (1929). За ўдзел y нац.-вы зв. руху ў 1935— 41 зн яволены брыт. калан. ўладамі. 3 1942 міністр зам еж ны х спраў, з 1944 — інф арм ацы і ва ўрадзе М ’янмы, створаны м пад ап екай яп. акупац. улад. 3 1945 віцэ-прэзідэн т, y 1947— 58 прэзідэнт Антыфашысцкай лігі народнай свабоды. У 1945— 47 старш ы ня Устаноўчага сходу, y 1947— 56, 1957— 58 і 1960— 62 прэм ’ер-м іністр М ’янм ы . У 1962 скінуты ваенны м і на чале з ген. He Вінам\ да 1966 зняволены , y 1966— 80 y эміграцы і ў Тайландзе і Індыі, дзе стаў будыйскім манахам. У 1980 вярнуўся на радзіму, удзельнік апазіц. руху, з 1988 ганаровы старш ы ня Саю за за дэм акратыю і мір. УН ЎТРАНА Е I З Н Е Ш Н Я Е , гл. Знешняе і ўнутранае. УН ЎТРАНА Е Т Р ^ Н Н Е , 1) y ц в ё р д ы х ц е л а х — уласцівасць цел неабарачальна пераўтвараць ва ўнутраную энергію (цеплату) мех. энергію , нададзеную целу ў працэсах яго дэф арм авання, якія суправадж аю цца паруш эннем y ім раўнавагі тэрмадынамічнай. Звязана са з ’явамі няпругкасці (адхілення ад уласцівасцей пругкасці пры дэф арм аван ні цела ва ўмовах, калі астаткавы я дэф ар-

м ацы і практы чна адсутнічаюць) і пластычнай дэфармацыі. Праяўляецца, напр., y затуханні свабодны х выгінальны х ваганняў (т.зв. тэрмапругкі эфект) 2) У в а д к а с ц я х і газах — тое, ш то вязкасць. УНЎТРАНАЯ ГЕА М ЕТРЫ Я пaв е р х н і, раздзел геаметрыі, які вывучае такія ўласцівасці паверхні і фігур на ёй, якія могуць бы ць атры маны толькі пры дапам озе вы м ярэнняў на самой паверхні, без звароту да аб’ёмных вымярэнняў. А длегласць паміж 2 пунктамі на гіаверхні вы значаецца я к мінімум даўж ы н ь крывых, ш то знаходзяцца на паверхні і злучаю ць гэты я пункты. Прыклады У.г.: планіметрыя — У.г. плоскасці, сф еры чная геаметрыя — У.г. сф еры і інш. У.г. скы ўленай паверхні мож на разі'лядаць як геаметрыю двухмернай скры ўленай прасторы. Развіццё пан яц ц я скры ўленай прасторы прывяло да стварэння t Ф .Ь.Рыманам т.зв. рыманавых прастор, якія адыгрываю ць вял. ролю ў сучаснай фізіцы. УН УГРАНАЯ РЬ ІФ М А , ры фма, якая звязвае 2 паўрадкоўі аднаго вершаванага радка або словы , разм еш чаны я ў сярэдзіне 2 суседніх радкоў: Хоць віхры шалеюць, хоць песні нямеюць, Хоць страшна засмучаны ты, За добрую справу, за шчасцс і славу Душу вырывай з цемнаты. (Я.Купала.«За праўду» ) У.р., я к і ры ф м а ўвогуле, мае метрычн а-кам п азіды й н ае зн ачэнне, чым вылучаецца з ш эрагу ўнутрырадковых слоўных сугуччаў, якія па ф орме падобны да яе. Н айб. часта сустракаецца ў нар. паэзіі і паэтаў, творчасць якіх звязана з ф альклорам (Я.К упала, Л.Геніюш, Т .Ш аўчэнка і інш .). Н а выкарыстанні У.р. засн. леанінскі верш. В.П.Рагойша. УН ЎТРАНА Я С А К Р гШ Ы Я утварэнне і вы дзяленне спецы ялізаваны м і клеткамі і органамі (залозамі ўнутранай сакрэцыі) непасрэдна ў кроў і лімф у біялагічна акты ўны х рэчы ваў. Т эрм ін «У.с.» ўведзены ў 1855 К.Бернарам, які прапанаваў асобна вы лучы дь групу залоз, што не маю ць вывадных праток y знешняе асяроддзе. Х арактэрна пераважна для пазваночны х ж ывёл. У млекакормячых У.с. ф ункц ы ян уе я к цэласная рэгулятарная сістэма, ш то забяспечвае падтры м ан н е пастаянства ўнутр. асяроддзя арганізм а і каарды нацы ю дзейнасці яго органаў і сістэм. Ф ункцьш У.с. не тоесная ўласцівасці лю бога органа аддаваць y кроў прадукты абмену. Я на мае спецы ф ічн ы рэгулятарны характар, які забяспечвае хуткае паступленне да органаў і тк а н а к з кроўю невял. колькасці біялагічна акты ўнага рэчы ва, што ўзбудж ае або тарм озідь прадэсы жыццядзейнасці. П аяўленне У.с. ў ходзе эвалю цы і з ’явілася адлю страваннем патрэбы аргадізм а ў ды стантнай рэгуляцыі. Гл. таксам а Гармоны, Залозы, Сакрэцыя. А. С.Леанцюк. УН ЎТРАНА Я Ф О Р М А CJ1ÔBA, матываваная сувязь сем анты чнай і марфем-

на-словаўтваральнай будовы аднаго слова (яго асновы ) з інш . словам, л ек січнае зн ач эн н е якога заклю чае ў сабе тую семанты чную прыкмету, якая была пакладзена ў аснову ўтварэння новага наймення. Напр., «ляснік» — ’чалавек, звязаны з лесам ’<«лес»; «леснічоўка» — ’хатка лесніка’<«ляснік»; «залессе» — ’месца...’<«за лесам»; «падлесак» — ’маладыя дрэўцы ў л есе’ <«пад лесам». У аснове ўсіх чатырох намінацы й (назоўнікаў) ляж ы ць агульная сем антьм ная прыкмета — значэнне марфемы «-лес-», якая і служыць базай У.ф.с. з рознымі лексічнымі значэннямі. Часцей У.ф.с. выяўляецца шляхам словаўтваральнага аналізу. Але пакодькі У.ф.с. непасрэдна не звязана з лексічным значэннем новага слова, яна нярэдка зацямняецца або страчваецца зусім (параўн., «стол» < ’сц ял іц ь’ і «заяд»<’скакац ь’). У такіх вы падках дл я высвятлення У.ф.с. праводзідца эты м алагічны аналіз. Н апр., бел. «горад» і англ. town маю ць аднолькавую ўнутр. форму. Але калі ў слове «горад» яш чэ адчуваецца сувязь з 'агародж ваць’, то для англ. town ян а адкры ваецца пры супастаўленні з ф анеты чна суадпаведны мі словамі інш. моў: англ. tow n — ням.

Zaun — ’агароджа, плот' — бел. <лын» — ’плеценая агародж а’. Унугр. ф орм а моўнага знака можа існаваць y формах: яўнай («сасновы лес»), згорнутай («сасоннік») і скры тай («бор» — ’сасновы лес, сасоннік’). 1-я ф орма вы вучаецца сінтаксісам, 2-я — словаўтварэннем, 3-я — этымалогіяй. Л іт Гл. да арт. Этымалогія. А.Я.Міхневіч. УНЎТРАНАЯ Э Н Е Р Г ІЯ , частка энергіі фіз. сістэмы, ш то залеж ы ць толькі ад яе ўнутранага стану. С кладаецца з кінетычнай энергіі (энергіі цеплавога руху) часцід сістэмы (малекул, атамаў, эл ектронаў, атамных ядраў і інш .), энергіі іх узаемадзеяння паміж сабой, a таксам а энергіі электронны х абалон ак атамаў і іонаў, унутранай ядз. эн ергіі і інш . Ва У.э. не ўклю чаецца энергія мех. руху цела я к цэлага і патэнцы яльн ая энергія яго ўзаемадзеяння з гравітацы йны м, магн. і эл. палямі.

У.э. з ’яўляецца адназначнай функцыяй параметраў стану сістэмы, a яе змена U пры пераходзе сістэмы са стану 1 y стан 2 не эалежыпь ад віду працэсу, пры якім адбывавцца гэты пераход, і вызначаецца толькі значэннямі У.э., i/, і U2 y 1 i 2 станах сістэмы адпаведна Д U = U2 - Uj. Для ідэальнага аднаатамнага газу AU = 3/г т, дзе v — колькасць рэчыеа, R — універсальная газавая пастаянная, ДТ - Т2 - Т\, Т\ i Т, — абс. т-ра газу ў 1 і 2 станах адпаведна. У рэальных газах, вадкасцях і двёрдых целах У.э. залежыць ад т-ры і ад ціску (аб’ёму). Гл. таксама Патэнцыялы тэрмадынамічныя, Першы закон тэрмадынамікі. А.І.Болсун. У Н У ТРА Н Ы БЕРА ГА ВЫ KAHÂJI, Б е рагавы к а н а л , сістэм а каналізаваных водны х ш ляхоў уздоўж узбярэж жа М ексіканскага заліва і А тланты чнага ак. ў ЗШ А . П ры зн ачан ы для скарачэн н я адоегласці дастаўкі грузаў (у параўн ан н і з марскімі кабатаж ны мі перавозкамі) і злучэння вусцяў рэк, як ія ўпадаю ць y А тланты чны ак. і М ексіканскі заліў (М ісісіпі, Бразас, Сабін, Тамбігбі, С авана і інш .) y адзіную трансп. сістэму. А гульная даўж. 4 тыс. км. Складзен ы з 2 у ч а с т к а ў , я к ія р а з м е ж а в а н ы п-вам Ф ларьіда: Атл. (ад. г. Н орф ал к да г. Кі-У эст; даўж. 2,1 тыс. км ) і ўчастка ўздоўж М ексіканскага заліва (ад р. С ент-М аркс да г. Браўнсвіл; даўж. 1,9 тыс. км). У Н У ТРА Н Ы Д О Ў Г, доўг, як і ўтвараецца унутры краіны ў выглядзе сумы ўзаем н ай запазы чанасці розны х секгараў эканом ікі. С кладаецца з наст. элем ентаў: дзярж аўны У.д., доўг карпараты ўнага секгара, доўг насельнідтва. Д з я р ж a ў н ы У.д. угвараецца ў вы ніку дэфіцы ту бюджэту, калі дл я яго пакры цця вы пускаю цца аблігацыі дзярж . пазы кі (дзярж ава з ’яўляецца даўж ніком y адносінах д а таго, хто набы вае яе аблігацы і — кампаніі, карпарацы і, прадпры емствы , усе віды крэды тна-ф інансавы х ін-таў, насельн іціва, зам еж ны я кліенты). Д о ў г карпаратыўнага с е к т а р а — сума, якую кампаніі лавінны адна адной, a таксама іх запазы чанасц ь крэды тна-ф інан савы м ін-там.

Да арт Унутраныя войскі. Сапёры-піратэхнікі на практычных занятках.

у н у т р а н ы я _____________ 239 Доўг насельніцтва — сума запазы чанасці нассльніцтва іф эды тнаф інансавы м ін-там па спажывецкім крэдыце, іпатэчны м крэды це і інш. фін. паслугах. У Н Ў Т РА Н Ы Я В О Д Ы , водная частка тэр. дзярж авы, за вы клю чэннем тэры тары яльнага мора. Д а У.в. адносяцца воды рэк, ручаёў, азёр і інш. вадаёмаў, y т.л. пагранічны я воды ў межах граніц тэрыторыі дзяржаўнай, a таксама воды, ш то разм еш чаны ў бок берага ад зыходных л іній тэр. мора. П агранічнымі водам і л ічац д а водны я прасторы ў межах тых участкаў, па якіх праходзідь лінія граніды , часта і падземны я воды ў створах, дзе праходзіць дзярж. граніда. Прававы р эж ы м У.в. вы значаедда ўнутр. заканадаўствам дзярж авы, a ў адносінах пагранічны х вод — таксам а і пагадненн ям і з сумеж ны мі дзяржавамі. УН ЎТРАНЫ Я В 0Й С К І М і н і с т э р ства ўнутраных спраў Рэспублікі Б е л а р у с ь , дзярж аўнае ўзброенае ф арм іраванне Рэспублікі Беларусь. П ры здачан ы для абароны ж ы ц ця, правоў, свабод і законны х інтарэсаў грамадзян, грамадства і дзяржавы, кансты туцы йнага ладу, бяспекі і суверэдітэту краіны ад злачы нны х і інш. процілраўны х замахаў. П адпарадкоўваю цца міністру ўнутр. сдраў Рэспублікі Беларусь. Папярэдніхамі У.в. Беларусі былі У.в. СССР (войскі ўнутр. аховы Рэспублікі, войскі ўнутр. службы, войскі Усерасійскай Надэвычайнай Камісіі і інш ). У.в., y іх ліку надраздзяленні і часді, утвораныя на базе 5-га Бел. канвойнага палка, аднымі з першых уступілі y бой з ворагам y гады Вялікай Айчыннай вайны (132-гі асобны батальён НКУС — y Брэсцкай крэпасці), потым удзельнічалі y вызваленні Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў. У 1960—67 часці (аддзелы) У.в., якія дыслацыраваліся на тэр. рэспублікі, былі падпарадкаваны Міл-ву ўнутр. спраў БССР. Пасля абвяшчэння незалежнасці Бсларусі 43-я канвойная дывізія У.в. СССР была перайменавана ў дывізію У.в. МУС Рэспублікі Беларусь.

240

унутраны я

У 1992 на базе дывізіі і інш. часцей створаны У.в. МУС Рэспубліхі Беларусь. Асн. задачы У.в.: ахова грамадскага парадку; забесп ячэн не рэж ы му ізаляцыі асоб, якія знаходзяцца ў месцах пазбаўл ен н я волі, іх канваіраванне; ахова асабліва важных дзярж . аб ’екгаў і спец. грузаў; удзел y аж ы ццяўленні рэж ыму надзвы чайнага становіш ча; вы кананне задач y сістэме тэр. абароны і інш. А ф іцэрскія кадры для У.в. рыхтуе аднайм. ф -т Ваен. акадэміі Рэслублікі Беларусь. Ю.В.Жадобін. УНЎТРАНЫ Я М 0РЫ , міжземн ы я м о р ы, якія разм еш чаны паміж м адеры коў або ўнутры мадеры ка і злучаю цца з акіян ам праз лралівы. У зал еж насц і ад разм яш ч энн я бываюць м іж м ацеры ковы я (напр., М іж земнае м.) і ўдуіры м ац еры ковы я (напр., Ч ордае м.). У вы ніку сваёй адасобленасці маю ць своеасаблівы гідралагічны рэжым, д а які істотды ўллы ў аказвае суша, ш то іх акружае. У Н Ў Т Р А Н Ы Я Р А Ў Н ІН Ы , група акумулятыўдых раўдід y цэнгр. частцы Паўд. Амерыкі. Размеш чаны н а месцы тэктанічдага прагіду паміж Бразільскім пласкагор’ем на У, Андамі да 3 і Патагоніяй на Пд ад 10° да 39° паўд. ш. Уклю чаю ць раўніны М амарэ, П антанал, Гран-Чака, М іжрэчча і П ампу. Выш. ад 50 м на У да 600 м на 3. С кладзены з магутнай тоўшчы дэлю віяльда-алю віяльных адкладаў, сярод якіх выхады болы д трывалых парод, ш то ўтвараюць ладняцці выш. да 1200— 1400 м; да Пд паш ы раны лёсы . Х аракгэрна паслядоўная змена задальны х ты паў ландш афтаў ад субэкватарыяльны х лясоў і саваннаў на Пн, праз трапічны я рэдкалессі ў цэнтры да субтралічлы х саванлаў, лрэры й і стэпаў на Пд. Уздоўж р э к Парагвай і П арана — лояс забалочаны х л ясоў. У Н У ТРЫ В Ы ТВ 0РЧЫ Я РЭЗЕРВЫ лрадцрыемства, магчы масці лелш ага вы кары стання вытв. рэсурсаў з мэтай п авелічэддя аб ’ёму вы пускаемай прадукцыі, л ал яп ш эн н я яе якасці і росту ўнутрыпрамысл. дакап ленн яў. Для вы яўлелдя У.р. аналізуецца сістэма паказчыкаў, ш то характары зую ць розны я бакі эф екты ўнасці вы тв-сці — прыбытак, узроведь і д ы дам іка прадукцыйнасці працы, механізацыі, электры ф ікацы і, аўтаматызацыі .вы тв-сці і ідш . Л епш аму вы кары стадню У.р. садзейнічае рэж ы м эканоміі, ліквідацы я страт рабочага часу, абсталявання, м атэры ялаў, скарачэнне выдаткаў на кіраванне і абслугоўванне і інш. Гал. ф актар вы кары стання У.р. — навукова-тэхнічны прагрэс. УНУГРЫКРЫШ ТАЛІЧНАЕ IIÔJIE, крышталічнае п о л е , неаднароднае электры чнае (радзей м агн.) поле, якое ісдуе ўнутры кры ш талёў і ўздзейнічае д а электроды і ядры атамаў.

Э л е к т р ы ч н а е У.п. мае электрастатычнае (на адлегласцях парадку міжатамных дадатныя і адмоўныя зарады не кампенсуюць адзін аднаго) і абменнае (гл. Абменнае ўзаемадзеянне) паходжанне; напружанасць дасягае 1010 В/м. Mae сіметрыю, якая вызначаецца сіметрыяй крыштаяёў. Абумоўлівае расшчалленне энергет. узроўняў электронаў y атаме (гл. Зонная тэорыя, Штарка з ’ява). Эфекты, выкліканыя эл. У.п., важныя для магнітаўпарадкаваных рэчываў і дамешкавых парамагн. іонаў y крышталях (гл. Парамагнетызм)\ я і і ы вызначаюць магн. момант іона, магнітную анізатрапію, магнітастрыкцыю, a таксама спектраскапічныя ўласцівасді крышталя. М а г н і т н а е У.п. мае эл.-магн. і абменнае паходжанне. Эл.-магн. ўклад (за кошт дыполь-дыпольнага ўзаемадзеяння) невялікі ( 10s А/м), абменныя палі значныя (напружанасць дасягае 10s А/м). Выяўляецца ў расшчапленні ўзроўняў парамагн. іонаў і ядраў (гл. Зеемана з ’ява). Даследаванне магн. У.п. дае звесткі пра магн. ўласцівасці рэчыва, характар хім. сувязі ў крышталі і інш. У.п. даследуюцда пры дапамозе аптычнай спектраскапіі, злектроннага парамагнітнага рэзанансу, ядзернага магнітнага рэзанансу, Мёсбаўэра эфекту і інш. Р.М.ЦІахлевіч. УН У ТРЫ М А Ц ЕРЫ К 0В А Е M Ô PA, мора, якое глы бока ўдаецца ў сушу ў межах м ацеры ка (напр., Азоўскае. Белае, Балты йскае). Утвараецца ў вы ніку апускання сушы і яе затаплення водамі акіяна. УН УТРЫ Ш АХ ТА ВАЕ

ТРА Н СП А РТА -

ВАННЕ, гл. Рудніковае транспартаванне. УНУШ ЭННЕ, сугестыя (лац. suggestio ), 1) працэс уздзеяння на псіхічную сф еру чалавека. П раяўляецца ў некры ты чны м засваедні аб’ектам У. (сугерэндам) унуш альнага зместу з боку індывіда ці групы (сугестара). Характары зуецца зн іж эн н ем свядом асці сугерэнда пры ўспры м анні пэўнай інф армацыі, адсутнасцю яе разумення, лагічдага аналізу і ацэн кі ў суадносінах з вопытам. Зместу свядомасці, атры мадам у ш ляхам У., уласцівы назойлівы характар; ён не ладдаецца асэнсаванню , карэкцы і і ўяўляе сабой сукупнасць вы клікалы х установак. У. аж ы ццяўляецца ў выглядзе гетэрасугестыі (уздзеян н я з боку) і аўтасугестьіі (самаўнушэння). Сугерэндам бы вае асобды чалавек ці група, сац. слой (ф еном ен масавага У.). У. дасягаецца вербальны м і (словы, інтанацы і) і невербальны м і (міміка, ж эсты , пэўны я дзеян н і і інш .) сродкамі. Паводле метадаў рэалізацы і вылучаю ць прамое наўмы снае (характары зуецца вы кары станнем спец. слоўных формул, якія ўкарадяю цца ў псіхічную сф еру сугерэнда і становяцца акты ўлы м і элементамі яго свядом асці і паводзін), ускоснае наўмы снае і ненаўмыснае У. (харакгары зуецца схаваны м характарам унуш альнай інф арм ацы і і неўсвядом ленасцю яе засваення). Адрозніваю ць таксам а У. ў стане гіт озу, н я с п ан д я , натуральн ага сну, постгілн аты ч л ае. В ы кары стоўваю ць y м еды цы не дл я к ар эк ц ы і псіхічнага і сам аты чдага

стану хворага, y ледагогіцы ў працэсе н авучання (сугесталеды я), эксперым. лсіхалогіі і інш.

2 ) У п с і х а т э р а л і і — мэталакіраванае псіхічнае ўздзеянне ўрача на хворага з л ячэбны м і мэтамі. Шляхам У. вы клікаю цца пэўды я адчуванні, уяўлен ні, эм ацы янальны я станы, аказваецца ўздзеянне на вегетатыўныя функцыі без акты ўнага ўдзелу хворага. Адрозніваю ць У. вербальнае (славеснае), гіпнаты чнае (гл. Гіпноз), зрокавае, ускоснае, постгіллаты чнае. Гіры У. ў кары галаўнога мозга хворага развіваецца частковае тарм аж эдл е, але застаю цца актыўны мі асобны я вобласці, праз якія аж ы ццяўляецца У. хвораму. Выкарыстоўваецца пры л я ч э д д і неўрозаў, алкагалізму, наркам аніі і інш. А б’ектам У. можд бы ць я к асобны чалавек, так і групы, сац. слаі (м асавы я У.). У Н Ц Ы Н У Л А (U ncinula), род сумчатых грыбоў сям. мучністарасяных. Каля 60 відаў. П аш ы раны ў Еўразіі, Амерыцы, А ф ры цы . На Беларусі 3 віды У.: вярбовая (М . salicis), клядовая (U. aceris), Ц ю ланава (U . tulasnei). Аблігатдыя паразіты асіды , вярбы , клёду, талсші, яседю . Вы клікаю ць мучністую расу. Міцэлій з гаўсторыямі, паверхневы, павуціністы, плевачны або лямцавы. Развіваецца лераважна на лісці, радзей на парастках і пладах. Пладовыя целы (клейстатэцыі) шарападобньш, маюць гірыдаткі. Сумкі шматлікія, яйцападобныя, з 2—8 элілсоіднымі спорамі. У цыкле развіцця адзначана канідыяльная стадыя. У Н Ц Ы Я (ад лац. uncia), 1) адзідка масы ў англ. сістэме мер. Адрозніваюць гандлёвую (кам ерцы йдую ) У., роўную 28,34953 г, і тройскую (драбірную) — 31,1035 г. 2) А дзінка масы ў сістэме аптэкарскай вагі, роўная ў Расіі 29,861 г, y Вялікабрытаніі 31,1035 г. 3) Адзінка масы ў Стараж. Рыме, якая складала V l 2 acu. тады адзінкі масы лібры, раўнялася 27,288 г. 4) А дзінка аб’ёму (умяш чальнасці) вадкасцей, роўная ў ЗШ А 29,57 см 3 ( / n s галона), y Вялікабрытаніі 28,41 см 3. У Н Ц Ы Я Л Ь Н А Е П ІС Ь М б , y н ц ы я л (ад лац. uncialis роўны па даўж ыні адной унцыі), асаблівы ты п почы рку лац. і грэка-візадт. лісьма. Д ля яго харакгэрны вялікія роўны я літары без вострых вуглоў і лам аны х л ілій , якія амаль не выступалі за межы радка. Лігатур і словададзелу не было. Бы ло даш ы рана ў 4— 9 ст., дераваж на ў царк. кнігах, a таксама ў рукапісах з ант. тэкстамі. Пад уплывам У.п. склаўся ўстаў. А.Я.Міхневіч. Ў Н ІШ П Х Т Іосіф Станіслававіч (псеўд. Лявон, Цёмны, Тэхнік, Юроўскі; 31.12.1879, г. Млава, П олы дча — 29.7.1938), савецкі парт., дзярж. і ваен. дзеяч; удзельнік вызвал ен н я Беларусі ад польскіх інтэрвентаў. С кончыў тэхн. ш колу ў Варшаве. Чл. С Д К П іЛ (1900). У 1910— 13 узначальваў Варшаўскую арг-цы ю С Д К П іЛ . Шэсць разоў быў ары ш таваны і вы сланы . Пас-

j

і ў ліп. 1937 пры гавораны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1956. Т в О Владнмнре Мльнче. М., 1972. У0КЕР (W alker) Д ж он Э рн ест^ (н.

7.1.1941, г. Галіфакс, граф ства Й орш ы р , В ялікабры танія), англійскі біяхі-

ДжЭ.Уокер.

Дж.Уодд.

фатазы (1994). Н обелеўская прэм ія 1997 (з П .Д .Боерам , Е .К .Скоў). М.М.Касцюковіч.

УОЛІС__________________ 2 4 1

У 0Л А Н ГА Н Г (W ollongong), горад-у Аўстраліі, гл. Вуланганг.

У 0 Л Е С (W allace) Уільям (каля 1270— 23.8.1305), герой барацьбы ш атландскага народа за незалеж насць ад Англіі. У вер. 1297 н а чале шатл. паўстанцкай арміі разграміў y бітве пры Сцёрлінгу англ. войскі і некалькі месяцаў факты чна кіраваў Ш атланды яй. У 1298 разбіты англічанамі, але працягваў супраціўленне; y 1305 схоплены і пакараны смерцю ў Л ондане. Яго паплечнік Роберт Брус узняў новае паўстанне (1306) і да 1328 вызваліў Ш атланды ю . У. — герой ш атл. нар. песень і балад.

У0ЛД_ (W ald) Дж ордж (18.11.1906, Н ью -Й орк, ЗШ А — 1997), ам еры кан скі вучоны ў галіне біяхіміі. Чл. Н ац. АН ЗШ А (1950), Амер. акадэм іі мастацтваў і навук. С кончы ў В аш ы нгтонскі каледж Нью- Н оркскага ун-та (1927), Калумбійскі ун-т (1932, д-р філасоф іі). 3 1932 чл. Нац. даследчага савета ЗШ А , з 1934 y Гарвардскім ун-це (у 1948— 68 праф. біялогіі). Н авук. працы па біяхіміі, ф ізіялогіі і эвалю цы і зроку, п а пы танн ях узн ікнення ж ы цця і біял. эвалю цы і. Выявіў ш лях распаду (пры роду вы цвітання) радапсіну, адкры ў вітаміны рэц ін ол (А ,) і дэгідрарэцінол (А2) y рэц эптарах сеткаватай абалонкі вока. Н обелеўская прэмія 1967 (з Р.А.Гранітам i Х .К Хартлайнам). В.Ф.Ермакоў. У 0Л ЕС (W allace) А лф рэд Расел (8.1.1823, Аск, графства М онмутш ыр, Вялікабры танія — 7.11.1913), англійскі прыродазнавец; адзін са стваральнікаў тэоры і натуральнага адбору (адначасова з Ч .Дарвінам) і засн авальнікаў зоагеаграфіі. У 1848— 52 разам з Г.У .Бейтсам даследаваў берагі р э к А м азонка і Ры оНегра, y 1854— 62 — М алайскі архіпелаг, дзе сабраў больш за 125 тыс. заал., бат. і геал. узораў, правёў антрапал. даследаванні, склаў слоўнікі 75 ды ялекгаў. Удакладніў, ш то па М алайскім архіпелагу праходзіць мяж а («лінія У.»), якая вылучае зоагеаграф ічна в-аў Сулавесі ад інш. астравоў архіпелага. Навук. працы па заалогіі, біягеаграфіі, геалогіі, антрапалогіі, этнаграфіі.

У 0 Л ІС I Ф УТЎ НА АСТРАВЫ , В а л іс і Футуна Астравы (Wallis et F utuna îles), зам орская тэрыторы я Ф ранц ы і ў зах. частцы Ціхага ак., y Палінезіі. П л. 274 к м 2. Н ас. 15,3 тыс. чал. (2000). Адм. цэнтр — М ата-Уту (на в-ве Увеа ў групе а-воў Уоліс). Афіц. мова — ф ранцузская, выкарыстоўваецца увеа. Нац. свята — дзень узяцця Бастыліі (14 ліп.). П рырода. Астравы вулканічнага паходж ання. У іх складзе — група Уоліс з e.ByHynoct41. Ц \ Xt 9 f d1 t » Ч1X1 . ¥5. * !

L « Лвав»? Уг>,Ун'(г^.-ч ^ ------ -—W Ганю A K l Я Uв.Ф енуо-Фу Of e. Алофі' Маштаб îi 5в.ф oаіоа 4 ° rrV < A 1:2 000 000 0°на захад ад Грын^іпа “ ----1 ' 1Н \ B A Л У i 2 7/ * [ АЗІЯ 'o ft ' к» ЛВЫУОЛІСI ФУТУНАi о II/) кУо ПД.Ш .! (Фр) в. Увеао . f /1 1 . Ф,„,а ШшХіУ.1 « 1 . Ц *в. Алофі * » ■ А С Т Р А В Ы У О Л ІС I Ф У ТУ Н А (Ф р )

- ін 3’J________ -CD_

ля Лют. рэвалю ды і 1917 лрацаваў y вы канкоме Іркуцкага С авета і к-це РСДРП(б). У час Кастр. рэвалю цы і 1917 чл. П етраградскага ВРК . 3 1919 на Зах. фронце: нарком па ваен. справах, і нам. старш ы ні савета . абароны , нам. старшыні ЦВК. Л іт-Бел. С С Р. Чл. РВС Лгі.-Бел. С С Р (з крас. РВС 16-й арміі, са снеж. 1919 да крас. 1921 — Зах.

1 фронту), адначасова ў л іп .— ж н. 1920 I чл. Часовага польскага рэв. к-та. 3 1921 нам. старш ы ні ВЧК.— АДПУ, РВС, ВСНГ, Дзярж. плана С С С Р , нам. наркома па ваен. і марскіх справах С С С Р, нач. забесп ячэн ня РСЧА. У 1933-—35 нач. Гал. ўпраўлення Грамадз. паветр. флоту С С С Р. 3 1935 сакратар С аю знага Савета Ц В К С С С Р. У 1919 чл. Ц К К.П(б)ЛіБ, чл. Ц В К Л іт.-Б ел. С С Р . Чл. Цэнтр. рэвіз. камісіі В К П (б) y 1924— 25. Канд. y чл. Ц К В К П (б) з 1925. Чл. ЦВК С С С Р y 1922— 37. Рэпрэсіраваны

Ф

міх. Чл. Л онданскага каралеўскага т-ва (1997), замеж ны чл. К аралеўскай Н ідэрландскай акадэміі мастацтваў і навук (1999). С к о н ч ы ў О к с ф а р д с к і у н -т I (1969). У 1969— 71 y Вісконсінскім ун-це (ЗША). 3 1974 y М ед. д а сл е д ч ы м савеце ў Кембры дж ы (у Л абараторы і малекулярнай біялогіі, з 1998 ды рэкгар ■ Аддзела харчавання чалавека). Навук. працы па малекулярнай біялогіі. Вызначыў паслядоўнасць нуклеатыдаў y генах, ^ што кадзіруюць субадзінкі ферменту адэназінтрыфасфат-сінтэтазы (1981), і пры дапамозе электрон най м ікраскапіі і рэнтгенаструктурнага аналізу поўную прасторавую структуру ферм енту пратон-транспартавальнай адэназінтры ф ас-

T IhÀ1

д

80e Маштаб 1:30 0 0 0 000

У 0Л ЕС (W allace) Генры Эгард (7.10.1888, цггат Аява, ЗШ А — 18.11.1965), паліты чны і дзярж. дзеяч ЗШ А . Публіцыст. 3 1928 належ аў да Д эм акр. партыі. У 1933— 40 міністр сельскай гаспадаркі, y 1941— 45 віцэпрэзідэнт ва ўрадзе Ф Д.Рузвельт а. Са студз. 1945 міністр гандлю. У вер. 1946 зн яты з пасады за кры ты ку паліты кі прэзідэнта ЗШ А Г.Трумэна адносна Сав. Саюза. Канды дат y прэзідэнты ЗШ А н а выбарах 1948 ад засн аванай ім і яго пры хільнікамі П рагрэс. партыі. П ацярпеўш ы параж энне, адыш оў ад паліт. дзейнасці.

ГШДДДІО-ПгЛі; Да арт Унцыя.зьнае пісьм». Надпіс 3 ст. з г. Тымгад (Алжыр).

I

l f f é € С'U

в-вам Увеа (пл. 60 км 2, выш . да 145 м) і 22 дробны м і астравамі, група Футуна (Х орн) з а-вам і Ф утуна (пл. 64 км , выш. да 760 м) і А лоф і (пл. 51 км 2, выш. да 400 м). Клімат трапічны пасатны. С ярэдням есячны я т-ры — 25— 26 °С. А падкаў за год да 3000 мм. Н а а-вах Ф утуна і Алофі ш мат невял. р эк і ручаёў, н а в-ве У веа вадацёкі пераваж на кал я ўзбярэж жа. Глебы вулканічны я і фералітны я, урадлівыя. Астравы ўкрыты вільготны мі трапічны м і лясамі, шмат дрэвападобны х папарацей. М ора багатае рыбай. Насельніцтва. К арэн н ы я жыхары — палінезійцы , падзяляю цца на увеа (больш за 65% насельніцтва) і футуна. Невял. група еўрапейцаў (французаў). Вернікі пераваж на католікі. Сярэднегадавы пры рост 1,7% (2000). Сярэдняя ш чы льн. 55,8 чал. на 1 км 2. Найб. ш чы льна заселеньі в-аў Увеа. 22 дробн ы я астравы не маю ць пастаяннага насельніцтва. Асн. населены пункт — М ату-Уту (каля 1 тыс. чал ). Эміграцыя на Новую Каледонію і Вануату. Псторыя. А-вы У. і Ф. заселены палінезій-

уолкат

вар» (я к камандзір). У косм асе правёў 30,2 сут. У.С.Ларыёнаў.

цамі з а-воў Самоа ў 1-м тыс. н.э. У 1616 галандскія мараплаўцы Я.Лемер і В.К.Схаўгэн адкрылі а-вы Футуна, якія назвалі Хорн; y 1767 англ. мараплавец С.Уоліс адкрыў астравы, якія названы яго імем. У 1842 Францыя падпарадкавала а-вы Уоліс і ў 1887 абвясціла іх сваім пратэктаратам; y 1888 франц. пратэктаратам сталі а-вы Футуна. 3 1917 У. і Ф. а-вы — адзіная калонія Франдыі, з 1961 — яе заморская тэрыторыя. Гаспадарка. Слабаразвітая краіна. Валавы ўнутр. прадукт н а 1 чал. складае каля 2 тыс. дол. за год (1997). Гал. галін а — трапічнае земляробства, пераважна вы рош чванне какосавай пальмы. На мясц. патрэбы вы рош чваю ць хлебнае дрэва, ям с, тара, маніёк, батат, бананы , цукр. тры снёг і інш. Гадуюць невял. колькасць коней, свіней, коз, буйн. par. ж ы вёлы , птушак. Рыбалоўства (улоў кал я 1 тыс. т штогод). Н арыхтоўка копры і драўніны . Здабьм а і апрацоўка перламутравых ракавін. Рам есніцкія майстэрні па вытв-сці цы новак і тапы (матэрыі з лубу). Т ранспарт марскі, аўтамаб., паветраны . Гал. марскі порт — Мата-Уту. Даўж. аўтадарог 120 км. М іжнар. аэрапорт на в-ве Увеа. У 1999 экспарт склаў 250 тыс. дол., імнарт — 300 тыс. дол. У экспарце пераважаю ць копра, хлебнае дрэва, y імпарце — харч. і спаж ы вецкія тавары, паліва, трансп. сродкі. Гал. гандл. партнёры: Ф ранцы я, Аўстралія, Н овая Зеланды я. К раіна атрымлівае фін. дапамогу ад Ф ранцы і. Граш овая адзінка — ф р а н к ф ранц. кантор y Ціхім акіяне.

У 0Л С А Л (Walsall), горад y цэнтр. ч. Вялікабрытаніі, н а П н З ад г. Бірмінгем, y канурбацы і У эст-М ідлендс. 263 тыс. ж. (1999). Стараж. цэнтр ры м арскай вы тв-сці і металаапрацоўкі. Ч орн ая і каляровая металургія, станка- і аўтамабілебудаванне, эл.-тэхн. прам-сць; вьггв-сць скураны х вырабаў.

242

У 0 Л -С Т Р Ы Т (Wall Street літар. валавая вуліца), вуліца ў г. Нью-Йорк, ЗШ А (на в-ве М анхатан), дзе разм еш чаны ф ондавая біржа, праўленні найбуйнейш ы х банкаў; сімвал фін. капіталу ЗШ А. Знаходзіцца н а месцы б. ахоўнага вала, створанага ў 2 -й пал. 17 ст. вакол старога Н ью -Й орка. У 0Л Т А Н (W alton) Э рнест Т ом ас Сінтан (6.10.1903, г. Дангарван, Ірланды я — 25.6.1995), ірландскі фізік. Ч л. К аралеўскай ірл. акадэміі (1935, y 1952— 57 яе

Д .О .У о л к а т

УОЛКАТ (W alcott) Д эрэк Олтан (н.

23.1.1930, г. Кастры, С ент-Л ю сія), тры нідадскі паэт і драматург. С кончы ў ун-т Вест-Індыі. 3 1981 праф. Бостанскага ун-та (штат Масачусетс, ЗШ А ). П іш а на англ. мове. Аўтар зб -каў паэзіі «Зялёнай ноччу» (1962), «П ацярпелы ў караблекруш энні» (1965), «Інш ае жыццё» (1973), «Гронкі мора» (1976), «Удачлівы падарожнію» (1982), «Сярэдзіна лета» (1984), «Арканзаскі тастамент» (1987), эпічнай паэм ы «Амерас» (1990) і інш ., y якіх спалучэнне элем ентаў кары бскай культуры з англа-ам ер., еўрап., афр. традыцыямі. П ’есы і тэатр. апрацоўкі ў зб-ках «М роя пра М алпавую Іару» (1970), «Севільскі дж окер», «О, Вавілон!» (абодва 1978), «Тры п ’есы» (1986). Нобелеўская прэм ія 1992. Тв.\ Рус. пер. — y кн.: Поэты-лауреаты Нобелевской ііремнн. М., 1997. Л.П.Баршчэўскі. У 0 Л К Е Р (W alker) Д эвід (20.5.1944, г. Калумбус, штат Дж ордж ы я, ЗШ А — 23.4.2001), касманаўт ЗШ А . С кончьіў Ваен.-марскую акадэмію ЗШ А (1966), школу пілотаў для аэракасм. даследаванняў (1972). У 1978— 96 y групе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў 4 палёты ў складзе экіпажаў касм. караблёў (KK): 8— 16.11.1984 — на К К «Дыскаверы» (як пілот), 4— 8.5.1989 — на К К «Атлантыс», 2— 9.12.1992 — на К К «Дыскаверы» і 7— 18.9.1995 — н а К К «Індэ-

Э .Т .С .У о л т а н .

сакратар). С кончы ў Д ублінскі (1927) і К ем бры дж скі (1931) ун-ты . 3 1927 y Кавенды ш скай лабараторы і ў Кембрыджы, з 1934 y Т ры ніты -каледж ы Д ублінскага ун-та (з 1946 праф .). А дначасова ў 1952— 74 y Дублінскім ін-це перспектыўных даследаванняў. Навук. працы па гідрадынаміцы, ядз. ф ізіды , паскаральніках зараджаны х часціц, фізіпы мікрахваль. Выказаў ідэю рэзананснага ліней нага паскаральніка з трубкамі дрэйф у (1927). Пабудаваў паскаральнік пратонаў (генератар К окраф та — У.; гл. Каскадны генератар), ажы ццявіў рэакцыю ш тучнага расш чаплен ня ядра ш ляхам бамбардзіроўкі атамаў літыю паскораны м і пратонамі і паказаў, ш то колькасць энергіі, якая вы дзяляецца пры трансмутацы і хім. элементаў, дакладна адпавядае суадносінам (Е = тс?) А.Эйнш тэйна (1932; разам з Дж .Д Кокрафтам). Н обелеўская прэм ія 1951 (з Кокрафтам). М.М.Касцюковіч. У О Л Ф ІШ -Б Е Й (Walvis Bay), К і т о в а я б у х т а , заліў Атланты чнага ак., каля берагоў Намібіі (А фры ка). Даўж.

10 км, ш ыр. каля ўвахода больш за 10 км, глыб. да 9 м. П ры лівы паўсутачныя (да 1,5 м). П орт — У олф іш -Бей. У 0 Р Д (W ard) Л естэр Ф ран к (18.6.1841, г. Джоліет, пггат Ілінойс, ЗШ А — 18.4.1913), амеры канскі сацы ёлаг і па-

леантолаг. П рэзідэнт Амер. сацыялагічн ай асацы яцы і (1906— 08). Навук. дзейнасц ь пачы наў я к геолаг і палеантолаг, адзін з заснавальнікаў палеабатанікі. Яго сацы ялагічны я погляды фарміравал іся пад уплы вам эвалю ды янісцкіх ідэй А.К онт а і Г.Спенсера. Выступаў супраць біялагізму і жорсткага дэтэрмінізму ў сацы ялогіі; лічыў, ш то ў аснову сац. навукі павінны бы ць пакладзены прынцы пы псіхалогіі, пгго сад. працэсы адрозніваю цца ад лры родны х мэтанакіраваны м і творчы м характарам. У якасці перш аснай сац. сілы разглядаў жаданні, на аснове якіх фармірую цца інтэлектуальны я, м аральны я і эстэт. патрэбнасці. Паводле У., рэалізацы я датрэбнасцей y творчай дзейнасці чалавека забяспечвае развіццё грамадства. Абсалютызаваў ролю чалавечага інтэлекту як гал. фактару гіст. развіцця; лічыў, ш то навука павінна забяспечваць тэарэт. фундамент сац. прагрэсу. Выстудаў з ідэямі пабудовы ідэальнага грамадства, y якім кантроль над сац. сіламі будзе ажыццяўляцца пры дапам озе «калеюг. розуму». Аўтар л р ац «Ды намічная сацы ялогія, ці Прыкладная сацы яльн ая навука, заснаваная на статы сты чнай сацы ялогіі і менш складаньіх навуках» (1883), «Ч ыстая сацыялогія» (1903) і інш. Тв.: Рус. пер. — Пснхнческне факторы цявнлнзацнн. СПб. н др., 2001. У 0 Р Ф (W horf) Бепдж амін Л і (24.4.1897, г. Уінтрап, ш тат М асачусетс, ЗШ А — 26.7.1941), ам еры кан скі мовазнавец і этнограф . С кончы ў М асачусецкі тэхнал. ін-т (1918). 3 1926 даследаваў праблему суадносін мовы і м ы слення, вывучаў мовы амер. індзейцаў, семіцкія мовы. П ерш ы я працы , y т л . «Фанетычная ац эн ка характэрны х асаблівасцей пісьм ен насці майя» (1933), лрысвечаны дэш ы ф роўцы і лінгвісты чнай інтэрпрэтацы і пісьм еннасці майя. Пад упрывам ідэй Э Сепіра і ў выніку назіранняў за ю та-ацтэкскім і мовамі (асабліва хопі) сф арм уляваў гіпотэзу дра лінгвістычную адноснасць (гіпотэза Сепіра — У.). Зрабіў вял. ўклад y расдрацоўку тэорыі ірамат. катэгоры й. Літ:. З в е г м н ц е в В.А. Теоретнко-лянгвястмческне предпосылкя гапотезы Сеішра—Уорфа / / Новое в лннгвмстаке. М., 1960. Вып. 1. У О РЭН (W arren) Роберт Ііэн (24.4.1905, Гатры, штат Кентукі, ЗШ А — 15.9.1989), амеры канскі пісьменнік; прадстаўнік т.зв. паўд. школы амер. рамана. С кончы ў ун-т y Вандэрбілце (1925), вучьіўся ў Каліфарнійскім, Іельскім і О ксф ардскім ун-тах. У 1934— 73 вы кладаў y Луізіянскім, Мінесоцкім , Іельскім ун-тах; адначасова ў 1935— 42 працаваў y друку. Літ. дзейнасц ь дачаў я к паэт і кры ты к, быў цесна звязаны з ірудай «новай крытыкі», як ая асаблівую ўвагу аддавала аналізу стылю твора. Асн. тэм а твораў — феномен амер. П оўдня. У раманах «Начны вершнію» (1939), «Перад брамай раю» (1943), «Хопіць часу і месца» (1951), «Пячора» (1959), «Патоп» (1964),

«Прыйдзі ў зялёную даліну» (1971), «Прыстанішча» (1977) і інш. праблемы існавання чалавека ў святле цывілізацыйных працэсаў, заняпаду адвечных духоўных каш тоўнасцей, мінуўш чы ны і сучаснасці, расізму, карупцы і ў амер. грамадстве. Сусв. вядом асць пры нёс раман «Уся каралеўская раць» (1946; экранізаваны ў 1949) пра паліты ка-дэм агога. Аўтар паэт. зб -каў «36 паэм» (1935), «Абяцанні» (1957), «Бы ць на зяші: Вершы 1977— 1980 гг.» (1980) і інш., эсэ, шматлікіх літ. даследаванняў. Яго творы насы чаны сімваламі, алегорыямі, алюзіямі, адм етны я спалучэнн ем філасафічнасці з ліры змам. Тв:. Рус. пер. — Вся королевская рать: Роман; Нзбр. стахотворення. М., 1982; Потоп. М, 1994.

Him:. М е н д е л ь с о н М.О. Современньш амернканскнй роман. М., 1964; М у л я р ч я к А.С. Спор ндет о человеке: О лн тературе США 2-й пол. XX в. М ., 1985. Е.А.Лявонава. У0ТА ТАЙЛЕРА ПА ЎСТА Н Н Е 1381, найбуйнейшае сялян скае паўстанне ў сярэдневяковай Англіі. В ы клікана ўзмацненнем феад. эксплуатацы і сялян y сувязі з развіцдём таварна-граш овы х адносін. Важную ролю ў яго ідэалаг. падрыхтоўцы ады гралі пропаведзі Дж.Уікліфа і лалардаў. П ачалося ў маі 1381 y паўд.-ўсх. Англіі і неўзабаве ахапіла 25 графстваў. Кіраўнікі: рам еснік (верагодна, бы лы салдат) Уот Тайлер і святар Дж. Бол. П аўстанцы пры дапамозе рамеснікаў і гар. беднаты 13 чэрв. ўвайшлі ў Лондан, дзе забілі многіх чы ноўнікаў. Кіраўнікі паўстання 14 і 15 чэрв. падалі каралю Рычарду II петыцыі, y якіх патрабавалі зніш чэння пры гонніцтва, устанаўлення цвёрдай граш овай рэнты, свабоднага гандлю, вяртання сялянам адабраных феадаламі - абш чы нны х угоддзяў, a таксама ўраўнавання саслоўяў, секулярызацыі царк. і м анасты рскіх зямель і падзелу іх паміж сялян ам і, амністыі паўстанцам. У час перагавораў Уот Тайлер па-здрадніцку забіты. Паўстанне жорстка задуш ана ры царскім апалчэннем, Дж. Бол пакараны смерцю. У. Т.п. нанесла м оцны ўдар па ф еад. ладзе, паскорыла працэс вы звалення сялян ад прыгону і зам ены паншныны грашовай рэнтай.

Да арт. Уота Тайлсра паўстаннс 1381. Забойства Уота Тайлера 15.6.1381. Гравюра 15 ст.

Літ:. і і б о н й н Ю.Е. «Когда Адам пахал, a Ева пряла, кто был в Англлн дворяшшом?» / / Н жнвы памягью столетлй: Очеркп о вождях нар. двнженлй в средневековой Европе. Мн., 1987. М.Г.Нікіцін.

У 0Т С А Н (W atson) Д ж он Бродэс (9 1.1878, г. Грынвіл, ш тат Паўд. К араліна, ЗШ А — 25.9.1958), ам еры кан скі псіхолаг, засн авальнік біхевіярызму. У 1908— 20 праф. ун-та Д ж .Х опкінса ў г. Балты мар. П ад уплы вам эксперы м . даследаванняў 1.11. ІІаўлава, У.М .Бехцерава, Э Л .Т орндайка прадметам псіхалогіі лічы ў паводзіны , a не свядомасць. Псіхічную дзейн асць разглядаў я к сукупнасць сувязей «стымул — рэакцы я», a арганізм увогуле -—- я к «самаарганізавальную машыну». Э м оцы і атаясамліваў з рэакц ы ям і ўнутр. органаў, м ы сленне — з работай галасавых мыш цаў. Гал. задачай псіхалогіі лічы ў даследаванне працэсаў навучання, якое, на яго думку, аж ы ццяўляецца ш ляхам «абумоўлівання» — вы клікан ня м ы ш ачнай рэакцы і

Дж. Дз.Уотсан.

А.Упіт.

пры дапамозе пэўнага стымулу. С цвярджаў, ш то законы набы цця вопыту аналагічны я ў чалавека і ж ывёл, a вопыт разглядаў я к біял. пры стасаванне. Аўтар прац «Н авучанне жывёл» (1903), «Псіхалогія з пункгу гледж ання біхевіярыста» (1913), «Паводзіны: уводзіны ў параўнальную псіхалогію» (1914) і інш. Тв:. Рус. пер. — Пснхологая как наука о поведеншх / / Бнхевпоршм: [Сб.]. М., 1998. УО ТСА Н (W atson) Д ж эйм с Дзьюі (н.

6.4.1928, г. Чы кага, ЗШ А ), амеры канскі вучоны ў галіне біяхіміі. Чл. Нац. АН З Ш А (1962), Амер. акадэміі мастацгваў і навук (1957), Д ацкай каралеўскай АН (1962). Зам еж ны чл. Рас. АН (1988). С кончы ў Ч ы кагскі ун-т (1947). У 1951— 53 і 1955— 56 y К авенды ш скай лабараторы і К ембры дж скага ун-та, y 1953— 55 y Каліфарнійскім тэхнал. ін-це.

3 1956 y Гарвардскім ун -д е (з 1961 праф .), з 1962 кансультант прэзідэнта ЗШ А па навуцы , з 1968 y КолдС пры нг-Х арбары (ш тат Н ью -Й орк). Навук. прады па вы вучэнні структуры Д Н К , ролі Р Н К y біясінтэзе бялку. Разам з Ф .Х .К .Крыкам (1953) прапанаваў мадэль прасторавай структуры Д Н К (падвоеная спіраль), што дазволіла растлумачы ць яе ўласцівасці і біял. ф ункцыі. 3 паяўленнем гэтай працы звязана ўзн ікненне м алекулярнай генетыкі. Вывучаў структуру вірусаў і іх ролю ў зла-

у п іт

243

якасн ы м росце тканак. Нобелеўская прэм ія 1962 (з К ры кам i М .Уілкінсам). В.Ф.Ермакоў. У 0 Т Э Р Б Е Р Ы (W aterbury), горад на П нУ ЗШ А , на р. Ногатак, y штаце Канекгы кут. Засн. ў 1670. 105 тыс. ж.

(2001), з пры гарадамі 220 тыс. ж. Старэй ш ы цэнтр вы тв-сці гадзіннікаў, вырабаў з каляровы х металаў і іх сплаваў. М еталаапрацоўка, рады ёэлекгронная, хім., харч. прам -сць. Вы тв-сць метал. галантарэйны х вырабаў. «У 0Т Э Р Г Е Й Т », Уотэргейцкая справа, У от эрг ей цка я афера, паліты чны кры зіс y ЗШ А y 1973— 74. Вы нікаў з п а п ярэд н яй парт.-паліт. барацьбы ў п ерьм д кам п аніі 1972 па выбарах прэзідэнта краіны (зноў выбраны лідэр Рэсп. парты і Р .Ніксан), калі ноччу 17.6.1972 y ш таб-кватэры апазіц. Дэмакр. партыі, разм еш чанай y атэлі «Уотэргейт» (W atergate; адсю ль назва) y Ваш ы нггоне, бы ла затры м ана група пры хільнікаў кірую чай Рэсп. партыі, якая тайн а пранікла туды, каб устанавіць падслухоўвальную апаратуру. П асля вьібараў y лю т. 1973 па ініды яты ве Дэмакр. парты і пачалося расследаванне гэтага інцы дэнту, y ходзе якога выяўлены ф акгы злоўж ы ванняў і карупцыі (часам спрэч н ы я) з боку Н іксана і яго адміністрацы і. П ад пагрозай імпінменту і суд. разбіральнііггва ў кастр. 1973 пайш оў y адстаўку віцэ-прэзідэн т ЗШ А С.Агню (яго пераем нікам зацверджаны лідэр рэспубліканцаў y палаце прадстаўнікоў Дж. Форд), a 9.8.1974 і сам Ніксан (перш ы вы падак y гісторы і ЗШ А ). П рэзідэнтам краіны стаў Форд. «У.» падарваў аўтарытэт дзярж . улады ў ЗШ А , абвастрыў проц істаянне паміж кангрэсам і п рэзідэн дкай адміністрацы яй, аслабіў пазіцы і Рэсп. партыі, стварыў надзвычайную сітуацыю ў сф еры вы барнасці і пры зн ач эд н я вы ш эйш ы х кіраўнікоў дзяржавы. У.Я.Калаткоў. У П А дЗІН А , паніж энне на зям ной паверхні, пераваж на тэктанічнага паходж андя, якое зам к н ён а з усіх або амаль з усіх бакоў. П ам еры ў палярочніку звы чайна дзесяткі і сотні (радзей тысячы ) кіламетраў. А дрозніваю ць У. бяссцёкавы я і ш то маю ць сцёк. На дне акіянаў вузкія глы бокія У. наз. жалабамі акіянічнымі. ЎІІАС-ДРлШ А, кветкавая расліна, гл. ў арт. Анчар. ЎПІТ, У п і т с (Upits) Адцрэйс (4.12.1877, в. Відземе, Л атвія — 17.11.1970), латы ш ск і л ісьм ен н ік , літ.-зн авец . Нар. п іс ьм ен н ік Л атвіі (1943). Акад. АН Латвіі (1946). Герой Сац. П рацы (1967). Друкаваўся з 1897. У трылогіі «Рабеж ніекі» (1908— 21) паказаў ж ы ццё латы ш скага сялянства. Аўтар зб-каў апавяданняў «М аленькія камедыі» (кн. 1— 2,

244

управа

1909— 10), «Трывога» (1912), «Адліга» (1919), «М етамарфозы» (1923), «Голае жыццё» (1926), «Апавяданні пра пастараў» (1930) і інш.; раманаў «Ж анчына» (1910), «Золата» (1914), «П а вясёлкавы м мосце» (1926), «На мяж ы вякоў» (1937— 40), «Прасвет y хмарах» (1951), дылогіі «Зямля зялёная» (1945, Дзярж. прэмія С С С Р 1946). Ш саў працы па гісторыі л-р ы і інш. Н а бел. мову яго асобны я творы перакладалі А.Ж ук, Х.Лялько, У.Пігулеўскі, Я .С кры ган. Дзярж. прэмія Латвіі 1957. Тв.. Бел пер. — Апавяданні. Мн., 1957; У кн.: Песня Даўгавы. Мн., 1-986; Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1— 12. М., 1956—59; В стужу: Рассказы. М., 1977.

Him:. Мсторвя латышской лнтературы.

T. 1—2. Рнга, 1971; К а л в е М.Я. Андрей Уішт. Рнга. 1957. А Я.Вілсан. УПРАВА. назва многіх органаў мясц. кіравання і сам акіравання ў Рас. імперыі. 1) Выканаўчы орган губернскіх і павятовых земскіх устаноў (земскіх сходаў) і гарадскіх дум. С кладалася са старш ыні і некалькіх членаў, падпарадкоўвалася мін-ву ўнутр. спраў і губернатару. 2) Орган саслоўнага сам акіраванн я (купецкага, м яш чанскага, рамеснага). УПСАЛА (U ppsala), горад y цэнтр. ч. Ш вецыі. Адм. цэнтр аднайм . лена. 185 тыс. ж. (2000). М аш .-буд., паліграф ., фармадэўты чная прам-сць. С тарэйш ы ў краіне ун-т (1477), б -к а ун-та (1620). Батанічны сад (засн. ў 1741 К .Лінеем). Першапачаткова наз. Эстра-Арас, было паселішчам, што знаходзілася за 5 км на Пн ад сучаснай У. (т.зв. Старая У.), якое згадваецца нарвежскімі скальдамі 9 ст. Тут знаходзіліся гал. язычніцкі храм і рэзідэнцыя конунгаў (ваен. правадыроў) свеяў, гал. рэліг. і паліт. цэнтр стараж. Швецыі. У канцы 11 ст. язычнідкі храм разбураны. 3 1164 Старая У. стала рэзідэнцыяй архібіскупа, пасля пажару 1245 заняпала. У 1273 тут зноў размясцілася рэзідэнцыя архібіскуна. 3 1280 сучасная назва. Да 1719 У. — месца каранацыі швед. каралёў і найважнейшых дзярж. сходаў. У 14— 18 ст. буйны гандл. цэнтр, дзе праводзіліся агульнашвед. кірмашы. Захаваўся Стары горад з грамадскім цэн-

трам (1643—1702), ратушай і 4 вуліцамі. Сярод помнікаў: гатычны сабор (1258— 1435, арх. Эцьен з Бонёй; самы вялікі ў Скандынавіі) — трохнефавая базіліка з пахавальнямі караля Густава I Вазы, Лінея, філосафа Э.Сведэнбарга і інш.; замак (1540 — пасля 1600), біскупскі палац (т.зв. Густавіянум; перабудаваньі ў 17 ст.). Вылучаюцца будынкі ун-та (1887), студэнцкай асацыяцыі (1963— 65, арх. ААалта). Музеі: скансэн, вышыўкі, гар. маст., маст. збор ун-та, дом-музей Лінея. УР (ш умерскае У р ы м), старажьггны горад-дзярж ава на месцы сучаснага гарадзіш ча Т эль-М укаяр, за 20 км на П н З ад г. Н асіры я ў Іраку. П ерш ае паселіш ча н а месцы У. ўзнікла ў канцы 5-га тыс. д а н.э. 3 4-га тыс. да н.э. У. — горад. У 25 ст. да н.э. з ’яўляўся м оцнай дзярж авай. У 24— 22 ст. да н.э. падпарадкаваны суседнімі дзярж авамі — Лагашам, Умай, Урукам, царствам Акад і інш. К аля 21 ст. да н.э. стаў сталіцай «царства Ш умера і Акада». 3 18 ст. да н.э. У. пад уладай Вавілоніі, з 6 ст. да н.э. — Ахеменідаў. У кан цы 4 ст. да н.э. заняпаў. 3 1854 на тэр. У. вядуцца раскопкі. Выяўлены р эш тк і абарончы х сцен, палацаў, храмаў, багатыя грабніцы , клінапісны архіў і інш. У Р А Б ІЛ ІН , пігмент аранж ава-чы рв. колеру, які ўтвараецца ў вы ніку аднаўлення білірубіну. У арганізме пры сутнічае ў выглядзё папярэдніка — урабілінагену, як і ператвараецца ва У. на святле. Н армальная колькасць y мачы чалавека 0,9— 3,7 мг/c y r. П ры некат. захворваннях (напр., гепатыт, цы роз печані) канцэнтрацы я яго зн ачна павялічваецца. УРАВА, горад y Я поніі, спадарож нік г. Т окіо, н а в-ве Х онсю . Адм. цэнтр прэф екгуры Сайтама. К аля 400 тыс. ж.

(2000). М аш .-буд., металаапр., хім., тэкст., харч., ваен. прам -сць. Ун-т. yPA TÀ H (ф ранц. ouragan ад ісп. huracân, слова з мовы кары бскіх індзейцаў), вецер разбуральнай сілы (скорасць перавы ш ае 30— 35 м /с, па ш кале Боф арта 12 балаў) і зн ач най працягласці. У. наз. таксам а м оцны я трапічныя цыклоны. Ва ўмераны х шыротах аналагіч-

ны я У. вятры часта наз. бурамі або ш тормамі. УРАД, вы ш эйш ы калегіяльны выканаўчы орган дзяржавы. У розны х краінах можа м ець розн ы я назвы; Савет Міністраў (Рэспубліка Беларусь, Ф ранцыя, П олы дча, Італія), Кабінет Міністраў (В ялікабры танія, У збекістан), Дзярж. савет (К Н Р ) і да т.п. П арадак фармірав ан н я У. залеж ы ць ад формы праўлення. Ён мож а бы ць беспарты йны , аднапарты йны і кааліцы йны . У парЛаменцкіх краінах У. ф арм іруецца па даручэн н і кіраўніка дзярж авы лідэрам парты і, якая мае больш асць y парламенце. У прэзідэнцкіх рэспубліках (дзе У. прадугледжаны кансты туцы яй) фарміруецда прэзідэнтам , пры чы м кожны з назначаны х ім членаў У. ў ш эрагу краін павін ен бы ць зацвердж аны парламентам. Ч лены У. (міністры і ідш .) кіруюць к ан крэтды м і цэнтр. ведамствамі дзярж. кіравання (міністэрствы і інш .). У дарлам енцкіх краінах яды звы чайна павінны бы ць членам і дарламента, y прэзідэнцкіх, як дравіла, дзейнічае прынцып несум яш чальнасці пасады м іністра з дэпутацкім мандатам. У парламедцкіх дзярж авах У. нясе калегіяльную адказнасць лерад парлам едтам , што азначае абавязак пры страце дарламенцкай болы дасц і або вы йсці ў адстаўку, або расдусціць парлам ент і назначы ць новы я датэрм іновы я выбары. У федэраты ўны х дзярж авах існуе цэнтральны У. і У. дзярж. утварэнняў, якія ўваходзяць y склад федэрацы і. У. можа ствараць са свайго складу дапамож ны я ўрадавы я камітэты . Р аш эн н і У. носяць характар лаліт. ды рэкты ў або афармляюцца ў вы глядзе нарматы ўны х актаў ці законадраектаў, якія потым уносяцца ў парлам ент. Гл. таксам а Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь. Ю.Я. Савельеў. УРАДА, У р о д а, возера ў Ледельскім р -н е Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўл ян к а, за 27 км на П нУ ад г. Лепель. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл.

1,52 к м 2, даўж. 3,4 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 6,5 м, даўж. берагавойлініі 8,8 км, пл. вадазбору 9,95 км 2. Катл авін а лагчы нн ага тыпу. Схілы выш.

2— 5 м (на П дУ , У і 3 м есцамі да 20 м), дераваж на разараны я. Берагі нізкія, часткова забалочаны я. Д н о вы слана гліністы м ілам, уздоўж берага заіледым пяском . 2 астравы агульдай дл. 0,7 га. Зарастае да глыб. 2 м. У дадаю ць 3 ручаі, вы цякае р. Дзіва. Злучана 2 пратокамі з азёрамі без назвы. УРАДАВЫ К Р Ы З ІС , y лаліты чнай лрактыцы парламенцкіх дзярж аў (дзе ўрад фарміруецца парламентам і адказны перад ім) сітуацыя, калі ўрад страціў падтры мку болы ласці ў парлам енце або ў той яго палаце, перад як о й нясе адказнасць. Звы чайна лачы наецц а з моманту вы казвання парлам ентам вотуму недаверу ўраду. П асля гэтага або ўрад ідзе ў адстаўку і пачы наецца фарміраванне

новага ўрада або кіраўнік дзярж авы па просьбе ўрада распускае парлам ент і прызначае датэрм іновы я парлам енцкія выбары (урад разлічвае на падтры мку большасці ў новы м складзе парлам ента). У.к. лічы цца пераадолены м з атры маннем новы м урадам вотуму даверу. «УРАДЖАЙ», дзярж аўнае кніж нае выдавецгва Беларусі ў 1961-—2002. Засн. ў Мінску я к спецы ялізаванае вы д-ва «Сельгасвыд БССР» М ін -ва сельскай гаспадаркі БС С Р , з 1963 наз. «У>. Выдавала л-ру дл я патрэб сельскай гаспадаркі па пы таннях зем ляробства, раслінаводства, жывёлагадоўлі, экан ом ікі і кіравання, с.-г. буд-ва. навук.-тэхн. прагрэсу, меліярацыі, вядзення пры сядзібнай і ф ерм ерскай гаспадаркі, падручнікі, навук.-м етады чны я дапам ож нікі і даведнікі, a таксам а л -р у па сумежных галінах навук. і гасп. дзейнасці (біятэхналогіі, экалогіі, прыродазнаўстве і прыродакарысганні, генетыцы, селекцыі, дясной, воднай гаспадарцы, медыцыне, машьшабудаванні, перапрацоўчай прамcuj, таваразнаўстве і інш.), маст. і слоўнікавую л-ру, прады па беларусазнаўстве. У асобных выданнях асвятлялася гісторыя

развідця розных галін сельскай гаспадаркі, с.-г. навукі, адукацыі, устаноў і прадпрыемстваў, эканомікі, змен аграрнай палітыкі, развіцця розных сістэм прыродакарыстання, гісторыі вёскі і сял. побьггу, нар. традыцый, духоўнай спадчыны, роля выдатных асоб y гіст. працэсах краіны. 3 сярэдзіны 1990-х г. выд-ва ўдзельнічала ў выданні гісг.-дакумент. хронік «ІІамяць», з 1998 выпускала кнігі па гісторы і культуры, мастацтва і архітэктуры, л-ры , усеаг. гісторыі. Д алучана да вы д-ва «Беларусь». Я.В.Малашэвіч. «УРАДЖАЙ», праф саю знае сельскае спарты ўнае таварыства. Н а Беларусі арганізавана ў 1956 на базе спарт. т-ваў «Калгаснік» і «Ураджай». А б’ядноўвала фізкультурнікаў і спартсменаў вёскі, навучэнцаў с.-г. сярэдніх і вы ш эйш ы х навуч. устаноў, сельскую інтэлігенцы ю . П раводзіла летнія і зім овы я сельскія спарт. гульні, спартакіяды па мнагабор’і, спаборніцтвы па асобны х відах спорту і інш. Т -ва аб'ядноўвала (1981) больш за 4 тыс. калекты ваў фізкультуры , мела 57 стадыёнаў, 167 спарт. залаў, больш за 4 тыс. футбольных палёў, каля 15 тыс. спарт. пляцовак, 6 плавальных басейнаў (з іх 5 крытых), 297 стралковых ціраў, 76 лы ж ны х баз і інш. Сярод вы хаванцаў т-ва: чэм піёны Алімп. гульняў Л Тараненка, В Угрумаў, сярэбраны пры зёр чэм піянату Еўропы (1978), уладальнік К убка Еўропы (1977) y кіданні к а п ’я М .Грэбнеў, чэм піён С С С Р (1976, 1977) па веславанні на байдарках і каноэ З.С арока і інш. У 1993 т-ва падзел ен а н а ш эраг спарт. клубаў. УРАДЖ АЙН АСЦЬ с е л ь с к а г а с п а дарчых к у л ь т у р , колькасць прадукцы і раслінаводства з адзінкі пасяўной плош чы . В ы значаю ць y цэнтнерах з 1 га (у ц яп л іч н а-п ар н ік о в ай в ы тв-сц і ў к г /м 5). У зр о в ен ь У. за л е ж ы ц ь ад кліматы чны х, геагр., глебавых, мікрабіял., агратэхн., эканам . і інш. фактараў. П авы ш эн ню У. садзейнічае вы рош чван не с.-г. культур па інтэнсіўнай тэхналогіі. А дрозніваю ць патэнцы яльную, планавую , У. на корані, ф акгы чны збор, сярэдню ю У. П а т э н ц ы я л ь н а я У. — макс. колькасць прадукцыі, якую можна атрымаць э 1 га пры поўнай рэалізацыі прадукц. якасцей с.-г. культуры, сорту; вылічваюць н.-д. ўстановы для вызначэння набору сартоў, найб. рацыянальнай с.-г. структуры для пэўнага рэгіёна. П л а н а в а я У. — колькасць прадукцыі, якую можна атрымаць з 1 ra y канкрэтных гасп. умовах. У. н а к о р а н і — колвкасцв гатовай прадукцыі ў полі перад своечасовай уборкай. Паказчык выкарыстоўваецца для распрацоўкі мер па зніжэнні страт ураджаю. Свірнавая У. (фактычны збор) — сабраная і ўлічаная прадукцыя. C a ­ p s д н я я У. выэначаецца за 1 ці некалькі гадоў па гаспадарцы або адм. адзінцы (раёне, вобласці). У РА Д Л ІВ А С Ц Ь Г Л Ё Б Ы . здольнасць глебы задавальняць патрэбнасці раслін y элементах ж ы ўлення, вадзе, забяспечваць іх каранёвы я сістэмы дастатковай колькасцю паветра, цяпла і спры яль-

Замошша

у р а д н ік

245

н ы м фіз.-хім. асяроддзем для нармальнай ж ы ццядзейнасці. Вызначае агульную прадукцы йнасць біяцэнозу і ўраджайнасць с.-г. культур. У зровень У.г. ацэн ьваецца па баніціровачнай ш кале (гл. ў арт. Баніціроўка). П ры правільн ы м вы кары станні і ахове У.г. павыш аецца. Адрозніваюць У.г. натуральную (патэнныяльную) і эфектыўную (актуальную, эканам.). Н а і у р а л ь н а я У.г. ўласціва кожнай глебе, абумоўлена прыроднымі працэсамі глебаўтварэння і залежыць ад маіугнасш гумусавага слоя, колькасці гумусу і даступных форм элементаў жыўлення, грануламетрычнага, мінералаг. і хім. складу глебы, яе фіз.-хім. і аграфіз. уласцівасцей, інтэнсіўнасці міхрабіял. працэсаў. Э ф е к т ы ў н а я У.г. залежыць і ад спосабу выкарыстання глеб (апрацоўка, ужыванне ўгнаенняў, меліярацыя) і ацэньваецца атрыманай ураджайнасцю с.-г. раслін. У РА Д Н ІК , 1) служ бовая асоба ў кіраўніцкім апараце ВКЛ. Існавалі У. земскія (дзярж аўны я) і прыдворныя.

3 е м с к і я У. маглі бы ць цэнтральны я і м ясц овы я, адм. і судовыя. Ц э н т р а л ь н ы я У.: абозныя вялікі і польны, войскі, генерал артылерыі, генералінспекгар, відэ-інсты гатар, гетманы вялікі і польны , інстыгатар, канцлер, лоўчы, маршалак вялікі (земскі), мастаўнічы, мернік, мечнік, падкаморы, падканцлер, падскарбі вялікі (эемскі), пісары вялікія, дэкрэтавы , польны і скарбовы , поііггмагістр, рэгенты кан цы ляры й вялікай і менш ай, рэферэндары духоўны і свецкі, спіж арны , стражнікі вялікі і польны , харунжы вялікі. М я с ц о в ы я У.: ваяводы, войскія, гараднічыя, кашталяны, марш алкі, мечнікі, падстоліі, падчашыя, старасты, стольнікі, харунжыя, чашнікі і інш. Н екат. пасады цэнтр. і мясц. У. былі ганаровы м і — не звязаны м і з в ы кананнем пэўны х ф ункцы й. Д а с у д о в ы х У. адносіліся м арш алак і дэпутаты Трыбунала Вялікага княства Літоўскага, падкаморы і, суддзі, падсудкі, возныя, каморнікі і інш . П р ы д в о р н ы м і У. лічы ліся м арш алкі дворны я, падскарбі дворны , лоўчы дворны , канюшы, кухмістар, крайчы, падканю ш ы , падстолі, піўнічы, стольнік, чаш нік. Д а 1569 пасады гал. цэнтральны х У. (марш алкаў вялікага і дворны х, гетмана вялікага, падскарбія земскага, канцлера, падканцлера), ваявод, каш талянаў, старасты ж амойцкага давалі доступ y Раду Вялікага княства Літоўскага, Сенат ВКЛ. 3 1569 y С енат Рэчы Паспалітай ад ВКЛ уваходзілі 5 вы ш эйш ы х У. — марш алкі вялікі і дворны , канцлер, падканцлер, падскарбі земскі, a таксама ўсе ваяводы, каш таляны і стараста жамойцкі. Значн ы я пасады У., якія не ўваходзілі ў Сенат, назы валіся дыгнітарскімі. У. пры значаліся або зацвярдж аліся вял. князем (каралём), ваяводамі і старастамі з выбраны х кандыдатаў. Як правіла, зем скім і У. маглі бы ць толькі ш ляхціцы, якія мелі м аёнткі ў ты м павеце ці ваяводстве, дзе ян ы выбіраліся ді пры значаліся н а пасаду. П асады

246 __________________ УРА ЗА У. былі паж ы ццёвы я або да пераходу на больш высокую пасаду. Статут ВКЛ 1588 забараняў займ аць некалькі адм. пасад або адначасова адм. і судовую. Але здаралася, ш то буйны я феадалы займалі і некалькі пасад. У гарадах У. былі войты, радцы, лаўнікі, бурмістры і інш . Звы чайна пасады У. y гарадах былі выбарнымі. П арадак заняцця пасад y гарадах y асн. рэгуляваўся нормамі магдэбургскага права. Статут ВКЛ 1588 прадугледжваў павыш аную адказнасць за злачы нствы супраць У. пры вы кананні імі службовых абавязкаў.

2) Н іж ні чы н павятовай паліцыі ў Рас. імперыі ў 1878— 1917, бліж эйш ы пам очнік станавога прыстава. А.У.Марыскін. УРАЗА, y мусульман абавязковы пост на працягу м есяца рамазан; адно з 5 прадпісанняў ісламу. Заклю чаецца ў поўны м устры манні ад ежы, пітва, ш лю бнай блізкасці і курэння ў светлы час сутак; з наступленнем цемнаты забароны зды маюцца. Ад У. вы зваляю цца хворыя, цяж арны я і кормячы я ж анчы ны , дзеці, састарэлыя, усе, хто не мож а вы конваць яго па аб’ектыўных пры чы нах (воіны y час ваен. дзеянняў, лю дзі, ш то знаходзяцда ў дарозе, і г.д.). Вернікі, якія вызваляліся ад У. або яго паруш ылі, павінны пасціцца пасля скан ч эн н я месяца рамазан на працягу страчаны х дзён. yPÂ JI, тэры торы я паміж У сх.-Еўрапейскай і Зах.-С ібірскай раўнінамі, y Расіі. У складзе У. — У ральская горная сістэма, якая цягнецца ад Карскага м. н а П н да р. Урал на ГІд больш я к на 2 тыс. км, шыр. ад 40 да 150 км. Уздоўж усх. паднож ж а У. звы чайна праводзяць м яжу паміж Еўропай і Азіяй. Складаецца з нізкагорны х і сярэднягорны х хрыбтоў, больш асць якіх мае меры ды янальны напрамак, часта парэзана ш ы рокімі падоўж ны мі далінамі і катлавінамі. Вылучаю ць У. П алярны , П ры палярны , Паўночны, С ярэдні і Паўднёвы. П a л я р іі ы У. мае моцна расчлянёны рэльеф з выш. 1000— 1300 м (г. Паер, 1499 м). Найб. высокі П р ы п a л я р н ы У. (г. Нарадная, 1895 м). На Палярным і Прыпалярным У. ёсць сляды плейстацэнавых горнадалінных зледзяненняў (кары, трогі, марэна), развіта сучаснае зледзяненне (больш за 140 невял. ледавікоў, пл. 25 км2); шматгадовая мерзлата. П а ў н о ч н ы У. мае сярэднія вышыні хрыбтоў (800— 1000 м) з плоскімі вяршынямі; верхнія ч. найб. высокіх гор (г. Тэльпасіз, 1617 м) расчлянёныя. С я р э д н і У. — самая нізкая ч. горнай сістэмы (300— 500 м, г. Сярэдні Басег, 994 м (са згладжаным рэльефам). П а ў д н ё в ы У. — сярэднягорны раён (макс. выш. 1640 м, г. Ямантау) са шматлікімі хрыбтамі і глыбокімі міжгорнымі катлавінамі. Уздоўж зах. схілаў У. і ў Перадураллі пашыраны карст. Шмат пячор (Дзівава пячора, Капава пячора, Кунгурская пячора, Сумганская пячора), карставых варонак, правалаў, падземных рэчак. У. — эпіплатформавыя адроджаныя горы герцынскай складкавасці Урала-Мангольскага геасшклінальнага пояса (гл. таксама Урала-Мангольскі геасінклінальны пояс). Складзены з дакембрыйскіх

крышт. (гнейсы, амфібаліты, кварцыты), палеазойскіх асадкавых (пясчанікі, сланцы, вапнякі, кангламераты) і разнастайных паводле ўзросту магматычных (граніты, дыябазы, габра, розныя эфузівы) парод. У. багаты кары сны м і вы капнямі: медны я, нікелевы я, хромавы я, жал. руды,

кам енны і буры вугаль, нафта, газ, калій н ая і кам енная ссші, азбест, золата, плаціна, каш тоўны я і вы рабны я камяні. С ярэд н яя т-ра студз. ад -22 °С на Пн да -15 °С на Пд, ліп. адпаведна 9 °С і 20 °С. Ападкаў на зах. схілах 600— 800 мм (н а П ры палярны м У. да 1000 мм), н а ўсх. 300— 500 мм за год. Рэкі бас. Паўн. Ледавітага ак. (П ячора, прытокі р. Об — Табол, Ісець, Тура, Сосьва) і К аспійскага м. (К ам а з Чусавой і Белай; р. Урал). Ш мат азёр, пераважна на ўсх. схілах (Таватуй, Увільды, Аргазі і інш .). Б ольш ая ч. У. пад лясам і на горна-падзолісты х і ш эрых лясны х глебах (верхняя мяж а лесу ад 300 м на Пн да 1200 м на П д). Зах. схілы ўкрыты цемнахвойны м і (елка, піхта, кедр), усходнія —• хваёвымі, м есцам і лістоўнічнымі і бярозавы мі лясам і. У перадгор’ях Паўд. У. л есастэп з астраўнымі шыракалісты м і лясам і (на 3) і бярозавы мі гаям і (на У) на чарназём ны х і ш эрых лясны х глебах. Н а край нім ПдУ кавыльна: разнатраўны я стэпы на чарназёмах і каш танавы х глебах. На Палярным, ГІрыпалярны м, часткова ГІаўн. і на вярш ы нях Паўд. У. мохава-ліш айнікавая тундра і кам ен н ы я россы пы . Жывёльны свет: y тундры — паўн. алень, пясец, лемінгі, белая і тундравая курапаткі; y л ясн о й — лось, буры мядзведзь, расамаха, л ясн ая куніда; y стэпах — суслікі, хамякі, туш канчы кі і інш. У межах У. — ГІячора-Ілыцкі запаведнік, ільменскі, Баш кірскі, Вісімскі запаведнікі. П ра гаспадарку і насельнідтва У. гл. ў арт. Арэнбургская вобласць, Башкортастан, Курганская вобласць, Пермская вобласць, Свярдлоўская вобласць, Удмурція, Чэлябінская вобласць. Тэр. У. заселена чалавекам y палеаліце. У пісьмовых крыніцах продкі башкіраў, удмуртаў, комі, хантау. мансі, інш. народаў У. і Перадуралля згадваюцца з 9— 12 ст. У 14 ст. Югорская і Пермская землі далучаны да Наўгародскай феадальнай рэспублікі. Да 16 ст. яны, a таксама Верхняе Прыкам’е і частха

Урал.

