Укладка чыг. пуці робідца пуцеўк/шдчыкамі, рамонт і абслугоўванне — пуцявымі машынамі. Чыг. гаспадарка складаецца з лінейпых падраздзяленняў — аддзяленняў, дыстанцый, дэпо, чыгуначных станцый і інш. Галіновыя службы Ч.: служба руху, пасажырская, грузавая, яакаматыўнай гаспадаркі, сігналізацыі і сувязі, энергагаспадаркі і інш. Асн. тэхн. сроды Ч.: чыг. пуць (2 чыг. каляіны з чыг. рзек, земляное палатно, чыгуначныя масты, тунэлі і інш.), рухомы састаў, цягавыя падстанцыі, кантактавыя сеткі, чыгуначная сігналізацыя і сувязь, чыгуначная аўтаматыка і тзлемеханіка) (у т.л. аўтаблакіроўка, аўтадыспетчар, аўтастоп, аўтасчэпка), збудаванні і ўстройствы для тэхн. агляду і рамонту рухомага саставу, фарміравання паяздоў, збудаванні і абсталяваіше для абслугоўвашія пасажыраў, грузавых, паштовых і багажных аперацый (чыгуначныя вакзалы, платформы, майстэрні, склады). Скорасць руху паяздоў на звычайных магістральных лініях 60 км/гадз, на скарасных участках 120—160 км/гадз, на вьісокаскарасных 200 км/гадз і больш. Літ:. Железные дорогн. М., 1981; Железная дорога Беларусв: Мсторня н современность. Мн., 2001. І.І.Леановіч. ЧЫ Ж (Spinus, або Carduelis, spinus), ілуш ка сям. ўюрковых атр. вераб’інападобных. Пашыраны ў Еўразіі, y т л . на Беларусі. Жыве пераважна ў мяшаных драбналіста-яловых лясах. Даўж. да 13 см, маса да 14 г. Апярэнне самца зеленавата-жоўгае з цёмнымі стракацінамі, на галаве чорная «шапачка» і чорная пляма пад дзюбай. Крылы і хвост чорныя з жоўтымі палоскамі. Брушка белае. Самха шэ-
Чы ж : 1
— самец; 2 — самка.
ра-зялёная са стракацінамі. Дзюба канічная, кароткая. Нясе 3—6 яец. Корміцца насеннем елкі, бярозы, вольхі, дзікіх траў, дробнымі насякомымі. Э.Р.Самусенка. ЧЫ Ж Аркадзь Сямёнавіч (н. 25.10.1930, в. Бабінкі Дрыбінскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэрапіі ўнутр. хвароб. Д-р мед. н. (1974), праф. (1978). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1955). 3 1958 y Ін-це біяфізікі АМН СССР (г. Азёрск Чэлябінскай вобл.). У 1964— 68 гал. тэрапеўт М ін-ва аховы здароўя Беларусі, адначасова ў Мінскім мед. ін-це. 3 1967 y Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі (з 1969 заг. кафедры). y 1976 — 77 асабісты ўрач Ю.Цэдэнбала. y 1984— 94 рал. нефролаг М ін-ва аховы здароўя Беларусі. 3 1990 прэзідэнт Бел. і член Еўрап. асацыяцыі нефролагаў.
Навук. працы па паталогіі ўнутр. органаў, пераважна нырак. 7'«.: Протенлурня: Юшнмч. значенне н патоіенез. Мн.. 1983; Нефрологая в терапевтнческой нрактнке. Мн., 1988 (у сааўт.); Практмчесхое руководство по нефрологан. Мн., 2001 (у сааўт.). Ч Ы Ж Іван Міхайлавіч (н. 7.1.1949, в. Шылін Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл.), расійскі вучоны ў галіне ваен. медыцыны. Д -р мед. н. (1996), праф. (1998). Скончыў 4 курсьі Віцебскага мед. ін-та (1970), Самарскі мед. ін-т (1972), Ваенна-мед. акадэмію (1981). 3 1972 y Прыкарпацкай ваен. акрузе, з 1983 нач. мед. службы групы сав. войск y Германіі, з 1987 y Туркестанскай ваен. акрузе. 3 1991 y Гал. ваен.-мед. упраўленні Мін-ва абароны Расіі (з 1993 нач.). Навук. працы па рэфармаванні мед. службы Узбр. Сіл Расіі, распрацоўцы прынцыпаў арганізацыі мед. забеспячэння войск ва ўмовах ваен. канфліктаў і інш. Дзярж. прэмія Расіі 1997. Тв:. Современные тенденцнн развдгня военной меднцнны. М., 1995; Оргаіінзаднонные основы построення современной снстемы меднцннского обеспеченмя Вооруженных Снл / / Воен.-мед. журн. 1996. № 1. ЧЫЖОЎСКАЕ ВАДАСХОВІШЧА Размешчана ў паўд.-ўсх. ч. Мінска. Створана ў 1960 плацінай на р. Свіслач (232 км ад вусця). Уваходзіць y склад Сляпянскай воднай сістэмы. Пл. 1,63 км2, даўж. 3,5 км, найб. шыр. 900 м, найб. глыб. 4,7 м. Аб’ём вады 2,87 млн. м3. Катлавіна — затопленая пойма р. Свіслач. 9 астравоў (агульная пл. 6 га). Сярэдні шматгадовы сцёк 379 млн. м3. Рэгуляванне сцёку сезоннае. Ч.в. моцнапраточнае. Водзяцца карп, плотка, шчупак, джгір. Выкарыстоўваецца для тэхн. водазабесгіячэння трактарнага і аўтамаб. з-даў і ЦЭЦ-3, добраўпарадкавання Мінска, як зона адпачынку. Па другі бок плаціны, на старой пойме р. Свіслач, Мінскі заапарк. А.А.Макарэвіч. «ЧЫ ЖЫК», бел. нар. танец, від кадрылі. Муз. памер 2/4. Тэмп умераны. Выконвалі 4 пары. Зафіксаваны ў 19 ст. У наш час на Магілёўшчыне і ва ўсх. Паазер’і існуе як дзіцячы карагод і калена кадрылі. Вядомы таксама ў рускіх. Ч Ы Ж Ы К Сямён ГІятровіч (1923, г. Барысаў Мінскай вобл. — 2001), расійскі
чыжык
301
фізік. Д-р тэхн. н. (1972), праф. (1972). Скончыў Маскоўскі мех. ін-т (1951). 3 1951 на прадпрыемстве М ін-ва сярэдняга машынабудавання СССР, з 1961 y Падольскім тэхнал. НДІ. У 1964— 73 і 1978—92 ва Усесаюзным н.-д. праектна-канструкгарскім і тэхнал. ін-це крыніц току (нач. аддзялення), y 1973— 78 y Маскоўскім авіяц. тэхнал. ін-цс
(заг. кафедры). Навук. працы па фізіцы і тэхналогіі высокадысперсных асяроддзяў. Разам з інш. распрацаваў канцэпцыю адрозных ад кулонаўскіх сіл электрастатычнага ўзаемадзеяння паміж малымі метал. часцінкамі (сілы ўзаемнага зараджвання). Дзярж. прэмія СССР 1954. Ленінская прэмія 1958. 7V: Улырадмсгісрсные металлнческме среды. М., 1977 (разам з І.Дз.Морахавым, Л.І.Трусавым); Малые металлнческме часгацы в фнзнке м хнмнн (разам Л.К.Грыгор’евай, Э.Л.Нагаевым) / / Прврода. 1988. № 6. М. М.Касцюковіч. Ч Ы Ж Ы К Яўген Іванавіч (н. 28.10.1938, в. Дарашэвічы Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Канд. тэхн. н. (1972), праф. (1993). Засл. работнік адукацыі Беларусі (1999). Скончыў Магілёўскі маш.-буд. ін-т (1965), дзе і працаваў (у 1973— 75 дэкан ф-та, з 1975 прарэктар). У 1992— 2003 рэктар Магілёўскага ун-та харчавання. Навук. працы па даследаванні працэсаў распрацоўкі грунтоў выбухова-мех. спосабам. Распрацаваў методыку мадэліравання вышэйназваных працэсаў і рэкамендацыі па вызначэнні параметраў рабочых органаў выбуховамех. дзеяння. Тв.\ Землеройно-транспортные машшіы. Могклев, 1992.
302
чыжэвічы
Ч Ы Ж Э ВІЧЫ , вёска ў Салігорскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 300 м на Пн ад ускраіны г. Салігорск, 130 км ад Мінска. 390 ж., 183 двары (2003). Бібліятэка. Помнік загінуўшым працаўнікам ВА «Беларуськалій». Помнік архітэктуры — Свята-Пакроўская царква (1795— 1808). У 1949 каля Ч. упершыню на Беларусі былі выяўлены калійныя солі. Ч Ы Ж Э Ў С К І А ляксандр Леанідавіч (26.1.1897, г. Цехановец, Падляскае ваяводства, Польшча — 20.12.1964), расійскі біяфізік, адзін з заснавальнікаў геліябіялогіі. Скончыў Маскоўскі археал. ін-т (1917) і Маскоўскі камерцыйны ін-т (1918), вучыўся на фіз.-матэм. (1915— 19) і мед. ф-тах Маскоўскага ун-та, дзе і працаваў y 1917—27. 3 1925 y Лабараторыі зоапсіхалогіі Наркамата асветьі Расіі, з 1931 заг. Цэнтр. н.-д. лабараторыі іанізацыі. 3 1937 заг. лабараторыі Упраўлення буд-вам Палаца Саветаў. Навук. працы па даследаванні ўплыву касм. фізічных фактараў і ўздзеяння паветр. іонаў (аэронаў) на жывыя арганізмы, што выкарыстоўваецца ў т.зв. «люстры 4.» Устанавіў залежнасць паміж цыкламі сонечнай актыўнасці і многімі з’явамі ў біясферы. Аўтар успамінаў «Усё жыццё» (1974) і зб. «Вершы» (1987). Тв.: Аэромоняфякацня в народном хоэяйстве. М., 1960; Земное эхо солнечных бурь. 2 нзд. М., 1976; Космнческяй пульс ж н з н й : Земля в обьятаях солнца. Гелнотараксня. М., 1995. Літ.: Я г о д й н с к й й В.Н. АЛ.Чнжевскнй, 1897—1964. М., 1987. У.СЛарыёнаў. ЧЫ Ж ^ЎСКІ Міхаіл Рыгоравіч (12.1.1896, г. Добруш Гомельскай вобл. — 28.9.1964), бел. вучоны ў галіне земляробства. Чл.-
кар. АН Беларусі (1940), д-р с.-г. н. (1950), праф. (1934). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію (1923) і працаваў там (з 1938 заг. кафедры). Даследаваў глебы Беларусі. ГІрацы па асваенні севазвароту, сістэме апрацоўкі глебы, спосабах паглыблення і акультурвання ворнага пласта, павышэння ўрадлівасді дзярнова-падзолістых глеб. Тв.\ Введенне й освоенме правнлышх севооборотов в колхозах. М., 1948; Земледелме с основамн почвоведення. 2 нзд. М., 1959 (у сааўт.).
ЧЫКАВАНІ Сімон Іванавіч (9.1.1903, с. Наэсакава Мартвілскага р-на, Грузія — 24.4.1966), грузінскі паэт. Вучыўся ў Тбіліскім ун-це (1923— 25). Друкаваўся з 1924. Першы зб. «Думы на беразе Куры» (1925). У зб. «Перамога» (1942), ліра-эпічнай паэме «Песня пра Давіда Гурамішвілі» (1942— 46), цыклах вершаў «На польскай дарозе», «Кветкі за Одэрам» (абодва 1953) тэма сўвязі часоў, інтэрнац. дружбы і салідарнасці. Аўгар зб-каў «Калхідскія вечары» (1933), «Новыя дзённікі» (1953), «Ш эсцьдзесят вершаў» (1963), аўтабіягр. хронікі «Я з дому выйшаў на дарогі радзімы» (1941), ліра-эпічнага цыкла «Гянджынскі сшытак» (1964—65). Дзярж. прэмія СССР 1947. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі В.Жуковіч, М.Маляўка. Тв.: Рус. пер. — Нзбр. лмрнка. М., 1969; Звеняшнй родннк. М., 1970; Лнрнка. М., 1973. ЧЫКАІ'А (Chicago), горад на Пн ЗШ А (штат Ілінойс). 2,8 млн. ж. (1998; Вял. Чыкага з прыгараднай зонай y штатах Індыяна і Вісконсін — 8,1 млн. ж.). Найб. трансп. вузел ЗША, y т.л. чыг. вузел (друі'і пасля Н ью-Йорка), порт на воз. Мічыган пры ўпадзенні ў яго каналізаванай р. Чыкага, па якой праходзіць водны шлях з Вялікіх азёр y р. Місісіпі. Міжнар. аэрапорт О ’Хара. Найбуйн. эканам., гандл.-фінансавы, навук. і культ. цэнтр краіны. Найбуйн. цэнтр цяжкай прам-сці. Прам-сць: чорная і каляровая металургія (25% нац. выплаўкі сталі), машынабудаванне, металаапрацоўка (вытв-сць прамысл. абсталявання, металаканструкцый, труб, метал. тары, чыг. вагонаў і лакаматываў, кавальска-прэсавага абсталявання, металарэзных станкоў, інструментаў і інш.), эл.-тэхн., радыёэлектронная (тэлеграфна-тэлефонная апаратура, быт. электра-, радыё- і тэлевізійная тэхніка), аўтамаб., прыборабуд., авіяцыйная, хім., нафтаперапр., папяровая, паліграф., харчовая. Метрапалітэн. 7 ун-таў. Музеі: натуральнай гісторыі, навукі, і прам-сці і інш. Т-ры: «Шуберт-тыэтр», «Блэкстан-тыэтр». Першапачаткова тэр. сучаснага Ч. была заселена індзейцамі. Першыя еўрапейцы
ф, -’ É j'j!if
&
(франц. езуіты) з'явіліся тут y 1673. У 1776 засн. гандл. факторыя (пункт эбору футра). У 1803—12, 1816—37 тут быў ваен. пост ФортДырбарн (у 1812 разбураны індзсйцамі). Пабудаваны на гэтым месцы пас. Ч. ў 1837 атрымаў статус горада. Пасля будаўнідтва канала Ілінойс—Мічыган (1848) і чыгункі да Аглантычнага ак. (1852) ла колькасш насельніцтва Ч. выйшаў на 2-е месца пасля НьюЙорка. Танная рабочая сіла з-за вял. наплыву эмігрантаў з Азіі і Еўропы, y т.л. з Беларусі, спрыяла хуткаму развіццю прам-сці. У 1871 значная ч. горада згарэла. У 19 ст. Ч. — дэнтр рабочага руху (стачкі 1886, 1877, 1894). У 1893 тут праходзіў Сусв. калумбійскі кірмаш. 3 пач, 20 ст. Ч. — буйны амер. фін. цэнтр. У Ч. жыве шмат беларусаў (гл. раздзел Беларусы ў ЗША y арт. Злучаныя Штаты Амерыкі). Пасля пажару 1871 горад адбудаваны, з’явіліся небаскробы з метал. каркасам (архітэктары т. зв. чыкагскай школы): Лейтэрбілдынг (1889—91, цяпер «Cipe і Робак»), універмаг
Да арт. Чыкага. Будынкі «Кукурузныя пачаткі».
Ы - *штІШН
'Ш
J
ш ~H i
Да арт Чыкага. Від цэнтра горада.
iff!
Да арт. Чыкага Л. Г. Салі вен. Універмаг фірмы «Карсан-Піры-Скот». 1899—1904.
фірмы «Карсан-Піры-Скот* (1889—1904, арх. Л. Салівен). Парадны «ачёрны фасад» забудаваны гіганцкімі небаскробамі дзелавога цэнтра Луп, тут гал. магістралі, раён багатых асабнякоў «Залаты бераг» і паркаў. У 20 ст. ў цэнтры Ч. ўзведзены вышынныя будынкі, парадньм комплексы, y т.л. грамадскі цэнтр (1963—65, арх. Дж. Браўнсан), пракладзены скарасныя аўгамагістралі. Вылучаюцца пабудовы арх. Ф.П.Райта (дом Робі, 1908—09; цяпер y комплексе Чыкагскага ун-та), Л.Міс ван дэр Роэ (комплекс Ілінойскага тэхнал. ііі-та, 1942—58), Б.Голдберга (вышышшя жылыя дамы «Марына-Сіці», 1964), арх. фірмы «СОМ» (109-павярховы небаскроб Сірс-білдынг, 1970—74, выш. 442 м). ЧЫКАГСКАЯ Ш К 0 Л А ў п а л і т э к а н о м і і, кірунак y эканам. думцы 20 ст., прадстаўнікі якога стаяць на пазіцыях неалібералізму. Узнікла ў сярэдзіне 1960-х г. y Чыкагскім ун-це. Заснавальнік М .Фрыдмен, гал. прадстаўнікі — Г.К.Сайманс, Ф.Найт, Дж.Стыглер. Выступае за неўмяшанне дзяржавы ў эканоміку, зыходзячы з таго, што рыначны механізм сам забяспечвае яе функцыянаванне. Гал. інструментам уздзеяння на эканоміку лічаць рэгуляванне грашовай масы — манетарызм. Спады вытв-сці прадстаўнікі Ч.м. звязваюць з парушэннямі ў крэдытна-грашовай сферы, цыклічныя хістанні вытв-сні і беспрацоўе разглядаю ць як натуральнае праяўленне самарэгулявання рынку. ЧЫКАЛАВА Ірына Рамуальдаўна (н. 14.8.1961, Мінск), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (2001), праф. (2002). Скончыла Мінскі пед. ін-т (1983). 3 1989 y Бел. пед. ун-це. Даследуе гісторыю прафес,тэхн. адукацыі Беларусі, паліт. і сац,эканам. гісторыю замежных краін, гендэрныя праблемы гісторыі сусв. жаночага руху.
303
Тв:. Западная Европа я Соеднненные Штаты Амернкн (1815—1918 гг). Мн., 2000 (разам з Р.АЧыкалавым); Партнн я власть в США я Велмкобрнташга: Гендерная полятнка в 1970—1990 гг. Мн., 2000. У.М.Міхнюк.
ЧЫЛІ
ЧЫ КВІН Ян Арцёмавіч (н. 18.5.1940, в. Дубічы Царкоўныя Падляскага ваяв., Польшча), бел. паэт, літаратуразнавец. Д -р габілітаваны гуманіт. н. (1984), праф. (1993), праф. тытулярны (1998). Скончыў Варшаўскі ун-т (1964). 3 1964 настаўнічаў y Беластоку. 3 1969 навук. супрацоўнік філіяла Варшаўскага ун-та ў Беластоку, з 1985 — Варшаўскага ун-та, з 1997 — Ун-та ў Белаегоку. 3 1989 старшыня Бел. літ. аб’яднання «Белавежа», з 1990 рэдактар выдавецкай серыі «Бібліятэка Беларускага літаратурнага аб’яднання «Белавежа», з 1998 — літ.-
"мм за год. Вечназялёныя мяшаныя лясы. Лесараспрацоўкі, рыбалоўства, збор вустрыц. Гал. горад і порт — Анкуд.
маст. і беларусазнаўчага час. «Тэрмапілы». Друкуецца з 1957. Даследуе бел. і рус. паэзію 19 і 20 ст., л-ру бел. эміграцыі, тэорыю л-ры: манаграфіі «Афансій Фет: гістарычна-літаратурнае даследаванне» (1984, на польскай мове), «Далёкія і блізкія: Беларускія пісьменнікі замежжа» (1997). Аўтар бібліягр. даведнікаў «Беларуская літаратура Польшчы, 1957— 1998» (1998), «Пальская беларуская беларутэніка, 1945— 1998» (1998, з Г.Харытанюк). У кн. паэзіі «Іду» (1969), «Святая студня» (1970), «Неспакой» (1977), «Светлы міг» (1989), «Кругавая чара» (1992), «Свет першы і апошні» (1997), «Крэйдавае кола» (2002) філас. праблемы быцця, хараство роднай прыроды, тэма кахання, тонкія зрухі чалавечай душы. Піша апавяданні, п’есы. Выступае як перакладчык з польскай і бел. моў. Літ. : Сляза пякучая Айчыны: Творчы партрэт Яна Чыхвіна. Беласток, 2000; Р а м а н ч y к A Гарыць мая свяча: Творчая індывідуальнасць Яна Чыквіна. Беласток, 2000; Zaniewska T.Podroi daremna: Krajobraz w poezji Jana Czykwina // Zaniewska T.Podrôz daremna: Szkice o poezji bialoruskojçzycznej w Polsce. Bialystok, 1992; M c M i 11 i n A. Jan Cykvin: A sensitive intellect // McMillin A. Be larusian literature of the diaspora. Birmingham, 2002.
Ч Ы К ІЛ І, вёска ў Глускім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр Казловіцкага с/с. За 25 км на ПнУ ад г.п. Глуск, 150 км ад Магілёва, 12 км ад чыг. ст. Брожа. 133 ж., 59 двароў (2003). Клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла партызан. ЧЫКЛАЁ (Chiclayo), горад на ПнЗ Перу, на Панамерыканскай шашы, адм. ц. дэпартамента Ламбаеке. Засн.ў 1835. 951 тыс. ж. (2001). Чыг. станцыя. Цэнтр с.-г. раёна (рыс, цукр. трыснёг). П рам-сць: харчасмакавая (цукр., рысаачышчальная) і інш., вытв-сць будматэрыялаў. Ун-т. ЧЫЛА& (Chiloé), востраў y Ціхім ак., найб. ў Чылійскім архіпелагу, тэр. Чылі. Пл. 8 тыс. км2. Аддзелены ад мацерыка Паўд. Амерыкі прал. Чакао і залівамі Анкуд і Каркавада. На 3 горныя масівы (выш. да 820 м), на У узгорыстая раўні-
на. Усх. берагі моцна парэзаныя. Клі-
мят vMeoaHH акіянічны. Сярэднямесяч-
ЧЬІЛІ (Chüe), Р э с п у б л і к а Ч ы л і (Repûblica de Chüe), дзяржава на ПдЗ Паўд. Амерыкі. Мяжуе на Пн з Перу, на У з Аргенцінай і Балівіяй, на 3 абмываецца Ціхім акіянам. У складзе Ч. прыбярэжныя а-вы Чьілійскага архіпелага, зах. ч. в-ва Вогненная Зямля, а-вы ў Ціхім ак.: Сан-Амбросіо, СанФелікс, Хуан-Фернандэс, Сала-і-Гомес, Рапануі (Вялікадня). Пл. 756,6 тыс. км2. Нас. 15 499 тыс. чал. (2002). Афіц. мова — іспанская. Сталіца — г. Сант’я га. Краіна падзяляецца на 12 рэгіёнаў і сталічную акругу. Нац. свята — Дзень абвяшчэння незалежнасці (18 вер.).
Герб і сцяг Чылі. Дзяржаўны лад. Ч. — прэзідэнцкая рэспубліка. Дзейнічае кансгытуцыя 1980 (з папраўкамі 1990). Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца ўсеагульным галасаваннем на 6 гадоў. Вышэйшы заканад. орган — Нац. кангрэс, які складаецца з сената (46 сенатараў, з іх 9 назначаны пажыццёва, астатнія — выбраныя) і палаты дэпутатаў (120 дэпутатаў). Склад сената кожныя 4 гады абнаўляецца напалову; палата дэпутатаў выбіраецца ўсеагульным галасаваннем на 4 гады. Вышэйшы выканаўчы орган — Кабінет міністраў. Прырода. Ч. займае вузкую (шыр. ад 15 да 335 км), пераважна горную, паласу сушы працягласцю 4300 км паміж узбярэжжам Ціхага ак. і высакагор’ямі Андаў. На 3 з П н на Пд (да 41°30' паўд. ш.) цягнуцца Берагавыя Кардыльеры (выш. да 3200 м), на У — Гал. Кардыльера Андаў з найб. выш. Ч., га-
ЧЫЛІ
КАЧАБАМБА
М а ш та б 1:20 0 0 0 0 0 0
рой Охас-дэль-Салада (6880 м). Паміж імі тэктанічная ўпадзіна — Падоўжная даліна. На ПнУ — паўд.-зах. ч. вулканічнага нагор’я Цэнтр. Андаў, на крайнім ПдУ — участкі раўнін Патагоніі і зах. ч. в-ва Вогненная Зямля. Вяршыні Андаў да 35° паўд. ш. перавышаюць 6000 м і з ’яўляюцца конусамі патухлых і дзеючых вулканаў. Паўд. Ч. мае фіёрдавы характар; уся тэр. сейсмічная. Карысныя выкапні: медныя, малібдэнавыя, свінцовыя, цынкавыя, жал. і марганцавыя руды, нафта, прыродны газ, каменны вугаль, прыродная сера, салетра, каменная соль, золата, серабро. Клімат Паўн. Ч. (да 28° паўд. ш.) трапічны пустынны. Сярэдняя т-ра ліп. 15,6 °С, студз. 20,8 °С. Ападкаў да 100 мм за год, y пустынях Атакама, Тамаругаль не выпадаюць па некалькі гадоў. У Цэнтр. Ч. (да 42° паўд. ш.) клімат субтрапічны міжземнаморскага тыпу з зімовымі дажджамі. Сярэдняя т-ра ліп. 7,7 °С, студз. 19,7 °С, ападкаў ад 200 да 2500 мм за год. У Паўд. Ч. халаднаваты вільготны клімат умераных шырот. Сярэдняя т-ра ліп. ад 7 да 1 °С, студз. ад 14 да 7 °С, ападкаў на ўзбярэжжы 2500— 3000 мм за год, на зах. схілах Андаў да 7000 мм. На ПдУ кантынентальнасць павялічваецца, сярэднямесячныя т-ры ад 2 да 11 °С, ападкаў да 230 мм за год. Рачная сетка больш развітая ў цэнтр. і паўд. частках Ч., рэкі горныя, кароткія, паў- наводныя. ІІІмат канцавых ледавіковых азёр. У Гал. Кардыльеры развіта магутнае зледэяненне. Расл. покрыва ў Паўн. Ч. амаль адсутнічае (пясчаныя дзюны, барханы), трапляюцца кактусы, салянкі, на берагавой паласе ў перыяд туманаў — пустынная фармацыя ламас. У сярэдняй ч. ў далінах рэк вечназялёныя хмызнякі і дрэвы (цік, літрэ, мыльнае дрэва кільяй) на маламагутных шэракарычневых глебах. На схілах гор да выш. 1200 м лясы міжземнаморскага тыпу, вышэй — хвойныя, якія змяняюцца альпійскімі лугамі. На Пд сярэдняй ч. на бурых лясных, вулканічных і забалочаных глебах густыя вечназялёныя лясы (гемігілея). На Пд ад 46° паўд. ш. мяшаныя лясы, на ўсх. раўнінах і ў раёне Магеланава праліва — стэпы. У складзе жывёльнага свету ў
îlaano. Пісагуа
ІФАГАс¥Л,ЛтакЗмаі!1
Ч* A
1
Î*S£I Т алыалк
Чаньяра/ Кальдэр;
УіаТРыёха
Ла-Сёрэн<
ВІНЬЯ-ДЗЛЬ-MJ ВАЛЬПАРАІСі
Сан-Антоніс Ін-Раф аэль
іМаларгуз
тал ькауан а;
КАНСЕПГ нац.парк Наўэльбі
Лебу'
в.Моча .НЕЎКЕН
нац.парк 1 Т Вісвнтэ-Перзс-РауалвсІ
ПУЗРТА-MBHTj
-дэ-Барылочэ
АнкуА® \
Трэлью
(ам адора■Рывадавія
нац.парк Эль-Гуаяноті
.Гановер'
в.Вогненна і.Саншанац.парк Альбврта-Аг5
Ц іхаакіянскае ўзбярэж ж а ў С ярэднім Чылі.
х. Зямля
паўн. частцы ліс агуарачай, пума, паўзуны; y паўд. — алені пуду, перуанскі скунс, выдра, нутрыя; з птушак — кондар, папугаі, чайкі, альбатросы; y Патагоніі — лама-гуанака, грызуны, страусы. Больш за 50 запаведнікаў, лясных рэзерватаў, нац. паркаў, y т.л. АльбертаАгасціні, Вільярыка, Вісентэ-Перэс-Расалес, Каба-дэ-Горн, Лагуна-дэ-ла-Лаха, Наўэльбута, Рапануі (уключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны), Эль-Гуаянека. Нассльніцтва. Больш за 95% насельніцгва — чылійцы (65% індзейска-еўрап. метысы, 30% нашчадкі еўрапейцаў), 3% — індзейцы (араўканы, кечуа, аймара); в-аў Рапануі заселены палінезійцамі. Вернію пераважна катшікі (87%), ёсць пратэстанты (11%), частка індзейцаў вызнае традыц. вераванні. Сярэдняя шчыльнасць 20 чал. на 1 км , найб. населены цэнтр. рэгіёны. Натуральны прырост 1,09%. Гар. насельніцтва 86%. Буйныя гарады (тыс. чал., 1998): Сант ’яга (5400), Кансепсьён (356,4), Віньядэль-М ар (326,5), Вальпараіса (282,9), Талькауана (265,1), Тэмука (246,3), Антафагаста (182). У прам-сці і буд-ве занята (1998) 42,5% эканамічна актыўнага насельніцтва, y сельскай, лясной гаспадарцы і рыбалоўстве — 19,2%, сектары паслуг — 38,3%. Гісторыя. Тэр. Ч. са стараж. часоў насялялі індзейскія плямёны: араўканы, аймара, чон, чанга і інш. Яны займаліся жывёлагадоўляй, земляробствам, рыбацтвам, апрацоўкай металаў і інш. У 15 ст. пасля ўпартай барацьбы з араўканамі Пн Ч. захапілі інкі. У 1540 ісп. канкістадор П. дэ Вальдывія пачаў пакарэнне Ч. 12.2.1541 ён заснаваў г. Сант’яга, y 1550 — г. Кансепсьён. У 1553 Вальдывія забіты араўканамі, пакарэнне якіх завяршылася толькі ў канцы 19 ст. пры Чылійскай рэспубліцы. 3 1544 Ч. ў складэе віцэ-каралеўства Перу, з 1778 — асобнае ген.-капітанства. На захопленых y індэейцаў землях іспанцы і іх нашчадкі крэолы вырошчвалі пшаніцу, вінаград, разводзілі сады, арганізоўвалі жывёлагадоўчыя ранча. Сфарміраваўся ўллывовы клас буйных землеўладальніхаў-арыстакратаў. 1ндзейцы былі ператвораны ў кабальных сялян, або ў рабоў, што працавалі на рудніхах. У выніку змяшэння індзейцаў з крэоламі паступова фарміраваўся чылійскі этнас. Ісп. калан. ўлады наўмысна стрымлівалі развіццё чылійскай прам-сці, бо апасаліся яе канхурэнцыі з прадпрыемствамі Іспаніі. Гэта выклікала абурэнне мясц. крэольскіх вярхоў, асабліва буржуазіі. 14.7.1810 чылійскія крэолы паўсзалі і скінулі ісп. губернатара. 18.9.1810 сфарміравана Нац. ўрадавая хунта (гэты дзень лічьіцца днём нараджэння сучаснай чылійскай дзяржавы). 2.12.1811 ХМ.Карэра абвясціў сябе вярх. правіцелем краіны. У 1812 распрацавапы «Часовы канстытуцыйны рэгламент». У ход.зе вайны за незалежнасць іспанскіх калоній y Лмерыцы 1810—26 4. ў 1813 захоплена ісп. войскамі, y 1817 вызвалена чылійскай арміяй на чале з Б.О'Хігінсам i X. Сан-Марцінам. 12.2.1818 абвешчана незалежнасць Ч. Ліберальны ўрад О’Хігінса (вярх. правіцель y 1817—23) імкнуўся палепшыць становішча нар. мас, абмежавадь зямельную алігархію і царкву, заахвочваў гандаль, развіваў інфраструктуру, спрыяў адукацыі і асвеце, але пад націскам буйньк землеўладальнікаў і вярхоў духавенства пайшоў y адстаўху. У 1830—37 гал. міністрам і факгычным дыктатарам Ч. быў камерсант Д.Парталес, нрыхільнік моцнай улады буйных уласшкаў і царквы з апо-
рай на армію. Гэтая канцэпцыя ўлады ўвасоблена ў Канстытуцыі Ч. 1833 (дзейнічала да 1925), лаводле якой уся рэальная ўлада належала прэзідэнту, выбарчым правам валодалі толькі пісьменныя мужчыны. Да 1860-х г. чылійскія ўрады ў асн. працягвалі лінію Парталеса. У 1861—91 прэзіцэнты-лібералы Х.Х.Перэс, Ф.Э.Саньярту, АПінта, Д.Санта-Марыя і Х.М.Бальмаседа імкнуліся дэмакратызаваць краіну: абмежаваны прывілеі эемлеўладальніхаў і царквы, скасаваны маёмасны цэнз пры выбранні на пасады, забаронена выбіраць адну асобу прэзідэнтам на 2 тэрміны запар. На эканоміку Ч. адмоўна паўплываў сусв. эканам. крызіс 1870-х г. Эканам. ўздыму паспрыяла далучэнне да Ч. ў выніку Ціхаакіянскай вайны 1879—83 пустыні Атакама з вялізнымі запасамі салетры і медзі. У грамадз. вайне 1891 прэзідэнт Бальмаседа быў пераможаны прыхільнікамі гіарламентарызму і да 1920-х г. Ч. фактычна была парламенцкай рэспублікай. Прээідэнт А. Алесандры Пальма (1920—25) дамогся прьшяцця Канстытуцыі мк
Да арт. Чылі. Касцёл Сан-Франсіска ў Сант’яга. 16—17 ст. 1925, якая абвясціла аддзяленне царквы ад дзяржавы, абавязковасць пачатковай адукацыі, падсправаздачнасць урада прэзідэнту; уведзена новае сац. і прац. заканадаўства, 8-гадеінны рабочы дзень. Прэзідэнт К. Ібаньес дэль Кампа (1927—31) забараніў дэмакр. apr-цыі і перадаў салетраную прам-сць капіталісгам ЗІПА Алесандры Пальма ў сваё 2-е прэзідэнцгва (1932—38) стабілізаваў падарваную сусв. крызісам эканоміку. Прапрэзідэнцкая Радыкальная партыя сумесна з камуністамі і інш. левымі сіламі стварыла Нар. фронт (1938—41), кандыдат якога П.Агірэ Серда стаў наступным прэзідэнтам (1938—41). Ён аднавіў дэмакр. свабоды і абвясціў праграму, падобную на «новы курс». Ф.іХ.Рузвельта. Урады Агірэ Серды і наступнага прэзідэнта ХАРыяса (1942—46) пабудавалі ў Ч. шэраг буйных прадпрыемстваў. У 2-ю сусв. вайну Ч. прьггрымлівалася нейтралітэту і толькі ў 1945 абвясціла вайну Германіі (15 лют.) і Японіі (5 крас). У пасляваен. гады капітал ЗША узяў пад кантроль горназдабьіўную і шэраг інш ' галін прам-сці Ч. Прэзідэнт Г.Гансалес Відэла (1946—52) прыйшоў да ўлады як кандыдат ад дэмакр. каалідыі з удзелам камуністаў, але ў 1948 забараніў Камуніст. партыю. Выбраны зноў прэзідэнтам
К.Ібаньес дэль Кампа (1952—58) увёў жорсткія антыінфляцыйныя захады, падавіў усеаг. забастоўху 1954—55, падпісаў ваен. пагадненні 1952 і 1956 з ЗША. Падобную палітыку працягваў прэзідэнт Х.Алесандры (1958—64). Імкненне грамадства да сур’ёзных сац.-эканам. і паліт. перамен прывяло да выбрання прэзідэнтам хрысц. дэмакрата Э. Фрэя Мантальвы (1964— 70), я к і п аспяхова зд зей сн іў п раграм у дэмакратызацыі краіны, правёў агр. рэформу, н ацы яналізацы ю меднай прам-сці, рэфармаваў сістэму адукацыі. На прэзідэнцкіх выбарах 1970 перамог кандыдат блока «Народнае адзінства» сацыяліст С.Альендэ Госенс (1970— 73), які імкнуўся да сацыяліст. пераўтварэння Ч. Ён нацыяналізаваў прыватныя банкі і меднарудную прам-сць, здзейсніў шэраг захадаў да паляпш эння жыцця працоўных. Аднак справакаваны непрадуманымі рэформамі эканам. крызіс выклікаў масавыя забастоўкі 1971— 72 і дэстабілізаваў паліт. сітуацыю. У выніку ваен. перавароту ўрад «Нар. адзінства» 11.9.1973 скінуты (Альендэ загінуў, забіты сотні інш. людзей), да ўлады амаль на 17 гадоў прыйшла ваен. хунта на чале з ген. К.Піначэтам Угартэ (са снеж. 1974 прэзідэнт). Былі забаронены левыя паліт. партыі, прафсаюзы, забастоўкі, замест органаў самакіравання прызначаліся чыноўнікі. Тсшькі ў 1973—74 больш за 130 тыс. чал. кінуты ў турмы і канцлагеры, дзе многія загінулі. Піначэт дэнацыяналізаваў медназдабыўную і інш. галіны прам-сці, вызваліў прыватныя прадпрьіемствы ад урадавага кантролю. Гэтыя захады і спрыяльная міжнар. эканам. кан’юнклура садзейнічалі прыцягненню замежных інвестыцый і ўздыму эканомікі Ч. У 1980 па выніках плебісцыту прынята новая канстытуцыя краіны, якая дазволіла Піначэту эахаваць пасаду прэзідэнта яшчэ на 8 гадоў. У 1987 легалізаваны паліт. партыі. У 1988 Піначэт прайграў рэферэндум па працягванні свайго прэзідэнцтва. На выбарах 14.12.1989 прэзідэнтам краіны выбраны хрысц. дэмакрат П.Эйлвін Асакар. Ён і наступны прэзідэнт, таксама хрысц. дэмакрат, Э.Фрэй Руіс-Тагле (1994—2000) рабілі захады па дэмакра-
чылі
305
тызацыі краіны і расследаванні злачынстваў ваенных, працягвалі ліберальны курс y эканоміцы, што забяслечыла яе ўстойлівы рост. У сак. 2000 прэзідэнтам выбраны б. вязень Піначэта сацыяліст Р.Лагас Эскабар, які асн. ўвагу аддае ўмацаванню эаконнасці ў краіне. Ч. — чл. ААН (з 1945), Арг-цыі амер. дзяржаў і інш. міжнар. арг-цый. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 27.1.1992. Палітычныя партыі і прафсаюзы. Хрысц.-дэмакр. партыя, Сацыяліст. партыя Ч., Камуніст. партыя Ч., Партыя за дэмакратыю, Радыкальная с.-д. партыя і інш. Асн. прафс. аб’яднанне — Аб’яднаны прафцэнтр працоўных. Гаспадарка. Ч. — адна з найб. развітых краін Паўд. Амерыкі (2-е месца пасля Аргенціны паводле індэкса развідця чалавечага патэнцыялу). Аб’ём валавога ўнутр. прадукту (ВУП) y 1998 склаў 184,6 млрд. дол. (12,2 тыс. дол. на душу насельнінтва). Дзяржава стымулюе прывагны сектар, падтрымлівае асн. макраэканам . прапорцы і, актыўна прыцягвае замежныя інвестыцыі кампаній ЗША, Зах. Еўропы, Паўд. Афр. Рэспублікі, суседніх краін. Вядучая галіна прамысловасці — гарнарудная, пераважна здабыча медзі. Разведаныя запасы медзі ацэньваюцца ў 162 млн. т (39,5% сусветных), здабыча ў 2001 склала 4,74 млн. т (35% сусв., 1-е месца ў свеце па здабычы і экспарце). Радовішчы медзі цягнуцца паласой 50— 100 км ад мяжы з Перу праз пустыню Атакама да цэнтр. часткі Ч. на 1800 км. Дзярж. кампаніі «КАДЭЛКО» належаць буйныя горнаметалургічныя медна-малібдэнавыя камбінаты Эскандыда, Чукікамата, Радаміра-Томік, Эль-Сальвадор, Андьіна і інш. Здабыча (тыс. т, 2001) малібдэну 33,5, жал. руды 8500 (буйныя руднікі Рамераль, Альгароба, Бакерон-Чаньяр, Лос-Каларадас на Пн), марганцавых руд 40 (раён Ла-Серэна), салетры 1072 (і-е месца ў свеце па запасах; зах. ч.
306
чылі
пустыні Атакама), спадарожнага ёду 330. У раёне Ікіке здабываюць каменную соль (6 млн. т), з салёных азёр Атакамы — літый, калій, бор, y высакагорнай ч. Андаў — золата (54 т; ЭльІішыо-Тамба) і серабро (1242 т, 2000, Чаньярсільё). Невял. запасы нафты (20 млн. т) і газу (24 млрд. м3) на Пд краіны распрацоўвае дзярж. кампанія «ЭНАП» (270 тыс. т і 2,7 млрд. м3 адпаведна). Здабыча каменнага вугалю 0,5 млн. т на Пд ад г. Кансепсьён і на в-ве Вошенная Зямля. У апрацоўчай прам-сці вылучаю цца харч. і лёгкая. Развіты цукр., мясахаладабойная, вінаробная, рыбакансервавая галіны. Тэкст. і гарбарна-абутковая прам-сць y гарадах Вальпараіса, Сант’яга, Кансепсьён. Развінаюцца нафтаперапрацоўка і нафтахімія (Кансепсьён, Канкан, Манант’ялес), вытв-сць мінер. угнаенняў, сернай к-ты, соды, фарбаў, аўтамаб. шын (Вальпараіса, Сант’яга, Антафагаста). Каляровая металургія ў гарадах Чукікамата, Пайпотэ, Патрэрыльёс, Вальпараіса, Чагрэс, Калетонес; чорная — y Уачыпата (выгшаўляецца 1 млн. т чыгуну і 1,3 млн. т сталі), машынабудаванне і металаапрацоўка — y Сант’яга, Вальпараіса, Кансепсьёне, Арыцы, Талькауана; дрэваапрацоўка і цэлюлозна-папяровая прам-сць — на Пд краіны. Вытв-сць электраэнергіі 35,8 млрд. к В тгад з на ЦЭС (55%) і ГЭС (45%). Сельская гаспадарка з’яўляецца высокаінтэнсіўнай галіной. Апрацоўваецца 5% тэр. Развіты раслінаводства ўмеранага і субтрапічнага пояса (збожжавыя, садоўніцтва і вінаградарства). Гал. земляробчы раён — цэнтр. частка Ч .— схілы Берагавых Кардыльераў і Падоўжная даліна. Вырошчваюць (збор тыс. т, 1998) пшаніцу 1734, кукуруэу 661, авёс 157, ячмень 82, рыс 162, бульбу 928, цукр. буракі, фасолю, тытунь. Жывёлагадоўля пераважае пашавая, развіта паўсюдна. Пагалоўе (тыс. галоў, 1998): буйн. par. жывёлы 4140, свіней 1720, авечак 3710, коз 738. Птушкагадоўля. Вытв-сць мяса (ялавічы-
ны і цяляціны) 266 тыс. т, малака 1150 тыс. т штогод. Улоў рыбы 6,69 млн. т (2-е месца ў Лац. Амерыцьі), развіваецца промысел крабаў, амараў, вустрыц. Ч. цалкам забяспечвае сябе харчаваннем, шмат прадукцыі (свежая садавіна і агародніна, віно) экспартуецца. Развіты чыг., аўтамаб., марскі і паветр. транспарт. Даўж. чыгунак 8107 км, аўтадарог каля 80 тыс. k m , y т.л. 10,5 тыс. км асфальтаваныя. Аўтапарк перавышае 900 тыс. аўтамабіляў. Танаж марскога флоту больш за 1,1 млн. брута-рэг. т, буйныя парты: Вальпараіса, Сан-Антоніо, Антафагаста, Пунта-Арэнас, Ікіке, ПуэртаМонт. 23 аэрапорты. Экспарт (18 млрд. дол., 2000) медзі і меднай руды (40,5%), жал. руды і канцэнтрату, салетры і ёду, дрэваапр. прадукдыі, садавіны і агародніны, віна, рыбнай мукі. Імпарт (17 млрд. дол., 2000) машын і абсталявання, паліва, хім. тавараў. Асн. гандл. партнёры: ЗШ А (24% экспарту і 16% імпарту), краіны ЕС (23% і 27%), Азіі, Лац. Амерыкі. Даход ад турызму (1998) 1,06 млрд.. дсш. Грашовая адзінка — чылійскае песа. Узброеныя сілы (2002). Уключаюць рэ~ гулярныя ўзбр. сілы (80,5 тыс. чал.), рэзерв (50 тыс. чал.), ваенізаваныя фарміраванні (войскі карабінераў, 36,8 тыс. чал.). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплектаванне паводле прызыву. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС i BMC. У сухап. войсках 45 тыс. чал., 290 танкаў, 157 баявых разведвальных машын, больш за 650 бронетранспарцёраў, 20 баявых машын з цяжкім узбраеннем, 163 буксірныя гарматы, 440 мінамётаў, 150 безадкатных гармат, 62 пераносныя зенітныя ракетныя комплексы, 33 самалёты, 52 верталёты, y т л . 5 баявых і інш. У ВПС 12,5 тыс. чал., 76 баявых самалётаў. У BMC 23 тыс. чал., 3 падводныя лодкі, 3 эсмінцы, 3 фрэгаты, 7 ракетных катэраў, 6 патрульных караблёў, 3 танкадэсантныя караблі, 2 маЛыя дэсантныя караблі, 1 ледакол і інш.; y авіяцыі BMC эскадрыллі самалётаў і верталётаў; y марской пяхоты танкі, бронетранспарцёры, гарматы і мінамё-
Да арт. Чылі. На ааной з вуліц г. Сант’яга ў дні ваеннага перавароту. Верасень
ты; y берагавой ахове 1,3 тыс.чал., 41 патрульны катэр. Асвета, навуковыя ўстановы Сістэма адукацыі ўключае дашкольныя ўстановы, агульнаадук. і прафес. школы, сярэднія спец. і вышэйшыя навуч. ўсгановы. Існуе абавязковая асн. адукацыя для дзяцей 6— 15 гадоў. На базе асн. школы дзейнічаюць 4-гадовыя сярэднія агульнаадук. школы, 4-гадовыя прафес.-тэхн. школы і 4-гадовыя педвучылішчы. У пач. 21 ст. ў Ч. распачата рэформа сістэмы адукацыі. Паводле прынятага ў 2003 закона дзяржава гараптуе кожнаму члену грамадства абавязковую бясплатную 12-гадовую адукацыю. На ўсіх яе узроўнях існуюць дзярж. і прыватныя навуч. ўстановы. У 1975/76 навуч. г. ў Ч. дзейнічала 8 ун-таў (з іх 6
Да арт. Чылі. Касцёл y Парынакоце. 18 ст. прыватных), y якіх навучалася больш за 100 тыс. студэнтаў. У выніку мадэрнізацыі сістэмы вышэйшай адукацыі на аснове закона аб адукацыі (1990) і дэкрэта аб дзярж. субсідыях y адукацыю (1993), y 1995 дзейнічалі 70 ун-таў з агульнай колькасцю студэнтаў амаль 300 тысяч. Буйнейшыя ун-ты: Чылійскі (з 1738; 8 тыс. студэнтаў), «Санг’яга дэ Чылі» (з 1947; 16 тыс. студэнтаў), Папскі каталідкі ў Сант’яга (з 1888; 16 тыс. студэнтаў), Каталіцкі ў Валыіараіса (з 1928; 7 тыс. студэнтаў), ун-ты ў Кансепсьёне (з 1919; 11 тыс. студэнтаў), Вальдывіі (з 1954; 7 тыс. студэнтаў). 3 Чьілійскім ун-там эвязана жыццё і дзейнасць І.І\.Дамейкі, які з 1838 жыў y Ч., з 1846 праф., y 1867— 83 рэктар пэтага ун-та і ўпсршыню арганізаваў там шырокае вывучэнне геалоііі і мінералогіі. Фінамсаванне ВНУ дзяржаўна-прыватнае: існуе прамое і ўскоснае фінансаванне дзяржавай, матэрыяльная дапамога студэнтам нраз стыпсндыяльны фонд, фонды універсітэцкага крэдыту, сістэма прэзідэнцкіх стыпендый; 25
ун-таў маюць прамое фідадсавалне. Дзейнічае адзіная для ўсіх дзярж. ун-таў сістэма крэдытавання студэнтаў (крэдыт даецца малазабяспечаным сгудэлтам на 10— 12 гадоў, які вынускнік y абавязковым парадку выгшачвае — 5% ад свайш заробку — да пагашэння доўгу). У пач. 21 сг. сісіэма адукацыі ў Ч. лічыцца найб. эфектыўнай і стабільнай y Лац. Амерыцы. Найбуйнейшая бібліятэка — Нац. б-ка Ч. ў Сант’яга (з 1813; бсшьш за 2 млн. тамоў). Асноўлыя музеі ў сталіцы Ч.: Нац. гістарычны, Нац. выяўл. мастацтва і музыкі, прыроднай гісторыі, сучаснага мастацтва, амер. нар. мастадтва. Навук. даслсдаваллі вядуцца ў АН, навук. цэнтрах, н.-д. установах, на кафедрах ун-таў. Друк, радыс, тэлсбачамнс. У 2002 y Ч. выдаваліся 52 штодзённыя газеты і інш. перыяд. выданні. Найбуйнейшыя агулышнац. газеты: «La Тегсега» («Трэнь гадзіды», з 1950), «Las Ültimas Noticias» («Апошнія навілы», з 1902), «EI Mercu rio» («Меркурый», з 1827). Інфарм. аіендтвы — «Орбэ сервісіяс інфарматывао (з 1953) і «Агенцыя Чылі натысіяс» (з 1993). Радыёвяшчанне з гіач. 1920-х г. Агульнанац. ірамадская радыёстанцыя «Радыё кааператыва» (з 1935). Вяшчаыць 316 радыёстанцый. Тэлебачанне з 1959. Найбуйнейшыя тэлеканалы: грамадскі «Нацыянальнае тэлебачаііне Чылі» (з 1968; 145 тэлевізійных сташ ш й), прыватныя каталіцкія «Тэлетрэсе» і «Тэлебачанле каталіцкага уліверсітэта Вальлараіса», камерцыймыя «Чылівіжн», «Ла рэд», «Мегавіжн». Дзейнасць тэлекампаній канзралюе Над. савет па талебачанні (з 1992). Літаратура. Развіваецца на ісп. мове. Першыя помнікі напісаны ісп. канкістадорамі П. дэ Вальдывіяй («Пісьмы пра адкрыццё і заваяванне Чылі», 1540— 53) i А. дэ Эрсілья-і-Суньігай (паэма «Араўкана», 1569— 89). У л-ры калан. перыяду (16— 18 ст.) пераважалі гіст. аснова, эпічная героіка з элементамі крэольскага фальклору (творы А. дэ Авалье, Ф Гомеса дэ Відаурэ, П. дэ Оньі). Пашырылася паэзія малых форм, пераважна сатыр. зместу (куплеты, эпіграмы, жартоўныя экспромтьі). У перыяд вайны за незалежнасць і станаўлення рэспубдікі развівалася паліт. публіцыстыка (К.Энрыкес) і драматургія (Х.Эганья). Пошукі нац. самавызначэння вяліся ў рэчышчы рамантызму і кастумбрызму (Х.Х.Вальеха, Х.ВДастарыя, Г.Мага, С.Санфуэнтэс). Складваўся крытычны рэалізм (цыклы раманаў Л.Арэга Лука, А.Блеста Ганы). У пач. 20 ст. зарадзіліся нац. мадэрнізм (паэзія А.Боркеса Солара, М.М агальянеса Моўрэ, К.Песоа Веліса, проза Э.Барыяса, П.Прада), мунданавізм (Ф.Кантрэрас), імажынізм (А.Д’Альмар). Літ. крэалізм з ідэяй фарміраваііня нац. характару прыродным асяроддзем выявіўся ў творчасці Ф.Гавы, М Даторэ, В.Д.Сільвы. Адначасова распрацоўваліся тэмы горада, жыцця простых людзей (Н.Гусман, К.С.Лейтан, Х.Эдвардс Бельё). У 1920-я г. пачынаецда росквіт паэзіі Г.Містраль,
П Нэруды, В.Уйдобра. 3 сярэдзіны 20 ст. развівалася рэаліст. проза з сац. арыентацыяй і маст. эксперыментамі (Ф.Алеірыя, ХДаноса, Ф.Калаане, Э.Лафуркод, М.Рохас). У 1990-я г. л-ру Ч. прадстаўлялі празаікі В. Тэйтэльбойм, І.А льендэ, Л .С епульведа, М .С ерана, А.Скармета, паэты М.Агасін, Х.Кесада, А.Лара, Н.Пара, драматургі І.Агірэ, С.Валдановік, Х.Дыяс, А.Сьевекінг. На бел. мове выдадзены творы Нэруды («Крыві бунтоўнай кроплі», 1976), Містраль («Ветраліст», 1984). Сярод перакладчыкаў на бел. мову Р.Барадулін, Г.Бураўкін, А.Вялюгін, С.Грахоўскі, А.Грачанікаў, Х.Жычка, М.Калачынскі, І.Калеснік, Г.Кляўко, А.Куляшоў, АЛойка, Я.Семяжон, М.Танк, К.Ш эрман і інш.
Да арт. Чылі. Х . К а б а л ь е р а . Сціплы пейзаж. Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыклалное мастацтва. Ад стараж. мастацтва індзейцаў, звязанага з развіты м і культурамі Перу, на тэр. Ч. захаваліся руіны крэпасцей, паселішчаў, размаляваная і фігурная кераміка, наскальныя малюнкі. Вылучаюцца гіганцкія каменныя скульптуры на в-ве Рапануі (Вялікадня). Індзейцы пустыні Атакама будавалі хаціны з каменю і кактусаў, паўд. далін — з ілу і каменю. Традыцыі стараж. мастацтва захаваліся ў нар. творчасці: драўляныя надмагільныя слупы індзейцаў араўканаў са схематычнымі фігурамі, ткацтва, ганчарства, апрацоўка серабра, размалёўка і разьба па дрэве. 3 16 ст. будавалі фор-
Да арт. Чылі. Керамічны зоан з г. Арыка. Культура Хентьшар.
чылі
307
ты, гарады з прамавугольнай сеткай вуліц і дэнтр. плошчай, касцёлы, 1-лавярховыя дамы з адобы (цэгла-сырэц з рэзанай саЛомай) з унутр. дворыкаміпатыо, партадамі і ўзорыстымі метал. кратамі на вокдах; узніклі рэліг. жьівапіс і скульптура. У 18 — пач. 19 ст. будавалі ў стылях барока і класіцызму (арх. Х.Таэска-і-Рычы, М. дэ Хара Кемада), развіваліся жывапіс, скульптура, гравюра (А.Сантэлісес). У 1850 арх. К.Ф.Бруне дэ Бен заснаваў нац. арх. шкояу пры Чылійскім ун-це. Складзены план развіддя г. Сант’яга (1841— 53), узведзены парадныя класіцыстычныя будынкі (Муніцылальны т-р, 1853— 73; Нац. кангрэс, 1876). У 2-й лал. 19 ст. сфарміравалася чылійская арх. школа (Х.Гандарыльяс, МАльдунатэ, Ф.Вівасета і інш.); мастакі П.Ліра, М.А.Кара заклалі асновы нац. гіст. і лейзажнага жывалісу. Вылучаліся партрэтысты Ф.К.М андзьёла, А.Гана. У 1938— 42 рэканструяваны цэнтр Сант’яга, узведзены манум. грамадскія будынкі. 3 1950-х г. вядзецца комплекснае буд-ва жылых раёнаў y лрадмесцях вял. гарадоў. У 1960—70-я г. ўзводзілі вышынныя і сейсмаўстойлівыя будынкі. 3 1980-х г. будуюць y сучасных стылях. У жьівалісе і графіцы 20 ст. пашыраны розныя мадэрнісцкія плыні (К.Пероці, М.Кольвін), нарадзілася сацыяльна актыўнае рэаліст. мастацтва (графік К.Эрмасілья Альварэс, жывапісец і графік Х.Вентурэльі, скульпт. В.Арыяс, манументаліст і графік Х.Эскамес, жывалісцы М.Балта, Х.Кабальера); шматлікія брыгады насценнага жывапісу стваралі размалёўкі ла б ш ., гіст. і інш. тэмы. Музыка. Складаецца з ілдзейскай і крэольскай музыкі. Стараж. муз. культуру захоўваюць нашчадкі чьшійскіх абарыгенаў араўканы: лірычныя, дзіцячыя, прац;, ваен., рытуальныя лесні, разластайныя талцы; муз. інструменты: ударныя (барабан культрун) і духавыя (трутрука, лалкінь). Характэрныя песенныя і песенна-танц. жанры нар. крэольскай музыкі — танада, куэка, рэфалоса, куалдо; асн. муз. ілструмелты — гітара, арфа. Прафес. музыка развіваецца з 1810-х г. Створаны філарманічнае т-ва ў Сант’яга (1827), муз. школа (1849, з 1851 кансерваторыя). Муніцыпальны т-р («Тэатро мунісілаль», 1857). Сярод кампазітараў 19 ст. — М.Роблес, ЗА ртыс дэ Саратэ (аўтар першай нац. оперы, 1895), Х.Сапіёла. Для камлазітарскай школы 1-й лал. 20 ст. характэрны 2 асн. кірудкі: нац. (П.УАльендэ Сарон, РАсеведа, К.ісаміт, К.Лавін, Х.У.Урутыя Блалдэль) і еўрал. з арыентацыяй на імлрэсіянізм, экелрэсіянізм, неакласіцызм і інш. (А,Катапас, Д.Санта-Крус Вільсан, Э.Сора, Х.Арэга Салас, К.Бота, К.Рыеска і інш.). У 1950-я г. вылучылася груда «Тонус» з еўрал. авадгардысцкай музыкай (заснавальнікі Э.Эйтлер, Ф.Фоке), y 1960-я г. — муз. рух «Новая песня»
308
ЧЫЛІБУХА
(САртэга, A. i I. Пара, B.Xapa). Адмоўна на муз. мастацтве адбілася панаванне ваен. хунты. На 2000 дзейнічаюць y Сант’яга: Сімф. (з 1941) і Муніцыпальны (з 1955) аркестры. Муніцыпальны т-р, Нац. балет (з 1945), Мунідыпальны балет (з 1959), хары «Арфеон», Чылійскага і Каталіцкага ун-таў, стр. квартэт Сант’яга (з 1954), фалькл. калектывы. Працуюць Нац. кансерваторыя, Ін-т павышэння муз. культуры пры Чылійскім ун-це (з 1940). Тэатр. Вытокі тэатр. культуры Ч. ў абрадах і танцах індзейдаў, што насялялі краіну. Першыя тэатр. паказы ў 16 ст. наладжвалі святары-місіянеры. У 18 ст. з ’явіліся спец. тэатр. будынкі, дзе выступалі ісп. акцёры. Ставіліся творы характэрных жанраў ісп. т-ра — лоа, танадыльі, сайнеце, энтрэміш, п’есы Лопэ дэ Вэгі і інш. 3 пач. 19 ст. фарміруецца нац. драм атургія (А .А севеда Э рнандэс, Д.Барас Грэс). У 1930— 40-я г. ў гарадах узніклі аматарскія тэатр. калектывы. У Сант’яга створаны Малы універсітэцкі т-р (1939), на аснове якога рэж. П. дэ ла Бара ў 1941 заснаваў Эксперым. т-р Чылійскага ун-та (у 1959 на яго базе створаны Тэатр. ін-т). У 1943 узнік Эксперым. т-р Каталіцкага ун-та, y 1946 — Незалежны т-р, які ўвёў y практыку сістэму К.Станіслаўскага. У 1950-я г. з ’явіліся эксперым. т-ры ў філіялах Чылійскага ун-та, y г. Чыльян, Тэатр. аб’яднанне Вальпараіса, т-р Кансепсьёнскага ун-та, акцёры якога (У. і Э. Дзювашэлі, актрыса О.Эскамес) стварылі трупу «Куатро». Група дзеячаў з т-ра Каталіцкага ун-та заснавала камед. т-р «Іктус». У канцы 1960-х г. актрыса т-ра Каталіцкага ун-та А Гансалес стварыла незалежную трупу «Эль Алхель». Калекгывы «Куатро», «Інкус» і «Эль Анхель» свой рэпертуар будавалі на надзённым матэрыяле. У 1970-я г. вядучыя т-ры звярнуліся да сусв. класікі. Ш ырокае развіццё атрымаў аматарскі т-р. У 1969 створана Асацыяцыя аматараў т-ра. Самы вял. тэатр будынак — «Тэатра мунісіпаль» (з 1857). Сярод найбуйнейшых тэатр. дзеячаў дэ ла Бара, Д.Бенавентэ, А.Бюрле, А.Гансалес. М.Гансалес, Э.Пуэльма, М.Ксір-
гу, М.Малуэнда, П.Мартэйру, Э.Марцінес, Р.Парада, М.Партной, Р.Сатаканіль, B.Xapa і інш. У рэпертуары т-раў Ч. канца 20 — пач. 21 ст. замежныя класічныя і сучасныя, a таксама чылійскія п’есы Асеведа Эрнандэса, А.Мука, Бараса Грэса, Ф.Куадры, Х.Лука Кручагі, Э.Бунстэра і інш. Кіно. Першая чылійская кінастужка ў Ч. знята ў 1902. У 1900— 1910-я г. ў Ч. здымаліся дакумент. фільмы, з 1917 пачаўся выпуск паўнаметражных ігравых фільмаў. У 1920-я г. працавалі рэжысёры Х.Бор, Х.Дэлана, К.Кар’ёла, П.Сьена. У 1934 зняты першы гукавы фільм «Поўнач і Поўдзень» (рэж. Дэлана). Сярод нац. фільмаў «Горкая праўда» (1945, рэж. К.Баркоске), «Пракляты крою» (1949, рэж. Ф.М атэр). К канцу 1940-х г. чылійскія фільмы выцесніла кінапрадукдыя ЗША. У 1950— 60-я г. працавалі рэжысёры Бор, Дэлана, Э. дэ Міўора, М.Франк; y т.зв. «новым кіно» — А.Кавасевіч, П.Каўлен, М.Крамарэнка, М.Літын, Р.Руіс, Э.Сота, А.Франсія. У фільмах пач. 1970-х г. пераасэнсаванне і ўзнаўленне гісторыі краіны: «Канец гульні» (рэж. Л.Карнеха), «Аперацыя «Альфа» (рэж. Э А ртэга), «Адной малітвы мала» (рэж. Франсія), «Зямля запаветная» (рэж. Літын). У канцы 1970-х г. з-за паліт. падзей нац. кінапрам-сць паралізавана. За мяжой стваралася т.зв. чылійскае кіно супраціўлення: фільмы здымаліся ў СССР — «Ноч над Чылі» (1977 рэж. С.Аларкон, АКосараў), «Падзенне Кандора» (1982, рэж. Аларкон), y Швецыі — «Я б хадела мець сыда» (1973), на Кубе — «Знікнуўшыя вязні» (1979, абодва рэж. С.Кастылья), y Францыі і Балгарыі — «У Сант’яга ідзе дождж» (1975, рэж ' Сота), y Нікарагуа — «Альсіна і Кандор» (1982, рэж. Літын). У канцы 1980-х г. з эміграцыі вярнуліся рэжысёры Г.Анселавіч, П.Гусман, Кастылья, Літын, Сота і інш. Склалася новае пакалед не рэжы сёраў: І.Агуэра, Х.К.Бустамантэ, Т.Гавіёла, С.Каёці, Л.Какінг, К.Садчэс, Г.Хусцініяда. Сярод вядучых акцёраў Э.Беадле, Р.Бенаведтэ, Н.Вільяіра, А.Каэн, Л.Краксата, Л.Мадса, Е.Муньёс. 3 1990 y г. Вінья-дэльМар праводзіцца Міжнар. фестываль лацінаамер. кіно.
Да арт. Чылі. Каменныя скульптуры на востраве Рапануі.
Літ:. Очеркм нсторнн Чшт. М., 1967; Б у р с т н н Э. Чшш прм Альенде: взглад очевндца: Пер. с англ. М., 1979; Х а ч а т у р о в К.А Латаноамермканскме урокя для Росснм. М., 1999; Культура Чнля. М., 1968; Музыка стран Латннской Амермкн. М., 1983; М а м о н т о в С.П. Мспанояэычная лнтература стран Латшіской Амсрнкн в XX в. М., 1972; А л е г р н я Ф. Горюонты реалнзма: Пер. с Hen. М., 1974. І.І.Пірожнік (прырода, насельнідгва.гаспадарка), В.А Юшкевіч (узброеныя сілы), Н.Р.Кошалева (гісторыя), Л.У.Языковт (асвета), Л.А.Фядотаў (друх, радыё, тэлебачанне), І.Л.Лапін (літаратура), Г.У.Шур (кіно). ЧЫЛІБУХА, і р в о т н ы а р э х (Strychnos nux-vomica), кветкавая расліна сям. лаганіевых. Трапляецца ў тралічных лясах Азіі і Паўн. Аўстраліі. Культывуецца ў тропіках Афрыкі.
Чылібуха. Лістападнае дрэва выш. да 15 м. Лісце супраціўнае, авальнае, скурыстае, бліскучас. Кветкі дробныя, зеленавата-белыя, сабраныя ўпарасонападобнае сухвецце. Плод — ягадападобны э 2—8 цвёрдымі зярнятамі, ярка-аранжава-чырв. (т. зв. арэх), нагадвае памяранец Лек. сыравша — зерне, мае 2—ЗЯо ядавітш алкалоідаў (пераважна бруцын і стрыхі якія ўваходзяць y склад стрэльнага яду курарэ). Выкарыстоўваецца ў медыцыне і ветэрынарыі. ЧЫЛІЙСКІ АРХІПЕЛАГ, агульная назва некалькіх грул астравоў y Ціхім ак. каля паўд.-зах. берагоў Чылі. Найбў нейшыя а-вы: Чылаэ, Уэлінгтан, СантаІнес. Астравы мацерыковага паходжан ня (пераважна ўчасткі Берагавых Кардыльераў Андаў). Берагі моцна парэзі ныя залівамі і пралівамі. Паверхня гарыстая, выш. да 1341 м. Частыя землетрасенні (наймацнейшае ў 1960). Ля сы з дізкарослых паўд. букаў, балотная і лугавая раслілнасць. Лесараспрацоўкі, рыбалоўства. Гал. горад і порт — Анкуд (на в-ве Чылаэ). Нац. ларк ЭрнандаМагальянес. ЧЫЛІЙСКІ ЖОЛАБ, глыбакаводны жолаб y паўд.-ўсх. частцы Ціхага ак., уз-
доўж мацерыковага схілу Паўд. Амерыкі. Даўж. 2690 км, шыр. ад 30 да 90 км, макс. глыб. 8180 м. Уяўляе сабой шыўную зону паміж кантынент. і акіянічным тыпамі зямной кары.
чылійцы (саманазва
чыленьёс), народ, асн. насельніцтва Чылі (больш за 11,4 млн. чал ). Жывуць таксама ў Аргенціне (200 тыс. чал.), інш. краінах Амерыкі, краінах Еўропы, y Аўстраліі. Агульная колькасць 11,8 млн. чал. (1992). Гавораць на мясц. варыянце ісп. мовы. Вернікі — пераважна катсшікі. Ч Ы ЛІМ , род кветкавых раслін; тое, што вадзяны арэх. ЧЫ ЛЬЯН (Chilian), горад y Цэнтр. Чылі, y Падоўжнай даліне. Засн. ў 1580, горад з 1848. 159 тыс. ж. (1992). Гандл. цэнтр с.-г. раёна (агародніна, садавіна, вінаград, збожжавыя, жывёлагадоўля). Прам-сць: дрэваапрацоўчая, гарбарнаабутковая, вінаробная, харч., y t j i . мукамольная, маслабойная. Паблізу Ч. — гарачыя серныя крыніцы.
Андрэем» (каля 1505), «Апостал Пётр» (1516). ЧЫМАБЎЭ [Cimabup; сапр. Ч э н і д ы П е н a (Cenni di Peno); каля 1240 — пасля 1302], італьянскі жывапісец. Працаваў y Рыме, Асізі, Фларэнцыі, Пізе. Творчасць развівалася ў рэчышчы традыцый візант. жывапісу з рысамі протарэнесансу. Творы вылучаюцца велічнасцю кампазіцыі, матэрыяльнай адчувальнасцю твараў і фігур, унутр. значнасцю вобразаў: плоскаснасць і некат. схематычная сіметрычнасць спалучаюцца з вытанчанай стрыманасцю колеравай гамы, пластычнай яснасцю гнуткага контурнага малюнка: «Укрыжаванне», «Маэста» (абодва 1285), цыкл фрэсак y
ЧЬІМА ДА КАНЕЛЬЯНА (Сіша da Conegliano) Джавані Батыста (каля 1459— 1517 або 1518), італьянскі жывапісец эпохі Адраджэння. Вучыўся y Дж. Беліні. Зазнаў уплыў А. да Месіна, Джарджоне, ранняга Тыцыяна. Працаваў y Венецыі. Яго жывапіс вылучаецца характэрным для вснецыянскай школы гучным залацістым каларьггам, велічнай урачыстасцю кампазіцыі, паэт. адчуваннем сувязі чалавска з сусветам: «Мадонна са святымі» (1493), «Дабравешчанне» (1495), «Увядзенне ў храм» (каля 1500), «Мадонна з дзіцем і святымі Міхаілам і
моцна пацярпеў ад землетрасення ў 1970. ЧЫМГАН, горнакліматычны курорт ва Узбекістане ў даліне р. Чымганка (90 км ад Ташкента). Выш. над узр. м. 1400— 1600 м. Клімат рэзка кантынент., лета цёплае (сярэдняя т-ра ліп. 20 °С). Асн. лек. фактар — горны клімат, спрыяльны ддя клімататэрапіі (для хворых на туберкулёз) і кліматапрафілактыкі. Праводзіцца таксама кумысалячэнне. Санаторый, дамы адпачынку, турбаза, гасцініца. ЧЫ М КЕН Т, горад, цэнтр Паўд.-Казахстанскай вобл. Казахстана, y міжрэччы Бадама і Сайрама (бас. р. Сырдар’я). Вядомы з 12 ст., 438,8 тыс. ж. (1995). Чыг. вузел. Прам-сць: хім. і нафтахім. (мінер. ўгнаенні, шыны), хім.-фармацэўтычная, машынабудаванне і металаапрацоўка (кавальска-прэсавае абсталяванне, электраапараты), каляровая металургія (свінец), лёгкая (баваўняная, апрацоўка каракулевых шкурак і інш.), харч., вытв-сць буд. матэрыялаў. ЦЭС. Кандавы пункт нафтаправода Омск— Ч. 3 ВНУ. 3 тэатры. Краязнаўчы музей.
Чы мабуэ. М аэста. 1285.
Верхняй царкве Сан-Ф ранчэска ў Асізі (каля 1290). ЧЫМБАРАСА (Chimborazo), патухлы вулкан y Зах. Кардыльеры Андаў. Выш. 6267 м (самая высокая вяршыня Эквадора). Складзены з андэзітаў. На схілах высакагорныя экватарыяльныя лугі — парамасы. Вышэй за 4700 м — шматгадовыя снягі, 14 ледавікоў.
Чыма да Канельяна. М адонна з дзіцем і святымі М іхаілам і А ндрэем. К аля 1505.
ЧЫНАРА________________ 309
Ч Ы М Б 0 Т Э (Chimbote), горад на 3 Перу, на Панамерыканскай шашы. 297 тыс. ж. (1990). Порт на Ціхім ак., паблізу вусця р. Санта. Буйны ц. рыбалоўства. Прам-сць: чорная металургія, рыбакансервавая, вытв-сць рыбнай мукі. Горад
ЧЫНА (Lathyrus), род кветкавых раслін сям. бабовых. Больш за 100 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі, y Афрыцы. У краінах Еўропы як харч. (клубні, лісце) вырошчваюць стараж. культуру Ч. клубняносную (L.tuberosus). На Беларусі 9 відаў. Найб. вядомыя Ч.: балотная (L. palustris), веснавая (L. ver nus) лясная (L. sylvestris), лугавая (L. pra tensis). У Чырв. кнігу занесены Ч. гарохападобная (L. pisiformis) і горная (L. montanus). Трапляюцца ў лясах, па берагах рэк, y хмызняках, на схілах яроў. Як дэкар. вырошчваюць Ч. пахучую, або пахучы гарошак (L.odoratus). Адна- і шматгадовыя травяністыя расліны. Сцёблы прамастойныя, узыходныя, выш. да 1,5 м. Лісце пераважна аднапарнаперыстае, падоўжанае або ланцэтнае. Кветкі ў гронках або адзіночныя, на пазушных кветаносах. Плод — струк. У культуры большасць Ч. — кармавыя, y харч. мэтах (як гарох) вырошчваюць Ч. пасяўную (L.sativus). Харч., кармавыя, меданосныя, дэкар. расліны. ЧЫНАБ, рака ў Індыі і Пакістане, правы прыток р. Сатледж (бас. р. Інд). Даўж. каля 1100 км, пл. бас. 138 тыс. км . Пачынаецца з ледавікоў Зах. Гімалаяў, y межах Індыі цячэ ў глыбокай даліне; y Пакістане — па раўнінах Пенджаба. Асн. прытокі Джэлам (справа) і Раві (элева), ніжэй упадзення якой рака наз. Трымаб. Рэжым мусонны, летняе разводдзе. Сярэдні расход вады па выхадзе з гор 890 м3/с , ніжэй ён памяншаецца за кошт забору вады арашальнымі каналамі. Даліна густа населена. На Ч. — г. Мултан (Пакістан). 4LIHÂPA, кветкавая расліна; гл. ў арт. Платан.
310 __________ чынгісіды ЧЫ НГІСІДЫ , нашчадкі Чынгісхана, прадстаўнікі кіруючых дынастый y ma pary краін Азіі і Усх. Еўропы, засн. яго сынамі: Дхсучы, Джагатаем, Угедэем, Талуем; унукамі, y т л . Батыем (сынам Джучы). Гл. таксама Мангольскія заваяванні. ЧЫ НГІСХАн (уласнае імя Т э м у д ж ы н , Т э м у ч ы н ; каля 1155, урочышча Дэлпун-Болдан на р. Анон, Мангсшія — каля 25.8.1227), стваральнік першай агульнамангодьскай дзяржавы. У -1184— 1205 разграміў большасць інш. манг. князёў, падпарадкаваўшы сабе асн. плямёны. У 1206 на курултаі (э’ездзе) манг. знаці абвешчаны вял. ханам над усімі плямёнамі з тытулам «4.» (ад цюрк. ценгіз — акіян, мора). Выдаў збор манг. законаў (яса), якія рэгулявалі жыццё плямёнаў, стварыў цэнтралізаваную сістэму дзярж. улады, падзяліўшы плямёны на ваен.адм. адзінкі («тысячы»), кожная з якіх павінна была выстаўляць тысячу конных воінаў. Ім было створана самае масавае і баяздсшьнае па тым часе войска. У знешняй палітыцы імкнуўся да пашырэння тэр. дзяржавы. У 1207 ijanaдам на дзяржаву Сі-Ся паклаў пачатак мангольскім заваяванням y 13 ст. У 1207— 11 падпарадкаваў Усх. Туркестан, y 1211— 15 вёў вайну з чжурчжэнямі за валоданне Паўн. Кітаем, захапіў Пекін і інш. буйныя гарады. У 1219 пачаў вайну
з Харэзмшахаў дзяржавай, нанёс ёй шэраг цяжкіх паражэнняў, захапіў Сярэднюю Азію. Памёр y час паходу супраць тангуцкай дзяржавы Сі-Ся. Незадоўга да смерці падзяліў заваяваныя землі паміж сваімі нашчадкамі (гл. Чынгісіды). Літ:. К ы ч a н о в Е.Н. Жнзнь Темучжнна, думавшего покорнть мнр. М., 1973; Чннглс-хан. СПб., 1998; У о л к e р С.С. Чмнгмзхан: Пер. с англ. Ростов на/Д, 1998. В У.Адзярыха. ЧЫ Н ДУ ІН , ч ы н д в і н, рака на 3 М ’янмы, правы, самы вял. прыток р. Іравадзі. Даўж. каля 1100 км, пл. бас. каля 114 тыс. км2 (частка бас. на тэр. Індыі). Вытокі на зах. схілах гор Кумун. У верхнім і сярэднім цячэнні працякае па звілістай даліне, ніжэй — y межах шырокай міжгорнай катлавіны, дзе частка вады выкарыстоўваецца для арашэння. Рэжым мусонны з летнім разводдзем. Сярэдні расход вады бальш за 4000 м3/с . Суднаходная да вусця асн. прытока — р. Ую (бсшьш за 600 k m ) , y засушлівы сезон — на 400 км. Н а Ч. — г. Маўн’юа. Ч Ы Н 0ЎНІЦТВА, асобая прывілеяваная праслойка насельніцтва, якая знаходзіцца на цывільнай дзярж. службе і спецыялізуецца на кіраванні і справаводстве. На Беларусі тэрмін «4.» ўвайшоў y сталы ўжытак y канцы 18 ст. пасля яе ўключэння ў склад Рас. імперыі ў выніку 3 падзелаў Рэчы Паспалітай. У гэты час на Беларусі сфарміравалася дзярж. бюракратыя як асобная сац. група, арганізаваная на рацыянальных
лрынцыпах падзелу працы з адпаведнай спецыялізацыяй і вызначанай сферай паўнамоцтваў, са строгай іерархіяй службовых месцаў і пасад, з фармалізаванай сістэмай правіл, інструкцый і спец. прынцыпамі прасоўвання па службовай лесвіцы. У 1-й трэці 19 ст. большасць чыноўніцкага хорпуса на Бсларусі фарміравалася пераважна з выхадцаў з мясц. дробнай шляхты. Вышэйшыя і пайб. адказныя ласады на губернскім узроўні займалі прысланыя з рас. губерняў чыноўнікі высокага рангу або мясц. буйныя землеўладальнікі. Пасля падаўлення паўстання 1863—64 склад дзярж. апарата на Беларусі радыкальна абноўлены за кошт асоб рус. паходжання. Сярод прыбылых на Беларусь чыноўнікаў пераважалі раэначынцы. 3 разрастаннем дэярж. апарата стаў пашырацца доступ y яго выхадцам э мясц. сялянства. Пасля 1917 тэрмін «4.» страціў афід. значэнне і практычна выйшаў з ужытку. Спосабы арганізацыі рас. Ч. скапіраваны з зах.-еўрап. узораў, пераважна з прускага. У 1722 Пётр I увёў Табель аб рангах — сістэму чыноў і рангаў, паводле якой існавалі 14 класаў, што адпавядалі вызначаным штатным пасадам. Заняць пасаду ў сістэме дзярж. кіравання было немагчыма, калі кандвдат не быў чыноўнікам, г.зн. не меў хласнага чыну. С.М.Токць. Ч Ы Н Ш (польск. czynsz ад лац. census перапіс), 1) y Зах. Еўропе ў перыяд феадалізму натуральныя і грашовыя плацяжы феад.-залежнага насельнііггва (пераважна сялян) зямельнаму ўласяіку за карыстанне зямлёй на чыншавым праве. 2) Грашовая рэнта ў Беларусі і Літве ў 15 — 1-й пал. 19 ст., адна з асн. форм феад. зямельнай рэнты — аброку. Ч. узнік з развіццём таварна-грашовых адносін як асн. форма рэнты ў 16— 18 ст. пераважна на У Беларусі. Быў асн. павіннасцю чыншавых сялян, асадных, кунічных і аброчных сялян. Я к дадатковук) павіннасць Ч. плацілі і інш. феад,залежныя сяляне. У 1-й пал. 19 ст. называўся грашовым аброкам. М. Ф. Спірыдонаў. ЧЬІНШАВАЕ ПРАВА, сістэма прававых норм, якія рэіулявалі часовае або бестэрміновае землекарыстанне сялян і мяшчан (чыншавікоў) y феад. грамадстве. Паводле Ч.п. феадалы-землеўласнікі перадавалі сваю зямлю ў спадчыннае карыстанне эа вызначаную плату — чынш. Землеўласнік не меў права пазбавіць чыншавіка карыстання зямлёй, калі апошні несвоечасова плаціў чынш, аднак мог спагнаць яго ў прымусовым парадку. Феадалы часта павялічвалі чынш, самаўладна ўводзілі дадатковыя паборы і павіннасці (за карыстанне млынамі, мастамі і інш.). Ч.п. ўзнікла ў Зах. Еўропе ў" 14— 16 ст., з 15 ст. пашырана ў ВКЛ (гл. Чыншавыя сяляне, Чыншавая шляхта). У Рас. імперыі чынш (аброк) захоўваўся да сял. рэформы 1861 і адмены плацяжоў часоваабавязаных сялян y 1883. ЧЫНШ АВАЯ РЭ Ф 0Р М А , рэформа чыншавых сялян Беларусі, Літвы і Правабярэжнай Украіны, праведзеная царскім урадам паводле закона ад 9.6.1886. Чыншавыя пазямельныя адносіны ў
сельскай мясцовасці гэтых рэгіёнаў былі ліквідаваны. Чыншавікоў пераводзілі на абавязковы выкуп. Выкупныя плацяжы іх былі, як правіла, вышэйшыя за плацяжы б. панскіх сялян. Пазыка за некат. выключэннямі выдавалася ў поўным аб’ёме. Чыншавікі захоўвалі за сабой сервітутнае права (гл. Сервітуты). Для доказу права на спадчынную арэнду зямлі яны павінны былі падаць пэўныя дакументы ці паказанні сведак. Чыншавікі, якія даказалі арэндныя правы на займаемыя імі зямельныя ўчасткі, па добраахвотнай згодзе з памешчыкамі маглі на працягу 3 гадоў выкупіць іх або замянідь чыншавае трыманне простай арэндай. Чыншавікоў-мяшчан, якія перайшлі на выкуп, прыпісвалі да валасцей. Чыншавых правоў былі пазбаўлены арандатары, якія не мелі адпаведных дакументаў ці не падалі паказанняў сведак на епадчыннае карыстанне зямлёй, a таксама чыншавікі, што карысталіся ёй толькі на працягу апошніх 10 гадоў да рэформы 1886. Арандатараў, пазбаўленых гэтых правоў, памешчыкі зганялі з зямлі або замянялі чыншавае трыманне часовай арэндай. На Беларусі, y Літве і на Правабярэжнай Украіне з 58 тыс. чыншавікоў, якія атрымалі права выкупу, нават на канец 1903 больш за палову не выкарысталі яго. Да 1898 y 5 зах. губернях з 21 238 прашэнняў чыншавікоў ранейшыя правы на зямлю пав. чыншавыя камісіі прызналі тсшькі ў 3479 (16,4%) выпадках. Перавахсная большасць чыншавікоў была пазбаўлена арандаваных імі зямельных угоддзяў. Літ.: П a н ю т н ч В.П. Соцнально-экономнческое развнтпе белорусской деревнн в 1861—1900 гг. Мн., 1990. В.П.Панюціч. ЧЫНШАВАЯ ШЛЯХТА, група дробнамаянтковай шляхты Беларусі, Украіны і Літвы ў 16— 19 ст. Спадчыннай зямлі яна не меда, a арандавала за грашовы чынш y дзяржавы ці буйных землеўласнікаў (магнатаў). Звычайна заключала з уласнікам вусную дамову аб арэндзе на тэрмін ад 1 да 15 гадоў. Фармальна належала да прывілеяванага саслоўя: мела асабістую недатыкальнасць, не падлягала ваенна-дарожным павіннасцям, мела права голасу на сойміках. У 1795— 99 на ўсіх землях, далучаных да Рас. імперыі, складала 148 443 чал. мужч. полу з 218 025 чал. усёй шляхты. Для абмежавання доступу Ч.ш. ў дваранства рас. ўрад з канца 18 ст. праводзіў разбор шляхты. Значная частка Ч.ш. да 2-й пал. 19 ст. пераведзена ў саслоўі сялян і М ЯШ Чан. Я.К.Анішчанка. ЧЫ НШ АВЫ Я СЯЛЯНЕ, y перыяд феадалізму сяляне, якія карысталіся спадчыннай зямлёй часова або бестэрмінова, за што плацілі натуральныя і грашовыя плацяжы (чынш). У 15 — 1-й пал. 19 ст. Ч.с. на Беларусі, Украіне і ў Літве — феад.-залежныя сяляне, гал. формай феад. павіннасцей якіх быў чынш. Ва «•Уставе на валокі» 1557 Ч.с. наз. і асаднымі сялянамі. Ч.с. выконвалі і да-
датковыя павіннасці (дзякла, талака, згоны). 3 развіццём фальваркаў ксшькасць Ч.с. мянялася: y выпадку патрэбы феадалы пераводзілі іх y катэгорыю цяглых сялян і наадварот; павялічваліся і памеры чыншу. Найб. колькасць Ч.с. была ў 2-й пал. 17 — 1-й пал. 18 ст. У 1-й пал. 19 ст. Ч.с. наз. аброчнымі сялянамі, большасць іх пераведзена ў разрад паншчынных. Літ:. Гісторыя сялянства Беларусі: У 3 т. T. 1. Мн., 1997. М.Ф.Спірыдонаў. Ч Ы П (ад англ. chip абломак, асколак), выразаная частка (фрагмент) падложкі, y аб’ёме ці на паверхні якой сфарміраваны элементы інтэгральнай схемы, асобныя электронныя зборкі, кантакгныя пляцоўкі і інш. У якасці падложак выкарыстоўваюць паўправадніковыя і дыэлектрычныя крышталі, кераміку, сіталы і інш. матэрыялы. ЧЬІП ЕН ДЭ Й Л (Chippendale) Томас (хрышчаны 5.6.1718, Отлі, графства Моркшыр, Вялікабрытанія — пахаваны 13.11.1779), англійскі майстар мэблі.
ЧЫРВАНАЦЕЛЬЦАВЫЯ
311
селяніна Фань Чуна. Паўстанцы (сяляне, наёмныя рабочыя, рабы) y 21 разграмілі ўрадавыя войскі і пачалі наступленне на сталіцу імперыі Ч ан’ань. Адначасова на сталіцу наступалі атрады прадстаўніка дынастыі Хань Лю Сюаня, які імкнуўся захапіць уладу. У 23 атрады Лю Сюаня занялі Ч ан’ань. Ван Ман быў забіты, Лю Сюаня абвясцілі імператарам пад імем Гэншы. У 25 атрады «чырванабровых» разбілі войскі Гэншы і абвясцілі імператарам пастуха Лю Пэнцзы. У 27 паўстанцы бклі разгромлены войскамі прадстаўніка арыстакратыі Лю Сю (у 25 прыняў тытул імператара пад імем Гуан Удзі), з царавання якога пачалося праўленне новай галіны дынастыі Хань — Позняя Хань. ЧЫРВАНАБЎДСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1926— 27. Утвораны 8.12.1926 y Гомельскай акрузе. Цэнтр — г.п. Церахоўка. Падзяляўся на 18 сельсаветаў. 4.8.1927 раён скасаваны, яго тэр. ўключана ў нанава ўтвораны Церахоўскі раён. ЧЫ РВАНАЗЁМ Ы , тып глеб, які ўтвараецца пад шыракалістымі лясамі вільготных субтропікаў і часткова пад трапічнымі саваннамі ва ўмовах прамыўнога воднага рэжыму. Для іх характэрны яркая чырванаватая ці аранжавая афарбоўка, высокая наяўнасць аксідаў жалеза і алюмінію, нізкая крэменязёму і асноў, добрая гумуснасць (6—9%), але збедненасць пажыўнымі рэчывамі, кіслая ці слабакіслая рэакдыя глебавага раствору. Выкарыстоўваюцца для вырошчвання чаю, тытуню, цытрусавых культур, вінаграду. Пашыраны ў Грузіі, Італіі, Іспаніі, Азербайджане, Кітаі, Японіі, В’етнаме, ЗІІІА, Бразіліі, Аўстраліі, Афрыцы.
ТЧыпендэйл. Крэсла. 1745.
Каля 1738 пасяліўся ў Лондане. Вырабляў мэблю з чырв. дрэва. Стварыў арыгінальны «стыль Ч.», y якім аб’яднаў функцыян. мэтазгоднасць, зручнасць форм, выразнасць структуры прадмета з вытанчанасцю ліній і мудрагелістым дэкорам, спалучыў матывы кіт. мастаптва, готыкі і ракако. У 1754 выдаў альбом узораў мэблі. «ЧЫРВАНАБРОВЫХ» ПАЎСТАННЕ, адно з найб. буйных паўстанняў y Кітаі ў 17—27 н.э. Паўстанцы фарбавалі бровы ў чырвоны колер (адсюль назва). Выклікана цяжкім становішчам народа, якое пагоршылася ў час праўлення Ван Мана і голаду ў выніку паводкі. Пачалося ў прав. Шаньдун пад кіраўніцтвам
ЧЫ РВА Н А Ф Л 0Ц ЕЦ , воінскае званне радавога саставу ВМФ СССР са студз. 1918. Як персанальнае званне ўведзена паводле пастановы ЦВК i С Н К ад 22 вер. 1935. У ліст. 1940 уведзена званне старшага Ч. У ліп. 1946 гэтыя званні заменены званнямі матрос і старшы матрос. ЧЫРВАНАЦЕЛЬЦАВЫЯ КЛЯШ ЧЬІ, чырванацелкі, трамбікулід ы (Trombiculidae), сямейства трамбідыформных кляшчоў. Больш за 2 тыс. відаў. Паразіты млекакормячых жывёл, чалавека, птушак, паўзуноў і земнаводных. На Беларусі 4 віды Ч.к.: гірсутыела Захваткіна (Hirsutiella zachvatkini), аскашэнгастыя Латышава (Ascoschoengastia latyshevi), неатрамбікулы асенняя (Neotrombicyla autumnalis) і Дубініна (N. dubinini). Даўж. да 3 мм. Цела ярка-чырв., аранжавас або жоўтае, густа ўхрытае шчацінкамі. Ногі 7-членікавыя з 2 кіпцюркамі. Яйцакладныя У развіцці праходзяць стадыі яйца, лічынкі і німфы. Цела лічынак чырв., авалыіае, песегментаванае. Кормяцца насякомымі і іх яйца-
312____
ЧЫРВОНААРМЕЕЦ
мі, лічынкі — паразіты. Іл. гл. да арт. Кляшчы С.Л.Максімава. ЧЫРВОНААРМ ЁЕЦ, воінскае званне радавога саставу ў сухап. войсках і ВПС РСЧА са студз. 1918. Я к персанальнае званне ўведзена паводле пастановы ЦВК i С Н К ад 22 вер. 1935. У ліп. 1946 заменена званнем радавы. ЧЫРВОНАБЯРЙЖСКАЯ СЯДЗША, помнік сядзібна-паркавай архітэктуры канца 19 ст. ў в. Чырвоны Бераг Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. Размешчаны на беразе р. Дабасна. Належала ген,лейтэнанту М.С.Гатоўскаму, з 1891 — ВА.Козел-Паклеўскаму. Уключае сядзібны дом, флігель, уязную браму, гасп. пабудовы, парк. Тэр. сядзібы (11 га) абнесена высокай цаглянай агароджай. Цэнтр кампазідыі — мураваны Г-падобны ў плане 2-павярховы с я д з і б н ы д о м у стылі мадэрн з мансардавым і 2-схільным дахамі. Пабудаваны ў 1890— 93 паводле праекта арх. К.Шрэтэра. Mae асім. шматпланавую кампазіцыю, засн. на спалучэнні асн. прамавугольнага ў плане аб’ёму і папярочнага корпуса, які выступае на гал. фасадзе рызалітам. На фасадах вылучаюцца 2— 5-гранньія руставаныя эркеры з контрфорсамі і шатровымі гранёнымі завяршэннямі. Гал. ўваход вырашаны манум. тэрасай на масіўных пілонах са стральчатымі арачнымі праёмамі паміж імі. Вадазлівы аформлены ў выглядзе хімер (чыгуннае ліццё). Гарыз. падзел будынка на 2 ярусы выразна падкрэслены арнаментамі і дэкорам міжпаверхавага пояса і карніза. Каларыстычнае вырашэнне засн. на кантрасце пабеленых дэкар. элементаў і чырв. цаглянай муроўкі. Падобнае арх. вырашэнне мае 1-павярховы мураваны ф л і г е л ь з асім. аб’ёмна-прасторавай кампазіцыяй. Гал. ўезд y сядзібу вылучаны б р a м a й y стылі неаготыкі ў выглядзе стральчатай аркі, дэкары раванай аркатурай, 8-граннымі бакавымі вежамі. У будынках
Ч.с. размешчаны Чырвонабярэжскі аграрны каледж. П a р к (пл. 10 га) пейзажнага тыпу (з садам) закладзены ў канцы 19 ст. на месцы б. рэгулярнага парку (захаваўся баскет, перароблсны ў ландшафтную паляну). У зах. ч. — пладовы сад, y паўд. і ўсх. — замкнёны паркавы ландшафт з сядзібным домам y цэнтры, які павернуты гал. фасадам да ракі, курдінамі вакол дома і на беразе ракі. Каля парку размяшчаюцца свіран і стайня. 1л. гл. таксама да арт. Жыляё. ЧЫ РВО НА БЯРЭЖ СКІ А ІРАРН Ы КАЛЕДЖ. Засн. ў 1921 y пас. Чырвоны Бераг Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. як с.-г. тэхнікум. 3 2002 сучасная назва. Спецыяльнасці (2002/03 навуч. г.): землеўларадкаванне; аграномія; аграхімія, насенняводства і ахова раслін; рамонтнаабслуговая вытв-сць y сельскай гаспадарцы (спецыялізацыя — тэхн. эксшіуатацыя трактароў, аўтамабіляў і самаходных с.-г. машын); кіраванне ў АПК. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. ЧЫ РВО НА БЯРЭЖ СКІ КРУХМАЛАІіАТАЧНЫ ЗАВ0Д. Створаны ў в. Чырвоны Бераг Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. ў 1931. Меў цэхі цёрачны і патачны. У Вял. Айч. вайну абсталяванне вьівезена ў Германію, a цэхі пераабсталяваны пад перапрацоўку коксагазу на каўчук (1941— 44). У 1948 адноўлены крухмальны, y 1951 — патачны цэхі. 3 1994 адкрыгае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (2002) — патака крухмальная карамельная. ЧЫРВОНАВАЛЛЁВІК (Calidris testacea, або С. ferruginea), птушка сям. бакасавых атр. сеўц ападобн ы х. П аш ы ран ы ў ГІаўн. Азіі. На Беларусі рэдкі пралётны від. Даўж. да 23 см, маса да 91 г. Знешне падобны на чорнаваллёвіка. Апярэнне сніны цёмна-бурае з рыжымі плямкамі. ІІІчокі, шыя і брушка каштанава-рыжыя, падхвосце белае. Дзюба амаль чорная, доўгая, крыху загнутая ўніз. Нясе 4 яйцы. Корміцца жукамі,
парку.
ЧЫ РВОНАГАЛ0ВІК, тое, ш го падасінавік.
шапкавы
ірыб;
ЧЫРВОНАГАЛОВЫ Н Ы РЙ Ц, ітгушка сям. качыных; гл. ў арт. Нырцы. Ч Ы Р В О Н А Г В А Р Д ЗЕ Й С К А Е ВАДАСХ0ВІШ ЧА, М і х а й л а в а . У Пухавідкім р-не Мінскай вобл., каля в. Міхайлава. Створана ў 1988. Пл. 0,8 км2, даўж. 1,7 км, дайб. шыр. 800 м, найб. глыб. 8 м, аб’ём вады 3,4 млд. м3. Наліўное. Напаўняецца вадой з р. Цітаўка пры дапамозе помлавай станцыі. Ваганні ўзроўню вады на драцягу года да 4,4 м. Выкарыстоўваецца для араш эння с.-г. угоддзяў, рыбагадоўлі, воднага добраўпарадкавання дрылеглых вёсак.
насякомымі і іх лічынкамі, чарвямі, малюскамі, радзей — насеннем. Э.Р. Самусенка.
Ч Ы РВ 0Н А Е, вёска ў Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 20 км на П л ад горада і чыг. ст. Жыткавічы, 240 км ад Гомеля. 1513 ж., 30 адна- і 27 шматпавярховых будынкаў (2003). Філіял буд.-мантаждага ўпраўлення № 8 трэста «Белпалівабуд», горфапрадпрыемства «Жыткавіцкае», праддрыемства «Рытмбудсервіс», акц. т-ва «Нафтасорб». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
«ЧЫ РВ0НАГА КРЫЖА» Б е л а р у с к а е т а в а р ы с т в а , нацыянальнае.
Ч Ы РВ0Н А Е BÔ3EPA, К н я з ь - в о зера, Ч ы р в о н а е Палессе. У
Чырвонаваллёвік
Чырвонабярэжская сядзіба. Схема планіроўкі
недзярж. добраахвотнае ірамадскае т-ва, якое аказвае дапамогу ахвярам узбр. канфліктаў і катастроф, адзінокім, інвалідам і састарэлым, удзельнічае ў арганізацыі дапамогі насельніцтву ў экстрэмальных сітуацыях, y т л . ліквідацыі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Першае на Беларусі т-ва апекі параненых і хворых y ваен. час існавала ў 1866— 87. Я к т-ва «Ч.К.» існуе на Беларусі з 1921. У 2-й пал. 1940-х г. яго санігарна-эпідэміял. атрады ўдзельнічалі ў абеззаражванні тэр., ліквідацыі і прафілактыцы брушнога тыфу. Пад апекай т-ва энаходзіліся ўсе дзіцячыя дамы, арганізоўваліся лагеры для дзяцей-сірот. 3 1960-х г. патранажныя сёстры т-ва «Ч.К.» даглядалі інвалідаў Вял. Айч. вайны, y 1960— 80 сан. інспектары і сан. дружынніцы эначна павысілі сан. культуру, прафілактыку захворванняў і добраўпарадкаванне населеных месц. У 1991 Бел. т-ва «Ч.К.» (назва з 1994) стала недзярж. арг-цыяй. Яго вышэйшы орган—з ’езд (1 раз y 5 гадоў), паміж з ’ездамі кіруе Рэсп. к-т Бел. «Ч.к.», які ў пач. 2000-х г. меў y падпарадкаванні 6 абл., 179 гар. і раённых арг-цый, Дарожжы к-т «Ч .-к» У 1995 т-ва Беларусі прызнана 168-м членам Міжнар. руху «Ч.К.» і «Чырвонага Паўмесяца». Працуе па нраірамах: «Служба міласэрнасці». «Чарнобыль», «Служба катастроф», «Донарства», «Бежапцы» і інш. Гл. таксама арт. «Чырвоны Крыж>. Э.А.Вальчук.
Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл., y бас. р. Прыпяць, за 19 км на ПнУ ад г. Жыткавічы, каля в. Ляхавічы. Пры ўзроўні 136,4 м пл. люстра 43,79 км2 (3-е па шіошчы возера на Беларусі), даўж. 12,1 км, найб. шыр. 5,2 км, найб. глыб. 4 м, даўж. берагавой лініі 30,8 км. Пл. вадазбору 280 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу, авальная, злёгку выцягнута з ПнЗ на ПдУ. Зах. схілы катлавіны спадзістыя, зліваюцца з прылеглымі асушанымі балотамі, паўд. — асобныя пясчаныя ўзгоркі, паўн. і ўсх. павышаюцца да 20— 25 м. Берагі нізкія, тарфяністыя. Дно сподкападобнай формы, сапрапелістае (сапрапель здабываюць на ўгнаенне), уздоўж паўн.-ўсх. і паўд.-зах. берагоў пясчанае і пясчана-ілістае. 5 астравоў агульнай пл. 0,06 км2. Ледастаў з канца ліст. да канца сак. — пач. красавіка. Адзначаецца пастаянны дэфіцыт кіслароду, высокая ксшернасць вады, зімой здараюцца заморы рыбы. Зарастае вельмі слаба. Упадаюць некалькі каналаў, y т.л. Восаўскі, Дубрава і Чырвонаазёрскі, р. Дземенка; выцякаюць каналы Азёрны, Жыткавіцкі і Марохараўскі. Выкарыстоўваецца ў рыбагаспадарчых і рэкрэацыйных мэтах, як крыніда вады на арашэнне.
ЧЫ РВ0НАЕ BÔ3EPA. У П олацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача, за 24 км на ПдЗ ад Полацка, за 2 км на ПдЗ ад в. Блізніца. Пл. 0,2 км2, даўж. 780 м, найб. шыр. 350 м, даўж. берагавой лініі 2 км. Пл. вадазбору 2,75 км2. Катлавіна выцягнутая з ПдЗ на ПнУ, складаецца з 2 плёсаў. Схілы катлавіны выш. да 5 м, пад лесам. Бяссцёкавае.
ЧЫРВОНАЕ ЗРУШЭННЕ, павелічэнне рэгіструемых назіральнікам даўжынь хваль X н эл.-магн. выпрамянення ў параўнанні з іх значэннямі X к ва ўласнай сістэме адліку крыніцы выпрамянення; зрушэнне ліній y бок чырвонай часткі спектра. Узнікае ў выніку Доплера эфекту ці граві-
тацыйнага зрушэння. Характарызуецца велічынёй z - (X н - Я. к)/ X к. Абумоўленае эфектам Доплера Ч.з. ўзнікае пры аддаленні крыніцы выпрамянення ад назіральніка (прыёмніха). У прыватнасці, з-за расшырэння Сусвету ў спектрах галактык і квазараў назіраецца касмалагічнае Ч.з. Рэкорднае (2002) вымеранае значэнне z для квазараў складае 6,28, для галактык — 6,56. Найбольшае касмалагічнае Ч.з. мае рэліктавае выпрамяненне. Гравітацыйнае Ч.з. ўзнікае, калі прыёмнік знаходзіцца ў вобласці з меншым гравітацыйным патэнцыялам, чым крыніца выпрамянення. Яно назіраецца ў спектрах Сонца і інш. зорак. У 1959 упершыню было вымерана Ч.з., выкліканае гравітацыйным полем Зямлі. М. М. Касцюковіч.
ЧЫРВ0НАЕ MÔPA, міжкантынентальнае мора Індыйскага ак., паміж Афрыкай і Аравійскім п-вам (Паўд.-Зах. Азія). Абмывае берагі Егіпта, Судана, Эфіопіі, Ізраіля, Іарданіі, Саудаўскай Аравіі і Йемена. Злучана з Індыйскім ак. Баб-эль-М андэбскім пралівам, з Міжземным м. — Суэцкім каналам. Даўж. 1932 км, шыр. да 305 км. Пл. каля 460 тыс. км . Найб. глыб. 3039 м. Берагі парэзаны слаба. Залівы Суэцкі і Акаба (на П н) раздзелены Сінайскім п-вам. Найб. в-аў — Дахлак. Прылівы паўсутачныя (да 0,6 м). Ч.м. — адно з самых цёплых (да 32 °С) і салёных (38— 42%о) мораў. Праз Ч.м. самы кароткі марскі шлях з Еўропы ў Азію і Аўстралію. Рыбалоўства, здабыча каралаў, жэмчугу. Гал. парты: Суэц (Егіпет), Порт-Судан (Судан), Масаўа (Эфіопія), Джыда (Саудаўская Аравія), Хадэйда (Немен). Мяркуецца, што Ч.м. атрымала сваю назву ад прысутнасці ў ім вял. колькасці водарасцей (Frishodesmium erylhraeum), скопішчы якіх надаюць вадзе чырванаваты колер.
ЧЫРВОНАЙ ÀPMII ПАХ0Д У ЗАХ0ДНЮЮ БЕЛАРЎСЬ I ЗАХ0ДНЮЮ УКРАІНУ 1939, увод сав. войск на тэр. Заходняй Беларусі і Зах. Украіны, які пачаўся 17.9.1939 і паклаў пачатак іх
ЧЫРВОНАЙ
313
уз’яднанню з СССР. Паводле ўмоў Рыжскага мірнага дагавора 1921 зах.-бел. і зах.-ўкр. землі знаходзіліся ў складзе Польшчы. У ходзе польскаіі кампаніі 1939 герм. войскі акупіравалі болыную частку тэр. Полыпчы (да 16 вер. акружылі Варшаву). У гэтых умовах сав. ўрад прыняў рашэнне «ўзяць пад сваю абарону жыццё і маёмасць насельніцтва Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі», як было сказана ў ноце польскаму паслу ў Маскве 17.9.1939. Для гэтага на базе Бел. і Кіеўскай ваен. акруг былі створаны франты: Бел. (4 арміі, коннамеханізаваная група і асобны стралк. корпус; камандуючы камандарм 2-га рангу М.П.Кавалёў) і Укр. (3 арміі; каманд. камандарм 1-га рангу С .К .Цімашэнка). На Палессі па Прыпяці на 3 рухалася Дняпроўская ваенная флатылія (перасекла граніцу 18 вер.). Ім процістаялі нязначныя польскія сілы (найб. баяздольнай была аператыўная група «Палессе» пад камандаваннем ген. Ф.Клеберга з 17 тыс. чал., з іх толькі палавіна ўзброена). Часцям Чырв. Арміі загадвалася быць лаяльнымі да польскіх ваеннаслужачых, калі яны не будуць аказваць супраціўлення. СССР не абвяшчаў вайну Польшчы, урад Польшчы таксама прызнаў, што стану вайны з СССР не існуе. Вярх. галоўнакамандуючы ўзбр. сіл Польшчы маршал Э Рыдз-Сміглы 17 вер. загадаў польскім войскам: «з Саветамі не ваяваць, y бой не ўступаць, за выключэннем, калі яны будуць атакаваць ці спрабаваць раззброіць нашы часці...» Таму маштабных баявых дзеянняў паміж польскімі і сав. войскамі фактычна не было. Паводле польскіх крынід, адбылося каля 40 выпадкаў сулраціўлення пагран. патрулёў, a таксама баявыя сугычкі пад Кобрынам, Гроднам, Вільняй, Сапоцкінам і інш. Найб. упартыя баі разгарнуліся 20— 21 вер. ў Гродне, дзе 15-ы танк. корпус толькі 20 вер. страціў 16 танкаў, 3 бронемашыны, 47 чал. было забіта і 156 паранена. У выніку паходу сав. войскі занялі тэр. Зах. Беларусі і Зах. Украіны да абумоўленай з ням. кіраўніцтвам мяжы (паводле сав.-герм. камюніке ад 22 вер. дэмаркацыйная лінія паміж сав. і герм. войскамі праходзіла па рэках Піса, Нараў, Буг, Вісла і Сан, г.зн. на 3 ад «Керзана лініі», што было агаворана ў сакрэтным пратаколе ад 23.8.1939 да Пакта Рыбентропа— Молатава 1939). Аднак гэта мяжа праіснавала толькі тыдзень. Паводле сакрэтнага дадатковага пратакола да дагавора аб дружбе і граніцы паміж СССР і Германіяй ад 28.9.1939 (гл. Савецка-германскія пагадненні), усх. частка Варшаўскага і Дюблінскае ваяводства адыходзілі да Германіі ў абмен на Літву, якая з гэтага часу стала сферай уплыву СССР. Беззваротныя страты Бел. і Укр. франтоў склалі 1475 чал. 3 17 па 30 вер. войскі Бел. фронту інтэрніравалі і раззброілі 60 202 польскіх вайскоўцаў, сярод якіх 2066
314
ч ы р в о н а п у з ы р н ік
афідэраў. У выніку паходу аах. граніца СССР была адсунута на 3 на 400 км. Гл. таксама У з’яднанне Заходняй Беларусі з БССР, Віленскі край, Украіна.
Літ:. А н т о с я к А В . О свобож денне Западной У кр аяны н Западной Б елорусснн / / Воен.-нст. журн. 1989. № 9; М a р к о в А.Д. В оен н о-полятаческм е асп екгы н р асо ед н н ен ня к С С С Р Западной У кранн ы н Западной Белоруссмм / / В елнкая О гечественн ая вой н а в оц ен ке молодых. М ., 1997; Третьяк С. Воссоеднненме Белорусснн / / Арммя. 1999. № 5; Н азаўсёды разам: Д а 60-годцзя ўз’ядн ан ня Заходняй Беларусі з Б С С Р. М н., 1999; Л a д ы с е ў У.Ф. П адзеі вер асн я— к астры чніка 1939 г. ў лёсе беларускага народа / / П раблем ы ў з'яд н ан н я Заходняй Беларусі з Б С С Р Гісторыя і сучаснасць. М н ., 2000. Мельтюхов М .Й . С о ветско-польскн е войны: В оен.-полнт. п р о таво сто ян н е, 1918— 1939 i t . М ., 2001. У.Ф.Ладысеў. ЧЫ РВОНАПУЗЬІРНІК, род кветкавых раслін; тое, што дрэвагубца. ЧЫРВОНАСЛАБ0ДСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. Размешчана ў Клецкім, Капыльскім р-нах і на мяжы з Салігорскім р-нам Мінскай вобл., каля г.п. Чырвоная Слабада, за 34 км на 3 ад г. Салігорск. Пл. 23,6 км2, даўж. 6,6 км, найб. шыр. 5,8 км, найб. глыб. 5,5 м. Аб’ём вады 69,5 млн. м3. Катлавіна — забалочаная пойма р. Морач. 77% даўж. берагавой лініі штучныя агараджальныя дамбы; на астатнім працягу берагі нізкія. Дно выслана торфам, пяском. Сярэдні шматгадовы сцёк 78,7 млн. м3. Рэгуляванне сцёку сезоннае, шматгадовае. Ч.в. слабапраточнаё, сярэднегадавая амгшітуда вагання ўзроўню вады 1 м. Замярзае ў пач. снеж., лёд (таўшчыня да 70 см) трымаецца да пач. красавіка. Слаба зарастае (маннік вадзяны, pa ras шыракалісты, рдзесты). Колер вады чырвона-буры ў выніку пашырэння тарфянікаў на вадазборы і ў донных грунтах. Водзяцца шчутіак, акунь, плотка, сом, уюн, краснапёрка, карась. Вы-
карыстоўваецца для рэгулявання сцёку ракі і воднага рэжыму прылеглых зямель, водазабеспячэння сажалак рэсп. вытв.-гандл. унігарнага прадпрыемства «Рыбгас «Чырвоная Слабада».
А.А.Макарэвіч.
ЧЫ РВОНАСЛАБ0ДСКІ БОЙ 1942, бой партызанскага атрада В.А.Васільева па разгроме ням.-фаш. гарнізона ў г.п. Чырвоная Слабада 31 кастрычніка ў Вял. Айч. вайну. Гарнізон (больш за 130 чал.) быў добра ўзброены. 30 кастр. атрад выйшаў з Арлікоўскага лесу і ноччу заняў зыходныя пазіцыі. 3 узводы партызан перакрылі дарогі на г.п. Старобін, г. Слуцк і в. Семежава, перарэзалі тэлеф. сувязь. У 4 гадз раніцы штурмавыя групы партызан атакавалі будынкі з асн. сілам і праціўніка і пасля амаль 5-гадзіннага бою вызвалілі з турмы зняволеных, спалілі будынкі жандармерыі, паліцэйскай аховы, раённай управы і інш. дамы фаш. адміністрацыі, склады з правіянтам, млын, лесапільню, электрастанцыю; захапілі шмат боепрыпасаў, ірузавую машыну, матацыкл, 4 радыёпрыёмнікі, 2 пішучыя машынкі, вял. колькасць прадуктаў і дакументаў. У выніку акупацыйныя службы пакінулі Чырвоную Слабаду і не аднавілі ў ёй гарнізон. М.Ф.Шумейка. ЧЫ РВОНАСЛАБ0ДСКІ РАЁН, адм,тэр. адзінкй ў БССР y 1924— 59. Утвораны 17.7.1924 y Слуцкай акрузе. Цэнтр — г.п. Чырвоная Слабада. 20.8.1924 падзелены на 12 сельсаветаў. 3 9.6.1927 y Бабруйскай, з 21.6.1935 y Слуцкай акр., з 20.2.1938 y Мінскай, з 20.9.1944 y Бабруйскай, з 8.1.1954 y М інскай абл. 8.8.1959 раён скасаваны, яго тэр. перададзена ў Старобінскі, Капыльскі і Слуцкі р-ны. Ч Ы РВ 0Н А Я АРМІЯ, Р а б о ч а - С я лянская Чырвоная Армія (РСЧА), афіцыйная назва Савецкай Арміі ў 1918— 46. З’яўлялася асн. часткай узбр. сіл сав. дзяржавы, y склад якіх так-
сама ўваходзілі ВМФ, пагран. і ўнутр. войскі (ш. Узброеныя Сілы СССР). ЧЫРВОНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ІІАРОДНАЯ ІРЎ ІІА б у й н о й р а г а т а й ж ы в ё л ы, пародная група малочнага кірунку. Паходзіць ад стараж. чырв. усходнеслав. жывёлы. На Беларусі гадуюць на ўласных падвор’ях.
Чы рвоная беларуская пародная грула буйной рагатай ж ывёлы.
Ж ы вёлы м оцнай канстьггуцыі. М асць ад светла-ры ж ай да цём на-чы рвон ай . М аса быхоў 750— 900, кароў 400— 500 хг. Забойны выхад больш за 50%. С ярэдні надой м алака 3500— 4500 кг, тлустасць 4%. Н епатрабавальн ы я да ўмоў утры м ан ня, устойлівы я да хвароб.
Ч Ы РВ 0Н А Я БЎДА, вёска ў Крыч?ўскім р-не Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Крычаў— Рослаўль (Расія). Цэнтр сельсавета. За 10 км на У ад г. Крычаў, 110 км ад Магілёва, 3 км ад чыг. ст. Крычаў-2. 797 ж., 325 двароў. Спіртзавод. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў. Помнікі падпсшьшчыкам і землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ЧЫРВОНАЯ ГВАРДЫЯ, y Pacü 1917— 18 узбр. фарміраванні рабочых, якія разам з часцямі арміі і флоту былі гал. ударнай сілай балыйавікоў y Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917. Узніклі пад рознымі назвамі (нар. дружыны, вольныя атрады, нар. апалчэнне і інш.) y першыя дні Лют. рэвалюцыі 1917 па ініцыятыве балыыавікоў Петраграда, Масквы, Адэсы, Харкава і інш. гарадоў. Назва «Ч.г.* пашырылася з крас. 1917. Першаснай арганізац. адзінкай Ч.г. быў дзесятак (13— 15 чал.), 4 дзесяткі складалі ўзвод, 4 узводы — дружыну, 3 дружыны — батальён (каля 600 чал.), некалькі батальёнаў — полк. Складалася з добраахвотнікаў (членаў сацыяліст. партый і прафсаюзаў або рэкамендаваных імі), фарміравалася паводле тэр,вьггв. прынцыпу; камандзіры выбіраліся на сходах чырвонагвардзейцаў. Узбраенне было разнастайным: ад самарўбных пік і паляўнічых стрэльбаў да кулямётаў, гармат і бронемашын. Ч.г. падпарадкоўвалася мясц. Саветам. Яе агульны колькасны склад y кастр.— ліст. 1917 дасягаў 200 тыс. чал., пасля
Кастр. рэвалюцыі — 253 тыс. У губернях і гарадах выдаваліся ўласныя статуты Ч.г., паводле якіх яна стваралася ў мэтах абароны заваёў рэвалюцыі, барацьбы з контррэвалюцыяй, аховы грамадскага парадку, умацавання сав. улады. У канцы 1917 — пач. 1918 атрады Ч.г. падаўлялі антысав. выступленні на
тыкулаў прысвяціла антыфаш. і антываен. руху ў Зах. Беларусі. Т.А.Лугачова.
ЧЫРВОНАЯ_____________ 315
ЧЫРВбНАЯ ДАПАМбГА ЗАХбДНЯЙ
Доне, Паўд. Урале, Украіне, Сібіры і на Д. Усходзе, з лют. 1918 удзельнічалі ў баях з наступаючымі герм. войскамі. 3 утварэннем Чырв. Арміі, якая спачатку фарміравалася найперш за кошт уступл е н н я ў яе чы рв он агвард зей ц аў (п аасобку і цэлымі падраздзяленнямі). Ч.г. (36 000 чал. на 20.5.1918) паступова расфарміравана да восені 1918, але яе асобныя атрады, пераважна з міліцэйскімі функцыямі, дзейнічалі і пазней. Першымі фарміраваннямі, створанымі ў сак. 1917 на Беларусі на ўзор Ч.г., былі баявая дружына рабочых Оршы і рабочая міліцыя Мінска (нач. М.В .Фрунзе). Бел. атрады Ч.г. колькасна выраслі і ўмадаваліся ў час барацьбы з Карнілава мяцяжом 1917, калі яны затрымлівалі і раззбройвалі эшалоны карнілаўцаў, што і і ш і і на Маскву і Петраград. Да кастр. 1917 y 44 нас. пунктах Беларусі налічвалася больш за 16 тыс. чырвонагвардзейцаў. Яны актыўна ўдзельнічалі ў Кастр. рэвалюцыі, y т.л. дружына пад камандаваннем П.Ф.Голуба — ва ўзбр. паўстанні ў Петраградзе. Мінскія зводныя рэв. атрады разам са зводным атрадам з Петраграда і Ч.г. Віцебска, Гомеля, Оршы, Полацка і інш. ліквідавалі супраціўленне Стаўкі вярхоўнага галоўнакамандуючага ў Магілёве. У пач. 1918 Ч.г. на Беларусі налічвала больш за 20 тыс. чал. Яе атрады ў лют. 1918 змагаліся з Дсўбар-Мусніцкага мяцяжом 1918, y лют.— сак. вялі баі супраць наступаючых герм. войск каля Мінска, Калінкавіч, Жлобіна, Рэчыцы, Оршы, Гомеля, Добруша. Пазней яны былі перафарміраваны ў часці Чырв. Арміі, якія дзейнічалі на Зах. фронце. Літ.\ 80 лет Вооруженным снлам Республ.чкн Беларусь / / Армня. 1998. Ns 1. М.Г.Нікіцін.
«ЧЫРВбНАЯ 3MÈHA», маладзёжная газета, орган Бел. рэсп. саюза моладзі. Выдаецца з 21.4.1921 y Мінску на бел. мове, да 6.4.2002 выходзіла 4— 5 разоў на тыдзень, з 23.4.2002 выходзідь як дадатак да газеты «Звязда» раз y тыдзень. У 1921—24 і 1925 (па № 18 (166)) выдавалася на рус. мове пад назвай «Красная смена», y 1925—26 на бел. і рус. мовах. У Вял. Айч. вайну з 1943 да ліп. 1944 выходзіла як орган ЦК і Мінскага падп. абкома ЛКСМБ. Асвятляе пьгганні дзярж. маладзёжнай палітыкі. Публікуе аналіт. матэрыялы па праблемах адукацыі, маралі і права, экалогіі, гісторыі Беларусі, рэпартажы пра найб. значныя падзеі і дасягненні моладзі ў культ. і спарт. жыцці краіны, інтэрв’ю з дзярж. і культ. дзеячамі. Асн. тэматычныя рубрыкі і раздзелы: «Новыя павевы», «Соцыум», «Прафесіяналы», «Свая справа», «Студгарадок», «Пакаленне NEXT» і інш. Пры газеце працавала літ. аб’яднанне «Крыніцы» (да 2002), y 2001 створаны Клуб юнага журналіста. Т.УЛюковіч.
ванні, таму кожная краіна, на тэр. якой трапляецца такі від, нясе маральную адказнасць за яго захаванне. У многіх краінах прыняты нарматыўныя акты па ахове асобных відаў, выдаюцца афіц. спісы ахоўных відаў, зборнікі хароткай навук. дакументацыі пра іх умоўна наз. нац. Ч.к. (Аўстралія, ЗША, Швецыя, Японія, Расія, Беларусь; гл. Чырвоная кніга Беларусі), Чырвонымі спісамі (Германія), спісамі рэдкіх і знікаючых раслін (ЗША, Аўстралія, Калумбія, Мексіка).
«ЧЫРВбНАЯ ДАПАМбГА» («Czerwoпа Рошос»), нелегальная газета, орган Ц К Міжнароднай арганізацыі дапамогі рэвалюцыянерам Заходняй Беларусі (М О П Р), выданне Ц К КПЗБ. Выходзіла ў 1925— 37 y Вільні на бел. і польскай мовах. Друкавала раш энні цэнтр. органаў М ОПРа і матэрыялы пра дзейнасць яго мясц. арг-цый. Пісала пра барацьбу працоўных за свае правы і свабоды, пра факты тэрору польскіх улад y адносінах да зах.-бел. насельнідтва і цяжкі стан зняволеных y турмах Псшьшчы, пра змаганне паліт. вязняў супраць увядзення новага турэмнага статута, пра выступленні працоўных y падтрымку зняволеных рэвалюцыянераў. Выступала ў абарону Бел. сял.-работнідкай грамады, пасольскага клуба «Змаганне». Паведамляла пра становішча працоўных y інш. краінах, y т л . пра Лейпцыгскі працэс 1933. Ш эраг ар-
БЕЛАРУСІ, гл. Міжнародная арганізацыя дапамогі рэвалюцыянерам Заходняй Беларусі.
ЧЫРВбНАЯ ЗбРКА, вёска ў Клецкім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і племзавода. За 7 км на ПдУ ад горада і 9 км ад чыг. ст. Клецк, 134 км ад Мінска. 619 ж., 268 двароў (2003). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — сядзіба (2-я пал. 18 ст.). «ЧЫРВбНАЯ КАПбЛА», нелегальная антыфаш. сетка ў Германіі і шэрагу акупіраваных ёю зах.-еўрап. краін y гады 2-й сусв. вайны, якая ўключала рэзідэнтуры НКУС СССР, Разведкіраўніцтва Чырв. Арміі і ням. падпальныя групы (у т л . Шульцэ-Бойзеня — Харнака арганізацыю). Назву «Ч.к.» ёй дало гестапа (на яго жаргоне радыст — «піяніст», a некалькі іх — «капэла»), якое разіраміла яе ў канцы 1941— 1943. Літ.: П е і ц е р с к н й В.Л. «Красная капелла*: Сов. разведка протнв абвера н гестапо. М., 2000. ЧЫ РВбНАЯ КНІГА, назва спісаў рэдкіх і знікаючых відаў раслін і жывёл. Змяшчае карсггкія дакумент. звесткі пра біял. іх асаблівасці, пашырэнне, прычыны скарачэння колькасці, меры аховы і інш. Збор звестак пра рэдкія і знікаючыя віды пачаты ў 1949 Міжнародным саюзам аховы прыроды і прыродных рэсурсаў, y 1966 выдадзены тамы «Чырвонай кнігі фаісгаў» («Red Data Book»), колькасць відаў y якой штогод мяняецца. Для дыферэнцыраванага падыходу ў планаванні ахоўных мерапрыемстваў распрацавана спец. шкала, паводле якой усе віды падзяляюць на 5 катэгорый y залежнасці ад стану папуляцыі. Занясенне ў Міжнар. Ч.к. пэўнага віду азначае сусв. лрызнанне неабходнасці паўсядзённага клопату аб яго заха-
ЧЫРВ0НАЯ КНІГА БЕЛАРЎСІ, афіцыйны дакумент, які змяшчае сістэматызаваныя звесткі пра пэўныя віды жывёл і раслін на тэр. Беларусі, што з ’яўляюцца рэдкімі або знаходзяцца пад пагрозай знікнення. Засн. ў 1979. Выдае кнігу М ін-ва прыродных рэсурс§ў і аховы навакольнага асяроддзя. У псршае выданне (1981) было ўключана 80 відаў ахоўных жывёл і 85 — ахоўных раслін. У 2- е выданне (1993) уключаны 182 віды жывёл, y т л . млекакормячых 14 відаў, птушак 75, паўзуноў 2, земнаводных 1, рыб 5, насякомых 79, ракападобных 5, двухстворкавых малюскаў 1 від; раслін 180, грыбоў 17, лішайнікаў 17 відаў. Для кожнага віду прыведзены бел., рус. і лац. назвы, статус аховы, пашырэнне, месцы пражывання (росту), колькасць (трапляльнасць) y прыродзе, звесткі пра размнажэнне і феналогію, прычыны змены ксшькасці, магчымасць развядзення (вырошчвання) y няволі (у культуры), прынятыя і неабходныя меры аховы, крыніцы інфармацыі. Рыхтуецца 3- е выданне Ч.К.Б. ў 2 тамах, y якое плануецца ўключыць каля 330 відаў раслін і 200 — жывёл. Літ.: Чырвоная кніга Рэспублікі Беларусь. 2 выд. Мн., 1993. ЧЫРВбНАЯ ЛІНІЯ ў г о р а д а б у д а ў н і ц т в е , умоўная мяжа, якая аддзяляе магістралі, вуліцы, праезды і плошчы ад тэрыторый, прызначаных пад забудову. Будуюць як па Ч л ., так і 3 водступам ад яе. Забяспечвае горадабудаўнічую дысцыпліну пры буд-ве і рэканструкцыі гарадоў. ЧЫРВОНАЯ МВДНАЯ РУДА, другая назва мінералу ісупрыт. ЧЫРВ0НАЯ ПЯЧ0РА, буйная сістэма карставых вапняковых пячор y Горным Крыме (Украіна). Размешчана на зах. схіле Даўгарукаўскага масіву Гал. грады Крымскіх гор, за 23 км на ПдУ ад г. Сімферопаль. Агульная даўж. 13,1 км. Mae 6 паверхаў: y ніжнім — падземная р. Чырвонапячорная (адзін з вытокаў р. Салгір) і ўтвораныя ёю праточныя азёры. Шматлікія рознакаляровыя нацечна-кропельныя вапняковыя ўтварэнні. ЧЫРВбНАЯ РАКА, адна з назваў р. Хангха ў Кітаі і В’етнаме. ЧЫРВбНАЯ РУСЬ, гістарычная назва Галіцыі ў некат. пісьмовых крыніцах
316
ЧЫРВОНАЯ
(пераважна зах. паходжання) 16— 19 ст. Упершыню тэрмін «4 P.» ужыў італьян. картограф 15 ст. Фра Маўра для абазначэння зямель y бас. р. Дон. Аднак паступова гэты тэрмііі замацаваўся ў гіст. і геагр. л-ры для абазначэння тэр. б. Галіцкага княства (паводле адм. падзелу 15— 18 ст. Рускае і Белзскае ваяводствы Польскага каралеўства). Назва не была пашыранай, ужывалася толькі ў л-ры. Ч Ы РВ0Н А Я Р&ЧКА, другая назва р. Цна ў Лагойскім, Барысаўскім і Смалявіцкім р-нах Мінскай вобл. Ч Ы РВ 0Н А Я СЛАБАДА, К р а с н а я С л a б a д а, гарадскі пасёлак y Салігорскім р-не Мінскай вобл., на р. Вызенка; аўтадарогамі злучаны з Лунінцом, Слуцкам, Салігорскам. За 30 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Салігорск, 163 км ад Мінска. 4985 ж. (2002). Прадпрыемствы харч., дрэваапр., лесанарыхтоўчай прам-сці. 2 сярэднія і санаторная школы, Дом культуры, б-ка, 2 бальніцы, аіггэка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан, ахвяр фашызму. У ВКЛ вядома з 16 сг. як вёска, потым мястэчка Вызна ў Слуцкім княсгве; уласнасць Алелькавічаў, з 1612 Радзівілаў, 3,1793 Вітгенштэйнаў, потым Гогенлоэ. 3 1793 y Рас. імперыі. 3 1870 цэнтр воласці Слуцкага пав. У 1877 згарэла Свяга-Мікалаеўская царква (у 1897 адбудавана, y 1937 зруйнавана). У 1897 y мястэчку 1593 ж., пач. школа, нар. вучылішча, бальніца, царква, капліца, 2 малітоўныя яўр. дамы. 3.1.1923 перайменавана ў мяст. Чырвоная Слабада. 3 17.7.1924 да 8.8.1959 цэнтр Чырвонаслабодскага раёна. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. У Вял. Айч. вайну з 27.6.1941 да 30.6.1944 акупіравана ням. фашыстамі, якія восенню 1941 знішчылі туг 420 ж. У ноч на 31.10.1942 партызаны разграмілі ў Ч.С. ням. гарнізон (гл. Чырвонаслабодскі бой 1942). 3 8.9.1959 y Старобінскім, з 25.12.1962 Любанскім, з 6.1.1965 Салігорскім р-нах. Ч Ы РВ 0Н А Я СЛАБАдЛ, вёска ў Акцябрскім р-не Гомельскай вобл., на р. Арэса. Да 1929 наз. Германава Слабада. Цэнтр сельсавета і камунальнага с.-г. унітарнага прадпрыемства. За 30 км на ПдЗ ад г.п. Акцябрскі, 230 км ад Гомеля, 23 км ад чыг. ст. Рабкор. 632 ж., 280 двароў (2003). Сярэдняя школа, Дом нар. творчасці, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ЧЫ РВ0Н А Я СЛАБАДА, вёска ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл. Да 1946 наз. Узніцкая Слабада. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Быхаў, 60 км ад Магілёва. 412 ж., 173 двары (2003). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Ч Ы РВ 0Н А Я ШВА б АЎКА, Ш в а б ы , вёска ў Лагойскім р-не Мінскай вобл.,
на аўтадарозе Лагойск— Бягемль. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на ПнУ ад г. Лагойск, 65 км ад Мінска, 35 км ад чыг. ст. Барысаў. 368 ж., 158 двароў (2003). Лясніцтва. Сярэдняя шксяа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Свята-Троіцкая царква. Брацкая магіла сав. воінаў, помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Ч Ы Р В 0 Н Е Ц , назва залатой манеты стандарту дуката\ грашова-лікавая адзінха абмежаванага ўжытку; вагавая адзінка для золата. Назва ад рус. вызначэння «червонный эолотой» y адносінах да замежных залатых манет 15 — пач. 18 ст.; пісьмова зафіксавана ў 1749 указам Манетнай канцылярыі Рас. імперыі, калі ў 1701— 41 выпускаліся залатыя манеты без пазначэння наміналу (лігатурная маса 3,47 г, проба 986— 960), y 1701— 51 — двайны Ч. У 1768— 1806 і 1818— 67 залатая манета—рэлікт нідэрл. дуката, што незаконна білася да 1849 y Рас. імперыі для замежных плацяжоў і выплат жалавання ў пагранічных гарнізонах; вызначэнне «червонный» проціпастаўлялася Ч. і ўжывалася ў дачыненні да імперыялаў. У 1834— 41 афіц. назва рас. манет двайнога наміналу 3 руб., або 20 эдотых, y 1868— 85 — наміналу 3 руб., якія паводле метралагічных даных прыблізна адпавядалі дукату. У 1922 Ч. — залатая манета РСФ СР са стандартам утрымання золата, адпаведным дарэв. 10-рублёвай манеце. Яна эмітавалася і ў 1923 Дзяржбанкам СССР, але ва ўнутр. абарачэнне не паступіла, a для замежных плацяжоў не ўжывалася з-за адмовы прымаць яе замежнымі краінамі. У 1925 выгіушчана пробная залатая манета СССР паводле стандарту Ч. РСФСР. У 1923— 24 адзін з наміналаў і адзінка зборных адносна Ч. наміналаў банкаўскіх білетаў Дзяржбанка РСФ СР узору 1922 (1, 3, 5, 10, 25 Ч.), якія былі законным плацежным сродкам ва ўсіх сав. рэспубліках. Папулярная іх назва «белыя 4.» з-за аднабаковага афармлення тыпу англ. фунтаў стэрлінгаў. Па ўтрыманні золата адпавядалі манеце Рас. імперыі ў 10 руб. У 1923 Ч. забяспечвалася 80% грашовага абарачэння краіны, пасля рэформы 1924 банкноты складалі 67%. 3 1923 Ч. стаў адзіным цвёрдым плацежным сродкам, але фактычная адмова ад практычнай яго канверсоўнасці выкліхала выбух інфляцыі Ч. Афіцыйна зняты з абарачэння ў 1947, фізічна — з пач. 1930-х г. Узор білетаў 1937 кампазіцыйна нагадваў дсшар ЗШ А 1933. Забарона вывазу па-за межы СССР банкаўскіх білетаў y 1926 выклікала адмену каціровак Ч. на замежных біржах, што прычыніла моцную шкоду замежным фін. струкгурам—трымальнікам Ч. і канчаткова вызначыла курс на фін. самаізаляцыю сав. краіны. Афіцыйна ўсеўзоры Ч. СССР, знятыя ў 1947, паступова выключаліся з абарачэння з увядзеннем новых узораў адпаведных наміналаў. У Вял. Айч. вайну адзін з наміналаў і адзінка зборных адносна Ч. наміналаў
акупац. грошай рэйхскамісарыята Украіна, да якога была далучана і паўд. ч. Беларусі (старыя сав. грашовыя знакі з курсам 1 Ч. = 1 акупац. марцы). Залатая манета з наміналам Ч. і гербам РСФ СР узору 1922 з датамі 1974—82 выпускалася ў парушэнне прававых норм С СС Р для замежных калекцыянераў сав.-герм. прадпрыемствам «Міжнумізматыка». У пасляваен. час «4.» — простанародная назва банкаўскага білета чырв. калеру ўзору 1961 наміналам 10 руб., з пач. 1990-х г. — папулярная на тэр. Беларусі назва банкноты 31ІІА y 10 дсшараў. І.І.Сінчук. Ч Ы Р В 0 Н Ы БАСЁЙН, Сычуаньскай катлавіны.
другая
назва
Ч Ы Р В 0 Н Ы БЕРАГ, вёска ў Жлобінскім р-не Гомельскай вобл., на р. Дабасна; чыг. ст. на лініі Бабруйск—Жлобін. Ц энтр сельсавета і камунальнага с.-г. унітарнага прадпрыемства. За 26 км на ПнЗ ад г. Жлобін, 119 км ад Гомеля. 2445 ж., 797 двароў (2003). Чырвонабярэжскі крухмала-патачны завод, лясніцтва. Чырвонабярэжскі аграрны каледж. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторыя, аптэка, 2 аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — Чырвонабярэжская сядзіба. Паводле пісьмовых крыніц вядома з 16 ст. як сяло ў Рэчыцкім пав. Мінскага ваяВ. ВКЛ. 3 1793 y Рас. імперыі. У пач. 19 ст. ва ўладанні М.С.Гатоўсхага, потым Козел-Паклеўскага. У 1845 y Сцяпоўскай вол. Бабруйскага пав. Мінскай губ., 18 ж., вадзяны млын. У 1870 — 200 ж., y 1897 — 362 ж., хлебазапасны магазін, заезны дом. 3 пабудовай чыгунхі Бабруйск—Гомель y 1873 каля вёскі адкрыта чыг. станцыя. У 1890—93 пабудавана Чырвонабярэжская сядзіба. 3 1914 дзейнічала паштова-тэлегр. аддзяленне. У 1920 засн. с.-г. вучылішча, y 1922 на яго базе с.-г. тэхнікум. У 1931 створаны крухмала-патачны завод. 3 14.8.1937 цэнтр Чырвонабярэжскага с/с Жлобінскага р-на, з 20.2.1938 y Гомельскай вобл. У Вял. Айч. вайну ў 1943 партызаны разграмілі ў Ч.Б. фаш. гарнізон. У 1962 да вёскі далучаны пасёлак вучэбнай гаспадаркі «Чырвоны Бераг», y 1974 — вёска Прыстань (з далучанымі да яе ў 1966 пасёлкамі крухмальнапатачнага э-да і чыг. станцыі Чырвоны С.В.Марцэлеў (гісторыя). Бераг). Ч Ы Р В 0 Н Ы БОР, ландшафтны заказнік рэсп. значэння ў Расонскім і Верхнядзвінскім р-нах , Віцебскай вобл. Засн. ў 1997 для аховы унікальных прыродных ландш аф таў і экасістэм. Пл. 34 231 га. Ландшафт мае рысы апошняга Паазерскага эледзянення. Рэльеф моцна расчлянёны, шмат азёр, забалочаных нізін і западзін, вярховых балот, марэнных узгоркаў і град. У расліннасці дамінуюць хвойнікі імшыстыя і верасовабруснічныя, ельнікі і вытворныя бярэзнікі, асіннікі кіслідавыя; бязлесныя, вярховыя сфагнавыя балоты і інш. У Чырв. кнізе 13 відаў раслін, y т.л. палушнік азёрны, лабелія Доргмана, нітэлопсіс прытуплены, бяроза карлікавая, шпажнік чарапідавы, лінея паўночная, марошка прысадзістая і інш. Найб. поўл ы комплекс дэндрафільных і водна-
балотных відаў жывёл. У Чырв. кнізе — мядзведзь буры, рысь, беркуг, арлан-белахвост, скапа, белая курапатка, чорны бусел, даўгахвостая няясыць, касманогі сыч, сярэдні кулон, залацісты сявец, чорнаваллёвая гагара, вялікі крахаль і інш. П.І.Лабанок. Ч Ы Р В 0 Н Ы ГРУД, вёска ў Вярэйкаўскім с/с Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл., каля р. Ваўпянка. Цэнтр с.-г. камунальнага унітарнага прадпрыемства «Чырвоны Груд». За 22 км на ПнЗ ад Ваўкавыска, 65 км ад Гродна, 22 км ад чыг. ст. Ваўкавыск. 229 ж., 71 двор (2003). Пач. школа-сад, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў, помнік землякам, што загінулі ў Вял. Айч. вайну. ЧЫ РВ 0Н Ы ШТЭРНАЦЫЯНАЛ ПРАФСАІ03АЎ, П р а ф і н т э р н , міжнароднае аб’яднанне левых прафсаюзаў y 1921— 37. Утвораны на 1-м Устаноўчым кангрэсе ў ліп. 1921 y Маскве; дэлегаты ад 42 краін прадстаўлялі левыя прафес. і вытв. саюзы, выключаныя з Амстэрдамскага інтэрнацыянала прафсаюзаў. Прафінтэрн змагаўся за адзінства сусв. прафруху ў нац. і міжнар. маштабах на аснове абароны інтарэсаў рабочага класа і згуртавання антыфаш. сіл. Усе кангрэсы прафінгэрна адбыліся ў Маскве: 2-і (1922), 3-і (1924), 4-ы (1928), 5-ы (1930, прадстаўнікі ад 51 краіны). У 1935— 37 y Францыі, Іспаніі, Індыі, Канадзе і інш. краінах адбылося аб’яднанне прафсаюзаў. Да канца 1937 частка фракцый Ч.і.п. перастала існаваць, і ён спыніў сваю дзейнасць. Літ:. А д н б е к о в Г.М. Красный Ннтернаднонал профсоюзов. М., 1971. Ч Ы Р В 0 Н Ы KAPÀJ1, кішачнаполасцевая жывёла атр. гарганарыяў; гл. Высакародны карал. ЧЫ РВО Н Ы КАСТРЬІЧНІК, вёска ў Пухавідкім р-не Мінскай вобл., на р. Балачанка. Да 1922 наз. Забалеўскі Двор. Цэнтр сельсавета і т-ва дадатковай адказнасці «Ізабалёва». За 25 км на У ад г. Мар’іна Горка, 80 км ад Мінска, 25 км ад чыг. ст. Пухавічы. 327 ж., 116 двароў (2003). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. «Ч Ы РВ 0Н Ы КРЫЖ» (у Азербайджане, Таджыкістане, Туркменістане, Узбекістане, Афганістане, Пакістане, Турцыі і араб. краінах — «Чырв. Паўмесяц», y шахскім Іране — Т-ва «Чырв. Льва і Сонца»), добраахвотныя т-вы дапамогі ваеннапалонным, хворым і параненым воінам, інш. ахвярам вайны; y мірны час аказваюць дапамогу пацярпелым ад стыхійных бедстваў, y шэрагу краін праводзяць мерапрыемствы па прадухіленні захворванняў. У міжнар. маштабе нац. т-вы «Ч.К.» (фарміраваліся з 1864, тады ж зацверджаны назва і эмблема «Ч.К.») утвараюць Міжнародны Ч.К.
(МЧК), аб’яднаны Міжнар. к-там «Ч.К.» (М КЧК, створаны ў 1863 y Швейцарыі, складаецца з яе грамадзян) і Лігай т-ваў «Ч.К.», створанай y 1919 для каардынацыі дзейнасці нац. т-ваў «Ч.К.» ў мірны час (М К Ч К дзейнічае ў час вайны). Асн. прынцыпы дзейнасці «Ч.К.» сфармуляваны ў міжнар. Жэнеўскай канвенцыі 1864 (дапоўнена ў 1906 і 1929), Жэнеўскіх канвенцыях 1949. Вярх. орган М ЧК — канферэнцыя (1 раз y 4 гады), паміж канферэнцыямі — Пастаянная камісія ў Жэневе. На Беларусі «Ч.к.» (расійскі) дзейнічаў з 1866— 67: y 1877 мелася 5 губ. праўленняў, 30 крапасных і пав. к-таў «Ч.К.»; напярэдадні Кастр. рэвалюцыі 1917 дзейнічала 118 мед. устаноў «Ч.К.». 6.6.1921 С Н К БССР стварыў Т-ва «Ч.К.» Беларусі (гл. «Чырвонага Крыжа» Беларускае таварыства), якое ў 1925— 91 уваходзіла ў Саюз т-ваў «Ч.К.» і «Чырв. Паўмесяца» СССР. 3 1991 самаст. т-ва, з 1994 наз. Бел. т-ва «Ч.К.». Яго вышэйшы орган — з ’езд (1 раз y 5 гадоў), паміж з ’ездамі кіруе Рэсп. к-т. бел. «Ч.К.» (у пач. 2000-х г. меў y падпарадкаванні 6 абл., 129 гар. і раённых арг-цый, Дарожны к-т). Ажыццяўляе аздараўленчыя, прафілактычныя, сан засцерагальныя мерапрьіемствы, догляд хворых y хатніх умовах, падрыхтоўку сан. актыву, прапаганду донарства, сан. асвету і інш. «ЧЫРВ0НЫ КРЫЖ» р э в а л ю ц ы й н ы , П а л і т ы ч н ы «Ч ы р в о н ы К р ы ж » , назва шэрагу арг-цый, пераважна нелегальных, для дапам огі паліт. зняволеным і ссыльным, y іх ліку «Ч.К.» «Народнай волі» (1881, арганізатар Ю.М.Багдановіч, аддзелы ў Маскве, Томску, Ніжнім Ноўгарадзе і інш.); «Замежны «Ч.К.» (1882—84, Парьгж, кіраўнікі — П.Л .Лаўроў, В.І.Засуліч); «Т-вы дапамогі паліт. ссыльным і зняволеным» (сярэдзіна 1880-х г. — 1917; розныя назвы і розны склад). 2) Паліт. «Ч.К.» РСФ СР i СССР, існаваў y 1920— 30-я г. Ч Ы РВО Н Ы ПЛОСКІ ЛІШ АЙ, хранічнае захворванне, якое характарызуецца высыпкай запаленчых плоскіх вузельчыкаў чырв. колеру з васковым бляскам на скуры, слізістых абалонках шчок і языка. Высыпае на месцах згібаў перадплеччаў і праменезапясцевых суставаў, на паверхні галёнак, найчасцей бывае са свербам. У залежнасці ад клінічных гграяў адрозніваюць разнавіднасці Ч.п.л.: кольцападобную форму, пузырыстую, спічастую і інш. Цягнецца з перыядамі паляпшэння і абвастрэння. Лячэнне тэрапеўт., мясцова — процізапаленчыя і процісвербныя мазі. «Ч Ы Р В 0Н Ы СЦЯГ», нелегальная газета; орган ЦК КПЗБ. Выдавалася ў 1920— 36 напачатку ў Вільні, потым y Мінску. Са жн. 1920 выходзіла легальна на рус. мове пад назвай «Красное знамя» як орган Віленскага к-та КП Літвы і Беларусі, з № 24 (1921) нелегальна — орган Віленскага акр. к-та КП Літвы, з
ч ы р в о н ы я _____________ 317 канца 1922 — орган Літ.-Бел. абл. к-та КПРП, з ліст. 1924 — орган Ц К КП ЗБ на бел.' моВе. Перыядычнасць 6 —9 разоў на год. Крытыкавала падатковую палітыку польскага ўрада. Заклікала працоўных да барацьбы за іх штодзённыя патрэбы, дакаэвала, што толькі шляхам рэвалюцыі і ўсталявання ўлады рабочых і сялян можна палепшыць сваё становішча. Прыхільна ставілася да ідэі стварэння адзінага антыфаш. нар. фронту. Выступала ў абарону палітзняволеных. Змагалася за школу на бел. мове. Друкавала матэрыялы, прысвечаныя рэв. датам. Выйшла больш за 120 нумароў. П.І.Зялінскі. «Ч Ы РВ 0Н Ы Х ВОЙСК» ПАЎСТАННЕ 1351— 68, « Ч ы р в о н ы х павязак» п а ў с т а н н е 1351—68, паўстанне ў Кітаі, якое скінула панаванне манг. дынастыі Юань. Уяўляла сабой некалькі паўстанняў, аб’яднаных агульнай назвай «Ч.в.» п. (па адзнацы паўстанцаў ■— чырв. хустцы). У Паўн. Кітаі пачалося ў 1351 пад кіраўніцтвам тайнай будысцкай apr-цыі Байляньцзяо (Секта белага лотасу) і ахапіла тэр. да Карэі. Асн. ўдзельнікамі былі сяляне, і паўстанне тут набыло антыфеад. характар. У 1351 пад кіраўніцтвам Байляньцзяо пачалося сял. паўстанне ў Цэнтр. Кітаі (у сярэднім цячэнні р. Янцзы). У 1352 новае паўстанне (удзельнічалі і кіт. феадалы) ахапіла ніхаіяе цячэнне Янцзы. У 1353—% сярод інш. кіраўніхоў паўстанцкіх атрадаў вылучьгўся Чжу Юаньчжан, які з 1356 узначаліў увесь рух. У 1367—68 ён разбіў гал. сілы манголаў і ўзяў іх сталіцу Даду (Пекін); апошні манг. імператар Тагон-Тэмур уцёк y стэпы. Дынастыя Юань была скінута, Чжу Юаньчжан y 1368 абвясціў сябе першым імператарам новай кіт. дынастыі Мн, пры якой зноў пачаўся працэс феадалізацыі. Літ. : Б о р о в к о в а Л.А Восстанне «Красных войск» в Клтае. М., 1971. Ю.В.Бажэнаў. «Ч Ы РВ0Н Ы Я », дэмакратычная плынь y нац.-вызв. руху Польшчы, Літвы, Беларусі і Украіны напярэдадні і ў час паўстання 1863— 64. У адрозненне ад «белых» імкнуліся вызваліцца ад царскага ярма шляхам узбр. паўстання; нац. вызваленне звязвалі з дэмакр. пераўтварэннямі. Асн. кантынгент «4.» — афіцэры, студэнты, дробныя чыноўнікі, рамеснікі, дробнамаянтковая і безмаянтковая шляхта. У ідэалаг. адносінах «4.» былі неаднародныя і падзяляліся на 2 крылы. Левае крыло — рэвалюцыянеры-дэмакраты, якія выступалі супраць памешчыцкага землеўладання, за правы народаў на самавызначэнне, за рэв. ca ras народаў y барацьбе з самадзяржаўем. Паслядоўныя рэвалюцыянеры ў Польшчы Я.Дамброўскі, З.Ладлеўскі, І.Хмяленскі, Б .Шварцэ; на Беларусі — К .Каліноўскі, А.Трусаў, В.Урублеўскі; y Літве A Мацкявічус, З.Серакоўскі. Правае крыло (лідэры ААвейдэ, АГілер) — шляхецкія рэвалюцыянеры, якія выступалі з палавінчатай сац. і нац. праграмай: адстойвалі кампенсацыю памешчыкам
318
чы рвоны я
за зямлю ў выпадку перадачы яе сялянам, вагаліся паміж прызнаннем права Беларусі, Літвы і Украіны на самаст. развіццё і патрабаваннем аднаўлення Польшчы ў межах 1772. Асобнае месца сярод іх займалі паслядоўнікі ген. Л . Мераслаўскага, якія прыкрывалі рэв. фразай шавінізм і нацыяналізм і адмоўна ставіліся да рэв. саюзу з рус. народам. Арганізац. цэнтры «Ч.»: y Польшчы — з кастр. 1861 Гарадскі к-т (К-т руху) y Варшаве, пазней Цэнтральны нацыянальны камітэт y Варшаве; на Беларусі і ў Літве — з восені 1861 — Камітэт руху ў Вільні, пазней Літоўскі правінцыяльны камітэт. Г.В.Кісялёў. «Ч Ы РВ 0Н Ы Я БРЫГА д Ы» (італьян. Brigate Rosse), леваэкстрэмісцкая (ультралевая) тэрарыст. арг-цыя ў Італіі. Засн. ў 1969— 70; арганізатары і ідэйныя кіраўнікі — Курча і Франчэскіні. Асн. раён дзейнасці — прамысл. зона Мілан—Турын— Генуя. 3 1974— 75 складаліся з тэрарыст. сеткі (калоны; падзяляліся на брыгады да 5 чал. y кожнай — усяго да 500 баевікоў), разведкі, службы інфармацыі, псіхал. службы. У 2-й пал. 1970-х г. перайшлі да ўзбр. гвалтоўных дзеянняў (пік прыпаў на 1977— 81). Намагаліся праз выкраданні, замахі і забойствы прадстаўнікоў дзярж. улады, журналістаў і інш. змяніць грамадскі лад краіны. У 1971— 80 забілі 15 італьян. пракурораў і суддэяў, y 1978 паліт. дзеяча А.Мора. 3 1980 большасць тэрарыстаў арыштавана (1000 чал. да 1983), іх акцыі сталі менш масавымі. У 1984 раскалоліся на «старых» і «маладых». Да 1985 на всші актыўна дзейнічалі каля 100 тэрарыстаў з наяўных 300. П асл я 1989 іх д зей н ас ц ь стала малазначнай. Літ.: З а ф е с о в Г.Р. Тень над Апеннннамн. М., 1982; Я г о ж. Тайные рычагн власта. 2 нзд. М., 1990. У.Я.Калаткоў. Ч Ы РВ0Н Ы Я В0ДАРАСЦІ, бaгранкі, б а р в о в ы я в о д а р а с ц і (Rhodophyta), аддзел водарасцей. 2 кл.: бангіевыя і фларыдыевыя водарасці; больш за 600 родаў, каля 3800 відаў. Вядомы з археазою. Пашыраны пераважна ў морах, на вял. глыбіні пераважаюць над інш. групамі водарасцей; каля 5% відаў — y гірэсных вадаёмах і на глебе. На Беларусі трапляюцца віды з родаў батрахаспермум і парфірыдыум. П ры м ац аваны я або п лан кто н н ы я м ік р а- і м акраскап ічн ы я арганіэмы . Н айб. п ры м іты ўн ы я — аднаклетачны я або кал ан іял ьн ы я, больш вы сокаарган ізаваны я м аю ц ь слаявіну складанай марф ал. і анат. будовы, п ам ерам 0,5— 1 м. К леткі ш м а т ’ядзер н ы я, з 1 зо р к ап адобны м або н екалькім і р озн ай ф орм ы хларапластамі і склад ан ы м наборам пігментаў: хларафілы aid, a - і p -кар ац ін ы , ф ікабілін ы (чырв. — ф ікаэры трьш , сіні — ф ік ац ы ян ін ), якія вы значаю ць аф арбоўку Ч .в. — ад я р к ачырв. да бл акітнавата-зялёнай і ж оўгай. З а пасное рэчы ва — т.зв. багранкавы крухмал. Разм наж энн е вегетаты ўнае (дзялен н ем кл еткі, ч. слаявіны або дадатковы м і п арасткам і),
бясполае (мона-, бі-, тэтра- або паліспорамі) і палаюе (аагамія). Харакгэрная асаблівасць — y цыкле развіцця няма рухомых жгуціхавых стадый. 3 марскіх відаў Ч.в. атрымліваюць агар-агар, ёд, арган. рэчывы, выкарыстоўваюць як кармавыя і харч. прадукты; прэснаводныя Ч.в. — індыкатары чысціні вады. Літ:. Жнзнь растеннй. Т. 3. М., 1977; М н х е е в а Т.М. Альгофлора Беларусн: Таксоном. кат. Мн., 1999. Т.М.Міхеева. Ч Ы Р В 0Н Ы Я КРЫ ВЯНЬІЯ Ц ЕЛЬЦЫ , тое, што эрытрацыты.
мельскай абл., з 29.7.1961 y Светлагорскім р-не. ЧЫ РКАВІЦКІ, Ч ы р к о в і ц к і , біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл. Засн. ў 1979 для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 463 га. Размеш чаны на нізінны м балоце Непраходнае і вярховым Далёкае. Пласкахвалістая тэраса р. Мольча з дзюнамі, катлавінамі, лагчынамі. Глебы дзярнова-падзолістыя забалочаныя і тарфянабалотныя (слой торфу да 1,3 м). У расліннасці пераважаюць хвойнікі сфагнавыя, кусціка- і пушыцава-сфагнавыя, шмат журавін. П.І.Лабанок.
«Ч Ы РВ 0Н Ы Я КХМЁРЫ», неафіцыйная назва членаў Камуніст. партыі Камбоджы, якая стаяла на мааісдкіх пазіцыях. Напачатку ўваходзіла ў Нац. адзіны фронт Камбоджы (НАФК), створаЧ Ы РК ІН Аляксандр Аляксандравіч (н. ны ў 1970 Нарадомам Сіянукам y Кітаі. 2.1.1943, г. Слуцк Мінскай вобл.), бел. Пасля таго як атрады НАФК занялі ставучоны ў галіне біяхіміі. Д-р біял. н. ліцу г. Пномпень (1975), уладу ў краіне (1980), праф. (1986). Скончыў Віцебскі захапілі «Ч.к.», а іх лідэр Пол Пот стаў мед. ін-т (1965). 3 1965 y Віцебскім мед. прэм’ер-міністрам. У 1976 Нарадома ун-це (заг. аддзела, з 1982 заг. кафедСіянука прымусілі пайсці ў адстаўку. У ры). Навук. працы па біяхім. асновах 1976 краіна стала наз. Дэмакр. рэспуббіял. ўздзеяння ультраакустычнай энерліка Кампучыя. У час праўлення «Ч.к.» гіі і выкарыстанні біякіравальнага ультбыў устаноўлены жорсткі рэжым тэрору рагуку, ролі парушэнняў функцыі печаі генацыду (за няпоўныя 4 гады ад голані ў развіцці атэрасклерозу і інш. ду і рэпрэсій загінула каля 3 млн. чал.). Дзярж. прэмія Беларусі 1986. У снеж. 1978 праціўнікі Пол Пота, якія Te.: Ультразвуковая терапня. Мн., 1983 аддзяліліся ад «Ч.к.», стварылі Аб’ядна(разам з У.С.Улашчьжам); Днагностаческлй ны фронт выратавання Кампучыі (АФВК), справочнгас терапевга. Мн., 1992 (разам з падтрыманы В’етнамам. Са студз. 1979 А.М.Окаракавым, І.І.Ганчарыкам); Практв«Ч.к.» адхіЛены ад улады, але працягвакум по бвохнмня. Мн., 2002. лі парткз. барацьбу супраць новага ўрада і в’етн. войск. Пасля перамогі НараЧ Ы Р К 0 Ў Барыс Пятровіч (13.8.1901, с. дома Сіянука на выбарах 1993 («Ч.к.» Лазавая-Паўлаўка Днепрапятроўскай вобл, байкатавалі выбары) і смерці Пол Пота Украіна — 28.5.1982), расійскі акцёр, (1998) урадавыя войскі Хун Сена выцес- педагог. Нар. арт. СССР (1950). Герой нілі рэшткі партызан y горныя раёны і Сац. Працы (1975). Скончыў Ленінградскі ін-т сцэн. мастацтва (1926). 3 рассеялі іх. Гл. таксама раздз. Гісторыя 1925 акцёр ленінградскіх т-ра юнага ў арт. Камбоджа. В.У.Адзярыха. гледача, з 1931 Новага т-ра юнага гледача. 3 1945 y маскоўскіх т-ры-студыі ЧЫРКА, М о л ь ч а н с к і канал, кін аакцёра (і маст. кіраўнік), драм. рака ў Светлагорскім р-не Гомельскай т-рах імя А.Пушкіна, з 1966 імя М.Говобл., левы прыток р. Жардзянка (бас. р. Дняпро). Даўж. 18 км. Пл. вадазбору галя. Выкладаў ва Усесаюзным ін-це кінематаграфіі (праф.). Яго выканальніц100 км2. Пачынаецца за 3,5 км на ПнУ тва вылучалася прастатой, характарад в. Вялікі Бор, вусце за 2 км на У ад в. Чыркавічы. Рэчышча каналізаванае. ЧЫ РКАВІЧЫ , Ч ы р к о в і ч ы , вёска ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., на р. Чырка, каля р. Бярэзіна. Цэнтр сельсавета і камунальнага с.-г. унітарнага прадпрьіемства. За 9 км на ПнЗ ад г. Светлагорск, 119 км ад Гомеля, 7 км ад чыг. ст. Светлагорск-на-Бярэзіне. 998 ж., 398 двароў (2003). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Царква. Брацкая магіла сав. воінаў. За 2 км на П нЗ ад вёскі помнік маракам Дняпроўскай ваен. флатыліі. У пісьмовых крыніцах згадваецца з 1560 як сяло дзярж. маёмасці ў Бабруйскім старостве ВКЛ. 3 1565 y Рэчыцкім пав. Мінскага ваяводства.Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) y складзе Рас. імперыі. У 1886 сяло і маёнтак y Парыцкім пав. Мінскай губ., 611 ж., 92 двары, школа, 2 царквы. 3 20.8.1924 цэнтр сельсавета Парыцкага р-на Бабруйскай акругі, з 20.2.1938 y Палескай вобл. У Вял. Айч. вайну фашысты часткова спалілі вёску. 3 20.9.1944 y Бабруйскай, з 8.1.1954 y Го-
Б.Чыркоў y ролі Самазванца.
насцю, гумарам. Сярод роляў: Тыль Уленшпігель («Тыль Уленшпігель» паводле Ш. дэ Кастэра), Сямён («Плады асветы» Л.Талстога), Самазванец («Барыс Гадуноў» Пушкіна), Кузаўкін («Нахлебнік» І.Тургенева), Лебедзеў («Іванаў» А.Чэхава), Распуцін («Змова імператрыцы» А.Талстога і П.Шчогалева), Мурамскі («Справа» А.Сухаво-Кабыліна) і інш. 3 1928 здымаўся ў кіно: трылогія «Юнацтва Максіма», «Вяртанне Максіма», «Выбаргская старана» (1935— 39); «Глінка» (1947), «Суд гонару» (1949), «Данецкія шахцёры» (1952), «Верныя сябры» (1954), «Жывыя і мёртвыя» (1964), «Мяцежная застава» (1967), «Гараджане» (1976) і інш. Аўтар успамінаў. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1947, 1949, 1952. Дзярж. прэмія Расіі 1979. Творчасці Ч. прысвечаны фільм «Наш сябар Максім» (1972).
Те. : О пы т я раздумья: 0 6 мскусстве актера. М ., 1964; Р ассказы о творческом n y m М ., 1965; П ро н ас, п ро акгеров. 2 ю д . М ., 1970; ...А зорскве острова. 2 нзд. М ., 1982. Літ:. Ж е ж е л е н к о М. Борнс Ч нрков / / Актеры советского кл н о . Л ., 1974. Вып. 10.
Л.В.Календа. ЧЫРКЎН Алег Міхайлавіч (н. 10.2.1942, Мінск), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1978, кл. П Падкавырава, Дз.Смольскага). 3 1978 выкладчык Мінскага культ.-асв. вучьшішча, y 1993— 2002 Бел. ун-та культуры. Для яго музыкі характэрна арган. спалучэнне сучасных і фалькл. рытмаў і інтанацый: нар. муз. камедыя «Калі заспявае певень» (паст. 1991), дзіцячыя оперы «Бег бай» (паст. 1987) і «Хфірменная казка» (паст. 1989); паэма (1977) і паэма-пастараль (1981) для сімф. арк., кантаты (1980, 1984), канцэрціна (1980) для інстр. ансамбля; камерна-інстр. творы, хар. трыпціхі, вак. цыклы, несні, y т.л. для дзяцей, музыка для драм. т-ра і тэлеспектакляў і інш. Т.Б.Варфшіамеева. ЧЫ РЧЫ К, горад y Ташкенцкім вілаеце Узбекістана, y даліне р. Чырчык. Узнік y 1935. 158 тыс. ж. (1991). Чыг. станцыя. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка (с.-г. машыны, трансфарматары, абсталяванне для хім. прам-сці), хім. (мінер. ўгнаенні, азотная к-та, каталізатары), каляровая металургія, лёгкая (абутковая, швейная), харч.; вытв-сдь буд. матэрыялаў. Каскад ГЭС. Краязнаўчы музей. ЧЫРЫКАЎ Аляксей Ільіч (1703 — ліст. 1748), расійскі мараішавец. Капітан-камандор (1746). Скончыў Марскую акадэмію ў С.-Пецярбургу (1721). У 1722— 24 выкладчык, з 1746 дырэктар гэтай акадэміі. У 1725— 30 і ў 1733—43 памочнік В Берынга ў 1-й і 2-й Камчацкіх экспедыцыях. У 1741 на судне «Св. Павел» здзейсніў плаванне да паўн.-зах. ўзбярэжжа Паўн. Амерыкі, адкрыў шэраг астравоў з грулы Алеуцкіх. У 1742 плаваў на пошукі судна «Св. Пётр», якім камандаваў Берынг, удакладніў месцазнаходжанне в-ва Ату. Удзельні-
чаў y складанні карты рас. адкрыццяў y Ціхім ак., дзе абагульнены вынікі дзейнасці экспедыцый (1746). Імем Ч. названы востраў і падводная гара ў зал. Аляска, мысы на а-вах Кзосю, Ату і інш.
Літ:. Д н в н н В.А. Русскне м ореплаватслм на Тнхом о кеане в X V III в. М ., 1971.
ЧЬІРЫКАЎ Яўген Мікалаевіч (5.8.1864, г. Казань, Расія — 18.1.1932), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Казанскім ун-це (у 1887 выключаны за ўдзел y рэв. хваляваннях). Уваходзіў y групу пісьменнікаў, якія аб’ядноўваліся вакол кнігавыдавецкага т-ва «Знаіше» (Псцярбург). У 1895— 1902 жыў і гірацаваў y Мінску; адзін з заснавальнікаў Мінскага таварыства аматараў прыгожых мастацтваў. 3 1920 y эміграцыі. Друкаваўся з 1885. Аповесці «Інваліды» (1897), «Чужаземцы» (1899), аўтабіягр. тэтралогія «Жыццё Гарханава» (кн. 1— 4, 1911— 25), зб-кі апавяд. «Кветкі ўсгіамшаў» (1912), «Раннія ўсходы» (1913) пра інтэлігенцыю. У п ’есах «Яўрэі» (1904), «Іван Міроныч» (1905), «Мужыкі», аповесці «Мяцежнікі» (абедзве 1906) узняты вострыя сац. пытанні. Раман «Звер з бездані» (1926), зб. апавяд. «Чырвоны паяц: Аповесці жахлівых гадоў» (1928) пра грамадз. вайну. П ’есы Ч. ў пач. 20 ст. ставіліся на Беларусі. Бел. ўражанні адлюсіраваны ў яго творах («Яўрэі», «Правінцыяльныя малюнкі», 1899— 1901).
ЧЫСТАПАРОДНАСЦЬ
319
ЧЫСТАВУСТ (Osmunda), род папарацей сям. чыставуставых. Каля 15 (паводле інш. звестак 27) відаў. Ііашыраны ўсюды. На Беларусі 1 від — Ч. каралеўскі (О. regalis), занесены ў Чырв. клігу. Трапляецца ў вільготных хвойніках і прыбярэжных чорнаалешніках. Ш матгадовыя карэніш чавыя расліны. С цёбл ы м о ш іы я , п ер а в а ж ш кароткія, увянчаны я крон ай буйнога (даўж. да 3 м) лісця — перыстага, скурыстага ці плевачнага, падзеленага н а вегетаты ўвую і спараносную часткі. Спарангіі буйны я, іварападобны я, на кароткіх нож ках, сабраны я ў сорусы без пакры вальца. Н екат. віды — дэкар. раслівы.
ЧЫСТАКРОЎНАСЦЬ ЖЫВЁЛ, устарэлае паняцде, якое ўжываедда псраважна ў конегадоўлі і сабакаводстве і азначае чыстапароднасць жывёл. ЧЫ СТАКР0ЎНАЯ ВЕРХАВАЯ IIАРОДА к о н е й . Выведзена ў 17— 18 ст. y Вялікабрытаніі скрыжаваннем мясц. парод з усх. (варварыйскай, тур., араб., туркм.) і еўрап. (неапалітанскай і ісп ). Выкарыстоўваюць для вывядзення верхавых і запражных парод, y конным спорце.
Te:. П о всстя н рассказы . М ., 1961; Зверь в з бездны: Ром ан , повестн, рассказы , л егенды , сказка. С П б, 2000; Зверь мз беэдны: П оэм а стравш ы х лет. М н ., 2000. С.А.Кузняева.
ЧЫ РЫ Н А, вёска ў Кляноўскім с/с Дубровенскага р-на Віцебскай вобл., на левым беразе р. Расасенка. Цэіггр калгаса. За 21 км на ПдУ ад Дуброўна, 128 км ад Відебска, 30 км ад чыг. ст. Асінаўка. 205 ж., 69 двароў (2003). Клуб. За 1,5 км на ПдЗ ад вёскі гарадзішча. Ч Ы РЭ БО Н (Tjirebon), Ч э р ы б о н, горад y Інданеэіі. 224 тыс. ж. (1980). Порт на паўн. ўзбярэжжы в-ва Ява. Трансп. вузел. Прам-сць: тытунёвая, тэкст., гарбарная, буд. матэрыялаў, абагачэнне фасфатаў.
Чыстакроўная верхавая парода. Ж ы вёлы буй ны я, сухой канстытуцыі. Выш. ў карку 161— 162 см. М асць ры ж ая, гнядая, ц ём н а-гн ядая, ш эрая.
ЧЫ СТАПАР0ДНАЕ РАЗВЯДЗЕННЕ, чыстае р а з в я д з е н н е , метад развядзення с.-г. жывёл, пры якім для атрымання патомства спароўваюць жывсл адной пароды. Асн. мэта — захаванне і паляпшэнне якасці пароды, павелічэнне яе гомазіготнасці і фенатыпічнай аднароднасці. Умовы Ч.р.: няспынны адбор і падбор жывёл, наяўнасць y пародзе некалькіх несваяцкіх груп, дастатковая колькасць і шырокі арэал пароды, правільны догляд жывёл. Выкарыстоўваюць пры гадоўлі высокапрадукцыйных заводскіх парод, каб атрымаць племянную жывёлу для масавай жывёлагадоўлі.
Чыставуст каралеўскі.
ЧЫ СТАПАРбДНАСЦЬ Ж Ы ВЁЛ, наяўнасць y жывёл тыповых для пэўнай пароды прыкмет і паходжанне ад баць-
320
ЧЫСТАПОЛЛЕ
коў î продкаў толькі гэтай пароды (гл. Чыстапароднае развядзенне). Пры пагльшальным скрыжаванні чыстапароднымі лічацца помесі 4— 5-га пакаленняў. Пры вывядзенні новых парод узнаўленчым скрьіжаваннем умоўна чыстагіароднымі лічацца помесі 4— 5-га пакаленняў, якіх разводзілі «ў сабе». ЧЫ СТАП0ЛЛЕ, вёска ў Каханавіцкім с/с Верхнядзвінскага р-на Відебскай вобл., на левым беразе р. Ужыца; чыг. ст. Бароўка на лініі П олацк—Даўгаўпілс. Цэнтр саўгаса. За 4 км на Пн ад Верхнядзвінска, 179 км ад Віцебска, 371 ж., 150 двароў (2003). Клуб, б-ка. ЧЫСТАЦЁЛ, род кветкавых тое, што падтыннік.
раслін;
ЧЬІСТАЯ КУЛЬТУРА БАКТЭРЫ Й, папуляцыя бактэрый, якая складаецца з асобін аднаго віду. У прыродзе не сустракаецца. Штучна атрымліваюць пасевам даследуемага матэрыялу (вада, глеба і інш.) на цвёрды субстрат пажыўны. Кожная калонія, што вырасла на субстраце, уяўляе сабой папуляцыю бактэрый, якая размножылася з адной клеткі. Выкарыстоўваюць пры відавой ідэнтыфікацыі, y мікрабіял. прам-сці. ЧЫСТАЯ Л ІН ІЯ , генетычна аднароднае патомства, што паходзіць ад аднаго агульнага продка. Атрымліваецца зыходна ад самаапыляльнай (расліна) ці самаапладняльнай (жывёла) асобіны шляхам штучнага адбору і далейшага самаапылення (самаапладнення). Асобіны ў Ч л . гомазіготныя па большасці генаў, таму ўзнаўляюць y шэрагу пакаленняў адны і тыя ж спадчынна замацаваныя адзнакі. Кантроль за генет. зменлівасцю асобных адзнак лабараторных жывёл Ч.л. выкарыстоўваюць y эксперым. біялогіі і медыцыне. ЧЬІСТКА ПАРТЫІ ў б а л ь ш а в і о ў, праверка членаў Рас. (з 1925 Усесаюзнай) камуніст. партыі (бальшавікоў) y 1920— 30-я г. з мэтай выдалення з парт. радоў палітычна пасіўных і апазіцыйна настроеных людзей пад выглядам пакарання за парушэнне парт. статута і норм камуніст. маралі. Праводзіліся ўсеагульныя (генеральныя) і частковыя чысткі. 1-я ген. Ч.п. адбылася ў 1921 пасля ўвядзення новай эканамічнай палітыкі (нэп): выключаны 24,1% складу партыі. 2-я ген. Ч.п. праведзена ў 1929— 30 y сувязі са згортваннем нэпа і масавай калектывізацыяй: выключана 7,8% складу партыі. У час 3-й ген. чысткі (1933) выключаны 18,3% камуністаў і кандыдатаў y члены партыі. XVI11 з ’езд ВКП(б) y сак. 1939 пастанавіў адмовіцца ад Ч.п. як надзвычайных мерапрыемстваў і «чысціць» парт. рады ў звычайным парадку. Аб парт. «чыстках» y БССР гл. ў арт. Камуністычная партыя Беларусі.
ЧЬІСТЫ ДАХ0Д, прыбытак, які застаецда ў суб’екта гаспадарання пасля выплаты падаткаў і адлічэнняў; валавы даход без уліку заработнай платы. Ч.д. г р а м а д с т в а — кошт прыбавачнага прадукгу, частка нацыянальнага даходу, якая складаецца з Ч.д. прадпрыемстваў і цэнтралізаванага Ч.д. дзяржавы.
ЧЬІСЦІК, балота ў цэнтр. ч. Лагойскага р-на Мінскай вобл., y вадазборы р. Дзвінаса. Пераважна нЬіннага тыгіу. Пл. 4,3 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 3,6 тыс. га. Глыб. торфу да 7,2 м, сярэдняя 2,5 м. Асушаная ч. балота выкарыстоўваецца пераважна пад ворыва Неасушаныя землі пад хмызняком.
ЧЫ СТЫ IIAIIÂP, гл. ў арт. Папар. ЧЫ СТЫ Я МЕТАЛЫ, металы з невял. колькасцю дамешкаў. Металы сярэдняй чысціні (тэхнічна чыстыя) маюць 99,0— 99,9% асн. хім. элемента, павышанай чысціні — 99,90—99,99, высокай чысціні (хімічна чыстыя) — 99,99— 99,999, асобай чысціні — больш за 99,999%. Выкарыстоўваюцца ў авіяц. і ядз. тэхніцы, як ч. паліва, што ўтрымлівае метал, і інш. Ч Ы С Ц Е Н К А Рыгор М ікалаевіч (н. 29.11.1948, с. Рагінцы Раменскага р-на Сумскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне эпідэміялогіі і паразіталогіі. Д-р мед. н. (1996), праф. (1997). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1974), дзе і працуе (з 1985 заг. кафедры), адначасова з 1990 гал. паразітолаг Мін-ва аховы здароўя Беларусі. Навук. працы па эпідэміялогіі і прафілактыцы сальманелёзаў, удасканальванні сістэмы эпідэміял. нагляду.
Тв.: О біцая эп в д ем н о л о гая . М н ., 1997; О сн о вы дезн нф екц м м н с терш ш заш ш . М н ., 1998 (разам з В .П .Ф ілон авы м , В .М .Гарбачовай ); Н м м у н о п р оф н л актн к а н н ф екц л о н н ы х болезней. М н ., 2002.
Ч Ы СЦ ЕЦ , балота ў Вілейскім і Мядзельскім р-нах М інскай вобл., y вадазборы р. Нарач. Нізіннага тыпу. Пл. 5,8 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 4,9 тыс. га. Глыб. торфу да 8,9 м, сярэдняя 2,7 м. Здабыча торфу на ўгнаенне. Асушаная адкрытай сеткай ч. балота выкарыстоўваецца пад сенажаць. На неасушаных землях пераважаюць хмызнякі з вольхі і вярбы, травяное покрыва пераважна з асок, часткова выкарыстоўваецца пад сенажаць.
1
Ч ЬІС Ц ІК (Stachys), род кветкавых раслін сям. ясноткавых. Больш за 200 (паводле інш. звестак да 300) відаў. Пашыраны ва ўмераных і субтрапічных паясах і ў rapax тропікаў. На Беларусі 4 віды Ч.: аднагадовы (S. annua); балотны (S. palustris), нар. назвы галавенька, воўчая крапіва, воўчая мята; лясны (S. sylvatica), нар. назва глухая крапіва; прамы (S. recta). Трапляюцца ў лясах, хмызняках, забалочаных нізінах, па схілах яроў, я к пустазелле ў садах і агародах. Культывуецца Ч. шарсцісты (S. lanata). А дна- і ш м атгадовы я травяністы я расліны і паўкусты. С цёблы 4 -гран н ы я, вы ш . 20— 120 см. Л ісце супраціўнае, суцэльн ае, радзей перы старассечан ае, зубчастае. К веткі шматліхія, саб ран ы я кальчакам і ў верхавінкавае або пазуш нае коласападобнае суквецце. П лод — арзш ак. П атоўш чаны я кар эн іш ч ы некат. відаў, т.зв. яп о н скі або кітайскі арты ш ок, спаж ь т а ю ц ь y ежу. Л е к ., харч., зфіраалейныя, ф арбавальн ы я, м едан осн ы я і дэкар. расліны.
ЧЬІСЦ ІК, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Віцебскім р-не. Засн. ў 1979 для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 300 га. Размешчаны на балсггным масіве пераходнага тыпу Жукоўскае. Узгорыста-хвалістая азёрна-ледавіковая нЬіна з камамі і забалочанымі азёрнымі катлавінамі. Глебы дзярнова-падзолістыя забалочаныя і тарфяна-балотныя, глыб. торфу да 5 м, y сярэднім 1,94 м. Хваёва-кусцікавасфагнавыя фітацэнозы з перавагай журавін. У Чырв. кнізе рагулькі высокія, тафільдыя чашачкавая, марошка прысадзістая, гарычка крыжападобная.
П.І.Лабанок.
2
Чысцік: 1 — балотны ; 2 — аднагадовы; 3 — прамы.
3
Ч Ы С Ц ІК Алег Уладзіміравіч (н. 20.10.1940, в. Клімаўка Гомельскага р-на), бел. вучоны ў галіне аграэкалогіі. Д-р с.-г. н. (1992). Скончыў БСГА (1969). 3 1970 y НДІ глебазнаўства і аграхіміі. 3 1992 y Міжнар. экалагічным ун-це імя А.Дз.Сахарава (М інск, y 1992—2000 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні фізіка-хім. уласцівасцей эрадзіраваных глеб, захаванні і аднаўленні іх урадлівасці; па гарызант. міграцыі радыенуклідаў y аграэкасістэмах і інш.
Пашыраны пераважна ў Еўразіі. На Беларусі 1 від — Ч. веснавы (F. verna). Трапляецца ў вільготных месцах на ўзлесках, ' берагавых схілах, лугах, y хмызняках. Ш м азтадовы я травы з клубнепадобна п атоўш чаны м і карэніш чам і. С цёблы звы чай на п акарочан ы я. Л ісце суцэльн ае, пераваж на мясістае. К веткі адзін очн ы я, ж оўтыя ці залаціста-ж оўты я. П лод — ш м атарэш ак. Лек. расліны.
Тв.: Х ммвчсскне проблемы охраны окруж аюшей среды. М н., 2000 (разам з С .М .М а л ь чанкам); Э кологня. 2 нзд. М н ., 2001; Р аспред ел еш е 1 7Cs no «гранулометрнческнм» ф ракцням п очв трндцапікм лом етровой зо н ы Ч е р н о б ы л ьско й ' А Э С (р а за м э С .М .Р у д о й , І.І.М атвіенкам ) / / Мзв. вузов.Я дерная эн ер гетвка. 2002. № 3.
балота ў Вілейскім (5 тыс. га) і Маладзечанскім (1,5 тыс. га) р-нах Мінскай вобл., y вадазборах рэк Уша і Ілія. Нізіннага (76%), вярховага (17%) і мяшанага (7%) тыпаў. Пл. 6,5 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 4 тыс. га. Глыб. торфу да 6,3 м, сярэдняя 1,8 м. Пасля спынення здабычы торфу на паліва землі рэкультываваныя, перададзены пад с.-г. выкарыстанне (ворыва і сенажаць).
чысць, пасёлак y Маладзечанскім р-не
Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 19 км на ПдУ ад г. Маладзечна, 60 км ад Мінска, 3 км ад чыг. ст. Уша. 5093 ж., 1714 двароў (2003). 3-ды: буд. канструкцый, буд. матэрыялаў, дахавай чарапіцы, дрэваагір., сухіх сумесей; акц. т-ва
«Забудова», П М К 213 і шэраг інш. буд. арг-цый, сумеснае прадпрыемства «Шклолюкс», швейнае прадпрыемства «Арніка», зверагаспадарка «Чысць», жыллёва-камунальная гаспадарка. Сярэдняя і муз. ш колы. Дом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторыя, агггэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ЧЫ СЦЙК (Ficaria), род кветкавых раслін сям. казяльцовых. Каля 10 відаў. 11. З а к . 13.
321
насці ў пав. вучылішчах Оршы і Псшацка, старшым настаўнікам y 2-й Віленскай (1833— 34), Магілёўскай (1834), Віцебскай (1835— 37) гімназіях. Прыдягваўся да следства па справе Т.Г.Лады-Заблоцкага (1834). Акгыўны збіральнік бел. вершаванага і муз. фальклору, карэспандэнт П.В.Кірэеўскага. Пісаў для дзяцей («Рускія гістарычныя апавяданні», 1867; «3 рускага побьпу», 1868, і інш.). Ч Ы С Ц Я К 0 Ў Павел Пятровіч (5.7.1832, с. Пруды Цвярской вобд., Расія — 11.11.1919), расійскі педагог і жывапісед. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1849—61). П енсіянер AM y Парыжы і Рыме (1862— 70). У 1860—64 выкладаў y Рысавальнай шксше Пецярбургскага т-ва заахвочвання мастацгваў, з 1872 y Пецярбургскай AM (y 1908— 10 праф,кіраўнік майстэрні, y 1890— 1912 заг. мазаічнага аддз.). Яго лед. метад, засн. на спалучэнні непасрэднага ўспрыняцця натуры з яе навук. вывучэннем, адыграў вял. рсшю ў развіцці рэалізму ў рус. мастадтве 2-й пал. 19 ст. Сярод вучняў В.Васняцоў, В.Паленаў, І.Рэдін, В.Сяроў, В.Сурыкаў, М.Урубель. У гіст. і жанравых дартрэтах імкнуўся да драматызацыі гіст. сюжэта і псіхал. насычадасці вобразнага ладу: -«Вялікая княгідя Соф’я Вітаўтаўна зрывае пояс з Васіля Касога на вяселлі Васіля Цёмнага» (1861), «Баярын» (1876).
ЧЫ СЦІЛІШ ЧА, ч ы с ц е ц, паводле каталіцкага веравучэння — прамежкавае месца паміж раем і пеклам. У Ч. душы грэшнікаў, якія не атрымалі прабачэння ў зямным жыцці, але не абцяжараныя смяротнымі ірахамі, перад тым як трапіць y рай, гараць y ачышчальным агні. Лёс душы ў Ч. можа быць аблегчаны, a тэрмін знаходжання яе там скарочаны, калі ў памяць памерлага родныя і блізкія, пакінутыя на зямлі, будуць рабіць «добрыя справы». У каталіцкім багаслоўі гэта выпрабаванне трактуецца як сімвал пакут сумлення і раскаянне. Уяўленне пра Ч. склалася ў 1 ст. Вучэнне аб ім распрацаваў Фама Аквінскі. Догмат пра Ч. прыняты на Фларэнційскім 1439 і пацверджаны на Трыдэнцйм 1562 саборах. Правасл. і пратэстанцкая цэрквы абвяргаюць вучэнне аб Ч.
чысць,
ЧЫТА
Тв.: П н сьм а, зап н сн ы е к н н ж к п , ю с п о м н н ан н я. М ., 1953. Літ.: М о л е в а Н. , Б е л ю т н н Э. П .П .Ч н с тя к о в — т е о р ет а к н педагог. М ., 1953.
Ч Ы С Ц Я К 0Ў Іван Міхайлавіч (27.9.1900, в. Атрубніва Кашынскага р-на Цвярской вобл., Расія — 7.3.1979), Герой Сав. Саюэа (1944), ген.-палк. (1944). У Чырв. Арміі з 1918. Скончыў кулямётную шксшу (1920), курсы «Выстрал» (1927), Вышэйшыя акад. курсы пры ваен. акадэміі Генштаба (1949). У Вял. Айч. вайну з 1941 камандаваў брыгадай, дывізіяй, корпусам, арміяй на Зах., Паўн.-Зах., Калінінскім, Паўд.-Зах., Данскім, Варонежскім, 2-м і 1-м Прыбалт. франтах. 6-я армія на чале з Ч. вызначылася ў 1944 пры вызваленні Віцебскай вобл.: 23 чэрв. прарвала варожую абарону ў Сіроцінскім р-не, захапіла плаццарм, 24— 25 чэрв. дасягнула Зах. Дзвіны, вызваліла Улу, Ушачы, адрэзала віцебскую групоўку ворага ад полацкай і 4 ліп. вызваліла Псшацк. Удзельнік вайны з Японіяй 1945. Да 1968 y Сав. Арміі. ЧЫ СЦ Я К0Ў Міхайла Барысавіч (13.1.1809, Жыздрынскі р-н Калужскай вобл., Расія — 6.10.1885), рускі педагог, пісьменнік, публіцыст. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (1828— 32); адзін з заснавальнікаў тайнага студэнцкага т-ва. Супрацоўнічаў y час. «Телескоп» і газ. «Молва». Працаваў настаўнікам славес-
ЧЫТА, горад, цэнтр Чыцінскай вобл. Расіі, дры ўпадзенні р. Чыта ў р. Інгада. 303,3 тыс. ж. (2001). Чыг. станцыя, ву-
П.Чысцякоў. Баяры н. 1876.
322
чы таго нг
Чыта. ЦарЯва М іхаіла Архангела («Ц арква дзекабрыстаў»), зел аўтадарог. Аэрапорт. Буйны прамыся. і культ. цэнтр Усх. Сібфы. Прам-сцк машынабудаванне і металаапрацоўка (вытв-сць станкоў, аўтазборка і інш.), дрэваапр., лёгкая (тэкст., гарбарнаабутковая, ф утравая), харч. (м ясная, малочная, мукамсшьная); здабыча бурага вугалю. ДРЭС. Ін-т прыродных рэсурсаў Сіб. аддз. Рас. АН. 3 ВНУ. Тэатры: драм., лялек. Філармонія. Музеі: краязнаўчы, маст., дзекабрыстаў. Арх. помнік — царква Міхаіла Архангела («Царква дзекабрыстаў», 1771).
ЧЫХАЧ0Ў Пётр Аляксандравіч (28.8.1808, г. Гатчына Ленінградскай вобл. — 13.10.1890), расійскі географ, геолаг і падарожнік. Ганаровы чл. Пецярб. АН (з 1876). Скончыў дыпламат. школу (1828). Працаваў y мін-ве замежных спраў і адначасова вучыўся ў Пецярбургскім ун-це. Жыў пераважна за мяжой (Францыя, Італія). У 1833— 36 наведаў Турцыю, Сірыю, Палесціну, Паўн. Афрыку, Партугалію, Іспанію і інш. У 1839—41 склаў геал. карту Апенінскага п-ва. Па. матэрыялах падарожжаў па Алтаі і Паўн.-Зах. Кітаі (1842) склаў y 1845 геагр. і геал. апісанне гэтых тэрыторый, адкрыў і аконтурыў Кузнецкі каменнавугальны басейн. У 1847— 63
П.А.Чыхачоў.
АЯЧычыбабін
даследаваў М. Азію; выніхі апрацоўкі сабраных звестак ляглі ў аснову твора «Малая Азія» (т. 1— 8, 1853— 69). Яго імем названы хрыбет на Алтаі, заліў y Японскім м. На завешчаныя Ч. сродкі Парыжская АН устанавіла (1890) прэмію яго імя за лепш ыя даследаванні, прысвечаныя Азіі.
Літ:. Ц ы б у л ь с к я й В.В. П .А Ч м хачев — лсследователь, путеш ественнмк. М., 1961.
ЧЫХ у Ах УА, парода дэкаратыўна-пакаёвых сабак. Выведзена ў старажытнасці ў
Мексіцы,
y
мясцовасці
Чыўаўа
В ядома з 1653 я к пас. Інгадзінскае зімоўе. 3 1690 слабада, y ях о й ж ы лі казакі і прам ы слоўцы . У 1699 пабудаваны астрог, дзе э 1827 адбывалі катаргу м н о гія дзекабры сты . 3 1821 паселііпча наз. Ч ы цінскім , з 1851 — горад і цэнтр Забайкальскай во б л., тут р азм яш чалася ўпраўленне Забайкальскага казац к ага войска. Э канам. зн ачэн н е яе вы расла п асл я буд-ва Забайкальсхай чы гункі (1900) і халі Ч. стала рэзідэн цы яй упраўлення Н ер чы н скай горнай акругі. У 1920— 22 Ч. — сталіца Далёкаўсходняй рэспублікі. 3 1922 — ц эн тр Забайкальскай гу б ., з 1926 — Ч ы ц ін с к а й а к р у г і Д а л ё к а ўсходняга краю , з 1937 — Ч ы ц ін скай вобл.
ЧЫ ТАГ0НГ, Ч a т a г a м, горад y Бангладэш, на р. Карнапхулі, за 15 км ад Бенгальскага зал. Адм. ц. акругі Чытагонг. Вядомы з 1 ст. н.э. 3 млн. ж. (1994). Трансп. вузел. Гал. марскі порт краіны. Буйны эканам. ц. краіны. Прам-сць: джугавая, баваўняная, хім., харч., цэментавая, металаапрацоўчая, дрэваапрацоўчая (у т л . вытв-сць запалак); металургія, нафтаперапрацоўка, з-д электраабсталявання. Суднаверф. Ун-т. Мячэці: Кадамі-Мубарак (12 ст.) і Джамі мячэць (17 ст.). Чыхуахуа: 1 — караткаш эрсны ; 2 — даўгаш эрсны .
(Chihuahua, адсюль назва). Гадуюць сабакаводы-аматары ва ўсім свеце. Канстьпуцыя далікатная. Выш. ў харку 17—22 см. Маса 0,9—2,7 кг. Тулава падоўжанае, галава круглая з вострай мордай, вочы пукатыя. Вушы адносна вял., стаячыя або абвіслыя. Масць рыжая розных адценняў, карычневан, белая, чорная і інш. Бываюць даўгашэрсныя (шэрсць доўгая, хвалістая, на вушах махры, на шыі каўнер, на нагах пачассе) і караткашэрсныя (шэрсць кароткая, густая, бліскучая). Патрабавальныя да ўмоў кармлення і ўгрымання.
ЧЫЦІНСКАЯ вбБЛАСЦЬ Размешчана ў Забайкаллі, y Рас. Федэрацыі. Утворана 26.9.1937. Пл. 431,5 тыс. км2. Нас. 1249,4 тыс. чал. (2001), гарадскога 62%. Цэнтр — г. Чыта. Найб. гарады: Краснакаменск, Борзя, Пятроўск-Забайкальскі, Балей, Шылка. У складзе Ч.в. Агінская Бурацкая аўтаномная акруга. Ч.в. займае тэр. паміж Ябланавым хр. на 3 і р. Аргунь на У. У рэльефе пераважаюць сярэдневышынньія горы (1400— 1900 м) — хрыбты Ябланавы, Чэрскага, Баршчовачны, Даурскі, Алёкмінскі Станавік і інш., падзеленыя міжшрнымі катлавінамі. На Пн горы падымаюцца да выш. 3072 м (хр. Кодар, пік БАМ), на Пд — Прыанонская раўніна. Карысныя выкапні: волава, золата, серабро, вісмут, торый, уран, малібдэн, вальфрам, медныя ( Удаканскае радо'вішча медзі, 3-е ў свеце па запасах), поліметал. і жал. руды, каменны і буры вугаль, плавікавы шпат, вырабныя камяні, буд. матэрыялы, крыніцы мінер. вод. Клімат р эзка кантымснтальмы. Зіма працяглая і суровая, маласнежная, лета кар о ткае і ц ёплае. С яр эд н яя т-ра студз. ад -26 да -33 °С, ліп. 17—21 °С. Ападкаў 240— 400 мм за год. Месцамі шматгадовая мерзлата. Гал. рэкі: Шылка (з вьггокамі Анон і Інгада) і Аргунь — вытокі Амура, Алёкма, Чара і Віцім (прытокі Лены), Хілок і Чыкой (прытокі Селенгі). Буйныя азёры — ІЗарун-Тарэй і Зун-Тарэй. Глебы пераважна горна-тасжныя падзолістыя, y стэпах — чарназёмы і каштанавыя, y міжгорных катлавінах — лугава-мярзлотныя і лугава-чарназёмныя. 'Болын за 1/2 тэр. займаюць горна-таежныя лясы (даурская лістоуніца, хвоя, кедр). На Пд — злакава-разнатраўныя стэпы. Даурскі і Сахандзінскі запаведнікі. Гал. галіна гірам-сці — гордаздабыўная; здабыча золата (Тасееўскае, Балейскае, Дарасунскае радовішчы), малібдэну, літыю, берылію, танталу, ніобію (ВА «Жырэкенскі малібдэн»), волава (Ш эрлавагорскі камбінат), свінцовацынкавых руд (Нерчынскі поліметал. камбінат), прыроднага урану (Прыаргунскае радовішча, адзінае ў Расіі), флюарыту (Давенда). Паліўна-энергет. комплекс прадстаўлены здабычай каменнага і бурага вугалю (13 млн. т, 2001) і вытв-сцю электраэнергіі (5,9 млрд. кВт гадз) на ДРЭС (Харанорская, Чыцінская) і ЦЭЦ (Краснакаменская, Первамайская, Чыцінская). Развгга чорная металургія, машынабудаванне і
металаапрацоўка (кампрэсары, халадзільныя ўстаноўкі, y т.л. для марскіх суднаў, станкі, краны, буравы інструмент), лясная і дрэваапр. (піламатэрыялы, шпалы, сталярныя вырабы, мэбля), лёгкая (тэкст., швейная, абутковая, гарбарная, футравая, вытв-сць маст. вырабаў), харч. прам-сць. Гал. галіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля (72% кошту с.-г. прадукцыі). Спецыялізуецца на танкаруннай авечкагадоўлі, мяса-малочнай жывёлагадоўлі, мясной табуннай конегадоўлі. Свіна- і птушкагадоўля. На П н аленегадоўля, y горна-таежных раёнах пушны промьісел (собаль, гарнастай, андатра). Рыбалоўства. Пад с.-г. ўгоддзямі 4814 тыс. га, y т.л. ворных зямель 712 тыс. га. Пасевы збожжавых (пшаніца, авёс, ячмень, грэчка, кукуруза) і зернебабовых культур. Бульбаводства і агародніцтва. Збор лекавых траў. Даўж. чыгунак 2399 км. На Пд — Транссібірская магістраль, на Пн — Байкала-Амурская магістраль. Даўж. аўтадарог 9806 км, гал. — Улан-Удэ— Чыта— Забайкальск — граніца з Кітаем. Суднаходства па р. Шылка. Аэрапорты: Чыта, Краснакаменск, Борзя, Балей, Нсрчынск. Курорты: Дарасун, Шыванда, Ургучан, Малакоўка, Алентуй, Ямараўка і інш. В.М.Корзун. ЧЫЧАГОЎ Васіль Якаўлевіч (11.3.1726— 16.4.1809), расійскі мараплавец, ваен. дзеяч. Адмірал (1782). Бацька 1111 Чычагова. Вучыўся ў школе навігацкіх навук, патым y Англіі. Ha флоце з 1742. 3 1764 нач. экспедыцыі па адшуканні марскога шляху з г. Архангельск праз Паўн. Ледавіты ак. да ўзбярэжжа Паўн. Амерыкі і праз Берынгаў праліў да Камчаткі. У 1765 экспедыцыя дасягнула 80°26' паўн. ш. на ПнЗ ад Шпіцбергена, але з-за цяжкага лёду вярнулася ў Архангельск; y 1766 дайшла да 80°30'. У рус.-тур. вайну 1768—74 камандаваў (1772—74) атрадам Данской флатыліі, якая абараняла Керчанскі праліў. У рус.-швед. вайну 1788—90 камандаваў Балт. флотам, y т.л. ў бітвах каля Эланда, Рэвеля (Талін), Выбарга. 3 1797 y адстаўцы. Імем Ч. наз. астравы ў архі-
пелагу Новая Зямля, востраў y архіпелагу Аляксандра каля Паўн. Амерыкі, заліў і мыс в-ва Науку-Хіва ў Паўд. Палінезіі, мыс на в-ве Кюсю (Японія) i ra pa на в-ве Шпіцберген. У.Я.Калаткоў. ЧЫ ЧАГ0Ў (Ч ы ч a г a ў) Павел Васілевіч (6.7.1767, С.-Пецярбург — 1.9.1849), расійскі адмірал (1807). Сын В.Я.Чычагова. У час рус.-швед. вайны 1788— 90 камандзір лінкора, нач. экспедыцыі па высадцы дэсанта ў Галандыі (1799). 3 1802 таварыш (нам.) міністра, са снеж. 1802 да 1811 (фактычна да 1809) міністр марскіх спраў. 3 крас. 1812 галоўнакамандуючы Дунайскай арміяй, гал. нач. Чарнаморскага флоту і ген.-губернатар Малдавіі і Валахіі. У вер. 1812 Дунайская армія ў раёне Луцка аб’яднана з 3-й арміяй пад камандаваннем Ч. Паводле плана М.І.Кутузава 3-я армія сумесна з корпусам ген. П Х.Вітгенштэйна павінна была перакрыць шляхі адыходу арміі Напалеона на р. Бярэзіна. 13 ліст. каля в. Новы Свержань рас. войскі адцяснілі атрад Ф.К.Касецкага і разбілі яго ў Койданаўскім баі 1812. 16 ліст. армія Ч. авалодала Мінскам. Авангард Ч. атакаваў войскі ген. Я.Г.Дамброўскага ў Барысаве (гл. Барысаўская бітва 1812) і захапіў горад. Але 23 ліст. рас. войскі выбіты з Барысава корпусам ген. Н .Ш .Удзіно, які пачаў падрыхтоўку да пераправы цераз Бярэзіну асн. сіл франц. арміі. Уведзены ў зман дзеяннямі франц. войск і актывізацыяй польсЧ ІЦ ІН С К А Я
ВОБЛАСЦЬ
М а ш т а С 1:10 0 0 0 0 0 0
.СналЮі Галвц "0- оСярэд.Налар
\ 9і» к»
?» р ; )
ЧЫЧЫБАБІН
323
кіх войск каля Свіслачы і аўстр. пэд Нясвіжам, Ч. 24—25 ліст. перамясціў большую частку сваіх войск з-пад Барысава на Пд да мяст. Забашавічы, a атрад Я.І.Чапліца — да Барысава. Гэта дазволіла французам захапіць плацдарм на правым беразе Бярэзіны, які Ч. не здалеў ліквідаваць (гл. ў арт. Студзёнка), што дало магч|>імасць большасці франд. войск пераправіцца цераз Бярэзіну і адысці да Вільні. Пралікі Ч. і Віггенйггэйна, няўзгодненасць дзеянняў асобных вайск. груповак не дазволілі завяршыць разіром франц. арміі (гл. таксама Чашніцкш баі 1812). Аднак грамадская думка Расіі ўсю віну за правал аперацыі ўсклала на Ч. Яго армія яшчэ некат. час праследавала прадіўніка, але ў снеж. 1812 яе перадалі пад камандаванне Вітгенштэйна. У лют. 1813 Ч. звольнены ў адстаўку. Выехаў за мнжу; жыў y Італіі і Францыі. Пакінуў мемуары.
Te:. А рхнв адмнрала П .В.Чмчагова. Вып. 1. С П б., 1885; П ереправа через Б ерезш іу / / Рус. архмв 1869. № 7/8. Літ:. М а з я н г Г.Ю ., Е р у с а л н м ч м к Л .Ф . Б ерезн н а, год 1812-й. М н., 1991; Ю л н н В .А А дм ярал П.В. Чнчагов / / Вопр. ясто р н я . 2003. № 2. А.М.Лукашэвіч. ЧЫ Ч Ы БА БІН Аляксей Яўгенавіч (29.3.1871, в. Куземін Палтаўскай вобл., Украіна — 15.8.1945), расійскі хімік-арганік; адзін са стваральнікаў айч. хіміка-фармацэўгычнай лрам-сці. Акад. АН СССР (1928; чл.-кар. 1926). Скончыў Маскоўскі ун-т (1892), дзе працаваў y 1901— 11. 3 1930 y Францыі. Навук. працы па хіміі гетэрацыклічных азотзмяшчальных злучэнняў, гал. чын. пірыдзіну. Адкрыў рэакцыю цыклакалдэнсацыі альдэгідаў з аміякам (1906), якая носіць яго імя. Устанавіў будову шэрагу алкалоідаў. Аўгар ладручніка «Асноўныя пачаткі арганічнай хіміі» (1925). Прэмія імя У.І.Леніна 1926. 7в.: Н ссл едован яя по ю п р о су о ірехатом н ом углероде н о стросн ня простсйш нх окраш снны х промзводны х трнф еннлм стана. М ., 1912; Н сследован ня н з областя іш рндяновы х основаннй. Вып. 1 М ., 1918.
Амазар
fe ta li
Ч Ы ЧЫ БА БІН (сапр. П а л у ш ы н ) Барыс Аляксеевіч (9.1.1923, г. Крамякчуг, Украіна — 15.12.1994), рускі паэт.
Юмурчэн
’аманаўі.
Я |'' Букачача
A g ^ a a r 1ОІнійгКЯЙ
Чарйышэўс» Вярш ына-о -Дарасунскі
Навакіжынгінск
Ittjgm&yj4раун6
Mar;
..арбагатай ‘1Я7Я
^Гэньхэ {ая Гара
-°Чарамхоба Красны Чыной ) <£/ Харцага 0
к Л ---------
\
Сахандзі^скі j \ v |
*
М АНЬЧЖ УРЫ Я
У 1946— 51 арыштаваны за антысав. агітацыю. Друкаваўся з 1958. У кн. паэзіі «Маладосць», «Мароз і сонца» (абедзве 1963), «Звон» (1989), «Mae шасцідзесятыя» (1990), «82 санеты плюс 28 вершаў пра каханне» (1993), «Цвіценне бульбы» (1994) і інш. маральны максімалізм, пафас жыццесцвярджэння змяняюцца пагльібленнем тэмы ўнутр. свабоды асобы, асэнсаваннем ахвярнага шляху і трагічнай адзіноты паэта. Дзярж. прэмія СССР 1990. На бел. мову асобньія вершы Ч. пераклалі П.Макаль, У.Папковіч, У.Скарынкін. Те.: Борнс’ Ч нчм бабнн в стнхах м прозе. Х арьков, 1995.
324
ч ы ч э н - іц а
Літ.\ Всему жнвому не чужой Борнс Чвчнбабнн в статьях н воспомннаняях. Харьков, 1998. Ч Ы Ч Э Н -Іц А (Chichén-Itzâ), палітычны і культ. цэнтр народа майя на П н п-ва Юкатан (Мексіка). Заснавана, верагодна, y 8 ст. н.э. У 10 ст. захоплена тальтжамі, з сярэдзіны 11 ст. сталіца іх дзяржавы. У 1178 заваявана войскамі 3 гарадоў-дзяржаў — Майяпана, Ушмаля і Іцмаля. У 13 ст. страціла значэнне паліт. цэнтра, y 15 ст. заняпала. У час ісп. заваёў (сярэдзіна 16 ст.) — y руінах. Археал. раскопкамі (сістэматычна з 1924) адкрыты буйныя архіт. помнікі майя-тальтэкаў: «Храм Кукулькана», «Храм воінаў», абсерваторыя «Караколь», стадыёны для гульні ў мяч і інш. У адрэстаўрыраванай частцы Ч.-І. — музей. Помнікі архітэктуры Ч.-І. ўключаны ў спіс Сусветнай спадчыны. Літ:. Г у л я е в В.Н. Города-государства майя. М.,1979. Ч Ы Ч Э Р 0 Н Е (італьян. cicerone ад лац. Ciceronis Цыцэрон), праваднік, экскурсавод y краінах Зах. Еўропы, пераважна ў Італіі. Інфармуе турыстаў пры аглядзе выдатных мясцін горада, музеяў і інш. ЧЫ ЧЙРЫ Н Барыс Міхалаевіч (7.6.1828, г. Тамбоў, Расія — 16.2.1904), расійскі юрыст, гісторык, філосаф, публіцыст, грамадскі дзеяч; адзін з заснавальнікаў Дзяржаўнай школы ў гіст. навуцы. Скончыў Маскоўскі ун-т (1849), прафесар y ім (1861—68). Выдаваў з К.Дз.Адвеліным паліт. рукапісную л-ру. 3 сярэдзіны 1850-х г. Ч. — адзін з лідэраў ліберальна-заходніцкага рас. грамадскапаліт. руху (гл. Заходніцтва). Ухваляў сял. рэформу 1861, адмоўна ставіўся да рэв. дэмакратаў, падтрымліваў палітыку ўрада ў адносінах да Польшчы і паўстання 1863— 64. Прыхільнік канстытуцыйнай манархіі. У 1868 y адстаўцы, займаўся навук. працай, удзельнічаў y дзейнасці земства. У філас. поглядах прытрымліваўся правага гегельянства. Працы па гісторыі дзярж. права, паліт. вучэнняў. Аўіар «Усііамшаў» (ч. 1— 4, 1929—34).
ЧЫ ЧЭРЫ Н Георгій Васілевіч (24.9.1872, в. Караул Інжавінскага р-на Тамбоўскай вобл., Расія — 7.7.1936), расійскі паліт. і дзярж. дзеяч. Пляменнік Б.М. Чычэрына. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1896). 3 1897 працаваў y Мін-ве замежных спраў. 3 1904 удзельнічаў y с.-д. руху. У 1904— 17 y эміграцыі (Германія, Францыя, Англія). У часы эміграцыі сакратар Цэнтр. бюро замежных груп рус. палітэмігрантаў. 3 1905 чл. РСДРП, з 1906 прыхільнік меншавізму. У 1-ю сусв. вайну інтэрнацыяналіст. У студз. 1918 вярнуўся ў Расію. У 1918— 30 нарком замежных спраў СССР (да 1922 РСФСР). У складзе сав. дэлегацыі падпісаў Брэсцкі мір 1918. Узначальваў сав. дэлегацыі на Генуэзскай канферэнцыі 1922, Лазанскай канферэнцыі 1922— 23. Падпісаў Рапальскі дагавор 1922 з Германіяй і інш. Чл. Ц К ВКП(б) y 1925— 30. Аўтар прац па гісторыі рэв. руху, міжнар. адносін. Тв:. Статьн н речн по вопросам международной полнтнкн. М., 1961. Літ:. З а р н н ц к н й С.В., С е р г е е в АН. Чнчернн. 2 нзд. М., 1975. ЧЫ ЯЎРЙЛІ Міхаіл Эдышэравіч (6.2.1894, Тбілісі — 31.10.1974), грузінскі акцёр, кінарэжысёр, сцэнарыст. Нар. арт. СССР (1948). Скончыў Тбіліскую школу жывапісу і скулыпуры. 3 1921 працаваў y т-ры мастаком, рэжысёрам, акцёрам. У кіно з 1921. Зняўся ў фільмах: «Арсен Джарджыяшвілі», «Сурамская крэпасць», «Жахі мінулага», «Натэла», «Ханума». Паставіў фільмы: «Першы карнет Стрэшнеў» (з Я.Дзіганам), «У апошні час» (абодва 1928), «Хабарда» (1931), «Апошні маскарад» (1934), «Арсен» (1937), «Вялікае зарава» (1938), «Георгій Саакадзе» (1942— 43), «Клятва» (1946, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі), «Падзенне Берліна» (1950, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Карлавых Варах), «Іншыя зараз часы» (1965) і інш. Пісаў сцэнарыі да сваіх фільмаў. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1943, 1946, 1947, 1950. Літ:. А м н р э д ж н б н Н. На заре грузннского кішо. Тбнлнсн, 1978. ЧЫЯЎР&ЛІ Сафіко (С оф’я Міхайлаўна; н. 21.5.1937, Тбілісі), грузінская актрыса. Дачка М .Чыяўрэлі. Нар. арч. Грузіі (1976). Нар. арт. Арменіі (1979).
Скончыла Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1960). 3 1960 y Т-ры імя К.Марджанішвілі (Тбілісі). Валодае майстэрствам пераўвасаблення. Сярод роляў: Джульета («Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра), Ганна Карэніна («Ганна Карэніна» паводле Л.Талстога), Рэгіна («Прывіды» Г.ібсена). 3 1957 здымаецца ў кіно: «Наш двор», «Аповесць пра адну дзяўчыну», «Генерал і маргарыткі», «Іншыя зараз часы», «Хеўсурская балада», «Не бядуй!», «Колер граната», «Цяпло тваіх рук», «Мелодыі Верыйскага квартала», «Некалькі іптэрв’ю па асабістых пытаннях», «Легенда пра Сурамскую іфэпасць», «Ашык-Керыб» і інш., тэлефільмы «Берагі», «Шукайце жанчыну» і інш. Дзярж. прэмія СССР 1980. Літ:. Л о р д к м п а н н д з е Н.Г. Софнко Чнауреля. М., 1983. ЧЭБАКСАРСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. На р. Волга, y Мардовіі, Чувашыі і Ніжагародскай вобл. Расіі. Утворана плацінай аднайм. ГЭС. Запоўнена ў 1980— 82. Пл. 2190 км2, аб’ём 13,85 км3, даўж. 341 км, найб. шыр. 16 км. Сезоннае рэгуляванне сцёку; ваганні ўзроўню да 3 м. Палепшыла ўмовы суднаходства і водазабеспячэння. ЧЭБАКСАРЫ (чувашскае Ш у п а ш к a р), горад, сталіца Чувашыі, y Рас. Федэрацыі, на правым беразе р. Волга. 461,2 тыс. ж. (2001). Рачны порт, чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка (трактары, ткацкія станкі, электрапрылады і апараты, кабель і інш.), лёгкая (тэкст., швейная, трыкат.), харч.; вытв-сць буд. матэрыялаў. ГЭС. Чувашская АН, Чувашская над. акадэмія. 3 ВНУ, y іх ліку ун-т. 5 тэатраў. Філармонія. Музеі: маст., краязнаўчы (філіял — В.І Чапаева, які нарадзіўся ў в. Будайкі, цяпер y межах горада) літаратурны. Арх. помнікі: Увядзенскі сабор (1651), дом Зелейшчыкава (1697), Троіцкі манастыр (17 ст.), цэрквы Уваскрэсення і Міхайла-Архангельская (1702), Успення (1763). Упершыню ўпамінаецца ў 1469. 3 1555 крэпасці. Маскоўскай дзярхсавы, заселеная стральцамі. У канцы 17 — 18 ст. гандл. цэнтр Паволжа (соль, хлеб, футра, гарбарная сыравіна, мёд). 3 1708 y складзе Казанскай губ., з 1781 павятовы горад. 3 1920 цэнтр Чувашскай аўг. вобласці, з 1925 сталіца Чувашыі. ЧЭБА н (Ceban) Тамара Савельеўна (22.10.1914, с. Берэзложы, Малдова — 1990), малдаўская спявачка (сапрана). Нар. арт. СССР (1960). Скончыла Кішынёўскую кансерваторыю (1946). 3 1944 салістка Малд. радыё, з 1951 выступала з аркестрам малд. нар. інструментаў «Флуераш». 3 1975 выкладала ў Кішынёўскім іп-це мастацгваў. У рэпертуары малд. нар. песні (больш за 400) і інш. народаў, творы малд. кампазітараў. Дзярж. прэмія СССР 1950. Ч0ДВ ІК (Chadwick) Джэймс (20.10.1891, г. Болінгтан, Вялікабрьгганія — 24.7.1974), англійскі фізік-эксперыментатар. Чл.
Лонданскага каралеўскага т-ва (1927). Скончыў Манчэстэрскі і Кембрыджскі ун-ты. 3 1923 нам. дырэктара Кавендышскай лабараторыі, з 1935 праф. Ліверпульскага ун-та, з 1948 дырэктар каледжа Кембрыджскага ун-та. Навук. працы па фізіцы атамнага ядра і радыеактыўнасці. Адкрыў нейтрон пры апрамяненні альфа-часціцамі берыліевай мішэні (1932). Разам з інш. выявіў ядз. фагаэфеюг — дысацыяцыю дэйтрона на пратон і нейтрон пад уздзеяннем гамаквантаў (1934— 35), прадказаў бета-распад нейтрона. Ддзін з першых вызначыў крытычную масу урану-235. У 1943— 45 узначальваў групу англ. вучоных, якія ўдзельнічалі ў стварэнні амер. атамнай бомбы. Нобелеўская прэмія 1935.
Літ.: С т а р о с е л ь с к а я - Н н к н т н н a О.А. М сторня р а д н о ах тавн о ста н вознн кн овен н я ядерной ф н зн кн . М ., 1963; Н ейтрон: П реды сгорн я, о ткр ы тае, последствня. М ., 1975. Ч Э ДЖ У Д 0, Ч э ч ж y д о, востраў y паўн. ч. Усх.-Кітайскага м., тэр. Рэспублікі Карэя. Аддзелены ад Карэйскага п-ва і Японскіх а-воў пралівамі Чэджу і Карэйскім. Пл. 1850 км2. Выш. да 1950 м (вулкан Халасан). Берагі пераважна абрывістыя. Складзены з вулканічных парод. У цэнтры вострава вулкан Халасан (апошняе вывяржэнне ў 10 ст). Клімат субтрапічны мусонны. Анадкаў да 2000 мм за год. Вечназялёныя і лістападныя шыракалістыя лясы, вышэй 1600 м — пераважна хвойныя. На месцах эведзеных лясоў — лугі. Нац. парк Халасан. Пасевы рысу. Лоўля рыбы і малюскаў. Гал. горад — Чэджу.
Ч Э Й З (Chase) Джэймс Хэдлі [сапр. Р э й м a н д (Raymond) Рэнэ Брабазон; 24.12.1906, Лондан — 12.6.1985], англійскі пісьменнік. Скончыў Каралеўскую шксшу (г. Рочэстэр, графства Кент). Майстар дэтэктыва. Аўгар 94 раманаў: «Ніякіх архідэй для міс Блэндзіш» (1939; экранізацыя 1951, 1971), «Ты будзеш са мной для гэтага» (1946), «У лабірынце смерці» (1957), «Юныя дзяўчаты асцерагаюцца» (1959), «Пярсцёнак Борджа» (1971) і інш. Яго творы адметныя цікавай інтрыгай, дынамічным развіццём дзеяння, займальнасцю і парадаксальнасцю; y іх паказаны сістэма каштоўнасцей і склад жыцця людзей y грамадстве, дзе ўсё прадаецца і купляецца, страта чалавекам маральных арыенціраў.
Тв.\ Рус. пер. — Собр. соч. T 1991— 95.
1— 32. М н.,
ЧЭЙЗ (Chase) Сцюарт (8.3.1888, г. Сомерсуэрт, ЗШ А — 16.11.1985), амерыканскі эканаміст. Вучыўся ў Масачусецкім тэхнал. ін-це (1907—08) і Гарвардскім ун-це (1910). Працаваў y Федэральнай гандл. камісіі (1917). У 1920— 40-я г. кансультант шэрагу ўрадавых устаноў ЗША. У працы «Мэты для Амерыкі» (1942) паказаў неабходнасць і магчымасць павышэння эфектыўнасці вытв-сці на аснове тэорыі
змешанай эканомікі, y аснове якой спалучэнне прыватнага прадпрымальніцтва і дэярж. рэгулявання эканам. працэсаў. Лічыў, што змешаная эканоміка найб. поўна рэалізуецца ва ўмовах ваен. эканомікі, y якой ён бачыў адзін са сродкаў пашырэння асабістага спажывання і ажыццяўлення шырокай праграмы грамадскіх работ, скарачэння беспрацоўя і вырашэння інш. сац. праблем. Паводле Ч., гал. ролю ў правядзенні рэформ, пераадоленні існуючых y грамадстве стэрэатыпаў і негатыўных з ’яў y псіхалогіі і паводзінах людзей павінна адыграць інтэлігенцыя («Трагедыя марнатраўства», 1925; «Тэхнакратьія», 1933).
о
Нші Дж. Ч эдвік.
Э .Б .Ч эйн.
Ч&ЙМ БЕРС, Ч э м б е р с (Chambers) Уільям (хрышчаны 23.2.1726, г. Гётэбарг, Швецыя — 8.3.1796), англійскі архітэктар. Вучыўся ў Парыжы (1749— 50) y Ж.Ф.Бландэля і ў Італіі (1750— 55). У 1740-я г. служыў y Швед. Ост-Індскай кампаніі, наведаў Індыю і Кітай. 3 1760 прыдворны архітэкгар, з 1782 гал. наглядчык каралеўскіх будынкаў. Чл.-заснавальнік Лонданскай AM (1768). Адзін са стваральнікаў тыпу рамант. пейзажнага парку. У паркавых збудаванняў (парк К ’ю ў графстве Сурэй, 1757—62) выкарыстоўваў ант., гатычныя і ўсх. матывы. Сярод твораў; Шатл. банк y г. Эдынбург (1771— 72), Сомерсет-хаўс y Лондане (1776— 86) і інш. 1л. гл. да арт. Лондан. ЧЭЙН (Chain) Эрнст Борыс (19.6.1906, Берлін — 12.8.1979), англійскі вучоны ў галіне біяхіміі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1949). Замежны чл. Рас. АН (1976). Скончыў Берлінскі ун-т (1930). 3 1935 y Оксфардскім ун-це, з 1948 дырэктар Міжнар. цэнтра хім. мікрабіялогіі (Рым). 3 1961 y Лонданскім ун-це (праф. біяхіміі). Навук. працы па вывучэнні мікробных антыбакгэрыяльных рэчываў, механізмах уздзеяння інсуліну. Вьілучыў чысты пеніцылін і вызначыў яго хім. будову (1939). Нобелеўская прэмія 1945 (з А.Флемінгам і Х.У .Флоры). В.Ф.Ермакоў. Ч Э К (англ. check), грашовы дакумент устаноўленай формы; адзін з відаў каштоўных папер. Друкуецца на спец. паперы са ступенямі аховы. З’яўляецца распараджэннем чэкадаўца (асобы, якая выпісала Ч.) банку або інш. крэдытнай
ЧЭКАНАЎСКАС__________ 325 установе аб выплаце ўказанай y Ч. сумы грошай трымальніху Ч. (асобе, якой выдадзены Ч.). Гэта сума здымаецца з чэкавага рахунку чэкадаўца ў банку і пераводзідда або выдаецца банкам чэкатрымальніку; банк можа аплаціць Ч. і за кошт крэдыту чэкадаўца. Ч. бываюць і м я н н ы я (на пэўную асобу), о р д э р н ы я (на карысць якой-н. асобы), п р а д ’я ў н і ч ы я (на прад’яўніка). Ч. сапраўдны на працягу пэўнага тэрміну. Для разлікаў паміж банкамі выкарыстоўваюцца Ч. б а н к а ў с к і я . Таксама Ч. наз. квітанцыю касы аб прыёме грошай ад пакупніка ў рознічным гандлі, якая сведчыць пра аплату і дае магчымасць атрымаць пакупку. Дзейнічас ў межах крамы, дзе ён ашіачаны. Ч Э К (Cech) Томас Роберт (н. 8.12.1947, г. Чыкага, ЗША), амерыканскі біяхімік і малекулярны генетык. Чл. Нац. АН ЗШ А (1987), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1988). Скончыў Каліфарнійскі ун-т y г. Берклі (1975). 3 1975 y Нац. анкалагічным цэнтры пры Масачусецкім тэхнал. ін-це, з 1978 ва ун-це штата Каларада ў г. Боўлдэр (з 1983 праф.). Адначасова з 1978 y Нац. ін-це здароўя, з 1988 y мед. ін-це Ховарда Х’ю (з 2002 прэзідэнт). Навук. працы па біяхіміі, малекулярнай і структурнай біялогіі, генетыцы. Адкрыў ферментатыўна актыўныя малекулы рыбанкулеінавых к-т (рыбазімы) і даказаў, што РНК з ’яўляецца не толькі нераносчыкам генет. інфармацыі, але, падобна бялкам, таксама каталізуе жыццёва важныя ўнутрыклетачныя хім. рэакцыі (1982, незалежна ад С.Олтмена). Нобелеўская прэмія 1989 (з Олтменам). Нац. Навук. медаль ЗШ А (1995).
Te:.
н аукн
Рус. пер. — Р Н К -ф ерм ен т / / В м яре 1987. № 1. М.М.Касцюковіч.
ЧЭКАВАЯ КНІЖКА. збрашуравапы блок чэкавых фармуляраў, які выдаецца ўкладчыку пры адкрыцці рахунка. Кліент атрымлівае наяўныя грошы з бягучага рахунка з дапамогай чэкаў і расплачваецца імі з інш. фіз. і юрыд. асобамі. Звычайна чэкі афармляюцца на спец. бланках, якія вырабляюцца друкарскім спосабам на спец. паперы і забяспечваюцца паслядоўнай нумарацыяй. У адрозненне ад банкаўскіх іх называюць «чэкамі з чэкавай кніжкі». ЧЭКАНАЎСКАС (Cekanauskas) Вітаўтас (н. 13.5.1930, г. Шаўляй, Літва), літоўскі архітэктар. Нар. архітэкгар СССР (1975). Акад. AM СССР (1988). Скончыў Літ. маст. ін-т (1955). Працаваў y Ін-це праектавання гар. буд-ва ў Вільнюсе. У аўтарскім калектыве выканаў праекты планіроўкі і забудовы грамадскага цэнтра на правым беразе р. Нярыс (1964), жылога раёна Лаздзінай (1967— 74; Ленінская прэмія 1974), помніка А.Міцкевічу (1983). Паводле яго праектаў пабудаваны грамадскі бу-
326
ЧЭКЕЦІ
дынак і жылы квартал Саюза літ. кампазітараў (1966), Выставачны палац (1967), Ін-т эканомікі сельскай гаспадаркі (1979), будынак ЦК КПЛ (1982, цянер Дом урада). Работы Ч. адметныя рацыянальнай выразнасцю планаў і аб’ёмных структур, гарманічнай сувяззю з прыродным ландшафтам. Дзярж. прэмія Літвы 1971. Іл. гл. да арт. Вільнюс. ЧЭКЁЦ І (Cecchetti) Энрыка (21.6.1850, Рым — 12.11.1928), італьянскі артыст балета, балетмайстар, педагог. Вучыўся ў Фларэндійскай акадэміі танца. 3 1868 выступаў y т-рах Італіі, з 1885 вядучы танцоўшчык т-ра «Ла Скала» ў Мілане. 3 1887 першы танцоўшчык, з 1890 балетмайстар, з 1892 рэпетытар Марыінскага т-ра ў Пецярбургу, адначасова выкладаў y Пецярбургскім тэатр. вучылішчы. 3 1902 кіраваў школай пры Варшаўскай оперы, з 1906 заснаванай ім школай y Пецярбургу. У 1911— 21 гал. педагог-рэпетытар «Рускага балета Дзягілева». Заснаваў школы ў Лондане (1918), Мілане (1925). Танцор-віртуоз. Першы выканаўца партый: Блакітная птушка («Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Бог ветру Ваю («Талісман» Р.Дрыга) і інш. Сярод яго вучняў: А.Ваганава, A.Горскі, Т .Карсавіна, М.Кшасінская, С.Ліфар, В.Ніжынскі, Г.Паўлава, М Фокін. Практычны вопыт Ч. абагульнены С.Бомантам і С.Ідзікоўскім y «Падручніку тэорыі і практыкі класічнага і тэатральнага танца паводле метаду Чэкеці» (1922). ЧЭКІДЖАН Аганес Аруцюнавіч (н. 23.12.1928, г. Стамбул, Турцыя), армянскі харавы дырыжор. Нар. арт. СССР (1978). Скончыў Стамбульскую кансерваторыю (1951), «Эколь нармаль» y Парыжы (1953). 3 1961 y Арменіі, маст. кіраўнік і гал. дырыжор Дзярж. хар. капэлы Арменіі, адначасова з 1982 дырэктар і маст. кіраўнік Арм. т-ра оперы і балета. 3 1975 выкладае ў Ерэванскай кансерваторыі (з 1982 праф.). Выступае і як сімф. дырыжор. Аўтар вак.-сімф. і інш. твораў. Дзярж. прэмія Арменіі 1970. Дзярж. прэмія СССР 1975. ЧФКМАН, Ч э к м о н а с Валерый Мікалаевіч (н. 26.12.1936, в. Завалля Манастырышчынскага р-на Чаркаскай вобл., Украіна), бел. і літоўскі мовазнавец. Д-р філал. н. (1982). Скончыў Растоўскі ун-т (1965). 3 1968 y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, з 1979 y Вільнюскім ун-це (з 1983 праф., y 1989— 99 заг. кафедры слав. філалогіі). У 2001— 03 дырэктар Цэнтра па вывучэнні культ. меншасцей Літвы. Даследуе бел. і рус. дыялекгалогію, гісторыю праслав. мовы, літ.-слав. м о ў н ш кантакты, дыялектную фанетыку літ. мовы. Аўтар кн. «Гісторыя проціпастаўленняў па цвёрдасці-мяккасці ў беларускай мове» (1970), «Гукі беларускай мовы» (1973, з
А.Падлужным), «Даследаванні іш гістарычнай фанетыцы праславянскай мовы: Тыпалогія і рэканструкцыя» (1979), артыкулаў.
ЧЭЛЕКЕН, паўвостраў на ўсх. узбярэжжы Каспійскага м., y Туркменістане. Пл. каля 500 км2. Выш. да 100 м. Утварыўся ў выніку прычлянешія да берага в-ва Чэлекен з-за паніжэння ўзроўню Каспійскага м. (пасля 1937). Пераважаюць пяскі і саланчакі. Паверхня раўнінная. Радовішчы нафты, газу, азакерыту. Рыбалоўства. На Ч. — г. Хазар (да 2000 Чэлекен).
«чФЛЕНДЖЭР» , пілатуемы касм. карабель ЗША, гл. ў арт. «Спейс Шатл». ЧЭЛЕНТАНА (Celentano) Адрыяна (н. 6.1.1938, Майланд, Італія), італьянскі кінаакцёр і рэжысёр, эстрадны спявак. У кіно з 1959. Яркі камед. акцёр, яму ўласцівы гумар, эксцэнтрычнасць, вострая пластыка: «Серафіна» (1968), «Блсф» (1976), «Утаймаванне сваволыііка» (1981), «Ен горшы, чым я» (1985) і інш. Як рэжысёр дэбютаваў парадыйнай камедыяй «Супераграбленне ў Мілане» (1965). У сваіх фільмах выступае адначасова як выканаўца гал. роляў, аўтар музыкі і песень (мюзікпы «ЮпіДу», 1975; «Джаан Он», 1986). У творчасці спалучае традыцыі неарэаліст. камедыі і італьян. фальклору з сучаснымі эстр. і танц. рытмамі.
ЧЭЛЕСТА (італьян. celesta ад celeste нябесны), ударна-клавішны муз. інструмент. Формай корпуса, малаточкавым механізмам і клавіятурай падобны на невял. піяніна ці фісгармонію\ замест струн храматычна настроеныя стальныя пласцінкі (ці трубкі). Дыяпазон с 1—с 5, натуецца на актаву ніжэй за рэальнае гучанне. Сканструявана ў 1886. Вызначаецца пяшчотным гукам, які нагадвае
гучаннс званочкаў. Выкарыстоўваецца ў сімф. аркесграх. ЧЭ ЛІН І (Cellini) Бенвенута (3.11.1500, г. Фларэішыя, Італія — 13.2.1571), італьянскі скульптар, ювелір, пісьменнік; прадстаўнік маньерыжу. Вучыўся ў ювеліра М.Бандьінелі, зазнаў уплыў Мікеланджэла. 3 1532 працаваў y Фларэнцыі, Пізе, Балонні, Венецыі, Рыме, з 1540 — y Парыжы і Фантэнбло пры двары Францыска 1. У сваіх творах увасабляў вытанчаныя, празмерпа выдягнугыя фігуры, часта ў складаных паваротах (сальніца караля Францыска I, 1539— 43; «Нарцыс», 1540-я г.; «Укрыжаванне», 1562, y касцёльным комшіексе Эскарыял, Іспанія), вырашаў праблемы абсалютна круглай скулыітуры (статуя «ГІерсей», 1545— 54, Лоджыя дэі Ланцы, Фларэнцыя). Аўтар мемуараў «Жыццё Бенвенута, сына маэстра Джавапі Чэлші фларэнцінца, напісанае ім самім y Фларэнцыі» (не завершаны,
Б.Чэліні. С альніца караля Ф ранцы ска I.
прадыктаваны ім паміж 1558 і 1565; выд. 1728), якія вылучаюцца непасрэднасцю аповеду, ігнараваннем норм літ. стылю, правіл граматыкі; y ёй мова вуліцы, ярка ўвасоблены характар чалавека позняга італьян. Адраджэння. Тэарэт. праца «Два трактаты пра ювелірнае мастацтва і скульптуру» (1568).
Te:. Рус. пер. — Ж л зн ь ... 2 нзд. М ., 1958. Літ.: В н п п е р Б.Р. Бенвенуго Челлннн / / В ш ш ер Б .Р. Статьм об нскусстве. М ., 1970. Ч ЭЛКІСКІН, мыс, паўн. край п-ва Таймыр і самы паўн. пункг мацерыка Еўразія (77°43' паўн. ш. і 104°18' усх. д.). Палярная станцыя (з 1932). Названы ў гонар С.І. Чэлюскіна, які першы дасягнуў мыса ў 1742. ЧЭЛ10СК1Н Сямён Іванавіч (каля 1700 — пасля 1760), расійскі палярны даследчык. 3 дваран Калужскай губ. Вучыўся ў Маскоўскай школе матэм. і навігацыйных навук (1714— 26), скончыў Марскую акадэмію ў С.-Пецярбургу (1728), з 1733 y складзе аднаго з атрадаў 2-й Камчацкай экспедыцыі пад кіраўніцтвам В.В.Прончышчава, псггым Х.П.Лапйева. Вясной 1741 прайшоў па сушы ад
вусця р. Хатанга да вусця р. Пясіна і апісаў ч. зах. ўэбярэжжа п-ва Таймыр, зімой 1741— 42 — з Туруханска да вусця Хатангі і апісаў усх. і зах. ўзбярэжжа Таймыра да паўн. пункта мацерыка. 3 1743 служыў на Балт. флоце. У гонар Ч. названы мыс і паўвостраў на Таймыры і параход «Чэлюскін». Літ.\ Т р о н д к н й В.А Географнческне открьггня В.В.Прончюцева, ХП.Лаптева я С.Н.Челюсюдіа на Таймыре / / Летопнсь Севера. М., 1975. Т. 7. ЧЭЛЮ СКІН ЦЫ , удзельнікі палярнай экспедыцыі на параходзе «Чэлюскін». Мэта экспедыцьіі — прайсці Паўночным марскім шляхам за адну навігацыю на неледакольным судне, даставіць зімоўшчыкаў і грузы на в-аў Урангеля, сабраць навук. звесткі пра палярньш моры. «Чэлюскін» (пабудаваны ў Даніі ў 1933, водазмяшчэнне 7500 т, названы імем С .І.Чэлюскіна) выйшаў y рэйс 8.8.1933 з Мурманска ва Уладзівасток. У Берынгавым праліве судна бш ю зацёрта льдамі, штормам вынесена ў Чукоцкае мора і 13.2.1934 расціснуга вялізным ледзяным валам. ГІараход затануў за 100 км ад берага. У суровых умовах арктычнай зімы 104 удзельнікі экспедыцыі (начальнік О.Ю.Шміт, капітан судна У.І.Варонін) высадзіліся на дрэйфуючую льдзіну і праз 2 месяцы на самалётах былі вывезеньі на мыс Ванкарэм на ГІнЗ Чукоцкага п-ва. У аперацыі выратавання, што працягвалася з 5 сак. па 13 крас. 1934, прымалі ўдзел лётчыкі
Вял. Сібірскай магістралі і чыгункі на Екацярынбург Ч. стаў буйным трансп. і гандл. (вываз хлеба з Зах. Сібіры) цэнтрам. 26.5.1918 захоплены чэш войскамі (гл. Чэхаславацкага корпуса мяцеж 1918). У 1919—23 цэнтр Чэлябінскай губ., потым y складзе Уральскай вобл. 3 1934 Ч. — абл. дэнтр. У Вял. Айч. вайну ў Ч. эвакуіравана каля 60 прамысл. праддрыемстваў з зах. рэгіёнаў, y т.л. з Беларусі. ЧЭЛЙБІНСКАЯ В0БЛА СЦ Б. Размешчана на Паўд. Урале, y Рас. Федэрацыі. Утворана 17.1.1934. Пл. 87,9 тыс. км2. Нас. 3651 тыс. чал. (2001), гарадскога 81%. Цэнтр — г. Чэлябінск. Найб. гарады: Магнітагорск, Златауст, Міяс, Азёрск, Троіцк, Капейск. Паводле характару рэльефу Ч.в. падзяляюць на 2 ч.: зах. — з хрыбтамі і ірадамі Паўд. і Сярэдняга Урала (выш. да 1406 м, г. Нургуш) і ўсх. — раўнінную (на ПдУ Зауральскае плато, на ПнУ ч. Зах.-Сібірскай раўніны). Карысныя выкапні: буры вугаль (запасы 542,2
М.В.Вадап’янаў, І.В.Даронін, М .П.Каманін, СА.Леванеўскі, А.ВЛяпідзеўскі, В.С.Молакаў, М.Т.Сляпнёў, якія першымі ў СССР атрымалі званне Героя Сав. Саюза. Усе чэлюскінцы ўзнагароджаны ордэнам Чырв. Зоркі. В.П.Кісель. ЧЭЛЯБІНСК, горад, дэнтр Чэлябінскай вобл., y Расіі, на р. Міяс (бас. р. Об). 1081,1 тыс. ж. (2001). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Буйны прамысл. і культ. цэнтр Паўд. Урала. Прам-сць: чорная (чыгун, сталь, пракат, стальныя трубы) і каляровая (цынк, ферасплавы) металургія, машынабудаванне і металаапрацоўка (гусенічныя трактары, бульдозеры, грэйдэры, танкі, электрарухавікі, абсталяванне для чорнай металургіі, гадзіннікі і інш.), хім. (лакі і фарбы), лёгкая (гарбарна-абутковая, трыкат., швейная), харч. (мяса-малочная, лікёра-гарэлачная, тытунёвая і інш.), дрэваапр.; вьггв-сць буд. матэрыялаў. ДРЭС. 3 ун-ты, мед. акадэ„мія, 3 ін-ты. Тэатры: драм., оперы і балета, лялек, юнага гледача. Філармонія. Цырк. Музеі: краязнаўчы, дэкар.-прыкладнога мастаіггва, карцінная галерэя. Каля Ч. здабыча бурага вугалю. Засн. ў 1736 як рус. казацкая крэпасць на месцы башкірскага паселішча Чэляба. 3 1743 Ч. — горад, цэнтр Ісецкай правінцыі. У 1744 заняты атрадамі Е.І.Пугачова, якія ўгрымлівалі крэпасць 2 месяцы. 3 1781 Ч. — павяговы горад Екацярынбургскай прав. Пермскага, потым Уфімскага намесніцтва, з 1796 — Арэнбургскай губ. У 1890-я г. з будаўніцгвам
млн. т), жал. руда, магнезіт, графіт, вогнетрывалыя гліны, ільменітавыя, тытана-магніевыя, медныя і нікелевыя руды, баксіты, золата, тальк, фасфарыты, малахіт, каштоўныя камяні, мінер. буд. матэрыялы. Клімат рэзка кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -16 да -18 °С, ліп. 17— 19 °С. Ападкаў за год ад 270 мм на раўнінах да 600 мм y rapax. Гал. рэкі: Урал, Ай і Уфа (бас. р. Волга), Міяс і Уй (бас. р. Об). Шмат азёр (Увільды, Чэбаркуль, Тургаяк). Вадасх. Аргазінскае і Верхнеўральскае. Глебы — звычайныя і вышчалачаныя чарназёмы, шэрыя лясныя, горна-лясныя шэрыя і лугава-чарназёмныя. Пад лесам 28% тэр., пераважаюць хвойныя пароды. Цэнтр. ч. займае лесастэп, на Пд — разнатраўна-злакавы стэп. Нац. паркі Зюраткуль і Таганай, запаведнікі Ільменскі і ч. Паўд.-Уральскага. Ч.в. — індустр.-агр. рэгіён Расіі. Доля прам-сці ў валавым рэгіянальным
чэлядзь____________ 327 прадукце с-кладае 41%. Пераважаюць галіны цяжкай прам-сці. Здабыча руд чорных і каляровых металаў. Чорная (51% прамысл. прадукдыі; чыгун, сталь, пракат, коксахімія) і каляровая (цынк, медзь, нікель) металургія, машынабудаванне і металаапрацоўка (абсталяванне для горнай і металургічнай прам-сці, грузавыя аўтамабілі і запчасткі да іх, гусенічныя трактары, бульдозеры, грэйдэры, танкі, ракетна-касм. тэхніка, стратэгічныя ракеты падводнага старту, ядзерныя боепрыпасы, станкі, электрарухавікі, акумулятары, халадзільнікі, мед. інструменты і інш.), хім. (азотныя ўгнаенні, лакі, фарбы, сінт. смолы) прам-сць. Паліўна-энергет. комплекс звязаны са здабычай бурага вугалю і выпрацоўкай электраэнергіі (17,8 млрд. кВтгадз) на ДРЭС (Троіцкая, Паўд.Уральская, Чэлябінская) і ЦЭЦ (Магнітагорская, К ы ш ты м ская, Ч элябінская -1, -2, -3). Развіта лясная і дрэваапр. (нарыхтоўка драўніны, вытв-сць мэблі), лёгкая (абутковая, трыкат., швейная), харч. (мяса-малочная, кандытарская, лікёра-гаралачная, алейна-тлушчавая, макаронная і інш.) прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. Гал. галіна сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўля (65% валавой с.-г. прадукцыі). Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак. Птушкагадоўля. Пл. с.-г. угоддзяў 4,7 млн. га, y т.л. ворныя землі 3,8 млн. га. Пераважаюць збожжавыя культуры (пшаніца, ячмень, авёс, грэчка, проса); з тэхн. культур пашыраны сланечнік. Бульбаводства, агародніцтва. Пладаводства. Даўж. чыгунак 1793 км; гал. магістралі Уфа—Чэлябінск— Курган, Беларэцк— Магнітагорск— Карталы, Орск— Карталы — Троіцк— Чэлябінск. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 8108 км. Развіты трубаправодны транспарт. Курорты: Кісегач, Увільды. П.І.Рогач. ЧЭЛЯДЗЬ, 1) y Стараж. Русі ў 11— 13 ст. найб. залежная катэгорыя эксплуатуемага насельніцгва, значную частку якой складалі халопы (рабы). У 14— 16 ст. назва поўных халопаў, y 17— 19 ст. — дваровых людзей памешчыкаў. 2) У ВКЛ y 14— 16 ст. найб. бяспраўная катэгорыя залежнага і эксплуатуемага сельскага насельніцтва (гл. Чэлядзь нявольная). У 16— 18 ст. — дваровыя слугі феадалаў. М ф. Спірыдонаў. Ч&ЛЯДЗЬ Н ЯВ 0Л БН А Я , y ВКЛ y 14— 16 ст. найб. бяспраўная катэгорыя залежнага і эксплуатуемага сельскага насельніцтва, якая звычайна не мела зямлі і сродкаў вытв-сці, жыла ў дварах феадалаў, утрымлівалася імі і была іх поўнай уласнасцю. Асн. прычынамі няволі былі нараджэнне ад бацькоў — Ч.н., шлюбы вольных з нявольнымі, самапродаж y вечную нявсшю, некат. крымінальныя злачынствы і палон. Ч.н. выконвала гал. ч. разнастайныя с.-г. работы, часам адм.-гасп. абавязкі (цівуны,
328
ЧЭМБЕРГ
жах гэтай палітыкі падпісаў Рэйнскі гарантыйны пакт 1925 (гл. Лакарнскія да-
гаворы 1925). Ініцыятар разрыву дыпламат. адносін Вялікабрытаніі з СССР y 1927 (адноўлены ў 1929 урадам лейбарыстаў). Н е в і л (18.3.1869, Эдгбэстан каля г. Бірмінгем — 9.11.1940), сын Джозефа. Вучыўся ў Бірмінгемскім каледжы. Займаўся прадпрымальнідтвам. У 1915— 16 лорд-мэр Бірмінгема. 3 1918 дэп. парлаЧ Э М БЕРГ Валянціна Ільінічна мента ад кансерватыўнай партыі. У (23.1.1917, С.-Пецярбург — 21.11.1990), 1922— 29 і 1931 на розных міністэрскіх бел. і расійская актрыса. Засл. арт. Бе- пасадах, y 1931— 37 міністр фінансаў. У ларусі (1944). Нар. арт. Расіі (1981). 1930— 31 старшыня кансерватыўнай Скончыла Цэнтр. тэатр. вучылішча ў партыі, y 1937— 40 яе лідэр і прэм’ерЛенінградзе (1939). У 1939— 41 і з 1944 міністр Вялікабрытаніі. Прыхільнік такy Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі. 3 тыкі ўступак гітлераўскай Германіі, дЛя прадухілення новай вайны падпісаў 1947 y ленінградскіх т-ры драмы імя Мюнхенскае пагадненне 1938. Няўдалы A. Пушкіна, з 1950 y драм. т-ры імя для Вялікабрытаніі пачатак 2-й сусв. B. Камісаржэўскай. Акцёрскія работы вайны прымусіў яго ў маі 1940 пайсці ў вызначаліся псіхал. дакладнасцю, маст. адстаўку. М.Г.Нікіцін. выразнасцю, своеасаблівасцю сцэн. трактовак. Сярод лепшых роляў на бел. ЧФ М БЕРЛІН (Chamberlin) Эдуард сцэне: Вольга («Тры сястры» А.Чэхава), Хейсцінгс (18.5.1899, Ла-Конер, штат Марыя («Дванаццатая ноч» У.Ш экспіВашынгтон, ЗШ А — 1967), амерыканра), Олузн («Небяспечны паварот» скі эканаміст, аўтар манапалістычнай Дж.Б.Прыстлі), Дама з вязаннем канкурэнцыі тэорыі. Чл. Амер. эканам. («Крамлёўскія куранты» М.Пагодзіна). асацыяцыі і інш. т-ваў. Вучыўся ва ун-тах Інш. ролі: Аіудалава («Беспасажніда» штата Аява, М ічыганскім і ГарвардААстроўскага), Фёкла Іванаўна («Жаскім. 3 1920 выкладаў y Мічыганскім,' ніцьба» М.Гогаля), Судакова («Гняздо Гарвардскім, Парыжскім і Капенгагенглушца> В.Розава). скім ун-тах. Лічыў, што ва ўмовах рыначнага гаспадарання канкурэнцыя паЧЙМ БЕРЛЕН (Chamberlain) Оўэн (н. між фірмамі набывае форму канкурэн10.7.1920, г. Сан-Францыска, ЗШ А), цыі прадуктаў, пры якой вял. значэнне амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗШ А маюць іх якасць, рэклама і цэнавая (1960). Скончыў каледж y Дортмундзе канкурэнцыя. Сцвярджаў, што кожная (1941). У 1942— 46 працаваў y Лос-Алафірма валодае элементам манапольнай маскай лабараторыі над стварэннем улады, бо яна выпускае свой прадукт, атамнай бомбы. 3 1948 y Каліфарнійадрозны ад інш. Паводле Ч., ва ўмовах скім ун-це ў Берклі (з 1958 праф.). Наманапаліст. канкурэнцыі фірма працуе з вук. працы па ядз. фізіцы, фізіцы высозалішнімі магутнасцямі (выдаткамі), такіх энергій і стварэнні палярызаваных му яна заўсёды менш эфектыўная, чым пратонных мішэней для высокаэнергеаналагічнае прадпрыемства пры даскатычных ядз. рэакцый. У 1955 адкрыў налай (поўнай) канкурэнцыі. антыпратон (з Э.Дж.Сегрэ і інш.). НобеТв.: Рус. пер. — Теорня монополнстачеслеўская прэмія 1959 (разам з Сегрэ). кой конкуренцнн. М., 1959. С. Ф.Дубянецкі. рыкунні). Пад уздзеяннем сац.-эканам. фактараў y 16 ст. Ч.н. паступова трансфармавалася ў прыгонных сялян. У ходзе правядзення валочнай памеры ў дзярж. і прыватных маёнтках Ч.н., як правіла, была надзелена невял. зямельнымі ўчасткамі і такім чынам ператварылася ў агароднікаў. М.Ф.Спірыдонаў.
чФ М БЕРЛЕН Ы (Chamberlain), дзяржаўныя і паліт. дзеячы Вялікабрытаніі. Джозеф(8.7.1836, Лондан — 2.7.1914). Вучыўся ў каледжы Лонданскага ун-та (1850— 52). Фабрыкант. У 1873—76 мэр г. Бірмінгем. 3 1876 дэп. парламента ад ліберальнай партыі. У 1880—85 і 1886 міністр ва ўрадах У.Ю.Гладстана. У 1886 выступіў супраць законапраекга аб наданні Ірландыі аўтаноміі і з групай прыхільнікаў (ліберал-юніяністаў) выйшаў з ліберальнай паргыі, a пазней з'яднаўся з кансерватарамі. У 1895— 1903 міністр калоній. Адзін з ініцыятараў англа-бурскай вайны 1899— 1902. О с ц і н (16.10.1863, г. Бірмінгем — 16.3.1937), сын Джозефа. Вучыўся ў Кембрыджскім ун-це, потым y Парыжы і Берліне. 3 1892 дэп. парламента. У 1902— 1905, 1915— 17, 1919—22 на розных міністэрскіх пасадах, y 1924— 29 міністр замежных спраў. Змагаўся за гегемонію Вялікабрытаніі ў Еўропе, y ме-
Ч&МІСАЎ Барыс Паўлавіч (н. 25.9.1936, с. Арлоўка Жанасемейскага р-на Сяміпалацінскай вобл., Казахстан), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі машынабудавання. Канд. тэхн. н. (1971), праф. (1995). Скончыў Калінінградскі тэхн. ін-т рыбнай прам-сці і гаспадаркі (1965). 3 1973 y Полацкім ун-це (з 1974 дэкан ф-та, з 1976 заг. кафедры). Навук. працы па тэхналогіі ўмацавання і аднаўлення дэталей і машын ферамагнітнымі парашкамі ў магн. полі. Тв.: Технологня размерно-чвстовой н упрочняюшей обработкн. Мн., 1993 (у сааўт ); Обработка деталей машнн в магнмтном none. Мн., 1995 (разам з Л.М.Кажурам); Смнергетнчсскне аспекты фнзнко-хнмнческнх методов обработкн. Мн., 2000 (у сааўт ). Ч Э М П ІЁ Н (англ. champion ад пбзналац. с а т р іо змагар), 1) званне, якое прысвойваецца пераможцу (спартсмену ці камандзе) y афіц. спарт. спаборніцтвах (напр., чэмпіянатах) па пэўных Bi flax сгаэрту, комплексных спарт. спабор-
ніцтваў, y т.л. Алімп. гульняў, спартакіяд і інш. А б с а л ю т н ы Ч. — пераможца спаборніцгваў сярод усіх удзельнікаў, незалежна ад узросту, масы цела і інш. Абс. чэмпіянаты праводзяць y боксе, барацьбе, культурызме і інш. У гімнастыцы званне абс. Ч. прысвойваецца за перамогу ў мнагабор’і. Званне алімп. Ч. захоўваецца за спартсменам навечна. 2) Жывёла (напр., сабака), якая па колькасці балаў (выстаўляюцца трыма і больш рознымі экспертамі) атрымлівае першае месца на выстаўды ці ў спаборніцтвах. Т.У.Люковіч. ЧЭМ ПІЯН А Т, афіцыйныя спарт. спаборнідтвы вышэйшага ўзроўню ў якім-н. відзе спорту для пэўных калектываў, тэрыторыі (раёна, горада, вобласці, краіны, кантынента, свету); розыгрыш першынства з мэтай вызначэння пераможцы — чэмпіёна (спартсмена або каманды). Паводле структуры адрозніваюць Ч. камандныя, асабістыя і асабістакамандныя. У асобных выпадках паняцці «4.» і «першынство» адрозніваюцца (напр., Ч. па футболе, хакеі — сярод дарослых, a пяршынствы краіны — сярод юніёраў, спарт. клубаў). Адкрыты Ч. — афід. спарт. спаборнііггвы з мэтай вызначэння чэмпіёна са свабодным допускам ці запрашэннем спартсменаў інш. прыналежнасці (інш. клуба, краіны). Тэрмін «4.» ужываюць таксама ў адносінах да выставак-спаборніцтваў жывёл (напр., коней, сабак і інш.) з мэтай выяўлення лепшых y якой-н. пародзе. А.М.Петрыкаў. ЧЭ М У Л Ы І0, назва да 1945 горада Інчхон y Паўд. Карэі. ЧЭНДУ, горад y цэнтр. ч. Кітая, y даліне р. Міньцзян. Адм. цэнтр прав. Сычуань. Засн. ў 4 ст. да н.э. 3,4 млн. ж. (2000). Буйны трансп. вузел і прамысл. цэнтр краіны. Прам-сць: шматгаліновае машынабудаванне (станкі, інструменты, радыёапаратура, трансп. сродкі), вьггв-сць медзі, алюмінію, хім. угнаенняў, металаапрацоўка, дрэваапрацоўка, лёгкая, харч., тэкстыльная. Маст. рамёствы, y тл . вытв-сць парчы. Ун-т. Арх. помнікі: комплекс храма Ухаўцы (16— 18 ст.), палац Цын’янгун («Палац чорнага казла», 13 ст.) і інш. Ч ^Н С Л Е Р , Ч э н с л a р (Chancellor), Рычард (?— 10.11.1556), англійскі мараплавец. У 1553 камандаваў адным з трох караблёў экспедыцыі, адпраўленай англ. гандл. кампаніяй на пошукі Паўн.-Усх. праходу (гл. Паўночны марскі шлях) пад кіраўніцтвам Х.Уілабі. Абагнуўшы з Пн Скандынаўскі і Кольскі п-авы, дасяшуў вусця Паўн. Дзвіны. Быў прыняты ў Маскве Іванам ГУ і ў сак. 1554 атрымаў грамату на права свабоднага гандлю з Маскоўскай дзяржавай. Справаздачу Ч. апрадаваў яго спадарожнік К.Адамс. У 1555 Ч. 2-і раз пабываў y Маскве, на зваротным піляху загінуў y час шторму.
ЧЙ ІІІК Мікалай Пятровіч (16.4.1960, в. Май Пухавідкага р-на Мінскай вобл. — 29.2.1980), Герой Сав. Саюза (1980).
насцю кампазіцыі, яркай дэкаратыўнасцю, паэтызацыяй вобразаў. Л.Ф.Салавей. ЧЭРАВАСЯЧЙННЕ, хірургічная анерацыя; тое, што лапаратамія. ЧЙРАП, шкілет галавы пазваночных жывёл і чалавека; таксама храстковая капсула, якая ахоўвае мозг y галаваногіх малюскаў. У пазваночных угвораны храстком і (або) косцю.
Прадаваў манцёрам на М інскай дыстанцыі пуці Бел. чыгункі. 3 1978 y Сав. Арміі. Служыў y складзе абмежаванага кантынгента сав. войск y Афганістане. У адным з баёў 29.2.1980 нам. камандзіра сапёрнага ўзвода ст. сяржант Ч. быў паранены ў нагу і акружаны маджахедамі. Каб не трапіць y рукі праціўніка жывым, Ч. узарваў міну, ад асколкаў якой загінуў сам і знішчыў некалькі дзесяткаў ворагаў. На магіле Ч. ў в. Блужа помнік, яго імем названы прыгарадны электрапоезд. ч Ф п іК Міхаіл Піліпавіч (3.8.1925, в. Залессе Депельскага' р-на Відебскай вобл. — 22.11.2000), бел. мастак. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1952). У 1951— 85 мастак-дэкаратар Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Працаваў y розных жанрах станковага жывапісу: «Вечар y вёсцы» (1953), «За намі родная зямля» (1958), «Горад увечары» (1961), «Уставай, краіна вялікая» (1967), «Курган славы» (1970), «Працоўныя будні» (1973), «На Купаллі» (1975), «Час цвіцення траў» (1980), «Партызанская быль» (1985), «Вячоркі» (1989), «Бульба» (1991), «Над родным Нёманам. Я.Колас», «Сон» (абедзве 1992); y акварэлі, графіды, плакаце. Аўгар сцэнаграфіі спекгакля «Вертэр» Ж.М аснэ (1959). Творы вызначаюцца прастатой, раўнавагай і суразмер-
Ч. ж ы в ё л зм ян яец ц а ў ходзе эвалю цы і, ш то абумоўлена п рагрэсіўны м развіццём галаўнога мозга і органаў пачуццяў, зам ен ай ж абернага ды хання лёгачны м і зм ен ай спосабаў харчавання пры выхадзе арганізма з воднага асяроддзя н а сушу. А дрозніваю ць Ч. восевы і вісцэральны . В о с е в ы або мазгавы — п яр эдн і п рац яг восевага ш кілета тулава, я кі раэрастаецца вакол галаўнога м оэга, органаў ню ху і ўнугр. вуха. В і с ц э р а л ь н ы , або тваравы Ч. — ш кілет п ярэдн яга аддзела хіш эчн ік а (глоікі). С ярод сучасных п азваночны х найб. пры міты ўна пабудаваны Ч. y кругларотых. У касцявы х ры б мазгавы Ч. укры ты н ак -
1
2 3 4
5
ЧЭРАПУНДЖЫ
329
ладны м і касцям і. У п гуш ак і м лекакорм ячы х р эзка п авялічваецц а аб'ём чарапной поласці. Д л я Ч. мйогіх м лекакорм ячы х характэрна ўгварэнне ком п лексн ы х касцей (напр., схроневай). Ч. ч а л а в е к а складаецца з 23 касцей: 8 п арн ы х — ц ем ян н ы я, скроневы я, верхнясківічны я, ніж нія н асавы я ракавіны , падн ябенн ы я, скулавы я, слёзны я, насавы я; 7 н ял ар ны х — л обн ая, паты лічная, клінападобная, раш эцістая, саш н ік, ніж нясківічная, п ад 'я зы чная. Д зве апош н ія косці сучленены з Ч. рухома, астатнія нерухом а, п раз швы. У д зяц ей да года ў м есцы м у ч э н н я касцей Ч. ёсць п ерап ончаты п рам еж ак — цемечка. П раз ш м атліхія каналы і адгуліны асновы (н іж няй часткі) Ч. праходзяць чэрапнамазгавыя нервы і к ры вян осн ы я сасуды, a п раз вял. паты лічную адгуліну п оласць Ч. злучаецца са спін н ам азгавы м каналам. Тваравы Ч. (складаецц а з 14 дробны х касцей) утварае касцявы ш кілет верхніх аддзелаў органаў д ь к а н н я (нос) і страваван н я (рот, глотка), y ім раэм еш чан ы органы слыху, эроку, ню хальная ч. носа. П аводле асаблівасцей будовы Ч. чалавека вы зн ачаю ць антрапалагічныя тыпы. Літ.: С п е р а н с к л й В .С ., З а й ч е н к о А Н . Ф орм а н кон струкц н я черепа. М ., 1980; Р о м е р А .Ш ., П а р с о н с Т.С. А натом н я п озвоночны х: П ер. с англ. T. 1. М ., 1992. А. СЛеанцюк.
ЧЭРАПНАМАЗГАВЫЯ НЁРВЫ, ч а рапныя н е р в ы , парныя нервы, якія адыходзяць ад пярэдняй паверхні ствала галаўнога мозга паслядоўна спераду назад праз асобыя адтуліны нэрапа. Інервуюць пераважна органы і тканкі галавы і шыі, a таксама грудной і брушной поласцей. У міксін — 7 пар Ч.н., y міног, рыб і земнаводных — 10, y паўзуноў — 11, y птушак, млекакормячых і чалавека — 12.
Чэрап чалавека. К осці: 1 — насавая; 2 — слёзная; 3 — раш эцістая; 4 — лобная; 5 — ц ем ян н ая; 6 — скроневая; 7 — клінападобн ая; 8 — скулавая; 9 — ніж нясківічная; 10 — верхнясківічная.
I i II п ары — н ю х а л ь н ы і з р о к а в ы н е р в ы — праводзячы я шляхі ню хальнай і зрокавай сістэм ; III, IV i VI пары — в о к а р у х а л ь н ы , б л о к а в ы і адводны н е р в ы — y млекакормячы х інервую ць м ы ш ц ы вока, раснічнага цела і радуж най абалон кі, y паўзуноў і п туш ак — м ы ш цы м ігальнай п ерап онкі; V пара — трайчасты н е р в — інервуе скуру галавы (акрам я паты лічнай вобласці), цвёрдую мазгавую абалонку, зубы, слізістую абалонку рота, ж авальны я м ы ш цы , вял. слінн ы я залозы ; V II п ар а — н е р в т в а р у — y Hàзем н ы х п азваночны х інервуе паверхневую мускулатуру ш ы і, м ы ш цу, як а я апускае ніжню ю сківіду, y пры м атаў — мімічную мускулатуру; V III п ара — с л ы х а в ы нерв — звязвае органы слыху, раўнавагі і гравітацыі з галаўны м мозгам ; IX п ара — я з ы к а г л о т а ч н ы н е р в — інервуе ў назем ны х пазваночны х глотку, калявуш ную залозу, смакавы я п очкі язы ка; X п ара — б л у к а л ь н ы н е р в — п адзяляецц а н а рад галін, якія інервую ць м ы ш цы ж аберны х дуг, плавальны пузы р, органы бакавой лініі, лёгкія, сэрца, кіш эч н ік; XI п ара — дадатковы н е р в — інервуе м ы ш цы плечавога пояса; нерв — XII п ара — п а д ’ я з ы ч н ы інервуе м ы ш ды язы к а і п ад ’язы чны апарат. У адрозн ен н е ад спіннамазгавых нерваў, Ч.н. не сегм ентаваны я і строга спецы ялізаваны я. А. С.Леанцюк.
ЧЭРАПУНДЖЫ, населены пункт на ПнУ Індыі, y штаце Мегхалая, на плато Ш ылонг (на выш. 1300 м). Лічыцда са-
330
ЧЭРАС
мым дажджлівым месцам на Зямлі; сярэднегадавая колькасць ападкаў каля 12 тыс. мм. Ч^РАС, возера ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мёрыца (прьггок р. Зах. Дзвіна), за 6 км на ПнУ ад г. Міёры, каля в. Сушкі. Пл. 0,99 км2, даўж. 3,29 км, найб. шыр. 530 м, найб. глыб. 12,8 м, даўж. берагавой лініі 7,74 км. Пл. вадазбору 7 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу. Схілы катлавіны выш. 2— 4 м, разараныя, месцамі пад хмызняком. Берагі нізкія, пясчаныя, месцамі ўкрьіты хмызняком. Пойма невыразная. Шыр. паласы расліннасці 6— 12 м да глыб. 1,5 м. Злучана пратокай з Грэцкім возерам. Па берагах некалькі крынід. Ч&РБЕРЫ, Х е р б е р т Ч э р б е р ы (Herbert Cheibuiy) Эдвард (3.3.1583, Эйтан-он-Северн, графства Ш ропшыр, Вялікабрытанія — 20.8.1648), англійскі філосаф, гісторык, паэт, грамадскі дзеяч; заснавальнік англ. дэізму. Ірл. (1624) і англ. (1629) пэр. Вучьгўся ў Оксфардскім ун-це. У 1618— 22 пасол y Францыі. У час грамадз. вайны 1642— 46 y Англіі выступаў на баку раялістаў, але ў 1644 быў вымушаны кагіітуляваць. У гал. філас. працы «Пра ісціну» (1624) сцвярджаў, што вечная і універсальная ісціна даступная пазнанню, бо кожны чалавек надзелены Богам прыроджанымі псіхічнымі здольнасцямі, правільнае развіццё якіх прыводзіць да спасціжэнігя «агульных ідэй». Распрацаваў вучэнне пра «натуральную рэлігію розуму», y аснове якой ляжаць 5 «агульных ідэй»: існуе вышэйшае быццё; яго трэба шанаваць; дабрадзейнае жыццё — гал. форма шанавання; чалавек атрымлівае збаўленне праз раскаянне; пасля смерці кожнага чакае ўзнагарода ці пакаранне. На яго думку, ісціна («агульныя ідэі») была ўласціва раннім формам рэлігіі да часу спекуляцый на рэліг. ідэях з боку духавенства («Пра рэлігію язычнікаў», апубл. 1663). Аўтар «Аўгабіяграфіі» (1624, апубл. 1764), гіст. працы «Жыццё і цараванне караля Генрыха VIII» (1649), паэт. кн. «Выпадковыя вершы» (апубл. 1665) і інш. Рэліг.-філас. ідэі Ч. разглядалі П.Гасендзі, Р.Дэкарт; яго вучэнне паўплывала на станаўленне кембрыджскай школы іілатанізму і шатландскай школы ў філасофіі. Н.Г.Кісялёва.
га года (30 дзён), пачатак лета. У Ч. сонца праходзіць праз пункт летняга сонцастаяння (21 ці 22 ч.). 15 Ч. працягласць дня ў Мінску 17 гадз 8 мін, найб. выш. Сонца над гарызонтам — 59,4°. Сярэдняя сума сонечнай радыяцыі за месяц 624 МДж/м2, радыяцыйны баланс максімальны (332 М Дж/м2). У Ч. найб. працягласць сонечнага ззяння (55—61% ад магчымага). На тэр. Беларусі сярэдняя месячная т-ра паветра 16,2 °С (15,7 °С на ПнУ, 17 °С на ПдУ). Ападкаў 65— 80 мм за месяц, здараюцца навальніцы з градам. У Ч. часта выпаральнасць перавышае колькасць атм. ападкаў, што прыводзіць да атм. і глебавай засухі. У лясах і на лугах цвітуць многія расліны, настае сенакос. Каласуюць яравыя: пшаніца, ячмень, авёс. Зацвітае ранняя бульба. На палях вядуць барацьбу з пустазеллем, y садах — са шкоднікамі. У час цвіцення азімага жыта ў лесе паяўляюцца першыя летнія грыбы: падбярозавікі, падасшавікі, лісічкі, маслякі, сыраежкі, баравікі. У птушак вывадкі птушанят, y лісоў, вожыкаў, ласак, зуброў — прыплод. Нерастуюць карпы, карасі, ляшчы, ліні. Шмат матылёў, пчол, мошак і жукоў. ЧЙРВЕНЬ, горад, цэнтр Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл., на р. Чэрвенка (Ігуменка), каля аўтадарогі М інск— Магілёў. За 62 км ад Мінска, 30 км ад чыг. ст. Пухавічы на лініі М інск—Асіповічы. 10,8 тыс. ж. (2002). Прадпрыемствы харч., дрэваапр., лесанарыхтоўчай прамысловасці. Чэрвеньскі краязнаўчы музей. Брацкія магілы: сав. воінаў, сав. воінаў і партызан, ахвяр фашызму. Свята-Мікольская царква, касцёл Узвіжапня Святога Крыжа. Вядомы з 1387 пад пазвай Ігумсн y складзе Мінскага пав. ВКЛ. У 1-й пал. 15 ст. мястэчка, уласнасць Кежгайлаў, з 1447 — вілепскага біскупа, царк. мястэчка. У час войпаў Расіі з Рэччу Пасналітай 1654—67 і Паўночнай 1701—21 Ігумен разрабаваны і моцна раэбураны. 3 1793 y Рас. імперыі, з 1795 горад, цэнтр Ігуменскага павета (з 18.9.1923 Чэрвеньскага павета). 22.1.1796 Юрад атрымаў герб: па блакітным полі сярэбраны куст кветак і 5 залачоньіх пчол над ім. У вайну 1812 горад значна разбураны, y 1825 каля 900 ж., 263 дамы, 3 прадпрыемствы, 2 царквы, касцёл, 2 карчмы, 10 крам, рынак. У час паўстання 1863—64 тут дзейнічаў паўстанцкі атрад на чале з Б. Свентаржэцкім. У 1897 y Ігумене 4573 ж., y 1905 — 5121 ж., 664 жылыя
дамы, вадзяны і паравы млыны, некалькі майстэрняў, 6 пач. школ, бальніца, алтэка і аптэчны магазін, штогод 6 кірмашоў. 18.9.1923 перайменаваны ў Ч. (ад назвы месяца). 3 17.7.1924 цэнтр Чэрвеньскага р-на. 2.7.1941 акуліраваны ням. фашыстамі, якія ў горадэе і раёне загубілі 7561 чал.; дзейнічалі падп. групы. Вызвалены 2.7.1944 воінамі 1-га і 2-га Бел. франтоў сумесна э партызанамі ў ходзе Мінскай аперацыі 1944. ЧЙРВЕНЬСКАЕ НАСТУПЛЁННЕ 1917, наступальная аперацыя рас. войск на Паўд.-Зах. фронце (каманд. ген. А.Я.Гутар) 29.6— 13.7.1917 y 1-ю сусв. вайну; састаўная частка летняга наступлення рас. арміі. Распачата Часовым урадам па просьбе саюзнікаў (Вялікабрытаніі, Фрапцыі, ЗШ А) актывізаваць ваен. дзеяш іі супраць герм. і аўстра-венг. войск. 29 чэрв. артылерыя пачала падрыхтоўку атакі. 1 ліп. з раёнаў Золачаў — Беражаны ў наступленне пайшлі 11-я і 7-я рас. арміі ў напрамку на г. Львоў. Нягледзячы на перавагу ў сілах і сродках, наступленне 3 ліп. было спынена, 6 ліп. ў атаку перайшла 8-я армія (каманд. ген. Л.Г.Карнілаў), якая наносіла ўдар на ўчастку Г’аліч— Станіслаў (цяпер г. Івана-Франкоўск) y напрамку Калуш, Балехаў. Прарваўшьі фронт праціўніка, 8-я армія захапіла больш за 7 тыс. палонных і 48 гармат, заняла гарады Галіч і Калуш, да 11 ліп. выйшла на рубеж р. Ломніца. Але 19 ліп. аўстра-герм. войскі, атрымаўшы падмацаванне (з Зах. фронту перакінута некалькі дывізій), з раёнаў Золачаў і Памаржаны нанеслі контрудар y напрамку г. Цярнопаль, прарвалі фронт 11-й арміі, што прымусіла 7-ю і 8-ю арміі таксама- пачаць адыход на У. 21 ліп. камандаваць фронтам эамест Гутара прызначаны Карнілаў. 28 ліп. рас. войскі замацаваліся на лініі Броды — Збараж — р. Збруч, значна адышоўшы на У ад рубяжа, які займалі да пачатку наступлення. Адзіпым планам з Ч.н. былі звязаны наступленпс на Рум. фронце і дапаможныя ўдары на Паўіі. і Зах. франтах. Паспяховае наступленне 2-й рум. і 4-й рас. армій Рум. фронту (пачалося 22 ліп.) было прыпынена па загадзе вярх. іалоўнакамандуючага А.Ф. Керанскага (27 ліп.). Наступленне 5-й арміі Зах. фронту (22 ліп.) з раёна Маладзечна ў напрамку Вільні і Паўн. фронту (23 ліп.) з раёна Якабштата (Екабпілса) y напрам-
ЧФРВЕН, Ч э р в е н ь, старажытнаславянскі горад на левым беразе р. Хучва, прытока Зах. Буга. Упершыню згадваецца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 981. Быў цэнтрам Верхняга Пабужжа. Паводле вынікаў археал. раскопак 1950—60-х г. Ч. лакалізуецца на тэр. сучаснага г. Чэрмна (Польшча). ЧЙРВЕНЬ (назву звязваюць з чырвоным колерам вішань і інш. ягад, што спеюць y Ч.), шосты месяц каляндарна-
Ч эрвень
Свабоды.
Плошча
ку Коўна (Каўнаса) поспеху не мела. У выніку праціўнік заняў Галіцыю, герм. дэсант y верасні акупіраваў а-вы Эзель і Даго ў Рыжскім заліве. Агульныя страты рас. войск на ўсіх франтах склалі больш за 150 тыс. чал. забітымі, параненымі і прапаўшымі без весткі. Ч.н. адцягнула на Усх. (рас.) фронг 13 герм. і 3 аўстр. дывізіі з Зах. (саюзніцкага) фронту. Правал Ч.н. выклікаў абурэнне рас. грамадскасці, што прывяло да Ліпеньскага крызісу 1917. Літ:. Нсторня первой мяровой войны, 1914—1918. Т. 2. М., 1975; Р о с т у . н о в Н.Н. Русскнй фронт первой мнровой войны. М., 1976; С т р о к о в А А Вооруженные снлы н военное яскусство в первой мнровой войне. М., 1974; Нсторня войн. Т. 2. Ростов н/Д; М . 1997. В.А.Юшкевіч. Ч^РВЕНЬСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1848, узброенае паўстанне ў Парыжы 23— 26 чэрв.; кульмінацыйны пунюг рэвалюцыі 1848 y Францыі. Выклікана наступленнем рэакцыі на паліт. і эканам. заваёвы грамадзян. Непасрэдным штуршком да паўстання стала рашэнне ўрада выслаць з Парыжа рабочых нац. майстэрняў, y якіх працавала больш за 100 тыс. б. беспрацоўных. 22 чэрв. рабочыя (многія з іх мелі зброю) выйшлі на дэманстрацыю, якая 23 чэрв. перарасла ва ўзбр. паўстанне і барыкадныя баі. Ч.п. праходзіла пад лозунгам «дэмакр. і сац. рэспублікі». Урад сцягнуў y сталіцу 250-тысячную армію. Нац. сход, напалоханы размахам нар. выступлення, 24 чэрв. перадаў уладныя паўнамоцтвы ваен. міністру ген.'Л .Э .Кавеньяку. 26 чэрв. паўстанне ў ГІарыжы ліквідавана. Салідарныя выступленні ў гарадах Дыжон, Бардо, Нант і інш. таксама падаўлены войскамі. У краіне пачаўся тэрор, y выніку якога 11 тыс. чал. забіта, 25 тыс. чал. арыііггавана, 3,5 тыс. чал. выслана без суда, насельніцтва раззброена. Разгром Ч.п. прадвызначыў паражэнне рэвалюцыі 1848 y Францыі. Л і т М о л о к А.Н. Нюньскме днн 1848 г. в Парнже. М., 1948; Г е р ц е н AM. С того берега / / Собр. соч. М., 1955. Т. 6; Я г о ж. Былое я думы. Ч. 5 / / Там жа. М., 1956. Т. 10. Ч^РВЕНЬСКІ
КРАЯЗНАЎЧЫ
ЧбРВЕНЬСКІ КРЬІЗІС 1917, другі (першы — Красавіцкі крызіс 1.917) паліт. крызіс y Расіі пасля Лют. рэвалюцыі 1917, выкліканы супярэчнасцямі паміж рознымі сац. сіламі і паліт. партыямі па пытаннях міру, зямлі, барацьбы з эканам. разрухай. 1-ы Усерас. з’езд Саветаў (чэрв. 1917; пераважалі эсэры і меншавіхі) адхіліў бальшавіцкі праект рэзалюцыі аб перадачы ўлады Саветам і выказаў давер Часоваму ўраду. Прэзідыум з’езда адмяніў прызначаную бальшавікамі на 10(23) чэрв. дэманстрацыю пратэсту і паспрабаваў сам 18.6(1.7).1917 правесці дэманстрацыю пад лозунгам «Давер Часоваму ўраду». Аднак дэманстранты ў Петраградзе (500 тыс. чал.), Рызе, Выбаргу, Рэвелі, Ніжнім Ноўгарадзе, Смаленску, Харкаве і інш. гарадах выйшлі на вуліцы пад бальшавідкімі лозунгамі «Уся ўлада Саветам!», «Далоў 10 міністраў-капіталістаў!» і інш. На Беларусі ў чэрв. 1917 масавыя мітынгі і дэманстрацыі прайшлі пад заклікамі «Уся ўлада Саветам!», «Патрабуем тэрміновага заключэння міру!». Супраць запланаванага Часовым урадам Чэрвеньскага наступлення 1917 выказаліся франтавы к-т Зах. фронту, многія салдацкія к-ты і вайск. часці. 18 чэрв. (1 ліп.), y дзень пачатку наступлення, дэманстрацыі пратэсту адбыліся ў вайск. часцях, y Мінску, Віцебску, Гомелі, Оршы, Бабруйску, Слуцку і інш. На Зах. фронце наступленне фактычна было сарвана. На Паўд.-Зах. фронце яно спачатку развівалася паспяхова і гэта спыніла Ч.К., але неўзабаве пацярпела поўны правал, што выклікала новы, Ліпеньскі крызіс 1917. Літ:. Нстормя Велнкой Октябрьской соцналмстаческой революцлн. М., 1962. С. 72— 78; З л о к а з о в Г.Н. Меньшевнстско-эсеровскнй ВЦНК Советов в 1917 r. М., 1997. ЧЭРВЕНЬСКІ ПАВЕТ, адм.-тэр. адзінка ў 1923— 24 y БССР. У сувязі з перайменаваннем цэнтра Ігуменскага павета г. Ігумен y Чэрвень павет таксама з 18.9.1923 змяніў назву. Складаўся з 20 валасцей. 17.7.1924 павет скасаваны, воласці перададзены ў Бабруйскую, Барысаўскую і Мінскую акругі.
МУ-
ЗЕЙ. Адкрыты 1.1.1992 y г. Чэрвень Мінскай вобл. Пл. экспазіцыі 294 м2, каля 4,9 тыс. экспанатаў асн. фонду (2002). Mae раздзелы: стараж. Ігуменшчына, гісторыя пач. 20 ст. і 1-й сусв. вайны, міжваеннага часу, Вял. Айч. вайны, пасляваенны перыяд. Сярод экспанатаў археал. знаходкі з гарадзішчаў жал. веку каля вёсак Турэц і Гарадзішча, матэрыялы пра паўстанне 1863, устанаўленне сав. улады на Ігуменшчыне, дзейнасць партыз. руху і падполля ў Вял. Айч. вайну, пра землякоў Герояў Сав. Саюза, развіцдё раёна ў пасляваенны перыяд; хатняе начынне 19 — пач. 20 ст. Музей праводзідь выстаўкі, прысвечаныя гісторыі Чэрвеня, творчасці М.Багдановіча, У.Караткевіча, мастака М.Станюты, твораў нар. мастакоў раёна. Г.М.Аўласенка.
ЧЭРВЕНЬСКІ РАЁН. Размешчаны на ПдУ Мінскай вобл. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,6 тыс. км2. Нас. 37,1 тыс. чал. (2003), гарадскога 43%. Сярэдняя шчыльн. 23 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Чэрвень. Раён уключае г.п. Смілавічы, 197 сельскіх нас. пунктаў, Смілавіцкі пасялковы Савет, 10 сельсаветаў: Вайнілаўскі, Валевачоўскі, Грабянецкі, Калодзежскі, Кліноцкі, Лядскі, Раваніцкі, Руднянскі, Смілавіцкі, Хутарскі. Тэр. раёна ў мсжах Цэнтральнабярэзінскай раўніны. Паверхня пласкахвалістая, каля 70% яе на выш. 180—200 м і 30% — 160—180 м. Найвыш. пункт 209 м (на Пн ад в. Валевачы). Агульны нахіл з ПнЗ на ПдУ. Карысныя выкапні: торф, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, цагелыіыя суглінкі і гліны, сапрапель. Сярэдняя т-ра студз. -6,9 °С, ліл. 17,9 °С. Аладкаў 602 мм за год. Вегетац. перыяд 187 сут. Найб. р. Волма з прытокам Гаць, Уса з Гануткай і Дабрыцай, Уша. Азёры: Пясочнае,
ЧЭРВЕНЬСКІ
331
Дзікае, Лукава. Вадасх. Волма. Глебы с.-г. уго;шзяў: дзярнова-падзолістыя (33,3%), дзярнова-падзолістыя глеяватьы (16,6%), тарфяна-балотныя (11%) 1 інш. Пад лесам 38,6% плошчы. Пераважаюць хваёвыя, бярозавыя, яловыя, чорнаальховыя, асінавыя, дубовыя лясы. Штучныя насаджэнні (каля 25%) пераважна хваёвыя. Пад балотамі 1% плошчы (найб. Краснае, Рудзянец). На тэр. раёна біял. заказнік мясц. значэння Чэрвеньскі; ахоўныя тарфянікі: Падастрэўе, Краснае, Дуброва, Плінтаўка, Дубкі, Рудзянец, Валмянка, Падор, Уса, y пойме р. Волма, Крысін Дуб, Вялікае, Кажамячышча, Чэрвеньскае, Салажкі. Помнікі прыроды: рэсп. значэння, парк «Раванічы», хвоі чорныя ў г.п. Смілавічы; мясц. значэння — паркі «Смілавічьі», «Убель» і «Калодзежы». Агульная пл. с.-г. угоддзяў 81 тыс. га, з іх асушаных 26 тыс. га. На 1.9.2003 y раёне 6 калгасаў, 4 раённыя унітарныя с.-г. прадпрьіемствы, рэсп. унітарнае с.-г. прадпрыемства, «Эксперым. база «Натальеўск», 9 с.-г. вытв. кааператы-
ваў, 37 фермерскіх гаспадарак, аірарнапрамысл. прадпрыемства «Чэрвеньскае». Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, птушкагадоўлі, вырошчваігні збожжавых і кармавых культур, рапсу, лёну, бульбы. Прадпрыемствы прам-сці: дрэваапр. (мэбля, піламатэрыялы), нафтаперапр. (нафтабітум), харч. (цэльнамалочныя прадукты, сушаная агародніна, віно, безалкагсшьныя напіткі), каап. (хлебабулачныя і каўбасныя вырабы), лёгкай (валены абутак, скураны тавар); рыбгас «Волма», лясгас. Па тэр. раёна праходзяць аўтадарогі Мінск—Чэрвень— Магілёў, Чэрвень— Мар’іна Горка, Чэрвень—Смалявічьі і інш. У раёне 17 сярэдніх, 10 базавых, 3 пач., 1 вячэрняя школа, гімназія, дом-прытулак, с.-г. прафес. ліцэй, дзярж. агр. каледж, ПТВ, 30 дашкольных устаноў, 24 клубы, 32 б-кі, 6 бальнід, 2 амбулаторыі, 23 фельч,ак. пункгы, 1 санаторый. Чэрвеньскі краязнаўчы музей, музей кампазітара С.Манюшкі ў пас. Азёрны. Помнікі архітэктуры: касцёл Антонія (канец 18 — пач. 19 ст.) і палацава-паркавы комплекс (2-я пал. 19 ст.) y в. Раванічы. Гіст. помнікі: мемарыяльны комплекс
332
ЧЭРВІ
«Разгром» (1982— 84) за 3,5 км на ПнЗ ад в. Раваніцкая Слабада на месцы базіравання ў 1942— 44 міжраённага падп. камітэта КП(б)Б Мінскай зоны, Чэрвеньскіх падп. райкомаў КП(б)Б і ЛКСМ Б, штаба партыз. брыгады «Разіром». Выдаецца газ. «Раённы веснік». Літ.: Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі: Мінская вобл. Кн. 2. Мн., 1987; Памяць. Гіст.-дак. хроніка Чэрвсньскага р-на. Мн„ 2000. Г.Ю.Гамеза, Р.Р.Паўлавец. ЧФРВІ (Vermes), зборная група беспазваночных жывёл. 5 тыпаў: кольчатыя чэрві, немертыны, першаснаполасцевыя чэрві, плоскія чэрві, скрэбні. Каля 500 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. Жывуць свабодна або паразітуюдь (гл. Гелшінты)\ узбуджальнікі гелшінтозаў жывёл, чалавека і раслін. На Беларусі найб. адзначаюцца прадстаўнікі плоскіх і першаснаполасцевых Ч. Падзяляюць на ніжэйшых, або скалецыд, і вышэйшых Ч. Даўж. ад 80 мкм да 30 м, без канечнасцей і ясна выражанай галавы. Маюць моцнуы мускулатуру (скурна-мускулыіы мяшок). Двухбакова-сім. жывёлы. Скалецыды маюць песегмелтаванае цела з першаснай поласцк) і мротанефрыдыяльнай выдзяляльнай сістэмай, крывяносная і дыхалыіая сістэмы адсутнічаюць (круглыя і плоскія чэрві, немертыны, першаснаполасцевыя). Вышэйшыя Ч. маюць сегментаваную будову, другасную поласць цела (цэлом), крьшяносную, дыхальную, метанефрыдыяльную выдзяляльмую сістэмы (кольчатыя Ч.). Фізіял. асаблівасцямі блізкія да членістаногіх. чФРКАС Леанід Антонавіч (н. 1.1.1937, в. Доктаравічы Капыльскага р-на Мідскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз,матэм. н. (1987), праф. (1988). Скончыў БДУ (1959). 3 1964 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (у 1969— 71 і 1981— 98 заг. кафедры). Навук. працы па якаснай тэорыі дыферэнцыяльных ураўн., тэорыі нелінейных ваганняў перыяд. сістэм. Распрацаваў алг. метады даследавання лімітавых цыклаў двухмерных аўтаномных сістэм. Тв.: Условнн цснтра для одного уравненяя Лье’нара / / Днфференцвальные уравненяя. 1976. Т. 12, № 2; Методы оценкн чясла предельных цнклов автономных снстем / / Там жа. 1977. Т. 13, № 5; Функцмя Дюлака номнальных автономных снстем на плоскоста / / Там жа. 1997. Т. 33, № 5. ііо л м
ЧЭРКАС Людвіг Станіслававіч (9.12.1923, г. Гіолацк Відебскай вобл. — 10.4.2002), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Ноўгарад-Валынскае ваен. пяхотнае вучылішча (1942), Ваен. акадэмію бранятанк. і механізаваных войск (1954). У Чырв. Арміі з чэрв. 1941. 3 ліп. 1941 на Зах., 2-м Укр. і 1-м Бел. франтах. Удэельнік бітвы пад Масквой, вызвалення Украіны, Беларусі, Польшчы, баёў за Берліп. Камагшзір кулямётнай роты ст. лейтэнант Ч. вызначыўся 19.1.1945 y баях за горад Радзееў (Польшча): штурмавая група на чале з ім прарвала ўмацаваную абарону нраціўніка і прабілася ў горад, цяжха паранены Ч. не пакінуў
поля бою. Удзсльнік Парада перамогі 1945 y Маскве. Да 1958 y Сав. Арміі, потым y НДІ. ЧЭРКЕЗАЎ Мухамед (1.1.1911, Ашгабат — 23.7.1993), туркменскі акдёр. Нар. арт. Туркменістана (1955). Нар. арт. СССР (1980). Скончыў Туркм. маст. тэхнікум. 3 1932 працаваў y Туркм. т-ры драмы імя К.Маланепеса. Сярод роляў: Байрам («Сям’я Алана» Г.Мухтарава), Саліхбай («Бай і батрак» Х.Хамзы), Атэла, Глостэр («Атэла», «Кароль Лір» У.Ш экспіра), Дудукін, Вышнеўскі («Без віны вінаватыя», «Даходнае месца» ААстроўскага), Мантанелі («Авадзень» паводле Э.Войніч). Здымаўся ў кіно: «Сын джыгіта», «Крушзнне эмірата», «Махтумкулі», «Чалавек за бортам», «Дрэва Джамал», «Кароткія рукавы». Дзярж. прэмія СССР 1951. Дзярж. прэмія Туркменістана 1970. ЧЭРКЁСК, горад, сталіца КарачаеваЧэркесіі, y Расіі, на правым беразе р. Кубань. Засн. ў 1804 як ваен. ўмацаванне. Да 1931 станіда Баталпашынская, з 1934 наз. Сулімаў, з 1937 — ЯжоваЧэркеск, з 1939 сучасная назва. 120,7 тыс. ж. (2001). Чыг. станцыя. Пач. пункт Ваенна-Сухумскай (аўтамаб.) дарогі. Прам-сць: хім., машынабудаванне і металаапрацоўка (халадзільнае абсталяванне, нізкавольтная апаратура), лёгкая, харч.; вытв-сць буд. матэрыялаў. Політэхн. ін-т. Драм. тэатр. Гіст.-культ. і гірыродны музей-запаведнік (да 1988 — краязнаўчы музей).
Паводле пісьмовых крыніц вядома з 1636 як сяло Чарна ў складзе Бардзілаўскага войтаўства Магілёўскай эканоміі Аршанскага пав. ВКЛ. 3 1695 y Плешчыцкім войтаўстве Магілёўскай эканоміі, вёска Чарнаўцы з засценхам Плябаншчызна, 30 валок зямлі, 2 млыны, карчма. У 1777 мястэчка і вёска Чарніда (яна ж Чарняўха) y Рас. імперыі. У 1785 мястэчка ў Чавускім пав., 165 ж., 32 двары, маёнтак, царква, уладанне графа Зорыча, лазней — Альшэўскіх, Вайзбунаў, y 1841—44 y арэндзе ў памешчыцы Кубліцкай. У 1885 сяло, цэнтр воласці, 195 ж., 24 двары, школа, царква, 2 яўр. малітоўныя дамы, 6 крам. У 1897 побач размяшчаліся аднайм. сяло (243 ж., 37 двароў), мястзчка (444 ж., 51 двор) і маёнтак (уладанне Л.Ф.Мацкевіча, 16 ж.). У сяле знаходзіліся валасное праўленне, нар. вучылішча (з 1874), прытулак для бедных, цэнтр. хлебаэапасны магазін; y мястэчку — крупадзёрка, мураваная царква, 2 яўр. малітоўныя дамы, 14 крам, карчма. 3 1924 цэнтр сельсавета ў Лупалаўскім р-не, з 1931 — y Дрыбінскім, Чавускім і Горацкім р-нах, y 1935—59 і з 1989 — y Дрыбінскім, y 1959—89 — y Шклоўскім р-нах. У Вял. Айч. вайну ням. фашысты часткова спалілі Ч., загубілі 525 жыхароў. В.М.Князева. ЧЙРНЕЎСКІ, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл. Засн. ў 1979 для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 1 тыс. га. Размешчаны на вярховых балотах Маленькі Машок і Навасельскі Mox і на пераходным балоце Крывы Мох. Узгорыста-хвалістая водна-ледавіковая раўніна з дзюнамі, марэннымі ўзгоркамі, катлавінамі. Глебы тарфянабалотныя (глыб. торфу да 2,9 м, y сярэднім — 1,6 м) і дзярнова-падзолістыя супясчаныя. Пераважаюць хваёва-кусцікава-сфагнавыя фітацэнозы з деравагай журавін, на мінер. участках пашыраны хваёвыя, яловыя, бярозавыя лясы. П./.Лабанок. Ч^РНЕЦІ (Aythya), род вадаплаўных птушак сям. качыных атр. гусепадобных. Да Ч. часам адносяць і нырцоў. Пашыраны ва ўмераных шыротах Еўразіі і Паўн. Амерыкі. На Беларусі 4 віды Ч.: белавокая, ці белавокі нырэц, занесены ў Чырв. кнігу, чырвонагаловая, ці
ЧЭРКЕСЫ (саманазва a д ы г е), адзін з народаў Карачаева- Чэркесіі (42 тыс. чал., 1997). Жывуць таксама ў інш. рэгіёнах Рас. Федэрацыі, Турцыі, краінах Паўд.-Зах. Азіі і Паўн. Афрьікі. Усяго ў Рас. Федэрацыі 50,7 тыс. чал. (1995). Агульная колькасць 270 тыс. чал. (1995). Гаворадь на кабардзіна-чэркескай мове. Вернікі — мусульмане-суніты. Ч. часам наз. усіх выхадцаў з Паўн. Каўказа. ЧФРНЕЎКА, вёска ў Дрыбінскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Бася. Цэнтр сельсавета і с.-г. вытв. кааператыва. За 25 км на 3 ад г.п. Дрыбін, 40 км ад Магілёва, 33 км ад чыг. ст. Цёмны Лес. 358 ж., 155 двароў (2003). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму.
Чэрнеці: 1 — марская; 2 — чырвонагаловая (а — самка, б — самец).
нырэц (A. ferina), марская (A. marila), чубатая (A. fuligula). Даўж. да SO cm, маса да 1,4 кг. Самкі цёмна-шэрыя са сгракацінамі. Алярэнне самцоў больш яркае, y розных відаў адрозніваецца. Дзюба доўгая, пляскатая. Нясуць 6—15 (часцей 8—12) яец. Кормяцца воднай расліннасцю, рыбай, малюскамі, ракападобнымі, лічьшкамі насякомых і інш. Добра пыраюць. Аб’екты палявання. Іл. гл. таксама да арт. Белавокі нырэц, Нырцы. ЧЙ РНІ, вёска ў Брэсцкім р-не. Цэнтр сельсавета і камунальнага унітарнага с.-г. прадпрыемства. За 9 км на ПнУ ад Брэста. 2166 ж., 763 двары (2003). Сярэдняя шкала, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква св. апостала Іаана Багаслова. Брацкая магіла сав. воінаў. Чс)РНІ (Czerny) Карл (Карэл; 20 ці 21.2.1791, Вена — 15.7.1857), аўстрыйскі піяніст, кампазітар, педагог. Паводле паходжання чэх. Вучыўся ў свайго бацькі Венцэля Ч., y Л .Бетховена (1800—03). 3 1800 выступаў як піяніст. Аўтар болын як 1000 твораў розных жанраў і для рознага складу выканаўцаў (оперы, месы, рэквіемы, інш. арк. і камерна-інстр. творы, хары, песні, музыка да драм. спектакляў). Зрабіў значны ўклад y развіццё інструктыўнай л-ры для фартэпіяна. Ажыцдявіў рэдакцыі «Добра тэмпераванага клавіра» І.С.Баха, фп. санат Дж.Скарлаці, нералажыў шэраг опер і сімф. твораў для фп. Сярод вучняў Ф.Ліст, С.Тальберг. Літ:. Т е р е н т ь е в а Н.К.Чернн н его этюды. Л., 1978. ЧЙРНІКАЎШ ЧЫНА, вёска ў Фаніпальскім с/с Дзяржынскага р-на Мінскай вобл., на р. Уса. Цэнтр калгаса. За 9 км на ПнУ ад Дзяржынска, 35 км ад Мінска, 6 км ад чыг. ст. Фаніпаль. 344 ж., 126 двароў (2003). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Каля вёскі курганны могільнік (9— 11 ст.) і курган. 4 â P H b I (Сегпў) Адольф (19.8.1864, г Градзец-Кралаве, Чэхія — 27.12.1952), чэшскі пісьменнік, вучоны-славіст. Д-р філал. н. (1946). Чл. Чэш. акадэміі навук і мастацтваў (1925). Скончыў настаўніцкі ін-т (1883). У 1898 заснаваў час. «Slovansky pfehled» («Славянскі агляд»), y якім змяшчаліся матэрыялы пра грамадскае, культ. і літ. жыццё слав. народаў, y т.л. і беларусаў. У 1898— 1904 заг. Этнаір. музея, y 1901— 20 выкладчык слав. моў Карлава ун-та ў Празе. У 1890-я г. наведваў Беларусь, запісваў бел. фальклор («Беларускія песні з Дзісенскага павета Віленскай губерні», 1895). Надрукаваў арт. «Беларускі часопіс» (1906) і «3 Беларусі» (1909), прысвечаныя бел. газетам «Ha ma доля» і «Наша ніва». У арт. «Беларускія нацыянальныя і культурныя імкненні ў 1909— 1910 гг.» (1911) характарызаваў літ. рух на Беларусі. Аўтар кніг
і артыкулаў пра славян «Славянства ў час сусветнай вайны» (1919), «Выбраныя паэтычныя творы» (т. 1— 4, 1928— 29). Пераклаў на чэш. мову асобныя вершы Я.Куралы, Я.Коласа, Цёткі. І.У. Саламевіч.
ЧЭРСКАГА___________ 333 ЧЭРНЯ Хведар (Фёдар Мікалаевіч; 10.6.1939, в. Лінкі Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 16.3.1983), бел. паэт. Скончыў БДУ (1966), Мінскую Вышэйшую парт. школу (1969). Працаваў на Бел. радыё, з 1969 y выд-ве «Беларусь», з 1972 y выд-ве «Мастацкая літаратура». Друкаваўся з 1957. Яго творам уласцівы філас. асэнсаванне ўзаемаадносін чала-
ЧЙРНЫ-СТАФАНСКАЯ, Ч э р н ы - С т э ф а н ь с к а я (Czerny-Stefanska) Галіна (н. 30.12.1922, г. Кракаў, Польшча), польская піяністка. Вучылася ў Варшаўскай кансерваторыі (1935— 39), Вышэйшай муз. школе ў Кракаве (1946— 50). 3 1955 салістка Кракаўскай філармопіі. 3 1976 выкладае ў Вышэйшай муз. школе ў Познані. Канцэртавала як салістка і ансамблістка, y т.л. з мужам піяністам Л.Стафанскім і дачкой піяністкай і клавесіністкай Э.Стафанскай-Луковіч. Лаўрэат Міжнар. конкурсу піяністаў імя Ф .Ш апэна (1-я прэмія, 1949, Варшава). Дзярж. прэміі Полыпчы 1950, 1952.
века з часам, высокая грамадзянскасць, аптымізм. Аўтар зб-каў «Добрай раніцы, людзі!» (1966), «Дабрэе свет» (1968), «Сады юнацгва» (1972), «Настрой» (1974), «Ваколіца» (1976), «Святло рамонкаў» (1981), кніг для дзяцей «Песня Сабіны» (1971), «На Сонечнай вуліцы» (1973), сатыр. эб. «Ажаніся, не журыся...» (1979), паэмы «Размова з памяццю» (1970). Тв.: На скрыжаваннях памяці. Мн., 1982; Музыка дарог. Мн., 1984. У.А.ІІаўлаў.
Ч Э РН Я , другая назва р. Скарбянка ў Воранаўскім і Шчучынскім р-нах Гродзенскай вобл.
ЧФРСКАГА ХРЫБЁТ, л a н цyгі Ч э р с к а г а , горная сістэма ў Рэспубліцы Саха (Якуція) і Магаданскай вобл.
334 ___________
ЧЭРСКАЯ
Расіі. Распасціраецца ад ніжняга цячэння р. Яна да вярхоўяў р. Калыма на 1500 км, шыр. да 400 км. Гал. хрыбты: Хадаранья, Тас-Хаяхтах, Чэмалгінскі, Курундзя, Чыбагалахскі, Баронг і інш. Найвыш. г. Перамога (3147 м). Утвораны сістэмай асобных хрыбтоў, масіваў, пласкагор’яў і міжгорных упадзін-грабенаў. Пераважаюць сярэдневышынныя горы. Найб. ўпадзіны Мома-Селеняхская, Туастахская. Горная сістэма складзена з метамарфічных парод пратэразою і ніжняга палеазою, сланцаў і пясчанікаў мезазою, прарваных інтрузіямі юрскіх гранітаў. Больш за 350 ледавікоў, агульная пл. 157 км2; формы мярэлотнага рэльефу. Радовішчы золата, волава, кая. вугалю. Схілы гор укрыты лістоўнічнай тайгой. Вышэй мяжы лесу (650 м на Пд, 250—400 м на Пн) пояс кедравага сланіку, хмызняковай вольхі, горнай тундры; на вяршынях найб. высокіх хрыбтоў камяністыя пустыні. У далінах рэк гаі з таполі і чазеніі. Хрыбет названы ў гонар І.Дз.Чэрскага.
Ч^РСКАЯ МІХАЙЛАЎСКАЯ ЦАРКВА,
помнік драўлянага дойлідства ў в. Чэрск Брэсцкага р-на. Пабудавана ў 1701. Царква складаецца з квадратнага ў плане асн. зруба, завершанага дахам з шлоўкай, і больш вузкага зруба з 3-граннай алтарнай ч., накры тага вальмавым дахам з галоўкай. Да гал. фасада прыбудавана веранда, каля алтара — рызніца. Сцены вертыкальна ашаляваны дошкамі з нашчыльнікамі. Перад царквой пастаўлена зрубна-каркасная 3-ярусная званіца-брама, ніжні ярус якой — чацверыковы зруб, ашаляваны дошкамі з нашчыльнікамі, верхні — каркасны (таксама чацверыковы), завершаны шатровым дахам, прамежкавы — вырашаны шатровым дахам y выглядзе развітага прычолка, які на зах. і ўсх. фасадах мае трапецападобныя верт. шчыты з 4 арачнымі праёмамі э дэкар. панэллю.
чбРСКІ Іван Дзяменцьевіч
(Ян Дамінікавіч; 15.5.1845, в. Свольна Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. —
Чэрская Міхайлаўская царква.
7.7.1892), геолаг, географ, даследчык Сібіры. Вучыўся ў Віленскім дваранскім ін-це (1860—63). За ўдзел y паўстанні 1863—64 выключаны з 4-га курса, пазбаўлены дваранскага звання, грамадзянскіх правоў і высланы ў Сібір салдатам. У 1869 вызвалены па хваробе ад вайск. службы. У 1871 запрошаны Сібірскім аддз. Рус. геагр. т-ва ў Іркуцк, дзе працаваў пад юраўніцтвам А.Л. Чаканоўскага. Праводзіў геал. і палеанталагічныя даследаванні ў Саянах, Прыбайкаллі, y бас. Ангары і Ніжняй Тун-
ЧЙ РЦ ЕН Ь, рака ў Ельскім і Мазырскім р-нах Гомельскай вобл., левы прыток р. Славечна (бас. р. Прыпяць). Даўж. 43 км. Пл. вадазбору 492 км2. Пачынаецца меліярац. канавай за 1 км на ПдУ ад в. Казіміраўка Ельскага р-на. Рэчышча каналізаванае. Берагі выш. 1,5— 2 м, спланаваныя. Выкарыстоўваецца як водапрыёмнік меліярац. сістэм. ЧЭРЧАС Хаім Аронавіч (17.4.1916, в. Градзянка Асіповіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 9.10.1992), бел. хімік-ар-
І.Дз.Чэрскі. М .В.Чэрскі У.Л.С.Чэрчыль.
гускі, склаў першую геал. карту ўзбярэжжа воз. Байкал, даследаваў бас. р. Селенга (Бурація). У 1885 па запрашэнні С .-П ецярбургскай АН пераехаў y С.-Пецярбург. У 1891 узначаліў эксгіедыцыю ў раён рэк Калыма і Індыгірка. Памёр y час даследаванняў нізоўяў Калымы. Выказаў ідэю эвалюц. развіддя рэльефу, прапанаваў адну з першых тэктоніка-палеагеагр. схем унутр. раёнаў Сібіры, якую пазней выкарыстаў і развіў аўстр. геолаг Э.Зюс y працы «Аблічча Зямлі». Узнаг. 3 залатымі медалямі Рус. геагр. т-ва. Яго імем названы сістэма горных хрыбтоў y Паўн.-Усх. Сібіры, хрыбет y Забайкаллі і інш. куцкае таварыства беларускай культуры. Літ:. А л д а н - С е м е н о в АН. Черскнй. М., 1963; Г р н ц к е в н ч В.П. Пугешествяя нашмх земляков. Мн., 1968; Я р м о л е н к а В.А. За даляглддам Айкумены. Мн., 1995. В.А.Ярмоленка. Ч&РСКІ Мікалай Васілевіч (2.2.1905, г.п. Ольга Прыморскага краю, Расія — 2.2.1994), расійскі вучоны ў галіне распрацоўкі радовішчаў нафты і газу. Акад. Рас. АН (1981, чл.-кар. 1968). Герой Сац. Працы (1975). Скончыў Ін-т механікаў воднага транспарту (1931; г. Уладзівасток), Акадэмію нас)лавай прам-сці (1951). 3 1964 старшыня прэзідыума Якуцкага філіяла AH СССР, адначасова з 1973 дырэкгар Ін-та фізіка-тэхн. праблем Поўначы. 3 1980 дырэкгар Ін-та горнай справы Поўначы. Haayjc. працы па канструкцыях газавых свідравін, распрацоўцы метадаў падліку запасаў і эксплуатацыі газавых і газагідратных радовішчаў, абгрунтаванні ўплыву тэктонасейсмічных працэсаў на ўтварэнне і акумуляцыю вуглевадародаў. Тв.\ йспытанне разведочных скважмн в СССР. М., 1964; Пута освоенмя газогндратных залежей сушн н морей СССР. М., 1982; Формярованне Южно-Якутскмх ТПК. Новоснбнрск, 1984.
ганік. Д-р хім. н. (1967), праф. (1969). Скончыў БДУ (1939). 3 1947 y Ін-це хіміі, з 1959 y Ін-це фізіка-арган. хіміі АН Беларусі. У '1967—90 y БПІ. Навук. працы па хіміі прыродных злучэнняў і рэдказямельных металаў. Распрацаваў спосабы вылучэння і ідэнтыфікацыі смаляных к-т і інш. тэрпеноідаў з бальзамаў мясц. хвойных парод, метады атрымання цэравых ссшей аліфатычных к-т, сілікатаў рэдказямельных металаў і інш. Te.: Нсследованне хнмнческого состава хнслотной частм жнвяцы разлнчных хвойных (разам з І.І.Бардьшіавьш) / / Сннтетаческне продукгы нз каннфолм м скмшздара. Мн., 1964; Каталмтаческме свойства соеднненнй редкоземельных металлов. Мн., 1977 (у сааўг.). Я.Г.Міляшкевіч. ЧФ РЧЫ Л (Churchill), 1) рака ў цэнтр ч. Канады. Даўж. 1600 км, пл. бас. 282 тыс. км2. Выцякае з воз. Чэрчыл, упадае ў Гудзонаў заліў. Рэчышча — шэраг азёрападобных расшырэнняў, падзеленых парожыстымі ўчасткамі. У сістэме Ч. шмат буйных азёр (Аленевае, Нортэрн-Індыян-Лейк, Саўгэрн-Індыян-Лейк, Л а-Ронж і інш.). Гал. прыток — Бівер (справа). Вясенне-летняе разводдзе. Сярэдні расход' вады 1200 м3/с. Ледастаў каля 8 мес. ГЭС Айленд-Фсшс. У вусці порт Ч эрчы л. 2) Рака ў К анадзе, на п-ве Лабрадор. Да 1965 наз. Гамільтан. Даўж. 560 км, пл. бас. 80 тыс. км2. Ажыццяўляе сцёк вял. групы азёр y цэнтр. ч. Лабрадора. Упадае ў воз. Мелвіл, якое злучана пратокай з зал. Гамільтан Атлантычнага акіяна. Вадаспады (Чэрчыл-Фсшс, Маскрат-Фолс), парогі (Порк’юпайн, Муні). Сярэдні расход вады 1580 м3/с. Вадасх. Ч эрчш . гэс. чФ РЧ Ы Л Ь, Чорчыл (Churchill) Уінстан Леанард Спенсер (30.11.1874, маёнтак Блэнхейм, графства Оксфардшыр, Вялікабрытанія — 24.1.1965),
дзяржаўны і паліт. дзеяч Вялікабрытаніі. 3 роду герцагаў Мальбара. Скончыў ваен. акадэмію ў Сандхерсце, з 1895 служыў афіцэрам y арміі, удзельнічаў y калан. войнах; y час англа-бурскай вайны 1899— 1902 ваен. карэснандэнт. 3 1900 дэп. парламента ад Кансерватыўнай партыі Вялікабрытаніі', y 1904 перайшоў y Ліберальную партыю, ад якой y 1905 зноў выбраньт ў парламент (у 1924 вярнуўся да кансерватараў). У 1908—22, 1924— 29, 1939— 43 на міністэрскіх пасадах. Адзін з арганізатараў ваен. інтэрвенцыі супраць Сав. Расіі ў 1918— 19. У 1940— 55 лідэр кансерватыўнай партыі. У 1940— 45 прэм’ер-міністр. Нягледзячы на адмоўнае стаўленне да СССР, разумеў, іігго без яго дапамогі Вялікабрытанія не здоле.е перамагчы ў 2-й сусв. вайне і таму выступіў адным з арганізатараў антыгітлераўскай кааліцыі. У ліп. 1941 урад Ч. падпісаў з СССР пагадненне аб сумесных дзеяннях супраць фаш. Германіі, y маі 1942 — брыт.-сав. дагавор аб саюзе ў вайне супраць Германіі і яе саюзнікаў y Еўропе, a таксама аб суіірацоўнідтве і ўзаемадапамозе пасля вайны. Адцягваў адкрыцдё 2-га фронту ў Зах. Еўропе. Удзельнік канферэнцый кіраўнікоў Вяліхабрытаніі, ЗША i СССР y Тэгеране (1943), Ялце à Патсдаме (1945). Пасля вайны заклікаў да стварэння ваен.-палгг. блокаў супраць СССР. У 1951— 54 зноў прэм’ер-міністр, адначасова (1951— 52) міністр абароны. Імкнуўся да захавання Брыт. калан. імперыі і ўстанаўлення цесных узаемаадносін паміж Вялікабрытаніяй і яе б. калоніямі. Аўтар гіст.-мемуарных прад. Нобелеўская прэмія па л-ры 1953. Te:. Рус. пер. — Вторая ммровая война. T. 1—6. М., 1997—98. Him. : Р о б б н н с К. Черчмлль: Пер. с англ. Ростов н/Д; М., 1997; У т к н н АН. Черчмлль: Победатель даух войн. Смоленск, 2003. М.А.Бандарэнка. ЧЙРЫКАЎ, горад, цэнтр Чэрыкаўскага р-на Маіілёўскай вобл., на р. Сож, на скрыжаванні аўтадарог Магілёў— Касцюковічы і Бабруйск-—Крычаў. За 77 км ад Магілёва, 32 км ад чыг. ст. Крычаў. 8,6 тыс. ж. (2002). Прадпрыемствы харч., буд. матэрыялаў, лесанарыхтоўчай прам-сці. Чэрыкаўскі гісторыка-краязнаўчы музей. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан, ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — будьшкі бальніцы (19— 20 ст.). ГІомнік прыроды — Чэрыкаў. У пісьмовых крыніцах вядомы з 16 ст. як цэнтр воласці Магілёўскай эканоміі ВКЛ. Да 17 ст. вёска Магілёўскага староства, з 1604 горад. 3 1641 мястэчка з магдэбургскім правам, меў герб: y блакітным полі сярэбраны мур з 3 вежамі, y цэнтральнай — брама з рыцарам, узброеным дзідай. У 1649 y Ч. каля 2 тыс. ж. У антыфеадальную вайну 1648—51 y пач. кастр. 1648 каэакі пад камандаваннем Крывашалкі занялі Ч., адкуль рабілі паезды на шляхецкія маснткі Мсціслаўскага ваяіз. Казакоў y Ч. разбіў атрад полацкіх шляхціцаў на чале з кн Лукомскім. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 Ч. спустошаны; хутка адноўлены, з 1678 зноў меў статус горада, цэнтр навета Мсціслаўскага ваяв. У Паўлоч-
ную вайну 1700—21 пацярпеў (1708) ад шведскіх войск. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Ч. y складзе Рас. імперыі, з 1773 цэнтр Чэрыкаўскага павета Магілёўскай губ., y 1796—1802 y складзе Беларускай губ. У 1781 атрымаў герб: на чьірв. полі «Пагоня». У 1787 y горадзе болын за 3 тыс. ж., 300 дамоў, школа, 2 царквы. У 1789 адкрыта 2-класнае нар. вучылішча. У канцы 18 ст. праз Ч. пракладзены тракт Магілёў—Чавусы—Крычаў— Мсціслаў, y 19 ст. — Маскоўска-Варшаўская шаша. У горадзе адбываліся конскія кірмашы, на Сажы былі 3 прыстані. У сярэдзіне 19 ст. працаваў цукр. з-д (больш за 200 рабочых). У час ііаустання 1863—64 Я.В.Жукоўскі сфарміраваў тут паўстанцкі атрад, які пазней злучыўся з Горацкім атрадам Л.М.Звяждоўскага. У 1897 y Ч. 5,2 тыс. ж., пенькатрапальнае прадпрыемства (16 рабочых), 3-класнае rap. вучылішча (1902). У 1904 былі 23 дробньш прадпрыемствы (73 рабочыя), 162 рамеснікі, бальніца на 20 ложкаў. У 1919—23 цэнтр павета, y 1923—24 y Калінінсісім пав. Гомельскай губ. РСФСР. 3 17.7.1924 цэнтр Чэрыкаўскага раёна ў складзе БССР, y Калініяскай (з 1924), Магілёўскай (1927—30) акругах, з 1938 y Магілёўскай вобл. У 1939 —
Чэрыкаў. Вуліца Болдзіна. 6.4 тыс. ж., вет. тэхнікум, У Вял. Айч. вайну y горадэе быў створаны батальён нар. апалчэшія. 3 17.7.1941 акупіраваны ням фашыстамі, якія загубілі ў Ч. і раёне 1118 чал. 3 1942 тут дзейнічала падп. антыфаш. арг-цыя (кіраўнік І.П.Дзенісенка). Вызвалены 1.10.1943 воінамі' 50-й арміі Бранскага фронту ў ходзе Бранскай аперацыі 1943. У вызваленні горада прымалі ўдзел партазаны 710-га і 15-га атрадаў, частка сіл партыз. палка «Трынаццаць». У 1959—62, 1965—66 Ч. y Крычаўскім, y 1962—65 y Краснапольскім р-нах. У 1970 — 5.4 тыс. ж. В.В.Грынявецкі (гісторыя). ЧЭРЫКАЎ, геалагічнае агаленне, палеанталагічны помнік прыроды рэсп. значэння (з 1963). Размешчана на левым схіле рова ў г. Чэрыкаў Магілёўскай вобл., на правабярэжжы р. Сож. На пл. 200 м2 агаляюцца азёрна-балотныя адклады (гумусаваныя супескі і суглінкі, гітыя, торф) магутнасцю каля 4 м. Даследуецца з 1934. Выяўлена 85 відаў дрэў (граб, бук, ліпа, ясень, клён) і травяністых раслін (рагульнік, снітка, кальдэзія, сальвінія, бразенія, рдзест, плюіячай, шышняк і інш.), якія існавалі каля 100— 70 тыс. г. назад. Геал. агаленне — апорны разрэз муравінскіх міжледавіковых і раннепаазерскіх адкладаў, мае вял. зн ачэн н е для выраш эння стратыграфічных і палеагеагр. пытанняў геал. мінулага Беларусі. В.Ф.Вінакураў.
ЧЭРЫКАЎСКІ чЗРЫ К А Ў С К І
335 Г ІС Т 0Р Ы К А -К Р А Я -
ЗНАЎЧЫ М УЗЕЙ. Створаны 10.6.1983, адкрьпы 27.11.1986 y г. Чэрыкаў Магілёўскай вобл. Пл. экспазіцыі 318 м2, больш за 6,5 тыс. адзінак асн. фонду (2002). Mae раздзелы: стараж. перыяд, міжваен. перыяд (1915— 41), Леменская школа-камуна, Вял. Айч. вайна, пасляваенны перыяд. Сярод экспанатаў зуб і поўсць маманта, жал. сякера 16 ст. з археал. помнікаў раёна, абразы канца 18 — пач. 19 ст., экспазіцыя «Сялянская хатка» з прадметамі побыту, прыладамі працы, нар. адзеннем, вырабамі ткацтва і вязання канца 19 — пач. 20 ст., калекдыя ручнікоў з вёсак раёна, y т л . адселеных пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. У экспазіцыі Вял. Айч. вайны карта-схема абарончых баёў y 1941 на Чэрыкаўшчыне, матэрыялы пра дзейнасць падполля і партыз. рух, злачынствы ням. фашыстаў, макеты партыз. лагера і баёў партызан, матэрыялы пра землякоў Герояў Сав. Саюза. У раздэеле прыроды ўзоры карысных выкапняў, чучалы дзікіх птушак і жывёл Чэрыкаўшчыны. В.М.Жураўлёва. ЧЙРЫКАЎСКІ I1ABÈT, адм -тэр. адзінка на Беларусі ў 1773— 1924. Цэнтр — г. Чэрыкаў. Утвораны 13.8.1773 y складзе Рагачоўскай правінцыі, з 3.4.1777 y Магілёўскай, з 3.1.1797 — y Беларускай губ. У 1796 частка Ч.п. на Пд перададзена ў Рагачоўскі пав., на У да Ч.п. далучаны амаль увесь скасаваны Клімавідкі пав. 3 10.3.1802 y Магілёўскай губ. з аднаўленнем межаў 1777. Меліся 4 мястэчкі: Краснаполле (Маластоўка), Крычаў, Маляцічы, Студзянец. 3 1861 падзяляўся на 16 валасцей: Беліцкую, Брацькавіцкую, Доўгавіцкую, Даўжанскую, Дубраўскую, Камаровіцкую, Крас-
Аўтар В.Л.Насевіч
336
ЧЭРЫКАЎСКІ
напольскую, Крычаўскую, Лабанаўскую, Маляціцкую, Мхініцкую, Наваельненскую, Палужскую, Саматэвіцкую, Старынскую, Студзянецкую. Пл. 4084 кв. вярсты, каля 150,3 тыс. чал. (1897), з іх 135,3 тыс. праваслаўных, 1,7 тыс. католікаў, 13 тыс. іудзеяў. 3 26.4.1919 Ч.п. y складзе Гомельскай губ. РСФСР, 14.2.1923 да яго далучана Прапойская вол. скасаванага Быхаўскага пав. У выніку ўзбуйнення (1923) засталося 8 валасцей: Брацькавідкая, Краснапольская, Крычаўская, М аляціцкая, Наваельненская, Прапойская, Саматэвіцкая, Чэрыкаўская. 3.3.1924 Ч.п. перададзены БССР, 2.6.1924 аб’яднаны з Клімавіцкім пав. пад назвай Калінінскі пав. В.Л.Насевіч. Ч&РЫКАЎСКІ РАЁН. Размешчаны на У Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924, скасаваны 16.9.1959, адноўлены 30.7.1966. Пл. 1 тыс. км2. Нас. 17,1 тыс. чал. (2003), гарадскога 49,7%. Сярэдняя шчыльн. 17 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Чэрыкаў. Раён уключае 96 сельскіх нас. пункгаў, 5 сельсаветаў: Вепрынскі, Верамейкаўскі, Рэчыцкі, Сормаўскі, Язёрскі. Раён значна пацярпеў ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, уся яго тэр. забруджана радыенуклідамі, пераважна 1— 15 Ku/к м , на асобных участках да 40 Ku/к м 2 і больш. Тэр. раёна ў межах Аршанска-Магілёўскай раўніны і Чачорскай раўніны. Паверхня раўнінна-ўэгорыстая, на Пд — плоскія або дробнаузгорыстыя ўчасткі; 57% яе на выш. 150— 170 м, 30% ніжэй за 150 м і 13% вышэй за 170 м. Найвыш. пункт 189 м (каля в. Новая Беліца). Агульны нахіл паверхні з ПнУ на ПдЗ. Карысныя выкапні: мел, мергель, гліна цэментавая, буд. пяскі, гліны і суглінкі цагельныя, торф. Сярэдняя т-ра студз. -7,9 °С, ліп. 18,3 °С. Ападкаў 633 мм за год. Вегетац. первіяд 187 сут. Найб. р. Сож (перасяхае раён з ПнУ на ПдЗ) з прьггокамі Волчас з Яленкай, Вудага з Малой Вудажкай і Казлом, Лобчанка, Сянна з Рэктай і Домашняй. Азёры: Язёрскае, Галоўчыцкае, Рэчьшкае, Кама-
роўскае. Глебы с.-г. угоддзяў: дзярнова-падзолістыя (54,4%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (25%), поймавыя (10,9%) і інш. Лясы займаюцв 45,8% плошчы, пашыраны ўсюды, але найб. лясістасць на Пд. Пераважаюць хваёвьш, бярозавыя, яловвія, чорнаальховыя, дубовыя лясы; трапляюцца ясянёвыя. Штучныя насаджэнні (16,4%) перавахша хваёвыя. Пад балотамі 1,9% тэрыторыі. На тэр. раёна помнікі прыроды рэсп. значэння: дуброва ў Вепрынскім лясніцтве, агалйнне «Чэрыкаў» y г. Чэрыкаў. Агульная плошча с.-г. угоддзяў 39 тыс. га, з іх асушаных 7,5 тыс. га. На 1.7.2003 y раёне 6 с.-г. вытв. кааператываў, 5 дзяржгасаў, 7 фермерскіх гаспадарак. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, конегадоўлі, вырошчванні збожжавых (жыта, пшаніца, трыцікале, ячмень, авёс), кармавых (кукуруза, караняплоды, аднагадовыя і шматгадовыя травы) і тэхн. (pane) культур, бульбы. ГІрадпрыемствы прам-сці: харч. (цэльнамалочныя прадукты, сыр, казеін тэхн., плодаагароднінныя, таматныя і фруктовыя кансервы, мінер. вада «Сож» і інш.), каап. (хлебабулачныя, кандытарскія, каўбасныя і рыбныя вырабы, штучны мёд), дрэваапр. (піламатэрыялы); лясгас (драўніна, піламатэрыялы). ГІа тэр. раёна праходзяць: чыгунка Магілёў— Крычаў, аўтадарогі Івацэвічы — граніца Рас. Федэрацыі, Магілёў—Чэрыкаў, Чэрыкаў— Краснаполле і інш. У раёне 9 сярэдніх (у т.л. 1 комплекс школасад), 1 базавая, 1 пач., 1 вячэрняя агульнаадук. школа, кулінарнае ПТВ, вучэбна-вытв. камбінат, цэнтр творчасці дзяцей і моладзі, цэнтралізаваная дзіцячая школа мастацтваў і 2 яе філіялы, спецыялізаваная дзіцяча-юнацкая школа алімп. рэзерву, дзіцячы дом змешанага тыпу «Ііралеска», база юных турыстаў, 12 дашкольных устаноў, 19 клубаў і дамоў культуры, 16 б-к, 1 бальніда, 1 паліклініка, 2 амбулаторыі, 11 фельч.-ак. пункгаў. Чэрыкаўскі гісторыка-краязнаўчы музей, нар. краязнаўчы музей y сярэдняй школе в. Верамейкі. Помнікі архітэктуры: паркі ў в. Верамейкі (2-я пал. 19 ст.) і в. Юдаўка (пач. 20 ст.), паш товая станцы я (19 ст.) y в. Сакалоўка. В ыдаецца газ. «Заклік Ільіча». Літ:. Памяць: Гіст.-дак. хроніка Чэрыкаўскага р-на. Мн., 1994. Р.Р.Паўлавец, Н.М.Трыфаненка.
ЧЭРЬІТА (Cerrito) Фані (Франчэска; 11.5.1817, г. Неапаль, Італія — 6.5.1909), італьянская артыстка балета. Вучылася ў школе т-ра «Сан-Карла» ў Неапалі. У 1832— 57 выступала ў т-рах Італіі, Вены, Лондана, a таксама ў Расіі. Рамант. танцоўшчыца. Яе выкананню ўласцівы паэт. адухоўленасць і паветранасць танца, віртуознасць, тэмперамент. Сярод партый: Ундзіна («Ундзіна» Ц.Пуні; сусв. вядомаснь набыў яе «Танец з ценем»), Пакерэта («Пакерэта» Ф.Бенуа), сольныя партыі ў дывертысментах опер «Майсей» Дж.Расіні, «Густаў III, ці Баль-маскарад» Ф А бера і
інш. Выступала разам Я.Гран, К.Сен-Леонам.
з
М. Тальёні, І.Л.Чэбан.
ЧЭСАШ КСКІ ЗАЛІЎ (Chesapeake Bay). У Атлантычным ак. каля берагоў ЗША. Даўж. каля 315 км, шыр. 5— 30 км, глыб. да 27 м, на фарватэры — болып за 11 м. Прылівы паўсутачныя (каля 1 м). Гал. порт — Балтымар. Берагі заліва злучаны мастамі, y т.л. адным з найдаўжэйшых y свеце (19,5 км). Ч Э С К Е -БЎ Д ЗЕЁ В ІЦ Ы (Ôeské Budëjovice), горад на ПдЗ Чэхіі, на р. Влтава. Засн. ў 1265. 97 тыс. ж. (1991). Трансп. вузел. Прам-сць: машынабудаванне, харчасмакавая (піваварны з-д «Будвар»), дрэваапр. (вытв-сць гіаперы, алоўкаў і інш.). Рэшткі замка (15 ст.), гатычныя дамы, манастыры і цэрквы (13— 17 ст.), ратуша (18 ст.). ЧЭСМ ЕНСКІ БОЙ 1770, марская бітва паміж рас. і тур. эскадрамі 7.7.1770 y бухце Чэсма (Чэшме) y Хіяскім гіраліве Эгейскага м. ў рус.-тур. вайну 1768—74 (гл. Архіпелагскія экспедыцыі рускага флоту). Рас. эскадра (9 лінкораў, 3 фрэгаты, 1 бамбардзірскі карабель) пад камандаваннем А .Р.Арлова (фаю ычна камандаваў адм. Р.А.Спірыдаў) 5 ліп. атакавала каля Чэсмы тур. флот (16 лінкораў, 6 фрэгатаў, 6 шэбек, 13 галер, 32 галіёты; ' каманд. капудан-паша Хасанбей) і патапіла флагманскі тур. карабель (разам з ім узарваўся рас. лінкор «Яўстафій»). Тур. караблі спешна адплылі ў Чэсменскую бухту, дзе былі заблакіраваны. Ноччу 7 ліп. да ўваходу ў бухту падышоў рас. авангард на чале з контрадм. С.К.Грэйгам (4 лінкоры, 2 фрэгаты, 1 бамбардзірскі карабель), уварваўся ў бухту і артыл. агнём знішчыў тур. флот (ацалелыя 1 лінкор і 5 галер трапілі ў палон). Туркі страцілі больш за 10 тыс. чал., расіяне — 11 чал. забітымі. У выніку гэтай перамогі рас. ВМФ запанаваў y Эгейскім м., a граф Арлоў атрымаў тытул Чэсменскага. Літ:. К у л е ш о в Я.М., П е ч а т н н а М.Н., Х в о і д м н с к а я Л.З. Музей-памятннх «Чесменская победа»: Путеводнтель. Л., 1986; Д о ц е н к о В.Д. Морскне бнтвы Росснн, XVIII—XX вв. СПб., 1999. У.Я.Калаткоў. Ч^СТЭРТАН (Chesterton) Гілберт Кіт (29.5.1874, Лондан — 14.6.1936), англійскі пісьменнік; адзіп з буйпейшых прадстаўнікоў дэтэктыўнай літаратуры. 3 1900 супрацоўнічаў y перыяд. друку. Літ. дзейнасць пачаў як паэт (зб-кі «Гуляючыя старыя», «Дзікі рыцар», абодва 1900). У філас. рамане «Шар і крыж» (1909), зб-ках апавяданняў з займальнай інтрыгай пра сышчыка-евяшчэнніка Браўна (1911— 35), зб. «Чалавек, які ведаў вельмі многа» (1922) дзіўнае, рамант., перайначанае жыццё, дзе традыцыйна ўсталяваныя адносіны з ’яўляюцца фікдыяй, a свет вял. ірош ай і «высокай» палітыкі паўстае як цэнтр ілжывых прэтэнзій і дутых рэпутацый. У' гумарыст. раманах «Нагіалеон з Нотынг-Хі-
ла» (1904), «Вяртанне Дон Кіхота» (1926) сац.-угапічныя матывы, эвернутыя да сярэдневякоўя. Аўтар фантаст. буфанады «Чалавек, які быў Чацвяргом» (1908), цыкла рэліг.-філас. эсэ «Артадоксія» (1908), паэм, літ.-крытычных прац, y т.л. пра творчасць Ч.Дзікенса, Б.Шоу. Тв:. Рус. пер. — Рассказьі. М., 1974; Пнеатель в газете: Худож. публнцмстака. М., 1984. Ч ^Т Н ІК І, 1) на Балканскім п-аве ў 15— 19 ст. ўдзельнікі (гал. чынам гайдукі) узбр. нац.-вызв. барацьбы партыз. атрадаў (чэт) супраць асманскага ярма. 2) У 20 ст. ўдзельнікі велікасербскага руху і інш. іруповак y Югаславіі. У гады 2-й сусв. вайны Ч. вялі барацьбу судраць нар.-вызв. сіл. ЧЭХ, назва манеты наміналам y паўтара гроша (гл. Паўтарак) на Беларусі, Украіне і сумежных з імі тэр. Расіі ў 17— 18 ст. ЧЭХ (Cech) Сватаплук (21.2.1846, мяст. Остршадак каля г. Бенешаў, Чэхія — 23.2.1908), чэшскі пісьменнік. Скончыў Пражскі ун-т (1869). У 1878— 99 заснавальнік і рэдактар час. «Kvéty» («Квегкі»). У зб-ках вершаў «Ранішнія песні» (1887), «Новыя песні» (1888), паэмах «Песні раба» (1894), «Касцы» (1903) асуджаў тагачасны лад, нац. і сац. прыгнёт, агіяваў барацьбу працоўных сунрадь прыгнятальнікаў. Аўтар сатыр. аповесці «ГІадарожжа пана Броўчака ў XV стагоддэе» (1888), y якой філістэрству і беспрынцыповасці грамадства проціпаставіў гераічнае гусіцкае мінулае. Для яго твораў характэрны раман г. тэндэнцыі і рэалізм. Тв.: Рус. пер. — Нзбраннос. М., 1954. Літ:. К н ш к м н Л.С. Сватоплук Чех: Очерк жнзнн м творчества. М., 1959; Чех Сватоплук: Блобмблногр. указ. М., 1959. ЧЭХАСЛАВАКІЯ (Ceskoslovensko), дзяржава ў цэнтр. Еўропс ў 1918— 92 на тэр. сучасных Чэхіі і Славакіі. Пл. 128 тыс. км2, нас. (1986) 15,5 млн. чал., з якіх чэхаў 64%, сдавакаў 31%. Узнікда на чэш. і славацкіх землях Аўстра-Венгрыі ў выніку нац.-вызв. барацьбы чэхаў і славакаў, якая ўзмацнілася напярэдадні і ў час 1-й сусв. вайны. У 1915 чэш. паліт. дзеячы стварылі за мяжой Чэш. к-т дзеяння. Восенню 1915 заключаны дагавор паміж прадстаўнікамі Славацкай лігі і Чэш. нац. аб’яднання ў ЗШ А пра будучае аб’яднанне чэхаў і славакаў y федэратыўным саюзе дзяржаў. У маі 1916 пад кіраўнідтвам чэха Т.Г.Масарыка і славака М.Ш тэфаніка Чэш. к-т дзеяння пераўтвораны ў Чэхаславацкі нац. савет (ЧНС). Восенню 1916 прадстаўнікі чэш. партый стварылі Чэш. ca ros y Вене і Нац. к-т y Празе. Летам 1918 урады краін Антанты прызналі ЧНС y якасці ўрада будучай дзяржавы чэхаў і славакаў. Нац. к-т y Празе 28.10.1918 абвясціў пра стварэнне незалежнай Ч. Гэтае рашэнне падтрымаў О іавацкі нац. савет (у г. Марцін), які 30.10.1918 абвясціў пра аддзяленне Сла-
вакіі ад Венгрыі. 13.11.1918 зацверджана часовая канстытуцыя Чэхаславацкай Рэспублікі (першы прэзідэнт Масарык, першы прэм’ер-міністр К.Крамарж), межы якой вызначылі Версальскі мірны дагавор 1919, Сен-Жэрменскі мірны дагавор 1919 і 'Грыянонскі мірны дагавор 1920. Акрамя чэш. і славацкіх зямель y яе склад увайшла населеная пераважна ўкраінцамі і венграмі Падкарпацкая Русь, на якую напачатку прэтэндавала і В еш рыя. Канфлікг з Польшчай з-за багатай вугалем Цешынскай Сілезіі вырашыўся ў 1920 падзелам яе паміж дзвюма дзяржавамі. У Ч. ў 1920 пражывала 13,5 млн. чал., y т л . 7 млн. чэхаў, 2 млн. славакаў, 3 млн. немцаў. У складаных міжнар. умовах Славакіяй y сгудз. 1919 y Браціславе створана мін-ва па справах Славакіі з неабмежаванымі паўнамоцтвамі. На тэр. Ч. было сканцэнтравана амаль 70% прам-сці б. Аўстра-Венгрыі, што спрыяла хуткаму пераадодьванню наступстваў вайны. Аднак эканам. развіццё розных частак Ч. было вельмі нераўнамернае. У адрозненне ад прамысл. развітай Чэхіі, Славакія заставалася пераважна с.-г. краінай са слабаразвітай прам-сцю, якая не вытрымлівала канкурэнцыі чэш. прадпрыемстваў і разаралася. Гэтая нераўнамернасць захоўвалася да канда існавання Ч. і, разам з нац.-культ. і нац.-паліт. фактарамі, згубна адбівалася на ўстойлівасці дзяржавы. У лют. 1920 Часовы нац. сход прыняў канстытуцыю Ч., якая ўзаконіла ўжо сфарміраваную паліт. сістэму парламенцкай рэспублікі. Да сак. 1939 змяділася 20 урадаў, якія з 1922 узначальваліся ў асн. лідэрамі найб. шматлікай і ўплывовай y краіне Агр. партыі. Здачным уплывам карысталіся таксама гіартыі: права-кансерватыўная Нац.-дэмакр., С.-д., Сацыяліст., Чэхаславацкая нар., Камуніст. (КПЧ, засн. ў 1921); y Славакіі найб. значнай была Хрысц. нар. партыя А.Глінкі. Ва ўмовах частай змены ўрадаў рэальная паліт. ўлада ў Ч. канцэнтравалася ў пазапарламенцкіх групоўках «Град», «Пяцёрка», «Васьмёрка», якія складаліся з лідэраў асн. паліт. партый. У 1920— 30-я г. назіралася тэндэнцыя да ўзмацнення паўнамодтваў прэзідэнта і ўрада. Масарыка, які памёр y 1935, змяніў на пасадзе прэзідэнта яго паплечнік па нац.-вызв. барацьбе Э.Бенеш. Прэм’ер-міністрам стаў аграрый М.Годжа. Да канца 1920-х г. y Ч. ў асн. завершана памяркоўная агр. рэформа, якая перадала сялянам за выкуп каля 150 тыс. га зямель буйных землеўладальнікаў (у іх засталося каля 40% зямельных угоддзяў краіны). Прам-сць y 1924— 29 паспяхова развівалася, але эканам. крызіс пач. 1930-х г. прывёў да спаду вытв-сці на 40% і масавага беспрацоўя (1 млн. чал. y 1933). У 1937 аб’ём прам ы сл. в ы тв -с ц і т о л ь к і н абл ізіўся да дакрызіснага. У знеш няй гіалііыцы Ч. арыентавалася на ўмацаванне адносін з Францыяй, з якой y 1924 заключыла ваен.-паліт. саюз. У 1920— 21 створаны ваен. саюз Ч. з Ру-
ЧЭХАСЛАВАКІЯ__________337 мыніяй і Ю гаславіяй — Антанта малая. Лакарнскія дагаворы 1925 ускладнілі знешнепаліт. становішча Ч. У 1934 устаноўлены дыпламат. адносіны з СССР, y 1935 падпісаны дагавор аб узаемадапамозе. У сярэдзіне 1930-х г. ўзмацніўся ўплыў КПЧ і правых партый. Прагерм. Судэта-ням. партыя К.Генлейна патрабавала шырокай аўтаноміі для паўн. і паўн.-зах. раёнаў Ч., заселеных пераважна немцамі, скасавання дагавораў з СССР і Ф радцьмй. Адначасова ўзмацніліся сенаратысцкія настроі ў Славакіі. Каб дадь падставу для ўмяшання Германіі, генлейнаўцы ў ноч на 12 вер. 1938 арганізавалі ўзбр. мяцеж, які быў падаўлены. Аднак гіаводле навязаных Ч. Вялікабрытаніяй і Францыяй умоў Мюнхенскага пагаднення 1938 Гермадія 1.10.1938 акупіравала Судэцкую вобл. і інш. пагранічныя раёны Ч. з пераважна ням. насельдіцтвам. 2.10.1938 Польшча прымусіла Ч. аддадь ёй Цешынскую вобл. Паводле Венскага арбітражу 1938 Венгрыя 2.11.1938 захапіла паўд. раёны Славакіі і ч. ГІадкарпацкай Русі. У выніку Ч. страціла 1/з ч. сваёй тэр., 40% прам-сці, патранічныя ўмацавадні і апынулася ў эканам. і паліт. залежнасці ад Германіі. Э.Бенеш пайшоў y адстаўку, гірэзідэнтам выбраны Э.Гаха. Ён і ўрад т.зв. другой рэсдублікі атрымалі права мядяць канстьітуцыю. Па патрабаванні славацкіх і ўкр. паліт. дзеячаў былі створаны аўт. земскія ўрады Славакіі на чале з І.Цісам і Падкарпацкай Русі на чале з А.Бродэіем. У ходзе канфлікту з цэнтр. урадам славацкі сейм да ўказадні Гермадіі 14.3.1939 абвясціў «Незалежную Славацкую дзяржаву» на чале з прэзідэнтам Цісам. 15.3.1939 Гаха падпісаў y Берліде прапанаваны А.Гітлерам акт аб скасаванні «нежыццяздольнай» Ч. і ням.фаш. войскі акупіравалі Чэхію і Маравію, дзе 16.3.1939 створаны т.зв. Пратэктарат Багемія і Маравія — нібыта аўт. ўтварэнне на чале з герм. імперскім пратэктарам К. фон Нейратам. Немцы пратэктарата абвяшчаліся герм. грамадзянамі. Падкарпацкую Русь захапіла Венгрыя. Пад кіраўніцтвам Бенедіа ў 1939 y Парыжы створады Чэхаславадкі нац. к-т (пазней ён пераехаў y Лондан, летам 1940 пераўтвораны ў Часовы ўрад Ч.). У эміграцыі створаны таксама Дзярж. савет Ч., які выконваў функдыі парламента. Бенеш прызнаны прэзідэдтам Ч. на эміграцыі. Урад СССР 18.7.1941 заключыў з чэхаславацкім эмігранцкім урадам пагадненне аб ваен. супрацоўніцтве і 12.12.1943 дагавор аб дружбе, узаемадапамозе і паслявасн. супрацоўніцтве, якія прадугледжвалі аднаўленне Ч. ў дамюнхенскіх межах. На тэр. С С С Р з 1942 фарміраваліся чэхаславацкія вайск. часці, аб’ядданыя ў 1944 y армейскі корпус (камандзір — ген. Л .Свобада), які ўдзельнічаў y вызваленні Ч. У сак. 1945 y Маскве прадстаўнікі Бенеша дамовіліся з кіраўніц-
338______ ЧЭХАСЛАВАЦКАГA твам КПЧ і дэлегацыяй Славацкага нац. савета пра стварэнне Нац. фронту чэхаў і славакаў (НФ; увайшлі КПЧ, Кампартыя Славакіі, чэхаславацкія Нац.-сацыяліст., С.-д., славацкія Нар. і Дэмакр. партыі) і яго праграму. 4.4.1945 y вызваленым Чырв. Арміяй славацкім г. Кошыцы абвешчана аб стварэнні ўрада НФ і апублікавана праграма пасляваен. ўладкавання дзяржавы. Пасля поўнага вызвалення краіны ад ням. фашыстаў (май 1945) адноўлена Чэхаславацкая Рэспубліка. Паводле пагаднення паміж ёй i СССР ад 29.6.1945 Падкарпацкая Русь далучана да Укр. ССР. На аснове рашэнняў Патсдамскай канферэнцыі 1945 ням. насельніцтва Ч. выселена ў Германію. У адноўленай дзяржаве ролю парламента напачатку выконваў Часовы нац. сход (200 дэп. ад Чэхіі, 100 — ад Славакіі), кіруючай палгг. сілай быў НФ на чале з лідэрам КПЧ К.Готвальдам. Вял. паўнамоцтвамі карыстаўся прэзідэнт Белеш (афіцыйна выбраны 19 6.1946). Адносіны цэнтр. і славацкіх дзярж. органаў рэгуляваліся спец. пагадненнямі, якія абмяжоўвалі паўнамоцтвы славацкага кіраўніцтва. На выбарах ва Устаноўчы сход (май 1946) камуністы атрымалі 114 дэпутацкіх месцаў з 300, новы ўрад узначаліў Готвальд. У 1945— 47 праведзена агр. рэформа (канфіскаваны і перададзены ў прыватную ўласнасць сялянам землі немцаў, калабарацыяністаў і буйныя маёнткі), нацьіяналізаваны горная, металургічная прам-сць, энергетыка, банкі. У лют. 1948 y знак нязгоды з курсам Готвальда на праш г нацыяналізацыі 12 міністраў з 26 падалі ў адстаўку. Аднак КПЧ арганізавала шматтысячныя маліфестацыі ў сваю падтрымку і стварыла рабочую міліцыю, якая наралізавала дзейнасць апазідыйных партый. Бенеш быў вымушаны пагадзіцца на захаванне ўрада, адстаўку 12 міністраў і замену іх стаўленікамі Готвальда. Улада фактычна перайшла да КПЧ і яе прыхільнікаў y НФ. 9.5.1948 прынята новая канстытуцыя, якая абвясціла Ч. нар.дэмакр. рэспублікай чэхаў і славакаў. На выбарах y Нац. сход 30.5.1948 НФ атрымаў 93% галасоў. Пасля адстаўкі Бенеша (7.6.1948) прэзідэнтам Ч. выбраны Готвалвд (1948— 53). У 1948 нацыяналізаваны гірамысл. прадпрыемствы, y якіх працавала больш за 50 чал. (на прыватных праднрыемствах засталося 5% работнікаў), канфіскаваны ўсе зямельныя ўладанні, бсшыльш за 50 га. EX з’езд К.ПЧ (май 1949) прыняў генеральную лінію на пабудову ў Ч. асноў сацыялЬму на сав. ўзор. Ч. ўступіла ў Савет эканаміннай узаемадапамогі (1949), падпісала Варшаўскі дагавор 1955. ГІрацэс сацыяліст. перабудовы эканомікі і грамадства суправаджаўся паліт. рэпрэсіямі, якія працягваліся да сярэдзіны 1950-х г. і ахапілі каля 70 тыс. чал. (27 тыс. чал. загінулі); сярод рэпрэсіраваных старшыня аўтаномнага ўрада Сла-
вакіі Г.Гусак і Ген. сакратар ЦК КПЧ Р.С ланскі. Ф арм альна захоўвалася шматпартьійнасць (у рамках НФ), фактычна ж існавала дыктатура КПЧ. Пасля смерці Готвальда КПЧ y 1953— 68 узначальваў яго прыхільнік A.Новатны\ прэзідэнтам Ч. ў 1953— 57 быў К.Запатоцкі, y 1957—68 — Новатны. У ліп. 1960 прынята новая канстытуцыя Ч., якая замацавала курс КПЧ на «пабудову камунізму», краіна стала наз. Чэхаславацкай Сацыяліст. Рэспублікай (ЧССР). У канцы 1960-х г. нарасталі крызісныя з ’явы ў эканоміцы, абумоўл е н ш заганамі адміністрацыйна-каманднай сістэмы, абвастрылася нац. пытанне. У студз.-сак. 1968 Новатны адхілены ад пасад 1-га сакратара Ц К КПЧ і прэзідэнта краіны. Новае кіраўніцтва на чале з 1-м сакратаром Ц К КПЧ A.Дубчакам (1968— 69) і прэзідэнтам ЧССР ген. Л.Свобадай (1968— 75) спрабавала рэфармаваць эканоміку і грамадскае жыццё «зверху» ў дэмакр. духу (гл. «Пражская вясна»), аднак гэтаму перашкодзілі ўвод (жн. 1968) y Ч. войск СССР і інш. краін — членаў Варшаўскага дагавора, акрамя Румыніі, і інш. формы націску з боку кіраўніцтва КПСС. Рэфарматарскае кіраўніціва КПЧ y 1969 адхілена, пад кіраўніцгвам Т.Гусака (з 1969 1-ы, з 1971 Ген. сакратар Ц К КПЧ, з 1975 адначасова прэзідэнт ЧССР) пачаўся працэс «нармалізацыі». Паводле канстытуцыйнага закона аб федэрацыі (27.10.1968) Ч. ператворана ў федэрацыю раўнапраўлых і суверэнных сацыяліст. рэспублік — Чэшскай і Славацкай. Вышэйшым заканад. органам ЧССР стаў двухпалатны Федэральны сход, які складаўся з Нар. палаты (200 дэп.) і Палаты нацыянальнасцей (па 75 дэп. ад Чэхіі і Славакіі). Федэральны сход выбіраў прэзідэнта краіны. У канцы 1970-х г. на фоне эканам. цяжкасцей узніклі арг-цыі дысідэнтаў «Хартыя—77», «Камітэт абароны незаконна асуджаных» і інш. 3 пачаткам перабудовы ў СССР аналагічныя працэсы разгарнуліся і ў Ч., хоць кіраўніцгва КПЧ імкнулася замарудзіць іх. У 1987 Гусак заменены на пасадзе ген. сакратара ЦК КПЧ М.Якешам. 3 жн. 1988 адбываліся амаль няспынныя мітынгі і дэманстрацыі апазіцыі. У ходзе «аксамітнай рэвалюцыі» 1989 КПЧ страціла манаполію на ўладу, сфарміраваны пераходны ўрад (камуністы, беспартыйныя, сацыялісты, прадстаўнікі нар. партыі) на чале з М.Чалфай. У снеж. 1989 Гусак пайшоў y адстаўку з пасады прэзідэнта, новым прэзідэнтам выбраны лідэр І'рамадзянскага форуму В.Гавел, старшынёй Федэральнага сходу — А.Дубчак. У чэрв. 1990 адбыліся свабодныя выбары ў парламент, сфарміраваны ўрад з лрыхільнікаў радыкальных рыначных рэформ. Восенню 1990 прыняты закон аб рэстытуцыях (вяртанні нацыяналізаванай маёмасці б. уладальнікам). Незадаволенасць славадкіх лалітыкаў формай федэрацыі прывяла да яе рэфармавалня законам ад 1.12.1990: б.ч. паўламоцтваў перайшла ад федэраль-
ных оргалаў улады да рэсп., дзяржава лачала наз. Чэшскай і Славацкай Федэратыўнай Рэспублікай (ЧСФР). Эканам. цяжкасці і беспрацоўе ў пач. 1990-х г. абвастрылі супярэчласці ў пыталні аб тэмпах і метадах экалам. рэформ ламіж урадам Чэхіі і Славакіі. Вясной 1992 на парламенцкіх выбарах y Чэхіі перамагла правацэлтрысцкая кааліцыя лрыхільнікаў радыкальлых рэформ і захавання федэрацыі, y Славакіі — леваарыентаваны Рух за дэмакр. Славакію, які выступаў за поўны суверэнітэт Славакіі. Перагаворы паміж кіраўнікамі чэш. (В.Клаўс) і славацкага (У.Мечыяр) урадаў аб умовах захавання федэрацыі былі безвыніковымі. В.Гавел, пасля няўдалай спробы выбралля ў парламелце ла новы тэрмін, 20.7.1992 падаў y адстаўку з ласады прэзідэлта ЧСФР. 25.11.1992 Ф едэральлы сход прыняў закол, y адпаведласці з якім ЧС Ф Р 31.12.1992 спыліла існавалле, ла яе тэр. ўтварыліся 2 лезалежныя дзяржавы — Чэхія і Славакія. Літ:. Краткая нсторня Чехословаклл. М., 1988; К о р о в н ц ы н а Н.В. Агоння соцмодерннзашш: Судьба двух поколенмй двух европейскмх нацнй. М., 1993. Н.А.Царук. ЧЭХАСЛАВАЦКАГА К0РГІУСА МЯЦ ЕЖ 1918 y P a с i і, антысавецкае выступленне Асоблага Чэхаславацкага корпуса (45 тыс. чал., сфарміраваны восенлю 1917 з ваеннапалонных чэхаў і славакаў, якія раней служылі ў аўстравенг. арміі, для ўдзелу ў 1-й сусв. вайне). Паводле дамоўленасці з краінамі Алталты сав. ўрад y сак. 1918 пачаў перамяшчаць корпус (са студз. 1918 фармальна ў складзе франц. арміі) з Украіны на Д. Усход, каб ён мог праз г. Уладзівасток эвакуіравацца ў Зах. Еўропу. У маі 1918 эшалоны з чэш. і славацкімі вайскоўцамі расцяглуліся ад Паволжа да Уладзівастока. Незадаволеныя патрабаваллямі сав. ўрада здаль зброю і чуткамі пра паварот часткі эшалонаў на г. Архангельск чэхаславацкія часці ў маі 1918 аргалізавала паўсталі пад заклікам «ГІраб’емся ва Уладзівасток сілай». Да вер. 1918 яны з дапамогай мясц. кадэтаў, эсэраў, меншавікоў, казакоў і інш. антыбальшавіцкіх сіл скінулі сав. ўладу на тэр. ад Паволжа да Уладзівастока, спрыялі ўтварэнлю Камітэта членау Устаноўчага сходу, «Часовага сібірскага ўрада», Уфімскай дырэкторыі і інш. Пасля шэрагу паражэнняў ад Чырв. Арміі воседлю 1918 і захопу кіраўніцтва белым рухам манархістамі ла чале з А.В.Калчаком (ліст. 1918) чэхаславацкія часці ў студз. 1919 зляты чэхаславацкім урадам з фролту і выколвалі ў тше калчакаўскіх войск ахоўныя функцыі. Паводле дамоўлеяасці з урадам РСФСР ад 7.2.1920 Чэхаславацкі корпус да вер. 1920 пакінуў тэр. Расіі. М.Г.Нікіцін. ЧЭХАЎ Антон Паўлавіч (29.1.1860, г. Таганрог, Расія — 15.7.1904), рускі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ун-т (1884). Ганаровы акад. Пецярбургскай АН (1900; y знак пратэсту супраць ад-
мены царом выбрання М.Горкага ганаровым акадэмікам разам з У Караленкам y 1902 адмовіўся ад звання). Працаваў земскім урачом. Ездзіў на в-аў Сахалін (1890), дзе вывучаў жыццё катаржан і ссыльнапасяленцаў. 3 1892 жыў y в. Меліхава пад Масквой, y 1899 па стане здароўя пераехаў y Ялту. Літ. творчасць пачынаў з фельетонаў і гумарыст. апавяданняў. Першае апавяданне — «Ліст да вучонага суседа» (1880), перш ыя зб-кі — «Казкі Мельпамены» (1884) і «Стракатыя апавяданні» (1886). У ран-
ніх творах тэма «маленькага» чалавека, роздум над прыродай рабскай псіхалогіі («Смерць чыноўніка», «Тоўсты і тонкі», абодва 1883; «Хамелеон», 1884; «Унтэр Прышыбееў», 1885). Матывы драматызму, трагізму жыцця ўзмацніліся ў творах сярэдзіны 1880-х г. («Ванька», 1886, «Спаць хочацца», 1888, і інш.). У апавяданнях «Бабіна царства» (1894), «Мужыкі» (1897), «У яры» (1900) паказаў дзікунства і жорсткасць вясковага жыцця. У сталы перыяд творчасці глыбока аналізаваў уш ы ў сац. абставін на чалавечыя характары, тонка высвечваў душу чалавека, драматызм і трагізм змякчаў лірызмам і гумарам. Героі многіх яго твораў — самазадаволеныя абывацелі або змучаныя жыццём цёмныя людзі, даведзеныя да душэўнай тупасці («Чалавек y футарале», «Агрэст», «Іоныч», усе 1898). Вял. сілы сац.-псіхал. аналізу і маст. абагульнення дасягнуў y аповесцях «Стэп» (1888), «Палата №6» (1892), апавяданнях «Дама з сабачкам» (1899), «Архірэй» (1902) і інш. Апавяданні «Чорны манах», «Студэнт» (абодва 1894) пра таямнічую сувязь часоў і глыбіні падсвядомасці чалавека. Найвялікшы ўплыў на развіццё сусв. драматургіі зрабілі яго лірычна-псіхал. п’есы «Чайка» (паст. 1896), «Дзядзька Ваня» (паст. 1897), «Тры сястры» (паст. 1901, Грыбаедаўская прэмія), «Вішнёвы сад» (паст. 1904). Унёс новае ў разуменне трагічHa ra як звычайнага і будзённага, перанёс цэнтр цяжару з сюжэтнай інтрьігі на аналіз душы, на псіхал. сюжэт, спалучыў журбу, іронію і сарказм з лірыкай і сцішанай патэтыкай. Выключны ўплыў Ч. на сусв. л-ру 20 ст. адзначалі многія пісьменнікі свету. Творы Ч. часта перадрукоўваліся ў рус. газетах, што выходзілі на Беларусі («Мннскнй лмсток», «Внтебскнй гсшос» і інш.). Газ. «Северо-Западный край» публікавала матэрыялы, прысвечаныя творчасці Ч., «Голос провннцлн» падкрэсліваў сац.-вы-
хаваўчыя функцыі яго твораў, «Гомельская мысль» прапагандавала літ. спадчыну пісьменніка. 3 рэцэнзіяй на кн. «Пісьмы А.П.Чэхава» выступіў М.Багдановіч (1916). Першы пераклад Ч. на бел. мову — вадэвіль «Сватанне» (пераклаў Н.Чарноцкі), выдадзены ў 1910 выд-вам «Загляне сонца і ў наша аконца»; y 1913 y гэтым выд-ве выйшаў вадэвіль «Мядзведзь». «Наша ніва» апублікавала пераклады апавяд. «Пераапранутыя»,. «Мянтуз». На бел. мову творы Ч. перакладалі Я.Брыль, А.Васілевіч, І.Грамовіч, А.Звонак, В.Каваль, К.Крапіва, М.Лужанін, Я.Маўр, ГІ.Пестрак, Я.Рамановіч, Т.Хадкевіч, І.Ш амякін, В.Шашалевіч, А.Якімовіч і інш. Пра дабратворны ўплыў Ч. на іх творчасць сведчылі Я.Колас, М.Лынькоў, Брыль і інш. П ’есы Ч. ставіліся і ставяцца на Беларусі. На прафес. і аматарскай сцэне да 1917 ішлі «Дзядзька Ваня», «Чайка», вадэвілі «Мядзведзь», «Сватанне», «Юбілей», інсцэніроўкі апавяданняў «Хірургія», «Зламыснік» і інш., паст. на рус. мове мясц. і заезджымі трупамі. «Сватанне» доўгія гады было ў рэпертуары трупы І.Буйніцкага. Творы Ч. ставілі т-ры Беларусі: «Ведзьма» БДТ (1923); «Мядзведзь» БДТ-1 (1933); «Дзядзька Ваня» Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі (1949), Бел. т-р імя Я.Купалы (1965), Бел. т-р імя Я.Колаёа (1996); «Вішнёвы сад» т-р імя Я.Купалы (1951), Нац. т-р імя Я.Коласа (1981, 2001), рус. драм. т-р (1981), Гродзенскі абл. драм. т-р (1982), Бел. дзярж. т-р лялек (2001, пад назвай «3 Парыжам скончана!»); «Чайка» Нац. т-р імя Я.Купалы (1954; пад назвай «Больш, чым дождж», 2001), Брэсцкі абл. драм. т-р (1954), Бел. рэсп. т-р юнага гледача, Гродзенскі абл. драм. т-р (абодва 1977), Гомельскі абл. драм. т-р (1997); «Тры сястры» рус. драм. т-р (1944), т-р імя Я.Ксшаса (1951), Гродзенскі і Брэсцкі абл. драм. т-ры (абодва 1960), т-р імя Я.Купалы (1992); «Тры жарты» («Вядзьмарка», «Юбілей», «Прапанова») Брэсцкі абл. драм. т-р (1956); «Іванаў» Брэсцкі т-р драмы і музыкі (1996, пад назвай «Іванаў, Сара і Шурачка»), т-р «Дзе-Я?» (2000); «Драма на паляванні» Гродзенскі абл. драм. т-р (1963); «Каштанка» Бел. дзярж. т-р лялек (1941, 1952) і інш. Многія творы Ч. экранізаваны. Кінастудыя «Беларусьфільм» паст. фільмы «Мядзведзь» (1938), «Чалавек y футарале» (1939). Тв.: Полн. собр. соч. н пнсем. T. 1—30. М„ 1974—83; Бел. пер. — Выбр. творы. Мн., 1937; Выбр. творы. Мн., 1946; Выбр. творы. Мн., 1954; Выбр. творы: Аловесці. Апавяданні. Камедыя. Мн., 1994; Смерць чыноўніка. Мн., 1930; Дзівакі-нябожчыкі. Мн., 1930; Дуэль; Іоныч. Мн., 1931; Спаць хочацца; Чалавек уфутляры. Мн., 1936; Юбілей. Мн., 1936; Юмар. Мн., 1940; Каштанка. Мн., 1973. Літ.\ АП.Чехов в воспомннанвях современннков. М., 1960; Ч y к о в с к я й К.Н. О Чехове. М., 1971; Л ы н ь к о ў М.Ц. АП.Чэхаў / / Лынькоў М.Ц. Літаратура і жыццё. Мн., 1978; Б р ы л ь Я. Мой Чэхаў / / 36. тв. Мн., 1968. Т. 4; Б я л ы й Г.А Чехов к русскнй реалнзм. Л., 1981; Б у к ч н н С.В. Чехов в Белорусснм / / Чехов н лнтература на-
чэхія
339
родов Советского Союэа. Ереван, 1982; Л к н к о в В.Я. Художественный ммр прозы АП.Чехова. М., 1982; К у л е ш о в В.Н. Жнзнь м творчестю АП.Чехова: Очерк. 2 нзд М., 1985; K a т a е в В.Б. Лнгературные связя Чехова. М., 1989; Чеховскяе чтення в Ялте. (Вьш. 1—9]. М., 1973—97. Г.С.Шупенька.
ЧЭХАЎ Міхаіл Аляксандравіч (28.8.1891, С.-Пецярбург — 30.9.1955), расійскі акцёр, рэжысёр, педагог. Засл. арт. Рэспублікі (1924). Пляменнік А.П. Чэхава. Скончыў Тэатр. школу А.Суворына ў Пецярбургу. Працаваў y т-ры Суворына. 3 1913 акцёр М аскоўскага маст. т-ра, 1-й Студыі гэтага т-ра, пазней Маскоўскага маст. акад. т-ра 2-га (у 1924— 27 маст. кіраўнік). 3 1928 за мяжой (Германія, Латвія, Вялікабрытанія, 3II1A): іграў y т-ры, здымаўся ў кіно, кіраваў тэатр. студыямі. Акцёр, надзелены вынаходлівасцю, абвостраным адчуваннем драматызму жыцця, схільны да экспрэсіяністычнага гратэску: Эрык XIV («Эрык XIV» А.Стрындберга), Гамлет, Мальволіо («Гамлет», «Дванаццатая ноч» У.Ш экспіра), Хлестакоў («Рэвізор» М.Гогаля), Аблявухаў («Пецярбург» А.Белага) і інш. Даследаваў праблемы акцёрскай псіхатэхнікі; пераасэнсаваўшы законы тэатр. творчасці, адкрытыя К.Станіслаўскім, распрацаваў «тэорыю імітацыі» (магчымасці поўнага пераўвасаблення акцёра). Аўтар. кн. «Шлях акцёра» (1928), «Пра тэхніку акцёра» (1953). Літ:. Г р о м о в В. Мнхаші Чехов. М., 1970.
ЧФХАЎЦЫ, радовішча жвірова-пясчанага матэрыялу ў Лідскім р-не Гродзенскай вобл., каля в. Чэхаўцы. Пластападобны паклад звязаны з міжмарэннымі водна-ледавіковымі адкладамі дняпроўска-сожскага гарызонту. Жвірова-пясчаны матэрыял буравата-жоўты, жаўтавата-шэры, з лінзамі і гнёздамі пяску, кандыцыйнага жвіру 15,4— 40,9%. Пясок y сумесі розназярністы, палевашпатава-кварцавы, гліністы. Разведаныя запасы 6,7 млн. м3, перспектыўньія — 1 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2— 11 м, ускрышы (торф, пясок, сутіесак) 0,2—4,7 м. Жвірова-пясчаны матэрыял прыдатны для вытв-сці бетону і дарожнага буд-ва. А.П.Шчураў.
Ч&ХІ (саманазва ч э ш ы), народ, асноўнае насельніцгва Чэхіі (9,68 млн. чал., 2002). Жывуць таксама ў Канадзе (55 тыс. чал.), Славакіі (54,2 тыс. чал.), Германіі (27 тыс. чал.) і інш. Агульная колькасць 10,38 млн. чал. (1995). Гавораць на чэшскай мове. Вернікі — пераважна католіхі, ёсць пратэстанты і праваслаўныя.
ЧЙХІЯ (Cechy), Ч э ш с к а я
Рэсп y б л і к a (Ceskâ Republica), дзяржава ў Цэнтр. Еўропе. Мяжуе на Пн з Польшчай, на Пн і 3 з Германіяй, на Пд з Аўстрыяй, на У са Славакіяй. Пл. 78,7
340 _______________ чэхія тыс. км2. Hac. 10 257 тыс. чал. (2002). Дзярж. мова — чэшская. Сталіца — г. Прага. Падзяляецца на 73 раёны і 4 муніцыпалітэты. Нац. свята — Дзень утварэння Чэхаславакіі (28 кастр.). Дзяржаўны лад. Ч. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя, прынятая Нац. Саветам y снеж. 1992 (з папраўкай 1997). Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, якога выбірае парламент на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць парламенту, які складаецца з 2 палат — палаты дэпугатаў і сената. Палата дэпутатаў (200 чал.) выбіраецца на 4 гады, a сенат (81 сенатар) — на 6 гадоў, пры гэтым /з яго складу абнаўляецца кожныя 2 гады. Вышэйшы выканаўчы орган — урад. Прырода. Тэр. Ч. ўмоўна падзяляюць на 2 рэгіёны — Багемію (на 3) і Маравію (на У). Зах. ч. займае Чэшскі масіў, які складаецца з раўнін, узгоркаў і пла-
Маравіі, аб’ядноўвала Аўстрыю, Карынтыю, Крайну, ч. Польшчы. У 1310—1437 чэш. землі ўваходзілі ў склад уладанняў дынастыі Люксембургаў, якія адначасова былі імператарамі «Свяшчэннай Рым. імперыі», герм. і чэш. каралямі. Росквіт сярэдневяковай Ч. эвязаны з праўленнем Карэла I ( 1346—78, гл. Карл IV\. Пры ім яна эаняла пануючае становішча ў імперыі, Прага стала яе сталіцай. Залатая була 1356 замацавала за чэш. каралямі правы курфюрстаў, што рабіла іх незалежнымі ад імперыі. Пры Карле IV засн. Пражскае архіепіскапства (1344) і Пражскі універсітэт (1348). У 2-й пал. 14 ст. эканоміка Ч. інтэнсіўна развівалася, хутка багацелі гарады Прага, Пльзень, Градзец, Усці і інш., y вёсцы знікла абшчына і сяляне пераводзіліся з паншчыны на аброк. Вял. ролю ў гасп. развіцці Ч. адьпрывала горназаводская прам-сць з цэнтрам y г. Кутна-Гора. Абвастрэнне сац. і нац. супярэчнасцей выклікала ў Ч. ў 1-й пал. 15 ст. нац.-вызв. антыкаталіцкі рух (гл. Гус Я., Гусіцкія войны). 3 1526 Ч. ў складзе
васцях — бурыя лясныя глебы, вышэй — падзолістыя і горна-лугавыя глебы. Пад лесам 34% тэр., пераважаюць хвойныя (елка, хвоя) і лісцевыя (дуб, бук) лясы. У складзе фауны буры мядзведзь, ліс, дзік, воўк, сарна; з птушак — фазан, курапатка, цецярук і інш. Крконашскі нац. парк. Насельніцтва. 94,4% насельніцгва складаюдь чэхі. Жывуць таксама славакі (3%), палякі (0,6%), немцы (0,5%), цыганы (0,3%), венгры (0,2%) і інш. Вернікі католікі (39,2%), пратэстанты (4,6%), праваслаўныя (3%) і інш. Сярэдняя шчыльн. 130 чал. на 1 км , найб. шчыльна заселены паўн. прамысл. раёны. У гарадах жыве 75% насельнівд'ва, каля палавіны — y малых гарадах (да 20 тыс. ж.). Найб. гарады (тыс. ж.): Прага — 1202 (2002), Брно — 390, Острава — 326, Пльзень — 172 (1995). У прам-сці і буд-ве занята 40% эканамічна актыўнага насельніцтва, y
ўладанняў Габсбургаў, чыя палітыка цэнтралізацыі ўлады і германізацыі пазбаўляла яе паліт. і нац. сувсрэнітэту. У 1609 ва ўмовах па-
ВРО ЦЛ АЗ
Ч Э X I Я Я лвня-
Маштаб 1:5 000 000
J t ў[§а3'‘Ы,Г' С ’,0 Ц*лІцыб' а"’"-над- ! і М 'І ^
Мост VÆK
Р Жацвй^' Карлавы'Варі
7®Гур»»у
JKOHauiçjkl нац.па
0/Іоўні ’■ і®Млада-Вол«ла( Кладна ў*І» » »п м іа л -В л тм а ў L
>РА Ў ^Л іта.Г В о ц іц ц г Гаўлічкаў-Брод Табарі ,Таві
_
1 145в>
РЭГЕНСБУРГ
Т -ч
у ^ Й Іг л а в а І
то. Яго акружаюць на ПнУ Судэты (хр. Крконашы, г. Снежка, 1602 м), на ПнЗ Рудныя горы, на ПдЗ Чэш скі Лес і Шумава, на ПдУ — Чэшска-М араўскае ўзв. Карысныя выкапні: каменны і буры вугаль, каалін, графіт, мергель, вапнякі, поліметалы, рэдкія металы, выр аб н ш камяні, нафта і гаэ, крыніцы мінер. вод (Карлавы Вары, МарыянскеЛазне). Клімат умераны, пераходны ад марскога да кантынентальнага. Сярэднія т-ры студз. ад -2 да -4 °С на раўнінах і ад -7 да -8 °С y rapax, ліп. адпаведна ад 19— 21 °С да 9— 14 °С. Ападкаў ад 450—600 мм на раўнінах да 1200— 1600 мм y rapax. Гал. рака Лаба з прытокам Влтава. На раўнінах пашыраны чарназёмы. на ўзгорыстых мясцо-
ю сцвбўО
(. \
p
,
Пісві
іканіцы
Ч»скв-БудзёёвП
'Ландсгут
Герб і сцяг Чэхіі.
4 Ia s s
эскі-Цешый (сіпршыўнійьі
сельскай гаспадарцы — 5%, y сферы Паслуг і кіраванні — 55%. Гісторыя. Тэр. Ч. заселена ў палеаліце. У 4—2 ст. да н.э. сюды прыйшлі кельцкія плямёны бояў (ад іх стараж. назва краіны Багемія), якіх y пач. 1-га тыс. н.э. выцеснілі герм. плямёны маркаманаў. У сярэдзіне 1-га тыс. яны перасяліліся ў Баварыю, a землі Ч. каланізавалі славяне (дзечаны, літамержыцы, пшаване, лемузы, злічаны, дулебы). Паводле падання, іх узначальваў правадыр Чэх (гл. Лех, Чэх, Рус) — легендарны заснавальнік Чэш. дзяржавы і будучага чэш. народа. 3 7 ст. чэш. землі ў складзе паліт. аб’яднання кн. Сама, y 9 ст. — Вялікамараўскай дзяржавы. У Вял. Маравіі славяне ўпершыню былі далуча7 ны да хрысціянства; тут прапаведавалі браіьі Кірыпа і Мяфодзій, узнікла богаслужэнне на стараслав. мовс, развівалася глагалічная пісьменнасць. У канцы 9 ст. візант. царк. абрад быў выцеснены рымскім (пазней каталіцкі), богаслужэнне і пісьменства вяліся на лацінскай мове, што на доўгі час затрымала развіццё слав. (чэш.) культуры. У 895 ад Вялікамараўскай дзяржавы аддзяліліся чэш. землі, на якіх y 10 ст. ўтварылася стараж.-чэш. дзяржава (княства, з 1158 каралеўства) на чале з дынастыяй Пржэмыславічаў (правілі да 1306). У канцы 13 — 1-й пал. 14 ст. ў Ч. склалася феад.-саслоўная манархія. У пач. 14 ст. дзяржава Пржэмыславічаў, акрамя Ч. і
y L/ БРНО
Л ОЗлЮ ] У гврсйв-Г рад»іш^/^
К Іё ў ®
/ ® ~
y» V
X, , J Ь''yzJf/ ^^ані)Г®Х «.O // /WТрэнчын
/О М а р й Ін Б анска-
кістрыйа-я
© Холабрун
шырэння ў Ч. лютэранства дазволена свабода веравызнання, але ў 1620-я г. яна адменена, a каталіцкая царква адноўлена як пануючая. 3 1627 Ч. кіравала з Вены спец. «Чэшская палаіа». У 1547, 1618—20, 1680, 1775 y Ч. адбыліся антыгабсбургсхія паўстанні. Эканам. разарэнне Ч. ў час Трыццацігадовай вайны 1618— 48 выклікала т.зв. «другое выданне прыгонніцтва» (асабістая залежнасць ся.іян скасавана толькі ў 1781, феад. павіннасці — y 1848). У канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. ў Ч. разгарнуўся рух «будзіцеляў* (I.Добраўскі, Ф.Палацкі, Ф.Прохаска, І.Юнгман і інш.), якія змагаліся супраць ням. засілля, за захаванне і развіццё чэш. мовы і культуры. У час рэвалюцыі 1848— 49 y Аўстрыі ў Ч. адбыліся выступленні супраць аўстр. абсалютызму (гл. Пражскае паўстанне 1848), пачалося фарміраванне нац. грамадскіх плыней і паліт. партый. 3 1867 Ч. ў складзе аўстр. часткі Аўстра-Венгрыі, была найб. эканам. развітой вобласцю з высокім узроўнем адукацыі насельніцгва (у пач. 20 ст. дасягнута ўсеагульная пісьменнасць). У 1905 уведэена ўсеагульнае выбарчае права. У 1-ю сусв. вайну, нягледзячы на ваен.-паліцэйскі рэжым, масавы характар набылі антыўрадавыя выступленні ў Ч.. здача ў палон чэш. салдат і афіцэраў на фронце (з такіх палонных быў створаны чэхаславацкі корпус y рас. арміі). Сумесная нац.-вызв. барацьба чэхаў і
славакаў, y т л . намаганні дзеячаў чэш. і славацкай эміграцыі, якія арыентаваліся на краіны Антанты (Т.Г.Масарык, М.Штэфанік і інш.), зрабіла магчымым абвяшчэнне 28.10.1918 незалежнай Чэхаславацкай Рэспублікі (гл. Чэхаславакія). У яе складзе Ч. эканамічна і палітычна дамінавала над Славакіяй, якую пераўзыходзіла па тэр., насельніцгве (7 млн. чэхаў, 2 мдн. славакаў), па прамысл. вытв-сці, бо сканцэнтравала ў сябе 70% прам-сці б. Аўстра-Венгрыі. У 1930-я г. ў Славакіі з'явіліся паліт. сілы, якія выступалі за яе аддзяленне ад Ч. У самой Ч. выспяваў нац. канфлікт паміж чэш. і ням. (3 млн. чал.) насельніцтвам, які ў 1938 скарыстала Германія для sa xony чэш. зямель. Паводле Мюнхенскага пагаднення 1938 Германія ў кастр. 1938 акупіравала Судэцкую вобл. і інш. землі Ч., пераважна населеныя немцамі. У сак. 1939 Германія справакавала абвяшчэнне Славакіяй «незалежнасці» і акупіравала астатнюю тэр. Ч., дзе быў
Да арт. Чэхія. Карлавы Вары зім ой.
створаны нібыта аўт. «Пратэкгарат Багемія і Маравія» на чале з імперскім пратэктарам К. фон Нейратам, якому падпарадкоўваліся калабарацыянісцкі «аўтаномны ўрад» і «дзярж. прэзідэнт» 3 . Гаха (б. прэзідэнт Чэхаславакіі). У 4. разгарнуўся рух Супраціўлення, які актывізаваўся з пач. 2-й сусв. вайны, набываючы форму забастовак, сабатажу, маніфестацый пратэсту, пазней і партыз. барацьбы. Гітлераўцы жорстка распраўляліся з удзельніхамі Супраціўлення. У 1942 яны знішчылі разам з усім мужчынскім населыііцтвам шахцёрскі пасёлак Лідзіцы, жыхароў якога абвінавацілі ў дапамозе патрыётам, што забілі 2-га пратэктара «Багеміі і Маравіі» Р Гайдрыха. У крас.— маі 1945 Ч. вызвалена сав. і амер. войскамі. Напярэдадні ўступлення Чырв. Арміі ў чэш. сталіцу адбылося Пражскае паўстанне 1945. 3 мая 1945 Ч. ў складзе адноўленай Чэхаславакіі, дзе ў лют. 1948 да ўлады прыйшла Камуніст. партыя
Чэхаславакіі (КПЧ) і адбывалася будаўніцтва сацыялізму. Да канца 1980-х г., нягледзячы на заганы адміністрацыйнакаманднай сістэмы, y Ч. значна вырас прамысл. патэнцыял, створана высокаэфекгыўная калектыўная сельская гаспадарка (сяляне ў кааператывах захавалі свае «паі»), Паводле закона Чэхаславакіі ад 27.10.1968 Ч. і Славакія абвешчаны раўнапраўнымі і суверэннымі сацыяліст. рэспублікамі ў складзе чэхаславацкай федэрацыі. Вышэйшым органам дзярж. улады ў Ч. стаў Чэш. нац. савет (парламент), які выбіраўся насельнідтвам на 5 гадоў. Яго Прэзідыум прызначаў рэсп. ўрад. У выніку «аксамітнай рэвалюцыі»' 1989 улада ад камуністаў перайшла да прыхільнікаў дэмакратыі і рыначных рэформ на чале з лідэрам Грамадзянскага форуму В .Гавелам. Старыя і новыя эканам. і паліт. супярэчнасці паміж Чэхіяй і Славакіяй прывялі Чэхаславакію да распаду, y выніку якога 1.1.1993 утварылася незалежная Чэш.
чэхія
341
прафс. аб’яднанне — Чэшска-мараўская канфедэрацыя прафсаюзаў. Гаспадарка. Ч. — індустр.-агр. краіна. 3 1990 ажыццяўляюцца пераўтварэнні з мэтай выхаду на параметры рыначнай эканомікі: спынены спад вытв-сці, праведзены рэформы цэн і гандлю, практычна завершана прыватызацыя, адбылася струкгурная перабудова і інш. Станоўчыя зрухі ў эканоміды пачаліся з 1994 з ростам прамысл. вытв-сці, буд-ва, турызму і інш . сектараў сферьг паслуг, y т л . банкаўскага і фінансавага. Паліт. стабільнасць і паслядоўная эканам. палітыка стварылі добры інвестыцыйны клімат для замежнага бізнесу. За 1989— 2000 аб’ём гірамых інвестыцый склаў 21,4 млрд. долараў. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 2000 132,4 млрд. дод., каля 12,9 тыс. дол. на чалавека. У прам-сці ствараецца 41,7% ВУП, y сельскай гас-
Д а арт. Чэхія. Ч эш ска-М араўскае ўзвыш ш а.
Рэспубліка. Яе прэзідэнтам y 1993 — пач. 2003 быў Гавел. У 1993—98 краінай кіравалі ўрады партый правацэнтрысцкай кааліцыі (п рэм ’ер-міністры В.Клаўс, І.Ташаўскі), з 1998 — левацэнтрысцкай кааліцыі (п рэм ’ер-міністры М .Земан і з 2002 — У.Ш підла). У сак. 2003 прэзідэнтам Ч. выбраны В.Клаўс. У 1990-я г. ў Ч. паслядоўна праводзілася палітыка эканам. рэформ, найперш па прыватызацыі і дэнацыяналізацыі дзярж. маёмасці і стварэнні канкурэнтнага асяроддзя. У знешняй палітыцы Ч. арыентуецца на краіны Зах. Еўропы і ЗША. Ч. — чл. ААН (з 1993), Савета Еўропы (з 1993), НАТО (з 1999), інш. міжнар. арг-цый. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 5.1.1993. Палітычныя партыі і прафсаюзы: Чэш. с.-д. партыя, Грамадз. дэмакр. партыя, Камуніст. партыя Чэхіі і Маравіі, Хрысц.-дэмакр. унія — Чэхаславацкая нар. партыя, Саюз свабо'ды. Асн.
падарцы — 4,6%, y сферьі паслуг — 53,7%. П р а м ы с л о в а с ц ь — важная частка гасп. комплексу. Чэшскія прамысл. вырабы традыцыйна адметныя высокай якасцю, што звязана са шматвяковымі звычкамі і наяўнасцю кваліфікаваных кадраў. У эканоміцы вылучаюцца буйны індустр. вузел — раён гарадоў Прага, Пльзень і Астраўска-Карвінскі кам.-вуг. бас. — з цяжкай прам-сцю і паласа паміж гарадамі Градзец-Кралаве і Ліберац з гіеравагай тэкст. і шкляной прам-сці. Паліўнаэнергет. комплекс краіны грунтуецца на мясц. вугалі (на 90%), імпартуемых з Расіі і часткова здабываемых (каля г. Годанін) нафце і газе. Штогадовая здабыча вугалю 117— 120 млн. т. Буры вугаль (3/4 здабычы) распрацоўваецца адкрытым спосабам (М асцецкі і Сокалаўскі бас.), каменны і каксоўны — y А страўска-К арвінскім бас. Вытв-сць электраэнергіі 69,6 млрд. кВ тгадз (1999) на ЦЭС (75,5%; размешчаны ў
342 _______________ чэхія раёнах здабычы бурага вугалю), ГЭС (2,6%; каскады на р. Влтава), АЭС (20,4%; на Пд Маравіі) і інш. Чорная металургія забяспечана мясц. каксоўным вугалем, невял. колькасцю жал. руды (здабыча ў раёне гарадоў Прага— Пльзень). Асн. частка жал. руды паступае з Расіі і Украіны. Буйныя металург. прадпрыемствы ў Кунчыцах і Віткавіцах (каля Остравы), Тршынец, Кладна, Пльзень, Хомутаў. Штогод выплаўляецца больш за 7 млн. т сталі і 5 млн. т чьігуну (60% y Астраўскім р-не). Здабыча свінцова-цынкавых (Кутна-Гора), уранавых (Паўн. Багемія) руд, золата, волава, графіту, кааліну. Гал. галіна прам-сці — маш ы набудаванне. Развіта цяжкае (вытв-сць комплекснага абсталявання для энергет., металургічнай і Хім. прам-сці), трансп. (аўтамабілі, элекгравозы, трамваі) і электроннае машына-
хім. прам-сць. За 1992— 96 аб’ём інвестыцый y яе склаў 2 млрд. дол. (у машынабудаванне — 1,3 млрд. дол.). Вьггв-сць валокнаў, пластм ас, сінт. смалы і каўчуку ў гарадах Кралупі-над-Влтаваў, Усці, Острава, Мост і інш. Галіна пастаўляе на сусв. ры нак мінер. ўгнаенні, пестыцыды, сыравіну для фармацэўтычнай прам-сці. Лёгкая прам-сць — адна з галін міжнар. спецыялізацыі Ч. Вытв-сць баваўняных і шаўковых (Нахад, Трутнаў), шарсцяных (Брно), ільняных (Ліберац) тканін, абутку (32 млн. пар, Злін), швейных вырабаў. Вял. значэнне для краіны маюць шкларобная (Паўн. Ч.) і фарфоравая (Карлавы Вары, Цепліцы) прам-сць, якія працуюць на мясц. шкловых пясках і кааліне. У г. Ябланец вырабляюць вядомую чэшскую біжутэрыю — ювелірныя вырабы са шкла і паўкаштоўных камянёў. Традыц. галіна харч. прам-сці — піваварная (Пльзень, Прага, Брно, Чэске-Будзеёвіцы) і цукр.
ка с.-г. прадукцыі экспартуецца. У выніку рэформ праведзена рэстытуцыя (аднаўленне) правоў на зямлю. Больш за /4 с.-г. кааператываў пераўтвораны ў кааператывы зямельных уласнікаў, на 50% скарацілася калькасць занятых. С.-г. ўгоддзі займаюць 4250 тыс. га, y т.л. ворныя землі 3227 тыс. га, сенажаці 157 тыс. га, паша 866 тыс. га. Каля палавіны пасяўной пл. — пад збожжавымі культурамі, пераважна пшаніцай (штогадовы збор каля 4 млн. т). Вырошчваюць таксама ячмень, жыта, авёс, кукурузу, цукр. буракі, лён, каношіі, хмель, люцэрну, канюшыну. Бульбаводства і агародніцтва. Садоўнідтва і вінаградарства. Развіта жывёлагадоўля (у г валавой і 2/з таварнай прадукцыі). Пагалоўе (млн. галоў, 2001): буйн. par. жывёлы — 1,58, свіней — 3,59, авечак — 0,09, коз — 0,03, птушак — 14,69. Рыбалоўства. Улоў рыбы ў 1999 склаў 20,9 тыс. т. Даўж. чыгунак 9435 км, аўгадарог 127 693 км (усе з цвёрдым пакрьіц-
(Маравія, Палаб’е). Вытв-сць піва каля 1800 млн. л, цукру — 560 тыс. т штогод. Развіта лясная, цэлюлозна-папяровая і мэблевая прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. С е л ь с к а я гаспад a р к a Ч. забяспечвае большую ч. патрэбы краіны ў харч. прадуктах, част-
цём), y т.л. першакласных аўтамагістралей (хайвэі) — 498 км. У краіне 4,41 млн. легкавых і 0,5 млн. ірузавых аўтамашын. Суднаходства па р. Лаба. Рачныя парты — Прага, Усці, Дэчын. 43 аэрапорты, y т.л. міжнар. аэрапорт Рузіне (Прага). У 2000 экспарт склаў 28,3 млрд. дол., імпарт 31,4 млрд. дол. У экспарце пераважаюць машыны і абсталяванне, хімікаты, кокс, пракат, тэкстшь, абутак, шкляныя і фарфоравыя вырабы, цукар, піва, солад, хмель і інш., y імпарце — мінер. сыравіна, паліва, паўфабрыкаты для цяжхай індустрыі і інш. Асн. гандл. партнёры: Германія (43% экспартў і 37% імпарту), Славакія (8,4% і 6,7%), Аўстрыя, Францьія, Расія. Гандлёвы абарот Беларусі з Ч. ў 2001 склаў 92,6 млн. дол., y т.л. экспарт 35,4 млн. дол., імпарт 57,2 млн. дол. Ч. — краіна развітога турызму. Штогод краіну наведвае больш за 10 млн. турыстаў, даход ад турызму ў 2000 склаў 3,04 млрд. дол. Грашовая адзінка — чэшская крона. Узброеныя сілы (2002). Уключаюць рэіулярныя ўзбр. сілы (49,45 тыс. чал.),
Д а арт. Чэхія. П анарама Прагі.
будаванне. Ваен.-прамысл. комплекс спецыялізуецца на вытв-сці камп’ютэраў, радыё і тэлеф. сістэм, крыпталагічнага абсталявання, радараў і інш. Гал. м аш .-буд. ц эн тры : П рага, Брно, Пльзень, Ліберац, Млада-Болеслаў, Копршыўніды. Хуткімі тэмпамі развіваецца
ваенізаваныя фарміраванні (5,6 тыс. чал., y т.л. 4 тыс. чал. y пагран. войсках і 1,6 тыс. чал. — сілы ўнутр. бяспекі). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплеісгаванне паводле прызыву. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войсх, ВПС і ППА. У сухап. войсках 36,37 тыс. чал., 622 танкі, 879 баявых машын пяхоты, 923 бронетрансдардёры, 182 браніраваныя разведвальна-дазорныя машыны, 298 самаходных гармат, 109 рэактыўных сістэм залпавага агню, каля 140 зенітных ракетных комплексаў і інш. У ВПС і ПГ1А 11,3 тыс. чал., 75 баявых самалётаў, 34 баявыя верталёты і інш. Ахова здароўя. Сістэма аховы здароўя ўключае мед. страхаванне, таксама развіта прыватная медыцына (лрыватызавана 76% агггэк, 95% паліклінік, 1996). Сярэдняя працягласць жыдця мужчын 71,5, жанчын 78,7 гадоў (2002). Узровень нараджальнасді — 9,1 на 1 тыс. чал., смяротдасць 10,8 на 1 тыс. чалавек. Н атуральны л ры рост адм оўды : -0,17%. Забеспячэнле бальдічдымі ложкамі — 1 на 146 чал., урачамі — 1 да 259 чал. (1997). Дзіцячая смяротнасдь 5,5 на 1 тыс. новадароджадых. Курорты: Карлавы Вары, Марыянске-Лазне, Францішкаві-Лазне. Асвета, навуковыя ўстановы. Сістэма адукацыі ўключае дашкольныя ўстановы (для дзяцей 3—6 гадоў), агульдаадук. і лрафес. школы, сярэддія спец. і вышэйшыя навуч. ўстановы. На ўсіх узроўнях адукацыі іслуюць дзярж. і лрыватныя давуч. ўстадовы. Дзеці 6— 10 гадоў вучацца ў пачатковай асд. школе. Далей адукацыю лрацягваюць y гімлазіях (да 19 гадоў) ці сярэддіх школах (да 16 гадоў). Болыдасць вылускдікоў сярэдліх школ працягвае адукадыю ў каледжах ці сярэдніх прафес. школах, дзе набывае следыяльнасць. У сістэме вышэйшай адукацыі ун-ты, ід-ты і акадэміі. У адлаведнасці з Закодам аб вышэйшай адукацыі ад 1.1.1999 уд-тамі маюць лрава дазывацца ВНУ, якія рыхтуюць кандыдатаў і дактароў давук, акадэміямі — ВНУ, якія даюць выдіэйшую адукацыю ў галіне л-ры, культуры і мастацтва. Навучалле ў дзярж. ВНУ бясплатнае. 3 1.1.1999 замеждыя грамадзяне таксама могуць бясплатна атрымліваць адукацыю ў Ч., калі яды валодаюць чэш. мовай. Дзярж. ВНУ рыхтуюдь бакалаўраў (3 гады лавучаддя) і магістраў (5 гадоў давучання). Усе камерцыйдыя ВНУ (створаны ў 1990-я — пач. 2000-х г.) рыхтуюць студэдтаў толькі да ўзроўню бакалаўраў. Гэтыя ВНУ лраходзяць y М ін-ве адукацыі Ч. абавязковую атэстацыю ла якасць лавучандя. Сістэма адукацыі ў Ч. адпавядае латрабаванням еўрал. і міжнар. стандартаў адукацыі. У Ч. 37 ВНУ. Найбуйдейшыя з іх: Пражскі універсітэт (з 1348, каля 37 тыс. студэнтаў), ун-ты Масарыка ў Брно (з 1919, 17 тыс.), імя Ф.Палацкага ў Оламаўды (з 1566, 11 тыс.), тэхнічдыя ў Празе, Остраве і Брно, экадамічлы ў Празе, зем-
ЧЭХІЯ
Д а арт. Чэхія. Бітва паміж гусітамі (злева) і ням ецкім і кры жакамі ў час гусіцкіх войнаў 1419— 34.
Д а арт. Чэхія. Будучы прэзідэнт Чэхаславакіі і Чэхіі В.Гавел на мітынгу апазіцыі ў час «аксамітнай рэвалюцыі» 1989.
ляробчы ў Брно і ідш. Найбуйдейшыя б-кі: Нацыянальная Ч., АН, Дзярж. тэхнічная, Дзярж. медыцынская ў Празе, Дзярж. давук. ў г. Чэске-Будзеёвіцы і
Д а арт. Чэхія. С абор святой Барбары ў г. Кутна-Гора.
343
інш. Музеі: Нац. галерэя, Нац., Пражскі гарадскі, зброі, этнагр., гісторыкаархеал., маст. рамёстваў, тэхнічды і інш. Навук. даследаванні вядудда ў Чэшскай АН, н.-д. ід-тах, ва уд-тах. Друк, радыё, тэлебачанне. У 2002 y Ч. выдавалася болыл за 60 дггодзённых газет і інш. перыяд. выданняў. Найб. тыраждыя газеты: «Mladâ fronta dnes» («Маладзёжны фронт сёння», з 1945), «Prâvo» («Права», з 1991), «Lidove noviпу» («Народная газета», з 1893), «Hospodâfské noviny» («Эканамічдая газета», з 1957), «Zemédëlské noviny» («Сельскагаспадарчая газета», з 1945), «Prâce» («Праца», з 1945), «Sport» («Спорт», з 1953). Інфарм. агеддтва — Чэш. тэлегр. агеніхгва (ЧТК, з 1992). Радыёвяшчанде з 1923. Вяшчаюць 3 агульдадац. і 82 рэгіянальныя і мясц. радыёстадцыі. Грамадская радыёстанцыя «Чэшскае радыё» мае 4 агульнанац. i 1 рэгіянальную праграмы. Тэлебачадне з 1953. Вяшчанне вядудь 3 тэлекамдаліі — грамадская «Чэшскае тэлебачанде» (2 праграмы), прыватдыя «Нова ТВ» і «Прыма ТВ». Дзейдічаюць 37 рэгіядальдых і мясц. тэлекамданій. Л іцэнзавалде і нагляд за дзейласцю радыёстанцый і тэлекамданій ажыццяўляе Чэш . савет да радыёвяшчанді і тэлевізійным вяшчадні (з 1992). Літаратура. Развіваецца на чэшскай мове. З ’яўленню дершых твораў чэш. пісьмелнасці (духоўныя песні, жыціі, даданні на стараслав. мове) спрыяла асветдіцкая дзейнасць Кірылы і Мяфодзія (9— 10 ст.). 3 11 ст. пісьмовай мовай сгала латынь; найб, злачды твор — «Чэшская хроліка» /Казьмы Пражскага (1125). У канцы 13 ст. ўздіклі вершаваныя творы на чэш. мове («Александраіда», «Далімілава хродіка»). Росквіту чэш. л-ры спрыялі ідэі Адраджэння, адкрыццё Пражскага ун-та (1348). Раэвіваліся свецкія жанры — рыцарскі раман, дар. драма, любоўная лірыка, ваганцкія сатыр. деслі. Першы вядомы чэш. пісьменнік — Т.Шцітны. У 15 ст. развіццё л-ры звязана з гусіцкім рухам (публіцыст. і філас. творы Я.Гуса, Я.Жыжкі, П.Хельчыцкага). У 1468 y Ч. пачалося кнігадрукаванне: Мікулаш Конач з Годзішкава, Даліэль Адам з Велеславіна. У л-ры кадца 15— 16 ст. выявіліся гуманіст. тэндэдцыі (творы В.Корнеля з Ушэграда, В.Гаека з Лібачан). Страта Ч. незалежнасці пасля бітвы каля Белай Гары (1620) і засілле ням.-каталіцкай рэакцыі адмоўна адбіліся на развіцці чэш. л-ры ў 17— 18 ст-. У эміграцыі лрацаваў дедагог-гуманіст ЯА.Каменскі. Эпоха дац. адраджэння (канец 18 — 1-я дал. 19 ст.) характарызавалася ўздымам вызв. руху, фарміраваннем нацыі і нац. культуры, асветніцкай дзейнасцю дэмакр. інтэлігенцыі (вучоныя П.І .Шафарык, І.Добраўскі, Ф.Палацкі, І.Ю нгман, паэты Я.Колар, А.Пухмаер, Ф .Л .Ч элакаўскі і ідш .). У 1830-я г. ўзнік рамантызм (К.Г Маха,
344
чэхія
К.Я.Эрбен), развівалася драматургія (І.К.Тыл). У 2-й пал. 19 ст. ў чэш. л-ры ўсталяваліся рэаліст. тэндэнцыі (публіцыстыка К .Сабіны, паэзія Я.Врхліцкага, С.Чэха, І.В.Сладака, проза Б .Немцавай, сатыр. творы К.Гаўлічка-Бораўскага). Серыю гіст. раманаў стварыў A.Ірасек, з літ.-крытычнымі артыкуламі выступіў Я Неруда. Рэалісгычна ашпосгроўвалі жыццё ЯАрбес, В.Галек, В.Мрштык, А.Сташак. На мяжы 19—20 ст. у л -р ы пашырыліся мадэрнісцкія і дэкадэнцкія тэндэнцыі (1.C.Махар, С .К .Нейман, О .Бржэзіна, A. Сова, Ф.Ш рамек). Пратэстам супраць тагачаснага ладу прасякнута паэзія Ф.Гельнера, К.Томана. Праблемы 1-й сусв. вайны адлюстроўвала г.зв. легіяД а арт. Чэхія. Зам ак К арлш тэйн. нерская проза (Р.Медак). У літ. крытыцы выступілі О.Госцінскі, Т.Г.Масарык, Ф.К.Ш альда і інш. 3 утварэннем Чэхаславацкай рэспублікі ўзнікла т-ва малаVI дых мастакоў і паэтаў «Дзеветсіл», зарадзілася пралет. паэзія (I.Гора, В.Незвал, Я .Сейферт, К.Бібл, І.Волькер, Нейман). Развівалася проза — сац. І.Ольбрахта, М.Пуйманавай, У.Ванчуры, М.Маеравай, сатыр. Я Гашака, філас. Л.Клімы, фантаст. К.Чапека, псіхал. Э.Гостаўскага. Сусв. вядомасць набылі структуралісцкія працы Я .Мукаржаўскага. У 2-ю сусв. вайну ў фаш. засценках загінулі Ю.Фучык, Ванчура і інш. У пасляваен. гады дэбютавалі В .Гавел, П .Когаўт, М.Кундзера, Б.Грабал. Развівалася паэзія I .Коларжа, У.Голана, М.Голуба, Ф.Грубіна, Я.Заграднічка, проза Я.Вейла, Я.Дрды, М.Кратахвіла, А.Лусціга, Л.Фукса і інш. 2-я пал. 20 ст. адметная росквітам гіст. рамана (В.Каплідкі, У.Неф, Б.Ржыга, І.Томан і інш.). Узніклі т.зв. праблемная, або канфрантацыйная, проза (Б.Бржэзаўскі, А.Клімент), метафарычны, эксперым. раман (У.Клевіс, В.Лінгартава, Э.Мандлер, B. Сладкава). Узмацненне сувязі з еўрап. л-рамі прадвыэначыла развіццё рамана сац. (Я.Огчанашак, В.Ржэзач), філас. раД а арт. Чэхія. «Дом, які танцуе» ў Н овы м гомана-міфа (Чапек), неарамана (А.Восрадзе Прагі.
тра, І.Фрыед), экзістэнцыяльнага (У.Кёрнер), постмадэрнісцкага (М.Вівег, Грабал), навук.-фантаст. (Я.Вейс, І.Несвадба, Л.Соўчак), гумарыст. (М.Горнічак, М .Капек), «пра вайну» (К.І.Бенеш, Э.Ф .Бурыян, Гашак, Дрда, Чапек, І.Шкворацкі) і in in. У 1990-я г. чэш. л-ру прадстаўлялі празаікі І.Груша, Я.Топаль, М.Тршэшцік, О.Філіп, паэты М А йваз, І.Рульф, І.Ш ыман, драматургі К.Стэйгервальд, Д.Фішэр. На бел. мове выдадзены «Чэшскія і славацкія апавяданні» (1958), зб. чэш. нар. казак «Кубачак, вары!» (1977), анталогія сучаснай чэш. паэзіі «Высокае неба» (1980), творы Гашака («Цвёрдая скура», 1931; «Прыгоды ўдалага ваякі Швейка ў сусветную вайну», ч. 1—3, 1931— 32; «Госць y хагу», 1984), Гашака і К.Ванака («Прыгоды ўдалага ваякі Швейка», ч. 4, 1932), Ванака («Прыгоды ўдалага ваякі Швейка», ч. 5—6, 1931— 32), Ольбрахта («Ганна-пралетарка», 1932), Фучыка («Слова перад пакараннем смерцю», 1953), Дрды («Нямая барыкада», 1955), І.Марака («Маладыя змагары», 1958), П.Бояра і В.Бояравай («Закаханыя», 1960), Ржыгі («Паездка Гонзіка ў вёску», 1961), І.Кубічка («Люцынка», 1965), Чапека («Казкі і вясёлыя гісторыі», 1966, 1997), Ірасека («Скалакі», 1974), Б.Ногейла («Паводка»), В.Стыблавай («Мой брацік», абодва 1977), Я .К озака («Гняздо бусла», 1979), М.Стынгла («Украдзены татэм», 1981), І.Герцыкавай («Цень сну», 1985), Неэвала («Вась'іькз і гарады», 1986), Гавела («Свята ў садзе», 1995; «Аўдыенцыя», 1997), І.Скалы («Вітаю вас, вокны!», 1995), С.Рудольфа («Маё дзіўнае вужаня»), Э.Баса («Клагаубава каманда», абодва 1998). Сярод перакладчыкаў на бел. мову Л.Баршчэўскі, Я.Васілёнак, У.Дамашэвіч, Х.Жычка, М.Кенька, В.Крайко, А.Мажэйка, П.Макаль, П.Марціновіч, С.Міхальчук, М.Татур, І.Шаблоўская, Г.Шчарбатаў і інш. Архітэктура. Рэшткі ўмацаваных паселішчаў 9 ст. выяўлены ў Празе і ў Паўд. Маравіі; найб. значнае з іх «На валах» y с. Мікульчыцы — з драўлянымі і каменнымі ўмацаваннямі і дамамі, храмамі ў познаант., візант. і познакаралінгскіх традыцыях (храм-ратонда св. Віта ў Празе, каля 935). У 11— 13 ст. склаўся раманскі стыль: базілікі св. Віта і св. Іржы ў Пражскім Градзе, рэшткі крэпасці Пржэмыславічаў y Оламаўцы; кляштары і замкі (Пражскі Град, Кршываклат, Чэсю-Крумлаў і інш.), каля якіх узнікалі гар. паселішчы з каменнымі дамамі, умацаваннямі, мастамі. Росквіт сярэдневяковай архітэктуры звязаны з готыкай 13— 15 ст. Для пабудоў характэрны велічнасць форм, стрыманасць урачыстага канструктыўна выразнага дэкору: усх. ч. сабора св. Віта [арх. Мацвей з Араса і П.Парлерж (гл. Парлер)], ратуша ў Старым горадзе, Карлаў мост (усе ў Празе). У гатычным стылі перабудоўваліся старыя і будаваліся новыя гарады з рэгулярнай планіроўкай (Новы горад y Празе) і цэнтр. прамавугольнай плошчай (Чэске-Будэеёвіцы, Чэскі-Крум-
ЧЭХІЯ
лаў). Замкі 13— 16 ст. складаліся з «града» і «перадграддзя», звычайна мелі данжон, капліцу, унутр. двары з гатычнымі аркаднымі галерэямі, парадныя памяшканні з сеткавымі скляпеннямі (Кршываклат, Звікаў, Чэскі-Крумлаў, Карлштэйн). У 2-й пал. 15 — пач. 16 ст ўзрос дэкор, ускладніліся ўзоры скляпенняў (Уладзіслаўская зала каралеўскага палаца ў Пражскім Градзе, сабор св. Барбары ў Кутна-Горы). Базілікалыіыя храмы змяняліся на зальныя. Падзеленыя на нефы залы набылі H e r n . ратушы (у Табары). 3 1530-х г. пашырыўся стыль рэнесанс (палацы летні каралеўскі Бельведэр з «пяючым» фантанам, Ш варцэнбергскі ў Празе). У перабудаваных замках з’явіліся аркадньш ўнўгр. двары, лоджыі, садовыя павільёны, парадныя залы з размалёўкамі і лепкай (Літамішль, Йіндржыхуў-Градзец). Дамы і ратушы аздаблялі дэкар. атыкамі, узорыстымі франтонамі, арачш м і галерэямі, эркерамі, размалёўкамі сграфіта (у Табары, Тэльчы, Кутна-Горы). У 17— 18 ст. дынамічна развіваўся стыль барока рэгіянальнага тыпу, адметны экспрэсіўным дэкорам, манументальнасцю, арган. сувяззю з горным ландшафгам. Вылучаліся 1-нефавыя ці цэнтрычныя з велічным купалам і вежамі сабор Ушэсця Маці Божай y Кутна-Горы, касцёл св. Ігнація ў Новым горадзе, палацы Чэрнінскі, Вальдштэйнскі, Кінскіх, маляўнічыя палацавапаркавыя комплексы Міхнаўскі, Лобкавіцкі ў раёне Мала-Страна (усе ў Празе). У сярэдзіне 19 ст. сцвердзіўся кірунак т.зв. рамантыкі з уласцівымі яму тэндэнцыямі эклектыкі. Параднай манументальнасцю і багаццем убрання вылучаліся пабудовы ў духу неарэнесансу і неабарока ў Празе (Нац. т-р, музей). У канцы 19 — пач. 20 ст. пашырыўся стыль мадэрн з характэрнымі яму пошукамі нац. своеасаблівасці і тэндэнцыямі рацыяналізму (пабудовы Я.Коцеры ў Градзец-Кралаве і Просцеёве). Пераходам да архітэктуры функдыяналізму ў 1910-я г. адзначаны пабудовы I Гочара і інш. (т. зв. чэш. кубізм). У
Да арт.
Чэхія. Цэнтральная плош ча ў г. Тэльч.
345
тоўваюцца арыпнальныя зоорныя канструкцыі (водны стадыён y р-не Падолі ў Празе, тэлевежа на гары Ештэд каля г. Ліберац). Узмацняюцца пошукі пластычнай выразнасці і індывід. аблічча будынкаў (Федэральны сход, «Дом, які танцуе», абодва ў Празе), вядзецца рэ-
Д а арт. Чэхія. Ж ы вапісец т. з в . М а й с т а р Т р ш э б а н с к а г а а л т а р а . У васкрэсенне. К аля 1380.
1930-я г. сфарміравалася нац. школа функцыяналізму (арх. Гочар, К.Гонзік, І.Гаўлічак, І.Крога). У Празе (1929) завершана зах. ч. сабора св. Віта (на аснове чарцяжоў і праекгаў Парлержа), узведзены Над. помнік Вызвалення на гары Віткаў (1929— 32). У пасляваен. гады пабудаваны новыя жылыя раёны ў Празе, y гарадах Злін, Горні-Літвінаў, Оламаўц і інш., выраслі новыя гарады (Млада-Болеслаў). У 1934 y Празе пабудаваны адкрыты стадыён (Страгаўскі) на 240 тыс. гледачоў (самы буйны ў свеце). Пабудовы 2-й пал. 20 ст. адметныя функдыян. выразнасцю, рацыянальнай прастатой форм, выкарыстаннем сучасных матэрыялаў (шкло, бетон, алюміній, пластыкі). Пры ўзвядзенні спарт. і прамысл. збудаванняў выкарыс-
канструкцыя гіст. цэнтраў гарадоў, y т.л. Вацлаўскай пл. ў Празе). У аздабленні грамадскіх будынкаў (Чэш. тэлебачанне, 1980; Палац культуры, 1982, y Празе; універмаг «Дон» y Градзец-Кралаве, 1983) шырока выкарыстоўваюцца мясц. матэрыялы: шкло, фарфор, кераміка, дэкар. тканіны і інш. Выяўлснчас і дэкаратыўна-прыкладнос мастацтва. Ранняе сярэдневяковае мастацтва бярэ пачатак ад эпохі росквіту Вялікамараўскай дзяржавы і ўзвышэння Чэш. княства. У мастацтве 11— 13 ст. уплывы Германіі і Візантыі: мініяцюры «Вышаградскага кодэкса» (1085), размалёўкі ратонды св. Катаржыны ў Знойме (1134), рэльефы моста Юдзіфі ў Празе (1170) і інш. У 1-й пал. 14 ст. строгі кананізм вобразаў змяніўся лірычнымі і вытанчанымі выявамі (статуі т.зв. Майстра Міхельскай Мадонны). У 2-й пал. 14 ст. пашырылася готыка: скульпт. партрэты на трыфорыях сабора св. Віта ў Празе (скульпт. П.Парлерж з памочнікамі), жывапісныя выявы святых для кашііды замка Карлштэйн (майстар Тэадорык). Протарэнесансавыя тэндэнцыі выявіліся ў мініяцюры (малітоўнік Яна са Стршэды, каля 1364). 3 канца 14 ст. ў скулытгуры і жывапісе пашырыўся т.зв. мяккі ст ш ь (цыкл алтарных кампазіцый для сабора св. Ільі ў Тршэбані, жывапісец т.зв. Майстар Тршэбанскага алтара), узмацніўся свецкі і дэкар. пачатак. У мініяцюры і жывапісе пач. 15 ст. дэмакр. і антыклерыкальныя тэндэнцыі (творы т.зв. Майстра Райградскага алтара, мініяцюры «Гётынгенскага кодэкса». У познагатычную эпоху вылучалася скульптура т.зв. Майстра «Аплаквання» з Жэбрака. У 14— 15 ст. дасягнула рос-
Д а арт. Ч эхія. М .Ш в a б і н с к і. Бедны край. 1900.
346
характэрны пошукі выразных форм, выкарыстанне прыродных матэрыялаў (шкло Я.Брыхты, Л.Смрчковай, габелены і тканіны А.Кібаля, А.Фішарака, кераміка О.Экерта, В.Цікаля). Развівалася тэатр.-дэкарадыйнае мастацтва (І.Свобада, Ф.Трэстэр). Сярод мастакоў 2-й пал. 20 ст.: скулыггары М.Аксман, Б.Добравольні, І.Маляёўскі, жывапісцы і графікі Брож, Забранскі, Соўчак, фотамастак К.Пліцкі. У традыц. нар. мастацтве захоўваецца вытв-сць набіўных тканін, кераміка, кавальства, жывапіс на шкле, драўляная скульптура. У 1948 засн. Саюз чэш. мастакоў.
чэхія
квіту дэкар.-прыкладное мастацгва: маст. шкло, ювелірныя вырабы, кафля, мазаіка, вітраж. Рэнесанс y жывапісе найб. ярка выявіўся ў творчасці т.зв. Майстра Літамержыцкага алтара (алтар касцёла ў г. Літамержыц, размалёўкі ў капэле св. Вацлава ў саборы св. Віта ў Празе, абодва пач. 16 ст.), a таксама ў мініядюры («Чэшскі канцыянал», «Іенскі кодэкс»). Развіваліся дэкар. ўбранне са стука, размалёўкі сграфіта, надмагіллі з партрэтнымі выявамі, медальернае мастацтва. На мяжы 16— -—17 ст. Прага стала адным з цэнтраў еўрап. маньерызму. Пры каралеўскім двары працавалі італьян., нідэрл., ням. майстры (X. фон Ахен, А. дэ Врыс, Б.Спрангер і інш.). У эпоху барока (17— 18 ст.) пачала фарміравацца нац. шксша: партрэты і алтарныя кампазіцыі К .Шкрэты, П.Брандля, пейзажы і насценныя размалёўкі В.В.Рэйнера, партрэты Я.Купецкага, гравюры В.Голара, нацюрморты Я.Р.Біса. У скулыггуры вылучаліся дэкар^ статуі і ірупы Ф.М .Брокафа і М.Б.Браўна, y якіх уплыў Л .Берніні. У сярэдзіне 18 ст. бўдынкі аздаблялі ў стылях ракако і класіцызму (скулытгура І.Ф.Платцэра, жывапіс Н.Грунда).‘У 17— 18 ст. на высокім узроўні маст. шкло (гл. Чэшскае шкло), ювелірнае мастацтва, разьба па камені, апрацоўка металу, ткацтва. На развідцё мастацгва паўплывала заснаванне ў Празе «Патрыятычнага т-ва сяброў мастацгва» (1796) і Акадэміі мастацтва (1799). У 19 ст. пашыраны класіцызм і рамантызм: творы A.Косарака, A. i I. Манесаў (гл. ў арт. Манес), Х.Навраціла, К.Пуркіне, Я.Чэрмака. У канцы 19 ст. вял. значэнне мела т.зв. пакаленне Нац. т-ра на чале з жывапісцам М .Алешам. Пленэрныя, рэаліст. пошукі харакггэрны для пейзажнага жывапісу (Ю.Маржак, А.Хітусі). Асновы чэш. скульпт. шксшы заклаў І.Я.Мысльбек. У пач. 20 ст. нац. рэаліст. традыцыі спалучаліся з прыёмамі імпрэсіянізму і постімпрэсіянізму [А.Славічак (гл. ў арт. Славічак), АГудачак, Л Куба\, з ’явілася абстрактнае мастацтва (Ф.Купка). Рысы сімвалізму ўласцівы работам Б .Кафкі, Я.Прэйслера, М.Швабінскага. Высокага ўзроўню дасягнула графіка, што развівалася ў рэчышчы мадэрну: плакаты А.Мухі, А.Хофбаўэра, кніжнае афармленне І.Лады, А.Кашпара, гравюры В.Прэйсіга. У стылі неакласіцызму работы Я.Штурсы, С.Сухарды і інш. У дэкар.-прыкладным мастацтве працавалі Ф.Білек, Муха, Сухарда. Да пач. 20 ст. адносіцца першая спроба сінтэзу мастацтваў (творчая садружнасць арх. Я.Коцеры з Прэйслерам, Сухардам, Штурсам). Зварот да еўрап. авангардызму (жывапіс Э .Філы, Б.Кубідгты, В.Новака) спалучаўся са спробамі яго нац. пераасэнсавання (Я.Зрзаві, Р.Крэмлічка, В.Шпала, І.Чапек). У 1920— 30-я г. склалася т.зв. сац. мастацтва (О.Гутфройнд, К .Покарні, жывапісцы К.Голан, М.Голі, П.Коцік. гоафік В.Сілаўскі,
Д а арт. Чэхія. І.Ч a п е к. Агонь. 1939.
скульпт. К.Котрба, Я.Лаўда) з уласцівымі яму драматызмам, зваротам да прыёмаў экспрэсіянізму і прымітывізму. У работах Ф.Музікі, К.Тэйге, І.Ш ымы тэндэнцыі канструктывізму. У пасляваен. гады пашырана манум.-дэкар. мастацгва (мазаікі У.Сіхры, Швабінскага, сграфіта А.3абранскага, фрэскі В.Ціцельбаха), высокага ўзроўню дасягнулі кніжная графіка і плакат (Ц.Боўда, Музіка, К.Сволінскі, А.Стрнадэль, В.Фіяла), творчасць жывапісцаў І.Брожа, Я.Груса, Я.Славічака, Я.Сметаны, К.Соўчака. Для дэкар.-прыкладнога мастацтва
Д а арт. Чэхія. Я.З р з a в і. П ры яцелью . 1923.
Музыка. Для чэш. нар. музыкі характэрна цесная ўзаемасувязь паміж песняй і танцам, аднагалосы склад мелодыкі. Разнастайныя танцы зводзяцца да 3 асн. тыпаў: жвавыя 2-дольныя (сярод іх полька), умерана хуткія плаўныя 3-дольныя і танцы з лераменным рытмам. Чэш. прафес. царк. і свецкая музыка складвалася ў 9— 14 ст. Сярод першых чэш. кампазітараў і выканаўцаў 12 ст. Добржата, Коята. У 13 ст. песенная творчасць развівалася пад уплывам ням. мінезінгераў. 3 15 ст. ўзмацнілася сац.-этычная роля музыкі (гусіцкія песні), пашырыліся шматгалосыя спевы (Я.Т.Турноўскі, К.Гарант з Полжыц і інш.). У 16 — пач. 17 ст. lipa ra — адзін з буйных муз. Цэнтраў Еўропы. У 17 — сярэдзіне 18 ст. фарміравалася поліфанічная школа (Б.Чарнагорскі, Я.Зах, Ф.І.Тума, І.Н.Сегер, Ф .К.Брыксі і інш.). Чэш. музыканты зрабілі вял. ўклад y развіццё еўрап. сімфанізму, оперы, меладрамы, «камернш жанраў» (Ф. i I. Бенды, Я.Дусік, Я.Зеленка, І.Мыслівечак, Ф.К.Рыхтэр, А,Рэйха, K. i А. Стаміцы, А.Фільц). Нац.-вызв. рух 1-й пал. 19 ст. садзейнічаў актывізацыі муз. жыцця: y Празе адкрыліся кансерваторыя (1811), арганная школа. (1831), Нац. т-р (1881), філармонія (1894); пачалося збіранне нар.
Д а арт. Чэхія. А . С т р н а д э л ь . Ілюстрацыя да кнігі І.С трнадэля «Я выгнаў авечак на гару Яварнічак». 1963.
музыкі, фалькл. элементы ўвайшлі ў творы Я.Воржышака, В.Я. Томашака, Ф.Шкроўпа (аўтар лершай оперы на чэш. тэкст «Дротар», 1826). Пачатак чэш. муз. класіцы паклалі оперы і сімф. творы Б .С'метаны і К.Дворжака. Розныя жанры нац. музыкі ўзбагаціў З.ФІбіх. Традыцыі нац. класікі на мяжы 19— 20 ст. працягвалі кампазітарьі О.Ераміяш, В.Новак, О.Острчыл, I .Сук, І.Ь.Фёрстэр, Л.Яначак; еўрап. вядомасць набылі спевакі І.Леў, І.Палечак, М.Сітава, К.Чэх; скрыпачы Я.Кубелік, Ф.Лаўб, І.Славік, О.Шэўчык; віяланчэліст Х'.Віган. На агульнаеўрап. класічныя і нац. традыцыі абапіраліся кампазітары 1920—30-х г. Ф.Барташ, П.Боржкавец, Я.Ежак, І.Крэйчы, Ь.Марціну, кірунак, які знаходзіўся пад уплывам экспрэсіянізму, узначальваў А.Хаба. Павялічылася цікавасць да масавай песні, a таксама антыфаш. характару. Значны ўклад y муз. мастацтва 2-й пал. 20 ст. зрабілі кампазітары Я.Гануш, ВДобіяш, Г.Дусік, М.ККабелач, ДКардаш, Я.Сейдль, У.Сомер. У Ч. працуюць: оперныя т-ры, сімф. аркестры, камерна-інстр. ансамблі розных складаў [у т л . Чэш. нанет (1923), Квартэт імя Б.Сметаны (1945), ансамбль песні і танца «Слук»], акадэміі прыгожых мастацтваў, кансерваторыі ў Празе і Брно. Праводзяцца-штогодкія Міжнар. фестывалі «Пражская вясна» (у яго межах міжнар. копкурсы піяністаў, скрыпачоў, віяланчэлістаў, смыковых квартэтаў і інш.), джазавы фестываль y Празе. Тэатр. Тэатральнае мастацтва ў Ч. развіваецца з 12 ст. У 16— 17 ст. пашыраны школьны тэатр, якому процістаяў нар. аматарскі т-р. Першая школьная драма, напісаная і пастаўленая на чэш. мове, — «Чэшская камедыя пра багача Лазара» П.Кірмезера (выд. 1566). У 1737 y Празе пабудаваны «Тэатр y Котцу», дзе ставілі оперныя і драм. спектаклі. У 1783 адкрыўся Носціцкі т-р для спектакляў на ням. мове (з 1797 Саслоўны т-р), з 1785 y ім ставіліся спектаклі і на чэш. мове. У 1786— 89 y т-ры «Боўда» 4 разы на тыдзень ішлі спектаклі на чэш. мове. У 1806 паказы на чэш. мове забаронены. 3 1824 чэш. спектаклі ставіліся ў Саслоўным т-ры (рэж. Я.Ш тэпанек,
чэхія
Д а арт. Чэхія. С цэн а са спектакля «К ароль Лір» У.Ш экспіра. Н ацыянальны тэатр y Празе.
акцёры Б.Альрамава, І.Грабінгер). У 1834 паказы на чэш. мове зноў спынены. Драматург І.К.Тыл аб’яднаў акцёраў y трупу, якая выступала як аматарскі калекгыў «Тэатр y Каэтана» (да 1837). 3 1846 спектаклі ў Саслоўным т-ры аднавіліся (кіраўнік Тыл). Да гэтага часу сцэн. мастаіггва набыло рысы прафесіяналізму, пашырылася нац. драматургія. Рамант. кірунак y тэатр. мастацтве прадстаўляў акдёр, драматург і тэатр. дзеяч І.Колар. 3 1845 Т-ва стварэння нац. чэш. т-ра на прадягу многіх гадоў збірала сродкі на буд-ва тэатр. будынка. У 1862— 83 y Празе 'працаваў Часовы т-р з опернай і драм. трупамі (рэжысёры І.Колар, Э.Хвалаўскі, акцёры Й .Мошна, Ф.Колар, О.Скленаржава-Мала, К.Ш ыманаўскі і інш.). У 1883 y Празе пабудаваны Нац. т-р, y які ўвайшлі драм. оперная і балетная трупы. Узніклі т-ры ў Пльзені (1865), Брно (1884), т-р на Каралеўскіх Вінаградах y Празе (1907) і інш. У 1919 арганізаваны Бродскі т-р y Брно, y 1920 — Гар. т-р y Оламаўцы. У Нац. т-ры пастаўлены п ’есы «3 жыцця насякомых» (1922, 1926, 1932), «Белая хвароба» (1937), «Маці» (1938) К.Чапека, «Дзіця» Ф.Ш альды (1923) і інш. У «Вызваленым т-ры» (засн. ў 1925) рэж. І.І'онзль ставіў п ’есы, якія папярэднічалі драматургіі абсурду. У 1933 Э.Бурыян
347
стварыў т-р «Д-34». Для акцёраў характэрны імкненне да псіхал. раскрыцця сцэн. вобраза, увага да пластыкі, знешняга малюнка ролі (В.Выдра, Л.Досталава, Я.Пруха, З.Балдава, З.Ш тэпанек, О.Ш эйнпфлугава і інш.). У 1940— 50-я г. створаны Рэаліст. т-р (пазней імя З.Неедлы), «Т-р імя 5 мая», «Т-р сатыры» ў Празе. У канцы 1950 — пач. 60-х г. y Празе і Брно створаны невял. т-ры («малыя сцэны») «Ракако», «На Забрадлі», «Семафор» («Сем малых форм»), «За Бранай» і інш., дзе ставіліся п’есы маладых драматургаў В.Гавела, П.Когаўта. Сярод рэжысёраў: З.Калача, Я.Качар, З.Міка, К.Палаўш, П.Шэрхаўфер, акцёраў — Г.Врвнова, Б.Забарскі, І.ІІетравіцка, В.Ружак, І.Шворцава, В.Шмераль. Чэшскі Над. _т-р мае 4 сцэны: гіст. будынак т-ра (опера і балет), Саслоўны т-р (драматургічныя пастаноўкі), Колаўрацкі т-р (драматург. і оперныя пастаноўкі), т-р «Латэрна Магіка» (эксперым.). Сярод драм. т-раў: «На Вінаградах», «На Забрадлі», «На Фідлавачцы», «Без Забрадлі», «Пад Пальмаўкай», «Дэйвшкі тэатр» і інш. Найб. вядомыя «т-ры малых форм» — «Семафор» і «Жыжкаўскі тэатр Яры Цымрмана» ў Празе. Працуе таксама Нар. т-р марыянетак, «т-ры ценяў» і інш. У 1957 створаны Саюз творчых работнікаў т-ра. Кіно. У 1898 архітэктар і фатограф Я.Кршыжанецкі зняў дакумент. фільмы «Пажарныя», «Закладка падмурка пад помнік Паладкаму», a таксама ігравьм сцэнкі (сцэнарыст, рэж. і выканаўца комік І.Ш ваб-Маластранскі). У 1911 створана фірма «Юнафа», на якой здымалі пераважна хроніку і дакумент. фільмы, y 1912 — «Ілюзіён-фільм» і «Асум». У 1913 «Ілюзіён-фільм» экранізаваў п ’есу Л.Строўпежніцкага «Благая кроў» (рэж. Э.Візнер), фірма «Асум» сістэматычна выпускала маст. фільмы рэж. М.Урбана («Канец кахання», «Прададзеная нявеста») і інш. Найб. значны фільм гэтага перыяду «Залатое сэрцайка» (паводле камедыі Шваба-Маластранскага, 1916, рэж. А.Фенцл). У
348______________ЧЭЦВЕРНЯ канцы 1910 — пач. 1920-х г. рэжысёры Я.С.Колар, К.Ламач, В.Маер, М.Новы, П.Пражскі пад уплывам амер. кіно ставілі салонныя меладрамы, прыгодніцкія і дэтэкгыўныя фільмы, пад уплывам ням. экспрэсіянізму — містычныя і фантаст. драмы. Спробы стварыць нац. кіно звязаны з гіст. жанрам: «Чэшскае неба» (1918, рэж. Я.А.Палаўш), «Праз церніі да славы» (1919, рэж. Р.Ф.Бранальд) і экранізацыяй твораў нац. л-ры. У 1931 засн. кінастудыя «Барандаўфільм». У пач. 1930-х г. здымаліся фільмы т.зв. малога рэалізму пра псіхалогію «маленькага чалавека»: «Імператарскакаралеўскі фелвдмаршал» (1930, рэж. Ламач), «Мужчыны ў афсайце» (паводле К.Полачака, 1931, рэж. СЛнеман), «Антон Ш пелец— снайпер» (1932, рэж. М.Фрыч) і інш.; гратэскна-фантаст. камедыі. Пошукам новых выразных сродкаў вылучаюцца фільмы У.Ванчуры: «Біржа працы» (1933), «Каханне і людзі» (1937), «Нашы чэшскія танцы» (1938, з В.Кубасекам). У 1939— 45 экранізаваліся творы нац. л-ры, ставіліся забаўляльныя камедыі, y якіх здымаліся тэатр. акцёры Л.Пешак, Т.Пішгак, Ф.Смолік і інш., a таксама патрыят. фільмы «Гэта быў чэшскі музыкант» (1940, рэж. В.Славінскі), «Гарадок на далоні» (паводле Я.Дрды, 1942, рэж. В.І.Бінавец). Адна з асн. тэм y 1940— 50-я г. — 2-я сусв. вайна: «Людзі без крылаў» (рэж. Ф.Чап), «Героі не маўчаць» (рэж. М.Цыкан; абодва 1946), «Пастка» (1950, рэж. Фрыч), «У той раз на Каляды» (1958, рэж. К.Кахіня), «Рэпартаж з пятлёй на шыі» (1962, рэж. Я.Балік), эпічная трылогія О.Ваўры «Дні здрады» (1973), «Сакалова» (1974), «Вызваленне Прагі» (1976). Здымаліся камедыі: «Пекар імператара», «Імператар пекара» (абодва 1951, рэж. Фрыч), «Адпачынак з анёлам» (1953, рэж. Б.Земан, y сав. пракаце «Анёл y адпачынку»); гіст. фільмы, y т л . гусіцкая трылогія Ваўры «Ян Гус» (1955), «Ян Жыжка» (1956), «Супраць усіх» (1958). Цікавасць да маральных праблем і даследавання характару сучасніка ў фільмах Кахіні («Карсшь Шумавы», 1959), Ф.Влачыла («Белая галубка», 1960), У.Чэха («Дзе аднаго алібі мала», 1961). Тэматычнае і маст. абнаўленне чэш. кінематоірафа звязана з творчасцю прадстаўнікоў «новай чэхаславацкай кінахвалі»: В.Тйцілавай («Мех блох», «Пра нешта іншае», абодва 1964), М .Формана («Чорны Пётр», 1964; «Баль пажарнікаў», 1967), Э.Ш орма («Вяртанне блуднага сына», 1966; «Дзень сёмы, восьмая ноч», 1969). 3 1970-х г. кінематаграфісты імкнуцца адлюстраваць аб’ектыўную праўду жыцця і гіст. падзей, складаныя ўзаемаадносіны паміж людзьмі і грамадствам: «Ключ» (1976, рэж. Чэх), «Пра мараўскую зямлю» (1977, рэж. А Кахлік), «Дзяўчынка з ракавінкамі» (1980, рэж. І.Свобада), «Звар'яцелы канкан» (рэж. Балік), «Вандраванні Яна Амаса» (абод-
ва 1983, рэж. Ваўра). Сярод вядучых рэжысёраў: Д.Віганава, Кахіня, Д.Кляйн, І.Менцэль, Я.Немец, Я.Сверак, 3. Трошка, Хіцілава, Я.Шваркмаер, Я.Шміт; акцёраў: ЗАдамаўска, З.Быджаўска, М.Ванчурава, О.Візнер, Р.Грушынскі, М.Дзейдар, Я.Краўс, П.Кршыж, К.Родан, П.Форман, П.Чэпек і інш. Значнага ўзроўню дасягнула дакумент. кіно, мультыплікацыя (рэж. Х.Трнка, Г.Тырлава, К.Земан і інш.). У 1992 засн. Дзярж. фонд Чэш. рэспублікі па развіцці кінематаграфіі. Побач з дзярж. кінастудыямі маст. фільмы здьімаюць прыватныя фірмы. Праводзяцца міжнар. кінафестывалі ў Карлавых Варах (з 1946), «Залаты голем» y Празе (з 1995), тэлевізійных фільмаў «Злата lip a ra» і інш. Бсларусы ў Чэхіі. Бел. прысутнасць y 4 . вядома з часоў сярэдневякоўя. Гал. асяродкам беларусаў здаўна з ’яўляецца яе сталіца, a ў 20 ст. стала адным з гал. цэнтраў бел. эміграцыі (гл. раздзел пра беларусаў y арт. Прага). У 1920— 30-я г. ў Празе, Подзебрадзі, Пшыбраме, Брно і інш. чэш. гарадах дзякуючы матэр. падтрымцы чехаславацкага ўрада і грамадскага Чэшска-ўкр. к-та дапамогі ўкр. і бел. студэнтам вучыліся каля 300 студэнтаў з Зах. Беларусі, y т л . В.Вальтар, Я.Мамонька, С.Бусел, Я.Геніюш, Л.Красоўская, Л.Рыдлеўскі, М.Чарнецкі. Пры Укр. гасп. акадэміі ў Подзебрадзі y 1925— 27 дзейнічаў Бел. студэнцкі гурток. Літ:. Краткая нсторня Чсхословакнн. М., 1988; К у з н е ц о в а Р. Ясторня чешской лнтературы. М., 1987; Нсторня лнтератур западных н южных славян. T. 1—2. М., 1997; М а ц а Н.Л. Архмтекгура Чехословаюж. М., 1959; П о п VX.VX. Нскусство Чехнм м Моравмн IX — начала XVI в. М., 1978; Г a в л м к Л. Мскусство Чехословакіш: Пер. с чеш. Прага, 1985; Современное чешское я словаірсое нскусство. Л. 1989; В а н м ц к м й Я., Й м р а н е к Я . , К а р а с е к Б. О чешской музыке: Пер. с чеш. М., 1965; Ёсць на карце месца...: Грамад.-культ. чыннасць бел. і рас. эміграцыі ў Чэхаславакіі, 1921—1938: Каталог. Мн., 2002.
НЛ. Сцепанюга (прырода, населыііцтва, гасладарка), Л.В.Міхайлоўская i Н.А.Царук (гісторыя), Л.У.Языковіч (асвета, навуковыя ўстановы), Л.А.Фядотаў (друк, радыё, тэлебачанне), А.У.Вострыкава (літаратура), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацгва), Г.У.ІІІур (кіно), У.Я.Калаткоў (беларусы ў Чэхіі). ЧЭЦ ВЕРН Я, радовішча пяскоў y Жлобінскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Чэцверня. Пластападобны паклад звязаны з эолавымі і алювіяльнымі адкладамі 1-й надпоймавай тэрасы р. Дняпро. Пяскі жоўтыя, шаравата-жоўтыЯ, шэрыя, дробна- і буйназярністыя, кварцавыя, з дамешкамі палявых шпатаў, месцамі гліністыя, з уключэннем дробнага жвіру. Разведаныя запасы 26,3 млн. т, перспектыўныя — 23,9 млн. т. Магутнасць карыснай тоўшчы 15,2— 25 м, ускрьішы (пяскі) 0,1— 4 м. Пяскі пры ўмове абагачэння прыдатныя ў ліцейнай вытв-сці. А.П.Шчураў.
ЧЭ Ц В ЕРЦ Ь, возера ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дзісна, за 10 км на Пд ад г. Паставы, за 1 км на У ад в. Падаляны. Пл. 0,46 км2, даўж. 950 м, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 7,7 м, даўж. берагавой лініі 4,05 км. Пл. вадазбрру 8,24 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу. Схілы катлавіны выш. 10—16 м, стромкія, на У і ПдУ пад лесам. Берагі стромкія, укрытыя воднабалотнай расліннасцю, на Пн пад хмызняком. Возера паўвостравам раздзелена на 2 плёсы: зах. мелкаводны і ўсх. глыбакаводны. Дно да глыб. 1—2 м пясчанае і пясчана-ілістае, ніжэй гліністае. На Пн выцякае ручай y воз. Світа. ЧЙЦІ, цэнтральныя дзярж. ўстановы Расіі 2-й пал. 16— 17 ст. з фінансавай і адм.-суд. функцыямі ў адносінах да цяглага насельніцтва асобнай тэр. (напр., Наўгародская Ч., Уладзімірская Ч., Кастрамская Ч.). Узніклі пасля скасавання «кармленняў»\ упершыню ўпамінаюцца ў 1561— 62. Збіралі з падатковага насельніцтва «чацвяртныя падаткі», частку якіх перадавалі ў прыказы, з другой ч. выплачвалася жалаванне вышэйшым разрадам служылых людзей. Скасаваны ў выніку дзярж.-адм. пераўтварэнняў пач. 18 ст. Літ.: Е р о ш к н н Н.П. Нсторня государственных учрежденнй дореволюцнонной Росснн. 3 мзд. М., 1983. Ч Й Ц Ц І-М ІН Е І, гл. Мінеі-Чэцці. ЧЙЧАТ Віхтар Уладзіміравіч (н. 3.7.1938, в. Ровенская Слабада Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1996), праф. (1997). Засл. работнік адукацыі Беларусі (1999). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1960). Настаўнічаў. 3 1971 y Брэсцкім пед. ін-це (з 1976 заг. кафедры). 3 1979 нам. дырэктара, заг. кафедрьі Нац. ін-та адукацыі Мін-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь. 3 1998 y Бел. пед. ун-це, з 2001 прарэктар Ін-та павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кадраў гэтага ун-та. Навук. працы па праблемах сямейнага, маральнага, патрыят. выхавання, сац. педагогікі, тэорыі і арганізацыі сац. работы, вышэйшай адукацыі, гісгорыі педагогікі. Удзельнічаў y распрацоўцы Закона Рэспублікі Беларусь «Аб правах дзіцяйі» (1993), рэсп. праірамы выхавання дзяцей г вучнёўскай маіадзі ( 2000).
Te:. Воспнтанне патрнотнческмх чувств. Мн., 1977; Умеем лм мы обшаться с детьмв? Мн., 1983; Патрмотаческое воспнтанне в семье. Мн., 1989; Педагогіка сямейнага выхавання: (тэарзгыка-метадал. аспект). Мн., 1995; Соцнальная работа с ребенком н семьей. Мн., 2000 (у сааўт.); Семья н дошколіное учреждеігас: юанмодействме в нмтересах ребенка. Мн., 2000 (разам з Т.М.Карасцялёвай); Педагогнка семейного восішгання. Мозырь, 2003. ЧЭЧНЯ, Ч э ч э н с к а я Рэспубл і к a (саманазва I ч к е р ы я). Размешчана на Пд еўрап. ч. Рас. Федэрацыі, на Паўн. Каўказе. Пл. 15,7 тыс. км2.
Hac. 609,5 тыс. чал. (2001), гарадскога 26%. Сярэдняя шчыльнасць 38,8 чал. на 1 км2. Жывуць чэчэнцы, рускія, інгушы і інш. Сталіца — г. Грозны. Прырода. Займае цэнтр. ч. паўн. схілаў Вял. Каўказа (выш. да 4493 м, г. Тэбуласмта) і прылеглыя да яе Чэчэнскую раўніну і Церска-Кумскую нізіну. Карысныя выкапні: нафта, газ, мінер. буд. матэрыялы. Клімат кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -3 °С на Церска-Кумскай нізіне да -12 °С y rapax, ліп. адпаведна 25 і 21 °С. Ападкаў 300— 1000 мм за год. Гал. рэкі — Церак і Сунжа з прытокам Аргун. Глебы на раўніне каштанавыя, светла-каштанавыя і чарназёмныя, y rapax горна-лясныя і горна-лугавыя. Расліннасць на Церска-Кумскай нізіне палынна-салянкавая, на Чэчэнскай раўніне стэпавая і лесастэпавая, y rapax да 1600— 2000 м шыракалістыя лясы (пераважна букавыя), вышэй — субальпійскія і альпій-
скую вайну 1817—64 горная Ч. бы ла ядром дзярж авы Шаміля. П асля яго канітуляцы і (1859) Ч. ў складзе Ц ерскай вобл. У 1859—65 каля 22 тыс. чэч эн цаў п ерасяліліся ў Турцыю. У кан ц ы 19 — пач. 20 ст. сельская гаспадарк а с тан ав іл ася та в а р н а й , развівал ася н аф га здабы ча, пракладваліся чы гункі, крэп асц ь Грозная вы расла ў буйны эканам . ц эн тр г. Грозны. Сав. ўлада ў Ч. ўстаноўлена ў студз,— сак. 1918, канчаткова — y сак. 1920. 3 20.1.1921 Ч. ў складзе Горскай А С С Р , з яко й 30.11.1922 вы лучана Ч эч эн с к а я аўт. вобл. У студз. 1934 утворана Ч эч эн а -Ін гу ш ская аўт. вобл., 5.12.1936 — Ч эч эн а -Ін гу ш ская А С С Р (Ч ІА С С Р ) са сталіцай y г. Грозн ы . У вер. 1942 — студз. 1943 н ев ял . ч. Ч ІА С С Р акупіравана н ям .-ф аш . войскамі. У 1944 рэспубліка скасаван а, чэч эн ц ы і інгушы (459 486 чал.) вы селены ва ўсх. раён ы С С С Р эа «анты савецкія вы ступленні» і «супрацоўн іцтва з нем дам і». У 1944— 57 больш асць тэр. Ч. ў складзе Г розненскай вобл., паўд.-ўсх. раён ы — Д агестана. 9.1.1957 Ч ІА С С Р адноўлена, ч эч эн ц ы і інгуш ы вернуты на месцы р аней ш ага ж ыхарстаа. 3 2-й пал. 1980-х г. акты візаваўся рух за незалеж насць Ч. 27.11.1990 Вярх. С авет Ч ІА С С Р абвясціў яе дзярж . суве-
ЧЭЧЭНСКАЯ РЭСПУБЛІКА Машт.аб 1:3500 000 І.Кабардзіна-Балкарыя,2.Паўночная Асеція - Аланія, З.Рэспубліка Інгушэція Заўвага. Граніца паміж Рэспублікам Інгушэція і Чэнэнскай Рзспублікай на карце не паказана. У адпаведнасці з законам Расійскай Федэрацыі „Аб утварзнні Інгушскай Рэспублікі y складзе Расійскай Федэрацыі" ад 4.6.І992г. для падрыхтоўкі прававых і арганізацыйных мерапрывмстваў па дзяржаўна-тэрытарыяльнаму раз-
Д а арт Чэчня. Рака Ц ерак. рэнітэт; створаны каарды н ац ы й ны орган чэчэн ск ага нац. руху — В ы канком чэчэн скага
скія лугі. У складзе жывёльнага свету ў гарах каменная і лясная куніцы, буры мядзведзь, дзік, казуля, воўк, лясны кот, з птушак — чорнагаловы грыф, каменная курапатка, каўказскі цецярук, y стэпах і лесастэпах шмат грызуноў, з птушак — дзікія качкі, драфа, гусі, y далінах рэк — каўказскі фазан. Гісторыя. П ерш ы я звесткі аб чэч эн цах (сам аназва н a х ч ы й) y арм. кры ніцах 7 ст. н.э. Асн. іх заняткам і былі горная ж ывёлагадоўля і земляробства. У 10 ст. н а тэр. Ч. з Грузіі п аш ы ры лася хры сціянства, y 16 ст. з Д агестана пачаў п аш ы рац ц а іслам, які з 18 ст. стаў y Ч. паную чай рэлігіяй. У час Персідскага паходу 1722—23 рас. войскі ўперш ы ню сустрэліся з п лям ёнам і пахчый каля аула Ч эч эн , і з таго часу ў Расіі н арод нахчы й сталі наз. чэчэн цамі, a яго зям лю — Ч. Д а 20 ст. тут захаваўся стараж. падзел на роды (тайп ы ) і звычай кроўнай помсты . Рас. ім перы я ш ляхам ваен. экспеды цы й і пабудовы к р эп асц ей імкнулася заваяваць чэчэн цаў і вы цесніц ь іх з урадлівых раўнін (засялялі казакам і) y горы. У Каўказ-
нац. з ’езда (з чэрв. 1991 — А гульнанац. к ан грэс чэч. народа — А К Ч Н ) на чале з ген.-маёрам Сав. Арміі Д ж.Д удаевым. 3.9.1991 А К Ч Н звер г Вярх. С авет Ч ІА С С Р. 27.10.1991 прэзідэн там рэсп ублікі вы браны Дудаеў, які 2 ліст. абвясціў незалеж ную Ч эч. Рэспубліху (Ічкерыю ). Гэты я акты н е п ры зн ала Рас. Ф едэрацьш. У снеж . 1991 угвары лася асобная ад Ч. Ін гуш ская Рэспубліка. П асл я безвы ніковы х п ерагавораў рас. ўрад 26.11.1994 увёў y Ч. во й скі д л я «н авядзенн я кансты туцы йнага парадку». Б ы ў сф арм іраваны ўрад Ч. на чале з Д.Заўгаевым . С епараты сты адыш лі ў горы і разгарнулі ды версійную вайну, y ходзе якой 22.4.1996 рас. вай скоўцам і забіты Дудаеў. У ж н. 1996 атрады сёпараты стаў захапілі Грозны і нсўзабаве, паводле п агадн енн я ў г. Хас ав ’ю рт, рас. во й скі пакінулі Ч. У студз. 1997 п рэзідэнтам рэспублікі вы браны А М асхадаў. 12.5.1997 ён падпісаў з рас. урадам м ірн ы дагавор, паводле яко га вы зн ач эн н е паліт. статусу Ч. адкладалася да 2000. Д а канц а 1990-х г. y Ч. аф орм іўся зв язан ы з між нар. тэрарыст. груноўкамі м о ц н а м ілітары заваны ісламскі паліт. рэж ы м вахабісцкага кш талту, які імкнуўся эксп ар тавац ь мусульм. паліт. экстрэмізм y суседнія рэсп ублікі Рас. Ф едэрацы і. У ж іі.— вер. 1999 рас. ю й с к і адбілі ўварванне вахабітаў з Ч. ў Д агестан і ў ка н ц ы 1999 — пач. 2000, п асл я п рац яглы х баёў, зноў занялі Ч. С спараты сты н а чале з М асхадавым перайш лі да тэрары ст. метадаў барацьбы. 3 дапам огай ф едэральнага ц эн тра часовая адмін ісір ац ы я н а чале з А .К ады равы м пачала адн аўляц ь разбураную за часы баёў эканоміху рэспублікі. Н ам аганн і ўрада Расіі п а ўсталя-
чэчня_______________ 349 в а н н і м іру ў Ч . п ад тр ы м л івае м іж н ар. супольнасць, якая разглядае дзейнасць чэчэнскіх сепараты стаў я к адну з праяў між нар. тэрарызму. У сак. 2003 н а рэф ерэндум е больш за* 90% яго ўдзельніхаў п рагаласавала за пры н яц ц е кансты туцы і Ч ., як а я зам ацавала яе аўт. статус y складзе Рас. Ф едэрацы і. У кастр. 2003 паводле новай кансты туцы і п рэзідэнтам Ч. абраны А .К адыраў.
Гаспадарка. Асн. галіны прам-сді — нафтаздабыўная, нафтаперапр. і нафтахімічная. Ч. панесла вял. страты ад ваен. дзеянняў, y выніку чаго значна знізіўся ўзррвень эканам. развідця. Здабыча нафты (у т.л. газавы кандэнсат) y 2000 склала 72,8 тыс. т, газу — 118 млн. м . Вытв-сць электраэнергіі 117 млн. кВтгадз. (1998) пераважна на ЦЭЦ. Машынабудаванне (нафтавае абсталяванне, мед. інструменты і інш.), харч., лясная і дрэваапр., лёгкая, ввпв-сць буд. матэрыялаў (цэмент і інш.). Маст. промыслы (разьба па дрэве, апрацоўка металу, дыванаткацтва). Пладаводства. Вінаградарства. Пасяўныя пл. ў 1993 займалі 330,8 тыс. га, y т л . пад збожжавымі культурамі (пшаніца, кукуруза, рыс) 46,2%, тэхн. (сланечнік, цукр. буракі) 5,8%, бульбай і агароднінай 4,7%, кармавымі культурамі 43,3%. Збор (твіс. т., 1993) збожжа — 213,4, бульбы — 36, агародніны — 49,2. Гадуюць танкарунных авечак, коз, буйн. par. жывёлу (244,7 тыс. галоў, 1993), свіней (7,3 тыс. галоў). Птушкагадоўля. Шаўкаводства. Даўж. чыгункі 304 км, аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 3057 км (2000). Гал. чыгунка Растоў-на-Доне— Баку, аўтадарогі Грозны— Уладзікаўказ, Грозны— Махачкала. Нафтаправоды Грозны— Туапсэ, Грозны— Махачкала, газаправод Грозньі—Уладзікаўказ і інш. Літаратура чэчэнскага народа развіваецца з пач. 20 ст. ў цеснай узаемасувязі з інгушскай л-рай (гл. ў арт. Інгушэція). Заснавальнік чэчэнскай л-ры — С.Бадуеў (аўтар першых аповесці «Голад» і рамана «Петымат», абодва 1930). Складалвнік чэчэнскага алфавіта (на аснове лац. графікі) — Х.Ашаеў (аўтар нарысаў, п ’ес, гіст.-рэв. тэтралогіі «Палымяныя гады», 1957— 64). Асн. тэмы твораў пісьменнікаў — гіст. мінулае народа, грамадз. і Вял. Айч. войны, жыццё вёскі, духоўнае аблічча сучасніка і інш Сярод паэтаў Р .Ахматава, М. i А. Мамакаевы, Н.Музаеў, М.Сулаеў, празаікаў і драматургаў А.Айдаміраў, С А рсанаў, У.Гайсултанаў, М.Мусаеў, А.Хамідаў. На бел. мову перакладзены асобныя творы М.Мамакаева, Ахматавай, М.Шамсуддзінава. Сярод перакладчыкаў Р.Баравікова, М.Маляўка.
Літ:. Н сторн я Ч еч ен о -Н н гу ш етан . Грозны й, 1991; Б с р ж е А П . Ч еч н я н чеченцы . Грозный, 1991; В е л н к а я Н .Н ., X a с б y л а т о в а З .Й ., Ч а х к н с в Д .Ю . О черкн этнограф ю і чеченцев н гаігуш ей. Гроэны й, 1990; Д а л г а т У.Б. Г еронческн й э п о с чеченцев н ннгуш ей. М ., 1972; Н овос н традмцнонное в культуре н быте народов Ч еч ен оН ш уш егн н. Грозны й, 1985; Обвдественные отнош енмя y чечен цев н янгуш ей в дорево-
350
чэчэнцы
люцнонном прошлом (XVIII — нач. XX вв). Грозный, 1982; Б у г а й Н.Ф. Правда о депортаіош чеченского м ннгушского народов / / Вопр. мсторнв. 1990. №7; Очерк нсторнн чечено-мнгушской лмтературы. Грозный, 1963; Т у р к а е в X Чеченская советская поэзня (20—40-е гг.). Грозный, 1971. І.А.Літвіноўскі (гісторыя). ЧЭЧЙН ЦЫ (саманазва н о х ч ы й), народ y Чэнні і Інгушэціі (735,5 тыс. чал.), Дагестане (57,9 тыс. чал.). Жывуць таксама ў Казахстане (каля 50 тыс. чал.), Кыргызстане (2,6 тыс. чал.). Усяго ў Рас. Федэрацыі 899 тыс. чал. (1995). Агульная колькасць 957 тыс. чал. (сярэдзіна 1990-х г.). Гавораць на чэчэнскай мове. Вернікі — мусульмане-суніты. Ч^Ш СКА Е ПАЎСТАННЕ 1547, паўстанне ў Чэхіі супраць Габсбургаў. Выклікана падаткавым і рэліг. прыгнётам, ням. засіллем y дзяржаве; спробай Фердынанда 1 Габсбурга ўцягнуць чэш. саслоўі ў вайну супраць Шмалькальдэнскага саюза (аб’яднанне ням. пратэстантаў). Гал. рухальнай сілай Ч.п. былі каралеўскія гарады на чале з Прагай. Скліканы ў час паўстання чэш. сейм y сак. 1547 зацвердзіў патрабаванні саслоўяў да караля — 57 артыкулаў (рэгулярнае скліканне сейма, права свабодна выбіраць караля і інш.), выбраў з прадстаўнікоў саслоўяў правіделя каралеўства і вярх. гетмана. У адказ войскі Фердынанда I y ліпені ўзялі ў аблогу ІІрагу. «Крывавы сейм» (жн. 1547) замацаваў перамогу Габсбургаў. 4 кіраўнікі паўстання пакараны смерцю, каралеўскія гарады запладілі кантрыбуцыю, страцілі прывілеі; права на скліканне сеймаў і выбранне вышэйшых службовых асоб было замацавана за Габсбургамі. ЧбШ С КА Е ПАЎСТАННЕ 1618— 20, антыгабсбургскае паўстанне чэш. саслоўяў, якое сдала зыходным пунктам Трыццацігадовай вайны 1618— 48. Выклікана наступленнем Габсбургаў на паліт. і рэліг. правы Чэхіі, якая захоўвала пэўную незалежнасць y складзе габсбургскай манархіі. Пасля смерці імператара Матыяса чэш. саслоўі адмовіліся прызнаць яго пераемнікам Фердынанда II і выбралі чэш. каралём кіраўніка Пратэстанцкай уніі 1608 Фрыдрыха II ГІфальцкага (жн. 1619). Войскі чэш. саслоўяў нанеслі шэраг паражэнняў імперскім войскам, двойчы ў 1619 бралі ў беспаспяховую аблогу Вену. Фердынанд II заключыў ваен. саюз з Каталіцкай лігай 1609, меў гіадтрымку рым. папы і Іспаніі. У 1620 y вырашальнай бітве каля Белай Гары чэш. войскі разбіты. 27 кіраўнікоў паўстання пакараны смерцю. У Чэхіі на 300 гадоў усталявалася неабмежаваная ўлада аўстр. Габсбургаў. ЧЭШ СКАЕ IIIKJIO, Б а г е м с к а е ш к л о, мастацкі промысел Чэхіі. Развіваецца з 14— 15 ст., росквіту дасягнула
Ч эш скае шкло.
з канца 16 ст., калі прыдворны майстар імператара Рудольфа II К.Леман вынайшаў тэхніку разьбы (гравіроўкі) па шкле. Ш ырокую вядомасць набыло з 2-й пал. 17 ст., калі сгалі вырабляць таўстасценнае кальцыева-вапнавае шкло (т.зв. чэшскі хрусталь), якое дапускала глыбокую агранку. У 2-й пал. 18— 20 ст. развівалася ў рэчышчы існуючых стыляў. Для сучаснага Ч.ш. характэрны традыц. прыёмы агранкі і гравіроўкі ў спалучэнні з пошукамі пластычнай цэласнасці і выразнасці форм, тонкім выкарыстаннем светлавых і ксшеравых эфекгаў. Літ.\ Современное чешское стекло. Пер. с чеш. М., 1973; B r y c h t a J . , Vo l f М. tixè sklo. Praha, 1977. ЧЭШ СКАЯ ГУБА, заліў y Баранцавым м., каля берагоў Расіі, паміж п-вам Канін і мацерыком. Даўж. 110 км, шыр. да 130 км, глыб. каля ўваходу да 55 м. Прылівы паўсутачныя (да 4,3 м). 3 ліст. да канца чэрв. ўкрыты лёдам. Упадаюць рэкі Ома, ІІеша, Чэша. ЧЭШСКАЯ MÔBA, адна са славянскіх моў (зах.-слав. група); дзярж. мова Чэхіі (да 1992 разам са славацкай мовай б. Чэхаславакіі). Пашырана таксама ў ЗША, Канадзе, Аўстрыі. Mae 4 групы дыялекгаў: уласна чэш., ганацкія, лашскія (сілезскія), мараўска-славацкія. Ч.м. ўласцівы: y фанетыцы — сталы экспіратарны націск на 1-м складзе, захаванне доўгіх галосных, пераход -or-, -ol-, -er-, -el- паміж зычнымі ў -ra-, -la-, -re-, -le-; пераход g-»h, f->f, Г i T—>1 (сярэдняе), ô-nio-»ü(ü), ÿ-»ej, зліццё «y» i «i» ў адзін гук «i», y выніку пераразмеркавання палаталізацыі зычных a, â->è, іе->і, u—>і; y марфалогіі — знікненне парнага ліку, аорыста, імперфекта, адрозненне канчаткамі адушаўлёных і неадушаўлёных назоўнікаў і прыметнікаў м.р., наяўнасць малаўжывальных кароткіх прыметнікаў, кароткія і поўныя формы зай-
м ен н ікаў, ф орм ы роду і л ік у ў дзеепрыслоўяў. Першыя пісьмовыя помнікі з 13 ст. Літ. Ч.м. склалася ў 14 ст., y 17 ст. заняпала. Адраджэнне пачалося ў канцы 18 ст. на аснове л-ры 16 — пач. 17 ст. Алфавіт на аснове лацінскага., Літ.: Ш н р о к о в а АГ. Чешскнй язык. М., 1961; Н в a ш я н a Н.В., П л о т н н к о в Б.А. Чешскмй язык. Мн., 1985; гл. таксамада арт. Славацчая мова. І.І.Лучыц-Федарэц. Ч ^Ш С К І МАСІЎ, Б а г е м с к і м а с і ў, горны масіў на 3 Чэхіі і сумежных раёнах Польшчы, Германіі, Аўстрыі. Даўж. каля 500 км, шыр. да 300 км. Выш. да 1602 м (г. Снежка). Уяўляе сабой выступ стараж. фундамента герцынскай складканай вобласці. Складзены з гнейсаў, мігматытаў, крышт. сланцаў і гранулітаў пратэразою, сланцаў, кварцытаў і пясчанікаў палеазою, перакрыты асадкавым чахлом з мелавых і кайназойскіх парод. У выніку неаген-антрапагенавых тэктанічных рухаў масіў быў расколаты разломамі і скідамі, па якіх выліваліся вулканічныя лавы. 3 тэктанічным прагінам на ПнУ звязаны Верхнесілезскі — Астраўска-Карвінскі каменнавугальны басейн. Цэнтр. частка (выш. 300— 600 м) — узгорыстая раўніна з асобнымі падняццямі. Па ўскраінах горы: Судэты, Рудныя горы, Чэшскі Лес, Шумава і Чэшска-Мараўскае ўзвышша. На раўніне значная ч. тэр. апрацавана. У гарах да выш. 1200— 1400 м мяшаныя і хвойныя лясы. Вышэй — субальпійскія лугі і хмызнякі. Мінер. крыніцы. Курорты, y т л . Карлавы Вары. Турызм. Ч ^Ш С К ІЯ БРАТЬІ, Б а г е м с к і я браты, Мараўскія браты, чэшская рэлігійная секта, якая ўзнікла ў 15 ст. пасля паражэння табарытаў і аформілася ў незалежную ад папскага Рыма царк. арганізацыю. Першыя абшчыны Ч.б. засн. ў 1457 y Кунвалідзе (Чэхія) паслядоўнікамі ХХ.Хельчыцкага. Ч.б. (першапачаткова сяляне і рамеснікі, пазней і заможныя гараджане, рыцары) адмаўлялі дзяржаву, саслоўі, прапа-
ведавалі беднасць, непраціўленне злу, з канца 15 ст. засяродзілі сваю дзейнасць на асвеце: засноўвалі шксшы, друкарні. 3 асяроддэя Ч.б. выйшлі вучоныя ЯА.Каменскі, Ян Благаслаў і інш. Ч.б. праследаваліся ўладамі, асабліва пасля разгрому антыгабсбургскага Чэшскага
паўстання 1547. У 1575 Ч.6., лютэране і прадстаўнікі інш. пратэстанцкіх вераванняў y Чэхіі выпрацавалі адзіную «Чэшскую канфесію», якую ў 1609 прызнаў кароль Рудольф II. Пасля паражэння Чэшскага паўстання 1618—20 былі разгромлены, выгнаны з Чэхіі і
ЧЭШСКІЯ
351
Маравіі. Іх паслядоўнікі ў 18 ст. стварылі гернгутэрскія абшчыны (у Германіі, Прыбалтыцы, Паўн. Амерыцы).
Ю.Аляксандраў, С.Губайдуліна, A.Пахмутава, К.Хачатуран, Ц .Хрэннікаў. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1947. Літ:. В.Я.Шебалнн: Сгатьн. Воспоммнанмя. Матерналы. М., 1970; Ш е б а л н н а A В.Я.Шебалнн: Годы жнзнн м творчества. М., 1989. ШАБАН Барыс Масква), Герой ларус. Скончыў тьш. вучылішча Ш, дваццаць сёмая літара бел. алфавіта. Паходзіць з кірыліцкдй Ш («ша»). .У старабел. графіцы ў сувязі з функцыянаваннем розных пісьмовых школ і выкарыстаннем розных тыпаў пісьма (устаў, паўустаў, скорапіс) ужывалася ў некалькіх варыянтах, якія дапамагаюць вызначыць час і месца напісання помнікаў. Абазначала гук «ш» («нацгь», «чаша»). У 16 ст., акрамя рукапіснай, набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае шумны глухі фрыкатыўны пярэднеязычны зацвярдзелы гук «ш» («шапка», «шаша»), Бывае вялікая і малая, мае рукапісную і друкаваную форму. А.М.Булыка. ШАБАЙЛАЎ Віктар Іванавіч (н. 5.2.1931, в. М ікалаеўка Ш клоўскаГа р-на Магілёўскай вобл.), бел. юрыст. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1986), д-р юрыд. н. (1980), праф. (1982). Засл. дз. нав. Беларусі (1994). Скончыў БДУ (1959), працаваў y ім з 1961. 3 1964 y Ін-це філасофіі і права АН Беларусі (у 1974— 94 заг. аддзела). 3 1995 дырэктар Н.-д. цэнтра дзярж. кадравай палітыкі і ўдасканалення дзярж. кіраўніцгва. 3 1997 y Канстытуцыйным судзе Рэспублікі Беларусь. 3 2001 заг. аддзела Ін-та дзяржавы і права Нац. АН Беларусі. Навук. працы па праблемах дзярж. і сац.-культ. буд-ва, суверэнітэту, фарміравання грамадз. супольнасці і прававой дзяржавы, павышэння эфектыўнасці дзейнасці органаў дзярж. улады і кіравання. Удзельнічаў y распрацоўцы Канстьпуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 (са змяненнямі і дапаўненнямі, прынятай на рэсп. рэферэндуме 24.11.1996), шэрагу інш. заканад. актаў. Тв.\ Советское адшшлстратавное право: Улравленне соцнал.-культ. стронтельством. М., 1980 (у сааўг.); Правовое регулярованне соцяально-культурной деягельностн. Мн., 1981; Белорусская ССР Сгатус, достаження, развнтне. Мн., 1989 (у сааўг.); Понятне н содержанне сопнально-экономнческнх прав н свобод / / Вестн. молодежного науч. о-ва.
Тарасавіч (н. 22.5.1923, Сав. Саюза (1943). Бе3-е Ленінградскае ар(1942), Ваен. акадэмію
2000. №4; Местное самоулравленне в Республнке Беларусь: состоянне н перспектавы развмгая / / Журн. рос. права. 2002. №11. ШАБАЛІН Аляксандр Андрэевіч (н. 15.7.1938, в. Пухавічы Пухавідкага р-на Мінскай вобл.), бел. публіцыст, празаік. Засл. дз. культ. Беларусі (2000). Скончыў БДУ (1970). Працаваў y перыяд. друку, апараце Ц К КПБ. У 1978— 2003 гал. рэдактар час. «Беларусь». Друкуецца з 1958. Аўтар кніг публіцыстыкі «Мы жывём y вёсцы» (1974, з С.Барадоўскім), «Уладзімір Кавалёнак» (1983), «Дыялогі пра мараль» (1983). Піша апавяданні. Адзін з аўтараў сцэнарыяў дакумент. тэлевізійных і маст. фільмаў «Твой дом на зямлі» (1973), «Людзі, людзі — высокія зоркі...» (1975), «Хто сёння адсутны» (1988) і інш. Л.С.Савік. ШАБАЛІН Вісарыён Якаўлевіч (11.6.1902, г. Омск, Расія — 28.5.1963), расійскі кампазітар, педагог. Нар. арт. Расіі (1947). Д -р мастацтвазнаўства (1941). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1928, кл. М .Мяскоўскага), з 1928 выкладаў y ёй (з перапынкам; з 1935 праф., y 1942— 48 дырэктар). Яго творам уласцівы высакароднасць мелодыкі, пранікнёны лірызм, этычны пафас. Зрабіў вял. ўклад y развіццё сав. камернай і харавой муэыкі. Сярод твораў: опера «Утаймаванне свавольніцы» (паст. 1957; y опернай студыі Бел. кансерваторыі 1965), кантаты, y т л . «Масква» (1946); 5 сімфоній (1925— 62); канцэрт для скр. з арк. (1940), канцардіна для скр. і стр. арк. (1932; 2-я рэд. 1958) і для валторны і малога арк. (1930, 2-я рэд. 1959); 9 стр. квартэтаў (1923— 63); хары a capella на вершы А.Пуцікіна (1949); М.Танка (1950) і інш.; творы для голасу з фп.; рамансы, музыка да драм. спектакляў і кіно. Завяршыў і адрэдагаваў оперы «Сарочынскі кірмаш» і «Саламба» М.Мусаргскага, «Ваявода» П.Чайкоўскага, «Сімфонію на 2 рускія тэмы» М.Глінкі і інш. Сярод вучняў
Б .Т .Ш абан
К.А Ш абан.
бранятанк. і механіз. войск (1951). У Чырв. Арміі з ліп. 1941. У Вял. Айч. вайну з крас. 1942 на Бранскім, Цэнтр. і 1-м Бел. франтах. Камандзір мінамётнага ўзвода ст. лейтэнант Ш. y час Курскай бітвы 1943 падбіў з процітанк. ружжа 2 бронетранспарцёры і танк праціўніка; акружаны гітлераўцамі, закідаў іх гранатамі і вынес параненага разведчыка. Як камандзір батарэі вызначыўся ў баях каля г.п. Радуль Чарнігаўскай вобл.: 15 кастр. арганізаваў пераправу на падручных сродках батарэі, якая адбіла некалькі контратак ворага, чым паспрыяла наступленню асн. сіл палка. Да 1985 y Сав. Арміі. ШАб Ан Казімір Аркадзевіч (22.6.1922, в. Шабаны, цяпер y межах Мінска — 9.7.1945), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Тамбоўскую школу ваен. пілотаў (1942). У Чырв. Арміі з 1940. У Вял. Айч. вайну з мая 1943 на Варонежскім, 1-м і 2-м Укр. франтах. Удзельнік Курскай бітвы, Корсунь-Шаўчэнкаўскай і Львоўска-Сандамірскай аперацый, вызвалення Ру'мыніі, Венірьіі, Чэхаславакіі. Лётчык штурмавога авіяпалка ст. лейтэнант Ш. да ліп. 1944 зрабіў 123 баявыя вылеты. Загінуў y авіякатастрофе. UIABÀH Яўген Пятровіч (29.12.1936, в. Калодзіна Мядзельскага р-на Мінскай
вобл. — 30.7.1982), бел. паэт і драматург. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1958). Працаваў акцёрам, пам. гал. рэжысёра па літ. 'частцы Бел. т-ра імя Я.Ксшаса (1958—65), Бел. т-ра імя Я.Купалы (1976— 80), y 1965—76 рэжысёр на Бел. тэлебачанні. Друкаваўся з 1960. Аўтар зб-каў вершаў «Нарачанка» (1969), «Чырвоныя сумёты» (1977), п'ес «Сіні снеі» (паст. 1975, Бел. рэсп. т-р юнага гледача), «Чахарда» (нап. 1976), «Шрамы» (паст. 1977), «Чалавек з легенды» (з І.Ражковым; паст. 1978; абедзве т-р імя Я.Купалы), «Востраў Алены» (паст. 1982, т-,р імя Я.Коласа), лібрэта тэлеоперы «Ранак» (паст. 1968), сцэнарыяў, шэрагу тэлеспектакляў і інш. П ’есам уласцівы вострыя канфліктныя сітуацыі, акрэсленая праблемнасць, лірызм. На бел. мову пераклаў асобныя творы М.Шолахава, В.ІІІукшына, Н.Думбадзе, Ю.Тууліка і інш.
Тв.: П 'есы .
М н., 1983.
С . СЛаўшук.
ШАБАНАЎ Вячаслаў Барысавіч (н. 24.2.1959, г. Магілёў), бел. юрыст. Д-р юрыд. н. (2003), праф. (2002). Скончыў Вільнюскую спец. школу падрыхтоўкі нач. саставу МУС СССР (1983), Грсь дзенскі ун-т (1991). 3 1977 працаваў на гасп. прадпрыемствах. 3 1983 на камандна-адм. пасадах МУС, з 1993 y апараце МУС Рэспублікі Беларусь (у 1999— 2002 нам. нач. камітэта — нач. упраўлення). 3 2002 y Акадэміі МУС Рэспублікі Беларусь. Навук. працы ў галіне крымін. і крымін.-выканаўчага права, крыміналістыкі, аператыўна-вышуковай дзейнасці.
Тв.: Н сторня нсправнтельно-трудовых учреждекнй Беларусн. М н., 1999 (у сааўг.); Органмзац нон ны е м правовы е проблем ы предупреж дення н раск ры тая п реступленлй в н сп равнтельны х учревден нях. М н ., 2001; Т ео р сгаческне основы уш л о вн о-яспалнтельн ого npaiia. М н., 2002 (у сааўг.).
ш Аб АШ, ш a б a с (ад стараж.-яўр. субота), 1) суботняе свята ў вернікаў яўрэяў, прадпісанае іудаізмам. 2) У сярэдневяковых павер’ях — начное зборышча ведзьмакоў і ведзьмаў, якія ўчынялі шалёны разгул. 3) У пераносным cau ce — назва любога зверскага ўчынку, варожага разгулу. 4) Заканчэнне работы; перапынак для адпачынку.
ШАБЕКА Васа Фёдараўна (н. 3.9.1916, г. Магілёў), бел. вучоны ў галіне меліярацыі. Д-р тэхн. н. (1968), праф. (1969). Засл. меліяратар Беларусі (1968). Скончыла БПІ (1940). 3 1944 y Белпрампраекце. У 1946—98 y Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства (у 1953— 86 заг. аддзела, лабараторыі). Навук. працы па праблемах рэгулявання воднага рэжыму, рацыянальнага выкарыстання водных рэсурсаў, удасканальвання асушальнаўвільгатняльных сістэм пры меліярацыі зямель.
Тв. : М зм ененне м н хроклнм ата под влняннем м ел п ораш ш болот. М н ., 1977; Влмянне осуш нтельных мелнораідай н а водны й реж нм террнторнй. М н ., 1983; Водохозяйственны е расчеты п рн м елнорац нн переувлаж ненны х земель. М н., 2000. 12. З а к. 13.
ШАБЁКА Леанід Сцяпанавіч (н. 3.7.1941, в. Цясова Салігорскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі машынабудавання, педагог. Д-р пед. н. (1996), праф. (1993). Скончыў БПІ (1966). 3 1973 y Бел. нац. тэхн. ун-це (у 1974— 2001 заг. кафедры). Навук. працы па апрацоўцы металаў ціскам, формаўтварэнні ў тэхнал. працэсах, праблемах выкладання нарысоўнай геаметрыі і інж. графікі. Распрацаваў метадычную сістэму геам. забеспячэння цэласнай графічнай падрыхтоўкі інжынераў, асн. прынцыпы выкладання графічных дысцыплін на розных ступенях адукацыі.
ШАБЕТА________________ 353 ш ч ы т к а п а д о б н ы м с у к в е ц ц і. П л о д — ш м атарэш ак. Л ек., м едан осн ая, дубільная і фарбавальн ая расліна.
Тв:. Н ачертательная геом етрня. М н ., 1991; О бученяе нач ер тател ьно й геом етрнн н а базе трехмерны х ком п ью терны х м оделей (разам з А Л .С тараж ы лавы м) / / Н овы е технологн в в м аш н н о стр о ен л н н вы чн слн тельн ой технюсе. Б р ест, 1998. Ч. 1.
Ш А БЕЛЬН ІК (Comarum), род кветкавых раслін сям. ружавых. 2 віды. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 1 від — Ш. балотны (С. palustre), нар. назвы балотная ружа, ракаўнік, бацяновы ножкі. Трагшяецца на нізінных балотах і забалочаных лугах, па берагах рэк і азёр. Ш . балотны — ш м атгадовая травяністая расліна з доўгім п аўзучы м карэніш чам . С цябло п ры ўзнятае, y верхн яй ч. ўхрытае валаскамі і залозкам і. Л ісце доўгачаранковае, н яп арнаперы стае. К вегкі цём на-чы рв. п а 2— 5 y
Ш аберы : a — ручныя (I — плоскі састаўны, 2 — трохіранны, 3 — лапатачны); б — электрамеханічны (1 — цялежка, 2 — электрарухавік, 3 — рэдуістар, 4 — гнуткі вал, 5 — крывашып, 6 — шабер).
ШАЬЕР (ням. Schaber ад schaben скрэбці), ручны або механізаваны інструмент для аддзелачнай апрацоўкі паверхні металаў саскрабаннем тонкай стружкі (шабраннем). Выкарыстоўваецца для падгонкі плоскіх, канічных і цыліндрычных паверхняў. Ёсць Ш. для выраўноўвання зярністай паверхні метал. дошкі пры гравіраванні ў тэхніцы мецца-тынта і інш. ШАБЕТА, к а л і т а , к а й с ц е р к а , y беларусаў невялікая скураная сумачкакашалёк, y якой насілі крэсіва, сцізорык, люльку, тытунь, медзякі і інш. дробязь. У 18— 19 ст. насілі з правага боку, мацавалі да пояса або да раменьчыка, перакінутага цераз плячо. Мела форму прамавугольніка (9— 16 х 8— 12 см) з 1 або 2 кляпамі на ўсю шырыню, некалькі ўнутр. адсекаў, фігурны верх, аздоблены арнаментам з рамбічнай сеткі, крыжыкаў, хвалістых ліній, кружкоў,
354
ШАБЛОН
ня» С.Рудсльфа (1998), творы Б.Грабала, М.Мацсурка.
утвораных цісненнем і прасечкай. На Падняпроўі вядомы Ш. аб’ёмныя, авальнай формы. Ш. ўпрыгожвалі дэкар. штапам, аплікацыяй, наразнымі скуранымі мохрыкамі, вышыўкай, пляценнем з дробных раменьчыкаў, набіўкамі латунных цвічкоў з блішчастымі плешкамі. Найб. пашырана на Палессі.
ШАБЛ0ЎСКІ Алег Нічыпаравіч (н. 24.8.1948, Мінск), бел. вучоны ў галіне гідрагазадынамікі і цеплафізікі. Д-р фіз.матэм. н. (1994), праф. (1996). Акад. Бел. інж. акадэміі (1999). Скончьіў Томскі ун-т (1971). 3 1972 y НДІ прыкладной матэматыкі і механікі Томскага ун-та. 3 1981 y Гомельскім тэхн. ун-не (з 1983 заг. кафедры). Навук. працы па дынаміцы імпульсных газавых машын, канвектыўна-хвалевых працэсах y гідрадынамічных сістэмах, высокаінтэнсіўных цеплавых працэсах y матэрыялах. Развіў тэорыю віхраў y гідрадынамічных сістэмах з вял. разрывамі, распрацаваў тэарэт. метады даследавання лакальнанераўнаважнага цеплапераносу ў асяроддзях з нелінейнымі цеплафіз. ўласцівасцямі.
М.Ф.Раманюк.
Ш А БЛ0Н (ад ням. Schablone узор), 1) узор, па якім надаюць вырабам пэўную форму і памеры, праводзяць крывыя лініі на чарцяжах. Бывае ў выглядзе пласціны з выразам, абрыс якога адпавядае контуру чарцяжа або вырабу, літары, лічбы і г.д.; выкарыстоўваецца для вычэрчвання дэталей, надпісаў і інш. 2) Інструмент для вызначэння шагу стандартных рэзьбаў (разьбовы Ш.), праверкі радыусаў крывізны паверхняў (радыусны Ш.), профілю дэталі (профільны Ш.), памераў зубоў зубчастых колаў і інш. 3) Вымяральны інструмент для кантролю складаных профіляў — нармальны калібр. 4) Чарцёж арх., буд. і інш. дэталі, выкананы ў натуральную велічыню. 5) Варштат, на якім збіраюць стандартныя буд. дэталі. 6) Агульнавядомы, збіты ўзор, які слепа пераймаюць; штамп.
Тв:. Д ш іа м н к а внхрей н теплолерен ос в потоке вязко й жшгкостн. Гомель, 2001; Р ел аксац яо н н ы й теплоп еренос в н ел н ней ны х средах. Гомель, 2003. ШАБЛОЎСКІ Уладзімір Васілевіч (15.7.1908, в. Запалянне Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл. — 24.6.1941), адзін з кіраўнікоў Брэсцкай крэпасці абароны 1941. 3 1930 y Чырв. Арміі. 3 1940 камандзір батальёна 125-га стралк. палка, раскватараванага ў Брэсцкай крэпасці. Капітан Ш. ўзначальваў абарону Кобрынскага ўмацавання. 24.6.1941 паранены трапіў y палон, загінуў пры спробе ўцячы.
ШАБЛ0ЎСКАЯ Ірына Вікенцьеўна (н. 12.12.1939, Мінск), бел. літаратуразнавец. Д-р філал. н. (1988), праф. (1988). Скончыла БДУ (1962), з 1969 працуе ў ім (у 1979—2001 заг. кафедры). Даследуе чэш. і славянскія л-ры 20 ст., пытан ні іх параўнальнага аналізу з бел. л-рай y кантэксце сусветнай. Аўтар манаграфіі «Самай высокай мерай: Сучасная проза еўрапейскіх сацыялістычных краін пра вайну» (1984), вучэбных дапаможнікаў «Паэтыка чэшскага рамана XX ст.» (1995), «Гісторыя замежнай літаратуры: (XX ст., першая палова)» (1998), a таксама праграмы курса гісторыі чэш. л-ры для студэнтаў на бел. мове (1998) і інш. На бел. і рус. мовы пераклала кн. «Дужасць нядужых» В.Гавсла (1991), аповесць «Маё дзіўнае вужа-
ШАБЛЯ (венг. szablya ад szabni рэзаць), від сякучай або сякуча-колючай хаподнай зброі. Складаецца са стальнога клінка з выгнутым лязом, увагнутай спінкай, вастрыём на канцы і эфеса (рукаятка з цемляком і крыжавіны з перакрыжаваннем ва ўсх. Ш., або рукаяткі і гарды ў еўрап. Ш.); укладваецца ў ножны. Даўжыня 800— 900 мм, шырыня 3— 3,5 см. Першапачаткова вядома ў Персіі, Асірыі, Егіпце. У 9 ст. ад хазараў, полаўцаў і печанегаў трапіла на ўсх.-слав. землі; y рус. летапісах згадваецца з 10 ст. Н а Беларусі пад уплывам польскага і венг. ваен. мастацтва Ш. шырока выкарыстоўвалася з канда 16 ст., калі стала часткай баявога рыштунку лёгкай кавалерыі і ўлюбёнай
Гусарскія шаблі ўзору 16 ст. Венгрыя.