удм. зямель адышлі да Рус. дзяржавы. У сярэдзіне 16 ст. да Расіі далучаны б.ч. Башкірыі і астатняе Прыкам’е. У 17 ст. рускія засялілі Перадуралле, Паўд. і Сярэдні У. 3 1630-х г. на У. пачалі ўзнікаць першыя металургічныя прадпрыемствы. Іх інтэнсіўнае буд-ва ў 18 ст., калі былі засн. гарады Екацярынбург, Чэлябінск, Ніжні Тагіл і інш., паступова ператварыла У. y гал. металургічную базу Расіі. Рус. заводскія рабочыя і карэнныя народы У. ўдзельнічалі ў сялянскай вайне 1773— 75 пад кіраўніцтвам Е.І.Пугачова. У канцы 19 ст. У. саступіў сваё значэнне гал. металургічнай базы Поўдню Рас. імперыі (цяпер тэр. паўд. Украіны і Данбаса). Рабочыя У. ўдзельнічалі ў рэвалюцыі 1905—07. У канцы 1917 •— пач.

1918 на У. ўстаноўлена Сав. ўлада. У маі 1918 ч. У. ахоплена чэхаславацкага корпуса мяцяжом 1918, y ліст. 1918 устаноўлена ўлада адм. КВ.Калчака. Сав. ўлада адноўлена да восені 1919. У выніху індустрыялізацыі У. стаў найб. прамыслова развітым раёнам РСФСР. Народы У. атрымалі розныя формы нац.-дзярж. і нац.-адм. аўтаноміі. У Вял. Айч вайну У. быў асн. пастаўшчыком зброі для фронту, сюды былі эвакуіравапы многія прамысл. прадпрыемствы зах. абласцей СССР, y т.л. з Беларусі. УРАл, рака ў Баш кортастане, Ч эл ябін скай і А рэнбургскай абл. Расіі і Зах.Казахстанскай і А ты раускай абл. Казахстана. Да 1775 наз. Я і к. Даўж. 2428 км, пл. бас. 237 тыс. км 2. П ачы наецца на схілах хр. Уралтау, да г. О рск цячэ ўздоўж усх. схілаў Паўд. Урала ў вузкай даліне. Н іж эй г. В ерхнеўральск набы вае рысы раўніннай ракі. Н іж эй г. М агнітагорск цячэ сярод скалістых берагоў, шмат перакатаў. Ад г. У ральск даліна шырокая, ш мат пры токаў, стары ц і азёр. Упаідае ў К аспійскае м. н іж эй г. Атырау, y вусці падзяляецца на 2 рукавы: Яідкі і Залаты (суднаходны ). Гал. прытокі: Ор, Іл ек (злева), С акм ара (справа). Ледастаў y вярхоўях з пач. ліст. да пач. крас., y сярэднім і ніж нім цячэнні з кан ца ліст. д а канца сакавіка. Сярэдні гадавы расход. вады каля с. Кушум 322 м3/с , н іж эй пам янш аецца (каля г. Атырау 225 м3/с ). К аля 80% сцёку прыпадае на веснавое разводдзе, y час якога рака разліваецца ў сярэдн ім цячэнні болып чым на 10 km , y дэльце на некалькі дзесяткаў кіламетраў. Выкарыстоўваецца на араш энн е ў сярэдн ім і ніжнім цячэнні. Вадасховішчы Верхнеўральскае, М агнітагорскае, Іры клінскае. Рыбалоўства. Суднаходная ад г. Уральск. Н а У. — гарады Верхнеўральск, М агнітагорск, О рск, Наватроіцк, Арэнбург (Расія), Уральск, Атырау (Казахстан).

кага мора. Н а 3 абмеж аваны Усх.-Еўрапейскай, на П нУ — С ібірскай і на П д — К ітай ск а-К арэй ск ай стараж. платформамі. Н а П дЗ пояс сучляняецца з Міжземнаморскім геасінклінальным поясам, н а У — з Ц іхаакіянскім геасінклінальным поясам. У пояс уваходзяць складкавы я ўтварэнні Урала, Ц ян ь-Ш аня, Алтая, Саян, таксам а К азахстана і М анголіі. Развіццё з позняга дакем бры ю (байкальская, салаірская, каледон ская і герцы нская эпохі складкавасці). У кан цы палеазою — мезазоі пояс ператвары ўся ў маладую ш іатформу. Радовіш чы руд ж алеза, медзі, золата, свінцу, цы нку, волава, вальфраму і інш ., паклады кам еннага вугалю. У РА Л О ГІЯ (ад грэч. uron мача + ...логія), навука аб эты ялогіі, клініцы , ды ягносты цы , л яч эн н і і прафілакты цы захворван няў органаў мочапалавой сістэмы, н ы р ак і мочавы вадных ш ляхоў чалавека. Ч астка клін ічнай меды цы ны , якая вы лучы лася з хірургіі. Уклю чае анкауралогію, фтызіяуралогію , дзідячую У., андралогію , урагінекалогію. А н к а у р а л о г і я — навука аб узнікненні, развіцці, клінічных праявах, лячэнні пухлін нырак і мочавывадных шляхоў y чалавека, таксама новаўтварэнняў y палавых органах мужчын. Ф т ы з і я у р а л о г і я вывучае праблемы туберкулёзу мочапалавой сістэмы, дзіцячая У. — асаблівасці уралагічных захворванняў y дзяцей, прыроджаньм хваробы органаў мочапалавой сістэмы, а н д р а л о г і я — праблемы хвароб органаў палавой сістэмы ў мужчын. У р а г і н е к а л о г і я даследуе пытанні спалучаных захворванняў органаў мочапалавой сістэмы. Н а Беларусі я к самаст. спецы яльнасц ь вылучьш ася ў 1953 (каф едра У. Бел. мед. акадэміі пасляды плом най адукацыі). У 1954 адкры та уралагічнае аддзяленне ў М інскай абл. клінічнай бальніцы . П раводзяцца навук. даследаванні, укараняю цца новы я метады ды ягносты кі і л ячэння, аж ы ццяўляецца падрыхтоўка і павы ш эн не кваліф ікацы і уролагаў (курсы ў М інску, Віцебску, Гродне, Гомелі). Уклад y развіццё У. зрабілі А .І.Міхельсон, М .Я .Саўчанка (лячэнне пры родж аны х захворванняў органаў мочапалавой сістэмы), А А Грэсь, ЯА.Мохарт (лячэнне нейрагеннага мачавога пузыра), А .С .Маурычаў, А.У.Строцкі, М А .Н еч ы п ар эн к а (анкауралогія). Скобеус, З.А .Т раф імава (дзіцячая У.), В .С .П ілат овіч, С а ў ч а н к а, Г .Т .К а зл о ў (гемадыяліз і перасадка ны ркі) і інш.

«УРАЛ», с я м ’я поўнапры вадны х грузавых аўтамабіляў павы ш анай праходнасці. Выпускаецца з 1944 Уральскім аўтамаб. з-дам (г. М іяс Ч элябінскай вобл., Расія). М аюць поўную масу да 33 т, дызельны рухавік магутнасцю да 225 кВт. УРАЛА-МАНГОЛЬСКІ

IЕ А С ІН К Л І-

НАЛЬНЫ П 0 Я С , У р а л а - А х о ц к і геасінклінальны п о я с , унутрыкантынентальны рухомы складкавы пояс зямной кары , я к і цягнецца ў Азіі ад Урала, праз С ярэдню ю Азію, Казахстан, Паўд. Сібір і М анголію д а Ахоц-

Седлавы цягач «Урал» мадэлі 44223.

у р а м іц э с

247

Літ:. С а в ч е н к о Н.Е., М о х о р т В.А. Нейрогенные расстройства моченспускання. Мн., 1970; М а в р н ч е в АС. Почечно-клеточный рак. Мн., 1996; С а в ч е н к о Н.Е., С т р о ц к н й АВ. Консерватавное леченяе доброкачественной гаперплазяя предстательной железы. Мн., 1996; М о х о р т В.А Мсторня развнтня урологня в Белоруссям, 1950— 1998 гг. Мн„ 1999. А.У.Строцкі. У РА Л ЬСК, горад, цэнтр Зах.-Казахстанскай вобл. Казахстана. Размеш чаны на правы м беразе р. Урал. Засн. y 1584, н а сучасны м месцы з 1613. Д а 1775 наз. Яіцкі гарадок. Каля 220 тыс.ж. (2000). Чыг. вузел. Аэрапорт. П ры стань. П рам-сць: м аш ы набудаванне і металаапрацоўка (пры ладабудаванне, суднабудаванне і суднарамонт і інш .), харч. (мясная, ры бная, м укам ольна-круп яная і інш .), лёгкая (футравая, гарбарна-абутковая і інш .). 2 ВНУ. Тэатр. Гіст.-краязнаўчы музей, Д ом -м узей МА.ІІугачова. У Р А Л ЬС К ІЯ М О В Ы , моўная сям 'я, якая ўклю чае 2 групы моў: фіна-угорскую (гл. Фіна-угорскія мовы) і самадзійскую (н ен ец кая, эн ец кая, нганасанская і інш .; некат. вучоны я разглядаю ць іх я к групу моў y складзе генет. аб’ядн ан н я У.м.). Н айб. верагодная прарадзіма У.м. — тэр. вакол У ральскага хрыбта. С пецы ф ічн ай ры сай усіх моў з ’яўляецда тое, ш то слова складаецца з кораня, як і нясе л ексічнае значэнне, і ланцуж ка суфіксаў, кож ны з якіх выконвае адну ф ункц ы ю і мае толькі адно грамат. зн ач энне. Вакалізм такога слова характары зуецца гармоніяй галосных — галосны я суф іксаў пры падабняю цца да галоснага кораня. М арфал. будова У.м. аглю цінаты ўная, y сістэме скланення ш мат месны х склонаў. У лексіцы выяўляец ц а ўзаем адзеянне з некат. індаеўрап., y т.л. слав. мовамі. У.м. не маюць пом нікаў стараж. пісьменства, ёсць пом нікі пісьменства асобны х моў адносн а позняга часу. 1-ы пісьмовы помн ік венг. мовы створаны каля 1200, 2 кароткія надпісы н а карэльскай мове на наўгародскіх берасцяны х граматах датую цца пач. 13 ст., 1-я пом нікі на стараж. ком і мове напісаны ў 14 ст., найб. стараж ы тны я фін. і эст. пом нікі ўзыходзяц ь да 16 ст. П ом н ікі пісьменства стараж. ф іна-угорскіх народаў адносяцца да канца 17 — пач. 18 ст. У сучасных уральскіх народаў пісьменства развіта дастаткова нераўнамерна. Побач з мовамі з даутош літ. трады цы яй (венг., фін., эст.) ёсць мовы са слаба развітым пісьменствам (ненецкая, хантыйская, м ан сійская) і беспісьмовы я або пісьменства якіх распрацоўваецца (водская, вепская і інш .). Літ.: Х а й д у П. Уральсклс языкн н народы: Пер. с венг. М., 1985. А.Я.Міхневіч. У Р А М ІЦ Э С (U rom yces), род ірж аўньк грыбоў сям. пукцыніевых. К аля 600 відаў. П аш ы раны ўсюды. На Беларусі найб. вядомьы У.: бабовы (U . fabae),

248 ___________________ y p a h бураковы (U . betae), гарохавы (U . pisi), драсёнавы (U . poligoni), каню ш ы навы (U. trifolii), ш чаўевы (U . runicis). А днаi рознагаспадаровы я аблігатны я паразіты вы ш эйш ы х травяністы х раслін, узбуджальніхі іржы раслін. Жыццёвы цыхл грыбоў уключае розныя формы споранашэнняў: спермагоніі, эцыдыі, урэдакучхі, тэлейтакучкі, базідыі. Характэрны аднаклетачныя тэлейтаспоры (адзнака роду). Тэлейтаспоранашэнне ўгварае аксамідістыя цёмныя падушачкі на пашкоджаных органах раслін. С.І.Бельская. УРАН, y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі бог, як і ўвасабляў неба, перш ы валадар багоў і сусвету. Лічыўся сы н ам і мужам увасаблення зям лі — Геі, y ш лю бе з якой ад яго нарадзіліся тытаны, німфы, кіклопы, старукія волаты, м ора Понт. У. ненавідзеў сваіх дзяцей за іх жудасны выгляд і хаваў іх y чэраве Геі. Т ая пакутавала ад гэтага і па яе падгаворы сы н Кронас сярпом вылегчыў У. 3 кропель крьіві У., ш то ўпалі пры гэты м на лона Геі, яш чэ нарадзіліся гіганты, багіні помсты эры ніі, нім ф ы М еліі («ясеневыя») і Афрадыта. П азбаўлены магчы масці працягваць род багоў, У. саступіў уладу над багамі і сусветам Кронасу. y P Â H , сёмая па парадку ад С онца пла-

нета С онечнай сістэмы, з н а к б . А дносіцца да класа планет-гігантаў. А дкрыты ў 1781 У .Гершэлем. Сярэдняя адлегласць ад Сонца 2,871 млрд. км. Перыяд абарачэння вакол Сонца 84,068 зямнога года, вакол восі 17 гадз 14 мін. Экватарыяльны дыяметр 51 118 км. Плоскасць экватара нахілена да плоскасці арбіты на 98° (вось вярчэння ляжыць амаль y гэтай плоскасці). Напрамак сутачнага вярчэння адваротны. Маса 8,686 ■ 1025 кг (14,5 масы Зямлі). Сярэдняя шчыльнасць 1290 кг/м3, што сведчыць аб значным каменным ядры планеты. Састаў атмасферы: малекулярны вадарод (84%), гелій (14%), метан (2%). Альбеда атмасферы вялікае; паглынанне чырвоных прамянёў метанам y верхняй частцы атмасферы абумоўлівае сіне-зялёны колер У. пры візуальным назіранні. У. не мае магутных унугр. крыніц энергіі. Т-ра воблакаў y вобласці, дзе

Планета Уран.

ціск роўны нармальнаму атмасфернаму на Зямлі (105 Па), каля -193 °С. Адсугнасць воблакаў y высокіх слаях атмасферы, y адрозненне ад інш. планет-гігантаў, абумоўлівае роўны колер без палос і віхраў. Магн. поле слабае. У, мае 21 спадарожнік (гл. Спадарожнікі ma­ nem). Выяўлены 10 кольцаў рознай шырыні і колеру на адлегласці ад 41 да 52 тыс. км ад цэнтра планета. Літ:. Т е й ф е л ь В.Г. Уран м Нептун — далскмс планеты-гнганты. М., 1982; У м п л Ф.Л. Семья Солнца: Пер. с англ, М., 1984; Г р е б е н н к о в Е.А., Р я б о в Ю.А. Понскн н открытая планет. 2 нзд. М., 1984; М a р о в М.Я. Планеты Солнечной слстемы. 2 нзд. М., 1986. А.А.Шымбалёў.

УРАН (лац. U ranium ), U, рады еакгы ўны хім. элемент III групы перыяд. сістэм ы , ат н. 92, ат. м. 238,028; адносіцца да актыноідаў. П ры родньі У. — сумесь 3 ізатопаў, 238U (99,275%), 235U (0,720% ) i 23<tU (0,005%; перы яд паўраспаду 2,454 ■ 103 гадоў); 233U i 238U — роданачальнікі натуральных радыеактыўных радоў. У зям н ой кары 3 ■ 10'4% па масе (гл. Уранавыя руды). Адкрыты ў выглядзе ды аксіду y 1789 ням. хімікам М .Клапратам; названы ў гонар планеты Уран. Серабрыста-белы метал, I.., 1135 °С. Існуе ў 3 крышт. мадыфікацыях; ніжэй за 669 “С устойлівая рамбічная мадыфікацыя (a- U) шчыльн. 19 120 кг/м3. Хімічна вельмі актьіўны; y злучэннях мае ступень акіслення ад +3 да +6, найб. устойлівыя злучэнні U (IV) i U (VI), для якога характэрна ўтварэнне ураніліона U 0 22+. Кампакіны У. y паветры павольна акісляецца; з кіслародам утварае дыаксід U 0 2 (y прыродзе мінерал уранініт), охтааксід трыурану U3Og (мінерал настуран) — асн. кампанент уранавых хім. канцэнтратаў, трыаксід U 0 3 і інш. Узаемадзейнічае з вадой, раствараецца ў мінер. к-тах з угварэннем солей уранілу [напр.; нітрат уранілу U 0 2(N 03)2], якія звычайна маюць жоўгы колер і добра раствараюцца ў вадзе і мінер. к-тах. Пры награванні У. узаемадзейнічае з вадародам, галагенамі (найважн. з галагенідаў У. — гексафтарыд UF6 — крышт. рэчыва, пры 56,5 °С узганяеціш; выкарыстоўваюць для раздзялення 23SU i 238U), азотам, вугляродам і інш. неметаламі. 3 металамі ўгварае сплавы з лепшымі, чым y чыстага У., мех. ўласцівасцямі. Выкарыстоўваюць пераважна як ядзернае паліва, 23SU як крьшіцу энергіі ў ядз. зброі (крытычная маса 50—60 кг), 238U для атрымання плутонію-239 , 233U як другаснае ядз. паліва, збеднены уранам-235 238U як ахоўны матэрыял пры паглынанні рэнтгенаўскага і у-выпрамяненнн і інш. У. і яго злучэнні — агульнаклетачныя яды, якія пашкоджваюць усе органы і тканкі, што абумоўлена хім. таксічнасцю і радыеактыўнасцю У.; ГДК для растваральных злучэнняў 0 015 мг/м3, для нерастваральных — 0,075 мг/м . Літ.: Хнмня урана. М., 1989; Хнммя акгннондов: Пер. с англ. T. 1. М., 1991.

УРАНАВЫЯ РЎДЫ, пры родны я мінеральньія ўтварэнні, сы равіна для прамысл. здабы чы урану. Вядома больш за 100 мінералаў, як ія зм яш чаю ць уран. Н айб. важ ны я з іх — уранініт, уранавая смолка, уранавая чэрнь, кафініт, бранерыт, уранаф ан, атэніт, тарберніт і інш. Звы чайна У.р. ком плексны я. Вылучаю ць уласна уранавы я, уранаполіметал, м една-уранавы я, урана-ванады евы я, золата-уранавы я, урана-торы евы я руды і інш. А дрозніваю ць супербагатыя

(болы п за 0,3% U ), багатыя (0,1— 0,3%), радавы я (0,05— 0,1%), убогія (0,03— 0,05%) і забалансавы я (0,01 — 0,03%). П а паходж анні падзяляю цца на асадкавьм , інф ільтрацы йны я (экзагенны я эпіі'енеты чны я), гідратэрмальныя, магматагенны я і постмагматагенныя. Радовіш чы ў Расіі, Германіі, Францыі, Канадзе, ЗІІІА , Аўстраліі і інш. УРА Н А ВЫ Я С Л 10Д К І, група мінералаў (больш за 40), водных фасф атаў і арсенатаў уранілу. Агульныя формулы: A (U 02)2 [PO 4ASO4] п Н 20 — крышталехім. група атэніту i A (U 0 2)3(P 0 4)2 (ОН)2х х10Н2О — кры ш талехім. група фасфураніліту, дзе A — натры й, калій, кальцы й, бары й, медзь, магній і інш. Утвараю ць цвёрды я растворы ад фасфатаў да арсенатаў. Гал. мінералы тарберніт і атэніт. К ры ш талізую цца ў тэтраганапьнай і рамбічнай сінганіях. Утвараюць параш ковы я, зямлісты я, лускаватыя агрэгаты , кры ш талі пласцініста-таблітчасты я. Колер жоўты і зялёны розных адденняў. Б л яск ш кл ян ы або перламутравы. Цв. 2— 3. Ш чы льн. 3— 6,9 г/см3. Некат. У.с. лю мінесцы рую ць. Радыеактыўныя. Т рапляю ц да ў зодах акіслення уранавых радовіш чаў. Утвараюць уранавыя руды. У РА Н ГЕЛ Ь Пётр М ікалаевіч (15.8.1878, г. Зарасай, Літва — 25.4.1928), барон, адзін з кіраўнікоў белага руху ў грамадз. вайну 1918— 20 на П д Расіі. Ген.-лейт.

(1917 або 1918). С кончы ў Пецярбургскі горны ін-т (1901), А кадэмію Генштаба (1910). Удзельнік рус.-ял. 1904— 05 і 1-й сусв. войнаў. У 1906 служыў y вайсковых фарміраваннях y Прыбалтыцы. Пасля кастр. рэв. 1917 з ’ехаў y К ры м. У 1918 y Д обраахвотніцкай арміі і ўзбр. сілах Пд Расіі: камандаваў к он н ай ды візіяй, корпусам, з вясны 1919 — Каўк. арміяй. У дач. 1920 л асл я кан ф лікгу з А.І.Дзянікіным вы слады за мяжу. У крас. 1920 на ваен. савеце вы браны галоўнакамандуючым Рус. арміяй y Крьіме, дзе таксама стварыў свой урад. У вы ніку даражэння ў Паўн. Таўрыі і К ры м е 14.11.1920 з арміі эвакуіраваўся за мяж у (Т урцш , Ю гаславія, Германія). У 1924 стварыў Рус. агульнавайсковы саю з (РАВС) і быў яго старш ы нёй. Аўтар мемуараў (1928). Літ.\ В р а н г е л ь A Генерал Врангель: Доверне воспомлнаннй. Мн., 1999. У р Ан Г ЕЛ Ь Ф ерды нанд Пятровіч (9.1.1797, г. Пскоў, Расія — 6.6.1870), расійскі мараплавец. Адмірал. Гадаровы чл. П ецярбургскай А Н (1855). Скодчыў М арскі корлус (1815). У 1817— 19 удзельнічаў y кругасветны м падарожжы на ш лю пе «Камчатка» пад кіраўніцтвам В.М .Галаўніна. У 1820— 24 кіраваў эксдеды цы яй, як ая н анесла на карту ўзбярэж жа Сібіры ад вусця р. Індыгірка да К алю чы нскай губы, правяла лядовыя, геамагнітны я і метэаралагічныя дазіранді, сабрала звесткі аб лрыродных багаццях і насельніцтве Паўн.-Усх. Сібіры. У 1825— 27 узначальваў кругасветдую экследы цы ю на караблі «Па-

корлівы». У 1829— 35 гал. правідель рус. паселішчаў y А мерыцы. У 1840— 49 дырэкгар Рас.-Амер. кам паніі. У 1855— 57 марскі міністр. Адзін з заснавальнікаў Рус. геагр. т-ва. Яго імем названы востраў y Паўн. Л едавіты м ак., заліў на паўд.-ўсх. беразе А ляскі, горы на АлясЦЫ 1 інш. Літ:. П а с е ц к я й В.М. Ф.П.Врангель. М., 1975.

пры стасавання і ўводзяцца ці счытваю цца пры дапамозе стрэлак, візірнай трубкі, звязан ай са ш калой схіленняў, і л ін іі П н — Пд, нанесенай н а ды ск асновы прылады. М ож а вы кары стоўвацца ў астраноміі, геадэзіі і навігацыі. Распрацавана і пабудавана пад кіраўніцтвам Я.У Чайкоўскага (М інск, 2001 )А.Ю.Колас.

УРАНГЕЛЯ В 0С Т Р А Ў У Паўн Ледавігым ак., на мяжы У сх.-С ібірскага і Чукоцкага мораў, y Ч укоц кай аўт. акрузе Расіі. Аддзелены ад м ацеры ка пралівам Лонга. Пл. 7,3 тыс. км . Берагі нізінныя, расчлянёны я лагунамі, як ія аддзелены ад мора пясчаны м і косамі. Востраў складзены з філітаў, крыпгг. сланцаў, гранітаў, гнейсаў. Ц энтр. ч. занята гарамі (выш . да 1096 м). Клімат суровы. С ярэдняя т-р а студз. ад -21,3 да

У РА У Н Е Н Н Е , м атэматы чны запіс задачы аб адш уканні зн ач эн н яў аргументаў, пры якіх зн ач эн н і 2 зададзеных функцы й роўны я. А ргументы, ад якіх залеж аць ф ункцы і, наз. н е в я д о м ы м і , a іх зн ачэнні, пры якіх зн ач эн н і функцы й

УРА Н ІБ0РГ (U raniborg), абсерваторы я Ц.Браге. П абудавана ў 1576 на в-ве Вен y праліве Эрэсун паблізу Капенгагена. Будынак абсерваторыі меў выгляд замкакрэпаоці і быў першым y Еўропе збудаваннем, спецыяльна прызначаным діія астр. назіранняў. Абсерваторыя мела першакласныя для таго часу інструменты канструкцыі самога Браге, зробленыя ў майстэрнях У., сярод іх вял. насценны квадрант, пры дапамозе якога Браге вызначыў месцазнаходжанні зорак і шіанет з непераўзыдзенай для простага вока дахладнасцю. Пасля ад’езду Браге з Даніі ў 1597 У. занядбаны.

УРАНІЯ, y стараж ы тнагрэчаскай міфалогіі адна з 9 алім пійскіх муз, апякунка астраноміі. Н а стараж. выявах яе паказвалі як жанчы ну з нябесны м глобусам (сферай) і палачкай-указкай y руках. «УРАНІЯ», лічыльна-вырашальнае прысгасаванне, якое мадэліруе сутачнае вярчэнне Зямлі і яе арбітальны рух. Прызначана для вызначэння геагр. шыраты і даўгагы месца назірання, схілення і прамога ўзыходжання (ш. Нябесныя каардынаты), даты і моманту часу назірання, a таксам а становішча аб’екта, ш то назіраецца (напр., зоркі, планеты). Гэтыя перам енны я велічыні нанесены на рухомых ш калах

сокага развіцця ва У. дасягнула рамяство, асабліва апрацоўка жалеза, бронзы, каляровы х металаў, каш тоўных камянёў, дрэва. П ры раскопках гарадоў вы яўлены глінян ы я і бронз. пасудзіны з ім ёнам і цароў, ж ал. і бронз. прылады працы , зброя, упрыгожанні, цыліндры чны я пячаткі, асіры йскія пацеркі, рэчы скіф скага паходж ання. Насельніцтва У. мела сваю пісьменнасць (клінапіс), метры чную і лічбавую сістэмы, узнікла матэматы ка. Культура У. зрабіла ўплы ў на развіццё народаў Закаўказзя (перш за ўсё Арменіі). Літ. : П н о т р о в с к л й Б.Б. Ванское царство (Урарту). М., 1959; А р у т ю н я н Н.В. Новые урартскме надпнсн Кармяр-Блура. Ереван, 1966. У РА Т РА П ІН , тое, ш то гексаметылентэтрамін.

-23,3 °С, ліп. 2— 2,5 °С. Увесь год востраў абкружаны бар’ерам таросістых ідьдоў. У rapax ёсць невял. вісячы я і каравыя ледавічкі. Палярная станцыя (з 1926). Запаведнік. Нас. пункты — Ушакоўскае, Звёзны. Н азваны імём Ф.П.Урангеля.

УРАНІНІТ, мінерал ю іаса аксідаў, аксід урану, U 0 2. M ae 86,86% урану, прымесі радыю, актынію, торыю , свінцу, гелію і інш. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Утварае крыш талі, кры ш тал. і ш чш ьныя нацечны я агрэгаты (настуран, уранавая см олка), зям лісты я, парашкападобныя масы (уранавая чэрнь, уранавая вохра). Колер чорны . Б ляск паўметал., смаляны . Цв. 6— 7. Ш чы льн.

8—10 г/см3. Рады еактыўны . Паходжанне пераважна пегматытавае, гідратэрмальнае. Руда на уран, рады й і торый. Радовішчы ў Расіі, ЗШ А , Канадзе, Вялікабрытаніі, Нарвегіі, Індыі.

УРАЎНЕННЕ_____________ 249

роўны я, — р а ш э н н я м і (каранямі) У. Н айб. вы вучаны алгебраічныя ўраўненні, некаторы я трансцэндэнтныя ўраўненні, разглядаю цда таксам а дыяфантавы ўраўненні, ірацыянальныя ўраўненні, дыферэнцыяльныя ўраўненні, інтэгральныя ўраўненні і інш.

«Уранія» УРАРТУ, стараж ы тная дзярж ава 9— 6 ст. да н.э. н а тэр. А рм янскага нагор’я паміж азёрамі Ван, Урмія і Севан. У клінапісны х дакументах вядома пад назвай Біайні, y Бібліі — «царства Арарат». А б’ядноўвала групу плям ён на чале з плем ем наіры , захапіла ў Асірыі паўн. раёны Сіры і і воз. Урмія; кантралявала ш ляхі, ш то звязвалі П ярэдню ю Азію з М іж зем н ам ор’ем i М . Азіяй. 'Сталіца — г. Тушпа. Н айб. магутнасці і росквіту дасягнула ў 8 ст. да н.э. пры царах М енуа [810— 778 да н.э.], Аргішці I [778— 750 да н.э.], Сардуры II [750— 730 да н.э.]. Н а У. двойчы нападала Асірыя (735 і 714 да н.э.). Каля 590 да н.э. заваявана М іды яй (верагодна, з удзелам скіфаў). Н асельнідтва У. займалася араш альны м земляробствам (вьірош чвала пш аніцу, ячм ень, проса), паўкачавой ж ывёлагадоўляй. Асн. вытворцамі былі вольны я і напаўвольны я абш чы ннікі. Рабы пракладвалі араш альны я каналы , будавалі вадасховіш чы, палацы, крэпасці, гарады, найб. з іх Эрэбуні (тл.Арын-Берд), Т эйш эбаіні, Тушпа. Вы-

У РА Ў Н Ё Н Н Е СТАНУ, ураўненне, якое звязвае ціск (р) ш чыльнасць (р) і тэм пературу (7) аднароднага рэчы ва ў стане раўнавагі тэрмадынамічнай. Вызначаецца эксперы м ентальна ці тэарэты чна (метадамі статыстычнай фізікі). 3 -за складанасці ўліку ўэаемадзеяння паміж часціцамі У.с. вядомы т о л ь й дл я найпрасцейш ы х сістэм. Газы з мізэрна малой шчыльнасцю падпарадкоўваюцца Клапейрона — Мендзяпеева ўраўненню. Пры ўліку міжмалекулярнага ўзаемадзеяння атрымліваецца т.зв. вірыяльнае У.с. ў выглядзе раду па ступенях шчьільнасці: р =pRT (1 + ар + t r p + ...), дзе R — універсальная газавая пастаянная, a i Ь — нірыяльныя каэфіцыенты. Для газаў павышаных шчыльнасцей выкарыстоўваюць Ван-дэр-Ваальса ўраўненне (дастасоўваецца і для прыбліжанага апісання двухфазных сістэм газ — вадкасць). Тэорыя вадкіх станаў распрацавана слаба. 3 даламогай мадэліравання атрымліваюць У.с. цвёрдых цел (найб. пашыраны мадэлі Дэбая і Мі-Грунайзена). Л і т М е й с о н Э., С п е р л л н г Т. Вмрнальное уравненне состояння: Пер. с англ. М., 1972; Р н д Р., П р а у с н в ц Дж., Ш е р в y д Т. Свойства газов н жвдкостей: Пер. с англ. 3 нзд. Л., 1982. Г.С.Раманаў. У РА Ў Н Е Н Н Е ХВАЛІ, залеж насць ад каарды нат і часу зм ены станаў асяроддзя ці поля пры распаўсю дж ванні хеалі; частковае раш эн не хвалевага ўраўнення. Напр., для плоскай гарманічнай хвалі, якая распаўсю дж ваецца ў непаглы нальны м асяроддзі ўздоўж восі х, мае выгляд: 4(х, 0 = >4cos ( a t - k x + ср0), дзе

250

УРАЎНЕННЕ

4(х, i) — імгненнае зн ач эн н е ваГальнай велічыні ў пункце х y мом ант часу t, A — амплітуда, <р = соt - к х +ср0 — ф аза Ф і Ф0 — пачатковая фаза, <в — кругавая частата, к = 2пХ — хвалевы лік, X — даўжыня хвалі. У РА Ў Н ЁН Н Е ЧАСУ, розн асць пам і+ ж сярэднім і сапраўдным сонечны м часам. Роўная рознасці прамых узыходж анняў сапраўднага і т.зв. сярэдн яга Сонца. У.ч. абумоўлена тым, што сапраўдны сонечны час нераўнамерны з прычыны нераўнамернасці руху Зямлі па арбіце і нахілу экліптыкі да экватара. На працягу года мяняецца ад +14 мін 22 с да -16 мін 24 с. Пры дапамозе У.ч. вызначаюць сярэдні мясцовы час. Значэнні У.ч. на кожны дзень даюцца ў астр. [іігогодніках і календарах. У РА Ў Н Ё Н Н І

М А ТЭ М А ТЬІЧН А Й

Ф ІЗ ІК І, ды ф ерэн цы яльны я, інтэгральны я і інш. ўраўненні, ш то апісваю ць матэм. мадэлі фіз. з ’яў; састаўная частка матэматычнай фізікі. Н айб. важ ны я з іх Лапласа ўраўненне; хвалевае ўраўненне; цеплаправоднасці ўраўненне. Многія з’явы фізікі і механіхі (гідра- і газадынаміхі, пругкасці. электрадынамікі, оптыкі, тэорыі пераносу, фізікі плазмы, квантавай фізікі, тэорыі гравітацыі і інш ) апісваюцца краявымі задачамі для дыферэнцыяльных ураўненняў. Для поўнага апісання эвалюцыі фіз. працэсаў задаюцца таксама краявыя ўмовы: карціна працэсу ў пэўны момант часу (пачатковыя ўмовы), a таксама рэжым на мяжы асяроддзя, дзе працякае зададзены працэс (гранічныя ўмовы). Краявая задача з зададзенымі пачапсовымі і гранічнымі ўмовамі наз. змешанай задачай, толвкі з пачатковымі ўмовамі — Кашы задачай, толькі з гранічнымі — гранічнай задачай. Краявыя задачы, што апісваюць рэальныя фіз. нрацэсы, могуць быць надзввічай складанымі, напр., уключаць сістэмы ўраўненняў вышэйшых парадкаў, нелінейныя ўраўненні і інш С.І.Гайдук. У РА Ў Н Ё Н Н І Х ІМ ІЧ Н Ы Я , ф орм а залісу рэакцый хімічных пры дапам озе знакаў хімічных, формул хімічных, лікаў і матэм. знакаў. Вы значаю ць колькасны я суадносіны паміж зы ходны мі рэчы вам і і прадуктамі рэакцы і і адлюстроўваюць масы захавання закон. У левай частцы У.х. залісваюць ф-лы зыходных рэчываў, y правай — прадуктаў рэакцыі; паміж формуламі ставяць знак «+». Абедзве часткі У.х. злучаны знакам роўнасці; колвкасць атамаў адных і тых жа хім. элементаў справа і злева ўраўноўваюць пры дапамо-

зе стэхіяметрычных каэфіцыентаў (іл. Стэхіяметрыя), якія запісваюць перад формуламі (напр., У.х. рэакцыі нейтралізацыі; гл. Нейтралізацыя). Левая і правая часткі У.х. могуць быць злучаны стрэлкай, якая паказвае напрамак неабарачальных хім. ператварэнняў, або прамой і адваротнай стрэжамі y выпадку абарачальных рэакцый. Часам У.х. далаўняюць інш. характарыстыкамі (напр, паказваюць энтальпію рэакцыі, агрэгатны стан рэчываў). УРА Ц Ы Л , 2, 4-д ы о к с і п і р ы м і д з і н, піры м ідзінавая аснова. Ё сць ва ўсіх жывых арганізмах y саставе ры бануклеінавых к-т і нуклеатыдаў. Крьшіт. рэчыва белага колеру, раствараецца ў вадзе, слабая аснова, плавіцца пры т-ры каля 320 °С з раскладаннем. Адыгрывае важную ролю ў абмене вугляводаў. Выкарыстоўваецца ў медыцыне як стымулятар абменных працэсаў, блакатар сінтэзу гармонаў шчытападобнай залозы. І.М.Семяненя. У Р А Ц Ь ІС Ц ІС (Urocystis), род галаўнёвых грыбоў сям. тылецы евы х. К аля 60 відаў. П аш ы раны ўсюды. П аразіты выш эйш ы х раслін. В ы клікаю ць на лісці, чаранках, суквеццях, радзей на каранях уздуцці, палосы , разнастайны я дэф арм ацы і (гл. Галаўня). Н а Беларусі найб. вядомы U . occulta, узбуджальнік сцябловай галаўні жыта, U . tritici, узбудж альнік сцябловай галаўні пш аніцы , U. cepulae, зараж ае пасевы цы булі-чарнуш кі. Пладовьш целы не ўтвараюць. Характэрны хламідаспорві, сабраныя ў спаракучкі. Прарастаюць на расліне-гаспадары ў базідыі. Базідыяспоры капуліруюць і ўгвараюць міцэлій, які пранікае ў расліну. У цыкле развіцця адзначана канідыяльнае споранашэнне. С.І.Бельская. «УРАЧЬІ Б Е З МЁЖАЎ» (M édecins sans frontières), незалеж ная гуманітарная група. С творана ў 1971 y П ары жы групай медыкаў. Д а кан ца 1990-х г. аб’яднала меды каў з 45 краін, якія аказвалі мед. дапамогу паранены м y ваен. канфліктах і ў час стыхійных бедстваў. «У.б.м.» дзейн ічалі без дазволу афіц. улад (мед. дапамога муджахідам, якія ваявалі з сав. войскам і ў А ф ганістане ў 1980-я г., чэчэнскім сепаратыстам y 1990-я г. і г.д.), пгто пры водзіла да канфліктаў з урадамі ш эрагу краін. Нобелеўская прэм ія міру 1999. «УРАЧЬІ СВЕТУ ЗА П РА Д У Х ІЛ ЕН Н Е Я Д ЗЕ Р Н А Й ВАЙ НЫ » (International Physicians for Prevention o f N uclear War), сусветная арг-цы я, засн. ў 1980 амер. і

Графік ураўнення часу: 1.2 — складальныя ўраўнення часу, вызначальныя нераунамернасцкз руху Зямлі па арбіце і нахілам экліптыкі да экватара. адпаведна; 3 — ураўненне часу.

сав. меды камі на чале з Б.Лаўнам і Я .І.Ч азавы м . Разгарнула міжнар. кампанію п а інф арм аванні насельнідава пра наступствы ядз. вайны , яе пагроэу ддя існ авання чалавецтва. Д а 1985 аб’яднала 135 тыс. меды каў з 41 краіны , y т.л. 30 тыс. — y ЗШ А , 60 тыс. — y СССР. Н обелеўская прэм ія міру 1985. У РА ЧЙ Б Н А К А Н СУЛ ЬТАЦЫ Й НАЯ К А М ІС ІЯ (У К К ), спецы яльная камісія ў арг-цы ях аховы здароўя (амбулаторнапаліклінічны х установах, бальнідах, ды спансерах і інш .) для эксперты зы часовай непрацаздольнасці і кантролю за якасцю л яч эн н я. К антралю е дыягносты ку і лячэн н е, працаўладкаванне, накіроўвае хворага н а медыка-рэабілітацыйную экспертную камісію (пасля 4— 5 м есяцаў пры ўстойлівай страце працаздольнасці), на санаторна-курортнае лячэн н е, вы раш ае пы танн і пры экспертызе працаздольнасці, дае заключэнне аб неабходнасці акад. водпуску, вызвал ен н я ад перавадны х і вы пускных экзаменаў навучэнцаў ш кол, аб наяўнасці права н а атры м анне дадатковай жылой плош чы ; вы дае лісты непрацаздольнасд і па доглядзе за хворы м членам сям’і. Склад У КК: нам. гал. ўрача па мед. рэабілітацы і і эксперты зе, заг. аддзялення, урач. Э.А.Вальчук. У РА Ч Э БН А Я ТАЙНА, сукупнасць звестак аб хваробе, вядомы х мед. і фарм ацэўты чны м работнікам пры выкананн і імі службовьіх абавязкаў і не падлеглы х вы даванню . Захаванне У.т. дьікгуедца бераж лівы мі адносінам і да гонару і годнасці чалавека. Звязана з урачэбнай этыкай. У клю чае ідф арм ацы ю аб факце звароту грам адзяніна да мед. дапамогу, стаде яго здароўя, ды ягдазе захворвання, вы ніках даследавадня і лячэння; звесткі асабістага харакгару, атрыманыя пры абследаванні і л ячэнні, a ў выпадку смерці — аб вы ніках патолагаанат. ўскры цця. У.т. ахоўваецца Законам Беларусі «Аб ахове здароўя» (11.2.2002). А днак без згоды дацы ента звесткі аб хваробе лаведам ляю цца дзярж. органам дры дагрозе раслаўсю дж вання інфекц. захворвалняў, атручэлдяў; ла залыце оргадаў дазн ад н я, пракуратуры, суда; y вы падку аказан д я мед. дапамогі непаўналетням у і інш . Э.А.Вальчук. У Р А Ч ^ Б Н А Я ЭТЫ КА, сукупнасць неабходны х дл я захавання ўмацавання здароўя чалавека маральна-этычных ф актараў, як ім і кірую цца работнікі аховы здароўя. П аводле клятвы Гілакрата, адна з гал. якасц ей y адносінах урача да хворага. Уклю чае ўзаемаадносіны ўрача і хворага, урачоў лам іж сабой і з інш. мед. дерсаналам , становіш ча ўрача ў грамадстве і інш .; лрадугледжвае захав ад д е ўрачэбнай тайны, гуманізм і маральна-эты ч ны я лраблем ы трансплантацы і, деўм яш анне без згоды хворага і ІН Ш . Э.А.Вальчук. У Р А Ч ^ Б Н Ы ЎЧАСТАК, частка тэрыторы і горада, прамы сл. аб ’екта, сельскай

мясцовасці з пэўнай колькасцю насельніцтва, якая абслугоўваецца адны м участковым (цэхавы м) урачом і мед. сястрой. Паводле ўчасткова-тэр. пры н цыпу п р ац у ю ц ь у р а ч ы б о л ы н а с ц і а м булаторна-паліклінічных і медыка-санітарных частак, ж аночы х кансультацы й, некат. спецы ялізаваны х устаноў. Адрозніваюць гарадскія, сельскія, прыпісныя сельскія У.ў. Гарадскі У.ў. — раён абслугоўвання бальнійы, радзільнага дома, дзіцячай бальніцы (з дзідячай паліклінікай) — забяспечвае правядзенне прафілакт. мерапрыемстваў, дыспансерызацыю, мед. рэабілітацыю. Сельскі У.ў. уключае лячэбна-прафілакт. ўстановы (амбулаторыі, фельчарскаакушэрскія пункгы і інш.), якія абслугоўваюць насельніцтва па месцы жыхарства. Прыпісны сельскі У.ў. прылягае да раённага дэнтра, абслугоўваецца ўчастковым урачом паліклінічнага аддз. раённай бальніцы. Э.А.Вальчук. УРБАН II [Urban, y свеце Адон дэ Л аж ры (Odon de Lagery), або Эд дэ Ш аты ён (Eudes de Châtillon); каля 1042, Лажры, Францыя — 29.7.1099], ры м ск і папа [1088— 99]. П рацягваў курс Грыгорыя VU. П аспяхова змагаўся з імператарам «Свяшчэннай Рым. імперыі» Генрыхам IV і яго стаўленікам анты папам К ліментам III, якога канчаткова перам ог y 1094. На К лерм онскім саборы 1095 абвясціў 1-ы кры ж овы паход. У РБАНІЗАЦЫ Я (ф ранц. urbanisation ад лац. urbanus гарадскі), гістары чны прадэс павы ш эння ролі гарадоў, гар. ладу жыцця і гарадской культуры ў развіцці грамадства. Звязана з прасторавай канцэнтрацыяй Дзейнасці ў неш матлікіх цэнтрах і арэалах пераваж нага сац .-эк анам. развіцця. У вузкім п ан яц ц і У. — рост гарадоў (асабліва вял.), павелічэнне ролі гар. насельніцтва. П ерадумовы У. — развіццё індустрыі, культ. і паліт. функдый гарадоў, п агл ы б л ен н е тэр. падзелу працы . Д ля У. .х ар ак тэр н ьі канцэнтрацыя, інтэнсіф ікацы я і ды ф ерэнцыяцыя гар. відаў дзейнасці; паш ы рэнне гар. ладу ж ы ц ця (з асаблівай структурай зносін, культурай, сістэмай каштоўнасных ары ентацы й і інш .); пашырэнне інфарм. вы тв-сці, паскораны рост непрамысл. сф еры дзейнасці; ф арміраваннс вы сокаразвітой вьггв. ідфраструкгуры; развіццё буйных гарадскіх агламерацый і інш. складаны х ф орм рассялення, таксама пры ток y гарады сельскага насельніцтва і ўзрастаючая маятнікавая міграцы я насельніцтва з сельскага наваколля і дробны х гарадоў y буйны я (н а працу, па мед., быт. і культ. патрэбнасцях). Гарады з’явіліся ў эпоху пераходу ад першабытнаабшчыннага да рабаўладальніцкага ладу ў сувязі з грамадскім падзелам працы, адцзяленнем рамяства ад земляробства на Б. Усходзе, y Месапатаміі (Шумер) — 4—2-га тыс. да н.э., y Егіпце, Іране, Індыі, Сярэдняй Азіі, Кітаі, y дакалумбавай Амерыцы, Мексіцы і Перу. У гарадах сярэдневякоўя і эпохі Адраджэння фарміраваліся элементы капіталіст. спосабу выгв-сці і еўрап. культуры. У 19 ст. ў выніку росту прам-сці і інтэнсіфікацыі сельскай гаспадаркі, развіцця сродкаў транспарту і сувязі, медыцыны і інш. хугка развіваліся і раслі гарады, працэс У. пас-

корыўся. У 1800 доля гарадскога насельнідтва складала 3%, y 1850 — 6,4%, 1900 — 19,6%, 1970 — 37,4%, 1980 — 41,1%, 2000 — 45%. 3 2-й пал. 20 ст. ў сувязі з паскораным тэмпам росту rap. насельнідгва пачалася т.зв. «гарадская рэвалюцыя». Працэс У. ў свеце мае 3 стадыі. 1-я с т а д ы я — перыяд буйной прамысл. вытв-сці, канцэнтрацыя насельніцтва з хуткім яго ростам y гарадах, масавы адток сельскага насельніцгва ў гарады. Эканамічна развітыя краіны прайшлі гэту стадьпо, цяпер яна найб. ярка выражана ў дзяржавах, якія развіваюцца. 2-я с т a д ы я (субурбанізацыя) — працэс росту і развіцця прыгараднай зоны буйных гарадоў, фарміравання rap. агламерацый; характарызуецца больш высокімі тэмпамі росту насельнііггва прыгарадаў і гарадоў-стдарожнікаў. У развітых краінах адбываецца суперурбанізацыя (тэндэнцыя да павелічэння колькасці гіаверхаў гар. будынкаў) і гіперурбанізацыя (бескантрольнае развіццё гар. паселішчаў, перагрузка прыроднага ландшафту з парушэннем экалагічнай раўнавагі і паяўленне мегалопалісаў і мегасіді (гарады з населыііцтвам больш за 10 млн. чал.). Доля вял. гарадоў y свеце ў 20 ст. павялічылася з 1,7% да 33%. У канцы 20 ст. іх налічваецца 330 (больш за 15% насельніцтва свету і 30% усіх гараджан). 3-я с т a д ы я характарызуецца зніжэннем колькасці агламерацый, што ўласціва для краін посгіндустрыяльнага развіцця. Паводле сухупнасці факгараў y асобных краінах вылучаюць тыпы У.: індустрыяльны; комплексны (на аснове інтэграцыі функцый); несапраўдны (неадпаведнасць тэмпаў росту гар. насельніцтва маштабам развіцця эканам. базы гарадоў) і сервісны. Прасторавыя варыядты У. — метрапалізацыя (працэс сканцэнтраваны ў адзіным цэнтры краіны — метраполісе, y большасці выпадкаў y сталіцы); рэгіяпалізацыя (сканцэлтравана ў рэгіяпальных цэнграх — рэгіялолісах); мегалопалізацыя (ахоплівае некалькі суседніх гарадоў, урбанізуюцца паміж імі тэрыторыі, цэнтры зрастаюцца ў адзіны урбанізаваны арэал — мегалопаліс). Прасторавая дыферэнцыяцыя працэсу У. вельмі вялікая. Асн. рэгіёны У.: ЗША, Зах. Еўропа, Японія, Усх. і Паўд. Азія, Лац. Амерыка. Доля rap. насельніцтва Паўн. Амерыкі складае 78% (Канада — 79, ЗША — 77); Еўропы — 74 (Бельгія — 97, Вялікабрытанія — 90, Германія — 88, Францыя — 76, Італія — 67, Партугалія — 66); Лац. Амерыкі — 76 (Венесуэла — 87, Уругвай — 92, Бразілія — 82, Калумбія — 76, Мексіка — 75, Гаіці — 36); Азіі — 38% (Сінгапур — 100, Кувейт — 96, Ізраіль — 92, Японія — 79, Інданезія — 42, Кітай — 37, Індыя — 28, Буган — 7). Развіццё сельскіх паселішчаў y выніку ўкаранення некат. гарадскіх форм і ўмоў жьвдця спрыяла ўзнікненню сельскай У. — рурурбанізацыі, аграпалізацыі, пашыраных y Індыі, Інданезіі. На Беларусі 109 гарадоў і 104 пасёлкі гар. тыпу.

3 1970-х г. адзначаецца паскораны рост rap насельніцгва з 43,3% да 70,2% (2001). Літ.: П н в о в а р о в Ю.Л. Основы геоурбанпстакн. М., 1999. К.А.Анціпава У Р Б А Н ІЗМ (франц. urbanism e ад лац. urbanus гарадскі), кірунак y архггэктуры і горадабудаўнідтве 20 ст., пры хільніхі якога лічы лі асновай развіцця сучасных гарадоў узбуйненне іх забудовы, павелічэнне ролі гарадоў y агульнай сістэме рассялення, рост колькасці гарадоў і гар. насельніцтва. П ры н ц ы п ы У. выкладзены ў горадабуд. тэоры і арх. Ле Карбюзье. У 1920-я г. ідэі У. зн ач н а паўплывалі на некат. сав. архітэкгараў (М .Ладоўскі, A. і Л. Весніны, І.Голасаў і інш .). Часам тэрм ін «У> ўж ы ваецда я к сінонім горадабудаўніцтва наогул.

УРБАНОВІЧ

251

У Р Б А Н 0 В ІЧ Віктар Казіміравіч (2.6.1898, Рыга, Латвія — 3.6.1977), генерал-лейтэнант (1944). Беларус. С кончыў Ваен. акадэмію імя Ф рунзе (1928). У арміі з 1916, y Чы рв. Арміі з 1918. У грамадз. вайну 1918— 20 змагаўся з фарм іраванням і Н .М ахно, С.Пятлю ры, А Д зян ік ін а, А.Антонава. У Вял. Айч. вайну на П аўн.-Зах., Зах., Калінінскім, Бранскім, Ц энтр., Бел., 1-м, 2-м і 3-м Бел. франтах: камаддзір дывізіі, кордуса. У дзельнік баёў дад М асквой, Курскам, вы звалення Беларусі, ІІолы пчы , У сх.-П рускай і Берлін скай алерацый. П асля вайны да 1960 на адказны х дасадах y БВА і цэнтр. алараде М ід-ва абароны С С С Р. Д эп. Вярх. С авета Б С С Р y 1947— 51. У Р БА Н О В ІЧ Іосіф ІІаўлавіч (3.4.1907, в. Ш эйпічы П руж анскага р-н а Брэсцкай вобл. — 20.7.1944), адзін з аргані-

І.П.Урбановіч

затараў і кіраўнікоў анты ф аш . ладполля і партыз. руху ў Б рэсцкай вобл. ў Вял. Айч. вайну. У 1924— 29 вучыўся ў Віл ен ск ай бел. гімназіі, потым y партш коле Ц К К П З Б . Чл. К П З Б з 1928. 3 1930 сакратар Баранавіцкага, Брэсцкага акр. к-таў К П З Б . У 1932— 34 за рэв. дзейнасц ь зн яволены ў турму. 3 1939 старш ы н я Руж анскага дасялковага Савета. У Вял. Айч. вайну са жн. 1941 y тьы е ворага: адзін з аргадізатараў раёнды х антыфаш . арг-цы й, сакратар Ружанскага раённага анты ф аш . к-та, ініды ятар стварэння, з 1942 сакратар Брэсцкага між раённага «Камітэта барацьбы з нямецкімі акупантамі»; y чэрв.—ліп. 1943 камандзір партыз. брыгады імя П .К .П анам арэнкі Б рэсцкай вобл. Загінуў пры в ы кананні службовых абавязкаў. У Р Б А Н 0 В ІЧ П авел Паўлавіч (н.

1.1.1955, в. Т оўсцікі М астоўскага р-н а Гродзенскай вобл.), бел. вучоды ў галіне рады ёэлектронікі. Д -р тэхн. н.

(1993), лраф . (1995). С кончы ў М інскі рады ётэхн. ін -т (1977). 3 1977 y Бел. ун-це інф арм аты кі і рады ёэлекгронікі (у 1986— 90 заг. н.-д. лабараторыі). 3 1994 y Бел. тэхнал. ун-це (у 1994— 2000 заг. каф едры). Навук. працы па стварэлні лаўдравадніковых дры лад і сістэм лам яці звы ш вял. інфарм. ёмістасці. Распрацаваў асновы разліху надзейнасці інтэгральных мікрасхем дамяці, сродкі аховы інф арм ацы і ў кам п ’ютэрных сет-

252 ___________

УРБАНСКІ

ках. Аўтар электронны х навуч. дапаможнікаў. Т в Нзбыточность в полупроводнлковых лнтегральных млкросхемах памятл. Мн., 1995 (разам з В.Ф.Аляксеевым, Я.А.Вернікоўскім); Руска-беларускі слоўнік па радыёэлектроніцы, вылічальнай тэхніцы і сувязі. Мн., 1998. Я.Г.Міляшкевіч. УРБА н С К І Яўген Якаўлевіч (27.2.1932, М асква — 5.11.1965), раоійскі акдёр. Засл. арт. Расіі (1962). С кончы ў Ш колустудыю М аскоўскага Маст. акад. т-ра (1957). 3 1957 акцёр М аскоўскага драм. т-р а імя Станіслаўскага. Яго мастаіггва вылучалася прастатой y спалучэнні з драматы змам, унутр. псіхалагізмам і пафасам. Сярод роляў: М арт Туйскі («Блудны сын» Э.Ранета), Я н («Першы дзен ь свабоды» Л .Кручкоўскага), Кірыл К райнеў («Расчы ненае акно» Э.Брагінскага), П ётр («Такое каханне» П .К огаўта), Чабан («М атчы на поле» паводле Ч.Айтматава), Д ж анатад П ічэм («Трохграш овая опера» Б.Брэхта), Рудакоў, Вілкін («Палуба» і «Энцыклапедысты» Л .Зоры на) і інш . Зды маўся ў кіно: «Камуніст» (1958), «Балада аб салдаце» (1959), «Н еадпраўленае пісьмо» (I960), «Чыстае неба» (1961), «Вялікая руда» (1964). Загінуў y час зд ы м ак фільма. Яму пры свечаны дакумент. фільм «Яўген Урбанскі» (1968). Літ.: Евгеннй Урбансклй. М., 1968. Л.В.Календа У Р Б А Э К А Л 0Г ІЯ (ад лац. uibanus гарадскі + экалогія), пры кладная навук. ды сцы пліна, ш то вывучае ўзаемадзеянне і ўзаемаўплыў дзейн асці чалавека і пры родных фактараў, працэсаў y гарадах, зонах іх уплыву, сістэмах рассялення. Т эрм ін «У> ўзн ік y 2 -й пал. 20 ст. ў сувязі з узм ацненнем экалагічны х праблем y гарадах, вы кліканы х нерацы ян ал ьн ай гасп. дзейн асцю чалавека. А ры ентавана на аздараўленне і паляпш энне якасны х характары сты к гар. асяроддзя, забесп ячэн не экалагічнай раўнавагі антрапагенны х і пры родных кампанентаў асяроддзя ў межах урбанізаваных тэры торы й (гл. Урбанізацыя). 3 мэтай п ам ян ш эн н я забрудж вання наваколля ў гарадах распрацоўваецца комплекс тэхнал., тэхн., планіровачны х, юрыд. і інш . мерапрыемстваў. Сярод планіровачны х мерапрьіемстваў вядучая роля належ ы дь ф арм іраванню водназялёны х сістэм гарадоў (гл. таксама Ахова атмасферы, Ахова водаў). Асн. м етадалагічны я падыходы У. — экалагічны і л ан дш аф тны . Э к а л а г і ч н ы п a д ы х о д разглядае пры роду і грамадства ва ўзаем адзеянні і ўзаемаабумоўленасді, прадугледжвае арыентацыю горадабуд. вы раш эддяў на забеспячэнне ўстойлівага развіц дя ласеліш чаў і а лты мізацы ю экасістэм. Л а н д ш а ф т ны л а д ы х о д y горадабудаўніцтве заклю чаецца ва ўліку структуры, устойлівасці, асаблівасцей ф ункц ы ян авання лры родлы х і адтралагенлы х ландш аф -

таў, ш то дазваляе ф арм іраваць довы я культ. ладдш аф ты , адметны я вы сокімі эстэт. і экалагічны м і вартасцямі. Для ац эн кі як асц і гар. асяроддзя здзяйсняецца экалагічны маніторынг. Літ:. Ч я с т я к о в а С.Б. Охрана окружаюшей среды. М., 1988; Р е й м е р с Н Ф Прлродопользованяе: Словарь-справ. М , 1990; Градостролтельство л террлторлальная планлровка: Понятлйно-термлнол. словарь. Мн., 1999. Г.А.ІІатаеў. УРВАНЦ ОЎ С яргей М ікалаевіч (24.6.1863, К азал ск ая губ. — 5.1.1937), адзіл з арганізатараў аховы здароўя на Беларусі. Д -р м еды цы ды (1898). С кончы ў К азад скі у н -т (1893). У 1906— 18 урачэбны ілспектар М ідскай губ. 3 1918 заг. лячэбдага і сан.-эдідэм іял. аддзелаў М інскага губ. аддзела аховы здароўя і Н аркам ата аховы здароўя БС С Р , y 1922— 27 гал. ўрач ш эрагу мінскіх бальніц. П рацы па тэоры і і лракты цы развіцця м еды ка-сад. слравы ў дарэв. Беларусі, абагульненні волыту барацьбы з ідф екц. хваробамі. УРГА, назва г. Улан-Батар y М алголіі да 1924 У Р Г Ё Н Ч с т а р а ж ы т н ы , сталіца Харэзма ў 10— 13 і ў 14 ст. (даз. таксам а Гурганч, Гургандж, Д ж урдж адія; цялер руіны каля лас. К уня-У ргедч y Туркменістаде). Час засн авадн я не вы значады . П ерш ы я дакладны я звесткі пра У. аддосяцца да 10 ст., калі горад быў буйны м гандл.-рам есны м цэнтрам . 3 995 сталіца Х арэзм скай дзярж авы . У 1221 захоплены і разбураны войскам і Чынгісхана. У 1224 пад уладай Дж учы, адноўлены. У сярэдзіне 13 ст. ўвайш оў y

склад Залатой Арды, адзід з адм. цэнтраў. У сярэдзіне 14 ст. Харэзм вьізваліўся ад улады Залатой Арды і У. зноў стаў яго сталіцай. У 1388 разбураны войскамі Цімура. У 1390-я г. часткова адноўлелы. У 17 ст. спы ніў сваё існаванне. Захаваліся арх. помнікі: маўэалеі Іль-Арслана (т.зв. Фахрэддзіна Разі; 12-гранныя шацёр і барабан над кубападобным аб’ёмам, разная тэракота), Тэкеша (абодва 12 ст.; шатрова-канічны купал на «гафрыраваным» барабане), Наджмеддзіна Кубра (14 ст.) з мінарэтам Кутлуг-Цімура (паміж 1321—33), дынасхыі Суфі (т.зв. Цюрабек-Ханым, 1360-я г.), Султан-Алі (18 ст.); партал караван-сарая са шматколернай паліванай аблідоўкай (14 ст.). Літ.: П л л я в с к л й В.Н Куня-Ургенч.

2 пзд. Л., 1974. У Р Г Е Н Ч , горад, цэнтр Х арэзмскага вілаета Узбекістана. Разм еш чаны ў даліне р. Амудар’я, на кад але Ш ават. Засн. ў 17 ст. Да 1929 лаз. Новаургедч. Каля 140 тыс. ж. (2000). Чы г. стадцы я Аэралорт. П рам-сць: маш ынабудаванне (кормаўборачды я м аш ы ны , рамонт экскаватараў), лёгкая (бавоўдаачыш чальная, ш оўкаматальдая, ш вейдая ф-кі), алееэкстракцы йная, м эблевая і інш.; вы тв-сць буд. матэры ялаў. Пед. ін-т. Тэатр. УРДЎ M ÔBA, дзярж аўная мова Пакістана (разам з англ.); адна з асн. літ. моў Індыі. Разам з хіндзі мовай уваходзіць y абсяг мовы хіндустані — новаідд. мовы самай ш матлікай ірулы дасельніцгва ідд. субканты недта. Ад хіндзі У.м. адрозніваецца зн ач н ай колькасцю лексічны х зал азы ч ан н яў з ірал. і араб. моў, некат. м аргідальды м і рысамі фанеты кі, марфалогіі і сінтаксісу, выкары станнем араб. алфавіту. Літ. традыцыі на У.м. ўзы ходзяць да 16 ст., літ. мова склалася к лач. 19 ст. Літ.: Д ы м ш л ц З.М. Язык урду. М., 1962. А.Я.Міхневіч. У Р М А Н (ад цю рк. лес), густы лес з пераваж адлем піхты, елкі і хвоі сібірскай н а пры рэчды х участках таеж дай зоны ў Зах. і С ярэд н яй Сібіры. Ў Р М ІЯ , Р э з a й е, бяссцёкавае салёнае возера на П д З Ірана. Размеш чана на выш . 1275 м y тэктанічн ы м лаліж энні н а У ад Курды станскіх гор. Пл. каля 5,8 тыс. к м 2. Глыб. да 15 м. Берагі лераважн а нізкія, болы д за 50 астравоў. Салёнасц ь вады 150— 23096о, на ўзбярэжжы саланчакі. Ш м ат вадаллаўных і балотлы х птуш ак. А днайм. нац. ларк. Суднаходства. У Р М ІЯ , горад На П н З Ірана, на 3 ад воз. Урмія. У 1926— 80 наз. Рэзайе. Адм. цэнтр астана Зах. А зербайджан. 298 тыс. ж. (1999). Ц эдтр вінаградарства і лладаводства. Вы тв-сць цукру, тытунёвых вырабаў, сухафруктаў, ды ваноў і ілш . С аматуж ныя лромы слы . Ун-т.

Маўзалей Тэкеша ва Ургенчы.

ЎРНЫ ПАХАВАЛЬНЫ Я, пасудзіны для пахавання рэш ткаў нябожчыкаў

пасля іх крэмацы і. П аш ы раны ў розных народаў з першабьггных часоў. Вырабляліся з гліны, каменю , металу, мелі разнастайныя формы . Іх ставілі ў грунтавых магілах або ў курганах, y ры м лян захоўваліся ў хатах нябож чы каў або ў спец. пам яш каннях — калумбарыях. У Еўропе пахаванні ў урнах трапляю цца з эпохі бронзы і сведчаць пра змену пахавальнага абраду (ад трупапалаж эння да трупаспалення). Н а тэр. Беларусі найб. раннія У.п. вядомы н а могільніках тшцінецкай культуры зах. П алесся і на могільніку к ал я в. Н а ч а (В о р а н аў с к і р-н). У.п. жал. веку знойдзены на помніках паморскай культуры ў Драгічыне, Ратайчыцах (К ам ян ец кі р -н ), Трасцяніцы (Брэсцкі р-н ), зарубінецкай культуры ў Атвержычах (С толінскі р -н ), Сямурадцах (Ж ы ткавідкі р-н ), калочынскай кулыпуры, культуры доўгіх курганоў паўн. Бедарусі і інш . Звы чай пахавання ў урнах існаваў y дрыгавічоў, радзімічаў, крывічоў да паш ы рэння хры сціянства. Захаваўся ў некат. народаў. У Р0ДН ІЧ Уладзімір Васілевіч (н.

22.5.1942, в. Вялікія Арлы Стсшінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. мастак. Засл. дз. маст. Беларусі (1992). С кончы ў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1972). У 1972— 2002 працаваў y М ін -ве культуры Беларусі. Аўтар сю ж этна-тэм аты чны х карцін «Перад зменай» (1973), «Бацькоўскімі дарогамі» (1975), «Хлеб» (1979), «На хлебаробскім полі» (1984), «Сумньі май» (1990), «I агні парты эанскіх кастроў» (2000). Любоўю да радзімы , ліры змам прасякнуты творы «Людзі Столінш чы ны» (1977), «На берагах Гарыні» (1979), «Гоман П алесся» (1982), «Сустрэча» (1985), «Х марная раніда» (1988), «Апошнія яблы кі бабкі Тэклі» (1989), «Смаловы пах» (1994), «Пах бэзу» (1996). Гісторыі Беларусі пры свечаны работы «Калі я на пош це служыў ям шчыком» (1999), «Раніца Гарыні», «Сказ аб Страціме» (абедзве 2001). Трагізм Ч арнобы льскай трагедыі ўвасобіў y кампазіцыях «Трывож ны крык» (1998), «Сад» (2001). Аўтар серы і «Хутарскія апавяданні» (1999— 2002), y як о й паэіызавана адлю страваны ш тодзённы побыт Бел. Палесся.

У Р 0 Н А В Ы Я К 1 С Л 0 Т Ы , аргаш чны я аднаасноўны я к-ты , вы творны я монацукрыдаў, y якіх перш асная спіртавая група акіслена да карбаксільнай. Уваходзяц ь y састаў біяпалімераў расл. і ж ывёльнага паходж ання: гепарыну, геміцэлюлоз, камедзей, гіялуронавай к-ты . Н айб. важ ны я У.к. — D -глю куронавая, D -галактуронавая, D -мануронавая к-ты. Цвёрдыя аморфныя або крышт. рэчывы, добра раствараюцца ў вадзе. D-глкжуронавая і L-ідуронавая к-ты — кампаненты гепарыну. Пры поліхандэнсацыі D -галахтуронавай к-ты і яе вытворных утвараюцца пекцінавыя рэчывы фрукгаў, ягад. У некат. жывёл і раслін з D -глюкуронавай к-ты сінтэзуецца аскарбінавая к-та. Удзельнічаюць y абясшкоджванні таксічных рэчываў. І.М.Семяненя. У Р О Н Ч А Н К А М іхаіл Паўлавіч (1801 ці 1802, г.п. К опы сь А рш анскага р-н а Віцебскай вобл. — 26.10.1855), расійскі ваен. геадэзіст, географ, перакладчы к. Ген.-м аёр (1848). С кончы ў Магілёўскую гімназію (1819), М аскоўскую ш колу калонаваж аты х (1822). Вучыўся ў М аскоўскім ун-це. Вывучаў астраномію ў Дэрпцкім (Тартускім) ун -ц е (1824— 28). У 1823— 24 рабіў тапаграф ічны я зды м кі ў Віленскай губ. У Вільні пазнаёміўся з А .М іцкевічам. У 1828— 33 рабіў тапаграфічны я зды м кі ў М алдове, Валахіі, Балгарыі. У 1834— 36 працаваў y Турцыі. Вынікам яго падарожж а па М . Азіі стала даследаванне «Агляд М алой Азіі ў сучасным яе стане» (ч. 1— 2, 1838— 40). У 1837— 41 чл. камісіі па кіраванні Закаўказскім краем. 3 1843 y запасе, працаваў y М ін-ве нар. асветы. У 1848 вярнуўся н а вайск. службу ў Генііпаб. Д а 1854 узначальваў тры янгуляцы йньія работы. Займ аўся перакладамі н а рус. мову, асобны мі вы данням і ў яго перакладзе вы йш лі паэм а «М анфрэд» Д ж .Б ай рана, «Гамлет» У .Ш экспіра (абедзве 1828), пераклаў «Фауст» І.В .Гётэ (1844), асобны я творы М іцкевіча. Літ.: Ш о с т ь н н Н.А М.П.Вронченхо — военный геодезлст н географ. М., 1956. А.М.Карлюкевіч. У Р 0 Ч Н ІК (Сагііпа), род кветкавы х раслін сям. складанакветны х. Больш за 20 відаў. П аш ы раны пераваж на ў Еўропе. Н а Беларусі 4 віды У.: бессцябловы (С. acaulis), Біберштэйна (С. biebeisteinii),

урочышча

253

звы чайны (С. vulgaris, нар. назва дзядоўнік) і сярэдні (С. interm edia). Т рапляю цца на ўзлесках, сухадальных лугах, схілах. Двух- і шматгадовыя травяністыя расліны і кусты. Лісце чаргаванае, калючазубчастае, знізу апушанае. Кветкавыя кошыкі буйныя, паўшарападобныя, адзіночныя або ў шчыткападобным сухвецці. Плод — сямянка. Лек., дэкар. расліны.

Урочнік: 1 — Біберштэйна; 2 — звычайны. У Р 0 Ч Н Ы Я ГАЦЫ, У Расіі канца 16 — сярэдзіны 17 ст. тэрм іны , y якія памешчыкі маглі ўзбуджаць перад дзярж авай іскі пра вы ш ук і вяртанне ім збеглых пры гонны х сялян. Уведзены ў 1590-я г. пасля сп ы н ен н я д зеян н я Ю р ’е ва дня і ўвядзення запаветных гадоў. У 1597 устаноўлены 5-гадовы тэрм ін «У.г.», y 1607 -— 15-гадовы (ф акты чна не дзейнічаў з пры чы ны «Смуты»), П ры цару М іхаіле Фёдаравічу [1613— 45] спачатку дзейнічаў 5-гадовы тэрм ін вышуку, з 1639 — 9-гадовы , з 1642 — 10-гадовы. Саборнае ўлаж энне 1649 зрабіла выш ук збеглых сялян бестэрміновы м. У Р 0 Ч Ы Ш Ч А , 1) y ш ы рокім разуменні — лю бая частка м ясцовасці, адметная нейкім і гірыроднымі асаблівасцямі ад наваколля (лясное У., западзіна, марэн н ы ўзгорак і інш ). 2) У геамарфалогіі і ландш аф тазнаўстве — пры родны тэр. ком плекс, адна з ніж эйш ы х адзінак фізіка-геаграфічнага раянавання, састаўная ч. ландшафту геаграфічнага. Складаецца з генетычна, ды нам ічна і тэры тары яльна злучаных фацый. M ae выпуклую або ўвагаутую форму мезарэльефу. У залеж насці ад характару паш ы рэння плош чы і ролі ў лан дш аф ц е вылучаюць У. асн. (дам інантны я і субдамінатны я) і другарадныя. Н а Беларусі вылучаюць У. м арэнны х або камавых узгоркаў, яроў, л агчы н , карставы х западзін з адпаведны м і глебамі і расліннасцю . У Р 0 Ч Ы Ш Ч А ГАЙ, месца масавай загубы ням. фаш ы стамі ў Вял. Айч. вайну вязняў з Ч эхаславакіі ва ўрочыш чы Гай на ўскраіне г. Баранавічы Брэсцкай

254

урсулінкі

вобл. летам — y пач. восені 1942. 3 чэрв. 1942 ф аш ы сты пры возілі вязняў на чыг. ст. Баранавічы і на маш ы нах завозілі ва ўрочыш ча, дзе расстрэльвалі і труцілі ў душагубках; забітых скідалі ў 2 вял. равы. Загўблена 3 тыс. грамадзян Чэхаславакіі, y т.л. 1 тыс. яўрэяў з гета Т эрэзіенш тата. У 1971— 72 на ўш анаванне пам яці ахвяр генацыду створаны мемар. ком плекс «Урочыш ча Гай» (скулытг. М .Альтшулер, арх. А.М акараў, А .М арэдіч, М .М ілавідаў), я к і складаецда з гал. манумента (2 пілоны з бронзавы м звонам і барэльеф ам мноства рук, сціснутых y гневе і адчаі), 2 брацкіх Ma­ ria, аб’яднаны х бетоннай плітой-эш аф отам з надпісам -пры свячэннем , і сцяны з 3 тыс. камянёў. Літ. : Свод памятннков нсторяя н культуры Белорусснн: Брестская обл. Мн., 1990. С. 85.

Да арт. Урочышча Гай. Галоўны манумент.

У Р С У Л ІН К І, м анаш кі ж аночага каталіцкага ордэна, засн. ў Італіі ў 1535 і названага ў імя святой пакутніцы Урсулы , я к ая лічы цца заступніцай навуч. устаноў. Займ аю цца вы хаваннем дзяўчат і працую ць y ш піталях. О рдэн мае свае арг-цы і ў многіх краінах Зах. Еўропы і А мерыкі. У канцы 18 ст. ў перы яд Вял. ф ранц. рэвалю цы і ордэн быў закры ты ў Ф ранцы і, адноўлены Н апалеонам I. УРЎБАВАЯ М А Ш Ы Н А , горная маш ы на для праразан ня ўруба (ш чы ліны ў масіве забоя) пры падземнай распрацоўцы радовішчаў вугалю, калійнай солі і інш . Уруб забяспечвае эф ектыўную выемку пласта і падтры манне даху ў лаве. Рабочы орган У.м. — папярочны плоскі бар, які складаецца з рэжучага ланцуга, што рухаецца ў накіравальнай раме. Для атрымання ўрубаў на рознай вышыні сценак штрэкаў, y глебе і ў даху вырабатак існуюць універсальныя У.м. на колава-рэйкавым, гусенічным або пнеўма-колавым хаду (пашыраны на калійных рудніках для нарэзкі кампенсацыйных шчылін пры ахове горных вырабатак). Прататып У.м. створаны ў Вяліхабрыганіі ў 1761. П.Я.Антонаў, Б.А.Багатаў. УРУБЕЛЬ Міхаіл А ляксандравіч (17.3.1856, г. Омск, Расія — 14.4.1910), рускі мастак. Ахад. П ецярбургскай AM (1905). Вучыўся ў П ецярбургскай AM (1880— 84). Н аведаў многія краіны Зах. Еўропы. 3 1884 y Кіеве, ствараў абразы, размалёўваў Кіры лаўскую царкву і інш.