зброяй шляхгы. У 17 ст. шабельнікі ВКЛ сканструявалі «фурдумент» — спец. шчыток, які закрываў кісць руй. Ш. бел. майстроў, y прыватнасці магілёўскіх, y 17 ст. карысталіся попьггам y Полынчы і Расіі. 3 18 ст. ў Еўропе i Pa d i Ш. была на ўзбраенні лёгкай конніцы і каманднага складу ўсіх родаў войск. У 1881 y рас. арміі заменена шашкай і захавалася толькі ў гвардыі ях парадная зброя. У СССР y 1940 уведзена парадная Ш. для генералаў, y 1949 заменена корцікам. Ш. э с п а д р о н (франц. espadon ад ісп. espada шпага), колючая і сякучая зброя ў спарт. фехтаванні. ШАБЛЯЗЎБЫЯ ТЬІГРЫ, род вымерлых жывёл; гл. Махайроды. Ш АБ0ВІЧ Мікола (Мікалай Вікгаравіч; н. 4.1.1959, в. Бадзені Мядзельскага р-на Мінскай вобл.), бел. паэт. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1981). У 1981—86 настаўнічаў. 3 1989 працуе ў Бел. пед. ун-це, адначасова ў 1992— 2002 заг. літ драм. часткі Мінскага абл. драм. т-ра ў г. Маладзечна. Друкуецца з 1976. У паэт. зб-ках «Дом», «Яшчэ пакуль не лістапад...» (абодва 1996), «Падары мне сваю адзіноту» (2002) філас. роздум, любоў да родных мясцін, тэма кахання. Многія яго вершы пакладзены на музыку.
Тв.\ К аб вымавіць: «Люблю!» / / Крьіло. М н., 1984. Літ:. С т а р а с ц е н к а Т. «М ой светлы дом адкрыты для гасцей. . .»: (Ш тры хі да творчага п артрэта М іколы Ш абовіча) / / Крыніца: С лавян скі свет. 2003. № 3. А.В.Спрынчан. Ш АБР0ЛБ (Chabrol) Клод (н. 24.6.1930, Парыж), французскі кінарэжысёр. Пачынаў як кінакрытык. Першы фільм «Прыгажунчык Серж» (1958, прэмія Міжнар. кіпафестывалю ў г. Лакарна, Ш вейцарыя) вызначыў стылістыку і пошукі «новай хвалі» франц. кіно. Майстар інтрыгі. Галоўнае для яго аналіз чалавечых характараў. Атмасфера і норавы франц. правінцыі ў цэнтры фільмаў «Кузены» (1959, гал. прэмія Міжнар. кінафестьівалю ў Зах. Берліне), «Ландру» (1963), «Крывавае вяселле» (1973), «Мадам Бавары» (1991) і інш. Сярод інш. фільмаў: «Пекла» (1994), «Кіпрыёт Катсарыс» (1996, тэлевізій-
ны), «Жаночая гісторыя» (1998), «Колер хлусні» (1999), «Дзякуй за шакаладку» (2000). Аўтар сцэнарыяў многіх сваіх фільмаў. Г.У.Шур. Ш АБРЫНСКІ, біялагічны заказнік рэсп. значэння ў Добрушскім р-не Гомельскай вобл. Засн. ў 1978 для аховы і рацыянальнага выкарыстання прыродных запасаў лек. раслін. Пл. 3,3 тыс. га. Спадзістахвалістая тэраса з дзюнамі, марэннымі ўзгоркамі, лагчынамі. Глебы дзярнова-падзолістыя забалочаныя, пясчана-супясчаныя. Хваёвыя, шыракаліста-хваёвыя, дубовыя лясы, участкі пазапоймавых лугоў. Лек. расліны: ландыш майскі, рабіна, святаяннік, талакнянка, чына горная, дуброўка белая. У Чырв. кнізе шалфей лугавы, лілея кучаравая, жаўтазель германскі, канюшына лубінавая, дзікая ' пятрушка аленевая, рамоначнік шчытковы, чарнакорань ітурпуровы Радыеактыўна забруджаны. П.І.Лабанок. ШАБЎЕЎ Васіль Казьміч (13.4.1777, г. Кранштат, Расія — 28.6.1855), рускі жывапісец, адзін з майстроў позняга класіцызму і акадэмізму. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1782— 97), з 1807 выкладаў y ёй (з 1812 праф., з 1832 рэктар). У 1803— 07 пенсіянер AM y Рыме. Творчасць вылучаецца строга акадэмічным малюнкам, удалай камгіаноўкай шматфігурных сцэн, цікавасдю да нац. гісторыі: «Подзвіг купца Іголкіна» (1839). Некат. творам уласцівы рысы рамантызму і рэалізму: «Варажба. Аўтапартрэт» (1805), «Партрэт адстаўнога чыноўніка Швыкіна» (1833). Літ.: К р у г л о в а В. В.К.Шебуев. Л., 1982. ШАБУНЕЎСКІ Станіслаў Данілавіч (1868, Мазырскі р-н Гомельскай вобл. — 1937), бел. архітэктар. Скончыў Пецярбургскі ін-т грамадз. архітэктараў (1897). У 1897— 1937 гомельскі гар. архітэктар. Паводле яго праекгаў y Гомелі дабудавалы Гомельскай мужчынскай гімназіі будынак, І'омельскага камерцыйнага банка будынак, Гомельскі дом-камуна, Арлоўскі камерцыйны банк (1901, цяпер грамадскі цэнтр на рагу вуліц Савецкай і Першамайскай), жылы дом на рагу вуліц Баярскай і Мільённай (1909, цяпер на рагу вулід Баўмана і Білецкага), гасцініца «Савой» (1912, не захавалася), земская балыііца і ваен. шпіталь (1914, цянер корпус бальніды хуткай дапамогі і ваен. шпіталь) і інш. Кіраваў аднаўленнем згарэлай ч. палаца (1923) Гомельскага палацава-паркавага ансамбля, складаў праекты добраўпарадкавання вул. Савецкай, тэр. т.зв. гарэлага балота (1925). У 1937 рэпрэсіраваны. B.U. Чарнатаў. ШАБЎНЯ Антон Апалінаравіч (1876 — 3.2.1920), бел. паліт. дзеяч; адзін з лідэраў Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ, падп. мянушка Ф a м а). Скончыў Маскоўскі ун-т. У 1905— 07 працаваў пам. прысяжнага паверанага ў Мінску.
Дэлегат 2-га з ’езда БСГ (студз. 1906) y Мінску. Яго кватэра па вул. Праабражэнскай (цяпер вул. Інтэрнацыянальная) і фальварак y Ігуменскім пав. (каля г.п. Пухавічы) бьілі канспіратыўнымі. Адзін з заснавальнікаў кніжнага т-ва «Мінчук». У студз. 1906 мінская жандармерыя завяла справу па абвінавачанні Ш. ў распаўсюджванні «супрацьурадавых выданняў» (спынена ў 1909 за недастатковасцю ўлік).
С.Д.Шабунеўскі
К.І Шабуня
Літ.: К а г а н е ц К. Творы. Мн., 1979; Л у ц к е в і ч А. За дваццаць пяць гадоў (1903—1928): Успаміны аб працы першых бел. паліт. арг.: Бел. рэв. грамада, Бел. сад. грамада. Мн., 1991. С. 9, 22—23; А(ляксандр) У[ласаў]. Сграты інтэлеюуальных сіл Менска // Беларусь. 1920. 5 сак.; Авгобнографмя... Ефнма Гальпернна / / Народны камісарыят сацыяльнай анекі БССР. Мн., 1924. С. 47. В. У.Скалабан. Ш А БЎ Н Я К а н с т а н д ін Іванавіч (28.10.1912, в. Д аўгінічы У здзенскага р -н а Мінскай вобл. — 13.10.1984), бел. гісторык. Чл.-кар. АН Беларусі (1969), д-р гіст. н. (1964), праф. (1966). Засл. дз. нав. Беларусі (1975). Скончыў Мінскі лед. ін-т (1937). У 1940— 41 выкладчык гісторыі ў БДУ. 3 1946 y Ін-це гісторыі АН Беларусі. 3 1948 y Ц К КПБ (кансультант, заг. сектара, нам. заг. аддзела). 3 1956 y Ін-це гісторыі АН Беларусі (заг. сектара лублікацый, гісторыі Беларусі дасав. грамадства), адначасова выкладаў y ВНУ Мінска. Даследаваў гісторыю сялянства і сельскай гаспадаркі Беларусі ў 2-й пал. 19 ст., сял. рух y рэвалюцыю 1905—07, дзейнасць арг-цый РСДРП. Адзін з аўтараў і рэдактараў «Гісторыі Беларускай CCP» y 5 тамах (т. 1— 2, 1972), «Гісторыі рабочага класа Беларускай CCP» y 4 тамах (т. 1, 1984). Те.: Аграрный вопрос н крестьянское двнженне в Белорусснн в рсволюднн 1905—1907 гт. Мн., 1962. М.М.Смальянінаў. ШАВЕЛЬ Кастусь (Канстанцін Міхайлавіч; 5.6.1912, в. Кухцічы Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 19.8.1987), бел. паэт. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1938). Настаўнічаў, з 1956 лрацаваў y калгасе. Друкаваўоя з 1927. У кн. паэзіі «Мой кут салаўіны» (1967), «Музыка нівы» (1977), «Пахне бяроста» (1978), «Цалуйце хлеб» (1981), «Асеннія пракосы» (1983) любоў да Бацькаўшчыны, глыбокая сувязь з прыродай, тэма кахання.
ШАВІНІЗМ
355
ШАВЕЛЬ Міхаіл Аляксандравіч (н. 5.8.1949, в. Вільянава Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. тэатральны дзеяч. Засл. дз. культуры Беларусі (2000). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1972). 3 1974 y брэсцкіх абл. Доме нар. творчасці, улраўленні культуры, пам. нам. старшыні аблвыканкома. 3 1980 дырэкгар, з 1995 дырэкгар-маст. кіраўнік Брэсцкага абл. т-ра лялек. Пры яго ўдзеле ў т-ры ўдала ўвасоблены на сцэне бел. драматург. творы Н.М ацяш, У.Ягоўдзіка, Г.Васілеўскай, Н.Тулулавай, У.Граўцова, І.Сідарука. 3 1996 прэзідэнт Бел. цэнтра УНІМА. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў міжнар. фестывалю драм. і лялечных т-раў «Белая Вежа». С. Ф.Юркевіч. ШАВЕЛЬ Сяргей Аляксандравіч (н. 17.10.1940, в. Геруцева Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. сацыёлаг і філосаф. Д-р сацыялагічных н. (1990), канд. філас. н. (1977). Скончыў Маскоўскі ун-т (1969). 3 1969 y Ін-це філасофіі і лрава АН Беларусі. 3 1970 y трэсце «Беларусмаіітажс псцбуд». 3 1974 y БДУ. 3 1981 y Ін-це філасофіі і права, з 1990 заг. аддзела Ін-та сацыялогіі і сац. тэхналогій Нац. АН Беларусі (у 1991—93 нам. дырэктара). Навук. працы ла праблемах сац. палітыкі, развіцця сац. сферьі і сац. структуры грамадства, матывацыі і стымулявання працы і эканам. актыўнасці, тэорыі і методыкі сацыялагічных даследаванняў. Te.: Соцнальная сфера обіцества м лнч ■ носгь. Мн., 1988; Соцнальная полнтака суверенной Беларусн. Мн., 1996 (разам з Р.АСмірновай); Тендемцнм мзмсненмя соцмальной структуры Беларусн. Мн., 1996; Соцнальная струкгура, мобнльность, мдентнфнкацня. Мн., 1998 (разам з АУ.Рубанавым, Р.АСмірновай); Трудовой коллектав н рынок: опыт соцнол. аналнза. Мн., 1999 (разам з В.В.Бушчыкам); Полнтнческне элкгы Росснн н Белорусснм. М.; Мн., 2000 (у сааўт. ). Ш АВІНІЗМ (франц. chauvinisme), крайняя форма нацыяналізму, якая праяўляецца ў лрапагандзе нац. і расавай выключнасці, распальванні нац. варожасці і сулраваджаецца нац. дыскрымінацыяй. Тэрмін «III.» удершыню з’явіўся ў Францыі ў п’есе братоў 1. і Т. Каньяр «Трохкаляровая кукарда» (1831), адзін з герояў якой навабранец Нікала Шавэн — фанатычны прыхільнік захопніцкіх лаходаў Напалеона 1. У Вялікабрытаніі ў 1870-я г. Ш. атрымаў назву джынгаізм. Адрозніваюць сацыялшавінізм і вялікадзяржаўны Ш., звязаны звычайна з прыгнётам т.зв. «недзяржаўных», «нетытульных» нацый, «малых народаў» і нац. меншасцей, з агрэсіўнасцю і экспансіянізмам y адносінах да інш. народаў і краін. У аснове Ш. — перакананне яго дрыхільнікаў y месіянскім прызначэнні асобных народаў, неабходнасці прывіцця інш. народам культуры і ладу жыцця свайго «выбранага» этнасу. У крайніх формах Ш. праявіўся
356
ШАВІНЬСКА
ў ідэалогіі і палітыцы фашызму, жывіць сучасным расізм. Наяўнасць прапагандысцкіх праграм-«прыкрыццяў» камуфлюе Ш. пад прымальную для ўсіх сац. і культ.-асв. ідэалогію, антыгуманізм якой выяўляецца толькі на позняй стадыі масавых псіхозаў і насілля (нацысдкі рух і інш.). На ўзроўні канкрэтнай паліт. пракгыкі Ш. вядзе да генацыду (яўрэяў і цыганоў y фаш. Германіі, армян y Турцыі ў 1915— 16 і г.д.), этн. дэпартацый. С.А.Яцкевіч. ШАВІНЬСКА (Szewinska; дзявочае К і р ш э н ш т э й н ) Ірэна (н. 24.5.1946, С.-Пецярбург), польская спартсмснка (лёгхая атлетыка, бег). Чэмпіёнка XVIII, XIX i XXI Алімп. іульняў (1964, Токіо — y эстафеце 4 х 100 м; 1968, Мсхіка — y бегу на 200 м; 1976, г. Манрэаль, Канада — y бсгу на 400 м), сярэбраны прызёр (1964 — бег на 200 м і скачкі ў даўжыню), бронз. прызёр (1968 — бег на 100 м; 1972, на XX Алімп. гульнях, г. Мюнхен, Германія — бег на 200 м). Чэмпіёнка Еўропы (1965 — бег на 200 м, эстафета 4 х 100 м, скачкі ў даўжыню; 1974 — бег на 100 і 200 м), сярэбраны прызёр (1966 — бег на 100 м; 1971, y закрытых памяшканнях — скачкі ў даўжыню), бронз. прызёр (1971 — бег на 200 м; 1974 — эстафета 4 х 100 м; 1975, y закрытых памяшканнях — бег на 60 м; 1978 — бег if a 400 м і эстафета 4 х 100 м). Рэкардсменка свету (1965— 78) y бегу па 100, 200 і 400 м. 3 1988 нам. старшыні Алімп. К-та ПОЛЫІІЧЫ. А.М.Петрыкаў. ШАВУШКА, y рэлігіі і міфалогіі стараж. хурытаў багіня кахання і ўрадлівасці, сястра бога навальніцы Тэшуба. Адпавядала вавілона-асірыйскай багіні Іштар, з якой яе часта атаясамлівалі. ШАВЫРЫН Барыс Іванавіч (10.5.1902, г. Яраслаўль, Расія — 9.10.1965), расійскі канструктар мінамётнага і рэактыўнага ўзбраення. Д -р тэхн. н. (1952). Герой Сац. Працы (1945). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1930). 3 1932 ст. інжынер-канструктар, нач. канструкгарскага бюро на шэрагу з-даў. 3 1942 нач. і гал. канструктар спец. канструктарскага бюро. У 1937— 38 пад яго кір аў н іц твам створаны 50-мм, 82-мм, 107-мм мінамёты. У 1949— 50 распрадаваны 160-мм і 240-мм мінамёты, шэраг інш. узораў зброі для арміі і флоту. Ленінская прэмія 1964. Дзярж. гірэміі СССР 1942, 1950, 1951. Літ.. М а р т ы н ч у к Н.Н. Дело жязнн. М., 1975. С. 42—48; Л а т у х н н А.Н. Мнмометы. М., 1970. ШАВЯЛЕВІЧ Віктар Васілёвіч (н. 4.6.1946, г. Самарканд, Узбекістан), бел. рэжысёр кіно і тэлебачання. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1974). 3 1968 на тэлебачанні. Паставіў фільмы: дакумент. «Вакаліз» (1971), «Крыніца»
роста сельскохозяйсТвенны х растен яй я пуга (1974, спец. прыз Міжнар. кінафестываее регуляровання. 2 нзд. М ., 1980. лю ў Дубліне, 1974), «Тварам да вас» (1978, спец. прыз Міжнар. кінафестываШАГАЛ ( C h a g a ll) Марк (Моўша Хацкелю ў Кале, 1979), «Стварэнне» (1980), левіч, Майсей Захаравіч; 77.7.1887, г. «Бацькоўскі дом» (1982), «Хатыдь» Віцебск — 28.3.1985), бел. і франц. (1985), «Па дарогах «Слова аб паходзе Ігаравым» (1986), «Галасушка» (1989), . мастак яўрэйскага лаходжалля. Галаровы д-р ун-та ў г. Глазга (Вялікабрыта«Адхланне» (1992), «Уладар» (1993), нія; 1959). Вучыўся ў Віцебскай школе«Славянскія танцы», «Валянцінаў дзень» (абодва 1994), «Пад крыламі Ефмайстэрлі Ю .Пэда (1906), рысавальнай расіллі» (1997, прэмія Міжнар. кінафесшколе дры 'Г-ве заахвочвання мастацтывалю «Залаты віцязь», Масква, 1997), тваў (1907— 08), лрыватнай школе «Дабро твары» (1998), «Час будаваць храмы» (2001); маст. «Прыйдзі і віждзь» (1992), «Пастка для зубра» (1994—95); фільмы-спектаклі «Пачакай, затрымайся» (1981), «Пагарэльцы» (1988), «Клязь Вітаўт» (1998); фільмы-балеты «Карміна-Бурана» (1990), «Шчаўкунок» (1992), «Спартак» (1993), «Страсці» («Рагнеда», 1996) і ІН Ш . ВА.Мядзведзева.
ШАВЯЛЁВА Кацярына Васілеўна (13.1.1917, Масква — сакавік 1998), руская пісьменніда. Вучылася ў Ліг. ін-це імя М .Горкага ў М аскве (1933— 37). У 1940—43 працавала ў апараце ЦК ВЛКСМ, y 1948— 51 y час. «Советская жешцдда», y 1964— 76 y агенцтве друку «Навіны». Друкавалася з 1936. У кн. паэзіі «Лірыка» (1940), «Зямля родная» (1942), «Сустрэчы на гэтай планеце» (1962), «Усё залежыць ад вас!» (1972), «Касцёр на снезе» (1985) і інш. тэмы камсамольскага юдацтва, кахання, подзвігу народа ў Вял. Айч. вайну. Аўтар зб. навел «Будні ў Індыі» (1965), раманаў «Аляксаддраўскі сад» (1976), «Хатні ачаг» (1983). У паэме «Камуніст» (у зб. «Радасць і гора», 1982) узнаўляе жыццёвы шлях П.М.Машэрава, яго памяці прысвяціла зб. вершаў «Расіянка» (1980). Неаднаразова бывала на Беларусі, ёй прысвяділа цыкл вершаў «Беларускі сшытак» (у зб. «Радасць і гора»). На бел. мову творы Ш. леракладалі Э.Агняцвет, К.Кірэедка, Ю.Свірка, Н.Тулудава, Я.Янішчыц і інш. Te.: Нзбранное. М., 1979; Бел. пер. — Аляксандраўскі сад. Мн., 1979; Зямная веліч: Вершы і паэма. Мн., 1982. Г.Я.Адамовіч.
М .Ш агал.
М .С Ш агінян.
А .Званцавай y Л .Бакста і М.Дабужынскага (1908— 10) y Пецярбургу. Удзельдік выставак аб’яддалдяў «Асяіны xeocm» (1912), «Бубноеы валет» (1916), «Свет мастацтва» (1919, 1922). У 1910— 14 жыў y Парыжы, дзе дад уііпывам еўрал. авадгардысцкіх кірудкаў і рус. лар. мастацтва лісаў карціны, які.м уласцівы рытмічдая аргалізацыя кампазіцыі, геаметрызавадасць аб’ёмаў, напружадасць і эмацыянальнасць колеру, часта дамінавадде яўр. рэліг. і фалькл. тэматыкі: «Я і мая вёска» (1911), «Расіі, аслам і іншым» (1911— 12), «Аўтапартрэт з сямю лальцамі», «Яўрэй моліцца» (абодва 1912). 3 1914 y Віцебску, з 1915 y Расіі. 3 1918 паўнамоцны прадстаўнік па слравах мастацгваў y Віцебскай губ., засдавальдік Віцебскага народнага мастацкага вучылішча. 3 1920 y Маскве. У 1921— 22 выкладаў y лрац. калоніі «III Інтэрдацыядал» для беслрытульнікаў y г.д. Малахаўка дад Масквой. У 1922 ці ШАВЯЛЎХА Віктар Сцяданавіч (н. 1923 эмігрыраваў y Парыж, з 1941 y 11.1.1929, с. Лялекаўка Пятроўскага р-на ЗША, y 1947 вярдуўся ў Францыю. Кіраваградскай вобл., Украіда), бел. Працаваў y жывапісе, станковай і кніжвучоды ў галіне фізіялогіі раслія; дзярж. най графіцы, тэатр.-дэкарацыйным, мадзеяч Беларусі. Д-р біял. н. (1972), дум., дэкар.-дрыкладдым мастацтве, лраф . (1973). С кончы ў М аскоўскую скулыпуры. Асн. тэмы творчасці — сімс.-г. акадэмію імя Ціміразева (1955). 3 валічда асэнсавадыя, выяўленыя праз 1958 да дарт. і сав. рабоце ў Яраслаўслалучэдде роздачасовых і рознадрасскай вобл. 3 1964 y БСГА (з 1972 заг. торавых элізодаў мантажу віды Віцебкафедры). 3 1973 дырэктар і заг. аддзела ска, Парыжа, свет цырка, закаханыя, Бел. НДІ земляробства. 3 1974 сакратар матывы іудзейскай містыкі: «Віцебск» і члед Бюро Ц К КПБ. Дэп. Вярх. Саве(1908), «Стары Віцебск», «Блакітдыя зата БССР y 1975— 80. 3 1979 дам. мініскаханыя» (абодва 1914), «Зялёныя закатра сельскай гасладаркі СССР. 3 1984 хадыя» (ласля 1914), «Ружовыя закахаакадэмік-сакратар аддз. раслілаводства і дыя», «Ш эрыя закахадыя» (абодва селекцыі УАСГНІЛ. Навук. лрацы ла 1916), «Сіні дом y Віцебску», «Шэры вывучэнні закадамернасцей роставых і дом y Відебску» (абодва 1917), «Над гоінш. фізіял. лрацэсаў y культ. раслін, радам» (1918), «Павялчадыя Эйфелевай лавышэнні прадукцыйнасці збожжавых вежай» (1928), «Стары горад» (1929), і інш. культур. «Аголедая над Віцебскам» (1933), «У Te.: Резервы хлебной ннвы. Мн., 1978 (у часу няма берагоў» (1939— 41), «Масты сааўт ); Устойчнвость зерновых к факгорам Сены» (1953), «Каровы над Віцебскам* среды. Мн., 1978 (у сааўт.); Пернодячность
(1966), «Анёл над Віцебскам» (1977), «Мастак над Віцебскам» (1977— 78, варыянт 1982); ссрыя літаграфій «Успаміны аб Віцебску» (пач. 1960-х г.). Крыніца сюжэтаў для кампазіцый Ш. — яўр. местачковьі побыт, трактаваны ў наіўна-гаэт., гратэскна-сімвалічным, іранічна-фантаст. духу. Яны вылучаюцца жывапісным тэмпераментам, эмацыянальнасцю і пластычнай выразнасцю, сакавітым ксшерам і адначасова мяккім лірызмам. Аўтар партрэтаў: «Мяснік» («Партрэт дзеда», 1910), «Партрэт брата Давіда з мандалінай» (1914), «Бэла ў белым каўнерыку» (1917), «Вянчанне» (1918), аўтапартрэтаў; ілюстрацый да кніг «Мёртвыя душы» М.Гогаля (1923— 27), «Байкі» Ж.Лафантэна (1925— 30), Бібліі (1930— 39, 1952— 56), «Тысяча і адна ноч» (1946), «Дафніс і Хлоя» Лонга (1952), вершаў А.Вазнясенскага (1969— 70), «Бура» У.Ш экспіра (1975), «1 на зямлі» А.Мальро (1977); сцэнаграфій балетаў «Алека» на муэыку П.Чайкоўскага (1942), «Жар-птушка» І.Стравінскага „(1945) y «Метраполітэн-опера» ў Нью-Йорку і інш. Працаваў y манум. мастацгве: размалёўкі плафонаў т-раў «Гранд-Апера» ў Парыжы (1963— 64) і «Метраполітэн-опера* (1965—66), вітражы для Іерусалімскай клінікі (1962), Рэймскага сабора (1974), касцёла св. Стэфана ў г. М айнц (Германія, 1978— 85), мазаікі для Нац. банка ў г. Чыкага (ЗША, 1972) і інш. Пісаў вершы. У г. Ніца (Ф ранцыя) створаны музей Ш., прысвечаны яго творам на біблейскія тэмы, y Віцебску — Дом-музей, Артцэнтр імя Ш., яму пастаўлены помнік (1992, скулытг. А.Гвоздзікаў). У 1994 і 1997 y Віцебску адбыліся 1-ы і 2-і Міжнар. пленэры Ш. Тв.: Рус. пер. — Ангел над крышамн: Стнхн Проза. Сгатьн. Выступлення. Пнсьма. М., 1989; Моя жмзнь. СПб., 2000; Бел. пер. — Паэзія. Мн., 1989. Him:. А п ч ш і с к а я Н. Марк Шагал: Графнка. М., 1990; Я е ж . Марк Шагал: Портрет художннка. М., 1995; П о д л н п с к н й A Марк Шагал: Основные даты жмзнм я творчества. 2 нзд. Вмтебск, 2000; Я г о ж. Васнльковые годы Марка Шагала, шш Вятебск в судьбе художнмка. Внтебск, 1997;
357
M e y e r F. Marc Chagall: Life and work. New York, 1963. М.Л.Цыбульасі.
ШАГ-НАВАЖЫЛАЎ
ШАГАМЕР, 1) прылада для вымярэння шагу разьбы (адлегласці паміж суседнімі аднайм. бакавымі старанамі яе профілю) або шагу цыліндрычных зубчастых колаў (адлегласці паміж аднайм. профілямі іх суседніх зубцоў). 2) Прылада ў выглядзе кішэннага гадзінніка, якая аў-
сігналаў, распрацоўцы і ўкараненні сейсмаразведачнай і в'ымяральнай тэхнікі, тідраўлікі. Тв.: Мсследовання несуіцей способностн гндростатнческнх опор высокоскоростных цнлнндров внбростендов (разам з В.А.Буцько) / / Тренне н нзнос. 1996. Т. 17; №2; Бороться н нскать... / / Нзв. Бел. ннженерной академнн. 1996. №1; Электрогндравлмческме уснлнтелн. Гомель, 2001 (разам з У.В.Балоцк ім ) .
Н акладны шагамер для кантролю шагу зубчастых колаў: 1 — кола, ш аг якога вы м яраецца; 2— 4 — вы мяральны я н аканечнікі; 5 — двухбаковае вы мяральнае прыстасаванне.
таматычна адлічвае колькасць крокаў чалавека для прыблізнай ацэнкі пройдзенай ім адлегласці. ШАГІНЯН Альберт Сямёнавіч (14.7.1934, г. Армавір Краснадарскага краю, Расія — 20.8.2000), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д -р тэхн. н. (1984), праф. (1988). Акад. Бел. (з 1992 віцэ-прэзідэнт) і Міжнар. інжынерных акадэмій. Засл. дз. нав. Беларусі (1985). Засл. вынаходнік Беларусі (1980). Скончыў ін-т с.-г. машынабудавання (г. Растоў-на-Доне, 1957). 3 1957 на прадпрыемствах выпрабавальных машын (г. Армавір). 3 1973 дырэктар — гал. канструктар Гомельскага СКБ сейсмічнай тэхнікі. 3 1986 рэктар Гомельскага тэхн. ун-та. Навук. працы па тэорыі імпульсных і вібрацыйных крыніц сейсмічных
ШАГІНЯН Марыэта Сяргееўна (2.4.1888, Масква — 20.3.1982), армянская і руская пісьменніца. Чл.-кар. АН Арменіі (1950). Герой Сац. Працы (1976). Д-р філал. н. (1945). Скончыла Вышэйшыя жан. курсы ў Маскве (1911). Друкавалася з 1903. Выдала зб-кі вершаў «Першыя сустрэчы» (1909), «Orientalia» (1913), раманы «Свой лёс» (1918, поўнае выд. 1923), «Прыгоды дамы са свецкіх колаў» (1923), аповесць «Перамена» (1922— 23) пра інтэлігенцыю, аповесць «Уваскрэсенне з мёртвых» (1964) пра чэш. кампазітара І.Мыслівечака. Аўтар тэтралогіі пра У.ІЛеніна («Сям’я Ульянавых», 1938, 1957; «Першая Усерасійская», 1965; «Білет па гісторыі», 1969; «Чатыры ўрокі ў Леніна», 1970), трылогіі «Мес-Менд» (1924, аднайм. кінафільм 1926). Пісала нарысы: «Урал y абароне» (1944), «Па дарогах пяцігодкі» (1947), «Падарожжа па Савецкай Арменіі» (1950), «Замежныя пісьмы» (1964); літ.-знаўчыя працы: «Тарас Шаўчэнка» (1941), «Эцюды пра Нізамі» (1947), «Гётэ» (1950); успаміны «Чалавек і час» (1971—78) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1951. Ленінская прэмія 1972. Тв.: Собр. соч. Т. 1—9. М., 1971—75. Літ:. Творчество Мармэтгы Шагннян: [Сб. ст.]. Л„ 1980; С к о р н н о Л.Н. Мармэгга Шагннян — художннк. 2 мзд. М., 1981. ШАГ - НАВАЖЫ ЛАЎ (сагір. Н а в а ж ы л a ў) Анатоль Сяргеевіч (н. 21.11.1910, г. Выбарг, Расія), расійскі і бел. артыст цырка, ілюзіяніст. Засл. арт. Беларусі (1963). У цырку з 1927. Выступаў як акрабат-эксцэнтрык, муз. эксцэнтрык, клоун-дывановы. У 1930 займаўся маніпуляцыяй, з 1932 ствараў ілюзійныя нумары. Выступаў пад псеўд. Шаг. Сярод работ: «Калі заўтра вайна» (1937), «Перамога» (1946), «На цыркавой і міжнароднай арэне» (1951), «Чараўнік Ягорыч» (1956), «Руслан і Людміла» (1979). У 1960— 67 кіраўнік Бел. цыркавога калектыву, дзе стварыў новы ілюзійна-трансфармацыйны атракцыён y праграме «Бывайце здаровы!». Вьіступаў з бел. калекгывам y шапіто Гомеля, Бабруйска, Магідёва, Відебска. Аўтар сюжэтаў і канструктар апаратуры большасці сваіх нумароў. 3 1967 рэжысёр «Саюздзяржцырка». У 1969 пакінуў манеж. Тв.: Былое не нсчезает. М., 1997; Меченый цнркач. М., 1999; Цнрк, война н любовь. М., 2003.
358_________________
ш агун
ШАГЎН Георгій Іосіфавіч (парт. псеўд. М a к с і м a ў; 5.10.1903, в. Пузевічы, цяпер в. Партызанская Гродзенскага р-на — 13.9.1960), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. Скончыў Мінскую школу КПЗБ (1925). 3 1922 на падп. парт. рабоце ў Зах. Беларусі: чл. і сакратар Скідзельскага раённага, чл. Гродзенскага, сакратар Баранавіцкага, Пінскага і Беластоцкага акр. к-таў КПЗБ. Ha III канфер. КПЗБ (1926) выбраны чл. ЦК. За рэв. дэейнасць y 1927 арыштаваны польскімі ўладамі і зняволены на 8 гадоў. Пасля вызвалення з турмы на падп. рабоце. Адзін з арганізатараў Скідзельскага паўстання 1939. Дэп. Нар. сходу Зах. Беларусі (кастр. 1939, Белас-
на Зема-Аўчальскай ГЭС (Грузія, 1927), М.Горкаму ў Маскве (1939, ажыццёўлены В.Мухінай, З.Івановай і Н.Зяленскай y 1951), партрэтаў. Літ.: В о р о н о в а О. Шадр. М., 1969; Шадр: Лвт. наследве. Перепнска. Воспомннанвя о скульпторе. М., 1978.
нзд. М н., 1961; Ф арм акологая. М н., 1963 (у сааўт.).
ток). Да чэрв. 1941 заг. аддзела Скідзельскага райвыканкома. Удзельнік Вял. Айч. вайны. 3 1945 на сав. і гасп. рабоце ў г. Скідзель. ШАДАЎ (Schadow), сям ’я нямецкіх мастакоў канца 18— 19 ст.; бацька і сын. Нарадзіліся ў Берліне. Іаган Готфрыд (20.5.1764— 27.1.1850), скульптар; прадстаўнік класіцызму. Вучыўся ў Берліне, Рыме (1785— 87). 3 1788 кіраваў прыдворнай скульпт. майстэрняй y Берліне. 3 1805 віцэ-дырэктар, з 1815 дырэктар Бёрлінскай AM. Творы вылучаюцца пластычнай і эмацыянальнай раскаванасцю (квадрыга з фігурай Перамогі на Брандэнбургскіх варотах y Берліне, 1788— 94), часам індывідуалізацыяй вобразаў («Кронпрынцэса Луіза і прынцэса Фрэдэрыка», 1795— 97). Вядомы таксама як графік і тэарэтык мастацтва. Ф р ы д рых Вільгельм (6.9.1788— 19.3.1862), сын Іагана Готфрыда, жывапісец-рамантык; адзін з заснавальнікаў Дзюсельдорфскай школы жывапісу. Неаднаразова наведваў Рым (выканаў фрэскі на сюжэты легенды пра Іосіфа ў доме Бартольдзі, 1816— 17). 3 1819 праф. Берлінскай AM, y 1826— 59 дырэктар AM y Дзюсельдорфе.
ШАДР (сапр. I в a н о ў ) Іван Дзмітрысвіч (11.2.1887, г. Ш адрынск Курганскай вобл., Расія — 3.4.1941), расійскі скульптар. Вучыўся ў маст.-прамысл. школе ў Екацярынбургу (1903—07), y рысавальнай школе Т-ва заахвочвання мастацтваў y С.-Пецярбургу (1907— 08), y Парыжы (1910— 11), Рыме (1911— 12). Чл. Т-ва рус. скульптараў (з 1926). Удзельнічаў y рэалізацыі плана манум. прапаганды. Раннія творы (праект помніка «Сусветнай пакуце», 1915) маюць рысы стылю мадэрн. 3 1920-х г. яго творам уласцівы рамант. трактоўка вобразаў, выразнасць індывід. характарыстык, абагульненасць, прасякнутая пафасам сац. пераўтварэнняў: «Чырвонаармеец», «Рабочы», «Сейбіт», «Селянін» (усе 1922), «Камень — зброя пралетарыяту» (1927). Аўтар помнікаў У.Леніну
41). Яраслаўлі (1947— 52), Обнінску (1963—72). У 1953—63 заг. кафедры Мінскага мед. ін-та, Бел. ін-та ўдасканалення ўрачоў (1973—75). 3 1973 адначасова кансультант НДІ мед. радыялогіі АМН СССР y Обнінску. Навук. працы па даследаванні і ўкараненні новых лек. сродкаў для лячэння глаўкомы, гіпертанічнай хваробы і інш. Даследаваў пытанні прамысл. і с.-г. таксікалогіі. Дзярж. прэмія СССР 1975. Тв:. Л екц нв по обш ей ф арм акологвн. 3
І.Г.Шадаў. Кронпрынцэса Луіза і прынцэса Фрэдэрыка. 1795—97.
І.Шадр. Камень — зброя пралетарыяту. 1927.
ШАДЎРСКІ Канстанцін Станіслававіч (31.3.1912, г. Куйбышаў Новасібірскай вобл.. Расія — 12.1.1983), расійскі і бел. вучоны ў галіне фармакалогіі. Д-р мед. н., праф. (1948). Скончыў Томскі мед. ін-т (4933). Працаваў y Томску (1933—
ШАДЎРСКІ (Szadurski) Станіслаў (18.9.1726, каля г. Даўгаўпілс, Латвія — 1789), бел. і польскі філосаф. Вучыўся ў езуіцкіх калегіумах Вільні і Оршы. Выкладаў грэч. і лац. мовы ў Вільні і Варшаве. У 1752 накіраваны Віленскім ун-там y Парыж вывучаць тэалогію, філасофію, прыродазнаўства і матэматыку. 3 1757 выкладаў філасофію ў Варшаўскім шляхецкім калегіуме, y 1759— 62 праф. філасофіі Навагрудскага калегіума. У навагрудскі перыяд напісаў і апублікаваў свае найб. значныя філас. творы. Асн. працы — «Прынцыпы філасофіі мыслення і адчування» (1758), «Зачаткі разважанняў y розных дыялоrax, a таксама практыкаванняў па логіцы, этыцы і метафізіцы» (1760), «Філасофскія азначэнні агульнай фізікі, выказаныя публічна аўтарам» (1761Д, «Фізіка, або Філасофія прыроды» (не апубл.). У 1762—65 прыдворны капелан мінскага ваяводы, праф. тэалогіі і царк. права ў Гродне (1768— 70) і Браневе (1770— 71). Паводле Ш., y тэорыі пазнання неабходна гарманічна спалучаць рацьмналізм і эмпірызм, a гал. крытэрыем ісціны павінна быць відавочнасць; пры гэтым ён не адмаўляў ролю гіст. аўгарытэту, веры і думкі. У галіне фармальнай логікі Ш. разглядаў традыц. для схаластыкі аперацыі розуму (ланяцце, суджэнне і вывад), пытанні тэорыі дэдукгыўнага разважання (сілагістыка), семантыкі лагічнай і аналогіі выказванняў. Як прыхільнік эклектычнай філасофіі, лічыў магчымым карыстацца рознымі філас. сістэмамі і запазычваць з іх тое, што ўяўлялася яму дакладным і не выклікала сумнення. У вырашэнні праблемы суадносін матэрыі і свядомасці падзяляў дуалізм Р.Дэкарта, адначасова спрабаваў аб’яднаць яго вучэнне аб прыроджаных ідэях са схаластычным палажэннем аб інтэлектуальным пазнанні. Асаблівай увагі заслугоўваюць яго рацыянальна-эмпірычны погляд на прыродазнаўства, спробы вытлумачыць рэліг. догматы з дапамогай законаў механікі, дынамікі, статыкі, оптыкі і інш. Тв.\ Ф нлософ скн е полож ення по обшей ф мзнке / / П ам ятн н кв ф ш ю соф ской мыслн Белорусснн XVII — первой п оловнны XV11I в. М н., 1991. Літ:. Б н р а л о А.А. Ф ш ю соф ская н обш ественная мы сль в Белоруссвн н Лнтве в кон це XVII — середнне XVIII в. М н., 1971', Цукерман А.Я. Ф нлософ ская мысль в Белорусснн середнны XVIII в. М н., 1980; Ac-
ветнікі зямлі Беларускай: Энцыкл. давед. Мн., 2001. С.ФДубянецкі. ШАДЬіІРА Алег Іосіфавіч (н. 31.3.1948, в. Даўгінава Вілейскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне радыяцыйнай хіміі і хіміі свабодных радыкалаў. Д-р хім. й. (1988), праф. (1997). Брат В.І Шадыры. Скончыў БДУ (1971), дзе і працуе (з 1991 заг. лабараторыі, адначасова ў 1994— 95 дэкан хімфака, з 1994 заг. кафедры). Навук. працы па даследаванні радыяцыйна індуцыраваных свабоднарадыкальных ператварэнняў біялагічна актыўных рэчываў і стварэнні на гэтай аснове метадаў накіраванага пошуку фармакалагічна актыўных злучэнняў. Тв:. Радмацнонная хвмня бвфункцнональных органнческнх соеднненнй. Мн., 1986 (разам з Я.П.Пятраевым); Гомологнческне ряды нзменчнвостм в бмологнн н хнмнн. Мн., 1987; Radiation-induced peroxidation and fragmentation of lipids in a model membrane (y сааўт.) / / International journal of radiation biology. 2002. Vol. 78, № 3. П.М.Бараноўскі ШАДЬІРА Вадзім Іосіфавіч (н. 1.3.1947, г. Пячора, Рэспубліка Комі, Расія), бел. археолаг. Д-р гіст. н. (2003). Брат А.І Шадыры. Скончыў БДУ (1972). 3 1974 y Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі (з 1991 заг. аддзела археалогіі жал. веку). Вывучае жал. ве$ басейна Зах. Дзвіны і этнакультурныя працэсы 1-га тыс. н. э. Адкрыў і даследаваў шэраг помнікаў ранняга жал. веку на Пн Беларусі. Прытрымліваецца думкі пра балцкую прыналежнасць асн. культур ранняга жал. веку на тэр. Беларусі. Адзін з аўтараў 4-томнай працы «Археалогія Беларусі» (т. 2, 1999). Тв: Раннвй железный век северной Белорусснн. Мн., 1985; Да пытання аб ролі еўрапейскіх этнакультурных працэсаў I тыс. н.э. ў этнагенезе беларусаў / / Славяне н вх соседн: (Археологая, нумвзматвка, этнологая). Мн., 1998; Белорусско-лнтовско-латышское порубежье в эпоху железного века н раннего средневековья: (этнокультурные аспекты) / / 15 balti) kultûros istorijos. Vilnius, 2000. T. C. Скрыпчанка. IILA3ÂP Шнеўр Залман (сапр. P y б a ш a ў Залман; 1889, г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. — 1974), дэяржаўны і паліт. дзеяч Ізраіля, пісьменнік і гісторык л-ры. 3 сям’і прыхільнікаў хасідызму. Атрымаў традыц. яўр. адукацыю, вучыўся на Вышэйшых курсах усходазнаўства (Пецярбург), y Страсбурскім і Берлінскім ун-тах (1912— 17). У юнацтве прыхільнік руху Паалей Цыён, з 1907 адзін з лідэраў сіянісцкага руху ў Вільні, з 1912 y Германіі. У 1917— 20 y складзе Камісіі па вывучэнні эканам. становішча ў Палесціне распрацоўваў план гасп. развіцця будучай яўр. дзяржавы. 3 1924 жыў y Палесціне, удзельнічаў y яўр. прафс. і нац.-вызв. руху. Чл. дэлегацыі Яўр. агенцтва (Сахнут) на Ген. Асамблеі ААН 1947. Пасля абвяшчэння дзяржавы Ізраіль (14.5.1948) дэп. яе парламента (кнесета, з 1949), міністр адукацыі і культуры (1949— 51). У 1956—60 старшыня Іерусалімскага
выканкома Сусветнай сіянісцкай арганізацыі. У 1963—73 прэзідэнт Ізраіля. Аўтар гіст.-літ. зб-каў «Гісторыя біблейскай крытыкі» (1925), «Светачы» (1963), аўтабіягр. нарысаў «Перадсвітальныя /П.Герасімава. зоркі» (1949) і ІНШ. II1AÏHCKI Уладзімір Якаўлевіч (н. 12.12.1925, Кіеў), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1978). Нар. арт. Pa cti (1986). Скончыў Маскоўскую (1949) і Азерб. (1965) кансерваторыі. У 1949— 52 скрыпач Дзярж. аркестра Расіі пад кіраўніцтвам Л.Уцёсава. Аўтар папулярных песень «Дразды», «Не плач, дзяўчынка», «Травы, травы», «Усмешка», «Блакітны вагон» і інш. Дзярж. прэмія СССР 1981.
ш а й к о _________________ 359 Абусаід, y 1533— 39 — Убайдула-хан I. Пры Абдуле-хане II [1583— 98] узмацнілася ханская ўлада і значна пашырылася тэрыторыя. Ш. лічылі толькі сябе законнымі наследнікамі Цімурьшаў і ўвесь час ваявалі з Сефевідамі за Харасан і другую сталіцу Цімурыдаў — Герат. Пасля смерці Абдулы-хана і забойства яго сына Абдал-Муміна дынастыя Ш. перастала існаваць. У 1599 да ўлады прыйшлі Джаніды. Літ:. Б о с в о р т К.Э. Мусульманскне дннастнн: Справ. по хронологая н генеалоггог Пер. с англ. М., 1971. С. 207—208.
ШАЙБАК Міраслаў (сапр. А д а м чык Міраслаў Вячаслававіч; н. 6.8.1965, Мінск), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1990). 3 1989 y час. «Бярозка», «Беларусь», з 1991 y вьш-ве «Літаратура». Друкуецца з 1983. Аўтар дэтэктыўнай аповесці «Забойства на Каляды» (1991), рамана-трылера «Каханка д ’ябла, або Карона Вітаўта Вялікага» (1991, з М.Клімковічам), a таксама сааўтар п’ес і інш. ШАЙБАНІДАЎ ДЗЯРЖАВА, Ш э й б а н і д а ў д з я р ж а в а , дзяржава ў Сярэдняй Азіі ў 1500—98 на чале з дынастыяй Шайбанідаў. Яе сталіцай напачатку быў г. Самарканд, з 1560 — Бухара. Заснаванне Ш.дз. звязана з прыходам y Сярэднюю Азію качэўнікаў-узбекаў на чале з Ш айбані-ханам і заваяваннем імі цэнтр. Маверанахра. Уключала ўсю б. дзяржаву Цімурыдаў. У 1510 распалася на 2 узб. дзяржавы: уласна Ш.дз. ў Маверанахры і Хівінскае ханства, былыя харасанскія ўладанні Цімурыдаў адышлі Ірану. Ш. дз. была падзелена на ўдзелы (замацоўваліся за членамі дынастыі), найбуйнейшыя з іх Бухара, Самарканд, Ташкент, Балх, Xicap. Шматлікія паходы і набегі на Харасан і бесперапынныя міжусобіцы разбуралі гаспадарку дзяржавы, нават стабілізацыя ў часы праўлення Абдулы-хана II не здолела ліквідаваць іх вынікі. Мела эканам. і дыпламат. адносіны з Расіяй і дзяржавай Вял. Маголаў y Індыі. У час існавання Ш.дз. за цюркамоўным насельніцтвам Маверанахра і Харасана замацаваўся этнонім узбекі. Высокага ўзроўню дасягнула культура. ШАЙБАНІДЫ, Ш э й б а н і д ы , дынастыя узбекскіх ханаў, нашчадкаў Ш эйбана (Шыбана) — унука Джучы, брата Батыя. Заснавальнік — Мухамед Шайбані [1451— 1510], які ў 1500— 01 адваяваў y Цімурыдаў іх сталіцу Самарканд і засн. Шайбанідаў дзяржаву, устанавіў сваю ўладу над усім Маверанахрам і Харасанам. У 1508— 09 Шайбані-хан здзейсніў паход на казахаў, y 1510 разбіты пад Мервам іран. шахам Ісмаілам I Сефевідам і забіты. У 1510— 30 правіў Кучкунджы-хан, y 1530—33 — яго сын
ВІТІайінка
І.П.Шайкй
ШАЙІНКА ( Soyinka) Воле (сапр. імя Акінвандэ Алуволе; н. 13.7.1934, г. Абеокута, Нігерыя), нігерыйскі пісьменнік, тэатр. дзеяч. Вучыўся ў Ібаданскім ун-це (1952— 54), ва ун-це г. Лідс (Вялікабрытанія). Стваральнік і маст. кіраўнік тэатр. труп «Маскі-1960» і «Орызан». У 1975—85 праф. ун-та г. Іфе, з 1985 жыве ў Парыжы. Пачынаў як драматург і акцёр. Піша на мовах англ. і йоруба. У сац.-крытычных п’есах «Леў і жамчужына», «Насельнікі дрыгвы» (абедзве 1958), «Танец лесу» (паст. 1960), «Жніво Конгі» (1967), «Вар’яты і спецыялісты» (1971), «Смерць і стайневы кароль» (1975), «Гульня волатаў» (1984), «Рэквіем для футурыста» (1985) і інш. сутыкненне традыц. афр. мінулага з сучаснасцю. У рамане «Інтэрпрэтатары» (1965) своеасаблівая атмасфера нігерыйскага адукаванага грамадства, уплыў на яго еўрап. культуры і нац. традыцый, карупцыя сярод чыноўнікаў. Аўтар рамана «Час беззаконня» (1973), зб-каў вершаў «Ідандрэ» і іншыя вершы» (1967), «Чаўнок y цямніцы» (1972) і інш. У аўтабіягр. аповесці «Аке, гады дзяцінства» (1981) матывы і сюжэты афр. фальклору. Нобелеўская прэмія 1986. 7#.: Рус. пер. — [Нзбранное]. М., 1987. Літ.: Б е й л н с В.А. Воле Шойннка. М., 1977; Ш y п a С. Трыумф афрыканскай культуры / / Далягляды, 88. Мн., 1988. Л. П. Баршчэўскі. Ш А Й К 0 Іван Паўлавіч (н. 10.2.1948, в. Ш эйкі Клецкага р-на Мінскай вобл ), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Акад. Нац. АН (2003) i Аір. АН Белару-
360 ________________ШАЙКОЎ ci (1996, чл.-кар. 1992). Замежны чл. Рас. акадэміі с.-г. навук (2000). Д-р с.-г. н. (1987), праф. (1991). Засл. дз. нав. Беларусі (1998). Скончыў БСГА (1971). 3 1975 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (з 1996 дырэктар). Навук. працы па распрацоўцы і выкарыстанні біятэхнал. метадаў паскоранага развядзення высокакаштоўных генатыпаў і атрыманні высокапрадукц. гібрыдаў і кросаў; стварэнні селекцыйных статкаў высокапрадукц. с.-г. жывёл. Аўтар і кіраўнік прац па вывядзенні бел. мясной чорна-пярэстай пароды свіней; удзельнічаў y вывядзенні бел. чорна-пярэстай пароды буйн. par. жывёлы. Тв.: Программа ннтенснфнкацнн свмноводства н рекомендацнн по ее реалнзацнн. М„ 1989; Бнотехнологая свнноводства. Мн., 1993 (разам з У.С.Смірновым, У.В.Горыным); Свнноводство. Мн., 1998 (разам з У.С.Смірновым); Снстема ведення молочного скотоводства Республнкн Беларусь. Мн., 2002 (у сааўт.). Ш А Й К 0 Ў Раман Міхайлавіч (н. 2.10.1950, Мінск), бел. спартсмен (суднамадэльны спорт, радыёкіроўныя гоначныя мадэлі). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1978). Сярэбраны прызёр чэмпіянатаў свету (1979, г. Дуйсбург, ФРГ; 1998, г. Курвіль, Францыя). Чэмпіён Еўропы (1977, Кіеў). Чэмпіён СССР (1976, 1978 — 2-разовы, 1981, 1982, 1984, 1987 — 2-разовы). Рэкардсмен свету, Еўропы, СССР. У 1980—91 інструктар па спорце Цэнтр. к-та добраахвотнага т-ва садзейнічання арміі і флоту СССР. 3 1993 кіраўнік суднамадэльнага гуртка Рэсп. цэнтра тэхн. творчасці вучняў (Мінск). ШАЙК0ЎСЮ Лазар Рыгоравіч (9.5.1901, г. Гродна — 3.1.1982), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. Вучыўся ў аспірантуры Камуніст. ун-та нац. меншасцей Захаду ў Маскве (1933— 35). 3 1924 на падп. рабоце ў Зах. Беларусі: сакратар Гродзенскага, Брэсцкага гаркомаў КПЗБ. У 1926— 28 чл. ЦК К.ПЗБ, кіраўнік ваен. і арганізац. аддзелаў ЦК К.ПЗБ. За рэв. дзейнасць y 1923 і 1927 арыштаваны польск. ўладамі, на палітычным працэсе 35-і (крас. 1929, Беласток) засуджаны на 15 гадоў зняволення. Дэп. Нар. сходу Зах. Беларусі (кастр. 1939, Беласток). Удзельнік Вял. Айч. вайны. У 1945— 57 на сав. рабоце ў Гродне. Ш АЙМІЕЎ Мінтымер Шарыпавіч (н. 20.1.1937, в. Анякава, Татарстан, Расія), дзяржаўны і паліт. дзеяч Рэспублікі Татарстан (Расія). Скончыў Казанскі с.-г. ін-т. 3 1959 працаваў інжынерам y сельскай гаспадарцы. 3 1967 на парт. рабоце. Міністр меліярацыі і воднай гаспадаркі (1969— 83), 1-ы нам. старшыні CM (май—ліст. 1983) Тат. АССР; сакратар Тат. абкома К.ПСС (1983— 85); старшыня CM Тат. АССР (1985— 89); 1-ы сакратар Тат. абкома КГІСС (1989—90); старшыня Вярх. Савета Тат.
АССР (1990— 91). 3 чэрв. 1991 прэзідэнт Рэспублікі Татарстан (перавыбраны ў 1996 і 2001). ШАЙН Рыгор Абрамавіч (19.4.1892, г. Адэса, Украіна — 4.8.1956), савецкі астрафізік. Акад. AH СССР (1939). Скончыў Тартускі ун-т (1919). 3 1921 y Пулкаўскай абсерваторыі, з 1925 y яе Сімеізскім аддз., y 1945— 52 дырэктар Крымскай астрафіз. абсерваторыі. Навук. працы па зорнай спектраскапіі і фізіцы газавых туманнасцей. Адкрыў каля 150 туманнасцей, камету, анамальную колькасць ізатопа ІЗС y атмасферы зорак. Устанавіў (з амер. астраномам О.Струвэ) хуткае вярчэнне зорак ранніх спектральных класаў і вызначыў яго скорасць (1929). Даследаваў таксама малыя планеты, метэорныя патокі, сонечную карону. Дзярж. прэмія СССР 1950. Тв.\ Атлас днффузных газовых туманностей. М., 1952 (разам з В.Ф.Газе). Літ:. П н к е л ь н е р С.Б. Г.А.Шайн (1892—1956) / / Нсторнко-астроном нчсскме нсследовання. М., 1957. Вып. 3. ШАЙЦЕРАВА, вёска ў Верхнядзвінскім р-не Віцебркай вобл., на аўтадарозе Верхнядзвінск— Полацк. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на ПдУ ад горада і 15 км ад чыг. ст. Верхнядзвінск, 163 км ад Віцебска. 591 ж., 222 двары (2003). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ШАКАЛАД (ад ісп. chocolate), кандытарскі выраб, які атрымліваюць перапрацоўкай насення какавы. Здаўна быў вядомы ў Мексіцы як напітак, y 16 ст. завезены ў Еўропу. Адрозніваюць натуральны 111. (змяшчае толькі какавапрадукты і цукар) i Ш. з дабаўкамі (сухое малако, кава, арэхі, ванілін, каньяк і інш. харч. кампаненты). Ш. мае ў сабе цукру да 55%, тлушчаў (какава-алей) да 40%, таксама алкалоіды тэабрамін і кафеін. Энергет. каштоўнасць 2100— 2500 кДж. ШАКАЛАДНАЕ ДР&ВА, кветкавая расліна; тое, што какава. ШАКАЛЫ (Canis), млекакормячыя жывёлы роду ваўкоў сям. воўчых атр. драпежных. 4 віды Ш.: азіяцкі, ці звычай-
ны (С. aureus), паласаты (С. adustus), чапрачны (С. mesomelas), эфіопскі (С. simensis). Пашыраны ў Паўд.-Усх. Еўропе, Паўд., Цэнтр. і Пярэдняй Азіі, Паўн. Амерыцы, Усх. і Паўд. Афрыцы. Жывуць ў зарасніках, часта каля населеных пунктаў. Эфіопскі Ш. занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. цела да 85 см, хваста — да 36 см, маса да 13 кг. Падобныя на ваўка, але драбнейшыя, з карацейшым хвастом і вузкай, завостранай мордай. Ногі тонкія, вушы стаячыя, элёгку закругленыя. Хвост кароткі, тоўсты і пушысты. Нараджае 4—9 шчанят. Амаль усёедныя, кормяцца грызунамі, птушкамі, змеямі, мярцвячынай, пладамі, ягадамі. Шкодзяць паляўнічай гаспадарцы. Э.Р.Самусенка.
Ю.М.ШакальскІ.
Л.М.Шакун.
ШАКАЛЬСКАГА n P A Jlfÿ У архіпелагу Паўн. Зямля, паміж а-вамі Бальшавік і Кастр. Рэвалюцыі. Злучае моры Карскае і Лапцевых. Даўж. 106 км, шыр. 19— 56 км, найменшая глыб. на фарватэры 55 м. Берагі абрывістыя, укрыты ледавікамі, ад якіх аддзяляюцца айсбергі. Б.ч. года ўкрыты лёдам. Названы ў гонар ЮМ.Ш акальскага. ш а к Ал ь с к і Юлій Міхайлавіч (17.10.1856, С.-Пецярбург — 26.3.1940), расійскі географ, акіянограф і картограф. Ганаровы чл. AH СССР (1939, чл,кар. з 1923). Скончыў Марскую акадэмію (1880). Працаваў y Гал. гідраграфічным упраўленні і Гал. фіз. абсерваторыі. Праф. Ваенна-марской акадэміі (1910— 30) і Ленінградскага ун-та (1925— 40). 3 1914 віцэ-старшыня Рус. геагр. т-ва, y 1917— 31 прэзідэнт Геагр. т-ва СССР. Вывучаў пытанні метэаралогіі, гідралогіі і акіянаграфіі, асваення Паўн. марскога шляху. Даследаваў Ладажскае воз., рэкі Вычэгда і Таўда. У
Шакалы: 1 — чап рач н ы , 2 — азіяц кі, ц і звы чайны .
1923— 27 кіраваў акіянаграфічнай экспедыцыяй па комплексным вывучэнні Чорнага мора. Складальнік геагр. і спец. карт, рэдактар шэрагу атласаў. Яго імем названы в-аў y Карскім м., пралівы паміж а-вамі Паўн. Зямлі і ў Антарктыцы каля Зямлі Аляксандра I, некалькі ледавікоў і інш. Тв:. Фманчсскан океанографня. Л., 1933; Океанографня. 2 язд. Л., 1959. Літ.: А н д р е е в а Е.В. Ю.М.Шокальскнй — океанограф, метеоролог, географ. 2 нзд. Л., 1956; О р л о в Б.П. Ю.М.Шокальскнй, его жнзнь н деятельность. М., 1956. ШАКІНКА Леанід Ісідаравіч (18.5.1927, в. Старына Лёзненскага р-на Віцебскай
Л.Шакінка. Капернік. 1973.
вобл. — 15.9.1996), бел. графік. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1962). У 1966—87 маст: рэдактар час. «Нёман». Працаваў y станковай і кніжнай графіцы. Творы вылучаюцца строгасцю і прастатой вырашэння: «У нас y двары» (1963), «Маці. 1941 год» (1964), «Дарога на Мінскае мора» (1965), «Залатая восень» (1966), «Коміны Хатыні» (1967), «Капернік», «Зімовыя карункі» (абодва 1973), партрэт Героя Сав. Саюза А.Ф.Данукалава (1985), серыі «Нашы маці» (1982), «Вайна і людзі» (1984), «Памяці воінаў-афганцаў» (1989—95). Аформіў кнігі В.Вольскага, І.Буніна і ІНШ. Л.Ф.Салавей. ШАКЎН Леў Міхайлавіч (14.9.1926, в Браткава Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 6.11.1996), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1966), праф. (1967). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1979). Скончыў БДУ (1950), з 1953 працаваў y ім (з 1967 заг. кафедры). Даследаваў праблемы развіцця бел. літ. мовы, гісторыі бел. мовазнаўства, словаўтварэння і выкладання бел. мовы ў ВНУ. Аўтар «Нарысаў гісторыі беларус-
кай літаратурнай мовы» (1960), «Марфемнага слоўніка беларускай мовы» (1975, з А.М.Бардовічам), падручніка «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (2-е выд., 1984), вучэбных дапаможнікаў і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1986. Тв:. Станаўленне і развіццё беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1959; Кароткі агляд развіцця беларускага мовазнаўства / / Беларускае мовазнаўства: Бібліягр. ўказ. (1825— 1965 гг). Мн., 1967; Карані роднай мовы: Выбр. працы па гісторыі бел мовы. Мн., 2001.
Літ:. К р a с н е й В П , П л о т н і к а ў Б.А., Т р а й к о ў с к а я В.П. Прафесар Л.М.Шакун. Мн., 1997. ШАКЎРАЎ Сяргей Каюмавіч (н. 1.1.1941, Масква), расійскі акцёр. Нар. арт. Расіі (1991). Скончыў тэатр. вучылішча пры Цэнтр. дзіцячым т-ры (1964). Працаваў y т-рах Масквы, y 1978—87 y драм. т-ры імя Станіслаўскага. Акцёр адкрытага тэмпераменту, яго ігра адметная псіхал. глыбінёй, драм. напружанасцю. Сярод роляў: Аляксандраў («Жывы труп» Л.Талстога), Іванаў («Іванаў і іншыя» паводле А.Чэхава), Арбенін («Маскарад» М.Лермантава), Сірано («Сірано дэ Бержэрак» Э.Растана), Гамлет («Гамлет» У.Ш экспіра), Ён («Маналог пра шлюб» Э.Радзінскага), Сяргей Нячаеў, Трушнікаў («Не быў..., не знаходзіўся..., не ўдзельнічаў...», «Партрэт для першай паласы» Ю.Макарава) і інш. 3 1967 здымаецца ў кіно: «Свой сярод чужых, чужы сярод сваіх» (1974), «Сібірыяда», «Смак хлеба» (абодва 1979), «Ратаўнік» (1980), «Армавір!», «Божае стварэнне» (абодва 1991), «Эскадрон» (1992), «Адзін пасярэдзіне Расіі» (1994), «Журавіны ў цукры» (1995), «Пан Тадэвуш» (1999), «Тайны палацавых пераваротаў» (2000), «Дзікунка» (2001) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1980. Літ.: З а к р ж е в с к а я Л. С.Шакуров. М„ 1982. ШАК’Я, С a к ’ я, старажытнаіндыйская алігархічная рэспубліка і племя на тэр. непальскіх тэраяў. Сталіца — г. Капілавасту. У 6 ст. да н.э. трапіла ў залежнасць ад Кашалы. Паводле падання, амаль усё племя Ш. было знішчана царом Кашалы Відудабхай. Да племя Ш. належаў заснавальнік будызму івд. прынц Сідхартха Гаўтама, празваны Ш ак’ямуні. Першыя яго паслядоўнікі, выхадцы з Ш., склалі пач. ядро будыйскай манаскай абшчыны, таму будыйскіх манахаў таксама наз. Ш. ШАК’ЯМ ЎН І (санскр. — пустэльнік 3 племя ш ак’я; уласнае імя С і д х а р т х а , родавае — Г а ў т а м а ) , y будысцкай міфалогіі агіошні зямны буда, які, паводле падання, жыў y Індыі ў 623— 544 да н.э. і лічыцца заснавальнікам будызму. ШАЛАЁЎКА, вёска ў Юраўскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр Грыбавецкага с/с і калгаса.’ За 26 км на ПнУ ад г.п. Кіраўск, 62 км ад Магілёва, 31 км ад
ШАЛАМЫ
361
чыг. ст. Нясета. 194 ж., 79 двароў (2003). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. ШАЛАК Міхаіл Уладзіміравіч (н. 7.6.1941, в. Зарніца Лепельскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д-р с.-r. н. (1996), праф. (1997). Скончыў БСГА (1968), дзе і працуе (у 1993— 2003 заг. кафедры, з 2003 прарэктар). Навук. працы па пытаннях павышэння малочнай і мясной прадукцыйнасці с.-г. жывёл, паляпшэння якасці прадукцыі пры ўвядзенні ў рацыён біял. дабавак расл. паходжання. Тв.: Пронзводство н нспользованяе премнксов. Л., 1980 (у сааўт.); Справочннк по кормовым добавкам. 2 нзд. Мн., 1990 (у сааўт ); Технологня м стандартмзацня продуктов жнвотноводства. Мн., 1993 (разам з М.С.Шашковым); Технологая переработкн рыбной продукцнм. 2 нзд. Мн., 2001 (разам М.С.Шашковым, Р.П.Сідарэнка). П Ш і Ам АЎ Варлам Ціханавіч (1.7.1907, г. Волагда, Расія — 17.1.1982), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (1926— 29). Рэпрэсіраваны, y 1929—32, 1937— 53 y лагерах і ссылках, y т.л. 5 гадоў на Калыме. Друкаваўся з 1932. У «Калымскіх апавяданнях» (нап. 1954— 73, y СССР апубл. 1965, 1987), падкрэслена дакументальных і адначасова блізкіх да экзістэнцыяльнай прозы, лагерны вопыт прадстаўлены як гранічная сітуацыя, y якой выпрабоўваецца чалавек. У кн. вершаў «Крэсіва» (1961), «Дарога і лёс» (1967), «Маскоўскія аблокі» (1972), «Пункт кіпення» (1977) філас. ўспрыманне жыцця, пранікнёная любоў да прыроды. Аўтар літ.-крытычных артыкулаў, успамінаў і інш. Тв.: Собр. соч. T. 1—4. М., 1998.
ШАЛАМЁНЦАВА (Ш э л а м е н ц а в а) Людміла Сяргееўна (н. 28.5.1937, г. Растоў-на-Доне, Расія), бел. піяністка, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1998). Праф. (1996). Скончыла Бел. кансерваторыю (1962; кл. М.Бергера). 3 1962 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі, адначасова з 1988 y муз. каледжы пры акадэміі (з 1995 заг. фартэпіяннага аддз ). Пра яе зняты тэлефільм «Людміла Шаламенцава» (1998) з серыі «Творцы». Літ:. К а п у с т а А. Людміла Шаламенцава: «Мэта педагога — узгадаваць асобу...* / / Мастацтва. 1999. № 6 ; Л а т у ш к а Н. Калі вучні «перамагаюць» Амерыку... / / Там жа. 2002. № 3/4. 1Л. Чэбан. ШАЛАМЬІ
(ад назвы в. Шаламы ў Слаўгарадскім р-не Магілёўскай вобл ), узгоркі і пакарочаныя грады, складзеныя з матэрыялу вял. ледавіковых адор^ веняў, якія залягаюць блізка ад паверхні. Уваходзяць y комплекс краявых ледавіковых утварэнняў. Даўж. да некалькіх соцень метраў, адносныя выш. да 10— 15 м. У ядры часцей залягаюць дэвонскія даламіты, вапнякі, мергелі, ра-
362
ШАЛАХАЎ
дзей гліны, пяскі і інш. Адарваныя пароды ў многіх выпадках не перакрыты марэнай і вькодзяць на паверхню. Трапляюцца сярод адкладаў дняпроўскага і сожскага зледзяненняў на У Беларусі. 3 Ш. звязаны радовішчы даламітаў і вапнякоў. Э.А.Ляўкоў. ШАЛАХАЎ Георгій Акімавіч (18.11.1899, в. Пушча Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл. — 22.5.1987), генерал-лейтэнант (19491 Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1932), Вышэйшыя курсы пры Акадэміі Генштаба (1950). 3 кастр. 1917 y Чырв. гвардыі, потым y Чырв. Арміі: камандзір узвода, роты, батальёна, нач. штаба корпуса, арміі. У Вял. Айч. вайну нач. штаба арміі і групы войск на Д.Усходзе, нам. нач. штаба 1-га Далёкаўсх. фронту, удзельнік вайны з Японіяй 1945. У 1945—69 на адказных пасадах y войсках, y цэнтр. апараце М ін-ва абароны СССР.
ШАЛЁНАЯ ЙГАДА, кветкавая расліна; гл. ў арт. Красаўка. ІПАЛЁНЫ А ГУР0К (Ecballium elaterium), кветкавая расліна сям. гарбузовых. Пашыраны ў Паўд. і Усх. Еўропе, y Цэнтр. і Зах. Азіі. Трапляецца на сухіх камяністых схілах, прыморскіх пясках, каля жылля. Шматгадовая травяністая расліна. Сцёблы распасцёртыя або ўзыходныя, даўж. да 2 м, без вусікаў. Лісце лопасцевае, шурпатае, знізу шаравата-лямцавае. Кветкі жоўтыя, аднадомныя. Плады сакаўныя, эліптычныя, цвёрдашчаціністыя, даўж. 3—6 см, нагадваюць агурок, спелыя лёгка аддзяляюцца ад кветаножкі і выкідваюць праз адтуліну моцны струмень слізі з насеннем (адсюль назва). Вял. дозы co xy пладоў выклікаюць атручэнне. Лек. расліна. Дз.І. Траццякоў.
ШАЛЁМАВА Антаніна Алегаўна (н. 18.6.1953, г. Слонім Гродзенскай вобл.), бел. літаратуразнавец. Дачка А.Лойкі. Д-р філап. н. (2003). Скончыла БДУ (1975), з 1975 працавала ў ім. У 1996— 98 y Іенскім ун-це (Германія), з 2000 y Ягелонскім ун-це (Польшча). Аўтар манаграфіі «Слова аб паходзе Ігаравым: паэтыка прасторы і часу» (2000), артыкулаў. ШАЛЁНСТВА, в а д а б о я з ь , г і д р a ф о б і я, вострая інфекцыйная хвароба чалавека і жывёл з групы антрапазаанозаў. Выклікаецца вірусамі сям. рабдавірусаў, характарызуецца пашкоджаннем цэнтр. нерв. сістэмы. Вядома са стараж. часоў. Вірусную этыялогію Ш. даказаў П.Пастэр (1881), ён жа распрацаваў вакдыну для прафілпктыкі хваробы. У прыродзе хварэюць млекакормячыя, найб. прадстаўнікі драпежных, сярод свойскай жывёлы — буйн. par. жывёла, сабакі, каты і інш. Заражэнне адбываецца праз сліну хворай жывёлы, найперш пры ўкусе Магчыма таксама перадача інфекцыі праз інфіцыраваныя прадметы, мясныя і малочныя прадукты. Ад аднаго чалавека другому LU не перадаецца. На Беларусі штогод ад Ш. памірае некалькі чалавек. Працягласць скрытага перыяду залежыць ад месца ўкусу, ад памеру і глыбіні пашкоджання тканак. Прыкметы ў чалавека: запаленне і прыпуханне на месцы ўкусу, праз 1— 3 дні вадабоязь (хворы не можа піць ваду і ўжываць вадкую ежу ў выніку сутаргавага скарачэння мышцаў глоткі і гартані), аэрафобія (сутаргі выклікае подых паветра), фотафобія (узбуджальны ўплыў яркага святла) і інш. Смерць настае раптоўна ад паралічу сэрца або дыхання. Агульная працягласць хваробы 3— 7 дзён. Спецыфічнага лячэння няма, прафілактыка ўключае выяўленне і знішчэнне хворых на Ш. жывёл і экстранныя антырабічньм прыШчэпкі чалавеку пасля інфіцыравання. АААстапаў.
1
2
4
5
Віды шалёўкі: 1 — вертыкальная; 2 — гарызантальная з нашчыльнікамі; 3 — гарызантальная; 4 — ромбападобная; 5 — y елачку; 6 — камбінаваная.
«ШАЛЁНЫЯ» («Enragés»), назва прадстаўнікоў арганізацыйна не аформленай найб. радыкальнай левай плыні Французскай рэвалюцыі 1789— 99, ідэолагаў гар. плебейства (Ж.Ру, Т.Леклерк, Ж .Ф .Варле і інш.). Іх ідэалогію найб. выразна адлюстравала выказванне Ру: «Свабода — пусты прывід, калі адзін клас людзей можа беспакарана прыгнятаць і марыць голадам іншы». Разам з якабінцамі падрыхтавалі паўстанне 31.5 — 2.6. 1793, якое скінула жырандыстаў і прывяло да ўлады якабінцаў. Рэзка крытыкавалі якабінскую Канстытуцыю 1793, патрабавалі ўвесці ў яе артыкулы аб абмежаванні прыватнай уласнасці і смяротным пакаранні для спекулянтаў. Падрыхтаванае пры ўдзеле «III.» выступленне парыжан 4— 5.9.1793 прывяло да ўвядзення Канвентам цвёрдых цэн (максімумаў) на харч. і інш. тавары першай неабходнасці, абвяшчэння рэв. тэрору. Неўзабаве якабінцы, незадаволеныя радыкалізмам «Ш.», разграмілі іх. Літ:. М a н ф р е д А.З. Велнкая французская революцня. М., 1983. ШАЛЁЎКА, знадворная абшыўка дошкамі ці дранкамі сцяны, франтона і інш. элементаў драўлянага будынка. Выконвае дэкар. і засцерагальную функцыі. З ’явілася ў бел. манум. дойлідстве 17 ст. (пераважна ў сядзібна-палацавым і культавым) пад уплывам мураванай архітэктуры стылю рэнесансу. Пашырылася ў 2-й пал. 18 ст. ў архітэктуры стыляў класіцызму і ампіру. Стварала гарыз. (у сядзібным дойлідстве) ці верт. (у культавым дойлідсте) рытм. У нар. дойлідстве шырока выкарыстоўваецца з 1940— 50-х г. Вядомы Ш. верт., верт. з нашчыльнікамі, гарыз., гарыз. з нашчыльнікамі, камбінаваная, y елачку, ромбападобная і інш. Найб. пашырана Ш. сцен з шэрагу гарыз. паясоў адметнага малюш£а. Вуглы закрываюцца дошкамі, часта з накладнымі элементамі ці прапілоўкай. Дэкар. акцэнт узмацняюць фігурньм паяскі, ажурныя карнізы і інш. Арыгінальная Ш. франтонаў жылля цэнтр. Палесся з.выкарыстаннем салярных матываў. Маст. выразнасйь 1Л. ўзмацняецца расфарбоўкай з выкарыстаннем кантрастных колераў ui розных адценняў аднаго колеру. Іл. гл. таксама да арт. Народнае дойлідства. Я.М.Сахута. ІШ Л І (лац. Libra), адно з 12 сузор’яў задш ка. Знаходзіцца ў экватарыяльнай частцы зорнага неба. Найб. яркая зорка (a Ш.) 2,6 візуальнай зорнай велічыні, 50 зорак ярчэй 6-й зорнай велічыні. 3 тэр. Беларусі відаць вясной і ў пач. лета. ШАЛІ (Schally) Эндру Віктар (н. 30.11.1926, Вільня), амерыканскі вучоны ў галіне біяхіміі. Скончыў Лонданскі ун-т (1950) і ун-т Мак-Гіла (1955, Канада). 3 1950 y Лонданскім Нац. ін-це мед. даследаванняў. 3 1957 ва ун-це Бейлара (г. Х ’юстан, ЗША). 3 1962 y шпіталі Адміністрацыі ветэранаў (г. Но-
вы Арлеан, ЗШ А), з 1967 праф. Новаарлеанскага ун-та. Навук. працы па выяўленні і вывучэнні хім. будовы, біял. актыўнасці, сінтэзе і выкарыстанні ў клініцы гіпаталамічных рылізінг-гармонаў. Нобелеўская прэмія 1977 (з Р.Ш.Л.Лймэнамл Р.С .Ялаў). В.Ф.Ермакоў.
ШАЛКАРТЭНІЗ, Ч э л к а р т э н г і з , саланчак y Казахстане, на ПнУ ад Аральскага м. Пл. каля 1,8 тыс. км . Вясной напаўняецца вадой рэк Іргіз і Тургай, ператвараючыся ў горка-салёнае возера глыб. 2— 3 м. ШАЛКбВА-ПібЛЕГАЎСКІ БОЙ 1943,
Э.В.Шалі.
ШАЛІГ0ЎСКІ
Р.І.Шалушкоў.
(Szeligowski) Тадэвуш (15.9.1896, г. Львоў, Украіна — 10.1.1963), польскі кампазітар, педагог. Д-р юрыд. н. (1922). Скончыў Ягелонскі ун-т і кансерваторыю (1918) y Кракаве. У 1931—39 праф. кансерваторый y Познані і Вільні, з 1945 y Познані і Варшаве. Арганізатар і ўдзельнік экспедыцыі па зборы бел. фальклору на Гродзеншчыне. Сярод твораў: опера «Бунт жакаў» (паст. 1951), балеты «Паўлін і дзяўчына» (паст. 1949), «Мазепа» (паст. 1959), сімф. сюіта «Казюкі» (1927), пабудаваная на інтанацьмх бел. і літ. фальклору, хар. апрацоўкі бел. нар. песень «Перапёлка», «Дробны дожджык», «Ой, заржы, заржы» і інш. Сярод вучняў В.Рудзінскі, Т.Цітовіч. Дзярж. прэміі Польшчы 1950, 1951. Г.І.Цітовіч.
Сузор’е Шалі.
бой партыз. брыгады «Смерць фашызму» з ням. фашыстамі ў вёсках Ш алкова і Шэлегаўка Полацкага р-на Віцебскай вобл. 10.5.1943 y Вял. Айч. вайну. У час падрыхтоўкі да карнай аперацыі супраць партызан 624-ы ахоўны батальён гітлераўцаў выселіў з названых вёсак усіх жыхароў і размясціўся ў іх. Кіраўніцтва партыз. брыгады (камандзір У.В Мельнікаў) распрацавала план знішчэння карнікаў. Ў ноч на 10 мая штурмавьм групы партызан атакавалі фаш. гарнізоны ў гэтых вёсках. У выніку баёў партызаны знішчылі больш за 100 гітлераўцаў, іх склады з боепрыпасамі і харчаваннем, захапілі штабныя дакументы, кулямёты, аўтаматы, вінтоўкі, амуніцыю, коней і інш. У.С.Ласэ.
ШАЛК0ВІЧ ( Ш о л к а в і ч , Ш а ў к о в і ч) Сямён Вуколавіч (15.5.1840, в. Тонеж Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл. — 20.10.1886), бел. гісторык, археограф. Скончыў Мінскую духоўную семінарыю, Кіеўскі ун-т (1863). 3 1864 настаўнік Віленскага мужчынскага дваранскага ін-та (пасля рэарганізацыі — рэальная прагімназія, з 1868 рэальнае вучылішча). 3 1870 чл. Віленскай археаграфічнай камісіі. Удзельнічаў y падрыхтоўцы 14 тамоў прац камісіі. Аўгар прадмоў да 4, 5, 9 і 13-га тамоў Актаў Віленскай камісіі, «Пісцовай кнігі былога Пінскага староства» (1874), «Рэвізіі Кобрынскай эканоміі» (1876), «Пісцовай кнігі Гродзенскай эканоміі» (1881— 82) і інш. Падрыхтаваў «Зборнік палеаграфічных здымкаў са старажытных грамат і актаў, якія захоўваюцца ў Віленскім цэнтральным архіве і Віленскай публічнай бібліятэцы» (1884), y якім змешчаны ўзоры дзелавой пісьменнасці ВКЛ 15— 16 ст. Навук. погляды Ш. вызначаліся крайнім манархізмам і паланафобіяй, што асабліва характэрна для падрыхтаваных ім прац «Зборнік артыкулаў, якія тлумачаць польскую справу адносна Заходняй Расіі» (вып. 1— 2, 1885— 87), «Аб межах Польскай кароны і Вялікага княства Літоўскага» (1885). М.Ф Шумейка.
ШАЛФЕЙ
363
2) Паводле некат. крыніц, назва ўсіх сярэдневяковых прамых язычковых інструментаў. 3) Рэгістр аргана. Літ:. Л е в н н С. Духовые ннструменты в лсторнн музыкальной культуры. 4.2. Л., 1983. А.В.Фралоў.
ШАЛУШК0Ў Рыгор Іванавіч (19.5.1899, в. Бронская Рудня Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 1943), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў патрыят. падполля і партыз. руху на Жытоміршчыне (Украіна) y Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1965). 3 1918 y Чырв. Арміі на Усх. і Паўд. франтах. 3 1926 на гасп. і парт. рабоце ў Жытомірскай вобл. У пач. Вял. Айч. вайны пакінуты ў тыле ворага для арганізацыі падп. барацьбы, сакратар Жытомірскага падп. абкома ВКП(б), які каардынаваў і накіроўваў дзейнасць 12 райкомаў партыі, 75 падп. арг-цый і груп (больш за 25 тыс. чал.), 10 партыз. атрадаў. Сіламі падполля пушчана пад адхон 34 эшапоны, узарвана 18 мастоў ворага, створана 5 друкарняў і інш. 23.5.1943 арыштаваны, расстраляны гітлераўцамі. У г. Жытомір яму пастаўлены помнік. ІПАЛФЁЙ, с a л ь в і я (Salvia), род кветкавых раслін сям. губакветных (ясноткавых). Каля 700 відаў. Пашыраны ўсюды. Ш эраг відаў вырошчваецца як лек. (напр., Ш. лекавы — S. officinalis), эфіраалейныя (напр., Ш. мускатны — S. sclarea) або дэкар. (напр., Ш. цудоўны — S. splendens) культуры. На Беларусі 4 віды Ш.: адагнуты (S. reflexa); дуброўны (S. nemorosa); кальчаковы
ШАЛМЁЙ, in a л a м a й (ням. Schalmei), 1) старадаўні драўляны духавы язычковы муз. інструмент з падвойным пішчыкам. Меў 6—8 пальцавых і клапанныя адтуліны. Гукарад пераважна дыятанічны. Сярод разнавіднасцей Ш.: дыскантавыя, сапранавыя; яны разам з померамі (сярэдняга дыяпазону) і бамбардамі (бамгартамі; нізкага дыяпазону) складалі групу інструментаў, пашыраную ў Зах. і Цэнтр. Еўропе ў 13—17 ст. Ш. — папярэднік габоя ў складзе разнастайных ансамбляў. У бел. крыніцах Ш. зафіксаваны ў 16— 17 ст. (у Гродзенскай капэле Стафана Шалфей лекавы. Баторыя і інш.).
364
ШАЛЫГА
(S. verticillata); лугавы (S. pratensis), нар. назва жаўрэц, занесены ў Чырв. кнігу. Трапляюцца ў хваёвых лясах, па сухіх схілах, уздоўж дарог. Культывуецца 15 відаў. А дна- і ш матгадовыя травы , кусты і паўкусты выш. 20— 130 см. Л ісце простае або перыстае. Кветкі жоўтыя, ф іялетавы я, бэзавы я, белы я, чырв. ў коласападобны х суквеццях. П лод — арэш ак. Л ек., эф іраалейны я, медан осн ы я і дэкар. расліны . Дз.І.Траццякоў.
ШАЛЬІГА Мікалай Уладзіміравіч (н. 14.11.1950, в. Краснае Ушацкага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне малекулярнай біяфізікі і біяхіміі. Д-р біял. н. (2001). Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1973). 3 1976 y Ін-це фотабіялогіі Нац. АН Беларусі (з 2002 заг. лабараторыі). Навук. працы па рэгуляцыі біясінтэзу тэтрапіролаў, фотадынамічных працэсах, акісляльным стрэсе і антыаксідантных сістэмах.
Тв: Ф о то бно л о гая н мембранная бн оф н знка. М н., 1999 (у сааўт.); Н дентмфнкацмя ф орм п о рф нрн н овы х предш ественннков хлороф нлла н нх ф нзнологнческого действня в зелены х проростках ячм ен я / / Ф нзнологня растеннй. 1999. Т. 46, № 5. С.С.Мельнікаў. Ш А ЛЬГРФ н (Chalgrin) Жан Франсуа (1739, Парыж — 21.1.1811), французскі архітэктар. Вучыўся ў Дж.Н.Сервандоні і Л.П.Маро-Дэпру; наведаў Рым (1758). Пабудаваў y Парыжы ў стылі класіцызму шэраг асабнякоў (1760-я г.), царкву Сен-Філіп-дзю-Руль (1769— 84). Асн. яго работа — трыумфальная арка на пл. Зоркі (цяпер пл. дэ Голя; 1806— 37; іл. гл. да арт. Парыж).
светапогляд Вальтэра, Э.Канта, Сен-Сімона, Л.Феербаха, К.Маркса і інш.
Тв:. Ф іпасофская думка ў Беларусі. М н., 1976; С кары на і н аш час. М н., 1979; К азнммр Лы ш чннскмй. М н., 1986 (разам з К .С .П р ако ш ы най); К .К алнновскнй: С тран нц ы бногр. М н., 1988; С ы ны і п асы нкі Беларусі. М н., 1996 (у сааўг.); С кормна н С корхн н ан а. М н., 2001; Гісторыя палітычнай і прававой думкі Беларусі. 3 выд. М н., 2002. М.П.Савік. ШАЛЬМАНАЎ Іван Ігнатавіч (5.9.1936, в. Каромка Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл. — 10.7.1993), бел. пісьменнік. Скончыў Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1983). Працаваў на прадпрыемствах Мінска, y газ. «Связнст Белорусснн», y Мінскім абл. Доме нар. творчасці; y 1968—75 і з 1981 на Бел. радыё. Друкаваўся з 1960. У зб-ках апавяданняў «Дзень пачаўся» (1969) складаныя вытв. і асабістыя адносіны людзей. Аповесці «Зарыва ўначы» (1968), «Цагельня» (1976) пра маладых рабочых. Пісаў нарысы. Ш АЛЬНІК (Alisma), род кветкавых раслін сям. шальнікавых. 10— 11 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмеранай зоне Паўн. паўшар’я і ў Аўстраліі. На Беларусі 3 віды Ш.: злакападобны (A. gra mineum); ланцэтападобны (A. lanceolatum); трыпутнікавы (A. plantago-aquatica), нар. назва шалянец. Трапляюцца па нізінных балотах, вільготных лугах, y прыбярэжнай зоне вадаёмаў.
Ш АЛЬКЁВІЧ Валянцін Браніслававіч (10.12.1945, Мінск — 31.1.2001), бел. вучоны ў галіне неўралогіі і нейрахірургіі. Д-р мед. н. (1989), праф. (1990). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1969). 3 1969 y НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі (з 1980 нам. дырэкгара). Навук. працы па сасудзістай паталогіі галаўнога мозга. Заснаваў на Беларусі кірунак па вывучэнні і распрацоўцы найб. эфектыўных метадаў лячэння і дыягностыкі захворванняў нерв. сістэмы з дапамогай гіпер- і гіпабаратэрапіі.
Т в Б ноэлектрнческая актнвность головного м озга под влняннем гапобаротерагш н y больны х мнгренью (разам з Г.І.А ўсянкінай, К .А .Садоха) / / П ернф ерн ческая нервная свстема: С б. науч. тр. М н., 1997. Вып. 20; П овторны е нш ем нческне ннсульты (разам з С .Р .К отавай ) / / М ед. новостн. 1999. № 4.
Ш АЛЬКЁВІЧ Вячаслаў Феліксавіч (н. 18.9.1941, ст. Ганзурына, Бурація, Расія), бел. філосаф і гісторык. Д-р філас. н. (1994), праф. (1997). Скончыў БДУ (1967), дзе і працаваў да 2000. У 1986— 89 y Вроцдаўскай с.-г. акадэміі (Польшча). 3 2002 y Мінскім ін-це кіравання. Навук. працы па гісторыі грамадска-паліт. і філас. думкі Беларусі, Расіі і Польшчы 16— 20 ст., аб жыцці і дзейнасці К.Каліноўскага, Ф.Скарыны; пра
Шальніх трыпутнікавы. Ш матгадовыя водны я травяністы я расліны . Л ісце суцэльнае, чаранковае, y пры каранёвай разетцы. Кветкі двухполыя, белы я, y м яцёлчатым суквецці. П лод — ш м атарэш ак. К орм для андатры і качак. Трава ў свежьім вы глядзе ядавітая для жывёлы.
ШАЛКЬТА Уладзімір Лук’янавіч (н. 2.12.1938, с. Свяцілавічы Веткаўскага
р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фармацэўтычных навук. Д-р фармацэўтычных н., праф. (1989). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1966), дзе і працуе (у 1979— 81 нам. дэкана, y 1981— 96 і ў 1997— 2001 заг. кафедры, y 1996—97 дэкан). Навук. працы па пошуку і вывучэнні біялагічна актыўных рэчываў y раслінах, распрацоўцы нарматыўнай дакументацыі на лек. расл. сыравіну.
Тв.\ Ф арм акогнозня. Внтебск, 2003 (у сааўт.); Л екарственны е растення Беларусн: С прав. Внтебск, 2003.
ШАЛЙПГН Фёдар Іванавіч (13.2.1873, Казань, Татарстан — 12.4.1938), расійскі спявак (бас); найбуйнейшы прадстаўнік рас. вакальнай школы. Нар. арт.
Рэспублікі (1918). У 1893 дэбютаваў як оперны спявак y Тыфлісе, y 1895 саліст Марыінскага т-ра ў Пецярбургу, з 1896 маскоўскай прыватнай рус. оперы С.Мамантава, з 1899 (з перапынкам) спяваў y т-рах Вял. ў Маскве, Марыінскім (у 1918 маст. кіраўнік), удзельнічаў y «Рускіх сезонах» С.Дзягілева. Вёў гастрольную дзейнасць, y т.л. ў 1896 y Мінску. 3 1922 за мяжой. Ідэйна і эстэтычна фарміраваўся ў цесным кантакце з М.Горкім, К.Каровіным, С.Рахманінавым, У.Сгасавым, В.Сяровым, М.Урубелем і інш. Стварыў галерэю рознахарактарных вобразаў, раскрываючы складаны ўнутраны свет героя. Сярод творчых дасягненняў партыі: трагедыйныя — Барыс Гадуноў («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Іван Грозны («Пскавіцянка» М.Рымскага-Корсакава); героіка-эпічная — Іван Сусанін («Іван Сусанін» М.Глінкі); эпічная — Дасіфей («Хаваншчына» Мусаргскага); быт. — Яромка («Варожая сіла» А.Сярова), Варлаам («Барыс Гадуноў»); рамант. — Мефістофель («Фауст» Ш.Гуно і «Мефістофель» А.Бойта), Дэман («Дэман» А.Рубінштэйна), Дон Кіхот («Дон Кіхот» Ж.М аснэ); камед. — Фарлаф («Руслан і Людміла» Глінкі), Лепарэла («Дон Жуан» В.А.Моцарта); сатыр. — Дон Базіліо («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні) і інш. Майстар выканання рус. нар. песень, рус. і зах.-еўрап. камерна-вак. лірыкі. Паставіў оперы «Хаваншчына», «Дон Кіхот». Здымаўся ў кіно («Іван Грозны», «Дон Кіхот»), Аўтар літ., графічных, жывапісных, скульпт. работ. Напісаў кн. «Маска і душа» (1932), аўтабіяграфію «Старонкі з майго жыцця» (апубл. 1957). У 1984 прах Ш. перанесены з Парыжа ў
Маскву. У Казані праводзяцца Оперны фестываль (з 1982, з 1991 міжнар.), конкурс оперных спевакоў (з 1989, з 1993 міжнар.) імя Ш.
Тв:. С траннцы
сталічнай сцэны балетмайстрам I.Вальберхам, перададзены ў балетную трупу Пецярб. імператарскіх т-раў, дзе выступаў y тым жа амплуа.
н з моей жмзнм. М аска н ду-
ша. М ., 1990.
Літ:. Я н к о в с к н й
М .О . Ш аляпнн. Л ., 1972; Ф .Н .Ш ал яп н н . Т. 1— 3. 3 нзд. М., 1976— 79; Ф .Н .Ш алягш н: Л ето п ясь жмзнн н творчества. К н. 1— 2. 2 мзд. Л., 1988— 89.
А.А. Саламаха.
Ш АМБЯЛЙН (ад франц. chambellan), прыдворны тытул y Рэчы Паспалітай y 18 ст. Замяніў тытул дворнага падкаморыя. Карсль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі для забеспячэння падтрымкі ў розных колах шляхты прызначаў мноства Ш. Іх абавязкам быў удзел y святочных цырымоніях пры двары. Насілі шыты мундзір, стужку з пазалочаным ключом на левым бядры. У Рас. імперыі яму адпавядаў прыдворны чын камергер.
ШАМАВА, вёска ў Раэдзельскім с/с Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл., каля аўтадарогі Мсціслаў— Горкі. За 34 км на ПнЗ ад г. Мсціслаў, 100 км ад Магілёва, 18 км ад чыг. ст. Цёмны Лес. 125 ж., 56 двароў (2003). Дом культуры, IIIAMÉT (Chaumette) П ’ер Гаспар (у 6- ка. Брацкая магіла сав. воінаў. Помчас рэвалюцыі прыняў імя А н а к с а нікі ахвярам фашызму і землякам, якія г о р ; 24.5.1763, г. Невер, Францыя — загінулі ў Вял. Айч. вайну. 13.4.1794), дзеяч Французскай рэвалюцыі Вядома з пач. 18 ст. У 1737 вёска ў М сціс1789— 99, левы якабінец. Са снеж. 1792 лаўскай п равінцы і, мела драўляную царкву. 3 пракурор Парыжскай камуны 1789— 94. 1777 м ястэчка, 2 разы на год адбываліся кірмаш ы. 3 1784 цэнтр воласці М сціслаўскага Дамагаўся ўвядзення ўзмоцненага падатпав. У 1846 y М агілёўскім пав., 314 ж. У 1861 каабкладання багацеяў, ліквідацыі бесм ястэчка ў М сціслаўскім пав., 489 ж ., 105 працоўя, павышэння зарплаты рабодвароў, ш кола, царква. У 1879 засн. ваўначосчым. Узначаліў выступленне парыжскай ка і крупадзёрка. У 1880 — 741 ж., 91 двор, беднаты 4—5.9.1793, якое падштурхнула ш кола, лячэбн іц а, аптэка, царква, 30 крам. У Канвент увесці цвёрдыя цэны (максіму1897 — 917 ж ., 107 двароў, 2 крупадзёркі, вадзян ы м лы н, паш товае аддз., хлебазапасны мы) на прадукты першай неабходнасці. магазін, 32 крам ы , 4 карчм ы ; праводзіліся Абвінавачаны М.Рабесп ’ерам y імкненні 7- д зён н ы кір м аш і 2 -д зён н ы тарж ох. 3 супрацьпаставіць Камуну Канвенту і 20.8.1924 да 29.8.1959 ц эн тр сельсавета М сціспакараны смерцю (гільяцінаваны). лаўскага р -н а. У 1929 пабудаваны торфазавод, дзейнічапі сукнавапьня, ш авецкая м айстэрня, мех. млын. У 1940 — 920 ж ., 228 двароў. У Вял. Айч. вайну ням . ф аш ы сты ў ліст. 1941, ліп. 1942 і вер. 1943 палілі вёску, загубілі 500 жыхароў. М.Б.Батвіннік.
ШАМАІЛ (араб. — абярэг), тое, што мугір. Тэрмін Ш. звычайна ўжываецца ў казанскіх татараў. ШАМАНСТВА, ш a м a н і з м, ранняя форма рэлігіі, заснаваная на веры ў зносіны шамана, які знаходзіцца ў стане рытуальнага экстазу (камлання), з духамі. Шаманам прыпісвалася таксама здольнасць прадказваць будучыню, лячыць ад хвароб, выклікаць змены ў прыродзе, праводзідь памерлых y падземны свет і да т.п. Вядома многім народам Афрыкі, Паўн. Еўразіі, Усх. Азіі, індзейцам Амерыкі і інш. Рысы Ш. былі ўласцівы і стараж.-рус. жрацам (валхвам). ШАМАШ, y акадскай (асіра-вавілонскай) рэлігіі і міфалогіі бог сонца, правасуддзя і прадказанняў. Паводле міфаў, Ш .-сонца раніцай падымаўся з-за гор, рабіў дзённы шлях па небе і вечарам зноў заходзіў за горы; ноччу ён падарожнічаў па падземным свеце, дзе даваў нябожчыкам святло, пітво і ежу. У шумерскай міфалогіі III. адпавядаў бог Уту. Ш А М Б0РС К І Фама (Цімафей), бел. танцоўшчык канца 18 — пач. 19 ст. Прыгонны графа С.Г.Зорыча. Выконваў партыі адмоўных персанажаў y балетах Шклоўскага тэатра Зорыча. У 1800 y ліку 14 лепшых артыстаў, адабраных для
ШАМЕТАВЁЦ Таццяна Рамуальдаўна (н. 1.1.1960, Мінск), бел. артыстка балета. Засл. арт. Беларусі (1990). Скончыла Бел. харэаграфічнае вучылішча (1979, клас 1 Савельевай). 3 1979 салістка Нац. акад. т-ра балета Беларусі. Танцоўшчыца шматграннай адоранасці, аднолькава свабодна валодае тэхнікай класічнага і сучаснага танца, выконвае партыі характарнага плана. Сярод партый y нац. рэпертуары: Нявеста («Крылы памяці» У.Кандрусевіча), Ганна Багранародная («Страсці» А.Мдьшані), Дзяўчына («Кругаверць» А.Залётнева). 3 інш. рэпертуару: Зарэма («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Блудніца («Карміна Бурана» на муз. К.Орфа), Дзяўчына («Балеро» на муз. М.Равеля), Мерседэс і сола («Дон Кіхот» і «Пахіта» Л.Мінкуса), Дзева-выбранніца («Вясна свяшчэнная» І.Стравінскага), Мірта («Жызэль» А.Адана), Кармэн («Кармэн-сюіта» Ж.Бізэ — Р.Ш чадрына), сеньёра Капулеці («Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), танцы ў операх.
Літ: Ч y р к о Ю .М . Белорусскмй балет в лнцах. М н., 1988; М у ш ы н с к а я Т. Гаркавы см ак ісціны: П артрэты. М н., 1993. Ш АМ ІЛЬ (каля 1799, аул Гімры, Дагестан — сак. 1871), трэці імам Дагестана і Чэчні (1834— 59), кіраўнік вызв. барацьбы каўказскіх горцаў супраць войск Рас. імперыі і мясц. феадалаў (гл. Каўказская вайна 1817— 64), заснавальнік імамата. 3 сям’і аварскага селяніна. Выхоўваўся ў асяроддзі мусульм. духавенства. Умелы прамоўца, здольны арганізатар Ш. набыў папулярнасць y народзе, аб’яднаў горцаў, падпарадкаваў
ШAMICA________________ 365 сабе дагестанскіх феадалаў. Як рэліг. правадыр быў падтрыманы знаццю і мусульм. духавенствам, абвясціў «газават» — свяшчэнную вайну супраць гяураў («няправільных»), г. зн. супраць расіян. Як таленавіты палкаюдзец y 1840-я г. атрымаў шэраг перамог над рас. войскамі. У сваёй ваен.-тэакратычнай дзяржаве ўстанавіў дыктатарскі рэжым, захаваў панаванне мясц. феадалаў, што аслабіла супраціўленне горцаў. У 1859 Ш. з невял. атрадам асаджаны рас. войскамі ў ауле Гуніб і здаўся ў палон на пачэсных умовах. Паселены з сям’ёй y г. Калуга (у 1860-я г. некат. час жыў y
ІІІаміль
Кіеве). У 1870 з дазволу рас. улад выехаў y Мекку, па дарозе памёр y г. Медына. Ш АМ ІР (сапр. Я з е р н і ц к і ) Іцхак (н. 15.10.1915, г.п. Ружаны Брэсцкай вобл.), дзяржаўны і паліт. дзеяч Ізраіля. Вучыўся ў Варшаўскім ун-це і Яўрэйскім ун-це Іерусаліма. 3 пач. 1930-х r. y сіянісцкім руху. 3 1935 y Палесціне, дзе ўдзельнічаў y дзейнасці сіянісцкіх арг-цый, y т.л. тэрарыст. «групы Штэрна». У 1941 і 1946 быў арыштаваны брыт. ўладамі, y 1946— 48 y эміграцыі. Пасля стварэння Ізраіля да 1965 y разведцы «Масад». 3 1970 член, з 1975 старшыня Выканкома партыі «Херут», якая з 1973 дзейнічае ў складзе блока «Лікуд». 3 1973 дэп., y 1977— 80 спікер кнесета (парламента). У 1980— 83 міністр замежных спраў. У 1983— 84 і 1986—92 прэм’ер-міністр Ізраіля. В.У.Адзярыха. ШАМІСА (Chamisso) Адэльберт фон (30.1.1781, Ш ампань, Францыя — 21.8.1838), нямецкі пісьменнік, вучоныпрыродазнавец. У 1812— 15 вывучаў медыцыну, батаніку, заалогію ў Берлінскім ун-це. У 1815— 18 як натураліст прыняў удзел y рас. кругасветнай экспедыцыі (кн. «Падарожжа вакол свету на караблі «Рурык», 1834— 36). У фантаст. аповесці «Незвычайная гісторыя Петэра Шлеміля» (1814) рамант. пратэст супраць адчужанасці асобы ў несправядлівым грамадстве і згубнага ўплыву золата на чалавечы лёс. Паэзія Ш. вызначаецца дэмакр. накіраванасцю (вершы «Замак Банкур», «Інвалід y вар’яцкім доме»), простай і эмацыянальна выразнай формай, блізкай да традыцыі ням.
366 _________________ШАМОТ
ШАМПАНЬ (Champagne), гістарычная
нар. песні (лірычны цыкл «Песні і абразкі жыцця», 1830; цыкл балад «Нямецкія народньм паданні», 1838). Тэма вызв. барацьбы, вобразы грэч., ісп., рус., польскіх патрыётаў y цыклах «Вандраванні» (1830), «Выгнаннікі» (1831). Перакладаў з франц., ісп., дацкай, рус. моў. Яго лірычны цыкл «Каханне і жыццё жанчыны» (1830) паклаў на музыку Р.Шуман. На бел. мову асобныя творы Ш. пераклалі А.Зарыцкі, У.Папковіч.
вобласць і сучасны эканам. раён (ІІІампань—Ардэны) на ПнУ Францыі. Уключае дэпартаменты Марна, Верх. Марна, Об, Ардэны. Пл. 25,7 тыс. км2. Нас. 1,3 млн. чал. (1996). Гал. горад — Рэймс. Болыпая ч. тэр. — хвалістая раўніна. На ПнУ — адгор’і Ардэнаў, на 3 — куэста Іль-дэ-Франс. Гал. р. Сена з прытокам Марна злучаны каналамі з рэкамі бас. Рэйна і Соны. Гаспадарка індустр.-агр. тыпу. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка, y т.л. вытв-сць абсталявання для тэкст.
Тв.: Бел. пер. — y кн.: Закаханы вандроўнік: П аэзія ням . рамантызму. М н., 1989; Рус. пер. — М збранное. М., 1974. СДз.Малкжовіч. UIAMÔT (франц. chamotte), вогнетрывалая гліна або каалін, абпаленыя да страты пластычнасці. Дробнамолаты Ш. дабаўляюць y вогнетрывалую гліну для рэгулявання пластычнасці ўсадкі пры сушцы і абпале. 3 1920-х г. Ш. выкарыстоўваюць y маст. кераміцы, садова-паркавай пластыцы, манум.-дэкар. мастацгве, y аздабленні фасадаў будынкаў, пры стварэнні скулыттуры. Вырабы з шамотнай масы дэкарыруюць солямі металаў, палівай. В.І.Жук. ШАМПАЛЬЁН (Champollion) Жан Франсуа (24.12.1790, г. Фіжак, Ф ранцыя — 4.3.1832), французскі егіптолаг, заснавальнік егіпталогіі. Ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1826), чл. франц. Акадэміі подпісаў (1831). Вучыўся ў Школе ўсх. моў y Калеж дэ Франс (1807—09). 3 1809 выкладаў ва ун-це Грэнобля (з 1818 праф.). Пасля шматгадовай працы над дэшыфроўкай егіп. іерогліфаў y 1822 прачытаў надпіс на Разецкім камені', распрацаваў прынцыпы дэшыфроўкі і вызначыў паслядоўнасць развіцця егіп. іерагліфічнага пісьма (іерагліфічнае, іератычнае, дэматычнае). У 1824— 26 вывучаў егіп. помнікі ў музеях Італіі, потым працаваў хавальнікам Егіп. музея ў Луўры. У 1828— 30 кіраваў экспедыцыяй y Егіпет, сабраў і скапіраваў шмат егіп. тэкстаў, помнікаў і выяў. У 1831 узначаліў першую ў свеце кафедру егіпталогіі ў Калеж дэ Франс. Склаў першыя граматыку і слоўнік стараж.-егіп. мовы.
Te:. Рус. пер. — О егнпетском мероглнф нческом алфавнте. М ., 1950.
ш а м п Ан с к а е , пеністае вінаграднае віно, насычанае вуглякіслым газам эндагеннага паходжання. Атрымліваюць другасным браджэннем шампанскіх вінаматэрыялаў са спец. сартоў вінаграду ў герметычна закаркаваных бутэльках ці рэзервуарах, што стварае залішні ціск не менш за 350 кПа. Паводле колькасці цукру адрозніваюць маркі Ш.: брут (да 1,5 г/100 см3), сухое (2— 2,5 г/см 3), паўсухое (4— 4,5 г/100 см3), паўсалодкае (6—6,5 г/100 см3), салодкае (8—8,5 г/100 см3). Назва ад правінцыі Ш ампань (Францыя), дзе яно ўпершыню было прыгатавана ў 17 ст. К.А.Алексанян.
прам-сці, лёгкая (тэкст., трыкат., вытв-сць дываноў і галантарэйных вырабаў), харч. (у т.л. вытв-сць шампанскіх він), дрэваапр. і папяровая. Вырошчваюць пераважна збожжавыя (пшаніца, ячмень, кукуруза) культуры. Вінаградарства (на схілах куэсты Іль-дэ-Франс). Развіта жывёлагадоўля. У пісьмовы х кры ніцах тэрм ін «Шампаны» уперш ы ню сустракаецца я к назва графства, створанага ў 2-й пал. 9— 10 ст. пасля аб’ядн ан н я графстваў Труа і Mo. Буйн. гарадамі Ш . былі Труа (адм. ц.) і Рэйм с (м есца каранацы і ф ран ц. каралёў). У правінцы і развіваліся авечкагадоўля, з 14 ст. — вінаробства (у канцы 17 ст. тут уперш ы ню арганізавана вы тв-сць пеністых він). Вял. ролю ў зах.-еўрап. гандлі 12— 13 ст. адыгрывапі кірм аш ы , я кія перам яш чаліся з аднаго горада ў другі (Л аньі, Б ар-сю р-О б, П равен, Труа) і дзей н ічалі ў Ш . амаль круглы год. У 1284 (канчаткова ў 1361) Ш . далучана да каралеўскага дамена. У час Стогадовай вайны 1337—1453 Ш . — месца гал. ваен. д зеян няў, што падарвала эканам . зн ачэн н е яе кірмаш оў. У 1358 на частку тэр. Ш . паш ы ры лася сял. паўстанне Жакерыя. П асля падзелу ў 1790 тэр. Ф ранцы і н а дэпартам енты прав. Ш . скасавана.
ШАМПЁНЬ
(Champaigne) Філіп дэ (хрышчаны 26.5.1602, г. Брусель — 12.8.1674), французскі жывапісец; прадстаўнік класіцызму. 3 1621 працаваў y Парыжы, з 1625 прыдворны жывапісец. Адзін з заснавальнікаў Каралеўскай акадэміі жывапісу і скульптуры (1648). Выконваў дэкар. работы ў парыжскіх палацах (Люксембургскім, з Н Пусэнам) і цэрквах. Пад уплывам янсенізму пісаў аскетычна-стрыманыя рэліг. карціны
(«Тайная вячэра», 1648). У псіхалагічна завостраных, строгіх паводле стылю парадных партрэтах спалучаў рысы фламандскага рэалізму і ранняга франц. класіцызму: «А.Ж.Рышэльё» (1636), «Дж.Мазарыні». Пісаў таксама групавыя партрэты: «Партрэт дачкі ў адзенні манахіні з абатысай Агнесай», «Пасвячэнне герцага Анжуйскага ў рыцары ордэна Святога Духа» (абодва 1662).
ШАМПІНЬЁН, п я ч у р ы ц а (Agaricus), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. агарыкавых. Каля 60 відаў. Пашыраны ўсюды. У прамысл. маштабах вырошчваюць Ш. двухспоравы (A.bisporus), y культуры каля 300 гадоў. На Беларусі 8 відаў, усе ядомыя. Найб. вядомыя Ш.: двухспоравы, звычайны (A.campester), лясны (A.silvaticus), палявы, або пячарка (A.arvensis), ядомы (A.bitorquis). Трапляюцца пераважна групамі з мая па вер. на ўрадлівай глебе ў лясах, садах, на лугах, палях, агародах. Ш апка пукатая, поты м распасцёртая, шаўкавістая, гладкая або лускаватая, мясістая, ды ям . ад 3 да 25 см. П ласцінкі свабодныя, напачатку белы я, потым цям нею ць. Паводле гэтай пры км еты Ш . адрозніваю ць ад смяротн а ядавітай бледнай паганкі, y якой споры , a таму і пласцінкі, застаю цца белымі. М якаць белая, ш чы льн ая, н а зл<?ме м ян яе колер. Н ож ка ц ы ліндры чная або булавападобная, ш чы льн ая, рэдка рыхлая або полая, заўжды з кольцам ад пакры вала. С поры акруглыя, гладкія, светла-кары чн евы я, карычневы я. 2 віды (A.tneleagris і A .xanthoderm a) ядавітыя.
ШАМПЛЁЙН, Ш a м п л е н (Champ lain) Самюэль (1567, Бруаж каля г. Рашфор, Францыя — 25.12.1635), французскі гідрограф, даследчык Канады і ПнУ ЗША. У 1603 здзейсніў падарожжа па рэках Св. Лаўрэнція і CareH e ft. У 1604—06 правёў даследаванні ўздоўж Атлантычнага ўзбярэжжа Паўн. Амерыкі (п-авы Новая Шатландыя і Кейп-Код, зал. Фанды, Масачусетс), адкрыў в-аў Нантакет. У 1608 y вусці р. Св. Лаўрэнція заснаваў г. Квебек, y 1609 даследаваў р. Рышэльё — правы прыток р. Св. Лаўрэнція, адкрыў возера, пазней названае яго імем, горы Адырондак і Зялёныя горы (Грын-Маўн-
тынс). У 1609— 15 займаўся пошукам водных шляхоў да Ціхага ак., y 1615— 16 па рэках Св. Лаўрэнція, Атава, воз. Ніпісінг і інш. дасягнуў воз. Гурон. Літ.: М а г н д о в н ч Н .П . М сторня откры тня н нсследовання С еверной А мсрнкн М „ 1962.
Ш АМ ПЎНЬ (ад англ. champooing мыццё галавы), хімічны прэпарат, прызначаны для выдалення забруджванняў з паверхні скуры галавы і валасоў чалавека; разнавіднасць мыйных сродкаў. У аснове Ш. — аніённыя, неіёнагенныя і амфатэрныя паверхнева-актыўныя рэчывы, таксама ланалін, біялагічна актыўныя рэчывы (вітаміны, эфірныя алеі, расл. экстракты і настоі), духмяныя рэчывы і інш. ШАМЎКАЎ Габдула Рухулавіч (24.12.1909, Уфа, Башкортастан — 1981), татарскі акцёр. Нар. арт. Татарстана (1950). Нар. арт. Расіі (1957). Нар. арт. СССР (1980). Скончыў Казанскі пед. ін-т. 3 1930 y Башк. т-ры імя М.Гафуры ва Уфе, з 1946 y Тат. т-ры імя Г.Камала ў Казані. Сярод роляў: Тукай («Тукай» А.Файзі), Галімулін, Ахун, Балтаеў («Муланур Вахітаў», «Хаджа Насрэтдзін», «Зіфа» Н.ісанбета), Дармідонт, Цяляцеў («Позняе каханне», «Шалёныя грошы» А.Астроўскага), Труфальдзіна («Слуга двух гаспадароў» К.Гальдоні). Пераклаў на тат. мову «Гора ад розуму» А.Грыбаедава, трагедыі У.Шэкспіра, Ф.Шылера, Эсхіла, А.Пушкіна. ШАМУРАМАТ, С а м у р а м а т , асірыйская царыца, жонка цара Ш амшыядада V, маці Ададнірары III і рэгентша ў гады яго маленства [810— 806 да н.э.]. Вяла войны ў Мідыі. У ант. л-ры вядома пад імем Семіраміды (упершыню ў грэч. пісьменніка Ктэсія, канец 5 — пач. 4 ст. да н.э.). Ёй прыпісваюцца цудоўныя прыгоды і з яе імем звязаны «вісячыя сады» («сады Семіраміды») — адно з «сямі цудаў свету». У арм. л-ры
вядома як Шамірам (у творах арм. гісторыка Маўсеса Харэнацы, 5 — пач. 6 ст. н.э.). ШАМШУ, Ш э м е ш, y заходнесеміцкай (палесцінска-ханаанейскай, y т.л. яўрэйскай) стараж. міфалогіі бог сонца. Паводле міфаў, ён кіраваў светам днём, a ноччу ўладарыў месяц. Гэтыя міфы ляглі ў аснову біблейскага ўяўлення аб нябесным воінстве (сонца, месяц, зоркі), створаным Богам на чацвёрты дзень. Культ Ш. існаваў y Іудзеі да сярэдзіны 1-га тыс. да н.э.
ШАМЯКІН
(1986— 1994), «Віцебск і Віцебшчына» (1988—96); кампазіцыі «Зімовыя карункі» (1986), «Ваколіца» (1988), «Велікодная раніца» (1990), «Праезд праз «Зону» (1991), «Пакроўскі сабор. Вячэрняя літургія» (1996), «Вячэрняе сонца» (1997), «Ранішні туман» (1998), «Бяльмонты. Вячэрнія клопаты» (2000) і інш. Яго графічным работам уласцівы рытмічная раўнавага, выразная пластычная мова, тонкія каларыстычньм інтанацыі.
Тв:. П разднества
В .Ш амш ур
Бяльм онты .
В ячэрнія
клопаты.
2000.
Ш АМШ ЎР Вячаслаў Вячаслававіч (н. 20.8.1942, в. Пціцкія Міёрскага р-на Віцебскай вобл), бел. мастацтвазнавей, мастак. Канд. мастацтвазнаўства (1980). Скончыў маст.-графічны ф-т Віцебскага пед. ін-та (1970). 3 1970 выкладае ў Віцебскім дзярж. ун-це (з 1986 заг. кафедры, з 1993 праф.). Даследуе гісторыю бел. мастацтва сав. перыяду. Аўтар раздзела ў «Гісторыі беларускага мастацтва» (т.4, 1990), навуч. дапаможнікаў па выяўл. мастацтве. Працуе таксама ў станковай графіцы, y тэхніцы пастэлі і лінарыту: серыі «Дарога на Мёры»
367
револю ш ш . М н., 1989.
М.Л.Цыбульскі.
Ш АМЙКІН Іван Пятровіч (н. 30.1.1921, в. Карма Добрушскага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік, грамадскі дзеяч. Нар. пісьменнік Беларусі (1972). Акад. Нац. АН Беларусі (1994, чл.-кар. 1980). Герой Сац. Працы (1981). Скончыў Гомельскі тэхнікум буд. матэрыялаў (1940), Рэсп. парт. школу пры ЦК КП(б)Б (1950). У 1945— 48 настаўнічаў, з 1950 рэдактар Бел. дзярж. выд-ва, з 1952 гал. рэдактар альманаха «Советская Отчнзна». 3 1954 нам. старшыні, з 1966 сакратар, з 1968 2-і сакратар, з 1971 1-ы нам. старшыні, з 1976 1-ы сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі. У 1980—92 гал. рэдактар выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя». У 1971— 85 Старшыня Вярх. Савета БССР. Друкуецца з 1941 (нарысы і вершы). Першая аповесць — «Помста» (1945). Раман «Глыбокая плынь» (1947— 48, Дзярж. прэмія СССР 1951; інсцэніраваны Гомельскім абл. драм. т-рам, 1956) пра падзеі часоў акупацыі і ўсенар. змагання супраць фашыстаў на Гомельшчьше. Асэнсаванне пасляваен. рэчаіснасці ў кн. аповесцей і апавяданняў «На знаёмых шляхах» (1949), «У Маскву» (1950), «Дзве сілы» (1951), «Апавяданні» (1952), «Першае спатканне» (1956), рамане «У добры час» (1953) і інш. У рамане «Крыніцы» (1956, Літ. прэмія імя Я.Коласа 1959; інсцэніраваны Бел. т-рам імя Я.Коласа, 1961) выкрыццё валюнтарысцкіх метадаў кіравання эканомікай, сац. і паліт. жыццём. У пенталогіі «Трывожнае шчасце» («Непаўторная вясна», 1957; «Начныя зарніцы», 1958; «Агонь і снег» і «Пошукі сустрэчы», 1959; «Мост», 1965) лёс герояў асацыіруецца з лёсам усяго пакалення, якое прайшло праз цяжкія выпрабаванні вайны, змагаючыся з ворагам на франтах і ў партыз. атрадах, і ў цяжкіх пасляваен. умовах аднаўляла нар. гаспадарку. Надзённыя праблемы жыцця ў зб-ках прозы «Матчыны рукіо (1961), «Вячэрні сеанс» (1968). У раманах «Сэрца на далоні» (1963, разам з «Трывожным шчасцем» Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1968; інсцэніраваны Гомельскім і Гродзенскім абл. драм. т-рамі, 1965; Брэсцкім, Магілёўскім, Бел. імя Я.Коласа, Бел. імя Я.Купалы і інш. т-рамі ў 1966) і «Снежныя зімы» (1968, інсцэніраваны т-рам імя Я.Коласа, 1972) праблемы грамадз. адказнасці
368
ШАМЯКІН
чалавека перад самім сабой, народам, гісторыяй. Апавяд. «Хлеб», аповесці «Першы генерал» (апубл. пад назвай «Лёс майго земляка»), «Браняпоезд «Таварыш Ленін» (абедзве 1970), кінааповесць «Эшалон прайшоў» (1971, кінафільм «Хлеб пахне порахам», 1974), раман «Петраград— Брэст» (1981— 83) на гісторыка-рэв. тэму. У раманах «Атланты і карыятыды» (1974, аднайм. відэафільм Бел. тэлебачання, 1980; інсцэніраваны Куйбышаўскім т-рам драмы імя М.Горкага, 1978), «Вазьму твой боль» (1978, аднайм. кінафільм, 1981; Дзярж. прэмія Беларусі 1982) паказ актыўнай пазіцыі сучасніка, яго непрымірымасці да кансерватызму, бюракратызму. Аповесці «Шлюбная ноч» (1975, кінафільм «Вясельная ноч», 1980) і «Гандлярка і паэт» (1976, аднайм. кінафільм, 1978) пра складаныя шляхі людзей з нар. нізоў да актыўнай барацьбы ў гады Вял. Айч. вайны. У рамане «Зеніт» (1987) падзеі апошняга года Вял. Айч. вайны. Аповесці «Ахвяры» (1990), «Падзенне» (1994), раман «Злая зорка» (1991), «Аповесці Івана Андрэевіча» (1993) і інш. пра жыццё Беларусі ў постчарнобыльскі час. У аповесцях «Выкармак» (1996), «Завіхрэнне» (1998), «Пошукі прытулку» (1999), «У засенні палаца», «Стары рамантык», рамане «Губернатар» (усе 2000) і інш. вострая крытыка сац. выдаткаў працэсу капіталізацыі краіны, які прывёў да антыгуманных праяў y грамадстве. Раман «Вялікая княгіня» (1996) на гіст. тэматыку. Майстрам вострага, дынамічнага сюжэта, займальнай інтрыгі выявіў сябе ў драматург. творчасці. Яго п ’есы вызначаюцца шырокім падзейна-тэматычным і ідэйна-пафасным дыяпазонам. Творчая манера драматурга эвалюцыяніравала ад распрацоўкі дэтэктыўнапрыгодніцкіх фабул («Не верцс цішыні», паст. Бел. рэсп. т-рам юнага гледача, 1958, і інш.) і паказу пераважна знешняй падзейнасці («Дзеці аднаго доM£f», паст. т-рам юнага гледача, 1967) да ўсебаковага даследавання мікракосмасу грамадства: рэзкай крытыцы падвергнута мяшчанства ў п ’есе «Выгнанне блудніцы» (паст. т-рам імя Я.Коласа, 1961, і інш.), праблемы няпростага сталення маладой асобы склалі сэнсава-выяўл. стрыжань п ’ес «Экзамен на восень» (паст. т-рам юнага гледача, 1974, Гомельскім т-рам, 1975, і інш.), «Баталія на лузе» (1972, ставілася ам атарскім і т-рамі), «Залаты медаль» (паст. Магілёўскім абл. драм. т-рам драмы і камедыі імя В.Дуніна-Марцінкевіча, 1980, і інш ). Псіхал. драма «I змоўклі птушкі» (паст. Брэсцкім т-рам, т-рам імя Я.Купалы, абодва 1977, і інш.) — апалогія чуласці, спагаднасці, душэўнай далікатнасці ва ўзаемаадносінах паміж людзьмі. Літ.-крытычныя артыкулы, выступленні, партрэты знаёмых і сваякоў y кнігах «Размова з чытачом» (1973), «Карэнні і галіны» (1986), аповесці «Слаўся, Марыя» (1999) і інш.
Тв 36. тв. T.1— 5. М н., 1965— 66; 36. тв. T 1— 6. М н., 1977— 79; Выбр. тв. T .1 — 3. М н „ 1992. Літ:. Г а р д з і ц к і А. Т ворчасць Івана Ш амякіна. М н., 1971; К а в а л е н к а В.А. Іван Ш амякін: Н арыс ж ы цця і творчасці. М н., 1980. В.А.Каваленка, С.С.Лаўшук. ШАМЙКІН Міхаіл Міхайлавіч (26.7.1908, Масква — 26.6.1970), расійскі хімік-арганік, адзін з заснавальнікаў біяарган. хіміі. Акад. AH СССР (1958, чл.-кар. 1953). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Маскоўскі ун-т (1930). 3 1930 працаваў y НДІ і ВНУ Масквы. 3 1945 y Ін-це біял. і мед. хіміі АМН СССР. У 1959— 70 дырэктар Ін-та прыродных злучэнняў AH СССР. Навук. працы па хіміі антыбіётыкаў, вітамінаў і інш. прыродных біялагічна актыўных рэчы-
І.П .Ш ам якін .
М .М Ш а м я к ін
ваў. Прапанаваў метад сінтэзу і тэхналогію прамысл. атрымання леваміцэціну (1953). Сінтэзаваў тэтрацыклін (1966).
Te:. Х нм ня аігш бн отнков T. 1— 2. 3 взд. М ., 1961 (у сааўг.); М асс-спектром етрнческое определенне ам я н о кя сл о тн о й последовательностн в пептндах я белках / / С оврем енн ы е проблемы хммнв пептвдов н белков. М ., 1969.
ШАМЙКІНА Таццяна Іванаўна (н. 8.10.1948, Мінск), бел. літаратуразнавец, крытык і перакладчык. Дачка Х.П.Шамякіна. Д-р філал. н. (2001). Скончыла БДУ (1971), з 1974 выкладае ў ім. Даследуе бел. міфалогію ў кантэксце сусветнай, y сувязі з л-рай і фальклорам, праблемы сучаснай бел. прозы, асаблівасці стылю бел. пісьменнікаў (Я.Коласа, А.Васілевіч, І.Пташнікава, А.Карпюка, М.Стральцова, І.Чыгрынава і інш.). Аўтар манаграфій «На лініі перасячэння» (1981), «Беларуская класічная літаратура і міфалогія» (2001). Сааўгар падручнікаў па бел. л-ры для школ з паглыбленым і профільным вывучэннем бел. л-ры, ліцэяў, каледжаў, гімназій і ВНУ. На рус. мову пераклала творы Шамякіна «Гандлярка і паэт», «Вазьму твой боль», «Залаты медаль», «Петраград— Брэст».
Te:. М іфалогія
Беларусі. М н., 2000.
ШАМЯНК0Ў Апанас Дзмітрыевіч (22.2.1896, в. Леніна Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл. — 8.3.1972), re port Сав. Саюза (1945), ген.-лейтэнант
(1945). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Скончыў пях. курсы (1919), Аб’яднаную ваен. школу (1927), курсы ўдасканалення каманднага саставу імя Фрунзе (1941), паскораныя курсы (1942) і Вышэйшыя курсы (1950) пры Ваен. акадэміі Генштаба. Удзельнік грамадзянскай вайны 1918— 20. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўн.-Зах., Паўд,Зах., 3-м Укр. і 1-м Бел. франтах; камандзір дывізіі, нам. камандуючага арміі па тыле, нам. камандзіра, камандзір корпуса. Удзельнік вызвалення Украіны, Варшаўска-Лодзінскай, Пазнанскай, Берлінскай аперацый. Стралк. дывізія на чале з ген.-маёрам Ш. вызначылася 20.7— 1.8.1944 y баях за г. Магнушаў (Польшча). Да 1953 y Сав. Арміі.
Л .А Ш іч я т к о ў
Ю А Ш ан далау
Ш АМ ЯТК0Ў Леанід Аляксандравіч (н. 3.7.1937, г. Гомель), бел. матэматык, стваральнік новага навук. кірунку — тэорыі фармацый алг. сістэм. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1980). Д-р фіз.-матэм. н. (1970), праф. (1973). Акад. Міжнар. АН вышэйшай школы (1993), Бел. акадэміі адукацыі (1994). Засл. дз. нав. Беларусі (1995). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1959). У 1962— 77 y Гомельскім аддз. Ін-та матэматыкі АН БССР. Адначасова з 1969 y Гомельскім ун-це (з 1977 прарэктар, y 1989— 2000 рэктар). Навук. працы па алгебры, тэорыі графаў, праблемах вышэйшай адукацыі. У тэорыі канечных груп рашыў праблему Г.Віланда аб дапаўняльнасці нармальных падгруп і праблему Дз.К.Фадзеева аб пералічэнні канечных вырашальных груп.
Te:. Ф орм ацн н конечны х групп. М., 1978; Ф ормацм н алгебраяческнх смстем. М., 1989 (разам з А .М .С кібай); Вузовское обученне: П робл. актнвнзавдш . М н., 1989 (у сааўт.). Літ:. Член-корреспондент Л А Шеметков / / А тэстацы я. 2002. № 5/6. М.М.Касцюковіч. ШАМЯТ0УКА, Ш а м я т о ў с к і Роў, рака ў Драгічынскім і Кобрьшскім р-нах Брэсцкай вобл., правы прыток р. Мухавец (бас. р. Зах. Буг). Даўж. 27 км. Пачынаецца каля в. Меневеж Драгічынскага р-на. Раней выдякала з Мазурскага балота і знікала ў балоце Ель каля в. Кустовічы Кобрынскага р-на. Пасля асушэння балота Ель сцёк з Ш. накіра-
ваны па Скідным канале ў канал Мухавец (Каралёўскі канал). Вусце на У ад в. Акцябр Кобрынскага р-на. Рэчышча каналізаванае. ШАНАН (Shannon), самая вялікая рака ў Ірландыі. Даўж. 368 км, пл. бас. 15,7 тыс. км2. Цячэ па Цэнтр. раўніне цераз шэраг азёр (Лох-Ален, Лох-Ры, ЛохДэрг і інш.). Упадае ў Атлантычны ак., утварае эстуарый (даўж. каля 100 км). Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні каля 200 м3/с. Суднаходная ад воз. ЛохАлен. 2 каналамі звязана з г. Дублін. ГЭС. Каля вусця марскі порт Лімерык. Ш АНГІН Барыс Аляксандравіч (н. 10.10.1927, г.п. Ніжнеангарск Паўн.Байкальскага р-на, Бурація), бел. гукааператар. Засл. дз. маст. Беларусі (1979). Скончыў Мінскае муз. вучылішча імя М.Глінкі (1958). 3 1960 гукарэжысёр Мінскай студыі тэлебачання, з 1964 гукааператар кінастудыі «Беларусьфільм». Першы на Беларусі ўжыў раздзельны запіс аркестра і салістаў, арк. груп. Сярод агучаных ім фільмаў: «Каханая» (1965), «Саша-Сашачка» (1967), «Чакай мяне, Ганна!» (1969), «Магіла льва» (1972), «Чорная бяроза» (1979, стэрэафанічны), «Пункт адліку» (1980), «Палёт y краіну пачвар» (1986), «Чалавек, які браў інтэрв’ю» (1987), «Звер, які выходзіць з мора» (1992); тэлевізійныя фільмы «Час-Не-Чакае» (1975), «Зацішша» (1981), мультыплікацыйны «Песня пра Зубра» (1982), дакумент. «Вялікі тэатр — 200-Ы сезон» (1976). А.А.Карпілава. ШАНДАл АЎ Юрый Абрамавіч (10.3.1923, г. Гомель — 16.4.1945), Герой Сав. Саюза (1946). Скончыў курсы мал. лейтэнантаў (1944). У Вял. Айч. вайну на фронце з мая 1942. Стралк. рота на чале з лейт. Ш. 16.4.1945 уклінілася ў абарону праціўніка каля в. Грос-Ноендорф (Германія), адбіла 4 контратакі ворага; y час апошняй контратакі Ш. з 2 байцамі падбіў 2 танкі; апынуўшыся ў акружэнні, адбіваўся да апошняга патрона і загінуў. Ш АНДЗЁ y стараж.-кіт. міфалогіі і нар. рэлігіі вярх. бажаство. У дзяржаве Інь (Ш ан) y 13— 11 ст. да н.э. лічыўся вярх. богам, апекуном дзяржавы і продкам кіруючай дынастыі; пры дынастыі Чжоў (11— 3 ст. да н.э.) атаясамліваўся з нябесным уладаром Цяньдзі. У даасізме Ш. — вял. продак Дао-шляху. У пач. 12 ст. н.э. імператар Хуэйцзун надаў тытул Ш. вярх. ўладару даоскага і нар. пантэона Нефрытаваму гасудару Юйдзі. Пасля з ’яўлення ў Кітаі хрысц. місіянераў тэрмін Ш. ўжываўся ў кіт. перакладах Бібліі для абазначэння хрысц. паняцця «Бог». ІІШ іД Р А , ш a н т a (Marrubium), род кветкавых раслін сям. губакветных (ясноткавых). Больш за 30 відаў. Пашыраны ў субтропіках Міжземнамор’я і ўмераным поясе Еўразіі. На Беларусі 1
від — Ш. звычайная (M.vulgare). Трапляецца ўздоўж дарог, каля жылля, на сметніках, y пасевах. П ераваж на ш матгадовы я густаапушаныя травы. С цёблы ўзы ходны я выш. 15— 75 см. Л ісце суцэльн ае, супраціўнае. Кветкі ружовы я, ліловы я, белы я, ж аўтаватыя, сабраны я ў несапраўдны я кальчакі ў пазухах верхняга лісця. П лод — ш м атарэш ак. Л ек., фарбавальн ы я, тан ідан о сн ы я, эф іраалей ны я, меданосДз.І.Траццякоў. н ы я расліны .
ІІІАНІ, вёска ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе Пружаны— Брэст. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 7 км на ПдЗ ад г. Пружаны, 82 км ад Брэста, 19 км ад чыг. ст. Аранчыцы. 436 ж., 163 двары (2003). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Мемарыяльная дошка на ўшанаванне памяці першага старшыні сельсавета І.М.Дыбы, якога ў 1942 загубілі ням. фашысты. IIIÂHKEP МЙККІ (ад франц. chancre язва), в е н е р ы ч н а я я з в а , венерычнае захворванне, узбуджальнік якога стрэптабацыла. Зараж эн не пераваж на палавы м ш ляхам. Ін кубацыйны перы яд 3— 5 дзён. У збудж альнік укараняецца праз паш кодж аную скуру або слізістую абалонку і п аш ы раецца па л ім ф аты чны х сасудах. У месцы ўкараненн я ін ф екцыі (напр., палавыя органы ) з ’яўляец ца я р к ачырв. плям а, y цэнтры якой утвараецца гн айнічок. 3 гнайнічка ф арміруецца язва (часцей некапькі) з зубчастымі краям і, м яккая пры пальпацыі (адсю ль назва), пры доты ку язва краваточыць. П раз 2— 3 мес язва рубцуецца. У складненні: лімфадэніт, лімфангііт і інш. Л ячэн не кансерватыўнае. І.М.Семяненя.
ШАНСАНЬЁ (франц. chansonnier спявак ад chanson песня), французскі эстрадны спявак, выканаўца жанравых ne cem., часта аўтар іх слоў і музыкі; таксама любы выканаўца шансон. Мастацтва Ш. развівае традыцыі, складзеныя ў паэзіі П .Ж .Беранжэ, творчасці П.Дзюпона, Г.Мантэпоса, Э.Піяф, Ш.Азнавура,
ШАНТАРСКІЯ____________ 369 І.Мантана, М.Мацьё, П.Каас. Выразны рэпертуар Ш. бел. артыста т-ра «Хрыстафор» А.Длускага. ШАНСКАЕ HATÔP’E Размешчана пераважна ва ўсх. ч. М ’янмы (б. Бірма), працягваецца на тэр. Кітая, Лаоса і Тайланда. Пл. каля 150 тыс. км2. Складзена пераважна з гнейсаў, крышт. сланцаў, вапнякоў са шматлікімі праяўленнямі карсту. На 3 хвалістыя раўніны выш. каля 900 м, на У — складкава-глыбавыя хрыбты выш. да 2693 м, раздзеленыя вузкімі далінамі і каньёнамі рэк Салуін, Меконг і інш. Клімат субэкватарыяльны, мусонны. Сярэднія т-ры студз. 18—24 °С, ліп. да 30 °С. Ападкаў 1300— 2000 мм за год. Лістападныя, вечназялёныя і хвойныя лясы, саванны. Радовішчы поліметал. руд. UIAHCÔH (ад франц. chanson песня), 1) поліфанічная франц. песня 15— 16 ст., якой папярэднічалі балады, верыле, ронда. Распрацоўвалася франка-флам. кампазітарамі нідэрландскай школы\ y 16 ст. дасягнула яскравай нац. характарнасці пры ўзмацненні гамафоннага пачатку ў творчасці буйнога прадстаўніка франц. муз. рэнесансу К.Жанекена, a таксама К.Гудымеля, Г.Катле, П.Мулю, К.Сермізі, П.Сертона і інш. У пач. 17 ст. выцеснена гамафоннымі песенна-рамансавымі жанрамі. 2) Франц. песня канца 19 — 20 ст. ва ўсіх яе гіст. і жанравьгх разнавіднасцях; сучасныя эстр. песні з рэпертуару шансанье. ШАНТА ж (франц. chantage вымаганне), прыватны выпадак вымагання. Выяўляецца ў патрабаванні перадачы маёмасці або права на маёмасць ці ажыццяўлення якіх-н. дзеянняў маёмаснага характару пад пагрозай учынення насілля над пацярпелым, яго блізкімі, знішчэння ці пашкоджання іх маёмасці, распаўсюджвання паклёпніцкіх або выдаванпя інш. звестак, якія захоўваюцца ў тайне. У К К Рэспублікі Беларусь Ш. — таксама сродак учынення інш. злачынства, напр., прымус да дзеянняў сексуальнага характару, да выканання або невыканання пэўнай здзелкі ў галіне прадпрымальніцтва, прымушэнне сведкі, пацярпелага, эксперта да адмаўлення ад дачы паказанняў або дачы заведама лжывых паказанняў.
Э.І.Кузьмянкова.
ШАНТАРСКІЯ АСТРАВЫ, архіпелаг з 15 астравоў y Ахоцкім м., y складзе Хабараўскага краю Расіі. Пл. каля 2,5 тыс. км2. Найбуйн. а-вы: Вял. Шантар, Ф яклістава, М.Ш антар і Белічы. Астравы б.ч. гарыстыя (выш. да 701 м). Складзены з пясчанікаў і гліністых сланцаў, прарваных гранітамі. Лістоўнічныя і цемнахвойныя лясы, зараснікі кедравага сланіку.
370
ШАНТЫР
Ш АНТЬІР Фабіян Гіляравіч (4.2.1887, г. Слуцк Мінскай вобл. — 29 5.1920), бел. пісьменнік, грамадскі дзеяч, публіцыст. Прадаваў хатнім настаўнікам, мулярам, прыватным адвакатам. У 1905— 07 за рэв. дзейнасць зняволены. 3 1914 y арміі. У 1916— 17 удзельнічаў y рабоце клуба «Беларуская хатка» ў Мінску. У 1917 адзін з лідэраў левага крыла БСГ, старшыня яго Бабруйскага к-та. Уваходзіў y Бел. нац. к-т і Цэнтр. раду бел.
Ф .Г.Ш анты р.
арг-цый і партый. Дэлегат Усебеларускага з ’езда 1917. У 1918 заг. Смаленскага адцз. Бел. нац. камісарыята, y Слуцкім пав. ваен. камісарыяце. У 1919 камісар па нац. справах Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі, y распараджэнні Ц К КП(б) Літвы і Беларусі, y Бел. рэд. калегіі Ц К КП(б)ЛіБ. У 1920 рэпрэсіраваны і прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1992. Друкаваўся з 1909. Пісаў на бел., рус. і польскай мовах. Аўтар рамант., блізкіх да абразкоў-імпрэсій, бессюжэтных апавяданняў («Захар», 1909; «Ноч», «Смерць убогага», абодва 1910, і інш.), вершаў, артыкулаў, публіцыстычнай працы «Беларускае пытанне» (1918, рукапіс не захаваўся). Адзін з аўтараў калект. зб. «Зажынкі» (М., 1918). На бел. мову пераклаў брашуру «Павукі і мухі» ВЛібкнехта.
Тв:. П атр эбн асц ь нацы янальнага ж ыцця для беларусаў і сам аадзначэн ня народу. М н., 1992 [рэпр. выд.: С луцк, 1918]; У час барацьбы: [Верш y прозе] / / К ры ніца. 1988. № 11. Літ:. Я к у т о в В.Д. А .Г.Червяков: Стран нц ы бногр. М н., 1978. С. 31; К а з б я р у к У.М . Р ам анты чны пош ук. М н., 1983. С. 40; С т а ш к е в н ч Н. Н а путм к нствне. М н., 1983. С. 39; М я с н і к о ў А. Н ацдэмы : Лёс і трагеды я Ф абіян а Ш анты рд, Усевалада Ігнатоўскага і Я зэп а Л ёсіка. М н., 1993; Р у д о в і ч С. Ч ас выбару: Прабл. сам авы значэння Беларусі ў 1917 г. М н., 2000.
І.У.Саламевіч, В.У.Скалабан.
ІПАНХАЙ, найбуйнейшы горад на У Кітая. Яго тэр. з прылеглымі раёнамі (6,2 тыс. км2) вылучана ў самастойную адм. адзінку цэнтр. падпарадкавання. Нас. 9,862 млн. ж. (2000). Важны трансп. вузел. 2 аэрапорты. Найбуйн. марскі порт краіны (пераважна знешнегандл. грузы) y эстуарыі р. Янцзы, на яе правым прытоку р. Хуанпу, за 50 км ад Усх.-Кітайскага мора. У Ш. вырабляецца Уб усёй прамысл. прадукцыі Кітая. Прам-сць: шматгаліновае машынабуда-
ванне, y т.л. радыёэлектроннае, суднабудаванне, чорная і каляровая металургія, хім., лёгкая (асабліва тэкст.), фарм ацэўты чная, паліграф., папяровая, тытунёвая, харчовая. Разнастайныя саматужныя вытворчасці. 45 ВНУ (2001). Вырас з ры бацкага пасёлка Хуту, які вядом ы са стараж ытнасці. У 16 ст. — гандл. і рам есны цэнтр. П аводле Нанкінскага дагавора 1842 адкрыты для зам еж нага гандлю: y 1843 створаны англ., y 1848 амер. сетльменты, y 1849 — ф ранй. канц эсія. У 1854 Вялікабрытанія, Ф ранцы я, ЗШ А захапілі і кіравалі (да 1937) ш анхайскай мьггняй. У 1860 і 1862 y час Тайпінскага паўстання ў прадм есці Ш . ішлі баі паміж паўстанцамі і ан гла-ф ран ц . войскамі. 3 2-й пал. 19 ст. Ш . — найбуйнейш ы гандл. і прамысл. цэнтр Кітая. 3 1919 адзін з гал. цэнтраў нац.-вы зв. руху. У 1937—4 5 акупіраваны яп. войскамі. 3 1945 пад уладай гаміньданаўцаў. Вызвалены ў 1949 Н ар.-вы зв. арміяй К пая
ШАНЦАВЫ ІНСТРУМ ЁНТ (ад ням Schanze акоп, земляное ўмацаванне), табельны (прадугледжаны паводле штату) інструмент (лапаты, сякеры, кіркаматыкі, пілы папярочныя, ламы, трасіровачныя шнуры), які выкарыстоўваецца войскамі для самаакопвання асабовага складу ў баі, узвядзення фартыфікацыйных збудаванняў і мастоў, пры стварэнні загарод і інш. Падзяляецца на інструмент, які носяць (уваходзіць y асабісты рыштунак салдата), і той, які возяць y камплекце баявых і трансп. машын.
ШАНЬДЎН, Ш а н ь д у н с к і п а ў в о с т р a ў. Размешчаны на У Кітая, удаецца ў Жоўтае м. на 350 км. Берагі парэзаны залівамі і бухтамі. Узгоркі і горы (выш. да 923 м) укрыты хмызняком; раўніны густа населены. Вырошчваюць пшаніцу, арахіс, тытунь, садавіну. Парты — Цындао, Яньтай. Ш АНЬДЁН, правінцыя на У Кітая, на аднайм. паўвостраве і часткова на Вял. Кітайскай раўніне. Пл. 153 тыс. км2. Нас. 90,4 млн. чал. (2001). Адм. ц. — г. Цзінань. Цэнтр. ч. займаюць Шаньдунскія горы (выш. да 1524 м), акаймаваныя Вял. Кітайскай раўнінай. Клімат умераны, мусонны. Сярэдняя т-ра студз. ад -1,3 да -1,6 °С, ліп. 24— 28 °С, ападкдў 600— 1000 мм за год. Найб. рэкі Хуанхэ (ніжняе'цячэнне) і Вэйхэ. Лясы высечаны, y rapax невял. rai з хвоі, дубу, клёну. Ш. — індустр.-агр. раён Кітая. Здабыча каменнага вугалю, нафты, жал. руды, баксітаў, графіту. Прам-сць: чорная і каляровая металургія, машынабудаванне (у т.л. станка-, судна- і вагонабудаванне, вытв-сць абсталявання для тэкст. прам-сці), элекгронная, хім. і нафтахім., лёгкая, харч., фарфора-фаянсавая. Выпрацоўка электраэнергіі пераважна на ЦЭС. Вырошчваюць пшаніцу, рыс, проса, гаалян, кукурузу, бабовыя, з тэхн. — бавоўнік, арахіс, тытунь. Садоўніцтва. Вінаградарства. Гйдуюць буйн. par. жывёлу, асдоў, свіней, авечак, коз, коней. Птушкагадоўля. Рыбалоўства і марскія промыслы. Суднаходства па рэках Хуанхэ, Сяацынхэ і Вял. канале. Марскія парты: Цындао, Яньтай, Вэйхай, Шыдао. Ш А Н БК0 Георгій Георгіевіч (н. 1.7.1936, г. Навагрудак Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне дзіцячай неўралогіі; заснавальнік навукова-практычнай школы дзіцячых неўролагаў Беларусі. Д-р мед. н. (1974), праф. (1985). Засл. дз. нав. Беларусі (1995). Гал. дзіцячы неўролаг Беларусі (1970—-2002). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1958). 3 1965 y Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі (з 1973 нам. дырэктара па навук. рабоце). 3 1980 y Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі (у 1987—99 прарэктар па лячэбнай рабоце). У 1997— 2002 старшыня вучонага мед. савета М ін-ва аховы здароўя Беларусі. Навук. працы па гіперкінезах, эпілепсіі; стварыў (з А.У.Руцкім) новы кірунак y дзіцячай неўралогіі і артапедыі па спалучаных і ўзаемазвязаных пашкоджаннях.
Te.: Генералвзованны й тмк (болезнь Жнль де ля Туретга) y детей в подростков. Мн., 1979; Э нцнклопедня детского невролога. Мн., 1993 (у сааўт); Э пвлеп сня y детей: класснфнкац н я, дмагноствка, леченне. М н., 1997.
ІПАНЬСІ, правінцыя на Пн Кітая, y бас. сярэдняга цячэння р. Хуанхэ. Пл. 156 тыс. км2. Нас. 32,7 млн. чал. (2001). Адм. ц. — г. Таюань. Размешчана на Шаньсійскім плато (ч. Лёсавага плато), на У — зах. схілы гор Тайханшань. Клімат умераны, мусонны. Сярэдняя
т-ра студз. ад -16 °С на Пн да -2 °С на Пд, ліп. ад 20 да 25 °С. Ападкаў 400— 500 мм за год. Гал. р. Фыньхэ (прьггок р. Хуанхэ). Расліннасць на 3 і ПнЗ пераважна паўпустынная, на У — мяшаныя і шыракалістыя лясы (у гарах). Гаспадарка прамысл.-агр. тыпу. Асн. галіны прам-сці: вугальная (Датунскі, Янцюаньскі, Сітаньскі бас.), металургічная, машынабудаванне (цяжкае, с.-г., тэкст.), хім. (сода, к-та, сера), лёгхая, харч. (алейная, мукамольная, вінаробная). Рамёствы (метал., фарфоравыя вырабы, дываны). Тэр. Ш. — стараж. земляробчы раён Кітая. Вырошчваюць пшаніцу, чумізу, гаалян, кукурузу, авёс, бавоўнік, кунжут, лён, цукр. буракі. Гадуюць буйн. par. жывёлу, аслоў, мулаў, свіней, авечак (у горных раёнах). Гал. гарады: Таюань, Датун, Янцюань, Чанчжы, Юйцы. Ш А Н Ы 0Ў , С в a т о ў, горад на ПдУ Кітая, y прав. Гуандун. 579 тыс. ж. (1990). Порт y дэльце р. Ханьцзян на Паўд.-Кітайскім моры. Важны прамысл. цэнтр. Прам-сць: машынабудаванне, хім., гумавая, тэкст., харчасмакавая; вытв-сць запалак. Рамёствы. Рыбалоўства. ШАНЬХАЙГУАНЬСКІ ПРАХ0Д, вузкая паласа нізін уздоўж зах. ўзбярэжжа Ляадунскага зал. Жоўтага м., y Ютаі. Даўж. каля 200 км, шыр. да 25 км. Гал. шлях, які злучаў Паўн.-Усх. Кітай і Вял. Кітайскую раўніну на працягу стагоддзяў. Па Ш.п. праходзяць чыгунка і ma ma Пекін— Ш эньян. Ад Ш.п. пачынаецца Вялікая Кітайская сцяна.
Да арт. Ш анцавы інструмснт: 1 — вялікая с апёрная лапата; 2 — сякера; 3 — п яхотная лапата; 4 — кіркам аты ка; 5 — лом ; 6 — п апярочная піла; 7 — трасіровачны шнур.
ІПАН ЯН (390— 338 да н.э.), старажытнакітайскі дзярж. дзеяч, адзін з заснавальнікаў легісцкай школы (фацзя). 3 361 да н.э. служыў саветнікам цыньскага правіцеля Сяо Гуна. У 359— 348 да н.э. правёў рэформы, паводле якіх умацавана цэнтр. ўлада, узаконена права прыватнай уласнасці на зямлю, уведзена сістэма кругавой парукі ў вёсках, арыстакратьм пазбаўлена права атрымліваць y спадчыну адм. пасады і ўладанні. Рэформы выклікалі незадаволенасць арыстакратыі і Ш.Я. пакараны смерцю. Пасля аб’яднання Кітая царствам Цынь (221 да н.э.) пераўтварэнні Ш.Я. былі пашыраны на ўсю дзяржаву. ШАНАЎСКАГА УНІВЕРСГгёТ, М а с коўскі гарадскі народны у н і в е р с і т э т і м я А. Л. Ша ня ў с к a г а, грамадская навучальная і навук. ўстанова ў- Маскве ў 1908— 20. Засн. на сродкі ліберальна настроенага золатапрамыслоўца, ураджэнца Падляшша (родавы маёнтак Ш анявы), адстаўнога ген.-маёра А.Л.Шаняўскага (22.2.1837— 20.11.1905) з удзелам яго ўдавы Л.А.Шаняўскай і кнігавыдаўца М.В.Сабашнікава. Адчынены 15.10.1908, знаходзіўся ў падпарадкаванні Маскоўскай rap. думы па-за сістэмай устаноў М ін-ва нар. асветы. Меў 2 аддзяленні: навук.-папулярнае (4-гадовае навучанне ў аб’ё'ме сярэдняй навуч. установы для асоб з элементарнай адукацыяй) і акадэмічнае (3-гадовае навучанне ў аб’ёме ун-та для асоб з сярэдняй адукацыяй). Заняткі адбываліся ў вячэрні час. Выкладчыкі — буйныя вучоныя, якія з-за сваіх паліт. поглядаў не маглі выкладаць V дзярж. ВНУ, y іх ліку П.М.Лебедзеў, М.К.Кальцоў, А.Я.Ферсман, М .М .Лукін і інш. Хоць выпускнікі ун-та не атрымлівалі дыпломаў, колькасць яго навучэнцаў на акад. аддзяленні вырасла з 964 чал. y 1908—09 да 2966 y 1915— 16, на навук.-папулярным аддзяленні — з 342 чал. y 1910— 11 да 1469 y 1915— 16. Пры ун-це дзейнічалі курсы па падрыхтоўцы работнікаў кааперацыі, бібліятэчнай справы, самакіравання і інш. Сярод навучэнцаў Ш.у. былі беларусы Я.Купала, А.У Канчэўскі і інш. 20.8.1919 акад. аддзяленне Ш.у. ўлілося ў Маскоўскі дзярж. ун-т, навукова-папулярнае 1.11.1920 аб’ядналася з рабочым ф-там Камуніст. ун-та імя Свярдлова. ш а п а в Ал а ў Іван Еўдакімавіч (26.1.1907, с. Бежаўка Бурынскага р-на Сумскай вобл., Украіна — 26.6.1941), бел. пісьменнік. Скончыў камвну ў Мінску (1933). 3 1923 y Чырв. Арміі; y 1925—39 служыў на Беларусі ў пагранвойсках. 3 1940 працаваў y час. «Пограннчнмк». У пачатку Вял. Айч. вайны быў y камандзіроўцы ў пагранвойсках Беларусі, загінуў пры бамбардзіроўцы каля г. Барысаў (Мінская вобл ). Друкаваўся з канца 1920-х г. Пісаў на рус. мове. У аповесці «Бальшавікі граніцы» (1936), зб-ках вершаў «Таварыш» (1932), «Дзяржынцы» (1934), «...Час набліжаец-
ШАПАТОВІЧЫ
371
ца...» (1937), паэме-аповесці «Ян Рэндзя» (1932) і інш. жыццё пагранічнікаў. Аўтар лібрэта оперы «Пагранічнікі» (муз. А.Туранкова). «Песню пагранічнікаў» на словы Ш. напісаў С.Палонскі.
Te:. Н енадуманные
рассказы . М н., 1939.
І.Э.Багдановіч.
ШАПАВАЛАЎ Ігар Аляксеевіч (н. 3.12.1945, г. Джалал-Абад, Кыргызстан), расійскі артыст балета, балетмайстар, педагог. Нар. арт. СССР (1985). Скончыў Фрунзенскае муз.-харэаграфічнае (1961) і Пермскае харэаграфічнае (1963; y 1967— 85 выкладчык y ім) вучылішчы. 3 1963 y Пермскім т-ры оперы і балета. 3 1989 гал. балетмайстар і маст. кіраўнік «Маскоўскага балета на лёдзе». Танцоўшчык характарнага плана. Сярод роляў: Дырыжор, Чорт («Бераг надзеі», «Стварэнне свету» А.Пятрова), Тыбальд («Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), Харон («Арфей і Эўрыдыка» на музыку А.Журбіна), Візір («Легенда пра каханне» А.Мелікава). Ставіў танцы ў операх, канцэргныя нумары і інш. ШАПАВАЛЬСТВА, ш а п а в а л ь н а е р а м я с т в о , выраб з воўны (валенне, качанне) галаўных убораў, валёнак, лямцу. На Беларусі развіта з сярэдневякоўя. У 16— 17 ст. y гарадах існавалі рамесныя прафесіі магерачніка, шапавала. Валеныя магеркі і брыпі бьші пашыраным галаўным уборам бел. сялян. У 19 ст. шапавалы пачалі валяць і зімовы абутак — валёнкі, a таксама лямец для конскай вупражы. Асабліва пашырылася Ш. на У Беларусі. На Магілёўшчыне ў 1880-я г. гэтым саматужным промыслам займаліся сяляне Чавускага, Мсціслаўскага, Рагачоўскага, Магілёўскага, a таксама Рэчыцкага (в. Кабылеў) і інш. паветаў. Найб. развіццё промысел атрымаў y Дрыбінскай вол. Чавускага пав. (мястэчка Дрыбін і 12 навакольных вёсак). Пераважала Ш. ў форме адыходнага промыслу. Майстры працавалі ў дамах заказчыкаў, пераходзячы з вёскі ў вёску са сваімі прыладамі працы (брында для рыхлення воўны, драўляныя і жал. качалкі для раскочвання лямцу, правідлы для надання вырабу патрэбнай формы, жал. шчоткі для расчэсвання ворсу). Дрыбінскія шапавалы ў час адыходніцтва карысталіся ўмоўнай мовай — т.зв. катрушніцкі лемезень. У пач. 20 ст. лямцавыя магеркі і брылі выйшлі з ужытку, таму змяніліся маштабы шапавальнага рамяства і тыпалогія валеных вырабаў. Пашырыўся выраб валёнак, асабліва дзіцячых; бытуе і ў наш час. Мясц. майстры вырабляюць валёнкі на свае патрэбы і на заказ, выкарыстоўваюць традыц. тэхналогію і Н.І.Буракоўская. прылады працы. Ш АПАТ0ВІЧЫ , група археал. помнікаў (2 гарадзішчы і 2 паселішчы) каля в. Шапатовічы Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. Г а р а д з і ш ч а - 1 мі-
372
ШАПАЧКА
лаградскай культуры і зарубінецкай культуры мае пляцоўку прамавугольнай формы з закругленымі вугламі (60x45 м); па краі прасочваецца вал выш. 1,2— 1,5 м. Абследавалі А.МЛяўданскі (1928), В.М.Мельнікоўская (1956), М.А.Ткачоў (1976). У 1979 і 1982 раскопкі праводзіў А.І.Драбушэўскі. Выяўлена пабудова слупавой канструкцыі з агнішчам y выглядзе скоггішча абпаленай гліны і гасп. ямы. Знойдзены гліняныя прасліцы і грузікі, сярэднелатэнскія і позналатэнскія фібулы, фрагмент бронзавага бранзалета, вырабы з жалеза, каляровых металаў, косці, каменю, фрагменты грубаляпной і глянцавай керамікі. Г a р a д з і ш ч а - 2 — 2 ст. да н.э. — 3 ст. н.э. Пляцоўка авальная (50x40 м), узвышаецца на 3— 4 м над поплавам р. Сож. Абследавалі С.А.Булінскі (1928) і Ткачоў (1976). У агаленнях пляцоўкі сабрана ляпная кераміка. П а с е л і ш ч ы 1 і 2 належалі носьбітам верхнедняпроўскай культуры. Першае датуецца 4-м тыс. да н.э., другое — 3-м тыс. да н.э. Выяўлены К.М.Палікарповічам (1926), даследавалі І.І.Арцёменка (1965) і А.Г.Калечыц (1976). Знойдзены кераміка з ямкава-грабеньчатым арнаментам, крамянёвыя скрэблы, нажы, сякеры, наканечнікі стрэл і інш. ШАПАЧКА (Verpa),, род сумчатых грыбоў-дыскамідэтаў сям. гельвелавых. 5 відаў. Пашыраны ў Еўразіі. На Беларусі 1 від — Ш. смаржковая (V.bohemica). Трапляецца ў крас. — чэрв. і вер. ў светлых лісцевых лясах.
ШАПАШ НІК Барыс Львовіч (17.12.1902, г. Пінск Брэсцкай вобл. — 12.9.1985), бел. інжынер, канструктар грузавых аўтамабіляў і спец. тэхнікі. Д-р тэхн. н. (1983). Герой Сац. Працы (1973). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1962). Засл. работнік прам-сці Беларусі (1972). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1930). 3 1929 на аўтамаб. з-дах Расіі. 3 1949 на Мінскім аўтамаб. з-дзе (з 1954 начальнік СКБ-1), стваральнік першага 25-тоннага кар’ернага самазвала МАЗ-525, аднавосевага цягача МАЗ-529 і шматвосевых колавых шасі. Распрацоўшчык сям’і 4- і 6-восевых цягачоў, здольных несці ракетныя комплексы. Пад яго кіраўніцтвам створаны эксперым. МАЗ-7907 з газатурбінным рухавіком магутнасцю 1200 к.с. Ленінская прэмія 1976. Дзярж. прэмія СССР 1968.
Б .М .Ш апаш нікаў.
ШАПАШНІКАЎ Барыс Міхайлавіч (2.10.1882, г. Златауст Чэлябінскай вобл., Расія — 26.3.1945), савецкі ваен. дзеяч. Маршал Сав. Саюза (1940). Праф. (1935). Скончыў маскоўскае ваен. вучылішча (1903) і Акадэмію Генштаба (1910). У арміі з 1901, удзельнік 1-й сусв. вайны. У Чырв. Арміі з 1918. У грамадз. вайну пам. нач. аператыўнага ўпраўлення Вышэйшага ваен. савета, нач. аператыўнага ўпраўлення Палявога штаба РВС Рэспублікі. Пасля грамадз. вайны 1-ы пам. нач. штаба РСЧА, y 1925— 28 і 1935— 37 камандуючы ваен. акругамі. У 1932— 35 нач. і ваен. камісар Ваен. акадэміі імя Фрунзе. У 1937— 40, 1941— 42 нач. Генштаба Чырв. Арміі, 1940— 43 нам. наркома абароны СССР. 3 чэрв. 1943 нач. Ваен. акадэміі Генштаба. Кавд. y чл. Ц К ВКП(б) з 1939. Дэп. Вярх. Савета СССР з 1937. Аўтар ваенна-тэарэт. прац.
іп Ап АШНІКАЎ
Ш апка ды ям . 2— 3 см , званочкападобная, м арш чакаватая, ж аўтавата-кары чневая. знізу белаватая, на верхавінцы пры рослая да ножкі, краі свабодны я. М як ац ь тонкая, воскападобн ая, з неп ры ем н ы м пахам. Н ож ка цыліндры ч н ая, полая, белая, з лускавінкам і. С поры авальны я, гладкія, жаўтаватыя. Умоўна ядомы грыб.
Тв:. Гнгмена труда в судоремонтной промы ш ленностн. М., 1979; Урбаннзацня м здоровье. М., 1991.
Літ:. Ш у г у р о в Л. Закры ты й конструктор Борнс ІІІапо ш н нк / / За рулем. 1997. № 5; Ч в я л е в В.Е. Б. Л. ІІІап ош н вк: (к 100-летню со д н я рож деіш я) / / А втомобнльная промы ш ленность. 2002. № 12. М.М.Касцюковіч.
Тв.. На Вчсле. М ., 1924; М озг арм н н. Кн. I — 3. М., 1927— 29; В оспомм нанчя: В оен .-науч. тр. М , 1974. Літ:. 3 a х a р о в М.В: Ученый н вонн. 2 нзд. М ., 1978; В а с я л е в с к в й А .М . M apman Б .М .Ш ап ош нн ков / / В оен.-нст. журн. 1972. № 9.
Ш алачка смарж ковая.
градскі сан.-гігіенічны мед. ін-т (1953). 3 1962 ва Уладзівастоцкім мед. ін-це, Далёкаўсходнім філіяле НДІ працы. 3 1978 y Віцебскім мед. ун-це (у 1978—98 заг. кафедры). Навук. працы па фізіёлага-гігіенічнай ацэнды шумоў, гігіене працы ў прам-сці, навучальна-метадалагічных праблемах мед. адукацыі.
Уладзімір Мікалаевіч (24.2.1884, Масква — 23.10.1968), расійскі вучоны ў галіне мікрабіялогіі; адзін з заснавальнікаў тэхн. мікрабіялогіі ў СССР. Акад. Рас. АН (1953). Скончыў Маскоўскі ун-т (1910), дзе і працаваў. У 1938—63 y Ін-це мікрабіялогіі Рас. АН. Навук. працы па фізіялогіі мікраарганізмаў, шляхах эвалюцыі асн. тыпаў браджэння. Заклаў асновы прамысл. вытв-сці малочнай і алейнай к-т, ацэтону, бутылавага спірту і інш. Дзярж. прэмія СССР 1950. Ш АПЁЛІН Алег Паўлавіч (н. 12.8.1929, г. Раднікі Іванаўскай вобл., Расія), расійскі і бел. вучоны ў галіне гігіены, фізіялогіі працы і прафпаталогіі. Д-р мед. н. (1972), праф. (1973). Скончыў Ленін-
Ф.Л ІПапіра
ШАПЕНГАЎЭР (Schopenhauer) Артур (22.2.1788, г. Гданьск, Польшча — 21.9.1860), нямецкі філосаф, прадстаўнік валюнтарызму і ірацыяналізму. Вучыўся ў Гёты нгенскім і Берлінскім ун-тах. 3 канца 1820-х г. жыў y г. Франкфурт-на-Майне і займаўся навук. працай. На светапогляд Ш. паўплывалі ідэі Х.Канта, Платона, будызму. Базавыя паняцці распрацаванай ім філас. сістэмы — воля і ўяўленне. Абсалютная воля, на думку Ш., «драбіцца» і рэалізуецца ў бясконцым мностве «аб’ектывацый», кожная з якіх імкнецца заняць пануючае становішча; y выніку назіраецда вайна ўсіх супраць усіх, a сусв. працэс зводзіцца да выяўлення стыхійнай сілы — «волі да жыцця». Лічыў, што ўяўленні ў адрозненне ад абсалютнай волі — гэта свет нашага вопыту; усе навакольныя з ’явы — толькі сукупнасць пачуццёва-інтуітыўных уяўленняў суб’ектаў. Паводле Ш., спасцігнуць свет з ’яў можна з дапамогай дастатковай падставы прынцыпу. Сац. быццё трактаваў песімістычна, падкрэсліваў непазбежнасць нягод, барацьбы, пакут, якія выцякаюць з самой прыроды «волі да жыцця», таму лічыў неабходным асэнсавана стаць на пазіцыю аскетызму ў адносінах да сябе і альтруізму ў адносінах да іншых. Ідэі Ш. сталі адной з тэарэт. крыніц філасофіі жыцця. Сугучныя Ш. ідэі распаўсюдзіліся на Беларусі ў пач. 20 ст. і былі абумоўлены паражэннем рус. рэвалюцыі 1905—07, але часткай інтэлігенцыі ўспрымаліся крытычна [напр., бел. паэт Я.Лучына (І.Л.Неслухоўскі) ў процівагу вучэнню Ш. адстойваў на старонках «Мннского лнстка» ідэю прагрэсу\.
Тв:. Рус. пер. — П олн. собр. соч. T. 1—4. М ., 1900— 10; С обр. соч. T. 1— 6. М., 1999—
2001.
Літ:. М ., 1975.
Быховскнй
Б.Э .
Шопенгауэр.
Т.І.Адула.
Ш АПЁЧЫНА, вёска ў Віцебскім р-не, на р. Сухадроўка, на аўтадарозе Віцебск— Орша. Цэнтр сельсавета і калгаса-камбіната. За 25 км на Пд ад Віцебска. 352 ж., 149 двароў (2003). Пач. школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. ШАПІЛАЎ Дзмітрый Трафімавіч (5.11.1905, Ашгабат — 18.8.1995), савецкі дзярж. і парт. дзеяч, вучоны-эканаміст. Чл.-кар. AH СССР (1953), праф. (1939), ген.-маёр (1945). Скончыў Маскоўскі ун-т (1926), Аграрны ін-т чырв. прафесуры (1934). У 1920— 30-я г. ў пракуратуры, на гасп., навук. і выкладчыцкай рабоце. У Вял. Айч. вайну чл. ваен. савета арміі. 3 1946 y апараце ЦК К.ПСС. У 1952— 56 гал. рэдактар газ. «Правда», y 1955— 57 сакратар ЦК КПСС, y 1956— 57 міністр замежных спраў СССР. Удзельнік рэабілітацыі ахвяр паліт. рэпрэсій, дапамагаў М .С.Хрушчову рыхтаваць даклад да XX з’езда КПСС (1956). На чэрвеньскім пленуме ЦК К П СС (1957). крытыкаваў Хрушчова за парушэнні прынцыпаў калект. кіраўніцтва і некампетэнтнасць, за што штучна прылічаны да т.зв. антыпарт. групы і адхілены ад усіх парт. і дзярж. пасад. 3 1957 дырэктар Ін-та эканомікі АН Кіргізіі, y 1960— 82 y Гал. архіўным упраўленні пры CM СССР. Кіраўнік аўтарскага калектыву падручніка «Палітычная эканомія» (1954).
Л іт Н прнмкнувш мй к ннм Ш епнлов: П равда о человеке, ученом, вонне, полнтнке. М ., 1998. Ю.В.Бажэнаў.
ІІІАПІРА Барыс Міронавіч (н. 20.3.1930, в. Журавічы Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1990), праф. (1991). Акад. Міжнар. акадэміі інфарм. працэсаў і тэхналогій (1996). Засл. работнік сельскай гаспадаркі Беларусі (1995). Бацька С .Б.Шапіры. Скончыў Гомельскі педінстьпуг (1953). Настаўнічаў. 3 1963 старшыня калгаса ў Любанскім р-не. У 1973—2002 заг. сектара, заг. аддзела Бел. НДІ агр. эканомікі. Навук. працы па праблемах с.-г. вытв-сці, рэфармавання АПК Беларусі.
Te:. Резервы эф ф е к і мвностм мспользовання технвкн. М н., 1980; О рган взац н я труда в условвях нндустряалнзацнн сельскохозяйственного пронзводства. М н., 1982; К оллекгнвный подряд в агроп ром ы ш ленн ом ко м плексе. М н., 1985; К оллектнвны й подряд н арендные отнош ення в сельском хозяйстве. М н., 1989; А гропромы ш ленны й ком п лекс в условнях перехода к рынку. М н., 1997 (у саа ў т ); О сновные н ап равлен вя реф орм н ровання сельскохозяйственных предпрмятяй / / Весці Акадэміі аір. навук Рэспублікі Беларусь. 1999. № 4; Курсом аграрны х реформ. М н., 2001 (у сааўт.).
ШАПІРА Майсей Навумавіч (14.4.1884, Мінск — 29.6.1970), бел. хірург, траўматолаг, артапед. Д-р мед. н., праф. (1939). Засл. дз. навук Беларусі (1940). Скончыў Казанскі ун-т (1909). У 1927— 41, 1945—57 y Мінскім мед. ін-це, адначасова ў 1930—41 y клініцы артапедыі і траўматалогіі Бел. НДІ фтызіят-
рыі, артапедыі і неўралогіі (у 1945— 50 дырэктар). Працы па пытаннях хірургіі, траўматалогіі, артапедыі.
Te:. Эпндеммческмй детскмй паралнч. нзд. М н., 1957 (разам з М .А .Х азанавым).
2
ШАПІРА Сямён Барысавіч (н. 17.6.1961, в. Рачэнь Любанскага р-на Мінскай вобл ), бел. вучоны-эканаміст. Д -р эканам. н. (1999), Акад. Міжнар. акадэміі інфарм. працэсаў і тэхналогій (2000), чл.-кар. Бел. інж. акадэміі (1997). Сын Б.М ІІІапіры. Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1983). 3 1983 на гасп. рабоце ў АЛК Беларусі, з 1989 старшыня калгаса ў Дзяржынскім р-не. 3 1999 нач. Гал. ўпраўлення эканомікі, з 2002 дырэктар Дэпартамента эканомікі Мін-ва сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па праблемах кіравання і рэфармавання АПК Беларусі ва ўмовах рыначнай эканомікі.
Te:. Управленне в агроп ром ы ш ленн ом комплексе прм ры ночны х отнош енмях. М н., 1998; О сновы управлення аграрны м сектором в условнях рынка: (Т еорня, м етодологая н практ. рекомендацнн). М н., 1999; М еханнзм р ы н очн ого развн тня агр о п р о м ы ш л ен н о го комплекса Беларусн. М н., 2000 (у сааўт.); Реформм рованне агропром ы ш ленного ком п лекса. М н., 2002 (у сааўт.). ІІІАПІРА Фёдар (Файвіш) Львовіч (6.4.1915, г. Віцебск — 30.1.1973), савецкі фізік-ядзершчык. Чл.-кар. АН СССР (1973), д-р фіз.-матэм. н. (1962), праф. (1967). Скончыў Маскоўскі ун-т (1941). 3 1945 y Фіз. ін-це AH СССР, з 1958 y Аб’яднаным ін-це ядз. даследаванняў y г. Дубна (з 1959 нам. дырэктара Лабараторыі нейтроннай фізікі). Навук. працы па фізіцы рэактараў, ядз. і нейтроннай фізіцы. Прапанаваў метад адваротнай геаметрыі для вывучэння няпругкіх узаемадзеянняў павольных нейтронаў з кандэнсаванымі асяроддзямі (1961). Пацвердзіў эфект поўнага адбіцця ультрахалодных нейтронаў пры любых вуглах падзення (1968). Дзярж. прэмія СССР 1971.
ШАПКА
373
Елісейскія палі, Парыж). Пашырыліся ў ЗШ А і інш. краінах свету. У Расіі першае Ш. адкрыта ў 1830 y Маскве, на Беларусі — y 1947 y Мінску, y 1950— 60-я г. перасовачныя цыркі-Ш . працавалі ў Гомелі.
Літ:.
Кузнецов
Е.М . Цнрк. 2 нзд. М ,
1971.
IU A IIÏIIbK A Ларыса Яфімаўна (6.1.1938 — 2.7.1979), расійскі кінарэжысёр. Засл. дз. маст. Расіі (1974). Скончыла Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1963). Першыя фільмы «Спякота» (1963, прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Карлавых Варах, 1964) і «Крылы» (1966) выявілі яе аўтарскі почырк — цікавасць да чалавека ў экстрэмальнай, крызіснай сітуацыі, фактурнасць выяўл. рашэнняў. Арыгінальнасцю драматург. прынцыпаў адзначана стужка «Ты і я» (1972). У фільме «Узыходжанне» паводле аповесці В.Быкава «Сотнікаў» (1977, гал. прэмія і прэмія Міжнар. асацыяцыі кінапрэсы на Міжнар. кінафестывалі ў Зах. Берліне) на ваен. матэрыяле даследавала тэму прызначэння чалавека, яго духоўных магчымасцей. Зняла фільмы тэлевізійны «А трынаццатай гадзіне» і кароткаметражны «Радзіма электрычнасці» (абодва 1968). Пра яе мастацтва зняты дакумент. фільм «Ларыса» (1980, рэж. Э.Клімаў). Дзярж. прэмія СССР 1979.
Літ.: Л арнса.
М ., 1987.
Г.У.Шур.
ІПАПКА MAHAMÂXA, залаты філігранны галаўны ўбор сярэднеазіяцкай работы 14 ст., з сабалінай апухай, упры-
Te:. Н ейтрон ны е нсследовання: Собр. трудов. М ., 1976; Ф в зн к а нейтронов: Собр. трудов. М ., 1976. Літ:. Ф Л .Ш ап нр о : человек н ученый: К н в га восп ом нн анн й. Д убна, 1998; П н к с л ь н е р Л .Б ., С т р е л к о в А.В. Ф .Л .Ш апн ро / / Я дерная ф н зв ка. 2000. Т. 63, № 4.
М.М.Касцюковіч.
ШАПГГ0 (франц. chapiteau літар. — капітэль, каўпак), часовае цыркавое памяшканне для дэманстрацыі спектакляў. Звычайна — купалападобны брызентавы шацёр, які нацягваецца з дапамогай розных мацаванняў на высокія мачты (формы) і бакавыя стойкі. Унутры III. знаходзяцца манеж, месцы для гледачоў, неабходныя тэхн. прыстасаванні і закулісная частка. Хутка збіраецца і разбіраецца. Прызначаны пераважна для раз’язнога абслугоўвання гледачоў (перасовачныя цыркі-Ш ). Стацыянарныя Ш. ствараюць y гарадах, дзе няма пастаянных цыркавых будынкаў, y садах, парках y летні перыяд (летнія цыркі-Ш .). Узніклі ў 1830-я г. (Летні цырк.
гожаны каштоўнымі камянямі і ўвянчаны крыжам; рэгалія маскоўскіх вял. князёў і рас. цароў, сімвал самадзяржаўя ў Расіі. У канцы 15— пач. 16 ст. набыла вядомасць легенда аб візант. паходжанні Ш .М ., якую нібыта прыслаў імператар Канстанцін Манамах свайму
374
ШАПКО
ўнуку вял. кн. кіеўскаму Уладзіміру Манамаху. Гэтая легенда выкарыстана пры стварэнні паліт. тэорыі «Масква — трэці Рым». Ш.М. з канца 15 ст. вянчалі (каранавалі) пры ўступленні на прастол маскоўскіх вял. князёў, a ў 16— 17 ст. рас. цароў. 3 1724 ў якасці каранацыйнага вянца выкарыстоўвалася імператарская карона. Ш.М. зберагаецца ў Аружэйнай палаце ў Маскве. Ш А П К 0 Эдуард Пятровіч (13.6.1903, г. Ліепая, Латвія — 28.10.1977), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1946). У 1922— 59 y Бел. т-ры імя Я.Купалы, дзе сфарміраваўся як акцёр пад кіраўніцтвам Е Міровіча. Характарны і камед. акцёр. Яго мастацтва вылучалася сакавітасцю сцэн. фарбаў, дэталёвай распрацоўкай паводзін і знешняга аблічча персанажа, дакладнасцю сац. характарыстык вобразаў. Сярод лепшых роляў: Шмігельскі, Праменны («Партызаны», «Мілы чалавек» К.Крапівы), Прыстаў («Бацькаўшчына» К.Чорнага), Лейтэнант («Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона), Кругляш («Гута» Р.Кобеца), Дароднаў, Лыняеў, Мілаўзораў, Барабошаў («Позняе каханне», «Ваўкі і авечкі», «Без віны вінаватыя», «Праўда добра, a шчасце лепш» А.Астроўскага), Сімяонаў-Пішчык («Вішнёвы сад» А.Чэхава), Мантэкі («Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра), Настаўнік філасофіі, Ж ак («Мешчанін y дваранах», «Скупы» Мальера), фон Кальб («Каварства і каханне» Ф.Ш ылера), Пера Каленіч («Пані міністэрша» Б.Нушыча), Вернер («Рускія людзі» К.Сіманава), Рэдзька («У стэпах Украіны» А.Карнейчука) і інш. Б.І.Бур’ян. Ш А П 0 Уладзімір Дзмітрыевіч (н. 4.2.1949, г.п. Відзы Браслаўскага р-на Віцебскай вобл.), бел. акварэліст, графік. Скончыў маст.-графічны ф-т Віцебскага пед. ін-та (1972). Творы вылучаюцца эмацыянальнасцю, асацыятыў-
насцю вобразных канструкцый, манументальнасцю кампазіцыйнай пабудовы, экспрэсіўнасцю і падкрэсленай дэкаратыўнасцю: серыі «Запаляр’е» (1979— 84), «Паазер’е» (1980), «Казкі старога Браслава» (1984), «Храмы» (1993), «Рака часу» (1998), кампазіцыі «Піліп» (1980), «Возера Снуды. Гай» (1995). Аўтар афармленчых работ. М.Л.Цыбульскі. Ш А П 0РЫ Н Юрый Аляксандравіч (8.11.1887, г. Глухаў Сумскай вобл., Украіна — 9.12.1966), расійскі кампазітар, педагог. Нар. арт. СССР (1954). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1913) і Петраградскую кансерваторыю (1918). У 1919— 34 узначальваў муз. частку драм. т-раў y Ленінградзе, з 1939 праф. Маскоўскай кансерваторыі. Працягваў героіка-патрыят. традыцыі рус. класічнай музыкі. Сярод твораў: опера «Дзекабрысты» (паст. 1953), сімфонія-кантата «На полі Куліковым» (1939), араторыі «Паданне пра бітву за рускую зямлю» (1944), «Дакуль каршуну кружыць» (1963), сімфонія для хору і арк. (1932), рамансы на вершы рус. паэтаў. Сярод вучняў Я Святланаў, А. Фляркоўскі, Р.Шчадрын і інш. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1946, 1952. Дзярж. прэмія Расіі 1966.
Тв.. Л втературное наследне: статьн, пнсьма... М ., 1989. Літ.: М a р т ы н о в Н .Н . Ю рнй Ш апорнн. М ., 1966.
Ш АПС А ляксандр Л явонцьевіч (26.5.1911 — 11.4.1965), расійскі рэжысёр. Засл. арт. Беларусі (1944). Засл. дз. маст. Расіі (1962). Скончыў Цэнтр. тэхнікум тэатр. мастацтва ў Маскве (1930). Працаваў акцёрам y т-рах Таганрога, Туапсэ. 3 1931 рэжысёр Цэнтр. т-ра Чырв. Арміі, з 1941 Т-ра імя Массавета. У Вял. Айч. вайну ўдзельнічаў y арганізацыі і дзейнасці франтавой брыгады Дзярж. рус. драм. т-ра Беларусі. Паставіў y Т-ры імя Массавета п’есы «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы (1954), «У ціхім завулку» А.Маўзона (1955). 3 інш. пастановак: «Світанне над Масквой» А.Сурава (1950), «Бітва ў дарозе» паводле Г.Нікалаевай (1959), «Сумленне» паводле Д.Паўлавай (1963, усе з Ю.Завадскім), «Васіль Цёркін» паводле А.Твардоўскага (1961). Дзярж. прэмія СССР 1950. ШАПЎР I (?— 272), правіцель Сасанідаў дзяржавы [239— 272]. Сын Ардашыра I. Працягваў пачатае бацькам умацаванне і пашырэнне дзяржавы, усталяваў уладу Сасанідаў y Іране, далучыў да яе вял. вобласці на 3 і У ад Ірана. Вёў паспяховыя войны супраць Рым. імперыі, y 260 каля г. Эдэсы разбіў і ўзяў y палон рым. імператара Валерыяна і болыпую частку яго войска. Пры 111. I y Іране праводзіліся ірыгацыйныя і буд. работы, заснавана шмат гарадоў; дзярж. рэлігіяй стаў зараастрызм.
У .ІІІапо. М ячэць. С еры я «Храмы». 1993.
ШАПЎР II (?— 379), правіцель Сасанідаў дзяржавы [309— 379]. Аб’яднаў дзяржаву, вярнуў шэраг раёнаў на зах. і
ўсх. яе ўскраінах, страчаных яго папярэднікамі. Ваяваў з кушанскімі княствамі (пазней падпарадкаваў іх), заключыў ваен. саюз з хіянітамі ў вайне (359—363) з Рымскай імперыяй і захапіў значныя яе тэрыторыі. Пры Ш. II пачалося ганенне на хрысціян (з 339/340, калі хрысціянства стала ператварацца ў дзярж. рэлігію ў Рыме). Засн. шэраг гарадоў. Ш АПФн (Chopin) Фрыдэрык (22.2 ці 1.3.1810, Жалязова-Воля, каля Варшавы — 17.10.1849), польскі кампазітар,
піяніст; заснавальнік польскай муз. класікі. Вучыўся ў Гал. школе музыкі ў Варшаве пад кіраўніцтвам Ю Эльснеро (1826—29). Быў звязаны з удзельнікамі паўстання 1830— 31. 3 1831 y Парыжы. Яго творчасць рамант. па характары, глыбока нар., мае акрэсленую патрыят. накіраванасць, увасабляе абагульнены вобраз Польшчы (карцін яе гераічнага мінулага і сучаснага Ш. нар. побыту, матывы нац. л-ры, фальклору), раскрывае ідэі нац.-вызв. барацьбы. Пісаў пераважна фартэпіянную музыку, пашырыў маст. магчымасці інструмента, адыграў ролю ў развіцці фп. фактуры: меладызаваў муз. тканіну, узбагаціў яе спецыфічна фп. поліфаніяй, сінтэзаваў розныя віды тэхнікі, раскрыў выразнае значэнне дэмпфернай педалі. Яго наватарства выявілася ў галіне гармоніі, мелодыкі, рытмікі, y трактоўцы класічных жанраў і муз. форм. Стварыў жанр фп. балады, паглыбіў змест жанраў накцюрна, эцюда, прэлюдыі, скерца, узняў на высокі маст. ўзровень нац.-танц. жанры: мазурку, паланэз; надаў рысы рамант. паэмы фантазіі, санаце, баладзе, скерца. Сярод асн. твораў: 2 канцэрты для фп. з аркестрам (1829, 1830), 3 санаты (1827— 28, 1839, 1844), фантазія (1841), 4 балады (1835— 42), 4 скерца (1832— 42), 4 экспромты (1834— 42), 16 паланэзаў, 58 мазурак, 17 вальсаў, 21 накцюрн, 26 прэлюдый (у т.л. цыкл з 24 прэлюдый, 1839), 27 эцюдаў, п ’есы для фп., фп. трыо (1829), саната для віяланчэлі і фп. (1846), 19 песень, баркарола, калыханка і інш. 3 1927 y Варшаве праводзіцца міжнар. конкурс піяністаў імя Ш.
Тв:. Рус. пер. — П нсьм а. T. 1— 2. 3 вад. М ., 198T— 84. Літ:. Л н с т Ф . Ф .Ш опен: Пер. с фр. 2 нзд. М ., 1956; Б э л з а Н .Ф . Ш опен. М., 1968; М a з е л ь Л.А. Н сследованля о Ш опене. М ., 1971; Н я к о л а е в В. Ш опен-педа-
гог. М ., 1980; S z u 1 с М.А. F.C hopin i utwory jego muzyczne... Krakôw, 1986. І.Дз.Назіна.
ШАПЯЛЁВГЧ Васіль Васілевіч (н. 2.3.1945, в. Каўняцін Пінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз,матэм. н. (1994), праф. (1996). Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1969). 3 1974 y Мазырскім пед. ін-це (у 1976— 88 заг. кафедры, y 1992— 98 прарэктар). Навук. працы па галаграфіі ў фотарэфрактыўных крышталях. Даследаваў уласцівасці галаграм y кубічных фотарэфрактыўных аптычна актыўных крышталях, якія праяўляюць п’езаэлектрычныя і фотапругкія ўласцівасці.
Тв:. Введенне в когерентную о п тяку н голограф ню . М н., 1985; Т еорня связанны х волн для опнсання дпф ракціш света на ультразвуке в оптнческн актявной среде / / Оптмка н спектроскопня. 1987. Т. 62, вып. 6; G ain optim ization with respest to the thickness o f a sillenite crystal (y сааўт.) / / A pplied physics. B. 1999. Vol. 68, № 5.
ШАПЯЛЁВІЧ Васіль Рыгоравіч (н. 19.1.1947, в. Блужа Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1992), праф. (1994). Скончыў БДУ (1970), дзе і працуе. Навук. працы па фіз. матэрыялазнаўстве. Устанавіў заканамернасці ўплыву знешніх уздзеянняў (ііластычнай дэфармацыі, тэрмічнай апрацоўкі) на структуру і электрафіз. ўласцівасці паўметалаў, заканамернасці ўплыву звышхуткай загартоўкі з вадкай фазы на структуру і фіз.-мех. ўласцівасці сплаваў. Распрацаваў комплекс пераўтваральнікаў на аснове эфекту Хола для аўтаматызацыі і рабатызацыі вытв. сістэм.
Тв.: О сновы
ф отонны х н электронны х процессов в крнсталлах. Гомель, 1999 (разам з В .І.П ракош ы н ы м , В.М .Д рако); С борннк задач по ф н зн ке металлов н металловеденню. М н„ 2000.
Ш АПЯЛЁВІЧ Канстанцін Іванавіч (2.9.1889, в. Брадок Мінскага р-на — 27.6.1976), бел. мовазнавец і педагог. Скончыў Барунскую настаўніцкую семінарыю (1909), Магілёўскі настаўніцкі ін-т (1916). Працаваў настаўнікам, з 1932 выкладчык бел. мовы ў Вышэйшай камуніст. с.-г. школе Беларусі, y 1934— 41 Бел. політэхн. ін-та, y 1943— 56 БДУ. Аўтар і сааўтар літ. чытанак і падручнікаў па бел. мове для пач. школы «Чырвоная Беларусь» (1925), «Рабочая кніга па беларускай мове» (1931), «Беларуская мова» (ч. 1— 3, 1933), «Беларуская мова» (ч. 1— 4, 1945— 47). Удзельнічаў y зборы і падрыхтоўцы лексічнага матэрыялу для слоўніка бел. мовы.
на-пластычнымі абстрактнымі матывамі: «Першы снег» (1991), «Вераснёўскія дажджы» (1992), «Чырвоныя клёны» (1993), «Рачны вакзал» (1994), «Крылы восені» (1997), «Каханне», «Гарадскі раманс», «Правінцыя» (усе 1998). 1л. гл. таксама да арт. Гуаш. Ш АПЯЛЁВІЧЫ , вёска ў Круглянскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Аслік. Цэнтр сельсавета і унітарнага камунальнага с.-г. прадпрыемства. За 28 км на ПдЗ ад г.п. Круглае, 60 км ад Магілёва, 25 км ад чыг. ст. Слаўнае. 401 ж., 155 двароў (2003). Лясніцтва, лесагасп. прадпрыемства «Цяцерына». Сярэдняя школа-сад, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторьш, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. У ВКЛ вядомы з 16 ст. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 рас. арм ія на чале з кн. А .М .Трубяцкім y жн. 1654 каля Ш . разбіла войскі літ. гетмана Я .Радзівіла. 3 1772 y Рас. імперыі. У 1779 пабудавана царква. 3 1827 мястэчка ў М агілёўскім пав., 570 ж. У 1848 — 134 двары. У 1863 адкры та ц арк.прыходская школа. 3 1867 быў м аёнтак (1606 дзесяцін зямлі, бровар, вадзяны м лы н , карчма). У 1897 — 907 ж., 139 двароў, y Ц яцеры нскай вол. М агілёўскага пав., ц ар к.-п р ы ходская і яўр. малітоўная ш колы , хлебазапасны магазін, заезны дом , царква. 3 20.8.1924 цэнтр сельсавета. У 1924— 35 і ў 1959— 66 y Б ялы ніцкім, y 1935— 59 і з 1966 y К руглянскім р-нах. У 1926 — 1009 ж., 204 двары , y 1940 — 686 ж., 162 двары . У Вял. Айч. вайну 5.12.1942 партызаны 8-й К руглянскай бры гады разграмілі ў Ш . ням . гарнізон. У 1944 ням . фаш ы сты спалілі вёску, загубілі 163 ж ы хары. А.Г.Шчарбатаў.
ШАР, геаметрычнае цела, абмежаванае звонку сферай. Атрымліваецца пры вярчэнні круга вакол восі, што праходзіць праз яго дыяметр. Адлегласць R ад цэнтра Ш. да любога пункта яго паверхні аднолькавая і наз. радыусам Ш . Аб’ём Ш. У=4/з k R3, плош ча яго паверхні У=4л R2
І.К.Германовіч.
Ш АПЯЛЁВІЧ Уладзімір Аляксандравіч (н. 28.8.1957, г. Пінск Брэсцкай вобл ), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1983). Працуе ў станковых графіцы і жывапісе. Творы, выкананыя шырокай пастознай манерай пісьма, вылучаюцца гарманічным адзінствам каларыстычнага і кампазіцыйнага выраш эння, спалучэннем ураўнаважаных элементаў рэаліст. трактоўкі з дынаміч-
У.Шалялевіч. Рачны вакзал. 1994.
ШАРАВАРАЎ Георгій Аляксандравіч (н. 10.3.1931, Кіеў), бел. вучоны ў галіне ядз. энергетыкі. Д-р тэхн. н. (1983), праф. (1984). Скончыў Кіеўскі політэхн. ін-т (1956). 3 1967 заг. аддзялення Ін-та ядз. энергетыкі АН Беларусі. 3 1992 ды-
ШАРАВАЯ_______________ 375 рэктар, з 2001 заг. лабараторыі Ін-та радыеэкалагічных праблем Нац. АН Беларусі. Навук. працы па праблемах бяспекі ядз. тэхналогій, радыеэкалогіі і кіравання надзвычайнымі сітуацыямі. Пад яго кіраўніцтвам распрацавана тэхналогія пераўтварэння разбуранага рэактара Чарнобыльскай АЭС і забруджаных радыенуклідамі тэрыторый y экалагічна бяспечную сістэму (2000).
Тв.: Д ннам нка АЭС с дн ссоц нн рую ш н м теплоноснтелем. М н., 1980; Ф н зн ка нестац н онарны х процессов АЭС. М н., 1985.
А.І.Болсун.
ШАРАВАРАЎ Канстанцін Рыгоравіч (н. 15.8.1964, Мінск), бел. спартсмен (гандбол). Засл. майстар спорту СССР (1988). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1985). Чэмпіён XXIV Алімп. гульняў (1988, Сеул). Чэмпіён свету сярод юніёраў (1983, 1985), сярэбраны прызёр чэмпіянату свету (1990). Чэмпіён СССР (1984, 1985, 1986, 1988, 1989), сярэбраны (1982, 1983, 1987, 1990) і бронз. (1991) прызёр. За зборную камацду СССР згуляў (1986—91) 93 матчы, закінуў 223 мячы. Уладальнік Кубка еўрап. чэмпіёнаў (1987, 1988, 1989), Кубка кубкаў (1988), Суперкубка (1989). Гуляў y складзе каманды СКА (Мінск, 1982— 92), замежных (Германія, Ізраіль, Швецыя) клубаў (з 1992). Сярэбраны прызёр чэмпіянату Ізраіля (1994).
А.М.Петрыкаў.
ШАРАВАЯ МАЛАНКА, гл. ў арт Маланка. «ШАРАВАЯ МАЛАНКА» («Kugelblitz»), кодавая назва карнай аперацыі ням. фашыстаў супраць партызан і мясц. насельнідтва Суражскай партыз. зоны 14.2 — 19.3.1943 y Вял. Айч. вайну. Праводзілася сіламі 201-й ахоўнай дывізіі, 2-га матарыз. палка 3-й танк. арміі, 3 мясц. паліцэйскіх фарміраванняў, артыл., сапёрных, контрразведвальных падраздзяленняў 825-га «ост-мусульманскага» батальёна (усяго 36 тыс. салдат і афіцэраў) з падтрымкай бронецягніка і 10 бронемашын. Мэта аперацыі — акружыць і знішчыць партызан y трохвугольніку Гарадок— Сураж— Мяжа, захапіць працаздольнае насельніцтва ддя вывазу ў Германію, забяспечыць бяспеку руху па чыгунцы на ўчастку Віцебск— Гарадок— Невель, перашкодзіць баявому ўзаемадзеянню партызан з часцямі Чырв. Арміі. Да 14 лютага партызаны вялі бой, каб перашкодзіць праціўніку сканцэнтраваць сілы і захапіць плацдарм па берагах рэк вакол партыз. зоны. Гітлераўцы не здолелі ўварвацца ў партыз. зону і з 18 лют. пачалі сістэматычны абстрэл і бамбардзіроўку пярэдняга краю партыз. абароны. 11, 15, 20— 24 лют. сав. самалёты ў дапамогу партызанам даставілі ў зону боепрыпасы і зброю, y т.л. 700 кг толу. У ноч на 23 лют. на бок партызан амаль y поўным
376
ШАРАВЫЯ
складзе перайшоў «ост-мусульманскі» батальён. Партызаны пазбягалі зацяжных баёў, прабіваючыся невял. групамі праз шчыльньм ланцугі карнікаў. Да 20 сак. гітлераўцы адышлі ў Віцебск, Гарадок, Сураж. Фашысты «праверылі» 169 вёсак, «прафільтравалі» 3583 чал. і перадалі іх 9-й эйнзацкамандзе СД, 1456 чал. з іх расстралялі, 804 чап. даставілі на зборны лагер для адпраўкі на прымусовыя работы. У палон узята 260 партызан, з якімі па-зверску расправіліся — жанчын і дзяцей знішчалі гранатамі, злоўленых y лесе жыхароў жывымі спальвалі ва ўцалелых пабудовах. У баях гітлераўцы страцілі каля 500 забітымі і параненымі, амаль поўнасцю знішчаны бронедывізіён вермахта. Працягам «Ш.м.» стала карная аперацыя «Грамавы ўдар». У.С.Пасэ. ШАРАВЫЯ Ф Ў НКЦ Ы І, тое, што сферычныя функцыі. ІДАРАДА (франц. charade літар. — балбатня, гаворка), від літаратурнай, звычайна вершаванай, гульні-загадкі, y якой зашыфраванае слова адгадваецца па апісанні яго асобных складоў, літар ці частак гэтага слова з самаст. значэннем [напр., я — майка і Ямайка (востраў)]. У ф альклоры амаль невядома. У пісьмовай л -р ы Ш . былі папулярны я ў салоннай культуры 17— 18 ст П аш ы рана ў дзіцячай л-ры .
В.П.Рагойша.
Шаралезская парода.
ШАРАМЁТА Мікалай Васілевіч (н. 12.8.1924, в. Лазовіца Камянецкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1989). Скончыў Львоўскі ун-т (1953). Настаўнічаў. 3 1961 працаваў y Бельцкім пед. ін-це (Малдова). 3 1967 выкладае y Мінскім лінгвістычным ун-це (з 1991 праф.). Даследуе дынамічньм з ’явы ў моўнай сістэме і ў маўленні. Аўтар манаграфій «Міжузроўневыя структуры дзеяслоўнага класа: На матэрыяле французскай мовы» (1988), «Міжузроўневыя дзеяслоўныя ўтварэнні ў сучаснай французскай мове» (1990), вучэбных дапаможнікаў «Параўнальная тыпалогія французскай, рускай і беларускай моў» (1982, з В.Паўлоўскім), «Сістэма дзеяслоўных аналітызмаў y сучаснай французскай мове» (1985) і інш. ШАРАМЁЦЕВЫ, баярскі, з 1706 графскі род y Расіі 15 — пач. 20 ст., прадстаўнікі якога займалі буйныя ваен. і дзярж. пасады, былі вядомымі мецэнатамі і дабрачынцамі. 3 малодшай лініі роду маскоўскага баярына 14 ст. Андрэя Кабылы (выхадзец з ВКЛ, продак Раманавых і інш. баярскіх фамілій). Заснавальнік роду Андрэй Канстанцінавіч Шарамет, пяцёра ўнукаў якога ў сярэдзіне 16 ст. атрымалі баярства. Найбуйнейшыя землеўладальнікі (у 1861 мелі 800 тыс. дзесяцін зямлі, 300 тыс. прыгонных сялян). 3 іх найб. вадомы: Іван Васілевіч В я л і к і (?— 1577), баярын (з 1550), ваявода, чл. Выбранай рады, y гады апрычніны ўплывовы чл. Земскай баярскай думы. Ф ё д а р І в а н а в і ч III. (?— 1650), баярын, ваявода, фактычны кіраўнік рас. ўрада ў 1642—45. В а с і л ь П я т р о в і ч III. (?—?), баярын, ваявода, y вайну Расіі з Рэччу Паспсйіітай 1654— 67 камандаваў рас. арміяй на тэр. Беларусі, якая ў 1654 заняла Полацк, Віцебск, Дзісну, Друю. Б а р ы с Пятровіч III. (1652— 1719), гл. Шарамецеў Б.П. П ё т р Б а р ы с а в і ч 111.(1713— 88), сын Барыса Пятровіча, граф, ген.-аншэф (1760), обер-камергер (1761). Уладальнік сядзіб Кускова і Астанкіна. Стварыў балетную і жывапісную школы, прыгонны тэатр, сабраў найкаштоўнейшыя калекцыі прадметаў мастацтва.
М і к а л а й П я т р о в і ч Ш. (1751 — 1809), сын Пятра Барысавіча, граф, обер-камергер (1798). Пасля смерці жонкі, б. прыгоннай П.І Жамчуговай засн. y Маскве багадзельню. ШАРАМЁЦЕЎ Барыс Пятровіч (5.5.1652, Масква — 28.2.1719), расійскі военачапьнік, дыпламат. Баярын (1682), граф (1706), ген.-фельдмаршал (1701). 3 роду Шарамецевых. Удзельнік заключэння «Вечнага міру» 1686, дыпламат. місій 1686—87 y Рэч Паспалітую і Аўстрыю для заключэння ваен. саюза супраць Турцыі. У рус.-тур. вайну 1686— 1700 камандаваў войскамі Белгародскай абарончай лініі (1687—94) і рус. арміяй на Украіне (1695— 96), удзельнічаў y паходах на Крым (1687, 1689), выконваў дыпламат. даручэнні цара ў Рэчы Паспалітай, Аўстрыі, Італіі і на в-ве Мальта (1697—99). Удзельнік Паўночнай вайны 1700— 21 і рус.-тур. вайны 1710— 13. Камандаваў: дваранскай конніцай y няўдалай бітве пад Нарвай (1700); рус. войскамі ў Црыбалтыцы (1701—05), дзе разбіў швед. войскі пад Эрэстферам і Гумельсгофам (1702), узяў Нотэбург (Шлісельбург, 1702) і інш. крэпасці; войскамі, якія падавілі Астраханскае паўстанне 1705— 06, групоўкамі рус. войск на Беларусі (1707—08), якую наўмысна спусташаў, адыходзячы пац націскам шведаў; гал. сіламі рус. арміі на Украіне (1708— 09, y т.л. ў Палтаўскай бітве 1709), y Прыбалтыцы, дзе ўзяў г. Рыга (1710), y Пруцкім паходзе 1711; «назіральнай» арміяй на Украіне (1712— 13); рус. войскамі ў Памераніі і Мекленбургу (1715— 17). Паказаў сябе здольным, але вельмі асцярожным і часам марудлівым палкаводцам.
М.Г.Нікіцін.
Ш АРАНГ0ВІЧ Васіль Пятровіч (н. 14.1.1939, в. Качаны Мядзельскага р-на Мінскай вобл.), бел. графік, педагог. Брат К .П .Шаранговіча. Засл. дз. маст. Беларусі (1978). Засл. дз. культ. Польшчы (1986). Нар. мастак Беларусі (1991). Праф. (1981). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1966). У 1967—98 выкладаў y Бел. AM (y 1972— 89 заг. кафедры, y 1986— 89 прарэктар, y 1989—97 рэктар). 3 1997 дырэктар Музея сучас-
ШАРАЛЁЗСКАЯ ПАР0ДА, ш a р a л е, парода буйной рагатай жывёлы мяснога кірунку. Выведзена як малочна-мясная і рабочая жывёла ў 18 ст. ў Францыі, y р-не Шарале (Charolais) паляпшэннем мясц. горнай жывёлы; y 19 ст. скрыжоўвалі з шартгорнскай пародай. Пашырана паўсюдна. На Беларусі асн. яе племянная гаспадарка «Дружба» Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл. Ж ы вёлы буйны я. К асц як масіўны. Тулава доўгае, я го п яр эдн яя і задняя ч. развіты прапарц ы ян альн а. Галава н евялікая, кароткая і ш ырокая з доўгімі закругленымі рагамі. Ш эрсць доўгая, т он к ая, хвалістая. М асць крэм ава-бел ая, насавое «люстэрка» ружовае, рогі і капы ты васковага колеру. М аса быкоў 1000— 1200, кароў — 700— 800 кг. Забойны выхад 60— 70%. С караспелыя. Непатрабавальныя да ўмоў утры м ан ня, добра акліматызую цца.
В ПІаранговіч Паляванне. Ілюстрацыя да паэмы «П ан Тадэвуш » А М іц к е віч а . 1985.
нага выяўл. мастацтва. Працуе ў галіне кніжнай і станковай графікі. Творчасці ўласцівы разнастайнасць графічных тэхнік і стылявых прыёмаў, выразны малюнак, эмацыянальнасць і глыбокая змястоўнасць вобразаў. Работы ў кніжнай графіцы адметныя тонкім разуменнем структуры і ладу літ. твора, паглыбленай пранікнёнасцю ў псіхалогію персанажа, вострым пачуццём гармоніі элементаў афармлення кнігі: «Віленскія камунары» М.Гарэцкага (1965), «3 май-
В.П.Шаранговіч
ВФІІІаранговіч
го летапісу» Я.Коласа, «Дзесяць дзён, якія скаланулі свет» Дж. Рьша (абедзве 1967), «Мая Беларусь» Т.Хадкевіча, «Збор твораў» М.Багдановіча (т. 1— 2, усе 1968), «Зямля навагрудская, краю мой родны...» А.Міцкевіча, «Салавей» З.Бядулі (абедзве 1969), «У.І.Ленін» У.Маякоўскага (1970), «Залаты ключык, або Прыгоды Бураціна» А.Талстога (1971), «Вершы» Я.Коласа (1972), «Сорак трэці» І.Навуменкі (1974), «Паэмы» (1978) і «Адвечная песня» (1981) Я.Купалы, «Споведзь сэрца» А.Бялевіча (1978), «Пан Тадэвуш» Міцкевіча (1985, 1998), «Старыя беларускія хронікі» У.Караткевіча (1988), «Новая зямля» Я.Коласа (2002). Рэквіем людской мужнасці і стойкасці ў гады Вял. Айч. вайны, увасоблены строгімі сродкамі графікі, гучыць y цыкле моцных па экспрэсіі гравюр «Памяці вогненных вёсак» (1979— 85, Дзярж. прэмія Беларусі 1986). У станковых работах шырока выкарыстоўвае нац. маст. традыцыі, сімволіку і метафару, y многіх творах адчувальна паэтызацыя чалавечага быцця з яго прыгажосцю і драматызмам, калізіямі, што дасягаецца своеасаблівасцю ракурсаў каларыту, рытмічнай арганізацыі прасторы: «Смерць Гражыны» (паводле М іцкевіча, 1970), «Партрэт Ф.Скарыны» (1971), «Ганчар» (1973), «А хто там ідзе» (1976), серыі «Край-нарачанскі» (1972— 75), «Блакада. 1943 год» (1974), трыпціх «Дзе крыўда адвечная спела» (1982) і інш.
Літ:. Г а н ч а р о ў віч. М н., 1981.
М .І. Васіль Ш аранго-
Н.В.Шаранговіч.
Ш АРАНГ0ВІЧ Васіль Фаміч (4.3.1897, в. Качаны Мядзельскага р-на Мінскай вобл. — 15.3.1938), дзяржаўны і парт. дзеяч БССР, удзельнік устанаўлення сав. ўлады на Беларусі, грамадз. вайны і ваен. інтэрвенцыі 1918—20. 3 1918 y
Чырв. Арміі. У 1919— 20 на падп. рабоце ў Мінскай губ., быў арыштаваны польск. ўладамі. У 1921— 26 нам. наркома юстыцыі, пракурор БССР, заг. арганізац. адцзела і адказны сакратар Цэнтр. Савета прафсаюзаў Беларусі. 3 1926 на прафс. рабоце ў Сібіры, 1-ы сакратар Іркуцкага акр. к-та ВКП(б). 3 кастр. 1930 да лют. 1934 2-і сакратар і чл. Бюро Ц К КП(б)Б. 3 1934 чл. Камісіі парт. кантролю пры ЦК. ВКП(б), упаўнаважаны К П К па Казахстане, з 1936 — па Харкаўскай вобл. 3 сак. да ліп. 1937 1-ы сакратар і чл. Бюро ЦК КП(б)Б. Чл. Ц К КП(б)Б y 1925—27, 1932— 34, 1937. Чл. ЦВК Б С С Р y 1925— 26, 1931—34 і яго Прэзідыума ў 1931— 34. Зняты з пасады 1-га сакратара паводле пастановы Палітбюро ЦК ВКП(б) «Па пытанні аб кіраўніцтве КП(б)Б» ад 27.7.1937 і ў той жа дзень арыштаваны ў Маскве. Неабгрунтавана абвінавачаны ў варожай дзейнасці супраць сав. улады. 13.3.1938 ваен. калегіяй Вярх. суда СССР прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Расстраляны ў Маскве. Рэабілітаваны ў 1957.
Літ.: А д а м у ш к а У.І. Д зесяты перш ы сакратар / / П амяць. Гіст.-дак. хроніка М ядзельскага р-на. М н., 1998. Р.П.Платонаў.
Ш АРАНГ0ВІЧ Канстанцін Пятровіч (н. 4.1.1956, в. Качаны Мядзельскага р-на Мінскай вобл.), бел. мастак. Брат В.П.Шаранговіча. Скончыў Бел. тэатр.маст. ін-т (1980). 3 1985 выкладае ў Бел. AM (з 2000 заг. кафедры). Адзін з заснавальнікаў і кіраўнік салона-галерэі «ГАЛ-творчасць» (з 1989). Працуе ў кніжнай і станковай графіцы, жывапісе. Аформіў «Казкі беларускіх пісьменнікаў» (1983), «Азербайджанскія народныя казкі» (1992), кнігі «Слон купіў веласіпед» І.Бурсава (1984), «Казкі. Нарысы. Літаратурныя партрэты» К.Паустоўскага, «Дзецям» В.Віткі (кн. 1— 2), «Вайна з саламандрамі; Апавяданні» К.Чапека, «Мсціжы» І.Пташнікава (усе 1986), «Балады вайны і міру» А.Лойкі (1988) , «У гадзіну Стральца» К.Тарасава (1989) , «Люблю, спадзяюся, жыву» Г.Пашкова, «Аватара» В.Суханава (абедзве 1990), «Злая зорка» І.Ш амякіна (1993), «ТВТ» Я.Маўра (1997). Аўтар графічнай серыі паводле рамана «Подых навальніцы» І.Мележа. (1980), жывапісных кампазіцый «Гара Чантурыя» (1989), «Рыжы лес» (1990), «Блакітная мячэць» (1992), «Вячэрні матыў» (1995), «Нёман» (2001), «Старая яблыня» (2002) і інш. Творы вылучаюцца вобразнасцю сюжэта, эмацыянальнасцю, лаканічнасцю выразных сродкаў. Л.Ф.Салавей. ШАРАПА Аляксандр Віктаравіч (н. 26.1.1938, в. Ходараўцы Лідскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1988), праф. (1989). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1960), ВПШ пры ЦК Сацыяліст. адзінай партыі Германіі ў Берліне (1978). 3 1982 y БДУ (прарэктар па міжнар. сувязях, з 1992 заг. кафедры, з 1995 дэкан ф-та міжнар. адносін). Даследуе праблемы міжнар. палітыкі
ШАРАПАДОБНЫХ
377
Рэспублікі Беларусь. Аўгар прац «Мерыдыяны дружбы» (з І.І.Сачанкам), «Па краю бездані» (з В.М.Свістуном; абедзве 1992), «Бяспека: падыходы Захаду» (1994, з А.А.Разанавым) і інш.
Te:. Die H auptrichtungen der U nabhândigen Staaten. W ien, 1997; Europâische Sicherheit: Einige A specte der Position von Belarus / / Osterreichische Militàrische Zeitschrift. 1997. № 2.
П.М.Бараноўскі.
Ш АРАПАД0БНЫ Х
АМФАР
КУЛЬ-
ТЎРА, археалагічная культура познанеалітычных плямён, якія ў 3-м тыс. да н.э. жылі на тэр. цэнтр. і ўсх. Германіі, Польшчы, Чэхіі, на ПнУ Румыніі, y лесастэпавай частцы Правабярэжнай Украіны, на 3 Беларусі. Падзялялася на групы і варыянты. Насельніцтва займалася сельскай гаспадаркай і паляваннем. Паселішчы размяшчаліся на берагах рэк. Жытлы пераважна наземныя, слупавой канструкцыі, часам шматкамерныя з каменнымі або глінянымі агнішчамі; месцамі сустракаюцца паўзямлянкі. Побач з жытламі ствараліся гасп. ямы. Пахавальны абрад — трупапалажэнне ў неглыбокіх ямах, абкладзеных каменнымі плітамі або валунамі, часам няпоўнае трупаспаленне. Пахавальны інвентар прадстаўлены каменнымі і касцянымі прыладамі працы, керамікай, упрыгожаннямі. Месцамі над пахаваннямі насыпалі курганы. Былі пахаванні індывід. і групавыя, часам y іх знаходзяць рэшткі жывёл. Сустракаюц-
Д а арт. Шарападобных амфар культура. П асудзіна з м огіл ьн іка М ал ы я Е д к ав іч ы Б е р а ставіцкага раёна Гродзенскай вобл.
ца і асобныя рытуальныя пахаванні жывёл. Для керамікі характэрны амфары з шарападобным корпусам (адсюль назва культуры) і верт. венчыкам, разнастайныя гаршкі, кубкі, міскі, арнаментаваныя пераважна ў верхняй частцы адбіткамі лінейнага штампа, шнура, насечкамі, наколкамі. Сярод прылад працы і
ШАРАЎ
Шарашоўская Петрапаўлаўская царква, Свята-Мікалаеўская царква (1872), касцёл Прасвятой Тройцы (1830— 40-я г.).
зброі — крамянёвыя сякеры-кліны і долаты, касцяныя нажы і долаты, верацёнападобныя наканечнікі стрэл. Для ўпрыгожанняў характэрны бурштынавыя вырабы, аздобы з косці і гліны. На тэр. Беларусі носьбіты гэтай культуры праніклі на познім этапе яе развіцця. Н ай б .. вядомыя помнікі — могільнікі Краснасельскі і Мальм Ёдкавічы (Ваўкавыскі і Бераставіцкі р-ны Гродзенскай вобл.).
У пісьмовых кры ніцах вядома з 1380 як вёска. У пач. 16 ст. ўладанне берасцейскага старосты Ю .Іллініча. У 1536 Ш . купіла каралева Бона і дала яму rap. правы (пазбаўлена ў 1776). Было ў складзе К ам ян ецкага, з 1566 Берасцейскага пав. Ц энтр н ягродавага староства. У 16 ст. тут створана Шарашоўскае евангелле. 3 1795 y складзе Рас. імперы і, м ястэчка, цэнтр воласці П руж анскага пав. Гродзен ск ай губ. У 1824 п абудаван а П етрап аўлаўская царква. 3 1921 y складзе П ольш чы , горад, цэнтр гміны П руж анскага пав. П алескага ваяв. 3 вер. 1939 y складзе Б С С Р , з 15.1.1940 rap. пасёлак, цэн тр Шарашоўскага раёна Брэсцкай вобл. У Вял. Айч. вайну з 23.6.1941 да 17.7.1944 акупіравана ням . ф ашыстамі, якія загубілі ў ІІІ. і раёне 1992 чал. 3 17.12.1956 y П руж анскім р-не.
378
Літ.: С в е ш н н к о в Н .К . Культура ш аровноны х ам ф ор. М ., 1983; Ч а р н я ў с к і М .М . Культура ш арападобны х амф ар / / Археалогія Беларусі. М н., 1997. T. 1
М.М. Чарняўскі.
ШАРАЎ Канстанцін Канстанцінавіч (н. 18.1.1954, Мінск), бел. арганіст і клавесініст. Скончыў Бел. (1977) і Латв. (1981) кансерваторыі. 3 1981 саліст Бел. філармоніі, адначасова ў 1984—99 удзельнік ансамбля «Кантабіле». У рэпертуары тэматычньм праграмы стылістычнай накіраванасці, манаграфічныя цыклавыя канцэрты, невядомыя раней творы бел. музыкі і інш. Вядзе канцэртную дзейнасць, філарманічныя тэматычныя сустрэчы. І.Л.Чэбан. ШАРАХ0ЎСКІ Янка (Іван Захаравіч; 4.3.1908, г.п. Бялынічы Магілёўскай вобл. — 6.4.1973), бел. пісьменнік і літаратуразнавец. Скончыў Ленінградскі гісторыка-лінгвістычны ін-т (1931). Працаваў y рэдакцыях часопісаў, з 1948 гал. рэдактар Дзярж. выд-ва БССР, з 1957 нам. міністра культуры Беларусі, з 1959 гал. рэдактар газ. «Літаратура і мастацтва», y 1961— 68 дырэктар Літ. музея Я.Купалы. Творчую дзейнасць пачаў як паэт з 1927, як літ. крытык з 1931. Даследаваў жыццё і творчасць ВД уніна- Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я.Купалы, П.Пестрака, В.Таўлая і інш. Аўтар зб. апавяданняў «Срэбраная раніца» (1951), кн. для дзяцей «Сердалікавая бухта» (1955). На бел. мову пераклаў раманы І.Тургенева «Рудзін» і «Напярэдадні», аповесць У.Караленкі «Сляпы музыкант», a таксама некат. творы М.Бубяннова, Ф.Гладкова, А.Первенцава, М.Салтыкова-Ш чадрына, І.Франко, М.Шолахава.
Тв:. П ясняр народных дум: (Н арыс жьшця і д зей насці Я .К упалы ): Д арэвапю цы йны перы яд. М н., 1970; П я сн я р народных дум: Н арыс ж ы ц ц я і дзей насці Я .К упалы : Савецкі перы яд. М н., 1976; С плочаны доўг. М н., 1978. Ш АРАШ 0ВА, гарадскі пасёлак y Пружанскім р-не Брэсцкай вобл., на р. Левая Лясная (бас. р. Зах. Буг). За 20 км на 3 ад г. Пружаны, 32 км ад чыг. ст. Аранчыцы на лініі Брэст— Баранавічы, 97 км ад Брэста. 2,2 тыс. ж. (2002). Прадпрыемствы дрэваапр., харч. прам-сці. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, паліклініка, аптэка, аддз. сувязі. Брацкія магілы: сав. воінаў і партызан, партызан і ахвяр фашызму. Помнікі архітэктуры: званіца (1799),
не складаецца з 4 мініяцюр з выявамі евангелістаў, выкананых чырв., карычневай і залаціста-зялёнай фарбамі, 5 заставак, малюнкаў на палях (расл. арнаментыка) і ініцыялаў. Зберагаецца ў Нац. маст. музеі Беларусі.
Літ.: Ж ывапіс Беларусі X II— XVIII стст. М н., 1980. С. 23— 25. В.Ф.Шматаў.
ШАРАШ0ЎСКАЯ
ПЕТРАШ ЎЛАЎ-
СКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства 19 ст. ў г.п. Ш арашова Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. Пабудавана ў 1824. Mae рысы класіцызму. Адназрубная пабудова з 3-граннай алтарнай апсідай накрыта высокім 2-схільным дахам з вальмамі над алтаром. Гап. фасад мае 6-калонны порцік з трохвугольным ф р ан то н ам , увянчаны м 2-яруснай фігурнай вежачкай. Сцены ашаляваны дошкамі з нашчыльнікамі. У аздобе гал. фасада выкарыстаны паліхромная афарбоўка, дэкар. шалёўка франтона ў елачку, размалёўка на рэліг. сюжэты. Аконныя праёмы прамавугольныя і рамбічныя. У.В.Алісейчык. Ш А РАШ бЎСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940— 56. Утвораны 15.1.1940 y Брэсцкай вобл. Цэнтр — г.п. Шарашова. 12.10.1940 падзелены на 10 сельсаветаў. 17.12.1956 раён скасаваны, яго тэр. ўключана ў Пружанскі р-н.
Ш араш оўскае евангелле. М іпіяцю ра «Іаан».
ШАРАШ0ЎСКАЕ ЕВАНГЕЛЛЕ, бел. рукапісны помнік 16 ст. У 16— 17 і 19 ст. было напрастольным y царкве г.п. Шарашова Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. Тэкст напісаны чорным чарнілам, загалоўкі — кінавар’ю. Маст. аздаблен-
ШАРВАРКІ, натуральныя павіннасці па будаўніцтве і рамонце замкаў, дарог, мастоў, грэбляў, плацін, млыноў і інш. дзярж. і панскіх збудаванняў, ачыстцы берагавых палос суднаходных рэк y ВКЛ, Рэчы Паспалітай і Рас. імперыі ў 15 — 1-й трэці 20 ст. Ш. не ўваходзілі ў склад паншчыны, іх памер не быў аднолькавы ў розных мясцовасцях; y 1-й пал. 19 ст. на Беларусі складаў да 24 і болей рабочых дзён y год з сял. двара. Найб. пашыранай інвентарнай нормай было 12 рабочых дзён y год з двара. Пасля сялянскай рэформы 1861 цяжар Ш. значна павялічыўся з прычыны Ta ro, што дарожныя ўчасткі часта замацоўвалі за сельскай грамадой за некалькі дзесяткаў вёрст ад паселішчаў, a сяляне абавязаны былі папраўляць дарогі пераважна ў час палявых работ. Дарожную павіннасць несла амаль выключна сялянства. Ш. ў 1921— 39 існавалі ў Зах. Беларусі. В.П.Панюціч. Ш АРГЁЙ Аляксандр Ігнацьевіч (псеўданім К а н д р а ц ю к Юрый Васілевіч; 21.6.1897, г. Палтава, Украіна — 1942 ?), украінскі і расійскі вынаходнік, адзін з заснавальнікаў касманаўтыкі. Вучыўся ў С.-Пецярбургскім політэхн. ін-це (з 1916). 3 1918 працаваў y розных установах. У 1930— 32 рэпрэсіраваны. У 1933— 39 ва Укр. НДІ прамысл. энергетыкі. Займаўся праектаваннем і буд-вам элеватарнай тэхнікі, ветраэлектрастанцый і інш. У 1918— 19 незалежна ад К .Э .Цыялкоўскага распрацаваў асн. праблемы касманаўтыкі: вывеў асн. ўраўненне руху ракеты, даў схему і апісанне
4-ступеньчатай ракеты на кіслароднавадародным паліве і інш., прапанаваў выкарыстанне супраціўлення атмасферы для тармажэння спускальнага апарата, вывад на арбіту штучнага спадарожніка Месяца ці планеты з далейшай пасадкай на іх паверхню невял. вяртальнага пілатуемага апарата, выкарыстанне сонечнай энергіі ў космасе і інш. Вызначыў паслядоўнасць этапаў асваення касм. прасторы, будову міжпланетных касм. караблёў і інш. Многія ідэі і рашэнні Ш. выкарыстоўваюцца ў сучаснай касманаўтыцы. Яго імем названы кратэр на Месяцы.
Тв:. Завоеванне меж планетных пространств. 2 нзд. М ., 1947; У кн.: П нонеры рак е ін о й технлкя: К ябальчяч, Ц молковскнй, Ц андер, Кондратю к: Нзбр. труды. М., 1964. Літ:. Р о м а н е н к о Б.Н . Ю .В .К ондраУ.С.Ларыёнаў. тю к. М ., 1988.
А Л.Ш аргей.
ШАРДЙН (Chardin) Жан Батыст Сімеон (2.11.1699, Парыж — 6.12.1779), французскі жывапісец. Вучыўся ў П.Ж.Каза, Н.Н.Куапеля і Ж.Б.Ванлао, y Парыжы. Раннім творам уласцівы дэкар. эфектнасць і сюжэтная займальнасць. Да 1730-х г. выпрацаваў уласную манеру, якая вылучаецца высакароднай стрыманасцю, яснасцю і прастатой. Яго жанравьм палотны прасякнуты тонкім лірызмам, сцвярджэннем годнасці людзей «трэцяга саслоўя»: «Разносчыца»
(1739), «Ранішні туалет» (1741), «Малітва перад абедам» (1744). Партрэтам уласцівы жыццёвая непасрэднасць і задушэўнасць: «Хлопчык з ваўчком» (1738), «Партрэт жонкі» (1775). Як майстар нацюрморта, ствараў кампазіцыі са сціплым наборам прадметаў, якія вылучаюцца прадуманасцю пабудовы, матэрыяльнасцю і мяккасцю жывапіснай фактуры: «Люлькі і збан» (каля 1760— 63), «Нацюрморт з атрыбутамі мастацтваў» (1766). Жывапісу III. ўласцівы адзінства серабрыста-шэрага і карычняватага тонаў, багацце рэфлексаў і ледзь улоўных адценняў, якія гарманізуюць пераходы ад святла да ценю.
Літ Я к н м о в н ч А.К. Ш арден н ф ран цузское П росвеіценне. М ., 1981
Ш АРЖ (ад франц. charge перабольшванне) y выяўленчым Ma c T a u т в е, сатырычная ці дабрадушнагумарыстычная выява (звычайна партрэт), y якой пры захаванні знешняга падабенства зменены і вылучаны найб. характэрныя рысы мадэлі; від карыкатуры. Лёгкасць і нязмушанасць кампазіцыі, парадыйнае выкарыстанне маст. прыёмаў, y т.л. гіпербалы і гратэску, даюць магчымасць гумарыстычна ці сатырычна паказаць пэўную асобу, падзеі міжнар. жыцця, быт. з ’явы. У жанры Ш. працавалі А.Дам’е (Францыя), Дз.Маор (Расія); на Беларусі Я.Дамель, К.Бахматовіч, С.Богуш-Сестранцэвіч, Я.Бусел, М.Лісоўскі, А.Чуркін, В.Швяцоў, В.Шматаў і інш. Ш. найчасцей змяшчаюць y час. «Вожык». У л і т a р а т у р ы 111. — паказ пэўнай з’явы ў змененым, скажоным выглядзе; вобраз, сатырычны або гумарыстычны твор, y якім наўмысна перабольшваюцца, вылучаюцца найб. характэрныя асаблівасці знешняга аблічча ці адмоўныя рысы ў характары чалавека. Асн. сродак адлюстравання ў памфлеце, фельетоне, эпіграме, пародыі. Трапныя гумарыстычныя Ш .-подпісы (часцей вершаваныя) дапаўняюць графічную ці жывапісную выяву, дапамагаюць дасягнуць большага камічнага эфекту. Ш. карысталіся Я.Купала, К.Чорны, К.Крапіва і інш. Трапныя подпісы да сяброўскіх Ш. пішуць Р.Барадулін, Г.Юрчанка і інш.
Публ:. Л і с о ў с к і М. , Б а р а д у л і н Р. Н яўрокам кажучы... М н., 1971; Ю р ч а н к a Г. П арнаскія ўхабы. М н., 1979; А бразы без абразы: С яброўскія ш арж ы і эпіграмы . М н.. 1985. В.Д Сінякевіч (выяўл. мастацтва),
Л.М.Гарэлік.
Ш АР-ЗОНД, гумавы шар, напоўнены вадародам, з прымацаваным да яго метэарографам. Загтускаецца ў атмасферу для вымярэння ціску, т-ры і вільготнасці паветра. На пэўнай вышыні шар лопаецца або аддзяляецца ад метэарографа, які на парашуце спускаецца на зямлю. Вышыня пад’ёму Ш .-з. да 40 км. Выкарыстоўваўся да вынаходства радыёзонда. Ж .Б .С .Ш ардэн . Р аніш ні туалет. 1741.
ш Ар КАЎІПЧЫНА, Ш а р к о ў ш ч ы н а, гарадскі пасёлак, цэнтр Шаркаў-
ШАРКАЎШЧЫНСКІ
379
шчынскага р-на Віцебскай вобл., на р. Дзісна. За 197 км ад Віцебска. Чыг. ст. на лініі Крулеўшчына — Друя. Вузел аўтадарог на Браслаў, Міёры, Глыбокае, Дзісну. 7,6 тыс. ж. (2002). Прадпрыемствы харч. (кансервавы з-д), буд. матэрыялаў прам-сці. Школы: 2 сярэднія, спартыўная дзіцяча-юнацкая, дзіцячая мастацтваў; 2 б-кі, Дом культуры, Цэнтр рамёстваў, бальніца, папіклініка, 3 аптэкі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік вызвалення. Помнікі архітэктуры: цэрквы Усіх Смуткуючых Радасць (1897) і Свята-Успенская (1912), сядзібны дом (пач. 20 ст.). Вядома з 1503 y ВКЛ я к маёнтак Зяновічаў. П азней належ аў Сапегам, Д ам броўскім, Л апацінскім Побач узніклі мястэчкі Старая Ш. і Н овая Ш . (з 1767), якія ў пач. 20 ст. зліліся з маёнТкам. У 18 ст. ўзведзены мураваны палац, пабудавана царква. П асля 2-га падзелу Рэчы П аспалітай (1793) y складзе Рас. імперыі, м ястэчка Д зісенскага пав. М інскай, з 1842 В іленскай губ. У 1863 адкрыта нар. вучыліш ча. У 1897 y Н овай Ш . 1038 ж ., 119 дамоў, 2 малітоўны я дамы , 23 крамы , аптэка, 2 карчм ы , y С тарой Ш . — 127 ж ., 16 двароў, крам а, карчм а. 3 1921 y складзе П ольш чы, ц эн тр гм іны Д зісенскага пав. Віленскага ваяв. П асля пабудовы чыг. В оранава— Д руя чыг. станцы я. 3 1939 y складзе Б С С Р, 1802 ж. 3 15.1.1940 ц эн тр Шаркаўшчынскага раёна Вілейскай вобл., з 12.10.1940 rap. пасёлак. У Вял. Айч. вайну з 30.6.1941 па 1.7.1944 акупіраваны ням . ф аш ы стамі, якія загубілі ў Ш . 865 жыхароў. 3 20.1.1944 y П олацкай, з 8.1.1954 y М аладзечанскай, з 20.1.1960 y Віцебскай абл., y 1962— 66 y М іёрскім р -н е, з 30.7.1966 зноў ц эн тр раёна. Г.І.Дулеба (гісторыя).
ШАРКАЎШЧЫНСКАЯ
П Д Д П 0Л Б-
НАЯ КАМСАМ0ЛЬСКА- МАЛАДЗЁЖНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ «ЗА РАДЗІМУ» ў Вялікую Айчынную вайну. Д зейнічала ў ліп. 1941 — ліп. 1944 на тэр. Шаркаўшчынскага р-на. Налічвала 31 чал. (кіраўнікі Г.К.Лысёнак, П.А.Балай, І.А.Гінько). 3 вясны 1943 дзейнасць арг-цыі накіроўвалі Вілейскія падп. абкомы КП(б)Б і ЛКСМ Б. Падпольшчыкі вялі агітац. работу сярод насельніцтва, зрывалі мерапрыемствы акупац. улад, збіралі і перадавалі партызанам зброю, звесткі разведкі пра варожыя гарнізоны ў Варапаеве, Глыбокім, Паставах, Шаркаўшчыне, бланкі дакументаў, пісчую паперу. Летам 1943 напярэдадні адыходу ў партызаны падпольшчыкі падпалілі ў Варапаеве будынак біржы працы і знішчылі дакументы. Сумесна з партызанамі патрыёты знішчалі лініі сувязі, палілі масты на шашэйных дарогах і чыгунцы,удзельнічалі ў нападах на гарнізоны акупантаў. У барацьбе супраць фаш. захопнікаў загінула 9 падпольшчыкаў.
М.ФШумейка.
ш Ар к а ў ш ч ы н с к і PAÊH. Размешчаны на 3 Віцебскай вобл. Утвораны 15.1.1940, скасаваны 17.4.1962, адноўле-
ны 30.7.1966. Пл. 1,1 тыс. км2. Нас. 22,2
380
ШАРКО
тыс. чал. (2003), гарадскога 33,8%. Сярэдняя шчыльн. 20 чал. на 1 км2. Цэнтр — г.п. Шаркаўшчына. Раён уключае 272 сельскія нас. пункты, 8 сельсаветаў: Більдзюжскі, Валожынскі, Германавіцкі, Едскі, Лужкоўскі, Радзюкоўскі, Ручайскі, Станіславоўскі.
Т эр. раёна ў межах Дзісенскай нізіны. Паверхня ш іоскаўвагнутая, зн ачн ая ч. забалочаная, участкамі вы лучаю цца м арэнны я ўзгоркі; 80% яе ніж эй за 140 м, 20% на выш. 140— 160 м. Н айвы ш . пункт 172 м (на П н в. Гарбачэнкі). К ары сн ы я вы капні: торф , гліны і суглінкі, пяскі і п ясчана-ж віровы матэрыял. С ярэдн яя т -р а студз. -7 °С , ліп. 17,8 °С. Ападкаў 564 мм за год. Вегетац. перы яд 185 сут. Найб. р. Д зісн а з пры токам і Я нка, М аціца, Бярэж а, Б ярозаўка, П аловіца, М нюта. Найб. азёры: Ілава, К арц эя і К няж . Глебы с.-г. угоддзяў пераваж на дзярнова-падзолісты я і дзярновападзолісты я забалочаны я (93,9%). П ад лесам 23,7% плош чы . П ераваж аю ць хваёвыя, яловы я, бярозавы я, асінавы я і чорнаальховыя лясы ; трапляю цц а ш эраапьховыя, дубовыя, ясян ёвы я і інш. Ш тучныя насадж энні (каля 7%) пераваж на хваёвыя. Найб. лясны я масівы на П н і П дЗ, вы лучаю цца масівы Асвята, Ілава, Ж уравоўш чы на. Пад балотамі 6,5% тэр. Н айб. бапотны я масівы Д аўбеніш кі, Лясное. Н а тэр. раён а заказнікі: рэсп. зн ачэнн я — гідралагічны Ельня (частка), біял. Забалацце (частка); мясц. зн ачэн н я — гідралагічны С трэч н а (частка). П ом нікі прыроды мясц. зн ачэнн я: паркі — «Ганова» ў в. Варонка, «Гарадзец» y в. Д зіўнае, «Ю зафова» ў в. Ю заф ова, «П адорш чы на» ў в. П адорш чы на, геал. — rapa Ф ядотава (в. К расн ая), града З я н кевіча (в. П арэчча), даліны — Быстрыцкая (в. М ельніца) і М естачковая (в. Лужкі); валуны — Вял. кам ень (в Ж укі-Л ож ны я, Лапунова) і Д убоўкаўскі (в. Дубоўка).
Агульная пл. с.-г. угоддзяў каля 71 тыс. га, з іх асушаных 36,6 тыс. га. На 1.1.2003 y раёне 18 калгасаў, 4 саўгасы, 35 фермерскіх гаспадарак. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, вырошчванні збожжавых і кармавых культур, лёну, бульбы. Прадпрыемствы прам-сці: харч. (мясныя, мяса-расл., агароднінныя кансервы, сокі, віно), буд. матэрыялаў (цэгла, сталярныя вырабы), каап. (хлебабулачныя, макаронньм, кандытарскія, абараначныя вырабы, швейная прадукцыя), каап.-нарыхтоўчай (мясныя і каўбасныя вырабы). Па тэр. раёна праходзяць: чыгунка Крулеўшчызна— Друя і аўтадарогі з Шаркаўшчыны на Браслаў, Міёры, Глыбокае, Дзісну. У раёне 9 сярэдніх, 15 базавых, 9 пач. школ, 11 дзіцячых садкоў, 24 клубы, 28
б-к, 3 бальніцы, паліклініка, амбулаторыя, 19 фельч.-ак. пунктаў. Музеі: імя Язэпа Драздовіча ў в. Германавічы і імя І.П.Сікоры ў в. Алашкі. Помнікі архітэктуры: царква (пач. 20 ст.) y в. Варонка; Благавешчанскі касцёТі (1787), царква (пач. 20 ст.) і сядзіба (канец 18 ст.) y в. Германавічы; сядзіба (18— 19 ст.) і капліца (канец 18 ст.) y в. Дзіўная; вадзяны млын (19 — пач. 20 ст.), Міхайлаўскі касцёл (1744— 56, часткова перабудаваны ў 1843) і царква Раства Багародзіцы (1794) y в. Лужкі, Ільінская царква (пабудавана ў 1825 як касцёл, з 2-й пал. 19 ст. царква) y в. Шкунцікі. Выдаецца газ. «Кліч Радзімы».
М.А.Макаранка, Р.Р.Паўлавец.
М.П.Шарко.
Р.ІІІарма.
IIIAPKÔ Мікалай Піліпавіч (2.1.1924, в. Макаўчыцы Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 4.7.1997), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Куйбышаўскае ваенна-пях. вучылішча (1943), Мінскі пед. ін-т (1954). У Вял. Айч. вайну з крас. 1943 на 3-м Укр., 1-м Бел. франтах. Удзельнік вызвалення Украіны, Беларусі. Рота на чале з капітанам Ш. вызначылася ў студз. 1945 y баях на тэр. Польшчы ў Вісла-Одэрскай аперацыі: y час прарыву варожай абароны захапіла 2 траншэі і 50 кулямётаў праціўніка; пры авалоданні нас. пунктамі НоваМяста і Глаўна знішчыла варожы дэсант (60 гітлераўцаў, 2 бронетранспарцёры, 4 аўтамашыны), разграміла варожую калону. Пасля вайны на адм. рабоце. IIIAPKÔ ДУШ, лячэбны душ; адзін з метадаў водалячэння. Прапанаваны франц. неўрапатолагам Ж .М .Ш арко. Засн. на лекавым уплыве рухомага струменя вады пад моцным ціскам на розныя часткі цела.
П апераменна ўздзейнічаю ць веерны (пачынаецца і заканчваецца працэдура) і кампактны струмені вады. Курс 10— 12 працэдур. Ф ізіял. эфекты Ш.д. звязаны з мех. і тэмпературным уздзеяннем: спачатку звужаюцца перы ф еры чны я сасуды, павы ш аецца артэрыяльны ціск, потым сасуды расш ыраю цца. Ужываюць пры паруш эннях абмену рэчываў (напр., атлуш чэнне), маторыкі кіш эчніка і ін ш . І.М. Семяненя.
ШАРЛАТ (Charlotte), горад на ПдУ ЗША, штат Паўн. Караліна. Засн. ў 1768. 540 тыс. ж. (2000; з г. Гастонія, Рок-Хіл і агульнымі прыгарадамі больш за 1 млн. ж ). Трансп. вуэел. Важны гандл.-фін. цэнтр. Буйны цэнтр тэкст. прам-сці. Прам-сць: машынабудаванне, y т.л. радыёэлектроннае, тэкст., прыладабудаванне, вытв-сць паравых турбін, прамысл. абсталявання; хім., харч., паліграф., папяровая. Ун-т. «ШАРЛАТАН», бел. нар. танец. Муз. памер пераменны 3/4 і 2/4. Дзве асн. фігуры танца кантрастныя, выконваюцца паслядоўна ў павольным і хуткім тэмпе. Танцоры ў парах, злучыўшы накрыж рукі, рухаюцца па крузе, папераменна сыходзяцца да цэнтра і разыходзяццца, потым пары ныраюць адна адной пад паднятыя ўгору сплеценыя рукі («варотцы»). Існуе шмат варыянтаў мелодый і прыпевак да танца. Зафіксаваны ў 19 ст. ў Лідскім і Ваўкавыскім р-нах Гродзенскай вобл. І.М.Хвораст. ШАРЛЕРУА (Charleroi), горад на ПдЗ Бельгіі. 207 тыс. ж. (1994). Буйны трансп. вузел. Порт на р. Самбр. Прам-сць: чорная металургія, металаапрацоўка, цяжкае машынабудаванне, хім., шкляная, цэм., харчовая. ШАРЛ0ТА-АМАЛІЯ (Charlotte Amalie), горад, гал. порт і адм. цэнтр Віргінскіх а-воў (уладанне ЗША) y Карыбскім м., на в-ве Сент-Томас. Засн. ў 1672. 12,3 тыс. ж. (1990). Важны порт для круізных суднаў. Турызм. ПІАРМ (франц. charme), чароўнасць, прывабнасць каго-н., якая амаль магічна ўздзейнічае на прысутных. ШАРМА Ракеш (н. 13.1.1949, г. Патыяла, Індыя), першы індыйскі касманаўт. Герой Сав. Саюза (1984). Палкоўнік ВПС (1998). Скончыў Нац. акадэмію абароны (1970). 3 1982 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю.А.Гагарына. 3— 11.4.1984 з Ю.В Малышавым і Г.М Стракалавым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз Т-11» (як касманаўт-даследчык) і на арбітальнай станцыі «Салют-7» (пасадка на касм. караблі «Саюз Т-10»), У космасе правёў 7,9 сут. У. С.Ларыёнаў. IIIÂPMAH (Charman) Хелен (н. 1953, г. Ш эфілд, Вялікабрытанія), першы касманаўт Вялікабрытаніі. Скончыла Шэфілдскі ун-т. 3 1989 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю.А.Гагарына. 18— 26.5.1991 здзейсніла палёт (як кас-
манаўт-даследчык) па савецка-брытанскай праграме «Джуна» ў складзе экіпажаў касм. карабля (КК) «Саюз ТМ-12» і арбітальнай станцыі «Мір» (пасадка на КК «Саюз ТМ-11»). У космасе правяла 8 сут. У.С.Ларыёнаў. ШАРМАНКА, музычны тое, што катрынка.
інструмент;
ІДА РН ІР [франц. charnière ад лац. cardo (cardinis) кручок, пятля], рухомае злучэнне дэталей, якое ўтварае кінематычную вярчальную пару і дазваляе вярчэнне толькі вакол агульнай восі (цыліндрычны Ш.) або пункта (шаравы Ш.). Выкарыстоўваюцца ў шарнірных механізмах. Шаравыя Ш. ў машынах часта замяняюць карданнымі шарнірамі. Ш А РНІРНЫ МЕХАНІЗМ, механізм, усе звёны якога ўваходзяць y вярчальныя кінематычныя пары (шарніры). Бываюць плоскія (найб. пашыраныя) і прасторавыя. Дазваляюць атрымаць складаны рух рабочага органа машыны без выкарыстання спец. прыстасаванняў (напр., злучальных звёнаў y кулачковых механізмах). Служаць перадатачнымі або накіроўнымі механізмамі ў тэхнал. машынах, прыладах, сродках робататэхнікі.
з 1977 міністр сельскіх пасяленняў, y 1981— 83 міністр абароны. Кіраваў уварваннем ізраільскіх войск y Ліван y 1982; y сувязі з абвінавачаннямі ў няздольнасці прадухіліць масавыя забойствы мірных жыхароў y Сабры і Шаціпе пайшоў y адстаўку. 3 1984 міністр прам-сці, y 1990— 92 — буд-ва і жыллёвай гаспадаркі, y 1996—98 нац. інфраструктуры, y 1998— 99 — замежных спраў. У вер. 1999 наведаў Храмавую гаРУ Ў Іерусаліме, што выклікала масавыя выступленні палесцінцаў. 3 лют. 2001 прэм’ер-міністр Ізраіля. В.У.Адзярыха.
ШАРПІЛАЎКА
Х.Шарман.
Ф.Шярп.
У.Ф.Шарп.
Ш АР0ЎКА, род малюскаў; гл. Анцшус. IIIAPÔBA Аляксандра Міхайлаўна (19.8.1936, в. Калінка Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл. — 7.8.1995), бел. вучоны ў галіне металазнаўства. Д-р тэхн. н., праф. (1992). Скончыла Кіеўскі політэхн. ін-т (1958). 3 1965 y Магілёўскім машынабудаўнічым ін-це (у 1995 заг. кафедры). Навук. працы па фізіцы і тэхналогіі магнітаграфічнага метаду кантролю зварных метал. злучэнняў.
Т в К онтроль
качества сваркм магнмтографнческмм методом. М н., 1979.
ÜIAPÔH Арыэль (н. ў 1928, Кфар-М алал, Ізраіль), дзяржаўны і ваен. дзеяч Ізраіля. Ген.-маёр (1967). Ваен. адукацыю атрымаў y Вялікабрытаніі, скончыў Тэль-Авіўскі ун-т (1966). У 1940-я г. ўдзельнік яўр. самаабароны (Хаганы) y Палесціне. У час араба-ізраільскай вайны 1948— 49 камандаваў брыгадай. Вызначыўся ў вайне з Егіптам 1956 (гл. Суэцкі крызіс 1956), араба-ізраільскіх войнах 1967 і 1973. 3 1973 чл. паліт. аб’яднання «Лікуд», з 1999 яго лідэр. 3 1975 саветнік прэм’ер-міністра 1 Рабіна,
С ф еры чны ■гізм.
чаты рохзвённы
шарнірны меха-
Ш А Р 0 Ш , намнажэнне рыхлага губчатага лёду, якое ўзнікае на вадаёмах з унутрыводнага лёду, што ўсплыў на паверхню вады. Узнікае перад ледаставам пры пераахалоджванні вады ніжэй за 0 °С пераважна на хуткаплынных рэках, ніжэй палонак і гідравузлоў. Можа рухацца ўніз па цячэнні або намнажацца пад лёдам, перагароджваць жывое сячэнне ракі, выклікаць зажор. Ш АРП (Sharpe) Уільям Ф. (н. 16.6.1934, г. Бостан, ЗШ А), амерыканскі вучоныэканаміст. Скончыў Каліфарнійскі ун-т (1956). 3 1961 выкладаў y Вашынгтонскім ун-це (з 1967 праф.), з 1968 праф. Каліфарнійскага, з 1970 Станфардскага ун-таў, адначасова кансультант па інвестыцыях шэрагу прыватных фірм, прэзідэнт Амер. фін. асацыяцыі (з 1980). Прапанаваў мадэль цэнаўтварэння капітальных актываў, якая дазваляе вызначыць магчымы прыбытак ад каштоўных папер, паменшыць рызыку інвестара на аснове пэўнага спалучэння актываў і пасіваў і выбару адпаведнай структуры акцый. Распрацаваў метады для папярэдняй ацэнкі здзелак і для аптымальнага размеркавання капітальных актываў («Цана капітальных актываў: Тэорыя рыначнай раўнавагі ва ўмовах рызыкі», 1964; «Тэорыя інвестыцыйнага партфеля і рынкі капіталу», 1970). Даследуе пытанні палітыкі планавання інвестыцый пенсіённых, страхавых, дабрачынных і інш. фондаў, фактары, якія ўплываюць на прыбытак ад каштоўных папер. Яго працы паслужылі асновай для развіцця тэорыі цэнаўтварэння на фін. рынках, атрымалі практычнае вы-
381
карыстанне ў розных сферах эканомікі. Нобелеўская прэмія 1990 (з Г Маркавіцам і М.Х.Мілерам).
Te : Рус. пер. — Н нвестн цн я М ., 2001 (разам з Г.Дж.Александэрам, Д ж .В .Бэйлі).
Н.Г.Кісяпёва.
ШАРП (Sharp) Філіп (н. 6.6.1944, г. Фалмут, ЗША), амерыканскі вучоны ў галіне малекулярнай біялогіі. Чл. Нац. АН ЗША, Амер. акадэміі мастацтваў і навук. Скончыў Ілінойскі ун-т (1969). 3
Ж.Шарпш.
1969 y Каліфарнійскім тэхнал. ін-це. 3 1974 праф. Масачусецкага тэхнал. ін-та. У 1982—91 дырэктар Цэнтра анкалагічных даследаванняў. Навук. працы па праблемах рэгуляцыі экспрэсіі гена ў пазваночных. Адначасова і незалежна ад Р.Робертса выявіў перарывістую (экзон-інтронную) структуру гена. Нобелеўская прэмія 1993 (з Робертсам).
В Ф.Ермакоў.
ШАРПАК (Charpak) Жорж (н. 1.8.1924, г. Дубровіца Ровенскай вобл., Украіна), французскі фізік. Чл. Франц. АН (1985) . Замежны чл. Нац. АН ЗША (1986) , Рас. АН (1994). 3 1932 y Ф ранцыі. Скончыў Калеж дэ Франс (1954). 3 1948 y Нац. цэнтры навук. даследаванняў Францыі, y 1959—91 y Еўрапейскім цэнтры ядз. даследаванняў (Ш вейцарыя). Навук. працы па эксперым. фізіцы высокіх энергій, распрацоўцы сродкаў дэтэктыравання элементарных часціц. Вынайшаў шматправадную прапарцыянальную камеру (камера Ш., 1968), якая дазволіла адкрыць шэраг элементарных часціц і знайшла выкарыстанне ў медыцыне, біялогіі і прам-сці. Нобелеўская прэмія 1992.
Te:. Рус. пер. — Э лектрон н ая вн зуалнзацяя нонвзнрую ш его нзлучення с пом ош ью ограннченного лавм н ною разряда в газах / / У спехн ф яз. наук. 1993. Т. 163, № 10; Ж н зн ь как связую ш ая нмть. Н ж евск, 2001 (разам з Д .С адзінос). М.М.Касцюковіч.
ШАРПІЛАЎКА, вёска ў Гомельскім р-не, на правым беразе р. Сож. Цэнтр сельсавета і камунальнага с.-г. унітарнага прадпрыемства. За 40 км на Пд ад Гомеля. 669 ж., 338 двароў (2003). Лясніцтва, дзіцячы санаторый «Верасок». С ярэдняя школа-сад, Дом культуры,
382
ШАРПЛЕС
б-ка, аддз. сувязі. Свята-Троіцкая царква. Брацкая магіла сав. воінаў.
шАРПЛЕС
(Sharpless) Карл Бары (н. 28.4.1941, г. Філадэльфія, ЗША), амерыканскі хімік-арганік. Чл. Нац. АН ЗШ А (1985), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1984), Ганаровы чл. Каралеўскага т-ва хіміі (1998). Скончыў Станфардскі ун-т (1968). У 1970— 77 і 1980—90 y Масачусецкім тэхнал. ін-це (з 1975 праф.), y 1977—80 y Станфардскім ун-це. 3 1990 праф. Даследчага ін-та Скрыпса (г. Ла-Холья, ЗША). Навук. працы па распрацоўцы новых каталізатараў для арган. сінтэзу, па сінтэзе біялагічна актыўньк малекул. Развіў метады асіметрычнага каталізу хіральных малекул шляхам акіслення, якія выкарыстоўваюцца для сінтэзу новых лек. сродкаў. Адкрыў новыя каталітычныя і стэхіяметрычныя рэакцыі акіслення арган. злучэнняў: асіметрычныя эпаксідацыю (1980), дыгідраксіліраванне (1988) і амінагідраксіліраванне (1996). Медаль Б.Франкліна (2001). Нобелеўская прэмія 2001 (з У.С.Ноўлсам i Р .Наёры, гл. Дадатак). М.М.Касцюковіч. Ш А РС Н ЁЎ Пётр М яркур’евіч (н. 15.5.1932, в. Курбатаўшчына Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне земляробства і раслінаводства. Канд. с.-г. н., праф. (1998). Засл. работнік сельскай гаспадаркі Беларусі (1990). Скончыў БСГА (1955) і працуе там (з 1972 дэкан ф-та, y 1983—91 прарэктар). Навук. працы па распрацоўцы і ўдасканаленні тэхналогій вырошчвання збожжавых, зернебабовых культур, канюшыны, кукурузы.
Тв:. С орны е растення м меры борьбы с н нмн. М н., 1987 (разам з М .І.П ратасавы м , К .П .П адзён авы м ); Земледелне Белорусснн. М н., 1987 (у сааўт.).
Ш АРСЦІН, вёска ў Веткаўскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Сож, на аўтадарозе Ветка— Прысно. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 19 км на ПнЗ ад г. Ветка, 35 км ад Гомеля. 513 ж., 231 двор (2003). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі гарадзішча мілаградскай культуры і селішчы зарубінецкай і калочынскай культур і эпохі Кіеўскай Русі. ІІІАРСЦЯНАЯ ПРАМ Ы СЛ0ВАСЦБ, галіна шэкстшьнай прамысловасці па перапрацоўцы шэрсці — натуральнай і ў спалучэнні з сінт. валокнамі. Асн. прадукцыя: камвольная, тонка- і грубасуконная тканіна, шарсцяная і паўшарсцяная пража, дываны, дывановыя вырабы, коўдры, шалі, хусткі і інш. Найб. развіта Ш.п. y Расіі, Вялікабрытаніі, Італіі, Японіі, Кітаі і інш. На Беларусі першая суконная мануфактура працавала ў Нясвіжы з 1752. У 1760— 80 пабудаваны суконныя ману-
фактуры ў вёсках (маёнтках) Паласна (Стаўбцоўскі р-н), Бабоўня (Капыльскі р-н), Гродзенскія каралеўскія мануфактуры. У канцы 18— пач. 19 ст. працавалі Слонімская суконная мануфактура (гл. Слонімскія мануфактуры), суконныя прадпрыемствы ў Ваўкавыску, Віцебску, Дуброўне. У сярэдзіне 19— пач. 20 ст. дзейнічалі Парэцкая суконная фабрыка і Ружанскія суконныя прадпрыемствы. У 1913 выраблена 37 тыс. пагонных метраў тканін. У 1920— 30-я г. Ш.п. значна развілася. У 1940 вытв-сць шарсцяных тканін павялічылася ў параўнанні з 1913 y 7,2 раза. Найболыпая была Якаўлевіцкая суконная фабрыка. Пасля Вял. Айч. вайны аднаўляліся разбураныя, будаваліся новыя прадпрыемствы. Найбольшыя прадпрыемствы Ш.п. (2003): Брэсцкі дывановы камбінат (гл. «Дываны Брэста»), Віцебскі дывановы камбінат (гл. «Дываны Віцебска»), Мінскі тонкасуконны камбінат, Мінскі камвольны камбінат, Слонімская камвольнапрадзільная фабрыка і інш. Выраблена шарсцяных тканін y 1999 — 46 млн. м2, y 2000 — 9 млн. м2, y 2001 — 6 млн. м2, y 2002 — 5 млн. м2.
Еўропы, ЗША, Аўстраліі. Выкарыстоўвалася пры вывядзенні парод бястужаўскай, курганскай, санта-гертруда. Ж ывёлы мяснога тыпу маю ць далікатную рьгхлую канстытуцыю , тулава кам пактнае і ш ырокае, галава і ш ыя кароткія і ш ырокія, добра развіта мускулатура. У ж ывёл малочнамяснога тыпу тулава падоўжанае, галава лёгкая і сухая, ш ыя доўгая і тонкая. Рогі кароткія, сустракаецца камоласць. М асць чырв., белая, ш эрая. М аса быкоў 850— 950, кароў 450— 570 кг. С караспелы я. Н адой малака за год 3500— 4000 кг, тлустасць 3,7— 3,9%.
Ш АРСЦЯНАЯ ТКАНІНА, тканіна тэкстыльная з шарсцяной пражы. Чысташарсцяная тканіна мае да 10%, паўшарсцяная — 10— 80% інш. валокнаў. П аводле структуры нітак (пражы ) Ш.т. пад зяляю ц ь на грабенны я (кам вольны я), тонкаі грубасуконныя. Грабенную ткуць з гладкай і тонкай пражы грабеннага прадзіва, я н а атрымліваецца то н к ая, з добра бачны м малю нкам перапляцення. С уконны я атры м ліваю ць з пухкай і параўнальна тоўстай праж ы апаратнага прадзіва. Ш .т. вы значаю цца ўстойлівасцю да вы цірання, д зеян н я святла і хім. ачы сткі, трываласцю , гіграскапічнасцю , вы сокімі цеплаахоўнымі якасцям і. Д абаўленне да ш эрсці сінт. валокнаў павы ш ае зносаўстойлівасць Ш .т., але зніжае іх гіграскапічнасць і павялічвае здольнасць да пілінгавання (утварэння валакністы х камячкоў на паверхні ткан ін ). 3 Ш .т. ш ыю ць верхняе адзенне — сукенкі, касцю мы, паліто, вы карыстоўваю ць y тэхн. м этах. Гл. таксама Шарсцяная прамысловасць.
А.А.Калмыкова.
Ш АРТГ0РНСКАЯ ПАР0ДА б y й ной рагатай жывёлы, ш артг о р н (ад англ. shorthorn караткарогі), парода мяснога і малочна-мяснога кірунку. Выведзена ў 18 ст. ў Вялікабрытаніі паляпшэннем мясц. караткарогай жывёлы пры скрыжаванні з галандскімі пародамі. Пашырана ў краінах
Ш артгорн ская парода.
Ш артрскі сабор.
ІПАРТР (Chartres), горад y Францыі, на р. Эр. Адм. ц. дэпартамента Эр і Луар. 78 тыс. ж. (1982). Прам-сць: эл.-тэхн. і с. -г. машынабудаванне, хім., швейная, шкляная, харчовая. Цэнтр збожжавага р-на Бос. Музей прыгожых мастацтваў. Шартрскі сабор, Нотр-Дам (12— 13 ст.; уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны), цэрквы (10— 16 ст.), жылыя кварталы (12— 17 ст ), ратушы (17 ст.) і інш. IIIÂPTPCKI С А Б0Р, Н о т р - Д а м , помнік архітэктуры франц. готыкі ў г. Шартр. Пабудаваны ў 1194— 1225 на месцы храма 11 ст. (захаваліся крыпты 9 i 11 ст. з фрагментамі раманскіх фрэсак). Гал. фасад (1135 — 2-я пал. 13 ст., акно-ружа пач. 13 ст.) з трайным скулытг. «Карапеўскім парталам» (1145— 60) фланкіраваны паўн. (выш. 115 м; шпіль 1507— 13, арх. Жан з Боса) і паўд. вежамі. Парталы трансепта аэдоблены разнымі порцікамі і скульптурай на тэмы сюжэтаў са Старога і Новага запаветаў (13 ст.). У інтэр’еры захаваліся вітражы 12— 13 ст., каменная
скульпт. агароджа хору (з 1514, па малюнках Жана з Боса; 18 ст.), за хорам — капэла (14 ст.; цяпер скарбніца сабора). Сабор уключаны ЮНЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Іл. гл. таксама да арт. Вітраж, Готыка, Шкло мастацкае. ШАРЎХА, д у п л я н к а шэрая, млечнік звілісты (Lactarius flexuosus), шапкавы базідыяльны грыб сям. сыраежкавых. Пашыраны ў Еўразіі
Ш аруха.
і Амерыцы. На Беларусі трапляецца з ліп. па вер. y лісцевых і мяшаных лясах. Ш апка дыям . 5— 10(15) см , пукатая, потым лейкападобная, з хвалістым краем, слізістая, гладкая, ірж ава-лілова-ш эрая. М якац ь белая, ш чы льная, з едкім млечным сокам, які на паветры не мяняе колеру. П ласцінкі зы ходны я, патоўш чаныя. Н ож ка цы ліндры чная, ш чы льн ая, поты м полая. С поры ш арападобны я, бародаўчатыя. Я домы ірыб.
ШАРХУНЫ, самагучальны муз. інструмент. Наз. таксама шаргунцы, шалестуны, шумёлы, бомы, бразготкі. Складаюцца з некалькіх (да 11) бронзавых (у мінулым медных) шарыкаў розных памераў са шротам унутры, з проразямі па баках і крапежным вушкам y верхняй частцы. Пры патрэсванні ўзнікае меладычнае і звонкае гучанне, y старажытнасці выкарыстоўвалі як элемент жан. ўпрыгожання. У вясельным поездзе Ш. на скураным паску чаплялі на шыю коней. 3 2-й пал. 19 ст. выкарыстоўвалі
як састаўны канстр. элемент бубна. Ш. выраблялі звьгчайна мясц. кавалі. Пашыраны па ўсёй тэр. Беларусі.
І.Дз.Назіна.
Ш АРШ АНЁВІЧ Вадзім Габрыелевіч (6.2.1893, Казань, Татарстан — 18.5.1942), рускі паэт, перакладчык. Скончыў Маскоўскі ун-т. Прымыкаў да футурызму, y 1919— 24 адзін з прадстаўнікоў імажынізму. Першая кніга паэзіі — «Вясновыя праталінкі» (1911). Тэарэт. погляды выклаў y працах «Футурызм без маскі» (1913), «Зялёная вуліца» (1916), «2x2=5. Лісты імажыніста» (1920) і інш. У паэт. кнігах «Рамантычная пудра», «Экстравагантныя флаконы» (абедзве 1913), «Вечны жыд» (1916), «Крэматорый» (1919), «Залаты кіпень» (1921, з А.Марыенгофам і С.Ясеніным), «Адна суцэльная недарэчнасць» (1922) і інш. урбаністычныя матывы, тэмы кахання і мастацгва. У гады грамадз. вайны разам з У.Маякоўскім пісаў тэксты для «Вокнаў РОСТА». Аўтар інсцэніровак, лібрэта, мемуараў і інш. Пераклаў «Кветкі зла» Ш.Бадлера, асобныя п’есы У.Ш экспіра, П.Карнеля, Б.Брэхта, вершы Т.Гацье, А.Рэмбо і інш. Ш АРШ НЁВА Рыма Іванаўна (1925, г. Добруш Гомельскай вобл. — 6.12.1942), удзельніца партыз. руху і камсам. падполля ў Мінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. 3 ліп. 1942 сувязная-інструктар y камсам.-маладзёжным атрадзе 121-й партыз. брыгады імя А.М.Брагіна, якая дзейнічала на тэр. Мінскай і Палескай абл. Арганізоўвала камсам. падполле, удзельнічала ў баявых аперацыях партызан. 25.11.1942 y час Ламавіцкага бою 1942 смяротна паранена. Ш А РШ У Н 0Ў Вячаслаў Аляксеевіч (н. 4.5.1949, в. Круглоўка Руднянскага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне с.-г. машынабудавання. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (2003), Акадэміі агр. навук Беларусі (1992), д-р тэхн. н. (1991), праф. (1992). Засл. дз. нав. Беларусі (1998). Скончыў БСГА (1971), дзе працаваў (заг. кафедры, з 1992 рэктар). 3 1995 нач. упраўлення ў Мін-ве сельскай гаспадаркі і харчаваня Беларусі. 3 1997 нам. старшыні Пастаяннай камісіі Палаты прадстаўнікоў Нац. сходу Рэспублікі Беларусь, з 2000 нам. старшыні
383
ш ары
Дзярж. атэстацыйнага к-та Рэспублікі Беларусь. 3 2003 рэктар Магілёўскага ун-та харчавання. Навук. працы па пытаннях распрацоўкі і ўкаранбння энергазберагальных тэхналогій, камплектаў машын і абсталявання для ўборкі, перапрацоўкі і выкарыстання ўраджаю с.-г. культур на насенне і корм жывёлам, a таксама па гісторыі навукі, тэхнікі і адукацыі на Беларусі.
P. I . Ш арш нёва.
B A Ш арш у ноў.
Te:. М еханнзацня обработкм м внесенне органнческмх удобреннй. М н., 1993 (разам з С .І.Н азаравы м ); П рактнкум по маш ннному доенн ю коров н обработке молока. М н., 1998 (разам з Р .П .Ц ы ган ком ); К ом бнкорм а м кормовые добавкн: С прав. пособме. М н., 2002 (у сааўт.); М еханнзацня прмготовлення комбмкормов. М н., 2003 (у сааўт.); К ак подготовмть н заіднтнть днссертацмю: Й сторн я, опыт, методнка н рекомендацнм. М н., 2003 (разам з Н.У.Гулько).
ШАРШЙЎСКІ Рыгор Юдэлевіч (1.9.1913, г. Растоў-на-Доне, Расія — 6.8.1991), бел. піяніст, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1983). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1936). 3 1939 выкладчык Бел. кансерваторыі (з 1984 праф.) і спец. муз. школы пры кансерваторыі. Адначасова ў 1939—63 вёў канцэртную дзейнасць. Ў рэпертуары творы рус. і замежнай класікі, сучасныя муз. творы. Сярод вучняў Л Максімава, \.Палівода, В.Рахленка, Л.Талкачова, Х.Шуміліна, a таксама кампазітары Г Вагнер, Х.Лучанок, Э.Тырманд і інш. М.Р.Солапаў. ШАРЫ (Chari, Shari), рака ў Цэнтр. Афрыцы. Утвараецца зліццём рэк Уам і Грыбінгі, якія пачынаюцца ў Цэнтральнаафрыканскай Рэспубліцы; большая ч. цячэння ў межах Рэспублікі Чад (часткова з’яўляецца граніцай паміж Чадам і Камерунам). Упадае ў воз. Чад, з прытокам Лагоне ўтварае агульную дэльту. Даўж. (ад вытокаў р. Уам) 1450 км, пл. бас. каля 700 тыс. км2. Паводка ў летні дажджлівы сезон, y сярэднім і ніжнім цячэнні — y асеннія месяцы. Сярэдні расход вады 1230 м3/с. Суднаходная ад г. Батангафа на р. Уам (больш за 860 км). Рыбалоўства. На Ш. — г. Нджамена (сталіца Чада).
ІІІархуны.
384
ШАРЫГІН
Ш АРЫГІН Павел Паліеўктавіч (28.4.1881, с. Горкі Уладзімірскай вобл., Расія — 29.4.1939), расійскі хімік-арганік. Ахад. AH СССР (1939, чл.-кар. 1932). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1906). У 1903— 06 y Фрайбургскім ун-це, y 1925— 39 праф. Маскоўскага хіміка-тэхнал. ін-та. 3 1931 навук. кіраўнік Маск. НДІ штучнага валакна. Навук. даследаванні па хіміі металаарган. алучэнняў і вугляводаў. Адкрыў рэакцыю «металявання» вуглевадародаў і іх вытворных. Распрацоўваў тэарэт. і практ. пытанні цэлюлозна-папяровай і сінт. валакна вытв-сцей.
Тв:.
Нзбр. труды. М .; Л., 1950.
ІІіАРЫЙ Валерый Пятровіч (н. 2.1.1947, г. Чэрвень Мінскай вобл.), бел. спартсмен (цяжкая атлетыка). Засл. майстар спорту СССР (1975). У 1980—52 і 1988—91 ст. трэнер БВА па цяжкай атлетыцы. У 1982—57 трэнер y складзе групы сав. войск y Германіі. У 1994— 2001 трэнер нац. зборнай каманды Беларусі па цяжкай атлетыцы, з 2001 трэнер Мінскай абл. школы вышэйшага спарт. майстэрства. Чэмпіён XXI Алімп. гульняў (1976, г. Манрэаль, Канада), свету (1975, Масква; 1976, Манрэаль), Еўропы (1975, Масква; 1976, Берлін). Сярэбраны прызёр чэмпіянату Еўропы (1980, Бялград), бронз. прызёр (1979, Сафія). Чэмпіён Еўропы сярод ветэранаў (1994, г. Шробенгаўзен, Германія). Чэмпіён VI i VII Спартакіяд народаў СССР (1975, Вільнюс; 1979, Ленінград). Пераможда першынства СССР сярод моладзі (1967, Талін), чэмпіён СССР (1971— 79). Уладальнік Кубка СССР (1978, 1979). Пераможца міжнар. турніраў: «Кубак Балтыкі» (1969, 1972, 1978), «Кубак Дружбы» (1979). Выступаў y сярэдняй і ў 1-й паўцяжкай вагавых катэгорыях. Устанавіў 13 рэкордаў свету, 15 рэкордаў СССР (1971—79).
Літ:. К а т ю ш е н к о М. Л егкнй на под іе м / / О лнм п-76. М ., 1976; М я с н н к о в А. Эта нелегкая тяжелая атлетмка / / Белорусскне олнм пяй цы . М н., 1978; З е й н а л о в А.А., Ц н в е с Н.Л . Белорусскне богатырн. М н., 1979; Я с н ы й Э .М . Власть над судьбой н металлом. М н., 1994. М.Я.Вінічонак.
ШАРЫПАВА Фарыда Шарыпаўна (н. 16.12.1936, г. Чугучак, Кітай), казахская актрыса. Нар. арт. Казахстана (1976). Нар. арт. СССР (1980). Засл. дз. культ. Кыргызстана (1994). Скончыла тэатр. ф -т пры Каз. кансерваторыі (1959). 3 1959 y Каз. т-ры драмы імя М.Аўэзава. Сярод роляў: Карлыга («Кабланды» Аўэзава), Акбала («Кроў і пот» А.Нурпеісава), Талганай, Джаміля («Мацярынскае поле», «Песня мая жаданая» Ч.Айтматава), Алена Авдрэеўна («Дзядзька Ваня» А.Чэхава). Дзярж. прэмія Казахстана 1966. Дзярж. прэмія СССР 1974.
А.І.Клімовіч.
Ш АРЫПА Пётр Пятровіч (н. 11.4.1942, в. Арашкі Аршанскага р-на Віцебскай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў Бел.
тэатр.-маст. ін-т (1974). 3 1974 выкладае ў Бел. каледжы мастадтваў. Працуе ў розных жанрах станковага жывапісу. Творы вызначаюцца напружаным колеравым вырашэннем, эмацыянальнасцю, рытмічнасцю тонавых спалучэнняў: «Людміла» (1969), «Летняе акно» (1972), «Нясвіж» (1976), «Алёна», «Лісты бацькі» (абодва 1977), «Маці» (1980), «Вёсачка Уюія» (1981), «Песня маці», «Светлы дзень» (абодва 1982), «Старыя дрэвы» (1984), «Вясна» (1985), «Вясновае серабро» (1987), «Касцёл францысканцаў. Гальшаны» (1989), «Нацюрморт з кафляй 17 ст. з выявай Юрыя Глябовіча — уладальніка Заслаўя» (1990), «Развітанне з роднай вёскай» (1992), «Навальніца» (1999), «Свіцязянская балада. А.МіцкеВІЧ» (2000) і ІНШ. Л. Ф.Салавей.
валяе знайсці правільнае вырашэнне любой канкрэтнай праблемы. Складаецца з ібадату (знешнія формы адносін людзей да Бога), муамаляту (правілы адносін людзей паміж сабой) і ікубату (пакаранне за парушэнне правіл). Асн праблемы Ш. распрацаваны ў фікху (мусульм. правазнаўстве). На практыцы Ш. рэалізуецца ў мусульм. (шарыяцкіх) судах. У многіх мусульм. краінах сфера дзеяння Ш. звужана за кошт увядзення свецкіх норм права. ШАРФНГА (ад польск. szerçg), строй, y якім ваеннаслужачыя размешчаны на адной лініі адзін каля аднаго з інтэрвалам, устаноўленым статутам страявым або ўказаным камандзірам. Пры двухшарэнгавым страі ваеннаслужачыя адной Ш. размешчаны ад другой Ш. на дыстанцыі аднаго кроку. Ш АРФЦКІ Сямён Георгіевіч (н. 23.9.1936, в. Лаўрышава Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), дзяржаўны дзеяч Беларусі, вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1984), праф. (1989), акад. Акадэміі агр. навук Рэспублікі Беларусь (1996) і Укр. акадэміі агр. навук, чл,кар. Рас. с.-г. акадэміі. Скончыў Бел. с.-г. акадэмію (1959), Мінскую вышэйшую парт. школу (1970). У 1959—70 і 1984— 92 старшыня калгасаў y Навагрудскім, Валожынскім р-нах. У 1970— 84 старшы выкладчык, заг. кафедры Мінскай вышэйшай парт. школы. У 1993— 94 саветнік Старшыні CM Рэспублікі Беларусь. У 1996 Старшыня Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь. 3 1999 y Літве, з 2001 y ЗІІІА. Аўтар кн. «Наш беларускі дом» (1999).
П .Ш ар ы па. Л етняе акно. 1972.
Ш АР’ЯЖ, тое, што покрыва тэктанічнае. ІПАРЫЙТ (ад араб. шарыя — правільны шлях), комплекс мусульманскіх юрыд. норм, прынцыпаў і правіл паводзін. Выкладзены ў Каране, суне і інш. рэліг. творах. У Каране Ш. азначае шлях, трымаючыся якога мусульманін трапляе ў рай. Лічыцца, што выкладзены для людзей Алахам праз прарока Мухамеда. Канчатковую форму набыў y 11— 12 ст. Паводле мусульм. уяўленняў, Ш. — вечны і нязменны божы закон, y якім прадугледжаны ўсе выпадкі жыцця і змешчаны ўсе рэліг., маральныя, юрыд., быт. нормы і звычаі. Паводле тэарэтыкаў ісламу, Ш. — агульны арыенцір, які не дае адназначных адказаў, але яго рацыянальнае асэнсаванне даз-
ШАСІ (франц. châssis ад лац. capsa скрыня, умяшчальня), рама або аснова розных машын, механізмаў, апаратаў. Ш. а ў т а м а б і л я і трактара — сабраны кам плект агрэгатаў трансмісіі, хадавой часткі і механізмаў кіравання. Рамныя Ш . рухаюцца на ўласных колах або гусеніцах (самаходныя шасі). Ш. с а м а л ё т а — 2 - і мнагаколавы я, п алазковы я, л ы ж н ы я, паплаўковы я, гусенічныя, на паветранай гіадушцы. С луж аць для ўзлёту і пасадкі самалёта, руху яго па зямлі, палубе карабля ці вадзе. III.п a н э л ь — аснова з ліставога металу (напр., алю мінію ) або ізаляцы йнага матэрыялу (напр., гетынаксу), на якой зманціраваны асн. дэталі рады ёэлектроннай апаратуры (рады ёпры ёмніка, тэлевізійнай устаноўкі, блока ЭВМ і інш.). В.М.Кандрацьеў.
Трактарныя шасі: 1 — самаходнае ВТЗ-ЗОСШ (Расія); 2 — самаходнае поўнапры вадное МТЗ-084 «Беларусь».
Ш ACНАЦЦАТЫ З ’ЕЗД К П (б)Б. Аабыўся 10— 19.6.1937 y Мінску ў разгар рэпрэсій палітычных. Прысутнічала 698 дэлегатаў з рашаючым і 148 з дарадчым голасам ад 47 000 чл. і канд. y чл. партыі [разам з вайсковы мі арг-цы ям і; 33 578 чл. і канд. y чл. КП(б)Б]. Парадак дня: справаздачныя даклады ЦК КП(б)Б (В.Ф.Шаранговіч), Рэвіз. камісіі КП(б)Б (Р.С.Кудзельскі); выбары ЦК К.П(б)Б, Рэвіз. камісіі КП(б)Б. З ’езд падвёў вынікі развіцця нар. гаспадаркі рэспублікі за час пасля Пятнаццатага з'езда КП(б)Б. Было адзначана, што аб’ём валавой прадукцыі ўдвая перавысіў узровень 1932; удзельная вага ў ёй прамысл. прадукцыі дасягнула 73%. У калгасы аб’ядналася 87,1% сял. гаспадарак, якія засявалі 94,1% ворнай зямлі. З ’езд вызначыў мерапрыемствы па далейшым развіцці нар. гаспадаркі, асабліва энергетыкі, .умацаванні калгасаў, павышэнні ўзроўню гасп. і паліт. работы, даў даручэнні па распрацоўцы паказчыкаў 3-га пяцігадовага плана. Аднагалосна са спісу дэлегатаў быў выключаны і арыштаваны як «вораг народа» б. Старшыня СНК БССР М.М.Галадзед. Некалькі дэлегатаў, якія працавалі разам з ім, таксама арыштаваны ў ходзе з ’езда. He вытрымаўшы неабгрунтаваных абвінавачанняў y быццам бы дачыненні да «варожай дзейнасці ў Беларусі», дэлегат з ’езда Старшыня ЦВК БССР і чл. Бюро ЦК КП(б)Б А.Р.Чарвякоў 16 чэрв. ў час перапынку застрэліўся ў сваім кабінеце. З ’езд выбраў Ц К КП(б)Б з 64 чл. і 21 канд., Рэвіз. камісію КП(б)Б з 7 чл. У Бюро ЦК КП(б)Б, выбранае на арганізац. пленуме, увайшло 11 чл. і 7 канд., якія ў хуткім часе, акрамя аднаго кандыдата, былі арыштаваны і прыгавораны да вышэйшай меры пакарання; на пач. 1938 былі арыштаваны і прыгавораны да вышэйшай меры пакарання 34 з 64 чл. і 8 з 21 канд. y чл. ЦК КП(б)Б.
Літ.: Ш а р а н г о в і ч В.Ф. С праваздача Ц энтральнага Камітэта К П (б) Беларусі XVI з ’езду К П (б )Б / / Бапьш авік Беларусі. 1937. № 6; К оммуннстнческая партвя Белорусснн в резолю цнях н реш еннях сьездов н пленумов ЦК. Т. 3. 1933— 1945. М н„ 1985; П л а т о н a ў Р. Палітыкі. Ідэі. Лёсы: Грамадзян. пазіцыі ва ўмовах нарастання ідэолага-паліт. дыктату ў Беларусі 20— 30-х гг. М н., 1996.
Р.П.Платонаў.
ШАСНАЦЦАЦІРАДК0ЎЕ, страфа, якая складаецца з 16 вершаваных радкоў, завершаных па метрычным, інтанацыйнасінтаксічным малюнку і па думцы. Складаецца звычайна з 4 чатырохрадкоўяў з перакрыжаванай, сумежнай або апяразанай рыфмоўкай. Могуць быць і інш. варыянты страфічнай арганізацыі, але ўсе радковыя групы заўсёды цесна звязаны паміж сабой рыфмамі, сінтаксісам, памерам, інтанацыяй, адзінствам паэт. думкі. У бел. паэзіі III. створана А.Куляшовым і выкарыстана ім y монастрафічных вершах-шаснаццацірадковіках (цыкл «Новыя вершы») і ў паэмах «Маналог», «Цунамі». В.П.Рагойша. 13. З а к . 13.
ШАСТАК, 1) бел. і ўкр. назва манеты наміналам y 6 грошаў y 16— 18 ст. 2) Расійская білонная манета, якая прызначалася для забеспячэння плацежаздольнасці арміі Пятра I на тэр. Беларусі, Украіны і Полынчы ў час Паўночнай вайны 1700— 21. За эталон для чаканкі ўзята манета Рэчы Паспалітай y 6 грошаў. Афіцыйна ўстаноўленыя проба і лігатурная маса пры выпуску былі паменшаны (метрычная проба найменшая 210, маса 2,95 г). Рыначны курс абарачэння — 4 капейкі. Такі Ш. выпускалі Кадашаўскі і Красны манетныя двары ў 1707 і, магчыма, y 1708 штэмпелямі 1707.
С. Г. Шарэцкі.
Дз.Дз.Шастаковіч.
«IHACTÂK», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Выканаўцы кружацца папераменна то ў хуткім, то ў павольным тэмпе (часам к фіналу тэмп паступова паскараецца). Танец пашыраны ў зах. і паўд. раёнах Беларусі. IHACTÂK Фёдар Віктаравіч (н. 4.1.1945, в. Харошча Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл ), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1974). 3 1974 мастак Івянецкай ф-кі маст. керамікі і вышыўкі, дзе распрацаваў шэраг эталонаў маст. вырабаў, з 1979 заг. Н.-д. маст.-эксперым. лабараторыі ў Мінску, y 1983— 2002 на Барысаўскім маст. камбінаце. Сярод твораў; дэкар. скульптура «Певень»; трыпціхі «Край мой родны», «Івянецкія майстры», «Зубр», «Ікар», «Пегас» (усе 1976), «Да зорак» (1978), «Марына» (2002); дэкар. кампазіцыя «Хваля» (1978—79), вазы, талеркі, свяцільні для інтэр’ера рэстарана ў г. Талачын Віцебскай вобл. (1982); пласты «Магілёў», «Гомель» для залы пасяджэнняў рэзідэнцыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (1999); каміны і печы для музея-сядзібы А.МІцкевіча ў в. Завоссе Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. (1998). Творы вылучаюцца арганічнасцю спалучэння традыц. і сучасных форм. Л.Ф.Салавей. ШАСТАК0ВІЧ Дзмітрый Дзмітрыевіч (25.9.1906, С.-Пецярбург — 9.8.1975), расійскі кампазітар, піяніст, педагог, грамадскі дзеяч; класік сусв. муз. культуры 20 ст. Продкі паходзяць з Вілейшчыны. Нар. арт. СССР (1954). Герой Сац. Працы (1966). Д -р мастацтвазнаў-
ШАСТАКОВІЧ____________ 385 ства (1965), праф. (1939). Ганаровы чл. многіх замежных акадэмій, ганаровы д-р Оксфардскага (1958), Паўн.-Зах. (г. Эванстан, ЗША, 1973) ун-таў, Франц. акадэміі прыгожых мастацтваў (1975). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (кл. фп. 1923; кл. кампазіцыі 1925), y 1937— 41 выкладаў y ёй, y 1943—48 y Маскоўскай кансерваторыі. Разнастайнай па жанрах і індывід па стылі творчасці Ш. ўласцівы філас. асэнсаванне сац. канфліктаў і псіхал. калізій сучаснасці, супярэчлівае адзінства вобразнага свету, этычная накіраванасць. Для твораў да 2-й пал. 1930-х г. характэрны мадэрнісцкія тэндэнцыі, перавага муз.-тэатр. жанраў; 1937— 64 — перыяд манум. сімфоній грамадз. зместу; творчасць апошняга дзесяцігоддзя жыцця адметна дамінаваннем камерных жанраў, тэмы жыцця, смерці, бессмяротнасці. У найб. паказальным жанры LL1. — 15 сімфоніях (1925— 71; y т.л. 7-я — помнік гераізму сав. народа ў Вял. Айч. вайну, 1941) — сфарміравалася ўласная сімф. канцэпцыя. На сцэнах многіх краін свету пастаўлены яго оперы — своеасаблівыя тэатр. сімфоніі — «Нос» (паводле М.Гогаля, паст. 1930) і «Лэдзі Макбет Мцэнскага павета» («Кацярына Ізмайлава», паводле М.Ляскова, паст. 1934, 2-я рэд. 1956, паст. 1963; на сцэне Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі 1994). Антырамантычная, мюзік-хольная эстэтыка вызначае наватарскую трактоўку балетаў Ш. «Залаты век» (паст. 1930), «Болт» (1931), «Светлы ручай» (1935). Лірычным дзённікам сталі 15 стр. квартэтаў (1938— 74). Сярод інш. значных твораў: вакальнасімф. паэма «Пакаранне смерцю Сцяпана Разіна» (1964); канцэрты для фп., скр., віяланчэлі з арк ; інстр. ансамблі з фп. «Трыо», «Квінтэт»; фп. цыкл «24 прэлюдыі і фугі»; вак. цыклы на вершы А.Пушкіна, англ. паэтаў, Сашы Чорнага, М.Цвятаевай, А.Блока, Мікеланджэла; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў, y т.л. «Авадзень», «Гамлет», «Кароль Лір». Неаднаразова прысутнічаў на прэм’ерах сваіх твораў y Мінску, y т.л. 13-й сімфоніі ў выкананні Дзярж. акад. сімф. аркестра Беларусі і Хору Бел. тэлебачання і радыё (1963). Творчасць Ш. паўплывала на аднаўленне нац. стылю ў бел. музыцы 2-й пал. 20 ст., на драматургію сімфоній Л.Абеліёвіча, Я.Глебава, Дз.Смольскага, опер С.Картэса. На аснове тэмы-манаграмы Ш. створаны мемарыяльньм творы Смольскага, В.Войціка. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1942, 1946, 1950, 1952, 196$. Міжнар. прэмія Міру 1954. Ленінская прэмія 1958. Міжнар. прэмія Я.Сібеліуса 1958. Дзярж. прэмія Расіі 1974. Дзярж. прэмія Украіны 1976. Te:. Д .Ш остаковмч о временм н о себе. М.,
1980.
Літ:. Д .Ш остаковнч. М., 1967; Д а н н л е в н ч Л. Д .Ш остаковмч: Ж я зн ь н творчество. М ., 1980; С а б н н н н а М. Д .Ш остаковм ч— снм ф оннст. М., 1976; Д .Ш остаковнч: Н ото-
386 _____________ ШАСТАКОЎ
Ш АСТ0ЎСКІ Кім Фёдаравіч (н. 2.10.1935, в. Ляўкі Аршанскага р-на Віцебскай вобл.), бел. мастак. Скончыў граф. справ. М .,' 1976; Х е н т о в а С.М . Бел. тэатр.-маст. ін-т (1965). У 1966—89 Д Ш остаковнч: Ж нзнь н творчество. T. I — 2. выкладаў y Мінскім маст. вучылішчы. Л ., 1985— 86; Д .Ш о стако вн ч: Сб. статей к 90-летмю со дн я рож дення. С П б., 1996; Ш осАўтар тэматычных карцін: «На вытвортаковнч: Между мгновеннем н вечностью: часці. Кавалі» (1967), «Развітанне» Д ок. М атерналы . Статьм. С П б ., 2000. (1973), «Трывожная зіма. Пагранічнікі», Р.М.Аладава. «Размова» (абедзве 1977), «Я.Купала ў Ляўках» (1982), «1944 год. Пад Оршай» Ш АСТАК0Ў Аляксандр Цімафеевіч (н. (1 9 8 4 ), «Н а ж ніве» (1 986), «Арышт 23.6.1940, г. Капейск Чэлябінскай вобл., 1 настаўніцкага з’езда. Я.Колас» (1989), Расія), бел. жывапісец. Скончыў Бел. «Праводзіны зімы» (1990); партрэтаў тэатр.-маст. ін-т (1975). Творы вылуча«Хлопчыкі каля акна» (1975), А.Пісараюцца тонкасцю колеравых нюансаў, вай (1983), М.Зяленкіна (1985), «Косця» мяккім каларытам, лірычнасцю: «Мая (1986) і інш.; лірычных пейзажаў «Над маці», «Партрэт бацькі» (абодва 1970), Дняпром» (1966), «Восеньскі матыў» «Сланечнікі» (1971), «Партрэт Л.Бржа(1973), «Восень» (1976), «Снежань. Зізоўскай» (1978), «Сонечны двор» (1979), мовыя ўзоры» (1982), «Браслаўскія далі» «Аголеная ў інтэр’еры», «Дачка Алена» (1984), «Бераг мора» (1995), «Паднікол(абодва 1981), «Зімовы дзень» (1984), ле. Паводка ў Магілёве» (2001), «Сена«Вязынка» (1988), «Епіскап Канстан- жаць y Заслаўі» (2002) і інш.; гарфічных цін» (1990), «Манахіня» (1993), «За па- работ. Творы вылучаюцца вобразнасцю, радай да старца» (1997), «Мастак Міка- выразнасцю малюнка і колеравага вылай Клімененкаў» (2002), «Закаханая (Венера)» (2003). Л.Ф.Салавей. рашэння, кампазіцыйнай раўнавагай. Л. Ф.Салавей.
ларусі, з 1973 упаўнаважаны Усесаюзнага агенцтва па аўтарскіх правах па Магілёўскай вобл. Друкаваўся з 1941. Пісаў на рус. і бел. мовах. Аповесці «Камень за каменем» (1953), «Сонечны прамень» (1961) пра маладых рабочых. Падзеі Вял. Айч. вайны ў зб. апавяданняў «На ўсё жыццё» (1962). Аповесць «Звіні, званок!» (1957) пра школьнае жыццё. Аўтар нарыса «А слава цябе знойдзе» (1964).
Тв:. Повестн
н рассказы . М н., 1979.
«ШАСЦЁРКА», творчая садружнасць франц. камлазітараў-наватараў, якая склалася пасля 1-й сусв. вайны і існавала ў 1920-я г. ў складзе: ідэолагі Ж.Както, Э.Саці, члены ААнегер, Ж.Арык, ЛДзюрэй, Д.Міё, Ф.Пуленк, Ж.Тайфер. Розных па творчых устаноўках кампазітараў аб’ядноўвала імкненне да навізны і адначасова да прастаты, канструктыўнай яснасці муз. мовы, непрыяцце музыкі імпрэсіянізму.
Літ.: Д ю м е н н л ь Р. Современные французскм е ком познторы группы «Шеста»: П ер. с ф р. Л ., 1964.
Ш АСЦІРАДК0ВІК, верш з 6 вершарадоў, завершаных па метрычным, інтанацыйна-сінтаксічным малюнку і па думцы. Вызначаюцца паглыбленым лірычным роздумам, афарыстычнасцю паэт. выказвання. Рыфмоўка ў ім можа быць розная: ААББВВ, аБаБвв і інш., напр.: О , колькі ў нас н ян ек y літаратуры, Д арадчы каў і невясёлых і хмурых, П ры хільнікаў розны х сіропаў і сосак, Ахоўнікаў сцёртых пы тальнікаў, косак,— Ш то часам шукае ў натоўпе рука С устрэць хоць бы нейкага ерэтыка. (М .Т анк. «О, колькі ў нас н ян ек y літаратуры ..»)
В.П.Рагойша.
АШастакоў Закахан ая (Венера). 2003.
ШАСГАК0Ў Міхаіл Дзянісавіч (3.11.1907, в. Нача Крупскага р-на Мінскай вобл. — 12.5.1942), Герой Сав. Саюза (1942). Скончыў Аб’яднаную ваен. школу .(1931), камандныя курсы пры Ваен. акадэміі механізацыі і матарызацыі РСЧА. У Чырв. Арміі з 1928. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд.-Зах. фронце. Танк. батальён на чале з капітанам Ш. вызначыўся 12.5.1942 y баі каля г. Харкаў (Украіна); фарсіраваў р. Бабка, захапіў y палон шмат гітлераўцаў з узбраеннем; y баі за с. Непакрытае паланіў батальён варожай пяхоты, асабіста Ш. пры адбіцці контратакі праціўніка агнём з танка знішчыў 4 гарматы з разлікамі, вызваліў сяло. Загінуў y гэтым баі. Яго імем названа вуліца ў в. Нача. ШАСТАПЁР, від халоднай зброі ўдарнага дзеяння; разнавіднасць булавы з галоўкай з 6 метал. пласцін — «пёраў» (адсюль назва). Колькасць «пёраў» часам памяншалі да 4 або павялічвалі да 8. Найб. паш ырэнне Ш. атрымаў y 15— 17 ст. Служыў таксама знакам улады военачальнікаў, пры гэтым «пёры» Ш. ўпрыгожваліся чаканкай, серабром, золатам і каштоўнымі камянямі.
ШАСТРЫ Лал Бахадур (2.10.1904, г. Мугалсарай, Іцдыя — 11.1.1966), індыйскі дзярж. і паліт. дзеяч. Скончыў ун-т y г. Бенарэс (цяпер Варанасі). Удзельнік інд. нац.-вызв. руху супраць брыт. панавання, паслядоўнік М.Гандзі, паплечнік Дж Нэру. 3 1930-х г. y кіраўніцтве партыі Індыйскі нацыянальны кангрэс (ІНК), з 1951 — яе ген. сакратар. У незалежнай Індыі ў 1952— 63 неаднаразова займаў міністэрскія пасады ў цэнтр. урадзе. Пасля смерці Нэру (чэрв. 1964) лідэр парламенцкай фракцыі ІНК і прэм’ер-міністр краіны, адначасова міністр па пытаннях атамнай энергіі і старшыня Планавай камісіі. Памёр y СССР, дзе знаходзіўся ў сувязі з ташкенцкімі перагаворамі кіраўнікоў Індыі і Пакістана аб урэгуляванні індапакістанскага канфлікту. Ш АСЦЕРЫК0Ў Пётр Паўлавіч (4.5.1919, в. Тоўсты Луг Суджанскага р-на Курскай вобл., Расія — 20.3.1994), бел. пісьменнік. Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1941). У 1946— 56 працаваў y газ. «Звязда», y 1960— 71 сакратар Магілёўскага абл. аддз. Саюза пісьменнікаў Бе-
Ш АСЦІРАДК0ЎЕ, с е к с т э т , страфа з 6 вершаваных радкоў, звязаных 2, 3 ці 1 рыфмамі або толькі клаўзацыяй (у белым вершы). Найчасцей y Ш. сустракаюцца наступныя схемы рыфмоўкі: абабвв, аБаБаБ (секстына), ААбВВб (рансарава страфа), ааббвв і інш., напр.: 1 прад вы сокаю красою, Увесь зачараваны ёй, С кланіўся я душ ой маёй, Н атхнёнай, радаснай такою , A ў сэрцы хораш а было, Т ам запалілася святло. (М .Багдановіч. «Вераніка»)
Ш. шырока карыстаўся Я.Колас («Партызанская песня», «Наша сяло» і інш ). Ш. можа выступаць і ў выглядзе монастрафы (гл. Шасцірадковік). В.П.Рагойша. Ш А СЦЯРІіЙ, y зубчастай перадачы кола з меншым лікам зубоў, a пры роўнай іх колькасці — вядучае зубчастае кола. ШАТАБРЫЙН (Châteaubriand) Франсуа Рэнэ дэ (4.9.1768, г. Сен-Мало, Францыя — 4.7.1848), французскі пісьменнік, дзярж. дзеяч. Вучыўся ў калежах Доля i Рэна. 3 1786 на ваен. службе, y 1792 выступіў на баку раялістаў, y 1793— 1800 y эміграцыі (Вялікабрытанія). У перыяд Рэстаўрацыі займаў роз-
ныя дзярж. пасады. Літ. дзейнасць пачаў пасля 1830. Прадстаўнік рамантызму. У трактаце «Даследаванне аб рэвалюцыях» (1797) адмаўляў рэв. і дэмакр. ідэі; y «Геніі хрысціянства» (1802) выступіў апалагетам каталіцызму. Аўтар аповесцей «Атала, ці Каханне двух дзікуноў y пустыні» (1801), «Рэнэ, ці Вынікі страсцей» (1802), эпапей y прозе «Мучанікі» (1809), «Натчэзы» (1826) і інш. Філас. і літ.-эстэт. погляды абагульніў y аўтабіягр. «Замагільных запісках» (выд. 1848— 50). Тв:. Рус. пер. — Рене: Н сторвя последнего в з А бенсераджей / / Ф ранцузская новелла XIX в М.; Л., 1959. T. 1; Атала / / Ф ранцузская ром антнческая повесть. Л ., 1982; Генмй хрвстнанства: [Ф рагменты ] / / Эстетмка раннего ф ранцузского ром антвзм а. М ., 1982. Літ.. М о р y a A. Лнтературны е портреты: П ер. с ф р М ., 1971.
М .Д з.Ш астш о ў .
У А .Ш ат а л аў
ШАТАЛАЎ Уладзімір Аляксандравіч (н. 8.12.1927, г. Петрапаўлаўск, Казахстан), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав Саюза (1969). Лётчык-касманаўт СССР (1969). Ген.-лейт. авіяцыі (1975). Канд. тэхн. н. (1972). Скончыў спец. школу ВПС (1945), Качынскае вышэйшае ваен. авіяц. вучылішча (1949), Ваенна-паветр. акадэмію (1956). У 1963—91 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю.А.Гагарына (з 1987 нач.). 14— 17.1.1969 здзейсніў палёт на касм. караблі (КК) «Саюз-4» (стыкоўка з КК «Саюз-5»), 13— 18.10.1969 з К.С.Елісеевым — палёт на КК «Саюз-8», 23— 25.4.1971 з Елісеевым і М.М.Рукавішнікавым — палёт на КК «Саюз-10» (стыкоўка з арбітальнай станцыяй «Салют»), ва ўсіх палётах як камандзір. У космасе правёў 9,9 сут. Дзярж. прэмія СССР 1981. Залатьм медалі імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР і імя Гагарьша (ФАІ). Яго імем названы кратэр на Месяцы. Тв.: Лю дн в космос. М ., 1975 (разам з М .Ф .Р абровы м ); К осм ос — Земле. М., 1981; Трудны е дорогв космоса. 2 нзд. М., 1981. У. С.Ларыёнаў.
ШАТАЛІН Сганіслаў Сяргеевіч (24.8.1934, г. Пушкін Ленінградскай вобл., Расія — 1997), расійскі вучоны-эканаміст. Акад. AH СССР (1987, чл.-кар. 1974). Скончыў Маскоўскі ун-т (1958). 3 1959 y Н.-д. эканам. ін-це пры Дзяржплане СССР, Цэнтр. эканоміка-матэм. ін-це AH СССР, y НДІ сістэмных даследа-
ванняў Дзярж. к-та па навуцы і тэхніцы i AH СССР, y Маскоўскім ун-це. Навук. працы па тэорыі і метадалогіі сістэмнага аналізу, яго выкарыстанні ішя вырашэння сац.-эканам. і навук.-тэхн. праблем. Дзярж. прэмія СССР 1968. Тв. Ф у нкц во н н р о ванве экон ом нкн р а звя того соцналнзма: Т еорн я, методы в пробл. М ., 1982; К ультура н с р ед ства м а с со в о й пнформ ацнн: со ц н ально-экон. пробл. М ., 1985 (у сааўт.); Н нтен сн ф н кац н я обіцественного пронзводства: соцнально-экон. пробл. М., 1987 (разам з В .Р .Грабеннікавы м, А .С .П чалінцавы м); О рганнзацмя упраалення: Пробл. перестройкн. М., 1987 (у сааўт.); Э коном м ческая реформа: прнчнн ы , нап равлен н я, пробл. М ., 1989 (разам з Я .Ц .Гайдарам ); С оцмальные ресурсы н соцнальная полнтнка. М., 1990 (у сааўт.).
«ШАТЛ», касмічны карабель, гл. «Спейс шатл». ШАТЛАНДСКАЯ Ш К0Л А , кірунак y філасофіі Вялікабрытаніі 2-й пал. 18 — І-й пал. 19 ст. Заснавальнік — Т.Рыд. Яе прадстаўнікі (Дж.Освальд, Дж.Біты, Д.Сцюарт, Дж.Макінташ, У.Гамільтан) імкнуліся стварыць філасофію «цвярозага розуму» ў якасці альтэрнатывы саліпсізму Д.Юма і суб’ектыўна-ідэаліст. суджэнням Дж.Берклі. У процівагу абстрактна-тэарэт. вучэнням гэтых філосафаў яны абвясцілі асн. катэгорьмй філасофіі «цвярозы розум» як пэўную суму непарушных ісцін, крыніцай якіх з ’яўляецца непасрэдная унутр. верагоднасць, што бярэ свой пачатак ад самога Бога, таму што дзякуючы яму яна стала неабходнай часткай чалавечай прыроды. Прадстаўнікі Ш.ш. ставілі пад сумненне навук. характар філасофіі, распрацоўвалі сістэму доказаў існавання Бога, душы, мэтазгоднасці ўсяго існага і адначасова абаранялі ад нападкаў суб’ектыўнай філасофіі філас. палажэнне аб існаванні незалежнага ад свядомасці матэрыяльнага свету. Асн. месца ў іх філас. канцэпцыі належыць сцвярджэнню існавання відавочных рэліг. і маральных ісцін, што крытыкаваліся філосафамі - матэрыял істамі. B I. Боўш. ШАТЛАНДЫЯ (Scotland), адм.-паліт. частка (гістарычная правінцыя) Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўн. Ірландыі. Займае паўн. ч. в-ва Вялікабрытанія і прылеглыя а-вы: Гебрыдскія, Аркнейскія, Шэтлендскія. Пл. 78,8 тыс. k m 2, y т.л. пл. сушы 77,2 тыс. к м 2. Нас. 5,13 млн. чал. (1996), пераважна шатландцы. У складзе Ш. 9 раёнаў і 3 астраўныя тэрыторыі. Гал. горад — Эдынбург. Найб. гарады: Глазга, Абердзін, Данды. У рэльефе пераважаюць нагор’і, найб. — Паўн.-Шатлацдскае (выш. да 1343 м, г. Бен-Невіс). Клімат умераны, марскі. Густая рачная сетка. Шмат азёр (Лох-Ломанд, Лох-Нес і інш.) Пашыраны верасовыя пусткі. Асн. галіны прам-сці: чорная металургія, алюмініевая, машынабудаванне (аўтамабілебудаванне, электроннае, эл.-тэхн., вытв-сць мед. абсталявання), хім. і нафтахім., паліграф., тэкст., шарсцяная, папяровая, харчовая, y т.л. вытв-сць віскі. Здабыча
ШАТРАВАЛЬНАЯ_________ 387 нафты (на шэльфе Паўн. мора). У сельскай гаспадарцы пераважае жывёлагадоўля. Гадуюць авечак, буйн. par. жывёлу. Сеюць ячмень, авёс, бульбу. Рыбалоўства. Транспарт марскі, чыг., аўтамабільны. Н айстараж . насельніцтва Ш . — пікты. У 5 —1 ст. н.э. тут пасяліліся кельцкія плям ёны скотаў (ад іх і назва краіны Scotland — краіна скотаў), гэлаў, брытаў і германскія — англаў. 3 6 ст. паш ы ралася хрысціянства. У 844— 1018 дзярж ава скотаў падпарадкавала сабе ўсе інш . плям ёны , утварылася Ш атл. каралеўства. А дбываліся працэсы феадалізацыі, але ў горнай Ш . да 18 ст. захоўвалася сістэма родавы х абш чы н — кланаў. 3 2-й пал. 11 ст. Ш . — васал Англіі, войскі якой y 1296 уварваліся на яе тэры торы ю . П ад кіраўніцтвам У.Уолеса і караля Роберта Бруса (1306— 29]
Возера Л ох-Л ом анд y Ш атланды і.
ш атландцы да 1328 аднавілі сваю незалеж насць. У канц ы 13 — пач. 14 ст. аформіўся шатл. парламент. У сярэдзіне 16 ст. праведзена кальвінісцкая Рэфармацыя, y 1560 парламент зацвердзіў y якасці дзярж . рэлігіі прэсвітэрыянства. Зацвярдж энне шатл. каралеўскай ды насты і Сцюартаў на англ. прастоле (1603) пры вяло да асабістай уніі Ш . з Англіяй. П аводле англа-шатландскай ун іі 1707 утворана адзінае каралеўства В ялікабрытанія з агульн ы м парламентам (72 дэп. ад Ш . ў 2003) пры захаванні ў Ш . ўласных прававой і суд. сістэм , нац. царквы і мясц. органаў сам акіравання. Ва ўрадзе Вялікабрытаніі справамі Ш . кіруе дзярж . сакратар па Ш . За незалеж н асць Ш . выступае Ш атл. нац. партыя (засн. ў 1928). П аводле закон а ад 11.9.1997 y маі 1999 адбыліся выбары ў шатл. рэгіянальны заканад. орган з абмеж аванымі паўнамоцтвамі, створаны рэгіян альн ы ўрад.
ШАТРАВАЛЬНАЯ МАШЫНА, машына для ачысткі зярнят пшаніцы і жыта ад пылу, гразі і інш., частковага аддзялення пладовых абалонак, зародка і бародкі, a таксама лушчэння зярнят крупяных культур. Рабочы орган Ш.м. — вярчальны барабан з падоўжнымі ці радыяльнымі палоскамі (бізунамі), што рухаецца ўнутры цыліндрычнага корпуса, прыціскае зярняты да яго ўнутр. паверхні — стальной або з абразіўных матэрыялаў. Выкарыстоўваецца ў мукамольна-крупяной прамьісловасці і камбікормавай прамысловасці.
388_______________ШАТРОВА Ш А Т Р0В А Алена М ітрафанаўна (31.5.1892, Масква — 15.7.1976), расійская актрыса. Нар. арт. СССР (1968). Скончыла прыватную тэатр. школу (1912). Працавала ў т-ры М.Сінельнікава ў Харкаве. 3 1918 (з перапынкамі) вядучая артыстка б. Т-ра Корша, з 1932 y Малым т-ры. Яе выканальніцкае мастацгва адметнае вытанчанасцю, светлай лірыкай, тонкім гумарам: Ліза («Дваранскае гняэдо» паводле І.Тургенева), Ганна Андрэеўна («Рэвізор» М.Гогаля), Марфінька («Абрыў» паводле І.Ганчарова), Купавіна, Лідзія («Ваўкі і авечкі», «Шалёныя грошы» АЛстроўскага), Матрона («Улада цемры» Л.Талстога), Ліза, Маша («Горкі цвет», «Касатка» А.М.Талстога), Катарына («Утаймаванне свавольніцы» У.Шэкспіра). Дзярж. прэміі СССР 1948, 1949.
Літ:. Д у р ы л н н С .Н ., А .П . Е .М .Ш атрова. М., 1958.
Клннчнн
Ш А Т Р0Ў (сапр. М a р ш a к) Міхаіл Піліпавіч (н. 3.4.1932, Масква), рускі драматург. Скончыў Маскоўскі горны ін-т (1956). Друкуецца з 1952. У публіцЫст. п ’есах «Шостага ліпеня» (паст. 1964; аднайм. фільм, 1968), «Трыццатае жніўня. Бальшавікі» (1968), «Сінія коні на чырвонай траве» (1979), «Так пераможам!» (паст. 1982; Дзярж. прэмія СССР 1983) спроба адысці ад спрошчана-схематычнай трактоўкі рэв. падзей 1917, адкрыць «новага» Леніна, які ў канцы жыцця асэнсаваў сваю гіст. памылку (п ’еса «Далей... далей... далей!», 1988), адмаўленне ад карыкатурнага паказу апанентаў бальшавікоў. Аўтар публіцыстычных артыкулаў, нарысаў, рэцэнзій і інш. П ’есы Ш. ставілі т-ры Беларусі: «Імем рэвалюцыі» — Бел. т-р імя Я.Коласа (1960); «Шостага ліпеня» — Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі (1966), Бел. т-р імя Я.Коласа (1967); «Дзень цішыні» — Брэсцкі абл. драм. т-р (1966); «Конь Пржавальскага» — рус. драм. т-р, Магілёўскі абл. драм. т-р (абодва 1973); «Дождж ліў як з вядра» — Бел. рэсп. т-р юнага гледача ( 1974, з А.Хмелікам), «Mae надзеі» — Гродзенскі і Брэсцкі абл. драм. т-ры (абодва 1978); «Сінія коні на чырвонай траве» — рус. д р ам .т-р (1979), Брэсцкі т-р (пад назвай «Рэвалюцыйны эцюд»), т-р імя Я.Коласа (абодва 1980), «Далей... далей... далей!» — Гродзенскі абл. драм. т-р (1989).
Тв.: Н збранное.
М ., 1982.
ШАТЎН, дэталь крывашыпна-паўзуннага механізма (гл. Крывашыпны механізм), якая пераўтварае зваротна-паступальны рух поршня або паўзуна машыны ў вярчальны рух крывашыпа (каленчатага вала) або наадварот. ШАТ-ЭЛЬ-АРАБ, рака ў Іраку і Іране. Даўж. 195 км, пл. бас. больш за 1 млн. км . Утвараецца зліццём рэк Тыгр і Еўфрат, цячэ па Месапатамскай нізіне,
упадае ў Персідскі заліў, утварае дэльту. Асн. прыток — р. Карун (злева). Веснавое разводдзе. Сярэдні расход вады каля 1500 м5/с. Суднаходная, да г. Басра падымаюцца марскія судны. Асн. парты Басра (Ірак), Харэмшэхр, Абадан (Іран). Ш А ТбРН ІК Аляксандр Сяргеевіч (н. 16.10.1940, г. Іванава, Расія), бел. скулыггар. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1967). Працуе ў станковай і манум.-дэкар. скульптуры, жывапісе. Яго творы вызначаюцца дынамічнай пластыкай, зваротам да ўнутр. свету чалавека, які раскрываецца з дапамогай дэкар. элементаў сімвалічнага і алегарычнага характару. Аўтар помнікаў невядомаму салдату ў в. Гарадзішча Мінскага р-на (1975), падпольшчыцам С.Бабаковай і Г.Каралёвай y г. Старыя Дарогі Мінскай вобл. (1984), сав. воінам і партызанам y г.п. Зэльва Гродзенскай вобл. (1985), землякам, што загінулі ў Вял. Айч. вайну ў в. Янавічы Клецкага р-на Мінскай вобл. (1987), Землякам-аднавяскоўцам» y г. Клецк (1990), «Крывічы» ў г. Полацк Віцебскай вобл. (2001); надмагільных помнікаў Я.Драздовічу ў в. Ліпляні Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл. (1982, з А.Марачкіным), А.Макаёнку (1983), М.Ткачову (1993), Ф.Янкоўскаму (1995), Г.Каханоўскаму (1997), М.Грыбаву (2000); манум. дэкар. кампазіцыі «Вясна» на праспекце Маціэрава ў Мінску (1982), мемар. дошак, партрэтаў. Сярод станковых кампазіцый: «Мацярынства» (1972), «Максім Багдановіч» (1981, 1986), «Якуб Колас — настаўнік» (1982), «В.Дунін-Марцінкевіч» (1983), «Мікола Гусоўскі», «Крывічы», «Вітаўт», «Хлеб партызанам», «Дрыгавічы» (усе 1984), «Спеў аб Ефрасінні» (1984, 1994), «Полацк — калыска нашай гісторыі» (1985), «Векапомнае (Рагнеда)» (1986), «Кірыла Тураўскі» (1987), «Аплюстраванне» (1989, 1998), «Прысвячэнне Э.Рознеру» (1993), «А.Марачкін» (2000). Аўтар жывапісных твораў: «Золак» (1997), «Жнівень» (1998), «Грамніцы» (1999), «Бэз» (2003) і інш., трыпціха «Венецыя» (2000), серыі пейзажаў «Блакітныя азёры» (1996—97). Іл. гл. да арт. Скульптура. ШАТФРНІК Мікалай Васілевіч (11.9.1890, в. Старына Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. — 2.12.1934), бел. мовазнавец і педагог. Скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю (1914), Бел. дзярж. вышэйшы пед. ін-т (1934). У 1914— 29 настаўнічаў на Міншчыне, y 1933— 34 выкладчык бел. мовы і л-ры ў Аршанскім пед. тэхнікуме. Складальнік «Краёвага слоўніка Чэрвеньшчыны» (1929), y якім растлумачыў і праілюстраваў прыкладамі звязнага тэксту значэнне каля 9 тыс. слоў і фразеалагізмаў, сабраных y 35 населеных пунктах б. Ігуменскага павета. Аўтар архыкулаў па пытаннях педагогікі і методыкі.
І.К.Германовіч.
ШАЎРА Рыгор Фёдаравіч (н. 30.8.1944, в. Малы Поўсвіж Лепельскага р-на Віцебскай вобл.), бел. мастацтвазнавец, мастак. Канд. мастацтвазнаўства (1983). Скончыў маст.-графічны ф-т Віцебскага пед. ін-та (1971). 3 1977 выкладае ў Бел. ун-це культуры (з 1990 заг. кафедры, з 1997 праф.). Даследуе праблемы развіцця бел. прафес., нар. і самадз. мастацтва. Аўтар даследаванняў творчасці мастакоў Г.Вашчанкі, Л.Дударэнкі, А.Малішэўскага, М.Засінца, Л.Трахалёвай. Працуе ў акварэлі: пейзажы «Над возерам Лепельскім», «Кастрычніцкі мажор», «На Паўночнай Дзвіне», «Настальгія» і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 2003.
Тв:. Беларускі пейзаж ны жывапіс. Мн., 1982; С ам адзейнае вы яўленчае мастацтва Беларусі: Ж ы вапіс, граф іка, скульптура. Мн., 1995; П ерсп екты ва ў малю нку і жывапісе. М н., 1999; М алю нак y навучальным працэсе. М н., 2003. Л.Ф.Салавей.
ШАЎКАВ0ДСТВА, галіна сельскай гаспадаркі па развядзенні шаўкапрадаў для атрымання шаўкавічных коканаў — сыравіны для вырабу натуральнага шоўку. Асн. масу коканаў дае тутавы шаўкапрад, менш дубовы шаўкапрад і інш. матылі з сям. паўлінавочак. Састаўныя часткі Ш.: вырошчванне шаўкоўніцы (корму для вусеняў тутавага шаўкапрада), выкормліванне вусеняў, грэнаж (атрыманне яец ад матылёў) і першасная апрацоўка коканаў. Ш . вядом а ў Кітаі з 3-га тыс. да н.э. Развіта ў Я пон іі, Кітаі, Індыі, Турцыі, Італіі, Бразіліі, краінах С ярэдн яй Азіі.
ШАЎКАГРАФІЯ (ад шоўк + ...графія), с е р ы г р а ф і я , від маст. трафарэтнага друку. Алейныя або вадзяныя фарбы з дапамогай эластычнай пласціны (ракеля) праціскаюцца на паперу праз шаўковую сетку, нацягнутую на раму. Участкі, свабодньм ад малюнка, закрываюць непранікальным для фарбы саставам. Ш. адметная яркасцю і дэкар. маляўнічасцю каларыту, дазваляе атрымліваць рэльефныя выявы. 3 дапамогай Ш. можна друкаваць якасныя рэпрадукцыі карцін. Тэхніка Ш. з’явілася ў 20 ст. ў творах графікі, была запазычана з кіт. і яп. друку на тканінах. 3 1930-х г. пашырылася ў творах Дж.Полака, Р.Раўшэнберга, Б.Ш ана (ЗША), В.Вазарэлі, Ф Л еж э (Францыя). На Беларусі вядома з 2-й пал. 20 ст. ў творчасці У.Вішнеўскага, С.Войчанкі, Л.Кальмаевай, Г.Мацура, К.Ракіцкага, Дз.Раманюка, У.Цэслера і інш. Ш АУКАЛІ0К Віктар Раманавіч (н. 18.8.1926, г. Анжэра-Суджанск Кемераўскай вобл., Расія), бел. артыст аперэты (лірычны тэнар). Засл. арт. Беларусі (1968). Скончыў студыю пры Ленінградскім т-ры імя Ленінскага камсамола (1947). Працаваў y розных т-рах краіны. 3 1962 y Магілёўскім абл. т-ры муз. камедыі, y 1970— 90 y Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі. Камед. акцёр яскравага таленту, творчая палітра якога
вызначалася разнастайнасцю вострахарактарных вобразаў. Сярод партьій y бел. рэпертуары: Трынтрава, Віктор, Пустарэвіч, Даніла, Цар («Рабінавыя каралі», «Пяе «Жаваранак», «Паўлінка», «Тыдзень вечнага кахання», «Сцяпан — вялікі пан» Ю.Семянякі), Мацей («Несцерка» Р.Суруса). 3 інш. роляў: Боні і князь Валяпюк, Зупан («Сільва», «Марыца» І.Кальмана), барон Зета («Вясёлая ўдава» Ф.Легара), Амедэй і Фальк («Лятучая мыш» І.Штрауса), Яшка-артылерыст («Вяселле ў Малінаўцы» Б.Аляксандрава) і інш. А.Я.Ракава. ШАЎКАПРАДЫ, агульная назва шэрагу сям. начных матылёў. Да іх адносяцца: сапраўдныя шаўкапрады (найб. вядомы тутавы шаўкапрад)\ бярозавыя Ш., або шаўкакрылы (Endromididae); ваўнянкі (няпарны шаўкапрад, манашка, Ш. залацісты); жоўтыя, або асеннія, Ш. (Lemoniidae); коканапрады (кольчаты шаўкапрад, хваёвы); паўлінавочкі (дубовыя шаўкапрады). Гл. таксама іл. да ГЭТЫХ apt. С.Л.Максімава.
ШАЎК0ВАЯ П РАМ Ы СЛ0ВАСЦ Б, галіна тэкстыльнай прамысловасці па вырабе шаўковых тканін з натуральных і сінтэтычных валокнаў (гл. Шоўк). Уключае вытв-сці: коканаматальную, шоўкапрадзільную, круцільную, ткацкую, фарбавальна-аддзелачную. Найб. развіта ў Японіі, ЗША, Кітаі, Італіі, Францыі, Вялікабрытаніі, Індыі. На Беларусі ткацтва шаўковых тканін пачалося ў 18 ст., калі на прывазной сыравіне працавала Слуцкая мануфактура шаўковых паясоў. 3 1781 дзейнічалі ІІІклоўская шаўкаткацкая мануфактура, y канцы 19 — пач. 20 ст. — Альбярцінская шоўкакруцільная фабрыка і Лахазвянская шоўкакруцільная фабрыка. Сучасная Ш.п. створана пасля Вял. Айч. вайны. Найб. буйныя прадпрыемствы Ш .п. (2003): Віцебскі камбінат шаўковых тканін, Магілёўскае вытворчае аб'яднанне «Хімвалакно», Светлагорскае вытворчае а б’яднанне «Хімвалакно»\ выпуск шаўковых тканін наладжаны на Магілёўскай стужкаткацкай фабрыцы, Кобрынскай прадзільна-ткацкай ф-цы, Слонімскай тэкстыльнай ф-цы і інш. Асн. сыравіна (хім. валокны) для Ш.п. вырабляецца на Беларусі. Выпушчана (2001) шаўковых тканін 36 491 тыс. пагонных метраў. Частка прадукцыі экспартуецца. П.І.Рогач. ШАЎК0ВАЯ ТКАНІНА, тканіна тэкстшьная з натуральнага шоўку ці хім. валокнаў.
НІаўкапрады: 1 — адуванчы кавы ; 2 — бярозавы; 3 — залацісты; 4 — зубчасты.
Ш .т. адрозніваю цца структурай нітак (кручан ы я, тэкстураваны я, комплексны я і ін ш ), ты пам п ерапляцення. Вырабляю ць Ш .т. адбеленую , аф арбаваную , набіўную, меланжавую, муаравую, з цісненнем. Паводле п ры зн ачэнн я падзяляю ць на тэхн., элекзраізаляц ы й ны я, п араш угны я, м лы навы я (для сітаў), мэблевы я, сукеначны я, бялізнавы я, гальш тучныя і інш . Н атуральныя Ш .т. вы значаю цца добры мі гігіенічны мі ўласцівасцямі, м яккасцю , але н ястойкія да сонечны х прам янёў і вы цірання, даю ц ь вял. ўсадку, расцягваю цца. Вытв-сць натуральных Ш .т. складае 2— 3% ад агульнага а б ’ёму шаўковай прамысловасці. Ш .т. з хім. валокнаў устойлівыя да вы цірання, лёгкія, тры валы я, не кам ячацца, але маю ць нізкую гіграскапічнасць. А.А.Калмыкова.
Ш АЎК0Ў Віктар Анатолевіч (н. 2.2.1955, Мінск), бел. спартсмен (скораснае падводнав плаванне). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1982). Чэмпіён свету ў падводным плаванні (1980, г. Балоння, Італія) на дыстанцыі 800 м і сярэбраны прызёр на дыстанцыі 400 м. Чэмпіён СССР y падводным плаванні на дыстанцыі 800 м (1980— 81). Ш АЎК0ЎНІК, в а д з я н ы казял е ц (Batrachium), род кветкавых раслін сям. казяльцовых. Больш за 30 відаў. Пашыраны ва ўмераных паясах. На Беларусі 7 відаў. Найб. вядомы Ш. цвердалісты (В. circinatum). Трапляюцца ў стаячых або з павольнай плынню водах, прыбярэжнай зоне вадаёмаў. Шаўкоўнійа чорная.
А дна- і ш матгадовы я водныя травяністы я расліны. Л ісце чаргаванае, надводнае — л опасцевае ці рассечанае. падводнае — м оцна
ШАЎЛАЎ________________ 389 рассечанае на ніткападобны я долі. Кветкі 6ел ы я , адзіночны я, н а доўгіх кветаносах. П лод — ш матарэш ак. К орм для водных ж ывёл і вадаплаўных птушак. Дз.І.Траццякоў.
А.Л.Шаўлаў.
Ш АЎК0ЎНІЦА, тут, тутавае д р э в a (Morus), род кветкавых раслін сям. тутавых. Больш за 20 відаў. Пашыраны ў цёплаўмеранай зоне Азіі, часткова ў Амерыцы і Афрыцы. У Кітаі культывуюць Ш. белую (М. alba) больш за 2,5 тыс. гадоў. Існуе каля 400 сартоў і форм. На Беларусі інтрадукавана Ш. белая і чорная (М. nigra). Лістападны я дрэвы выш. 16— 35 м, жывуць да 200 гадоў. К рона густая, ш атрападобная. Л ісце на маладых парастках суцэльнае, потым — лопасцевае, зубчастае. Д робны я кветкі раздзсльнаполы я, сабраны ў каташ кападобныя суквецці, паяўляю цца разам з лісцем. Плод — несапраўдная сакаўная касцянка ў суплоддзі, белая, чырв. або чорная, ядомая. M ae да 22% цукроў (пераваж на фруктоза і глкж оза). С паж ы ваецца ў свежым і перапрацаваны м выглядзе. Л ісце Ш . белай — асн. корм лічы нак тутавага ш аўкапрада, з коканаў якога атрымліваю ць натуральную шаўковую пражу. Д раўніна вы карыстоўваецца ў буд-ве.. Харч., тэхн., дэкар. расліны. Дз.І.Траццякоў.
ШАУКУНЁНКА Аляксей Аляксеевіч (21.3.1884, г. Херсон, Украіна — 12.3.1974), украінскі жывапісец. Нар. маст. СССР (1944). Правадз. чл. AM СССР (1947). Скончыў Адэскае маст. вучылішча (1908), Пецярб. AM (1917). 3 1926 выкладаў y адэскіх політэхнікуме выяўл. мастацтваў, маст. ін-це (з 1935 праф.), y 1936—65 праф. Кіеўскага маст. ін-та. Пісаў псіхал. партрэты: В.Забалотнага (1942), Б .І.Я каўлева (1944), С.А.Каўпака (1945), М.Рыльскага (1944— 45), М.Літвіненка-Вольгемут (1947), Ф.І.Трушына (1949), індустр. пейзажы: серыі акварэлей «Адэскі суднабудаўнічы завод» (1929— 30), «Днепрабуд» (1930—32), «Луганскі паравозабудаўнічы завод» (1936). Значнае месца ў творчасці належыць пейзажам Украіны, Малдавіі, Кабардзіна-Балкарыі, Башкірыі. Дзяж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1970.
Літ:. В л a д a ч Л. А лексей Ш овкуненко. М., 1983.
ШАЎЛАЎ (Schawlow) Артур Леанард (5.5.1921, г. Маўнт-Вернан, ЗШ А — 28.4.1999), амерыканскі фізік, адзін з вынаходнікаў лазера і заснавальнікаў лазернай спектраскапіі. Чл. Нац. АН
390 ___________ШАЎЛОЎСКАЯ ЗША (1970), Амер. акадэміі мастацгваў і навук (1970). Скончыў Ун-т Таронта (1942), дзе і працаваў. 3 1949 y Калумбійскім ун-це, з 1951 y фірме «Бел тэлефон лаборатарыс», з 1961 праф. Станфардскага ун-та. Навук. працы па звышправоднасці, ядз. квадрупольным рэзанансе, аптычнай, мікрахвалевай і лазернай спектраскапіі, квантавай электроніцы. Абгрунтаваў (1958) і запатэнтаваў (I960) прынцып работы лазера (з Ч.Х. Таўнсам). Упершыню эксперыментальна назіраў вузкія двухфатонныя рэзанансы (1974; незалежна ад Н .Бломбергена, гл. Дадатак). Першы выказаў ідэю лазернага ахаладжэння нейтральных атамаў да звышнізкіх тэмператур (1975; з Т.Хэншам). Развіў шэраг метадаў лазернай спектраскапіі звышвысокага распазнавання. Нобелеўская прэмія 1981 (з Бломбергенам i К .М .Сігбанам). Нац. навук. медаль ЗШ А (1991). Яго імем названа малая планета.
Тв.\ Рус. пер. — Радноспектроскогш я. М ., 1959 (разам з Ч.Таўнсам); О птнческне кван товы е генераторы (лазеры). М , 1962 (разам з С .Ф огелем , Л.Далбердж эрам); С пектроскопня в новом свете / / Успехм фнз. наук. 1982. Т. 138, вы п. 2. М.М.Касцюковіч.
ШАЎЛ0ЎСКАЯ Марьм Фёдараўна (н. 14.2.1941, в. Выдранка Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. літаратуразнавец, крытык. Канд. філал. н. (1972). Скончыла Мінскі пед. ін-т (1962). Настаўнічала, з 1964 y Бел. пед. ун-це (з 1995 заг. кафедры). Даследуе праблемы сучаснай бел. драматургіі, дзіцячай л-ры і фальклору. Аўтар кн. «Беларуская драматургія» (1981), сааўтар «Гісторыі беларускай літаратуры» (2-е выд., т. 1— 3, 1996— 2000), падручнікаў «Роднае слова» для 1-га (1998) і 2-га класаў (1999, абодва з В.Віткам), для 3-га класа (2001, з М.Мішчанчуком), складальнік хрэстаматый «Уводзіны ў літаратуразнаўства» (2-е выд. 1991, з Мішчанчуком), «Беларуская дзіцячая літаратура» (2003) і інш. ШАЎЛЙЙ, горад y Літве. Вядомы з 1236, з 1569 горад. Да 1795 наз. Саўле, да 1917 Шаўлі. 146,2 тыс. ж. (2001). Чыг. вузел. Прам-сць: машынабудаванне (тэлевізары, станкі і інш.), лёгкая (трыкат., скургалантарэйная, абутковая), харч.; вытв-сць буд. матэрыялаў, мэблі. Пед. ін-т. Тэатр. Гіст.-этнагр. музей. Помнік архітэктуры — касцёл Пятра і Паўла (1595— 1625). ШАЎл АЙСКАЯ АПЕРАц ЫЯ 1944, наступальная аперацы я войск 1-га П ры балты йскага ф ронту (ген. арміі I Х.Баграмян) 5— 31.7.1944; састаўная частка Беларускай аперацыі 1944. Мэта — выйсці да Рыжскага заліва і адрэзаць шляхі адыходу войскам ням. групы армій «Поўнач» ва Усх. Прусію. Удзельнічалі 2-я і 6-я гвардзейскія, 43-й і 51-я арміі. Пачалася пасля завяршэння 4 ліп. Полацкай аперацыі 1944. Войскі 6-й ар-
міі 6 ліп. вызвалілі г. Браслаў, 8 ліп. — г.п. Відзы, 9-га ліп. — г.п. Лынтупы і перарэзалі чыг. Даўгаўпілс— Вільнюс. У працяг наступлення на гэтым напрамку 20 ліп. войскі 2-й і 51-й армій пры падтрымцы 39-й арміі (са складу 3-га Бел. фронту) занялі гарады Паневяжыс, Шаўляй, Даўгаўпілс. Пасля 27 ліп. войскі 1-га прыбалт. фронту разгарнулі наступленне на тэр. Літвы і Латвіі, да 31 ліп. вызвалілі г. Елгава і выйшлі да Рыжскага заліва, адрэзаўшы групу армій «Поўнач» ад Усх. Прусіі.
ШАЎЛЯК0Ў Віталь Васілевіч (н. 28.1.1947, станіца Чамлінская Краснадарскага краю, Расія), бел. вучоны ў галіне медыцыны працы, экалагічнай імуналогіі і алергалогіі. Д -р мед. н. (1999). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1971). 3 1971 y Бел. санітарна-гігіенічным НДІ (з 1986 заг. лабараторыі). Навух. працы па вывучэнні асаблівасцей працы пры ўздзеянні алерганебяспечных і спалучаных фактараў, імунатаксічных і алергенных уласцівасцей прамысл. рэчаў.
Тв:. П одходы к гагм еннческой оценке аллер го о п асн о ста условнй труда (разам з Г.І.Э рм ) / / М сдш ш на труда н промы ш лен. экологня. 2000. № 12; Х арактер н механнзмы ком б нн нр о ван н ого действня хнмнческнх аллергенов / / П редпатологая: пробл. н perne m u r Сб. науч. тр. М н., 2000; С остоянне н п ерспектнвы нм м ун ологаческнх н аллергологнчсскнх нсследованнй в гн гаене / / Здоровье н окруж аю іцая среда: Сб. науч. тр. Барановнчн, 2002. Т. 2. ШАУМЙН Сцяпан Георгіевіч (13.10.1878, Тбілісі — 20.9.1918), палітычны дзеяч. Скончыў Берлінскі ун-т (1905). Чл. РСДРП з 1900, яе ЦК з 1912. У 1917 старшыня Бакінскага савета, з крас. 1918 — Бакінскага СНК. Адначасова са снеж. 1917 надзвычайны камісар РСФ СР па справах Каўказа. Расстраляны ў ліку 26 бакінскіх камісараў. Аўтар прац па пытаннях філасофіі, мастацтва і л-ры. У яго гонар названы гарады Сцепанаван (Арменія) і Сцепанакерт (Азербайджан).
ШАЎНЙ Анатоль Аляксандравіч
(н. 2.9.1930, г.п. Дорахава Рузскага р-на Маскоўскай вобл.), бел. паэт, перакладчык. Скончыў 1-ы Маскоўскі пед. ін-т замежных моў (1954). 3 1954 працаваў y газ. «Советская Белоруссня», з 1959 y час. Беларусь», y 1981— 90 на кінасту-
дыі «Беларусьфільм». Друкуецца з 1952. У паэт. зб-ках «Паводка» (1975), «Урок дабрыні» (1980) роздум над лёсам сучасніка, тэмы дружбы, кахання. На бел. мову пераклаў аповесці «Праўдзівая гісторыя» Л.Стурані (1957), «Прыгоды К ’ядзіна» М.Арджылі і Г.Паркі (1959), «Юнацтва становіцца ў строй» В.Берціні (1960), раман «Лішнія» Д.Арфелі (1965), зб. апавяданняў «Золата Фарчэлы» (1968); «Казкі нашых дзён» Арджылі (1971) і інш. Укладальнік і адзін з перакладчыкаў кароткай анталогіі італьян. паэзіі «Ад вежаў Ферары» (1974). Аўтар сцэнарыя дакумент. фільма «Кандрат Крапіва» (1983) і інш. Выступае як публіцыст, крытык і эсэіст па пытаннях тэатр., выяўл., муз. мастацтва.
Ш А ЎР0Н (франц. chevron), нашыўкі рознай формы з галуну, тасьмы або шнура на розных частках абмундзіравання вайсковага (часцей на левым рукаве); адзін са знакаў адрознення ў многіх арміях свету, y т.л. Рэспублікі Беларусь. Выкарыстоўваецца таксама для абазначэння колькасці гадоў службы, навучання курсантаў y ваен. навучальных установах, раненняў і інш. Ш А ЎР0Ў Іван Ягоравіч (27.3.1916, в. Шабуні Віцебскага р-на — 25.4.1992), савецкі военачальнік. Ген. арміі (1973). Праф. (1977). Скончыў бранятанкавае вучылішча (1938), Ваен. акадэмію механізацыі і матарызацыі Чырв. Арміі (1941), Акадэмію Генштаба (1948); Вышэйшыя акад. курсы пры ёй (1968). У Чырв. Арміі з 1935. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Бранскім, Паўд.-Зах., Паўд., Данскім, Цэнтр., 4-м Укр., 1-м і 2-м Прыбалт. франтах: нач. штаба танк. батальёна, нам. нач. і нач. штаба танк. ШАЎЛЯЙСКАЯ НАСТУПАЛЬНАЯ АПЕРАЦЫЯ 6-31 ліпеня 1944 Лінія фронту да зыходу 4 ліпеня Напрамкі ўдараў савецкіх войск агульнавайсковых агул ьн авай сковы х і тан кав ы х пры сумесных дзеяннях Перамяшчэнне войск Р азм еж ав ал ьн ы я лініі франтоў К онтрудары ням е цка- ф аш ы сцкіх войск Абарончыя рубяж ы н я м е цка-ф аш ы сцкіх войск Вузел абароны
н я м е ц ка-ф аш ы с ц кіх войск
Д аты вы звалення н асвлвны х пунктаў Лінія фронту д а зы ходу 31 ліпеня Скарчэнне: П Ф -П ры балты йскі фронт Л іч б ай і н а карце п азн ачан а Германія
брыгады (1941— 43), нач. аператыўнага аддзела цггаба ўпраўлення камандуючага бранятанк. і механіз. войскамі фронту, нач. аператыўнага аддзела штаба танк. арміі, нач. штаба танк. корпуса. Удзельнік Сталінградскай і Курскай бітваў, вызвалення Крыма, баёў y Прыбалтыцы. У 1957—60 нам. галоўнакамандуючага Групай сав. войск y Германіі, y 1963—67 нам. камандуючага, камандуючы ваен. акругамі. У 1973— 78 нач. Ваен. акадэміі Генштаба, з 1978 y апараце галоўнакамандуючага Аб’яднанымі ўзбр. сіламі дзяржаў — удзельніц Варшаўскага дагавора. Чл. ЦК КПСС y 1971— 76. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1970— 74. Ш АЎЦ0ВА Марьм Мітрафанаўна (н. 2.2.1928, ст. Заварычы Браварскага р-на Кіеўскай вобл.), бел. мастак дэкар.прыкладнога мастацтва. Скончыла Львоўскі ін-т прыкладнога і дэкар. мастацтва (1953). 3 1961 гал. мастак Рэсп. ўпраўлення маст. прам-сці, y 1966— 87 ін-та Белмясцпраект. Сярод твораў вазы «Несцерка» (1968), «Лявоніха» (1987); серыі ваз «Ікебана» (1970), талерак «Па матывах беларускага Палесся», «Блакіт-
МШаўцова. Н абор для квасу. 1982.
ныя азёры» (абедзве 1972), «Мінску — гораду-герою прысвячаецца» (1973), дэкар. пластоў «Беларускім народным майстрам прысвячаецца» (1975—80), «Івянецкія майстры» (1980), «Кампазітар С.Манюшка», «Ф.Скарына» (1981), «Гісторыя Мінска» (1999—2000), наборы для квасу (1982) і талерак «Зямля беларуская» (1985), «Тайны лясныя» (1986) і інш. Распрацавала для масавай вытв-сці камплекты керамічнага посуду. Творы вылучаюцца мяккасцю, рытмічнай гульнёй форм і ліній, эмацыянальнасцю. Л. Ф. Салавей. Ш А Ў Ц 0Ў Юрый Анатолевіч (н. 16.12.1959, М інск), бел. спартсмен і трэнер (гандбол). Засл. майстар спорту СССР (1988). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры. Чэмпіён XXIV Алімп. гульняў (1988, Сеул). Чэмпіён свету (1982),
СССР (1981, 1984, 1985, 1986, 1988, 1989). Уладальнік Кубка еўрап. чэмпіёнаў (1987, 1988, 1989, 1990), Кубка кубкаў (1983, 1988), Суперкубка (1989). Гуляў y складзе каманды СКА (Мінск, 1978—90), з 1991 y Германіі. У 1990— 91 трэнер юнацкай зборнай каманды Беларусі па гандболе. 3 1992 на трэнерскай рабоце ў клубах Германіі [у якасці трэнера чэмпіён Германіі (1997), сярэбраны прызёр Кубка Германіі].
ШАЎЧЭНКА_____________ 391
ШАЎЧ&НКААкім Міхайлавіч (28.11.1902, в. Карма Добрушскага р-на Гомельскай вобл. — 12.12.1980), бел. жывапісец. Вучыўся ў Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрнях y Маскве (1927— 30), скончыў Ленінградскі ін-т пралет. выяўл. мастацтва (1931). 3 1933 выкладаў на курсах выяўл. мастацтва клубных інструктараў, y 1936— 41 кіраваў студыяй пры А.М.Петрыкаў. абл. Доме нар. творчасці ў Гомелі, y «ШАЎЦЬІ», «Ш a в е ц», бел. нар. муж1947— 50 выкладаў y Мінскім маст. вучынскі танец. Муз. памер 2/4. Тэмп чылішчы. Яго творчасці ўласцівы глыумераньі. У таніфі выразнымі рухамі бокае пранікненне ў характары і сітуаперадаюцца працэсы працы шаўца: нацыі, строгая яснасць і завершанасць мотванне на руку і васкаванне дратвы, твораў: «Плытагоны» (1932), «На торфашыццё абутку, падбіўка падэшвы цвікараспрацоўках» (1935), «Лес — будоўмі і інш., a потым выхваленне абуткам. лям» (1952), «Янка Купала на ж ы тнёУ пач. 20 ст. быў вядомы сольны варывым полі» (1954), «Тынкоўш чыцы» янт танца «Чобаты», яго выконваў I. Буйніцкі ў выступленнях сваёй трупы. (1957), «У саўгасе «Брылёва» (1959), «Наша песня роднаму краю», «Я.Купала Існуе варьмнт і для мяшанага складу і Я.Колас па дарозе ў Канеў» (абодва выканаўцаў. Зафіксаваны ва ўсх. і зах. 1967), «У дзень Перамогі» (1968), «Аб раёнах Беларусі. Падобны танец ёсць y гераічным мінулым» (1976). Пісаў такЛітве і на Украіне. Л.К.Алексютовіч. сама партрэты (пісьменніка У.Карпава, 1973), пейзажы, нацюрморты. Ш АЎЧ0НАК Марыя Сіланцьеўна (н. Л. Ф. Салавей. I I . 5.1944, в. Новы Востраў Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. паэтэса. Скончыла БДУ (1965). 3 1965 настаўнічала, працавала ў Шчучынскай раённай газеце, з 1978 на Гродзенскай абл. студыі тэлебачання, y выд-ве Ін-та сучасных ведаў, на радыё «Гродна». 3 2001 гал. рэдактар альманаха «Нябесны знак». Друкуецца з 1954. У паэт. зб-ках «Белая ластаўка» (1971), «Свята зямлі» (1976), «Бацькоўскае імя» (1981), «Раса-расінка» (1985) і інш. роздум пра жыццё і каханне, пераемнасць пакаленняў, паэтызацьм прыроды. Некат. вершы Ш. пакладзены на музыку. ШАЎЧЎК Іван Іванавіч (30.1.1887, г. П інск Брэсцкай вобл. — 10.3.1965), бел. селекцыянер, паслодоўнік І.У Мічурына. Скончыў Пінскае рэальнае вучылішча (1905). 3 1948 заг. Пінскага пункта па культуры вінаграду Бел. пладоваагародніннай доследнай станцыі. Вывучыў больш за 150 сартоў вінаграду, з якіх некат. рэкамендаваў для вырошчвання ў паўд. садовай зоне Беларусі. Распрацаваў тэхналогію і даказаў магчымасць вырошчвання вінаграду на Беларусі. Вывеў сорт абрыкоса Пурпуровы. ШАЎЧФНКА, сям’я ўкраінскіх артыстаў цырка (дрэсіроўшчыкі). Нар. арт. СССР (1988). У л а д з і м і р Д з м і т р ы е в і ч (н. 31.7.1947, г. Омск, Расія). Нар. арт. Украіны (1979). Скончыў Дзярж. вучылішча цыркавога і эстр. мастацтва ў Маскве (1966). Л ю д м і л а А л я к с е е ў н а (н. 13.7.1945, г. Канаш, Чувашьм). Скончыла Дзярж. вучылішча цыркавога і эстр. мастацтва ў Маскве (1967). Сумесна падрыхтавалі атракцыён «Дрэсіраваныя львы і тыгры», y якім аб’яднаны прыёмы дрэсіроўкі жывёл з паветрана-гімнастычнымі і акрабатычнымі трукамі артыстаў.
А.Шаўчэнка. П артрэт пісьм енн іка У.Карпава. 1973.
ІІІАЎЧЙНКА Васіль Савельевіч (н. 20.1.1935, с. Цыбулева Знаменскага р-на Кіраваградскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне машыназнаўства. Д -р тэхн. н. (1986), праф. (1991). Скончыў Харкаўскі авіяц. ін-т (1958). 3 1960 y ін-це механікі і надзейнасці машын Нац. АН Беларусі (з 1966 заг. лабараторыі). Навук. працы па прагназіраванні і забеспячэнні надзейнасці прыводаў машын. Распрацаваў метады структурнага і эксплуатацыйнага забеспячэння надзейнасці асн. тыпаў прыводаў машын і складаных тэхн. сістэм. Дзярж. прэмія Беларусі 1978.
392 _____________ ШАЎЧЭНКА Тв: Введенне в оптнмальное проектнрованме маш нн. М н., 1974; Гмдропневмоавтоматнка в гндропрнвод м обяльны х маш нн: Э ксплуатацмя в надеж ность гндро- н пневм оснстем. М н., 2001 (разам з М .У .Богданам, П .Н .К іш кевічам ).
ШАЎчФнКА Тарас Рыгоравіч (9.3.1814, в. Морынцы Звянігародскага р-на Чаркаскай вобл., Украіна — 10.3.1861), ук-
Т .Р.Ш аўчэнка.
раінскі пісьменнік, мастак, рэвалюцыянер-дэмакрат; заснавальнік новай укр. л-ры і нац. літ. мовы. Вучыўся ў Пецярб. AM y К .Брулова (1838— 45). Як дваровы П.В.Энгельгарта жыў y Вільні (1829— 31), потым y Пецярбургу. У 1838 з дапамогай Брулова, В.Жукоўскага і інш. выкуплены з прыгону. 3 1845 працаваў y Кіеўскай археаграфічнай камісіі. За ўдзел y тайным Кірыла-Мяфодзіеўскім таварыстве арыштаваны і аддадзены ў саддаты (1847— 57). Пасля ссылкі (з 1858) жыў y Пецярбургу. Прыхільнік рэв. шляху ліквідацыі прыгонніцтва, яднання слав. народаў y барацьбе за сац. і нац. вызваленне. Пісаць пачаў каля 1836— 37. Выдаў зб. «Кабзар» (1840). Творы Ш. прасякнуты любоўю да радзімы, напісаны нар. мовай, вызначаюцца блізкасцю да фальклору, разнастайнасцю рытмаў, меладычнасцю. У ранняй яго творчасці (вершы, балады, паэмы «Кацярына», 1838, «Гайдамакі», 1841; драма «Назар Стадоля», 1843, і інш.) спалучэнне рамантызму з рэаліст. тэндэнцыямі. У паэме «Наймічка» (1845) стварыў яркі драм. вобраз жанчыны-маці. У паэмах «Сон» (1844), «Каўказ», «Ератык» (абедзве 1845), «Неафіты» (1857), цыклах «У каземаце» (1847) , «Цары» (1848), паэзіі перыяду ссылкі, аповесцях «Княгіня» (1853), «Музыка» (1855) і інш. рэв. і антыпрыгонніцкія матывы. Аўтар паэм «Сляпая» (1842), «Князёўна» (1847), «Марына» (1848) , «Юродзівы» (1857), «Марыя» (1859), балады «Сурочаная» (1837), трыпціха «Доля», «Муза», «Слава» (1858), аповесцей «Варнак» (1845), «Няшчасны», «Капітанша», «Блізняты» (усе 1855), «Мастак» (1856), «Прагулка з задавальненнем і не без маралі» (1856— 58). Многія вершы Ш. сталі нар. песнямі. Ш . — заснавальнік рэаліст. кірунку ва ўкр. выяўл. мастацтве. М айстар партрэта, гіст. і ж анравы х кам п азіцы й, ілю страцый, натурных зам алёвак, аф ортаў («Аўгапартрэт», 1840— 41; «К ацяры на», 1842; серы я афортаў «Ж ывапіс-
н ая Украіна», выд. 1844, і інш ). За працы ў галіне гравю ры атрымаў званне акадэм іка (1860). Яго маст. спадчы на прасякнута народнасцю , сац. н акіраванасцю , гуманіст. паф асам. У 1969 устаноўлена Д зярж . прэм ія Украіны імя Ш .
3 Беларуссю Ш. ўпершыню пазнаёміўся ў час паездкі ў ліку дваровых з Украіны ў Вільню (1829); ён праязджаў праз Беларусь з Пецярбурга на Украіну ў 1843, потым з Кіева ў Пецярбург y 1847. Быў знаёмы з польскім і бел. мастаком Б.Залескім, літаратарамі Я.Баршчэўскім, РДруцкім-Падбярэскім, скульптарам М .М ікешыным. Цікавіўся бел. л-рай і фальклорам, успамінаў пра Беларусь y сваім «Дзённіку» (нап. 1857— 58). Пра жыццё прыгонных беларусаў пісаў y аповесці «Музыка». Многія творы Ш. ўвайшлі ў бел. фальклор, сталі нар. песнямі. Яго паэзія паўплывала на творчасць Ф .Багуш эвіча, А.Гурыновіча, Я.Лучыны і інш. Сувязям Ш. з Беларуссю прысвечаны арт. «Тарас Шаўчэнка і беларусы» Р.Зямкевіча (1911). Паэтыку Ш. даследаваў М.Багдановіч (арт. «Памяці Т.Р.Шаўчэнкі», «Краса і сіла: Спроба даследавання верша Т.Р.Шаўчэнкі», абодва 1914), перакладаў яго вершы на рус. мову. Ш. прысвяцілі свае творы бел. паэты (зб. «У вянок Т.Р.Ш аўчэнку», 1939). Творчасць Ш. даследавалі і даследуюць С.Александровіч, В.Івашын, А.Мальдзіс, Э.Мартынава. На бел. мову яго творы пераклалі М.Аўрамчык, Р.Барадулін, П.Броўка, З.Бядуля, Н.Гілевіч, П.Глебка, С.Грахоўскі, С.Законнікаў, В.Зуёнак, М.Клімковіч, Я.Колас, К.Крапіва, А.Куляшоў, Я.Купала, Н.М ацяш, Я.Сіпакоў, Х.Чарнышэвіч.
Тв: П овн е зібран ня творів. T. 1— 6. К нів, 1963— 64; Бел. пер. — Н аймічка. М н., 1940; В ы браны я верш ы і паэм ы . М н., 1948; Кабзар. 2 выд. М н., 1952; К ац яры н а. М н., 1964; Верш ы. П аэм ы . М н ., 1989; Рус. пер. — Соч. Т. 1 ^ 1 . М ., 1977. Літ: Т к а ч е н к о М .М . Л ітопнс ж вття і творчості Т .Г .Ш евченка. К лів, 1961; К а с і я н В.І. М нстецтво Т араса Ш евченка. Кв'ів, 1963; Н в a к н н Ю.А. С атнра Ш евченко: Пер. с укр. М ., 1964; К в р в л ю к Е .П ., Ш абліовськнй Е .С ., Ш у б р а в с ь к н й В.Е. Т.Г.Ш евченко: Біогр. Кні'в, 1964; Ш агннян М .С . Т арас Ш евченко. М ., 1964; Ш у б р а в с ь к н й В.Е. Ш евчен ко і літературв народів С Р С Р . Кві'в, 1964; Ш евченківськнй словннк. T. 1— 2. Кв'ів, 1978; Спогадн про Т араса Ш евченка. Кмі'в, 1982; Б а г д а н о в і ч М. Збор твораў. М н., 1968. Т. 2. С. 139— 157; Тарас Ш аўчэнка і беларуская літаратура. М н.,1964; Ч а й к і в с ь к н й Б. Н езабутна сторінка друж бн: (Т .Г .Ш евчен ко і біл. літ.). 2 внд. К лів, 1971. К.Р.Хромчанка.
ШАФАР, пасада ў ВКЛ, скарбовы ўрад-
нік. Павятовага Ш. выбірала шляхта павета. Адказваў за раскладку і збор дзярж. падаткаў. Забіраў y зборшчыкаў падаткаў (паборцаў) сабраныя грошы і адвозіў іх y дзярж. скарб y Вільню. Пры адсутнасці ў павеце паборцаў выконваў іх функцыі. У прыватных маёнтках Ш. выконвалі функцыі бухгалтараў, аканомаў.
Пі АФАРЫК,
Ш а ф а р ж ы к (SafaHk) Павел Іозеф (13.5.1795, в. Кабельярове,
Славакія — 26.6.1861), чэшскі і славацкі філолаг, гісторык, паэт; дзеяч чэш. і славацкага нац.-вызв. . руху. Скончыў Іенскі ун-т (1817). Працаваў y гімназіі ў г. Нові-Сад (1819— 33), з 1848 дырэктар б-кі Пражскага ун-та. Адзін з лідэраў Пражскага паўстання 1848. Выступіў як паэт (зб. «Татранская Муза са славянскай лірай», 1814). Даследаваў слав. мовы і культуры, абгрунтаваў іх агульнасць: працы «Гісторыя славянскай мовы і літаратуры на ўсіх дыялектах» (1826), «Аб паходжанні славян» (1828), «Славянскія старажытнасці» (1837), «Славянская этнаграфія» (1842); пытанні гісторыі чэш., славацкай, сербскай моў, паходжанне пісьма ў славян («Пачаткі старачэшскай граматыкі», 1841; «Помнікі старадаўняга пісьменства ў паўднёвых славян», 1851; «Аб паходжанні і радзіме глаголіцы», 1858, і інш.). Распрацоўваў пытанні тэорыі вершаскладання (трактат «Пачаткі чэшскай паэтыкі, y прыватнасці прасодыі», 1818, з Ф Палацкім). Яго працы — першыя ў сусв. гістарыяграфіі грунтоўньм даследаванні па слав. этнагенезе; паўплывалі на развіццё славяназнаўства ў інш. краінах. Літ:. М ы л ь н н к о в А.С. Павел Шафар н к — вы даю ш нйся ученый-славнст. М.; Л., 1963. Пі АФЕР (Szafer) Уладзіслаў (23.7.1886, г. Сасновец, Польшча — 16.11.1970), польскі батанік; заснавальнік навук. школы па палеабатаніцы. Чл. Польскай АН (1952, яе віцэ-прэзідэнт y 1957— 61). Вучыўся ў Венскім і Львоўскім ун-тах. Праф. Кракаўскага ун-та і дырэктар Бат. сада (з 1917). Арганізатар і дырэктар Ін-та батанікі (1951—63) і Ін-та аховы прыроды (1951—60) Польскай АН. Навук. працы па сістэматыцы і экалогіі сасудзістых раслін, бат. геаграфіі, палеабатаніцы, ахове прыроды. Арганізатар і рэдактар прац: «Флора Польшчы» (т. 1— 9, 1919—60), «Расліннае покрыва Польшчы» (т. 1— 2, 1959), «Ахова прыроды і яе рэсурсаў» (т. 1—2, 1965). Аўтар «Успамінаў прыродазнаўцы» (1973). Дзярж. прэмія Полыпчы 1949. Пі Аф ЕР, ШАФЕРКА, традыцыйныя вясельньм чыны; тое, што дружкі. ШАФРАН, к р о к y с (Crocus), род кветкавых раслін сям. касачовых. Каля 80 відаў. Пашыраны ў Еўропе, Міжземнамор’і і Азіі. Культывуецца Ш. пасяўны (С. sativus). На Беларусі інтрадукавана каля 20 відаў і 60 сартоў. Найб. вядомыя Ш.: банацкі (С. banaticus), вясенні (С. vernus), залацістакветкавы (С. chrysanthus) і інш. Ш матгадовы я клубнецыбульны я расліны выш . 5— 18 см. С цябло не развіваецца. Лісце п ры каранёвае, лінейнае, з белай палоскай, паяўляецца ў п еры яд цвіцення або пасля яго. К веткі белы я, ліловы я, пурпуровыя, жоўтыя, правільны я, адзіночны я (зрэдку 2— 3). Калякветнік з доўгай трубкай (больш за 10 см), што вы носіць кветку над паверхняй глебы, завязь застаецца пад зямлёй. Ц вітуць ранняй вяс-
ной, некат. — восенню . П лод — каробачка. Высушаныя ры льцы Ш . пасяўнога пад назвай «шафран» спаж ы ваю ць я к прыправу, фарбу з іх вы карыстоўваю ць y канды тарскай і харч. прам -сці. Харч., тэхн., дэкар. расліны.
Дз.І. Траццякоў.
ШАФРАН Данііл Барысавіч (13.1.1923, С.-Пецярбург — 1997), расійскі віяланчэліст. Нар. арт. СССР (1977). Ганаровы чл. Міжнар. акадэміі артыстаў y Рыме (1959). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1950). 3 1943 саліст Маскоўскай філармоніі. Яго выкананню былі /ласцівы вытанчанасць, рамант. ўзнёсласць, лірычная адухоўленасць, прыгажосць і пявучасць гуку. Першы выканаўца шматлікіх твораў рас. кампазітараў для віяланчэлі, шэраг з іх прысвечаны яму. Лаўрэат усесаюзных конкурсаў скрыпачоў і віяланчэлістаў (1-я прэмія; Масква, 1937), Міжнар. віяланчэлістаў імя Г.Вігана (1-я прэмія; Прага, 1950). Дзярж. прэмія СССР 1952.
Літ:.
Й ваш кнн
А.
Д .Ш аф р ан .
М .,
Ш АФ р Ан СКІ Якаў Міхайлавіч (н. 12.3.1950, г. Віцебск), бел. матэматык. Канд. фіз.-матэм. н. (1981). Скончыў БДУ (1972). 3 1972 y Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па дыскрэтнай аптымізацыі і тэорыі раскладаў. Распрацаваў метады рашэння экстрэмальных камбінаторных задач, мадэлі выбару аптымальных параметраў y тэхн. і эканам. сістэмах. Дзярж. прэмія Беларусі 1998.
Te:.
Т еорн я р аспнсаннй: О дностаднйные ы М ., 1984 (разам з В.С .Танаевым, В .С .Г ардонам ); Т еорн я расп ясан нй : Групповы е технологан . М н., 1998 (разам з В .С .Танаевы м , М .Я .К авалёвы м). М.П.Савік.
c n c T t'M
ШАХ (перс.), 1) тьггул манарха ў некат. краінах Блізкага і Сярэдняга Усходу і ў Індыі (у Дэлійскім султанаце). Вядомы з часоў Сасанідаў, найб. быў пашыраны ў Іране (шахіншах). 2) Становішча ў шахматнай гульні, калі кароль знаходзіцца пад непасрэдным ударам якой-н. фігуры або пешкі праціўніка.
1980.
ШАХ Соф’я Мікалаеўна (н. 29.11.1947, в. Лясец Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл ), бел. паэтэса. Скончыла Мазырскі (1970) і Мінскі (1980) пед. ін-ты. Настаўнічае. Друкуецца з 1972. У паэт. зб-ках «1 не пакіне спадзяванне» (1989), «Пад высокай лагодай нябёс» (1995) роздум пра жыццё і яго сэнс, жаночая доля, шчасце кахання. Аўтар кніг вянкоў вянкоў санетаў «Адухаўленне» (2000), «Прысвячэнне» (2001), «Прызначэнне» (2002), зб. вянкоў санетаў «На ўсё дабро ў адказ» (2003). Піша для дзяцей.
Te.: На скры ж аванні спеўных дзён / / Л агод н ы промень раніцы. М н., 1988.
Ш аф ран Гейф еля.
ШАФРАНАВА
Тамара Аляксандраўна (н. 21.2.1946, г. Віцебск), бел. выканаўца на балалайцы, дырыжор, педагог. Засл. арі. Беларусі (1975). Скончыла Бел. кансерваторыю (1971, кл. М.Прашко). У 1971— 2002 выкладчык, адначасова з 1990 кіраўнік і салістка актэта балалаек, кіраўнік і дырыжор аркестра рус. нар. інструментаў муз. вучылішча ў Віцебску. Выканаўчай манеры Ш. уласцівы тонкае адчуванне стылістыкі твора, багатая палітра дынамічных адценняў, эмацыянальная выразнасць муз. вобразаў. У яе рэпертуары апрацоўкі бел. і рус. нар. песень, творы бел. кампазітараў, рус. і замежнай класікі. Лаўрэат Рэсп. і Усесаюзнага конкурсаў артыстаў эстрады (1974), рэсп. конкурсаў хар. і арк. калектьшаў (1977, 1981, 1984).
А.В. Скорабагатчанка.
ШАХАВЁЦ Уладзімір М іхайлавіч (26.11.1918, в. Кімія Барысаўскага р-на Мінскай вобл. — 8.6.1991), бел. пісьменнік. Засл. работнік культ. Беларусі (1979). Скончыў БДУ (1946). 3 1946 y рэдакцыі газ. «Дітаратура і мастацтва», час. «Полымя», з 1948 y выд-ве «Беларусь», y 1972—82 нам. гал. рэдакгара, заг. рэдакцыі выд-ва «Мастацкая літаратура». Друкаваўся з 1938. У аповесцях «Землякі» (1948), «Насустрач» (1951), «Будзьце здаровы» (1953), «Пасля вяселля» (1956), «Месца ў жыцці» (1960), «Блакітная мара» (1985), зб-ках апавяданняў «Пісьмо да сябра» (1966), «На зімнім возеры» (1970) партыз. барацьба супраць ням.-фаш. захопнікаў, жыццё вёскі, маральна-этычныя праблемы. Пісаў для дзяцей (аповесці «Крылаты дзень», 1961; «Чорны снег», 1962). На бел. мову пераклаў паэмы «Мцыры» і «Ізмаіл-бей» М Лермантава, трагедыю «Макбет» У.Ш экспіра, асобньм вершы А.Пушкіна, У.Маякоўскага, рус. і ўкр. паэтаў, раманы «Звычайная гісторыя» І.Ганчарова, «Тронка» А.Ганчара, «Дарога пад ясенямі» (пад назвай «Ясеневыя прысады») Б.Саўліта, асобныя творы М.Прыляжаевай, А.Рыбакова, Л.Лагіна і інш. 7в.: Выбр. тв. T. 1— 2. М н., 1978; А повесці. М н., 1968; С ветлая раніца: А повесць і ап авя-
ШАХДЖАХАН ПУР
393
данні. М н., 1988; Д арога пачы налася ў Б ярозаўцы: Аповесці. М н., 1990.
ШАХАЎСК0Й Аляксандр Аляксандравіч (5.5.1777, б. маёнтак Беззаботы Смаленскай вобл., Расія — 3.2.1846), рускі пісьменнік, тэатр. дзеяч. Князь. Чл. Рас. акадэміі (1810). Скончыў Шляхетны пансіён пры Маскоўскім ун-це (1792). У 1802— 26 (з перапынкамі) кіраваў пецярб. драм. трупай і тэатр. вучылішчам. У 1811 арганізаваў «Маладую трупу», якая выступала з камед. рэпертуарам. Напісаў больш за 100 драм. твораў (вадэвілі, гіст. п ’есы, пераробкі твораў еўрап. аўтараў), сярод якіх вылучаюцца «Новы Стэрн» (паст. 1805) і «Урок какеткам, альбо Ліпецкія воды» (1815). П ’есы Ш. адметныя займальнасцю інтрыгі, арыентацыяй на прастамоўе, афарыстычнасцю. У рамант. «чарадзейныя паказы» ўводзіў музыку, танцы, розныя відовішчныя эфекты. Сярод вучняў В.А.Каратыгін, К.С. Сямёнава.
Te.: К ом едяя.
С тнхотворення. Л ., 1961.
ШАХДАРЬІНСКІ ХРЫБЁТ. На Пд Зах. Паміра, y Таджыкістане. Водападзел рэк Шахдара і Пяндж. Складаецца з мерыдыянальнага Ішкашымскага хр. і субшыротнага ўласна Шахдарынскага хр. (даўж. каля 100 км, выш. да 6726 м). На У працягваецца Ваханскім хр. Складзены пераважна з гнейсаў, амфібалітаў і інш. метамарфічных парод. Пераважае высакагорны рэльеф. Ледавікі (агульная пл. каля 270 км2). На схілах высакагорныя стэпы і лугастэпы. ІПАХДАГ, вяршыня Бакавога хрыбта Вял. Каўказа, y Азербайджане. Выш. 4243 м. Складзена з вапнякоў і даламітаў. Невял. ледавікі. Высакагорныя лугі. ШАХ-ДЖАХАН (5.1.1592, г. Лахор, цяпер Пакістан — 22.1.1666), правіцель Магольскай імперыі [1627— 58], 3 дынастыі Вялікіх Маголаў, сын Джахангіра. У маладосці меў імя Хурам, y 1616 за перамогі ў Дэкане атрымаў імя-тытул Ш .-Д. («правіцель свету»). У 1622— 25 узняў паўстанне супраць бацькі, але быў разбіты і памілаваны. Калі стаў Вял. Маголам (1627), забіў сваіх братоў і сваякоў, каб пазбавіцца ад прэтэндэнтаў на прастол. Пры ім пабудаваны Тадж-Махал, «Чырвоны форт», «Саборная мячэць» (у Дэлі) і інш.; узмацнілася пранікненне ў Індыю еўрап. гандл. кампаній. Чуткі пра смерць Ш.-Д. ў 1658 прывялі да міжусобнай вайны паміж яго сынамі, y выніку якой прастол захапіў старэйшы сын Аўрангзеб. Ш .-Д. быў зняволены ў сваіх пакоях да самай смерці. ШАХДЖАХАНПЎР, горад на Пн Індыі, на р. Дэоха (левы прыток р. Ганг), штат Утар-Прадэш. 280 тыс. ж. (1991). Трансп. вузел, гандл.-прамысл. цэнтр
і тэксталогіі як навукі. Аўтар прац па гіст. фанетыцы («Даследаванні ў галіне рускай фанетыкі», 1893—94; «Да гістос. -г. раёна (збожжавыя, цукр. трыснёг). рыі гукаў рускай мовы», 1896— 1903; Тэкст. прадпрыемствы. Дывановае «Нарыс найдаўнейшага перыяду гістоткацтва. рыі рускай мовы», 1915), марфалогіі і сінтаксісе («Курс гісторыі рускай моШАХІ-ЗШДА (перс., літар. — жывы вы», 2-е выд., 1910— 11; «Нарыс сучасцар), ансамбль мемарыяльна-культавых най рускай літаратурнай мовы», 1913; пабудоў; помнік сярэдневяковай архі«Сінтаксіс рускай мовы», выд. 1925— тэктуры ў г. Самарканд (Узбекістан). 27), дыялекталогіі, лексікаграфіі, гістоПачаў складвацца ў 11— 12 ст., y сучасрыі і сучаснай рус. мове, гісторыі ўсх. ным выглядзе з 14— 15 ст. Уключае маславян, стараж.-рус. л-ры, укр. і бел. зар Кусама ібн Абаса (1334, арнаментальныя насценныя размапёўкі, кафля; ч. дэкору 15 ст.), паргальна-купальныя маўзалеі Ш адзі-Мульк (1372), ХаджаАхмада (14 ст.), комплекс Туман-ака (пач. 15 ст.; чартак — 4-стаўповы купальны павільён, маўзалей, мячэць), т. зв. маўзалей Казі-задэ Румі (15 ст.) і інш. з керамічным шматколерным дэкорам.
394 ____________ ШАХІ-ЗІНДА
Літ:. Н е м ц е в а Н .Б ., Ш в а б Ю .З. А нсам бль Ш ах-н Зн нда. Т аш кен т, 1979.
ШАХЛАЙ Аляксандр Міхайлавіч (н. 9.6.1952, Мінск), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (2003). Скончыў Бел. .ін-т фіз. культуры (1974). Настаўнічаў. 3 1976 y Бел. акадэміі фіз. культуры (з 2003 дэкан ф-та). Навук. працы па праблемах інтэнсіфікацыі вучэбна-трэніровачнага працэсу і падрыхтоўкі высокакваліфікаваных барцоў.
Тв:.
Н нтен сн ф н кац н я учебно-треннровочного процесса в сп ортявн ой борьбе. М н., 1989 (разам з Б .М .Ры балка); П лан н рованн е треннровочны х нагрузок в м н кроцнклах н макроцнклах на предсоревновательны х этапах подготовкя вы со ко квал нф яц яр о ванн ы х борцов. М н., 1990 (разам з В.С .Іўко); Соверш енствованме спецнальной вынослнвостн борцов высш ей квал яф якац н н . М н., 1998. С оверш енствованне продолжнтельны х я актмвных действяй борцов вы сш ей кв ал н ф н к ац ян в соревновательных поедянках / / Н а путн к С нднею. Сб. науч. трудов. Вып. 2. М н., 2000.
ш Ах м а т а ў Аляксей Аляксандравіч (17.6.1864, г. Нарва, Эстонія — 16.8.1920), рускі мовазнавец. Акад. Пецярб. АН (1894). Скончыў Маскоўскі ун-т (1887). У 1906— 20 старшыня Аддз. рус. мовы і славеснасці, з 1909 праф. Пецярб. ун-та. Даследаваў слав. акцэнталогію, пытанні параўнальнай ф анеты кі і граматыкі слав. моў, стараж. і сучасныя іцдаеўрап. мовы, фін. і мардоўскую мовы. Распрацаваў гіст. марфалогію рус. мовы. Заклаў асновы вывучэння летапісаў
мовах. Выдаў тэксты бел.-літ. летапісаў і хронік y серыі «Поўны збор рускіх летапісаў» (т. 17, 1907, з СЛ.Пташыцкім). Вял. ўвагу аддаваў Супрасльскаму спісу Беларуска-літоўскага летапісу 1446, зрабіў выснову пра яго рус. крыніцы. Запісваў фальклор y Барысаўскім пав. У 1914— 15 чытаў y Петраградскім ун-це курс «Беларуская мова ў сучасных яе гаворках», дапамагаў Б.Тарашкевічу ў стварэнні «Беларускай граматыкі для школ». Перапісваўся з дзеячамі бел. навукі і культуры У.Дабравольскім, М.Доўнар-Запольскім, Я.Дылам, Я.Карскім, Е.Раманавым, П .Ш эйнам і інш.
Тв:.
2001.
Р азы скан яя о русскнх летопнсях. М
Літ:. М a к a р о в 1981; Б у л а х о в
В.М. А .А .Ш ахматов. М., М.Г. В осточнославянскяе
языковеды: Бяобнблногр. словарь. T. 1. М н., 1976; С лавяноведенне в дореволю ц нон ной Росснн: Бнобмблмогр. словарь. М ., 1979; С y п р y н А.Е., K a л ю т a А .М . Введенне в славянскую фнлологню . М н., 1981. С. 323— 326; Ч а м я р ы ц к і В.А. Гістары яграф ія беларуска-літоўскага летап ісан ня (дасавецкі п ерыяд) / / К ннга в Белорусснн: К нн говеден яе, н сто чн н кн, б н бл яогр. М н ., 1981.
В.У.Скалабан.
ш а х м а т н а - ш Аш а ч н ы
ларусі
КЛУБ Б е (з 1997 Р э с п у б л і к а н -
скі цэнтр алімпійскай п а д р ы х т о ў к і па ш а х м а т а х 1 ш a ш к a х Мін-ва спорту і турызму Беларусі), дзяржаўная спецыялізаваная вучэбна-спарт. ўстанова. У 1997 аб’яднаны з рэсп. спецыялізаванай школай алімп. рэзерву (Мінск). Будынак цэнтра (да 1985 «Палац шахмат») рэканструяваны ў 1985 (арх. рэканструкцыі — С .Б .Неўмывакін). Асн. змест дзейнасці цэнтра — папулярызацыя і арганізац,метадычнае забеспячэнне развіцця шахмат і шашак на Беларусі, падрыхтоўка спартсменаў, спартсменаў-інструкгараў нац. каманд Беларусі па шахматах і шашках, арганізацыя і правядзенне спарт. мерапрыемстваў і спаборніцтваў, наладжванне міжнар. спарт. сувязей. Цэнтр (2003) мае аддзяленні шахмат і шашак, y 21 групе займаюцца 194 вучні. Сярод выпускнікоў аддз. шахмат — шматразовыя чэмпіёны Беларусі міжнар. гросмайстры С.Азараў, А.Аляксандраў, Г.Лагвілава, І.Раманава, міжнар. майстры А.Жыгалка, Н.Папова, І.Цяценькіна і інш.; шашак — чэмпіён свету К.Гантварг, віцэ-чэмпіёнка свету І.Пашкевіч, міжнар. гросмайстры А.Булатаў, А.Валюк, міжнар. майстры В.Варушыла, В.Садоўская і інш. Пры цэнтры дзейнічае (2003) клуб аматараў шахмат «Ладдзя». Г.Н.Бугрым. ШАХМАТНЫ ГАДЗІННІК, спецыялізаваны гадзіннік для адліку часу, затрачанага шахматыстамі на абдумванне хадоў. Бываюць мех. і электронныя. У корпусе Ш.г. ўбудаваны 2 аднолькавыя гадзіннікавыя механізмы з сістэмай для іх пачарговага пуску і спынення. Часам маюць лічыльнік зробленых хадоў. ШАХМАТЫ (ад перс. шах мат — уладар памёр), гульня, якая спалучае элементы спарт. саперніцтва, навук. і лагічнага мыслення і маст. творчасці; від спорту. Гуляюць 2 праціўнікі на квадратнай дошцы, падзеленай на 64 светлыя і цёмныя палі. У кожнага гульца па 8 фігур (кароль, ферзь, 2 ладдзі, 2 кані, 2 сланы) і 8 пешак, якія яны перамяшчаюць па дошцы паводле пэўных правіл. Мэта гульні — даць мат каралю (становішча, калі кароль не можа абараніцца ад нападу фігур праціўніка). Ш ., верагодна, узніклі ў Індыі ў канцы 5 ст. ў ф орм е т.зв. чатурангі (гулялі 4 чалавекі). Археал. даследаванні на тэр. Узбекістана (1972) сведчаць, што гульня накш талт Ш . была вядом а тут y 2 ст. У араб. краінах вядома з 7— 8 ст., дзе трансф арм авалася ў т.зв. шатрандж (ш атранг; гулялі 2 чалавекі). Сучасную ф орм у Ш . набы лі ў 16 ст. ў еўрап. краінах (Ісп анія, Італія, Ф ран ц ы я, Англія). Афіц. спаборніцтвы праводзяцца з 19 ст. (перш ы міжнар. турнір y Л ондане ў 1851, перш ы матч на п ерш ы нство свету ў 1886). У 1924 створана М іж нар. ш ахматная ф едэрацы я (Ф ІД Е ), якая аб’ядноўвае ш ахматныя арганізацыі больш чы м 170 краін (2003). Ф ІД Е арганізуе і праводзіць ш ахматны я Сусв. алімпіяды (камандн ы я, або т.зв. «турніры нацый») з 1927 мужчы нскія і з 1957 ж ан.; чэмпіянаты свету: асабістыя (м уж чы нскія з 1886 і жан. з 1927) і кам андны я з 1985 (м ужчынскія). Званне між нар. гросмайстра пры свойваецца Ф ІД Е з 1950 (м уж чыны) і з 1976 (ж анчыны). Ч эм піё-
ны свету: В .Стэйніц (1886— 94), Э.Ласкер (1894— 1921), Х.Р.Капабланка (1921— 27), К.Алёхін (1927— 35, 1937— 46), М.Эйве (1935— 37), М.Бацвіннік (1948— 57, 1958— 60, 1961— 63), В.Смыслоў (1957— 58), М.Таль (1960— 61), Т .П етрасян (1963— 69), Б .С паскі (1969— 72), Р.Фішэр (1972— 75), К.Карпаў (1975— 85, 1993— 1998), Г.Каспараў (1980; па версіі П р аф ес. ш ах м атн ай а с а ц ы я ц ы і, П ІІІА — 1985— 2000), А .Х аліфман (1999), У .К рам нік (2000, па версіі П Ш А ), В.Ананд (2000, па версіі Ф ІД Е ), Р.П анамароў (2002). Чэм піёнкі свету: В.Менчык (1927— 44), Л .Рудэн ка (1950— 53), Л .Б ы кава (1953— 56, 1958— 62), В.Рубцова (1956— 58), Н.Гапрындашвілі (1962— 78), М. Чыбурданідзе (1978— 91), Ce Д зю н ь (1992— 94), Ж .П олгар (1995— 99), Жу (Чжу) Ч э н ь (з 2000). У галіне ш ахматнай кам пазіцы і (складанне спец. пазіцы й для р аш эння за пэўную колькасць хадоў (задачы) або за адвольную іх колькасць (эцю ды ) разыгрываю цца пярш ы нствы краін і свету, прысвойваю цца між нар. званні майстроў і гросмайстраў. Завочны я Ш . (гульня па перапісцы) існую ць з 1694 (адзначана паміж венецы янскімі і харвацкімі купцамі); y 1928 створаны міжнар. саюз гульні ў Ш . па перапісцы (з 1951 М іжнар. ф едэрацы я, ІК У Ф ).
На Беларусі LU. вядомы з 12 ст. Першыя нац. шахматныя гурткі ўзніклі ў 1919— 20 y Мінску, Барысаве, Віцебску, Магілёве і інш. 1-ы чэмпіянат Мінска праведзены ў 1922 (пераможца А.Касперскі), y інш. гарадах Беларусі (Бабруйск, Віцебск, Гомель, Полацк) — y 1923. 1-ы чэмпіянат Беларусі сярод мужчын адбыўся ў 1924 (пераможца — С Разенталь), сярод жанчын y 1928 (С.Дукер). Першы майстар спорту па Ш. на Беларусі — У.Сіліч. У пяршынствах СССР бел. шахматысты ўдзельнічалі з 1927 (перамаглі на ўсесаюзным камандным турніры), былі бронз. прызёрамі на III Спартакіядзе народаў СССР (1963). Паспяхова выступала каманда Беларусі (з 1955) y міжнар. матчах з камандамі Польшчы, Венгрыі, Германіі. Бел. шахматысты В.Купрэйчык і А.Капенгут неаднаразова перамагалі ў чэмпіянатах свету сярод студэнтаў y складзе зборнай каманды СССР. Шахматная федэрацыя Беларусі створана ў 1992. Сярод найб. вядомых бел. спецыялістаў па Ш. — засл. трэнеры СССР І.Я.Баляслаўскі, А.П .Сакольскі, засл. трэнеры Беларусі С.М.Бягун, Т.А.Галавей, А.З.Капенгут, А.І.Шагаловіч, М.І.Шарашэўскі. Бел. шахматысты зрабілі значны ўклад y тэорыю Ш., іх імёнамі названы некат. дэбютныя варыянты (напр., дэбют Г.М .Верасава, дэбют Сакольскага) і інш. Каманда шахматных кампазітараў БССР — пераможца VI i VII камандных пяршынстваў СССР. Сярод шахматных кампазітараў вызначыліся М.Бельчыкаў, І.Бондар, В.Гебельт, Я.Дзвігаў, Я.Камянецкі, Р.Сляпян, У.Сычоў, С.Цырулік і інш. Найб. поспехаў сярод бел. шахматыстаў дасягнулі міжнар. гросмайстры С.Азараў, А.Аляксацдраў, Баляслаўскі, Б Гельфанд, В Дыдышка, К.Зварыкіна, А.Кавалёў, Купрэйчык, Г.Лагвілава, І.Смірын, А.Суэцін, А.Фёдараў, Ю.Шульман, Р.Эйдэльсон.
Літ.: K a р п о в А .Е., Г н к Е.Я. Все о шахматах. М., 2000; Л в н д e р В.М., Л й н д е р Н .М . Королн ш ахматного мвра: Ж н зн ь
a пгра сквозь прнзму энц н кл. М ., 2001; Г н к Е.Я. Н еобычные шахматы. М ., 2002; Д a в ы д ю к С .Н . Н ачннаю ш нм ш ахматнстам. 2 нзд. М н., 2002; К а ж д а н М .В. У рок ведет тренер. М н., 2002.
ШАХРАЙСКІ_____________ 395
скае гар. тэатр. вучылішча (1944). Працавала ў Бел. філармоніі (1945), Бабруйскім абл. драм. т-ры (1946). 3 1947 y Нац. акад. драм. т-ры імя М.Горкага. Ш АХ0ВІЧ Міхась (Міхаіл Аляксеевіч; Сыграла ў т-ры каля 100 роляў. Актры20.11.1953, в. Сакі Падляскага ваяв., са шырокага творчага дыяпазону. Яе Польшча — 5.6.2000), бел. паэт. Сконмастацтву ўласцівы глыбокае пранікчыў Варшаўскі ун-т (1977). 3 1977 праненне ў сутнасць сцэн. характару, эмацаваў y газ. «Ніва», з 1984 рэдактар цыянальнасць, мяккі гумар, тонкая іроштомесячніка «Kontrasty» («Кантраснія, лірызм і драматызм. Найб. значныя ты*>). У 1990—92 кіраўнік выдавецкай ролі: Лідзія («Шалёныя грошы» А.Ассуполкі «Сумежжа». Чл. праўлення Бел. троўскага), баранеса Штраль («Маскаліт. аб’яднання «Белавежа». Друкаваўся рад» МЛермантава), Лідзія Багаеўская, з 1974. Аўтар паэт. зб-каў «Прамінанне» Алена Пратасава, Сакалова, Клеапатра, (1978), «Кліч» (1993), «Пад сузор’ямі» Малання («Варвары», «Дзеці сонца», (1998), лірычнай паэмы «Святая ноч» «Апошнія», «Ворагі», «Ягор Булычоў і (1981), зб. гумарыст.-сатыр. апавяданіншьм» М.Горкага), Дээдэмона, Алівія, няў «Вада ў рэшаце» (1983) і інш. Рэгана («Атэла», «Дванаццатая ноч», «Кароль Лір» У.Шэкспіра), Понсія Ш АХбЦЬКА Людміла Пятроўна (н. («Дом Бернарды Альбы» Ф.Гарсія Лор15.7.1940, г. Ржэў Цвярской вобл., Ракі), Івета («Матухна Кураж і яе дзеці» сія), бел. дэмограф, сацыёлаг і эканаБ.Брэхта), фру Алвінг («Здані» Г.Ібсеміст. Д-р сацыялаг. н. (1997), канд. экана), місіс Туз («Усё ў садзе» Э.Олбі), нам. н. (1972). Скончыла БДУ (1962). 3 Эліза («Хаціна дзядзькі Тома» Г.Бічэр1962 y НДІ эканомікі Мін-ва эканомікі Стоу), Герарда («Дасціпная закаханая» Беларусі. 3 1981 y Ін-це эканомікі, з Лопэ дэ Вэгі), Хлоя («Мёртвая хватка» 1991 y Ін-це сацыялогіі АН Беларусі. 3 Дж.Голсуарсі), Міхаліна («Трывога» 1994 нам. дырэктара, заг. аддзела дэмагА.Петрашкевіча). Інш. ролі: Яўгенія рафічных даследаванняў Ін-та статыс(«Выгнанне блудніцы» І.Ш амякіна), Ta тыкі. Адначасова з 1975 выкладала ў r a («За другім фронтам» В.Сабко), To Бел. эканам. ун-це, Бел. ін-це кіраванra («Старыя сябры» Л.Малюгіна), ня, Бел. пед. ун-це, з 2001 — y Бел. Вольга («Гады вандравангаў» А.Арбузаакадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэсва), Мамушка («Іван-ды-Мар’я» У.Голідпублікі Беларусь. Навук. працы па пра- фельда) і інш. блемах народанасельніцтва, дэмаграфічЛіт:. С м о л ь с к і Р.Б. Т эатр y прасторы най палітыкі і статыстыкі, развіцця часу. М н., 1998. А.В.Усцінава. сямейна-шлюбных адносін, міграцыі, дэмаграфічнага прагназіравання, сац.ШАХРАЙ Уладзімір Мацвеевіч (5.3.1898, дэмаграфічных аспектах узнаўлення на- г. Адэса, Украіна — 5.12.1979), оперны сельніцтва на Беларусі. Навук. кіраўнік рэжысёр і сгавак (барытон). Засл. арт. і выканаўца распрацовак мэтавых комплексных праграм «Умацаванне і раз- Беларусі (1944). Засл. дз. маст. Кыргызвіццё сям ’і», «Становішча жанчын, стана (1958). Скончыў Адэскую кансерсям’і, аховы мацярынства і дзяцінства», ваторыю (1920). 3 1920 саліст оперных «Сацыяльная абарона насельніцтва пры т-раў Адэсы, Баку, Масквы, Саратава, пераходзе да рыначнай эканомікі» і Новасібірска, з 1933 сгаваў і ставіў інш. Адзін з распрацоўшчыкаў «Нацыя- спектаклі ў т-рах Харкава, Варашылаўграда і інш. У 1937— 52 (з перапынкамі) нальнага атласа Беларусі» (2002). Te.: Рождаемость в Белоруссмн: (соцналь- рэжысёр Дзярж. т-ра оперы і балета Бен о -эко н . вопросы). М н., 1975; В оспронзвод- ларусі. У 1952— 64 y г. Фрунзе. Сярод ство населення Белорусской С С Р. М н., 1985; пастановак на бел. сцэне: оперы «ПікаН аселеняе Республнкн Беларусь в кон ц е XX вая дама» (1941), «Яўген Анегін» (1948), в. М н., 1996; М нграцнонная снтуацня в стра- «Чаравічкі» (1949) П.Чайкоўскага, «Чыонах СН Г. М ., 1999 (у сааўг.); М мграцня н урЧыо-сан» (1943), «Тоска» (1950) Дж.Пубаннзацня в С Н Г н Балтмн в 90-е гг. М ., 1999 чыні, «Севільскі цырульнік» Дж.Расіні (у с а а ў т ); Belarus / / M igration in the Cis (1944, 1945), «Травіята» Дж.Вердзі (1946, І997— 1998, G eneva, 1999; D em ographic deve 1949), «Дуброўскі» Э.Напраўніка (1948), lopm ent o f the Republic Belarus / / New dem o «Алека» С.Рахманінава (1949), «Царская graphic faces o f Europe. Springer, 2000; Eco гавеста» М.Рымскага-Корсакава, «Фаnom y o f family and dem ographic situation in уст» Ш.Гуно, «Дэман» А.Рубінштэйна Belarus / / European Population C onference 2001. Helsinki, 2001; Э коном нческая дем оіра(усе 1950), «Паяхц>і» РДеанкавала (1951).
В.Д.Купрэйчык, Я.В.Мачалаў.
ф н я «П ерепнсь населення». М н., 2002; К ом п лексны й п рогноз развмтня г. М мнска н а пермод до 2020 г. T. 1. Д ем ограф нческвй прогаоз. М н., 2002 (у сааўг.); Трудовая мнграцпя в С Н Г: соцнальны е н экон. эфф екты . М ., 2003 (у сааўт.).
Ш А Х -П А Р0Н (па мужу Н я ф ё д) Алімпіяда Іванаўна (н. 5.8.1922, в. Шчарбачоўка Суджанскага р-на Курскай вобл., Расія), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1955). Скончыла Маскоў-
ШАХРАЙСКІ PAMÀH, п і к a р э с к н ы р a м a н, адна з першых форм зах.-еўрап. сац.-быт. рамана. Вытокі ў сярэдневяковай араб. шахрайскай навеле макаме. Зарадзіўся ў Іспаніі на мяжы Рэнесансу і Новага часу (ананімны твор «Ласарыльё з Тормеса», 1554). У цэнтры — спрытны прайдоха, авантурыст (пікара), дэкласаваны чалавек без пастаяннага месца жыхарства і пэўных за-
396 ___________ ШАХРЫСАБЗ няткаў (здабывае сродкі для жыцця шахрайствам і крадзяжом), які на старасці пакаяўся і распавядае пра свае прыгоды. Ш.р. мае лінейную структуру: эпізоды аб’ядноўваюцца паслядоўна пры адсутнасці суцэльнага разгалінаванага сюжэта. Найб. росквіту дасягнуў y 16— 17 ст. y Іспаніі (М.Алеман-і-дэЭнера, Ф. дэ Кеведа-і-Вільегас, Л.Велес дэ Гевара). Паўплываў на развіццё еўрап. прозы ў 17 ст. (І.М.Мошэраш, Г.Грымельсгаўзен y Германіі, Ш.Сарэль, П.Скарон y Францыі), y эпоху Асветніцтва (А.Р.Лесаж, А.Ф.Прэво, П.Марыво, Вальтэр, Д.Дзідро ў Францыі, Д.Дэфо, Г.Філдынг, Т.Смолет y Англіі, К.М.Віланд y Германіі). У 18— 19 ст. рысы Ш.р. вьмвіліся ў творчасці рус. пісьменнікаў М.Чулкова, Ф.Булгарына, В.Нарэжнага, А.Вельтмана, y 20 ст. традыцыі прадоўжылі Т.Ман, К.Х.Села.
ПублП лутовской роман. Літ:. П л а в с к н н З .Н .
М .. 1989.
П лутовской р о ман / / П лавскнн З .Н . й сп а н с к а я лнтература XVII — середнны XIX в. М ., 1978; С н н я л о Г.В. П лутовской р о м ан (К е в е д о , Гевара) / / Разумовская М .В ., С ннмло Г.В., С олодовн кков С.В. Лнтература X V II— XVIII вв. М н., 1989. Г.В.Сініла.
ШАХРЫСАБЗ, горад (у 1929— 35 і з 1958) y Кашкадар’інскім вілаеце Узбекістана. У раннім сярэдневякоўі наз. Ксш. 53 тыс. ж. (1991). Прам-сць: бавоўнаачышчальная, кансервавая; ф-кі маст. вырабаў, шоўкаматальная. Стараж. цэнтр нар. маст. вышыўкі і керамікі. Руіны палаца Цімура Аксарай (1380— 1404), пахавальні Цімурыдаў Дарус-Сіядат (14 ст.), рэшткі маўзалеяў шэйха Куляля (каля 1370) і нашчадкаў Улугбека, т.зв. Гумбезі-Сейідан (1437/38), мячэць Кок-Гумбез (1435/36) і інш. Гіст. цэнтр Ш. ўключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. LQÂXTA (ад ням. Schacht), 1) горнае прадпрыемства для здабычы карысных выкапняў падземным спосабам і адгруз-
кі іх спажыўцу ці абагачальнай фабрыцы. Бываю ць Ш . вугальныя, ж алезарудны я, саляны я. Калі здабы ча вядзецца з дапамогай струменя вады — наз. гідрашахтай. Ш . скл адаецца з падземных горных вырабатак, дзе праводзяцца падзем ны я горныя работы, шахтавага ствала, будынкаў і канструкцы й на паверхні, каб абслугоўваць горны я работы , прымаць кары сны я вы капні і ры хтаваць іх для адпраўкі спажыўцам. Л ю дзей і грузы ў Ш . перавозіць рудніковы транспарт (гл. Рудніковае транспартаванне). Глыбіня — ад сотняў м да некалькіх км. Ш . на магутных радовішчах дзейнічаю ць 50— 70 і больш гадоў.
Н а Беларусі Ш. карыстаюцца на прадпрыемствах ВА «Беларуськалій» (г. Салігорск). 2) Вертыкальная падоўжная поласць y некаторых канструкцыях, збудаваннях (напр., Ш. печы, топкі, ЛІфта). А.А.Калагрыўка. IIIÂXTABAE П 0 Л Е , радовішча ці яго частка, што адводзіцца адной шахце для распрацоўкі карыснага выкапня. Межы Ш.п. — умоўныя паверхні, што абмяжоўваюць яго па распасціранні (да 20 км) і падзенні (да 5 км). Памеры Ш.п. залежаць ад колькасці і магутнасці пластоў ці пакладаў, якія распрацоўваюцца, глыбіні распрацоўкі, вытв. магутнасці і тэрміну існавання шахты. Пі Ах ТАВЫ СТВОЛ, вертыкальная ці нахіленая горная вырабатка, што злучае падземную частку шахты з паверхняй зямлі. Умацоўваюць Ш.с. маналітным бетонам, жалезабетонам, цюбінгамі. Адрозніваюць Ш.с. разведачныя, эксплуатацыйныя (гал. і дапаможныя) і спец. (для падземных збудаванняў). Гал. Ш.с. прызначаны для падымання на паверхню карысных выкапняў, дапаможныя — для перамяшчэння (спуску — падымання) людзей і грузаў, вентыляцыі, водаадліву і інш. У залежнасці ад глыбіні залягання карысных выкапняў падзяляюцца на неглыбокія (да 300 м), сярэдняй глыбіні (да 700 м), глыбокія (да 1200 м), звышглыбокія (больш за 1200 м). Дыяметр Ш.с. 4— 9 м. Выкарыстоўваюць Ш.с. пры падземнай распрацоўцы радовішчаў карысных выкапНЯў, пракладцы тунэляў. А.А.Калагрыўка.
Схем а ш ахты, я кая распрацоўвае п акаты я вугальны я пласты: I — вен ты л яц ы й н ы ш трэк; 2 — ачы ш чальны забой (лава); 3 — адкатачны ш трэк; 4 — брэм сберг; 5 — хаднікі; 6 і 8 — збудаван ні галоўнага і дапам ож н ага ствалоў; 7 — буды нак сартаван ня; 9 —- электрап адстанц ы я' 10 — пародн ы бункер.
ШАХТЫ, горад y Растоўскай вобл. Pa d i. Засн. ў канцы 17 — пач. 18 ст., з 1867 горад. Да 1920 наз. АляксандраўскГрушэўскі. 224,4 тыс. ж. (1999). Чыг. станцыя. Вузел аўтадарог. Здабыча каменнага вугалю. Прам-сць: машынабудаванне і металаапрацоўка, лёгкая (тэкст., абутковая, швейная), харч.; вытв-сць буд. матэрыялаў. Тэхнал. ін-т быт. абслугоўвання. Драм. тэатр. Краязнаўчы музей. ШАХТЫ КРЭМЕНЕЗДАБЫЎНЬІЯ, заглыбленыя ў зямлю выпрацоўкі, y якіх y познім неаліце і ў бронзавым веку (3 — 2-е тыс. да н.э.) здабывалі крамянёвую сыравіну. Выпрацоўкі ў мелавых адорвенях пераважна з крамянёвымі праслойкамі мелі калодзежападобную форму, дыям. шахтавага ствала да 1,5 м, глыб. да 6— 8 м. Выманне мелавой пароды і здабычу сыравіны рабілі наборам гарняцкіх інструментаў з рагоў высакароднага аленя. У размешчаных побач з выпрацоўкамі майстэрнях выраблялі пераважна крамянёвыя сякеры, што распаўсюджваліся ў бліжэйшым наваколлі і на аддаленай тэрыторыі. Ш.к. ўзніклі з-за ітопыту на высакаякасную сыравіну, неабходную для вытв-сці сякер, патрэбных y лядным (падсечнаагнявым) земляробстве. Такія помнікі вьмўлены і даследаваны ў Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл. (гл. Краснасельскі археалагічны комгшекс). Іх узнікненне звязана са з ’яўленнем насельніцтва шарападобных амфар культуры і шнуравой керамікі культуры. Падобныя помнікі існавалі каля г.п. Рось Ваўкавыскага р-на і на Пн ад Гродна. У канцы бронз. веку (пач. 1-га тыс. да н.э.) здабыча крэм еню ў шахтах заняпала.
Л іт Г у р н н а Н .Н . Д ревнне кремнедобы ваю ідне шахты на террмторнн С С С Р. Л., 1976; Ч а р н я ў с к і М .М ., К у д р а ш о ў В.Я., Л і п н і ц к a я В.Л. Стараж ытны я шахцёры на Росі. М н., 1996. М.М.Чарняўскі.
Ш АХЦІНСКІ П РА Ц бС , Ш а х ц і н ская с п р а в а , судовы працэс y Маскве 18.5—— 6.7.1928 над групай інжынераў і тэхнікаў з дарэв. стажам работы,
Ш ацср.
беспадстаўна абвінавачаных y стварэнні контррэв. шкодніцкай арг-цыі, якая нібыта дзейнічала на прадпрыемствах вугальнай прам-сці Шахцінскага і інш. раёнаў Данбаса. Паводде прыгавору Вярх. суда СССР 5 чал. расстраляны, 40 зняволены на розныя тэрміны (1— 10 гадоў), 4 пакараны ўмоўна, 4 апраўданы. Ш.п. паклаў пачатак масавым ганенням на старую тэхн. інтэлігенцыю, якую сав. ўлады імкнуліся замяніць выхаванымі ў сав. час спецыялістамі. У канцы 1980-х г. усе асуджаныя па Шахцінскай справе рэабілітаваны.
ман («Каб людзі не журыліся» А.Макаёнка), Вронскі («Ганна Карэніна» паводле Л.Талстога), Трэплеў («Чайка» А.Чэхава), Крэчат («Платон Крэчат» А.Карнейчука), Рыбакоў («Крамлёўскія куранты» М.Пагодзіна), Хельмер («Нора» Г.Ібсена). Здымаўся ў кіно: «Пяюць жаваранкі», «Першыя выпрабаванні», «Вуліца малодшага сына», «Масква— Генуя».
Літ:. К о в a л е в В.А. Расгіятне духа: Судебны е процессы сталвн ской эпохн. М., 1997.
Ш АЦЁР, ш а т р о в а е пакрыцц ё ў а р х і т э к т у р ы , завяршэнне будынка (храма, вежы, ганка і інш.) ці яго часткі ў выглядзе высокай 4-граннай ці шматграннай піраміды. Выконваліся з цэглы (нахіленымі радамі ці напускам гарыз. радрў цаглін) і дрэва (мелі вянковую ці каркасную канструкцыі). Вядомы ў дойлідстве многіх народаў свету пры завяршэнні будынкаў або памяшканняў з цэнтрычнай формай плана. Пашыраны пераважна ў рус. дойлідстве 16— 18 ст. На Беларусі пакрыцці ў выглядзе 111. вядомы са старажытнасці. Найб. пашырэнне атрымалі ў 16 — пач. 20 ст. Часцей іх будавалі над замкавымі вежамі (замкі ў г.п. Мір К ар эл іц к ага, Л ю бча Н авагрудскага р-наў Гродзенскай вобл.), ратушах, званіцах (г.п. Шарашова і в. Вяжное Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), храмах (царква ў в. Лахва Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл.). Рабілі Ш. таксама над галерэямі і ганкамі (Ільінская царква ў Віцебску).
Літ.: С а б а л е ў с к і А. Т в о р ч асц ь, сугучная думам н ародн ы м / / М ай стры бел арускай сц эн ы . М н., 1960; Я г о ж. Р ам п ай асветленае. М н., 1962. С. 35— 49; Я г о ж. Ж ы цц ё тэатра. М н., 1980. С. 203— 206; Б y р ’ я н Б. А духоўлены п раф есіян ал ізм : (Да 60-годдзя І.Б .Ш ац іл ы ) / / Т эатр. М інск. 1970. N° 6. А.В.Сабалеўскі.
ШАЦЁР-ГАРА, другая назва горнага масіву Чатырдаг.
ш а ц к і __________________ 397 (2003). Лясніцтва. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Вядомы з 1492 я к уласнасць Кіш каў, потым Радзівілаў. У 16 ст. ў Ш . пабудаваны кальвінскі збор. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка, цэнтр воласці Ігуменскага пав. М інскай губ. 3 1800 y Ш . працавалі цагельны і чарапічны з-ды , з 1863 — вадзяны млын, нар. вучылішча, яўр. ш кола, бальніца, 5 крам. 3 1879 належ аў Гамуліцкім. У 1886 y Ш . 184 ж ., 27 двароў, валасное праўленне, царква, нядзельны я таргі і адзін раз y год кірм аш ; y 1897 — 967 ж. У пач. 20 ст. капя Ш . былі 2 маёнткі: Ш ац к (38 ж ., 1 двор) і С тары Ш ацк (28 ж ., 4 двары ). У 1917 y м ястэчку 1121 ж ., 166 гаспадарак. 3 17.7.1924 да 4.8.1927 ц эн тр Ш а ц ка га р а ё н а М інскай акр., з 4.8.1927 да 6.7.1935 і з 1.4.1960 цэнтр сельсавета Пухавіцкага, з 6.7.1935 да 11.2.1938 — С мілавіцкага, з 12.2 да 6.7.1935 і з 11.2.1938 — Рудзенскага р-наў, з 20.2.1938 y М інскай вобл. 3 1935 вёска. У Вял. Айч. вайну ням . фаш ы сты загубілі ў Ш . больш за 800 чалавек. 3 20.1 да 1.4.1960 y Уздзенскім р-не.
Ш АЦКІ Мікалай Сяргеевіч (28.8.1895, Масква — 1.8.1960), расійскі геолаг; адзін з заснавальнікаў вучэння аб геал. фармацьмх. Акад. AH СССР (1953, чл.кар. 1943). Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (з 1913; з 3-га курса прызваны ў армію). 3 1921 y маскоўскіх горнай акадэміі, геолагаразведачным ін-це, Гідрапраекце. 3 1934 y Геал. ін-це AH СССР (з 1956 дырэктар). Навук. працы па параўнальнай тэктоніцы стараж. платформ, тэорыі геасінкліналей і працэсаў складкаўтварэння. Пад яго кіраўніцтвам складзены «Геалагічная карта Еўразіі», «Тэктанічная карта СССР» (1953, 1956), «Міжнародная тэктанічная карта Еўропы» (1964). Дзярж. прэмія СССР 1946. Ленінская прэмія 1958.
Te:. Н збр.
ШАЦІЛА Іван Браніслававіч (28.12.1910, в. Тапька Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 12.2.1977), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1953). Скончыў драм. курсы імя Ф.Дзяржынскага ў Мінску (1932). У 1932—61, 1967—71 працаваў y Бел. т-ры імя Я.Купалы, y 1961— 67 — y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі. Акцёр шырокага творчага дыяпазону, вял. сцэн. абаяння. Валодаў яркім тэмпераментам, выконваў ролі эмацыянальна, з драм. насычанасцю і сац. акрэсленасцю. Складаным псіхал. малюнкам і драматызмам вызначаліся вобразы Рыгора («Партызаны» К.Крапівы), Янкі Купалы («Шчасце паэта» В.Віткі), Касагорава («Уцёкі з ночы» бр. Тур), Сыраварава («У мяцеліцу» Л.Лявонава). Пранікнёна, з лірызмам іграў Якіма Сароку («Паўлінка» Я.Купалы), Міколу Вераса («Пяюць жаваранкі» К.Крапівы), з палымяным тэмпераментам — Тыбальта («Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра). Сярод інш. роляў: Левановіч («Хто смяецца апошнім» К.Крапівы), Іван Зарудны («У ціхім завулку» А.Маўзона), Мікола («Пагібель воўка» Э.Самуйлёнка), Ра-
I Шаціла ў ролі Я кім а Сарокі.
ШАЦІЛКАВІЧЫ, першапачатковая назва горада Светлагорска. Ш АЦІЛКІ, назва да 29.7.1961 горада Светлагорска. ШАЦК, вёска ў Пухавіцкім р-не Мінскай вобл., на р. Ш аць, каля аўтадарогі Мар’іна Горка — Узда. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 32 км на ПдЗ ад г. Мар’іна Горка, 68 км ад Мінска, 28 км ад чыг. ст. Рудзенск. 773 ж., 324 двары
труды. Т. 1— 4. М ., 1963— 65.
Ш АЦКІ Станіслаў Тэафілавіч (1878— 1934), расійскі педагог; арганізатар і кіраўнік шэрагу дзіцячых доследных устаноў. Скончыў Маскоўскі ун-т (1903). 3 1905 арганізоўваў на ўскраіне Масквы першыя ў Расіі клубы для дзяцей рабочых. У 1911 (з жонкай В.М.Шацкай) арганізаваў y Калужскай губ. летнюю прац. калонію «Бадзёрае жыйцё» і першую доследную станцыю па нар. асвеце, якая ў 1919—32 была комплексам н.-д. пед. устаноў, дзіцячых садкоў, пазашкольных устаноў для дзяцей і культ.-асв. ддя дарослых. 3 1932 кіраваў Цэнтр. эксперым. лабараторыяй Наркамасветы РСФСР, адначасова быў дырэктарам Маск. кансерваторыі. Аўтар прац «Бадзёрае жыццё: 3 вопыту дзіцячай працоўнай калоніі» (1914, з В.М.Шацкай), «Гады пошукаў» (1924).
Te:. Іізбр.
псд. соч. T. 1— 2. М ., 1980.
шАцкі РАЁН,
адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924— 27. Утвораны 17.7.1924 y Мінскай акр. 20.8.1924 падзелены на 8
398
ш аць
сельсаветаў. 4.8.1927 раён скасаваны, яго тэр. ўключана ў Пухавіцкі, Самахвалавіцкі, Грэскі і Уздзенскі р-ны. Ш АЦЬ, рака ў Уздзенскім і Пухавіцкім р-нах Мінскай вобл., правы прыток р. Пціч (бас. р. Прыпяць). Даўж. 35 км. Пл. вадазбору 293 км2. Пачынаецца на У ад в. Цялякава Уздзенскага р-на. Рэчышча моцназвілістае, y верхнім і ніжнім цячэнні каналізаванае. Шыр. ракі 1— 3,5 м. Берагі нізкія і абрывістьм. ШАША, тое, што шашэйная дарога. Ш АШАЛЁВІЧ, Ш a т a л е в і ч, бел. мастак 18 ст. Родам з в. Жыровічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. У 1772 размаляваў інтэр’ер Крыжаўзвіжанскай царквы Жыровіцкага Успенскага манастыра. ШАШАЛЁВІЧ Васіль Антонавіч (9.1.1897, в. Мхінічы Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл. — 23.10.1941), бел. драматург. Вучыўся ў духоўных вучылішчы і семінарыі ў Магілёве (1910— 14), Яраслаўскім юрыд. ліцэі (1915— 16). Настаўнічаў на Краснапольшчыне і ў Мінску (1917— 24). У час працы ў Краснапольскай школе (1918) разам з сёстрамі і братам А.Мрыем стварыў тэатр. калектыў, для якога пісаў п’есы. Працаваў сцэнарыстам на кінафабрыцы ў Ленінградзе. У 1930— 31 і 1937—41 рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. Друкаваўся з 1920-х г. На фалькл.-этнагр. матэрыяле напісаў казку-феерыю «Апраметная» (паст. Бел. драм. студыяй y Маскве, 1925, БДТ-2, 1926), y якой алегарычнымі сродкамі паказаў гіст. лёс Беларусі. Драмы «Змрок» (паст. БДТ-1, 1927), «Воўчыя ночы» (1928— 29), «Рой» (1931) прысвечаны нараджэнню новых сац.-эканам. і паліт. узаемаадносін y бел. вёсцы. У антыфаш. драме «Сімфонія гневу» (паст. БДТ-1, 1935) паказаны трагічньш перыпетыі выжывання творчай інтэлігенцыі ў атмасферы таталітарнага рэжыму. На бел. мову пераклаў драм. жарты А.Чэхава «Мядзведзь» і «Сватанне».
Т в Рой / / Х рэстаматыя па гісторыі беларускага тэатра і драматургіі. М н., 1975. Т. 2; С імф онія гневу / / Тэатр. Беларусь. 1992. № 4. Л і т Л a ў ш y к С.С . С танаўленне беларускай савецкай драматургіі (20-я — п ачатак 30-х г г ). М н., 1984; Я г о ж. К андрат К рап іва і беларуская драматургія. М н., 1986. С. 47— 53; Гісторыя беларускага тэатра. Т. 2. М н., 1985; Гісторыя беларускай літаратуры XX ст. Т. 2. 2 выд. М н., 2002. С.С.Лаўшук. ШАШАЛІ, сямейства жукоў; гл. чылыйчыкі.
Та-
ШАШКА (ад кабардзіна-чэркескага са’шхо, літар. — доўгі нож), 1) сякуча-колючая халодная зброя; адналязовы клінок невялікай крывізны (меншай, чым y шаблі) з 2-баковавострым пярэднім канцом, эфесам (без гарды) і ножнамі.
Маса Ш. 1200 г, даўж. клінка 700— 900 мм, іпыр. 40 мм. Знаходзілася на ўзбраенні ў арміях і паліцыі шэрагу краін да сярэдзіны 20 ст. У Расіі — зброя ірэгулярнай (казацкай; y 18 ст.), рэгулярнай (у 19 ст.) кавалерыі, коннай артылерыі, афіцэраў усіх родаў войск (з канца 19 ст.), жандармерыі, коннай і пешай паліцыі. 3 ліквідацыяй кавалерыі і коннай артылерыі выкарыстоўвалася як парадная зброя. У 1940 уведзена парадная Ш. для агульнавайскавых генералаў і генералаў артылерыі (у 1949 заменена корцікам)\ з 1968 y СССР — ганаровая ўзнагародная халодная зброя. 2) Д ы м a в a я Ш. — сродак для дымапуску; метал. скрынка з адтулінамі ў верхняй частцы, запаламі і дымавой сумессю. 3) П а д р ы ў н а я Ш. — спец. форма з прэсаванага выбуховага рэчыва. Выкарыстоўваецца для правядзення падрыўных работ. ШАІІІКІ, вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Стоўбцы— Івянец. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Стоўбцы, 98 км ад Мінска. 487 ж., 186 двароў (2003). Унітарнае прадпрыемства «Нёманскае». Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Ш АШ КІ, гульня 2 партнёраў на шматклетачнай дошцы (падзеленай на цёмныя і светлыя палі) аднолькавымі, але розных колераў фігуркамі (фішкаміШ .), якія перамяшчаюцца па цёмных палях паводле пэўных правіл; від спорту. Мэта гульні — знішчыць фігуры праціўніка ці «заперці» іх (пазбавіць хаДоў). П аводле археал. звестак і твораў Герадота і П латона, Ш . ўзнікпі ў Стараж. Егіпце і краінах А равійскага п-ва. Існую ць Ш . рускія, англ., ням ., ісп. (на 64-клетачнай дош ц ы па
12 фігур y кож нага партнёра), ф ранц., польск. (на 100-клетачнай дош цы па 20 фігур), канадскія (н а 144-клетачнай 30 фігур). 3 19 ст. праводзяцца нац. чэмпіянаты (у Расіі з 1896). Н айб. п аш ы рэнне набылі 100-клетачныя ф ранц. Ш ., якія сталі між народны мі. Ч эм піянаты свету па 100-клетачных Ш . праводзяцца з 1894. 1-ы чэм піён — І.Вейс (1894— 1912). У 1947 засн. Сусв. ф едэрацы я Ш. (Fédération m ondiale du jeu de dames, Ф М Ж Д ), якая аб’ядноўвае нац. арг-цы і 49 краін (2003). У 1947 засн. званне міжнар. гросмайстра. 3 1965 праводзяцца чэмпіянаты Еўропы сярод мужчы н (перш апачаткова Кубак Еўропы; чэмпіён І.К уперм ан, 1965, з 1972 — пярш ы нствы свету сярод ю накоў, з 1974 — пярш ы нствы свету сярод ж анчы н. 3 сярэдзіны 1980-х г. пры Ф М Ж Д існуе секцы я рус. Ш . «64». С паборніцтвы праводзяць па розных версіях: бразільскай, рус. і інш.
Чэмпіянаты свету па рус. Ш. праводзяцца з 1993 (1-ы чэмпіянат адбыўся ў г. Пінск, Беларусь, бронз. прызёрам стаў А.Валюк). Самастойная галіна Ш. — шашачная кампазіцыя, y якой зарэкамендавалі сябе бел. шашысты чэмпіёны свету Б.Іваноў, У.Шульга. На Беларусі спаборніцтвы праводзяцца па рус. і міжнар. Ш. 1-е афіц. спаборніцтва na рус. III. — чэмпіянат Мінска — праведзены ў 1922 (пераможца Б Круталевіч), 1-ы чэмпіянат Беларусі па рус. Ш. — y 1925. Найб. поспехаў y розны час дасягнулі: Валюк, В.Габрыэлян, М.Гелер, А.Соркіна, А.Плакхін. 1-ы чэмпіянат Беларусі па міжнар. Ш. адбыўся ў 1953. Найб. вызначыліся ў Ш. гэтай катэгорыі A.Альтшуль, А.Балякін, А.Гантварг, З.Голубева, В.Камышлеева, М.Кац, І.Пашкевіч, А.Прэсман, Л .Сахненка, М.Шавель. Федэрацьм Ш. Беларусі ўступіла ў ФМЖД y 1992. Каманда бел. шашыстаў прымала ўдзел y Сусв. шашачных алімпіядах y 1992 (1-е месца) і 2000 (3-е месца).
Літ.\ Б е р л н н к о в Б Л ., Р о к я т н м ц г н й А.В. Ш аш ечны е партян белорусс к я х мастеров. М н., 1983; К у р я л о в н ч Н .В . Заочн ы е ш аш кн в Беларусм. М н., 1999; K a ц М. У рокя стратегня на 100 клетках. М н., 2000. ПЛШацаў.
ШАШКІНА Тамара Рыгораўна (н. 31.10.1931, в. Ніжняя Алешня Ражскага р-на Маскоўскай вобл.), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1968). Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1958, курс Цз.Арлова). 3 1959 y Гродзенскім абл. драм. т-ры, з 1964 y Нац. акад. т-ры імя Я.Коласа. Выканаўца драм., лірычных, характарны х роляў: y Г родзенскім т-ры — Любоў («Салдаты» В.Шаўрына), Маша («Тры сястры» А.Чэхава), Патрыцыя («Тры таварышы» паводле Э.М.Рэмарка); y т-ры імя Я.Коласа — Марыля («Бацькаўшчына» К.Чорнага), Цвяткова («Апошняя інстанцыя» М.Матукоўскага), Манаева («Трывога» А.Петрашкевіча), Маці («Зацюканы апостал» А.Макаёнка), Марына («Улада цемры» Л.Талстога), Соф’я («Зыкавы» М.Горкага), Кэт («Семнаццаць імгненняў вясны» паводле Ю.Сямёнава), Рыта Асяніна («А досвіткі тут ціхія...» паводле Б.Васільева), Беатрычэ («Слуга двух гаспадароў» К.Гальдоні), Фінея («Дурнічка» Лопэ дэ Вэгі), Эўгенія («I паміраючы дрэвы стаяць» А.Касоны), місіс Уайр («Дакрануцца вуснамі да нябёсаў» паводле Т.Уільямса) і інш.
Л.1Брандабоўская.
ШАШК0Ў Алесь (Аляксандр Андрэевіч; н. 3.1.1923, в. Раманаўшчына Чашніцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Рэсп. парт. школу пры Ц К КП(б)Б (1950), Вышэйшыя літ. курсы (1959) і Літ. ін-т імя М.Горкага (1961) y Маскве. 3 1947 працаваў y чашніцкай раённай газеце, з 1954 y час. «Калгаснік Беларусі», газ. «Літаратура і мастацтва», «Звяэда», на Бел. радыё, y Мін-ве культуры Беларусі, y вьш-ве «Народная асвета». Друкуецца з 1947. Аўтар зб-каў апавяд. «Змена» (1951), «Абуджэнне» (1955), «На рачных плёсах» (1956), «Ранняй вясною» (1957), «Сонца тушыць зоркі» (1959), «На вадзе і такое здараецца» (1966), зб. аповесцей «Лань — рака лясная» (1979), раманаў «Спытай сваё сэрца...» (1971), «Навальніца спее ў шшыні» (1995). У іх тэмы перажытага на вайне, пасляваен. жыцця вёскі, складанасць і непаўторнасць чалавечых характараў.
Тв:. Выбранае:
Раманы. М н., 1995.
ШАШК0Ў Анатоль Герасімавіч (н. 28.2.1927, г. Гомель), бел. цеплафізік. Акаа. Нац. АН (1980; чл.-кар. 1970). Д-р тэхн. н. (1967), праф. (1967). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў Сярэднеазіяцкі політэхн. ін-т (1949; Ташкент). 3 1955 y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену імя А.В.Лыкава» (у 1959—91 заг. лабараторыі, y 1971— 74 і 1976— 80 нам. дырэктара, 1974— 76 в.а. дырэктара). У 1980—93 нам. дырэктара Ін-та прыкладной фізікі Нац. АН Беларусі. У 1976— 88 гал. рэдактар «Ннженерно-фнзнческого журнала». Навук. працы па цячэнні вязкіх вадкасцей, тэрмаанемаметрыі, працэсах цеплапераносу ў газах і цвёрдых целах, разліку эл. ланцугоў з цеплазалежнымі рэзістарамі,
праектаванні складаных тэрмаанемаметрычных сістэм. Распрацаваў шэраг метадаў вызначэння цеплафіз. уласцівасцей вадкіх, газападобных і цвёрдых цел y шырокім дыяпазоне т-р, развіў тэорыю разліку пераносных уласцівасцей газаў.
Тв:. Терморезвсторы
н вх прнм ененне. М ., 1967; Теплопроводность газовых смесей. М ., 1970 (разам з Т.М .А браменка); П ерекрестны е эф ф екты в газовых смесях. М н., 1976 (з ёй жа); С ястем но-структурны й аналмз процесса теплообмена в его прммененне. М ., 1983;
А.Г.Шашкоў.
Т еп л о ф язн ка разлагаю ш яхся матерналов. М ., 1985 (разам з А .Ф .Ш лен скім , Л .М .А ксён авым); Волновые явленвя теплопроводноств. М н., 1993 (разам з У .А.Бубновым, С .Ю .Я ноўскім).
ШАШК0ЎСКІ Анатоль Віктаравіч (н. 22.11.1925, Мінск), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н. (1963), праф. (1992). Засл. работнік нар. адукацыі Беларусі (1991). Скончыў Ленінградскі фін.-эканам. ін-т (1957). 3 1963 y Бел. эканам. ун-це (у 1964— 19 дэкан ф-та, y 1974—91 прарэктар). Навук. працы па праблемах эфектыўнасці фін. механізмаў ва ўмовах пераходу да рыначнай эканомікі, фарміравання і вьпсарыстання прыбытку на дзярж. і рэгіянальным узроўнях.
Тв.. Ф н н ан свр о ван ве в креднтованне пром ы ш ленностя. М н., 1965 (разам з Л.А .Руба-
н авы м , М .І.Ткачук); Ф вн ан снрован м е н кредн тованве капнтальны х шіоженнй. М н., 1965 (у сааўт.); У правленяе ф н нан совой деятельностью предпрнятня: Справ. М н., 1995 (у сааўт.); Т ео р я я ф ннансов. 2 нзд. М н., 1998 (у сааўт.).
ШАШЙЙНАЯ ДАР0ГА, ш a ш а, дарога з цвёрдым (жал.-бетонным, асфальтавым, асфальтабетонным і інш.) шматслойным пакрыццём для руху аўгамаб. транспарту. У навук. і тэхн. л-ры тое, што аўтамабільная дарога. ШАШФНЬКА Аляксандр Сцяфанавіч (н. 2.7.1937, в. Стары Дзедзін Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне вет. медыцыны. Д-р вет. н. (1990), праф. (2002). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1962). 3 1968 y Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі імя С.М.Вышалескага. 3 1995 y Відебскай акадэміі вет. медыцыны. Навук. працы па пытаннях дыягностыкі шаленства свойскіх і дзікіх жывёл, распрацоўцы бівалентнай вакцыны супраць шаленства і чумы драпежных жывёл, вывучэнні прычын зах-
ШВАБСКАЯ_____________ 399 ворвання белавежскіх зуброў некратычным баланапастытам, метадах яго лячэння і прафілактыкі.
Т в П ероральная вакц кн ац ня двкн х кабанов протнв чумы (у сааўт.) / / Ветерннарная наука — пронзводству. М н., 1979; Ветермн арн о-санн тарн ая экспертвза с основам в технологнн м стандартнзацнв продуктов ж нвотноводства. Вятебск, 2001.
ШВАБ Аляксей, бел. дойлід 1-й пал. 17 ст. Жыў y былой в. Задорнае (Дзяржынскі р-н Мінскай вобл.). Будаваў сядзібы і палацы ў мяст. Койданава (цяпер г. Дзяржынск) і ў в. Рубяжэвічы Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Ш ВАБІНСКІ (Svabinskÿ) Макс (17.9.1873, г. Кромержыж, Чэхія — 10.2.1962), чэшскі мастак. Нар. маст. Чэхаславакіі (1945). Вучыўся ў Пражскай AM (1891—98). Працаваў пераважна ў графіцы, a таксама ў станковым жьгаапісе і манум.-дэкар. мастацтве. Зазнаў уплыў сімвалізму, але ў цэлым захоўваў рамант. пафас. У творах выяўляў пышную квітнеючую прыроду, населеную рэальнымі або казачнымі, алегарычнымі персанажамі. Аўтар вітражоў «Сашэсце Св. Духа» і «Страшны суд» y саборы св. Віта ў Празе, графічных партрэтаў Я.Неруды (1901), М.Алеша (1908), І.М анеса (1917), Ю.Фучыка (1950), цыкла «Райская саната» (1916— 20), станковых кампазіцый «Летняя ноч» (1911), «Жніво» (1927), «Паэт і муза» (1932), жывапісных палотнаў «Зліццё душ» (1896), «Жоўты парасон» (1908—09), іл. да кніг. Дзярж. прэмія Чэхаславакіі 1952. Іл. гл. да арт. Чэхія. ШВАБІЯ (Schwaben), гістарычная вобласць y Паўд.-Зах. Германіі ў раннім сярэдневякоўі. Першапачаткова заселена алеманамі (стараж. іх назва — швабы, адсюль назва вобл.). 3 10 ст. на тэр. Ш. існавала герцагства, якое ўваходзіла ў склад Герм. каралеўства. У 2-й пал. 13 ст. Ш. распалася на шэраг свецкіх і духоўных княстваў (тэр. Вюртэмберга, Паўд. Бадэна, Эльзаса, ч. Швейцарыі, ч. Баварыі). III. была адным з важнейшых раёнаў Сялянскай вайны 1524—26 У 1500— 1806 адна з акруг «Свяшчэннай Рымскай імперыі». У далейшым найменнем «III.» абазначалі вобласць пашырэння швабскага дыялекту (у больш шырокім сэнсе — усю тэр. б. Ш.). Гл. таксама Швабскі саюз. ШВАБСКАЯ ВАЙНЛ 1499, Ш в е й ц а р с к а я в а й н а 1 4 9 9. Вялася ў лют.— вер. імператарам «Свяшчэннай Рымскай імперыі» Максімілянам I Габсбургам і Швабскім саюзам супраць Швейц. саюза. Прычынай вайны стала адхіленне швейцарцамі пастаноў Вормскага рэйхстага (1495) аб правядзенні імперскай рэформы (увядзенне агульнаімперскага падатку, стварэнне агульнаімперскіх устаноў), што азначала для
400 _______________ ШВАБСКІ Швейц. саюза рэальнае падпарадкаванне імперыі. Пасля шэрагу бітваў, y якіх імперскія войскі пацярпелі паражэнне, 22.9.1499’ паміж швейцарцамі і імператарам заключаны Базельскі дагавор, паводле якога фактычна прызнавалася незалежнасць ІІІвейцарыі ад імперыі.
ШВАБСКІ АЛЬБ (Schwabische Alb), Швабская Ю р а , куэставая града на Пд Германіі. Даўж. каля 200 км. Выш. да 1015 м. Складзена пераважна з юрскіх вапнякоў. Развіты карст. Расчлянёна прьггокамі рэк Некар і Дунай. Хвойныя і букавыя лясы, хмызнякі, пусгкі. Палеанталагічны рэзерват Гольцмадэн. ШВАБСКІ САНЬз, палітычны і ваен. саюз імперскіх рыцараў і 22 імперскіх гарадоў Паўд.-Зах. Германіі, заключаны 14.2.1488 y г. Эслінген (Швабія). Створаны па ініцыятыве Габсбургаў з мэтай барацьбы супраць баварскіх герцагаў і швейц. кантонаў; фактычна стаў сродкам князёў y іх палітыцы замацавання феад. раздробленасці ў Германіі, аховы феад. прывілеяў і падпарадкавання гарадоў. Дваранска-княжацкая кааліцыя Ш.с. адыграла гал. ролю ў задушэнні Сялянскай вайны 1524— 26 y Германіі. У канцы 1533 — пач. 1534 y выніку паліт. і рэліг. рознагалоссяў Ш.с. распаўся.
ШВАГЕР, ш в а г р а , ш в а г о р , брат жонкі або муж сястры ці швагеркі. У бел. мове слова «III.» ужываецца з канца 16 ст., выцесніўшы тэрміны «зяць» (муж сястры) і «шурын» (брат жонкі). IHBATÉPKA, сястра жонкі. ШВАЙБ0ВІЧ (дзявочае К с е н ж ы к) Алена Пятроўна (н. 3.2.1966, Мінск), бел. спартсменка (баскетбол). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1985), засл. майстар спорту СССР (1992). Чэмпіёнка XXV Алімп. гульняў (1992, г. Барселона, Іспанія) y складзе зборнай каманды СНД. Чэмпіёнка свету сярод моладзі (1985). Чэмпіёнка Еўропы (1989), сярэбраны прызёр сярод моладзі (1984). Гуляла ў клубных камандах: «Гарызонт» (Мінск, 1984—92); «Алімпія» (г. Познань, Польшча, 1992— 94); «Дынама» (Масква, 1994—2000). Сярэбраны прызёр Гульняў добрай волі (1990, г. Сіэтл, ЗІІІА). Сярэбраны прызёр Сусв. універсіяды (1987). Сярэбраны прызёр Кубка еўрап. чэмпіёнаў (1993). Сярэбраны прызёр чэмпіянату СССР (1989). Чэмпіёнка Расіі (1998, 1999, 2000), сярэбраны прызёр (1996). Чэмпіёнка Польшчы (1992, 1993). А.М.Петрыкаў.
ШВАКШТЫ, гідралагічны заказнік рэсп. значэння ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл. Засн. ў 1996 з мэтай стабілізацыі гідралагічнага рэжыму ў бас. р. Страча і захавання ў натуральным стане унікальнага прыроднага комплек-
су з папуляцыямі рэдкіх і знікаючых відаў раслін і жывёл. Пл. 5603 га. Цэнтрам з ’яўляюцца азёры Вял. і Мальм Швакшты, катлавіны якіх запоўнены магутнымі адкладамі высакаякасных сапрапеляў. Рэльеф нізінны, шмат балот. Лясы займаюць больш за 60% тэр.: хвойнікі (55%), драбналістыя (28%), ельнікі (17%). У Чырв. кнізе: тайнікі сэрцападобны і яйцападобны, ладдзян трохнадрэзаны, ятрышнік дрэмлік, пусгапялёснік зялёны, асака птушканожкавая, марошка прысадзістая, бяроза карлікавая. У фауне 129 відаў наземных пазваночных, гняздуецца 10 відаў птушак, што ў Чырв. кнізе: чайка малая, гогаль звычайны, бугай вялікі, журавель шэры, кулон вялікі, сава балотная і
ІНШ.
і Дзяволтву. Быў прыхільнікам аб’яднання сіл ВКЛ і Галіцка-Валынскага княства для барацьбы супраць яцвягаў і Польшчы. Неаднаразова нападаў на Польшчу. У 1267 атрымаў ад Войшалка велікакняжацкую ўладу ў ВКЛ. Забіты братам Львом, які зайздросціў, што Войшалк перадаў уладу менавіта Ш. Пасля яго гібелі вял. князем ВКЛ стаў Трайдзень.
П.І.Лабанок.
ШВАКШТЫ ВЯЛІКІЯ, возера ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., гл. Вялікія Швакшты. Ш ВАКШ ТЫ МАЛЫЯ, возера ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., гл. Малыя Швакшты.
ШВАН (Schwann) Тэадор (7.12.1810, г. Нойс, Германія — 14.1.1882), нямецкі біёлаг, гістолаг і фізіёлаг, стваральнік клетачнай тэорыі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1879), Парыжскай АН (1879), Бельгійскай АН (1841). Вучань І.П.Мюлера. Скончыў Бонскі ун-т (1833). 3 1834 y Анат. музеі Берлінскага ун-та. Праф. Лувенскага (з 1839) і Льежскага (1848— 80) ун-таў (Бельгія). Навук. працы па фізіялогіі стрававання (адкрыў y 1836 фермент пепсін), гісталогіі, анатоміі нерв. сістэмы. На аснове ўласных даследаванняў, прац М.Я.Шлейдэна і інш. вучоных y творы «Мікраскапічныя даследаванні аб адпаведнасці ў структуры і росце жывёл і раслін» (1839) сфармуляваў палажэнні аб утварэнні клетак і клетачнай будове арганізА. С.Леанцюк. маў.
ШВАНАЎСКІЯ КЛЁТКІ, л е м а ц ы т ы, клеткі, якія ўтвараюць абалонкі перыферычных нерв. валокнаў. Названы імем Т.Швана, які апісаў іх (1838). Выконваюць апорную і трафічную функцыі. ШВАРН (?— 1270?), князь галіцкі, вял. князь ВКЛ з 1267. Сын галіцка-валынскага кн. Данілы Раманавіча. Каля 1253 ажаніўся з дачкою вял. кн. ВКЛ Міндоўга. У 1256 з бацькам, братамі Львом і Раманам і ваўкавыскім кн. Глебам удзельнічаў y паходзе на яцвягаў. У наступныя гады ўдзельнічаў y вызваленні некат. гарадоў з-пад мангола-татарскай улады. У 1262 дапамагаў Міндоўгу ў нападзе на мазавецкага кн. Семавіта I (забіў яго ў Яздаве пад Варшавай). Пасля смерці бацькі (1264) валодаў Усх. Галіччынай з г. Галіч, Забужжам з гарадамі Бэлз, Чэрвен, Холм, Мельнік, Дарагічын. У 1264 дапамог Войшалку заняць трон y ВКЛ, адпомсціць Траняту за забойства Міндоўга, заваяваць Налытаны
Т.Шван.
М.Шварц.
ШВАРЦ (Schwartz) Мелвін (н. 2.11.1932, Нью-Йорк, ЗША), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗША (1975). Скончыў Калумбійскі ун-т (1953), дзе і працаваў (з 1963 праф.). У 1966— 83 і з 1991 праф. Станфардскага ун-та. Навук. працы па эксперым. фізіцы высокіх энергій і элементарных часціц. Разам з інш. адкрыў Х°-гіперон і з ’яву незахавання цотнасці ў распадах гіперонаў (1957), вызначыў спін X- і І-гіперонаў (1958). Эксперыментальна даказаў існаванне мюоннага нейтрына (1962, з Л. М.Ледэрманам і Дж.Стэйнбергерам). Адкрьгў піоній — звязаны стан піона з мюонам (1976). Нобелеўская прэмія 1988 (з Ледэрманам і Стэйнбергерам).
Te:. Рус. пер. — П ервы й экспернм ент с нейтрнно вы сокнх энергнй / / Успехн фнз. М .М .К асцю ковіч. наук. 1990. Т. 160, № 10.
Ш ВАРЦ Станіслаў Сямёнавіч (1.4.1919, г. Днепрапятроўск, Украіна — 12.5.1976), расійскі вучоны ў галіне заалогіі. Акад. Рас. АН (1970; чл.-кар. 1966). Скончыў Пецярб. ун-т (1942). 3 1946 ва Уральскім філіяле Рас. AH, y 1955— 16 дырэктар Ін-та экалогіі раслін і жывёл. Навук. працы па экалогіі жывёл. Распрацаваў метад морфафізіял. індыкатараў для вызначэння стану і прагнозу развіцця папуляцый жывёл, адзін з заснавальнікаў папуляцыйнай і хім. экалогіі водных жывёл.
Te:. Э волю цнонная Свердловск, 1969.
экологня
жнвотных.
ШВАРЦ Яўген Львовіч (21.10.1896, г. Казань, Татарстан — 15.1.1958), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (1914— 16). Друкаваўся з 1923. У п’есах «Голы кароль» (нап. 1934, апубл. і паст. 1960), «Чырвоная шапачка» (паст. 1937), «Снежная каралева» (паст. 1939) і інш. на сюжэты нар. казак, казак Х.К.Андэрсена створаны ўласныя жывыя і арыгінальныя характары. П ’есы «Цень» (паст. 1940), «Дракон» (паст.
1962) пра механізм панавання і падпарадкавання ў таталітарным грамадстве. П ’еса-прытча «Звьгчайны цуд» (паст. 1956; кінафільм 1965, тэлефільм 1978) пра сілу дабра і веры чалавека. Аўтар аповесцей для дзяцей «Прыгоды ІІІуры і Марусі», «Чужая дзяўчынка» (абедзве 1937), «Першакласніца» (1949), вершаў, апавяданняў для дзяцей, дзённікаў, успамінаў, сцэнарыяў фільмаў «Папялушка» (1947), «Дон Кіхот» (1957). Яго творам уласцівы едкая іронія, эксцэнтрычны жарт, філас. сатыра і элементы лірызму. П ’есы Ш. ставілі т-ры Беларусі: «Чырвоная шапачка» — Дзярж. т-р лялек (1940, 1986), Бел. рэсп. т-р юнага гледача (1963, 1967), Магілёўскі абл. драм. т-р (1972); «Снежная каралеаа» — Гродзенскі абл. драм. т-р (1950), Дзярж. рус. драм. т-р (1966), Бел. т-р імя Я.Коласа (1977), Бел. т-р імя Я.Купалы (1978); «Два клёны» — Брэсцкі абл. драм. т-р (1960), т-р імя Я.Коласа (1963), Бел. т-р юнага гледача (1968), Магілёўскі абл. драм. т-р (1978); «Беласнежка і сем гномаў», «Цар-вадакрут» — Гродзенскі абл. драм. т-р (1963, 1965); «Хрусталёвы чаравічак» — рус. драм. т-р (1977); «Голы кароль» — Гродзенскі абл. драм. т-р (1979), Бел. т-р юнага гледача (1996); «Папялушка» — Бел. т-р «Лялька» (1991) і інш.
Літ А м б а р ц у м я н В.А. Карл Ш варцш нльд / / Т ворцы наукн о звездах... Л., 1930.
ШВЕД__________________ 401
Ш ВАРЦЭ Браніслаў (7.10.1834, Лакрыст каля г. Дынан, Францыя — 18.2.1904), дзеяч рэв. руху на Беларусі і ў Польшчы ў 1860-я г. Скончыў інж. школу ў Парыжы (1855). 3 1860 інжынер на буд-ве Пецярбургска-Варшаўскай чыгункі, вёў рэв. прапаганду сярод сялян Гродзенскай губ., ства'рыў Беластоцкую рэв. арг-цыю і кіраваў ёй. Прыхільнік апоры паўстання на нар. масы, на рэв. саюз з рус. і інш. народамі. Арганізаваў выданне агітац. л-ры на бел. мове («Гутарка старога дзеда» і інш.). 3 ліп. 1862 чл. Цэнтральнага нацыянальнага камітэта ў Варшаве па падрыхтоўцы паўстання, адзін з лідэраў «чырвоных». Выступаў супраць «сепаратызму» К.Каліноўскага. 23.12.1862 арыштаваны і зняволены ў Шлісельбургскую крэпасць, потым высланы ў Сібір, дзе супрацоўнічаў з нарадавольцамі. 3 1891 y Галіцыі, перакладаў на польск. мову творы М .Някрасава, А.Пушкіна. Аўтар успамінаў «Сем гадоў y Шлісельбургу» (1893) і інш. Г.В.Кісялёў.
(гл. Напалеонаўскія войны) галоўнакамандуючы кааліцыйных сіл (1813— 14), якія ўступілі на тэр. Францыі. Разам з арміяй Г.Л.Блюхера разбіў франц. войскі пры Ла-Рацьер; 31.3.1814 заняў Парыж. 3 1815 прэзідэнт гофкрыгсрата Аўстрыі.
Тв:. П ьесы. Л., 1972; Телеф онн ая кню кка. М „ 1997. Літ:. Ц я м б a л С.Л. Евгеннй Ш варц. Л ., 1961; М ы зналм Е вгеняя Ш варца. Л .; М ., 1966.
Ш ВА РЦЭНБЕРГ (Schwarzenberg) Фелікс Людвіг Іаган Фрыдрых [2.10.1800, г. Крумаў (цяпер Чэскі-Крумлаў, Чэхія) — 5.4.1852], аўстрыйскі дзярж. дзеяч. Князь. Фельдмаршал-лейтэнант. 3 1838 пасланнік y Турыне, Парме, Неапалі. У 1848 камандзір дывізіі ў арміі І.В Радзецкага, удзельнік падаўлення рэвалюцыі 1848— 49 y Італіі. 3 ліст. 1948 міністр-прэзідэнт і міністр замежных спраў Аўстрыі. Яго ўрад падавіў рэвалюцыю 1848— 49 y Аўстрыі і (пры падтрымцы войск Рас. імперыі) рэвалюцыю 1848— 49 y Венгрыі. Паліт. курс Ш. быў накіраваны на ўстанаўленне аўстр. гегемоніі ў Цэнтр. Еўропе. У ліст. 1850 Ш. пры садзейнічанні рас. цара Мікалая / заключыў пагадненне з Прусіяй, якое спрыяла ўмацаванню аўстр. ўплыву ў Герм. саюзе. Ш ВЕД Віктар Мікітавіч (н. 23.3.1925, в. Мора Падляскага ваяв., Польшча), бел. паэт. Засл. дз. культ. Польшчы (1971). Скончыў Бел. ліцэй y Бельску-Падляскім (1946), Акадэмію паліт. навук y Варшаве (1951), аддз. журналістыкі (1955) і бел. філалогіі (1969) Варшаўскага ун-та. Чл. літ.-маст. аб’яднання «Белавежа». Друкуецца з 1957. Піша на бел. і польскай мовах. У паэт. зб-ках «Жыццёвыя сцежкі» (1967), «Дзяцінства прыстань» (1975), «Мая зялёная Зубровія» (1990), «Вясёлка», «Родны схоў» (абодва 1991) і інш. тэма вернасці роднай зямлі і мове. Піша для дзяцей. Перакладае з бел., рус., укр. моў на польскую, з польскай — на бел. мову. Некат. яго вершы пакладзены на музыку.
ШВАРЦВАЛЬД (Schwarzwald), горны масіў на ПдЗ Германіі. Даўж. каля 160 км, шыр. 35—60 км. Выш. да 1493 м (г. Фельдберг). Складзены пераважна з гнейсаў, гранітаў і пясчанікаў. Вяршыні пакатыя, схілы абрываюцца да Верхнярэйнскай нізіны. ІІІыракалістыя і хвойныя лясы, лугі. Радовішчы руд урану. Рэзерваты — Фельдберг, Ш ліфкопф і інш. Каля падножжаў мінер. крыніцы, курорты (Бадэн-Бадэн, Бадэнвайлер і інш.).
А.В.Мальдзіс.
Ш ВАРЦШ Ы ЛЬД (Schwarzschild) Карл (9.10.1873, г. Франкфурт-на-Майне, Германія — 11.5.1916), нямецкі астраном і фізік. Чл. Берлінскай АН (1912). Скончыў Мюнхенскі ун-т. 3 1901 праф. Гётынгенскага ун-та і дырэктар абсерваторыі пры ун-це, з 1909 дырэктар Патсдамскай астрафіз. абсерваторыі, з 1912 праф. Берлінскага ун-та. Навук. працы па зорнай астраноміі і астрафізіцы, агульнай тэорыі адноснасці, тэорыі гравітацыі, геам. оптыцы. Заклаў асновы тэорыі зорных атмасфер і ўнутр. будовы зорак (1906). Склаў каталог фатагр. велічынь больш як 3500 зорак. Атрымаў агульныя ўраўненні зорнай статысгыкі (1910— 12). Упершыню знайшоў дакладнае рашэнне ўраўнення Эйнштэйна для статыст. цэнтральна-сім. гравітацыйнага поля (1916). Прадказаў гравітацыйны калапс і вывеў формулу гравітацыйнага радыуса (Шварцшыльдаўскі радыус).
Б. Ш варцэ.
Ш ВА РЦЭНБЕРГ (Schwarzenberg) Карл Філіп (15.4.1771, Вена — 15.10.1820), аўстрыйскі военачальнік. Князь. Фельдмаршал (1813). У час аўстра-тур. вайны 1788—90 афіцэр. 3 1805 віцэ-прэзідэнт гофкрыгсрата (прыдворнага ваен. савета). 3 1808 пасол y Расіі, Францыі. У вайну 1812 камандаваў корпусам на Валыні ў арміі Напалеона I. Пасля далучэння Аўстрыі да антыфранц. кааліцыі
Ш ВЕД Вячаслаў Віталевіч (7.10.1956, г. Гродна), бел. гісторык. Д -р гіст. н. (2002). Скончыў БДУ (1979). Н астаўнічаў, з 1982 выкладаў y Гродзенскім ун-це. 3 2001 прарэктар па навук. рабоце абл. ін-та павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў адукацыі. Даследуе сац.эканам. і паліт. развіццё Беларусі ў 18— 19 ст., гісторыю Гродна і Гродзеншчыны 12 — пач. 20 ст. 73».: Кронан: Л етапіс горада на Н ём ане (1116— 1990 гг.). Гродна, 1993 (разам з А .П .Госцевым); Торговля в Беларусн в п ер я од крнзнса феодалнзма (1830— 1850-е гг.). Гродно, 1995; П адзеі і постаці гродзенскай даўніны. Гродна, 1995; Горадня: А повяды з гісторыі горада (сярэдзіна 16 — канец 18 ст.). Гродна, 1997 (разам з А .П .Госцевы м ); Беларускія старонкі гісторыі дзекабры стаў. М н., 1998; Паміж П ольш чай і Расіяй: Грамад.-паліт. ж ы ццё на землях Беларусі (1772— 1863 гг.). Гродна, 2001.
402
ш вед
ШВЕД Іван Лдамавіч (н. 5.2.1938, в. Драгабыль Баранавіцкаіа р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне мед. марфалогіі і фізіялогіі. Д-р мед. н. (1989), праф. (1997). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1966), дзе і працаваў з 1969. 3 1975 y Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі. Навук. працы па агульнай і дзіцячай паталогіі, тэраталогіі, па праблемах падрыхтоўкі кадраў вышэйшай кваліфікацыі.
Тв:. П орокн развнтня опорно-двнгательного аттпарата (разам з А .У.Руцкім) / / Тератол о га я человека. 2 нзд. М ., 1991; Болезнн плода, новорож денного н ребенка. 2 нзд. М н., 1996 (у сааўт.). Ш ВЁДЗІК Генадзь Барысавіч (4.3.1914, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 11.10.1942), яўрэйскі паэт. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1937). Працаваў y перыяд. друку, настаўнікам, з 1940 y Ін-це мовы, л-ры і мастацтва АН Беларусі. Загінуў на фронце ў Вял. Айч. вайну. Друкаваўся з 1929. Аўтар паэт. зб-каў «Старт» (1934), «Вершы» (1939), паэмы для дзяцей «Наш Джым» (1935). Яго паэзія прысвечана сяброўству, каханню, нялёгкай саддацкай службе; ёй уласцівы элегічнасць, лірызм. На бел. мову вершы Ш. перакладалі Э.Агняцвет, Р.Барадулін, А.Вольскі, А.Вялюгін і інш.
Тв:. Бел. пер. — Л іры ка. М н., 1962; М атчы на сляза: Верш ы, лісты. М н., 1989.
Р.Л.Рэлес.
ШВЁДСКА-НАРВЁЖСКАЯ ЎНІЯ 1814— 1905, дзяржаўна-прававое аб’яднанне Швецыі і Нарвегіі на падставе рэальнай уніі. Навязана Нарвегіі Ш вецьмй y выніку швед.-нарв. вайны 1814, набыла сілу 4.11.1814 з выбраннем каралём Нарвегіі швед. караля Карла XIII.
рэлігіі канчаткова зацвердзілася лютэранства, не жадала падпарадкоўвацца заўзятаму католіку Жыгімонту III, які не хаваў сваіх намераў аднавіць y гэтай краіне кахаліцызм. У 1595 фактычным правіцелем Швецыі стаў дзядзька караля Карл (у 1604— 11 кароль Карл IX). У 1598 ён разбіў каля Стонгебру войскі Жыгімонта III, які высадзіўся ў Швецыі, і ў 1599 дамогся пазбаўлення яго швед. кароны. Ш.-п.у. перастала існаваць. Імкненне Жыг(монта III аднавіць яе прывяло да вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1600—29. М.Г.Нікіцін. ШВЁДСКАЯ MÔBA, адна з германскіх моў (паўн. падгрупа); мова шведаў. Афід. мова Швецыі, адна з афід. моў Фінляндыі. Пашырана таксама ў ЗШ А і Канадзе. Mae 7 груп дыялектаў: гаворкі свейскія, ёцкія, нарландскія, гутнійскія, паўн.-швед., усх.-швед., нарвежскашведскія. Ш.м. ўласцівы: y фанетыцы — наяўнасць доўгіх і кароткіх галосных і зычных гукаў, муз. націск; y марфалогіі — 4 тыпы спражэння дзеяслова, захаванне супіна, які выступае ў якасці нязменнай часткі аналіт. форм дзеяслова, агульны і ніякі род, 2 лікі і 2 склоны ў сістэме назоўніка, катэгорыя азначальнасці ў прыметніку; y сінтаксісе — цвёрды парадак слоў y сказе. Найстараж. пісьмовьм помнікі — рунічньм надпісы 9— 12 ст. (каля 2500; гл. Рунічнае пісьмо). Помнікі лац. алфавітам з 13 ст. Сучасная літ. мова склалася ў 16— 17 ст. на аснове свейскіх гаворак.
Літ.\ П о п о в О .К ., П о п о в a Н .М . Ш ведскн й язы к. М ., 1969. А.Я.Міхневіч.
ШВЁДСКІЯ МУХІ (Oscinella), род злакавых мух, шкоднікі раслін сям. мет-
А аносіны бакоў y уніі рэгуляваў «Дзярж. акт» (Rikzakt) ад 6.8.1815, пры няты парлам ентамі абедзвю х дзяржаў. Ш вецы я і Н арвегія мелі агульнае дыпламат. ведамства, кож н ая з іх захоўвала свае закон ы , кіраванне, суды, царкву. Н арв. армія (аф іцэры — толькі нарвеж цы ) знаходзілася пад камандаваннем караля, але яе вы кары станне п а-за меж амі Н арвегіі патрабавала санкцы і нарв. сторцінга (парламента). П ры значэн не каралём членаў нарв. ўрада праводзілася паводле рэкам ендацыі сторцінга, які захаваў таксама права распарадж ацца фінансам і краіны і даваць нарв. грамадзянства. 7.6.1905 сторцінг, які абапіраўся на м оцны антыш вед. рух y краіне і гіідтры м ку ўрадаў Расіі і В ялікабры таніі, абвясйіў аб разры ве уніі. З а яе спы ненн е амаль аднагалосна вы казаліся ўдзельнікі плебісцыту ў Н арвегіі (13.8.1905). С касаванне уніі аформлена ш вед.-нарв. Карльстадскімі пагаднення-
люжковых. Каля 30 відаў. Пашыраны паўсюдна, найб. аўсяная (O. frit), якая пашкоджвае пераважна авёс, і ячменная (О. pusilla), пашкоджвае ячмень і пшаніцу. Шкодзяць таксама азімаму жыту, кукурузе і інш. Даўж. 1,5— 3 мм, цела чорнае, знізу светлажоўтае; крылы празрысты я з метал. бляскам. Мухі вылятаю ць вясной, адкладваю ць яйцы на праросткавую плеўку злакаў. Л ічы нкі пранікаю ць унутр усходаў, дзе корм яцца асновай цэнтр. ліста і эмбры янальны м зародкам коласа. П аш кодж аны я расліны м оц на кусцяцца, адстаю ць y росце і развіцці. Зім ую ць лічынкі, зрэдку кукалкі. За год даю ць 2— 5 пакаленняў.
Ш ВЁДЫ , народ, асн. насельніцтва Швецыі (7,9 млн. чал., 2002). Жывуць таксама ў ЗША (870 тыс. чал., 1992), Фінляндыі (310 тыс. чал.) і інш. Агульная колькасць 9,4 млн. чал. (1992). Гавораць на швед. мове. Вернікі — хрысціяне (пераважна лютэране). ШВЁЙНАЯ МАШЫНА, машына, якая злучае нітачным швом дэталі швейных вырабаў, робіць іх аддзелку і аздабленне, дэкар. строчку, вышыўку, прышыванне гузікаў, абкідванне петляў і інш. Бываю ць бытавыя і прам ы словы я, з ручны м , нажным і эл. прыводам; чаўнаковыя (для ўсіх тканін ) і ланцуговы я (для трыкатажу; y іх замест чаўнака — пятліцель); універсальны я (найб. паш ы раны аднаіголкавыя сточвальныя) і спецы ялізаваны я (зігзаг-маш ы ны , пяцельны я, патайнога ш ыўка, фастры гавальны я, абкідвальны я, замацавальныя, гузікавыя і інш.). Ёсць таксама Ш .м. для бязнітачнага злучэння дэталей. Ш .м. робяць да 1500 ш ыўкоў за мінуту (прамысл. да 5500). Выкарыстоўваюцца ў ш вейнай, трыкатажнай, абутковай і інш. вы тв-сцях, y побыце. Перш ая Ш .м. вы найдзена ў 1755 y Вялікабрытаніі (Ч.Ф .В ейзенталь). Д алейш ае развіццё (ад вы-
Схем а швейнай машыны: 1 — чаўнок; 2 — рэйка; 3 — іголка; 4 — рэгулятар нацяжэння верхняй ніткі; 5 — галоўны вал; 6 — рукаў; 7 — махавіх.
мі 1905.
Ш ВЁДСКА-ПбЛЬСКАЯ ЎНІЯ 1592— 99, асабістая унія паміж Шведскім каралеўствам і Рэччу Паспалітай. Узнікла пасля смерці караля Швецыі Юхана III [1568—92], сын якога, польскі кароль і вял. кн. ВКЛ (з 1587) Жыгімонт II I (Сігізмунд III) атрымаў y спадчыну ад бацькі таксама швед. прастол. Унія засталася ў значнай ступені фармальнай, бо Ш вецьм, дзе ў 1592 y якасці дзярж.
находкі іголкі з вушкам на канцы да зубчастай пласцінкі, што перасоўвае тканіну) Ш.м. атрымала ў 19 ст. ў ЗШ А (Э.Хоў, А.Вільсан, І.М .Зінгер). Н а Беларусі розн ы я ты пы Ш.м. выпускае акц. т-ва вОрша».
Ш в едская муха: 1 — дарослае насяком ае; 2 — я й ц ы ; 3 — н аш кодж ан ая расліна.
ШВЁЙНАЯ ПРАМ Ы СЛбВАСЦЬ, галіна лёгкай прамысловасці, прадпрыемствы якой займаюцца пашывам верхняга адзення (мужчынскага, жаночага, дзіцячага), бялізны, прадметаў жан. туа-
лету, галаўных убораў, вырабаў тэхн. прызначэння У сваім размяшчэнні арыентуецца на прац. рэсурсы і раёны спажывання прадукцыі (буйныя гарады), з’яўляецца адной з пашыраных галін прам-сці. Найб. развітую Ш.п. маюць ЗША, Японія, Вялікабрытанія, Францыя, Кітай, Італія, Германія, Расія і інш. На яе долю на Беларусі ў 2001 прыпадала 1,5% выпуску ўсёй прамысл. прадукцыі, 1% асн. вытв. фондаў і 5,2% прамыслова-вытв. персаналу, 33,9% усяго прыбытку, атрыманага лёгкай прам-сцю; рэнтабельнасць вытв-сці склала 11,1%. П аш ы ў ш вейны х вырабаў на Беларусі пачаўся ў 17 ст., але пераважапа сам атуж ная вы тв-сць, асабліва на вёсцы. Толькі ў гарадах (М інск, Віцебск, Гомель і інш .) існавалі невял. м айстэрні па пашыво ш вейны х вырабаў. Буйная Ш .п. на Беларусі пачала стварацца ў 1930-я г., калі быпі пабудаваны буйны я прадпрыемствы: ф -к і «С цяг індустрыяліэацыі» ў Віцебску, імя Крупскай y М інску, імя Валадарскага ў Магідрве, «Камітэрн» y Гомелі і інш.
На 1.1.2003 на Беларусі дзейнічае больш за 250 прадпрыемстваў III.п. Сярод іх ёсць буйныя прадпрыемствы, якія хпецыялізуюцца на пэўных швейных вырабах («Камінтэрн» y Гомелі, «Сцяг індустрыялізацыі» ў Віцебску, «Мілавіца» і «Прагрэс» y Мінску, «Калінка» ў Салігорску, «Эліз» y Дзяржынску, «Вяснянка» ў Магілёве, Бабруйская фабрыка мастацкіх вырабаў, Магілёўская фабрыка мастацкіх вырабаў і інш.). Швейныя вырабы выпускаюць таксама некат. раённыя камбінаты каап. прам-сці, швейныя майстэрні ў месцах зняволення, асобныя індывід. прадпрыемствы. Дзейнічаюць сумесныя прадпрыемствы («Джэрсі» ў Брэсце, «Гартэн» y Баранавічах і інш.). Частка швейных вырабаў ідзе на экспарт. У 2001 экспарт верхняга жан. адзення склаў 62,9 млн. дол., y т.л. ў Расію 21,2 млн., y ЗШ А 14,6 млн., y Германію 7,1 млн., на Віргінскія а-вы 6,9 млн., y Нідэрланды 5,3 млн.; інш. жан. адзення — 36,6 млн. дол., y т.л. ў ЗШ А 14,3 млн., y Германію 9,4 млн., y Нідэрланды 5,4 млн., y Расію 3,6 млн. дол. П.І.Рогач. Вытворчасць швейных вырабаў на Беларусі (ты с. ш т.) Вырабы
1990
1995
2001
П аліто, паўпаліто
3656
1261
1581
з іх ш арсцяны я
2824
623
1198
П лаш чы
448
398
266
К асцю мы
3034
674
958
1222
1001
С укенкі (у т.л. са13219 р аф аны , халаты) Блузкі
1301
1000
1305
Кашулі верхнія
9662
3211
2665
Ш ВЕЙЦАРСКІ ПАХ0Д СУВ0РАВА 1799, пераход рас. войск на чале з А.В.Суворавым з Паўн. Італіі праз Аль-
пы ў Швейцарыю і Аўстрыю 21.9— 8.10.1799 y час вайны 2-й антыфранц. кааліцыі (Вялікабрытанія, Аўстрыя, Расія, Турцьм і інш.) супраць Францыі. У адпаведнасці з англа-аўстр. стратэг. планам пасля Ітапьянскага паходу Суворава 1799 яго войскі (21,5 тыс. чал., y т.л. 4,5 тыс. аўстрыйцаў) былі накіраваны ў Швейцарыю, каб адтуль пасля злучэння з рас. корпусам ген. А.М.Рымскага-Корсакава (24 тыс. чал.) і аўстр. войскамі наступаць на Францыю. Сувораў пайшоў y Швейцарыю самым кароткім шляхам — праз Альпы, якія лічыліся амаль непраходнымі для войск. 3 цяжкімі баямі ён авалодаў перавалам СенГатард і Чортавым мостам- (праз р. Рэйс) і выйшаў да Люцэрнскага воз., дзе даведаўся пра разгром франц. арміяй ген. А.Масены корпуса РымскагаКорсакава і акружэнне сваіх войск утрая пераўзыходзячымі франц. сіламі. Ратуючы сваю армію ад разгрому, Сувораў павёў яе на У. Ён спалучаў абыходы з франтальнымі ўдарамі, выбіў франц. атрады з шэрагу перавалаў, пераадолеў бездарожны хрыбет Панікс і вывеў свае гал. сілы (15 тыс. чал.) разам з 2800 палоннымі y Аўстрыю. Ш.п. — выдатны прыклад паспяховых манеўраных баявых аперацый y rapax супраць пераўзыходзячых сіл праціўніка.
ШВЕЙЦАРЫЯ___________ 403 Італіяй, на 3 з Францыяй. Пл. 41,3 тыс. км2. Нас. 7302 тыс. чал. (2002). Афіц. мовы: нямецкая (германа-швейцарская), французская, італьянская, рэтараманская. Сталіца — г. Берн. Краіна падзяляецца на 23 кантоны (3 з іх падзелены на паўкантоны). Нац. свята — Дзень заснавання Канфедэрацыі (1 жніўня).
Літ.: Д а н н л о в А. «Руссклй ш ты к прорвался скво зь Альпы!» / / А рмня. 1999. № 5.
М.Г.Нікіцін.
Ш ВЕЙЦАРЦЫ , агульная назва насельніцтва Швейцарыі. Уключае германашвейцарцаў (4,7 млн. чал., 2002), франка-швейцарцаў (1,3 млн. чал.), італашвейцарцаў (730,2 тыс. чал.), рэтараманцаў (73 тыс. чал.). Гаюраць адпаведна на ням., франц., італьян. і рэтараманскай мовах. Вернікі — пратэстанты (б.ч. германа-ш вейцарцаў, франкашвейцарцаў, рэтараманцаў) і католікі (італа-швейцарцы і інш.). ш в е й ц Ар ы я
(ням. Schweiz, франц. Suisse, італьян. Svizzera), Ш в е й ц а р ская Канфедэрацыя (ням. Schweizerische Eidgenossenschaft, франц. Confédération Suisse, італьян. Confederazione Svizzera), дзяржава ў Цэнтр. Еўропе. Мяжуе на Пн з Германіяй, на У з Ліхтэнштэйнам і Аўстрыяй, на Пд з
Герб
1
сц яг Ш вейцарыі.
Дзяржаўны лад. Ш. — федэратыўная парламенцкая рэспубліка. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт Канфедэрацыі, які на аснове ратацыі выбіраецца на 1 год парламентам з членаў урада — федэральных саветнікаў; ён
404
ШВЕЙЦАРЫЯ
старшынствуе на пасяджэннях Федэральнага савета і выконвае ў асн. прадстаўнічыя функцыі. Кожны кантон мае сваю канстытуцыю, парламент і ўрад. Дзейнічае федэральная канстытуцыя 1848, перапрацаваная ў 1874. Заканад. ўлада належыць Федэральнаму сходу, які складаецца з 2 раўнапраўных палат: Нац. савета (200 дэпутатаў) і Савета кантонаў (46 дэпутатаў). Нац. савет выбіраецца галасаваннем паводле прапарцыянальнай сістэмы на 4 гады, Савет кантонаў (па 2 дэпутаты ад кантона i 1 ад паўкантона) — паводде мажарытарнай сістэмы (апрача кантона Юра). У некаторых кантонах дэпутаты ў Савет кантонаў выбіраюцца на сесіях кантанальных парламентаў, y іншых — прамым галасаваннем насельніцтва. Старшыні палат выбіраюцца штогод. Калектыўным кіраўніком дзяржавы і вы ш эйшым органам вы канаўчай улады з’яўляецца Федэральны савет (урад), y склад якога ўваходзяць 7 федэральных саветнікаў, што выбіраюцца Федэральным сходам на 4 гады. Усе федэральныя саветнікі роўныя ў правах і прымаюць рашэнні на калегіяльнай аснове. Кожны з іх кіруе адным з 7 федэральных дэпартаментаў (мін-ваў) і пры афіц. візітах за мяжу прадстаўляе Федэральны савет y цэлым. Прырода. Ш. — адна з гарыстых краін Еўропы. 60% яе тэр. на Пд, У і ў цэнтры займаюць Альпы, асн. хрыбты якіх (Бернскія, Гларнскія, Лепанцінскія, Рэтыйскія, Пенінскія Альпы) выцягнуты з ПдЗ на ПнУ. Найб. выш. краіны — пік Дзюфур (4634 м) y масіве Монтэ-Роза. Горы пераважна спічастыя, складзеныя з крышт. парод, парэзаныя сеткай далін, што робіць іх даступнымі для трансп. сродкаў. Асн. перавалы: Сен-Гатард (2108 м), Сімплон (2005 м), Вял. Сен-Бернар (2469 м). У верхнім поясе гор фірнавыя палі і ледавікі (пл. каля 2 тыс. км2). На 3 і ПдЗ — вапняковыя горы Юра (выш. да 1680 м). Паміж Альпамі і Юрой — Швейцарскае пласкагор’е (выш. 400—600 м). Карысныя выкапні: графіт, тальк, ка-
менная соль, жал. руда і буры вугаль (невял. запасы), сыравіна для вытв-сці буд. матэрыялаў. Клімат умераны на пласкагор’і, халодны ў гарах. Сярэдняя т-ра студз. ў Жэневе каля 0 °С, ліп. 19 °С, y rapax -7 °С i 12 °С адпаведна. Ападкаў за год 800— 1200 мм на пласкагор’і і да 2500 мм на зах. схілах Альпаў. Зімой y rapax выпадае шмат снегу, частыя сходы лавін. Рачная сетка густая, рэкі кароткія, паўнаводныя, багатьм запасамі гідраэнергіі. Гал. рэкі Рэйн з прытокам Аарэ і Рона. Шмат азёр, найб. з іх Жэнеўскае, Бодэнскае, Цюрыхскае і інш. Глебы на Швейцарскім пласкагор’і бурыя лясныя, y rapax лясныя, падзолістыя і горна-лугавыя. Лясы займаюць 24% тэрыторыі. Ніжняя ч. гор укрыта шыракалістымі лясамі (дуб, бук), ад 1800 да 2400 м хвойныя лясы, да 2800 м субальпійскія і альпійскія лугі, вышэй скалы, снежнікі і ледавікі. У складзе жывёльнага свету высакагор’яў буры мядзведзь, ліс, дзікі кот, куніца, алень, горны казёл, сарна, заяц, вавёрка, y рэках — стронга. Швейц. нац. парк Энгадзін. Горы Ш. шырока выкарыстоўваюцца ў мэтах турызму, альпінізму і гарналыжнага спорту. Населыгіцтва. Нац. склад насельніцтва разнастайны: германа-швейцарцы — 64,4%, франка-швейцарцы — 18,4%, італа-швейцарцы — 9,8%, рэтараманцы — 0,8%. У краіне 1,3 млн. замежных грамадзян (іспанцы, туркі і інш.). Каля 46% насельніцтва католікі, 44% — пратэстанты, ёсць вернікі іудзеі, мусульмане і інш. Натуральны прырост 0,1% (2002). Сярэдняя шчыльн. 177 чал. на 1 км2. Каля 68% насельніцтва жыве ў гарадах. Найб. гарады (з прыгарадамі; тыс. ж., 1998): Цюрых — 935, Жэнева — 440, Базель — 410, Берн — 335, Лазана — 295. У прам-сці занята 26,3% эканамічна актыўнага насельніцтва, y сельскай гаспадарцы — 4,6%, y абслуговых галінах — 69,1%. Гісторыя. Чалавек на тэр. Ш. вядомы з часоў палеаліту. У старажытнасці туг жылі кельцкія плямёны гельветаў (ад іх Ш. часам наз. Гельвецыя) і рэты, якіх y 58 і 15 да н.э. падпарадкавалі стараж. рымляне. Усх. частка краіны ўваходзіла ў рым. правінцыю Рэцыя, зах. — y
ÂflT-ч * [W ÊÊL'.' Д а арт. Ш вейцары *. Горнае возера.
прав. Галія (адсюль гіст. карані пашырэння ў Ш. рэтараманскай, італьян. і франц. моў). У 5 ст. н.э. на 3 Ш. пасялілся бургунды, на Пн — алеманы. 3 536 краіна пад уладай франкаў (з 843 усх. франкаў), каля 900 яе зах. частка адышла да Бургундыі, разам з якой y 1032— 34 увайшла ў «Свяшчэнную Рымскую імперыю». 3 2-й пал. 13 ст. на ПдЗ Ш. ўладарылі графы савойскія, на Пн і У — Габсбургі. 3 сярэдзіны 13 да канца 15 ст. швейцарцы змагаліся за незапежнасць ад Габсбургаў (да тых часоў належыць паданне пра В.Тэля). У жн. 1291 тры лясньм кантоны (Уры, Швіц і Унтэрвальдэн) заключылі паміж сабой «вечны саюз», што стала пачаткам існ а в а н н я Ш . як асо бн ай дзяржавы (1 жн. — нац. свята краіны). Іх аб’яднаныя сілы перамаглі аўстр. рыцарскае войска каля Моргартэна (1315). У ходзе антыгабсбургскага змагання ў «вечны саюз» уступілі ў якасці новых кантонаў Люцэрн (1332), Гларус і Цуг (1352), імперскія гарады Цюрых (1351) і Берн (1353), што пашырыла тэр. «старой» Швейц. канфедэрацыі, якая праіснавала да 1798 і да таго часу не мела пастаяннай цэнтр. дзярж. улады, агульнасаюзных адміністрацыі, войска, фінансаў. Пасля паражэнняў ад швейцарцаў пры Земпаху (1386) і Нефельсе (1388) Габсбургі заключылі са ІІІвейц. кацфедэрацьмй спрыяльны для яе мір. Ад назвы кантона Ш віц пайшла агульная назва краіны — Швейцарыя. У 1415 да яе далучана Ааргаў, y 1460 — Тургаў. Пасля паспяховага ўдзелу ў бургундскіх войнах 1474— 77 швейц. пяхота атрымала міжнар. прызнанне як выдатная баявая сіла, a ваен. наёмніцтва стала дзярж. промыслам (швейц. гвардзейцы да нашага часу ахоўваюць рым. папу). У 1481 да канфедэрацыі далучаны Фрайбург і Золатурн. Пасля Швабскай вайны 1499 Ш. вызвалілася з-пад улады «Свяшчэннай Рым. імперыі» (Базельскі мір 1499). У выніку прыняцця ў свой склад Базеля, Шафгаўзена (1501) і Апенцэля (1513) Ш. стала саюзам 13 кантонаў. У 1-й пал. 16 ст. ўзнік рэфармацыйны рух (гл. Рэфармацыя) на чале з У Цвінглі (з 1519 жыў y Цюрыху), Ж.Кальвінам (у Жэневе) і інш.; y болыласці гар. канто-
nrs ru S I
Д а арт. Ш вейдары я. Б ерн . С тары горад.
наў усталяваўся пратэстантызм y форме кальвінізму, альпійскія кантоны (Уры, Швіц, Унтэрвальдэн, Люцэрн, Цуг, Фрайбург, Золатурн) засталіся каталіцкімі. Паводле Вестфальскага міру 1648 Швейц. саюз атрымаў міжнар. прызнанне. У 1674 дэкларавана палітыка нейтралітэту. У час напалеонаўскіх войнаў на тэр. Ш. адбыўся швейцарскі паход Суворава 1799, існавала залежная ад Францыі Гельветычная рэспубліка (1798— 1803), y якой упершыню ў гісторыі Ш. створана цэнтр. ўлада і ўведзена канстытуцыя. Паводле рашэнняў Венскага кангрэса 1814— 15 прызнаны незалежнасць і нейтралітэт Ш. (22 кантоны). Унутрыпаліт. барацьба паміж лібераламі і кансерватыўнымі каталіцкімі коламі (апошнія ў 1840-я г. ўтварылі свой блок — Зондэрбунд) прывяла да грамадз. вайны 1847 і перамогі лібералаў. Паводле канстытуцыі 12.9.1848 Ш. стала федэратыўнай дзяржавай з цэнтрам y г. Берн; цэнтралізаваны пошта, мытня, грашовая сістэма, сістэмы мер і вагаў. Новая федэральная канстытуцыя 29.5.1874 (дзейнічае і цяпер) узмацніла федэральную ўладу і развіла дэмакр. ўстановы; ад дзяржавы аддзелена царква, праведзена секулярызацыя (пазбаўленне ад непасрэднага ўплыву духавенства) грамадскага, паліт., прыватнага жыцця і адукацыі на ўзор герм. «культуркампфу». У 1888 узнікла С.-д. партьм Ш., якая стала адной з вядучых паліт. партый краіны. Я к нейтральная дзяржава Ш. служыла прытулкам для многіх паліт. эмігрантаў, y т.л. для Т.Касцюшкі, y канцы 19 — пач. 20 ст. — рас. сацыял-дэмакратаў, y т.л. бальшавікоў. У 1-ю сусв. вайну Ш. прытрымлівалася поўнага нейтралітэту, які потым пацвердзіў Версальскі мірны дагавор 1919. Пасля вайны ў краіне (Жэнева) размяшчалася кіраўніцтва Лігі Нацый (Ш. ўступіла ў яе ў 1920), дзейнічаў Бернскі інтэрнацыянал (1919—23), адбыліся Лазанская канферэнцыя 1922— 23, Лакарнская канферэнцыя 1925, Жэнеўская канферэнцыя 1927, Жэнеўскія канферэнцыі па раззбраенні 1932—35, Мантро канферэнцыя 1936, працавала Нансенаўская міжнародная арганізацыя па справах бежанцаў. У пач. 2-й сусв. вайны Ш. пацвердзіла свой нейтралітэт, але з 1940 змушана была прыстасоўвацца да ням.-фаш. «новага парадку» ў акупіраванай Еўропе. Швейц. банкі прымалі нарабаваныя герм. нацыстамі ў яўрэяў грошы. Пасля вайны Ш. з-за свайго нейтральнага статусу не ўступіла ў ААН, але ўвайшла ў яе спецыялізаваньм культ., эканам. і гуманіт. арг-цыі. Тут былі прыняты Жэнеўскія канвенцыі 1949. 1.8.1975 Ш. падпісала Заключны акт Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе. У Ш. адбыліся Жэнеўскія нарады 1954— 59, Жэнеўская нарада па ўрэгуляванні лаоскага пытання, прыняты Жэнеўскія пагадненні 1988 па Афганістане. Адначасова Ш. інтэгравалася ў некат. еўрап. эканам. і паліт. структуры. Ва ўнутрыпаліт. жыцці краіны важную ролю адыгрываюць рэферэндумы. У
ШВЕЙЦАРЫЯ___________ 405 косту. Для ўнутрыпаліт. сітуацыі характэрна стабільнасць y расстаноўцы паліт. сіл. 3 1953 краінай нязменна кіруюць кааліцыі Радыкальна-дэмакр. партыі Ш. (РДПШ ), Хрысц.-дэмакр. партыі Ш. (ХДПШ ), С.-д. партыі Ш. (СДПШ ) і Дэмакр. саюза цэнтра (ДСЦ), якія маюць большасць y нац. (80%) і кантанальных парламентах. 12.12.1997 Ш. падпісала рамачнае пагадненне з НАТО па праграме Партнёрства дзеля міру. Ш. — чл. ААН (з 2002), Савета Еўропы (з 1963), Сусв. банка (з 1992) і інш. міжнар. арг-цый. У краіне размешчаны розныя міжнар. арг-цыі і ўстановы, y т.л. Міжнароднае бюро міру, Міжнародная арганізацыя працы, Міжпарламенцкі саюз, Еўрапейская эканамічная камісія ААН, і інш., праводзяцца многія міжнар. канферэнцыі, y т.л. сусв. эканам. форумы ў Давосе. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь- устаноўлены 10.2.1992.
Д а арт. ІІІвейцары я. С ярэдн евяковы малю н ак , я кі сімвалізуе Ш вей царскі саю з і далуч э н н с да яго кан то н а Б ерн (1353). У ц эн тр ы — сім валічная вы ява «клятвы ў Руце», я к а я , паводле легенды , дала п ачатак зарадж эн н ю сучаснай Ш вей цары і — «вечнаму саюзу» 3 л ясн ы х кантонаў (1291).
1981 швейц. жанчыны ўраўнаваны ў правах з мужчынамі. У 1990-я г. дыскусіі ў грамадстве аб ролі Ш. ў праследаванні яўрэяў y 2-ю сусв. вайну прывялі да ўтварэння ў краіне шэрагу дабрачынных фондаў па дапамозе ахвярам хала-
Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. РДПШ , ХДПШ, СДПШ , ДСЦ, Ліберальная партьм Ш ., Свабодная дэмакр. партьм, Швейц. нар. партыя, Партыя працы і інш. Прафс. рух узначальвае Аб’яднанне швейц. прафсаюзаў. Гаспадарка. Ш. — высокаразвітая індустр. краіна з інтэнсіўнай с.-г. вытв-сцю, адзін з гал. y свец е ф ін. і банкаўскіх цэнтраў. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 2001 склаў 226 млрд. дол., 31,1 тыс. дол. на 1 чал. (4-е месца ў свеце). На долю прам-сці прыпадае 26,5% ВУП, сельскай гаспадаркі — 2%, сферы паслуг — 71,5%. Для п р а м ы с л о в a с ц і характэрна вытв-сць высакая-
406
ШВЕЙЦАРЫЯ
касных і навукаёмістых відаў прадукцыі з арыентацыяй на экспарт. Гал. галіна прам-сці — машынабудаванне і металаапрацоўкд. Вытв-сць высокадакладных станкоў, y т.л. з праграмным кіраваннем (2% сусв. вытв-сці, 87% экспартуеціХа, 2001), турбін, элекграматораў, суднавых рухавікоў, тэкст. абсталявання, вымяральных прылад (Цюрых, Вінтэртур, Бадэн, Жэнева, Базель). Ш. — вядомы ў свеце вытворца гадзіннікаў (95% экспартуецца). Асн. цэнтры: Біль, Л а-Ш о-дэ-Ф он, Ле-Локль, Жэнева. Найб. фірмы «Амега», «Своч», «Лангендорф» і інш. Электраэнергетыка грунтуецца пераважна на мясц. гідраэнергарэсурсах. Выпрацоўка электраэнергіі 67,4 млрд. кВт гадз (2000), y т.л. 2/з на ГЭС, */з на АЭС. Каляровая металургія прадстаўлена вытв-сцю алюмінію з імпартуемай сыравіны (Ш тэг, МартыньіВіль) і рафінаваннем свінцу (8 тыс. т, 2000). Развіта хім. (вытв-сць фарбавальнікаў, валокнаў, пластмас) і хім.-фармацэўтычная прам-сць (Базель, Фісп, Берн). Швейцарскія фармацэўтычныя кампаніі «Навартыс» і «Рашэ» ўваходзяць y лік 5 асн. сусв. вытворцаў медыкаментаў. 3 галін лёгкай прам-сці вылучаюцца тэкст., y т.л. баваўняная (Санкт-Гален) і шаўковая (Цюрых, Базель), трыкат. (Цюрых), швейная (Жэнева, Берн, Лазана, Цюрых і інш.). У харч. прам-сці экспартнае значэнне маюць швейц. сыры, шакалад, канцэнтраты і інш. Вытв-сць сыру 146,3 тыс. т, сметанковага масла 38,5 тыс. т (2000). Развіты дрэваапр., паліграф., цэментавая прам-сць, ювелірная справа. Здабыча каменнай солі і сыравіны для вытв-сці буд. матэрыялаў. Асн. галіна с е л ь с кай г а с п а д а р к і — жывёлагадоўля, пераважна малочнага кірунку. Ворныя землі займаюць каля 10% тэр., сенажаці і пашы — 16%. Пагалоўе (млн. палоў, 2001): буйн. par. жывёлы — 1,61, свіней — 1,56, авечак — 0,46, коз — 0,07, птушак — 6,66. Вытв-сць (тыс. т, 2000) малака — 528,9, мяса — 412,6, y т.л. свініны — 224,9. Гал. збожжавая культура — пшаніца (50% пл., збор 520 тыс. т, 2001). Вырошчваюць таксама ячмень, жыта, авёс, кукурузу (222 тыс. т), цукр. буракі, бульбу. Вінаградарства. Садоўніцтва (збор яблыкаў 164 тыс. т, 2001). Даўж. чыгунак 5 тыс. км (усе электрыфікаваныя), аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 71,6 тыс. км. Шмат мастоў, тунэляў, віядукаў. Важныя тунэлі — Сен-Гатардскі, Лечбергскі, Сімплонскі. Аўтапарк налічвае 3,6 млн. машын, y т.л. 3,2 млн. легкавых. Ш. належыць 0,87% сукупнага сусв. танажу марскога флоту, судны якога прыпісаны да партоў інш. краін. Суднаходства па р. Рэйн і азёрах. Гал. парты: Базель, Цюрых, Лазана, Люцэрн. 4 міжнар. аэрапорты. Ш. мае дадатны гандл. баланс. Экспарт (78,1 млрд. дол., 2001) прадукцыі машынабудавання і металаапрацоўкі, y т.л. гадзін-
нікаў, хім. і хім.-фармацэўтычных вырабаў, харч. прадуктаў, тэкстылю і інш. Імпарт (77,1 млрд. дол., 2001) прадукцыі цяжкага машынабудавання, аўтамабіляў, паліва і інш. Асн. гандл. партнёры: краіны ЕС (65,8% экспарту і 77,7% імпарту), ЗША (12,4% і 7,1%). Гандл. абарот Беларусі з Ш. y 2001 склаў 45,7 млн. дол. Ш. — краіна развітога турызму. У 2000 краіну наведала 11,4 млн. замежных турыстаў. Даход ад турызму склаў 7,36 млрд. дол. Гал. курорты: Давос, Санкт-М орыц, Лугана, Бадэн, Лакарна. Грашовая адзінка — швейцарскі франк.