3 1889 y М аскве. П ош укі вы сокага манум. стылю і нац. ф орм ы ў мастацтве, пры тры м ліванне арнаментальны х рытмічна-складаны х вы раш энняў, характэрны х для м адэрна, вы явіліся ў работах: тры пціх «Раніца» (1887), «Фаусг» (1896), эскізы да маёлікавай ск у л ы гу ры . У творах пач. 1890-х г. узмацні. іся ры сы сімвалізму: маст. манера вылу1 алася рэзк ім лом кім ш трыхом, сум яш чэн нем некалькіх планаў y вы яўленні прадмета, падзелам аб ’ёму на грані і ш ю скасці, м азаічны м м азком, эмац. колеравы м і спалучэнням і. Звяртаўся да вечны х тэм і матываў, праблем чалавечага бы цдя, маральна-ф ілас. пы танняў пра дабро і зло, a таксам а раманты кі сярэдневякоўя і А драдж эння, ант. міфалогіі і рус. ф альклору («Пан», 1899; «Царэўна-лебедзь», 1900). Найб. яскрава яго светапогляд увасобіўся ў карцінах

3

Рабочы орган (бар) урубавай машыны: 1 — двухразцовы кулак; 2 — накіравальная рама для рэжучага ланцуга 4 ; 3 — вядучая зорачка; 5 — разец.

«Дэмад» (1890), «Дэман зрынуты» (1902). У А брамцаўскім маст. гуртку С .М амантава У. вы конваў пано і станковы я творы («Венецыя», 1893; «Іспанія», 1894), аф арм ляў спектаклі, пераваж на оперы М .Рымскага-Корсакава, ствараў эск Ь ы арх. дэталей і маёлікавай скулыттуры («Мізгір», «Кунава», 1899— 1900), ілю страцы і да твораў М.Лермантава, партрэты . У апош н і перы яд жыцц я творчасць набы ла характар трагічнай споведзі, ёй уласцівы драматы зм свегаўспры м ання, эксп рэсія форм, часам з ры самі хваравітага надлому. Лепшьм граф ічны я партрэты вы значаю цца вострай пранікнёнасцю характарыстык і канструкцы йнай вы разнасцю пабудовы форм: Ф .У сольцава (1904), «Пасля канцэрта. П артрэт Н.І.Забелы-Урубель» (1905), В.Я.Брусава (1906). Літ:. К о г а н Д.З. М.АВрубель. М., 1980; С у з д а л е в П.К. Врубель. Музыка. Театр. М„ 1983, Ы.Чэбан.

М.Урубель. Царэўна-лебедзь. 1900. У Р У БЛ Ё Ў С К І (Wrôblewski) Валерый А нтоній (27.12.1836, г.п. Ж алудок Шчучы нскага р -н а Гродзенскай вобл. — 5.8.1908), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863— 64 на Беларусі, дзеяч міжнар. рэв. руху. С кончы ў Віленскі дваранскі ін-т (1853), П ецярбургскі л ясн ы ін-т (1857). У студэнцкія гады завязаў сувязі з К Каліноўскім і інш. рэв. дзеячамі. 3 1857 пам. загадчыка, поты м заг. лясной ш колы ў мяст. С аколка Гродзенскай губ. У 1861— 63 удзельнічаў y стварэнні рэв. арг-цы і ў Гродне, памагаў Каліноўскаму вы пускаць і распаўсю дж ваць газ. «Муж ыцкая праўда». У час паўстання 1863— 64 акты ўны дзеяч «чырвоных», быў нач. ш таба паўстандаў, са жн. 1863 камандую чы паўстанцкімі ўзбр. сіламі

Гродзенскай губ., поты м — Л ю блінскага і Падляш скага ваяв. У баі 7.1.1864 дяжка паранены, эм ігры раваў y Ф ранцыю. Кіраваў дэм акр. арг-цы ям і польск. эміграцыі. У 1871 y званні генерала камандаваў паўд. ф ронтам П ары ж скай камуны. П асля яе параж эн н я завочна прыгавораны да п акаран н я смерцю. Каб пазбегнуць расправьі, эмігры раваў y Л ондан, дзе пасябраваў з К.Марксам і Ф .Э нгельсам. 3 восені

В.А.Урублеўскі

1871 чл. Ген. савета 1-га Інтэрн ац ы ян ала як сакратар-карэспандэнт для П ольшчы. У 1878 нелегальна пры яздж аў y Расію для знаёмства з народнідкім рэв. рухам. Пасля амністыі камунараў (1880) вярнуўся ў Ф ранцыю ў 1885. П ахаваны каля сцяны Камунараў на могілках Пер-Лашэз y Парыжы. Літ:. А б р а м а в н ч ю с В . Е . , Д ь я к о в В.А. Валермй Врублевскмй М., 1968; К і с я лёў Г.В. Паплечніх Каліноўскага. Мн., 1976. Г.В.Кісялёў. УРУБЛЁЎСКІ (Wrôblewski) Зы гмунт Фларэнты (28.10.1845, г. Г р о д н а — 16.4.1888), польскі фізік. Чл. Польскай АН (1880). Брат Э.А. Урублеўскага. Вучыўся ў Кіеўскім ун-Це. За ўдзел y паўстанні 1863—64 сасланы ў Сібір (да 1869). 3 1882 праф. Кракаўскага ун-та. Навук. прады па м алекулярнай ф ізіцы і тэрм адынаміды, дыфузіі і звадкаванні газаў. Атрымаў вадкі кісларод (1833; разам з К.Альшэўскім), вы значы ў кры ты чны я т-ры вадароду, кіслароду, азоту і ды аксіду вугляроду. М ем ары яльная дош ка ў Гродзенскім фарным (б. езуідкім) касцёле. Літ. Фнзнка ннзкнх температур: Пер с англ. М., 1959; М е н д е л ь с о н К. На пута к абсолютному нулю: Пер с англ. М., 1971; Г а п о н е н к а В. Жыгімонт (Зыгмунт) Флярэнг Урублеўскі / / Славугыя імёны бацькаўшчыны. Мн., 2000. Вып. 1. А.І.Болсун. УРУБЛЁЎСКІ Тадэвуш (8.11.1858, Вільня — 3.7.1925), адвакат, публіцыст, грамадскі дзеяч-краёвец. Вучыўся ў П ецярбургскай медыка-хірург. акадэміі, Варшаўскім ун-це, скончьгў П ецярбургскі ун-т (1886). За пры належ насць да польскай рэв. арг-цы і «Пралетарыят» y 1880 арыш таваны і на 2 гады сасланы ў Сібір. 3 1886 працаваў адвакатам y Пецярбургу, Вільні, ю ры сконсультам ва ўправе Палескіх чы гунак. У час рэвалю цыі 1905— 07 выступаў абаронцам на судовых працэсах над удзельнікамі рэв. падзей, y т.л. матросамі з браняносца «Пацёмкін», крэйсера «Ачакаў» н а чале з лейгэнантам П .П .Ш м ітам , пазней —

прадстаўнікамі бел. інтэлігенцыі: Я .К оласам, А .П аш кевіч (Ц ёткай), А У ласавым. У ш эрагу публікацы й праводзіў ідэі развіцця ў Расіі грамадз. супольнасці, п аш ы рэн н я правоў м ясц. самакіраўніцтва. У 1923 y Беластоку быў абаронцам y судзе над 49 бел. эсэрамі, абвінавачаны м і ў падрыхтоўцы анты польскага паўстання ў Зах. Беларусі. Друкаваўся ў зах.-бел. вы даннях (пад псеўд. Т .Вароніч), y т.л. ў газ. «Беларускія ведамасці», рэдактарам я к о й быў М .Гарэцкі. П асля ары ш ту і дэпартацы і апош н яга з Вільні дамагаўся яго вяртання. Дапамагаў старш ы ні Бел. пасольскага клуба Б А .Т араш кевіч у ў падрыхтоўцы лраекга аўтаноміі Зах. Беларусі. Аўтар працы «Народ і дзяржава» (зб. «Заходняя Беларусь», 1923), дзе навукова абгрунтаваў права кож нага народа н а дзярж . існаванне. А.С.Ліс.

уругвай

255

П н і П нУ з Бразіліяй, н а П д і П дУ абм ы ваецца А тланты чным акіянам . Пл.

177,4 тыс. км 2. Нас. 3334 тыс. чал.

(2000). А фіц. мова — іспанская. Сталіца — г. Мантэвідэо. П адзяляецца на 19 дэпартаментаў. Нац. свята — Д зень незалеж насці (25 ж н ). Дзяржаўны лад. У. — рэспубліка. Д зейнічае кансты туцы я 1967. К іраўнік

У Р У БЛ Ё Ў С К І, У р а б л е ў с к і Эдуард (Эдвард В інцэнт) А нтонавіч (3.2.1848, г. Гродна — 4.2.1892), расійс к і хімік-арганік; адзін з заснавальнікаў Рус. ф ізіка-хім. т-ва. Д -р філасоф іі ў галіне хіміі (1871), праф. (1875). Брат З .Ф .Урублеўскага. С кончы ў П ецярбургскі тэхнал. ін-т (1868), дзе і працаваў. Навук. працы п а вы вучэнні будовы араматы чны х злучэнняў. А дкрыў рэакцы ю зам яш ч эн н я ды азагрупы этаксігрупай (1870). П ры даследаванн і будовы вытворны х талуолу пацвердзіў правільнасць ц ы кліч най струкгурнай ф -л ы бензолу, прапанаванай ням , хімікам Ф .А.Кекуле і раўнац энн асць атамаў вадароду ў бензольны м ядры . М ем ары яльная дош ка ў Гродзенскім фарны м (б. езуіцкім) касцёле. Літ.. К о з л о в В.В.Очеркн нсторня хямнческнх обідеств СССР. М., 1958. А.І.Болсун. УРУГБАН (Uruguay), У с х о д і і я я Р э с п у б л і к а У р у г в а й (RepublicaOriental del Uruguay), дзярж ава на ПдУ Паўд. А мерыкі. М яжуе на 3 з А ргенцінай, на y р y г в

a

й

Маштаб 1:10 0 0 0 0 0 0 Ггваяна

фтыгас

УРУГВАЙ

,альта

'nacaV-floe-Top;

Кармела' ►Мінас Роча JC .^ ^ 7 оЛа-Палома ' Ф Мальданада МДНТЭВІДЭО

Герб і сцяг Уругвая. дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраедца на 5 гадоў. В ы ш эйш ы заканад. орган —- Ген. асамблея, як ая складаецца з сената (30 сенатараў) і пшіаты прадстаўнікоў (99 дэпутатаў), выбіраецца н а 5 гадоў. Прырода. У. разм еш чаны ў межах П аўд.-А м еры канскай платф ормы . Рэльеф пераваж на раўнінна-градавы . Н а П н З лававае плато Аэда, якое на 3 спадзіста спускаецца да р. Уругвай, на У абры ваецца ўступам К учы лья-дэ-А эда (выш. да 473 м). Унутр. ч. займ ае хвалістая раўніна бас. р. Р ы о-Н егра, абкруж аная градамі і плато выш . да 420 м. На 3 — ч. Л а-П лад к ай нізіны , на У — лясчан ая берагавая н ізш а Атлантычнага акіяна. Н а Пд найвы ш . пункт У. П андэ-Асукар (501 м). Кары сны я выкапні: ж алезамарганцавы я руды, невял. паклады золата, серабра, свідцу, медзі, тальку, лаўкаш тоўных кам янёў (агатаў, аметыстаў), буд. каменю (градіту, мармуру), торфу, бурага вугалю. Клімат субтралічны , акіянічны . С ярэд дяя т-ра ліл.

10— 12 °С, студз. 22— 24 °С. А ладкаў за год ад 1000 мм д а П д і ва ўнутр. раёнах да 1200 мм на П н. Рачная сетка густая;

256 ____________ уругвай гал. рэкі — Уругвай і Ры о-Н егра. Л агунныя азёры, найб. — Л агоа-М іры н. Пераваж аю ць субтрапічны я травяністы я саванны (кам пас) на чы рванавата-чорных глебах прэры й. Уздоўж р э к галерэйны я вечназялёны я лясы , на Пд хмы зняковая саванна, на У пальм авы я гаі. Пад лесам каля 6% тэры торы і. Ж ы вёльны свет м оцна вы ніш чаны : трапляюцца браняносцы , апосум, нутрыя, дробны я алені, скунс, страус, ш мат вадаплаўных птушак. К аля 10 нац. паркаў, y т.л. К аба-П алоньё, С анта-Т эрэса. Нассльніцтва К аля 90% — уругвайцы (наш чадкі еўрап., пераваж на ісп. і італьян. эмігрантаў), невял. групы меты саў (3%), мулатаў і індзейцаў. Ж ы вуць таксама італьянды (2,6% ), бразільцы, іспанцы , партугальцы, яўрэі і інш. Вернікі пераважна католікі (66%), ёсць пратэстанты (3,4% ) і інш. С ярэднегадавы натуральны прырост 0,8%. С ярэдняя ш ч ы л ьн . 19 чал. н а 1 к м 2. Н ай б. ш чы льна заселены паўд. і паўд.-зах. раёны. Гар. насельніцгва 91%. К аля 37% насельніцтва ж ыве ў сталічнай агламерацы і М антэвідэо (каля 1,33 млн. ж., 1998); асн. гарады: Сальта і П айсанду (па 80 тыс. ж ), Л ас -П ’едрас і Ры вера (па 60 тыс. ж.), Т акуарэмбо і М ерседэс (па 50 тыс. ж.). У прам -сц і занята 19% эканам ічна актыўнага насельніцтва, y сельскай гаспадарцы — 11%, y абслуговых галінах — 70%.

Да арт. Уругвай Панарама Мантэвідэо.

Гісторыя. У дакаланіяльную эпоху тэр. У. насялялі індзейцы чаруа. У 1515 тут з’явіліся іспанцы і назвалі краіну Усходні бераг ракі Уругвай. Барацьба паміж Іспаніяй і Партугаліяй за валоданне гэтай тэр. скончьілася ў 1750 перамогай Іспаніі. 3 1776 Усх. бераг y складэе віцэ-каралеўства Ла-Плата. Большасць насельніцгва У. да пач. 19 ст. складалі нашчадкі еўралейцаў. У 1811—20 барацьбу за

незалежнасць Усх. берага ўзначаліў ХХ.Артыгас. 25.8.1825 абвешчана незалежнасць У. (з 1828 Усходняя Рэспубліка У ); y 1830 прынята канстытуцыя, яхая дзейнічала да 1917. У. леражыў грамадз. войны і агрэсію арг. войск, толькі ў канцы 19 ст. ўсталявалася адносная паліт. стабільнасць Пры прззідэнце X. Батлье-і-Ардоньесе (1903—07, 1911— 15) і яго пераемніках ажыццёўлены шэраг паліт. і сац. рэформ. У 1933 прэзідэнт Г.Тэра здэейсніў дзярж. пераварот. Новая канстытуцыя, прынятая ў 1942, аднавіла грамадз. свабоды. У 1973 прэзідэнт ХМ.Бардаберы пры падтрымцы ваенных ажыццявіў дзярж. пераварот, распусціў парпамент і скасаваў большасць палажэшіяў кансгытуцыі. Усеагулыіая забастоўка 1984 прымусіла ваенных правесці выбары і аднавіць цьшільнае кіраванне; прэзідэнтам У. выбраны лідэр правага крыла партыі «Каларада» ХМ.Сангінеці. У паліт. ж ы ц ці У. даміную ць створаны я ў 1830-я г. партыя «Каларада» (Батльісцкая) і Нац. партыя «Бланка», прадстаўнікі якіх па чарзе зм яняю ц ь адзін аднаго ва ўладзе. Д зейнічае таксама паліт. парты я Рух «П рагрэсіўная сустрэча». У. — чл. ААН (з 1945). Д ы пламат. адносіны У. з Рэспублікай Беларусь усталяваны ў ліп. 1992. Гаспаларка. У. — індустр.-агр. краіна з развітой ж ывёлагадоўляй. Валавы ўнутр. прадукт (ВУ П ) y 1998 склаў 28 млрд. дсш. (8,5 тыс. дол. на 1 чал., адзін з найвы ш . паказчы каў y Л ац. Амерыцы ). У структуры ВУП 27% прыпадае на прам -сць, 9% — н а сельскую гаспадарку, 64% — на сф еру паслуг. Д зярж ава кантралю е вьггв-сць электраэнергіі, нафтапрадуктаў, цэменту, м ясапрадуктаў, чыг., паветраны і гар. транспарт, y яе ўласнасці нетры краіны . Замеж ныя м анаполіі даміную ць y металургічнай, эл.-тэхн., хім., харч. і тэкст. прам-сці, ім належ аць 30% с.-г. зям ель, больш асць банкаў. П р а м ы с л о в а с ц ь прадстаўлена ў асн. прадпры емствамі па перапрацоўцы с.-г. сы равіны . П ераваж аю ць харч. (больш за 30% прамысл. прадукды і), наф таперапр., хім., тэкст. галіны прам -сці. В ы тв-сць электраэнергіі 9,8 млрд. к В тгад з (1998), y т.л. 96% н а ГЭС, найб. — уругвайска-аргенцінская С альта-Г рандэ (магутнасць 1,8 млн. кВт) і уругвайска-браз. П альм ар (300 ты с. кВ т). К аля 50% эл ек траэн ергіі экспартуецца. А сн. галіна харч. п р ам -сц і — м ясахаладабойная (М антэвідэо, Фрай-Бентас, Канеяонес, Пайсанду, Сальта), працуе пераважна на экспарт. Ёсць алейныя, мукамольныя, сыраварны я, цукр., вінаробны я, тытунёвыя прадпры емствы . Развіта тэкст. (у т.л. ш арсцяная), гарбарна-абутковая, ш вейная прам -сць. С уднаверф і (П айсанду, Сальта, М ерседэс). Н аф таперапр., хім., металургічны я, м еталаапр., аўтазборачны я, эл.-тэхн. прадпры емствы. Гал. прамы сл. д эн тр — М антэвідэо (каля 3/4 прам ы сл. л рад ук ц ы і У.). Здабы ча буд. м атэры ялаў, н евял . к о л ьк асц і золата, м ед н ы х і м ар г а н ц а в ы х руд. С е л ь ская г а с п а д а р к а забяспечвае краіну асн. лрадуклам і харчаванн я і з ’я ў л я е ц ц а гал. к р ы н іц а й даходаў ад э к с л а р т у . С .-г . ўго д д зі скл а д а ю ц ь 84% тэр., y т.л. пад л аш ай 77%, воры вам 7%. А дзначаецца вы сокая кан цэн -

трацы я зям ельнай уласнасці — на долю 6,5% гаспадарак пл. болы л за 1 тыс. га лры падае 55,4% с.-г. угоддзяў. Гал. галін а сельскай гаспадаркі — паш авая жывёлагадоўля м яса-воўнавага кірунку, пераваж на экстэнсіўн ая. У. — адзін з найб. y свеце вы творцаў і экспарцёраў воўны, мяса, скуры. Гадуюць буйн par. ж ывёлу (10,8 млн. галоў, 2000), авечак (13 м лн.), коз (14,8 ты с.), свіней (380 ты с.), лтуш ак (13 м лн.). Вытв-сць воўны 74 тыс. т (1997, 5-е м есца ў свеце). М алочная гаспадарка развіта слаба. Улоў ры бы ў 2000 — 137 тыс. т. Земляробства развіта лераваж на ў лаўд. раёнах. Вы рош чваю ць пш аніцу, кукурузу, ры с., алейны л ён , сланечнік, авёс, ячмень, copra, бульбу, цукр. буракі, агародніну, арахіс. Н а П д развіта вінаградарства, на П н — вы рош чванне дытрусавых. Т рансларт аўтамаб. (3/4 грузавых леравозак), чыг., водны. 415 тыс. легкавых і 50 тыс. грузавых аўтамабіляў. Даўж. аўтадарог болы л за 50 тыс. km, y т л . з цвёрды м пакры ццём больш за 10 тыс., км. П анам еры кан ская ш аш а звязвае У. з А ргенцінай і Бразіліяй. Чыг. сетка (3 тыс. км ) мае веерную канфігурацы ю з цэнтрам y М антэвідэо. Даўж. суднаходных р э к 1250 км. Гал. парты: П айсанду і Ф рай-Б ентас. Найб. марскі порт — М антэвідэо (9/ю знешнегандл. абароту). Танаж м арскога флоту каля 150 тыс. бр.-рэг. т. М іжнар. аэрапорт К араска ў М антэвідэо. Знешнегандл. абарот 5,5 млрд. дол. (1999), y т.л. эксларт 2,1 млрд. дол. (мяса, воўна, скуры, тэксты ль, электраэнергія, рыс, рыба); імпарт 3 ,4 'м л р д . дол. (машыны і абсталяванне, наф та і інш .). Асн. гандіі. лартнёры: Бр^зілія, А ргенціна, краіны ЕС, ЗШ А , Кітай, Я пон ія. Даход ад турызму 653 млн. дол. Граш овая адэінка — уругвайскае песа. Літаратура. Развіваецца на ісп. мове. Перш ы рукалісны пом нік — «Мемарьіял» П ерэса К астэльян а (1779). Пачатак маст. л-ры лаклала класіцы сты чная паэзія Х .П рэга дэ Алівера, К.Вільядэмораса і п ’еса Х .П .М арты неса. У пач. 19 ст. ла аснове вуснай нар. творчасці ўзнікла л -ра гаўча (жыхароў стэпаў; паэзія Б.Ідальга), развівалася т.зв. акад. л-ра, якая асвойвала трады цы і еўрап. класіцызму (паэзія Ф .А кунья дэ Фігероа). V 1830— 40-я г. ў л -р ы панаваў рамантызм (творчасць А Б е р а , А .М агары ньёса Сервантэса, Х .Сары льі дэ С ан-М арціна). У канцы 19 — лач. 20 ст. ў ’прозе ўсталяваўся рэалізм (рам аны Э.Асеведа Дыяса, К .Рэйлеса, апавяданн і X. дэ Віяны), y паэзіі адчувальны ўллыў мадэрнізму (Х .Э рэра-і-Р эйсіг). Вылучалася творчасць драматурга Ф .С анчэса, навеліста А К ірогі. У 1930— 40-я г. ўзмацніўся сац.-кры ты чны кірунак (паэзія С.Х.Гарсіі, П Л .Іп у ч э ). У лрозе рэаліст. традыцыі развівалі Э.Амарым, А.Гравіна. У 1960— 70-я г. асвойваліся і новы я літ.маст. формы . Н аватарскімі пошукамі адзначана творчасць Х .К Анеці, М Бенедэці, Х .Куньі. У 1980— 90-я г. ў л-ры пл ён н а працавалі лразаікі і лубліцысты Э.Галеана, Хесуальда, л аэты А.Берэн-

гер, І.Вітале, М .Б іянчы , Х .М еды на Відаль, У.Хіярдана і інш. Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Ад культуры індзейцаў чаруа захаваліся антрапаморфны я і за а м о р ф н ы я к а м я н і, зв о н а п а добныя керамічны я пасудзіны. У пастухоў-гауча бытавалі своеасаблівы я скураньм і сярэбраны я вырабы. У пач. 16 — пач. 19 ст. тут узводзілі магутныя ваен. фарпосты, умацаваны я храмы з барочным і класіцы сты чны м дэкорам . 3 18 ст. развіваліся гарады з рэгулярнай забудовай і дамамі з унутр. дворы кам і-патыо. У 19 ст. пераважалі аднастайны я невысокія дамы еўрап. тыпу, часцей y духу эклекты кі, y пач. 20 ст. — y стылі мадэрн. У 1930-я г. арх. Х.Віламаха паклаў пачатак сучаснай архітэктуры, заснаванай на кантрасце пры садзістых і верт. аб’ёмаў, вял. гладкіх іш оскасцей з дробнымі формамі сонцаахоўны х пры стасаванняў, на спалучэнні арх. ф орм з навакольным пейзаж ам. У 2-й пал. 20 ст. будавалі пасёлкі з ком плексам і грамадска-быт. абслугоўвання, м алалавярховыя індывід. жытлы, адметны я сінтэзам масташ наў, і ш матпавярховы я дамы з лёгкімі і вы разны мі сілуэтамі. Ф арміраванне нац. ш колы ж ы вапісу звязан а з творчасцю Х .М .Бланеса (2 -я пал. 19 ст.), які ў гіст. карцінах і сцэнах з нар. жыцця ствараў паэт. нар. вобразы . У канцы 19 — пач. 20 ст. рэаліст. ж ывапіс У. ўзбагачаўся волытам еўрап. ш кол (пейзажы П .Бланеса Віяле, П .Ф ігары , партрэты К .Ф .С аэса, гіст. карціны

Да арт. Уругвай. У цэнтры Мантэвідэо.

К.М.Эрэры). П ачатак скульпт. ш коле паклаў Х .М .Ф ерары, які спалучаў рамант. пафас з рэаліст, вобразамі. У манум. скульптуры і партрэтах А.Пеньі, Х.Бельёні, Б.М ічэледы вы кары станы вопыт еўрап. скулы пуры пач. 20 ст. Жывапісцы Р.П ерэс Барадас і Х .К унео Перынеці прыўнеслі ў мастацтва л р ы д цылы кубізму, футурызму, экслрэсіянізму; прадстаўнік абстракгнага мастацтва — Х.Торэс Гарсія і ілш . Сярод жьівапісцаў і графікаў 1930-х г. Л .М асей, Н.Бердыя і інш. У 1950-я г. прагрэс. мастакі аб’яднаны ў Клубе гравюры (Л.Гансалес і інш ). Вылучаедца творчасць скульпт. А.Гансалеса. Сучаснае мастацгва канцэнтруецда ў М антэвідэо, набывае ўсё болы дую самасвядомасць (маст. Г.Ласарыді, С ІІідтаса, Э .Ф ер- 9 9. Бел. Эн. Т. 16.

д ад д эс i ідш .). У 1914 створада т-ва архітэктараў У. У 1957 засд. Нац. ш кола пры гож ы х мастацтваў лры ул-це. Літ:. М а м о н т о в С.П. Нспаноязычная лятература стран Латннской Амермкм XX в.

2 нзд. М , 1983; П о л е в о й В.М. Нскусство стран Латмнской Амернкн. М., 1967. ' І.І.Пірож нік (прырода, насельніцгва, гасдадарка), Н.Р.Кошалева (гісторыя), Я Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўнапрьікладное мастацгва). УРУГВАМ (U ruguay), рака ў Паўд. Амеры цы , вярхоўі ў Бразіліі, y сярэддім і ліж нім ц я ч эд н і служ ы ць мяж ой даміж Бразіліяй, А ргенцідай і Уругваем. Утвараецца ад сутокаў р э к К аноас і Пелотас, якія лачы даю цца да зах. схілах хр С ера-ду-М ар. Даўж. (ад вытоку р Пелотас) 2200 км, лл. бас. 307 тыс. км 2. В ерхдяе і с яр эд н яе ц я ч эд д е ла Бразільскім л ласкагор'і. П арож ы сгая, шмат вадасладаў. У ладае ў А тланты чны ак., утварае агульдае з р. П арана вусце — эстуары й Л а-П лата. Гал. лры токі: Ібікуі, Р ы о-Н егра (злева). П аводкі вясдой і воседлю . С ярэд н і гадавы расход вады 5500 м 3/с . ГЭС С альта-Г рандэ. Суднаходдая для марскіх суддаў д а г. П айсанду, для рачды х — да вадасладаў Сальта і К адкорды я. Гал. ларты: К адкорды я (А ргедціда), Сальта, Пайсанду, Ф райБелтас (Уругвай). У Р У Г В А Й Ц Ы , народ, асд. дасельдіц тва Уругвая (2,7 м лд. чал.). Агульная колькасць 2,83 мДн. чал. (1992). Ж ы вуць таксам а ў інш . краідах Лац. Амеры кі, y Ісланіі, ЗШ А , Аўстраліі. Гавораць да іспанскай мове. Вердікі пераваж на католікі, ёсць лратэстанты . УРУ К, стараж ы тды горад-дзярж ава ў Ш умеры (ш ум ерскае У н y г, біблейскае 3 р э х, грэч. А р х о я ) , да яго месцы сучасны л асёлак Варка (за 65 км на П д З ад г. Н асіры я ў Іраку). У 28— 27 ст да д.э. лад гегем оніяй У. аб’ядд ад ы гарады -дзярж авы Паўд. Двухрэчча. У 24 ст. да д.э. лры цару Лугальзагісі У. — сталіца Ш умера. У 24 ст. да д.э. заваявады Сарганам С тараж ы тды м і ўвайшоў y склад яго дзярж авы . У к ад ц ы 22 ст. да д.э. яго цар Утухегаль стварыў y Двухрэччы аб ’ядн ад ае «царства ІІІумера і Акада». У. заставаўся важ ны м горадам да кад ца 1-га тыс. да н.э. У 8 — 2 ст. да н.э. — аўтаном ды храмавы горад y складзе вавілонскага, лоты м ахемедідскага і селеўкідскага царстваў. У 3 ст. н.э. разбураны С асадідамі. 3 дач. 20 ст. вядуцца сістэм аты чны я расколкі. У Р У М Ч Ь І (кіт. Д ы х y а), горад д а П д З Кітая, y аазісе даліны р. Урумчы. Адм., экадам . і культ. цэдтр С ідьц зян-У й гурскага аўт. р-д а. К аля 1150 тыс. ж.

(2000). Т ралсл. вузел. П рам -сць: чордая і каляровая металургія, вуглездабыўдая, хім., цэм., маш .-буд., лёгкая. У д-т. УРУСЕЎСКІ Сяргей Паўлавіч (23.12.1908, С.-Пецярбург — 12.11.1974), расійскі кідааператар і рэжысёр. Засл. дз. масг. Расіі (1951). Скончыў Ленінградскі ін-т выяўл. мастацгваў (1935). У кіно з 1935, з 1950 да

урыцкае___________ 257 кінастудыі «Масфільм». Працаваў з рэжысёрамі У.Пудоўкіным, Ю.Райзмадам, Р.Чухраем, М .К алатозавы м і ідш . Здяў фільмы: «Як ласвары ліся Івад Івадавіч з Івадам Нічыпаравічам» (1941), «Сельская настаўніца» (1947), «Кавалер Залатой Зоркі» (1951), «Вяртанне Васіля Бортнікава» (1953), «Сорак лершы» (1956), «Л яцяць жураўлі» (1957, Градлры на 11-м М іждар. кінаф есты валі ў Канах), «Н еадпраўленае лісьмо» (1960), «Я — Куба» (1964). Д ля яго работ харакгэрны ж ы валісдая трактоўка вобразаў, асваедд е довы х сродкаў камлазіцы і і колеру, стварэдд е лсіхалагічна завостраны х зрокавы х вобразаў, лаэт. тадальдасць. П аставіў фільмы : «Бег ілаходца» (1970; і алератар), «С дявай лесдю , лаэт!» (1973; і аператар, і сааўт. сцэнары я). Дзярж. прэм іі С С С Р 1948, 1952. Л.В.Календа. ЎРФ А (Urfa), горад да ГІдУ Турцыі. Адм. ц. аднайм. іля. К аля 250 тыс. ж.

(2000). Вузел аўтадарог. Аэрадорт. Гаядд. цэнтр с.-г. раёна (пш ан іц а, воўла). П рам -сць: харч., тытудёвая, гумавая. Рэш ткі к рэл асц і кры ж адосцаў, мячэць 17 ст. Узнік на караванным шляху і ў старажытнасці быў вядомы пад арамейскай назвай Ургаі, Ургоі. У пач. 3 ст. да н.э. заваяваны і разбураны Се.іеўкам I Нікатарам, пазней ён пасяліў тут сірыйскіх салдат і назваў горад Эдэса. Каля 136 да н.э. — 216 н.э. сталіца прав. Асраэна пад панаваннем мясц. сірыйскаараб. дынастыі, падпарадкаванай Рыму. 3 216 рым. калонія і гал. крэпасць на ўсх. мяжы Рым. імперыі. У 260 тут перс. цар Шапур I разбіў войскі і ўзяў y палон рым. імператара Валерыяна. Цэнгр ранняга хрысціянства (з 2 сг ), звязаны з імем апостала Фамы; інтэлекгуальны цэнтр хрысц. тэалагічнай думкі; месца дзейнасці хрысц. гностыка Бардэсана з Эдэсы і яго вучняў (3—4 ст ), Яфрэма Сірына. Каля 640 горад захоплены арабамі (гл. Арабскія заваяванні), пазней вернуты Візантыі. У час 1-га крыжовага паходу заваяваны Готфрыдам Бульёнскім, y 1098— 1144 цэнтр графства Эдэса, падпарадкаванага Іерусалімскаму каралеўству. У 1144 захоплены туркамі-сельджукамі, зруйнаваны (адбылася масавая разня жыхароў), што стала падставай 2-га крыжовага паходу. У 1637 далучаны да Асманскай імперыі, атрьмаў назву У. У 1893— 94 тут адбыліся пагромы арм. насельніцгва. Н.К.Мазоўка (гісторыя). У Р Ы Д З ІН , у р а ц ы л р ы б а з і д , яуклеазід, як і мае ў сабе ў як асц і асдовы урацыл. Уваходзіць y рыбануклеінавыя кіслоты жывых арганізмаў. У Р Ы Ц К А Е , вёска ў Гомельскім р-де, д а скры ж авадл і аўтадарог Гомель— Ж лобін і У варавічы — Пры бар. Да 1929 даз. Ваўковіцкі Крупец. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 13 км на 3 ад Гомеля, 8 км ад чыг. ст. Пры бар. 2697 ж., 826 двароў (2002). С ярэд дяя і муз. школы, Д ом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторы я, алтэка, аддз. сувязі. Ц арква св. Багародзіцы. П ом д ік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайду.

258

УРЭАЗА

УРЭЛЗА, ф ерм ент класа гідралаз, які каталізуе гідралітычнае расш чапленне мачавіны да вуглякіслага газу і аміяку. Удзельнічае ў абмене пуры наў y некат. відаў жывёл. У Р Э М ІЯ (ад грэч. uron мача + haim a кроў), паталагічны стан аўтаінтаксікацыі арганізма азоцісты мі прадуісгамі абмену рэчы ваў; асн. праява вострай і хранічнай нырачнай недастатковасці. Абумоўлена паруш эннем ф ункцы і ны рак. Суправаджаецца абменны мі і гарманальны мі паруш энням і, ды страф іяй ткан ак і ды сф ункцы яй усіх органаў і сістэм. П ры чы ны У.: траўмы са значнай стратай крыві, камяні ны рак і мочавыдзяляльны х шляхоў, пухліны і інід. П рыкметы: слабасць, моцны сверб скуры, адутлаватасць твару, м оташ насць і інш. Л ячэнне залеж ы ць ад пры чы н і ступені расстройстваў інш . органаў і сістэм (дыета, карэкцы я водна-салявой і кіслотна-ш чолачнай раўнавагі і інш.); пры неабходнасці — гемадыяліз, лерасадка ныркі. А.У.Строцкі. У Р Э Н Г 0 Й С К А Е РА Д О В ІШ Ч А нафта газакандэнсатнае радовіш ча ў Расіі, на П н Ц ю м енскай вобл. Уваходзіць y Заходне-Сібірскую нафтагазаносную правінцыю. А дкрыта ў 1966, распрацоўваецца з 1968. П аклады н а глыб. 1,1— 3,1 км. П ачатковы я запасы больш за 5 трлн. m j . Газ метанавы . Цэнтр — г. Новы У рэнгой. Газаправод У рэнгой— П ам ары — Ужгарад— Зах. Еўропа. УРЭТА Н А ВЫ Я ЭЛ А СТА М É P Ы , п о ліурэтанавыя эластамеры, палімерны я м атэры ялы н а аснове поліурэтанаў, якія захоўваю ць вы сокаэласты чны я ўласцівасці ва ўсім ды япазоне т -р іх эксплуатацы і. В ы значаю цда выклю чна вы сокай зносаўстойлівасцю , м асла-, бенза-, атм асф ера- і рады яцы йнаўстойлівыя, газанепранікальныя; тэмп ер ату р н ы д ы я п а зо н эк с п л у а та ц ы і ад -40 д а 140 °С. Ахрымліваюць узаемадзеяннем ды- і поліізацыянатаў (гл. Ізацыянаты) з бі- і поліфунхцыян. алігаэфірамі, што маюць канцавыя гідраксільныя групы (напр., узаемадзеяннем талуілендыізацыянату з дыэтыленгліхольадылінатам). Выкарыстоўваюць для вырабу абцасаў і падэшваў для абутку, масіўных шын, дэталей горна-абагачальнага абсталявання, штучнай скуры, ушчыльняльніхаў і інш. Літ.. Гл. да арт. Каўчукі сінтзтычныя. А.І.Валожын. У Р Э Т Р Ы Т , запаленн е м очаспускальнага канала (урэтры). Асн. ўзбуджальнікі: стафілакокі, кіш эчная палачка, ганакокі, тры хаманады і інш. Адрозніваюць інфекц неспецыфічныя (бахтэрыяльныя, вірусныя, міхатычныя. хламідыйныя, урэанлазменныя і інш.) і слецыфічныя (ганарэйныя, трыхаманадныя і інш.); неінфехц. (траўматычньш, алергічныя, абменныя і інш.). Бывае востры і хранічны; y залежнасці ад пашыранасці па мочаспускальным канале — пярэдні, задні, татальны. Прыкметы: боль, смыленне, сверб, выдзялен-

ні э мочаспускальнага канала, частае мочаспусханне. Прыводзіць да архіту, бясплоднасці, прастатыту. Лячэнне хамбінаванае, нахіраванае на ліквідацыю прычыны У., запалення і яго наступстваў. А.У.Строцкі. УРЙЎСКІ Міхаіл Сцяпанавіч (12.2.1871, с. Галубава П ск о ў ск ай вобл., Расія — 29.5.1929), расій ск і ф ізікахім ік. Ч л кар. A H С С С Р (1929). С конч ы ў П ецярб ургскі у н -т (1896), дзе і працаваў (з 1913 праф .), адначасова ў 1924— 27 y камісіі Гал. палаты мер і вагаў. Навук. працы па тэрм ады нам іды раствораў. Устанавіў законы , якія паказваю дь залеж насць саставу пары раствору ад цеплаты в ы л ар эд д я яго кам ланентаў і т-ры (законы У.; 1911). П рэм ія імя У .І.Л еніна 1929. Те:. Работы по теорнн растворов. М.; Л., 1953. У Р 5 ц К А -Н А Л ІБ0 Ц К А Е Ш К Л О , мастацкія вырабы са ш кла, створаны я ла Урэцкай шкляной мануфактуры і Н алібоцкай шкляной мануфактуры ў 1-й лал.

18 ст. — 1860-я г. П ераваж на гэта лосуд з каляровага, бясколернага і малочнага ш кла і хрусталю (келіхі, бакалы , кіліш кі, наборы для наліткаў, збаны , бутлі, бутлікі, лляш кі, кварты, лосуд y форме булавы, усечанага конуса, цю льлан а і інш .), a таксам а лю страны я насцен ны я рэфлеісгары, ж ыраддолі, свечачнікі, кандэлябры , дробная пласты ка для аздобы вырабаў, ф л акод ы дл я ларфумерыі, алтэч ны лосуд. Вырабы аздаблялі ір ан ен н ем («у бры льянт», «у карпаву луску», «у ласкі»), іравіроўкай, гарэльеф най разьбой, разм алёўкай ш іацідай, золатам, серабром і фарбамі, упры гожвалі накладд ы м і медальёнамі. Гравіраваньм кам пазіцы і 1-й лал. 18 ст. — геральды чны я і ф ігуратыўныя, лартрэтны я вы явы каралёў і асоб к н яжацкіх родаў, y сярэдзіне 18— 19 ст. — дадлісы фалькл. харакгару, геам. і расл. арнамедт, букеты кветак, вінаградная лаза, сельскія і арх. пейзаж ы , вы явы жывёл, міфалагічных і ж анрава-бы т. сцэн. Л іт Я н і ц к а я М.М. Беларускае мастацкае шкло (XVI—XVIII стст.). Мн., 1977; Я е ж. Беларускае мастацкае шкло, XIX — пачатак XX ст. Мн., 1984; B u c z k o w s k i К.

Dawne szkla artystyczne w Polsce. Krakow.

1958. М.М.Яніцкая. УРЭЦКАЯ

Ш КЛЯНАЯ

М А НУФ АК-

ТУРА. Існавала ў 1737— 1846 y мяст. Урэчча Бабруйскага лав. (цялер гар. ласёлак Л ю банскага р -д а М інскай вобл.). Адна з лерш ы х мануфактур на Беларусі. Засн. Г аднай Радзівіл. Н алачатку даз. лю стэркавай мадуфактурай. У 1823 лрацавалі 132 рабочы я. В ы лускала ліставое (аконнае) ш кло, хрусталёвыя лю стры , свечачнікі, лю стэркі, ж ы рандолі, кан дэлябры, лю стралы я н а сц ен д ы я рэф лектары, лосуд, дробную пласты чную аздобу для посуду і лю страў з хрусталю, каляровага і бясколсрнага ш кла. У 1841 — 44 лрацавалі 2 гуты: ла вы тв-сці л ю страў (3 лечы ) і ліставога ш кла і посуду (6 лечаў), цэх па вы рабе каф лі. П ра-

дукцы я вы значалася вы сою мі маст. якасцям і. Кіравалі мануфактурай Т .Ш эрбер (1741— 65), які ўкараніў y вы тв-сць узоры ф ранц., багемскіх і англ. лю стэркаў, І.М алевіч (1804— 09). П рацавалі ды насты і мясц. майстроў Кахановічаў, Дубіцкіх, Бялькевічаў, Галубовічаў. Вырабы У.ш.м. зберагаю цца ў Д зярж . гіст. музеі (М асква), Эрмітажы (С .-П ец ярбург), М узеі этлаграф іі і маст. лрам -сц і (г. Л ьвоў,'У краіна), Нац. музеях К ракава і В арш авы (П ольш ча). Літ:. Я н і ц к а я М.М Беларускае мастацкае шкло (XVI—XVIII стст.). Мн., 1977; Я е ж. Беларусхае мастацкае шкло, XIX — пачатак XX ст. Мн., 1984. М.М.Яніцкая.

Да арт. Урэцкая шкляная мануфактура: 1 — жырандоль, сярэдзіна 18 ст.; 2 — келіх, 1750—70; 3 — люстэрка, сярэдзіна 18 ст.; 4 — бутліх, 2-я пал. 18 ст.

У Р Й Ц К І С П ІР Т А В Ы З А В 0 Д Засн. ў 1830 я к вілакурны з-д y мяст. Урэчча Бабруйскага лав. (ц ял ер гар. ласёлак Л ю банскага р -н а М інскай вобл.). Меў вадзяны рухавік, даравы кацёл, 4 лечы, горан, 2 кубьі, 3 чалы . Н а ім лрацавала 7 чал., вы раблялася 7400 вёдраў спірту за год. У 1847 для з-да пабудаваны 2-павярховы будынак. Завод неаднаразова рэкадструяваўся. У 1982— 98 уведзена ў эксллуатацы ю новае сліртасховішча, лоўдасцю рэкадструявады рэктыфікац ы йд ы цэх, часткова брадзільны; уста-

ноўлены брагарэкты ф ікацы йная ўстаноўка, 4 брадзільныя чаны , ш то дазваляе атры мліваць са збож ж а спірт вы сокай якасці («Экстра», «Люкс»), Асн. прадукцыя (2002) — спірт-рэкты ф ікат; спадарожная — вуглякіслы газ і брага.

3 200) У.с.з. y складзе вы тв.-гандл. рэсп. унітарнага прадпры емства «М інск Крышталь» на правах філіяла. УР& ЧНІК, род кветкавы х раслін, тое, што рдзест. УР&ЧЧА, гарадскі пасёлак y Л ю банскім р-не М інскай вобл., на р. Бярозаўка. За 24 км на П н З ад г. Л ю бань, 177 км ад Мінска; чыг. ст. на лініі Баран авічы — Асіповічы, аўтадарогамі злучана са Слуцкам, Л ю банню , С тары м і Дарогамі.

3,6 -ТЫС. ж. (2002).

дабельская «рэспубліка»). Схоплены польск. акупантам і і закатаваны . М. С. Сташкевіч.

у с а й ___________________ 259

УСÂ, рака ў Д зярж ы нскім і У здзенскім р-нах М інскай вобл., правы пры ток р. Н ёман. Даўж. 115 км , пл. вадазбору 1345 км 2. П ачы наецца за 800 м на 3 ад в. Ш ы ш кі Д зярж ы нскага р -н а , цячэ па паўд. схілах М інскага ўзв. і Стаўбцоўскай раўніне, вусце за 500 м на У ад в. П ад’ельнікі У здзенскага р-на. Асн. прытокі: В язенская, Рапуса, У здзянка (злева), П ератуць (справа). Д алін а звілістая, y верхн яй ч. V -падобн ая (шыр.

300— 500 м), ніж эй трапецападобная,

нім ц ячэнн і трапецападобная, шыр.

0,8— 1 k m , y Стаўбцоўскім р-н е каля в. Д раздоўш чы на паш ы раецца да 1,5 км, каля в. П ільн іца звуж аецца да 200 м. Схілы спадзісты я або сярэдне стромкія, выш. 10— 15 м. П ой м а ў верхнім і ніжнім ц яч энн і двухбаковая (шыр. 100— 200 м), y вярхоўі і ў межах Ш убіна-Н ём анскага канала забалочаная, куп’істая, на астатнім працягу роўная, сухая, перасечана ручаямі і меліярац. каналамі. Рэчы ш ча (ш ы р. 8— 10 м) на працягу 20

В ядо м а з 1635, к а л і ў м а ё н т к у У. С л у ц к а га к н я ств а В К Л а д к р ы т а л ю с т э р к а в а я м а н у ф а к -

тура, на базе якой дзейнічала Урэцкая шкляная мануфактура. Належала Алелькавічам, Радзівілам, y 18— 19 ст. Вітгенштэйнам. У 18 ст. ва У. царква св. Мікалая, касцёл, сінагога.

3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка ў Горкаўскай вол. Бабруйскага пав. 3 1830 y маёнтку працаваў бровар з паравым катлом і вадзяным рухавіхом, y 1841 — 2 мануфактуры па вьггв-сці люстэркаў, шклянога посуду і ліставога шкла, на месцц якіх y канцы 19 ст. адкрыты керамічныя майстэрні. У 1886 — 595 ж., 60 двароў. У пач. 20 ст. ва У. нар. вучылішча, царк.-прыходская школа, паштовае адцз., аптэка, пажарная дружына. У 1915 пабудавана чыг. станцыя на лініі Асіповічы—Слуцк. 3 1924 мястэчка Слуцкага р-на, з 27.9.1938 гар. пасёлак. У 1939 — 5,6 тыс. ж. 3 28.6.1941 да 30.6.1944 акупіравана ням. фашысгамі, дзейнічала падп. патрыяг. група. У жн. 1943 акупанты расстралялі 25 сем’яў удзельнікаў падп. групы. 3 25.12.1962 y Любанскім р-не. Прадуюць Урэцкі спіртзавы завод, з-д с.-г. прылад, прадпры емства «Другасмег», хлебазавод; 2 сярэднія ш колы, 3 дашкольныя ўстановы , 3 б-кі, Д ом культуры; бальніца, аптэка, 2 аддз. сувязі. Брацйая магіла парты зан, магілы ахвяр фаш ызму. П ом н ік землякам, што загінулі ў Вял. Айч. вайну. Н.М.Сіняк. УС Барыс Назаравіч (5.2.1929, г. Карлаўка Палтаўскай вобл., У краіна — 19.2.1997), бел. ж ы вапісец. С кончы ў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1960). Творы адметныя вы разнасцю ж ы вапіснай мовы. У сюжэтных палотнах зн ачнае месца займаюць ваен.-патры ят. тэм а, прац. будні: «Знайш лі таварыш а» (1960), «Думы салдата» (1965), «Кастрычнік» (1970), «Хвіліна маўчання» (1979), «Родныя далі» (1981), «Дарога вайны» (1984), «Клятва» (1985). Аўтар партрэтаў Я.Купалы (1983), нацю рмортаў і інш. Л. Ф. Салавей. УС М аксім Ф ілімонавіч (?, в. Грабінка Акцябрскага р -н а Гомельскай вобл. — студз. 1920), адзін з кіраўнікоў партыз. руху на Беларусі ў час яе акупацыі герм. і польск. войскамі. Вучыўся ў Камуніст. ун-це імя С вярдлова (1919). У 1-ю сусв. вайну на ф ронц е, вёў рэв. прапаганду сярод еалдат. У час ням. акупацыі 1918 чл. Рудабельскага падраённага к-та РКП(б). У 1919 адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. атрада (гл. ў арт. Ру-

паш ы раецца да 2 км. Схілы сярэдн е стромкія і спадзісты я, выш . 20— 30 м y вярхоўі, да вусця паніж аю цца да 6 м. П ойма двухбаковая, роўная, лугавая, ш ыр. 200—-600 м, н іж эй упадзення р. У здзянка 1— 2 км, забалочаная, парэзана стары цамі і асуш альны мі каналамі. Рэчы ш ча звілістае і м оцназвілістае, y вярхоўі на працягу 5,5 к м каналізаванае. Ш ы р. ракі 7 — 10 м, берагі стромкія і абры вісты я, y вярхоўі забалочаны я, y вьггоку і сярэднім ц яч эн н і м есцам і абвалаваныя. Ледастаў ад сярэдзіны снеж. да сярэдзіны сакавіка. Веснавы ледаход 4— 6 сут. Н а веснавое разводдзе пры падае 45% гадавога сцёку. С ярэднегадавы расход вады ў вусці 6,3 м3/с . Вы кары стоўваецца я к водапры ём нік меліярац. С ІС Т Э М . А.А. Макарэвіч. УСА, рака ў Валож ы нскім і Стаўбцоўскім р-нах М інскай вобл. і Н авагрудскім р-н е Гродзенскай вобл., правы пры ток р. Н ёман. Даўж. 75 км, пл. вадазбору 665 к м 2. У сярэдн ім ц яч эн н і наз. канал Ш убіна, y ніж нім — канал Ш убіна-Н ём анскі. П ачы наецца за 1 км на У ад в. Т аўканы Валож ы нскага р-на, цячэ па паўд.-зах. схілах М інскага ўзв., В ерхнянём анскай нізіне, Н алібоцкай пушчы, упадае ў р. Н ём ан за 2 к м на ПнУ ад г.п. Л ю бча Н аваірудскага р-на. Асн. прытокі: Ш ура, канал К ам енка (злева), Бы страя, Зам ян ка (справа). Даліна парэзана ярам і і лагчы нам і, y верх-

к м перад вусцем каналізаванае. Ледастаў ад ліст. — снеж. да сак.— красавіка. Н а перы яд веснавога разводдзя прыпадае 45% гадавога сцёку. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 5 м3/с . Выкарыстоўваецца я к водапры ём нік меліярац. сістэм. Н а вадазборы У. біял. заказнік Налібоцкі. А.А.Макарэвіч. УСА, рака ў Ч эрвен ьскім і Бярэзінскім р-нах М інскай вобл., правы пры ток р. Б ярэзін а (бас. р. Д н япро). Даўж. 55 км, пл. вадазбору 549 км 2. Выцякае з воз. Дзікае, цячэ ў межах Ц энтральнабярэзін ск ай раўніны , упадае ў р. Бярэзіна за 1,5 км на У ад в. Я кш ы цы Бярэзінскага р-на. Асн. прытокі: Карпілаўка, Бусль (злева), Ганутка, Д абры да Ссправа). Даліна ў вярхоўі невы разная, y сярэдняй і ніж няй ч. трапенападобная, шыр. да 1,5— 2 км. П ой м а двухбаковая, шыр. да 200 м, на асобны х участках да 1 км. РэчЫшча каналізаванае ў верхнім і ніжнім ц ячэнн і, ш ыр. да 8 м. Берагі сярэдне стром кія і стромкія, выш. ад 0,3 да 1,2 м. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 3,3 м 3/с , на перы яд веснавога разводдзя пры падае 52% гадавога с-цёку. УСАЛ, X y с е й (Houssay) Бернарда Альберта (10.4.1887, Буэнас-А йрэс — 21.9.1971), аргенцінскі вучоны ў галіне фізіялогіі. Чл. А ргенцінскай нац. акадэміі меды цы ны , Нац. АН Буэнас-Айрэса. Д -р н. (1910), праф. (1912). Скончыў

260

УСАКІНСКІ

ун-т Буэнас-Айрэса (1907). 3 1915 y Ін-це бактэрыялогіі, з 1919 ва ун-це БуэнасАйрэса. Навук. працы па вы вучэнні дзейнасці эн дакры нн ы х залоз. Адкрыў ролю гармонаў гіпофіза ў рэгуляцы і вугляводнага абмену, развіцці цукр. ды ябету. Нобелеўская прэмія 1947 (з К .Ф Коры і Г.Т .К оры ). В.Ф.Ермакоў.

Б .А .У с а й

В .М .У с а ў .

УСАКІНСКІ М Е М А РЫ Я Л ЬН Ы К 0 М П Л ЕК С , філіял Клічаўскага краязнаўчага м узеялесу. Адкрыты 9.5Л985 за 500 м на П нУ ад в. У сакіна Клічаўскага р -н а М агілёўскай вобл., якая ў Вял. Айч. вайну бы ла дэнтрам базіравання кіраўніцгва Клічаўскай партызанскай зоны. Пл. 10 к м 2 (2002). С кладаецца (скульпт. А .К алніньш ) з мемар. зн ака ў гонар М агілёўскага падгі. абком а К П (б )Б і штаба ваеннааператы ўнай грулы партыз. злучэнняў, брацкіх могілак са Сцян ой П ам яц і з ім ёнам і 400 загінуўш ых сав. воінаў і парты зан, парты з. лагера (ж ылы я і ш табны я зям лянкі, хлебапякарн я, друкарня, калодзеж -ж уравель, кухня, медпункт), пом ніка «Расколатая хата» ў пам яць зніш чаны х акупантамі ў жн. 1942 разам з жыхарамі і неадродж аных пасля вайны вёсак Вязень і Сялец. Літ.: Памяць. Гіст.-дак. хроніка Клічаўскага р-на. Мн., 1995. Л.А.Ачыновіч.

3 1962 y Бел. т-ры імя Я .К оласа, y 1966— 76 y Гомельскім абл. драм. т-ры .

3 1979 y К ем ераўскім драм. т-ры (Расія). В ы канаўца драм. і характарньіх роляў. Ёй уласцівы спалучэнне зн еш няга і ўнутр. м алю нка ролі, пран ікн ен н е ў псіхалогію вобразаў, я р к і сцэн. тэм перамент. С ярод роляў y т-ры імя Я .К оласа: М аш а («П ад адны м небам» А.М аўзона), А нда («Ветрык, вей!» Я .Райніса), Рэгана («К ароль Лір» У .Ш экспіра); y Гомельскім т-ры: Т адцяна («Амазонкі» А .Д зялендзіка), Н аташ а («Тры сястры» А .Чэхава), Д аш ачка («Залатая карэта» Л .Л явонава), Т ам ара («Сітуацыя» В.Розава). А.А.Лабовіч. УСАНАУ С яргей А ляксандравіч (н.

14.5.1948, в. Ільідо Валадарскага р-н а Н іж агародскай вобл., Расія), бел. біяхімік. Д -р хім. н. (1990). С кончы ў БДУ (1973). 3 1973 y Ін -ц е біяарган. хіміі Нац. АН Беларусі. У 1993— 95 i 1997— 2001 y ЗШ А . Навук. працы па біяарган. хіміі і малекулярнай біялогіі. Атрымаў рэкам бін ан тн ы я ф орм ы цытахрому Р450. Тв.\ С а й т - н а п р а в л е н н ы й м у т а г е н е з ц н т о х р о м а А5 в н с с л е д о в а ш ш его в зан м о д ей ст в м я с ц н т о х р о м а м м Р 4 5 0 ( р а з а м з М .У .Ч у д а е в ы м , А А Г іл е п а м ) / / Б н о х н м н я . 2001. Т. 6 6 , вьш .

6; P r o b in g th e in te ra c tio n o f c y to c h ro m e P 4 5 0 sc c (C Y P 1 1 A 1 ) w ith a d re n o d o x in : e v a lu a ti n g s i t e - d i r e c t e d m u t a t i o n s b y m o l e c u l a r m o d e lin g ( y с а а ў т .) / / B io c h e m is tr y . 2 0 0 2 . V o l.

4 1 , № 26.

ЎСАЎ Віктар М іхайлавіч (21.12.1916, r. Н ікапаль, У краіда — 23.6.1941), удзельн ік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. С аю за (1965). С кончы ў Харкаўскае ваен. вучы ліш ча войск Н К Д Б (1940). У Чы рв. Арміі з 1936. Л ей тэдан т У. 22.6.1941 кіраваў боем паградічдікаў, якія 10 гадзін адбівалі атакі н ям .-ф аш . войск на заставе каля в. Вулька Драгунская Беластоцкай вобл. Загідуў y баі. У г. Гродна ям у пастаўлены дом н ік, в. Вулька Д рагунская ГродзенсКага р -н а перайм енавана ў в. Усава; яго імем дазвана таксам а лагранзастава на зах. граніцы.

Да арт.

У с а к ін с к і м е м а р ы я л ы іы к о м п л е к с

Помнік эагінуўшым жыхарам спаленых і неадроджаных вёсак Вязень і Сялец. УСАНАВА Л ю дміла М ікалаеўна (н.

5.4.1940, с. Барабаш Х асанскага р-н а П ры м орскага краю , Расія), бел. і расійская актры са. Засл. арт. Беларусі (1976). Скончьш а Бел. тэатр.-маст. ін-т (1962).

УСАЎ Іван Н есцеравіч (13.10.1921, в. А сяродак А сіповіцкага р -н а М агілёўскай вобл. — 19.1.1994), бел. вучоны ў галіне педыятрыі. Д -р мед. н. (1965), праф. (1467). Засл. дз. нав. Беларусі

(1981). Засл. работнік аховы здароўя Беларусі (1991). С кодчы ў М інскі мед. ід-т (1951), дзе і лрацаваў (з 1967 заг. кафедры). А дначасова ў 1968— 71 гал. дзіцячы неф ролаг Беларусі. Навук. працы па даследаванні м ікраэлем елтаў y кры ві нованароджаны х, механізма развіцця хвароб н ы рак і іх лячэн н і, сладчы ннай схільнасці да хвароб y дзяцей. Дзярж. прэмія Беларусі 1984.

Te.: С п у т н н к п е д н а т р а . М н . , 1 9 7 6 ; Р а х н т y д е т е й . М н ., 1 9 8 0 ( р а э а м з З . А .С т а н к е в іч ) ; С п р а в о ч н н к у ч а с т к о в о г о п е д н а т р а . М н . , 1991 ( у с а а ў т ).

УСА Ч0Ў Аляксандр Фёдараніч (23.11.1907, М асква — 22.11.1949), бел. харавы дырыжор. Засл. арт. Беларусі (1942). С кончы ў М аск. муз. тэхнікум імя Кастр. рэвалю цы і (1930), вучыўся ў М аско'ўскай кансерваторы і. Кіраваў армейскімі хар. аматарскімі калектывамі.

3 1938 маст. кіраўлік і ды ры ж ор арганізаванага ім А нсамбля л есн і і тадца БВА. Яму ўласцівы музы кальдасць, тонкі густ, ім кн ен не да чы сціні хар. гучання. Аўгар ваенн а-латры ят. песедь, y т.л. «П есні пра Даватара», «П есді пра Бялова», апрац овак бел. нар. песень для ансамбля. Б.С.Смольскі. У С А Ч 0Ў Ю ры й Уладзіміравіч (н.

9 10.1957, г. Д ан ец к Растоўскай вобл., Расія), расійскі касманаўт. Герой Рас. Ф едэрацыі (1994). Л ётчы к-касманаўт Рас. Ф едэрацы і (1994). С кодчы ў Маскоўскі авіяц. ін-т (1985). 3 1985 y ракетна-касм . карпарацы і «Энергія» імя С .П .К аралёва. А дначасова з 1989 y Ц энтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю .А.Гагарына. Здзейсніў 4 палёты ў складзе экілаж аў касм. караблёў (К К ) і арбітальных станцы й (AC): 8.1 — 9.7.1994 — л а К К «Саюз ТМ -18» i АС «Мір» і 21.2— 2.9.1996 — на К К «Саюз Т М -23» i АС «Мір» (як борт-інжы нер), 19— 29.5.2000 — на К К «Атлантыс» (ЗШ А ; я к спецы яліст па праграме зборкі М іж нар. касм. станцы і), 8.3— 22.8.2001 — н а К К «Дыскаверы» і Міжнар. касм. станцы і (як камандзір 2-й асд. экспеды цы і). У космасе правёў 552,93 сут. У. С.Ларыёнаў. УСАЯ, возера ва Уш ацкім р -д е Віцебскай вобл., y бас. р. Дзіва, за 28 км на У ад г.л. Уш ачы. П л. 0,32 км 2, даўж.

960 м, дайб. ш ыр. 460 м, найб. глыбіня 9 м, даўж. берагавой лініі 2,8 км, пл. вадазбору 1,5 км 2. Катлавіна эварзійнага тылу. Схілы в ы і і і . 8— 10 м, лад лесам, н а П н і П д — да 5 м, разарады я. Берагі вы сокія, лясч ад ы я, на 3 зліваю дца са схіламі. У цэнтры возера востраў. Дно вы слана гліністы м ілам. Зарастае да глыб. 1,7 м, ш ы ры ня паласы надводнай расліндасц і да 10 м. Упадае ручай і злучана ручаём з воз. Крывое. УСАЯ, вёска ў Дуброўскім с /с Уш ацкага р -н а Віцебскай вобл. За 28 км на У ад г.п. Уш ачы. 32 ж., 23 двары (2002). В я д о м а з 16 с т . я к м а ё м а с ц ь С а в іч а ў і Е с ьм а н а ў y П о л а ц к і м в а я в . В К Л . У 1 5 5 2 в а У . 17 д ы м о ў в о л ь н ы х с я л я н і 4 д ы м ы , я к ія н алеж алі ц а р к в е с в . С п а с а . 3 1563 ц э н т р У с а й с к а й вол.

3 1662 у л а д а н н е в о з н а г а Л е в а ш к е в і ч а . У 19 ст. в ё с к а — ц э н т р м а ё н т к а ў Л е п е л ь с к і м п а в У 1808 п а б у д а в а н а П а к р о ў с к а я ц а р к в а , y 1 8 6 4 адкрьгга н а р . в у ч ы л іш ч а , м е ў с я х л е б а з а п а с н ы м ага зін , ш т о г о д а д б ы в а л іс я 2 к і р м а ш ы . У 1878 с я л о — ц э н т р в о л а с ц і , у л а д а н н е п а м е ш ч ы ц ы Г.С ом іхххчавай. У ' 1 8 8 6 — 3 1 2 ж ., 41 дво р , в а л а с н о е п р а ў л е н н е ; y 1905 — 4 2 8 ж . , 60 д в ар о ў . 3 1924 ц э н т р У с а й с к а г а с / с Ульскага раёна, y 1925 — 4 9 8 ж ., 109 д в а р о ў . 3 1 9 3 1 ва У ш а ц к ім р - н е . 3 1938 y В і ц е б с к а й в о б л . У Вял. А й ч . в а й н у ў 1943 н я м . ф а ш ы с т ы с п а л іл і в ёску і за г у б іл і 4 6 ж . 3 1 9 5 4 y Д у б р о ў с к і м с / с . П о м н ік а х в я р а м ф а ш ы з м у . В.В.Віталёва.

УСВЕЙКА,

Усвіж-Бук, Альш а н к а , рака ў Т алачы нскім і Чаш ніцкім р-нах Відебскай вобл., правы прыток р. Ула (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 116 км, пл. вадазбору 708 км 5. Пачынаецца за 400 м на У ад в. Курчэўская Усвейка Т алачы нскага р-н а. Ц ячэ па Аршанскім узв. і Ч аш ніцкай раўніне, вусце за 2 км на ПдУ ад г. Ч аш нікі. Асн. прыток — Ч арвінка (справа). Даліна трапецападобная, ш ыр. ў верхнім цячэнні да 300 м, найб. 1— 1,5 км, схілы сярэдне стромкія, выш . 10— 20 м. Пойма двухбаковая (ш ы р. 200— 300 м), y ніжнім цячэнні зліваецца з балотамі. Рэчышча ў сярэднім і ніж нім цячэнні звілістае і моцназвілістае, y ніж нім цячэнні на працягу 28 км каналізаванае; шыр. 2— 5 м, y сярэдн ім і ніж нім цячэнні 6— 10 м, y вусці да 28 м. Берагі стромкія, выш. 2— 4 м, месцамі 8— 10 м. Ледастаў ад сярэдзіны снеж . да канца сакавіка. Разводдзе з 3-й дэкады сак. да 3-й дэкады мая. Н а перы яд веснавога разводдзя прыпадае 68% гадавога сцёку. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 4,5 м3/с. Выкарыстоўваецца я к водапры ёмнік меліярац. вод.

УСВЕЧЧА, возера ў Расонскім р -н е Віцебскай вобл., y бас. р. Н іш ча, за 17 км на ІІнУ ад г.п. Расоны . Пл. 4,2 км 2, даўж. каля 3 км, найб. ш ыр. 2,1 км, найб. глыб. 3,8 м, даўж. берагавой лініі 8.2 км, пл. вадазбору 22,8 к м 2. Катлавіна падпруднага тыпу. Схілы выш. да 10 м (на ПдУ да 20 м), пясчаны я, параслі лесам, участкамі на У і 3 разараны я. На Пд да возера пры мы кае забалочаная нізіна. Пойма ш ыр. 20— 100 м, забалочаная. Берагі нізкія, пясчаны я, пад хмызняком, участкамі забалочаны я. Востраў пл. 2 га. Дно да глыб. 1 м пясчанае, ніжэй выслана апясчанены м ілам і сапрапелем. Зарастае ўздоўж берагоў да глыб.

1,5 м, шыр. паласы расліннасці 10— 200 м. Упадаюць 3 ручаі, вы цякае ручай le ­ noл.

УСВЕЯ, возера ва У ш адкім р-н е Віцебскай вобл., y бас. р. Зах. Дзвіна, за 28 км на ПнУ ад г.п. Ушачы. Пл. каля 2,4 км2, даўж. 3,4 км, найб. ш ыр. 960 м, найб. глыб. 1,9 м, даўж. берагавой лініі 8.2 км, пл. вадазбору 32,3 км 2. Катлавіна рэшткавага тыпу. Схілы выш. 11— 18 м, разараныя, да возера абрываю цца ўступам выш. 4— 6 м. П ойма ш ыр. да 20 м, затарфаваная, укрыта хмы зняком. Берагі нізкія, забалочанЫя, на У месцамі пясчаныя, на 3 тарфяністы я. Д но

ўкры та сапрапелем , месцамі вузкая п ры бярэж н ая паласа апясчанены х адкладаў. Зарастае да глыб. 0,9 м. Упадаю ць 2 ручаі, пратокай злучана з Зах. Д звіной. У С В ІЖ -БУ К , адна з назваў р. Усвейка. «У СВІЖ -БУ К», вы творчае рэспубліканскае унітарнае торф апрадпры ем ства ў в. У свіж -Бук Т алачы нскага р -н а Віцебскай вобл. П рацуе з 1961 на базе радовішча торф у У свіж -Бук. Асн. прадукцы я (2002): ф рэзерны і паліўны торф , тарф ян ы я бры кеты , кам посты для сельскай гаспадаркі. УСВЯЧА, рака ў П скоўскай вобл. Расіі і Віцебскай вобл. Беларусі, правы пры ток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 100 к м (у межах Беларусі 31 км ), пл. вадазбору 2340 км 2. Выцякае з воз. А рдосна каля в. Ш астакова У свяцкага р -н а П скоўскай вобл. Ц ячэ ў межах Гарадоцкага ўзв., праз азёры С арочы на і У свяцкае. Вусце за 3 км на ПнУ ад г.п. Сураж Відебскага р-на. Асн. пры токі на Беларусі — А ўсянка і Рудня (справа). Д аліна трапецападобная, ш ыр. ад 50 м да 3 км, пераваж ная ш ыр. 300—-800 м. Схілы на вял. працягу спадзісты я, вы ш . 5— 10 м, радзей стромкія і абры вісты я, выш. да 30 м. Т рапляю цца выхады грунтавых вод. П ойма двухбаковая, часта чаргуецца па берагах, ш ыр. 200— 300 м, y вытокавай ч. 2,5 км. У разводдзе затапляецца на глыб. 1— 2 м, y вы сокае разводдзе да 4 м. Рэчы ш ча слабазвілістае і звілістае, неразгалінаванае, y сярэдн ім цячэнні трагшяюцца валуны. Берагі ў верхнім ц яч эн н і нізкія, спадзісты я, месцамі зліваю цца з забалочанай пой м ай, y ніжнім — сярэдне стромкія, м есцамі абры вістыя. Ледастаў ад к ан ц а ліст. да кан ца сак. (болы н за 130 сут). П рацягласць веснавога разводдзя да 65 сут, на гэты перы яд пры падае 62% гадавога сцёку. Л етняя м еж ань настае ў пач. чэрв., часам перарьіваецца даж дж авы мі паводкамі. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 15,9 м3/с . У. — водапры ём н ік меліярац. СІСТЭМ.

А.А.Макарэвіч.

УСЕАІ ЎЛЬНА Е. тое, што Агульнае. УСЕАГЎЛЬНАЕ

А БА В Я ЗК 0В А Е

НА-

ВУЧАНН Е, сістэма дзярж . м ерапры ем стваў па забесп ячэн ні д зяц ей пэўнага ўзросту ш кольны м навучаннем па ўстаноўленых праграмах. Ддя аж ы дцяўленн я У.а.н. неабходна ўстанаўленне абавязковасці навучання і стварэнне ўмоў, якія рэальна забяспечвалі б магчы масць навучання ў ш коле: бясплатнасць навучанн я, наяўнасц ь неабходнай колькасці ш кол і настаўнікаў, забесп ячэн не вучняў навуч. пры ладамі, вы кладанне на родн ай мове, дакладны ўлік дзяцей, ш то падлягаю ць навучанню , стварэнне сеткі спец. ш код для дзяцей, якія маю ць фіз. недахопы ці разумова адсталы я. Законы аб У.а.н. ўведзены ў больш асці краін: y ЗШ А (у розных дггатах) y 1852— 1900, y В ялікабры таніі ў 1880, y

УСЕАГУЛЬНАЕ___________ 261 Ф ранцы і ў 1881— 82. У С С С Р У.а.н. дэкларавана «Гіалажэннем аб Адзінай працоўнай ш коле РС Ф С Р» ад 16.10.1918. У Б С С Р усеаг. пачатковае навучанне ўведзена ў 1926/27 навуч. г. пастановай С Н К і Прэзіды ума ЦВК Б С С Р ад 7.4.1926. У 1931/32 навуч. г. перш ы м кан цэн трам ш кол (1— 4 групы) ахош іена 97% усіх дзяцей ва ўзросце 8— 11 гадоў. У гарадах, рабочых пасёлках і ф абр.-заводскіх раёнах У.а.н. ў аб’ём е сямігодкі ўведзена ў 1931/32 навуч. г., на тэр. ўсёй рэспублікі (Пастанова С Н К Б С С Р ад 2.8.1932) — y 1932/33 навуч. г. 3 уз’ядн ан н ем Беларусі ў 1939 y зах. абласцях увядзенне У .а.н. пачалося разам са стварэннем сав. ш кольнай сістэмы. У гады Вял. Айч. вайны для ўсіх дзяцей (акрамя яўрэйскіх) акупац. ўлады на тэр. ген. акругі Беларусь уводзілі абавязковае ш кольнае навучанне, за адмову наведваць ш колы на бацькоў і вучняў накладваліся розныя спагнанні, аднак рэалізаваць на практы цы У .а.н. акупантам не ўдалося. Д а сярэдзіны 1950-х г. У .а.н. ф акты чна ўведзена за курс 7-гадовай ш колы . П аводле Пастановы Вярх. Савета С С С Р «Аб умацаванні сувязі ш колы з ж ы ццём і аб далейш ы м развіцці сістэмы народнай адукацьіі ў СССР» (1958) 7-гадовы я ш колы пераўтвораны ў 8-гадовыя; на іх базе аж ы ццяўлялася ўсеаг. абавязковая няпоўная сярэдн яя адукацыя. П аш ы ралася і сетхса сярэдніх ш кол. У 1970-я г. пачаўся пераход да ўсеаг. сярэдн яй адукацых. 3 2 -й пал. 1990-х г. y Рэспубліцы Беларусь вядзецца рэф орм а школы, яісая павінна перабудаваць яе працу ў адпаведнасці з патрабаванням і часу: мян яец ц а структура ш колы , уводзіцца ш ы рокая ды ф ер эн ц ы яц ы я навучашхя І.М.Раманава. У СЕАГЎЛ ЬНА Е ВЬІБА РЧА Е I1PÂBA, кансты туцы йны пры н ц ы п выбарчай сістэмы ў больш асці сучасны х дзяржаў, як і азначае наданне акты ўнага выбарчага права ўсім паўналетнім дзеяздолыхым грамадзянам краіны , a таксам а пасіўнага вы барчага права ўсім грамадзянам, яхсія адлавядаю ць дадатковы м цэнзам выбарчым. Выбарчае права з ’яўляецца ўсеагульным, калі ян о не абмежавана як ім -н . чы нам — на падставе маёмхіснага становіш ча, сац. адрозненняў, расы, н ацы янальнасц і або рэлігіі. У Рэспубліцы Беларусь п ры нц ы п У.в.п. замацаваны ў К ансты туцы і краіны і Выбарчы м кодэксе. В ы клю чэнне з У.в.п. складаю ць грамадзяне, пры знаны я судом недзеяздольны мі, асобы, яісія ўтры мліваю цца даводле прыгавору суда ў месцах пазбаўлення волі. У галасаванні не п ры м аю ць удзелу асобы, y адносінах да яхсіх y парадку, лрадугледжаным кры м ін .-працэсуальны м заканадаўствам, вы брана м ера стры мання — утры м ан н е пад вартай. Ю.Я. Стельеў.

262

УСЕАГУЛЬНАЯ

УСЕАГЎЛЬНА Я Д Э К Л А Р А Ц Ы Я П РА В 0 Ў ЧАЛАВЕКА, між народны акг па правах чалавека універсальнага характару. П ры нята Г енеральнай А самблеяй ААН 10.12.1948. Складаецца з прэамбулы і 30 артыкулаў, y якіх утіершыню ў гісторыі чалаведтва і міжнар. адносін абвеш чана кола асн. грамадзянскіх, паліт., сац .-экан ам . і культ. правоў і свабод чалавека. С я р о д а с а б іс т ы х , э л е м е н т а р н ы х г р а м а д з я н ^ с к іх п р а в о ў а б в е ш ч а н а п р а в а н а ж ы ц ц ё , с в а б о д у і а с а б іс т у ю н е д а т ы к а л ь н а с ц ь . А з н а ч а н а , ш т о н і х г о н е п а в і н е н у т р ы м л ів а ц ц а ў р а б с т в е , з а н я в о л е н ь ш с т а н о в іш ч ы , п а д в я р г а ц ц а к а т а в а н н я м , ад во л ьн ам у ар ы ш ту , затр ы м ан н ю або вы гн ан н ю . К о ж н ы ч ал авек м ае п р ав а н а н ед а т ы к а л ь н а с ц ь а с а б іс т а г а і с я м е й н а г а ж ы ц д я , ж ы л л я , т а й н у п е р а п іс к і, н а а б а р о н у г о д н а с ц і і р э п у г а ц ы і, п р а в а н а а б а р о н у н е п р а д у з я г ь ш с у д о м ( а р т . 3 — 1 1 ). Ш ы р о к а п р а д с т а ў л е н ы п а л іт . п р а в ы : с в а б о д а п е р а к а н а н н я ў , с у м л е н н я , м ір н ы х с х о д а ў і а с а ц ы я ц ы й , н а к і р а в а н н е с в а ё й к р а і н а й , в ы б а р ч ы я п р а в ы , с в а б о д а гіер ам я ш ч э н н я , п р ав а п ры ту л ку , грам адзян ства, валоданн я м аём асцю , п рава ўступаць y ш лю б і з а с н о ў в а ц ь с я м ’ю б е з а б м е ж а в а н н я ў (а р г .