ступені — малодшую (4-гадовая прагімназія, якая дае права паступаць y сярэднюю агульнаадук. школу старэйшай ступені) і старэйшую (4— 5-гадовая гімназія, якая мае 3 аддзяленні: класічнае, сучасных моў і прыродазнаўча-матэм.; дае права паступаць ва ун-ты і тэхн. ВНУ). Існуюць 2 тыпы сярэдніх школ — агульнаадукацыйныя і спецыялізаваныя. У 2002/03 навуч. г. ва ўсіх тыпах школ Ш. навучалася больш за 900 тыс. школьнікаў, y т.л. каля 250 прыватных школ (каля 100 тыс. дзяцей). Працягласць навучання ў ВНУ 3— 5, на некаторых ф-тах 6 гадоў. У сістэму вышэй-
Узброеныя сілы (2001). Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы 3,6 тыс. чал. (толькі кадравы састаў); рэзерв 351,2 тыс. чал. і ваенізаваньм фарміраванні — сілы грамадскай абароны 280 тыс. чал. Галоўнакамандуючы — 'прэзідэнт. Камплектаванне паводле прызыву. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС і Войск ППА. У сухап. войсках (пры адмабілізацыі) 320,6 тыс. чал., 556 танкаў, 435 баявых машын пя-
шай адукацыі ўваходзяць 7 ун-таў: Базельскі (з 1460), Лазанскі (з 1537), Жэнеўскі (з 1559), Цюрыхскі (з 1833), Бернскі (з 1834), Фрыбурскі (з 1889), Неўшатэльскі (з 1909), федэральныя вышэйшыя політэхн. школы ў Цюрыху і Лазане і інш. У 2002/03 навуч. г. ў ВНУ навучалася больш за 40 тыс. студэнтаў. Найболыпыя б-кі: Публічная Базельскага ун-та, Швейцарская нац. ў Берне, ун-таў y Цюрыху, Жэневе, Лазане. Музеі: гіст., маст., натуральнай гісторыі ў Берне; гіст., этнаграфічны, Публічны маст. збор, сучаснага мастацтва, ант. мастацгва ў Базелі; гіст., сучаснага мастацтва, этнаграфіі ў Жэневе; гісторыі медыцыны, антрапалагічны, заалагічны ў Цюрыху; мастацтва і гісторыі ў Фрыбуры і інш. Навук. даследаванні праводзяцца ў Жэнеўскім нац. ін-це, швейцарскіх прыродазнаўчанавуковым, фіз., батанічным і інш. навук. т-ваў, на кафедрах ун-таў. Друк, радыё, тэлебачанне. У 2000 y Ш. выдавалася каля 230 газет і інш. перыяд. выданні. Найб. тыражнуя газеты на ням. мове — «Blick» («Погляд», з 1959), «Tages Anzeiger Zürich» («Штодзённы цюрыхскі агляд», з 1893), «Neue Zürcher Zeitung» («Новая цюрыхская газета», з 1870), «Berner Zeitung» («Бернская газета», з 1844), «Basier Zeitung» («Базельская газета», з 1977); на франц. мове — «La Tribune de Genève» («Жэнеўская трыбуна», з 1879), «Le Matin» («Раніца», з 1862), «Le Temps» («Час», з 1998); на італьян. мове — «Согтіеге del Ticino» («Навіны Тьгчына», з 1890). Нац. інфарм. агенцтва — Швейц. тэлегр. агенцтва (з 1894). Радыёвяшчанне з 1923. Тэлебачанне з 1953. Агульнанац. вяшчанне на 4 афіц. мовах вядзе грамадская Швейц. тэлерадыёвяшчальная
хоты, 319 баявых разведвальных машын, 1180 бронетранспарцёраў, 558 самаходных гаўбіц, 1785 мінамётаў, 3063 пускавыя ўстаноўкі процітанк. кіроўных ракет, 60 верталётаў, 11 патрульных катэраў і інш. У ВПС і Войсках ППА (пры адмабілізацыі) 32,6 тыс. чал., 171 баявы самалёт. У склад тактычных часцей і падраздзяленняў уваходзяць знішчальныя, разведвальныя, трансп., вучэбна-трансп. і верталётная авіяц. эскадрыллі, зенітныя ракетньм батарэі. Асвета. Сістэма адукацыі Ш. ўключае дашкольныя ўстановы, агульнаадук. і прафес.-тэхн. школы, сярэднія спец. і вышэйшыя навуч. ўстановы. У Ш. няма адзінага міністэрства адукацыі і, адпаведна, адзінай школьнай сістэмы. Кожны з яе кантонаў мае сваю сістэму асветы, падобную да сістэмы Германіі, Францыі ці Італіі. Абавязковае навучанне дзяцей ад 6— 7 да 15— 16 гадоў. Існуюць дзярж. і прыватньм школы. Асноўная (пач.) школа 7—9-гадовая і складаецца з 2 ступеней. На 1-й ступені ўсе вучні атрымліваюць агульнаадук. падрыхтоўку. У старэйшых класах пач. школы даюць і спец. прафес. падрыхтоўку для паступлення ў прафес.-тэхн. школы, рамесныя вучылішчы ці работы ў сельскай гаспадарцы. Сярэдняя школа на базе 4—6 класаў пач. школы, мае 2
карпарацыя (мае 18 радыёстанцый і 7 тэлеканалаў). Дзейнічаюць каля 60 прыватных рэгіянальных і мясц. радыёстанцый і 50 тэлеканалаў. Ліцэнзаванне і кантроль за дзейнасцю радыёстанцый і тэлеканалаў ажыццяўляюць Федэральнае бюро сувязі і Незалежная адміністрацьм па разглядзе скаргаў. Літаратура. Як самаст. л-ра склалася ў 14— 15 ст. Сучасная л-ра развіваецца на ням., франц., італьян. і рэтараманскай мовах. Л і т а р а т у р а н а н я м е ц к а й м о в е бярэ пачатак y куртуазнай паэзіі Конрада Вюрцбургскага (13 ст.), паданнях пра Вільгельма Тэля і Арнальда Вінкельрыдэ, рэліг. прозе містыкаў (Г.Зойзе, Э.Штагель; 14 ст.), лірьвды мінезінгераў (І.Хадлаўб, Б.Штайнмар; 13— 14 ст.) і інш. У 14— 16 ст. пашырылася камічна-дыдактычная паэзія (Г.Вітэнвайлер). Асн. літ. жанрам эпохі Рэфармацыі была гіст. драма (П.Генгенбах, Г.Залат, Н.Мануэль), баявыя песні ствараў У.Цвінглі. У 17 ст. вылучылася алегарычная і дыдактычная nassia І.К.Вайсенбаха, І.В.Зімлера, асветніцкая А. фон Галера, эпіграмы І.Гроба, сатыр. проза Я.Гравісета, эстэт. і крытычныя праііы І.Я.Бодмера, І.Я.Брайтынгера. У 2-й пал. 18 ст. развівалася гіст.-асветніцкая паэзія І.К Л афатэра, дыдактычная проза І.Г Песталоці, ідыліі С.Геснера, мемуары і літ.-крытычная проза У.Брэкера. Сярод прадстаўнікоў сентыменталізму — І.В.Відман, І.Г.Заліс-Зевіс, асветніцкага рэалізму — У.Хегнер, Д.Хес, гіст. прозы — І.Готхельф, Г.Цшоке, пачынальнікаў рамант. л-ры — Г.Келер, І.Р.Віс, І.М.Устэры. У 2-й пал. 19 ст. крытычную плынь y л-ры прадстаўлялі К.Ф Маер, Келер, пачынальнікам рэалізму і пазітывізму быў Я.Штуц. Пошук эстэт. ідэалу ў мінуўшчыне характэрны для паэзіі К.Шпітэлера, Г.Лёйтхальда. У 1-й пал. 20 ст. вылучаліся гуманіст. творы Р Вальзера, рэалісг. традыцыі ў паэзіі і прозе прадоўжыў А.Цолінгер. У творчасці Ф.Дзюрэнмата, М .Фрыша спалучаліся мадэрнісцкія і рэаліст. тэндэнцыі. У 2-й пал. 20 ст. развівалася дэтэктыўная л-ра (Ф.Глаўзер, Дзюрэнмат), сац.-крытычная проза В.М.Дыгельмана, Х.Лёчэра, Ю.Федэршпіля, О.Штайгера, песенная паэзія Э.Буркарт, К.Марці. Вылучыліся псіхап. творы П.Бікселя, О.Ф.Вальтэра, А.Мушга, барочныя Г.Бургера, Г.Ш пета, гратэскавыя Ю.Амана, Ю.Ледэраха. Традыцыі нар. паэзіі ў лірыцы Э.Гомрынгера, Д.Рота, драм. творах Ц. фон Аркса. Майстрам парабалы праявіў сябе Г.Бэш. У 1990-я — пач. 2000-х г. y л-ры плённа працавалі С.Блатэр, Б.Брэхбюль, П.Гандэльман, Л.Б.Зутэр, А.Капус, Д.Фрынглі, Т.Хюрліман і інш. Л і т а р а т у р а на ф р а н ц у з с к а й м о в е (рамандская) набыла самаст. значэнне ў познім сярэдневякоўі. Найб. вядомы пераклады і апрацоўкі Ж.Сервіёна, паэзія А. дэ Грансона (14 ст.), проза Ж.Баньёна (15 ст ), гіст. творы Ф.Банівара, А.П. дэ Рыва, драмы-маралітэ Т.Маленгра, пратэстанцкая паэзія Б Ары, М.Разэ (16 ст.). палемічныя творы
Ж .Кальвіна. У 17 ст. Ж.Флурнуа стварыў першы арыгінальны швейц. раман на франц. мове. У 18 ст. жанр асветніцкага рамана прадстаўляў I. дэ Ш ар’ер. У 19 ст. рамант. традыцыі выявіліся ў працах па гісторыі культуры С. дэ Сісмандзі, прозе А.Башлена, Р.Тэпфера,
ШВЕЙЦАРЫЯ___________ 407 ванні, рэгулярна спланаваньм гарады з прамавугольнай сеткай вуліц, храмамі, форумамі, т-рамі, загарадныя вілы, аздобленыя жывапісам і мазаікай (Цюрых, Жэнева). У раннім сярэдневякоўі ўзводзілі будынкі, характэрныя для меравінгскага мастацтва (5—8 ст.) і каралінгскага адраджэння з захаваннем мясц. традыцый: баптыстэрый y РываСан-Вітале, зальная царква ў Раменмацье, манастыр y Санкт-Галене (уключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны). Пабудовы раманскага стылю ў
паэзіі Ж.Д.Аліўе, Э.Эгжыса. У канцы 19 — пач. 20 ст. рэаліст. характар мела творчасць А.Варнеры, Ф.Гадэ, Ф.М анье, Э.Рода, Э.Тавана, А. дэ.Ш ам бр’е і інш.; пачаткі сімвалізму ў паэзіі Л.Дзюшазаля. У 1-й пал. 20 ст. вядомасць набыла проза Л.Бопа, Б.Валатона, Ш .Ф Ландры, Ш .Ф .Рамю, паэзія П.Ж ырара, Р Л .П ’яшо, А.Шпіса, драматургія В.Раселя, П.Ш авана і інш. У 1980-я — пач. 2000-х г. вылучаліся паэт і празаік Ж.М еркантон, паэт і эсэіст П.Жакатэ, празаікі Ж.Альда, К.Бій, І.Велан, А.Каэн, М.Ш апа, крытык і эсэіст Ж.Старобінскі і інш. Л і т а р а т у р а на і т а л ь я н с к а й м о в е ўзнікла ў 19 ст. і развіваецца пераважна ў кантоне Тэсін. Яе пачынальнікі — Дж.Мот, П .П ’ера, Дж.Цопі і інш. У 20 ст. яе традыцыі развівалі паэт і празаік Ф .К ’еза, празаікі Дж.Баналумі, П .Б ’янконі, А Д ж эні, А.Несі, П.Сканцыяні, Ф.Філіпіні, паэты Дж.Арэлі, Ф.Менгіні, Р.Фазані і інш. Л і т а р а т у р а н а р э тараманскай м о в е ўзнікла ў 16. ст. (Дж.Траверс). Новы імпульс набыла ў эпоху рамантызму (19 — пач. 20 ст.; апрацоўкі фальклору і творчасць пісьменнікаў Ф.Аспермунта, Ф.Каматыяса). Грамадз. матывы ўласцівы паэзіі Дж.К.Муата, публіцыстыцы Дж.Ф.Кадэраса, З.Паліёпі. У 19— 20 ст. працавалі празаікі Дж.М.Най, Дж.Фантана, паэты Э.Бецола, П.Лансель, А.Пеер, паэты і празаікі К.Бірт, Р.Карач, А.Кафліш, К.Мані, драматургі Т.Мурк, І.Семадэні і інш. На бел. мову асобныя творы В.Гесэ, Дзюрэнмата, Дыгельмана, Келера, Мушга пераклалі Я.Купала, Л.Баршчэўскі, М.Навіцкі, В.Русецкі, В.Сёмуха, М.Сяднёў. Архітэктура. У 1 ст. да н.э. склаліся буйныя цэнтры рым.-кельцкай культуры, створаны фартыфікацыйныя збуда-
паўн. і цэнтр. раёнах узніклі пад уплывам нямецкім, y Жэневе і Лазане — французскім, на Пд — італьянскім; яны адметныя нязначнай расчлянёнасцю аб’ёмаў, стрыманым скульпт. дэкорам (сабор Нотр-Дам y Лазане). Сярод раманска-гатычных помнікаў базілікі без трансепта і вежаў y Базелі, Цюрыху, Берне, кляштар Санкт-Іаган y Мюнстэры, умацаванні ў Базелі, Берне і інш. Плошчы гарадоў забудоўвалі 2- і 3-павярховымі дамамі з высокімі дахамі, трохвугольнымі франтонамі, адкрытымі
Д а арт. ІІІвейцарыя. Ін т эр ’ер сабора ў Л азане. 13 ст.
Д а арт. ІНвсйцарыя Гадзіннікавая вежа ў Берне. 15 ст.
Д а арт. Ш вейцары я. К ляш тар С ан кт-Іаган y М ю нстэры .
408 ___________ ШВЕЙЦАРЫЯ аркадамі. На ўзгорках і высокіх берагах рэк і азёр узводзілі замкі феадалаў (замак Шыльён на беразе Жэнеўскага воз., 12— 15 ст.). Рысы рэнесансу выявіліся ў арнаментальным дэкоры, ордэрных матывах, выразнай кампазіцыі фасадаў будынкаў (фасад сабора ў Лугане). На мяжы 16— 17 ст. сфарміраваўся тып рэнесансавага загараднага і гар. асабняка. Грамадскія будынкі і прыватныя дамы часта спалучалі рэнесансавыя і гатычньм рысы (прэфектура ў Фрыбуры), іх фасады аздаблялі размалёўкай («Рыцарскі дом» y Шафгаўзене з размалёўкай Т.Штымера). Тыповая для швейц. горада 2— 3-павярховая ратуша мела вежу з гадзіннікам, накрыта высокім дахам (у Базелі, Цюрыху, Люцэрне і інш.). У культавай архітэктуры 17— 18 ст. сцвердзілася барока (сабор y Санкт-Галене, замак Штокальпер y Брыгу). У 18— 19
Д а арт. Ш вейцары я. Н .М a н y э л ь. Суд П арыса. 1520— 25.
ст. пашыраны класіцызм (ратуша ў Неўшатэлі, асабняк «дэ Мюзік», Хайлігайсткірхе ў Берне). У некат. гарадах грамадскія будынкі захоўвалі агульныя рысы з сял. і бюргерскімі дамамі, мелі высокія дахі, адкрытыя лесвіцы. Сярод эклектычных пабудоў гасцініца «Палас» y Го, гіст. музей Берна ў Берне. Для архітэктуры 1-й пал. 20 ст. характэрны зварот да новых матэрыялаў, маляўнічай планіроўкі вуліц з невял. 1— 4-кватэрнымі дамамі, якія арганічна ўпісваліся ў навакольны ландшафт. Архітэктар Р.Маяр практыкаваў буд-ва з маналітнага жалезабетону, стварыў тып жалезабетоннага арачнага моста аблегчанай канструкдыі і сістэму жалезабетонных бязбэлечных перакрыццяў. У 1930-я г. на сцвярджэнне рацьмналізму
паўплывалі работы Ле Карбюзье (творчасць Х.Меера). Архітэктура 2-й пал. 20 ст. адметная стрыманасцю, прастатой, эканамічнасцю, забудовай горных схілаў тэраснымі дамамі (у Цугу, жылы комплекс Хален каля Берна), турыст. комплексамі. Жылыя кварталы буйных гарадоў размяшчаюць сярод зялёных масіваў, удалечыні ад магістралей і прамысл. аб’ектаў (пас. Летцыграбен каля Цюрыха), набыло пашырэнне кантрастнае спалучэнне рознавялікіх будынкаў (жылы комплекс Ле-Ліньён y Жэневе). Адметнасць швейц. архітэктараў — высокі прафесіяналізм, якасная і старанная аддзелка дэталей, творчае вырашэнне праблем горадабудаўніцтва. Выяўленчае мастацтва. Маст. культура Ш. развівалася ў цеснай сувязі з мастацтвам Францыі, Германіі і Італіі пры захаванні нац. самабытнасці. Найб. стараж. помнікі — палеалітычныя выявы жывёл, гравіраваныя вырабы з косці, звонападобныя кубкі эпохі бронзы. Высокі ўзровень мелі творы гальштацкай і латэнскай археал. культур (бронз. зброя і посуд, залатыя змее- і літаўрападобныя засцежкі-фібулы, вёдры-сітулы, бранзалеты з расл. і зааморфным арнаментам, пахавальныя каменныя стэлы). У сярэдневякоўі вядучай была кніжная мініяцюра з цэнтрам y Санкт-Галене. У раманскім стылі — рэльефы сабораў y Куры, Мюнстэры і інш. У манум. жывапісе адраджаліся ант. прыёмы, засн. на зрокавай ілюзіі (фрэскі кляштара Санкт-Іаган y Мюнстэры, 9 ст.). У 13— 14 ст. развіваліся гатычная манум. скульптура («Апостальскія вароты» сабора ў Лазане), фрэскавы жывапіс (царква С ан-Б’яджа каля Белінцоны, каля 1390), вітраж (царква ў Кёнігсфельдэне, каля 1325— 30), размалёўкі прыватных дамоў і замкаў на тэмы палявання, турніраў, баляў (у замку Ш ыльён, 1342). Буйны майстар станковага жывапісу 15 ст. — К Віц. У Ш. працавалі многія мастакі ням. Адраджэння (А.Дзюрэр, Г.Бальдунг, Г.Гольбейн Малодшы). 3 маст. культурай Германіі звязана творчасць буйных майстроў Ш. пач. 16 ст. H . Мануэля, У.Графа, Х Л ея Малодшага. Шырока былі развіты кнігадрукаванне і маст. рамяство. У жывапісе класіцызму вылучаліся пастэлі Ж.Э.Ліятара, партрэты А.Графа. Пад уплывам Асветніцтва і ранняга рамантызму склаліся ідэйныя асновы буйнога прадстаўніка маст. жыцця краіны канца 18 — пач. }9 ст. I. Г.Фюслі (карціны на тэмы твораў Гамера, Дантэ, У.Ш экспіра, ням. рамантыкаў). У сярэдзіне 19 ст. тэмы нар. жыцця ўвасаблялі жывапісцы А.Анкер і Б.Вацье, вясковы і гар. пейзаж — A.Калам. Творчасць многіх мастакоў 2-й пал. 19— 20 ст. звязана з інш. еўрап. краінамі, дзе яны набывалі маст. адукацыю (А.Бёклін і інш.); графік Т.А.Стэйнлен і жывапісец Ф Валатон увайшлі ў франц. маст. школу. У духу сімвалізму тэмы нац. гісторыі і фальклору трактаваў Ф.Ходлер. У 1914— 18 зарадзіўся дадаізм. Маст. устаноўкам ням. экспрэсіянізму блізкая ранняя творчасць П.Клее.
У скульптуры ў духу абстракцьмнізму працавалі Э.Арп і С.Тойбер-Арп. Сусв. прызнанне атрымала творчасць жывапісца, графіка і скульптара А.Джакамеці. Прадстаўнік прагрэс. кірунку сучаснага мастацтва — Х.Эрні. Для нар. мастацтва характэрны разьбяныя драўляныя вырабы, кераміка, ткацгва, выцінанкі, вырабы са скуры і металу. Высокага ўзроўню дасягнуў дызайн (вытв-сць гадзіннікаў, мэблі, электрапрыбораў, шкла, машынных карункаў). У 1776 засн. Т-ва мастацтваў, y 1856 — Т-ва мастакоў, скульптараў і архітэктараў Ш. Музыка. На характары швейц. музыкі адбіўся поліэтн. склад насельніцтва. У нар. музыцы 13— 16 ст. развіваліся гіст., патрыят. песні, песенны жанр альпійскіх горцаў — ёдль, пастухоўскія найгрышы. Сярод нар. інструментаў: свістулька, альпійскі ражок. Прафес. музыка зарадзілася каля 10 ст. як царк. (секвенцыі манахаў манасгыра ў Санкт-Галене,
Д а арт ІІІвейцары я. Ж .Э .Л і я т a р. П артрэт М эр ы Ганінг, граф ін і К овентры К ал я 1754.
буйнога муз. цэнтра сярэдневяковай Еўропы). У 13— 14 ст. пашырылася свецкая музыка мінезінгераў і трубадураў. 3 14 ст. развіваецца нац.. муз. культура. У 16 ст. сярод муз. дзеячаў тэарэтык і вучоны-гуманіст Гларэан і майстар царк. поліф анічнай музыкі Л.Зенфль. У 17 ст. ў развіцці прафес. мастацтва вял. роля належала аб’яднанням аматараў музыкі Калегіум музікум (першы створаны ў Цюрыху). У 18 ст. пашырыліся свецкія муз. жанры, y т.л. опера-буфа, зінгшпілі і інш. У 19 ст. ствараліся пеўчыя хар. т-вы, школы, прафес. і аматарскія хары, сімф. аркестры (Цюрыхскі, 1862), кансерваторыі, вьшадзены першы фалькл. зборнік (1805). Для муз. мастацтва пач. 20 ст. характэрна нац. дыферэнцыяцыя па
моўных рэгіёнах. У 1920— 30-я г. для муз. твораў характэрны рысы позняга рамантызму і імпрэсіянізму, y канцы 1940-х г. адчувальны ўплывы авангардызму, цікавасць да джазу і серыйнай тэхнікі. Сярод муз. дзеячаў 19— 20 ст.: кампазітары Ф.Андрэ, Э.Блох, Г.Губер, Э.Жак-Далькроз (педагог, заснавальнік сістэмы рытмічнага выхавання), Г.Зутэрмейстэр, Ф.М артэн, О.Шок; дырыжоры Э.Ансермэ, Э.Апія, С.Варвізо, П.Захер; арганісты К.Зен, К.Функе, піяністы Э.Фішэр, П.Баўмгартнер, спявачкі Л.Дэла Каса, Э.Матыс; музыказнаўцы Э.Курт, К.Неф. У Ш. дзейнічаюць: оперньм т-ры ў Берне і Цюрыху, Муніцыпальны т-р y Базелі; оперныя трупы ў Базелі, Берне, Цюрыху і інш.; каля 10 сімф. аркестраў, y т.л. Раманскай Швейцарыі (з 1918), камернаінстр.; хар. калектывы, y т.л. Цюрыхскі Бахаўскі хор; кансерваторыі ў Берне, Лазане, Жэневе, Цюрыху, Пеўчая школа і Акадэмія музыкі ў Базелі. У
Д а арт. ІІІвейнарыя А.Д ж а к а м е ц і . Дыега. 1951.
Ш. знаходзяцца міжнар. муз. арг-цыі, y т.л. музыказнаўчае т-ва ў Базелі, Еўрап. асацыяцыя муз. фестываляў y Жэневе і інш. Муз. жыццё Ш. каардынуе Швейц. муз. савет (1964). Тэатр. Тэатр. мастацтва Ш. развівалася адначасова на франц., ням. і італьян. мовах. У сярэднія вякі ўзніклі нар. тэатр. паказы. Ставіліся містэрыі і маралітэ, пазней фастнахтшпілі, маскарадныя шэсці, карнавальныя гульні. У 1512 y Альтдорфе пастаўлена швейц. п’еса на ням. мове «Гульня пра Тэля», y 1514 y Цюрыху — першая швейц. драма. У 1801 y Санкт-Галене створаны нямецкамоўны прафес. т-р. Пасля 1848 узніклі швейц. трупы, якія ставілі паказы на ням. і франц. мовах y Лазане, Жэневе, Берне і інш. 3 20 ст. тэатр. жыццё сканцэнтравана ў Берне (вядучы т-р Ш.
«Шаўшпільгаўз» засн. ў 1908 як «Пфаўэнтэатэр»; «Атэлье-тэатр»), Лазане («ПціШэн», «Бальё»), Цюрыху; існуюць таксама т-ры ў Люцэрне, Базелі. У іх рэпертуары класічныя і сучасныя творы, п ’есы швейц. драматургаў Ф.Дзюрэнмата, А.Жэры, Р.Маракса, М.Фрыша і інш. Навізной тэматыкі і арыгінальнасцю маст. вырашэнняў вылучаюцца пастаноўкі невял. аматарскіх тэатраў. Сярод найбуйнейшых тэатр. дзеячаў О.Вельтэрлін, Х.Гнекаў, Л.Лінтберг, Т.Ота, O. Эберле і інш. У Лазане праводзяцца міжнар. тэатр. фестывалі. Кіно. Першая нац. кінакампанія, засн. ў 1918 Л.Томбе, здымала пераважна прыгодніцкія і камічныя фільмы. У 1920-я г. развівалася франкамоўная (рэж. Ж.Беранжэ, Ж.Брашэ, А.Паршэ) і нямецкамоўная (рэж. Э.Гардэр) кінематаграфія. У 1924 засн. кінакампанія «Прэзенс», якая ў 1930-я г. экранізавала творы Г.Келера і І.Готхельфа. Сярод найб. значных фільмаў «Стралок Віпф» (1938, рэж. ЛДінтберг, Г.Галер), «Апошні шанц» (1945), «Цараванне Мато» (1947, рэж. абодвух Лінтберг), «Батрак Улі» (1954), «Улі-арандатар» (1956, рэж. абодвух Д.Ш нідэр). Фільмы здымалі таксама замежныя рэж. Л.Вайду, Л.Каменчыні, К.Гофман, Э.Цісэ, Ф .Ц ынеман. Развівалася навук.-папулярнае і дакумент. кіно (рэж. А.Керн). У франкамоўным кінематографе да сярэдзіны 1960-х г. пераважалі дакумент. фільмы (рэж. Ш .Ж Дзюванель, Г.Брант), ігравыя стужкі здымалі Н.Жэснер, Паршэ, К.Рудан, Ф.Сюрваль. Здымаліся таксама фільмы на італьян. мове (рэж. А.Керн, Б.Сальдзіні). Шматмоўнасць насельніцтва і перавага ў пракаце замежных фільмаў адмоўна адбіваліся на нац. кінавытворчасці. У канцы 1960 — пач. 1970-х г. кінематограф Ш. адышоў ад жывапісна-турыстычных і меладраматычных стэрэатыпаў. Склаўся сац.псіхал. кірунак: «Вучні» (1964, рэж. А.Танер), «Чацвёра з іх» (1967, рэж. К.Ш амп’ён, Ж.Сандас, Ф.Росер, І.Ерсэн), «Гашыш» (1968), «Каморнікі» (1972, рэж. абодвух М.Сутэр), «Запрашэнне» (1973), «Каруначніца» (1977, сумесна з Францыяй і ФРГ, рэж. абодвух К.Гарэта). Вытанчанай кінамовай вылучаюцца фільмы М.Імгофа («Лодка поўная», 1981), Д.Шміда («Галубка», 1974; «Цень анёла», 1976; «Бярэзіна, або Апошнія дні Швейцарыі», 1999). Сярод фільмаў 1990-х г. «Зялёны Генрых» (рэж. Т.Керфер), «Мары пра вялікую блакітную ваду» (рэж. К.Заўэр), «Зльм хлопцы» (рэж. Б.Моль), «Спякотна— халодна» (рэж. М.Фішэр), «Бацька, дарагі бацька» (рэж. Л.Губер), «У чаканні Мікеланджэла» (рэж. К.Форстэр). Вядучыя рэж. А.Ф.Амігуэ, Г.Баўэр, Ф.Дабіні, P. Дзіндо, Керфер, Б.Куэрт. Праводзяцца міжнар. кінафестывалі дзіцячых фільмаў y Фрыбургу, маст. фільмаў y Лазане, Лакарна, Ньёне і інш.
Літ Д р а г у н о в Г.П. Ш вейдарня: мсторн я н современность: (О черк новейш ей нсторнн). М ., 1978; Я г о ж. Чертов мост: П о сле-
ш вейцэр
409
дам С уворова в Ш вейцарнн. М ., 1995; П a в л о в a Н .С ., С е д е л ь н н к В.Д. Ш вейцарскне варнанты: Лнт. портреты. М ., 1990; Альпы ч свобода: Ш вей царскяе пнсателн о своей стране, 1291— 1991: Пер. с нем ., ф р., нтал. М ., 1992. П.І.Рогач (прырода, насельніцтва, гаспадарка), У.Я.Калаткоў (гісторы я), В.А.Юшкевіч (узброены я сілы), Л.У.Языковіч (асвета), Л.А.Фядотаў (друк, радыё, тэлебачанне), Л.П.Баршчэўскі (літаратура), Я.Ф.Шунейка (выяўленчае мастацтва, архітэктура), Г.У.Шур (кіно).
Ш ВЁЙЦЭР (Schw eitzer) Альберт (14.1.1875, г. Кайзерсберг, Францыя — 4.9.1965), нямецкі і франц. рэліг. філосаф, культуролаг, музыказнавец, арганіст, урач і місіянер. Д-р філасофіі (1899), тэалогіі (1900), медыцыны (1913). Ганаровы д -р шэрагу еўрап. і амер. ун-таў. Вучыўся ў Страсбурскім (1893— 98, 1905—08) і Парыжскім (1898— 99) ун-тах. У 1903—05 кіраўнік семінарыі св. Фамы ў Страсбуры. У 1913 заснаваў першую ў Экватарыяльнай Афрыцы бальніцу для мясц. насельніцтва (г. Ламбарэне, Габон), дзе працаваў (з перапынкамі) да канца жыцця. Выступаў з арганнымі канцэртамі ў Германіі, Швецыі, Вялікабрытаніі і інш. еўрап. краінах, вылучаўся віртуознай тэхнікай і глыбокім разуменнем прыроды арганнай музыкі, найперш твораў І.С.Баха. У працы «І.С.Бах» (1908) імкнуўся ацаніць яго творчасць з новых эстэт. пазіцый. Даследаваў гісторыю аргана. У цэнтры яго філас. поглядаў — праблема ўзаемадзеяння чалавека з божым і зямным светам. Прааналізаваўшы гісторыю рэлігій свету, прыйшоў да высновы, што хрысціянства — адзінае вучэнне, якое спалучае ў сабе разуменне недасканаласці зямнога і імкненне да пераўтварэння свету ў адпаведнасці з божай задумай. Асн. перавагу хрысц. вучэння бачыў y яго этычнай накіраванасці, якую лічыў асновай найвышэйшага тыпу духоўнасці («Хрысціянства і сусветньм рэлігіі», 1924). На яго думку, y аснове сапраўднай этыкі ляжыць прынцып «глыбокай пашаны да жыцця». Лічыў, што ў аснове жыццесцвярджальнага светапогляду ляжыць «перажыванне» свету, a не яго пазнанне, іш о рацыяналізм і веды прыводзяць да песімізму. Паводле Ш., еўрап. культура знаходзіцца ў глыбокім заняпадзе, што вьмўляецца ў панаванні матэрыяльнага над духоўным, грамадства над індывідуумам і абумоўліваецца крызісам еўрап. светапогляду. Сцвярджаў, што выратаваць культуру можа толькі стварэнне па-філасофску абгрунтаванага светапогляду, які б спалучаў y сабе аптымізм і этыку «пашаны да жыцця» і быў накіраваны на духоўна-маральнае ўдасканаленне чалавека і грамадства («Культура і этыка», 1923). Аўтар прац «Тайна месіянізму і пакуты: Нарыс жыцця Хрыста» (1901), «Містыка апостала Паўла» (1930), «Праблема свету ў сучасным свеце»
410 ______________ ШВЕЙЦЭР (1954), «Гуманнасць» (апубл. 1966) і інш. Нобелеўская прэмія міру 1952.
Тв:. Рус. пер. — Н .С .Бах. М ., 1965; П нсьм а н з Л амбарене. 2 нзд. Л ., 1989; Благоговенне перед ж нзнью . М ., 1992; У падок н возрожденме культуры: М збранное. М ., 1993; Ж нзнь н мыслн. М ., 1996; М мровоззренне ннднйскях мы сллтелей: М нсгнка н этнка. М ., 2002.
Н.Г.Кісялёва.
Ш В ЁЙ Ц ЭР Міхаіл Абрамавіч (16.3.1920, г. Пенза, Расія — 2.6.2000), расійскі кінарэжысёр. Нар. арт. Расіі (1977). Нар. арт. СССР (1990). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1944, майстэрня С.Эйзенштэйна). Паставіў фільмы: «Шлях славы» (1949, з Б.Бунеевым і А.Рыбаковым), «Чужая радня» паводле У.Цендракова (1956), «Мічман Панін» (1960), «Уваскрэсенне» паводле Л.Талстога (I960— 62), «Залатое цяля» паводле І.Ільфа і Я.Пятрова (1968), «Уцёкі містэра Мак-Кінлі» паводле Л.Лявонава (1975), «Крэйцарава саната» (1987), «Паслухай, Феліні!..» (1993, з С.Мількінай); тэлефільмы «Маленькія трагедыі» паводле А.Пушкіна (1980), «Мёртвыя душы» паводле М.Гогаля (1984) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1977. Ш ВЁЛЕР (ням. Schweller), металічная бэлька П-падобнага сячэння. Стальныя Ш. атрымліваюць пераважна пракаткай загатоўкі, 111. з тонкімі бакамі — згінаннем паласы, Ш. з каляровых металаў і сплаваў — прасаваннем з выцісканнем праз фасонную адтуліну. Выпускаюцца Ш. некалькіх дзесяткаў тыпапамераў; адрозніваюцца па нумарах, якія паказваюць вышыню профілю ў сантыметрах (ад 5 да 40 см), з таўшчынёй сценкі 0,4— 1,5 см. Ш В Ё РН ІК М ікалай М іхайлавіч (19.5.1888, С.-Пецярбург — 24.12.1970), савецкі дзярж. і паліт. дзеяч. Герой Сац. Працы (1958). Чл. Камуніст. партыі з 1905, яе ЦК (з 1925), канд. y чл. (1939—52, 1953—57), чл. (1952— 53, 1957—66) Палітбюро (Прэзідыума) ЦК КПСС. У 1905— 17 на парт. рабоце ў Пецярбургу, Мікалаеве і інш. Удзельнік грамадз. вайны. 3 1921 на сав., парт. і прафс. рабоце. У 1946— 53 старшыня Прэзідыума Вярх. Савета СССР, y 1953— 56 старшыня ВЦСПС, з 1956 старшыня К-та парт. кантролю, з 1962 — Парт. камісіі пры ЦК КПСС. Ш ВЕРЫ Н (Schwerin), горад на Пн Германіі. Адм. ц. зямлі Мекленбург — Пярэдняя Памеранія. 126 тыс. ж. (1992)! Трансп. вузел. Прыстань на воз. Шверынер-Зе. Прам-сць: машынабудаванне (вытв-сць суднавага, гідраўлічнага абсталявання), хім., мэблевая, гарбарная, швейная, харчовая. Мекленбургскі тэатр. Арх. помнікі 14— 18 ст. Ш ВЁЦЫЯ (Sverige), К а р а л е ў с т в а Ш вец ыя (Konungariket Sverige), дзяржава ў Паўн. Еўропе. Займае ўсх. і
Герб і сц яг Ш всцыі.
паўд. ч. Скандынаўскага п-ва, а-вы Готланд і Эланд y Балтыйскім моры. Мяжуе на 3 і Пн з Нарвегіяй, на ПнУ з Фінляндыяй; на Пд і У абмываецца Балтыйскім м. і яго Батнічным зал., на ПдЗ — пралівамі Катэгат, Скагерак, Эрэсун (аддзяляюць Ш. ад Даніі). Пл. 450 тыс. км2. Нас. 8877 тыс. чал. (2002). Дзярж. мова — шведская. Сталіца — г. Стакгольм. Краіна падзяляецца на 21 лен. Нац. свята — Дзень шведскага сцяга (6 чэрв.). Дзяржаўны лад. Ш. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1975. Кіраўнік дзяржавы — кароль, які надзелены выключна прадстаўнічымі функцыямі і з ’яўляецца сімвалам швед. дзяржавы і нацыі. Заканад. ўладу ажыццяўляе рыксдаг (парламент), які з 1971 аднапалатны, складаецца з 349 дэпутатаў, што выбіраюцца ўсеагульным галасаваннем на 4 гады. Выканаўчая ўлада належыць ураду на чале з прэм’ер-міністрам. Прырода. На фарміраванне рэльефу вял. ўплыў зрабіла чацвярцічнае зледзяненне. Большую ч. тэр. займае пласкагор’е Норланд (выш. 500—800 м), якое з 3 і ПнЗ акаймоўваюць Скандынаўскія горы (найвыш. г. Кебнекайсе — 2123 м), на Пд — Сярэдняшведская нізіна і ўзв. Смоланд (выш. да 377 м). Рэльеф п-ва Сконе, а-воў Готланд і Эланд раўнінны. Карысныя выкапні: жал., уранавыя, марганцавыя, медныя, свінцовыя, цынкавыя, тытанавыя руды, золата, серабро. Клімат умераны, пераходны ад марскога да кантынентальнага, на Пн — кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад 0 °С на Пд да -14 °С на Пн, ліп. адпаведна 17 і 10 °С. Ападкаў за год 700— 1000 мм на 3 і Пд, 300—600 мм на У і Пн, 1500—2000 мм y rapax. Kara 200 каравых ледавікоў (пл. каля 400 км2) на Пн. Рачная сетка густая. Рэкі мнагаводныя, парожыстыя, багатыя гідраэнергіяй; найб. — Турнеэльвен, Далельвен, Кларэльвен, Онгерманэльвен. Азёры (Венерн, Ветэрн, Эльмарэн, Меларэн і інш.) займаюць каля 9% тэр., бапоты — 14%. Водная сістэма Венерн — Гёта (720 км) уключае рэкі Кларэльвен, Гёта-Эльв і воз. Венерн. Глебы падзолістыя і балотныя, на Пд дзярнова-падзолістыя і бурыя лясныя, y Скандынаўскіх гарах горна-падзолістш і горна-тундравыя. Лясы займаюць 57% тэр. Пераважае тайга, на крайнім Пд — шыракалістыя лясы. У складзе жывёльнага свету лясоў: лось, буры мядзведзь, воўк, ліс, рысь, куніца, вавёрка, заяцбяляк, барсук, еўрап. вожык; y тундры — расамаха, пясец, паўн. алень, лемінг; з птушак — качкі, гусі, чайкі, гагі. Рэкі і азёры багатыя рыбай (ласось, стронга, акунь, шчупак). Нац. паркі: Абіску, Мудус, Сарэк, СтураШофалет, Піельекайсе, Пад’еланта, С онф ’елет і інш., шматлікія рэзерваты. Населыпцтва. Шведы складаюць 89% насельніцтва. Жывуць таксама фіны (2%), датчане, нарвежцы і інш., на Пн (у Лапландыі) — саамі (каля 15 тыс. чал.). Вернікі пераважна лютэране
(94%), ёсць католікі (1,5%), пяцідзесятнікі (1%) і інш. Натуральны прырост — -0,08% (2002). Сярэдняя шчыльн. 19,7 чал. на 1 км2. Каля 85% насельніцтва жыве ў цэнтр. і паўд. ч. краіны. Гар. насельнідтва 83%. Найб. гарады (тыс. чал.): Стакгольм — 1626, Гётэбарг — 778 (з прыгарадамі, 2002), Мальмё — 243, Упсала — 181, Лінчэпінг — 129, Эрэбру — 125 (1994). У прам-сці занята 24% эканамічна актыўнага насельніцгва, y сельскай гаспадарцы — 2%, y абслуговых галінах — 74%. Гісторыя. Тэр. Ш . заселена людзьмі больш за 12 тыс. гадоў назад. Каля 2500 да н.э. яны перайш лі ад палявання і рыбалоўства да аселай жывёлагадоўлі і матыжнага земляробства. К аля 2000 да н.э. іх падпарадкавалі ж ывёлагадоўчыя плям ёны з канты нент. Еўропы. 3 п ач .І-га тыс. да н.э. тут жылі п лям ёны свіёнаў, гаўтаў і інш ., якія ўтваралі плем. саю зы , падпарадкоўвапіся ўладзе ваен. правады ра (конунга), спавядалі агульнагерм. язы чніцкую рэлігію. У выніку гандп. сувязей з М іж земнам ор’ем на тэр. Ш . адчуваўся ўплыў грэч. і рым. культур. Тут склалася рунічная п ісьм енн асць сакральнага зн ачэнн я. У 5— 6 ст. н.э. ва ўсх. ч. С ярэдн яй Ш . (У планд) узнік плем. саю з свеяў, y 8— 9 ст. — зародак швед. дзяр жавы каралеўства свеяў С віцьёд са сталіцай y г. Бірка (каля сучаснага г. Упсала). Паселішчы свеяў на балт. узбярэж ж ы былі базамі для п аходаў вікінгаў (у Зах. Еўропе наз. нарманамі, на Русі — варагамі) з мэтамі гандлю і рабаўніцтва ў землях Русі, Візантыі, Балгарыі Волж ска-К ам скай , Х азарскага каганата; кары сталіся шляхам «з варагаў y грэкі*. П аводле рас. летапісаў і нарманскай тэорыі, ян ы ўдзельнічалі ў ф арм іраванні Кіеўскай Русі. У 9— 11 ст. свейскія каралі падпарадкавалі сабе амаль усю тэр. сучаснай Ш ., акрамя паўд. і зах. ўзбярэж ж аў, якія да 17 ст. былі пад уладай Д аніі. Х ры сціянства тут паш ы ралася з 9 ст., дзярж . рэлігіяй стала ў канц ы 11 ст. пры каралю О лаф е Скётканунгу. К ароль Э ры к Эдварсан [каля 1156— 60] арганізаваў крыжовы паход, які паклаў п ачатак заваяванню Ф інлянды і. Ён пры лічаны да святых я к нябесны заступнік швед. каралёў. Д ы насты я Э дварсана кіравала Ш . да 1250. У 1240 шведы спрабавалі ўварвацца ў Наўгародскую зямлю , але былі разбіты ў Неўскай бітве. У 1248— 66 ф акты чным правіцеяем краіны быў ярл Біргер — муж сястры караля Э ры ка Э ры ксана і бацька перш ага караля з ды насты і Ф олькунгаў [1250— 1363] В альаэмара 1 [1250— 75], У 1252 засн. г. Стакгольм. П ры Біргеру і пазней y ваен. саперніцтве з Руссю працягвалася заваяванн е Ф інлянды і, якая цалкам адыш ла да Ш . паводле А рэхаўскага міру 1323 з Н оўгарадам. П ры каралю М агнусе Э ры ксане (1319—
Да арт. ІІІвецыя. Сгакгольм.
63] y 1347 уведзены адзіны для ўсёй краіны кодэкс закон аў — Ландслаг. Н езадаволеныя ў м ацаваннем каралеўскай улады арыстакраты ч ны я і царк. колы ў 1356 і 1363 (канчаткова) скінулі М агнуса. За спробу пазбавіць улады буйны х феадалаў зн аць скінула і наступнага караля Альбрэхта М екленбургскага [1363— 89]. П асл я дацка-ш вед. вайны 1389
Д а арт. Ш всцы я. Л анд ш аф т Смоланда. Ш . ўзначапіла каралева Д аніі і Нарвегіі Мар[1389— 1412]. У 1397 міждзярж . а б ’ядн ан не Д ан іі, Ш вецы і і Нарвегіі пад уладай дацкіх каралёў аф ормлена як Калшарская унія. Н езадаволенасць насельніцтва Ш . д ац к а-н я м . п анаваннем была прычы най неаднаразовы х паўстанняў (з іх асабліва м оц нае — пад кіраўніцтвам Энгельбрэкта Энгельбрэктсана ў 1434— 36) і ф акты чнага скасаван н я К альм арскай уніі. 3 1435— 36 y Ш. пачаў склікацц а 4-саслоўны (з удзелам падатковых і каронны х сялян) парламент— рыксдаг. У 1464— 70 каралём Ш . быў швед. феадал К арл К нутсан Бундэ пад імем К арла VIII. Яго п лям ен н ік С тэн С турэ ў 1470 вы браны рэгентам Ш ., 10.10.1471 y бітве пры ўзвыш ш ы Брункеберг (зараз y межах Стакгольма) ён разбіў армію дац к а-н арв. караля К ры сціяна I, які спрабаваў авалодаць швед. прастолам . Д а 1520 Ш . кіравалі рэгенты з роду C rypa. У 1477 засн. перш ы швед. ун -т y г. Упсала. У 1520 д ацка-нар в. кароль К ры сціян II разбіў армію р эгента С тэн а С турэ М алодш ага (загінуў) і стаў швед. каралём. 8— 9-11.1520 ён п акараў см ерцю 82 прыхільнікаў Стурэ («С такгольм ская кры вавая лазня»). У 1521 y прав. Д ал ар н а пачалося анты дацкае паўстанн е, якое неўзабаве пазбавіла К ры сціяна II улады над Ш . У 1523 кіраўнік паўстанцаў дваранін Густаў Э ры ксан вы браны карапём пад імем Густава /[ 1 5 2 3 — 60], Ён заснаваў y
гарыта Дацкая
ШВЕЦЫЯ_______________ 411 незалеж най Ш . новую ды насты ю Ваза [1523— 1654], У 1587— 1668 прадстаўнікі гэтай ды насты і кіравалі таксам а ў П ольш чы і ВКЛ. П ры ўдзеле Густава I y Ш . ў 1527— 39 правед зен а царк. рэфармацыя ў духу лютэранства, y 1544 абвеш чана спадчы нная манархія.
Спроба каталіцкай контррэфармацыі пры Юхане III [1568— 92] скончылася няўдачай. Пасля яго смерці лютэранства абвешчана дзярж. рэлігіяй. Прастол Ш. заняў сын Юхана III Сігізмунд, які ў 1587 быў выбраны таксама каралём Польшчы і вял. князем ВКЛ (гл. Жыгімонт III), аформілася Шведска-польская унія 1592— 99. Аднак рэальная ўлада ў Ш. з 1595 была ў выбранага правіцелем дзяржавы Карла, дзядзькі караля. У 1598 Сігізмунд з войскам высадзіўся ў Ш., каб сілай аднавіць каталіцызм, але быў разбіты Карлам, які ў 1599 дамогся яго звяржэння са швед. прастола і ў 1604 сам стаў каралём пад імем Карла IX [1604— 11], У знешняй палітыцы швед. каралі прытрымліваліся наступальнага, агрэсіўнага курсу. У выніку войнаў 16— 17 ст. супраць Даніі, Лівонскай вайны 1558— 83, інтэрвенцыі ў рас. дзяржаву ў час Смуты пач. 17 ст., удзелу ў Трыццацігадовай вайне 1618— 48, вайне Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1600—29, Паўночнай вайне 1655— 60 Ш. захапіла Эстонію, Паўн. Латвію з г. Рыга, рас. ўзбярэжжа Фін. заліва, Зах. Карэлію, Зах. Памеранію, ч. Паўн.-Зах. Германіі, стала пануючай дзяржавай на Балтыцы і адной з вял. дзяржаў Еўропы. У 1638— 55 Ш. мела калоніі на Атлантычным узбярэжжы Паўн. Амерыкі (на тэр. сучасных ЗША). Гэтыя поспехі садзейнічалі ўмацаванню каралеўскай улады пры Густаве I I Адольфе [1611—32] і наступных каралях. Дачка Густава II Крысціна [1632— 54], апошняя з Вазаў, перадала прастол стрыечнаму брату Карлу Цвайбрукенскаму, які стаў каралём пад імем Карла X [1654— 60] і заснаваў новую ды настыю. Пры ім пачалася рэдукцыя (канфіскацыя) землеўладанняў буйных феадалаў. Яна набыла шырокія памеры пры яго сыне Карле XI [1660— 97], які, апіраючыся на дробнае дваранства і падатковыя саслоўі, устанавіў y Ш. рэ-
Гётэбарг — порт Швецыі.
412 _______________ ШВЕЦЫЯ жым абсалкхгнай манархіі. Рэдукцыя не ліквідавала фін. цяжкасцей, выкліканых ваен. выдаткамі. Пры Карле XII [1697— 1718] Ш. ўступіла ў Паўночную вайну 1700—21, y якой была пераможана, страціла Зах. Карэлію, Эстляндыю, Ліфляндыю, Паўн.-герм. ўладанні (акрамя Памераніі) і сваё становішча вял. дзяржавы. Карл XII быў забіты ў час уварвання ў Нарвегію, яго сястра Ульрыка Элеанора [1718—20] перадала прастол мужу прынцу Фрыдрыху Гесенскаму, які правіў пад імем Фрэдэрыка I [1720— 51]. Паводде канстытуцыі 1719 рэальная паліт. ўлада належала рыксдагу. Няўдача Ш. ў рус.-швед. вайне 1741— 43 (да Расіі адышла ч. Паўд.-Усх. Фінляндыі) прымусіла яе прызнаць наследнікам Фрэдэрыка I рас. стаўленіка Адольфа Фрэдэрыка Гольштэйн-Готарпа [1751—71], які паклаў пачатак
Д а арт.
гэтых няўдач Густаў IV быў скінуты, каралём стаў яго бяздзетны дзядзька Карл XIII [1809— 18], Паводле канстытуцыі 1809 (дзейнічала да 1974) Ш. канчаткова стала парламенцкай манархіяй з абмежаванымі правамі караля, скасаваны амаль усе прывілеі дваранства, уведзены некат. дэмакр. свабоды. Цаной далучэння да кантынентальнай блакады Вялікабрытаніі Ш. захавала за сабой Зах. Памеранію. 3 1810 фактычным правіцелем краіны стаў запрошаны рыксдагам y якасці прастоланаследніка б. напалеонаўскі маршал Францыі Ж.Б.Бернадот, які пазней стаў каралём пад імем Карла ХГУ Юхана [1818— 44] і засн. сучасную швед. каралеўскую дынастыю Бернадотаў. У 1812 ён заключыў сакрэтны саюз з Расіяй, y 1813 — з Вялікабрытаніяй, разам з якімі Ш. ў 1813— 14 ваявала супраць Францыі і Даніі. Паводле Кільскіх мірных дагавораў 1814 Данія саступіла Ш. Нарвегію, атрымаўшы ўзамен Швед. Памеранію (у 1816 пера-
ІІІвецыя. С такгольм ская кры вавая л а зн я 1520.
дынастыі Готарпаў. Яго сын кароль Густаў III [1771— 92] рэфармаваў y духу асв. абсалютызму судаводства, цывільную ўладу, грашовую сістэму, армію, заахвочваў развіццё швед. навукі і л-ры, заснаваў Швед. АН, імкнуўся вярнуць Ш. становішча вял. дзяржавы. Ён правёў праз рыксдаг канстытуцыю 1772, якая ўзмацніла каралеўскую ўладу. Паражэнне Ш. ў вайне з Расіяй 1788— 90 і абсалютысцкі рэжым выклікалі раздражненне арыстакратыі, і ў 1792 Густаў III быў забіты змоўшчыкамі. Яго сын Густаў IV Адольф [1792— 1809] y саюзе з Вялікабрытаніяй удзельнічаў y ваен. кааліцыях 1805—07 супраць Францыі. У выніку такой палітыкі Францыя акупіравала Швед. Памеранію, a Расія, якая пасля Тыльзіцкага міру 1807 часова стала саюзніцай Францыі, y выніку апошняй рус.-швед. вайны 1808—09 (гл. Руска-шведскія войны 16— 19 cm.) далучыла да сябе Фінляндыю. У выніку
дала яе Прусіі). Пасля непрацяглага супраціўлення Нарвегія пагадзілася на дынастычную унію са Ш. на ўмовах шырокай аўтаноміі (гл. Шведска-нарвежская унія 1814— 1905). 3 сярэдзіны 19 ст. ў Ш. адбываўся прамысл. пераварот, будаваліся чыгункі, асвойваліся лясныя і жалезарудныя багацці краіны. У 1864 абвешчана поўная свабода гандл.-прамысл. дзейнасці. Пры каралю Оскару II [1872— 1907] Ш. стала традыцыйна нейггральнай краінай. У 1870-я г. створаны першыя прафсаюзы, пачала фарміравацца шматпарт. сістэма; y 1889 засн. Сацыял-дэмакратычная рабочая партыя Швецыі (СДРПШ ). Да пач. 20 ст. III. стала індустр.-агр. краінай з развітымі машынабудаваннем і банкаўскай справай. У 1-ю сусв. вайну нейтральная Ш. фактычна займала прагерм. пазіцыі. Уздым яе эканомікі ў 1914— 16 быў звязаны з выкананнем заказаў ваюючых краін. У 1918— 20 Ш. ахапіў забастовач-
ны рух, пад націскам якога ў 1919 прыняты законы аб 8-гадзінным рабочым дні і выбарчай рэформе, якая дала выбарчыя правы жанчынам і амаль зусім скасавала маёмасны цэнз. У 1920 дзейнічаў першы ўрад СДРПШ . У 1924 Ш. ўстанавіла дыпламат. адносіны з СССР. У 1920-я г., нягледзячы на паліт. нестабільнасць (змяніліся 9 урадаў), эканоміка Ш. перажывала росквіт, але ў гады сусв. крызісу 1929— 33 вытв-сць рэзка скарацілася. На хвалі незадаволенасці масавым беспрацоўем да ўлады ў 1932 прыйшла СДРПШ , якая ў кааліцыі з інш., пераважна левымі, партыямі кіравала краінай да 1976. Яна прапанавала праграму выхаду з крызісу з дапамогай дзярж. рэгулявання эканомікі. пры захаванні яе прыватнаўласніцкага характару. У 1936— 39 уведзены дзярж. дапамога маці і дзецям, дапамога па беспрацоўі, субсідыі на жыллёвае буд-ва, 2-тыднёвы аплатны адпачынак, абавязковая 7-гадовая адукацыя. Далейшыя захады ў гэтых і інш. кірунках паляпшэння становішча працоўных с.-д. ўрады рабілі і ў наступныя дзесяцігоддзі. У 2-ю сусв. вайну фармальна нейтральная Ш. пасылала добраахвотнікаў y Фінляндыю ў час савецка-фінляндскай вайны 1939— 40, y 1941 і 1942 прапускала па сваёй тэр. гітлераўскія войскі, пастаўляла Германіі стратэг. матэрыялы. У той жа чае яна дапамагала руху Супраціўлення ў Даніі. Пад націскам Вялікабрытаніі, ЗШ А і СССР Ш. ў 1943 спыніла герм. ваен. транзіт, y маі 1945 разарвала дыпламат. адносіны з Германіяй. У пасляваен. перыяд Ш. ўдзельнічала ў Маршала плане, але адмовілася ўступіць y НАТО, застаючыся нейтральнай краінай. У 1940— 50-я г. працягваўся рост эканомікі, паляпшалася становішча працоўных. У 1968—69 праведзена частковая канстытуцыйная рэформа, 1.1.1975 уведзена ў дзеянне сучасная канстытуцыя III. Пагаршэнне эканам. становішча ў 1-й пал. 1970-х г. прывяло да ўлады ў 1976 урад правых на чале з лідэрам Партыі цэнтра Т Фельдзінам. У 1982 СДРПШ перамагла на выбарах, прэм’ер-міністрам y другі раз стаў яе лідэр С.У. Палше. Яго пераемнік з 1986 Х.Т.Карлсан сутыкнуўся з ростам рабочага руху, спадам эканомікі ў пач. 1990-х г. Пасля выбараў 1991 сфарміраваны несацыяліст. ўрад К.Більта, але ў 1994 да ўлады прыйшоў урад с.-д. меншасці на чале з Карлсанам, які ў 1996 перадаў паўнамоцтвы прэм’ерміністра і лідэра партыі Е.Персану. Па выніках выбараў 1998 і 2001 СДРПШ y саюзе з Левай партьмй (да 1991 Камуніст. партыя) застаецца кіруючай паліт. сілай y Ш. 3 1973 каралём Ш. з ’яўляецца Карл XVI Густаў. 1.1.1995 Ш. ўступіла ў Еўрапейскі саюз, але адмовілася ў 1997 і 2003 далучыцца да Еўрап. валютнага саюза і перайсці на адзіную еўрап. валюту. Асновай яе знешняй палітыкі застаецца традыц. нейтралітэт. Ш. — чл. ААН (з 1946), Савета Еўропы (з 1949), Еўрап. саюза (з 1995), інш. міжнар. арг-цый. Дыпламат. адносіны з
Рэспублікай Беларусь устаноўлены 14.1.1992. Палітычныя партыі і прафсаюзы. СДРПІЛ, Левая партыя, Памяркоўная кааліцыйная партыя, Партыя цэнтра, Нар. партыя — лібералы, Партьм аховы навакольнага асяроддзя — «зялёныя» і інш. Асн. прафс. аб’яднанні: Цэнтр. арг-цыя прафсаюзаў Ш., Цэнтр. арг-цыя прафсаюзаў служачых, Цэнтр. арг-цыя прафсаюзаў асоб з вышэйшай адукацыяй і дзярж. служачых. Гаспадарка. Ш. — высокаразвітая інцустр. краіна з інтэнсіўнай сельскай гаспадаркай; яе доля ў сусв. вытв-сці — 1%, y сусв. гандлі — 2% (насельніцгва — 0,15%). Нац. эканам. мадэль — «шведскі сацыялізм» — рыначная эканоміка мяшанага тыпу з панаваннем прыватнай уласнасці, парламентарызмам y палітыцы і сталай сац. інфраструктурай. У эканоміцы дамінуюць буйныя манаполіі. На долю прыватнага сектара прыпадае 85%, дзярж. — менш за 1,5%. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 2001 склаў 219 млрд. дол. (24,7 тыс. дол. на 1 чал., 18-е месца ў свеце). У прам-сці ствараецца 32% ВУП, y сельскай, лясной гаспадарцы і рыбалоўстве — 2%, y сферы паслуг — 66%. П р а м ы с л о в a с ц ь арыентавана на экспарт, яе прадукцыя пераважае ў знешнім гандлі краіны. Фундамент прам-сці — лес, жал. руда, гідраэлектраэнергія. Здабыча жал. руды ў Кіруне (запасы 2,8 млрд. т), золата, серабра, цынку, медзі, свінцу ў Норландзе. Вытв-сць электраэнергіі 144,6 млрд. кВтгадз (2001), пераважна на ГЭС (46%) і АЭС (45%). Ш. займае адно з вядучых месцаў y свеце па выпрацоўцы і спажыванні электраэнергіі на душу насельніцтва. Энергасістэма Ш. злучана з энергасістэмамі Даніі, Нарвегіі, Фінляндыі. Развіта чорная металургія, асабліва вытв-сць высакаякаснай і спец. сталей. Штогадовая выплаўка сталі — 5 млн. т, чыгуну — 3 млн. т. Асн. цэнтры: Сацдвікен, Фагерста, Бурленге, Лулео, Окселёсунд. Найб. сталеліцейны канцэрн «Шведская стальная кампанія» належыць дзяржаве. Каляровая металургія (вьггв-сць свінцу, медзі, алюмінію, пракату) y гарадах Шэлефтэо, Сундсваль, Вестэрос. У машынабудаванні (50% кошту прамысл. прадукцыі і 44% экспарту) вылучаецца судна- і аўтамабілебудаванне, эл.-тэхн., электронная, аэракасм. і ваен. прам-сць. Асн. цэнтры: Гётэбарг (судны, грузавыя і легкавыя машыны, падшыпнікі), Трольхетан (легкавыя машыны, дызелі, элекгравозы, гідратурбіны), Лінчэпінг, Іёнчэпінг (самалёты, касм. і ваен. абсталяванне),- Мальмё (судны), Карльстад (абсталяванне для цэлюлозна-папяровай прам-сці). У Стакгольме ('/з занятых) і Вестэросе сканцэнтравана эл. і электронная прам-сць. Буйныя канцэрны: «Вольва», «СаабСканія» (аўтамаб.), «ААВ», «Л.М.Эрыксан», «Электралюкс» (эл.-тэхн. і электронная вытв-сць). У 2001 выраблена 418,3 тыс. легкавых і 98,2 тыс. груза-
вых аўтамабіляў і аўтобусаў. Ш. мае самую магутную лесаперапрацоўчую прам-сць y Еўропе. У 1998 нарыхтавана 58.1 млн. м3 драўніны, апрацавана на лесапільнях 15,1 млн. м3. Вытв-сць буд. матэрыялаў, мэблі, дамоў хуткай зборкі, паперы, кардону на прадпрыемствах, што размешчаны ўздоўж вусцяў рэк, якія ўпадаюць y Батнічны заліў. 2/з прадукцыі лясной, дрэваапр. і цэлюлозна-папяровай прам-сці экспартуецца. Хім. прам-сць (вытв-сць мінер. угнаенняў, сернай к-ты, лакаў, фарбаў, хлору, гумавых вырабаў) y гарадах Хельсінгбарг, Мальмё, Бафарс, Кілсар і інш., нафтаперапр. і нафтахім. — y Стэнунгсундзе (каля Гётэбарга). Фармацэўтычная і біятэхнал. галіны — самыя дынамічныя і перспектыўныя ў эканоміцы. Шведскія кампаніі «Астра», «Джонсан і Джонсан» і інш. спецыялізуюцца на вытв-сці лекаў (Стакгольм, Упсала). Развіты лёгкая (тэкст., швейная), харч. (мясная, малочная, цукр., мукамольная), паліграф. прам-сць. С е л ь с к а я г а с п а д а р к а вылучаецца высокай прадукцыйнасцю і інтэнсіўнасцю, амаль поўнасцю забяспечвае патрэбы краіны ў прадуктах харчавання. Апрацоўваецца каля 7% тэр., пераважна на Пд. Гал. галіна — малочна-мясная жывёлагадоўля. Пагалоўе (млн. галоў, 2001): буйн. par. жывёлы — 1,65, свіней — 2,3, авечак — 0,45, птушак — 7,41. Буйн. par. жывёлу гадуюць паўсюдна, свіней і свойскую птушку — на Пд. На Пн аленегадоўля. Раслінаводства пашырана ў паўд. раёнах, дзе вырошчваюць пшаніцу (збор 2,4 млн. т, 2001), ячмень (1,9 млн. т), сланечнік, pane, цукр. буракі (2,6 млн. т), бульбу (1 млн. т, 1999). Рыбалоўства (селядзец, траска, макрэль, крэветкі, амары). Улоў рыбы і морапрадуктаў y 1999 склаў 364.1 тыс. т. Гал. рынак морапрадуктаў — Гётэбарг. Даўж. чыгунак 12,8 тыс. км, аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 163,5 тыс. k m , y т.л. хайвэй — 1,4 тыс. км. У краіне 3,7 млн. легкавых і 336 тыс. грузавых машын і аўтобусаў. Ва ўнутр. грузаабаротах пераважаюць чыг. перавозкі, y знешніх — марскія. Марскія паромы звязваюць Ш. з Даніяй і Германіяй. Гал. парты: Гётэбарг ('/з грузаабароту Ш .), Хельсінгбарг, Кальмар, Мальмё, Стакгольм, Лулео. 48 аэрапортаў, y т.л. гал. міжнар. аэрапорт Арланда (каля Стакгольма). Экспарт (95,5 млрд. дол., 2000) машын і абсталявання, цэлюлозна-папяровай прадукцыі, лесу, жалеза, сталі, хімікатаў. Імпарт (80 млрд. дол., 2000) абсталявання і станкоў, нафты і нафтапрадуктаў, каляровых металаў і інш. Асн. гандл. партнёры: Германія (11% экспарту і 19% імпарту), Вялікабрытанія (9% і 10%), Данія (6% і 6%), Нарвегія, ЗШ А і інш. Гандл. абарот Беларусі з Ш. 79,2 млн. дол. (2001). Развіты турызм. У 2001 даход ад замежнага турызму склаў 3,9 млрд. дол. Грашовая адзінка — шведская крона. Узброеныя сілы (2001). Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы 33,9 тыс. чал.;
ШВЕЦЫЯ_______________ 413 рэзерв 262 тыс. чал.; пры адмабілізацыі — каля 800 тыс. чал. Вярх. галоўнакамандуючы — кароль. Камплектаванне паводле прызыву. Рэгулярныя ўзбр. сілы складаюцца з сухап. войск, ВПС, ВМФ. У сухап. войсках 19,1 тыс. чал., 500 танкаў, 1080 баявых машын пяхоты, 570 бронетранспарцёраў, 575 гармат на буксірнай цязе, 23 самаходныя гаўбіцы, 735 мінамётаў, каля 100 пускавых установак процітанк. кіроўных ракет, 600 зенітных установак, 1 самалёт, 104 верталёты і інш. У ВПС 7,7 тыс. чал., 387 баявых самалётаў. У склад тактычных часцей і падраздзяленняў уваходзяць знішчальньм, знішчальна-бамбардзіровачньм, трансп. і верталётная авіяц. эскадрыллі. У BMC 7,1 тыс. чал., y т.л. 1,1 тыс. чал. y берагавой абароне, 320 y авіяцыі, 7 падводных лодак, 7 карветаў, 14 ракетных катэраў, 2 мінныя загараджальнікі, 21 міннатральны карабель, 1 разведвальны карабель, 16 буксіраў, 7 ледаколаў і інш.; y авіяцыі BMC самалёты і верталёты; y берагавой абароне — 2 артыл. брыгады, 5 марскіх брыгад і інш.; на ўзбраенні — берагавая і зенітная артылерыя, мінамёты, проціракетньм карабельныя комплексы, пераносныя зенітныя ракетныя комплексы, мінныя загараджальнікі, малыя дэсантныя караблі, дэсантныя катэры, дапаможныя судны і інш.; y берагавой ахове — патрульныя караблі, патрульныя катэры, самалёты. Асвета. Адукацыяй y Ш. кіруе Мін-ва асветы. Для дзяцей 3— 6 гадоў існуюць дзіцячыя сады і гульнявыя школы. Абавязковая асноўная 9-гадовая школа падзяляецца на 3 ступені: ніжэйшую (1 — 3-і класы), сярэднюю (4—6-ы класы) і вышэйшую (7—9-ы класы). На працягу першых 6 гадоў усе вучні атрымліваюць аднолькавую агульнаадук. падрыхтоўку. У 7—9-х класах навучаюцца па т.зв. сістэме выбарных дысцыплін, калі акрамя асн. прадметаў вывучаюць 2 замежныя мовы, эканоміку, мастацтва, тэхніку; замежныя мовы і матэматыка маюць 2 узроўні — звычайны і павышаны. Пасля заканчэння 9-гадовай школы адукацыя працягваецца ў інтэграваных гімназіях з 22 аддзяленнямі, 5 з якіх (тэхн., прыродазнаўчае, гуманітарнае, эканам. і грамадазнаўчае; 3— 4 гады навучання) рыхтуюць да паступлення ў ВНУ, астатнія (2-гадовыя) даюць прафес.-тэхн. падрыхгоўку. Каб працягваць адукацыю на аддзяленнях гімназіі, якія даюць права паступаць y ВНУ, y старэйшых класах абавязковай школы неабходна паспяхова вывучаць 2 замежныя мовы і матэматыку з павышаным курсам. Астатнія выгтускнікі абавязковай школы могуць паступаць на тыя аддз. гімназіі, якія даюць незакончаную сярэднюю і пач. прафес. адукацыю. У сістэме вышэйшай адукацыі Ш. больш за 30 ВНУ, y т.л. 7 ун-таў: y Стакгольме (з 1877), Гётэбаргу (з 1891), Лундзе (з 1666), Упсале (з 1477), Умео (з 1963),
414
ш вецы я
Лінчэпінгу (з 1970), Шведскі ун-т с.-г. навук, a таксама Каралеўская вышэйшая тэхн. школа ў Стакгольме (з 1827), тэхнал. ун-т y Гётэбаргу (з 1829), Каралінскі медыка-хірургічны ін-т y Стакгольме (з 1810) і інш. У 2002/03 навуч. г. было каля 300 тыс. студэнтаў. У рэгіёне Стакгольма знаходзіцца каля 2Ô каледжаў і ун-таў (каля 60 тыс. студэнтаў). Вышэйшая адукацьм бясплатная (плацяць толькі за падручнікі, за інтэрнат і робяць невял. ўзносы ў студэнцкі саюз). 3 пач. 1990-х г. сістэма вышэйшай адукацыі дэцэнтралізавана, кожная ВНУ самастойна вызначае змест і тэрміны навуч. праграм. Дыплом аб вышэйшай адукацыі студэнты атрымліваюць праз 2 гады навучання ў ВНУ, праз 3 гады — ступень бакалаўра, праз 4 гады — ступень магістра. Існуе таксама аспірантура і дактарантура. Найб. б-кі: ун-таў y Упсале (з 1620) і Лундзе, Каралеўская ў Стакгольме, гарадскія ў Стакгольме, Гётэбаргу і інш. Найб. музеі ў Стакгольме — Нац., сучаснага мастацтва, прыроднай гісторыі, навукі і тэхнікі, марскі, паўночны, скандынаўскі; y Гётэбаргу — гісторыі, мастацкі, марскі; y Лундзе — гісторыі культуры і інш. Навук. даследаванні вядуцца на кафедрах ВНУ, y прыватных н.-д. установах, y Ін-це ядз. хіміі Г.Вернера, Ін-це металаграфіі, a таксама ў Шведскай каралеўскай АН, Шведскай акадэміі л-ры, гісторыі і старажытнасці, Каралінскім медыка-хірургічным ін-це, якія прысуджаюць Нобелеўскія прэміі. Друк, радыё, тэлебачанне. У 2000 y Ш. выдаваліся 163 штодзённыя газеты і інш. перыяд. выданні. Найб. тыражныя газеты: «Aftonbladet» («Вячэрняя газета», з 1830), «Dagens Nyheter» («Навіны дня», з 1864), «Expressen» («Экспрэс», з 1944), «Gôteborgs-Posten» («Гётэбаргская пошта», з 1858), «Sydsvenska Dagbladet SnSllposten» («Газета Паўднёвай Швецыі», з 1848). Нац. інфарм. агенцтва — Швед. тэлегр. бюро (з 1921). Радыёвяшчанне з 1923. Грамадская кампанія «Шведскае радыё» мае 4 агульнанац., 26 мясц. праграм і службу вяшчання на замежныя краіны. Дзейнічаюць 94 прыватныя мясц. і 1210 т.зв. абшчынных радыёстанцый. Тэлебачанне з 1956. Агульнанац. тэлекампаніі: грамадская «Шведскае тэлебачанне» (мае 2 праграмы), камерцыйньм «ТВ 4», «Канал 5», «Канал плюс», «ДТЮ-7». 10 спадарожнікавых і 94 кабельньм тэлеканалы. Ліцэнзаванне і кантроль за дзейнасцю аўдыёвізуальных сродкаў масавай камунікацыі ажыццяўляюць Адміністрацыя радыёвяшчання і тэлебачання і Камісія па тэлебачанні і радыёвяшчанні. Літаратура. Першыя літ. помнікі на шведскай мове — рунічныя надпісы на камянях (паэт. тэкст Варына на Рокскім камені ў Эстэргётландзе, 9 ст.). У сярэдневякоўі рэліг. л-ра стваралася на лац. мове («Жыціе Крысціны са Стумбелена» Петруса дэ Дацыя, гімны біску-
па Брунальфа Альгатсана, «Скарбы нябесных таямнід» св. Біргіты), бытавалі ананімныя песні-балады, хронікі, рыцарская і патрыят. паэзія, перапрацоўкі рыцарскіх легенд (канец 13— 15 ст.). Першая друкаваная кніга на швед. мове — «Ад спакусаў д ’ябла» (1495). Эпоха Рэфармацыі вызначылася з’яўленнем
Н.Ферлін. Паэзія Б.Шоберга і В.Экелунда паклала пачатак мадэрнісцкай плыні ў швед. паэзіі 20 ст. (А.НЛундквіст, Х.Э.Марцінсан, К.Венберг, Я.Гульберг, Э.Ліндэгрэн, Г.Экелёф і інш.). Сімвалісцкі культ прыгажосці прадвызначыў творчасць паэта А.Эстэрлінга. Скептыцызм і імкненне да спасціжэння
поўнага перакладу Бібліі, які меў вял. вечных ісцін дамінавалі ў лірыцы Б.Бергзначэнне ў станаўленні швед. літ. мовы мана, прозе Я.Сёдэрберга і П.Хальстрэ(т.зв. «Біблія Густава Вазы», 1541). ма. У пач. 20 ст. ў л-ры ўзнікла плынь Адзін з перакладчыкаў Свяшчэннага пі- «пралетарскага рэалізму» (М.Кок, І.ЛуЮхансан, М.Марцінсан, Л.Нурдстрэм, сання і аўтар рэліг.-палемічных твораў 0 . Петры. У 17 ст. барочны характар ме- П.С.Сівертс, Г.Хедэнвівд-Эрьжсан). Значная з ’ява — мадэрнісцкая проза і драла драматургія Ю.Месеніуса, паэзія матургія Я.Бергмана, рэаліст. навелы і Л.Віваліуса, Ю.Паўлінуса, кнігі гімнаў раманы В.Муберга. Эмацыянальным і Е.Сведберга, Х.Спегеля. Творчасць Лусексуальным разнявсіяеннем адметныя сідора і Г.Ш эрн’ельма прасякнута духам Адраджэння. Гіст. прозу распрацоўраманы А. фон Крусеншэрны, вытанчаным псіхалагізмам і навацыямі — навеваў У.Рудбек. У 18 ст. пачынальнікам лы і раманы Л.Аліна, сілай уяўлення — новай асветніцкай традьшыі стаў У.Далірыка і проза К.Бое. Ідэі «гуманізму ў лін, жанру рамана-апісання падарожзмаганні» ў экспрэсіянісцкай творчасці жа — К. фон Ліней, Я.Валенберг, эпісП .Ф Лагерквіста, пачуцці экзістэнцыталярную прозу ствараў К.Г.Тэсін. У яльнай трывогі і страху ў прозе С.Датрадыцыях позняга барока развівалася германа, уплывы зах.-еўрап. мадэрністворчасць К.М.Бельмана, сентыментацкіх плыней y творах Э Юнсана, В.Юнглізму — Г.Ф.Кройца, Х.Ш .Нурдэнквіста. У сярэдзіне 20 ст. вылучаліся флюкт, асветніцкага класіцызму — сац. завостраныя сатыр. п ’есы К.ГерГ.М.Ленгрэн, Я.Х.Мёрка, Ю.Х.Чэльгрэхарда, П.Рамеля, тэксты для кабарэна, перадрамантызму — Б.Ліднера, шоу П.Родстрэма, Л.Форсела, гіст. эсэТ.Турыльда, Ф.М.Франсена. У станаўістыка Ф.Г.Бенггсана, тэатр. драматурленні кансерватыўнай рамант. школы гія і кінасцэнарыі I Бергмана. У 1960— значную ролю адыграла Гоцкае тава90-я г. вядомасць набылі сатыр. раманы рыства (Ю.У.Валін, П.Х.Лінг, Э.ТэгЯ.Мюрдаля, неарэаліст. проза С.Дэльбнер). Іншую эстэт. праграму прапаноўланка, П.У.Сундмана, Б.Тротцыг, дакувалі рамантыкі, аб’яднаныя вакол час. мент. раманы-рэпартажы П.У.Энквіста, «Phosphoros» («Фасфорас»; П.Д.Атэрпалітычна завостраньм раманы С.Лідбум, Э.Ю.Стагнеліус). Пераход ад раман. Спалучэнне новабарочных і рамантызму да сац.-крытычнага рэалізму мант. традыцый уласціва прозе Л.Гусў творах К.Ю.Л.Алшквіста, Э.Г.Геера, тафсана, свет фантастыкі і абсурду, А.В.Рудберга, К.Снойльскага і інш. Рэкрыміналу ў раманах П.Валё, П.К.Ераліст. тэндэнцыі ў творчасці Ф.Брэмер. сільда, М.ІІІоваль. Традыцыі сац.-гіст. У 19 ст. вял. ўплыў на развіццё л-ры эпапей прадоўжыла К.Экман, псіхал. Ш. мелі творы шведскамоўных пісьпрозы — Ё.Тунстрэм, П.Г.Эвандэр. У меннікаў Фінляндыі (Э.РДыктуніус, 1. Л.Рунеберг і інш.). На мяжы 19— 20 паэзіі мадэрнісцкую лінію працягвалі Ф.Ісаксан, Б.Сетэрлінд, інтэлектуальна ст. новыя перспектывы для развіцця насычаную, блізкую да традыц. форм л-ры адкрылі стваральнікі руху «Малалірыку — Л.Нурэн, С.Окесан, Б.Хокандая Швецыя» (Ю.А.Стрындберг, В.Бенесан, Ч.Эспмарк і інш. Л-ру для дзяцей дыктсан, Г.Геерстам, Г.Ш .Лефлер-Эдразвівалі А.Г.Э Ліндгрэн, Э.Бескаў, грэн, У.Хансан). Пад уплывам асэнсаЭ.Кей, А.М.Руас, А.Тэгнер, Ж.Утэрвання здабыткаў тагачасных нарв. і дацдаль, ІІ.Хельсінг і інш., драматургію — кай л-р, пашырэння новых філас. ідэй і Нурэн, Энквіст. На бел. мове асобнші канцэпцый узмацніўся рух за сац. справыданнямі выйшлі творы Лагерквіста вядлівасць. Вядомасць набылі творы («Кат. Карлік», 1986; пер. М.Гіль, Г.ШуЭ.А.Карлфельта, СЛагерлёф, К.Г.В. фон пенька), М.Марцінсана («Мама выхоХейдэнстама, Сгрындберга. Упльшы ідэй дзіць замуж», 1988; пер. В.Рабкевіч), дарвінізму, эстэт. школ неарамантызму Ліндгрэн («Браты Львінае Сэрца», 1990, праявіліся ў лірыцы О.Левертына, 1997; пер. С.Лузгіна, ТЛукша, С.МуГ.Фродынга. У жанры балады, вулічнага раўёва; «Усе нашы дзеці з Булербю», шансона працавалі Д.Андэрсан, Э.Тоб,
2000; пер. Л.Баршчэўскі), Лагерлёф («Пярсцёнак Лёвеншольдаў», 1997; пер. М.Пазнякоў). Сярод інш. перакладчыкаў твораў швед. пісьменнікаў на бел. мову Р.Барадулін, В.Буйвал, Я.Бяласін, А.Разанаў. Архітэктура. У 5—6 ст. створаны арх. комплекс з драўляны м язы чніцкім
Д а арт. Ш вецы я. Ін т эр ’ер касцёла кляш тара y Вадстэне. 1369— 1430.
храмам і 3 паўсферы чнымі курганамі ў Старой Упсале. У 9— 10 ст. узніклі першыя паселішчы rap. тыпу (Бірка і інш.), пасля 11 ст. —; прыбярэжныя гарады з нерэгулярнай планіроўкай (Сігтуна, Вісбю на в-ве Готланд), y 13 ст. — Стакгольм. Гар. забудова была пераважна драўляная, абкружаная каменнымі ці драўлянымі умацаваннямі. Першыя хрысц. храмы зрубныя, прамавугольныя ў плане, з плеценым арнаментам разьбы, блізкія язычніцкаму мастацтву (цэрквы ў Хусабю, 11 ст.; Санкта-М арьм Мінар y Лундзе, 12— 13 ст.). 3 12 ст. ўзводзіліся замкі феадалаў з высокай (круглай ці квадратнай) драўлянай шмат’яруснай вежай («Парахавая вежа» ў Вісбю; замак y Кальмары, перабудаваны). Вылучаюцца замкі-ўмацаванні Глімінгехус, y Эрэбру, Нючэпінгу, Охусе. На фарміраванне сталага сярэдневяковага дойлідства паўплывалі сувязі з Францыяй, Германіяй, Англіяй, Паўн. Італіяй і Нідэрландамі. Запазычаныя маст. формы перапрацоўваліся ў духу мясц. традыцый. У інтэрнац. кірунку раманскага стылю створаны манум. сабор y Лундзе (11— 12 ст., арх. Данатус і Рэгнерус, 3-нефавы, з трансептам і 2 усх. вежамі). На скрыжаваннях дарог будавалі цэрквы ў выглядзе круглай масіўнай вежы з байніцамі (у Хегбю). Каменныя храмы канца 12 ст. са строгім геам. узорам на франтонах зах. фасадаў (у Сіггуне). 3 сярэдзіны 13 ст. развіваўся гатычны стыль: саборы ў Упсале (з развітым хорам і вянком капэл вакол яго), Лінчэпінгу і інш. Культавыя будынкі в-ва Готланд вылучаліся багатым скульпт. убраннем парталаў, высокімі вежамі (цэрквы ў Руне, Санкта-Катарына ў Вісбю). Для позняй готыкі ўласцівы насычанасць фасадаў дэкорам, зорчатыя скляпенні (Стурчурка ў Стакгольме, касцёл кляштара ў Вадстэне). У сярэдзіне 16 ст. склаўся лакальны стыль —
т.зв. «Ваза-рэнесанс», для якога характэрны спалучэнне мясц. традыцый фартыфікацыйнай архітэктуры з асобнымі формамі готыкі, рэнесансу, a пазней і барока (каралеўскія замкі Грыпсхальм, 1537; Вадстэна, 1545 — 17 ст.), багацце ўбрання інтэр’ераў. У 17 ст. разгарнуліся вял. горадабуд. работы, створаны ўпарадкаваныя кварталы і сістэмы плошчаў, рэгулярная сетка вуліц і каналаў (Карльскруна, Гётэбарг), ансамбль цэнтра Упсалы. Пабудовы 18 ст. ў стылі класіцызму і паладыянства (арх. Тэсін, С. і Ж. дэ ла Вале, Ю.Вінгбанс і інш ). У сельскай архітэктуры вызначыўся крапасны тып драўляных званіц (званіца царквы на в-ве воз. Стуршэн, 1754). У 19 ст. з эканам. ростам развіцця ўзніклі пабудовы ў духу эклектыкі (прамысл. карпусы, выставачныя павільёны, крытыя рынкі і інш.). 3 1880-х г. развіваецца т.зв. нац. рамантызм (арх. І.Г.Класан, Р.Эстберг), У 1920-я г. фарміраваўся неакласіцызм (арх. Э.Г.Асплунд), які пад уздзеяннем ідэй Ле Карбюзье і «Баўгаўза» змяніўся на рацыяналізм (Асплунд, С.Т.Маркеліус, Н.С.Эрыксан, С.Бакстрэм). У канструктывісцкіх пабудовах 1940-х г. тэндэнцыі рэгіяналізму, сувязь з ландшафтам, мясц. буд. традыцыямі (арх. Э.Альсен). У 1944— 52 на аснове комплекснай забудовы распрацаваны генплан Стакгольма, што стала пачаткам працэсу урбанізацыі ў краіне. У 1960— 70-я г. архітэктура грунтуецца на простых аскетычных прынцыпах арганізацыі прасторы, пасля 1990-х г. y абліччы будынкаў з ’явіліся рысы бруталізму, постмадэрнізму, імкненне да шматфункцыянальнасці рацыянальнага жыллёвага асяроддзя. У 1880 засн. Саюз швед. архітэктараў, y 1930 — Нац. асацьмцыя швед. архітэктараў. Выяўленчае мастацтва. Найб. стараж. помнікі на тэр. Ш. — контурныя малюнкі жывёл на касцяных вырабах, керамічныя пасудзіны з лінейным, ямкавым і штрыхавым геам. узорам (8— 3-е тыс. да н.э.), сякеры са скульпт. галовамі аленяў і ласёў (2-е тыс. да н.э.), блізкія мастацтву Паўн.-Усх. Еўропы (гл. Фша-угры) ; шматфігурныя наскальныя малюнкі, зброя, упрыгажэнні, посуд эпохі бронзы. У 1-м тыс. н.э. з ’явіліся вырабы ў т.зв. звярыным стылі. Ад 6— 8 ст. захаваліся пахаванні знаці ў ладдзях з каштоўнымі зброяй і посудам; склаўся характэрны для стараж. мастацтва Ш. тып арнаментацыі на ювелірных вырабах — сіметрычнае пляценне ў выглядзе стылізаваных зааморфных фігур (фібулы-засцежкі, падвескі-брактэаты). У 7—8 ст. на в-ве Готланд пашырана разьба на пахавальных камяняхстэлах. Раманская скульптура прадстаўлена арнаментальнымі ці фігурнымі рэльефамі на парталах, капітэлях і алтарных балюстрадах. Востраў Готланд — гал. сканд. цэнтр вырабу разьбяных каменных парталаў, каменных і драўляных купеляў, працэсійных крыжоў («Укрыжаванне» ў саборы ў Хемсё, купель з сабора ў Трудэ, працэсійны
ШВЕЦЫЯ_______________ 415 крыж касцёла з в-ва Готланд). Унікальны помнік раманскай пластыкі — скульпт. ўбранне паўд. партала сабора ў Лундзе (12 ст.). Буйны цэнтр гатычнай скульптуры — г. Упсала. Жывапісу
Д а арт. Ш вецы я. П рац эсій н ы кры ж касцёла з вострава Готланд. 13 ст.
эпохі готыкі, блізкаму да цэнтр.-еўрап., уласцівы прастата кампазіцыі, стрыманы каларыт, наіўнасць y перадачы дэталей (размалёўкі царквы ў Дынгтуне, Вестманланд, майстар Альбертус). На фарміраванне познагатычнага мастацтва
Д а арт. Ш вецыя. А .Р a с л і н. Д ам а пад п о к рывам . 1768.
416 _______________ ШВЕЦЫЯ паўплывала творчасць ням. скульптара і жывапісца Б.Нотке з г. Любек (драўляная статуя «Святы Георгій», 1489, царква Стурчурка ў Стакгольме). Пад уздзеяннем галандскага мастацтва развіваліся партрэтны, пейзажны і анімалістычны жанры, a таксама манум. жывапіс (К.Арэнтсан, Х.Хансан; з замежных мастакоў — галандзец Д.Бек, французы С.Бурдон, Н.Валары, П.Сіньяк, англічанін А.Купер). Майстар дэкар. скулыпуры — І.Хене (партал царквы Цюскачурка ў Стакгольме; грабніца М.Браге ў саборы Вестэраса, г. Вестманланд). У аздабленні палацаў і зам-
еўрап. плыней (постімпрэсіянізму, кубізму, фавізму) y спалучэнні з нац. традыцыямі. Вылучаліся І.Агелі, І.Груневальд, імпрэсіяніст К.Ісаксан, экспрэсіяніст — пісьменнік і жывапісец Ю.А.Стрындберг. Да нац. фальклору звярталіся Х.Лінквіст, Э.Хальстрэм, С.Эрыксан. Сярод кубістаў С.Дэркерт, Г.Паўлі (тэарэтык і прапагандыст), В.Эгелінг. 3 1920-х г. рэаліст. пейзажы і партрэты стваралі Х.Ослунд, Т.Пальм, Х.Сур і інш., сярод абстракцыяністаў — О.Г.Карлсунд, М.В.Сванберг, Эгелінг, сюррэалістаў — т.зв. Хальмстадская група на чале з Э.Ольсанам, экспрэсіяністаў — Г.Ларсан, Т.Рэнквіст. У 2-й пал. 20 ст. ў кірунку наіўнага рэалізму працавалі жывапісцы
рэфармаваў заснаваную ў 1526 Стакгольмскую прыдворную капэлу, арганізаваў пастаянныя адкрытыя канцэрты). Сярод кампазітараў 18 ст. К.Бельман (паклаў пачатак нац. песеннай традыцыі), 19 ст. — Ф.Бервальд (першы швед. сімфаніст, прадстаўнік рамантызму). Кампазітары А.Ліндблад, Л.Нурман, А.Сёдэрман, І.Хальстрэм, Э.Шогрэн y сваіх творах спалучалі нац. фалькл. элементы з рысамі ням. рамантызму. Стваральнік швед. нац.-рамант. оперы В.Петэрсан-Бергер, нац.-рамант. сімфоніі — Г.Альвен, В.Стэнхамар. Сусв. вядомасць набыла спявачка Е.Лінд. У пач. 20 ст. кампазітары К.Атэрберг, Н.Берг, Т.Рангстрэм пры захаванні нац. каларыту арыентаваліся
Д а а р т. Ш в ец ы я . Ю.Т.Сергель. С пячы Ф аўн. 1774.
каў удзельнічалі замежныя скульпт. Ж.Б.Дзюзар, Н.Міліх, Б.Фуке, Р.Шаво і інш. Заснавальнік нац. школы жывапісу — Д.Эрэнстраль (познагатычныя плафонныя кампазіцыі ў палацы Дротнінгхольм, карціны «Укрыжаванне» і «Страшны суд» y царкве Стурчурка ў Стакгольме). У 17— 19 ст. развівалася вытв-сць фаянсу, габелену, шаўковых тканін, вырабаў з металу. Уздым маст. жыцця Ш. звязаны са стварэннем y Стакгольме Каралеўскай AM (1765). 3 18 ст. развіваліся гіст. (К.Г.Піла) і быт. (Н.Лафрэнсен, П.Хілестрэм) жанры, y росквіце арыстакратычны партрэт (А.Раслін, Д. фон Крафт, Г.Лундберг). Заснавальнік скульптуры класіцызму — Ю.Т.Сергель. У жывапісе канца 18 — пач. 19 ст. дамінаваў акадэмізм (Ю .Н.Бюстрэм, Б.Э.Фогельберг). У 1-й пал. 19 ст. пашырана манум. і садовапаркавая скульптура (работы Ю.П.Муліна, Фогельберга). Цікавасць да нац. гісторыі і фальклору абуджала творчасць мастакоў-рэалістаў Н.Я.Бломера, М.Э.Вінге, Ю.Г.Сандберга і інш. Пейзажысты В.Бем, А.Ліндман, Р.Нурстэт і інш. распрацоўвалі прынцыпы паўн. пленэрызму. Антыакад. кірунак прывёў да стварэння аб’яднання «Мастацкі ca ros» (1886). Дасягненне рэалізму канца 19 — пач. 20 ст. — партрэты к.Цорна, Р.Берга, Э.Ю сефсана, жанравыя сцэны К.В.Вільхельмсана, К.Ларсана, пейзажы К.Ф.Хіля, прынца Яўгена, анімаліст. карціны Б.Лільефарса, пазначаныя рысамі імпрэсіянізму. 3 20 ст. ў аснове мастацтва — фігуратыўна-рэаліст. пачатак, выкарыстанне прріёмаў новых
О.Шольд, Э.Юхансан-Тор. У аздабленні грамадскіх будынкаў і іх інтэр’ераў высокага ўзроўню дасягнулі Х.Лінквіст, Э.Форсет, Р.Янсан. У скулытгуры значныя работы К .Мілеса, С.Блумберга, Б.Марклунда, Б.Юрта і інш. У 1950— 70-я г. развівалася абстрактна-эксперым. пластыка ў творчасці Перневі, Рэнквіста, А.Юнеса. У дызайне вял. дасягненне — маст. канструяванне мэблі з гнуткага дрэва (К.Б.Матсан), пашырана вытв-сць прадметаў хатняга ўжытку, маст. шкла (Э.Берг, С.А.Гільгрэн, С.Пальмквіст, Э.Флемінг). 3 1980-х г. y мастацтве пашыраны разнастайныя мадэрнісцкія плыні (поп-арт, гіперрэалізм і інш ). У нар. мастацтве захаваліся традыцыі разьбы па дрэве, ткацтва, керамікі, вышыўкі, кавальства, апрацоўкі металу, скуры, косці. У 1832 засн. Швед. маст. асацьмцыя, y 1845 — Т-ва дызайнераў. Музыка. Ад стараж. нар.-песеннай культуры захаваліся пастухоўскія вальвіса, сэтэрсонг, блізкія ёдлям, мастацтва сял. музыкантаў-спельманаў. Сярод нар. інструментаў: траскуфіуль, нюкельхарпа (стр.-смыкавыя), хюмель, лонгспель (стр.-ш чыпковыя), рог, лур, спельпіпа, сэкпіпа (духавыя). У 11— 12 ст. на фарміраванне царк. музыкі паўплывалі ням. і англ. (грыгарыянскі спеў). У эпоху Рэфармацыі і швед. абсалютызму ўзнік т.зв. нар. харал, які аб’яднаў рысы грыгарыянскага харала і нар. песні. Да 17 ст. гал. роля ў муз. жыцці належала іншаземцам. Першы вядомы швед. кампазітар 1-й пал. 18 ст. — Ю.Руман (аўтар кантат, сімфоній;
Д а арт. Ш вецыя. Э .Ю с с ф с a н. Жыццярадаснасць. 1887.
пераважна на неарамантызм. Для музыкі 1-й пал. 20 ст. характэрны ўплывы неакласіцызму, y 1950—60-я г. — схіленне да розных праяў авангардызму. Уклад y развіццё муз. мастацтва Ш. 20 а. зрабілі: кампазітары Я.Барк, Л.Э.Ларсан, Я.Мортэнсан, Б.Нільсан, Г.Ністрэм, А.Петэрсан, Х.Русенберг, Э.Тубін, Б.Хамбрэус; дырыжоры С.Вестэрберг, С.Фрукберг, С.Эрлінг; піяністы ХЛейграф, С.Эрыксан; скрыпачы Д.Бартаў, Л.Берлін, Э.Вольф; віяланчэліст Э.Блёнцаль-Бенгтсан; спевакі Ю.Б’ёрлінг, Н.Геда, Б.Нільсан, М.Халін; музыказнаўцы Г.Конар, Я.Лінг. У Ш. дзейнічаюць: Каралеўская опера (з 1773), больш за 10 прафес. аркестраў, y тл. Гётэбаргскі сімф. аркестр, Стаюгольмскі камерны хор, Дзярж. вышэйшая муз. школа ў Стакгольме, кансерваторыя ў Мальмё. Ш ырока развіты харавы рух. Існуюць 3 творчыя аб’яднанні кампазітараў. Тэатр. Тэатр. элементы былі ў язычніцкіх рэліг. абрадах. У 15— 16 ст. пашырыліся школьньм т-ры. У 1649 y Стакгольме адкрыты першы прыдворны т-р, y якім да пач. 19 ст. выступалі замежныя трупы. У 1682— 91 існаваў Студэнцкі т-р Упсальскага ун-та (першая нац. сцэна). У 1737 y Стакгольме аматарская трупа з ліку дваран і чыноўнікаў атрымала назву «Каралеўскай швед. сцэны». Пазней узніклі агульнадаступ-
ныя швед. т-ры ў Гётэбаргу (1779), Стакгольме (Каралеўскі драм. т-р, 1787). Да 1870-х г. ставілі пераважна франц. вадэвілі, «слёзныя» меладрамы, псеўдагіст. трагедыі А.Кацэбу і яго паслядоўнікаў. Стыль акцёрскага выканання вызначаўся падкрэсленай дэкламацыйнасцю. У 1870-я г. ў рэпертуары прыватных і дзярж. т-раў з’явілася т.зв. новая драма — п ’есы Г.Ібсена, Б.М .Б ’ёрнсана і інш. У канцы 19 — пач. 20 ст. сусв. вядомасць т-ру Ш. прынесла рэаліст. драматургія Ю.А.Стрындберга, які ў 1907 разам з рэж. А.Фалькам адкрыў y Стакгольме эксперым. «Інтымны тэатр». Вял. ўплыў на фарміраванне тэатр. мастацтва Ш. ў 20 ст. зрабіла творчасць ням. рэж. М.Райнгарта, a таксама гастролі Маскоўскага маст. т-ра (1921— 22) і знаёмства з дзейнасцю К.Станіслаўскага і У.Неміровіча-Данчанкі. Прынцыпы псіхал. рэалізму на швед. сцэне зацвердзілі акцёры А. дэ Валь, І.Хедквіст, Э.Хільберг, В Шострэм, І.Экман і інш. У 1-й пал. 20 ст. значна паўплывалі на развіццё тэатр. мастацтва рэжысёры I Бергман, У.Муландэр, А.Шоберг. Пасля 2-й сусв. вайны ў Ш. ўзнік шэраг прыватных т-раў, рэпертуар якіх складала т.зв. драматургія абсурду. На дзярж. сцэне ставілася пераважна класіка і п ’есы замежных драматургаў (Ж.П.Сартр, Ж.Ануй, А.Мілер, Э.Олбі, Б.Брэхт, А.Чэхаў, Л.Талстой, М.Горкі, У.Маякоўскі і інш.). У Ш. дзейнічаюць: Каралеўскі драм. і гар. т-ры, шэраг прыватных т-раў y Стакгольме, драм. т-ры ў Гётэбаргу, Мальмё і інш.; дзярж. гастрольны «Рыкс-тэатр» дае спектаклі ў невял. гарадах Ш. Сярод акцёраў сучаснага т-ра Э.Адальфсан, П.Аскарсан, Э.Дальбек, К.Каўлі, Я.Куле, У.Пальме, М. фон Сюдаў, А.Трэтаў, І.Тулін і інш. Стакгольмскі т-р «Маньяна» ўдзельнічаў y Міжнар. тэатр. фестывалі «Белая Вежа — 1999» y Брэсце. Кіно. Першыя кіназдымкі хронікі ў Ш. адбыліся ў 1896— 98. У 1907 створана кінафірма «Свенска біо», якая экранізавала творы скандальнай л-ры: «Вермландцы» (паводле Ф.Дальгрэна, 1909) , «Вяселле ў Ульфасе», «Рэгіна фон Эмерыц» (паводле З.Тапеліуса, абодва 1910) . У 1910— 20-я г. ў Ш. склалася т.зв. швед. класічная школа, якая паўплывала на сусв. кінематограф. Буйнейшыя яе прадстаўнікі — В Шострэм («Тэр’е Віген», 1916, паводле Г.Ібсена; «Дзяўчына з Балотнага хутара», 1917, «Сыны Інгмара», 1918, «Вознік», 1920, усе паводле СЛагерлёф), М.Стылер («Сучасная суфражыстка», 1913, «Каханне і журналістыка», 1916, «Эратыкон», 1920). Эстэтыку школы развівалі рэжысёры К.Барклінд, Ю.Бруніус, Г.Муландэр і інш. У 1920—30-я г. кінематаграфія Ш. заняпала. У 1940-я г. створаны шэраг антыфаш. фільмаў: «Стаўка — жыццё» (рэж. А.Шоберг), «Небяспечныя шляхі» (рэж. А.Хенрыксан), «Першая дывізія» (рэж. Х.Экман), «Нябачная сцяна» (рэж. Муландэр), «Жыві небяспечна» (рэж. Л.Фапьк) і 14. З а к . 13.
інш. У 1940— 50-я г. кіно Ш. развівалася ў рэчышчы фюрціяталізму (кірунак y швед. л-ры і мастацтве): фільмы Шоберга («Цкаванне»), Х.Бергмана («Крызіс», «Дождж над нашым каханнем», «Карабель ідзе ў Індыю», «Музыка ў цемры»), Мулавдэра («Жанчына без твару», «Ева», «Разведзены»), Экмана («Змена цягніка», «Дзяўчына і гіяцынты»), Л.Э.Чэльгрэна («Пакуль горад спіць», «Насілле», «Жорсткая гульня», «Начное святло»), У 1950—60-я г. асобнае месца займала творчасць Шоберга, які сфарміраваў швед. акцёрскую школу (А.Б’ёрк, Э.Дальбек, С.Ерэль, У.Пальме, М.Сетэрлінг, А.Чэлін, У.Якабсан і інш.). З ’явай сусв. кінамастацгва сталі фільмы Бергмана, y якіх ён звярнуўся
Д а арт. Ш всцы я. К адр з кін аф ільм а «Асенняя саната» І.Б ер гм ан а. 1978.
да філас. праблем, даследавання жан. псіхалогіі: «Лета з Монікай» (1953), «Сёмая пячатка», «Сунічная паляна» (абодва 1957), «Крыніца» (1960), «Маўчанне» (1963), «Час ваўка», «Сорам» (абодва 1968), «Дакрананне» (1971, з Вялікабрытаніяй), «Шэпты і крыкі» (1972) і інш. 3 Бергманам працавалі акцёры Б.Андэрсан, Х.Андэрсан, Г.Б’ёрн-
Д а арт. Ш всцы я. К адр з кін аф ільм а «Варонін квартал» Б .В ідэрберга. 1963.
ШВЕЦЫЯ
417
странд, Я.Куле, М. фон Сюдаў, І.Тулін, Л.Ульман, Э.Юсефсан і інш., аператары С. Нюквіст, Г.Фішэр. У 1960-я г. ўзнік кірунак «новае швед. кіно», для якога характэрны пошукі экспрэсіўных сродкаў кінамовы, выкарыстанне ў маст. кіно прыёмаў і сродкаў выразнасці дакументальнага. Сярод прадстаўнікоў гэтага кірунку рэжысёры Р.Андэрсан («Гісторыя кахання», «Гіліяп»), С .Б ’ёркман («Я кахаю, ты кахаеш»), Б Відэрберг («Дзіцячая каляска», «Варонін квартал», «Каханне-65», «Прывітанне, Раланд!», «Эльвіра Мадыган», «Джо Хіл», «Асалода і вялікая прыгажосць»), І.Гамлін («Паляванне», «Купальшчыкі»), Сетэрлінг («Закаханыя пары», «Начныя гульні», «Дзяўчаты»), Я.Хальдаф («Міф», «Уле і Юлія», «Вечарына служачых фірмы», «Вяселле», «Сябры», «Джэк», «Не пакідай мяне адну»), Л.Хальстрэм («Хлопец і дзяўчына», «У мяне будзе дзіця») і інш. Развіваецца дзіцячы кінематограф. Экранізаваны творы А.Ліндгрэн (рэж. 0 . Хельбум), М.Грыпе (рэж. Ч.Грэдэ, К.Полак) і інш. Сярод лепшых фільмаў 1970—90-х г. «Сцэны са шлюбнага жыцця», «Твар y твар», «Асенняя саната» (з ФРГ і Нарвегіяй), «Фанні і Аляксандр» Бергмана, «Ілюзіі» Л.Мульбака, «Прытулак анёлаў», «На яркім сонцы», «Апошні танец» К.Натлі, «Паляўнічыя» Шч.Сандвала, «Эмігранты», «Пасяленцы», «Бабах!», «Вікторыя», «Палёт «Арла», «Гамсун» Я.Труэля, «Толькі ты і я» С.Устэн, «Рукі» Р.Хоберта, «Альфрэд» В.Шомана і інш. Асобнае месца займаюць фільмы «Нядзельныя дзеці» (рэж. 1. і Д. Бергманы, 1991, прэмія Міжнар. кінафестывапю ў Манрэалі), «Добрью намеры» (рэж. Б.Аўгуст, 1992, Залатая пальмавая галіна Міжнар. кінафестывалю ў Канах), «Спавядальныя гутаркі» (1996), «Няверная» (2000, рэж. абодвух Ульман). Сярод вядучых кінарэжысёраў М.Арнэ, Бергман, Відэрберг, Грэдэ, І.Корнель, С Ларсан, I. дэ Рэес, Труэль, К.Улафсан, Устэн і інш. Штогод y Ш. выпускаецца 20 маст. фільмаў; дзейнічае каля 45 кінакампаній («Свенск фільміндустры», «Сінема Арт прадакшэн», «Кадмас фільм», «Стэфан Ярл фільмпрадукшэн», «Вікінг фільм», «Алімпія фільм прадукшэн» і інш.) і шэраг пракатных кінакампаній; кінаінстытут (з 1963, з 1966 выпускае фільмы), пры якім існуе кінашкола (з 1965); школа пры Драм. т-ры ў Стакгольме; y Стакгольмскім ун-це — факультэт кіназнаўства. Беларусы ў Швецыі Пачатак выезду беларусаў y 111. адносіцца да канца 19 ст. Найб. іх колькасць апынулася там y выніку 1-й і 2-й сусв. войнаў, але значная тэр. раскіданасць не спрыяла зарганізаванасці беларусаў y Ш. У жн. 1948 y Стакгольме на з’ездзе мясц. беларусаў засн. іх першая apr-цыя «Бел. грамада», якая праіснавала да 1975 (стваральнік суполкі — бел. эмігрант, ураджэнец Са-
418
ш в ін г е р
кольскага пав. Беласточчыны В Лукашык). У канцы 1940-х — пач. 1950-х г. колькасць беларусаў y Ш. значна паменшылася ў сувязі з іх выездам y інш. краіны і вяртаннем на радзіму. Далейшая дзейнасць большасці беларусаў, што засталіся ў Ш., y нац. і рэліг. кірунках не вызначалася. Іх грамадскакулы. праца вядзецца ў межах т-ваў, засн. сумесна з рускімі і ўкраінцамі — «Прнвет» (з 1976), «Чайка» (з 1982), «Журавушка». Адзначаюцца бел. нац. святы, юбілеі вядомых бел. пісьменнікаў і паэтаў. Па швед. тэлебачанні вядуцца бел перадачы. У 1995 засн. бел. суполка «Беларусь». Літ:. Н сторня Ш вецнн. М ., 1974; К о в а л е в с к м й С.Д. О бразованне классового обіцества н государства в Ш вецмн. М ., 1977; Б р a y д е Л .Ю . С казочн нкн С кандан авнн . М ., 1974; Н к о н н н к о в А.В. С оврем енная архятектура Ш веш ш . М ., 1978; Ч е р н ы ш е в a О.В. Ш вецня в годы второй мнровой войны: Э кон ом нка, полнтнка, рабочее двнж енне. М ., 1980; Ш н р о к о р а д А.Б. С еверные войны Росснн. М.; М н., 2001; К а т л я р ч y к А. Ш вэды ў гісторыі й культуры беларусаў. М н., 2002; Ш веды о своем соцналнзм е / / П робл. мнра н соцналнзм а. 1990. № 4; Л н н г Я. Ш ведская н ародная музыка: Пер. с швед. М ., 1981; A u l i n A , C o n n o r H . Svensk musik. Bd. 1— 2. [Stockholm ], 1974— 77; Н сторня западноевропейского театpa. T. 5. M ., 1970; Н сторня зарубеж ного театpa. T. 2. 2 нзд. M ., 1984; С уполка «Беларуская грамада» ў Ш вецыі / / Н іва (Беласток). 2002. 31 сакавіка. Н.П.Чаркасава (прырода, насельнііпва, гаспадарка), П.А. Тупік (гісторы я), В.А.Юшкевіч (узбр. сілы), Л.У.Языковіч (асвета), Л.А.Фядотаў (друк, радыё, тэлебачанне), Л.П.Баршчэўскі (літаратура), Я.Ф.Шунейка (а р х іт э к т у р а, вы яўл. м а с та ц тва ), В .С .Іваноўскі (тэатр), Г.У.Шур (кіно), А.С.Ляднёва, У.Я.Калаткоў (беларусы ў Ш вецыі).
Ш В ІН ГЕР (Schwinger) Джуліус (Юліус) (12.2.1918, Нью-Йорк — 16.8.1994), амерыканскі фізік, адзін са стваральнікаў квантавай электрадынамікі. Чл. Нац. АН ЗШ А (1949), Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1948). Скончыў Калумбійскі ун-т (1936). 3 1945 y Гарвардскім, з 1972 y Каліфарнійскім (г. ЛосАнджэлес) ун-тах. Навук. працы па ядз. фізіцы, квантавай тэорыі поля, стат. фізіцы, тэорыі хваляводаў. Паказаў, што ўзаемадзеянне магн. момантаў нейтронаў з эл. полем ядра вядзе да іх рассеяння (1937; швінгераўскае рассеянне). Даў каварьмнтную фармулёўку квантавай электрадынамікі, незалежна ад С.Таманагі прапанаваў метад перанарміровак, вылічыў анамальны магн. момант электрона, растлумачыў лэмбаўскі зрух (1948— 49). Выказаў гіпотэзу аб існаванні двух тыпаў нейтрына і ідэю аб’яднання слабых і электрамагнітных узаемадзеянняў (1957). Нац. навук. мадэль ЗШ А (1964). Нобелеўская прэмія 1965 (з Р.Ф .Фейнманам і Таманагам). Te:. Рус. пер. — Теорня квантованны х полей. М ., 1956; Ч астнцы , нсточн н кн, поля. T. 1— 2. М ., 1973— 76. М.М.Касцюковіч.
ШВІНД
(Schwind) Морыц фон (21.1.1804, Вена — 8.2.1871), нямецкі і аўстрыйскі мастак. Вывучаў філасофію ў Венскім ун-це (1818— 21), вучыўся ў Венскай (1821— 23) і Мюнхенскай (з 1828) AM. Працаваў пераважна ў Мюнхене, a таксама Карлсруэ і Франкфурце-на-М айне, часта наведваў Вену. У жанравых кампазіцыях, карцінах на тэмы ням.-аўстр. казак і легенд, ілюстрацьмх, прасякнутых іроніяй і дабрадушным гумарам, сюжэты трактуюцца ў міфа-паэты чным вытлумачэнні, характэрны м для позняга рамантызму: «Падарожжа Фалькенштайна» (1843— 44), «Ружа» (1847), «Вясельнае вандраванне» (1862); размалёўкі Венскай оперы (1864—67).
Ш . y залежнасці ад характару раны адрозніваюць перш асны я, перш асны я адтэрмінаваныя і другасныя Ш . В ыкарыстоўваю ць таксама бясш вовае злучэнне ткан ак (кляі з палімерных матэрыялаў, метал. скобы).
ШВЙДАС
(Svedas) Іонас Ізідараус (9.10.1908, г. Ліепая, Латвія — 15.10.1971), літоўскі харавы дырыжор, кампазітар, педагог. Нар. арт. СССР (1954). Скончыў Клайпедскае муз. вучылішча (1929). 3 1930 артыст Каўнаскага т-ра. 3 1935 выкладаў y Каўнаскай, y 1945— 70 y Літ. (з 1967 праф.) кансерваторыях. У 1940— 62 арганізатар і маст. кіраўнік ансамбля песні і танца «Летува». У 1946— 70 гал. дырыжор рэсп. свят песні. Сярод твораў: кантаты для салістаў, хору і арк., y т.л. «Нямунас» (1964); інстр. творы, хар. і сольныя песні; апрацоўкі нар. песень; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Адзін з аўтараў Дзярж. гімна Літ. ССР (1950). Дзярж. прэмія СССР 1950. Л.А.Шымановіч.
ШВІЦКАЯ ПАР0ДА б у й н о й р а гатай ж ы в ё л ы , парода мяса-малочнага кірунку. Выведзена ў горных р-нах Ш вейцарыі. Пашырана ў краінах Еўропы і ЗША. Выкарыстоўвалася пры вывядзенні кастрамской пароды, алаўцкай, каўказскай бурай і інш. парод. Ж ы вёлы п рап арцы ян альнага целаскладу, м о ц н ай кансты туцы і. Тулава доўгае. Галава сяр эдн яй велічы ні з ш ырокім ілбом. Рогі светлы я з ц ём ны м і канцам і. М асць бурая. П ародны я пры м еты — светлае кольца вакол цём нага насавога «лю стэрака», светлы рэм ень уздоўж спіны . М аса бы коў 800— 950, кароў 480— 550 Кг. Забой ны выхад 55— 60%. Н адой м алака за год 3500— 4000 кг, тлустасць 3,7— 3,8%.
Швідкая парода. ШВО ў х і р y р г і і, злучэнне тканак і краёў раны з дапамогай хірургічных інструментаў і шыўнага матэрыгуту. Д ля паверхневых (скурны х) Ш . вы кары стоўваюць шоўк, лаўсан і інш . п алім ерны я матэры ялы ; для Ш ., ш то н акладваю ць на ўнутр. органы і тканкі — рассы сальны матэры ял (напр , кетгут). П аводле тэрм ін аў накладанн я
Ш ВЯЦ0ВА Вера М ікалаеўна (н. 2.10.1929, г. Чарапавец, Расія), расійская і латвійская артыстка балета, педагог. Засл. арт. Латвіі (1958). Скрнчыла Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1948). Вучаніца A Ваганавай. У 1948— 73 працавала ў т-рах оперы і балета Ленінградскім Малым і Латв. y Рызе, імя Спендыярава ў Ленінградзе, y т-рах Берліна, адначасова выкладала ў харэаграфічных вучылішчах y Рызе (з 1961; з перапынкам) і Берліне (1963—65). 3 1979 выкладае ў Бел. харэаграфічным каледжы. Сярод выкананых партый: Скайдрыце («Стабурадзе» А.Калніньша), Эгіна («Спартаю» А.Хачатурана), Медора, Жызэль («Карсар», «Жызэль» А.Адана), Анэль («Каля блакітнага Дуная» на муз. І.Штрауса), Сванілвда («Капелія» Л.Дэліба), Кітры («Дон Кіхот» Л.Мінкуса) і інш. ІЛ.Чэбан. Ш ВЯЦ0Ў Аркддзь Дзмітрыевіч (24.1.1892, пас. Ніжнія Сяргі Свярдлоўскай вобл., Расія — 19.3.1953), расійскі канструктар авіяц. рухавікоў. Д-р тэхн. н. (1940), ген.-лейт. інжынерна-тэхн. службы (1948). Герой Сац. Працы (1942). 'Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1921). 3 1934 гал. канструктар авіяматорабуд. з-да. Распрацаваў першы сав. серыйны авіярухавік паветр. ахаладжэння М-11 (1926) для самалётаў По-2 (У-2), Як-18 і інш. Пад яго кіраўніцтвам створаны рухавікі М-22, М-62, АШ-82 і інш. Дзярж. прэміі СССР 1942, 1943, 1946, 1948. Літ:. Г р н н Б.Д. Генеральный конструктор А .Д .Ш вецов. П ермь, 1964; Я г о ж. Высокое небо. П ермь, 1973.
ШВЯЦ0Ў Вадзім Сяргеевіч (17.11.1922, г.п. Санчурск Кіраўскай вобл., Расія — 19.12.1997), бел. мастак. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1954). У 1954—82 выкладаў маляванне ў Мінскім тэхнал. тэхнікуме. Аўтар гумарыстычных і сатыр. малюнкаў для бел. часопісаў.
Тв.: Л азеры в кл янн ческой хн рурпш . М н., 1997 (у сааўт.); Н нзконнтенснвны е лазеры в клннмческой практнке. М н., 1998 (у сааўг ).
М.П.Савік.
ШКАЙ, y традыцыйнай мардоўскай (мокша) рэлігіі і міфалогіі вышэйшы бог-светастваральнік. Паводле міфа, Ш. стварыў злога духа шайтана, якога прымусіў дастаць жменю зямлі са дна першаснага акіяна. Потым гэтая зямля пачала цудоўным чынам вырастаць і ўтварыла зямную сушу.
1973.
Ч астата, Гц
Д аўж ы ня хвалі, м
Н азва ды япазону
3 1 0 s— З-Ю '5 Радыёхвалі
Ін ф р а ч ы р в о 1012— 3,75'Ю 14 3 -1 0 5— 8 1 0 “7 н ае в ы п р а м я н ен н е 3 ,7 5 І 0 14— 7,51014
8 1 0 "7— 4 1 0 '7 Бачнае святло
7,5 1014— 3-1017 4 1 0 '7— 10'*
З і о ' 7— 3-10“
3-1020— 1023
1 0 12— 3 1 0 '15
о
В.Швяцоў. Кары катура «Дзякуй за ўсмешку».
Шкала электрамагнітных хваль
ТV CT о
ШКАЛА (ад лац. scala лесвіца), 1) частка адліковага прыстасавання вымяральнай прылады ў выглядзе сукупнасці метак (пунктаў, штрыхоў, размешчаных y пэўнай паслядоўнасці) і прастаўленых побач з імі лічбаў або інш. сімвалаў, адпаведных значэнням велічыні, якая вы-
HIKAJIÀ ЭЛЕКТРАМАГНІТНЫХ ХВАЛЬ, прынятая (паводле ўзгаднення) паслядоўнасць значэнняў, прысвоеных даўжыням хваль (ці частотам) эл.-магн. выпрамянення, упарадкаваных па іх нарасганні або спаданні (гл. табл ). Гл. таксама Спектр, Электрамагнітныя хвалі.
Г
ШКАДАР^ВІЧ Аляксей Пятровіч (н. 27.10.1947, г. Капыль Мінскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1988), праф. (1990). Скончыў БДУ (1970). 3 1970 y Ін-це фізікі АН Беларусі, з 1979 y Бел. оптыка-мех. аб’яднанні. 3 1992 дырэктар дзярж. прадпрыемства «ЛЭМТ». Навук. працы па лазернай фізіцы, оптыцы і оптаэлектроніцы, па стварэнні цвердацельных перанастройвальных лазераў з селектыўнай пампоўкай. Распрацаваў шэраг аптычных і лазерных прьілад спец. прызначэння для медыцыны і прам-сці. Дзярж. прэмія Беларусі 2000.
о_
Л. Ф.Салавей.
мяраецца. Дзяленні Ш. могуць размяшчацца па акружнасці, дузе, прамой лініі, a сама Ш. можа быць раўнамернай, квадратычнай, лагарыфмічнай і інш. Для долевай ацэнкі дзяленняў Ш. выкарыстоўваюць ноніусы. 2) Сістэма велічынь, прынятых для вымярэння або ацэнкі пэўнай якасці, уласцівасці і да т.п. (напр., тэмпературная шкала, Ш. цвёрдасці паводле Роквела, Вікерса, Брынеля).
о
Аформіў і праілюстраваў некалькі выданняў з серыі «Бібліятэка «Вожыка», «Грушы на вярбе» С.Шушкевіча (1969). Аўтар зб. карыкатур «Дзякуй за ўсмешку» (1973) і інш. Творы вылучаюцца актуальнасцю праблематыкі, добразычлівым гумарам, сатыр. вастрынёй.
У л ь т р а ф ія л е тавае выпрамяненне, м яккае рэнтгенаўскае вы прам яненне Рэнтгенаўскае выпрамяненне, гама-выпрамяненне Гама-выпрамяненне
ШКАПСКІ Алег Барысавіч (22.7.1917, г. Калуга, Расія — 8.1.1968), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1955). Скончыў Ленінградскі тэатр. ін-т (1938, педагог П.Віўен). У 1939— 41 і з 1944 y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі. Характарны акцёр. Яго мастацтву ўласцівы спалучэнне ўнутр. логікі паводзін персанажа з тонка распрацаваным знешнім малюнкам, выразная міміка, гумар. Майстар эпізадычных роляў. Сярод лепшых: Якаў Трошын, Дуньчын муж («Дзеці сонца», «Варвары» М.Горкага), Васілій Шуйскі («Цар Фёдар Іаанавіч» А.К.Талстога), Блазан («Дванаццатая ноч» У.Ш экспіра), Вайнанен і Першы афіцэр («Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўскага), Сядлецкі («Фізікі-лірыкі» Я.Волчака), Апьберта Стыльяна («Мая сям ’я» Э. Дэ Філіпа). 3 інш. роляў: Аляксееў, Малышаў («Галоўная стаўка» і «Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча), Казарын («Маскарад» М.Лермантава), Жэронт («Хітрыкі Скапэна» Мальера), доктар Беланцоні («Венецыянскія блізняты» К.Гальдоні). А.А.Савіцкая.
ШКАРУБА
419
ШКАРЛЯТЫНА (італьян. scarlattina ад позналац. scarlatum ярка-чырвоны), вострая інфекцыйная хвароба чалавека (пераважна дзяцей 2— 10 гадоў). Характарызуецца запаленнем паднябенных міндалін і драбнакропкавай высыпкай на скуры. Узбуджальнік — (5-гемалітычны стрэптакок групы А. Крыніца інфекцыі — хворы на Ш ., стрэптакокавую ангіну, a таксама носьбіты стрэптакока. П ерадаецца павезран а-кроп ельны м ш ляхам, праз рэчы хворага, ін ф іц ы раваны я малочны я пралукты. У збуджальнік укараняецца праз слізістыя абалонкі ротаглоткі або п аш кодж аны я скурны я покры вы (н апр., пасля апёкаў), вы клікае запаленчы п рацэс. С кры ты перы яд Ш. — 2 —1 дзён. П ры км еты : боль y горле пры глытанні, налёт на м індалінах, павелічэнне і балю часць вугласківічных лім ф аты чны х вузлоў, вы сы пка з канца 1-га або на 2-гі дзен ь з далейш ы м луш чэн нем . Н айб. колькасць элементаў вы сы пкі ў складках скуры, на бакавой паверхні ж ы вата 1 грудной клеткі. Х арактэрная пры км ета Ш . — «малінавы» язы к. У складненні: п аш кодж ан ні н ы рак, сэрца, суставаў. Л я ч эн н е тэрапеўты чнае. Хворага ізалю ю ць на 10 дзён , на дзіцячы калектыў накладаю ць 7-дзён н ы каранцін.
А.А.Астапаў.
ШКАРЎБА Валерый Фёдаравіч (н. 10.12.1957, г. Барысаў Мінскай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.маст. ін-т (1981). Працуе пераважна ў жанры пейзажа: «Туман» (1987), «Цішыня» (1988), «Яблынька», «Зварот», «Стары сад» (усе 1989), «Раніца», «Надзея», «Паміж небам і зямлёй» (усе 1900), «Белы змрок», «Жураўлі прыляцелі», «Раўнавага», «Чаканне» (усе 1991), «Маўклівасць», «Шлях смутку» (абодва 1992), «Змрок» (1994), «Успамін» (1995), «Пахаладала» (1996), «Во-
В.НІкаруба. П ахаладала. 1996.
сеньскія думы», «Дакрананне» (абодва 1997), «Дарога», «Да захаду», «Да святла», «Хваляваннс» (усе 2000), «Да вясны» (2001), «Цішыня», «Роздум», «Во-
420
ШКАТЭЛАЎ
сеньскае святло» (усе 2002), «Уварванне» (2003), цыкл «Спрадвечнае» (2002) і інш. Творы вызначаюцца монахраматычнасцю, некаторай каларыстычнай змрочнасцю, графічнасцю прапрацоўкі дэталей, гарманічнай арганізацыяй прасторы, вытанчанасцю. Дзярж. прэмія Беларусі 2003. Л.Ф.Салавей.
паляпшэнні іх якасці. Распрацаваў тэарэт. асновы выкарыстання серы як элемента жыўлення раслін ва ўмовах Беларусі і прапанаваў практычны спосаб выкарыстання серных угнаенняў.
Т в Н звесть н урожай. М н., 1969; Азбука земледельца. М н., 1972 (разам з К.І.Д оўбан ам ); П р ям ен ен н е серосодерж аш нх удобреннй. М н., 1979; Н аучны е основы прмменення удобреннй в западном регноне С С С Р. М н., 1981 (у сааўт.); С правоч нн к агронома. М н., 1982 (у сааўт.); О птнм альны е параметры плодо родн я почв. М ., 1984 (у сааўт.).
Ш КІЛЁТ (ад грэч. skeletos літар. — высахлы), цвёрдая формаўтваральная аснова цела жывёл і чалавека, якая складаецца з комплексу касцей, шкілетнага храстка і калясустаўных тканак, злуча-
ШКАТЙЛАЎ Уладзімір Віктаравіч (19.5.1861, С.-Пецярбург — 7.10.1940), бел. хімік; адзін з заснавальнікаў лесахіміі на Беларусі. Акад. АН Беларусі (1929), д-р хім. н. (1889), праф. (1893). Засл. дз. н. Беларусі (1938). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1884). Працаваў y Пятроўска-Разумоўскай акадэміі, Новаалександрыйскім ін-це сельскай і лясной гаспадаркі, Харкаўскім хіміка-тэхн. ін-це. 3 1923 праф. Бел. ін-та сельскай і лясной гаспадаркі ў Мінску, з 1925 y БСГА. У 1930 дырэктар НДІ хіміі АН Беларусі. 3 1930 заг. кафедры Бел. лесатэхн. ін-та ў Гомелі, з 1938 заг. лабараторыі НДІ хіміі АН Беларусі. Навук. працы па даследаванні саставу і будовы прыродных смаляных кіслот і шкіпінараў. Арганізаваў здабычу хваёвай жывіцы і яе перапрацоўку. Яго даследаванні сталі асновай тэхнал. працэсаў на айч. каніфольна-шкіпінарных з-дах (Барысаўскім і Бабруйскім).
Ш К ІЛ 0ІІД ЗЯ , ш к і л е н д а , y беларусаў адзін з відаў мясной каўбасы, напханай y тоўстыя кішкі. Найб. пашырана на Гродзеншчыне, y паўн.-зах. ч. Беларусі. Ш. рабілі таксама са свіных вантроб, крыві. Ш КІПІНАР, лятучае арган. рэчыва, сумесь тэрпенавых вуглевадародаў (гл. Тэрпены). Уваходзіць y састаў смол хвойных дрэў. Б ясколерная ці ж аўтаватая гаручая вадкасць з хваёвым пахам, ш чыльн. 850— 870 к г / м \ t,dn 150— 170 °С. Вельмі рэакцы йназдольны , на паветры акісляецца, утвараючы смалу. Раствараецца ў непалярны х арган. растваральніках, ацэтоне, абс. этаноле; не раствараецца ў вадзе. Д обра растварае тлушчы, алеі, смолы. А трымліваю ць з жывіцы (жывічны Ш ., або тэрпенцінавае масла), экстрагаваннем бензінам з хваёвага або кедравага асмолу (экстракцы йны Ш .), піролізам хваёвага асмолу (сухаперагонны Ш .), я к пабочны прадукт y вы тв-сці цэлю лозы (сульфатны і сульфітны Ш .) або пры гідролізе драўніны (гідролізны Ш ). В ыкарыстоўваю ць як растваральнік, сыравіну ў вы тв-сці камфоры, ядахімікатаў і інш ., y медыцыне.
Тв.: О хнмнческом составе смол. М ., 1889; О составе твердой часта естественной смолы в канн ф олн . М н., 1939. Літ.\ С к р ы г a н А.І. У .В.Ш каталаў / / Весці А Н Б С С Р. С ер. ф із.-тэхн. навук. 1961. № 2.
ШКВАЛ (ад англ. squall), моцны парывісты вецер (скорасць больш за 30 м/с) са зменамі напрамку, які суправаджаецца навальніцай і ліўнем. Назіраецца пры праходжанні лініі халоднага фронту ў цыклонах сярэдніх шырот, a таксама пры моцнай канвекцыі. Доўжыцца некалькі хвілін. Ш К ЕЛЬ Міхаіл Пятровіч (н. 1.3.1918, в. Бялевічы Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне земляробства. Д -р с.-г. н. (1979). Скончыў Львоўскі с.-г. ін-т (1953). 3 1960 заг. аддзела Мінскай абл. с.-г. доследнай станцыі, з 1963 y Бел. НДІ земляробства і селекцыі. Навук. працы па выкарыстанні ўгнаенняў для павышэння ўрадлівасці дзярнова-падзолістых глеб, павелічэнні ўраджайнасці с.-г. культур і
ных з суставамі. Засцерагае ад пашкоджання і падтрымлівае ўнутр. органы, y пазваночных змяшчае чырв. касцявы мозг, з ’яўляецца дэпо мінералаў (солі кальцыю, фосфару і інш.), служыць месцам прымацавання мышцаў і ўтварае сістэму рычагоў, якія рухаюць цела і яго асобныя элементы. Косці і храсткі злучаюцца паміж сабой рухома (суставы) або нерухома (швы і зрашчэнні). У б е с п а з в а н о ч н ы х ж ы в ё л Ш. звычайна вонкавы (у выглядзе кутыкулы, ракавіны або хіцінавага панцыра). У п а з в а н о ч н ы х — сукупнасць хорды, касцей і храстка; акрамя вонкавага Ш. (напр., луска, касцявыя і рагавыя пласцінкі), ёсць унутр. Ш. — асн. апорньм структуры, якія служаць і месцамі прымацавання мышцаў. Адрозніваюць Ш. галавы (чэрап), восевы (хорда або пазваночнік) і 111. канечнасцей. У ч а л а в е к а маса Ш. складае 9— 18% масы цела, y яго ўваходзіць 206 касцей з уласцівымі канстытуцыянальнымі і палавымі асаблівасцямі. Даследаванні Ш. неабходны для анатоміі, палеанталогіі, рэнтгеналогіі. А.С.Леанцюк.
Шкілет чалавека: 1 — чэрап; 2 — ш ыйным пазванкі; 3 — клю чы ца, 4 — л апатка; 5 ■— плечавая косць; 6 — грудныя п азванкі; 7 — паяснічны я пазванкі; 8 — падузды ш ная косць; 9 — кры ж ; 10 — с ц е т а в а я косць; 11 — н адкаленнік; 12 — косц і ступні; 13 — вялікая галёначная косць; 14 — м алая галён ачная косць; 15 — косці кісці; 16 — л о к ц евая косць; і7 — п рам ян ёвая косц ь; 18 — рэбры.
Ш КІРМ АН Станіслаў Фёдаравіч (н. 27.1.1938, г. Смаленск, Расія), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1996). Скончыу БДУ (1961). 3 1960 y Ін-це фізікі, з 1992 y Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН Беларусі. 3 2002 y Вышэйшым каледжы сувязі (г. Мінск). Навук. працы па тонкаструктурнай электронна-вагальнай спектраскапіі макрацыклічных тэтрапірольных малекул, палярызаванай люмінесцэнцыі арган. злучэнняў, нізкатэмпературнай фотахіміі дамешкавых цэнтраў y цвёрдых целах.
Тв:. С пектроскопня порф нрннов: Колебательны е состояння. М н., 1985 (у сааўт.); Днскретны е спектры лю м н несцен цн н большнх органнчсскнх молекул a нх прнменення (рг зам з К .М .С алаўёвы м) / / Ж урн. прнкладной спектроскопнн. 1991. Т. 54, № 3; Внбронкые н колебательные спектры ф галоцманннов н
Ш КЛАБЛ0КІ, будаўнічыя пустацелыя вырабы са шкла, звараныя па контуры з 2 прасаваных паўблокаў.
Складаецца з драўлянай або пластмасавай ручкі і малатка-аправы, y корпус якога ўстаўлены крышталі алмазу (да 0,16 карата) або ролікі з цвёрдага сплаву. Выкарыстоўваецца пры шкляных работах.
Бываю ць квадратны я, прамавугольныя, вуглавыя. В онкавыя паверхні звы чайна гладкія, унутр. гладкія ці ры ф лены я (каб лепш рассейваць святло). П аводле святлотэхн. якасцей бы ваю ць святлорассейвальны я, святлонакіравальны я і цеплапаглы нальны я; бясколерны я ці каляровы я, a таксама дэкараты ўныя. М аю ць дастатковую мех. трывапасць, хім. ўстойлівасць. Герметычна зам кн ёная поласць усярэдзіне Ш . надае ім вы сокія цеплаі гукаізаляцы йны я якасці. В ыкарыстоўваюць для запаўнення вонкавых светлавых праёмаў будынкаў, муроўкі сцен, перагародак, ш клення лесвічны х клетак і інш.
Ш КЛО, цвёрды аморфны матэрыял, які атрымліваюць пераахалоджваннем расплаваў з шклоўтваральнымі кампанентамі. Адрозніваюць штучнае Ш. і прыроднае (вулканічнае). Паводле складу вылучаюць Ш. адна- і шматкампанентнае; паводле прыроды шклоўтваральнага кампанента — элементнае (на аснове серы, селену, фосфару), аксіднае (сілікатнае, баратнае, фасфатнае), галагеніднае і інш. Найб. пашырана сілікатнае Ш. (на аснове крэменязёму).
нх аналогов (y сааўт.) / / С пектроскогш я н люммнесценцмя молекулярны х снстем. М н.,
2002.
ШКЛАВАТА, цггучная вата, атрыманая 3 хаатычна пераблытаных шкляных валокнаў. Вырабляецца пераважна раздзьмухваннем расплаўленай шкляной масы струменем вадзяной пары ці нагрэтага сціснугага газу. Аб’ёмная маса Ш. да 130 кг/м3, дьмметр валокнаў 5— 12 мкм, каэф. цеплаправоднасці (пры т-ры 25+5 °С) 0,35 В тД м К ). Выкарыстоўваюць як гукаізаляцыйны матэрыял і цеплаізаляцыйны матэрыял. ШКЛАПЛАСТЫКІ, матэрыялы на аснове палімераў (ппастычныя масы), што ў якасці ўшчыльняльнага напаўняльніка маюць шкловалакно. Вырабляюцца пераважна на аснове сінт. смол. Ш. — лёгкія (шчыльн. 1600— 1900 кг/м3), трывалыя, устойлівыя супраць агрэсіўных асяроддзяў, добрыя электраізалятары. П аводле тыпу напаўняльніка і тэхнал. уласцівасцей кампазіцы і падзяляю цца на ш клотэксталіты (напаўняльнік — шклотканіна), ш кловалакніты (напаўняльнік — пасечаны я шкляныя валокны, жгуты), ары ентаваны я (напаўняльнік — пасмы валокнаў, ніткі, жгуты, укладзены я паралельна адно аднаму). 3 Ш . робяць п раф іляваны я, буйнагабары тны я аб’ёмны я і інш . вырабы. Ш. — канстр. і электраізаляцы йны матэры ял y хім. і наф тавай прам -сці, авіяц. і ракетнай тэхніцы , буд-ве. Я.М.Кавалёў.
ШКЛАРЙЗ, ручны інструмент ддя рэзання шкла таўшчынёй да 6 мм (ролікавыя Ш.) і да 10 мм (алмазньм Ш.).
Ш кларэзы: 1 — алмазны ; 2 — ролікавы .
шкло_______________ 421 ня). На Беларусі высокага ўзроўню Ш.г. дасягнула ў 16— 17 ст.; з 2-й пал. 19 ст. вырабы з яго ствараюць на шклозаводзе «Нёман» (гл. Нёманскае шкло). Л і т Я н і ц к a я М .М . Вытокі ш кларобства Беларусі. М н., 1980; Я е ж. Беларускае мастацкае шкло, ХІХ — п ачатак XX ст. М н., 1984. М.М.Яніцкая.
Ш КЛО МАСТАЦКАЕ, вырабы са шкла, якія маюць якасці маст. твора; галіна дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Творы Ш.м. (вітражы, смальтавыя мазаікі, посуд, арх. дэталі, скульптурныя кампазіцыі, дробная пластыка, свяцільні, біжутэрыя і інш.)
С ілікатнае Ш . — цвёрдае крохкае рэчыва розн ай празры стасці, ш чы льн. 2200— 2500 к г /м 3, цвёрдасць 5— 7 (па ш кале М оаса). Т эрм ічна і хімічна ўстойлівае. В араць Ш . ў пячах пры т -р ы 1400— 1600 °С , сы равіна — шкловыя пяскі, сода, мел і інш . П аводле пры знач эн н я адрозніваю ць аконн ае Ш ., посуднае, хім .-лабараторнае, тэрм ам етры чнае, аптычнае, буд., электравакуум нае і інш . 3 Ш . роб яц ь шкляное валакно і інш. Гл. таксама Шкляная прамысловасць.
Ш К Л О АПТЬІЧНАЕ, неарганічнае шкло з высокай празрыстасцю і аптычнай аднароднасцю. Вырабляецца з дакладна зададзенымі значэннямі паказчыка пераламлення святла і каэфіцыента яго дысперсіі. Асн. віды Ш.а. — крон (малы пераламлення паказчык і павышаная дысперсія) і флінт (з процілеглымі ўласцівасцямі). Выкарыстоўваецца для вырабу празрыстых элементаў аптычных інструментаў і прылад. Ш КЛО АРГАНІЧНАЕ, тэхнічная назва аптычна празрыстых матэрыялаў на аснове палімераў (поліакрылатаў, полістыролу, полікарбанатаў). Найб. пашыраны поліметылметакрылат (плексіглас) — палімер метылавага эфіру метакрылавай к-ты.
Д а арт. Ш кло мастацкае. Вітраж Ш артрскага сабора. Ф ран ц ы я. 12— 13 ст.
П разры стае бясколернае цвёрдае рэчыва. Ш ч ы льн асц ь 1187 к г /м 3, т-ра разм якчэн н я каля 105— 110 °С. Раствараецца ў ацэтоне, ды хлорэтане, бензоле, воцатнай к-ц е і інш. Л ёгка паддаецца мех. апрацоўцы , фармуецца. У стойлівае супраць вады, ш чолачаў, водных раствораў неарган. к-т. А трымліваю ць блочнай полім еры зацы яй метылметакрылату. Выпускаецца Ш .а. бясколернае і афарбаванае, празры стае і н епразры стае і інш. Выкарыстоўваю ць y авіяц., суднабуд., аўтамаб., хім. ір а м -с ц ях , м еды цы не і інш.
Ш КЛО ГЎТНАЕ, вырабы, атрыманыя спосабам свабоднага выдзімання без выкарыстання форм; від шкла мастацкага. Шкловыдзімальная трубка, вынайдзеная ў 1 ст. да н.э., дазволіла вырабляць просты, агульнадаступны утылітарны посуд і ствараць складаныя формы, танкасценныя, часам двухслойныя пасудзіны вял. памераў (эліністычнае і стараж.-рым. Ш.г.). Гутньм вырабы дэкарыруюцца ляпнымі гшастычнымі дэталямі, уплаўленымі- ў тоўшчу шкла (найб. вядомы вырабы венецыянскіх шкловыдзімальшчыкаў Адраджэн-
Д а арт. Шкло мастацкае. Л .К .Т ы ф a н і. Л ям п а. К ан ец 1800 — пач. 1900-х г. З Ш А
422
шкло
вырабляюць без формы (гл. Шкло гутнае) ці з дапамогай фармоўкі. Вырабы дэкарыруюць y гарачым (прылепы, пячаткі, аплікацыі, дробная пластыка, ка-
Д а арт. Шкло мастацкае. Ш кл я н ка і келіхі м ан уф актуры ў Н алібаках. 1760— 75.
Д а арт. Шкло мастацкае. Л .М я г к о в а. Н абор «Бубновы» і вазы. 1970.
Д а арт. ІІІкло мастацкае. У.М y р a х в е р. Д экграты ўная п ласты ка «М онстры». 1971.
ляровая крошка, сульфідныя, крыялітавыя, каляровыя, бясколерныя ніці) і халодным (алмазная грань, шліфоўка, разьба, траўленне, пескаструменная тэхніка, фотадрук, размалёўка) стане. Да шэдэўраў стараж. Ш.м. належаць стараж.-егіп. чаша Тутмоса III (каля 1450 да н.э.) рымскія «дыатрэты», упрыгожаныя ўзорам са шкляных ніцей, іранскія фігурныя пасудзіны з каляровага шкла, размапяванае шкло Германіі. На тэр. Кіеўскай Русі творы Ш.м. вядомы з 11— 12 ст. Віды III.м. і спосабы яго дэкарыравання развіваліся ў рэчышчы існуючых маст. стыляў. У сярэдневякоўі посуд абмотвалі шклянымі ніцямі; венецыянскае шкяо вылучаецца філігранным узорам і размалёўкай эмаллю, чэшскае шюіо — пышнай гравіроўкай y спалучэнні з разьбой і шліфаваннем, англ. хрусталь — бліскучым алмазным граненнем, галандскае шкло — тэхнікай пункціравання алмазам, рас. Ш.м. 19 ст. — багатай гамай колеру і граненнем т.зв. рус. каменем, франц. шкло пач. 20 ст. — тэхнікай гале (глыбокая разьба і хім. траўленне шматслойнага каляровага шкла). Пошукі новых якасцей гшастычнай выразнасці шкла, формаўтваральных ідэй, адкрыццё новых тэхнік і тэхналогій y пач. 20 ст. А.Кро, Э.Гале, А.Даўмам, Р.Лалікам (Францыя), Л.К.Тыфані (ЗША), І.Драганеўскім (Чэхія) паўплывалі на з ’яўленне аўтарскага Ш.м. 3 2-й пал. 20 ст. пашырыліся жанры шклапластыкі. На Беларусі Ш.м. вядома з 2— 5 ст. (гл. Абідзенскія эмалі). У 11— 13 ст. з каляровага празрыстага і бясколернага шкла выраблялі пацеркі, бранзалеты, пярсцёнкі, каляровыя палівы, аздобы для абкладаў кніг і інш. 3 11 ст. пачалася вытв-сць смальты. У 15— 16 ст. высокага ўзроўню дасягнула вытв-сць гутнага шкла. Вырабы аздаблялі ляпным дэкорам (шкляныя ніці, жгуты, медальёны і пячаткі з барэльефнымі выявамі гербаў і манаграм уладальнікаў), размалёўкай каляровымі эмалямі, з 17 ст. — гравіраваннем алмазным разцом. Вытв-сць ІІІ.м. ў 18 ст. звязана з дзейнасцю шкляных мануфактур, створаных на базе вотчынных гут: Налібоцкая шкляная мануфактура, Урэцкая шкляная мануфактура, прадпрыемстваў y Гродне, Крычаве, Рагачове, Чачэрску, вёсках Новая Мыш Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл., Ілья Вілейскага р-на Мінскай вобл., Студзёная Гута Гомельскага р-на, Белая Дуброва Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл. і інш. Высокі маст. ўзровень бел. шкла таго часу ў значнай ступені абумоўлены засваеннем новых тэхнік аздаблення (гравіроўка меднымі калёсікамі, шліфоўка, разьба, унутрысценнае залачэнне, размалёўка золатам, накладныя аздобы), рэцэптуры багемскага хрусталю і рубінавага шкла, свінцовага хрусталю і англ. спосабаў яго агранкі пад мясц. назвай «у брыльянт». У дэкоры вырабаў 1-й пал. 18 ст. пераважалі гравіраваныя і разныя партрэтныя і геральдычныя выявы, манаграмы. Багатай разнастайнасцю форм і дэкору
вылучалася ўрэцка-налібоцкае шкло. У канцы 19 ст. пачалі выпуск прадукцыі шклозаводы «Нёман» (гл. Нёманскае шюю), Барысаўскі (гл. Барысаўскае шкло), Целяханскі, Ганцавіцкі, Стараўскі (Слуцкі р-н) і інш. У пач. 20 ст. пашырылася размалёўка каляровымі эма-
Д а арт. Шкло мастацкае. В.С a з ы к і н а. К ам пазіц ы я «А ртэф акты 1». 1980.
Д а арт. Шкло мастацкае. Т.А р ц ё м a в а. Зя м л я н е, ц і н е забудзем мы паху кветак? 1992.
лямі (матывы бел. флоры і фауны, нар. архітэктура). У 1920— 30-я г. на Ш.м. ўплывалі стылеўтваральныя ідэі канструктывізму, функцыяналізму. Росквіт бел. Ш .м. пачаўся ў 1960-я г. з прыходам на шклозаводы прафес. мастакоў. У 1970— 80-я г. мастакі звярталіся да стварэння выразных паводле пластыкі і каларыту унікальных рэчаў — шматфігурных дэкар. кампазіцый, вітражоў, свяцільняў, набораў посуду, імкнуліся ўвасобіць сродкамі Ш.м. тэмы грамадска значнага зместу. У станаўленні бел. школы Ш.м. значную ролю адыгралі ўкараненне ў вытв-сць арыгінальных тэхнал. вынаходніцгваў, аднаўленне і ўдасканаленне стараж. і традыц. тэхнік аздаблення шкла: ціхае выдзіманне з выкарыстаннем выбітых цвікамі малюнкаў, рэльефных узораў кары дрэў (В.Дзівінская, К.Вакс); рыфленне, каляровая крошка, кракле, пескаструменны дэкор на шматслаёвым шкле (Л.Мягкова); каляровыя ўнутр. накладкі пры
ўжыванні ціхага выдзімання і пракатнага маліравання (У.Мурахвер)\ выкарыстанне ў якасці рысункаў для тэхнікі маліравання адбіткаў сухіх траў, галінак, тканін, метал. рэчаў і інш. (В.Сазыкіна); гарачае дэкарыраванне свабодна фармаваных вырабаў тонкай сульфіднацынкавай ніццю шкла (т.зв. нёманская ніць; А.Федаркоў). Лепшыя работы 1990-х г. адметныя разнастайнасцю тэхнік формаўтварэння і дэкарыравання, індывід. творчых манер і стылістычных прыёмаў, багатай асацыятыўнасцю, метафарычнасцю вобразнага ладу. Сярод мастакоў і майстроў: A.Абрамава, А.Анішчык, М.Анішчык, Т.Арцёмава, П.Арцёмаў, Я.Гладкоў, Дзівінская, У.Жохаў, Г.Ісаевіч, Р.Клімковіч, Т.Малышава, Мурахвер, Мягкова, У.Пракоф’еў, Н Растоўцава, С.Раўдвеэ, Сазыкіна, Г.Сідарэвіч, Федаркоў і інш.
Літ:. Ш е л к о в н н к о в Б.А. Русское худож ественное стекло. Л ., 1969; 1Ц a п о в a Ю .Л. О черкн нсторнн древнего стеклоделня. М ., 1983; Я н і ц к а я М .М . Вытокі ш кларобства Беларусі. М н., 1980; Я е ж. Беларускае мастацкае ш кло (XVI— XVIII стст ). М н., 1977; Я е ж. Беларускае мастацкае ш кло, XIX — п ачатак XX ст. М н., 1984; Я е ж. Гісторы я ш клян ой вясёлкі. М н., 1986.
М.М.Яніцкая.
Ш К Л О БЕТ0Н Н Ы Я КАНСТРЎКЦЫІ, будаўнічыя канструкцыі ў выглядзе бетоннай абоймы, унутры якой на растворы ўкладзены шклаблокі. Выкарыстоўваюць пры будаванні святлопранікальных агароджаў (перагародак, лесвічных клетак, ліфгавых шахтаў і інш.) y жылых, грамадскіх і прамысл. будынках. Вырабляюцца на з-дзе ці выкладваюцца на месцы буд-ва. Ш КЛ0ВА ABAPÔHA 1654, баявыя дзеянні войск ВКЛ супраць рас. войск каля г. Шклоў y ходзе вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. У жн. 1654 корпус вял. гетмана ВКЛ Я .Радзівіла (6— 8 тыс. чал.) пад націскам маскоўскіх войск адышоў ад Оршы да Копысі і Шклова. 12 жн. да Шклова падышоў авангард ваяводы Я.К.Чаркаскага (каля 20 тыс. чал.) і напаў на варту Радзівіла, які абараняў горад. Даведаўшыся, што на дапамогу Чаркаскаму з У рухаецца ваявода А.М.Трубяцкой, Радзівіл вырашыў даць бой Чаркаскаму, які пачаў атаку. Харугвы ВКЛ, прыкрытыя з флангаў драгунамі, згрупаванымі ў ярах, пераправіліся цераз р. Шклоўка і контратакавапі. Пасля шматгадзіннага бою войскі Чаркаскага страцілі ад 3 да 7 тыс. чал. забітымі. Радзівіл страціў ад 200 да 700 чап. забітымі. He маючы дастатковых сіл працягваць барацьбу, Радзівіл y ноч на 13 жн. загадаў войску ВКЛ адступаць на 3 ад Галоўчына і Барысава. 30 жн. да Шклова падышло войска Трубяцкога і пачало аблогу горада. Прыступ y ноч на 6 вер. быў адбіты. Але пасля артыл. абстрэлу, не чакаючы другога прыступу, 10 вер. горад быў здадзены.
Літ:. С а г а н о в і ч Г. Н евядомая вайна, 1654— 1667. М н., 1995. С. 18.
Ш К Л 0В Ы Я ПЯСКІ, кварцавыя пяскі, аснову якіх складае аксід крэмнію (крэменязём); выкарыстоўваюць y вытв-сці шкла. Якасць пяску для шкляной прам-сці нарміруецца патрабаваннямі дзярж. стандарту (ГОСТ 22551—77), y адпаведнасці з якім дапускаецца SiCh ад 95% для нізкіх марак да 99,8% для высокіх марак; БегОз — 0,01— 0,25%; АІ2О 3 — 0,1— 4%, цяжкай фракцыі мінералаў для высокіх марак — 0,05%, для нізкіх марак — не нарміруецца. У Ш.п. памеры зярнят павінны адпавядаць 0,1— 0,8 мм. У пры родзе чы сты я кварцавы я пяскі (99,8% SiO j) трапляю цца рэдка, таму іх атры м ліваю ць шляхам абагачэння. Н а Беларусі разведаны радовіш чы ш кловых і ф армовачных пяскоў y Гомельскай вобл. — Л еніна ў Д обруш скім р -н е з агульнымі прам ысловымі запасам і 12 047 тыс. т (распрацоўваецца), Л оеўскае ў Л оеўскім р -н е з запасамі 133 тыс. т (пасля эксплуатацыі закансервавана) і ў Брэсцкай вобл. — Гарадная ў С толінскім р -н е з запасамі 15 077 тыс. т (закансервавана).
Р.Р.Паўлавец.
Ш КЛОКЕРАМІЧНЫЯ МАТЭРЫЙЛЫ, гл. ў арт. Сіталы. Ш К Л О П А Д 0Б Н Ы СТАН, цвёрды аморфны стан рэчыва, які ўзнікае пры застыванні яго пераахалоджанага расплаву. Адрозненне ад інш. аморфных станаў — абарачальнасць пераходу з Ш.с. ў расплаў (фазавы пераход I роду) і з расплаву ў ІІІ.с. (ш к л a в a н н е). Працэс шклавання характарызуецца тэмпературным інтэрвалам. Рэчывы ў Ш.с. ў асноўным ізатропньм, крохкія, празрыстыя. У Ш.с. можа знаходзіцца значная колькасць простых рэчываў, вокіслаў, водных раствораў, халькагенідаў, галагенідаў, карбанатаў; многія з іх з ’яўляюцца асновай складанага па саставе шкла. ШКЛОПАКЁТ, будаўнічы выраб з двух (радзей трох) лістоў шкла, якія герметычна злучаны па перыметры рамкай (абоймай). Замкнёныя поласці паміж лістамі шкла запаўняюць асушаным паветрам, што выключае іх паценне і замярзанне. Лісты шкла злучаюць склейваннем іх з метал. рамкай (напр., з прафіляванага алюмінію) або зваркай па перыметры са свінцовай паласой. Выкарыстоўваецца для шклення будынкаў. Ш КЛОПРАФ ІЛІТ, буйнагабарытныя будаўнічыя вырабы з неарміраванага ці арміраванага шюіа швелернага або каробчатага профілю. Адрозніваюць Ш.: бескаляровы і каляровы; з гладкай, рыфленай і ўзорыстай паверхняй. Вырабляюць спосабам бесперапыннага пракату. Выкарыстоўваюць y святлопранікальных агараджальных канструкцыях будынкаў і збудаванняў. ШКЛОСГГАЛ, неарганічны шклокрышталічны матэрыял (сітал), які атрымліваецца аб’ёмнай крышталізацыяй шкла. Складаецца з адной або некаль-
ш клоў
423
кіх крышт. фаз (памер крышталёў да 1 мкм), якія раўнамерна размеркаваны ў шклопадобнай фазе. Ёсць таксама ш л а к а с і т а л ы — на аснове пераважна металург. або паліўных шлакаў, вырабы з іх (пліты, стужкі) вызначаюцца высокай зноса- і хім. устойлівасцю. ШКЛОТКАНІНА, матэрыял, утвораны перапляценнем нітак шклянога валакна. Вызначаецца высокай мех. трывалдсцю, устойлівасцю да хім. ўздзеяння, цепла- і вільгацеўстойлівасцю, добрымі цепла- і электраізаляцыйнымі якасцямі. Недахопы — нізкая зносаўстойлівасць, дрэнная адгезія. Выкарыстоўваецца як арміруючы матэрыял пры вытв-сці шклапластыкаў, як фільтравальны, тэрма- і электраізаляцыйны матэрыял. ШКЛОЎ, горад, цэнтр Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл., на правым беразе р. Дняпро. За 30 км ад г. Магілёў. Чыг. ст. на лініі Орша— Магілёў. 16,1 тыс. ж. (2002). Прадпрыемствы цэлюлозна-папяровай (Шклоўская папяровая фабрыка), харч., камбікормавай, пачатковай апрацоўкі лёну (Шклоўскі льнозавод), буд. матэрыялаў, дрэваапр. прам-сці. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнікі архітэктуры: жылыя дамы (18, 19 ст.), будынак канторы папяровай ф-кі «Спартак» (1898), касцёл (19— 20 ст.), Шклоўская Праабражэнская царква, Шклоўская ратуша, сінагога (2-я пал. 17 ст.), асабняк (пач. 20 ст.). Узнік і пэўны час існаваў на месцы сучасных вёсак Стары Шклоў і Хоцімка. У пісьмовых крыніцах згадваецца С.Герберштэйнам пад 1526. У час вайны Маскоўскай дзяржавы з Вялікім княствам Літоўскім 1534— 37 y 1535 спалены ваяводам Шуйскім. У 16— 17 ст. існаваў Шклоўскі замак. 3 сярэдзіны 16 ст. належаў Хадкевічам, з 2-й пал. 16 ст. цэнтр Шклоўскага графства. У час Лівонскай вайны 1558— 83 двойчы спалены рус. войскамі ў 1563 і 1580. У канцы 16 ст. (паводле М.А.Ткачова, пасля 1580) або пасля пажару 1668 перанесены на сучаснае месца. 3 сярэдзіны 17 і да 1-й трэці 18 ст. ім валодалі Сяняўскія. У 1661 y Ш. 4375 ж., 490 дамоў. Развіваўся пад абаронай магутных умацаванняў (гл. Шклоўскія гарадскія ўмацаванні). У пач. вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 жыхары Ш. вытрымалі доўгую аблогу, але пазней здалі горад (гл. ІІІклова абарона 1654). Летам 1655 y Ш. размяшчалася часовая стаўка рас. цара Аляксея Міхайлавіча. У кастр. 1660 горад вызвалены, пасля чаго жыхары вытрымалі яшчэ адну аблогу рас. войск. У чэрв. 1666 захоплены рас. войскамі Я.К.Чаркаскага; за «здраду» ў 1660 шклоўская шляхта саслана ў Казань. Паводле Андросаўскага перамір’я 1667 вернуты Рэчы Паспалітай. У вер. 1708 y час Паўночнай вайны 1700— 21
424
ШКЛОЎСКАЕ
разбураны шведскімі войскамі. У 1731 перайшоў да Чартарыйскіх, 3 сярэдзіны 17 ст. згадваецца Шклоўская ратуша. 10.4.1762 Ш. атрымаў магдэбургскае права, пячатку і герб (у блакітным полі рука, якая трымае сярэбраны бязмен). Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) y складзе Рас. імперыі. У 1773— 77 цэнтр павета Магілёўскай правінцыі і губерні. 3 1777 мястэчка, цэнтр воласці Магілёўскага пав. 3 1778 уладанне С.Г.Зорыча, які заснаваў Шклоўскія M a ny фактуры, Шклоўскае шляхетнае вучылішча, Шклоўскі тэатр Зорыча, Шклоўскую бапетную шкалу, Шклоўскую музычную школу. У 1799— 1800 існаваў Шклоўскі кадэцкі корпус. Пасля яго смерці Ш. узяты пад апеку імператрыцы Марыі Фёдараўны, апекуном прызначаны сенатар Г.Р.Дзяржавін. У пач. 19 ст. Ш. — важны гандл. цэнтр на Беларусі, прыстань на Дняпры. У 1860— 12 421 ж., 1326 дамоў, 3 прыходскія школы, бальніца, 6 цэркваў, касцёл, 2 сінагогі, 22 малітоўныя дамы, яўр. вучылішча, йггогод адбываліся 2 кірмашы. У 2-й пал. 19 ст. ўладанне памешчыка Ваейкава. У канцы 19 ст. Ш. купіў А.К.Крывашэін і заснаваў y 1898 кардонную (з 1908 папераробную ф-ку). У пач. 20 ст. праз Ш. пракладзена чыг. Орша— Магілёў; каля 10 тыс. ж. 3 1919 y складзе РСФСР, з 1924 — y БССР. 3 17.7.1924 цэнтр Шклоўскага раёна. У 1924 — 6617 ж., папяровая ф -ка «Спартак», ф-ка запалкавай саломкі «Барацьба». 3 3.7.1925 горад. У 1939 — 8,1 тыс. ж. У Вял. Айч. вайну 12.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў горадзе і раёне 37 504 чал., y т.л. ў Ш. ў вер. 1941 каля 3 тыс. чал. Вызвалены 27.6.1944 войскамі 2-га Бел. фронту ў ходзе Магілёўскай аперацыі 1944. У 1970 — 9,9 тыс. жыхароў. А.М.Лукашэвіч (гісторыя).
ШКЛ0ЎСКАЕ
М ІЖ ЛЕДАВІК0ЎЕ
(назва ад г. Шклоў), р о с л а ў с к а е міжледавікоўе, перадапошняе міжледавікоўе на тэр. Беларусі. Доўжылася ад канца дняпроўскага зледзянення да пач. сожскага зледзянення. Мяркуюць, што працягласць яго каля 50 тыс. гадоў. Характарызавалася істотнымі зменамі клімату і расл. покрыва, якія адбываліся ў 3 этапы. Кожны этап меў кліматычны оптымум (найб. цёплы клімат), што ўплывала на змену холадалюбівых бярозавых і бярозава-хваёвых лясоў на шыкаралістыя і ялова-шыракалістьм лясы. Канец міжледавікоўя адзначыўся пахаладаннем, што спрыяла скарачэнню плошчаў, занятых лясамі, і пашырэнню адкрытых прастораў з разнатраўем і палынамі. Рэльеф тэр. Беларусі ў гэты час агульнымі рысамі быў падобны да сучаснага. Выразна вылучаліся контуры найб. вял. раўнін і ўзвышшаў. Значная ч. тэр. была паніжанай, слабапарэзанай, з вял. колькасцю азёр. 3 геал. разрэзаў Ш.м. найб. дэталёва даследаваны агаленні Ніжнінскі роў і каля в. Касцяшы Любанскага р-на М інскай вобл. У час Ш.м. намножылася магутная (да 47 м) тоўшча алювіяльных, азёрных, балотных, крынічных і інш. адкладаў, якія вылучаю цца як ш к л о ў с к і г а р ы з о н т . Найб. пашыраны стараж. алювіяльныя адклады Пра-Дняпра, якія вылучаюцца як рослаўская с в і т а . 3 адкладамі шклоўскага гарызонту звязаны запасы пітной вады, што выкарыстоўваюцца для водазабеспячэння Мінска і інш. бел. гарадоў.
Л і т Е л о в н ч е в а Я .К . Ш кловскн е (Рославльскме) межледнмковые отлож ення Белоруссян я смежных террнторнй. М н., 1979. ШКЛ0ЎСКАЕ
ПАТРЫЯТЫЧНАЕ
П АДП 0ЛЛ Е ў Вялікую Aйч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала ў жн. 1941 — ліст. 1943 y Шклоўскім р-не. Складалася з 13 груп (больш за 100 чал.):
в. Вял. Лазіцы (кіраўнікі М.П.Каржавін, М.Ф.Галіноўскі), в. Гавяды (Г.А.Валаснёў, П.А.Крынічка), в. Зацішша (А.А.Сякацкі), в. Лешча (В.М.Шалаеў), чыг. ст. Лотва (Ф.С.Грышчанкаў), в. Любінічы (3 групы; А.П.Гелахаў, В.Ц.Грыгор’еў, У.Ц.Гурынаў, А.Я.Казлоў, Іван Ф.Стукалаў, Іосіф Ф.Стукалаў, М.М .Ю р’еў), в. Малое Міхайлава (СЛ.Шугалей), в. Мерч (Ц.А.Герасімовіч), в. Смятанічы (П.А. і Р.А.Красяковы), в. Тударава (І.В.Кананыхін, Л.Р.Камісараў). Да пач. 1942 групы аб’ядналіся ў 3 падп. арг-цыі. Падпольшчыкі трымалі сувязь з Магілёўскім патрыят. падполлем і партызанамі, з лета 1943 дзейнічалі пад кіраўніцтвам Шклоўскага падп. райкома КП(б)Б. Вялі агітацыю сярод насельніцтва, распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро, збіралі, рамантавалі і перапраўлялі партызанам зброю, учынялі дыверсіі, разграмілі паліцэйскі ўчастак і маслазавод y вёсках Гарадзішча і Фашчаўка, узрывалі паравозы, вагоны, рвалі тэлеф. сувязь, разбіралі драўляныя масты і інш. За час вайны загінула 17 падпольшчыкаў. М.Ф.Шумейка.
ШКЛ0ЎСКАЕ ШЛЯХЁТНАЕ ВУЧЬІЛІІПЧА. Засн. 24.11.1778 y мяст. Шклоў М агілёўскага намесніцтва ген.-м. С.Т.Зорычам (гл. Дадатак) для дзяцей збяднелай шляхты. Тэрмін навучання — 8 гадоў y 5 класах (4-ы — двухгадовы і 5-ы трохгадовы). Штат складаўся з гал. дырэктара (ён жа фундатар Зорыч), дырэктара, 2 наглядчыкаў, 5 чыноўнікаў, 14 выкладчыкаў і 2 лекараў. Прымаліся хлопчьпсі з 8 гадоў шляхетнага паходжання, доказ якога пацвярджаў маршалак павета, адкуль прыбыў юнак, a для іншаземцаў патрэбны былі даравальнью граматы іх продкаў. У 1783 y вучылішчы было 50, y 1788 — больш за 100, y 1789 — больш за 200 выхаванцаў. У 1785 адбыўся 1-ы выпуск — 7 юнакоў. 3 канца 1780-х г. штогод выпускалася каля 20 чал. Да 1797 Ш.ш.в. падрыхтавала да службы 265 кадэтаў. Выкладаліся: Закон Божы, матэматыка, мовы, гісторыя, геаграфія, маляванне; y 5-м класе дадаткова — вышэйшая матэматыка, артылерыя, тактыка, ваен. і грамадз. архітэктура; y 3— 5-м класах — ваен. экзерцыцыя, фехтаванне, танцы, верхавая язда, музыка. Ваен. заняткі праводзіліся па серадах і суботах. Навучанне было ваенізаванае: замест класаў былі створаны эскадрон кавалерыі з 2 узводаў (кірасірскі і гусарскі) і 3 пяхотныя роты (2 грэнадзёрскія i 1 егерская). Напачатку вучылішча размяшчалася ў драўляным памяшканні. У 1788— 93 узведзены мураваны будынак (знішчаны ў 1799 y выніку пажару). Вучылішча мела бібліятэку (178 кніг на рус. мове, 743 на франц., 70 на ням., 12 на польскай, 27 на латыні), музей, карцінную галерэю (шмат копій вядомых мастакоў, арыгінальныя творы, значны збор гравюр, карцін і статуй Дрэздэнскай галерэі, малюнкі і чарцяжы), прыгонны аркестр, тэатр з балетнай трупай; дзейнічалі шпіталь і муз. каманда. Пе-
рад будынкам вучылішча знаходзілася «карусель» — вял. адкрыты манеж, дзе выхаванцы вучыліся верхавой яздзе, a кірасірскі ўзвод наладжваў рыцарскія турніры. Паводле хадайніцгва фундатара выхаванцы ўладкоўваліся на ваен. ці цывільную службу, a з 1785 іх адразу пасля заканчэння вучобы ўзводзілі ў ранг афіцэрдў. 20.1.1797 Зорыч атрымаў званне ген.-лейт. (звольнены са службы 15.7.1797), a «вучылішча Шклоўскае» паводле ўказа ад 28.3.1797 перайшло ў казённае ведамства. Пасля прыняцця Ш.ш.в. ў казну (1799) адбыліся 4 выпускі: 7 выхаванцаў накіраваны ў чарнаморскія лінейныя батальёны, 19 — y мушкецёрскія палкі, 23 y артылерыю, 32 y гарнізонньм палкі. Пасля смерці Зорыча (6.11.1799) навуч. ўстанова трапіла ў ведамства бел. губернатара П.І.Севярына, 28.11.1799 атрымала назву Шююўскі кадэцкі корпус. Ш.ш.в. праіснавала да 1918 пад рознымі назвамі: Гродзенскі кадэцкі корпус (1800—07), Смаленскі кадэцкі корпус (1807— 24), Маскоўскі кадэцкі корпус (1824— 37) і інш. Літ .: Л а л а е в [M .C .], Н сторнческнй очерк военно-учебны х заведеннй, подведомственных Главному мх Управленню . С П б., 1880; М е л ь н н ц к о й Н. С борнн к сведеннй о военно-учебны х заведеннях в Россан. T. 1. С П б., 1857; Б р ы г а д з і н П . , Л у к а ш э в і ч А. Ш клоўскае ш ляхетн ае вучы ліш ча / / Бел. мінуўш чы на. 1997. № 4; I х ж а. Я к ш клоўскія кадэты ў М аскву трапілі / / Там жа. № 6. А .М .Л ук а ш э віч , А .Ф .С а м усік.
ШКЛ0ЎСКАЯ БАЛЁТНАЯ ШК0ЛА Існавала ў канцы 18 ст. пры Шклоўскім тэатры Зорыча. Балетмайстры — П.Барцанці (да 1783), Марыядзіні (1780-я г.), М.Пранчынскі (1795—98). Сярод навучэнцаў прыгонныя з навакольных вёсак і кадэты Шклоўскага корпуса. Паводле сведчання сучасніка, 20 сял. дзяўчат, якія жылі разам y асобным будынку, атрымлівалі ў школе і агульную адукацыю: «практыкаваліся ў французскай гаворцы, чытанні, пісьме і лічэнні». Выхаванцы школы вызначаліся высокім прафес. майстэрствам. Сярод іх П. і К.Азарэвічы, К Буткевіч, Я.Чуцікаў і інш. ШКЛ0ЎСКАЯ МУЗЫЧНАЯ ШК0ЛА. Існавала ў канцы 18 ст. пры Шюіоўскім тэатры Зорыча. Навучэнцы — прыгонныя са Шклова і яго наваколляў. Ігры на муз. інструментах навучалі спецыяльна запрошаныя прафес. педагогі і амаль усе музыканты, якія наведвалі Шклоў з канцэртамі. У 1782— 83 музыку выкладала піяністка і спявачка Э.Саж, y 1783 — прыдворны музыкант А.Баргезі, які прыязджаў з Пецярбурга. Паводле некат. звестак, найб. здольных аддавалі вучыцца ў Пецярбург да «камер-музыканта» А.Булата. 3 навучаных музыцы былі створаны рагавы аркестр, «музыка шклоўскага корпуса» (24 чал.); пасля 1781 прыгонныя ўваходзілі ў тэатр. аркестр, які спачатку складаўся з іншаземцаў. 3 1781 капельмайстар бела-
рус П.Пётух вучыў вакальнаму майстэрству хлапчукоў, якія потым спявалі ў тэатр. хоры. В .П .П р а к а п ц о ва . ШКЛ0ЎСКАЯ ПАПЯР0ВАЯ ФАБРЫКА « С п а р т а к » . Засн. ў 1890 y г. Шюіоў як кардонная і папяровая ф-ка. Выпускала драўняную масу, кардон, паперу каляровую, абгортачную шэрую фінляндскую, курыльную, папяросную, капіравальную і інш. У 1908 пераабсталявана на вытв-сць папяроснай паперы. У 1910 мела 5 паравых, 2 нафтавыя, 3 паперарэзальныя, 3 папераробныя машыны, апрэтурнае аддзяленне. Працавала ад 90 да 400 чал. У 1918 нацыяналізавана і названа «Спартак», забяспечвала паперай тытунёвьш ф-кі Масквы і С.-Пецярбурга. У Вял. Айч. вайну абсталяванне ф-кі эвакуіравана ў Кіраўскую вобл. Аднавіла работу ў ІІІклове ў 1947. У 1957 пабудаваны папераробны цэх. У 1975—76 устаноўлена абсталяванне для вытв-сці падпергаменту. 3 1993 адкрытае акц. таварыства. Асн. прадукцыя (2003): падпергамент, папера для гафрыравання, кардон для плоскіх слаёў, гафракардон і тара з яго, папера абгортачная, спецупаковачная, туалетная, сурвэткі і інш. Ш КЛбўСКАЯ ПРААБРАЛЙНСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры эклектыкі ў г. Шклоў Магілёўскай вобл. Пабудавана ў пач. 20 ст. з цэглы. Храм крыжападобны ў плане, цэнтрычнай кампазіцыі, мае элементы стыляў псеўдавізант. і мадэрн. Над сяродкрыжжам узвышаецца вял. 8-гранны светлавы барабан, накрыты гранёным шлемападобным купалам. Паміж рамёнамі (канцамі крыжа) убудаваны 4 квадратныя ў плане 3-ярусныя вежападобньм аб’ёмы. Верхнія 8-гранныя ярусы са скразнымі праёмамі завершаны гранёнымі купаламі. Розньм вышыні аб’ёму надаюць будьшку верт. дынаміку. Усе фасады вырашаны з яскрава выяўленай сіметрыяй, падкрэсленай восевым размяшчэн-
Шклоўская Праабражэнская царква
425
ш клоўская
нем уваходаў, над якімі па 2 аконньм праёмы з арачнымі завяршэннямі. Іх матыў паўтараюць вял. аркі накшталт закамараў y завяршэнні сцен. Фасады аздабляюць тонкія прафіляваныя карнізныя цягі, пілястры, плоскія нішы. Т.В.Габрусь.
ШКЛ0ЎСКАЯ РАТУША, помнік архітэктуры класіцызму ў г. Шклоў Магілёўскай вобл. Пабудавана ў канцы 18 ст. ў комплексе з гандл. радамі. Ратуша — 2-павярховы, амаль квадратны ў плане мураваны будынак з вальмавым дахам, завяршаўся 2-яруснай 8-граннай вежай, увянчанай гранёным купалам са шпілем. 1-ы паверх y цэнтры быў прарэзаны шырокім праездам y двор гандл. радоў. Аднапавярховыя (з 2-павярховымі квадратнымі ў плане аб’ёмамі па вуглах і сіметрычна пастаўленым падоб-
I
іпіаігттпііОіаіпіоаггптііаіпіІ Шклоўская ратуша. Чарцёж.
ным да ратушы будынкам) гандл. рады разам з ратушай утваралі прамавугольны двор, які меў 3 уязньм брамы. Фасады рытмічна расчлянёны шырокімі лапаткамі, прамавугольнымі аконнымі праёмамі і паўцыркульнымі аркадамі. Гандл. рады пашкоджаны ў Вял. Айч. вайну. Адноўлена ў 2000. У.А. Ч ант уры я.
Ш клоуская ратуша Сучасны выгляд.
426
ш клоўскі
Ш КЛ0ЎСЮ Вікгар Барысавіч (24.1.1893, С.-Пецярбург — 5.12.1984), рускі пісьменнік, літ.-знавец. Вучыўся ў Пецярб. ун-це. Друкаваўся з 1914. Быў блізкі да футурыстаў. Чл. ОПОЯЗа. Адзін з пачынальнікаў і тэарэтыкаў фармальнай школы ў літ.-знаўстве (кн. «Пра тэорыю прозы», 1925). Даследаваў гіст. суадносіны сац. быцця і вядучых ідэй y л-ры таго часу: «Мастацкая проза: Роздумы і разгляд» (1959), «Аповесці пра прозу» (т. 1— 2, 1966) і інш. У аснове яго мемуарных, эпісталярных, лірычных кніг аўтабіяграфічнасць: «ZOO: Лісты не пра каханне, альбо Трэцяя Элаіза» (1923), «Гамбургскі рахунак» (1928), «Жылі-былі» (1962) і інш. Аўтар гіст. аповесцей «Мацвей Камароў — жыхар горада Масквы» (1929), «Марка Пола» (1936), «Мінін і Пажарскі» (1940), «Аповесць пра мастака Фядотава» (1955), кніг пра Л.Талстога, Ф.Дастаеўскага, У.Маякоўскага, прац па тэорыі кіно, кн. «Эйзенштэйн» (1973; Дзярж. прэмія СССР 1979), кінасцэнарыяў і інш.
ляная вежа, прыстасаваная для артабстрэлу наваколля. У цэйхгаўзе эамка захоўваліся 12 гармат, адна вялікая і 20 малых марцір, 183 гакаўніцы, 44 гранаты рознага калібру, ядры, запас пораху і інш. У гіст. крыніцах 18 ст. Ш.з. не ўпамінаецца. М.А. Ткачоў. Ш К Л 0Ў С К ІІД А Л , скульптурная выява славянскага язычніцкага бажаства. Знойдзены ў 1963 каля г. Шклоў Магілёўскай вобл., на беразе р. Серабранка. Датуецца 10 ст. Высечаны з пясчаніку, выш. 1,2 м, маса каля 250 кг. Тулава цыліндрычнае, ніжняя частка апрацавана як пастамент, твар мае індывід. рысы. Верагодна, быў схаваны ў зямлю мясц. язычнікамі пасля прыняцця хрысціянства. Зберагаецца ў Нац. музеі гісторыі і культуры Беларусі.
Літ:. Ш т ы х а ў Г.В. Галасы далёкіх продкаў. М н., 1968; Я г о ж. Ннтересная находка Ц Н скусство 1964. № 4. Г.В.Штыхаў.
Э.А.Карніловіч.
Ш К Л 0Ў С К І 3ÂMAK Існаваў y 16— 17 ст. y г. Шклоў. Пабудаваны на востраве сярод штучнага става, утворанага на р. Шклоўка (Язона). Размяшчаўся на 3 ад Шклоўскіх гарадскіх умацаванняў і быў звязаны з імі драўляным мостам «на ізбіцах», які падводзіў да замкавай брамы «з узводам» — пад’ёмным мостам «на чопах жалезных з рэфамі жалезнымі». Па перыметры замкавага двара стаялі драўляныя ўмацаванні: ад ракі, з боку «поля» — гародні, з боку горада — вастракол. У падарожных запісах кн. Багуслава Радзівіла ў Ш.з. акрамя брамы згадваюцца 2 інш. вежы. Паводле інвентара 1661, тут y цэнтры замкавага двара мелася яшчэ адна высокая драў-
Літ:. К. столетню перваго М осковскаго кадетскаго корпуса / / Рус. архмв. 1875. Кн. 2.
А.Ф.Самусік.
Ш К Л 0Ў С К І ЛЕСАПІЛЬНЫ ЗАВ0Д «Д н е п р». Дзейнічаў y 1906— 14 на чыг. ст. Шклоў (цяпер г. Шклоў Магілёўскай вобл.). Вырабляў дошкі, запалкавую саломку і лучыну для карабкоў запалак. Меў паравую машыну. У 1910 працавала 80 чал. Ш К Л 0Ў С К І ЛБН О ЗА В0Д Пабудаваны ў г. Шклоў Магілёўскай вобл. ў 1929. У Вял. Айч. вайну разбураны. У 1944 пачалося буд-ва новага з-да. У 1948 пушчана 1-я лінія, y 1950 — 2-я лінія, y 1960 — цэх прамысл. падрыхтоўкі трасты, y 1970 — цэх па вытв-сці пліт з кастрыцы. У 1980-я г. часткова праведзена пераабсталяванне. 3 1995 адкрытае акц. таварыства. 3 2000 вырошчваюць для сваёй вытв-сці лён (на 2003 — 600 га). Асн. прадукцыя (2003) — ільновалакно. Ш К Л 0Ў С К І РАЁН Яазмешчаны на Пн Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,5 тыс. км2. Нас. 36,3 тыс. чал. (2003), гарадскога 44,4%. Сярэдняя шчыльн. 24 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Шклоў. Раён уключае 209 сельскіх нас. пунктаў, 12 сельсаветаў: Александрыйскі, Ардацкі, Гарадзецкі, Гарадзішчанскі, Заходскі, Каменналаўскі, Рыжкавіцкі, Славенскі, Старасельскі, Таўкачоўскі, Фашчаўскі, Чарнаруцкі.
Тв:. Собр. соч. Т. 1— 3. М ., 1973— 74; Н збранн ое. T. 1— 2. М ., 1983.
Ш К Л 0Ў С К І Рыгор Львовіч (1875, г.п. Парычы Светлагорскага р-на Гомельскай вобл. — 1937), дзеяч рэв. руху; адзін са стваральнікаў і кіраўнікоў Бабруйскай арг-цыі РСДРП. 3 1898 вучыўся ў Бернскім ун-це. У 1903 зняволены ў Мінску ў турму, потым высланы ў Бабруйск. Дэлегат III з ’езда РСДРП ад Мінскай арг-цыі. У 1909 сасланы на пажыццёвае пасяленне ў Сібір, адкуль уцёк за мяжу. У эміграцыі сакратар Бернскай секцыі бальшавікоў, y 1915 узначальваў Камісію дапамогі ваеннапалонным пры К-це замежных арг-цый РСДРП. Удзельнік Базельскага кангрэса 2-га Інтэрнацыянала (1912), Бернскай канферэнцыі замежных секцый РСДРП (1915), Кастр. рэвалюцыі 1917 y Маскве. 3 1918 на дыпламат. рабоце ў Швейцарыі, Германіі. У 1924— 26 заг. секцыі Наркамата PCI СССР. 3 1928 на выдавецкай і гасп. рабоце. Чл. ЦКК ВКП(б) y 1925— 27. У 1937 рэпрэсіраваны, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1956.
атрымала назву Маскоўскага кадэцкага корпуса.
Т эр. раён а пераваж на ў межах Аршанскаўзгорыста-платопадобная з мноствам ярыста-суф азійных форм y месцах паш ы рэнн я лёсападобных n a ppa; 65% яе на выш. 180— 200 м, 33% — выш эй за 200 м. Н айвы ш . пункт 224 м (на ПнУ ад в. П алы кавічы ). Агульны нахіл паверхні з П н на Пд, па ц яч энн і Д няп ра. К ары сны я выкапні: торф , гліны і суглінкі, буд. пяскі і пясчана-ж віровы матэрыял. С ярэдн яя т-ра студз. -7,8 °С , ліп. 17,9 °С. А падкаў 612 мм за год. Вегетац. перы яд 185 сут. Гал. р. Д няпро (п ерасякае раён з П н на Пд) з прытокамі Бярозаўка, К апуснік, С ерабранка, Чарніца, Арціслаўка і інш .; ва ўсх. ч. ц ячэ р. Бася з прытокам Аўчоса. Глебы с.-г. угоддзяў: дзярновападзолісты я (72,7% ), дзярнова-падзолістыя забалочаны я (17%) і інш. Пад лесам 21,3% плош чы . Н айб. лясны масіў на прыдалінным
Магілёўскай раўніны. П аверхня
Шклоўскі ідал.
Ш К Л 0Ў С КІ КАДбЦКІ К 0Р П У С , назва Шклоўскага шляхетнага вучылішча з 28.11.1799 да восені 1800. Паводле ўказа ад 17.2.1800 дырэктар корпуса абавязаны быў падрыхгаваць перавод выкладчыкаў y ваен. саслоўе, «як і ў іншых кадэцкіх карпусах». Падпалк. І.Фліверк, які ўзначальваў корпус, быў падсправаздачны непасрэдна цару Паўлу I; выкладчыкі — свецкія чыноўнікі. Летам 1800 y вучылішчы налічвалася 211 выхаванцаў; 13 і 14 ліп. адбыліся апошнія выпускі афіцэраў — 60 чал. Увосень 1800 навуч. ўстанова пераведзена ў г. Гродна як Гродзенскае аддзяленне Ш.к.к. У сак. 1806 y Гродна пераведзена Віленскае вайск. вучылішча і аб’яднана з Ш.к.к. У 1807 навуч. ўстанову перамясцілі ў г. Смаленск (да 1812). Пад назвай Смаленскага кадэцкага корпуса пераводзілася ў Цвер, Яраслаўль, Кастраму, y 1818 y Маскву, дзе 3.8.1824
схіле ўздоўж Д н яп ра. П ераваж аю ць хваёвыя, яловы я, бярозавы я, асінавы я, дубовыя лясы; трапл яю цц а чорнаальховы я, шэраальховыя, ясян ёвы я і інш . Ш тучны я насадж энні (29,3%) пераваж на хвойны я (хвоя, елка). П ад балотамі 2% тэр. Н а тэр. раён а біял. заказнікі мясц. зн ачэн н я: Д уброва, Лох і С мятанка. Помнікі пры роды : рэсп. зн ачэн н я — агаленне Ніжнінскі роў (г. Ш клоў); м ясц. зн ачэнн я — дуброва (Ш клоўскае лясн іц тва), парк (г. Шклоў) і дубы чарэш чаты я (в. Тройца).
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 78 тыс. га, з іх асушаных 6,5 тыс. га. На 1.1.2003 y раёне 21 с.-г. вытв. прадпрыемства, y т.л. 16 закрытых і 5 адкрытых акц. т-ваў, 52 фермерскія гаспадаркі, рэсп. унітарнае с.-г. прадпрыемства «Эксперым. база «Спартак» (па насенняводстве бульбы і збожжавых). Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жьшёла-
гадоўлі, вырошчванні збожжавых, зернебабовых, сеяных траў, алейных культур, караняплодаў, лёну, бульбы, кукурузы. Прадпрыемствы прам-сці: цэлюлознапапяровай (папера, кардон, тара з паперы і кардону, туалетная папера), дрэваапр. (піламатэрыялы, сталярныя, дэкаратыўныя вырабы і ін ш ), першаснай апрацоўкі лёну (доўгае і кароткае льновалакно, кастрапліта), буд. матэрыялаў (зборны жалезабетон, бетонныя канструкцыі, сценавыя блокі, таварны бетон і інш.), харч. (цэльнамалочныя прадукгы, масла, мука, крупы, камбікармы), каап. (хлебабулачныя, кандытарскія, мясныя вырабы, беэалкагольньш напіткі, пашыў спецвопраткі, вырошчванне с.-г. прадукцыі, адкорм буйн. par. жывёлы і свіней) і інш. Па тэр. раёна праходзяць: чыгунка Віцебск—Орша— Мінск—Брэст, аўтастрада С.-Пецярбург—Адэса, аўтадарогі Шклоў— Круглае, Шклоў— Горкі, Шклоў— Бя-
1778— 1800. Складаўся з прыгонных спевакоў, драм. акцёраў і музыкантаўінструменталістаў (рагавы аркестр, «хатняя музыка» і «музыка шклоўскага корпуса»), да якіх далучаліся аматары, навучэнцы кадэцкага корпуса і гастралёры-іншаземцы. Паказы адбываліся ў спец. тэатр. будынку (пабудаваны ў 1780) і ў залах пры аранжарэі. У рэпертуары алегары чны я балеты з харамі, міфалагічны я пантам імы , камедыі і трагедыі, камічны я оперы Э.В анж ура, Б.Галупі, Д ж .П аізіела, Д ж .С арці, Д .Ч ы м ароза. С ярод спевакоў: І.В арэнік, І.Духаў, В .Ж уйка, Р .П аж адаік, С .П атан чы к, А .Рак, Л .Труш коў. 3 1781 хормайстар П.Пётух. У 1782— 83 прац аваў рэж ысёр, лібрэты ст і кам пазітар Т.А.Г. д э Салм аран. У балетах танцавалі н авучэнцы Шкяоўскай балетнай школы, кадэты ш клоўскага корпуса (да 1798). С ярод салістаў з прыгонных: П. i К. А зарэвічы, Г. i Р. Бекеры , К.Буткевіч, М .Б уш ы нская, Г.М аксімовіч (Л асімовіч), Я .П аліты ка, Н .С он іна, К .С корабагаты , Л.Суворава, Я .Ч уцікаў, Ф .Ш ам борскі, А.Янкілевічава. Л епш ы я салісты ў 1800 п ерададзены ў балетную трупу П ецярб. ім ператарскіх тэатраў. У складзе «хатняй музыкі» (з 1780) былі ням . і чэш . музыканты , поты м і пры гонны я. У 1783— 1800 патрэбы тэатра і кадэцкага корпуса задавальняў пры гонны аркестр з 24 чал. (разам з корпусам перададзены ў М аскву). С ярод мастакоў: Барцанці (1780), А .Главацкі (каля 1787), Р.К .Зом ер (1783), пры гонны я Д.Ф ёдараў (1783), К.Русаў (1798). Літ.: Б a р ы ш a ў Г. Гісторыя «графства Ш клоўскага», або Я к зазначаў А .С .П уш кін, «Зорыч быў надта просты...» / / М астацтва. 1999. № 6.
Ш КЛ0ЎСКІЯ
ГАРАДСК^Я ЎМАЦА-
ВАННІ. Існавалі ў г. Шклоў з апошняй
лынічы, Орша— Магілёў і інш. У раёне 12 сярэдніх, 4 базавьм, 4 пач. школы, спецшкола-інтэрнат для сляпых і са слабым зрокам дзяцей, дзіцячая школа мастацтваў, 2 вучэбна-вытв. камбінаты, Цэнтр карэкцыйна-развіваючага навучання і рэабілітацыі, Цэнтр пазашкольнай дзейнасці, Цэнтр адпачынку моладзі, 5 комплексаў «школа-сад», 16 дзіцячых садкоў, 29 дамоў культуры і клубаў, 35 б-к, 5 бальніц, 2 паліклінікі, 3 амбулаторыі, 24 фельч.-ак. пункты, раённы цэнтр гігіены і эпідэміялогіі. Музеі: Шклоўскі краязнаўчы музей, музей прац. і баявой славы калгаса імя Фрунзе (в. Любінічы) і райаграпрамтэхнікі (г. Шклоў), дом-музей кінаакцёра П.М Апейнікава (в. Крывель). Помнікі архітэктуры: Пакроўская царква ў в. Вялікія Лазіцы (19 ст.), паштовая станцьм (сярэдзіна 19 ст.) каля в. Лакуці, царква (1903) y в. Старое Высокае. Выдаецца газ. «Ударны фронт».
А.М.Бялясаў, Р.Р.Паўлавец.
Ш КЛ 0ЎСКІ ТЭАТР 30РЫ Ч А , тэатральная трупа графа С.Г.Зорыча ў г. Шклоў Магілёўскай вобл. Існаваў y
чвэрці 16 да канца 18 ст. Шклоў быў абаронены магугнымі ўмацаваннямі, пры буд-ве якіх удала выкарыстаны штучныя і натуральныя водныя рубяжы. 3 У горад быў надзейна прыкрыты Дняпром, які тут дасягае шыр. больш за 150 м; з Пд і 3 працякала р. Шклоўка; y выніку пабудовы на ёй дамбы і плаціны ўтварылася вял. возера, якое прыкрывала горад і Шклоўскі замак. Шклоў быў абкружаны магугным земляным валам, на якім стаяў «паркан з дрэва, пабудаваны ізбіцамі, з вежамі і брамамі». Гіст. дакументы за 1647 называюць 4 брамы горада: Копыскую, Магілёўскую, Галоўчынскую, Астроўскую. 3 паўн. боку Шклоў не меў натуральных умацаванняў, таму акрамя землянога вала туг быў выкапаны абарончы роў. Агульная даўжыня гар. умацаванняў складала больш за 2240 м. Паводле апісання Ш.г.у. y 1657 ваяводам І.М.Талачанавым, горад быў абаронены 26 драўлянымі вежамі розных памераў і канструкцый. Уласна вежаў было 14, y т.л. 3 брамы. На сценах горада стаялі «кобылнны на вертлюгах» (цяжкія мушкеты, што стралялі буйным шротам і сечаным жалезам), 20 палкавых гармат і 20 грахаўніц, 93 пішчалі зацінныя, мушкеты і ручніцы з запасам ядраў, куль, волава і свінцу. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 Ш.г.ў. M o u rra пацярпелі. Пазней яны адноўлены і, паводле дакументаў 18 ст., уключалі
ш кляная
427
вал, 5 драўляных вежаў і 7 рэдутаў. Агульная даўжыня гар. фартыфікацыйнай лініі складала 2750 м. Рэшткі Ш.г.у. існавалі да канца 18 ст., часткова захаваліся да пач. 20 ст. У наш час іх сляды ў выглядзе разбураных бастыёнаў бачны ў прыдняпроўскай частцы горада.
MA Ткачоў.
ШКЛ0ЎСКІЯ МАНУФАКТЎРЫ, прамысловыя прадпрыемствы, заснаваньм ў канцы 18 ст. графам С.Г.Зорычам (гл. Дадатак) y г. Шкяоў. Працавалі пераважна на мясц. сыравіне, абслугоўвалі патрэбы вотчыннага двара і выраблялі прадукцыю на продаж. Пасля смерці ЗорЫча (1799) большасць мануфактур спыніла існаванне. Шаўкаткацкая мануфакт у р а (1781—99) вырабляла шаўковую тафту, шаўковыя паясы, камзолы, шытьм золатам, і інш. У 1797 мела 30 ткацкіх станкоў, працавала больш за 50 чал. Сыравіну і розньм матэрыялы куплялі ў Італіі. К а н а т н а я мануф а к т у р а (1790—99) вырабляла канаты і пражу з ільняной кудзелі і пянькі. У 1797 працавала больш за 50 чал., выраблена канатаў агульнай даўж. 10 тыс. сажняў. Г а р б а р н а я мануф a к т y р a (1794— 98) вырабляла скуры англ., простыя, падэшвенныя, замшавыя, апойкавьм. У 1796 працавалі 53 чал., мела 20 чанаў, выраблена 6 тыс. скур. П а р у с і н а в а я м а н у ф а к т y р a (1794— 1845) вырабляла тонкае і ветразевае палатно. Размяшчалася ў мураваным 2-павярховым будынку. У 1797 працавала 255 чал., мела 138 ткацкіх станкоў. Сыравіну (пяньковыя ніткі і пяньку) набывалі ў мясц. сялян. С y к о н н а я м а н у ф а к т у р а дзейнічала ў в. Путнікі ў 1781— 1809. Вырабляла сукно з белай воўны. У 1797 працаваў 121 чал., мела 12 станаў, выраблена сукна 267 кускоў. А.М.Лукашэвіч. ШКЛЯНАЯ ПЛІТКА, мазаічная дробная (звьмайна квадратная) абліцовачная плітка. Вырабляецца з непразрыстага каляровага шкла. Выкарыстоўваецца ддя ўнутр. і вонкавай абліцоўкі будынкаў і збудаванняў (гл. Абліцовачныя работы), a таксама для дэкаратыўнамаст. мазаічных работ. Гл. таксама Смальта. ШКЛЯНАя ПРАМЫСЛбВАСЦЬ, галіна прамысловасці, прадпрыемствы якой вырабляюць буд. і тэхн. шкло, гатунковы посуд і маст. вырабы са шкла і хрусталю, шклаблокі, шклатару і інш. вырабы. Найб. развітую Ш.п. маюць ЗША,. Вялікабрытанія, Польшча, Італія, Германія, Чэхія, Кітай, Расія. Н а Беларусі вы тв-сць ш кла — адна са старэйш ы х галін прам -сці. У 16 ст. на Гродзенш чы не, y О рш ы меліся гуты па выпуску прасцейш ы х ш клян ы х вырабаў. П ерш ы я мануф актуры , на якіх вы раблялася ліставое шкло, лю стры , граф іны , ш клян кі, з ’явіліся ў пач. 18 ст. ( Налібоцкая шкляная мануфактура, Урэц-
428
ш кляно е
кая шкляная мануфактура). Ш кляны я вырабы пастаўпяліся для аздаблення радзівілаўскіх палацаў. У 1913 на Беларусі дзейнічалі 23 п р ад п р ы е м с твы Ш .п. Н ай б у й н ей ш ы я з іх ф -кі хрусталю «Н ёман A» і «Н ёман Б» ва ўрочы ш чы У стронь Навагрудскага р-н а Гродзенскай вобл. (гл. Нёманскія шклозаводы), Ноўкінскі шкяозовод y в. Н оўка В іцебскага р -н а, Целяханскі шклозавод y г.п. Ц еляханы Івац эвіцкага р-н а Б рэсцкай вобл., Барысаўскі хрусталёвы завод y г. Бары саў М інскай вобл. і інш. Асн. прадукцыяй іх былі хрустальныя вырабы, хім. і аптэкарскі посуд, л ям п авае і ліставое ш кло і інш. вырабы. П ерш ы механізаваны ш клозавод на Беларусі пабудаваны каля Гомеля ў 1933 (гл. Гомельскі шклозавод) праведзена рэканструкцы я ш эрагу былы х гут. У час Вял. Айч. вайны многія заводы Ш .п. былі разбураны і пасля вайны не адноўлены (ш клозавод y М інску, «Ноўка* пад Віцебскам і ІНІІІ.).
На 1.1.2003 на Беларусі 9 прадпрыемстваў Ш.п., 2 люстэркавыя фабрыкі і шэраг вытв-сцей па апрацоўцы шкла. Найбольшыя з іх «Гомельшкло» ў р.п. Касцюкоўка Гомельскага р-на, якое вырабляе аконнае, вітрыннае, загартаванае шкло, трыплекс для легкавых і грузавых аўтамабіляў, трактароў «Беларусь» і інш. трансп. сродкаў, шкло для мэблі, газавых і эл. пліт, пенашкло (гукаізаляцыйны матэрыял). Шклозавод «Нёман» y г. Бярозаўка Лідскага р-на Гомельскай вобл. выпускае сартавы посуд і вырабы з хрусталю шырокага асартыменту. Барысаўскі хрусталёвы з-д спецыялізуецца на вырабе поўных набораў для сервіроўкі стала з хрусталю бясколернага шкла, маст. вырабаў, сувеніраў, электраарматурнага шкла для свяцільнікаў. Гродзенскі шклозавод выпускае бутэлькі для шампанскіх він, піва, арміраванае і ўзорыстае шкло, шклаблокі. Н а выпуску бутэлек спецыялізуюцца таксама шклозаводы «Залессе» ў Вілейскім р-не Мінскай вобл., «Шкло-Глуша» ў р.п. Глуша Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл., шкляную тару для кансервавання вырабляюць шклозавод «Кастрычнік» y г.п. Ялізава Асіповіцкага р-на Магілёўркай вобл. і «Гута» ў в. Галбея Пастаўскага р-на Віцебскай вобл. У г. Ліда Гродзенскай вобл. дзейнічае з-д «Белеўратара», які вырабляе бутэлькі з бясколернага шкла. У Мінску і Гомелі працуюць люстэркавыя фабрыкі. Прадукцыя Ш.п. выкарыстоўваецца на Беларусі і экспартуецца. У 2001 на экспарт пастаўлена шкла і шкляных вырабаў на 106,4 млн. дол., y т.л. на 33,5 млн. ў краіны СНД (Расія, Украіна, Малдова) і на 72,9 млн. за межы СНД (Германія, Грэцыя, Нідэрлавды, Балгарыя, Полыпча і інш.). Імпарт y Беларусь шкла і вырабаў з яго ў 2001 склаў 36,3 млн. дол., y т.л. з краін СНД 23,8 млн. і з-за межаў СНД 12,5 млн.
Літ.: П ром ы ш ленность Реснублнкн Б еларусь: Стат. сб. М н., 2002. П.І.Рогач. Ш КЛЯН0Е ВАЛАКН0, штучнае валакно, якое вырабляюць з расплаўленага шкла. Бывае неперарыўнае (даўж. да 10 000 м) і штапельнае (0,01—0,5 м).
Вызначаецца высокімі хім.- і цегтлаўстойлівасцю, дыэлектрычнымі ўласцівасцямі, мех. трываласцю, нізкай цеплаправоднасцю. Выкарыстоўваюць на выраб шкяотканіны, шклапластыкаў, фільтраў для агрэсіўных раствораў, святлоправодаў, як электра-, цепла-, гукаізаляцыйны матэрыял. ШКЛЯНЫЯ РАБ0ТЫ , устаўлянне шкла і шклавырабаў y светлавыя праёмы (вокны, дзверы, вітрыны, светлавыя ліхтары), агараджальньш канструкцыі будынкаў і збудаванняў; від аддзелачных работ. Адрозніваюць заш кленне звы чайны м і буйнапамерным вітры нным ш клом, ш клаблокам і і шклопакетамі. Ш .р. складаю цца з нары хтоўкі ш кла (наразанне па пам ерах), устаноўкі і замацавання ў канструкцыях. С посабы ўстаноўкі і замацавання залеж аць ад віду заш клення, матэрыялаў, памераў праёму і інш. Асн. інструменты для Ш .р. — шкларэзы, л інейкі, стамескі, наж ы і інш .; для мантаж у вітры ннага ш кла кары стаю цца спец. аўтапад’ём нікамі, грузазахопы якіх маю ць вакуум ныя прысоскі.
Ш КЛЯР Абрам Хаімавіч (27.9.1910, в. Магільна Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 1.1.1977), бел. географ і кліматолаг. Д -р геагр. н. (1964), праф. (1965). Скончыў БСГА (1931). У 1940—41 і з 1946 выкладчык, з 1974 заг. кафедры ў БДУ. Навук. працы па с.-г. кліматалогіі, феналогіі, ахове прыроды, фіз. геаграфіі Беларусі, па меліярацыі Палесся. Аўтар дапаможнікаў па геаграфіі для ВНУ Беларусі. Удзельнічаў y складанні Атласа БССР.
Тв:.
П ры рода Беларусі: (Ф ізіка-геагр. агляд). М н., 1959 (разам з В .А .Д зям енцьевы м , В .П .Якуш ка); С езонное развнтне п рнроды Белорусснн. М н., 1959; К лнм атн ческн е ресурсы Белорусснн н нспользованме нх в
Вытворчасць шкла на Беларусі па відах бутэ лек і шклатары для кансервавання П радукцы я
Адзінка 1990 вымярэн н я
1995
2001
Ш кло чае
тыс. м2 12117 6204
1297
—
—
17919
—
33
70
Ш кло загартаванае
1007
247
200
Ш кл о ўзорыстае
1880
349
764
Ш кло нае
106
104
309 688
будаўні-
Ш кло паліраванае Ш кло трохслойнае безасколачнае (трыплекс)
л
армірава-
Ш кл о электраарматурнае
тыс. шт.
2822
962
Буталькі
млн. шт.
72,4
137,9 153,2
Ш клатара для кансерваван ня (у вы м я р э н н і 0,5 л)
170,3 41,6
147,6
сельском хозяйстве. М н., 1973; Календарь прнроды Белорусснн. 2 нзд. М н., 1979.
ШКЛЯР Аркадзь Ханонавіч (н. 1.12.1949, Мінск), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д-р пед. н. (1997), праф. (2000). Скончыў БПІ (1972). 3 1974 y сістэме прафес.-тэхн. адукацыі (майстар вытв. навучання, нам. дырэктара, дырэктар ПТВ, Мінскага вышэйшага прафес. вучылішча, Вышэйшага тэхн. вучылішча). 3 1992 рэктар Рэсп. ін-та прафес. адукацыі. Навук. працы пра праблемах бесперапыннай прафес. адукацыі, тэорыі і методыкі вытв. навучання ва ўмовах шматузроўневай падрыхтоўкі. Распрацаваў комплексную сістэму падрыхтоўкі кадраў па схеме «ПТВ — тэхнікум — ВНУ», якая пакладзена ў аснову стварэння інтэграваных шматузроўневых навуч. устаноў бесперапыннай прафес. адукацыі ў краінах СНД.
Тв:. Н епреры вное проф есснональное образованне в кнтегратнвны х структурах професснон альной ш колы (тсорня н п рактака). Мн., 1995; М етодологнческне подходы к нсследованню подготовкн работаюіцего н безработного населення. М н., 1996 (разам з У .П .П абядзім скім ); П едагогнческая снстема пронзводственного обучення в условнях непрерывной многоуровневой подготовкн. М н., 2000; О сновы м он чторн нга качества професснонального образовання. М н., 2001 (у сааўт); Н аучны е основьі управлення качеством проф ессн ональн ого образовання. М н., 2001 (у сааўт ); О сновны е полож енчя теорнн професснон ального образовання. М н., 2003 (у саа ў т ).
ШКЛЯР Міхаіл Яўхімавіч (7.10.1916, в. Магільна Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 10.1.1978), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1961), праф. (1963). Засл. дз. нав. Беларусі (1972). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1941), Вышэйшую парт. школу пры Ц К ВКП (б) (1947). 3 1941 працаваў y ЦК ЛКСМ Б, з 1947 y Ін-це гісторыі партыі пры ЦК КПБ, з 1963 на пед. рабоце ў БДУ, Ін-це павышэння кваліфікацыі выкладчыкаў грамадскіх навук пры БДУ (з 1975 заг. кафедры). Асн. працы па гісторыі КПБ. Адзін з аўгараў «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 2, 2-е выд. 1961), кн. «Перамога Савецкай улады ў Беларусі» (1967), «Нарысаў гісторыі Камуністычнай партыі Беларусі». (ч. 1, 2-е вьш. 1968; ч. 2, 1967), «Курса лекцый па гісторыі КПСС» (ч. 1— 2, 1971), зб. «Дзейнасць Кампартыі Беларусі ў перыяд сацыялістычнага і камуністычнага будаўніцтва» (1969).
Тв.: Бальш авікі Беларусі ў перш ай рускай рэвалю цы і. М н., 1955 (разам з М .М .М яш ковы м, У.В.Скорабагатым ); Борьба К омпартав Белорусснм за укрепленне сою за рабочего
класса н трудяш егося крестьянства в восстан овнтельны й пермод (1921— 1925 гг.). Мн., 1960; Белорусская С С Р — одна нз учреднтельнн ц С ою за С С Р . М н., 1972.
ШКЛЯРЙЎСКІ Ігар Іванавіч (н. 25.6.1938, г.п. Бялынічы Магілёўскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1965). 3 1965 жыве ў Маскве. Друкуецца з 1955. Піша на рус. і бел. мовах. У паэт. зб-ках «Я іду!» (1962), «Лодка» (1964), «Фаргу-
на» (1968), «Рэўнасць» (1974), «Пахаладанне» (1975), «Неназваная сіла» (1978), «Госць» (1980), «Тайнік» (1981), «Слухаю неба і зямлю» (1985, Дзярж. прэмія СССР 1987) і інш. роздум над складанымі духоўнымі, экалагічнымі праблемамі сучаснасці, гісторыяй слав. адзінства, над лёсам роднай культуры, тэмы пасляваен. дзяцінства, кахання, чарнобыльскай бяды. Аўтар паэмы «Слова пра Кулікова поле» (1982), кн. прозы «Цень птушкі» (1976), нататак пра л-ру
імага ў лясах пад лісцевы м подсцілам. А ктыўны перы яд — 3— 4 мес (з сак .— крас ), калі клапы нападаю ць на злакі. С ам кі адкладваюць яйцы на лісце раслін. Ш кодзяцв дарослы я клапы і лічы нкі: праколваю ць сцёблы злакаў і вы смоктваю ць клетачны сок. П аш кодж аны я расліны вянуць, ж аўцею ць, марудна растуць; зніж аю цца якасц ь і колькасць прадукцыі.
Ш К 0Д Н ІК І ЗБ 0Ж Ж А
I ЗБОЖ Ж А-
ПРАДЎКТАЎ, с в і р н а в ы я ш к о д н і к і, жывёлы, якія пашкоджваюць і знішчаюць збожжа і збожжапрадукты пры захоўванні і транспарціроўцы. Больш за 100 відаў. На Беларусі каля 60 відаў (кляшчы, насякомыя, грызуны, птушкі). Найб. небяспечныя: мучны клешч і інш. свірнавыя кляшчы, свірнавыя агнёўкі, прытворшчык-злодзей, гарохавы зерняед, вяцдлінны скураед, вялікі мучны хрушчак, зерневая моль, свірнавая моль, свойскі голуб, дамавы верабей, шэры і чорны пацукі, дамавая мыш, палёўкі.
«Паэзія — львіца з грывай» (1986) і інш. Пераклаў на рус. мову «Слова аб паходзе Ігаравым», «Песню пра зубра» Міколы Гусоўскага, асобныя вершы Я.Купалы, М.Багдановіча, Р.Барадуліна, П.Броўкі, Г.Бураўкіна, А.Вялюгіна, П.Панчанкі, А.Пысіна, М.Танка і інш.
Зніш чаю ць ураджай, пагарш аю ць яго якасць, пам янш аю ць усходж асць н асенн я, забруджваюць прадукты, п еран осяц ь узбудж альнікаў хвароб раслін, ж ывёл і чалавека (цвёрдай галаўні, тулярэм іі, бруцэлёзу і інш .). М еры барацьбы праф ілакт. (абеззараж ванне тары і сховішчаў, прасуш ванне збож ж а, захаванне сан. рэж ыму) і зніш чальны я ( дэзінсекцыя, дэратызацыя, зн іш ч эн не гнёздаў ш кодн ікаў і інш.). Л іт М а р к о в е ц А.Ф. А мбарны е вреднтелн н меры борьбы с ннм н. М н., 1980.
«ШК0ДА» (Skoda), сям’я легкавых аўтамабіляў аднайм. чэшскай фірмы. Выпускаюцца з 1925. Маюць 4-дзверны 5-месны кузаў хэтчбэк або універсал, бензінавы рухавік магутнасцю да 55 кВт, найб. скорасць да 160 км/гадз
Ш К 0Д Н ІК І ЛЁСУ, жывёлы, якія пашкоджваюць лясную расліннасць. Тэрмін «Ш.л.» адносны, ужываецца ў дачыненні да гасп. карысці чалавека. Сярод Ш.л. найб. пашыраны насякомыя, y меншай ступені — некат. кляшчы (плоскія, павуцінныя і эрьмфізы), круглыя чэрві (афеленхіды, тыленхіды і паратыленхіды), слімакі, птушкі і млекакормячыя (грызуны, ласі, казулі, дзікі). Пашырэнне і шкаданоснасць асобных Ш.л. залежыць ад іх біял. асаблівасцей, ступені ўстойлівасці раслін, антрапаген-
Тв.: Н збранное: С тнхотворення м поэмы. М ., 1984; Н збранное: С твхотвореняя; П оэмы; Зам еткя о п о эзя н м прнроде; Т ень птнцы: Повесть. М ., 1990; М не все понятней облака: С тнхн, поэм ы , «Слово о полку Мгореве», заметкн о поэзнн н прнроде. М ., 1990; С тнхотворення. М ., 1997; Загадкн н тайны «Слова о полку Н гореве». М ., 1998. Л.М.Тарзлік.
ш к о д н ік і ______________
нага фактару і інш. Паводле характару харчавання адрозніваюць Ш.л. каранёвых, пупышак і парасткаў, ігліцы і лісця, пладоў і насення, стваловых, тэхн. (жывяцца мёртвай драўнінай) і інш.
К аранёвыя Ш .л. — лічы нкі майскіх хрушчоў (усх. і зах ), хрушчоў чэрвеньскага і м армуровага, драцянікі, мядзведка звы чайная. П у-
пы ш кі і парасткі розны х відаў хвоі вы грызаю ць вусені парасткаўю ноў летняга, зімуючага, пупы ш кавага і смалёвак. Значную шкоду п ры чы няю ць жукі вялікага і малога хваёвых даўганосікаў, жукі і лічы нкі таполевага, асінавага, альховага лістаедаў, дубовай блошкі. Асабліва ш матлікія і разнастайны я ігліца- і лісцегры зучы я Ш .л.: вусені матылёў, лічы нкі хваёвых пільшчыкаў і пільш чы каў-ткачоў (ім уласцівы перыяд. ўспы ш кі масавага разм наж эн н я ). У хвойных лясах найб. небяспечны я ш аўкапрад-м ан аш ка, хваёвыя коканапрад, соўка і пядзенікі, звычайны і рыж ы хваёвыя пільш чы кі, зорчасты пільш чы к-ткач; y дубровах — зім овы пядзенік, пядзенік-абдзірала, зял ён ая дубовая ліставёртка; y лісцевы х насадж эн н ях — кольчаты шаўкапрад, вярбовая ваўнянка, залатагузка, дубовая хахлатка і лун к а серабры стая. Ш коднікі пладоў і насенн я паш кодж ваю ць генератыўныя органы дрэвавы х парод: ш ы ш кі і н асенне хвоі і елкі — ш ы ш кавая смалёўка і агнёўка, ліставёртка; жалуды — жалудовыя даўганосік і пладаж эрка. Л ічы н кі стваповых Ш .л. засяляю ць аслабл ен ы я дрэвы , робяць хады ў драўніне, паш кодж ваю ць кару. Д а іх належаць: вялікі і малы лубаеды', караеды шасцізубы, ты пограф, двайн ік і гравёр; вузкацелыя златкі і інш.
Прафілакт. меры барацьбы з Ш.л. — вытрымліванне агратэхнікі, догляд за насаджэннямі, сістэма высечак, падбор устойлівых сартоў і інш. Выкарыстоўваюць хім. (інсектыцьіды, ферамоны, атрактанты), біял. (паразіты-яйцаеды, драпежньм энтамафагі), мікрабіял. (бактэрыяльныя і вірусньм прэпараты), мех. і інш. метады барацьбы са Ш.л.
Л іт А в е р к н е в Н .С . Атлас вреднейш нх н асеком ы х леса. 2 нзд. М ., 1984; В о ронцов А .Н ., М о з о л е в с к а я Е.Г., С о к о л о в а Э.С . Технологня заш нты леса. М ., 1991; Х а р н т о н о в а Н .З. Л есная эн том ол огая. М н., 1994; Х о т ь к о Э .Н ., М арченко Я .Н ., Ш а в а н о в а Т.М . Атлас насекомы х-вреднтелей лесных пород в Беларусн. М н., 1999. Э.І.Хацько. Ш К 0 Д Н ІК І
П ярэднепры вадны хэтчбэк «Ш кода» мадэлі «Феліцыя».
шкбднАЯ
ч а р а п Аш к а (Eurygaster intergriceps), насякомае атр. клапоў, шкоднік збожжавых злакаў. Пашкоджвае азімую і яравую пшаніцу, жыта, ячмень і інш. Пашырана паўсюдна ў зонах вырошчвання збожж авш культур.
Даўж. 12 мм. Ц ела цём на-кары чневае, ш ырокаавальнае, пукатае; ш чы ток цалкам укрывае бруш ка. Н імф ы Ш .ч. падобны я да дарослых клапоў, маю ць м енш ы я памеры . Зімуюць
ІІІкодная чаралашка: 1 — дарослы клоп; 2 — кладка яец; 3 — кл апы н а паш кодж ан ай расліне.
429
СЕЛЬСКАГАСПАДАР-
ЧЫ Х КУЛЬТЎР, жьшёлы, якія пашкоджваюць культурныя расліны. Каля 60 тыс. відаў; пераважна насякомыя, таксама кляшчы, слізні, чэрві, птушкі і млекакормячьм (грызуны). На Беларусі каля 500 відаў. Найб. небяспечныя Ш.с.к.: мнагаедньм — азімая соўка, шчаўкуны, лугавы матылёк; збожжавых культур — шведскія мухі, п ’явіца чырванагрудая, зеленавочка, вялікая злакавая тля, трыпсы; зернебабовых — парасткавая муха, гарохавы зерняед, гарохавая пладажэрка, клубеньчыкавыя даўганосікі, бабовая тля. Пасевы бульбы псуюць каларадскі бульбяны жук і яго лічы нкі, лічы н кі шчаўкуноў; усходы лёну — земляныя блошкі\ агароднінныя культуры — муха капусная, бялянкі, капусньм соўка і тля, маркоўная і цыбульная мухі, парасонавая моль, цы-
430
ШКОДЭР
бульны скрытахобатнік; y ахаваным грунце — звычайны павуцінны клешч, белакрылка цяплічная, тяі. Усходы цукр. буракоў пашкоджваюць звычайная бураковая блыха, матавы мерцвяед, лісце — лічынкі бураковай мініруючай мухі і бураковая тля. Пладовым культурам шкодзяць яблыневая пладажэрка, молі і кветкаед, тлі, пядзенікі, лістаеды, слівавая пладажэрка. Значную шкоду прычыняюць бульбяная, сцябловая, бураковая і інш. нематоды (гл. Нематодныя хваробы раслін). М еры барацьбы са Ш .с.к.: агратэхн. (правільны севазварот, барадьба з пустазеллем і ін ш ., мех. (пасткі, зн іш чэн не кладак), хім. (акарыцыды, інсектыцыды) , біяхім. (ф ерамоны , анты м етабаліты ), біял. (паразіты, драпеж нікі) і інш . Гл. таксам а Шкоднікі збозкжа і
збожжапрадуктаў.
Літ.'. С правоч нн к по заш нте сельскохозяйственны х р астснн й от вреднтелей, болезней м сорняков. 2 нзд. М н., 1983. ВЛ.Мароз. Ш К 0Д Э Р , другая назва Скадарскага возера. Ш К 0Л А (лац. schola ад грэч. scholë), навучальна-выхаваўчая ўстанова для навучання дзяцей, моладзі і дарослых. Займае асн. месца ў сістэме адукацыі. Падзяляецца: паводле характару даваемых ведаў — на агульнаадук. і прафес.; паводле аб’ёму ведаў і ўзросту навучэнцаў — на пачатковыя, сярэднія і вышэйш ьм (бываюць агульнаадук. пачатковыя і сярэднія Ш. для дарослых); y адносінах таго, хто ўтрымлівае школы, — на дзярж., муніцыпальныя (грамадскія) і прыватныя; паводле полу вучняў — на сумесныя (для вучняў абодвух полаў) і раздзельныя (мужчынскія і жаночыя); па часе знаходжання ў Ш. — на ш . для дзяцей, якія прыходзяць, і Ш. для дзяцей, якія ў іх жывуць (пансіёны, інтэрнаты, школы-інтэрнаты)', па адносінах да рэлігіі — на свецкія і канфесіянальныя (навучаюцца дзеці, якія належаць да пэўнага веравызнання). Працуюць таксама спец. Ш. для дзяцей з дэфектамі псіхафіз. развіцця. Змест навучання ў Ш. вызначаецца яе планамі, праграмамі і прынятымі ў дадзенай Ш. падручнікамі. Агульнаадук. 111. падзяляецца на пачатковую (3— 4 гады), няпоўную сярэднюю (базавую, 7—9 гадоў), сярэднюю (10— 12 гадоў). У Ш. 1-й ступені закладваюцца асновы развіцця, вучні набываюць неабходныя веды і навыкі навуч. дзейнасці (выпрацоўваюцца ўменне і навыкі чытання, пісьма, лічэння, даюцца першапач. веды аб прыродзе і грамадстве; навуч. план уключае родную мову, арыфметыку, прыродазнаўства, маляванне, спевы, фіз. падрыхтоўку, ручную працу). У Ш. 2-й ступені ствараецца падмурак агульнаадук. падрыхтоўкі. Сярэдняя Ш. завяршае агульнаадук. падрыхтоўку вучняў, побач з ёй можа даваць спец. (прафес.) адукацыю. Сярэдняя адукацыя звычайна ахоплівае больш шырокія і
сістэм. курсы мовы і л-ры , алгебру, геаметрыю, фізіку, хімію, замежньм мовы, геаграфію, гісторыю і некат. інш. прадметы. Вышэйшая Ш. будуецца на аснове агульнай ці спец. сярэдняй адукацыі і ўключае сукупнасць ведаў, неабходных для спецыяліста вышэйшай кваліфікацыі пэўнай галіны гаспадаркі і культуры. Тэрмін навучання ў ВНУ 4,5— 5 гадоў (завочных 6), прымаюцца асобы, якія маюць сярэднюю адукацыю і вытрымалі іспыты. Гал. метады працы: лекцыі, семінарскія заняткі, курсавыя работы, навуч. і вытв. практыка, дыпломныя работы. У навучанне ўваходзяць грамадскія, агульнанавук. і спец. цыклы прадметаў (гл. Акадэмія, Вышэйшая адукацыя, Вышэйшыя навучальныя ўстановы, Універсітэт). Ш . ўзніклі ў краінах Стараж. Усходу — Вавілоне, Егіпце, Індыі, Кітаі і інш .; каля 6 ст. да н.э. — y Стараж. Грэцыі, каля 4 ст. да н.э. — y Стараж. Ры ме; y 4 ст. н.э. — y Грузіі і Арменіі, y 10 ст. — y К іеўскай Русі. У сярэднія вякі ў Зах. Еўропе больш асць Ш . н алеж ала царкве — м а на ст ы р скія ш колы , саборны я ш колы, параф іяльны я, епіскап скія і інш . У іх навучаліся толькі хлопчыкі. 3 развіццём рамяства і гандлю ў гарадах Зах. Еўропы з ’я віліся ірзхавыя ш колы , бю ргерскія ш ко лы , гільдзейскія і інш. Д ля дзяц ей дваранства адкры валіся ары стакраты чны я Ш ., напр., ры царскія акадэміі ў Германіі, Ф ран ц ы і, ка лед ж ы ў Англіі. У 16 ст. ўзніклі сярэднія Ш . — гім н а зіі, y 18 ст. — рэальны я вучылішчы (гл. Р эальны я навучальн ы я ўст а н о вы ). В ы ш эйіды я Ш . з ’явіліся ў Стараж. Грэцыі і Ры ме, перш ы я ун-ты — y 11— 13 ст. y Італіі, Ф ранцы і, Іспаніі. У пач. 18 ст. ў Рас. імперыі ствараліся пач. Ш . — архірэйскія, цы ф ірн ы я, гарнізонн ы я; павы ш аны я пач. і сярэднія — граматы ч ны я Ш ., духоўныя сем інары і, спец. Ш . (артыл., інж ., хірург. Ш ., м арская акадэм ія). У канц ы 18 ст. ў пав. гарадах арганізаваны м а лы я народны я вучы ліш чы , y губ. гарадах — галоўны я народны я вучылішчы. Ш кольная сістэма ў Расіі пач. 19 ст. — пры ходскія вучы ліш чы , па вя т о вы я вучы ліш чы , гімназіі. У 2-й пал. 19 ст. з ’явіліся ж ан. гімназіі, прагім назіі, рэальны я вучылішчы, зем скія ш колы , ц а р к о ўна -п р ы хо д скія ш колы .
На Беларусі Ш. ўзніклі адначасова з распаўсюджваннем хрысціянства і кірыліцы. Напачатку дзейнічалі толькі ў буйных гарадах (Полацк, Тураў) пры княжацкіх дварах і манастырах. У сувязі з пранікненнем на Беларусь ідэй Дцраджэння з 16 ст. колькасць Ш. павялічвалася за кошт пратэстанцкіх навуч. устаноў, a таксама дзякуючы з ’яўленню брацкіх школ. 3 канца 16 ст. ў час контррэфармацыі на Беларусь запрашаліся манаскія ордэны езуітаў, пазней піяраў, якія засноўвалі тут уласныя публічныя навуч. ўстановы з высокім еўрап. узроўнем адукацыі (гл. Віленскі універсітэт, Езуіцкія навучальныя ўстановы, Калегіум). У 1773 y Рэчы Паспалітай створана Адукацыйная камісія, якая пачала працэс секулярызацыі айч. сістэмы асветы праз стварэнне акр., падакруговых і парафіяльных вучылішчаў. Адначасова ва Усх. Беларусі пачалі адкрывацца народныя вучылішчы. У 1803— 1917 айч. Ш. ўваходзілі ў склад Віленскай навучальнрй акругі і Беларускай навучальнай акругі. Палітыка царызму прывяла да ліквіда-
цыі манаскіх Ш. (гл. Полацкая езуіцкая акадэмія) і уніфікацыі мясц. сістэмы адукацыі з агульнаімперскай. Да асн. тыпаў тагачасных Ш. адносіліся настаўніцкая семінарыі, гімназіі, прагімназіі, рэальньм вучылішчы, пав. вучылішчы, царк.-прыходскія Ш. Асобна развівалася жан. асвета, ствараліся жан. пансіёны. 3 1860-х г. y Рас. імперыі праводзілася адукац. рэформа з мэтай надаць Ш. ўсесаслоўны характар. Моцныя рэв. і нац.-вызв. настроі сярод бел. моладзі прывялі да ліквідацыі ўладамі мясц. цэнтраў вышэйшай асветы, y т.л. Горы-Горацкага земляробчага інстытута. Асобна развіваліся ваен. (Брэсцкі кадэцкі корпус, Нясвіжскі кадэцкі корпус, Полацкі кадэцкі корпус і інш.) і духоўныя Ш. (гл. Семінарыя). Для дарослых ствараліся нядзельныя школы. У 1914— 15 на Беларусі пераважалі пач. Ш. (з агульнай колькасці 7,7 тыс. Ш. пачатковых было 7,5 тыс.). Акрамя іх дзейнічалі 119 няпоўных сярэдніх і 71 сярэдняя навуч. ўстанова. 3 пачаткам 1-й сусв. вайны колькасць Ш. y Гродзенскай губ. скарацілася на 63%, Мінскай — на 40%, Магілёўскай — на 28%, Віцебскай — на 22%. Будынкі адукац. устаноў займалі вайск. часці, іх маёмасць і інвентар разрабавану. У 1915 y Расію эвакуіравана больш за 200 навуч. устаноў (пераважна гімназіі, прагімназіі, рэальныя вучылішчы, настаўніцкія семінарыі і ін-ты), значная частка якіх пасля заканчэння ваен. дзеянняў не была рээвакуіравана на радзіму. У студз. 1915 міністр нар. асветы Рас. імперыі П.М.Ігнацьеў пачаў рэформу адукацыі, гал. ідэя якой была ў дэбюракратызацыі сістэмы адукацыі, y далучэнні да рэфармавання Ш. грамадскасці, земскіх устаноў і органаў гар. самакіравання. У канцы 1916 гэтая рэформа згорнута. На тэр. Беларусі былі адкрыты некалькі недзярж. гімназій, 3 жан. настаўніцкія семінарыі, пры настаўніцкіх ін-тах створаны 1-гадовыя пед. курсы, дзе большасць навучэнцаў складалі жанчыны. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 y Расіі ў заканад. парадку ў сферы адукацыі зняты нац., паліт. і рэліг. абмежаванні. Створаны Дзярж. к-т, y кампетэнцыю якога ўваходзіла рэфармаванне школвнай адукацыі. Адроджана аўтаномія ун-таў, павышаны статус настаўніцкіх семінарый і ін-таў, пач. і сярэднія навуч. ўстановы меркавалася перадаць y падначаленне земскіх устаноў, дазвалялася ствараць навуч. ўстановы з выкладаннем на роднай мове. У зах. частцы Беларусі, што апынулася пад герм. акупацыяй, фарміравалася адукац. сістэма, якая падпарадкоўвалася загадам ням. галоўнакамандуючага Усх. фронтам і Упраўленню па ўсх. тэрыторыях. Паводле іх абвяшчаўся прынцып «народнасці»: y Ш. навучаліся дзеці ўсіх нацыянальнасцей і канфесій, мовай выкладання абвяшчалася родная мова, вял. ўвага адцавалася вывучэнню ням. мовы (рус. мова выкладалася факультатыўна).
Дзейнасць Ш. падлягала жорсткаму кантролю ням. акупац. адміністрацыі, сярэднія навуч. ўстановы і прафес.тэхн. Ш. ў асноўным утрымліваліся на сродкі грамадскіх арг-цый. У перыяд герм. акупацыі 1915— 18 набыла развіццё нац. Ш. асн. нац. груп. У час польска-сав. вайны 1919— 20 ва ўмовах польскай акупацыі часткі Беларусі ў сферы адукац. палітыкі адбылося аднаўленне ранейшых форм навуч. устаноў (элементарная Ш. — вышэйшая элементарная Ш., або прагімназія — гімназія). Цэласная праграма па арганізацыі школьнай справы адсутнічала, гвалтоўна насаджалася польская адукацыя, закрываліся бел. і рус. Ш. Тым не менш, дзякуючы дзейнасці Мінскай бел. школьнай рады, Бел. цэнтр. школьнай рады, Часовага бел. нац. к-та і інш. арг-цый на акупіраванай частцы Беларусі дзейнічала больш за 200 бел. пач. Ш ., 5 бел. гімназій, 3 бел. настаўніцкія курсы, Мінёкі бел. пед. ін-т, выдадзена некалькі тыс. экз. бел. навуч. л-ры , распрацаваны праграмы для нац. пач. Ш. У час існавання Сярэдняй Літвы ў межах Віленшчыны створана каля 200 бел. пач. Ш. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 сав. школьная сістэма адукацыі складвалася ва ўсх. раёнах Беларусі, якія з вясны 1918 уключаны ў склад РСФСР. Першыя дэкрэты сав. улады па пытаннях адукацыі былі накіраваны на ліквідацыю старой школьнай сістэмы і распрацоўку асн. прынцыпаў сав. Ш. Гэтыя мерапрыемствы двойчы перапыняліся ў выніку пашырэння герм. і польскай акупацый 1918— 20. У аснову пабудовы сав. Ш. былі пакладзены «Палажэнне аб адзінай працоўнай школе» і пастановы 1-й Парт. нарады (1921), паводле якіх дэкларавалася: сувязь Ш. з палітыкай Камуніст. партыі, бясплатная абавязковая агульная і політэхн. адукацыя, адзіная для ўсіх грамадзян свецкая Ш., дэмакр. арганізацыя навучання, якое павінна было мець прац. характар. Навучанне павінна было складаць 9 гадоў,
лы ў СССР» ад 15.5.1934 усталёўвалася адзіная сістэма агульнаадук. Ш.: пач. (1— 4-ы класы), няпоўная сярэдняя (1—7-ы класы), сярэдняя (1— 10-ы класы). У 1920-я г. ў БССР праводзілася палітыка беларусізацыі, выкладанне ў Ш. вялося на роднай мове, y праграмы ўводзіліся прадметы краязнаўчага цьікла, бел. мова бьша абавязковым прадметам выкладання ва ўсіх нац. Ш., яе веданне патрабавалася пры паступленні ў тэхнікумы і ВНУ. Пастановай С Н К і Прэзідыума ЦВК БССР ад 7.4.1926 y БССР пачало ўводзіцца ўсеагульнае пач. навучанне, з 1932/33 навуч. г. — няпоўнае сярэдняе (гл. Усеагульнае абавязковае навучанне). Адначасова з сістэмы адукацыі знікалі Ш. нац. меншасцей, да канца 1930-х г. y БССР не засталося нац. Ш. У 1920-я г. побач з агульнаадук. існавала п раф ес.-тэхн . Ш ., якая базіравалася на пач. або н яп оўн ай сярэдн яй адукацыі і побач з агульнай адукацы яй давала праф ес. веды. Яе асн. тыпы: фабрычна-заводскага вучнёўства школы, праф ш кола, праф клас, с.-г. Ш ., вучэбн а-практы ч ны я м айстэрні, Ш . с.-г. вучнёўства (сельгасвучы), Ш . саўгаснага і трактарнага вучнёўства. У 1940 пачалася перабудова праф ес.-тэхн. адукацы і, стваралася сістэма прац. рэзерваў, якая ўклю чала рамесныя вучшішчы, чыг. вучыліш чы і фабрычна-заводскага навучання школы. У 1920— 30-я г. ў Б С С Р разгорнута сетка Ш . і пунктаў па ліквідацы і н епісьм еннасці і м алапісьменнасці сярод дарослы х; працавалі вячэрнія школы для
дарослых.
У Зах. Беларусі ў 1927/28 навуч. г. працавал а 3455 агульных Ш . і 85 гімназій. У 1932 y П ольш чы пачаДася р эф орм а адукадыі, якая ставіла за мэту ўсеагульнае навучанне. Уводзілася 3-ступеньчатая ш кольная структура, як а я абм яж оўвала доступ да сярэдн яй і выш эй ш ай адукацы і беларускаму, пераважна сял. насельніцтву. Бел. грамадскасць вяла барацьбу за нац. бел. Ш . У 1927— 28 урад вы муш аны быў адкры ц ь 29 бел. і 49 зм еш аных польска-бел. Ш ., працавапі 4 бел. гімназіі. А днак да 1938/39 навуч. г. ў Зах. Беларусі бел. Ш . ф акты чна не засталося. 3 уз’яднаннем Зах. Беларусі ў 1939 пачалося ўвядзенне сав. школьнай сістэмы, усеагульнага бясплатнага навучанн я ў аб’ёме сямігодкі, ствараліся нац. Ш.
У Вял. Айч. вайну ням. акупац. ўлады Ш. падзялялася на 2 канцэнтры: 1-ы з для ўсіх дзяцей, акрамя яўрэйскіх, уво5-гадовым курсам навучання для дзяцей 8— 13 гадоў і 2-і з 4-гадовым для дзяцей дзілі абавязковае школьнае навучанне (Часовая інструкцыя ад 10.9.1941). За 13— 17 гадоў. 3 1922 асн. Ш. БССР абвяшчалася 7-гадовая, аднак масавай y адмову пасылаць дзяцей y Ш. на бацькоў і вучняў накладваліся розныя спаг1920-я г. была пач. 4-гадовая Ш. У аднанні. Мэтамі Ш. з ’яўляліся выхаванне паведнасці з задачай політэхнізацы і моладзі ў духу герм. нацыянал-сацыя7-гадовая Ш. набыла вытв. ўхіл. На вёсцы ствараліся школы сялянскай моладзі, лізму і анямечванне. Паводле афіц. y горадзе — фабрычна-заводская сямі- звестак акупантаў, y 1941/42 навуч. г. на тэр. Ген. акругі Беларусь працавала кагодка. Да сярэдзіны 1920-х г. сярэдняя Ш. на Беларусі адсутнічала, праграму ля 3 тыс. I l l , y 1942/43 — 5 прагімнасярэдняй адукацыі выконвалі рабочыя зій, 16 прафес. Ш., 6 настаўніцкіх семіфакультэты, агульнаадук. курсы, з нарый, некалькі мед., гандл. і маст. Ш. У процівагу фашысцкім Ш. узнікла 1926 — Ш. 9-гадовыя і 2-й ступені (8— 9я кл ). Апошнія класы ў большасці«тайнае навучанне», y партыз. зонах Ш. 2-й ступені і дзевяцігодак мелі пра- дзейнічалі «лясныя школы». Ням. фафес. характар. 3 1930 Ш. 2-й ступені шысты спалілі і разбурылі каля 7 тыс. рэарганізоўваліся ў тэхнікумы, y сістэму Ш., вывезлі або знішчылі вял. кольнар. асветы ўведзена Ш.-дзесяцігодка з касць настаўнікаў. На неакупіраванай вытв. ухілам. -У 1930-я г. пачалася уні- тэр. СССР y гады вайны ўзніклі новыя фікацьм Ш. ў межах СССР. Пастано- тыпы сярэдніх Ш.: сувораўскія і нахівай СНК СССР і. ЦК ВКП(б) «Аб маўскія вучылішчы, Ш. рабочай моластруктуры пачатковай і сярэдняй шко- дзі і Ш. сельскай моладзі. У 1950-я г.
ШКОЛА
431
даваен. сетка Ш. адноўлена. Да сярэдзіны 1950-х г. y асн. завершана ўвядзенне ўсеаг. навучання за курс 7-гадовай Ш., пашырьшася сярэдняя адукацыя. У 1958 7-гадовыя Ш. пераўтвораны ў 8-гадовыя, сярэднія — y агульнаадук. 11-гадовыя з вытв. навучаннем. 3 1964 11-гадовыя Ш. зноў пераводзіліся на 10-гадовыя, з 1966 прафес. падрыхтоўка стала неабавязковай. 3 1970/71 навуч. г. пач. Ш . перайшла на 3-гадовы тэрмін навучання. У 1970-я г. пачаўся пераход да ўсеагульнай сярэдняй адукацыі. 3 сярэдзіны 1980-х г. y СССР пачалася чарговая рэформа агульнаадук. і прафес. Ш. У адпаведнасці з ёю ўведзена наступная струкгура адукацыі: пач. Ш. — 1—4-ы класы, няпоўная сярэдняя Ш. — 5—9-ы класы, сярэдняя агульнаадук. і прафес. Ш. — 10— 11-ы класы, прафес. вучылішчы, сярэднія спецыяльныя навучальныя' ўстановы. Навучанне пачыналася з 6-гадовага ўзросту. Рэформа прадугледжвала больш цесныя ўзаемасувязі навучання і вытв. дзейнасці. У III. ўводзіўся курс асноў інфарматыкі і вылічальнай тэхнікі; ствараліся спецыялізаваныя сярэднія навуч. ўстановы — гімназіі, ліцэі і каледжы. Да канца 1990-х г. на Беларусі фактычна працавала сав. Ш. У 2-й пал. 1990-х г. пачалася рэформа Ш., якая павінна ліквідаваць недахопы папярэдняй Ш. і перабудаваць працу ў адпаведнасці з патрабаваннямі часу. Структура III. мяняецца: 1-я ступень — пач. Ш. (1— 4-ы класы), 2-я ступень — асн. Ш. (5— 10-ы класы); выпускнікі 10-х класаў будуць мець 3 варыянты працягу адукацыі: 3-я ступень адукацыі ў Ш. (11— 12-ы класы), прафес.-тэхн. вучылішчы, тэхнікумы. Уводзіцца шырокая дыферэнцыяцыя навучання (агульны, гуманіт., прыродазнаўчы, эстэт., політэхн. тыпы ліцэяў). Юрыдычна атэстат пра заканчэнне 3-й ступені адукацыі любога профілю дае права на паступленне ў ВНУ. У 2001/02 навуч. г. агульнаадук. сетка складалася з 4718 Ш. (1488,9 тыс. вучняў), з іх 1326 Ш. з 1087,5 тыс. вучняў y гарадах, 3305 з 378,3 тыс. вучняў y сельскай мясцовасці. Сярод іх 12 прыватных агульнаадук. Ш. з 1025 вучнямі. 3 агульнай колькасці Ш. 632 (19 тыс. вучняў) пачатковыя, 996 (67,4 тыс. вучняў) базавых (9-гадовых), 2774 (1264,1 тыс. вучняў) сярэднія, 100 гімназій (81,8 тыс. вучняў), 25 ліцэяў (11,2 тыс. вучняў), 6 каледжаў (2 тыс. вучняў), 98 спец. Ш. для дзяцей з асаблівасцямі псіхафіз. развіцця (20,2 тыс. вучняў), 87 вячэрніх (пазменных) Ш. (23,2 тыс. вучняў); ва ўсіх тыпах Ш. працавала 152,1 тыс. настаўнікаў. Дзейнічалі: 248 прафес.-тэхн. навуч. устаноў (138,6 тыс. навучэнцаў); 156 сярэдніх спец. навуч. устаноў (155,4 тыс. навучэнцаў), y т.л. 8 прыватных (6767 навучэнцаў); 58 ВНУ (301,8 тыс. студэнтаў), y т.л. 14 прыватных (41,8 тыс. студэнтаў). Гл. таксама раздзел Асвета ў арт. Беларусь.
432
ш кола
Літ.. С бо р н як матерналов для нстормн просвеш ення в Росснн. T. 1— 4. С П б., 1823— 1902; П о г о д н н А. В нленскнй учебный округ 1803— 1831 гг. С П б., 1901; П а с т у х о в a З.А. Среднее образованве в дореволю цнон ной Белоруссвв. М н., 1963; Н арысы гісторы і народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі. М н., 1968; К р а с о в с к н й Н .Н . В ысш ая ш кола Советской Белорусснн. 2 ma. М н., 1972; Н о в н к Е.К . Ф орм нрованне кадров народного образовання Белорусснн (1917— 1941 гг.). М н., 1981; Д р о з д Л .Н . Развнтне средней обіцеобразовательной ш кол ы в Белоруссвн, 1917— 1941. М н., 1986; Б a б к о ў А. Э в а к у а ц ы я і д зе й н а с ц ь н аву ч а л ьн ы х у стан о ў Б ел ар у сі ў Р асіі ў гады п ер ш а й с у св етн ай в а й н ы (1915 — п ач ат а к 1917 г.) / / Культура беларускага замежжа. М н., 1998. Кн. 3; Беларускае Асветніцтва: вопыт тысячагоддзя: М атэры ялы між нар. кангр. Кн. 1. М н., 1998; Л я х о ў с к і У. Беларуская справа падчас польскай акупацыі 1919— 1920 гг. / / С падчына. 1994. № 6; P a м a н a вa І.М. Ф арм іраванне сістэмы адукацыі Б С С Р y 20-я гг. / / Весці А Н Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 1997. № 2; С н а п к о ў с к a я С.В. Гісторыя адукацыі і педагагічнай думкі Беларусі (60-я it . XIX — пачатак XX сг.). М н., 2001.
У.В.Ляхоўскі, І.М.Раманава, А.Ф.Самусік.
UIKÔJIA ў в ы я ў л е н ч ы м , д э к а ратыўна-прыкладным маст а ц т в е і а р х і т э к т у р ы , мастацкі кірунак, плынь, звязаныя агульнасцю ці блізкасцю светапогляду, ідэалаў, духоўных памкненняў, творчага метаду пэўнага кола творцаў; таксама творы, выкананыя вучнямі і паслядоўнікамі значнага майстра. Х арактарызуе мастацтва і архітэктуру цэлай краіны (т.зв. галандскае, 17 ст., ф л ам андскае, 17— 18 ст., мастацтва), рэгіёна (горада, вобласці і інш .), калі яе своеасаблівасць вы яўлена ў пэўных стылявых і храналагічны х межах
(Наўгародская школа іканапісу, Наўгародская школа дошіідства, Балонская школа жывапісу, Фларэнційская школа жывапісу). У навуч. ус-
тановах пад кіраўніцтвам вядом ага м айстра часам ствараю цца групы ці м айстэрні, якія вы працоўваю ць найб. устойлівы я арх.-м аст. пры нцы пы і манеры , што вы зн ачаю ць Ш . гэтай установы, адыррываюць зн ачн ую ролю ў развіцці сусв. культуры (выш эйш ая Ш . буд-ва і маст. канструявання «Баўгауз» y Германіі, Вышэйшыя мастацка-тэхнічныя майстэрні і арх. ін-т y М аскве).
На Беларусі склаліся арыгінальныя Ш. па стварэнні твораў выяўл. і дэкар,прыкладнога мастацтва: Беларуская іканапісная школа, Куцеінская школа гравюры, Магілёўская школа гравюры, Беларуская рэзь, Івянецкая кераміка, Нёманскае шкло, Веткаўская разьба, Бабінавіцкая кераміка, Урэцка-налібоцкае шкло, Неглюбскія ручнікі, Мотальскія ручнікі і інш.; сярод арх. Ш. — Полацкая школа дойлідства, Гродзенская школа дойлідства, Магілёўская школа дойлідства, Віцебская школа дойлідства, Палескія школы дойлідства.
В.Ф.Марозаў, Л.Дз.Налівайка.
ШК0ЛА ПРАПАРШЧЫКАЎ, навучальнае падраздзяленне Узбр. Сіл Рэспублікі Беларусь для падрыхтоўкі прапаршчыкаў. Засн. ў 2001. Уваходзіць y склад Аб’яднанага навуч. цэнтра падрыхтоўкі прапаршчыкаў і малодшых
спецыялістаў (г. Барысаў). Курсанты набываюць спецыяльнасці: камандзіры мотастралковых узводаў (спецыялісты агульнавайск. палігонаў), камандзіры танкаў; спецыялісты наземнай артылерыі, па рамонце і захаванні бранятанк. і аўтамаб. тэхнікі, узбраення і боепрыпасаў, па сувязі; старшыны рот (батарэй); спецыялісты тылу, начальнікі складоў (харчовых, рэчавых, гаруча-змазачных матэрыялаў), камандзіры ўзводаў матэрыяльнага забеспячэння, начальнікі сталовых. Тэрмін навучання 5,5 мес. Набор — 2 разы ў год y добраахвотным парадку, без экзаменаў, з ваеннаслужачых кантрактнай службы ва ўзросце да 35 гадоў і асоб з цывільнай моладзі (пасля прыёму іх на службу па кантракце). Залічаныя ў школу атрымліваюць усе віды забеспячэння і размяшчаюцца ў казармах. Пасля заканчэння школы ім прысвойваецца воінскае званне «прапаршчык». ШК0ЛА-ІНТЭРНАТ, агульнаадукацыйная ўстанова для пастаяннага знаходжання навучэнцаў, якія не маюць неабходных умоў для выхавання ў сям ’і, a таксама дпя дзяцей-сірот і дзядей, якія засталіся без апекі бацькоў. Пачалі стварацца ў 1956. Асн. тыпы Ш.-і.: а г у л ь н ы я — для дзяцей з сем’яў, якія не маюць магчымасцей забяспечыдь дзецям нармальнае выхавангіе, y т.л. з няпоўных і мнагадзетных сем’яў, сем’яў, дзе бацькі маюць цяжкія захворванні, і інш.; с а н а т о р н ы я , y т.л. санаторна-лясныя школы — для дзяцей з рознымі захворваннямі, y т.л. для дзяцей, якія пацярпелі ў выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС; с п е ц ы я л ь н ы я — для дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця; с п е ц ы ялізаваныя — з паглыбленым вывучэннем асобных прадметаў для адораных дзяцей. У асобных выпадках дзеці жывуць y сем’ях або праводзяць выхадныя дні і канікулы ў сям’і. Дзеці накіроўваюцца ў Ш.-і. па пуцёўках аддзелаў адукацыі. Частка дзяцей утрымліваецца бясплатна, астатнія плацяць y залежнасці ад даходаў сям ’і. Адукацыйныя праграмы і навуч. планы ў Ш.-і. адпавядаюць звычайным школам, a формы выхавання — дзіцячым дамам. У сельскай мясцовасці існуюць прышкольныя інтэрнаты для дзяцей, якія жывуць далёка ад школы. У 2001/02 навуч. г. на Беларусі працавалі 55 Ш.-і. агульнага тыпу (10 538 дзяцей), y т.л. 24 Ш .-і. для дзяцей-сірот і дзяцей, якія засталіся без апекі бацькоў (5102 дзіцяці); 79 Ш.-і. для дзяцей з асаблівасцямі псіхафіз. развіцця (12 143 дзіцяці), y т.л. 12 Ш.-і. для дзяцей-сірот (1974 дзіцяці). ШК0ЛА-КАМЎНА, 1) навучальна-выхаваўчая ўстанова інтэрнатнага тыпу ў 1918— 30-я г. Ствараліся на аснове «Палажэння аб адзінай працоўнай школе РСФСР» (1918) з мэтай практычнай распрацоўкі новай педагогікі. Большасць з іх уваходзіла ў сістэму доследна-паказальных устаноў Наркамасветы
РСФ СР і рэспублік. Размяшчаліся пераважна ў сельскай мясцовасці. Складаліся з агульнаадук. школы, інтэрната, нярэдка ў іх уваходзілі дзіцячыя сады і прафес. навуч. ўстановы. Мелі навуч вытв. майстэрні, зямельныя ўчасткі. Навучэнцы ўдзельнічалі ў с.-г. работах, было развіта самаабслугоўванне. У 1923 мелася 178 Ш .-к. Найб. вядомыя Ш.-к.: Наркамасветы РСФСР імя П.М.Лепяшынскага ў Маскве, імя Кастр. рэвалюцыі ў Адэсе, Знаменская ў Вяцкай губ. На Беларусі працавалі Ліцвінавіцкая школа-камуна і Леменская школа-камуна. 2) Працоўная Ш.-к. АДПУ пры С Н К СССР. Арганізаваны ў 1920-я г. па ініцыятыве Ф.Э.Дзяржынскага з мэтай перавыхавання і выхавання ў прац. калектыве беспрытульных дзяцей і непаўналетніх правапарушальнікаў. Камплектавалі такія Ш .-к. органы нар. адукацыі і міліцыі. Пры іх дзейнічалі розныя рамесныя майстэрні, вытв. цэхі, a ў 1930-я г. нават з-ды і ф-кі. 3 сярэдзіны 1920-х г. Ш .-к. побач з прафес. падрыхтоўкай давала агульнаадук. веды ў аб’ёме няпоўнай сярэдняй або сярэдняй школы. Найб. вядомыя Ш.-к.: Болшаўская прац. камуна (з 1924) пад Масквой (арганізавана М.С.Паграбінскім па даручэнні Дзяржынскага), ■Камуна імя Дзяржынскага пад Харкавам (1927, кіраўнік А.С.Макаранка). Ш К0ЛЫ ДЛЯ ДАР0СЛЫХ, агульнаадукацыйныя навуч. ўстановы для дарослых. На тэр. Рас. імперыі ўзніклі ў 1860-я г. і найчасцей давалі агульную адукацыю ў аб’ёме пачатковай школы ці паўтаралі яе курс з некат. дапаўненнямі (гл. Вячэрняе навучанне, Нядзельныя школы). Найб. пашырэнне набылі ў СССР y час ліквідацыі непісьменнасці і малапісьменнасці (на падставе дэкрэта С Н К «Аб ліквідацыі непісьменнасці сярод насельнійтва РСФСР» ад 26.12.1919). У БССР сетка школ і пунктаў па ліквідацыі непісьменнасці і малапісьменнасці сярод дарослых разгорнута ў 1920-я г. (у 1928/29 навуч. г. 309 ліквідацыйных пунктаў і 319 школ малапісьменных), ствараліся і агульнаадук. Ш. для д. Рэформай 1922 устаноўлены 2 тыпы Ш. для д.: школы для малапісьменных з 6-месячным курсам навучання на базе ліквідацыйных пунктаў і вячэрнія Ш. для д. павышанага тыпу (ВШПТ) з 2— 3-гадовым тэрмінам навучання. 3 1923 ствараліся школы рабочай моладзі (ВШРМ) з 3-гадовым курсам. У 1926/27 навуч. г. ў БССР працавала 27 ВШПТ (6090 вучняў) і 89 ВШРМ (6100 вучняў). ВШПТ давалі веды за сямігодку, BI11PM — за 5 класаў сямігодкі. У 1925/26 навуч. г. школы для малапісьменных y вёсках і с.-г. гурткі пераўтвораны ў вячэрнія школы калгаснай моладзі (у 1930 іх было 750, гл. Школы сялянскай моладзі). У пач. 1930-х г. ВШ ПТ і ВШРМ аб’ядноўваліся ў агульную школу з вытв. ухілам, якая мела 2 канцэнтры: 1-ы за 3 гады даваў веды ў межах сямігодкі і будаваўся на базе чатырохгодкі; 2-і на базе сямігодкі за 2
гады даваў сярэднюю адукацыю. У 1930/31 навуч. г. працавала 138 школ такога тыпу (15 200 вучняў), з іх 36 яўр. і 19 польскіх. У 1932 зацверджана новая сістэма навучання дарослых. Ствараліся політэхн. вытв. школы павышанага тыпу з тэрмінам навучання 2— 2,5 года, якія давалі агульную адукацыю і рыхтавалі кадры рабочых сярэдняй кваліфікацыі і ніжэйшага тэхн. персаналу. У 1937 створаны завочныя няпоўныя сярэднія і сярэднія Ш. для д., y якіх навучэнцы, працуючы самастойна, атрымлівалі дапамогу праз арганізаваныя на месцах кансультацыйныя пункты. У 1920— 30-я г. працавалі таксама рабочыя факультэты для падрыхтоўкі рабочых і сялян да паступлення ў ВНУ, з 1969 — падрыхтоўчыя аддзяленні. У Вял. Айч. вайну ў 1943—44 на неакупіраваных тэр. СССР узніклі новыя тыпы Ш. для д.: школы рабочай моладзі і школы сельскай моладзі, якія з ’яўляліся няпоўнымі сярэднімі ці сярэднімі агульнаадук. ўстановамі для навучання моладзі без адрыву ад прамысл. і с.-г. вытв-сці і будаваліся ў асн. паводле навуч. планаў і праграм агульнаадук. школ. У 1970-я г. вячэрнія (пазменньм) школы перайшлі на новыя планы і праграмы; працавалі школы з дзённай, завочнай і сесійнай формамі навучання. У 1980/81 навуч. г. на Беларусі працавала 214 школ (35 дзённых, 179 завочных), y якіх навучалася 81 560 чал.; 64 самаст. завочныя школы i 1 завочнае аддзяленне, 60 раённых завочных школ y сельскай мясцовасці з агульным кантынгентам навучэнцаў каля 29 тыс. чал. У 2001/02 навуч. г. працавала 87 вячэрніх (пазменных) школ (23,2 тыс. вучняў).
Літ.: Р а м а н а в а І.М . В ячэрнія рабочы я ш колы ў сістэме дадатковай адукацы і Б С С Р y 20-я гг. / / Весці Н ац. АН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 1999. № 1. І.М.Раманава.
Ш К0ЛЫ СЯЛЙНСКАЙ М 0ЛАДЗІ (Ш СМ ), пачатковыя і няпоўныя сярэднія школы ў СССР для навучання вясковай моладзі без адрыву ад с.-г. работ. Іх мэты — агульнаадук. падрыхтоўка і ўвязванне навучання з практыкай сельскай гаспадаркі шляхам непасрэднага ўдзелу вучняў y вытв. працы. На Беларусі пачалі стварацца ў 1924/25 навуч. г. (у 1924/25 іх было 10, y 1927/28 — 17, 1928/29 — 28, 1929/30 — 56, 1930/31 — 112). Планавалася праводзіць набор на базе 4 груп і даваць веды за курс 7-гадовай школы, аднак прымалі ў 1JLICM з фактычным узроўнем ведаў паступаючых. У 1925/26 навуч. г. школы для малапісьменных і с.-г. гурткі пачалі пераўтварацца ў вячэрнія школы калгаснай моладзі. 3 1929 школы такога тыпу ствараліся пры дзённых Ш СМ , або прымацоўваліся да іх. Хуткі рост іх сеткі пачаўся з пераходам да масавай калектывізацыі, y 1930 іх было 750. 3 1930 наз. школамі калгаснай моладзі (Ш КМ ), кожная школа павінна была мець спец. кірунак (паляводчы, жывёлагадоўчы і г.д.), асн. іх задача — удзел
y калектывізацыі раёна. Пачалася рэарганізацыя 2 канцэнтраў усіх 7- і 9-гадовых вясковых агульнаадук. школ y Ш КМ . У 1-й пал. 1930-х г. было прызнана, што агульнаадук. школа з прафес. ухілам не забяспечвае неабходнага ўзроўню ведаў навучэнцам, Ш КМ пераўтвораны ў 7-гадовыя школы.
Літ:. Р а м а н а в а І.М . Ф арм іраванне сістэм ы адукацы і Б С С Р y 20-я гг. / / Весці АН Беларусі. С ер. гуманіт. навук. 1997. № 2.
І.М.Раманава.
Ш К0ЛБНАЕ BÔ3EPA У Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дзіва, каля в. Камень, за 20 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,22 км2, даўж. 740 м, найб. шыр. 490 м, найб. глыб. 5,2 м, даўж. берагавой лініі 2,1 км. Пл. вадазбору 6,9 км2. Катлавіна тэрмакарставага тыпу, авальная, выцягнутая з 3 на У. Схілы катлавіны выш. 3— 5 м, на Пд месцамі да 15 м, разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, забалочаныя, месцамі сплавінныя. Пойма шыр. 10— 15 м на Пн і Пд, 150— 250 м на 3 і У, забалочаная і ўкрытая хмызняком. Дно да глыбіні 2— 2,5 м пясчанае, ніжэй ілістае і сапрапелістае. Шыр. паласы прыбярэжнай расліннасці 2—60 м да глыб. 2 м. Упадаюць 6 ручаёў, выток y воз. Чаросава. ш к б л ь н А я д р Ам а , жанр драматургіі, пашыраны ў канцы 16— 18 ст. на Беларусі і Украіне, y канцы 17 — пач. 18 ст. ў Расіі. Паходжаннем звязана са статутамі навуч. устаноў, якія патрабавалі абавязковага сцэн. паказу з мэтай лепшага вывучэння лац. мовы, правіл паэтыкі і рыторыкі. Інсцэніроўкі Ш.д. ажыцдяўляліся ў школьных тэатрах пры духоўных і свецкіх навуч. установах.
Н апачатку мела характар маралітэ (п ’есы на біблейскія, міф алагічны я ці гіст. сюжэты). У канц ы 17 ст. з ’явіліся п ’есы на паліт. тэм ы , ш то сведчы ла пра непасрэдную зацікаўлен асц ь развіццём Ш .д. з боку вы ш эйш ы х свецкіх улад, я кія лічы лі т-р сродкам узвеліч э н н я свайго аўтары тэту («С вята міру» і інш .). Ш .д. мела пераваж на клеры кальны характар. У эстэт. плане арыентавалася на сістэм у маст. светаўспры м ання барока. У яе сцэн . структуры — хары, пантам імы, пралог, анты п ралог, інтэрм еды і, эпілог; п ’еса складалася з 3— 5 актаў, ролі размяркоўваліся паводле закону кантрасту, што сімвалізавала барацьбу сіл дабра і зла. Звы чайна пісалася сілабічн ы м верш ам.
На Беларусі развівалася пад уплывам польскага езуіцкага т-ра. Пераважалі пастаноўкі на лац. мове, некат. п’есы ў Ш.д. разыгрываліся на польскай, стараслав., бел. мовах. Інтэрмедыі часцей ставілі на бел. мове, яны былі дэмакр. па змесце і стылі. У адрозненне ад дыдактычных і маралізатарскіх драм y іх падаваліся сцэнкі быт., парадыйна-анекдатычныя, сатырычныя. Першыя паказы Ш.д. належаць Полацкаму школьнаму тэатру. Вял. ролю ў папулярызацыі Ш.д. ў канцы 17 ст. адыграў Сімяон Полацкі. Вядомы Ш.д. ўкр. і бел. пісьменнікаў М Даўгалеўскага і Г.Каніскага. У часы ранняга Асветніцтва (1740—-60-я г.) традыцыі Ш.д. развівалі т-ры , якія
школьны___________ 433 дзейнічалі ў Бабруйску, Брэсце, Гродне, Слоніме і інш. У 2-й пал. 18 ст. Ш.д. пісалі К Марашэўскі i М Цяцерскі. Ш.д. ў свой час адыграла значную ролю ў развіцці нац. мастацтва. У канцы 18 ст. школьны т-р страціў сваё значэнне. Функцыю паліт. прапаганды пачалі выконваць драматург. творы, якія ствараліся для прафес. т-ра_.
Літ.: Б а д а л н ч Й .М ., К у з ь м н н а В.Д. П амятннкн русской ш кольн ой драмы XVIII в. М ., 1968; В с е в о л о д с к я й Г е р н г р о с с В.Н. Русскнй театр: О т нстоков до середнны XVIII в. М ., 1957; Гісторыя беларускага тэатра. М н., 1983. T. 1 C . 129— 152, 169— 176; М а л ь д з і с А. Н а скры ж аванні славянскіх традыцый. М н., 1980.
А.А.Шалемава.
ШК0ЛБНЫ ТЭАТР, тэатр пры духоўных навуч. установах (у акадэміях, калегіумах, брацкіх школах) сярэдневякоўя — 18 ст. Быў пашыраны на Беларусі, Украіне, y Расіі. Узнік y навуч. установах Зах. Еўропы ў сярэднія вякі як сродак выхавання, вывучэння лац. мовы, выпрацоўкі адпаведных эстэт. густаў і дабрачыннасцей. Яго вытокі звязаны, з аднаго боку, з нар. ігрышчамі, маскараднымі пераапрананнямі, «пацехамі» скамарохаў, з фалькл. драмай, з другога — з імкненнем царквы надаць тэатралізаваны характар рэліг. абрадам, падаць іх y жывым дзеянні, інсцэніраваць найб. драм. эпізоды Бібліі. Ш.т. спалучаў y сабе містэрыяльныя традыцыі, вопыт ант. драматургаў (асабліва Плаўта і Тэрэнцыя) са здабыткамі свецкай драматургіі эпохі Адраджэння. У краінах Зах. Еўропы Ш.т. паспрыяў развіццю літургічнай драмы, містэрыі. На Беларусь Ш.т. прыйшоў з Польшчы ў 16 ст. Яго ўзнікненне і развіццё звязана з дзейнасцю езуітаў, якія вял. месца адводзілі школьнай адукацыі. Езуіцкія Ш.т. існавалі ў многіх гарадах і мястэчках Беларусі (гл. Полацкі школьны тэатр, Пінскі школьны тэатр, Гродзенскі школьны тэатр, Віцебскі школьны тэатр, Навагрудскі школьны тэатр, Мінскі школьны тэатр, Нясвіжскі школьны тэатр, Брэсцкі школьны тэатр, Аршанскі школьны тэатр). У 1-й чвэрці 18 ст. Ш.т. ўзніклі таксама ў Слуцку (1715— 36), Жодзішках Смаргонскага р-на (1716— 30), Мсціславе (вядомы ў 1729), пазней існавалі Слонімскі школьны тэатр, Бабруйскі школьны тэатр. У рэчышчы Ш.т. была дзейнасць Сімяона Полацкага ў правасл. брацкай школе пры Богаяўленскім манастыры ў Полацку ў 1656—64, вучні якой выконвалі спецыяльна ддя іх напісаныя дэкламацыі Сімяона Полацкага, стваральніка Ш.т. ў Расіі. Наладжвалі паказы Ш.т. і пратэстанты (зафіксаваны ў 1686 y Слуцку). У 2-й пал. 18 ст. дзейнічалі Ш.т. піяраў y Віцебску (вядомы паказы ў 1765) і Лідзе (паказы ў 1771, 1772). 3 сярэдзіны 18 ст. Ш.т. арганізоўвалі уніяцкія і правасл. навуч. ўстановы. У адпаведнасці з мастацтвам барока, y рэ-
434 __________ школьныя чышчы якога развіваўся Ш.т., спектакль уяўляў сабой пышнае відовішча з музыкай, песнямі, танцамі, паміж актамі выконваліся інтэрмедыі, хары, балеты. Пераважалі пастаноўкі на лац. мове. Сярод іх: драмы перадвелікоднага тыдня (пасіі, апавяданні пра пакуты Хрыста і яго паслядоўнікаў), масленічныя драмы (выконваліся паміж Калядамі і Вял. постам, y іх асуджалася разгульнае грэшнае жыццё, злоўжыванне віном), драмы, прымеркаваныя да канца навуч. года, т. зв. канікулярныя, найб. свецкія па характары, найчасцей прысвячаліся мясц. магнатам-мецэнатам. Для сюжэтаў школьных драм выкарыстоўваліся розныя крыніцы: Свяшчэннае пісанне (Біблія), агіяграфія, ант. міфалогія, гісторыя айч., краін Усходу і Зах. Еўропы. У рэпертуары Ш.т. — трагедыі, камедыі, трагікамедыі, літургічныя драмы, тэатралізаваныя суды і дыспуты, дыялогі, арацыі, паказы-прамовы. 3 пашырэннем асветніцкіх ідэй y 18 ст. паказы ў большасці адбываліся на польскай мове. Паказальныя ў гэтым плане Ш.т. базыльянскія ў Жыровічах (ставіліся драмы на лац. і польскай мовах з бел. інтэрмедыямі, вядомы паказы ў 1752) і Навагрудку (1760-я г., y 1761 пастаўлена пераробка камедыі Мальера «Прытворна хворы»), Тыпова асветніцкім y 1787— 91 быў Забельскі школьны тэатр, які вызначаўся разнастайным рэпертуарам: польскія трагедыі на сюжэты з ант. гісторыі, камедыі, y якіх побач з польскай ужывалася бел. мова (у т.л. «Камедыя» К.Марашэўскага, «Доктар па прымусе» М.Цяцерскага — пераробка аднайм. камедыі Мальера, «Пышнагольскі» І.Юрэвіча), аперэта «Апалон-заканадаўца, або Рэфармаваны Парнас», дыялогі, найб. асветніцкія па характары («Пчолы», «Пра ашчасліўленне чалавека» і інш.), У якіх дыскуціраваліся надзённыя грамадска-філас. праблемы. Адбывалася пераарыентацыя рэпертуару з асветніцкіх пазіцый: раней быў разлічаны пераважна на публіку са шляхты, y сярэдзіне 18 ст. ён больш наблізіўся да шырокага гледача. Ш кольныя драмы стваралі выкладчыкі паэтыкі і рыторыкі паводле існуючых канонаў (заснавальнікі паэтыкі Дж.Пантан і Скалігер; узорам лічыліся лац. драмы Н.Касена, Я.Бідэрмана, Н.Аванцына і інш.).. Яны ж навучалі вучняў і акцёрскаму мастацтву. Ш.т. меў сваю распрацаваную паэтыку (трактаты М.К.Сарбеўскага, Г.Каніскага, Я.Масены, Пантана, Ф.Ланга) з кананізаванымі сродкамі сцэн. руху і манеры выканання, грыму, абсталявання і афармлення сцэны. Сярод аўтараў — Ю .Катэнбрынг, Ф.Навадворскі, Ф.Ідвель, Ян Віхерт; мастакі Ян Т.Клаўс, Г.Грубер.
Літ:. K a р с к н й Е.Ф . Белорусы. Т. 3, вып. 2. Пг., 1921; К о н a н У.М. Полацкі курс п аэты кі М .К .С ар б еў скага (1618— 1627 гг.) / / Весці АН Б С С Р. С ер. грамад. навук. 1972. № 1; М a л ь д з і с А.І. Н а скры ж аванні славянскіх трады цы й. М н., 1980; Ш кольны тэатр / /
Гісторыя беларускага тэатра. М н., 1983. T. 1; М іс ко С .М . Ш кольн ы тэатр Беларусі X V I— X V III стст. М н., 2000. Я.К.Усікаў.
шкбльныя лясніцтвы,
добраахвотныя прац. аб’яднанні школьнікаў, якія ствараюцца з мэтамі выхавання беражлівых адносін да прыроды, паглыблення і пашырэння ведаў па батаніцы і заалогіі, азнаямлення з асновамі лесаводства і метадамі аховы, догляду і аднаўлення лясоў. Задачы 111,л.: дапамога лесагасп. прадпрыемствам, удзел y пасадцы і сяўбе лесу, збор лек. сыравіны, грыбоў, ягад, насення дрэвавых і кустовых парод і інш. Тэарэт. і практычныя заняткі ў Ш.л. вядуць спецыялісты лясной гаспадаркі. На Беларусі дзейнічаюць з 1961. У 2000 працавалі 262 Ш.л. (5840 членаў), за якімі замацавана 26 096 га лесанасаджэнняў. А.А.Малажаўскі. ШКРАБА Рыгор Васілевіч (17.3.1919, в. Краснадворцы Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 25.6.1997), бел. крытык, літаратуразнавец. Засл. работнік культ. Беларусі (1978). Скончыў БДУ (1946). Настаўнічаў. 3 1946 працаваў y газ. «Літаратура і мастацтва», з 1957 y час. «Полымя». Друкаваўся з 1940. Даследаваў сучасную бел. л-ру (творчае майстэрства, маст. стыль, мову прозы бел. пісьменнікаў). У кнігах «Сіла слова» (1958), «Характар. Стыль. Дэталь» (1965), «Літаратура і мова» (1969) аналізаваў своеасаблівасць літ. і моўнага майстэрства, ролю маст. сродкаў y творах Я.Купалы, Я.Коласа, К.Чорнага, К.Крапівы, Я.Брыля, М.Танка і інш. Сааўтар тлумачальнага слоўніка прыказак і прымавак «Крынічнае слова» (1987, з І.Ш краба). Аўтар артыкулаў па праблемах маст. перакладу, выкладання л-ры ў школе, падручнікаў па бел. сав. л-ры.
Тв:. Скарбы. М н., 1973; Э нергія слова. М н., 1988; М оваю вобразаў: Выбранае. М н., 1989. Літ.: Б y г a ё ў Дз. Удумлівы даследчы к / / Бугаёў Дз. Чалавечнасць. М н., 1985.
І.Д.Казека.
ШКРФТА, Ш к р э т а Шотнаўс к і з З а в а р ж ы ц (Skréta Sotnovsky ze Z â v o fic ) Карал (1610, Прага — пахаваны 1.8.1674), чэшскі жывапісец; заснавальнік чэш. школы жывапісу барока. Вучыўся ў Празе ў Э.Садалера. 3 1630 жыў y Італіі, дзе вывучаў работы майстроў венецыянскай школы жывапісу і балонскай школы жывапісу, творчасць М .Караваджа, Н.Пусэна, К.Ларэна. 3 1638 працаваў y Чэхіі, пераважна ў Празе. Пісаў шматфігурныя алтарныя кампазіцыі, насычаныя дзеяннем і драм. эмоцыямі (цыкл карцін на тэмы жыцця св. Вацлава, 1641—43; «Узнясенне», 1644), партрэты, якія вылучаюцца глыбінёй раскрыцця яркіх і складаных характараў («Партрэт прыёра мальтыйскага ордэна Б. дэ Вітэ», 1650). Псіхал. напружанасць і прыўзнятасць вобразаў спалучаў з цікавасцю да быт. дэталей, простанар. тыпажоў: «Св. Карл Барамейскі наведвае хворага чумой» (1647).
ШКЎДКА, y беларусаў судна, прызначанае для захоўвання і перавозу жывой рыбы. Лакальная назва саж. Рабілі з дошак, накшталт лодкі, закрытай зверху. Для цыркуляцыі вады паміж дошкамі пакідалі шчыліны. Былі выдзеўбаньм Ш. Драўлянай калодзе надавалі належную форму, затым распілоўвалі яе ўздоўж папалам, выдзёўбвалі поласці, прасвідроўвалі ў сценках дзіркі, выразалі праём для дзверцаў і прыстаўлялі палавінкі адна да адной так, што пасудзіна набывала першапачатковую форму. Паміж сабой палавінкі змацоўваліся скобкамі. Ш. з рыбай прыбуксіроўвалі да лодкі. Ш. найб. характэрна для традыц. рыбалоўнага промыслу палешукоў.
І.М.Браім.
Шкудка.
Ш КЎНЦІЦА, другая назва р. Паловіца ў Глыбоцкім і Шаркаўшчынскім р-нах Віцебскай вобл. Ш К У Р К 0 Валянцін Мікалаевіч (н. 22.7.1932, в. Буркі Брагінскага р-на Гомельскай вобл ), бел. філосаф і педагог. Канд. філас. н. (1966), праф. (1980). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1972). Скончыў БДУ (1955). Настаўнічаў, быў на камсамольскай і парт. рабоце. 3 1968 рэктар Мазырскага пед. ін-та. 3 1974 нач. упраўлення пед. навуч. устаноў Мін-ва адукацыі Беларусі. 3 1978 прарэктар Бел. пед. ун-та. Навук. працы па праблемах фарміравання і выхавання асобы, сац. развіцця, навук.-тэхн. рэвалюцыі, тэорыі і методыкі выкладання філасофіі.
Тв.\ По.тьем культурно-техннческого уровн я колхозного крестьянства. М н., 1969; П роблемы ф орм н рован ня всесторонне развнтой лнчностн колхозннков. М н., 1971; С оцнальны е последствмя научно-техннческой револ ю цнн в сельском хозяйстве капнталнстнческмх стран. М н., 1973. Ш К У Р К 0 Васіль Адамавіч (17.4.1919, в. Буркі Брагінскага р-на Гомельскай вобл. — 1998), бел. юрыст. Канд. юрыд. н. (1953), праф. (1979). Скончыў Ленінградскі ун-т (1950). У 1953— 58 y Іркуцкім ун-це. 3 1962 y БДУ (у 1965— 72 дэкан ф-та). Навук. працы па праблемах крыміналогіі, крымін. заканадаўства, арганізацыі барацьбы са злачыннасцю.
Тв:. Уголовное право БС С Р. T. I Часть обш ая. М н., 1978; Н аблю дательные комнсснн. М н., 1978; С оверш енствованне уголовно-правовых мер борьбы с преступностью. Мн., 1980 (разам з М .А .Я фімавым); Браконьерство н борьба с нмм. М н., 1986
Ш КУГ Мікалай Васілевіч (1.3.1937, в. Сялявічы Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 21.12.2002), бел. вучоны ў галіне інфарматыкі. Канд. фіз.-матэм. н. (1972), дацэнт (1990). Скончыў БДУ (1959). 3 1959 y Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі (заг. лабараторыі, нам. дырэктара). 3 1998 y БДУ. Навук. працы па аўтаматызацыі праграмавання і праграмным забеспячэнні ЭВМ. Выканаў параўнальны аналіз моў праграмавання, распрацаваў серыю транслятараў з алгарытмічных моў тыпу АЛГОЛ для ЭВМ «Мінск» і інш. Прэмія Ленінскага камсамола 1970. Дзярж. прэмія Беларусі 1982.
Ш ЛАП УН 0Ў Васіль Мікалаевіч (н. 30.7.1932, в. Белая Дуброва Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне кормавытворчасці і раслінаводсгва. Д-р с.-г. н. (1988), праф. (1989). Акад. Нац. АН Беларусі (2003), Arp. АН Беларусі (1996), Укр. агр. АН (1999). Скончыў БСГА (1960). 3 1962 y Бел. НДІ земляробства і селекцыі (у 1971— 2001 нам. дырэктара). Навук. працы па тэхналогіі вырошчвання сіласных культур, аднагадовых траў і кармавых культур y прамежкавых пасевах; распрацоўка высокапрадукц. простых і складаных аграфітацэнозаў, якія забяс-
Тв.: А ЛГА М С Д О С ЕС ЭВМ . М ., 1977 (у с а а ў т ); Т ран сляц ня А ЛГО Л-программ в параллельны е п роірам м ы (разам з А .М .К алеснікам ) / / К нбернетнка. 1985. № 3. МП.Савік.
ШЛАГБА у М (ням. Schlagbaum), рухомая перакладзіна для адкрывання і закрывання шляху на чыг. пераездах, заставах і дарогах. Бываюць з ручным або мех. прыводам і аўтаматычныя. Аўтам. Ш. працуюць па сігналах сістэм чыг. аўтаматыкі і тэлемеханікі, маюць святлафорную і гукавую сігналізацыі. ШЛАЙХЕР, Ш л я й х е р (Schleicher) Аўгуст (19.2.1821, г. Майнінген, Германія — 6.12.1868), нямецкі мовазнавец; заснавальнік т.зв. натуралістычнага кірунку ў лінгвістыцы, адзін з заснавальнікаў параўнальна-гістарычнага мовазнаўства. Чл.-кар. Пецярб. АН (1857). 3 1850 праф. Пражскага, з 1857 Іенскага ун-таў. Пад уплывам вучэння Ч.Дарвіна разглядаў мову як жывы арганізм, які развіваецца паводле законаў прыроды. Тэарэтычна ўдакладніў паняцце моўнай сям’і і генеалагічнай роднасці, прапанаваў т.зв. тэорыю генеалагічнага дрэва. Распрацоўваў асновы тыпалагічнай класіфікацыі моў. Параўнальны метад вывучэння моў падрыхтаваў глебу для вучэння аб фанет. законах младаграматыкаў (гл. Младаграматызм). Адзін з першых вывучаў жывыя мовы, y т.л. літоўскую, і дыялекты; займаўся слав. мовамі. У «Кампедыуме параўнальнай граматыкі індагерманскіх моў» (ч. 1— 2, 1861—62) выклаў сістэму індаеўрап. моў. ШЛАК ( ад ням. Schlacke) y м е т а л y р г i і, расплаўленае (пасля цвярдзення — камене- ці шклопадобнае) рэчыва, утворанае ў час металург. плавільных працэсаў з флюсаў, прадуктаў металург. рэакцый, попелу паліва і інш. Папярэдне падрыхтаваны (сінт. Ш.) выкарыстоўваюць пры плазменна-дугавым і электрашлакавым пераплаве, рафінаванні металаў і інш. Ш. п a л і ў н ы — рэшткі паліва, утвораныя пры яго згаранні ў топках паравых катлоў; сплаўлены ў топцы попел каменнага вугалю. Ш. выкарыстоўваюць y вытв-сці буд. матэрыялаў (напр., аглапарыту, шлакаваты, шлакабетону), як угнаенне і інш.
В.М .Ш лапуноў.
ШЛЕГЕЛЬ_______________ 435 літургічныя формы і жанры. Сярод твораў: опера-дзейства «Калядкі» (1975); для сімф. арк. сюіта «Кірмашовыя замалёўкі», паэма «Сымон-музыка» (абедзве 1980), канцэрт-феерыя для англ. ражка «Юр’еў дзень» (1989); камерна-інстр. і вак. творы, рэквіем «Памятайце» (1982), араторыя «Сказ пра Ігара» (1985), кантата «Трава-мурава» (1982); хар. творы, y т.л. канцэртны трыпціх «Sancta Mater» для дзіцячага хору, салістаў, аргана і арк. (1992), хар. сюіта «Лубок» (1976); 2 «Літургіі» (1999— 2001) і 2 «Усяночныя дбанні» (2000—2002) для аднароднага хору, хар. фрэска паводле абраза А.Рублёва «Святая Тройца» (1993), хар. канцэрт «Святло Бацькаўшчыны» (2002), арк. фрэска «Велікодныя званы» (2000); камерна-інстр. і вак. творы; музыка для дзяцей, y т.л. радыёопера «Тараканішча» (1972), опера «Каваль — залатыя рукі» (1980) і інш. Піша абразы. Літ:. Ю д е н н ч Н.Н. Д оброго путн! / / Сов. музыка. 1983. N° 8.
Р.М.Аладава.
ШЛЁГЕЛЬ (Schlegel) Аўгуст Вільгельм (8.9.1767, г. Гановер, Германія — 12.5.1845), нямецкі гісторык л-ры, пісьменнік, перакладчык. Брат Ф .Шлегеля. Ганаровы чл. Пецярб. АН (1824). Вучыўся ў Гётынгенскім ун-це (1787— 91). У 1796— 1804 выкладчык Іенскага і Тв.: П ромеж уточны е культуры. М н., 1979 Берлінскага, з 1818 праф. Бонскага ун-таў. У 1798— 1800 з братам выдаваў час. (разам з Г .І.ІІІайгарэвічам , Р.А .Голвдман); В оздслыванне крестоцветны х культур в Бело«Athenaeum» («Атэнеум»), вакол якога руссмм М н., 1982; П олевое корм опронзводгрупаваліся прадстаўнікі школы іенскіх ство. 2 нзд. М н., 1991. рамантыкаў. У берлінскіх «Лекцыях аб прыгожым пісьменстве і мастацтве» Ш ЛЕГ Алесь (Аляксандр Карпавіч; 15.10.1936, в. Вялікі Бор Х ойніцкага (1801—04, выд. 1884) і венскіх «Лекцыях аб драматычным мастацтве і літарар-на Гомельскай вобл. — 6.7.1988), бел. туры» (1809— 11) сістэматызаваў літ.-эспісьменнік. Скончыў БДУ (1965). Пратэт. погляды іенцаў; вытокам рамант. цаваў рабочым, y друку, на Бел. тэлебамастацтва лічыў сярэдневяковую л-ру з чанні і радыё. Друкаваўся з 1954. У зб. яе духам рыцарства, паэтызацыяй каапавяданняў і нарысаў «Трывожная пахання і набожнасцю; ант. л-ру процімяць» (1968), аповесцях «Цыганок» (1971), «Праўда адна» (1974), «Тайна пастаўляў рамантычнай як пластычную, цялесную — вытанчанай і духоўнай. Чорнага Бору» (апубл. 1991) і інш. маральна-этычная праблематыка, зварот Аўтар зб. «Паэтычныя творы» (1811), да дакумент. матэрыялаў, гіст. падзей. драм «Трыстан» (1800, незавершана), «Іон» (1803) і інш. Перакладаў драмы Аўтар кінасцэнарыяў дакумент. фільмаў П.Кальдэрона, санеты Ф.Петраркі; зра«Балтыйцы», «Палескі Марэсьеў», «Мой біў (з ЛА.Цікам) першыя высокамаст. дом y бядзе», «Ядвіга Іосіфаўна», радыёспектакляў «Цыганок», «Рэха баравое» і пераклады твораў У.Шэкспіра. Склаў анталогію паэзіі эпохі Адраджэння «Буінш. На бел. мову перакладаў творы кеты кветак італьянскай, іспанскай і рус., польскіх, укр. пісьменнікаў. Тв:. Ж ы ло чаканне болю: А павяданне, апо- партугальскай паэзіі» (1804).
печваюць высокую прадукцыйнасць палёў; удасканаленне сістэм павелічэння вытв-сці кармавога бялку, павышэння якасці кармоў, насенняводства кармавых культур.
весць. М н., 1979; Хлеб н а далонях тваіх. М н., 1986 (разам з Т.І.Х аравец).
Ш ЛЕГ Людміла Карпаўна (н. 21.9.1948, г. Баранавічы Брэсцкай вобл.), бел. кампазітар. Скончыла Бел. кансерваторыю (1972, кл. Дз.Смольскага), Маскоўскі нар.-маст. ун-т імя Крупскай (1980). Найб. дасягненні ў галіне вак -сімф., хар. і арк. музыкі. Ддя твораў 1970— 80-х г. характэрны неафалькл. тэндэнцыі, тэатралізацыя муз. форм, актыўнае ўжыванне элементаў сучасных кампазітарскіх тэхнік, яркасць нац. каларыту, для твораў 1990 — пач. 2000-х г. — духоўная тэматыка, маст.-абагульненыя
Тв:. Рус. пер. — y кн.: Л нтературны е м ан яфесты западноевропейскях ром антнков. М ., 1980. Літ.'. Д м я т р я е в А.С. Романтмческая эстетнка А.В.Ш легеля. М., 1974. М.С.Яскевіч.
ШЛЁГЕЛЬ (Schlegel) Фрыдрых (10.3.1772, г. Гановер, Германія — 12.1.1829), нямецкі філосаф культуры, пісьменнік; тэарэтык школы іенскіх рамантыкаў. Брат А.В Шлегеля. Вучыўся ў Гётынгенскім і Лейпцыгскім ун-тах. У 1798— 1800 з братам выдаваў час. «Athenaeum» («Атэнеум»), Даследаваў значэнне ант. л-ры для тагачаснай паэзіі («Гісторыя грэчаскай і рымскай паэзіі», 1798). Асн.
436
ШЛЕЕРМАХЕР
прынцыпы новай рамант. паэзіі сфармуляваў y т.зв. лікейскіх (1797) і атэнейскіх (1798) фрагментах, y якіх дэкларуецца абс. свабода творчай індывідуальнасці ў выбары тэм і сродкаў іх раскрыцця, сцвярджаецца прынцып універсальнасці: спалучэння ў рамант. творы розных літ. жанраў, відаў мастацтва, дасягненняў гуманіт., прыродазнаўчых і грамадскіх навук, уводзідца паняцце рамант. іроніі як сродку ўзвысідца над паўсядзённасцю і выказаць пратэст супраць дагматызму; яны адметньм выкарыстаннем афарыстычнай формы як сведчання пры нцьтовай незавершанасці, рухомасці рамант. думкі і права аўтара на адвольную кампазідыю твора. У рамане «Люцында» (1799, незавершаны), тэарэт. працы «Размова пра паэзію» (1800) увасобіў y маст. форме ўсе тэарэт. палажэнні аб рамант. л-ры. Аўтар драмы «Аларкос» (1802), вершаў і інш.
Тв:. Рус. пер. — Л ю цннда / / Н збранная проза нем ецкнх ром антнков. М , 1979; У кн.: Л нтературны е м аннф есты западноевропейскнх ром ан тн ков. М ., 1980. Літ:. Б е р к о в с к п й Н.Я. Романтнзм в Германнн. Л., 1973; Г р е ш н ы х В.М. Ранннй н ем ецкнй романтнзм : Ф рагментар. стяль м ы ш лен ня. Л ., 1991. М.С.Яскевіч. Ш ЛЁЕРМАХЕР (Sclileiermacher) Фрыдрых (21.11.1768, г. Вроцлаў, Польшча — 12.2.1834), нямецкі філосаф і пратэстанцкі тэолаг. Атрымаў багаслоўскую адукацыю і шмат гадоў займаўся прапаведніцкай дзейнасцю. Праф. філасофіі і тэалогіі ва ун-тах Гале і Берліна. Быў блізкі да гуртка іенскіх рамантыкаў. У ранніх працах («Прамовы аб рэлігіі», 1799, і «Маналогі», 1800) y духу пач. рамантызму стварыў цэласны вобраз рэліг.-эстэт. светапогляду, які грунтуецца на асабістым унутр. перажыванні і выступае як «сузіранне універсуму» і «пачуцця залежнасці» ад бясконцага. Зыходзячы з гэтых пазіцый, лічыў, што рэліг. жыццё — жывое зліццё з Богам; прырода рэліг. пачуцця не мае патрэб ні ў догматах, ні ў ацэнцы з дапамогай рацыянальных крытэрыяў. Псіхалагізм і крытычныя адносіны да рацыяналістычнай традыцыі ў Ш. выявіліся і ў філасофіі, y прыватнасці, y распрацоўцы ім праблем герменеўтыкі, якую ён разглядаў як майстэрства разумення чужой індывідуальнасці («іншага») на аснове агульнасці мовы і мыслення. Аўтар прац: «Дыялектыка» (выд. 1839), «Эстэтыка» (вьш. 1842), «Вучэнне аб дзяржаве» (выд. 1845), «Філасофія этыкі» (выд. 1870) і інш. III. належыць класічны пераклад Платона на ням. мову. А.Б.Савеня. Ш Л ЁЗВ ІГ-Г0Л Ы ІГГЭ Й Н (SchleswigHolstein), зямля на Пн Германіі, паміж Паўночным і Балтыйскім морамі. Мяжуе на Пн з Даніяй. Пл. 15,7 тыс. км2. Нас. 2,7 млн. чал. (1994). Адм. д. — г. Кіль, значныя гарады: Любек, Флен-
сбург, Ноймюнстэр, Рэндсбург, Шлезвіг, Эльмсгорн. Размешчана на п-ве Ютландыя і Паўн.-Германскай нізіне. Клімат марскі. Шмат азёр і балот. Кільскі канал. Участкі букавых лясоў. Гаспадарка індустр.-агр. тыпу. Прам-сць: суднабудаванне, цяжкае, эл.-тэхн. і тэкст. машынабудаванне, чорная і каляровая металургія, тэкст., дрэваапр. і папяровая, харч., y т.л. рыбаперапрацоўШЛЕЗВІГ-ГОЛЬШТЭЙН
Маштаб 1:3750 000
в.Лангелан’
Becтмap^
е.Тр^ішзй-
'^Куксгафі
Бойцзнб\
чая. Здабыча нафты. Вырошчваюць збожжавыя кулыуры, цукр. буракі, бульбу. Агароднідгва (на маршавых землях і на в-ве Фемарн). Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней. Рыбалоўства. Гал. марскія парты: Любек, Кіль. Паромная сувязь з Фінляндыяй (Любек— Ханка). На ўзбярэжжы курорты. Тэр. Ш .-Г. складаецца з 2 гіст. частак — Ш лезвіг (б. герцагства) і Гольш тэйн, аб’ядн аных y 1386 гольш тэйнскім і графамі. У 1460 рэгіён ва ўмовах асабістай уніі перайш оў пад кіраванне Д аніі, але Гольш тэйн (з 1474 герцагства) да 1806 ф арм альн а ўваходзіў y «С вяш чэнную Рым. імперыю». У сярэдзіне 16 ст. тут праведзена Рэф арм ацы я. П аводле р аш эн няў Венскага кангрэса 1814— 15 Гольш тэйн абвеш чаны чл. Герм. саю за. Рух м ясц. нем цаў (складалі больш асць насельніцтва) за незалеж насць ад Даніі і спробы дацкага ўрада захаваць уладу над гэтым рэгіёнам пры вялі да дацка-прускай вайны 1848—50 і дацкай вайны 1864. Пасля апош н яй ІЯ пезвіг перайш оў пад уладу Прусіі, Гольш тэйн — Аўстрыі, але ў вы ніку аў стра-п рускай вай н ы 1866 увесь Ш -Г. адышоў да Прусіі і стаў яе п равінцы яй. П асля 1-й сусв. вайны П аўн. Ш лезвіг, з п ераваж на дацкім насельніцтвам, y вы ніку плебісцыту адышоў да Д аніі (1920). П асля 2 -й сусв. вайны ў брыт. зоне акупацы і Германіі ўтворана зямля Ш .-Г. (1946), якая ў 1949 увайш ла ў склад Ф РГ. У.Я.Калаткоў.
Ш ЛЁЗІН ГЕР (Schlesinger) Артур Меер Малодшы (н. 15.10.1917, г. Калумбус, штат Агайо, ЗШ А), амерыканскі паліт. гісторык. Скончыў Гарвардскі ун-т (1938), у„1946—61 праф. y ім, з 1966 — y Нью-Йоркскім ун-це. У 1961— 64 пам. прэзідэнтаў ЗШ А Цж.Ф.Кенэдзі і Л.Б Джонсана. У 1940— 50-я г. развіваў ідэю лібералізму як асн. рухаючай сілы грамадскага прагрэсу, з канца 1950-х г. — канцэпцыю т.зв. дэмакр. прагрэсу, паводле якой здольнасць ЗПІА станоўча
вырашаць свае супярэчнасці спрыяла паступоваму ператварэнню амер. грамадства ў грамадства сац. справядлівасш У 1960-я г. асуджаў ваен. ўмяшанне ЗНІА y справы В’етнама. Асн. працы: «Эпоха Джэксана» (1945), «Жыццёвы цэнтр» (1949), «Эпоха Рузвельта» (ч. 1—3, 1957—60), «Роберт Кенэдзі і яго час» (1978), «Цыклы амерыканскай гісторыі» (1986), «Раз’яднанне Амерыю» (1992). Ш Л ЁЙ ДЭ Н (Schleiden) Матыяс Якаб (5.4.1804, г. Гамбург, Германія — 23.6.1881), нямецкі батанік; заснавальнік антагенетычных метадаў y батаніцы. Замежны чл. Пецярбургскай АН (1850). Скончыў Гайдэльбергскі ун-т (1827). Праф. батанікі ў Іенскім (1839—62, з 1850 дырэктар яго бат. сада) і антрапалогіі ў Дэрпцкім (1863—64) ун-тах. Навук. працы па анатоміі і эмбрыялогіі раслін. Распрацаваў антагенетычны падыход да вывучэння марфалогіі раслін. Працы Ш. адыгралі важную ролю ў абгрунтаванні Т .ІЛванам кпетачнай тэорыі. Ш ЛЕЙФАВАННЕ, выраўноўванне і частковае рыхленне ўзаранай глебы д е рад сяўбой. Стварае дробнакамякаваты слой, які перашкаджае выпарэнню вільгаці. Праводзяць шлейф-бараной ці валакушай на глебах лёгкага і сярэдняга грануламетрычнага складу. ІШ ІЕМ , від засцерагальнага ўзбраення, галаўны ўбор. Бронзавыя і жалезныя Ш. ўваходзілі ў рыштунак воінаў стараж. Грэцыі і Рыма (у пахаваннях правадыроў і цароў знаходзяць Ш. з серабра і золата). На Беларусі асн. тыпамі Ш. y 10— 17 ст. былі шышак, прылбіца, капалын, штурмак, місюрка. Яны мелі розную форму, былі адкрытыя і з засцерагальнымі элементамі (рухомай лічынай-забралам, навушамі, напатылічнікам, барміцай). У рэгулярных арміях Ш. з жалеза існавалі да сярэдзіны 19 ст. У пач. 20 ст. на змену ім прыйшла каска.
Д а арг. Ш лем: 1 — м ісю рка-н ап л ечн ік паручніка пан цы рнай харугвы. Вялікае княства Літоўскае, 17 ст.; 2 — к а ска «літоўскага ўзору» муш кецёра 1-га пяхотнага палка. Рэч П аспалітая, 1789.
Спец. галаўны ўбор y шэрагу рйдаў сучасных войск (мотастралкоў, танкістаў, лётчыкаў і інш. (гл. таксама Шлемафон). Элемент індывід. рыштунку лётчыкаў, вадалазаў, касманаўтаў (гл. Скафандр). Галаўны засцерагальны ўбор тыпу Ш. выкарыстоўваецца таксама ў прам-сці, спорце і інш.
М .Я.Ш лейдэн.
Г.Ш ліман.
Ш Л ЕМ А Ф 0Н , спецыяльны галаўны ўбор y выглядзе шлема з 2 тэлефонамі і малаадчувальным да вонкавых акустычных шумаў мікрафонам (або 2 ларынгафонамі), прызначаны для ўнутр. або (і) знешняй сувязі ва ўмовах вял. шуму (напр., y танках, самалётах, касм. караблях і інш.). Ш Л ЁМ Н ІК (Scutellaria), род кветкавых раслін сям. губакветных (ясноткавых). Каля 300 відаў. Пашыраны ўсюды. На Беларусі 2 віды Ш.: звычайны (S.galericulata) і кап’ялісты (S.hastifolia). Трапляюцца па берагах рэк, азёр, нізінных балстг, y хмызняках. Культывуюцца Ш. байкальскі (S.baicalensis) і высокі (S.altissima). Ш м атгааовы я травы, паўкусты і кусцікі выш . ад 3 да 100 см. Л ісце рознай ф ормы — ад суцэльны х да перы старассечаны х. Кветкі (па 2) y аднабокіх капьчаках, размеш чаных ў
пазухах пры кветнага лісця, часта збліжаныя ў густое гр о н ка- або коласападобнае суквецце. ІІлод — 4 -ар эш ак. К арані Ш . байкальскага вы кары стоўваю цца ў медыцыне. Л ек., фарбавальны я і д экар . расліны . Дз.І.Траццякоў.
Ш ЛЁНСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewôdztwo él^skie), С і л е з с к а е вaя в о д с т в a, адм.-тэр. адзінка на Пд Польшчы. Утворана 1.1.1999. Пл. 12,1 тыс. км2. Нас. 4,9 млн. чал. (1999), гарадскога 80%. Адм. ц. — г. Катавіцы. Найб. гарады: Чанстахова, Сасновец, Бытам, Глівіцы, Забжэ, Бельска-Бяла, Руда-Ш лёнска, Тыхы, Дамброва-Гурніча, Хожаў. Большую ч. тэр. займае Шлёнскае ўзв., на ПнУ — КракаўскаЧанстахоўскае ўзв., на Пд — Зах. Бяскіды. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -2,5 °С да -5 °С, ліп. 17,5— 18 °С, ападкаў 650— 1200 мм за год. Гал. рэкі Одра і Вісла. Глебы падзолістыя, бурыя, y далінах рэк — алювіяльныя. Лясы займаюць каля 30% тэр. Ш.в. — індустр. рэгіён, y межах якога знаходзідца ч. Верхнесілезскага — Астраўска-Карвінскага каменнавугальнага басейна і Верхнесілезскі рудны раён. Прам-сць: гарнарудная, чорная і каляровая металургія, электраэнергетыка, машынабудаванне, хім., сілікатна-керамічная, харчовая. Пад с.-г. ўгоддзямі каля 50% тэр. Вырошчваюць бульбу, жыта; агародніцтва. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, авечак. Цэнтры турызму і адпачынку (Вісла, Шчырк, Устрань, Ястшэмбе-Здруй і інш.). Ш Л Ё Ц Э Р (Schlôzer) Аўгуст Людвіг (5.7.1735, г. Гагштат, цяпер Кірхберг, Германія — 9.9.1809), нямецкі гісторык, філолаг, статыстык. Ганаровы чл. Пецярб. АН (1769) і Т-ва гісторыі і старажытнасцей расійскіх (1804). Вучыўся ў Вітэнбергскім і Гётынгенскім ун-тах (Германія), y 1761—67 працаваў y Расіі. Прыхільнік нарманскай тэорыі. Садзей-
ш л ім а н
437
нічаў публікацыі «Гісторыі Расійскай» В.М.Тацішчава, y 1763—64 склаў граматыку рус. мовы. Пасля вяртання ў Германію выкладаў гісторыю і статыстыку ў Гётынгенскім ун-це, напісаў шэраг прац па рас. гісторыі, з якіх гал. «Нестар» станоўча паўплывала на развіццё рас. крыніцазнаўства. 3 асветніцкіх пазіцый развіваў ідэю «сусв. гісторыі», выступаў супраць падзелу народаў на «гістарычныя» і «негістарычныя».
Літ:. Ч е р е п н н н Л.В. А Л .Ш л ец е р н его место в развнтнн русской нсторнческой наукн / / М еж дународны е связн Р осснн в X V II— XVIII вв. М ., 1966.
Ш Л ІК (Schlick) Морыц (14.4.1882, Берлін — 22.6.1936), аўстрыйскі філосаф і фізік, адзін з лідэраў ранняга этапа лагічнага пазітывізму, заснавальнік Венскага гуртка. Скончыў Берлінскі ун-т. Праф. ва ун-тах Ростака (1917— 20), Кіля (1921— 22), Вены (1922— 36, заг. кафедры), Каліфарнійскага ун-та (1931— 32). У кн. «Усеагульная тэорыя пазнання» (1918) сфармуляваў ідэі, пазней пакладзеныя пазітывістамі ў аснову сваёй дактрыны, y прыватнасці вучэнне аб аналіт. прыродзе логікі і матэматыкі і прынцып верыфікацыі. Абгрунтоўваў безумоўны прыярытэт эмпірычных ведаў. Лічыў, што ў пазнанні перадаюцца толькі структурныя адносіны пачуццёвага вопыту, паўтаральнасць y ім парадку. На яго думку, праблема пазнання сутнасці быцця бессэнсоўная, a законы прыроды — толькі фармальныя правілы, якія вызначаюцца сінтаксісам той мовы, на якіх робіцца іх апісанне. Патрабаванне эмпірычнага абгрунтавання навук. ведаў пашыралася ім і на філасофію прыродазнаўства (праблема навук. асэнсавання прасторава-часавых меркаванняў y фізіцы), і на галіну этыкі, дзе ён разглядаў пытанні свабодных, не вызначаных прымусовым характарам паводзін («Прастора і час y сучаснай фізіцы», 1917; «Пытанні этыкі», 1930).
А.Б.Савеня.
Ш лёмнік: 1 — звы чайны ; 2 — малы.
ШЛІМАН (Schliemann) Генрых (16.1.1822, г. Нойбукаў, Германія — 26.12.1890), нямецкі археолаг, даследчык ант. культуры. Адукацыю атрымаў самастойна. У 1846—64 жыў y Пецярбургу. На ўласныя сродкі, заробленыя гандлем, праводзіў археал. раскопкі з мэтай знайсці стараж. помнікі, згаданыя ў эпасе Гамера. У 1870 пачаў раскопкі на ўзгорку Гісарлык на зах. узбярэжжы М.Азіі, дзе адкрыў руіны Троі. Праводзіў раскопкі Мікен, Архамена, Тырынфа, на а-вах Ітака і Крыт (1870—86); вынікі сваіх раскопак апублікаваў y творах «Ітака, Пелапанес і Троя» (1869), «Мікены» (1878), «Іліён» (1881), «Троя» (1884), «Аўтабіяграфія» (выд. 1892). Нягледзячы на асобныя памылкі, даказаў, што ранні грэч. перыяд (2-е тыс. да н.э.), які спецыялісты-класікі лічылі легендарным, мае фактычную аснову. Адкрыў эгейскую культуру (гл. Крыта-Мі-
438
ШЛІСЕЛЬБУРГСКАЯ
кенская культура), якую пасля смерці Ш. даследавалі А.Цж.Эванс, В.Дзёрпфельд і інш.
Літ:.
Ш т о л ь Г. Ш лнман: Пер. с нем. М ., 1965; М е е р о в н ч М. Ш лнман. М ., 1966; В а н д е н б е р г Ф. Золото Ш лнмана: Пер. с нем. С м оленск, 1996.
Ш ЛІСЕЛЬБЎРГСКАЯ КРЙПАСЦЬ, помнік гісторыі і архітэктуры 14— 20 ст., на в-ве Арэхавым каля вытоку р. Нява з Ладажскага воз. ў межах г. ІІІлісельбург Ленінградскай вобл. Расіі. Засн. ў 1323 наўгародцамі пад назвай Арэшак. У 1353 абнесена каменнай сцяной з вежамі, пазней неаднаразова перабудоўвалася. Мела 7 вежаў (захавалася 5), сцены таўшчынёй да 6 м, унутр. гавань (не захавалася). У пач. 18 ст. ўмацавана 7 бастыёнамі. У 1611 y час Смуты пасля шматмесячнай аблогі захоплена Ш вецыяй і перайменавана ў Нотэбург. У час Паўночнай вайны 1700— 21 22.10.1702 штурмам узята рус. войскамі пад камандаваннем Пятра I і перайменавана ў Шлісельбург (ням. «ключ-горад»), У 1-й чвэрці 18 ст. страціла ваен. значэнне, y 1810 раззброена. Да 1872, y 1884— 1905 і 1908— 17 выкарыстоўвалася як паліт. турма з цяжкім рэжымам. С ярод яе вязняў быпі скінуты імператар Іван VI, асветнік М .І Навікоу, некаторы я дзекабрысты, польскі рэвалю цы янер В .Лукасінскі, вы находнік падводнай лодкі ўрадж энец Беларусі К .Г .Чарноўскі, народнікі МАБаку-
нін, В.М Фігнер, М .А Марозаў і інш ., кіраўнік п ольскай партыі «Пралетарыят» Л.Варынскі (пам ёр), эсэр ы , сац ы ял-дэм акраты , бальш авікі і інш . р эвалю цы янеры . 3 1928 музей. У Вял. Айч. вайну н ям .-ф аш . войскі 3 вер. 1941 да студз. 1943 акупіравалі г. Ш лісельбург, але Ш .к., якую 500 дзён гераічна абараняў невял. сав. гарн ізон , не здолелі захапіць. К рэпасць м оц н а разбурана. В ядзецца яе рэстаўрацы я, дзейнічае музей. Ш Л ІФ (ням. Schliff ад schleifen тачыць, шліфаваць), тонкая (0,02—0,03 мм) пласцінка (зрэз) горнай пароды, мінералу або выкапнёвага вугалю, прызначаная для іх мікраскапічных даследаванняў y праходзячым, звычайна палярызаваным, святле.
таксама для абдзіркі загатовак, атрыманых коўкай, ліццём, штампоўкай. П адзяпяю цца на кругла-, унутры-, п лоска-, бясцэн трава-ш ліф авальны я; заточны я, паліравальн ы я, даводачны я і інш .; універсальныя і спец ы ялізаваны я, п ры значаны я для ш ліфаван ня пэўны х дэталей (зубчастых колаў, каленчаты х валоў, турбінны х лапатак і да т.п.). В ярчэнн е ш ліф авальнага круга — ад індывід. электрарухавіка праз раменную перадачу, дэталей — ад асобнага пры вода з бесступеньча-
апрацоўцы, і настольныя Ш .с. Пры масавай апрацоўцы абпіцовачных вырабаў выкарыстоўваюць аўгаматыз. Ш .с. партальнага, кансольнага ці маставога тыпу. Дз.Ф.Усціновіч.
ШЛІФАВАННЕ (ад польск. szlifowaé, ням. schleifen тачыць, паліраваць, шліфаваць), 1) апрацоўка матэрыялаў абразіўным інструментам. Робіцца на шліфавальных станках, часам уручную пры дапамозе электраінструментаў. Ш . апрацоўваю ць цы ліндры чны я, канічныя і ф асонны я вонкавы я і ўнутр. паверхні, вырабы з загартаваных легіраваны х сталей і сплаваў, з керамікі, ш кла, кам еня, драўніны, бетону. У метала- і каменеапрацоўцы для Ш . карыстаю цца кругамі, брускамі, сегментамі і інш., y дрэваапрацоўцы — шліфавальнымі сгужкамі на папяровай, тканкавай або сінт. аснове. Ц яж каапрацоўвальны я дэталі ш ліфую ць электралітычным спосабам. Ш. атры м ліваю ць вы сокадакладны я дэталі (6— 9-га квалітэту) і гладкія паверхні (8— 12-га класа шурпатасці). Н а Беларусі навук. даследаванні па Ш . вядуцца з 1950-х г. на М інскім падш ыпнікавы м з-дзе, y Ф ізіка-тэхн. ін-це Нац. А Н, Бел. нац. тэхн. ун -це і інш.
Разнавіднасць ш ліфавальнага стан ка — п лоскаш ліф авальны паўаўтамат з лічбавы м п р аграм ны м кіраваннем А рш анскага стан кабудаўнічага завода. ты м рэгуляваннем . П ры вод зваротна паступальны х пер ам яш ч эн няў сталоў і бабак гідраўлічны , падачы на глы біню — мех. або гідраўлічны. Т эн дэн ц ы і ўдасканалення Ш .с. — п авы ш энн е дакладнасці апрацоўкі, павелічэнне частаты в яр ч эн н я ш піндэля, вы кары станне лічбавага праграм нага кіравання, накіравальных качэння, адаптыўных сістэм і інш. Н а Беларусі м еталарэзны я Ш .с. вы пускаю ць А рш анскі станкабуд. з-д «Чы рвоны барэц», віцебскія станкабуд. з-ды «Вістан» i «ВІЗАС», Гомельскі станкабуд. з-д імя С .М .К ірава і інш.
Д р э в а а п р а ц о ў ч ы я Ш.с. падзяляюць на стужачныя, цыліндравыя (барабанныя), дыскавыя, бабінныя, шчотачныя і камбінаваныя. Дэталі пры апрацоўцы пры ціскаю ц ца да рабочага органа (або наадварот). У некат. вы кары стоўваецца мех. падача загатовак. Усе станкі маюць пы лапры ёмнікі. У каменеапрацоўцы паш ы раны т.зв. рукаўны я Ш .с., y якіх лёгка м яняецца становіш ча інструмента пры
2) У крупяной вытв-сці Ш. — выдаленне зародка і вонкавых частак ядра, наданне драблёным зерням пэўнай формы і аднароднасці. Паляпшае смакавыя якасці круп, але зніжае колькасць вітамінаў і мінер. рэчываў.
Дз. Ф.Усціновіч.
Ш ЛІФ ЕН (Schliffen) Альфрэд фон (28.2.1833, Берлін — 4.1.1913), германскі ваен. дзеяч. Граф. Ген.-фельдмаршал (1911). Скончыў афіцэрскае вучылішча (1853) і ваен. акадэмію (1861). У якасці афіцэра генштаба ўдзельнічаў y аўстрапрускай аперацыі 1866 і франка-прускай 1870— 71 вайне. У 1891— 1905 нач. генштаба. 3 1906 y адстаўцы. Адзін з ідэолагаў герм. мілітарызму і тэорыі скарацечнай вайны. Паслядоўнік К .Клаўзевіца і Г.К.Б Мольтке Старэйшага, адстойваў ідэю акружэння армій праціўніка шляхам стратэг. ахопу і разгрому ў вял. ген. бітве, перабольшваў ролю палкаводцаў y вайне, адмаўляў магчымасць франтальнага прарыву. Аўтар герм. плана вайны на два фран-
Вырабляецца падшліфоўкай адной з паверхняў невял. штуфа, наклейкі яе на прадметнае ш кло і сточван ня да п атрэбнай таўш чыні; на тонкую пласцінку наклейваю ць покрыўнае ш кло (у якасц і клею вы карыстоўваю ць канадскі бальзам або інш . смолы). П ры спец. даследаванні Ш . мож а бы ць і без покрыўнага ш кла. Д ля непразры сты х горных парод і мінералаў вы рабляю ць аншліфы. Ш . вы кары стоўваю цца ў петраграфіі, мінералогіі і пры пош уках кары сны х вы капняў.
ШЛІФАВАЛЬНЫ CTAHÔK, станок для апрацоўкі вырабаў абразіўным інструментам (шліфаваннем). М е т а л а рэзныя Ш.с. выкарыстоўваюць ддя надання дэталям дакладных памераў і правільнай геам. формы, змяншэння шурпатасці паверхняў, пры фінішных метадах апрацоўкі, заточванні рэжучых інструментаў, абразанні загатовак, a
Н екато р ы я асноўны я схемы шліфавання: вонкавае круглае з падоўж най (1) і папярочнай (2) падачамі; з вялікай глы бінёй р эза н н я (3); стуж ачнае (4); п лоскае ш ліф аван не перы ф еры яй (5) і тар ц о м (6) круга; бясцэнтравае вон кавае (7).
гы — супраць Францыі і Расіі (1905), ідэю якога герм. фашысты паклалі ў аснову тэорыі «маланкавай вайны».
Літ.: Ц a р е в Н.Т. О т Ш лн ф ф ена до Гннденбурга. М ., 1956.
ШЛІХ (ням. Schlich), канцэнтрат цяжкіх мінералаў (самароднае золата, алмаз, магнетыт, касітэрыт і інш.), які застаецца пасля прамыўкі рыхлых прыродных адкладаў або здробненых горных парод ці мінералаў. У склад Ш. ўваходзяць зярняты мінералаў са шчыльн. больш за 3 г/см 3, устойлівыя да фіз. і хім. выветрывання. Аналіз Ш. (вызначэнне і апісанне мінералаў па фракцыях) праводзіцца з дапамогай бінакулярнага мікраскопа і інш. метадамі. Выкарыстоўваецца Ш. пры пошуках россыпных і карэнных радовішчаў.
19 ст. Выступаў паслядоўнікам К.Клаўзевіца і Г.К.Б.Мольтке Старэйшага. Ваенна-тэарэт. погляды Ш ., асабліва на ролю ген. бітвы ў вайне, на сустрэчны бой, рассыпны строй і інш., знайшлі адлюстраванне ў статутах герм., яп. і інш. армій перад 1-й сусв. вайной.
Літ.: К е м м е р е р . Р азвятяе стратегнческой наукн в XIX столетнн: Пер. с нем. М ., 1938.
Л іт З а х а р о в а Е.М . Ш лнховой метод понсков полезных нскопаемых. М ., 1989.
ШЛІХТАВАННЕ (ад ням. Schlichte шліхта) y т к а ц т в е , насычэнне нітак асновы тканіны клейкімі рэчывамі (шліхтай); адзін з падрыхтоўчых працэсаў ткацтва. Павялічвае супраціўленне нітак сціранню і расцягванню іх на ткацкім станку. Д ля пры гатавання шліхты вы карыстоўваюць крухмал, полівінілавы спірт, поліакры ламід і інш .; растваральнік — вада. Ш . вы конваецца на шліхтавальных маш ынах. Ніткі асновы, ш то змотваю цца са снавальны х валікаў, апускаю цца ў ванну са шліхтай, адціскаю цца паміж валамі і паступаю ць y суш ы льны апарат для вы далення ліш ку вільгаці. П ад Ш. не падпадаюць кручаны я ніткі, a таксама сінт. і ш аўковы я, што маю ць дастатковую гладкасць і трываласць.
шлЬстынг
Альберт, нямецкі дваранін з Памераніі, аўтар двух твораў пра Расію сярэдзіны 16 ст. У 1564 трапіў y рус. палон. У 1568—70 перакладчык і слуга ў прыдворнага ўрача А.Лензея. Увосень 1570 уцёк y ВКЛ (Літву), дзе ў 1571 склаў кароткую запіску: «Навіны з Масковіі, перададзеныя дваранінам А.Шліхтынгам аб жыцці і тыраніі гасудара Івана», a пазней «Кароткае сказанне аб характары і лютым праўленні Маскоўскага тырана Васілевіча», дзе падрабязна апісаў апрычніну і апрычны тэрор.
Тв:. Рус. пер. — Н овое нзвестне о Росснн временн Н ван а Грозного. 4 язд. Л ., 1935. Літ.: З н м н н А.А. О прнчннна Мвана Грозного. М., 1964; З н м н н А.А., X о р о ш к е в н ч А.Л. Россмя временн Мвана Грозного. М ., 1982; С к р ы н н н к о в Р.Г. Н ачало оп рнчнн ны . Л ., 1966; Я г о ж. Велнкн й государь Н оан Васнльсвнч Грозный. T. 1— 2. С м оленск, 1996.
Ш ЛІХТЫ НГ (Schlichting) Сігізмунд Вільгельм фон (3.10.1829, Берлін — 22.10.1909), германскі ваен. дзеяч. Ген. ад інфантэрыі (1896). У арміі з 1847. Займаў камандныя і штабныя пасады, удзельнік аўстра-прускай аперацыі 1866 і франка-прускай вайны 1870— 71. Аўтар шэрагу тэарэт. прац па стратэгіі і тактыцы. У працы «Асновы сучаснай тактыкі і стратэгіі» (1897—99) спрабаваў абагульніць вопыт войнаў 2-й пал.
Ш Л 0 С Е Р (Schlosser) Фрыдрых Крыстаф (17.11.1776, г. Евер, Германія — 23.9.1861), нямецкі гісторык. 3 1817 праф. Гайдэльбергскага ун-та. У працах «Гісторыя 18 стагоддзя...» (т. 1— 2, 1823), «Сусветная гісторыя...» (т. 1— 19, 1844— 57) з маралістычна-асветніцкіх пазіцый выступаў супраць рамант. апалогіі сярэдневякоўя і феад. дэспатызму, y абарону ідэалаў Асветніцтва і бурж. рэвалюцый 16— 18 ст. Імкнуўся стварыць гісторыю ўсяго чалавецтва як адзінага цэлага, на першы план ставіў становішча і жыццё нар. мас. Ш ЛЫ К Аляксандр Аркадзевіч (1.11.1928, Мінск — 30.11.1984), бел. вучоны ў галіне біяхіміі і біяфізікі фотасінтэзу. Чл.-кар. Рас. АН (1966). Д-р біял. н. (1963), праф. (1965). Скончыў БДУ (1950). 3 1950 y Ін-це біялогіі АН Беларусі. 3 1957 заг. лабараторыі біяфізікі і ізатопаў, з 1973 дырэктар створанага на яе базе Ін-та фотабіялогіі АН Беларусі. Навук. працы па біягенезе пігментнага апарату фотасінтэзу; абгрунтаваў існаванне і высветліў асн. заканамернасці працэсу аднаўлення хларафілу, выявіў метабалічную гетэрагеннасць пігментаў; паказаў, што хларафіл b сінтэзуецца з лабільных малекул хларафілу а; стварыў канцэпцыю цэнтраў біясінтэзу хларафілу і высветліў асн. прынцыпы іх функцыянавання.
Тв.: Метод меченых атомов в нзученнм бн о сннтеза хлорофнлла. М н., 1956; М етаболнзм хлорофнлла в зеленом растеш ш . М н., 1965; C hlorophyle biosynthesis in etiolated and greening leaves / / Adwances in Photosynthesis Research. The Hague, 1984. С.С.Мельнікаў. Ш ЛЮ Б, гістарычна абумоўленая i санкцыяніраваная форма адносін паміж мужчынам і жанчынай, якая ўстанаўлівае іх пэўныя правы і абавязкі адзін да аднаго, да іх дзяцей і грамадства, упарадкоўвае і рэалізуе прыродную патрэбу людзей y прадаўжэнні роду. У большасці сучасных дзяржаў, y т.л. на Беларусі, закон патрабуе адпаведнага афармлення
ШЛЮБСКІ
439
(рэгістрацыі) Ш. ў спец. дзярж. органах. У некат. краінах прававое значэнне таксама надаецца і Ш., які заключаецца па царк. абрадах. У эпоху перш абы тнага статка Ш . не было. Існавалі нічым не абмеж аваны я адносіны паміж паламі, якія вы клікаліся біял. патрэбамі. П ерш ай грамадскай сан кц ы яй, ш то рэгулявала адносіны паміж мужчынам і ж анчы най , была забарона палавых зносін пам іж блізкімі сваякамі. У выніку гэтай забароны даш лю бнае грамадства трансф арм авалася ў супольнасць, дзе панаваў групавы Ш . (м уж чы ны адной ірупы маглі ўступаць y палавы я зн осіны з ж анчы намі другой групы). П азней пры перш абытнаабш чынны м ладзе групавы Ш . саступіў месца парнаму, які ў п рацэсе распаду роду ператвараўся ў м анагам ны Ш . (гл. Манагамія) і стаў асновай сучаснага тыпу сям’і з эгалітарнай структурай.
Заканадаўства Рэспублікі Беларусь (Кодэкс аб шлюбе і сям’і ад 1.9.1999 і інш. прававыя акты) устанаўлівае і рэгулюе парадак і ўмовы ўзяцця Ш., замацоўвае правы і абавязкі членаў сям’і. Ш. бярэцца ў дзярж. органах, якія рэгіструюць акты грамадз. стану. Рэгістрацыя ўзяцця Ш. ўстанаўліваецца з мэтай аховы асабістых і маёмасных правоў мужа, жонкі і дзяцей, a таксама ў інтарэсах грамадства і дзяржавы. Прававыя асновы параджае толькі Ш., зарэгістраваны азначаным парадкам.
Літ:. X a р ч е в А.Г. Б рак н семья в С С С Р . 2 нзд. М ., 1979; С ы с е н к о В.А. Устойчнвость брака: П робл., ф акторы , условмя. М „ 1981; Э н г е л ь с Ф П аходжанне сям ’і, пры ватнай уласнасці і дзярж авы . М н., 1970.
Э.I.Кузьмянкова.
Ш ЛКЬБСКІ Аляксандр Ануфрыевіч (16.6.1897, в. Межава Расонскага р-на Відебскай вобл. — 1941), бел. этнограф, фалькларыст, бібліёграф. Скончыў Віцебскае аддз. Маскоўскага археал. ін-та (1922). У 1918—23 удзельнічаў y арганізацыі архіваў y Веліжы, Віцебску, Оршы, Полацку. 3 1923 y Інбелкульце, y 1929— 30 y Ін-це гісторыі АН Беларусі. Друкаваўся ў часопісах «Наш край», «Полымя», «Маладняк», газ. «Савецкая Беларусь». Склаў разгорнутую інструкцыю «Звесткі па збіранні вуснай народнай творчасці ў Беларусі» (1919). Выступаў з артыкуламі пра культ.-асв. жыццё Віцебшчыны, Мінска, пра падзеі грамадз. вайны на Беларусі, пра гісторыю бел. л-ры, перыяд. друку: «Канфіскацыя твораў Дуніна-Марцінкевіча» (1923), «Да гісторыі канфіскацыі «Нашай нівы» (1925), «Мужыцкая праўда» К.Каліноўскага» (1926). Даследаваў стараж. вераванні, матэрыяльную культуру беларусаў. Аўтар нарысаў-партрэтаў Е.Раманава, М.Нікіфароўскага, З.Бядулі, У.Дабравольскага. Асн. яго працы — бібліягр. даведнік «Матэрыялы да беларускае бібліяграфіі» (т. 4. «Этнаграфія», 1927) і «Матэрыялы да вывучэння фальклору і мовы Віцебшчыны» (ч. 1— 2, 1927— 28) — не страцілі навук., грамадска-культ. каштоўнасці і ў наш час.
Тв:.
ст.
П аны і сялян е ў перш ай палове XIX М н., 1924; К раш аніна (набіванка). Ві-
440
шлюз
замковых камянях y двары цэйхгаўза (1696), конны помнік Фрыдрыху Вільгельму (т.зв. Вял. курфюст; 1696— 1703, цяпер y двары палаца Ш арлотэнбург), партрэтны бюст ландграфа Фрыдрыха II Гесен-Гамбургскага (каля 1704), унутр. двор і інтэр’еры Гар. палаца (1698— 1706), віла Камеке (1711— 12). 3 1713 y Пецярбургу; паўплываў на станаўленне рус. барока пач. 18 ст.: аддзелка Летняга палаца Пятра I y Летнім садзе, праекты палаца Монплезір і гротаў y Пецяргофе (цяпер Петрадварэц).
цебск, 1926; «Русальніца»: (Этнагр. нары с) / / М аладняк. 1926. № 9; К нсторнн русской этнограф нн: Ц ензурные мытарства А .Н .А фанасьева / / С ов. этн о ір аф н я. 1940. № 4. Літ.\ Б а н д а р ч ы к В.К. Гісторыя беларускай савецкай этнаграфіі. М н., 1972.
А. С.Ліс.
Ш Л Ю З (галандскае sluis ад лац. excludo выключаю, утрымліваю, аддзяляю), 1) с у д н а х о д н ы Ш. — гідратэхн. збудавацне паміж вадаёмамі з рознымі ўзроўнямі вады, праз якое прапускаюць судны (плыты). Асн. часткі: камера (1 ці больш, размешчаных y паралельных нітках), галаўныя часткі (верхняя і ніжняя) з варотамі (затворамі), водаправодныя галерэі, механізмы кіравання, падыходы (каналы ці ўчасткі акваторыі з прычальнымі збудаваннямі). Ш .-р э г y л я т a р выкарыстоўваецца ддя рэгулявання расходу і ўзроўню вады ў каналах. 2) Ш. y г о р н а й справ е — нахілены вузкі і доўгі жолаб з няроўнасцямі, на якіх затрымліваюцца цяжкія мінералы ці металы пры прапусканні па ім пульпы; адно з першых прыстасаванняў для золатаздабычы, вядомае са стараж. часоў. Ш. наз. таксама спец. збудаванне для разведкі ачагоў пажараў y шахтах і горных вырабатках; збудаванне ддя пропуску людзей, грузаў і трансп. сродкаў без парушэння вентыляцыі (вентыляцыйны III ), a таксама для рэгулявання паступлення і размеркавання паветра ў шахтавай вентыляцыйнай сетцы. Ш., ш л ю з а в ы a д с е к — камера (адсек) для выхаду (уваходу) людзей з герметычнага памяшкання (напр., кабіны касм. карабля, пнеўматычнай буд. канструкцыі) без парушэння герметызацыі.
В ы р а т ав ал ь н ы я шлюпкі: 1 — м етал іч н ая за кры тага тыпу; 2 — з ручны м пры водам да вінта.
ня бываюць выратавальныя, рабочыя, карабельньм (баркас, катэр, тузік — лёгкая аднамесная двухвёславая Ш.) і інш. ШЛКУГЭР (Schlüter) Андрэас (каля 1660, г. Гданьск, Польшча — да 23.6.1714), нямецкі скульптар і архітэктар; прадстаўнік барока. 3 1682 працаваў y Гданьску, з 1689 y Варшаве, з 1694 y Берліне. У 1702— 04 дырэктар Берлінскай AM. Сярод значных работ: y Берліне — галовы паміраючых воінаў на
Ш Л Ю П (ад нідэрл. sloep), і) ветразевы трохмачтавы ваен. карабель 18— 19 ст. для разведвальнай, дазорнай і пасыльнай службаў. Займаў прамежкавае становішча паміж карветам і брыгам. В одазм яш чэн не 300— 900 т, артыл. ўзбраен н е — 16— 32 гарм аты . У Расіі ў 1-й пал. 19 ст. Ш . часта вы карыстоўвалі для кругасветны х п лав ан й я ў і н авук. экспеды ц ы й (напр., Ф .Ф Белінсгаўзена, М .П .Лазараеа і інш .).
2) Ветразевае марское трансп. і рыбалоўнае аднамачтавае судна з кліверам — косым трохвугольным ветразем, што ўстанаўліваецца паміж фок-мачтай (гл. Мачта) і бушпрытам (гарыз. ці нахілены брус для ўмацоўвання насавых ветразяў) наперадзе стакселя (косы трохвугольны ветразь, urro ўзнімаюць наперадзе мачты). Часам Ш. дадаткова забяспечваюць яшчэ адным кліверам і стакселем. Гл. таксама Ветразь. 3) Тып ветразевага рыштунку сучасных спарт. суднаў. ш л к Ьп к а , агульная назва невял. бяспалубных ветразева-вяслярных ці маторных суднаў. Адрозніваюць Ш. транцавыя (ял) і з вострымі ўтварэннямі кармы (вельботы). Паводле прызначэн-
Ш лю п «М ірны» (Р асія, 1818).
ШЛЙГА Мікалай Іванавіч (н. 1.5.1935, в. Перадрэйка Мазырскага р-на Гомельскай вобл.), генерал-палкоўнік (1990), дзеяч бел. дыяспары ў Расіі. Скончыў ВПШ пры ЦК КПСС (1972), Ваенна-паліт. акадэмію імя Леніна (1975). 3 1958— 76 на камсам., парт.-паліт. рабоце ў Бел. ваен. акрузе (БВА) і Групе сав. войск y Германіі. 3 1976 інструктар, нам. заг. сектара аддзела адм. органаў ЦК КПСС. 3 1983 1-ы нам. нач., з 1985 нач. палітупраўлення Цэнтр. групы войск, чл. Ваен. савета. 3 1987 заг. сектара дзярж.-прававога аддзела ЦК КПСС. 3 1988 1-ы нам. нач., з 1989 нач. Гал. паліт. ўпраўлення Сав. Арміі і ВМФ, чл. калегіі Мін-ва абароны СССР. У 1992— 96 ген. дырэктар акц. т-ва па падрыхтоўцы кіруючых кадраў, з 1996 нам. дырэктара Цэнтра вучэбных і інфарм. тэхналогій Расіі. 3 1998 старшыня рады рэгіянальнай нац.-культ. аўтаноміі «Беларусы Масквы». Акадэмік Міжнар. пед. акадэміі (1995).
Б.Дз.Далгатовіч, Р. Ч.Лянькевіч.
ларуссю. Вучань Ж .Ж Навера. У 1770— 85 выступаў y Празе, Варшаве, дзе набыў рэпутацыю «першага танцоўшчыка гратэску», Вене, Англіі. 3 1785 ці 1788 (да 1792) саліст і балетмайстар Слонімскага тэатра Агінскага, педагог Слонімскай балетнай школы, што абумовіла росквіт харэаграфічнага мастацтва мясц. трупы. Зімой 1790/91 выступаў са слонімскім ансамблем y г. Дубна (Украіна) ва ўласных балетах. У 1792— 1808 (з перапынкамі) y Варшаве: балетмайстар y трупе Ф.Г. Ле Ду, y 1806 стварыў новы ансамбль y Нац. т-ры і паставіў з ім балеты «Кракаўцы і горцы», «Балет жней», «Балет млынароў» і інш. У 1808 пераехаў са сваім калектывам y г. Плоцк (Полыпча), з 1811 настаўнік танцаў.
А .Ш лю тэр. П артрэтны бю ст ландграф а Ф ры дры ха II Гесен-Гамбургскага. К ал я 1704.
Ш ЛЙГЕР (ням. Schlager ходкі тавар, цвік сезона), 1) пацяшальная танцавальная песня, звычайна на любоўналірычны тэкст, або інстр. п’еса сучаснай эстрады. Адна з гал. форм поп-музыкі, характэрны прадукт масавай культуры. Вылучаецца шаблоннасцю ў муз. і паэт. плане. 2) Асабліва папулярная песня, для якой характэрны яркія, запамінальныя дэталі мелодыкі, гармоніі ці аранжыроўкі, што адпавядае апошняй модзе; часта Ш. сам параджае моду на танц. формулу, аранжыровачны эфект і інш. 3) У пераносным сэнсе — любы муз. твор, a таксама твор інш. мастацтваў, які карыстаецца асаблівай папулярнасцю, але легкаважкі паводле сэнсу. Ш Л Я Й М 0В ІЧ Макс Моўшавіч (н. 14.10.1941, г. Пенза, Расія), бел. архітэктар. Скончыў БПІ (1969). 3 1960 працаваў y Мінскгарпраекце, Віцебскім філіяле ін-та «Беддзяржпраект», y 1971— 81 гал. архітэктар г. Наваполацк Віцебскай вобл., з 1981 кіраўнік майстэрні БелНДІПгорадабудаўніцгва, y 1986— 2003 гал. архітэктар Наваполацкага філіяла ін-та «Віцебскграмадзянпраект». Асн. работы: y Наваполацку — рэалізацыя генплана, праекты забудовы мікрараёнаў № 7, 8 і 9; y г. Полацк — мікрараёны 1, 2 і 3 y жылым раёне «Аэрапорт»; праекты жылых і грамадскіх будынкаў y Полацку і Наваполацку (усе 1960— 80-я г.). Дзярж. прэмія Беларусі 1984. Ш Л Я Н Ц 0Ў С КІ (Szlancowski) Францішак (1751, Прага — 1827), танцоўшчык, балетмайстар і педагог. Творчае жыццё звязана з Чэхіяй, Польшчай, Бе-
Ш ЛЯПЙНАЎ Ілья Юльевіч (9.11.1900, г. Чарнігаў, Украіна — 21.12.1951), расійскі рэжысёр, тэатр. мастак. Засл. арт. Расіі (1933). Скончыў Дзярж. вышэйшыя рэж. майстэрні пад кіраўніцтвам У.Меерхольда (1925). У 1923— 26 мастак Т-ра імя Меерхольда, з 1928 гал. мастак і рэжысёр Т-ра Рэвалюцыі ў Маскве, y 1938— 39 рэжысёр Малога т-ра оперы і балета, з 1944 гал. рэжысёр Ленінградскага т-ра оперы і балета. У 1939—40 маст. кіраўнік Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. У творчасці імкнуўся да глыбокага рэаліст. абагульнення падзей, натуральнасці масавых сцэн, вял. значэнне надаваў маст. афармленню спектакля. Сярод пастановак на бел. сцэне: «У пушчах Палесся» А.Багатырова (1939) , «Кветка шчасця» А.Туранкова (1940) , «Травіята» Дж.Вердзі (1941). Дзярж. прэміі СССР 1946, 1951.
Тв.\ С татьн, зам еткн, вы сказы вання: С оврем ен нн кн о Ш лепянове. М ., 1969.
«ШЛЯХ», заходнебеларуская газета рэв.дэмакр. кірунку. Выдавалася з 11.12.1932 да 12.1.1933 y Вільні на бел. мове. Асвятляла надзённыя пытанні паліт. і сац. жыцця Польшчы, аналізавала прычыны дыферэнцьмцыі сіл y вызв. руху Зах. Беларусі, адстойвала рэв. кірунак яго развіцця. Ш мат увагі аддавала стану прам-сці і сельскай гаспадаркі. У рубрыках «На шырокім свеце», «Адусюль патрошку» з марксісцкіх пазіцый асвятляла паліт. сітуацыю ў Германіі напярэдадні яе фашызацыі, забастовачны рух y Іспаніі, падзеі на Д.Усходзе. Друкавала звесткі пра паліт. і культ. жыццё ў СССР, асабліва ў БССР. Інфармавала грамадскасць аб ходзе суда над Б.7арашкевічам і кіраўнікамі Т-ва бел. школы. Асобнымі публікацыямі (пад крыптанімам «К.Р.») адзначыла 50-гадовыя юбілеі Я.Купалы і Я.Коласа. Выйшлі 4 нумары, з іх 3-і канфіскаваны. А.С.Ліс. ШЛЯХ 3 «ВАРАГАЎ У ГРЙКІ», старажытны водны шлях (каля 2700 км), які праз унутр. водныя шляхі Русі звязваў Балтыйскае (Варажскае) м. з Чорным (Рускім) м., Скандынавію («варагаў») і Зах. Еўропу з Візантыяй («грэкамі») і краінамі Усходу. Выкарыстоўваўся з
шлях
441
гандл. і ваен. мэтамі з -9 ст., найб. актыўна.ў 10 — 1-й трэці 11 ст. Забяспечваў гандл. сувязі Русі з краінамі Захаду і Ўсходу. Паводле «Аповесці мінулых гадоў», ішоў з Фін. заліва Балт. мора па р. Нява ў Ладажскае воз., адтуль па р. Волхаў y воз. Ільмень, з яго па р. Ловаць і яе прытоку р. Сярожа, далей судны перацягвалі па сушы да р. Таропа, па ёй — y Зах. Дзвіну і па яе прытоку р. Каспля да воз. Каспля, адкуль волакам y вярхоўе р. Дняпро, па якім спускаўся да Чорнага м. Мелася некалькі адгалінаванняў шляху ад Зах. Дзвіны, y т.л. па рэках Ула і Усвейка, адтуль волакам y р. Друць і далей y Дняпро. Праз рэкі Дзясна і Сож шлях быў звязаны з прытокамі рэк Дон, Ака, Волга; праз Прыпяць з Зах. Бугам; па Зах. Дзвіне з Віцебскам, Полацкам і Прыбалтыкай. Скарбы араб., візант. і зах.еўрап. манет сведчаць, што гал. гандлёвы шлях ішоў з Прыбалтыкі па Зах. Дзвіне да Віцебска, Далей па р. Каспля да Дняпра. Візант. імператар Канстанцін Багранародны (сярэдзіна 10 ст.) апісаў паўд. ч. шляху па Дняпры ў Візантыю. Вясною купцы з Ноўгарада, С маленска, Лю беча, Чарнігава і інш . гарадоў на лодкахаднадрэўках спускаліся па Д н яп ры і яго пры токах і збіраліся ў Кіеве, адкуль y чэрвені судны з таварамі плылі па Д няп ры да Ч орнага м. з пры пы нкам і на а-вах Х орціца і Беразань. Уздоўж берагоў Ч орн ага м. ш лях ішоў на 3 да Царграда (К анстан ц іноп аля) або на Ў y Крым і на Каўказ. Рус. купцы вывозілі з Русі фугра, скуры, мёд, воск, рабоў; пры возі-
442
шлях
лі ў Русь залаты я і сярэбран ы я ўпры гож анні, каш тоўны я тканіны , садавіну, віно, пры правы, вырабы са ш кл а і эмалі. У 11— 12 ст. y сувязі з феад. драбленнем Русі, з ’яўленнем y ніжнім П адняпроўі полаўцаў, устанаўленнем гандл. сувязей Зах. Еўропы з Б. У сходам праз М іжземнае м. шлях страціў зн ачэнн е. Л іт Б е р н ш т е й н - К о г а н С.В. Путь мз варяг в грекн / / В опросы географ нн. М., 1950. Сб. 20; С в е р д л о в М .Б. Т ранзнтные путн в Восточной Европе IX— XI вв. / / Нзв. Всесоюз. Геогр. о-ва. 1969. Т. 101, вып. 6; А л е к с е е в Л.В. П о Западной Д внне н Д непру в Белорусснн. М ., 1974; Я г о ж. С моленская земля в IX— X III вв.: О черкн н стормм С м оленіцнны н В осточной Белорусснн. М „ 1980. П.З.Савачкін.
«ІШІЯХ М 0ЛАДЗІ», заходнебеларускі маладзёжны грамадска-паліт. і літ.-маст. часопіс нац.-дэмакр. кірунку. Выдаваўся ў 1929— 39 y Вільні на бел. мове (лацінкай і кірыліцай) напачатку ііггомесячна, з вер. 1937 — 2 разы на месяц. Рэдактары М .Пецюкевіч, Я.Найдзкж, Я.Шутовіч, выдавец Я .Багдановіч. Меў на мэце «змаганне за незалежнасць Беларусі і за паляпшэнне народнай долі шляхам абуджэння моладзі да народнай свядомасці, пашырэння асветы і культуры на вёсцы». Асн. рубрыкі: «3 краю», «Хроніка», «Лісты», «Паштовая скрынка», «Што чуваць y свеце», «Для нашых малодшых». Знаходзіўся пад уплывам Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, аднак імкнуўся адлюстроўваць погляды прадстаўнікоў розных ідэйна-паліт. плыняў. Выступаў супраць сац. і нац. ўціску зах.-бел. насельніцтва з боку польскіх улад. Змяшчаў падрабязную хроніку падзей грамадска-паліт. і культ. жыцця Зах. Беларусі, сачыў за падзеямі ў БССР, праяўляў цікавасць да міжнар. жыцця. На яго старонках друкаваліся творы бел. пісьменнікаў, гіст. працы і даследаванні, літ.-знаўчыя артыкулы, пераклады, палемічныя нататкі, рэцэнзіі, анатацыі. Шмат увагі аддаваў пытанням выхавання моладзі, падтрымліваў бел. скаўтаў. 3 1938 выдаваў штомесячны дадатак «Шлях беларускага студэнта». Польскія ўлады 14 разоў канфіскоўвалі тыраж асобных нумароў. Выданне спынена ў вер. 1939.
А.М.Вабішчэвіч.
ІШІЙХТА (польск. szlachta ад стараж.верхненям. slahta род, парода), прывілеяванае саслоўе ў Беларусі, Літве, Польшчы, Украіне ў 13 — пач. 20 ст. Часам тэрмін «III.» ўжываўся ў Чэхіі, a ў 2-й чвэрці — сярэдзіне 18 ст. і ў Расіі для назвы дваранскага саслоўя. У ВКЛ і Рэчы Паспалітай Ш. займала пануючае становішча, эканам. падставай гэтага была феад. ўласнасць на зямлю. Ш. адыгрывала вял. ролю ў паліт., гасп. і культ. жыцці да канца 18 ст. Была вайсковым саслоўем, удзельнічала ў войнах. Ш. — асн. фактар y змаганні за аднаўленне дзяржаўнасці Польшчы і ВКЛ y паўстаннях 1794, 1830— 31 і 1863—64.
У ВКЛ з 13 ст. асн. маса феадалаў называлася баярамі. 3 часоў Гарадзельскага прывілея 1413 разам з назвай «баяры» ўсё часцей ужываўся тэрмін «баярышляхта», або «Ш >. Узаемаадносіны паміж рознымі групамі Ш. грунтаваліся на прынцыпах феад. іерархіі, што абумовіла эканам. залежнасць малазаможнай і незаможнай Ш. (гл. Ваколічная шляхта, Чыншавая шляхта) ад Mamamay. У 14— 15 ст. з агульнай масы вылучаліся князі і паны. Дробная Ш. мела невял. ўчасткі зямлі з некалькімі сялянамі або без сялян. У 15— 16 ст. значнай па колькасці была група ваеннаслужылага насельніцтва, пераходная паміж феадаламі і сялянамі (панцырныя баяры, путныя баяры, зямяне, стральцы, слугі). III. фарміравалася як вайск. саслоўе. Да 2-й чвэрці 15 ст. са Ш. вылучана самаст. катэгорыя ваен. слуг. Да сярэдзіны 16 ст. доступ y Ш. зрабіўся магчымым y рэдкіх выпадках праз набілітацыю (вял. князем, гетманам, з сярэдзіны 16 ст. — соймам). У пач. 16 ст. сярэднія і дробныя феадалы бел. паходжання складалі 80% усіх феадалаў Беларусі, 19% — літ. паходжання. Пасля Люблінскай уніі 1569 і ўтварэння Рэчы Паспалітай верхнія і сярэднія пласты Ш. паступова пачалі ўжываць польскую мову. Аднак Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 і Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 забаранялі набываць y ВКЛ зямельную ўласнасць іншаземдам, y т.л. польскай Ш. Ёй забаранялася займаць любыя дзярж. пасады ў ВКЛ. Каб забяспечыць падтрымку сваёй палітыкі, вял. князі ВКЛ юрыдычна замацоўвалі звычаі, што існавалі раней, і пашыралі правы феадалаў на ўзор прывілеяў Ш. ў Польшчы. Былі выдадзены Прывіле й 1387, Прывілей 1432, Прывілей 1434, Прывілей 1447, Прывілей 1492, Прывілей 1506, Судзебнік 1468. Статуты ВКЛ 1529, 1566 і 1588 канчаткова замацавалі правы Ш. Пасля адм.-судовай рэформы 1565— 66 Ш. атрымала права на самакіраванне праз павятовьм соймікі і вальны сойм, права выбару суддзяў усіх узроўняў да Трыбунала Вялікага княства Літоўскага ўключна. Ш. выбірала караля (пасля Люблінскай уніі). У Рэчы Паспалітай уся Ш. была роўнай y правах. Паводле Статута ВКЛ, шляхціц не мог быць арыштаваны і няслушна пакараны без рэчавых доказаў віны, a судзіць яго маглі толькі роўныя яму, г.зн. шляхецкі суд. Калі трэба было вырашаць пытанні карпаратыўных інтарэсаў, Ш. аб’ядноўвалася ў паліт. саюзы — канфедэрацыі. Поўнае панаванне Ш. прывяло да стварэння ў 16— 18 ст. y Рэчы Паспалітай своеасаблівай шляхецкай рэспублікі. Адметная рыса бел. Ш. (як літ. і польскай) — яе шматлікасць (10— 12% насельніцтва ў канцы 18 ст.). Ш. павінна была збірацца ў апалчэнне (паспалітае рушэннё), выстаўляць y войска 1 конніка з 5 валок зямлі. П асля далучэння ў канц ы 18 ст. Беларусі да Рас. імперыі ў вы ніку 3 падзелаў Рэчы П аспалітай становіш ча III. зм янілася. Я на бы ла абмеж авана ў прывілеях, пазбаўлена
права збірацца на сойм ікі і вы біраць некат. суддзяў. Хоць царызм і паш ы ры ў на Ш. Беларусі правы дваранства Рас. імперыі, аднак перавёў шматлікую дробную Ш . ў больш нізкія саслоўі з менш ы мі п равам і (гл. Разбор шляхты). Ш . распачала вызв. рух на Беларусі, шляхецкі (дваранскі) перы яд якога прыпадае на 1794— 1864. Ш м ат п ацярпела Ш . Беларусі пасля падаўлення паўстанняў 1794, 1830— 31 і 1863— 64. П ераваж на са Ш . вы йш лі кіраўнікі бел. нац.-вы зв. руху канц а 19 — пач. 20 ст. з сацыяліст. поглядамі: К .К аганец, I. і АЛуцкевічы, В.Іваноўскі, Ц ётка, Я .К упала і інш. Больш замож ная частка Ш ., ш то была прызн аная ў дваранстве, аб’ядноўвалася ў карпаратыўны я структуры — губернскія і павятовыя дваранскія сходы. Л ю таўская рэвалю цш 1917 пазбавіла дваранскія a p r-цы і паліт. ўплыву. 24.11.1917 С Н К і С аўнарком РСФСР скасавалі дваранскае саслоўе і яго карпараты ўны я арг-цыі ў губернях і паветах. Прывілеі Ш. ў П ольш чы , y т.л. ў Зах. Беларусі, скасаваны канстытуцыяй 1921. У перш ы я дзесяцігоддзі сав. улады прадстаўнікі былой Ш. падвяргапіся рэпрэсіям . М аса беднай Ш. ў вёсках падзяліла лёс сялянства, a ў гарадах увайш ла ў склад рабочых і інтэлігенцыі. У Зах. Беларусі бы лая Ш . займ алася гасп. і культ. дзейнасцю .
У 1990-я г. ў Беларусі ўзмацнілася цікавасць да гісторыі III. З ’явіліся навук. публікацыі па гэтай тэме. У 1992 y Мінску створана навукова-грамадская патрыят. арг-цыя Згуртаванне беларускай шляхты, якая аб’яднала нашчадкаў шляхецкага (вайсковага) саслоўя. У 1993—97 згуртаванне выдавала час. «Годнасьць».
Літ:. Л a п п о Н .Н . Велнкое княжество Л н товское во второй половнне XVI столетая: Л нтовско-рус. повет н его сеймнк. Юрьев, 1911; Г р ы ц к е в і ч А. Беларуская шляхта // С падчы на. 1993. № 1; Л о й к a П.А. Шляхта беларускіх зям ель y грамадска-палітычным ж ы цці Рэчы П аспалітай другой паловы XVI — перш ай трэці XVII ст. М н., 2002; Ж ы т к о А .П . Д варанства Беларусі перыялу капіталізм у, 1861— 1914 гг. М н., 2003; S i k o r s k a - K u l e s z a J . Deklasacja drobnej szlachty na Litwie i Bialorusi w XIX w. War szawa, 1995. А.П.Грыцкевіч.
Ш ЛЯХТУН0Ў Уладзімір Іосіфавіч (н. 22.8.1936, в. С інякова Шумілінскага р-на Віцебскай вобл ), бел вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д-р с.-г. н. (1985), праф. (1988). Акад. Arp. АН Беларусі (1994, чл.-кар.1992). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1959). У 1984—90 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (з 1973 заг. лабараторыі, з 1987 дырэктар). 3 1990 y Віцебскай акадэміі вет. медыцыны. Навук. працы па пытаннях тэхналогіі вытв-сці ялавічыны, павелічэння прадукцыйнасці буйн. par. жывёлы і інш.
Te : С правоч нн к по скотоводству. Мн., 1984 (у сааўт.); П овы ш енне качества говядяны . М н., 1986 (разам з Г.І.П ляш чанка); Сняж енн е потерь м ясной продукнмм в процессе пронзводства м реалнзацнн скота. Мн., 1987; С котоводство н технолош я пронзводства мол ока м говяднны. М н., 1997 (разам з В.С.Антаню ком , Д з.М .Бубенам ).
ШМАКАЎ Фёдар Іванавіч (н. 1.3.1917, С.-Пецярбург), бел. акцёр, рэжысёр. Нар. арт. Беларусі (1959). Нар. арт. СССР (1975). Скончыў Ленінградскі тэатр. ін-т (1939, курс В.Мяркур’ева). 3 1939 працаваў y Дзярж. рус. драм. т-ры
Беларусі ў Магілёве, з 1941 y Нац. акад. r-ры імя Я.Коласа, выкладаў y студыях пры т-ры. Акцёр шырокага творчага цыяпазону, валодае рэдкім сцэнічным абаяннем, шчырасцю. Яго мастацтву ўласцівы паглыбленая псіхал. характарыстыка вобразаў, лаканізм і прастата ў спалучэнні з яркімі тэатральна-выразчымі фарбамі. Лепшыя ролі стварыў на
(1970), «Трывога» А.Петрашкевіча, «Зберажы маю тайну» В.Сабко (абедзве 1974), «РВС» паводле А.Гайдара (1975), «Несцерка» В.Вольскага (1999). Зняўся ў фільмах «Узнятая цаліна», «Доўгія вёрсты вайны», «Крыніды», «Першыя выпрабаванні», «Людзі на балоце», «Подых навальніцы» і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1968. ТДзАрлова.
У.І.Ш ляхтуноў. Ф .І.Ш м акаў . I I Ш мальгаўзен
:цэне т-ра імя Я.Коласа ў ндц. рэпертузры: Несцерка (аднайм. п’еса В.Вольскага), Коржань, Астап («Цэнтральны ход», «Алазанская даліна» К.Губарэвіча і І.Дорскага), Верас, Грушэўскі («Пяюць жаваранкі», «Блытаныя сцежю» К.Крапівы), Аксён Каль («Навальніца будзе» паводле Я.Коласа), Лемяшэвіч, Яраш, Антанюк («Крыніцы», «Сэрца на далоні», «Снежныя зімы» паводле І.Ш амякіна), Каравай («Таблетку пад язык» A. Макаёнка), Мураўёў («Кастусь Каліноўскі» У.Караткевіча). Сярод роляў класічнага і сучаснага рэпертуару: Пётр, Платон («Лес», «Праўда добра, a шчасце лепш» А.Астроўскага), Акім («Улада цемры» Л.Талстога), Сінцоў («Ворагі» М.Горкага), Мурамскі («Вяселле Крачынскага» А.Сухаво-Кабыліна), Гарацыо («Гамлет» У.Ш экспіра), Берлі («Марыя Сцюарт» Ф.Ш ылера), Сяргей Горлаў («Фронт» А.Карнейчука), Сяргей («Іркуцкая гісторыя» А.Арбузава), Васкоў («А досвіткі тут ціхія...» паводле Б.Васільева). Стварыў запамінальньм вобразы Леніна ў спектаклях І.Папова, Дз.Зорына, М.Шатрова, М.Пагодзіна. 3 1960-х г. выступае і як рэжысёр. Сярод пастановак «Шануй бацьку свайго» B. Лаўрэнцьева (1964), «Бацькаўшчына» К.Чорнага (1966), «Семнаццаць імгненняў вясны» Ю.Сямёнава і У.Токарава
Ф ІІІмакаў y ролі Мурамскага (у цэнтры).
ш м Ак а ў к а , бальнеатэрапеўгычны курорт y Прыморскім краі Расіі, y даліне р. Усуры, на схіле г. Курортная. Засн. ў 1933.
К лімат канты нент. з цёплы м летам. Асн. лек. ф актар — кры ніцы мінер. вод (вуглякісл ы я гідракарбанатны я м агніева-кальцы евы я воды з м ін ералізацы яй да 1,5 г/л і колькасцю вуглею слаты да 3,86 г/л ), якія выкарыстоўваю ць н а пітное л я ч эн н е, ванны , душ ы і інш. Л ечаць захворванні сардэчна-сасудзістай і нерв. сістэм, органаў стрававання. С анаторы і, курортная паліклініка, пітная галерэя.
ШМАЛЬГХЎЗЕН Іван Іванавіч (23.4.1884, Кіеў — 7.10.1963), украінскі і рас. біёлаг, заолаг, тэарэтык эвалюц. вучэння. Акад. Укр. АН (1922) i Рас. АН (1935). Засл. дз. нав. Украіны (1935). Сын I,Ф. Шмальгаўзена. Скончыў Кіеўскі ун-т (1907). Вучань А.М Северцава. Праф. Варонежскага (з 1918), Кіеўскага (з 1921) і Маскоўскага (1939— 48) ун-таў. У 1930—41 дырэктар Ін-та заалогіі і біялогіі Укр. AH, y 1936— 48 ды рэктар Ін-та эвалюц. марфалогіі і экалогіі жывёл, y 1948—63 y Заал. ін-це (з 1955 заг. лабараторыі) Рас. АН. Навук. працы па параўнальнай анатоміі і эмбрыялогіі, эвалюц. марфалогіі, заканамернасцях росту жывёл, фактарах і заканамернасцях эвалюцыі, біякібернетыцы. Стварыў
ШМАРЫНАЎ
443
тэорыю стабілізуючага адбору (1938— 46).
Тв:. К нбернетнческне вопросы бнологан. Н овоснбнрск. 1968; Ф акторы эволю цнн: Т еормя стабш інзнрую ш его отбора. 2 нзд. М ., 1968; О рганнзм как целое в нндм вкдуальном н нсторнческом развмтнн: Н збр. тр. М ., 1982; Путн н законом ерностн эволю цм онного процесса: Нзбр. тр. М ., 1983. Æ n .: Ш м а л ь г а у з е н С Ш . Н ,М .Ш мальгаузен (1884— 1963). М., 1988. А.С.Леанцюк.
ш м а л ь г Аў з е н Іван Фёдаравіч (15.4.1849, С.-Пецярбург — 19.4.1894), расійскі батанік, адзін з заснавальнікаў палеабатанікі ў Расіі. Чл.-кар. Пецярб. АН (1893). Бацька І.І Шмальгаўзена. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1871). 3 1879 праф. Кіеўскага ун-та. Навук. працы па палеабатаніцы і фларыстыцы (па выкапнёвых раслінах дэвону, карбону, пермі, юры, трацічнага перыяду, выкапнёвай драўніне). Аўтар зводак па флоры паўд. рэгіёнаў Расіі.
ШМАРЛ0ЎСКАЯ Галіна Аляксандраўна (н. 3.6.1952, Мінск), бел. вучоныэканаміст. Д-р эканам. н. (1997), праф. (2000). Скончыла Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1973). 3 1973 эканаміст ВА «Гарызонт», з 1977 y Бел. эканам. ун-це (з 2000 заг. кафедры). Навук. працы па праблемах макраэканам. стабілізацыі сусв. эканомікі, дзярж. і наднац. рэгуляванні (у т.л. мытнага і падатковага рэгулявання інвестыцыйных працэсаў), гандлі, функцыянаванні транснац. карпарацый, гісторыі эканам. вучэнняў.
Тв.: Теорня налогов: законом ерностн ф ормнровання м гос. регулнровання. М н., 1996;
М нровая эконом нка. Ч. 1. М н., 1998 (разам з Н .У .Ч арчэнка, А .В .М ельнікавай); Бюджетноналоговое регулнрованне: Теорня н практнка. М н ., 2000; Н сторн я экон ом н ч ескн х ученпй 2 нзд. М н., 2001 (у сааўт.); Теорнн ннтерэконом нкн. М н., 2001 (разам з А .Я Л ябедзька, А .М .П етруш кевіч); К онцепцнн н теорнм іран сф орм аіш н эконом нчсскнх снстем. М н., 2002 (у сааўт.); Развнтне экономнческой мыслн ученымн БГЭУ в 60— 80-е гг. М н., 2003 (у сааўт.).
Ш МАРЫНАЎ Дзяменцій Аляксеевіч (12.5.1907, Казань, Татарстан — 31.8.1999), расійскі графік. Нар. маст. СССР (1967).
Дз.ІІІмарынаў. В яртанне. 3 серыі «Не забудзем , нс даруем!». 1942.
444
ш м атаў
Правадз. чл. AM СССР (1953). Вучыўся ў маст. студыях М.Прахава ў Кіеве (1919— 22), Дз. Кардоўскага і К.Чэмка ў Маскве (1923—28). Працаваў пераважна ў кніжнай графіцы. Творы вылучаюцца рэаліст. дакладнасцю ў выяўл. інтэрпрэтацыі літ. твораў, пераканаўчасцю выяўлення гіст. асяроддзя, драм. сітуацый, сац. і псіхал. характарыстык герояў: іл. да твораў А.Пушкіна «Аповесці Белкіна» (1937— 49), «Дуброўскі» (1949), «Капітанская дачка» (1949— 74), «Пікавая дама» (1949— 76), да раманаў Л.Талстога «Вайна і мір» (1953—76), Ф.Дастаеўскага «Злачынства і кара» (1935— 36), А.Талстога «Пётр 1» (1940— 45), Э.Хемінгуэя «Па кім звоніць звон» (1979). У 1941— 45 вьжанаў шэраг плакатаў і цыкл станковых малюнкаў «Не забудзем, не даруем!» (1942). Стварыў шэраг жывапісных твораў. Дзярж. прэмія СССР 1943. Ленінская прэмія 1980.
Л іт Ч е г о д а е в М ., 1974.
А.Д. Мом художннкн.
ШМАТАЎ Віктар Фёдаравіч (н. 9.5.1936, г.п. Камарын Брагінскага р-на Гомельскай вобл.), бел. мастацтвазнавец, мастак. Д-р мастацтвазнаўства (1990). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1962). 3 1966 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фалыслору Нац. АН Беларусі (з 1991 заг. аддзела і заг. Музея стараж,бел. культуры). Даследуе кніжную і станковую графіку Беларусі, маст. спадчыну Ф.Скарыны. Аўтар манаграфій «Сучасная беларуская графіка, 1945— 1977» (1979), «Беларуская кніжная гравюра XVI—XVIII стст.» (1984), «Мастацтва кнігі Францыска Скарыны» (1990), «Мастацтва беларускіх старадрукаў XVI—XVIII стст.» (2000), кніг пра мастакоў М.Філіповіча (1971), А.Пасля-
довіч (1975), С.Геруса (1979), М.Сеўрука (1980), Л.Асецкага (1983), раздзелаў па бел. графіцы для «Гісторыі мастацтва народаў СССР» (т. 9, М., 1982). Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускага мастацтва» (т. 1— 5, 1987—92), кніг «ФранЦыск Скарына» (1979, на франц. мове; 1980, на англ. мове). Складальнік зб.
ШМАТГАЛ0ССЕ, музычны склад, заснаваны на адначасовым гарманічным спалучэнні некалькіх галасоў, процілеглае манодыі. У Ш. вылучаюць гамафонію, поліфанію. Прамежкавы стан паміж аднагалоссем і Ш. займае гетэрафанія. Магчыма адначасовае спалучэнне розных тыпаў Ш. ВФ.Шматаў
«Выяўленчае мастацгва Беларусі» (1981). Працуе ў станковым жывапісе: «Беларускія старадрукі», «Акно (памяці Ф.Скарыны)» (абодва 1976), «Ліра 1863 r.» (1978), «Маці» (1979, 1993), «Лірнік (прысвячэнне Я.Купалу)» (1982), серыя «Чарнобыльская трагедыя» (1986— 2000). Аўтар пейзажаў, шаржаў, карыкатур, сатыр. плакатаў, экслібрысаў. Тв:. Беларуская сатырычная графіка (1945— 1970 гг.). М н., 1971; Беларуская графіка 1917— 1941 гг. М н., 1975; Беларускі кніж ны зн ак. М н., 1975 (разам з А .Тычынам); Беларуская стан ковая графіка. М н., 1978.
І.Л. Чэбан.
ШМАТВАЛІКАВАЙ KEPÂMIKI КУЛЬТЎРА, археалагічная культура плямён бронзавага веку, якія ў 17— 16 ст. да н.э. жылі на тэр. Малдовы, стэпавай і паўд. раёнаў лесастэпавай Украіны, y бас. Дона. Адметная арнаментам з наляпных валікаў на гліняным посудзе (адсюль назва). Вылучана С.С.Беразанскай y 1960, якая адрознівае 4 яе варыянты: паўднёва-заходні, сярэднедняпроўскі, ніжнедняпроўскі, усходні (данецкі). Найб. блізкі да Беларусі сярэднедняпроўскі варьшнт, паўн. мяжа якога даходзіць да Прыпяці. На тэр. Бел. Падняпроўя фрагменты посуду гэтай культуры часцей трапляюцца з матэрыяламі сярэдняй ці позняй бронзы, чым з матэрыяламі сярэднедняпроўскай кулыпуры.
Літ.: Б е р е з а н с к а я С.С . Культура м ноговалнковой керам нкн / / Культуры эпохя бронзы на террнторнн У кранны. К нев, 1986. ШМАТГАД0ВАЯ МЕРЗЛАТА, што вечная мерзлата.
В.Шматаў. П алескія кры ж ы . 3 серы і «Чарн обы льская трагедыя». 1986— 2000.
засухі надземныя парасткі адміраюць, жывымі застаюцца падземньм органы (карэнішчы, клубні, цыбуліны, карані). У многіх траў часткова захоўваюцца надземныя парасткі з прыземнымі пупышкамі ўзнаўлення (разеткі, паўзучыя парасткі, ніжнія ч. прамастойных сцёблаў).
Ш М АТД0М Н Ы Я РАСЛІНЫ, п а л і гамныя расліны, кветкавьш расліны, якія разам з двухполымі кветкамі маюць аднапольм. На адной і той жа расліне бываюць двухполыя і мужчынскія кветкі (напр., чамярыца), двухполыя і жан. кветкі (напр., многія складанакветньм), двухпольм, мужчынскія і жан. кветкі (напр., конскі каштан). У аднаго віду на адных асобінах бываюць двухполыя кветкі, на другіх — мужчынскія (напр., курапатчына трава) або жан. (напр., многія губакветныя). Двухполыя, мужчынскія і жан. кветкі могуць таксама быць на розных экзэмплярах (напр., вінаград, ясень). Паміж усімі тыпамі магчымы пераходы. Шматдомнасць y раслін спрьме перакрыжаванаму апыленню. Ш МАТЗЛЎЧНІКАВАСЦЬ, п оліс і н д э т a н, стылістычны прыём, пры якім усе ці пераважная большасць аднародных членаў сказа звязаны адным злучнікам. Нярэдка ўжываецца ў фальклоры: Н апісана, запячатана, К аб нікому не паказвала, Каб без вады бы ло выбелена, Каб без сонца бы ло вы суш ана, Без валачка слізка вы качана. (Бел. нар. песня)
Ш. запавольвае тэмп паэт. мовы, павышае яе экспрэсіўнасць, памагае вылучаць асобныя найб. значныя паводле сэнсу словы: Ідзе-бры дзе за следам след,
I н оч, і дзен ь, і цьма, і свет, I песні кліч, і смерці цвет, Ідзе-бры дзе за следам след. (Я.Купала. «За годам год»)
Стыліст. прыём, процілеглы Ш., — бяззлучнікавасць. А.А.Майсейчык.
тое,
Ш М АТГАД0ВЫЯ РАСЛІНЫ, м н а г а л е т н і к і , дрэвы і кусты, a таксама травяністыя расліны і паўкусты, што жывуць больш за 2 гады. Цвітуць і пладаносяць шматразова (полікарпічныя расліны) або раз y жыцці (монакарпічныя расліны). У некат. Ш.р. лісце захоўваецца ўвесь год (вечназялёныя расліны), y інш. — ападае ў неспрыяльныя перыяды (лістападныя лясы). У большасці травяністых раслін зімой або ў перыяд
Ш М АТКАЛЯР0ВЫ ДРУК, к а л я р о в ы д р y к, спосаб паліграфічнага ўзнаўлення на паперы, тканіне, інш. матэрыялах шматколерных відарысаў (твораў жывапісу, фотаздымкаў) некалькімі фарбамі. А сн. віды Ш .д.: друкаванне асобных участкаў або элементаў ш матколернага вшарыса ф арбам і розн ы х колераў без накладання іх адзін на адзін (выкарыстоўваецца, напр., пры картадрукаванні; друкаванне з накладаннем ф арбаў адна н а адну пры 3-фарбавым сінтэзе ўсіх колераў (пры рэпрадукцыі твораў жывапісу, каляровы х ф атаграф ій). У апош нім выпад-
ку карыстаю цца толькі празрысты мі фарбамі (жоўтай, пурпуровай, блакітнай) і карэкціровачнай ш эрай або чорнай. А дрозніваю ць 2 спосабы Ш .д.: накладанне другой і наступных фарбаў пасля вы сы хання (зам ац аванн я) на адбітку пап ярэдняй фарбы; н акладанне ф арбаў за адзін друкарскі цыкл з малым інтэрвалам часу, калі наступная ф арба кладзецца на вільготны слой пап ярэдняй (друкаванне «па сырым»). А пош ні спосаб найб. прагрэсіўны і можа вы конвацца ўсімі спосабамі друку. У Ш .д. ш ы рока вы карыстоўваю цца працэсы ко-
лерадзялення. Літ:. Технологня
печатных процессов. М ., 1989; П о л я н с к я й Н .Н . О сновы полнграф нческого пронзводства. 2 язд. М ., 1991; III a ш л о в Б.А. Ц вет н цветовоспронзведенне. М ., 1986. У.М.Сацута.
ШМАТКАНАЛЬНАЯ РАДЫЁСЎВЯЗЬ, многаканальная радыёсув я з ь, сістэма радыёсувязі, якая з дапамогай спец. тэхналогіі забяспечвае адначасовую перадачу некалькіх паведамленняў па адным фіз. радыёканале. Гл. таксама Лічбавае радыёвяшчанне, Лічбавае тэлебачанне, Многаканальная сувязь. ш м а т к а н Ал ь н а я с ў в я з ь , тое, ШТО многаканальная сувязь.
ШМАТКЛЁТАЧНЫЯ, арганізмы (жывёлы, расліны, грыбы), цела якіх складаецца з многіх спецыялізаваных клетак і іх вытворных (розныя віды міжклетачнага рэчыва). Характэрная іх адзнака — якасная нераўназначнасць клетак, іх дыферэнцыроўка і аб’яднанне ў комплексы рознай складанасці (тканкі і органы), якія выконваюць розныя функцыі ў цэласным арганізме. Для Ш. характэрна таксама індывід. развіццё (антагенез), якое пачынаецца ў большасці выпадкаў (выключаючы вегетатыўнае размнажэнне) з дзялення адной клеткі (зіготы, споры). Большасць LU. размнажаецца палавым, ніжэйшыя Ш. (губкі, кішачнаполасцевыя, кольчатыя і плоскія чэрві) і бясполым шляхам. Самьм стараж. LU. (губкі, археацыяты, кішачнаполасцевыя) вядомы з пратэразою. Гл. таксама Аднаклетачныя.
становіш ча. У сучасны перы яд y некат. пагранічн ы х раёнах Беларусі існуе бел.-рус.-польскае, бел.-рус.-літоўскае Ш . Гл. таксама Двух-
моўе. Л іт Ж y р a ў с к i
А.І. Двухмоўе і ш матмоўе ў гісторыі Беларусі / / П ы танні білінгвізму і ўзаем адзеяння моў. М н., 1982; Ш в е й ц е р А .Д., Н н к о л ь с к н й Л .Б. Введенве в со ц яо л н н гвл стяку . М „ 1978; В а й н р а й х У. Я зы ковы е контакты . К нев, 1982.
445
ст. (К .Семяновіч, В.Себіш і інш .). А сновы разліку і пры нцы пы пабудовы Ш .р. распрацаваў К .Э . Цыялкоўскі. У 20 ст. п ы танням і Ш .р. займаліся Р .Годард, адзін з піянераў касманаўтыкі АЛ.Шаргей (1897— 1941), Г.Оберт, А .А .Ш тэрнфельд і інш.
А.А.Лукашанец.
Ш М АТСТУПЁННЫЯ ВЫ БАРЫ , выбарчая сістэма, пры якой дэпутаты прадстаўнічага органа выбіраюцца ніжэйстаячымі выбарнымі органамі або выбарчымі калегіямі. У склад калегій уваходзяць выбраныя насельніцтвам выбаршчыкі ці дэпутаты ніжэйстаячых прадстаўнічых органаў або тыя і другія. 111. в. могуць мець 2 і больш ступеняў (выбары ў 3, 4 ступені рэдкія). Двухступеннымі выбарамі, напр., выбіраюцца прэзідэнты ЗІІІА, Фінляндыі, верхняя папата парламента Індыі. Трохступеннымі выбарамі фарміруецца частка сената Францыі: выбаршчыкі галасуюць за муніцыпальных саветнікаў, якія назначаюць дэлегатаў, што выбіраюць сенатараў. ШМАТСТУПЁНЬЧАТАЯ PAKÉTA, састаўная ракета з двума і больш ракетнымі ступенямі. Mae значна большыя скорасці і далёкасці палёту, чым 1-ступеньчатыя ракеты той жа стартавай масы. Шматступеньчатымі звычайна робяць ракеты-носьбіты («Саюз», «Спейс шатл» і інш ), стратэгічныя ракеты. В ыконваю цца з паслядоўны м і паралельным разм яш чэннем ступеней. П ры паслядоўным злучэнні (тандэм ) кож ная ступень цалкам адпрацоўвае і аддзяляецца, далей уклю чаецца рухавік наступнай ступені. П ры паралельны м злучэнні (пакетны я схемы) ступені могуць працаваць адначасова (м агчы м а паралельнае злучэнне 1-й і 2-й ступеней, паслядоўнае 2-й і 3-й). Ідэі Ш .р. вядом ы я з 16— 17
Літ:. М в a н о в А.В. П ронсхожденне многоклеточных жмвотных. Л ., 1968. Ш М А Т К РбП ’Е, гл. ў арт. Знакі прыпынку.
Ш М А ТМ 0Ў Е, п о л і л і н г в і з м , 1) валоданне і папераменнае карыстанне асобай некалькімі мовамі (індывід. Ш.). 2) Адначасовае суіснаванне ў адным калектыве або ў адным тэр.-адм. аб’яднанні некалькіх моў, якія ў сукупнасці выконваюць функцыі моўных зносін і ўтвараюць адзіную сацыяльна-камунікатыўную сістэму (сац. Ш.). С ац. Ш . існуе толькі пры наяўнасці індывідуальнага. М ожа бы ць роўнаф ункцы янальным (калі ўсе мовы ў аднолькавай ступені вы конваю ць ф ункцы і моўных зносін) і няроўн аф ункц ы ян альн ы м (мовы вы конваю ць неаднолькавую колькасць ф ункцы й моўных зносін). Н а Беларусі Ш . існавала здаўна. На працягу 18 ст. ўж ываліся бел., польская, ц арк.-слав., лац. і рус. мовы, хоць y паліт. і сац. адносінах яны займалі неаднолькавае
ШМЕНКЕЛЬ
Схема шматступеньчатай р а к е ты з п ас л я д о ў н ы м разм яш чэн н ем ступеней: 1 — ракетны рухавік; 2 — вузлы сувязі ступеней; 3 — сістэма кіравання; 4 — баявая частка; 5 — паліўны я бакі.
Ш М АТФАТ0ННЫ Я ПРАЦЙСЫ, працэсы ўзаемадзеяння эл.-магн. выпрамянення з рэчывам, якія суправаджаюцца паглынаннем (выпрамяненнем) 2 ці больш фатонаў. Выяўляюцца ў дастаткова магутных светлавых палях; іх шырокія даследаванні пачаліся пасля з ’яўлення лазераў. Ш.п. выкарыстоўваюцца ў аптычных пераўтварапьніках частаты, генератарах камбінацыйных частот (камбінацыйных лазерах). Працэсы, дзе канечны квантавы стан рэчыва супадае з пачатковым, закладзены ў аснову генерацыі гармонік, сумарных і рознасных частот лазернага выпрамянення, параметрычных генератараў святла. Гл. таксама Нелінейная спектраскапія. Ш М ЁЛЬКІН Ханон Ёселевіч (15.2.1902, г. Укмерге, Літва — 4.8.1977), бел. цымбаліст. Засл. арт. Беларусі (1955). У 1923— 26 музыкант Чырвонаармейскага духавога аркестра. У 1930— 58 (з перапынкам) артыст Дзярж. нар. аркестра Беларусі. У 1928—58 выступаў y дуэце з С.Навіцкім, адначасова ў 1928— 30 — таксама з 1.Жыновічам. У рэпертуары бел., рус., укр. нар. песні, творы муз. класікі. Ш М ЁНКЕЛЬ (Schm enkel) Ф ры ц (14.2.1916, г. Варзаў, Германія — 22.2.1944), нямецкі антыфашыст, Герой Сав. Саюза (1964). 3 1938 y арміі, y кастр. 1939 з-за нязгоды служыць фашызму дэзерціраваў, за што быў асуджаны ўладамі. У 1941 яфрэйтар вермахта III. накіраваны на Усх. фронт. Восенню 1941 ён пакінуў сваю часць і перайшоў да партызан атрада «Смерць фашызму» на Смаленшчыне. За выкананне адказных заданняў ўзнагароджаны ордэнам Чырв. Сцяга (1943). У снеж. 1943 пры выкананні баявога задання схоплены фашыстамі і прывезены ў Мінск. 15.2.1944 прыгавораны да пакарання смерцю. Кінематаграфісты Германіі і Беларусі знялі пра Ш. фільм «Я хачу вас бачыць» (1978).
446
ш м ея
Ш М ЁЯ Іван Сцяпанавіч (29.6.1921, г. Віцебск — 30.1.1998), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., 1-м Прыбалт. франтах. Камандзір разведадцзялення мал. сяржант Ш. вызначыўся ў час разведкі: y кастр. 1944 на ПнЗ ад г. Шаўляй (Літва) падбіў 2 аўтамашыны, захапіў кулямёт; 25.1.1945 каля г. Тыльзіт (Германія) сабраў звесткі аб праціўніку і паланіў 34 гітлераўцы; 8.4.1945 пры штурме Кёнігсберга ў тыле ворага з групай разведчыкаў знішчыў 2 кулямётныя кропкі і паланіў 42 гітлераўцы. Пасля вайны да 1981 на вытворчасці.
тэорыі груп, геафізіцы, геаграфіі, касмагоніі, пытаннях асветы, фінансаў і інш. Упершыню ў СССР даследаваў матэм. законы грашовай эмісіі (1923). Даў матэм. абгрунтаванне наяўнасці жал. руд на Курскай магн. анамаліі (1923). Даказаў тэарэму аб прамых здабытках груп (1928; тэарэма Рэмака — Ш.). Сфармуляваў (1944) новую касмаганічную тэорыю «халоднага» ўтварэння Зямлі і планет з дапланетнага газапылавога воблака (гл. Касмагонія). У складзе
ШМГГ (Schmitt) Харысан (н. 3.7.1935, г. Санта-Рыта, ЗША), касманаўт ЗША. Д-р геал. н. (1964). Скончыў Каліфарнійскі тэхнал. ін-т (1957). У 1965—75 y групе касманаўтаў НАСА. 7— 19.12.1972 з Ю .Сернанам i Р Эвансам здзейсніў (ях пілот месяцавай кабіны) палёт на касм. караблі «Апалон-17». На Месяцы прабыў 75 гадз, y т.л. зрабіў 3 выхады на яго паверхню агульнай працягласцю 22,1 гадз. У космасе правёў 12,6 сут. Залаты медаль НАСА «За выдатныя заслу-
Ш М ІТ (Schmidt) Гельмуг (н. 23.12.1918, г. Гамбург, Германія), дзяржаўны і паліт. дзеяч ФРГ, эканаміст. Скончыў Гамбургскі ун-т (1949). У 1953—62 і 1965— 87 дэп. бундэстага, дзе ў 1967— 69 узначальваў с.-д. фракцыю. У 1961— 65 міністр унутр. спраў зямлі Гамбург. 3 1969 міністр абароны, y 1972 міністр гаспадаркі і фінансаў, са снеж. 1972 міністр фінансаў ФРГ ва ўрадзе В Бранта. У 1974— 82 федэральны канцлер, y вер. 1982 адначасова міністр замежных спраў ФРГ. Працягваў знешнепаліт. курс Бранта, y т.л. ў галіне разрадкі міжнар. напружанасці і нармалізацыі адносін з ГДР. Ва ўнутр. палітыцы асн. ўвагу аддаваў барацьбе з тэрарызмам, вырашэнню энергет., эканам. і сац. праблем. Разам з В Жыскар д ’Эстэнам ініцыіраваў стварэнне Еўрапейскай валютнай сістэмы. У.Я.Калаткоў. Ш М ІТ (Schmidt) Іаганес (29.7.1843, г. Прэнцлаў, Германія — 4.7.1901), нямецкі мовазнавец. Чл.-кар. Пецярб. АН (1892). Вывучаў індаеўрап. мовы ва ун-тах Берліна і Іены. Праф. ва ун-тах Граца (з 1873), Берліна (з 1876). Асн. працы ў галіне параўнальна-гістарычнага мовазнаўства і індаеўрапеістыкі. У процівагу схеме A.Шлайхера аб «генеалагічным дрэве» як мадэлі члянення індаеўрап. моўнай сям ’і прапанаваў (з Г.Шухартам) «хвалевую тэорыю» распаўсюджвання індаеўрап. моў, якая прывяла да прызнання дыялект. асаблівасцей індаеўрап. прамовы. Увёў паняцце ізаглосы. 3 1880 далучыўся да шадаграматызму. Ш М ІТ Ота Юльевіч (30.9.1891, г. Магілёў — 7.9.1956), расійскі матэматык, астраном і геафізік, дзярж. дзеяч, адзін з арганізатараў асваення Паўн. марскога шляху. Акад. AH СССР (1935, чл.-кар. 1933), АН УССР (1934). Герой Сав. Саюза (1937). Скончыў Кіеўскі ун-т (1913), дзе і працаваў. 3 1926 праф. Маскоўскага ун-та. У 1932—39 нач. Гал. ўпраўлення Паўн. марскога шляху. У 1937— 48 дырэктар Геафіз. ін-та АН СССР. У 1939— 42 віцэ-прэзідэнт АН СССР. Адзін з заснавальнікаў і гал. рэдактар 1-га выдання Вял. Сав. Энцыклапедыі (1924— 41). Навук. працы па
цыялізацыі зямлі, адмаўляў рэв. тэрор. За прамову на пахаванні расстраляных рабочых (1.11.1905) арыштаваны, але неўзабаве вызвалены і звольнены ў адстаўку ў чыне капітана 2-га рангу (у гісторыю рэвалюцыі ўвайшоў як лейтэнант III. ). Па просьбе матросаў узначаліў Севастопальскае паўстанне 1905, y час якога абвясціў сябе каманд. Чарнаморскім флотам. Пасля разгрому паўстання арыштаваны і паводле прыгавору ваен. суда расстраляны. М.Г.Нікіцін.
гі» .
О.ІО.Шміт.
Х.Шміт.
першай сав.-герм. экспедыцыі даследаваў ледавікі Паміра (1928). Узначальваў экспедыцыі на ледаколе «Г.Сядоў» на Зямлю Франца-Іосіфа (1929— 30), на параходзе «Чэлюскін» (1933— 34; гл. Чэлюскінцы); на ледаколе «Сібіракоў» упершыню за адну навігацыю прайшоў увесь Паўн. марскі шлях (1932). У 1937 кіраваў паветр. экспедыцыяй па арганізацыі першай y свеце дрэйфуючай навук. станцыі «Паўн. полю с-1», y 1938 — аперацыяй па зняцці персаналу станцыі з ільдзіны. Яго імем наз. востраў y Карскім моры, паўвостраў y паўн. ч. Новай Зямлі, мыс y Чукоцкім моры, пік і перавал на Паміры, раўніна ў Антарктыдзе, кратэры на Марсе і Месяцы, малая планета. Рас. АН заснавана прэмія імя Ш. за лепшыя навук. працы ў галіне даследавання і асваення Арктыкі.
Тв:. Нзбр. труды. T. 1— 3. М ., 1959— 60; П ронсхож денне Зем лн н планет. М ., 1962. Літ:. О .Ю .Ш мндт: Ж н зн ь н деятельность. М ., 1959; Д у э л ь Н.М. Л н н н в ж нзнн. М ., 1977; Я к y ш е в a Г.В. О .Ю .Ш м кд т — э н цнклопеднст. М ., 1991; М а т в е е в а Л.В. О .Ю .Ш м вдт, 1891— 1956. М ., 1993. ММ.Касцюковіч.
Ш М ІТ Пётр Пятровіч (17.2.1867, г. Адэса, Украіна — 19.3.1906), дзеяч рэвалюцыі 1905—07 y Расіі. Капітан 2-га рангу (1905). Скончыў Марское вучылішча ў Пецярбургу (1886) і служыў y ВМФ. 3 1898 плаваў на суднах гандл. флоту. У 1904 (у сувязі з рус.-яп. вайной) мабілізаваны і ў 1905 прызначаны камандзірам мінаносца на Чарнаморскім флоце. У пач. рэвалюцыі 1905—07 арганізаваў y Севастопалі «Саюз афіцэраў — сяброў народа», актыўна выступаў на мітынгах і набыў вял. папулярнасць сярод рабочых і матросаў. Яго паліт. погляды вызначаліся эклектызмам: падзяляў эсэраўскую праграму са-
У.С.Ларыёнаў.
Ш М ІТ Якаў Іванавіч (Ісаак, Якаб; 25.10.1779, г. Амстэрдам, Нідэрланды — 20.9.1847), расійскі ўсходазнавец. Акад. Пецярб. АН (1831). Даследаваў манг. і тыбецкую мовы. Першы ўвёў вывучэнне манг. мовы і л-ры ў еўрап. навуку. Аўтар першай граматыкі манг. мовы (1831), граматыкі тыбецкай мовы (1839), слоўнікаў. Пераклаў на рус. мову манг. эпас «Подзвігі Багды Гесер хана» (1836). Ш М ІТА М Ы С, П a ў н о ч н ы, на ПнУ Азіі, на ўзбярэжжы Чукоцкага мора. Палярная станцыя (з 1932). Названы імем О.Ю .Шміта. Ш М ІТА ПАДЛЁДНАЯ РАЎНІНА, вялікае паніжэнне падлёднай паверхні Усх. Антарктыды на Пд ад 70° паўд. ш. Абмежавана на 3 падлёднымі гарамі Гамбурцава і Галіцына. Б.ч. раўніны знаходзіцца ніжэй узр. м.; таўшчыня ледавіковага покрыва над ёй 3— 4 тыс. м. Адкрыта ў 1957— 59 сав. антарктычнай экспедыцыяй (з дапамогай сейсмазандзіравання). Названа ў гонар О.Ю.Шміта. Ш М ІТА ПАЎВ0СТРАЎ, паўночны край в-ва Сахалін, y Сахалінскай вобл. Расіі. Даўж. каля 50 км. Гарысты, асн. хрыбты Заходні і Усходні (выш. да 623 м) падзелены лагчынай. Балоты. Лістоўнічныя і яловыя лясы. Названы імем рас. геолага, палеантолага і батаніка Ф.Б.Ш міта. Ш М Ы ГА Іван Сцяпанавіч (30.1.1896, в. Дабраволя Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл. — 14.6.1978), генерал-лейтэнант (1945). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1931), Генпггаба (1938). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918 на Паўд. і Усх. франтах. 3 1940 нач. аддзела Генштаба Чырв. Арміі. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Паўн.-Зах., Варонежскім, 1-м Укр. франтах: нам. нач.
штаба арміі, нач. аператыўнага аддзела штаба фронту, нач. штаба і нам. камандуючага арміяй, камандзір стралк. корпуса. Удзельнік Курскай бітвы, вызвалення Украіны, Польшчы, Чэхаславакіі. Да 1956 на выкладчыцкай рабоце ў Ваен. акадэміі імя Фрунзе, потым y МУС СССР. Ш М ЬІГА Т ац ц ян а Іванаўна (н. 31.12.1928, Масква), расійская артыстка аперэты (лірычнае сапрана). Нар. арт. С СС Р (1978). Скончыла Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва імя А.Луначарскага (1953). 3 1953 вядучая салістка Маскоўскага т-ра аперэты. Для яе выканаўчай манеры характэрны высокае вак., драм. і танц. майстэрства. Сярод роляў: Віялета, Нінон («Фіялка Манмартра» І.Кальмана), Марфа, Чаніта, Глорыя Разеці («Дзявочы перапалох», «Пацалунак Чаніты», «Цырк запальвае агні» Г.Мілюціна), Тоня («Белая акацыя» І.Дунаеўскага), герцагіня Геральштэйнская («Вялікая герцагіня Гералыіпэйнская» Ж.Афенбаха), Эліза Дулітл («Мая цудоўная лэдзі» Ф.Лоу) і інш. Здымалася ў кіно. Дзярж. прэмія Расіі імя М.Глінкі 1974. Ш М Ы ГЎН Аркадзь Карпавіч (20.9.1908, в. Старая Ш араёўшчына Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл. — 16.4.1945), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў курсы лейтэнантаў (1936), «Выстрал» (1938). У Чырв. Арміі з 1930, да 1943 на выкладчыцкай рабойе. У Вял. Айч. вайну з вер. 1944 на 1-м Бел. фронце. Полк на чале з маёрам Ш. вызначыўся ў баях на тэр. Польшчы і Германіі ў ходзе ВіслаОдэрскай аперацыі 1945. Загінуў y час прарыву эшаланіраванай абароны праціўніка на подступах да Берліна.
адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. руху на Віцебшчыне ў Вял. Айч вайну, Герой Сав. Саюза (1944). 3 1913 y арміі, з 1918 y Чырв. Арміі. Удзельнік 1-й сусв. і грамадз. войнаў (баёў супраць войск Краснова, Карнілава, Юдзеніча). У 1921— 23 камандзір атрада па барацьбе з бандытызмам на Віцебшчыне, потым заг. гал. зямельнага аддзела, старшыня калгаса, дырэктар ільнозавода, кардоннай ф-кі. У пач. Вял. Айч. вайны 10 ліп. з рабочых ф -кі арганіза-
А .К .Ш мыгун.
М .П .Ш м ы роў.
ваў і ўзначаліў партыз. атрад, y крас.— кастр. 1942 камандзір 1-й Бел. партыз. брыгады. Акупанты, каб адпомсціць яму, узялі ў заложнікі 4 яго дзяцей і сваякоў і 14.2.1942 расстралялі іх. 3 ліст. 1942 y ЦШ ПР. Пасля вайны на сав. і гасп. рабоце. Чл. ЦВК БССР y 1935— 38. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947— 63. У Віцебску ўстаноўлены помнік, на радзіме і ў в. Пудаць Віцебскага р-на — абеліск; y Суражы — помнік загінуўшым дзецям 111., y Віцебску — Шмырова М.П. ммарыяльны музей.
Ш М Ы Р0В А М .П . М ЕМ АРЫ ЙЛЬНЫ
Ш М ЯЛЁЎ Іван Сяргеевіч (3.10.1873, Масква — 24.6.1950), рускі пісьменнік. МУЗЁЙ. Створаны 24.3.1966 y г. ВіСкончыў Маскоўскі ун-т (1898). 3 1922 цебск як гарадскі, з 1.1.1969 абласны, адкрыты 5.7.1969. Пл. экспазіцыі 216 y эміграцыі. Друкаваўся з 1895. У аповесцях «Грамадзянін Уклейкін» (1908), м , 6413 адзінак асн. фонду, 4 залы (2002). Экспазіцыя знаёміць з жыццём і «Чалавек з рэстарана» (1911), кн. апавядзейнасцю М.П Шмырова, гісторыяй данняў «Да светлай мэты», «Яны і мы» (абедзве 1910) і інш. спачуванне «мастварэння і дзейнасці партыз. атрада «Бацькі Міная», 1-й Бел. партыз. бры- ленькаму чалавеку». Непрыняцце маральнага распаду, кровапраліцця ў выгады, барацьбой партызан па абароне ніку рэвалюцыі 1917 і прадчуванне гібеСуражскай партыз. зоны; уключае карту-схему разгрому варожага гарнізона ў лі Расіі ў кн. «Сонца мёртвых» (1923). У г. п. Сураж y 1941, схему размяшчэння аўтабіягр. аповесцях «Лета Гасподняе; Святы—радасці—скрухі» (1933), «Багапартыз. аэрадромаў, дыяраму «Начны молле» (1935), «Кулікова поле» (1947) партызанскі аэрадром», зброю партынастальгічньм карціны правасл. побыту зан, лістоўкі, сцягі, асабістыя рэчы, даі патрьмрхальнага ладу. Ў рамане «Някументы, узнагароды, фатаграфіі Ш мыня з Масквы» (1936) дарэв. і эмігранрова і інш. партызан, маст. палотны «Заложнікі» А.Бяляўскага, «Сустрэча цкае жыццё вачыма простай рус. жанпартызан з воінамі Савецкай Арміі» чыны. Аўтар казак, дарожных нарысаў. Тв.\ Собр. соч. [Т. 1—6], М., 1998—99. І.Стасевіча. У асобнай зале — рабочы Літ:. Ч у м а к е в і ч Э.В. Художественный пакой Шмырова. Побач з музеем бюст мяр Н.С.Шмелева. Брест, 1999. Шмырова работы З.Азгура, 2 артыл. гарматы і мінамёт, парк з алеяй дубоў, Ш М Я Р К 0 Уладзімір Пятровіч (н. пасаджаных б. партызанамі, макет 9.4.1949, г.п. Рось Ваўкавыскага р-на «Рэйкавая вайна». Н.В.Сямешына. Гродзенскай вобл ), бел. вучоны ў гаШ М Ы Р 0Ў Мінай Піліпавіч [партыз. псеўданім Б a ц ь к a М і н a й; 23.12.1891, в. Пунішча Віцебскага р-на — 3.9.1964],
ліне тэхн. кібернетыкі і інфарматыкі. Д-р тэхн. н. (1990), праф. (1991). Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1976), дзе і працаваў. 3 1994 заг. кафедры Бел. эканам.
ШНЕПЕРМАН____________ 447 ун-та. 3 1996 y Шчэцінскім тэхн. ун-це (Польшча). Навук. працы па апрацоўцы сігналаў, лагічным праектаванні лічбавых прылад. Распрацаваў элементы тэорыі арыфм. логікі, паралельныя алгарытмы вылічэння лагічных функцый, эвалюц. алгарытмы сінтэзу лічбавых прылад.
Te:. Алгорнтмы я сястол яческ яе процессоры для обработкя многозначны х данны х. М н., 1990 (разам з Г.А.Кухаравым, А .М .Зайцавай); Т ехннка параллельной обработкн бннарны х данн ы х на С Б Н С . М н., 1991 (разам з ПА.Кухаравым, С.М .Янушкевіч). М.П.Савік.
Ш Н ЕЕРС 0Н Леў Міхайлавіч (26.12.1910, г. Чэлябінск, Расія — 1999), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1963), праф. (1965). Скончыў Ленінградскі ін-т гісторыі, філасофіі, л-ры і лінгвістыкі (1934). У 1937— 41, 1943— 89 заг. кафедры новай і навейшай гісторыі БДУ. У 1941— 43 нам. дырэктара Ніжнетагільскага настаўніцкага ін-та. Даследаваў гісторыю міжнар. адносін y Еўропе ў 2-й пал. 19 ст., навейшую гісторыю ЗША, Вялікабрытаніі, Турцыі, Ірана, англ. рабочага руху на мяжы 19— 20 ст. Займаўся пытаннямі метадалогіі і замежнай пстарыяграфіі.
Te.: А встро-прусская война 1866 г. я дн пломатмя вел н кях европейскнх держ ав (нз нсто р я н «германского вопроса*). М н., 1962; В п реддверня ф ран ко-п русской войны. М н., 1969; Ф ран ко-п русская война н Россня: Н з н сто р н я рус.-прус. н рус.-ф р. отнош ен яй в 1867— 1871 гг. М н., 1976; Н а перепутье европ ей ской полнтнкн: А встро-рус.-герман. отн ош е н н я (1871— 1875 гг.). М н., 1984. А.Г.Зельскі. Ан Марк Эмануілавіч (16.3.1898, г. Жытомір, Украіна — 15.6.1981), бел. дырыжор, кампазітар, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1940). Скончыў Ленінградскую кансерваторыю (1930; кл. М.Малько, А.Гаўка). 3 1935 (з перапынкамі) дырыжор Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. У 1947— 57 маст. кіраўнік і гал. дырыжор сімф. аркестра Бел. філармоніі. Адначасова ў 1936— 71 (з перапынкамі) выкладаў y Бел. кансерваторыі. На бел. сцэне пад яго муз. кіраўніцтвам пастаўлены опера «Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага, балет «Салавей» М.Крошнера (абодва 1939) і інш. Аўтар музыкі для сімф. арк., y т л . уверцюры (1939), п’ес для фп. з арк. (1953), для арк. бел. нар. інструментаў (1939), песень, балад, рамансаў, музыкі для дзяцей, апрацовак бел. нар. песень ш н ейдэрм
І ІНШ.
Дз.М.Жураўлёў.
Ш Н Е П Е РМ А н Леў Барысавіч (н. 27.5.1930, г. Хмяльніцкі, Украіна), бел. матэматык. Канд. фіз.-матэм. н. (1963), праф. (1991). Скончыў Кіеўскі ун-т (1953). 3 1965 y Бел. пед. ун-це імя М.Танка (у 1968— 79, 1989—94 заг. кафедры). Навук. працы па паўгрупах неперарыўных пераўтварэнняў, тапалагічных і лінейных паўгрупах. Даказаў тэарэму дваістасці ў тэорыі камутатыўных
448
шніп
тапалагічных паўгруп. Рашыў праблему спалучанасці макс. лінейных дыскрэтных і кампактных інверсных паўгруп.
ТвК
теорнн характеров локально бнкомп актны х топологнческнх полугрупп / / М атем атнческнй сборннк. 1968. Т. 77, № 4; Курс алгебры н теорнн чнсел в задачах н упраж неннях. Ч. 1— 2. М н., 1986— 87; А ш ш тнвная полугруппа лнн ейн ы х о тнош еннй / / Д окл. АН Б С С Р 1990. Т. 34, № 3.
Л.Г.Шнірэльман.
Ш Н ІП Віктар Анатолевіч (н. 26.3.1960, в. Пугачы Валожынскага р-на Мінскай вобл.), бел. паэт. Вучыўся ў Мінскім архітэктурна-будаўнічым тэхнікуме (1975— 78). Скончыў Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1987). У 1980— 85 супрацоўнічаў з час. «Неман» і газ. «Вячэрні Мінск». 3 1987 y час. «Беларусь», з 1991 адказны сакратар газ. «Наша слова», з 1995 нам. гал. рэдактара — адказны сакратар, з 2002 гал. рэдактар штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва». Друкуецца з 1977. У зб-ках вершаў «Гронка святла» (1983), «Пошук радасці» (1987), «Шляхам ветру», «Горад-утопія» (абодва 1990), «На рэштках Храма» (1994), «Выкраданне Еўропы» (1996), «Чырвоны ліхгар» (2000), «Воўчы вецер» (2001), «Інквізіцыя» (2002), «Выратаванне атрутай» (2003) філас. роздум над лёсам Беларусі, духоўнымі праблемамі сучаснага грамадства, зварот да гіст. тэматыкі, тэма кахання. Піша для дзяцей: «Сунічкі для Веранічкі» (1995), «Наш Максім гаворыць: «Гу!» (1999). Аўтар «Сабачых гісторый» (з 2000). Некат. вершы Ш. пакладзены на музыку. А.В.Спрынчан. Ш Н ІРЭ Л Ь М А Н Леў Генрыхавіч (15.1.1905, г. Гомель — 24.9.1938), савецкі матэматык. Чл.-кар. AH СССР (1933). Скончыў Маскоўскі ун-т (1925). 3 1929 праф. Данскога політэхн. ін-та ў г. Новачаркаск. 3 1934 y Матэм. ін-це AH СССР, адначасова з 1935 заг. кафедры Маскоўскага ун-та. Навук. працы па тэорыі лікаў, тапалогіі, варыяцыйным злічэнні. Развіў тапалагічныя метады варыяцыйнага злічэння (1927— 29 з Л.А.Люстэрнікам), рашыў задачу А.Пуанкарэ аб трох геадэзічных (1929). Даказаў тэарэму аб расфарбоўцы п-мернай сферы ў п + 1 колераў (тэарэма Борсука—Улама— Ш ). Даказаў, йгто ўсялякі цэлы лік можа быць прадстаўлены ў выглядзе сумы абмежаванай колькасці простых лікаў (1930), чым даў
першае прыбліжэнне да раш эння Гольдбаха праблемы.
Te:. Топологаческне методы в варн ац нон ных задачах. М ., 1930 (разам з Л .А Л ю стэр н ікам); П ростые чнсла. М .; Л ., 1940.
Літ:. Т н х о м н р о в В., У с п е н с к н й В. Л .Г .Ш н н рельм ан / / Квант. 1996. № 2. М.М.Касцюковіч. Ш НІТКЕ Альфрэд Гарыевіч (24.11.1934, г. Энгельс Саратаўскай вобл., Расія — 3.8.1998), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1987). Чл.-кар. Каралеўскай швед. акадэміі музыкі (1987), шэрагу AM Германіі. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1958), y 1961—72 выкладаў y ёй. 3 1990 жыў y Германіі, выкладаў y Гамбургскай кансерваторыі. У яго музыцы, прысвечанай тэмам жыцця і смерці, лёсам культуры і чалавецтва, традыц. муз. мова суіснуе з разнастайнай сучаснай кампазіцыйнай тэхнікай. Сярод твораў: оперы «Жыццё з ідыётам» (1991), «Джэзуальда» (1994); балеты «Эскізы» (паст. 1985), «Лабірынты», «Пер Гюнт» (абодва паст. 1989); сцэн. кампазіцыя «Жоўты гук» (паст. 1984); кантата «Гісторыя доктара Іагана Фауста» (1983); Рэквіем (1975); 9 сімфоній (1972— 98), інстр. канцэрты (у жанры concerto grosso), канцэрты для інстр. з арк., y т.л. 2 для фп. (I960, 1979), 4 для скр. (1957— 84), для габоя, арфы і стр. (1972), для віяланчэлі (1986) і для хору; кам.-інстр. ансамблі; музыка для драм. т-ра, кіно і тэлефільмаў (каля 60). Аўтар артыкулаў, y т.л. пра творчасць кампазітараў 20 ст. Дзярж. прэміі Расіі 1986, 1995.
«Вяртанне Казановы» (1918), зб-каў навел «Жонка мудраца» (1898), «Маскі і цуды» (1912), «Сон і лёс» (1931) і інш. У яго творах з вытанчанай фабулай і рафінаванай атмасферай, адзначаных пільнай увагай да свядомасці і падсвядомасці персанажаў, крытыцызм y адлюстраванні грамадства часта ўраўнаважваецца сентыментальнасцю і эратызмам, імпрэсіянізм спалучаецца з рэаліст. тэндэнцьммі. У 1926 БДТ-1 паставіў яго п ’есу «Зялёны какаду».
Te.: Рус. пер. — Ж ен а мудреца. М ., 1967; Б ары ш н я Э льза. С П б., 1994.
Літ:. П р о к л о в Н .Н . П роза Артура Ш н нц лера рубежа X IX — XX вв. » проблема лнтературного н м прессноннзм а / / Проблемы н сторн н лнтературы . М .; Н овополоцк, 2002. Вып. 15. Е.АЛявонава. Ш Н У Р, даўняя бел. мера даўжыні і плошчы. Як адзінка даўжыні 1 Ш. = 75 локцям (48,7 м), як адзінка плошчы 1 Ш. = 100 кв. прутам (0,237 га). Ш Н У РА В 0Й KEPÂMIKI КУЛЬТЎРЫ, археалагічныя культуры плямён, якія ў 2-й пал. 3-га — 1-й пал. 2-га тыс. да н.э. насялялі тэр. ад Волгі да Ніжняга Рэйна, ад Паўд. Скандынавіі да вярхоўяў Эльбы і Днястра, y т.л. Сярэдняе Падняпроўе. Уяўляюць сабой кулыурна-гіст. агульнасць культур шнуравой
Літ.: Х о л о п о в а В .Н ., Ч н г а р е в а Е .Н А .Ш ннтке: О черк ж нзнн н творчества. М ., 1990.
Ш Н ГГК 0 Святаслаў Мікалаевіч (н. 14.7.1960, г.Віцебск), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д -р мед. н. (2003). Скончыў Самарскі мед. ін-т (1983), Ваеннамед. Акадэмію імя Кірава (1992). 3 1992 y Гал. ваен. клінічным шпіталі Мін-ва абароны Беларусі, з 1995 y Бел. мед. ун-це (з 2003 нач. ваенна-мед. ф-та). Навук. працы па таракальнай, відэатаракаскапічнай і ваенна-палявой хірургіі і інш.
Te:. Э волю цня хнрургнческого лечення неспец нф н ческого спонтанного пневм оторакса (разам з У .А.П ландоўскім) / / Н овостн хнрургнн. 1996. № 1; В осстановнтельны е операцнн н а трахее. М ., 2001 (у сааўт.); В оенно-полевая хнрургая. М н., 2001 (у сааўт.).
Ш Н ІЦ ЛЕР (Schnitzler) Артур (15.5.1862, Вена — 21.10. 1931), аўстрыйскі пісьменнік; прадстаўнік венскай школы мадэрну. Скончыў мед. ф-т Венскага ун-та (1885). Яго творчасць фарміравалася пад уплывам З.Фрэйда, рус. і франц. пісьменнікаў. Перавагу аддаваў праблемам кахання і смерці, канфлікту пачуцця з абавязкам. Аўтар аднаактовых п ’ес «Анатоль» (1893), «Зялёны какаду» (1899), «Карагод» (1900), «Марьмнеткі» (1906), камедыі «Прафесар Бернхардзі» (1912), аповесцей «Лейтэнант Густль» (1901), «Фрау Беата і яе сын» (1913),
Ф рагм енты гарш коў шнуравой керамікі культур з п аселіш ча Загоры ны М азырскага раёна Гом ельскай вобл.
керамікі — кубкаў, лодкападобных і баявых сякер, адзіночных пахаванняў і інш. Назву атрымалі ад характэрнага арнаменту ў выглядзе адбіткаў шнура на гліняным посудзе. У розны час Ш.к.к. даследавалі І.І.Арцёменка, М.Бухвапьдак, П.Глоба, Дз.А.Крайноў, Х.А.Маора, Я.М ахнік, І.К.Свешнікаў і інш. Насельніцгва Ш.к.к. займалася земляробствам і жывёлагадоўляй, жыло на невял. паселішчах па берагах рэк і азёр. Прамавугольныя жытлы мелі слупавую
?
канструкцыю, існавалі наземныя ці крыху заглыбленыя, былі, відаць, і наземныя зрубныя пабудовы. Пахавальны абрад — трупапалажэнне на курганных і бескурганных могільніках. Іх кераміка прадстаўлена глінянымі пасудзінамі з высокімі цыліндрычнымі ш ы йкам і, S-падобным профілем, шарападобнымі амфарамі з кароткай шыйкай і 2 ручкамі-вушкамі (цюрынгскі тып). Посуд арнаментаваны адбіткамі шнура, наразнымі лініямі. Сярод прылад працы каменныя сякеры, крамянёвыя сякерыкліны, наканечнікі стрэл, к о п ’яў, серпападобныя нажы, медныя і бронзавыя вырабы. Радзей трапляюцца касцяньм прылады і ўпрыгожанні. На тэр. Беларусі вылучаюць помнікі Ш .к.к.: сярэднедняпроўскай культуры (Верхняе Падняпроўе, Усх. Палессе), шнуравой керамікі Палесся культуры (Зах. Палессе), вісла-нёманскай культуры (П анямонне), паўночнабеларускай культуры (паўн. раёны). Са з’яўленнем на Беларусі Ш.к.к. (2-е тыс. да н.э.) пачалася эпоха бронзы, пашырыліся жывёлагадоўля і земляробства. На Пд Беларусі гэта адбылося, відаць, y пач. 2-га тыс. да н.э. Генетычная блізкасць Ш .к.к. дазваляе шукаць іх вытокі ў лесастэпавай зоне Правабярэжнай Украіны, паміж Дняпром і Віслай, Віслай і Рэйнам, на тэр. паўд.-ўсх. Еўропы. Арэал распаўсюджання Ш.к.к. амаль поўнасцю супадае з межамі рассялення ў больш позні час балтаў, германцаў, славян. Мяркуюць, што Ш.к.к. адыгралі важную ролю ў фарміраванні праславянскай, прабалцкай і прагерманскай культур. М.М.Крывальцэвіч. ШНУРАВ0Й
ь
I
KEPÀMIKI
ПАЛЁССЯ
КУЛЬТЎРА, археалагічная культура плямён, якія каля 1800— 1400 да н.э. жылі на 3 Бел. Палесся; адна са шнуравой керамікі культур. Даследавалі ў розны час У.Ф.Ісаенка, Ю.У.Кухарэнка. Насельніцтва займалася земляробствам і жывёлагадоўляй, жыло ў паселішчах на поплаўных узвышшах і першых надпоплаўных тэрасах. Жытлы — паўзямлянкі з агнішчамі. Пахавальны абрад — трупапалажэнне ў скурчаным становішчы на бескурганных могільніках. Кераміка гэтай культуры прадстаўлена гаршкамі з S-падобным профілем, патоўшчаным краем і вушкамі, кубкамі з косазрэзанымі краямі, амфарамі з разадзьмутым тулавам і вузкай цыліндрычнай шыйкай; іх днішчы шырокія і пляскатыя. Посуд выраблялі з гліны, y
К рам янёны кін ж ал шнуравой ксрамікі Палесся культуры з г. М алары та Б р эсц кай вобл. 15. З а к. 13.
якую дамешвалі пясок ці шамот і загладжвалі пучком травы або саломы. Верхнія часткі посуду ўпрыгожвалі адбіткам шнура, «вусенькамі», лінейным штампам, наколамі, налепамі, «каўнерыкамі». Сярод прылад шліфаваныя крамянёвыя сякеры-кліны, сярпы, сэрца- і лістападобныя тронкавыя наканечнікі стрэл, коп’яў і дроцікаў, свідраваныя каменныя сякеры розных тыпаў (пераважна клінападобныя), матыкі, зерняцёркі і інш. Трапляюцца вырабы з бронзы і медзі. Болынасць матэрыялаў выяўлена на помніках Востраў, Камень, Моталь, Уладычына, Церабень (Пінскі р-н Брэсцкай вобл.) і інш.
Літ.: Археалогія
ШОКЛІ
449
рыканскі фізік, адзін з вьінаходнікаў паўправадніковых транзістараў. Чл. Нац. АН ЗШ А (1951). Скончьіў Каліфарнійскі (1932) і Масачусецкі (1936) тэхнал. ін-ты. 3 1936 y фірме «Белтэлефон лаборатарыс», з 1956 дырэктар Лабараторыі паўправаднікоў Шоклі, з 1958 прэзідэнт і дырэктар фірмы «Шоклі транзістар». 3 1963 праф. Станфардска-
Беларусі. T. 1. М н., 1997.
М.М.Крывальцэвіч.
ШНУР0ЎКА, адна з лакальных назваў гарсэта. Ш НУР0ЎКІ, y беларусаў від жаночага абутку. Найчасцей высокія (да палавіны лыткі) чаравікі на высокім або нізкім абцасе. Спераду або збоку шнураваліся тонкімі раменьчыкамі, каляровымі шнуркамі. Да 20 ст. святочны абутак дзяўчат і маладзіц. ШО, возера ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Шоша (выцякае з возера), каля в. Надазер’е, за 32 км на У ад г. Глыбокае. Пл. 7,65 км2, даўж. 4,2 км, найб. шыр. 2,1 км, найб. глыб. 3,1 м, даўж. берагавой лініі 12,4 км, пл. вадазбору 110 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу, круглаватая, выцягнутая з Пн на Пд. Схілы катлавіны выш. 2—4 м, пясчаныя, параслі лесам, часткова разараньм, на Пн і Пд забалочаныя. Берагі нізкія, пясчана-тарфяністыя, забалочаныя, пад лесам і хмызняком. Дно плоскае, сапрапелістае, уздоўж зах. і ўсх. берагоў да глыб. 0,5— 1 м пясчанае. Зарастае па ўсёй плошчы разаком, рдзестамі, эладэяй, харавымі водарасцямі. Уадоўж берагоў паласа трыснягу і чароту шыр. да 30 м. Упадаюць ручаі з азёр Доўгае і Івесь. ШОК (франц. choc штуршок, удар), агульная рэакцыя арганізма на дзеянне празмерных раздражняльнікаў. Характарызуецца глыбокім парушэннем функцыі нерв. рэгуляцыі, кровазвароту, дыхання, абмену рэчываў. Вылучаюць Ш. траўматычны, апёкавы, таксічны, посттрансфузійны (у выніку пералівання крыві), інсулінавы, эл., псіхагенны і інш. Бывае лёгкі, сярэдні і цяжкі. Адрозніваюць яго пачатковую (эрэктыльную) фазу (некалькі мінут) з узбуджэннем дыхання, кровазвароту, рухаў, маўлення, павышэннем артэрыяльнага ціску і інш. і тарпідную (ад некалькіх гадзін да сутак і больш) з тармажэннем нерв. сістэмы, прыгнечаннем рухальнай актыўнасці, зніжэннем т-ры цела, гіпаксіяй, парушэннем абменных працэсаў, функцыі нырак і інш. Лячэнне комплекснае. І.М.Семяненя. Ш 0КЛІ (Shocley) Уільям Брэдфард (13.2.1910, Лондан — 12.8.1989), аме-
га ун-та. Навук. працы па фізіцы паўправаднікоў, ферамагнетызме, пластычнасці металаў, тэорыі дыслакацый. Прапанаваў правобраз паўправадніковага палявога транзістара (1939). Развіў
Шнуроўкі. Пач. 20 ст.
В озера Шо.
450
ШОЛАМ
тэорыю р-л-пераходу (тэорыя Ш .), вынайшаў (1949) і стварыў (1951) першы плоскасны транзістар з р-л-пераходам, што дало пачатак транзістарнай электроніцы. Нобелеўская прэмія 1956 (з Дж.Бардзінам і У.Братэйнам, гл. Дадатак).
Тв.: Рус. пер. — Т еорня электронны х полупроводннков. П рш ю ж ення к теорнн транзнсторов. М ., 1953. М.М.Касцюковіч.
Шолам-Алсйхем.
МАІІІолахаў
ІІібЛАМ-АЛЁЙХЕМ (сапр. P a б і н о в і ч Шолам Нохумавіч; 2.3.1859, г. Пераяслаў-Хмяльніцкі, Украіна — 13.5.1916), яўрэйскі пісьменнік. Вучыўся ў хедары і Пераяслаўскім рус. пав. вучылішчы. Друкаваўся з 1879. Пісаў на мовах іўрыт, ідыш і рускай. У раманах «Сэндэр Бланк і яго сямейка» (1887), «Сгэмпеню» (1888), «Ёселе-салавей» (1889), «Патоп» (1907), «Блукаючыя зоркі» (1909— 11), аўтабіягр. кн. «3 кірмашу» (1916, няскончана), аповесцях, п ’есах, цыклах апавяданняў, нарысах, сатыр. памфлетах крытыкаваў тагачасную рэчаіснасць, стварыў вобразы таленавітых людзей з народа, наследаваў дэмакр. і асветніцкія традыцыі рус. і еўрап. л-р. У 1908 і 1914 наведаў Беларусь. Падзеі, звязаньм з яго выступленнем y Баранавічах, знайшлі адлюстраванне ў апавяд. «Станцыя Баранавічы». На бел. мову яго творы пераклалі З.Бядуля, А.Васілевіч, Ю .Канэ, І.Саламевіч, Г.Шупенька. На бел. сцэне паводле твораў Ш.-А. пастаўлены п ’есы «Свята ў Касрылаўцы» (1926), «200 000» (1944), «Блукаючыя зоркі» (1947; усе Дзярж. яўр. т-р БССР), «Тэўе-малочнік» (1939, яўр. т-р; 1963, Бел. т-р імя Я.Коласа), «Памінальная малітва» Р.Горына паводле Ш.-А. (1989, Бел. т-р імя Я.Купалы), «Грай, Еселе, грай...» («Памінальная малітва») Горына паводле Ш.-А. (1991), «Хлопчык Мотл» (1998).
Тв.: Бел. пер. — Х лопчы к М отка. 4 выд. М н., 1939; Запіскі коміваяж ора. М н., 1939; Д зіц ячы я апавяданні. М н., 1939; А павяданні. М н., 1940; Блукаю чы я зоркі. М н., 1998; Рус. пер. — С обр. соч. Т. 1— 6. М ., 1971— 74. Літ:. Р е м с н н к Г.А. Ш алом-А лейхем: К рмтнко-бногр. очерк. М ., 1963; Ф і н к е л ь У. Ш олам-А лейхем. 2 вьш. М н., 1958. Ш0ЛАХАЎ Міхаіл Аляксандравіч (24.5.1905, хутар Кружылін, Вёшанскі р-н Растоўскай вобл., Расія —
21.2.1984), рускі пісьменнік. Акад. АН СССР (1939). Двойчы Герой Сац. Працы (1967, 1980). Вучыўся ў гімназіі (1913— 18). 3 1926 жыў y станіцы Вёшанскай. Друкаваўся з 1923. Першыя зб-кі «Данскія апаваданні» і «Блакітны стан» (абодва 1926) пра грамадз. вайну на Доне. У рамане «Ціхі Дон» (кн. 1— 2, 1928; кн. 3, 1929—32; кн. 4, 1937— 40; Дзярж. прэмія СССР 1941; экранізацыі 1930, 1957— 58) драм. лёс данскога казацтва ў гады 1-й сусв. і грамадз. войнаў, праблема народа і асобы ў рэвалюцыі. У рамане «Узнятая цаліна» (кн. 1— 2, 1932—60; Ленінская прэмія 1960; экранізацыі 1940; серыі 1— 3, 1960—61) паказ калектывізацыі адзначаны зададзенасцю ідэалагічных установак. У Вял. Айч. вайну карэспандэнт газ. «Правда», выступаў з нарысамі, публіцыст. артыкуламі, апавяданнямі («Навука нянавісці», 1942, і інш.). Падзеям Вял. Айч. вайны прысвечаны раздзелы рамана «Яны змагаліся за Радзіму» (няскончаны; асобныя главы 1943—44, новы варьмнт 1969; экранізацыя 1975). Апавяд. «Лёс чалавека» (1956— 57; экранізацыя 1959) пра суровыя выпрабаванні, сілу і нязяомнасць духу чалавека. Публіцыстычныя артыкулы і выступленні склалі кн. «Па наказе душы» (1970). Блізкія і сугучныя творам Ш. аповесці «Адшчапенец» Я.Коласа і «Вясна» К.Чорнага, раманы «Вязьмо» М.Зарэцкага, «Язэп Крушынскі» З.Бядулі, y якіх узнаўляецца жыццё народа ў пераломныя моманты яго гісторыі. Творы Ш. паўплывалі і на творчасць І.Мележа, В.Быкава, І.Чыгрынава, В.Адамчыка і інш. Н а бел. мову перакладзены «Узнятая цаліна» (1934), «Ціхі Дон» (кн. 1— 3, 1936, пер. У.Хадыка), «Лёс чалавека» (1959, пер. Я.Шарахоўскі), «Яны змагаліся за Радзіму» (1975, раздзелы з рамана, пер. М.Лужанін) і інш. На Беларусі інсцэніравана «Узнятая цаліна» (1934, 1963, 1981, Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі; 1975, Магілёўскі абл. т-р драмы і камедыі) і «Нахабнічак» (1980, Бел. рэсп. т-р юнага гледача). Нобелеўская прэмія 1965.
Тв:. Собр. соч. Т. Літ:. Х в а т о в
1— 8. М ., 1980. AM. Х удож ественны й мнр Ш олохова. М ., 1978; М нровое значенн е творчества М нханла Ш олохова. М ., 1976; Б н р ю к о в Ф .Г. Х удож ественны е откры тня М нханла Ш олохова. М ., 1980; Л н т в н н о в В. М яханл Ш олохов. 3 нзд. М ., 1985.
П.К.Дзюбайпа.
Ш ОЛК Уладзімір Ісакавіч (н. 12.7.1941, г. Луганск, Украіна), бел. мастак кнігі. Скончыў арх. ф-т БПІ (1972). Працаваў y Львоўскім маст.-рэкламным камбінаце, y бел. філіяле Усесаюзнага НДІ тэхн. эстэтыкі, з 1981 y выд-вах «Вышэйшая школа» і «Інтэрдайджэст», з 1993 дырэктар выд-ва «Арт Дызайн». У творчасці імкнецца да канструкцыйнай завершанасці кнігі і гарманічнага адзінства ўсіх яе элементаў, высокай культуры тыпаграфікі. Аформіў кнігі: «Жывапіс Беларусі XIX — пачатку XX ст.» (1974) і «Жывапіс Савецкай Беларусі» (1979) Л.Дробава, «Беларускі савецкі
жывапіс» (1978), «І.Р.Лангбард» (1976) і «Жыллёвае будаўніцтва ў Беларускай ССР» (1980) А.Воінава, «Гісторыя архітэктуры народнага жылля Беларусі» У.Трацэўскага (1989), «Кентаўр...» Э.Сакалова (1982), «Адкуль ёсць пайшоў буквар» М.Батвінніка (1983), «Гісторыя пісьма» М.Паўленкі (2-е выд. 1987), «Францыск Скарына — беларускі гуманіст, асветнік, першадрукар» (1989), «Старажытная Беларусь» М.Ермаловіча (1990), «Дарогі роднай Беларусі», «Доб-
фРіНІІНОК
СК0РННЯ-
У .Ш олк. Ф рагм енты мастацкага афармлення кн ігі «Ф ран ц ы ск С кары на — беларускі гум ан іст, аспетнік, першадрукар». 1989.
ры дзень, Беларусь!» Г.Ліхтаровіча (абедзве 2000), «АСБ «Беларусбанк» (2002), «Мінская кальцавая аўтамабільная дарога» (2003) і інш. Л.А.Палішчук. Ш О ЛЬЦ (Scholz) Фрьшрых (н. 1.3.1928, г. Гамбург, Германія), нямецкі славіст. Д -р філал. н. (1953), д-р габілітаваны (1959). Правадз. чл. Рэйн-Вестфальскай АН (Дзюсельдорф, 1983), чл.-кар. Латв. АН (1992). Скончыў Гамбургскі ун-т (1952), з 1959 працаваў y ім. 3 1962 праф. Майнцкага ун-та, Ін-та замежных моў і перакладу, з 1966 — Мюнстэрскага ун-та, дырэктар Славяна-балт. семінара, з 1993 дырэктар Міждысцыплінарнага ін-та вывучэння Балтыкі Мюнстэрскага ун-та. Даследуе стараж. і сучасную бел. л-ру («Эцюды аб малітвах Кірылы Тураўскага», 1987; «Беларуская паэзія і еўрапейскі мадэрнізм», 1998), творчасць М.Багдановіча («Максім Багдановіч і сучасная літаратура: Да гісторыі мадэрнізму ў беларускай літаратуры», 1991), бел. фальклор («Літоўская і беларуская народныя песні», 1984). Аўтар манаграфій «Славянская этьмалогія» (1966), <Дітаратуры Балтыкі: Іх узнікненне і развіццё» (1990), сааўтар выдавецкага праекта «Матэрыялы па гісторыі славістыкі ў Германіі» (ч. 2, 1987). Арганізатар 1-га ў Зах. Еўропе Міжнар. сімпозіума «Беларусь і Захад» (1990),
рэдактар і выдавец яго матэрыялаў y аднайм. зборніку (1998). У.Л.Сакалоўскі. Ш 0НБАЙН (Schônbein) Крысціян Фрыдрых (18.10.1799, Метцынген, зараз зямля Бадэн-Вюртэмберг, Германія — 29.8.1868), нямецкі хімік. Вучыўся ў Цюбінгенскім і Эрлангенскім ун-тах (1819— 22). Працаваў y Швейцарыі, з 1828 праф. Базельскага ун-та. Адкрыў азон (1840). Атрымаў калодый (1846), нітрацэлюлозу (1846) і вывучыў яе ўласцівасці. Даследаваў каталітычныя рэакцыі раскладання і акіслення, некат. прыродньм працэсы — браджэнне, гніенне. Ш 0Н Б Е РГ (Schônberg) Арнольд (13.9.1874, Вена — 13.7.1951), аўстрыйскі кампазітар, муз. тэарэтык і педагог; кіраўнік новай венскай школы, заснавальнік дадэкафоніі. 3 1925 праф. Прускай AM y Берліне. 3 1933 y ЗША, y 1936—44 праф. Каліфарнійскага ун-та. Творчасць Ш. паўплывала на муз. мастацтва 20 ст.; распрацаваны ім дадэкафонны метад стымуляваў развіццё муз. серыялізму (гл. Серыйная тэхніка, Серыяльнасць). Сярод твораў: оперы «Шчаслівая рука» (паст. 1913), «3 сёння на заўтра» (паст. 1930), «Майсей і Арон» (1932, няскончаная, паст. 1954); араторыі, кантаты, y т.л. «Песні Гурэ» (1911), «Уцалелы з Варшавы» (1947); цыкл меладрам для голасу з інстр. ансамблем «Месячны П ’еро» (1912), сімф. паэма «Пелеас і Мелізанда» (1903), 2 камерныя сімфоніі (1906, 1939), інстр. канцэрты, 4 стр. квартэты (1905— 36), стр. секстэт «Прасветленая ноч» (1899), вак. творы, хары. Аўтар муз.-тэарэт. прац («Вучэнне аб гармоніі», 1911) і крытычных артыкулаў. Сярод вучняў А.Берг, А. Веберн, Г.Э.Апостэль, Э.Велес, ГД.Каўэл, Г.Эйслер.
Літ.: Sir Isaac Shoenberg / / Wireless World. 1963. Vol. 69. M arch. P. 119; Л e в я н P. С эр Н саак Ш онберг... н з Р осснн / / Радно. 1991. № 8. М.М.Касцюковіч. Ш 0Н ГА Ў ЭР (Schongauer), Ш он (Schôn) Марцін (паміж 1435 і 1440, г. Кальмар, Францыя — 2.2.1491), нямецкі графік і жывапісец. Вучыўся ў Нідэрландах, дзе зазнаў моцны ўплыў Рагіра ван дэр Вэйдэна. Працаваў y Кальмары,
451
з 1483 y Брэйзаху. Жывапісныя творы («Мадонна ў альтанцы з ружаў», 1473) і асабліва гравюры на медзі («Спакушэнне св. Антонія», серыя «Сграсці Хрыстовы») вызначаюцца эмацыянальнай вастрынёй і павышанай экспрэсіўнасцю, часам імкненнем да гарманічнай яснасці кампазіцыі. Творчасць Ш., якая спалучае рысы позняй готыкі і Ранняга Адраджэння, моцна паўплывала на ням. майстроў 2-й пал. 15— 16 ст. (А.Дзюрэр і інш.). Ш 0П К А (польск. szopka літар. — вяртэп), адна з форм польскага нар. т-ра лялек. Вядома з 16 ст., пашырана ў 17— 20 ст. Узнікненне звязана са святам Каляд. Уяўляла сабой 2-ярусную скрынку. Лялечнікі вадзілі драўляныя лялькі на шпянях па проразях y падлозе сцэны-яруса. На верхнім ярусе («рай») паказвалі сцэны на біблейскія сюжэты, на ніжнім («пекла») — інтэрмедыі (кароткія камічныя сцэнкі з песнямі і танцамі). Сярод папулярных персанажаў інтэрмедый польскі аналаг Пятрушкі — Капленяк. Паказы Ш. паўплывалі на зараджэнне ў 16— 17 ст. лялечных спектакляў на Беларусі (батлейка) і на Украіне (вяртэп).
М .Ш онгаўэр. М адон н а ў альтанцы з ружау. 1473.
Літ:. С о л л е р т я н с к м й М.Н. А.Ш енберг. Л ., 1934; П а в л н ш я н С. Творчество А .Ш енберга, 1899— 1908 гг. / / М узыка я современность. М., 1969. Вып. 6 ; К о н Ю. Ш енберг / / М узы ка XX в. М ., 1984. Ч. 2, кн. 4.
Ш 0НБЕРГ (Shoenberg) Ісак Юльевіч (1.3.1880, г. Пінск Брэсцкай вобл. — 25.1.1963), англійскі інжынер-электрык і вынаходнік. Чл. Ін-та інжынераўэлектрыкаў (1920). Скончыў Кіеўскі політэхн. ін-т (1904). 3 1905 гал. інжынер Рус. т-ва бяздротавых тэлеграфаў і тэлефонаў. 3 1914 y Вялікабрытаніі, нач. патэнтнага аддзела кампаніі «Марконі». 3 1928 y кампаніі «Каламбія графафон», з 1931 y фірме «Электрык энд мюзікал індастрыс» (з 1955 дырэктар). Займаўся распрацоўкай і пабудовай першых радыёстанцый y Расіі. У пач. 1930-х г. вынайшаў перадавальную тэлевізійную трубку — эмітрон, разам з інш. распрацаваў суперэмітрон, з дапамогай якога ўпершыню ў Вялікабрытаніі ажыццёўлена пазастудыйная тэлеперадача (1937). Пад яго кіраўніцтвам распрацавана першая сістэма электроннага тэлебачання высокага распазнавання (1934). Медаль М.Фарадэя (1954).
ш о р т __________________
Ш 0ПРАН (Sopron), горад на ПнЗ Венгрыі. Узнік на месцы стараж.-рым. паселішча Скарбанцыя. 55 тыс. ж. (1991). Прам-сць: тэкст., трыкат., швейная, металаапрацоўчая, харчовая. Цэнтр раёна вінаградарства і вінаробства. Арх. помнікі: гатычны касцёл (13— 15 ст.), касцёлы св. Міхаіла (13— 15 ст.) і св. Георгія (14— 18 ст.), кляштар бенедыкцінцаў (14 ст.), гар. вежа (17 ст.). Музей імя Ф.Ліста. ШОП-ТУР (ад англ. shop магазін + tour паездка, падарожжа), паездка за мяжу з мэтай набыцця рэчаў, прадуктаў і да т.п. Адрозніваецца ад бізнес-тура — паездкі з камерцыйнымі мэтамі. LUÔPAX Рыгор Паўлавіч (н. 3.3.1930, в. Налезнікі Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл ), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д -р мед. н. (1976), праф. (1980). Засл. дз. нав. Беларусі (1998). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1954), дзе і працаваў з 1960 (з 1976 заг. кафедры). 3 1980 y Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі. Навук. працы па хірург. лячэнні вострага халецыстыту і захворванняў жоўцевых шляхоў, ускладненняў язвавай хваробы страўніка і дванаццаціперснай кішкі.
Te:. Лазеры: плазм енны й скальпель в неотлож ной абдоммнальной хнрургнн. М н., 1993 (разам з І.Г Л я н д р эсам , П .М .Н азаранкам ); О стры й холецнстнт. М н., 1997 (разам з М .В.Завадай); Я звенны е гастродуоденальные кровотечення. М н., 1998 (разам з У .У .К лімовічам).
М.Шонгаўэр. С вятая с я м ’я.
ШОРТ-ТРЭК (англ. short track кароткая дарожка), від канькабежнага спорту; гл. ў арт. Скорасны бег на каньках.
452
ш остак
IIIÔCTAK Аляксандр Канстанцінавіч (н. 19.8.1949, в. Церхавішчы Лагойскага р-на Мінскай вобл.), бел. мастак-ювелір. Скончыў Гомельскі ун-т (1972). У 1989—92 і з 2000 на Мінскім маст. камбінаце, y 1992—95 гал. мастак прадпрыемства «Геатрон». Сярод твораў камплекты ўпрыгожанняў «Спадчына» (1974), «Ручнікі» (1976), «Прыпяцкія пералівы», «Зімовы вечар» (абодва 1978), «Веснавыя матывы» (1980), «Скань» (1986), «Залатая восень», «Бурштынавае Палессе» (абодва 1988), «Вячэрні», «Асенні сон», «Расінка», «Ружа вятроў» (усе 1999), «Нефрыт», «Паўмесяц», «Вікторыя» (усе 2000), «Прынцэса», «Палессе», «Зіма» (усе 2001), «Мудрасць» (2002), «Бэзавы туман», «Вясна», «Удача» (усе 2003), пярсцёнкі, бранзалеты, завушніцы, брошкі і інш.
Л.Ф.Салавей.
А .Ш остак. К алье
«Ружа вятроў». 1999.
IIIÔCTAK Леанід Уладзіміравіч (16.2.1922, хутар Вікторына, Лагойскі р-н Мінскай вобл. — 1993), бел. разьбяр па дрэве. 3 1966 майстар-надомнік Маладзечанскай ф -кі маст. вырабаў. Яго творы вызначаліся мяккай прапрацоўкай матэрыялу, спалучэннем гладкіх форм з графічнай прарэзкай: «Калгасніда», «Аўрора», «Таня-падрыўніца» (усе 1960), «Ільнавод» (1962), «Юнацтва» (1963), «Першая літара», «Мара», «Беларускі шоўк» (усе 1964) і інш. Вырабляў таксама точаны посуд, сувеніры. А.КЯявонава. IHÔCTKA В алянціна М іхайлаўна (27.11.1924, в. Ярыгава Ленінградскай вобл.— 30.10.1984), бел. вучоны ў галіне гематалогіі дзіцячага ўзросту. Д-р
мед. н. (1976). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1947), дзе і працавала з 1958. 3 1970 y НДІ аховы мацярынства і дзяцінства. Навук. працы па дыягностыцы і лячэнні вострага лейкозу і сепсісу ў дзяцей.
Тв.: Д н агн о стака н дн ф ф еренц нрован н ая терап ня острого лейкоза y детей. М н., 1979 (разам з Л .С .Н алім авай); Д нагностнка бактернальн ого тнпа сегтсмса y новорож денны х детей / / П роблемы ранней послеродовой адаптацнн новорож денного ребенка. М н., 1981. Ш 0СТРЭМ (Sjostrôm) Віктар Давід (20.9.1879, г. Сільбадаль, Швецыя — 3.1.1960), шведскі кінарэжысёр, акцёр.
У 1896— 1911 іграў y т-рах Швецыі і Фінляндыі (у 1898 рэжысёр Швед. т-ра ў Хельсінкі). 3 1912 y кіно. Раннія фільмы блізкія да меладрамы; y іх цікавасць да сац. праблем, жыцця гар. беднаты («Забастоўка», 1913; «Дзеці вуліцы», 1914, і інш.). Эпічная насычанасць вобразаў, яркія характары герояў, наватарскі мантаж зрабілі Ш. заснавальнікам т. зв. швед. класічнай кінашколы. Новы стыль распрацоўваў y фільмах «Тэр’е Віген» (1916), «Горны Эйвінд і яго жонка» (1917), «Сыны Інгмара» (1918), «Вознік» (1920) і інш., y якіх выступаў як рэжысёр і акцёр. 3 1923 y Галівудзе, дзе паставіў 9 фільмаў, y т.л. «Вецер» (1928). У 1930 вярнуўся на радзіму і стварыў адзін з першых гукавых швед. фільмаў «Маркурэлы з Вадчэпінга». Паставіў таксама гіст. драму «Пад чырвонай мантыяй» (1937), зняўся ў фільме «Сунічная паляна» (1957). Ш 0СТЫ З ’ЕЗД КП(б)Б [X I к а н ферэнцыя К П ( б ) Б ] . Адбыўся 15— 19.3.1922 y Мінску. Прысутнічала 100 дэлегатаў з рашаючым і 48 з дарадчым голасам ад 5150 чл. і канд. y чл. партыі (разам з вайсковымі арг-цыямі). Парадак дня: справаздачы ЦК (В.Г.Кнорын), Рэвіз. камісіі КП(б)Б (? Чарноў), Кантрольнай камісіі КП(б)Б (Я.Б.Быкін); даклады з месцаў; аб тактыцы Камінтэрна (М А С ям аш ка); аб парт. буд-ве (К норы н); аб рабоце КСМ (В.А.Багуцкі); аб рабоце прафсаюзаў (В.А.Нодэль); аб фін. палітыцы (А.Р.Чарвякоў); аб с.-г. кампаніі (А.С.Славінскі); выбары. З ’езд адзначаў, што Ц К з улікам мясц. асаблівасцей праводзіла агульную лінію ЦК РКП(б) «як непарыўнай састаўной часткі нашай Расійскай Савецкай Федэрацыі». 3 гэтага вынікала, што кіраўніцтва КП (б)Б не лічыла Сацыялістычную Савецкую Рэспубліку Беларусі самастойнай дзяржавай. Значная ўвага на з ’ездзе аддавалася пытанням парт. будаўніцтва. Больш жорсткімі станавіліся ўмовы прыёму ў партыю. Каб адгароджвацца ад наплыву дробнабурж. элементаў, ад парт. к-таў патрабавалася «сур’ёзнае вывучэнне сацыяльнага паходжання, усяго мінулага жыцдя і рэвалюцыйнай работы кожнага, хто ўступае ў рады партыі». Кандыдацкі стаж павялічаны да 1 года. Для ўступлення ў партыю патрэбны былі рэкамендацыі не менш як 3 камуністаў, якія мелі парт.
стаж не менш за 3 гады. У галіне агітац.-прапагандысцкай работы з ’езд даручыў ЦК стварыць папулярную сял. газету «на зразумелай для шырокіх мас вёскі мове», наладзіць выданне невял. папулярных брашур. Гэта была яўная падтрымка палітыкі беларусізацыі, хаця такі тэрмін y дакументах з ’езда адсутнічаў. У рэзалюцыі «Аб рабоце КСМ» гаварылася, што ва ўмовах нэпа камсамол як класавая арг-цыя рабочай і сял. моладзі павінен рыхтаваць рэзервы для партыі і служыць правадніком камуніст. ідэй сярод шырокіх пластоў падрастаючага пакалення. З ’езд падкрэсліў, што ва ўсіх прафс. органах павінны стварацца пастаянна дзеючыя камуніст. фракцыі, «якія папярэдне абмяркоўваюць і вырашаюць усе пытанні саюзнай дзейнасці». Фракцыя з ’яўлялася органам пастаяннага нагляду і кантролю за дзейнасцю пэўнай прафс. арг-цыі. З’езд выбраў ЦК КП(б) з 13 чл. і 4 канд. y чл., Кантрольную камісію КП(б)Б з 3 чл. 1 2 канд. y чл., Рэвіз. камісію КП(б)Б з 3 чл. і 2 канд. y чл., 4 дэлегаты з рашаючым і 2 з дарадчым голасам на XI з’езд РКП(б).
Л іт XI конф еренцня Коммунястнческой партнн Белорусснм (15— 19 марта 1923 г.): (Стеногр. отчет). М н., 1922; Коммуннстнческая партня Белорусснн в резолю цнях н решеннях с-ьездов н пленумов Ц К. T. 1. 1918— 1927. М н., 1983. В.Ф.Кушнер. Ш 0СТЫ УСЕБЕЛАРЎСКІ З ’ЕЗД СА-
ВЁТАЎ ( н а д з в ы ч а й н ы ) р а б о чых, сялянскіх і чырвон а а р м е й с к і х д э п у т а т а ў . Адбыўся 13— 16.3.1924 y Мінску. Прысутнічала 249 дэлегатаў з рашаючым і 156 з дарадчым голасам. Парадак дня: міжнар. і ўнутр. становішча СССР (М.І.Калінін); расшырэнне межаў БССР і задачы сав. будаўніцтва (А.Р.Чарвякоў); адм.-гасп. падзел БССР (А.І.Адамовіч); заснаванне Бел. с.-г. банка (Н.Л.Аксючыц); пытанні Канстытуцыі БССР (А.Х.Гетнер); выбары ЦВК БССР (В.А.Багуцкі). З ’езд сабраўся ў надзвычайным парадку для вызначэння шляхоў развіцця рэспублікі пасля 1-га ўзбуйнення БССР. Меў важнае прапагандысцкае міжнар. значэнне і павінен быў, паводле слоў Чарвякова, прадэманстраваць, «якім чынам ва ўмовах Савецкай дзяржавы вырашаюцца пытанні, невырашальныя ва ўмовах буржуазнай дзяржавы». З ’езд намеціў чарговыя задачы: правядзенне па ўсёй тэр. БССР адзінага закона аб землекарыстанні, павышэнне прадукцыйнасці працы ў сельскай гаспадарцы, ліквідацыя непісьменнасці дарослага насельнійтва і інш. Разгледжана пытанне аб новым адм. падзеле БССР, даручана ЦВК рэспублікі ажыццявіць раянаванне не пазней пачатку новага бюджэтнага года (1.10.1924). З ’езд даручыў ЦВК унесці на разгляд Сёмага Усебеларускага з ’езда Саветаў праект новай Канстытуцыі БССР, змяніў некат. канстытуцыйныя нормы, y прыватнасці, адмяніў сумяшчэнне ў адной асобе пасад старшынь
ЦВК і CH К БССР, устанавіў склад Прэзідыума ЦВК БССР з 9 чал. Прыняў пастановы «Аб беларускім сельскагаспадарчым банку», «Аб амністыі», «Аб увекавечанні памяці У.І.Леніна». З ’езд выбраў ЦВК БССР з 120 чл. і 30 кандьшатаў.
Л і т VI Всебелорусскнй чрезвы чайны й свеад С оветов рабочях, крестьянскмх н красноармейскнх депутатов: С теногр. отчет. М н., 1924. І.Г.Яцкевіч.
Ш ОТ Аляксандр Уладзіміравіч (н. 13.3.1925, в. Дзямідавічы'Дзяржынскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Засл. дз. нав. Беларусі (1977). Д-р мед. н. (1964), праф. (1967). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1953), дзе і працуе (у 1965—92 заг. кафедры). Навук. працы па абдамінальнай хірургіі, транспланталогіі, ангіягенным сепсісе. Распрацаваў і ўкараніў y практыку пратэзаванне клапанаў аорты без выключэння сэрца з кровазвароту. Дзярж. прэмія Беларусі (1988).
Тв:. К нш ечны й шов. М н., 1983 (разам з А.А.Запарожцам, В .Ю .К лінчэвічам ); Н еобычная реакцня на чужеродные тканн . Ч. 1 — 2 . М н., 1992 (у сааўт ); П атогенез, днагностмка н леченне ангаогенного сепснса. Гомель, 2002 (разам з З.А .Дундаравым).
ШОТ (Schott) Фрыдрых Ота (17.12.1851, г. Рур, Германія — 27.8.1935), нямецкі хімік, заснавальнік і кіраўнік Іенскай шкляной вытв-сці. Вучыўся ў Вышэйшай тэхн. школе ў Ахене, y Вюрцбургскім і Лейпцыгскім ун-тах. Навук. працы па хіміі і тэхналогіі шкла. Увядзеннем y састаў шкла разнастайных аксідаў (берылію, цынку, свінцу), борнага і фосфарнага ангідрыдаў стварьіў гатункі шкла з асабліва каштоўнымі якасцямі — аптычнымі, хім., тэрмічнымі, электрычнымі і інш. Арганізаваў вытв-сць высакаякасных шкляных, хім., мед., электратэхн. прылад і апаратуры. UIÔTKI ДЫ ЁД, паўправадніковы дыёд, дзеянне якога заснавана на выкарыстанні ўласцівасці кантакту метал — паўправаднік выпрамляць пераменны эл. ток з прычыны наяўнасці несім. энергет. бар’ера для руху электронаў (дзірак) паміж рознымі праваднікамі электрычнасці. Асновы тэоры і Ш .д. створаны ням. вучоным В .Ш откі ў канцы 1930-х г. Сіла току праз Ш .д., я к і п раз электронна-дзірачны пераход, залеж ы ць ад напрамку эл. поля паміж металам і паўправадніком , створанага знеш няй кры ніцай. П ры інш . роўных умовах Ш.д. выпрамляе т о к больш вы сокай частаты, чым паўправадніковы ды ёд з />-л-пераходам. Вырабляю ць Ш .д. н ап ы л сн н ем ці (электра)хімічным асадж эннем на паверхню паўправадніка (крэм нію , арсеніду галію, германію) тонкага слоя металу (алюмінію, малібдэну, золата). Выкарыстоўваюцца для вырабу вы прамнікоў (пераклю чальнікаў) токаў звыш высокіх частот, фотадыёдаў, транзістараў. Літ:. Гл. пры арт. Паўправадніковыя прыла-
ды.
М.А.Паклонскі.
Ш 0Т К І ЭФЁКТ, павелічэнне шчыльнасці току насычэння тэрмаэлектроннай эмісіі пры павелічэнні напружанасці
знешняга эл. поля, накіраванага ад анода да катода. Т эо р ы я Ш .э. для металаў створана ням . вучон ы м В .Ш откі (1914). П ры адсутнасці знеш н яга эл. п оля залеж н асц ь патэнцы яльнай энергіі электрон а ў вакууме ад адлегласці да паверхні метал. катода мае ф орм у гіпербапы (а не прам авугольнай ступенькі). Гэта абумоўлена сіламі электрастаты чнага п ры цяж энн я (сілам і лю странога відарыса): электрон , які знаходзіцца ў вакууме на адлегласці х« ад катода, узаемадзейнічае з ім так, бы ццам y катодзе на адлегласці х^ ад яго паверхні знаходзіцца засяродж ан ы дадатны зарад, роўны па модулі зараду электрона. П ры стварэнні знеш няй кр ы ніц ай розн асц і эл. патэнцы ялаў паміж катодам і анодам работа выхаду алектронаў з металу ў вакуум п ам янш аецца. Ш .э. праяўляецц а пры п р ац якан н і току праз кантакт мет а л -п а ў п р а в а д н ік (Шоткі дыёд). Н а асн ове Ш .э. даследу ю ц ц а ўласцівасці паверхні катода. Літ.: М о д н н о с А. А вто-, термо- н втор м чно-электронн ая эм н ссн он н ая спекзроскопня: П ер. с англ. М., 1990. М.А.Паклонскі.
Ш 0 У (англ. show), 1) сцэнічнае відовішча забаўляльна-эстраднага жанру з удзелам майстроў эстрады, цырка, кіно і інш. Арганізацыю і правядзенне такіх прадстаўленняў наз. шоу-бізнесам (відовішчная камерцыйная дзейнасць, якая пашырылася ў канцы 20 ст.). 2) У пераносным сэнсе — што-н. паказное, разлічанае на шумны знешні эфект, на прыцягненне да сябе ўвагі (напр., паліт. Ш ).
Ш 0 У (Shaw) Джордж Бернард (26.7.1856, Дублін — 2.11.1950), англійскі пісьменнік; адзін з найбуйнейшых прадстаўнікоў «новай драмы», рэфарматар тэатр. мастацтва. Служыў клеркам, з 1876 y Лондане, займаўся журналістыкай, быў маст. рэцэнзентам, муз. аглядальнікам, тэатр. крытыкам. Цікавіўся сацыяліст. ідэямі, адзін з заснавальнікаў «Фабіянскага таварыства». На яго творчасць паўплывалі Г.Ібсен і рус. пісьменнікі. Дэбютаваў як раманіст: «Нясталасць» (1879, выд. 1930), «Неразумны шлюб» (1880), «Прафесія Кэшэля Байрана» (1882) і інш. Сусв. вядомасць яму прынеслі камедыі і сац.-псіхал. драмы; сярод апошніх вял. месца займаюць т.зв. драмы ідэй, п ’есы-дыскусіі. Стварыў цыклы «П’есы непрыемныя» («ДамФ
Д а арт. Ш о гкі эф ект. П атэн ц ы ял ьн ая энергія электрона U(x) y вакууме н а адлегласці х ад плоскай паверхні м еталічнага катода п ры адсутнасці ( 1 ) і наяўнасці ( 2 ) зн е ш н я га эл ек тры чнага п оля; Ф — работа выхаду электрон а з катода (запоўнены я элехтрон ам і ўзроўні энергіі ў зоне праводнасці пазначаны блакітны м колерам ), АФ — п ам ян ш эн н е работы выхаду зн еш нім полем.
ШОУ___________________ 453 ўдаўца», паст. 1892; «Сэрцаед», «Прафесія місіс Уорэн», абедзве паст. 1905), «П’есы прыемныя» («Зброя і чалавек», паст. 1894; «Кандыда», «Выбраннік лёсу», абедзве паст. 1897; «Пажывём — пабачым!», паст. 1899), «П’есы для пурытан» («Вучань д ’ябла», паст. 1897; «Ператварэнне капітана Брасбаўнда», паст. 1900; «Цэзар і Клеапатра», паст.
Д ж .Б .Ш оу.
1901). П ’есы «Другі востраў Джона Буля» (паст. 1904), «Маёр Барбара» (паст. 1905) — сатыра на паліт. жыццё Англіі. Драма «Дом, дзе разбіваюцца сэрцы» (паст. 1920), пенталогія «Назад да Мафусаіла» (паст. 1922), трагедыя «Святая Іаанна» (паст. 1923) напоўнены драматызмам і філас. роздумам. Аўтар камедый «Пігмаліён» (паст. 1913), «Каляска з яблыкамі» (паст. 1929), «Дрэнна, ды праўда» (паст. 1932), «Мільянерка» (паст. 1936), тэарэт. і публіцыстычных прац і інш. Яго творы адметныя значнасцю сац.-паліт. і маральна-этычнай праблематыкі, філас. глыбінёй, вастрынёй канфлікту, багаццем маст. палітры, y якой гратэск, іронія, парадокс, выразны публіцыстычны пачатак спалучаюцца з інтэлектуалізмам, умоўнасцю, падтэкстам. На бел. сцэне паводле аднайм. п ’ес Ш. пастаўлены спектаклі «Вучань д ’ябла» (1922, БДТ; 1960), «Пігмаліён» (1940, Дзярж. польскі т-р БССР; 1944, Дзярж. яўр. т-р БССР; 1953, Дзярж. рус. драм. т-р Беларусі; 1964), «Лонданскія трушчобы» (1951), «Мая цудоўная лэдзі» Ф.Лоу паводле п ’есы «Пігмаліён» (1982, Дзярж. т-р муз. камедыі Беларусі), «Прасцячкі нечаканых астравоў» паводле твораў Ш. (1991, рус. драм. т-р), «Мільянерка» (1995), «Лялька» паводле п ’есы «Пігмаліён» (1999). Нобелеўская прэмія 1925. 7V: Рус. пер. — П олн. собр. пьес. T. 1— 6 . Л ., 1978— 80; О драме н театре. М ., 1963; П нсьм а. М ., 1971; А втобяограф нческяе заметкн. Статьн. П нсьм а. М ., 1989. Л іт Р о м м А.С. Д ж ордж Б ернард Ш оу, 1856— 1950. Л .; М ., 1965; Я е ж. Ш оу-теоретнк. Л ., 1972; О б р а з ц о в а А.Г. Бернард Ш оу н европейская театральная культура на рубеже X IX — XX вв. М ., 1974; Д е н н н н г х a y с Ф . Театральное п рнзванне Б ернарда Ш оу: П ер. с нем. М ., 1978; Б а л а ш о в П. Х удож ественный ммр Бернарда Ш оу. М., 1982; Бернард Ш оу: Бнобнблногр. указ. к 100-летню со дн я рож деняя. М ., 1956.
Е.А.Лявонава.
454
ШОУ
Ш 0У (Shaw) Ірвін (27.2.1913, НыоЙорк — 16.5.1984), амерыканскі пісьменнік. Скончыў Бруклінскі каледж (1934). У ранніх творах тэмы фашызму, 2-й сусв. вайны, y пазнейшых — пасляваен. амер. і зах.-еўрап. рэчаіснасць. Звяртаўся да праблем «амерыканскай мары» і «амерыканскай трагедыі», сям ’і і грамадства, самасцвярджэння асобы і яе індывід. адказнасці, лёсу мастацтва ва ўмовах камерцыялізацыі культуры. Аўтар п’ес «Пахавайце мёртвых» (1936), «Простыя людзі» (1939), «Забойца» (1944), раманаў «Маладыя львы» (1948), «Трывожная атмасфера» (1950), «Вечар y Візантыі» (1973), «Хлеб па водах» (1981), «Успамін страты» (1982), дылогіі «Багач, бядняк» (1970) і «Жабрак, алодзей» (1977), кніг апавяданняў, публіцыстыкі, кінасцэнарыяў і інш. Яго творы адметньм займальнасцю інтрыгі, напружанасцю сюжэта, псіхалагізмам, дакладнасцю рэалій.
Тв.: Рус. пер. — С олнечны е берега рекм Леты. М., 1969; Богач, бедняк; Н ніш ій, вор. М ., 1986. Літ:. Б е л о в С. Нрвмн Ш оу: п р о ф ессня — беллетрнст / / Н ностр. лнт. 1983. № 6 .
Е.А.Лявонава.
Ш ОЎК (ад стараж.-сканд. silki), натуральная тэкстыльная нітка жывёльнага паходжання. Выдзяляецца спец. залозамі вусеняў тутавага шаўкапрада пры звіванні коканаў. Складаецца з бялковых рэчываў фібраіну (70— 80%) і серыцыну (20— 30%), воскаў, тлушчаў, MiHep. рэчываў. Пры размотванні коканаў атрымліваюць Ш .-сырэц для вытв-сці шаўковых тканін. Вызначаецца тонкасцю, вял. гіграскапічнасцю, умераным бляскам; лёгка афарбоўваецца, устойлівы да дзеяння мінер. к-т, малаўстойлівы да дзеяння шчолачаў. Пад уздзеяннем святла і кіслароду паветра траціць трываласць. Ш 0Ф М А Н Аркадзь С ям ёнавіч (15.11.1913, г. Віцебск — 7.10.1993), расійскі гісторык. Д-р гіст. н. (1964), праф. (1964). Засл. дз. нав. Рэспублікі Татарстан (1992). Скончыў Ленінірадскі ун-т (1938). Працаваў y Ленінградзе, y Ашхабадскім ун-це (1941— 48). 3 1948 y Казанскім ун-це (у 1948— 88 заг. кафедры ўсеагульнай гісторыі). Даследаваў гісторыю ант. Македоніі, ранняга элінізму, гістарыяграфію і метадалогію ант. гісторыі.
Тв.: Н сторн я антнчной М акедоннн. Ч. 1— 2. К азань, 1960— 63; Восточная полнтнка А лександра М акедонского. К азань, 1976; Распад нмпернн А лександра М акедонского. К азань, 1984; Д ревннй мнр в л вц ах н образах. К азан ь, 1990. А.Г.Зельскі. Ш 0ФМ АН Леанід Ісакавіч (н. 5.7.1937, г. Гарадок Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне аграноміі. Д-р с.-г. н. (1996). Скончыў Відебскі вет. ін-т (1961). 3 1969 на Мінскай абласной с.-г. доследнай станцыі (з 1997 нам. дырэк-
тара). Навук. працы па стварэнні складаных аграфітацэнозаў адна- і шматгадовых кармавых культур, вытв-сці кармоў з пасеваў розных відаў, распрацоўцы якасных параметраў ацэнкі ўраджаю.
Тв:. Біялагічны я асаблівасці ф арм іравання ўраджаю аднагадовых бабовых / / Весці АН Б С С Р. С ер. с.-г. навук. 1987. № 1; О днолетнне корм овы е культуры в составе смесей. М н., 1997; С равнкгельная эф ф ектавность разных прнем ов н н тенснвного нсп ользован н я п аш н н / / М еждунар. агр. ж урн. 1999. № 4.
Ш 0ХАТ (Shohat) Джэймс Аляксандр (сапр. Якаў Аляксандравіч; 18.11.1886, в. Рагозна Брэсцкага р-на — 8.10.1944), расійскі і амерыканскі матэматык. Чл. Амер. матэм. т-ва (1923), Ін-та матэм. статыстыкі. Скончыў С.-Пецярбургскі ун-т (1910). 3 1917 праф. Уральскага ун-та, з 1921 — С.-Пецярбургскага пед. ін-та. 3 1923 y ЗША. 3 1924 y Мічыганскім, з 1930 y Пенсільванскім ун-тах. Навук. працы па тэорыі артаганальных мнагачленаў. У тэорыі імавернасцей рашыў праблему збежнасці момантаў (тэарэма Ф рэш э— Ш., 1931). Даў першае сістэматычнае выкладанне тэорыі аргаганальных мнагачленаў Чабышова (1934).
М.М.Касцюковіч.
Ш 0Ш А , рака ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Зах. Дзвіна. Даўж. 30 км. Пл. вадазбору 304 км2. Выцякае з воз. Шо за 1,4 км на ПдУ ад в. Надазер’е, упадае ў воз. Пліса з У, за 2 км на ПдЗ ад в. Прудаўё. Цячэ па УшацкаЛепельскім узв., y вярхоўі і сярэднім цячэнні па лясістай мясцовасці. Асн. прытокі: Чысцянка і Лучайка (злева). Даліна скрынкападобная, звілістая, шыр. 500 м — 2 км, месцамі да 4 км. Пойма вузкая, чаргуецца па берагах, месцамі адсутнічае. Рэчышча звілістае, слабаразгалінаванае, шыр. ад 3— 5 м y верхнім цячэнні да 12 м y сярэднім і ніжнім. Берагі стромкія, абрывістыя. У сярэднім цячэнні прымае сцёк з меліярац. каналаў. Ш 0ІПЧЫЦ Мікалай Іосіфавіч (24.5.1918, с. Гальчынцы Цеафіпальскага р-на Хмяльніцкай вобл., Украіна — 21.12.1996), бел. дзеяч самадзейнага мастацтва, педагог. Засл. арт. Беларусі (1963). Скончыў Брэсцкае муз. вучылішча (1955). У 1954—86 (з перапынкам) выкладаў y Брэсцкім пед. ін-це, адначасова ў 1954— 74 арганізатар і маст. кіраўнік Брэсцкай нар. хар. капэлы Дома культуры чыгуначнікаў. 3 1986 узначальваў хор ветэранаў вайны і працы (з 1989 нар.) Брэсцкага гар. Дома культуры. У сваёй дзейнасці асаблівую ўвагу адцаваў гіст.-патрыят. тэматыцы і бел. песеннаму фальклору. Ш 0Ш ЫНСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1942, аперацыя партызан па знішчэнні чыг. моста цераз р. Ш оша на чыг. лініі Маладзечна— Полацк y Глыбоцкім р-не 17.9.1942 y Вял. Айч. вайну. Яе праводзілі 1-ы і 3-і партыз. атрады брыгады «Смерць фашызму» (камандзір У.В.Мельнікаў) і партыз. група М.З.Умінскага,
што ў ліп. 1942 прыбыла з-за лініі фронту. Мост (даўж. 35 м) ахоўваў ням. гарнізон, абапал моста знаходзіліся дзоты, акопы, загароды з дроту. У бліжэйшых гарнізонах праціўніка на ст. Падсвілле і Зябкі было каля 170 гітлераўцаў. У ноч на 17 вер. партызаны выставілі заслон з боку казармаў, захапілі дзот і кулямётным агнём скавалі дзеянні праціўніка, чым далі магчымасць падрыўнікам замініраваць і ўзарваць мост. У выніку аперацыі рух паяздоў быў спынены на 15 сутак.
М.У.Філімоненкаў.
ШПААР (Spaar) Дзітар (н. 21.9.1933, в. Зальца каля г. Нордгаўзен, Германія), нямецкі вучоны ў галіне с.-г. навук. Д-р с.-г. н. (1964), праф. (1968). Правадз. чл. Акадэміі с.-г. навук ГДР (1972), замежны чл. УАСГНІЛ (1982), Польскай АН (1988), Рас. акадэміі с.-г. навук (1990), Arp. АН Беларусі (1996). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію імя К.А.Ціміразева (1958). 3 1970 дырэктар Ін-та фітапаталогіі (г. Ашэрслебен). 3 1977 віцэ-прэзідэнт, з 1987 прэзідэнт Акадэміі с.-г. навук ГДР. 3 1991 дырэктар Берлінскай арг-цыі па сельскай гаспадарцы. Навук. працы па вірусных і бактэрыяльных хваробах раслін Еўропы, раслінаводстве асн. с.-г. культур.
Тв:. Рус. пер. — Б актернозы культурных растеннй: Справ. кн. М ., 1980 (у сааўт.); Картофель. 2 взд. М н., 1999 (у сааўт ); Яровые маслнчные культуры. М н., 1999 (у сааўт.); Зерновы е культуры. 2 нзд. М н., 2000 (у саа ў г).
ШПАГА (ад італьян. spada), колючая, радзей колюча-сякучая халодная зброя. Складаецца з прамога доўгага (да 1 м і больш) адно або 2-лязовага плоскага з долямі або гранёнага клінка і рукаяткі (эфеса з гардай і дужкай рознай формы). У Зах. Еўропе мела шырокае распаўсюджанне з 16 ст.; бьша адметнай зброяй дваран, знаходзілася на ўзбраенні пяхоты да 18 ст. і конніцы да 19 ст. (з 18 ст. паступова выцяснялася палашом і шашкай). Захавалася як ганаровая зброя, з 20 ст. як спарт. (выкарыстоўваецца ў фехтаванні, a таксама ў некат. краінах як ганаровая або парадная зброя. Ш ПАГІН Георгій Сямёнавіч (29.4.1897, в. Клюшнікава Каўроўскага р-на Уладзімірскай вобл., Расія — 6.2.1952), расійскі канструктар стралк. зброі. Герой Сац. Працы (1945). 3 1920 слесар на кулямётным з-дзе. 3 1922 удзельнічаў y канструяванні новых узораў зброі (6,5 мм спараньм ручны і танкавы кулямёты — з У.Р.Фёдаравым; 7,62 мм танкавы кулямёт — з ВА.Дзегцяровым і інш.). У 1938 стварыў (з Дзегцяровым) буйнакаліберны кулямёт ДШ К, a ў 1940 — пісталет-кулямёт (аўтамат) ППШ . У 1943 распрацаваў асвятляльны пісталет ОПШ (гл. Сігнальны пісталет). Дзярж. прэмія СССР 1941.
Літ.: Б о л о т в н Д .Н . С оветское стрелковое оружне за 50 лет. Л ., 1967; Н а г а е в Г.Д. Русскне оружейннкм. М ., 1977.
ШПАЖНІК, род кветкавых раслін; тое, што гладыёлус. ШПАК Аляксандр Пятровіч (н. 16.4.1948, с. Чапаеўка Кіеўскай вобл., Украіна), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1999). Скончыў Укр. с.-г. акадэмію (1971). 3 1971 y Ін-це агр. эканомікі Нац. АН Беларусі (з 1994 нам. дырэктара). Навук. працы па праблемах агр. адносін, інвестыцыйнай дзейнасці ў галіне сельскай гаспадаркі. Распрацаваў канцэпцыю агр. рэформы, якая пакладзена ў аснову рэсп. і абл. праграм рэфармавання і ўдасканалення А ЛК Беларусі, яго пераходу да рыначнай сістэмы гаспадарання.
Тв:.
К он ц еп ц н я аір ар но й реф орм ы в Республнке Беларусь. М н., 1994; Й нв естац н о н ная деятельность в снстеме А П К . М н., 1998; У скоренне реф орм на селе — кратчайш нй путь к его возрож денню / / А гроэконом нка. 2000. № 2; К ак нам провестн земельную реформу (разам з К .В .Рахатко) / / Сейбіт. 2002. № 4; С оверш енствованне аграрны х отнош еннй в условмях трансф орм ац нон ной эко н о мнкн Республнкн Беларусь. М н., 2003 (з ёй жа).
ШПАК Георгій Іванавіч (н. 8.9.1943, г. Асіповічы Магілёўскай вобл.), расійскі ваен. дзеяч. Ген.-палкоўнік (1997). Д-р пед. н. (2000). Скончыў Разанскае вышэйшае паветр.-дэсантнае вучылішча (1966), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1978), Ваен. акадэмію Генштаба (1988). Удзельнік баявых дзеянняў y Афганістане ў складзе абмежаванага кантынгента сав. войск (1979— 1981), служыў на камандных і штабных пасадах y Беларускай, Прыбалтыйскай, Адэскай, Ленінградскай, Туркестанскай і ПрыволжскаУральскай ваен. акругах. У 1990-я г. распрацоўваў планы ваен. аперацый y Чэчні, удзельнічаў y міратворчых аперацыях у Босніі. 3 1996 каманд. паветр.дэсантнымі войскамі Рас. Федэрацыі.
Літ.: П амяць: Гіст.-дак. хроніка А сіповідкага р-н а. М н., 2002. С . 632— 638.
БДзДалгатовіч.
Шпага з брыльянгавай аіранкай.
2
-я пал. 18 ст.
ШПАКАЎ Аляксей Пракопавіч (н. 23.3.1929, в. Вербеж Чэрыкаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне заатэхнікі. Д-р с.-г. н. (1983), праф. (1984). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1953), працуе ў Віцебскай акадэміі вет. медыцыны (у 1975— 2000 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні кармоў Беларусі, прадукгаў мікрабіял. сінтэзу, кармавых дабавак; распрацоўцы рэцэптаў камбісіласаў, бялкова-вітамінна-мінер. дабавак, камбікармоў і выкарыстанні іх y свінагадоўлі. Тв:. С ш іо с о в а н н е к о р м ов : (С п р ав . м атер н ал ы ). М н ., 1965 (разам з У .П .Л ем еш ам , В .К .Н азаравы м ); К ормовы е норм ы я таблнцы. 2 нзд. М н., 1973 ( з імі ж); П рнготовленне н н спользованне кормовы х смесей н ком б нкорм ов в хозяйствах. М н., 1988 (разам з М .Ф .С адоўскім ); К орм овы е нормы н состав кормов: С прав. пособме. М н., 1991 (у сааўт.).
ІІІПАК( (Sturnus), род птушак сям. шпаковых атр. вераб’інападобных. 14 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы. На Беларусі 1 від — Ш. звычайны (S. vulgaris); інтрадукаваны таксама ў Паўн. Амерыцы, Паўд. Афрыцы, Аўстраліі, Новай Зеландыі, на многіх акіянічных астравах. Жыве ў разрэджаных лясах, садах, парках, антрапагенных ландшафтах. Даўж. цела Ш . звы чайнага да 24 см , маса д а 85 г. А п яр эн н е чорнае з зеленавата-сінім або ф іялетавы м метал. бляскам і светлымі стракацінам і па краях пёраў, y маладых — цёмна-бурае. Целасклад ш чы льны, ш ыя кароткая, н огі м оц ны я, 4-п альцы я, з буйнымі кіпцю рам і. Д зю ба вострая, тонкая і доўгая, кры ху загнутая ўніз, жоўтая. К рылы доўгія, завостраны я. Х вост кароткі. Н ясе да 8 (часцей 5— 6 ) яец. Корміцца рознымі беспазваночнымі і расл. корм ам (ягадамі віш ні, чарэш н і, вінаграду). К ар ы сц ь Ш . значна больш ая за ш коду, і чалавек прываблівае іх, будуе ш пакоўні і дуп лян кі. Н екат. Ш . могуць перайм аць галасы інш . птуш ак, ж ывёл і чалавека.
ШПАКЛЁЎКА, пастападобны лакафарбавы матэрыял ддя выраўноўвання (шпаклявання) паверхняў перад наня-
ш п а к о ў с к і _____________455 сеннем на іх фарбаў. У састаў Ш. ўваходзяць плёнкаўтваральныя рэчывы (напр., алкідныя смолы ці эпаксідныя смолы), запаўняльнікі (мел, тальк, барыт) і пігменты (напр., цынкавыя бялілы, вохра). Адрозніваюць Ш. лакавыя, алейныя, клеявыя. Наносяць на пакрытую антыкаразійнымі матэрыяламі (грунтоўкамі) паверхню; слой, што высах, шліфуюць абразіўнай шкуркай. Лакавыя Ш. выкарыстоўваюць y машынабудаванні, алейныя і клеявыя — пераважна ў буд-ве. Ш П А К0В Ы Я (Stumidae), сямейства птушак атр. вераб’інападобных. Паводле розных сістэм класіфікацыі 24— 36 родаў, 104— 111 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Афрыцы, Аўстраліі, акліматызаваны ў Паўн. Амерыцы, Новай Зеландыі, на некат. акіянічных астравах. Жывуць y лесастэпах, стэпах, пустынях, лясах і інш. На Беларусі 2 віды: ш пак звычайны (Sturnus vulgaris) і залётны від шпак ружовы (Pastor roseus). Даўж. ц ела 17— 45 см , м аса 50— 150 г. Агтярэнн е ў болы пасці цём нае, кары чневае або чорнае з метал. бляскам , y некат. яркае, чы рв., сіняе і інш . С ам цы буй ней ш ы я за самак. К ры лы завостраны я ц і закруглены я. Н огі м оцны я. Д зю ба п рам ая, радзей злёгху кручкаватая. Н ясуц ь 2— 9 (часц ей 4) яец. К орм яцц а н асяком ы м і і іх лічы нкам і, дробнымі беспазваночны м і, ягадамі, н асенн ем і інш. М ногія добра спяваю ц ь, могуць п ерайм аць галасы інш . птуш ак і розн ы я гукі.
Ш П А К0Ў СКІ Іван Сцяпанавіч (н. 14.8.1936, в. Мясяцічы Пінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. літаратуразнавец. Канд. філал. н. (1967). Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1959). Настаўнічаў. Працаваў y Маларыцкай раённай газеце, выкладаў y Брэсцкім, Нежынскім і Кіеўскім пед. ін-тах. 3 1969 y Ін-це л-ры АН Беларусі. 3 1989 y Бел. пед. ун-це. Даследуе праблемы тэорыі л-ры, шляхі развіцця бел., рус. і ўкр. паэзіі, індывід. асаблівасці стылю Р.Барадуліна, А.Вярцінскага, В.Зуёнка, У.Караткевіча, А.Куляшова, П.Панчанкі, А.Пысіна, М.Танка. Аўтар манаграфій «Струкгура вершаванага вобраза: Умоўная асацыятыўнасць y сучаснай савецкай паэзіі» (1972), «Тыпізацыя ў лірыцы: Формы і сродкі» (1980), «Узрушанасць: Артыкулы пра сучасную беларускую паэзію» (1978). Сааўтар кніг «Пытанні паэтыкі» (1974, з В.Жураўлёвым, А.Яскевічам), «Адзінства і ўзаемаўзбагачэнне» (1980), «Паэзія абнаўлення свету» (1981), вучэбнага дапаможніка для ВНУ «Беларуская літаратура XX ст.» (2001, з М.Мішчанчуком). ШПАКОЎСКІ Мікалай Іванавіч (5.4.1940, в. Ботава Пінскага р-на Брэсцкай вобл. — 12.1.2001), бел. вучоны ў галіне хірургіі і геранталогіі. Д-р мед. н. (1994). Чл. Рас. АМН (з 1995), чл.-кар. Міжнар. акадэміі геранталогіі (з 1998). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1963). У 1963— 65 гал. ўрач Парахонскай бальні-
456 ________ ШПАКОЎШЧЫНА цы (Брэсцкая вобл.). 3 1968 y 6-й клінічнай бальніцы Мінска, з 1971 y Мінскай абл. клінічнай бальніды. Навук. прады па хірург. лячэнні пасляаперацыйных вентральных грыж, пластыцы дэфектаў пярэдняй брушной сценкі. Тв:. Электраміяграфічны аналіз стану мы ш -
ля», «М есяцы », «К аралеўскія дамы» і ін ш .), п асл я чаго да 19 сг. ўсе Ш . сталі назы ваць габеленамі. С ярод мастакоў, яхія вы конвалі эск ізы і кар до н ы для Ш ., П . да К артона, Н .П у сэн , П .П .Р уб ен с і інш.
На Беларусі Ш. выраблялі ў кадцы 17 — 1-й лал. 19 ст. на ткацкіх мануфактурах (таліцэрыях) кн. Радзівілаў y Бяла-Падлясцы (цяпер ГІолыдча), Нясвіжы (М інская вобл.), Альбе (цялер y
цаў п ярэдн яй бруш ной сцен кі ва ўмовах дублікатуры прам ы х мы ш цаў ж ы вата (разам з Г .Ф .М алкж овічам ) / / Весці А Н Б С С Р . Сер. біял. навук. 1989. № 4, М о р ф о ф у н кцн о нал ьн ая оц ен ка эф ф е к т а в н о ст а хн рургаческой пластнкн передней брю ш ной стенкн прн мноп ексн н ( разам з Л .Я .Б о й ка, Я .Т .В аладзько) / / Э м брнологнческне н экспернм ен тальном орф ологнчесю іе аспекты структурно-ф ункц нон альны х взан м оотн ош ен н й в органнзме. М н ., 2001.
Ш ПАКОЎШ ЧЫ НА, вёска ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., на р. Нача. Цэнтр сельсавета. За 36 км на 3 ад г. Полацк, 140 км ад Віцебска, 15 км ад чыг. ст. Ветрына. 520 ж., 255 двароў (2003). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — СпасаПраабражэнская царква (2-я пал. 19 ст.). ШПАЛЁРНАЯ КУЛЫЎРА, спосаб вырошчвання с.-г. культур (вінаграду, персікаў, яблынь, хмелю, агуркоў, памідораў і інш.), пры якім іх надземную ч. прымацоўваюць да шпалеры ў адной ці двух шіоскасцях. Шпалерай служаць рашоткі з рэек, калкі з нацягнутым дротам і інш. Ш.к. дазваляе болып рацыянальна выкарыстоўваць глебу і сонечную энергію, механізаваць працэсы догляду за раслінамі і збор ураджаю.
Шпалеры «Ю накі, я кія кідаю ць ружы свін н ям і зерне галубам». Ф рагмент. Ф ран ц ы я. П ач. 16 ст.
межах Нясвіжа), Міры (Карэліцкі р-н Гродзенскай вобл.), Карэлічах (гл. Карэліцкія шпалеры), кн. Агінскіх y Слоніме (Гродзенская вобл.; 12 Ш. з выявамі ант. статуй, y т.л. «Флейтыст», «Амфітрыта», «Вакханка», «Геркулес»), на каралеўскіх мануфактурах А.Тызедгаўза ў Гродне. У сучасным габеленавым ткацтве да традыц. гладкатканай тэхнікі і кампазідыйнай лабудовы Ш. звярталіся Л.Пятруль, Ф.Ш унейка і інш. 2) Рулондая палера (узорыстая ці аднатодная) для абклейкі сцед, столі і інш. Працэсы вытв-сці: выраб друкавальнай формы (клішэ), друкаванле малюнка да машыне, сушка і лерамотка. Адрозніваюць Ш. звычайныя, вільгадеўстойлівыя (якія можна мыць) і гукапаглынальньм (варсаваныя). На Беларусі вырабляюцца на М інскай ш палернай фабрыцы, Гомельскім акцыянерным таварыстве «Гомельшпалеры». 3) У с а д о в а - л а р кавым м а с т а ц т . в е рады дрэў, кустоў абалал дарогі ці дарожкі, якія ўтвараюць алеі. Выкарыстоўваюцца лераважна лры стварэнні рэгулярных камлазіцый. Алеі маглі мець выгляд калідораў з высокімі зялёнымі сценамі, y якіх праразаліся «дзверы» і «вокны». Падобныя сцены могуць акаймоўваць лрамавугольнікі баскетаў, аддзяляюць лартэры ад бакавых алей, служаць фонам, на якім размяшчаюцда скулыпуры. Жывую агароджу робяць з граба, лілы, бука ляснога, a таксама з некаторых высокарастучых кустоў. На Беларусі Ш. вядомы ў парках вёсак Воўчын Камянецкага р-на Брэсцкай вобл., Дзярэчын Зэльвенскага, г.п. Казлоўшчына Дзятлаўскага р-наў Гродзенскай вобл., вёсак Бачэйкава Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл., Альба Н ясвіж скага
Ш ПАЛЕРЫ (ням. Spalier ад італьян. spalliera), 1) насденныя гладкатканыя дываны, выкананыя ў тэхніцы т.зв рэпсавага ўточдага пералляцення. Выява ўтвараецца чаргаваннем роздакаляровых нітак утку (шэрсць, шоўк, часам залатыя ці сярэбраныя ніткі), якія перадаюць пастуловую змену тону або рэльефдасці і, шчыльна закрываючы яефарбаваную асдову (шэрсць, лён), ствараюць характэрную рубчастую фактуру. 111. ўзнаўляюць узор або карціну ў датуральную велічыню з кардону, які дайчасцей выконваўся паводле мініяцюр, гравюр ці карцін вядомых мастакоў. В ытокі ткац кай тэхнікі Ш . y м аст тканінах Стараж. Грэцы і, М есапатам іі, коп цкіх тканінах 3— 12 ст. У Зах. Еўроме Ш . вядом ы з кан ц а 11 ст. Д асягнулі росквіту ў 2-й пал. 14 ст. ў творах майстроў П ары ж а, А раса, Т урнэ і Б руселя, калі геам ., расл. і геральды чны я маты вы зм ян іл іся сю ж этны м і вы явам і рэліг., м іф алагічнай, гісторы ка-рам ант. тэм аты кі, серы ям і, п р ы с ве ч а н ы ш ў ш анаван ню каралеўскіх і м агнацкіх родаў: «Апакаліпсіс* (ткач Н .Б атай , м астак Ж .Б ан до л ь, 1377— 80), серы я «Д зевяць герояў» (каля 1385, усе пары ж ская ш кола), «Дама з аднарогам», «П аляванне н а аднарога», «Тры каранаванні» (усе к а н е ц 16 ст., брусельская ш кола) і інш . У 17 ст. агульнаеўрап. вядо м асц ь набы лі вы рабы каралеўскай м ануф актуры габеленаў v П ары ж ы (серыі «Гісторы я А ляхсандра», «Гісторыя кара-
Шпалеры.
Шпалеры «Бітва пад С лавечнай» (ф рагм ент). К арэлічы .
2
-я пал. 18 ст.