12— 2 1 ). П а п р а п а н о в е С С С Р y д э к л а р а ц ы ю ў к л ю ч а н ы п р а в ы : н а п р а ц у , н а с п р а в я д л ів а е і задавальняю чае ў зн агарод ж ан н е, роўную ап лату за роўную п рац у, н а ствар эн н е п р аф са ю з а ў (а р т . 2 3 ) , н а а д п а ч ы н а к , н а с а ц . з а б е с п я ч э н н е і а с о б у ю а х о в у м а ц я р ы н с т в а і д з я ц ін с т в а (ар т. 24 і 2 5 ), н а а д у к а ц ы ю і ў д зе л y к у л ь т . ж ы ц ц і ( а р т . 2 6 , 2 7 ).

На аснове дэкларацы і пры нята каля 50 ш матбаковых дагавораў па правах чалавека, y т.л. М іж нар. паісг аб грамадзянскіх і паліт. правах і М іж нар. пакг аб эканам ., сац. і культ. правах, ухваленых Ген. А самблеяй ААН 16.12.1966 (гл. Пакты аб правах чалавека). Д экларацы я не з ’яўляецца між нар. дагаворам, аднак ш ы рокае распаўсю дж анне атры мала думка, ш то ян а набы ла абавязковую сілу. П алаж энні дэкларацы і зн айшлі адбітак y канстьгтуцыях многіх краін свету, y т.л. ў Кансты туцыі РэслубліК І Беларусь. Ю.Я. Савельеў. УСЕАГЎЛЬНАЯ

1ІРА Ц 0Ў Н А Я

ПА-

В ІН Н А С Ц Ь, м ерапры емствы сав. улады па абавязковы м пры цягненні да працы ўсіх працаздольны х грамадзян сав. Расіі, якія праводзіліся ў 1918— 20. М ела на мэце забесп ячэн не рабочай сілай патрэб гаспадаркі і абароны ва ўмовах грамадз. вайны і інтэрвенцы і; цесна звязана з паліты кай «ваеннага камунізму». У.п.п. абвеш чана ў Д экларацы і правоў працоўнага і эксплуатуемага народа (студз. 1918), дэкрэтам С Н К РС Ф С Р ад 5.10.1918 уведзена для прадстаўнікоў буржуазіі, К одэксам законаў аб працы ад 10.12.1918 — дл я ўсяго працаздольнага насельліцтва. Д экрэты С Н К ад 12.4.1919 і 27.4.1920 забаранялі самавольны пераход н а інш ую працу і сурова каралі за прагулы. П аводле дэк рэта СНК. ад 29.1.1920 «Аб парадку ўсеагульнай працоўнай павіннасці» ствараліся Гал. (старш ы ня Ф .Э.Дзярж ынскі) і мясц. к-ты па правядзенні У .п.п., усё працаздольнае насельнідтва, незалеж на

ад пастаяннай работы , пры цягвалася да вы канання розны х прац. заданняў. 3 увядзеннем новай эканамічнай палітыкі У.п.п. спы ніла дзеянне. Н а тэр. Беларусі скасавана ў 1922. УСЕАГЎЛЬНАЯ СТАЧКА НА П О Ў Д Н І РА СІІ 1903, масавая стачка ў л іп .— ж ніўні 1903, y як ой удзельнічалі каля 200 тыс. рабочых Закаўказзя і Украіны; перш ая стачка рас. рабочых, як ая вы йш ла за м ясц. рам кі і ахапіла буйны эканам . рэгіён. Адбы валася ва ўмовах эканам . крызісу, як і зн ачна пагорш ы ў становіш ча рабочых. П ачалася 14.7.1903 з забастоўкі рабочы х Баку, адбы валася пад кіраўнідтвам к-таў РС Д РП . Рабочы я патрабавалі ўвядзення 8-гадзіннага рабочага дня, п авы ш эн ня зарплаты і інш. Стачкі спалучаліся з міты нгамі і дэм анстрацы ям і, на якіх разам з эканам. патрабаванням і абвяш чаліся паліт. лозунгі: «Далоў самадзяржаўе!», «Хай ж ыве дэм акраты чн ая рэслубліка!». М асавы я забастоўкі рабочы х адбы ліся ў многіх інш. рэгіёнах Расійскай імперыі, y т.л. н а Беларусі. Рабочы я вы ступленні 1903, якія ў зн ачнай ступені насілі паліт. харакгар, сталі пралогам да рэвалю цыі 1905— 07 y Расіі. УСЕАГЎЛЬНА Я С Ў В Я ЗЬ З ’ЯЎ, гл. ў арт. Сувязь. У С Е А ГЎ Л ЬН Ы Я Ў Р Й Й С К І Р А Б 0 Ч Ы САЮ З У Л ІТ В Е , П 0 Л Ы П Ч Ы , РА СІІ, гл. Бунд. УСЕА Д ЗШ СТВА , ф іласоф скае паняцце, як ое харакгары зуе цэласнасць і арганічнае адзінства універсальнага сусветнага бы цця, узаем апранікненне і раздзельнасць яго састаўны х элементаў, іх тоеснасць адзін аднаму і цэламу пры захаванні як асн ай спец ы ф ічнасці і індывідуальнасці. У гісторыі філасоф іі ідэя У. зн айш ла адлю страванне ў неаплатанізме, хры сц. платанізме, рэліг.-м істы чных дактры нах (кабала, тэасоф ія, антрапасоф ія), ням. класічнай філасоф іі (Г.Гегель, Ф .Ш элінг). Н айб. поўнае выяўленне ідэя У. атрымаЛа ў рус. «філасоф іі У.» ў 19— 20 ст. Засн авальнік «філасоф іі У > — У.С. Салаўёў', яе развівалі С.М.Трубяцкой, Я.М.Трубяцкой, ГТАФларэнсй, С.Л.Франк. Л.П.Карсавін, С.М.Булгакаў, М .А .Лоскі і інш. П анядц е У. ў «філасофіі У.» мае найперш анталагічны змест, але закранае і гнасеалагічны я, эты чны я, сацы ялагічны я, антрапалагічны я і інш . аспекты . П ры распрацоўцы вучэння пра У. Салаўёў імкнуўся да стварэн н я цэласнага светапогляду; y аснову анталогіі ён паклаў пры нц ы п станоўчага У., пад як ім разумеў адзінства састаўны х элем ентаў бы цц я ў Абсалюце. Існ аван н е рэальнай м нож насці рэчаў і іх р а з’ядн ан асц ь ён тлумачыў унутр. ды ялекты кай Абсалю тнага-Звыш існага. П ад адзінствам элем ен таў бы цця Салаўёў разумеў дыялекдычна супярэчлівае ўзаемадэеянне мноства сіл і тэндэнцы й, дзе гал. роля належ ы ць факларам інтэграцы і: Сусв. душ ы , С аф іі і

Богачалавецтву. У аснове гнасеалагічнага абгрунгавання «філасофіі У > — ідэя існ авання 2 ты паў ведаў і адпаведных ім ты паў бы цця: абстрактны х лагічных ведаў y выглядзе паняцдяў, суджэнняў і інш . (у анталагічны м плане ім адпавядае прадм етная рэальнасць) і «жывых ведаў» (у анталагічны м плане ім адпавядае сапраўднае бы ццё, звышрэальнасць). К алі абстрактны я веды жорстка падпарадкоўваю цца законам логікі, то «жывыя веды» характары зую цца аліццём суб’екта п азн ан н я з аб’ектам, адкры тасцю і незаверш анасцю . «Філасоф ія У.» я к самаст. кірунак развівалася да сярэдзіны 20 ст.; яе ідэі пра сутнасць сусв. бы цця, пра ўзаем адзеянне духоўнага і м атэры яльнага пачаткаў паўплывалі на далей ш ае развідцё рас. філасофіі. Літ. : З е н ь к о в с к н й В.В. Нсторня русской фнлософня. Т. 1—2. Л., 1991; Га йд е н к о П.П. Дналектнка «теокосмяческого всеедмнства» / / Ндеалнстнческая дналектака в XX столетнл. М., 1987; Х о р у ж я й С.С. После перерыва. Пута русской фнлософяя. СПб., 1994. В.І.Боўш. «У СЕБЕЛА РЎ СКА Е

А Б’ЯДНАННЕ

М А С ТА К 0Ў », творчая арганізацыя, як ая існавала ў 1927— 32 і мела на мэце згуртаванне маст. сіл Беларусі, распрацоўку пы танн яў развіцця бел. выяўл. мастацтва, садзейнічала арганізацыі маст. вы ставак, студый і інш. Гал. знач эн н е надавала рэв. тэматы цы , адлюстраванню пераўтварэнняў нар. гаспадаркі, хараства родн ай прыроды. Мела аддзяленні ў М інску [А.Астаповіч, Г.Віер, А.Г'рубэ (старш ы ня), В.Дваракоўскі, М .Дучыц, А .К асцялянсхі, Я.Круі-ер, А .М ільчы н, П .М рачкоўская, М.Станюта (сакратар), А .Ты чына], філіялы ў Віцебску (В.Волкаў, Д .К ом ар, У.Хрусталёў, М .Э ндэ), Гомелі (Г.Галубкіна, Б.Звінагродскі, С.Каўроўскі, М.Тарасікаў), М агілёве (Р.П архом енка, Ф.Пархоменка), М аскве (М .Аксельрод, І.Ахрэмчы к, В.Руцай, А.Салавейчы к, Р.Семаш кевіч, М .Ф іліповіч, А.Ш аўчэнка і інш .), Л енінградзе (А.Ьулычоў, З.Міры нгоф, М .С ляпян, Г.Ш ульц). Літ.'. О р л о в a М.А. Нскусство Советской Белоруссня. М., 1960. П.М.Герасімовіч. УСЕБЕЛА РЎСКА Я

ФЕДЭРАЦЫЯ

ІІІС Ь М Е Н Н ІК А Ў I ПАЭТАЎ. Існавала з сакавіка 1927 да 1928 я к спроба ажыцдявіць сфармуляваную ў крас. 1926 М .Чаротам і М .Зарэц кім ідэю срварэння ў Б С С Р адзінай творчай арганізацыі. Ініцы ятар стварэння — Ц.Гартны. На агульным сходзе пісьм ендікаў выбрана арганізац. бюро з прадстаўнікоў усіх літ. аб’ядн анн яў і груповак для вылрацоўкі лраграмы і статута. У бюро ўвайш і Ц.Гартны, М .Чарот, З.Бядуля, А.Сянкевіч, М .І'ольдберг, В.Арш адскі, Вансоўскі. Я ло склікала сходы лісьменнікаў, наладжвала інтэрнац. літ. вечары. Аднак стварыць Усебел. пісьм енніцкі саюз не ўдалося, і ф едэрацы я спы ніла дзейнасць. К.Р.Хромчанка.

УСЕБЕЛАРЎСКІ З ’Е ЗД 1917, П е р шы У с е б е л а р у с к і кангрэс, першы ў гісторыі агульнанацы янальны прадстаўнічы ф орум бел. народа. Адбыўся 5— 18(18— 31).12.1917 y М інску. Скліканы Вялікай беларускай радай (ВБР) і Беларускім абласным камітэтам (БАК) для вшначэння дзярж.-паліт. і нац.-культ. статуса Беларусі ва ўмовах паскоранага Кастрычніцкай рэвалюцыяй 1917 працэсу распаду Рас. дзяржавы і перад пагрозай страты зах. часткі Беларусі (акупіравана Германіяй y 1915) y вы падку аж ьіццяўлення ініцыіраванага бальш авікам і выхаду Расіі з 1-й сусв. вайны . У рабоце з’езда ўдзельнічалі 1872 дэлегаты , y т л .

1167 з правам раш аю чага і 705 з правам дарадчага голасу. Каля 2/3 дэлегатаў накіраваны цывільнымі арг-цы ям і, больш за 1/3 — вайскоўцамі. Арганізац. кіраўніцтва з ’ездам аж ы ццяўляў прэзіды ум на чале з С.А .Рак-М іхайлоўскім [да 14(27).12.1917], поты м з І.М .С ерадой. Для аператыўнага разгляду паліт. пы танняў была сф арміравана Рада старэйшын з’езда (Рада з’езда) y складзе прэзідыума і прадстаўнікоў ад розны х груп дэлегатаў (усяго каля 60 чал.). Пераваж ная большасць з ’езда бы ла захоплена садыяліст. ідэяй (у ты м або інш. варыянде), галасы асобных лібералаў патаналі ў хоры радыкалаў і сацы ялістаў, a кансервагыўныя погляды пракгы чн а не выявіліся. З ’езд разгледзеў ш ы рокі слектр найважнейш ых праблем ж ы цця тагачаснага бел. грамадства. П адыходы з’езда да эканам. і сац.-культ. праблем неслі на сабе адбітак сацы яліст. пры хільнасцей больш асці дэлегатаў. У рэзалюцыях секцый і камісій гучала ідэя сац. справядлівасці, сцвярдж алася неабходнасць забяспечы ць роўнасць паміж індывідамі, групамі насельнііггва і цэлымі народамі. Прадугледжвалася арганізацыя нар. кантролю над вы творчасцю і гандлем, устанаўленне 8-гадэіннага рабочага дня ў прам -сц і і сельскай гаспадарцы. Асн. пры нцы пам агр. рэф ормы меркавалася бязвы платная перадача ўсёй зямлі ў рукі працоўнага сялянства. Прапаноўвалася ўвесці ўсеаг. бясплатную адукацыю, заснаваць Бел. ун-т, пашырыць сетку тэхн. навуч. устаноў. Адзначаючы немэтазгоднасць карды нальнай ломкі моўнай сітуацыі ў Беларусі, што вызначалася м оцны м і пазіцы ямі рус. мовы як аф іцы йнай, дэлегаты выказваліся за спры янне развіццю бел. літ. мовы і павы ш энне яе грамадскага статуса. Гарантыю вы канання сваіх пастаноў з ’езд бачыў y неадкладнай арганізацыі бел. войска. На з ’ездзе разгарнуліся вострыя дэбаты наконт выбару адтымальнай формы самавызначэння: прадстаўнікі ВБР прапаноўвалі абвясцдц, Беларусь раўнапраўнай рэспублікай y складзе агульнарас. федэрацыі народаў і краёў, a лідэры БАК лічылі такую нрагіанову занадта радыкальнай і небяспечнай. У выпрацаванай Радай з ’езда кампраміснай формуле арганізацыі ўлады гаварылася: «Замацоўваючы сваё права на самавызначэнне, абвешчанае Расійскай рэвалюцыяй, і сцвярджаючы дэмакратычны

рэспубліканскі лад y межах Беларускай зямлі, для выратавання роднага краю і засцярогі яго ад падзелу і адрыву ад Расійскай дэмакратычнай федэратыўнай рэспублікі, 1-ы Усебеларускі з ’езд пастанаўляе: неадкладна ўтварыць са складу з ’езда орган краёвай улады ў асобе Усебеларускага Савета сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў, які часова становідца на чале кіравання краем, уступаючы ў д зел а в ы я зн о с ін ы з ц э н тр а л ьн ай уладай, адказнай перад Саветам рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў». Гэта фарм улёўка ўклю чала матыў Бел. рэспублікі, але н ай м ен н я такога не ўтрымлівала і бы ла аднагалосн а ўхвалена д эл егатам і. У себел. С авету сял., салдацкіх і рабочы х дэпутатаў даручалася забяспечы ць найхутчэйшае скліканне Бел. У станоўчага сходу, каб к ан чаткова зам ац авац ь л егіты м н ы характар сам авы з н а ч э н н я Б еларусі і ствары ц ь п астаян н ы я органы ўлады . С ф арм уляваная з ’ездам к ан ц эп ц ы я дэм акр. ш ляху да бел. дзярж аўнасці не адпавядала імк н е н н ям балы павікоў Зах. фронту ўстанавіць сваю м анаполію на ўладу ў Беларусі. К ансалідац ы я з ’езда азначала правал балы давіцкай такты кі н а яго раскол. У вы ніку п а загадзе Савета Народных Камісараў Заходняй вобласці і фронту з ’езд y ноч на 18(31).12.1917 быў разагнаны ўзбр. салдатамі. Гэта сілавая акц ы я абарвала найб. паўнавартасны ішіях пабудовы бел. дзярж аўнасці, але не перап ы н іла працэс нац,дзярж . сам асц вярдж эння беларусаў. Рад а з ’езда і сф арм іраваны ёй 21.12.1917 (3.1.1918) Выканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з ’езда перайш лі на нелегальнае становіш ча. Пасля эвакуады і з М інска ў лю т. 1918 бальш авікоў на аснове гэтых органаў былі ўтвораны паліт. струкгуры Беларускай Народнай Рэспублікі. Літ:. К р у т а л е в н ч В . А Р о ж д е н м е Б е л о р у с с к о й С о в е тс к о й Р е с п у б л л к л : (Н а п у т а к п ровозглаш ен м ю республнкн. О кгябрь 1 9 1 7 — д е к а б р ь 1 9 1 8 г .) . М н . , 1 9 7 5 ; С т а ш к е в н ч Н .С . П р н г о в о р р е в о л ю ц н н : К р у ш е іш е а н т а с о в . д в м ж е н н я в Б е л о р у с с ш і. 1917— 1925. М н ., 19 8 5 ; М г н а т е н к о Н .М . О к тябрьская револю ц ня a сам ооп ределен не Б ел о р у с с ю і. М н ., 19 9 2 ; Е з а в і т а ў К . П е р ш ы У с е б е л а р у с к і к а н г р э с / / Б е л . м ін у ў ш ч ы н а .

1 9 9 3 . № 1; У с е б е л а р у с к і з ’е з д 1 9 1 7 г.: с в е д ч а н н е с у ч а с н ік а / / Б е л . г іс т . ч а с о л . 1993. № 1— 4 ; К р а ў ц о ў М . Р а з г о н ( У с п а м ін ) / / С п а д ч ы н а . 1 9 9 6 . № 1; А .Н . [ Г а р у н А .]. Б е л а р у с к і к а н г р э с : (М а т э р ы я л ы і д а к .) / / Р о д н а е с л о в а . 1 9 9 7 . № 8; А р х ів ы Б е л а р у с к а й Н а р о д н а й Р э с п у б л і к і . T . 1, к н . 1. В іл ь н я ; Н ь ю - Е р к ; М н .; П р а г а , 1 9 9 8 ; P y д о в і ч С . Ч а с в ы б а р у : П р а б л . с а м а в ы з н а ч э н н я Б е л а р у с і ў 1 9 1 7 г. М н ., 2 0 0 0 ; С к а л а б а н В. У себ ел ар у ск і з ’е з д 1 9 1 7 г.: л е р с п е к т ы в ь і в ы в у ч з н н я / / B ia lo r u s ld e z e s z y t y h is to r y c z n e . B ia ly s to k . 2 0 0 1 . С.С.Рудовіч. № 15.

У С Е БЕ Л А РЎ С К ІЯ

АРХІЎНА-АРХЕА-

Г Р А Ф ІЧ Н Ы Я К А Н Ф Е Р Й Н Ц Ы І Адбываюцца з 1924 y М інску (некат. маю ць ю білейны харакгар; y 1930— 50-я г. замест к ан ф ерэн ц ы й праводзіліся нарады архіўных работнікаў). У кан ф ерэнцы ях удзельнічаюць супрацоўнікі архіўных

УСЕБЕЛАРУСКІЯ_________ 263 органаў і ўстаноў, прадстаўнікі акад. ін-таў гуманітарнага профілю, музеяў, бібліятэк, ВНУ, вы д-ваў Беларусі (з 1990-х г. і замежных краін). Н а іх абмяркоўваю цца 'тэарэты ка-м етады чны я і пракгы чны я пы танні па праблемах архівазнаўства, археаграфіі, архіўнай справы і інш. спецьіяльны х гіст. дысцыплін. Справаздачы і інфарм. наведамленні нра вынікі іх дзейнасці рэгулярна змяілчаю цца ў рэсп. перы яды чны м друку, спецы ялізаваны х архіўна-археагр. часопісах і бю летэнях Расіі, П ольш чы , Украіны і Беларусі (з 1999). М атэрыялы некат. к ан ф ерэн ц ы й надрукаваны асобны мі вы даннямі. Першая Усебеларуская к а н ф е р э н ц ы я архіўных раб о т н і к а ў адбы лася 12— 15.5.1924 y сувязі з рэарганізацы яй архіўнай справы ў БС С Р . У дзельнічала каля 30 чал. Другая кан ф ерэнцы я архіўных работнікаў БССР адбьшася 19— 24.12.1927. Н а ёй разгледж аны дзейн асць і чарговы я задачы дзярж. архіўных устаноў Беларусі, ухвален а іх рэарганізацы я. П ры сутнічалі 23 дэлегаты. Н аступны я кан ф ерэн ц ы і і нарады, якія склікаліся на Беларусі, не мелі паслядоўнай нумарацыі. У с е б е ларуская нарада архіўн ы х р а б о т н і к а ў адбы лася 22— 24.4.1937. П ры свечана вы нікам Пленума Ц К В К П (б) (23.2— 5.3.1937), y духу таго часу адзначы ла «засмечанасць» бел. архіваў т.зв. ворагамі народа, існаванне «шкодных» тэоры й y архіўнай справе і інш. П ры сутнічала 37 чал. Н а в у к о вая канф ерэнцы я па архівазнаўстве і крыніцаз н а ў с т в е ў Б е л а р у с і адбылася 13— 14.6.1968. П ры свечана 50-годдзю сав. архіўнага будаўніцтва. Удзельнічала больш за 200 чал. Н а в у к о в а я кан ф ерэнцы я архіўных у с т а н о ў Б е л а р у с і , пры свечаная 100-годдзю з д н я нарад ж эння У .ІЛ е н іна, адбы лася 3.4.1970. Н а в у к о в а я кан ф ерэнцы я па праблемах в ы д а н н я г іс т а р ы ч н ы х крыніц і развіцця археаграфіі ў Б С С Р адбы лася 12— 13.10.1976. М і ж н а р о д н а я навyк о в a - т эaр э т ы ч н aя канф ерэн ц ы я «Архівазнаўства, крыніцазнаўства, гістарыяграфія Беларусі: стан і перспектывы» адбы лася 1— 2.12.1993; удзельнічала больш за 70 чал. Навуковая канферэнцы я «М . М . У л а ш ч ы к і праблемы беларускай гістарыяграфіі, к р ы н і ц а з н а ў с т в а і а р х е а г р а ф і і (да 9 0 - х у г о д каў в у ч о н а г а ) » адбылася 14— 15.2.1996; удзельнічала больш за 50 чал. М іжнародная навуковая кан ф ерэнцы я «Замежная а р х і ў н а я б е л а р у с і к а » адбылася 25— 26.4.1996; удзельнічала больш за 70 чал. М і ж н а р о д н а я наву-

264

УСЕВАЛАД

к о вая к а н ф е р э н д ы я «Праблемы беларускай археаграфіі» адбылася 11— 12.3.1999. П ры свечана 175-годдзю выхаду 1-га бел. археаграфічнага зб. «Беларускі архіў стараж ы тных грамат». У яе рамках працаваў міжнар. семінар «Педагагічны я аспекты гістары чнай інфарматыкі». М іж народная навуковапракты чная канф ерэнцы я «Архівы Беларусі на рyбяжы X X —X X I с т .: г і с т о рыя, стан, перспектывы р a з в і ц ц я» адбылася 8— 9.2.2000. У яе рамках працаваў 2-і бел.-ф ранц. архіўны семінар, па вы ніках канф ерэнцы і пры няты рэкам ендацы і, надрукаваны я ў час. «Архівы і справаводства». Літ.: П е р в а я в с е б е л о р у с с к а я к о н ф е р е н ц н я а р х м в н ы х р а б о т н н к о в 1 2 — 15 м а я 1 9 2 4 г.: Д о х . н м а т е р н а л ы . М н ., 1999; В о п р о с ы ар х м в о в е д е н н я н н с т о ч н н к о в е д е н н я в Б С С Р . М н ., 1971; В о п р о с ы а р х е о г р а ф н н в Б С С Р : (М а т е р н ал ы науч. ко н ф . ар х л вн ы х у ч р еж д ен н й р есп у б л л к н ). М н ., 1980; А р х ів а зн а ў с т в а , к р ы н іц а з н а ў с т в а , г і с т а р ы я г р а ф і я Б е л а р у с і: с т а н і п е р с п е к т ы в ы : Т э з . М іж н а р . н а в у к .- т э а р э т ы ч . к а н ф . Ч . 1— 2. М н . , 1 9 9 3 ; М .М .У л а ш ч ы к і п р а б л е м ы б е л а р у с к а й г іс т а р ы я г р а ф іі, к р ы н іц а з н а ў с т в а і а р х е а г р а ф іі : ( д а 9 0 - х у т о д к а ў в у ч о н а г а ) ; М а т э р ы я л ы н а в у к . к а н ф . М н ., 1 997; З а м е ж н а я а р х і ў н а я б е л а р у с ік а : М а т э р ы я л ы м іж н а р . н а в у к . к а н ф . М н . , 1998.

М.Ф.Шумейка. УСЕВАЛАД, кн язь Герцыке — полацкага ўдзела ў Н іж нім П адзвінні ў 13 ст. Вёў актыўную барацьбу супраць кры жакоў. У 1203 зрабіў паход на Рыгу. У 1209 кры ж акі захапілі Герцыке і аддалі яго ў леннае валоданне У., аднак і пасл я гэтага У. не пераставаў змагацца супраць іх. У 1214 У. муж на абараняўся ад нападу кры ж акоў, якія імкнуліся захапідь Герцыке, і карыстаўся падтрымкай літоўцаў. Н екаторы час яш чэ валодаў горадам і часткай удзела. А пош ні раз упам інаецца ў 1225 я к васал рыжскага біскула Альберта. Літ. : Г е н р м х Л а т в л й с к м й . Х ро-

вял. кн. уладзімірскім. За ш матдзетнасц ь (8 сыноў, 4 дачкі) атрымаў мянуш ку Вял. Гняздо. Ваяваў з Чарнігавам, В олж ска-К ам скай Балгарыяй, полаўцам і і інш ., зн ачна паш ы ры ў межы Уладзімірскага княства, трымаў y зал еж насц і Ноўгарад. УСЕВАЛАД Г Л Ё БА В ІЧ , кн язь ізяслаўскі і стрэжаўскі ў 12 ст. С ы н м енскага кн. Глеба Усяславіча. К аля 1151 заняў прастол y Ізяслаўлі (Заслаўі). У час міжусобнай вайны паміж Рагвалодам Барысавічам і Расціславам Глебавічам за кн яжанне ў П олацку ў 1158 (паводле Іпацьеўскага летапісу ў 1159) У.Г. па патрабаванні Рагвалода (тады полацкага князя) пакінуў Ізяслаўль, як і не быў яго вотчынай, і атрымаў С трэж аў (магчы ма, сучасны С трэш ы н). ГВ.Штыхаў. УСЕВАЛДД ДАВЫДАВІЧ (? — 1.2.1142), перш ы гарадзенскі князь. У летапісах упамінаецца я к У севаладка (без ім я па бацьку). Яго лічаць сы н ам тураўскага і валы нскага кн. Давыда Ігаравіча, хаця ён м ог бы ць і сы н ам луцкага і берасцейскага кн. Яраслава Яраполчыча. Верагодна, валодаў Г ародняй з 1117, калі вял. кіеўскі кн. Уладзімір М анам ах выдаў за яго сваю дачку А гаф’ю. У 1127 паводле загаду вял. кіеўскага кн. М сціслава Уладзіміравіча ўдзельнічаў y вял. паходзе н а П олацкую зям лю , a ў 1131 — y паходзе М сціслава на Літву. Пасля яго смерці ў Гародні к няж ы лі яго сыны Барыс Усеваладавіч, Глеб Усеваладавіч і Мсціслаў Усеваладавіч. В. С.Пазднякоў.

УСЕВАЛАД ВАСІЛЬКА ВІЧ, полацкі к н язь y 12 ст. С ы н полацкага кн. Васількі Святаславіча. У памінаецца ў «Слове аб паходзе Ігаравым». Гісторык Э .М .Загарульскі атаясамлівае яго з Усеваладам, к нязем Герцыке. В.С.Пазднякоў.

УСЕВАЛАД ЯРА СЛ А ВІЧ (у хры ш чэнні Андрэй; 1030— 13.4.1093), вялікі князь кіеўскі [1077, 1078— 93]. С ы н Яраслава Мудрага і Інгігерды (Іры ны) — дачкі швед. караля Олафа, бацька Уладзіміра Манамаха. П асл я смерці бацькі (1054) валодаў П ераяславам , Растовам, Суздалем і Белавозерам, разам з братамі Ізяславам Яраславічам і Святаславам Яраславічам удзельнічаў y ваен. паходах супраць торкаў, полаўцаў і П олацкага княства, y Нямігскай бітве 1067. Пасля смерці брата Святаслава ў 1077 атрымаў y спадчы ну кіеўскі прастсш, але саступіў яго Ізяславу і стаў князем чарнігаўскім. П асля смерці Ізяслава (1078) вял. кн. кіеўскі. Беспаспяхова імкнуўся ўмацаваць адзінства Русі, велікакняж ацкую ўладу. Адзін з найб. адукаваных рус. князёў, ведаў 5 моў. 3 удзелам братоў склаў т.зв. Праўду Яраславічаў (гл. Руская Праўда).

УСЕВАЛАД ВЯЛІКАЕ Г Н Я З Д 0 (у хры ш чэнні Д з м і т р ы й ; 22.10.1154— 13.4.1212), вялікі к н язь кіеўскі [1173], уладзімірскі [1176— 1212]. С ы н Юрыя Далгарукага. У 1155— 62 к н язь растоўскі і суздальскі (з братам М іхаілам). У 1162 вы гнаны братам Андрэем Багалюбскім і выехаў y Візантыю. Д а 1168 вярнуўся на Русь, y 1173 двойчы княж ы ў y Кіеве. ГІасля забойства А ндрэя (1174) дапамог брату Міхаілу зан яц ь уладзімірскі прастол, пасля яго смерці (1176) сам стаў

У СЁЙ Н А Ў М ікаэль Алескеравіч (н.

19.4.1905, Баку), азербайдж анскі архітэкгар, гісторы к архітэктуры. А кад. АН А зербайдж ана (1945). Н ар. архітэктар С С С Р (1970). Вучыўся ў Азерб. політэхн. ін-це (1922— 29), вы кладаў y ім y 1930— 70. 3 1948 ды рэктар Ін-та архітэкгуры і мастацтва А зербайджана. Д а 1946 працаваў сумесна з С Дадаш авым. Асн. работы ў Баку: ком плекс будынкаў АН (1951— 66), Рэсп. публічная б-ка імя М А хундава (1960), станцы я метра-

н н к а Л м в о ш ш . 2 м з д . М .; Л ., 1 9 3 8 ; Е р м а л о в і ч М . С тар аж ы тн ая Б еларусь: П ол ац кі і н о в а г а р о д с к і п е р ы я д ы . М н . , 1990.

Г.В.Штыхаў.

палітэна імя Н .Н ары м анава (1967), гасцініцы «Азербайджан» (1969) і «Масква» (1978). Д зярж . прэм ія С С С Р 1941.

Te.: П а м я т н н к н а з е р б а й д ж а н с к о г о з о д ч е с т в а . М ., 1951; Н с т о р н я а р х л т е к т у р ы А зе р б а й д ж а н а . М . , 1 9 6 3 ( р а з а м з Л .Б р а т а н іш с ім , А С ал ам за д э).

У С Ё Л Ю Б , вёска ў Н авагрудскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Навагрудак— Ельня. Ц энтр сельсавета і калект. сял. гаспадаркі. За 15 км на Пн ад г. Н авагрудак, 160 км ад Гродна, 38 км ад чыг. ст. Н аваельня. 702 ж., 304 двары (2002). Л яснідтва, аўтазаправачн ая станцы я. С ярэд н яя ш кола, навучальна-вы тв. камбінат, Д ом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, ветлячэбніца, камбінат быт. абслугоўван ня, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і парты зан. П ом н ік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну: Ііомнікі архітэктуры: Уселюбскі касцёл, СвятаМ іхайлаўская царква (1848), Уселюбскі парк. У п е р ш ы н ю ў п а м ін а е ц ц а ў 1433 я к м аён так , я к і н а л е ж а ў А . Н е м ір о в іч у . У 1 -й п а л . 15 ст. з а с н а в а н ы к а с ц ё л . У 1 - й п а л . 16 с т . м а ё н т к а м с у м е с н а в а л о д а л і Н е м ір о в іч ы і іх р о д зіч ы Ш ч ь г г ы , п а з н е й — п о л а ц к і в а я в о д а С .С .Д а в о й н а . У , у в а х о д з іў y с к л а д Н о в а г а р о д с к а г а п а в . У 1 5 7 6 у д а в а Д а в о й н ы Б .С а л а м я р э ц к а я прадала м аён так М .Р а д з ів іл у Рудом у. У 1576— 1642 к а с ц ё л б ы ў п е р а р о б л е н ы ў кальв ін с к і зб о р . 3 1713 У . н а л е ж а ў А Н а в а с е л ь с к а м у , п а з н е й А М . П а ц е ю , г р а ф а м О ’Р у р к а м 3 1793 y Р а с . ім п е р ы і. 3 1861 — д э н т р во л асц і. У 1 8 8 6 — 7 3 0 ж ., 10 6 д в а р о ў , в а л а с н о е п р а ў л е н н е , 2 ц а р к в ы , 2 к а п л і ц ы , к а с ц ё л , сін а г о г а , 2 к р а м ы , 2 з а е з н ь і я д а м ы . У 1884 ва У п а б у д а в а н а ц а р к в а . У 1 8 9 7 — 1255 ж . 3 1921 y с к л а д з е П о л ь ш ч ы ў Н а в а г р у д с к ім пав.

3 1 9 3 9 y Б С С Р . 3 1 2 .1 0 .1 9 4 0 ц э н т р с е л ь с а в е т а .

В.Л. Насевіч. У С Е Л Ю Б С К І КАСЦ ЁЛ, п ом н ік архі тэктуры готы кі ў в. У селюб Навагрудскага р -н а Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1-й пал. 15 ст. па фундацы і Яна Н яміры — каню ш ага вял. кн. Вітаўта. Асн. аб’ём амаль квадратны ў плане, накры ты 2-схільны м дахам. Сцены ўзведзены ў тэхніцы гаты чнай муроўкі з гладкай цэглы н а вап нава-нясчанай рош чы не. Падмуркі складзены з неапрацаваных вял. і сярэдніх валуноў. Перш апачаткова бы ло 1-стаўповае збудаванне, з У закончанае прэсбітэрыем і гранёнай апсідай. У паўн. сцяне прэсбі-

Уселюбскі касцёл.

тэрыя быў уваход y сакры сты ю , перакрытую зорчатымі скл яп ен н ям і. С цены ўмацаваны контрфорсамі. Ін тэр ’еры асвятляліся аконны м і праём ам і спічастай формы. У тоўшчы сц ян ы вітыя ўсходы вялі на хоры і паддаш ак. Усх. і зах. ф асады завяршаліся ф рантонам і. Н ад уваходам — крыж, вы кладзены э перапаленай цэглы. У 2-й пал. 16 ст. скл ял ен ні ў касцёле абваліліся. У 1576— 1642 храм перароблены пад кальвінскі збор. Надбудаваны верх апсіды , асн. аб ’ём перакрыты драўлянай столлю , y прэсбітэрыі адноўлены скл ял ен н і. У 18— 19 ст. да гал. фасада пры будавана 3-ярусная вежа. У 1986 пажарам зн іш чаны завяршэнні вежы, дах і сістэм а перакры ццяў асн. аб’ёму, прэсбітэры я і паўн. сакрыстыі. У 1988 храм адрамантаваны .

Л. М.Кушнярэвіч. УСЕЛЮБСКІ ПАРК, п о м н ік садовагіаркавага мастацтва ў в. Уселю б Н аваірудскага р-на Гродзенскай вобл. Пл. 11 га. Складаецца з участкаў рэгулярнай (канец 18 ст.) і пейзаж най (к ан ед 19 — пач. 20 ст.) планіроўкі. Н а П нУ на ўзвышшы стаяў сядзібны дом (не захаваўся). На У ад яго бы ла рэгулярная ч. парку, на 3 — пейзаж ная з вял. лугам, вадаёмамі, дэкар. групамі і асобн ы м і дрэвамі. На беразе вял. ш тучнага вадаёма ў канцы 19 — пач. 20 ст. пастаўлены новы сядзібны дом, разбіты пладовы сад. Кампазіцыя парку засн. на кальцавых дарожках-маршрўтах. Растуць пераважна дрэвы мясц. парод, з экзотаў — арэх шэры, лістоўніца еўрапейская.

В.Р.Анціпаў. УСЁНКА Віктар С ямёнавіч (н.

24.6.1931, с. К арабалы к К устанайскай вобл., Казахстан), бел. вучоны ў галіне воднай гаспадаркі. Д -р тэхн. н. (1972), праф. (1982). С кончы ў М аскоўскі ін-т інжынераў воднай гаспадаркі (1954), БДУ (1965). 3 1958 y Бел. Н Д І меліярацыі і воднай гаспадаркі. 3 1961 y Ц энтр. НДІ комгаіекснага вы кары стання водных рэсурсаў (з 1983 нам. ды рэктара, y 1990—96 дырэкгар). 3 2001 y акц. т-ве «Белгархімлрам». Навук. працы па фільтрацыйным разліку водазаборны х свідравін, штучным папаўненні запасаў падземных вод. Распрацаваў асновы рэгіянальнай ацэнкі трансф арм ац ы і рачнога сцёку пры эксплуатацы і водазабораў падземных вод, удасканаліў тэоры ю руху падземных вод да дрэнаж у і водазаборных свідравін.

Te:. В о п р о с ы т е о р н н ф ш і ы р а ц ж ж н ы х р а с четов д р е н а ж н ы х н в о д о з а б о р н ы х с к в а ж н н . М ., 1968; Н с х у с с т в е н н о е в о с п о л н е н н е з а п а сов в н н ф н л ь т р а ц н о н н ы е в о д о з а б о р ы п о д зе м ііь к в о д . М н ., 197 2 ; М е л н о р а ц н я н в о д н о е хозяйство: С п р а в . Т . 7. С е л ь с х о х о з я й с т в е н ное в о д о с н а б ж е н м е . М . , 1 9 9 2 ( у с а а ў т .) .

Him:. Б н б л м о г р а ф н я п е ч а т н ы х р а б о т У с е н ко В .С . М н ., 2001.

УСЕРАСІЙСКАЯ

Н А Д ЗВ Ы Ч А Й Н А Я

КАМІСІЯ ПА Б А Р А Ц Ь Б Е 3 К О Н ГРРЭВА ЛКІЦЫ ЯЙ I Б А Н Д Ы Т Ь ІЗ М А М (ВЧК), орган дзярж. бяспекі ў Сав. дзяржаве ў 1917— 22, які спалучаў функцыі спецслужбы і праваахоўнага органа.

С творана па ініды яты ве У .І.Л еніна, паводле дэкрэта С Н К ад 7(20).12.1917 y сувязі з акты візацы яй анты савецкай контррэвалю цы і і кры м ін . злачы нйасці. В Ч К былі дадзены надзвы чайны я паўнамоцтвы . С тарш ы ня — Ф .Э Дзярж ынскі, інш . кіраўнікі — ГА.А тарбекаў, ВЭ.Кінгісеп, М.Я.Лаціс, В .Р.Мянжынскі, Я .Х .П етэрс, І.С .Уншліхт, М .С .У ры цкі, С .Е .Ш чукін і інш. У 1918 с т в о р а н ы м я с ц . о р г а н ы В Ч К — г у б ., п а в . ( д а с т у д з . 1 9 1 9 ), т р а н с п а р т н ы я , ф р а н т а в ы я і а р м е й с х і я Н а д з в ы ч а й н ы я к а м іс іі ( Ч К ) . Н а В Ч К у с к л а д а л і с я з а д а ч ы п а л іх в ід а ц ы і к о н т р р э в а л ю ц ы і, с а б а т а ж у , б а р а ц ь б е с у п р а ц ь с п е к у л я ц ы і, з л о ў ж ы в а н н я ў п а п а с а д з е і і н ш ., п е р а д а ч а в і н а в а т ы х с у д у В а е н .- р э в . т р ы бунала. У сувязі з у вяд зен н ем п астан о вай С Н К а д 5 .9 .1 9 1 8 п а л і т ы к і м а с а в а г а « ч ы р в о н а г а т э р о р у » В Ч К а т р ы м а л а к а р н ы я , y т .л . с у д о вьш , п р а в ы д л я яе аж ы ц ц я ў л е н н я . 3 п ал я п ш э н н е м с т а н о в іш ч а н а ф р а н т а х і ў н у т р ы х р а ін ы ў 1 9 1 9 в ы н я с е н н е п р ы г а в о р а ў п а ў с іх справах В Ч К зн о ў перададзен а тры буналам (а к р а м я к а р н ы х п р а в о ў н а т э р ., аб в еш чан ы х н а в а е н . с т а н о в іш ч ы , a т а к с а м а д л я с п ы н е н н я ўзб р . в ы с т у п л е н н я ў ). У гр ам ад э. в ай н у В Ч К в ы к р ы л а і л ік в ід а в а л а э с э р а ў с к ія i im a а н т ы с а в е ц к і я а р г - ц ы і («Саюз абароны радзімы і свабоды» , « С а ю з а б а р о н ы У с т а н о ў ч а г а с х о д у » і ін ш .) , в ы к р ы л а а н т ы с а в . з м о в ы (« Н а ц . д э н т р а » , " Т а к т ы ч н а і а ц э н т р а » і ін ш .) .

Н а Беларусі з лач. 1918 ствараліся мясц. надзвы чайдьія кам ісіі (Ч К ).

25.2.1918 створана Ч К Заходняй вобласці н а чале в В .І.Я ркіны м , 29.4.1918 — Віцебская губ. Ч К , y м аі — М агілёўская губ. Ч К , y м аі— вер. 1918 — А рш анская, Гарадоцкая, П олацкая, Рагачоўская, Л еп ельская, Б еш анковіц кая, Бы хаўская, М сціслаўская, Ж лобінская і інш . лав. Ч К . У ліст. 1918 органы В Ч К ліквідавалі ў М агілёве контррэв. арг-цыю С вятаполк-М ірскага і Эрастава, якая далам агала зброяй укр. гетману ГІ.П Скарападскаму. 3 удзелам органаў і атрадаў Ч К y ж н. 1918 разгромлены анты б алы давід кія л аўстанді ў Орш ы і С ян н е, вясн ой 1919 — y Гомелі, Рагачове, Карме, Горацкім пав.; y кадцы мая 1921 y Гомелі вы кры ты і ліквш аваны Зах. абл. к -т «Саюза абароны радзімы і свабоды» і падларадкаваны я яму губ., лав. к -ты і валасды я яч эй к і на тэр. Гомельскай, М агілёўскай, С м аледскай губ.; разгром лены атрады адты сав. лаўстанцаў. П аводле р аш эн н я IX з ’езда Саветаў ластановай В Ц В К ад 6.2.1922 В Ч К скасавада, створана Д зярж. паліт. ўпраўленде (ДГГУ) Наркамата ўнугр. спраў.

I. С.Барысаў. УСЕРАСШСКАЯ ІІАЛГГЫЧНАЯ СГАЧКА Ў К А С Т Р Ь ІЧ Н ІК У 1905, гл Кастрычніцкая ўсерасійская палітычная стачка 1905. УСЕРАСІЙСКІ ВЫСГАВАЧНЫ ЦЭНТР. С творан ы ў М аскв е ў 1991 да базе Выстаўкі д а ся га ел н я ў народнай гаспадаркі С С С Р , дзе дэм анстраваліся дасягнен н і прам -сц і, транспарту, сельскай гасладаркі, буд-ва, навукі і культуры рэспублік С С С Р . Асн. задачы У.в.ц.: садзейнічанне наладж ваддю сувязей л аміж таваравы творцамі і слаж ы ўцамі,

УСЕРАСІЙСКІ

265

рэсітублікамі, краям і і абласцямі; развідцё кірм аш ова-вы ставачнай дзейн асці; арганізацы я бірж авой, пасрэдніцкай і асветнай дзейнасці; навучанне спецы яліст^ў ва ўмовах ры начнай экан ом ікі і інш. усера сМ скі

д зя рж

Аў н ы

ін

-

СТЫ ТУ Т К ІН ЕМ А ТА І РА Ф ІІ імя С . Г е р а с і м а в а . Засн. ў 1919 y М аскве я к Д зярж кідаш кола, з 1922 Дзярж. м айстэрні кінамастацтва, з 1925 тэхнікум кінематаграфіі, з 1930 — ін-т (з 1934 — У сесаю зны ), з 1992 сучаслая назва. А р г а н і з а т а р ы і п е р ш ы я п е д а г о г і — У .Г а р д з і н , Л .К у л я ш о ў і ін ш . У р о з н ы я ч а с ы ў і н - ц е в ы к л а д а л і: С .Б а н д а р ч у к , А Б а т а л а ў , Г .В о л ч а к , Г е р а с і м а ў ( з 1 9 8 5 і н - т я г о і м я ) , А .3 г у р ь ш з і, І . І в а н о ў - В а н о , Р . К а р м е н , У .П у д о ў к ін , М .Р о м , І .С а ў ч а н к а , І .Т а л а н к ін , Э .Ц іс э , С .Э й з е н ш т э й н і ін ш . M a e ф - т ы : р э ж ы с ё р с к і , а к ц ё р с к і, с ц э н а р н а -к ін а з н а ў ч ы , к ін а а п е р а т а р с к і, м а с т . і э к а н а м .; д з ё н н у ю і з а в о ч н у ю ф о р м ы н а в у ч а н н я ; а с п ір а н т у р у ; б о л ь ш з а 2 0 х а ф е д р а ў , н .- д . с е к т а р , ш э р а г л а б а р а т о р ы й , н ав у ч . к ін а с т у д ы ю , ф іл ь м а т э к у , б -к у . С я р о д в ы п у с к н ік о ў : р э ж ы с ё р ы і а п е р а т а р ы А М і х а л к о ў К а н ч а л о ў с к і , Э .К л і м а ў , П .Л е б е ш а ў , М .М і х а л к о ў , К .М у р а т а в а , У .Н а х а б ц а ў , Э .Р а з а н а ў , І .С л а б н е в і ч , А Т а р к о ў с к і , В .Ю с а ў і і н ш . ; б е л . р э ж ы с ё р ы І .Д а б р а л ю б а ў , Д з . З а й ц а ў , М . П т а ш у к , В .Р у б і н ч ы к , Б . С ц я п а н а ў , В .Т у р а ў і ін ш .

У С Е РА С ІЙ С К І З ’Е ЗД БЕЖ А Н Ц А Ў 3 БЕЛ А РЎ СІ, з ’ е з д беларусаўб е ж а н ц а ў . Адбыўся 17— 21.7.1918 y М аскве. Пры сутнічала 227 дэлегатаў — лрадстаўнікоў ад беж анцаў з Беларусі, ш то жьш і ў Расіі. П арадак дня: слраваздача Бел. лац. камісары ята; беж анскае пы танне (даклады' з месцаў, матэры яльдая даламога, рээвакуацы я, ш кольлая слрава, пакры ццё страт ад вайны); лрадстаўнідтва Беларусі на будучай мірнай кан ф ерэн ц ы і народаў; сучасдае становіш ча; аб цэнтр. вы калаўчы м беж анскім к -ц е Беларусі. 19.7.1918 дэлегацьм з ’езда на чале з К Х.У сціловічам была пры нята У .І.Л едіды м. Кр:. П р о т о к о л ы , л о с т а н о в л е і ш я н м а т е р н а лы В сероссн й ского сьезда беж ен ц ев н з Б ел ор у с с я я в М о с к в е , 1 5 — 21 н ю л я 1 9 1 8 г. М ., 1918. У.У.Грамовіч.

У С Е РА С ІЙ С К І 3É M C K I CAIÔ3, гл. ў арт. Земскі саюз. У С Е РА С ІЙ С К І CAIÔ3 ГАРАД0Ў, агульнарасійская арг-цы я ліберальных лам еш чы каў і буржуазіі. Створаны 21— 22.8.1914 y М аскве да з ’ездзе грададачальнікаў з м этай далам огі ўраду ў вядзенн і вайны . Д зейнічаў y кантакце з Земскім саюзам, вы конваў аднолькавыя з ім ф ункц ы і (гл. Земска-гарадскі саюз). У С Е РА С ІЙ С К І СЯЛЯНСКІ САЮЗ, масавая арг-цы я сяляд y час рэвалюцыі 1905— 0 7 y Расіі (470 мясц. арг-цы й, кал я 200 тыс. членаў). Створалы ў жн.

1905 y М аскве, дзейдічаў лад кіраўніцтвам парты і сацыяяістаў-рэвалюцыянераў. Праграма ўключала патрабаванні

266 ____________УСЕРАСІЙСКІ нацы яналізацы і зямлі, склікан ня Устаноўчага сходу. Быў звязаны з П ецярб. саветам рабочых дэпутатаў, «П рацоўнай групай» y Д зярж. думе. Аднавіўся пасля Лют. рэвалю цы і 1917, яго кіраўніцтва падтры млівала Часовы ўрад. Распаўся пасля Кастр. рэвалю цы і 1917. У С Е РА С ІЙ С К І

ЦЭН ТРАЛЬНЫ

ВЫ -

КАНАЎЧЫ КА М ІТЙ Т (В Ц В К ), вы ш эйш ы заканадаўчы , распарадчы і кантралю ю чы орган дзярж. улады Рас. Сав. Ф едэраты ўнай С ацы яліст. Рэспублікі ў 1917— 38. Выбіраўся Усерас. з ’ездам Саветаў з л іку дэлегатаў і дзейнічаў y перы яды паміж з ’ездамі. Р а іій н н і пры маліся на сесіях ВЦВК, якія склікаліся перы яды чна. ВЦВК, ф ункды і якога паміж сесіям і вы конваў яго Прэзідыум, быў падсправаздачны з ’езду Саветаў, выдаваў дэкрэты , пастановы , зацвярдж аў праекты дэкрэтаў і інш. пастаноў С Н К Р С Ф С Р. Д а ўтварэння С С С Р уклю чаў і членаў ад сав. рэспублік Украіны і Беларусі (з 1920), Закаўказзя (з 1921), якія выбіраліся на рэсп. з ’ездах Саветаў. С тарш ы ні ВЦВК: Л .Б .К ам енеў [27.10(9.11)— 8(21)11.1917], Я .М .С вярдлоў [8(21)11.1917— 16.3.1919], М .І.К алінін (30.3.1919 — ліп. 1938). Гіаводле Кансты туцы і Р С Ф С Р 1937 найвы ш . органам улады стаў Вярхоўны Савет Р С Ф С Р (выбраны ў чэрв. 1938) і яго П рэзіды ум (вы браны ў ліп. 1938). У С Е С А І0 3 Н Ы Л Е Н ІН С К І КА М У Н ІС Т Ы Ч Н Ы CA1Ô3 М 0 Л А Д З І (ВЛК.СМ), к а м с а м о л , маладзёж ная грамадскапаліт. арг-цы я ў Расіі i С С С Р y 1918— 91. Створаны на I Усерас. з ’ездзе саю заў рабочай і сял. моладзі 29.10.1918 як Рас. камуніст. саюз моладзі (Р К С М , y яго склад увайш лі і камуніст. маладзёжн ы я арг-цы і Беларусі). 3 1924 — Рас. Л ен ін ск і камуніст. саюз мсшадзі, з 1926 — В Л К С М . Д зейнічаў пад кантролем Камуніст. парты і я к яе гіамочнік і рэзерв. Статут ВЛ КСМ патрабаваў ад камсамольцаў зм агацца за аж ы ццяўленне р аш эн н яў парты і і сав. ўрада. Асн. ідэалаг. задачай кам самола абвяш чалася вы хаванне моладзі на ідэях марксізмуленінізму, вы працоўка і ўмацаванне ў яе класавага пады ходу да ўсіх з ’яў ж ыцця, падрыхтоўка стойкіх, вы сокаадукаваных, працавіты х сав. патрыётаў. У камсамол пры м аліся ю накі і дзяўчаты ва ўзросце ад 14 да 28 гадоў. П ерш апачатковая ж орсткая ідэалаг. патрабавальнасц ь да ўступаючых паступова паслаблена. У 1970— 80-я г. членствам y В Л К С М , якое стала ў зн ач н ай ступені ф арм альны м , бы ла ахоплена амаль уся моладзь С С С Р (каля 42 млн. чал. y 1985). Арганізац. структура ВЛ КСМ будавалася паводле пры нцы пу дэмакр. цэнтралізму. Яе аснову складалі пярвічны я арг-цы і, якія ствараліся на прамысл. і с.-г. прадпры емствах, y навуч. установах, часцях арміі, флоту і г.д. Выш эйш ы м органам пярвічнай арг-цы і

з ’яўляўся агульны сход членаў. Сход вы біраў к-т камсамола, як і кіраваў справам і арг-цы і пам іж сходамі. А налагічна будаваліся і вы ш эйстаячы я камсам ольскія арг-цы і — раённ ы я, гарадскія, абласны я, рэсп. і інш. В ы ш эйш ы м органам ВЛКСМ з ’яўляўся з ’езд В Л К С М (адбы ліся 22 з ’езды), як і выбіраў для кіраўніцтва паміж з ’ездамі Ц К В Л К С М н а чале з 1-м сакратаром. Ц энтр. органы друку В Л К С М — газ. «Комсомольская правда» і час. «М олодой коммуннст». С кстаўны мі часткамі ВЛКСМ бш іі рэсп. камсамольскія арг-цыі саю зны х рэсп уб лік С С С Р (акрамя Расіі), y т.л. Камуністычны саюз моладзі Беларусі. К ам сам ол кіраваў У сесаю знай піянерскай арг-цы яй імя Л ен ін а (гл. ў арт. Піянерскія арганізацыі), бы ў ш эф ам сав. ВМ Ф. П ад яго кіраўнідгвам сав. моладзь удзельнічала ў грамадз. вайне, індустрыялізацыі краіны і калекты візацыі сельскай гаспадаркі, y культ. рэвалю цы і, Вял. Айч. вайне і пасляваен. аднаўленні гаспадаркі, зд зяй сн ен н і буйнамаш табных гасп. праектаў 1950— 80-х г. 3 пачаткам перабудовы ў С С С Р y ВЛКСМ разгарнуўся працэс дэм акраты зацы і ўнутрысаю знага ж ы ц дя. А днак агульны сістэм ны кры зіс афід. ідэалогіі і дзярж. сістэмы С С С Р y кан ц ы 1980 — пач. 1990-х г. прадраш ы ў і лёс В Л К С М , як і пачалі лакідаць асобн ы я рэсп. кам самольскія арг-цы і. XX II надзвы чайн ы з’езд В Л К С М (вер. 1991) палічы ў вы чарпанай паліт. ролю В Л К С М я к ф едэрацы і камуніст. саю заў моладзі і абвясціў аб яго самароспуску. Літ:. С л а в н ы й п у т ь Л е н н н с к о г о к о м с о м о л а : Н с т о р н я В Л К С М . 2 н з д . М ., 1 9 7 8 .

У С ЕСЛ А ВЯН СК І КА М ІТЙ Т, У с е славянскі анты ф аш ы сцкі к a м і т э т, цэнтр міжнар. грамадскапаліт. і культ.-асв. слав. руху, я к і дзейнічаў на тэр. С С С Р y 1941— 47. Утвораны 5.10.1941 паводле р аш эн н я 1-га Усеслав. міты нгу (М асква, 8— 11.8.1941). М эты: устанаўленне сувязі з анты фаш . нац.-вы зв. рухам Супраціўлення ў слав. краінах, з зам еж ны м і прагрэс. (на погляд кіраўнш тва С С С Р ) слав. арг-цыямі; збор і распаўсюджанне матэрыялаў і дакументаў пра барацьбу слав. народаў суттраць ф аш ы зму і пра злачы нствы ням .-ф аш . акупантаў; садзейнічанне падрыхтоўцы і арганізацы і чэш ., польскіх і інш . вайск. часцей, ш то ф арм ір ав а л іс я н а т э р . С С С Р . С т а р ш ы н я к-та — сав. ген.-лейт. А.С.Гундараў. Паводле П алаж эн ня аб У.к. ад 6.4.1942, ён складаўся з П рэзіды ум а (у яго складзе Я.Купала) і 6 нац. секцы й: рус. (кіраўнік А .М .Талст ой), укр. (А .Е .Карняйчук), бел. (Я.Колас), польскай (В.Л Васілеўская), чэш . (3 .Неедлы), паўднёваслав. (Б.М аслары ч); бю ро абслутоўвання слав. прэсы за мяж ой; арганізац .-м асавага аддзела. Д зейн асць У.к. падтрымлівалася кіраўніцтвам С С С Р , камуніст. і рабочы мі парты ямі слав. краін. 3 1942 вы даваўся час. У.к. «Славяне» (1942— 58). Ф ормы работы к-та: агітацы я і прапаганда, арганізацы я Усеслав. анты фаш . міты нгаў y М аскве (4— 5.4.1942, 9

і 16.5.1943, 14.3 і 6.4.1944) і радыёмітынгаў (больш за 70 y 1943— 44), распаўсю дж ванне гіраз друк, y т.л. замежны, адозваў, зваротаў і інш . дакументаў, арганізацы я ш тотыднёвы х радыёперадач н а ўсе слав. краіны н а ўкр., бел., польскай, чэш ., славацкай, сербскай, харвацкай, славен скай і балг. мовах; наладжван н е веч ары н слав. культуры, лекцы й, вы ставак, сустрэч з партызанамі і воінамі. К -т падтрымліваў сувязі са слав. арг-ды ям і ў ЗШ А , Канадзе, Вялікабры таніі, Аўстраліі, краінах Лац. Амеры кі. У 1944— 45 y вы зваленых ад фаш ызму слав. краінах узніклі нац. слав. к-ты . Д а канца 1945 У.к. устанавіў сувязі са 130 зам еж ны м і слав. арг-цыямі. У снеж . 1946 y Бялградзе створаны новы міжнар. слав. цэнтр — Агульнаславянскі к-т, a У.к. y 1947 пераўтвораны ў С л авян скі к-т С С С Р (скасавады ў 1962, ф ункц ы і лерададзены Сав. к-ту абарон ы міру).

I :

’ 1 I I

I

УСЕЧАНАЯ РЬІФ М А , від нескладанай ры ф м ы , пры як о й y канцы аднаго з | ры ф м авады х слоў ёсць 1 — 2 гукі, не су- ] гучныя другому слову. Ч асцей за ўсё гэ- I та нескладовы я ётаваны я галосныя «й», «ў»:

П а д х в а л ь в а ю ч ы м о й н я х іт р ы с п е ў , с я б р ы г а в о р а ц ь — с т о р а з о ў ім оінкуы'. — ■ ш т о б ы ц ц а м я с а б а к у ў р ы ф м е з ’еў , a я ж д а с ю л ь ж у ю т а г о сабаку. ( М .Л у ж а н ів ) S

Ч асам усечанай назы ваю ць рознана- 1 ціскную рыфму. В.П.Рагойша. I У С Ё БД Н А С Ц Ь, тое, ш то эўрыфагія. У СІ, горад на У Кітая, y дравінцыі Ц зядсу. К аля 900 тыс. ж. (1999). Порт на Вялікім канале. Гандл.-размеркавальны пункт ры саводчага раёна i цэнтр тэкст. (ш аўковай, баваўнянай, ш арсцяной) лрам -сці. М аш .-буд., рысаачы пм альны я, алейды я, мукамольныя лрадпры емствы .

|

У С К 0 С Н А Я M ÔBA, слосаб дсрадачы чужога вы казваддя, пры якім не захоўваю цца яго грамат., лексічны я і сгылісты чньы асаблівасці. Складаецца са слоў алавядальніка і чужога вы казвання, якія аф арм ляю цц а не я к самаст. сінтакс. структуры, a аб ’ядноўваю цца ладларадкавальнай сувяззю ў адзін сказ. Словы аўтара ладаю цца ў гал. частцы сказа, чужое вы казвадне — я к даданы дапаўняльны , дзейн ікавы ці азначальны сказ. Ч асткі складанага сказа злучаюцца пры дапам озе ладпарадкавальны х злучнікаў «што», «быццам», «каб»,

1 | I 1 I ■ I

П р ы п е р а д а ч ы ч у ж о г а в ы к а з в а н н я спосаб а м У .м . з а м я н я е ц ц а с у б ’е к т н а - а б ’е к т н ы і мад а л ь н ы а с п е к т ч у ж о й м о в ы : а д б ы в а ю д д а адп а в е д н ы я з а м е н ы а с а б о в ы х ф о р м д зе я с л о в а , а с а б о в ы х і п р ь ш а л е ж н ы х з а й м е н н і к а ў з арые н т а ц ы я й н а а п а в я д а л ь н і к а , а л е ч а с а в ы план ч у ж о г а в ы к а з в а н н я з а х о ў в а е ц ц а [ М а р ы л я сказ а л а : « Я а б а в я з к о в а з а ў т р а п р ы н я с у гэ т у кнігу » ( прамая мова)\ М а р ы л я с к а з а л а , ш т о яна а б а в я з к о в а з а ў т р а п р ы н я с е г э т у к н іг у (У .м.)]. П ы т а л ь н ы я с к а з ы п р а м о й м о в ы аф арм ляю цц а в а У .м . я к у с к о с н ы я п ы т а н н і і д а л у ч а ю д д а д а с л о ў а ў т а р а п р ы д а п а м о з с п ы т а л ь н ы х займ е н н і к а ў , п р ы с л о ў я ў і ч а с ц і ц ы «ці». У.м. м е н ш э м а д а і я н а л ь н а я , ч ы м п р а м а я і няў л ас-

' I I I I !

I I I 1 I I { I ? ] 1 ] I , 1 I 1[ -І I

на-прамая мова. Яна болын уласціва афіц дэелавому і навук. стылям. Літ.: Я ў н е в і ч М.С., С ц я д к о П.У. Сінтаксіс сучаснай беларускай мовы. 2 выд. Мн., 1980; Беларуская граматыка. Ч. 2. Сінтаксіс. Мн., 1986. І.І.Крамко.

У С Л 0 Н , даўні від бел. нар. мэблі. Рабілі з тоўстай дош кі на 4 нож ках, нярэдка з расколатага дрэва з 4 роўна падпілаваны м і сукамі, якія служ ылі нож кам і (часам — на 2 нож ках з аднаго канца, другі клалі н а лаву). С ам аробны я У. трапляю цца і ў наш час.

У С К О С Н Ы Я ПАДАТКІ, гл. ў арт. П адаткі.

У С М О К Т В А Н Н Е, р э з о р б ц ы я , пераход рэчы ваў праз клетачны я элем ен УСКРА ІН Н А Е M Ô PA , мора, якое пры ты ж ывёльны х т к а н а к y кроў і лімфу. мыкае да м ацеры ка і слаба адасоблена Адбы ваецца пераваж на ў стрававальны м ад акіяна і суседніх мораў паўастравамі тракде, таксам а з псшасці лёгкіх, плеўі астравамі. Звы чайна разм яш чаецца на ры, маткі, мачавога пузыра, з паверхні ш эльфе і м ацеры ковы м схіле (налр., скуры , слізісты х абал он ак і інш . Найб. Баранцава, Л апцевы х, Н арвеж скае). спецы ялізаванае — У. ў кіш эчніку пазваночны х праз варсінкі або м ікраварсін кі эпітэліяльны х клетак. УСЛАР П ’Е Т Р Ы (U slar Pietri) Артура Большасць высокамалекулярных пажыў(16.5.1906, К аракас — 28.2.2001), вененых рэчываў перад У. ферментатыўна гідралісуэльскі пісьм ен нік, літ.-знавец. У зуецца і ператвараецца ў простыя злучэнні (напр., бялхі — y амінакіслоты, вугляво1946— 51 праф. Калумбійскага ун-та ды — y монацукрыды). Праз клетачныя мем(ЗШ А), з 1950 y К аракаскім ун-це. Пербраны рэчывы пранікаюць пасіўна (дыфузія, шыя апавяданн і (зб. «Варава і інш ы я фільтрацыя, электраосмас і інш.) і актыўапавяданні», 1928) напісаны ў духу касна — з удзелам слец. пераносчыкаў і з затратумбрызму. У раманах «Рознакаляровы я тай энергіі. У працэсе У. ўдзельнічаюць клекоп’і» (1931) і «Ш лях на Эльдарада» тачныя арганоіды — мітахондрыі, комплекс (1948) гіст. падзеі. Аўтар раманаў «Зды- Гольджы, эндаплазматычная сетка. Парушэнне У. прыводзіць да знясілення арганізма. мак адной геаграфіі» (1962), «Час маАдваротнае У. адбываецца ў сакраюрных і сак» (1964), «П ам інальная служба» экскрэторных органах (напр., y ныркавых ка(1976), «Востраў Рабінзона» (1981), нальцах пры мочаўтварэнні). Гл. таксама Бія«Падарожжа ў часе» (1990), зб-каў апалагічныя мембраны, Транспарт рэчываў. Літ.: Фнзнологая всасывання. Л., 1977. вяд. «М ош кі, дрэвы і людзі» (1973), А. С-Леанцюк. вершаў «М аноа» (1972), гіст.-літ. п р ад «Літаратура і дзеячы Венесуэлы» (1948), У С Н ЕЯ (U snea), род ліш айнікаў сям. «Кароткая гісторыя ісп ан а-ам еры кан пармеліевых. К аля 600 відаў. П аш ы раскага рамана» (1954) і інш. ны ўсюды. Н а Беларусі каля 17 відаў. Тв:. Рус. пер. — Заупокойная Mecca. М., Найб. паш ы рана У. ш орсткавалосая 1984; Дождь: Рассказы. М., 1988.

усомля____________ 267 (U . hirta), y Ч ы рв. кнігу занесены У. арагавелая (U . ceratina), квітучая (U . florida) і эстонская (U . estonica). Растуць на дрэвах. Слаявіна кусцістая, звычайна павіслая, часта ў выглядзе шаравата-зялёных «барод*, да субстрату прымацоўваецца дыскападобнай асновай. Даўж. слаявіны ад 5 см да 2 м, са шматлікімі ніткападобнымі галінкамі, y цэнтры якіх знаходзіцца восевы цыліндр, утвораны шчьшьным перапляценнем гіфаў. Пладовыя целы (апатэцыі) размешчаны збоку або на канцах галінак, часта ўтвараюцца сарэдыі. Многія У. адчувальныя да забруджвання паветра (біяіндыкатары). Выкарыстоўваюць для атрымання антыбіётыкаў (уснінавая к-та і інш.). Н.М.Кобзар. У С 0ЕВ А Н адзея А ляксееўна (н.

7.1.1942, г. Ж одзіна С м алявіцкага р -н а М ін скай вобл.), бел. вучоны ў галіне анат. і мед. антрапалогіі. Д -р мед. н.

(1993). С кончы ла М інскі мед. ун-т (1969). 3 1970 y Н Д І м ацяры нства і дзяцінства, з 1980 y Бел. мед. акадэміі пасл яды пл ом най адукацыі. 3 1983 y Гродзенскім мед. ун-це. Навук. працы па анат. і мед. антрапалогіі дзяўчынак дзідячага, падлеткавага і ю нацкага ўзросту. У С 0 Е Ў С яргей Сяргеевіч (н. 5.3.1942, г. Уладзімір, Расія), бел. вучоны ў галіне мед. генетыкі і анат. антрапалогіі. Д-р мед. н. (1980), праф. (1988). Скончыў М інскі мед. ін-т (1966) і працаваў y ім y 1972— 82. 3 1982 y Гродзенскім мед. ун-це (да 2001 заг. каф едры ). Н авук. працы па анат. і мед. антрапалогіі. Тв:. Дерматоглнфнка y детей, страдакшшх врожденнымн порокамл, с хромосомнымн аберрацнямн н без ннх / / Генсінка. 1972. Т. 8, № 7; Нспользованме дерматоглнфнюі родателей в оценке генетаческого рнска / / Там жа. 1979. Т. 15, № 3. У С 0 Л Л Е -С ІБ ІР С К А Е , горад y Іркуцкай вобл. Расіі, на левы м беразе р. Ангара. Засн. ў 1669 я к с. Уссшле, з 1925 горад. 3 1940 сучасная назва. 104 тыс. ж. (2000). П рыстань. Чыг. станцыя. Стараж. цэн тр солеварэння. П рам-сць: хім., y т.л. хім .-ф арм ацэўты чная, дрэваапр., маш .-буд., лёгкая, харчовая; найб. ў Расіі солевакуумны з-д. Вы тв-сць буд. матэры ялаў. Ф іліял Іркуцкага політэхн. ін-та. Каля У .-С . — бальнеагразевы курорт (вядомы з 17 ст.).

Уснея: 1 — даўжэйшая; 2 — квітучая; 3 — эстонская; 4 — арагавелая; 5 — густабародая.

1

Vf

У С 0 М Л Я , возера ў П олацкім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 14 км на П дЗ ад г. Полацк. Пл. больш за 2 км 2, даўж. 2,1 км, найб. шыр. 1,7 км, найб. глы біня 3,2 м, даўж. берагавой л ін іі 7 км, пл. вадазбору 8,6 км2. К атлавіна тэрм акарставага тыду. Схілы выш. 7— 9 м (на П н 3— 5 м), разараны я, н а П д л ад лесам і хмы зняком. Берагі дераваж на нізкія, гасчан ы я, да У і П д сллавін ны я (ш ы р. сплавіны 10— 150 м), на П н З і ПдУ стромкія, абразійныя. Востраў пл. 0,3 га. Д н о да глыб. 1,3— 2 м вы слана ляском і алясчанены м ілам, глы бей салраделем. Зарастае ў прыбярэж най зоне на ш ыр. 15— 170 м, да

268

УСО ХСК АЯ

глыб. 1,4 м. М інералізацы я вады да 130 м г/л, празры стасць 0,3 м. Эўтрофнае. В ы цякае ручай y воз. К анаш ы . У С0Х СКА Я БЎДА, вёска ў Добруш скім р -н е Гомельскай вобл. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 45 км на ПдУ ад г. Добруш, 70 км ад Гомеля, 15 км ад чыг. ст. Церахоўка. 509 ж., 213 двароў (2002). С ярэд н яя ш кола, П алац культуры, б-ка, амбулаторы я, аддз. сувязі. Брацкая Ma­ rina сав. воінаў і парты зан. У С ІІЎ Н Н Е Б А Г А Р 0 Д З ІЦ Ы , адно з дванадзесяты х свят y праваслаўі (гл. ІІрачыстая). У каталіды зме догмату аб У.Б. адпавядае догмат аб цялесны м У небаўзяцці Д зевы М арыі, як і быў канчаткова зацвердж аны ў 1950.

У С ІІЕ Н С К І Глеб Іванавіч (25.10.1843, г. Тула, Расія — 6.4.1902), рускі пісьменнік, публіцыст. Вучыўся ў П ецярбургскім (1861) і М аскоўскім (1862—63) ун-тах. Друкаваўся з 1862. Супрацоўнічаў y час. «С оврем енняк» (1865—66), «Отечественныо заіш скн» (1864— 84). Яго творы адметны я дэм акр. накіраванасцю , сац. вы кры вальнасцю , спалучэн н ем рэчаіснасці і маст. абагульнення. У цы клах нары саў і аповесцей «Звычаі Расцяраевай вуліцы» (1866), «Разарэнне» (1869— 71) рэаліст. паказ сац. з ’яў 1-га паслярэформеннага 10-годдзя. У час паездкі за мяжу (1872, 1875— 76) зблізіўся з дзеячам і народнідтва. 3 2-й пал. 1870-х г. пераваж ная тэм а твораў — побыт і свядом асць сялянства, працэсы эканам . і сац. расслаення абш чы ннага сялян ства я к вы нік укаранёнага капіталізму: цы клы «3 сялянскага дзённіка» (1877— 80), «С елянін і сялян ская праца» (1880), «Улада зямлі» (1882), «Ж ывыя лічбы» (1888) і інш. Т в Полн. собр. соч. T. 1— 14. М.; Л., 1940—54; Собр. соч. Т. 1—9. М., 1955—57; Бел. пер. — Звычаі Расцераевай вуліцы. Мн., 1938. Літ:. П р у ц к о в Н.М. Глеб Успенсклй. Л., 1971; Б е л ь ч н к о в Ю.А Г.Успенсклй. М , 1979; Б а р а б о х я н Д.А. Г.Успенскнй н русская журналнстака. Л., 1983; Г.М.Успенскмй в русской крнтнке. М.; Л., 1961. Л.В.Календа. У С П Е Н С К І М ікалай Васілевіч [май 1837, с. Ступіна (па інш . звестках — 1834, с. Вялікае С куратава) Я ф рэмаўскага р -н а Т ульскай вобл., Расія —

2.11.1889], рускі пісьм еннік. Вучыўся ў П ецярбургскай медыка-хірург. акадэміі, y П ецярбургскім ун-це. Друкаваўся з 1857. У апавяданнях і нары сах паказваў нястачу і бяспраўе нар. мас, асабліва сялян. П ерш ы ў рус. л -р ы рэзк а кры тычна адзначы ў іх духоўную неразвітасць і руціннасць м ы сл ен н я («Н а ш ляху», «Добрае жыццё», «Вядзьмарка» і інш .). В ы кры вальны я тэн д эн ц ы і характэрны і для парэф орм енны х нары саў пра вёску, зем скія ўстановы , духавенства, лёсы разначы ннай інтэлігенцы і («Ю рская фармацы я», «Ф ёдар П ятровіч», «Ягорка-пастух», «У зем скай управе» і інш ).

Te.: Собр. соч. М , Л., 1931; Повеста, рассказы в очеркя. М., 1957; Мздалека м вблйэн. М., 1986; Хорошее жлтье: Рассказы, повестм. Красноярск, 1987. Літ.: Д о с т о е в с к м й Ф.М. Рассказы Н.В.Успенского / / Полн. собр. соч. Л., 1979. Т. 19; Б у н » u MA. К будушей бвографнм Н.В.Успенского / / Собр. соч. М., 1967. Т. 9. У С П Е Н С К І Ф ёдар Іван авіч (19.2.1845, Горы Галідкага павегга Касграмской губ. — 10.9.1928), рускі гісторы к-візанцініст. Акад. Пецярбургскай АН (1900). Скончыў Пецярбургскі ун-т. 3 1879 праф. Н оварасійскага ун-та ў г. А дэса. У 1894— 1914 ды рэктар засн аванага ім Рус. археал. ін-та ў К анстандінопалі. Арганізаваў ш эраг археал. экспеды цы й y Балгарыю , Сірыю, П алесціну і інш . У 1915— 28 р эдактар час. «В нзантнйсю ш врем енннк». У 1922— 27 чытаў курс л ек ц ы й y Л ен ін градскім ун-це. А дзін з перш ы х стаў вывучаць гісторыю агр. адносін y Візантыі. Гал. праца «І історыя Візанты йскай імперыі» (т. 1-—3, 1913— 48) ахоплівае гісторыю Візантыі і сумежных з ёю дзярж аў y 5— 15 ст., грунтуецца на вял. колькасці кры нід. П адкрэсліваў уплы ў грамадскага ладу славян, якія пры неслі з сабою абш чы нны я парадкі, на сац эканам . развідцё Візантыі. У С П Е Н С К І Эдуард М ікалаевіч (н.

22.12.1937, г. Ягор’еўск М аскоўскай вобл.), рускі пісьм еннік. С кончы ў М аскоўскі авіяцы йн ы ін-т (1961). Друкуецца з 1960. Ш ы рокую вядомасць набылі яго кніж кі для дзяцей: аповесці-казкі «Кракадзіл Гена і яго сябры» (1966), «Уніз па чарадзейнай рацэ» (1972; экранізавана пад назвай «Там, на невядомых сцежках», 1982), «Гарантыйны я чалавечкі» (1975), «Ж аб Ж абы ч С кавародкін» (1999); п ’есы «Чабурашка і яго сябры» (1970), «С падчы на Бахрама» (1973), «Адпачынак кракадзіла Гены» (1974, усе разам з Р.К ачанавы м ); зб -кі верш аў «Усё ў парадку» (1976), «Калі быў бы я дзяўчом» (1983) і інш . 'Гворы У. выхоўваю ць y дзецях лю боў да дабра і пры гаж осці, па-даросламу ставяць сур’ёзны я маральныя праблемы. Аўтар гіст. рамана «Лжэдзмітрый Другі сапраўдны» (1999). П а многіх творах У. зняты мультфільмы. У М агілёўскім абл. драм. т-ры ставілася яго п ’еса «Дзядзька Ф ёдар, сабака і кот» (1983).

Te.: Дядя Федор, пес я кот: [Пьесы.] М., 1990; Красная Рука, Черная Простыня, Зеленые Пальцы: Страшная повесть для бес-

страшных детей; Жуткнй дегскнй фольклор М., 1992; Меховой ннтерпат: Поучнтельная повесгь о девочке-учнтельннце н ее пушнстых друзьях. М., 1993; Бязнес крокодяла Гены. М., 1993; Лекцнн профессора Чайнякова. М., 1994; Тетя дяда Федора, млн Побег нз Простоквашяно: Повесть-сказка. М., 1994 A 11 Спрынчан. У СГІЕН СКІ Яўген Канстанцінавіч (18.10.1891, Вільнюс — 29.10.1937), бел. фізік. П раф. (1936). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1915). 3 1923 y БДУ (з 1929 дэкан ф із.-матэм. ф -та). У 1931— 36 y Ф ізікатэхн. ін -ц е А Н Беларусі. 3 1936 заг. кафедры фізікі Гомельскага пед. ін-та. Навук. працы па квантавай механіды, атамнай і ядз. ф ізіцы , гісторыі і метадалогіі навукі. Рэпрэсіраваны ў 1937, расстраляны . Рэабілітаваны ў 1957. Літ:. Возврашенные нмена: Сотрудннкв АН Беларусн, пострадавшне в пернод сталннскмх репресснй. Мн., 1992. У С П 0 Л Л Е , вёска ў Х одасаўскім с/с М сціслаўскага р-н а М агілёўскай вобл., на р. Ч орная Н атапа, каля аўтадарогі М сціслаў— Магілёў. Ц энтр калгаса. За 24 км на ПдЗ ад г. М сціслаў, 78 км ад М агілёва, 6 км ад чыг. ст. Ходасы. 343 ж., 133 двары (2002). Базавая школа, Д ом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помн ік зем лякам , як ія загінулі ў Вял. Айч. вайну. К аля У. гарадзіш ча днепрадзвінскай і зарубінецкай культур (7 ст. да н.э. — 4 ст. н.э.). У С П Р Ы М А Н Н Е , працэс адлюстравання прадметаў і з ’яў рэчаіснасці пры іх непасрэдны м уздзеянні на органы пачуццяў; наглядны пачуццёвы вобраз, як і ўзнікае ў вы ніку гэтага працэсу. А ж ы ццяўляецца ў вы ніку дзейнасці сістэм ы аналізатараў, якая ўключае ўвесь адчувальны нервовы апарат ад перыферы чны х утварэнняў (рэцэптараў) да адпаведных аддзелаў галаўнога мозга. Адну і тую ж інф арм ацы ю лю дзі ўспрымаюць па-рознаму, суб’екты ўна, y залежнасці ад вопыту, патрэбнасцей, схільнасцей і інтарэсаў чалавека (гл. Аперцэпцыя). Асн. ўласцівасці У.: цэласнасц ь (стварае цэласны вобраз прадмета ў адрозненне ад адчуванняў, якія адлюстроўваю ць яго асобны я ўласцівасці); канстантнасць (навакольн ы я прадметы ўспры маю цца я к адносна пастаянныя па форме, колеры , велічы ні і інш ); структурнасць (дазваляе ўспры маць абагульненую структуру з розны х адчуванняў); асэнсаван асць (звязана са складанай аналіты ка-сінт. дзейн асцю мозга, разуменнем сутнасці назіральны х прадметаў і з ’яў); вы біральнасць (пераважнае вы лучэнне адных аб’екгаў y параўнанні з інш .). У залеж насці ад таго, які з аналізатараў з ’яўляецца вядучым y дадзены м акце, адрозніваю ць У. зрокавыя, слы хавы я, рухальныя, смакавыя, ню хальны я і інш ы я. Важнае значэнне м аю ць У. п р а с т о р ы (велічыні, ф орм ы , аддаленасці, узаемнага размяш чэн н я і руху прадметаў), ч a с y (іірацягласці, хуткасці і паслядоўнасці з ’яў), складаных г у к а ў (прыродных, тэхн. аб’ектаў, муз., маўленчых і інш.),

чалавека ч а л а в е к а м (знеш ні выгляд, здсшьнасці, ры сы характару, узаемаадносіньі з інш . лю дзьмі, сац. групамі і супольнасцямі). Я к неабходны этап пазнання У. апасродкавана мысленнем і звязана з лам яццю , увагай, накіроўваецца маты вацыяй і мае пэўную афектыўна-эмацыянальную афарбоўку (гл. Эмоцыі). Навук. даследаванні сутнасці, структуры і ўласцівасцей У. выкарыстоўваюцца пры стварэнні сістэм адлюстравання інфармацы і, y тэхн. эстэтыцы і маст. канструяванні, y педагогіцы, спорце і інш. Літ:. А с м о л о в А .Г. П с я х о л о г н я л н ч ноств. М ., 1990; П р н н ц н п ы п о р о ж д а ю ш е г о процесса в о с п р н я т а я . М ., 1992; П е і р о в с к н й А В . Л н ч н о сть . Д е я т е л в н о с т в . К о л лектав. М ., 1982; С к о т т Д . С ш іа ума: П е р . с англ. С П б ., 1994. С.Ф.Дубянецкі.

УСІІРЫ М АННЕ Э С Т Э Т Ы Ч Н А Е , працэс, які характарызуе мом адт успрымання суб’екгам аб’екта як эстэты чнай каштоўнасці. А ж ы ццяўляецца праз лепасрэднае пачуццёвае пераж ы ванне чалавека, дзе выяўляю цца 2 узаемазвязан ш зместавыя структуры: успры м анне эстэт. уласцівасцей і як асц ей аб ’екта; узровень эстэт. вопыту і эстэт. падрыхтоўкі суб’екта ўспры м ання. Значную ролю ва У.э. адыгрывае эстэт. ўстаноўка, якая вызначае схільнасць, гатоўнасць суб’екта да эстэт. дзейнасці. П ры ўспрыманні ў якасці эстэт. аб ’екта маст. твора гал. крытэрыем выступае маст. вопыт і ўзровень маст. падрыхтоўкі суб’екта [напр., існуе т.зв. эф ект «нажніцы» («un décalage») — разры ў паміж авангардным узроўнем мастацтва і яго масавым успры маннем рэцы піентам і]. Літ:. В ы г о т с к н й Л .С . П с н х о л о гм я н с кусства. М ., 1987; Л а н о в е н к о О .П . Х удож ественное в о с п р н я т п е о п ы т п о с т р о е н н я обідетеоретнч. м о д е л н . К н е в , 1987; С а л е е ў - В .А Э гн ап е д а го гік а і э с т э т ы ч н а е р а зв іц ц ё асобы. М н., 1994; С а л е е в В .А , Й в а ш к е в я ч О.В . Э с т е т н ч е с к о е в о с п р н я т н е н детская ф а н та зн я . М н ., 1999. В.А.Салееў.

УСТАВА, y х в a л а, спец ы яльны прававы акт ВКЛ y 16 ст., пры свечаны асобным пьгганням цы вільнага, к р ьм ін . і працэсуальнага права, a таксама дзярж. кіраванню краіны . М ела сілу закона. Паводле сцвярдж энн я гісторыка М.Н.Ясінскага ў працы «Устаўныя земскія граматы Л ітоўска-Рускай дзярж авы» (Кіеў, 1889), назва акта адрознівалася ў залежнасці ад суб’екта заканадаўства: акт, які пры маў вял. княэь, наз. «ўстава», акг, ш то пры маў сойм — «ухвала» У. наз. таксам э пісьм овы я распараджэнні ваявод пра ўстанаўленне цэн на пэўныя харч. тавары, віно, прьіправы і рамесны я вы рабы , ш то ўвозіліся з-за мяжы. Гэтыя своеасаблівыя прэйскуранты выдаваліся ў кож ны м ваяводсгве звычайна двойчы на год, яны абвяш чаліся і вывеш валіся на ры нках і ў інш. людных месцах. «УСТАВА HA BAJIÔK1» 1557, адзін з гал. дакументаў агр. рэф орм ы 16 ст. — валочнай памеры. У гаспадарскіх (велікакняжацкіх) уладаннях памера пачала-

ся ў ш ы рокіх маш табах з 1551 y адпаведнасці з распарадж эннем Ж ы гімонта II Аўгуста. Т экст Уставы 1551 і інструкцы і гаспадарскім м ернікам пакуль не вы яўледы . Вядома, ш то напачатку вал очн ай пам еры падлягалі ты я гаспадарскія землі, дзе здаўна існавалі двары — гаспадаркі, засн аван ы я на працы пры гонны х сялян , правобразы будучых фальваркаў. П ры п равядзенні памеры напачатку бы лі дапуш чаны пэўны я гіар уш эн н і і недакладнасці, таму вял. к н язь даў указан не аб праверцы (рэвізіі) п равядзення памеры . М енавіта для рэвізораў y перш ую чаргу і бы ла зацвердж ана 1.4.1557 «У. на в ». У ты м жа годзе і ў 1558 y яе ўнесены некат. папраўкі, і надалей ян а стала інструкцы яй не тслькі для рэвізораў, але і для ўпраўляючых гаспадарскімі ўладаннямі. Паводле ўставы вы праўляліся пралікі і памы лкі пап ярэд н яй памеры , уводзілася аднастай насць яе п равядзення на ўсёй тэр. ВКЛ. У як асц і пазям ельнай меры пры нята валока (21,36 га), ян а ж станавілася і стандартнай адзінкай падатковага абклад анн я сялян . А дначасова перад рэвізорам і і м ернікам і ставілася задача п аш ы р эн н я ранейш ы х і стварэння новы х двароў (ф альваркаў) я к гаспадарак па вы творчасці таварнага збожжа. Н а падставе «У. на в.» рэвізія скон чана ў 1568. Н а тэр. Беларусі я н а ахапіла ўсе гаспадарскія ўладанні ў А ш м янскім , Берасцейскім , Браслаўскім, Ваўкавы скім, Віленскім, Гарадзенскім, Л ідскім, М енскім, Н овагародскім, П інскім і С лонім скім пав. Ва ўсх. валасцях рэф орм а лачала праводзідца ў 1560 паводле інструкцыі, якая зн ач н а адрознівалася ад «У. на в ». Н а У Беларусі агр. рэф орм а завярш ы лася ў 1630— 40-я г. Устава складаецца з 49 артыкулаў. 1—8-ы арт. вызначалі абавязкі людзей, якія выхонвалі спец. «службы» вял. князю (путных баяр, стральцоў, войгаў і інш); 9— 14-ы — статус дзярж. гарадоў; 15— 19-ы — павіннасці з валокі і дадагковыя павіннасці і выплаты; 20— 25-ы — парадак стварэння і функцыянавання фальваркаў; 26—28 ы — парадак збору падаткаў; 29—30-ы — правядзенне валочнай памеры; 31-ы — парадак збору дзесяціны для мясц. адміністрацыі; 32—34, 40, 48, 49-ві — функцьшнаванне лясной гаспадаркі, карыстанне насельніцтвам пушчамі, рэкамі і аэёрамі; 35—38-ы — дадатковыя павіннасці сялян (падводы, падвоз камеішя, будаўніцтва мастоў і інш.); 39-ы — надэяленне зямлёй і абавязкамі рамеснікаў; 41—43-і — парадак задавальнення шкод і крыўд, пакарання злачынцаў; 44-ы — павінкасці на карвісць Віленскага і Трокскага замкаў; 45-ы — становішча шляхты ў Жамойці; 46-ы — становішча «рус. валасцей» (падняпроўскіх і падзвінскіх); 47-ы — становішча старостаў і дзяржаўдаў. Агр. рэф орм а ў дзярж. уладаннях, праведзеная паводле «У. на в.», дала пачатак перабудове сельскай гаспадаркі ВКЛ. П а пры кладу гаспадара гірыватны я і духоўныя землеўладальнікі таксама пачалі праводзіць валочную памеру, ствараючы нават свае адм ы словы я ўставы. Рэалізацы я п алаж эн няў «У. н а в.» стварыла пры кладна роўны я ўмовы для атры м ання зям ельнага надзелу і адбывання павіннасцей з яго і гэты м затар-

УСТАНОЎКА

269

мазіла ды ф ерэнцы яцы ю сялян. Дакладна вы значаны я павіннасці (у т.л. і раней уведзены я), дастаткова роўны іх цяжар (2 дн і панш чы ны з валокі на тыдзень) не выклікалі значны х пярэчанняў падданых. Закладзены я ва ўставу эканам. ідэі спры ялі росту прыбыткаў феадалаў, a разам з ты м стваралі ўмовы гасп. стабільнасці і вы значанасці для ф еадальна-залеж нага насельніцгва, спры ялі ўмацаванню эканом ікі краіны ў цэлым. Публ.: Б е л о р у с с я я в э п о х у ф е о д а л н зм а .

T. 1. М н ., 1959.

Літ:. П н ч е т а B.14. А гр а р н а я р е ф о р м а С н г н з м у н д а -А в гу с т а в Л л т о в с к о -Р у с с к о м го с у д а р ств е . 2 н зд. М ., 1958; Г о л у б е ў В .Ф . С я л я н с к а е зе м л е ў л а д а н н е і зе м л е к а р ы с т а н н е н а Б е л а р у с і X V I— X V III стст. М н ., 1992. В.Ф.Голубеў. УСТА в А Ч Н Ы РО С Т y б а т а н і ц ы , тое, ш то інтэркалярны рост. УСТА Н А ЎЛ ЕН Н Е, y Расійскай імперыі: 1) пастанова, указ імператара, закон. 2) У станова, ф ірма, прадпры емства (напр., К рэды тны я ўстанаўленні). УСТАНОВА, 1) орган дзярж . кіравання, дзярж . улады, я к і вы конвае пэўны я ф ункцы і, ш то ўскладзены на дзяржаву; частка дзярж . апарата — міністэрствы, камітэты, кіраўнідтвы . 2) Арг-цыя, якая аж ы ццяўляе гасп., сац.-культ. дзейн асць y сф еры паслуг, y вытв-сці духоўнага, інф арм ацы йнага прадуюгу (У. навукі, культуры, асветы, аховы здароўя, быг. паслуг, фін. і інш.). 3) Арг-цыя, я к а я с тв о р а н а ў л а с н ік а м д л я аж ы ц цяўлення кіраўніцкіх, сац.-культ. або інш . ф у н к ц ы й н е к а м е р ц ы й н а г а харакгару і ф інансуецца ім поўнасцю або часткова. У. адказвае па сваіх абавязацельствах граш овы мі сродкамі, што знаходзяцца ў яго распарадж энні. ГІры іх . недастатковасці, згодна з цы вільны м заканадаўствам Рэспублікі Беларусь, субсідыярную адказнасць y апош нім выпадку нясе ўласнік адпаведнай маёмасЮ.Я. Савельеў. У СТА Н 0Ў К А , стан гатоўнасці, схільнасц і суб’екта да пэўнай акты ўнасці ў адносінах да пэўнага аб ’екта. П аняцце «У.» ўведзена ў ням. эксперы м . псіхалогіі ў кан цы 19 ст. (Г.М ю лср, Т.Ш уман). Агульнапсіхал. тэоры ю У. распрацаваў рас. псіхолаг Д з.М .У знадзе, які эксперы м ентальна даказаў наяўнасдь гатоўнасц і індывіда да рэалізацы і актываванай патрэбнасці ў пэўнай сітуацыі (актуальная У.) і выявіў заканам ернасці зам адавання такой гатоўнасці пры даўтарэдді сітуацый, ш то дазваляю ць задаволіць дадзеную латрэбдасць (фіксавадая У.). У сац. дсіхалогіі і сацы ялогіі л ад яц ц е «У.», ці аціцюд, абазначае каш тоўдасдьм адносіны індывіда да лэўнага сац. аб ’екта, якія выяўляю цца ў гатоўнасці да стадоўчай ці адмоўнай рэ-

270

УСТАНОЎЧАЯ

акды і на яго. Сац. У. ўклю чае 3 аспекты: кагніты ўны (усведамленне аб’екта), афекты ўны (эм ацы янальная ацэнка аб’екга) і паводзінскі (дзеянн і ў адносінах да аб ’екта). А дрозніваю ць пазітыўны я, негаты ўны я і нейгральн ы я У. Сістэм а разнастайны х У. індывіда выступае рэгулятарам чалавечы х паводзін і характарызуе агульную накіраванасць асобы, яе каш тоўнасны я арыентацыі. УСТАН ОУЧАЯ ЎЛАДА, незалеж ная і сам астойная публічная ўлада паводле кансты туцы йнай дакгры ны ш эрагу краін (Ф ранц ы я, Калумбія і інш .), якая мае паўнамоцтвы па пры няц ці або істотнай зм ене кансты туцы і дзяржавы. Займ ае месца ў раздзяленні ўлад нараўне з заканадаўчай, вы канаўчай і судовай. У.у. аж ы ццяўляю ць самі заканад. органы , спец. орган У.у. — устаноўчы сход, непасрэдна вы барчы корпус (праз рэферэндум), устаноўчы сход разам з выбарчы м корпусам. У вы клю чны х вы падках У.у. пры мае на сябе кіраўнік дзярж авы або ўрада. У С Т А Н О Ў Ч Ы СХОД, 1) вы ш эйш ы дзярж . орган, які вы біраецца з мэтай вы працоўкі і (або) п ры н яц ц я канстытуцыі. П обач з т.зв. устаноўчай уладай У.с. y перы яд сваёй дзейн асці звы чайна аж ы ццяўляе ф ункц ы і заканадаўчага ор гана. Інстытут У.с. склаўся ў перы яд бурж. рэвалю цы й. У канцы 20 ст. ў рамках У.с. распрацаваны і пры няты кансты туцьіі Балгары і, Румыніі, Камбоджы, Бразіліі, Калумбіі і інш. 2) У Расіі — вы барная прадстаўнічая ўстанова, як ая пасля зв яр ж эн н я цары зму павінна бы ла вы раш ы ць пы танне аб дзярж . ладзе краіны . Гл. Устаноўчы сход y Расіі. У С ТА Н О Ў Ч Ы СХОД y P a с i і, прадстаўнічая ўстанова, створаная на аснове ўсеагульнага вы барчага права для вызн ачэння формы праўлення і выпрацоўкі кансты туцы і краіны пасля звярж эння манархіі ў лю т. 1917. С кліканне У.с. лічы лася гал, задачай Часовага ўрада, але выбары яго дэпутатаў адбываліся ўжо пасля Кастр. рэвалю цы і 1917, пры рэальнай уладзе бальшавікоў, з 12(25).11.1917 д а пач. 1918. Бы ло выбрана 715 дэпутатаў, з іх 59% эсэраў, 25% бальш авікоў, 5% кансты туцы йны х дэмакратаў, 3% меншавікоў. Н а Беларусі і Зах. ф ронц е за балы давікоў прагаласавала 49% вы барш чы каў, за эсэраў — 37%. П асядж энне У.с. адкры лася 5(18).1.1918 ў Таўры часкім палацы ў Петраградзе (у той ж а дзень бальш авікі разагналі дэманстрацьію ў яго падтрьімку). З ’явіліся 410 дэпутатаў (у асн. эсэры -цэнтры сты , бальш авікоў і левых эсэраў 155 чал., або 38,5%), старш ы нёй абраны эсэр В .М .Чарноў. К алі У .с. адмовіўся пры зн аць дэкрэты з ’ездаў Саветаў, бальш авікі і левы я эсэры пакінулі пасядж энне, і каля 5 гадзін раніды 6(19).1.1918 паводле загаду С Н К яго спы ніў нач. каравула палаца матрос

А .Р.Ж алезнякоў («Каравул стаміўся»). У ноч на 7(20).1.1918 В Ц В К сваім д эк рэтам аф іц ы й на распусціў У.с., п п о абвастрыла грамадз. супрацьстаянне ў краіне. Кр: Учредлтельное собранле. Россля, 1918: Стенограмма я др. док. М., 1991. Літ:. П р о т а с о в Л.Г. Всероссяйское учредлтельное собранле: Нсторня рожденля н глбелл. М., 1997.

У. звы чайда не аддзялялі адно ад аднаго, літары пісалі асобна, амаль дерпенды кулярна ў радку і мелі ф орм ы , блізкія да геаметрычных. С карачэнне слоў і дап ісал л е літар пад радком дракты кавалася рэдка. У якасц і знакаў д ры ды яку былі крол ка і двукрол’е, дадрадковых зн акаў — Цітлы, слалучэнні кролак і зн ак, як і дагадвае зн ак кароткасці. З д а к ддя абаздачэд дя тысячы (*) ставіўся не лерад літарай-лічбай, a ласля УСТАНОЎЧЫ СХОД 1789— 91 y яе. У. лісалі і кнігі: П салты р (1296), ТуФ р a н ц ы і, прадстаўнічая ўстанова ў раўскае (11 ст.), А рш анскае (13 ст.), час Французскай рэвалюцыі 1789— 99. П олацкае (13— 14 ст.), Друцкае, ЛаўрыНац. сход Ф ранцы і, створаны 17.6.1789 ш аўскае і М сціж скае (14 ст.) евадгеллі дэпутатамі Генеральных штатаў ад трэ(гл. адлаведны я арт.). Д а ўстаўдага дісьцяга саслоўя, да якіх далучы лася частка ма аддосяц ь і пісьмо берасцяных градэпутатаў ад дваран і духавенства, мат. Н айб. доўга і тры вала У. ужываўся 9.7.1789 абвясдіў сябе У.с. для вы раў лолацкіх граматах. Бел. граматы 2- й ш эн н я наслелы х задач л а рэф арм аван н і пал. 14 ст., напісаны я ў інш. мясцовасграмадска-лаліт. аддосін y краіне. П асцях, характары зую цца м едш ай акуратл я нар. лаўстандя ў П ары ж ы і ўзяцця насцю пісьма, драбнейш ы м і літарамі і Бастыліі (14.7.1789) У.с. л р ы зд ан ы канаяўдасцю ў асобны х літарах даўустаўралём Людовікам X V I і разгарнуў заканых і нават скаралісны х элементаў. У над. дзейнасць. С ярод найваж н. п ры н якан цы 14 ст. зам енены паўуставам і тых ім акгаў: дэкрэты ад 4— 11.8.1789 аб скорапісам. скасаванні саслоўны х лераваг, феад. Літ:. К а р с к н й Е.Ф. Славянская квлравоў, царк. дзесяціны; Дэкларацы я рнлловская палеографня. М., 1979. правоў чалавека ; грамадзяніна А.М.Бупыка.

(26.8.1789) ; дэкрэты аб нацы ядал ізац ы і царк. зям ель і ўвядзедл і грамадз. ш лю УСТА Ў Н Ы Я ГРА М А ТЫ ў Р а с і й бу (2.11.1789), ск асаван ді саслоўяў с к а й і м д е р ы і , акды, якія рэгуля(19.6.1790) ; К адсты туцы я Ф радц ы і валі ад д о сін ы часоваабавязаных сялян з (3.9.1791). 30.9.1791 У.с. слы ніў дзейпам еш чы к ам і л ас л я адм ел ы прыгоннанасць, улада лерайш ла да вы брадага пага права. У.г., я к ія м еркавалася ўвесці водле Кансты туцыі Заканад. сходу. за 2 гады, в ы значалі пам еры сял. ларэУ СТА РЭЛЫ Я С Л 0 В Ы , гл. ў арт. Архаізм, Гістарызм.

ША1І^Т.0БЫ1ААДАВІЛЯ1.ДЕЬрі>ЦЛ

н іік й ій к т т ік ім н А е т іс п к т іГ н в а п н д п г і - п й д п д п ч нпажнть

п *

Ш

м

т і к

Н«АМ *

е і а

ш

Г Л А К А ' 7 с-

КУг"ІК'1.й|НШЙД'1,ШН HMT.lt'ЬІШ "д/І«уННАСвМТ.((ГМАДНМА1Ц1,АКК Т І ' № К О А у іП ІЛ А ГА іІл Ш Л .М «№ ДАП/.

K i m #н н w» V мь ' н н к і т « ж еь п t м

тініііймішнйуітллгАілінкА À E A A tT lK tH М AMT. І І Ш Ж Н Т Н І * НІ^

0 *

ЕАА(ТкніціАмгплі<жіпАнідтітчн Ift^A rniS-t ДI. П р Н ІА Т Д « Ц A ДІ •» го р А ІП ІМ Ж ІП А Ю А ІЕ г і Г Г І. ' А ІН Ю Д ІН

гдлА^жжемпо ■^н Û)ПП Ч-KSt AH Mla t t • HHH11Т 0 Да арт. Устаў. 'Старонка Тураўскага евангелля.

11 ст.

УСТАЎ, самы стараж ы тны ты л кіры ліцкага дісьма (гл. Кірыліца). У знік н а асдове візадт. У. Вы кары стоўваўся ў раннім слав. пісьмедстве, y старабел. пісьмедстве — да канца 14 ст., зрэдку ў 15 ст. пераваж на ў дзелавы х граматах на пергаменце. В ы значаўся стройны м і вы разны м абры сам літар. С ловы ва

ф о р м ен н ага надзелу і п авін н асц ей за к а р ы с т а н н е ім, ф ік с а в а л і зв е с т к і аб л арэф орм ен н ы м надзеле, развярстанні зям ельны х угоддзяў, д е р ад ясед д і сял. сядзіб, тэрм ідах лераходу сяляд з паншчыны на аброк і інш . С кладалі У.г. дам еш чы кі (з іх згоды маглі ўдзельнічаць і сяляде)', зацвярджалі іх (у т.л. без згоды сялян ) і ўводзілі ў д зеяд д е міравыя пасрэднікі. Іх увядзенде сулраваджалася масавы м абеззям ельваннем сялян. У сял я д чарназём ды х губерняў памеш чыкі адрэзалі каля 20%, ідш . мясцовасцей — 40% ладзельдай зямлі. Значн ая ч. надзельных зям ель бы ла адрэзада і ў бел. с ял яд (гл. Адрэзкі). Гэта вы клікала гірзтэст і х в ал яв ад н і с ял яд . У 1862 на Беларусі 78 (51,3% ) сял. вы ступленняў бы лі абумоўледы ўвядзеннем У.г. На 13.1.1863 y еўрад. Расй іх складзена 95 ты с., уведзела ў дзеянн е 73,2 тыс. Паводле пры м енш аны х звестак на гэты час не падпісана сялян ам і 36,8 тыс. У.г.

(50,3% ), y т.л. сялян ам і 5 зах. губерняў (В іленскай, Віцебскай, Гродзенскай, М агілёўскай, М інскай ) 3127 (78,5% агульнай колькасці). С кладалне У.г пракгы чн а зак одчан а ў 1864. У адпаведнасці з «П алаж эндем» ад 8.7.1863 У.г. ўводзіліся таксам а ў даселіш чах удзельных сялян. Літ.: Л н т в а к Б.Г. К ясторлн формуляра уставной грамоты 1861 г. / / Археографлческлй ежегоднлх за 1957 г.. М., 1958; 3 a й о н ч к о в с к я й П.А Проведенле в жлзнь крестьянской реформы 1861 г. М., 1958; Д р у ж л н л н Н.М. Русская деревня на переломе, 1861—1880 гг. М . , 1978. g.П.Пйнюціч.

скАзы,

сінтаксічны я канструкцыі, якія ўводзяцца ў пэўны сказ і вы конваю ць y ім тыя ж функцыі, што і ўстаўныя словы. М аю ць ф орму простых і складаных сказаў рознай будовы. Далучаюцца да гіаясняльных ці ўдакладняльных членаў асн. сказа пры дапамозе сэнсава-інтанацы йнай, алучнікавай сувязі і займаю ць y адносінах да іх постпазіцы йнае становіш ча. У адрозненне ад пабочных сказаў не маю ць суб’екгыўна-мадальных значэнняў. У мове выконваюць важную семант. ролю. Могуць выражаць значэнні: суадпаведнасці — «Мікола Ігнатовіч, — a іэта быў сн — без асаблівага энтузіязму пераступіў парог» (М.Лынькоў); супраціўнасці, супрацыіастаўленасці або ўступальнасці — «Я гляджу і не магу нагледзецца (што з таго, што ноч і змрок густы!) на цябе, Вяліхая Мядзведзіца» (П.Панчанка), «Не будку мае Жух — палацы (хоць не свае, вядома, працы)» (К.Крапіва); падкрэсленасці — «Максім з чамаданам і клункамі ў руках увайшоў y прасторную і высокую — хоць цэпам нахай — залу вакзала» (М.Машара); прызначанасці — «А ніжэй маста, адразу ж ад дарогі (дарога нібы мяжой была) пачынаецца заліўны луг» (І.Шамякін); абумоўленасці — «I цікавілася маці — сэрца натчына вядома. — як на службе там дзідяці, ці там лепей, ці мо дома» (Я.Кулала); месца — «У адным сяле (не важна дзе) хадзіў Баран y чарадзе» (К.Крапіва); часу — «На трэці дзень увечары (пазнавата ўжо было) Пятро Тодаравіч вярнуўся дадому» (К.Чорны); прычыны — «Яны аднекуль здалёку прьшезлі калючых саджанцаў — блізка ад Рослікаў саду нідзе не было > (Р.Сабаленка); умовы — «Я свой абавязак (калі спатрэбіцца) заўсёды выканаю» (А.Якімовіч); паяснення — «Дзям’ян быў з тых на Панягоўшчыне (так называдася вёска, дзе сн жыў з малснства), якія маўкліва і засмучана сустрэлі ворагаў» (П.Кавалёў); заўвагі аб характары дзеяння, эмацыянальным стане, паводзінах асобы, яе адчуванні і інш. У.с. ўзбагачаюць зместава-інфармацыйную струкгуру сказа, яго семант. аб’ём, унугр. моўна-стылістычныя, выяўл. магчымасці і як сродкі дакладнага адлюстравання рэчаіснасці шырока ўжываюцца ў розных жанрах маст. л-ры. Л і т Гл. пры арт. Устаўныя словы. А.І.Наркевіч. устаўны я

УСТАЎНЫЯ С Л 0 В Ы , сін таксічны я адзінкі, якія ўводзяіш а ў сказ дл я ўдакладнення, паясн ен н я вы казанай y ім думкі або перадачы розны х дадатковы х звестак, заўваг, паведамленняў. У.с. і словазлучэнні размяшчаюцца, як правіла, y сярэдзіне або канцы сказа за тымі словамі, якія яны паясняюдь ці ўдакладняюць. Уводзяцца ў сказ бяззлучнікавьш спосабам. зрэдку пры дапамозе злучнікаў: «Практыка паказвае, што байка прыхільна сустрахаедца чытачом (і слухачом) і стварае належны эфект» (К.Крапіва). У адрозненне ад пабочных с/іоў У.о. не выражаюць суб’ектыўна-мадальных значэнняў і звязаны са зместам выказвання ўсяго сказа. Яны шырока выкарыстоўваюцца ў розных жанрах маст. л-ры, дзе выражаюць шматлікія сэнсавыя адценні: удакладняльна-акалічнасныя — «Пачула трывожнае вуха нечыя крокі (у сне ці праз сон)» (П.Глебка); няпэўна-ўдакладняльныя — «Яны (ці не ў Капылі) на завод быка купілі» (К.Крапіва); удакладняльна-азначальныя — «Гэтае месца (востраў, акружаны з розных бакоў балотам) яму спадабалася» (М.Лынькоў) і інш. Літ. : Б а з ы л е н к а А.М. Пабочныя і ўстаўныя словы, словазлучэнні і сказы ў.су-

часнай беларускай літаратурнай мове. Мн., 1964; Граматыка беларускай мовы. Т. 2. Сінтаксіс. Мн., 1966; Беларуская граматыка. А.І.Наркевіч. Ч. 2. Сінтаксіс. Мн., 1986. УСТА Ш Ы (харвацкае U stasa адпор, паўстанне), праварады кальная п л ы н ь y харвацкім нац.-вы зв. руху ў 1929— 45. Засн. ў студз. 1929 y Італіі (м ела таксама базы ў Венгрыі, Аўстрыі, Бельгіі "і інш . краінах) лідэрам Х арвац кай парты і права А .П авелічам пасля ўсталяванн я ў Ю гаславіі дыктатуры караля Аляксандра I Карагеоргіевіча. У статуце руху (1932) яго задачай абвеш чана ўзбр. барацьба за вы зваленне Х арваты і (з уклю чэннем ч. Босніі да р. Д ры на). А рг-цы і У. (больш за 1 тыс. членаў — студэнты, адстаўны я аф іцэры , чы ноўнікі, ч. каталіцкага духавенства і інтэлігенды і) ары ентаваліся пераваж на на фаш . Італію, невял. частка — на нацы сцкую Германію ; аж ы ццяўлялі тэрары ст. акты , y т.л. забойства А ляксандра I К арагеоргіевіча і м іністра зам еж ны х спраў Ф ранц ы і Л .Барту 9.10.1934. У 2-ю сусв. вайну 10.4.1941 абвясцілі на акупіраванай тэр. Ю гаславіі «Н езалеж ную дзярж аву Харватыя» (ф акты чн а пратэктарат Італіі і Германіі) н а чале з П авелічам; ж орстка праследавалі яўрэяў, правасл. хры сціян (пераваж на сербаў), мусульман. П асля вызвалення Ю гаславіі (1945) многія У. пры гавораны да п акаран н я смерцю , частка эм ііры равала ў Аргенціну. Пэўны ўздым y Харватыі руху паслядоўнікаў У. адбы ўся ў час сербска-харвацкай вайны 1991— 95. Л і т Ф р е й д з о н В.Н. Нсторня Хорватнн: Краткнй очерк с древнейпшх времен до образовання республгасм (1991 г). СПб., 2001; С е м н р я г а М.Н. Коллаборадаоннзм: Прнрода, тнпологая н проявлення в годы второй мнровой войны. М., 2000. У.Я.Калаткоў. У С Т О Й Л ІВ А С Ц Ь ЗБУДАВАН НЯЎ, здольнасць збудаванняў нроцістаяць нам аганням , як ія імкнуцца вы весці іх са стану статы чнай або ды нам ічнай раўнавагі. Страта агульнай устойлівасці магчыма ў вьшіху зруху збудавання па падмурку ад нераўнамернай асадкі фундамента, a таксама пад дзеяннем дынамічных (сейсмічных, ветравых), гідрастатычных, грунтавых гарыз. сіл (нагрузак) Пераход збудавання з устойлівага стану ў няўстойлівы наз. стратай устойлівасці, мяжа гэтага пераходу — крытычньгм станам збудавання, a адпаведныя нагрузкі — крытычнымі. У выніху ■страты ўстойлівасці звычайна адбываецца зрух (слізганне) або перакульванне збудавання. Рэзерв У.з. вызначаецца разлікам, пры якім дэейныя на збудаванне гарыз. сілы параўноўваюць з сізамі, што ўтрымліваюць яго ў нерухомым стане (сіламі трэння, счаплення). Гл. таксама Дынаміка збудаванняў. Літ/. Стролтельная механвка. Дмнамнка м устойчнвость сооружеішй. М., 1984. М.К.Балыкін. У С Т О Й Л ІВ А С Ц Ь РЎХУ ў механ і ц ы, доўгачасовае захаванне фіз. сістэм ай пэўны х характары сты к мех. руху. П раблемы У.р. істотныя пры вы вучэнні гіраскопаў, сістэм аўтам. рэгулявання і вагальны х сістэм, руху нябесны х цел, самалётаў, суднаў і інш.

УСТРАЛАЎ___________ 271 Асновы тэорыі У.р. закладзены ў працах A M .Ляпунова. Рух сістэмы наз. ўстойлівым (наводле Лянунова), калі атрыманьм ў які-н. момант часу малыя ўзбурэнні каардынат і скарасцей, што вызначаюць гэты рух, застаюцца малымі. Умовы, пры якіх даследаваны рух з'яўляецца ўстойлівым, наз. крытэрыямі ўстойлівасці. У тэорыі У.р. вывучаюцца мегады яго ацэнак па лінеарызаваных ураўненнях руху (ураўненнях узбуранага руху), a таксама якасныя метады вызначэння межаў дастасавальнасці гэтых ацэнак. У С Т 0 Й Л ІВ Ы Я М АСІВЫ , абаротныя сродкі, якія не належ аць прадпрыемству, але знаходзяцца ў яго карыстанні, гасп. абароце і таму пры раўноўваю дца да ўласны х сродкаў. Д а іх адносяць: залазы ч ан асць ла заработнай плаце і адл ічэн д ях н а сацы яльн ае страхаванне; рэзерв, я к і складаец ца з будучых выплат заработды х ллат за час чарговага адпачы нку і адлачасовага ўзнагародж ван н я за выслугу гадоў; сродкі амарты зацы йн ага фонду, якія накіроўваю ць н а стварэн д е вытв. заласаў для капітальнага рамонту; запазы чадасці л а аплац е заказаў і інш. УСТРАЛАЎ М ікалай Васілевіч (псеўд ГІ.С y р м і н; 1890— 1938), расійскі паліт. дзеяч, лубліцы ст; адзін з ідэолагаў «зменавехаўства». Ю рыст. С кончыў М аскоўскі ун-т (1913). 3 1916 прыватдац эн т y М аскоўскім і П ерм скім (з 1919 л раф .) ун-тах. У грамадз. вайну ў 1918— 20 старш ы ня Усх. аддзела Д К ларты і кадэтаў і «Рускага бюро друку», адначасова з 1919 кіраўнік лралаганды сцкага аларата ва ўрадзе А.В .Калчака.

3 1920 y эміграцы і. У 1920— 34 лраф. Х арбідскага ун-та (К ітай). У 1935 вярнуўся ў С С С Р ; праф. М аскоўскага ін-та інж ы нераў трансларту. У 1937 арыш тавады , абвінавачаны ў ш ліянаж ы на кары сц ь Я л о н іі і расстраляны . Рэабілітаваны ў 1989. У 1920-я г. выстуліў y друку з лраграм ай т.зв. зм ены вех. Лічыў неабходны м л р ы м ірэн н е рас. эміграцыі з сав. уладай, бо, д а я ш думку, новая эканамічная палітыка нелазбеж на вяла да рэстаўрацы і капіталізму ў СССР; спадзяваўся, ш то з крахам надзей на сусв. рэвалю цы ю маладое пакаленне камуністаў «загіне ад мікробаў уласнай спустош анасці», a д а зм ену «угапічнаму камунізму прыйдзе буржуазна-індывідуал істы ч н ы эм п іры зм ». Увёў y навук. зварот тэрм ін «нацы ядал-балы давізм», бо балы давікоў лічы ў прыхільнікамі рус. нац. ідтарэсаў (спалучалі, на яго думку, м арксізм са славянафільствам). Лічыў П ятра I і І.В .С таліна гіст. постацямі, лраз якія вы яўлялася дзярж . веліч Расіі. Э.А.Ліпецкі. УСТРАЛАЎ М ікалай Герасімавіч (16.5.1805, М алаяраславецкі пав. Арлоўскай губ., Расія — 20.6.1870), рускі гісторык. Чл. П ецярбургскай АН (1837). С кончы ў П ецярбургскі ун-т (1824), y 1834— 70 праф. рускай гісторыі гэтага

272 __________________ у с т у п ун-та. У сваіх лекц ы ях адводэіў значнае месца гісторыі ВКЛ. Выдаў м емуарны я кры ніцы 16— 17 ст.: «С казанні сучаснікаў пра Д змітры я С амазванца» (т. 1— 5, 1831— 34), «С казанні к н язя Курбскага» (т. 1— 2, 1833), y якіх м аю цца зн ач ны я звесткі з гісторыі ВКЛ. Аўтар працы «Гісторыя царавання П ятра Вялікага» ў 10 тамах (вы йш лі т. 1— 4, 6, 1858— 63), універсітэцкага курса «Руская гісторыя» (ч. 1— 5, 1837— 41). К ан ц эп ц ы я рас. гісторыі У. блізкая да поглядаў М М .К арам зіна. Бы ў ф акты чн а правадніком тэоры і «аф іцы йнай народнасці» ў гіст. навуцы. Дз.У.Караў. У СТЎП В Я Л ІК І, У стyп Р о д ж э р с а, абрыў, я к і аддзяляе вы сокія плато Паўд. А ф ры кі ад пры бярэж ны х раўнін. Размеш чаны паралельна берагам Інды йскага і Атланты чнага акіянаў ад Паўд. Радэзіі да А нголы. Даўж. больш за 2 тыс. км. Уяўляе сабой ф лексуру, якая падверглася дэнудацы і. Найб. выш. ў Драконавых гарах (г. Табан а-Н тленьяна, 3482 м). 3 боку мора ўтварае круты абрыў, паверхня якога адзначана выхадамі базальтавых лаў. А собны я ўчасткі (Сніўберге, В інтэрберге і Ньівелд) складзены з, далерытаў. Уздоўж зах. берага ўтварае 2— 3 пры ступкі. Аказвае ўплыў на клімат паўд,ўсх. берагоў Афрыкі. УСТУПКА ПАТРАБАВАННЯ, y цы вільным праве пераход права крэды тора да інш ай асобы ў вы ніку здзелкі. Гл. Цэсія. УСТЫ ЛЯГА (Ustilago), род галаўнёвых грыбоў сям. ўстылягавых. Болы п за 350 відаў. П аш ы раны ў раёнах вы рош чвання злакаў, на якіх яны паразітуюць. Н а Беларусі каля 30 відаў. Найб. вядомьм У.: аўсовы (U . avenae), прасяны (U . рапісішіііасеі), пш анічны (U . tritici), ячм енны (U. hordei) і інш. Міцэлій шматклетачны, з гаўсторыямі. 75ліяспоры развіваюцца звычайна ў завязях, часам y тычынках і вегетатыўных органах раслін-гаспадароў y выглядзе чорнай, цёмнааліўкавай, фіялетавай або жоўгай масы. Прарастаюць базідыямі, на яхіх утвараюцда баэідыяспоры. С.І.Бельская.

Жылы раён y Мінсху Усход.

У С У М БУ РА (U sum bura), другая назва г. Буж умбура, сталіцы Бурундзі. У С У Р ЬІЙ С К , горад y П ры м орскім краі Расіі, н а р. Раздольная. Засн. ў 1866 я к с. Н іхольскае, з 1898 горад, з 1926 наз. Н іксш ьск-Усурыйскі, y 1935— 57 — Вараш ылаў. 158 тыс. ж. (2000). Чы г. вузел. П рам -сць: харч. (алейна-тлуш чавы і цукр. камбінаты , вы тв-сць л ікёра-гарэлачных вырабаў з экстрактам і з траў Усуры йскай тайгі), маш .-буд. (дрэваапр. станкі і халадзільнікі, рамонт камбайнаў і лакаматы ваў), лёгкая (гарбарна-абутковая, ш вейная); кіслародны з-д, мэблевая ф -ка. Ін-ты : с.-г. і педагагічны. 2 драм. тэатры. Ф іліял П ры м орскага дзярж. музея. УСУРЫ ЙСКІ ЗА П А В Е Д Н ІК імя акадэміка У.Л.Камарова. Разм еш чаны ў П ры м орскім краі (Расія), на паўд.-зах. адгор’ях Сіхатэ-А ліня. Пл. 40,4 тыс. га. Засн. ў 1932 для аховы нры родны х ком плексаў паўд. П ры м ор’я. У рэльеф е стром кія схілы, ш лейф ападобн ы я паднож ж ы гор, каньёнападобны я рачны я даліны, вадаспады . Л ясы займ аю ць каля 99% тэры торы і. Вылучаю ць 2 в ы ш ы нны я расл. паясы: да 600 м — хвойна-ш ы ракалісты я лясы (кедр карэйскі, піхта суцэльналістая, граб сэрцалісты ), вы ш эй — піхтаваяловы я (елка аянская, піхта белакорая, кедр карэйскі, дуб м ангольскі). У далінах р э к лісцевы я л ясы — вярбовы я, ільмавы я, ясян ёвы я і інш. У ф лоры кал я 850 відаў, ш мат рэліктаў, y Чы рв. кнізе 13 відаў, сярод іх хвоя густакветная, ціс востраканцовы , зам аніха вы сокая, ж эн ьш эн ь сапраўдны і інш. У фауне — усурыйскі тыгр, ізюбр, плямісты алень, казуля, дзік, гімалайскі мядзведзь, леапард, рысь, харза, барсук, вавёрка, норка, к ал ан ок , бурундук, вы дра, гіганцкая зем ляры йка, м андары нка, чорны бусел, яп о н ск і вуж, усурыйскі капцю ры сты тры тон, бязлёгачны тры тон; з насяком ы х — рэліктавы л ясн ы таракан, гіганцкі дры васек, усурыйскі махаон, ш аўкапрады, браж нікі, паўлінавочкі. П лантацы і ж эны пэню . У С У Р Ь ІЙ С К І КРА Й , трады цы йная назва П д Д алёкага Усходу Расіі. Уклю чае паўд. частку хр. Сіхатэ-А лінь, П ры -

ханкайскую нізіну і хрыбты, ш то пры л ягаю ць да яе на 3. У С Х 0Д , ж ы лы раён ва ўсх. частцы М інска. Забудоўваецца з 1966. Арх. В.Анікін, П.Воўчак, Л.Гафо, Г.Горына, А.Гуль, Я .Дзятлаў, І.Жураўлёў, І.П алова, А .С ап ’яніх, Г.Сысоеў і інш. Абмеж аваны Скарыны праспектам, вулідамі Каліноўскага, К еды ш кі, Славінскага, участкам Сляпянскага водна-паркавага паўкальца. Разлічаны на 17 тыс. жыхароў. Уклю чае 2 м ікрараёны : Усход 1 і Усход 2. А рх.-планіровачная струкгура раёна абумоўлена яго разм яш чэнн ем на ўеэдзе ў горад з У. Ц энтр ансамбля зн аходзідца ў м ікрараёне У. 1, складаецца з 4 груп спараны х 14— 16-павярховых буйнапанэльны х жьілых дамоў, тарды якіх упры гож аны мазаічны мі пано «М інск — горад-воін», «М інск — горад-будаўнію», «М інск — горад навукі», «М інск — горад культуры» (маст. А.Кіш ч а н к а ). У с п а л у ч э н н і з п р ац ягл ы м і 9-павярховымі жылымі дамамі з прыбудаван ы м і 2-павярховы м і ўстановамі культ.-бы т. пры зн ач эн н я яны ствараю ць пласты чна развітую дынамічную структуру, запам ін альн ы сілуэт усяго ансам бля. В ы ш ы нн ая дамінанта раён а — ком плекс 16-, 18-, 20-павярховых ж ылы х дамоў (арх. А .Белаконь, Н .Грачова, Сы соеў, П апова) па вул. Каліноўскага. У агульную арх.-прасторавую кам пазіцы ю мікрараёнаў арганічна ўваходзідь траса С л яп ян ск ай воднай сістэмы. Яе развітая водная акваторы я з ф антанам , набярэж ны м і, ш матстуііеньчаты м каскадам , падпорны м і сценкамі з ’яўляец ца асн. кам п азіцы йн ы м акд эн там прасторавай арганізацыі жылога раён а і гал. м агістралі горада — праспекта С к а р ы н ы . У забудове р а ён а вы лучаю ц ц а б уд ы н ак эксперьім . сярэдн яй ш колы № 137 з плавальн ы м басейнам, я к і мае рассоўны дах (1978, арх. Э .Г альдш тэйн, А .С абалеўскі, А.Лукомская, Я .Д ворак), гандл.-грам адскія цэнтры «Верас» і «Усход 1», ком плекс спарт. т -в а «Працоўныя рэзервы». АА.Воінаў. «У С Х 0Д », 1) серы я сав. аднамесных касм. караблёў (К К ) дл я палётаў па кал язем н ай арбіце. П ры значаліся для вывучэння ўздзеяння ўмоў арбітальнага палёту н а арганізм чалавека, праверкі

a

6

«Усход». а — касмічны карабель: 1 — спускальны апарат; 2 — прыборны адсек; 3 — апошняя ступень ракеты-носьбіга, б — 3-ступеньчатая ракета-носьбіт.

ропе вывучэнне ўсх. краш пачалося ў сярэдневякоўі (запісы еўрап. падарожнікаў М .П ола, П .К арпіні, рускіх А Н ік іц ш а , Д анііла П алом ніка, С .Н аўгародца і інш .). У 16— 17 ст. з ’явіліся апісанні ўсх. краін еўрап. купцоў, місіянераў, падарож нікаў Д ж .Рамузіо, П ’етра д эл а Вале (Італія), Р.Х эклейтам а (Англія), Ж .Тавернье, Ж .ІІІард эн а (Ф р ан ц ы я) і інш.; справаздачы рус. ды пламатаў І.П етліна, Ф .І.Б айкова, М .Г.С паф арьш , y т.л. выхадцаў з ВКЛ — В .Ц ю м янца і І.Цякуцьева, працы І.К .Р ассохіна і А Л .Л явонц ьева; нататкі беларуса Ігнація С м алян ін а пра падарожж а ў Візантыю і паломніцтва ў Іерусалім, д зён н ік М .К .Радзівіла Сіроткі пра паломніцтва ў П алесціну (выд. ў 1601). У П ары ж скім (16 ст.), О ксф ардскім і Л ей дэн скім (17 ст.) ун-тах створаны каф едры ўсх. моў. У 18 — пач. 20 ст. закладзен ы навук. асновы У., створана сетка азіяцкіх таварыстваў: Бенгальскае (К алькута, 1784), А зіяцкае (П ары ж , 1822), К аралеўскае (Л ондан, 1823), Герм. ўсходазнаўчае (Л ейпцы г, 1845), навук. ўстановы па вы вучэнні ўсх. моў і г.д. У Расіі створаны Ім ператарскае т-ва У., Рус. к-т для вы вучэння С ярэд н яй і Усх. Азіі, Т авары ства рус. ары енталістаў y П ецярбургу і інш. Д зейнічаў цэнтр У. ў Віленскім ун-це. У 20 ст. трады д ы й н ы я кірункі вы вучэння У. саступаю ць м есца больш ды ф ерэнцы раванам у вы вучэнню асобных, больш вузкіх галін. З н ачн ы ўклад ва У. зрабілі беларусы М .К .Баброўскі, І.А.Гаш кевіч, І Ш К авалеўскі, К А .К а -

УСХОДНЕ

273

совін, ІЮ.Крачкоўасі, А В .Мухлінаа, Б А 7 ў раеў. В.І.Сянкоўскі, А .І.Ходзька, I I.Ходзька, y навейшы час — Р.Т.Ахрамовіч, У .В .Балабушэвіч, І.Н.Віннікаў, К М .М акавельскі, Р.А.Удьяноўскі і інш . Н а Беларусі праблемамі У. займаюцца ў БДУ, Мінскім лінгвісты чны м ун-це. Створана секцы я У. пры Бел. геагр. т-ве. Літ: З а х а р а н к а I. Беларускае ўсходазнаўегва / / Кантакгы і дыялогі. 2001. № 11; Я г о ж. Дорога временн / / Бел. думка. 2003.

N» 1; Я г о ж. Этапы развягая отечественного востоковедення / / Беларусь — Японія: Матэрыялы другіх міжнар. чытанняў, прысв. памяці Іосіфа Гашкевіча. Мн., 2003. І.А.Захаранка. «У CXÔ Д — ЗАХАД», ш ы ротная аўтамагістраль y ЗШ А: Н ью -Й орк — Інды янапал іс— К а н за с -С іц і— Д э н в ер — Л ас-В егас— Л ос-А пдж элес. Агульная даўж.

3,7 тыс. км. П раходзіць праз 10 ш татаў. «У CXÔ д— зАхад », чы гуначная магістраль y ЗШ А: Ф іладэльф ія— Калумб у с — І н д ы я н а п а л іс — Д э н в е р — С о л тЛ ейк-Сіці— Сан-Ф ранцыска. Злучае парты Атлантьгчнага і Ціхага акіянаў. Даўж.

4,3 тыс. км. Ш ы р. каляі 1435 мм. Пабуд ав ан а ў 1880— 90-я г., рэканструявана ў 1940— 50-я г. П раходзіць праз 11 штатаў. M ae адгалінаванні. У С Х 0Д Н Е -А ЗIЯ ЦКАЯ

БІЯГЕА ГРА-

Ф ІЧ Н А Я

Гімaл a й-

В О Б Л А С Ц Ь,

нрынцыпаў пабудовы К.К, адпрацоўкі іх канструкцый і сістэм. С твораны пад кіраўнішвам СЛІ.Каралёва. КК «У.* складаліся са сферычнага спускальнага апарата, які адначасова з’яўляўся хабінай касманаўга, і прыборнага адсека з баргавой апаратурай і тармазной рухальнай устаноўкай. Маса да 4,73 т; макс. дасягнутая працягласць пілатуемага палёту 5 сут. Пасля выпрабавальных (беспілотных) палётаў выведаены на арбіту ШСЗ 6 пілатуемьіх КК «У.»

(1961—63). Упершыню ажыцдёўлены палёты: чалавека ў космас (Ю.А.Гагарын, 1961), групавы 2 КК (А.Р.Нікалаеў, П.Р.Паповіч, 1962), жанчылы-касманаўта (В.У.Церашкова, 1963).

2) Сав. 3-ступеньчатыя ракеты-носьбіты (РН) для вы вядзення касм. апаратаў на арбіту Ш СЗ. Стартавая м аса 287 т, макс. маса кары снага грузу 4730 кг. Першьі запуск РН «У.» з 1-м Ш С З — 4.10.1957. Пры дапамозе РН «У.» вы водзіліся ў космас К К «У>, п ерш ы я касм. апараты серыі «Месяц», некаторы я ШСЗ серыі «Космас» і інш. В ы кары стоўваліся каля 30 гадоў (запускі з касмадромаў Байканур і П лясецк). У. С.Ларыёнаў. УСХОДАЗНАЎСТВА, а р ы е н т а л і с т ы к а (ад лац. orientalis усходні), ком шіекс навук. ды сцы плін, якія вывучаюць геаграфію, гісгорыю, эканоміку, мовы, л-ру, этнаграфію, мастацгва, філасофію, рэлігію, помнікі матэрыяльнай і лухоўнай культуры Усходу (пераважна краін Азіі і Паўн. Афрыю). Галіны У.: арабістыка, асірыялогія, егіпталогія, індалогія, семіта/іогія, сіналогія, хеталогія, цюркалогія. эфіопіка, японазнаўства і інш. У Еў-

7

8

Да арт. Усходне-Азіяцкая біягеаграфічная войласць Харакгэрпыя прадстаўнікі фауны: 1 — гадзнжа ланцужковая; 2 — вусач рэліктавы; 3 — харза; 4 — панда малая; 5 — панда вялікая (мядзведзь бамбукавы); 6 — ібіс чырвананогі; 7 — такін; 8 — алень вадзяны.

274 ____________ усходне с к а - К іт a й с к а я біягеаграфічная вобласць. Уключае: П ры м ор’е, ГІаўн. і С ярэдні Кітай, Карэю , Японію (акрам я в-ва Хакайда), Усх. Тыбет і ўсх. ч. паўд. схілу Гімалаяў. Уваходзіць y царства Арктагею. Асн. расл. фармацыяй з’яўляецца лісцевы лес (на Пд вечназялёны). Вял. тэрыторыю займаюць горы (з верт. занальнасцю расліннасці). 3 сям. раслін найб. паказальныя субэндэмічныя — дыпгэракарпавыя і няпентасавыя, эндэмічныя — тэтрамерыстацыевыя і сцыфастэгіяцыевыя. Жывёльны свет разнастайны. Сярод млекакормячых найб. характэрныя розныя віды аленяў (беламорды, вадзяны, плямісты і інш ), казлы (гарал, серау, такін), малпы (макакі, танкацелы), эндэмічныя віды насякомаедных (гімнуры, магеры, землярыйка-крот); з грызуноў — пішчухі, эндэмічныя паўднёваазіяцкія палёўкі, пацуковападобныя хамячкі, дрэвавы заяц; з драпежнікаў — янотападобны сабака, чырвоны воўк, гімалайсхі мядзведзь, малая і вял. панды, тыгр, дымчата леапард, ірбіс, харза. Сярод птушак шмат разнастайных фазанаў, зімародкаў, жураўлі, стрыжы, чырвананогі ібіс; з паўзуноў — чарапахі трыоніксы, полазы, ксенадэрмы, гадзхжі (бірманская, ланцужковая), шчытаморднік, яшчаркі (геконы, сцынкі, лясная даўгахвостка); з земнаводных — трытоны, іспалінская, або гіганцкая, саламандра. Сярод рыб: харась сярэбраны, белы і чорны амуры, жаўтапёры, касагкавыя самы і інш. У энтамафауне каля 50% эндэмічных відаў, сярод насякомых шмат рэліхтавых жукоў (пырскуны, рэліхтавы вусач) і матылёў, якія нагадваюць трапічныя формы. А.М.Петрыкаў. У С Х 0Д Н Е -А Ў С Т РА Л ІЙ С К А Е

з алігацэну, адбы ваецца ва ўмовах расц яж эн н я і рассоўвання канты нентальнай кары з аддаленнем Аравійскага і Самалійскага блокаў ад уласна Афры канскага.

У С Х 0Д Н Е -ГРЭ Н Л А Н Д С К А Е ЦЯЧЙНН Е, халоднае паверхневае цячэнне Паўн. Ледавітага ак., працяг цячэння, якое перасякае А ркты чны басейн. Праходзіць з П н на П д каля ўсх. берага Грэнландыі. Ш ы р. 350— 540 км. Т-ра вады каля берагоў Г рэнланды і ніж эй за 0 'С , на ўсх. ускраіне летам да 2,4 "С. Скорасць да 0,9 к м /гадз. Салёнасць 32— 33%о. Круглы год нясе лвды Аркты чнага басейна, y летнія месяцы — айсбергі. У С Х 0Д Н Е -Е Ў РА П Е Й С К А Я

ЦЯ-

Ч е)Н Н Е, цёплае паверхневае цячэнне Ціхага ак. каля ўсх. берага Аўстраліі, галіна Паўд. П асатнага цяч эн н я. Н акіравана з ІІн н а Пд, каля в-ва Тасманія зліваецца з ц яч эн н ем Зах. Вятроў. Ш ы р. паміж 25 і 32» паўд. ш. 100— 200 км. Т -ра вады зім ой 11— 20 оС, летам 15— 26 оС. С корасць 1,1— 1,8 км /гадз, y цэнтры бшіьш за 2,7 км /гадз. Салёнасць каля 35,5%. У С Х 0Д Н Е -А Ў С Т РА Л Ш С К 1Я Г0РЫ , тое, ш то В ялікі Водападзельны хрыбет. У С Х бД Н Е -А Ф РЫ К А Н С К А Я РЫ Ф Т А ВАЯ СІСТЭМ А , сістэма буйных разломаў (скідаў) і грабенаў (рьіфтаў), развітых на ф оне навейш ы х падняцдяў ва Усх. А ф ры цы . Ц ягнецца ад паўн. ускраіны Ч ы рвонага м. да нізоўяў р. Замбезі. Уюіючае таксам а грабены Ч ы рвонага м. з адгалінаванням і (залівы Суэцкі і Акаба) і А дэнскага зал. П рацягваецца на П н праз М ёртвае м. да паднож ж аў гор Таўр. Н а тэр. А ф ры кі складаецца з 2 галін (Зах. і Усх. ры ф ты ), вы раж аных y рэльеф е глы бокімі і ш ы рокім і (40— 50 км) далінамі з абры вісты мі схіламі і дэпрэсіям і, дно якіх занята азёрамі (Танганьіка, М алаві і інш .). Д а разломаў пры м еркаваны вулканы выш. болы п за 5 тыс. м (К енія, К ілімандж ара, Элган і інш .). П авы ш аная сейсмічнасц ь сведчы ць пра сучасньія зруш энні па разломах. Ф арм іраванне сістэмы ідзе

ліп. 17,8— 18,5 °С. Вегетац. перыяд 185—187 сут. Ападкаў да 644 мм за год. Асн. рэкі Дняпро, Сож з прьггокам Проня, вярхоўе Друці. Глебы дзярновыя моцна- і сярэднеападзоленыя. Лясістасць (20%) нераўнамерная. Яловыя, шыракаліста-яловыя і другасныя асінавыя лясы. Трапляюцца дубровы. У выніху чарнобыльскай катастрофы (1986) паўд. ч. правінцыі моцна забруджана радыенуклідамі, месцамі шчыльнасць забруджання цэзіем-137 дасягае 15—40 Кі/км- і больш.

У С Х О Д Н Е -Б Е Л А Р Ў С К А Я П Р А В 1Н Ц Ы Я , ф ізіка-геаграф ічн ая правінцы я на У Беларусі. Ахоплівае ПнУ і У Магілёўскай вобл. і край н і ПдУ Віцебскай вобл. М яжуе з Беларуска-Валдайсхай правінцыяй і Перадпалескай правінцыяй. П адзяляецца на ф ізіка-геагр. раёны : Аршанска-Магілёўская раўніна і ГорацкаМсціслаўская ўзвышаная раўніна. Ц ягнецца з П н З на ПдУ, ш ыр. каля 100 км, пл. 15,1 тыс. км 2. Выш. 150— 200 м, найб. 239 м (за 6 к м на 3 ад в. Раздзел М сціслаўскага р -н а М агілёўскай вобл.). Прымеркавана да Аршанскай упадзіны і Суражскага пахаванага выступу. Платформавы чахол складзены з парод верхняга пратэразою, дэвону, на Пд — юры, мелу, палеагену і неагену, перакрытых адкладамі антрапагену (магутнасць 40—80 м). Рэльеф — павышаная платопадобная, месцамі ўвалістая і спадзістахвалістая марэнная раўніна, сфарміраваная сожскім ледавіком, укрьггая лёсападобнымі пародамі ў час паазерскага зледзянення. Карысныя выкапні: мел, мергель, гліны, пяскі, пясчана-жвіровы матэрыял, фасфарыты, трэпел, мінер. воды, торф. Клімат кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -7,5 да -8,2 "С,

ІІЛАТ-

Ф О РМ А , Р у с к а я п л а т ф о р м а, стараж ы тная (дары ф ей ская) глыба кантынент. зям н ой кары (кратон), якая складае ядро Еўрап. м ац еры ка, Уваходзіць y склад Е ўразіяцкай літасфернай пліты. Тэісганатып стараж. платформ.

Mae ф орму няправільнага гшцівугольніка пл. каля 6 млн. к м 2. Абмеж авана насовамі і поіф ы вам і складкавы х збудаванняў: байкалід (ры ф ейскі Ц іман), каледанід (С канды навія, П ольш ча і Ўкраін а — Т э й се р а — Т орн квіст а лін ія ), герцы нід (Урал, П ерадкаўказзе, Прычарн ам ор’е), альпід (К арпаты ). Некат. даследчы кі ўклю чаю ць y склад платформы Баранцаваморска-П ячорскую пліту. Ф ундамент ш іатф ормы складзены з кры ш т. м оцна метамарфізаваньіх, змяты х y складкі і магматычных парод архею — ніж няга пратэразою . У фундаменце адны даследчы кі вылучаюць 3 сегменты паводле ўзросту горных парод: на П н З — Ф енасканды я (у асн. раннепратэразой скі), на П дЗ — Сарматы я і У — Волга-Уралія (пераважна архейскі); інш ы я вьш учаюць 3 сегменты паводле рэчы ўнага складу: зах. і ўсх. сегменты (пераваж на складзены я з гранулітавых ком плексаў) і цэнтр. (амфібалітава- гн ей савы ). На ПнЗ і Пд платформьі фундамент выходзідь на паверхню Зямлі і ўгварае Баптыйскі шчыт і Украінскі шчыт. Астатняя ч. шіатформы перакрыта платформавым чахлом Рускай пліты, на крайнім ГІдЗ — Вальіна-Падольскай пліты. На 3 Рускай пліты ў скляпенневых ч. Беларускай антэклізы і Варонежскай антэклізы фундамент залягае каля паверхні Зямлі, часам утварае агаленні. На У пліты найб. буйная Волга-Уральская антэкліза. Цэнтр. ч. Рускай пліты займае Маскоўская ciнекліза, якая на ПнУ пераходзіць y Мёзенскую. На ўсх. ускраіне пліты Камска-Бельскі перыкратонны прагін, на зах. — БалтыйскаПрыднястроўская зона перыкратонных прагінаў, y складзе якой Балтыйская сінекліза, Падляска-Брэсцкая ўпадзіна. На ПдУ платформы Прыкаспійская ўпадзіна (найб. глыбокая). Паміж антэклізамі шэраг позніх (палеазойскіх) аўлакагенаў: Прыпяцка-Данецкі, Вяцкі, Дона-Мадзведзіцкі. У мезазоі і раннім кайназоі над Прыпяцка-Данецкім аўлакагенам

угварылася Прыпяцка-Дштроўская сінекліза. Перад горнымі збудаваннямі Урала і Карпат утварыліся Перадуральскі і Перадкарпацкі краявыя прагіны. Праз усх. ч. Балтыйскага шчыта, Латвійскую і Палескую седлавіны, Беларускую антэклізу праходзіць БалтыйскаУкраінская зона прыўэнятага залягання фундамента (гал. субмерыдыянальная тэктанічная вось платформы). Платформавы чахол магутнасцю да 5—6 км, радзей да 10—20 км, складзены з асадкавых адкладаў, радзей эфузіўных утварэнняў рыфею — фанеразою. Чахол падзяляюць на структурныя мегакомплексы: квазіплатформавы (гоцхі і дальсландскі хомплексы ніхшяга — сярэдняга рыфею; асадкава-эфузіўны), катаплатформавы (ніжнебайкальскі комплекс верхняга рыфею — ніжняга венду; эфузіўна-асадкавы) і ортаплатформавы (верхнебайкальскі, каледонскі, герцынскі, кімерыйска-альпійскі комплексы верхняга венду — актралагену; асадкавы, часткова эфузіўны). 3 пародамі фундамента звязаны радовішчы жал. руды {Крыварожскі жалезарудны басейн, Курская магнітная анамалія і інш.), РУД нікелю, Mé­ fiai, тытану; слюды, летаты ты , паклады агатытаў і інш, У асадкавым чахле паклады гаручш газаў і нафты (Валга-Уральскі нафтагазаносны басейн і інш.), каменнай і калійньіх солей (Прыпяцкі саляносны басейн і інш.), выкапнёвых вуглёў (Данецкі вугальны басейн і інш ), фасфарытаў, бахсітаў, буд. сыравіны, прэсных і мінер. вод і інш. Р.Г.Гарэцкі.

УСХбДНЕ-ЕЎРАПЁЙСКАЯ

Ч орн ага м. (Д нестр, Д н япро, Паўд. Буг) і Азоўскага м. (Дон); Волга і Урал упадаю ць y К аспійскае мора. Буйныя азёры — А неж скае, Л адаж скае і інш. Х арактэрна вы разн ая гары з. занальнасць з П н на Пд. М охава-ліш айнікавыя тундры ўзбярэж ж а Б аран цава м. на П д зм яняю ц ца лесатундрай, д ал ей л ясная зо н а — ц ём н ахваёвая тай га і м яш аны я лясы , як ія паступова пераходзяць на П д y лесастэпавую і стэпавую зоны . Н а П ры каспійскай нізіне — паўпусты ні і пустыні. У межах раўніны Астраханскі запаведнік, Варонежскі запаведнік, Асканія-Нова, нац. п арк Белаеежская пушча, Палескі радыяцыйнаэкалагічны запаведнік і інш.

РАЎ-

р а ў н і н а . Ва Усх. і часткова Зах. Еўропе, адна з найб. на зямным шары. Размеш чана пам іж Белым і Баранцавым на П н, Чорны м, Азоўскім і Каспійскім морамі на Пд, Скандынаўскімі гарамі на П н З, гарамі Цэнтр. Еўропы і К арпатамі на 3 і П дЗ, Каўказам на ПдУ, Уралам і М угаджарамі на У. Пл. 3,8 млн. км2. Найб. выш. на Кольскім п-ве, y Хібінах (да 1191 м), найменшая — на ўзбярэж ж ы К аслійскага м. (28 м йіж эй узр. м.). Геаструктурная аснова раўніны — дакем бры йскі крышт. фундамент Усходне-Еўрапейскай матформы, перакрыты асадкавы мі адкладамі рознага ўзросту. Н яроўнасді фундамента абумоўліваюць наяўнасць асн. форм рэльефу. M ae ўзвы ш ш ы (Валына-Падольскае, П ры волж скае, П ры дняпроўскае, С ярэднярускае, Ц ім анскі краж і інш.) і нізіны (П алеская, П ры дняпроўская, П ры каспійская, П ры чарнаморская, П ячорская). На рэльеф паўн. і паўн.-зах. ч. вял. ўплыў зрабілі зледзяненні — характэрны плоскія міжрэччы з участкамі м арэнна-ўзгоры стага рэльефу. На Пд ад мяж ы зледзянення — рэльеф парэзаны ярамі і лагчынамі, якія далей зм ян яю д ц а марскімі акумуляцыйнымі раўнінамі. Больш ая ч. раўніньі адносідца да вобласці ўмеранага пояса, дзе назіраецца ластуповы пераход ад м арскога кл ім ату д а к а н тынентальнага. С я р эд н ія т-р ы студз. дд -3, -5 оС на 3 да -22 ®С на ПнУ; ліп. ад 9 °С на Пн да 25 <>С на ПдУ. А падкаў за год 600 мм і больш на 3, 400 мм на У, да 200 мм на Пн, 150 мм н а ПдУ. Рэкі паўн. ч. належаць да бас. Паўн. Ледавітага ак. (Анега, М язень, ГІаўн. Дзвіна, Пячора), зах. і паўд. ч. д а Балты йскага м. (Вісла, Зах. Дзвіна, Н ёман і інш.).

УСХО Д НЕПІТ О ЎСКІЯ

275

важна са стараж. кры ш т. парод, на Пд — з юрскіх і мелавы х вапнякоў, сланцаў, пясчанікаў. М оцна расчлянёны я, парэзаны глы бокімі цяснінамі. Ш эраг хрыбтоў (Кымгансан і інш .) маюць скалістыя грабяні і стром кія схілы. Клімат м усонны , на П н — умераны , на П д — субтрапічны. Ш ы ракалісты я і хвойны я лясы , лугі. У С Х 0Д Н Е -К і т АЙСКАЕ M ÔPÀ, Д у н х a й , паўзам кнёнае мора Ціхага ак. паміж узбярэж ж ам Усх. Азіі (К ітай) і а-вамі Рукю і К ю сю (Я понія). Пл. 836 тыс. км 2. Зах. ч. мора — мацеры ковая водмель, глы біні як ой павялічваю цца на У і ПдУ ад 33— 47 м да 150— 160 м. Усх. ч. м ора — упадзіна, з найб. глыб. 2719 м. У падае р. Я нцзы . С ярэд н яя т-ра вады ў лю т. 7— 16 °С, y жн. 27— 28 °С. С алёнасць 30— 34,5%о . ГІрылівы паўсутачны я (да 7,5 м). Клімат мусонны . Т айф уны з мая па кастр. (3— 4 на год). Ва ўсх. ч. м ора пастаяннае паўн. цяч энне — л рац яг Паўн. П асатнага цёплага цяч эн н я. Рыбалоўства. Гал. парты: Ш анхай, Ханчжоў, Н інбо, Цзілун (Кітай), Н агасакі (Я понія).

НІНА, Р у с к а я

Усходне-Еўрапейская раўніна. У С Х 0 Д Н Е -ІН Д Ы Й С К І Х Р Ы Б Е Т , падводны хры бет y Інды й скім ак. Ц ягнецца ам аль на 5 тыс. км уздоўж м еры ды яна 90о усх. д. паміж 10« паўн. ш. і 34» паўд. ш. Ш ыр. 450 км. П ераваж аю ць глы біні над грэбенем 2000— 2500 м, н а асобны х вярш ы нях лам ян ш аю ц ц а (у паўд. ч. — д а 549 м). Н а схілах лераваж аю ць ф арам ініф еравы я і рады яляры евыя ілы. Ўздоўж усх. паднож ж а хры бта сістэма ўпадзін ты пу грабенаў утварае глы бакаводны аднайм . ж олаб даўж.

1244 км, сярэдн яй ш ыр. 27 км, найб. глыб. 6335 м. У С Х 0 Д Н Е -ІР А Н С К ІЯ Г 0 Р Ы , y складзе Іранскага нагор’я , y Іране. Даўж. з П н на П д каля 1000 км. Выш. да 4042 м (вулкан Т эф тан). Ізаляваны я масівы з плоскім і вярш ы ням і, складзеньі з вулканічны х і асадкавы х парод. Горны я стэпы і паўпустыні.

УСХбдНЕ-КАР^ЙСКІ

ЗАЛІЎ. У Я понскім м., каля берагоў К арэі. Глыб. каля берагоў 60 м, y адкрытай ч. да 2000 м. Гірылівы няправільны я, паўсутачны я (0,5 м). I Іарты: Вансан, Хынам (К Н Д Р). У С Х б Д Н Е -К А Р ^Й С К ІЯ Г 0 Р Ы . Н а У К арэйскага л -ва, y К Н Д Р і ў Паўд. Карэі. Даўж. каля 600 км. Выш . да 1915 м (г. Ч ы ры сан). Н а П н складзены лера-

У С Х О Д Н Е Л Г Т 0Ў С К ІЯ КУ РГА Н ЬІ, пахавальны я пом нікі балцкіх плям ён y 4— 12 ст. на тэр. ўсх. і паўд.-ўсх. Літвы і паўн.-зах. Беларусі. Д аследавалі ў 2-й пал. 19 — 1-й пал. 20 ст. К .П . і Я .П .Т ы ш кевічы , Л .К андратовіч (У .Сыраком ля), П .С .В ільчы нскі, А .К .К іркор, A . ГІлятэр, В.А.Ш укевіч, У. і Г.Галубовічы, А.Таўтавічус і інш. М аю ць паўкруглую ф орм у ды ям етрам 5— 15 м і вы ш ы нёю 0,6— 1 м. П ахавальны абрад y 4— 5 ст. трупапалаж энне ў грунтавых ямах, y адны м кургане 1— 2, радзей 3 пахаванні. П ахавальны інвентар — упры гож анн і (ш ы й ны я грыўні, бранзалеты , ш кляны я пацеркі, ф ібулы , падвескі і інш .), радзей пры лады працы (сякеры , нажы, сярпы , прасліды , ш ьілы). У 5 —6 e t. пахавальны абрад трупаспаленне: рэш ткі сп ал ен н я часам ссы палі ў грунтавую яму, часцей зм яш чалі ў аснове або ў насы пе кургана. П ераваж аю ць курганы з 2— 4 пахаваннямі. П ахавальны інвентар — зброя, y кан цы 1-га — лач. 2-га тыс. трапляю цца толькі мячы. У гэты час паш ы ры ліся лахаванні з коньмі. Іх зм яш чалі ў спец ы яльна насы паны х курганах. Н а тэр. Беларусі даследаваны У.к.: А леш кі, Засвір, Ч орн ая Лужа (М ядзельскі р-н ), А ндрэеўцы , Ры мш анцы (С м аргонскі р-н ), Будрані, Ж элядзь, П ільвіны , С ярж анты (Астравецкі р-н), В айш куны, Л ы нтупы (П астаўскі р -н ) і інш. Б ольш асць даследчьікаў лічы ць У.к. пахавальлы м і помнікамі ўсх.-літ. плям ён, адны звязваю ць іх з аўкш тайтамі, другія з саю зам і плямён. Н а думку B. В.Сядова, гэта пом нікі племянной групоўкі, вядом ай y летапісах лад назвай «літва».