р-на Мінскай вобл. і інш. Ш . наз. таксама раш отку-алору для лрымацавання павойных раслін. 4) Рады, шарэнгі
войск па абодва бакі руху каго-н. або чаго-небудзь. Літ:. Т р ы з н a Дз.С. Беларускія дываны і габелены. Мн., 1981. С.У.Пешын, В.Р.Анціпаў. Ш ПАЛЬНЫ ГРЫ Б, п і л a л і с н і к л y с к a в a т ы, гл. ў арт. Пілаліснік. ШПАНАЎКА, друтая назва р. Спанаўка ў Брэсцкім р-не. Ш ІІАНГ0ЎТ (галанд. spanthout ад spant бэлька, рабро + hout дрэва), 1) папярочная бэлька (рабро цвёрдасці) набору корпуса судна (бартавой абшыўкі паміж днішчам і палубай) або фюзеляжа лятальнага апарата, да якой мацуюць стрынгеры і абшыўку. Надае канструкцыі патрэбную форму, трываласць і ўстойлівасць. 2) Відарыс папярочнага сячэння вонкавай паверхні корпуса судна на чарцяжы. ШПАНКІ (Meloidae), сямейства насякомых атр. жукоў, ці цвердакрылых. Больш за 4 тыс. відаў. Пашыраны пераважна ў субтропіках і тропіках. На Беларусі 8 відаў, 5 з іх з роду майка (1 — y Чырв. кнізе). Даўж. 8—42 мм. Афарбоўка яркая, часта з метал. бляскам. Галава апушчаная, шыепадобна перацягнутая. Надкрылы шырэй за пярэдняспінку, не прылягаюць да бакоў брушка. Вусікі 8—11-членіхавыя, шнура- або ніткападобныя, на канцах патоўшчаныя. Ператварэнне поўнае, ускладненае. Лічьшкі маюць 3 стадыі, кормяцца яйцамі саранчовых, мёдам, паразітуюць y гнёздах пчол, знішчаюць іх патомства. Дарослыя жукі аб’ядаюць кветкі і лісце раслін. Харакгэрная асаблівасць Ш. — наяўнасць y целе (асабліва ў крыві) яду кантарыдзіну, які надае жукам непрыемны пах і смак, таму большасць насякомаедных іх не паядаюць (акрамя курэй, ластавак, вожыкаў). Іл. гл. таксама да арт. Майкі.
1
2
3
4
5
6
ІІІп а н к і 1 — майка зменлівая, ці стракатая; 2 — майка чорная; 3 — нарыўнік малы; 4 — нарыўнік чырвонагаловы; 5 — нарыўнік Шэфера; 6 — шпанская, ці ясянёвая мушка.
ШПЕМАН (Spemann) Ганс (27.6.1869, г. Штутгарт, Германія — 12.9.1941), нямецкі эмбрыёлаг. Вучыўся ва ун-тах
Гайдэльберга, Вюрцбурга, Мюнхена. Праф. Ростакскага (1908— 14) і Фрайбургскага (1919— 37) ун-таў. У 1914— 19 дырэкгар Ін-та біялогіі (Берлін). Навук. працы па эксперым. эмбрыялогіі земнаводных. Распрацаваў метады мікрахірург. аперадый на зародках. Устанавіў залежнасць развіцця адной ч. зародка ад другой. Сфармуляваў тэорыю «арганізатараў» — структур зародка, што выклікаюць дыферэнцыроўку тканак на позніх стадыях зародкавага развіцця. Нобелеўская прэмія 1935. В.Ф.Ермакоў.
Г Шпеман.
П.І.Шлетны.
Ш ПЕНГЛЕР (Spengler) Освалвд (29.5.1880, Бланкенбург, Германія — 29.5.1936), нямецкі філосаф; гтрадстаўнік філасофіі жыцця, адзін з заснавальнікаў культуралогіі. Вучыўся ў Берлінскім і Мюнхенскім ун-тах. У асн. прады «Занядад Еўропы» (т. 1— 2, 1918— 22) абгрунтаваў ідэю адасобленасці 8 культ.-гіст. тыдаў, якія ў сваім развіцді лраходзяць усе стадыі жыццёвага цыкла: дзяцінства, юнацтва, ламужнеласці, сталасці і памірання. Усе гэтыя культуры (егід., вавілодская, інд., кіт., мекс., ант., араб., еўрал.) разам з руска-сібірскай (культурай будучыні) аддавядаюць адда аддой па тэмдах свайго развіцця і працягласці існавандя (каля тысячагоддзя). Паводле Ш., кожная культура як сукудласць сімвалаў мае свой уласны лрасімвал, які з ’яўляецца яе «душой», сістэмастваральным дачаткам; як толькі «дудіа» культуры ажыццявіла ўсю даўнату сваіх магчымасцей y роздых культ. формах (мова, веравызданне, мастацтва, навука, дзяржава) культура дрыходзіць y задядад і становіцца цывілізацыяй. На яго думку, цывілізацыя нясе «згасадде душы» культуры, деравагу рацыядалізму над ісцінай, драгматызму над датхненнем, деранасычанасць усіх бакоў жыцця тэхдікай і аргадізац. формамі, якія ладдарадкоўваюць сабе чалавека. Адмовіўся ад ідэі адзінага сусв.-гіст. развіцця і лрагрэсу як агульдай яго накіраванасці, але ў сваёй дерасцярозе дра апакалілсіс зах. свету звярдуў увагу на деабходнасць захавання і развіцця культуры як найважнейшага шансу ледшай будучыні чалавецтва. Тв.\ Рус. пер. — Фнлософня будуіцего. Мваново-Вознесенск, 1922; Деньга н машмна. Пг., 1922; Песснмнзм лн это? М., 1922; Человек н техндка. М., 1931; Закат Европы. Мн.; М„ 2000. Я.М.Бабосаў.
шпіЛЕЎСКі______________ 457 Ш ПЕРГЕЛЬ, род кветкавых раслін; тое, што свінакроп. Ш П ЕТН Ы Павел Іванавіч (1913, в. Гдзень Брагінскага р-на Гомельской вобл. — 13.7.1943), Герой Сав. Саюза (1944) . Скончыў Слуцкае ваен. ляхотнае вучылішча (1939). У Чырв. Арміі з 1935. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на фронце. Камандзір узвода бранябойшчыкаў ст. лейтэнант Ш. вызначыўся ў Курскай бітве 1943: 12— 13 ліл. ў баі за вышыню каля в. Паляжаеў Белгародскай вобл. з дроцітанк. ружжа падбіў 6 тадкаў ворага; калі скончыліся боедрыпасы, з дроцітанк. гранатамі кінуўся лад варожы танк, дадарваў яго і сябе. ШПІГБДІЬМАН Нута Аўрум-Эльевіч (28.5.1921, г.д. Валадарск-Валыдскі Жытомірскай вобл., Украіда — 27.10.1974), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1974). Скончыў Маскоўскі арх. ін-т (1945) . Працаваў y розных праектных арг-цыях Мінска, з 1950 гал. архітэктар ін-та «Бсллрампраект», з 1961 y ін-це «Мінсклраект» (у 1964—71 гал. архітэктар). Асн. работы: y Мінску — будынкі прыгарадлага чыг. вакзала (1953), лаліграф. камбіната (1956), карпусы з-да ЭВМ і ін-та замеждых моў (1961), гадзіндікавага з-да, НДІ водных драблем і Рэсд. вьыічальны цэнтр па вул. Я.Коласа (усе 1963), Цэнтр. д.-д. і праектнатэхнал. ін-т арганізацыі і тэхдікі кіравадня да Партызанскім лраслекце (1967— 73), Ін-т нар. гасладаркі, рэстаран «Журавінка» (абодва 1968), жылая забудова па праслекце Машэрава (1980, усе ў сааўт.) і інш.; з-ды швейных (1950— 53) і дарожных (1953, абодва ў сааўт.) машын y г. Жодзіна Мінскай вобл., дывановы і панчошны камбінаты ў Брэсце (1968). Раслрацаваў серыі 5— 9-лавярховых жылых дамоў для масавага буд-ва (1966, y сааўт.). Дзярж. дрэмія Беларусі 1968 за ўдзел y стварэнні арх. адсамбля Скарыны праспекта ў Мінску. В.М. Чарнатаў. ШПІЛЕЎСКІ Павел Міхайлавіч (12.11.1823, в. Шыділавічы Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл. — 29.10.1861), бел. і рус. этнограф, фалькларыст, дісьмедлік, дубліцыст, тэатр. кры ты к. К анд. багаслоўя (1847). Скончыў Мінскую духоўную семінарыю (1843), Пецярб. духоўдую акадэмію (1847). 3 1847 выкладаў славесдасць y Варшаўскім дав. духоўным вучьшішчы, з 1853 служыў y Гал. лед. ін-це ў Пецярбургу, y 1855— 59 настаўнік школы пры Экспедьіцыі ладрыхтоўкі дзярж. лапер. Друкаваўся з 1846. Супрацоўлічаў з децярб. дерыяд. выданнямі. Пісаў дад дсеўд. Драўлядскі, Здаёмы чалавек, Барод Ікс. Вывучаў гісторыю, добыт, вусдую нар. творчасць і мову беларусаў. Аўтар нарысаў і арт. «Беларускія народныя давср’і» (1846— 52), «Адісадне ласольства
458
ШПІЛЬ
Льва Caneri ў Маскве ў 1600 г.» (1850), «Народныя прыказкі з тлумачэннем паходжання і зн ачэн н я іх» (1852), «Даследаванне пра ваўкалакаў: На падставе беларускіх павер’яў» (1853), «Вясельныя абрады ў засцянкоўцаў (акалічан) Відебскай губерні» (1854), «Мазыршчbi na: (3 падарожжа па заходнярускім краі)» (1859), «Паездка ў заходнія іуберні» (1860). Цыклы белетрызаваных нарысаў «Падарожжа па Палессі і беларускім краі» (1853— 55) і «Беларусь y характарыстычных апісаннях і фантастычных яе казках» (1853-—56) прынеслі Ш. вядомасць y рас. друку я к аднаму з першых даследчыкаў і папулярызатараў бел. гісторыі, этнаграфіі і фальклору. Нарысы сумяшчалі аўтарскія навук. разважанні і лірычныя адступленні, гіст. даведкі і маляўнічыя апісанні бел. гарадоў, вёсак і мястэчак, фалькл. запісы і этнагр. замалёўкі. Ш. належыць таксама спроба стварэння слоўніка і граматыкі бел. мовы («Слоўнік і караняслоў беларускай гаворкі», 1845, рукапіс). Даследаваў таксама гісторыю, мову і фальклор літ. народа («Нарысы Жмудзі», 1855). Аўтар зб. «Беларускія прыказкі» (1853), апавяданняў «Нарысы польскіх звычаяў» (1854), аповесці для дзяцей «Цыганё» (1855), серы і апавяданняў «Заходнярускія нарысы» (1858— 59). У аснову драмы «Дажынкі» (1857), якая ўяўляе сабой варыяцыю на тэму «Ідыліі» В.Дуніна-Марцінкевіча, пакладзены бел. этнагр. абрад. У журналісцкія агляды ўхлючаў весткі з Беларусі, першы паведаміў пра творчасць Дуніна-Марцінкевіча, рэцэнзаваў спекгаклі Мінскага т-ра. Непаслядоўнасць і супярэчлівасць светапогляду Ш., які вагаўся ад дэмакратызму і памяркоўнай ліберальнасці да адкрытай рэакцыйнасці, выклікалі нападкі на яго рас. кансерватараў і рэзкую крытыку з боку дэмакр. колаў (палеміка вакол «Заходнярускіх нарысаў»), Творы Ш., прысвечаныя Беларусі, сцвярджалі нац. самабытнасць бел. народа, садзейнічалі фарміраванню бел. нац. культуры і л-ры.
жы, ратушы (Гродна, Магілёў), будынкі гасціных двароў (Віцебск), палацаў і сядзібных дамоў. 3 18 ст. выкарыстоўваліся ў палацавым дойлідстве стыляў ракако і класіцызму (Гродзенскі Новы замак). Найб. пашыраны ў пабудовах стыляў псеўдарус. і несапраўднай готыкі (касцёл y в. Трабы Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл.). У 1950-я г. Ш. завяршалі буйныя грамадскія і жылыя будынкі (жылы дом на вул. Камуністычнай y Мінску, будынак чыг. вакзала ў Брэсце).
Ш П ІЛ ЬМ А Н Ы (ад ням. Spielleute, адз. л. Spielmann), нямецкія сярэдневяковыя вандроўныя акцёры, спевакі, музыканты. Стваралі і выконвалі эпічныя песні, a таксама творы апавяд. і гумарыстычнага жанраў бюргерскай л-ры, якая зараджалася. Выступалі ў дварах феадалаў і ў нар. аўдыторыі, на кірмашах, y вёсках, гарадах. Росквіт паэзіі Ш. — 12 ст.; з 13 ст. Ш. асядалі ў гарадах, станавіліся членамі пеўчых цэхаў. Ш ПІНАТ (Spinacia), род кветкавых раслін сям. лебядовьіх. 3 віды. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. Як харч. расліны вырошчваюць (у т.л. на Беларусі) Ш. агародны (S. oleraceae) і туркестанскі (S. turkestanica); часам дзічэюць і трашіяюцца каля жылля. А дна- і двухгадовыя травяністы я расліны выш . да 70 см. Л ісце чаргаванае, трохвугольн а -к о п ’епадобн ае, суц эльн акрай няе, н а доўгіх чаранках. М уж чы нскія кветкі сабраны ў мяц ёлку, ж аночы я разм еш ч ан ы ў пазухах лісця. П лод — арэш ак. Л ісце Ш . мае бялкі (3498, саступае тол ькі м ясу), вугляводы, вітаміны С, групы В, карацін , солі ж алеза і фосфару. С паж ы ваецц а свеж ы м і кансерваваны м.
Дз.І.Траццякоў.
Ш П Ш Д Э Л Ь (ням. Spindel літар. — верацяно), 1) вярчальны вал металарэзных і дрэваапрацоўчых станкоў, які злучаны з прыводам і мае прыстасаванне для замацавання загатоўкі, вырабу ці рэзальнага інструменту. 2) Прамежкавы вал, што перадае вярчэнне ад прываднога вала (рухавіка) ці рэдуктара да валкоў пракатнага стана. 3) Тонкі і гнуткі стрыжань верацяна. 4) Рабочы орган (вярчальны вал) бавоўнаўборачных машын. 5) Стрыжань клапана ці вось суднавога шпіля — механізма для падымання якара, рыбалоўных сетак і інш.
ІІІпіль. М алю нак.
Ш Ш Н Е Л І (італьян. spinella ад лац. spina шып, цярноўнік), група мінералаў падкласа складаных аксідаў, для якіх характэрны шырокі ізамарфізм. Вылуча-
Тв '. П утеш ествне п о П олесью н белорусском у краю . М н ., 1992. Літ:. К у з н я е в а С.А. Русская доревол ю ц н он н ая печать н советское лнтературоведенн е о П авле Ш п н л евско м / / К н н га в Б ел о руссмн: К нлговеден н е, н сто чн н кн , бнблногр. М н., 1981; Г е р м а н о в і ч І.К . П .М .Ш п іл еўскі / / Г е р м а н о в іч І.К . Б ел а р у с к ія м о в азнаўцы . М н., 1985; Ц і ш ч а н к а І.К . Д а народны х выгокаў. М н., 1986. С.А.Кузняева.
Ш П ІЛ Ь (галанд. spil, ням. Spille) y а р х і т э к т у р ы , вертыкальнае востраканцовае завяршэнне будынкаў y выглядзе моцна выцягнутых конуса ці піраміды. Часта ўвянчаны скулытг. ці разной выявай, сімвалічнай фігурай, сцягам, флюгерам і інш. У Зах. Еўропе пашыраны ў вежах гатычных збудаванняў, вядомы таксама ў архітэктуры Усходу, з 16 ст. — y Расіі (Ш. Адміралцейства ў С.-Пецярбургу). На Беларусі ў 16— 17 ст. Ш. завяріііалі замкавыя ве-
Шпінель
юць алюмашпінелі (уласна шпінель), ферышпінелі (магнетыт), хромшпінеліды, манганшпінелі (гаўсманіт), тытанаі ванадыяшпінелі. Утвараюдь руды на жалеза, хром, марганец. Празрыстыя Ш. — ювелірныя камяні.
Уласна ш п і н е л ь (M gA W W м ае пры м есі ж алеза, ц ы нку, м арганцу, хрому, ван ады ю і інш. К ры ш талізуецца ў кубічнай сінганіі. У тварае актаэдры чны я кры ш талі, сплош ч ан ы я двайнікі зрастан ня (п а т.зв. ш п інел евы м законе), радзей двайнікі п рарастан ня. П аводле саставу і афарбоўкі вы лучаю ць вы сакародную шпінель (рубінавая, вогненна-чы рвоная), сап фіравую (блакітная да сін я й ), хлораш пінель (травяна- і аліўкава-зялёная); п леанаст, або цэйланіт (н елразры стая ш эр а-зя л ён ая да чо р най) і інш. Б л яск ш кл ян ы да тлустага. Цв. 8 . Ш чыльн. 3,6— 3,7 г /с м 3. У твараецца п р ы м етамарф ізме, нам наж аец ца ў россы пах. В ы сакародная ш п інель — ю велірны кам ень 3-га парадку, здабы ваецца з алю віяльны х россы паў М ’янм ы , в-ва ІІІры -Л ан ка.
Ю .В .Ш піт.
К. Ш пітэлер.
Ш ПІТ Юрый Васілевіч (н. 9.11.1930, г. Запарожжа, Украіна), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1969). Скончыў Кіеўскі інж.-буд. ін-т (1954). 3 1954 y ін-це «Белдзяржпраект», з 1964 нам. старшыні Дзяржбуда Беларусі, з 1976 дырэктар БелНДІПгорадабудаўніцтва, адначасова з 1967 выкладае ў Бел. нац. тэхн. ун-це. У 1990— 2002 кіраўнік персанальнай творчай майстэрні. Найб. значныя работы: y Мінску — жылыя дамы па вуліцах Я.Коласа, Чырвонаармейскай, К.Маркса (1960— 70-я г.), Талбухіна (1965), будынак кінатэатра «Партызан» (1967), храм святога апостала Андрэя Першазванага на праспекце Ракасоўскага (2000); будынкі абкома КПБ y Магілёве (1971), гасцініцы міжнар. маладзёжнага цэнтра «Юнаіггва» на Заслаўскім вадасх. пад Мінскам (1975), гаркома КПБ y г. Бабруйск Магілёўскай вобл. (1976, усе ў сааўт.), санаторыя «Беларусь» y г. Місхор (Крым, 1974), пансіяната «Свідязь» (Навагрудскі р-н), санаторыя «Белая Русь» y п. Наваельня Дзятлаўскага р-на (абодва Гродзенская вобл., 1990-я г.), ашчаднага банка ў г. Старыя Дарогі Мінскай вобл. (1998) і інш. Адзін з кіраўнікоў і аўтараў серый тыпавых праектаў жылых дамоў, інтэрнатаў, школ і інш., шэрагу праектаў гоіаніроўкі і забудовы асобных раёнаў y Мінску, гарадах Наваполацк Віцебскай вобл., Светлагорск Гомельскай вобл. і інш. (1950— 80-я г.). Кіраўнік распрацоўкі ген. схемы комплекснай тэр. арганізацыі Беларусі (1986— 89). Аўтар П омніка вы зваліцелям y Віцебску і манумента партызанам Вілейшчыны на воз. Нарач (Мядзельскі р-н Мінскай вобл.; 1968). У 1970—73 старшыня праўлення Саюза архітэкта-
раў Беларусі. Дзярж. прэмія Беларусі 1984 за ўдзел y планіроўцы і забудове Наваполацка. 7« А рхнтектура С оветской Белорусснн. М ., 1973 (у сааўт.); С оврем енн ы е тенденц н н ф о р м н р о ван н я террнторнальн ы х снстем расселен ня. М н ., 1981. Літ:. М астер — п р оверен о «карандаш ом п р о ектар о віц н ка» / / А рхнтектура н стр-во. 2000. № 5.
Ш ПІТАЛЬ (ням. Spital ад лац. hospitalis гасцінны), 1) медыцынская ўстанова для стацыянарнага лячэння ваеннаслужачых (іх сем’яў), таксама для рабочых і служачых сілавых ведамстваў. Вылучаюць Ш. ваен., ваен.-марскія, авіяц., МУС, КДБ, пагранічных войск; рэсп., гал., гарнізонныя і інш. Ёсць Ш. для інвалідаў вайны. Адрозніваюць адна- і шматпрофільныя, стацыянарныя і рухомыя (у дзеючых войсках, нанр., хірург. палявы рухомыя Ш.). Mae клінічныя аддзяленні (тэрапеўт., хірург. і інш.), y некат. — паліклінікі, лабараторыі і інш. У Ш. праводзіцца ўрачэбная экспертыза, навук. даследаванні і інш. 2) Установа для апекі над састарэлымі, бяздомнымі, беднымі і хворымі на Беларусі ў 15— 18 ст. Засн. ў Брэсце (1495), Зэльве (1508), Мінску (1513) на ахвяраванні свецкіх феадалаў, каталіцкіх і пратэстанцкіх храмаў, кляштараў і інш. У 1-й пал. 17 ст. ў гарадах Беларусі было па некалькі Ш. (напр., y Мінску 5); y канцы 18 ст. на Беларусі было каля 370 шпіталяў. ІМ.Семяненя. Ш П ІТ А Л Ь Н Ы Б ары с Гаўрылавіч (7.8.1902, г. Растоў-на Доне, Расія — 6.2.1972), расійскі канструктар авіяц. стралкова-гарматнага ўзбраення. Д-р тэхн. н. (1940), праф. (1949). Герой Сац. Працы (1940). Скончыў Маскоўскі мех. ін-т (1927). 3 1927 y Навук. аўтаматорным ін-це. У 1934— 53 нач. і гал. канструктар асобнага канструктарскага бюро, потым праф. Маскоўскага ін-та інжынераў геадэзіі, аэрафотаздымкі і картаграфіі. У 1930 стварыў авіяц. кулямёт калібру 7,62 мм, y 1935 — 12,7 мм кулямёт, y 1936 — авіяц. гармату, што ўстанаўліваліся на розных тыпах самалётаў і танках Т-60. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1942.
Літ.. С ы т н н В .А М зобретатель сверхпулемета. М ., 1941.
Ш П ІТ Э Л Е Р (Spitteler) Карл (24.4.1845, г. Лісталь, Швейцарыя — 29.12.1924), швейцарскі пісьменнік. Вывучаў права і тэалогію ва ун-тах Базеля, Цюрыха, Гайдэльберга. У 1871— 79 жыў y Расіі. Пісаў на ням. мове. У эпічнай паэме ў прозе «Праметэй і Эпіметэй» (1880— 81) перапляценне матываў ант. міфалогіі і новых касмалагічных ідэй. Абстрактна-алегарычны характар мае зб. эпічна-фантаст. паэм «Экстрамундан» (1883), пасля якога Ш. эвалюцыяніраваў y бок рэаліст.-псіхал. метаду (драмы «Парламенцёр», 1889; «Славалюб», 1892; навелы зб. «Фрыдлі-скандаліст», 1891; аповесці «Густаў. Ідьшія», 1892; «Лейтэнант Конрад», 1898). Паэт. зб-кам «Матыль-
ш п іц р у т э н ы ___________ 459 кі» (1889) і «Балады» (1896) уласцівы памяркоўна-эксперым. характар. Гал. яго творы — вершаваны эпас «Алімпійская вясна» (1900— 05, перапрацаванае выд. 1910), y якім тэма ўзаемаадносін мастака і ўлады, і сімвалісцкі раман «Імага» (1906). Аўтар прац па літ.-знаўстве, эстэтыцы, перапрацовак нар. балад, аўтабіягр. прозы і інш. Нобелеўская прэмія 1919.
Тв.: Рус. пер. — Н збр. пронзв. / / Хейзе П. Н овеллы ; Ш п нтгелер К. Н збр. промзв М ., 1999. Л.П.Баршчэўскі.
Ш П ІЦ БЕРГЕ Н (Spitsbergen; стараж,рус. назва F р y м a н т, нарв. С в а л ь б a р д), архіпелаг y зах. частцы Паўн. Ледавітага ак. Пл. каля 62 тыс. км2. Буйныя а-вы: уласна Ш. (Заходні Ш.), Паўн.-Усх. Зямля, Эдж, Баранца. Берагі парэзаны фіёрдамі. Рэльеф горны (выш. да 1712 м, г. Ньютан). Болыіг за 35,1 тыс. км2 паверхні ўкрыта ледавікамі, пашырана шматгадовая мерзлата. У расл. покрыве — імхі, лішайнікі, карлікавая бяроза і вярба. Нац. паркі — Паўн.-Зах. Шпіцберген, Форлан; некалькі рэзерватаў, y т.л. Паўн.-Усх. Свальбард. Радовішчы каменнага вугалю. Адм. цэнтр — Лонгйір, порт — Барэнцбург. А дкры ты экспеды ц ы яй 1596— 97 галандскага мараплаўда В Барэнца. У 17 ст. III. — арэн а барацьбы за кітабой ны я пром ы слы п аміж Галанды яй і Англіяй. У вы ніку суты кн ен няў пам іж іх прам ы сл. ф латам і (1618) паўн. ч. ўзбярэж ж а 1 1 1 зам ац аван а за галандцам і (засн. тут паселіш ча С м ерэнбург), a паўд. — за англічанамі, ф ранцузам і, ган зейскімі гарадамі і інш. У 1765 і 1766 н а Ш . арганізавана рас. экспеды ц ы я п ад кам анд аван нем адмірала В.Я. Чычагова. Доўгі час Ш . быў нічы й н ай тэрьггорыяй. У 1822 тут засн. 1-я нарв. зімоўка. С уверэнітэт Н арвегіі над Ш . устаноўлены між нар. П ары ж скім дагаворам 1920 (Н Іпіцбергенскі трактат; С С С Р далучыўся ў 1935), яхі адначасова а б ’явіў III. н ейтралізаванай тэры торы яй. У 1925 Н арвегія аф іц ы й на абвясціла Ш . часткай Нарв. каралеўства.
Ш НІЦБЕРГЕНСКАЕ Ц ЯЧЭН Н Е, цёплае паверхневае цячэнне каля зах. берагоў Шпіцбергена, працяг Нарвежскага цячэння (сістэма Гальфстрыма). Т-ра вады 3—5 °С. Скорасць 0,9— 1,8 км/гадз. Салёнасць каля 34,5%о. На Пн ад в-ва Зах. Шпіцберген паглыбляецца і дае пачатак патоку цёшіых прамежкавых вод y Паўн. Ледавітым акіяне. Ш П ІЦ РУТЭН Ы (ням., мн. л. Spiessruten), доўтія гнуткія палкі або дубцы для цялесных пакаранняў y еўрап. арміях. Уведзены ў 17 ст. ў Швецыі, потым y Прусіі. У Рас. імперыі выкарыстоўваліся ў 1701— 1863 y арміі для пакарання ніжніх чыноў, a таксама цывільных асоб ніжняга саслоўя паводле прыгавору ваен. суда і паводле статута аб ссыльных. У 2-й пал. 19 ст. Ш. каралі ўдзельнікаў сял. хваляванняў і інш.
460
шпіцы
Ш ІІІЦ Ы , група дэкаратыўна-пакаёвых сабак. Узніклі ў паўд. раёнах Германіі ад стараж. тарфяных сабак. Адрозніваюць Ш. воўчых, ці вольф-Ш . (выш. 43— 55 см), сярэдніх (29— 36 см), мініяцюрных (23— 28 см) і карлікавых (да 22 см). Пашыраны ў свеце, на Беларусі гадуюць сабакаводы-аматары. К ансгы туцы я сухая, y карлікавы х Ш . — далікатная. М оцн ы к асц я к, сухая мускулатура. Галава н евял., клін ап адобн ая. Вушы н евял., стаячыя, трохвугольныя. Н а тулаве ш эрсць д о ў га я і п р а м а я , п а д ш э р с т а к г у с т ы ; н а ш ыі доўгія валасы ўгвараю ць грыву. Хвост пуш ысты, кальцом ляж ы ць н а спіне. А ф арбоўха аднародная ш эр ая, белая, ры ж ая, чо р ная, кары чневая; двухколерная — y кар л ікавых Ш .
Ш ПІЯНАЖ (ад ням. Spion шпіён ад spâhen сачыць, падглядваць), злачынства супраць дзяржавы і парадку ажыццяўлення ўлады і кіравання. Паводле крымін. заканадаўства Рэспублікі Беларусь (арт. 358 КК) заключаецца ў перадачы, выкраданні, збіранні або захоўванні з мэтай перадачы замежнай дзяржаве, арг-дыі ці іх прадстаўнікам звестак, якія складаюць дзяржаўную тайну\ перадачу ці збіранне па заданні замежнай разведкі інш. сакрэтных звестак для выкарыстання іх на шкоду інтарэсам краіны і грамадзянам Рэспублікі Беларусь, замежным грамадзянам або асобам без грамадзянства. Караецца пазбаўленнем волі на тэрм ін ад 7 да 15 гадоў. Асоба, якая ўчыніла Ш., але добраахвотна спыніла сваю злачынную дзейнасць, паведаміла пра гэта дзярж. органам, аказала садзейнічанне ў прадухіленні шкодных вынікаў, вызваляецца ад крымін. адказнасці. Дзеючае заканадаўства Рэспублікі Беларусь, апрача аховы дзярж. тайны, змяшчае прававыя нормы, якія забяспечваюць ахову камерцыйнай і банкаўскай тайны (арт. 254 КК). Выкраданне або збіранне незаконным спосабам звестак пра такую тайну з мэтай яе выдавання або незаконнага выкарыстання таксама разглядаецца як крымін. злачынства і караецца ў адпаведнасці з законам.
Э.I. Кузьмянкова.
Ш П 0Н А (ад ням. Span трэска), 1) тонкія (да 5 мм) лісты драўніны (натуральная Ш.) ці інш. тэкстурнага матэрыялу (штучная Ш.). Натуральную атрымліваюць лушчэннем або струганнем камлёў, цурбакоў. Штучную вырабляюць з паперы з малюнкам тэкстуры драўніны і сінт. смсш. Ш. выкарыстоўваюць y вытв-сці фанеры, запалкавай вытворчасці, для абліцоўвання сталярных вырабаў, мэблі. 2) Друкарскі прагальны матэрыял y выглядзе метал. пласцінак для павелічэння прамежкаў паміж радкамі тэксту. ШПОНАСТРУГАЛЬНЫ CTAHÔK, спецыялізаваны дрэварэзальны станок для атрымання шпоны метадам стругання загатовак. Загатоўка (ванчэс) — прама-
вуголіны (у сячэнні) брус адпаведнай даўжыні, выраблены з камля, які апілоўваецца з чатырох бакоў і разразаецца ўздоўж на 2 роўныя часткі. Рэзальны інструмент (нож з прыціскной лінейкай) робіць зваротна-паступальны рух і пры кожным рабочым ходзе супарта зразае з ванчэсаў папярочныя стружкі (шпону) нязменнай таўшчыні. Ванчэсы падаюцца на таўшчыню шпоны пры дапамозе спец. механізма. Даўжыня нажа 3100— 5500 мм, шырыня блока ванчэсаў 800— 1200 мм, дыяпазон таўшчынь шпоны 0,025— 6 мм. Ш.с. бывае верт. і гарыз. кампаноўкі. ШПОНАЧНАЕ ЗЛУЧЭННЕ, злучэнне вала і надзетай на яго дэталі (зубчастага кола, шківа, муфты і інш.) з дапамогай шпонкі. Бываюць з зацяжнымі шпонкамі (пасаджаныя з нацягам), што перадаюць акружныя і восевыя намаганні, і з незацяжнымі шпонкамі (са свабоднай пасадкай), якія перадаюць толькі акружныя намаганні. 1
оз. Стваральнік адной з лершых рамант. опер («Фауст» даводле Ф.Клінгера, паст. 1816). Сярод твораў: оперы (болыд за 10), араторыі, 9 сімфоній (1811— 50), 12 канцэртаў для скр. з арк., 34 скр. квартэты, камерна-інстр. ансамблі, фд. п’есы, лесні (каля 100) і інш. Вынаходнік падбародніка для скрыпкі; адзін з дершых увёў практыку дырыжыравання палачкай. Паўшіываў на творчасць К.Вебера, Р.Вагнера. Аўтар «Скрыпічнай шкоды» (1833), «Аўтабіяграфіі» (т. 1—2, 1860—61). Ш П 0 Р А (ад ням. Spom штуршок), сагнутая ла форме абцаса метал. дужка з шыпам або кольцам (ралейкам), якая мацуецца да абутку вершніка для кіравання канём. В ядома з 5 ст. да н.э. ў галаў (кельтаў), п азн ей y грэкаў і ры м лян (на Сгараж. Усходзе Ш . не бы ло; y сярэдн ія вякі яе замяняла вастры ё н а стрэм ені). Н а тэр. Зах. Украіны, паўд. і сяр эд н я й П олы н чы Ш . вядомы з дасл едаван н яў археал. культур 1 — 2 ст. да н.э. Рабілі іх з ж алеза, брон зы , серабра, часам з золата. У с ярэдн ія вякі Ш . былі атрыбутам ры царства, пазней п аш ы ран ы ў кавалерыі і кон н ай артылеры і. У арміі Рас. імперыі да 1917 Ш . ўваходзілі ў ры ш тун ак афіцэраў, унт э р-аф іц эраў і радавых, якім паводле роду службы н алеж ала ездзіць вярхом н а кані (акрам я казакоў, я к ія зам ест Ш . кары сталіся нагайкай). У Сав. А рміі (у кавалерыі і артылерыі н а к о н н ай д я зе ) Ш . выхары стоўваліся да 1950-х г.
У наш час Ш. карыстаюцца наезнікі ў некат. відах коннага слорту.
Шпоначнае злучэнне: a — з п ры зм аты чнай ш п онкай ; б — з сегм ентн ай ш п о н кай ; 1 — ш п о н ка; 2 — ступіца.
Ш П О Р (Spohr) Людвіг (Луі; 5.4.1784, г. Браўншвайг, Германія — 22.10.1859), нямедкі камлазітар, скрыдач, дырыжор, ледагог; адзін з заснавальнікаў нямецкай скрыдічнай школы. 3 1813 кадельмайстар т-ра «Ан дэр Він», дырэктар опернага т-ра ў г. Франкфурт-на-М айне, з 1847 генерал-музік-дырэкгар y г. Касель. Гастраліраваў я к скрыпач-вірту-
Ш П 0 Р А КАСЦЯВАЯ, ш п о р а п я т a ч н a я, шылападобнае разрастанне касцявой тканкі на падэшвеннай даверхні пятачнай косці ў месцы прымацавання звязак стулні або лятачнага (ахілава) сухажылля. Бываюдь пры плоскаступнёвасці, ад лразмернай нагрузкі на нагу, дры частых траўмах y сдартсменаў. Бачных задаленчых змен пры Ш.к. не бывае, але востры дякучы боль узнікае пры апоры на дяту. Лячэнне: фізіяі рэнтгенатэралія, артадедычныя вусцілкі і абутак, зрэдку хірург. алерацыі. Ш П РО Т Ы (Sprattus), род рыб сям. селядцовых. 6 відаў. Пашыраны ва ўмераных і субтрадічных водах каля берагоў Еўропы, Паўд. Амерыкі, Паўд. Аўстраліі і Новай Зеландыі. Найб. вядомы Ш. еў-
2 Да арт Шпора: 1 — нармандскага рыцара. 11 сг.; 2 — знатнага рыцара. К ан ец 14 ст. (знойдэен а ў К аталоніі, Іспанія).
1
рапейскі (S. sprattus) i 2 яго падвіды — балтыйскі, або кілька, і чарнаморскі. Дагўж. да 18 см. Цела сціснутае з бакоў, ухрьггае луской, якая лёгка спадае. Брушная кілявая луска добра развітая. Спіна сіняя або цёмна-блакітная, бакі і бруха серабрыстыя. Ніжняя сківіца выдаецца ўперад. Ікра пелагічная. Чародныя, планкгонаедныя рыбы. Аб’екты промыслу. Іл. гл. да арт. Кількі. ШПРУХ (ад ням. Spruch выказванде), жанр нямецкай сярэдневяковай паэзіі маральна-дыдактычнага зместу. Ддя яго характэрны парныя рыфмы з 4 націскамі ў кожным радку. Узнік y паэзіі шпільманаў, y 13— 14 ст. шырока выкарыстоўваўся ў бюргерскай павучальнай л-ры. У ням. літ.-знаўстве з 19 ст. тэрмін «III.» абазначае таксама дыдакгычныя жанры паэзіі мінезінгераў.
Ш РАДЭР (Schrader) Ота (28.3.1855, г. Веймар, Германія — 21.3.1919), нямецкі м овазнавец і гісторык. Вучыўся ў Іене і Лейпцыгу. 3 1890 праф. Іенскага, з 1909 — Брэслаўскага (Вроцдаўскага) ун-таў. Развіваў ідэі культ.-гіст. школы ў мовазнаўстве: параўноўваў даныя параўнальна-гістарычнага мовазнаўства з дасягненнямі археалогіі, этнаграфіі, батанікі, заалогіі. Комшіексны культ.-гіст. падыход выкарыстоўваў і пры вывучэнні стараж. этн. гісторыі індаеўрап. народаў, пры рэканструкцыі сац. і культ. структуры першабытнага грамадства («Параўнальнае мовазнаўства і першабытная гісторыя», 1883; «Індаеўрапейцы», 1911). Стварыў «Слоўнік індаеўрапейскіх старажытнасцей» (1901).
ШРОДЫНГЕРА
«ШРАНЯВА», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся каля 120 родаў Бела-
Ш РАПНЕЛЬ, артылерыйскі снарад, корпус якога запоўнены паражальнымі элементамі (сферычныя кулі, стрыжні і інш.) для зніш чэння адкрытай жывой сілы. Прапанавана ў 1803 англ. афіцэрам Г.Ш рапнелем (адсюль назва). Снарад складаўся з дыяфрагмы, выбіўнога зарада з цэнтр. трубкай і дыстанцыйнага ўзрывальніка для разрыву ў зададзеным пункце траекгорыі (над цэллю). Да 1-й сусв. вайны быў асн. снарадам палявой артылерыі. Страціў сваё значэнне ў пач. 1940-х г., калі на замену Ш. прыйшлі асколачныя і асколачна-фугасныя снарады. У канцы 1960-х г. з ’явіліся артыл. снарады з гатовымі забойнымі элементамі — стрэлападобнымі стальнымі стрыжнямі (даўж. 25 мм і масай 0,5 г), аднак назва «Ш » да іх не ўжываецца.
ШПРЫЦАВА н НЕ ІІАЛІМЁРАЎ, тое, што экструзія. Ш ПРЭ, Ш п р э е (Spree), рака ў Германіі, левы прыток р. Гафель (бас. р. Эльба). Даўж. 398 км, пл. бас. 10,1 тыс. км2. Вытокі ў Судэтах, цячэ па Паўн.І'ерманскай нізіне. Веснавое разводдзе. Сярэдні расход вады каля 40 м3/с . Суднаходная (ч. воднага шляху, што злучае Одэр і Эльбу). Ha 111. гарады Берлін, Котбус. Ш П Э Т Язэп Геркуланавіч (23.2.1891, в. Зембін Барысаўскага р-на Мінскай вобл. — 21.1.1955), бел. пісьмендік. Пасля 1917 працаваў на Барысаўшчыне. 3 1913 друкаваўся ў «Нашай ніве», змясціў больш за 20 апавяданняў, якія пераважна ўяўляюць сабой фрагментыабразкі тагачаснага жыцця Барысаўшчыны і Лагойшчыны («Ііажар», «У ноч перад святым Янам», «Выбары сгаршыні», «Адукаваная кабыла» і інш.), якім уласціва шчырасць, прастата, натуральнасць мовы. Запісваў фальклор. Допісы Ш. ў 1920-я г. друкаваліся ў газ. «Савецкая Беларусь», «Беларуская вёска», «Звязда» і інш. Тв:. У кн.: Беларуская дакастрычніцкая проза. Мн., 1965. Літ:. К а х а н о ў с к і Г. Язэп Шпэт / / Каханоўскі Г. Адчыніся, таямніца часу. Мн., 1984. Г.А.Каханоўскі. ШПЯНЁЎ Андрэй Андрэевіч (н. 28.2.1941, Душанбе), бел. піяніст, кампазітар. Засл. арт. Беларусі (1982). Скончыў Бел. кансерваторыю (1967). 3 1968 артыст Сімф. аркестра Бел. тэлебачання і радыё. 3 1987 піяніст і аранжыроўшчык Дзярж. аркестра сімф. і эстр. музыкі Беларусі пад кіраўдіцтвам М.Фінберга. Стваральнік муз. перапрацовак твораў бел. кампазітараў-рамантыкаў 19 ст. Аўтар канцэрта для габоя і камернага арк., п’ес для эстр. арк., y т.л. фантазіі на тэмы твораў Я.Глебава, І.Лучанка, муз. кампазідыі «Музычны партрэт Дж.Гершвіна», фп. ансамбляў на бел. нар. тэмы, аранжыровак песень бел. і замежных кампазітараў, y т.л. ддя бел. муз. фестываляў і конкурсаў, музыкі да дакументальных кінафільмаў і інш.
Ге'рб «Шраяява». русі, Украіны, Літвы і Польшчы, y т.л. Квілецкія, Ліпскія, Любамірскія, Рагозы, Скіндары, Стадніцкія. У чырв. полі сярэбраная хвалістая стужка, на якой сярэбраны крыж. Клейнод — над прылбіцай з каронай галава льва паміж 2 турынымі рагамі са званочкамі. Вядомы з
Кулявая шрапнель y палёце і ў момант раскрыцдя снарада: 1 — выбіўны зарад; 2 — дыяфрагма; 3 — кулі; 4 — корпус; 5 — цэнтральная трубка; 6 — дыстанцыйны ўзрывальніх; 7 — прышрубная галоўка.
461
канца 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413.
Э.Шродынгер.
Ш Р0Д Ы Н ГЕР (Schrodinger) Эрвін (12.8.1887, Вена — 4.1.1961), аўстрыйскі фізік-тэарэтык, адзін са стваральнікаў квантавай механікі. Замежны ганаровы чл. AH СССР (1934). Скончыў Венскі ун-т (1910). У 1920— 38 працаваў y розных ун-тах Еўропы. 3 1941 дырэктар Ін-та вышэйшых даследаванняў y Дубліне, з 1956 праф. Венскага ун-та. Навук. працы па квантавай механіды, матэм. фізіды, тэорыі адноснасці, атамнай фізіцы і біяфізіды. Распрадаваў хвалевую мехадіку, сфармуляваў яе асн. ўраўненне (гл. ІПродынгера ўраўненне), увёў паняцце хвалевай функцыі. Даказаў эквівалентнасць хвалевай мехадікі і матрычдай квадтавай мехадікі В.К.Гяйзенберга. Нобелеўская дрэмія 1933 (з П .A. М Дзіракам). Тв.: Рус. пер — Новые путн в фнзнке: Статьн н речн. М., 1971; Что такое жнзнь. 2 нзд. М., 1972; Нзбранные труды по квантовой механнке. М , 1976. Літ.. Л ь о ц ц в М. Нсторня фнзнюі: Пер. с кгал. М., 1970. С. 401—403; К л а й н Б. В понсках: Фн'шкн м квантовая теорня: Пер. с англ. М., 1971. С. 192—216. А.І.Болсун Ш РО ДЫ НГЕРА ЎРАЎНЕННЕ, асноўнае дынамічнае ўраўненне нерэлятывісцкай квантавай механікі. Аііісвае эвалюцыю ў часе хвалевай функцыі часціцы ці сістэмы часцід і матэматычна выражае карпускулярна-хвалевы дуалізм мікра-
462
ш родэр
аб’екгаў. Прапанавана Э .Шродынгерам y 1926. Для часціцы масы т, якая рухаецца пад дзеяннем сілы і харакгарызуецца патэнцыяльнай энергіяй V(x, y, z, t), y прамавугольных дэкартавых каардынатах Ш.ў. мае выгляд: Н^ = дt i —
2т
& у/ + V (х, y, z, t ) f , дзе
уяўная адзінка, Н=—, h — Планка пас2
матар ням. сцэны. Сцвярджаў асветніцкі рэалізм і прагрэс. нац. рэпертуар. Заснавальнік тэатр. педагогікі і рэаліст. рэжысуры. Імкнуўся да ансамблевасці ў пастаноўках. Пераклаў і ўпершыню паставіў на гамбургскай сцэне трагедыі У.Ш экспіра. Найб. значньм ролі ў шэкспіраўскім рэпертуары: Гамлет, кароль Лір, Макбет, Атэла (у аднайм. п’есах). Выступаў і як драматург. Літ.: Нсторня западноевропейского театра. Т. 2. М., 1957.
л
Э2 Э2 3 2 _ таянная, A =-----, + -----» + -----. — Лапласа 3х 2 д у 2 д Z2 аператар, ір - ір (х, y, z, t) — хвалевая ф ункц ы я, t — час (гэтае ўраўненне наз. часавы м Ш .ў.). К алі п атэнц ы ял Vн е залеж ы цв ад часу, то раш эн н с Ш .ў. м ае вытляд: (х, y, z, t) =е ~(І/,) £ 'ф (х, y, z), дзе Е — п о ўная энергія часціц ы , хвалевая ф у н к ц ы я ср (х, y, z) — 41
Й 2
р а ш э н н е с т а ц ы я н а р н а г а Ш .ў.: - - — Дср +
т V(х, y, z) = £ф. У кван тавай м еханіц ы Ш .ў. адыгрьшае такую ж ролю , ях Ньютана законы механікі ў механіцы і Максвела ўраўненні ў 2
9
электрады наміцы . 3 дапам огай Ш .ў. тлум ачадца, прадказваю цца і апісваю цца м н огія з ’явы атамнай і ядз. фізіхі, н ап р ., узроўні энергіі атамаў, зм енві ў атамны х спектрах пад уплывам эл. і магн. палёў, заканам ерн асц і альф а-распаду, рассеянн е ней тронаў н а атам ных ядрах. АЛ.Болсун.
Ш Р 0Д Э Р (Schroder) Герхард Фрыц Курт (н. 7.4.1944, Мосенберг, цяпер y межах г. Бломберг, Германія), дзяржаўны і паліт. дзеяч Германіі. Юрыст. Вучыўся ў Гётынгенскім ун-це (1966— 71). 3 1963 чл. С.-д. партыі Германіі (СДПГ). У 1978— 80 старшыня арг-цыі «Маладыя сацыялісты» ў складзе СДПГ. У 1980— 86 і з 1998 дэп. бундэстага. 3 1986 дэп. ландтага зямлі Ніжняя Саксонія, y 1986— 90 старшыня фракцыі СДПГ y ім, з ліп. 1994 старш ы ня арг-цыі СДПГ y гэтай зямлі. 3 чэрв. 1990 прэм’ер-міністр Ніжняй Саксоніі. 3 кастр. 1998 федэральны канцлер ФРГ (ад СДПГ). Праводзіць прагматычны паліт. курс, скіраваны на мадэрнізацыю герм. дзяржавы. 3 крас. 1999 адначасова і старшыня СДПГ. Аўтар прац па паліталогіі. Літ:. О р л о в Б.С. Полнтнческяй портрет Герхарда Шредера. М., 1999. У.Я.Капаткоў. Ш Р 0 Д Э Р (Schroder) Фрыдрых Людвіг (3.11.1744, г. Шверын, Германія — 3.9.1816), нямецкі акцёр, рэжысёр і тэатр. дзеяч. У 1771— 98 (з перапынкамі) узначальваў Гамбургскі нац. т-р. Рэфар-
Ш Р 0 Д Э Р (Schroder) Эрнст (25.11.1841, г. Мангейм, Германія — 16.6.1902), нямецкі матэматык і логік. 3 1876 праф. Вышэйшай школы ў г. Карлсруэ. Навук. іірацы па матэм. логіцы, тэорыі алгарытмаў. Даў сістэматычнае выкладанне алгебры логікі. Аўтар прынцыпу дваістасці і шэрагу інш. законаў матэм. логікі. Ш РО Т (ад ням. Schrot дробныя кавалкі, абрэзкі), канцэнтраваны бялковы корм, пабочны прадукт алейнай вытв-сці. Атрымліваюць пасля экстракцыі алею са зд р о б н ен ага н ас е н н я алейны х культур. Адрозніваюць Ш. сланечнікавы, рапсавы, соевы, бавоўнікавы, канапляны, гарчычны, клешчавінны і інш. Mae ў сабе пратэінаў 19— 43%, тлушчаў 1— 3%, вітаміны E і групы В, шмат фосфару. Выкарыстоўваюць y складзе камбікармоў для адкорму буйн. par. жывёлы, авечак, свіней, сажалкавых рыб. Некат. віды Ш. маюць ядавітыя ці наркатычныя рэчывы (рыцын y клешчавінным Ш., гасіпол y бавоўнікавым і інш ). Ш РО Т п a л я ў н і ч ы, дробныя металічныя (са свінцу з нязначным дабаўленнем сурмы і мыш’яку) шарыкі; састаўная частка патрона для стральбы з паляўнічага гладкаствольнага ружжа. Памеры Ш. ў большасці краін пазначаюцца ў міліметрах, радзей маюць літарнае абазначэнне. Робяць Ш. y шроталіцейных устаноўках і спосабам штампоўкі; часам пакрываюць хромам, нікелем, меддзю. Ш Р0Т А В Ы ЭФЕКТ, невялікія хаатычныя адхіленні току электравакуумнай або паўправадніковай прылады ад яго сярэдняга значэння (гл. Флуктуацыі электрычныя). Выклікаецца нераўнамернасцю тэрмаэлектроннай эмісіі з катода або інжэкцыі носьбітаў зараду ў паўправадніках; суправаджае любыя працэсы, звязаныя з утварэннем патокаў зараджаных або нейтральных часціц, напр., фотаэлектронную эмісію, другасную электронную эмісію. Тэарэтычна прадказаны ням. вучоным В.Шоткі (1918). Абумоўлівае шумы ў эл. ланцугах, якія ў гукавым дыяпазоне частот нагадваюць шум ад перасыпання паляўнічага шроту (адсюль назва).
ШР0ТАЎНІЦА, д р о б а в а я пуш к а, гармата нерэгулярнай артылерыі канца 16— 18 ст. Выкарыстоўвалася, як правіла, y час абароны ўмацаванняў.
Мела невял. даўжыню і малы калібр, страляла на кароткія адлегласці дробным метал. ці каменным шротам (адсюль назва). Гл. таксама Цюфяк. Ш РУ Б Павел Міхайлавіч (н. 20.2.1955, в. Хільчыцы Жыткавідкага р-на Гомельскай вобл.), бел. паэт. Скончыў Ленінградскі ун-т (1977), Мінскую вышэйшую школу МУС Беларусі (1987). 3 1977 працаваў y Наваполацкім політэхн. ін-це, y 1979— 81 y Ін-це цепла- і масаабмену АН Беларусі. 3 1983 выкладае ў каледжы МУС Беларусі. Друкуецца з 1979. У паэт. зб-ках «Лабараторыя» (1987), «Позні світанак» (1992), «Чорнабелы свет» (1995) і інш. кантрастнасць, супярэчлівасць жыцця, любоў да Радзімы, роднай мовы, адстойванне духоўных каштоўнасцей. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1988. Ш РУ БЦ Ы Н ГА (ням. Schraubzwinge ад Schraube вінт + Zwinge Ціскі), прыстасаванне для мацавання дэталей на варштаце, станку або ў шаблоне. Вьікарыстоўваецца пры слясарнай, сталярнай і інш. відах апрацоўкі, пры склейванні дэталей, зборцы і г.д.
Шрубцынга: 1 і 2 — драўляная і металічная для сціскання ў адной плоскасці; 3 — для сціскання ў двух плоскасцях. Ш РЫ-ЛАНКА, Д э м а к р а т ы ч н а я Сaды ялісты чнaя Рэспублік а Ш р ы - Л а н к а , дзяржава ў Паўд. Азіі, на аднайм. востраве (б. Цэйлон), y Індыйскім акіяне. Ад Індыі аддзелена Манарскім зал. і Полкскім пралівам. Пл. 65,61 тыс. км2. Нас. 19 576,8 тыс. чал. (2002). Афід. мовы — сінгальская і тамільская; мова міжнац. зносін — англійская. Афіц. сталіда — Ш ры-Джаявардэнапура-Котэ (месцазнаходжанне парламента), фактычная — г. Каломба. Краіна падзяляецца на 8 правінцый. Нац. свята — Дзень незалежнасці (4 лютага). Дзяржаўны лад. Прэзідэнцкая рэспубліка. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт. Выканаўчую ўладу ажыццяўляюць прэзідэнт і прэм’ер-міністр, які ўзначальвае Савет Міністраў. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму парламенту — Нац. дзярж. асамблеі, дэпутаты якой выбіраюцца на 6 гадоў. Выбарчым правам карыстаюцца ўсе ірамадзяне з 18 гадоў. Суд. сістэма ўключае Вярх. суд, які з ’яўляецца таксама апеляцыйнай інстанцыяй, суды акруговыя, магістратаў і
сельскія. Суддзяў прызначае ўрад, членаў Вярх. суда — прэзідэнт. Прырода. Большая ч. краіны — узгорыстыя раўніны. На Пд і ў цэнтры сталовыя горы з пераважнымі выш. 1000— 2000 м (найб. 2524 м, г. Підуруталагала). Карысныя выкапні: графіт, вапнякі, паўкаштоўныя і каштоўныя камяні (рубіны, сапфірьі, тапазы, турмаліны, аметыстьі), фасфарыты; на ПнУ і ПдУ узбярэжжа — чорныя пяскі з рэдкімі і рэдказямельнымі элементамі (ільменіт, манацыт, цырконій, рутыл, радый); разнастайныя буд. матэрыялы (граніты, гнейсы, латэрьггы). Клімат субэкватарыяльны, на Пд экватарыяльны. Сярэднямесячная т ра на раўнінах каля 27 °С, y rapax 23— 25 °С. Адно з самых халодных месцаў — горны курорт Нувара-Элія (2000 м над узр. м.) з сярэднегадавой т-рай 15 °С. Ксшькасць ападкаў за год павялічваецца з ПнУ на ПдЗ з 1300—2000 мм да 2500— 3000 мм. Рачная сетка густая. Рэкі кароткія, найб. — Махавелі (330 км). Глебы чырвона-бурыя і чырвона-жоўтыя фералітныя, y далінах рэк — алювіяльныя. Болып за 70% тэр. ўкрыта натуральным раслінным покрывам. На Пд — участкі вечназялёных трапічных лясоў, на ПнУ трапічныя лістападмыя лясы. Жывёльны свет разнастайны: сланы, леапарды, рысі, гепарды, ш акаіы . мядзведзі, шмат малпаў, ядавітых змсй, яшчарак, y рэках — кракадзілы. Нац. паркі: Васгамува, Вілпату, Гал-Оя, Кумана, МадуруОя, Уда-Валаве, Яла (Рухуна). Насельніцтва. Асн. насельнідтва — сінгалы (74%) і тамілы (18%). Жывуць таксама маўры (нашчадкі арабаў і мясц. мусульман) — 7%, бюргеры (нашчадкі галандцаў і партугальцаў), малайцы, веды, кафіры (афрыканцы), ланкійскія цыганы. Сярод вернікаў пераважаюць будысты (70%) і індуісты (15%). Ёсць хрысціяне (католікі) — 8%, мусульмане — 7% (1999). Натуральны прырост 0,85% (2002). Сярэдняя шчыльн. 298 чал. на 1 к м . Найб. шчыльна заселены ПдЗ вострава. У акрузе Каломба шчыльн. больш за 2 тыс. чал. на 1 км2. У гарадах жыве 23% насельніцтва. Буйныя гарады (тыс. ж., 1993): Каломба — 2026 (з прыгарадамі), Маўнт-Лавінія — 175, Моратува — 135, Джафна — 125. Працаздольнага насельніцтва 6,6 млн. чал. (1998). У прам-сці занята 17% эканамічна актыўнага насельнідтва, y сельскай гаспадарцы — 38%, y сферы паслуг — 45%. Гісторыя. 3 часоў палеаліту Ш.-Л. насялялі плямёны паляўнічых-збіральнікаў, ад якіх, відаць, пайшоў сучасны народ веды. У 6— 3 ст. да н.э. востраў засялілі інда-арыйскія нлямёны з Паўн. Індыі. Яны назвалі краіну Сінхаладвіпа (санскр. — «краіна львоў»), y скажонай транскрыпцыі Сілон (рус. і бел. Цэйлон), a сябе — сінгаламі. Адначасова ўжывалася і другая назва вострава — Ланка (благаславёная, цудоўная зямля). У 3 ст. н.э. склалася Сінгальская дзяржава (сталіцы — гарады Анурадхапура, Паланарува), дзе дзярж. рэлігіяй стаў будызм. Яна з пераменным поспехам
ваявала з прышэльцамі з Паўд. Індыі таміламі і ў 15 ст. распалася. На Пн вострава ўзнікла Тамільская дзяржава са сталіцай y г. Джафна. 3 1505 да пач. 17 ст. прыбярэжныя раёны Ш .-Л. заваяваны партугальцамі, але яны не здолелі зламаць супраціўленне сінгальскага каралеўства з цэнтрам y г. Канды, якое з 15 ст. існавала ў горнай частцы вос-
ШРЫ-ЛАНКА
463
брыт. Садружнасці. Паводле канстытуцыі 1972 Ш.-Л. — рэспубліка. У краіне дзейнічаюць каля 30 паліт. партый, але ўвесь перыяд незалежнасці ўлада папераменна належыдь або правай Аб’яднанай нац. партыі (засн. ў 1946, правіла ў
Герб і сц яг Ш ры -Л анкі.
трава. У 1658 галандцы з дапамогай кандыйцаў выгналі партугальцаў, але ў 1795— 96 самі былі выгнаны англічанамі. 3 1802 Ш .-Л. — асобная брыт. калонія Цэйлон, y 1815 англічане захапілі і Кандыйскае каралеўства. У 1833 пры брыт. губернатару створаны Заканад. савет, y 1912 прынята канстытуцыя. Паводле канстытуцыі 1931 уведзена ўсеагульнае выбарчае права. 4.2.1948 абвешчана незалежнасць Ш .-Л. ў складзе
1948— 56, 1960, 1964— 70, 1977—94), або левай Партыі свабоды Ш.-Л. (засн. ў 1951, правіла ў 1956— 60, I960— 64, 1970— 77 і са жн. 1994 y складзе Нар. ал ьян су ). 3 1994 п р э м ’ер -м ін істр Ш .-Л. — С .Бандаранаіке, прэзідэнт — яе дачка Ч.Кумаратунге. Становішча ў краіне ўскладнена ўзбр. канфліхтам (з 1983) паміж урадам і арг-цыяй Тыгры вызвалення Таміл Ілама, якая тэрарыст. метадамі змагаецца за стварэнне на Пн і ПнУ вострава незалежнай Тамільскай дзяржавы. Ш .-Л. — чл. ААН (з 1955),
464
ШРЫ-ЛАНКА
Руху недалучэння (з 1961), інш. міжнар. арг-цый. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў ліст.
2000. Гаспадарка. Ш.-Л. — агр.-індустр. краіна з развітой плантацыйнай гаспадаркай. 3 1970-х г. y краіне праводзяцца рыцачныя рэформы, што спрыяе пашырэнню аб’ёму інвестыцый y эканоміку (у 1997 — 550 млн. дол.), хуткаму развіццю прам-сці і сферы паслуг. Асн. інвестары — Японія, Паўд. Карэя, Сінгапур, мадэлі эканам. развідця якіх Ш.-Л. прыстасоўвае да сваіх умоў. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 2001 склаў 62,7 млрд. дол. (3,25 тыс. дол. на 1 чал.). Штогадовы рост ВУП y 1997— 2000 — 5,3%. У с е л ь с к а й г а с п а д а р ц ы ствараецца 21% ВУП, y прам-сці — 27%, y сферы паслуг — 52%. Гал. галіна сел ьск ай гасп ад ар кі — зем л яробства, якое пашырана пераважна на ПдЗ вострава, дзе няма патрэбы ў арашэнні. Апрацоўваецца 14% тэр. Гал. плантацыйныя культуры — чай (збор болып за 240 тыс. т штогод), гевея (100 тыс. т натуральнага каўчуку), какосавая пальма (60 тыс. т копры), займаюць 2/3 пл. зямель, што апрацоўваюцца. 3 інш. плантацыйных культур вырошчваюць вострапрыпраўныя расліны (перац, кардамон, мускатны арэх, карыца, гваздзіка і інш.), какава, ананасы, цукр. трыснёг, тытунь. У канцы 20 ст. роля плантацыйнай гаспадаркі ў экспартных пастутшеннях значна знізілася (з 90% y 1970 да 20% y 2000). Гал. харч. культура — рыс (2,76 млн. т, 2000), пашырана паўсюдна, асабліва на алювіяльных глебах y далінах рэк і на прыморскіх нізінах. Кліматычныя ўмовы дазваляюць збіраць па 2— 3 ураджаі за год. У больш засушлівых раёнах вырошчваюць проса (491 тыс. т, 2000), кукурузу (315 тыс. т), copra (140 тыс. т), бабовыя, батат, маніёк, агародніну. Жывёлагадоўля развіта слаба. Пагалоўе (млн. галоў, 2001): буйн. par. жывёлы — 1,56, коз — 0,5, птушак — 11, свіней — 0,07, авечак — 0,01. Буйн. par. жывёла выкарыстоўваецца як цяглавая сіла. Улоў рыбы (1999) 247 тыс. т. У п р а м ы с л о в а с ц і найб. ілтэнсіўна развіваюцца тэкст. і швейная галіны. У 5 зонах свабоднага гандлю працуюць больш за 150 прадпрыемстваў па вытв-сці тэкст. вырабаў на экспарт. Развіты традыц. галіны — чайная, перапрацоўка какосавых арэхаў (алей, мыла, глідэрын, кандытарскія вырабы, алкагольныя напіткі і інш.), цукр., тытунёвая, мукамольная, гарбарна-абутковая. Ёсць прадпрыемствы чорнай металургіі (Орувела), маш.-буд. (пераважна зборачныя, па вытв-сці абсталявання для лёгкай прам-сці і інш.), нафтаперапр., гумавай (шынны з-д y Келані), фарфоравай, цэм. прам-сці. 50% прамысл. прадпрыемстваў сканцэнтравана ў г. Каломба і яго прадмесцях. Выпрацоўка электраэнергіі 6,6 млрд. кВт-гадз (2000) на ГЭС (68%) і ЦЭС (32%). Здабыча графіту, каштоў-
ных і паўкаштоўных камянёў, солі. Вял. значэнне маюць маст. промыслы — разьба па дрэве, рогу, чарапахавых штасцінах, слановай косці, чаканка па метале, вытв-сць упрыгожанняў з каштоўных камянёў. Асн. від транспарту — аўтамабільны. Даўж. аўтадарог больш за 25 тыс. , y т.л. з цвёрдым пакрыццём 11,3 тыс. км. У краіне 220 тыс. легкавых і 249 тыс. грузавых аўтамабіляў і аўтобусаў. Чыгункі (даўж. 1463 км) пераважна аднакалейныя. Унутр. водных шля-
хоў — 430 км, трубаправодаў — 62 км. Гал. марскія парты: Каломба, Гале, Джафна, Трынкамалі. 15 аэрапортаў, y т.л. міжнар. ў Каломба. Экспарт (4,9 млрд. дол., 2001) тканін, швейных і гумрва-тэхн. вырабаў, чаю, каштоўных камянёў, прадуктаў какосавай пальмы. Імпарт (6 млрд. дол., 2001) машын і абсталявання, паліва, харч. прадуктаў. Асн. гандл. партнёры: ЗША, Вялікабрытанія, Японія, Індыя. Штогод краіну наведваюць каля 500 тыс. замежных турыстаў.
Д а арт Ш ры -Л анка. Р азм алёўка н а скале. С ігірыя. 5. ст.
Д а арт. Ш ры -Л анка. Р азм алёўка пячорнага храма ў Дамбуле. 18 ст.
Д а арт. Ш р ы -Л анка. С ку л ы п у р н ае аздабленн е круглага хр ам а В ата-д а-ге ў г. П а л а н ар у ва. 1 2 ст.
Даход ад турызму 275 млн. дол. (1998). Грашовая адзінка — рупія Ш.-Л. Архітэктура і выяўленчае мастацтва. Вял. ўплыў на стараж. мастацтва Ш.-Л. (3 ст. да н.э. — 8 ст. н.э.) зрабіла культура Індыі. У аснове планіроўкі стараж. гарадоў быў падзел на Унутр. (т.зв. Царскі) горад, умацаваны сценамі, з палацам і гал. культавымі пабудовамі, і Знеш ні горад з жылымі кварталамі, манастырамі, прадмесцямі (Анурадхапура). Самы вял. арх. комплекс горада — будыйскі манастыр (віхара) — пераўзыходзіў інда-будыйскія ўзоры па памерах, разнастайнасці тыпаў пабудоў: ступа (дагоба), дамы дрэва Бодхі, астанкаў, рэліквій і інш. Найб. даўнія арх. помнікі: звонападобныя ступы Тхупарама (3 ст. да н.э.), Руанвелі (2— 1 ст. да н.э.), скальны манастыр Ісурумунія (5— 8 ст. н.э.), палацы, штучныя вадаёмы ў г. Анурадхапуры; рэшткі палацавых будынкаў, ступы Даміла-тхупа, Ранкатвіхара-ступа, Кірывіхара, кругаы храм Вата-да-ге, дом вобраза Ланкатылака, пячорны коміілекс Галвіхара і інш. ў г. Паланарува. Для будыйскай каменнай пласты кі характэрны манументальнасць, стрыманасць вобразаў, лаканізм форм: гарэльеф «Закаханыя» ў Анурадхапуры (5 ст.), гіганцкія скальныя статуі Буды і Ананды ў Паланаруве (12 ст.). 3 11 ст. ўзводзілі індуісцкія храмы (Шыва
k m
Дэвале № 1 i № 2 y Паланаруве). Выяўл. мастацтва звязана з інд. маст. школамі. У 5 ст. на скале Сігірыя створаны размалёўкі (мяркуюць, што першапачаткова іх было 500; захавалася 21) з выявамі фігур знатных жанчын y выглядзе паўбожастваў апсар, якія скрозь воблакі кідаюць на зямлю кветкі. 3 16 ст. пашырыліся еўрап. ўплывы. Традыцыі нац. архітэктуры захоўваліся ў г. Канды [храм Зуба Буды (Далада Малігава), 14, 18— 19 ст.], мастацтва — y Дамбуле (размалёўка ііячорнага храма, 18 ст.). У 1-й пал. 19 ст. пераважалі формы англ. класіцызму, станковае мастацтва развівалася ў духу англ. акадэмізму. У 1888 прадстаўнікі традыц. кірунку ў мастацтве аб’ядналіся ў «Цэйлонскае таварыства мастацтва». У 1-й пал. 20 ст. ў сувязі з нац.-вызв. рухам склалася маст. аб’яднанне «Група 43», прадстаўнікі якога Х.Піерыс, Дж.Кіт, ДжДэраніягала і інш. спалучалі нар. і міфалагічныя сюжэты з прыёмамі еўрап. мастацтва. Члены «Таварыства нацыянальнага мастацтва» (1950, арганізатар будыйскі вучоны-манах Мапалагама Віпуласара тхера) y сваіх творах адраджалі традыцыі сярэдневяковага сценапісу (Б.Л.А.Мендыс, К.С.ВІджая і інш ). Развіваюцца стараж. віды маст. рамяства: ткацтва, разьба па дрэве (арх. дэталі, маскі), апрацоўка металу (насечка, чаканка) і каштоўных камянёў, вытанчаная разьба па слановай косці, выраб лакавых рэчаў. У буд-ве выкарыстоўваюцца дасягненні сусв. дойлідства і вопыт нац. архітэктуры. Помнікі гарадоў Анурадхапура, Паланарува, Сігірыя, Канды ўключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
ваных асяроддзяў, фізіды нізкіх т-р, тэорыі многіх цел, звышправоднасці, магнетызме. Стварыў паслядоўную мікраскапічную тэорыю звышправоднасці [з Дж Бардзінам (гл. Дадатак) і Л .Куперам; тэорыя Бардзіна— Купера— Ш., ці БКШ -тэорыя; 1957]. Нобелеўская прэмія 1972 (з Бардзінам і Куперам). Te:. Рус. пер. — Н овое в н зучен нн сверхпроводям остн. М ., 1962 (разам з Д ж .Б ардзінам ); Іео р н я сверхпроводнм остн. М ., 1970; С верхпроводнм ость п о луп ровод нн ков н п ереходных металлов. М ., 1972 (у сааўт.).
M.U. Касцюковіч.
ШРЫФТ (ням. Schrill ад schreiben. пісаць), графічная сістэма літар, лічбаў і інш. моўных знакаў, форма якіх падпарадкавана функдыянальным, мастацкім або тэхнічным патрабаванням. Базіс усякага графічнага моўнага знака — графема, па якой вызначаюцца літары. Ш. з’яўляецца графічнай інтэрпрэтацыяй алфавітнага ладу. На форму Ш. прама ці ўскосна ўздзейнічаюць розныя фактары: традыцыі, мова, інфарм. пат-
31.5.1931, г. Ок-Парк, ЗША), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗШ А (1971), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1970). Замежны чл. Рас. АН (1988). Скончыў Масачусецкі тэхнал. ін-т (1953) і Ілінойскі ун-т (1957). 3 1961 y Пенсільванскім ун-це (з 1962 праф.), з 1980 y Каліфарнійскім ун-це ў г. Санта-Барбара. 3 1992 ва ун-це штата Фларыда і Нац. лабараторыі моцных магнітных палёў. У 1994—96 прэзідэнт Амер. фіз. т-ва. Навук. працы па фізіцы кандэнса-
Грэч. і этрускі алфавіты сталі кры ніц ай лаН айб. даскан алы Ш . п рапісны х манум. літар надпісаў вядом ы з 2 ст. н.э. (надпіс н а к ал он е Т раяна ў Ры м е, 114). С ярод розны х народаў свету п аш ы ралася пісьм о капітальн ае (5 ст.), унцьш льнае ( 6 ст.), мінускульнае (з к а н ц а 8 ст.). У сярэдн ія вякі склаўся гаты чны Ш . (тэкстура, фактура, ратонда, ш вабах); y эпоху А драдж эння — гуманіст. анты ква (стараж ., пераходная, н овая, п азн ей егіп., італійская, гратэск, м адэрн), я к ія сталі асн овай ц япераш ніх друкарскіх лац. Ш . Развіццё друкарскіх Ш . на аснове кірыліцы (кан ец 15 — пач. 18 ст.) адбывалася п ад уздзеявнем рукапісны х кіры ліцкіх азбук устава, паўустава, вязі, грамадз. пісьма, скорапісу і друкарскіх Ш . Зах. Еўропы.
Бел. Ш., як і пісьмо ў цэлым, бярэ пачатак ад рунічных знакаў (гл. Рунічнае пісьмб). 3 прыняццем хрысціянства царк. кнігі перапісваліся ўстаўнымі (кірыліцкімі) літарамі (магчыма, і глаголіцай). Кнігі 11 ст., напісаныя ў розных месцах, маюць пэўную адметнасць. Напр., для Тураўскага евангелля характэрны аптымальная мера суадносін прасторы і графікі, амаль абсалютная рытмічная правільнасць, яснасць і ўстойлівасць літар, нетаропкае пісьмо з вял. густам.
Лочімітвы н н ожк H5JJIX.
ПАЛО Î v a U i i r j f ï â J Ш4
ÉKЫ ч МЮ 6лОф£РЖЯН,UtttM
і^сжГд, МК<Ж<(<ТІПЖ4ПО
«там оп і|аеы іяуммго. ізш>
■
АЬЛЕН ІЗіММНбМХВ • ІЙМДТЬ M il» it V*
. смзшш 11JMДГГАДМ«Г«
М ц -,
Т6ІНА4Ч , НЖ<*уГ»Т#ВН
хл,» Iftfi ІСцсюш • Î n w i жьйі Псмм мй** mj«y» i n сл**млк i* ï нгартчх Кт**тн r tr t ».
ГТ«ЯЖ ТІТВ»Н П ^ТІГІН :
ГЛШ В#пГні|ІАГ# в п ж < т й
Pi^iJiT JJift ІАдхісюнмдпмж т і
ШРЫЎІІАРТ (Shreveport), горад на Пд
ШРЬІФЕР (Schrieffer) Джон Роберт (н.
рэба, тэхн. сродкі, культ. ўзровень, індывід. асаблівасці стваральніка. У вузкім сэнсе Ш. — камплекг друкарскіх літар, прызначаны для набору ў паліграфіі (наз. гарнітура). Тэрмін «Ш » з’явіўся з пачаткам кнігадрукавання. Усх. славяне карыстаюцца ім з пач. 18 ст., да гэтага часу друкарскія і рукапісныя алфавіты наз. азбукай.
цінскага пісьма.
Літ:. Т а л м у д Э.Д. й с т о р н я Ц ейлона, 1795— 1965. М ., 1973; Республнка Ш рн Л анка: Н с то р я я н соврем енность. М ., 1977; С траны н народы : [Зарубеж ная Азня. Ю ж ная А зяя). М ., 1982; Т ю л я е в С.М ., Б о н г a р-д - Л е в н н Г.М . Н скусство Ш рн Л анка. М ., 1974. У.М.Зайцаў (прырода, насельніцгва, гаспадзрка), В.У.Адзярыха (гісторы я), Я.Ф.Шунейка (архітэктура і вы яўленчае маетацтва).
ЗША, на р. Рэд-Рывер, штат Луізіяна. Засн. ў 1837. 200 тыс. ж. (2000); з прыгарадамі 392 тыс. ж. Буйны цэнтр нафта- і газаздабычы, гандл.-трансп. цэнтр раёна баваўнаюдства. Прам-сць: эл.- тэхн. і рады ёэлектронная, y т.л. вы тв-сць трансфарматараў, сродкаў сувязі, тэлефонных апаратаў, баваўняная, нафтаперапр., хімічная. Ун-т.
465
ш ры ф т
MftflM I»ÀCI«ÎWitTk•Й-яія»
HH . t j r e r t M H T f П А Т І ГНІ ,
Ctjwm» грдг kjwkh», йяойлг І Ëre<4llMC%« ОкіМЯА r/ІЯПТШІ i л у н т *чгм tu»* »£«
t ТЬ ІШДННІК^ТАВПЖГТІІНп ,
П^ДВU T B^ HT f с
1-3 £*«0<тумтг што#*£тігннчтн. SонunjU^mrrS^ï' лбхіТО AA t
A f Г♦ * КЫ
5
GO4 ^ ' y j U * jn é tX 0 4 k 6 U r] % « .» 2 ^ т Г Л ' nt
J 4 tit(y tS g 4 A H O tЬ -I« J 4 f j f j L t S t é t t l t C n ç ÿ i Г м п * ^ Н І ў » л 2
Шрыфты:
1— 3 — друкарскія Ф.Скарыны. 1517— 19; 4 — граф ічнае супастаўленне літар «В» — сучаснай і з «Бібліі» Ф .С кары н ы ; 5 — друкарскі П .М сціслаўца. 1575; 6 — ф р а г м е н т С тату та ВКЛ 1588; 7 — графічныя асабл івасці сучасных друкарскіх ш ры ф тоў; 8 — граф ічная пабудова л ац ін скай літары , вы кананая Л еанарда да В інчы; 9 — ты тульны ліст Б р эсц кай бібліі. 1563; 10 — сучасн ы ш ры ф т, вы кананы паводле друкарскага н аборн ага ш р ы ф гу Ф .С кары н ы (аўтар Г.Мацур. 1985).
. fitnf46jrrtf 6 :tH irn lz o n ^ ro a io ^ J i t * • ПЛлвоіСТ Bjf«/<
Н А Ш Н М І нСПАлвмаій . Л Н кііА Н О в Л Ч Ы І Y *lob1 - A U M n o fa
!■ ч u /
q
J
д»пв лі4йнніп^л8ў}(4mentiгнн4$*уўспь^.шн
HH HH H 7
tfüHiafmtv Zÿoitfi/
S7«pqo OaRmi / ufafnu ,
95cWii»jpfjpi(,
«Urtüpetenle topbiont.
УІБВГЛЕЖЗК /1МН0ІПРСТУ ФХІІЧШЬЭЮЯ
абвглежзійкл мнопрстуф ХІІШЧЫЭ юл
8
10
466
ш ры ф т
Ірафічны строй Астрамірава евангелля прынята лічыць эталонам. У 14 ст. пашырылася новая графіка літар — паўустаў, вязь, скорапіс, што значна паскарала працэс пісання. Гіст. з’ява пач. 16 ст. — шрыфты Ф.Скарыны (ініцыяльныя, тытульныя, тэкставыя). Скарына ўжо ў першым сваім вьіданні прыстасаваў зах.-рус. літары да друкарскага набору. Выдадзены ім «Псалтыр» (Прага, 1517) вызначаўся гармоніяй выяў, арнаменту і тэкставага матэрыялу, роўнай тонавай насычанасцю старонак, багатай разнастайнасцю форм і аздаблення ініцыялаў, што мела вял. значэнне для семантычнай сувязі тэксту і ілюстрацый. У 2-й пал. 16 ст. працу над Ш . прадоўжьші С.Будны і В.Цяпінскі. На тэр. ВКЛ Ш., падобнымі на рукапісныя, друкавалі кнігі М амонічы (гл. Мамонічаў друкарня). Высокімі графічнымі якасцямі вызначаліся Ш., створаныя на аснове ўстава і паўустава П.Мсціслаўцам. Іх капіравалі і выкарыстоўвалі інш. друкарні. У графіцы літар Статута ВКЛ (1588) своеасабліва ўвасоблена спалучэнне бел. скорапісу, друкарскай тэхналогіі са зручнасцю чытання, што надае Ш. вял. арыгінальнасць. Высокае майстэрства выкарыстання Ш. праявілася ў кнігах для навучання: павялічаныя памеры і высокая яснасць літар, ужыванне арнаментыкі вылучаюць кнігі Л.Зізанія «Азбука» і «Граматыка славенска» (1596), «Буквар» М.Сматрыцкага (1618) і інш. П аш ырэнне мелі і лац. Ш. (польская графіка, ці т.зв. лацінка), якімі друкавалі свецкія і рэліг. кнігі (Брэсц,кая біблія), яны існавалі да пач. 20 ст. На развіццё бел. Ш. (рукапісных і друкарскіх) y розныя часы ў пэўнай ступені ўплывалі памежныя культуры Захаду і Усходу. Рэформа пісьма 1708 y Расіі (у выніку устаў, паўустаў і вязь ужываліся толькі для царк. л-ры, новая спрошчаная графіка Ш. — т.зв. грамадзянскі шрыфт — для свецкіх патрэб), далучэнне бел. зямель да Расіі ў выніку падзелу Рэчы Паспалітай 18 ст. адбіліся на графічных сродках пісьма. 3 19 ст. вяліся пошукі форм Ш., ствараліся і шырока выкарыстоўваліся новыя Ш. (егіп., італьян.^ дэкар.) пад уплывам стыляў класіцызму, мадэрну. У пач. 20 ст. пачалося друкаванне легальньгх выданняў на бел. мове рускім грамадз. Ш. са сваёй арфаграфічнай асаблівасцю (творы М.Багдановіча, Я.Купалы, Я.Коласа і інш.). У наш час y галіне шрыфтавой справы працуюць навукоўцы, пісьменнікі, мастакі (Ю .Бокая, У.Лукашык, Г.Мацур, Р.Найдзін, П.Семчанка). Ёсць значныя дасягненні ў шрыфтавым афармленні кніг, спроба стварыць бел. нац. друкарскі Ш. У 1972 y Бел. AM створаны курс маст. Ш. (заснавальнік Семчанка). У 1994 арганізавана суполка «Л ітарт», якая сістэматычна праводзіць выставы Ш. і каліграфіі, выдае манаграфіі.
Літ:. Б о т в л н н л к М. Опсуда есть пош ел букварь. М н ., 1983; К а р с к і Я. Б ела-
ABCDEFGHILMN OPQ&STVXYZabc defghilmnopqrfstuxyz i
2 Ш ры ф ты ; 1 — анты ква эпохі А драдж эння; 2 — сучасн ы (аўгар П .С ем чан ка).
русы. М н., 2001; К л л к у ш л н Г. Ш р я ф ты. 2 лзд. М н., 1984; Н і к а л а е ў М. Палата кнігапісная. М н., 1993; П а в л е н к о Н. Мст о р л я п п с ь м а . 2 л зд . М н ., 1987; С е м ч е н к о П. О сновы ш рл ф товой граф л кл . М н., 1978; Ш м а т о в В. Яскусство кнлгл. М ., 1990; Д ю р е р A Т рактат о ш рлф те: П ер. с нем. М ., 1981; Т о о т с В. С оврем енн ы й ш рлфт. М ., 1966; Б о л ь ш а к о в М. , Г р е ч л х о Г., Ш н ц г а л A К нлж ны й ш рлфт. М ., 1964; Ш н ц г а л А Г . Руссклй тяп оіраф скл й шрлфг. 2 язд. М ., 1985; Р і з н л к М .Г. П л сь м о і ш ряфт. К йів, 1978; K a р г A Schrift und Buchkunst. Leipzig, 1982. ПА.Семчанка.
Ш РЫ Ф Т д р у к а р с к і , камплекг друкавальных літар, неабходных для ўзнаўлення пэўнага алфавіту, лічбаў і знакаў. Ш. адрозніваюць паводде абрысу літар (прамы, нахілены, курсіў), іх шырыні (нармальны, вузкі, шырокі), насычанас-
ці (светлы, паўтлусты, тлусты), рысунка (гл. Гарнітура), памераў (вызначаецца кеглем). Выкарыстоўваецца ў наборнай вьггв-сці (гл. Наборныя працэсы). Н аборны Ш . п адзяляецц а н а металічны (літары або радкі тэксту адліты са спец. сплаву — гарту, бывае літара- ц і радковаадліўны) і неметал. (ф отан аборн ы , y вы глядзе негатыўных або пазітыўны х вы яў, і дыгітальны, запісаны ў п ам яц і ЭВ М y вы глядзе лічб авш даны х), тэкставы (для н абору тэкстаў), тытульны (для н абору загалоукаў, тытульных лістоў, вокладак), акцы дэнтн ы (для набору малых друкарскіх ф орм — атэстатаў, дыпломаў, бланкаў), аф іш н а-плакатны . Н а Беларусі Ш . падзяляю ц ца п а гал. граф ічны х адзнаках (кантрастнасці, н аяўнасці і ф орм ах засечак) н а 6 асноўны х i 1 дадатковую грулу, a ўнутры кож най групы — н а аднолькавы я п а характары ры сунка гарнітуры (н апр., літаратурную, акадэмічную ). П ам еры III. — ад кегля, роўнага 4 пунктам (каля 1,5 м м ), да буйных (афіш ных) I I I , кегль якіх роўн ы 15 квадратам (каля 270 мм). Ш . адліваю ць н а шрыфталіцейны х м аш ы нах і аўтаматах, захоўваюць y наборны х касах. П ерш ы я друхарскія Ш . створаны на аснове рукапісны х (напр., славян арускі — на аснове паўустава). Н а аснове ўведзенага ў Расіі ў 1708 грамадзянскага шрыфту сфарміраваліся сучасны рус. Ш ., бел. і ўкр. алф авітны я сісгэмы. У падры хтоўцы ўзораў Ш . пры м аў удзел бел. асветнік І.Ф.Капіевіч. Літ.: С правочнм к технолога-поляграфяста. Ч. 1. Н аборны е процессы . М ., 1981; III н ц r a л А.Г. Русскйй та п о гр а ф с к н й ш ряфт. 2 нзд. М ., 1985; В л а д н м н р о в Л .й . Всеобіцая нсторня кн лгн. М ., 1988. У.М.Сацута.
Ш РЙТЭР (Schroetter, Szretter, Schretter) Іаган (?— да 20.2.1685), жывапісец ням. паходжання. Творчасць звязана з маст. жыццём Беларусі, Польшчы і Літвы. Жыў y Гданьску, y 1640-я — пач. 1650-х r. y Гродне і Вільні, з 1655 y Кёнігсбергу, з 1660-х г. зноў y Вільні. Быў чл. брацтва св. Марійна. У 1646 стварыў для Гродзенскага касцёла брыгітак алтарныя карціны: «Дабравешчанне», «Святая Брыгіта», «Святая Ганна», «Нявіннае зачацце Дзевы Марыі» і інш. У 1646 y Вільні напісаў партрэт жонак Януша Радзівіла — Катажыны Патоцкай і Марыі Лупу. Яму прыпісваюць партрэі Хрысціны Яўхіміі Радзівіл (да 1657). Бсшьшасць яго работ не захавалася, y Э лем еш ы і парамеіры шрыфту: 1 — міжлітарны прасвет; 2 — унутрылітарны прасвет; 3 — лінія круглявых літар; 4 — лінія шрыфту; 5 — вы ш ы ня прамых вялікіх літар; 6 — засечкі; 7 — злучальн ы я штрыхі; 8 — ас-
н оўны я ш трыхі; 9 — н а д л іт а р н ы зн а ч о к ; 10 — вы ступаю чы я элем ен ты ; 11 -— аднабаховая засеч ка; 12 — кр оп ка; 13 — в ы ш ы н я кругл явы х м алы х літар; 14 — п адл ітарн ы значок; 15 — звіслы я элем ен ты ; 16 — вы ш ы н я малы х літар; 17 — в ерты кальн ая засечка. Ш ры ф ты друкарскія: a — светлы ; б —
a ШРЫФТ б ШРЫФТ . ШРЫФТ 1
ШРЫФТ ШРЫФТ Шрыфт Шрыфт ^ 7 - ™ ^ ІПРЫФТ Ш РЫ Ф Т Шрыфт Шрыфт мальны; 2 — прамы ШРЫФТ Ш РЫФТ Ш рыфт Шрыфт ш ы рокі; 4 — хурсіўг
2
3
■*
4
*
5
н ы нарм альны ; 5 — нахілены нармалыш.
т.л. для брадтва св. Марціна, алтарная карціна «Казьма і Дзям’ян» для касцёла св. Іаана ў Вільні. Л і т Jodkowski J. Nieznane place J.Szretteia i F.Lekszyckiego / / Biuletyn histoni sztuki. 1948. № 1; K a m i e n i e c k a E. Portrety Jana Szretteia / / Rocznik Muzeum Naro-
І.Ш рэтэр.
Партрэт Катажыны i Марыі Радзі-
віл. 1646. dowego w Waiszawie. Warszawa, 1973. T. 17; P a k n y s M. Vilniaus tapytoju padètis XVII a. II puseje / / Menotyra. 1999. № 4; K a 1 a majska-Saeed M.Kosciol brygitek w Grodnie / / Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI—XVI11 w. Lublin, 2000. А.Лугаваене. ШТАБ (ням. Stab), асноўны орган кіравання войскамі, іх баявой і паўсядзённай дзейнасцю ва ўсіх звёнах ад батальёна (дывізіёна) і вышэй. Ш. існуюць ва ўзбр. сілах усіх краін, y т.л. ў Рэспубліцы Беларусь. Ш. відаў узбр. сіл наз. галоўнымі, a Ш. усіх узбр. сіл — генеральным. У залежнасці ад ваен. дактрыны дзяржавы сістэма Ш. можа мець розныя назвы, колькасны склад і інш. Асн. задачы Ш.: забеспячэнне баявой і мабіліэацыйнай гатоўнасці войск (падраздзяленняў), арганізацыя іх баявой і паўсядзённай дзейнасці; здабыванне, збор звестак, вывучэнне і ацэнка на іх аснове становішча; падрыхтоўка аператыўна-такгычных праектаў для прыняцця камандуючым рашэнняў; планаванне аперацый (баявых дзеянняў), своечасовае давядзенне задач да войск і кантроль за іх выкананнем; арганізацыя і бесперабойнае падтрыманне ўзаемадзеяння войск; арганізацыя аператыўнага (баявога), тэхн. і тылавога забеспячэння; улік асабовага складу, яго забяспе-
чанасці ўзбраеннем, ваен. тэхнікай і інш. матэрыяльнымі сродкамі; арганізацыя каменданцкай службы, службы войск і інш. Паводле маштабу задач падзяляюцца на стратэг., апсратыуныя і тактычныя Ш.; паводле прыналежнасці — на Ш. аб’яднанняў, злучэнняў, часцей і падраздзяленняў; паводле роду дзейнасці — на агульнавайск. (агульнафлоцкія), відаў уэбр. сіп, родаў войск (сіл), спец. войск і тылу. Ш. ваен. акруг (франтоў), агульнавайск. і танк. армій, армейскіх карпусоў з’яўляюцца агульнавайсковымі. 1м належыць вядучая роля ў планаванні і арганізацыі агульнавайск. аперацый (баявых дзеянняў). Ш., якія працуюць пад кіраўніцтвам камандуючых аб’яднанняў, з’яўляюцца вышэйстаячымі ў адносінах да Ш. падпарадкаваных аб’яднанняў (злучэнняў) і старшымі ў адносінах да Ш. адпаведных родаў войск, спец. войск і тылу, a таксама да Ш. аб’яднанняў і злучэнняў, што ўзаемадзейнічаюць з імі. Ш. ажыццяўляюць дзейнасць на аснове рашэнняў ці загадаў камандуючага (камандзіра, нач ), якому яны падпарадкоўваюцца, a таксама распараджэнняў вышэйстаячага Ш. Непасрэдна работай Ш. кіруе яго нач., які ва Узбр. Сілах Рэспубліхі Беларусь і шэрагу інш. дзяржаў (у т.л. Рас. Федэрацыі) з’яўляецца 1-м нам. камандуючага (камандзіра). Гл. таксама Генеральны штаб (Дадатак). Літ.'. Г у р у л е в С. Актуальные вопросы реформнровання Вооруженных Сші Республнкн Беларусь / / Армня. 2002. № 2; Н в а н о в Ю. Его велнчество штаб / / Там жа. Ш ТАБ-АФ ІЦФРЫ , назва групы старшых афіцэраў y арміях шэрагу краін. У рас. арміі катэгорыя Ш .-а. ўведзена ў пач. 18 ст. і паводле Табеля аб рангах 1722 да іх належалі афіцэры ад маёра да палкоўніка (на флоце — ад капітанлейтэнанта да капітана 1-га рангу). Як правіла, з Ш .-а. складаўся штаб (адсюль назва). У адрозненне ад обер-афіцэраў (групы малодшых афіцэраў) Ш.-а. насілі эпалеты з махрамі і пагоны з дзвюма падоўжнымі палосамі (прасветамі). Паводле Табеля аб рангах 1884 y 8-ы клас (ірупу Ш .-а.) пераведзены капітан, ротмістр, есаул; пры гэтым яны лічыліся обер-афіцэрамі, але атрымалі права на тытулаванне Ш.-а. ШТАБЕЛЯВАЛЬНАЯ МАШЫНА, ма шына, якая выбірае торф з навалаў, буртуе яго, раўняе з бакоў і павялічвае штабялі ўверх. На торфапрадпрыемствах Беларусі выкарыстоўваюць Ш.м. МТФ-71А. Машына самаходная, гусенічная, рабочы орган — каленчаты скрабалкавы самацяг, размешчаны збоШ табел явал ьн ая м аш ы н а М Т Ф -
71A: 1 — нахіленая частка самацяга; 2 — скрабалкі самацяга; 3 — рама вертыкальная; 4 — рама з гусенічным ходам; 5 — контргруз; 6 — кранштэйн паваротаы; 7 — гарызантальная частка самацяга; 8 — накіравальніхі.
ШТАБЫ
467
ку. Для ўтварэння штабялёў вышынёй 6—6,5 м самацяг мае 2 шарнірна злучаныя часткі — гарыз. (даўж. 2,4 м) і нахіленую (даўж. 10,2 м). Пры ўтварэнні штабялёў выш. 8 м абедзве часткі самацяга ўстанаўліваюцца ў адну лінію. Прывод самацяга гідраўлічны, вугал нахілу 8— 42°, прывод гусенічнага ходу механічны. Кіраванне машынай гідрамеханічнае. М.У.Кіслоў. Ш ТАБС-КАПІ т Ан , ч ы н (званне) оберафіцэраў y арміях шэрагу краін. У рас. арміі ўведзены ў 1801 (акрамя кавалерыі, існаваў да 1917). Першапачаткова прысвойваўся пам. камандзіраў рот па страявой часці, пасады якіх y 1705— 98 займалі афіцэры ў званні капітан-паручніка. У кавалерыі Ш .-к. адпавядаў чыну штабс-ротмістра. Ш ТАБС-РОТМ ІСТР, ч ы н (званне) обер-афіцэраў y арміях шэрагу краін (пераважна ў кавалерыі). У рас. арміі ўведзены ў 1801 (існаваў да 1917). Першапачаткова прысвойваўся пам. камандзіраў эскадронаў па страявой часці ў драгунскіх, a пазней y інш. кав. палках. У казацкіх войсках Ш .-р. адпавядаў чыну пад’есаула, y пяхоце — штабс-капітану. п а р т ы з А н с к а г а РЎХУ (Ш П Р ), спецыяльныя органы кіравання партыз. рухам на акупіраванай тэр. СССР y Вял. Айч. вайну. Былі створаны рэсп., краявыя і абл. Ш ПР, пры Стаўцы Вярх. галоўнакамандуючага — Цэнтральны штаб партызанскага руху (Ц Ш П Р, з 30.5.1942), які ўзначаліў 1-ы сакратар ЦК КП(б)Б П.К..Ланамарэнка. Ш ПР пры ваен. саветах шэрагу франтоў 28.9.1942 перафарміраваны ў прадстаўніцтва ЦШ П Р на тых жа франтах (акрамя Ленінградскага фронту і Укр. Ш ПР). Існаваў таксама Польскі штаб партыз. руху, нач. штаба якога ў 1944—45 быў В.С .Прытыцкі. Сваю дзейнасць штабы згортвалі па меры вызвалення акупіраванай тэр. ад праціўніка і выхаду партыз. фарміраванняў y сав. тыл. Укр. Ш П Р дзейнічаў да канца 1944 (расфарміраваны 1.1.1945). Гл. таксама Беларускі штаб партызанасага руху. ш табы
468
ШТАГАРЭНКА
ШТАГАРдНКА Андрэй Якаўлевіч (15.10.1902, г. Днепрапятроўск, Украіна — 15.9.1992), украінскі кампазітар, педагог. Нар. арт. СССР (1972). Герой Сац. Працы (1982). Скончыў Харкаўскую кансерваторыю (1936, кл. С.Багатырова). 3 1954 рэктар, y 1968— 89 заг. кафедры Кіеўскай кансерваторыі (з 1960 праф.). У творчасці пераважаюць
(скончыліся падпісаннем Парыжскай канвенцыі 8.9.1808). Пад націскам Напалеона I звольнены ў адстаўку. 3 мая 1812 y Расіі, дарадчык імператара Аляксандра I. Узначальваў Ням. к-т, які адыграў значную ролю ў вызваленні Германіі ад франц. панавання. У 1813— 14 на чале цэнтр. камісіі па кіраванні вызваленымі тэр. Германіі. Прыхільнік ідэі стварэння нац. ням. дзяржавы (з вер. 1812 планаваў заключэнне уніі паміж Прусіяй і Аўстрыяй і аб’яднанне пад іх кіраваннем інш. ням. дзяржаў). 3 1827 чл. прускага Дзярж. савета. Заснавальнік ням. гіст. т-ва (1819).
Н.К.Мазоўка.
вак.-сімф. і сімф. жанры: 6 сімфоній (1943—83), y т.л. сімфонія-кантата «Украіна мая» (1943), 5 сюіт, y т.л. «Памяці Лесі Украінкі» (1951), канцэрты для інструментаў з аркестрам, y т.л. канцэртсюіта для фп. «Партызанскія карціны» (1959), камерна-інстр. ансамблі, творы для фп., музыка для драм. т-ра, кіно і інш. 3 1948 сакратар праўлення Саюза кампазітараў С С С Р, адначасова ў 1968— 89 старшыня праўлення Саюза кампазітараў Украіны. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1952. Дзярж. прэмія Украіны 1974.
Літ:. Творчість
А .Ш тогаренка. К ш в, 1979.
ШТАДЭН (Staden) Генрых фон (каля 1542, г. Ален, Германія — ?), нямецкі авантурыст. Хаваючыся ад крымін. праследавання на радзіме, уцёк y Лівонію, потым y Расію, дзе стаў апрычнікам (гл. Апрычніна), атрымаў маёнткі, вёў гандаль віном і футрам. Пасля вяртання ў Зах. Еўропу распрацоўваў планы інтэрвенцыі ў Расію для герм. імператара Рудольфа II (1578) і швед. караля Юхана III (1581). Аўтар «Нататак пра Маскоўкую дзяржаву», якія, нягледзячы на шэраг недакладнасцей і перабольш анняў, з ’яўляю цца каш тоўнай кры ніцай па эканам., паліт. гісторыі і геаграфіі Расіі 16 ст.
Тв.. Рус. пер. — О М оскве Н ван а Г розного: Зап. н ем ц а-о п р н ч н л ка. [М .; Л .], 1925.
Ш ТАЙН (Stein) Генрых Фрыдрых Карл (26.10.1757, г. Насаў, — 29.6.1831), нямецкі дзярж. дзеяч. Барон. 3 1780 на дзярж. службе. 3 1804 міністр дэпартамента акдызаў, пошлін, фабрык і гандлю, з 1807 1-ы міністр прускага ўрада. Пасля паражэння прускай арміі ў ІенаАўэрштэцкай бітве 1806 распачаў рэформы з мэтай мадэрнізацыі і ўзмацнення прускай дзяржавы (гл. Штайна — Гардэнберга рэформы). Вёў перагаворы з Францыяй па пытаннях павелічэння прускай арміі і змянш эння ваен. кантрыбуцыі
ШТАЙН (Stein) Петэр (н. 1.10.1937, Берлін), нямецкі рэжысёр. 3 1967 працаваў y т-ры г. Брэмен. У 1970 эаснаваў т-р «Шаўбюнэ» ў Зах. Берліне, узначальваў яго (да 1985). 3 1991 кіраўнік Зальцбургскага муз.-тэатр. фестывалю. П'аслядоўнік метадаў К Станіслаўскага\ яго спектаклі адметныя сыгранасцю акцёрскага ансамбля, глыбокай псіхал. распрацоўкай вобразаў, дакладным прачьгганнем літ. твораў. Сярод пастановак: «Прынц Гомбургскі» Г. фон Кляйста, «Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўската (абодва 1972), «Дачнікі» М.Горкага (1974), «Арэстэя» Эсхіла (1980; 1995, Масква), «Парк» Б.Штрауса, «Тры сястры» А.Чэхава (абодва 1984), «Гамлет» У.Ш экспіра (1999, Масква) і інш. ПГГХЙНА—ГАРДЭНБЕРГА РЭФ0РМ Ы , буржуазныя пераўтварэнні ў 1807— 14 y Прусіі, здзейсненыя ўрадамі Г.Ф.К Штайна і К.А.Гардэнберга. У 1807— 11 скасавана асабістая залежнасць сялян ад землеўладальнікаў пры захаванні феад. павіннасцей за карыстанне зямлёй; дазволены продаж зямлі ўласнікамі, што дало магчымасць кугшяць яе замежным сялянам і гараджанам; уведзены выкуп сялянамі іх павіннасцей пры ўмове ўступкі землеўладальніку ад трэці да паловы замацаванага за селянінам зямельнага ўчастка або выплаты 25-кратнага памеру гадавых плаЦяжоў за яго. Гэтыя рэформы спрыялі развіццю рыначных адносін (капіталізму) y сельскай гаспадарцы пры захаванні буйнога дваранскага (юнкерскага) землеўладання і інш. феад. перажыткаў. У 1808 уведзена абмежаванае самакіраванне ў гарадах, створаны мін-вы ваен., унугр., замежных спраў, юстыцыі і фінансаў; y кожнай правінцыі ўведзена пасада оберпрэзідэнта — вышэйшага кіраўніка, цгго ўзмацніла бюракратычную цэнтралізацыю краіны. У 1810— 11 уведзена свабода вытв. дзейнасці, якую раней стрымлівала цэхавая сістэма. Паводле ваен. рэформы 1807— 14 скасаваны прывілеі дваранства на заняцце афіцэрскіх пасад, рэзка абмежаваны цялесныя пакаранні салдат, уведзена ўсеагульная воінская павіннасць (1814), створана нац. міліцыя —ландвер. ШТАЙНТАЛЬ (Steinthal) Гейман (16.5.1823, Гробцыг, Германія — 14.3.1899), нямецкі мовазнавец; адзін з заснавальні-
каў псіхал. кірунку ў мовазнаўстве і тэорыі «псіхалогіі народаў». 3 1863 праф. Берлінскага ун-та. Паслядоўнік ням. мовазнаўца В.Гумбальта. Адзначаў.асаблівую ролю мовы ў этнапсіхалогіі, стварыў асновы т.зв. культ. антрапалогіі. Распрацаваў анаматапаэтычную (гукапераймальную) тэорыю паходжання мовы. Асн. нрацы: «Пра паходжанне мовы...» (1851), «Характарыстыка найгалоўнейшых тыпаў пабудовы мовы» (1860), «Гісторыя мовазнаўства ў грэкаў і рымлян» (т. 1— 2, 1862— 63). Яго погляды паўплывалі на раннія працы К.Патабні і младаграматыкаў. Ш ТАКЕНШ НЕЙДЭР Андрэй Іванавіч (6.3.1802, каля г. Гатчына Ленінградскай вобл. — 20.8.1865), рускі архітэктар. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1815— 20), з 1834 акад. y ёй, з 1844 прафесар. Будаваў палацы і прыватныя дамы, y якіх эклектычна выкарыстоўваў арх. стылі розных эпох. Асн. творы: y П ецярбургу — палацы Марыінскі (1839— 44), Беласельскіх-Белазерскіх (1846— 48), Міхалаеўскі (1853—61); «Бельведэр» y Петрадварцы (1853— 56). Літ:. П е т р о в a Т.А Андрей Штакеншнейдер. Л., 1973. ШТАЛБЕРГ, Ш т а л б е р г с (Stâlbergs) Эрнестс (3.9.1883, г. Ліепая, Латвія — 12.6.1958), латышскі архітэктар. Акад. АН Латвіі (1946). Засл. дз. нав. Латвіі (1945). Скончыў Пецярбургскую AM (1914, вучань Л.М .Бенуа). Выкладаў y Латв. ун-це ў Рызе (1922—50, з 1945 праф.). Работы пераважна ў духу рацыяналізму і т.зв. мадэрнізаванай класіхі: рас. павільён на міжнар. выстаўцы ў Рыме (1910— 11, з У.Шчуко), y Рызе — секцыйны дом на вул. Самарына (1927), актавая зала ун-та (1929— 36), помнікі Свабоды (1931— 35, скулытг. К.Зале), У.Леніну (1947— 50, скулыгг. В.Багалюбаў і У.Інгал). У 1945— 51 старшыня праўлення Саюза архітэктараў Латвіі. ШТАМ (ад ням. Stamm літар. — ствол, аснова; сям’я, племя), чыстая культура мікраарганізма, выдзеленага з пэўнай крыніцы ці атрыманага ў выніку мутацый. Розныя Ш. аднаго мікраарганізма часам адрозніваюцца па ўласцівасцях (напр., па вірулентнасці, адчувальнасці да антыбіётыкаў). Культуры Ш., што выкарыстоўваюцда ў прам-сці для мікрабіял. сінтэзу бялкоў (у т.л. ферментаў), антыбіётыкаў, вітамінаў, арган. к-т і інш. рэчываў, y выніку селекцыі маюць болыпую прадукцыйнасць, чым дзікія. Ш ТАМБ (ад ням. Stamm ствол), частка ствала дрэва ад каранёвай шыйкі да першай шкілетнай галіны ніжняга яруса кроны. Паводле вышыні і прызначэння адрозніваюць дрэвы вьісока-, паў-, нізкапггамбавыя, кустападобныя і сцелістыя. Вышыню Ш. фарміруюць y залежнасці ад біял. асаблівасцей пароды дрэва (у вішні робяць больш нізкі Ш., чым y яблыні і грушы) і кліматычных умоў
(на Пн вырошчваюць дрэвы з нізкім Ш., сцелістыя формы). ШТАМП (ням. Stampfe ад італьян. stampa пячатка), 1) ш т э м п е л ь , пячатка, найчасцей прамавугольная, з выпуклым адваротным надпісам (малюнкам) назвы і адраса ўстановы, арг-цыі, прадпрыемства, якую звычайна ставяць y верхняй частцы дзелавых дакументаў; таксама сам адбітак, зроблены такой пячаткай. 2) Прылада або форма для серыйнага вырабу розных прадметаў спосабам ціску або чаканкі (гл. Штампоўка). 3 ) У пераносным сэн с е — трафарэт, шаблон, гатовы ўзор, які слепа пераймаюць. Адрозніваюць Ш.: ідэалаг., літ., моўныя, y мастацтве. Яны служаць для адлюстравання ў пэўных формах той ці інш. маст. задумы, настрою, ідэі (напр., моўны Ш. «чорнае золата» адпавядае паняццям «нафта», «вугаль»). Ш ТАМП0ЎКА, спосаб апрацоўкі метал. і неметал. матэрыялаў (загатовак) ціскам, пры якім форма вырабаў вьізначаецца формаю штампа. Выкарыстоўваецца ў масавай і буйнасерыйнай вытв-сці ў аўта-, авія-, трактарабудаванні, y горным і с.-г. машынабудаванні і інш. П аводле характару тэхнал. прац эсаў, тыпу загатовак і ш там паў адрозніваю ць ліставую штампоўку і а б ’ёмную (загатоўка дэф арм уецца са зм ян ен н ем усіх пам ераў), паводле тэм пературны х умоў дэф ар м аван н я — халодную і гарачую. А саблівы я спосабьі Ш . — з дапам огай энергіі выбуху, магутнага магн. п оля, з вы кары стан нем эласты чны х (н апр., гумавых) п ракладак і інш. П ры Ш . адбы ваецца ф ормаўтварэнне без зн я ц ц я струж кі, забяспечвае ц ц а в ы с о к а я д а к л а д н а с ц ь вы р аб аў пры вы сокай п радукцы йнасці працы. Д ля Ш вы кары стоўваю ць молаты і прэсы (у т.л. гідраў-
лічныя прэсы), кавальска-штамповачныя аўтаматы. Гл. таксам а Кавальска-прэсавая вытворчасць. А.П.Ласкаўнёў.
Ш ТА НГЕНІНСТРУМ ЕНТ (ад ням. Stange стрыжань + інструмент), універсальны штрыхавы інструмент для вымярэння і разметкі знешніх і ўнутр. лінейных памераў. Складаецца са штангі (з губкамі) з нанесенай на яе асн. шкалой і ноніуса для адліку доляў асн. дзялення. Да Ш. належ аць: штангенцы рк y л і — для вы м я р эн н я ў ды ям етраў, пазоў, глы біні канавак і інш (верхнія меж ы вы м ярэн н яў ад 125 да 2000 мм ); ш т а н г е н г л ы б і н я м е р ы — для вы м ярэнн яў глыбінь пазоў і адгулін (да 500 мм; гл. Глыбінямер), ш т а н г е н з у б а м е р ы — для вы м яр эн н я ў таўш чы ні зубцоў зубчастых колаў (для м одуляў ад 1 да 36, адлік п а ноніусе 0,02 мм); ш т а н г е н р э й с м у с ы — для вы зн ачэнн я і н ан я се н н я дакладны х пам ераў пры разметцы (верхняя м яж а вы м ярэнн яў да 2500 м м ; гл. Рэйсмус). Ш . кож н ага ты пу вы пускаецц а н екалькіх ты п ап ам ераў з велічы ням і адл іку п а ноніусе 0,05 і 0,1 мм. Д раўляны я Ш . без ноніуса пачалі вы кары стоўвацца ў 17 ст., перш ы я ш тангенцы ркулі з н оніусам — y канцы 18 ст. ў Л ондане.
ШТАНДАР (польск. sztandar ад ням. Standarte), 1) сцяг y кавалерыйскіх часцях шэрагу армій свету ў 16— 20 ст., y т.л. ў арміі Рас. імперыі (з 1731). У сав. узбр. сілах Ш. наз. сцягі зводных палкоў, франтоў, ВМФ і наркамата абароны, якія ўдзельнічалі ў Парадзе Перамогі ў 1945. Ад звычайнага сцяга адрозніваецца формай (квадратная, трохвугольная), меншымі памерамі палотнішча, спосабам мацавання (упоперак дрэўка). У кав. роце (эскадроне) Ш. нёс спецыяльна прызначаны афіцэр (гл. Карнет). 2) Флаг кіраўніка дзяржавы (імператара, караля, прэзідэнта) і некат. вышэйшых службовых асоб, які ўзнімаецца на месцы яго прысутнасці (на ваен. караблі — суднавы Ш ). ШТАНДАРА, п а л я , с т а я к y а р х і т э к т y р ы, драўляная калода (найчасцей дубовая ці смалістая), якую ўкопва-
ШТАЎБАХ
469
Часта іх ставяць і ўздоўж сцен (няшчыльна), пгго забяспечвае вентыляцыю будынка. ШТАПЕЛЬ, 1) пучок паралельна размешчаных сінт. нітак даўж. 40— 70 мм, з якіх вырабляюць хім. валокны (штапельнае валакно). 2) Устарэлая назва тканіны з віскознай пражы. ШТАРК (Stark) Іаганес (15.4.1874, г. Шыкенгоф, Германія — 21.6.1957), нямецкі фізік. Чл. Берлінскай АН. Скончыў Мюнхенскі ун-т (1898). Працаваў y розных ВНУ Германіі. 3 1920 праф. Вюрцбургскага ун-та, y 1933— 39 прэзідэнт Фізіка-тэхн. ін-та ў Берліне. Навук. працы па оптыцы, атамнай фізіцы і тэорыі валентнасці. Выявіў адхіленне святла ў неаднародным эл. полі, эфект Доплера ў каналавых прамянях (1905). Растлумачыў прыроду рэнтгенаўскага выпрамянення (1907). Адкрыў з ’яву расшчашіення спектральных ліній y эл. полі (гл. Штарка з ’ява). Нобелеўская прэмія 1919. Выступаў супраць тэорыі адноснасці. Падтрымліваў нацыстаў. ШТАРКА З ’ЯВА, расшчапленне і зрух узроўняў энергіі атамаў, малекул і інш. квантавых сістэм пад дзеяннем эл. поля. Выяўляецца ў змене становішча і расшчагшенні спектральных ліній гэтых сістэм. Адкрыта I ІНтаркам y 1913; падобная да Зеемана з ’явы, выкліканай дзеяннем магн. поля. У м оцны м эл. полі з н апруж анасцю Е y квантавай сістэмы н азіраецца разы ходж анне вы раджаных узроўняў энергіі, вы кліканае паяўленнем дадатковай энергіі A W h\v. дзе h — Планка пастаянная, Av — розн асц ь частот спектральны х ліній. Д ля вадародападобн ь к атамаў Av ~ Е (л ін ейн ая Ш .з.), дл я астатніх атамаў Av ~ È2 (квадраты чная Ш .з.). В ы кары стоўваецца Ш .з. ў спектраскап іі і рады ёспектраскапіі для ды ягносты кі плазм ы і вы вучэння будовы атамаў і малекул.
Літ.: Е л ь я ш е в н ч М .А А том ная н м олекул ярн ая сп ектроскопн я. М ., 1962.
ІНтангенінструмент a — ш тангенцы ркуль з м яж ой вы м я р эн н я да 125 (150) м м і пам ерам адліку 0 , 1 м м ; б — з м яж ой вы м я р эн н я да 250 (160) м м і п ам ерам адліку 0,1 або 0,05 м м ; 1 і 2 — н іж н ія і верхнія губкі; 3 — стоп арн ы я вінты; 4 — рам ка; 5 — ш танга; 6 — л ін ей ка глы біням ера; 7 — ноніус; 8 — м ік рам етры чная падача.
юць y зямлю пад вугал будынка. Ш. ахоўваюць ад вільгаці зруб, a пры буд-ве на няроўным месцы ствараюць адзіны ўзровень для ўкладкі падваліны.
ШТАТ (ад англ. state дзяржава), 1) самакіравальная адм.-тэр. адзінка ў шэрагу федэратыўных дзяржаў (ЗША, Мексіка, Бразілія, Індыя, Нігерыя і інш ). Прававое становішча Ш., аб’ём кампетэнцыі яго органаў улады, узаемаадносіны з цэнтр. урадам вы значаю цца федэральнай канстытуцыяй. У некат. краінах (ЗША, Мексіка) Ш. маюць уласныя канстытуцыі. Узначальвае Ш. выбраны або прызначаны губернатар, паўнамоіггвы якога ў пэўнай ступені аналагічныя кампетэнцыі кіраўніка дзяржавы. Ш. маюць уласныя заканад. органы і суд. сістэму. Ш. не з ’яўляецца суверэннай дзяржавай. 2) Пастаянкы склад супрацоўнікаў якога-н. суб’екта гаспадарання, установы (т.зв. штатны расклад). ШТАЎБАХ (Staubbach), вадаспад y Бернскіх Альпах (тэр. Швейцарыі), на р.
470 ______________ ШТАЎБЕРТ Вайсе-Лючыне (бас. р. Аарэ). Выш. 298 м (адзін з найвыш. y Еўропе). Турызм. Ш Т А Ў Б Е РТ А ляксандр Я горавіч (1781— 1843), расійскі архітэктар. Скончыў I Іецярбургскую AM (1801). Работы на Беларусі: план Бабруйскай крэпасці (1818), казармы, жылыя дамы, 2 шпіталі, сабор Аляксандра Неўскага і інш. пабудовы на яе тэрыторыі (1827); Мінская і Слуцкая брамы ў Бабруйску, казармы, гасдіны двор на Кобрынскім фарштаце (1836) і інш. пабудовы Брэсцкай крэпасці. В.Ф Марозаў.
Г ІІІтаўдынгер.
Б.Ц.ЦІтокалаў.
Ш ТАЎДЫНГЕР (Staudinger) Герман (23.3.1881, г. Вормс, Германія — 8.9.1965), нямецкі хімік, адзін з заснавальнікаў хіміі высокамалекулярных злучэнняў. Д-р філасофіі (1903). Вучыўся ва ун-тах Гале і Мюнхена (1898— 1900). 3 1903 працаваў y Страсбургскім ун-це. 3 1908 праф. Вышэйшай тэхн. школы ў Карлсруэ, Федэральнай вышэйшай школы ў Цюрыху (1912— 26) і Фрайбургскага ун-та (1926— 51). Дырэктар Дзярж. ін-та высокамалекулярных злучэнняў (1940— 56). Асн. навук. працы па хіміі высокамалекулярных злучэнняў. Даказаў, што палімеры складаюцца з вял. малекул. Увёў тэрмін «макрамалекула», распрацаваў тэорыю будовы палімераў. Нобелеўская прэмія 1953. ШТАЎТЭ (Staudte) Вольфганг Георг (9.10.1906, г. Саарбрукен, Германія — 19.1.1984), нямецкі кінарэжысёр. 3 1926 акцёр т-ра «Фольксбюнэ» ў Берліне. Працаваў y трупах М.Райнгарта і Э.Піскатара. 3 1931 здымаўся ў кіно, ставіў рэкламныя фільмы. Адзін са стваральнікаў кінастудыі «ДЭФА» (1946). 3 1966 праф. кінашколы ў Зах. Берліне. Яго лепшыя фільмы антыфаш. накіраванасці: «Забойцы сярод нас» (1946, y сав. пракаце «Яны не схаваюцца»), «Ратацыя» (1949, y сав. пракаце «Карычневая павуціна»), «Вернападцаны» (1951, паводле Г.Мана), «Ружы для пана пракурора» (1959, за абодва прэміі Міжнар. кінафестываляў y Карлавых Варах), «Кірмаш» (1960), «Мужчынская кампанія» (1964) і інш. У іх спалучэнне жорсткай рэаліст. манеры і элементаў экспрэсія-
нісцкай стылізацыі, якая падкрэслівае неўладкаванасць чалавечых лёсаў, спустошанасць і разгубленасць людзей, якія перажьші вайну. Ш ТАЎФЕНЫ (Staufen), Гогенш т а ў ф е н ы (Hohenstaufen), дынастыя герм. каралёў і імператараў «Свяшчэннай Рым. імперыі» ў 1138— 1254; швабскі княжацкі род (у 1079— 1268 герцагі Швабіі). Названы паводле іх родавага замка ў Швабіі Гогенштаўфен. Прадстаўнікі Ш. — каралі і імператары: К о н р a д III [1138— 52], пры ім пачалася працяглая барацьба Ш. з Вельфамі; Фрыдрых I Барбароса [1152— 90]; Г е н р ы х VI [1190— 97], пры ім Ш. замацаваліся ў Сіцылійскім каралеўстве', Ф і л і п Ш в а б с к і [1198— 1208]; Фрыдрых II [1212— 50]; К о н р а д IV [1250—-54]. А пош нія прадстаўнікі роду Ш. — М a н ф р э д (сіцылійскі карш ь y 1258— 66) і К о н р а д з і н (памёр y 1268, сын Конрада IV) загінулі ў барацьбе з Карлам I Анжуйскім (1226— 85). Ш ТОК (ням. Stock літар. — палка, ствол) y г е а л о г і і , інтрузіўнае цела адносна невял. памераў y сячэнні (часам да некалькіх кіламетраў), працяглае на глыбіню, з формай, блізкай да цыліндрычнай. Рудны Ш. — цела суцэльных або амаль суцэльных руд (да дзесяткаў метраў y папярочніху). ШТОКАЛАЎ Барыс Цімафеевіч (н. 19 3.1930, г. Кузнецк Пензенскай вобл., Расія), расійскі спявак (бас). Нар. арт. СССР (1966). Скончыў Уральскую кансерваторыю ў Свярдлоўску (1954). 3 1954 саліст т-раў Свярдлоўскага, y 1959— 89 Ленінградскага оперы і балета. Яго мастацтва вьілучаецца стрыманай, высакароднай манерай выканання, інтанацыйнай выразнасцю. Валодае прыгожым, мяккага гучання голасам. Сярод партый: Мельнік («Русалка» А.Даргамыжскага), Дэман («Дэман» А.Рубінштэйна), Сусанін, Руслан («Іван Сусашн», «Руслан і Людміла» М.Глінкі), Дасіфей, Барыс Гадуноў («Хаваншчына», «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Галіцкі («Князь Ігар» А.Барадзіна), Дон Базіліо («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні). У рэпертуары рус. нар. песні, рамансы. Дзярж. прэмія Расіі 1976. Дзярж. прэмія СССР 1981.
Літ:.
Коннов
А.
Ш Т0КГАЎЗЕН (Stockhausen) Карлхайнц (н. 22.8.1928, Мёдрат, каля г. Кёльн, Германія), нямецкі кампазітар, муз. тэарэтык; адзін з вядучых прадстаўнікоў муз. авангардызму. Вучань A Месіяна і інш. 3 1963 кіраўнік студыі электроннай музыкі Зах.-герм. радыё. У 1971— 77 праф. Кёльнскай вышэйшай школы. У імкненні да стварэння універсальнай «музыкі ўсяго свету» звяртаецца да розных муз. сродкаў, y т.л. электроннай музыкі, розных тэхн. прыстасаванняў. 3 канца 1960-х г. для яго музыкі характэрны сузіральна-медытатыўны характар. Сярод твораў: «Спевы отракаў» (для 5 магнітафонаў, 1956), «Спіраль» (для саліста і кароткахвалевага прыёмніка, 1969), «Сірыус» (для сапрана і ансамбля, 1977) і інш. Выступае як дырыжор, піяніст і гукарэжысёр y выкананні асабістых твораў. Аўтар прац па псіхалогіі муз. ўспрымання, праблемах муз. часу. У 1978 адбыўся Міжнар. конкурс кампазітараў яго імя (Італія). Ш ТОКРУЖА (Аісеа), род кветкавых раслін сям. мальвавых. Каля 60 відаў. Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і. На Беларусі культывуюць 2 віды III.: маршчакаватая (A.rugosa) і ружовая (A.rosea). Д вух- і ш м атгадовы я травяністы я расліны. С цёблы выш. да 2 м , п рам ы я, раэгалінаваныя. Л ісце чаргаванае, суцэльнае або пальчата-раздзельнае. К веткі буйны я, рознай афарбоўкі, часта м ахрыстыя, адзіночны я або сабраны я ў верхавінкавы я гронкападобны я суквецді. П лод з 18— 40 плодзікаў. Чорна-чы рв. п ял ёсткі Ш . руж овай, якую часам наз. мальвай, вы кары стоўваю ць для падф арбоўкі він, лікёраў, афарбоўкі тканін ; са сцёблаў атрымліваю ць грубыя валокны . М едан осн ы я, тэхн., л ек., дэкар. расліны. Дз.І.Траццякоў.
Б .Ш токолов. 2 нзд.
Л ., 1987.
IUTÔKBEPK (ням. Stockwerk), руднае цела няправільнай формы, утворанае масай горнай пароды, пранізанай густой сеткай розна арыентаваных жыл, пражылкаў і ўкрапанікаў рудных мінералаў. В ядомы Ш . л ін ей н ы я і ізам етры чны я па плош чы , пам ерамі ад дзесяткаў м етраў да н екалькіх кіламетраў. Ш . адн осяц ь д а групы гідратэрмальных утварэнняў, я кія ўзніхаю ць пры адкладанні м еталан осн ага рэчы ва з гарачых мінералізаваны х раствораў, ш то цы ркулю ю ць сярод трэш чы н аваты х горны х парод. Д а іх н алеж аць н екат. радовіш чы руд медзі, малібдэну, вальф рам у, золата, волава і інш .
Штокружа (м ахры стая форма).
Ш Т 0Л Б Н Я (ад ням. Stollen), гарызантальная ці нахіленая горная вырабатка з выхадам на зямную паверхню. Прызначаецца для абслугоўвання горных работ. Mae памеры, дастатковыя для перамяшчэння людзей і грузаў. Ш. могуць быць разведачныя і эксплуатацыйныя (для распрацоўкі радовішча). У залежнасці ад прызначэння адрозніваюць трансп., вентыляцыйныя, водаадліўныя. Ш ТбіУ Ш ЕЛ Ь Барыс М ікалаевіч (29.10.1932, г. Кемерава, Расія — 22.7.2000), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1990), праф. (1994). Скончыў Запарожскі ін-т с.-г. машынабудавання (1955). Працаваў інжынерам-канструктарам на М інскім трактарны м з-дзе. 3 1957 y Бел. НДІ механізацыі сельскай гаспадаркі. 3 1967 y Бел. агр. тэхн. ун-це. Навук. працы ў галіне эканомікі механізацыі с.-г. вытв-сці, тэхн. сервісу, эканам. экалогіі. Распрацаваў методыку вызначэння эфектыўнасці інвестыцыйных укладанняў, эканам. ацэнкі экалаг. мерапрыемстваў, прагназіравання эканам. мерапрыемстваў на перспектыву. Тв. : Эксплуатацня н ремонт тракторов «Беларусь»: (Эхон. вопр). Мн., 1975 (у сааўт ); Особенностн рыночного механмзма управлення су&ьектамя хозяйствовання в эхологодестабшшэнрованном регноне. Гомель, 1999 (у сааўт ). Л.В.Бароўка. Ш ТОП Яўтен Аляксандравіч (н. 25.10.1939, г. Ваўкавыск Гродзенскай вобл ), бел. дзеяч самадзейнага мастацтва. Засл. рабстгнік культ. Беларусі (1975). Скончыў Вышэйшую прафс. школу ў Ленінградзе (1973). 3 1958 артыст-акрабат Бел. філармоніі, y 1959—60 артыст, y 1978— 79 балетмайстар Дзярж. ансамбля ганца Беларусі. У 1964— 77 і з 1979 маст. кіраўнік Гродзенскага нар. ансамбля танца «Раніца». У 1987— 2003 маст. кіраўнік створанага ім ансамбля «Белыя росы». Папулярызатар бел. і рус. танц. фальклору. Сярод пастановак танцы «Трапятуха», «Бульба», «Лявоніха», «Церніда», лірычны карагод «Верасы» і інш. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1982. Ш ТОІІАР (галанд. stopper ад stop пробка), 1 ) у а в і я ц ы і — зніжэнне лятальнага апарата (ЛА) — самалёта, планёра па крутой вінтавой лініі з адвольным вярчэннем вакол верт. восі. Бывае нармальны (уніз коламі) і перавернуты (уверх коламі), устойлівы і няўстойлівы, правы і левы, круты (вугал нахілу падоўжнай восі ЛА да гарызонту болыц за 50°), пакаты (30—50°) і плоскі (менш за 30°). Зрыў y Ш. адбываецца ад памылкі лётчыка ці дэфекту ЛА. Наўмысны Ш. — адна з фігур вышэйшага пілатажу, часам выконваецца пры выпрабаваннях ЛА і ў вучэбных мэтах. 2) Скручаны ў спіраль стрыжань з тоўстага, звычайна стальнога дроту (дыям. да 20 мм) з швартовачным кольцам на канцы. Укручаны ў грунт, дрэва, лёд служыць для швартоўкі самалётаў, планёраў, верталётаў, невял. суднаў, мацавання палатак і інш. 3) Вінтавы стры-
жань з кольцам або рукаяткай на канцы для выдягвання коркаў і розных заглушак. Ш ТО РМ (галанд. storm), гл. ў арт. Бура. Ш ТО РМ ЕР (Stôrmer) Горст Людвіг (н. 6.4.1949, г. Франкфурт-на-М айне, Германія), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗША (1999), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1992). Скончыў Франкфурцкі (1970) і Штутгарцкі (1977) ун-ты. 3 1978 y ЗША, y фірме «Бел лаборатарыз». 3 1998 праф. Калумбійскага ун-та. Навук. працы па фізіцы кандэнсаваных асяроддзяў, даследаванні ўласцівасцей паў-
Г.Л.Штормер.
І.Штраус-сын.
праваднікоў і нізкаразмерных электронных сістэм. Адкрыў дробавы квантавы эфект Хола (з А.Госардам і Д.Ч.Дуем, 1982). Нобелеўская прэмія 1998 (з Р.Б Лафлінам і Цуем). Te.: Рус. пер. — Дробный квантовый эффект Холла / / Успехн фнз. наук. 2000. Т. 170, № 3. М.М.Касцюковіч. ШТОС (ням. Stop) Фейт [польск. Стош, С т в о ш (Stosz, Stwosz, Stvos) Віт; 1447 або 1448, Горб, Германія — 1533], нямецкі і польскі мастак і скульптар; прадстаўнік позняй готыкі. У час падарожжаў па Швабіі і верхнім Рэйне паз-
\
\
\
ч
\
N
Штопар самалёта.
\
»
ш т р а у с ________________ 471 наёміўся з творчасцю Г.Мульчэра, М.Шонгаўэра і Н.Герхарта з Лейдэна, які, магчыма, быў яго настаўнікам. У 1477—96 жыў і працаваў y г. Кракаў (Польшча). Па заказе гар. рады стварыў y парафіяльным касцёле Дзевы Марыі (Марыяцкім) гал. алтар (1489), які спалучае круглую драўляную скульптуру ў цэнтр. ч. з рэльефамі на створках і жывапісам (фонавыя краявіды ў рэльефах). Пазней працаваў пераважна ў камені: барэльефы «Агруец» (каля 1485), «Укрыжаванне» для Марыяцкага касцёла (каля 1491); надмагіллі свецкіх і духоўных саноўнікаў: Казіміра Ягелончыка ў кафедральным касцёле на Вавелі (каля 1492), біскупа Пятра з Бніна ў кафедральным касцёле ва Улацлаваку (1493— 94), прымаса ЗА лясніцкага ў кафедральным касцёле ў Гнезне (1495), бронзавае надмагілле Ф.Буанакорсі ў касцёле дамініканцаў y Кракаве (1496— 1500). Займаўся графікай (захавалася 10 работ). 3 1496 y г. Нюрнберг (Германія), дзе выканаў т.зв. Мадонну з дома Ш. (каля 1499), кампазіцыю «Дабравешчанне» для касцёла св. Лаўрэнція (1518), праект т.зв. Бамбергскага алтара — трыпціх для кармелідкага касцёла св. Сальватара (1520—23; захаваўся часткова). Яго скулыгг. работы вызначаюцца дынамізмам, моцнай экспрэсіяй, глыбокім унутр. драматызмам.
J lim D e t t l o f f W roclaw, 1961.
S.
W it Stosz. T. 1— 2.
Н.К.Мазоўка.
ШТРАУС (StrauP) Іаган ( Ш т р а у с б a ц ь к а; 14.3.1804, Вена — 25.9.1849), аўстрыйскі скрыпач, дырыжор, кампазітар. 3 1819 удзельнік квартэта, з 1824 пам. дырыжора аркестра ІЛ анера. У 1825 арганізаваў уласны танц. аркестр, з якім шмат гастраліраваў. Адзін з папулярных майстроў танц. музыкі; стваральнік (з Ланерам) т.зв. венскага вальса. Пісаў цыклы з 5 вальсаў з інтрадукцыяй і кодай. Аўтар больш за 250 твораў, y т.л. вальсаў («Дунайскія песні», «Тальёні», «Вальс баядэрак»), кадрыляў, галопаў, маршаў і інш. ШТРАУС (Straup) Іаган (Ш т р a y с с ы н; 25.10.1825, Вена — 3.6.1899), аўстрыйскі кампазітар, скрыпач, дырыжор. Старэйшы сын І.Штрауса-бацыб. 3 уласным аркестрам гастраліраваў y многіх краінах свету (у ЗШ А праславіўся як «кароль вальса»). Абапіраючыся на традыцыі аўстр. нар.-танц. культуры і венскі муз. побыт, стварыў класічныя ўзоры венскага вальса і венскай танц. аперэты. Сярод твораў: аперэты «Лятучая мыш» (паст. 1874; y Бел. т-ры оперы і балета 1961; Магілёўскім абл. т-ры муз. камедыі 1966; Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі 1981), «Ноч y Венецыі» (паст. 1883; y Дзярж. т-ры муз. камедыі 1983), «Д ы ганскі барон» (паст. 1885; y Бел. т-ры оперы і балета 1960; Дзярж. т-ры муз. камедыі 1997) і інш.; шматлікія вальсы. y т л . «На цудоўным блакітным
472
ш траус
Дунаі», «Казкі венскага лесу», «Жыццё артыста», полькі, кадрылі, маршы, галопы. На муз. Ш. пастаўлены балеты «Блакітны Дунай» y Бел. т-ры оперы і балета (1958), «Штраусіяна» ў Дзярж. т-ры муз. камедыі (1992). Аўтар каля 500 твораў танц. музыкі. Літ. М а й л е р Ф. Н.Штраус: Пер. с нем. М., 1980. ШТРАУС (StrauP) Рыхард (11.6.1864, г. Мюнхен, Германія — 8.9.1949), нямецкі кампазітар, дырыжор. Чл. Берлінскай (1909), ганаровы чл. Венскай (1944) AM. У 1886— 1924 дырыжор y оперных
т-рах Мюнхена, Веймара, Берліна, Вены, адначасова ў 1917— 20 выкладаў y Берлінскай AM. У 1933— 35 прэзідэнт Імператарскай муз. палаты ў Берліне. Працаваў з рознымі аркестрамі Еўропы, ЗША. Прыхільнік праграмнага сімфанізму, экспрэсіўнай вобразнасці. У творчасці зазнаў уплыў кампазідыйнай тэхнікі Р.Вагнера, развіваў эстэт. прынцыпы неарамантызму, экспрэсіянізму. Асн. творчыя здабыткі ў сімф. і оперным жанрах: оперы «Саламея» (паводле О.Уайльда, паст. 1905), «Электра» (паводле Сафокла, паст. 1909), «Кавалер ружы» (паст. 1911); сімф. паэмы «Дон Жуан» (1889), «Тыль Уленшпігель» (1895), «Жыццё героя» (1898); сімф. варыяцыі «Дон Кіхот» (1897), «Дамашняя сімфонія» (1903), «Альпійская сімфонія» (1915). Зрабіў уклад y фарміраванне неарамантычнай стылістыкі ў гармоніі і аркестроўцы. Літ. : К р a y з е Э. Рнхард Штраус: Пер. с нем. М., 1961; К р а у к л н с Г. Снмфоняческне поэмы Р.Штрауса. М., 1970; С т у п е л ь А.М. Рнхард Штраус. Л., 1972. Т.А.Дубкова. ШТРАУС (Straup) Франц Іозеф (6.9.1915, г. Мюнхен, І’ерманія — 3.10.1988), нямецкі дзярж. і паліт. дзеяч. У 1939—45 y арміі. Адзін з заснавальнікаў і ў 1961— 88 лідэр заходнегерм. партыі Баварскі саюз хрысц. садыялістаў (ХСС). У 1949—78 чл. бундэстага. 3 1953 міністр без партфеля, міністр па справах атамнай энергіі, y 1956— 62 міністр абароны. Прыхільнік узбраення бундэсвера ядзернай зброяй. Пад націскам грамадскай думкі пасля выяўлення т.зв. аферы «Шпігеля» (паліцэйскай акдыі супраць выдаўцрў і рэдакгара штотыднёвіка «Der Spiegel», абвінавачаных y раскрыц-
ці вайск. тайны) вызвалены ад абавязкаў. У 1966—69 міністр фінансаў. У 1978—80 прэм’ер Баварыі. Прыхільнік саюза ФРГ з ЗША, еўрап. інтэграцыі, аб’яднання Германіі. Аўтар прац, y якіх развіваў свае паліт. канцэпцыі («Праект для Еўропы», 1966; «Выклік і адказ», 1968). Н.К.Мазоўка. ШТРАЎХ Максім Максімавіч (23.2.1900, Масква — 3.1.1974), расійскі акцёр і рэжысёр. Нар. арт. СССР (1965). Сцэн. дзейнасць пачаў y 1921. 3 1929 працаваў y Т-ры імя У.Меерхольда, y 1932— 50 і з 1959 y Маскоўскім т-ры імя У.Маякоўскага, y 1950— 57 y Малым т-ры СССР. Сярод найб. значных роляў: Пабеданосікаў, Прысыпкін («Лазня», «Клоп» Маякоўскага), Кіруючая асоба («Мой сябар» М.Пагодзіна), Рубінчык («Вуліца радасці» Н.Зархі) і інш. Яго творчасці ўласцівы тонкі псіхалагізм, майстэрства вострай сцэн. формы, схільнасць да эксцэнтрыкі і публіцыстычнага гратэску. Паставіў спектаклі: «Лесвіца славы» Э.Скрыба (1936), «Апошнія» М.Горкага (1937), «Матухна Кураж і яе дзеці» Б.Брэхта (1960) і інш. Здымаўся ў кіно: «Чалавек з ружжом» (1938), «Змова асуджаных» (1950), «Забойства на вуліцы Дантэ» (1956), «Апавяданні пра Леніна» (1958; прэмія Міжнар. кінафестывалю ў Карлавых Варах 1959) і інш. Дзярж. прэміі СССР 1949, 1951, Ленінская прэмія 1959. Літ:. Т у р о в с к а я М., М е д в е д е в Б. М.М.Штраух. М., 1952; Ш а х о в Г. М.М.Штраух. М., 1964. ШТРАФ (ад ням. Strafe пакаранне), грашовае спагнанне, мера матэрыяльнага ўздзеяння, якая ўжываецца ў выпадках і парадку, устаноўленых законам або дагаворам. У ц ы в і л ь н ы м п р а в е Ш. — від няўстойкі, што спаганяецца з даўжніка ў выпадку невыканання або неналежнага выканання ім абавязацельства; адзін са спосабаў забеспячэння выканання абавязацельстваў. У к р ы м і н а л ь н ы м праве Ш. — мера пакарання ў выглядзе грашовага спагнання, якое назначаецца судом y выпадках, прадугледжаных законам. Памер Ш. вызначаецда з улікам ламеру мінім. зарплаты, устаноўленай на дзень вынясення прысуду, y залежнасці ад характару і ступені грамадскай небяспекі ўчыненага злачынства і матэрыяльнага становішча асуджанага. Як адм. спагнанне Ш. накладаецца на асоб, вінаватых y адм. правапарушэннях. Заканадаўствам вызначаны падставы, парадак, ламер і кола службовых асоб, якія паўнамоцны накладаць адм. Ш. Э.І.Кузьмянкова. Ш Т Р0ГЕЙ М , Ш т р о х е й м (Stroheim) Эрых фон (22.9.1885, Вена — 12.5.1957), амерыканскі кінарэжысёр, акцёр. Атрымаў ваен. адукацыю. 3 1909 жыў y ЗША, з 1914 y Галівудзе. Здымаўся ў невял. ролях, быў сцэнарыстам, дэкаратарам. У акцёрскіх і рэжысёрскіх работах спалучаў сарказм, гратэск, сатыру з рэаліст. дакумент. дакладнасцю. Найб.
значны фільм — «Прагнасць» (1924). Яго фільмы «Сляпыя мужы» (1918), «Вясёлая ўдава» (1925), «Вясельны марш» (1928) і інш. адметныя ціхавасцю да рэзкіх жыццёвых супрацьлегласцей, арыгінальнасцю рэжысёрскага 6ачання, вастрынёй y абмалёўцы характараў. Зняўся ў фільмах «Вялікая ілюзія» (1937), «Гібралтар» (1938; y сав. пракаце «Сіло шпіянажу»), «Пяць грабніц на шляху ў Каір» (1943), «Сансет бульвар» (1950) і інш. Аўтар шматлікіх сцэнарыяў. Займаўся літ. дзейнасцю. Літ.: К о р о л е в н ч В., А т а ш е в а П. Эрнх Штрогейм. М.; Л., 1927. Ш ТРЫ ТМ АТЭР (Strittmatter) Эрвін (14.8.1912, г. Шпрэмберг, Германія — 31.1.1994), нямецкі пісьменнік. Чл. Ням. AM (1959). У псіхал. раманах «Паганяты валоў» (1950), «Цінка» (1954), «Оле Бінкап» (1963) сакавіты гумар вясковага бытапісца, блізкасць да фальклору, вобразы сял. мудрацоў. Раман «Цудадзей» (ч. 1— 3, 1957— 80) развівае традыцыі «рамана выхавання». У рамане «Крама» (ч. 1— 3, 1983—92), зб-ках навел і апавяд. «Аўторак y верасні» (1969), «Сіні салавей, або Так гэта пачынаецца» (1972), «Мая прыяцелька Ціна Бабэ» (1977), аповесці «Зялёны чэрвень» (1985) і інш. праблемы мастацгва і жыцця, духоўнага станаўлення асобы, асэнсавання трагічнага мінулага Германіі. Аўтар аповесці для дзяцей «ГІоні Педра» (1958), зб. лірычных мініяцюр і прытчаў «Шульцэнгофскі каляндар усякай усячыны» (1966), аўтабіягр. кн. «Перад ператварэннем» (выд. 1995), драм, афарызмаў, літ.-крытычных артыкулаў. На бел. мову яго асобныя апавяданні пераклалі Я.Семяжон, В.Сёмуха. Нац. прэміі ГДР 1953, 1955, 1964, 1976. Тв:. Бел. пер. — y кн.: Незабыўны дзень. Мн., 1973; Рус. пер. — Язбранное. М., 1984; Романы в стенограмме. М., 1978; Лавка. М., 1986. Літ.: Р н н д ф л я й ш Р. Эрвнн Штрнттматгер / / Пясателн ГДР: Пер. с нем. М., 1984. Е.А.Лявонава. Ш ІРЫХАВАНАЙ KEPÂMIK1 КУЛЬТЎРА, археалагічная культура балцкіх плямён, якія ў 7— 6 ст. да н.э. — 4—5 ст. н.э. насялялі тэр. сярэдняй Беларусі і ўсх. Літвы. Назва ад глінянага посуду, знеш няя (часта і ўнутраная) паверхня якога пакрывалася штрыхамі. Паводле асаблівасцей развіцця вылучаюць 3 яе храналагічныя перыяды. На 1-м этапе (7— 5 ст. да н.э.) насельніцтва жыло на адкрытых паселішчах, якія размяшчаліся на ўзвыліэннях y паплавах рэк і азёр і мысападобных выступах 1-й надпоплаўнай тэрасы. У ахаваных прыродных мясцінах (на ўзгорках, часам сярод балот або на мысах па берагах рэк і азёр) ствараліся гарадзішчы. Самыя раннія з іх умацоўваліся па краі пляцовак толькі драўлянай сцяной, a схілы ўзгорка або мыса штучна зразаліся, чым дасягалася болыдая стромкасць. Былі пашыраны прылады працы з косці, рогу, крэменю, дрэва (каменныя сякеры, зернядёркі, тачыльныя брускі і інш.), касцяныя і
рагавыя ўпрыгожанні. Вырабляліся разнастайныя пасудзіны: слоікападобныя, з конусападобным і выпуклым тулавам, гладкасценныя або штрыхаваныя rapmid (з прамым або адагнутым венчыкам, кароткай шыйкай, апушчаным або прыўзнятым плечуком і выпуклым тулавам, плоскім ці круглаватым дном). Па шыйцы іх арнаментавалі рознымі па дыяметры ямкавымі ' ўцісканнямі, якія размяшчаліся па адным y рад або групамі па 2— 3 y кожнай, часам y выглядзе трохвугольнікаў. У гаспадарцы no684 з лядным земляообствам і жывёлагадоўляй значную ролю адыгрывалі паляванне і рыбалоўства. На 2-м этапе (4— 1 ст. да н.э.) y плямён Ш .к.к. ўзніклі новыя, добра ўмацаваныя гарадзішчы, a ранейшыя перабудоўваліся: пляцоўкі павялічвалі, па іх краях з боку поля насыпалі валы і выкопвалі равы. Насельнідтва жыло ў вял. доўгіх дамах слупавой канструкцыі, падзеленых на некалькі (ад 3 да 6) жылых памяшканняў. Унутры іх размяшчаліся агнішчы круглай, авальнай ці падковападобнай формы, абкладзеныя па краях камянямі або валікамі гліны. Разам з каменнымі, касцянымі, рагавымі вырабамі выкарыстоўваліся і жал. прылады працы, зброя. Ва ўжытку па-ранейшаму былі таўстасценныя і слабаабпаленыя слоікападобныя пасудзіны і гладкасценныя або штрыхаваныя гаршкі. На 3-м этапе (1—5 ст.н. э.) гарадзішчы ўмацоўвалі складанай сістэмай земляных валоў з драўлянымі канструкцыямі на іх грэбені і глыбокіх равоў. На змену доўгім дамам прыйшлі невял. чатырохвугольныя наземныя жытлы слупавой канструкцыі з адкрытымі агнішчамі ўнутры. Асн. галінамі гаспадаркі былі ляднае земляробства і жывёлагадоўля, a таксама апрацоўка жалеза, косці, рогу, каменю, дрэва, бронзалідейная справа, ганчарства, прадзенне, ткацтва, пляценне і інш. Насельніцтва вырабляла і ўжывала жал. сякеры, нажы, нажы для жніва, брытвы з выпуклым лязом, сярпы, падковападобныя і латэнскага тыпу фібулы, посахападобныя шпількі, бронза-
выя пярсцёнкі, драцяныя скроневыя кольцы, спіралькі, п адвескі і інш. ўпрыгожанні, жал. іголкі і шылы, наканечнікі коп’яў і дроцікаў, гліняныя прасліды (часта арнаментаваныя наразнымі лініямі і кропкавымі ўзорамі ў выглядзе трохвугольнікаў, ромбаў і трапецый) і інш. Кераміка — штрыхаваныя і гладкасценныя рабрыстыя і слабапрафіляваныя гаршкі і пасудзіны слоікавай формы, арнаментаваныя па рабры і ў верхняй частцы зашчыпамі, ямкавымі і пазногцевымі ўцісканнямі, насечкамі і інш. Трапляюцца глянцаваны і падглянцаваны посуд, мініяцюрныя пасудзіны міскападобных і слоікападобных форм. Да прывазных вырабаў адносяцца падковападобныя фібулы з выемчатай эмаллю, бляхі з выявай галоўкі арла і выпуклыя бляшкі з пяцелькамі з тыльнага боку. Найб. даследаваныя помнікі Ш.к.к. ў Беларусі — Аздзяцічы, Банцараўшчына, Вязынка, Гарадзішча, Дзедзілавічы, Івань, Кімія, Лабеншчына,, Малышкі, Мыслі (Вілейскі і Капыльскі р-ны Мінскай вобл.), Рацюнкі. Літ:. Археалогія Беларусі. Т. 2. Мн., 1999 A Р. Мітрафанаў. ШТРЫХАВЫ КОД (ад ням. Strich паласа, рыса + код), м і ж н а р о д н ы к о д т а в а р а ў , код (візуальны сімвал, умоўны відарыс) літарна-лічбавай інфармацыі, выкананы ў выглядзе чаргавання кантрастных штрыхоў і прамежкаў (прагалаў) рознай шырыні. Выкарыстоўваецца для маркіроўкі тавараў, аўтаматызацыі паштовых паслуг (адпраўленняў), уліку дакументаў і наяўных грашовых банкнот y банках, для аўтам. ідэнтыфікацыі розных аб’ектаў, спрацоўвання (уключэння, адключэння, блакіроўкі) замковых прыстасаванняў тэхнал. абсталявання і інш. Ш.к. (лінейны) распрацаваны ў 1932, выкарыстанне пачалося з пашырэннем выліч. тэхнікі. Прамысл. стандарты штрыхавога кадзіравання прыняты ў 1973 y ЗША і Канадзе (стандарт UPC), y 1976 y Еўропе (стандарт EAN). У краінах Еўропы і Амерыкі з’явіліся нац. асацыяцыі (арганізацыі) кадзіравання тавараў. Найб. пашыраныя стандаргы штрыха-
4 600376 211206 1— “ I 1 1— — Y
— Кантрольная лічба
-----------Код тавару -------------------------- Код вытворца -------------------------------------Код краіны
Штрыхавы код EAN-13 ідэнтыфікацыі завараў.
Да арт. ІІІт р м х а в а н а й к е р а н ік і ку.іьтура Упрыгожанні з гарадзішча Івань.
вой сімволікі: EAN, UPC выкарыстоўваюцца для ідэнтыфікацыі спажывецкіх тавараў, y рознічным і аптовым гандлі; Code 39, Interleved 2 of 5 — пераважна ў прам-сці; Codabar — y асн. y мед. прам-сці, банках пералівання крыві; ISSN, ISBN — y выдавецка-
ш трэк
473
кнігагандлёвай і бібліятэчнай справе. 3 уступленнем y Еўрап. асацыяцыю EAN нееўрапейскіх дзяржаў сістэма атрымала міжнар. стазус. У ёй 13 лічбаў: першыя 2 ці 3 паказваюць краіну-вытворцу (код Беларусі 481, Расіі 460—469, Польшчы 590, Германіі 400—440, ЗША і Канады 00—09, Турцыі 869, Кітая 690—691), наступныя 5 — прадпрыемствы, наступныя 5 — тавары і апошняя лічба — кантрольная. Карыстанне Ш.к. забяспечваюць прыстасаванні: друкавальнае (прынтэр, наносіць код на этыкеткі), счытвальнае (сканер, счытвае і дэкадзіруе штрых-кодавую інфармацыю), тэрмінальнае (збірае і апрацоўвае інфармацыю). Сусветны лідэр y распрацоўцы і вытв-сці абсталявання для штрыхавога кадзіравання — шведскі канцэрн ÛBI. Б.В.Корзун.
Г ІІІтр эзе м а н
Ш ТРЭЗЕМАН (Stresemann) Густаў (10.5.1878, Берлін — 3.10.1929), нямецкі дзярж. і паліт. дзеяч, дыпламат. Д-р філасофіі і права (1902). Вучыўся ў Берлінскім і Лейпцыгскім ун-тах. У 1903— 18 нам. старшыні Саюза герм. прамысловасці. 3 1907 неаднаразова выбіраўся дэпутатам рэйхстага. У 1-ю сусв. вайну прыхільнік анексій. 3 1918 і да канца жыцця лідэр нямецкай нар. партыі. У жн.—ліст. 1923 рэйхсканцлер, узначаліў урад т.зв. вял. каалідыі. Як прыхільнік моцнай улады, перапыняў нападкі на існуючы лад з боку і левых і правых экстрэмісцкіх сіл (падавіў камуніст. паўстанні ў Саксоніі і Цюрынгіі, «піўны путч» 1923 y Мюнхене). У 1923— 29 міністр замежных спраў. Устанавіў цесныя кантакты з большасцю зах. краін, паслядоўна выконваючы ўсе ўмовы Версальскага дагавора 1919. У 1924 прыняў план Даўэса па рэпарацыях, падпісаў Лакарнскія дагаворы 1925, y 1926 прывёў Германію ў Лігу Нацый і падтрымаў план О. Юнга па рэпарацыях, падпісаў пакт Брыяна— Келага 1928, які абвясціў адмову ад вайны як зброі нац. палітыкі Выступаў за раэвіццё адносін з СССР (Берлінскі дагавор аб нейтралпэце 1926). Нобелеўская прэмія міру 1926 (з А.Брыянам). Н.К.Мазоўка. Ш Т РЭ Й K bP âX E P (ням. Streikbrecher літар. — стачкалом), асоба, якая адмаўляецца ад удзелу ў забастоўцы і займае бок адміністрацыі. Ш ТРЭК (ням. Strecke літар. — адлегласць, працягласць), гарызантальная падземная горная вырабатка, якая праведзена ў напрамку распасцірання ка-
474
ШТУКІН
рыснага выкапня ці пароды і не мае непасрэднага выхаду на паверхню. Бываюць галоўныя і прамежкавыя; панэльныя, паверхавыя, ярусныя, выемачныя; транспартныя, вентыляцыйныя, пажарныя і інш. Ш'ГУКІН Сяргей Сяргеевіч (н. 22.5.1945, в. Казьяны Шумілінскага р-на Віцебскай вобл), бел. вучоны ў галіне лесаводства. Д-р с.-г. н. (2000). Скончыў Бел. тэхнал. ун-т (1973). 3 1973 на Дзвінскай эксперым. базе Ін-та лесу Нац. АН Беларусі. 3 2001 y Бел. дзярж. тэхнал. ун-це. Навук. працы па плантацыйным вырошчванні лесу хвойных парод, узнаўленні лясных рэсурсаў і сістэм ацэнкі якасці лясных культур. Тв:. Плантацнонное выравднванне сосны н елн на дреннрованных почвах. Мн., 1997; Нзмененне устойчнвоста хвойных бноценозов в связн с антропогенным воздейсгвнем // Прнродные ресурсы. 2001. № 1.; Лесовосстановленне н лесовыраіцнванне на дреннрованных почвах / / Лесное хозяйство. 2001. № 4. Ш ТУН ДЫ ЗМ (ад ням. Stunde гадзіна, час малітвы), пратэстанцкая плынь y 2-й пал. 19 ст. ў Расіі і на Украіне. Узнік на Пд Расіі пад уплывам ням. каланістаў, y канцы 19 ст. прыхільнікі Ш. зліліся з баптыстамі. Ш ТУРМ (ад ням. Sturm атака, прыступ), 1) спосаб авалодання ўмацаванымі раёнамі ці пазіцыяй праціўніка; y мінулым — імклівая і рашучая атака пяхоты з выкарыстаннем аблогавай тэхнікі і знішчэнне абаронцаў y рукапашным баі. Са з ’яўленнем агнястрэльнай зброі, асабліва аблогавай артылерыі, распрацавана спец. тактыка сумесных дзеянняў пяхоты, артылерыі і інж. войск для
Штурм старажытнага горада на Русі. 10 ст. Малюнак В.Ляхора.
Ш. крэпасці ці горада. Ш. прымяняўся пры ўзяцді рас. войскамі ў 1790 г. Ізмаіл, y 1-ю сусв. вайну авалоданні крэпасцямі Льеж, Перамышль (Пшэмысль) і інш. Ш. называлі некат. баявыя дзеянні Чырв. Арміі пры ўзяцці ўмацаваных гарадоў: Познані, Кёнігсберга (Калінінграда), Берліна ï інш. y 2-ю сусв. вайну. Асобныя апорныя пункты, доўгатэрміновыя агнявыя збудаванні, умацаваныя будынкі атакуюцда спецыяльна сфармі раванымі падраздзяленнямі розных родаў войск і спец. войск і загадзя натрэніраванымі штурмавымі групамі або атрадамі. 2) У п ераносны м сэнсе — рашучыя дзеянні, накіраваныя на дасягненне чаго-н. (напр., Ш. космасу, Ш. навукі і г.д.). Ш ТУРМ (Sturm) Ж ак Ш арль Франсуа (29.9.1803, г. Жэнева, Швейцарыя — 18.12.1855), французскі матэматык. Чл. Парыжскай АН (1836), замежны чл.кар. С.-Пецярбургскай АН (1836). 3 1840 праф. Політэхн. школы ў Парыжы. Навук. працы па краявых задачах ураўненняў матэм. фізікі, оптыды, механіцы. Даследаваў задачу лра лошук уласных значэнняў і ўласных функцый для звычайных дыферэнцыяльных ураўненняў (задача Ш. — Ліувіля). Даў агульны метад вызначэння колькасці каранёў алг. ураўненняў, якія належаць да зададзенага адрэзка (лравіла Ш.). Ш ТУРМ АВІК, баявы самалёт, прыздачаны для ларажэлдя малапамерных і рухомых наземньіх (марскіх) цэлей з малых і градічна малых вышынь. Mae бамбардзіровачдае, ракетнае, артыл. ўзбраенне і бранявую засцярогу. У СССР першы серыйды Ш. — Іл-2 (1939); ' найб. лашыралы ў Вял. Айч. вайну (выраблена больш за 36 тыс.). Сучасны рас. Ш. Су-25 (1978) мае ўзлётную масу 14,5 т, макс. скорасць 970 км/гадз, практычны паталок 7 км, макс. далёкасць палёту 1250 км; узбраенне — 30- мм двухствоЛьдая пушка, ракеты «лаветра-зямля» з лазерным навядзеннем, блокі некіруемых ракет і бомбы. 3 кадца 20 ст. на ўзбраенні ВПС некат. інш. краін настулдыя Ш.: y ЗШ А — «Тандэрбалт», y ФРГ і Францыі — «Альфа-Джэт», y Вялікабрытаніі — «Хок». ШТУРМАВЫЯ АТРАДЫ (дям. Sturmabteilungen, скарочана SA), лаўваенныя злучэнні Нацыянал-сацыялістычнай лартыі Германіі ў 1921— 45. Напачатку выкарыстоўваліся А.Гітлерам як ударная даламожная сіла пры лравядзенні лрапагандысцкіх кампаній. 3 1923 іх (каля 2 тыс. чал.) узначальваў Г Герынг. Пасля «ліўнога путчу» 1923 забаронеды, y 1925 адноўлены і сталі масавай арг-цыяй (сац. база — моладзь, беспрацоўныя і інш.). 3 1931 узмацділася іх берлінская арг-цыя да чале з яе нач. дггаба Э.Ромам (Рэм). 3 прыходам да ўлады ў Германіі нацыстаў (1933) Ш.а. — гал. інструмент іх тэрору (у Прусіі з 22.2 да 2.8.1933 выкарыстоўва-
ліся як «дапаможная паліцыя»), У выніку забойства Рома (30.6.1934) і інш. кіраўнікоў, якія лрэтэндавалі на лідэрства ў нацысцкай дартыі, страцілі лаліт. значэнне на карысць СС; іх колькасць паменшылася з 4,5 млн. ў чэрв. 1934 да 1,2 млн. чал. y 1938. Пасля разгрому герм. фашызму (1945) Ш.а. забаронены. У.Я.Калаткоў. ШТУРСА (Stursa) Ян (15.5.1880, г. Нове-Место, Чэхія — 2.5.1925), чэшскі скульптар. Скончыў Пражскую AM (1903). Зазнаў уплыў сімвалізму. Стварыў статуі, прасякнутыя лачуццёвым успрыдяццем прыгажосці чалавечага цела («Ева», 1908), вострадрам. творы («Паранены», 1920—21), манументы і манум.-дэкар. камлазіцыі (групы «Прада» і «Гуманласць» для Глаўкава моста ў Празе, 1911— 13; помнік С.Чэху ў Празе, 1921— 22), лартрэты. Эмацыянальна насычадая яго творчасць паўллывала на развіццё чэш. скулыггуры 20 ст. ШТУТГАРТ (Stuttgart), горад на ПдЗ Германіі. Адм. ц. зямлі Бадэн-Вюртэмберг. 587 тыс. ж. (1995). Трансл. вузел. Порт на р. Некар. Міжнар. аэралорт. Буйды прамысл., фін., навук. і культ. цэдтр краіны. Прам-сць: эл.-тэхн., радыёэлектронная, аўтамаб., каляровая металургія, вытв-сць рухавікоў, станкаі прыладабудаванне, y т.л. вытв-сць фотакілаадаратуры, хім., паліграфічная, тэкст., лаляровая, гарбарна-абугковая, харчовая. Цэнтр буйной вобласці пладаводства і вінаробства. Выпрабавальны цэнтр авіяцыі і касм. палётаў. Метрапалітэн. Ун-т. Каля 30 музеяў: краяздаўчы, прыродазнаўчы, «Даймлер-Бенц», «Поршэ», Дзярж. галерэя (адзін з найбагацейшых збораў твораў Пікасо), вінаградарства, этдаграфіі і інш. Арх. помнікі 12— 18 ст. Кельцкія пасяленні на месцы Ш. вядомы да н.э. Каля 90 н.э. на іх месцы заснаваны стараж.-рьш. г. Некарлімес з крэпасцю ў Канштаце. Каля 950 герцаг Луітольф Швабскі пабудаваў туг конны завод і крэпасдь. У пісьмовых дакументах Ш. згадваецца каля 1160, rap. правы атрымаў y 1219. 3 1321 рэзідэнцыя графаў Вюртэмбергскіх, з 1520 пад панаваннем Аўстрыі. У 1806, y час напалеонаўскіх войнаў, стаў сталіцай новастворанага каралеуства Вюртэмберг. 3 сярэдзіны 19 ст. ў горадзе інтэнсіўна раэвівалася прамысловасць. 3 1918 Ш. — сталіца зямлі Вюртэмберг, з 1953 — аб’яднанай федэральнай зямлі Бадэн-Вюртэмберг. Ш. — месца нараджэння філосафа Г.В.Ф.Гегеля. Н.К.Мазоўка. Ш ТУФ, кавалак руды або горнай лароды адвольнай формы і девял. памераў (10— 20) х (8— 10) х (5—6) см (мяняюцца ў залежнасці ад прызначэння), які адбіраецца з руддай залежы або стратыграфічнага гарызонта для лабараторных даследаваддяў. Ш ТУ Ц Э Р (ад ням. Stulzen літар. — абрэз), 1) укарочаная дульназарадная наразная агнястрэльная зброя. Меў павышалую кучнасць і далёкасць стральбы, a з-за дяжкасці зараджання — нізкую скарастрэльнасць. З ’явіліся ў 16 ст. ў
Германіі, з 1721 на ўзбраенні ў Расіі. У 2-й пал. 19 ст. заменены вінтоўкамі. Ш. наз. таксама некаторыя паляўнічыя наразныя казназарадныя ружжы (гл. таксама Паляўнічая зброя). 2) Кароткі патрубак (адрэзак трубы) з разьбовымі канцамі для злучэння труб наміж сабою, далучэння іх да трубаправодаў, резервуараў, апаратаў і інш.
м аску, трубку і інш . пры адсутнасці дыхальны х рухау) В ы кары стоўваецца пры спы ненн і або недастатковай натуральнай венты ляцы і лёгкіх y выгіадках хваробы , траўм ы , клін ічн ай смерці або п ры вы кананн і некат. хірург. аперацы й пад н аркозам , пры ін тэн сіўнай тэрапіі.
І.М.Семяненя. ШТЎЧНАЕ ЛЁГКАЕ, а к с і г е н а т a р, тэхнічная прылада, якая забяспечвае функцыю газаабмену арганізма з на-
Рускія пггуцэры: 1 — к а валеры й скі (узору 1839); 2 — стралковы х батальён аў (узору 1843).
ШТЎЧНАЕ АСЕМ ЯНЁННЕ, прыёмы штучнага збліжэння палавых клетак (у рыб) або штучнае ўвядзенне атрыманай ад вытворніка спермы ў палавыя шляхі самкі з мэтай яе апладнення (у птушак і мелкакормячых). У рыб пры Ш.а. ікру змешваюць з малокамі, потым інкубіруюць y натуральных ці штучных умовах. У птушак і млекакормячых сперму ўводзяць гіры дапамозе спец. інструментаў y палавыя шляхі самкі. Тэарэт. асновы і прынцыпы практ. прыёмаў Ш.а. с.-г. жывёл распрацаваў y пач. 20 ст. рас. біёлаг І.І.Іваноў; яны засн. на магчымасці атрымання пры дапамозе нпучнай похвы спермы самцоў, якая па-за арганізмам не трацідь сваіх якасцей, і на магчымасці авуляцыі ў самак с.-г. жывёл без палавога акта. С кладаецца Ш .а. э 5 асн. тэхн. прыёмаў: атры м анне сперм ы ад сам ца, ац эн ка якасці сперм ы , яе разбаўленне, захаванне і ўвядзен не ў п алавы я орган ы самкі. У с.-г. ж ывёл (пераваж на кон і, буйн. par. ж ы вёла, авечкі) ІІІ.а. п раводзяць з м этай ін тэнсіўнага вы кары стання вы сокакаш тоўны х плем ян ны х вы творнікаў, правераны х п а якасц і патомства, дзеля масавага п ал я п ш эн н я п ародны х і прадукц. якасц ей ж ы вёл, хуткага атры м анн я вял. колькасці вы сакаякасн ага патомства. В ы кары станне Ш .а. п ан ярэдж вае распаўсю дж анне m a pary заразны х хвароб (бруцэлёз, вібрыёз, трыхаманоз і інш .), якія могуць перадавацца ў вы падку натуральнага асем я н ен н я, і некат. ф о р м ы б я с п л о д д зя . Р а с п р а ц а в а н ы м етады доўгатэрміновага (да некалькіх гадоў) захаван н я сперм ы . А ж ы ццяўляецца Ш .а. праз плем п радпры ем ствы (станцыі).
ШТЎЧНАЕ ДЫХАННЕ, ш т y ч н a я венты ляцыя лёгкіх, дыханн е , я к і м к і р у ю ц ь , увядзенне паветра ў лёгкія і выдаленне яго адтуль штучнымі метадамі (з выкарыстаннем інструментаў і апаратаў або без іх) для аднаўлення самаст. дыхання пры часовай адсутнасці яго. Адзін з метадаў рэанімацыі. М етады Ш .д.: удзіманне (з роту ў рота, y і інш .) і во н кавы я метады зм ены аб’ёму грудной клеткі, якія рэдка вы кары стоўваю цца (боксавы і кірасны рэспіратары ). ІІІ.д. часам спалучаю ць з закр ы ты м масаж ам сэрца. А собны від Ш .д. — ды ф узнае ды ханне (бесп ерапы ннае ўвядзенне кіслароду ў лёгхія праз hoc
вакольным асяроддзем па-за арганізмам. Састаўная ч. апаратаў штучнага кровазвароту і дыхання. Вылучаюць Ш .л. адна- і ш м атразовы я, плёначнага, мем браннага і інш. т ь т а ў , якія складаю цца з розны х кам ер (н апр., газаабм ен най) і канструкцы й. П ры н ц ы п работы Ш .л. засн. на ўзаем адзеянні вян озн ай кры ві, якая паступае з арганізм а ў газаабм енную камеру, са стэры льны м кіслародам , ш то падаецца туды. П асля вы дален ня вуглякіслага газу і ліш ку кіслароду кроў вяртаецца ў сасудзістае рэчы ш ча з дапам огай пом лы . В ы кары стоўваецца пры п р авяд зенн і кардыяхірург. аперацы й, рэан ім ац ы і, ін тэн сіўнай тэрапіі.
І.М.Семяненя.
ШТЎЧНАЯ НЫРКА, адзін з найб. пашыраных штучных органаў і апаратаў для пазаарганізмавага ачышчэння крыві (выдалення прадуктаў абмену рэчываў, таксінаў, падтрымання водна-электралітнага і кіслотна-шчолачнага балансу). У Ш .н. кроў паступае з артэры і (н апр., праз катэтар), дзе я н а праходзіць сістэм у трубак, п оласцей з п аўп ранікальн ай мем браны , якія абмываю цца спец. растворам. П отьш кроў вяртаеіш а ў вян озн ае рэчьплча. Работа Ш .н. засн. н а гемадыялізе і ультрафільтрацыі. Усе апараты Ш .н. складаю цца з ды ялізатара, перф узійнай пры лады (катэтары , п о м п ы і інш .) для руху кры ві н ап ерад, канструкцы і для п р ы гатавання і падачы ў ды ялізатар ды ялізуючага раствору і манітора. В ы кары стоўваецца п ры вострай і хранічнай нырачнай недастатковасці. 3 дапам огай Ш .н. (апарат падклю чаецца п еры яды чна) ж ы ц цё хворага м ож а падгрымлівацца некалькі гадоў. І.М.Семяненя.
ШТЎЧНАЯ ІІЛАНЕТА, тое, што штучны спадарожнік Сонца.
ШТУЧНЫ
475
Ш ТУЧНЫ АДБОР, выбар чалавекам найб. каштоўных y гасп. адносінах жывёл і раслін дадзенага віду, пароды ці сорту для атрымання ад іх патомства з пажаданымі ўласцівасцямі. Асновы тэорыі распрацаваў Ч.Р.Дарвін (1859), які выявіў, што Ш.а. з ’яўляўся асн. фактарам пры ўзнікненні парод свойскай жывёлы і сартоў с.-г. раслін. Н е с в я д о м ы Ш.а. ужо адбываўся на першых этапах адамашнівання чалавекам жывёл і акультурвання раслін. М е т a д ы ч н ы Ш.а. (селекцыя) сфарміраваўся ў 2 - й пал. 18 ст. Існуюць 2 формы метадычнага адбору. Пры м а с а в ы м Ш.а. выбракоўваюць усе асобіны паводле фенатыпу, якія не адпавядаюць пародным або сартавым стандартам, з мэтай захавання пародных і сартавых якасцей. Індывідуальны Ш.а. — адбор асобін з улікам спадчыннай стойкасці іх адзнак (паводле генатьту), што забяспечвае ўдасканальванне пародных і сартавых якасцей. У адрозненне ад натуральнага адбору Ш.а. ажыццяўляецца чалавекам па асобных адзнаках, таму часам адбываецца распадзенне генет. і морфагенет. карэляцыйных сістэм арганізма з выяўленнем фенатыпічнага эфекту генаў, якія раней былі блакіраваны ўздзеяннем генаў-рэпрэсараў y саставе адпаведных генет. комплексаў. У выніку фенатыпічная зменлівасць арганізмаў павышаецца, a агульная жыццяздольнасць паніжаецца. Метадычны Ш.а. выкарыстоўваецца ў жывёлагадоўлі і раслінаводстве.
Л іт П роблем ы дом естнкац нн ж нвотных н растеннй. М ., 1972. Р.Г.Заяц.
Ш ТЎЧНЫ СІ1АДАР0Ж НIК ЗЯМ ЛІ (Ш СЗ), касмічны anapam (КА), выведзены на арбіту вакол Зямлі. Ў адпаведнасці з міжнар. дамоўленасцю касм. апарат наз. ШСЗ, калі ён зрабіў не менш як 1 абарот вакол Зямлі. Каб цела стала Ш СЗ, яму трэба надаць 1-ю касмічную скорасць, што дасягаецца пры дапамозе ракет-носьбітаў. П ерш ы ў свеце Ш С З («Спадарож нік-1») створаны ў С С С Р і запуш чаны 4.10.1957 з касм адром а Б ай канур; 1.2.1958 н а арбіту вы ведзены п ерш ы амер. Ш С З («Э ксплорэр-1»). Ш С З сгвары лі яш ч э 36 краін і ш эраг міжнар. арганізацый. Але толькі 8 краін і Еўрапейскае касмічнае агенцтва маю ць уласны я ракеты носьбіты для запуску Ш С З і лічацца касм.
476
ШТУЧНЫЯ
дзярж авамі. У сяго н а пач. 2003 Ш С З сталі каля 5000 КА. А дрозніваю ць Ш С З: аўтаматы ч ны я, пілатуемыя і арбітальныя станцыі (АС). А ўтаматы чны я Ш С З падзяляю цца на э ксперы м ен тал ьн ы я (адпрацоўка канструкцы й КА; н ап р., «Космао, «Палёт»), н а в у к о в а - д а с л е д ч ы я (даследаванне Зям лі і кал язем н ай прасторы , астр., м еды кабіял. даследаванні і ін ш .; н ап р., «Авангард»,
Ш ТЎЧНЫ Я 0РГА Н Ы I АІІАРАТЫ, устройствы, створаныя на аснове дасягненняў біятэхналогіі, мікрарадыёэлектронікі і.інш. для пастаяннай ці часовай замены гіарушаных або страчаных фун-
ных і нейрахірург. захворванняў вы кары стоўваю ць ш тучныя нерв. валокны , атры м аны я з культур н яспелай нерв. тканкі. С твораны асновы для біятэхнал. зам ен ы касцявой псанкі, сухажылляў, касцявога мозгу і інш.
I М.Семяненя, А.Р.Давыдоўскі.
«Арыябхата», «Астрон», «Інтэркосмас», «Прагноз», «Пратон», «Эксплорэр», «Электрон», Хабла тэлескоп, «Чандра» і ін ш .), п р ы к л a д н ы я (м етэаралагічны я, геад., спадарож нікі сувязі, для даследавання пры родны х
рэсурсаў, экалагічнага маніторы нгу і інш .; напр.: «Лэндсэт», «Маланка», «Метэор», «Экран»), Ш С З аж ы цц яўляю ць кантроль за вы кан ан н ем м іж нар. пагадн енн яў, збіраю ць інф арм ацы ю ў ін гарэсах м ін -в аў абароны і інш. П ілатуемы я Ш С З і арбітальны я станцы і пры зн ачан ы для палёту чалавека. П ерш ы ў свеце пілатуемы Ш С З — «Усход» (гл. таксама
Д а арт. ІІІтучны я органы і апараты Схема аларата ш тучнага кровазвароту: 1 — аорта; 2 — артэры яльн ая лінія; 3 — м ікрафільтр; 4 — артэры яльная помпа; 5 — аксігенатар; 6 — вян озн ая лінія; 7 — ніж няя полая вена; 8 — верхняя полая вена.
«Джэміні», «Меркурый», «Саюз», «Спейс шатл», «Узыход»), П ер ш ая ў свеце эксперы м .
А С створала 16.1.1969 сты коўкай на арбіце караблёў «Саю з-4» і «Саю з-5»; доўгачасовая сав. А С «Салют» в ы в е д зе н а н а арбіту 19.4.1971. Гл. таксам а «Скайлэб», «Мір», Кас-
манаўтыка. Літ.\ А к с е н о в
Е .П . Т ео р л я двнж ення мскусственны х спугнмков Землн. М ., 1977; К е л д ы ш М .В ., М а р о в М .Я. К осм нческне мсследованмя. М ., 1981; М а к с н м о в А .Н . К осм м ческая о дассея. Н овосн бнрск, 1991. У. С.Ларыёнаў.
• Ш ТЎЧНЫ Я М 0 В Ы , знакавыя сістэмы, структура, мэты і правілы выкарыстання якіх вызначаюцца чалавекам. У залежнасці ад ступені сканструяванасці падзяляюцца на некалькі відаў. Н е с п е ц ы я л і з а в а н ы я Ш.м. агульнага прызначэння ў найб. ступені падобныя да натуральных (эсперанта, валапюк, іда, інтэрлінгва, акцыдэнталь і інш). С п е ц ы я л і з а в а н ы я Ш.м. — сімвалічныя мовы розных навук (матэматыкі, хіміі, логікі, лінгвістыкі і ін ш ), a таксама знакавыя сістэмы для сувязі чалавека з ЭВМ, або мовы праграмавання (фартран, алгол, кобала і інш.). Да гэтай групы належаць і т.зв. інфармацыйна-пошукавыя мовы, якія ірунту юцца на адпаведных тэзаўрусах. Асобную групу складаюць мадыфікацыі натуральных моў, што адрозніваюцца мэтанакіраванымі змяненнямі ў сістэмнаструктурнай арганізацыі гэтых моў (літ. мовы, сац. дыялекты розных тыпаў). Да Ш.м. адносяць і шматлікія дапаможныя знакавыя сістэмы: жэстаў мовы, мовы дарожных сігналізацый, крыптаірафічныя сістэмы (гл. Пазіграфія. Стварэнне Ш м. абумоўлена ш м атлікім і і разнастайнымі камунікацыйнымі патрэбамі грамадства. Распрацоўка і стварэнне новых Ш.м. дазваляе глыбей асэнсаваць семіялагічныя законы будовы і фукцыянавання мовы ўвогуле і ўзмацніць кантролі* чалавска за выкарыстаннем сродкаў камунікацыі.
кцый унутр. органаў. Да іх адносяцца штучнае лёгкае, штучная нырка, штучнае сэрца, штучныя жалудачкі і клапаны сэрца, штучная печань, апараты штучнага кровазвароту, біясенсары і інш. П адзяляю цц а н а часткова або ц ал кам імплан таван ы я ў арганізм (н апр., ш тучнае с эр ца) і ты я, ш то н е ім плантую ц ца (н ап р., an ap a r a ш тучнага кровазвароту); н а ўстройствы , якія падтры мліваю ць ж ы ц ц ядзей н асц ь арганізма толькі п ры бесперапы н н ы м ф ун кц ы янаванні (ш тучнае сэрц а) ц і п ры іх перы яд. п адклю чэнні (ш тучная ны рка). Д ля Ш .о. і а. вы кары стоўваю ць біясум яш чальн ы я м атэры ялы (м ады ф ікаваны т э ф л о н , нікелід ты тану і інш .), якія маю ць вы сокую стабільнасць ф із,хім. уласцівасцей і м агчы м асць кіраван ня ф орм ай ш тучнага о р ган а ў арганізм е хворага. Я ны павінн ы бы ць ін ертаы м і, н е вы клікаць рэакцы і адчуж эння, зап ал ен н я, згусання кры ві Д ля л я ч эн н я скурны х п аш кодж ан няў вы карыстоўваю ід, ш тучную скуру н а аснове пры роднага капагену\ расп рацаван а ш тучная храстковая тканка. Д ля л я ч э н н я неўралагіч-
Ш ТЎЧНЫЯ СІІА ДА Р0Ж Н ІКІ МЕСЯЦА (Ш СМ ), касмічныя апараты (КЛ), выведзеныя на арбіты вакол Месяца для даследавання Месяца і калямесяцавай прасторы. Першым y свеце ШСМ стала сав. аўтаматычная міжпланетная станцыя (АМС) «Месяц-10», запушчаная 31.3.1966 (гл. «Месяц»), У 1966— 74 на калямесянавыя арбіты выведзены АМС «Месяц-11», «Месяц-12», «Месяц-14», «Месяц-19» «Месяц-22». Ш СМ сталі амер. АМС «Лунар орбітэр», «Эксплорэр», «Клеменцша» (запушчаны 26.1.1994), «Лунар проспекдар» (запушчаны 6.1.1998), яп. АМС «Мюзес-А» (запушчана 24.1.1990). На арбігы вакол Месяца выходзілі амер. пілатуемыя касм. караблі ў час рэалізацыі праграмы «Апалон». Пры дапамозе ШСМ складзены карты Месяца, даследавана глабальная структура гравітацыйнага поля, праведзены вымярэн-
Літ:. М о р о з о в В .П ., Е ж о в а Л.Ф . Алі орш м н ческм с язы к н . М ., 1975; П роблемы н нтерлнн гвн стаю і. М ., 1976; М н х н е в н ч Л.Е. Я зы к, которого нет... М н ., 1988.
А.Я.Міхневіч.
П ерш ы штучны спадарож нік М есяца — савепкан аўгаматычная міжшіанетная станцыя «Месяц-10».
Штучныя спадарожнікі планет
Назва пла- Назва спада- Краіна неты рожніка (АМС) «Венера-9* СССР «Венера-10» СССР «Піянер-Ве- ЗША Венера нера-1» «Венера-15» СССР «Венера-16» СССР «Магелан» ЗША «Марынер-9» ЗША «Марс-3» СССР «Марс-5» СССР «Вікінг-1» ЗША Марс «Вікінг-2» ЗША «Фобас-2» СССР «Марс глоўбэл сервеер» ЗША «Марс Ады- ЗША сей» Юпітэр «Галілеа» ЗША Эрас (Малая «NEAR» ЗША планета)
Дата вывядзення на арбіту 22.10.1975 25.10.1975 4.12.1978 10.10.1983 14.10.1983 10.8.1990 14.11.1971 2.12.1971 12.2.1974 19.6.1976 7.8.1976 29.1.1989 11.9.1997 24.10.2001 7.12.1995 14.2.2000
ні магн. поля і даследаванні грунту Ме:яца. Літ:. У м а н с к н й С.П. Луна — седьмой контннент. М., 1989. У.С.Ларыёнаў. Ш ТУЧНЫЯ
СПАДАР0Ж НІКІ
ІІЛА-
НЕТ (Ш СП), касмічныя апараты (КА), выведзеныя на арбіты вакол планет Сонечнай сістэмы і малых планет (астэроідаў). Прызначаны для даследавання гэгых нябесных цел і іх спадарожнікаў. Спачатку КА выводзіцца на геліяцэн-
7
трычную арбіту і рухаецца па ёй, потым y выніку тармажэння становіцца Ш СП. Гл. табліцу, a таксама «Венера», «Вікінг», «М арс», «Марынер»; «Піянер». Аўтам. міжііланетная станцыя «Касіні» будзе выведзена на арбіту штучнага спадарожніка планеты Сатурн 1.7.2004. У. С.Ларыёнаў. Ш ТУЧНЫЯ СІІАДАРОЖНІКІ СОНЦА (Ш СС), касмічныя апараты (КА), выведзеныя на арбіты вакол Сонца. Каб цела стала Ш СС, яму трэба надаць скорасць адносна Зямлі не менш 2-й і не больш 3-й касмічнай скорасці, што дасягаецца пры дапамозе ракет-носьбітаў. ШСС выкарыстоўваюцца для даследавання Сонца і калясонечнай прасторы, ішанет Сонечнай сістэмы і іх спадарожнікаў, астэроідаў, камет, метэорных цел, міжпланетнай прасторы (КА выводзіцца на геліяцэнтрычную арбіту і рухаецца па ёй да аб’екта даследавання). Першым y свеце Ш СС стала сав. аўтаматычная міжпланетная станцыя «Месяц-1», запушчаная 2.1.1959. Гл. таксама «Вега», «Венера», «Геліяс», «Зонд», «Марс», «M aрынер», «Месяц», «Піянер», «Уліс», «Эксплорэр». У. СЛарыёнаў. Ш ТЫ К (польск. sztych), 1) колючая і колюча-рэжучая халодная зброя, якая мацавалася (устаўлялася або насаджвалася) на канцы ствала ружжа (з 19 ст. вінтоўкі, карабіна, аўтамата); прызначалася для штыкавога (рукапашнага) бою. З’явіўся ў сярэдзіне 17 ст. ў Францыі пад назвай баянет (багінет); першапачаткова ўяўляў сабой укарочанае кап’ё, дрэўка якога ўстаўлялася ў ствол ружжа. 3 канца 17 ст. іх рабілі цэльнаметалічнымі з трубкай, якую насаджвалі на ствол. (гэта дазваляла весці зараджанне і
8
477
ш ты ко ў
стральбу з прымкнутым Ш.). Адрозніваюць Ш. гранёныя (3- і 4-гранныя), клінковыя (двухбаковавострыя Ш. — кінжалы, Ш .-цесакі), адналязовыя (Ш нажы), аддымныя і неаддымныя. 2) Узброены салдат (як адзінка падліку пяхоты). 3) Пласт зямлі на глыбіню палатна рыдлёўкі.
Ш Т Ы К 0 Ў Цярэндій Фаміч (13.3.1907, хутар Любкі Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл. — 25.10.1964), савецкі, парт. і дзярж. дзеяч, дыпламат, ген.-палкоўнік (1944). 3 1931 на камсам., парт. і сав. рабоце ў Ленінірадзе. У 1938— 42 2-гі сакратар Ленінградскага абкома ВКП(б). У Вял. Айч. вайну чл. ваеннага савета Ленінградскага, Волхаўскага, Карэльскага, 1-га Далёкаўсх. франтоў, Прыморскай групы войск. Пасля вайны чл. Ваен. савета, нам. камандуючага войскамі Прыморскай ваен. акругі. У 1948— 51 надзвычайны і паўнамоцны пасол СССР y КНДР. У 1959—61 y Венгрыі. У 1951— 59 на парт. рабоце: 1-ы сакратар Наўгародскага абкома, Пры-
9
Да арт. Штык. 1 — багінет (пач. 18 ст.); 2 — ігольчаты чатырохгранны да вінтоўкі ўзору 1891/30 (СССР); 3 — адкідны няздымны да карабіна СКС (СССР); 4 — да аўгамата АКМ, які выкарыстоўваецца таксама як разах для дроту і піла (СССР); 5 — сапёрны ўзору 02 да вінтовак Маўзера (Германія); 6 — да вінтовак Арысака (Японія); 7 — да вінтоўхі FN 1949 (Бельгія); 8 — заходнегерманскі да вштоўкі G-3 (прынята на ўзбраенне ў Даніі); 9 — да вінтоўкі М-16 (ЗША).
478
ш ты к-ю нкер
морскага крайкома КПСС. Потым y органах парт.-дзярж. кантролю. Чл. Ц К КПСС y 1956—61. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1937— 50, 1954—62. Ш ТЫ К -IÔHKEP, першы малодшы афіцэрскі чын (званне) y артылерыі рас. арміі. Уведзены ў 1712 для афіцэраў артыл. узводаў і роўных ім па пасадзе асоб. Адпавядаў званню падпаручніка ў пяхоце. Паводле Табеля аб рангах адносіўся да 13-га класа. У 1811 званне Ш .-ю. заменена на званне прапаршчык. Ш ТЫ ЛЬ (галанд. stil), 1) бязветранасць або слабы вецер, скорасць якога па Бофарта шкале не перавышае 0,5 м/с. Назіраедца звычайна ва ўнутр. ч. антыцыклонаў, y барычных седлавінах. У далінах і катлавінах узнікае часцей, чым на адкрытай мясцовасці са свабоднай цыркуляцыяй атмасферы. 2) Стан мора, пры якім на яго паверхні адсутнічаюць ветравыя хвалі. Ш ТЫ РБУ, Ш т ы р б y л Кірыл Антонавіч (2.3.1915, с. Браштэнь Рыбніцкага р-на, Малдова — 28.8.1997)), малдаўскі акдёр. Нар. арт. СССР (1960). Скончыў Адэскае тэатр. вучылішча (1937). Працаваў y Ціраспальскім, з 1940 y Кішынёўскім малд. муз.-драм. т-рах. Самабытны, шматгранны акцёр шырокага творчага дыяпазону, схільны да вострай сцэн. формы. Сярод роляў: Стропша («Свет» А.Лупана), Іон («Марыйчына шчасце» Л.Карняну), Бурус («Авідзій» В.Александры), Гараднічы («Рэвізор» М.Гогаля), кароль Лір («Кароль Лір» У.Шэкспіра), Швейк («Швейк y другой сусветнай вайне» Б.Брэхта), Швандзя («Любоў Яравая» К.Транёва) і інш. Здымаўся ў кіно. Ш ТЫ РНЕР (Stimer) Макс [сапр. Ш м і т (Schmidt) Каспар; 25.10.1806 г. Байройт, Германія — 26.6.1856], нямецкі філосаф-младагегельянец, тэарэтык анархізму. У кн. «Адзіны і яго ўласнасць» (1845) развіў суб’ектыўна-ідэаліст. версію младагегельянства (гл. Гегельянства) y антрапалогіі, этыцы і праве. Асн. яго ідэя ў тым, што сац. якасці чалавека — гэта нешта ўсеагульнае, a кожная эмпірычная асоба адзінкавая; таму ўсё, што тычыцца чалавека наогул, не адносіцца да канкрэтнага («адзінага») чалавека. Лічыў, пгго паняцці «чалавек», «права», «мараль» і да т.п. — гэта адчужаныя формы індывід. свядомасці («здані»), таму асоба не можа прызнаваць ніякіх абавязацельных для сябе грамадскіх установак. У выніку прыйшоў да высновы, што першакрыніды сапраўдных правоў і маралі — сіла і магутнасць канкрэтнай асобы, адной з форм рэалізацыі якой з ’яўляецца прыватная ўласнасдь. На яго думку, намаганні індывіда павінны накіроўвацца на пошук сваёй уласнай свабоды, a не свабоды для ўсіх, таму што за ўсімі сац. ўтварэннямі
заўсёды хаваюцца эгаістычныя інтарэсы канкрэтных асоб. А.Б. Савеня. ШТЫХАЎ Георгій Васілевіч (н. 14.7.1927, в. Старая Беліца Гомельскага р-на), бел. археолаг і гісторык-медыявіст. Д-р гіст. н. (1983), праф. (1989). Скончыў БДУ (1956). 3 1962 y Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі (з 1981 заг. сектара, y 1988— 2000 заг. аддзела). Вы-
(IX—XIII вв.). Мн., 1975; Города Полоцкой землн (IX—XIII вв ). Мн., 1978; Ажываюць сівыя стагоддзі. 2 выд. Мн., 1982; Крывічы: Па матэрыялах раскопак курганоў y Паўночнай Беларусі. Мн., 1992; Гісторыя Беларусі: і Кароткі нарыс: У 5 ч. Ч. 1. Мн., 1993; Стара- і жыіныя дзяржавы на тэрыторыі Беларусі. 2 выд. Мн., 2002; Дзевядь стагодцзяў Барысава Мн., 2002 (у сааўт.). Літ.; Г.В.Штыхаў: (Да 75-годдзя з дня нараджэння). Мн., 2002. Т.М.Каробушкіна. Ш ТЭЙН (ад ням. Stein камень) y м е т a л y р г і і, злучэнне сульфіду некаторых каляровых металаў (пераважна медзі, нікелю) з сульфідам жалеза; прамежкавы прадукг (паўпрадукт) выплаўкі гэтых металаў з іх сульфідных (сярністых) руд і рудных канцэнтратаў. Ш. y канвертары прадзімаюць тэхн. кіслародам або лаветрам і атрымліваюць чарнавы (з дамешкамі) каляровы метал, які ў далейшым ачышчаюць (гл. Рафінаванне).
Г.В.Штыхаў.
С.АШтэйн.
вучае стараж. гарады Полацкай зямлі і курганныя могільнікі ранняга сярэдневякоўя паўн. і цэнтр. Беларусі. 3 1982 узначальвае пастаянна дзеючую экспедыцыю па даследаванні стараж. Мінска. Узначальваў экспедыцыі па вывучэнні Полацка, Віцебска, Заслаўя, Барысава, Лукомля, Лагойска, Копысі. Правёў шырокае даследаванне гэтых гарадоў, выявіў гарадзішча стараж. Барысава, правёў раскопкі паселішча на р. Менка, даследаваў болыд за 300 курганоў Полацкай зямлі, y т л . доўгіх курганоў. Вывучаў могільнікі 3-й чвэрці 1-га тыс. н.э., сінхронныя гарадзішчам банцараўскай культуры. Зрабіў вывад, што фарміраванне зах. галіны крывічоў адбывалася на працягу 2-й пал. 1-га тыс. н.э., дгго гіст. ядром Полацкай зямлі з ’яўлялася Падзвінне. Даследаваў стараж. скулыггуру. дробную пластыку гарадоў Полацкай зямлі, скарбы сярэбраных і залатых рэчаў (Полацкія 11— 12 ст., Гараўлянскі 11 ст.). Адзін з аўтараў кніг «Старажытныя гарады Беларусі» (з П.Ф.Лысенкам, 1966), «Старажытныя скарбы Беларусі» (з П.М.Захаранкам, 1971) , «Гісторыя Беларускай ССР» (т. 1, 1972) , «Нарысы па археалогіі Беларусі» (ч. 2, 1972), «Гісторыя Беларускай ССР» (1977), «Кіеў і заходнія землі Русі ў IX—XIII стст.» (1982), «Беларуская археалогія» (1987), «Нарысы гісторыі Беларусі» (ч. 1, 1994), «Гісторыя сялянства Беларусі» (т. 1, 1997), «Археалогія Беларусі» (т. 2— 3, 1999— 2000), «Гісторыя Беларусі» (т. 1, 2000), адзін з аўтараў і навук. рэдактараў кнігі «Памяць: Полацк» (2002). Аўтар школьных падручнікаў і дапаможнікаў ла гісторыі Беяарусі, складальнік «Дакументаў і матэрыялаў ла гісторыі Беларусі ў сярэднія вякі (VI— XV стст.)» (1998). Дзярж. прэмія Рэспублікі Беларусь (1990). Тв.: Галасы далёкіх продкаў. Мн., 1968; Древннй Полоцк, IX—XIII вв. Мн., 1975; Города Бслорусснн по летогшсям н раскопкам
Ш ТЭЙН Аляксандр Пятровіч (28.9.1906, г. Самарканд, Узбекістан — 5.10.1993), рускі драматург. Пісаў на марскую тэ-, матыку. 3 1923 выступаў y друку як журналіст. П ’есы «Вясна дваццаць першага» (1939), «Флаг адмірала» (паст. 1950; Дзярж. прэмія СССР 1951) на ваен.-гіст. і рэв. тэмы. П ’есы «Персаналь-1 ная справа» (паст. 1954), «Акіян» (паст. 1961), «Апладысменты» (паст. 1967), «Жыў-быў Я» (1977) і інш. пра сучаснасць. Аўтар літ.-біягр. драм «У лалоне часу» (1970), «Версія» (1976), кінасцэнарыяў «Суд гонару» (1948; Дзярж. прэмія СССР 1949), кн. «Аповесць пра тое, як узнікаюць сюжэты» (кн. 1—2, 1965— 76), дакумент. кн. «Неба ў дыяментах» (1976), апавяданняў, усдамінаў і інш. П ’есы Ш. ставіліся ў т-рах Беларусі: «Персанальная справа» ў Дзярж. рус. драм. т-ры і Бел. т-ры імя Я.Коласа (абедзве 1955), «Акіян» y рус. т-ры (1961) і інш. Тв.: Пьесы. Т. 1—2. М., 1978. Ш ТЭЙ Н Сямён Аляксандравіч (Саламон Абрамавіч; 7.1.1928, г. Самара, Расія — 25.8.1993), бел. рэжысёр оперы. Засл. дз. маст. Расіі (1969). Нар. арт. Беларусі (1977).Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастаіггва (1953). Працаваў y Куйбышаўскім, Варонежскім, Новасібірскім т-рах оперы і балета. 3 1970 рэжысёр Дзярж. т-ра одеры і балета Беларусі. Адначасова (з 1975) выкладаў y Бел. кансерваторыі. Яго творчасць вызначалася грамадзялскасцю, сучаснасцю мыслення, глыбокім спасціжэннем муз.драматургічных асаблівасцей твора і дакладнай псіхал. распрацоўкай роляў, выразнасцю сцэн. формы. Н а бел. сцэне здзейсніў шэраг пастановак класічных і сучасных олер: «Залаты пеўнік» М.Рымскага-Корсакава (1971), «Фауст» Ш.Гуно (1972), «Сельскі гонар» П.Масканьі, «Міндыя» АТактакішвілі (абедзве 1973), «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага (1974), «У буру» Ц.Хрэннікава (1975), «Пікавая дама» П.Чайкоўскага (1983), «Вайна і мір» (1985), «Мадалена» (1989) С.Пракоф ’ева, «Баль-маскарад» Дж. Вердзі
(1988) і інш. Творчая зацікаўленасць Ш. ў развіцці бел. оперы выявілася ў яго прады над спектаклямі «Зорка Венера» (1970), «Новая зямля» (1982) Ю.Семянякі, «Джардана Бруна» С.Картэса (1977), «Сівая легенда» Дз.Смольскага (1978), «Сцежкаю жыцця» Г.Вагнера (1980), «Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі (1992). Сааўтар лібрэта опер «Сцежкаю жыцця», «Матухна Кураж» К.артэса. Ставіў спекгаклі ў Вял. т-ры ў Маскве («А досвіткі тут ціхія...» К.Малчанава, 1975; «Баль-маскарад», 1979; «Сельскі гонар», «Паяцы» Р.Леанкавала, абодва 1985; «Фауст», 1992), Ленінградскім т-ры оперы і балета («Сіла лёсу» Вердзі, 1985), оперных т-рах Сафіі («А досвіткі тут ціхія...», 1976; «Заручыны ў манастыры» С.Пракоф’ева, 1991), Плоўдзіва (Балгарыя; «Зара» Малчанава, 1961) і інш. У Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі паставіў аперэты «Паўлінка» (1973), «Тыдзень вечнага кахання» (1975), «Сцяпан — вялікі пан» (1979) С ем я н я к і, «Н оч y В енецы і» (1983) І.Ш трауса, мюзікл «Мая цудоўная лэдзі» Ф.Лоу (1982). Выступаў па праблемах опернага мастацтва ў друку, на тэлебачанні і радыё. Тв.: Заметкм о режнссуре / / Муз. академня. 1994. № 4. А.А.Саламаха. Ш ТЙ Й Н БЕРІ Дж., гл. Стэйнбергер Дж. Ш ТЭЙН БЕРГ Леў Пятровіч (15.9.1870, г. Днепрапятроўск, Украіна — 16.1.1945), расійскі дырыжор, кампазітар. Нар. арт. СССР (1937). Праф. (1938). Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1893). Вучань М.Рымскага-Корсакава. Працаваў y оперных т-рах Пецярбурга, Масквы і інш. Удзельнічаў y «Рус. сезонах» С.Дзяіілева. 3 1928 дырыжор Вял. т-ра ў Маскве. У 1934— 37 пастаянны шэфкансультант сімф. аркестра Бел. радыёцэнтра. Выступаў як сімф. і оперны дырыжор. Сярод твораў: балет «Міра» (паст. 1924), муз. хроніка «Джон Рыд» (1932), кантаты і інш. Ш ТЭЙНЕР Іван Фёдаравіч (н. 10.9.1953, в. Беражное Столінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. літаратуразнавец. Д-р філал. н. (1994), праф. (1995). Скончыў БДУ (1975). Настаўнічаў. 3 1981 выкладае ў Гомельскім ун-це (з 1983 заг. кафедры). Даследуе бел. баладу ў яе сувязях з нар. і літ. традыцыямі слав. народаў, сучасную бел. л-ру ў слав. і еўрап. кантэксце, фальклор. Аўтар манаграфій «Беларуская балада: Вытокі жанру і паэтычная структура» (1989), «Варожасць балады вякоў: Беларуская балада і славянскія традыцыі» (1993), «Шматмоўная літаратура Беларусі XIX ст.» (2002), вучэбных дапаможнікаў. Сааўтар зб-каў «Таямніцы замоўнага слова» (1997), «Сцэнізацыя фальклорных свят і абрадаў» (1999), «Роднае: Фальклорна-этнаграфічная і літаратурная спадчына Гомельскага раёна» (2000), «Фальклорнаэтнаграфічная і літаратурная спадчына Рэчыцкага раёна» (2002), «Вяселле на Гомельшчыне: Фальклорна-этнаграфіч-
ны зборнік» і «Народная міфалогія Гомельшчыны» (абедзве 2003; усе з В.Новак). Тв:. «Душа прычаліцца крылом да неба...» Гомель, 1999. А.І.Кпшовіч. Ш ТЭЛЕР Павел Паўлавіч (14.1.1910, С.-Пецярбург — 4.2.1977), расійскі архітэктар. Засл. арх. Расіі (1971). Скончыў Ленінградскую AM (1936). Асн. работы ў Маскве: гасцініца «Савецкая» (1950, Дзярж. прэмія СССР 1951), станцыя метрапалітэна «Праспекл Міру» (1957), Палац з’ездаў (цяпер Крамлёўскі палац, 1959— 61, Ленінская прэмія 1962), будынкі Савета Міністраў Расіі (цяпер Дом урада Расіі, т.зв. Белы дом; 1965— 79), комплекс гасцініцы «Расія» (1967—70) з Цэнтр. канцэртнай залай «Расія» (1974, усе ў сааўт.). 3 1968 кіраваў аўтарскім калектывам па праектаванні Навакіраўскага гіраспекта ў M ac ra e (цяпер праспект А.Дз.Сахарава). Л і т Л е в н н с к а я Е.Н. П.Штеллер / / Зодчне Москвы. М., 1988. Кн. 2. Ш ТЭРН (Stem) Ота (17.2.1888, Зораў, Германія — 17.8.1969), нямецкі і амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗША (1945). Скончыў ун-т y г. Брэслаў (цяпер Вроцлаў, Польшча). 3 1933 y ЗША. Праф. тэхнал. ін-та ў Пітсбургу (з 1933) і Каліфарнійскага ун-та ў Берклі (з. 1946). Навук. працы па малекулярнай, атамнай і ядз. фізіцы, гаантавай тэорыі. Упершыню вызначыў скорасць малекул газу (1920; дослед Ш .). Даказаў наяўнасць магн. моманту ў атамаў (з ням. фізікам В.Герлахам; гл. Штэрна — Герлаха дослед). Вызначыў магн. момант пратона (з ням. фізікам Р.Фрышам). Нобелеўская прэмія 1943. IIIT ^P H A — ГЕРЛАХА Д0СЛВД, эксперымент, які выявіў наяўнасць y атама магнітнага моманту з дыскрэтным значэннем праекцый на напрамак знешняга магн. поля. Прапанаваны П .Л.Капіцай i М .М .Сямёнавым, пастаўлены ням. фізікамі О.Штэрнам і В.Герлахам y 1922. Вузкі пучок атамаў серабра, які праходзіў праз вобласць неаднароднага магн. поля, падзяляўся на 2 пучкі, што пацвердзіла існаванне прасторавага квантавання магн. моманту атамаў. Лікавыя значэнні магн. моманту, вызначаныя ў Ш. — Г'.д., аказаліся кратнымі магнетону Бора. Ш ТЭРНБЕРГ Павел Карлавіч (2.4.1865, г. Арол, Расія — 1.2.1920), расійскі астраном і рэвалюцыянер. Скончыў Маскоўскі ун-т (1887). У 1888— 1917 y Маскоўскай астр. абсерваторыі (з 1916 дырэктар); адначасова з 1890 y Маскоўскім ун-це (з 1914 праф.) Пасля Лют. рэв. 1917 Ш. — адзін з арганізатараў і кіраўнік баявых рабочых дружын Масгаы, пазней на парт. рабоце. Навук. працы па гравіметрыі і фатагр. астраметрыі. Даследаваў рух зямных полюсаў. Адзін з першых выкарыстаў фатаграфію для вывучэння падвойных зо-
479
ш уба
рак. Яго імем названы Дзярж. астранамічны ін-т пры Маскоўскім ун-це (1931). Літ.\ П е р е л ь Ю.Г. Выдаюшнеся русскне астрономы. М.; Л., 1951. С. 141—175; К у лнковскнй П.Г. П.К.ІПтернберг. М., 1965.
АІ.Шуба.
Ш УАНЫ (франц. chouans, паводле пашыранай версіі ад chat-huant сава, крык якой капіравалі шуаны, падаючы ўмоўныя сігналы), раялісцкія паўстанцы (сяляне, дваране, апазіц. духавенства), якія дзейнічалі на ПнЗ Францыі ў 1792— 1803 y час Французскай рэвалюцыі 1789— 99 і Консульства. Кіраўнік (з канца 1793) — сын селяніна Ж.Кадудаль, але ідэйнае кіраўніцтва належала дробнамаянтковым дваранам і святарам. Выступалі за аднаўленне манархіі Бурбонаў, супраць абмежавання рыначных цэн на харчаванне, ваен. рэквізіцый, мабілізацыі сялян y армію і інш. захадаў рэсп. урадаў. Карысталіся падтрымкай Вялікабрытаніі і контррэв. эмігрантаў. Удзельнічалі ў вандэйскіх войнах, y т.л. падтрымалі высадку эмігрантаў на п-ве Кіберон y Брэтані ў чэрв.—ліп. 1795. Нягледзячы на паражэнні, Ш. змагаліся да 1803, калі іх рух быў канчаткова задушаны. Кадудаль y 1804 пакараны смерцю за арганізацыю замахаў на Напалеона I. ШЎБА Аляксей Іванавіч (25.2.1912, в. Падарэссе Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл. — 26.12.1971), адзін з арганізатараў лячэбна-прафілакг. дапамогі на Беларусі. Герой Сац. Працы (1969). Засл. ўрач Беларусі (1948). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1939). У Вял. Айч. вайну адзін з кіраўнікоў партыз. руху (з 1941) y Мінскай вобл., камандзір 100-й партыз. брыгады імя С.М.Кірава (1943). 3 1944 заг. адцзела аховы здароўя выканкома Мінскага гар. Савета дэпутатаў працоўных, з 1950 y Мінскім мед. ін-це; y 1952— 71 гал. ўрач 1-й клінічнай бальніды г. Мінска. ШЎБА Павел Паўлавіч (15.1.1926, в. Танежыцы Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 4.9.2000), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1972), праф. (1973). Засл. дз. нав. Беларусі (1982). Акад. Бел. акадэміі адукацыі (1999). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1951). 3 1955 y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, з 1961 y БДУ (з 1974 заг. кафедры). Даследаваў граматыку і сло-
480
ШУБЕРТ
ваўтварэнне сучаснай бел. мовы, граматыку рус. мовы, рус.-бел. моўныя ўзаемаадносіны, бел. тапаніміку і анамастыку, методыку выкладання бел. і рус. моў y сярэдніх і вышэйшых навуч. установах. Аўтар манаграфій «Прыслоўе ў беларускай мове» (1962), «Дзеяслоў y беларускай мове» (1968), вучэбнага дапаможніка для студэнтаў «Сучасная беларуская мова: Марфаналогія. Марфалогія» (1987). Сааўтар кніг «Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы» (ч. 1— 3, 1957—61), «Правілы беларускай арфаграфіі і пункгуацыі» (1959), «Граматыка беларускай мовы» (т. 1— 2, 1962—66), «Марфемная дыстрыбуцыя ў беларускай мове: Дзеяслоў» (1967, з В.Мартынавым, М.Ярмаш), «Беларуская граматыка» (ч. 1, 1985), «Беларуская мова: Энцыклапедыя» (1994), падручнікаў для школ. Адзін са складальнікаў «Беларуска-рускага слоўніка» (1962), «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» (т. 1— 5, 1977— 84), «Тлумачальнага слоўніка рускай мовы» (2-е выд., 1985, з А.Баханьковым, І.Гайдукевічам), «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» (5-е выд., 1996) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1998.
Тв:. У водзіны ў граматы ку беларускай мовы. М н., 1969; П рыназоўнік y беларускай мове. М н., 1971; Л екцы і п а беларускай марфалогіі. М н., 1975; Т лум ачальны слоўнік беларускіх прыназоўнікаў. М н ., 1993. І.К.Германовіч.
маўтварэння. Сярод твораў: оперы зінгшпілі, 7 мес, y т.л. «Нямецкі рэквіем» (1818), 9 сімфоній, y т.л. «Незавершаная» (1822), камерна-інстр. ансамблі, y тл. фартэпіянны квінгэт «Фарэль» (1819), санаты (больш за 20), экспромты і вальсы для фп., рамант. песні (каля 600, y т.л. вак. цыклы «Прыгожая млынарка», 1823; «Зімовы шлях», 1827) і інш. Паўплываў на развіццё муз. культуры 19 ст.
■Him:. К
о н е н В. Дж. Ш уберт. 2 ш д . М ., 1959; Ж нчнь ф р а н ц а ІІІуберта в документах: Пер. с нем. М ., 1963; В у л ь ф н у с П. Ф р ан ц Ш уберт. М ., 1983. Г.С.Глушчанка.
ШУБІН Фядот Іванавіч (28.5.1740, в. Цючкоўская Архангельскай вобл., Pa c k — 24.5.1805), рускі скулытгар; адзін з буйнейшых прадстаўнікоў асветніцкага класіцызму ў рус. мастацтве. Вучыўся ў Пецярбургскай AM y Н.Жыле (1761 — 67), з 1774 акад. y ёй, з 1794 прафесар. П енскнер AM y Парыжы (1767— 70), дзе працаваў пад кіраўніптвам Ж.Б.Яг'галя, і Рыме (1770— 72). 3 1773 y Пецярбургу. Творча пераасэнсаваў лепшыя дасягненні партрэтнай пластыкі франц. ракако, архітэктоніку партрэтнага бюста рус. класіцызму і стварыў уласны варыянт стылю, абумоўлены асветніцкімі Ідэямі 18 ст. Р ан н к творы створаны пад уплывам am . мастацтва: паргрэты І.Шувалава, Ф.Галіцына (абодва 1771). Болын познім творам уласцівы аналіт. падыход да натуры, падкрэсленая шматгранная характарнасць, арганічнасць маст. воб-
Ф .Ш уберт.
Ш УБЕРТ (Schubert) Франц (31.1.1797, Ліхтэнталь, прадмесце Вены — 19.11.1828), аўстрыйскі кампазітар. Вучыўся ў канвікце (школа для прыдворных пеўчых; 1808— 13), адначасова харыст Венскай прыдворнай капэлы. 3 1818 займаўся кампазітарскай дзейнасцю. Адзін з першых прадстаўнікоў прагрэс. муз. рамантызму, пашырыў лірычную сферу музыкі, узмацніў яе псіхал. выразнасць, нац. акрэсленасць, абапіраўся на традыцыі венскай класічнай школы. Цэнтр. месца ў яго творчасці займае вак. лірыка. Узбагаціў выразныя магчымасці песні-раманса, паглыбіў суадносіны паміж музыкай і паэт. тэкстам, павялічыў вобразна-сэнсавую ролю фартэпіяннага акампанементу, надаў гэтаму жанру высокае ідэйна-маст. значэнне. Стварыў новыя рамант. тыпы сімфоніі, фартэпіялныя мініяцюры. У інстр. творы ўводзіў песенныя тэмы, ужываў y іх песенныя прынцыпы фор-
Ф .Ш убін. 1770-х г.
П ар трэт
М .П анін ай.
С ярэдзіна
раза: партрэты З.Чарнышова (1774), А.Галіцына (1775), М.Панінай, «Невядомага» (абодва сярэдзіна 1770-х г.), Р.Пацёмкіна-Таўрычаскага (1791), М Л аманосава (1792), А.Безбародкі (каля
1798). Аўтар 58 медальёнаў з выявамі рус. князёў і цароў (1774— 75), статуй і рэльефаў для Мармуровага палаца (1775— 82) і Троіцкага сабора Аляксандра-Неўскай лаўры (1786— 89), статуі «Кацярына II -— заканадаўца» (1789—90) для Таўрычаскага палаца ў Пецярбургу.
Літ: Л а з а р е в а О .П тор Ф .ІІІубн н. М ., 1965.
Русскмй скульп-
Л.Ф.Салавей.
ШУБНІКАЎ Аляксей Васілевіч (29.3.1887, Масква — 27.4.1970), расійскі фізіккрышталёграф; стваральнік навук. школы ў галіне крышталяграфіі і крышталяфізікі. Акад. AH СССР (1953, чл.-кар. 1933). Герой Сац. Працы (1967). Скончыў Маскоўскі ун-т (1912). 3 1925 y AH СССР (з 1937 заг. лабараторыі крышталяграфіі, з 1944 дырэкгар Ін-та крышталяграфіі), адначасова з 1953 праф. Маскоўскага ун-та. Навук. працы па тэорыі сіметрыі, крышталяфізіды, тэорыі росту крышталёў. Пад яго кіраўніцтвам наладжана вытв-сць сінт. крышталёў і прапанаваны спосабы іх апрацоўкі. Дзярж. прэміі СССР 1947, 1950.
Тв.\ й зб р а н н ы е труды по крнсталлограф нн. М ., 1975. Літ:. П робл ем ы с о в р е м е н н о й крнсталлографнн: Сб. п ам я т а А В .Ш убнш сова. М., 1975.
Ш УБРАЎЦЫ (Towarzystwo Szubrawcow, літаральна — «Таварыства нягоднікаў»), легальнае літ.-грамадскае т-ва ліберальнай інтэлігенцыі ў Вільні ў 1816— 22. Напачатку існавала ў вьіглядзе ініцыятыўнай групы асветнікаў, якая рыхтавала выданне «Wiadomsci Brukowe» («Вулічныя навіны», пазней друкаваны штотыднёвік т-ва). Заснавальнікі т-ва — М.Балінскі, Л.Бароўскі, Ю.Завадскі, А.Марціноўскі, З.Нямчэўскі, Я.Ш ымкевіч і інш., прэзідэнты — Шымкевіч, К.Контрым, М.Ромер і А.Снядэцкі. Асн. прынцыпы струкгурнай арганізадыі і кірункі дзейнасці т-ва адлюстраваны ў т.зв. «Кодэксе шубраўскім», які распрацоўвала спец. камісія ў складзе К.Стравінскага (кіраўнік), Балінскага і Контрыма (прыняты 30.6.1817, апубл. 7.2.1819) і дадатку да яго «Аб рустыканах», a таксама ў артыкулах «Прамова да шубраўства» і «Дадатак да «Вулічных навін» С нядэцкага (студз. 1818). Ш. падзяляліся на сапраўдных членаў, т.зв. «урбанаў» — аўтарытэтных жыхароў Вільні колькасцю не болып як 40 чал. і ўзростам не маладзей за 25 гадоў, ганаровых членаў, т.зв. «рустыкан» (сельскіх жыхароў) 1-й катэгорыі і членаў-карэспандэнтаў («рустыкан» 2-й катэгорыі), колькасць якіх была не абмежавана. Рустыкан 1-й катэгорыі выбіралі з асоб, вядомых публікацыямі ў сферы л-ры і мастаіггва; 2-ю катэгорыю Ш. папаўнялі высокаадукаванымі людзьмі, зацікаўленымі ў развіцці навукі, або моладдзю, здатнай да літ. працы. Гал. мэты Ш. — пошукі новых кірункаў сац.-эканам. і духоўнага аздараўлення грамадства, сатырычна-гумарыстычная характарыстыка грамадскіх і асобасных заган. На думку Ш., сродкам маральнага ўдасканалення грамадства
з’яўлялася трапнае друкаванае слова. Асновай сац.-маральнага прагрэсу яны лічылі асвету, узгадаваную на айч. грунце і накіраваную для дабра народу. Т-ва адстойвала роўнасць людзей перад законам, настойліва даводзіла неправамернасць падыходу да асветы як прывілеі толькі заможных слаёў грамадства, даказвала неабходнасць фарміравання кадраў нац. інтэлігенцыі. П а некат. пытаннях сац.-паліт. і літ. жыцця Ш. заставаліся на кансерватыўных пазіцыях. Перанос сатырычнага акцэнту з агульных заган на канкрэтна ўплывовых асоб стаў падставай для закрыцця штотыднёвіка, a пасля і самога т-ва.
полля. У пач. 1930-х г. y ліку 25-тысячнікаў накіраваны на Беларусь. Працаваў пам. нач. палітаддзела саўгаса «10-годдзе БССР» Любанскага р-на, інструктарам Ц К КП(б)Б, y апараце Наркамата паліўнай прам-сці БССР. 3 першых дзён акупацыі ўключыўся ў падп. барацьбу супраць ням.-фаш. захопнікаў, стварыў і ўзначаліў дыверсійную групу ў Варашылаўскім р-не г. Мінска. 3 мая 1942 сакратар Варашылаўскага падп. райкома КП(б)Б. Пры яго ўдзеле створана партыз. брыгада «Штурмавая». Арыштаваны і закатаваны ў мінскай турме. У Мінску яго імем названа вуліца.
Літ.: C h m i e l o w s k i Р. Liberalizm і obskurantyzm na Litwie i Rusi (1815— 1823). Waiszawa, 1898; B i e 1 i n s k i J. Szubrawcy w Wilnie (1817— 1822). W ilno, 1910; Skwarczynski Z. K azim ierz K ontrym . Towarzystwo Szubrawcow. Dwa studia. Lodz, 1961. М .Я .Р ы б ко.
ШЎГЛЯ Зоя Міхайлаўна (н. 25.18.1933, в. Балотца Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне глебазнаўства і аграхіміі. Д -р с.-г. н. (1989). Скончыла БСГА (1960). 3 1960 y Гродзенскім занальным НДІ сельскай гаспадаркі (у 1981— 98 заг. аддзела). Навук. працы па распрацоўцы энергазберагальных сістэм выкарыстання ўгнаенняў. Вывучаны характар і кірунак дзеяння сістэм угнаенняў на асн. аграхім. паказчыкі ўрадлівасці дзярнова-падзолістых супясчаных глеб і ўмовы іх рэгулявання.
ШУВАЛАВЫ, расійскі дваранскі род, прадстаўнікі якога займалі значныя дзярж., ваен. і дышіамат. пасады ў 18— 19 ст. Найб. вядомы; П ё т р І в а н а в і ч (1710— 15.1.1762), граф (з 1746), ген.-фелвдмаршал (1761). Адзін з арганізатараў дварцовага перавароту (снеж. 1741), y выніку якога на рас. прастол узышла Лізавета Пятроўна (1741); пры ёй y 1750-я г. быў фактычным кіраўніком урада; адзін з арганізатараў рус. арміі ў гады Сямігадовай вайны 1756— 63. Пад яго кіраўніцтвам распрацаваны новыя ўзоры артылерыі, y т.л. «сакрэтная» гаўбіца і гаўбіца аднарог, якая была на ўзбраенні рус. арміі больш за 100 гадоў. Яго стрыечны брат І в а н І в а н а в і ч (12.11.1727, Масква — 25.11.1797), ген,ад’ютант (1760), фаварыт Лізаветы Пятроўны (з 1749); апекаваў асвету і навуку, дапамагаў М.В.Ламаносаву, 1-ы куратар Маскоўскага ун-та (з 1755), ініцыятар стварэння (1757) і 1-ы прэзідэнт (1757 —63) Акадэміі мастацтваў; y 1763—77 выконваў за мяжой дыпламат. і інш. даручэнні ўрада. А л я к с а н д р І в а н а в і ч (1710— 71), граф, ген,фельдмаршал (1761), y 1746—62 нач. Тайнай канцылярыі. П ё т р А н д р э е в і ч (27.6.1827, Пецярбург — 2.3.1889), траф, ген. ад кавалерыі (1872); нач. штаба (1861), шэф (1866— 74) корпуса жандараў, кіраўнік (1861), нач. (1866— 74) Трэцяга аддзялення; найбліжэйшы саветнік Аляксандра II, y 1874— 79 пасол Расіі ў Вялікабрытаніі. Яго брат Павел А н д р э е в і ч (25.11.1830, Пецярбург — 20.4.1908), граф, ген. ад інфантэрыі, ген.-ад'ютант, чл. Дзярж. савета (1896); удзельнік Крымскай (1853— 56) і рус.-тур. (1877— 78) войнаў; пасол Расіі ў Германіі (1885— 94), ген.-губернатар Прывіслінскага краю (1894—96). Л іт .: А н н с н м о в не XVIII в. М ., 1986.
Е.В. Р оссня в сер ед аМ .Г .Н ікіц ін .
ШУГАЕЎ Мікалай Аляксандравіч (1912, г. Сомава Ніжагародскай вобл., Расія — 26.4.1943), адзін з арганілатараў і кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага пад16. З а к . 13.
Тв.: В лнянне длнтелы гого п рн м ен ен н я н авоза н м н неральн ы х удобреннй н а свойства почвы н продуктнвность севооборота (разам з Л.А. К арагінай) //А г р о х н м н я . 1982. № 5; Н зм ен ен не агрохмммчсскнх свой ств супесчаной почвы п о д вл н ян н ем дллтельного п рнм ен ен н я удобреннй в севообороте / / П очвенны е м сследовання н п р н м ен ен н е удобреннй. М н., 1992. Вып. 22; С нстем ы удобрення дерновоподзолнсты х супесчаны х почв. М н ., 1998.
ШУГНАНСКІ ХРЫБЕТ. У Зах. ГІаміры, y Таджыкістане. Водападзел рэк Гунт і Шахдара. Даўж. каля 80 км, выш. да 5704 м (пік Скалісты). Пераважае высакагорны рэльеф. Ледавікі (агульная пл. каля 150 км2). На схілах высакагорныя стэпы і лугі. Ш Ў ДРЫ , ніжэйшае з 4 саслоўяў (варнаў) стараж. Індыі. Фарміравалася з людзей пакораных плямён і прынятых y абшчыну чужынцаў. Ім было забаронена праходзіць абрад ініцыяцыі («другога нараджэння») і яны назаўсёды заставаліся непаўнапраўнымі («аднойчынароджанымі») членамі абшчыны, дзе былі слугамі, рамесніхамі, інш. залежнымі і падначаленымі работнікамі. У 1-я ст. н.э. статус Ш. павысіўся і яны па сваім становішчы наблізіліся да вайшыяў. Ш Ў ІН К анстан ц ін А ляксандравіч (4.11.1913, с. Барысаўскае Яраслаўскай вобл., Расія — 13.6.1991), бел. вучоны ў галіне агародніціва. Д-р с.-г. н., праф. (1964). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію імя Ціміразева (1940). Працаваў y Бурацкім с.-г. ін-це. 3 1961 заг. кафедры агародніцтва БСГА. Навук. працы па агратэхніды і арашэнні агароднінных культур, вырошчванні агародніны ў ахаваным грунце.
Тв: О воіцные культуры. М н ., 1974; П ронзводство овош ей в Н ечернозем ье. Л ., 1982
ШУКАЙЛА
481
(разам з І.Ц.Дударавым, П.С.Міранцовым); 70 вндов овошей на огороде. 2 мзд. Мн., 1985; Овошеводство. Мн., 1987.
Ш УЙСКІ Васіль Іванавіч, расійскі цар (1606— 10). Гл. Васіль Іванавіч Шуйскі. Ш ЎЙСКІЯ, княжацкі і баярскі род y Расіі 15— 17 ст.; адгалінаванне роду ніжагародска-суздальскіх князёў Рурыкавічаў (ад сына Аляксандра Неўскага Андрэя). Розныя лініі роду вядомы як III. (старэйшая лінія), Глазатыя-Ш., Барбашыны-Ш ., Гарбатыя-Ш ., Скапіны-Ш . Адыгрывалі найважнейшую ролю ў паліт. жыцці дзяржавы. Найб. вядомыя прадстаўнікі; кн. B a с і л ь В а с і л е в і ч Ш. (?— кастр. 1538), баярын, ваявода ў войнах Маскоўскага вял. княства з ВКЛ пач. 16 ст., факгычны правіцель Расіі пры малалетнім Іване IV пасля смерці вял. княгіні Алены Глінскай ( 13.4.1538); яго брат кн. Іван Васілевіч Ш. (?— 1542), фактычны правіцель Расіі ў 1538— 40 і 1542; кн. А л я к с а н д р Барысавіч Гарбаты-Ш. (?— 1565), баярын, ваявода, фактычны кіраўнік рус. арміі пры ўзяцці Казані ў 1552, чл. Выбранай рады; кн. І в а н Пятровіч Ш. (?— 1588), баярын, ваявода, кіраўнік Пскова абароны 1581—82, чл. рэгенцкага савета пры няздольным да кіравання цару Фёдару Іванавічу (1584— 86), як праціўнік Барыса Гадунова сасланы ім і пазней забіты; цар Васіль Іванавіч Шуйскі (1552— 1612); кн. М.В.Скапін-Ш уйскі (1526— 1610), вядомы рус. палкаводзец. У 16 — пач. 17 ст. ўсе лініі роду Ш. спыніліся. Апошні іх прадстаўнік — кн. I в a н I в a н a в і ч Ш. (7— 1638). ШУКАМЛА Паўлюк (Павел Захаравіч; 1904, в. Лапенеўцы Бераставіцкага р-на Гродзенскай вобл. — 14.4.1939), бел. пісьменнік. Праф. (1933). 3 1926 вучыўся ў БДУ, скончыў Камуніст. акадэмію ў Маскве (1930). У пач. 1920-х г. удзельнік нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі, чл. КПЗБ. 3 1924 y БССР. Быў сакратаром Расонскага райкома КГІ(б)Б, удзельнічаў y рабоце полацкай філіі «Маладняка». У 1925 y Слуцку, рэдактар акр. газеты, арганізатар філіі «Маладняка». 3 1926 y Мінску, ініцьмтар стварэння «Беларускай літаратурна-мастацкай камуны», рэдактар час. «Росквіт». 3 1928 y Маскве. У 1930— 31 палітрэдактар y Галоўліде СССР, заг. кафедры метадалогіі мастацтва Ін-та кінематаграфіі. Да 1931 кіраўнік бел. секцыі Маскоўскай асацыяцыі пралет. пісьменнікаў. У вер. 1930 арыштаваны, праз месяц вызвалены. 3 1932 y Ленінградзе, віцэ-прэзідэнт Дзярж. акадэміі мастацгваў. 3 1936 y Маскве. У 1938 рэпрэсіраваны. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1959. Друкаваўся з 1925. Першая і адзіная кніга паэзіі — «Акрываўленая зямля» (1930), y якую ўвайшлі вершы,
482
ш у к а л ь н ік
паэмы «Акорды дзён» і «Партызанка Люба». У крытычных артыкулах арыентаваўся на ідэйна-эстэт. гоіатформу час. «Новый ЛЕФ», займаў ваяўнічую і непрымірымую бальшавіцкую пазіцыю, зыходзячы з якой крытыкаваў паэзію А.Вольнага, АДудара, У.Жылкі, Т.Кляшторнага, В.Маракова, Я.Пушчы, П.Труса і інш. У.М.Міхнюк. ШУКАЛЬНІК. 1) y т э л е ф а н і і і т э л е г р а ф і і — камутацыйная прылада для злучэння абаненцкіх ліній y аўтаматычных тэлеф. і тэлегр. станцыях і інш. апаратах аўтаматыкі. Mae 1 уваход і некалькі выхадаў, забяспечвае (разам з блокам кіравання) выбар аднаго з выхадаў і далучэння да яго ўваходу. Гл. таксама Камутатар. 2) Ш. п а ш к о д ж а н н я ў — прылада для выяўлення месца пашкоджання ліній элекграперадачы (напр., кароткага замыкання ці абрыву правадоў). Прынцып дзеяння звычайна грунтуецца на вымярэнні інтэрвала часу паміж пасылкай эл. імпульсу і прыёмам імпульсу, адбітага ад месца пашкоджання. 3)111. y а с т р а н о м i і — дапаможная астр. труба, аптычная вось якой паралельная аптычнай восі асн. тэлескопа. Mae большае поле зроку; служыць для хуткага адшукання на небе патрэбнага аб’екта і навядзення на яго тэлескопа. ШУКАНАЎ Адам Сямёнавіч (н. 20.6.1929, в. Чамярное Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл ), бел. вучоны ў галіне мікалогіі. Канд. біял. н. (1967), праф. (1990). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1982). Скончыў БДУ (1962), дзе і працаваў (у 1971—96 заг. кафедры, y 1980—96 дэкан). Навук. працы па праблемах фітапаталогіі с.-г. раслін.
Тв.: Н екаторы я асаблівасці п р ар астан н я каніды й гры ба P eronospora schleidenii linger / / Весці A H Б С С Р. Cep. біял. навук. 1974. № 4; Д а пьггання аб ды нам іцы развіцц я ілж ы вай мучністай расы буракоў / / Т ам жа. № 5; Н змененне содерж ання іш гм ентов м ф ото х н м л ческой актавн о стн хлоропластов в растеннях ф локсов, пораж енны х м учннстой р осой (разам з М .А Л ем я зо й . Г.П .Гулевіч) / / М нко л о гн я н ф н то п ато л о ш я. 1980. Т. 14, № 2.
ШУКЕВІЧ Вандалін Аляксандравіч (10.12.1852, в. Нача Воранаўскага р-на Гродзенскай вобл. — 1.12.1919), бел. археолаг, антраполаг, краязнавец і этнограф. Чл.-кар. Кракаўскай АН. Адукацыю атрымаў y Вільні. 3 1872 жыў y в. Нача. 3 1883 даследаваў курганныя і бескурганныя могільнікі каля вёсак Ha43, ІІузелі (Пузельская гара), Апонаўцы, Гаворскія, Тоўцішкі, Сабакінцы (Першамайская), Клябанія (П апярж ыня), Нарбутова, Дварчаны, Вензаўшчына, Сырні, Чарнішкі. Толькі на тэр. Лідскага пав. даследаваў 120 каменных магіл (да 1915 абследаваў 170). Першы з бел. археолагаў раскапаў 16 курганоў і 376 каменных магіл тыпу жальнікаў 13— 14 ст. Вёў раскопкі каля Віцебска, Лепеля, Радашковіч, воз. Дрысвяты. Апубліка-
ваў працы, прысвечаныя археал. знаходкам і раскопам, гісторыі і прыродзе Беларусі і Літвы: «Музей Федаровіча» (1900), «3 мінулага Літвы» (1906), «Успаміны з года 1863» (1907), «Даўнія каралеўскія лясы ў Літве» і «Замак y Лідзе» (1911), «Раскопкі ў Начы (Лідскі пав.)» і «Мерач» (1912), «Возера Дрысвяты» і «Адміністрацыйныя і эканамічныя адносіны ў каралеўшчынах на Літве» (1913), «Трэпанаваныя чарапы з могільніка пад Начай» (1914) і інш. Традыц. нар. культуры беларусаў і інш. народаў (пераважна Вілепшчыны) прысвяціў артыкулы: «Народныя вераванні і абрады (забабоны, прымхі, варожбы і г.д.), сабраныя ў Віленскай губерні» (выкарыстаў фалькл. запісы ўраджэнца Трокскага пав. У.Абакановіча) і «Упрыгожаныя крыжы ў Віленскай губерні» (1903), «Нарысы з Белай Русі» і «Звычаі пры выпечцы хлеба ў Лідскім пав.» (1912), «Спосабы фарбавання пісанак y Лідскім пав.» (1913) і інш. Першы з бел. археолагаў (у садружнасці са спецыялістамі-хімікамі) пачаў рабіць аналізы стараж. знаходак. Запісаў шмат легенд і паданняў пра помнікі даўніны. Імкнуўся прасачыць эвалюцыю абраду пахавання ад эпохі латэну да часоў ВКЛ. Першы ўзняў праблемы даследавання Чорнай Русі як гіст. з’явы, надаваў асаблівае значэнне геагр. фактару яе засялення, спрабаваў даць прыкладную храналогію змены культур гэтага рэгіёна. Удзельнік 9-га археал. з ’езда ў Вільні (1893). Быў чл. Віленскага т-ва сяброў навукі і Варшаўскага краязнаўчага т-ва. Частку матэрыялаў са сваёй археал. калекцыі перадаў y музеі Кракава, Пецярбурга, Масквы, Вільні. Г .А .К а ха н о ўскі, А. Ф .Л іш віновіч.
Ш УКРУЛО (сапр. Ю с y п a ў Шукруло; н. 2.9.1921, Ташкент), узбекскі піеьменнік. Нар. паэт Узбекістана (1981). Скончыў Ташкенцкі пед. ін-т (1944). У 1951 рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны. У 1951—65 рэдактар выд-ва «Узбекістан». Першы зб. «Першы сшытак» (1949). У зб-ках вершаў «Песні сэрца» (1949), «Натхненні жыцця» (1956), «Пакуль жыву» (1960), «Чалавек і дабро» (1962), «Чалавек — для чалавека» (1964), «Апора» (1977) і інш. усхваляў прыгажосць чалавечай душы. Аўтар публіцыстычнага зб. «Помслівы свет» (1994), кн. эсэ «Куфар з каштоўнымі камянямі» (1977), паэм «Світанне 26-га» (1967), «Дастаны» (1970), «Спрэчка стагоддзя» (1985), раманаў «Пахаваныя без савана» (1989), «Жывыя прывіды» (1995), аповесці «Куфар каштоўнасцей» (1983), п’ес «Небяспечная дарога» (1963), «Бязгучны лямант» (1991) і інш., твораў для дзяцей. Перакладае на ўзб. мову творы М .Т анка, a таксам а І.В .Гётэ, К.Гоцы і інш . На бел. мову яго асобны я творы пераклалі Р.Барадулін, Э.Валасевіч, Х.Жычка, Г.Кляўко, М.Маляўка і інш. Дзярж. прэмія Узбекістана імя А.Наваі 1991. Тв.\ Рус. пер. — М збранное: С т ш а
Сун1987;
д у к с д р аго ден н ы м н кам н ям н. М ., К р н к душ н: П ьесы . М ., 1991. Х .А бдуназар.
Ш УКШ ЬІН Васіль Макаравіч (25.7.1929, е. Сросткі Бійскага р-на, Алтайскі край — 2.10.1974), рускі пісьменнік, кінарэжысёр, акдёр. Засл. дз. маст. Расіі (1969). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1960). Друкаваўся з 1959. У зб-ках апавяданняў «Вясковыя жыхары» (1963), «Там, удалечьіні» (1968), «Характары» (1973), гіст.-рэв. рамане «Любавіны» (ч. 1— 2, 1965— 87; фільм «Канец Любавіных», 1972), п’есе «Энергічныя людзі» (паст. 1974) і сцэнарыях
В.М.Шукшын.
К.Г.Шул.
фільмаў, y якіх выступаў і як рэжысёр («Жыве такі хлопец», 1964; «Печкі-лавачкі», 1972; «Каліна чырвоная», 1974; y двух апошніх выканаўда гал. ролі) праўдзівыя карціны тагачаснага жыцця, разнастайнасць сац.-псіхал. тыпаў, вобразы «дзівакоў», правінцыялаў, якія нясуць y сабе маральную чысціню і патрабавальнасць да жыцця. Творам Ш. ўласцівы драматызм канфліктаў y спалучэнні з гумарам і лірызмам. Раман «Я прыйшоў даць вам волю» (1971) пра Сцяпана Разіна. Як акцёр ва ўласных і інш. кінафільмах ствараў вобразы самабьггных людзей, якія шукаюць сваё прызначэнне на зямлі: «Каля возера» (1970, Дзярж. прэмія СССР 1971), «Яны змагаліся за Радзіму» (1975), «Прашу слова» (1976) і інш. Рэжысёрская манера Ш. адметная спалучэннем рэаліст. фактурнас ш, побытавай дэталізацыі, псіхал. глыбіні з паэт. успрыманнем прыроды і людзей. Аўтар публіцыстычных артыкулаў (зб. «Пытанні да самога сябе», 1981). На бел. мову асобныя апавяданні III. пераклалі Н.Граковіч, Т.Мартыненка. Спектаклі паводде твораў III. ставілі т-ры Беларусі: «Характары» — Брэсцкі абл. драм. т-р (1973), Бел. т-р імя Я.Купалы (1975); «Энергічныя людзі» — Дзярж. рус. драм. т-р, Бел. т-р імя Я.Коласа, Брэсцкі абл. (усе 1975); «Да трэціх пеўняў» — Дзярж. т-р лялек (1976); «Ваня, я к ты тут?» — т-р імя Я.Купалы (1978); «Каліна чырвоная» — Гродзенскі абл. драм. т-р (1981); «А ранідой яны прачнуліся» — рус. драм. т-р (1983) і інш. Ленінская прэмія 1976. Тв:. Собр. соч. Т. 1— 3. М ., 1984— 85. Літ :. К о р о б о в В. В аснлнй Ш укшнн.
М ., 1977; Толченова Н .П . Слово о Ш укш нне. М ., 1982; Е м е л ь я н о в Л. Васнлнй Ш укш нн: О черк творчества. Л ., 1983.
ШУЛ (Shull) Кліфард Глінвуд (23.9.1915, г. Гіітсбург, ЗША — 31.3.2001), амерыканскі фізік, адзін з заснавальнікаў нейтроннай дыфрактаметрыі. Чл. Нац. АН ЗША (1975), Амер. акадэміі мастацтваў і навук (1956). Скончыў Тэхнал. ін-т Карнегі (1937) і Н ью-Й оркскі ун-т (1941). 3 1946 y Ок-Рыджскай нац. лабараторыі (штат Тэнесі). У 1955— 86 праф. Масачусецкага тэхнал. ін-та. Навук. працы па развідці метадаў нейтроннага рассеяння, распрацоўцы і выкарыстанні нейтронных дыфрактометраў для вывучэння структуры рэчыва. Разам з інш. развіў метад дыфракцыі нейтронаў (1946), які знайшоў шырокае выкарыстанне пры даследаванні ўласцівасдей нуклонаў і структуры ядра, y фізіцы цвёрдага цела. Эксперьіментальна пацвердзіў прапанаваную Л .Э .Ф .ІІеелем тэорыю антыферамагнетызму (1951). Нобелеўская прэмія 1994 (з Б.Н Брокхаўсам, гл. Дадатак).
Тв:. Рус. пер. — Раннее развнтме ф н зн к в нейгронного р а ссеян яя / / Успехн ф нз. наук. 1995. Т. 165, № 12. М.М.Касцюковіч.
ШУЛЁЙКІН Міхаіл Васілевіч (2.11.1884, Масква — 17.7.1939), расійскі вучоны ў галіне радыётэхнікі, адзін з заснавальнікаў далёкай эл. сувязі ў СССР. Акад. AH СССР (1939). Скончыў С.-Пецярбургскі політэхн. ін-т (1908), дзе і працаваў. 3 1913 на радыётэлегр. з-дзе Марскога ведамства. 3 1918 y Чырв. Арміі, брыгадны інжынер (1936). У 1918— 21 кіраваў радыётэхн. лабараторыяй ваенна-інж. ўпраўлення. 3 1919 праф. Маскоўскага вышэйшага тэхн. вучылішча, з 1921 — Ін-та нар. гаспадаркі. 3 1938 кіраўнік камісіі радыёсувязі АН СССР. Навук. працы па тэорыі антэн, прыёмных і перадавальных устройстваў, распаўсюджванні радыёхваль. Тэарэтычна абгрунтаваў магчымасць радыёперадачы ўздоўж зямной паверхні.