276

УСХОДНЕ

Літ.: Г y р е в н ч Ф.Д. Древностм Белорусского Понеманья. М.; Л., 1962; Фмнно-угры м балты в эпоху средневековья. М., 1987; 3 в е р y г о Я.Г. Верхнее Понеманье в IX—XIII вв. Мн., 1989. Я.Г.Звяруга У С Х б д Н Е -М А Н Ь Ч Ж Ў Р С К ІЯ 1 0 Р Ы Ч а н б а й ш а н ь , паўн. частка Маньчж ура-Карэйскіх гор на тэр. Кітая. У С Х 0 Д Н Е -М Е Л А Н Е З ІЙ С К І Ж 0Л А Б . другая назва «Віцязя» жолаба. У С Х О Д Н Е-П А М Е РА Н С К А Я

АП Е-

РА Ц Ы Я 1945, наступальная аперацы я в ой ск 2-га (М арш ал Сав. Саюза К .К Ракасоўскі) і 1-га (М арш ал Сав. С аю за Г .К .Ж укаў) Бел. франтоў пры садзейн іч ан ні Балт. флоту (адм. У.П .Тры буц) 10 лют. — 4 крас. ў Вял. Айч. вайну. М эта аперацы і — разграміць усх,памеранскую групоўку ворага, авалодаць раёнам Д анцы г (Гданьск), Гдыня і заняць узбярэж жа Балты йскага м. ад Віслы да Одэра. У вы ніку завярш эння Вісла-Одэрскай аперацыі 1945 сав. войскі ў канцы студз. вы йш лі на р. Одэр. Войскі 1-га Бел. фронту фарсіравалі раку ў раёне г. К ю стры н і знаходзіліся за 60 км ад Берліна. Герм. кам андаванне ч. сіл гр. армій «Вісла» (каманд. Г.Гімлер) рыхтавалася нанесц і ўдар па правым кры ле 1-га Бел. фронту, каб сарваць падрыхтоўку наступлення на Берлін. В ойскі 2-га Бел. фронту насля 1-га этапу Усходне-Прускай аперацыі 1945 10 лют. перайш лі ў наступленне. А днак y ходзе 10-дзённых баёў сав. войскі прасунуліся толькі на 40— 60 км і пры пы нілі настуш іенне. Сав. кам андаванне вы раш ы ла пры цягнуць да У .-П .а. войскі правага крыла 1-га Бел. фронту і 1-й арміі Войска ІІольскага. 24 лю т. войскі 2-га Бел. фронту, падм ацаваны я 19-й арм іяй і тан к . корпусам з рэзерву Стаўкі, нанеслі ўдар на г. Кёслін, a 1 сак. перайш оў y наступленне 1-ы Бел. ф ронт y напрам ку на г. К ольберг (К алобж аг). Д а 5 сак. сав. войскі вы йш лі на ўзбярэж жа Балты йскага м. на ўчастку ад Д анцы гскай да Ш чэцінскай бухты. Л іквідацы я ўсх.-пам еранскай групоўкі забяспечьш а ў далейш ы м наспяховае нравядзенне Берлінскай аперацыі 1945 і ліквідацы ю вой ск ворага, акруж аных y П ры балты цы і Усх. Прусіі. Літ:. З а в ь я л о в А.С., К а л я д н н Т.Е. Восточно-Померанская наступательная операцня советскнх войск. М., 1960. Ю.В.Бажэнаў, В.А.Юшкевіч. У С Х 0Д Н Е -П А Н Т Ы Й С К ІЯ Г 0 Р Ы , сістэма горных хрыбтоў н а П н Турцыі, усх. частка Пантыйскіх гор. Даўж. каля 400 км, шыр. да 100 км. Н айб. выш.

3937 м (г. Качкар). Утвораны ў час альпійскай складкавасці. Складзеньі з крышт., метамарфічных і вулканічны х парод. М оцна расчлян ён ы я рэкам і. Н а паўн. схілах (ападкаў да 3000 мм за ш д) вільготныя субтрапічныя, вы ш эй 400—

500 м м яш аны я і яловы я лясы . Н а паўд. засуш лівых схілах сухія між зем нам орскія лясы і хмы знякі. В ы ш эй за 2000 м субальпійскія і альпійскія лугі. У С Х 0ДН Е-11РЎ СК А Я А П ЕРА Ц Ы Я 1914, наступальная аперацы я 1-й і 2-й рас. армій П аўн.-Зах. фронту (каманд. ген. Я .Р.Ж ы лінскі) супраць 8-й герм. арміі 17.8— 15.9.1914 y пачатковы перы яд першай сусветнай вайны 1914— 18. М эта аперацы і — авалодаць Усх. Прусіяй і сарваць наступленне гал. сіл Германіі супраць Ф ранцы і. ГІа патрабаванні зах. саю знікаў, найперш Ф ранцы і, паскоры ць наступленне аперацы я бы ла пачата да зак ан ч эн н я м абілізацы і і сканцэнтравання рас. армій. Рас. вярх.

кам андаванне планавала разграміць 8-ю герм. армію (больш за 200 тыс. чал., 14.5 пях. i 1 кав. дывізіі, болы п за 1000 гармат, каманд. ген. М. Прытвіц фон Гофран, з 22 ж н. ген. П. ф он Гіндэнбург) сіламі 1-й (болып за 110 тыс. чал., 6,5 пях., 5.5 кав. дывізій, 492 гарматы, каманд. Г І.К .Рэненкам пф ) і 2-й (больш за 150 тыс. чал., 12,5 пях. і 3 кав. ды візій, 720 гарм ат, к ам ан д . ген. А .В .С а м со н аў ) армій, якія наступалі з П н і 3 y абход Мазурскіх азёр. 17 і 20 жніўня 1-я армія, шло наступала на П н ад М азурскіх азёр, нанесла пад Ш талупёненам і Гумбіненам параж энне войскам 8-й герм. арміі, але не арганізавала іх праследавання, марудна наступала ў бок Кёнігсберга, a не на злучэнне з 2-й арміяй. В ы кары с-

таўш ы пасіўнасць войск 1-й арміі і разрыў паміж рас. арміямі, Гілдэнбург накіраваў супраць 2-й рас. арміі, якая пераййш а іран іцу Усх. ГІрусіі 20 жн. з 3. ад Мазурскіх азёр, болыпую ч. сіл 8-й арміі. У вы ніку баёў 26— 30 жн. герм. войскі спы нілі наступленне 2-й арміі, поты м акруж ы лі яе асн. сілы і разграміл і (яе рэш ткі ады ш лі за р. Нараў). 9 — 15 вер. герм. войскі адкінулі за р. Нёман і 1-ю рас. армію. У вы ніку баявы я дзеянні наблізіліся да межаў Беларусі. У ходзе У .-П .а. рас. войскі страцілі 245 тыс. чал., y т.л. 135 тыс. палонны м і, герм. (па няпоўны х звестках) — 37 тыс. чал. Літ:. Восточно-Прусская операцня: Сб. док. мнровой нмперналнст. войны на рус фронте (1914— 1917 гг.). М., 1939; В е р ж -

х о в с к н й Д.В., Л я х о в В.Ф. Первая мнровая война 1914— 1918 іт.: Воен.-нст. очерк. М., 1964; «Ндя навстречу пожеланням Францнм...»: Сраженне в Восточной Пруссая в 1914 г. по матерналам германского Рейхсархнва / / Воен.-нст. журн. 1994. № 7, 9. А.М.Лукашэвіч. У С Х 0Д Н Е -П Р Ў С К А Я АПЕРАЦЬІЯ 1945, наступальная аперацы я сав. войск y завярш альны перы яд Вял. Айч. вайны 13 студз. — 25 крас. 1945; састаўная частка стратэгічнага наступлення сав. Узбр. Сіл на ф ронц е ад Балт. м. да Карпат. М эта аперацы і — разгром групоўкі герм. войск ва Усх. Прусіі і паўн. Польш чы. У .-П .а. аж ы ццяўлялі войскі 2-га (М арш ал Сав. С аю за К .К .Ракасоўскі) і 3-га (ген. арміі ІД.Ч арняхоўскі, з лют.

Маршал Сав. Саюза \М .В а с іл е ў с к і) Бел. франтоў пры ўдзеле 43-й арміі 1-га Прыбалт. фронту (ген. арміі IХ .Б а гр а мян) і пры садзейнічанні Балт. флоту (адм. У.П.Трыбуц) — усяго 15 агульнавайск. i 1 танк. армія, 5 танк. і механізаваных карпусоў, 2 паветр. арміі (1670 тыс. чал., 28 360 гармат і мінамётаў, 3300 танкаў і самаходных артыл. установак, каля 3000 самалётаў). У пач.

1945 абарону тут тры мала група ням. армій «Цэнтр» (з 26 студз. група армій «Поўнач») пад кам андаваннем ген.палк. Г.Райнгарта (з 25 студз. ген.-палк. Л.Рэндуліча) y складзе 1 танк. і 2 палявых армій i 1 паветр. ф лоту (усяго 41 дывізія i 1 брыгада — 580 тыс. чал. з рэгулярных войск і 200 тыс. ф олькс-

інш. воінаў вы значы ліся ўрадж энды Бе ларусі П.Я Галавачоў, М К .Кавалёў, У.С.Лаўрыновіч, К .К.П арцянка, М .А.Сурын і інш. Літ. Мсторня Велякой Отечественной войны Советского Союза, 1941— 1945. Т 5. М-, 1963; Г а л я ц к м й К.Н. В боях за Восточную Пруссню: Зап. командуюіцего 11 -й гнардейской армней М., 1970; Шіурм Кенмгс берга. 4 мзд. Калннннград, 1985; B a с н л с в с к н й AM . Дело всей жюнн. 3 язд. М„ 1978. Ю.В.Бажэнаў, В.А Юшкевіч У С Х 0 Д Н Е -Р Ы М С К А Я ІМ П Е Р Ы Я , гл ў арт. Візантыя. У СХ О Д Н Е-С А Х А Л ІН С К ІЯ ГО РЫ , Усходні х р ы б е т , сістэма кулісап адобіш х сярэдн ягорны х хрыбтоў на У

УСХОДНЕ-ПРУСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 13студзеня-25красавіка 1945г. Дінія фронту да зыходу 12.01 Умацаваныя раёны і абарончыя рубяжы нямецка-фашысцкіх войск

^ ' _ - ..- —

Напрамкі ўдараў савецкіх войск 13.019.02 Контрудары і адступлвннв нямецка-фашысцкіх войск Становішча савецкіх войск да зыходу 18.01 Лінія фронту да зыходу 9.02 Напрамкі ўдараў савецкіх войск 10.0225.04 Удары паветраных армій і авіяцыі Балтыйскага флоту па вомсках. партах і вузлах абароны нямецка-фашысцкіх войск

vy. / \

Знішчэнне акружаных груповак праціўніка Даты вызвалення населеных пунктаў

Граніца СССР паказана на 22.06.І94ІГ.. граніцы замежных дзярж аў-на І.03.І938г.

штурмістаў, 8200 гармат і мінамётаў, каля 700 танкаў і штурмавых гармат, 515 самалётаў). Войскі 3-га Бел. фронту пачалі настушіенне 13 студз. і 18 студз. прарвалі абарону праціўніка на П н. ад Гумбінена (цяпер Гусеў), 22— 29 студз. выйшлі да Б алты йскага мора. Войскі 2-га Бел. фронту перайшлі ў наступленне 14 студз. і 26 студз. на П н ад Эльбінга (цяпер Эльбланг) вы йш лі н а ўзбярэж жа Балт. мора. У вы ніку асн. сілы праціўніка (каля 32 ды візій) бы лі рассечаны на 3 ізаляваныя групоўкі: гейльсбергскую, кёнігсбергскую і земландскую ; толькі ч. сіл 2-й ням . арміі паспела адысці ва Усх. П амеранію . Л іквідацыю прьіціснутых да мора груповак прадягваў 3-і Бел. фронт, палмацаваны 4 арміямі 2-га Бел. фронту, рэш ткі сіл якога 10 лют. пачалі праводзіць Усходне-Памеранскую аперацыю 1945. В ойскі 3-га Бел. фронту аднавілі наступленне 13 сак. і да 29 сак. разграмілі гейльсбергскую групоўку. У ходзе К ёнігсбергскай аперацыі 1945 ліквідавана кёнігсбергская групоўка, рэш ткі 9 крас. капітулявалі. 13— 25 крас. заверш аны разгром земландскай групоўкі. У вы ніку У .-П .а. сав. войскі авалодалі Усх. Прусіяй, вызвалілі паўн. ч. П ольш чы . У баях сярод

УСХОДНЕСЛАВЯНСКІЯ

277

в-ва С ахалід (Расія). Даўж. 280 км, вы ш . да 1609 м (г. Л апаціна). Складзены пераваж на з метамарфічных парод; сейсм ічны я. М оцна парэзаны падоўж ны мі і папярочны м і далінамі. На схілах — торная ялова-піхтавая тайга і кам еннабярозавае кры валессе, зараснікі кедравага сланіку і горная тундра. На берагавых тэрасах тайга зменьваецца сланікам і акіян іч н ы м і лугамі. У С Х 0Д Н Е -С ІБ ІР С К А Е M ÔPA. ускраіннае мора Паўн. Ледавітага ак., паміж Н овасібірскім і а-вам і і в-ам Урангеля Н а 3 пралівамі Д змітры я Л апцева, Этэры кан і С аннікава злучаецца з м. Л алцевых, на У пралівам Л онга — з Чукоцкім морам. П л. 913 тыс. км 2. Найб. глыб. 915 м. Берагавая лінія парэзана слаба. Залівы: К алы м скі заліў, Чаўнская, Амуляхская і Х ром ская губы. Найб. астравы: Н овасібірскіл, М ядзведжыя, Аён. У падаю ць рэкі: Індыгірка, Алазея, К алы ма. Клімат аркты чны . С ярэдняя т-р а вады летам 4 — 8 °С (на Пд), 0— 1 °С (на П н). С алёнасц ь на Пд (каля вусцяў рэк) 5— 10%о, на 3 да 20 %», на П н да 30%о. Больш ую ч. года ўкрыта лёдам, летам ад яго вы зваляецца толькі пры бярэж ная зон а ў зах. частцы . П ры лівы паўсутачныя (да 0,1 м). Рыбалоўства. Водзяцца цюлені, марж ы, белы мядзведзь. У .-С .м. — частка П аўночнага марскога шляху. Гал. порт — П евек (Ч аўнская губа). У СХ О Д Н ЕСЛ А ВЯН СКІЯ М 0 В Ы , група славянскіх моў, як ая ўключае беларускую моеу, рускую мову, украінскую мову. Гістарычна праз стадыю старажытна-

278 _______________ у с х о д н е рускай мовы ўзы ходзяць да праславянскай мовы. Ва У.м. ш мат агульных ры с, разам з ты м y іх вы яўляю цца многія спецы ф ічны я граф іка-арф аграф ічны я, грамат. і лексічны я асаблівасці, якія можна пры знаць ты п овы м і для 2 з 3 моў або для кож най мовы паасобку. Сярод агульных ры с У.м. — вял. пласт агульнай лексікі, аднолькавьм зм ян ен н і праслав. злучэнняў *Bj, *pj, *mj y ві, pi, ml (п расл авян скае ‘ zem ja-^б ел . «зямля», рус. «земля»), *tolt, *tort (дзе t лю бы зы чны ) y поўнагалосны я ф орм ы (праслав. *goldb-»pyc. «голод»), праслав. *dj->і, *tj->c (праслав. "'medja-^бел. «мяжа»), праясн ен не рэдукаваны х ь, ь y моцнай пазіцы і ў «о». «е» (стараж ы тнарус. «сьнь»-»бел., укр., рус. «сон») і інш . Графіка У.м. засн. на кірыліцы. Азбукі сучасных У.м. y аснове сваёй супадаюць, адрозніваю цца толькі некат. асаблівасцямі. Вылучэнне асобны х моў y межах усх.-слав. групы адбы лося ў 14— 15 ст. Літ:. Б у л а х о в М.Г., Ж о в т о б р ю х М.А.. К о д у х о в В.Н. Восгочнославянскне языкн. М„ 1987. А.В.Зінкевіч. УСХ О Д Н Е-ТУ ВІН СКА Е Н А Г О Р’Е. У гарах Паўд. Сібіры, y Т ы ве (Расія). Водападзел р эк Вял. Енісей (Б ій-Х ем ) і Малы Енісей (Ка-Хем). Выш. да 2895 м. Складзены пераваж на з асадкава-вулканагенны х тоўш чаў і гранітоідаў. Уклю чае вы сакагорны я хрыбты (гал. — А кадэміка Обручава) і ўпадзіны , як ія іх падзяляю ць. С ляды стараж. зл едзян ен н я (кары , трогі, м арэны ). Н а схілах — таеж ны я лясы з лістоўніды і кедра; выш эй за 2200 м — кедравы я лясы , імхова-ліш айнікавая тундра. У С Х 0Д Н Е -Ц ІХ А А К ІЯ Н С К А Е

ПАД-

Н Я Ц Ц Е , падводны сярэдзіннаакіянічны хрыбет ва ўсх. частцы Ціхага акіяна. Даўж. 7600 км, шыр. да 850 км, найм ен ш ая глыб. над грэбенем 732 м. Схіл ы ш ьірокія, вы цягнугы я, ры фтавы я даліны слаба вы раж аны я. У паўн. ч. восевай зон ы грэбень або вузкі хрыбет. Н айвы ш . пунюгы над У .-Ц .п. утвараюць а-вы В ялікадня і Галапагас. «У С Х 0Д Н І ВАЛ» (ням . «Ostwall»), стратэгічны абарончы рубеж y Вял. Айч. вайну, створаны ням. войскам і на сав.-германскім ф ронц е да восені 1943 на лініі р. Н арва — г. П скоў— Віцебск— О рш а — р. Сож — сярэдняе дяч эн н е р. Д н яп ро — р. М алочн ая з мэтай спы ніць настуш іенне Чы рв. Арміі і вы йграць час, спадзею чы ся на раскол y анты фаш . кааліцы і і сепаратны мір з ЗІІІА і В ялікабры таніяй. Асн. частка «У.в.» — ум ацаванні на Д н япры . У вер.

1943 рубеж y паласе ням. групы армій «Поўдзень» i «А» стаў назы вацца пазіцы яй «Ватан», y паласе груп армій «Поўнач» і «Цэнтр» — пазіцы яй «П антэра». Д а канца вер. 1943 сав. войскі нанеслі параж энне праціўніку на Л ева-

бярэж най У краіне, ф арсіравалі Д н яп ро і месцам і прарвалі «У.в.». У ходзе наступальных Вранскай аперацыі 1943, Гомельска-Рэчыцкай аперацыі 1943, Віцебска-Аршанскай аперацыі 1944 сав. войскі пераадсяелі абарончы я пазіцы і «П антэры». «У С Х 0Д Н І ПАКТ», У с х о д н е е ў рапейскі рэгіянальны гіакт, праект дагавора аб калеісг. узаемадапамозе паміж С С С Р, Ч эхаславакіяй, П ольш чай, Л атвіяй, Э стоніяй, Л ітвой і Ф інлянды яй на вы падак агрэсіі нацысцк ай Германіі, распрацаваны ў 1934. Ініцы іраваны ф ранц. міністрам замеж ны х спраў Я .Б арт у і сав. урадам пасля выхаду Германіі з Лігі Н ацы й, зыходу яе дэлегацы і з міжнар. к ан ф ерэнцы і па раззбраенні (14.10.1933) і пачатку фарсіраванай мілітары зацы і герм. эканом ікі. У маі— чэрвен і 1934 С С С Р і Ф ранцы я нагадзіліся заклю чы ць двухбаковы дагавор. 14 чэрв. ўрад С С С Р прапанаваў усім зацікаўлены м бакам стаць удзельнікам і пакта. П радугледжавалася, што Ф ранц ы я далучы цца да пакта як яго ra ­ p a m , a С С С Р стане гарантам Лакарнскіх дагавораў 1925. Гатоўнасць далучы цца да пакта вы казалі ўрады Чэхаславакіі, Латвіі, Л ітвы і Эстоніі (Эстонш і Латвія — пры ўмове далучэння да пакта Германіі і П олы нчы ). К алі Гёрманія і П ольш ча адмовіліся ад удзелу ў гэты м дагаворы , тое ж зрабілі прыбалт. краіны , a фінл. б о к не адказаў на ф ранка-сав. прапанову. У гэтых умовах, a таксам а пасля забойства Барту (9.10.1934) і перам огі ва ўрадзе Ф ранцы і праціўнікаў зак л ю чэн н я пакта яго праекг не быў аж ы ццёўлены . У С Х 0 Д Н І П Е Р А Н 0 С 1IABÉTPAHЫХ MAC, устойлівы перанос паветра з У на 3 y тропіках (пасаты) або палярны х ш ыротах (пераваж на над акіянам каля А лтарктыды); таксам а летн і перанос паветра з У на 3 над усім паўш ар’ем y стратасф еры на выш . болы н за 20 км. УСХ 0ДНІ ГІРАХ0Д, К р у з е н ш т э р н а праход, Цусімскі праліў, паўднёва-ўсходні праход К арэйскага праліва, паміж а-вамі Цусіма на 3 і а-вамі Ікі і Акіносіма на У. Н айм енш ая шыр.

46 км, найм енш ая глыб. на ф арватэры 92 м. П раз У.п. з У сх.-К ітайскага м. ў Японскае м. праходзіць пастаяннае цёнлае Цусімскае цячэнне. У С Х 0Д Н І САЯН, горная сістэма на Пд Сібіры, y Расіі. Ц ягнецца ў паўд.-ўсх. напрамку ад левабярэж ж а р. Е нісей да воз. Байкал. Даўж. больш за 1 тыс. км. Найб. вярш ы ня — г. М унку-С арды к (3491 м). С кладкавая струкгура У.С. прадстаўлена м егаанты кліноры ем , які пры мы кае да паўд.-зах. краю Сібірскай платформы. С кладзена пераваж па з гнейсаў, слюдзіста-карбанатных і крышт. сланцаў, мармураў, кварцьітаў, амф ібалітаў. К ары сны я вы капні: золата, графіт, баксіты, слю да (мускавіт), азбест, ф асф арьпы і інш .; кры ніцы мінер. вод.

Зах. ч. У.С. складаецца з пласкаверхіх хрыбтоў выш. 1500—2000 м — «белагор’яў» (Манскае, Канскае і інш ); цэнтр. і ўсх. ч. — высакагорныя масівы І альпійскімі формамі рэльефу (Вял. Саян, Тункінскія і Кітойскія Гальцы). Вял. ўчаспсі стараж. выраўнаванага рэльефу, паката-нахіленыя вулханічныя плато, ёсць маладыя вулканічныя ўтварэнні. У міжгорных катлавінах (Тункінская) розныя тыпы акумулятыўнага рэльефу, складзеныя з ледааіковых, водна-ледавіковых і азёрных адкладаў. На У шматгадовая мерзлата. Клімат рэзка кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -17 да -25 °С (на схілах rop) і да -30 °С (у катлавінах), ліп. 12— 16 °С і да 20 °С адоаведна. Ападкау на зах. і паўд-зах. схілах да 800 мм, на паўн. да 400 мм, на ўсх. і паўд.-ўсх. схілах да 300 мм за год. Каля 100 невял. ледавікоў (агульная пл. каля 30 км2). Рэкі належаць да б&с. Енісея, найб.: Туба, Сыда, Сісім, Мана, Кан, Біруса і інш. На падзолістых і тарфяна-балотных глебах пашыраны таежныя лясы (кедр, елка, лістоўніца), якія падымаюцца да выш. 1700— 1800 м, вышэй — рэдкалессе, якое зменьваецца хмызняковай і імхова-лішайніхавай тундрай; каменныя асыпкі і курумы. У тайзе водзяцца лось, марал, кабарга, буры мядзведзь, рысь, вавёрка, заяц і інш. У адгор’ях У.С. — запаведнік «Сталбы». У С Х 0Д Н І ТЫ М 0Р (тэтум Tim or Lorosa’e, партуг. T im or-L este), Д э м акраты чная Рэспубліка У с х о д н і Т ы м о р (тэтум Republika D em okratika T im or Lorosa’e, партуг.

R epublica D em ocratica de Tim or-Leste), дзярж ава н а П нУ в-в а 'Гымор, y паўд. ч. М алых Зондскіх а-воў М алайскага архіпелага. У складзе У.Т. а-вы Атаура (К амбінг) і Ж аку і анклаў А кусі (П антэМ акасар) на паўн.-зах. беразе вострава. Мяжуе на П дЗ з Інданезіяй; абмываецца Т ы м орскім , Саву і Банда морамі. Пл. 15 тыс. км 2. Н ас. 952,6 тыс. чал. (2002). А фіц. мовы — тэтум і партугальская. Сталіца — г. Дылі. П адзяляецца на 13 акруг. Н ац. свята — Д зен ь незал'ежнасці (28 ліст.). Прырода. Рэльеф гарысты. На 3 горы выш. да 2963 м (г. Ф оха-Татамайлаў), н а У кам яністае плато, на паўд. узбярэж ж ы вузкая раўніна. Карьісны я выкапні: нафта, пры родны газ, гаручыя сланцы , золата, м арганцавы я руды, мармур. Клімат субэкватары яльны , мусонны . С ярэд н яя гадавая т-р а на ўзбярэж ж ы 25— 27 °С, y rapax 21 °С. Аладкаў каля 1500 мм за год, часты я паводкі, апоўзні. Рэкі ў сухі сезон перасыха-

юць. ГІашыраны высакатраўныя саванны з рэдкімі акацыямі і эўкаліптамі. Вільготныя трапічныя лясы трагіляюдца на паўд. узбярэжнай раўніне. Ж ы вёльны свет бедны — алень, горны казёл, дзік, кускус. Шмат іггушак. Нассльніцтва Н ароды У.Т. належ аць да ўсходнеінданезійскага антрапалапч нага тыпу (тэтумы, мамбаі, такодэ, бунакі, макасаі і інш .). Ж ы вуць таксама метысы (нашчадкі ад ш любаў еўрапейцаў з мясц. ж анчынамі), кітайцы і інш. Вернікі пераважна католікі (90%), ёсць мусульмане (4%), пратэстанты (3%), анімісты. Сярэдняя ш чы льн. каля 63 чал. на 1 км2. Найб. горад — Ды лі (каля 30 тыс. ж.). Гісторыя Стараж. насельніцгва в-ва Тымор — ішямёны, блізкія да папуасаў. Бліжэй да н.э. тут з’явіліся плямёны мангалоіднай расы, якія размаўлялі на аўстранезійскіх мовах. У 16 ст. на Тыморы пасяліліся тэтумы — найб. народнасць сучаснага У.Т. У 16 ст. тут з’явіліся партугальцы, y 17 ст. — галандцы. У канцы 18 ст. ўсх. ч. Тымора замацавана за Партугаліяй, зах. — за Нідэрландамі У 1942—45 востраў акупіраваны яп. вбйскамі. 3 1973 У.Т. — аўт. правінцыя Партугаліі. Пасля эвяржэння ў Партугаліі фаш. рэжыму (1974) створаны паліт. арг-цыі У.Т.: Рэв. фронт за незалежны У.Т. (ФРЭТЫЛІН; адстойваў поўную незалежнасць У.Т.), Тыморскі дэмакр. саюз (УДТ; стаяў за захаванне цесных сувязей з Партугаліяй) і Тыморскі нар.-дэмакр. саюз (АПОДЭТЫ; стаяў за далучэнне У.Т. да Інданезіі). У жн. 1975 УДТ здзейсніў спробу дзярж. перавароту, што прывяло да грамадз. вайны, y яхой перамоі' ФРЭТЫЛІН 28.11.1975 ФРЭТЫЛІН абвясціў Нар.-Дэмакр. Рэсгіубліку У.Т. У адказ АПОДЭТЫ і УДТ эвярнуліся за дапамогай да Інданезіі, якая 7.12.1975 увяла свае войскі ва У.Т. У ліп.

1976 Інданезія абвясціла У.Т. сваёй 27-й правіндыяй. што не прызнала ААІІ. ФРЭТЫЛІН працягваў партыз. вайну супраць інданез. акупацыі (з 1986 сумесна з УДТ). Інданез. войскі ажыццяўлялі масавыя рэпрэсіі. якія забралі больш за 100 тыс. жыццяў. Пасля падзення ў Інданезіі дыкгатуры (1998) новы інданез. ўрал правёў 30.8.1999 ішебісцыт, на якім каля 80% жы.хароў У.Т. вы казаліся за незалежнасць, Узбр. выступленні праінданез. сіл прывялі да ўводу на тэр. У.Т. ў вер.

1999 пойск ЛАН і стварэння Часовай адміністрацыі. У ж н. 2001 адбыліся выбары ў Канстытуцыйную асамблею , якая ў кастр. 2001 пры няла канстытуцыю У.Т. У крас. 2002 прэзідэнтам У.Т. выбраны кіраўнік узбр. барацьбы за незалежнасць, лідэр Ф Р Э Т Ы Л ІН Ш .Гужмаў. 20.5.2002 абвеш чана незалеж насць У.Т. lia У.Т: дзейнічаю ць наліт. партыі: Рэв. фронт за незалеж ны У.Т., Дэмакр. партыя, С.-д. партыя. У.Т. — чл. ААН (з 2002). Гаспадарка. У.Т. — слабаразвітая аграрпая краіна. Валавы ўнутр. прадукт (ВУІІ) na 1 чал. складае каля 500 дол.

(2001-). 25,4% ВУГІ ствараецца ў сельскай гаспадарцы, 17,2% — y нрам-сці, 57,4% — y абслуговых галінах. А снова эканомікі — гілантацы йная гаспадарка, якая спецыялізуецца на вы тв-сді экспартных культур: кавы, какосавай пальмы. Гал. харч. культуры — ры с, кукуруза, касава, copra, батаг, бабовыя,

цукр. тры снёг, манга, бананы , ваніль. Гадуюць буйвалаў, коз, коней (мясц. нізкарослая парода). Рыбалоўства, пал яван не, лесанары хтоўкі (сандалавае дрэва). П рам -сц ь развіта слаба. Дробн ы я кава- і ры саачы ш чальны я прадпры ем ствы , м ы лаварньм з-ды . Здабыча мармуру. Рамёствы (кавальскае, ткацкае, п л яценн е, вы тв-сць керамікі). Т ранспарт аўтамаб. і марскі. Даўж. аўтадарог 3,8 тыс. км. Гал. порт — Дылі. Э кспарт (8 млн. дол., 2001) кавы , копры , сандалавага дрэва; імпарт (237 млн. дол., 2001) м аш ы н і абсталявання і інш. Гал. гандл. партнёры : Аўстралія, ЗШ А, Партугалія, С інгапур, Я понія. К раін а атрымлівае фін. дапамогу ад міжнар. арганізацы й (2,2 млрд. дол. y 1999— 2001). Граш овая адзінка — долар ЗШ А . Л іт Заказннкова Е. Восточный Тнмор: В ожлданлн незавнснмоста / / Азня н Афрнка сегодня. 2002. №2. У СХ О ДН І Х Р Ы Б Е Т , другая назва Усходне-Сахалінскіх гор. У СХ О ДН І Х Р Ы Б Е Т , горная сістэм а на У Камчаткі (Расія). Даўж. 600 км, выш. да 2485 м (вулкан К ізім ен). С кладзены пераваж на з асадкавы х і вулканагенных парод (базальт, туф), н а П д — з крыш т. сланцаў і гранітаў. Уклю чае ш эраг кулісападобны х вы сакагорны х хрыбтоў (Ганальскі, Валагінскі, Тумрок, Кумроч). Вулканы. Н а схілах — паркавыя лясы з кам еннай бярозы і зараснікі кедравага сланіку, к ам еннай вольхі, рададэндрану. У СХ О Д Н ІЯ ГАТЫ, горы ў Індыі, утвараю ць усх. ўскраіну Д эканскага пласкагор'я. Выш. да 1680 м (г. Д эвады -М унда). С кладзены з гнейсаў, кры ш т. сланцаў, кварцытаў. Расчлянёны я на асобныя плоскавярш ы н ны я глы бавы я масівы (Веліконда, Н аламалай, Усх. горы і інш .). Схілы, звернуты я да Бенгальскага зал., больш стром кія, чы м заходнія. Н а схілах лістападны я мусонны я лясы . У С Х 0Д Н ІЯ К А Р Д Ы Л Ь Е Р Ы АНДАЎ (Cordüleras Orientales de los Andes), хрыбты, якія ўтвараюць усх. краявы я ланцугі горнай сістэм ы Андаў, гіераважна ў Калумбіі і Эквадоры; y П еру і Балівіі прадстаўлены С убанды йскім і Кардьшьерамі. Месцамі перавышаюць 5000 м (5897 м -— вулкан К ат апахі), найб. вы сокія вярш ы ні ўкры ты снегам; уздоўж разломаў дзею чы я і патухлыя вулканы. Усх. наветраны я схілы піы бока расчлянёны я рэкамі, м оцна ўвільготнены (ападкаў да 4000— 5000 мм за год), укрыты вечназялёны мі лясам і (горнай гілеяй); на паўн. і паўд. ускраінах і зах. схілах — лістап адн а-вечназялёны я лясы і рэдкалессі. У С Х 0Д Н ІЯ СЛ АВЯН Е, адна з трох (разам з заходнімі і паўднёвы мі) асноўных груп славян. С ю іаліся ў 6 — 9 ст. на тэр. Усх. Еўропы. Займ аліся ворны м земляробствам, ж ывёлагадоўляй, паляваннем, рыбалоўствам, бортнш тпам.

усходняе

__________ 279

П адзяляліся на плем янны я саюзы палян, драўлян, валынян, дрыгавічоў, крывічоў, радзімічаў, вяцічаў і інш. У 1-й пал.

9 ст. мелі раннедзярж . аб ’ядн анн і (княж анні) y С ярэднім П адняпроўі і Прыільменні, якія сталі асновай Кіеўскай Русі. Д а 16 ст. склаліся народнасці: беларусы, рускія, украінцы. У С Х О Д Н Я Е CAM ÔA (англ. Eastern Sam oa), уладанне ЗШ А y Ціхім ак., на ўсх. астравах архіпелага Самоа. Пл. 199 км 2. Н ас. 65,4 тыс. чал. (2000). Афіц. мова — англійская, выкарьістоўваецца таксам а сам аанская. Адм. ц. — ПагаП ага (каля 3 тыс. ж .) на в-ве Тутуіла. П адзяляецца на 3 акругі. Нац. свята — Д зень С цяга (17 крас.). П рырода. У.С. ўключае а-вы Тутуіла (137 км 2), М ануа, Аунуу, атолы Роз і Суэйнс. В-аў Тутуіла заняты невысокімі гарамі (да 652 м), якія стромка абрываю цца д а акіяна. Схілы гор парэзаны глы бокімі далінамі. Усе астравы акаймаваны каралавы мі ры ф амі. Клімат трапічны , пасатны . Вылучаюцца 2 сезоны: сухі зімовы і вільготны летні. С ярэдням есячны я т-ры 25— 27 9С. Ападкаў 2000— 3000 мм за год. Рэкі і ручаі цякуць па схілах гор, многія не дасягаю ць узбярэж жа. М асівы вільготных трапічных лясоў з дрэвападобны м і папарацямі, ліянам і і эніф ітамі займ аю ць каля 70%. М ора багатае рыбай. Насельніцтва. Больш асць насельніцтва — сам аанцы (89%), народ палінезійскага паходж ання. Ж ы вуць таксама танганцы (4%), карэйцы , кітайцы, амеры канцы . С ярод вернікаў пераважаюць гіратэстанты (50%) і католікі (20%). Сяр эд н яя ш чы льн. насельніцтва 329 чал. на 1 к.м2. Н айб. ш чы льна заселены в-аў Тутуіла. Натуральны пры рост 2,2%. Населены я нункты невялікія. Гісторыя. Гісторыю У.С. да 1899 гл. ў арт. Заходняе Самоа. 3 1899 уладанне ЗША, з 1922 «недалучаная тэрьіторыя» 31IIA, да 1951 пад кіраваннем міністэрства ВМФ. У 1948 створаны мясц. заканад. савет. У 1967 прынята

280

усходняя

канстытуцыя, y 1977 мясц. насельніцгва атрымала права выбару губернатара У.С. Гаспадарка. Э кан ом іка У.С. арыентавана на ЗШ А . Валавы ўнугр. прадукт y 1995 складаў 2,6 тыс. дол. на 1 чал. Аснова эканом ікі — ры баперапр. і ры бакансервавая прам -сц ь (занята 34% працаздольнага насельніцтва), вы тв-сць копры . Рыбу пастаўляю ць пераважна амер., тайваньскія і паўднёвакарэйскія прамы славікі, м ясц. ры бакі — невял. ч. ўлову. В ы рабляю цца таксама мясныя кансервы . В ы тв-сць электраэнергіі ш тогод каля 100 млн. к В тгадз. Невял. здабы ча пемзы . Развіты рамёствы. П лантацыі какосавай пальмы . Н а мясц. патрэбы вы рош чваю ць бананы , тара, ям с, цукр. тры снёг, батат, кукурузу, ананасы, цы трусавыя, каву, тытунь і інш. Гадую ць буйн. par. жывёлу, свіней (7,6 тыс. галоў) і птуш ак (27,4 тыс. галоў). Л оўля ры бы (пераваж на тунца), крабаў, малюскаў. Т ранспарт м арскі і аўтамабільны. Гал. порт — П ага-П ага. Даўж. аўтадарог 350 км. М іж нар. аэрапорт Тафуна (каля П ага-П ага). Э кспарт (313 ш ін. дол., 1996) ры бны х кансерваў (98%), копры . Ім парг (471 млн. дол., 1996) матэры ялаў для кансервавання, харчавання, нафтапрадуктаў, м аш ы н і запчастак. Гал. гандл. паргнёры : ЗШ А , Я понія, Н овая Зеланды я, Аўстралія, Ф іджы. У П ага-П ага буйнай ваеннамарская база ЗШ А . Граш овая адзінк а — долар ЗШ А. У С Х 0Д Н Я Я А ЗІЯ, нры родная краіна (часам разглядаецца я к група прьіродных краін) y Азіі, як ая пры м ы кае да Ціхага ак. ва ўмераны м, субтрапічным і трапічны м паясах, н а Пд ад 60° паўн. ш ыраты . У межах У.А. разм еш чаны ўсх. ч. тэр. Рас. Ф едэрацы і і Кітая, Японія, К Н Д Р , Рэспубліка К арэя; часам да яе адносяць Ф іліпіны . У рэльеф е сярэдневы ш ы нны я і вы сокія горы і нагор’і (Джугджур, Сіхатэ-А лінь, М аньчж ураК арэйскія, П аўд.-К ітайскія і інш .) чаргуюцца з буйны м і акумуляты ўны мі раўнінам і (П ры ам ур’я, Паўн.-Усх. Кітая, Вял. К ітайская). Зн ачн ая ч. У.А. ў межах Зах.-Ц іхаакіянскага геасінклінальнага пояса. Х арактэрны вулканізм (на К амчатцы і горна-астраўны х дугах), м оцная сейсм ічнасць. Клімат мусонны з вільготны м летам і адносна сухой зімой. Л етам і восенню бы ваю ць тайфуны, навадненні. Н атуральная расліннасц ь — пераваж на лясы , н а П н — мяш аны я і таеж ны я, на П д ш ы ракалістыя субтрапічныя і трапічны я. У м енш вільготных раёнах — лесастэпавы я і стэпавы я фармацыі. У С Х 0Д Н Я Я А Ф РЫ К А , пры родная краіна, якая займае ўсх. ч. Афрыкі ў эк ватарыяльны м і субэкватары яльны х паясах, паміж Э ф іопскім н агор’ем н а П н, упадзінай К онга на 3, ніж нім цяч эн н ем р. Замбезі н а П д і Інды й скім ак. на

У. У межах У.А. разм еш чаны (цалкам або часткова) К енія, Уганда, Руанда, Бурундзі, Т анзанія, Зам бія, М алаві, Самалі, Э фіопія, Э ры трэя, Джыбуці. Большую ч. займ ае У сх.-А ф ры канскае пласкагор’е (выш . больш за 1000 м), разбітае тэктанічн ы м і разлом ам і (гл. Усходне-Афрыканская рыфтавая сістэма). У рэльеф е — складанае спалучэнне ўзвыш аных цокальны х раўнін, скідавых упадзін і ўступаў, глыбавьіх гор, лававых плато і вулканічны х конусаў (сярод іх найвы ш эйш ы пункт А ф ры кі — г. Кіліманджара, 5895 м). Клімат экватары яльны і субэкватары яльны , мусонны , гарачы, сезонна-вільготны . А падкаў ад 500 да 3000 мм за год. У сх.-А ф ры канскае пласкагор’е — водападзел паміж бас. р э к Ніл, К онга, Зам безі і інш. Ш мат азёр (В ікгоры я, Т анганьіка, Н ьяса і інш .). П ераваж аю ць р озн ы я ты пы саваннаў і рэдкалессяў, y rapax — вы ш ы н ная пояснасць. Ж ы вёльны свет багаты і разнастайны (асабліва ф ауна м лекакорм ячы х). УСХОДНЯЯ БІЯГЕАГРАФІЧНАЯ ВОБЛАСЦЬ, адна з адзінак біягеаграфічнага раянавання\ тое, іігго Інда-Малайская біягеаграфічная вобласць. УСХ О ДН ЯЯ ЛІТВА, гл. Сярэдняя Hirn­ ea. УСХ О ДН ЯЯ Р У М Е Л ІЯ , аўтаномная вобласць y складзе А см ан скай імперыі. Створана н а тэр. Паўд. Балгары і паводле р аш эн н я Берлінскага кангрэса 1878 (гал. г. Плоўдзіў). К іравалася ген.-губернатарам, які пры значаўся тур. султанам са згоды вял. дзяржаў. У вы ніку нар. паўстання ў вер. 1885 далучана да Балгарскага княства,. ш то ф акты чн а пры знана тур. ўрадам y лют. 1886. У С Х 0Д Н Я Я С ІБ ІР , тэры торы я Сібіры на У ад р. Е нісей да хрыбтоў ціхаакіянскага водападзела, y Расіі. Пл. 7,2 млн. км 2. Б олы дая ч. занята Сярэднесібірскім пласкагор’ем, н а П н — паласа нізін (П аўн.-С ібірская, Ц энтральная якуцкая, Я на-Інды гірская), на П д -— горы Паўд. Сібіры. Ў С Ц І (U sti), У с ц і - н а д - Л а б а й (U sti nad Labem), горад н а П н З Чэхіі, на р. Л аба. К аля 90 тыс. ж. (2000). Чы г. вузел. Рачны порт. П рам -сць: хім. (вы тв-сць сернай к-ты , мінер. угнаенняў, ф арбавальнікаў і інш .), маш .-буд., харч.; традыц. ш клян ая вы тв-сць. Арх. п ом нікі 14— 19 ст. Ц энтр турызму, водны х відаў спорту. У С Ц ІЛ О В ІЧ (У с ц і н о в і ч) А ляксандр Х ары тонавіч (1897, в. М ян ькі Бераставіцкага р -н а Гродзенскай вобл. — 1937), дзеяч рэв. руху. У дзельнік Кастр. рэвалю цы і 1917 y П етраградзе, падаўл ен н я мяцяж у К еранскага— К раснова. У 1917-— 18 чл. вы канком а Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі ў Петраградзе. Са студз. 1918 камісар, з ліп.

1918 нам. кіраўніка справамі Беларускага нацыянальнага камісарыята (Белнац-

кома). 3 лют. 1918 камандзір атрада Чы рв. гвардыі, я к і ўвайш оў y Камуніст. атрад П етраградскага к-та Р К П (б). Дэлегат Усерасійскага з ’езда бежанцаў з Беларусі ў М аскве (17— 21.7.1918). Пасл я грамадз. вайны на парт. і сав. рабоце. У 1937 неабгрунтавана арыш таваны, расстраляны . Рэабілітаваны ў 1973. Э.А.Карніловіч.

У СЦ ІН А ВА Н іна М ікалаеўна (н.

20.11.1949, г. Белід, Германія), бел. кампазітар. С кончы ла М аскоўскую кансерваторы ю (1974). 3 1974 вы кладчык Віцебскага муз. вучылішча. П радуе ў розны х ж анрах кам ерна-інстр. і вак.-харавай музыкі, зн ачнае месца займае музы ка для дзяцей. С ярод твораў: опера для дзяцей «'Грыццаць два волаты» (паст. 1983), «ГІартыі» для хору і сімф. арк. на верш ы В.С тры ж онка (1982), «Дзіцячая кантата» на верш ы А .Прак о ф ’ева' (1973), ліры чная кантата для хору і сімф. арк. «Тысячагадовы горад мой» на верш ы Д .С імановіча (1987); сімф. паэм а «Уваходжанне» (1979), «Беларускія карцінкі» для стр. арк. (1979), п ’есы «Н акцю рн» і «Скерца» (абедзве 1986) для нар. арк.; творы для ф п., хары a капэла, музы ка да драм. снектакляў, ПеснІ і ІНШ. Р.Р.Каленька. У СЦ ІН А В А Т ац ц ян а А ляксееўна (н.

1.1.1909, г. Ц вер, Р асія), расійскі балетмайстр. Н ар. арт. С С С Р (1961). С кончы ла М аскоўскае харэаграф ічнве вучыліш ча (1931). У 1933— 43 кіраўнік танц. групы і акгры са Т -р а юнага гледача ў М аскве. 3 1938 гал. балетмайстар Рус. нар. хору імя П ятніцкага. Развівала трады цы і рус. нар. танца. С ярод пастановак танцаў: «М аскоўскія карагоды», «В аронеж скі карагод», «Гусачок» і інш. Ствары ла харэаграф ічньм кампазіды і н а сучасны я тэм ы : «Зорны карагод», «П ры вітанне, Волга», «Сказ пра рускую зямлю » («Вярбінка») і інш: Аўтар кніг «Рускія танцы » (1955), «Берагчы прыгаж осць рускага танца» (1959), «Зорны карагод. С учасны я сю жэтньія танцы» (1964), «Рускі народны танед» (1976) і інш . Д зярж . прэм іі С С С Р 1949, 1952. Д зярж . прэм ія Расіі імя Глінкі 1971. УСЦШ АЎ Дзмізрый Фёдаравіч (30.10.1908, г. Самара, Расія — 20.12.1984), савецкі дзярж ., ларт. і ваен. дзеяч. М арш ал Сав. С аю за (1976), Герой Сав. Саюза (1978), двойчы Герой Сац. П рацы (1942, 1961). С кончы ў Л ен ін градскі ваен.-мех. ін-т (1934). 3 1934 інж .-канструкгар НДІ.

нач. бюро эксплуатацы і і доследны х p a ­ to r з-да, нам. гал. канструктара, ды рэктар з-да. 3 1941 нарком, з 1946 міністр узбраення СССР. 3 1953 міністр абароннай прамы словасці С С С Р. 3 1957 нам. старшыні, з 1963 перш ы нам. старшыні Савета М іністраў С С С Р і старвіыня ВСНГ. С акратар Ц К К П С С y 1965—76. 3 1976 міністр абароны СССР. Чл. Ц К К П С С з 1952. Чл. Палітбюро Ц К К П С С з 1976 (канд. y чл. Прэзідыума Ц К з 1965, канд. y чл. П алітбюро ЦК з 1966). Дэгі. Вярх. Савета СССР y 1946— 50, з 1954. Л енінская прэмш 1982, Дзярж. прэмія С С С Р 1953, 1983. УСЦІНАЎ (Ustinov) Пітэр (н. 16.4.1921), англійскі рэжысёр, акд ёр, прадзю сер, драматург. Па паходж анні рускі. С кончыў Вестміпстэрскі каледж і Л онданскую тэатр. студыю. 3 1937 тэатр. акцёр, з 1940 y кідо. Аўтар п ’ес «Раманаў і Джульета» (1957), «На паўдарозе да вяршыні» (1967), «Дзесятая Бетховена» (1983) і інш. ўмногія экранізавады ) з эфектна пабудаваным сцэн. дзеяннем , трапнымі дыялогамі. Раман «Крамнэгел» (1971) — саты ра на стэрэаты пы амер. жыцця. Паставіў ф ільм ы «Ш кола тайнай службы» (1946), «Білі Бад» (1962), «Хамерсміт вы йш аў н а всшю» (1972; прыз Міжнар. кінаф есты валю ў Зах. Берліне) і інш. Зн яўся ў больш я к 50 фільмах, y т.л. «Кама градзешы?», «Спартак», «Смерць на Ніле», «Зло пад сонцам». У 1997 паставіў y Вял. т-ры (Масква) оперу «Любоў да трох апельсінаў» С.Пракоф’ева. УСЦЬ-АРДЬІНСКАЯ БУРА Ц КА Я АЎТАНОМНАЯ АКРЎГА. У сютадзе Іркуцкай вобл. Рас. Ф едэрацы і. У творана 26.9.1937 як У сць-А рды нская нац. акруга, з 1991 сучасная назва. Пл. 22,4 тыс. км2. Нас. 143 тыс. чал. (2000). Ц энтр — пас. Усць-Ардынскі (гл. карту да арт. Іркуцкая вобласць). Размешчана ў П ерадбайкаллі, y межах Лена-Ангарсісага плато. Паверхня парэзана рачнымі далінамі, пераваж ае ўзгорыста-раўнінны рэльеф (вы ш . больш за 1000 м). Карысны я вы капні: кам ен н ы вугаль, гіпс, вапнякі, гліны . Клімат рэзка кантынентальны. С ярэд н яя т-р а студз. -22 °С, ліп. 17 °С. А падкаў каля 300 мм за год. Гал. р. А нгара з пры токамі Іда, Куда і інш. Н а к рай н ім П нУ p a ­ id бас. Лены (М анзурка, Куленга). Ч астка Брацкага вадасховішча. Б олы пая ч. тэр. ў межах Іркуцка-Б алаганскага л есастэпу. Глебы дзярнова-карбанатны я і шэрыя лясныя. П ад лесам (хвоя, лістоўніца) каля 20% тэрыторыі. Асн. галіны прам-сці: горназдабы ўная, харч. (масла- і сы раробная, м ясная, кандытарская), л ясн ая і дрэваапрацоўчая. Здабыча кам еннага вугалю (Харануцкі вугальны разрэз) і гіпсу (Н укуцкае радовішча). С ельская гаспадарка спецыялізуецца на м ал оч н а-м ясн ой і воўнавай жывёлагадоўлі. Гадуюць таксама свіней, коней. П асяўн ы я пл. займаюць 550 тыс. га. С ею ць пш аніцу,

авёс, ячм ень, карм авы я культуры. Бульбаводства, агародніцтва. Н а П дЗ акругі праходзіць Транссібірская магістраль. Даўж. аўтадарог 1770 км. Суднаходства па р. Ангара. У С Ц Ь -А Р Д Ы Н С К І, пасёлак, цэнтр У сць-А рды нскай Б урацкай аўт. акругі (Расія), н а р. Куда, на А нгара-Л енскім тракце. 13 тыс. ж. (2000). Вугальны разрэз, маслазавод, хлебакамбінат, леспрамгас і інш . прадпры емствы . К раязнаўчы музей. У С Ц Ь -ІЛ ІМ С К А Е ВАД А СХ 0ВІШ ЧА . У творана п л адін ай аднайм. ГЭС да р. А нгара ў Іркуцкай вобл. Расіі. Задоўден а ў 1974— 77. Пл. 1873 км 2, аб ’ём 59,4 км 3, даўж. па р. А нгара 269 км , да р. Ілім 299 км, найб. ш ыр. 12 км. С езондае рэгуляванне сцёку, ваганні ўзроўню вады да 1,5 м. С творады ўмовы для нарм альнага суднаходства да г. Брацк. В ы кары стоўваецца для лесасплаву, ры балоўства. У С Ц Ь -К А М Е Н А ІÔ PC K , горад, цэнтр У сх.-К азахстанскай вобл. Казахстана, н а дравы м беразе р. Іртыш , y лерадгор’ях Руднага Алтая. Засн. ў 1720 як крэп асц ь У сць-К ам едная, з 1868 горад.

335 тыс. ж. (2000). Рачны порт. Чыг. вузел. А эрапорг. Гал. галіны драм -сці: каляровая металургія (свінц ова-цы нкавы і ты тада-м агніевы камбінаты , медзеплавільны і медзеэлектралітны з-д), м аш ы набудаванне і м еталаадрацоўка (горнаідахтавае абсталяванне, кандэнсатары , пры лады і эл.-тэхд. вы рабы), лраддры ем ствы лёгкай і харч. лрам -сці. В ы тв-сць буд. матэры ялаў. 2 ін-ты . Т эатр. К раязнаўчы і этнагр. музеі. К аля У .-К . — У сць-К ам енагорская ГЭС. У С Ц Ь -К У Т , горад y Іркуцкай вобл. (Расія), каля ўпадзення р. Кут y р. Л ена. Засн. ў 1631 я к У сць-К уц кі астрог, з 1954 горад. 58 тыс. ж. (2000). Чыг. станцыя. Рачны порт (на р. Л ена). Перавал а ч н ы п у н к т р а ч н ы х і чы г. грузаў. А эрадорт. Суднаверф, лрадпры ем ствы л ясн о й драм -сц і, малочны з-д. Рачное вучылішча. Краязнаўчы музей. 1Іаблізу У .-К . бальнеагразевы курорт. У С Ц 10Р Т , сталовае длато ў межах Тур ан ск ай нізіны , ва Узбекістане і Казахстане. Разм еш чана лам іж А ральскім м. і дэльтай Амудар’і на У, д -вам М ангы ш л ак і б. зал. К ара-Б агаз-І'ол на 3. Выш. да 370 м. П а краях — стром кія ўстуды (чы дкі) вы ш . 150 м і болы д. С кладзены пераваж на з вапнякоў, мергелю , глін, пясчанікаў. Радовіш чы наф ты і газу. К арставы я ф орм ы рэльефу. П акаты я ўвалы (М узбель, Карабаур і інш .) чаргую цца з зам кнён ы м і падіж энням і, масівамі пяскоў, саланчакамі. П ераваж аю ць гліністы я палы н овы я і далы нова-салянкавы я пусты ні, як ія вы кары стоўваю цца пад паш ы . У С Ц Я РХ І, вёска ў К азловіцкім с /с Глускага р -н а М агілёўскай вобл., на р.

усюдыход __________ 281 Ліса. Ц эл тр калгаса. З а 14 км да У ад г.п. Глуск, 172 км ад М агілёва, 15 км ад чыг. ст. Ратміравічы. 269 ж., 88 двароў (2002). С ярэд н яя ш кола, Д ом культуры, б-ка, аддз. сувязі. УСЫ НАЎЛЕННЕ

(У Д А ЧА РЭН Н Е)

Д З Я Ц Е Й , ю ры ды чны акт, даводле якога дам іж усы ноўлены м дзіцем і яго ўсынавіцелем устанаўліваю цца прававыя (асабісты я і м аём асды я) адносіды , аналагічны я адносінам даміж бацькамі і родлы м і дзецьмі; адзін з інстытутаў сямейнага драва. П аводле К одэкса Рэспублікі Беларусь аб ш лю бе і с я м ’і такі акт дапускаецца ў адносінах депаўналетніх д зяц ей і толькі ў іх ідтарэсах. У сы даўленню дадлягаю ць дзеці, адзіны (адзін) або абодва бацькі якіх: памерлі; лазбаўледы бацькоўскіх правоў; далі згоду на ўсы н аўледле дзіцяці; пры зданы ў суд. дарадку недзеяздольны мі, адсутны мі без вестак або ламерлымі; невядомы я. Разгляд сдраў аб усынаўленні драводзіцца судом па дравілах грамадз. працэсуальлага заканадаўства з абавязковы м удзелам усынавіцеляў, органаў а д ек і і лапячы цельства, пракурора, a па справах аб між дар. усы д аўледді — і з удзелам Н ац. ц энтра ўсынаўлення. У сы наўленне падлягае дзярж. рэгістрацыі ў органах ЗАГСа. Д ля усынаўлення дзіцяці, як ое дасягнула 10 гадоў, неабходна і яго згода. Т айд а ўсыдаўлення ахоўваецца закодам . А дмела ўсынаўленн я адбы ваедца ў суд. парадку. П ытанні, ш то ўзн ікаю ць дры ўсы наўленні, рэгламентую цца сям ей н ы м заканадаўствам. УСЫ СА, рака ў Гарадоцкім і Ш умілінскім р-нах В іцебскай вобл., левы дры ток р. Обаль (бас. р. Зах. Дзвіна). У верхнім ц яч эн н і даз. Гараж анка. Даўж. 50 км, пл. вадазбору 423 км 2. Выцякае з воз. К аш о за 1,5 км да 3 ад в. Прудок, цячэ ў межах Гарадоцкага ўзв. і П олацк ай нізіны , вусце каля в. М іш девічы Ш ум ілідскага р-на. Ц ячэ праз азёры Лугавое, А рэхавае, Ш чарбакоўскае. Асд. пры ток — К ам ед к а (злева). Далід а трапецаладобдая, ш ыр. 200— 500 м, пой м а лізкая, ш ыр. 50— 80 м. Рэчыш ча звілістае (ш ы р. 10— 15 м). Берагі дераваж на стромкія, вы ш . 1,5— 2 м, месцамі да 6 м. С ярэдні гадавы расход вады ў вусці 3,2 м 3/с , да веснавое разводдзе прыпадае каля 48% гадавога сцёку. У С Ю Д Ы Х 0Д , тралспартны сродак высокай праходнасці. Вы карыстоўваецца ва ўмовах бездарож жа, забалочанай мясцовасці, снеж най цаліны , розных пераш код для с.-г. леравозак, буд., вьіш укальных і інш. работ, y ваед. слраве (аўтамабілі, БТ Р, танкі і інш. «амфібіі»), Бываюць звычайна з гусенічным (гл. Гусенічны ход) або колавым (з усімі вядучымі коламі або са спец. шыракапрофільнымі шынамі) рухачом; плывучыя маюць таксама спец. тодны рухач і воданепранікальны корпус, што дае магчымасць пераадольваць водныя

282_____________________ уся перашкоды, пераходзіць з сушы на ваду і наадварот. У сілавую перадачу У. ўваходзяць дадатковыя механізмы, што дазваляюць павялічваць цягавае намаганне. ЎСЯ, возера ў Браслаўскім р -н е Відебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 10 км на 3 ад г. Браслаў. Пл. 0,2 км 2, даўж. 680 м, найб. шыр. 450 м, глыб. 17,3 м, даўж. берагавой лініі 1,9 км, пл. вадазбору 18 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы выш. да 18 м, на П д і 3 разараныя. Берагі зліваю цца са схіламі, на П н З і ПдУ нізкія, забалочаны я, аддзелены ад схілаў ш ы рокай (100— 150 м) поймай. Утвараю ць некалькі заліваў. Востраў пл. 0,25 га, парослы хм ы зняком. Д но да 3 м вы слана пяском , ніж эй гліністым ілам. Зарастае ў пры бярэж н ай ч. на ш ыр. 35 м, да глыб. 3,5 м. Упадаюць 2 ручаі (у т.л. з воз. Р эйспа), элучана пратокай з воз. Бірутэ. У С ЯГРЭЧ А СКІ С А Ц Ы Я Л ІС Т Ы Ч Н Ы РУХ, палітычная парты я с.-д. кірунку ў Грэцыі. Засн. ў вер. 1974, пасля падзення ў Грэды і ваен. дыкгатурьі. Выражае пераважна інтарэсы сярэдніх слаёў насельніцгва і інтэлігенцы і Грэцыі; выступае за дружалюбную і міралю бную знеш ню ю палітыку. У 1981— 89 і з 1993 кіруючая партыя; п рэм ’ер-м іністры ад партыі — А.Папандрэу (1981— 89, 1993— 96), К .Сіміты с (з 1996). Ф армальна вы ш эйш ы парт. орган — з ’езд, які выбірае Ц К і старш ы ню партыі, a таксама Кантрольны ды сцы плінарн ы савет і Кантрольную камісію парлам ен-

цкай групы на чале са старш ы нёй. Ф актьм н а паліт. лінію парты і, я к ая аж ы ццяўляецца праз дэпутатаў парлам ента і мясц. акгывістаў, вы значае яе лідэр. У СЯЖ , пасёлак y С м алявіцкім р -н е М інскай вобл., каля аўтадарогі С м алявічы — Л агойск. Ц энтр сельсавета. За 8 км на П н З ад горада і 9 км ад чыг. ст. Смалявічы, 40 км ад М інска. 1550 ж., 602 двары (2002). Т орф апрадпры ем ства «Усяж», з-ды сілікатны х вы рабаў і цеплаабменнага абсталявання, прадпры емствы «Амкадор-Усяж» і «Белпалівагазкамплект», кам ерцы йн ая і гандл. фірмы. С яр эд н яя ш кола, Д ом культуры, б-ка, амбулаторыя, кам бінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Б рац к ая магіла сав. воінаў і парты зан. УСЙЖА, рака ў М інскім і С м алявіцкім р-нах М інскай вобл., правы пры ток р. Гайна (бас. р. Д н япро). Даўж. 45 км, пл. вадазбору 473 км 2. П ачы наецца з вадасх. А страш ы ц кі Г арадок y М інскім р-не. У вярхоўі цячэ па паўд.-ўсх. схілах М інскага ўзв., y нізоўі — па Верхнебяр эзін ск ай нізіне. Вусце за 3 км на П нУ ад в. Ю р’ева С м алявіцкага р-на. Асн. пры токі: Дуброўка, Д зяраж ан ка (злева) і Д ом елька (справа). Д аліна ў верхнім і сярэдн ім ц яч эн н і трапецападобная (ш ыр. 0,5— 2 km ), y ніж нім невы разная. П ойм а ў верхнім і сярэднім ц яч энн і вы сокая, лугавая (ш ы р. 0,2— 1 km ), y ніж нім амаль поўнасцю асуш аная (ш ыр. ад 1,5 да 5 км ). Рэчы ш ча на працягу 6,1 к м каналізаванае. С ярэдні гадавы расход вады ў вусці 3,2 м3/с . Н а У. вадасх. Дубраўскае. УСЯЖ А, вёска ў С м алявіцкім р -н е М інскай вобл., н а р. Усяжа, на аўтадарозе С м алявічы — Л агойск. Ц энтр П ры леп скага с /с . За 14 к м н а П н З ад горада і 15 км ад чыг. ст. Смалявічы , 35 км ад М інска. 439 ж ., 137 двароў (2002). Трансп. прадпры емства. С ярэд н яя і спарт. ш колы , Д ом культуры, б-ка, аддз. сувяэі.

Усюдыходы: 1 — МВУ-30 на шыракапрофільных колах для ўнясення мінеральных угнаенняў (Мінскі аўгамабільны завод); 2 —■ «Татра» 813-8x8 з 8 вядучымі коламі (Чэхія).

УСЯЛЕНСКГЯ С А Б 0 Р Ы , з ’езды вы ш эйш ага духавенства хрьісціянскай царквы , на якіх абм яркоўваю цца і выраш аю цца пы танн і багаслоўскага, царкоўна-паліт. і ды сцы гоіінарнага характару. Вял. месца ў дзейн асці У.с. займ ала барад'ьба з ерасямі. П раваслаўная царква пры зн ае толькі 7 перш ы х У.с., якія адбы ліся да падзелу цэркваў і склікаліся ры м. і візант. імператарамі. 3 12 ст. папы ры м скія склікаю ць з ’езды толькі вы ш эйш ага духавенства каталіцкай царквы , але назы ваю ць іх У.с. і пры свойваю ць ім адпаведна парадкавы я нумары. Н азвы У.с. атры мліваю ць ад месца, дзе адбыліся. У.с.: 1) 1 Нікейскі, 325; 2) I Канстанцінопальскі, 381; 3) Эфескі, 431; y 449 скліканы новы Эфескі сабор, які, аднак, на наступным саборы быў аб’яўлены «разбойніцкім» і выключаны са спіса У.с.; 4) Халкідонскі, 451; 5) II Канстанцінопальскі, 553; 6) III Канстанцінопальскі, 680—81; y 692 y КанстанціноПалі скліканы У.с., які атрымаў наэву Пяташостага, таму што яго рашэнні дапаўнялі ра-

шэнні 5-га і 6-га У.с.; 7) II Нікейскі, 787; 8) IV Канстанцінопальскі, 869—70, на яхім выявіліся вострыя супярэчнасці паміж зах. і ўсх. хрысціянскімі цэрквамі; яго рашэнні, накіраваныя супраць канстанцінопальскага патрыярха Фоція, былі скасаваны на V Канстанцінопальскім саборы; 9) I Латэранскі, 1123; 10) II Латэранскі, 1139; 11) III Латэранскі, 1179; 12) IV Латэранскі, 1215 (санкцыяніраваў інквізіцыю); 13) I Ліёнскі, 1245; 14) 11 Ліёнскі, 1274, унія з правасл. царквой; 15) В’енскі, 1311— 12; 16) Канстанцкі, 1414— 18; 17) Баэельска-Фларэнційсю, 1431—49; 18) V Ла■гэранскі, 1512— 17; 19) Трыдэнцкі, 1545—63; 20) I Ватыканскі, 1869—70; 21) II Ватыканскі, 1962—65. Гл. таксама Ватыканскія саборы. Л і т Л о з н н с к н й С.Г Нсторня папства. М., 1961. У С Я Л Е Н Ц Ы , тое, im o імігранты. У С Я Н 0Ч Н А Я , у с я н о ч н а е ( д б а н не) н я с п а н н е , вячэрн яе набаж энства правасл. трады цы і напярэдадні нядзелі або асобны х царк. свят. А б’ядноўвае служ бы вял. в ячэрні, ю трані і 1-й гадзіны. Рэліг. сэнс У. y духоўным пераж ы ванні падзей старазапаветнага часу (вячэрн я) і Н овага Запавета (ютрань). У. ўклю чае малітваслоўі, пры значаны я для чы тан н я (псалмоды я) і спеваў (анты ф он нага, эп іф оннага, рэспансорнага, з кан онархам і гімнічнага). Т эксты п есн ап ен н яў падзяляю цца на н язм ен н ы я (абавязковы я) і зменны я (пры м еркаван ы я да асобны х свяд). У. існавала ў 1-я стагоддзі хрысціянства. Як чын пашырылася ў Візантыі і правасл. Усходзе ў 4 ст. адначасова з літургіяй. Значнае месца ў развідці муз.-паэт. драматургіі У. належыць Іаану Дамаскіну (8 ст.). 3 11 да 17 ст. на Русі песнапенні У. выконваліся пераважна дзямественным спевам, знаменным спевам і пуцявым, пазней — балг., грэч. і кіеўскім, з 17 ст. — y стылі партэсных спеваў (на Беларусі з 2-й пал. 16 ст.). Кампазітары 18 — пач. 19 ст. на тэксты У. стваралі хар. творы канцэртнага характару (Дз. Бартнянскі, АВедэль, С.Дзегцяроў). 3 2-й пал. 19 ст. пашырыліся цыклічныя хар., арыгінальныя творы ці апрацоўка стараж. распеваў ,(«Усяночнае дбанне» А.Архангельскага, АГрачанінава, М.Іпалітава-Іванава, АКастальскага, С.Рахманінава, П.Чайкоўскага, П.Часнакова). Н а Беларусі заф іхсаван ы мясц. варыянты песн ап ен н яў У., y т. л. чы н вячэрні і ю трані Супрасльскага ірмалоя (1598— 1601, адзін з перш ы х рукапісных пом нікаў квадратнай натацыі). Літургічн ы я ж анры , y т.л. У., y творчасці бел. кам п азітараў М .А нцава, А .Б ан дарэн кі, А .Туранкова, М .Ш ч агл ова-К ул іковіча, М.Бутона, a таксама С.Бельцкжова, АХ адосй, Л .Ш лег. Л і т У с п е н с к н й Н.Д. Чнн Всеношного бдення на православном Востоке н в русской церквн / / Богословскме труды. М., 1978. Сб. 18— 19; П і к а р д а Г . дэ. Царкоўная музыка на Беларусі, 989— 1995. Мн., 1995; Г a р д н е р Н.А Богослужебное пенне русской православной церквн. Сергнев Посад, 1998; П р о т о п о п о в В.В. Музыка русской ллтурган: Пробл. цнклнчностн: Нсслед. М., 1999. Г.Г.Осіпава. У С Я Н Ь, другая н азва г. Сучжоу ў Кітаі. УСЯСЛАЎ б р а ч ы с л Ав іч (к ал я 1029 — 14.4.1101), к н язь полацкі [1044— 1101). С ы н полацкага кн. Бра-

чыслава Ізяславіча. У 1060 удзельнічаў разам з Яраславічамі (Ізяславам , С вятаславам, Усеваладам) y паходзе супраць качэўнікаў торкаў. Ім кнуўся пашырыць Полацкае княства і адстойваў яго самастойнасць. У 1065 няўдала Hanaÿ на Пскоў, але здолеў разбіць войска наўгародскага кн. М сціслава н а р. Ч арэха, пасля чаго ў 1066 захапіў Ноўгарад, вывез з Сафійскага сабора званы і інш. рэчы, a ч. горада спаліў. У Нямігскай бітве 1067 разбіты 3 братам і Яраславічамі, вераломна захоплены імі ў палон y час перагавораў каля О рш ы і зн яволены ў Кіеве. У час Кіеўскага паўстання 1068— 69 вы звалены народам з цямніцы і 7 месяцаў быў вял. к н язем y Кіеве. У час паходу супраць бы лога вял. кн. Ізяслава У.Б. вярнуўся ў ГІолацк, але прагнаны адтуль Ізяславам . 3 войскам, набраным сярод ф інскага плем я водзь, y 1069 разбіты пад Н оўгарадам. У 1071 вярнуў княж анне ў П олацку. П абудаваў Полацкі Сафійскі сабор. К 1078 захапіў часова С м аленск. За раш учасць, розум і энергію гіразваны Чарадзеем. Адзін з герояў «Слова аб паходзе Ігаравым», упамінаецца ў бы лінах кіеўскага цыкла. Меў сыноў Бары са (Рагвалода), Давыда, Глеба, Расціслава, Рамана, Святаслава. Літ.: Л е о н а р д о в Д.С. Полоцкнй юшь Всеслав н его время / / Полоцко-Внтебская старнна. Внтебск, 1912. Вып. 2; 1916. Вьш. 3; Р ы б a к о в Б.А. Древняя Русь: Сказання. Былнны. Летопнсн. М., 1963; А л е к с е е в Л.В. Полоцкая земля в IX— XIII вв: (Очеркя нсторнн Северной Белорусснн). М., 1966; Е р м а л о в і ч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды. Мн., 1990; T a р a с a ÿ С.В. Чарадзей з сёмага веку Траяна; Усяслаў Полацкі. Мн., 1991. Г.В.Штыхаў. УСЯСЛАЎ ВАСІЛЬКА ВІЧ, кн язь полацкі, віцебскі і друцкі ў 2 -й пал. 12 ст. Сын полацкага кн. Васількі Святаславіча. У летапісах згадваецца з 1161. Н а думку В.Я.Данілевіча, да 1162 У.В. княжыў y Віцебску. У гэты год палачане абралі яго на княж ац кі сталец y П олацку замест Рагвалода Барысавіча, як і мусіў пакінудь сталіду і п ай сді кн яж ы ц ь y Друцк. Пад 1175 летапісьі паведамляюць пра У.В. я к пра к н язя відебскага, з яго дачкой узяў ш лю б уладзіміра-суздальскі кн. Я раполк Расціславіч. Пад 1178 і 1180 У.В. зноў згадваецца як князь полацкі. Пад 1186 паведамляецца, што ён зноў княж ы ць y Друцку. У.В. нейкім чынам быў звязан ы са смаленскім кн. Давыдам Расціславічам, бо ў 1168—67 уступіў яму Відебск. У 1167 У.В. знайшоў часовы пры тулак y Відебску, ратуючыся ад нечаканага нападу на Полацк гарадзецкага кн. Валадара Глебавіча. У барацьбе за суздальскі сталец У.В. падтрымаў свайго зяц я Я раполка Расціславіча, y вы ніку чаго быў парушаны саюз са С маленскам, які трымаў бок праціўніка Яраполка. Літ:. Д а н н л е в м ч В.Е. Очерк нсторнн Полоцкой'землн до конца XIV столетмя. Кмев, 1896; P a п о в О.М. Княжескмс владення на Русн в X —! первой половнне XIII в. М ., 1977. Л.У.Калядзінскі-

у т а п іч н ы

______________ 283

УСЯСЛАЎ РА ГВ А Л 0Д А В ІЧ , мяркуемы к н язь y П олацкай зямлі ў 2-й пал. 12 ст. П ад 1160 Іпацьеўскі летапіс паведам ляе, ш то ў паходзе князёў н а чале са Святаславам Ольгавічам на Вшчыж пры м аў удзел «Всеслав нс Полотьска». П озн і Густы нскі летапіс называе яго Рагвалодавічам (полацкім князем y той час быў Рагвалод Барысавіч, відаць, яго бацька). Н екат. навукоўцы атаясамліваю ць У .Р. з Глебам Рагвалодавічам або Усяславам Васількавічам. В.С.Пазднякоў. yT A M Â PA Кітагава (1753 або 1754, г. Кавагоэ, Я пон ія — 30.10 або 19.6.1806), я п о н ск і м ай стар каляровага дрэварыту і ж ы вапісец, адзін з буйнейш ьіх прадстаўнікоў укіё-э. П рацаваў y Эдо. Творчую дзей н асц ь пачаў з твораў, якія маю ць характар натуральных штудый Усяслаў Брачыславіч. Фрагмент мініяцюры Радзівілаўскага летапісу 15 ст. (альбом «К ніга насякомы х», 1788), пасл я звярнуўся д а тэм ы «бідын-га» (адлю страванн е пры гаж унь). Плаўнай, цякучай л ін іяй вы танчана ствараў вобразы УСЯСЛАЎ ІЗЯ С Л А В ІЧ (? — 1003), пры гаж унь пагрудна або па пояс на ліск н язь п олацкі [1001— 03]. С ы н полацтах вял. фармату з пры м яненнем слюкага кн. Ізяслава Уладзіміравіча, пасля дзянога параш ку, urro надае эф ект сесмерці якога атры м аў трон y Полацку. рабры стага мігатлівага ф ону (серыя Звестак пра дзейн асць У.І. летапісы не «Вялікія галовы», 1790; «Д зесяць ж анодаюць. Некат. даследчыкі, абапіраю чы чых характараў», пач. 1790-х г.). Адмется на паведам ленне В.М .Таціш чава, ліны я ры сам і ідэалізацыі, вббразы жанчаць, ш то полацкі трон y 1001 заняў чы н разам з ты м не пазбаўлены жыццёБрачыслаў Ізяславіч, брат У.І. вай верагоднасці, ш то асабліва вьшвілаВ. С.Пазднякоў. ся ў кам пазіцы ях на тэм ы паўсядзённай працы (серы я «Ж анчы ны за ш ыццём», УСЯСЛАЎ М ІК Ў Л ІЧ , к н язь лагож скі 1790-я г.). (лагойскі) y 2-й пал. 12 ст. С ы н кн. М ікулы. Угіамінаецца сярод інш ых князёў У ТАН (22.1.1909, П антанаў, М ’янма — П олацкай зямлі, якія ў 1180 удзельніча25.11.1974), м ’я н м а н с к і дыпламат. Вучы ўся ў Я н гон ск ім ун-це. Настаўнічаў. л і ў паходзе на Друцк. В.С.Пазднякоў.

3 1947 ды рэктар дэпартамента друку М ’янм ы , з 1948 — м ’янм анскага радыё, з 1949 сакратар м ін -ва інфармады і, з 1952 y прадстаўніцтве М ’ян м ы ў ААН, з 1957 п астаянны прадстаўнік М ’янмы ў ААН. У 1959 абраны нам. ген. сакратара ААН. П асля гібелі ў ліст. 1961 Д.Хамаршэльда в.а. ген. сакратара AAH, y 1962— 71 ген. сакратар ААН. ЎТАНЬКА, адна з назваў р. Гніва ў Веткаўскім р -н е Гомельскай вобл. У Т А ІІ1Ч Н Ы С А Ц Ы Я Л ІЗМ , y шырокім сэнсе — вучэнні пра карэнную перабу-

К.Утамара Партрэт з серыі «Вялікія галовы» 1790.

дову грамадства на сацыялістычньіх асновах, якія не ўлічваюць аб’ектыўных законаў сац. развіцця; y вузкім сэнсе — сац. вучэнні 19 ст., якія папярэднічалі марксізму і сталі адной з яго тэарэт. кры ніц. Вытокі У.с. — ва ўласцівым усім народам паданні пра «залаты вск», калі нібыта панаваў ідэальны грамадскі лад, заснаваны на пры нцы пах справядлівасці і роўнасці сацыяльнай лю дзей. Адно з першых утапічных сац. вучэнняў — платонаўская к ан ц эп ц ы я ідэальнай дзяржавы, засн аванай н а пры н ц ы пах роўнасці, калекты візму і адзінства. М адэль справядлівага грамадскага ладу прапанавала ранняе хры сціянства, якое

284 __________ у т а р - п р д д э ш прапаведавала агульначалавечую роўнасць і братэрства лю дзей. Важным этапам y развіцці сац.-утапічны х ідэй сталі вучэнні пра ідэальны грамадскі лад Т .Мора і Т.Кампанелы. У найб. развітым і сістэм аты заваны м вы глядзе У.с. выявіўся ў творах К .А Сен-Сімона, Ф М .Ш .Ф у р ’е, Р .Оўэна, як ія асэнсавалі супярэчнасці грамадскага ж ы д ця 19 ст. і прапанавалі тэарэт. і пракгы чн ы я праекгы перабудовы грамадства. Асн. пры чыну сац. няроўнасці сацы ялісты -утапісты 19 ст. бачы лі ў асабістай уласнасці; перш ачарговы мі задачамі грамадскай перабудовы я н ы лічы лі стварэнне грамадскай уласнасці на сродкі вытв-сці, арганізацыю дэмакр. сам акіравання, справядлівага разм еркавання ж ыццёвы х даброт. Значную ролю ў распрацоўцы ідэй У.с. адыгралі рус. рэвалю цы йны я дэмакраты А .І.Герцэн і М .Г Чарнышэўскі.