Літ.:
М .В .Ш улейкнн. М ., 1952.
Ш УЛЕР (ад польск. szuler ашуканец), гулец y картачнай гульні, які выкарыстоўвае несумленныя, махлярскія прыёмы. Таксама Ш. наз. (з пагардай і асуджэннем) чалавека-падманшчыка, ашуканца ў любой інш. справе.
бел. вучоны ў галіне тэхналогіі машынабудавання. Канд. тэхн. н. (1965), праф. (1992). Скончыў Калінінградскі тэхнал. ін-т рыбнай прам-сці і гаспадаркі (1960). У 1977— 97 y Гомельскім політэхн. ін-це (у 1979— 95 заг. кафедры). Навук. працы па стварэнні, даследаванні і ўкараненні ў вытв-сць высокаэфектыўных і канкурэнтаздольных магнітаэлекгрычных спосабаў апрацоўкі, умацавання і аднаўлення дэталей машын і механізмаў.
публіцыст. Скончыў Кіеўскі ун-т (1900). 3 пач. 1900-х г. адзін з лідэраў рус. манархісцкага руху на Украіне, супрацоўнік яго газ. «Кмевлянмн». Дэп. 2—4-й Дзярж. дум (1907— 17), дзе быў адным з кіраўнікоў фракцыі нацыяналістаў. Удзел Ш. (артыкулы, выступленні) y грамадскай кампаніі 1912— 13 y абарону кіеўскага яўрэя М .М .Бей ліса, я кі быў абTa.: Ч нстовая обработка деталей в магннт- вінавачаны ў рытуальным забойстве хлопчыка-хрысціяніна (Бейліс апраўдан о м поле ф ер р о м ап ш тн ы м н порош камм. ны судом прысяжных), прывёў яго да М н ., 1967 (разам з Я .Р .К ан авалавы м ). разрыву з манархістамі і каштаваў яму 3-месячнага арышту. У час Лют. рэваШУЛЬГА Сяргей Мікалаевіч (н. 15.11.1953, г. Бугульма, Татарстан), бел. люцыі 1917 чл. Часовага камітэта акцёр, кінарэжысёр. Скончыў Бел. тэ- Дзяржаўнай думы\ 15.3.1917 разам з атр.-маст. ін-т (1975), Усесаюзны дзярж. А.І.Гучковым выставіў імператару Мікаін-т кінематаграфіі (1985). 3 1975 y Ма- лаю I I гіатрабаванне Думы аб адрачэнні гілёўскім абл. драм. т-ры, y 1976— 77, ад прастола. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1979— 80 y Бел. т-ры імя Я.Коласа. 3 1917 удзельнік белага руху, адзін з арга1985 працаваў на кінастудыі «Беларусь- нізатараў Добраахвотнідкай арміі ген. фільм», '3 1997 — y «Белвідэацэнтры». КХ.Дзянікіна. 3 1920 y эміграцыі. У Сярод найб. значных роляў: y Магілёў- 1925—26 нелегальна наведаў СССР. 3 скім т-ры — Дзімка Малахаў («Апош- 1930-х г. жыў y Югаславіі, y 1937 адыняя інстанцыя» М.Матукоўскага), Ііаш - шоў ад паліт. дзейнасці. У 1944 арыштака («Летась y Чулімску» А.Вампілава), ваны сав. органамі бяспекі, вывезены ў Марат («За ўсё добрае — смерць» М .Іб- СССР і асуджаны на 25 гадоў зняволенрагімбекава); y т-ры імя Я.Коласа — ня. У 1956 вызвалены, жыў y г. УладзіСымон («Сьімон-музыка» паводле ад- мір. У пач. 1960-х г. звярнуўся з 2 аднайм. твора Я.Коласа), Арман Дзюваль крытымі лістамі да рус. эміграцыі з зак(«Дама з камеліямі» А.Дзюма-сына), лікам адмовіцца ад варожых адносін да Кей («Снежная каралева» Я.Шварца), СССР. Аўтар кніг «Дні» (1925), «1920-ы Сакрат («Ноч пасля выпуску» У.Цен- год», «Тры сталіцы» (абедзве 1927). дракова). Паставіў фільмы: маст. — Тв.: П нсьм а к русск ям э м н ір ан гам М., М.Г.Нікіцін. «Цубанікі» (1988, паводле А.Дударава), 1961. «Хам» (4 серыі, 1989, з Дз.Зайцавым), «Хроніка мёртвай Савы» (1994; тэлеві- Ш У Л Ы 0 Ў С К І Ф ёдар Н есцеравіч зійны фільм-спектакль), a таксама шэ- (22.4.1893, г.п. Коханава Талачынскага раг кароткаметражных фільмаў; даку- р-на Відебскай вобл. — 21.4.1968), гемент. — «Пра кшарэжысёра» (1997), нерал-лейтэнант інж.-тэхн. службы (1943). «Шляхі Гасподнія...» (1999), «Экспан- Дацэнт (1940). Скончыў курсы ўдаскасія» (2000), «Час акдёра. Дывертыс- налення пры Ваен. паветр. акадэміі мент» (2001), «Яго Вялікасць Тэатр» (1928), Маскоўскі авіяц. ін-т (1934). У (2002). Прэмія Ленінскага камсамола арміі з 1914, y Чырв. Арміі са жн. 1918. Беларусі 1978. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 20. 3 1938 y Ваен. паветр. акадэміі (выкладШ У Л Ь П Н Васіль Віталевіч (13.1.1878, чык, нач. кафедры, ф-та), з 1942 нач. Кіеў — 15.2.1976), расійскі паліт. дзеяч, Упраўлення ў Цэнтр. апараце ВПС, y 1946— 47 нач. Л енінградскай ваеннапаветр. акадэміі. ШУЛЬЖ'гШКА Клаўдзія Іванаўна (24.3.1906, г. Харкаў, Украіна — 17.6.1984), расійская эстрадная спявачка. Нар. арт. СССР (1971). 3 1923 актрыса Харкаўскага драм. т-ра, з 1929 на эстрадзе; салістка Лендзяржэстрады, з 1943 Усерас. гастрольна-канцэртнага аб’яднання. Яе выкананню былі ўласцівы глыбокая задушэўнасць, выдатная дыкцыя, выразныя міміка і пластыка. Сярод вядомых песень яе рэпертуару «Сіняя хустачка» Я.Пецярбургскага, «Давай закурым» М.Табачнікава і інш. Паўплывала на станаўленне жанру сав. эстр. песні.
ШУЛЁНАК, ш y л я ч о к (Falco, або Erythropus, vespertinus), птушка сям. сакаліных атр. сокалападобных, або дзённых драпежных птушак. Пашыраны ў Еўразіі. Жыве ў невял. гаях і на асобных дрэвах. На Беларусі рэдкі від, занесены ў Чырв. кнігу. Даўж. цела 28— 34 см , м аса 130— 200 г. С ам кі буйнейш ы я за самцоў. А л яр эн н е ш чы льнае, цвёрдае. А фарбоўка сам цоў ш ы забурая, галава чорн ая, задн яя ч. бруха, падхвосце і ап ярэн н е галёнак ры ж ы я, л а іш чы рвоны я. С ам кі ш эры я з ц ём ны м і буравата-ш эры м і пап ярочн ы м і палоскам і на спіне, ніз вохры сты , галава ры ж ая, уніз ад вока невял. бурыя «вусы», лапы аранж авыя. Д зю ба м о ц ная, кручкаватая, блакітнаватая. Н ясе 3— 4 яйцы . К орм іц ца насяком ы м і, зрэдку м ы ш ападобны м і гры зунам і, птуш кам і і інш.
ШУЛЁЎ Генадзь Сяргеевіч (н. 1.7.1933, г. Струніна Уладзімірскай вобл., Расія),
ш у л ь м а н ______________ 483
Шулёнак: 1 — сам ха; 2 — самец.
ШУЛЫМАН Зіновій Пінхусавіч (н. 23.2.1924, ст. Пціч Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. фізік. Д -р тэхн. н. (1970), праф. (1971). Засл. дз. нав.
484 ______________ ш у л ь м а н Беларусі (1989). Скончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1953). 3 1957 y Ін-це цепла- і масаабмену Нац. АН Беларусі (у 1971— 89 заг. лабараторыі). Навук. працы па рэафізіцы, гідрамеханіцы, цеплафізіцы, цеплатэхніцы, біямед. рэалогіі. Сфармуляваў закон нелінейнавязкапластычнага цячэння (1967). Даў тэарэт. тлумачэнне з ’яве зацягвання гідрадынамічнага адрыву пры абцяканні затупленых цел палімернымі растворамі, распрацаваў тэарэт. асновы электраі магн. рэалогіі. Тв.\ Конвектнвный тепломассоперенос реологаческн сложных жлдкостей. М., 1975; Магннтореологнческнй эффект. Мн., 1982 (раэам з В.І.Кардонскім); Нестацмонарные процессы конвектнвного переноса в наследственных средах. Мн., 1983 (разам з Б.М.Хусідам). М.П. Савік. ШУЛЬМАН Іосіф Абрамавіч (25.4.1912, в. Княжыцы Магілёўскага р-на — 1980-я г.?), бел. кінарэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1969). Скончыў Магілёўскі пед. тэхнікум (1930), Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1936). Працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм». Сярод фільмаў: дакумент. — «Слуга народа» (1950), «У заводскім раёне» (1951), «Парашуты на дрэвах» (1973) і інш.; 'маст. — «Шчасде трэба берагчы» (1958), «Чалавек не здаецца» (1960), «Крыніцы» (1965), «1 ніхто іншы» (1967), «Нечаканае каханне» (1971), «Усяго адна ноч» (1976), «Сустрэча ў канцы зімы» (1978) і інш. 3 1980-х г. y Аўстраліі. Ш Ў Л Ь М А Н Ры гор А брам авіч (н. 3.1.1934, г.п. Азарычы Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1992), праф. (1993). Скончыў Гродзенскі пед. ін-т (1955). 3 1971 y Брэсцкім ун-це (у 1971— 75 заг. кафедры). Навук. працы па ўласцівасцях і ператварэннях рэчываў пры высокіх шчыльнасцях, тэмпературах і магутных магн. палях. T e К оценке крнтаческнх параметров вырожденных магннтных белых карлнков / / Астр. журн. 1977. Т. 54, вып. 5; Нейтронный газ вырожденной сверхплотной звезды с вмороженным магннтным полем / / Там жа. 1991. Т. 68, вып. 1; Наглядное представленне квантовання двнженмя релятнвнстского электрона в мапштном поле / / Мзв. вузов. Фнзлка. 2003. №і, Ш У ЛЬЦ Міхал (1769— 1812), літоўскі і бел. архітэктар. У 1788 скончыў Гал. шксшу ВКЛ (з 1803 Віленсй ун-т), з 1797 выкладаў y ёй (з 1799 праф., узначальваў кафедру архітэктуры). На Беларусі паводле яго праекта пабудаваны палац Агінскіх y в. Залессе Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл. (гл. Залескі палацава-паркавы ансамбль). Раслрацаваў 2 праекты гімназічнага комплексу ў г. Свіслач Гродзенскай вобл. (1802, 1810, не рэалізаваны). У пач. 19 ст. кіраваў рэстаўрацы йны м і работамі п а аднаўленні ў Вільні Кафедральнага сабора, касцёла св. Ганны і інш. В.Ф.Марозаў.
Ш У Л Ь Ц (Schultz) Тэадор Уільям (30.4.1902, г. Арлінгтан, ЗША — 26.2.1998), амерыканскі эканаміст; прадстаўнік Чыкагскай школы ў палітэканоміі. Чл. Над. АН ЗША, чл.-заснавальдік Нац. акадэміі адукацыі. Д -р н. ла эканоміцы сельскай гаспадаркі. Вучыўся ў Калумбійскім і Вісконсінскім ун-тах. 3 1943 лраф. Чыкагскага уд-та (у 1952—73 заг. кафедры), дырэкгар Нац. бюро эканам. даследаваддяў (1949— 67), лрэзідэнт Амер. эканам. асацыяцыі (з 1960). Навук. лрацы ла праблемах эканомікі, выкарыстаддя лрац. рэсурсаў y сельскай гасладарцы ЗШ А і краід, якія сталі на ідлях развідця. Адзін з аўтараў тэорыі «чалавечага каліталу», паводле якой дынамічнасць і эфекіыўнасць эканомікі залежаць ад ідвестыцый y чалавека — на яго адукацыю і лрафес. рост, y сферу аховы здароўя і давукі («Укладанні ў чалавечы калітал», 1971). На яго думку, адукацыя лавышае лрадукцыйдасць працы індывідуума і эканам. каштоўнасць яго часу («Эканамічдая каштоўнасць адукацыі», 1963). Асабліва цікавіўся лраблемамі адукацыі жадчын і моладзі, развіцця бедных агр. народаў («Меры для экадамічнага развіцця неразвітых краін», 1951). Аўтар лрац «Пераўтвараючы традыцыйную сельскую гасладарку» (1964), «Чалавечыя рэсурсы, чалавечы калітал» (1972), «Ілвестыцыі ў людзей: Экаломіка якасці насельніцтва» (1981) і ілш. Нобелеўская прэмія 1979 (з У.А.Льюісам). С.Ф.Дубянецкі. Ш У ЛЬЦ (Schulz) Фрыдрых (1762, г. Магдэбург, Германія — 1798), нямецкі лісьменнік, ладарожнік. Скончыў ун-т y Гале (?), дзе выкладаў мовы. Паздей працаваў y Дрэздэне, Вене, Берліде, Веймары, Парыжы. 3 1790 лраф. акадэміі ў г. Мітава (Курляндыя). У 1791 абраны паслом ад мяшчанскага саслоўя ла Чатырохгадовы сойм 1788—92 Рэчы Паспалітай. Паездку да сойм алісаў y кн. «Падарожжа ліфляндца з Рыгі да Варшавы» (1797), дзе даў звесткі лра тагачаснае лаліт. жыццё і доравы Рэчы Паслалітай, алісаў жыллё і волратку бел. сялян, забудову г. Гродна і ідш. У 1793—94 ладарожнічаў ла Італіі. Аўтар раманаў, алавяданняў, дарождых нататак, гісторыі Франц. рэвалюцыі. Л іт Грыцкевіч В., М а л ь д з і с A Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980. Ш У Л Б Ц Э -Б0Й ЗЕ Н А — XÂPHAKA АРГАНІЗАЦЫЯ, падлольная антыфаш. арг-цыя ў Гермадіі ў 1938— 42. Створана ў 1938— 39 y выдіку аб’яднаддя ладл. груп пад кіраўніцтвам бесларт. антыфашыстаў обер-лейт. Х.ШульцэБойзена (служыў y мін-ве авіяцыі) і ўрадавага саветніка эканаміста А.Харнака. Уваходзілі камуністы, сацыял-дэмакраты, беспартыйныя (усяго больш за 200 чал.). Дзейнічала ў Берліне, дзе мела сувязі з антыфашыстамі на ваен. прадлрыемствах і ў кіруючых органах вермахта, ладтрымлівала кантакгы з ладп. груламі ў Эсэде, Лейпцыгу, Гамбургу і інш. гарадах. Падлолыдчыкі
здзяйснялі сабатаж да ваен. лрадлрыемствах, вялі антыфаш. прапаганду, дапамагалі збеглым вязням канцлагераў. У 1941 яны звязаліся з сав. разведкай і да восені 1942 перадавалі ла радыё ў Macray каштоўныя звесткі, y т л . аб планах гітлераўскага камаддаваддя. Апіраючыся да гзтую і інш. антыфаш. арг-цыі, сав. разведка стварыла ў Германіі і акупіраваных ёй краінах Еўролы сетку сваіх рэзідэнтур, якая пазней атрымала назву «Чырвоная капэла». У ж н.— вер. 1942 Ш .-Б.—Х.а. разгромлена гестала: 49 чал., y т.л. кіраўдікі, пакараны смерцю, некалькі скончылі самагубствам. Пасля вайны многія ладлолылчыкі пасмяротна ўздагароджалы ордэнамі СССР. Літ:. Мсторня второй мнровой войны, 1939—1945. М., 1975. Т. 4. С. 226; П е ш ер с к н й В.Л. «Красная капелла»: Советская разведка протав абвера м гестапо. М., 2000. МПНікіцін.
Т.Шульц.
Р.Шуман.
Ш У Л Я Ч 0К птушка сям. сакаліных; тл. Шулёнак. Ш УМ , неўпарадкавадыя вагалні рознай фіз. лрыроды, якія адроэніваюцца складанасцю часавай і слектральдай структуры. Асн. віды Ш. — акустычныя і элекгрычдыя (гл. Флуктуацыі электрычныя). Характарыстыкд Ш. вымяраюць шумамерамі, частотнымі аналізатарамі, карэлометрамі і інш. Ш. а к у с т ы ч н ы — розныя непажаданыя перашкоды ўспрыманню мовы, музыкі і інш. Выклікаецца любымі ваганнямі ў цвёрдых, вадхіх і газападобных асяроддзях, асн. крыніды — розныя рухавікі і механізмы, прыродныя з’явы. Працяглы ці празмерны па інтэнсіўнасці Ш. адмоўна ўплывае на арганізм чалавека (гл. ЦІумавое забруджваннё)', вядомы таксама заспакойвальны ўплыў яго на чалавека (напр., Ш. лесу ці марскога прыбою). Ш. адыгрывае істотную ролю ў многіх галінах навукі і тэхнікі: опгыцы, радыётэхніцы, радыёлакацыі, радыёастраноміі, выліч. і вымяральнай тэхніцы, медыцыне і інш. (напр., змяншае дакладнасць вымярэнняў аналагавымі і лічбавымі вымяральнымі прыладамі, абмяжоўвае адчувальнасць прыёмнай апаратуры). Часам выкарыстоўваецца як крыніца інфармацыі, напр., y ваеннай справе, радыёастраноміі. Шумападобныя сігналы выкарыстоўваюць y радыё- і акустычнай тэхніцы для розных вымярэнняў (гл. Белы шум). ШЎМАВА (Sumava), 2 паралельныя горныя хрыбты на мяжы Чэхіі з Германіяй і Аўстрыяй. Акаймоўваюць на ПдЗ Чэшскі масіў. Даўж. каля 140 км. Выш. да 1456 м (г. Гросер-Арбер). Складзены
з гранітаў, гнейсаў, крышт. сланцаў, вяршыні згладжаныя. Хвойныя і мяшаныя лясы, лугі. Ахоўная ландшафтная вобласць Шумава (уключае 10 рэзерватаў y Чэхіі і нац. парк «Баварскі лес» y Германіі). ШУМАВАЯ ТЭМПЕРАТЎРА, мера спекгральнай шчыльнасці магутнасці эл.-магн. выпрамянення крыніц шумаў. Уводзіцца па аналогіі з раўнаважным выпрамяненнем (цеплавым шумам) узгодненага рэзістара, спектральная шчыльнасць магутнасці якога вызначаецца формулай Найквіста: S = кТ, дзе к — пастаянная Больцмана, Т — абс. т-ра рэзістара. Ш.т. рэальных аб’ектаў вызначаецца звычайна ў параўнанні з эталоннымі шумавымі гедератарамі. Паняццем Ш.т. карыстаюцца ў радыётэхніцы для ацэнкі шумавых уласцівасцей элеюравакуумных і паўправадніковых прылад, y радыёастраноміі для апісання крыніц касм. радыёвыпрамянення і інш. ШУМАВОЕ ЗАБРЎДЖВАННЕ, пра змернае павышэнне ўзроўлю акустычнага шуму\ адна з форм фізічнага забруджвання навакольнага асяроддзя. Асн. крыніды Ш.з.: транспарт, вьпв. і быт. машыны, механізмы і інш. Прыродны шумавы фон (шум лісця, дажджу) звычайна не перавышае 15—20 дБ і з’яўляецда аптымальным для псіхафіз. стану чалавека і цеплакроўных жывёл. Шумавы фон y сучасным горадзе дасягнуў узроўню прамысл. шумаў. У выніку Ш.з. прыгнечваецца ўмоўна-рэфлекторная дзейнасць і рост жывёл. Яны трацяць здольнасць да размнажэння, зніжаюцца надоі, яйцаноскасць і інш. Пастаянны шум — адзін з фактараў хвароб і заўчаснай гібелі раслін y горадзе. 3 мэтай зніжэння Ш.з. ствараюцца сан.-ахоўныя зоны вакол прамысл. прадпрыемстваў, трансп. магістралі і аэрапорты выносяцца па-за межы нас. пунктаў, уздоўж магістралей устанаўліваюць шумапаглынальныя экраны, ствараюць жывыя агароджы і інш. ШУМАКОЎ СКАЯ СПАСА-ПРААБРАЖЙНСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры готыкі і рэнесансу ў в. ІІІумакі Брэсцкага р-на. Пабудавана ў 1609 князямі Шуйскімі. Невялікі 1-нефавы мураваны храм вырашаны ў простых ма-
Шумакоўская Спаса-Праабражзнская царква
сіўных формах. Да прамавугольнага ў плане асн. нефа прылягаюць бабінец і паўкруглая алтарная апсіда. Неф і апсіда накрыты агульным 2-схільным дахам з галоўкай на 8-гранным барабане ў цэнтры. Над бабінцам была квадратная ў плане вежа з высокім шатровым дахам (не захавалася). Сцены аздоблены шырокімі пілястрамі, завершаны прафіляваным карнізам. Аконныя праёмы са стральчатымі і лучковымі завяршэннямі. У інтэр’еры разныя царскія вароты ў стылі барока, іканастас 18 ст., надмагільная пліта 17 ст. А.ЯМіцянін. Ш УМАМЕР, прылада для аб’екгыўных вымярэнняў узроўню гуку (акустычнага шуму). Mae ненакіраваны вымяральны мікрафон, узмацняльнік, фільтры карэкдыі, дэтэктар і індыкатар. Схема Ш. выбіраецца так. каб яго характарыстыкі набліжаліся да характарыстык вуха чалавека. ШЎМАН (Schumann) Роберт (8.6.1810, г. Цвікаў, Германія — 29.7.1856), нямецкі кампазітар і музычны крытык. У 1834—44 рэдактар і гал. аўтар заснаванага ім час. «Neue Zeitschrift fur Musik» («Новы музычны часопіс»). У 1843 праф. кансерваторыі ў Лейпцыгу, з 1846 кіраўнік хароў y Дрэздэне, y 1850— 53 rap. музік-дырэктар y Дзюсельдорфе. Адзін з найб. яркіх прадстаўнікоў муз. рамантызму. Развіваў рэаліст., дэмакр. тэндэнцыі рамант. мастацтва, узбагаціў музыку новымі формамі, прыёмамі меладычнага і гарманічнага пісьма, стварыў своеасаблівы фартэпіянны стыль. Творчасць Ш. адметная парывістасцю, палкасцю, псіхал. паглыбленасцю, яркай харакгарыстычнасцю. Яго песням часткова аб’яднадым y цыклы на аснове сюжэтнага, псіхал. або маст.-паэт. адзінства, уласцівы праўдзівасдь, глыбіня лірычнага выказвання, тонкая перадача своеасаблівасцей паэт. тэксту. Аўтар праграмных фартэпіянных цыклаў «Матылькі» (1831), «Кардавал» (1835), «Танцы давідсбюндлераў» (1837) і інш.; лірыка-драм. цыклаў «Каханне паэта», «Кола песень», «Каханне і жыццё жанчыны» (усе 1840). Паўплываў на развідцё рамант. фартэпіяннай санаты і варыядый («Сімфанічныя эцюды»; 2-я рэд. 1852). Творы для фд. вылучаюцца ідэйна-эмацыянальнай насычанасцю і маштабдасцю. Сярод іпш. твораў: олера «Генавева» (1838), 4 сімфоніі (1841 — 51), канцэрты для фд. (1845), віяланчэлі (1850), скрыпкі (1853) з аркестрам, камерныя і хар. творы, музыка да драм. паэмы «Манфрэд» Дж. Байрада (1849) і інш. Займаўся гастрольнай дзейнасцю, y т.л. з жонкай, ліядісткай К.Шуман. Аўтар муз.-крытычных і літ. артыкулаў. Літ. тв:. Рус. пер. — Нзбр. статьн о музыке. М.. 1956; Жнзненные правпла для музыкантов. М.. 1959; Пнсьма. T 1—2. М.. 1970—82. Літ:. Ж н т о м н р с к н й Д.В. Роберт Шуман. М.. 1964; Я г о ж. Роберт в Клара Шуман в Росснн. М.. 1962; А м б р о с А.В. Роберт Шуман: Жнзнь н творчество: Пер. с нем. М., 1988. Г.С.Глушчанка.
ш ум ер
485
ШУМАНСКІ Міхаіл Рыгоравіч (20.10.1920, в. Пераброддзе Міёрскага р-на Віцебскай вобл. — 4.11.1982), бел. спявак (тэнар). Засл. арт. Беларусі (1955). 3 1940 саліст Дзярж. акад. хар. капэлы Беларусі. Валодаў прыемным голасам мяккага гучандя. Яго творчай манеры ўласцівы выразнасць, шчырасць і цеплыня выкададдя. 3 В Юневічам выступаў y дуэце, які вылучаўся высокай творчай культурай. У рэпертуары дуэта бел. нар. десді, творы бел. камдазітараў. ШУМАПЕЛЕНГАТАР, прылада для выяўлення крыніцы гуку (шуму) і вызначэння напрамку да яго (гл. Пеленгацыя). Mae прыёмдую акустычную сістэму, узмацняльдік і іддыкатарную сістэму. Грула Ш., размешчаных y розных дункгах, дазваляе вызначыць месцазнаходжанне крыніцы гуку адначасовым пеленгаваннем. Ш. выкарыстоўваюцца ў асн. y гідралакацыі; бываюць карабельдыя, верталётдыя і стацыянарлыя, драцуюць y дыядазодах гукавых, ідфраі ультрагукавых частот. Ш УМЕЙКА Мікалай Максімавіч (д. 22.9 1942, г. Дуброўна Віцебскай вобл.), бел. фізік-тэарэтык. Д-р фіз.-матэм. д. (1984), праф. (1987). Скодчыў Маскоўскі ун-т (1966). 3 1970 y БДУ (з 1986 нам. дырэктара НДІ ядз. праблем, з 1993 дырэктар Нац. давукова-вучэбдага цэнтра фізікі часціц і высокіх энергій). Навук. працы па ядз. фізіды і фізіцы высокіх эдергій. Расдрацаваў удіверсальны каварыянтны метад разліку радыяцыйдых эфектаў y калібровачдай квантавай тэорыі поля (метад Бардзіда— Ш ), алгарытмы і праграмы ўліку радыяцыйдых эфекгаў. Тв.: On an exact calculation of the lowestorder electromagnetic correction to the point particle elastic scattering (разам з Дз.Ю.Бардзіным) / / Nuclear Physics. 1977. Vol. B127, №2; O прнблнженном вычяслешга электромагнга-ных поправок к глубоконеупругому LNрассеянню / / Ядерная фнзнка. 1979. Т. 29, вып. 6; Radiative effects in deep inelastic scattering of polarized leptons by polarized light nuclei (разам з І.В.Акушэвічам) / / J.Physics. G. Nucl. part. phys. 1994. Vol. 20. Ш УМ ЕН, горад да ПдУ Балгарыі. У 1950—65 наз. Калараўград. 112 тыс. ж. (1991). Прам-сць: трансп. машыдабудаванне (вытв-сць грузавых аўтамабіляў), каляровая металургія (алюм. пракат), харчасмакавая, швейная. Помнік 1300-годдзя балг. дзяржавы. Паблізу Ш. руіды стараж. балг. сталіц Пліскі і Прэслава. Ш УМ ЕР, С y м е р, старажытная краіна ў 4—2-м тыс. да н.э. ў Паўд. Месалатаміі, y діжнім цячэнді рэк Тыгр і Еўфрат, на Пд сучасдага Ірака. Найб. стараж. даселішчы да тэр. Ш. аддосяцца да 5— 4-га тыс. да н.э. У 2-й дал. 4-га тыс. да н.э. заселена шумерамі, якія засн. тут гарады-дзяржавы: Ур, Урук, Лагаш, Ума, Кіш, Эрыду і інш. Экадо-
486
ш ум еры
міка Ш. была засн. на ірыгацыйным земляробстве: y абшчынных, храмавых і буйнаўласніцкіх гаспадарках выкарыстоўвалася праца вольных абшчыннікаў, кліентаў, рабоў. Змест паліт. жыцця Ш. складала ўнутр. барацьба ў гарадах паміж абшчынай, родава-храмавай арыстакратыяй і вярх. правіцелем. Паміж гарадамі-дзяржавамі вялася барацьба за с.-г. ўгоддзі і ірыгацыйныя сістэмы, што прыводзіла да часовых узвышэнняў аднаго з іх. На пачатку раннедынастычнага перыяду ў 28— 25 ст. да н.э. паліт. перавага ад I дынастыі Кіша перайпша да I дынастыі Урука, a потым да I дынастыі Ура. 3 сярэдзіны 25 ст. да н.э. ўсталявана гегемонія правіцеляў Лагаша (страчана ў 1-й пал. 24 ст. да н.э. пасля няўдалай спробы сац. рэформ Уруінімгіны). Раннедынастычны перыяд скончыўся ў 2-й пал. 24 ст. да н.э. заваяван-
нем Ш. дзяржавай Акад. Акад быў разгромлены гудіямі, якія ў канцы 22 ст. да н.э. выгнаны царом Урука Утухенгалем. Улада над Ш. перайшла да цароў III дынастыі Ура. У канцы 21 ст. да н.э. ў выніку нашэсця амарытаў і эламітаў Ш. канчаткова страціў самастойнасць. Пазней існаваў як частка Вавілоніі. Пра культуру Ш. гл. ў арт. Вавілона-асірыйская культура. Л і т Т ю м е н е в А.Н. Государственное хозяйство древнего Шумера. М.; Л., 1956; Д ь я к о н о в Н.М. Обіцественный н государственный строй древнего Двуречья: Шумер. М., 1959; В у л л н Л. Ур халдеев: Пер. с англ. М., 1961; Б е л н ц к н й М. Забытый
мнр шумеров: Пер. с пол. М., 1980; К р а м е р С. Нсторня начннается в ІІІумере: Пер. с англ. 2 нзд М., 1991; Я г о ж. Шумеры: Первая цнвнлнзацня на земле: Пер с англ. М , 2002. Я.У.Новікаў. Ш УМ ЕРЫ , старажытны народ, які насяляў ГІаўд. Месапатамію ў 4— 2-м тыс. Да н.э. (гл. Шумер). Мелі самастойную мову, роднаснасць якой з мовамі інш. груп не ўстаноўлена. У антрапал. адносінах належалі да міжземнаморскай і балкана-каўказскай рас. вял. еўрапеоіднай расы. 3 сярэдзіны 3-га тыс. да н.э. пачаўся паступовы працэс выцяснення шумерскай мовы і асіміляцыі Ш. акадцамі, які завяршыўся ў 1-й пал. 2-га тыс. да н.э. Ш. — стваральнікі клінапісу\ шумерская культура паслужыла асновай для развіцця культур пазнейшых Я.У.Новікаў. цывілізацый Месапатаміі. Ш Ў М ІК Сяргей Васілевіч (5.7.1928, г. Харкаў; Украіна — 1.3.1994), бел. вучоны ў галіне эксплуатацыі аўтамаб. транспарту. Д-р тэхн. н. (1981), праф. (1982). Скончыў Усесаюзны завочны політэхн. ін-т (Масква, 1954). 3 1970 нач. кафедры Усурыйскага вышэйшага ваен. аўтамаб. вучылішча. 3 1975 y БПА (у 1975— 90 заг. кафедры). Навук. працы па праблемах эксплуатацыі і метадах дыягностыкі тэхн. стану аўтамабіляў. Аўіар навуч. дапаможнікаў для ВНУ. Тв '. Днагностнрованне н устраненне ненсправностей легковых автомобнлей. Мн., 1987 (разам з Я.Л.Савічам, М.В.Вепрэнцавым); Техннческая эксплуатацня автотранспортных средств: Курсовое н днпломное проектнрованне. Мн., 1988 (разам з М.М.Болбасам, Я.І.Петуховым); Техннческая эксплуатацня авГомобнлей. Мн., 1996 (разам з У.У.Яцкевіч. Я.Л.Савічам). ШУМІЛАВА Эмілія Іванаўна (н. 7.1.1929, г. Яраслаўль, Расія), расійскі і бел. мастаіггвазнавец, крытык, педагог. Канд. мастацтвазнаўства (1967). Скончыла Маскоўскае харэаграфічнае вучылішча (1947), Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва (1954). 3 1947 салістка Новасібірскага т-ра оперы і балета, адначасова з 1957 дырэктар і маст. кіраўнік створанага ёю Новасібірскага харэаграфічнага вучылішча. У 1963— 64 y Новасібірскім абл. упраўленні культуры, з 1967 y Мін-ве культуры Расіі, Мін-ве культуры СССР. 3 1975 y Мінскім ін-це культуры (з 1983 заг. кафедры), з 1993 y Рас. акадэміі слав. культуры ў Маскве (з 2000 праф.). Даследуе праблемы балетнага т-ра, нацыянальнага ў маст. культуры, харэаграфічнай фалькларыстыкі, муз.-харэаграфічнага выхавання дзяцей і моладзі. Аўтар манаграфій «Праўда балета» і «Нацыянальная своеасаблівасць балета» (абедзве 1976), буклетаў, прысвечаных спектаклям бел. балетнага т-ра, сцэнарыяў дакумент. фільмаў на студыі «Беларусьфільм» «Турбуюся і люблю» (1981), «Творчы партрэт Юрыя Траяна» (1982), «Танцуе Саркісьян» (1983), праграм Бел. тэлебачання «Бальны танец учора і сёння» (1983), «Магія натхнення» (1986) М.А.Козенка. І інш.
Ш УМ ІЛІНА, гарадскі пасёлак, цэнтр Шумілінскага р-на Віцебскай вобл. Чыг. станцыя на лініі Віцебск— Полацк; аўтадарогі на Віцебск, Полацк, Бешанковічы, Гарадок. За 40 км ад г. Віцебск. 7,9 тыс. ж. (2002). Прадпрыемствы харч., тарфяной, мясц. прам-сці. 2 сярэднія і юнацка-спарт. школы, Палац культуры, 3 б-кі, бальніца, аптэка, паліклініка, 2 аддз. сувязі. Шумілінскі гісторыка-краязнаўчы музей. Брацкая магіла бел. партызан і ахвяр фашызму. Вайсковыя могілкі. У 19 ст. вёска ў Ловажскай вол. Полацкага пав. Віцебскай губ. У 1866 y Ш. 38 ж., 5 гаспадарак, 13 пабудоў. Пасля будаўніцтва РыгаАрлоўскай чыг. (1886) пабудаваны чыг. станцыя (да 1962 наз. Сіроціна), царква; вёска вырасла ў мястэчка 3 1924 цэнтр Шумшнскага раёна (да 1961 Сіроцінскага р-на) Віцебскай акр. (1924—30), з 1938 — Віцебскай вобл.; з 1938 гар. пасёлак. У Вял. Айч. вайну з 8.7.1941 да 23.6.1944 акупіравана ням. фашыстамі, якія знішчылі ў Ш. і раёне 1,5 тыс. чал. У 1962—66 Ш. ў складзе Віцебскага р-на. Літ.: Память: Мст.-док. хроннка Шумялннского р-на. Мн., 1985. Ш УМІЛІНА Ірына Міхайлаўна (н. 3.12.1956, Мінск), бел. піяністка. Засл. арт. Беларусі (1992). Скончыла Бел. кансерваторыю (1980, кл. Р .Шаршэўскага). 3 1982 салістка Бел. філармоніі. Яе выкананне вылучаецца віртуознасдю, удумлівасцю ў інтэрпрэтацыі муз. першакрыніды. У рэпертуары пераважаюць творы класікі і сучасных кампазітараў. Першая выканаўца шматлікіх твораў бел. кампазітараў, y т.л. санаты і цыкла фп. п’ес Л.Абеліёвіча (прысвечаны ёй). Лаўрэат Рэсп. і Міжрэсп. (Галін, абодва 1976) конкурсаў музыкантаў-выканаўцаў. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1984. В.П.Пракапцова. Ш У М Ш ІН С К І ГІСТ0РЫ КА -КРА ЯЗНАЎЧЫ МУЗЕЙ. Засн. 28.5.1984, адкрыты 22.11.1986 y г.п. Шуміліна як музей нар. славы, з 1993 сучасная назва. Пл. экспазіцыі 163 м2, 3 залы, больш за 8,5 тыс. экспанатаў асн. фонду (2003). Сярод экспанатаў матэрыялы археал. раскопак на тэр. раёна, пра падзеі грамадз. вайны і ваен. інтэрвенцыі 1918— 20, станаўленне сав. улады, абарончыя баі, дзейнасць патрьіят. падполля і партыз. руху ў Вял. Айч. вайну, зброя партызан, асабістыя рэчы і дакументы землякоў Герояў Сав. Саюза П А.Акуцыёнка, М.А.Ласкунова. Цз.М.Мінчугова, М.К.Шрыдзенкі, фотаздымкі 106 Герояў Сав. Саюза, якія вызначыліся пры вызваленні Шумілінскага р-на ад фаш. акупантаў. У экспазідыі прылады працы і побыту, адзенне і абутак сялян і гараджан 19 — пач. 20 ст., вырабы дэкар.-прыкладнога мастацтва, калекцыя жывапісу мясц. майстроў, y т.л. мастака У.П.Белавусава. С.В.Іванова. Ш У М ІЛ ІН СК І РАЁН. Размешчаны ў цэнтр. частцы Віцебскай вобл. Утвораны 17.7.1924 як Сіроцінскі р-н, перайменаваны ў Ш.р. 23.11.1961 (скаса-
ваны 25.12.1962, адноўлены 30.7.1966), y сучасньіх межах з 2.8.1966. Пл. 1,7 тыс. км2, Нас. 24, 5 тыс. чал. (2003), гарадскога 44,5%. Сярэдняя шчыльн. 14 чал. на 1 км . Цэнтр — г.п. Шуміліна. Раён уключае г.п. Обаль, 262 сельскія нас. пункты, 9 сельсаветаў: Дабейскі, Каўлякоўскі, Лаўжанскі, Мікалаеўскі, Minute віцкі, Обальскі, Светласельскі, Сіроцінскі, Язвінскі. Тэр. раёна пераважна ў межах Полацкай нізіны, усх. і паўд.-ўсх. часткі ў межах Гарадоцкага ўзвышша. Паверхня пераважна раўнінная, 85% яе на выш. 130-—150 м, 13% на выш. 150—170 м. Найвыш. пункт 177 м (за 2 км на Пн ад в. Лескавічы). Агульны нахіл паверхні з У на 3. Карысныя выкапні: торф, гліны і суглінкі, пяскі, пясчана-жвіровы матэрыял. Сярэдняя т-ра студз. -7,6 °С, ліп. 17,9 °С. Аладкаў 620 мм за год. Вегетац. перыяд 184 сут. Найб. р. Зах. Дзвіна з прьггокамі Обаль (з Усысай і Чарняўкай) і Сечна. Найб. азёры: Будавесць, Дабееўскае, Мошня, Лескавічы, Сосна, Расалай, Мошна, Заронава (на мяжы з Віцебскім р-нам). Глебы с.-г. угоддзяў дзярнова-падзолістыя забалочаныя
шаснай апрацоўкі лёну (ільновалакно);
лясгас. Па тэр. раёна праходзяць чыгунка Віцебск— Полацк, аўгадарогі Віцебск— Полацк, Гарадок—Лепель. У раёне 13 сярэдніх, y т.л. 3 школы-сады; 6 базавых, y т.л. 2 школы-сады; 5 пач. школ, y т.л. 3 школы-сады; школа-інтэрнат, 16 дашкольных устаноў, 24 клубныя ўстановы, 28 б-к, 4 бальніцы, амбулаторыя, 16 фельч.-ак. пунктаў. Шумілінскі гісторыка-краязнаўчы музей. Помнікі архітэктуры: цэрквы — Сергіеўская (канец 19 — пач. 20 ст.) y в. Лескавічы, Успенская (канец 19 ст.) y в. Пабеда. Выдаецца газ. «Герой працы». Літ/. Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі: Віцебская вобл. Мн., 1985; Память: Нст.-док. хроннка Шумнлннского р-на. Мн., 1985. В.П.Аўчыннікава, Г.С.Смалякоў. Ш Ў М Н Ы Я ГЎКІ, гл. ў арт. Зычныя гукі.
Ш ЎМ ПЕТЭР (S chum peter) Іозеф (8.2.1883, г. Тршэшць, Чэхія — 18.1.1950), аўстрыйскі і амерыканскі эканаміст і сацыёлаг. Скончыў Венскі ун-т. У 1919— 20 міністр фінансаў Аўстр. рэспублікі. 3 1925 праф. Бонскага, з 1932 Гарвардскага ун-таў. Асн. працы: «Тэорыя эканамічнага развіцця» (1912), «Дзелавыя цыклы» (1939), «Капіталізм, сацыялізм і дэмакратыя» (1942). Эканам. аналіз грамадства спалучаў з сацыялагічным. Распрацаваў канцэпцыю эканам. дынамікі і цыклаў, дзе вырашальную ролю ў эканам. развіцці адводзіў прадпрымальнііггву, якое трактаваў як дзейнасць, што робіць стаўку на асабістую ініцыятыву. На аснове аналізу кругаабароту капіталу вылучыў асаблівую прадпрымальнідкую функішю, якая заключаецца ў ажыццяўленні арганізац,гасп. інавацыі, «новых камбінацыйных фактараў вытворчасці». Прадпрымальнікі, на яго думку, не ўтвараюць асобнай прафесіі ці класа, a адрозніваюцца толькі прадпрымальніцкай функцыяй, якая рэалізуецца з мэтай атрымання прыбытку. Вылучыў 3 мэтавыя моман(79%), дзярнова-падзолістыя (14,1%) і інш. Пад лесам 47,8% тэр. Пераважаюць хваёвыя, ты ў дзейнасці прадпрымальніка: патбярозавыя, яловыя, шэра- і чорнаальховыя, рэбнасць y панаванні, уладзе, уплыве; асінавыя лясы; трапляюцца дубовыя, кляноволя да перамогі, імкненне да поспеху ў выя, ясянёвыя; штучныя насаджэнні (каля барацьбе з сапернікамі і з самім сабой; 3%) пераважна хваёвыя. Пад балотамі 10,2% радасць творчасці, якую дае самаст. вяплошчы. Найб. балотныя масівы: Обаль-2, Дабееўскі Мох, Обаль-1, Ямішча, Чарніцкае дзенне спраў. Сцвярджаў, што прадбалота, Чорны Мох. На тэр. раёна заказнікі прымальнік — асн. суб’ект, цэнтр. сац. рэсп. значэння: ландшафтны Казытскі (час- механізм эканам. развіцдя ў грамадстве тка), гідралагічны Сосна. Ахоўны тарфянік рыначнага тыпу, але прыйшоў да высМалахаў Мох. Помнікі прыроды рэсп. значэння: валун «Вялікі камень» y в. Горкі і ва- новы пра непазбежнасць паступовай трансфармацыі прыватнапрадпрымальлуны ў вёсках Гараватка і Шавекі. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 58,7 тыс. ніцкага капіталізму ў эканам. сістэму, га, з іх асушаных 24,5 тыс. га. На развідцё якой будзе рэгулявацца і накіЯ.М.Бабосаў. 1.1.2003 y раёне 12 калгасаў, 5 калект. роўвацца дзяржавай. унітарных с.-г. прадпрыемстваў, племШУМСКАЯ Лізавета Уладзіміраўна птушкарэпрадуктар, 24 фермерскія гас(12.4.1905, г. Іванава, Расія — 1988), падаркі. Сельская гаспадарка спецыялірасійская спявачка (лірыка-каларатурзуецца на м ал о ч н а-м ясн о й ж ы вёланае сапрана), педагог. Нар. арт. Расіі гадоўлі, свінагадоўлі, вы рош чванні (1951). Скончыла Іванаўскае муз. вучызбожжавых і кармавых культур, лёну, бульбы. Прадпрыемствьі прам-сці: харч. лішча (1934). Займалася ў Д.Бяляўскай y Маскве. 3 1928 спявала на оперных (сыры, м асла, ц эл ьн ам ал о ч н ы я прасцэнах рас. гарадоў. 3 1944 салістка дукгы і інш.), каап. (хлебабулачныя выВял. т-ра ў Маскве. 3 1959— 75 выкларабы), буд. матэрыялаў (цэгла), пер-
ш уней ка
487
дала ў Маскоўскай кансерваторыі. Адна з выдатных сав. спявачак. Яе выкананне вылучалася тонкасцю фразіроўкі, цеплынёй, задушэўнасцю. Сярод партый: Валхава, Снягурачка («Садко», «Снягурачка» М.Рымскага-Корсакава), Антаніда («Іван Сусанін» М.Глінкі), Джульета («Рамэо і Джульета» Ш.Гуно). Дзярж. прэмія СССР 1950. Ш УМСКІ (сапр. Ш о м і н) Юрый Васілевіч (17.11.1887, г. Ціраспаль, Малдова — 7.6.1954), украінскі акцёр, рэжысёр. Hap. арт. СССР (1944). У 1917— 20 y Херсоне арганізаваў аматарскія ўкр. т-р і студыю. 3 1925 працаваў y т-ры «Дзярждрама» ў Адэсе, з 1934 ва Укр. драм. т-ры імя І.Франко ў Кіеве. Сярод найб. значных роляў: Галушка, Багдан Хмяльніцкі («У стэпах Украіны», «Багдан Хмяльніцкі» А.Карнейчука), Хлестакоў, Гараднічы («Рэвізор» М.Гогаля), Барыс Гадуноў («Барыс Гадуноў» А.Пушкіна), Клод («Сабор Парыжскай Божай маці» паводле В.Гюго), Філіп II («Дон Карлас» Ф.Ш ылера), Швандзя («Любоў Яравая» К.Транёва) і інш. Творчая манера Ш. вызначалася высокай рэаліст. выразнасцю, прастатой, лёгкасцю і натуральнасцю выканання. П аставіў сп ектаклі «Ягор Булычоў і іншыя» М.Горкага (1932; і роля Ягора), «Утаймаванне свавольніцы» У.Ш экспіра (1934; і роля Петручыо). Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэміі СССР 1950, 1951. Літ.: Й о с н п е н к о Н.К. Ю.В.Шумскнй. Квев, 1960. Ш ЎМ СКІ Якаў Данілавіч (1732 — 3.12.1812), рускі акдёр, педагог. Паплечнік Ф .Р.Волкава. У 1740-я г. ўдзельнічаў y стварэнні т-ра ў Яраслаўлі. У 1752 разам з акцёрамі гэтага т-ра запрошаны ў Пецярбург і залічаны ў прыдворную трупу. 3 1756 акцёр першага пастаяннага рус. публічнага т-ра. 3 1764 выкладаў y AM і кіраваў аматарскім т-рам вучняў. Яго творчасці ўласцівы самабытны прыродны камізм, здольнасць да імправізацыі; на сцэне смеяа пераадольваў умоўнасці класіцызму. Выступаў пераважна ў ролях слуг і маладых свавольнікаў: Ерамееўна («Недаростак» Дз.Фанвізіна), Васіль («Мот, каханнем выпраўлены» У.Лукіна), Созій, Скапэн («Амфітрыён», «Хітрыкі Скапэна» Мальера), Майсей («Школа зласлоўя» Р.Ш эрыдана) і інш. Літ:. А с е е в Б.Н. Руссклй драмагаческнй театр XVII—XVIII вв. М., 1958; ШУНЕЙКА Яўген Феліксавіч (н. 5.5.1954, г. Гродна), бел. масташвазпавец, мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1978). 3 1980 працаваў y Гродзенскім абл. навук.-метадычным цэнтры нар. творчасці, выкладаў y Рэсп. школе-інтэрнаце па музыцы і выяўл. мастацгве, з 1986 заг. аддзела Бел. фонду культуры. 3 1989 выкла-
488 ___________________ ш у н т дае ў Бел. AM (з 1999 дацэнт). Даследуе тэорыю і гісторыю, сучаснае бел. мастацтва, y т.л. народнае (набіўньм тканіны). Выканаў габелены: «М.Багдановіч» (1981, Дом-музей М.Багдановіча ў Гродне), «Нараджэнне паэтаў» (1983, Дом літаратараў y Мінску), «Вясна Панямоння» (1986, гар. б-ка імя Карскага ў Гродне) і інш. Адрэстаўрыраваў 200 арнаментальных матываў бел. нар. набіванак канца 19 — пач. 20 ст. Тв:. Арганізацыя вытворчасці беларускіх набіванак з XVI—XVII ст. / / Помнікі мастацкай культуры Бсларусі: Новыя адкрыцці. Мн., 1989. Ш УНТ (ад англ. shunt адгалінаванне) y э л е к т р а т э х н і ц ы , электрычны праваднік (ці магнітаправод), далучаны паралельна ўчастку эл. (магн.) ланцуга для адгалінавання часткі эл. току (магн. патоку) y абход дадзенага ўчастка. Выкарыстоўваецца пераважна для пашырэння межаў вымярэння вымяральных пршад. Ш УНЯК0Ў Леанід Іванавіч (н. 24.11.1936, в. Круглаўка Руднянскага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. канструктар і арганізатар вытв-сці сродкаў выліч. тэхнікі. Засл. работнік прам-сці Беларусі (1976). С кончы ў БП І (1958). 3 1959 на Мінскім ВА выліч. тэхнікі (з 1971 нам. гал. інжынера). 3 1978 гал. інжынер навуч. цэнтра «Алгарытм». У 1981—96 нач. аддзялення, вддучы кансгруктар Мінскага НДІ ЭВМ. Навук. працы ў галіне вытв-сці і выкарыстання выліч. тэхнікі. Удзельнічаў ва ўкараненні ў серыйную вытв-сць ЭВМ шырокага выкарыстання тыпу «Мінск» і Адзінай сістэмы, выліч. сродкаў спец. прызначэння. Дзярж. прэмія С СС Р 1970. М.П.Савік. Ш УПЁНЬКА Генадзь Серафімавіч (н. 6.4.1936, в. Падбярэззе М ядзельскага р-на Мінскай вобд), бел. крытык і літаратуразнавец. Скончыў БДУ (1965). 3 1969 працаваў y НДІ педагогікі Мін-ва асветы Беларусі, y 1979— 2001 y выд-ве «Мастацкая літаратура» (у 1982—96 заг. рэдакцыі). Яго кнігі нарысаў, літ. партрэтаў, артыкулаў «Цеплыня чалавечнасці» (1977), «Галоўнае — талент» (1987) прысвечаны праблемам маст. майстэрства, творчай індывідуальнасці пісьменніка, творчасці Я.Брыля, А.Васілевіч, Н.Гілевіча, І.Мележа, П.Місько, І.Пташнікава, Я.Скрыгана, В.Хомчанкі, Ф.Янкоўскага і інш. Пераклаў на бел. мову аповесці «Мілы ба-пэр!» Ц.Дзеры (1983), «Кат» П.Лагерквіста (1986, з М.Гілем) і інш. Тв.: Прага мастацкасці: Выбранае. Мн., 1996. «ШУПЛДДКА», «Ш у ф л я д к а » , бел. народны танец, разнавіднасць кадрылі. Муз. памер 6/8. Тэмп жвавы. Выконваецца 2 парамі. Зафіксаваны ў канды 19 ст. ў Сакольскім пав. Гродзенскай губерні.
Ш УР (Schur) Ісаі (10.1.1875, г. Магілёў — 10.1.1941), нямецкі матэматык, адзін са стваральнікаў тэорыі выяўленняў груп; заснавальнік навук. школы. Чл. Прускай АН (1922— 38). Чл.-кар. AH СССР (1929). Скончыў Берлінскі ун-т (1901), дзе і працаваў y 1903— 11 і 1916—35 (з 1916 праф., з 1919 заг. кафедры); y 1911— 16 праф. Б онскага ун-та. 3 1939 y Палесціне. Навук. працы па тэорыі груп, рыманавых разнастайнасцях, тэорый лікаў і функдый. Сфармуляваў лему аб сплятаючым аператары для канечнамерных непрыводных выяўленняў груп і алгебраў (лема Ш., 1906). Даказаў тэарэмы аб унітарнай трыянгулярызацыі матрыц (1910), прасторах пастаяннай крывізны, існаванні камута тыўнай падалгебры поўнай матрычнай алгебры і інш., якія названы яго імем. М.М.Касцюковіч.
Я .Ш .Ш у р .
П .І.Ш урухін.
Ш УР Якаў Шэбселевіч (20.4.1908, г. Дуброўна Віцебскай вобл. — 24.5.1986), расійскі фізік, адзін са стваральнікаў уральскай навук. школы магнітолагаў. Чл.-кар. AH СССР (1970). Скончыў Ленінградскі ун-т (1932). 3 1932 y Ін-це фізікі металаў Уральскага навук. цэнтра AH СССР (з 1945 заг. лабараторыі). Адначасова з 1938 ва Уральскім ун-це (у 1944—72 праф ). Навук. працы па фізіцы магн. з ’яў. Адкрыў з ’яву тэмпературнага магн. гістэрэзісу (1948), выявіў і вывучыў анізатрапію магн. гістэрэзісу ферамагн. крышталёў. Адкрыў магн. пругкі гістэрэзіс, высветліў прыроду працэсаў намагнічвання і гістэрэзісу ў высокакаэрцытыўных магн. матэрыялах. Распрацаваў новыя магн. і магнітастрыкцыйныя матэрыялы, электратэхн. сталі з высокай магн. пранікальнасцю і малымі стратамі, магн. плёнкі. Дзярж. прэмія СССР 1967. Тв:. Ферромагнетазм. М.; Л., 1948 (разам з С.В.Вансоўскім). М.М.Касцюковіч. ШУРА, рака ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., левы прыток р. Уса (бас. р. Нёман). Даўж. 27 км. Пл. вадазбору 99 км2. Пачынаецца за 1 км на Пд ад в. Дружная, упадае ў Усу за 1,8 км на ПнУ ад в. Пруды. Рэчышча на працягу 16 км (ад вытоку да в. Янкавічы) каналізаванае. Прымае сцёк з меліярац. каналаў. «ШУРА-І-ІСЛАМ» (араб. — савет ісламу), рэлігійна-паліт. арганізацыя джа-
дзідаў (гл. Джадзідызм) y Туркестанскім краі ў 1917— 18. Створана ў сак. 1917 y г. Ташкент з прадстаўнікоў інтэлігенцыі, буржуазіі, землеўладальнікаў карэнных нацыянальнасцей і мусульм. духавенства, выступала за нац.-рэліг. аўтаномію Туркестана ў складзе Расіі, падтрымлівала Часовы ўрад. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 абвясціла Какандскую аўтаномію. У канцы 1917 — 1-й пал. 1918 «Ш .-i-I.» і яе мясц. аддзяленні распушчаны органамі сав. улады. У падполлі ўдзельнікі «Ш.-i.-I.» выступалі як арганізатары басмацтва. Ш УРАЛЁЎ Уладзімір Міхайлавіч (3.4.1935, г. Каўроў Уладзімірскай вобл., Расія), генерал арміі (1989). Скончыў Ваен. акадэміі бранятанк. войск (1965), Генштаба (1975). 3 1975 нам. камандуючага і камандуючы танк. арміяй, 1-ы нам. глаўкома Групы сав. войск y Германіі. У 1985— 89 камандуючы Беларускай ваеннай акругай, пазней нам. камандуючага Аб’яднанымі ўзбр. сіламі дзяржаў-удзельніц Варшаўскага дагавору, гал. інспектар інспекцыі Мін-ва абароны, нач. курсаў «Выстрал». ШУРПАТАСЦЬ IIABÈPXHI ў м a ш ы н а б у д а в а н н і , сукупнасць мікраняроўнасцей апрацаванай паверхні; характарыстыка якасці апрацоўкі гэтай паверхні. В ызначаецца з дапамогай кантактны х (прафілометраў, прафілографаў) ці бескантактных (аптычных) прылад, a таксама візуальным параўнаннем кантралюемай паверхні з паверхняй узору з вядомай шурпатасцю. Апісваецца наборам параметраў, якія характарызуюць сярэднія і найбольшыя вышыні няроўнасцей і іх шырьші, адлегласці паміж імі і інш. Уплывае на эксплуатацыйныя харакгарыстыкі дэталей: зноса- і каразійную ўстойлівасць, каэфіцыент трэння і інш. Значэнні параметраў Ш.п. для розных тыпаў вырабаў і ўмоў іх эксплуатацыі ўстанаўліваюцца стандартамі. Тэрмін уведаены ў 1980 дзяр*. стандартам замест тэрміна класы чысціні. ШУРЎХІН Павел Іванавіч (18.11.1912, с. Салёны Ерык Быкаўскага р-на Валгаградскай вобл., Расія — 3.11.1956), двойчы Герой Сав. Саюза (1943, 1945). Ген.-маёр (1953). У Чырв. Арміі з 1931. Скончыў Арджанікідзеўскую ваен. школу (1934), курсы камандзіраў стралк. дывізій пры Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1950). Ўдзельнік сав.-фінл. вайны 1939——40. У Вял. Айч. вайну камандаваў стралк. батальёнам на Зах. фронце (1941), партыз. атрадам y Гомельскай вобл. (1941— 42), аб’яднаным партыз. атрадам y Арлоўскай вобл. (1942—43); з ліп. 1943 і да канца вайны — гвардз. стралк. палком на Варонежскім, 1-м і 2-м Укр. франтах. Пасля вайны на камандных пасадах y Сав. Арміі. Ш У РФ (ням. Schurf), вертыкальная, часам нахіленая падземная горная вырабатка з выхадам на паверхню. Mae прамавугольнае, квадратнае ці круглае (дудка) сячэнне, невял. (звычайна да 25 м) глыбіню. Робіцца з зямной паверхні для разведкі радовішчаў карысных вы-
капняў, археал. разведкі, вентыляцыі, водаадліву, выбуховых работ і інш. Ш ЎРЫЦА, рака ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., левы прыток р. Галбіда (бас. р. Зах..Дзвіна). Даўж. 20 км. Пл. вадазбору 70 км2. Пачынаецца за 1,5 км на ПдЗ ад в. Карпавічы, вусце за 500 м на П н ад в. Галбея. Ц ячэ праз Старадворскае воз., пасля выхадуз яго рэчышча на працягу 7,8 км да вусця каналізаванае. У сярэднім і ніжнім цячэнні праходзіць па лясістай мясцовасці. Ш Ў СЦ ЕР (Schuster) Рудольф (н. 4.1.1934, г. Кошыцы, Славакія), дзяржаўны і паліт. дзеяч Славакіі. Д-р эканам. н. (1997). Скончыў Славацкую вышэйшую тэхн. школу ў Браціславе (1959). Да 1962 y розных НДІ Браціславы, потым на кіруючых пасадах y гаспа-
Р.Шусцер.
М.К.Шут.
дарцы і чыг. транспарце г. Кошыцы; з 1986 мэр Кошыц. 3 1987 старшыня Усходнеславацкага краявога нац. к-та, з 1989 — Славацкага Нац. Савета (парламент). У 1990— 92 пасол Чэхіі і Славакіі ў Канадзе, потым y МЗС Славакіі. 3 1994 зноў мэр Кошыц. Заснавальнік і лідэр (з 1998) Партыі грамадз. згоды. Прэзідэнт Славакіі з мая 1999. Прыхільнік паскоранай інтэграцыі краіны ў НАТО і Еўрап. Саюз. Н.А.Царук. ШУТ Іван Вікгаравіч (н. 15.12.1932, в. Паланэчка Баранавідкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне прыладабудавання. Канд. тэхн. н. (1989), праф. (1993). Скончыў БП І (1956). 3 1956 на прамысл. прадпрыемствах Мінска. 3 1991 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працы па тэхналогіі радыёэлектроннай апаратуры. Распрацаваў навук. прынцыпы пабудовы тэхн. сродкаў аўтаматызацыі і іх метралагічнага забеспячэння, мадэлі і метады групавой тэхналогіі рэгуліроўкі і кантролю радыёэлектронных сродкаў. Тв:. Некоторые аспекгы техлологля язготовленяя цнфровых вольтметров / / Прлборостроенле. 1987. №9; Нлтегрярованная спстема АСНН-САПР-АСТПП-АСУП-ГПС в мелкосеряйном многономенклатурном пронзводстве РЭС. Мн., 1991. ШУТ Кліменцій Пятровіч (1925, Чэрвеньскі р-н Мінскай вобл. — 7.1.1969), бел. археолаг. Скончыў БДУ (1960). Працаваў y Ін-це гісторыі АН Беларусі.
У 1959—61 удзельнічаў y археал. экспедыцыі па даследаванні стараж. Мінска. 3 1963 даследаваў гарадзішчы ранняга жал. веку на П н Беларусі. Правёў раскопкі на гарадзішчах Кублічы, Загаваліна Ушацкага, Кастрыца Лепельскага, Урагава і Абрамава Верхядзвінскага, Буракова (Новы Болецк) Гарадодкага р-наў; на многіх інш. гарадзішчах лравёў шурфоўку. Адкрыў і ўвёў y навук. ўжытак больш за 10 археал. домнікаў. Падрыхтаваў археал. карту лаўн. Беларусі са спісам гарадзішчаў. Тв.\ Городліце Днорніцс / / Вопросы ясторлл н археологлп. Мн., 1966; Памятнлкл раннего железного века на севере Белорусспп / / Древностл Белоруссля. Мн., 1966; Городлгце Кубллчл Ушачского района / / Древностл Белоруссял. Мн., 1969. В.І.Шадыра. ШУТ Мікалай Канстанцінавіч (30.12.1916, г.л. Плешчаніцы Лагойскага р-на Мінскай вобл. — 30.3.1977), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Мінскі аэраклуб, Барысаглебскую школу ваен. лётчыкаў (1938), вышэйшую авіяшколу (1945). У Чырв. Арміі з 1938. Удзельнік баёў на р. Халхін-Гол y 1939. У Вял. Айч. вайну са снеж. 1941 на Крымскім, Паўн.-Каўказскім, Варонежскім, Сцяпным, 1-м і 2-м Укр., Далёкаўсх. франтах. Удзельнік вызвалення Румыніі, Берлінскай і Пражскай алерацый 1945, вайды з Ялоніяй 1945. Лётчык маёр Ш. да вер. 1943 зрабіў 315 баявых вылетаў, асабіста збіў 14, y груле 1 самалёт лраціўніка, да канца вайны — 414 баявых вылетаў, збіў 22 самалёты. Да 1949 y Сав. Арміі, лотым y нар. гаспадарцы.
ш утаў
489
мі драўніны. Распрацаваў слосабы і слец. тэхналогіі атрымання біялагічна-, хімічна- і вогнеўстойлівай драўніны і драўняных матэрыялаў. Te.: Основы технологчн полнмерных стронтельных матерналов. 2 нзд. Мн., 1981 (у сааўг.); Деревянные конструкцнн м деталл: Справ. строптеля. 2 лзд. М., 1983 (у сааўг.); Метод оплсанля прочностл древесностружечлых пллт с лспользоваллем теорлл фракталов (разам з М.І.Кулаком) / / Нзв. вузов. Лесной журн. 1992. №3. Я.Г.Міляшкевіч. ІІГЎТАЎ Генадзь Фёдаравіч (н. 18.7.1939, г. Запарожжа, Украіна), бел. графік, акварэліст. Засл. дз. маст. Беларусі (1996). Скончыў Маскоўскі лаліграф. ін-т (1970). Ў 1976— 86 старшыня праўлення Віцебскай абл. арг-цыі Саюза мастакоў Беларусі. Працуе лераважна ў акварэлі ў жанрах нацюрморта і лейзажа. Раннія творы арыентаваны на традыц. рэаліст. натурныя прыёмы акварэльнага лісьма, вьшучаюцца разгорнутай алавядальнасцю, рамант. інтанацыямі: «Воседь y вёсцы» (1956), «Палявыя кветкі» (1963), «Стары Віцебск» (1967), «Зялёны шум» (1974); серыі «Віцебск» (1972), «Шклозавод «Нёман» (1973), «Навалолацкі нафтаперапрацоўчы завод», «Мой горад» (абедзве 1972— 75), «Па Венгрыі», «Масква» (абедзве 1976), «Зямля беларуская» (1977), «Новабудоўлі Беларусі» (1978), «Па Азербайджане» (1979), «Польшча» (1980), «Рускі самавар» (1984). Пазнейшым творам уласціва своеасаб-
ШУТАВА Вольга Паўлаўна (15.2.1944, в. Загародная Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. — 26.11.1999), бел. слявачка (альт). Засл. арт. Беларусі (1973). Скончыла Усерас. творчую майстэрню эстр. мастацтва ў Маскве (1972). Творчы шлях пачала ў маст. самадзейнасці. У 1968— 96 салістка Бел. філармоніі. Яе творчасці ўласцівы задушэўнасць y лерадачы эмацыянальнага зместу лесень, y т.л. народных. У рэпертуары пераважалі творы бел. і рас. кампазітараў, бел. нар. песні. Л.С.Мітаковіч. ШЎТАЎ Альфрэд Пятровіч (н. 19.2.1932, б. хугар Дубовы Лес Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), бел. дзеяч самадзейнага мастацтва. Засл. работнік культ. Беларусі (1975). Скончыў Мінскае муз. вучылішча імя М.Глінкі (1963). 3 1958 арганізатар і кіраўнік Брэсцкага нар. хору Палаца культуры лрафсаюзаў. У 1980— 89 кіраваў хар. калектывам пры Парку культуры і адлачынку Брэста. Аўтар лесень і алрацовак бел. нар. песень. ШЎТАЎ Генадзь Майсеевіч (29.3.1939, М інск — 29.12.1995), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі апрацоўкі драўніны. Д-р тэхн. н. (1983), праф. (1984). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1961). 3 1963 y Бел. тэхнал. ун-це (з 1973 заг. н.-д. лабараторыі, з 1981 заг. кафедры). Навук. працы па даследаванні фіз.-мех. уласцівасцей натуральнай і мадыфікаванай лалімера-
Г.Шутаў. Вось гэтыя кветкі ўмеюць лятаць. 1996. лівая аўтарская тэхніка, філасафічнасць і сімвалічная знакавасць, жывапіснасць і лластычная вытанчанасць форм, рытмічная раўнавага: нацюрморты «Нацюрморт з вэнджанай рыбінай» (1983), «Сланечнікі ў чорным жбане» (1988), «Рыбы і ракавіды» (1991), «Сем лямпаў» (1994), «Маці лрысвячаецца» (2000), «Патухлая лямпа Шагала» (2002)/ серыі «Дарункі зямлі беларускай» (1985— 86), «Матэрыя мастадтваў» (1999), «Пралам-
490
ш утаў
ленне» (2002), серыі пейзажаў «ЗялёнаГура», «Брэсцкая крэпасць», «Сілуэты Кіева» (усе 1981), «Помнікі архітэктуры Вшебшчыны» (1986—87), «Віцебскія дворыкі» (2003). М.Л.Цыбульскі. ІІГЎТАЎ Сцяпан Фёдаравіч (30.1.1902, в. Дварэц Глускага р-на Магілёўскай вобл. — 17.4.1963), двойчы Герой Сав.
СФШ утаў
У.Р.Шухаў.
Саюза (студз., вер. 1944). Палкоўнік (1944).Скончыў Аб’яднаную ваен. школу імя ВЦВК (1927), Бранятанк. курсы ўдасканалення камсаставу (1932 і 1933), Акад. курсы ўдасканалення камсаставу (1937 і 1943). Са снеж. 1917 y Гарадоцкім і Асіповідкім атрадах Чырв. гвардыі, з мая 1918 партызан y Бабруйскім пав., з ліл. 1920 y Чырв. Арміі на Зах. фронце. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Волхаўскім, Варонежскім, 1-м і 2-м Укр. франтах: камандзір танк. батальёна, палка, брыгады, нам. камандзіра механіз. корпуса. Вызначыўся пры фарсіраванні Дняпра і вызваленні Кіева (1943), y Яска-Кішынёўскай аперацыі 1944. У вер. 1944 цяжка паранены. 3 1945 y адстаўцы. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1946— 50, Вярх. Савета БССР y 1951—55. У г.п. Глуск пастаўлены бронзавы бюст. Яго імем назв. Гарадоцкая сярэдняя школа ў Глускім р-не. Аўтар кн. «Чырвоныя стрэлы» (1963). Л і т Люда бессмертного подвнга. Кн. 2. 4 нзд. М., 1975. Ш У Т 0 В ІЧ Я нка (Іван Іосіфавіч; 24.1.1904, в. Шутавічы Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл. — 9.12.1973), бел. грамадскі і культурны дзеяч, літаратуразнавец. Скончыў віленскія бел. гімназію (1924), ун-т (1934). У час вучобы ва ун-це прымаў удзел y працы Бел. студэнцкага саюза, Бел. навук. т-ва, Т-ва прыяцеляў беларусаведы, Бел. ін-та гаспадаркі і культуры, рэдагаваў час. «Студэнцкая думка», «ІІІлях моладзі». Адзін з йраўнікоў Бел. нац. аб’яднання (гл. Беларуская хрысціянская дэмакратыя). Працаваў y Бел. друкарні імя Ф.Скарыны. У 1935— 39 адказны рэдакгар і выдавец час. «Калоссе». У 1936 кіраваў агульным Ш кольным сакратарыятам. Быў зняволены польскімі ўладамі, вызвалены сав. войскамі ў 1939. 3 восені
1939 займаўся асв. і выдавецкай дзейнасцю, з 1940 працаваў y Бал. музеі ў Вільні (з 1941 дырэктар). У 1944 рэпрэсіраваны, вызвалены ў 1956, рэабілітаваны ў 1958. Жыў y Вільнюсе. Друкаваўся з 1927. Выступаў з артыкуламі пра Я.Драздовіча, Ш.Руставелі, Т.Шаўчэнку, рыхтаваў матэрыялы пра М.Гарэцкага, А.Гурыновіча, М.Забэйду-Суміцкага, Я.Карскага, А.Уласава, Бел. музей y Вільні. У 1940 пад яго рэд. y Вільні выдадзена кн. «Ксёндз Адам Станкевіч: У 25-я ўгодкі свяшчэнства і беларускай нацыянальнай дзейнасці (10.1.1915 — 10.1.1940)». Выявіў y архіве рукапіс рамана Гарэцкага «Віленскія камунары». Рукапісны і ўласны архіў Ш. захоўваецца ў Цэнтр. навук. б-цы Нац. АН Беларусі. А.М.Вабішчэвіч Ш УТЦ, Ш y ц (Schütz) Генрых (лацінізаванае Henricus Sagittarius; 14.10.1585, Кёстрыц, Германія — 6.11.1672), нямецкі кампазітар эпохі барока, капельмайстар, арганіст, педагог; заснавальнік ням. нац. кампазітарскай школы. Вучыўся ў Дж. Габрыэлі (1609— 13; Венецыя). Быў прыдворным капельмайстрам y Каселі, Дрэздэне, Капенгагене і інш. У 1657 атрымаў ганаровае званне прыдворнага капельмайстра. У сваёй творчасці выкарыстаў дасягненні італьян. харавой (шматхорнага канцэртавання «венецыянскіх» майстроў), інстр. і сцэн. музыкі, абапіраўся на традыцыі ням. духоўнай і нар. музыкі. Аўтар першых ням. оперы «Дафііа» (паст. 1627) і балета «Арфей і Эўрыдыка» (паст. 1638, не захаваліся). Пісаў мадрыгалы, духоўную музыку, y т л . «страсці», псалмы, матэты. Стваральнік кантатна-аратарыяльнага жанру ў Германіі, які паўплываў на І.С.Баха і Г.Ф.Гендэля. Сярод яго вучняў аўгар тракгата па кампазіцыі К.Бернгарт. Літ.: З а х а р о в а О. Рнторлка н западноевропейская музыка XVII — первой половнны XVIII вв. М., 1983; Ш т е й н г а р д В. Генрмх Шютц: Очерк жлчнм н творчества М., 1980; Генрнх Шютц: Сб. ст. М., 1985. Н.В. Сазановіч.
зрок на фронце ў Вял. Айч. вайну. Працаваў ва ўстановах Бел. т-ва сляпых. Друкаваўся з 1939. Ііісаў на рус. мове. У паэт. зб-ках «Mae вочы» (1961), «Памяць» (1969), «Смага» (1974), «Сонца на вейках» (1984), «Гарыць вогнішча ўспамінаў» (1990) Вял. Айч. вайна, услаўленне Радзімы, ваен. і прац. подзвііу народа. Аўтар кн. для дзяцей «Наша кацяня Дзімурлы» (1978). Асобныя вершы Ш. пакладзены на музыку. ШУХАРТ (Schuchardt) Гуга (4.2.1842, г. Гота, Германія — 21.4.1927), нямецкі і аўстрыйскі мовазнавец. Вучыўся ва ун-тах Іены і Берліна. Праф. ун-таў y Гале (з 1873) і Грацы (1876— 1900). Вывучаў праблемы раманскай філалогіі і агульнага мовазнаўства, нар. латынь («Вакалізм народнай латыні», т. 1— 3, 1866— 68; «Аб фанетычных законах», 1885; «Раманскія этымалогіі», ч. 1— 2, 1898— 99). Выказаў ідэю «моўнага змешвання», узаемадзеяння лексікі і граматыю. Лічыў неабходным вывучаць слова ў сувязі з гісторыяй яго паходжання. Выступаў з крытыкай іукавых законаў младаграматыкаў, схемы генеалагічнай класіфікацыі індаеўрап. моў A Шлайхера. Te:. Рус. пер. — Нзбранные статья по язы кознанню. М., 1950. ШЎХАЎ Уладзімір Рыгоравіч (28.8.1853 г. Грайваран Белгародскай вобл., Расія — 2.2.1939), расійскі інжынер-вынаходнік і вучоны ў галіне тэхнікі і будаўніцтва. Ганаровы акад. AH СССР (1929), засл. дз. нав. і тэхн. РСФСІ (1928). Герой Працы (1932). Скончы Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішч (1876). 3 1878 гал. інжынер тэхн. буд. канторы ў Маскве. Пасля 1917 на з-дзе «Парастрой» (Масква). Навук. працы па тэхніцы нафтавай прам-сді, цеплатэхніцы і буд. справе. Зрабіў разлік першага ў Расіі нафтаправода і кіраваў яго буд-вам, стварыў першы ў свеце мазута-
Ш ЎТЭ (ням. Schütte), хвароба ігліцы хвойных парод дрэў, якая выклікаецца фітапатагеннымі грыбамі. Пашырана паўсюдна. На Беларусі найб. шкаданосныя Ш. звычайнае (узбуджальнік — сумчаты грыб лафадэрміум хваёвы) і III. снежнае хвоі (узбуджалыгік — фацыдый інфэстанс). Найб. шкодзяць усходам і сеянцам. Пры звычайным Ш. ігліца жаўцее, бурэе, ападае; пры снежным Ш. вясной з ’яўляецца павуціністы налёт, потым ігліда бурэе і гіне. Крыніца інфекцыі — хворыя расліны і апад заражанай хвоі. Развідцю хваробы спрыяюць цёплае дажджлівае надвор’е, парушэнні правіл сяўбы і пасадкі дрэў y гадавальніках. ШУТ&НКА Гаўрыіл Карнеевіч (24.6.1924, с. Арзгір Стаўрапольскага краю, Расія — 11.7.2002), бел. паэт. Скончыў Вышэйшыя літ. курсы пры Літ. ін-це імя М.Горкага ў Маскве (1964). Страціў
1
2
3
Шутэ звычайнае хвоі: 1 — пашкоджаны сеянец; 2 — ігліца з пікнідамі і апатэцьгамі ўзбуджальніка; 3 — павялічаны фрагмент пашкоджанай ігліды.
правод з падаграваннем. Упершыню ў свеце ажыццявіў прамысл. факельнае спальванне вадкага паліва з дапамогай вынайдзенай ім распыльвальнай фарсункі (1880). Вынайшаў крэкінг-прадэс (гл. Крэкінг). Стварыў канструкцыі вадатрубдых паравых катлоў. Гіа яго праектах пабудавана каля 200 вежаў арыгінальнай канструкцыі (у т.л. Шабалаўская радыёвежа ў Маскве), каля 500 мастоў (у т.л. праз Аку і Волгу, Енісей), маякі і інш. Прэмія імя Леніна 1929. Літ:. Л о п a т т о А.Э. Почетный академюс В.Г.Шухов — выдаюіцнйся русскнй лнженер. М., 1951; Л е й б е н з о н Л.С. В.Г.Шухов / / Люда русской наукм. М., 1965. ШУХРАТ (сапр. А л і м а ў Гулям Амінжанавіч; 19.4.1918, Ташкент — 23.6.1995), узбекскі пісьменнік. Нар^ пісьменнік Узбекістана (1985). Скончыў Ташкенцкі пед. ін-т (1940). Прадаваў y лерыяд. выдаддях. Рамад «Гады ў шынялях» (1958) лра ўдзел узб. дарода ў 2-й сусветлай вайне, y рамане «Золата де ржавее» (1967) высакароддасць лрафесіі настаўдіка. Аўтар лаэт. зб. «Лірыка» (1973), рамада «Шукальлікі раю» (1968), драм «Зяць на ляць дзён» (1970), «Жывіце доўга» (1971), «Дачка мая» (1973) і інш. Перакладаў на ўзб. мову, y т.л. творы А.Міцкевіча. На бел. мову яго асобдыя творы лераклалі В.Адамчык, К.Кірэенка, А.Лойка, С.Шушкевіч. Х.Абдуназар. Ш УЦБЎНД (ням. Schutzbund Саюз абароды), Р э с л у б л і к а н с к і Ш у ц б y н д, ваенізавадая арг-цыя С.-д. лартыі Аўстрыі (СДПА) y 1920— 30-я г. Засд. ў 1923/24 з атрадаў ла ладтрыманні ларадку і роздых рабочых дружыд, што існавалі з 1918. Сваёй задачай лічылі абароду дэмакр. рэслублікі і лроцістаядне прафаш. Хаймверу. У 1928 налічваў 80 тыс. чал.; быў арганізавады да федэральным і мясц. узроўдях. Яго ўзначальваў І.Дойч; y кіраўніцтва ўваходзілі таксама О.Баўэр, Ў.Кёрнер, Р.Бернашэк і А.Айфлер. У 1927 і 1931 рэарганізаваны. У 1933 распушчады ўрадам Э .Долыруса, але драцягваў дзейлічаць y падлоллі да 1934, y т.л. быў асн. сілай с.-д. ўзбр. лаўстання ў лют. 1934 y Вене, Лідцы і ілш. гарадах краіны. Літ:. М о ч a л н н Д.Н. Вена на баррнкадах. М., 1964. У.Я.Калаткоў. Ш УЦКОР (фін. suojeluskunta, швед. slcyddskâr ахоўны корлус), масавая ваенізавадая арг-цыя і рух y Фідляддыі ў 1918— 44. Узнік ласля Лют. рэвалюцыі 1917 y Расіі як мясц. ахоўдыя атрады (у некат. мясцовасдях наз. дажардыя каманды). У час грамадз. вайды ў Фідляддыі (гл. Фінляндская рэвамоцыя 1918) — урадавыя войскі (каля 70 тыс. чал., камалд. К.Г.Э Манергейм). У 1919 атрымаў статус добраахвотдай арг-цыі, што забяслечвала абароду краіны (колькасць яе чл. стабілізавалася на ўзроўді амаль 100 тыс. чал.). Меў акр. арг-цыі (22) па ўсёй Фінляндыі і аддзяленні ў мяогіх вёсках. У 1921 створана жаночая арг-цыя Ш. «Лота Свярд» (у 1930-я
г. аб’ядноўвала каля 170 тыс. жанчын). 3 1929 існавалі дзіцячыя атрады Ш. (каля 30 тыс. падлеткаў). Паводле закону аб ахове ад 22.12.1927 Ш. абвешчаны дапаможнай ч. нац. абароны. Займаўся таксама фізкульт.-спарт. і культ. дзейнасцю. У паліт. адносінах яго чл. прьггрымліваліся нацыяналіст. і антыкамуніст. пазіцый. У 2-ю сусв. вайну з 1940 фармальна ўваходзіў y склад узбр. сіл (галоўнакаманд. Л.Малмберг), удзельнічаў y баях супраць сав. войск. Распушчаны паводле ўмоў сав.-фінл. перамір’я, падпісанага 19.9.1944 y Маскве. 2 7 іт .:Ю с с н л а О., С е п п о Х . , Юк к а Н. ГІолмтаческая нстордя Фннлянднд, 1809— 1995: Пер. с фнн. М., 1998. У.Я.Калаткоў. Ш У Ц Б К 0 Іван Цітавіч (20.12.1925, в. Гаць Крупскага р-на Мідскай вобл. — 31.8.1984), бел. лісьменніх. Вучыўся на Вышэйшых літ. курсах y Маскве (1963). Працаваў y калгасе, з 1958 y раёндым друку. Друкаваўся з 1940. Аўтар кдіг вершаў для дзяцей «Мой мяч» (1953), «Лелшая сяброўка» (1959), «Першае слова» (1964), алавядадняў «Дзедава рэліквія» (I960), «Дзіма хоча быць героем» (1965), казак «Чужая хатка» (1958), зб. вершаў, баек, мініяцюр «Са свайго лудкту гледжаддя» (1966). Ш У Ш К Е В ІЧ С тан ісл аў П ятровіч (19.2.1908, в. Бакідава Дзяржыдскага р-д а Мінскай вобл. — 1.2.1991), бел. лаэт. Засл. работнік культ. Беларусі (1983). Скодчыў Бел. вышэйшы пед. ід-т (1934). 3 1928 лрацаваў y Дзярж. б-цы Беларусі, б-цы НДІ сельскай і лясдой гаспадаркі, газетах «Літаратура і мастацтва», «Калгаснік Беларусі», «Звязда», «Мінская лраўда». У 1936 арыштаваны, асуджады на 8 гадоў лазбаўледня волі. Здаходзіўся ў турме, лагеры, ссылцы. У 1949 лаўторна рэлрэсіраваны, высланы на слецласяледде ў Краснаярскі край, дзе лрацаваў лесарубам, y геал. экследыцыях. Рэабілітаваны ў 1975. 3 1956 y газ. «Мінская лраўда», y 1958— 70 заг. аддзела газ. «Літаратура і мастадтва». Друкаваўся з 1924. Чл. літ. аб’яднаддя «Маладняк». У паэт. зб-ках «Вершы» (1934), «Дарогаю вясды» (1959), «Услед за марамі» (1961), «Нанальніда» (1966), «Сябрам» (1972), «Дарога ў залатую восень» (1983), «Рэха маладосці» (1984), «Сонца над маім аседдім садам» (1987) і ідш. любоў да Бацькаўшчыны, лаэтызацыя сяброўства, кахаддя, лрыгажосці родлай лрыроды. Аўтар кніг усламінаў «Вяртанне ў маладосць», лрозы «Алавяданні лра Марата Казея» (абедзве 1968), зб. сатыры і гумару «Грушы на вярбе» (1969). Пісаў для дзяцей: зб-кі «Звярьіды баль» (1936), «Лясная калыханка» (1958), «Будзільдік» (1966), «Красавік» (1977), «Казачны церам» (1983), «Казёл на верталёце» (1987) і ідш. Яго творы вызначаюцца дасцілдасцю, займальдасцю, аптымізмам, прастатой выклададня, багаццем мовы. Тв:: Выбр. тв. T. 1—2. Мн., 1978; Выбранае: Вершы. Мн., 1988; Непаседлівыя вавёркі. Мн., 1993; Птушыны ранак: Вершы, каікі. Мн.. 2001. Ш УШ КЁВІЧ Станіслаў Станіслававіч (н. 15.12.1934, Мінск), бел. фізік, дзярж.
491
ш у ш н іг
дзеяч. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1991). Д-р фіз.-матэм. н. (1970), лраф. (1972). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1982). Сын С.П. Шушкевіча. Скодчыў БДУ (1956). 3 1956 y Ін-це фізікі АН Беларусі, на Мінскім радыёзаводзе. У 1961 — 67 і 1969— 90 y БДУ (з 1971 заг. кафедры, з 1986 лрарэктар). У 1967—69 y Мінскім радыётэхн. ін-це (прарэктар).
С .П Ш уш кевіч.
С .С .Ш уш хевіч.
У 1989— 91 нар. дэл. СССР. У 1990— 96 дэл., y 1990—91 1-ы дам. Старшыді, y 1991—94 Старшыня Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь. 3 1994 дырэктар Цэдтра паліт. і экалам. даследаваддяў Еўрап. гуманітарнага ун-та (Мінск). Разам з кіраўлікамі Расіі і Украіны ладлісаў Белавежскія пагадненні 1991 аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў. Навук. працы ла радыёфізіцы, опта- і ядз. электродіцы. Адзін з аўтараў асдоватвордых прац па аддаэлектроннай фотарэгістрацыі. Развіў метады электроннай ідтраскаліі, спосабы візуалізацыі і каардынатаадчувальныя двердацельныя дэтэктары іанізавальных вылрамядеддяў. Дзярж. прэмія Беларусі 1988 .
Тв.: Основы радлоэлектронюш. 2 нзд. Мн., 1986 (разам з М.К.Яфімчыкам); ЭВМ н мдкропроцессор. Мн.. 1990 (разам з Я.В.Більдзюкевічам, В.Л.Гурачэўскім); Неокоммундзм в Беларусн. Смоленск, 2002. Літ:. К л а с к о ў с к а я Л., К л а с к о ў с к і A Станіслаў Шушкевіч: Пуцявіна лёсу. Мн., 1994. Ш У Ш Н ІГ (Schuschnigg) Курт фон (14.12.1897, г. Рыва, Італія — 18.11.1977), дзярж аўны і лаліт. дзеяч Аўстрьіі. Юрыст. Вучыўся ў Інсбрукскім ун-це. 3 1927 дэл. Нац. савета. У 1932— 34 міністр юстыцыі, адначасова ў 1933— 34 мідістр асветы. Пасля забойства Э.Дольфуса з 30.7.1934 федэральды канцлер Аўстрыі, адначасова мідістр. асветы (1934— 36), абароды (1934— 38), замеждых слраў (1936— 38). 3 1936 уздачальваў Айч. фронт. Пад націскам А.Гітлера і ва ўмовах неспрыяльдых унутр. і здешдепаліт. абставін змушаны заключыць аўстра-герм. лагадненні 1936 і 1938, якія лрывялі да яго адстаўкі (11.3.1938) і аншлюсу Аўстрыі. У 1941—45 здяволеды ў канцлагеры Заксенхаўзен. У 1947— 67 жыў y 31І1А (з 1948 лраф. Ка-
492
ш хара
таліцкага ун-та ў г. Сент-Луіс). Аўтар твора «Рэквіем y чырвона-бела-чырвоным» (1978). Літ:. H o p f g a r t n e r A Kurt Schuschnigg: Ein Mann gegen Hitler. Graz, 1989. У.Я.Калаткоў. LUXÂPA, найб. высокая вяршыня ў цэнтр. ч. Галоўнага, або Водападзельнага, хр. Вял. Каўказа. Выш. 5068 м. Складзена з гранітаў і крышт. сланцаў. 3 паўн. схілаў спускаецца ледавік Безенгі, з паўд. — ледавік Шхара. ШХКЛЬДА, горны масіў y цэнтр. ч. Вял. Каўказа, на ПдУ ад Эльбруса, y бас. р. Адылсу. Mae 5 вяршынь (выш. ад 4200 м да 4332 м). Складзены пераважна з гранітаў. 3 паўн. схілу спускаецца ледавік Шхельда даўж. каля 9 км. Альпінізм. Ш ХЕРЫ (ад швед. skâr), 1) невялікія скалістыя астравы і групы падводных скал непадалёку ад складана парэзаных марскіх берагоў y абласцях плейстацэнавага зледзянення (Фінляндыя, Швецыя, Нарвегія, Расія, Канада). 2) Пераважна затоплены неглыбокім морам ландшафт «барановых ілбоў», y некаторых выпадках — затопленыя акумулятыўныя ледавіковьм формы (друмліны, камы, озы). ІІІХУНА (ад англ. schooner), ветразевае судна з 2— 7 мачтамі і косымі ветразямі. Вызначаецца добрай мараходнасцю, магчымасцю хадзіць крута к ветру, неш матлікасцю каманды . Бываюць трансп., прамысл., спарт. і вучэбныя. Водазмяшчэнне да 5 тыс. т. Сучасныя Ш. маюць рухавікі ўнутр. згарання для руху пры штылевым надвор’і і на вузкіх
Лодзінскага, з 1952 — Варшаўскага ун-таў. Даследаваў праблемы польскага і агульнага мовазнаўства, фаналогію і дыялекдалогію. Аўтар прац «Гістарычная і сучасная фаналогія польскай мовы» (1966), «Нарыс гістарычнай граматыкі славянскіх моў» (ч. 1— 3, 1969—73), «Моўны свет славян» (1974). Пад яго рэдакцыяй выйшаў «Атлас кашубскай мовы і сумежных з ёю дыялектаў» (т. 1— 12, 1964—75). Ш ЧАГЛОЎ-КУЛІКОВІЧ, Ш ч a г л о ў Мікалай Мікалаевіч (4.4.1893, Смаленшчына, паводле інш. крынід 1896 ці 1897, Масква — 31.3.1969), бел. кампазітар, муз. і тэатр. дзеяч. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1920-я г., кл. М.Іпалітава-Іванава). Працаваў на Украіне, Смаленшчыне. Адзін з арганізатараў Мінскага опернага т-ра, дырыжор яго сімф. аркестра. 3 1936 рэдактар на Бел. радыё ў Мінску. У час акупацыі ўзначальваў муз. аддз. Беларускага культурнага згуртавання. 3 1944 y Германіі ў лагеры для перамешчаных асоб, потым кіраўнік канцэртнай групы пры ням. Мін-ве па справах акупіраваных усх. тэрыторый, дырэкгар і маст. кіраўнік арганізаванага ім вандроўнага Бел. т-ра эстрады. 3 1950 y ЗША. У сваіх творах звяртаўся да гіст. мінулага бел. народа. Аўтар опер «Кацярына» (1941), «Лясное возера» (паст. 1942), «Усяслаў Чарадзей» (паст. 1943), аперэты «У вырай»; сімфоній, сімф. сюіт, канцэртаў, песень, рамансаў на словы Н.Арсенневай, М.Багдановіча, У.Дубоўкі, У.Жылкі, Я.Купалы і інш., твораў царк. музыкі, апрацовак бел. нар. песень, музыкі да драм. спекгакляў і інш. Укладальнік «Беларускіх песенных зборнікаў» (1954, 1955, 1960), зб-каў «Калядоўшчыкі» (1961), «Родныя матывы» (1967). Аўтар тэарэт. прац «Беларуская песня» (1942, не апубл.), «Беларуская музычная культу-
хадзіць на шчадрэц па хатах. Звычайна група моладзі са «шчодрай» — прыгожай дзяўчынай, якую апраналі ў святочнае адзенне, на галаву надзявалі папяровы вянок з рознакаляровымі стужкамі, хадзіла па хатах, дзе выконвала шчадроўкі— песні, што ўслаўляюць гаспадара, гаспадыню, іх дзяцей і гаспадарку.
Р.К.Шчадрын.
Ш ЧА ДР0ЎК І, песні, якія спяваюцца на шчадраванні. Блізкія да калядных ne ceнь. Ш ЧАДРЫ Н, вёска ў Жлобінскім р-не Гомельскай вобл., на аўтадарозе Жлобін— Парычы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 48 км на 3 ад г. Жлобін, 131 км ад Гомеля, 18 км ад чыг. ст. Чырвоны Бераг. 781 ж., 302 двары (2003). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Магіла ахвяр фашызму. Вядома з 18 ст. як вёска ў Бабруйскім пав. Мінскага ваяв. 3 1793 y складзе Рас. імперыі. У 1885 y Ш. школа, 3 малітоўныя дамы, 3 крамы. 3 1890 сяло ў Сгэпскай вол. Бабруйскага пав. У 1897 — 4022 ж., 429 двароў, цагельня, аптэка, заезны дом, 8 яўр. малітоўных дамоў, 50 крам; y садзібе Ш. — 255 ж., 27 двароў, школа, пашгова-тэлегр. адцзяленне, крама, яўр. малітоўны дом. У 1924—30 цэнтр сельсавета ў Парыцкім р-не Бабруйскай акр., з 1938 Палескай вобл.; з 1935 мястэчка, з 1938 зноў вёска. У Вял. Айч. вайну 8.3.1942 ням. фашысты загубілі 1,2 тыс. жыхароў. У 1941—43 дзейнічала Шчадрынскае камсамольска-маладзёжнае падполле. 3 1954 цэнтр сельсавета ў Парыцкім, з 1961 — y Светлагорскім, з 1962 — y Жлобінскім р-нах Гомельскай вобл. У 1959 — 791 жыхар. С.В.Марцэлеў.
Шасцімачтавая ветразевая шхуна «Ваёмінг» (Фінляндыя). фарватэрах. Есць Ш .-баркі (баркенціны) і Ш .-брыгі (брыганціны). У 18— 19 ст. уваходзілі ў склад парусных флатоў (як пасыльныя судны), III. рас. флоту мелі гарматы. Ш Ц ІБ Е Р (Stieber) Здзіслаў (7.6.1903, Шчакова, каля г. Явар Дольнашлёнскага ваяв., Польшча — 12.10.1980), польскі мовазнавец. Чл. Польскай акадэміі ведаў (з 1945), Польскай АН (з 1954; з 1961 кіраўнік аддзела). У 1937— 45 праф. Львоўскага (з перапынкам), з 1945 —
ра» (1944), «Беларуская музыка: Кароткі нарыс гісторыі беларускага музычнага мастацтва» (1953), «Беларуская савецкая опера» (1957). Асабісты архіў захоўваецца ў Бел. б-цы і музеі імя Ф.Скарыны ў Лондане. Літ:. К а л у б о в і ч A Мікола Шчаглоў (Куліковіч) / / Калубовіч A Крокі гісторыі. Беласток; Вільня; Мн., 1993; М д з і в а н і Т.Г., С е р г і е н к а Р.І. Кампазітары Беларусі. Мн., 1997. С. 387—395. Р.І.Сергіенка. ШЧАДРАВАННЕ, y беларусаў і інш. славянскіх народаў традыцыйны звычай
Ш ЧАДРЫ Н Радзівон Канстанцінавіч (н. 16.12.1932, Масква), расійскі кампазітар, піяніст, музычна-грамадскі дзеяч. Нар. арт. СССР (1981). Чл.-кар. Баварскай акадэміі прыгожых мастацгваў (1976). Ганаровы чл. AM ГДР (1983). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1955; кл. кампазідыі Ю.А.Шапорына, кл. фп. Я.У.Фліера). Працуе ў розных жанрах. Узбагаціў выразныя магчымасці музыкі, стварыў новы тып вак.-інстр. твораў, увёў прыёмы нар. манеры спеваў y акад. жанры. Дасягненні ў галіне муз. т-ра звязаны з увасабленнем рус. літ. класікі. Сярод твораў: оперы «Не толькі каханне» (паст. 1961), «Мёртвыя душы» (паст. 1977), балеты «Канёк-гарбунок» (паст. 1960), «Кармэн-сюіта» (паст. 1967, паводле оперы «Кармэн» Ж.Бізэ; y Дзярж. т-ры оперы і балета
Беларусі паст. 1974), «Ганна Карэніна» (паст. 1972), 2 сімфоніі (1958, 1965), «Камерная сюіта» для камернага аркестра (1961; y т-ры оперы і балета Беларусі паст. аднайм. балет, 1974), канцэрты для аркестра, творы для фп., хары, музыка да спектакляў драм. т-ра, кінафільмаў, y т л . «Нармандыя — Нёман», і інш. Выступае я к муз. крытык. Дзярж. прэмія СССР 1972. Ленінская прэмія 1984. Дзярж. прэмія Расіі 1992. Літ.\ Т а р а к а н о в М. Творчесгво Родаона ІЦедрлна. М., 1980; П р о х о р о в а Н. Роднон Шедрнн: Начало пута. М., 1989. Ш ЧАДРЫ Н Сільвестр Феадосьевіч (13.2.1791, С.-Пецярбург — 8.11.1830), рускі жывапісец; адзін з заснавальнікаў рус. рэаліст. пейзажа. Сын Ф.Ф.Шчадрына. Скончыў Пецярбургскую AM (1811). 3 1819 пенсіянер AM y Італіі. Адзін з першых y еўрап. мастацтве 19 ст. звярнуўся да пленэрнага жывапісу. Пісаў пейзажы, якія вылучаюцца тонкай паэтычнасцю, эмацыянальнай рамант. гірыўзнятасцю, імкненнем да
Ш ЧАДРЫ Н Феадосій Фёдаравіч (1751, С.-Пецярбург — 31.1.1825), рускі скульптар; адзін з вядучых майстроў рус. класіцызму. Брат С .Ф .Шчадрына. Скончыў Пецярбургскую AM (1773). Пенсіянер AM y Фларэнцыі і Рыме (з 1773), Парыжы (1775— 85). 3 1794 выкладчык, з 1818 рэклар Пецярб. AM. Яго станковым творам уласцівы класічная яснасць вобразаў, вытанчанасць мадэліроўкі: «Эндыміён спіць» (1779), «Венера» (1794). Майстар манум.-дэкар. пластыкі: статуі і групы фантанаў Петрадварца «Персей» (1800), «Нява» (1804), «Сірэны» (1805); барэльеф «Нясенне крыжа» для Казанскага сабора (1807— 11); скульпт. ўпрыгожанне Адміралцейства ў С.-П ецярбургу (фігуры на каланадзе цэнтр. вежы, 3 фігуры на атыку, 2 групы «Марскія німфы», 1812— 13). Выканаў шэраг партрэтаў, y т.л. М .П анін а (1794), А.Нартава (1811). Літ:. П е т н н о в а Е.Ф. Феодоснй ІДедрнн. Л., 1977.
ш чадрэц
493
ШЧАДРЫНА Валянціна Ніканораўна (н. 28.5.1927, в. Вербавічы Нараўлянскага р-на Гомельскай вобл.), расійская гтеракладчыца. Засл. работнік культ. Беларусі (1977). Скончыла БДУ (1951). Працавала ў бел. і рас. выд-вах, перыяд. друку, настаўнічала. У 1968— 87 y сакратарыяце праўлення Саюза пісьменнікаў СССР, кансультант па бел. л-ры. Друкуецца з 1961. На рус. мову пераклала творы: «Кастры завірухі» Л.Арабей (1970), «Пачакай, затрымайся...» A. Васілевіч (1972), «Халады ў пачатку вясны» (1973) і «Дзень перад святам» (1980) А.Кудраўца, «Белы камень» ААсіпенкі (1974), «Каласы пад сярпом тваім» (1974, 1979), «Сівая легенда» (1981), «Дзікае паляванне караля Стаха» (1983, 1990) і «Чорны замак Альшанскі» (1984) У.Караткевіча, «Чорныя буслы» Л.Гаўрылкіна, «Порт прызначэння» А.Крыгі, «Найдорф» І.Пташнікава (усе 1977), «Дажынкі» М.Тычыны (1981), «Ранішнія сны» М.Гіля, «Адзін дождж на ўсіх» М.Кацюшэнкі, «Рукі на кляновым лісце» Я.Скрыгана (усе 1985), «Стронга» У.Ягоўдзіка (1987), «Белыя брады» Х.Лялько, «У кругаверці дзён» Р.Семашкевіча (абодва 1989), асобныя апавяданні і аповесці В.Быкава, В.Віткі, B. Коўтун, М.Купрэева, У.Рубанава, І.Чыгрынава і інш. Ш ЧАДРЫНСКАЕ КАМСАМ0ЛБСКАМАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала ў жн. 1941 — кастр. 1943 на тэр. Жлобінскага р-на з цэнтрам падполля ў в. Шчадрын. Налічвала 15 чал. (кіраўнікі Л.М.Жураўлёва, С.Дз.Трызна). У вер. 1942 падпольшчыкі наладзілі сувязь з групай І.А .К ры ш нёва, што прыбыла з-за лініі фронту і дзейнічала пад кіраўнштвам Жлобінскага падп. райкома КП(б)Б і камандавання партыз. атрада «Смерць фашызму» брыгады імя П.К.Панамарэнкі. Падпольшчыкі здабывалі партызанам звесткі разведкі, збіралі і перадавалі зброю, боепрыпасы, харч. прадукты, учынялі дыверсіі (падарвалі будынак ням. камендатуры, рэгулярна мініравалі прасёлачныя дарогі і інш.). У ліку членаў падполля быў Герой Сав. Саюза С .П .Анішчанка. М. Ф.Шумейка.
Сільвестр Шчадрын. Веранда, абвітая вінаградам. 1828. светлавых і каларыстьічных эфектаў; «Новы Рым. Замак св. Анёла» (1823— 28), «Малая гавань y Сарэнта», «На востраве Капры» (абодва 1826), «Веранда, абвітая вінаградам» (1828), «Месячная ноч y Неапалі» (1828— 29). Л.Ф.Салавей. ШЧАДРЫН Сямён Фёдаравіч (17.4.1745, С.-Пецярбург — 13.9.1804), рускі жывапісец; заснавальнік рус. пейзажнага жывапісу. Брат Ф .Ф .Шчадрына. Скончыў Пецярбургскую AM (1767), з 1776 выкладаў y ёй, з 1779 акад., з 1798 ад’юнклрэктар, з 1799 кіраўнік гравіравальналандшафтнага класа. Творчасць прасякнута ідэямі сентыменталізму. Яго паркавыя пейзажы вылучаюцца ўмоўнасцю кампазідыйыых прыёмаў і колеравага вырашэння, тонкім пачуццём прыгажосці прыроды, вял. увагай да перадачы асаблівасцей мясцовасці: «Від y ваколіцах ГІецярбурга» (1780-я г.), «Від на Гатчынскі палац з Доўгага вострава» (1796), пано «Каменны мост y Гатчыне» (1799— 1801). Л. Ф. Салавей.
Сямён Шчадрын. Каменны мост y Гатчыне. 1799—1801.
Ш ЧАДРЭЦ, б а г а т а я куцця, y беларусаў і інш. славянскіх народаў стараж. звьгчай адзначаць святочны вечар напярэдадні Новага года. Вызначаўся багаццем абрадавых страў, з якімі ў старажытнасці звязвалі надзею на дабрабыт і здароўе сям’і. У беларусаў абавязковымі стравамі былі бліны з верашчакай і смажанай каўбасой, скваркамі, куцця, крупнік з мясам, боршч (буракі). Ha Ш. звычайна варажылі пра будучы ўраджай, дзяўчаты — пра замужжа. Са Ш. звязаны звычай шчадравання.
494
ш чадрэц
«ШЧАДРФц», калядная гульня ў беларусаў, што ўяўляла сабой тэатралізаваную сцэнку з музыкай, спевамі, танцамі, дыялогам. Бытавала як святочная забава напярэдадні Новага года. Упершыню яе зафіксаваў і апісаў y «Могллевсклх губернскнх ведомостях» (1952, №52, неафіц. ч.) Н.І’ашкевіч. Mae шмат агульнага з каляднымі гульнямі «Каза», «Кабыла», «Мядзведзь». Галоўным y гульні быў «Шчадрэц» — малады хлопец, апрануты старым (з маскай на твары, гарбом на спіне, y вопратцы, увешанай званочкамі, каляровым рыззём і г.д.) ці салдатам (жаўнерам) y адпаведным адзенні. Ён хадзіў разам з пераапранутымі ў жывёлы і хлопцамі-шчадраванцамі (іх карагод складаўся з важатага, музыкантаў, прыпявалаў, запявалаў, забіралаў). Вечарам, напярэдадні Новага года, гурт адпраўляўся шчадраваць. Важаты заходзіў y хату да гаспадара за дазволам пашчадраваць, a гурт y той час спяваў пад вокнамі. Атрымаўшы згоду, шчадраванцы ўваходзілі ў хату. Пад музыку на сярэдзіну хаты выходзілі шчадраванцы з пераапранутымі ў жывёлы і танцавалі, a запявалы і прыпявалы спявалі. Разыгрываліся гумарыстычныя сцэнкі, адбываўся жартоўны дыялог паміж «Шчадрацом», шчадраванцамі і гледачамі. Пасля завяршэння гульні яе ўдзельнікаў частавалі, частку пачастункаў клалі ў торбы забіралам. Дз.У.Стэльмах. ШЧАКАЦІХІН Мікалай Мікалаевіч (13.10.1896, Масква — 5.4.1940), бел. мастацтвазнавец, педагог; адзін з заснавальнікаў бел. мастацтвазнаўства. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (1914— 18). 3 1918 інструкгар аддзела Наркамасветы па справах музеяў і аховы помнікаў мастацтва і даўніны ў Маскве, з 1919 лектар пры палітаддзеле Арлоўскай ваен. акругі. 3 1920 y Харкаве, навук. супрацоўнік музея, заг. перакладчыцкай камісіі пры навук.-тэарэт. аддз. Наркамасветы У краіны , чл. праўлення Усеўкр. саюза пісьменнікаў. 3 1921 y Мінску. 3 1922 асістэнт кафедры гісторыі мастацтваў БДУ, з 1923 выкладаў y ім курс па гісторыі бел. мастацтва. Адначасова з 1925 y Інбелкульце: навук. сакратар секцыі бел. мастантва, з 1926 чл.супрацоўнік камісіі па гісторыі мастацтваў і стыль-рэдактар выдавецкага аддзела, з 1927 навук. сакратар па вывучэнні мастацтва Беларусі, старшыня камісіі гісторы і м астацтваў (у 1929— 30 y БелАН). 18.7.1930 арыштаваны, сасланы ў г. Белебей (Башкортастан). Рэабілітаваны ў 1956. Даследаваў бел. архітэкгуру 11— 19 ст., манум. жывапіс полацкіх храмаў, іканапіс 17— 18 ст., стараж.-бел. гравюры, мастаціва кніг Ф.Скарыны і інш. Вывучаў творчасць мастакоў І.Ахрэмчыка, В.Волкава, А.Грубэ, У.Кудрэвіча, М.Філіповіча і інш. Выпрацаваў навук. канцэпцыю гісторыі бел. мастацтва, асн. кірункі яго развідця і перыядызацыі. Увёў ва ўжытак паняцці «бела-
рускае адраджэнне», «беларускае барока» і «беларуская готыка». Адзін з арганізатараў 1-й Усебел. маст. выстаўкі (1926) і стваральнікаў музейных збораў на Беларусі. У канцы 1920-х г. даследаваў вадзяньм знакі Метрыкі ВКЛ, манеты ВКЛ 16— 17 ст. Аўтар прац «Фелікс Валатон» (1918?), «Васіль Вашчанка — магілёўскі гравёр канца XVII — пачатку XVIII ст.» (1925), «Гравюры і кніжныя аздобы ў выданнях Францішка Скарыны» (1926), «Беларуская архітэктура ў XI—XII ст.» (1927), «Да пытання аб храналогіі «Малой падарожнай кніжыцы» Скарыны» (1928), «Нарысы з гісторыі беларускага мастацтва» (т. 1, 1928), «Тапаграфія кладаў з літоўскімі манетамі на тэрыторыі старажытнай Літоўскай дзяржавы», «Некаторыя варыянты літоўскіх манет», «Нарыс гісторыі літоўскай манеты XVI— XVII стагоддзяў» (усе 1930-я г.; y рукапісе). Разам з ВЛастоўскім апрацаваў паказальнік «Сучаснае беларускае мастацтва: Праваднік па аддзеле сучаснага беларускага малярства і разьбярства» (1929). Аўтар артыкула «Беларускае мастацтва» для 1-га выд. Вял. Сав. Энцыклапедыі (т. 5, 1927). Тв.: Нллюстрацзш Даннеля Ходовецкого к «Буре» Шексігара / / Працы БДУ. 1923. №4— 5; 1926. №12; Фрэскі Полацкага Барысаглебскага манастыра / / Наш край. 1925. №1; Матывы краязнаўства ў нашым сучасным мастацтве: (3 вьшіхаў Усебел. выстаўкі) / / Там жа. 1926. №2—3; Замак y Рагачове / / Там жа. №10—11; Матэрыялы да гісторыі беларускага малярства XVIII сталецця / / Віцебшчьша. Віцебск, 1925—28. T. 1—2; Калі радзіўся Францішак Схарьша / / Полымя. 1925. №5; Сучаснае мастацгва Беларусі / / Там жа. 1926. №6; Кнігапіс / / Там жа. №7; На шляхах да новага беларускага мастацгва: (Нарыс творчасці Міхася Філіповіча) / / Там жа. 1927. №2; Беларускае мастацтва ў гістарычнай і археалагічнай літаратуры / / Там жа. №6, 8; Помнікі старадаўняй архітэктуры XVII— XVIII сталеццяў y Мінску / / Зап. Аддз. гуманіт. навук. Мн., 1928. Кн. 6. Працы камісіі гісторыі мастацгва, т. 1; Рыгор Мядзведзкі — невядомы беларускі маляр канца XVIII сталецця / / Там жа. Jlim. : Л і с A Міхола Шчакаціхін: Хараство няпазнанай зямлі. Мн., 1968; Я г о ж. Мікола Шчакаціхін / / Ліс А. Цяжкая дарога свабоды. Мн., 1994; Матэрыялы: Да 100-годдзя з дня нараджэння Міколы Шчакадіхіпа, 1896—1940. Мн., 1996; Ч э б а н I. Уплыў даследаванняў М.Шчакаціхіна на развіццё су-
часнага мастацтвазнаўства / / Беларускае сучаснае мастацтвазнаўства і крытыка. Мн., 1998; Я е ж. Праблемы скарыназнаўства ў мастацгвазнаўчай спадчыне М.Шчакаціхіна / / На шляху да сталасці: Стан і перспектывы развідця бел. мастац. крытыкі. Мн., 2001. І.Л. Чэбан.
М М.Шчакаціхін.
Л.Дз.Шчамялёў.
Ш ЧАМ ЯЛЁЎ Анатоль Мяфодзьевіч (н. 13.12.1940, в. Некрашова Сенненскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Канд. тэхн. н. (1971), праф. (1996). Скончыў БПІ (1962). 3 1962 y Магілёўскім тэхн. ун-це (у 1976— 80 дэкан ф-та, y 1985— 96 заг. кафедры, y 1998— 2002 нач. вучэбна-метадычнага ўпраўлення). Навук. працы па распрацоўцы сістэм энергазберажэння гідрафікаваных мабільных машын, зніжэнні металаёмістасці машын, стварэнні роўнатрывалых канструкцый машын. Тв.: Дорожно-стронтельные машнны Мн., 2000 (у сааўт); Стронтельные машнны в средства малой механнзацня. 2 нзд. Мн., 2002 (разам з С.Б.Партновым, Л.І.Белавусавым). Ш ЧАМ ЯЛЁЎ Леанід Дзмітрыевіч (н. 5.2.1923, г. Віцебск), бел. жывапісец. Нар. маст. Беларусі (1983). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1959). 3 1959 выкладаў y Мінскім маст. вучылішчы, y 1968— 74 y Рэсп. школе-інтэрнаце па музыцы і выяўл. мастацтве. Працуе ў розных жанрах станковага жывапісу. Тэма гераізму народа ў Вял. Айч. вайне ўвасоблена ў палотнах «Цяжкія гады» (1965), «Маё нараджэнне» (1967), «Палявы трыбунал» (1974— 75), «Генерал
Л.Шчамялёў. Беларусы ў Вене. 1998.
Даватар» (1975), «3 ліпеня» (1977), «Першы дзень міру» (1981), «Люты 1942», «Светлая памяць» (абодва 1984), «Ідзе вайна народная» (1985). Шматграннасць і маштабнасць асобы выяўлены ў кардінах «1918 год. Ленін і Дзяржынскі» (1969), «Кастусь Каліноўскі» (1975), «Вяртанне. Мікола Гусоўскі», «Рэпін y Здраўнёве» (абедзве 1980), «Народны паэт Беларусі Я.Купала» (1981) , «Леся Украінка» (1983). Лірыкаэпічнае гучанне вылучае цыклы палотнаў «Край мой Міншчына», «Ільны івянедкія» (абодва 1977), «Навала 22 чэрвеня 1941 года», «Ліставей», «Лета» (усе 1978). Псіхал. глыбіня, шчырасць характарыстык уласцівы творам пра сучаснікаў: «Настаўніца» (1969), партрэты мастакоў М.Чэпіка (1970), Г.Вашчанкі (1980), В.Цвіркі (1982), «Каця малюе» (1985), «Алена Малочка» (1990), «Партрэт y інтэр’еры» (1995), «Святар» (2002) і інш. Выразныя і маляўніча-пластычныя краявіды: «Асенні кліч» (1975), «Вязынка» (1976), «Сосны», «Студзень y Мінску» (абодва 1977), «Крыніца», «У канцы студзеня», «Напрадвесні», «Лошыца» (усе 1978), «Вясна на Дзвіне» (1979), «Радзіма» (1981), «Зіма ў Ракаве» (1982) ; серыі «Новае поле» (1979— 82), «Лета ў Астрашыдкім» (1994), «Як быццам y сне», «Караван», «Цёплае лета» (усе 1995), «Снежань», «Сакавік», «Майскі вечар», «Зіма ў Пінску» (усе 1996), «Беларусы ў Вене» (1998). Аўтар нацюрмортаў «Цюльпаны» (1973), «Мёд» (1974), «Пасля канцэрта» (1975), «Крэсла бацькі», «Кветкі зямлі» (абодва 1978), «Вязынка. У хаце паэта» (1982), «Учора і сёння» (1986), «Памяці 1794» (1993), «Восень» (1995), «Мой свет» (1996). Яго творы вылучаюцца свабоднай пластычнай манерай выканання з выкарыстаннем гучнага колеру і святлоцедявых дынамічных эфектаў, адсутнасцю дэталізацыі, экспрэсіўнасцю. Іл. гл. таксама да арт. Жывапіс. Літ.: Л.Д.ІЦемелев: Цвета временм. М., 1978; К р э п a к Б.А. Леанід Шчамялёў. Мн., 1981; Л.Дз.Шчамялёў: (Альбом). Мн., 1997; Леанід ІІІчамялёў: Нар. мастак Рэспублікі БеЛ.Ф.Салавей. ларусь: (Альбом) Мн., 1998. ШЧАМЯЛІЦА, род кветкавых раслін; тое, што медуніца. Ш Ч А п АЎ А ф ан асій П р ако п авіч (17.10.1831, с. Анга Качугскага р-на Іркуцкай вобл., Расія — 10.3.1876), расійскі гісторык, публіцыст. Праф. (1860). Скончыў Казанскую духоўную акадэмію (1856), выкладаў рус. гісторыю ў ёй (1856—60), потым y Казанскім ун-це (I860—61). У пач. 1860-х г. супрацоўнічаў y час. «Огечественные запнскд», «Русское слово», «Время», «Век». Западозраны ў сувяэях з А.І.Герцэнам і М.ІІ.Агаровым, y 1864 высланы ў Сібір, жыў на радзіме, потым y Іркуцку. Даследаваў пераважна гісторыю рус. сектанцтва і расколу, якія разглядаў як праяву нар. пратэсту супраць сац. прыгнёту. Асн. праца — «Рускі расксш стараабрадства, які разглядаецца ў сувязі з унутраным станам рускай царквы і гра-
мадзянскасці ў XVII ст. і першай пал. XVIII» (1859). Тв.\ Соч. Т. 1—3. СПб., 1906—08. Літ:. С е м е н о в В.Ф. АП.ІДапов. Казань, 1983. ШЧАРА, рака ў Брэсцкай і Гродзенскай абл., левы прыток р. Нёман. Даўж. 325 км. Пл. вадазбору 6990 км2. Пачынаецца на Навагрудскім узвышшы з воз. Калдычэўскае ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., упадае ў Нёман за 2 км на ПдУ ад в. Дашкаўцы Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл. Асн. прытокі: Ліпнянка, Мышанка, Лахазва, Уса, Пад’яварка (справа), Ведзьма, Грыўда, Луконіца, Сіпа (злева). Вадазбор y межах Прыпяцкага Палесся, Баранавіцкай раўніны, паўд.-зах. схілаў Навагрудскага ўзв. і Верхнянёманскай нізіны. Паводле будовы даліны, рэчышча і ўмоў працякання Ш. падзяляеца на 2 участкі. Ад вытоку да ўпадзення р. Грыўда даліна трапецападобная (шыр. 1,5 км), са стромкімі схіламі выш. 15— 20 м, пойма нізкая, забалочаная і куп’істая, перарэзана асушальнымі каналамі. Шыр. разліву ад 200— 300 м да 2— 3 км. Ад вусця Агінскага канала пойма ларэзана сеткай каналаў, па якіх (і па Агінскім канале) y веснавое разводдзе адбываецца пераліў вады са Шчары ў воз. Выганашчанскае. Рэчышча звілістае, акрамя каналізаваных участкаў y вытоку і перад уладзеннем р. Грыўда; яго шыр. 15— 30 м, месцамі да 60 м. Берагі нізкія, пераважна тарфяністыя. Н а ўчастку ад уладзення р. Грыўда да вусця даліна трапецападобная, шыр. 3— 5 км. Схілы стромкія, выш. 10— 20 м, месцамі 35— 40 м, y ніжнім цячэнні спадзістыя. Пойма забалочаная, яе шыр. ў пачатку ўчастка 1,5— 2 km, y сярэдняй частцы 500— 800 м, y ніжняй 50— 300 м. Рэчышча звілістае. Веснавое разводдзе пачынаецца ў пачатку сак. і доўжыцца ў сярэднім 65—80 сут; ускладняецца нераўнамернасцю снегараставання і выпадзеннем дажджоў. Сярэдняе перавышэнне найвыш. ўзроўню над летне-асенняй межанню 1,8 м. Замярзае ў канцы снеж.
ШЧАРБАКОЎ
495
(найб. таўшчыня лёду 40— 65 см), крыгалом y сярэдзіне сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 37,7 м3/с. Суднаходная ад в. Быцень (за 155 км ад вусця) y паўнаводны лерыяд. На рацэ Даманаўскае вадасховішча (у сутоках з р. Грыўда) і Чамялынскае вадасховішча, г. Слонім. Рака выкарьістоўваецца як водапрыёмнік меліярац. сістэмы. У маляўнічай мясціне ўздоўж ракі на Пд ад г. Ляхавічы зона адпачынку Шчара. ШЧАРБАКОВА Таісія Аляксееўна (н. 10.12.1932, г. Марыулаль Данецкай вобл., Украіна), бел. музыказнавец, педагог. Д-р мастацтвазнаўства (1989), праф. (1990). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1983). Скончыла Горкаўскую кансерваторьію (1959). У 1952—60 выкладала ў горкаўскіх дзіцячай муз. школе, кансерваторыі, лектар філармоніі. 3 1962 выкладчык Бел. акадэміі музыкі (з 1990 заг. кафедры). Навук. працы па пытаннях гісторыі рас. музыкі, бел. муз. культуры. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай савецкай музыкі» (1971), «Гісторыі беларускай музыкі» (1976). Аўтар тэле- і радыёперадач. Тв.\ Споры н нскання: Нз нстормн «Борнса Годунова» М.Мусоргского Мн., 1971; Цыганское музыкальное нсполнлтельство н творчество в Росснн. М., 1984; Мнханл н Матвей Внельгорскне: Нсполнніслн. Просветателн. Меценаты. М., 1990; «Жнзнь, где бы нн сказалась...» / / Муз. академня 1999. №2; «Жлзнь за царя»: черты свяшеннодействмя // Там жа. 2000. №4; Нз нсторнн русской музыкальной текстолошн. Мн., 2001; Оперный эпос в Росснн XIX в.: Мсгокн н стнмулы развлтая / / Вопросы нсторнл музыкл. Мн., Дз.М.Жураўлёў. 2002. ШЧАРБАКОЎ Васіль Васілевіч (н. 20.4.1951, в. Казімірова Полацкага р-на Відебскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1980). Скончыў Сызранскае вышэйшае ваен. авіявучылішча лётчыкаў (1972), Ваенна-паветр. акадэмію (1984). У Сав.
496
ШЧАРБАКОЎ ШЧАРБАК0Ў
Арміі з 1970. Камандзір эскадрыллі маёр Ш. вызначыўся ў вайне ў Афганістане 1979—89, калі ў час бою з душманамі ў 1979 быў збіты сав. верталёт, Ш. падабраў яго экіпаж і на сваёй падбітай машыне вывез з поля бою. Да 1996 y BBC Расіі. Літ:. К а р ш а к е в н ч Д. Герой нашего временя / / Армяя. 1999. №6 .
В.К.Шчарбакоў
Г.Б.Шчарбакоў.
ШЧАРБАКОЎ Васіль Карпавіч (27.2.1898, в. Дубраўка Аршанскага р-на Відебскай вобл. — 29.6.1938), бел. гісторык, грамадскі дзеяч. Акад. АН Беларусі (1931), д-р гіст. н. (1934). Скончыў Рагачоўскую настаўніцкую семшарыю (1918), Харкаўскую вышэйшую парт. школу (1923). Удзельнік падп. барацьбы супраць ням. акупантаў y Рагачове (1918), грамадз. вайны на Усх. і Паўд. франтах. У 1920 нач. аддзела палітасветы дывізіі ў Крыме. 3 1923 рэктар Ін-та нар. адукацыі ў Чарнігаве. У 1930 заг. сектара навукі і асветы Ц К КП(б)Б. У 1931— 35 віцэ-прэзідэнт, y 1935— 37 неадменны сакратар АН Беларусі, адначасова ў 1931— 37 нам. ды рэктара, ды рэктар Ін-та гісторыі АН Беларусі, y 1931— 34 праф. y Вышэйшай камуніст. с.-г. школе Беларусі, Мінскім пед. ін-це, БДУ. Першы дэкан гіст. ф-та БДУ (адкрыты ў 1934). У жн. 1936 выключаны з КП(б)Б. 21.7.1937 беспадстаўна арыштаваны, y чэрв. 1938 прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1957. Аўтар навук. прац па гісторыі сял. руху ў перыяд феадалізму, гісторыі Кастр. рэвалюцыі і грамадз. вайны на Беларусі, гістарыяграфіі і інш. Адзін з першых сав. даследчыкаў паспрабаваў y абагульняльнай працы «Нарыс гісторыі Беларусі» (ч. 1, 1934; 2-я частка затрымана ў друку) раскрыць з марксісцкіх пазідый гісторыю Беларусі са стараж. часоў да 18 ст. На будынку Ін-та гісторыі АН Беларусі яму ўстаноўлена мемарыяльная дошка. Тв:. Кастрычніцкая рэвалюцьы на Беларусі і белапольская акулацыя. Мн., 1930; Пыганні культуры і асветы на XIII з’ездзе КП(б)Б. Мн., 1931; Класавая бараньба і гістарычная навука на Беларусі. Мн., 1934; Сялянскі рух і казацтва на Беларусі ў эпоху феадалізму. Мн., 1935; Крестьянское двнженне в Белоруссня XVI н XVII вв. / / Йст. сб. 1935. №4.
У.М.Міхнюк.
Георгій Барысавіч (22.8.1917, Масква — 9.6.1989), бел. рэжысёр, акцёр, педагог. Нар. арт. Беларусі (1963). Праф. (1977). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва (1939). Працаваў y т-рах Масквы, Вільнюса і інш. У 1966— 89 выкладаў y Маскоўскім ін-це культуры. 3 1958 гал. рэжысёр Бел. т-ра імя Я.Коласа, y 1962—64 — Бел. т-ра імя Я.Купалы. Яго рэжысуры ўласціва спалучэнне наватарскіх пошукаў з нац. традыцыямі сцэн. мастацгва, выразнае пастановачна-відовішчнае ўвасабленне задумы. Паставіў спектаклі: y т-ры імя Я.Коласа — «Пачатак жыцця» К.Фіна, «Навальніца будзе» паводле трылогіі Я.Коласа «На ростанях» (абодва 1958), «Бітва ў дарозе» паводле Г.Нікалаевай (1959), «Іркуцкая гісторыя» А.Арбузава, «Лявоніха» П.Данілава (абодва 1960), «Крыніцы» паводле І.Ш амякіна (1961), «Вайна пад стрэхамі» паводле А.Адамовіча (1967); y т-ры імя Я.Купалы — «Першая старонка» Н.івантар, «Сябры і гады» Л.Зорына, «Рускія людзі» К.Сіманава (усе 1963), «Канец — справе вянец» У.Ш экспіра (1964), «Працяг» Д.Валеева (1973). Літ.: Х а л п п В. Сгрока, прочтенная театром. Мн., 1973. Б.І.Бур’ян.
ШЧАРБАК0Ў
Дзмітрый Іванавіч (13.1.1893, г. Навазыбкаў Бранскай вобл., Расія — 25.5.1966), расійскі гесшаг і геахімік. Акад. AH СССР (1953, чл.-кар. 1946). Вучань УЛ.Вярнадскага і А.Я.Ферсмана. Скончыў Крымскі ун-т (1922). 3 1922 ва ўстановах AH СССР, з 1953 акадэмік — сакратар Аддз. геолага-геагр. навук AH СССР, з 1964 заг. аддзела геахіміі Ін-та геалогіі рудных радовішчаў, петраграфіі, мінералогіі і геахіміі AH СССР. Ўдзельнік навук. экспедыцый на Памір, y Таджыкістан, Забайкалле і інш. Асн. працы па геалогіі і геахіміі радовішчаў рэдкіх металаў і радыеактыўных элементаў, па акіяналогіі і гісторыі геал. навук. Яго імем наз. мінерал —• шчарбакавіт. Ленінская прэмія 1965. Te.: Нзбр. труды. T. 1—3. М., 1969—71. Літ.: Д.ШЦербаков: Жнзнь н деягельность, 1893—1966. М., 1969.
ШЧАРБАК0Ў Сяргей Васілевіч (н. 25.4.1934, с. Белаводскае Чуйскай вобл., Кыргызстан), бел. вучоны ў галіне матэрыялазнаўства і машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1983), праф. (1988). Акад. Бел. інж. акадэміі (1995). Скончыў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (1958), дзе і працаваў. 3 1961 y Ін-це механікі металапалімерных сістэм АН Беларусі (з 1965 заг. лабараторыі, з 1970 нам. дырэктара і адначасова нач. СКБ з доследнай вытв-сцю). 3 1986 y Бел. ун-це транспарту (у 1986— 2001 прарэкгар, y 1994— 2001 адначасова рэкгар Ін-та павышэння кваліфікацыі пры ун-це). Навук. прады па тэхналогіі і канструяванні маш.-буд. вырабаў на аснове металаў і палімераў. Дзярж. прэмія Беларусі 1972. Te.: Зубчатые передачн нз пластмасс. Мн., 1965 (разам з У.А.Белым, АІ.Свірыдэёнкам);
Металлополнмерные матерналы н нзделня. М„ 1979 (у сааўт.); Металлополнмерные зубчатые передачн. Мн., 1981 (разам з У.АБелым, В.Я.Сгаржынскім). Ш ЧА РБАК0Ў Уладзімір Аляксеевіч (н. 5.1.1939, в. Ш чарбачы Крычаўскага р-н а Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне раслінаводства. Канд. біял. н. (1969). Чл.-кар. Arp. АН Беііарусі (1992). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1962). 3 1968 y Ін-це эксперым. батанікі. 3 1972 вучоны сакратар Зах. аддз., з 1991 — Бел. аддз. УАСГНІЛ; y 1992— 97 гал. вучоны сакратар, y 2001— 02 нач. аддзела агр. АН Беларусі. Навук. працы па фізіялогіі і біяхіміі росту і развідця раслін, вырошчванні асн. с.-г. культур і інш. Тв.\ Кукуруза. 2 нзд. Мн., 1999 (у сааўг.); Pane. Мн., 1999 (у сааўт.); Зерновые культурві. 2 нзд. Мн., 2000 (у сааўг.); Эколотческое состоянне почв Беларусн (разам з І.М.Багдзевічам, М.І.Смяянам) / / Междунар. агр. журн. 2000. №5. ШЧАРБАТАЎ Аляксандр Рыгоравіч (1854 — 24.4.1915), расійскі вучоныэканаміст. Скончыў Маскоўскі ун-т. У 1892— 1904 прэзідэнт Маскоўскага т-ва сельскай гаспадаркі. У сваіх працах разарэнне сял. гаспадарак Paciî тлумачыў іх агратэхн. адсталасцю; абшчыннае землеўладанне разглядаў як гал. апору рас. дзярж. ладу і самабытны інстытут, прыстасаваны да ўмоў і розных відаў нар. жыцця, як сродак выратавання краіны ад рэвалюцыі і сацыялізму («Упарадкаванне абшчыннага сялянскага землеўладання», 1902). Адзін з арганізатараў 1-га каап. з ’езда Расіі, стварэння Маскоўскага нар. банка. Як праціўнік залатога монаметалізму выступаў супраць грашовай рэформы 1895—97, адстойваў папярова-грашовую сістэму з уласцівай ёй інфляцыяй («Пераўгварэнне дзяржаўнай грашовай гаспадаркі», 1906). Аўтар прац «Абноўленая Расія» (1908), «Дзяржаўна-народная гаспадарка Расіі ў найбліжэйшай будучыні» (1910) і інш. ШЧАРБАТАЎ Георгій Міхайлавіч (7.5.1919, в. Рэкта Горацкага р-на Магілёўскай вобл. — 2.2.1957), бел. пісьменнік. Скончыў Магілёўскае пед. вучылішча (1938). Настаўнічаў, працаваў y газ. «Камунар Магілёўшчыны», «Советская Белоруссня». У Вял. Айч. вайну з 1942 y тыле ворага, карэспандэнт газ. «Савецкая Беларусь». 3 1943 y газ. «Звязда», «Нзвестня» па Беларусі, заг. аддзела, нам. гал. рэдактара час. «Маладосць». Друкаваўся з 1939. Яго творы прысвечаны партыз. барацьбе ў Вял. Айч. вайну. Аўтар запісак «Партызанскія агні» (1950) , аповесцей «Ёсць на свеце Масква» (1955), «Шумелі пушчьі» (1957), нарысаў «Камсамол Беларусі ў баях за Радзіму» (1950), «Неспакойныя сэрцы» (1951) , апавяданняў і інш. На бел. мову пераклаў «Слова перад пакараннем смерцю» Ю.Фучьіка. Te:. Лясны фронт. Мн., 1961.
ШЧАРБАТАЎ Міхаіл Міхайлавіч (22.7.1733 — 12.12.1790), расійскі грамадскі і дзярж. дзеяч, гісторык, публіцыст, ідэолаг карпаратыўных імкненняў дваранства. Князь. Ганаровы чл. Пецярб. АН (1776). Атрымаў рознабаковую хатнюю адукацыю. Да 1762 на ваен., з 1762 на цывільнай службе. У 1760-я г. працаваў y Камісіі па складанні новага Улажэння. Напісаў шэраг артыкулаў, y якіх крьггыкаваў палітыку ўрада. Аўтар твораў «Пра псаванне нораваў y Расіі» (выд. 1858), «Падарожжа ў зямлю Афірскую» (выд. 1896), «Гісторыя Расійская ад старажытных часоў» (т. 1—7, выд. 1901—04). Літ:. Ф е д о с о в М.А. Нз нсторнн русской обшественной мыслн XVI11 ст.: М М.ІЦербатов. М., 1967. Ш ЧАРБІНА Ада Эмануілаўна (н. 31.8.1932, г. Магілёў), бел. вучоны ў галіне хіміі і тэрмадынамікі раствораў неэлектралітаў. Д -р хім. н. (1987), праф. (1988). Скончыла Маскоўскі ін-т нафты і газу імя І.М.Губкіна (1956). 3 1966 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па тэрмадынаміцы і фізікахіміі працэсаў раздзялення складаных вуглевадародных сумесей. Распрацавала перспекгыўны навук. кірунак — тэрмадынамічныя прынцыпы выбару і выкарыстання змешаных растваральнікаў, укараніла на нафтаперапр. з-дах тэхналогію раздзялення і ачышчэння каталізатараў рыформінгу і масляных дыстылятараў. Тв:. Хроматографнческое нзученне межмолекулярных взанмодействяй в снстемах углеводороды — растворнтелн (разам з Р.М.Далінскай) / / Прнкладная хроматографня. Ншкннй Новгород, 1990; Органнчесхая хлмня Реакцнонная способность основных классов органнч. соеднненнй. Мн., 2000 (у сааўг.). Я.Г.Міляшкевіч. Ш Ч А РБІН А В алянцін М ікалаевіч (6.2.1908, г. Харкаў, Украіна — 19.5.1976), бел. геолаг і геахімік. Чл.-кар. АН Беларусі (1956), д-р геолага-мінералаг. н., праф. (1953). Скончыў Харкаўскі ун-т (1933). 3 1934 y геал. арг-цыях на Украіне, y Казахстане, Літве, Кіргізіі. У 1955—64 заг. сектара геалогіі і геахіміі мінер. солей Ін-та геал. навук АН Беларусі. Даследаваў Прыііяцкі саляны басейн і Старобінскае радовішча калійных і каменнай солей, асаблівасці саставу і будовы саляносных адкладаў і калійных гарызонтаў, умовы іх утварэння, мінералогію і петраграфію галагенных парод і саляных глін. Тв:. Строенне соляной толіцн Старобннского месторождення калмйных солей / / Нзв. вузов. Сер. Геологня н разведка. 1960. №11; Геохнмнческмй профшіь коры выветрнвання соленосной толіцн Старобннского месторождеішя калмйных солей / / Матерналы семннара по геохнмнн гапергенеза н коры выветрнвання. Мн., 1969; Вертакальная геохнмнческая зоналвность коры выветрнвання соленосной толшн Старобннского месторождеішя калнйных солей / / Докл. АН БССР. 1970. Т. 14, №10. Ш ЧАРБІНА Васіль Васілевіч (9.4.1914, г. Горлаўка Данецкай вобл., Украіна —
3.9.1942), удзельнік партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Адэскае ваен. пях. вучылішча (1938), спецшколу Генштаба РСЧА (1941). У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 камандзір дыверсійнай групы ў тыле ворага ў раёне Лепеля, з сак. 1942 — разведвальна-дыверсійнага атрада, які дзейнічаў y раёне Полацк— Маладзечна— Мінск. За час дзейнасці правёў 19 дыверсій на чыгунцы, знішчыў 11 мастоў, 23 км сувязі, 23 аўтамашыны, самалёт праціўніка. Маёр Ш. загінуў y час падрыву чыг. эшалона праціўніка. У г. Валожын яму пастаўлены помнік. Ш ЧАРБІНА Яўген Іванавіч (н. 12.10.1930, г. Краснадар, Расія), бел. вучоны ў галіне нафтахім. сінтэзу. Д-р тэхн. н. (1979), праф. (1980). Скончыў Азерб. індустр. ін-т y Баку (1954). 3 1965 y Бел. тэхнал. ун-це (у 1969—95 заг. кафедры). Навук. працы ў галіне фізікахіміі палімерных кампазіцый, тэорыі і практыкі экстракцыйнага раздзялення шматкампанентных вуглевадародных сістэм. Распрацаваў тэхналогію атрымання новых кампазіцыйных матэрыялаў на аснове эластамераў і пластыкаў, якія выкарыстоўваюцца ў машынабудаванні ў якасці камплектавальных вырабаў. Тв:. Новые возможностн в пронзводстве іаіцнтных деталей для автомобнлестроення (разам з Р.М.Далінскай) / / Вопр. хнмгаі н хнм. технологнн. 2002. №5; Вторнчное лспользованне резнны. Мн., 2001 (разам з С.С.Мігаль); Структура н свойства резнн. Мн., 2003— —04. Я.Г.Міляшкевіч. Ш ЧАРБ0ВІЧ Іосіф Антонавіч (8.11.1902, в. Малая Альшанка Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 5.4.1952), бел. вучоны ў галіне гельмінталогіі. Д-р вет. н. (1942), праф. (1946). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1928). У 1931— 41 і 1944— 52 заг. кафедры Віцебскага вет. ін-та. Распрацаваў метады прыжыццёвай капралагічнай дыягностыкі метастрангілёзу і макракантарынхозу свіней. ШЧАРЧОВА, вёска ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл., каля аўтадарогі Пружаны— Высокае. Цэнтр сельсавета. За 28 км на ПдЗ ад г. Пружаны, 66 км ад Брэста, 14 км ад чыг. ст. Тэўлі. 486 ж., 165 двароў (2003). Сярэдняя школа-сад, клуб, б-ка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Ш ЧАРЫЦА Валерый Пятровіч (н. 16.3.1947, г. Уладзівасток, Расія), бел. трубач. Засл. арт. Беларусі (1990). Скончыў Мінскі ін-т культуры (1986). 3 1967 артыст Ансамбля песні і танца Унутр. войск МУС Украіны, з 1970 — Дзярж. эстр. аркестра Арменіі. 3 1977 артыст ансамбля «Тоніка» пад муз. кіраўніцтвам А Э скіна ў канцэртна-гастрольным аб’яднанні «Мінск-канцэрт» пры Бел. філармоніі, з 1980 — аркестра Мінскага цырка, з 1987 — Дзярж. аркестра сімф. і эстр. музыкі Беларусі пад кіраўніцтвам М.Фінберга.
ШЧАСНАЯ
497
ШЧАСНАЯ Лада Сяргееўна (н. 5.9.1965, Мінск), бел. мастак. Дачка H.1 .Шчаснай. Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1989) . 3 1993 выкладае ў Бел. ун-це культуры. Працуе ў манум.-дэкар. мастацтве, станковым жывапісе і кніжнай графіцы. Сярод твораў размалёўкі: «Народныя святы» ў Ін-це праблем культуры (1988), «Тэатральныя казкі» ў Бел. т-ры юнага гледача (з Р.Вашкевічам), «Крыльі юнацтва», «Чароўныя казкі» ў школе-інтэрнаце №10 (усе 1989) y Мінску, «Памяць казак» y дзіцячым аддз. анкалагічнай бальніцы ў пас. Лясны Мінскага р -н а (1991— 92). Аўтар жывапісных кампазіцый «Партрэт сябра» (1990) , «Разам з кім?» (1991), «Папялушка» (1992), «Ахоўнікі» (1993), «Вечар» (1996), «Сонца яшчэ не зайшло (Аўтапартрэт)» (1997), «У чаканні цябе», «Змрок» (абедзве 2002), «Перачьггваючы Оскара Уайльда» (2003), ілюстрацый да кніг. Творчасці ўласцівы тонкае адчуванне прыгажосці прыроды і чалавека, яркая маляўнічасць жывапісных вырашэнняў. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1990. Л.Ф.Салавей. Ці ч Ас НАЯ Н ін э л ь Іванаўна (н. 25.10.1933, г. Полацк Віцебскай вобл.), бел. мастак. Засл. дз. маст. Беларусі (1989). Скончыла Мінскае маст. вучылішча (1955), Ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя І.Рэпіна ў Ленінградзе (1961). Працуе ў станковым жывапісе, кніжнай і станковай графіцы, манум.дэкар. мастацтве. Аўтар сюжэтна-тэматычных карцін «Вясёлка», «Пад сонейкам» (абедзве 1966), «Пяць пакаленняў (Лазня)» (1967), «Самотная» (1968), «Васількі» (1972), «Налібоцкая пушча» (1975), «Пасля змены», «Лада слухае» (абедзве 1978), «Спрадвечнае» (1980), «Маё нараджэнне» (1981), «Толькі яго нявеста» (1984), «Белыя крылы», «Гуканне вясны ў Заслаўі» (абедзве 1987), «Мая сям’я» (1997), «Сястра Людміла і яе Міхайлавы» (1999); партрэтаў «Мая бабуля Ліда» (1956), І.Мележа, «Аўта-
Н.Шчасная. Мая сям’я 1997.
498 ________________ ШЧАСЦЕ патрэт» (абодва 1970), У.Дубоўкі (1973), І.Ш амяйна, Цёткі (А.Пашкевіч; абодва 1976), А.М акаёнка, М.М атукоўскага (абодва 1979), М.Танка, А.Куляшова («Ля вогнішча»; абодва 1980), У.Саўчанкі, Р.Шырмы, П.Клімука (усе 1981), Я.Купалы, М.Багдановіча (абодва 1982), М.Ладзіса («Вярнуўся», 1985), С.Красікава, І.Антонава (абодва 1987), «Думаючы пра Чэхава» (1988), Р.Суруса (1996), «Ефрасіння Полацкая» (1997), «Промні натхнення АПушкіна» (1999), Ф.Скарыны, «І.Фёдараў і П.Мсціславец», А.Романа, «Пясочны гадзіннік» (аўтапартрэт; усе 2000), А.Анікейчыка (2001), САкружной (2003) і інш.; пейзажаў, нацюрмортаў, шэрагу графічных твораў. Аформіла кнігі «Калінавая рукавічка» АВасілевіч (1963), «Матрошкіны казкі» І.Бурсава (1968), «Рыжая палянка» Д.Бічэль-Загнетавай (1971), «Крылы» М.Хведаровіча (1973), «Заручыны» П.Макаля (1979), «Пра дзеда Аяяй і бабку Оёёй» А.Лойкі (1984). Выканала размалёўкі на фасадзе НДІ буд. матэрыялаў (1966), y рэстаране пры гасцініцы «Свіслач» (1978), вітражы ў ВА «Гарызонт» (1982) y Мінску. Творчасці ўласцівы мяккасць і лірызм светаадчування, экспрэсіўная тэхніка, арыгінальнасць колеравых вырашэнняў. Тв.\ йскры моей жнзнм Мн., 2001. Л. Ф. Салавей. ш ч А с ц е , паняцце маральнага ўсведамлення, якое адпавядае ўнутр. задаволенасці чалавека ўмовамі свайго быцця, паўнаде і асэнсаванасці жыцця, ажыццяўленню свайго чалавечага прызначэння. У Стараж. Грэцыі першапачаткова Ш. (eudaimonia) атаясамлівалася з апекаваннем багоў. Эпікурэйцы (гл. Эпікурэізм) звязвалі Ш. з асалодай (геданізм), a стоікі — з дасягненнем унутр. свабоды, незалежнай ад абставін лёсу. Згодна з хрысц. вучэннем (Фама Аквінскі і інш.) забяспечыць Ш. можа толькі Бог. Ддя многіх філас. і этычных вучэнняў 20 ст. характэрна інтэрпрэтацыя Ш. ў экзістэнцьіяльным плане, як суб’ектыўнае перажыванне чалавекам
ПІчаўе: 1
стану адзінства сутнасці і існавання. Феномену Ш. ўласцівы нарматыўнакапггоўнасны характар. Я к і мара, Ш. з ’яўляецца пачуццёва-эмацыянальнай формай ідэалу, але ў адрозненне ад яе ўяўляе сабой не абстрактны ўзор, a здзяйсненне імкненняў асобы. Адчуванне Ш. непарыўна звязана з забеспячэннем якасці жыцця асобы, уплывае на ф арм іраванне пэўнай ж ы ццёвай пазіцыі. Гл. таксама Аптымізм і песімізм, Эўдэманізм. С.А.Яцкевіч. ШЧАТКАВА. археалагічныя помнікі (гарадзішча і 3 селішчы) каля в. Шчаткава Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл. Даследавалі ў 1930 А.М.Ляўданскі, y 1959 Я.Г.Краскоўская, y 1963 Л.Д.Побаль. Г а р а д з і ш ч а (пляцоўка авальная, 120x75 м, з боку поля ўмацавана 2 валамі і равамі) адносіцца да ранняга жал. веку (мілаградская і зарубінецкая культуры), датуецца канцом 6 ст. да н.э. — I— 2 ст. н.э. На ім выяўлены паўзямлянкавая пабудова, заглыбленая ў мацярык на 0,5 м, рэшткі агнішча, фрагменты ляпных гладкасценных і штрыхаваных пасудзін, y т.л. гаршкі і міскі з слабапрафіляваным тулавам і плоскім днішчам. Сярод знаходак жал. нож, шыла, шпілька, рыбалоўны кручок, гліняныя абломкі тыгляў, прасліцы, грузікі, каменныя брускі, крамянёвыя прылады працы, упрыгожанні з грыбападобнымі навершамі, падковападобная і позналатэнская фібулы, трапецападобная падвеска, дэкарыраваная кропкавымі адбіткамі, пярсцёнак, 2 шкляныя антычныя пацеркі і інш. С е л і ш ч а -1 (каля ўсх. боку гарадзішча) адносіцца да зарубінецкай і быхаўскакалочынскай кулыур і часоў Кіеўскай Русі. На ім выяўлены 2 паўзямлянкавыя жытлы памерамі 3,7x3,3 м і 3x3 м, y куце аднаго жытла рэшткі печы-каменкі. Знойдзены жалезныя нож і шпілька, фрагменты слабапрафіляваных гаршкоў. У другой паўзямлянцы знойдзены фрагменты ляпной гладкасценнай керамікі з расчосамі, жал. цвікападобныя шпількі і шпора. У комплекс уваходзяць яшчэ 2 селішчы (у 1962— 63 абследаваў Побаль). ЛД.Побаль.
— кіслае; 2 — кучаравае; 3 — конскае; 4 — тупалістае; 5 — вераб’інае.
ШЧАЎЕ (Rumex), род кветкавых раслін сям. драсёнавых. Каля 200 відаў. Пашыраны ў нетрапічных зонах і ў rapax тропікаў. На Беларусі 19 відаў. Найб. вядомыя Ш.: вераб’інае, або малое, ці шчаўлю к (R. acetosella), кіслае, або звычайнае (R. acetosa), конскае (R. confertus), кучаравае (R. crispus), лясное (R. sylvestris), пірамідальнае (R. thyisiflorus). 'Грапляюцца на лугах, узлесках, травяністых схілах, балотах. Культывуюць садовыя формы і сарты Ш. кіслага і маршчакаватага (R. rugosus). Адна- і шматгадовыя травяністыя і паўкустовыя расліны выш. да 120 см. Сцёблы прамыя, разгалінаваныя. Лісце ў прыкаранёвай раіетцы, суцэльнае, ' лінейнае ці стрэлкападобнае. Кветкі дробныя, сабраныя ў мяцёлчатае суквецце. Плод арэшкападобны. Лек.. агароднінныя, кармавыя расліны. многія віды — пустазелле. Дз.І. Траццякоў. ШЧАЎЕВАВОЦАТНАЯ КІСЛАТА, дыкарбонавая кіслата, С 4Н 4О 5 (НО-ОСС(О Н )-СН -СО О Н . Зыходны субстрат трыкарбонавых кіслот цыкла. Неабходна для нармальнага абмену рэчываў і энергіі, звязвае вугляводны абмен і абмен амінакіслот, удзелыгічае ў працэсах трансамінавання. Існуе ў выглддзе 2 таўтамерных форм і цыс-транс-ізамераў. Солі і эфіры Ш.к. — аксалаацзгаты. У арганізме чалавека і жывёл сінтэзуецца з піравінаграднай к-ты і вуглякіслага газу і пры трансамінаванні аспарагінавай кіслаты. Пры адноснай нястачы Ш.к. (напр., галаданне, цукровы дыябет) значна павялічваецца ўгварэнне кетонавых цел (напр., ацэтону) і развіваецца метабалічны ацыдоз. І.М.Семяненя. ШЧАЎЕВАКІСЛАЕ БРАДЖЭННЕ, аэро бны ферментатыўны акісляльна-аднаўляльны працэс, які вядзе да ўтварэння шчаўевай кіслаты. Уласціва некат. бактэрыям і грыбам (групы аскаміцэтаў, базідыямідэтаў, зігаміцэтаў). Зыходнае рэчыва для Ш.б. — шчаўева-воцатная кіслата. Актываванне Ш.б. ў арганізме чалавека і млекакормячых пры развіцці грыбковых інф екцы й, дысбактэрыёзе кішэчніка садзейнічае ўгварэнню аксалатных камянёў y мочавывадных шляхах. Выкарыстоўваецца ў мікрабіял.
і біятэхнал. прам-сці для атрымання шчаўевай к-ты і яе солей. І.М.Семяненя, А.Р.Давыдоўскі. ШЧАЎЕВАЯ KICJIATÂ, двухасноўная арганічная кіслата, С 2Н 2О4 (Н О-ОССООН). Утвараецца ў выніку акісляльнага дэзамінаваддя гліцыну, паступае ў арганізм з ежай і сінтэзуецца мікрафлорай тоўстага кішэчніка. Бясколернае крышт. рэчыва, мал. м. 90, t™ 189,5 °С, гіграскапічная, раствараецца ў вадзе, спірце, эфіры. Ддна з найб. моцных карбонавых кіслот, актыўны аднаўляльнік. Атрымліваюць награваннем мурашынакіслага натрыю да 350 °С і інш. метадамі. Солі Ш.к. — аксалаты. He падвяргаецца біяхім. ператварэнням y арганізме і ньіазяляецца з мачой і жоўцю (у невял. колькасці) y выглядзе кальцыевай солі — аксалату кальцыю. Гідра- і дыгідрааксалаты кальцыю часам выпадаюць y мачавых шляхах y выглядзе пяску або камянёў (мочакамянёвая хвароба). Назапашванне Ш.х. ў арганізме чалавека ў выніку генет. парушэння абмену гліцыну і яго метабаліту (гліаксілавай к-ты) — прычына спадчыннай хваробы аксалозу (пашкоджанне нырак з развіццём нырачнай недастатковасці). Выкарыстоўваецца Ш.к. ў тэкст. і папяровай прам-сці, y аналіт. хіміі, для ачысткі металаў І.М.Семяненя. ад іржы і інш.
Даўж. ад 5 мм да 10 см. Цела стрэлкападобнае, шклопадобна-празрыстае. Падзелена на галаўны, тулаўны і хваставы аддзелы; аблямаванае бакавымі (парнымі) і хваставымі плаўнікамі. На галаве — рот, органы пачуццяў і 2 бакавыя групы серпападобных хапальных шчацінак (адсюль назва). Крывяноснай, дыхальнай і выдзяляльнай сістэм няма. Гермафрадыты. Развіццё прамое. Кормяцца планктоннымі беспазваночнымі, зрэдку маляўхамі рыб. ШЧОГАЛЬ (Tringa erythropus), птушка сям. бакасавых атр. сеўцаладобных. Пашыраны ў Паўн. Еўразіі ў тундры і лесатундры. На Беларусі нешматлікі пралётны від. Даўж. цела 31—34 см, маса да 156 г. Спіна зеленавата-бурая з цёмнымі папярочнымі стракацінамі, пер’е надхвосця і падпахавае крылаў белае. Дзюба доўгая, тонкая, ледзь загнугая ўніз, чырв. з цёмным канцом. Ногі чырванавата-бурыя, доўгія. Нясе 4 яйцы. Корміцца воднымі беспазваночнымі, маляўкамі рыб і інш.
ШЧАЎЕВЫ АЛЬДЭІ'ІД, тое, што гліаксаль. Ш ЧАЎРЫ ЦЫ , род птушак сям. сітаўкавых; гл. Конікі. ШЧАЦІНАХВОСТ (Chaiturus), род кветкавых раслін сям. губакветных (ясноткавых). 1 від — Ш. шандравы (С. marmbiastrum). Пашыраны ў Еўразіі, як заносны — y Паўн. Амерыцы. На Беларусі рэдкі, трагіляецца на сметніках, каля жылля, уздоўж дарог. Двух-, часам аднагадовая травяністая расліна выш. 25—100 см. Сцёблы прамастойныя. Лісце суцэльнае. Кветкі бледна-ружовыя, y густых шматкветкавых несапраўдных кальчаках. Плод — арэшак. Дз.І. Траццякоў. Ш ЧАЦІНАХВ0СТКІ (Thysanura), атрад першаснабяскрылых насякомых. Болып за 400 відаў. Пашыраны пераважна ў тропіках і субтропіках, сінантропныя іх віды — y больш халодных абласцях. Жывуць y лясным подсціле, y шчылінах кары, глебе, мурашніках, жылых памяшканнях. На Беларусі найб. трапляюдца 2 віды — лускаўніца звычайная, або цукровая (Lepisma saccharina), і тэрмобія хатняя (Thermobia domestica). Даўж. 8—20 мм. Цела верацёнападобнае, y большасці ўкрытае лускавіпкамі. Вусікі доўгія, ніткападобныя. Брушка з 2 і больш членістымі шчацінкамі і доўгай хваставой ніткай на канцы (адсюль назва). Вочы фасетачныя. Ротавыя органы грызучыя. Апладненне вонкава-ўнутранае. Развіддё па тыпе протаметабаліі (гл. Метамарфоз). Кормяцца жывёльнbi vii і расл. рэшткамі. Псуюць кнігі, крухмал, цукар. ШЧАЦІНКАСКІВІЧНЫЯ (Chaetognatha), тып беспазваночных жывёл. Каля 50 відаў. Пашыраны ва ўсіх морах. Пераважна планктонныя, ёсць донныя віды. Найб. вядомая марская стрэлка (Sagitta).
Шчогаль: 1 — восенню; 2 — вясной
Ш ЧОЛАЧНАЗЯМ ЕЛЬНЫ Я МЕТАЛЫ, хімічныя элементы гал. падгрупы II групы перыяд. сістэмы элементаў Дз.І.Мендзялеева: кальцый Са, стронцый Sr, барый Ва, радый Ra. Аксіды Ш.м. (паводле тэрміналогіі алхімікаў — «землі») надаюць вадзе шчолачную рэакцыю (адсюль назва). Атамы Ш.м. маюць на знешняй абалонцы па 2 .v-электроны і 6 р-эпектронаў; ступень акіслення +2. Хім. актыўнасць Ш.м. нарастае ад кальцыю да радыю. Ш Ч 0Л А Ч Н Ы Я Г 0 Р Н Ы Я П А Р0Д Ы , магматычныя (вулканічныя, гіпабісальныя, плутанічныя) горныя пароды, y якіх павялічана колькасць шчолачных металаў (Na, К). У зямной кары Ш.г.п. каля 1% па масе. Адрозніваюць нефелінавыя сіеніты, уртыты, іяліты і інш. Паводле колькасці SiC>2 (% па масе) Ш.г.п. падзяляюць на ультраасноўныя (<44), асноўныя (44— 53), сярэднія (53—64), кіслыя (64— 70); яны аб’ядноўваюць 19 сем’яў. Паводле суадносін Na 2 0 /K .20 адрозніваюдь серыі: натрыевую (<4), каліева-натры евую (1—4), каліевую (<1 — для ультраасн. і асн., <0,4 — для сярэдніх і кіслых Ш.г.п.). Сярод каліе-
шчолкін____________ 499 вай серыі адрозніваюць пароды з нармальнай (лейцыціты і інш.) і навышанай (лампраіты) магнезіяльнасцю. Гал. пародаўтваральныя мінералы: алівін, клінапіраксен, меліліт, слюды, натрыевыя і каліевыя фельдшпатоіды, шчолачны палявы шпат, плагіяклаз, альбіт, кварц і інш. Струкгура дробназярністая; тэкстура масіўная, парфірападобная, палоскавая. Колер шэры, часам зеленавата- або ружавата-шэры. Пашыраны на стараж. платформах, шчытах, y кансалідаваных складкавых абласцях і на вулканічных астравах. Выкарыстоўваюць y вытв-сці гліназёму, шкла, керамікі. 3 гэтымі пародамі звязаны радовішчы рэдкіх (ніобій, цырконій і інш.) і рэдказямельных элементаў, слюд, жалезных і фасфатных руд, каштоўных і паўкаштоўных камянёў. Ш Ч 0Л А Ч Н Ы Я МЕТАЛЫ, хімічныя элементы гал. падгрупы I групы перьіяд. сістэмы элементаў Дз.І.Мендзялеева: літый Li, натрый Na, калій К., рубідый Rb, цэзій Cs, францый Fr. Назву атрымалі ад гідравокісаў Ш.м., наз. едкімі шчолачамі. Атамы Ш.м. маюць на вонкавай абалонцы па 1 у-электроне, на папярэдняй — 2 s - і 6 р-электронаў (акрамя Li); ступень акіслення +1. Вызначаюцца блізкімі фіз. і хім. ўласцівасцямі (асабліва K, Rb, Cs). Характарызуюцца высокай хім. акіыўнасцю, якая нарастае ад літыю да францыю. ШЧОЛАЧЫ, моцныя асновы, растваральныя ў вадзе. Водныя растворы Ш. маюць вьісокую канцэнтрацыю гідраксільных іонаў О Н '. Да Ш. адносяцца гідравойсы шчолачных металаў, шчолачназямельных металаў і амонію. Цвёрдыя растворы. Моцныя асновы (асабліва едкія Ш.), паглынаюць СО2 і НгО з паветра. Едкія Ш. добра раствараюцца ў вадзе. Водныя растворы едкіх Ш. разбураюць шкло, расплавы — фарфор і плаціну. Атрымліваюць электролізам хларыдаў шчолачных металаў, абменнай рэакцыяй паміж растворам солі шчолачнага металу і гідрааксідам шчолачназямельнага металу і інш. Гл. таксама Калію гідраксід, Кальцыю гідраксід, Натрыю гідраксід. ШЧОЛКАВА, горад y Маскоўскай вобл. Расіі, на р. Клязьма (бас. р. Ака). Вядомы з 1521—22, з 1925 горад. 107,3 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Прам-сць: тэкст. (баваўняная, шаўковая, вытв-сць тэхн. тканін, фетравых вырабаў), хім. (лакі, фарбы), вітамінная, машынабудаванне і металаапрацоўка. Ш Ч 0Л К ІН Кірыла Іванавіч (17.51911, Тбілісі — 8.11.1968), расійскі фізік. Чл кар. AH СССР (1953). Тройчы Герой Сац. Гірацы (1949, 1950, 1954). Скончыў Крымскі пед. ін-т (1932, г. Сімферопаль). Прадаваў y Ін-це хім. фізікі AH СССР, адначасова ў Маскоўскім фіз.-тэхд. ін-це. Навук. лрацы ла фізіцы гарэндя і дэтанацыі газаў y дабліжэнді да ядз. выбуху. Значны ўклад яго ў вырашэлне атамнай праблемы ў
500
ШЧОМЫСЛІЦА
СССР. Ленінская прэмія 1958. Дзярж. прэміі СССР 1949, 1951, 1953.
Тв : Гаэодннам нка горення. М ., 1963 (разам з Я .К .Т рош ы ны м ). Літ:. А с т а ш е н к о в П .Т . П лам я н взрыв. 2 лзд. М ., 1978.
К.І ІЦчолкін.
М.АШчорс
Ш Ч0РСАЎСКАЯ
ДЗМІТРЫЕЎСКАЯ
ЦАРКВА, помнік архітэктуры барока ў в. Шчорсы Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. Пабудавана ў 1770— 76 уладальнікам маёнтка І.Храптовічам як уніяцкая царква; буд-вам кіраваў франц. арх. Я.Габрыэль. Храм 1-нефавы, прамавугольны ў плане, з прамавугольнымі апсідай і сакрыстыямі. На гал. фасадзе 4-калонны аркадны порцік з трохвугольным франтонам і фігурны шчыт, за якім размешчана нізкая чацверыковая вежа-званіда з 4-схільным пакрыццём. Бакавыя фасады шырокім прафіляваным карнізам падзелены на 2 ярусы: ніжні расчлянёны невял. прамавугольнымі аконнымі праёмамі і плоскімі лапаткамі ў прасценках; верхні прарэзаны лучковымі аконнымі праёмамі і завершаны прафіляваным карнізам. У інтэр’еры сцены дэкарыраваны прафіляваным карнізам, нішамі, падвойнымі пілястрамі карынфскага ордэра.
Ш Ч0М Ы С ЛІЦ А , вёска ў Мінскім р-не, на аўтадарозе М інск—Дзяржынск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 9 км на ПдЗ ад Мінска, 2 км ад чыг. ст. Памыслішча. 1655 ж., 571 двор (2003). Навук доследная гаспадарка БДУ «Шчомысліца». Сярэдняя шюэла, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкія могілкі сав. воінаў. ШЧОРС Мікалай Аляксандравіч [6.6.1895, пас. Сноўск (цяпер г. Шчорс) Чарнігаўскай вобл., Украіна — 30.8.1919], герой грамадзянскай вайны на Украіне. 3 сям ’і чыгуначніка ст. Стоўбцы Мінскай вобл. Скончыў Кіеўскую ваен.-фельчарскую школу (1914), Віленскае ваен. вучылішча (1916, з 1915 y г. Палтава). Удзельнік 1-й сусв. вайны. У лютым 1918 стварыў y пас. Сноўск і ўзначаліў чырвонагвардз. атрад, які змагаўся супраць герм. акупантаў на Украіне. 3 мая 1918 удэельнічаў y фарміраванні партыз. атрадаў -у Самарскай і Сімбірскай губ. 3 вер. 1918 камандзір Багунскага палка, з кастр. 1918 — брыгады (Багунскі і Тарашчанскі палкі), якія змагаліся з пятлюраўцамі ў баях за Чарнігаў, Кіеў, Фастаў і інш. 3 сак. 1919 камандзір 10-й Укр. сав. дывізіі (са жн. 1919 — 44-я стралк. дывізія), якая ў складзе Укр. фронту вяла баі супраць пятлюраўцаў і псшьскіх войск. Загінуў y баі пад г. Корасцень. Пахаваны ў г. Самара. Яго імем названы г. Шчорс (да 1935 Сноўск) Ч арнігаўскай вобл., г.п. Ш чорск (да 1939 Бажадараўка) Днепрапятроўскай вобл., вуліды ў многіх гарадах, y т л . ў Мінску, Стоўбцах; партыз. атрады і брыгады, што змагаліся на Беларусі супраць фаш. акупантаў y Вял. Айч. вайну. Гіомнікі ў Кіеве, Шчорсе, Стоўбцах, Корасцені, Жытоміры, на месцы яго гібелі. У г. Шчорс мемарыяльны музей Ш.
Літ: М с а к о в н ч В.М . М м кола ІЦ орс. Кліів, 1957; К а р п е н к о В.В. ІД орс. М ., 1974. І.П.Хаўратовіч.
Шчорсаўская Дзмітрыеўская царква
Ш Ч0РСА ЎСКІ
ПАЛАЦАВА- I1APKA-
ВЫ КОМ ПЛЕКС, помнік архітэктуры і садова-паркавага мастацтва 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. ў в. Шчорсы Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. Сфарміраваўся ў б. маёнтку Храптовічаў (вядомы з 16 ст.), з канца 19 ст. належаў графу К.АБуцянёву. Створаны падканцлерам ВКЛ І.Л.Храптовічам. Уключаў палац, павільён б-кі, 2 флігелі, службовыя і гасп. пабудовы, парк. П a л a ц пабудаваны ў 1770— 76 арх. Я.Габрыэлем паводле праекта Дж.Сака з удзелам
К.Спампані. Будынак мураваны, 1-павярховы, П-падобны ў плане, з парадным дваром; накрыты вальмавым дахам з мансардавай ч. і купальным завяршэннем y цэнтры. Гал. фасад вылучаны 4-пілястравым порцікам з трохвугольным франтонам, паркавы фасад — паўкруглым эркерам з радам авальных люкарнаў. У афармленні інтар’ераў удзельнічалі мастакі Манькоўскі і А.Смуглевіч, выкарыстаны карціны Ю.Карчэўскага. Больш спрошчаную арх. трактоўку мелі 1-павярховыя крылы (1777), рытмічна расчлянёныя на франтальных фасадах прамавугольнымі аконнымі праёмамі і пілястрамі ў прасценках. У пач. 19 ст. да палаца прыбудаваны 2 сіметрычна размешчаныя 1-павярховыя прамавугольныя ў плане ф л і г е л і (захаваўся заходні). Флігелі агароджай са слупоў аб’ядноўваліся з манум. брамай y стылі барока. Цэнтр. корпус палаца разбураны ў Вял. Айч. вайну (захаваліся скляпеністыя падвалы). У канцы 18 ст. спецыяльна для б і б л і я т э к і (каля 10 тыс. тамоў кніг, стараж. рукапісы, архіў) пастаўлены 2-павярховы будынак y стылі класіцызму. У б-цы працавалі гісторыкі, паэты, y т.л. І.Лялевель, М.Пачобут-Адляніцкі, М.Вольскі, У.Сыракомля, Я.Чачот (як бібліятэкар), y 1819 і 1820 y Шчорсах жыў А.Міцкевіч. У 1915 граф Буцянёўч. б-кі (4,5 тыс. тамоў) перадаў Кіеўскаму ун-ту, астатняя ч. трапіла ў г. Кракаў (Польшча). Сярод г а с п а д а р ч ы х п a б y д о ў (кухня, майстэрня, карэтная і інш.) вылучаўся будынак вяндлярні (канец 19 — пач. 20 ст.) — круглая вежападобная пабудова пад высокім гонтавым дахам, заломам на пакатым шатровым пакрыцці. П a р к (пл. каля 40 га) пейзажнага тыпу, закладзены ў канцы 18 ст. У парку помнік прыроды — т.зв. дуб Мідкевіча. За 1 км на 3 ад комплексу ў рэтраспектьгўных формах замкавага дойлідства пабудаваны гасп. двор, т.зв. мураванка Храптовічаў (карпусы сгайняў, вуглавыя крутыя вежы).
Ш ЧО РСЫ , вёска ў Навагрудскім р-не Гродзенскай вобл., на скрыжаванні аўтадарог на Любчу, Івянец, Карэлічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 28 км на У ад г. Навагрудак, 190 км ад Гродна, 47 км ад чыг. ст. Наваельня. 614 ж., 294 двары (2003). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторьм, аптэка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў, ахвяр фашызму. Помнікі землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну, і М.А.Шчорсу. Помнікі архітэктуры: Шчорсаўская Дзмітрыеўская царква і Шчорсаўскі палацава-паркавы комплекс. В ядомы з сярэдзіны 15 ст. я к уладанне Х рабтовічаў (Храптовічаў). 3 15 ст. ў Ш . існавала ц арква св. Д зм ітры я (Ш чорсаўская Д змітры еўская ц арква), з 2 -й пал. 18 ст. — Ш чорсаўскі п ал ацава-п аркавы ком плекс. У
Шчорсаўскі палацава-паркавы комплекс. 3 гравю ры 19 ст.
1789 y вёсцы Ш . 2541 ж ., 484 ды м ы , парафія л ьн ая ш кола. 3 1795 y складзе Рас. імперыі. У 1882 y Ш . існавала л а н кастэрская ш кола на 300 сял. хлопчыкаў. У час паўсган ня 1830—
31 двор Ш. захоплены паўстанцамі. У 1845 y маёнтку Ш. 62 вёскі (8524 душы прыгонных сялян, 1130 двароў), 20 513 дзесяцін зямлі. У 1897 y сяле Ш. 41 ж., 7 двароў, вучылішча, 2 царквы, карчма, валасное праўленне. 3 1921 Ш. ў складзе Польшчы. вёска, цэнтр гміны Навагрудскага пав., 400 ж., y фальварку Ш. 108 ж. (1921). 3 1939 y БССР, вёска, з 1940 цэнтр сельсавета Любчанскага р-на Баранавіцкай, з 1954 Гродзенскай вобл., з 1956 цэнтр сельсавета Навагрудскага р-на. V/ Ф. Спірыдонар.
коўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1916), Аляксандраўскае ваен. вучылішча (1918). 3 1920 y 3-й Студыі Маскоўскага Маст. акад. т-ра (з 1926 Т-р імя Я.Вахтангава). Яго творчасці былі ўласцівы арганічнасць, пачуццё жыццёвай праўды, імправізацыйная свабода, спалучэнне прыёмаў буфанады і гратэску з глыбокім драматызмам. Этапнымі ў
Ш ЧОТКАЯЗЫ ЧНЫ Я ПАПУГАІ, падсямейства птушак; гл. Лоры. Ш Ч0Ў Н А , возера ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вята (цячэ праз возера), за 7 км на ПнЗ ад г. Міёры, каля в. Рускае Сяло. Пл. 1,14 км , даўж. 1,48 км, найб. шыр. 950 м, найб. глыб. 2,6 м, даўж. берагавой лініі 4,1 км. Пл. вадазбору 357 км2. Катлавіна рэшткавага тыпу, круглаватая, выцягнутая з ПдЗ на ПнУ. Схілы катлавіны на 3, ПнЗ і ПдЗ слаба выражаныя, забалочаныя, на ПнУ, У і Пд спадзістыя. Берагі нізкія, пясчаныя або тарфяністыя, забалочаныя і ўкрытыя хмызняком, на 3, ПнЗ і ПдЗ сплавінныя. Дно сапрапелістае. Зарастае, шыр. паласы прыбярэжнай расліннасці 100— 150 м. ШЧЎЮН Аляксандр Мікалаевіч (22.7.1900, С.-Пецярбург — 11.6.1990), расійскі вучоны ў галіне радыётэхнікі і радыёфізікі. АІсад. AH СССР (1953, чл.-кар. 1946). Ген.-лейтэнант-інжынер (1971). Двойчы Герой Сад. Працы (1956, 1975). Скончыў Ленінградскі электратэхн. ін-т (1927), дзе выкладаў y 1929— 41 (з 1939 праф.), адначасова ў Ваенна-марской акадэміі імя Крылова і інш. ВНУ. Працаваў y Цэнтр. радыёлабараторыі трэста з-даў слабага току, Ленінградскім электрафіз. ін-це і інш. Навук. працы па метадах радыёсувязі, тэорыі ваганняў, радыёлакацыі, выкарыстанні тэорыі імавернасцей, тэорыі аўтам. рэгулявання і кіравання. 3 1969 старшыня Навук. савета AH СССР па комплекснай праблеме «Распаўсюджванне радыёхваль». Ленінская прэмія 1957. Дзярж. прэмія СССР 1952. Тв.\ Дннамяческне н флюктуацнонные оіпнбкн управляемых обіектов. М., 1961; Теоряя вероятностей н ее прнмененме в ннженерно-техннческнх расчетах. М.. 1974. Ш ЧЎКІН Аляксандр Уладзіміравіч (19.1.1946, Вена, Аўстрыя — 18.8.1988), савецкі касманаўт-выпрабавальнік. Лётчык-выпрабавальнік 1-га класа (1984). Бацькі паходзяць з Беларусі. Скончыў Качынскае вышэйшае ваен. авіяц. вучылішча лётчыкаў (1970), Маскоўскі авіяц. ін-т (1980). 3 1981 y групе спец. падрыхтоўкі па праграме «Буран». Дублёр касманаўта-даследчыка касм. карабля «Саюз ТМ-4» (1987). Загінуў y выпрабавальным палёце. У.С.Ларыёнаў. Ш ЧЎКІН Барыс Васілевіч (17.4.1894, Масква — 7.10.1939), расійскі акцёр. Нар. арт. СССР (1936). Скончыў Мас-
А .М .Ш чукін.
Б.В .Ш чукш
ШЧУПАК
501
меннавостраўскім) праспекце (1908— 11), прапілеі-ўезд y Смольны (1923— 25, з У.Гельфрэйхам); драм. т-р імя М.Горкага ў г. Растоў-на-Доне (1930— 35); рас. павільён на Міжнар. выстаўцы ў Рыме (1910— 11, з Э.Шталбергам); y Маскве — новы будынак б-кі імя У.І.Леніна (цяпер Рас. дзярж. б-ка, 1928—41), Вял. Каменны мост (1936— 38, з М.Мінкусам), гал. павільён Усерас. с.-г. выстаўкі (1939, y сааўт.); Дом урада Абхазіі ў г. Сухумі (1932— 39). AÿTap эскізаў дэкарацый і касцюмаў для «Старадаўняга тэатра» (1910-я г.), т-ра драмы імя А.Пушкіна і Вял. драм. т-ра (1920— 30-я г.) y С.-Пецярбургу, спектакля «Барыс Гадуноў» Пушкіна ў Малым т-ры ў Маскве (1937), малюнкаў і акварэлей. Літ.: Т о л с т a я Н.А В.ІЦуко / / Зодчне Москвы. М.. 1988. Кн. 2.
развіцці рас. тэатр. мастацтва сталі створаныя ім ролі: Ягор Булычоў («Ягор Булычоў і іншыя» М.Горкага), Кюрэ («Цуд святога Антонія» М.Метэрлінка), Тарталья («Прынцэса Турандот» К.Гоцы), Палоній («Гамлет» У.Шэкспіра), Павел Суслаў («Вірынея» Л.Сейфулінай і В.Праўдухіна). Як адзін з рэжысёраў удзельнічаў y пастаноўцы п’ес «Тэмп» М.Пагодзіна (1930), «Гамлет» Шэкспіра (1932), «Чалавечая камедыя» (паводле А. дэ Бальзака, 1934) і інш. Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1941. JJim.: Б а ч е л н с Т. Веллкмй советскнй артнст Б.В.Шукнн. М., 1956; Б.В.Шукші: Статьн, воспомлнання, матерналы. М., 1965. Ш ЧЎКІН Леў Кірылавіч (н. 29.10.1923, г. Нагінск Маскоўскай вобл., Расія), савецкі ваенны лётчык. Герой Сав. Саюза (1951). Палкоўнік (1964). Скончыў Адэскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1944), Ваенна-паветр. акадэмію (1956). У Чырв. Арміі з 1941. Удзельнік Вял. Айч. вайны. У час карэйскай вайны 1950— 53 на знішчальніку МіГ-15 здзейсніў 121 баявы вылет, збіў 17 амер. і брыт. рэактыўных самалётаў (15 асабіста і 2 y складзе групы). Быў двойчы збіты, паранены. Пасля вяртання з Карэі на камандных пасадах. У 1945— 48 і 1957— 11 служыў y БВА. Ваен. саветнік y час баявых дзеянняў y Егіпце (1967—70). 3 1977 y адстаўцы, жыве ў Мінску. Літ:. К а ч у к Н. Покрышкнн нз нашего города: Нензвестный герой нензвестной войн ы / / Армня. 1996. №1. Ю.В.Бажэнаў. ШЧУКО Уладзімір Аляксеевіч (17.7.1878, г. Тамбоў, Расія — 18.1.1939), рускі архітэктар. Вучыўся ў Пецярбургскай AM y Л.М .Бенуа (1896— 1904). Яго работы адметныя пошукамі простых лаканічных форм, звязаных з новымі тыпамі грамадскіх будынкаў мадэрну: y С.-П ецярбургу — дамы на Кіраўскім (б. Ка-
У.Ш чуко.
Р асійская дзярж аўная бібліятэка.
1928—41. Ш ЧУІІ (ваен.), прылада для выяўлення мін, бомбаў і інш. боепрыпасаў y грунце (да 15 см) і пад снегам (на ўсю таўшчыню покрыва, да зямлі). Ш. заводскай вытв-сці складаецца з завостранага стальнога стрыжня і рукаяткі (з 3 драўляных звёнаў). Бываюць даўж. 0,8 м (для дзеянняў сапёра ў ляжачым становішчы) і 1,5— 2 м (для дзеянняў y стаячым становішчы). III. праколваюць грунт пад вуглом 25— 45° на адпаведную глыбіню праз кожныя 20 см; месца, дзе стрыжанЬ натыкаецца на цвёрды прадмет, уважліва аглядваюць. Выкарыстоўваюцца таксама глыбінныя Ш. даўж. да 6 м, якія ўводзяць y грунт пры дапамозе калаўроціка. І.А.Шор. ШЧУПАК з в ы ч а й н ы (Esox lucius), рыба сям. шчупаковых. Пашыраны ў прэсных водах Еўразіі і Паўн. Амсрыкі. ЛОдве звычайна ў прыбярэжнай зоне, y водных зарасніках, y непраточных ці
502 ________________ ш ч у п а к слабапраточных водах. трапляецца паўсюдна.
На
Беларусі
Даўж. да 1,5 м, м аса да 35 к г (звы чай н а да 1 м і 8 хг). Ц ела тарпедападобнае, галава вял., паш ча ш ы рокая. А фарбоўка зм енлівая, залеж ы ць ад асяроддзя: ш эра-эелен аватая, ш эра-ж аўтаватая, ш эра-бурая, спін а ц ям н ей ш ая, бакі з буйны мі бурымі ці аліўкавымі плям амі, якія ўтвараю пь п ап яр о чн ы я палосы. Н япарн ы я плаўнікі ж аўтавата-ш эры я, бурыя з цёмнымі плям амі; п ар н ы я — аранж авыя. К орміцда пераваж на рыбай. А б’е кт промы слу і развядэення.
ШЧУПАЛЬЦАВЫЯ (Tentaculata), л а фафоравыя (Lophophorata), п a д а к с о н і і (Podaxonia), п р а з а п і г i i (Prosopygia), тып беспазваночных жывёл. 3 кл.: імшанкі, плечаногія, фараніды; некат. даследчыкі адносядь іх да самаст. тыпаў. Каля 30 тыс. відаў, з іх сучасных каля 4,3 тыс. Пашыраны ў морах і прэсных вадаёмах. На Беларусі трапляюцца імшанкі.
М аю ць другасную п оласць цела ( цэлом), расчлянёную н а 2 або 3 сегменты . Д обра развіты апарат каляротавы х ш чупальцаў (адсюль перш ая назва), разм еш чан ы н а п адковападобны м ш чупальцаносцы — л аф аф оры (ад-
а
Зборны шчуп: a — п рам ая ўстаноўха н ак а нечніка; б — нахіленая ўстаноУка наканечніха.
сю ль другая назва). К іш эчн іх петлепадобны , са сп ін н ы м анусам. Ё сц ь к р ы вян осн ая сістэма i 1— 2 п ары метанефры ды яў. П л ан хтонн ая л іч ы н ка нагадвае трахафору. Іл. гл. да арт.
Імшанкі, Плечаногія, Фараніды.
Шчупак.
ШЧУПАК Юзя (сапр. С а й к о ў с к і Язэп Язэпавіч; 1890, г.п. Радашковічы Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. — 2-я пал. 1936), бел. пісьменнік і культ. дзеяч. Скончыў Радашковіцкае гар. вучылішча. Працаваў мулярам. Выконваў розныя мазаічныя работы ў Радашковічах, Івянцы, Заслаўі, Мінску, Красным. Друкаваўся з 1908 y газ. «Наша ніва» (вершы «Весела, смела...», «Як гляджу на свой край», «Песня», «Пташка»), Пісаў допісы пра тэатр, асветніцкае і культ. жыццё краю. У Радашковічах ставіў на аматарскай сцэне бел. спектаклі, y якіх выступаў і як акдёр («Міхалка» Далецкіх, «Паўлінка» Я.Купалы і інш.).
Тв:. У кн.: Б еларуская дакастр ы чн іцкая п аззія. М н., 1967. Літ:. К а х а н о ў с к і Г. А дчы ніся, таям ніца часу. М н ., 1984. Т.А.Каханоўскі.
Ш Ч У Р (Pinicola enucleator), птушка сям. ўюрковых атр. вераб’інападобных. Пашыраны ў паўн. ч. лясной зоны і ў лясным высакагор’і Еўразіі і Паўн. Амерыкі. На Беларусі спарадычна тралляецца зімой. Даўж. цела ў сярэдн ім 20 см , м аса да 60 г. А п яр эн н е сам цоў м ал ін ава-чы рв., кры лы і хвост буравата-чорны я, н а плячах 2 белыя палоскі. У сам кі грудзі бруднавата-ж оўтааранж авы я. Д зю ба масіўная, хвост доўгі. Н ясе 3— 5 яец. К орм іц ца пладамі, н асенн ем , ягадамі, зрэдку насяком ы м і.
Шчур: 1 — сам ка; 2 — самец.
ШЧЎСЕЎ Аляксей Віктаравіч (8.10.1873, Кішынёў — 24.5.1949), расійскі архітэктар, тэарэтык і гісторык архітэктуры, педагог. Засл. архітэктар СССР (1930). Правадз. чл. Акадэміі архітэктуры СССР (1939). Акад. AH СССР (1943). Вучыўся ў Пецярбургскай AM y Л.М .Бенуа і І.Я.Рэпіна (1891—97), з 1910 акад. y ёй. Выкладаў y Строганаўскім маст.-прамысл. вучылішчы (з 1913), Вышэйшых м аст.-тэхн. майстэрнях (з 1918), арх. ін-це (1948) і інш. y Маскве. У 1926—29 дырэктар Траццякоўскай галерэі. Арганізатар і першы дырэктар Музея рус. архітэкхуры (1946— 49, цяпер Дзярж. н.-д. музей архітэктуры яго імя). Першыя найб. значныя работы ў неарускім стылі адметныя разнастайнасцю, маляўнічасцю (М арфа-М ар’інскі манастыр, 1908— 12; комплекс Казанскага вакзала, 1914— 26; 1941; абедзве ў Маскве). Удзельнічаў y распрацоўцы плана рэканструкцыі Масквы 1918— 25, гал. архітэктар Усерас. і саматужна-прамысл. выстаўкі (1922— 23). Сярод работ y стылі канструктывізму: НДІ курарталогіі і фізіятэрапіі ў г. Сочы (1927.—31), будынак Наркамзема ў Маскве (1928— 33; цяпер Мін-ва сельскай гаспадаркі Расіі). Стварыў маўзалей У.І.Леніна (у 1924 y дрэве, y 1929— 34 y камені) на Краснай пл. ў Маскве. 3 выкарыстаннем элементаў класічнай арх. спадчыны будынкі гасцініцы «Масква» (1932—38, y сааўт.), Маскварэцкі мост (1936— 38), будынак НКУС на Лубянскай пл. (1940— 47), перонная зала станцыі метро «Камсамольская-кальцавая» (адкрыта ў 1952) y Маскве, т-р оперы і балета ў Ташкенце (1940—47). Аўтар праектаў аднаўлення зруйнаваных y Вял. Айч. вайну гарадоў Істра Маскоўскай вобл. (1942— 43), Ноўгарад (1943— 45), Кішынёў (1947). Істотна паўплываў на фарміраванне сучаснага аблічча Масквы. Аўтар навук. работ па пытаннях забудовы Масквы. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1946, 1948, 1952.
Літ.: А ф а н а с ь е в К .Н . А В .ІЦ усев. М., 1978; Ж у р а в л е в A M . А ІД у с ев / / Зодчве М осквы . М ., 1988. К н. 2.
Ш ЧУ ЧЫ Н , горад, цэнтр Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. За 68 км на У ад Гродна, за 7 км ад чыг. ст. Ражанка на лініі Ваўкавыск—Ліда. 16,3 тыс. ж. (2002). Шчучынскі завод «Аўтапровад», прадпрыемствы с.-г. і трактарнага машынабудавання, харч. (Шчучынскі масласырзавод) прам-сці. Брадкая магіла сав. воінаў і дартызан, магіла ахвяр фашызму. Помдікі архітэклуры: Шчучынскі касцёл Святой Тэрэзы, Свята-Міхайлаўская царква, Шчучынскі палац. Улершыню згадваецца ў лісьмовых крыдіцах 1-й лал. 15 ст. ў сувязі з засдаваннем тут трокскім ваяводам П.Лелюшам касцёла. У 2-й лал. 15—-17 ст. Ш. належаў Кучукам, Кішкам, Радзівілам, Давойнам, Лімодтам; уваходзіў y склад Лідскага дав. Віледскага ваяв. Ў вайну Расіі з Рэччу Пасдалітай 1654— 67 Ш. моцна лацярлеў ад войск кн. Хаванскага і атрадаў В.Залатарэнкі, y пач.
ШЧУЧЫНСКІ
503
трольныя, радыёчастотныя), шнуры арміраваныя, трубкі поліхлорвінілавыя і інш. Ш ЧЎЧЫ НСКІ КАСЦЁЛ с в я т б й тэРФЗЫ, помнік архітэктуры класіцызму ў г. Шчучын Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 1829 лры кляштары діяраў князем К.Друцкім-Любецкім. Мураваны храм выцягнутай крыжова-купальнай
Паўночнай вайны 1700—21 — ад войск Карла XII. У канцы 17 — 1-й пал. 18 ст. мястэчкам Ш. валодалі ЮзафовічыГлябідкія (Хлябіцкія), потым — Сцыпіёны. У 18 — пач. 20 ст. называўся Шчучын-Літоўскі. У 1718 тут засн. Шчучынскі піярскі калегіум. 23.5.1761 Ш. атрымаў герб — y блакітным полі пад залатой каронай сярэбраная манаграма IS [I (gnatus) S(cipion)]. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) y Рас. імперыі, мястэчка Лідскага пав. Гродзенскай (з 1802) і Віленскай (з 1842) губ. 3 1807 Ш. належаў Друцкім-Любецкім. У 1866 y мястэчку 1088 ж., 123 дамы, парафіяльная школа, аптэка, паштовая станцыя, царква, касцёл. У 2-й пал. 18 ст. пабудаваны Шчучынскі палац, y 1888 — дрэваапр. з-д. У 1897 — 1742 ж., лячэбніца. У 1905 цэнтр волас-
1539 ж., 239 будынкаў. У 1929 Ш. — цэнтр Шчучынскага павета Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 4.12.1939 дэнтр Шчучынскага р-на Баранавіцкай вобл., з 15.1.1940 гар. пасёлак, 3500 ж. У Вял. Айч. вайну з 25.6.1941 да 13.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў Ш. і раёне 2749 чал. У 1948 y Ш. 7 тыс. ж., y 1959— 6,5 тыс., y 1970 — 10,3 тыс. ж. 3 31.8.1962 — горад. Літ:. К р е н ь Н.П., М а р а ш Я.Н. ІЦучнн: Нст.-экон. очерк. Мн., 1989; Д а н с к і х С.У. Наш Шчучын. Гродна, 2001; Памяць: Гіст.-дак. хроніка Шчучынскага р-на. Мн., 2001. Р.В.Баравой, У.В.Мальцаў. Ш ЧУЧЫНСКІ ЗАВ0Д «АЎТАПР0ВАД*. Створаны ў г. Шчучын y 1958 на базе фанердага з-да. У сярэдзіне 1960-х г.
кампазіцыі. Дамінуе высокі купал на светлавым васьмерыковым барабане дад сяродкрыжжам. На гал. фасадзе паўкалоны і антаблемент ствараюць матыў дарычнага порціка. Вось сіметрыі гал. фасада падкрэслена ўваходным драёмам з сандрыкам, акном y фігурнай лідггве і люкарнай на франтоне. Бакавыя фасады расчлянёды высокімі даўцыркульнымі аконнымі праёмамі, аформлены рустам і завешаны антаблементам. У 1987— 89 касцёл рэстаўрыраваны. С.Г.Багласаў. Ш ЧЎ ЧЫ Н СКІ МАСЛАСЫРЗАВ0Д Пабудаваны ў г. ІПчучын y 1968— 70. У 1987 пабудаваны цэх сухога абястлушчанага малака, y 1996 — лакальныя ачышчальныя збудаванні, y 1992 — рэкадструяваяы сыраробяы цэх. 3 1998 — адкрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (2003): масла, сыр «Расійскі», цэльнамалочныя прадукты, малочны цукар, сухая сываратка.
Шчучын. ІІІчучынскі касцёл святой Тэрэзы.
Фрагмент забудовы. ці Лідскага пав. Віленскай губ., 1799 мяшчан, валасное праўленне, царква, касцёл, каішіца, сінагога, яўр. малітоўны дом, аптэка, паштовая станцыя, вінакурны, цагельны, валнавы з-ды, 29 крам, 5 корчмаў. У 1914 бібліятэка і архіў Сцыпіёдаў і Друцкіх-Любецкіх перададзены ў музей Чартарыйскіх y Кракаве. 3 1921 y складзе Полыдчы, цэнтр гміны Навагрудскага ваяв. У 1923 —
пабудаваны цэх кабелю далёкай сувязі. У канцы 1960-х г. з-д пералрафіляваны на выпуск мантажных правадоў. 3 1994 адкрытае акц. т-ва. Асн. прадукцыя (2003): дравады (аўтатрактарныя нізкага напружання, мантажныя, мантажныя экраніраваныя, бытавыя, установачныя, для тэлеф. сувязі і інш ), кабелі (мантажныя мнагажыльныя, зварачныя, сілавыя надружаннем да 1000 В, кан-
Ш ЧЎ ЧЫ Н СК І ПАВЁТ, адм.-тэр.. адзінка ў Полыдчы і БССР y 1929—40. Цэнтр — г. Шчучын. Утвораны 26.4.1929 з Астрынскай, Васілішкаўскай, Дэмбраўскай, Жалудоцкай, Лябёдскай, Навадворскай, Орлеўскай, Ражанкаўскай, Сабакінцкай, ІІІчучынскай гмін Лідскага пав. і Каменскай гміды Гродзедскага ітав. Уваходзіў y Навагрудскае ваяв. У вер. 1939 далучаны да БССР. 3
504
ш чучы нскі
4.12.1939 y Баранавідкай вобл. Скасаваны 15.1.1940, на тэр. павета ўтвораны раёны. В.Л.Насевіч. Ш ЧЎ ЧЫ Н СКІ ПАЛАЦ, помнік архітэкіуры ранняга класіцызму ў г. Шчучын Гродзенскай вобл. Пабудаваны ў 2-й пал. 18 ст. паводле праекга арх. дэ Фленерса ў парку рэгулярнай планіроўкі (садавод С.Юндзіл). Належаў падскарбію літ. Шчуку, з пач. 19 ст. — кн. Друцйм-Любецкім. Будынак мураваны, сіметрычнай кампазідыі, прамавугольны ў плане, 2-павярховы, на высокім цокалі. У цэнтры болып нізкая ч. з мансардай, вырашаная ў выглядзе лоджыі з 2 іанічнымі калонамі, па баках — 2-павярховыя аб’ёмы, раскрапаваныя пілястрамі. Фасады па перыметры за-
ІІІчучынскі палац.
вершаны развітым карнізам і парапетам з атьпсам y цэнтры. Прамавугольныя аконныя праёмы аздоблены сандрыкамі. Ш ЧЎ ЧЫ Н СКІ П ІЯ РСК І КАЛЕГІУМ, сярэдняя навуч. ўстанова ў 1718— 1832 y г. Шчучын Гродзенскай вобл. У 1718 y Шчучын піяраў запрасіў гаспадар мястэчка Ю.Глябецкі, які перадаў ім мясц. парафіяльны касцёл і ахвяраваў 23 735 злотых. Калі маёнтак перайшоў да яго дачкі Тэрэзы, яна пацвердзіла фундацыю бацькі; тое ж y 1726 зрабіў і сойм. Калегіум пры кляштары св. Георгія засн. ў 1718 (пры ім пэўны час дзейнічалі семінарыя для ордэнскай моладзі, дзе выкладаліся нават усх. мовы, і аптэка). Існаваў на прыватныя ахвяраванні, падпарадкоўваўся Літоўскай навуч. акрузе. Меў 3 класы і 5 выкладчыкаў. У 1783 Адукацыйная камісія рэарганізавала калегіум y падакруговае вучылішча (у 1785 y ім было 119, y 1789 — 69 вучняў; y 1803 было 5 класаў і 7 выкладчыкаў). У 1804 з Гродзенскай дамініканскай школы сюды пераведзены фундуш y 40 тыс. злотых гродзенскага старосты А.Храптовіча для ўтрымання 10 юнакоў са збяднелай шляхты, a калегіум пераўгвораны ў 6-класнае пав. вучы-
лішча з гімназічным курсам навучання (выпускнікі мелі права паступаць ва універсітэты). У 1817 было 7 выкладчыкаў і 201 вучань, y 1822 — 152 вучні, y 1823 — 73 вучні. 19.2.1823 тут утворана нелегальнае вучнёўскае т-ва (філіял віленскіх філаматаў), якое было раскрыта паліцыяй. У 1825 калегіум ператвораны ў звычайнае 4-класнае пав. вучылішча, y 1832 скасаваны. У ім выкладаў п ры родазнавец С.Ю ндзіл, вучыліся філосаф К.Нарбут, гісторык-археограф Ы.Догель, геолаг I.Дамейка, паэт Ю.Корсак і інш. Літ.. Б е л е ц к н й A В. Нсторяческнй обзор деятельностн Вшіенского учебного округа за первый псрнод его суіцествовання, 1803—1832. Отд. 3. Внльна, 1906; Сборннк матерналов для нсторнн просвешення в Росснн. T. 1. СПб., 1893; B e a u v o i s D Szkolnictwo Polskie na ziemiach Utewsko-Ruskich, 1803—1832. T. 2. Rzym; Lublin, 1991. A. Ф. Самусік. Ш ЧЎ ЧЫ Н СКІ РАЁН. Размешчаны на ПнЗ Гродзенскай вобл. Утвораны 15.1.1940 (у сучасных межах з 1967). Пл. 1,9 тыс. км2. Нас. 57 тыс. чал. (2003), гарадскога 35,1%. Сярэдняя шчыльн. 30 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Шчучын. Раён уключае г.п. Жалудок і Астрына, 432 сельскія нас. пункты, 13 сельсаветаў: Бакштаўскі, Васілішкаўскі, Галавічпольскі, Дэмбраўсй, Каменскі, Лядскі, Мажэйкаўскі, Навадворскі, Орлеўскі, Першамайскі, Ражанкаўскі, Ракавіцкі, Шчучынскі, 2 пас. Саветы: Астрынскі і Жалудоцкі. Тэр. раёна пераважна ў межах Лідскай раўніны, паўд. ўскраіна — y межах Верхнянёманскай нізіны. Паверхня пласкахвалістая, з участкамі марэнных узгоркаў і шырокімі забалочанымі далінамі рэк; 76% яе на вьпл. 140— 160 м, 14% — ніжэй за 140 м, 10% — 160—180 м. Найвыш. пункт 196 м (каля в. Вял Мажэйкава). Агульны нахіл паверхні з 3 на У. Карысныя выкапні: торф, сапрапель, мел, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, суглінкі, праяўленні магнетытавых, сульфідна-магнетытавых і малібдэнава-медных руд. Сярэдняя т-ра студз. -5,4 °С, ліп. 17,9 °С. Ападкаў каля 550 мм за год. Вегетац. перыяд 196 суг. Найб. р. Нёман з прытокамі Лебяда, Котра (з Нявішай і Спушанкай). Азёры: Берштаўскае, Матора. Вадасх. Будраўцы. Глебы с.-г. угодцзяў дзярнова-падзолістыя (47,8%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (23,6%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (18,4%), поймавыя і тарфяна-балотныя (10,2%). Пад лесам 32,9% тэр., найб. лясныя масівы ў паўн.-зах. частцы раёна, напр., Катранская пушча. Пераважаюць хваёвыя, бярозавыя, яловыя, чорнаальховыя, дубовыя лясы; трапляюцца асінавыя і інш. Штучныя насаджэнні (каля 23%) пераважна хваёвыя. Пад балотамі 3,9% плошчы. На тэр. раёна ландшафгны заказніх рэсп. значэння Азёры (частка); мясц. значэння — біял. Спушанскі, ахоўны тарфянік Шчанец. Помнікі прыроды рэсп. значэння: паркі — «Вялікае Мажэйкава» і «Руткевічы»; валуны ў в. Балічы, Барташы, Вял. Пугачы («Вялікі камень»), Васілішкі, Зарэчча, Зенеўцы, Ладыга («Капцюганскі»), Кузьмы («Марцін камень»), Старыя Падцубы, Фарны Канец, Тапілішкі (група валуноў); камавы паіорак «Касцянёўскі». Помнікі прыроды мясц. значэння: паркі — «Галавічполе» і «Ражанка»; валуны ў в. Касцянёва, Красная, Ляцк Высокі, Мікулішкі, Схоржыкі, Старыя Васілішкі, Якубавічы. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 100,7 тыс. га, з іх асушаных каля 27,4 тыс. га. Н а
1.1.2003 y раёне 11 с.-г. вытв. кааператываў, 5 рэсп. с.-г. унітарных прадпрыемстваў, y т.л. 3 эксперым. базы, 1 раённае с.-г. унітарнае прадпрыемства, 3 камунальныя с.-г. унітарныя прадпрыемствы, адкрытае акц. т-ва «ІскраАгра», вытв. ко м п лек с «Ш чучынскае пчалярства», дзяржплемгаспадарка (буйн. par. жывёла), племянная птушкагадоўчая рэпрадукцыйная гаспадарка, 22 фермерскія гаспадаркі, Гродзенскі занальны НДІ сельскай гаспадаркі. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, свіна- і птушкагадоўлі, вырошчванні збожжавых, зернебабовых і кармавых кулыур, цукр. буракоў, бульбы. Прадпрыемствы металаапр., харч. (масла, цэльнамалочная прадукцыя, сыры), каап. (хлебабулачныя, макаронныя, каўбасныя вырабы) прам-сці; Шчучынскі і Лідскі лясгасы (піламатэрыялы, вываз драўніны). Па тэр. раёна праходзяць чыгунка Ваўкавыск—Ліда, аўтадарогі Гродна—Ліда, Ваўкавыск— Шчучын, Гродна—Астрьіна— Радунь і інш. У раёне 16 сярэдніх, 17 базавых, 1 спарт., 3 муз. школы, дапаможная школа-інтэрнат, 3 вучэбнавытв. камбінаты, Цэнтр творчасці дзяцей і моладзі, ПТВ, 27 дашкольных устаноў, 38 клубаў, 50 б-к, 7 бальніц, 3 паліклінікі, 5 амбулаторый, 36 фельч ак. пунктаў. Помнікі архітэкгуры: царква-крэпасць (1524) y в. Мураванка, цэрквы — y в. Бершты (1816), Нарашы (канец 19 ст.); касцёлы — Іаана Хрысціцеля (1769) y в. Валянчыцы, Троіцкі (1758) і званіца (19 ст.) y в. Ішчална, Антоніеўскі (1908) y в. Каменка, Станіслаўскі (пач. 20 ст.) y в. Лядск, Ю р’еўскі (1749) і капліца (1882) y в. Новы Двор, Петрапаўлаўскі (1674) і капліда (19 ст.) y в. Ражанка, св. Пятра (1903) y в. Старыя Васілішкі; сядзібы — y в. Андрушоўцы (19—20 ст.),
Вял. Мажэйкава (канец 18 — пач. 19 с т ), Галавічполе (пач. 20 ст.), Глыбокае (19 ст.), Гурнофель (пач. 20 ст.), Касдянёва (канец 19 — пач. 20 ст ), Ражанка (2-я пал. 19 ст.). Радзіма Цёткі (А.С.Пашкевіч). Выдаецца газ. «Дзянніца».
Л іт Збор
п ом нікаў гісторыі і культуры Беларусі: Гродзенская вобл. М н., 1986; П амяць: Гіст.-дак. хроніка Ш чучы нскага р-на. М н ., 2001. Г.С. Смалякоў, Дз.А. Чашчэвік.
Ш ЧЫ БАТ, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула, за 10 км на ПнУ ад г. Лепель, за 3 км на ПнУ ад в. Старое Лядна. Пл. 0,42 км2, даўж. 2,43 км, найб. шыр. 320 м, даўж. берагавой лініі 5,78 км. Пл. вадазбору 3,75 км2. Катлавіна лагчыннага тыпу, выцягнутая з 3 на У, размешчана сярод лесу.
гоў — шчылшарэзамі-кратаваЛьнікамі і шчылінадрэнажнымі машынамі (гл. Дрэнажныя
ш ч ы л ін н а я
шчылiна д р э н Аж н а я
выя (рабочыя органы — бясконцыя ланцугі з разцамі, або бары ) і ды скафрэзерныя (з дыскавымі фрэзамі).
машыны).
м а ш ь ін а ,
машына для пракладкі шчыліннага дрэнажу на пністых балотных глебах з мэта й ' адводу залішніх вод, паскарэння асадкі торфу і асваення балот. Б ы ваю ц ь п ры чап ны я і н авясн ы я; дрэн аж на-ды склны я (р атацы й н ы я), дрэн аж н а-баравы я (ланцуговы я скрабалкавы я) і дрэн аж н авінтавы я. П раразаю ц ь ш чы ліны глыб. да 1,2 м н а адлегласці 6— 12 м адна ад адной (у залеж насці ад вы кары стан н я тэр. асуш эн ня пад пэўн ы я культуры). Верх ш чы лін закры ваю ць з дапам огай ды скаў або п ры кочваю ць гусеніцамі трактара. Гл. таксам а
ны.
Дрэнажныя машыВ.М.Кандрацьеў.
Ш Ч Ы Г 0Л , ш ч ы г о л чорнагал о в ы (Carduelis carduelis), птушка сям. ўюрковых атр. вераб’інападобных. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн.-Зах. Афрыцы. Насяляе лісцевыя і мяшаныя разрэджаныя лясы, культ. ландшафты. На Беларусі звычайны від. Даўж. цела да 16 см , м аса каля 20 г. А пярэн н е яркае: вакол дзю бы ш ы рокае чырв. кальцо, кры лы і хвост чорн ы я, на кры лах пап яроч н ая жоўтая паласа, спін а кары чневая, ц ем я і п аты ліц а чорны я. Н я се 4— 6 яец. К орм іц ц а н асенн ем траў, насякомы мі.
Ш ЧЫ ЛІНАВАННЕ ГЛЕБЫ , праразанне ў глебе ўпоперак схілу шчылін глыбінёй 40— 60 см на адлегласці 100— 150 см адна ад адной для рэгулявання паверхневага сцёку і больш поўнага паглынання талых і ліўневых вод. В ы кары стоўваецца я к аграпры ём для пал я п ш э н н я водна-ф із. уласцівасцей слабафільтрую чых (гліністых і сугліністых) глеб, аховы іх ад воднай эрозіі і п авы ш энн я ўрадлівасці схілавых зямель. Робіцца шчшінарэзнымі машынамі на паш ах, зябліве, пасевах ш матгадовы х траў і азімых культур; часовае Ш .г. з кратаван н ем сенаж ацяў, ііаш аў і лу-
М анцірую цца на базе колавы х і гусенічных трактароў або ланцуговы х тран ш эй н ы х экскаватараў. Б аравы я ІІІ.м . звы чай на маю ць 1— 4 рабочы я органы , ян ы вы копваю ць адну тран ш эю -ш чы лін у або н екалькі паралельны х глы б. да 1,7 м. Д ы с к а ф р э зе р н ы я б ольш п радукц ы й ны я і зносаўстойлівы я, м аю ць 1— 3 ды скавы я ф рэзы , п раразаю ц ь ш чы ліны глыб. да 1,1 м. П ры вод рабочых органаў — ад вала адбору магутнасці трактара Літ:. К у п ч е н к о А Н , В а в н л о в А В М еханмзацня м елноратнвны х н водохозяйственны х работ. М озы рь, 2000.
В.М.Кандрацьеў.
Шчылінарэзныя машыны: а — з баравы м рабочым органам (1 — гідрацы ліндр, 2 — р э духтар пры вода рабочага орган а, 3 — баравы ланцуг); б — з ды скаф рэзерн ы м рабочы м органам ( і — ланцуговая перадача пры вода, 2 — гідрацыліндр, 3 — ды скі з зубамі).
ІІІчыгол.
Схілы катлавіны стромкія, выш. да 20 м, месцамі спадзістыя. Берагі зліваюцца са схіламі, месцамі выш. да 0,5 м.
505
В.М.Кандрацьеў.
ІІІчы лінаванне глебы: a — схем а ры хліц еляш чы лінавальніка канструкц ы і Б елН Д І м еліярацы і і лугаводства (1 — рам а, 2 — сф еры чн ы я дыскі, 3 — лы ж а, 4 — стойкі рыхліцеля з н аканечніхам , 5 — ды скавы я рыхліцелі); б — схема п аглы нан ня вады н а схіле пры ш чы лінаванні пад сельскагаспадарчы я культуры.
Ш ЧЫ ЛІНА РбЗН АЯ МАШЬІНА, ма шына для наразання шчылін шырынёй да 300 мм y мёрзлых і трывалых грунтах з мэтай падрыхтоўкі іх да распрацоўкі землярыйнымі машынамі, a таксама для шчылінавання глебы. Бываюць бара-
Ш ЧЫ ЛІННАЯ АНТЭНА, ненакіраваная антэна ў выглядзе вузкай шчыліны, прарэзанай y плоскім ці крывалінейным метал. экране. Сканструявана так, што выпрамяненне адбываецца толькі ў адну паўпрастору адносна плоскасці экрана. He мае частак, што выступаюць з экрана, і не парушае тым самым аэра- і гідрадынаміку аб’ектаў (напр., самалётаў, ракет), на якіх яна ўстаноўлена. Выкарыстоўваецца таксама для ўзбуджэння хваляводаў і аб’ёмных рэзанатараў і як абпрамяняльнік y складаных антэнах.
Схемы рабочых орг а н а ў шчыліна-
дрэнажных машын: a — дрэнажна-дыскавага (1 — к ар дан н ая п ерадача, 2 — гусенічны ход, 3 — ф р эза , 4 — закры вальны ап арат); б — д р э н аж a на-баравага са скрабалкавы м ланцугом ( 1 — н ав ясн ая рам а, 2 баравы ланцуг, 5 — тэлескап іч н ая рам а); в с кап іч н ая р ам ы , 3 — ш н эк , 4 — нож).
гідрацыліндры, 3 — закры вальны апарат, 4 — дрэн аж н а-він тав ога (1 і 2 — н ав яс н ая і тэ л е -
506 __________ ШЧЫЛЬНАСЦЬ ШЧЫЛЬНАСЦЬ ц е л a, фізічная велічыня, для аднароднага цела (рэчыва) роўная адносінам масы цела да яго аб’ёму (аб’ёмная Ш ). Вызначаецда формулай р = т/У, дзе т — маса і V — аб’ём цела. Дыяпазон значэнняў Ш. прыродных рэчываў і асяроддзяў надзвычай шырокі, напр., Ш. сухога паветра пры нармальных умовах роўная 1,29 кг/м , вады (пры 4 °С) — 1000 кг/м3, осмію — 22 610 кг/м3. Расце з п авелічэнн ем ціску і зм ян ш аец ц а з павелічэннем т-р ы (за вы клю чэн нем , н ап р., вады, чыгуну, плаўленага кварцу ў некаторы х ды яп азонах т-р). П ры плаўленні (кры ш талізацы і) і в ь т а р э н н і (кан дэнсацы і) зм ян яец ц а скачком . Д ля аднародны х двухмерных цел
(н а п р ., то н к ай п лён кі) уводзіцца п а в е р х н е в а я Ш ., роўная адносінам м асы вы бранай ч. цела да плош чы яго паверхні, a для аднародны х аднамерны х цел (напр., тонкай ніткі) — л і н е й н а я Ш ., роўная адносінам масы вы бранай ч. цела да яго даўжыні. А дзінка аб'ём н ай Ш . ў С І — к і л а г р а м на к у б і ч н ы метр.
Ш ЧЬІЛЬНАСЦЬ
НАСЕЛЬНІЦТВА,
ступень населенасці пэўнай тэрыторыі. Вызначаецца адносінамі колькасці пастаяннага насельніцгва на адзінку гоюшчы (чалавек на 1 км2) без уліку плошчы вял. унутр. вадаёмаў. Б.ч. насельніцтва свету сканцэнтравана на ўскраінах мацерыкоў, каля мораў, на нізінах і некат. узгорыстых рэгіёнах (да 500 м над узр. м.). П ры сярэдн яй ш чы льнасді заселены х м ацеры коў 46 чал. на 1 к м 2 (2002) трапляю цц а
рэгіёны са Ш .н. каля 120 чал. на 1 к м 2 (Усх. і П аўд.-Усх. А зія), y той ж а час y Акіяніі Ш .н. м енш за 4 чал. на 1 km 2, a на П н Амеры кі і Еўразіі, a таксам а ў вы сакагорных і пусты нны х раёнах вагаецца ад 0,01 да 1 чал. на 1 к м \ Зн ач ны я ваганні Ш .н. назіраю цца і на асобны х краінах, н ап р., y М анголіі ў сярэднім пры надае 2 чал. на 1 км2, Канадзе і Аўстраліі — 3, Расіі — 8; y некат. краінах гэты п аказчы к значна вы ш эйш ы , н ап р., y Італіі -— 192, Германіі — 230, Індыі — 314, Я поніі — 336, Тайвані — 625, Б англадэш — 926, С янгане (Ганконг, з 1997 уваходзіць y К Н Р ) — 6272, Сінгапуры — 6833 чал. на 1 км .
На Беларусі Ш.н. складае 48 чал. на 1 км2 (2001). Больш шчыльна населены зах. вобласці (у Гродзенскай 47 чал. на 1 км , y Брэсцкай 45), меней усх. і паўн. (у Магілёўскай — 41, Гомельскай 38, Відебскай 34 чал. на 1 км2). У Мінскай вобл. (з г. Мінск) 81 чал. на 1 км2. На паказчык шчыльнасці ўплывае ха-
ШЧЫЛЬНАСЦЬ I КОЛЬКАСЦЬ НАСЕЛЬНІЦТВА, СУАДНОСІНЫ ГАРАДСКОГА I СЕЛЬСКАГА НАСЕЛЬНІЦТВА БЕЛАРУСІ
ШЧЫЛЬНАСЦЬ НАСЕЛЬНІЦТВА (па раёнах, чапавек на 1 к м 2)
КОЛЬКАСЦЬ НАСЕЛЬНІЦТВА (па раёнах, ты с.чал авек)
больш за 200 больш за 100
100-200
ГА РАД О К
іш чйігаіія^пі
5 0 -1 0 0 2 5 -5 0
5 0 -1 0 0
2 5 -5 0
/-V —
/, :ідсіан
1 5 -2 5
о
Л ёзна
менш за 25
менш за 15 па рэсп убліцы - 4 8 ,4 чал авек на 1 км 2 | 'БРОЎНА
Заўвага. Шчыльнасць насельніцтва дадзена з улікам гарадоў і пасёлкаў гарадскога тыпу Л
КРУПКІ
ІВІЧЬП
ю жын
хКЛімаЖ ь г ^
.
Б Ы Х А Ў Іэ і
[раснаполл^-*
І
КАПЫЛЬ
xj
ІВАЦЭВІ
-ДРАГІЧЫН ПЕТРЫЮ
іТнкавмы
Ж Ы Т К А В іііЫ
С Т О Л ІН
Лельчыцы
О/
ЕЛЬСК^у
■■f СТРУКТУРА НАСЕЛЬНІЦТВА ПАВОДЛЕ ТЫПАУ (у працэнтах)
Карта складзена паводле даных перапісу насельніцтва (1999 г.) і справаздач афіцыйнай статыстыкі за 1999 г.
ТЫП НАСЕПЬНІЦТВА
гара дское
69,3
сельскае па рэспубліцы
па раёнах
Зона адсялення (адчужэння)
\
ГРОДНА БЫХАУ
Гарады
Глуск
Пасёлкі га р а д с ко га ты пу
маш таб
1: 4 000 000
рактар рассялення людзей, гушчыня і памеры паселішчаў. Гарадскія паселішчы, тэр. якіх параўнальна невял., населены больш шчыльна, чым сельская мясцовасць. Таму часта разлічваюць шчыльнасць гарадскога і сельскага насельніцтва паасобна. Напр., Ш.н. Мінска 6364 чал. на 1 км2, Гомеля 4185, Гродна — 3332. Найб. канцэнтрацыя сельскага насельніцтва вакол буйных гарадоў, там Ш.н. можа дасягаць болып як 74 чал. на 1 км2. Дз.М.Кудзелка.
С.П.Шчыпачоў.
ШЧЫЛ ЬНАСЦЬ
ЭЛЕКТРЫЧНАГА
ТОКУ, вектарная фіз. велічыня, якая характарызуе ўпарадкаваны рух носьбітаў зараду. Ш.э.т. выражаецца формулай j +p <u >, дзе р — аб’ёмная шчыльнасць зараду; < u > — сярэдняя скорасць упарадкаванага руху дадатна зараджаных часціц. Пры раўнамерным размеркаванні эл. току па папярочным сячэнні правадніка плошчы S сувязь модуля Ш.э.т. j з сілай току / y правадніку мае выгляд: ] = I/S. У ізатропных асяроддзях з удзельнай эл. праводнасцю напрамкі вектараў Ш.э.т. 7 і напружанасці эл. поля Ê супадаюць: /= u Ê (Ома закон y дыферэнцыяльнай форме). Адзінка Ш.э.т. ў СІ — a м п е р н а к в а д р а т н ы ме т р . П.С.Габец.
ШЧЫЛЬНЯМЕР, прылада для неперарыўнага (ці перыядычнага) вымярэння шчыльнасці рэчыва ў розных тэхнал. працэсах. Адрозніваюць вагавыя (гл. Пікнометр), паплаўковыя (гл. Арэометр), дынамічныя (вымярэнні па хуткасці выцякання газу з тонкай адтуліны), радыеізатопныя (па інтэнсіўнасці паглынання ці рассеяння бэта- або гама-прамянёў), ультрагукавыя (па залежнасці скорасці гуку ад шчыльнасці асяроддзя) і інш. Выкарыстоўваюцца Ш. ў навук. даследаваннях і вытв. працэсах.
ШЧЫ1ІАЧ0Ў Сцяпан Пятровіч (7.1.1899, в. Шчыпачы Камышлоўскага р-на Свярдлоўскай вобл., Расія — 31.12.1979), рускі паэт. Скончыў Ін-т чырв. прафесуры (1934). У зб-ках вершаў «Па курганах стагоддзяў» (1923), «Адна шостая» (1931) «касмічная» патэтыка, дэкларатыўнасць. Вершы пра каханне, прыроду, грамадз. лірыка ў зб-ках «Вершы» (1948), «Далонь» (1964), «Таварышам па жыцці» (1972), «Каля гарызсжта» (апубл. 1982) і інш. Аўтар паэм «Домік y Шушанскім» (1944), «Паўлік Марозаў» (1950), «Песня пра Маскву» (1968), «12 меся-
цаў вакол Сонца» (1969), «Каля кніжных паліц» (1975), аўіабіягр. аповесці «Бярозавік» (1956), успамінаў і інш. На бел. мову асобныя вершы Ш. пераклалі П.Бітэль, С.Дзяргай, Х.Жычка, В.Макарэвіч. Дзярж. прэміі СССР 1949, 1951.
шчыт______________ 507 адна з найб. яркіх частак Млечнага Шляху. 3 тэр. Беларусі відаць y канцы вясны, летам і восенню.
Тв.: Собр. соч. T. 1—3. М., 1976—77. jlim: Д е м е н т ь е в В. Сад под лнвнем: Лнряка Степана Шнпачева. М., 1970.
ШЧЫП0ЎКА з в ы ч а й н а я (Cobitis taenia), рыба сям. ўюновых атр. карпападобных. Пашырана ў прэсных вадаёмах Еўропы (да 60° паўн. ш.) і Азіі. Насяляе ціхія мелкаводныя затокі і залівы з іліста-пясчаным грунтам, y які закопваецца. На Беларусі звычайны від. Нар. назвы каза, кусачка, сіколка, сякушка, точка. Даўж да 12 см. Цела падоўжанае, сціснутае з бакоў. Афарбоўка стракатая, светла-жоўтая, па баках — паласа бураватых ці чорных плям. Каля рота 6 кароткіх вусікаў. Пад вачыма высоўныя двухраздзельныя шыпы, якімі можа ўкалоць або ўшчыпнуць (адсюль назва). Харакгэрна поліплаідыя (іхра можа развівацца пры стымуляцыі спермай самцоў блізкароднасных відаў). У лічынак пасля вылуплівання развіваюцца вонкавыя жабры — рэдкая з’ява для прэснаводных рыб. Корміцца дробнымі воднымі беспазваночнымі. Выкарыстоўваецца як прынада пры лоўлі драпежных рыб.
Шчыпоўка.
Ш ЧЫ Т, 1) элемент засцерагальнага ўзбраення, якое прыкрывала цела воіна ад паражэння халоднай або кідальнай зброяй. Выкарыстоўваўся з часоў каменнага веку да 15— 17 ст. (у некат. народаў Цэнтр. Афрыкі, Аўстраліі, Акіяніі, Паўд. Амерыкі захаваўся да 20 ст.). Ш. рабілі з дрэва, скуры, плеценых прутоў, акоўвалі бронзай, жалезам; форма — круглая, авальная, прамавугольная, трохвугольная, часцей з выгнутай плоскасцю. Часта ўпрыгожваўся маст. выявамі; з 12 ст. на LU. з ’явіліся сімвалы — зачаткі гербаў. Ш. быў прыкметай доблесці і перамогі; на ім давалі клятву воіны, на ім неслі воіна, пгго загінуў y баі; яго згуба ў баі для воіна была ганьбай і жорстка каралася. 2) Бранявое паіфыцце (лісты з бранявой сталі таўшчынёй 3— 10 мм з выразам для прыцэлу) y некат. артыл. гармат і кулямётаў для засцярогі разліку і механізмаў зброі ад куль і асколкаў. Мела пашырэнне з пач. 20 ст. 3) Плывучая (несамаходная) мішэнь, якую выкарыстоўваюць для практычнай стральбы на моры.
ШЧЫРЫ БЕЛАРЎС (псеўд.; імя і гады жыцця невядомы), аўтар нелегальнай гектаграфічнай брашуры на рус. мове «Пасланне да землякоў-беларусаў», датаванай 1.1.1884. На думку некат. даследчыкаў, гэтым псеўданімам, a таксама псеўд. «Самашчыры беларусін» карыстаўся В.Савіч-Заблоцкі. Магчыма, належаў да групы рэв. народнікаў з асяроддзя студэнтаў-беларусаў Пецярб. ун-та. У брашуры выступаў супраць памяркоўнай пазідыі ліберальнага народніка Д.Баравіка, пгго абмяжоўвалася толькі асветніцкай дзейнасцю на карысць народа. Лічыў гал. задачай вызв. руху беларусаў барацьбу супраць царызму, тагачаснага паліт. і эканам. ладу. Падкрэсліваў, што дасягнуць поспеху ў такой барацьбе можна толькі абапіраючыся на народ і аб’яднаўшыся з усімі рэв. сіламі Расіі, найперш з арг-цыяй «Народная воля». Паводле сваіх поглядаў быў блізкі да выдаўцоў час. «Гомон». Тв.\ У кн.: Публнцнстнка белорусскнх народннков. Мн., 1983. С. 33—59. I. С.Александровіч.
ШЧЫТ y а р х і т э к т у р ы , верхняя частка пераважна тарцовай сцяны, абмежаваная двума схіламі даху і не аддзеленая ўнізе карнізам (у адрозненне ад франтона). Пабудовы са стромкім 2-схільным дахам маюць востравугольны Ш. Найб. пашыраны Ш. ў архітэкгуры стылю готыкі. На Беларусі вядомы з 15— 16 ст. Ш. аздаблялі разнастайнымі нішамі (цэрквы-крэпасці ў вёсках Мураванка Шчучынскага, Сынковічы Зэльвенскага р-наў Гродзенскай вобл.), часам мелі крывалінейную або ступеньчатую форму (касцёл y в. Ішкалдзь Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.). У нар. драўляным дойлідстве пашыраны III., вынесеныя наперад за плоскасць тарцовага фасада, маюць традыд. дэкар. аздабленне.
ШЧЫТ (лац. Scutum), экватарыяльнае сузор’е. Найб. яркія зоркі 4-й візуальнай зорнай велічыні. У Ш. знаходзіцца
ШЧЫТ 1 )у т э к т о н і ц ы — буйны (да тысячы кіламетраў y папярочніку) выступ фундамента платформы, струк-
нізаваны. Mae корпус з шчытавымі дамкратамі і гідракамунікацыямі, круглую, часам прамавугсшьную, эліптычную, скляпеністую (паўшчыты) і інш. форму папярочнага сячэння. Адрозніваюць Ш.п. малыя (плошча папярочнага сячэння да 10 м2), сярэднія (10— 16 м2) і вялікія (болып за 16 м2). Н аж авая частка Ш .п. служ ы ць для зраэанн я пародн ага краю п а контуры забоя або для ўкаран ен н я ў забой п ры праходцы вырабаткі метадам уц іскан ня п а сы пкіх або пластычных гліністых пародах; апорная — для размяш чэнн я ш чы тавых гідрадамкратаў п ерам яш чэн ня, рабочага орган а з пры водам , пагрузачнага п ры стасаванн я, ш чы тавога перагруж альніка (канвеера) і інш . ; хваставая — для аховы вырабаткі ад абруш вання. Ш .п. перамяш чаецца п а м еры праходкі забоя з дапамогай шчьггавых дам кратаў і інш . механізмаў.
А.А.Калагрыўка.
Д а арт. Шчыт: 1 — славянсхіх воінаў 6— 7 ст. (а — з бяросты ; б — з л азовы х дубцоў); 2 — гусарскі ш чы т-тарч 16 ст.
тура, процілеглая пліце. У межах LÙ. складкавы крышт. фундамент выходзіць на паверхню, напр., Алданскі шчыт, Балтыйскі шчыт, Украінскі шчыт. Ш. — звычайна прыўзнятая вобласць на платформе, якая толькі ў перыяды макс. трансгрэсій на кароткі час залівалася морам, таму асадкі платформавага чахла тут маламагутныя і развітыя спарадычна. Контуры Ш. вельмі ўстойлівыя і захоўваюцца доўгі час. Тэрмін «III.» прапанаваў аўстр. геолаг Э.Зюс (1885), «Ш. крышталічны» — рус. геолаг М.С. Шацкі (1947). 2) У г е а м а р ф а л о г і і — ледзяны Ш., частка або ўсё наземнае ледавіковае пакрыва шчытападобнай выпуклай формы магутнасцю да некалькіх кіламетраў (болын за 4 k m y сучаснага антарктычнага ледавіка). 3) У горнай с п р а в е гл. Шчыт праходчы.
Шчыт
ц ар кв ы -к р эп асц і ў вёсцы С ы нковічы Зэльвен скага раён а Г родзенскай вобл.
ШЧЫТ ПРАХ0ДЧЫ, перасоўнае пры забойнае метал. мацаванне, якое выка рыстоўваецца для ўтварэння горнай вы рабашкі. Бывае механізаваны і немеха-
М еханізаваны шчыт праходчы: 1 — ш тангавы рабочы орган; 2 — наж авая часпса ш чы та; 3 — іам краты -п ерасоўвальн ікі; 4 — ваганеткі; 5 — блакавозка; 6 — стуж ачны канвеер; 7 — бло(аўкладчы к; 8 — п ласціністы (скрабалкавы ) кан веер ; 9 — пагрузачн ае п ры стасаванне.
ШЧЫТАЗБ0РАЧНЫ CTAHÔK, дрэваапрацоўчы станок для зборкі на клеі шчытоў з рэек, брускоў, адрэзкаў дошак з папярэдне прыфугаванымі кантамі, асобных дэталей y вузлы і вузлоў y вырабы. Асн. элементы Ш.с. — базавая рама для падбору і ўкладвання дэталей і зацісканыя прыстасаванні (рухомыя ўпоры з пнеўматычным прыводам). Найб. пашыраныя Ш.с. — вайма і канвеернаклеільны прэс (канвеерная вайма). ШЧЫТАЛІСНІК (Hydrocotyle), -род кветкавых раслін сям. парасонавых. Больш за 500 'ВІдаў. Пашыраны пераважна ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 1 від — Ш. звычайны (Н. vulgaris), занесены ў Чырв. кнігу. Трапляецца па берагах вадаёмаў, на забалочаных месцах, тарфяніках. III. звы чай ны — ш матгадовая травяністая расліна з тон к ім паўзучым, даўж. 10— 100 см сцяблом , ш то ўкараняецц а ў вузлах. Л ісце акруглае, п лоскае, ш чьггападобна лры м ацаванае ў ц эн тры пласцінкі да доўгага прам астойнага чаранка (адсю ль назва). К веткі дробныя, неп ры км етн ы я, белы я ці чы рванаваты я, y галоўчатых парасоніках. П лод — віслаплоднік.
Дз.І Траццякоў.
ШЧЫТАМ0РДНІКІ (Àgkistrodon), род змей сям. ямкагаловых. 14 відаў. Пашыраны ў Азіі, Паўн. і Цэнтр. Амерыцы. Жывуць пераважна ў сухіх месцах, некат. звязаны з вадой. Даўж. да 1,6 м. А фарбоўка стракатая. На пярэдн яверхнім баку галавы некат. шчыткі павялічаны (адсю ль назва). Я йцажы варод-
Н ем ехан ізаван ы шчыт праходчы (выкарыстоўваецца п ры будаўніцтве М інскага метрапалітэна): 1 — ш чы тавы я гідраўлічны я дамкраты ; 2 — апорн ае кольца; 3 — корпус; 4 — нож.
чалавека, якая выпрацоўвае 3 гармоны: тыраксін, трыёдтыранін і кальцытанііі (рэгулюе фосфарна-кальцыевы абмен).
шчытні_____________ 509
Н япар н ы орган (радзей п ар н ы — y эем наводных і птуш ак), разм еш чан ы ў сярэдн яй вобласці ш ы і пад гартанню . Асн. марф ал. і ф ункцы ян. адзін ка Ш .з. — фалікул. M ae ф орм у ш чы та (адсю ль н азва) або падковы . У чалавека Ш .з. разм еш чана ў п яр э д н я й вобласці ш ы і, спераду і п а баках ад трахеі, скл адаецца з 2 доляў (правай і л евай), злучаных пераш ы йкам. М аса Ш .з. дарослага чалавека 20— 60 г, н ованародж анага — 1— 2 г. Н едахоп гармонаў Ш .з. ты раксіну і тры ёдгы ран ін у ў раннім дзіцячы м узросце п ры водзіць да
Ш Ч Ы Т Н І (Notostraca), падатрад беспазваночных жывёл атр. лістаногіх ракападобных. Вядомы з верхняга карбону. 9 відаў. Пашыраны паўсюдна ў часовых вадаёмах і азёрах. На Беларусі 2 віды: вясновы, або хвастаты (Lepidurus apus) і звычайны (Triops cancriformis).
крэцінізму.
ІІІчы таліснік звы чайны .
ІІІчытаморднікі: 1 — эвы чайн ы ; 2 — усходні. ныя, нарадж аю ць 2— 12 дэіцяняг. К о р м яцц а жабамі, гры зунам і, яш чаркам і, беспазван очнымі. Укус Ш . балю чы , але не смяротны . У некат. краінах спаж ы ваю ць y ежу. Я д вы кары стоўваецца ў медыцыне.
Ш Ч Ы Т А ІІА Д 0БН А Я ЗА Л 03А , эндакрынная залоза пазваночных жывёл і
І.М.Семяненя.
Ш Ч ЬІТКАВІЦКІЯ ЛУГІ, Шчыткаўскія Л у г і , балота ў Старадарожскім і Пухавіцкім р-нах Мінскай вобл., y вадазборы рэк Пціч і Случ. Нізіннага тыпу. Пл. 6,3 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 4,1 тыс. га. Глыб. торфу да 3,8 м, сярэдняя 1,5 м. Асушаныя землі пераважна пад ворывам. На неасушаных участках растуць нізкі лес, асокі і імхі, 600 га пад лесам з вольхі і бярозы. Ёсць пясчаныя астравы і грады, на некаторых з іх хваёвыя лясы. Ш ЧЫ ТКАВІЧЫ , вёска ў Старадарожскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Асіповічы— Шышчыцы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 32 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Старыя Дарогі, 106 км ад Мінска. 828 ж., 323 двары (2003). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
Даўж. цела з адросткам да 10 см, з ш ы рок ім дахападобны м плоскім карапаксам — ш чы псом (адсю ль н азва), н а якім спераду разм еш ч ан а п ара складаны х вачэй і няп арнае простае ю ч к а . Н а галаве 5 пар, на грудаях да 70 п ар грудных лістападобны х н ог, вонкавая ч. якіх пераўтворана ў жабры. Б руш ка сегм ентаванае, з адросткам (тэльсанам). Раздзельнаполы я. Р азм наж энн е п ераваж на п ар-
1
2
Ш чы тні: 1 — звы чай ны ; 2 — вясновы , або хвастаты. тэнагенеты чнае (гл. Партэнагенез). Я йцы вельм і ж ы ц цяздольны я (да 15 гадоў пасля вы сы ханн я і п рам ярзан н я аж ываю ць). Л ічы н хі — наўпліусы. Развіцдё з м етам арф озай. К орм яц ц а дэтры там , параспсам і водны х раслін, дробн ы м і водны м і ж ы вёламі, паядаю ць м алькоў ры б, чы м ш ко д зя ц ь ры бнай гаспадарцы.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 17-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПБДЫІ
Галоўная рэдакцыя Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; намеснік галоўнага рэдактара Т.Я.Буракова; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі
Рэдакцыя гісторыі, філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гусева, кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі, Г.А.Маслыка, М.Г.Нікіцін, кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход, В.А.Юшкевіч; навуковыя рэдактары В.В.Грынявецкі, Н.АДзянісава, Н.Г.Кісялёва, М.І.Рэменіца.
Рэдакцыя літаратуры і мастацтва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, Т.В.Пешына, кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, А.В.Спрынчан; навуковыя рэдактары В.А.Войніч, Н.В.Грэская, А.І.Клімовіч, Н.В.Мароз, ІЛ .Чэбан.
Рэдакцыя прыродазнаўчых і дакладных навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук АЛ.Болсун; вядучьм навуковыя рэдактары П.С.Габец, кандыдат біялагічных навук С.С.Ермакова, ТЛ.Жукоўская, кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка, кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель, Л.ВДоўчая, кандыдат біялагічных навук А.М.Петрыкаў, У.М.Сацута, Л.М.Шахлевіч; навуковыя рэдактары В.З.Анісовіч, А.А.Дабрыцкая, А.АДубовік, В.Л.Мароз, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец.
Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучыя навуковыя рэдактары М.А.Маўзон, ТЛ.Нішт, М.В.Пятроўская, Е.П.Фешчанка, кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; навуковы рэдактар Т.УЛюковіч.
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнай падрыхтоўкі выданняў і каардынацыі ўнутрывыдавецкай дзейнасці Заг. рэдакцыі — Л.М.Шастакова; вядучыя мастацкія рэдактары Н.В.Барай, У.М.Жук, В.Г.Загародні; мастацкія рэдактары І.В.Каранкевіч, Т.В.Шабунька; вядучыя навуковыя рэдактары М.У.Маркевіч, Г.Р.Шыкунова; навуковыя рэдактары B. М.Вераденнікава, Г.Т.Глушчанка, В.Ф.Надзененка; тэхнічныя рэдактары МЛ.Грыневіч, Н.М.Ш эвель; вядучы фотакарэспандэнт Г М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты А.П.Дрыбас, C. Ю.Лук’янаў; вядучы інжынер-праграміст С.А.Макаёнак; інжынеры-праграмісты С.В.Вераценнікава, А.Л.Шалканаўцава; аператары Р.УДзявочка, Н.М.Зубкевіч, Н.У.Мітраховіч, Т.М.Саленік, Н.А.Стасевіч, С.М.Хаустовіч; машьшісткі ГЛ.Анісімава, ЛЛ.Шыбаева.
Вытворчы аддзел Заг. аддзела — Т.М.Грыцышын; інжынеры-тэхнолагі І.В.Бурко, Ю.В.Шматкова. Участак размнажальнай тэхнікі: Я.М .Кузьміна, Ф.А.Ю ркевіч.
Карэктарскі аддзел Заг. аддзела — В.М.Чудакова; ст. карэктары Ж.С.Берасневіч, Л.А.Варабей, П.В.Грынчанка, В.А.Кульбіцкая, В.МЛапцева.
Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — Г.А.Краўчанка.
Агульны аддзел Заг. аддзела — Т.А.Кароткіна; інспектар К.А.Капгурава.
Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — ВЛ.Герыловіч; намеснік галоўнага бухгалтара Л.Я.Пілецкая; вядучыя бухгалтары В.А.Вайткевіч, І.М.Жылінская; бухгалтар І.В.Грыгор’ева.
Планава-эканамічная група Эканаміст І.А.Азаранка.
Аддзел рэалізацыі і маркетынгу Заг. аддзела — ВАРабкоў; вядучы маркетолаг А.М.Гарбаценкаў; маркетолагі В.Г.Бехціна, АЛ.Кудраўцава; спецыяліст М.Ф.Пачэпка.
Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — І.А.Шор.
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ TOM 17
ХВІНЯВІЧЫ — ШЧЫТНІ У томе змешчаны 902 ілюстрацыі, y т.л. 280 партрэтаў, 64 карты
Мастацкае афармленне Э .Э .Ж а к е в іч а , А .М .Х ількевіч а Мастацкія рэдактары: Н .В .Б арай , В .Г .З агародн і, У .М .Ж у к , І.В .К а р а н к евіч , Т .В .Ш абунька Тэхнічныя рэдактары: М .І.Г ры невіч, Н .М .Ш эвель Карэктары: Ж .С .Б ер а сн евіч , Л .А .В а р а б ей , П .В .Г ры н чанка, В .А .К ульбіцкая, В .М .Л а п ц ева , В .М .Ч уд а к о ва
Падпісана да друку 14.11.03. Фармат 84x108 */іб. Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсегны. Ум. друк. арк. 53,76. Ум. фарб.-адб. 215,88. Ул.-выд. арк. 92,97. Тыраж 10 000 экз. Заказ 13. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 31.12.2002. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве «Мінская фабрыка каляровага друку». Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, Каржанеўскага, 20.
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 17: Хвінявічы — Б 43 Шчытні / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2003. — 512 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2 (т.17) ISBN 985-11-0035-8
ISBN 985-11-0279-2
9
789851 102798
УДК 03(476) ББК 92(4Бен)