3 канца 19 ст. У.с. пры пы ніў сваё развідцё, але ў пэўнай ступені паўплываў на далейш ую эвалю цы ю грамадскай думкі і паліт. п ракты кі. Гл. так сам а Сацыялізм, Утопія. Л і т С е н - С н м о н A Нзбр. соч.: Пер. с фр. T. 1—2. М.; Л., 1948; О у э н Р. Нзбр. соч.: Пер. с англ. T. 1—2. М.; Л., 1950; Ф у р ь е Ш. Мзбр. соч.: Пер. с фр. Т. 1—4. М.; Л., 1951—54; Э н г е л ь с Ф. Развіццё сацыялізму ад утопіі да навукі: Пер. з ням. Мн., 1970; A й р a п е т о в А.Г., Ю д н н АН. Западноевропейсккй н русскнй утопнческнй соцналнзм нового временн. М., 1991; М а р ц е в a Л.М. Проблемы труда в утопнческом, научном н реалытом соцяалнэме. Красноярск, 1993; Ш т е к л я АЭ. Утогаш н соцналнзм. М., 1993; С а м с о н о в а Т.Н. Справедгшвость равенства н равенство справедлнвостн: Мз нсторнн западноевроп. утоішч. мысян XVI—XIX вв. М., 1996. Т.ІАдула. Ў Т А Р-І1РА Д Э Ш , штат н а П н Індыі. Пл. 238,6 тыс. км 2. Нас. каля 165 млн. чал. (2001), нераважна хіндустанцы. Адм. ц. — г. Лакхнаў. Гал. гарады: К анпур, Варанасі, Агра, Алахабад. Займае цэнтр. ч. Гангскіх раўнін. Гал. р. Ганг з пры токам Д ж амна. Клімат субэкватарыяльны , мусонны . Раўніны пераваж на ўзараныя. У эканом іды гал. роля належ ы ць сельскай гаспадарцы. Вял. плош чы араш альны х зямель. Вырош чваюць цукр. трыснёг, пш аніцу, бабовы я і алейн ы я культуры, бульбу. Пладаводства. Гадуюць буйн. par. жывёлу. Раэвіта апрацоўка с.-г. сы равіны (цукр., алейная галіны). Традыц. галіны — тэкст. (баваўняная, ш арсц ян ая) і гарбарна-абутковая. В ы тв-сць паперы , MiHep. угнаенняў, каўчуку, эл.-тэхн. вы рабаў, с.-г. м аш ы н і інш. С аматуж ныя промы слы . Т ранспарт чыг., аўтамаб., водны. Турызм. Алахабад, Варанасі — месцы рэліг. паломніцтва індуістаў. Ў ТА ЧКІН С яргей Ісаевіч (12.7.1876, г. Адэса, У краіна — 13.1.1916), спартсмен-авіятар, адзін з перш ы х расійскіх лётчыкаў. У 1886— 91 вучыўся ў Ры ш эльеўскай гімназіі ў Адэсе. Здзейсніў некалькі палётаў н а паветр. ш ары

(1907), выпрабоўваў планеры. У сак.

1910 аж ы ццявіў свой перш ы палёт на самалёце «Ф арман-4». Пабудаваў самалёт-біплан тыпу «Ф армана», на якім вы конваў паказальн ы я палёты ў многіх рас. гарадах і за мяж ой. У дзельнік пералёту рас. авіятараў П ецярбург — М асква (1911). Ў Т К ІН Валерый С цяпанавіч (14.1.1922, с. А лёш ы на Разанскай вобл., Расія — 25.6.1944), удзельнік баёў на Беларусі ў

тоўнасць характарьісты кі партрэтуемага, багацце і разнастай насць штрыха: «Іаан Хрьісціцель» (1802, з карціны А.Р.Менгса); 20 гравюр з медальёнаў Ф.Талстога, пры свечаны х вайне 1812; партрэты А .К уракіна (1812), І.К ры лова (1816, з мал. А .К іпрэнскага), А.Суворава (1818), М .К арам зіна (1819, з ары гінала У.Баравікоўскага), А .П уш кіна (1827 і 1838, з ары гінала К іпрэн скага), А.Грыбаедава (1829). У Т Л І0 Ц К 1 Л ІМ А Н , заліў Азоўскага м., аддзелены ад я ш косам і Ф ядотава і Біручы востраў. Даўж. 46 км, ш ыр. каля ўвахода 12 км, найб. ш ыр. 16,7 км, глыб. 5— 7 м. Н а зах. беразе — г. Генічаск (Украіна).

Вял. Айч. вайну, Герой Сав. С аю за (1944). С кончы ў курсы мал. л ей тэн ан гаў (1941). У Вял. Айч. вайну на ф ронц е з ліст. 1941. К амандзір стралк. роты ст. л ей тэнан т У. вы значы ўся 25.6.1944 y баях каля в. С вятое Возера Рагачоўскага р-на; ён і С .Р .Д ры нь са звязкам і процітанк. гранат кінуліся пад варожы танк, чы м сарвалі контратаку праціўніка. П ахаваны ў г. Рагачоў, на магіле помнік.

УГНАШ Ш ТЫ М , У т Н а л і ш т ы м , герой вавілонскага міфа, які выратаваўся ў час сусв. патопу. Гіаводпе міфа, бог Э а (гл. Энкі) п агар эд зіў У. пра зніш чэн н е ўсяго ж ы вога на Зям лі ў выніку патопу і параіў ям у пабудаваць спец. карабель. Н а гэты м караблі (куды ён узяў «семя ўсяго жывога») У. з сям ’ёй накіраваўся на востраў за «водамі смерці». ГІасля патопу лю дзі ад с я м ’і У. зноў засялілі зям лю , a савет баш ў дараваў У. бессм яротнасць. М іф быў пашыраны сярод народаў стараж. Б. Усходу, ён уклю чаны ў эп ас пра Гільгамеша. У акадскай міф алогіі У. адпавядае Зіусудра, y ш ум ерскай — Атрахасіс, y Бібліі — Ной. У Т 0 К y т к а ц т в е , сукупнасць разм еш чаны х паралельна нітак, якія ідунь упоперак тканіны тэкстыльнай, дывана або інш. тэкст. вырабу. Н іткі У. пераплятаю ць (звы чайна перпенды кулярна) з ніткам і асновы ў працэсе ткацтва, дыванаткацтва.

М.Уткін. Партрэт АГрыбаедава. 1829.

Ў Т К ІН М ікалай Іванавіч (19.5.1780, г. Цвер, Расія — 17.3.1863), рускі гравёр; буйнейш ы м айстар партрэтнай разцовай гравю ры 1-й пал. 19 ст. Ч л. ш эрагу еўран. AM . Вучыўся ў П ецярбургскай AM (1785— 1800; y 1803— 14 пенсіянер y П ары ж ы і Л ондане), з 1815 выкладаў y ёй (з 1817 заг. гравіравальнага класа,. з 1831 праф .). Т ворам уласцівы інтэрпрэтацы я ары гінала, як ая ўзм апняе зм яс-

У Т 0 П ІЯ (ад грэч. u не + topos месца, г. зн. месца, якога ням а), 1) від сац.-паліт. фантазіі і ф орм а адлю стравання грамадскага і пры ватнага ж ы ц ця людзей уяўнай краіны , якія адпавядалі пэўнаму ідэалу сац. гармоніі. 'Гэрмін паходзідь ад назвы твора Т Мора «Утопія» (1516), дзе створаны цэласны вобраз добра ўпарадкаванай на аснове натуральнага права дзярж авы на бы ццам бы існуючым востраве з аднайм. назвай. Для У. (у адрозненн е ад антыутопіі) характэрна вера ў м агчы м асць стварэння дасканалага грамадства, сац. і духоўнага ўдасканалення чалавецтва і наогул y гіст. прагрэс. Утапічньш ўяўленні ўзнікалі на працягу ўсёй гісторыі грамадскай думкі, пачынаючы з міфа пра «залаты век», выкладзенага ў паэме Гесіёда (8—7 ст. да н.э.). Першае утапічнае апісанне ідэальнай дзяржавы, y якой арганічна спалучаліся інтарэсы ўсіх саслоўяў, панавалі мудрасць, дабро і справядлівасць, даў Платон («Дзяржава», «Тымей»), Хрысц. філосаф Аўгусцін «зямному гораду» (дзяржаве) проціпастаўляў містычны «божы горад» («Пра горад божы», 413—426). Аналагічныя погляды выказвалі хрысц. тэолагі Іаахім Флорскі («Каментарыі да Апакаліпсіса», 1527), Я.Брокарда («Агікрыццё святога Іаана», 1582), Т.Бакаліні ABecnd з Парнаса», 1612— 13), І.В.Ан-

|

дрэ («Хрысціянаполіс», 1619). Утапічньш праекты грамадскага ўладкавання прапаноўвалі ў сваіх творах мысліцелі стараж. і сярэдневяковага Кітая (Ма-цзы, Лао-цзы, Шан Ян і інш.), Б і Сярэдняга Усходу (Фарабі, Ібн Ба,джа, Ібн Туфайль, Нізамі і інш ). Апшмальны на той час ліберальна-дэмакр. варыянт дзярж. ладу распрацаваў Дж. Гарынгган («Рэспубліка Акіянія», 1656). Пазней утапічныя творы сталі адным з жанраў фантастычнай літаратуры. Вучэнне пра ідэальнае грамадства, заснаванае на агульнасці маёмасці, абавязковай працы і справядлівым размеркаванні, пакладзена ў аснову розных плыней утапічнага сацыялізму. Радыкальныя сац. угапічныя ідэі антыпрыгонніцкай накіраванасці, прасякнуіьш пафасам натуральнай свабоды і шчасця людзей, непрымальнасці насілля, хлусні і дэспатызму, маюцца ў творах бел. мысліцеляў і асветнікаў П.Бжастоўскага, М.Ф.Карповіча, Т.Млоцкага, ІЛ.Ю.Л.Храптовіча, І.М.Яленçxara, М.В.Лавіцкага, З.Серакоўскага і інш. Зах.-еўрап. сацыяліст. У. паўплы валі на станаўленне марксізму і марксізмуленінізму, пра што сведчы ць няўдача пракіычнай рэалізацыі ідэй сацы ялізм у ў СССР і інш. краінах. Я к альтэрнатьіва марксізму і ідэалізадыя новы х праграм і шляхоў рэфармавання ірам адства ў 2-й пал. 20 ст. атрымалі п аш ы рэнне утапічн ш працы Ф.Хаека, У.М ура, Ч .Р.М ілса, Г.Маркузе, А.Турэна і інш . П агроза тэхнагеннай, ядзернай і экалагічнай катастрофы, грамадскіх канф ліктаў і кры зісаў садзейнічае ўсведамленню неабходнасці рэалізацыі на праюгыцы сканструяваных ідэальных мадэлей інфармацыйнага грамадства, постіндустрыяльнага грамадства і інш.; адсю ль трансф арм ацыя У. ў практогіію. Зам ацаваная яш чэ ў 18— 19 ст. накіраванасць У. ў будучыню і стаўка на навук.-тэхн. прагрэс надалі ёй вядомую футуралагічную і касмалагічную каш тоўнасць, калі ўзорныя, ідэальньы дзяржавы пачалі адкры ваць не толькі на зямны м шары, але і ў міжшіанетнай прасторы. Д ля разнастайны х па эмесце і форме У. агульным з ’яўляецца прамая ці ўскосная кры ты ка наяўнай сац. рэальнасці, п ры зн анн е магчымасці выправіць яе недахопы і канчаткова вырашыць усе сад.-экан ам ., паліт. і духоўна-маральныя праблемы ш ляхам ператварэння ў сапраўднасць інтэлектуальнага, утапічнага праекта або мадэлі.

2) Навукова неабгрунтаваньі сац., эканам., тэхн. ці ідш. праект. Л:т К а м п а н е л л о Т. Город Солнца: Пср. с лат. М., 1954; В о л о д м н А.Н. Утопяя я нсторня. М., 1976; К л м б а н о в АН. Народная соцвальная утолня в Росслн. М., 1977; Mop Т. Утопяя: Пер. с лат. М., 1978; Соцнохультурные утопнн XX в. Ч. 1—2. М., 1979—83; У ш а к о в А.М. Утопмчеекая мысль в странах Востока. М., 1982; Русская лвтсратурная угоішя. М., 1986; Утопяя н утопвческое мышленяе: Антол. заруб. ллт.: Пер. с англ., нем., фр. н др. М., 1991; С а м с о нова Т.Н. Справедлявость равенства я равенство справедлнвосгя: Мз нсторлл западноевроп. угопвч. мыслн XVI—XIX вв. М., 1996. С. Ф.Цубянецкі. УТ0РАЎ ( В т о р a ў) Барыс Пятровіч (н. 29.3.1932, М асква), расійскі і бел. рэжысёр. Скончыў Тэатр. вучылішча імя Шчукіна ў М аскве (1955) і Бел. тэатр.-маст. ін-т (1965). 3 1965 рэж ы сёр-

пастаноўш чы к Саратаўскага, рэж ы сёр П ензедскага, гал. рэж ы сёр Ч элябінскага і А рхангельскага драм. т-раў. У 1977— 81 і з 1984 рэж ы сёр-пастаноўш чы к Бел. дзярж. муз. т-р а (з 2001 в.а. гал. рэж ы сёра), y 1981— 84 — Бел. т-р а ім я Я .К упалы . А дначасова з 1977 вы кладае ў Бел. AM . У 2000— 02 рэж ы сёр опернай студыі пры Бел. акадэміі музыкі. Сярод спектакляў (каля 80) на бел. сцэне: «Д оля-інды чка» А .С аф ронава (1963), «У дзень вяселля» В.Розава (1965) y Д зярж . рус. драм. т-ры; «Несцерка» (1979) і «Судны час» (1984) Р.Суруса, «Дзяніс Давыдаў» А .М дывані (1985) , «Вольны вецер» І.Дунаеўскага (1986) , «Пэпі» У .Д аш кевіча (1987), «Джулія» (1991) і «Ш кл ян ка вады» (1994) У.К андрусевіча, «Дарагая ГІамэла» М .С ам ойлава (1998) y Д зярж . т-ры муз. камедыі; «Ажаніцца — не ж урыцца» М .Ч арота і бр. Д алецкіх (1979), «Успаміны » А.Арбузава (1982), «Валенсіянскія вар’яты» Л о л э дэ Вэгі (1983) y Бел. т -р ы імя Я .К упалы ; «Гора баяцца — ш часця не ўбачыць» С .М арш ака (1961), «Цыліндр» Э Д э Філіпа (1991) y Бел. т-ры імя Я .К оласа; «П інская шляхта» В.Дунін а-М ардін к евіча y М агілёўскім (1978) і Гродзенскім (1987) абл. драм. т-рах; «Ж анідьба Бальзамінава» А.Астроўскага (1984), «Хто баіцца Рэя Брэдберы» У .М аксім ава (1991) y Т -ры -студы і кінаакцёра; «Трубадур» Д ж .В ердзі (2001) y Нац. т-ры оперы Беларусі. Лаўрэат 1-га Н ац. ф есты валю «М узыка і тэатр» (1996, М інск). ІЛ.Чэбан

У'ГРЫ ЛА (U trillo) М ары с (26.12.1883, Гіарыж — 5.11.1955), ф ранцузскі ж ывапісец-пейзаж ы ст. Вучыўся ў маці, мастачкі С .В аладон, y А .Рэнуара, А.ТулузЛ атрэка і інш. Зазнаў' уплыў К.ГІісаро. М айстар гар. пейзаж а: лераваж на віды М анмартра, ваколіц П ары жа. Росквіту яго творчасць дасягнула ў 1910— 15, y т.зв. белы перы яд, калі мастак пісаў карціны лераваж на ў белых тонах: «Вуліца на М анмартры » (каля 1910), «Вуліца М о н -С ен і на М анмартры » (1914), «М улен дэ л а Галет» (1915). 3 канца

утрыманцы

285

1910-х г. яго работы набылі болылую яркасц ь каларыту, графічнасць: «Вуліца С ен-Русты к» (1922). Т воры У. адметн ы я своеасаблівы м успры маннем гірасторы , аб’ёмаў дамоў, некат. наіўнасцю. А ф армляў слектаклі, y т.л. «Рускія сезоны» С.Дзягілева. У ТРЫ М А Н Н І 3 ЗАРАБО І НАЙ ПЛАТЫ, устаноўленыя заканадаўствам падсгавы, пры якіх па распараджэнні наймальніка з рабсггніка можа быць утрымана часгка яго заробкаў. П аю дле КЗаП Рэспублікі Беларусь утрыманні для пагашэння запазычанасці даймальніку могуць рабіцца: для вяртання авансу, выдадзедага ў кошт зарплаты, a таксама сум, што залішне вьшадзены ў выніку ладліковых памылак; для пагашэння непатрачанага авансу на службовую камандзіроўку або перавод y інш. мясцовасць, на гасп. патрэбы — калі работнік не аспрэчвае падставы і гтмер утрыманляў; пры звальненні рабогаіка, які выкарыстаў ірацоўны водпуск, — за неадпрацаваныя дні водпуску; пры пакрыцці шкоды, нанесенай наймальніку па віне работніка. Памеры ўгрыманняў рэгламентуюцца заканадаўствам і не могуць перавышадь 50% лры кожнай выпладе зарплаты. Ю.Я. Савельеў. У Т Р Ы М А Н Ц Ы , асобы , якія знаходзяцца на поўны м утры м анні ў інш. асобы

або атры мліваю ць ад яе дапамогу, якая з ’яўляецца пастаяннай і асн. кры ніцай сродкаў для існавання. Ю рыд. значэнне гэты ф акт набы вае пры пенсіённы м забеспячэнні, кам пенсацы і ш коды, нанесенай смерцю карм іцеля, наданню пераваг пры пакіданні н а рабоце пры скарачэн ні штатаў, пры падаткаабкладанні і ў інш. выпадках. Паводле Закона Рэспублікі Беларусь «Аб пенсіённы м забеснячэнні» пры назначэнні пенсіі з выпадку страты карміцеля члены с я м ’і памерлага лічацца яго У. лры наяўнасці

286

утрэхт

вы ш эйназваных умоў. Н епаўналетнія дзеці памерлых бацькоў, я к правіла, лічацца У., і гэты ф акт не патрабуе якіхн. доказаў. Ю.Я.Савельеў. ЎТРЭХТ (U trecht), горад y Н ідэрландах. Адм. ц. прав. Утрэхт. 234 тыс. ж. (2000), з пры гарадамі каля 500 тыс. ж. Буйны трансп. вузел. Порт y дэльце р. Рэйн. Стараж. гандл.-ф ін., прам ы сл., культ. цэнтр краіны . П рам-сць: маш .-буд., хім., харч., тытунёвая, тэкст. (з 11 ст.). У н-т (з 1636). М іжнар. кірмаш ы (з 1917). Першапачаткова паселішча батаваў, на месцы якога каля 47 рымляне заснавалі крэпасць Альбіабола. 3 1-й пал. 8 ст. — рэзідэнцыя біскупа; з пашырэннем тэр. Утрэхцкага біскупства — цэнтр буйнога царк. княства. У 11— 12 ст. У. — найб. значны гандл.-рамесны горад Паўн. Нідэрландаў (шарсцяное і льнаткацкае рамяство). У 2-й пал. 15 ст. У. пад уладай гердагаў Бургундыі, пры Карле V секулярызаваны і ўключаны ў нідэрландскую Бургундскую акругу (1528). У 1559 біскулства У. ператворана ў архібіскупства. У ходзе Нідэрландскай буржуазнай рэвалюцыі 16 ст. У. увайшоў y Рэспубліку Злучаных правінцый, аб’яднаных падпісадай тут Утрэхцкай уніяй 1579. Тут падпісаны Утрэхцкі мір 1713. У 1795 заняты франд. войскамі, y 1807— 10 рэзідэнцыя караля Галандыі Луі Банапарта, y 1810— 13 цэнтр франц. дэпартамента Зейдэрзэ. У 2-ю сусв. вайну ахупіраваны (1940—45) ням.-фаш. войскамі. Забудова У. высока ўзнята над узроўнем вады (набярэжныя 2-ярусныя). Старую ч. горада пераразаюць каналы, пабудаваныя ў 16 ст. Захаваліся фрагменты гар. умацаванняў 13 і 16 ст. Арх. помнікі: раманскія касцёлы св. Яна (11, 16, 17 ст.), св. Пятра (11 ст., перабудаваны), св. Мікалая (з крыптай 12 ст.), св. Якава (13, 15— 16 ст.) і'св. Катарыны (каля 1470— 1550, вежа і фасад каля 1900); гатычны сабор (1254— 1520, вежа 1321—82, унутр. галерэя 14— 15 ст.), прытулак св. Барталамея з капліцай 15 ст., дом папы рым. Адрыяна VI (1517), камяніцы 14— 15 ст., ратуша пач. 19

ст. Вылучаюцца пабудовьі ў стылі функцыяналізму: асабняк Шродэра (1924), комплехсы жылых дамоў y рабочых раёнах на Эразмуслан (1930-я г.) і Хоггравен (1950-я r.) і інш. Музеі: кляштара св. Катарыны (нац. збор царк. мастацгва), Цэнтральны (галерэя жывапісу), чыгункі, фанаграфіі. Н.КМазоўка (архітэктура). УТРФХЦКАЯ Ў Н ІЯ 1579, ваенна-паліт. саюз 7 (спачатку 5) паўн. правінцы й гіст. Нідэрландаў (Галанды я, Зеланды я, Утрэхт, Гелдэрн, А верэйсел, Ф ры сландыя, Гронінген) y час Нідэрландскай буржуазнай рэвалюцыі 16 ст. Заклю чана 23.1.1579 y г. Утрэхт пасля Араскай уніі 1579. М ела на м эце захаванне рэв. заваяван няў і аб’ядн ан н е сіл правінцы й для паспяховага за вярш эн н я імі над.-вы зв. вайны супраць Іспаніі; прадугледж валася вядзен н е агульнай зн еш н я й паліты кі, стварэнне адзіных армій, м ан етнай сістэмы , федэраты ўнае паліт. ўладкаванне і інш. Садзейнічала вы зваленню паўн. Нідэрландаў ад ісп. панаванн я і заклала аснову самаст. дзярж . існ аван н я Рэспублікі Злучаны х правін цы й (папярэдн ік сучаснай нідэрл. дзярж авы ). У Т РЭ Х Ц К І М ІР 1713, агульная н азва ш эрагу двухбаковых мірны х дагавораў, якія разам з Раштацкім мірам 1714 завярш ы лі ў Еўропе вайну за іспанскую спадчыну. ГІадпісаны ў г. Утрэхт (Н ідэрланды ) y ходзе між нар. кангрэса: 11 крас. — наміж Ф р ан ц ы яй і яе праціўнікамі (Вялікабры танія, Галанды я, Прусія, Савоя, П артугалія), 13 ліп. — паміж Іспан іяй і В ялікабры таніяй, Іспан іяй і С авояй (пазней адпаведна 26.6.1714 і 6.2.1715 пам іж Ісп ан іяй і Галанды яй, Іспан іяй і Партугаліяй). З а Ф іліпам V Бурбонам п ры зн ана права на Іспанію і яе заакіянскія ўладанні, пры ўмове адрачэн ня яго і яго наш чадкаў ад правоў на ф ранц. карону. Іспан ія страціла ўладу над Сіцы ліяй, М анф ерата, ч. М іланскага герцагства (на кары сць Савоі), ч. Верхняга Гелдэрна і інш . зем лям і (на кары сць Прусіі). Ф ранц ы я пры знала тытул «караля прускага» за курфю рстам Брандэнбурга. Н айб. вы гадны я ўмовы міру бы лі для Вялікабры таніі, пад уладу якой ад Іспан іі перай ш лі Гібралтар і порт М аон (в-аў М енорка), a ад Ф ранцыі — ш эраг уладанняў y Паўн. А мер ы ц ы (зем л і в ак о л Г уд зон ав а за л ів а , в-аў Н ью фаўндленд і інш .). У.м. спры яў зацвярдж энню гандл. і калан. п анавання Вяліхабрытаніі. У Т Ы Л ІЗА Ц Ы Я АДХОДАЎ, вы кары станне ў нар. гаспадарцы прамы сл. і камунальных адходаў і выкідаў. У клю чае утылізацыю забрудж вальнікаў і ней-

Утрэхт. Фрагмент Старога горада.

тральны х рэчы ваў. M ae вял. эк а н а ц . і пры родаахоўнае значэнне. Выкарыстанне другаснай сыравіны (макулатуры, лому металаў, бітага шкла, тэкстыльных адходаў) зніжае патрэбу ў імпарце шматліхіх відаў сыравіны і энергіі. Напр., утылізацыя 1 т макулатуры зберагае ў выгв-сці паперы 4 м’ драўніны; выхарыстанне ў шыхце шклаварачных печаў 10% бітага шкла зніжае расход энергіі на 2%, выкарыстанне 80% біта-

га шкла памяншае шкодныя выкіды ў атмасферу на 20%, расход вадьі — на 50%. Н а Беларусі ш тогод утвараеца каля 2 млн. т цвёрдых быт. адходаў, большасдь з якіх вы даляецца на палігоны , каля 4% утылізуецца н а м інскім смеццеперапрацоўчым заводзе. 3 25 млн. т цвёрдых адходаў прам -сц і (асн. кры ніда адходаў) утылізуецца каля 15%. Д раўляны я адходы лесапілаван ня і дрэваапрацоўкі вьікарыстоўваюцца на 94%, адходы вытв-сці пластмас — на 93%, гумазмяшчальны я — на 82%, вы тв-сці харч. прадуктаў — н а 97,5% , л ігніну гідролізнага — на 59%, адходы з рэш ткам і нафтапрадуктаў — на 60%, гальванашламаў — на 4%, ф асф агіпсу — на 3,4%. Н аспелі праблемы утылізацыі буйнатанаж ны х адходаў і адходаў павыш анай небяспекі (галітавых і глініста-салявых шламаў, металургічных ш лакаў, гарэлай зямлі, лігніну, гальванаадходаў і інш.). У свеце індэкс У.а. складае: y Германіі — 50%, Н ідэрландах — 45%, Японіі — 39%, ЗШ А — 25%. Літ:. Состоянне окружаюшей среды Республнюі Беларусь: Нац. доклад. Мн., 2001. А. С.Клопаў. У Т Ы Л ІЗА Ц Ы Я ЗАБРЎДЖ ВАЛ ЬНІКАУ, вы лучэнне і гасп. вы карыстанне рэчы ваў, якія зм яш чаю цца ў прамысл. і камунальны х выкідах і адходах. Гл. таксама Утылізацыя адходаў. У Т Ы Л ІТ А Р Ь ІЗМ (ад лац. utilitas кары сць, выгада), 1) пры нц ы п ац эн кі ўсіх з ’яў з пункту гледж ання іх карыснасці, магчы масці служ ы ць сродкам для дас ягн ен н я пэўнай мэты. 2) К ірунак y эты цы , прадстаўнікі якога разглядаюць кары сць я к аснову м аральнасці, крьітэры й ац эн кі ўсіх чалавечых учынкаў. Бы ў ш ы рока распаўсю дж аньі ў Англіі ў 19 ст. Асн. пры нц ы п ы У. распрацаваны англ. ф ілосаф ам і I Бентамам і Д ж .С .М лем. Тэарэт. аснова поглядаў Бентама — натуралістычны падыход да чалавека, дзе за аснову маралі прымаецца пры роднае ім кн ен не лю дзей адчуваць асалоду і пазбягаць пакут. М аральным ідэалам Бентам абвясціў «найбольшае ш часце най бол ьш ай колькасці людзей» ш ляхам задавальн ен ня іх пры ватны х інтарэсаў; н а яго думку, узровень маральн асц і кож нага ўчы нку м ож на разлічыць з матэм . дакладнасцю ў выглядзе балансу п ры ем насцей і пакуг, якія з ’яўляю дца вы нікам паводзін чалавека ў пэўнай сітуацыі. М іль імкнуўся да паслаблення гранічнага эгаізму У.; асн. палаж энді У. ён дапоўніў п ры нц ы п ам салідарнасці і ўзгаднення асабістых інтарэсаў усіх лю дзей. Ііры хіл ьн ікі У. спрабавалі выкары стаць уты літары сцю падыход y тлум ач эн н і сац., эканам . і дзярж.-прававы х з ’яў. У. паўплы ваў на англ. сацыялогію 19 ст. (Г Спенсер і інш ). Своеасаблівае прадаўж энне У. — прагматызм, як і паш ы ры ў пры н ц ы п практы чн ай карыснасц і н а веды. в.І.Боўш. УФА, рака ў Ч эл ябін скай , Свярдлоўскай абл. і Баш кортастане (Расія), правы пры ток р. Б елая (бас. р. Кама).

Даўж. 918 км, пл. бас. 53,1 ты с. км 2. Выцякае з Уфімскага воз. н а С ярэднім Урале. У верхнім цячэнні — горная p a ­ ra, цячэ ў вузкай даліне, н іж эй упадзення р. Юрузань даліна паш ы раецца. Асн. прытокі: Ай, Ю рузань (злева), Бісерць, Цюй (справа). С ярэдні гадавы расход вады каля ГІаўлаўскай ГЭ С y ніжнім б’ефе 329 м3/с . Ледастаў з кан ца гастр. — пач. снеж. да крас. — пач. мая. У бас. У. каля 600 азёр. Суднаходная на 135 км вышэй і на 170 км ніж эй Паўлаўскай ГЭС. В ы кары стоўваецца для водазабеспячэння. Н а У — гарады Краснаўфімск, Уфа. УфХ, горад, сталіца Б аш кортастана (Расія), на р. Белая, пры ўпадзенні ў яе рэк Уфа і Дзёма. 1088 тыс. ж. (2000). Чыг. станцыя; вузел аўтадарог. А эрапорт. Адзін з найбуйн. y Расіі цэнтраў нафтаперапрацоўкі. Асн. галіны прам-сці: паліўная (здабыча нафты і вы тв-сць нафтапрадукіаў), хім. і нафтахім. (вы рабы са шкловалакна, сінт. каўчук, поліэтылен, тавары быт. хіміі), м аш ы набудаванне і металаапрацоўка (рухавікі і зап часткі да аўтамабіляў, абсталяванне для жывёлагадоўлі, снегаходы, мотаблокі, бартавыя выліч. маш ыны, электрарухавікі, генератары, сродкі аўтаматы зацыі), лясная і дрэваапр., лёгкая, харчовая; вытв-сць буд. матэрыялаў. Баш кірскі філіял Рас. АН. 3 ун-ты, 4 ін-ты . Т эатры: драм., оперы і балета, Рус. драм., лялек. 4 музеі, y т.л. Б аш кірскі дзярж. музей (з 1864). Да сярэд шіы 16 ст. на месцы У. стараж. нагайскае паселішча Туратаў. У 1574 туг засн. крэпасць У., якая ў 1586 атрымала статус горада. У 17 ст. гандл. цэнтр на шляху з Цэнтр. Расіі ў Сібір. 31708 y складзе Казанскай губ., y 1728—44 цэнтр правіндыі, з 1744 y Арэнбургскай губ. У 1773—74 вытрымала 4-месячную аблогу войск Е .І .Пугачова. У 1788 ва У. створана Духоўнае ўпраўленне мусульманамі ўсёй Расіі на чале з муфтыем. 3 1781 — цэнтр Уфімскага намесніцгва, з 1796 y Арэнбургскай губ., з 1802 рэзідэнцыя арэнбургскага губернатара, з 1865 — цэнтр Уфімскай губерні. У 1890 праз У. пракладзена чыгунка Самара—Златаусг. У 2-й пал. 19 ст. прамысл. цэнтр (29 фабрык і заводаў y 1897). У 1918 пворайа Уфімская дырэкторыя. 3 1922 сгалі-

ца Башкірскай АССР, з 1990 — Рэспублікі Башкортастан. У Ф А Л 0 Г ІЯ (англ. ufology дзейнасць па вы вучэнні U F O , ці Н Л А — н еап азнаны х лятальн ы х аб’екгаў), галіна навукова-тэхн. дзейнасці, як ая складаецца са збору, класіф ікацы і і спроб інтэрпрэтацы і розн ай інф арм ацы і, y т л . паведамл ен н яў сведак, пра назіран ні НЛА. Адна з праблем У. — мера аб’екты ўнасці паведам ленняў і ўзнаўляльнасць назіранняў. У Ф ІМ С К А Я Д Ы Р Э К Т 0 Р Ы Я , Ч а с о вы ўсерасійскі ў р а д , анты бальш авіцкі орган улады ў Расіі ў 1918 y час грамадз. вайны і ваен. інтэрвенцы і. С творана 23.9.1918 y падкантрольны м чэхаславацкім (гл. Чэхаславацкага корпуса мяцеж 1918) і белагвардзейскім войскам г. Уфа т.зв. Д зярж . нарадай (прадстаўнікі Камітэта чяенаў Устаноўчага сходу, Ч асовага сібірскага ўрада і інш . рэгіянальны х урадаў); y кастр. 1918 пад націскам Ч ы рв. А рміі пераехала ў г. Омск. С тарш ы ня — правы эсэр М .Дз.А ўксенцьеў. У.д. спрабавала арганізаваць узбр. барацьбу супраць бальш авікоў і ўстанавіць сваю ўладу на тэр. У рала і Сібіры, планавала ў лю т. 1919 зн оў сабраць вы браны ў 1917 і разагнаны бальш авікам і Устаноўчы сход.

18.11.1918 адм. А .В .Калчак з дапам огай манархічна настроены х вайскоўцаў скінуў У.д. і абвясціў сябе вярх. правіцелем Расіі. Літ:. Г а р м н з а В.В. Крушенне эсеровскмх правлтельств. М., 1970; Л а р ь к о в Н.С. Начало гражданской войны в Снбнрн: Армня н борьба за власть. Томск, 1995. У Ф ІЦ Ы , адна з буйнейш ы х карцінны х галерэй Італіі. Разм еш чана ў г. Ф ларэн цы я, y будынку, узведзены м для ўрадавых канцы ляры й (1560— 85, арх. Дж.Вазары і Б.Буанталенці). Засн. ў 1575 на базе калекцы й роду М едычы. Захоўвае багацейш ы ў свеце збор італьян. ж ывапісу 13— 18 ст., y т.л. работы Дуча, Джота, Учэла, П ’ера дэла Ф ранчэска, С .Баты чэлі, Л еанарда да Вінчы, Раф аэля, Т ы ц ы ян а і інш ., творы ант. м астац-

УХВАЛА

287

тва, болы пасц і ш кол еўрап. ж ывапісу, унікальны збор аўтапартрэтаў еўрап. мастакоў. ЎХАВА Л ю дміла Іосіф аўна (н. 4.6.1925, станіца О л ы ін ск ая П ры морска-А хтарскага р -н а К раснадарскага краю , Расія), бел. хім ік-арганік. Д -р хім. н. (1978), праф. (1991). С кончы ла Л енінградскі ун-т (1948). 3 1952 y Ін -ц е хіміі, з 1959 y Ін-це ф ізіка-арган. хіміі (заг. лабараторыі). y 1974— 96 y Ін -ц е біяарган. хіміі А Н Беларусі (у 1974— 91 заг. лабараторыі, адначасова ў 1974-—81 нам. дырэкгара). Н авук. працы па хіміі гетэрацы клічны х злучэнняў. Сінтэзавала ш эраг вы творны х дэкагідрахіналінаў з вы біральнай н-халінаблакірую чай і проціары тм ічнай акты ўнасцю , прапанавала прэпарат для л я ч э н н я піраміднай спасты чнасці. Тв:. Стереохнммя сннтеза 2,9-днметнл- м 1.

2, 9-трнметнддекагадрохннолонов-4 н некотнрых нх окснпронзводных (у сааўт.) / / Хнмяя гегероішклнч. соеданеннй. 1977. № 6; Необычная гндратацня стереонзомерных транс-1,2-днметал-4-влншіэтанллдекатдрохннолонов-4 (у сааўт.) / / Там жа. 1980. № 8. УХАНЬ, горад y Кітаі, пры ўпадзенні р. Х аньш уй y Я нц зы . Адм. ц. прав. Хубэй.

4,41 млн. ж. (2000). Рачны порт (даступны для марскіх суднаў). Вузел чьігун ак і аўтадарог. Аэрапорт. П рам-сць: чорная металургія, маш ы набудаванне (станкабудаванне, энергет., трансп., рады ётэхн. і інш .), хім., тэкст., харчовая; вы тв-сць буд. м атэры ялаў. Ф іліял АН К Н Р . У н -т . С я р о д арх. п о м н ік а ў — 7-ярусная ш гада Баота (13 ст.). Для аховы У. ад навадненняў уздоўж берагоў рэк Я нцзы і Х аньш уй пабудаваны дамбы. У эпоху Чжоў (1027—256 да н.э.) пасёлак, вузел шляхоў зносін. У перыяд Саньго (220—280 н.э.) вялося інтэнсіўнае горадабудаўніцтва; пры дынасгыі Сун (960— 1279) наз. Ханькоў — адзін з 4 буйных гандл. цэнтраў дзяржавы, пры дынастыі Юань (13— 14 ст.) наз. Учан — адм. цэнтр прав. Хубэй. У 1853 заняты паўстанцамі-тайпінамі. 3 1861 пачалі стварацца замежныя гандл. канцэсіі. Тут пачалася Сіньхайская рэвалюцыя 1911— 13. У Рэвалюцыю 1925—2Н y Кітаі размяшчаўся Уханьскі рэв. ўрад (1926—27). У 1938—45 акупіраваны яп. войскамі. У 1949 вызвалены ад гаміньданаўцаў Нар,вызв. арміяй Кітая. УХВАЛА, тое, ш то ўстава. УХВАЛА, вёска ў Крупскім р-н е М інскай вобл., н а р. М ожа, каля аўтадарогі Б еразіно— Бобр. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 40 км на П д ад г. Крупкі, 158 км ад М інска, 30 км ад чыг. ст. Бобр. 970 ж., 373 двары (2002). Торфабры кетны з-д «Туршоўка», 2 ляснііггвы. С ярэд н яя ш кола, Д ом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторы я, агггэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі.

288

УХВ А Н А ВА

Брацкая магіла сав. воінаў. M arina ахвяр фаш ы зму. П ом н ікі зем лякам , якія загінулі ў Вял. Айч. вайну, і А .С .Л у ка шэвічу. yXBÂHABA-Ш М Ы Г А В А Іры на Ф ролаўна (н. 19.6.1951, М інск), бел. мовазнавец, сацыёлаг. Д -р філал. н. (1997), ітраф. (1997). Скончы ла М інскі пед. ін-т замеж ны х моў (1973). 3 1973 працуе ў БДУ (з 1999 заг. каф едры англ. мовы і маўленчай камунікацы і). Д аследаванні па прагмалінгвісты цы , сацы ялінгвісты цы, тэоры і мовы. Сааўтар кн. «М ова і ідэалогія» (1981), «П рагматы чны я аспекты ф ункд ы ян авання мовы» (1983), «Н овы я даследаванні ў зам еж най л ін гвістыцы» (1996), «М етадалогія даследаванняў палітычнага дыскурсу: Актуальныя праблемы зместу аналізу грамадска-паліты чны х тэкстаў» (вы п. 1— 2, 1998— 2000), «Элекгаральны я сацы ялагічныя даследаванні» (2002), падручнікаў і навуч. дапамож нікаў. ЎХВІШ ЧА, возера ў П олацкім р -н е Віцебскай вобл., y бас. р. Альзініца, за 32 км на П дЗ ад г. П олацк. П л. 0,57 км 2, даўж. 2,6 км, найб. ш ыр. 460 м, найб. глыб. 23,5 м, даўж. берагавой лініі 6,1 км, гш. в ад азб о р у 24,4 к м 2. К а т л а в ін а лагчы ннага тыпу. Схілы вы ш . 5— 8 м (на ПдУ 14— 18 м), пясчаны я, пад л есам, на Пн, П нУ і П н З разараны я. Берагі нізкія, пясчаны я, на П д забалочаны я, на У і ПдУ зліваю цца са схіламі, укрыты хм ы зняком . Д н о падзелена н а 2 катлавіны, злучаны я м елкаводны м пралівам. М елкаводдзе пясчанае, глы бей дно сапрапелістае і ілістае. Зарастае ў пры бярэж най ч. на ш ыр. 5— 40 м, да глыб. 4,9 м. Злучана пратокай з воз. Ж адунь, упадаю ць 4 ручаі, y т л . з воз. Мярэдзеж, выцякае ручай y р. Альзініца. У Х ІЛ Е Н Н Е АД ВАЕННАЙ С Л У Ж Б Ы , прадугледжаныя кры мін. законам зл ачы нствы супраць устаноўленага парадку прызыву, воінскага ўліку і н ясен н я ваен. службы. П аводле К К Рэспублікі Беларусь да гэтых злачы нстваў адносяцца: ухіленне ад пры зы ву па м абілізацы і ў ваен. і ў мірны час, y т.л. ш ляхам сімуляцы і хваробы або праз н ан ясен н е сабе цялесньіх паш кодж анняў ці падлогу дакументаў; ухіленне ваеннаабавязанага ад яўкі на зборы; ухіленне пры зы ўніка або ваеннаабавязанага ад воінскага ўліку; дэзерцірства; ухіленне ваеннаслуж ачага ад нясен ня абавязкаў ваен. службы ш ляхам членаш кодш цтва, самавольнае пакіданне месца службы ў баявой сітуацыі і да т.п. З а ўчы ненн е такіх дзеян н яў прадугледжаны меры пакарання: штраф, папраўчы я работы, ары ш т і абмеж аванне свабоды на пэўны тэрм ін ці накіраванне ў ды сцы плінарную вайск.

часць, пазбаўленне волі на вы значаны я зак он ам тзрм ін ы . Э.І.Кузьмянкова.

м эблевая ф -к а, прадпры емствы прам -сці. Індустр. ін-т.

У Х ІЛ Е Н Н Е АД У П Л А ТЫ ІІАДАГКАЎ, правапаруш энне супраць парадку аж ы ццяўлення эканам . дзейн асці дзяржавы. У чы н яец да ш ляхам утойвання ці наўмы снага зан іж эн н я пры бы ткаў, даходаў, аб’екгаў падаткаабкладання або ш ляхам ухілення ад падачы дэкларацы і пра даходы і маёмасць, ш то пацягнула за сабой ггрычыненне ш коды ў буйных памерах. У Рэспубліды Беларусь кры мін. адказнасць за такія дзеян н і прадугледж ана арт. 243 К К : вінаваты ў іх мож а бы ць пазбаўлены права займ аць пэўны я пасады або зай м ац ц а пэўнай дзейнасцю , пры цягнугы да арыш ту і абм еж аванню свабоды, a ў вы клю чны х вы падках асудж аны да доўгатэрміновага пазбаўлення волі з кан ф іскацы яй маёмасці. Ю.Я.Савельеў.

ЎХ ТАМ СКІ (У х т о м с к і) Дзмітрый Васілевіч (1719, с. Сямёнаўскае, Яраслаўская вобл., Расія — 15.10.1774), рускі архітэкдар. С конч ы ў Ш колу матэм. і навігацкіх навук y М аскве (1733). Працаваў пад кіраўніцтвам 1.Мічурына (1733— 41) і І.Корабава (1741— 44). Работы ў сты лі рус. барока сярэдзіны 17 ст. адм етны я пласты чны м багадцем арх. ф орм: y М аскве — трыумфальныя К расны я вароты (не захаваліся), Сенацкі дом y Л еф ортаве (абодва 1753— 57; апош н і перабудаваны ), К узнецкі мост цераз р. Н ягл ін к а (1754— 57; не захаваўся). П раектаваў і завярш ы ў буд-ва званіды ў Троіца-Сергіевай лаўры. С тваральнік перш ай y Расіі арх. школы, дзе вучьшіся М .Качакоў, А.Какорынаў, 1. Староў і інш . Літ.: М н х а й л о в А.Н. Архнтектор Д.В. Ухтомскнй н его школа. М., 1954; К н п а р н с о в а ААД.Ухтомскнй / / Зодчне Москвы. М., 1981. Кн. 1; Архнтектор Д.В.Ухтомсклй: Кат. М., 1973.

У Х Л Я С Ц Ь, рака ў Быхаўскім р -н е М агілёўскай вобл., левы пры ток р. Д н япро. Даўж. 48 км, пл. вадазбору 478 км 2. П ачы наецца за 2 км на П н З ад в. Л яж анка, цячэ ў межах А рш анска-М агілёўскай раўніны , вусце за 500 м на П н З ад в. Пры бар. Асн. пры ток — Варонінка (справа). Рэчы ш ча каналізаванае. Л едастаў ад пач. снеж. да канца сакавіка. С ярэдні гадавы расход вады ў вусці 2,6 м3/с , на перы яд веснавога разводдзя пры падае каля 55% гадавога сцёку. УХСАЙ Якаў Гаўрылавіч (26.11.1911, с. С лакбаш , Баш кортастан — 6.7.1986), чуваш скі паэт. Нар. паэт Чуваш ы і (1950) . Вучыўся ў М аскоўскім ун-це (1930— 33). Д рукаваўся з 1928. Аўтар зб-каў «Вершы» (1934), «Кніга радасці» (1936), «Сельская хроніка» (1937), «Навіна» (1963), паэм <валатая кніга народаў» (1937), «Казка пра шчасце» (1940), «Слова пра адзін полк» (1943— 47), «Ў рускім полі» (1944— 46), «Н а беразе Влтавы» (1945— 47), «Дзед Кельбук» (1951) , «Перавал» (1952), «Зямля» (1957— 60); рам ана ў верш ах «Лебядзінае возера» (1950— 54) і інш . У зб. «Салдацкія паэмы» (1982), паэм е «Зорка майго дзяцінства» (1967) працягваў трады цыі нац. фальклору. Д зярж . прэмія Расіі ім я М .Горкага 1972. Н а бел. мову асобн ы я яго творы пераклалі Р.Барадулін, Ю .Свірка, М .Чарняўскі. Тв.: Бел. пер. — y кн : Песні волжскага краю. Мн., 1988; Рус. пер. — Нзбр. пронзв. Т. 1—2. М., 1983. Літ.: В л а с е н к о АН. Я.Ухсай. М..

1976.. УХТА, горад y Рэспубліцы Комі (Расія), на р. Ухта і яе пры току Ч ы б’ю. Горад з 1943. 100 тыс. ж. (2000). Чыг. станцы я. Аэрапорт. Ц энтр нафтагазавай прам -сц і Рас. Поўначы. А кд. аб’ядн анн і «Комінафта» і «Прагрэс» (эл.-тэхн. абсталяванне). 3-ды : «Ўхтагазбудмаш» (тэхніка для буд-ва газаправодаў), л ясн ога маш ы набудавання, мех. (буд. тэхніка);

харч.

У Х ТО М С К І А ляксей Аляксеевіч (25.6.1875, с. Васлома Яраслаўскай вобл., Расія — 31.8.1942), расійскі вучон ы ў галіне ф ізіялогіі. Акад. AH С С С Р (1935, чл .-кар. 1932). Скончыў П ецярбургскі ун-т (1906), дзе і працаваў (1922— 42 заг. каф едры ). Навук. прады па вы вучэнні п рацэсаў тарм аж эння і ўзбудж эння, механізмах лабільнасці. Адкрьіў адзін з асн. пры нцы паў дзейнасц і ц.н.с., названы ім дамінантаю

(1923), устанавіў сувязь яе з парабіёзам. С твары ў вучэнне аб засваенні органамі ры тмаў знеш ніх раздражняльнікаў (1928). П рэм ія імя У .І.Л еніна 1932. Тв.: Собр. соч. Т. 1—6. Л., 1950—62. Літ.: А й р а п е т ь я н ц Э.Ш. А.АУхтомскяй. Л., 1969. УХУ, ш р ад ва ўсх. ч. Кітая, прав. Аньхой. К аля 500 тыс. ж. (2000). Марскі порт на р. Я нцзы . Трансп. вузел і гандл.-разм еркавальны пункт с.-г. раёна бас. Я нцзы . П рам -сць: металургічная, маш .-буд., y т.л. суднаверфі, баваўняная, ш аўковая, харч., гарбарная, гумавая. «У Ц ЁК І КАІІІТАЛУ», працэс стыхійнага п ерам яш чэння капіт алаў з адной краіны ў іншую з мэтай болы п выгаднага іх вы кары стання або надэейнага і

I

I I I | I 1 I I 1 I I I I I I ■ I

I ' | I I I | I ■ I

даходнага ўкладання. В ы яўляецца ў форме пераводу капіталаў на рахункі банкаў y інш. краінах, набы цдя замеж ных каштоўных папер, a таксама кантрабанднага вывазу золата, зам еж най і нац валюты. Асн. пры чы ны «У .кж эканам. і паліт. няўстойлівасць, валю тны крызіс, інфляцыя, рэзкія ваганні валютных курсаў, чаканне дэвальвацыі і рэвальвацыі, павелічэнне працэнтных ставак, Вядзе да пагарш эння плацеж нага балансу, валютна-фін. становіш ча краіны. У пэўныя перыяды эканам . развіцця ўласцівы многім краінам. УЦЁС, вёска ў Баранавіцкім р -н е Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 20 км на Пд ад г. Баранавічы, 222 км ад Брэста, 12 км ад чыг. ст. Л ясная. 428 ж., 194 двары (2002). С ярэдняя ш кола, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Малітоўны дом хры сціян веры евантельскай. Брацкія магілы сав. воінаў. Помніх землякам, якія загінулі ў Вял. Айч, вайну. УЦЁСАЎ (сапр. В а й с б е й н ) Л еанід Восіпавіч (21.3.1895, г. Адэса, Украіна — 9.3.1982), расійскі артыст эстрады, спявак. Нар. api. С С С Р (1965). 3 1911 выступаў на эстрадзе, з 1921 адначасова ў аперэце. 3 1929 кіраўнік і саліст, a таксама дырыжор і калф Ь радсье створанага ім першага сав. дж азавага калектыву «Тэа-джаз» (з 1948 Дзярж. эстр. аркестр Расіі), з якім У. уперш ы ню выканаў многія песні сав. кам пазітараў. Яго выкананню ўласцівы ліры зм, грамадзянскасць, ж ыццялюбства.

3 джазавым калектывам зняўся ў кінафільме «Вясёлыя хлопцы» (1934). Аўтар кніг «3 песняй па жыцді» (1961), «Дзякуй, сэрца!» (1976). Літ.: Д м н т р я е в Ю.А. Леоннд Утесов. М,, 1982; Р е в е л ь с A Рядом с Утесовьш. М„ 1995. ЎЦІН М ікалай Іс а к а в іч (8 .8 .1 8 4 0 , С.-Пецярбург — 30.9.1883), расійскі рэвалюцшнер-дэмакрат, кіраўнік Рускай секцыі 1-га Інтэрнацшнала. За ўдзел y студэнцкім руху ў 1861— 62 арыш гаваны і выключаны з П ецярбургскага уд-та. У 1862 кааптавады ў Ц К т -в а « З ям л я і воля». Кіраваў тайдай друкардяй y Люцынскім пав. Віцебскай губ. У 1863 эмігрыраваў y Лондан. У Ж эневе ўваходзіў y рэдакцыю час. «Н ароддое дело» (орган рус. рэв. эміградтаў). Разам з А.Д. Трусавым y 1870 аргадізаваў Рус. секцыю 1-га Інтэрдацы янала. Падтрымліваў кантакты з К .М арксам і Ф.Энгельсам, на Л онданскай кад ф ерэнцыі 1-га Ідтэрдацы ядала (1871) удзельнічаў y ідэйным разгроме анархістаў — прыхільнікаў М .А.Бакуніда. У сярэдзіне 1870-х г. ад паліт. дзейнасці адышоў. У 1878 вярдуўся ў Расію.

Him:. К о з і м н н Б.П. Русская секцня Первого Ннтернацнонала. М., 1957; Ш п a да рук Н.П. Борцы за народное дело. Мн., 1968. УЦІУРА, В у л к а н і ч н ы заліў, заліў Ціхага ак. каля лаўд. ўзбярэж ж а в-ва Хакайда (Ялонія). M ae акруглую 10. Бел. Эн. Т. 16.

форму, д ы я м е ір каля 55 км, ш ыр. л я ўвахода каля 30 км, глыб. да 100 м. Берагі лераваж на дізкія, з асобны мі вулкадам і (Усу, К амагатаке і інш .). П орт — М урарад. У Ц У Н 0 М ІЯ , горад y Я лоніі, y цэнтры в-ва Х онсю . Адм. ц. прэф ектуры Тацігі. К аля 400 тыс. ж. (2000). Ц эдтр. с.-г. раёда. П рам -сць: эл .-тэхл., харч., цэлю л озда-п ап яровая, тэксты льдая. У н-т. К аля У. ў гарах — дац. л ар к Н іко. Турызм. У Ц Ь , другая дазва в. Вуць y Добруш скім р -н е Гомельскай вобл. УЧАН, бел. стараж ы тдае даш чанае судда. 3 13 ст. бы тавалі на Зах. Дзвіне, К асл л і і інш . рэках. У Ч ЬІН А К y п р a в е, правін дасць, за якую лрадугледж ана адм. адказнасць. У. можа бы ць здзей сн ены лаўм ы сна і па неасцярож дасці. П аводле адм. заканадаўства Рэслублікі Беларусь адказнасці за У. ладлягаю ць асобы , як ія на м о м ад т яго з д з я й с н е н н я д а с я г д у л і 16-гадовага ўзросту. П ры м алаздачдасці У. оргал (служ бовая асоба), як і правамоцны вы раш аць справу, мож а вы зваліць паруш альліка ад адм. адказнасці і абмеж авацца вуснай заўвагай, п ал яр эдж аннем. У Ч Ы Ц Е Л Ь Я ф ім Ю льевіч (28.10.1913, г. Ц іраспаль, М алдова — 18.8.1988), расійскі аператар і рэж ы сёр дакумедт. кідо. Нар. арт. С С С Р (1976). Вучыўся ў Л е д ін гр а д с к ім ід -ц е к ін а ін ж ы н е р а ў (1930— 35). Адзіл з алератараў ф ільм а «Лідія М адергейма» (1940). У Вял. Айч. вайду ф радтавы алератар, рэж .-ал ератар (сумесна з ідш .) фільмаў: «Л едінград y барацьбе» (1942, Д зярж . лрэм ія С С С Р 1943), «Лагер смерці Клаога» (1944, абодва дэманстраваліся да Н ю рдбергскім працэсе я к абвінаваўчы я дакумедты ), «П рары ў блакады Ледінграда» (1944), «Берлін», «Парад Перамогі» (абодва 1945) і інш . Т эм а Расіі, лартрэты сучаснікаў y фільмах «Рускі характар» (1957), «Дочкі Расіі» (1959), «Мір дому твайму» (1963, за ўсе Д зярж . п рэмія Расіі 1967), «Тваё ш чодрае сэрца» (1967), «Вілягодскія мужыкі» (1971), «Граніца» (1972), «П омдік» (1975), «Добрай радіцы , людзі» (1981) і ідш .

Him:. В о л ь м а н Н. Б. Ефнм Учнтель. Л., 1976. У ЧЭЛА [Uccello; сапр. д ы Д о н a (di Dono)] П аала (1397, г. Ф ларэд цы я, Pra­ n k — 10.12.1465), італвянскі ж ы валісец, лрадстаўнік фларэнційскай школы. Вучыўся ў м ай стэрді Л .Гіберці (1407— 14). П рацаваў y Ф ларэнцы і, В енецы і (1425— 30), y Падуі (каля 1447) і У рбіна (1465— 68). У ран н і леры яд звяртаўся да гатычдых трады цы й. П ад уплы вам Д адатэла, Ф .Б рунелескі і М азачы о далучыўся да рэлесансавага руху. П ерш ы італьян. баталіст. Аўтар ф р эсак y саборы (конны партрэт кандацьера Дж.Акута, 1434) і ў царкве С ан та-М ары я Н аве-

уш а

289

ла. (сярэдзіна 1430-х г. і каля 1450), саборы С анта-М ары я дэль Ф ’ёрэ (1436) y Ф ларэнцы і; трох карцін з элізодам і бітвы пры С ан-Р ам ан а (сярэдзіда 1450-х г.) і інш . Творы вылучаю цца ды намічдасцю , смелы мі перспекты ўды м і пабудовамі, ураўнаважанасцю камлазіцы й, гучнасцю вы тадчанага каларыту. У Ч Э П ІС Т А П А Л Ь Ц Ы Я , сямейства паўзуноў, гл. Геконавыя. У Ш А, рака ў Н ясвіж скім р -н е М інскай вобл. і К арэліцкім р -д е Гродзедскай вобл., левы л ры ток р. Н ёмад. Даўж. 105 км, лл. вадазбору 1220 к м 2. ІІачы лаецца каля зах. ускраіны в. Качановічы Нясвіж скага р -н а, цячэ праз воз. Свіцязь, уладае ў р. Н ём ан н а У ад в. Ярэмічы К арэліцкага р-да. Асн. прытокі: Гарадніца, С ноўка, Зм ейка, Ц ятранка (элева), М ірадка (сдрава). Д аліна слаба выраж аная, схілы лераваж да н із к к , забалочаны я, месцамі лавы ш аю цца да 12 м. П ой м а двухбаковая, забалочаная. Ш ыр. разліву ў ніж дім ц яч эдн і да 2,5 km , y верхнім і сярэдд ім — ад 100 м да 1 км. Рэчы ш ча звілістае, y вярхоўі д а лрацягу 10,1 км каналізавадае. К аля г. Н ясвіж і в. К ачадовічы цячэ лраз сажалкі. Берагі абры вісты я, y верхдяй і діж няй ч. забалочал ы я. Л едастаў ад сярэдзіны снеж. да к ад ц а сакавіка. Веснавое разводдзе д а лрацягу 1 мес, дайб. ўзроведь над м еж аддю 3 м. С ярэднегадавы расход вады ў вусці 7,3 м3/с . Выкарыстоўваецца я к водапры ём нік мелш рац. сістэм. А.А.Макарэвіч.

П.Учэл». Конны помнік кандацьеру Хаўквуду. Фрэска сабора Санта-Марыя дэль Ф ’ёрэ ў Фларэнцыі. 1436.

290

уш а

УІІіА,

лугам, ш ыр. 400— 700 м, ніж эй г. М аладзечна ш ыр. 4— 5 км , перасечана асуш альны м і каналам і, куп’істая. Рэчы ш ча звілістае, месцамі каналізаванае, шыр.

10— 15 м. Л едастаў ад кан ца снеж . да к ан ц а сакавіка. Н а перы яд веснавога разводдзя пры падае каля 40% гадавога сцёку. С ярэднегадавы расход вады ў вусці 6 м 3/с . Н а рацэ г. М аладзечна.

рака ў С м алявідкім , Ч эрвеньскім і Б ярэзінскім р-нах М інскай вобл., правы пры ток р. Бярэзін а (бас. р. Д н япро). Даўж. 89 км, пл. вадазбору 725 км 2. Вытокі за 2 км на П д ад в. С мольніца Смалявіцкага р-на, цячэ па паўд.-ўсх. схілах М інскага ўзв., упадае ў р. БярэзіУША, вёска ў Б ярэзін скім р -н е М інна за 4,5 км на У ад в. У ш а Бярэзін скаскай вобл., н а р. Уш а, н а аўтадарозе Бега р-на. Асн. прытокі: М аконь, Рэчка разіно— Барысаў. Ц энтр сельсавета і (злева), Клёнаўка, Беліца (справа). Д акалгаса. З а 20 км н а П н З ад г. Беразіно, ліна д а в. У боркі Ч эрвеньскага р -н а не120 км ад М інска, 32 км ад чыг. ст. Бавы разная, на астатнім працягу трапецарысаў. 255 ж., 98 двароў (2002). С ярэдпадобная, ш ыр. 0,9— 1,2 км, найб. каля н яя ш кола, б-к а, аддз. сувязі. Брацкая 3,5 км. Схілы спадзісты я, выш . 5— 20 м. магіла сав. воінаў. П о м н ік землякам, П ой м а двухбаковая, ш ыр. 100— 200 м, як ія загінулі ў Вял. Айч. вайну. К аля да вусця р. М аконь забалочаная, ніж эй вёскі гарадзіш ча ш тры хаванай керамікі перасечаная, пясчана-тарф яністая. Рэі банцараўскай культур (1— 5 і 6— 8 ст.). чы ш ча сярэдн е звілістае, y вярхоўі каУ Ш А К 0ВА В алянціна М іхайлаўна (н. налізаванае, y вусці пратокі і астравы.

7.7.1948, с. С алты коўка С аратаўскай Берагі пераваж на стромкія і абрывісвобл., Расія), бел. вучоны ў галіне педаты я, складзены з тарф яніку, y ніжнім гогікі. Д -р пед. н. (2000). С кончы ла ц яч эн н і пясчана-тарф яны я і пясчаны я. БДУ (1972). 3 1990 y Нац. ін-це адукаЛ едастаў ад к ан ц а ліст. да сярэдзіны сацыі, з 1996 y Бел. у н -д е культуры. Н акавіка. На перы яд веснавога разводдзя вук. працы па праблемах прафес. інж., пры падае каля 50% гадавога сцёку. пед. і гуманіт. адукацыі, развіддя выН айвы ш эйш ы ўзровень y сярэдзіне ш эйш ай адукацыі на Беларусі, асновах красавіка. С ярэднегадавы расход вады ш матузроўневай сістэмы вы ш эй ш ай 4,2 м 3/с . Выкары стоўваецца я к водаадукацыі. пры ём нік меліярац. сістэм.

УШ А, рака ў Валож ы нскім і М аладзечанскім р-нах М інскай вобл., левы пры ток р. Вілія (бас. р. Н ём ан). Даўж.

75 км, пл. вадазбору 780 км 2. П ачы наецца на П н З ад в. Будраўш чы на Валож ы нскага р-на, цячэ па паўн.-зах. схілах М інскага ўзв., упадае ў р. Вілія за 1,8 км на Пн ад в. Заскавічьі Валож ынскага р-на. Асн. пры токі: Гадзея (злева), Ц н а (справа). Д аліна ў вярхоўі трапецападобная, ш ыр. 0 ,6 — 1 km , y ся р эд нім ц яч энн і невы разная, y ніж нім — скры н кападобн ая, схілы спадзістыя і сярэдне стромкія. П ой м а роўная, пад

'Ів Спецналнст сегодня н завтра. Мн., 1995; Новые налравлення подготовкм спецналнстов: (Прогност. аналнз). Мн., 1996. Г.А. Фатыхава. УШ АК0ВА (дзявочае П а ў л е н к а ) Іры на Васілеўна (н. 29.9.1954, г. Гомель), бел. сп артсм енка (ф ехтаванне на рапірах). М айстар спорту С С С Р міжнар. класа (1979). С кончы ла Бел. ін-т фіз. культуры (1975). 3 1973 інструктар Спарт. к -та Беларусі, трэн ер БВА па фехтаванні. 3 1996 y Бел. акадэміі фіз. культуры (з 2002 дацэнт). С ярэбран ы

прызёр XXII Алімп. гульняў (1980, М асква). Ч эм п іён ка свету (1979, г. М ельбурн, Аўстралія; 1981, г. К лерм онФ еран, Ф ранц ы я), С С С Р (1974, 1978, 1980) y кам андны м заліку. А.А Дубоеік. УШ АК0Ў А ндрэй Фёдаравіч (16.10.1912, в. Рабяткі Чавускага р -н а М агілёўскай вобл. — ліпен ь 1941), бел. пісьменнік. Вучыўся ў В ы ш эйш ы м пед. ін -ц е ў М інску (1930— 31), Віцебскім кінатэхнікуме (1932— 33), У сесаю зны м ін-це кінематаграфіі (1933— 34, М асква), скон -

А Ф .У ш а к о ў .

Ф .Ф .У ш а к о ў

чыў М аскоўскі ін-т гісторыі, ф іласоф іі і л-ры (1939). 3 1939 y Чы рв. Арміі, працаваў y ды візійнай газеце. Загінуў на ф ронце ў Вял. Айч. вайну. Друкаваўся з 1928 пад псеўд. А ндрэй Бязмеж ны . Аўтар зб-каў верш аў «Рабочы пульс» (1932, з П .А наньевы м), «П раца і маладоснь» і «Зарава вагранак» (абодва 1933), «Голас Радзімы» (1938), паэм «Говар маш ын» (1930), «П ра. слаўных папанінцаў з наш ага саду» (1938, з А.Ж аўруком). Пісаў апавяданні, нары сы, казкі («ГІра муху Буркуху і дзяўчьінку Гразнуху», 1939, з Ж аўруком). Для дзяцей напісаў (з Ж аўруком) кнігі «Пра майго таварыш а» (1939), « I Іра майго катка» (апубл. 1950), a таксам а лібрэта аперэты «Зарэчны барок». Н а бел. мову пераклаў (з Ж аўруком і А .Зарыцкім) творы М .Горкага, У.М аякоўскага, Ш .Руставелі. Аўтар слоў песн і «Дзе ж ты, чарнавокая» (муз. І.Лю бана). Тв:. Наша маладосць. Мн., 1962. Літ: Б а р с т о к М. Прысяга ў акопах / / Вобраз-85. Мн., 1985; 3 a р ы ц к i А. Андрэй Ушакоў / / Зарыцкі A За словам-падарункам. Мн., 1985. І.У.Саламевіч. У Ш А К 0Ў Д з м іт р ы й М ік а л а е в іч (24.1.1873, М асква — 20.4.1942), рускі м овазнавец. Ч л.-кар. A H С С С Р (1939). С кончы ў М аскоўскі ун-т (1895), з 1907 вы кладаў y ім. Праф. В ы ш э й ш ш ж аночых курсаў, Ін-та слова, Літ. ін-та імя М .Горкага, М аскоўскага ін-та філасоф іі, л -р ы і м ас тац тв а, М аско ў ск ага ун-та. П рацы У. паслужылі асновай для развіцця рус. дыялекталогіі: «Нарыс рускай ды ялекталогіі з дадаткам перш ай карты рускіх ды ялекгаў y Еўропе» (1915, з М .М .Дурнаво, М .М .С акаловы м), «К ароткія ўводзіны ў навуку пра мову» (1913, 9-е выд. 1929) і інш. Адзін са стваральнікаў (з 1903) і старш ы ня (1915— 31) М аскоўскай дыялекталагіч-

най камісіі. 3 1901 удзельнічаў y працы па рэформе рус. правапісу. У значальваў Арфаграфічную камісію Н аркамасветы (1930-я г.). Ініцы ятар вы вучэння рус. арфаэпіі («Руская арф аэпія і яе задачы», 1928; «Да пы тання аб правільны м вымаўленні», 1936, апубл. 1964). Гал. рэдакгар і адзін са складальнікаў «Тлумачальнага слоўніка рускай мовы» (т. 1— 4, 1934— 40). УШАК0Ў Іван М іхайлавіч (19.1.1910, г. Барысаў М інскай вобл. — 26.8.1966), бел. тэатр. мастак. Засл. дз. маст. Беларусі (1949). Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1933). У 1933— 54 працаваў y Бел. т-ры імя Я.К упалы (у 1939— 52 гал. мастак). У аф арм ленні спектакляў шырока выкарыстоўваў вы разн ы я сродкі жьівапісу, сэнсавы і эмац. акц эн т рабіў на пейзажы. Стварыў дэкарацы і да спектакляў «Далёкае» А А ф ін аген ава (1936), «Пагібель воўка» Э .С ам уйлёнка (1939), «Фландрыя» В.Сарду, «Ірынка» К.Чорнага і «Хлопец з наш ага горада» К.Сіманава (усе 1941), «Ф рош >-(1942) і «Макар Дубрава» (1952) А .К арнейчука, «Палешукі» і «Таварыш Андрэй» Я .Рамановіча (1944), «Таленты і паклоннікі» ААстроўскага (1950), «П яю ць ж аваранкі» (1950) і «Людзі і д ’яблы» (1958) К.Крапівы, «Вішнёвы сад» А .Ч эхава і «Ганна Карэніна» паводле Л .Талстога (1951), «На досвітку» (1952) і «Выбачайде, калі ласка!» (1954) А .М акаёнка і інш. Глыбокае веданне нац. бел. культуры яскрава выявілася ў аф арм ленні спектакля «Кацяры на Ж арнасек» М.Клімковіча (1938); напруж аную атмасферу ваен. гадоў, драм аты зм падзей перадавалі дэкарацы і да спекгакляў

УШ АЦ К АЕ_______________2 9 1 ляды вы клаў y трактаце «Слова к лю батш чацельнам у іконнага пісанія» (каля 1666). Літ.: О в ч н н н м к о в а Е.С. Портрет в русском нскусстве XVII в. М., 1955; А н а н ь е в а Т. С.Ушаков: [Альбом]. Л., [1971], У Ш А К 0 Ў Ф ёдар Ф ёдаравіч (1774 або 1745, с. Бурнакова Яраслаўскай вобл., Расія — 14.10.1817), расійскі флатаводзец. Адмірал (1799). С кончы ў М арскі кад эцкі корпус (1766). Служыў на Балт. ф лоце. 3 1769 y Д анской (Азоўскай) флаты ліі, удзельнік рус.-тур. вайны 1768— 74. 3 1783 н а Ч арнам орскім флоце. У рус.-тур. вайну 1787— 91 разбіў тур. ф лот каля в-ва Ф іданісі (1788). 3 1790 камандую чы Ч арнам орскім флотам, кіраваў яго дзеян н ям і п а разгроме тур. сіл каля Керчы , в-ва Т эндра і мыса К аліякры я. У час Міжземнаморскага па-

С.Ушакоў. Маці Божая Уладзімірская. 1668.

кіраваў разм алёўваннем Архангельскага і У спенскага сабораў (1660), размалёўваў царскую палату (1657), сцены Гранавітай палаты (1668) y М аскоўскім К рамлі, вы канаў абразы для царквы Т ройцы ў Н ікітніках (1656— 57). Чарціў геагр. карты і планы , ствараў малю нкі

ІУіпакоў Эскіз дэкарацыі да спектакля «Кацярына Жарнасек» М.Клімковіча. 1938. «Заложнікі» (1945) і «Гэта бы ло ў М інску» (1949) А К учара, «Ц ы тадэль славы» К.Губарэвіча (1950) і асабліва «К анстанцін Заслонаў» А М аўзон а (1947). Літ:. І.М.Ушакоў. Мн., 1959. і М.Ярмоленка. УШАК0Ў Сімон (П ім ен ) Ф ёдаравіч (1626, Масква — 25.6.1686), рускі ж ывапісец. Жыў y М аскве. У 1648— 64 знаменшчык y С ярэбран ай і Залатой палатах. 3 1664 ж алаваны іканапісец Аружэйнай палаты, кіраўнік іканапіснай майстэрні. Пісаў парсуны, ф рэскі і

для гравёраў і сам займаўся афортам («С ем смертны х грахоў», 1665). У рус. ж ы вапісе к ан ц а 17 ст. выступіў рэф арматарам: вы кары стоўваю чы трады ц. іканаграф ічн ы я схемы , імкнуўся да святл оц ен яв о й л еп кі ф орм ы , м яккасці пераходаў, аб’ём н асці лікаў, жыцдёвасці, ш то вы значала пераход ад сярэдневяковых кан онаў да свецкага рэаліст. мастацгва: абразы «Тройца» (1671), «Нерукатворны Спас» (1677), карц ін а «М аці Бож ая Уладзімірская» («Дрэва М аскоўскай дзяржавы», 1668). Свае эстэт. пог-

ходу Ушакова 1798— 1800 лраявіў сябе як паліты к і дыпламат. Развіваў манеўраную такгы ку ветразевага флоту. 3 1800 гал. кам андзір Балт. вёславага флоту і нач. флоцкіх кам анд y П ецярбургу. 3 1807 y адстаўцы. Яго імем названы бухта на ўзбярэж ж ы Баранцава і мыс на ўзбярэжжы Ахоцкага м.; y Вял. Айч. вайну (3.3.1944) засн аваны ваен. ордэн У. 1-й і 2-й ступеняў і медаль У. У 2001 кананізаваны Рус. правасл. царквой. Літ.: С м н р н о в П.П. Ашчлрал Ушаков.

2 нзд. Саранск, 1989; О в ч н н н н к о в В.Д. В служеннн Отечеству: (Адмнрал Ф.Ф.Ушаков: нензвестные страннцы жнзнн): Нст. очерк. Ярославль, 1993; Я г о ж. Ф.Ф.Ушаков. М., 1995; З о л о т а р е в В.А., К о з л о в Н.А Флотоводцы Росснв М., 1998. У.Я.Калаткоў. УШ АРФ НКА С яргей М іронавіч (н.

4.12.1949, М інск), бел. вучоны ў галіне матэры ялазнаўства. Д -р тэхн. н. (1998). С кончы ў Б П І (1973). 3 1973 y Н Д І пар а ш к о в а й м еталургіі. У 1993— 2002 ды рэктар Н Д І імпульсных працэсаў з доследнай вы тв-сцю Бел. дзярж . навук.вьгтв. к ан ц эрн а параш ковай металургіі. Навук. працы па м атэры ялазнаўстве пры ды намічны х нагрузках. Распрацаваў метады і тэхналогіі атры м ан ня новых кам пазіцы йны х матэрыялаў. Тв.: Сверхглубокое пронюсанне частнц в преграды н созданне компознцнонных матермалов. Мн., 1998; Дннамнческая перестройка струхтуры матерналов. Мн., 2000 (у сааўт.). М.П.Савік. УШ АЦКА Е П А Т Р Ы Я Т Ы Ч Н А Е

ПАД-

П 0Л Л Е ў Вялікую Айчынную в а й н у . Д зейнічала ў ліп.

1941 — ліп. 1942 y г.п. Уш ачы і Ушацкім р-не. А б’ядноўвала 9 груп (каля 100 чал.): ва Ушачах (кіраўнік С.Я.Барадаўкін), вёсках А панаскавічы і Янова (С .Б.Боркар), Арэхаўка (ІА .К лопаў, Ц .П .Гірсёнак), Астраўляны (М .А.Цябут), Вял. Д ольды і В есніцк (С.В.М аркевіч), Глыбачка (У .Ф .Талочка), Ж ары (Ф .Ф .Дуброўскі), Усвіца (У.Я.Васілеў-

292

УШ АЦКА

скі). П адпольш чыкі здабы валі разведданыя для Чырв. Арміі, распаўсю дж валі сярод насельніцтва звесткі С аўінф арм бюро, лістоўкі, зрывалі мерапрыемсгвы акупац. улад, сабралі і перадалі партызанам бсшьш за 100 адзінак стралк. зброі, 2 гарматы. Летам 1942 групы перайшлі ў партызаны. За час дзейнасці загінула 13 падпольшчыкаў. Ва Ушачах помнік y гонар падпольшчыкаў і сав. воінаў. Літ:. Беларусь y Вялікай Айчыннай вайне, 1941— 1945: Энцыкл. Мн., 1990. В. С.Лазебнікаў. У Ш А Ц К А -Л Е П Е Л Ь С К А Е Ў З В Ь ІШ Ш А , фізіка-геагр. раён Беларуска-Валдайскай правінцыі, акруга Беларускага П аазер’я . Н а П н Беларусі, y цэнтр. ч. Віцебскай вобл. М яжуе з П олацкай нізінай на П нЗ, П н і У, Ч аш ніцкай раўнінай на ПдУ, В ерхнебярэзінскай нізінай на П д і 3, С вянцян скім і градамі на 3. П рацягнулася з П н З на ПдУ на 115 км, з 3 на У на 45 км. Пл. 3,4 тыс. км 2. Н айб. выш. 279 м на Лукомскім узвышшы. Прымеркавана да Вілейскага пахаванага выступу Беларускай антэклізы. Асадкавы чахол складзены з адкладаў пратэразою, кембрыю, дэвону і антрапагену. Найб. пашыраны адклады жьшецкага і эйфельскага ярусаў дэвону (гліны, і і я с к і , мергелі, алеўрыты). У фарміраванні У.-Л.ў. вял. значэнне маюць антрапагенавыя адклады (магутнасць да 120 м) усіх ледавіковых эпох і міжледавікоўяў. Марэнныя ўзвышшы і раўнінныя ўчасткі складзены з чырвона-бурых валунных суглінкаў паазерсхага ледавіка; y паніжэннях, паблЬу азёр, y будове камаў і озаў пашыраны пяскі і пясчана-жвіровыя сумесі. У сучасны м рэльеф е ўзвы ш ш а вылучаюць: Кубліцкае ўзвышша і Пышнагорскае ўзвышша на 3 і Л укомскае ўзвы ш ш а на крайнім ПдУ з выш . больш за 200 м. Болыпую ч. тэр. з вьші. 150— 200 м за й м а е п л аск а х в ал іст ы р э л ь е ф з адносны м і перавы ш энням і 8— 10 м. Н а мяжы з П олацкай нізінай рэльеф найб. парэзаны і кантрастны , дзе паміж азёрны м і і балотны м і катлавінамі ўзвыш аю цца озы і камы з адносны м перавы ш эннем 30— 40 м. К ары сны я выкапні: легкаплаўкія гліны, пясчана-ж віровы матэры ял, сапрапель. Найб. р эк і Уш ача, Т ураўлянка, Дзіва, вытокі Улы. М нога азёр, якія злучаю цца пратокамі і невял. рэкам і, y т.л. Лепельскае возера, Ушацкая група азёр. Гідралагічны заказн ік Крывое. Х арактэрна драбнаконтурнасц ь глеб, расліннасці, с.-г. утоддзяў. П ераваж аю ць дзярнова-падзолісты я слаба- і сярэдн еападзолены я глебы, y нізінах — тарф яніста-глеісты я. П ад л есам да 30% тэры торы і. Найб. захаваліся лясы на вярш ы нях узгоркаў, озавых градах, стромкіх схілах азёрны х катлавін. Я ловы я і ялова-ш ы ракалісты я лясы пераваж на зам ен ены другасны мі — бярозавымі, асінавы м і, чорнаальховы мі, ёсць невял. масівы хваёвых лясоў. У ш матлікіх паніж эннях лугі і балоты. П ад воры вам да 60% тэрыторыі. В.П.Якушка.

Ушацка-Лепельскае узвышша ва Ушацкім раёне Віцебскай вобласці. УШ АЦКА Я Г РУ П А А ЗЁ Р Ва Ушацклн, ГІолацкім і Л епельскім р-нах Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка. Уключае больш за 60 азёр агульнай пл. больш за 75 км 2. Н айболы пы я: Чарсцвяцкае, П авульскае, Атолава, Паўазер’е, Янова, Бярозаўскав, Крывое, Гомель. Вадазбор 803 к м 2, пераваж на разараны , прадстаўлены

У°°зеРупХм . . \

У Ш А Ц К А Я Г РУ П А А ЗЕР

P

Будзішча

ДРыбані

ГДвор Гомель.

ком плексам ледавж овы х і водна-ледавіковы х ф орм рэльефу. С палучэнне розны х ты паў азёрны х катлавін, озавых град, як ія іх акруж аю ць, і камавых узвы ш ш аў, часта парослы х лесам, сгварае м аляўнічы ландш аф т. Азёры злучаны невял. ш матлікім і рэкам і, ручаямі, канавамі, праз ш эраг азёр цячэ р. Дзіва. 3

Шашы! Антурава' Багаровзіцнае

і

/ртэц-

Вусвіца

Мудавец басілевічы ,

Глыбачка i

Вусвіца

БінулыЯчы-^ V127- Яновсг 'Увалоні

МасеннаваДЬ

Запоме ^Быстрыні

Павулле ' 'Ляснеўшчына

,Лагавыя

/ Нрыжы

'Соньнін Рог

’Ауінаўна

- / / / Бадзяліь

гшчына уць н а вп

Цётча

*$Усвея '/двор Усвея

Наз/іы I р Г Ір ш т І й п Ы к > іьнічы Чорсат ва

[Л яхава I іальбінава

''//рОСОўШЧЫЯО?*

Нраснае >ярозав<\ Іяркуды

\С л а в е н г

\ у Нраснае Залужэнне

V

Вял.Старына

Нрымы'

+ЛабанІ Пятніць

Слабодна

IЗабалоцце

Альшаны \Б а р а в ы я

Хоціна Носаўшчына С т арЛ урась^

,Латышова !Завячэл e.

Бутава

Любшані

Турасполле^

Назяні. }Ныврлана'

р^^Налніу^ г3арэчча - \ Навасёлніі

Г/убенка

Паўазеріе

'Вярхоўе

Завадзіна

іазёрнаяі Немірова ’ Занавінне

'Заслаў#/ ічысш

Ні^грлу^ Іагорцы.

Нісялёва 1 Замошша \

ттуналава

пабудовай плаціны перад воз. Гомель узровень У.г.а. зарэгуляваны. У некат. азёрах вугры, ракі. П а берагах азёр выяўлены стаянкі перш абытнага чалавека. Месца адпачынку і турызму. Воз. К ры вое (эталон чыстых мезатрофных вадаёмаў) — азёрны заказнік. У ІМ Ц КІ БОЙ 1942, бой па разгроме ■фаш. гарнізона ў г.п, Ушачы партыз. атрадаў брыгады Чаш ніцкай «Дубава» (кіраўнік Ф.Ф.Дуброўскі) і атрада М.М.Нікіціна 28 вер. ў Вял. Айч. вайну. За тыдзень да аперацыі парты заны правялі разведку боем і ў ноч на 28 вер. нанеслі першы ўдар, увечары пачалі штурм умацаваных пазіды й гарнізона, авалодалі будынкам камендатуры, паліцэйскай управы, разграмілі турму, выратавалі вязняў, спалілі склад з фуражом; цяжкія баі для парты зан адбыліся пры авалоданні будынкам ш колы і з прыбыўшым з Лепеля падмацаваннем гітлераўцам. У выніху баёў ням. гарнізон панёс вял. страты, таму ў нач. кастр. яго рэшткі пад аховай матарызаваных падраздзяленняў вермахта эвакуіраваны ў г. Лепель, a Ушачы занялі партызаны, якія пакінулі ў пасёлку гарнізон на чале з У.С.М аксімовічам. У.С.Пасэ.

самола Беларусі 1986). С ярод эк сп ан атаў м атэры ялы пра падзеі Вял. Айч. вайны на Уш аччы не, y т л . ўзн ік н ен н е і дзейнасць падполля, парты з. руху, карта-схем а «Уш ацкае падполле», макеты л аге р а п арты з. б р ы гад ы «Д убава» і аэрадрома, пра прарыў парты занамі блакады ў час карн ай аперацы і «Веснавое свята», дакументы і асабісты я рэчы Героя Сав. Саю за Л абанка. У карц ін най галерэі палотны , партрэты парты зан, лінагравю ры , сатыр. плакаты парты занмастакоў Ы.Абрыньбы і Ы .Гуціева. У эк спазіцы і м атэры ялы пра землякоў: пісьм ен ніка-дэм акрата А .В яры гу-Д арэўскага, нар. паэтаў Беларусі П .Броўку, Р.Барадуліна, нар. пісьм ен ніка Беларусі В.Быкава, нар. арты ста Беларусі Г.Гарбука і інш. М узей праводзіць выстаўкі карцін мясц. мастакоў, вы рабаў металапласты кі, вы ш ы ванак, нар. творчасці і інш. За аф арм ленне эк спазіцы й ш эрагу музеяў, y т.л. і У ш ацкага, мастаку Э.Агуновічу пры судж ана Д зярж . прэм ія Беларусі 1993. М.М.Кірпіч.

прысвоена імя У.Е.Лабанка. П л. эксп азіцыі 574 м2, 4 залы, карцінная галерэя, выставачная зала, 13,5 тыс. экспанатаў асн. фонду (2001). Аддзелы: мастацкі, ваенна-гіст., фондаў. Н а фасадзе будынка музея манум. кам пазіцы я «Прарыў» (маст. Ю.Любімаў), y вестыбюлі размалёўка на тэмы «Ф аш ызму не прайсці», «Хлеб партызанскі», «Вызваленне», «У імя жыцця», «Крах ф аш ы зму» (маст. У.Крываблодкі, П рэм ія кам-

Гушчьшская Слабодка). Карысньія выкапні: пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, гліны,

У Ш А Ц К І РАЁН. Разм еш чаны ў цэнтр. частцы В іцебскай вобл. Утвораны 17.7.1924, скасаваны 25.12.1962, адноўлены 30.7.1966. Пл. 1,5 тыс. км2. Нас.

20, 4 тыс. чал. (2002), гарадскога 29,9%.

сапрапель, торф. Сярэдняя т-ра студз. -7,3 °С, ліп. 17,8 °С. Ападкаў 619 мм за год. Вегетац. лерыяд 185 сут. Найб. р. Зах. Дзвіна і яе прыток Ушача, праз сістэму азёр цячэ р. Дзіва. Агульная даўжыня асушальнай ссткі 4,4 тыс. k m , y т.л. Прабойная канава. Пад азёрамі каля 10% пл. раёна. Найб. азёры ўваходзяць ва Ушацкую групу азёр (Чарсцвяцкае, Павульскае, Атолава, Паўазер'е, Бярозаўскае, Крывое, Вяркудскае). Глебы с.-г. угодцзяў: дзярнова-падзолістыя (60%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (15,3%), тарфяна-балотныя (13,9%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (10,6%); 12,7% ворных зямель завалунена. Пад лесам 41% тэр. Лясы пераважна хваёвыя, бярозавыя, яловыя, шэраальховыя; трапляюцца чорнаальховыя, асінавыя, ясянёвыя, таксама дубровы. Пад балотамі 0,5% тэр. Найб. балотны масіў Выдрыца. Заказнік рэсп. значэння гідралагічны Крывое: мікразаказніхі мясц. значэння біял. Глыбачанскі і Чарсцвяцкі. Помнікі прыроды рэсп. значэння — валуны каля в. Глыбачка, Сарочына; мясц. значэння — крыніцы каля воз. Баркоўшчына. А гульная пл. с.-г. угоддзяў 35,1 тыс. га (23,4% ), з іх асуш аных 10,5 тыс. га (7% ). Н а 1.1.2002 y раёне 11 калгасаў, 7 саўгасаў, 3 ф ерм ерскія гаспадаркі.

С ярэдняя ш чы льнасць 14 чал. н а 1 к м 2. Ц энтр — г.п. Ушачы. Раён уключае 260 сельскіх населеньіх пунктаў, 10 сельсаветаў: Вялікадалецкі, Вяркудскі, Глыбачанскі, Дубраўскі, Ж арскі, Кубліцкі, Лутаўскі, М осарскі, С арочы нскі, С еліш чанскі. Большая ч. тэр. раёна ў межах Ушацка-Лепельскага ўзвышша, паўн.-ўсх. — y межах Полацкай нізіны. Паверхня пераважна пласкахвалістая, на 3 — узгорыстая, характэрны озы і камы, рэзкія ваганні адносных вышынь каля шматлікіх азёрных і балотных катлавін; 65% яе на выш. 150—200 м, 30% паверхні ніжэй за 150 м. Найвыш. пункт 238 м (каля в.

С ельская гаспадарка спецы ялізуецца на м алочна-м ясной жывёлагадоўлі, вырош чван ні збожжавых, лёну, караняплодаў, сеяны х траў і бульбы. Прадпрыемствы прам -сці: харч. (хлеба-булачныя і м алочны я вы рабы, суш аная агародніна, сухафрукты, мінер. вада «Вечалле», безалкагольны я напіткі і інш .), перш аснай апрацоўкі лёну, дрэваапр. (піламатэры ялы ); ветсанутыльзавод, лясгас. П а тэр. раёна праходзядь аўтадарогі П олацк— М інск, з г.п. Ушачы на П олацк, Лепель, Д окш ы цы , Улу і інш. У раёне 10 сярэдніх, 9 базавых, 1 муз. школа, 1 ш кола мастацтваў, раённы цэнтр пазаш кольн ай лрацы , 20 даш кольны х устаноў, 23 клубы, 25 б-к, 4 бальніцы, 1 паліклініка, 3 амбулаторыі, 19 фельч.-ак. дунктаў; лансіянат «Лясныя азёры». Ушацкі музей народнай славы імя У.Е.Л абанка, хата-музей Петруся Броўкі ў в. Пуцілкавічы. П омнікі архітэктуры — сядзіба (сярэдзіна 19 ст.) y в. Арэхаўна, касцёл і кляш тар бернардзінцаў (1726) y в. Селіш ча; пом нік гісто-

Учацкі музей народнай славы імя У.Е.Лабанка. УШАЦКІ МУЗЕЙ НАРОДНАЙ С ІА В Ы ім я У . Е . Л а б а н к а . Засн. ў 1969, адкрыты ў 1970 y г.п. Ушачы, y 1999

у ш а ц к і _________________293

2 9 4 _____________

ушача

ры і — мемары яльны комплекс *Прарыў». Выдаецца газ. «Патрыёт». М.М.Кірпіч, Р.Р.Паўлавец. УШ АЧА, рака ў Д окш ы цкім , Уш ацкім і П олацкім р-нах Віцебскай вобл., левы пры ток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 118 км, пл. вадазбору 1150 км 2. П ачы наецца ў Д окш ы ц кім р-н е, за 5 км на П дЗ ад в. Пуцілкавічы У ш ацкага р-на. Ц ячэ ў межах У ш ацка-Л епельскага ўзв. і П олацкай нізіны , нраз азёры Мурагі, Тартак, Царкавіш ча, Зам ош ш а, Вял. Існа, Бароды і Варонічы. Вусце насупраць размеш чан ай н а правы м беразе р. Зах. Д звіна в. Ц ю лькі П олацкага р-на. Асн. прытокі: Ідута, А льзініца, Н еж леўка (злева) і К раш анка (справа). Д аліна да в. Пуцілкавічы невы разная, ніж эй трапецападобная, ш ыр. да вусця р. А льзінш а да 1 км, ніж эй 300— 400 м, месцамі звуж аецца да 200 м. Схілы сярэдне стромкія і стромкія, выш . 8— 15 м, месцамі 20— 30 м, парэзаны ярам і і лагчы нам і, за 1 км ніж эй в. Каўтуны абры ваю цца ўступам вы ш . да 6 м. П ой м а двухбаковая, да вусця р. А льзініда нізкая, забалочаная, ш ыр. 400— 600 м, на асобны х участках да 1,5 км, ніж эй вы сокая, звуж аецца да 30— 50 м, месцам і знікае. Рэчы ш ча звілістае і моцназвілістае, зарастае, транл яю цца валуны ды ям етрам да 1,5 м. У верхнім ц яч эн н і ш ыр. рэчы ш ча 3— 10 м, ніж эй воз. Вял. Існа 30— 40 м. Берагі стромкія, абры вісты я, месцамі нізкія і забалочаны я. Л едастаў ад 1-й дэкады снеж . да пач. красавіка. П рацягласць

дарог на М інск, Віцебск, П олацк, Л епель, Улу. З а 150 км на 3 ад Віцебска, 36 км ад чыг. ст. Л епель. 6,1 тыс. ж. ( 2002 ) . Вядомы з 16 ст. як сяло ў Полацкіч ваяв., уладанне А.Сялявы і яго сыноў. 3 1594 цэнтр воласці. 3 1624 уладанне полацкага стольніка Ю.Кляноўскага. У 1667 меліся прыстань, царква, манастыр, карчма, 2 кірмашы на год.

3 1672 маёмасць Д.Радзімінскага-Францкеві ча, пабудаваны манастыр базыльян. У 17— 18 ст. У. належалі Шчытам, Жабам, Плятэрам. У 1716 падваявода полацкі У.Жаба заснаваў касцёл і дамініканскі кляштар. У 1758 У. атрымалі магдэбургскае права і герб (выява св. Лаўрэна ў белым полі каля залатой ракі). 3 1776 цэнтр ч. Полацкага ваяв., што засталася ў Рэчы Паспалітай. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) y складзе Рас. імперыі, заштатны горад, мястэчка, да 1805 — цэнтр Лепельскага пав., потым воласці ў Віцебскай губ. У 1880 ва У. вінакурны з-д, вадзяны млын, 2 царквы, касцёл, 18 крам, 3 яўр. малітоўныя школы; y 1890 адкрыта царк.-прыходская школа. У 1897 — 1268 ж., 170 дамоў, гарбарны і паташны з-ды, вадзяны млын, лячэбніда, аптэка, 2 заезныя дамы, 16 крам, 8 шынкоў. 3 1919 y складзе РСФСР, з 1924 y БССР, цэнтр Ушацкага раёна Полацкай (да 1930), потым Лепельскай (1931—38) акруг. 3 1938 гар. пасёлак Віцебскай вобл. У Вяд. Айч. вайну з 3.7.1941 да 29.6.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў rap. пасёлку 735 чал. Дзейнічала Ушацкае патрыятычнае падполле. У канцы вер. 1942 партызаны разграмілі ва У. варожы гарнізон (гл. Ушацкі бой 1942), вызвалілі ад гітлераўцаў Ушацкі і суседнія з ім раёны, y выніку была ўтворана Ушацкая, пазней Полацка-Лепельская партызанская эона. Са снеж. 1943 да крас. 1944 ва У. дыслацыраваліся штабы Полацка-Лепельскай аператыўнай групы ЦК КП(б)Б і БШПР, партыз. брыгады імя Чапаева, размяшчалася падп. друкарня. У 1944—54 y Полацкай, з 1954 y Віцебскай абласцях. У 1962—66 y Лепельскім р-не. У 1969 — 2459 жыхароў.

Рака Ушача ў ніжнім цячэнні.

веснавога разводдзя каля 60 сут, на гэты перы яд пры падае 50% гадавога сцёку. С ярэд няе перавы ш энне вы ш эйш ага ўзроўню над м еж анню да 1,5 м. С ярэднегадавы расход вады ў вусці 8 м3/с. Выкары стоўваецца як водапры ёмнік меліярац. сістэм. Н а рацэ г.п. Ушачы. А.А.Макарэвіч. УШ АЧЫ , гарадскі пасёлак, цэнтр Уш ацкага р -н а В ідебскай вобл., н а р. Уш ача (бас. р. Зах. Дзвіна). Вузел аўта-

П рацую ць ільно- і агароднінасуш ы льны з-ды , прам кам бінат «Універсал», лясгас. С ярэдняя, спарт. і муз. ш колы , Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. С вята-М ікалаеўская царква. Ушацкі м узей народнай славы. Брацкія могілкі парты зан, падпольш чы каў і сав. воінаў. М агіла ахвяр фаш ы зму. Н а ўсх. ускраіне У. гарадзіш ча днепра-дзвінскай культуры і ранняга феадалізму (11— 13 ст.). В. В.Віталёва.

УШ БА, У ж б а, двухгаловая стромасхілавая вярш ы ня ў цэнтр. ч. Вял. Каўказа, на ПдУ ад Эльбруса, y Грузіі. Выш. да 4700 м. С кладзена з гранітаў. Ледавікі (Гуль, У ш бінскі). Альпінізм. УІІІЎ , y - ш y (кіт., літар. — воінскае мастацтва), ком плексы фіз. практыкаванняў і прыёмаў бою з розн ы м і відамі зброі і без яе; трады цы йная кітайская сістэма ўдасканалення асобы. Узнікла ў Стараж. Кітаі каля 2 тыс. г. назад. Як від спорту ў Кітаі развівалася з 1920-х г., пазней пашыралася ў інш. краінах (каля 50; 2001). Міжнар. федэрацыя У. створана J 1990, прызнана Міжнар. алімп. к-там y 2000. Чэмпіянаты Еўропы праводзядца з 1990, свету — з 1991. Спарт. У. ўключае асн. кірунхі: таолу, традыц. У. і саньда. T a о л y •— асноватворны змест У., y якім сканцэнтраваны асн. прыёмы вядзення бою і спосабы валодання эброяй. Спаборніцгвы праводзяцца на пляцоўцы 8 х 14 м, выніхі ацэньваюцца па 10-бальнай шкале. С а я ь д а — кантактныя паядынкі, якія складаюцца з 3 раундаў па 2 мін Пераможца вызначаецца ў кожным раундзе. Н а Беларусі развіваецца з 1989; федэрацы я У. створана ў 1991, рэарганізавана ў 1994. 3 1998 існуе Бел. федэрацыя ушу і цыгун. У.Б.Лашакоў. У Ш Ч Ь ІЛ Ь Н Е Н Ы Я П А С ЁВ Ы , выро ш чванне ў міжраддзях адной с.-г. культуры інш. культуры (ушчыльняльнай). Дазваляе больш прадукцы йна выкарыстоўваць пасяўную плош чу і павышаць урадж айнасць. Найб. паш ы раны ў агародніцтве, напр., вы рош чванне цвятной капусты ў міжрадцзях памідораў позніх сартоў, аіуркоў — y міжраддзях позняй капусты ці морквы; y ахоўны м грунце — вы рош чванне пекін скай капусты, салаты, зялёнай цыбулі і інш . y міжраддзях агуркоў. УШ ЫНСКАС (U sinskas) Стасіс (20.6.1905, г. Пакруаіс, Л ітва — 12.6.1974), л іт о ў с й мастак; заснавальнік ш колы літ. вітража. Засл. дз. маст. Літвы (1974). У 1925-— 29 вучыўся ў Каўнаскай маст. ш коле, y 1929— 32 — y маст. акадэм іях П арыжа. Н а яго творчаець паўплы вала мастацтьа канструктывізму. 3 1933 Выкладаў y ВНУ Каўнаса і Вільню са (з 1946 праф .). У 1936 засн. т-р м ары янетак. Д ля твораў У. характэрны наватарскія сродкі выяўлення, дэкараты ўнасць і манументальнасць форм: y Каўнасе — вітражы банка (1927), «Літоўка» і «Будаўнік» y Палацы прам -сц і і буд-ва (1937), «Грунвальдская бітва» (1947), «К ры сціёнас Данелайціс» (1965); праекты плаф онаў залы Д ом а авіятараў (1937). Аўтар жывапісны х карцін («М аці з дзіцем», 1930; «Сон y летню ю ноч», 1949), л ялек для лялечны х спектакляў і фільмаў. Дзярж. прэм ія Літвы 1972. Літ:. К у л е ш о в а В.Н. Стаснс Ушннскас. М., 1973. У Ш Ь ІН С К І К а н ст а н ц ін Дзмітрыевіч (2.3.1824, г. Тула, Расія — 3.1.1871), засн авальнік пед. навукі ў Расіі, літаратар, журналіст. Скончыў Маскоўскі ун-т

(1844). У 1846— 49 праф. Яраслаўскага Дзямідаўскага юрыд. ліцэя, адкуль зьольнены з-за падазрэння ў паліт. ненадзейнасці. 3 1850 y дэпартам енце замежных спраў, адначасова супрацоўнічаў y часопісах. 3 1854 вы кладчы к і інспектар Гатчынскага сіроцкага ін-та, y 1859—62 інспектар С м ольнага ін-та. Адначасова ў I860——61 рэдагаваў «Журнал М ш ш стерства народного просвешення». У 1862 пад націскам кансерватараў пакінуў працу і выехаў y Ш вейца-

рыю для вы вучэння ш кольнай адукацыі. 3 1867 y Pacti, займаўся літ. дзейнасцю. Выступіў я к тэарэты к і рэфарматар педагогікі, ш кольнай і настаўнідкай адукацыі. У аснове яго пед. сістэмы дэмакратызацыя нар. адукацыі і ідэя народнасці выхавання: пры зн анн е прадоўнага народа я к творчай сілы ў гіст. працэсе і яго права н а паўнацэнную адукацыю. Развіваў пры нц ы п адзінства адукацыі і вы хавання, якія разглядаў як м этанакіраваны працэс разумовага, маральнага, эстэт. і фіз. ф арміравання асобы. Н еабходнай перадумовай усебаковага развіцця чалавека лічыў працу, асн. задачай вы хавання — падрыхтоўку чалавека да самаст. ж ы цдя. Яго пед. ідэі адлю страваны ў навуч. дапаможніках «Дзіцячы свет» (1861), «Роднае слова» (1864, ш мат разоў перавыдавалася), фундаментал-ьнай працы «Чалавек як прадмет вы хавання: (Вопыт педагагічнай антрапалогіі)» (т. 1— 2, 1868—69) і інш. Тв.: Собр. соч. Т. 1— 11. М.; Л., 1948—52.

Him:. Л о р д к в п а н н д э е Д.О Гіедагогнческое ученяе К.Д. Ушннского. 3 нзд. М., 1954; С т р у м н н с к н й В.Я. Основы н сястсма двдактакн К.Д. Уцшнского. М., 1957; С о л о в е й ч н к С.Л. Час ученнчества 2 взд. М., 1972; Е г о р о в С.Ф. К.Д.Ушннскяй. М., 1977; К.Д.Ушянскнй: Бвблвогр. указ. тр. н лмт. о жншіі н деятельноста К.Д.Ушннского (1848— 1984). М., 1985. УШ^СЦЕ, Узнясенне Гaс п о д н я е, адно з дванадзесятых свят праваслаўнай царквы, якое адзначаедца на 40-ы дзень пасля Вялікадня. Рэліг. аснову У. складае евангелічнае паданне пра ўзнясенне Ісуса Хрыста на неба, якое трактуецца я к напам ін аб пры яры тэце духоўнага над цялесны м , як пацвярджэнне магчымасці ўваскраш эння ўсіх праведнікаў пасля смерці. Святкаванне У. зафіксавана ў 4 — 5 ст., канон свята ўстаноўлены ў 8— 9 ст. Аналагічнае свята ёсць і ў каталіцкай царкве.

y à b , В е б (W ebb) С ідней і Беатрыса, бры танскія грамадскія дзеячы , экан амісты, гісторы кі, тэарэты кі трэд-юніянізму і ф абіянскага сацы ялізму. М уж і ж онка. С і д н е й Джэймс У.

(13.7.1859, Л ондан — 13.10.1947), юрыст, барон (з 1929). У 1878— 91 працаваў y розны х мін-вах. Адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў Фабіянскага таварыства. Разам з ж он кай займаўся пытан н ям і сац. р эф орм і прафс. руху, y 1895 засн аваў Л онданскую ш колу экан ом ікі і паліт. навукі, a ў 1913 — час.

«New Statesm an» («Н овы дзяржаўны дзеяч», цяп ер «Н овы дзярж аўны дзеяч і грамадства»). 3 1922 дэп. палаты абш чы н ад Л ей бары сцкай партыі, з 1929 чл. палаты лордаў. У 1924 міністр гандлю , y 1929— 30 м іністр дам іліёнаў, y 1929— 31 м іністр калоній. Аўтар прац «Гісторыя трэд-ю ніянізм у» (1894), «Індустры яльная дэм акраты я» (т. 1— 2, 1897), «П радухіленне нястачы» (1911), «С авецкі кам унізм — новая цывілізацыя?» (т. 1— 2, 1935; усе разам з ж онкай) і інш . М а р т а Б е а т р ы с а У . [народжаная П о т э р (Potter); 22.1.1858, Глоетэр, Вялікабры танія — 30.4.1943], Займалася п ы танн ям і прафс. руху і сац. палітыкі. Аўтар п рац «Кааператыўны рух y Вялікабрытаніі» (1891), «М аё вучнёўства» (1926), «Н аш а таварыства» (выд. 1948). у Фб СТЭРА С Л 0 Ў Н ІК І, тлумачальныя слоўнікі англ. м овы , якія вьвдаваліся і перавы даю цца ў ЗШ А . П ерш ы з іх «А меры канскі слоўн ік англійскай мо-

вы» (т. 1— 2, 1828; 2-е дапрацаванае выд. 1841) выдаў амер. лексікограф Н.Уэбстэр. У 1843 пасля яго смерці вы давецкія правы набы лі Дж. і Ч .М еры ям і ў 1847 вьіпусцілі 1-ы поўны слоўнік вы д-ва «М еры ям-У эбстэр» y серы і такіх даведнікаў. С ярод іх: «П оўны амеры канскі слоўнік англійскай мовы» (1864), «М іж народны слоўнік Уэбстэра» (1890), «Новы між народны слоўнік Уэбстэра» (1909; 2-е выд. 1934; 3-е выд. 1961). Вы клю чны м па аб ’ёме (больш за 450 тыс. слоў) і навук. якасц і стаў тлумачальны «Трэці новы поўны між народны слоўнік англійскай мовы Уэбстэра» (1961; перавы даваўся 6 разоў; y перавы данне 1993 уклю чаны «Дадатак»). Н а базе гэтага даведніка кам п анія «М еры ям-Уэбстэр» вы пускае серы ю англамоўных слоўнікаў менш ы х памераў, y т.л. «Універсітэцкі слоўнік Уэбстэра» (9-е выд. 1983), «С лоўнік англійскага словаўж ы вання Уэбстэра» (1989). В.К.Шчэрбін. У Э Д (араб.), в а д з і , сухія больш ую ч. года даліны часовых вадацёкаў y Сахары і на А равійскім п-ве. У даўж ы ню дасягаю ць некалькіх соцен ь кіламетраў, заканчваю цца звы чайна ў бяссцёкавы х упадзінах. П асля м оцны х ліўняў н а кароткі час напаўняю цца вадой. У Аўстраліі наз. крык, y С ярэд н яй Азіі — узбой.

УЭЙК___________________ 2 9 5 УЭДЖ ВУД, В е д ж в y д (Wedgwood) Дж азая (12.7.1730, г. Бёрслем, Вялікабрытанія — 3.1.1795), англійскі мастак, прадпры мальнік. 3 1752 працаваў y г. С ток-он -Т рэнт, з 1759 — y Бёрслеме. У 1769 засн. пас. Э труры я з ф аянсавы м з-дам . В ы найш аў і ўдасканаліў высакаякасныя фаянсавыя масы, y т.л. крэмавую, «базальтавую», «яшмавую», з т.зв. кам еннай масы (матэры ялу, блізкага да фарфору, але непразры стага і ш чы льнага, матава-блакітнага, светла-зялёнага і чорнага колераў) ствараў, часта з Д ж .Ф лаксм енам , класіцы сты чны я, строгія па ф ормах посуд, вазы, дэкар. ўстаўкі для мэблі са светлы мі рэльефамі ў духу ант. пластыкі. Літ:. K e l l y A The story of Wedgwood.

London, 1975. У б Д -М Е Д Д Н І, другая назва г. В ад-М едані ў Судане. У Й Д -Ш Э Л ІФ , другая назва р. Шэліф y Алжыры. УЙ ДЭЛА M Ô PA (W eddell Sea), ускраіннае мора А тланты чнага ак. каля берагоў Зах. Антаркты ды , паміж А нтаркгы чным п -вам н а 3 і Зям лёй Н окса на У. Пл.

2910 тыс. км 2. Найб. глыб. 6820 м. Б.ч. года ўкрыта дрэйф ую чы мі льдамі, шмат айсбергаў. К аля берагоў ш эльф авы я ледавікі. Водзяцца кіты і цюлені. Адкрыта ў 1823 англ. экспеды цы яй Дж.У эдэла, y 1900 названа яго імем. У Й ЗЕРБІ (W etheibee) Д ж эйм с (н.

27.11.1952, г. Ф лаш ы нг, ш тат НьюЙ орк, ЗШ А ), касманаўт ЗШ А. Скончыў ун-т Н отр-Д ам (1974). 3 1975 y ВМ Ф ЗШ А . 3 1984 y атрадзе касманаўтаў НАСА. Здзейсніў 5 палётаў y складзе экіпаж аў касм. караблёў (KK): 9— 20.1.1990 — на К К «Калумбія» (як пілот), 22.10— 1.11.1992 — на К К «Калумбія», 3— 11.2.1995 — на К К «Дыскаверы», 26.9— 6.10.1997 — на КК «Атлантыс» і арбітальнай станцыі «Мір», 8— 21.3.2001 — на К К «Дьіскаверы» па праграме работ з Міжнар. касм. станцы яй (усе палёты — як камандзір К К ). У космасе правёў 52,65 У.С.Ларыёнаў. У Э Й К АСТРАВЬІ (Wake island), уладан н е ЗШ А y цэнтр. ч. Ціхага ак., на паўн. перы ф еры і М ікранезіі. Уключае а-вы У эйк, Уілкс і Піл. Пл. 6,5 км 2. Н ас. каля 2 тыс. чал. (1998) — амерыканцы (ваеннаслуж ачьы і каптрактнікі). У эйк — атсш падковападобнай формы , узвы ш аецца над паверхняй акіяна ў сярэднім на 3,5 м. Клімат пасатны, параўнальна сухі. Ападкаў да 1000 мм за год. Бы ваю ць тайфуны. Глебы пясчаны я, малаўрадлівыя. Ж ы вёльны і расл. свет бедны. Усе прамысл. і харч. тавары імпартуюцца. К абельная сувязь з Ганалулу і Гуамам.

296

уэле

Атол Уэйк да адкрыцця ісп. мараплаўцам А.Менданья дэ Нейра y 1568 і паўторна ў 1796 англ. капітапам У.Уэйкам быў ненаселены. 3 1899 уладанне ЗША. Напярэдадні 2-й сусв. вайны тут пачалі буд-ва ваен. базы. У 1941— 45 акупіраваны яп. войскамі. Пасля вайны на в-ве Уэйк створана база ВПС ЗША Аэрадром на в-ве Уэйк выкарыстоўваецца як месца для аварыйных пасадак самалётаў пры выкарыстанні трансціхаакіянскіх рэйсаў.

Т.ХУэлер.

Г.Дж.Уэлс.

УІ-WIE (U ele), рака на П н Д эмакраты чнай Рэспублікі К онга, левая састаўляючая р. Убангі (бас. р. Конга). Даўж. больш за 1000 км, пл. бас. каля 140 тьіс к м 2. Вытокі ў Сініх rapax, на 3 ад воз. М абуту-С есе-С ека, y верхнім цячэнні наз. Кібала. С ярэдні гадавы расход вады каля 1700 м 3/с . П арож ы стая, несуднаходная. В ы кары стоўваецца для араш эння. У Э Л Е Н , мыс на У Ч укоцкага п-ва, y Беры нгавы м праліве, на 3 ад мыса Д зяж нёва, y Ч укоц кай аўт. акрузе Расіі. Выш. каля 100 м. П аблізу м ы са — нас. пункг У элен. П алярная станцы я (з 1936). УЙЛЕР (W eller) Томас Хакл (н.

15.6.1915, г. Ан-Арбар, ЗШ А ), амеры к ан скі вучоны ў галіне вірусалогіі. Чл. Нац. АН ЗШ А . С кончы ў М ічыганскі ун-т (1936), Гарвардскую мед. школу (1940). 3 1940 y дзідячы м ш піталі г Бостан, з 1954 праф. y Гарвардскай мед. ш коле. Навук. працы па вы вучэнні метадаў культуры тканак. Распрацаваў метад культы вавання віруса поліміэліту, ш то спры яла атры м анню вакцы н для эф екгы ўн ай праф ілакты кі захворвання. Вылучыў цы тамегалавірус (1955), вірус, ш то вы клікае краснуху (1962). Нобелеўская прэмія 1954 (разам з Ф .Ч Робінсам і Цж.Ф.Эндэрсам). В.Ф.Ермакоў. У ^ Л ІН Г Т А Н , В е л і н г т а н (W ellington) Артур У э л с л і (Wellesley; 1.5.1769, г. Дублін, Ірланды я — 14.9.1852), бры танскі палкаводзец, дзярж. дзеяч і ды пламат. Герцаг Уэлінгтан (1814), фельдмарш ал (1813). Вучыўся ў Ітанскім арыстакраты чны м каледж ы і ваен. ш коле ў г. А нжэ (Ф ранц ы я). 3 1787 y брыт. арміі. Удзельнік ваен. дзеянняў супраць рэв. Ф ранцы і ў 1794— 95. У 1796— 1805 y

Індыі, камандаваў брьгг. войскамі пры заваяванні княства Майсур і Маратхскіх княстваў. 3 1806 уА нгліі, дэп. парламента ад І'оры. У 1807— 08 дзярж. сакратар па справах Ірландыі. У 1808— 13 галоўнакаманд. саю зны мі англа-нартуг. войскамі ў вайне супраць напалеонаўскай Ф рапцы і на П ірэн ей скім п-ве. У 1814 брыт. пасот y Ф ранцыі пры двары Людовіка XVIII. У 1815 каманд. аніла-галандскай арміяй, як ая разам з прускай арміяй ген.-фельдмаршала Г .Л . Влюхера нанесла в ы раш ал ьн ае п а р а ж эн н е Н апалеону I y бітве пры Ватэрлоо. У 1815— 18 галоўнакаманд. саю зны мі акупац. войскам і ў Ф ранцыі. У дзельнік Венскага кангрэса 1814— 15, Ахенскага 1818 і Веронскага 1822 кангрэсаў. У 1826 падпісаў y П ецярбургу англа-рас. пратакол аб адносінах да падзей y Грэцыі. У 1827— 52 галоўнакаманд. брыт. арміяй, адначасова прэм’ерміністр Вялікабрытаніі (1828— 30), міністр замежных спраў (1834— 35), міністр без партфеля (1841—46). У Й Л ІН ГТ А Н , В е л і н г т а н (W elling­ ton), горад, сталіца Н овай Зеланды і, на Пд П аўночнага в-ва. Разм еш чаны на схілах гор, якія акайм оўваю ць зал. П орт-Н ікалсан Ціхага ак. 327 тыс. ж. з прыгарадамі (1998). М арскі порт. Чыг. станцы я. М іжнар. аэрапорт Ронгатаі. Гал. эканам . і культ. цэнтр краіны . П рам-сць: харч., y т.л. малочная, м ясная, тэкст. (пераваж на ш арсцяная), маш .-буд. (трансп., эл.-тэхн.), п апяровая, дрэваапрадоўчая. У н-т Вікторьш, ін-ты. Картэраўскае т-ва Н овай Зеландыі, Н овазеландская акадэм ія выяўл. мастацтва і музыкі, К артэраўская абсерваторыя. Н ац. маст. галерэя. Нац. музей. Тэатры. Бат. сад. У 1-й пал. 19 ст. на месцьі У. жылі плямёны маоры і некалькі белых пасяленцаў — маракоў і кітабояў. У 1840 англ. каланісты засн. паселішча на беразе заліва Порт-Нікалсан; з 1853 горад. У 1865 сюды перанесены з Охленда садзіба брыт. ген.-губернатара і цэнтр. ўрад. У 1880 названы ў гонар брьгг. палкаводца і дзярж. дзеяча А. Узлінгтана.

Панарама г. Уэлінгтан.

У&ЛС (Wells) Герберт Д ж ордж (21.9.1866, Бромлі, каля Л ондана — 13.8.1946), англійскі пісьм еннік; адзін з буйнейш ы х прадстаўнікоў ж анру навук.

фантастыкі. С кончы ў Л онданскі ун-т (1888). Д -р біял. н. (1942). П ерш ы літ. твор — аповесць «Арганаўты хронасу» (1888; накід рам ана «М аш ы на часу», 1895). Аўтар сац.-паліт. твораў, напісаных y навук.-ф антаст. ж анры : «Востраў доктара Мора» (1896), «Чалавек-невідзімка» (1897), «Вайна сусветаў» (1898), «Пердіыя лю дзі н а М есяцы» (1901), «Ежа багоў» (1904), «У дн і каметы» (1906) і інш .; сац.-бы т. раманаў: «Колы фартуны» (1896), «К аханне і містэр Люішэм» (1900), «Кіпс» (1905), «Анда-Вероніка» (лра эм ансілацы ю жанчыны), «Тона-Бенге» (абодва 1909), «Білбі» (1915) і інш.; раманаў-трактатаў: «Сучасная утопія» (1905), «Н овы Макіявелі» (1911) і інш . У рамане «Вызвалены свет» (1914) праблема выкарыстання атам най энергіі ў ваен. і мірны час, y кн. артыкулаў «Вайна, якая скончы ць з войнамі» (1914) і рамане «М істэр Брытл ін г п ’е чаш у да дна» (1916) супярэчлівы я адносіны да 1-й сусв. вайны. Выступіў з анты ф аш . раманамі: «Напярэдадні» (1927), «Самадзяржаўе містэра Паргема» (1930), аповесцю «Гулец y кракет» (1936) і інш. П рапаганда рэлігіі y аповесцях «Бог — нябачны кароль», «Душа епіскапа» (абедзве 1917) і інш. Аўтар Д авук.-папулярнай кн. «Навука ж ыцця» (т. 1— 3, 1930; з Дж.Хакслі), ш матлікіх п ’ес, кінасцэнары яў і інш. У раж анні ад даездак y Расію ў кнігах «Расія ў змроку» (1920), «Вопыт аўтабіяграфіі» (1934). Н а бел. мову яго асобны я рам аны пераклаў Т.Тамаш эвіч. На бел. сц эн е паводле аднайм. рамана У. пастаўлены спектакль «Чалавек-невідзімка» (1981). М ногія яго творы экранізаваны .

Te.: Бел. пер. — Вайна ў паветры. Мн., 1931; Першыя людзі на Месяцы. Мн., 1931; На дне акіяна. Мн., 1939; У кн.: Уэлс Г. Вайна сусветаў; Чалавех-невідзімка; Лагерлёф С. Пярсцёнак Лёвеншолвдаў.' Мн., 1997; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1— 15. М., 1964. Літ:. К а г а р л н ц к н й Ю.Н, Герберт Уэллс: Очерк жнзнн м творчества. М., 1963; Л ю б н м о в а А.Ф. Проблематгаса н поэтака романов Г.Уэллса 1900— 1940-х гг. Нркутск, 1990; Л е в н д о в а Н.М., П а р ч е в с к а я Б.М. Г.Дж.Уэллс: Бнблногр. рус. переводов н крнтач. лнт. на рус. яз., 1898— I 1965. М., 1966. У ЭЛС, У э л е с (Welles) Орсан (6.5.1915, г. К енош а, ЗШ А — 10.10.1985), амерык ан скі рэж ы сёр, акцёр, сцэнарыст, прадзю сер. 3 1931 y т-ры , з 1934 на радыё. Рэж .-наватар пастановак «Макбет» (1936) і «Ю лій Цэзар» У.Ш экспіра (1937) , «Вайна сусветаў» паводде Г.Уэлса (1938, на рады ё). Д ля творчасці характэрн ы смелы я пош укі ў драматургіі і кінамове, ім кн ен не да абагульненых прытчавых ф орм маст. вы казвання, увасаблення рэзкіх кантрастаў і маштабны х характараў. Паставіў фільмы: «Грам адзянін Кейн» (1941, прэмія «Оскар», аўтар сц эн ары я з Дж .М анкіевічам, выканаўца гал. ролі), «Цудоўныя Эмберсоны» (1942), «Макбет» (1948), «Атэла» (1952, гал. прыз М іж нар. кінафестывалю ў Канах), «П ячатка зл а . (1958),

«Працэс» (1962), «П аўночны я званы» (1966) і інш. Зняўся ў фільмах «Падарожжа ў страх», «Трэці чалавек», «Мобі Дзік», «Ватэрлоо», «М атылёк» і інш. Спец. прэмія «Оскар» 1970. Залаты прыз Міжнар. кінаф естьівалю ў Betteuni (1982) за ўклад y сусв. кіно. Літ.: Орсон Уэллс: Статьн. Свндетельства. Кнтервью М., 1975.

УЙЛЬВА (H uelva), горад на ПдЗ Ісгіаніі, адм. ц. прав. У эльва ў аўт. вобл. Андалусія. К аля 140 тыс. ж. (2000). Порт на беразе К ады скага зал. Прам-сць: хім., наф таперанр., каляровая металургія; вы тв-сць ры бны х кансерваў, аліўкавага алею , вінаробства. М узей Х .К алум ба. Н а П д ад У. кляш тар Ла Рабіда (15 ст ), y якім Калумб распрадаваў план сваёй перш ай экспеды цы і. УФ ЛЬС, У э л с (W ales), паўвостраў на 3 Вялікабрытаніі. А бмы ваецца Ірландскім м., пралівам Св. Георга, залівамі Карды ган і Бры стольскім. Берагі пераваж на скалісты я, м оцна парэзаны я. Больш ую ч. тэр. займ аю ць К ем бры йскія горы (г. Сноўдан, вы ш . да 1085 м). Радовіш чы кам еннага вугалю. Клімат умераны, марскі. С яр эд н яя т-р а студз.

5— 6 °С, ліп. 15— 17 °С. А падкаў на раўнінах 750— 1500 мм, y rapax каля 2500 мм за год. Лугі, тарф ян ікі, верасовыя пусткі, участкі ш ыракалісты х лясоў. Н екалькі рэзерватаў. Порты: К арды ф , Ньюпарт.

У$ЛСІ, восеньскі сорт яблы ні амер. паходжання. П аш ыраны ў Расіі, краінах Прыбалтыкі, на Беларусі, У краіне і інш. Дрэвы нізкарослыя. Крона высокакруглаватая або шырокапірамідальная, рэдкая Плады сярэдняга памеру, круглавата-канічнай формы, гладкія. Скурка тонкая, зеленаватажоўгая з паласатым румянцам. Мякаць белаватая, часам з чырв. пражылкамі, сакаўная, кісла-салодкая. Пладаносіць шчодра і рэгулярна з 4—6-га года. Ураджай y вер., захоўваецца да сярэдзіны лютага.

УЙ ЛЬС (Wales), адм.-паліт. частка Вялікабрытаніі. Займае п-аў Уэльс і в-аў Англсі. Пл. 20,8 тыс. к м 2. Нас. 2,9 млн. чал. (1999), пераваж на валійцы (уэльсцы). П адзяляецца н а 6 графстваў. Гал. горад-порт — Кардыф. Вылучаюцца прамысл. поўдзень і сельскія цэнтр і поўнач. Гал. галіны прам -сці: чорная і каляровая металургія, наф таперапр., хім. і нафтахім., м аш ы набудаванне, y т.л. эл.-тэхн., лёгкая. Здабы ча кам еннага вугалю. У горнай ч. развіты авечкагадоўля, м ясная і м алочная жывёлагадоўля, на ўзбярэж най нізіне — раслінаводства. Рыбалоўства. Т ранспарт чыг., аўтамаб., марскі. Турызм. Гісторыя. Тэр. У. ў стараж ы тнасці насялялі кельцкія плям ёны кімраў, y 1— 5 ст. ян а часткова пад уладай ры м лян. У выніку англасаксонскага заваявання (5— 6 ст.) і нармандскага заваявання Англіі 1066 кельты У. разам э адцесн енай сюды ч. брытаў апы нуліся адрэзаны м і ад інш. кельцкамоўных рэгіёнаў. У 1282—

У&ЛЦІ (Welty) Ю дора (13.4.1909, г. Джэксан, штат Місісіпі, ЗШ А — 23.7.2001), амеры канская пісьменніца. Скончша Ж аночы ун-т ш тата М ісісіпі, y 1929 атрымала ступень бакалаўра. Друкавалася з 1936. Вядомасць пры нёс зб. навел «Зялёная заслона» (1941), y якім жыццё жыхароў поўдня апісана з іроніяй, падчас з насмеш кай, але заўсёды з выразнай сімпатыяй. У рамане «Заручыньі ў Дэльце» (1946) праз успрыманне 9-гадовай дзяўчы нкі паказаны калекг. партрэт сямейнага клана жыхароў поўдня, y рамане «Нерашучае сэрца» (1954) будні правінцы яльнага гарадка. Аўтар раманаў «Прайграныя бітвы» (1970), «Дачка аптыміста» (1972), аповесці «Жаніх-разбойпік» (1942), зб-каў навел «Залатыя яблыкі» (1949), «Нявеста з Інісфалена» (1955), аўгабіяграфіі «Вытокі аднаго пісьменніцкага жыцця» (1984) і інш. А.В.Спрынчан

84 У. канчаткова заваяваны англамі, y 1301 ён перададзены я к лен нае ўладанне сыну англ. караля Эдуарда I (з гэтага часу наш чадкі англ. прастола носяць тытул «пры нд Уэльскі»); да 1536 аўтаномнае княства. Н ац.-вы зв. паўстанні валійцаў (к арэн н ы я ж ыхары У.), y т л . буйное ў пач. 15 ст., пацярпелі няўдачу,

Уэлсі, сорт яблыні.

УЭСТ___________________ 297 але рух за нац.-культ. аўтаномію У. не спы няўся да 20 ст. У вы ніку акгаў уніі 1536 і 1542 У. аб ’ядн аны з Англіяй. Адсю ль паходзіла ды насты я Цюдараў. У лач. 20 ст. брыт. ўрад надаў У. ўнутр. кул ы . аўтаномію. У 1997 н а мясц. плебісцыце болы дасць уэльсцаў (валійцаў) вы казалася за ўтварэнде ўласнага парламента, y 1999 ён вы браны ўперш ыню. У&ЛЬСКАГА П Р Ы Н Ц А М Ы С Prince o f W ales), на п-ве Сью ард ш тат А ляска), самы заходні Паўн. А меры кі (65°35' паўн. ш. зах. д.).

(Cape (ЗШ А, пункт і 168°

У ^ С Е К С (Wessex), раннесярэдневяко-вае каралеўства англасаксаў на П дЗ Англіі. Засн. ў пач. 6 ст. саксамі ў ходзе англасаксонскага заваявання Брытаніі. 3 740 пад уладай М ерсіі. У 825 яго кароль Эгберт вызваліўся з-п ад улады М ерсіі і аб’яднаў б.ч. краіны , якая з гэтага часу стала наз. Англіяй. У кан цы 9 ст. пасля цяж кага зм агання са сканды навам і кароль Альфрэд Вялікі вы муш аны заклю чы ць дагавор аб падзеле краіны (П дЗ з У. застаўся пад яго ўладай). У гіст. л-ры праўленне А льфрэда трады цы йна лічы цца завярш эн н ем гісторыі У. і пачаткам гісторыі Англіі. У ^ С Т (W est) Бендж амін (10.10.1738, г. С пры нгф ілд, ш тат П енсільванія, З Ш А — 11.3.1820), амеры канскі мастак. П ерш апачаткова працаваў y Філадэльф іі і Н ью -Й орку я к акварэліст, рысавалы пчы к і ж ы валісец-пейзаж ы ст. У 1760— 63 падарожнічаў па Італіі. 3 1763 пастаянна працаваў y Л ондане, з 1792 — прэзідэнт К аралеўскай AM. У лартрэтах парадная прадстаўнічасць нярэдка спалучаецца з рэаліст. дакладнасцю вобразаў: партрэт палкоўніка Г.Д ж онсана (каля 1775— 76). Яго гіст. кам пазіцы ям («Смерць генерала Вулфа», каля 1770; «Дамова У .П эна з ін-

дзейцамі», 1772; «Смерць н а белым кані», 1796), пабудаваным па тыповых для класіцы зму 18 ст. кам пазіды йны х схемах, уласцівы ім кн ен не да верагоднасці ў лерадачы падзеі і адначасова да этнагр. дакладнасці дэталей. Творчасць У. адыграла значную ролю ў станаўленні прафес. выяўл. мастацтва ў ЗІІІА.

уюн

298

У І0 Н звычайны (M isgum us fossilis), ры ба сям. ўюновых атр. карпападобных. П аш ы раны ў С ярэдняй і Усх. Еўропе. Ж ы ве ў стаячых, поймавых, забалочаны х вадаёмах, y заглееных зарослых азёрах. Н а Беларусі трапляецца паўсюдна, найб. на П алессі. Нар. назвы піскун, піскар (з піскам заглынае паветра).

Уюн

зв ы ч а й н ы .

Д аў ж . 16— 25, з р э д к у д а 32 см . Ц е л а в ы ц я г н у т а е , к р ы х у с ц іс н у га е э б акоў. Г ал ав а н е в я л ., з 5 п ар а м і вусікаў: п а 2 н а н іж н я й і верхн я й с к ів ід а х , 1 п а в угл ах р о та. С п ін а б у р а я , з ц ё м н ы м і п л я м а м і, б р у х а ж о ў т ае , зр э д к у ч ы р в а н ав ат а е . П а б а х а х 3 ц ё м н ы я п а л а с ы (с я р э д н я я ш ы р о к а я ). Х а р а к т э р н а к іш а ч н а е д ы х а н н е. К о р м ід ц а б е н т а с ам .

У Ю Н 0 К , другая назва р. Л укомка ў Ч аш нідкім р -н е Віцебскай вобл.

П аўд.-Зах. А ф ры цы і лры леглы х астраг вах. Н а Беларусі тралляец ца з 1950-х г.; неш матлікі лералётды від. С еліцда ў лералесках, ларках, садах, лаблізу ж ылля. Д аў ж . д а 11,5 с м , м а с а д а 14 г. А п я р э н н е сам ц оў п ер а ва ж н а ж о ў та-зя л ён ае, y сам ак — 3 п е р а в а г а й з я л ё н ы х а д ц е н н я ў . Д зю б а к а р о т к а я , к о н у с а п а д о б н а я . Н о г і б у р ы я. Р а д у ж ы н а ц ё м н а -б у р а я . К о р м іц ц а р а с л ін н а с ц ю (п е р ав а ж н а н а с е н н е м ), н а с я к о м ы м і. М а н а га м . А дк л а д в а е д а 5 я е ц 1— 2 р а з ы з а л ета.

У Я Ў Л Е Н Н Е , 1) ф a л т a з і я, лсіхічная дзейнасць, ш то характары зуецца стварэн н е м y думках аб ’ектаў і сітуацьій, якія р ад ей д е ўспры маліся суб’ектам y рэчаісдасці. А дрозніваю ць с е н с о р н a е У. з уласцівай ям у сузіральнасцю і м а т о р л а е ■У., як ое суправадж аецца дзеядд ем , рухам. У вы ніку пераходу сенсордага У. ў м аторлае нарадж аецца творчае У. — неабходны кам лад ед т творчай дзейдасці. Творчае У. вык одвае ш эраг ф улкцы й: лрадбачадня (антыцыпацыі), эўры сты чную , прагнастычдую , камудікаты ўную , развівальдую і інш . Я до дазваляе лрадугадаць тое, Ba­ ro яш чэ де існуе, акрэсліць ідэальную мадэль ж ададага вы діку дзейдасді, садзейнічае стварэдд ю л ры н ц ы л ова новых, ары гідальны х лрадуктаў давук., тэхд., літ., маст. і інш. ф орм творчасці.

Уюрок канарэечны: 1 — самха; 2 — самец. У Ю Р0К К А Н А РЭ Е Ч Н Ы , y ю р о к еўрапейскі (Serinus serinus), від пеўчых птуш ак сям. уюрковых атр. вераб'ілаладоблы х. Часам лічы цца падвідам, родапачы нальнікам пакаёвай, дэкар. канарэйкі. П аш ы раны ў Еўразіі,

Асаблівым відам творчага У. з ’яўляедца м ара, якая уяўляе сабой стварэнде абстрактды х вобразаў ж ададага, якія не ўвасабляю цца ў кадкрэтды х прадуктах дзейдасці. 2) Вобраз р адей услры дятага лрадмета ці з ’явы ; ф орм а пачуццёвага

адлю страваддя рэчаіснасці ў выглядзе даглядла-вобразды х ведаў, Ажыццяўляец ц а ў 2 формах: y вобразах памяці і фадтазіі. У. л ам яц і служ ы ць неабходнай умовай л азн ан д я, y ходзе якога захавады вобраз аб’екта актуалізуецца лры ўспрыманні. 3 далам огай вобразаў фантазіі ствараю цца У., не звязады я депасрэдда з даяўдай рэчаісдасцю . У адроздед н е ад услры м алня, якое звязана толькі з даяўлай дадзедасцю ад зід к а вш аб’еюгаў, У. ўтрымлівае сучасдае, былое і будучае лэўны х прадметаў і з ’яў, садзейдічае іх асэнсаван лю і ўсведамлендю. Л і т Б е р к н н б л н т М .Б ., П е т р о в с к н й А .В . Ф а н т а з й я н р е а л ь н о с т ь . М., 1968; Р о з е т Н .М . П с н х о л о г н я ф а н та зя я , М н ., 1977; П a р м о н Э .А Р о л ь ф а н т а з н н в н а у ч н о м п о з н а ю ш . М н ., 1984. С А Яцкевіч.

УЯЎНАЯ А Д ЗІН КА ў матэмат ы ц ы, камгш ексды л ік і, квадрат якога роўны адм оўлай адзідцы ; P = -1. Гл. таксама Камплексны лік. «УЙЎНАЯ С М Е Р Ц Ь », з ’ява здрадцвенл я гггушадят декат. лалярлы х птушак лры адсутнасці корм у ці ахаладжэнні; лры стасавальдая рэакцы я аргадізма. Калі дарослы я лтуш кі, дал р., кайры, адлятаю ць за корм ам , лтуш адяты часова драдцвею ць. Але я к толькі бацькі накорм яць іх, яды аж ы ваю ць (адлаўляецца нарм альды абм ен рэчы ваў і т-ра цела). Такое лры стасаванне дазваляе пту-1 ш адятам лалярн ы х лтуш ак лерадосіць I голад і холад. У Я Ў Н Ы ВІД А РЬІС , відарыс, узвораны л ерасячэд дем геам. лрацягаў лрамянёў, што лрайш лі лраз алты чдую сістэму, y напрамку, адваротды м салраўднаму хо- , ду гэтых л рам ядёў (гл. Відарыс аптыч-1 ны). П ераўтвараецца ў салраўдды відары с з далам огай дадатковай алтычнайі сістэмы, y т.л. вока чалавека. У Я Ў Н Ы Л ІК , л ік выгляду z = х + /у, I дзе х і y — салраўдды я л ік і і y * 0, i — I уяўная адзінка — камплексны лік, які не з ’яўляецца салраўдды м . Ч ы ста У л . (часам У.л.) — л ік віду іу. Т эрм іл «У.л.» 1 узнік, калі гэты я л ікі былі ва ўжытку, ] аднак сэл с іх быў неакрэследы .

тэкстах, дадрукаваны х лац ін кай, абаздачалася зд акам і д, й, й (дал р., y тво-

Ў, двацдаць другая літара бел. алфавіта. Утворада спалучэддем літары «у» з ды якры ты чны м здакам . У старабел. пісь-

м едласці не ўж ывалася. П рал ад ав ад а ў 1870 П .А .Бяссонавы м ; л а тэхн. лры чы нах доўгі час зам ян ял ася літарай «y», y

рах В .Д уніна-М арцідкевіча, Ф.Багушэвіча, в ы даллях бел. фальклору, сабранага М .Ф едароўскім). П ачала выкарые-j тоўвацца ў лач. 20 ст. ў газ. «Наша доля» і «Н аш а ніва», выданнях суполй «Загляне сон ц а і ў наш а аколца». У сучаснай бел. мове абаздачае білабіяльны ф ры каты ўны зы чд ы гук w («заўтра», «заліў»). Бы вае вялікая і малая, мае рукапісдую і друкавадую форму. А.М.Булт.

Ф А Б Р (Fabre) Ж ан А нры (22.12.1823, г. С ен-Л еон, Ф ранц ы я — 11.10.1915), ф ранцузскі вучоны ў галіне энтамалогіі, пісьменнік; адзін з заснавальнікаў эталогіі. Ш кольн ы настаўнік, аўтар шэрагу падручнікаў і навукова-папулярны х кніг па пры родазнаўчы х навуках. Навук. працы па вы вучэнні ж ы цця і інсты нктаў насяком ы х, павукоў і скарпіёнаў.

Te:. Рус. пер. — Ннстннкт н нравы насекомых. T. 1—2. М., 1993. Л і т В а с н л ь е в а Е.Н., Х а л н ф м а н 14A Фабр. М., 1966.

Ф, дваццаць трэцяя літара бел. алф авіта. Паходзіць з кірыліцкай ф («ферт»), утворанай на аснове грэка-візант. устаўнай Ф («фі»). У старабел. графіцы ў сувязі з функцыянаваннем розны х пісьмовых школ і вы кары станнем розных тыпаў пісьма (устаў, паўустаў, скорапіс) ужывалася ў некалькіх варыянтах, якія памагаюць вызначыць час і м есца напісання помнікаў. А базначала гукі «ф», «ф’» y запазычаных словах («форма», «фнгура»). Мела лічбавае зн ач эн н е «пяцьсот». Супала значэннем з літарай 0 («фіта») і ў дзелавой гіісьменнасці бьша выцеснена апош няй. У 16 ст., акрамя рукапіснай, набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае шумныя глухія фры каты ўны я губназубныя гукі «ф», «ф’» пераваж на ў словах іншамоўнага паходжання («фабры ка», «фіялка» — «ф’ійалка»), Бы вае вялікая і малая, мае рукапісную і друкаваную форму. А.М.Булыка. ФАБЕРЖ^ (Faberge), ю велірная ф ірма ў Расіі ў сярэдзіне 19 — пач. 20 ст.; вырабы гэтай фірмы. Адкрьіта я к ювелірная майстэрня ў Пецярбургу ў 1842 Густавам Фабержэ. У 1870 майстэрню ўзначаліў яго сын Карл, і ян а пераўгворана ў фірму. Мела ф іліялы ў М аскве (з 1887), Адэсе (з 1890), Кіеве (з 1905), Лондане (з 1908). Вырабляла пад гіст. стші (барока, ракако, класіды зм ) або ў стылі мадэрн унікальныя паводле канструктарскага раш эння гадзіннікі, біноклі, упрыгожанні, сервізы, велікодныя яйкі і інш., аздобленыя каш тоўны мі камянямі, золатам, рознакаляровы мі эмалямі. Спыніла дзейнасць y 1918. ФАБІЙ MÂKC1M К у н к т а т а р , Квінт (Quintus Fabius Maximus Cunctator; каля 275—203 да н.э.), стараж ы тнары мскі палкаводзец і дзярж. дзеяч. Паходзіў з

патры цы янскага роду Флавіяў. Консул y 233, 228, 215, 214, 209; y 221 i 217 ды ктатар. П асля параж эн ня ры м лян пры Т разім енскім возеры (217) y перы яд 2-й П унічнай вайны (гл. Пунічныя войны) распрацаваў стратэгію зац яж н ой вайны: ухіляючыся ад вы раш альнай бітвы, паступова знясільваць армію Ганібала, пазбаўляючы яе харчоў і фуражу (адсю ль празваны К унктатар — марудны). Адмова ад гэтага плана пры вяла да параж энн я каля К анаў (216). З а ўзяцце Тарэнта y 209 удастоены трыумфу. Літ:. Р с в я х о К.А. П у н н ч е с ю іе в о й н ы . М н ., 1988; П л у т а р х . й з б р а н н ы е ж н з н е о іш с а н н я : П е р . с л ат. М., 1990. T. 1. С . 321— 438; Л в в в й Т. Карфаген н р о т н в Р н м а. С П б ., 1993. А.Г.Зельскі. Ф А БІЯ Н С К А Е ТАВАРЫ СТВА (англ.

Fabian Society; назва ад імя стараж ,ры м. палкаводца Фабія Максіма К ункгатара, вядомага сваёй паспяховай, але павольнай такты кай чакан ня), арганізацы я брыт. інтэлігенцы і. С творана ў 1884. П рапагандавала ідэі паступовага, эвалю цы йнага пераўтварэння капіталіст. грамадства ў сацы ялісты чнае. У тавары ства ўваходзілі С.Дж. і М .Б. Уэб, Д ж .Б .Шоу, Г.Дж.Уэле і інш. інтэлекггуалы. П асля засн авання Лейбарысцкай партыі Вялікабрытаніі (1900) — y яе складзе, зн ач н а паўплы вала н а праграму апош няй. Ф А БЛ ІО , ф a б л ь ё (ф ранц. fabliau ад старафранц. fablel баечка), кароткая верш аваная кам ічная або сатыр. аповесць y ф ранц. л -р ы 12 — пач. 14 ст. Збераглося каля 150 Ф ., больш асць з іх ананім ны я. У Ф. м аральны я павучанні насы чаны грубаватым гумарам, блізкім да фарсу. Гал. кам ічны я персанажы: сладастрасны я п а п й і манахі, муж ы-раганосцы, сяляне. П аўплываў на ф арм іраванне рэн есан савай навелы (Дж .Бакачыо); сюжэты і сты лісты чны я асаблівасці Ф . вы кары стоўвалі Ж .Л аф антэн, М альер, А. дэ Бальзак, А .Ф ранс і інш. Публ.: Ф а б л н о : С т а р о ф р . н о в е л л ы : П е р . с о с т а р о ф р . М ., 1971.

Ф А Б Р Ы (Fâbri) Зольтан (15.10.1917, Будапеш т — 1984), венгерскі кінарэж ы сёр, сцэнары ст. Нар. арт. Венгрыі (1965). С кончы ў Будапеш цкую тэатр. акадэмію (1941). У 1941— 44 акцёр і рэж . Нац. т-ра, y 1949 кіраўнік т-ра ю нага гледача (Будапеш т). У 1952 дэбю таваў я к кінарэж ы сёр (ф ільм «Бура»), Ствараў разнастай ны я па жанрах і стылях ф ільмы , y якіх разглядаў асобу ў сувязі з гіст. і сац. асяродкам: «Карусель» (1956), «Спадар настаўнік Ганібал» (1956, пры з М іж нар. кінаф есты валю (М к ф ) y К арлавы х Варах], «Ганна Э йдэш» (1958), «Два тайм ы ў пекле» (1961), «Дваццаць гадзін» (1965, прызы М кф y М аскве, Венецыі), «П асля сезона» (1966, пры з М кф y Венецы і), «Пятая пячагка» (1976, гал. пры з М кф y М аскве), «Венгры» (1978), «Рэквіем» (1982), «Прыходзьце на мае імяніны» (1984) і інш . Выступаў я к сааўтар сцэнары яў і мастак сваіх фільмаў, тэатр. сцэн ограф , кніж ны графік. Яго творчасці пры свечаны ф ільм «Зольтан Ф абры» (1980). Д зярж. прэміі Венгрыі 1953, 1955, 1970. Літ:. Г е р ш к о в н ч A Золтан Фабрн. М., 1969. Ф А БРЫ К А (лац. fabrica майстэрня), прамы словае прадпры емства, заснаванае на вы кары станні сістэмы машын; ф орм а буйной машыннай вытворчасці. 3 эканам . пункгу гледж ання паміж Ф . і заводам розніцы няма. Звы чайна Ф . наз. прадпры емствы лёгкай і здабы ўной галін прам -сц і (тэкст., абагачальны я Ф ). Узнікла ў выніку прамысловага перавароту ў канцы 18 ст. Зы ходны м пунктам пераходу ад мануфактурнай майстэрні (гл. Мануфактура) да Ф . паслуж ыла паяўленне рабочай маш ы ны і развіццё сістэмы маш ы н. У Расіі перш ы я Ф. (Аляксандраўская мануфакгура) засн. ў 1799. Н а Беларусі перш ыя паравыя маш ыны з ’явіліся ў 1820-я г. на суконны х прадпры емствах y Хомску і Косаве.

300

Ф А Б РЫ К А

Ф А БРЫ К А -К У Х Н Я , y савецкія часы буйное механізаванае прадпры емства грамадскага харчавання з заверш аны м цы клам вы тв-сці (ад перш аснай апрацоўкі сы равіны да гатовай стравы). Мела цэхі: агароднінны , мяса-ры бны , халодны х закусак, канды тарскі, некалькі абедзенны х залаў. Ч астка прыгатаваных страў рэалізавалася ў інш ы х раздатачны х пунктах і буфетах бліжэйш ых прадпрыемстваў. П ерш ая на Беларусі Ф .-к. пачала працаваць y М інску ў 1932 (з 1994 рэстарал «П апараць-кветка»).

Ф А БРЫ К А Т (ад лац. fabricatus выраблены ), гатовы ф абры чны йыраб, прадукт вытв-сці. Ф А Б Р Ы Ц Ы У С Ян Ф рыцавіч (26.6.1877, хутар В анкстрэйбей Вентспілскага р-на, Л атв ія — 24.8.1929), с а в е ц к і ваен. дзеяч. С к он ч ы ў Ры ж скую гімназію (1894), акад. курсы вы ш эй ш ага кам сдставу РС Ч А (1925). У дзельнічаў y рэвал. руху, быў y ссы лцы . 3 1915 y арміі, у д э ел ь н ік 1 -й сусв. в ай н ы , вёў рэв. работу сярод лат. стралкоў. У Кастр. рэвалю цыю камандзір батальёна, камісар 1-га лат. палка. Са студз. 1918 член В Ц ВК, старш ы ня В РК П скоўскага пав. У канцы 1918 — пач. 1919 камісар 2-й і 10-й стралк. ды візій, ш то ўдзельнічалі ў вы зваленні Латвіі. 3 кастр. 1919 камандзір 48-й бры гады 16-й стралк. дывізіі, ш то дзейн ічала супраць Д зянікіна, поты м (у 1920) на Зах. ф ронц е — сулраць вой ск П ольш чы (дзе вы значы ўся я к арганізатар прары ву С маргонскага ўмацаванага р-на). У дзельнік ліквідацы і анты бальш авіцкага паўстання ў К.ранш таце. У 1921— 23 нач. камандны х курсаў РС Ч А y П олацку, пяхотных курсаў камсаставу ў М інску. У 1923— 24 камандзір і камісар 2-й Бел. стралк. дьівізіі, з 1927 камандзір 4-га стралк. корпуса ў Віцебску. 3 1928 пам. камандую чага асобнай К аўказскай арміяй. Чл. Ц К К ВКГІ(б) з 1927. Чл. Ц К К П (б )Б y 1927— 28. Канд. y чл. Ц В К С С С Р y 1929. Чл. В ВК Б С С Р y 1922— 23, 1927— 28. П ерш ы кавалер 4 ордэнаў Чы рв. С цяга (1919, 1920, сак., снеж.

1921), 2 з якіх атры м аў y час савецкапольскай вайны 1920 н а тэр. Беларусі. Літ:. Ч у д о в Н.С. Ян Фабрмцнус. М., 1960; В л а д н м н р о в АВ. Четверо легендарных. М., 1969; Легендарный комбрпг:

Воспомннання 1971.

о

Я.Ф.Фабрнцнусе.

Рнга,

Ф А БРЫ Ч Н А -ЗА В 0Д С К А ТА В У Ч Н Ё Ў СТВА Ш К 0 Л Ы , ш к о л ы Ф 3 В, ніж эйш ы я праф есійны я навуч. ўстановы ў С С С Р для ладрыхтоўкі кваліфікаваных рабочых для п рам -сц і ўнутры самой вы тв-сді. Ш колы Ф ЗВ за 2— 4 гады давалі практы чны я н авы кі для рабочага ў пэўнай галіне, пачатковы я спец. тэарэт. веды, агульную і паліт. адукацыю. У сувязі з адсугнасцю ў Б С С Р буйных прамы сл. прадпры ем стваў яны напачатку не мелі тут зн ачнага паш ы рэн ня. П ерш ая ў Б С С Р ш кола Ф ЗВ адкрыта ў 1923 пры ш клозаводзе «Камінтэрн» y Бабруйскім пав. У 1925/26 навуч. г. працавалі 3 (156 вучняў), y 1926/27 — 15 (1073 вучні), y 1931 — 103 (20,8 тыс. вучняў) ш колы Ф ЗВ. К амплектаваліся яны на базе 7-гадовай ш колы , y 1920-я г. — на базе 4 — 5 грул (класаў) сямігодкі. У 1929 ш колы Ф ЗВ перададзены ў веданне органаў прам-сці, a за Н а р к ам а та м а св е ты п а к ін у та агульнае кіраўніцтва навуч. працэсам . У 1933 пераўтвораны ў навуч. ўстановы для падрыхтоўкі рабочых масавых спецы яльнасцей; тэрм ін навучання скарочаны да 6 м есяцаў — 1 года, агульнаадук. прадметы вы клю чаны з навуч. планаў, 80% адводзілася вытв. навучанню . П ры маліся асобы 15— 16 гадоў з 7-гадовай адукацы яй, вы пускнікі адлрацоўвалі на вы тв-сці не м ен ш я к 3 гады. У 1930-я г. частка ш кол Ф ЗВ рэарганізавана, некат. пераўтвораны ў тэхнікумы , y астатніх тэрм ін навучання павялічаны да 1,5— 3 гадоў. У вы ніку колькасць навучэнцаў зн ачна скарацілася. Ш колы Ф ЗВ былі састаўной часткай завода ці ф абры кі і падпарадкоўваліся непасрэдна ды рэктару прадпры емства. Я ны рыхтавалі кадры для мясц. патрэб, праграмы і тэрм іны навучання вы значаліся кож ны м наркам атам асобна. У сувязі з курсам на цэнтралізацы ю падрыхтоўкі рабочых і стварэннем y 1940 сістэмы прац. рэзерваў ш колы Ф ЗВ страцілі сваё зн ачэнне. І.М.Раманава. ФАБРЬІЧНАЗАВОДСКАГА Ш К 0Л Ы ,

школы

НАВУЧАННЯ ФЗН,

ніж эй-

ш ы я п р а ф е с ій н ы я навуч. ў стан о в ы ў С С С Р . С т в о р а н ы п ав о д л е У к а за П р э зіцыума Вярх. Савега СССР ад 2.10.1940 «Â6 дзярж аўны х працоўны х рэзервах С С С Р» з м этай падрыхтоўкі рабочых масавых праф есій вытв. спец ы яльнасцей. Ствараліся н а базе прамы сл. прадпрыемстваў. Т эрм ін навучання 6 — 10 месяцаў. К ам плекгаванне ш кол Ф ЗН разам з інш. навуч. ўстановамі сістэмы працоўны х рэзерваў (рамесны мі і чыг. вучыліш чамі) праводзілася на аснове дзярж. плана ш ляхам мабілізацыі; дазвалялася і добраахвотнае пастулленне. Н авучэнцы знаходзіліся на поўны м дзярж . забеспячэнні, вы пускнікі адпрацоўвалі не м енш я к 4 гады на прадпры емстве і складалі агульнадзярж. рэзерв кваліф ікаванай працоўнай сілы. Я ны разм яркоўваліся паводле асаблівага пла-

на, забяспечвалі пры яры тэтны я галіны нар. гаспадаркі. Усе рэзервы знаходзіліся ў распарадж энні С Н К С С С Р і не маглі бы ць вы кары станы наркаматамі і ведамствамі без дазволу ўрада. У першы пры ём y навуч. ўстановы сістэмы прац. р эзе р в а ў п р ы зв а н а 21 ты с. чал. (з іх 16 160 вучылася на Беларусі, 4840 — на Данбасе) і 13 500 — для шкот і вучылішчаў Ленінграда. У 1941 на Беларусі дзейнічала 96 ш кол Ф ЗН (18 тыс. вучняў). У Вял. Айч. вайну навуч. ўстановы сістэмы прац. рэзерваў эвакуіраваны разам з прадпры емствамі, тэрмін вытв. навучанн я скарочаны да 4— 5 месяцаў. У 1948— 50 y ш колы Ф ЗН пры нята 18 366 навучэнцаў. 3 1949 яны пераведзены на 10-м есячны тэрм ін навучання, павялічана колькасць гадзін н а агульнаадук. прадметы. У 1950-я г. навуч. ўстановы сістэмы прац. рэзерваў рэарганізаваны ў тэхн. вучыліш чы з тэрм інам навучання ад 1 да 3 гадоў і буд. ш колы з 10-месячны м навучаннем. І.М Раманава. Ф А Б Р Ы Ч Н А -З А В б Д С К А Я

I | ! ! !

1

j

!

і

! j

: |

М ЕДЫ -

Ц ЬІН А , ф орм а мед. абслугоўвання фабры чна-заводскіх і горнапрамы сл. рабо- I чы х y Рас. імперы і. У знікла ў канцы j 19 — пач. 20 ст. У гады сав. улады ; трансф арм авалася ў медыка-санітарныя часткі. Ф АБРБІЧНА -ЗАВ0ДСКА Я СЯМ ІІ0Д КА (Ф З С ), агульнаадукацы йная школа, y ; аснове як о й спалучэнне вытв. працы вучняў з іх вы хаваннем і навучаннем. Я У зніклі ў 1926 y сувязі з політэхнізацыяй навучання, ствараліся гіры фабрыках і заводах або пры мацоўваліся да іх. Пры кож най Ф ЗС павін на была прадаваць м ай стэрн я для 1— 4 груп (класаў) школы , a з 5-й грулы дзеці працавалі ў цэхах прадпры емства. У сістэме адукацыі Ф З С адпавядала 7-гадовай ш коле, навучан д е лраводзілася па праграмах гар. сямігодак, лры стасавалы х да вытв. навучандя. Вучні, якія скончы лі ФЗС, маглі паступаць y 8-ы клас сярэдняй ш колы ці ў сярэдню ю прафес. навуч. ўстанову. П раграм на і да метадах сваёй працы Ф З С увязваліся з фабрычна-заводскага вучнёўства школамі і былі іх базай. 3 1930 усе ш колы гарадоў і буйлы х м ястэч ак пры мацоўваліся да фабры к, з-даў і лрадлры емстваў камунальдага характару, звы чайны я 7-гадовыя агульнаадук. ш колы скасоўваліся. Вытв. давучанде стала лры яры тэтны м , школа павін на бы ла зліцца з вытв-сцю і ператвары цца ў цэх завода. У 1926/27 навуч. г. ў Б С С Р лрацавала 14 Ф ЗС, y 1929/30 — 143, да кад ца 1930 каля 90% сям ігодак пры м ацавала да драдлрьіемстваў і калгасаў. У 1934 аддоўлены агульнаадук. ш колы . І.М.Раманава.

I і I | I ’

j I 'I

j

: |

j : | і

Ф А БРЫ Ч Н А -ЗА В 0Д С К ІЯ КАМІТЭТЫ (Ф З К ), ф а . б з а ў к о м ы , вы барнш м асавьм органы лралетары яту прамысл. лрадлры ем стваў і транспарту ў 1917— 18. У зніклі ласля Лют. рэвалю цы і 1917. ; Іх правобразам і бы лі стачачны я к-ты, ' камісіі ўпаўнаваж аных, дэлегацкія схо-